Book Title: Tattvasangraha Part 02
Author(s): Dwarikadas Shastri
Publisher: Bauddh Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002259/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhabhAratIgranthamAlA-2 Bauddha Bharati Series-2 AcAryazrIzAntarakSitaviracitaH tattvasaMgraha (kamalazIlapaJjikopetaH) [dvitIyo bhAgaH] bauddhabhAratI sampAdaka evaM saMskartA svAmI dvArikAdAsazAstrI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthasya vaiziSTayam granthasyAsya svakIyaM vaiziSTayamidameva yadatra granthakAro'nyeSAM dArzanikAnAM matAnyapi nirdizati / kamalazIlazca nAmagrAhaM tadvacanAnyudAharati / granthakAro'yaM tadAnIntanazatakatraye jAtAM dharmakIrtita udyotakaraparyantAM drshnpricrcaamullikhti| asmin kAle (granthakartuH samaye) dArzanikAH praznAH sUkSmekSikayA vivecyamAnA Asan / AcAryadiGnAma-dharmakIrtiprabandhairAstikadarzanAnAM sarvamAnyA: siddhAntA na kevalaM bhRzaM kampitA:, apitu teSAmastitvamapi saugataprabandhAnAM purataH sandigdhamiva jAtam / 'ahameva tattvadarzI' iti dArzanikAnAmAtmatoSastadAtve'sambhava evaabhuut| - (DaoN0 ) sAtakArI mukharjI About the Book . .... ... The most remarkable feature of this work is its reproduction of the views of scholars who otherwise would have remained in perfect oblivion. Kamalshil gives the names of the authors and quotes from them. It ows the philosophical activities and speculations of nearly three centuries from time of Dharmakirtti down to Uddyotakar. It was a period of brisk speculation and hard thinking. Dingnaga and Dharmakirtti works gave a good jolt and shock to orthodox schools of philisophy. They were faced with the risk of loss of prestige and even existence. The philosophical complacency was made impossible. -Satkari Mookerjee Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhabhAratIgranthamAlA-2 Bauddha Bharati Series-2 tattvasaMgrahaH (kamalazIlapaJjikopetaH) [dvitIyo bhAgaH] pradhAnasampAdakaH svAmI dvArikAdAsazAstrI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bauddha Bharati Series-2 The TATTVASANGRAHA OF ACARYA SANTARAKSITA WITH THE 'PANJIKA' COMMENTARY OF ACARYA SRI KAMALASILA [Vol. II] 2540 B. ] Edited By Swami Dwarikadas Sastri BAUDDHA BHARATI VARANASI 1997 [2053 V Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhabhAratIgranthamAlA-2 . - AcAryazrIzAntarakSitaviracitaH tatvasagrahaH (kamalazIlapaJjikopetaH) [ syAdvAdaparIkSAtaH samAptiparyantam ] [dvitIyo bhAgaH] * sampAdaka evaM saMskartA svAmI dvArikAdAsazAstrI boddhabhAratI vArANasI 1997 I0 bu0 2540] [vi0205: Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) bauddhabhAratI po0 baoN0 1049 vArANasI-221 001. (bhArata) phona :- (0542) 210094 (c) Bauddha Bharati .P. Box 1049 VARANASI-221001 [India Ph. (0542) 210094 sahasampAdaka: dharmakIrtizAstrI candrakIrtizAkhI tRtIya saMskaraNa : 1997 Third Edition : 1997 mudraka : sAdhanA presa kATana mila kAlonI vArANasI-221 002 phona : (0542) 210094 Printed By : .. SADHANA PRESS Cotton Mill Colony VARANASI- 221002 Ph. (0542) 210094 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIyam nedaM svAntasukhArthinA, na ca mayA svIyapratiSThArthinA, mitrakSoNidhanArthinA na viSaya vyaapaarmuuddhaatmnaa| atyarthaM paranindanaM pratidinaM zrutvA parizramyate'vidyA pUrvajasaJcitA janahitaM kartuM prabhUyAdi' ti|| -bauddhabhAratIparSadadhyakSaH Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayakramaH svayaM kamalazIlena vyAkhyAto'yaM yathA yathA / tathaivAsya prabandhasya viSayakrama ucyate // 20. syAdvAdaparIkSA codyopakramaH ahrIkasya prayogadvayam 415 415 415 tasya vistareNa samarthanam 415 tatpratividhAnam 417 417 sumatimatam tatpratividhAnam 418 419 narasiMhAdInAmiva dvairUpyaniSedhaH kaumArilamatenAnaikAntikatvodbhAvanam 421 421 tatpratividhAnam parodbhAvitavastutvAnupapattiparIhAraH 422 423 423 tatpratividhAnam dRSTAntAsiddhizaGkanam kumAralam tatpratividhAnam 21. traikAlyaparIkSA vasumitrasya bhAvatraikAlyamatam bhadantasaMhatabhadram tatpratividhAnam 430 430 434 432 punastatpratyavasthAnasya nirasanam 435 vistareNa bhAvAnAM traikAlyanirasanam 435 atItAdisattAsAdhakapramANAnAma pAkaraNam. 22. lokAyataparIkSA codyopakramaH dehAnatiriktAtmavAdanirasanam atItajanmaniSedhaH anAgatajanmaniSedhaH kAyAdeva cittotpattiH cArvAkANAM pratividhAnam atItajanmasAdhanam 440 anAgatajanmasAdhanam vijJAnasantAnapratikSepakaprasaGganirAkaraNam kalalAdiSu vijJAnasantAnAnvaya samartha 444 444 444 444 445 445 446 456 svApAdiSu vijJAnasantAnAnvaya samarthanam dehayoganairapekSyeNa santAnAnvaya samarthanam 424 427 23. bahirarthaparIkSA 428 bhinnadehasambaddhAnAmapi vijJAnAnAmekAnvayatAsamarthanam * paralokasiddhAvupapattyantaram ko tatpratividhAnam bhUtAnyeva na santIti pratijJAyAH pareNa pratyakSavirodhApAdanam tatpratividhAnam bhadantazubhaguptamatam tatpratividhAnam sumatidigambaramatam tatpratividhAnam kumArilamatam tatkhaNDanam 456 samAdhAnam 457 . 460 461 463 470 470 471 471 473 474 474 474 474 474 476 bAhyArthasyAnekasvabhAvarahitatvam bAhyArthasyaikasvabhAvarahitatvam . 477 grAhyagrAhakalakSaNavaidhuryasamarthanam 477 bhadantazubhaguptamatakhaNDanam 479 vijJAnasya svasaMvedanarUpatvopapAdanam 480 kumArilacodyam 480 464 466 468 468 470 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 535 .." 547 565 (7) tatpratividhAnam 481 zabdanityatvasamarthanam . 529 nIlAdyAkArataddhiyorabhedasAdhanam / 484 parasya pratyavasthAnapUrvakaM nirasanam .. 530 bAhyAkArasyAlIkatopapAdanam / 487 parasya pratyavasthAnam bhadantazubhaguptamatam 488 tatparihAraH 536 tatkhaNDanam 488 zabdAnityatve bauddhaiH kRtasya bAhyarthasAdhakapramANakhaNDanam 490 prayogasya dUSaNam . 541 uddyotakaramatam . 491 avaziSTapakSahetudoSanirAkaraNam . 542 tatkhaNDanam 491 parasya codyam / kumArilAbhimatAnyanyapramANAni 492 tatpratividhAnam . kumArilamatam 492 (uttarapakSaH) tatkhaNDanam . 493 vedasya pauruSeyatvasamarthanam 550 jaiminIyaiH siddhayudbhAvanam 493 vedaprAmANyasAdhananirasanam tatpratividhAnam / 494 zabdanityatvakhaNDanam 567 hetoAhyagrAhakabhAvasamarthanam 494 bhrAntajJAnasya nirviSayatvasiddhiH 574 bhadantazubhaguptamatanirAsaH 494 nAdaiH zabdAbhivyaktisAdhanam 575 zabdanAdayorvyaGgyavyaJjakabhAva24. zrutiparIkSA nirasanam 579 (pUrvapakSaH) zaGkarasvAmimatakhaNDanam 580 zruterapauruSeyatvasamarthanamukhena uddyotakaramatakhaNDanam 580 jaiminIyamatAnuvAdaH .. parasya codyam 581 vedAprAmANyasAdhananirasanam 503 tanirasanam 581 zabdanityatvasamarthanam uddyotakara-kumArilAdimatakhaNDanam 582 paramatenAbhivyakterasiddhisAdhanam 511 zabdAnityatve pramANam 587 tatpratividhAnam 514 Adityasya nAnAtmanA grahaNasya zabdanAdayorvyaGgyavyaJjakabhAva nirasanam syopapAdanam 515 varNAnAmanyAnyatvasamarthanamukhenAubhayasaMskArapakSe doSanirAkaraNam 522 nityatvasamarthanam 593 Adityanidarzanamukhena zaGkA 523 ubhayasaMskArapakSadUSaNam uttaram dezabhedAdInAM sAdhakatvopapAdanam 595 anyathApi pratyavasthAnapUrvaka arthazabdayorvAcyavAcakabhAvavicAraH 596 nirasanam 524 samayasambandhadUSaNanirAsaH 599 dezabhedAdInAmasAdhakatvopapAdanam 525 AnupUrvyanityatAmUlakapadAvAcakasAmarthyAnupapattyA zabda nityatAsamarthanam nityatvasamarthanam 527 sphoTavAdakhaNDanam . 612 sambandhakaraNAnyathAnupapattyA zabdAnityatvasamarthanam zabdanityatvasamarthanam / 529 vAkyanityatAnirasanam sambandhakathanAnyathAnupapattyA vedaprAmANyapratikSepaH 627 498 you 595 607 . 618 622 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) 641 763 25. svataH prAmANyaparIkSA 633 mImAMsakamatAnuvAdaH 693 mImAMsakAnAM svataH prAmANyavAdaH : 633 sAmaTa-yajJaTayormate sarvajJatAdUSaSAm 714 svataHpramANyanirasanam 633 . mImAMsakoktayuktijAlanirasanamukhena . aprAmANyasyApi svatastvApAdanam 638 sugatasarvajJatvasamarthanam 717 prakArAntareNa vedaprAmANyaM samarthayato sarvajJasadbhAvasAdhakaM pramANam 731 mImAMsakasya khaNDanam sautrAntikAbhISTamatam kumArilasyottaram 685 vedatadadhyAyibhyo buddhatadvAkyatasya pratyavasthAnam 686 vaiziSTayam ... 764 sugatasya sArvajye zruterapi prAmANyam 769 26. atIndriyArthadarziparIkSA brahmAdInAM vedadehatvamasaGgatam .. 774 atIndriyArthadarzino'nAyAsenaiva brAhmaNatvAdijAtikhaNDanam 778 siddhyupapAdanam 692 sAmaTa-yajJaTamatakhaNDanam . ' 785 sugatasya sarvajJatvapratiSedhe svecchAsarvajJamatasamarthanan 788 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe 20. syAdvAdaparIkSA 'aNIyasApi nAMzena mizrIbhUtAparAtmakamM" (tattva0 3) ityetatsamarthanArthaM codyopakramapUrvakamAha nanvanekAtmakaM vastu yadA' mecakaratnavat / prakRtyaiva sadAdInAM ko virodhastathA sati // 1708 // 64 yaduktam 'arthakriyAsamarthaM ca sadanyadasaducyate / samAvezoM na caikatra tayoryukto virodhataH // " (tattva0 1674) iti| tadatrA hrIkAdayazcodayanti - " sarvameva vastu sAmAnyavizeSAtmakatvenAnekAtmakam yathA - zabalAbhAsaM ratnam tat kathaM sadAdgInAM virodhaH, yenocyate- 'samAvezo na caikatra iti / Adizabdena kriyAkriyaikatvAnekatvAdayo gRhyante / yadyapi cedaM [G.487] codyam 'nar tadetat' (tattva0 1675 ) ityAdinA parihRtam, tathApi vistareNa pratipAdanAya, vAdAntaraM va darzayituM punarucyate // 1708 // tatra sAmAnyavizeSAtmakatvaskhAdhanAya yathAkramamahIkaH prayogadvayamAha - bhAvo bhAvAntarAtulyaH khapuSpAnna viziSyate / bhAva iti' kiJcit vivakSitaM vastu ghaMTAdi, sa yadi ghaTAdirbhAvaH paTAdi bhAvAntareNAtulya; syAt - tato yadi vyAvRttaH syAt, tadA khapuSpAnna tasya vizeSaH syAt sarvathA vastvantarAdvyAvRttatvAt / na ca vastvantarAd vyAvRttasyAnyA gatiH sambhavati khapuSpa muktvA / tasmAt tasya vastunaH khapuSpAtulyatvamabhyupagacchatA bhAvAntaratulyatvaM vastutvaM nA sAmAnyamabhyupagantavyamiti siddhaM sAmAnyAtmakatvam / vizeSAtmakatvaM tarhi kathamiti cet ? atrocyate 46 'atulyatvavihInazca tebhyo bhinno na sidhyati // 1709 // sa eva ghaTAdirbhAvo yadi paTAdinA bhAvena yadatulyatvaM tena vihInaH syAt, ghaTAdinA yadyatulyo na bhavediti yAvat, tadA - ' ayaM ghaTaH ', ' ayaM ca paTaH ' - iti paTAdibha ghaTAdirbhinno na sidhyet, svasvarUpavat / bhidyate ca tasmAd vizeSAtmakatmapi siddham // 1709 hyatulyavAdabhiprete'sya vastunaH / vastutvamavahIyate // 1710 // sarvathApi vastvantareNa vastuno hi nivRttasya kAnyA" sambhAvinI' gatiH / niyataM 1. yathA- pA. gA0 / 3. atulyAtma0 - jai0; atulyatvavihInazcet-- pA0 gA / 5-5. krAnyA sambhavini- pA0. gA0 / 2-2. pA0, gA0 pustakayornAsti / 4. hyatulyatve hyabhiprete - pAra, gAu / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 tattvasaMgrahe lakSyate nAstitAM muktvA tArApathasarojaMvat // 1711 // tasmAt khapuSpAtulyatvamicchatA tasya vstunH|| vastutvaM nAma sAmAnyameSTavyaM tatsamAnatA // 1712 // sarvathA'pItyAdinA'syaiva prayogadvayasyArthaM vistareNa samarthayate // 1710-1712 // anyathA hi na sA buddhirityAdinA sAmAnyAtmakatvasAdhanayopapattyantaramAha anyathA hi na sA buddhirvlibhugdshnaadissu| varttate niyatA tveSA bhAveSveveti kiM kRtam // 1713 // sArUpyAnniyamo'yaM cet sAmAnyaM ca tadeva nH| svabhAvAnugatA zaktiranenaivopavarNitA // 1714 // atyantabhinnatA tasmAd ghaTate naiva ksycit| sarvaM ca vasturUpeNa bhidyate na parasparam // 1715 // . [G.488] anyatheta / yadi ca bhAvo bhAvAntarAtulya: syAt, tadA kimiti ghaTAdiSveva bhAvo bhAvaH' ityabhinnA buddhirbhavati, na tu kAkadantAdiSviti tatra kAraNaM vaktavyam! sArUpyaM kAraNamiti cet ? tadeva tarhi sAmAnyamiti siddham; sAmAnyaparyAyatvAt saaruupysy| anuyAyinI zaktirasti ghaTAdiSveva, na kAkadantAdiSu, ataH svabhAvAnugatA zaktiH kAraNamiti cet ? sA'pyanenaiva sArUpyeNa upvrnnitaa-vyaakhyaataa| sArUpyaMvadatrApi samAnamuttaramiti yAvat; tasyA eva sAmAnyarUpatvaprasaGgAt / tasmAd vasturUpeNa sarvaM ghaTAdi parasparamabhinnamiti siddham // 1713-1715 // bhedasamarthanArthamAha avadhIkRtavastubhyo vairUpyarahitaM ydi| ... tadvastu na bhaved bhinnaM tebhyo'bhedastadAtmavat // 1716 // tebhyaH svarUpaM bhinnaM hi vairuupymbhidhiiyte| vairUpyaM na ca bhinnaM cetyetadanyo'nyabAdhitam // 1717 // tasmAd bhinnatvamarthAnAM kthnycidupgcchtaa|. vairUpyamupagantavyaM vishessaatmktaa'pytH||1718|| avadhIkRtavastubhya iti paTAdibhyo'rthAntarebhyo yadi ghaTAdi vairUpyeNa rahitaM bhavet, tadA'bhedAt tebhyaH paTAdibhyastad ghaTAdi bhinnaM na bhaved; aatmsvruupvdbhinntvprsnggaat| tathA hi-tebhya: paTAdibhyo yadvibhinnaM svarUpaM ghaTAdInAM tadeva khalu vairUpyamucyate, nAnyat / tatazca satyapi vairUpye paTAdInAm 'na ca ghaTAdibhyo bhedo'sti' iti svavacanavyAhatiH, bhedavairUpyayoH paryAyatvAt // 1716-1718 // evaM sAmAnyavizeSAtmakaM prasAdhya tayoH sAmAnyavizeSayorasAGkaryeNa vyavahArahetutvaM pratipAdayannAhavastvekAtmakamevedamanekAkAramiSyate / 2. avadhIkRtebhya- pA0, gA0 / F- ...gA / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 syAdvAdaparIkSA - te cAnuvRttivyAvRttibuddhigrAhyatayA sthitAH // 1719 // 'AdyA ete'nuvRttatvAt sAmAnyamiti kiirttitaaH| vizeSAstvabhidhIyante vyAvRttatvAt tato'pare // 1720 // [G.489] ayamatra paramArtha:--mecakaratnavadekameva vastvanekAkAram, te cAkArAH kecidanuvRttibuddhigrAhyAH, kecid vyAvRttibuddhigrAhyAH / tatra ye'nuvRttibuddhigrAhyAH, te'nuvRttatayA 'sAmAnyam' iti kIrtyante; ye tu tato'pare vyAvRttibuddhigrAhyAH, te vyAvRttatvAd 'vizeSAH' iti kalpyante / tatrAnuvRttibuddhiH-'bhAvo bhAvaH' ityAdyabhedAkArA, vyAvRttibuddhiH-'ghaTo'yaM na paTaH' ityevamAdibhedAkArA // 1719-1720 // tadatra pratividhatte parasparasvabhAvatve syAt saamaanyvishessyoH| * sAGkaryaM tattvato nedaM dvairUpyamupapadyate // 1721 // parasparAsvabhAvatve'pyanayoranuSajyate / nAnAtvamevambhAve'pi dvairUpyaM nopapadyate // 1722 // atra pakSadvayam-kiM yadeva sAmAnyaM sa eva vizeSaH, Ahosvidanyat sAmAnyamanyo vizeSa iti / tatra prathame pakSe sAmAnyavizeSayoH parasparasvabhAvatve sAGkaryaM syAt / tatazca'idaM sAmAnyamayaM vizeSaH' iti vibhAgAbhAvAt paramArthata ekasya vastuno dvairUpyaM nopapadyate / atha mA bhUt sAGkaryamiti dvitIyaH pakSa: samAzrIyeta? tatra parasparAsvabhAvatve'pyaGgIkriyamANe nAnAtvam svabhAvabhedaH sAmAnyavizeSayoH smprsjyte| evaM hyanayorasAGkaryaM bhaved, yadyanayornAnAtvaM syAt, tatazcaivambhAve'pi-nAnAtve'pi vastudvayameva kevalaM jAtamiti naikasya vastuno dvairUpyaM yuktm| athApi syAt-yadi nAma sAmAnyavizeSayoH parasparaM svabhAvaviveko jAtaH, tathApi sAmAnyavizeSAtmakaM vastvabhinnameveti? tadetattu parasparaviruddham / tathA hi-ekasmAdvastunaH sAmAnyavizeSayorabhede'GgIkriyamANe kathamanayoH parasparaM svabhAvavivekaH sidhyet; ekasmAdabhede tayorapyabhedaprasaGgAd, ekavastusvabhAvavat / sAmAnyavizeSayozca parasparaM svabhAvaviveke'GgIkriyamANe tAbhyAmabhinnamekaM vastu na sidhyet; tAbhyAbhinnatvAt tasyApyekatvenAbhimatasya dvitvaprasaGgAt, sAmAnyavizeSasvarUpavat / tasmAd 'ekamubhayAtmakam' iti parasparavyAhatametat // 1721-1722 // satyapItyAdinA sumatermatamAzaGkate satyapyekasvabhAvatve dharmabhedo'tra sidhyti| bhedasaMsthA'nirodhazca yathA kaarkshktissu||1723|| na dRSTe'nupapannaM ca tatsAmAnyavizeSayoH / aikAtmye'pIkSyate bhedlokyaatraanuvrttnm||1724 / / |G.490] sa hi codyopakrame parihAraM kilAtrAha-tatsAmAnyavizeSayoH parasparasvabhAva1.saMsthA'virodhazca-pA0,gA0 / 2.yatsAmAnya0-pA0, gA0 / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 tattvasaMgrahe virahAnabhyupagame saGkIrNatA prApnoti? naiSa doSaH; tayorekasvabhAvatayA satyAmApa sakIrNatAyAM dharmabhedaH prasidhyati, kaarkshktivt| tathA hi-balAhako vidyotate, balAhakAd vidyotateityAdikAryabhedAd vidyamAnAtmAnaH kAraNazaktayaH samupalabhyante dravyasvabhAvAvyatiriktatayA saGkIrNatAyAmapi styaam| tadanabhyupagame lokshaastrvirodho'vshymbhaavii| api ca na hi dRSTe'nupapannaM nAma / tathA hi-sAmAnyavizeSayorekavastusvabhAvatve'pyasaGkIrNatAyA bhedena' lokayAtrAnuvartanamupalabhyata ev| bhedena lokayAtrA=bhedalokayAtrA; sA'nuvartyate yenaikAtmyena tttthoktm| prayogaH-ekasya vastuno yo bhedavyavahAraH sa dharmabhedanibandhanaH, yathA kaarkshktissu| bhedavyavahArazcayamekasmin sAmAnyavizeSalakSaNa iti svabhAvahetuH // 1723-1724 // . nanktyiAdinA pratividhatte nanu satyekarUpatve dharmabhedo na sidhyti| . . __ akalpito vibhedo hi naanaatvmbhidhiiyte||1725|| anena hetoviruddhatAmAha; iSTaviparItasAdhanAt / tathA hi-pAramArthiko dharmabhedo'tra vAdinaH sAdhayitumiSTaH, sa cAkalpito dharmabhedo na sidhyati; vastuna ekatvAbhyupagamAt, tasya caikasya vastuno bhedavirodhAt,yato bheda iti nAnAtvamabhidhIyate, yacca nAnA tat kathamekaM syAt ! // 1725 // dRSTAnte ca na kevalaM sAdhyazUnyatA, api tu sAdhyaviparyayeNa heturvyApta iti darzayannAha nAnAtmatvaM tu zaktInAM vivkssaamaatrnirmitm| ekavastvAtmakatve hi na bhedo'trApi yuktimaan||1726|| syAdetat-yadyapi bheda iti nAnAtvamabhidhIyate, tadeva nAnAtvamekasya vastuno bhAvikaM kathaM viruddham, yena tadviparItaM sAdhayad viruddho bhavet ? ityAha ekamityucyate taddhi yat tadeveti giiyte| nAnAtmakaM tu tatrAma na tad bhavati yat punH||1727|| tadbhAvazcApyatadbhAvaH prsprvirodhtH| . ekavastuni naivAyaM kthnycidvklpyte||1728|| [G.491) yattadetaditi tattvena vidhIyate tad ekam' ityucyate, yathA caitnypurussyoH| vastunaH satastattvaniSedhe nAnAtvam, yathA bhUtacaitanyayoH / tatazca vidhipratiSedhayorekatrAyogAt tadbhAvalakSaNAt tadbhAvalakSaNayorekatvanAnAtvayoH parasparavirodha iti kalpita evaikasya dharmabhedaH // 1727-1728 // kathaM tadbhAvAtadbhAvayorvirodhaH? ityAha vidhAnapratiSedhau hi prsprvirodhinau| zakyAvekatra no kartuM kenacit svsthcetsaan| 1729 // 1. bhede'pi-paa0,gaa0| 2. dhrmbhedo-paa0,gaa0| 3. pA0,gA0 pustkyonaasti| 4. ca-pA0.gA0/ 6. sAdhayan- jai0| 5. ekatattvA-pA0,gA0/ Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdaparIkSA 419 syaadett| dharmabhedakalpanAyAH kiM nibandhanam,avazyaM hyasyA' bhinnena nibandhanena bhAvyam, anyathA vastusAGkaryaM syAt, tatazca yattadbhinnaM nibandhanaM sa eva ca pAramArthiko dharmabhedo'smAkam ? ityAha sajAtIyavijAtIyAnekavyAvRttavastunaH / tatastataH parAvRttedharmabhedastu kathyate // 1730 // ekasyApi tato yuktA klpitaasngkhyruuptaa| vAstavaM naikabhAvasya dvairUpyamapi saGgatam // 1731 // sajAtIyavijAtIyaM ca tadanekaM ceti karmadhArayaH, tasmAd vyAvRttaM ca tadvastu ceti vigrahaH / tasyaikasya vastunaH, tatastata:=sajAtIyAd vijAtIyAcca, yA parAvRttiH, sA dharmabhedavyavasthAyA nibndhnm| tasmAdyataH kalpitA'pyanekatA sambhavati, tasmAd vAstavaM dvairUpyamekasya na snggtm| apizabdena sAmAnyenaM dharmabhedapUrvakatvamAtre sAdhye siddhasAdhyatAmapi sUcayati // 1730-1731 // . ... syaadett| narasiMhAdibhiranekAntaH, tathA hi-narasiMhAdaya ekasvabhAvA api bhAvikena dvairUpyeNAviruddhAH samupalabhyante? ityAha narasiMhAdayo ye hi dvairuupyennopvrnnitaaH| teSAmapi dvirUpatvaM bhAvikaM naiva vidyate // 1732 // / sa hyanekANusandohasvabhAvo naikarUpavAn / yaccitraM na tadekaM hi nAnAjAtIyaratnavat // 1733 // aikye syAnna dvirUpatvAnnAnAkArAvabhAsanam / makSikApadamAtre'pi pihite'nAvatizca na // 1034 // [G.492] Adizabdena mecakaratnAdiparigrahaH / sahati narasiMhaH / sndoh::smuuhH| rUpamasyAstIti rUpavAn, ekena rUpavAniti vigrahaH / anena dRSTAntasya prativAdyasiddhatAmAha / na hi bauddhaM prati narasiMha eko'vayavI siddhaH; anekaannusmuuhtvaat| tatraikatvanirAkaraNe pramANamAhayaccitraM na tadekam, yathA nAnAjAtIyaratnasamUhaH / citrazca narasiMha iti svabhAvavirUddhopalambhaH, vyApaMkavirUddhasya vaa| aikye sati dvirUpatvanimittanAnAkArAvabhAsAnupapattirbAdhakaM pramANam, pratibhAsabhedanibandhanatvAd bhedavyavasthAyAH / ekadezAvaraNe sarvAvaraNaprasaGgazca bAdhakaM prmaannm| na hyekasyAvRtatvamanAvRtatvaM ceti yugapadviruddhadharmasaMsargo yuktaH // 1732-1734 // yadyanekANusamUhamAtraM narasiMhaH, kathaM tarhi dvirUpAnugataikavastvadhyavasAyI pratyayaH? ityAha nRsiMhabhAgAnusyUtapratyabhijJAnahetavaH / te cANavaH prakRtyaiva viziSTapratyayodbhavAt // 1735 // eteneva prakAreNa citraratnAdayo gtaaH| nAnAtmanA hi vaicitryamekatvena virudhyate // 1736 // 1. cAsyA-pA0, gaa0| 2. 0gataikastvadhya0- paa0| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 tattvasaMgrahe ___ nRsiMhayorye bhAgAstairanusyUtam-nirbhAsIkRtaM yat pratyabhijJAnaM tattathoktam / evambhUtasya pratyabhijJAnasya yadA prakRtyaiva ta evANavo hetavo bhavanti, tadA kimaparamavayavinA kalpitena ! sA ca tAdRzI prakRtiH kutasteSAmiti ced? Aha-viziSTa pratyayodbhavAt viziSTAt kaarnnaadutptteH| tatra viziSTaH pratyayo gativizeSasaMvartanIyaM karma, svajAtisamudbhUtaH kalalAdizca / anenaiva narasiMhavicAreNa mecakaratnAdayo gatAH=vyAkhyAtAH, iti na teSAM pRthak dUSaNaM vaktavyam // 1735-1736 // yaduktam- "sarvaM ca vasturUpeNa bhidyate na parasparam" (tattva0 1715) ityatrAha arthakriyAsamarthatvaM vstutvmbhidhiiyte| yadi tasyAnugAmitvaM sarvaM syAt srvkaarykRt||1737|| eko'pi janakastasya bhAvaH saamrthyyogtH| taccAviziSTamanyasminnityanutpAdakaH katham ! // 1738 // nIlAdyeva ca vastutvamanugAmi ydiissyte| sitapItAdyapi prApta nIlasaMsAdhyakAryakRt / 1739 // ekameva tato jAtaM dvitiiyaatmvivrjitm| sarva vizvamato naikamanekAkAramasti vH||1740|| tadeva cenna vastutvaM / knnaashimtsttvvt| naikasyAnekarUpatvameva vaH syAd vibhedataH // 1741 // viruddhadharmasaGgazca vastUnAM bhedlkssnnm| kathazcidanyatheSTo'pi na bhedo niilpiityoH||1742|| anugAmyanyathAbhAvAt sa ca saamaanybhedyoH| vidyate tat kathaM nAsti tayorbhedaH prisphuttm||1743|| [G.493] arthakriyAkAri yadrUpaM tad vastutvamucyate, naanyt| taccet sarvatrAnugAmi sarvaM sarvArthakriyAkAri prApnoti / tenaiva hi rUpeNa sarve janakA iSyante / tasya ca sarvatrAviziSTatvAditi yatkiJcid yata: kutshcidutpdyet| kiJca-yadetannIlapItAdi, tadeva kiM vastutvam, Ahosvidanyat ? yadi tadeva, tadA tasyAnugAmitvAt sitapItAdyapi nIlasAdhyavastrara-anAdyarthakriyAkAri praapnoti| api ca-dvitIyasya svabhAvasyAbhAvAt 2ekasyaiva ca bhAve 'sarvaM jagadekameva vastujAtamiti 'ekamanekAkAram' iti pratijJAnArthahAniH syaat| athAnyadeva vastutvaM nIlAdibhyaH, kaNAdAbhimatasattvavat yathA kaNAdasya abhimataM sattAkhyaM vyatiriktaM vastutvaM nAmeti, evamapi sutarAmekasyAnekatvamayuktam; ekAntenaiva bhedaat| kiJca-yau viruddhadharmasaMsargiNau tau bhinnau, ythaa-shiitossnnau| viruddhadharmasaMsargazca sAmAnyavizeSayorvidyate; anugAmyanyathAbhAvAditi spaSTa eva tyorbhedH| anyathAbhAvaH annugaamitvm| yadi ca viruddhadharmasaMsarge'pi bhedo neSyate, tadA nIlapItayoryo'pyayaM kathaJcidavizeSarUpeNa bheda iSTaH, 11. eko'rthajanaka0-pA0, gA0/ 3 3. pAla gA0 pustkyonaasti| 2. nIlasAdhya0-pA0/., Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdaparIkSA 421 . sa na syAt, "buddhibhedAnna caikatvaM rUpAdInAM prasajyate" (zvo0 vA0 pra0 sU0 158) iti vacanAt kumArilena nIlAdInAM bhedasyopavarNitatvAt // 1737-1743 // yathetyAdinA kaumArilamatena purapyanaikAntikatvamudbhAvayati yathA kalmASavarNasya yatheSTa ruupnigrhH| citratvAd vastuno'pyevaM bhedaabhedaavdhaarnne||1744|| yadA tu zabalaM vastu yugapat prtipdyte| tadA'nyAnanyabhedAdi sarvameva prliiyte||1745|| [G.494] kalmASavarNaH zabalo varNaH / tasya yathA nIlamiti vA, pItamiti vA, lohitamiti vA ityAdinA yatheSTaM rUpanigraha:-rUpAvadhAraNam, tathA citrasya anekarUpasya vastunaH svapararUpAbhyAm sadasadAtmanaH sAmAnyavizeSarUpAbhyAM vyAtmana icchAvazAd bhedAbhedAvadhAraNA / yadA bhedamavadhArayitumicchati tadA tamavadhArayati, yadA' tvabhedaM sAmAnyamavadhArayitumicchati tadA tamavadhArayati / yadAM tu yugapatsAmAnyavizeSAtmakaM vastu jhagiti pratipadyate, tadA'nyAnanyabhedAdi codyaM pralIyate, nAvataratItyarthaH; pratyakSeNa zabalasya vastunaH prtiiymaantvaat| - tatredamanyAnanyAdicodyam-bhinnebhyo'zvAdipiNDebhyo'nanyatvAt sAmAnyasyApi piNDavat svarUpabhedaprasaGgaH, sAmAnyadvApyabhinnAtvAdabhedo bhedAnAM sAmAnyasyeva prsjyte| tathA bhedAbhedau parasparaM sAmAnyavizeSayoH kathaM viruddhau syAtAm! Adizabdena 'ekatvAnekatve parasparaviruddha',tathA 'tadevaM sAmAnyaM sa eva vizeSaH' ityevamAdi grhiitvym|| 17441745 // - yadyevam, sarvatraiva zabalasya pratItiH syAnnatu kramayaupadyAbhyAm ? ityAzaGkayAha. .. vastuno'nekarUpasya rUpamiSTaM vivkssyaa| 'yugapatkramavRttibhyAM nAnyo'sti vacasAM vidhiH // 1746 // yugapat krameNa vA yadasya sAmAnyavizeSAdirUpaM vyavasthApyate, tadvivakSAvazAt / yadA yaugapadyena sadasadrUpe vivakSati sAmAnyavizeSarUpaM vA, tadA tasya rUpaM vyvsthaapyte| atha krameNa vivakSati sadrUpamasadrUpaM sAmAnyavizeSaM vA,tadAsya tdvyvsthaapyte| sarvameva hi tasya svarUpaM. svecchayA kramAkramAbhyAM vyapadizyate, viciratnakoza iva mrktpdmraagaadiriti| atha kramAkramau muktvA'nyena prakAreNa kasmAnna nirdizyate? ityAha-nAnyo'sti vacasAM vidhiriti / yugptkrmvRttibhyaamitypekssnniiym| vidhi:=prakAraH // 1746 / / naivamityAdinA pratividhatte naivamaH citratvamekatvaM pratiSiddhaM aanntrm| anekarUpaM vaicitryamekatvenAsahasthitam // 1747 // 1. varNanigraha iti triSu pustakeSu paatthH| 2. varNanigraha:- pA0, gaa0| 3. 0vadhAraNe-pA0, gaa0| 4. vishessmityrthH| 5-5. pA0, gA0 pustakayo sti| 6. kugiti-paa0| 7. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 tattvasaMgrahe te hi yAvanta AkArAstasmin vastuni bhaavikaaH| tAvantyevopajAtAni' vastunItyekatAsti' na // 1748 // [G.495] 'ekaM citram' iti parasparaviruddhametaditi 'yaccitraM na tadekam' (tattva0 1727) ityAdinA pratipAditam / yato vicitramityanekatvamucyate / ekatvAnekatvayozca parasparaparihArasthitilakSaNo virodhaH / tasmAnnaikasmin bhAvikA bahava AkArAH smbhvnti| __ athApi syuH, tathApyekasyAnekatvaM na prtipaaditmev| tathA hi-tAvantyevAparANi vastUni jAtAnIti, yadi paraM bhAvikatvena pratipAditaM syAt / na tvekasyAnekatvam; parasparavirodhAt // 1747-1748 // / - yaduktam-"vastuno hi nivRttasya kA'nyA sambhAvinI gatiH" (tattva0- 1711) ityAha __ ekasmAd vastuno'nyatve tAdAtmyavikalaM bhvet| nAkAzapuSpasaGkAzaM tddhypyrthkriyaakssmm||1749|| .. yadi hi vastumAtrAt parAvRttirhetutvena kriyate khapuSpAvizeSatve sAdhye tadA hetursiddhH| na hi ghaTasya vastumAtrAd vyAvRttiH siddhA, kiM tarhi ? svasvabhAvaM muktvA'nyasmAd vastuvizeSAt / atha vastuvizeSAd vyAvRttihetutvenopAdIyate, tadA'naikAntiko hetuH / tathA hiM-ekasmAd ghaTAdervastuno vyAvRttaM ghaTAdikaM vastu yadi'. paraM tAdAtmyavikalaM sidhyet, na tu sarvathA niHsvabhAvam tasyApyarthakriyAkAritvAt // 1749 // .. zaktamityAdinaitadevAnaikAntikatvaM samarthayate zaktaM rUpaM na caikasya vastuSvanyeSu vrttte| kAryopalambhanirbhAsabhedAderiti varNitam // 1750 // atadvastvAtmakatvaM tu tadazleSeNa yujyte| nAvizeSamavastutvaM vastulakSaNabhAvataH // 1751 // yadi hyarthakriyAsAmarthyalakSaNaM vastutvaM nAmAnuyAyi syAt, tato vyAvRttasya niHsvabhAvatA syAdarthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH; yAvatA zaktaM rUpaM yadekasya nIlAdestadanyeSu sitAdiSu na varttata iti pUrvamuktam- "nIlAdyeva ca vastutvamanugAmi yadISyate" (tattva0 1739) ityAdinA / kasmAt? kAryabhedAd, upalambhani sabhedAcca / upalambhaH jJAnam, tasya nirbhAsaH = aakaarH| AdizabdenotpAdasthitinirodhAdyA gRhynte| tasmAttadazreSeNa [G.496] hetunA'tadvastvAtmakamityeva sAdhayituM yujyate, nAvizeSam nirvizeSaNam, avastutvaM sAdhayituM yuktm| kutaH? tatrApyarthakriyAkAritvasya vastulakSaNasya bhAvAt // 1750-1751 // nanu cAtyantabhede sati kathamanugAmI 'vastu vastu' iti pratyayo bhavet ? kathaM ca khapuSpAnedo vastunaH sidhyati, yadi sAdRzyaM na bhavet ? ityAha tadapyarthakriyAyogyamiti vastviti klpne| .. 1. vA jAtAni-pA0, vAtha jaataani-gaa0| 2-3. 0tAstitA-pA0, taasthitaa-gaa| 3. pAramArthikA ityrthH| 4. pA0, gA0 pustakayo sti| 5. nirodhAdayo-pA0, gA0 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 syAdvAdaparIkSA - asamarthaparAvRttiH sAdRzyaM tdviklpitm||1752|| * tatazcAtyantabhede'pi tulyatA'sti viklpitaa| bhAvo bhAvAntaraistulyaH khapuSpAt tdvishissyte||1753|| - asmrthpraavRttiriti| asamarthAH vandhyAsutAdayaH, tebhyaH parAvRttiH atdaatmtaa| yatazca sAdRzyaM kalpitamasti, tasmAdyaduktam-"bhAvo bhAvAntarAtulyaH" (tattva0 1709) iti, tadasiddham // 1752-1753 // nanktyiAdinA sumatezcodhamAzaGkate nanu yenAtmanA vastu smaanaaprvstunH| vyAvRttaM tatsajAtIyaistenaiva sadRzaM yadi // 1754 // . vijJAyeta vijAtIyairapi tulyatayA tadA / . tasyAtmano'viziSTatvAnna ca tad jJAyate tathA // 1755 // sajAtIyAsamAno'pi tasmAd yena bhavatyayam / . AtmanA tatsamAnazca tayorbhedaH svabhAvayoH // 1756 // sa Aha-yenAtmanAM sajAtIyavijAtIyAbhyAM vyAvRttaM vastu tenaivAtmanA tadvastu yadi sajAtIyaiH sadRzaM bhavet, tadA vijAtIyairapi tulyatayA vijJAyeta; tsyaatmno'vishisstttvaat| na ca jJAyate, tasmAdyena svabhAvena sajAtIyAsamAno'pi bhavati, yena ca svabhAvena tatsadRzo bhavati, tayoH svabhAvayorbhedo'bhivAJchitavyaH / nanu sa yadi sajAtIyaH, kathaM tenAsamAno bhavati; atha tenAsamAno bhavati kathaM sajAtIyaH-iti parasparavyAhatametat ? naiSa doSaH; * yataH pareNa sarvameva vastu sAmAnyavizeSAtmakamiSTam, tasmAd vastutvAdinA sAmAnyena sarvameva sajAtIyamityucyate, vizeSarUpeNa tadeva vijAtIyamiSTamiti, tadapekSayA punarasamAna ityabhidhIyata ityadoSaH / samAnAparavastuna[G.497] iti / samAnaM ca tadaparaM ceti smaanaaprvstu| aparamiti smaanm| zeSaM sugamatvAnna vibhktm||1754-1756|| .. tenaivetyAdinA pratividhatte tenaivAsau svabhAvena samAna iti gmyte| ... . ekapratyavamarzasya hetutvenAnyabhedataH // 1757 // - tenaiva svabhAvena samAna ityucyate; ekapratyavamarzapratyayakAraNatvAt / etaduktaM bhavatiye hyekapratyavamarzaM prati kAraNabhAvaM na pratipadyante ta evAsamAnA iti vyavahriyante, ye tu pratipadyante te samAnA iti // 1757 // atha tasyaivekapratyavasamarzasya hetavaH kimiti sarve na bhavanti, bhedasyAviziSTatvAt ? ityAzaGkayAha ekapratyavamarzasya hetavaH kecideva hi / samartharUpaniyamAd bhede'pyakSAmRtAdivat // 1758 // na hi svabhAvAH paryanuyogamarhanti-kasmAdagnirdahatyuSNo vA nodakamiti / evaM tu yuktaM vaktum-kuto'syAyaM svabhAva iti| nirhetukatvaM tvanapekSasya niymaayogenaatiprsnggaat| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 tattvasaMgrahe tasmAtsvahetoriti vaktavyam, tasyApi kuta ityanAdihetuparamparA / akSam indriym| 'amRtaagudduucii| AdizabdaH prtyekmbhismbdhyte| yathA guDUcyAdInAmeva jvarAdizamane zaktiH, nAnyeSAm, indriyaviSayAlokamanaskArAdInAM ca viziSTajJAnotpAdane, tathaikapratyavamarze'pi keSAJcideva zaktiniyama iti / yadvA-akSazabdena bibhiitksyaabhidhaanm| Adizabda: samudAyena sambadhyate // 1758 // nanu nIlAdItyAdinA dRSTAntAsiddhimAzaGkate nanu nIlAdivijJAnajananaM locanaM katham? vyAvRttarUpabhAgeva nIlAdibhyo ydiissyte||1759|| nIlAdijJAnajanakAnIlAderbhedavad ythaa| .. zrotraM na tasya janakaM tathA ckssurpiissytaam||1760|| janakAddhi parAvRttaH ko'paro janako bhvet| bhAvastasmAt padArthAnAmanvayo'pIti nishcyH||1761||.. yadi nIlAdibhyo vyAvRttirUpabhAgeva locanamiSyate, nAnuvRttibhAgityavadhAraNenAha, [G.498] tadA nIlAdivijJAnajanakaM locanaM na prApnoti, tajjanakasvabhAvAt praavRtttvaat| yo hi yajjanakasvabhAvAt parAvRttaH sa tajjanako na bhavati; yathA nIlAdijJAnajanakAnnIlAdeAvRttaM zrotraM na tasya nIlAdijJAnasya jnkm| nIlAdijJAnajanakAcca nIlAdeAvRttaM cakSuriti vyaapkviruddhoplbdhiprsnggH| na caivaM bhavati, tasmAdviparyayaH / yo hi yajanakaH sa. tajanakasvabhAvAparAvRttaH; yathA nIlajJAnajanakaM nIlaM svasmAt svabhAvAt / nIlajJAnajanakaM ca cakSuriti svabhAvahetuH / evaM nIlAdayo'pi pakSatvena vAcyAH / tasmAd 'asti bhAvAnAmanvayaH' iti prasaGgaviparyayeNa dRSTAntAsiddhimAha // 1759-1761 // __ athApi syAt-tato vyAvRttaM ca bhaviSyati tajjanakaM,ca-ityenaikAntikaM prasaGgasAdhanam? ityAha anyathA nirviziSTatvAd bhedena shrvnnaadypi| janakaM tasya kiM neSTaM cakSU rUpAdibhedavat // 1762 // zrotrAdInAmapi nIlAdijJAnajanakatvaprasaGgo viparyaye bAdhakaM pramANam; bhedenAviziSTatvAt nIlAdibhyo yo bhedazcakSuSastena bhedena zrotrAdInAM cakSurAdinA tulytvaat| yathA cakSurnIlAdeAvRttaM tathA zrotramapIti yAvat // 1762 // vyAvRttirityAdinA pratividhatte vyAvRttizcakSurAdInAM na siddhA jnkaadiym| avizeSeNa yat teSAmAtmApi' janako mataH // 1763 // svabhAvAnna ca bhAvAnAM vyaavRttiruppdyte| svabhAvAddhi parAvRttau naiHsvAbhAvyaM prasajyate // 1764 // [G.499] avizeSeNa tajjanakasvabhAvAt parAvRttimAtraM yadi hetutvena varNyate tadA na siddho 1. amRtaM-pA0, gaa0| 2.0 maadhaapi-paa0| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdaparIkSA 425 hetuH / na hi cakSurAdInAM nIlAdijJAnajanakAt svabhAvAdivizeSeNa vyAvRttiH siddhA; yatasteSAmapi cakSurAdInAM yaH svabhAvaH so'pi janakaH iSTaH / ko hyatra niyamaH-tenaiva tatkAryaM karttavyam, nAnyeneti ! anyo'pi kuryAt so'pIti na virodhaM pazyAmaH / yadi tu punaravizeSeNa vyAvRttiH syAt, tadA svasvabhAvAdapi syAt, tatazca niHsvabhAvatAprasaGgaH syAt / tasmAnna svabhAvAd bhAvAnAM vyAvRttiryuktA // 1764 // . anyasmAjanakAt teSAM vyaavRttirupvrnnyte| atha svasvabhAvaM muktvA'nyasmAjjanakAdvA vyAvRttizcakSurAdInAM sA hetutvenAbhimatA, tadA'naikAntikatA hetoH| tadA hyanyasmAt svabhAvAd vyAvRttastatsvabhAvo mA bhUt, na tu tadajanakaH; yataH sarva eva svarUpeNaiva janako na prruupenn| yena cAtmIyena svabhAvenAsau janaka iSyate, tasmAcca na vyAvRtta iti kathamajanaka: syAdityanaikAntikA hetoH / athAtatsvabhAvatA paryudAsavRttyA sAdhyate, tadA siddhasAdhyatA; parasparaM bhAvAnAM svabhAvavivekasyeSTatvAt / atajanakarUpatvaM vAcyaM tacceSTameva naH // 1765 // ataJjanakarUpatvamiti / sa cAsau janakazca tajanako rUpAdiH, tasya rUpam svabhAvaH, sa yasya nAsti so'tajanakalpastadbhAvaH tttvm| tasya anyasya yajanakarUpaM tena rahitatvamiti yaavt| __ atha vA-tacca tajjanakaM ceti tajjanakam, tajanakaM ca tadrUpaM ceti karmadhArayaM kRtvA nA bahuvrIhiH kaaryH| tripado vA bhuvriihiH|| 1765 // na hyapyutpAdakaM tasya svarUpeNaiva vrnnyte| . [G.500] athaikasmin kArye kartavye sa eva teSAM cakSurAdInAM parasparAsaGkIrNo janakaH svabhAvaH kuta AyAtaH, yena ta eva tu.kArye niyatAH syuH? ityanazaGkayAha ... niyatAstatra te sarve svahetubhyaH smutthitaaH||1766|| - yaduktam-'bhedena nirviziSTatvAcchravaNAdyapi janakaM tasya kiM neSTam' (tattva0 1762) iti, tadanena prihtm| tasmAt svabhAvaniyamAdbhede'pi kazcijanako bhavennApara iti na kiJcidviruddham ! // 1766 // ..... . ekAtmAnugatatvAt tu yadyekajanakA ime| . . 'AtmaikatrApi so'stIti kimanyaiH sahakAribhiH // 1767 // - yadi tu punarekasvabhAvAnugatatvena bhinnA api cakSurAdayo janakAH syuH, tadaikasteSAM svabhAvo janaka ekasminnapi kAraNe'stIti tata evaikasmAt kAryotpatti: syaat| tatazca zeSasahakArikAraNavaiyarthyaprasaGgaH syaat| vizeSAntaravaikalyAdeke na janakaM ydi| nanu bhedAdasaktAste'bhede vA vikalAH katham ! // 1768 // atha vizeSAntaravaikalyAnnaikasmAt kAryotpattiriti cet? ye te vizeSAM vikalA iSyante teSAmazaktatvAt / kasmAt? bhedAt-samarthAbhimatAdanuyAyinaH svabhAvAd, anyatvAditi yAvat / na cAzaktasya vaikalye kAryAnutpattiyuktA; ksycidnutpttiprsnggaat| athApi syAt Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 tattvasaMgrahe na hyasmAbhiH sAmAnyavizeSANAM parasparamatyantaM bheda' iSTaH, tatazca bhedAt' ityasiddho hetuH? ityAha-abhede vA vikalAH kthmiti| sAmAnyAdvizeSANAmabhede'GgIkriyamANe na tarhi vaktavyam-"vizeSAntaravaikalyAdeke na janakam" (tattva0 1768) iti / atastasmin sAmAnye tiSThatyavikale sati tadavyatirekiNAM vizeSANAmapi vaiklyaasiddhiH| na hi yo yadekayogakSemo na bhavati, sa tatsvabhAvo yuktaH // 1768 // yathA tvayaM vizeSe'pi na sarvaM srvkaarnnm| . nAnAtvasyAvizeSe'pi tathaiva niyamo bhvet||1769|| api ca-samAna evAyaM prasaGgo bhavatAmapi, anyasyAviziSTatvAt kimiti sarvaH sarvaM na janayet ? yathA bhavatAmanvayasyAvizeSe'pi sarvaM sarvasya janakaM na bhavati, tathA'smAkamapIti ytkinycidett| kiJca-bhedAvizeSe'pi kazcijanayati nApara iti janakasvabhAvapratiniyamAdevaM bhavet, ekasya yaH svabhAvo nAsau parasyeti kRtvA, na caivaM sati kiJcid virudhyte|| 1769 // . bhede'pi janakaH kazcit svabhAvaniyamAd bhvet| . anvaye tveka ekasya janako'janakazca kim||1770|| yadA tvanugatasyaikAtmano janakatvam tadaikasyaikasmin kArye janakatvamajanakatvaM ceti kathaM vidhipratiSedhau yuktaavekaadhaarau| bhinnAdhikaraNau tu na viruddhAvityata eksyetyaah|| bhedo'pyatrAsti cedastu sa kiM tasyaiva vstunH| na hi tasyAnvayAdanyo nanu bhedaadkaarkH||1771|| * athApi syAt-nAsmAbhirekAntenAnvaya eveSTaH, yenaikasyaikatra janakatvAjanakatvavirodhaH syAt, kiM tarhi ? bhedo'pyatrAsti, tenAjanakatvaM na viruddhamiti? astu bhedaH, sa kiM janakasvabhAvA bhedastasyaivAnugatasya janakAtmano'bhISTaH, Ahosvidanyasyeti vaktavyam ? na tAvattasyaiva, na hi svabhAvAd bhAvasya parAvRttiryuktA; ni:svbhaavtvprsnggaat| nApyanyasya bhede tasya janakasvabhAvasyAvikalasyAjanakatvaM yuktam; atiprsnggaat| bhavatu vA tasyaiva svasvabhAvAd bhedaH, tathApyekasya janakatvAjanakatvavirodho na parihata ev| tathA hibhedAdapi tasyaikasyAkArako bhvet| nanu nAnyo'nvayAt, kiM tarhi ? sa evAnvayaH, tatazca sa evaikasya [G.501] janakatvAjanakatvavirodhastadavastha ev| anvetItyanvayaH janaka eva svabhAva ucyte| nanviti abhimukhiikrnnm|| 1771 // sa eva bhAvikazcArtho yo naamaarthkriyaakssmH| sa ca nAnveti, yo'nveti kArya tasmAnna jaayte||1772|| yaM cAtmAnamabhipretya pumAneSa prvrtte| cintyete tadgatAveva bhedaabhedaavklpitau||1773 // anyathA hyAtmanA bhedo vyAvRttyA ca smaantaa| .. astyeva vastu nAnveti pravRttyAdiprasaGgataH // 1774 // 1-1. 0matyantabhedaH-pA0, gaa0| 2. bhedo na kAraka.-pA0, gaa0| 3. vidyete-pA0, gaa0| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdaparIkSA 427 api ca-anvavyatirekAbhyAM vizeSebhya eva kAryasiddhesta eva vastulakSaNayuktAH', na sAmAnyArtham; kriyAkArilakSaNatvAd vastutvasya, tatazca kiM sAmAnyaM svalakSaNAdbhinnam, Ahosvidabhinnamiti kimarthaM kriyArthinastatra bhedAbhedacintayA; yasmAd yameva svabhAvamarthakriyAyogyamabhisandhAyaiSa pumAnarthakriyArthI pravartate, tadgatAveva bhedAbhedau cintyete'rthakriyArthibhiH, na vyasanitayA! anyathA hi yadyakalpitau bhedAbhedau neSyete, tadA tasmArthakriyAyogyasyAtmanA-svena rUpeNa bheda: pAramArthiko'styeva, vyAvRttyA ca vikalpabuddhipratibhAsA'nurodhinyA kRtavyavasthA sAmAnyatAdhyavasitatadbhAvA'styeva-ityavivAda ev| iyataivArthakriyArthino bhedasAmAnyacintA samAteti kimanarthakriyAkAriNaH sAmAnyasya bhedAbhedacintayA! athApi syAd-vastveva sAmAnyamastu, kiM parikalpitayA vyAvRttyA? ityaahvstktyiaadi| yadi paTAdirUpaM ghaTAdiranviyAt, tadA madhUdakAdyAharaNArthI paTAdAvapi pravarteteti pravRttyAdeH prasaGgaH syAt / AdizabdAt tulyotpttinirodhaadiprsnggH|| 1773-1774 // atha saugatairiva parairapIdamiSyate "tasmAdyatoyato'rthAnAMvyAvRttistannibandhanAH / jAtibhedA; prakalpante tdvishessaavgaahinH"|| (pra0 vA0 3.41) iti? atrAha kalpanAracitasyaiva vaicitrysyopvrnnne| ko nAmAtizayaH prokto vipra-nirgrantha-kApilaiH // 1775 // vaicitryasyeti bhedasya // 1775 // varddhamAnakabhaGgenetyAdinA kumArilamatamAzaGkate varddhamAnakabhaGgena rucakaH kriyate ydaa| tadA pUrvArthinaH zokaH priitishcaapyuttraarthinH||1776|| hemArthinastu mAdhyasthyaM tasmAd vastu tryaatmkm| notpAdasthitibhaGgAnAmabhAve syaanmtitrym||1777|| sa hyAha-utpAdasthitinAzasvabhAvatvAt sarvameva vastu tryaatmkm| ekasmAdapi prItyAdikAryatrayadarzanAt, tathA hi-yadA varddhamAnakaM bhaktvA rucakaH kriyate, tadA [G.502] varddhamAnakArthinaH zoka utpadyate, rucakArthinaH prItiH, suvarNArthinastu maadhysthym| yadi ca vastvekarUpameva syAt, tadaikAkAraiva buddhiH syAt, na triprkaaraa| varddhamAnakarucakau=bhAjanavizeSau // 1776-1777 // syAdetat-yadi nAma tryAtmakaM vastviti sidhyati, tathApi nAzadirUpeNa tryAtmakamityetat kutaH? ityAha na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukhm| sthityA vinA na mAdhyasthyaM tena saamaanynitytaa||1778|| 1. svalakSaNa-pA0, gaa0| 2. jaatibhedaadiruupsyetyrthH| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 tattvasaMgrahe tena sAmAnyanityateti / yasmAt sthityAdinA na mAdhyasthyasya sthityavinAbhAvitvena, sAmAnyasyApi suvarNatvasya nityatA prtiiyte|| 1778 // ityetadityAdinA pratividhatte-- .. ityetadapi no yuktmsaamaanyaashrytvtH| asAmAnyAzrayatvata ityetdgrhnnkvaakym| asya vyAkhyAnam utpAdasthitibhaGgAnAmekArthAzrayatA na hi // 1779 // samAnakAlatAprApteH prsprvirodhinaam| yadi hi vastvekamapyutpAdAdisvabhAvena tryAtmakaM syAt, tadA yugapatparasparavirodhina utpAdasthitivinAzAH praapnuvnti| na ca virodhinAmekatra yugapadbhAvo yuktaH; anyathA hi virodhitvameva na syaat| kathaM tarhi matitrayasyotpattiryukteti cet ? yathA yuktA tathA zrUyatAmiti darzayannAha idaM tu kSaNabhaGgitve sati srvmnaakulm||1780|| . varddhamAnakabhAvasya kaladhautAtmanaH kthm| ananvaye vinAze hi ksycicchoksmbhvH||1781|| sarvathA pUrvarUpasya rucakasya tadAtmanaH / janmanyutpadyate prItirnAvasthAnaM tu ksycit||1782|| . idam vrddhmaankbhaavH| sa kiMviziSTaH? kaladhautAtmA kaladhautaM suvarNam, sa evAtmA svabhAvo yasyeti vigrahaH, tasya svataH svarasena, vinAzeM sati kasyacittadarthinaH zoka utpdyte| apUrvasya tu rucakAkhyabhAvasya tadAtmanaH hemAtmanaH janmani-utpAde sati, kasyacid rucakAdhyavasitasya priitirutpdyte| na tu kasyacit suvarNAtmano'vasthAnamasti; niranvayatvAdutpAdavinAzayoH // 1780-1782 // [G.503] yadyevam, kathaM tarhi mAdhyasthyabuddhiH? ityAha zAtakumbhAtmakau bhAvau yadA pazyati muuddhdhiiH| samAnAparabhAvena sthiratvaM manyate tdaa||1783|| zAtakumbhAtmakau survasvabhAvau varddhamAnarucakAkhyau bhAvau krameNa yadA pazyati muuddhmtiH| pazyannapi svabhAvavivekaM sadRzAparotpattivipralabdhaH; vivecyitumshkttvaat| ata eva samAnAparabhAvena bhrAntinimittena vipralabdho'vasthAdvaye'pi hemnaH sthiratvaM manyate / samAnA parabhAvaneti / ahemavyAvRttimAtrasAdharmyaNa samAnasyAparasya bhAvaH utpAdaH smaanaaprbhaavH|| kathaM punaravasIyate-samAnAparabhAvena vipralabdhaH sthiratvaM manyate, na tu punarvastuna eva tathAbhAvAt ? ityAha / heno'vasthitarUpatve tadrUpaM ruckaadypi| pUrvottarAdyavasthAsu dRshyetaanektaa'nythaa||1784|| yadi hemnaH sthiratvaM syAt, tadA tadavyatiriktaM rucakAdyapi varddhamAnAvasthAsu dRzyeta; 1. asamAnAzrayatvata:- jai0 / 2. bhAva iti-jai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdaparIkSA 429 upabdhilakSaNaprAptatvAt / anyathA yadi rucakasya varddhamAnAvasthAyAM na dRSTiH, varddhamAnasya ca rucakAvasthAyAmupalabdhilakSaNaprAptasya, tadAnIM tayoH parasparato bhedaH, tatazca vyatirekAcca vatsvabhAvavaddheno'pi bhedaH siddhaH syAdityAlocyAha- anekatA'nyartheta / yacca "avadhIkRtavastubhyaH" (tattva0 1700) ityAdinAre bhedasAdhanamuktam, tatra siddhasAdhyataiveti dUSaNamucyate // 1783-1784 // iti syaadvaadpriikssaa| 1. pA0, gA0 pustkyonaasti| 2. ityAdi-pA0, gaa0| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. traikAlyaparIkSA 'asaGkrAntim" (tattva0 4) ityasya samarthanArthamAhahemAnugamasAmAnye' trikAlAnugato nanu' / avasthAbhedavAn bhAvaH kaizcid bauddhairapISyate // 1785 // "nAvasthAnaM tu kasyacit ( tattva0 1782) ityatredaM codyam - nanu kathamidamucyate 'nAvasthAnaM tu kasyacit' iti yAvatA kaizcid dharmatrAtprabhRtibhirboddhairapi kAlatrayAvasthito bhAva iSTaH; avasthAbhedAt, hemAnugamasAdharmyeNa // 1785 // 44 etadeva dvitIyena lokena darzayati avasthAbhedabhAve'pi yathA varNya jahAti na / mAdhvasu tathAbhAvo dravyatvaM na tyajatyayam // 1786 // atItAjAtayorjJAnamanyathA'viSayaM bhavet / dvayAzrayaM ca vijJAnaM tAyinA kathitaM katham // 1787 // karmAtItaM ca niHsattvaM kathaM phaladamiSyate / atItAnAgataM jJAnaM vibhaktaM yoginAM ca kim // 1788 // dravyApohaviSayA atItAnAgatAstaH / na adhvasaMgraharUpAdibhAvAdervartamAnavat' // 1789 // [G.504] tatra bhAvAnyathAvAdI bhadantadharmatrAtaH / sa kilAha - " dharmasyAdhvasu varttamAnasya bhAvAnyathAtvameva kevalam, na tu dravyasya " iti / yathA suvarNadravyasya kaTakakeyUrakuNDalAdyabhidhAnanimittasya guNasyAnyathAtvaM na suvarNasya, tathA dharmasyAnAgatAdibhAvAdanyathAtvam / tathA hi--anAgatabhAvaparityAgena varttamAnabhAvaM pratipadyate dharmaH, varttamAnabhAvaparityAgena cAtItabhAvam, na tu dravyAnyathAtvam; sarvatra dravyasyAvyabhicArAt / anyathA'nya evAnAgataH, anyo vartamAnaH, anyo'tItaH - iti prasajyeta / kaH punarbhAvasteneSTaH ? guNavizeSaH, yato'tItAdyabhidhAnajJAnapravRttiH / lakSaNAnyathAvAdI bhadantaghoSakaH / sa kilAha - dharmo'dhvasu varttamAnotIto'tItalakSaNayukto'nAgatapratyutpannAbhyAM lakSaNAbhyAmaviyuktaH / yathA - puruSa ekasyAM striyAM raktaH zeSAsvaviraktaH, evamanAgatapratyutpannAvapi vAcyau / asya hyatItAdilakSaNavRttilAbhApekSo vyavahAra iti pUrvakAd bhedaH / avasthAnyathAvAdI bhadantavasumitraH / sa kilAha - " dharmo'dhvasu varttamAno'vasthAmavasthAM prApyAnyo'nyo nirdizyate'vasthAntarataH, na dravyataH; dravyasya triSvapi kAleSvabhinnatvAt / yathA mRdguDikA ekAGke prakSiptA ekamityucyate, zatAMke zatam, sahasrAMke sahasram ; tathA kAritre'vasthito bhAvo varttamAnaH, tataH pracyuto'tItaH, tadaprApto'nAgataH " iti / asya 1 - 1. hemro 'nugamasAmyena sthiratvaM manyate tadA- pA0, gA0 / 2. 0rUpAdvibhAvA- pAra, gaa| 3. vAcye- pA0, gA0 / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ traikAlyaparIkSA 431 vyavasthApekSayA vyavahAraH, yathA mRguddikaayaam| na hi tasyAH svabhAvAnyathAtvaM bhavati; kiM tarhi ? sthAnavizeSasambandhAt saGkhyAbhidyotakaM sNjnyaantrmutpdyte| . anyathAnyathiko 'bhdntbuddhdevH| sa kilAha- "dharmo'dhvasu vartamAnaH pUrvAparamapekSyAnyonya ucyate" iti| yathaikA strI mAtA cocyate, duhitA ceti / asya pUrvAparApekSo vyavahAraH / yasya pUrvamevAsti nApara: so'nAgataH, yasya pUrvamasti aparaM ca sa vartamAnaH, yasyAparameva na pUrvaM so'tIta iti| ete catvAraH 'sarvAstivAdA bhaavlkssnnaa'vsthaanythaanythiksNjnyitaaH| tatra prathamaH pariNAmavAditvAt sAkSyamatAnna bhidyate; [G.505] yastasya pratiSedhaH so'syApi draSTavyaH / tathA hi-pUrvasvabhAvAparityAgena vA pariNAmo bhavet, parityAgena vA? yadyaparityAgena, tdaa'dhvsngkrprsnggH| atha parityAgena? tadA sadA'stitvavirodhaH / dvitIyasyApi vAdino'yaM saGkara eva; sarvasya sarvalakSaNayogAt / ruSastvarthAntarabhUtarAgasamudAcArAdrakta ucyate'viraktazca samanvAgamamAtreNa, na tu dharmasya lakSaNasamudAcAro lakSaNasamanvAgamo vA prAptilakSaNo'sti, anyatvaprasaGgAllakSaNasya prAptivaditi na sAmyaM dRSTAntasya daarttaantiken| tRtIyasya kAritreNAdhvasvavastheti tasya vistareNa dUSaNaM vkssyte| caturthasyApyekaMsminnevAdhvani trayo'dhvAnaH praapeNvnti| tathA hi-atIte'dhvani pUrvapazcimau kSaNAvatItAnAg2atau, madhyamaH kSaNa pratyutpanna iti / eSA dUSaNadigeSAM spssttaa| . tRtIyamevArabhya bhUyastraikAlyaparIkSA''rabhyate - hemadRSTAntena tu siddhAntopakSepamAtraM kRtam, na tu dharmatrAtadarzanamevAbhimatam / tathA ca vakSyati- "kAritreNa vibhAgo'yamadhvanAM yat prakalpyate" (tattva 1790) iti| na ca dharmatrAtasya kAritreNAdhvavyavasthA, kiM tarhi ? vasumitrasya / tatra yadyatItAnAgataM na syAt, 'abhUnmahAsammato bhaviSyati zaGkhazcakravartI' ityatItAjAtayorvijJAnaM nirAlambanameva syAt, . 'tatazca vijJAnameva na syAd; AlambanAbhAvAditi bhAvaH / tathA hi-prativastu vijJaptyAtmakaM vijJAnam, asati ca jJeye na kiJcidanena jJeyamityavijJAnameva syaat| kiJca-"dvayaM pratItya vijJAnamutpadyate" ( ) iti bhagavatoktam- "katamad dvayam ? cakSUrUpANi yAvanmanodharmAH" ( ) iti / asati cAtItAnAgate tadAlambanaM vijJAnaM dvayaM pratItya na syAdityAgamavirodhaH / api ca-atItaM karma phaladaM na syAd, yadi tanniHsattvaM sattAzUnyaM bhavet : phalotpattikAle vipaakhetorbhaavaat| na cAsata: kAryotpAdanazaktirasti; srvsaamrthyvirhlkssnntvaadsttvsy| kiJca- 'AsInmAndhAtA brahmadattaH, bhaviSyati zaGkhazcakravartI maitreyastathAgataH' ityAdinA vibhAgena yoginAmatItAdiviSayaM vibhaktaM vijJAnaM na syaat| na hyasatAM vibhAgo'sti; yasmAdatItAnAgatA bhAvAH zrIharSAdayo na dravyapratiSedharUpAH; adhvasaMgRhItarUpAditvenopadiSTatvAd, vartamAnavat / uktaM hi bhagavatA- "atItaM ced bhikSavo 1. buddhadeva:- pA0, gaa0| 2. sarve'stivAdA:- pA0, gaa0| . 3. 0dhvavyavastheti- pA0, gA0 / 4. mAndhAnA- je0; mAndhAno-pA0, gA0 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 tattvasaMgrahe rUpaM nAbhaviSyat, na zrutavAnAryazrAvako'tItarUpe'napekSo'bhaviSyat / yasmAttastyitItaM rUpam, tasmAczrutavAnAryazrAvako'tItarUpe'napekSo bhavatIti vistrH"| tathA- "yatkiJcidrUpamatItamanAgatAdi tatsarvamabhisaMkSipya rUpaskandhaH' iti saGkhyAM gacchati" ( ) ityaadi| adhvanA saMgraho yeSAM te'dhvasaMgrahA ruupaadyH| Adizabdena vednaadiprigrhH| teSAM bhAvo [G.506] ruupaaditvm| atrApyAdizabdena duHkhasamudayAnityAnAtmAditvenopadiSTatvAditi gRhyate // 1786-1789 // athApi syAt-AkAzavat sadAvasthitatvAdatItAdivyavasthA tarhi katham? ityAha na caivamiha mantavyamadhvabhedaH kuto nvym| . kAritreNa vibhAgo'yamadhvanAM yat prklpyte||1790||' kAritre varttate yo hi vartamAnaH sa ucyte| kAritrAt prcyuto'tiitstdpraaptstvnaagtH||1791|| phalAkSepazca kAritraM dharmANAM janakaM na tu| . na vAkSepo'styatItAnAM nAtaH kAritrasambhavaH // 1792 // yataH samprAptakAritro vartamAna ucyate, uparatakAritro'tItaH, aprAptakAritro'nAgata ityadhvAnaH kAritreNa vyavasthitAH / kiM punaratra kAritramabhipretam? yadi darzanAdilakSaNo vyApAraH, yathA paJcAnAM cakSurAdInAM darzanAdikam-yaMtazcakSuH pazyati, zrotraM zRNoti, ghrANaM jighrati, jihvA svAdayatItyAdivijJAnasyApi vijJAtRtvam, vijAnAtIti kRtvA ruupaadiinaamindriygocrtvm| evaM sati pratyutpannasya tatsabhAgasya cakSuSo nidrAvasthAyAM kAritrAbhAvAd vartamAnatA na syaat| ___ atha phaladAnagrahaNalakSaNaM kAritram, yathA-cakSuSA sahabhavA dharmA jAtyAdayaH puruSAkAraphalam, anantarotpannaM cakSurindriyaM puruSakAraphalamadhipatiphalaM niSyandaphalaM ca, etat phalaM jananAt prayacchaddhetubhAvAvasthAnAd gRhNaccakSurvartamAnamucyata iti? evaM taryatItAnAmapi sabhAgasarvatragavipAkahetUnAM phaladAnAbhyupagamAd vartamAnatvaprasaGgaH / atha samastameva phaladAnagrahaNalakSaNaM kAritramiSyate, evamatItasya sabhAgahetvAderardhavartamAnatvaprasaGgaH?-ityetadoSabhayAdA cAryasaMhatabhadra' Aha-"dharmANAM kAritramucyate phalAkSepazaktiH, na tu phljnnm| na cAtItAnAM sabhAgahetvAdInAM phalAkSepo'sti; vartamAnAvasthAyAmevAkSiptatvAt / na cAkSiptasyAkSepo yuktaH; anvsthaaprsnggaat| tasmAdatItAnAM na kAritrasambhava iti nAsti lakSaNasaGkaraH'' .( ) iti // 1790-1792 // tairityAdinA pratividhatte taiH kAritramidaM dharmAdanyat tadrUpameva vaa| abhyupeyaM yadanyA'sti gati: kAcinna vaastvii|| 1793 / / anyatve vartamAnAM prAgUrdhvaM vaa'svbhaavtaa| hetutvasaMskRtvAdeH kAritrasyeva gmytaam||1794|| anyathA nityatAsattiH svabhAvAvasthiteH sdaa| 1. ttsmaanruupsyetyrthH| 2. 0sahantabhadra-pA0, gaa0| 3. nityatApatti:- pA0, gA0) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ traikAlyaparIkSA 433 . naitad rUpAtiriktaM hi vidyate nitylkssnnm||1795|| [G.507] tatkAritraM dharmAdanyadvA syAd, ananyad vA?- iti tairabhyupagantavyam; anyaannyyornyo'nyprihaarsthitlkssnntvaat,eknissedhsyaaprvidhinaantriiyktvaat| nAnyA vastuno gatirasti / tatra yadyanyat, tadA vartamAnAnAM prAgUrvAvasthayoH niHsvabhAvatA prApnoti; hetutvasaMskRtatvAderhetoH', kAritravat / Adizabdena vastutvAdayo gRhyte| anyathA yadi prAgUrdhvaM ca niHsvabhAvatA na syAt, tadA sarvasya saMskRtasya nityatA prApnoti; svabhAvasya sarvadA vyavasthitatvAt / na ca sadAsattvavyatirekeNa nityatvalakSaNamasti / yadAha- "nityaM tamAhurvidvAMso yaH svabhAvo na nazyati" (pra0 vA0 1.206) iti // 1793-1795 // __syAdetat-yadi nAma nityatA zaktiH, hetutvasaMskRtvAdestu hetoH kathaM sAdhyavipakSaNa virodhaH? ityAha nityasya hetutA pUrvaM krmaakrmvirodhtH| niSiddhA saMskRtatvaM hi vyaktaM nitye niraaspdm||1796 // skandhAdivyatiriktasya kaaritrsyopvrnnnm| svasiddhAntavirodhazca durnivAraH prsjyte||1797|| pUrvamiti sthirbhaavpriikssaayaam| sarvasya ca saMskRtasyAnityatvAbhyupagamAt saMskRtatvaM nitye na sambhavatIti spaSTamevAvasIyate / kiJca-skandhAyatanavyatiriktasya kAritrasyopavarNane siddhAntavirodhaH / tathA hi bhagavatoktam- "sarvaM sarvamiti, brAhmaNa, yaduta paJcaskandhAH, dvAdazAyatanAni, aSTAdaza ca dhAtava:2" (. . ) iti // 1796-1797 // ananyatve'pi kAritraM dhrmaadvytirektH| svarUpamiva dharmasya prasaktaM saarvkaalikm||1798|| tataMzcAdhvavibhAgo'yaM tadvazAnna prklpyte| ... na hi tasya cyutiH prAptiraprAptirvA vibhaagtH||1799|| [G.508] 'athAnanyatkAritramabhyupagamyate, tadA dharmasvarUpavat tadavyatirekAt tadapi sArvakAlikaM praaproti| tatazca kAritrAt pracyuto'tItaH, tatprApto vartamAnaH, tadaprApto'nAgataHiti kAritravazAdayamadhvavibhAgo na syAt; yato'sya kAritrasya yadi vibhAgena cyutiprAptyaprAptayaH syuH, tadA syAdayamadhvavibhAgaH, na ca tAni vibhAgena sambhavanti; sadAvasthitaikarUpasya vibhaagaabhaavaat||1798-1799|| kAritrAvyatirekAdvA dharmaH kAritravad bhvet| pUrvAparavyavacchinnamadhyamAtrakasattvavAn // 1800 // 'kiJca-kAritrAdavyatiriktatvAd dharmo'pi pUrvAparakoTizUnyasattAyogI prApnoti kAritravat / pUrvAparavyavacchinnam=pUrvAparakoTizUnyam, madhyamAtrakaM ca tatsattvaM ceti vigrahaH / tadasyAstIti tadvAn // 1800 // 1. 0tvAddheto.-pA0, gaa0|| 4. sarvavAn-pA0, gaa0| 5. tatsarva-pA0, gaa0| 2-2. cAbhava:- pA0: caabhv:-gaa| 3. yadi prAptya0-pA0, gaa0| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 tattvasaMgrahe kAritramityAdinA parasparaviruddhAbhyupagamodbhAvanenopahasati kAritraM sarvadA nAsti sadA 'dharmastu vrnnyte| dharmAnnAnyacca kAritraM vyaktaM devvicessttitm||1801|| kAritrAntarasApekSA ttraapydhvsthitirydi| tulyaH paryanuyogo'yaM nanu sarvatra dhaavti||1802|| evaM tarhi rUpAdidharmo na sadAstIti prasaktam, kAritrAdavyatiriktatvAt ? ityAhasadA dharmastviti / evamapi dharmAdanyat kAritraM prasajyate? ityAha-dharmAnnAnyacca kaaritrm| devAH IzvarAdayaH, te hi yuktAyuktamanAlocya svAtantryeNaiva vartante iti teSAM yathAceSTitaM yuktinirapekSaM svAtantryeNa pravRttiH, tadvadetaditi yaavt| kiJca-yadi kAritrasya kAritramantareNAnAgatAditvamiSyate, na tarhi vaktavyam-'adhvAnaH kAritreNa vyavasthitAH' iti; vybhicaaraat| tathA kAritrasya svarUpasattApekSayA'nAgatAditvaM vyavasthApyate, evaM bhAvAnAmapyanAgatAditvaM bhaviSyatIti kiM kAritrakalpanayA! atha mA bhUd vyabhicAradoSa iti kAritrasyApi kAritramabhyupagamyate? tadA tatrApi vyatirekAdicintayA tulyaH paryanuyogaH, anavasthAdoSazcaM // 1801-1802 // yaduktam-ananyatve'pi kAritraM sArvakAlikaM prApnoti dhrmsvruupvdvishessaaditi| atra bhadantasaMhatabhradra Aha- .. svarUpAd vyatirikto'pi dRSTaH sprtightvvt| vizeSazcedidaM naiva prkRtsyopkaarkm||1803|| na hi sapratighatvAdiH padArthasyAnugAminaH / kAdAcitko mataH kazcidbhAvasyaiva tthodbhvaat||1804|| [G.509] "svarUpAd vyatirikto'pi vizeSako dharmo dRSTaH, yathA-sapratighatvAdiH pRthivyaadiinaam| te hi padArthatvenAviziSTA api sapratighA apratighAH, sanidarzanA anidarzanA iti svarUpAvyatiriktairdhamairviziSTAH pratIyante, tadvatkAritreNApi dharmaH" iti| tadetat prakRtAnupakArakam / tathA hi idamatra prakRtam-'padArthAt kAritrasyAbhede'bhyupagamyamAne satyekasyaiva padArthasyAtmabhUtakAritrasyAvizeSAttadvazAdayamadhvavibhAgo nAvakalpate' iti| pRthivyAdayastu parasparamanyo'nyalakSaNabhedAsaGgAbhinnA iti yuktaM yat kecit sapratighA bhavanti kecidapratighA eva, yathA-vedanAdayaH, na tu ya evApratighAsta eva sapratighA iti; yato na kazcideko'nugAmI padArthAtmAsti pRthivyAdInAM yatsapratighatvAdidharmaH kAdAcitko bhavet, kiM tarhi ? bhAvasya niravayavasya tathA sajAtIyavijAtIyavyAvRttasyodbhava iti na svarUpAvyatirikto dharma ekasya bhedako yuktaH // 1803-1804 // __ kathaM rUpasya sapratighatvamiti vyatirekIva vyapadezaH, yadi svarUpAvyatirikto dharmo bhedako na bhavet ? ityAha anAkSiptAnyabhedena bhAva eva tthocyte| sadrUpasyeti' zabdena cetaso vAsanApi ca / 1805 // 1. dharmazca-pA0, gaa0|.. 3. 0vaa-jai0| 2. tadrUpasya-pA0, gA0/ Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ traikAlyaparIkSA 435 anAkSiptAnyabhedeneti bhedaantrprtikssepennetyrthH| tathocyata iti vytirekiiv| taditi sprtightvm| zabdeneta rUpasya sapratighatvamityanena / atra dRSTAntamAha-cetaso vaasnaapircet| apiceti samudAyo nipAta ivArthe dRSTavyaH // 1805 // punaH sa evAha- "na kAritraM dharmAdanyat, tadvyatirekeNa svabhAvAnupalabdheH / nApi dharmamAtram, svabhAvAstitve'pi kdaacidbhaavaat| na ca na vizeSaH, kAritrasya prAgabhAvAt, santAnavat / tathA dharmanairantaryotpattiH santAna ityucyate, na cAsau dharmavyatiriktaH; tadavibhAgena gRhyamANatvAt / na ca dharmamAtram, ekakSaNasyApi santAnatvaprasaGgAt / na ca nAsti, tatkAryasadbhAvAt" iti| Aha ca "santatikAryaM ceSTaM na vidyate sApi santatiH kaacit| tadvadavagacche yuktyA kaaritrennaa'dhvsNsiddhim"|| ( ) iti| atrAha- .. tattvAnyatvaprakArAbhyAmavAcyamatha vrnnyte| santAnAdIva kAritraM syAdevaM sAMvRttaM nnu||1806|| atazca kalpitatvena tat kvcinopyujyte| . kArye santativad yasmAd vstvevaarthkriyaakssmm||1807|| sannidhAnaM ca tasyedaM bhAvikaM neti ttkRtm| adhvatrayavyavasthAnaM tAttvikaM noppdyte||1808|| [G.510] sntaanaadiivet|aadishbden samUhAdiparigrahaH / yathA santAnibhyastattvAnyatvenAvAcyatvAt. pudgalavat santAno ni:svabhAvaH, tadvat kAritramapi nisvabhAvaM' syaat| svabhAve hi sati tattvamanyatvam, tatazca tatkAritraM kalpitatvAnna kvacit kArye santativadupayujyeta / na hi kalpitasya santAnasya kvacit kArye'styupayogaH; tasya ni:svbhaavtvaat| svabhAvaprati-baddhatvAt kaaryodysy| tasmAd vastveva santAnisvabhAvamarthakriyAkSamam, na santAnaH klpitH| tatazca kAritrasya prajJaptisattvAt prAgvat pazcAdapi na paramArthataH saMnidhAnamastIti tadvazAdadhvatrayavyavasthAnamapi kalpitameva syAt, na bhaavikm|| 1806-1808 // athApi' syAd-bhavatu kAritraM prajJaptisat, tatkRtaM cApyadhvavyavasthAnaM prajJaptisat tatazca ko doSaH? ityAha kAritrAkhyA phalAkSepazaktiryA shbdgocraa|| zaktereva ca vastutvAt sA prajJaptisatI kthm||1809|| yaccedamIkSyate . rUpaM daahpaakaadikaarykRt| atItAnAgatAvasthaM kiM tdevaabhyupeyte||1810|| tadeva cet kathaM nAma tasyaivaikAtmanaH stH| 1. prtightv0-paa0| 2. bhadantasaMhatabhadra ityrthH| 3-3. pA0 pustake nAsti; tathA kAritraM nisvbhaavN-gaa| 4. prAganu-pA0, gaa0| 5. tathApi-pA0, gaa0| 6. shbdgocr:-jai0| 7. yaccedamiSyate-pA0, gaa0| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 tattvasaMgrahe akriyA ca kriyA cApi kriyaavirtiritypi||1811|| ekasmin nirviziSTe'smin prsprpraahtaaH|| prakArAH kathamete hi yujyante nAma vstuni||1812|| ekAvasthAparityAge praavsthaaprigrhaat| naivaitan nirviziSTaM ced vastvadhvasviti klpyte||1813 // kiM vai bhAvAd vibhidynte'vsthaanaakrtRtaaptitH| tAsAmeva hi sadbhAvAt kaarysttoplbhyte||1814|| [G.511] phalAkSepazaktirhi dharmANAM kAritramiti varNitam / yA' ca phalAkSepazaktiH sAre nAnyA vastusvalakSaNAt, kiM tarhi ? tdev| ata evAsau na zabdagocarA; asAdhAraNatvAt svalakSaNe zabdApravRtteH / tatazca zaktireva vastu nAnyaditi kathaM sA zakti: prajJaptisatI bhavet ! naiva bhavediti / tatazca tadvazAdadhvavyavasthAnaM tAttvikameveSTaM bhavateti bhaavH| kiJca-yadetaddAhapAkAdyarthakriyAkAri vaDhyAdirUpamupalabhyate, kiM tadevAtItAnAgatAvastham? Ahosvidanyat ? yadi tadeva, kathamekasminniviziSTe'smin rUpAdike vastunyakriyAdayaH parasparaviruddhA dharmA yujyante, yena yathAkramamanAgatavartamAnAtItavyavasthA syAt ! yadi hi viruddhadharmAdhyAse'pyekatvaM syAt, utsannA tarhi bhedavyavasthA, tatazca sarvameva jagadekameva syAt, ekatve ca sahotpattyAdiprasaGgaH ! athApyavasthAparityAgaparigrahabhedena bhinnatvAdadhvasu vastu na nirviziSTamiti kalpyate, evamapi kiM tA avasthA bhAvAdbhinnAH? AhosvidabhinnAH ?-iti vktvym| para aahneti| bhidyante bhAvAditi sambandhaH / kasmAt? bhaavsyaakrtRtvaaptit:5=akrtRtvprsnggaat| anvayavyatirekAbhyAM tAsAmevAvasthAnaM kArya prati sAmarthyasiddheH // 1809-1814 // atra dUSaNamAha- . . . abhedamanumanyante / kathamadhvasu, vastunaH / tA abhUtvA bhavantyazca vinshyntystdaatmikaaH||1815|| avasthAyAM ca madhyAyAM svarUpeNaiva kaarkm| tat tadeva svarUpaM ca dshyornyyorpi||1816 // tadakriyAkriyAbhraMzau kathamasya tyormtau| pararUpeNa kartRtve prAptA'syAkartRtA punH|| 1817 // atItAnAgatAvasthamanyaccedanalAdikam / tatsAGkaryAdidoSo'yamasmin pakSe nirAspadaH // 1818 // tadidAnImabhUtvaiva kAryayogyaM prjaayte| na ca tiSThati bhUtveti siddhaa'syaannvyaatmtaa||1819|| vastunaH sakAzAdabhedaM kathamavasthAsvanumanyante =pratipadyante? naivaM; yasmAdabhUtvA bhavantyavasthAH, bhUtvA ca vinshynti| na ca tathA vastviSTam; sarvadA'stitvAbhyupagamAt / 1. sA-pA0. gaa0| 2-2. pA0, gA0 pustakayo sti| .. 3. 0satI kathaM- gA0 / 4. bhavatIti-pA0, gaa0| 5. kartRtAptita:-pA0, gaa0| 6. 0vsthaanumnynte-paa0| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ traikAlyaparIkSA 437 tatazca kathaM tA abhUtvA, bhavantyo vinazyantyazca tadAtmikA yuktA: ? naiva; bhinnayogakSematvAt / anyathA hi tadAtmatvenAsAmapi sadAstitvaprasaGgo vastusvabhAvavat, [G.512] tato'vyatirekAd vastuno vA'bhUtvAbhAvAdiprasaGgo'vasthAsvarUpavat / bhavatu cAvasthAbhedaparakalpanA, tathApi viruddhadharmAdhyAso na parihRta eva / tathA hivastu madhyAvasthAyAM kiM svarUpeNa kArakam ? Ahosvit pararUpeNa ? yadi svarUpeNa, tadeva svarUpamanyayorapi dazayoratItAnAgatAvasthayorastIti kathamasya kArakasvabhAvasya kriyAkriyAbhraMzau syAtAm ! atha pararUpeNa, tadA'syAkartRtA punaH prAptetyavastutvaprasaGgaH / evaM tAvat tadeva vahnyadirUpamatItAnAgatAvasthAyAM na yuktam / athAnyat, asmin pakSe na bhavatyekatra kriyAkriyAdiparasparaparAhatadharmasAGkaryAdidoSaH, bhinnatvAd vastunaH / kintu yattaddAhapAkAdikAryayogyamanalAdikaM vastu tadabhUtvA jAyate, bhUtvA ca vigacchatIti sadA'stitvAbhyupagamavirodhaH syAt; anvayAbhAvAt // 1815- 1819 // syAdetat-yadyapi kAryayogyamabhUtvA jAyate, bhUtvA ca vigacchatIti; tathApyatItAnAgatAvasthAyAmakAryayogyaM vastu vidyata eva, taMtazca na sadA'stitvAbhyupagamavirodha: ? ityAhasa eva bhAviko bhAvo ya evArthakriyAkSamaH ' / sa ca nAsti tayoryo'sti na tasmAt kAryasambhavaH // 1820 // sa eveti arthakriyAkSamaH / tayoriti atItAnAgatAvasthayoH / yo'stIti akAryayogyaH // 1820 // athApi syAt - atItasya sabhAgahetvAdeH kAryayogyatvamiSyata eva tatazcAsiddhametat 'na tasmAt.kAryasambhavaH' iti ? Aha atItazca padArtho'yamabhUtvA bhavanAt sphuttm| varttamAno'nyavat prAptaH kAdAcitkatayApi ca // 1821 // sadA sattvamasattvaM vA hetutve'syAnapekSaNAt / . hetorniyatasattvazca vartamAno'rtha ucyate // 1822 // pratisaGkhyAnirodhAdivailakSaNyaM parairmatam / saMskRtatvaM ca rUpAderjAtisthityAdiyogataH // 1823 // [G.513] anyvditi| avivAdAspadIbhUtavarttamAnavat / kAdAcitkatayA'pi ceti| varttamAno'nyavat prApta iti sambandhaH / na cAyaM heturananvayaH / tathA hi- hetupratyayajanito yo'rthaH sa varttamAna ucyate, yazca kAdAcitkaH so'vazyaM hetupratyayanimittaH; yasmAdahetukasya dve eva gatI - yaduta sadA sattvam, asattvaM vA; anyAnapekSaNAt / tasmAdyaH kAdAcitkaH so'vazyaM hetupratyayanirmitasattvaH, so'vazyaM varttamAna eveti siddham / vartamAnatvena kAdAcitkatvasya vyAptiH // 1821 // . kiJca - yadyatItAnAgataM dravyo'sti tadA sarvasaMskArANAM zAzvatatvaprasaGgaH / tatazca pratisaGkhyAnirodhAdibhyo rUpAdInAM vizeSo na prApnoti // 1822 // 1. evAyaM kriyA0 - pA0, gA0 / 2. 0 nyAnapekSaNAt pA0, gA0 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 tattvasaMgrahe ___ atha rUpAdeH saMskRtalakSaNayogAt saMskRtatvam, nAkAzAdInAm, tena bhavati prtisngkhyaanirodhaadevelkssnnyN rUpAderiti parairmatam, tadetadasamk; tathA hi-jAtiH, jarA, sthitiH, anityatA ca-iti catvArImAni sNskRtlkssnnaani| tatra jAtirjanayati, sthitiH sthApayati, jarA jarayati, anityatA vinAzayati-ityevaM jananAdireSAM vyApAra iSTaH // tatra jAtirvizeSaM kaM jnyntybhidhiiyte| janikA'syeti tadrUpAdajAtAdaparaM prm||1824|| azakyotpAdanastAvadananyo'tizayastataH / sattvAt prAgapi nissptternisspttyuttrkaalvt||1825|| anyastvatizayo nAsti vytirekaadsnggteH| .... asatkAryaprasaGgazca tasya puurvmsttvtH||1826|| tatra jAtistAvat kaM vizeSaM janayantI satyasya rUpAderjanikA ityabhidhIyate-kiM tasmAdrUpAdeH param vyatiriktam, Ahosvidaparam avyatiriktaM vizeSaM janayantIti pkssdvym| tatra na tAvadavyatiriktam; yasmAdasau vizeSo jAtivyApArAt prAgapi niSpannatvAdazakyakriyaH, nisspttyuttrkaalvt| na hi niSpannasya kriyA yuktA; anvsthaaprsnggaat| nApi vyatirikto'tizayaH kriyate; vyatireke hyasya rUpAderayamatizaya iti sambandhAsiddheH / tathA hi-na tAdAtmyalakSaNaH sambandhaH; vyatirekAbhyupagamAt / anabhyupagame vA pUrvoktadoSaprasaGgAt / nApi tadutpattilakSaNaH; jAtereva tadutpatteH / na cAnyaH sambandho'sti; AdhArAdheyatvAdInAM tdutpttyntrgttvaat| atha tadutpattirabhyupamyate? tanmAtrabhAvino vizeSasya nityotpattiprasaGgAjjAtiridAnI kiGkarI syAt ! jAtimapekSyotpAdayatIti cet? na hyanupakAriNyAM [G.514] jAtAvapekSA yuktA; atiprsnggaat| upakAre vA tasyopakArasyAtizayavat tattvAnyatvacintAyAmanavasthAprasaGgAt / tasmAd vyatireke sati sambandho na sidhyati // 1824-26 // anyathAtve sthitau nAze cAnyAnanyavikalpayoH / jarAdiviSayA doSA eta evaanussngginnH||1827|| kiJca-tasyAtizayasya pUrvamasattvAdasatkAryamabhyupagataM bhvet| evaM jarayAnyathAtve kriyamANe, sthityA'vasthite, anityatayA ca nAze kriyamANe, eSAmanyathAtvAdInAmanyA'nanyavikalpe sati ye doSAste jAtivajjarAdiSvapi vAcyAH / / 1827 // svakAryArambhiNa ime saamrthyniymaatmnaa| jAtyAdayazca tadrUpaM prAk pazcAdapi vidyte||1828|| samartharUpabhAvAcca prArabhante na kiM tdaa| svAnurUpAM kriyAM tasyAH prArambhe cAmitAdhvatA // 1829 // kiJca-jAtyAdInAM svakAryArambhitvaM yat tat smrthsvbhaavniymaadissttm| sa ca samarthaH svabhAvasteSAM sarvadA'stIti sadaiva svakAryArambhitvaprasaGgaH / na ca hetupratyayavaikalyam; 1. jaati:-paa0gaa0| 2. caasinaadhvnaa-jai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ traikAlyaparIkSA 439 teSAmapi sdaavsthittvaat| tatazcAtItAnAgatAvasthayorjAtyAdibhirjananAdisvakAryakAraNAd ekasminnevAdhvanyaparimitAdhvaprasaGgaH // 1928-1829 // kicAtItAdayo bhAvAH kSaNikAH syuna vA ydi| AdyAH, punastayoH prAptA saivaaprimitaadhvtaa||1830|| yaH kSaNo jAyate tatra vartamAno bhvtysau| utpadya yo vinaSTazca so'tIto bhaavynaagtH||1831|| api ca-atItAnAgatAH kSaNikA vA syuH, na vA kSaNikA iti pkssdvym| tatra yadyAdhAH, kSaNikA iti yAvat, tadA saivAmitAdhvatA praaptaa| yaH kSaNa iti tAmeva darzayati // 1830-1831 // athApyakSaNikAste syuH kRtAntaste virudhyte| 'kSaNikAH sarvasaMskArAH' siddhAnte hi prkaashitaaH||1832|| athAkSaNikA iti pakSaH, evaM sati kRtAntavirodhaH / kRtAntaH siddhAnta ucyte| tathA hi "kSaNikAH sarvasaMskArAH" iti siddhAntaH // 1832 // yuktibAdhArpi-santazcenniyamAt kssnnbhngginH| vartamAnA iva prAk tu pratibandho'sya' saadhitH||1833| [G.515] kiJca-na kevalaM siddhAntavirodhaH, anumAnavirodho'pi prtijnyaayaaH| tathA hi-. yatsattat sarvaM kSaNikam, yathA vrtmaanm| santazcAtItAnAgatA iti niyamAt kSaNabhaGginaH prAptAH / prAktu kssnnbhnggaadhikaare| pratibandho'sya hetoH prasAdhita iti naanaikaantiktvm| tathA hi-arthakriyAkAritvaM sattvalakSaNam, akSaNikasya ca kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAdarthakriyAnivRttau tallakSaNasya tattvasya nivRttiriti sAdhyavipakSAnivRttaM sattvam // 1833 // ...... arthakriyAsamarthAH syuratItAnAgatA ime| ... navA sAmarthyasadbhAve vrtmaanaastdnyvt||1834|| kiJca-ime'tItAnAgatA arthakriyAsamarthA vA syuH, na vA samarthA iti pkssau| yadi samarthAH; tadA sAmarthyasadbhAve vartamAnAH prApnuvanti, avivaadaaspdiibhuutvrttmaanvt| prayogaHye ye'rthakriyAsamarthAste vartamAnAH, yathA'vivAdAspadIbhUtA vartamAnAH / arthakriyAsamarthAzcAtItAdaya iMti svabhAvahetuprasaGgaH / / 1834 // avartamAnatAyAM tu sarvazaktiviyoginaH / naSTAjAtAH prasajyante vyomtaamrsaadivt||1835|| tulyaparyanuyogAzca sarve vyomaadyo'kRtaaH| anaikAntikatAkluptena te'pi vinibndhnm||1836 // niyamArthakriyAzaktirbhAvAnAM prtyyodbhvaa| ahetutve samaM sarvamupayujyeta srvtH||1837|| niyatArthakriyAzaktijanma prtyynirmitm| 1. 0'tra-pA0, gA01 2. mAnavirodho'pi-pA0, gA0 / . . nA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 tattvasaMgrahe vartamAnasya bhAvasya lakSaNaM nAnyadasti ca // 1838 // atItAnAgatAnAM ca tadakhaNDaM samasti vH| / tatki na vrtmaantvmmiissaamunssjyte||1839|| na cAyamanaikAntikaH; yato vartamAnatvanivRttau naSTAjAtAnAM sarvasAmarthyaviyogitvaM prasajyeta, aakaashaambhoruhvt| prayogaH-ye vartamAnA na bhavanti te kvacit samarthA api na bhavanti, yathA vyomaambhoruhm| na bhavanti cAtItAdayo vartamAnA iti vyApakAnupalabdhiH / na cAkAzapratisaGkhyAnirodhApratisaGkhyAnarodhairasaMskRtairanekAntaH; teSAmapi pkssiikrnnaat| ato'naikAntikatvakalpanAyA naatinibndhnm| tathA hi-yeyaM pratiniyatArthakriyAzaktirbhAvAnAm, [G.516] sA prtyyodbhvetynggiikrtvym| anyathA yadi nirhetukA syAt, tadA niyamahetorabhAvAt pratiniyatA zaktirbhAvAnAM na syaat| tatazca sarvaM sarvasmin kArye upayujyeta / tasmAt kRtAkAzAdInAM sAmarthyaniyamo na yukta iti na tairanaikAntikatvakalpanAyA nibndhnm| na ca prathame hetau sandigdhavipakSavRttikatA'; yasmAniyatAyAmarthakriyAyAM yA zaktistasyA yadetajjanma hetupratyayanirmitaM tadeva vartamAnasya lkssnnm| etacca vartamAnatvalakSaNamavikalamatItAdiSvapyastIti nimittAntarAbhAvAt kimita vartamAnatA na prasajyate ! // 1834-1839 // - svargApavargasaMsargayano'yamaphalastataH / __IhAsAdhyaM na kiJciddhi phlmtroplkssyte||1840|| kiJca-yasyAtItAnAgataM dravyato'sti, tasya phalamapi nityamastIti svargApavargaprAptyartho yatno viphala: syAt, IhAsAdhyasya kasyacit phalasyAbhAvAt kiM tatra vrataniyamAdilakSaNAyA IhAyAH sAmarthyaM syAt / utpAdane sAmarthyamiti cet ? utpAdanaM ta_bhUtvA bhavatIti siddham ! atha tadapyasti? kasyedAnI kva sAmarthyam! vartamAnIkaraNasAmarthyamiti cet ? kimidaM vartamAnIkaraNaM nAma! dezAntarAkarSaNaM cet ? nityaM tarhi vastu prasaktam; srvdaa'vsthittvaat| arUpANAM vedanAdInAM niSkriyatvAt kathamAkarSaNaM bhavet! yacca tadAkarSaNam, tadabhUtvA bhavatIti siddham / svargaH-sumerupRSThAdiH, apavarga=mokSaH, tayoH prAptiH-saMsargaH, yatra yatnaH-vrataniyatAdiH // 1840 // atha nArthe kriyaashktistessaambhyupgmyte| yadyevamata evaiSAmasattvaM vyompusspvt||1841|| atha nArthe kriyA samarthA iti dvitIyapakSa AzrIyate / evaM tata evArthakriyAzUnyatvAdasattvaM prApnoti, khapuSpavat; sarvasAmarthyavivekalakSaNatvAdasattvasya // 1841 // evaM tAvadatItAnAgatAnAmasattAsAdhakaM pramANamabhidhAya sattAsAdhakaM pramANamapAkatumAha hetavo bhAvadharmAstu nAsiddhe siddhbhaaginH| vartamAnatvasiddhervA viruddhA dhrmibaadhnaat||1842|| 1. akRtaa0-gaa| 2. vipakSayAvRttikatA- jai0| 3. pratyayanimittaM- jai0| 4. pA0 pustake naasti| 5-5. nArthakriyA0-pA0, gaa0| 6-6. nArthakriyA-pA0, gaa0|| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ traikAlyaparIkSA 441 hetavo hi pUrvoktA adhvasaMgRhItatvAdityAdaya AzrayAsiddhAH, atiitaaderdhrminno'siddhtvaat| [G.517] yathAha-"nAsiddhe bhAvadharmo'sti" (pra0 vA0 3.190) iti / athApi siddhAH syuH, tathApi vartamAnatvasiddhadharmasvarUpaviparItasAdhanAd viruddhA hetavaH // 1842 // kathamidAnImadhvasaMgRhItatvamatItAnAgatAnAM rUpAdInAM nirdiSTam, na hi zzaviSANamatyantAsadatItamanAgataM vA vyavasthApyate? ityAha bhUtvA yad vigataM rUpaM tadatItaM prkaashitm| sati pratyayasAkalye bhAvi yat ydnaagtm||1843|| sattve tu vartamAnatvamAsajyeteti saadhitm| vidyamAnatvamAtraM hi vartamAnasya lkssnnm||1844|| subodhm|| 1843-1844 // rUpavedanAdibhAvastarhi kathaM nirdiSTaH? ityAha rUMpAditvamatItAderbhUtAM tAM bhAvinIM tthaa| adhyAropya dazAmasya kathyate na tu bhaavtH||1845|| tAM dazAmiti tAmavasthAm . // 1845 // vyAzrayaM tarhi kathaM vijJAnamuktam? ityAha dvayaM pratItya vijJAnaM yaduktaM tttvdrshinaa| seSTA saviSayaM cittamabhisnadhAya dezanA // 1846 // dvividhaM hi vijJAnam-sAlambanam, anAlambanaM c| yatsAlambanaM tadabhisandhAya vyAzrayavijJAnadezanA bhagavataH // 1846 // . atha nirAlambanamapi jJAnamastIti kathamavasitam? ityAha. nityezvarAdibuddhInAM naivAlambanamasti hi| zabdAnAmAdidharmANAM tdaakaarviyuktitH||1847|| 'Adizabdena pradhAnakAlAdayaH parikalpitA gRhynte| na caitanmantavyam-'zabdAdyAlambanA imA buddhayaH' iti, kthyti-shbdaanaamaadiityaadi| tasyezvarAderAkAro nityatvasakalahetutvAdiH, yastayAM buddhyA'dhyavasIyate, tenAkAreNa viyogaH zabdasya nAmno vA vipryuktsNskaarvishesssy| Adizabdena nimittAdeH paropagatasyArthapratibimbanakAdisvabhAvasya // 1847 // yadi tarhi nirviSayamapi vijJAnamasti, tat kathaM jJAnamiti vyapadizyate, tathA hi [G.518] 'vijAnAtIti vijJAnam' iti gIyate, asati ca vijJeye kiM vijAnata: vijJAnaM syAt ? ityAha bodhAnugatimAtreNa vijJAnamiti cocyte| sA cAsyAjaDarUpatvaM.prakAzyAt parikalpitam // 1848 // bodhAnugamo'pi vinA bodhena na sambhavatIti ced ? ityAha-sA ceti| sA= 1. pA0, gA0 pustakayo sti| 2. pA0 pustake naasti| 3. Aha-pA0, gaa0|| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe . bodhAnugatiH / asya = vijJAnasya / kimucyate ? yattada jaDarUpatvam, prakAzyavastvantarAbhAvAt prakAzAntavirahAcca nabhovartyAlokavat prakAzarUpatvAdabhidhIyate bodharUpateti // 1848 // karmAtItaM ca kathaM phaladam ? ityatrAha vipAkahetuH phalado nAtIto'bhyupagamyate / tadvAsitAt tu vijJAnaprabandhAt phalamiSyate / / 1849 // 442 vAsitam=paramparayA phalotpAdanasamarthamutpaditam // 1849 // yadyevam, kathamuktaM bhagavatA - ' asti tatkarma yatkSINaM niruddhaM vipariNatam ' ( ) iti ? Aha tAmeva vAsanAM cetaHsantatAvadhikRtya tt| asti karmeti nirdiSTaM bhaktyA mUlAvinAzavat // 1850 // bhakta upacAreNa / yathA mUladravyaprasUtasya hiraNyAdeH phalaprabandhasya samabhAve ' vinaSTamapi mUladravyamavinaSTamityucyate, tadvat karmApi // 1850 // upacAreNa dezanAyAH kiM prayojanam ? ityAha ucchedadRSTinAzAya caivaM zAstrA prakAzitam / anyathA zUnyatAsUtre dezanA nIyate katham ! // 1851 // 'nAstyatItaM karma' ityukte pAramparyeNa yatphalotpAdanasAmarthyamAhitamatItena karmaNA, tasyApyabhAvaM pratipadyeran-ityucchedadRSTimApannAH syurvineyA iti 'asti karma' ityuktaM bhagavatA / anyathA hi yadyatItaM svarUpeNa syAt, tadA paramArthazUnyatAsUtre dezanA kathaM nIyate"cakSurutpadyamAnaM na kutazcidAgacchati, niruddhyamAnaM na kvacit sannicayaM gacchatIti hi cakSurabhUtvA bhavati bhUtvA ca prativigacchati" ( ) iti / varttamAne'dhvanyabhUtvA bhavatIti cet ? na; adhvano bhAvAnarthAntaratvAt tata evAdhvAnastathAvasthitivacanAt / atha [G.519] svAtmanyabhUtvA bhavati, tadA siddham - anAgataM cakSurnAstIti / api ca- sadA'vasthitatve saMskArANAM hetuphalayorabhAvAt duHkhasamudayasatyAbhAva:, tadabhAvAnnirodhamArgayorapi ; tatazca satyacatuSTayAbhAvAt parijJAprahANasAkSAtkriyAbhAvanA na yujyante, tadabhAvAcca phalasthAnAM pratipannakAnAM ca pudgalAnAmabhAva iti saMkalameva pravacanaM nirudhyata iti nAtItAdivastu-jAtakalpanA sAdhvI // 1851 // 'atItAnAgataM jJAnaM vibhaktaM yoginAM katham ?" (tattva0 1788) ityatrAhapAramparyeNa sAkSAd vA kAryakAraNatAM gatam / yadrUpaM varttamAnasya tadvijAnanti yoginaH // 1852 // anugacchanti pazcAcca vikalpAnugatAtmabhiH / zuddhalaukikavijJAnaistattvato'viSayairapi taddhetuphalayorbhUtAM bhAvinIM caiva santatim " / // 1853 // "" 1. sabhAve - pA0 / 4-4. 0 nAgatajJAnaM pA0, gA0 / 2. ta pA0, gA0 / 5. sannatim -- pA0, gA0 / 3. tathA pA0, gA0 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ traikAlyaparIkSA 443 tAmAzritya pravartante'tItAnAgatadezanAH // 1854 // samastakalpanAjAlarahitajJAnasantateH / . tathAgatasya vartante'nAbhogenaiva dezanAH // 1855 // atItArthApekSayA kAryatAM gatam, anAgatApekSayA kaarnntaam| viklpaanugtaatmbhiriti| savikalpairityarthaH / tattvato'viSayaireti AviSTAbhilApainiH; svalakSaNasyAviSayIkaraNatA / tat tasmAt / hetuphalayoH santatiM bhUtAM bhAvinI cAzritya atItAdidezanA yoginAmaparizuddhAnAM prvrttnte| bhagavatastu tathAgatasya zuddhalaukikamapi jJAnaM nAsti; nityasamAhitatvAt sarvAvidyAprahANena / vikalpasya caavidyaasvbhaavtvaat| yadAha ___ "vikalpa: svayamevAyamavidyArUpatAM gtH| .. svAkAraM bAhyarUpeNa yasmAdAropya vartate / " ( ) iti| tasya pUrvapraNidhAnapuNyajJAnasambhArasAmarthyAdavAptacintAmaNisadRzAtmabhAvasyAnAbhogenaiva dezanAH pravartante // 1852-1855 // iti traikaalypriikssaa|| 1. cAzritA-pA0, gaa0| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. lokAyataparIkSA "anAdyantam" (tattva04) ityetatsamarthanArthaM codyopakramapUrvakamAha yadi nAnugato bhAvaH kazcidapyatra vidyte| paralokastadA na syAdabhAvAt paralokinaH // 1856 // [G.520] kazciditi aatmaadiH| tatrAtmanaH pUrvaM pratiSiddhatvAdabhAvAdeva nAnugAmitvam; vijJAnAdInAM ca kSaNikatvAt, traikAlyaparIkSAyAM cAnvayasya niSiddhatvAnnAnvayaH // 1856 // na ca dehAdayaH paralokino bhaviSyanti? ityAha- ... dehabuddhIndriyAdInAM prtikssnnvinaashne| . na yuktaM paralokitvaM nAnyazcAbhyupagamyate // 1857 // tasmAd bhUtavizeSebhyo yathA zuktasurAdikam / .... tebhya eva tathA jJAnaM jAyate vyajyate'tha ca // 1858 // Adi-zabdena vedanA-saMjJA-saMskArANAM grhnnm| naanyshcaabhyupgmytiti| aatmaa| tallokAyatapakSAnulomanameva jJAtam / tathA hi tasyaitat sUtram-'paralokino'bhAvAt paralokAbhAvaH' (bA0 sU0 17) iti / tathA hi-"pRthivyApastejovAyuriti catvAri tattvAni" (bA0 sU0 2)"tebhyazcaitanyam" (bA0 sU03) iti| tatra kecid vRttikArA vyAcakSateutpadyate tebhyshcaitnym| anye-abhivyajyata ityAhuH / ata: pakSadvayamAha-jAyate vyajyate'tha ceti / zuktam ambtvm| sureti madajananazaktiH |aadishbden mUrchAdijananasAmarthyaparigrahaH // 1857-1858 // nanu"cakSurAdIni viSayAMzca rUpAdIn pratItya vijJAnamutpadyate"( ) ityatipratItametat, tatkathamucyate- tebhya eva vijJAnam? ityAha sannivezavizeSe ca kSityAdInAM niveshyte| dehendriyAdisaMjJeyaM tattvaM nAnyaddhi vidyate // 1859 // tathA ca teSAM sUtram-"tatsamudAye viSayendriyasaMjJA" ('bA0 sU02) iti| na hi mahAbhUtavyatirekeNendriyAdIni santi; tatsaMsthAnavizeSa eva tatprajJapteH / na ca saMsthAnaM nAmAnyat sNsthaanibhyH| idaM ca mahAbhUtacatuSTayaM prtyksssNsiddhm| na caitavyatirekeNAnyattattvamasti prtyksssiddhm| na ca pratyakSAdanyat pramANamasti, yenAnyasya paralokAdeH saMsiddhiH syAt // 1859 // kAryakAraNatA nAsti vivAdapadacetasoH / vibhinnadehavRttittvAd gavAzvajJAnayoriva // 1860 // . na vivakSitavijJAnajanyA vA matayo matAH / jJAnatvAdanyasantAnasambaddhA iva buddhayaH // 1861 // 1. tu-pA0, gaa0| 2. vA-pA0, gaa0| 3. jaatm-gaa| 4. 0veti-pA0, gaa0| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 445 [G.521] api ca-yadyatItadehavarttinazcetasaH prathamajanmacittaM prati kAraNabhAvaH syAt, maraNacittasya cAgAmicittaM prati; tadA cittapratibandhAnuparamAt paralokakalpanA syAt / prathamayostAvad vivAdAspadI bhUtayozcetasorna kAryakAraNatA'sti; bhinnadehavarttitvAt, gavAzvavarttinoriva jJAnayoH / atha vA- - janmabuddhayo dharmiNyaH, tAsAmatItadehavartticaramavijJAnajanyatvapratiSedhaH sAdhyaH, jJAnatvAditi sAmAnyaM hetuH, anyasantAnavarttinyo buddhayo nidarzanam / prayogastvevamyadi jJAnam, na tad vivakSitAtItadehavartticaramajJAnajanyam; jJAnatvAt, yathA'nyasantAnavartti jJAnam / jJAnarUpAzcemA vivakSitadehavarttinyo janmabuddhaya iti viruddhavyAptopalabdhiH ; vivakSitavijJAnajanyaviruddhena' jJAnatvasya vyAptatvAt // 1860-1861 // evaM tAvadatItajanmaniSedhaH kRtaH / sAmpratamanAgatajanmaniSedhAyAhasarAgamaraNaM cittaM na cittAntarasandhikRt / maraNajJAnabhAvena vItaklezasya tad yathA // 1862 // sarAgasya maraNacittaM cittAntaraM na pratisandhatte; maraNacittatvAt / arhaccaramacittavaditi vyApakaviruddhopalabdhiH / vItaklezasya tadyartheti / maraNajJAnam // 1862 // kutastarhi cittasyotpattiH ? ityAha 'kAyAdeva tato jJAnaM prANApAnAdyadhiSThitAt / yuktaM jAyata' ityetat kambalAzvataroditam // 1863 // tathA ca sUtram - " kAyAdeva" ( ) iti / kambalAzvataroditamiti // 1863 // nanu ca kAyAniSpattAvapi kalalAdyavasthAyAM vijJAnamastyeva mUrcchitam, taccAtItabhedavijJAnajanyatayAM siddha cittam, tat kathaM kAyAdeveti niyamaH ? ityAhakalalAdiSu vijJAnamastItyetacca sAhasam / asaJjAtendriyatvAddhi na tatrArtho'vagamyate // 1864 // na cArthAvagateranyad rUpaM jJAnasya yujyate / mUrcchAdAvapi tenAsya sadbhAvo nopapadyate // 1865 // na cApi zaktirUpeNa tathA dhIravatiSThate / nirAzrayatvAcchaktInAM sthitirna hyavakalpate // 1866 // jJAnAdhArAtmano'sattve deha eva tadAzrayaH / ante dehanivRttau ca jJAnavRttiH kimAzrayA // 1867 // [G.522] indriyArtho hi vijJAnotpatteH kAraNam ; arthAdhigamarUpatvAjjJAnasya / kalalAdyavasthAyAM cendriyArthayorabhAvAt kathaM tatkAryaM vijJAnaM syAditi kAraNAnupalabdhyA mUrcchAdyavasthAyAM vijJAnAbhAvaH siddha iti samudAyArthaH / na ca zaktirUpeNa tadA vijJAnamastIti kalpayituM yuktam; jJAnAzrayasyAtmano naiyAyikAdiprakalpitasya vijJAnaprabandhasya vA tadAnImabhAvAt / na ca nirAzrayA zaktiryuktA / tasmAt sAmarthyAddeha eva tadAnImAzrayaH anyasya jJAnAdhArAtmanaH, 2-2. pA0, gA0 pustakayornAsti / 1. 0 jJAnajanyatva0- gA0 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 tattvasaMgrahe jJAnAdhArazca bhAvasya; vijJAnaprabandhasyAtmano vA tdaaniimsttvaat| tatazcAnte maraNAvasthAyAM dehasyAzrayasya nivRttau nirAzrayaM kathaM jJAnamavatiSThateti siddho'nAgatajanmAbhAvaH / / 18641867 // tadanantarasambhUtadehAntarasamAzrayA' / yadi deho'paro dRSTaH kathamastIti gamyate // 1868 // . __ athApi syAt-maraNasamanantarasamudbhUtamantarAbhavikaM dehamAzritya cittavRttirbhaviSyatIti ? tadetadasamyak; na hi maraNAnantaramaro deha utpadyamAno dRSTaH / na cAdRSTasyAstitvanizcayo yuktaH; tasyAsadvyavahAraviSayatvAt // 1868 // . . . . bhinnadehapravRttaM ca gjvaajyaadicittvt| .' ekasantatisambaddhaM tad vijJAnaM kathaM bhavet ? // 1869 // na caikasantAnavarttinazcetaso dehAntarasamAzrayaNaM yuktam, gajavAjyAdicittaMvadekasantAnasambandhitvahAniprasaGgAt / prayogaH-yadbhinadehapravRttaM vijJAnaM na tadekasantAnasambaddham, yathA gjvaajinoshcittm| bhinnadehavRttaM cAntarAbhavamaraNabhavayozcittamiti vyApakaviruddhopalambhaprasaGgaH / na caivam, tasmAdviparyayaH-yadekasantAnasambaddhaM tadbhinnedehapravRttaM na bhavati, yathA gjcittmshvdehaanaashritm| ekasantAnasambaddhaM ca prANinazcittamiti viruddhaThyAptopalabdhiH; bhinnadehapravRttatvaviruddhenAbhinnadehapravRttatvenaikasantAnasambaddhatvasya vyAptatvAt // 1869 // eko jJAnAzrayastasmAdanAdinidhano nrH|| saMsArI kazcideSTavyo yadvA nAstikatA parA // 1870 // eka ityAdhupasaMhAraH / Adi-utpAdaH, nidhanam nAzaH, na vidyete Adinidhane [G.523] ysyaasaavnaadinidhnH| nara ityaatmaa| yadvA vAstikatA paretyanena "paralokino'bhAvAt paralokAbhAvaH" (bA0 sU0 17) ityetat sUtraM sUcayati // 1870 // tadakretyAdinA pratividhate tadatra paraloko'yaM nAnyaH kazcanaM vidyte| upAdAnatadAdeyabhUtajJAnAdisantateH / // 1871 // kAciniyatamaryAdA'vasthaiva . prikiirtyte| tasyAanAdyanantAyAH2 paraH pUrva iheti ca // 1872 // dRSTamAtrasukhAsaktairyathaitAvati klpyte| paraloko'nyadezAdistathA'trAsmAbhirucyate // 1873 // yadi tadvyatiriktastu paraloko nissidhyte| tadA sAdhanavaiphalyaM tadasattve vivAdataH // 1874 // 'santaternanvavastutvAnnAvasthAntarasambhavaH / tatrAvasthApito lokaH paro vA tAttvikaH katham // 1875 // naiva santatizabdena kSaNAH santAnino hi te| 1. samAzrayaH-pA0, maa0|, 2-2. tasyAzcAnA-pA0, gaa0| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 447 sAmastyena prakAzyante lAghavAya vanAdivat // 1867 // tatra ko'yaM paraloko nAma, yasya bhavatA niSedhaH kriyate? kiM vijJAnAdiskandhacatuSTayAdupAdAnopAdeyatvena kAryakAraNabhUtAdanyaH? Ahosvittadeva? na tAvadAdyaH pakSaH; tsyaanbhyupettvaat| na hyapAdAnopAdeyabhUtAyA vijJAnAdisantateranyaH paraloko'trAsti, yasyAbhyupagama: syAt / kiM tarhi ? tasyA jJAnAdisantateranAdyanantAyAH kAcideva varSazatAdyavadhirUpamaryAdAvyavasthaiva paralokaH, pUrvaH, iheti vA vyvsthaapyte| yathA bhavadbhirdRSTamAtrasukhAbhiSaGgAdetAvatIndriyagocara evAnyadezAdiH paralokAditvena kalpyate / yathoktam- "etAvAneva puruSo yAvAnindriyagocaraH" ( ); tathA "punaruktadezAntaraM kAlAntaramavasthAntaraM vA paralokaH" ( ) iti / yadi tu kAryakAraNabhUtavijJAnAdisantAnavyatiriktasya paralokasya niSedhaH kriyate, tadA siddhasAdhyatvAt sAdhanavaiphalyam; tathAbhUtasya prloksyaanbhyupgttvaat| nanu ca santateravastutvAttasyAmavasthAvizeSo yo vyavasthApitaH so'pyavastveva, tatazca tatra tasyAM santatAvavasthAvizeSe'vasthApito'yaM paraloko'pi na pAramArthika: syAt ? naiSa doSaH; santatizabdena kSaNA eva vastubhUtAH [G.524] santAnino vyavahAralAghavAya sAmastyena yugapat prakAzyante, vanAdizabdeneva dhavAdayaH // 1871-1876 // kathaM tarhi santateravastutvaM pUrvamuktam- "santAnAdIva kAritram' (tattva0 1806). ityatra prastAve? ityAha ekvenAvaktRptatvAniHsvabhAvatayA mtaa| tattvAnyatvAdyanirdezyA viyatkamalapaGktivat // 1877 // sA cAnAdiranantA ca na siddhiM kthmRcchti| yadyahetukametat sA' cittamAdyatayA matam // 1878 // nityahetusamudbhUtaM nityaM sat svata eva vaa| bhUtamAtrodbhavaM vA'pi yadvA'nyajJAnamAtrajam // 1879 // garbhAdAvAdivijJAnaM tatrAhetu na yujyte| kAdAcitkatayA sattvaM sarvathAsyAnyathA bhavet // 1880 // .... nAzi nityamana:kAladigIzAtmAdibhiH kRtm| tata eva sadA sattvaprasaGgAt tdbhaavtH||1881|| ekaM nityasvabhAvaM ca vijJAnamiti saahsm| rUpazabdAdicittAnAM vyaktaM bhedopalakSaNAt // 1882 // kSoNItejojalAdibhyo bhUtebhyo bhUtirasya n| vyaktirvA sarvacittAnAM yaugapadyaprasaGgataH // 1883 // sthirarUpaM parairiSTaM taddhi bhuutctussttym| sahakArivyapekSA'pi sthire pUrvamapAkRtA // 1884 // yA tvekatvena kalpitA santatiH sA tattvAnyatvAbhyAmavAcyatvAdavastutvenAbhimatA, . sthirarUpa 1. syAt-pA0. gA0/ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe AkAzAmbhoruhapaGktivaditi, na tasyA avasthAvizeSe paralokavyavasthAsmAbhiH kriyate / athAsyA eva vijJAnAdisantateH paralokasaMjJitAyAH pratiSedhaH kriyate ? tadA tasyAstAvat svarUpaniSedhadvAreNa paralokaniSedho na zakyate kartum; dRSTasyApahnotumazakyatvAt kiM tarhi ? anAdyanantatvadharmaniSedhadvAreNa / sA ceyamanAdyanantA kathaM na sidhyati ? yadi yattajjanmacittamAdyatayA matam, nirhetukaM vA syAt ? nityavijJAnezvarAdihetusamudbhUtaM vA ? yadvA- svata eva nityam ? bhUtamAtrAdutpannaM vA ? [G.525] anyasantAnavarttijJAnahetukaM vA ? - iti paJca pakSAH / yadi hi svasantAnavarttipUrvajJAnehetukaM pUrvameva cittaM syAt, anAditA cittasantateH, nAnyathA - ityabhiprAyeNaiSAM pakSANAmupanyAsaH / 448 tatra na tAvadAdyaH pakSaH; nityasattvAdiprasaGgAt / apekSayA hi bhAvAH kAdAcitkA bhavanti / yazca nirhetukaH sa na kiJcidapekSyata iti kimiti viramet ! nApi dvitIyapakSaH; ata eva nityasattvaprasaGgAt / kAraNavaikalyAddhi kAryANAmasattvam, yaccAvikalakAraNaM tatkimiti na bhavediti vaktavyam ! nApi tRtIyaH pakSaH; kasmAt ? tadabhAvata: sadA sattvAbhAvataH / ekamityAdinA tameva tadabhAvaM darzayati / anena pratijJAyAH pratyakSe virodhamAha / . kSoNItyAdinA caturthaM pakSaM nirAkaroti / kSoNI = pRthivI / nityezvarAdihetusamudbhavapakSavadatrApi tulyo doSaH; yato mahAbhUtaMcatuSTayaM parairnityamiSTam / na ca ' sahakArikAraNApekSaNAnukrameNa nityAdutpattiH' iti yuktaM vaktum; nityasyAnupakAriNi sahakAriNi nApekSA - iti nirloThitaprAyatvAt // 1877-1884 / / atha kSaNikamevedaM parairapyabhidhIyate / kathaM svopagamasteSAmevaM sati na bAdhyate ? // 1885 // bAdhyatAM kAmametat tu nyAyyamityupagamyate / kSaNikaM sarvayuktibhyaH sarvabhAvavinizcitam // 1886 // athedaM mahAbhUtacatuSTayaM paraiH cArvAkai: kSaNikamabhyupagamyate yathoktadoSabhayAt, tadApi doSa evetyabhiprAyaH / tathA hi-na tAvad buddhidehayoH kAryakAraNabhAvasiddhau kiJcit pramANamasti na tatra tadvyavahAraH prekSAvatA kArya:, yathA vahnau zItavyavahAraH / nAsti ca buddhihayoH kAryakAraNabhAvasiddhau kiJcit pramANamiti vyApakAnupalabdhiH / na cAsiddhatA heto:, tathA hi- pratyakSAnupalambhasAdhanaH kAryakAraNabhAvaH / sa cAnvayAd, vyatirekAdvA viziSTAdeva nizcIyate; na darzanAdarzanamAtreNa / tatrAnvayAt kAryanizcaye karttavye yeSAmupalambhe satyupalabdhilakSaNaprAptaM pUrvamanupalabdhaM sadupalabhyata ityevamAzrayaNIyam / anyathA hi yadyupalabdhilakSaNaprAptamanupalabdhamityevaM nApekSeta; tadA tatra kAryasya prAgapi sattvam, anyato vA dezAdapagamanam / yena kAraNAt prAgavasthitAH kuTyAdayasteSAM kAMraNatA na niSiddhA syAt / upalabdhilakSaNaprAptAnupalambhopadarzane [G.526] tu sA niSiddhA bhavati; tasyA vyabhicArAt / evaM tAvadanvayAt kAryanizcayaH / 1. deze'pagamanam pA0; de ge'pagamanaM sambhAvyeta gAva/ Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 449 vyatirekAdapi kAryanizcaye-satsu tadanyeSu samartheSu taddhetuSu yasyaikasyAbhAve na bhavatItyevamAzrayaNIyam, anyathA hi kevalaM tadabhAve na bhavatItyupadarzane sandigdhamatra tasya sAmarthyaM syAt, anyasyApi tatra' samarthasyAbhAvAt, tatazcaivamapi sambhAvyeta-anyadeva tatra samarthamasti, tadabhAvAt tannivRttaH / yatpunaretannivRttau satyAmasya nivRttirupalabhyate sA yadRcchAsaMvAdaH / mAtRvivAhocitadezajanmanaH piNDakharjUrasyAnyatra deze mAtRvivAhAbhAve stybhaavvt| tasmAt samartheSviti vizeSaNIyam / evaM hi tasyaiva kAraNatvaM nizcIyate; tdvytireksyaivaanuvidhaanaat| na hyanupakAriNo vyatireka: kenacidanuvidhIyate; atiprasaGgAt / evamanvayavyatirekAbhyAmasandigdhaM kAryakAraNatvaM pratIyeta, nAnyathA / na cedRze'nvayo vyatireko vA kaaycittyonishcito'sti| tathA hi-na tAvat svadehabuddhyoranvayanizcayaH zakyate kartum; garbhAdau prAk cittotpatteH kevalakAyopalambhAbhAvAt, na hi cittamantareNopalambho bhavati / parazarIre'pi cetaso'nupalabdhilakSaNaprAptatvAnna paurvAparyagrahaNamasti / tato naanvynishcyH| nApi vyatirekanizcayaH / tatrApi hi na tAvadAtmadehavyatirekeNa svabuddhivyatireko jJAtuM zakyaH; sarvathA svayamabhAvAt / nApi paradehavyatirekeNa tatsambandhinyA buddharvyatireko nizcetuM pAryate; tabuddheranupalabdhilakSaNaprAptatvena dehanivRttAvapi buddhivyatirake sNshyaat| ata eva kuTyAdau dehAbhAve'pi naM buddhivyatirekanizcayaH; 'tatsattAyAmanupalabdhilakSaNaprAptatvena sNshyaat| parispandAdikAryadarzanAdapyabhAvanizcayo na yuktaH; nAvazyaM kAraNAnAM kAryavattvAt / - api ca-dehavizeSaparigrahahetostRSNAviSayAt salakSaNasya svakAraNasyAbhAvAt kiM tatra kuTyAdau buddherabhAvaH, Ahosvid dehavyatirekAditi sNshyH| tasmAnnAsiddho hetuH / mApi viruddhaH; sapakSe bhAvAt / nApyanaikAntikaH; atiprasaGgAt, prekSAvattvahAniprasaGgAcca / tava tarhi buddherna deha: kAraNamityatra kiM bAdhakaM pramANamiti cet ? na; samastyevaM pramANam / tathA ca-manomatena deha: kAraNamityatra 'svatantrA mAnasI buddhiH' (tattva0 1929) ityAdinA pramANamupadarzayiSyati; tasyA eva dehAntarapratisandhAnaM pratyAdhipatyAd dehAnAzritatve siddha prloksiddheH| kiJca-manomasedeha: kAraNaM bhavat, eko'vayavirUpo vA bhavet, aneko vA paramANusaJcayAtmakaH, yadvA sendriyaH, anindriyo vA, kimupAdAnakAraNam, Ahosvit sahakArikAraNam-iti vikalpA: / tatra na tAvadeko'vayavI yuktaH; [G.527] tasya pUrvaniSiddhatvAt, caturmahAbhUtAtmakatvahAniprasaGgAcca / na hyekasya svabhAvacatuSTayaM yuktam; anekvyvhaarocchedprsnggaat| tasmAdanekaparamANusaJcayAtmako'GgIkartavyaH / te ca paramANavaH pratyekaM vA hetavaH syuH, samuditA vA? na tAvat pratyekam; pratibIjAGkarotpAdavat pratiparamANu viklpotpttiprsnggaat| nApi samuditAH; nAsikAdyekA1. tat-pA0, gaa0| 2. tatrApi tatsattA-pA0, gaa0| 3. 0kaaryaadrsh0-gaa| 4. nAvazyaM hi-gaa0| 5. kAryavattvam-gA0 / 6. vikalpyate-pA0, gA0 / 7. na tasyAdaneka0-pA0, na ca tsyaadnek0-gaa| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 tattvasaMgrahe Ggavaikalye'pi manaso'nutpAdApatte:, kssityaadiinaamnytraapaaye'ngkraanutpttivt| na hi sAmagrIpratibaddhaM kAryamanyatarAbhAve bhavati; ttprtibddhsvbhaavtvhaaniprsnggaat| atha yathAsannidhAnaM sarve'pi caitanyasya hetavaH? evaM tarhi vikalAvikalAGgadehajanitayorvizeSeNa bhavitavyam; kAraNabhedAt, anyathA kAryasya bhedo nirhetuka: syaat| na vA'vikalAGgasya sataH pazcAd vikalAGgatAyAmupajAtAyAM kazcinmanomatervizeSo'sti; zrutAdisaMskArasya tadAnImapyavikalasyaivAnuvRtteH / gajAdidehavarttinI ca manomatiratizayavatI prApnoti, na mnussydhiiH| ye bAlyazarIramanujanmAnaste mandadhiyaH, mahAzarIrAstu paTudhiyaH; kAraNasya nirvAsAtizayAbhyAM kAryasya nirvaasaatishyyogdrshnaat| na hi yadbhedAd yasya bhedo na bhavati, tattasya kAryaM yuktam; atiprasaGgAt, kAryabhedasya ca nirhetuktvprNsgaacc|| nApi sendriya iti pakSaH / tathA hi-indriyAt pratyekaM vA manomati: syAt ? samastAdvA? na tAvat pratyekam; ekaikendriyApAye'pi mnomtervikltvaat| tathA hi-prasuptikAdirogAdinA kAryendriyAdInAmupaghAte'pi manodhIravikRtaivAvikalAM svsttaamnubhvti| na ca yasya vikAre'pi yanna vikriyate tat tatkAryaM yuktam; atiprasaGgAt / kiJca+cakSurAdivijJAnavat pratiniyatArthagrAhitA nirvikalpakatvamarthasannidhAnasApekSapravRttikatA ca. prApnoti, abhinnakAraNatvAt; yugapadanekavikalpotpattiprasaGgAcca / nApi samastAditi pakSaH; ekendriyAbhAve'pyabhAvaprasaGgAt, ekshkaarypaaye'ngkraadypaayvt| nApyanindriya iti pakSaH, kalevaracyutasyApi pANyAdestaddhetRtvaprasaGgAt / viziSTasya hetutve sendriya eveSTaH syAt / na hi sendriyAdanyo viziSTaH zakyate drshyitum| nApyupAdanakAraNamiti pakSaH / tathA hi-ya: kAryagatAzeSavizeSAnuyAyinaH svabhAvasya hetuH2, sadA cAtmasattApratyupasthAnatastadupakArI, yasya vikArApAdanamantareNa kAryamazakyavikAram, sa eva kAraNavizeSa upAdAnatvena prsiddhH| yathA pUrvapUrvo mRdAtmA kalApa uttarottarasya ghaTasaMjJitasya kaaryklaapsyopaadaanm| ata eva yo yadvikArayitumicchati sa tadupAdAnavikAreNaiva tadvikArayati, naanythaa| na hyapAdAne pUrvasminnapratibaddhasAmarthya sati "tatkAryasyottarasyotpitsorna: [G.528] kenacit pratighAta: zakyeta krtum| yathA ghaTAderuttarasyotpatsyamAnasya kAryasya pUrvakaM mRdAtmAnamapratibaddhyAsamarthakSaNotpAdanata:5 zakyate na vikArApAdAnaM kartum / sarvatraiva ca vikArApAdane'yameva kramo yadutAsamarthottarApAdAnakSaNotpAdanam; anyathA na kiJcit sAkSAd viruddhaM smbhvti| yadi hi sambhavet, kAryasyApi kAraNavikArApAdAnavat sAkSAd vikArApAdanaM syAt, nopaadaanvikaaraapaadndvaarennaiv| yat punaH pradIpamadhikRtyaiva dezAntaravarttinyAstatprabhAyA antarAvaraNena vikArApAdanaM kriyate, tanna tasyAH sAkSAt pradIpa upAdAnakAraNam, kiM tarhi ? pUrvapUrvaH prabhAkSaNaH; "tasyaivAsamarthakSaNAntarotpAdanalakSaNavikArApAdAnAt / AvaraNena prabhA prtihnyte| yat 1. mAnasAnutpAdA0-pA0, gaa0| 2. 0ravikRtaikA'vi0-pA0, gaa| 3. pA0, gA0 pustakayo sti| 4. kAryasyo0-pA0, gaa0| 5. mprtibddhy0-vaa0| 6. vikArotpAdanela-pA0, gA0 / 7. smrthaantro0-paa0,gaa0| 8. tthaivaa0-paa0,gaa0| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 451 punarvastvadhikRtyaiva yadvikAryate na tattadupAdAnam,yathA gavayamadhikRtya gaurvikAryamANaH / avikRtya ca zarIraM manomateraniSTAcaraNAdinA durmanaskRtAdilakSaNasya vikArasyopAdAnaM kriyata iti vyApakaviruddhopalabdhiH / nanu 'cAhArasvApAdinA dehasya puSTyAdivikAre sati rAgAdilakSaNA manomatervikArApattirdRzyata eva? yadi nAma dRzyate tataH kim! na hyetAvatA hetorsiddhtvm| tathA hiyadavikAre'pi yasya vikArApAdanaM sambhavati na tattadupAdAnamityetAvanmAtramiha vivkssitm| sambhavanti ca 'kasyAJcidavasthAyAmaniSTAcaraNAdinA dehavikArApAdanamantareNaiva buddhervikArApAdanamiti kuto'siddhatvaM hetoH ! na cApyevambhUtAt kAdAcitkAt tadIyavikArAnuvidhAnAttadupAdanatvaM yuktam; atiprsnggaat| evaM hi viSayasyApyupAdAnatvaM syaat| tathA hi-zArdUlazoNitAdibIbhatsaviSayadarzanAdibalenApi kasyacit kAtaramanasaH saJjAyata eva mohAdilakSaNo manaso vikAraH, na caitAvatA sA manomatistadAzritA bhvti| kAmazokAdivitarkeNa ca manasyupahate dehavikAradarzanAddehasyApi tadupAdAnatAprasaGgAt / kintu niyamena sAkSAcca yasyaiva yo vikAramanuvidhatte sa tadupAdAno yuktH| na ca rAgAdilakSaNo vikAro niyamena zarIraparipoSAdito bhavati; kasyacit paripuSTazarIrasyApi prtisngkhyaanvto'smbhvaat| tathA parikSINavapuSo'pyayonizomanaskArabahulasya puMsastiryaggatasya ca kasyacidapacitaparimANasyApyatIva raagaadidrshnaat| na ca yadabhAve'pi yadbhavati tattasya kAryaM yuktam; atiprasaGgAt / nApi sAkSAdehAd rAgAdiH sambhavati, ayonishomnskaaraadivyvhittvaat| tathA hi-dehapuSTau satyAmantazceSTavyavakSapyaviSayopajanitasukhAdyanubhavaH / tata Atmasnehavatastasmin sukhAdau tatsAdhane ca nityAdiviparyAsaparigatamanaso mamedamanugrAhakamupaghAtakaM [G.529] cetyAtmopakArakapratikRtyAdivikalpaH, ttsttpritossdaurmnsyaadismbhvH| tasmAcca sukhAdiviSayAdhyavasAnAdiprasUtaya ityetaccAnvayavyatirekAbhyAM pratItameva; saumanasyAdisambhava eva rAgAdidarzanAt, satyapi puSTyAdau tadasambhave caadrshnaat| ato na puSTyAdi saakssaanmnomtervikaarkm| ___ ata eva ca sAkSAdanupakAritvAt sahakArikAraNamapi na dehastasyA iti siddham; sAkSAdevopakAriNAmaGkarAdiSu kSityAdInAM sahakAritvaprasiddheH, anyathA'tiprasaGgaH syaat| tasmAt sajAtIyapUrvabIjaprabodhapravRttaya eva rAgAdayaH / dehapuSTiyauvanakAlAdayastu keSAJcit pratisaGkhyAnAbhyAsavikalAnAM tadvAsanAprabodhahetavo bhvnti| - bhavatu vA sAkSAdupakArI deho manomate: svopAdAnapravRttAyAH kadAcit, tathApi na dehanivRttAvapi tasyA nivRttiH sidhyati, yathA vahninivRttAvapi na ghaTAdivinivRttiH; svopAdAnapravRttatvAditi nAniSTApattiH / nApyanaikAntikatA hetoH; atiprasaGgAt / nApi viruddhatA; sapakSe bhaavaat| ato nopAdAnakAraNaM dehaH / nApi sahakArikAraNamiti siddhaM manomate: puurvpuurvbuddhiprbhvtvmev|| 1. caahaarshcaapaadinaa-paa0,caahaarshcaapaakaadinaa-gaa0| 2. ksycidvsthaayaam-paa0,gaa0|| 3. shriirpossaadito-paa0,gaa0| 4-4. ttraatmdehvt0-paa0,gaa0| 5. 0dhyavasAyAdi0-pA0,gA0 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 tattvasaMgrahe . syAdetat, yayoH sahasthitiniyamastAvupAdAnopAdeyabhUtau, ythaa-prdiipprbhe| asti ca sahasthitiniyamaH zarIramanovijJAnayoriti svAbhAvahetuH / tadayamanyatarAsiddho hetuH; virUpe dhAtau zarIramantareNApi manomateravasthAnAbhyupagamAt / nApISTasiddhiH; manomaterapi dehaM prtyupaadaantvprsnggaat| anaikAntikatA ca; hetubhedAdapi sahAvasthAnasambhavAt / yathA--agnitAmra-dravatayoH / tathA hi-vahnisahakAri tAnaM dravatAmArabhate, na kevalam; evamihApi dehasyopAdAnaM kalalAdi manovijJAnasahakAri dehamuttaramArabhate, ityatastayoH saha sthAnaM nopAdAnopAdeyabhAvAdityato'nekAnta ev| : athApi syAt-yadyapyuttarakAlaM manodhI: pUrvapUrvabuddhiprabhavA bhavati, tathApi yA prathamakAlabhAvinI tasyA dehopAdAnatvAdato nA'nAditvasiddhiriti? tadetadasamyak; na hyasyAH kalpAnAyAH kiJcit sAdhakaM pramANamastIti prtipaaditmett| bAdhakamapi nAstIti cet ? na;vidyata eva baadhkm| tathA hi-yadi dehAt sakRdutpannA satI manodhI: pazcAt sajAtisamudbhavA syAt, tadottarakAlaM sarvadaiva pUrvapUrvamanovijJAnasamudbhavaiva syAt, na vijAtIyacakSurAdivijJAnasamudbhavA, na hi dhUmo'gneH sakRdudbhUya pazcAdanyato vijaatiiyaadudbhvti| na ca manomatiruttarakAlaM manovijJAnasamudbhavaivAnubhUyate, kiM tarhi ? aniytsmnntrprtyyprsvaa| na ca yadyataH prathamataramudayamAsAdayat samupalabdhaM tattato'nyato bhavitumarhati; ahetukatvaprasaGgAt / [G.530] prathamataraM vA niyatacakSurAdivijJAnasamanantaramudayamAsAdayantI manodhIranubhUyata iti, ato'pratiniyatavijJAnamAtrabhAvinI-iti siddhm| kiJca-yadi prathamakAla eva manomaterupAdAnakAraNaM dehaH, nottarakAlam, tadA dehanirapekSA sA kiM na pravarteta? na hyanupakAriNi dehe tasyA kAcidapekSA yuktA / yasyApi tava buddhyantarapUrvikA buddhiH, tasyApi kevalA kiM na pravartata iti cet ? na; pravarttata ev| yathA-virUpe dhAtau / yA'nurUpe spRhAMvatI sA tatsApekSA varttata ityanupAlambha ev| ___ athottarakAlaM dehasyApyupakAritvamaGgIkriyate? tadA'nekavijJAnaprabandhaprasavaprasaGgaH; zarIrasyAparavijJAnopAdAnabhUtasyAvikalasya tajanakatvenAvasthitatvAt / yathA hiyadyadevotpadyate dehAdvijJAnaM tattadaparaM pRthak pRthagvijJAne santanotItyekasya prANinaH pratikSaNamaprameyavijJAnasantAnAH prsuuyern| na caivmnubhvo'sti| .. athApi syAt-uttarakAlaM dehasya nopAdAnakAraNatvena pRthagupakAritvamiSTam, kiM tarhi ? prabandhena svoMpAdAnataH pravarttamAnAyA manodhiya uttarottarakAryaprasavaM prati sahakAritvAdupakArI deha ityato na dehanirapekSA sA pravartata iti? etadapi mithyA; na hi yo yasya yathA janakatve prasiddhaH, sa taM janayannanyathA janayati; vizeSAbhAvAt / tathA hi-AlokAdiranupahatacakSurvijJAnaM pratyAlambanabhAvena janakatvamanubhUya na punastasyAnyathA janako bhavati / yadAha "grAhyatAyA na khalvanyajananaM grAhyalakSaNe // . sAkSAnna hyanyathA buddhe ruupaadirupkaarkH"| (pravA0 2, 529-30) iti / anyathA kAryasya kAraNakRtasvabhAvabhedAbhedasya vyavasthAnaM na syAt; tadgatopakA1. td-paa0| 2. 0lakSaNam- srvtr| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 453 raannuvidhaanaat| ttshcaahetuktvprsnggH| na ca prathamakAlaM dehasya vijJAnaM prati sAkSAjanakatvavyatirekeNAnyadupAdAnatvaM tvayA gRhItam, kiM tarhi ? saakssaadupkaaritvmev| 'na 'cottarakAlamapyastIti kiM nopAdAnakAraNaM syAt ! athAnyat pUrvamapi mA bhUt; pshcaadvdvishessaat| na cottarakAlamapi pUrvavijJAnasahakArI deha evottarottarabuddherupAdAnaM bhaviSyatIti zakyaM vaktum; pUrvaM vistareNopAdAnatvasya niSiddhatvAt, prathamajanmabuddharapi buddhyantarapUrvakatvaprasaGgAt / ata evAnityabhUtapakSe'pyetadA cArTIyaM dUSaNaM sutarAM shussyti| yadAha "dehAt sakRdutpannA dhIryadi svajAtyA niymyte| paratazcet samarthasya dehasya viratiH kutH"|| (pra0 vA0 1.115) iti| tasmAt siddhA manobuddharanAditA / / atha vA-sarvaiva buddhiravizeSeNAnAdiH siddhaa| tathA hi-AdibuddhirbhavantI akSabuddhirvA bhavet, manobuddhirvA ? na tAvadAdyaH pakSaH; suptamUrchAnyacittAnAM satyapyakSe'nuguNamanaskArAbhAvAdakSabuddheranutpatteH / ato na kevalamindriyamakSabuddheH kAraNam, [G.531] api tu manaskAravizeSasApekSamiti nizcIyate / anvayavyatirekasamadhigamyatvAt kaarykaarnnbhaavsy| na cApi yato yat prathamataramutpadyamAnaM nizcitaM tat tato'nyasmAt prathamataramudayamAsAdayati; ahetukatvaprasaGgAt, dhUma ivAnagneH / prathamataraM cAkSabuddhirutpadyamAnA'nuguNamanaskArasApekSaivotpadyata iti tasmAnna kevalamindriyamasyAH kadAcit kAraNamiti siddham; anyathA nirhetukatvaprasaGgo bAdhakaM prmaannm| ___nApi manobuddhiriti pakSaH / na hi sA'kSaranupalabdhe'rthe svAtantryeNa pravartate; andhavadhirAdyabhAvaprasaGgAt / pravarttatAM vA, kiM sA savikalpikA? AhosvidavikalpikA? iti vktvym| tatra na tAvadAdyaH pakSaH, tathA hi-vikalpaH pravarttamAnaH sarva eva bodhakazabdAkArAnusyUta eva varttate; antarjalpAkAratayA nitymnubhuuymaantvaat| sA ca vAcakazabdAkAratA vikalpasya saGketagrahaNavazAdvA bhavet, yadvA vAcakAtmanaH zabdarUpasya, jJAnAtmadharmarUpatvAd bodharUpavaMcchabdArthagrahaNAdveti viklpaat| tatra na tAvat saGketagrahaNAditi pakSaH; pUrva saGketasyAgRhItatvAt / nApi dvitIyaH pakSaH / tathA hi-dvividhaH zabdAtmA-svalakSaNarUpa.:, sAmAnyalakSaNarUpazca / tatra yastAvat svalakSaNarUpaH, tasyAvAcakatvAt tadAkAratayA jJAnasya sviklpktvm| nApyasau jJAnasyAtmagato dharmaH; nIlAdivadvahIrUpeNa bhaasnaat| anyathA hi nIlAdInAmapi jJAnadharmatvaM syAt; avishessaat| tatazca vijJAnamAtrameva vizvaM syAt, na bhuutprinnaamruupm| - nanu sAkArajJAnapakSe nIlAdiprakAro jJAnasyAtmagata eva dharmo bahIrUpeNa bhAsate, tatkimucyate-bahIrUpeNa bhAsanAjJAnAtmadharmo na bhavatIti? satyametat; kintu bAhyArthIparAgitayA jJAnasya tathA pratibhAsanAnnAtmagato'sau jJAnasyeti vyvsthaapyet| kiM tarhi ? bAhyasyaiveti; tatraiva tasya nijtvaat| jJAne tu tsyaarthopdhaankRttvenaagntuktvaat| tasmAnna 1-1. tacco0- pA0, gaa0| 2-2. vAcakatvAnubhavAkAratayA-pA0, gaa0| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 tattvasaMgrahe svalakSaNarUpaH zabdAtmA vAcakaH, nApyAsau jJAnAtmadharmaH / sAmAnyalakSaNarUpastu yadyapi vAcakaH, tathApyasau jJAnAtmadharmo na bhavati; bAhya eva' zabdasvalakSaNa zrotrAvaseye tasya yojyamAnatvAt, na jnyaanaatmni| na hyanyagataM sAmAnyamanyatra yojyate; jnyaane'tiprsnggaat| evaM hi gotvamazvAdAvapi yojyte| na cAgRhItazabdasvalakSaNe dharmiNi taddharmo vAcakAtmA yojayituM zakyate; dharmANAM dharmiparatantratayA svAtantryeNAgrahaNAt / nApi vikalpena svalakSaNAtmA dharmI grahItuM zakyeta; tasya saamaanylkssnnvissytvaat| tasmAdanAdisvalakSaNAnubhavAhitavAsanAprabodhajanmAno vikilpA iti siddhm| . nApi zabdArthagrahaNAditi pakSaH, na hyarthe zabdAH santi, tadAtmAMno [G.532] vA; avyutpannasyApi pratItiprasaGgAt, yatheSTamartheSu niyogAbhAvaprasaGgAcca / kiJca-anityAdirUpeNArthasyAvizeSe'pi na vikalpaH sarvAnAkArAn yugapad vikalpayati; AkArAntaravyavacchedena pratiniyataikAkAropagraheNaiva vikalpasyotpatteH / atazcaikAkAravikalpena kAraNaM vaktavyam / na cAbhyAsAt tadanyadvaktuM zakyam, yathA kunnpaadiviklpaanaam| tatazca pUrvAbhyAsavazena vikalpakasya pravRtteranAdirvikalpakA buddhiriti siddhm| . . ____ athAvikalpiketi pakSaH, tadA na kadAcidvikalpikA buddhiruptadyate / proktanItyA saGketavazAduttarakAlamutpadyata iti cet ? na; nirvikalpakajJAne sthitasya puMsaH saGketasya krtumshkytvaat| tathA hi-na yAvacchabdasAmAnyamarthasAmAnyaM vA buddhaavvbhaaste| na tAvat saGketaH zakyate kartum / na ca vikalpe vijJAne sAmAnyaM prtyvbhaaste| yacca pratyavabhAsate svalakSaNaM na tatra tena vA saGketaH kriyate; vyavahArArthatvAt tasya / saGketakAladRSTasya svalakSaNasya vyavahArakAle'sti sambhava iti na svalakSaNe saGketakaraNAt pUrvaM vikalpo'vazyamabhyupagantavyaH / sa cAbhyAsamantareNa sidhyatIti siddhaa'naaditaa| ___ api ca-yadi pUrvajanmAbhyAsAhitavAsanAnvayAt prathamajanmabhAvinI neSyate buddhiH, tadA sadyojAtasya sataH zizostiryaggatasyApIdaM sukhasya sAdhanamiva duHkhasyeti vyavasAya: kathaM bhavet ! yena sukhasAdhanaM stnaadikmnvicchti| taccAlabhamAno rodanamArabhate, prApya ca sahasA vyapagatarudito'bhyavahArAdikriyAM kurute| na hyanena kadAcit stanAdeH kSutpIDAdyupazamanAdihetutvamanubhUtam / na cApi prapApatanAderupahatikAraNatA, yena sadyojAto'pi vAnarAdizizuravapAtapatanaprabhavaduHkhAnusmaraNabhIto' mAturatIva kroDamAzruiSyati, prapAtAdisthAnaM ca prihrti| na hyananubhUteSTAniSTasAdhanaphalAni niyamena jihAsantyupAditsante vA; atiprsnggaat| ayaso'yaskAntApasarpaNadRSTAnto'pyayukta eva, na hi tannirhetukam; sarvadA sattvAdiprasaGgAt / sahetukatve vA yathA tasya heturayaskAnto nirdizyate'nvayavyatirekasiddhaH, tathApi hAnopAdAnuSThAnasya heturvAcyaH / na cAsau nirdeSTaM zakyate, anytraabhyaasaat| tasmAt pUrvAbhyAsakRta evAyaM bAlAnAmiSTAniSTopAdAnaparityAgalakSaNo vyavahAra iti siddhA buddharanAditetyabhiprAyaH / tathA 11. 0para-pA0. gA0/ 2-2. vikalpaka0-pA0. gA0 / 3. bhNsh:-paa0| 4. anubhUteti shessH|| 5. da:khAnmaraNabhIto-pA0, gaa0| 6. heturbhAvya-pA0, gaa0| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 455 ca - " svatantrA mAnasI" (tattva0 1929) ityAdinA, " api ca stanapAnAdau " ( tattva 0 1939) ityAdinA ca sAdhAraNaM vakSyatItyalaM bahunA / kiJca-teSAm = cArvAkANAM kSaNikatvamabhyupagacchatAm, svopagamaH = svasiddhAnto bAdhyate=bhUtAnAM nityatvAbhyupagamo bAdhyate; bhUtAnAM nityatvAbhyupagamAt // 1885-1886 // yadi nyAyAnurAgAd vaH svapakSe'pyanapekSatA / bhUtAnyeva na santIti nyAyo'yaM para iSyatAm // 1887 // [G.533] atha yuktyupetatvAt kSaNikatvamabhyupagamyate, tadA vijJaptimAtratAnayastarhi para utkRSTo'bhyupagamyatAm; tatrApi yuktyupetatvasyAbhyupagamakAraNasya tulyatvAt // 1887 // katham ? ityAha - nAvayavyAtmatA teSAM nApi yuktA'NurUpatA / ayogAt paramANUnAmityetadabhidhAsyate // 1888 // teSAmiti mahAbhUtAnAm / abhidhAsyata iti / samanantarameva bahirarthaparIkSAyAm // 1888 / / yadi na santyeva bhUtAni kathaM tarhi pratibhAsante ? ityAhaabahistattvarUpANi vAsanAparipAkataH / vijJAne pratibhAsante svapnAdAviva nAnyataH // 1889 // anyata iti / vijJAnAdanyatra bAhya iti yAvat // 1889 // kathaM tarhi pRthivItyAdivyavahAro lokazAstrayoH ? ityAhavijJAnasyaiva nirbhAsaM samAzritya prakalpyate / svapnamAyopamaM nedaM mahAbhUtacatuSTayam // 1890 // yadi bhUtAni na santi, kastarhi jJAnahetuH ? ityAhatadanyasya tadAbhAve hetutvaM nopapadyate / prAgbhUtaM bhUtanirbhAsaM jJAnaM tu janayet param // 1891 // tadanyasyeti / tasmAd vijJAnAdanyasya bhUtacatuSTayasya // 1891 // evaM bhUtamAtrodbhavaM tAvadAdyaM cittaM na bhavatIti pratipAditam, idAnIm " yadvA'nya jJAnamAtraz2am`'' (tattva0 1879) ityetatpakSanirAkaraNAyAha santAnAntaravijJAnaM tasya kAraNamiSyate / yadi tat kimupAdAnaM sahakAryatha vA'sya kim // 1892 // upAdAnamabhISTaM cet tnyjnyaansnttau| pitroH zrutAdisaMskAravizeSAnugamo bhavet // 1893 // yadvyavasthitaH / upAdAnatadAdeyadharmo'yaM anvayavyatirekAbhyAM nizcitazca svasantatau // 1894 // svopAdAnabalodbhUte sahakAritvakalpane / santAnAntaracittasya na kAcid vyAhatirbhavet // 1895 // 1- 1. pA0, gA0 pustakayornAsti / 2. ca janyavi0 - pA0, gA0 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 tattvasaMgrahe [G.534] tat santAnAntaracittaM mAtrAdisambandhi, upAdAnakAraNaM vA syAt, sahakArikAraNaM vA? na tAvadupAdAnakAraNam, putrajJAnasantAne'pi mAtApitRzrutAdisaMskArAdivizeSAnutpattiprasaGgAt', yathA pitroreva svottarabuddhiSu / yasmAduttareSu kSaNeSu yat pUrvakSaNasaMskArAnuvartanam, ayamupAdAnopAdeyadharmo vyavasthitaH; svasantAne'nvayavyatirekAbhyAM nishcittvaat| - atha matam-yathaikasmAt pradIpAntarotpattau na pUrvadIpasaMskAreNa sthaulyAdilakSaNena viziSTasyottarasya dIpasya sambhavaH, kiM tarhi ? ni:saMskArasya pradIpamAtrasyotpattiH, anyatastu tasya dIpAntarasya svendhanAdeH sakAzAd vizeSaH, tadvatsu tabuddheriti? tanna; yasmAt pradIpAdisaMskAraH svAzraye'pi tAvanna santAnamavabadhnAti, asthiratvAt tsy| tathA hiindhanApacaye tasyaiva dIpasya tanutvaM dRzyate / na tvevamasthiraH zrutAdisaMskAraH, tasya cirakAlamavasthAnAt / ato na dIpAdivanniHsaMskArasya buddhimAtrasya sambhavo yuktH|| kiJca-pradIpAdau bahutarAlpaparamANusaJcayotpAdAdupakalpitau vizeSAvizeSo'sti, avizeSo vaa| iha tvekasminneva vastulakSaNe zrutAdisaMskAreNa vizeSo mAtRbuddhivartini, avizeSastu sutabuddhivartinIti kiM kena zAsyam! kiJca-upAdAnakAraNatve'yaM prasaGga ucyate, na ca dIpAntaraM dIpAntarasyopAdAnakAraNam; bhinnasantAnatvAditi ytkinycidett| . .. . api ca-yeSAM saMsvedajAtInAM mAtaiva nAsti teSAM kathamanyavijJAnajA buddhirityalaM prsnggen| atha sahakAri kAraNamiti pakSastadA siddhsaadhytaa|| 1892-1895 // / tasmAdityanAditvasAdhane pramANayati tasmAt tatrAdivijJAnaM svopaadaanblodbhvm| . vijJAnatvAdihetubhya idaaniintncittvt||1896|| * prayogaH-yadvijJAnavedanAsaMjJAsaMskAraskandhacatuSTayasvabhAvaM vastu tatsvopAdAnabalodbhatam; vijJAnAditvAt, yathA yauvanAdyavasthAsu tadeva skndhctussttym| vijJAnadisvabhAvasya [G.535] prathamajanmacittAdikalApa iti svbhaavhetuH| tatrAdivijJAnamiti vijJAnagrahaNamupalakSaNam / vedanAdayo'pi grahItavyAH // 1896 // sAdhyaviparyaye hetorbAdhakaM pramANamAha_anyahetupratikSepAdahetutve ca sNsthite| anyathA niyato dharmo nAyaM tasya prasajyate // 1897 // anyeSAM nityamana:kAladigIzAdInAM pUrvaM pratikSepAt svopAdAnasya cAnabhyupagame'hetukatvaM syAt, tatazcAyaM vijJAnAditvalakSaNo niyato dharmo na syAt; Akasmikasya svabhAvasya 1. nuvRttipr0-gaa0| 2. evamupA0-pA0, gaa0| 3. svetvnaade.-paa0| 4. tAvat-pA0, gaa0|5. indhnaaypye-paa0| 6. tattvaM-pA0, asttvN-gaa| 7. shrudaadi0-jai0| 8. 0dAnupakalpitau-pA0, gA0 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 457 niyAmakAbhAvena prtiniymaayogaat| ato nirhetukatve niyatavijJAnAdidharmAnupapattirbAdhakaM pramANam, kAdAcitkatvAnupattizca // 1897 // evamatItaM janma prasAdhya, anAgatamapi prasAdhayituM pramANayannAha maraNakSaNavijJAnaM svopaadeyodykssmm| rAgiNo hInasaGgatvAt pUrvavijJAnavat tathA // 1898 // yatsarAgaM cittaM tat svopAdeyacittAntarodayasamartham; sarAgatvAt puurvaavsthaacittvt| sarAgaM ca maraNacittamiti svabhAvahetuH / na cAsiddho hetuH, yato yad rAgAdipratipakSanairAtmyadarzanaviyuktaM cittaM tatsarvaM sarAgameva; pratipakSaviyuktatvAt, surtaabhogcittvditi| nApyanaikAntikaH; etAvanmAtrahetukatvAccittAntarodayasyetyavikalakAraNAnupapattirbAdhakaM prmaannm|| 1898 // . etadeva darzayati- . yena rUpeNa vijJAnaM janayat prinishcitm| prAk pazcAdapi tadvibhradakhaNDaM kiM na kArakam // 1899 // tadvibhraditi rUpam', svabhAvamiti yAvat // 1899 // parapakSa ityAdinA prayogadvaye'pi dRSTAntayoH sAdhyavikalatAM codayati parapakSe nanu jJAnaM kAyAdeveti sNsthitiH| dRSTAntau tat kathaM siddhau sAdhyadharmasamanvitau ? // 1900 // tanna kAyasya hetutvaM prAgeva vinivaaritm| cetaso yugapat . praapterbhaavaaccaatirekinnH||1901|| AbhogazubhacittAdibhAvitvena vinishcitm| smatirAgAdivijJAnaM taniSeddhaM na paaryte||1902|| .. nihAsAtizayau dRSTau buddhInAM puurvbhaavinH| ... buddhyadhyAsavizeSasya samutkarSApakarSata: // 1903 // anyArthI zaktiviguNe jJAne vaarthaantraagrhaat| ..' - jJAnasya jJAnahetutvaM na yAti vacanIyatAm // 1904 // vibhinnadehavRttitvamata' eva na sidhyti| dharmiNazcetaso vRttiH kA vA kaayessvpaatinH||1905|| [G.536] tathA hi-svopAdAnodbhavatvaM svopAdeyodayakSamatvaM ca sAdhyadharmaH / yasya ca 'nityaM kAyAdeva vijJAnamutpadyate' iti darzanam, tasya na kvacid yathoktasAdhyadharmatvasamanvito dRSTAntaH siddha iti katham 'idAnIntanacittavat', 'pUrvavijJAnavat'-ityetayordRSTAntayorupanyAsa iti? 1. bhogA---pA0, gaa0| 2. svarUpam-pA0, gaa0| 3-3. ca tajjJAnaM-pA0, gA0 / 4. nanu-pA0, gaa0| 5. pU....... -paa0| 6. pA0 pustake naasti| 7-7. .......vigunne-paa0| 8-8. jJAtavyArthA0-pA0, gaa0| 9-9. vibhinndehvRttitvaa.......-paa0| 10.......cetso-paa0| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 tattvasaMgrahe naiSa doSa: ; pUrvameva kAyasya hetutvaM niSiddham - " cetaso yaugapadyaprasaGgaH" ityanena; apekSaNIyasya sahakArikAraNasyAtirekiNo'bhAvAt, nitysyaapekssaanupptteH| anityapakSe tu pUrvoktaM varttamAnaM ca duussnnm| na cAbhyupagamAtreNa pramANasiddhasyApyasiddhatvaM yuktam; atiprasaGgAt, tathA na kiJcit kasyacit sAdhanaM syAt / yathA''ha-- 'nAniSTerdUSaNaM sarvam' iti / kiJca- yadA''bhogacittasamanantaraM smaraNamutpadyamAnaM suparinizcitam, tadA zubhAdicittAdrAgaH / tathAhi - sA sundarIti taruNIti tanUdarIti sumukhIti cetyAdi zubhaM cintayatAM rAgiNAM rAga utpadyate; tathA mamAnenApakRtam, ayamapakariSyati', ayamapakarotItyAdi cintayatazca dveSa utpadyamAno nizcitaH, sa kathamapahnotuM zakyate, vizeSataH pratyakSamAtravAdinA / tathA pUrvabhAvinaH zrutazilpAdyabhyAsavizeSasyotkarSApakarSAbhyAmuttarabuddhInAM samutkarSApakarSo dRSTau, tatrA'rthAntaravyAsaGgena manaskAravaiguNyAdarthAntarAgrahaNaM dRSTamiti jJAnasya jJAnahetutvaM yuktiyukttvaadvcniiym| na tu bhUtAnAMm; yuktivirodhAt / ata eva jJAnasya jJAnahetutvapratipAdanAt / * kAryakAraNatetyAdau prathame prasaGge 'vibhinnadehavRttitvAt' ityasya, hetorasiddhatA, tathA hi-yadi tAvadAdhArAdheyalakSaNA vRttirabhipretA, sA sutarAM cittasyApatanadharmaNaH kAyeSvasiddhA; satyapi kAryakAraNabhAve cittasyAmUrttatvenApatanadharmakatvAt / na cApatanadharmakasyAdhAro yuktaH; akiJcitkaratvAt // 1900-1905 // jalAdInAM tarhi kiM kurvannAdhAraH syAt ? ityAhasyAdAzrayo jalAdInAM patanapratiSedhataH / cetasAmagatInAM ca kimAdhAraiH prayojanam // 1906 // tAdAtmyena sthitirvRttiriha cet parikalpyate / sApyayuktA na hi jJAnaM yuktaM kAyAtmakaM tava // 1907 // [G.537] prakRtyA hi mUrttasya' svopAdAnadezaparihAreNotpadyamAnasyopAdAnadezotpAdahetutvAdAdhAro gamanapratibandhAdvyavasthApyate / na tvamUrttasya zakyaM tathA vyavasthApayitum / atha tAdAtmyalakSaNA vRttirabhipretA ? sA'pi na siddhA / na hi tava bahirarthAbhinivezino vaktuM yuktam- kAyAtmakaM vijJAnamiti / mama tu yuktaM vijJAnamAtravAdina: AlayavijJAnasvabhAvatvAt kAyasyetyabhiprAya: // 1906-1907 // kasmAnna yuktam ? ityAha tAdAtmye hi yathA kAyo vispaSTaM vedyate paraiH / rAgadveSAdiceto'pi tathA kiM na pravedyate ! / / 1908 // svenaiva vedyate ceto dehastu svaparairapi / yau caivaM tau vibhidyete kukSimUlanaTAviva // 1909 // tathA hi-dehe gRhyamANe parai rAgAdInAmapi grahaNaM prApnoti; avyatirekAt / na ca viprazaktyA'nekAntaH, tasyAstadAnImapratyakSatvAt / na tu caitanyasyApratyakSatvam; AtmanApya1. atha kariSyati pA0, gA0 / 2 - 2. prakRtyAdimUrtasya- pA0, kSityAdimUrtasya- gA0 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 459 grhnnprsnggaat| kiJca-- yAvubhayanizcitaikanizcitau tau bhinnau, yathA kukSimUlAnubhavanaTau / ubhayanizcitaikanizcite ca dehacaitanye iti svabhAvahetuH / svenairveti Atmanaiva // 1908-1909 // advayajJAnapakSe tu nAyaM hetuH prasidhyati / svasya svasyAvabhAsasya vedanAt timirAdivat // 1910 // udayAnantaradhvaMsi nairantaryeNa lkssyte| cetodehasya tAdrUpye kSaNikatvaM na kiM matam // 1911 // yadyevam, vijJAnamAtravAdapratikSepo'nenaiva hetunA kriyamANo durvAraH syAt ? ityata Aha-- nAyaM hetuH prasidhyatIti / asiddhatA hetudoSo bhavatIti yAvat / tathA hiubhayanizcitatvaM vijJAnavAdinoM na siddham ; svapratibhAsasyaiva sarvadA vedanAt, taimirikadvayadvicandradarzanavat / api ca- vilakSaNArthavittikAle nirantaramutpAdasamanantaravinAzi [G.538] cittaM spaSTaM lakSyate / tatazca dehasya tAdrUpye'bhyupagamyamAne kSaNikatvaprasaGgaH // 19010-1911 // evaM tAvat tAdAtmyalakSaNavRttirna siddhA / atha tadutpattilakSaNA vRttiH, sA ca tadutpattistadAzrayadvAreNa vA syAnmanovijJAnasya, yathA cakSurAdivijJAnasya cakSurAdyAzrayeNa / tadavyabhicArAdvA, yathA dhUmasyAgnyavyabhicAriNaH / tadatra dvividhA'pi vRttirasiddhA / tathA himanodhIrnendriyabuddhivat kAyAzritA; niyamena sAkSAt tadvikArAvidhAnAt / nApi tadavinAbhAvinI;. virUpe dhAtau kAyamantareNApi bhAvAbhyupagamAt / tathApyabhyupagamya siddhatAM hetoranaikAnti katAmAha tadAzrayeNa sambhUtestena vA'byabhicAritaH / tatra vRttiryadISyeta tathApi vyabhicAritA // 1912 // prAgavasthamapi jJAnaM pratikSaNavinazvare / devRttaM karotyeva pratisandhiM nirantaram // 1913 // * tathA hi-cittAntarapratisandhAnasya cittadehavRttezca virodhAbhAvAt, yathA maraNakSaNAt prAgavasthaM jIvadavasthAbhAvi vijJAnaM pratisandhi karotyeva bhinnadehavRttamapi; dehasya kSaNikatvAdityanaikAntiko hetuH / ekasantAnabhAvena na cet tatra vibhinnatA / anyatrA'pyekasantAnabhAvAnmA bhUd vibhinnatA // 1914 // athaikasantAnatvena dehasyAbhedAdabhinnadehavRttitvaM kalpyate ? tadA'ntarAbhAvikadehe'bhi smaanm| tathA hi-paJcAyatanalakSaNo dehasantAnasyAvasthAbheda evAyamAmutriko deha : ; bAlavRddhAvasthAbhedavat / dvitIye'pi prayoge 'jJAnatvAt' ityasya hetoH sAdhyavipakSe bAdhakapramANAnupadarzanAdanaikAntikatvaM spaSTameveti naaktm|| 1913-1914 // '"sarAgamaraNaM cittam" (tattva0 1862) ityAdikaM tRtIyaM prayogamadhikRtyAha - . kSINAstravasya vijJAnamasandhAnaM kuto gatam / parakIyakRtAntAccenna prAmANyAparigrahAt // 1915 / / 1. pA0, gA0 pustakayornAsti / 2. matam- pA0, gA0 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 tattvasaMgrahe ___ na vidyate cittAntarasandhAnaM yasya tdsndhaanm| anena dRssttaantsyaanytraaprsiddhsaadhydhrmtaamaah| tathA hi-cArvAkasya kutaH prasiddham- 'arhatA na cittAntaraM pratisandhatte [G.539] maraNacittam' iti| ___athApi syAt-parakIye bauddhe siddhAnte paThyate-"kSINA meM jAtiH, uSitaM brahmacaryam, kRtaM karaNIyam, nAparamasmAdbhavaM prajAnAmi" ( ) iti, ataH siddhamasandhAnamiti? tadetadayuktam; parakIyasya siddhAntasya prAmANyenAparigrahAllokAyatasya kathaM tato'prAmANyena parigRhItAnnizcayaH; paralokasyApi nizcayaprasaGgAt / athAnyata eva pramANAntarAt tadavagatam, tadeva tarhi kiM na sAdhanamuktam, kimagamakena jADyasaMsUcakenopanyastena? na hyanyasya tadasAdhanaM yena tannAbhidhIyate // 1915 // . siddhAntAzrayaNenApi kA~zcid bauddhAn prati sAdhyadharmasamanvito na siddho dRSTAnta iti darzayannAha ye ceha sudhiyaH kecidapratiSThitanirvRtIn / ... jinA~stadyAnaniSThatvaM yAnayozca pracakSate // 1916 // tAn pratyayamasiddhazca saadhydhrmsmnvitH| / dRSTAntaH prativAdISTasiddhAntAzrayaNe'pi te // 1917 // iheti saugate prvcne| sudhiyo mhaayaanikaaH| keciditi maadhymikaaH| te hi buddhAnAmapratiSThitatvaM nirvANamAhuH; ekamevedaM yAnaM yaduta mahAyAnam' ( ) iti vacanAt // 1916-1917 // evaM dRSTAntadoSamuktvA'naikAntikatvaM sAdhanadoSamAha bAdhakAnabhidhAnAcca sndigdhvytirekinnH|| zaGkayamAnavijAtIyasadbhAvAd vyabhicAritA // 1918 // bAdhakAnabhidhAnAditi sandigdhavyatirekitvasya hetuH / zaGkayamAnetyAdi tu vybhicaaritaayaaH| vijAtIye sadbhAvo vijaatiiysdbhaavH| kasya? hetoriti gmyte| zaGkayamAnazcAsau vijAtIyasadbhAvazceti vigrahaH / na vA maraNatvaprasaGgo bAdhakaM pramANam; paramArthataH kasyacidAtmAdikasya mriymaannsyaabhaavaat| kevalaM tu visadRzasantAnotpattau "viziSTanikAyasabhAvAkhyAvasthAvizeSoparamAlloke zAstre ca tathA vyavahAraH // 1918 // yaduktam "kalalAdiSu vijJAnamastItyetacca sAhasam" (tattva0 1864) ityatrAha kalalAdiSu vijJAnamastItyetanna saahsm| asaJjAtendriyatve'pi jJAnaM tatra na kiM bhavet // 1919 // indriyArthabalodbhUtaM sarvaM vijnyaanmitydH| . sAhasaM vedyate yasmAt svapnAdAvanyathA'pi tat // 1920 // rUpamarthagateranyadapyasya vyvsiiyte| 1. tathA0-pA0, gA0/ 2. jJAnaM- pA0, gaa0| / 3. 0 vyatirekitA-pA0, gA0 / 4. 0 samAkhyA0- pA0, gA0; 0 sabhAgAkhyA0-jai0 pustake pAThA0 / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 461 mUcrchAdAvapi tenAsya sadbhAva upapadyate // 1921 // [G.540] yadi sarvameva jJAnamindriyArthabalenaiva jAyate, tadA sAhasaM bhavet, yAvatA svapnAdyavasthAyAM nIlAdipratibhAsaM manovijJAnamasatyapi cakSurAdIndriyavinA'pi rUpAdinArthena sNvedyte| na cApi tasya tadAnIM kAyendriyamAzraya iti zakyaM vaktuma; nIlAdipratibhAsatvAt / kAyavijJAnasya ca spraSTavyaviSayatvAt / tasmAdarthAvagatirUpaM sarvaM vijnyaanmityuktm| tena mUrchAdAvapi vijJAnasadbhAvo na viruddhyate // 1919-1921 // athApi syAt-zaktirUpeNAvasthAnaM vijJAnasyAviruddham, svarUpeNa tu viruddham ? ityAha na cApi zaktirUpeNa tathA dhiiruptisstthte| svarUpeNaiva buddhInAM vyavasthAnaM tadA matam // 1922 // suptamUrchAdyavasthAsu ceto neti ca te kutH| nizcayo vedanAbhAvAditi cet sa kuto gtH||1923|| yadItthaM bhavatastAsu nizcayaH smprvrtte| na vedmi cittamityevaM sati siddhA scitttaa||1924|| syAnmatam yadi vijJAnaM dazAsvAsvasti ttkthm| na smRtiH pratibuddhAdeH tadAkArA bhavediti ? // 1925 // tadakAraNamatyarthaM paattvaadersmbhvaat| smaraNaM na pravarteta sadyojAtAdicittavat // 1926 // 'yadi hi suptamUrchAnidrAmadAdyavasthAyAM cittaM nAstIti nizcAyakaM kiJcit bhaved, bhavedvirodhaH / svavedanAnupalambho'sti nizcAyakaM pramANamiti cet ? na; svasaMvedanAnupalambhaH kutaH siddhaH, nAhi tasyAmavasthAyAM saMvedanAbhAvanizcayo'sti ! yadi ca tAsu mUrchAdyavasthAsu 'na vedyahaM cittam' ityevaM nizcayaH pravarttate bhavataH, tadA tenaiva tathA pravRttena nizcayena sacittatA siddhaa| athApi syAd-yadi svApAdyavasthAsu cittaM syAt, kimiti [G.541] pratibuddhAde: puruSasya smaraNaM na bhavet ? Adizabdena vigatamUrcchasya, vigatamadasyeti parigrahaH / tdetdsmrnnmkaarnnmnubhuutaabhaavsiddhye| yadi hyanubhUta ityetAvanmAtreNaiva smaraNaM syAt, syAdetat, yAvatA satyapyanubhave pATavAbhyAsArthitvAdivaikalyAt smaraNaM na bhavati, yathA sadyojAtAdyavasthAyAmanubhUtasyApi cittasya // 1922-1926 // astitve'pi bhavatAM tarhi kiM pramANaM yadi smaraNApravRttAvapi sandehaH-iti codayannAha - yadyevam, kathamastitvamasyAsu vyvsiiyte| pUrvopavarNitAdeva hetorityavagamyate // 1927 // asyeti vijnyaansy| Asviti svApAdyavasthAsu / tatra pUrvopavarNito hetuH-prabuddhAdeH 1. jnyaayte-paa0,gaa| 2. 0ndriye'ri-jai0|| 3. 0 muurchaadyvsthaayaaN-paa0,gaa| 4. mUcrchAvasthAsu-pA0,gA0 / 5. praticodayannAha-pA0,gA / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 tattvasaMgrahe puruSasyAdivijJAnaM svopAdAnabalodbhavaM vijJAnatvAdAbhogAdyanantarabhAvismArttAdivijJAnavat / na cAyamanaikAntiko hetuH; pUrvaM kAraNAntaraniSedhena pratibandhasya sAdhitatvAt // 1927 / / svapnamUrchAdyavasthAsu cittaM ca yadi nessyte| smRtiH syAt tatra cotpattau maraNAbhAva eva vaa||1928|| kiJca-yadi svApAdyavasthAyAM cittaM na bhavet, tadA maraNameva syaat| atha tatra tathAbhUte nirmUlamapagatavijJAne dehe punarutpattiriSyate vijJAnasya, tadA tatrotpattAviSyamANAyAM maraNAbhAvaH prApnoti; mRtasyApi punarvijJAnotpattiprasaGgAt, suptaprabuddhavat / manobuddhereva janmAntarapratisandhAne sAmarthyAt / tathA coktam "chedsndhaanvairaagyhaanicyutyuppttyH| . .. manovijJAna eveSTAH // " (abhi0 ko03.42) iti // 1928 // ato manobuddhiH pUrvabuddhimAtrAzrayeti pratipAdayannAha svatantrA mAnasI buddhishckssuraadynpekssnnaat|. svopAdAnabalenaiva svapnAdAviva vrttte||1929|| svAtantrye'napekSyatvaM hetuH / sarvadaiveyaM manobuddhiH svopAdAnakAraNamAtrabhAvinI, svopAdAnavyatiriktacakSurAdikAraNAntarAnapekSaNAt, svapnAvasthAvat / / 1929 / / [G.542] tathA hItyanena hetorasiddhatAM pariharati tathA hi na viklpaanaamindriyaarthvypekssitaa| tadavyApArabhAve'pi bhAvAd vyomotplaadissu||1930|| tadavyApArabhAve'pati / tayorindriyArthayoravyApAre'pIti yAvat / na hi yadavyApAre'pi yasya bhAvastattasya kAraNaM yuktam; atiprasaGgAt // 1930 / / - syAdetad-bhavatu vyomotpalAdivikalpa indriyArthAnapekSaH; tadabhAve'pi bhAvAt / yastu cakSuSi praNihite nIlAdau purovartini viSaye nIlametaditi vikalpaH pravartate, sa kathamindriyArthAnapekSaH, yena pakSaikadeze'siddho heturna bhavet ? ityAha tayorbhAve'pi nIlAdirvikalpo yaH prvrtte| so'sadarthoparAgeNa tulya evaavsiiyte||1931|| zabdArthapratibhAsitvAd vasturUpaM na bhaaste| vikalpeSviti sarvaM hi vistrennoppaaditm||1932|| tayoriti indriyArthayoH / asadarthaH arthazUnya:5, uparAga: nirbhAso yasyotprekSitArthAdivikalpasya so'sadarthoparAga:-vyomAdivikalpaH / tena tulyo'yamapi nirviSaya ityarthaH / katham? sarvo hi vikalpaH zabdollekhena pravRtteH zabdArthAvabhAsI,yazca zabdArthAvabhAsI na tatra vasturUpaM bhAsate; vasturUpe zabdasyApravRtteH, tatra tasyAsaGketitatvAditi vistareNa zabdArthaparIkSAyAM 1. 0hAni..... pattaya:-pA0,gA0/ 2-2. 0 bhavi'pyatItAdivikalpo-pA0. gA0/ 3. asadarthopa0-pA0, gA0 / 4. indriyaarth:-jai0|5. shuuny:-paa0,gaa0| 6. shbdaarthaabhaasii-je| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 463 pratipAditam / sapakSe sadbhAvAna viruddho hetuH / nApyanaikAntikaH, svopAdAnAnudbhavatve nirhetukatvaprasaGgAt // 1931-1932 // kAyAzritatvAnna nirhetukatvamiti cet ? ityAzaGkayAha prasuptikAdyavasthAsu shriirvikRtaavpi| nAnyathAtvaM manobuddhestasmAnneyaM tadAzritA // 1933 // .. prasuptikAdirogopaghAtena hi dehavikAro'pi manomateravikArAdiyaM manomatirna dehAzritA, yadvikAreNa niyamAt sAkSAdyanna vikriyate na tattadAzritam, yathA govikAreNAvikriyamANo'zvaH / na ca dehasya vikAreNa niyamAt sAkSAd vikriyate manobuddhiH prasuptikAvasthAyAmiti vyApakAnupalabdhiH // 1933 // svalpIyasyapi netrAdervikAre timiraadike| cakSurAdyazritA buddhirvikRtaiva hi jaayte||1934|| taddehasya vinAze'pi mnodhiirtdaashryaa| svopAdAnabalenaiva vartamAnA'virodhinI // 1935 // svalpIyasItyAdinA tadAzritatvaM sAkSAt tadvikAravikAritvena vyAptamiti darzayati / [G.543] tasya cAtra vyApakasyAbhAva iti siddhA dehAnAzritA buddhiH / tattasmAd dehanivRttAvapi na nivartayiSyata ityavirodhaH / yo hi yadAzrito na bhavati tannivRttau na niyamena tasya nivRttiH / tadyathA gonivRttau gavayasya na niyamena nivRttiH| na ca deho manomaterAzraya iti vyApakAnupalabdhiH // 1934-1935 // - yaduktam-"maraNAntarodbhatadehAntara" ityAdinA zrIkadvayena (tattva01868-69), tatrAha kevalA'pi mnobddhirydevmvirodhinii| nAto'nyadehasadbhAvasiddhaye yatnino vym||1936|| na ca zakyaniSedho'sAvadRSTAvapi sNshyaat|| syAdeSA mandanetrasya svacchadhUmAdyadRSTivat // 1937 // ayamatrAbhiprAyaH-paraloko'tra sAdhayitumiSTaH, sa ca kathaM sidhyati, yadi buddhiranAdyanantA sidhyet! asyA evAvasthAvizeSaH paralokaprajJapteH / na tu dehe ArUpyadhAtau, dehAbhAve'pi prlokaabhyupgmaat| sA ceccittasantatiranAdyanantA siddhA, siddho na: paraloka iti nAnyadehasiddhaye yatnaH kriyate'smAbhiH; niSphalatvAt / na ca tasyAdRSTimAtreNa niSedhaH zakyate kartum / tathA hi-eSA'dRSTirjAtivizeSe bhAvanAdivaikalyAnmandanetrasya bhavataH satyapi tasmin dehe syaadpi| na ca brUmo'darzanavaditi nAnupalabdhimAtreNa pratiSedhaH sidhyati / tathA hi-sajAtizuddhadivyAkSadRzyottarAbhavo vrnnyte| ata eva sAGkhyaparikalpitAtivAhikazarIrasyApyapratikSepaH / pUrvakAlabhavasyApi dezaviprakarSAnopalambhaH syAt; dUrataradezotpatteH, 1. jai0 pustake naasti| 2. saMzrayAt- pA0, gaa0| 3. svlpdhuumaa0-gaa| . 4. paralokaprajJatau-pA0, gaa0| 5-5. nanu-pA0, gA0 / 5. brUmo'tanudhUmAdarzana0-gA0/ Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 tattvasaMgrahe svabhAvaviprakarSAdvA, pishaacaadidehvt| aviprakarSe'pyagdirzinA 'so'yaM prANI pataGgAdyAtmatAM gataH' iti nizcetumazakyatvAt, acintyazaktibhaiSajyopayogena praavRttdehvt||1936-1937|| kathaM tarhi bhinnAzrayANi jJAnAnyekasantAnasambaddhAnyucyante? ityAha bhinnadehAzritatve'pi tdvishessaanukaartH| ekasantatisambaddhaM prAcyajJAnaM prbndhvt||1938|| [G.544] tadvizeSAnukArata iti / tasya janmAntaravarttino jJAnasya yo vizeSastamanukurvantyaihikAni jnyaanaani| tathA coktam "abhyAsayogena zubhAzubhAni karmANi sAtmyena bhavanti puNsaam| yadaprayatnena vinopadezAjanmAntare svapna ivAcaranti // '. (jA0mA015.1) tatra yaduktaM cArvAkaNa-"ihalokaparalokazarIrayorbhinnatvAttadgatayorapi cittayoraiMka: santAnaH" (bA0 sU018) ityAdigarbhAdau prathamaM vijJAnaM vivAdagocarAghanaikasantAnikaM na bhavati; bhinnazarIratvAnmahiSavarAhAdivijJAnavat iti, tadanena pratikSiptaM bhavati / / 1938 // api ca stanapAnAdAvabhilASa:2 prvrttte|.. udvega upaghAte ca sdyojnmbhRtaampi||1939|| ruditastanapAnAdikAryeNAsau ca gmyte| sa ca sarvo vikalpAtmA sa ca naamaanussnggvaan||1940|| api ca-ito'pi paraloka: siddhaH / tathA hi-yo yo vikalpaH sa zabdAnubhavAbhyAsapUrvakaH; vikalpatvAt, yauvnaadyvsthaabhaaviviklpvt| vikalpazcAyaM sadyojAtAnAM stanapAnAdyabhilASAdivikalpa iti svabhAvahetuH / na cAzrayAsiddho hetuH; yato ruditastanapAnAdikAryeNAsau sadyojAtAnAM stanapAnAdhabhilASAdirdharmI siddhH| na hi zaktirvidveSAdirUpeNAvikalpayato ruditastanapAnAdisambhaMvo yuktaH / nApi svarUpAsiddha iti pratipAdayati-sa ca sarvo viklpaaNtmeti| saH= stnpaanaabhilaassaadiH| sarvo vikalpAtmA vikalpasvabhAvaH; prArthanAdyAkAratayA'nubhUyamAnatvAt / nApyanaikAntika iti darzayananAha-sa ca naamaanussnggvaaniti| saiti vikalpaH / yasmAt sarvo vikalpaH zabdollekhena pravRtte mAnuSaktaH / sa ca nAmAnuSaGgo vikalpasya saGketAbhyAsamantareNa na sambhavatIti pUrvaM vistareNa pratipAditamasmAbhiH // 1939-19 40 // athApi syAd-bhavatu nAma nAmAnuSaGgo'bhyAsapUrvakaH, tathA'psayau neSTaprasAdhanaH, kiM tarhi ? aihalaukikAbhyAsapUrvatvameva viparItaM sAdhayati? ityAha na nAmarUpamabhyastamasmin janmani vidyte| teSAM cAnyabhavAbhAve taducchedaH prsjyte||1941|| etaduktaM bhavati-aihilaukikAbhyAsa: sadyojAtAnAM pramANapratItibAdhitaH / na ca bAdhyamAnapratijJArthasya hetoviruddhatvaM yuktam; viruddho'sati bAdhana iti nyaayaat| naamruupmiti| 1. ityaadi| garbhAdau-mA0 / 2. 0vabhilASe-pA0,gA0 / 3. rkti0-gaa0| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 lokAyataparIkSA nAmno rUpam vAcaka: svabhAvaH, buddhaparivartyapi bAhyeSu shbdessvdhystH| teSAM ceti sadyojAtAnAm / taduccheda iti teSAmabhilASAdInAmucchedastaducchedaH // 1941 // [G.545] tannAmetyAdinA yathoktaM pramANArthamupasaMharati tannAmasaMstavAbhyAsavAsanAbalabhAvyasau / teSAM vikalparUpatvAd vikalpa iva smprti||1942|| taditi tasmAdarthe // 1942 // yannAmetyAdinA pramANaphalaM darzayati tannAmasaMstavAbhyAsavAsanAparipAkajaH / vikalpo varttate teSAM tatprasiddhaM bhvaantrm||1943|| nAmnaH=zabdasya, saMstava:=paricayaH, anubhava iti yAvat, tasyAbhyAsa:=punarutpAdaH / yasmin bhave nAmasambhavAbhyAso yannAmasambhavAbhyAsa iti| "saptamI" (pA0sU0 2.1.40) iti yogavibhAgAt samAsaH / tenAhitA yA vAsanA tasyAH paripAka: svAnurUpa: kAryotpAdane vRttilAbhaH, tato jAta iti vyutpattikramaH / teSAmiti sadyojAtAnAm // 1943 // - nAmAbhyAsabalAdeva yadi teSAM prvrttte| tatkiM na visphuTA vAcaH smRtirvA vaaggminaamiv||1944|| nAmAbhyAsetyAdinA parakIyaM prsnggsaadhnmoshngkte| yadi pUrvasaMketAbhyAsAd vikalpasya pravRttiH, tathA bAladArakasya puurvsNketaanusmrnnprsnggH| na hyabhyAsAnuvRttiH smaraNamantareNa yuktA, vAgminAmiva vispssttvaakprvRttiprsnggshc| tatazca saMketakaraNAnarthakyaM syaat| na caivaM bhavati / tasmAt smaraNAbhAvAt, vispaSTavAco'pravRttezca pUrvAbhyAsapUrvatvaM viruddhamiti prasaGgaviparyayeNa dharmasvarUpanirAkaraNamukhena pratijJAdoSamAha // 1944 // paTIyasetyAdinA prasaGgaviparyaye ca hetoranaikAntikatvamAha paTIyasopaghAtena pripaakaakultvtH| . na syAdAsAmiyaM vRttiH snnipaatdshaasviv||1945 // na hi pUrvAbhyAsaH sarvadA smaraNAdinA vyApto yena smaraNAdikaM pravartayet, tannivRttI vA nivrttt| yAvatA pUrvAbhyAsAnubhavazca bhavet, na ca smaraNam, yathA sannipAtAvasthAyAm; tathA svapre'pi pUrvobhyAsAnuvRttirbhavet, na ca smaraNam / sannipAtagrahaNamupalakSaNam / paTIyaseti garbhaparivAsAt / paripAkAkulatvata iti / [G.546] vAsanAparipAkasyAkulatvam / ythaanubhuutprtiniytdeshkaalsvbhaavaadibhedruupennaaprvRttiH| tatra yaduktaM cArvAkaNa-"jAtismaraNamasiddham; ekagrAmAgatAnAM sarveSAM smaraNAt'' ( ) iti tadanena pratikSiptaM bhvti| tathA hiekagrAmAgatA api sarve na smaranti; yatastatra kecana teSAM madhye ye mandamatayaste muSitasmRtayo bhvntyev| AsAmiti vAcAm // 1945 // . svalpIyAnapi yeSAM tu nopaghAto mhaatmnaam| zrUyante visphuTA vAcasteSAM sA ca smRtiH sphuttaa||1946 / / 2. tasmAdityartha:- pA0, gaa0| ___3. pUrvAbhyAsAnuvRttizca- pA0, gA0 / 1. baadhk:-paa0| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 tattvasaMgrahe svalpIyAnapItyAdinA prasaGgaviparyaye hetoH pkssaikdeshaasiddhtaamaah| mahAtmanAmiti punnyvtaam|| 1946 // punarapi paralokasiddhAvupapattyantaramAha rAgadveSAdayazcAmI pttvo'bhyaasyogtH| anvayavyatirekAbhyAM bhavantaH parinizcitAH // 1947 // ihatyAbhyAsarahitAste ye prthmbhaavinH| ko heturjanmanasteSAM yadi na syAd bhvaantrm|| 1948 // na hyAlambanasAnnidhyAt teSAM jnmoppdyte| pratisaGkhyAnasadbhAve tdbhaave'pytdudbhvaat||1949 // pratisaGkhyAnivRttau ca teSAM praablydrshnaat| naSTAjAte'pi viSaye viparyAsAbhivRddhitaH // 1950 / / zubhAtmIyasthirAdIMzca smaaropyaanggnaadissu| rAgAdayaH pravartante tadrUpA viSayA na c||1951|| tadanAlambanA eva sdRshaabhyaasshktitH| .. ihatyA api vartante rAgAditvAd ythottre||1952 / / prayogaH-rAgadveSeNUMmadamAnAdInAM tathA prajJAkaruNAmaitryAdInAM ca yat pATavaM tadabhyAsapUrvakam, yathehaiva janmani paTumandayathoktaguNasya puruSasyAbhyAsavazAd dRSTam / asti dehAdAvatra janmani teSu teSvadRSTaihalaukikAbhyAsasyApi kasyacit puruSasya tatpATavamiti kaaryhetuH| anvayavyatirekAbhyAM kAryakAraNabhAvasya nizcitatvAditi nAsiddho hetuH| ata evAha-anvayavyatirekAbhyAM bhavantaH parinizcitA iti| [G.547) apAralaukikAbhyAsapUrvatvasAdhanAdviruddho heturiti cet ? na; ihatyAbhyAsarahitAste ye prathamabhAvinaH paTavo rAgAdaya ityyuktmpaarlaukikaabhyaaspuurvtvsaadhnm| na cAhetukaM yuktam, nityaM sattvAdisaGgAt / tasmAd yadi janmAntaraM na bhavet teSAm rAgAdInAM paTUnAm, janmana: utpatteH, ko hetuH syAt ! tasmAjanmAntarIya evAbhyAso heturiti siddha: prlokH| . na cAlambanaM kAraNam; Alambanasya bhAve'pi rAgAdInAM kadAcidazubhAdipratisavayAnasadbhAve satyanutpatteH / azubhAdyAlambanA rAgAdipratipakSabhUtA prajJA prtisngkhyaanm| asatyapyAlambane rAgAdInAmutpattidarzanAnna yukta AlambanavazAt tadbhAvaH / tathA hiatItAnAgate'pi viSaye saGkalpavazAdabhivRddhasukhAdiviparyAsasya puMsaH prasiGkhyAnanivRttau teSAM rAgAdInAM prabalatvaM dRshyte| na hi yadbhAvAbhAvayoryasya bhAvAbhAvAviparyayaH, tattasya kAraNaM yuktam; atiprsnggaat| .. ito'pi nAlambanavazAd rAgAdInAM pravRttiH / tathA hi-yadi yathAlambanameva pravarteran, evamAlambanavazAt pravRttAH syuryathA niilaadijnyaanm| na caivaM pravarttante, kiM tarhi ? AtmAtmIya1. 0 bhivRddhin:-gaa| 2. jai0, gAH pustakayo sti| . 3.bhAvAdInAM-pA0, gaa0| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 nityasukhAdyAkArAnanubhUtAnevAropayanto'GganAdiSu pravarttante, na ca zubhAdirUpA viSayAH / na ca yadyadAkArazUnyaM tattasmAlambanaM yuktam; atiprasaGgAt / tat = tasmAdAropitaviSayatvena nirAlambanA rAgAdayaH / tatazca siddhamAdyA: prathamabhAvino'pIha janmani ye rAgAdayaH, te sajAtIyAbhyAsaMvazAt pravarttanta iti // 1947-1952 // yadi tarhi viSayA na kAraNam; kathaM viSayorpAnapAte rAgAdaya utpadyamAnA dRzyante ? ityAha lokAyataparIkSA viSayopanipAte tu sukhaduHkhAdisambhavAH / tasmAt samAnajAtIyavAsanAparipAkajAH // 1953 // rAgadveSAdayaH klezAH pratisaGkhyAnavidviSAm / ayonizomanaskAravidheyAnAM yathAbalam // 1954 // sAkSAt tu viSayA naiva rAgadveSAdihetavaH / eSa hi krama : - viSayopanipAte. satIndriyajaM sukhamutpadyate, tasmAcca sukhAt pratisaGkhyAnavaikalye satyAtmAdiviparyAsalakSaNAyonizomanaskAre sthitAnAM [G.548] pUrvarAgAdyAhitavAsanAparipAko bhavati, tato rAgAdayaH klezAH pravarttanta iti na sAkSAdviSayAH kAraNam / syAdetat-svarAddhAntopavarNanamAtrameva kevalam, na tvatra kAcidyuktiH ? ityAhaekaH klezo hi tatra syAt sarveSAM tasya bodhavat // 1955 // ekaiti ekAkAraH / tatreti viSaye / tasyeti viSayasya / bodharUpavaditi, niilaadigraahkaakaarvt| na caikAkArastatra klezaH pravarttate / tathA hi- ekasmin strIrUpe kasyacidrAgaH, kasyacid dveSaH, 'kasyacidIrSyA - ityanekAkArasya pravRttirdRzyate // / 1953-1955 // syAdetat-na pUrvAbhyAsAdiha janmanyAdyarAgAdayaH, kiM tarhi ? anyeSAM maithunAdisamAcAradarzanAt, paropadezAdvA ? ityAha anyavRttyupalambhana parebhyaH zravaNena vA / na ca teSAmiyaM vRttirvyabhicAropalambhanAt // 1956 // anyeSAM vRttiH=caritamiti yAvat // 1956 // adRSTAzrutavRttAntA varAhahariNAdayaH / sabhAgagatisamparke prayAntyeva hi vikriyAm // 1957 // adRSTetyAdinA tameva vyabhicAraM darzayati / vRttAntaH - maithunAdisamudAcAraH / sabhAgA= sadRzI gatiryAsAM varAhIprabhRtInAM tAstathocyante / tAbhiH saha samparka:- samavadhAnam / vikriyeta viplutiH / maithunasamudAcAra iti yAvat // 1957 // saMsArAnucitA dharmAH prajJAzIlakRpAdayaH / svarasenaiva vartante tathaiva na madAdivat // 1958 // 1. AtmIya0 - pA0, gA0 / 3. bodhavaditi pA0, gA0 / 2. ayonizonamaskAra0- pA0, ayonisaumanaskAra0- gA0 / evamagre'pi / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 tattvasaMgrahe avazyaM caitadavaseyam-abhyAsabalAdeva rAgAdInAM svarasapravRttiriti / tathA hi-ye prajJAzIlAdayaH saMsArAnucitA:-saMsAre nAbhyastAH, te svarasena ayatnena na vartante / madAdivaditi vaidharmyadRSTAntaH / mdH=drpH| anyathA madAdivat prajJAdInAmapi svarasenaiva pravRttiH syAt // 1958 // kecidAhuH-"zreSmaNaH sakAzAdrAgaH, pittAd dveSaH, vAtAnmohaH" iti, tatrAha-- balAsAdiprabhAveNa na ca teSAM smudbhvH| pUrvavad vyabhicArasya sarvathA'pyupalambhataH // 1959 // / [G.549] tatra balAsaH shlessmaa| puurvvditi| yathA viSayeSu vyabhicAra. ukta:-"pratisaGkhyAnasadbhAve tadbhAve'pyatadudbhavAt' (tattva0 1949) ityaadinaa| kiJca-zveSmAdhupacayApacAbhyAM na rAgAdInAmupacayApacayau bhavataH / na ca yadbhedAd yasya bhedo na bhavati tattasya kAryaM yuktam; atiprasaGgAt / tathA zleSmaNo'pi tIvradveSo dRSTo na tu tIvrarAgaH, pittaprakRtirapi tIvrarAgo dRSTo na tIvradveSAdiriti sAGkaryaM dRshyte| na ca yamantareNa yasya bhAvaH sa tasya heturyuktH| yadavastho rAgI dRSTastadavastho'pi dveSItyato'pi ghyabhicArAnna zleSmAdidharmA raagaadyH| tasmAdete yadabhyAsapUrvakA aadybhaavinH| sa evAnyabhavaH siddha iti nAstikatA' htaa||1960|| tsmaadityupsNhaarH| yadabhyAsapUrvakA iti| yasminnabhyAso yadabhyAsaH, sa pUrvakaM kAraNaM yeSAmiti vigrahaH // 1959-1960 // ihatyetyAdinA parakIyaM codyamAzaGkate ihatyAbhyAsapUrvatve sAdhye dRssttessttbaadhnm| bhavAntarIyahetutve sAdhyazUnyaM nidrshnm||1961|| avizeSeNa sAdhye tu hetIrasya viruddhtaa| tathaivAnyabhavAbhyAsahetutvavinivartanAt // 1962 // tatredaM codyam-aihalaukikAbhyAsapUrvatvaM vA''dyabhAvinAM sAdhyam, pAralaukikAbhyAsapUrvatvaM vA, avizeSeNa vA'bhyAsapUrvatvamAtram, tasmin siddhe sAmarthyAt pAralaukikAbhyAsapUrvatvamiSTaM siddhaM bhavati-iti pksstrym| tatra prathame pakSe dRSTeSTabAdhanam / na hyAdyabhAvinAM rAgAdInAmihatyAbhyAsapUrvatvaM dRSTam, nApi ceSTaM paralokavAdineti dRssttessttyorbaadhnm| dvitIye'pi pakSe sAdhyavikalo dRSTAntaH, na hi kvacillokAyatasya pAralaukikAbhyAsapUrvatvasamanvito dRSTAnto'sti / tRtIye'pi pakSe viruddhatA hetoH, tathaiva dRSTAntavadeva; anyabhavAbhyAsapUrvatva-. syeSTasyAbhAvasAdhanAt // 1961-1962 // sAmAnyenaivetyAdinA pratividhatte sAmAnyenaiSu sAdhyatvaM na ca hetoviruddhtaa| na hi tena virodho'sya yena tad vinivrtyet||1963|| 1. svarasena-pA0. gaa0| 2. nAstitvatA-pA0, gA0 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAyataparIkSA 469 (G.550) tRtIya evAtra pakSo'bhipretaH / na ca hetoviruddhatA; 'yasmAt na hi tenAnyabhavAbhyAsapUrvatvenAsya rAgAditvasya kazcid virodho'sti / yena tatpAralaukikAbhyAsapUrvatvaM nivrtyet| ___ api ca-ayaM lokaH, paralokaH-ityavasthAbhedakRtaM vyavasthAmAtrametat', bAlayauvanAdibhedavat / anAditvaM tvanena prakAreNa sAdhyata iti nAtrAbhiniveSTavyam // 1963 // iti lokaaytpriikssaa|| 1. kasmAt-pA0, gaa0| 2-2. 0kRtavyavasthA0, pA0, gaa0| 3. ito'gre 'prativAdisannibhamityetat' iti pATho pA0, gA0 pustkyoH| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. bahirarthaparIkSA "pratibimbAdisannibham'' (tattva0 4) ityetatpratItyasamutpAdavizeSaNasamarthanArthamidAnIM vijJAnavAdamupakSipati' / tatra "vijJaptimAtramevedaM traidhAtukam, tacca vijJAnaM pratisattvasantAnabhedAnantamavizuddhaM cAnidhigatatattvAnAM vizuddhaM ca prahINAcaraNAnAM pratikSaNavisarAru ca sarvaprANabhRtAmojAyate, na tvekamevAvikAri, yathopaniSadvAdinAm'' iti vijJAnavAdinAM bauddhAnAM matam / tatrAbhyAM prakArAbhyAM vijJaptimAtratAbhISTA; bAhyasya pRthivyAdisvabhAvasya grAhyasyAbhAve graahktvsyaapybhaavaat| satyapi vA santAnAntare grAhyagrAhakalakSaNavaidhuryAt / tatra prayogaHyadyajjJAnaM sattad grAhyagrAhakatvadvayarahitam; jJAnatvAt, pratibimbajJAnavat / jJAnaM cedaM svasthanetrAdijJAnaM vivAdAspadIbhUtamiti svbhaavhetuH| . na cAvyAptirasya hetormntvyaa| tathA hi-na tAvat pRthivyAdibAhyo'rtho'sya grAhyo vidyate; tasyaikAnekasvabhAvazUnyatvAt / prayogaH-yadekAnekasvabhAvaM na bhavati na tatsattvena grAhyaM prekSAvatA, yathA vyomotpalam / ekAnekasvabhAvarahitAzca parAbhimatAH pRthivyAdaya iti vyaapkaanuplbdhiH| tRtIyarAzyantarAbhAvenaikatvAnekatvAbhyAM sattvasya vyAptatvAd vyApyavyApakabhAvAnupapattirviparyaye bAdhakaM pramANamiti nAnaikAntikatA'nantarasya hetoH / nApi viruddhatA, sapakSe bhAvAt / atrAsya hetorasiddhatAmudbhAvayan, yathoktam-' bhUtAnyeva na santIti nyAyo'yaM para iSyatAm' (tattva0 1887) iti / asyAzca pratijJAyAH pratyakSAdivirodhamAdarzayan, prathamasya hetoravyAptimeva pratipAdayituM para Aha yadi jJAnAtirekeNa nAsti bhuutctussttym| tat kimetannu vicchinnaM vispssttmvbhaaste?||1964|| [G.551] vicchinnamityanena jJAnAd vyatiriktasya grAhyasya siddhimaadrshyti| visSaSTamityanena tu prtyksstaam| etadeva prasaGgena draDhayannAha tasyaiva pratibhAse'pi nAstitopagame sti| cittasyApi kimastitve pramANaM bhavatAM bhvet|| 1965 // bhAsamAna ityAdinA pratividhatte bhAsamAna: kimAtmA'yaM bAhyo'rthaH prtibhaaste| paramANusvabhAvaH kiM kiM vaa'vyvilkssnnH?||1966|| na tAvat paramANUnAmAkAraH prtivedyte| niraMzAnekamUrtAbhapratyayAprativedanAt // 1967 // vyapetabhAgabhedA hi bhAseran prmaannvH| . nAnyathA'dhyakSatA tessaamaatmaakaaraasmrpnnaat||1968 // 1. prativivAdisannibhamityetat-pA0, gaa0| 2. vijJAnavAdIdamupakSipati-pA0, gaa0| 3. mUrtAnAM pratyayA0-gA0 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA 471 tatra pratyakSasiddho'rtho bAhyo bhavannaneko vA paramANuto'bhinno bhavet, eko vA tarArabdho'vayavI, sthUlo'nArabdho vA-iti pakSAH / tatra na tAvadAdyaH; niraMzAnAmanekeSAmaNUnAM mUrtAnAM grAhakasya pratyayasyAprativedanAt, nityaM sthUlAkArasyaiva jnyaansyaanubhuuymaantvaat| 'yadvA-"pratyaye teSAmaprativedanAt" iti saptamyantasya pATho'samastaH / prayogaHyaH pratyakSAbhimate pratyaye na pratibhAsate svenAkAreNa, na sa pratyaye sthUlAkAropagrAhiNi paramANuraneko mUrta iti vyApakAnupalabdhiH; AtmAkArapratibhAsitvena pratyakSasya vyaapttvaat| tAmeva vyAptiM prtipaadynnaah-vypetetyaadi|| 1966-1968 // ___ athApi syAt-'samuditA evotpadyante vinazyanti ca' iti siddhAntAnnaikaikaraparamANupratibhAsaH iti, yathoktaM bhadantazubhaguptena "pratyekaM na cANUnAM svAtantryeNAsti smbhvH| ato'pi paramANUnAmekaikApratibhAsanam // " ( ) iti? tadetadanuttaramiti darzayannAha- . sAhityenApi jAtAste svarUpeNaiva bhaasinH| tyajantyanaMzarUpatvaM na cet tAsu dazAsvamI // 1969 // tAsu dazAsviti / shitaavsthaaNsu||1969|| kiJca-yadi niraMzAH paramANavaH, 'na tarhi [G.552] mUrttA ityabhyupagantavyam' iti svavacanavirodhaM pratijJAyAmAha labdhApacayaparyantaM rUpaM teSAM samasti cet| kathaM nAma na te mUrtA bhaveyurvedanAdivat // 1970 // labdho'pacayaparyanto yena rUpeNa svabhAvena, tttthoktm| etaduktaM bhavati-yadyapacIyamAnAvayavavibhAgenApacIyamAnasvabhAvA na bhavanti, yadi niraMzA iti yAvat, tadA na mUrtI vedanAdivat sidhyanti; vizeSAbhAvAt // 1970 // tulyetyAdinA bhadantazubhaguptasya parihAramAzaGkate tulyAparakSaNotpAdAd yathA nitytvvibhrmH| ..... avicchinnasajAtIyagrahe cet sthuulvibhrmH||1971|| ___sa hyAMha-"yathA sadRzAparApakSaNotpAdAdvipralabdhasya gRhIte'pi pratyakSeNa zabdAdau nityatvavibhramaH, tathA paramANUnAmavicchinnadezAnAM sajItAyAnAM yugapadagrahaNe sthUla iti mAnaso vibhramo bhavati / tatazca 'niraMzAnekamUrtAnAM pratyaryaprativedanAt' (tattva0 1967) ityasiddho hetuH" iti // 1971 // svavyApAretyAdinA dUSaNamAha svavyApArabalenaiva pratyakSaM janayed ydi| na parAmarzavijJAnaM kathaM te'dhykssgocraa:!||1972|| kSaNikA iti bhAvAzca nizcIyante prmaanntH| 1. pA0 gA0 pustakayo sti| 2-2. pratyekaparamANUnA-pA0, gA0 / 3-3. ca taasu-gaa0|| // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 tattvasaMgrahe aNavastviti gamyante kathaM piitsitaadyH||1973|| sUkSmapracayarUpaM hi sthUlatvAd bAhyacAkSuSam / / parvatAdivadatrApi samastveSA'numeti cet||1974|| sthUlatvaM vastudharmo hi siddhaM dharmidvaye'pi n| na hyastyavayavI sthUlo nANavazca tthaavidhaaH||1975 // atha dezavatAnena sthitarUpaM tthoditm| tathApi bhrAntavijJAnabhAsirUpeNa sNshyH||1976 // vaitathyAt sa tathA no ced vytireke'prsaadhite| tasmAdatizayaH ko'sya kAryasaMvAdanaM ydi||1977|| kAryAvabhAsivijJAnasaMvAde'pi 'na tuucyte| sAmarthyaniyamAddhetoH sa ca sambhAvyate'nyathA // 1978 // [G.553] liGgAgamavyApArAnapekSamityavadhAraNena drshyti| tathA hi-pratyakSamavizeSeNotpannamapi. sad yatraivAMze yathA parigRhItAkAraparAmarzaM janayati; sa eva pratyakSa iSyate vyavahArayogyatayA, yatra tu na janayati tdgRhiitmpygRhiitprkhym| tatazca nAsiddho hetuH; yataH pratyayAprativedanAdityatra pratyakSAbhimate pratyaye parAmarzahetAvapratibhAsanAdityayamartho'bhipretaH / yaccoktam-"sthUla iti mAnasa eSa vibhramaH" iti, tadapyasamyak; tathA hi-pramANenANau siddhe sati syaadvibhrmvyvsthaa| yathA kSaNikatvasya pramANena siddhatvAnnityatvagraho bhrAnto vyavasthApyate, na ca tathA pramANena paramANavaH siddhAH; teSAmeva vicaarymaanntvaat| na ceyaM sthUlabhrAntirmAnasI; spssttprtibhaasnaat| na ca vikalpAnubaddhasya spaSTAkAro yuktaH; saamaanyaakaarsyaaspsstttvaat| na ca sAmAnyAkAramantareNa vikalpo yuktH| syAdetat-anityatAdivadaNavo'pi siddhA evaM pramANataH / tathA hi-yadyat sthUlaM tattat sUkSmapracayAtmakam, yathA prvtaadyH| 'sthUlaM ca bAhyacAkSuSamavayavidravyamiti svabhAvahetuH / cAkSuSagrahaNamacAkSuSasya vyaNukAdervyavacchedAya / tatra yadi sthUlatvAditi pAramArthikaM sthUlatvaM ca vastudharmamAzrityocyate hetuH, tadA sAdhyadharmiNi dRSTAntamiti ca dharmidvaye'pi prativAdino na siddhaM sthUlatvamiti ? tadA heturasiddho dRSTAntazca sAdhanavikalaH / atha yadetaddezavitAnena pratibhAsamAnamavicAraramaNIyamAgopAlAdi prasiddha rUpaM sthUlatvAdityucyate, tadA bhrAnte'pi svapnAdijJAne paramANupracayamantareNApi tathA pratibhAsi rUpamastIti hetornaikaantiktaa| atha 'abhrAntatve sati' iti vizeSaNamupAdIyateH tadA vijJAnavAdinaM prati svasthanetrAjJAnAkArasya yAvat svaprAdijJAnAkArA vyatireko vizeSo na prasAdhyate, tAvanna kvacidabhrAntatvaM siddhamiti vishessnnmpysiddhm| syAdetad-astyeva svasthanetrAdijJAnasya svaprAdijJAnAdarthakriyAsaMvAdena vizeSa iti? 1. AdyacAkSuSam-pA0, gaa0| 2-2. nanUcyate-pA0, gaa0| . 3. 0vadhArana- paa0| 4. AdhacAkSuSa0-pA0, gA0 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA 473 tatra ko'yamarthakriyAsaMvAdo nAma? yadi bAhyArthaprAptiH, sA na siddhA; bAhyarthAsiddhestasyaiva sAdhyatvena prstuttvaat| " athAbhimatArthakriyAvabhAsi jJAnamevArthakriyAsaMvAdaH, tadAyamanyathA'pi bAhyArthAlambanamantareNApi sambhAvyata iti tathA hetornaikaantiktaiv| kathamanyathApi sambhAvyate? ityaah-saamrthyniymaaddhetoriti| hetoH samanantarapratyayasya sAmarthyabhedaniyamAt / kazcideva hi samanantarapratyayaH kiJcid vijJAnaM janayituM samarthaH, na sarvaH sarvam, yathA bhavatA bAhyo'rtha iti tata eva niyamaH siddhaH // 1972-1978 // [G.554] tulyamityAdinA sumaterdigambarasya matena 'aprativedanAt' ityasya hetorasiddhatAmudbhAvayati tulyaM rUpaM yadA grAhyamatulyaM naiva gRhyte| aNUnAM dvayarUpatve tadA kiM nopapadyate // 1979 // tatsAmAnyavizeSAtmarUpatvAt .srvvstunH| tulyAtulyasvarUpatvAd dvirUpA aNavaH smRtaaH||1980|| samAnaM tatra yadrUpaM tdkssjnyaangocrm| ekAkAramato jnyaanmnnussvevoppdyte||1981|| asamAnaM tu tadrUpaM yogiprtykssmissyte| iti durmatayaH kecit kalpayanti samAkulam // 1982 // sa. hyevamAha-"sAmAnyavizeSAtmatvAt sarvapadArthAnAM tulyAtulyarUpeNa dvirUpAH prmaannvH| tatra samAnaM yadrUpaM tadindriyairgRhyate, naasmaanm| tatazcaikAkAraM vijJAnamaNuSvaviruddhamiti pratyakSasiddhAH paramANavaH" iti| samAkulamiti apratiSTham; ekasyApi rUpasya pratinizcitasyAbhAvAt // 1979-1982 / / nanu ca dvirUpaM vastviti nizcitarUpamuktameva? satyamuktam, ayuktaM tUktamiti darzayannAha * dve hi rUpe kathaM nAma yukte ekasya vstunH| dve tadA vastunI prApte aprsprruuptH||1983|| parasparAtmatAyAM tu tad dvairUpyaM virudhyte| vizeSazcopalabhyeta cakSurAdibhirindriyaiH // 1984 // tathA hi-dvAbhyAM rUpAbhyAM vastuto'nyAnyatvAd dve eva vastunI prApte; rUpadvayasyaiva kevalasyAparAparasya bhAvAt, tatazca naikasya dviruuptvmuktm| ekasamAdvA vastuno rUpadvayasyAvyatirekAdekavastusvarUpavad rUpadvayasya parasparAtmakataiveti kathamekaM dvirUpaM syAt ! kiJca- . sAmAnyarUpAvyatirekAd vizeSarUpasyolambhaprasaGgaH / tatazceyamasaGkIrNA vyavasthA na prApnoti'samAna rUpamakSajJAnagocaro'samAnaM tu yogipratyakSamiSyate' iti // 1983-1984 // 1-1. 0prsvbhaavaat-gaa0| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 tattvasaMgrahe kiJca-ekaM dvirUpamiti na kevalametat parasparavyAhatam, idaM tu vyAhatataraM yat parasparaviruddharUpadvayAtmakamiti darzayati parasparaviruddhAtmanaikaM rUpaM kathaM bhvet| [G.555] tathA hi-tulyAtulye rUpe parasparaparihArasthitalakSaNe, tat kathaM tadAtmakamekaM bhavet ! saMvittezcetyAdinA kumArilamatamAzaGkate saMvittezca viruddhAnAmekasminnApyasambhavaH // 1985 // ekAkAraM bhavedekamiti neshvrbhaassitm| tathA hi tadupetavyaM yad yathaivopalabhyate // 1986 // sa hyAha-"ekasmin vastuni parasparaviruddhAnAmAkArANAmasambhava ityetnnaasti| kasmAt ? saMvitteH kAraNAt / tathA hi-ekAkAreNaivaikena vastunA bhavitavyamiti neyamAjJA rAjJAm, kintu yadyathopalabhyate tattathaivAbhyupagantavyam; pratItinibandhanatvAd vstuvyvsthaayaaH| ekAnekAkArA ca sattArUpAdibhedataH pratItirbhavantI smuplbhyte| tasmAt tathaiva vyavasthApyate" iti // 1985-1986 // tannetyAdinA pratividhatte tannAsato'pi saMvitte: kmbupiitaadiruupvt| / viruddhadharmasaGgAt tu nAnyad bhedasya lakSaNam // 1987 // evaM sati na kiJcid vijJAnaM bhrAntaM syaad| bhedvyvhaarocchedprsnggshc| atha bAdhyamAnatvAt kasyacid bhrAntatvaM syAt ? tadaikasminnanekavijJAnaM bAdhyamAnaM kathamabhrAntaM bhavet ! evaM tAvadaNUnAM na pratyakSataH,nApyanumAnataH siddhiriti na bAhyArthApahnave pratyakSavirodhaH pratijJAyAH / nApi hetorasiddhatA // 1987 // ... zaGkA-idAnIM paraH 'ekAnekasvabhAvarahitatvAt' ityasya hetoH sandigdhAsiddhatAmudbhAvayannAha mA bhUt pramANataH siddhiraNUnAmastu saMzayaH / abhAvanizcayastveSAM kathaM prekSAvatAM bhavet ? // 1988 // saMyuktamityAdinA pratividhatte saMyuktaM dUradezasthaM nairntryvyvsthitm| ekANvabhimukhaM rUpaM yadaNormadhyavartinaH // 1989 // aNvantarAbhimukhyena tadeva yadi klpyte| pracayo bhUdharAdInAmevaM sati na yujyte||1990|| aNvantarAbhimukhyena rUpaM cednydissyte| .. kathaM nAma bhavedekaH paramANustathA sti||1991|| 1-1. naikarUpaM-pA0, gaa0| 2. pA0 pustake naasti| . 3-3. naapynumaansiddhiriti-paa0| 4. abhaavstessaaN-paa0| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA 475 [G.556]. prayogaH-yadekAnekasvabhAvarahitaM tadasadvyavahArayogyam, yathA viydbjm| ekAnekasvabhAvarahitAzca parAbhimatA: paramANava iti svbhaavhetuH| na cAsiddho heturiti mntvym| tathA hi-ekatvaM tAvadaNUnAmasiddham; bhUdharAdipracitarUpANAM digbhAgabhedasya vidyamAnatvAt / tameva digbhAgabhedaM bhUdharAdhupacayAnyathAnupapattyA paramANUnAM prasaJjayannekatvaniSedhaM tAvadAha-saMyuktaM duurdeshsthmityaadi| tatra kecidAhu:-parasparaM saMyujyante paramANava iti, sAntarA eva nityaM na spRzantItyapare, nirantaratve tu spRSTasaMjJetyanye / tatraitasmin pakSatraye'pi madhyavartinaH paramANorbahubhiH parivAritasya yadi digbhAgabhedo na syAt, tadA cittacaittAdikalApasyeva pracayo na syAt; anaMzatvAt / tathA hi-yenaikarUpeNaikANvabhimukho madhyavartI paramANustenaivAparaparamANvabhimukho yadi syAt, tadA parivArakANAmaNUnAmekadezatvaprasaGgAt pracayo na syAt / prayoga:-yadekarUpaparamANvabhimukhasvabhAvaM bhavet, tadekadezam, yathA tasyaiva pUrvadezasthitaH paramANuH, ekpraasaadaabhimukhpuurvpraasaadvdvaar| ekarUpaparamANvabhimukhasvabhAvAzca sarve parivAryAvasthitAH paramANava iti svbhaavhetuH| ataH pracayo na syaat| athAnyena rUpeNAbhimukhaH? tadA digbhAgabhedasya vidyamAnatvAd ghaTikAdivadekatvaM na prApnoti! bhadantazubhagutastu prAha-"yathaikasvabhAvasyAsavvyAdivyAvRttasyAne sAmAnyaM na tattvena kalpyate, emihApi paramANUnAmanekavartitvAdanekatvaM kalpyate, na bhuutaarthen| tathA hi-na dikpadArtho nAmAsti kaNAdadikalpitaH, tasyaikasvarUpatvAdanekarUpa: pUrvAdipratyayo nsyaat| kevalamaNava eva paurvAparyeNAvasthitA dikzabdavAcyAH, tatazca digbhAgabhedavattvAditi kevalaM bahubhiH parivAraNamevoktaM syAt, na sAvayavatvam" ( )iti, tadetadasamyak; tathA hi.-niravayavatvAccittasyevANUnAM paramArthato nordhvAdhobhAgAH santIti bahubhiH parivAraNameva na syAt, cittacaitasikAdivat / tatazca parivArakANAmaNUnAM paramArthenAbhAvAt kathaM taddvAreNAnekamadhyavarttitvam, yenAnekatvaM dezakRtaM kalpyeta! athAsatyapi paramArthata UrdhvAdhobhAgavattve bahubhiH parivAraNaM syAt, tarhi cittacaittAnAmapi syaat| tatazca paramANuvaccittAdInAmapi dezasthatvaM syAt / no cet, paramANUnAmapi na syaat| tatazca pracayo na syaaccittaadivdityekaantH| - syAdetat-yathA vartamAnacittalakSaNasyAtItAnAgatAbhyAM' [G.557] cittakSaNAbhyAM kAlakRtanairantaryamasti, atha ca na vartamAnacittakSaNasya kalAmuhUrtAdivat sAvayavatvam; evamaNUnAM satyapi bahubhiH parivAraNe na dezakRtaM sAvayavatvaM bhaviSyati? tadetadasamyak; na hi vartamAnacittakSaNasya pUrvottarAbhyAM nairantaryaM paramArthato'sti; tadAnIM tyorsttvaat| na cAsatA saha paurvAparyaM bhAvikaM yuktam; kevalaM sahabhUtayorna kAryakAraNabhAvo'stIti tadvAreNa parikalpya samutthApitaM pUrvAparayoH kSaNayoH sattvaM prAk pazcAdabhAvavat / na caivamaNUnAM dezakRtaM paurvAparyaM parikalpitam prcyaabhaavprsnggaat| kiJca-na tAvadahetukatvaM bhAvAnAM yuktimat; 1. svarUpa-pA0, gA0 . 2. 0prAsAdava-pA0,' 3. ghaTAdivattvaM-pA0, gA0 / 4. cittacaittAdivat-pA0, gaa0| 5. 0cittakSaNa-pA0, gaa0| 6. cittalakSaNAbhyAM-pA0, gA0 / 7. pA0, gA0 pustakayo sti| 8. na klaadimuhuurtvt-gaa0| 9. vrtmaancittlkssnnsy-jai0| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 // 476 tattvasaMgrahe nityaM sattvAdiprasaGgAditi yo'pi sAMvRtatvaM bhAvAnAM pratipannaH, tenApyavazyaM sarvabhAvAnAM shetuktvmessttvym| sati ca sahetukatve na tAvat samakAle kAryakAraNe yukte| nApi * prAkkAryotpatteH, kAraNasyAsattvenAsAmarthyAt / pazcAdapi kArye samutpanne; hetoranupayogAt / ataH prAgbhAvaH sarvahetUnAmavazyamaGgIkartavyaH / yathoktam "asataH prAgasAmarthyAt pshcaaccaanupyogtH| prAgbhAvaH sarvahetUnAM nAto'rthaH svadhiyA sh"|| ___ (pra0 vA0 2.246) iti| tadevaM niraMzatve'pi sarvabhAvAnAM nyAyato'vasthitaM kAlakRtaM paurvAparyam, dezakRtaM tu kathaM syAdyadi sAvayavatvaM na syAt?-iti codyte| athAsatyapi sAvayavatve dezakRtaM paurvAparyaM syAt, cittacaittAnAmapi syaadvishessaadityuktm| mUrtatvakRto'sti vizeSa iti cet ? na; tadevAsiddhamasati saavyvtve| kevalaM paryAyema sAvayavatvamevoktaM syAt, nAnyo vizeSa iti ytkinycidett| tasmAt sarvabhAvAnAM nyAyye kAlakRte paurvAparye sati yadetadaparamadhikaM kasyacid dezakRtaM paurvAparyaM tat sAvayavatvamantareNa na sambhavatIti yuktamuktam- "digbhAgabhedo yasyAsti tasyaikatvaM na yujyate" ( ) ityalaM vistareNa // 1989-1991 // ___atra kecidAhuH- "ta' eva tahaNIyAMsaH pradezAH santu paramANavaH, tatrApyavayavakalpanAyAM punarapi pradezAnAmevANutvaM bhaviSyati, yadi paramanavasthaiva, na tu punaH sAvayavatvaprasaGgena zakyate'NUnAM prajJaptisattvamApAdayitum / athApi prajJaptisatvam? evamapi niyamenaiva prjnyptyupaadaanmnggiikrttvym| yattatprajJaptyupAdAnaM tasyaiva paramANutvaM bhvissyti| athAsattvamevANUnAM sAdhyate? evamapi digbhAgabhedAdityasiddhatvaM hetoH| na hi kharaviSANAdayo'tyantAsantaH pUrvAdidigbhAgabhedavanto bhavanti / nApIdaM prasaGgasAMdhanaM digbhAgabhedasyAnabhyupagatatvAt" iti| atra pratividhAnamAha apetabhAgabhedazca yaH prairnnurissyte| tatraiveyaM kRtA cintA nAniSTAsambhavastataH // 1992 // bhAgAnAM paramANutvamaGgIkurvanti te ydaa| svapratijJAcyutisteSAM tadA'vazyaM prsjyte||1993|| prasaGgasAdhanatvena nAzrayAsiddhateha c| parAbhyupetayogAdibalAdaikyaM pohyte||1994|| tadevaM sarvapakSeSu naivaikAtmA sa yujyte| ekAniSpattito'nekasvabhAvo'pi na smbhvii||1995 // asannizcayayogyo'taH prmaannurvipshcitaam| . ekAnekasvabhAvena zUnyatvAd viydbjvt||1996|| [G.558) avazyaM hi pariniSThitarUpaM kiJcid vastu paramANutvena tadvAdinA'GgIkarttavyam; anyathA 1-1. evaM-pA0, gaa0| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA hyanavasthAyAmanavadhAritarUpatvAdanupAkhyatvameva svayaM pratipAditaM syAt / tatazceSTasiddhireva parasya kRtA syaat| tasmAd yadeva pariniSThitaM tvayA vyavasthApitamaNutvena, tatraivAnapAzritAnavasthAvikalpe yadA cintA kriyate tadA kathamanavasthA syAd, yadi paramanavasthayA svAbhyupagamavirodhaH kRtaH syAt ! na tu parasya kiJcidaniSTamApAditam / etAvataiva hi parasyeSTasiddheH prsnggsaadhnmevedm| na cAsiddhatA hetoH / tathA hi- pareNa paramANUnAM saMyuktatvaM nairantaryaM tathA bahubhiH sAntaraiH parivAraNaM cetyabhyupagatam; anyathA kathaM pracayo bhavet ! tatazca yadyapi digbhAgabhedo vAcA nAbhyupagataH, tathApi saMyuktatvAdidharmAbhyupagamabalAdevApatati / na hyasatyUrdhvAdhobhAgAdidigbhAgabhede saMyuktatvAdipakSatrayaM yuktaM cittAdivadityuktam / yaccoktam--'' aNuprajJapteravazyamupAdAnamaGgIkartavyam, yattadupAdAnaM sa eva paramANurbhaviSyati' iti, tadatrAstyeva mithyAzAstra zravaNacintAhitavAsanAparipAko vAtAyanAdireNupratibhAsA buddhiraNubhrAnternibandhanam / na hi yatprajJaptyAM ca tadeva kAraNaM yuktam; aprajJaptisattvaprasaGgAt, anyathA''tmaprajJaterAtmaiva kAraNaM syAt, na skandhAH / tatazcANuvadAtmapratiSedho'pi na syAt / evaM tAvadekatvaM paramANUnAmasiddham / tadasiddhau' nApyanekatvaM siddham, tatsandehAtmakaMtvAt tasyeti nAsiddho'NUnAmabhAvavyavahAre sAdhano hetuH // 1992-1996 // paramANorayogAcca na sannavayavI yataH / paramANubhirabdhaH sa parairupagamyate // 1997 // 477 - evaM tAvad bAhyArthasyAnekasvabhAvarahitatvaM prasAdhya idAnImekasvabhAvarahitatvaM prasAdhayannAha - paramANorayoga/ccetyAdi / [G.559] yairapyanArabdhaH paramANubhissthUla iSTaH, teSAM so'pi paramANuvaddigbhAgabhinnatvAdeko na yuktaH ; pANyAdikampAdau sarvakampAdiprasaGgAt / spaSTatvAdbahuzazcarvitatvAnna pRthak tasya dUSaNamuktam / tadevaM bAhyArthAbhAvavyavahArasAdhane yadekAnekasvabhAvaM na bhavatItyAdau prayoge nAsiddho heturiti siddho bAhyasya = pRthivyAdergrAhyasyAsadvyavahAraH / tadasiddhau grAhakatvamapi jJAnasya tadapekSaM kalpitaM nAstIti siddhA vijJaptimAtratA // 1997 // tadevamarthAyogAd vijJaptimAtratAM pratipAdya, samprati grAhyagrAhakalakSaNavaidhuryAt pratipAdayannAha - anirbhAsaM sanirbhAsamanyanirbhAsameva ca / vijAnAti na ca jJAnaM bAhyamarthaM kathaJcana // 1998 // na nirAkAreNa, nApi sAkAreNa, nApi viSayAkArAdanyAkAreNa bAhyasya grahaNaM yuktam, anyazca prakAro nAsti; tasmAdAtmasaMvedanameva sadaiva jJAnaM satyapi bAhye santAnAntara iti sidhyati vijJaptimAtratA / kaizcidanyAkAramapi jJAnamanyAkArasyArthasya saMvedakamiSTam, yathA kila pItAkAramapi jJAnaM zuklazaGkhagrAhIti / yathAha kumArila : 1. pA0 gA0 pustakayornAsti / 2. ca pratyayo - pA0, gA0 / 3. 0dhobhAgAdibhede- pA0, gA0 / 5-5. pA0, gA0 pustakayornAsti / 6. bAhyArthAvyavahAra0 pA0, gA0 / 4. tatprajJaptyAM- gA0 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 tattvasaMgrahe "sarvatrAlambanaM bAhyaM deshkaalaanythaatmkm| janmanyekatra bhinne vA sadA kAlAntare'pi c||" (o0vaa0,niraa0108)iti| atastRtIyaM pakSAntaramAzaGkitam // 1998 // nanu cAtmasaMvedane'pyete'nirbhAsAdayo vikalpA: kasmAnnAvataranti? ityAha vijJAnaM jaDarUpebhyo vyaavRttmupjaayteN| iyamevAtmasaMvittirasya yaa'jddruuptaa||1999|| . na hi grAhakabhAvenAtmasaMvedanamabhipretam, kiM tarhi ? svayam=prakRtyA prakAzAtmatayA nabhastalavAlokavat // 1999 // atha kasmAd grAhyagrAhakabhAvena neSyate? ityAha kriyAkArakabhAvena na svasaMvittirasya tu| ekasyAnaMzarUpasya trairuupyaanuppttitH||2000|| tadasya bodharUpatvAd yuktaM tAvat svevdnm| ' ' parasya tvartharUpasya tena saMvedanaM katham // 2001 // [G.560] trairuupym-vedyvedkvittibheden.|| 2000-2001 // athApi syAd- bAhyasyApyAtmasaMvittivadvinaiva grAhyagrAhakabhAvena saMvittirbhaviSyati? ityAha na hi tadrUpamanyasya yena tadvedane prm| saMvedyeta vibhinnatvAd bhAvAnAM paramArthataH // 2002 // yadyapyasadAdivyAvRttyA sadAdirUpamekaM bhAveSu kalpyate, tathApi tasya pratipAdanArtham, paramArthato bhedAdekatvaM nAstyeva, ityAha-paramArthata ipti // 2002 // . syAdetad-yadi nAma bhinno bAhyo'rtho jJAnAt, tathApi vedyo bhaviSyati jJAnavat ? ityAha bodharUpatayotpatterjJAnaM vedyaM hi yujyte| na tvartho bodha utpannastadasau vedyate kthm|| 2003 // evaM svasaMvedanaM prasAdhya, bAhyasyedAnIM yathA nirAkAreNa jJAnena vedanamayuktaM tathA pratipAdayannAha nirbhAsijJAnapakSe tu tayorbhede'pi tttvtH| pratibimbasya tAdrUpyAd bhAktaM syAdapi vedanam // 2004 // yena tviSTaM na vijJAnamAkAroparAgavat / tasyAyamapi naivAsti prakAro bAhyavedane // 2005 // pratibimbasyeti jnyaanaakaarsy| tApyAditi arthasArUpyAt / bhAktamiti amukhyam / ayamapIti amukhyaH tAdrUpyAdupakalpitaH / / 2004-2005 / / 1. tthaapi-jai0| . 2. sArUpyAt-pA0, gaa0| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA syAnmatiH- dantidAhyAderyathA'sijvalanAdayaH / atAdrUpye'pi kurvanti chedadAhAdayastathA ? // 2006 // na athApi syAt - yathA khaDgo hastyAdikaM chinatti, yathA vA vahnirdAhyaM dahati, caite khaDgAdayo hastyAdirUpAH, tathA jJAnamapratipannaviSayAkAramapi viSayaM paricchetsyatIti, etat syAnmatirityAdinA zaGkate / chedadAhAdItyetadapekSya dantidAhyAderiti sssstthii| ata iti etajjJAnam / Adizabdena pratIpAdayo nIlAdInAM yathAprakAzakA ityAdi gRhyate // 2006 // tadidamityAdinottaramAha-. tadidaM viSamaM yasmAt te tathotpattihetavaH / santastathAvidhAH siddhA na jJAnaM janakaM tathA // 2007 // [G.561] khaDgAdayo hi hastyAdInAmutpAdakA eva santo dAhakAditvena prasiddhAH, tathA hi--khaDgAdighArAbhighAte viziSTasandhayo gajAssamupajAyante, tathA vahnisamparkAdindhanamaGgArAdirUpam, evaM ghaTAdayo'pyAlokavazAjjJAnajananayogyA bhavanti; na tvevaM jJAnena viSayasya kazcidupakAraH kriyate, kintu viSayeNaiva vijJAnaM viziSTamupajanyata iti kathamakiJcitkaraM tasya vedakaM bhavet / na ca tatkAryatvameva tadvekatvaM vijJAnasyeti yuktaM kalpayitum; mA bhUccakSurAdivedakatvamapyasyeti // 2007 // bhadantazubhaguptastvAha - " vijJAnamanApannaviSayAkAramapi viSayaM pratipadyate; tatparicchedarUpatvAt, tasmAnnAzaGkA karttavyA - kathaM paricchinatti, kiMvat paricchinatti" iti / Aha ca"kathaM tad grAhakaM tccetttpricchedlkssnnm| vijJAnaM tena nAzaGkA kathaM tatkiMvadityapi // ( "" ) iti / tadatrAhaM 479 tatparicchedarUpatvaM vijJAnasyopapadyate / jJAnarUpaH paricchedo yadi grAhyasya sambhavet // 2008 // anyathA tu paricchedarUpaM jJAnamiti sphuTam / siddhe hi vyatiriktArthaparicchedAtmakatve sati sarvametat syAt, tadeva tu na siddham / tathA hi-na' jJAnaM sattAmAtreNa paricchinatti; sarvaparicchedaprasaGgAt / nApi tatkAryatayA; cakSurAderapi paricchedApatteH / na ca sAkArateSTA, yena tAdrUpyAdabhAktaM bhavet tatsaMvedakam / tasmAd grAyasya yaH paricchedaH sa yadi jJAnarUpo bhavet, evaM jJAnasyArthaparicchedarUpatvaM bhavet; anyathA kathamarthaparicchedarUpatvaM jJAnasyeti spaSTabhidhIyate / tatazcArthasya paricchedAd vyatirekAttu jJAnAtmataiva jAteti siddhA vijJaptimAtratA / : syAdetat-ko'pyasya vizeSo'sti yenArthameva paricchinatti sa cedantayA nirdeSTuM na zakyate ? ityAha vaktavyaM na ca nirdiSTamitthamarthasya vedanam // 2009 // bhavatIti vizeSaH / yadyapyasAdhAraNaM vastu sarvameva nirdeSTaM na zakyate, tathApyudbhA 1. vispaSTa0- pA0, gA0 / 3. na paae| 2. davibhaktaM- pAra, gA0 / w Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 tattvasaMgrahe vanAsaMvRttyA kathyata eca; anyathA hi rUpAdInAmapi vizeSo na vaktavyaH syAt / na cetthamanavadhAritena rUpeNArthasya saMvedanaM jJAnamiti vispaSTamasaMzayaM nirdiSTaM bhavati; tasmAdanirUpitena [G.562]rUpeNa bhAvavyavasthAne suvyavasthitA bhAvA iti yatkiJcidetat / / 20082009 // , syaadett| paricchedyArthAbhAve kasyAsau.paricchedo bhavet ? ityAha__ paricchedaH sa kasyeti na ca prynuyogbhaak| paricchedaH sa tasyAtmA sukhAdeH sAtatAdivat // 2010 // Atmaiva hi sa tasya prakAzAtmatayA pariccheda ityucyate, yathA sukhAdeH sAtateti / na hi sukhasyeti vyatirekanirdezamAtreNa tato'nyatA sAtatA bhvet| tasmAd yadyapi nIlasya paricchedaH pItasyeti vA vyatirekIva vyapadezaH, tathApi svabhAva eva sa tathA nIlAdirUpeNa prakAzamAnatvAt tathocyate'; svasaMvedanarUpatvAjjJAnasya // 2010 // . . ' atha ko'yaM svasaMvidartho yadbalAttathocyate? ityAha- . svarUpavedanAyAnyad vedakaM na vypeksste| . na cAviditamastIdamityartho'yaM svsNvidH||2011|| vyAptamityAdinA svarUpavedanAyAnyanna vyapekSata ityatra kumArilazcodhamAzaGkate vyApRtaM hyarthavittau ca nAtmAnaM jnyaanmRcchti|| tena prakAzakatve'pi bodhAyAnyat pratIkSate // 2012 // sa hyAha-yadyapi jJAnaM prakAzAtmakam, tathApyAtmaprakAzanAya prmpeksste| na tu svayamAtmAnamRcchati-pratipadyate, tasyArthaprakAzana eva vyaapRttvaat| na hyekatra vyApRtasya tadaparityAgenAnyatra vyApAraNaM yuktam // 2012 // atra pradIpena vyabhicAritAmAzaGkaya pakSAntaramAha IdRzaM vA prakAzatvaM tsyaarthaanubhvaatmkm| na cAtmAnubhavo'styasyetyAtmano na prkaashkm||2013|| nanu cAsatyAtmaprakAzAtmakatve bAhyaprakAzakatvamapyasya kathaM vyavasthApyate? ityAha sati prakAzakatve ca vyavasthA dRzyate ythaa| rUpAdau cakSurAdInAM tathAtrApi bhaviSyati // 2014 // yathA cakSurAdInAM rUpAdau viSaye prakAzakatvavyavasthAnamasatyapyatmaprakAzakatve, tathA'trApi jJAne bhaviSyati // 2014 // [G.563] syaadett| kimityAtmAnamantaraGga parityajya bAhyameva prakAzayati? ityAha prakAzakatvaM bAho'rthe zaktyabhAvAttu naatmni| zaktizca sarvabhAvAnAM naivaM prynuyujyte|| 2015 // 1. sA tathA-pA0, gaa0| 2-2. prakAzamAnatvAstatho-jai0; prakAzamAnatvAtho0- pA0 / 3. tata:-pA0, gaa0| 4. bAhyo'rthe- pA0, gaa0| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA kimityAtmaprakAzane zaktirnAsti ? ityAha- zaktizca sarvabhAvAnAmityAdi / yathAha"agnirdahati nAkAzaM ko'tra paryanuyujyatAm !" iti // 2015 // cetyAdinA pratividhatte nanu cArthasya saMvittirjJAnamevAbhidhIyate / tasyAM tadAtmabhUtAyAM ko vyApAro'paro bhavet // 2016 // ityAha yaduktam-"vyApRtaM hyarthavittau" (tattva0 2012) iti, tadasaGgatam ; nahyarthavittiranyA jnyaanaat| tathA hi-vittirupalabdhirarthapratItirvijJaptiriti jJAnamevaitaiH paryAyairabhidhIyate / tasyAM cArthavittau tadAtmabhUtAyAm kIdRzo'paro jJAnasyArthasaMvedanAtmako bhavedAtmanyavyatirikto yenArthavittau vyApRtamiti syAt ' ! na cAtmanyeva vyApRtiryuktA // 2016 // syAdetat, jJAnAtmatvamevArthavitteH kathaM siddham, yena paryAyatA jJAnArthasaMvittyoH ? arthasyAnubhavo rUpaM tacca jJAnAtmakaM? yadi / - tadarthAnubhavAtmatvaM jJAne. yuktaM na cAsti tat // 2017 // upetArthaparityAgaprasaGgAt tasya tu svataH / jAte'pyanubhavAtmatve nArthavittiH prasidhyati // 2018 // arthasyAnubhavo'vazyaM rUpam = svabhAvo'GgIkarttavyaH / anyathA kathaM tatra jJAnaM vyApriyeta ! na hyasati zazaviSANAdau kasyacid vyApAraNaM yuktam ! tatazca tadarthAnubhavAtmakaM rUpam=svabhAvo yadi jJAnAdavyatiriktaM bhavet, tadA jJAne'rthAnubhavAtmakatvaM yattaduktam -- "IdRzaM vA prakAzatvaM tasyArthAnubhavAtmakam" (tattva0 2013) iti, tadyuktaM syAt / kadAcinnirbadhyamAno'rthAnubhavAdavyatiriktaM jJAnamabhyupagacchedapi para ityAha- na cAsti taditi / tat = jJAnAdatiriktamanubhavasya' / upeto'rthaH = abhyupagato jJAnasyAtmasaMvedanavirahalakSaNaH, tasya parityAgaprasaGgaH; jJAnasyArthAnubhavAvyatirekAbhyupagame svasaMvittiprasaGgAt / [G.564] syAdetat, nArthAnubhavAtmatvAjjJAnasya prakAzakatvamiSTam, kiM tarhi ? anubhavAtmatvAdeva kevalAdityAha - tasya tu svata ityAdi / tasya = jJAnasya / yadyapyanubhavAtmakatvameva kevalaM jAtaM nArthAnubhavAtmatvam, tathA 'nIlasyeyaM saMvittirna pItasya' ityAdibhedenArthasevittirna sidhyet / / 2017-2018 / / kimiti na sidhyet ? ityAha 481 - na hi tatra parasyAsti pratyAsattirnibandhanam / 1. bhavet - pA0, gA0 / 3. 0riktatvamanu0 - pA0, gA0 / yathA sAkAravijJAnapakSe'rthapratibimbakam // 2019 // parasyeti anAkArajJAnavAdinaH, yasyedaM darzanam -' AkAravAn bAhyo'rtho nirAkArA buddhi:' iti // 2019 // IdRzaM vA prakAzatvaM tasyArthAnubhavAtmakamityatrAha - 2-2. ...... nAtmakaM- pA0 / 4. tathA ca- gA0 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe prakRtyA jaDarUpatvAnnAsyAtmAnubhavo yadi / jJAnasaMvedanAbhAvAt parArthAnubhavastadA // 20.20 // yadi vijJAnaM jaDarUpatayA''tmAnaM na saMvedayate, tadA tasya svato'pratyakSatve'rthAnubhavo'pyapratyakSatayA naSTaH syAt // 2020 // 482 syAdetad- yadi nAma jJAnamapratyakSam, arthAnubhavo'pi kimityapratyakSo bhavet, na hi rUpasyApratyakSatve zabdasyApyapratyakSatA syAt ? ityAha - arthasyAnubhavo nAma jJAnamevAbhidhIyate / tasyAprasiddhirUpatve prasiddhistasya kA parA // / 2021 // na hi jJAnasyAnyadrUpaM nirdhArayAmo'nyatrArthAnubhAvAt' / anirdhArayantaH svavAcamanyatvaM nizcayaM vyavaharantaH svaparAn vipralabhemahi / tasya jJAnasyAprasiddharUpatve sati prasiddhistasyArthAnubhavasya kA parA bhavet, naiva kAcit // 2021 // athApi syAt - jJAnAntareNa tasya siddhirbhaviSyati ? ityAhajJAnAntareNAnubhave so'rthaH svAnubhave sati / . [G.565] siddheH na' siddhaH siddhyasaMsiddheH kadA siddho bhavetpunaH // 2022 // tajjJAnajJAnajAtau cedasiddhaH svAtmasaMvidi / : parasaMvidi siddhastu sa ityetat subhASitam // 2023 // : jJAnasya, asiddhi: / nahyasiddhavyaktikaM vyaktamiti yujyate / tathA hina tAvadarthasya svAnubhavakAle'pi siddhiH tadabhivyaktisvabhAvasyAnubhavasya tadAnImasiddhatvAt kadA tasya siddhirbhaviSyatIti vaktavyam / tajjJAnajJAnajAtau arthajJAnajJAnotpattikAle 10 siddhirbhaviSyatIti cet ? etadati subhASitam ! yo hi nAma svAnubhavakAle na siddha:, sa kathamasvAnubhavakAle" setsyatIti ! // 2022 - 2023 // sidhyatu nAma yadyanavasthA na bhavet, sA tu durvAreti darzayannAhatasyApyanubhave'siddhe" prathamasyApyasiddhatA / tatrAnyasaMvidutpattAvanavasthA prasajyate // 2024 // tasyeti dvitIyasyArthajJAnajJAnasya / prathamasyetiM arthAnubhavasya / asiddhateti / nAsya siddhirastItyasiddhaH, tadbhAvo'siddhatA // 2024 // kiJca-yadi jJAnAntareNAnubhavo'GgIkriyate tadA tatrApi jJAnAntare smRtirutpadyata eva - jJAnajJAnaM mamotpannamiti, tasyApyapareNAnubhavo vaktavyaH, na hyananubhUte smRtiryuktA / tatazcemA jJAnamAlAH ko'nanyakarmA janayatIti vaktavyam / na tAvadarthaH; tasya mUlajJAnaviSayatvAt / 1. 0 stathA- gA0 / 4. svabhAvamanyaM taM gA0 / 7. asiddhe :- pA0, gA0 / 9. na yujyate - gA0 / 12. 0 pyanubhave.. pA0 / 2. iSTa:- pA0 / 5. svaparAnu- pA0 / 8. prasiddhavyaktikaM pA0, 10. 0 kali- pA0, gA0 / 13. siddhateti pA0 / 3. 0nubhavAt pA0, gA0 / 6. prasidi: pA0; asiddha :- gA0 asiddhavyaktikaM - gA0 / 11. vyanyAnubhava -- gA0 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA 483 nApIndriyAloko; tayoMzcakSurjJAna evopayogAt / nApi nirnimittA; sadA sttvaadiprsnggaat| saiva pUrvadhIruttarottarAM buddhiM janayatIti cet ? ityAhI gocarAntarasaJcArastathA na syAt sa cekssyte| evaM hi viSayAntarasaJcAro na prApnoti, tathA hi-pUrvapUrvA buddhiruttarottarasya jJAnasya viSayabhAvenAvasthitA pratyAsannA copAdAnakAraNatayA to tAdRzImantaraGgikAM tyaktvA kathaM ca bahiraGgamarthaM gRhNIyAt ! na cApyarthaH sannihito'pi tAM pratiboddham' [G.566] samarthaH; tasya bahiraGgatvAt / atha bahiraGgo'pi san pratibanIyAt, tadA na kadAcit kazcid buddhimanubhavet / tathA hi-na sA kAcidavasthA'sti yasyAmartho na sannihita iti| smRtirapyucchinnA syAd; annubhvaabhaavaat| kiJca-ye'tItAdivikalpA viSayasannidhAnamantareNa bhavanti, teSAM saJcArakAraNAbhAvAd vikalpaparamparAyAmAsaMsAramavasthAnAnna kasyacidarthacintA syaat| bhavatu nAmArthAntarasaJcAro'nupadyamAno'pi, tathApi yattadantyajJAnaM tat kenAnubhUyeteti vktvym| athApi syAt-saivottarA buddhirarthAntaragrAhiNI pUrvAM dhiyamarthaM cobhayamapi gahnAtIti? tadetadasamyak; tathA hi-yadA zabdajJAnAdanantaraM rUpagrAMhi jJAnaM bhavati, tasmin rUpagrAhiNi jJAne zabdajJAnasya pratibhAsAt tadA rUDhasyApi zabdasya pratibhAsaH prApnoti / yasyApi nirAkArajJAnaM tasyApi na zabdagrahaNamantareNa tadgrAhakasya grahaNaM yuktam, na hi daNDagrahaNamantareNa tadgrAhakasya daNDino grahaNaM nyAyyamiti rUpagrAhiNi cakSurjJAne zabdasyApi pratibhAsaH syaat| tathA cintAjJAne'pyAkArAdiviSayiNi yathoktanItyA'bhilASadvayamekasminakrameNa syaat| tathA hiyadekAracintAsamanantaramakAraM cintayati tadA tadakAracintAjJAnamikAragrAhakamapi cintayatIti svajJAnasamArUDhasyekArAbhilApasyAkArAbhilApini jJAne pratibhAsaH praapnoti| kiJca- sarvameva vastu vAradvayaM pratibhAseta; svjnyaankaale'vbhaasnaat| na caivaM pratibhAso'stItyayuktamuttarayA buddhayA dvyorgrhyaam| . athApi syAt-ekamantyaM jJAnamananubhUtamasmRtaM cAstAm, ko doSaH syAt ? ityAha..gocarAntarasaJcAre yadantyaM tat svto'nytH||2025|| na siddhamasya cAsiddhau srvessaampysiddhtaa| ... atazcAndhyamazeSasya jagataH smprsjyte||2026|| antyasya tu svataH siddhAvanyeSAmapi sA dhruvm| .. jJAnatvAdanyathA naiSAM jJAnatvaM te ghttaadivt||2027|| svasaMvitteranabhyupagamAna svataH siddha:19, nApi parataH; anvsthaadossaat| tasyAntasyAsiddhau satyAM pUrvakasyApyasiddhiH; aprtykssoplmbhktvaat| tatazcArthasyApyasiddhiriti na kadAcit kiJcidapyupalabhyeta12, tatazcAndhyamAyAtamazeSasya jagataH ! athAntasya yathoktadoSa1-1. cedAha-pA0, gaa0| 2. pratiroddhaM-pA0, gaa0| 3. vRddhi-paa0| . 4. pA0, gA0 pustayo sti| 5. yadanyajjJAnaM-pA0, gaa0| 6. atha-pA0, gaa0| 7. 0pyakArAdi0 pA0, gaa0| 8..0truktakrameNa-gA0/ akrameNa yugapat / 9-9. na si..... siddhau-pA0 na siddhyettasya caasiddhau-gaa| 10. syAd-pA0, gaa0| 11-11. siddhatApi-pA0; siddhatA naapi-gaa0| 12. kiMcidupalabhyeta-pA0, gaa0| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe bhayAt svasaMvittyA svata eva siddhirabhyupagamyate, tadA tadvadeva sarvasya jJAnatvAvizeSAt svsNvidstu| prayogaH-yajjJAnaM tadAtmabodhaM pratyanapekSitAnyavyApAram; jJAnatvAt / jJAnaM ca vivAdAspadIbhUtaM jJAnamiti svabhAvahetuH / anyathA hi yat svato na siddham, tasya ghaTAdivajjaDarUpatayA jJAnatvameva hIyeteti bAdhakaM pramANam // 2025-2027 // 484 " sati prakAzakatve ca vyavasthA dRzyate yathA" (tattva0 2014) ityAhavijJAnaM janayad rUpe cakSustasya prakAzakam / na tu tasyAvabodhatvAt tajjJAnenAsya kopamA // 2028 // [G.567] rUpaviSayaM vijJAnaM janayaccakSU rUpasya prakAzakamucyate / vijJAnaM tu na kiJcidrUpe karoti; virUpasyaiva jJAnakatvAt / na cAkurvat kiJcit prakAzakaM yujyate; atiprasaGgAt / tasmAt / upamA=sAdRzyam // 2028 // yatsaMvedanamityAdinA nIlAdyAkArataddhiyorabhedasAdhanAya nirAkArajJAnavAdinaM prati pramANayati yatsaMvedanameva syAd yasya saMvedanaM dhruvam / tasmAdavyatiriktaM tat tato vA na vibhidyate // 2029 // yathA nIladhiyaH svAtmA dvitIyo vA yathoDupaH / nIladhIvedanaM cedaM nIlAkArasya vedanam // 2030 // yasya saMvedanaM yatsaMvedanam, tadeva yanna saMvedanaM yasya saMvedanaM niyamena nAnyat / tasmAt=prathamayacchabdavAcyAt / abhinnaM kRtamekAntena / tat-dvitIyaM yacchabdavAcyam / yadvAviparyayeNAbhedaH saadhyH| etaduktaM bhavati - yasmAdapRthaksaMvedanameva tattasmAdabhinnam ; yathA nIladhI: : svasvabhAvAt / yathA vA- - taimirikajJAnapratibhAsI dvitIya uDupaH = candramAH / nIladhIvedanaM cedamiti pakSadharmopasaMhAraH / dharmyatra nIlAkArataddhiyau / tayorabhinnatvaM sAdhyadharmaH / yathoktaH sahopalambhaniyamo hetuH / IdRza evA cAyaye " sahopalambhaniyamAt " ( pra0 vini0 pari01) ityAdau prayoge hetvartho'bhipretaH / tatra bhadantazubhaguptastvAha - viruddho'yaM hetuH ; yasmAt " sahazabdazca loke'nyasmintraivAnena vinA kvacit / viruddho'yaM tato heturyadyasti sahavedanam // " iti ? tadetadasamyak`; yasya vipakSa eva bhAvaH sa viruddho hetuH / na cAsya vipakSa eva; sapakSe'pi bhAvAt / tathA hi- candradvayasya sahopalambhAbhimAno'sti loke, na ca tayorbhedo'sti paramArthataH / atha ca saha zazidvayopalambhAt saheti vaktAro bhavanti / evamihApi jJAnAdavyatiriktamapi bahiriva bhAsamAnamAkAraM dvitIyaM kRtvA kalpitabhedanibandhanaH sahazabdaH prayuktaH / na hi sarvaH zAbdo vyavahAro yathAvastunivezI, yena sahazabdaprayogamAtreNaM vastupratibaddhasya liGgasyAnyatvaM syAt,yato viruddho heturbhavet / 1. vedanAt pA0, gA0 / 4. pratibhAbhAsI-- pA0. gA0 / 2- 2. pA0, gA0 pustakayornAsti / 5. nyannaivA0 - pA0, 0 nyasmAnnaivAnyena gA0 / 3. yat yasmA0- gA0 / 6. tadetasamyak - gA0 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA 485 punaH sa evAha-"yadi sahazabda ekArthaH, tadA heturasiddhaH / tathA hi naTacandramallaprekSAsu na hyekenaivopalambho nIlAdeH / nApi nIlatadupalambhayorekenaivopalambhaH / tathA hi-nIlopalambhe'pi tduplmbhaanaamnysntaangtaanaamnuplmbhaat| [G.568] yadA ca sarvaprANabhRtAM sarve cittakSaNAH sarvajJenAvasIyante, tadA kathamekenaivopalambhaH siddhaH syAt ! kiJca-anyopalambhaniSedhe satyekopalambhaniyamaH sidhyati / na cAnyopalambhapratiSedhasambhavaH svabhAvaviprakRSTasya vidhipratiSedhAyogAt / atha sahazabda ekakAlavivakSayA, tadA buddhavijJajJeyacittena cittacaitaizca srvthaa'naikaantiktaahetorekkaalvivkssyaa| yathA kila buddhasya bhagavato yadvijJeyaM santAnAntaracittam, tasya buddhajJAnasya ca sahopalambhaniyamo'pyastyeva ca nAnAtvam, tathA cittacaittAnAM satyapi sahopalambhe naikatvamityato'naikAntiko hetuH" iti|| tadetat sarvamasamyak; na hyatraikenaivopalambha ekopalambha ityayamartho'bhipretaH, kiM tarhi ? jJAnajJeyayoH parasparameka evopalambhaH, na pRthagiti / ya eva hi jJAnopalambhaH sa eMva jJeyasya, ya eva jJeyasya sa eva jJAnasyeti yaavt| na ca naTacandramallaprekSAsu kazcijjJAnopalambho'sti yo na jJeyopalambhakaH, jJeyopalambho vA na jJAnopalambhaka iti kuto'siddhatA! ____nApi sndigdhaasiddhtaa| tathAhi-yadevAtmasaMvedanaM jJAnasya, tadevArthasyeti pareNApi baahyaarthvaadinaa'nggiikRtm| etena 'ekasyaivopalambha ekopalambhaH' ityevaM vikalpya yo'siddhatAdoSa uktaH, sa tatpakSAnaGgIkRterevApAsto drssttvyH| na ca buddhasya bhagavatazcittena parasantAnavartinazcittakSaNA avasIyante; tasya bhagavataH sarvAvaraNavigamena graahyaagraahkklngkrhittvaat| yathoktam-. - "grAhyaM na tasya grahaNaM na tena jJAnAntaragrAhyatayApi zUnyam" ' ( ) iti| akSuNNavidhAnaM tvAdhipatyamAtreNa / yathoktam-"pUrvapraNidhAnAhitasatatAnAbhogavAhi parakAryam" iti| "sarvArthakAritvAt sarvajJa iSyate" (tattva0 ) iti vkssyti| tasmAnAsiddhatA hetoriti| . nanu cAcAryadharmakIrtinA-"viSayasya jJAnahetutayopanidhiH prAgupalambhaH pazcAt saMvedanasyeti cet" (.)ityevaM pUrvapakSamAdarzayatA ekakAlArthaH sahazabdo'tra darzitaH, na tvabhedArthaH / ekakAle hi vivakSite kAlabhedopadarzanaM parasya yuktam, na tvabhede satIti cet ? na; kAlabhedasya vastubhedena vyAptatvAt kAladarzanamupalambhe nAnAtvapratipAdanArthameva sutarAM yuktam ; vyApyasya vyaapkaavybhicaaraat| nApi buddhavijJeyacittenAnaikAntiko hetuH, na hi tatraikopalambhaniyamo'sti'; pRthak pRthaksavaireva cittasya sNvednaat| ata eva cittacaittairvyabhicAra:6; teSAmapi pratyekamAtmana eva sNvednaat| atha vA-bhavatu bhagavaccittena paricittasya saMvedanam, tathApi nAnaikAntikatA; niyamena . vyAvartitatvAt / yayorhi parasparamupalambhanAnAtvamapi sambhavati taniyamena vyAvartitam, na tu 1. sattvaM prANa-pA0, gaa0| 2. 0heto:- pA0, gaa0| 3. niyme'styek-paa0| 4. kaalbhedopdrshn0-gaa| 5.0lambhasti-pA0/ 6. cittaviparyayavicAra:-pA0, gaa0|| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 tattvasaMgrahe punarupalambhAnAM santAnakAle bhedena [G.569) svalakSaNanAnAtvam / tenAyamartho bhavatiyadupalambha eva yasyopalambhaH, naanyo'piiti| na ca bhagavajjJAnopalambha evAnyasantAnagatacittopalambhaH, nApyanyasantAnagatacittopalambha eva bhagavajjJAnopalambhaH, api tvanyo'pi; pRthaktvasya svasyApi cittasya saMvedanAt ! ata eva na rUpAlokairvyabhicAraH; kevlsyaapyaalokdrshnaat| rUpasyApyAlokarahitasya kaizcit praannivishessairuplmbhaat| tasmAdvipakSe bhAvAsambhavAnnAnaikAntiko hetuH // 2029-2030 // syAdetat-yadyapi vipakSe sattvaM na nizcitam, sandigdhaM tu; tatazcAnaikAnta evare hetuH; sndigdhvipkssvyaavRttiktvaat| tathA hi-viSayaviSayibhAvena niyatatvAdanyathApi sahopalambhaniyamaH sambhavatyeva; yato jJAnasya grAhaka eva svabhAvaH, viSayagrahaNadharmakatvAt tsy| viSayasyApi tadgrAhya eva svabhAvaH, tayozcaikasAmagryadhInatvAnnityaM saha bhaavitaa| na ca sahotpAdAvizeSe'pi cakSurAdInAM viSayatvaprasaGgaH; tthaavidhsvbhaavaabhaavaat| tathA hisAmagryA nIlAdiviSayAdhyavasAyarUpameva jJAnaM janyate, na ckssuraadydhyvsaayruupm| nIlAdirapi tu tadadhyavasIyamAnarUpo janitaH, na cakSurAdiriti / Aha- . . "nAnyo'sti grAhako jnyaanaaccaakssussairvissyairvinaa| . atazca sahasaMvittirnAbhedAnnIlataddhiyoH // " "pUrvikaiva tu sAmagrI tajjJAnaM vissykssnnm| ... sAlokarUpavat kuryAd yena syAt sahavedanam // " ( ) atrAha na jJAnAtmA parAtmeti nIladhIvedane kthm| nIlAkArasya saMvittistayorno cedabhinnatA // 2031 // na hi vyatiriktasya pratibandhanamantareNa sahopalambhaniyamo yuktaH; atiprasaGgAt / na cAtra vyatiriktasya saMvedane kazcit prtibndho'sti| tathA hi-pratibandho bhavanbhavettAdAtmyam, tadutpattirvA / na tAvattAdAtmyamatra pareNeSTam, tasyaiva saadhytvaat| nApi tadutpatte sahavedanam sahabhUtayoH kaarykaarnnbhaavaat| ckssuraadiinaampyuplbdhiprsnggaacc| nApi pUrvasAmagrIvazAd yaugapadyamAtreNa piSayaviSayibhAvaH; cittacaittAnAM cakSurAdInAM ca parasparaM vissyvissyitvprsnggaat| nApi sAmagryA pratiniyataviSayaviSayirUpeNa janitatvAnnAtiprasaGga iti yuktaM vaktum; viSayaviSayitvasyaiva vicaarymaanntvenaasiddhtvaat| siddhe hi pratibandhe viSayaviSayibhAvo yuktaH; yAvatA sa eva viSayaviSayibhAvavyavasthAyAM pratibandho vicaaryte| na ca tAdAtmyatadutpattivyatirekeNApara: [G.570] pratibandho'sti, yota viSayaviSayibhAvaH sidhyet| nApi tAdAtmyatadutpattibhyAM viSayaviSayibhAvo yukta iti vicAritam / ato na vyatiriktasya kathaJcit sahopalambho'stIti kutaH sandigdhavipakSavyAvRttikatA hetoH // 2031 // dvitIyamapi sAkAratAsiddhaye sAdhanamAha1. svalakSaNAnAM nAnAtvam-mA0 / 2-2. ranaikAnto-prA0, gaa0| 3. ccakSurdhAviSayairvinA-jai0 pustake paatthaantrm| 4. prjnyaanN-paa0,gaa| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 bahirarthaparIkSA - saMvedanamidaM sarvaM na caarthaantrgocrm|| saMvedanasvabhAvatvAt svAtmasaMvedanaM ythaa||2032|| yad yat saMvedanaM tattajjJAnAnnArthAntaraviSayam, yathA aatmsNvednm| saMvedanaM cedaM nIlAdyAkArasyeti viruddhavyAptopalabdhiH; arthAntaragocaratvaviruddhenAnAntaragocaratvena saMvedanasya vyaapttvaat|| 2032 // tAmeva vyAptiM sAdhayannAha mukhyato'rthaM na gRhNAti svsvbhaavvyvsthiteH| arthAkAroparAgeNa viyogAcca na bhktitH||2033|| zuddhasphaTikasaGkAzamathAkArairanaGkitam / yairiSTaM vedanaM kaizcididaM tAn prati sAdhanam // 2034 // nirvyApAratvAt sarvadharmANAM na paramArthataH kasyacit kenacid grahaNam, kevalaM prakAzarUpatayA tathA prathamAnaM vijJAnamAtmano graahkmucyte| na caiva mukhyato'rthasya grAhakaM jJAnaM yuktam sarvabhAvAnAM svasvabhAvavyavasthiteH / na hi tadAtmA yaH so'prsyaapi| .. syAdetat-na hi mukhyato yAdRzaM jJAnasyAtmasaMvedanaM tAdRgevArthasyeSTam, kiM tarhi ? svAbhAsajJAnajanakatvamevArthasya sNvedytvm| tatazca yadi mukhyaM saMvedanaM hetutvenopAdIyate tadA hetorsiddhtaa| athApi yathAkathaJcit saMvedanazabdavAcyatAsAmyAt? tathApi na tathAvidhAdiSTasiddhiH; na hi gozabdasAmYAd rAsabhAdInAM viSANitvasiddhiH / atha jJAnArUDhaM nIlAdyAkAraM dharmiNamAzritya sAkArajJAnapakSe dvividho'pi heturabhipretaH; tadA siddhasAdhyatA / yathoktam... "sAkArajJAnapakSe ca tannirbhAsasya vedytaa| tasyAbhede ca saMsAdhye siddhasAdhanatA bhvet"| ( ) iti / etat sarvaM bhadantazubhaguptasya codymaashngkyaah-arthaakaaropraagennetyaadi|arthaakaar:= arthasadRzazcAsAvuparAgo nirbhAsazcetyakAroparAgaH / idmiti| dvividhamapi sAdhanaM nirAkAravAdinaM pratiyataH, tena na siddhsaadhytaa| nApyupaMcAreNAnyasya saMvedanamasti; upacAranibandhanAbhAvAt // 2033-2034 // [G.571] evaM tAvadanirbhAsaM jJAnaM na bAhyamarthaM vijAnAtIti prtipaaditm| nApi sani samiti dvitIyaM pakSamAzritya pratipAdayannAha astu na hi sasArUpyaM vijJAnaM baahyvedkm| tasyApi sarvathA'yogAna yuktA vedksthitiH||2035|| na hi bhAvika AkAroM yuktaH; yatastadvazAdarthavyavasthAnaM syaat| na cAlIkena sAkAreNArthaH saMvidito bhavet; bhrAnte'pi jJAne tathAvidhasya bhAvAt // 2035 // "kathamalIkatvamAkArANAmiti cet ? Aha jJAnAdavyatiriktatvAnnAkArabahutA bhvet| 1. saMvedanaM ca...... - pA0; saMvedanaM ca nIlasya - gaa0| 2. gavayAdInAM-pA0, gA0 / 3-3. tarhi-pA0, gaa0| 4. kathamalIkatvaM sAkArANAo-pA0, gaa0| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 tattvasaMgrahe tatazca tadvalenAsti nArthasaMvedanasthitiH // 2036 // * AkArAvyatiriktatvAt jJAne vA'nekatA bhvet| anyathA kathamekatvamanayoH parikalpyate ? // 2037 // . cittAstaraNadarzane ekasmAjjJAnAdayatiriktatvAjjJAnasvarUpavadAkArANAM bahutA na praapnoti| evamAkArAvyatiriktatvAjjJAnasyApyanekatA prApnoti / ye tu manyante-"samAnajAtIyAnyapi jJAnAnyAkArasaGkhyAnyeva bahUni citrAstaraNAdiSu yugapat samudbhavantyeva vijAtIyarUpazabdajJAnavaditi, tatazca prasaGge siddhasAdhyatA" iti, teSAM citrAstaraNe' yathA nIlAdayo bahava AkArAH saMvedyante, emekAkAre'pi sitAdAvarvAgmadhyaparabhAgarUpA bahava AkArA iti tadAtmakaM tatrApi jJAnamanekAtmakaM prApnoti / iSyata eveti cet ? kimidAnImekaM jJAnaM bhavatIti vaktavyam ! yadanavayavANuviSayamiti cet? tadetadamanubhavaviruddham; na hi kvacidanavayavamaNurUpaM bhAsamAnamAlakSyate jnyaane| na. cA'pyamUrtAnAM paurvAparyAvasthAnaM dezakRtaM yuktam; yena tasya satyatAprasiddhaye'nekajJAnakalpanA sAdhvI syaat| dezavitAnapratibhAsasyAlIkatve kathamAkArANAM satyatA syAt ! na hi dezavitAnAvasthitanIlAdipratibhAsavyatirekeNAnyo nIlAdijJAnAkAraH sNvedyte| ato'nekajJAnakalpanAvaiyarthyameva // 2036-2037 // dUSaNAntaramAha sarvAtmanA ca sArUpye jJAne'jJAnAditA bhvet| . sAmye kenacidaMzena sarvaM syAt srvvedkm||2038|| ajnyaantaa-jddruuptvm| Adizabdena nasarAgatA,nasadveSatetyAdi gRhyte|| 2038 // [G.572] anyanirbhAsamityetat tRtIyaM pakSAntaramAzrityAha anyAkAramapi jJAnaM kathamanyasya vedkm|| sarvaH syAt sarvasaMvedyo na hetuzca niyaamkrH||2029|| athApi syAt-yajjJAnaM yena janitaM tattasyaiva saMvedakaM bhavet, tena na sarvaH sarvasaMvedyo bhaviSyati? ityAha- na hetuzca niyAmaka iti| cakSurAdInAmapi sarvasaMvedyatvaprasaGgAditi bhAvaH // 2039 // yathA hItyAdinA bhadantazubhaguptasya parihAramAzaGkate yathA hi bhavatAM jJAnaM nirAkAraM ca tttvtH| vetti cAbhUtamAkAraM bhUtamartha tathaiva cet|| 2040 // sa hyAha-"yathaiva bhavatA vijJAnavAdinAM vijJAnaM paramArthato nirAkAram, 'adhAtukanakAkAzazuddhivad buddhiriSyate' ( ) iti vacanAt, atha ca tamAkAraM vetti, tathA bAhyamapi" iti // 2040 // atrAha asAdhAraNamevedaM svarUpaM cittcaittyoH| . . **zloko'yaM jai0 pustake dvirAvRtto dRshyte| 1. yeSAM citrAstaraNe-jai0 pustake'dhikaH paatthH| 2. vA0-pA0, gaa0| 3. bhUtaM sarva-pA0, gApA0, gA0 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA 489 saMvedanaM tato'nyeSAM na mukhyaM tat kathaJcana // 2041 // ekasAmagrayadhInatvaM kAryakAraNatAdi vaa| samAzritya bhavennAma bhAktaM bhUtasya vedanam // 2042 // nIrUpyasya svabhAvasya naiksaamgrydhiintaa| na cAnyat tena naivAsti gauNamapyasya vedanam // 2043 // na hyabhUtasya mukhyasaMvedanamasti / tathA hi-yadeva prakAzAtmakamasAdhAraNamahaGkArAspadaM sAtAdirUpeNa prathate rUpamAtmA cittacaittAnAm, tadeva teSAM saMvedanaM mukhym| tato jJAnAtmano'nyeSAmabhUtAkArANAM na tanmukhyaM saMvedanaM yuktam; tessaambhuuttvaadev| nApi gauNam; upacAranimittAbhAvAt / tathA hi-ekasAmagryadhInatvam, kAryakAraNabhAvaH, Adizabdena sArUpyam, etadupacAranibandhanaM bhvet| na cAbhUtasyaitat srvmsti| na caanydstyupcaarnimittm| kevalamavidyAvazAdaviSayamevAbhUtAkAropadarzakaM jJAnaM bhrAntaM jaayteN|| 2041-2043 // sa eva tarhi vibhramo'satyAkArasaMvedane upacAranimittaM bhaviSyatIti cet ? atrAha atha vA'bhUtamAkAraM vettIti vypdishyte| vibhramAna hi tattvena vetti nirviSayaM hi tat // 2044 // tvayA'pi yadi vijJAnamevambhUtasya vedkm| vibhramAducyate vyAptaM vyaktaM nirviSayaM tava // 2045 // [G.573] taditi / abhUtAkArAviSayatvenoktajJAnam / tathA hi-paramArthato nAbhUtAkAro'sti vedyaH; tasya hi vidhinA vedyatvopagame bhUtatvaprasaGgAt // 2044-2045 // . punaH sa evAha "sAkAraM tannirAkAraM tulykaalmtulyjm|| . . iti bauddhe'pi vijJAne kiM na cintA pravartate // " ( . ) iti / . yathA sAkArAdivijJAnena nArthasya grahaNaM yuktamiti cintA kriyate, tathA bhagavato'pi jJAnenArthasya grahaNaM prati kiM na kriyate? ityatrAha sAkAraM tannirAkAraM yuktaM nAnyasya vedkm| iti bauddhe'pi vijJAne na tu cintA prvrttte||2046 // - na hi bhagavato jJAnaM tasya grAhakamiSyate, yenAtrApi cintA kriyeta; yAvatA tasya sarvAvaraNavigamAna grAhyagrAhakavikalpo'stItISTam // 2046 // nanu ca yadyapi bAhyo'rtho nAsti grAhyaH, tathApi cittAntaramastyeva santAnAntaravarti, tadbhagavajjJAnasya kimiti grAhyaM na bhavet ? atrAha anyarAgAdisaMvittau ttsaaruupysmudbhvaat| prApotyAvRtisadbhAva auplmbhikdrshne||2047|| anyasantAnavarti rAgAdisaMvedanaM hi yadi, paraM sArUpyAdeva yuktam, nAnyathA; atiprsnggaat| tatazca yadi sarvAtmanA sArUpyam, tadA bhagavato'pi jJAnaM raktaM syaat| evaM sati 1. ca-pA0, gaa0| 2. tu bhAvasya-pA0, gaa0| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 tattvasaMgraha klezAvaraNamaprahINaM syAdityAvRtisadbhAvaH prApnoti / upalambhena carantItyau palambhikAH, teSAM darzane mte| yadvA-aupalambhike bhagavato darzane jJAne'bhyupagamyamAne satItyayamarthaH / - athaikadezena sArUpyam, tathApi vyAkArasyApahINatvAjJayAvaraNasadbhAvaH prApnoti; graahyaakaarklngkittvaat| tathATekasya dvairUpyaM bhAvikamayuktamiti tadavazyaM bhrAntaM vyvsthaapniiym| tatazca 'bhrAntibIjasyAdauSThalyasyAprahANAdaprahINAvaraNa eva bhagavAn syaat| 2047 // yadi na kiJcijjAnAti, kathaM tarhi sarvajJaH syAt ? ityAha kalpapAdapavat srvsngklppvnairmuniH| akampye'pi' karotyeva lokaanaamrthsmpdm||2048||. tenAdarzanamapyAhuH sarvaM sarvamidaM jinm| . .. anAbhogena niHshesssrvvitkaarysmbhvaat| 2049 // [G.574] adrshnmiti| nAsya drshnmuplmbho'stiitydrshnH| . . pUrvapraNidhAnabalAdanAMbhogena kalpataruvad yathAbhavyamazeSajagadarthasampAdanAt sarvajJamAhuH; nopalambhabalAt, svabhAvAntarasya sarvAthA'pyupalambhAyogAt // 2048-2049 // evaM bAhyArthaniSedhakaM pramANabhidhAya tatsAdhakaM "parapraNItamapAkartumAha-dhiya ityaadi| dhiyo'sitAdirUpatve sA, tasyAnubhavaH katham? dhiyaH sitAdirUpatve bAhyo'rthaH kimprmaannkH||2050|| tathAhi-pratyakSato bAhyArthasiddhiH syAt, anumAnato vA; anyasya pramANasya sto'traivaantrbhaavaat| tatra na tAvat pratyakSataH, tathA hi-pratyakSAbhimatena jJAnena nirAkAreNa vArthasya syAt, sAkAreNa vaa| na tAvanirAkAreNa; prtyaasttinibndhnaabhaavaat| dhiyo'sitAdirUpatve sati sA dhIstasyArthasyAnubhavaH kathaM bhavet ! neva bhavediti praaguktm| atha sAkAreNa, tadA nIlAdyAkArasyaivaikasya jJAnagatasyopalambhAd bAhyo'rthaH parokSa eva bhavet, na pratyakSaH / na hi dve nIle kadAcit saMvedyete, ekaM jJAnapratibimbakam, aparaM tadarpakamityevaM tAvanna pratyakSataH siddhiH // 2050 // anumAnatastarhi siddhirastviti cet ? atra bhadantazubhaguptaHpramANayati-yo jJAnAkAraH, sa saMvAditve sati tathAvidhAparaMpadArthajanitaH, tadyathA grAhaka aakaarH| jJAnAkArAzcAyamaviplutendriyasya nIlAdipratibhAsavizeSa: saMvAdIti svabhAvahetuH / tadidamAzaGkate nIlAdipratibhAsasya saMvAditvena saadhyte| jJAnAkAratayA tulyajAtIyAjanma bodhvt||2051|| saMvAditveneti "itthambhUtalakSaNe" (pA0 sU0 2.3.21) tRtiiyaa| saMvAditvenopalakSitA yA jJAnakAratA tayA hetubhUtayA jJAnAkArasya tulyajAtIyAjjanma sAdhyate / bodhavatgrAhakAkAravadityarthaH // 2051 // [G.575] bAhyArthatyAdinA dUSaNamAha1. 0bIjasyAdoSasyAlpasyApra0-pA0, gaa0| 2. akampo'pi-pA0, gaa0| 3. sarve-pA0, gA0 / 4. kalpatabhavat-pA01 5. praNItamupA0-pA0, gaa0| 6. tathA-pA0, gaa0| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA 491 bAhyArthaprApaNaM yadvA tatsAmarthyaM ydiissyte| . saMvAditvamasiddhaM tad bahirarthApalApinaH // 2052 // , arthakriyAvasAye cet pratyaye hetutessyte| saMvAditvaM tathA'pyetannirAlambe'pi zaGkayate // 2053 // . tatra yadi bAhyArthaprApaNaM tatpramANazaktirvA saMvAditvaM hetuvizeSamabhipretam, tadA bahirApalApino vijJaptimAtratAvAdinastadasiddhamityanyatarAsiddho hetuH| athAbhimatArthakriyAvabhAsipratyayahetutvaM saMvAditvamiSTam? tadA viparyaye bAdhakapramANAnupadarzanAt sandigdhavipakSavyAvRttikatetyanaikAntiko hetuH; nirAlambe'pi jJAne tathAvidhasaMvAditvAvirodhAt // 20522053 // avirodhameva samarthayitumAha yathA bAhyajalAdInAM sAmarthya niyamo mtH| jJAneSvapi tathaivaiti' sandigdhavyatirekatA // 2054 // anumApratibhAsena. spaSTaH saadhaarnno'pyym| syAdetat-asiddhA nirAmbalanatA'numAnavikalpasya? ityAha spaSTaM hutAzanAdInAM rUpaM tena samaM na hi||2055|| kiJca-anumAnajJAnapratibhAsasya satyapi nirAlambatve saMvAditvamastIti nizcitavipakSasadbhAvAt prameyatvAdivat spaSTA sAdhAraNAnaikAntikatA hetoH| prayogaH-yadyadAkArazUnyaM na tattadviSayam, yathA rUpajJAnaM na zabdaviSayam, bAhyAkArazUnyaM cAnumAnajJAnamiti' vyaapkviruddhoplbdhiH| na cAsiddho hetuH| tathA hi-spaSTaM hutAzanAdInAM yattadrUpaM na tattena anumAnajJAnAkAreNa samam-tulyam; tasyAspaSTatvAt / anyathA hi yathA pratiSThitena tArNapArNAdibhedato rUpeNa pratyakSa jJAne pratyavabhAsate, tathaivAnumAnajJAne'pi bhAseta; yAvatA pratiSThitaM rUpamutsRjya gamakAnugasAmAnyarUpeNaiva bhAsate parokSe baahyaadirnumaane| na caikasyAkAradvayaM sAmAnyavizeSAtmakaM parasparaviruddha yuktamiti prAk prtipaaditm| nApi viruddho hetuH; sapakSe bhaavaat| nApyanaikAntikaH; atiprasaGgAt // 2054-2055 // prameyatvAdihetubhya ityAdinoyotakarasya pramANAnyAzaGkate. prameyatvAdihetubhyaH sntaanaantrcittvt| AntarAnubhavAda bhinnaM dezavicchedabhAsi cet||2056|| [G.576) sa hyAha-"yadetaddezavicchedapratibhAsi nIlAdikaM tadAntarAnubhavAd bhinnm| prameyatvAt, anityatvAt, kAryatvAt, pratyayatvAt, hetumattvAt, yathA santAnAntaracittam" iti // 2056 // atrApi vyabhicAritvaM na rUpeNAsya cetsH| tathApi tad dvicandrAdyairasvasthanayanekSitaiH // 2057 // 1. zakyate-pA0, gaa0| 2. sAmarthya-pA0, gaa0| 3. tathaivete-pA0, gA0 / 4.saMvido'vyatirekatA-pA0; : saMvido'vyatirekatA na:- gaa0| 5. 0numAna0-pA0, gaa0| 6. tathApI-pA0; tathA hi-gaa| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 tattvasaMgrahe __ atraapti| sarveSveva hetuSu / vyabhicAritvam anaikAntikatvam; AntarAnubhave'pi prameyatvAdInAM sdbhaavaat| 'tathA-taimirikAdijJAne prtibhaasibhirddhicndraadyairnaikaantiktaa| prameyatvaM tu dvicandrAdInAM dvicandrAdIti vikalpakajJAnaviSayatayA drssttvym| na ca yasmin vijJAne te bhAsante tadapekSayA 'teSAmarthAdhigamaH; arthaadhimokssaabhaavaat| yadAha___"kezAdirnArtho'nadhimokSata:3" (pra0 vA0 2.1) iti // 2057 // anyathetyAdinA kumArilasya matena vyabhicAraviSayasyAsiddhimAzaGkate anyathA bAhya evArthaH sNvedyshcedihocyte| sa hyAha-"iha pItadvicandrAdijJAne vyabhicAraviSayatvenopanyasto bAhya eva zaGkhAdirarthaH pItAdirUpeNAlambyate, tato vyabhicAro na siddhaH" iti / atrAha AkAro bhAsamAno'sau na tadarthAtmako nnu||2058|| sa caivaM bhAsamAnatvAd vijJAnena prvedyte| bAhyasya tu nijaM rUpaM naivaM ttraavbhaaste||2059|| abhAsamAno vedyazca kathaM naamoppdyte| . taM ca vettyanyathA ceti parasparavirodhi c||2060|| ata eveti prasaGgena svasaMvittiM sAdhyati ata eva svavedyatvaM duHsAdhaM naiva cetsaam| AtmabhUtAvabhAsasya tathA sNvittidrshnaat||2061|| tasmAd buddhiriyaM bhrAntA kalpayantyarthameva n| kalpayatyanyathAsantaM tenAtmAnamavazyati // 2062 // ayamatra saMkSepArtha:-ya evAkAro yasmin jJAne pratyavabhAsate sa eva tena saMvedyata iti yuktam, anyathA hi sarvaM jJAnaM sarvaviSayaM syaat| tasmAt pratibhAsamAnavena [G.577] saMvedyatvaM vyaaptm| na ca pItAkAre jJAne zuklAkAraH pratibhAsate, dRzyAbhimatasyAnupalabdheriti vyApakasya pratibhAsamAnatvasya nivRttau vyApyasya saMvedyatvasya nivRttiriti / prayogaH-yo yasminnAkAre na pratibhAsate na sa saMvedyaH, yathA zabdajJAne na ruupm| na pratibhAsate ca pItAkAre jJAne zuklazaGkharUpamiti vyaapkaanuplbdhiH| taM ca vettItyanena svvcnvirodhmaah| tena yajaiminIyairiSTam-"apratyakSA no buddhinirAkArA ca" iti tadapAstaM bhvti| tsmaadityaadinopsNhaarH| kalpayantI satI, arthamevAnyathA santam-vidyamAnaM kalpayatItyetanneti sambandhaH / anena ca kumAriloktaM pratiSedhati // 2058-2062 // athetyAdinA kumArilasyaiva pramANamAlAmAha atha yadgrAhakaM rUpe tadgrAhyAt tasya bhinntaa| tatsaMvittAvasaMvitte rasAdigrAhakaM ythaa||2063 / / 1. ythaa-gaa| . 2.0marthAdhimokSA0-pA0, gA0 / 3. kezAdinA yo'nadhi-mokSata:-jai0, pA0; kezAdinA yo'naaynaadhigmo'at:-gaa| 4. duHsAdhyaM-pA0, gaa0| 5. 0mveksste-gaa0| 6. pA0, gA0 pustakayo sti| 7-7. saMvedyanivRttiriti-pA0 / 8-8.kalpayatItyevaM neti-pA0, gaa0| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493 bahirarthaparIkSA grAhyaM tadgrAhakAccaiva tatparAmRzatA ytH| na parAMmRzyate'vazyaM rsaadigraahkaadivt||2064|| dvayaM paraspareNaiva bhinnaM sAdhyaM rsaadivt| aikyarUpeNa vA'jJAnAt sntaanaantrbuddhivt||2065|| jJAnaM svAMzaM na gRhNAti jJAnotpatteH svshktivt| grAhyatvapratiSedhazca dvayahInA hi vaasnaa||2066|| caitrajJAnaM tdudbhuutjnyaanaaNshgraahybodhkm| jJAnatvAnna bhaved yadvat tasya dehaantrodbhvm||2067|| yadetadrUpe grAhakaM jJAnaM tat tasmAt tadgrAhyAdrUpAd bhinnam; tasya rUpasya vittau satyAM tasyAsaMvitteH, yathA rsaadigraahkm| yadvA-grAhyaM rUpAdi svagrAhakAd bhinnaM tadgrAhakaM parAmRzatA yato yasmAnna parAmRzyate, yathA rsaadigraahkaat| atha vA-dvayam rUpAdi, tadgrAhakaM ca parasparavibhinnam; ekataraparAmarza satyaparaparAmarzanAt, rasarUpAdivat / ekhatvenAparijJAnAdvA, sntaanaantrcittvt| atha vA-na svAMzagrAhakaM jJAnam; jnyaanaadutpnntvaat| vAsanAkhye ca jJAnazaktiH / evaM jJAnasya grAhyatvapratiSedho'pi kartavyaH, tathA-jJAnAMzo na jJAnagrAhyaH, jnyaanaadutpnntvaat| tadvat vAsanAvat / kathamasminnanannare [G.578] prayogadvaye'pi sAdhyadharmAnvito dRSTAntaH siddhaH ityAha-dvayahInA hi vaasneti| dvayena graahygraahktven| atha vA aparaH prayogaH-na caitajjJAnaM caitrajJAnodbhUtajJAnAMzasya bodhakam; jJAnatvAt / yadvat tasya caitrajJAnodbhUtajJAnAMzasya maitrAdidehAntarodbhavaM jnyaanm|| 2063-2067 // apRthagvedamAdityAdinA dUSaNamAha__ . apRthagvedanAt pUrvaM tadatra prtipaaditaat| . . aikarUpyAparijJAnaparyanteSu na siddhtaa||2068|| apRthagvedanAditi nIlataddhiyoH shoplmbhniymaat|"aprtykssoplmbhsy nArthadRSTiH prasidhyati" (...) ityataH svasaMvitprasAdhanena pratipAditAt, abhedasya nIlataddhiyoH prasAdhitatvAt, aikarUpyAparijJAnaparyantA hetavo na siddhAH // 2068 // sa bahirityAdinA paraH siddhimudbhAvayati 'sa bahirdezasambaddhaH' ityanena nnuucyte| grAhAkArasya sNvitteaahkaanubhvaadRte||2069|| AkAravAn bAhyo'rthaH, "sa bahirdezasambaddhaH pratyakSamupalabhyate" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.5) ityanena granthena bhASyakRtA zabareNagrAhyasaMvittirgrAhakAnubhavAdvinApIti pratipAditam / tatazca ""tatsaMvittAvasaMvitteH" (tattva0 2063) ityetat siddham // 2069 // 1. satyaparAmarzanAt-pA0, satyaparasyAparAmarzanAt- gaa0| 2. vaasnaakhyaa-gaa| 3-3. pA0, gA0 pustakayo sti| 4. saMvittA0-pA0, gaa0| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 tattvasaMgraha dvitIyAdayo'pi hetavaH kathaM siddhAH ? ityata Aha na smarAmi mayA ko'pi gRhIto'rthastadeti c| smaranti grAhakotpAdaM grAhyarUpavivarjitam // 2070 // tasmAdabhinnatAyAM ca grAhye'pi smaraNaM bhvet| grAhakasmRtisadbhAve tatra tvevaiSa gRhayate // 2071 // anvayavyatirekAbhyAM siddhaivaM bhinnatA tyoH| (zro0 vA0 zU0 79, 83-85) evaM ca hetavo'pyete prasiddhAH sAdhyadharmiNi // 2072 // . grAhyAsmaraNe'pi grAhakasmRtirdRSTA, yadi ca tasmAd grAhakAdekAntena grAhyasyAbhinnatA syAt, tadA grAhye'pi smaraNaM bhavet, graahkvt| na ca bhavati, tasmAd bhinnayogakSematvAd bhinnau graahygraahkau| syAdetad-bhavatyeva grAhye'pi smaraNam ? ityAha-grAhakasmRtisadbhAva ityaadi| tatreti graahksmRtisdbhaavkaale| eSa eva=grAhaka eva gRhyate, na grAhyamityevakAro [G.579] bhinnakramaH / anvayavyatirekAbhyAmiti / graahygraahksmrnnyorbhaavaabhaavaabhyaam| tathA hi-grAhakasmaraNabhAve'pi grAhyasmRterabhAvaH // 2070-2072 // . aprasiddhopalambhasyetyAdinA pratividhatte aprasiddhopalambhasya nArthavittiH prsidhyti| tanna grAhyasya sNvittiaahkaanubhvaadRte||2073|| asvasthalocanairdRSTaM tathA piitaadyvekssyte| niSkRSTaM grAhakAMzAcca saMvedyaM na tathA param // 2074 // "sa bahirdezasambandhaH pratyakSamupalabhyate" (mI0 da0, zA0 bhA0 1.15) itysyaanaikaantikmaah-asvsthetyaadi| niSkRSTamityatra chedaH / ttheti| yathA satyAbhimataM pItAdi bahirdezasambaddhaM vispaSTamupalabhyate, tathA kAmalAdyupahatanayanopalabdhamapi samIkSyeta' / yadi nAma samIkSyate, tataH kimityAha-grAhakAMzAcca saMvedyaM netichedaH / grAhakAMzAditi / nisskRssttmitydhyaahaarym| saMvedyaM neti bhavatIti zeSaH / tenAyamartho bhavati-tacca pItAdi taimirikAdhupalabdhaM grAhakAMzAniSkRSTaM pRthaksaMvedyaM na bhavati, atha ca bahirdezasambaddhamupalabhyate, tsmaadnaikaantikmett| tathA paramiti / satyAbhimatamapi piitaadi| anena vicchinnaspaSTapratibhAsamAtreNa dvayorapi sAmyaM yojayati // 2073-2074 / / "na smarAmi mayA ko'pi" (tattva0 2070) ityatrAha alakSitavizeSA ca bAhyarUpe ca sA smRtiH| sarvato bhinnarUpe tu na saa'bhyaasaadysmbhvaat||2075 // anena grAhakasmaraNe grAhyAsmaraNasyAsiddhimAha / syAdetat-yadi grAhye sA smRtiH, kimityalakSitavizeSA bhavati; yAvatA yathaiva tadgrAhyaM sarvataH sajAtIyavijAtIyAdbhinaM tathaiva tat smaret; evaM hi tadviSayatA tasyAH syAt, anyathA kathamagRhNatI tadbhedaM tariSayA bhavet, 1. smiikssye-jai0| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA 495 atiprasaGgAt ? ityAha-sarvata ityAdi / etaduktaM bhavati-na tAvad vikalpasya yathAvasthitavastugrahaNasAmarthyam; tsyaavstuvissytvaat| kevalaM tathAbhUtapadArthAnubhavabalAd yatraivArthitvAdayo nizcayahetavaH santi, tatra tadAkArAdhyavasAyI smArttaH pratyayo nirviSaya ev| paramArthataH svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena pravRtterdhAnta eva sarvo jaayte| tasya tvadhyavasAyavazena viSayavyavasthA,na paramArthataH / na ca grAhyAdhyavasAya: smRterapi vidyate, kevalaM tathAvidhAbhyAsapATavAderapratyAsattitAratamyAdikAraNAbhAvAdalakSitavizeSA [G.580] bhavati, yena smaraNAntarAd viziSyate / / 2075 // syAdetat-kathamavasIyate grAhyadhyavasAyo'trAsti smRteH? ityAha gRhIta iti ko'pyevaM nAnyathA smaraNaM bhvet| zuddhasphaTikasaMkAze' vedyate smaraNaM na ca // 2076 // yadi hyanupalakSitavizeSa grAhyamapi sA smRti dhyavasyet, tadA 'ko'pi gRhItaH' ityevamapi sAmAnyAkAreNa grAhyapratyavamarzane na pravarteta / na cApi kevalo grAhyAkArAnaGkitamUrttitayA grAhakaH zuddhasphaTijasaMkAzaH smryte| yenocyate-"smaranti grAhakotpAdaM grAhyarUpavivarjitam' iti / tasmAt tatsmaraNe tadasmaraNamasiddham // 2076 / / kambupItAdivijJAnairhetvoH pshcimyorpi| anaikAntikatA vyaktaM digeSA'nyatra sAdhane // 2077 // . yau ca jJAnotpatterjJAnatvAditImau pazcimau hetU,tayoH pItazaGkAdijJAne na vyabhicAraH, yathA pItazaGkhAdijJAnaM jJAnotpannamapi sat svAMzaM pItAdyAkAraM gRhNAti, yathA ca jJAnamapi sat jJAnAMzasya pItAdeAhyasya bodhakaM bhavati, tathA'nyadapIti vyabhicAritA hetvoH / sAdhitaM ca pItazaGkhAdijJAnasya nirAlambanatvam / ata evAtmagatasya pItAdyAkArasya vedanAt svasaMvedanaM siddhamityetadapi prtipaaditm| eSA digiti| anyatrApi-bahirarthasAdhane propnyste| eSA=dUSaNadik / yaduktaM pareNa-kathamadvayaM sAdhyatveneSTama, kiM bhAsamAnasya nIlAdyAkArasya jJAnarUpasya ca anubhavasiddhasyAbhAvAt kathamidaM nAma yojyate, tathA sati sarvAbhAvaprasaGgaH syAt ? atra vaktavyam-na sarvAbhAvaH; yasmAt svavyatiriktasya grAhyasya pRthivyAdeH svalakSaNato'sattvAt / santAnAntarasya tu grAhyarUpeNAbhAvAt grAhyAkArazUnyam, tadapekSya prakalpitaM tu yadvijJAnasya kartRtvaM vijAnAtIti vijJAnamiti kRtvA tasyAbhAvAd grAhakAkArazUnyam, na tu vijJAnasvalakSaNasyApi; sarvasya sarveNAbhAvAt / tathA coktam "nIlapItAdi yjjnyaanaad| bhirvdvbhaaste| atra satyamato nAsti vijJeyaM tattvato bhiH|| tadapekSA ca saMvittermatA yA krtRruuptaa| sA na satyamataH saMvidadvaye'pi vibhaavyte"|| ( ) iti| evaM ca kRtvA, ayamapi prajJApAramitApATha: sunIto bhavati-"vijJAnaM vijJAnasvabhAvena zUnyaM lakSaNazUnyatAmupAdAya' ( . ) iti // 2076-2077 // ... saMkAzaM-pA0, gA0 / 2-2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3. yajjJAne-pA0, gA0/ Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe evaM yadyajjJAnamityAdau maule prayoge hetoH sAdhyena vyAptiM prasAdhyopasaMharativivAdAspadamArUDhaM vijJAnatvAdato mataH / advayaM vedyakartRtvaviyogAt pratibimbavat // 2078 // [G.581] vivAdAspadavizeSaNenaitadAha - svasthanetrAdivijJAnamatra vizeSa: sAMdhyadharmI; na sarvaH sAmAnyaM tu vijJAnatvAditi hetuH; tena na pratijJArthaikadezatA hetoriti / na tu sarvathA'bhAvAdityarthaH / pratibimbavaditi / viSayiNi viSayopacArAt pratibimbijJAnaM pratibimbazabdenoktam / yadvA - saptamyantAd vatiH karttavya:, tena jJAnameva sAmarthyAdAdheyatayA labhyate / na cAsiddho hetuH; bhedAntarapratikSepeNa svabhAvasyaiva tathA nirdezAnna jJAtRtvasya / nApi viruddhaH; sapakSe bhaavaat|| 2078 // nanu cetyAdinA'paro dRSTAntasya sAdhyavikalatAmudbhAvayati nanu ca pratibimbe'pi jJAnaM sAlambanaM matam / cakSUrazminivRttau hi svamukhAdestathekSaNAt // 2079 // yasmAnnAyanA razmayo darpaNAditalapratihatA nivartamAnAH svamukhAdinA sambadhyante, tataste tathA mukhAdipratItihetavo bhavanti / ataH svamukhAdereva tathA darpaNAdyantargatAdirUpeNekSaNaM bhavati / tatazca na pratibimbajJAnaM grAhyagrAhakadvayarahitaM siddham // 2079 // 496 nAbhimukhyenetyAdinA pratividhatte nAbhimukhyena taddRSTeH svamukhAdeMstathekSaNam / pramANadezabhedAdidRSTe zcAnyapadArthavat na svamukhAdestathekSamam; Abhimukhyena tasya svamukhAderdarzanAt` / taddezapramANavarNAdibhedena dRSTezca na svamukhAdestathekSaNamiti sambandhaH / anyapadArthavaditi / zabdAdipadArthavat / etaduktaM bhavati - yadi mukhAdigrAhakaM tajjJAnaM syAt, tadA yathaiva tanmukhAdi vyavasthitaM tathaiva gRhNIyAt / na hyanyAkArasya jJAnasyAnyat grAhyaM yuktam; atiprasaGgAt / yAvatA dakSiNAbhimukhasthito darpaNatalaM nibhAlayannuttarAbhimukhaM svamukhaM pazyati / yathA'lpIyasi darpaNatale mahato'pi svamukhasyAlpapratibimbakamupalabhyate, tathA darpaNatalasambaddhaM dUrAdhaH praviSTamivekSyate / na ca tAvadbahalaM tathA''darzatalam, nApi mukhAdi tatsambaddham / tathA vimalasalile sarasi taTAntasthitazAkhiMzikhariNAM pratibimbAnyadhogatazAkhAdizikharazekharANyupalabhyante, na ca te tathA sthitAH / tasmAt pratibimbajJAnaM na svamukhAdigrAhakam; tadvilakSaNapratibhAsitvAcchabdajJAnavat // 2080 // [G.582] bhadantazubhaMgutastvAha " taM pratyAha / / 2080 // 'dhImAtratvena saMsAdhye yajjJAnatvAdisAdhanam / vijAtIyAviruddhatvAt sarvaM zeSavaducyate // " ( 1. yadyajJAna0- pA0, gA0 / ) iti, vijJAnatvaM prakAzatvaM tacca grAhye nirAspadam / anirbhAsAdyayogena vyAptistenAsya nizcitA // 2081 // 2. svasukhAde0 - pA0, gA0 / 3. pA0 pustake nAsti / 4. pA0, gA0 pustakayornAsti / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirarthaparIkSA 497 pUrvameva hi-"ani saM sanirbhAsaM" (tattva0 1998) ityAdinA vyApteH prasAdhitatvAt nAnaikAntiko hetuH / AcAryadignAgapAdairAlambanapratyayavyavasthArthamuktam "yadantarjerUpaM tu bhirvdvbhaaste| so'rtho vijJAnarUpatvAt tatpratyayatayA'pi ca // " ( )iti / __ anena hi grAhyAMze viSayavyavasthA prtipaaditaa| punarapyuktam-"atha vA zaktyarpaNAt krameNApi so'rthAvabhAsaH svAnurUpakAryotpattaye zaktiM vijJAnAcArAM karotItyavirodhaH" ( ) iti / anenAnantarajJAne svAnurUpakAryotpattinimittazaktisamarpaNAt kAraNatvaM tasya pratibhAsasya smrthitm| . atra tenaiva bhadantena dUSaNamuktam "yadyapIndriyavijJapteAhyAMzaH karaNaM bhvet| . atadAbhatayA tasyA nAkSavadviSayaH sa tu||" ( )ityAdinA // 2081 // atrAha zaktAvanantare jJAne grAhayAMze vissysthitiH| tAttvikI neSyate'smAbhistena mAnaM samarthyate // 2082 // vijJaptimAtratAsiddhirthImadbhirvimalIkRtA / asmAbhistaddizA yAtaM paramArthavinizcaye // 2083 // zaktAvanantare jJAna iti vydhikrnnsptmyau| anantare jJAna iti| samanantarapratyaye AlayAkhye yA shktistthaavidhaarthprtibhaasprtyysmrkhitaa| tAttvikI neSyata iti| yataH paramANvAdervyatiriktasyAlambanatvaM na yujyata iti vistareNa pratipAdyA cAryega-"mA bhUt sarvathA'lambanapratiSedhe pratItibAdhA, tathAAlambanAdhipatisamanantarahetupratyayatvalakSaNAzcatasraH pratyayitA iti sUtre vacanAdabhyupetabAdhApi" ( ) iti avirodhapratipAdAnAya yathAvidha Alambapratyayo'bhipretaH sUtre, loke ca tathA pratipAditaM saMvRttyA, na paramArthataH paramArthatastu nirAlambanAH sarva eva pratyayA iti // 2082-2083 // iti bhirrthpriikssaa|| 1. caalN-jai0| 3. pratipAditaM caacaaryenn-gaa0| 2. pratipAditam-gA01 4. prtyysvsvl0-gaa0| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. zrutiparIkSA anye panarihAjJAnamalImasadhiyo jguH| cittamAtranayo' nAyaM yujyate zrutibAdhanAt // 2084 // [G.583] "svatantrazrutini:saGgaH" (tattva05) ityettsmrthnaarthmaah-anyityaadi| anya iti jaiminiiyaaH| ta evamAhuH-"codanaiva dharmAdharmAdivyavasthAnibandhanamAlokabhUtA sarvaprANabhRtAM sAdhAraNaM cakSuriva vyvsthitaa| avazyaM saiva dharmArthibhiH puruSaiH prekSAvadbhiH pramANatvenAzrayaNIyA, nAnyatpuruSapraNItavacanAdikam / tathA hi-puruSasya rAgAdibhiravidyayA ca parItacetaso vacanaM naalmtiindriymrthmvipriitmvgmyitum| atastadvacanasamadhigamyo na dharmAdiH / nApyarvAgdarzinaH pratyakSasamadhigamyaH; tasyAtIndriyatvenAtyantaparokSatvAt / tathA hiiSTAniSTArthasAdhanayogyatAlakSaNau dhrmaadhrmoN| yathoktaM zAbare bhASye-"ya eva zreyaskara: sa eva dhrmshbdenocyte| kathamavagamyate? yo hi yAgamanutiSThati taM janAH 'dhArmikaH' iti samAcakSate / yazca yasya kartA sa tenAkhyAyate, yathA-pAcakaH, lAvaka iti| tena yaH puruSaM niHzreyasena saMyunakti sa eva dharmazabdenocyate" (mI0 da0,zA0 bhA0 1.1.2) iti / tadanena dravyAdInAmiSTArthasAdhanayogyatA dharma iti pratipAditaM bhvti| tathA hiM-yAgazabdena dravyaguNakarmANi zreyasaH sAdhanAni viziSTAnyucyante / tatra ca dharmazabdapravRttirdarzitA / yadyapi tAni dravyAdIni pratyakSANi svarUpataH, na ca zreya:sAdhanatvena, tAdrUpyeNa ca teSAM dharmatvamiSyate, na svruupmaatrenn| yathoktam "zreyo hi puruSaprItiH sA drvygunnkrmbhiH| codanAlakSaNaiH sAdhyA tasmAdeSveva dharmatA // (o0 vA0, co0 sU0 191) eSAmaindriyakatve'pi na tAdrUpyeNa dhrmtaa| zreyaHsAdhanatA hyeSAM nityaM vedAt prtiiyte|| tAdrUpyeNa ca dharmatvaM tsmaannendriygocrH||" (zro0 vA0, co0 sU0 13,14) iti| tAdrapyeNa ceti shrey:saadhnruupenn| tasmAdyogyatA dharma iti sthitam / dharmavaiparItyenAdharmo'pi sAmarthyAdaniSTArthasAdhanayogyateti spssttmvsiiyte| na ca yogyatAmagdirzanaH / pratyakSIkartumIza:2; tasyAH sadaiva kaaryaanumeytvaat| yadAha"zaktayaH sarvabhAvAnAM kaaryaarthaapttisaadhnaaH|" (zvo0 vA0 co0 sU0 200) iti| anyathA hyagdirzanatvameva hiiyet| nApi yogipratyakSamatIndriyaviSayam; pratyakSatvAt, iitrprtykssvt| 1. rittamAtratayA-pA0, gaa0| 2. 0krtumiishaa:-jai0| / 3. 'bhAvazabdevizeSataH' iti tatrasthaH paatthH| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 499 nApyanumAnaM dharmAdharmAdhigamAya yuktam; pratItasambandhasyaiva vastunastena paricchedAt / dharmasya caatthaabhuuttvaat| .. nApyupamAnaM samarthaM dharmapratyAyane; tathA hi-upamAnaM sAdRzyamasannikRSTe [G.584] buddhimutpAdayati, yathA gavayadarzanaM gosmrnnsy| na ca dharmeNa sadRzaH kazcit pratItaH sambhavati, yatsAdRzyAt tasyAvakalpanA bhvet| nApyarthApattiH kSamA dharmAdharmAvabodhane / tathA hi-dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyata ityadRSTArthakalpanA'rthApattiH / na ca dharmeNa vinA kazcidartho nopapadyate; yato'sya kalpanA bhvissyti| ___ abhAvo'pi pramANAbhAvo nAsti' ityasyArthasya prasiddhaye prabhavati, na vidhau / tasmAdabhAvavaktrasthau dharmAdharmoM yadi codanA na zaknuyAduddhartum, tenaiva grastau syAtAmiti codanAlakSaNo'rtho dharmAdirnendriyAdilakSaNaH / codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaJjAtIyakamarthaM zakto'bhyavagamayitum, nAnyat kinycnendriym|ato'vshyN codanA prmaannyitvyaa| 'codanA' iti ca kriyAyAH pravartakaM nivartakaM ca vAkyamAhuH / tathA"svargakAmo'gniSTomena yajeta" ( ) iti pravartakam, "na hiMsyAd bhUtAni" ( ) iti nivrtkm| tasyAzca prAmANyopAyaM bhavatAM vijJaptimAtraM traidhAtukamiti pratijJArthaH, sa na yujyte| kutaH? zrutibAdhanAt zrutyA vedena baadhnaat| cittavyatiriktAgnihotrAdiprakAzanAt, svayaM ca cittvytirekennaavsthaanaat| cittamAtranayoM ityuplkssnnm| tathA kSaNikatvanairAtmyasarvajJavairAgyAdipratijJApi bAdhyata eva; tdviruddhaarthpridiipnenaavsthaanaat|| 2084 // syAdetat-bAdhyeta sarvametat, yadi tasyAM prAmANyaM siddhaM bhavati? ityAha- sA hi pramANaM sarveSAM narAkRtatayA sthitaa| vaitathyaM pratipadyante pauruSeyyo giro ytH||2085|| avitathaM jJAnaM pramANam, taddhetutvAt sApi prmaannmucyte| katham? ityaahnraakRttyeti| apaurusseytvaat| anenAvitathajJAnahetutvaM vaitathyakAraNarAgAdidoSagaNAbhAvena pratipAdayati / prayoga:-yanmithyAtvahetudoSasaMsargarahitaM tadavitathajJAnakAraNam, yathA timirAdidoSAnupaplutaM cakSuH, mithyAtvaheturAgAdidoSasaMsargarahitazcApauruSeyatvAdveda iti svabhAvahetuH / vaidhaHdRSTAntenAnaikAntikatAM prihrnnaah-vaitthymiti| anena hi sAdhanAbhAvena sAdhyAbhAvasya vyAptimAdarzayati / tathA hi-doSA mithyAtvahetavaH yatraiva sanidadhati tatraiva svakAryamithyAtvamupasthApayanti, nAnyatra; kAraNamantareNa kaarysyaasmbhvaat| sambhave vaa'hetuktvprsnggaat| nApi tamantareNa bhavatastatkAryatvaM yuktam; atiprasaGgAdityato mithyAtvadoSayo:kAryakAraNabhAvAnupapattirahetukatvaprasaGgazca [G.585] mithyAtvasyeti viparyaye bAdhakaM pramANamiti naanaikaantiktaa| prayogaH-yatra hi yatkAraNaM nAsti tattatra na bhavati, yathA ayasyavidyamAnakAraNo dhUmaH / nAsti ca vaitathyahetumohAdidoSagaNaH zrutAviti kAraNAnupalabdhiH // 2085 // 1. pramANye yopAyaM-pA0, gaa0| 2. cittamAtratayeti-pA0, gA0 / 3 pysyvi0-maa0| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 tattvasaMgrahe nApyasiddhateti pratipAdayannAha doSAH santi na santIti puMvAcyeva hi shngkyte| zrutau karturabhAvAt tu doSAzajhaiva nAsti naH // 2086 // doSA hi puruSAzritAH; taddharmatvAt, tatkathaM te svAzrayamantareNa bhveyuH| sambhave vaa'naashrittvprsnggaat| eSa hyAzritadharmo yadAzrayAnuvidhAyitvam / doSAzrayazca puruSaH kartA, sa ca nivRtto veda iti kuto doSAzaGkA / eteneSTA sandigdhAsiddhatApi syAt // 2086 // syAdetat-doSAzrayasya karturabhAvo'pi katha siddha iti? atastadabhAvaM tadgrAhakapramANapaJcakanivRttyA pratipAdayati kartA tAvadadRSTaH sa kdaapyaasiiditiissyte| [G.586] na tAvat pratyakSataH kartA vedasya siddhH| tathA hi-ayamasAviti na zakyate zRGgagrAhikayA pratipAdayitum idaaniimnuplbhymaantvaat| AsItkartetyevaM tu kalpanIyam, sa cAdRSTaH san kadApyAsIditISyate yattadapramANakamiti shessH| .. nApyanumAnataH siddha ityAha adRSTapUrvasambandhaH smprtyjnyaanhetukH|| 2087 // anumAmavihIno'pi so'stIti priklpyte| / adRSTapUrveNa kA sambandho janyajanakabhAvalakSaNo yaH kriyate samprati vedasya vedanindakaiH, so'jJAnahetukaH; jnyaapkprmaannaabhaavaat| na hyadRSTena vahninA saha kazcid dhUmasya sambandhaM grahItuM prabhuH / tasmAdanumAnavihIno'pi sa kartA kalpyate / apizabdAnna kevalaM pratyakSavihInaH / zAbdapramANanivRttimAha Agamo'pi na tatsiddhayai kRtakAkRtako'sti n||2088 // svayamevApramANatvAt kRtako'sya na bodhkH| vedasya vyatirekeNAkRtakasyAbhAvAnna tAvadakRtako'pi / nApi kRtakaH; tasya svymevaaprmaanntvaat| tathA hi-kRtako bhavannAgamo vedasambaddhamanuprabhRtipuruSakartRko vA bhavet, tadasambaddha zAkyamuniprabhRtipraNIto vA? prathamapakSamadhikRtyAha manvAdivacanasyApi tatkRtaiva hi satyatA // 2089 // asambaddhastu vidviSTaH satyavAdI kathaM bhavet! . ato'nyakartRko'pyasti vedakArAgamo na naH // 2090 // tatkRtaiveti vedkRtaiv| anena svataH praamaannyaabhaavmaah| dvitIye pakSe dossmaahasmbddhstviti| asambaddho vedena; tatrAnadhikRtatvAt / anyakartRka iti asambaddhapuruSakartRkaH / vedakArAgamaH vedakArapratipAdakaH // 2089-2090 // upamAnAbhAvamAha1. puMvAcyeSu-pA0. gaa0| 2-2. 0rabhAvAnu-pA0, gaa0| 3. ye naSTA:-pA0; etena naSTA:- gA0 / 4. pA0, gA0 pustakayo sti| 5. 0dakRtaka:-pA0, gaa0| 6. pA0, gA0 pustayo sti| 7. smbddhsaadhyaa-paagaa0| 8. tena kRtau veti-jai0| . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA vedakArasadRk kazcid yadi dRzyeta samprati / tatastenopamAnena karturapyupamA bhavet // 2091 // arthApatterabhAvamAha - vedakArAdRte kiJcinna sidhyet pramitaM yadi / arthApattyA pratIyeta vedakArastato dhruvam // 2092 // nanu tena vinA kiJcid vede yannopapadyate / asmin sati hi bahveva prAmANyAdi na sidhyati // 2093 // paJcabhiraMgamyatvAdabhAvenaiva gamyate / tena durlabhabhAvo'sau pramANAbhAvabAdhanAt // 2094 // pramitamiti pramiti:= prmaannssttkpricchinnm| tena vineti kartrA / asminniti karttari / prAmANyAdItyAdizabdena dharmAdivyavasthA / sa abhAvenaiveti / abhAveMna pramANena nAstItyevaM gamyate; tasya pratiSedhaviSayatvAt / atha vA-abhAvena rUpeNa nAstItyevaM gamyata iti yAvat; pramANAbhAvAt / prmaannaabhaavbaadhnaaditi| pramANAnAmabhAvaH - nivRttiH, abhAvapramANamiti yAvat, tena baadhnaat| nAsti vedasya karteti siddham // 2087-2094 // syAdetat-yadi vedasyApauruSeyatvamevaM prasAdhya prAmANyaM prasAdhyate, hanta tarhi parataH prAmANyaM prayuktaM vedasya! tathA hi-na tAvad vedasya prAmANyaM pratIyate yAvadapauruSeyatA na sAdhyate ? ityAzaGkayAha aprAmANyanivRttyarthA vedasyApauruSeyatA / yeSTA sA'pi tvavastutvAt sAdhanIyA na sAdhanaiH // 2095 // anenaitadAha -- na hyasmAbhirasiddhaM prAmANyaM vidhirUpeNa prasAdhyate, kiM tarhi ? [G.587] pareNa yadaprAmANyamAsaMktaM tannivRttiH kriyate / apavAde ca niraste svayamevotsargo'napoditaH siddho'vatiSThate / nApyapauruSeyatvaM prasAdhyate; yatastatsAdhanadvAreNa sAmarthyAt parataH prAmANyaprasaGgaH syAt ! kiM tarhi ? tasyApauruSeyatAnivRttimAtralakSaNatvenAvastutvAt // 2095 // yadi na sAdhyate, kathaM tarhi svayaM sidhyati ? ityAha 501 * yannAma tArkiko brUyAt pauruSeyatvasAdhanam / tannirAkaraNAt siddhA vedasyApauruSeyatA // 2096 // nanu nirAkRte'pi parapakSe svapakSamasAdhayataH pramANena kathaM tatsiddhiH, yena kRtArthA vedavadino bhavanti ? ityAha vastubhUtau hi yau pakSau pradhAnaparamANuvat / tayoranyatarAsiddhyA netaraH sidhyati svayam // 2097 // " 'pradhAnaparamANuvat" (tattva0 2097) ityetadvyAcaSTe - pradhAnakAraNatvasya nirAkRtyApi sAdhanam / - 1. jai0 pustake nAsti / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 tattvasaMgrahe sAdhyaM hetvantareNaiva paramANukRtaM jgt||2098|| vaizeSikeNa yadyapi 'sAGyopanyastapradhAnakAraNaM jagatsAdhanaM nirAkRtam, tathApi hetvantareNaiva paramANukRtaM jagat sAdhanIyam, ihApyevaM bhaviSyatIti cet ? ityAha bhAvapakSaprasiddhayarthamucyate yattu saadhnm| tasmin nirAkRte samyagabhAvaH sidhyati svym||2099|| bhAvapakSa:=pauruSeyatA,tannivRttiH abhaavpkssH| anyo'nyaparihArasthitalakSaNayozcaikapratiSedhasyAparavidhinAntarIyakatvAdityabhAvaH svayaM sidhyatIti bhAvaH // 2099 // yat pUrvAparayoH koTyoH paraiH saadhnmucyte| tannirAkaraNaM kRtvA kRtArthA vedavAdinaH // 2100 // tathA hi-vedasya pUrvAparayoH koTyorutpAdavinAzalakSaNayoH siddhaye yad bauddhaiH sAdhanamucyate, tannirAkaraNamAtreNaiva vedApauruSeyatvasya koTidvayazUnyatAlakSaNasya siddhAviSTasiddhyA kRtArthA vedavAdinaH // 2100 // nanu nirAkRte'pi tatsAdhane vedasya nityatvaM vidhirUpaM yatnAntareNa sAdhanIyam, [G.588] tat kathamasAdhayanto vedasya kRtArthA bhaveyurvedavidaH? ityAha nityatvaM vasturUpaM yat tdsaadhytaampi| svayaM bhavati tatsiddhiH pUrvapakSadvaye hte||2101|| pUrvapakSadvayam=pUrvAparayo: koTyoH sAdhanam // 2101 // yathA pUrvapakSadvaye hate nityatvasya svayaM siddhirbhavati, taddarzayati pUrvA vedasya yA koTi: paurusseytvlkssnnaa| parA vinAzarUpA ca tadabhAvo hi nitytaa||2102|| pUrvAparakoTidvayaparihArasthitalakSaNatvAnnityatvasya, parasparaparihArasthitalakSaNayozcaikanirAkaraNasyAparasadbhAvanAntarIyakatvAdityuktam // 2102 // yadyevam, yadi tadabhAvo nityatA, na tarhi vastudharmo nityatA prApnoti? ityAha yannAdau kriyate vedaH pazcAnnaiva vinshyti| tadeva tasya nityatvaM jJeyaM tadapi cenmtm||2103|| akRtatvAvinAzAbhyAM nityatvaM hi vivkssitm| tau cAbhAvAtmakatvena nApekSate svsaadhnm||2104|| anena vastubhUtasya vedasyAtmagata evAsau dharma iti prtipaadyti| yadyevam, vastubhUtatvAt sAdhyaM tarhi nityatvaM prAptamiti prvcnaavkaashmaashngkte-jnyeymityaadi| jJeyam=pramANena jJAtavyam, sAdhyamiti yaavt| tau ceti / akRttvaavinaashau| svarUpasya sAdhanaM svsaadhnm| abhAvasyApi vastutvAvirodhAt satyapyakRtAvinAzitvalakSaNatve nityatvasya nAvastutvamiti bhAvaH // 2103-2104 // evaM tAvat pramANapaJcakanivRttyA vede karturabhAvasiddhyA yanmithyAtvahetudoSasaMsarga1-1. kAraNajagat-pA0, gaa0| 2. atrAha-pA0, gaa0|| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 503 rahitamityasya heto siddhiH / nApi viruddhatA; sapakSe bhaavaat| vipakSe cAbhAvAnnApyanaikAntikatvamiti siddhaM vedasya praamaannym|| sAmprataM paraprayuktasya vedAprAmANyasAdhanadvayasya vistareNa duussnnmaarbhte| tatredaM sAdhanadvayam-yadaindriyakaM prayatnAnantarIyakaM ca, tadanityam; yathA ghaTaH, tathA ca zabda:-iti svabhAvahetusAmAnyena zabdasyAnityatve siddhe vedasyApyanityatvasiddhyA sAmarthyAdasyAH puruSavAkyavanmithyAtvaM setsyatIti [G.589] parasya bauddhAderabhiprAyaH / atra zAbdAdipramANaiH pratijJAbAdhAM vistareNa pratipAdayati / tatra zAbdapramANabAdhAM tAvadAha vedavAkyArthamithyAtvaM yo vdtynumaantH| tasya vaidikavijJAnabalAt pakSo nivarttate // 2105 // vedAdAgataM vaidikam-agnihotrAt svargo bhvtiityaadi| tadbalAt pakSo nivartate; tena baadhymaantvaat| yathoktam-"na cAsya codanA syAdvA naveti saMzayitaM pratyayamutpAdayati, na ca viparItamithyaitaditi' kAlAntare puruSAntare dezAntare'vasthAntare vA punaravyapadezyapratyayo bhavati / yo'pyanyapratyayaviparyAsaM dRSTvA'trApi viparyayaH sidhyatItyAnumAnikaH pratyaya utpadyate, so'pyanena pratyakSeNa virudhyamAno bAMdhyate" (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.5) iti // 2105 // nanu ca tulyabalayoH kathamekenetarasya bAdhA? atha tulyabalatve'pi bAdhA, anumAnena tarhi tasya kiM na bAdhA syAt ? ityAha tacca pratyakSatulyatvAd vaidikaM blvttrm| na zakyamanumAnena kathaJcidapi bAdhitum // 2106 // anumAnaM kathaM tarhi tena bAdhyate? ityAha.. pratyakSapakSanikSiptaM zAstrameva yataH sthitm| .balavattaramityetadanumAnasya bAdhakam // 2107 // yathoktam-"pratyakSastu vedavacanapratyayaH, na cAnumAnaM pratyakSavirodhi pramANaM bhavati" iti // 2107 // . kathamanumAnAdAgamasya balIyastvaM yena pratyakSatulyatvaM tasya? ityAha dRSTAntamirapekSatvAd doSAbhAvAcca laaghvm| . Agamasya pramANatve nAnumAnasya tAdRzam // 2108 // tenAgamAnumAnAbhyAM yatrArthe saMzayo bhvet| tatrAgamabalIyastvAt kAryastenaiva nirNayaH // 2109 // pramANatva iti lAghavApekSA vissysptmii| nAnumAnasya tAdRzAmiti / tasya dRSTAntApekSatvAd, doSasadbhAvAcca / doSastu pratyakSatulyena vaidikena jJAnena bAdhyamAnatvAt // 2108-2109 // [G.590] nanu ca yadevobhayasiddhaM tadeva dUSaNaM bhavati, na ca bauddhasyAgamaH pramANam; 'dve eva pramANe' ityavadhAraNAt, tat kathamasiddhanAgamapramANyena bAdhA kriyate bauddhaM prati? ityAzaGkayAha1. mithyaitaditi-pA0, gaa0|| 2. na prmaannN-jai0| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe mamApramANamityeva vedo'rthaM bodhayannapi / vaktuM na dveSamAtreNa zakyate 'satyavAdinA // 2110 // dveSAdasammatatvAdvA na ca syAdapramANatA / na ca prItyabhyanujJAbhyAM pramANamavakalpyate // 2111 // dviSanto'pi ca vedasya naivAprAmANyakAraNam / kiJcijjalpanti ye naite bhaveyuH satyavAdinaH // 2112 // dhAraNAdhyayanavyAkhyAkarmanityAbhiyogibhiH / mithyAtvaheturajJAto dUrasthairjJAyate katham ! // 2113 // abhiyuktA hi ye yatra tannibaddhaprayojanAH / tatratyaguNadoSANAM jJAne te'dhikRtA yataH // 2114 // ye tu brahmadviSaH pApA vedAd dUraM bahiSkRtAH / te vedaguNadoSoktIH kathaM jalpantyalajjitAH ! // 2115 // evaM manyate--na hIcchAmAtreNa vastunaH siddhyasiddhI bhavataH, yenAbhyupagamamAtreNa na siddhamAgamaprAmANyaM bhavet, kiM tarhi ? pramANabalena yat siddhaM tad dvayorapi siddham, dRDhatarazcAgnihotrAdivAkyAt pratyaya iti pratipAditam, tat kathamapramANamiti zakyaM vaktum, kevalaM vAGmAtrametad bhavatAm ! niryuktikamiti saGkSepArthaH / asammatatvAditi / lokasyAbhyanujJA = loksmmttvm| dUrasthA iti / zAkyAdayo vedAt / taddhAraNAdikarmabahiSkRtatvAt / tannibaddhaprayojanA iti / tatra = tra = vede, nibaddham = uktam, prayojanam - puruSArtho yAgAdilakSaNo yeSAM . te tathA / brahmadviSa iti vedadviSaH / tadudbhUtaM vA jJAnaM brahma // 2110-2115 // atha vA-mA bhUdAgamato bAdhA, tathApi duSTa eva pratijJArthaH; pratijJAdibhirmAnairbAdhyamAnatvAditi pratipAdayannAha-- kiJca zabdasya nityatvaM zrotrajapratyabhijJayA / vibhutvaM ca sthitaM tasya kro'dhyavasyed viparyayam // 2116 // [G.591] anena pratyakSato bAdhAmAha / tathA hi - 'sarvakAlaM sa evAyam' iti pratyakSAbhijJAyamAnatvAnnityatvaM pratyabhijJAkhyAt pratyakSAt siddham / sarvatra deze pratyabhijJAnAdvibhutvaM ca siddhamiti ko viparyayaM nityavibhutvayoradhyavasyet, naiva kazcit ! nityatvavyApitvaviparyayo'nityatvamavibhutvaM ca // 2116 // 504 tasmAdityupasaMharati tasmAd yA sarvakAleSu sarvadezeSu caiktaa| pratyakSapratyabhijJAnaprasiddhA sA'sya bAdhikA // 2117 // sarvakAleSviti / atItAnAgatavarttamAneSu / asyeti piryayasya // 2117 // jvAlAderityAdinA pratyabhijJAyA vyabhicAramAzaGkate -- 1. pA0, gA0 pustakayormAsti / 3- 3. pratyakSasiddham -- pA0, gA0 / 2. dRSTa- jai0 1 4. vA- pA0, gA0 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA jvAlAdeH kSaNikatve'pi pratyabhijJeti cenna tat / tatra hi pratyabhijJeyaM sAmAnyaM nityameva naH // 2118 // bhedabuddhistu yatrAMze syAt kenacidupAdhinA / na tatra pratyabhijJAnaM bhedabuddhayAvadhAritam // 2119 // Adizabdena lUnapunarjAtAnAM kezanakhatRNAdInAM nirjharAdInAM grahaNam; yatastatrApi pratyabhijJA'sti--ta evAmI kezAH, tAnyeva tRNAni, saiva nirjharadhArA, tadeva sarito jalamiti ? naitadasti tatra hi sAmAnyaM tejastvAdi pratyabhijJAyate tacca nityamiSTameveti kuto vyabhicAraH ! yadapi vyaktirUpamanityaM tatra naiva pratyabhijJAyata iti ? tathApi kuto vyabhicAraH / yatrAMza iti mandaratamAdau / kenacidupAdhineti / mandatvordhvagamanAdinA / kathamavagatam ? ityaahbhedbuddhyaavdhaaritmiti| bhinnabuddheretadavagatamityarthaH // 2118-2119 // , anumAnairbAdhAmAha- dezakAlAdibhinnAzca gozabdavyaktibuddhayaH / samAnaviSayAH sarvAM na vA nAnArthagocarAH // 2120 // [G.592] gozabdavyaktiSu yA buddhayoM dezakAladrutadhyavilambitAdipratibhAsabhedabhinnAstA ekArthaviSayAH, nAnArthaviSayA na vA bhavanti; gorityAkAropagrahaNotpAdyamAnatvAt, sampratyupannagobuddhivat // 2120 // 505 gaurityutpadyamAnatvAt smprtyutpnnbuddhivt| gozabdabuddhyA hyastanyA gozabdo'yaM prakAzitaH // 2121 // atha vA-yA yA gozabdaviSayA buddhiH sA'yatanagozabdaviSayA; gozabdaviSayatvAt, adya prasUtagozabdabuddhivat / gozabdaviSayA ca hyastanI gozabdabuddhiriti svabhAvahetuH // gozabdaviSayatvena yathaivAdya prasUtayA / iyaM vA taM vijAnAti taddhetoH pUrvabuddhivat // 2122 // atha vA- adyatanI gozabdabuddhirdharmiNI, hyastanagozabdaviSayatvaM sAdhyadharmaH; gozabdaviSayatvAditi hetu:, hyastanI gozabdabuddhirdRSTAntaH / etadevAha - iyamityAdi / iyamityadyatanI / tamiti hyastanagozabdajJAnopalabdhaM gozabdam / taddhetoriti gozabdaviSayatvAt // ubhe vA'pyekaviSaye bhavetAmekabuddhivat / - dezakAlAdibhinnA vA samastA gotvabuddhayaH // 2123 // atha vA-ubhe hyastanyadyatanyau buddhI ekaviSaye gozabdaviSayatvAdekagozabdabuddhivat / ubhe cetyetadeva darzayati / hetuH prakRtatvAt sujJAta iti noktaH // 2123 // ekagozabdajanyAH syurgodhItvAdekabuddhivat / hyastanoccAraNo vA'pi gozabdo'dyApi vidyate // 2124 // atha vA-samastA gotvabuddhayo dezAdibhedabhinnA ekagozabdajanyAH; godhItvAt, 1. tattu -- pA0, gA0 / 3. pratibhedabhAsabhinnA:- gA0 / 2. pA0, gA0 pustakayornAsti / 4. 0 dAdyoccA0 - jai0 1 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . tattvasaMgrahe ekgobuddhivt| pUrvaM gozabdaviSayA buddhayo dharmiNyaH, ekaviSayatvaM ca sAdhyam; idAnIM ca gotvajAtiviSayA buddhayo dharmiNyaH, ekagobdajanyatvaM sAdhyamiti vizeSaH / hyastanamuccAraNamasyeti hyastonoccAraNaH / 506 gozabdajJAnagamyatvAdadyoccAritazabdavat 1 rati zrUyamANo'dya ko'pi zabdo mayA zrutaH // 2125 / / [G.593] ayaM ca dharminirdezaH / adyApi varttanaM sAdhyadharmaH / zeSaM subodham / gauriti zrUyamANo'dyeti dhrminirdeshH| tasya hyo'pi zravaNaM sAdhyadharmaH / pUrvoditAditi gozabdajJAnagamyatvAt // 2125 // hetoH pUrvoditAdeva hya uccAritazabdavat- / zabdo vA vAcako yAvAn sthiro'sau dIrghakAlabhAk // 2126 // atha vA-yAvAn vAcakazabda ityayaM dharminirdezaH / tasya dIrghakAla bhAktvaM sAdhyadharmaH // 2126 // sambandhAnubhavApekSajJeyajJAnapravarttanAt " ya IdRk sa sthiro dRSTo dhUmasAmAnyabhAgavat // 2127 // sambandhAnubhavApekSajJeyajJAnapravarttanAditi hetu: / sambandhAnubhavamapekSata iti sambandhAnubhavApekSam, tacca tat jJeyajJAnapravarttanaM ceti tathoktam / tasmAt sthiro jJeyaH / sthirasyaiva viseSaNaM dIrghakAlabhAgiti / kAlasthairyeNa sthiratvamatrAbhipretam, na tu dezasthairyeNa parvatAderiveti vizeSaNena darzayati / dhUmasAmAnyabhAgavaditi dRSTAntaH / svalakSaNasyAnanvayAnna liGgatvamiti sAmAnyabhAga eva dRSTAntaH // 2127 // asthirastu na sambandhajJAnApekSo'vabodhakaH / tAdAtvikanimittatvAd dIpavidyutprakAzavat // 2128 // zabdAnityatvapakSo'taH sarvairebhirvirudhyate / anumAnairdRDhaiH siddhernityA zabdAstataH sthitAH // 2129 // asthirastvityAdi vyatirekakathanam / taadaatviknimittvaaditi| tAdAtvikam= tAvatkAlikaM vyavahArakAlAnuyAyi nimittaM sambandho yasya sa tathoktaH, tadbhAvastattvam // 2128-2129 // nanu cAnayA dizA ghaTAdInAmapyekatvaM zakyate vaktum / tathA hi- sarvA dezakAlAdibhinnA ghaTAdivyaktibuddhayaH samAnaviSayAH, na vA nAnArthagocarAH; ghaTa ityutpadyamAnatvAt sampratyutpannaghaTabuddhivadityevamAdi / nacaikatvaM ghaTAdInAmiSTaM dRSTaM vA, tasmAdete sarva eva hetavo vyabhicAriNa ityAzaGkayAha ghaTAderekatApattau jAtyeSTaM siddhasAdhanam / vyaktInAmekatApattiM kuryAccedanayA dizA // 2130 // yadi jAtyA=jAtirUpeNa, ghaTAdInAmekatvaM sAdhyate prasaGgena, tdaasiddhsaadhnm| 1. aAstanI - pA0, gA0 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 507 "" taduktam - " aMzo hyetasya jAtyAkhyo nityo dhvaMsItaro mataH (lo0 vA0, za0 ni0 352) iti / atha vyaktirUpANAmekatvaM prasaGgena sAdhyate ? tadApi na vyabhicAraH; pratyakSAdibhirbAdhitatvAdasyAH pratijJAyAH, yasmAdabAdhiviSayatve satIti sarve hetavaH savizeSaNA ihAbhipretAH / tat kuto vyabhicAra ityabhiprAyaH // 2130 // tathA dRSTaviruddhatvaM vAcyaM sarvapramANakam / yato'dhyakSAdibhirmAnairvyaktibhedaH sunizcataH // 2131 // pratijJAyA iti zeSaH / zeSaM sugamam // 2131 // punarapi zabdAnityatvapratijJAyA anumAnArthApattibhyAM bAdhAmAha / tatredamanumAnam[G.594] yayorakRtrimaH sambandhastAvakRtrimau yathA''kAzaparamANU / akRtrimazca sambandhaH zabdasya cAdisaMjJakenArthena vAcyavAcakabhAvalakSaNa iti svabhAvahetuH / asiddhiM pariharannAhakRtrimatve ca sambandhastatprayogApavarjanAt / tadekavyaktiniSThatvAnnaivaM sArvatriko bhavet // 2132 // kRtrimatve ca sambandhasyetyapekSaNIyam / yadi sa'mbandhaH kRtrimo bhavet, tadA tatprayogApavarjanAt-zabdaprayogavinAzAt, zabdasyApi vinAza iti sArvatrikaH= sarvaprayogAnuyAyI, na syAt / kutaH ? tadekavyaktiniSThatvAt = ekagovyaktiniSThatvAt / tatrArthApattiHyeyaM sammukhe'nekasminnekasyAmapi govyaktau sAmAnyasthite sati gauzabdAnniSkRSTasya gotvasyaiva pratipattiH, sA zabdamantareNAnupapannA // 2132 // katham ? ityAha-- pArthivadravyasattvAdilAGgalatvAdisaGkarAt / * vinA prayogabhUyastvaM na syAd gotvAvadhAraNAt // 2133 // zAbdapramANapUrvikeyamarthApattiH // 2133 // - tasmAdakRtrimaH zabdo na kadAcid vinazyati / nityena nityasambandhAdAkAzaparamANuvat // 2134 // tasmAdakRtrima: zabda ityanumAnamupasaMharati / nityeneti / jAtisaMjJakenArthena' / nityam=sarvakAlaM sambandhAt / yathA paramANUnAM nityenAkAzeneti // 2134 // arthApatteranaikAntikatvaM pariharannAha sammukhAnekasAmAnyaviSayazca sakRczrutaH / niSkRSTaM svArthavAcitvaM gozabdo na prapadyate // 2135 // bahubhiH zravaNaireSa prANitvAdIni varjayet / zuklAdigamanAdIni sAsnAlAGgUlatAdi ca // 2136 // zAbaleyAdikhaNDAdivyaktIH svasvanibandhanAH / niSkRSTagotvavAcitvaM cireNa pratipadyate // 2137 // 1. aMzA- pA0, gA0 / 4. 0vadhAraNA- pA0, gA0 / 2. 0 viSayatvena pA0, gA0 / 5. jAtisaMjJAkenA0 pA0 gA0 / 3. zabdapramANakam- pA0 gA0 1 6. varjayan-- pA0, gA0 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 tattvasaMgrahe yathoktaM bhASye-"nitye tu khalu vai zabde bahukRtva uccAritaH zrutapUrvastvanyAnyAsu * goSvanvayavyatirekAbhyAmAkRtivacanatvamavagamayiSyati', tasmAdapi nityaH" (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.19) iti| vyaktI: svasvanibandhanA iti| yathAsvaM bhedabhinnA ityrthH| bhinnatvaM hi tAsAM bhedprtipttinibndhnm| [G.595] tena svaM bhinnatvaM bhedapratipattinibandhanaM yAsAM tA: svanibandhanAH / varjayanniti sambandhaH // 2135-2137 // ... syAdetat-yadi nAma cireNa pratipadyate, tathApi kathaM sarvakAlabhAvitvaM zabdasya? ityAha tAvatkAlaM sthiraM cainaM kaH pazcAnnAzayiSyati! tAvatkAlam nisskRssttsvaarthprtipaadnkaalm| nanu yathA ghaTAdInAM tAvatkAlaM sthirANAmapi mudgarAdibhyaH pazcAd vinAzaH, tathA zabdasyApi bhaviSyati? ityAha . sambhAvyate'sya nAzitvaM na bhUyo'nyena hetunaa|| 2138 // . yathA zastrAdibhizchedAjarayA vA ghttaadyH| / najhyantItyavaMgamyante naivaM zabde'sti kaarnnm||2139|| bhUya iti / punaH yathA zastrAdibhizchedAd vinAzaM pratipadyante ghaTAdayo jarayA vA, naivaM zabde'sti kAraNam / katham? amUrttatvAt, ghaTAdInAM ca mUrttatvAditi bhAvaH // 2138-2139 / / yaduktam "ghaTAderekatApattau jAtyeSTaM siddhsaadhnm| vyaktInAmekatApattiM kuryAccedanayA dishaa| tadA dRSTaviruddhatvaM vAcyaM srvprmaannkm||" (zro0 vA0, za0 ni0 422, 423) iti / tadihApi samAnam-'gAdInAmekatApattau jAtyeSTaM siddhasAdhanam' iti sarvaM vaacym| tathA hi-dezakAlaprayoktabhedAd gavAdivyaktivad gAdivarNavyaktayo bayaH, tadAdhAraM ca gotvAdi, tadvadne gatvAdyapi sAmAnyamiSTamiti sarvaM samAnam ? ityAzaGkayAha dezakAlaprayoktRNAM bhede'pi ca na bhedvaan| gAdivarNo yatastatra pratyabhijJA prisphuttaa||2140|| pratyabhijJAkhyAt pratyakSAd vyaktInAmekatvaM siddhm| na 'cAnumAna' pratyakSavirodhe pramANIbhavati; pratyakSasya sarvapramANajyeSThatvAdityabhiprAyaH // 2140 // nanu drutamadhyavilambitAdipratItibhedAd bhedaH siddha eva vyaktInAm, tat kathamucyate pratyabhijJA parisphuTA? ityAha ___ na hi drutAdibhede'pi niSpannA smprtiiyte| . 1-1. gozabde-tatrasthaH paatthH| 2. mavagamayati-pA0, gaa0| 3. tad-pA0/ 4. pratyabhijJAkhyAttu-pA, gA0 / 5. nAnumAnaM-pA0, gaa0| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 509 gavyaktyantaravicchinnA gavyaktiraparA sphuttaa||2141|| niSpenneti aklpitaa| vicchinneta bhinnA / gavyakti:=gakAravyaktiH / pratyabhijJayaikIkRtatvAnna gavyaktiparA'stIti bhAvaH // 2141 // [G.596] nanu ca gatvAdijAtirevAtra pratyabhijJAyate na vyaktiH, tatkathaM vyakteH pratyabhijJA? ityAha gakAro'tyantaniSkRSTagatvAdhAro na vidyte| gAnyabuddhayanirUpyatvAt prklpitgtvvt||2142|| gAnyabuddhyanirUpyatvAditi / gakArAdanyo gAnyaH, tasmin buddhiH, tayA'nirUpyatvAt= agraahytvaat| parakalpitagatvavaditi / 'ni:sAmAnyAni sAmAnyAni' iti pareSAM siddhAntAt // 2142 // varNatvAccApi sAdhyo'yaM khakArAdivadeva c| vyatirekasya cAdRSTe traM dRSTaM nivrttkm|| 2143 // . varNatvAccApi saadhyo'ymiti| gatvaniSedha iti zeSaH / tatra prayogaH-yo varNa:2 so'tyantaniSkRSTagatvAdhAro na bhavati, yathA khakArAdivarNaH / varNazcAyaM gakAra iti viruddhavyAsopalabdhiH; gatvAdhAratvaviruddhena kila varNatvasya vyAptatvAt / na cAtra pratijJAyA dRSTavirodha ityAha-vyatirekasyetyAdi / vyatireka:=bhedaH / dRSTam-pratyakSam // 2143 // syAdetat-bauddhaM prati siddhasAdhyatA, tathA hi--ekatvabuddhiranyApohanibandhanaiveSTA, na vyatiriktagatvanibandhanA, tatazca pratiSiddhe'pi vyatiriktaM gatve naikatvabuddhivazAdekatvaM varNasya sidhyati, aMnyApohanibandhanatvAttasya? ityAzaGkhyAha dvayasiddhastu varNAtmA nityatvAdi yathaiva c| - kalpitasyeSyate tadvat siddhsyaivaabhyupeytaam||2144|| kimityubhayasiddhaM varNAtmAnaM parityajya kalpitasyaivAnyApohasya nityatvAnekatvavyApitvAdayo varNyante? 'jAtidharmavyavasthiteH' iti vacanAt / yuktaM yadevobhayasiddha tasyaiva kalpayitum, anyathA hyadRSTakalpanAprasaGgaH syaat|| 2144 / / tenaikatvena. varNasya buddhirekopjaayte|| vizeSabuddhisadbhAvo bhaved vynyjkbhedtH||2145|| tasmAdekatvAdeva varNasyaikA pratyabhijJAbuddhirupajAyate / yadyevam, drutamadhyavilambitAdivizeSabuddhiH kathaM bhavet ? ityaah-vishessbuddhiityaadi| vyaJjakA:-vAyavIyAH saMyogavibhAgAH // 2144-2145 // nanu vAyorazrotraviSayatvAt tadIyA api saMyogavibhAgA azrautrA eva, tat kathamagRhIte [G.597] vyaJjake vyaGgayasya grahaNaM bhavati. na hyAlokAgrahaNe tavyaGgayasya ghaTAdergrahaNaM yuktamiti manyamAnazcodayati1. gAnyabuddhinirUpyatvAt- pA0, gA0 / 2. - gavarNa:- pA0, gA0 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 tattvasaMgrahe nanu yasya dvayaM zrotraM tasya buddhidvayaM bhvet|| bhavato'tIndriyatvAt tu kathaM nAdairvizeSadhIH // 2146 // ... ysyeti| yasya= vaiyAkaraNAde?SAtmako dhvanirvyaJjakaH, na tu vAyavIyasaMyogavibhAgAtmakaH, tasya dvayam-vyaGgyaM vyaJjakaM na zrotragrAhyamiti' buddhidvayam-ekabuddhiH, vizeSabuddhizca bhvti| bhavatastu mImAMsakasya kathaM nAdairvAyavIyasaMyogavibhAgAtmakaivizeSadhIbhavet, kutaH? atiindriytvaat| nAdAnAmiti zeSaH / / 2146 // nAdenetyAdinA pratividhatte nAdena saMskRtAcchotrAd yadA zabdaH prtiiyte| tadupazreSatastasya bodhaM kecit prcksste||2147|| tadupazreSata iti zabdopazreSataH / tasya naadsy| bodhm=grhnnm| kecit pracakSateyadyapi kevalasya nAdasya zrotreNAgrahaNam, tathApi zabdopathuiSTasya tu grhnnmstyev-iti| buddhidvayaM bhavedeveti teSAM bhAvaH // 2147 // naiva vA grahaNe teSAM zabde buddhistu tdvshaat|| naiva ktyanenAgrahaNapakSe'pi buddhidvayaM smrthyte| teSamiti nAdAnAm / vaayviiysNyogvibhaagaatmnaam| kathamagRhItavyaJjake vyaGgye buddhirbhavet? ityAha-zabde buddhistuM tdvshditi| naadvshaat| tatsattAmAtreNaiveti yaavt| bhavatu nAma svarUpamAtragrahaNam, mahattvAdivizeSagrahaNaM tu kathaM bhavati? ityAha saMskArAnukRtezcApi mhttvaadyvbudhyte||2148|| yadA mahadbhirnAdairmahAn saMskAra AdhIyate zrotre, tadA mahattvaM pratIyate zabde; yadA "tvalpairalpaH, tadA'lpatvamityevaM saMskArAnukArAt taratamabhedo'pi yojyaH // 2148 // nanu ca yadetanmahattvAdi gRhyate tadvyaJjakasthameva bhavanmate, na vyaGgyastham; tacca vyaJjakAgrahaNAdagRhItameveti tat kathamagRhItvA vyaJjakasthaM mahattvAdi zabde samAropayet, na hyaviSayIkRtasya jalAdermarIcikAdAvAropo bhavet ? ityAha madhuraM tiktarUpeNa zvetaM pItatayA ythaa| gRhNanti pittadoSeNa viSayaM bhrAntacetasaH // 2149 // [G.598] yathA pittadoSeNa madhurAdikaM viSayaM tiktAdirUpeNa gRhNantyagRhItvaiva pittasvarUpam // 2149 // tathA vegena dhAvanto nAvArUDhAzca gacchataH / parvatAdIn prajAnanti bhrameNa bhramatazca taan|| 2150 // yathA vA-AzugamananauyAnabhramaNairAhitavibhramAH parvatAdIn. gacchato bhramatazca pazyanti1. shrothaagraahymiti-jai0| 2. gRhItavyavyaJjake-pA0, gA0 / 3. 0kRte: saapi-jai0| 4-4. tvalpairalpatvamityevaM-pA0, gA0 / 5. ythaa-gaa| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA maNDUkavasyAktAkSA vaMzAnuragabuddhibhiH / vyaktyalpatvamahattvAbhyAM sAmAnyaM ca tadAzrayam // 2151 // yathA ca-maNDUkavasayA'ktacakSuSo vaMzAnuragarUpeNa vIkSante / yathA ca vyakteralpatvamahattvAbhyAM sAmAnyaM tadAzrayam = vyaktyAzrayam, alpatvamahattvAbhyAM pratipadyante, sattAkhyaM mahAsAmAnyamalpaM tu gotvAdIti / anyathA hi nityasarvagatatvena sarvasya tulyatvAt kiMkRtaM sAmAnyasyAlpatvaM syAt // 2150 // gRhNanti yadvadetAni nimittagrahaNAd vinA / vyaJjakasthamabuddhvaivaM vyaGgye bhrAntirbhaviSyati // 2152 // 511 tasmAd yadvadetAni madhurAdIni tiktAdirUpeNa gRhNanti nimittasya pittAdergrahaNamantareNa, tathA vyaJjakasthaM mahattvAdikamagRhItvaiva zabde mahattvAdibhrAntirbhaviSyati / abuveti / bhrAntikriyApekSayA samAnakartRtvam, anyathA tvApratyayo na syAt // 2149-2152 // atha kathamavagatam-yeyaM hrasvamahattvAdidhIH zabde bhavati sA paropAdhikA, na tu svata eva; mahattvAdibhedasadbhAvAt ? ityAha svato hrasvAdibhedastu . nityatvAdervirudhyate / sarvadA yasya sadbhAvaH sa kathaM mAtrikaH svayam // 2153 // tasmAduccAraNaM tasya mAtrAkAlaM pratIyatAm / dvimAtraM vA trimAtraM vA na varNo mAtrikaH svym|| 2154 // Adizabdena dIrghaplutodAttasvaritaSaDjAdibhedaparigrahaH / nityatvAdervirudhyata iti / pratyabhijJayA nityatvasya siddhatvAditi bhAvaH // 2153 - 2154 // nanvityAdinA paramatenAbhivyakterasiddhimAzaGkate - nanu nAdairabhivyaktirna zabdasyopapadyate / sAM hi syAcchabdasaMskArAdindriyasyobhayasya vA // 2155 / / tatra sarvaiH pratIyeta zabdaH saMskriyate yadi / nirbhAgasya vibhorna syAdekadeze hi saMskriyA // 2156 // [G.599] sA'bhivyaktiH zabdasya bhavantI vAyavIyaiH saMyogavibhAgaiH zabdasaMskArAdvA bhavet, indriyasaMskArAdvA, ubhayasya vA - zabdasyendriyasya ca saMskArAt / tatra yadi zabdaH saMskriyate, tadA pATaliputrAdAvekatra deze saMskRtaH sarvadezasthairgRhyeta; yugapat tasya sarvagatatvAt / athApi syAd--ekAMzastasya saMskRtaH, na tu sarvaH ? ityAha- nirbhAgasyeti / niravayavo hi zabda; amUrttatvAt / kathaM vibhutve'pi niravayavasyaikadezena saMskAraH syAt ! // 2155-2156 // 1. alpatvAdyAzrayam- pA0, gA0 / 3. nityavAde viru0 - jai0 1 jasTa - jai0 / athApi syAd - AdhArabhedAnniravayavasyApi sato bhedena saMskAro bhaviSyati ? ityAhana cApyAdhArabhedena saMskAraniyamo bhavet / 2. pA0, gA0 pustakayornAsti / 4. tataH- pA0, gA0 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 tattvasaMgrahe yataH zabdo nirAdhAro vyomAtmAdivadeva ca // 2157 // vibhutvAdAkAzAtmAdivannirAdhAraH zabdaH // 2157 // nanu' 'cAkAzaguNatvAcchabdasya guNAH svaguNinamAzritA' ityAkAzamAghAro'sti zabdasya ? ityAha athApyAkAzamAdhArastatrAnaMvayave sati / na syAt pradezasaMskAraH kRtsnazabdagaterapi // 2158 // tasyApyAkAzasyAnavayavatvAnnAdhArapradezabhedena saMskArabhedo'sti / nanu ca yadyapyAkAzamanavayavam, tathApi saMyogibhedAt ghaTAkAzadivat karNazaSkulIparyantaparicchinnamAkAzaM bhinnaM bhaviSyati ? ityAha- kRtsnazabdagaterapIti / na syAt pradezasaMskAra iti sambandhaH / akhaNDa eva hi zabdaH pratIyate sA ca pratItirvyomaikadezasaMskRtau na syAt // 2158 // kathamityetadeva nigamayannAha na hi sAmastyarUpeNa yAvad vyoma vyavasthitaH / zakyate sakalo boddhumekadezena saMskRtaH / / 2159 // na hyAkAzaM vyApya vyavasthitaH zabdastadekadezena saMskRtaH zakyate sakalo jJAtum // 2159 // [G.600] indriyasaMskArapakSe dUSaNamAha AkAza zrotrapakSe ca vibhutvAt prAptitulyatA / dUrabhAve'pi zabdAnAmiti jJAnaM prasajyate // 2160 // zrotrasya caivamekatvaM sarvaprANabhRtAM bhavet / tenaikazrutivelAyAM zRNuyuH sarva eva te // 2161 // yeSAM khaM zrotramiti pakSaH, teSAmekatvAdvibhutvAcca nabhasaH sarvazabdaistulyA prAptiriti dUrasthasyApi zabdasya grahaNaM prApnoti / zrotrasyaM ca sarvaprANabhRtAmekatvaM syAt / tatazcaiko yadA zRNoti sarvairapi zrUyeta, abhinnatvAcchrotrasya / ekAzravaNe sarveSAmazravaNadoSazca vaktavyaH / / 2160-2161 // syAdetat-dharmAdharmAbhisaMskRtayA karNazaSkulyA paricchinnamAkAzaM zrotram, ataH karNazaSkulimatyAkAzadeze zrotravyavasthiterdoSadvayamapIdamanAspadaM yadvibhutvAt prAptitulyatA zrotrasya caikatvaM sarvaprANabhRtAM bhavediti ? atrAha - tasyAnavayavatvAcca na dharmAdharmasaMskRtaH / nabhodezo bhavecchrotraM vyavasthAdvayasiddhaye // 2162 // na hyanavayavasya paramArthataH ekadezAH santi, yena kazcideva nabhodezaH zrotraM bhavet / vyavasthAdvayam prApteratulyatvavyavasthA, zrotrAnekatvavyavasthA ca / yadvA-zabdasya grahaNAgrahaNe vyavasthAdvayam // 2162 // 11. nanvAkAza0 pA0, mA0 1 3. 0miha - pA0, gA0 / 2-2. guNAzca guNina0- pA0, gA0 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 513 prakRcca saMskRtaM zrotraM sarvazabdAna prbodhyet| kiJca-sakRt ekavAraM saMskRtaM zrotraM sarvazabdAn prbodhyet=graahyet| tasya sarvazabdasAdhAraNatvAt / teSAM ca zabdAnAM vibhutvenaabhinnyogydeshtvaat| syAdetat-pratipattyarthameva vaktrA zrotuH zrotramabhisaMskRtam, tameva zabdaM tacchrotraM grAhayennAnyam ? ityAha ghaTAyonmIlitaM cakSuH paTaM nahi na buddhyte||2163|| etadeva prasaktavyaM viSayasyApi sNskRtau| na hi na budhyate, api tu budhyata eva; tulyatvAd dezayogyatAyA iti bhAvaH / sarvazabdagrahaNaM katham ? ityAha samAnadezavRttitvAt sNskaarsyaavishesstH|| 2164 // sarve'pi hi zabdA vibhutvena samAnAkAzadezavRttayaH, tatazcaiSAM saMskAro'pyaviziSTa [G.601] eveti srvgrhnnprsnggH|kvcit pAThaH- 'saMskAro hyavizeSataH' iti / tatra hizabdo hetau| avizeSata iti| AdyAditvAttRtIyAntAt tsiH| tatazcAyamartho bhavati-avizeSeNa yasmAcchabdAnAM saMskAraH kRtaH, samAnadezavRttitvAt, tataH sarvazabdagrahaH praapotiiti|| 21632164 // ___ syAdetat-yadyapyavizeSeNa saMskAraH, tathApi ya eva jidhRkSitaH zrotrA zabdaH, sa eva gRhyate nAnya iti ? atrAha.-.. ..: . sthiravAyUpanItyA ca saMskAro'sya bhavan bhvet| .. iSTaM cAvaraNApAye taddezAnyopalambhanam // 2165 // dvividho hi bAyuH- sthiraH, asthirshc| tatra yaH sthiraH, sa ghanAndhakAravat shbdmaavRtyaaste| tasya ca vaktRprayatnasamutthena vAyunA saMyogavibhAgA utpadyante / taizca saMyogavibhAgaistasya sthirasya vAyorapanayaH kriyate, sa eva ca zabdasya saMskAraH, nAnyaH svalakSaNapuSTyAdiH; tasya nitytvenaikruuptvaat| tataH kim? ityAha- iSTamityAdi / iSTamiti lokazAstrayoH / yathA ghaTAderandhakArApagame sati puro'vasthitasyAnabhISTasyApyupalabdhirbhavatyeva; yogyadezAvaMsthAnAt // 2165 // yaduktam- "yatra sarvaiH pratIyeta zabdaH saMskriyate yadi" (tattva0 2156) iti, tatra na doSaH; yasmAdeko'pi zabda: kaJcit puruSaM pratyasaMskRtaH, kaJcit prati saMskRtaH; yathA ekA strI vyapekSAbhedAnmAtA ca duhitA cetyAha. saMskRtAsaMskRtatve ca zabdaikatvena sidhytH| zabdasyaikatve sati saMskRtAsaMskRtatve dve avasthe niSparyAyeNa na prAptaH; avasthAmA 2-2. dRSTamAvaraNAo-pA0, gA0 / 1. saMsmRtau-pA0, gaa0| 3. taddeze'syopala-pA0; taddezasthopa0- gA0 / 4-4. sdynaavkaarvt-paa0| 5.5. dRSTamityAdi, dRSTamiti-pA0, gA0 / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 avasthAturabhedAt avasthAtRsvarUpavadavasthayorapyekatvameva prApnoti / yatpunarekA strI mAtA cocyate duhitA ceti ? tatra zabda eva kevalaM bhinnaH, na vastu / iha tu na vyapadezamAtraM bhinnam; zabdasya sarvapuruSagrahaNayogyatvAvizeSeNAvasthAnAt / tatazca grahaNAgrahaNe na syAtAm / na hi vyapadezAnyathAtvamAtreNArthakriyAniyatasvabhAvahAniryuktA / atha pratiniyatapuruSagrAhya eva tasya svabhAva:, tena grahaNAgrahaNe puruSazaktibhedAdaviruddhe iti cet na; yena hyekadA na gRhItaH puruSeNa, tena na kadAcidapi gRhyate / na caivam / tasmAnmA bhUdekatvahAniriti ekaivA'vasthA saMskRtAsaMskRtayoranyatarA'bhyupagantavyA zabdasya / tataH kim ? ityAha [G.602] ubhayasaMskArapakSe doSamAha tattvasaMgrahe ekAvasthAbhyupetau ca sarvairjJAyeta vA na vA // 2166 // pratyekAbhihitA doSAH syurdvayorapi saMskRtau / ato na vyaJjakaH zabde kathaJcidapi yujyate // 2167 // . pratyekaM zabdasyendriyasya ca saMskAre ye'bhihitA doSAste dvayorapi saMskAre bhaveyuH / ata ityupasaMharati // 2167 // uttaramityAdinA pratividhatte // 2168 // uttaraM zrotrasaMskArAd bhASyakAreNa varNitam / tadbhedAczrutibhedazca pratizrotRvyavasthitaH // 2168 // bhASyakAreNeti / yathoktam- "yasyApyabhivyaJjanti tasyApyeSa na doSaH ; dUre satyAH karNazaSkulyA anupakArakAH saMyogavibhAgAH, tena dUre yacchrotraM 'tannopalabhyante" (mI0da0, zA0, bhA0 1.1.13) iti / tadbhedAditi' = karNazaSkulI zrotrabhedAt / zrutibhedaH pratItibhedaH 1. nanu ca kathamanyasya saMskAre'nyasyAbhivyaktirbhavati ? ityAha-yathA ghaTAderdIpAdirabhivyaJjaka iSyate / cakSuSo'nugrahAdeva dhvaniH syAcchrotrasaMskRteH // 2169 // yathA hi dIpAdizcakSuSo'nugraheNa ghaTAderabhivyaJjako bhavati, tathA dhvanirapi zrotrasaMskRteH zrotrasaMskaraNAt, zabdasyAbhivyaJjako bhaviSyati // 2169 // nanu ca vaktavyametat - kena prakAreNa dhvaninA zrotrasya saMskAraH kriyate niSpannasya ? ityata Aha = na ca paryanuyogo'tra kenAkAreNa saMskRtiH / utpattAvapi tulyatvAcchattistatrApyatIndriyA // 2170 // utpattAvapi tulyatvAt, paryanuyogasyeti zeSaH / utpattAvapi hi zabdasya kAraNebhyaH satyAM tulyaM paryanuyogaH, tatrApi zakyata evaitad vaktum - kenAkAreNa dhvaninA vAyavIyasaMyogavibhAgAtmakenA'nyena vA kAraNena kathaM zabdaH kriyata iti; yataH zaktistatrApyatIndriyA 2. tatra bhedAditi- jai0 1 tena nopalabhyante - pA0, gA0 / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 515 tatrApi zabdAnAmutpattau kriymaannaayaam| zabdakAraNAnAM yathotpAdakazaktiratIndriyA, tathAbhivyaktAvapIti tulyaH paryanuyogaH // 2170 / / yadayatIndriyA zaktiH, sA kathamanumAtavyA? ityAha nityaM kAryAnumeyA ca zaktiH kimnuyujyte| tadbhAvabhAvitAmAtraM pramANaM tatra gmyte||2171|| [G.603] utpAdakazaktirvA, abhisaMskArakazaktirvA bhavatu, sarvathA yAvatI kAcicchaktiH sA sarvA sadaiva kaaryaanumeyaa| tasmAt sA naanuyogmrhti| kiM tatkAryaM yataH sA gamyate? ityAha- tdbhaavetyaadi| tadbhAve dhvanibhAve sati, tadbhAvitA zabdagrahaNasya bhAvitA yA, tadeva tatra zabdavyaktau prmaannm| zabdagrahaNakAryeNa zaktirgamyata iti yaavt| 'mAtragrahaNenotpatternirAsaH // 2171 // ato'tIndriyayaivaite zaktyA shktimtiindriyaam| indriyasyAdadhAnA hi syurabhivyaktihetavaH // 2172 // ata ityupasaMharati / tasmAdete dhvanayo'sIndriyayA zaktyA zrotrendriyasya zaktimatIndriyAmutpAdayantaH sphuranti vyaktihetavaH shbdaanaamitypekssnniiym|| 2172 // athotpattihetava eva kasmAd dhvanayo na vijJAyante? ityAha yeSAM tvaprAptajAto'yaM zabdaH zrotreNa gRhyte| teSAmaprAptitulyatvAd duurvyvhitaadissu||2173|| tatra dUrasamIpasthagrahaNAgrahaNe sme| syAtAM na ca kramo nApi tiivrmndaadismbhvH||2174|| yeSAM bauddhAnAM zabdo'prAptajAto gRhyate shrotrenn| aprAptazcAsau jAtazcetyaprAptajAtaH / cakSuHzrotramano'prAptaviSayam; upAttAnupAttamahAbhUtahetuH zabda iti siddhaantaat| teSAM matena zabdAnAM dUravyavahitasamIpasthAMnaM zrotreNAprAptestulyatvAd dUrasamIpasthaiH puruSairgrahaNAgrahaNe tulye syAtAm, samIpasthasya yAdRzaM grahaNaM tAdRzaM dUrasthasyApi syAd; avishessaat| krameNa ca grahaNaM na syAt- yatpUrvaM samIpasthairgrahaNam, pazcAd dUrasthairiti / nApi tIvramandataratamAdizrutibhedaH syAt- yatsamIpasthaistIvraH zrUyate, mando dUrasthairiti / evaM taratamabhedo'pi yojyaH // 21732174 // .. . . .. nanu yasyApi mImAMsakasya prAptAjAtaH zabdo gRhyate zrotreNa, tasyApi kasmAdeva sarvaprasaGgo na bhavatIti ? ataH pratipAdayituM vizeSamupakramate tasmAcchotriyadRSTyApi kalpaneyaM niriikssytaam| prayatnAbhihato vAyuH koSThayo yAtItyasaMzayaH // 2175 // [G.604] shrotriygrhnnmtaarkiktvprtipaadnprm| anena ca svapakSotkarSaM vakroktyA kthyti| kA'sau kalpanA? ityAha- prayatnAbhihata ityaadi| prayatna:-tAlvAdikaraNavyApAraH, 1. zabdavyaJjakazaktau-pA0, gA0 / 2. grahaNenotpattau jai0, pA0 / 3. sphuranti vyaktihetavaH-pA0, gA0 / 4. jAtItyasaMzaya:-pA0, gaa0| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 tattvasaMgrahe tenAbhihata:=preritaH, koSThabhavo vAyurnAbhipradezAdutthita urasi vistIrNaH kaNThe varttito mUrddhAnamAhatya vaktre saJcaranirgacchati // 2175 // ___ etadeva darzayati' sa saMyogavibhAgau ca taalvaadernurudhyte| .. vegavattvAcca so'vazyaM yAvadvegaM pratiSThate // 2176 // tasyAtmAvayavAnAM ca stimitena ca vaayunaa| saMyogA viprayogAzca jAyante gamanAd dhruvm||2177|| karNavyomani samprAptaH zaktiM zrotre niycchti| tadbhAve zabdabodhAcca saMskAro'dRSTa issyte||2178|| utpattizaktivat so'pItyadhikaM no na kinycn| sa vAyurniSkrAmastAlvAdeH saMyogavibhAgAvanubhavati gacchaMzca, na sa yAvadAkAzamabhigacchaMti, kiM tarhi ? yAvadvegam yAvA~stasya vegastadanurUpameva gacchatIti yAvat / kutaH? vegvttvaat| tasya ca vAyorgacchata AtmIyAvayavAnAM stimitena sthireNa vAyunA saMyogavibhAgAH smupjaaynte| avazyaM sa ca karNarandhra prApya zrotre zaktimAdhatte / tadbhAve-vAyavIyasaMyogavibhAgasadbhAve sati, zabdasyAvagamAdadRSTaH saMskAraH shrotrsyessyte| tathA zabdasya zabdAntarairdhvanibhirvotpattiradRSTA'pISyate bhavadbhiH, tathA saMskAro'pIti / yathoktaM bhASye "abhighAtena preritA vAyavaH5 stimitAni vastvantarANi pratibAdhampanA: sarvatodikkAn saMyogavibhAgAnutpAdayanto yAvadvegamabhipratiSThante, te ca vAyorapratyakSatvAt saMyogavibhAgA noplbhynte| anuparateSveva ca teSu zabda upalabhyate, noparateSu" (mI0da0, zA0bhA0 5.1.13) iti / yadyevam, na tarhi saMskArapakSasyotpattipakSAdvizeSakathito bhavati? ityAha tathaiva tadvizeSo'pi 'viziSTaMgrahaNAda bhvet||2179|| tadvizeSa: saMskAravizeSaH, shbdgrhnnvishessaaduppdyte| tena dUrasamIpasthAnAM grahaNAgrahaNe na same bhavataH, puruSabhedena saMskArasya bhinnatvAt // 2175-2179 // kuDyAdyAvaraNe kathamagrahaNaM zabdasya? ityAha kuDyAdipratibandho'pi yujyate mAtarizvanaH / zrotradezAbhighAto'pi tena tiivrprvRttinaa||2180|| tasya ca kramavRttitvAt kssyivegitvsmpdH| saMskArakramatIvratvamandatAdinimittatA // 2181 // |G.605) yadyapi zabdo na pratighAtI, tathApi mAtarizvanaH vAyoH kuDyasya ca mUrtatve pratighAtitvAna karNadezAgamanamiti zrotrasaMskAro na jAyate, tenAvRttasyAzravaNaM bhvti| yeSAM tvaprAptasya grahaNaM teSAmeSa doSa ev| tIvramandataratamazrutibhedastarhi' kathaM bhavati? ityAha1. darzayati (....)-gaa| 2. vizeSa0-'pA0, gaa0| 3. pittadRSTaza0-pA0: 0tpterdRssttaa-gaa0| 4. bhavadbhizzakti:- paa0| 5-5. preritAvayava.-pA0, gaa0| 6. prabAdhamAnA:- pA0, gaa0| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 517 zrotradezAbhighAto'pIti / 'yujyate' iti prakRtaM sarvatra yojniiym| kSayivegitvasampada iti / kSayitvasampado vegitvasampado yujyanta iti vibhaktivipariNAmena smbndhH| atha vAkSayiNyazca tA vegitvasampadazceti vigrahaH / yadvA-kSayiNI vegitvasampadyasya vAyoriti bahuvrIhiH / tatazca saMskArakramatIvramandatAnimittatA yujyata iti sambandhaH / saMskArakramo yujyate; tasya vAyoH krmvRttitvaat| tIvratA ca yujyate; vegitvasampadA yukttvaat| mandatA'pi ca; kSayitvAt / Adizabdena taratamAdibhedo yojyaH // 2180-2181 // nanu ca- "AkAzazrotrapakSe ca vibhutvAt prAptitulyatA" (tattva0 2160) ityAdinA zrotrasaMskAre doSA bahavaH pUrvamuktAH, tatkathamuttaraM zrotrasaMskArAd bhASyakAreNa varNitam? ityAha nAvazyaM shrotrmaakaashmsmaabhishcaabhyupeyte| na cAnavayavaM vyoma jainsaangkhynissedhtH||2182|| tenAkAzaikadezo vA yadvA vastvantaraM bhvet| kAryArthApattigamyaM tacchrotraM pratinaraM sthitm||2183|| tena tatpakSabhAvino doSAstadanaGgIkArAdeva nApatantItyuktaM bhvti| na cAnavayavaM vyometi| abhyupeyata iti sambandhaH / kutaH? jainasAGghayaniSedhata:- jainai:-ArhataiH, sAkyaizcaniravayavasya vyomno nissiddhtvaat| na hi mImAMsakaiH parasiddhAntaprasiddherna vyvhriyte| yadeva hi yuktyA samApatati tadeva tairaGgIkriyate, anyathA mImAMsakatvameva hiiyet| tatazca jainasAyaprasiddhavyomAtmakazrotrAGgIkaraNAnna dossH| yadvA vstvntrmiti| krnnshsskuliisNjnykm| kAryArthApattigamyamiti / shbdgrhnnaanythaanuppttigmym|| 2182-2183 // __atha vA-anavayavAkAzazrotrapakSe'pi na doSa iti pratipAdayannAha- ydypiityaadi| yadyapi vyApi caikaM ca tathApi dhvnisNskRtiH| adhiSThAne tu sA yasya sa zabdaM prtipdyte||2184|| [G.606] zrotramiti zeSaH / tathApi sA dhvanibhiH saMskRtiryasya puruSasyAdhiSThAne= karNazaSkulyAM bhavati, sa eva zabdaM pratipadyate, naanyH| anenAdhiSThAnasaMskAra evoktaH, na shrotrsy| tasya cAdhiSThAnasya pratipuruSaM bhinnatvAnna yathoktadoSaprasaGga iti bhAvaH // 2184 // zrotrasaMskAre'pi na doSa iti pratipAdayati athApIndriyasaMskAraH so'pydhisstthaandeshtH| zabdaM na zroSyati zrotraM tenaasNskRtshsskuli||2185|| adhisstthaanm=krnnshsskulii| tatsaMskAradvAreNa zrotrasya saMskAraH, na kevalasya / tenAsaMskRtAdhiSThAnatvAcca vidUrasthAnyacittasuptamUrcchitAnAM zrotraM na zRNoti / asaMskRtA karNazaSkulI yasya tttthoktm| adhiSThAnadezata iti saptamyarthe tasiH // 2185 // nanu yadi dhvanayo'dhiSThAnaM taddezaM vendriyaM saMskurvanti, kasmAdyatra vacanopalabdhasadbhAvAH sakalaprANijAtendriyAdhiSThAnasaMskArakAriNo na bhavanti? ityAha1. tIvrataratama0- pA0, gaa0| 2. pA0, gA0, pustakayo sti| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 tattvasaMgrahe aprAptakarNadezatvAd dhvanerna shrotrsNskriyaa| ato'dhiSThAnabhedena saMskAraniyamaH sthitaH // 2186 // yadyapyadhiSThAnasaMskArakAriNo nAdAH, taddezendriyasaMskArakA vA; tathApi prAptA eva santaH saMskArabhAjipadArthe saMskAraM kurvanti, nAprAptAH-ityato na srvpurussaadhisstthaanaadisNskaarH| shrotrgrhnnmuplkssnnm| adhiSThAnasaMskAro'pi na bhavatyeva / kvacit-aprAptakarNadezAd vA iti pAThaH / tatra pUrvamadhiSThAnasaMskAramukhena zrotrasaMskAramAzritya parihAra uktaH / sAmprataM mA bhUdadhiSThAnasaMskAradvAreNa zrotrasaMskAraH, tathApyadoSaH; yataH prAptakarNazaSkulImUlA eva vAyavaH zrotrasaMskArAyAlam, nAprAptA ityataH pkssaantrmuktm| ata ityupasaMhAraH // 2186 // nanvityAdinA pakSatraye'pyanantarodite parasya codyamAzaGkate nanvekasminnadhiSThAne lbdhsNskaarmindriym| bodhakaM sarvadeheSu syAdekendriyavAdinaH // 2187 // [G.607] ekasya zrotrasya saMskRtAsaMskRtaparasparaviruddhadharmadvayAyogAdekatra saMskArAt sarvadeheSvabhinnatvAt saMskRtameveti badhirAderapi bodhakaM prApnoti zrotramekendriyavAdinaH / tatazca bAdhiryAdivyavasthAnaM na syAt // 2187 // puMsamityAdinA pratividhatte puMsAM dehapradezeSu vijnyaanotpttirissyte| tena pradhAnavaidezyAd viguNA shrotrsNskRtiH||2188|| _ 'puMsAmAtmanAM sarvagatatve'pi zarIrepveva dharmAdharmaparigRhIteSu vijnyaanotpttirmiimaaNskaadibhirissyte| tena pradhAnasya dehasya vaideshyaat-bhinndeshtvaat| zrotrasyaivaM sarvagatasyApi saMskRtirviguNA, tena yathoktadoSAnavasaraH / kvacit- sAtra saMskRtiriti pAThaH / tatra sA saMskRtiH zrotrasyeti sambandhaH // 2188 // nanu ca sarvagatatvAdAtmanaH sarvatra grahaNaprasaGgaH zabdasyAnivArita eva? ityAha niSpradezo'pi cAtmA na: kArye ca vibhjnnpi| zarIra evaM gRhNAtItyebamukte' na' dussyti||2189|| etaduktaM bhavati-yadyapyevam, tathApi dharmAdivazIkRtazarIrAvadhikamevAtmanaH zabdagrahaNam, ato na doSaH / kathaM punarabhinnasyAtmanaH zrotrasya ca grahaNAgrahaNasaMskArAsaMskAravibhAga iti cet ? na; yathA AkAzasyAnavayavasyApi saMyogipadArthabhedAd-ghaTAkAzam, piTharAkAzamiti bhedo bhavati, tathehApi bhaviSyati // 2189 // __ ata eva ca vyApiniravayavasya zrotrasya saMsargibhedAd bAdhiryAdivyavasthitiriti darzayati bAdhiryAdivyavasthAnametenaiva ca hetunaa| tadevAbhogyamanyasya dhrmaadhrmaavshiikRtm|| 2190 / / saMyogibhedena hetunaa| yadi nAma saMyogino bhinnAH, tathApi kimiti kazcideva badhiro 1-1. muktina-pA0, gaa0| 2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3. 0baadhiryaadiiti-gaa| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA bhavati? ityaah-tdevaabhogymiti| tadeva zrotramanyasya puruSasya na bhogyaM bhavati, kutaH? dhrmaadhrmaabhyaamvshiikRttvaat|| 2190 // etadeva dRSTAnte sphuTayannAha ' yathA tatra bhavanaiva svaamitvaadvropitH| .. __na bhogaM labhate tadvad badhiro'nyatra shRnnvti||2191|| yathA kazcid grAmAdeH svAmI tatra grAmAdau bhavanneva vidyamAna eva [G.608] rAjJA svAmitvAdavarodhitastasminnevagrAme bhogaM na labhate, tadvad badhiro'nyatrAnyasmin puruSe zRNvatyapi sati na zRNoti // 2189-2191 // : .. . nanu ca-zrotrazabdAkAzAnAM trayANAmapi niravayavatvAd vibhutvAcca na pradezavRttirasti, tatkathamekadezAvRttitvaniyatagrahaNAdivibhAgo labhyate? ityAha zrotrazabdAzrayANAM ca na nAmAvayavAH svym| na caikadezavRttitvaM tathApyetanna dussyti||2192|| zrotraM ca zabdazcazrayazca zabdasyAkAzamiti zrotazabdAzrayAH / na nAmAvayavAH svymiti| saMyogibhedAt upacaritAstu vidyanta eveti svymityaah| tathApyetaditi / pradezavRttitvaniyatagrahaNAdikam // 2192 // katham? ityAha vyaJjakAnAM hi vAyUnAM bhinnaavyvdeshtaa| jAtibhedazca tenaiva saMskAro vyvtisstthte||2193|| bhinnA avayavadezAH karNazaSkulyadhiSThAnasaMjJitA yeSAM te tathoktAH / tadbhAvaH bhinnaavyvdeshtaa| jaatibhedshceti| bhinnatAlvAdikAraNasAmagrIbhedAt // 2193 // nanu coktam-. "sakRcca saMskRtaM zrotraM sarvazabdAnprabodhayet" ityatrottaramAha - anyArthaM prerito vAyuryathA nAnyaM karoti vH| * tathA'nyavarNasaMskArasakto nAnyaM kariSyati // 2194 // anyAthamiti anyavarNaniSpattyartham / anyavarNasaMskArasakta iti / anyavarNapratItyarthaH saMskAro yaH zrotrasya so'nyavarNasaMkArazabdenoktaH / na tu varNasaMskAra eva; zrotrasaMskArasya prakRtatvAt / nAnyaM kariSyatIti / nAnyaM varNaM zrotrasaMskAradvAreNa saMskariSyatItyarthaH // 2194 // '. atha zvA-vAyUnAmeva kasmAdeva pratiniyamaH? ityAha ___ anyaistAlvAdisaMyogairvarNo nAnyo yathaiva c| tathA dhvanyantarakSepo na dhvnyntrsaaribhiH||2195|| tAlvAdisaMyogabhedAd vyaJjakA vAyavo dhvanayo bhinnA itybhipraayH| varNo nAnya [G.609] iti / kriyate ityadhyAhAraH / dhvanyantarANAM kssep:=prernnm| dhvanyantarasAribhistAlvAdisaMyogairiti saamaanaadhikrnnym|| 2195 // 1. 0davaropana:- jai0| 2. 0davaropita0-pA0, gA0 / 3. pA0 pustake naasti| 4. 0mekadezavRtti0-pA0, gA0 / 5. sa:-pA0, gaa0| 6. 0zakto-pA0, gaa0| 7. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 tattvasaMgrahe tasmAdutpattyabhivyaktyoH kAryArthApattitaH smH| sAmarthyabhedaH sarvatra syAt prayatnavivakSayoH // 2196 // tsmaadityupsNhrti| utpattyabhivyaktyoriti sptmyntm| zabdasyotpattAvabhivyaktau ca prayatnasya vivakSAyAzca tulyaH sAmarthyabhedaH / kutaH? kaaryaanythaanuppttigmytvaat| ubhayatrApi kAryArthApattervyApriyamANacAditi yAvat // 2196 // evaM tAvat siddhAntAntarapratItaM lokapratItaM ca yathAkramamAkAzakarNazaSkulIlakSaNaM zrotramabhyupagamya tatsaMskAradvAreNa zabdAbhivyaktau na doSa iti pratipAditam / sAmprataM vedaprasiddha diglakSaNaM zrotramAzritya tatsaMskArabhedAcchabdAbhivyaktAvadoSaM pratipAdayannAha yadvA-vedAnusAreNa kAryA dikshrotrtaamtiH| .... dikzrotratAmatiriti / digeva zrotram-ityevaM dizaH zrotratvanizcayaH kArya ityarthaH / katham? ityAha nAkAzAdyAtmakaM hyaktaM vede zrotraM kdhnycn||2197||. yadyevam, dikzrotramityevamapi vede noktam, tatkathaM labhyate? ityAha dizaH zrotramiti hyetat prlyessvbhidhiiyte| tacca prakRtigAmitvavacanaM ckssuraadivt|| 2198 // . prakRtiSu svabhAveSu layA: prlyaaH| nAzakAle prANinAM cakSurAdayaH svasyAM prakRtau lIyante / tatra ca pralaye pazumadhikRtyoktaM vede- "sUryamasya cakSurgamayatAt, dizaH zrotram" ( ) iti atrApi gamayatAditi smbndhH| gamayatAditi-yadyata AgataM tattatra gacchatvityarthaH / tena yadyapi vede dik zrotramityAhatya noktam, tathApi "dizaH zrotraM gamayatAt" ityanena vAkyena saamrthyaaduktmev| katham? ityAha- tcchetyaadi| tacca dizaH zrotramiti vacanaM zrotrasya prkRtigaamitvprtipaadnprm| zrotraM kartR dizo gacchatu prakRtibhUtA ityarthaH / kathamiva? ityAha-cakSurAdivaditi // 2198 // . . etadeva vivRNoti sUryamasya yathA cakSuruktaM gmytaaditi| tejaHprakRtivijJAnaM tathA zrotraM dishaatmkm||2199|| [G.610] yathA 'sUryamasya cakSurgamayatAt' iti vAkyena teja:prakRtivijJAnamuktam, cakSuSa ityadhyAhAraH, tathA zrotraM digAtmakamuktam 'dizaH zrotram' ityane vAkyena-ityevaM padAnAM sambandhaH kAryaH / tejaHprakRtivijJAnaM tejomayatvamityarthaH / / 2199 // atha kIdRzI sA dik ? ityAha. dik ca sarvagataikaiva yAvadvayoma vyvsthitaa| karNarandhraparicchinnA shrotrmaakaashdeshvt||2200|| sarvagatasyaiva vivaraNam- yAvadvayoma vyvsthiteti| yadyevam badhirAdivyavasthA na 1. praticoditam-pA0, gaa0| 2. nanu sNskaar0-0| 3. ckssurbhktN-paa0| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 521 prApnoti, ekatvAddizaH ? ityAha- karNarandhretyAdi / na sarvAtmanA dik zrotram, kiM tarhi ? karNazaSkulIparyantaparicchinnA // 2200 // nanu niravayavatvAt tasya kathamavayavavibhAgo labhyate ? ityAhayAvA~zca kazcana nyAyo nabhobhAgatvakalpane / digbhAge'pi samasto'sAvAgamAt tu viziSyate // 2201 // yathA''kAzasya saMyogibhedena nAvayava kalpanA, tathA dizo'pi bhaviSyati / kastarhyAkAza zrotrapakSAdasya vizeSa: ? ityAha- AgamAditi // 2201 // tasmAd digdravyabhAgo yaH puNyApuNyavazIkRtaH / karNarandhraparicchinnaH zrotraM saMskriyate ca saH // 2202 // tasmAdityupasaMhAreNa badhirAdivyavasthAnaM sUcayati // 2202 // viSayasaMkArapakSe'pi na doSa iti pratipAdayannAha - viSayasyApi saMskAre tenaikasyaiva saMskRtiH / naraiH sAmarthyabhedAccaM na sarvairavagamyate // 2203 // yaduktam -- "yatra sarvaiH pratIyeta zabdaH saMskriyate yadi" (tattva0 2156 ) iti, tatra na doSaH / kutaH ? narANAM sAmarthyabhedAt / vAyoH zrotrasaMskArakasya sannidhAnAsannidhAnAbhyAM zrotrasaMskArasya bhinnatvAt sAmarthyabhedaH // 2203 // nanu ca nityasarvagatatvena sarvAn puruSAn pratyaviziSTatvAcchabdasya kathaM grahaNAgrahaNe syAtAm ? ityAha yathaivotpadyamAno'yaM na sarvairavagamyate / * digdezAdivibhAgena sarvAn prati bhavannapi // 2204 // tathaiva yatsamIpasthairnAdaiH syAdyasya saMskRtiH / tenaiva zrUyate zabdo na dUrasthaiH kathaJcana // 2205 // [G.611] atha kathamidamavasIyate - vAyubhyo viSasya saMskAro bhavati, na tu viSaya eva ? ityAha zabdotpatterniSiddhatvAdanyathA'nupapattitaH / viziSTasaMskRterjanma dhvanibhyo'dhyavasIyate // 2206 // pratyabhijJayA zabdasya vibhutvaikatvayoH siddhatvAnna zabdotpattiH / tasmAt sAmarthyAt saMskArotpattirdhvanibhyo bhavati, na zabdasyeti gamyate // 2206 // nanu ca bIjAGkurAdiva' tadbhAvabhAvitayA dhvanikAryatvaM zabdAnAM siddham / yathA hibIjAdibhAve'GkurAdInAmupalambhAt tatkAryatvaM teSAm; evaM dhvanibhAve zabdAnAmupalambho'sti, kimiti tatkAryatvaM na bhavet, etAvanmAtranibandhatvAt kAryavyavahArasya ? ityAhatadbhAvabhAvitA cAtra zaktyastitvAvabodhinI / zrotrazaktivadeveSTA buddhistatra hi saMhRtA // 2207 // 2. sAdyasya- jai0 / 1. samazcAsA0- pA0, gA0 / - 3. samazcAsA0- pA0, gA0 / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 tattvasaMgrahe yathA hi-zrotrabhAve zabdo palambho'sti, na ca tatastadbhAvabhAvitvAcchrotrasya zabdaM prati jananazaktiranumIyate, kiM tarhi ? grahaNazaktiH; evamihApi dhvanInAM zaktisadbhAvamAtrAvabodhinI bhavet tadbhAvabhAvitA, na tuutpaadkshktvbodhinii| zaktimAtre tasyAH pratibandho na tu zaktivizeSa iti yaavt| ataH zaktivizeSe sAdhye vyabhicAritvamasyA iti pratipAditaM bhavati / kathamidAnIM saMskArazaktivizeSAvagatiH? ityAha- buddhastatra hi saMhateta / pratyabhijJayA nityatvasya siddhtvaat| anyathAnupapattyA batra saMskAravizeSe tu buddhirupasaMhatA bhASyakAreNa, na tu tadbhAvabhAvitAmAtrataH saMskArazaktiranumIyata ityarthaH // 2207 // ubhayasaMskArapakSe yaduktam-"pratyekAbhihitA doSAH syurddhayorapi saMskRtau" (tattva0 2167) iti, atrAha saMskAradvayapakSe tu vRthA doSadvayaM hi tt| yenAnyataravaikalyAt sarvaiH zabdo na gmyte||2208|| [G.612] doSadvamubhayorapi pakSayoryat prAguktam, tattu vRthA anrthkm| katham? ityaahyenetyaadi| yeneti ysmaat| anyatarasya-zrotrasaMskArasya vA vaikalyAt / na zabdo gmyte| tathA hi-satyapi zabdasaMskAre badhirasya zrotrasaMskAravaikalyAna shbdgrhnnm| abaMdhirasyApyana-. bhivyakteH zabdagrahaNam' / kvacit pAThaH-mRSA doSadvaye vaca iti / sa ca subodhaH // 2208 // nanu ca yadi sarvagataH zabdaH, kathamasya ghaTAderiva dezavicchede nAnAtvamupalabhyate; yAvatA sarvatra sadbhAvAdavicchinnarUpeNa srvtraavgtiryuktaa| na ca sarvagatasya dUrAsannAdibhedo yuktaH / nApyAgamaH kutazciddezAt; tasya sarvatra sthitatvAt / nApi nityasya dIrghahasvamandataratamAdisvabhAvabhedo yuktaH / tasmAddezakAlasvabhAvabhedena vedyamAnatvAd ghaTAdivadbhinno'nityazcasiddhaH zabda iti tatkathamucyate "zabdotpatteniSiddhatvAdanyathA'nupapattitaH / viziSTasaMskRterjanma dhvanibhyo'dhyavasIyate // " (tho0vA0, za0 ni0 126-127) iti? atrAha jalAdiSu yathaiko'pi nAnAtmA svitekssyte| yugapanna ca bhedo'sya tathA zabdo'pi gmytaam|| 2209 // anena dezabhedena vedyamAnatvasyAnaikAntitvamAha // 2209 // nanu ca jalAdyAdhArabhedaH savitaryanekatvavyAmohakAraNamasti, iha tu na kiJcid bhrAntikAraNaM vidyate, yataH vizeSaNo heturasati bhrAntikAraNe ityatrAbhipretaH, tat kathaM vyabhicAritA hetoH? ityAha ___ vyaJjakadhvanyadhInatvAt taddeze hi sa gRhyte| na ca dhvanInAM sAmarthya vyAptaM vyoma nirntrm|| 2210 // 1. arthsNskaarsy-gaa| 2. 0shbdsyaagrhnnm-gaa| 3. pA0, gA0 pustkyonaasti| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 523 tenAvicchinnarUpeNa' nAsau sarvatra gmyte| dhvanInAM bhinnadezatvAcchratistatrAnurudhyate // 2211 // apUritAntarAlatvAd vicchedshcaavsiiyte| teSAM cAlpakadezatvAcchabde'pyavibhutAmatiH // 2212 // gatimadvegavattvAbhyAM te cAyAnti yato ytH| zrotA tatastata: zabdamAyAntamiva mnyte||2213|| atrApi vyaJjakadhvanibhedo bhrAntinimittamastIti samAnam / vyaJjakadhvanyadhInatvAditi [G.613] zabdagrahaNasyeti zeSaH / taddeza iti dhvanidezaH / sa iti zabdaH / yathA ca vyaJjako dhvaniH zabdasya vicchinnAdivibhramakAraNaM bhavati, tathA yojayannAha-na cetyaadi| asaviti zabdaH / zrutiH, zabdasyeti zeSaH / tati aakaashdeshe| apUritAntarAlatvam, dhvnibhiritypekssnniiym| teSAM ceti dhvniinaam| te cAyAntIti dhvanayaH / / 2210-2213 // nanu cAdityasyApyekasya sato dezavicchedena grhnnmsiddhm| tathA hi-cakSuSA pratipAtraM pRthakpRthagbhinnAnyeva sUryAdipratibimbAni paricchidyante, na punarAdityaH; bhavatastu pratibimbamarthAntaramanicchato'nekapratibimbagrahaNe na kiJcit kAraNamutpazyAmaH?- ityevaM manyamAnasya parasya pratyavasthAnamAzaGkamAna Aha Aha-kena nimittena pratipAtraM pRthak pRthk| bhinnAni pratibimbAni gRhyante yugpttyaa?||2214||* Aheti prH| yugapattayeti yaugapadyena // 2214 // atroMttaramAha.. atra brUmo yadA tAvajalaiHsaureNa tejsaa| ... sphuratA cAkSuSa tejaH pratisrota: prvrtitm|| 2215 // svadezameva : gRhNAti svitaarmnekdhaa| bhinnamUrtiryathApAtraM tadA'syAnekatA kutaH // 2216 // jaladezasthena bhAnavIyena tejasA prasyandanadharmaNA cAkSuSaM tejaH pratisrotaH pravartitam= pratyagrItaM sat savitAram AdityaM svadezasthameva gRhNAti / yathApAtram yaavtpaatrm| ato bhinnamUrtiH pratibhAtIti tadA'syAnekatA kutaH? naiva; bhinnatvAccakSurvRtteriti bhAvaH / / 22152216 // cakSurvRttivazAdevAbhinno'pi iva gRhyata iti darzayannAha ISatsammIlite'GgalyA yathA cakSuSi dRzyate / pRthageko'pi bhinnatvAccakSurvRttestathaiva nH||2217|| 1. tena vicchinna-pA0, gaa0| 2. 0vrudhyte-gaa0| 3-3. Ahaikena- iti nyAyaratnAkarasammataH paatthH|| *ita Arabhya 2224kArikAparyantaM prAyaH sarvA api kArikA AcAryeNa zokavArtikasthazabdanityatAdhikaraNata uddhatA:-iti dhyeym| 4. gRhyate-pA0, gaa0| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 tattvasaMgrahe iisst=mnaak| aGgalyA cakSuSi nimIlite avaSTabdhe sati yathaiko'pi padArthaH pRthak nAnA dRshyte| kutaH? cakSurvRtterbhinnatvAt / tathaiva naH asmAkameko'pi zabdo bhinno gRhISyata ityadoSaH // 2217 // anye tu codayantyatra prtibimbodyaissinnH| sa eva cet pratIyeta kasmAnopari dRshyte||2218|| kUpAdiSu kuto'dhastAt pratibimbAd vinekssnnm| prAGmukho darpaNaM pazyan syAcca pratyaGmukhaH kthm?||2219|| [G.614] 'jalAdiSu yathaiko'pi nAnAtmA savitekSyate'- ityasya hetuvyabhicAraviSayatvenoktasyAsiddhiM manyamAnAH pratibimbamarthAntaramicchantazcodayanti / yadi sa evAdityo dRzyate na pratibimbam, tatkimityupariSTAdasya na darzanaM bhavati? evaM hi tattasya darzanaM bhavet, yadi dezAvasthitasvarUpaM gRhNIyAt, naanythaa| anyathA hyatiprasaGgaH syaat| kiJca-kUpAdiSu ca dUrAdhaHsanniviSTasyArkAdeH kathaM grahaNaM bhavet ? yadi tatra pratibimbaM notpannaM syaat| na hi tatra tathA'rkAdirvyavasthitaH / api ca prAGmukho darpaNamavalokayan kathamiva pratyaGmukho bhavati, na hi tasya tadA pRSThAbhimukhaM mukhamupajAtaM dRzyate? // 2218-2219 // apsUryetyAdinA pratividhatte- . apsUryadarzinAM nityaM dvedhA cakSuH prvrttte| ekamUrdhvamadhastAcca ttrojhshuprkaashitm|| 2220 // adhiSThAnAnRjusthatvAnnAtmA sUryaM prapadyate / pAramparpitaM sntmvaagvRttyaavbudhyte||2221|| UrdhvavRttiM tadekatvAdavAgiva ca mnyte| adhastAdeva tenArkaH sAntarAlaH prtiiyte||2222|| evaM manyate-yadi bahirnirgatamindriyamAditya bodhayet, tata etat syAt-uparisthitimeva pazyennAdhastAditi, yAvatA dharmAdharmavazIkRte zarIre eva tadindriyaM grAhakamiSyate, nopristhm| yathoktam "tatraiva bodhayedarthaM bahiryAtaM ydiindriym| tata etad bhavedevaM zarIre tattvabodhakam / / " iti| (zrI0 vA0, za0 ni0 185, 186) tathA hyayaM kramaH- ye hi jalapAtre jalaM sUryaM ca pazyanti teSAmapsUryadarzinAmekameva cakSurUrdhvamadhazca dvidhA bhAgazaH pravarttate / tatro_bhAgaprakAzitamAdityamAtmA puruSo na gRhNAti, kutaH? adhiSThAnAnRjusthatvAt cakSurindriyAdhiSThAnasyArjavena tadA'navasthitatvAt / pAramparyeNa tu saureNa tejasA [G.615] vRtterarpitamAdityamarvAgvRttyA kAraNabhUtayA budhyte| tathA hi kila sauraM tejasvina ityAdityamUrdhvavRttim uparisthaM ca tamAdityamavAgiva-adha:sthitamiva manyate / ka:? aatmaa| na punaradhasthAdanya evAdityaH, kutaH? tadekatvAt tasyadityasyAbhinnatvAt / 1. tasya-pAla, gaa0| 2. tacca bodhkm-gaa| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525 zrutiparIkSA cakSuSa ityapare / tasmAdanantaroditenaiva cakSuSo vRttivazena sAntarAlo'dhastAt kUpAdiSu sUryo dRzyate; jalAdipAtrabhedAcca / anyathA kathamabhinnasya bhedena grahaNaM syAt // 2220-2222 // yaduktam-"prAGmukho darpaNaM pazyan" ityaadi| tatrAha evaM prAGnatayA vRttyA prtygvRttismrpitm| buddhyamAno mukhaM bhrAntyA prtygityvgcchti||2223||... prathamaM kila cakSUrazmayo mukhamAdAya nirgacchanti yAvadAdarzAdidizam, sA prADnatA vRttirucyate / te ca tatrAdarzAdau pratihatA nivartamAnAH svamukhameva yathAvasthitamAgacchanti, sA ca prtygvRttiH| tatra prAGnatA vRttirmukhaM pratyagvRtterarpayati, pratyAvRttiJcAtmanaH, tata AtmA pratyagvRttisamarpitamavagacchan mukhaM bhrAntyA pratyaGmukhaM yAsyAmIti mnyte| cakSurvRttervaicitryameva bhrAnterbIjamiti bhAvaH // 2223 // abhyupagamya pratibimbodayam, parihAramAha anekadezavRttau vA satyaSi prtibimbke| samAnabuddhigamyatvAnnAnAtvaM naiva vidyte|| 2224 // satyapi pratibimbe'rthAntarabhUte naiva teSAM pratibimbAnAM nAnAtvamasti / kutaH? samAnabuddhigamyatvAt ekbuddhipricchedytvaat| tathA zabdasyApyekabuddhigamyatvAdekatvaM siddham // 2224 // nanu kuto dezabhedena vedyamAnasyApi nAnatvaM bhaviSyati? nanu yaddezabhedena vedyamAnatvAdbhinantvaM siddhaM tat kathamekabuddhyA bAdhyate? ityAha dezebhedena bhinntvmityetccaanumaanikm| pratyakSastu sa eveti pratyayastena baadhkH||2225|| bAdhaka iti| pratyakSasya sarvapramANajyeSThatvAditi bhAvaH // 2225 // dezakAlebhedena vedyamAnatvasya vyabhicAritvAdaprAmANyameveti pratipAdayannAha- . ___ * paryAyeNa yathA caiko bhinnadezAn vrjnnpi| . devadatto na bhidyeta tathA zabdo na bhidyte||2226|| [G.616) tathA zabdo na bhidyata iti / dezataH, kAlatazcetyapekSaNIyam // 2226 ! / ____ evaM dezavyabhicAramukhenobhayorapi vyabhicAra uktaH, idAnIM kAlabhedavyabhicAradvAreNa cobhayorapi dezakAlabhedenopalambhayorvyabhicAramAha . jJAtaikatvo yathA caiko dRzyamAnaH punaH punH| na bhinnaH kAlabhedena tathA zabdo na dezataH // 2227 // jJAtamekatvaM pratyabhijJAnAd yasya sa tthaa| na dezata ityupalakSaNam, tathA kAlato'pi na bhinnaH / avirodhAdekavyabhicAramukhenAnyatrApi vyabhicArodbhAvanam // 2227 // paryAyAdityAdinA dRSTAntasya vaiSamyamAzaGkate-- 1-1. kathamabhedena- pA0, gaa0| 2. pAsyAmIti- pA0, gA0 / 3-3. bhitrakAlabhedena-pA0, gA.' Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 tattvasaMgrahe . paryAyAdavirodhazced vyApitvAdapi dRshytaam| dRSTasiddhayai hi yo dharmaH sarvathA so'bhyupeyte||2228|| * tathA hi-devadattasya yaddezakAlabhedenopalambhe'pi na bhedaH, tatra paryAyo'styavirodhakAraNam, zabde tu na kiJcidapItyato vaiSamyaM dRSTAntadAAntikayoH / atrApyavirodhakAraNamAhavyApitvAdapi dRshytaamiti| avirodha iti smbndhH| dhvanInAM cApUritAntarAlatvAdityetadapizabdena pUrvoktaM ca nirdishti| kasmAd vyApitvamaGgIkriyate? ityAha- dRSTasiddhyai hti| bhinneSu digdezeSvabhinnasya zabdasya grahaNasiddhyarthaM yo dharmo yujyate sa evAnyathAnupapattyAGgIkriyate / atra ca zabdasya nityavyApitvamantareNa sarvasmin kAle deze ca na grahaNaM sidhyatItyato nityavibhutve zabdasyAnyathAnupapattyA siddhe // 2228 // svabhAvabhedena vedyamAnatvasyApi vyabhicAritAM pratipAdayannAha___ yathA mahatyAM khAtAyAM mRdi vyoni mhttvdhiiH| __ alpAyAM vA'lpadhIrevamatyantAkRtake mtiH|| 2229 // . . [G.617] atrAyamabhiprAyaH-yadi zabdagatAstIvramandAdayo bhedA haitutvenopAMdIyante, tadA na siddho hetuH; yo hi nityaM zabdamicchati sa kathamaparopAdhikA~stasya svabhAvabhedAn brUyAt ! atha tIvramandAdyAkAre tadviSayA buddhihetutvenocyate, sA-hi na svabhAve bhedamantareNa sambhavatIti? tadA'naikAntikatA hetoH / yathA hi mahatyAM mRdi pRthivyAM khAtAyAM satyAM vyoni-AkAze tadAzrayaM mahattvAdijJAnamutpadyate svato mahattvAderabhAve'pi, tathA zabde'pyatyantAkRtrime'pyayaM vyaJjakadhvanibhedAd buddhibhedo bhaviSyati tthaavidhsvbhaavbhedmntrennaapi| tadevAha tenAtraivaM paropAdhizabdavRttau mtibhrmH| na ca sthUlatvasUkSmatve lakSyete shbdvrtinii|| 2230 // atha paropAdhirayam, na tu svata eveti kathamagavatamiti cait? Aha-na cetyaadi| anenaitadAha-buddhigate eva tIvramandatve zabde samAropya bhrAMmyati, na tu punaH zabdasya svataH sthUlAdisambhavaH; tasya pratyabhijJayaikatvasya siddhatvAt // 2230 // __ athApi syAd-yadi viSayasya tathA svabhAvabhedo na bhaved, buddherapi kuto bhavet ? ityAha buddhitIvratvamandatve mhttvaalptvklpnaa| sA ca paTvI bhavatyeva mhaatejHprkaashite||2231|| mandaprakAzite mandA ghaTAdAvapi srvdaa| evaM dIrghAdayaH sarve dhvanidharmA iti sthitm||2232|| yathaiva hi ghaTAdAvasatyapi svabhAvabhede prakAzabhedAd buddheH paTumandatAdibhedo bhavati, tathA zabde'pi dIrghAdibhedo vyaJjakadhvanibhedAd bhaviSyati, asatyapi svataH svabhAvabheda ityadoSaH // 2229-2232 // 1. 0dnirodh0-0| 2. sarveSAM-pA0, gaa0| 3. 0kRtrime'yaM-pA0, gaa| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 527 punarapi zabdAnityatvapratijJAyA bAdhAM zabdasya vAcakaMsAmarthyAnyathAnupapattyA pratipAdayanAha na cAdRSTArthasambandhaH zabdo bhavati vaackH| tathA cet syAdapUrvo'pi sarvaH svArthaM prbodhyet||2233|| arthApattipUrvikeyamarthApattiH / tathA hi-zabdasya vAcakasAmarthya zAbdajJAnAnyathAnupapattyA siddham, tadapi sAmarthya zabdanityatvamantareNAnupapannamityarthApattipUrvikeyamarthApattiH ! tAmeva vistareNa pratipAdayati-na hi tAvadagRhItasambandhaH zabdaH sattAmAtreNa vAcako bhvti| tathA cet syaaditi| yadyadRSTArthasambandho'pi vAcako bhavet, tadA apUrvo'pi prathamamazruto'pi nAlikeradvIpanivAsinAM gavAdizabdaH svArthaM prakAzayet // 2233 // [G.618) nanu cAtra sarveSAmavivAdAt siddhasAdhyatA, na hi kazcidajJAtasambandhaM zabda vaackmicchti| nityastu sa kathamanena jJAtasambandhena pratipAdito bhavati? ityAha sambandhadarzanaM cAsya naanitysyoppdyte| sambandhajJAnasiddhizced dhruvaM kaalaantrsthitiH||2234|| zabdamarthaM ca puro'vasthApya tayoH sambandhaH kriyate, kRtazcottarakAlaM jJAyeta uccaritapradhvaMsitvAt tu shbdsyaitdyuktm| tadAha-nAnityasyopapadyata iti / atha tAvatkAla mavatiSTheta? hanta tarhi kAlAntaramapyavasthAnamanivAryabheva; avirodhaat| yathoktam-"tAvatkAra sthiraM cainaM ka: pazcAnnAzayiSyati" (tasva0 2138) iti // 2234 // athApi syAt-sambandhakAlaM yAvadavatiSTheta, pazcAtsvayameva nazyati? ityAha anyasmin jJAnasambandhe na cAnyo bodhako bhvet| gozabda jJAnasambandhere nAzvazabdo hi vaackH||2235|| anyasmin sngketkaalbhaavini| zeSaM subodham // 2235 / / atheti parAbhiprAyamAzaGkate- . athAnyo'pi svabhAvena kshcidevaavbodhkH| tatrAnibandhane na syAt ko'sAviti vinishcyH|| 2236 // prayogakAlabhAvI prakRtyaiva saGketakAlabhAvizabdavadvAcaka: syAditi cet ? tadasamyaka nibandhanamantareNAyamasau zabdo'syArthasya vAcaka iti nishcyaabhaavaat|| 2236 // nanu ca kathamucyate-nizcayo nAstIti, yAvatA yato'rthapratyayo bhavati sa eva svabhAvato'rthasya bodhaka iti spaSTameva nizcIyate? ityAha yataH pratyaya ityeva vyavahAre prklpite| zrotRNAM syAdapItthaM tu vaktRNAM nAvakalpyate // 2237 // satyaM zrotRNAM sambhavavedayam-nizcayo'yamarthasya pratyAyaka iti; teSAM tato'rthaprat 1. sambandhadarzana:- jai0| 2. jJAtasambandhe-pA0, gaa0| 3. 0ntareNAsau-pA0, gaa0| 4. nAvakalyate-pA0, gaa0| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 tattvasaMgrahe yotpatteH prayoktRNAM tvayaM durlabhaH, nahi te tataH zabdAdarthaM pratipadyante, parapratyAyanArthameva zabda te prayuJjate / tatkuto vaktRNAmavakalpyate' nizcayaH // 2237 // [G.619] etadeva darzayati ajJAtvA kamasau zabdamAdAveva vivksstu| jAnAti cedavazyaM sa pUrvamevAvadhAritaH // 2238 // ... tadevamajJAnapakSe'yaM doSaH, jJAnapakSe'pi niyatamasau prAk tena jJAta iti sthiratvamasya balAdApatatIti darzayannAha-jAnAti cediti|| 2238 // ___ nanu yathA dIpAditejo'bhinavamapi prakAzayatyartham, tathA zabdo'pi pratipAdayiSyati? ityAha tejaH pratyakSazeSatvAnnavatve'pi prkaashkm| - pratyakSazeSatvam-aGgabhAvaH / pratyakSazeSatvaM tadviSayasaMskArAdindriyasaMskArAdvA pratyakSe jJAne'GgatAmupagacchadabhinavamapi prakAzakaM bhvti| zabdasya sAkSAdatIndriyArthapratipAdakatvAnna pratyakSAGgam, ato vaiSamyam / athA vA-yatpratyakSAGgaM tatsambandhaparijJAnanirapekSamapi prakAzayati, yathA cakSustejazca pratyakSAGgam, tasmAdabhinavamapi prakAzayati / zabdastu parokSaviSayatvAnna pratyakSAGgamiti vaiSamyam / nanu cAbhinavamapi zabdAntaraM pUrvasAdRzyAnusAreNa vAcakaM bhaviSyati? ityAha sadRzatvApratItezca tadvAreNApyavAcakaH // 2239 // na hyapratIte sAdRzye taddvAreNa vAcakatvaM yuktam; atiprasaGgAt // 2239 // kiJca-AstAM tAvat sAdRzyapratItiH, sAdRzyameva na sambhavatIti pratipAdayannAha kasya caikasya sAdRzyAt kalpyatAM vaacko'prH| adRSTasaGgatitvena sarveSAM ' tulyatA tadA // 2240 // arthavAn pUrvadRSTazcet tasyaitAvAn kSaNaH kutaH! dvistrirvA'nupalabdho hi nArthavAn smprtiiyte||2241|| ekasmin hi vAcake siddhe tatsAdRzyAditarastathaiveti kalpyeta, tacca na sambhavati; sarveSAmeva zabdAnAmarthasambandhitvena pratItatvAt / athApi syAd-yaH prAk saGketakAle dRSTaH so'rthavAneva, sAdRzyamitareSAM bhaviSyati? ityAha- tasyaitAvAn kSaNaH kuta iti| tasya= pUrvadRSTasya zabdasya etAvata: kSaNAn kuto'vasthAnam; uccaritapradhvaMsitvAttasya / yadi nAmoccaritapradhvaMsI, tathA'pyarthavAn kiM na bhavatIti cet ? Aha-dvistrityAdi / bhUyodarzanabhAvitvaM hi zabdArthasambandhajJAnam; sakRdupalambhAt // 2240-2241 // [G.620] atha sajAtIyAnyagrahaNe sati sa eva sArthako bhavatItyucyate, tadayuktam ? ityAha apratItAnyazabdAnAM ttkaale'saavnrthkH| sa evAnyazrutInAM syAdarthavAniti vismayaH / / 2242 // 1. 0mavakalpate-pA0, gA0 / 2. pratyakSe anggbhaavH-gaa0| , 3. pA0, gA0 pustkyonaasti| 4. pUrveSAM-pA0, gaal| 5. bhayodarzana bhAvi-pA0, gA0 6. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 529 yeSAM hi pratipattRNAM zabdAntaramapratItam, teSAM zravaNakAle nAsAvarthasya pratyAyakaH; bhedAdhiSThAnasya sAdRzyasya tadAnImabhAvAt / punaH sa eva teSAmeva pratipattRNAM pratItazabdAntarANAmarthapratyAyaka itylaukikm| kathaM hi nAmaikasya kriyAkriye parasparaviruddha syAtAm ! anyazrutInAmiti / anyA sajAtIyazabdaviSayA zrutiryeSAM pratipattRRNAM te tathA // 2242 / / evaM tAvad vAcakatvAnyathAnupapattyA zabdanityatvaM pratipAdya, idAnI sambandhakaraNAnyathAnupapattyA pratipAdayannAha zabdaM tAvadanuccArya sambandhakaraNaM na c| na coccAritanaSTasya sambandhena pryojnm|| 2243 // pUrvamuccAraNam, tataH sambandhakaraNam, tato vyavahAraH-ityayaM krameNa vyavahAra uccAritapradhvaMsino'kramasya kathaM syAt / na kevalaM naSTasya sambandho'zakyakriyaH, nApi tena prayojanam; vyavahArakAlAnanuyAyitvAt / vyavahArArthatvAcca saGketasya // 2243 // tenAsambandhanaSTatvAt puurvstaavdnrthkH| uttaro'kRtasambandho vijJAyetArthavAn kthm||2244|| tenetyAdinA nigmyti| avidyamAnaH sambandho yasyAsAvasambandhaH, 2asambandhavattvAnnaSTatvAcca pUrvastAvat saGketakAlabhAvI zabdo'narthakaH / vyavahArakAlabhAvI tarhi sArthako bhaviSyati? ityAha-uttara ityAdi // 2243-2244 // yadi tIkramasya krameNoccAraNAdayo'nupapannAH, yugapattarhi bhavantu? ityAha zabdoccAraNasambandhakaraNavyAvahArikIH * kriyAH kramasvabhAvatvAt kaH kuryAdyugapat kvcit||2245|| zabdoccAraNam, sambandhakaraNam, lokavyavahArazca ityetAstisraH kriyAH svabhAvata eva kramavatyaH, tA yugapat krtumshkyaaH| asati ca yaugapadye smbndhkrnnaanuppttiH| kramapratIkSAyAM kathaM kAlAntarasthAyI zabdo'bhyupagataH syAt / / 2245 // . . . dezakAlAdibhinnAnAM puMsAM shbdaantraashruteH| pUrvaM kRtrimasambandho'pyekaH zabdo na sidhyti||2246 // dezakAlAdibhinnAnAmiti nigmnm| [G.621] Adizabdena bAlakumArAdyavasthAparigrahaH / pUrvamiti / zabdAntara zruteriti sambandhanIyam / tenAyamartho bhavati-pUrvaM saGketakAle zabdAntarasyArthavato'zruteH kAraNadezAdibhedabhinnAnAM vyavahartRNAM bhavanmatena naiko'pi zabda kRtrimasambandhaH siddhayet / tasmAdakRtrimasambandho'bhyupagantavya iti // 2246 // sAmprataM sambandhakathanAnyathAnupapatyA nitya eva zabda iti darzayan sambandhakaraNe yo doSaH, sa eva tatkathane'pItyAdizati sambandhakathane'pyasya syAdeSaiva prtikriyaa| naSTAsadvarttamAneSu nAkhyAnasya hi sambhavaH // 2247 // 1. teSAM hi-pA0, gaa0| 2. tattvatra-pA0, gA0 / 3. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe - atItaH, katham ? ityapekSAyAM prAha' - naSTetyAdi / naSTa: = asan=anAgataH, tayorasattvAdeva na sambandhAkhyAnasambhavaH / varttamAno'pyuccAryamANastasya samanantaradhvaMsitvena kutastAvAn kAlaH // 2246 - 2247 // etadeva darzayati 530 arthavAn kataraH zabdaH zroturvaktrA ca kathyatAm / yadA pUrvazrutaH zabdo nAsau zaknoti bhASitum // 2248 // na tAvadarthavantaM sa bravIti sadRzaM vadet / nArthavatsadRzaH zabdaH zrotustatropapadyate // 2249 // arthavadgrahaNAbhAvAnna cAsAvarthavAn svym| vaktuH zrotRtvavelAyAmetadeva prasajyate / / 2250 // na hi vaktA pUrvazrutaM zabdaM zrotuH kathayituM zaktaH; tasya pUrvaniruddhatvAt / yamapi pratipAdayati na tamarthavantaM zaknuyAt pratipAdayitum; tasya pUrvamakRtasambandhatvAt / etAvat sambhAvyate-sadRzaM brUyAditi ? tadapi na sambhavatItyAha - nArthavatsadRza ityAdi / na hAtra kenacit sAdRzyamiSTam, kiM tarhi ? arthavatA, taccAnupapannam / yadi hi zrotrA kazcicchabdo'rthavAnupalabdhaH syAt, tadA'nena sAdRzyamupapadyeta, yAvatA pUrvasaGketakAle'rthavato grahaNAbhAvAnna yuktmett| kathyamAno yaH so'rthavAMstarhi bhaviSyati ? ityAha - na cAsAvityAdi / na cAsAvuccAryamANo'rthavAn; tasya pUrvamakRtasambandhatvAdityuktam / vakturityAdinA yadA vaktApi paryAyeNa zrotA bhavati, tadA tasyApyetadeva sarvaM doSajAtam -' na tAvadarthavantaM sa bravIti' ityAdikamApatatIti darzayati / tadanena sarveSAmeva vaktRNAM na kazcidarthavAn zabdaH sambhavatItyuktaM bhavati // 2248 - 2250 // [G.622] tasmAdityupasaMharati tasmAcchabdArthasambandho nitya evAbhyupeyatAm / na tu sAmayiko yuktaH sarvathA tadasambhavAt // 2251 / / svata ityAdinA parasya ca pUrvapakSamAzaGkate - // 2252 // svato naivAsti zaktatvaM vAcyavAcakayormithaH / pratItiH samayAt puMsAM syAccedakSinikocavat // 2252 // vAcyavAcakayoH parasparaM naiva svAbhAvikI yathAkramaM vAcyavAcakazaktiH / kathaM tarhi pratItiH zabdAdudeti ? ityAha- pratItiH samayAdityAdi / yasya tatra saGketApekSaH kAraNabhAvo na sa tasya svAbhAvikaH, yathA - akSinikocasya pratipattau / saGketApekSazca pratipattau kAraNabhAvaH zabdasyeti vyApakaviruddhopalabdhiH / anena cAnityatvapratijJAbAdhAM vistareNoktAM vighaTayati - samaya ityAdinA pratividhatte samayaH pratimartyaM vA pratyuccAraNameva vaa| 2. arthavAnka.... pA0 / 1 - 1. pATho'yaM pA0, gA0 pustakayornAsti / 3. pA0, gA0 pustakayornAsti / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 531 kriyate jagadAdau vA sakRdekena kencit||2253|| iyamasya saMjJeti samayaH, sA pratipattyarthaM pratipuruSaM vA kriyeta, pratipuruSameva pratyuccAraNam, pratiyogaM vaa| atha vA- jagadAdau jagataH sRSTikAle, kenacit IzvarAdinA dAtrA, sakRt-ekayaiva helayA, kriyeteti trayo vikalpAH / / 2253 // pratyekaM vApi sambandho bhidyetaiko'tha vA bhvet| ___ ekatve kRtako na syAd bhinnazced bheddhiirbhvet||2254|| sambandho'pi zabdArthayoH kriyamANa: kadAcit pratisattvaM bhidyeta, yadvaika eveti 'dvayI kalpanA / ekatvapakSe jAtivaddezakAlabhedAnuyAyitvAt kRtako na syAt / nitya eva syAditi yAvat / atha pratisattvaM bhinnasvabhAvaH, tadA pratisattvaM bhedabuddhiH prApnoti; jnyeybhednibndhntvaajjnyaanbhedsy| na ca gavAdizabdAnAM zatakRtvo'pi prayoge vyavahartRNAM bhedabuddhirbhavati; abhedAdhyavasAyenaiva vyavahArAt // 2254 / / kiJca-yadi pratisattvaM bhinnaH sambandhaH, tadA'vazyaM bhedadhiyA bhAvyam, tatazca vyavahArocchedaH prApnotIti darzayannAha vaktRzrotRdhiyorbhedAd vyavahArazca dussyti| vakturanyo hi sambandho buddhau zrotustathA'paraH // 2255 // [G.623] bhedaaditi| viSayasyetyadhyAhAryam / tenAyamartho bhavati-vaktRzrotRdhiyoryo'rtho viSayaH, tasya bhedAdekArthAdhyavasAyena vyavahAro na syAt / katham? ityAha-vakturanyo hIti // 2255 // yaduktam-"samayaH pratima] vA" (tattva0 2253) iti| atra dUSaNamAha zrotuH kartuM ca sambandhaM vaktA kaM pratipadyatAm ! pUrvaM dRSTo hi yastena taM zroturna krotysau|| 2256 // taM zroturna karoti tasya nsstttvaat| na dRSTapratipAdaka iti tasya pUrvamadRSTatvAt // yaM karoti navaM so'pi na drssttprtipaadkH| ghaTAdAvapi tulyaM cenna sAmAnyaprasiddhitaH // 2257 // ghttaadaavti| atiprasaGgodbhAvanayA duussnnsyaanaikaantiktvmaashngkte| ghaTAdAvapi tulya: prasaGgaH, tathA hi-yo ghaTo'rthakriyAsamartho dRSTaH, nAsau kartuM zakyaH; tasya nisspnnvinsstttvaat| yazcAdhunA kriyate nAsAvarthakriyAsamartho dRSTaH; tasyAniSpannatvAt ? uttaramAha-na sAmAnyaprasiddhita iti / neti pUrvapakSapratikSepaH / kutaH? sAmAnyasya prasAdhitatvAt / taddvAreNa sAmarthyasiddheriti bhAvaH // 2257 // etadeva spaSTayannAha yadyapi jJAtasAmarthyA vyaktiH kartuM na shkyte| kriyate yA na tasyAzca zaktiH kArye'vadhAritA // 2258 // tathA'pyAkRtitaH siddhA shktiruccaarnnaadissu| 1-1. dvitIyakalpanA-pA0, gaa0| 2.0 ysyetyhaarym-gaa| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 tattvasaMgrahe tasyA na cAdimattA'sti sambandhastvAdimA~stava // 2259 // yadyapyudakAharaNAdiSu dRSTasAmarthyA ghaTavyakti: kartuM na [G.624] pAryate, niSpannavinaSTatvAt; yA'pyadhunAtanI, na tasyA arthakriyAsAmarthyamavadhAritam; tathApyAkRtidvAreNaivArthakriyAsAmarthya sarvasyAM vyaktau sidhyati / kathamityAha- tasyA ityaadi| tasyA iti AkRteH / kvacit- na ca tasyAdimatteta pAThaH / tasyAyamarthaH-na ca tasyodakAharaNAdisAmarthyasyAdimattAsti; aakRternitytvaat| tsyaashcaashryto'tyntmbhinntvaat| yathoktam-"sthitaM naiva ca jAtyAdeH paratvaM vyaktito hi na2" (o0 vA0 pra0 sU0 141) iti / sambandho'pi tAkRtidvAreNAnAdirbhavatviti cet? tadetadayuktamityAha-sambandhastvityAdi / 2259 // yadi tasyApi sAmAnyaM nitymbhyupgmyte| tathApyasmanmataM siddhaM na ta dvayAkArasambhavaH / / 2260 / / kiJca-yadi bhavatA tasyApi zabdArthasambandhasya nityaM sAmAnyamabhyupagamyate, tathApi nityaM nAma vastvastItyasmanmataM siddham / zabdastu prakRta eva na sidhyatIti cet ? Aha-na tu vyAkArasambhava iti| dvAvAkArau-sambandhaH, tatsAmAnyaM c| ekasyaivAkArasya sambhavaH, na tu sAmAnyasya; tasyAnekavyaktiniSThatvAt, sambandhasya caikatvAt // 2260 // kathamekatvaM sambandhasya? ityAha zaktireva hi sambandho bhedazcAsyA na dRshyte| sA hi kAryAnumeyatvAt tadbhedamanuvartate // 2261 // na hi zaktivyatiriktaH smbndho'sti| yadi nAmaivam, tataH kim ? ityaahbhedshcetyaadi| bhd:-naiktvm| kimiti na dRzyata ityatra kAraNamAha-sA hiiti| sA hi nityaM kaaryaanumeyaa| yathoktam-"zaktayaH sarvabhAvAnAM kAryArthApattisAdhanAH" (zlo0 vA0, co0 sU0 200) iti| tato'sau kAryabhedamanuvartatte anudhAvaMti, AtmagatabhedapratyAyane / kAryabhedadarzanaM vinA na zakyaH zaktibhedo jJAtumiti yAvat / na cAtra kAryabhedo'sti / tathA hi-kAryaM tasyAH pratItireva, sA ca zabdAlambanA vA syAt, arthAlambanA vaa| na tAvadAdyAyA bhedaH; zabdasya nityaM prtybhijnyaaymaantvaat| nApyAlambanAyAH; na hi zatakRtvo'pyuccAryamANe gozabdAderanyAdRzI pratItirupajAyate // 2261 // upacayamAha anyathAnupapattyA ca shktisdbhaavklpnm| na caikayaiva siddhe'rthe bahvInAM kalpaneSyate // 2262 // arthapratItyanupapattyA hi vAcyavAcakazakti: klpyte| ekayaiva ca zaktyA vivakSitArthasya siddhatvAdapArthakamanekazaktiparikalpanam / na cAnyathAnupattyA zaktibhedo'numAtuM zakyaH; zaktimAtra eva tasyAH sAmarthyAt // 2262 / / itazca sambandhasya karaNamayuktamato nitya eva sambandha iti pratipAdayannAhasambandhAkhyAnakAle ca goshbdaadaavudiirite| 2. tat-pA0, gaa| 3. 0'pyuccAryamANo-- paa0| 1. stata-pA0. gaa0| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 533 kecit sambandhabuddhyA'rthaM buddhyante nApare tthaa|| 2263 // [G.625) tathA hi-'eSa gauH padA na spraSTavyaH' ityukte kecit puruSA vAcyavAcakasambandhamavadhArya sambandhapuraHsaramevArthamavabudhyante / anye tvajJAtasambandhAH svarUpamevAvayanti, nArtham // 2263 // . tatra sambandhanAstitve sarvo'rthaM naavdhaaryet| astitve sarvabodhazcenna kaishcidnupgrhaat||2264|| tatra yadi vastubhUtaH sambandho na syAt tadA sarva eva puruSo vyutpannavyavahAro nArthamavadhArayet / nokasya sadasattve parasparaviruddha yukte| tasmAnnityAvasthita eva sambandha iti| nanu yadi nityAvasthitaH sambandhaH, kimiti sarvadA sarveSAmarthapratipattirna bhavet ? ityetaccodyamAzaya vistareNa prihrnaah-astitvityaadi| neti prasaGgaM nivrtyti| kutaH? kaizcit tasyAgrahaNAt // 2264 // ___ yadi nAma na gRhItaH, tathApi kimiti svakAryaM na janayet, na hi khalabilAdhantargatatvAdAtmakAryaM bIjAdayo vijahati ? ityAha- . jJApakatvAddhi sambandha: svaatmjnyaanmpeksste| tenAsau vidyamAno'pi nAgRhItaH prkaashkH||2265|| anyo hi jJApakadharmaH, anyazcotpAdakasya; zabdastu dhUmavadarthasya jJApakaH, na tu bIjAdivadutpAdaka ityadoSaH // 2265 // nanu caikasya yathA' sadasattve parasparaviruddhatvAdayukte, tathA grahaNAgrahaNe api| athAnayoravirodhaH, ka idAnI pradveSaH sadasattvaMyoH? ityAha vidyamAnasya cArthasya dRSTaM na grahaNaM kvcit| na tvatyantAsato'stitvaM kA~zcit prtyuppdyte|| 2266 // viruddhau sadasadbhAvau na syaataamekvstuni| . tatra tulyaM virodhitvaM jJAnAjJAnatvayorapi // 2267 // jJAnaM hi. puruSAdhAraM tadbhedAnna virudhyte| puruSAntarasaMsthaM ca na jJAnaM tena vaaryte||2268|| ekatra hi dharmiNi parasparaviruddhadharmAdhyAso viruddhaH, na tu dhrmyntre| grahaNAgrahaNe ca puruSabhedena bhinnadhAdhAratvAdaviruddhe, na tu sadasattve; tayorekadhAdhAratveneSTatvAditi samAsArthaH // 2266-2268 // nanu ca grahaNAgrahaNapakSe'pi sAmarthyAdekAdhikaraNe sadasattve parasparaviruddha tatrApi' (G.626] samApatata eva / tathA hi-padArthasadasattvAbhyAM grahaNAgrahaNe vyApte; tannibandhanatvAt 1. pA0, gA0 pustakayo sti| 3.jJAtAjJAtatva0-pA0,gA0 / 4-4. naajnyaanN-gaa| 5. tthaapi-paa0| 2. na ca-pA0, gaa0| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 tattvasaMgrahe tayoH, anyathA tulyayogyadezayoH puruSayoreka eva pazyennApara ityatra kAraNaM vaktavyam? ityAzaGkayAha andhAnandhasamIpasthaH shuklo'ndhairnaavgmyte| gamyate cetaraistasya sadasattve na tAn prti|| 2269 // yathA hyandheratarayoH samIpasthaM rUpamavikalacakSuSa evopalabhante, netare, na ca tAna prati tasya zuklarUpasya sadasattve staH; tadvat sambandhe'pIti // 2269 // kimatra kAraNam ? ityapekSAnivRttyarthamupapattimAha-- __ zaktyazaktyornarANAM tu bhedAt ttraavirodhitaa| na hyanyo darzanasyAsti sambandhAddheturatra hi // 2270 // etadAcaSTe-na hyarthasattaivopalambhakAraNam, kiM tarhi ? puruSagatA ca zaktiH / tena satyapyarthe kasyacit puruSasya zaktyAbhAvAdagrahaNamaviruddhamiti nAgrahaNamardhAsattvena vyaaptm| yadyevam, asatyapi sambandhe puruSANAM zaktyazaktibhedAcchabdAdarthasya grahaNAMgrahaNe bhaviSyata iti sarvaM samAnam? ityAha-na hyanyaityAdi / sambandhagrahaNapurassaratvAdarthapratyayasyeti bhAvaH / anya iti hetuH smbddhyte| drshnsyeti| zabdArthapratIteH / heturityetadapekSA ceyaM sssstthii| sambandhAdityasyAnyApekSA pnycmii| atreti zabdArthavyavahAre / anye tu-'zaktyazaktyornarANAM tu bhedAttatrAvirodhitA' ityatraivopapattirUpeNa vyAMvartayanto vyaacksste-smbndhaaditi| puruSazakterityarthaH / atreti zukle // 2270 // dArTAntikamupasaMharannAha evamevendriyaistulyaM vyvhaaroplmbhnm| yeSAM syAnnaiva bhotsyante tato'rthaM netare'ndhavat // 2271 // vyavahniyate asmAditi vyavahAra: shbdaarthsmbndhH| tasyopalambhanam prijnyaanm| tdindriyaistulym| tathA hi-yeSAmevendriyamasti, te'rthamupalabhante; yeSAM tu nAsti, te satyapyarthe noplbhnte| evaM yeSAM sambandhaparijJAnamasti, te zabdAdarthamavabudhyante; yeSAM tu nAsti, te satyapi sambandhe nopalabhanta iti sarvaM samAnaM kila // 2271 / / yo'yaM prathama sambandhasya kartA kena tasmai sambandhaH pratipAdita iti vaktavyam ? [G.627) svayameveti cet ? na; tathaivAnyeSAmapi prasaGgAt / athAnyataH, tasyApyanyata iti cet, evaM tamunAditvAnna kenacit kriyata iti darzayati sarveSAmanabhijJAnAM puurvpuurvprsiddhitH| siddhaH sambandha ityevaM sambandhAdirna vidyate // 2272 // ya:5 zabdArthasambandhaH sa vRddhavyavahArapUrvakaH; sambandhatvAt, idaaniintnsmbndhvt| sambandhazca vivAdAspadIbhUtaH sambandha iti svabhAvahetuH // 2272 // 1. bhedAdarthasya-pA0. gA0 / 2. sambandha: syaadity-jai| 3. varNayanto-pAla, gaa0| 4-4. syAtte'vabudhyante-pA0, gA0 / 5. jai0 pA0. pustakayo sti| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA evaM tAvat pratimartyaM na samayaH sambhavatIti pratipAditam, adhunA "pratyuccAraNameva" (tattva0 2253) iti yaduktaM tatpratyuddharannAha-- pratyuccAraNanirvRttirna yuktA vyavahArataH / 'sargAdau ca kriyA nAsti tAdRkkAlo hi neSyate // 2273 // vyavahArata iti vyavahArapravRtteH / anyathA hi pUrvamakRtasambandhAdvyavahArapravRttirna syAditi yaavt| sAmprataM " jagadAdau ca " iti yaduktam, tasya pratividhAnamAha - sargAdau cait| tAdRgiti / zabdArthasambandhazUnyaH sRSTisaMhArAtmakaH // 2273 // iSyate hi jagat sarvaM na kadAcidanIdRzam / na mahApralaye nAma jJAyate pAramArthikaH // 2274 // anIdRzamiti / sarvocchedAtmakam; tatra pramANAbhAvAt / kathaM tarhi loke pralayAdivyavahAraprasiddhiH ? ityAha- na mahApralaya ityAdi / jJAyata iti loken| pAramArthika iti / sarvocchedAtmakaH parikalpitastu na vAryata ityabhiprAyaH / tameva darzayati rAtrirvA pralayo nAma lInatvAt sarvakarmaNAm / divasaH sRSTisaMjJazca sarvaceSTAtisarjanAt // 2275 // dezotsAdakulotsAdarUpo vA pralayo bhavet / pralaye tu pramANaM naH sarvocchedAtmake na hi // 2276 // atha pAramArthikaH kasmAnneSyate ? ityAha- pralaye tvityAdi // 2275-76 // bhavatu nAma paramArthikaH pralaya:, tathAmi tadAnImabhraSTasmRtiprajJAdisaMskArakasya kasyacidIzvarAdeH 'karturabhAvAnna sambandhakaraNaM yuktamiti darzayannAha-- na cAluptasmRtiH kazcit sRSTisaMhArakArakaH / IzvarAdiH sthiro yukto yaH sambandhaM kalpayet // 2277 // [G.628] na yukta iti / tasya vistareNa prtissiddhtvaat|| 2277 // nanvityAdinA parasya pratyavasthAnamAzaGkate-- `nanvAnupUrvyanityatvAdanityo vAcako bhavet / padaM vAcakamiSTaM hi kramAdhInA ca tanmatiH // 2278 // 535 1 . varNAnupUrvI hi padamiSTaM na sphoTaH, tasyAzca puruSecchAdhInatvAdanityatvam / ato varNAnAmapyanityatvaM prApnoti; varNebhyo'narthAnantaratvAdAnupUrvyAH / katham ? ityAha- padamityAdi / tathA hi-varNAtmakaM padameva vAcakamiSyate; yato varNakramakRtA padabuddhirna sphoTakRtA, saca kramaH pauruSeyaH // 2278 // etadeva vivRNoti varNAH sarvagatatvAdvo na svataH kramavRttayaH / anityadhvanikAryatvAt kramasyAto vinAzitA // 2279 // 1. 0 dAnupUrvyasya jai0 / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 tattvasaMgrahe va:-yuSmAkaM mImAMsakAnAM varNAnAM sarvagatatvAnna dezakRtaH kramaH / nApi kAlakRtaH; nityatvAtteSAm, tasmAdabhivyaJjakadhvanikRtaH / tasya cAnityatvAt tatkRtasyApyanityatvamiti bhAvaH / prayogaH-yadanityakRtaM tadanityaM yathA ghttaadi| anityakRtazca varNakrama iti svbhaavhetuH|| puruSAdhInatA cAsya tadvivakSAvazAd bhvet| varNAnAM nityatA tena bhavatAM niSphalA bhavet // 2280 // ___ yat puruSavivakSAvazAd bhavati, tatpauruSeyatvena prekSAvatA vyavaharttavyam, yathA pANikampAkSinikocAdayaH, puruSecchAvazAcca varNAnAM bhavati krama iti svabhAvahetuH // 2278. 2280 // * athApi syAd-vinaiva krameNa varNA eva zrotraparicchinnA arthapratyAyakA bhaviSyantItyata Aha na ca kramAdvinA varNA nirjAtAH prtipaadkaaH| kramasyaiva padatvaM ca tasmAdevaM prasajyate // 2281 // na hi kramaM vinA varNA evArthapratipattihetavo dRSTAH, tasmAdeSAmavazyaM kramo'bhyupagantavyaH / evaM sati kramasyaiva padatvaM vAcakatvaM bhavatAM mImAMsakAnAM prasajyate, na tu [G.629] kevalAnAM vrnnaanaam| tasya ca kramasyAnityatvAd vAcakasyApyanitvaM syaat| tatazca vyarthA zabdanityatvakalpanA / tathA hi-vAcakasya zabdasya nityatvaM sAdhayitumiSTam, nAnyasya; tatazca yatkevalavarNanityasAdhanaM bhavatAm, tatprastutAnupayogi; tsyaavaacktvaat| yacca bAdhakaM' kramarUpaM na tannityamabhyupagatamiti sarvo viphala eva prayAsaH // 2281 // padaM varNAtiriktaM tu yeSAM syAt krmvrjitm| teSAmevArthavatyeSA . zabdanityatvakalpanA // 2282 // yeSAM punarvaiyAkaraNAnAM "varNavyatiriktaM sphoTAkhyamanavayavaM padaM vAcakam" itISTam, teSAmarthavatyeSA zabdanityatvakalpanA; tasya sphoTAkhyasya vastuno nityatvAt // 2282 // atra parihAramAha- . na tAvadAnupUrvasya padatvaM naH prsjyte| na hi vastvantarAdhArametad dRSTaM prkaashkm|| 2283 // anupUrvaM svabhAvaH =AnupUrvam, tasyAnupUrvamAtrasya nAsmAkaM vAcakatvaM prasajyate; vyabhicAritvAditi bhAvaH / tadeva darzayannAha-na hItyAdinA / vstvntraadhaarmiti| maNimuktAdyAdhAram / / 2283 // nApi varNAdhAramAnupUrvameva kevalaM vAcakamiSTam, katham? ityAha dharmamAtramidaM teSAM na vstvntrmissyte| . na vstvntrmiti| svtntrvaacktvenetybhipraayH| anyathA hi pAramArthiko dharmadharmiNorbhedaH syAt / sa ca nAbhISTaH, kiM tarhi ? vAcakam ityAha1.va tasmAdevaM- jai0| 2.vAcakaM- gaa0| 3.punstvyaaknnmaanaaN-paa0| 4-4.0varNAzcaivAla- pA0, gA0 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 537 itthaM pratIyamAnAH syurvrnnaastenaavbodhkaaH||2284|| ittham viziSTena krameNa / etaduktaM bhavati-na kramamAtraM vAcakam, nApi varNAdhAram, nApi varNamAtram, kiM tarhi ? varNA eva kramopasRSTA vAcakA iti| tena na kramasya vAcakatvaM prati prAdhAnyam; tasya tadvattayA pratIyamAnasya gunniibhuuttvaat| kiM tarhi ? varNAnAM teSAM dharmitayA pratIteriti darzitaM bhavati // 2284 // yaduktam "anityadhvanikAryatvAt" (tattva0 2279) iti hetudvayam, tasyAsiddhatAmAha na ca kramasya kAryatvaM puurvsiddhprigrhaat| vaktA na hi kramaM kazcit svAtantryeNa prpdyte||2285|| yathaivAsya . parairuktastathaivainaM vivkssti| paro'pyevamatazcAsya smbndhvNdnaaditaa||2286|| [G.630] pUrvasiddhaparigrahAditi / vyavasthitasyaiva kramasyopAdAnAt / etadeva spaSTayati-vaktA na hotyaadi| sambandhavadeva hi kramo'pyanAdiH // 2285-2286 // teneyaM vyavahArAt syAdakauTasthye'pi nitytaa| yatnataH pratiSedhyA naH puruSANAM svtntrtaa||2287|| tenetyaadinopsNhrti| naiti kRtyaprayoge kartari SaSThI kRtvA nasAdezo vihitH| tasmAdasatyapi parvatAdivadasya kramasya kUTasthatve vRddhavyavahArAdeva nityatvamavaseyam / tadanena vyavahAranityatA kathitA bhavati kramasya, na kUTasthanityatA, yathA parvatAdInAmiti // 2287 // yadyevam, varNAnAmapi kramasyaiva vyavahAranityatvaM kasmAnneSyeta? ityAha varNAnAmapi na tvevamakauTasthye'pi setsyti| cityeSu satsu varNeSu vyavahArAt krmodyH||2288|| . ghaTAdiracanA yadvannityeSu prmaannussu| tadabhAve hi nirmUlA racanA naavdhaaryte||2289|| na hi varNAnAM kramavadakauTasthyanityatve'pi vyavahAranityatayA'rthapratipattivyavahAraH sidhyati / kathaM na sidhyati? ityaah-nityessktyiaadi| yadi hi kUTasthanityatayA varNA nityA bhaveyuH, evaM sati puruSaparamparayA vyavahArasambhavAt kramodayaH=kramasyAtmalAbho bhavet, yathA ghaTAdiracanA; paramANumUlAt / kvacit kramAdayaiti pAThaH / tatrAdizabdena sambandhapratyabhijJAnAdayo gRhynte| athobhayorapi varNaparamANvornityatvamantareNa kasmAdracanA na sambhavati? ityAhatadabhAva ityaadi| tadabhAvaiti varNaparamANvordvayorapi kUTasthanityabhAveM / nanu ca ghaTAdayArambhakA iva paramANavo.varNAnAmapi sUkSmabhAgAH santi, yathAhuH-"varNAnAmapi varNaturIyA bhAgAH" iti, tat kathaM varNAnAM kUTasthanityatA varNyate? naiSa doSaH; sphoTadUSaNena pratipAditametat, yathA-"na varNabhAgAH santi" ( ) iti // 2288-2289 // 1. ytkrme-gaa| 2. sssstthii-gaa0| 3. na sA doSo (yatkrame svtntrtaaprtissedho)-gaa| 4. nitybhaavaabhaave-gaa0| 5. te naiss-jai0| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe kiJca - yadi kUTasthanityatayA varNA nityA na bhaveyuH, tadA sarveSAM prayoktRNAM 'paraprayuktAneva zabdAnbrUmahe' ityeSA vivakSA na syAt, atha ca bhavati, tasmAt sA varNanityatvamantareNa na yukteti darzayannAha pareNoktAn bravImIti vivakSA cedRzI dhruvam / tathA ca nityatApattirna cAnyaccihnamasti vaH // 2290 // [G.631] nanu ca yadi gakArAdikramaH paramArthato na nitya:, vyaJjakA dhvanayaH, nApi teSAM prerakAstAlvAdisaMyogavibhAgAH nityAH 1, tatkathamete vyavahartRbhirupalakSayituM zakyAH, asthiratvAt; na cAnupalakSitairetai zabdArthavyavahArapratiniyataH zakyaM kartum; atiprasaGgAt / tatazca sambandhasya kRtakatve yo doSaH uktaH sarvo'sAvabhivyaktipakSe'pi samAnaH / tathA hiye dhvanayo varNAnAmabhivyaJjakA dRSTAH, tA~stAvadvaktA na prerayitumIzaH; teSAM naSTatvAt / yA~zca nirasyati na te'bhivyaJjakA dRSTAH / tathA ye tAlvAdisaMyogavibhAgA' dhvanInAM prerakAH, tAnna zaknoti kartum, yA~zcAbhinavAn karoti na te dRSTAH prerakAH, tatazca kathaM varNAH krameNAbhivyaktA arthabhedapratItihetavo bhavanti ? iti sarvametadAzaGkaya pariharannAha - jAtyA yathA ghaTAdInAM vyavahAropalakSaNam / tathaiva cAnupUrvyAderjAtidvAreNa setsyati // 2291 // yathA ghaTAdeH satyapyanityatve jAtyAzrayeNa vyavahAraH sidhyati, tathA AnupUrvyAderanityatve'pi setsyati // 2291 // vyavahAropalakSaNaM katham ? ityAha 538 tAlvAdijAtayastAvat sarvapuMsu vyavasthitAH / vaktA tA~zca dhvanIMstAbhirupalakSya nirasyati // 2292 // teSAM ca jAtayo bhinnAH zabdAbhivyaktihetavaH / yAvadvarNaM pravartante vyaktayo vA tadanvitAH // 2293 // tathA hi-tAlvAdisthAnajAtayaH sarvapuruSasavAyitAlvAdisamavAyAt sarvapuruSeSu vyvsthitaaH| prayoktA ca tAbhireva tAlvAdijAtibhistAlvAdInyupalakSya= avadhArya pazcAd dhvanIn=vyaJjakAn vAyUnnirasyati = prerayati / 'nAgRhItavizeSaNA vizeSe buddhi:' iti nyAyAt teSAM dhvanInAM yadyapyanityatvam, tathApi gavAzvAdijAtivad yAvadvarNaM yAvanto varNAstAvatyo jAtayaH santi, tA eva vyaktisahAyinyaH zabdAbhivyaktihetavo bhavanti / yadvA- dhvaniSyaktaya eva jAtisahAyinyo varNAnurUpeNa vyaJjanAya pravarttanta iti pakSAntaram // 2292 - 2293 / / nanu ca yadyapi dhvanInAM jAtayo bhinnAH santi, tathApi te dhvanayo jAtyupalakSitA api na kramamantareNa varNAbhivyaktikramaM sampAdayitumalam / tathA hi-teSAM jAtibhedena bhinnAnAmapi na svataH kramo'sti; niravayatvAt / tat kathaM vyaJjakakramakRto varNAnAM kramAvasAya:? ityAzaGkayAha tAlvAdisaMyogavibhAgakramapUrvakam / tatra 1- 1. pATho'yaM pA0, gA0 pustakayornAsti / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 539 dhvanInAmAnupUyaM syAjjAtyA cobhayanityatA // 2294 // [G.632] yadyapi dhvanInAmAnupUrNaM na svata:9, tathApi teSAM tAlvAdisaMyogavibhAgA evAnupUrvya smpaadynti| ubhayasya ca tAlvAdisaMyogAdikramasya, dhvanikramasya ca svAzrayasamavetajAtidvAreNa nityateti sarvamanAkulam // 2294 // kathaM punarjAtyA kramasyAnityasyApi sato nityatvaM lakSayituM zakyam, yena tathopalakSito vyavahArAGgatAM yAsyati? ityAha yathaiva bhramaNAdInAM bhaagjaatyaadilkssitaaH| kramAnuvRttirevaM syAt taalvaadidhvnivrnnbhaak||2295|| yathA bhramaNarecanAdInAM kriyAvizeSANAm, AdizabdAt pipIlikAdInAM grahaNam, teSAM kramAnuvRttiryathA bhAgajAtyAdinA lakSitA vyavahArAGgam, atrApyAdizabdena pipIlikAdijAtiparigrahaH; tathA tAlvAdidhvanivarNabhAk kramAnuvRttitAlvAdijAtibhirlakSitA vyavahArAya sampadyata iti sambandhaH / taalvaadidhvnivrnnbhaagiti| tAlvAdayazca dhvanayazca varNAzceti vigRhya samAsaH, tAn bhajata iti tathoktA / anena tAlvAdisaMyogAdikramaH svajAtyupalakSito dhvaninirAsahetuH / dhvanikramo'pi tAlvAdisaMyogavibhAgapUrvaka: svajAtyupalakSito varNAbhivyaktikramo nibandhanam, so'pyarthapratIterityuktaM bhvti| kvacid bhAgA iti pAThaH / tatraivaM sambandhaH-yathA bhramaNAdInAM karmaNAM bhAgA aMzAH kramavanto jAtyA tadanyeva vA kenacid-dharmeNopalakSitA vyavahArahetavo bhavanti, tathA tAlvAdibhAk krmaanuvRttirvyvhaaraanggmiti| . kecit-kramAnusmRtirevaM syAditi paThanti / tatraivaM yojanA-yathA recanAdInAM bhAgA jAtyAdilakSitAH smaryante, evaM tAlvAdidhvanivarNabhAk tAlvAdijAtyupalakSitA kramAnusmRtiviSyati // 2295 // . - vyaktInAmeva vA saumyaajaatidhrmaavdhaarnnm| tadvazena ca varNAnAM vyApitve'pi kramagrahaH // 2296 // __ atha vA-na dhvanInAM tAlvAdisaMyogavibhAgakramakRtamAnupUrvyam, api tu svata eva; sAvayavatvAditi darzayannAha- vyaktInAmiti dhvniinaam| teSAM hi ye bhAgA ArambhakAH kramavantaH, te sUkSmA na tairvyvhaarsiddhiH| atasteSu jAtisvabhAvA dharmA nityatvAdayaH pratiniyatazabdAbhivyaktihetavo niruupynte| nizcIyanta iti yaavt| tataH kiM siddhaM syAt ? ityAhatadvazenetyAdi / satyapi hi vyApitve varNAH kramavaddhvanivazAt kramavanta iva bhAsante // 2296 // evaM dhvaniguNAn sarvAn nityatvena vyvsthitaavn| varNA anupatantaH syurarthabhedAvabodhinaH // 2297 // [G.633] evamityAdinA prakRtamupasaMharati / dhvaniguNA:-kramatIvratvamandatvapradezavRttitvAdaya:6 / nityatvena vyavasthitaniti / jAtidvAreNa / anupatantaH anuvartamAnAH // 2297 // 1. svana:- jai0| 2. bhAgAla-pA0, gaa0| 3. vRttAdikiyA0-- jai0| 4-4. bhAvAjAtyAdinApA0; bhAvajAtyAdinA-gA0 / 5. bhramaNarecanAdInAM-gA0 / 6. tIvramandatva0-jai0, paa0| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 tattvasaMgrahe __evaM yadi nAma nityatvasarvagatatvAbhyAM varNAnAM svataH kramAdayo na sambhavanti, tathApi vyaJjakadhvanigatA ete varNeSvarthapratipattyaGgamiti vistareNa prtipaaditm| sAmpratam "yadvA kAlagatA evaite dhvanyupAdhikAH pravibhAgA varNeSu gRhyamANAH pratipattyaGgam' iti pakSAntaraM darzayannAha AnupUrvI ca varNAnAM hrasvadIrdhaplutAzca ye| kAlasya pravibhAgAste jJAyante dhvnyupaadhyH|| 2298 // dhvanayaH vyaJjakA vAyavaH, upAdhayaH-vizeSaNabhUtA yeSAM kAlapravibhAgAnAM te tathoktAH // 2298 // nanu ca kAla-eko vyApI nityazcetISTaM kAlavAdinAm / yathoktam / "vyApAravyatirekeNa primaannkriyaavtaam| nityamekaM vibhu dravyaM kAlameke pracakSate // ' ( . )iti, tatkathaM tasya pravibhAgo yujyate? ityAha kAlazcaiko vibhurnityaH pravibhakto'pi gmyte| * varNavat sarvabhAveSu vyajyate kenacit kvacit // 2299 // varNeSu vyajyamAneSu tasya prtyaaynaanggtaa| anyatrApi tu sadbhAvAt tatsvarUpasya nitytaa||2300|| pravibhakto' pItyapizabda eko'pi nityo'pi vibhurapi ityatra sambandhanIyaH; bhinnakramatvAt / kathaM pravibhakta:? ityAha-varNavat srvbhaarvessviti| etaduktaM bhavati-yathaiko'pi nityo gakArAdivarNo yadA kenacid dhvanivizeSeNa kvacit padArthe vyajyate, tadA pravibhakto gRhyate; yadA tu varNeSu vyajyate, tadA'rthapratyayAGgaM bhavati / yadi tarhi pravibhaktaH, nityavibhutvaM kathaM tasyAvagatam ? ityAha- anytraapiityaadi| anyatrApi latAkisalayAdau [G.634] sadbhAvAt sattAvat tasya nityatvaM vibhutvaM ca siddham / nityatAgrahaNamupalakSaNam // 2299-2300 // . tasmAnna padadharmo'pi vinAzI kshcidiidRshH| tena nityaM padaM siddhaM vrnnnitytvvaadinaam|| 2301 // tasmAdityAdinA svpksssiddhrupsNhaarH| kazcidIdRza iti kramAdirUpaH / / 2301 // yadi tarhi kAladharmo vyaJjakadhvanidharmo vA kramaH, na tu paramArthato varNadharmaH, tat kathamasya pratyAyanAGgatvam, na hyanyadharmo'nyasya bhavati? ityAha paradharme'pi caanggtvmuktmshvjvaadivt| nityatAyAM ca srvessaamrthaapttiprmaanntaa|| 2302 // uktmiti| "nAvArUDhAzca gacchantaH" (tattva0 2150) ityAdinA / nAvArUDhavacanaM hi sklyaanaaruuddhoplkssnnm| azvajavAdivaditi / yathA azvAdigato javastadArUDhAnAM puMsAM dezAntaraprAptervRkSAdezca gamanapratipatteraGgaM bhavati, tathA dhvanigato'pi kramo varNasyArthapratyAyanAGga1. kAlavibhAgAnAM-pA0, gaa0| 1. vyajyamAnasya- pA0, gaa0| 3-3. vibhurapIti- pA0, gA0 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 miti / evaM vistareNa zabdAnityatvapratijJAyA arthApattipramANabAdhitatvaM samarthya, upasaMharannAha - nitytaaymityaadi| tasmAdityupasaMhAro'tra draSTavyaH / sarveSAmiti / na kevalaM varNasyArthapratItyanyathAnupapattyA nityatvaM siddham, kiM tarhi ? tAlvAdInAM dhvanInAM ca / yathoktaM bhASye"uccaritamAtre hi' naSTe' zabde na cAnyo'nyAnarthaM pratyAyayituM zaknuyAt, ato na paramArthamuccAryeta / atha na vinaSTa:, tato bahuza upalabdhatvAdartho'vagamyate' iti yuktam" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.17) iti // 2302 // svavacanAbhyupetAgamapratItibAdhAmapi pratijJAyAH pratipAdayannAha-- svavAkyAdivirodhazca zabdAnityatvasAdhane / pratijJoccAryate sarvA sAdhyArthapratipattaye // 2303 // na cAnityA bravItyeSA svArthamityupapAditam / tenArthapratyayApannAn nityatvAnnAzabAdhanam // 2304 // AdizabdenAbhyupetAdivirodhagrahaNam / upapAditamiti / " na cAdRSTArthasambandhaH zabdo bhavati vAcakaH (tattva02233) ityAdinA / tenArthapratyayApannAditi / arthapratyayAt=arthapratIte:, Apannam = siddham, arthapratyayApannam / arthapratItyanyathAnupapattisiddhAt nityatvAditi yAvat // 2303 - 2304 // [G.635] abhyupetabAdhAmAha 11 arthAbhidhAnasAmarthyamabhyupetya ca sAdhayan / pUrvAbhyupagatenApi nAzitvaM bAdhate naraH // 2305 // sAdhayanti sAdhanamabhidhAneneti sAmarthyatabhyam; anyathA paraM prati sAdhayitumazakya tvAt // 2305 // zrutiparIkSA AgamabAdhAMmAha - arthapratItisAmathryaiH pratizAstramupAzritaiH / AgamenApi nAzitvaM bAdhyate sarvavAdinAm // 2306 // arthapratItau sAmarthyAni yAni zabdAnAM taiH / pratibhArthasya bAdhanAdityupaskAraH // 2306 // pratItibAdhAmAha sarvalokaprasiddhayA ca bAdhaH pUrvoktayA dizA / pUrvoktA dik = samanantarazlokoktA / evaM tu paThitavyam'arthapratItisAmayaiH sarvalokAvadhAritaiH / 44 lokaprasiddhyA nAzitvaM bAdhyate sarvavAdinAm // " iti / pUrvoktamanumAnAdivirodhaM smArayannAha"anumAnavirodho'pi prAguktenaiva hetunA // 2307 // zrotrajapratyabhijJAnAcchabdAbhedAvasAyataH / 1- 1. vinaSTe- pA0, gA0 / 4. pA0 pustake nAsti / 2. upalabdhatvAdarthAgama:- pA0, gA0 / 5. smarayannAha - jai0 1 3- 3. pATho'yaM pA0, gA0 pustakayornAsti / 6. 0 bhedAdhyavasAyata: jai / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 tattvasaMgrahe pratyakSeNa viruddhatvaM prAgeva pratipAditam // 2308 // prAgukto heturnAnAprakAraH - prAgeveti / " dezakAlAdibhinnAzca gozabdavyaktibaddhayaH / samAnaviSayAH sarvA na vA nAnArthagocarAH // gorityutpadyamAnatvAt sampratyutpannabuddhivat / " (tattva0 2120 - 2121 ) ityAdinA / "kiJca zabdasya nityatvaM zrotrajapratyabhijJayA / vibhutvaM ca sthitaM tasya ko'dhyavasyedviparyayam // ' ( tattva0 2116 ) ityanena // 2307-2308 // ziSTAnapi pakSadoSAn hetudoSA~zca kA~zcit pratipipAdayiSurAha - vaktavyaM caiSa kaH zabdo vinAzitvena sAdhyate / triguNaH paudgalo vA'yamAkAzasyAtha vA guNaH // 2309 // varNAdanyo'tha nAdAtmA vAyurUpamavAcakam / padavAkyAtmakaH, sphoTaH sArUpyAnyanivarttane / / 2310 / / eteSAmastvanityatvaM nAsmAkaM teSu nityatA ! aprasiddhavizeSatvamAzrayAsiddhahetunA ? // 2311 // siddhAntabhedena zabdagatAn vikalpAnAha / tatra sattvarajastamaHsvabhAvatvAt triguNaH [G.636] sAGkhyairiSTaH zabdaH / paudralo digambaraiH / pudgalAH paramANava ucyante, teSAmayaM paudgalaH / tadAtmaka iti yAvat / AkAzaguNaH kANAdairiSTaH / varNavyatirikto nAdAtmA laukikaiH / | yathoktaM pAtaJjale bhASye" atha vA pratItipadArthako loke dhvaniH zabdaH pA0 ma0 bhA0, pa0 A0) iti / vAyurUpamavAcakaM zikSAkArai: / yathAhuH - " vAyurApadya' zabdavAn ''iti padasphoTAtmako vAkyasphoTAtmakazca vaiyAkaraNairiSTaH / tadyathA''huH - "nAdairAhitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / " AvRttiparipAkAyAM buddhau zabdo'vadhAryate // " ( vA0 pa0 1.84 ) iti / sArUpyam=sAdRzyam, vindhyavAsISTam / bauddhairanyanivarttanamanyApoho vAcakatvena ya iSTaH / tatra yadyevaM sAGkhyAdISTAnAmanityatvaM sAdhyate, tadA siddhasAdhyatA pakSadoSaH; svarUpeNaiva nirdizyata ityanena siddharUpasya nirsttvaat| na ca mImAMsakairIdRze zabde nityatvena sAdhayitumiSTam / kiJca - asmAn prati triguNAdyAtmakasya zabdasya dharmiNo vizeSasyAsiddhatvAdaprasiddhavizeSatvaM pakSadoSaH, hetozcAzrayAsiddhatAdoSaH ; tathAvidhasya dharmiNo'siddhatvAd // 23092311 // athAsmadiSTaH pakSaH syAt svayametad dvayaM tava / zabdamAtramathocyeta zabdatvaM vastathA sati // 2312 / / 1. 0 hetutA - pA0, gA0 / 2. vAyurApadyate - gA0 / 3. zabdamAn- paa| 4. nityatvaM - pA0, gA0 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 543 athAsmAbhi mImAMsakairyo'bhimata: 'varNA eva gakArAdayaH zabdo na vyatirikta: ' ityeSa `pakSaH syAt, tathA sati bauddhAderetad dvayam - aprasiddhavizeSatvaM pratijJAdoSaH, AzrayAsiddhatA cahetudoSa:, Apadyate / zabdamAtramathocyeta, sAdhyadharmitveneti zeSaH / tatazca zabdatvasAmAnyaM vH=yussmaakmnitym| prApnotItyadhyAhAryam // 2312 // tathA hi-mAtrazabdena sarvavizeSatyAge kRte kimaparamanyat sAmAnyAcchabdamAtraM bhavet ! tasmAt sAmarthyAdbhavadbhiH zabdatvamevAnityaM pratijJAtaM syAt / bhavatvevamiti cet ? netyAhaanityaM tacca sarveSAM nityamiSTaM virudhyate / yat kiJcidiha sAmAnyaM nityaM sarveNa kalpyate // 2313 // tathA hi- bauddhairapyanyApohavAdibhiruktam - " jAtidharmavyavasthiteH " / anenAbhyupetabAdhAdoSa uktH| tadeva darzayati- yatkiJcidihetyAdi / yat kiJcit svasiddhAntAnusAreNa sAmAnyaM vyavasthApitaM tatsarvaM sarvavAdibhirnityamiSyate; anyathA vyaktivadaparAparotpattervyaktyantargatAvasthApanAt' tasya sAmAnyarUpataiva hIyeta // 2313 // [G.637] evaM tAvat sAdhyadharmivikalpena pakSadoSamudbhAvyedAnIM sAdhyadharmavikalpenodvibhAvayiSurAha - anityatvaM ca nAzitvaM yadyAtyantikamucyate / tato'smAn prati pakSaH syAdaprasiddhavizeSaNaH // 2314 // yadyAtyantikaM niranvayapradhvaMsalakSaNaM nAzitvaM yattadanityatvamiSTaM sAdhyatvena, tadA asmAn= mImAMsakAn kApilAnAmiva niranvayavinAzitvavizeSaNamasiddham; tirobhAve'pi ghaTAdInAM zaktirUMpeNAvasthAnAt / pradIpAdAvapi laghabo hyavayavAH, tadA dezAntaraM laghu laghu prayAntIti matatvAt // 2314 // yathAkathaJcidiSTA cedanityavyapadezyatA / anabhivyaktyavasthAtaH sA hi vyaktyAtmateSyate // 2315 // atha, yathAkathaJcidanityavyapadezatvaM sAdhayitumiSTam, tadA siddhasAdhyatA doSaH / tathA hi-nityeSvapyabhivyaktyanabhivyaktyavasthApAzrayeNAnityavyapadeza' iSTa eva // 2315 // 4. evaM tAvad anityaH zabdaH ' ityeSA pratijJA vistareNa dUSitA, idAnImaindriyakatvAdityasya hetordoSamudbhAvayannAha - kevalaindriyakatve ca hetAvatra prakalpite / jAtyA sAdhitayedAnIM vyabhicAraH pratIyate // 2316 // kevalamaindriyakatvam=' kAryatve sati' ityAdi vizeSaNarahitam / tasminnirvizeSaNahetau sati, jAtyA=sAmAnyena prAk prasAdhitayA, anaikAntiko hetuH ; vyatirekAsiddheH // 2316 // syAdetat-yadi nAma prativAdino vAre jAterabhyupagamAdvyatireko na siddha:, tathApi bauddhAdeH svavAdino jAteranabhyupagamAt siddha eva tat kathamanaikAntikatA ? ityAha1. vyaktyantargatyApanAt- o vyaktyantargatyA pAtAt gA0 / 2. .vasthA zrayeNA pAra, gA / 3. pA. gA0 pustakamornAsti / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 tattvasaMgrahe asiddhe pakSadharmatve yathaiva prtivaadinH| na heturlabhyate tadvadanvayavyatirekayoH // 2317 // 'ya eva tUbhayanizcitavAcI sa eva sAdhanaM dUSaNam' iti nyAyAt tathA pakSadharmasyAnyatarAsiddhau heturduSTo bhavati, tathA'nvayavyatirekayonyatarAsiddhau duSTa eva / anvayavyatirekayorasiddhayoriti vacanavipariNAmena sambandhaH // 2317 / / [G.638] yadhubhayasiddhameva sAdhanaM dUSaNaM vA, tat kathaM bauddhaM pratyasiddhayA jAtyA vyabhicAro'bhyadhAyi bhavatA? ityAha tatra yadyapyasiddhA syAjjAtiH saadhnvaadinH| tAvat tathApyahetutvaM yAvat sA na nirAkRtA // 3318 // yadyapi bauddhAdeH sAdhanavAdino na jAtirvipakSatvena siddhA, tathApyAzaGkA na nivarttate; tasyAH prtisseddhmshkytvaat| tatazca sandigdhavipakSavyAvRttikateti bhAvaH // 2318 // aparamapi sAdhyasAdhanayorvikalpAntareNa dUSaNamAha kAryA caindriyakatvAdau kiMvastviti niruupnnaa| vyaktibhyo'nanyanAnAtvabhedAbhedeSu ca sphuTA // 2319 // aadishbdenaanitytvprgrihH| tatra kimAtmakamaindriyakatvAdIti nirUpaNA kAryAkiM vyaktibhyo'nanyat? Ahosvid vytiriktm| tathA vyatirekapakSe, tadA bhedeSu ca vicAraNA kAryA-kiM tadvyatiriktamapi bhinnam ? Ahosvidabhinnamekameva? iti yAvat // 2319 // tatrAsAdhAraNAsiddhasAdhyahInasapakSatA / vikalpitAnusAreNa vaktavyA cAdyapekSayA // 2320 // tatrAvyatirekapakSe aindriyakatvasya hetorasAdhAraNatA, vyakteravyatirekAt; tatsvarUpavat tasya vyaktyantarAnugamAbhAvAt |vytirekpksse'pi mImAMsakasya vyatirekAniSTeH prativyaktibhinnamabhinnaM vA asiddhamityasiddhatA hetoH| ata eva bhedAbhedapakSe doSo noktaH; siddhe hi vyatireke tsyaavkaashaat| anityatvasyApi vyatirekapakSe sAdhyahInasapakSatA / dRSTAntasya sAdhyavikalateti yaavt| avyatirekapakSe'pi sAdhyahInataiva dRSTAntasya; vyaktervyaktyantarAnugamAbhAvAt / / 2320 // idAnIm 'prayatnAnantarIyatvAt' ityasya hetoranaikAntikatvamAha prayatnAnantaraM jJAnaM kRtakAnityasAdhanam / yat tatrApyastyanekAntaH kSaNikavyatirekibhiH // 2321 // pratisaGkhyA'pratisaGkhyAnirodhavyomabhistribhiH / [G.639] prayatnAnantaramupalabhyamAnatvaM hi prayatnAnantarIyakamucyate / tacca vipakSo'pi hetoranaikAntikatvAnna kRtkaanitytvsaadhnm| tathA hi bauddhaiH pratisaGkhyAnirodho'pratisaGkhyAnirodha AkAzaM ceti trividhamasaMskRtaM vastu kSaNikavyatiriktamakSaNikaM nityaM ceSTam, tatra cAsya hetovRttiriti darzayannAha1. veti-pA0, gaa| 2. heturdRsstto-jai0| 3-3. tadvyatiriktaM bhinnabhitram-pA0, gaa0| 4. 0vytirekinn:-paa0| 5. prayatnAntaroyatva0-pA0, gaa0|| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 545 buddhipUrvavinAze hi pratisaGkhyAnirodhadhIH // 2322 // abuddhipUrvakasteSAM nirodho'prtisngkhyyaa| tau ca dvAvapyanAzitvAdiSTAvakRtakAvapi // 2323 // buddhipuurvetyaadi| yo buddhipUrvo ghaTAdInAM vinAzaH sa pratisaGkhyAnirodhaH, yastvabuddhipUrvaH so'pratisaGghayAnirodhaH-ityeSA kila bauddhprkriyaa| tessaamiti| ghttaadiinaam| tau ceti / prsingkhyaa'prtisngkhyaanirodhau| akRtakAvIti / apizabdAnityAvapi // 2321-2323 // yathA cAnayorakRtakatvanityatve, yathA ca tatra hetau vRttiH; tathA paramatenaivopapAdayannAha ___ AhuH svabhAvasiddhaM hi te vinaashmhetukm| ta iti bauddhAH / nanu ca agninA' kASTham, daNDena ghaTa iti nAzahetavo dRzyante, tatkathamahetukatvamasya? ityAha - bhavati hyagnisambandhAt kASThAdaGgArasantatiH // 2324 // vaDhyAdayo hi tatrAGgArAdipadArthAntarahetutvenAnvayavyatirekAbhyAM nizcitAH, na vinAzasya; tasya nisargasiddhatvAt // 2324 // svAbhAviko vinAzastu jaatimaatrprtisstthitH| __yadi tarhi svAbhAviko nAzaH, kimiti vayAdi sampAtAt prAgapi nopalakSyate? ityAha sUkSmaH sdRshsntaanvRtternuplkssitH||2325|| '. yadA vilakSaNo hetuH patet sdRshsnttau| .. vilakSaNena kAryeNa sthUlo'bhivyajyate tadA // 2326 // sadRzAparAparotpattervipralabdhA hi mandA nAvasyanti', sadRzasantAnotpattyA tUtprekSantevilakSaNo heturmudgarAdiH, vilakSaNaM kAryaM kpaalaadi| asyAM kilAvasthAyAM vinAzasya sthUlatvaM vyaktIbhavati // 2326 // tenAsadRzasantAno hetoH saJjAyate ytH| tenaivAkriyamANo'pi nAzo'bhivyajyate sphuTaH // 2327 // tenetyaadinopsNhaarH| asadRzasantAna iti| vilkssnnH| [G.640] hetoryata iti saamaanaadhikrnnym| tenaiveti hetunaa| yata iti yo nirdiSTaH, tasyAbhivyajyata iti pareNAbhisambandhaH / / 2324-2327 // vipakSavRttitAM hetorupadarzayannAha- . sa mudgrprhaaraadiprytnaanntriiykH| yasmAdakRtako dRSTo hetuH syAd vyabhicAryataH // 2328 // 1. nAzyate agrinaa-gaa0| 2. nAvasyanti sUkSma nAzam-gA0 / 3. tatprekSante avinssttmev-gaa| 4. ......bhivyajyate-pA0/ Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 tattvasaMgraha sa iti dvividho'pi nirodhaH / mudgaraprahArAdiprayatnAnantarajJAno mudgaraprahArAdiprayatnAnantarIyaka ucyate // 2328 // tribhirityuktam, tatra dvAbhyAM vyabhicAramupadarya tRtIyenApyAkAzena vyabhicAramupadarzayannAha AkAzamapi nityaM sad yadA bhuumijlaavRtm| vyajyate tadapohena khananotsecanAdibhiH // 2329 // prayatnAnantaraM jJAnaM yadA tatrApi dRshyte| tenAnaikAntiko heturyaduktaM tatra darzanam // 2330 // tadapoheneti / tasya bhUmyAdeH khananAdikaraNabhUtairapanayena / tatreti zabde / darzanam=prayanAnantarajJAnam // 2329-2330 // evaM hetudoSAnabhidhAya dRSTAntadoSAn vaktukAma Aha- ... sapakSo'pi vikalpo'tra jAtyarthe saadhyhiintaa| . . vyaktilakSaNapakSe'pi jAtyanyAnanyakalpanA // 2331 // sapakSaH dRSTAntaH / sa kiM zrutyartho'bhipretaH? AhosvidvyaktiH? yadi zrutyarthaH, tadA sAdhyanikalatA dRssttaantdossH| tathA hi-zrutiH zabdaH, tasyArtho'bhidheyaH, sa punaH sAmAnya ghtttvaadi| na ca sarvavAdinAM nityameveSTamiti na tatrAnityatvasya saadhydhrmsyaanugmH| kvacit- jAtyartha iti pAThaH / tatra karmadhArayaH samAsaH kAryaH / arthastulya ev| . atha dvitIyaH pakSaH, tadApi tasyA vyaktedRSTAntatveneSTAyA [G.641] jAtyanyAnanyakalpanA kAryA-kiM sA vyaktirjAteranyA, AhosvidananyA? yadAnyA, tadA dRSTAntadharmiNo mImAMsakaM pratyasiddhiH / na hi mImAMsako vaizeSikadivadekAntena vyakteranyAM jAtimicchati / yathoktam"sthitaM naiva tu jAtyAdeH paratvaM vyaktito hi naH" (zlo0 vA0, pra0 sU0 141) iti| athAnanyapakSaH, tadA parAn bauddhAdIn prati dRSTAntadharmyasiddhiH / na hi pare vyakterananyAM jAtiM mnynte| atha bhedAbhedavikalpamavadhUya ghaTo nidarzanatvenopAdIyate, tadApyasmAn prati sAdhyavikalatA dRSTAntasya-iti nidarzayannAha anyatve dharmyasiddherno'nanyatve'pi parAn prti| avizeSe'pi nAnityaM na nityaM vastu tnmm||2332||. aMzo hyetasya jAtyAkhyo nityo dhvaMsItaro mtH| taditi ghaTavastu / katham? ityAha-aMzaityAdi / etasya hi ghaTavastuno jAtisaMjJako bhAgo nityaH, itarastu vyaktisaMjJako dhvNsii-vinaashii| syAdetat / kathamekasya parasparaviruddhaM svabhAvadvayaM yuktam ? ityAha1. khananocchedanAdibhiH-gA0 / 2. zrutyarthe-pA0, gaa0| 3-3. tcc-gaa| 4. pA0 pustake naasti| 5. vaishessikaadivekaanten-paa0| 6. dRssttaantdhrmsiddhi:-paa0| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA zabalAkAramekaM hi vastu prAk pratipAditam // 2333 // punarapi sAdhyadharmavikalpamukhena dRSTAntadoSAn vaktukAma Aha-- anityatA vikalpyaivaM nAzazcet sAdhyahInatA / mamAnyasyAM tu bhavatAmityeSA dUSaNoktidik // 2334 // yadyanityatA' niranvayavinAzalakSaNA sAdhyatveneSTA, tadA mama= mImAMsakasya dRSTAnte saadhyvikltaa| na hyasmAbhiratyantasamucchedo bhAvAnAmiSTaH; zaktirUpeNAvasthAnAt / yadyapi nAza iti sAmAnyazabdaH, tathApi prakaraNAnniranvayavinAzAtmake'rthavizeSe'sya vRttirvijJAyate; anyathA kathaM sAdhyavikalatAprasaGgo dRSTAntasya yokSyate ! nanu cAnityatvaM nAzitvam, 'yadyAtyantikamucyeta' ityAdinA anityatA vikalpitaiva, tatkimiti bhUyo'pi vikalpyate ? satyam; sA hi pakSasya doSodbhAvanArtham; idAnIM tu dRSTAntasyeti vizeSaH / atha na niranvayavinAzalakSaNA'nityatAbhipretA, kiM tvanyaivAvirbhAvatirobhAvalakSaNA ? atrAha - anyasyAmiti / anityatAyAmiti sambandhaH / bhavatAmiti / sAdhyahInateti yojanIyam / tatrApi dRSTAntasyeti shessH| na hi bhavadbhi bauddhaiH sAGkhyairiva sAnvayo vinAza issyte| tasmAd dRSTAntasya sAdhyavikalatA bhavatpakSe syAdityeSa zabdAnityatvasAdhanadUSaNamArge viduSAmAkhyAtaH, anyadapi prAjJaiH svayamabhyUhya karttavyam // 2334 // padArthetyAdinA parasya codyamAzaGkate - 547 padArthapadasambandhanityatve sAdhite'pi ca / naiva ceha pramANatvaM vAkyArthaM prati sidhyati // 2335 // samayAt puruSANAM hi guNavRddhyAdivanmatiH / niSkAraNo'pi sannartho yAjJikaiH parikalpitaH // 2336 // api cAsya kathAvat tu saGghAtAt pauruSeyatA / 11 [G.642] viziSTasAdhanAvacchinnAkriyAvizeSavidhipratiSeghalakSaNo hi vAkyArthaH, tatraiva codanAyAH prAmANyam, na padArthe / tatazca vedasya prAmANye sAdhye yat padapadArthatatsambandhAnAM trayANAmapi nityatvaMpratipAdanam, tat prakRtAnupayogi / kiJca-yA yA vAkyArthapratipatti: sA saGketaprabhavA, yathA-" AdguNaH " ( pA0 sU0 6. 1. 87) ityAdervAkyAt guNavRddhyAdimatiH, vAkyArthapratipattizca codanAvAkyasamudbhaveti svabhAvahetuH / etadeva darzayati - samayAdityAdi / guNavRddhyAdivaditi / saptamyarthe vatiH / asyaiva samarthanamAha - niSkAraNo'pItyAdi / niSkAraNo'pi=nirnibandho'pi san svotprekSayA niraGkuzayA yAjJikairAjIvikArthameva "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH'' ityAdivedavAkyArthaH parikalpita iti sambhAvyam / kiJca - yatsaGghAtarUpaM taMtpauruSeyam, yathA nATakAkhyAyikAdikathA / padasaGghAtazca veda iti svabhAvahetuH / tatazca pauruSeyatvAd rathyApuruSavAkyavadapramANaM vedaH syAt / AptapraNItatvAt pauruSeyo'pi pramANaM bhaviSyatIti ced ? Aha 9. yadyapyanityatA- jai0 / 2. vA pA0, gA0 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 tattvasaMgrahe na cAptaH puruSo'trAsti tena vedApramANatA // 2337 // sambandhetyAdinA pratividhatte sambandhAkaraNanyAyAd vaktavyA vaakynitytaa| dRSTArthavyavahAratvAd vRddhyAdau smbhvedpi||2338|| matiH sAmayikI vede na tveSA yujyate ytH| svargayAgAdisambandhaH kena dRSTo hytiindriyH|| 2339 // padapadArthayoH sambandhakaraNe yo nyAya ukta:-"zrotuH kartuzca sambandhaM vaktA kaM pratipadayatAm" (tattva0 2256) ityAdinA tata eva vaidiqavAkyasyApi nityatA vktvyaa| 'samayAtpuruSANAM hi guNavRddhayAdivanmatiH' (tattva0 2336) itytraamaikaantiktaamaahdRssttaarthvyvhaartvdityaadi| "adeG" (pA0 sU0 1.1.2) Adau dRSTe'rthe guNAdivyavahArAt samayAttatra sambhAvyata eva pratItiH, na tu vede; svargAderatIndriyatvena samayasya kartumazakyatvAt // 2338-2339 // - yadyevam, AnarthakyaM tarhi prAptamasya? ityAha- . na cAnarthakatA tasya tdrthprtyyodyaat| . [G.643] tasyeti vedsy| 'saGghAtatvAt' ityatrApi sAdhane pratisAdhanenAnaikAntikatAmeva darzayannAha sAtatvasya vaktavyamIdRzaM prtisaadhnm||2340|| vedasyAdhyayanaM sarvaM gurvdhyynpuurvkm| vedAdhyayanavAcyatvAdadhunAdhyayanaM ythaa|| 2341 // nanu ca bhAratAdhyayane'pi zakyamevaM vaktum, yadbhAratAdhyayanaM tatsarvaM gurvadhyayanapUrvakam, ythedaaniintnmiti| na caivaM zakyate krtum| tasmAt tadvadanaikAntikatA pratisAdhanasya? ityAzaGyAha bhArate' tu. bhavedevaM kartRsmRtyA tu baadhyte| vede tu na smRtiryApi saa'rthvaadnibndhnaa||2342|| bhArate'pi bhavedevaM prasaJjanam, kintu tatra kartA vyAsaH smaryata iti tayA kartRsmRtyA pratijJArthasya bAdhitatvAdaprasaGgaH / vede tu na smRtiH / karturiti zeSaH / nanu ca vede'pi karttA smaryata eva, yathA- "agnirAvazcakruH sAmAni sAmagirau bhagavati kapotake atharvAnAGgirasa:" ityata Aha- yApi saa'rthvaadnibndhti| yApi vede kartuH smRtiH sA'rthavAdanibandhanA= arthaparaM vacanam-arthavAdaH, tanibandhanaM yasyA sA tathoktA / tathA hi-cakruriti na karaNArthaparaH karotiH, kiM tarhi ? smaraNArthaH / cakruH-smRtavantaM ityarthaH / / 2342 // kathamayamartho'vasitaH? ityAha11. 'pi-pA0 gaa0| 2.'pi jai. pustake pAThA0 / 3. pA. gA0 pustkyonaasti| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 549 atItAnAgatau kAlau vedkaarviyoginau| kAlatvAt tadyathA loke vartamAna: smiikssyte| 2343 // brahmAdayo na vedAnAM kartAra iti gmytaam| 'puruSatvAdihetubhyastadyathA prakRtA narAH // 2344 // pramANadvayaM sugamam // 2343-2344 // atazca gamyatAM vyaktamamRSA vaidikaM vacaH / svArthe vakAnapekSatvAt padArthe pdbuddhivt||2345|| atazcetyAdinA prakRtaM sakalamupasaMhRtya prmaannyti| [G.644] yadyatra kartRbhUtavakatranapekSaM jJAnamutpAdayati, tattatra mRSA na bhavati, yathA padArthe pdm| kartRbhUtapuruSavaktranapekSaM svArthe pratyayamutpAdayati vedavAkyamiti vyApakaviruddhopalabdhiH; kartRbhUtapuruSasApekSajJAnotpAdakatvena mRSAtvasya vyaapttvaat| tadviruddhaM ca svArthe vkaanpeksstvm| pdbuddhivditi| pdaanaamvisNvaadiprtyynimitttvprdrshnprmett| na tu padabuddhirdRSTAntatvenAbhipretA, kiM tarhi ? pdaanyev| tathA hi-atra zabdAtmakaH sAdhyadharmI, tasya cAvisaMvAdijJAnotpattinimittatvenAmRSAtve sAdhye tathAbhUta eva dRSTAntadharmI nyAyyaH; anyathA sAdhyavikalatA dRSTAntasya syAt / tatkRtaH pratyayaH 'smynityvaakyodbhvtvtH| - vAkyabuddhivadetacca siddhaM nitytvsiddhitH||2346|| tathA'paraH prayogaH-yo nityavAkyajanitaH pratyayaH sa yathArthatvena samyak, yathA vAkyasvarUpaviSayaH / nityavAkyajanitazcAgnihotrAdeH svargAdisaMsiddhinizcaya iti svbhaavhetuH| pUrvaM vistareNa nityatvasya pratipAditatvAnnAsiddho hetuH // 2346 // 'codanAjanitA buddhiH pramANaM dossvrjitaiH| kAraNAjanyamAnatvAlliGgAptoktyakSabuddhivat // 2347 // tathAnAptapraNItoktijanyatvAd baadhvrjnaat| dezakAlAdibhedAdAvAptoktipratyayo yathA // 2348 // pramANe'vasthite vede shissyaacaaryprmpraa| ... anAdiH kalpyamAnA'pi na doSatvAya klpte||2349|| codanetyAdi pUrvameva vyaakhyaatm| tathA'parau prayogau-yo'nAptapraNItavAkyajanitaH pratyayaH', yazca dezakAlanarAvasthAbhedAdau visaMvAdarahitaH sa pramANam, yathA AptavAkyajanita: pratyayaH / tathA cAyaM codanAvAkyajanitaH pratyaya iti svabhAvahetuH / prathamasya heto siddhiH; vistareNApauruSeyatvasya prsaadhittvaat| nApi dvitiiysy| yathoktam- "na ca svargakAmo yajetetyato vacanAt sandigdhamavagamyate-bhavati vA svargo na vA bhavatIti / na cAsandigdhamavagamyamAnamidaM mithyA syAt / yo hi janitvA pradhvaMsate naitdevmiti| na cAsandigdhamavagamyamA1. vivrjitau-paatthaa0| 2. kaalo-gaa| 3. vidyAnAM-pA0, gaa0| 4. tatazca-pA0, gaa0| - 5-5. pA0 pustake naasti| 6. pramANe ca sthite-paa0| 7-7. pA0 pustake naasti| 8-8.ytyyoshc-paa0| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 tattvasaMgrahe namidaM mithyA syAt / yo hi janitvA pradhvaMsate naitadevamiti sa mithyApratyayaH / na caiSa kAlAntare avasthAntare puruSAntare vA viparyeti tasmAdavitathaH'' (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.2) iti| tasmAt siddhamAlokavat sarvalokasAdhAraNo dharmAdivyavasthAhetuH svata eva pramANaM veda iti| tatazca cittamAtratAdinayo yo bauddhAdibhirvarNyate so'yukta iti sthitam // 2345-2349 // |G.645) nanu yadi svata eva pramANalokavat sarvasAdhAraNo vedaH, kimiti kecit tatra bauddhAdayo vipratipadyante, nahi tAn prati tasyAprAmANyaM yuktam ? ityAzaGkayAha tasmAdAlokavad vede srvlaukikckssussi| ulUkavat pratIghAta: kilAnyeSAmadharmajaH / / 2350 // yathA kila paTutarakiraNanikaraprotsAritasakalatimiraprasare savitari sakalajanasAdhAraNacakSuSi ca samantAdbhAtyapi 'svakarmAparAdhAnurUpAsaMjJApaTutaralocanasyolUkAderna rUpamavatarati darzanapatham, evamadharmatimiropahatabuddhilocanAH pratihatimevAsAdayAnta sthite'pi sakalalokaikacakSuSi vede zAkyAdaya iti| kilazabdo'rucisUcakaH // 2350 // uttarapakSaH-tAmevAbhivyanakti sarvametad dvijAtInAM mithyaamaanvijRmbhitm| ghuNAkSaravadapyatra, sUktaM naiSAM hi kinycn||2351|| ghunnaakssrvditi| kAkatAlIyanyAyenApItyarthaH / / 2351 // yatra yaduktam- 'yasminne mithyAtvahetudoSasaMsargarahitaM tadavitathajJAnakAraNam' ityAdi, tadatra hetostAvat siddhatvamabhyupagamyAnaikAntikatAmudbhAvayannAha kartaryasatyapi hyeSA naiva satyArthatAM vrjet| taddhetuguNavaikalyAd doSAbhAve mRssaarthvt||2352|| eSeti shrutiH| yathA rAgAdiyukto muMSAvAdI dRSTa ityanvayavyatirekAbhyAM girAM mithyAtvahetavo doSA nizcitAH, tathA kRpAdiguNayuktaH satyavAk dRSTa iti kRpAdayo guNA: satyatvahetava iti / tatazca kAraNanivRttyA mithyAtvavat satyatvamapi nivarteta / satyapyapauruSeyatve satyatvaM na sidhyati'; anaikAntikatA hetoH // 2352 // . atha guNanivRttiH kathaM nizcitA? ityA-: guNAH santi na santIti pauruSeyeSu shngkyte| AnarthakyamataH prAptaM guNAzajhaiva nAsti naH // 2353 // yadeva doSAbhAve kAraNaM bhavatAbhyadhAyi, tadeva satyatvahetuguNAbhAvepIti' darzayati // 2353 // ataH satyatvamithyAtvahetUnAM na ca sNshryaat| prajJAdayA'kRpAdInAmabhAvAnnAsti tad dvym|| 2354 // |G.6-10| ata ityAdinopasaMhatya, kAraNAnupalabdhyA satyatvamithyAtvayorabhAvaprasaGgaM darzayati / 1 stakamAparAvAn - pA.. 2. vadApanna-pA0 gAla 3. yan- pA0, gaa0| ... ato'ne-gA 5. heturgaNAo- jai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 551 tatra prajJAdayaH satyatvahetavaH, mithyAtvahetavastvakRpAdaya iti yathAkrama sambandhaH / dvayamiti stytvmithyaatve|| 2354 / / dvayAbhAve sati yat prasajyate taddarzayati AnIkyamataH prAptaM ssddpuupaadivaakyvt| arthAzcet sampratIyante kriyaakaarkyoginH||2355|| 'SaDapUpA daza dADimAni' ityAdyunmattakavAkyavadAnarthakyaM vedasya praaptm| nanu cAnarthakyaM vedasya sAdhayato bauddhasya dRSTabAdhA pratimAyA bhvet| tathA hiagnihotrAt svargo bhavatItyato vAdarthapratItiH pratyakSamanubhUyate / sA kathamapohyate? ityAzaGkaya parasya vacanAvakAzaM pariharati eSA syAt purussaakhyaanaadurvshiicritaadivt| .. __ pratipattiratAdartho'pyasya prakRtitastava // 2356 // evaM manyate-yadi hi svAtantryeNAnarthakyaM vedasya sAdhyeta, tadA syAt pratijJAbAdhA, yAvatA prasaGgApAdanametat kriyate / na ca tatra prasaGgena pratijJAbAdhAsambhavaH; tatra prtijnyaaymaansyaabhaavaat| kevalaM parasyaikavyApakadharmanivRttyApi' vyApyanivRttimanicchato'niSTApattyA vacanavyAghAtaH prtipaadyte| nApi ceha' dRssttbaadhaa| tathA hi- puruSavyAkhyAnavazAdeSA pratItirbhavedanarthakAdapi vedAt / yathA kenacid 'agnihotrAt svargo bhavati' ityAdivedavAkyasya bharatorvazyAdicaritamanenAbhidhIyate' ityasminnarthe'nabhijJAya vyAkhyAte pazcAt tasya tato vAkyAt tadarthapratItirbhavatyeva / na ca tattenArthenArthavat / tadvadiyamarthapratItiH prakRtyA nirarthakAdapi vedAd bhavediti kuto dRSTabAdhApratijJAyAH ! // 2355-2356 // ... kiJca-bhavatu nAma mithyAtvahetordoSasyaiva nivRttiH, na guNasya, tathApi hetoranaikAntikatvamanivAryamebeti darzayannAha.. doSAbhAve'pi satyatvaM na siddhytynybhaavtH| AnarthakyAkhyaMmapyasti tasmAd rAzyantaraM prm||2357|| [G.647) yadi hi satyatvamithyAtvavyatirekeNaM zabdAnAM rAzyantaraM na syAt, tadaikarAzyabhAve dvitIyarAzisadbhAvo nAntarIyaka: syAt / yadA tvAnarthakyamapi tRtIyaM rAzyantaramasti, tadA na mithyAtvanivRttyA satyatvanizcayaH; parasyApi tRtIyasyanArthakasyAvinivRtteH // 2357 // atha satyArthavijJAnajanmazaktaH svataH sthitH| vedo nAro nirAzaMsaH satyArtho'yamato mtH||2358|| syAdetat-yadi vede kRpAdiguNahetukaM satyatvamabhyupagataM syAt, tadA guNAnAM puruSAzritatvena puruSanivRttyA nivRttau satyAM mithyAtvavat satyatvamapi nivarteta; yAvatA svata:prAmANyAdvedasya prakRtyaiva satyArthajJAnahetutvaM na tu punarguNakRtam, tena nAnaikAntikatA hetoH / nApyAnarthakyaprasaGgo vedasyetyetat parasyottaramAzaGkaya pariharannAha __ yadyevaM sarvadA jJAnaM nairantaryeNa tdbhvet| 1. parasyaiva vyApaka0- pA0, gaa0| 2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3. na vaa-gaa| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 tattvasaMgrahe sadAvasthitahetutvAt tadyathAbhimate. kssnne||2359|| ekavijJAnakAle vA tajanyaM sakalaM bhvet| zaktaM hetutayA yadvat tadvijJAnaM vivkssitm||2360|| ___ yathaiva hi prakRtyA'rthavattvamasya vedasya, tathA mithyAtvamapi sambhAvyata ityanaikAntikataiva hetoritybhipraayH| etacca pshcaadbhidhaasyti| prakRtyA ca jJAnahetutve sarvadA yugapacca tadbhAvijJAnaM prApnotyavikalakAraNatvAditi kathamAnarthakyAprasaGgaH / prayogaH-yadA davikalakAraNaM tattadA bhavatyeva, yathA abhimatakSaNAvasthAyAM agnihotrAdivAkyasambhUtaM jnyaanm| avikalakAraNaM ca vedavAkyahetukaM sarvajJAnaM sarvasyAmavasthAyAmiti svabhAvahetuH // 2359-2360 / / yugapajjJAnaprasaGgapakSe ca doSAntaramAha tataH paramato jnyaanjnmshktiprikssyaat| na nityaH syAdayaM vedaH zaktau vA dhI: punrbhvet|| 2361 // tathA hi- yadi yugapadazeSajJAnAnyutpAdyottarakAlaM tato jJAnotpAdanazakte: parihIyate vedaH, tadA zakterAtmabhUtAyAH parikSayAt kSayI praapnoti| atha na parihIyate, tadottarakAlaM punarapi jJAnotpattiprasaGga iti na kathaJcinnityasyArthakriyAsAmarthyam // 2361 // athApi sahakArINi vyAkhyAdIni vypeksste| teSAM ca kramasadbhAvAt tadvijJAnaM krmiissyte||2362|| [G.648] athApItyAdinA yadavikalakAraNamityasya hetorsiddhtaamaashngkte| vyAkhyAdInItyAdizabdena sngketaadiprigrhH| teSAM ceti vyAkhyAdInAm // 2362 // naivamityAdinA pariharati- ... naivaM tasya hi zaktasya vyapekSA kIdRzI bhvet| tadyogAt sa samarthazcennityatAzeha, kA tv!||2363|| asamartho hi paramapekSeta tataH smrthsvbhaavotpaadlipsaayaam| yastu samarthastasya na kiJcit svabhAvavaikalyamastIti kIdRzI tasya vyapekSA! atha prAgasamartha: sahakArikAraNayogAt pazcAt samartho bhavatItyabhyupeyate? tadA jahatu bhavanto vede nityatAzAm // 2363 // katham? ityAha prAgazaktaH samarthazca yadi taiH kriyate punH| . prasaktaH pauruSeyo'yaM jJAnAGgaM hi nraashryaat||2364|| zaktaravyatirekAditi bhAvaH / vyatireke'pi sambandhAsiddhervedasya cAkArakatvaprasaGgaH2, zaktereva kAryotpatteriti vaacym| jnyaanaanggmiti| jJAnasyAGgaM yo bhavati vedaH sa narAzrayAjAtaH, vedasvarUpaM ca narAzrayAnujAtam ; tacca vedAvyatirekAt, so'pi jAta eva / / 2364 // kiJca-na kevalaM parApekSAyAmanityatvaprasaGgaH, apauruSeyatvakalpanA ca vyarthA prApnotIti darzayannAha1. 0reke tu-pA0, gaa0| 2-2. vedasyAkAraka0-pA0, gA0 / 3. vA0-jai0 pustake paatthaa0| 4. 0yAjjAtam-pA0, gaa0| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553. zrutiparIkSA na hi tAvat sthito'pyeSa jJAnaM vedaH karoti naH / yAvanna puruSaireSa' dIpabhUtaiH prkaashitH||2365|| tatazcApauruSeyatvaM bhuutaarthjnyaankaarnnm| na kalpyaM jJAnametaddhi 'vyAkhyAnAt prvrtte||2366|| satyapyeSA nirarthA'to vedsyaapaurusseytaa| yadiSTaM phalamasyA hi jJAnaM tat purussaashritm||2367|| [G.649) yathArthajJAnArthamasyApauruyeSatA klpyte| sA ca kalpanA'pi na puruSanirapekSA tajjJAnotpAdane samartheti vyarthA tatkalpanA / puruSA eva pramANabhUtAH praNetAro yathArthajJAnakAraNaM santa, kimidAnImapauruSayatayA siddhopsthaayinyaa!|| 2365-2367 // atha mA bhUdanityatvaprasaGgo'pauruSeyatvakalpanAyAzca vyarthateti sarvadaiva zakto vedo'bhyupagamyate, tadA pUrvavaddoSaprasaGga iti darzayati zaktazcet sarvadaivAyaM tat kimnydpeksste| zaktaikahetubhAve tu jJAnaM syAdeva tena vH||2368|| syAdetat-puruSApekSAyAM nApauruSeyatA vyarthAH2 yato yathAvasthita evArthaH puruSaiH prakAzyate, nApUrvaH kriyte| apUrvakaraNe hi svAtantryameSAmabhyupagataM syaat| tatazca rAgAdibhirupaplutA viparItArthAM zrutimAracayantaH kena pratibadhyeran! tadetad vyAkhyAyAmapi puruSaiH kriyamANAyAM doSajAtaM samAnamiti darzayannAha svatantrAH puruSAzceha vede vyAkhyAM ythaaruci| . kurvANA: pratibaddhaM te zakyante naiva kencit||2369|| mohamAnAdibhirdoSairato'mI viplutAH shruteH|| _ viparItAmapi vyAkhyAM kuryuritybhishngkyte||2370|| api ca-na vedArthasyAtIndriyArthasya kazcit svAtantryeNa vijJAtA naro'bhyupagato yo vedArthamAkhyAsyati / tathA hi-vedArthaparijJAnadvAreNAtIndriyArthadarzitvamasya, na svAtantryeNa, vedArthaparijJAnaM na ca nAtIndriyArthadarzitvamantareNa-iti vyaktamavatarati nitarAmitaretarAzrayatvamiti darzayannAha . na cAtIndriyadRk teSAmiSTa eko'pi mAnavaH / svargayAgAdisambandhajJAnaM naiva hycodnm||2371|| avidyamAnA codanA asyetyacodanaM jnyaanm| codanAnirapekSamiti yAvat // 2371 / atra kAraNamAha __yasmAdatIndriyArthAnAM draSTA sAkSAnna cAsti vH| etadapi katham? ityAha vacanena hi nityena yaH pazyati sa pshyti||2272|| [G.650) taduktam1. puruSaireva-pA0, gaa0| 2-2. vyAyate-pA0, gaa0| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 tattvasaMgrahe "tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTA na vidyte| vacanena tu nityena yaH pazyati sa pazyati // " (tattva0 3174) iti // 2372 // syAdetat-veda eva svayaM puruSavyApAramanapekSyAsmai puruSAya 'svamarthamAvedayiSyate, tenetaretarAzrayaprasaGgo nAvatarati ? ityAha vedo naraM nirAzaMso brUte'rthaM na sadA svtH| andhAttayaSTitulyAM tu 'vyAkhyAM samapekSate // 2373 // na hi prathame zruto'samayajJasya svayaM svamarthamAvedayate vedH| kinnAma kurute? ityAha- andhAttetyAdi / andherAttA=gRhItA, yaSTiH tayA tulyeti vigrahaH / / 2373 / / apekSatAm; ko doSaH? ityAha- . sa tayA kRSyamANazca kuvarmanyapi smptet| . . . tato nAlokavad vedazcakSurbhUtazca yujyte||2374|| sa iti vedH| tayeti puvyaakhyyaa| kuvama'nyapi sampatediti / viparItArthaprakAzanAt / tatazca yaduktam "tsmaadaalokvdvede,srvlokaikckssussi| naiva vipratipattabyam" (o0 vA0, co0 sU0 95-96) iti, tadanupapannam // 2374 // svatantrasyetyAdinA prakRtamupasaMharati svatantrasya ca vijJAnajanakatve sati sphuttm| prAmANyamapi naivAsya sambhAvyaM purussekssnnaat|| 2375 // zaktasya hi na puruSApekSayA jJAnajanakatvaM 'yuktamiti prtipaaditm| bhavatu nAma puruSApekSayA zaktasyApi jJAnajanakatvam, tathApi puruSApekSaNAjjJAnajanakatve'pi, prAmANyamasya sphuTaM na sambhAvyamiti pdaarthyojnaa| apizabdo bhinnakramaH jJAnajanakatve'pItyasyAnantaraM draSTavyaH // 2375 // asyaivArthaM vyaktIkurvanAha- .. yathArthabodhahetutvAt prAmANyaM hyvklpte| puMvyAkhyApekSaNe cAsya na sAdhvI maanklpnaa|| 2376 // na sAdhvI maanklpneti| "sa tayA kRSyamANazca kuvartmanyapi sampatet" (tattva0 2374) ityanena pUrvamasAdhutvasya pratipAditatvAt // 2376 / / [G.651] tatazca, yaduktam "pramANe'vasthite vede shissyaacaaryprmpraa| 1. samartha- jai0, pA0/ 2-2. prathamazruto0- pA0, gaa0| / 3. pA0 pustake naasti| 4. puruSApekSayA jJAna-pA0, gA0 / 5. jJAnajanakatve satI0-pA0, gaa0| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 555 . anAdiH kalpyamAnApi na doSatvAya' kalpate // " (tattva0.2349) iti, tadayuktamiti darzayannAha itthaM mAne'sthite vede shissyaacaaryprmpraa| ... anAdiH kalpyamAnA'pi nAdoSatvAya yujyte||2377|| asthita ityakAraprazUSo'nudraSTavyaH // 2377 // kathaM na yujyate? ityAha yasmAdeko'pi tanmadhye naivaatiindriydRddmtH| - anAdiH kalpitA'pyeSA tsmaadndhprmpraa||2378|| - yadi nAmAndhaparamparA jAtA, tataH kim? ityAha andhenAndhaH samAkRSTaH samyagvartma prpdyte| dhruvaM naiva tathApyasyA viphlaa'naadiklpnaa||2379|| yathoktaM zAbare bhASye-"naivaJjAtIyakeSvartheSu puruSavacanaM prAmANyamupaiti, jAtyandhAnAmiva vacanaM rUpavizeSeSu" (mI0 da0, zA0, bhA0 1.1.2) iti // 2379 // evamanAditvaM ziSyaparamparayA siddhamabhyupagamya doSaH uktaH, tadapi na siddhamiti darzayannAha parato vedatattvajJA manuvyAsAdayo'pi c| tairevAracito nAyamartha ityatra na prmaa||2380|| .: na prameti atyantaparokSatvAt // 2380 // syAdetat-nAvitathajJAnahetutvAdapauruSeyatvena prAmANyamiSTam, kiM tarhi ? satyArthAnityAcchabdArthasambandhamAtrAt / sa cApauruSeyatAyAM satyAM bhavatIti tdtraapynaikaantikmev| ko hyatra niyame heturyadapauruSeyeNa satyArthena bhavitavyamiti bhavatu nAma, tathApi doSa eveti darzayannAha satyArthanityasambandhamAtrAt prAmANyamastu vaa| atIndriyaM tu taM yogaM naiva kazcid vyvsyti||2381|| atIndriyA yataste'stitstho yogo'pytiindriyH| anatyakSadRzaH sarve narAzcaite svtssdaa||2382|| satyArthazcAsau nityasambandhazceti vigrhH| kalpito hi nityaH sambandhaH, [G.652] yadyasAvarthapratItiheturna bhavet tadA vyarthatatkalpanA / na cAnyat tasya rUpam; anyatrArtha pratItijanakatvAt / iyAneva hi sambandhasya vyApAro yadarthapratItijananam, tadakurvANaH kathaM sambandhaH syAt ! nApyasau sattAmAtreNArthapratItihetuH, kiM tarhi ? jJAtaH san, anyathA hyagRhItasamayasyApi tataH pratItirbhavet / na cAsau jJAtuM kenacicchakyate; sambandhinaH svargAderatIndriyatvena tasyApya1-1. nidorSatvAya-pA0, gA0 / 2. prazroSo0-- gaa0| 3-3. na vA pauruSayatAyAM-pA0, gA0 / 4. vyarthA tatkalpA-pA0, gA0 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe tiindriytvaat| atItArthadarzinastarhi taM jJAsyantIti cet ? ityAha-anatyakSadRza ityaadi| taduktam "tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTA na vidyte| vacanena tu nityena yaH pazyati sa pazyati // " (tattva0 3174) iti| anatyakSadRzaH= anatIndriyArthAdarzinaH // 2381-2382 // zrutireva svayamAvedayiSyatIti ced ? Aha 'ayaM mamArthasambandhaH' ityAha ca na sA shrutiH| naraklRpto'rthayogastu pauruSeyAnna bhidyte||2383|| na hyete bhavanto brAhmaNAH 'mamAyamartho gRhyatAm' ityAhUya pravRddhatarakAruNyaH puNyaikapravaNacetAH parahitanirataH san vadAnya iva brAhmaNebhyaH svayaM svArthamarpayati vedapuruSaH / tarhi svayamevotprekSiSyante? ityAha-naraklRpta ityAdi // 2383 // tamevAbhedaM darzayati tadyathA pauruSeyasya zaGkayate vipriittaa| . narairutprekSitasyApi sA zaGkayaiva na kiM bhvet|| 2384 // api nAma saGkIrNamarthaM jAnIyAmiti saGkarahetuH puruSo'pAkIrNaiH yathA puruSaiH svayaM prayuktAH zabdAH saGkIryante tathA tairupakalpitArthA apIti ko'tra vizeSaH / seti vipriittaa| zaGkati zaGkanIyA // 2384 // pUrvamaprAmANyAd vedasya ziSyAcAryaparamparAkalpanA vyartheti prtipaaditm| idAnIM bhavatu nAma nityasambandhadvAreNa prAmANyam, ubhayathA ziSyAcAryaparamparopakalpanA vyarthetyupadarzayati mAne sthite'pi vede'ta: shissyaacaaryprmpraa| anAdiH kalpitA'pyeSA saJjAtA'ndhaparamparA // 2385 // yaduktam- 'narairutprekSitasyApi sA zaGkayaiva na kiM bhavet' (tattva0 2384) iti, atra paro'sambhavamAzaGkAyA darzayati nanvArekAdinirmuktA svargAdau jAyate matiH / agnihotrAdivacaso nisskmpyaadhykssbuddhivt||2386|| nAvalambeta tAM kurvan kathaM vedaH prmaanntaam| na hyato vacanAdarthaM sandigdhaM vetti kshcn?||2387|| [G.653] Areka:=saMzayaH / Adizabdena viparyAso gRhyte| tathoktaM bhASye zAbare- "na ca svargakAmo yajetetyato vacanAt sandigdhamavagamyate-bhavati vA svargo na vA bhavatIti / na ca vinizcitamavagamyamAnamidaM mithyA syaat| yo hi janitvA pradhvaMsate naitadevamiti sa mithyApratyayaH / na caiSa dezAntare puruSAntare'vasthAntare kAlAntare viparyeti / tasmAdavitathaH" (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.2) iti / anyathA hi pratyakSaM sphuTatsphuliGgaprakaraprasaroparu1. atIndriyA0-pA0, gA0 / 2. 0'pAkIrNe- pA0, gaa0| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 557 ddhAntarAlamakRzakRzAnurAzimanubhavato'pi bhavataH kimiti saMzayadolAvilolaM mano na bhavet! tatazca na kiJcidapi te pramANaM syAditi parasyAbhiprAyaH / prayogaH-yaH saMzayaviparyAsarahitaH pratyayaH sa prekSAvatAM pramANavyahAraviSayaH, yathA-vahAvabhrAntacetaso dAhapAkAdyarthinastannizcayahetuH prtyyH| saMzayaviparyAsarahitazcAgnihotrAdivAkyodbhavaH pratyaya iti svabhAvahetuH / naavlmbtet| pramANatAmityanena sambandhaH / tAM kurvnniti| mtim|| 2386-2387 // naivamityAdinA pratividhatte naivaM sNshysnyjaatevipriitaanyvaakyvt| prekSAvanto hi naiteSAM bhedaM pazyanti knycn||2388|| nAtIndriye hi yujyate sdsttaavinishcyau| nizcayo vedavAkyAccedanyAdRg na kimnytH|| 2389 // yadi tAvat prekSAvatAM saMzayAdirahitaH pratyayo vedavAkyAdbhavatIti hetvarthaH, tadA hetorsiddhaa| tathA hi-prekSAvatAm 'agnihotrAtsvargo na bhavati' ityato viparItAnyavAkyAdivAgrihotrAtsvargo bhavatItyato'pi saMzayaH samAna eva; atIndriye'rthe sdsttaanishcykaarnnaabhaavaadrthsNvaadsyobhytraapynuplmbhaat| viparItAnyavAkyavaditi / saptamyantAdvatiH / athApi syAd-vedavAkyAdeva nizcayo bhavati, tatkimanyena kAraNena paryeSitena? ityata aahanyaadRgityaadi| vedArthaviparItArthAdhyavasAyI nishcyH| anyataiti paurusseyaat| kiM na bhavati! bhavatyeveti yaavt| tatazca sApi pramANaM syAt; ubhayorapi tadAnIM baadhaa'nuplmbhenaavishessaat|| 2388-2389 // [G.654) atha prekSAvatAM zrotriyANAmakampyo jAyate pratyaya ityato nAsiddhatA hetoriti cet ? jAyatAm; tathApi yadi nAmAsiddhatA na bhavet, anaikAntikatA tu duriti darzayati zrotriyANAM tu niSkampyA buddhiressopjaayte| zraddhAvivazabuddhInAM sA'nyeSAmanyataH smaa||2390|| seti akampyA buddhiH| anyeSAmiti bauddhaadiinaam| anyata iti "yAgAt prANivadhAzritApAyaduHkhasambhUtiH" ityato vaakyaat| etadeva darzayati tathA hi saugatAdInAM dhiirkmpyopjaayte| . apAyaduHkhasambhUtiryAgAt praannivdhaanvitaat||2391|| asyAzca na dhiyaH kAcid bAdhA samprati dRshyte| kacit kadAcchiGkhyA cedvedavAkye'pi sA smaa||2392|| subodhm|| 2391-2392 // bhUyo'pyanaikAntikatAmapauruSeyatvasya darzayati__ narecchAdhInasaGketanirapekSo yadi tvym| vedaH prakAzayet svArthaM pramANaM yujyate tdaa||2393|| 1. akampA-pA0, gA0/ 2. svayam-pA0, gA0 / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 tattvasaMgrahe tadA hi mohmaanaadidossopplutbuddhibhiH| anyathA''khyAyamAno'pi nijamarthaM na muJcati // 2394 // yasmAt tadviSayAneva dhiymutpaadytyrm| na tviSTaM puruSairarthamaparaM dyotytyym|| 2395 // narecchAyAM' tvapekSAyAM pauruSeyAna bhidyte| dyotanaM hi tadAyattaM viparyastApi sA bhvet|| 2396 // icchAyAH svAtantryAt tadadhInasaGketasApekSasya vedasya svArthaprakAzane neSTArthaprakAzanaM syAt; niymaabhaavaat| yadA tu tannirapekSo vedo'rthaM bodhayet, tadA pramANaM yujyeta; puruSavyAkhyAmanAdRtya kSiprataraM svaarthprtiitijnnaat| anyathA vyAkhyAyamAnasyApi cakSurAdivat prakRtyaiva svArthaprakAzanAparityAgAditi samudAyArthaH / AkhyAyamAna iti| vyAkhyAyamAnaH / aramiti kSipram / jhagitIti yaavt| viparyastApi seti narecchA // 2393-2396 / / [G.655) bhavatu nAma svAbhAviko'rthasambandho'pauruSeyatvena vedasya, tathApi neSTasiddhirityanaikAntikatAmeva samarthayamAna Aha api cApauruSeyasya yathA praakRtmissyte| satyArthatvamasatyatvamevamAzayate na kim|| 2397 // svataH satyArthabodhasya hetutvAt satyatAsya hi| evaM mithyAtvabodhe'pi hetutvaM zaGkayate svataH // 2398 // . prakRtau bhavaM prAkRtam svAbhAvikamityarthaH // 2397-2398 // pramANabhUtapuruSakRtatvameva prAmANyakAraNamAsthIyatAM vedasya, kiM jADyasaMsUcakenAkRtakatveneti darzayannAha kiJca vedapramANatve nirbandho yadi vo dhruvm| nirdoSakartRkaMtvAdau tadA yatno vidhiiytaam|| 2399 // nirdoSeNa hi karnA'yaM kRto'doSaiH prkaashkaiH| dyotyamAnazca loke'smin bhUtArthajJAnasAdhanaH // 2400 // nirdoSakartRkatvAdAvityAdizabdena vyAkhyAtRtvaM gRhyate // 2399-2400 / / atha nirdoSaiH kRtavyAkhyAtasyApi kathaM prAmANyaM sidhyati? ityAha prajJAkRpAdiyuktAnAM tathA hi suvinishcitaaH| pauruSeyyo'pi sadAco yathArthajJAnahetavaH // 2401 // prajJAkRpAdiyuktatAnAmityAdi / yathoktaM zabarasvAminA-"yattu laukikaM vacanaM taccet pratyAyitAt puruSAdindriyaviSayaM vA'vitathameva tad' (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.2) iti| sadvAca iti zobhanAH / / 2401 // punaradhyapauruSeyatvasyAnaikAntikatAM pratipAdayannAha na narAkRtamityava yathArthajJAnakAri tu| 1. 0mAno hi-paa0| 3. dayotamAnazca-pA0, gA0 / 2-2. narecchAyAstva-pA0 gaa0| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 559 dRSTA hi dAvavaDhyAdermithyAjJAne'pi hetutaa||2402|| na hi puruSadoSopadhAnAdevArtheSu jJAnavibhramaH; tadrahitAnAmapi dAvavaDhyAdInAM nIlotpalAdiSu vitathajJA jananAt / dAva: vanagato vahniH / sa punaryaH svayameva veNvAdInAM saGgharSasamudbhUtaH sa iha vyabhica raviSayatvena draSTavyaH / yastvaraNinirmathanAdi puruSairnivRttam, tatrApauruSeyatvAsambhavAt tato na hetorvyabhicAra iti bhAvaH / Adizabdena mriicyaadiprigrhH|| 2402 // [G.656] tAmeva mithyAjJAnahetutAM darzayati raktaM nIlasarojaM hi vahnayAloke stiikssyte| athApi syAt- nApauruSeyatvameva kevalamasmAbhirhetutvena varNitam, kiM tarhi ? akRtakatve satIti vizeSaNam ? yadvA-pauruSeyagrahaNamakRtakopalakSaNamato na dAvavahninA kRtakena vyabhicAra:?iti manyamAnasya parasyottaramAzaGkayannAha __vayAdiH 'kRtakatvAccet tddheheturuppdyte|| 2403 // taddhetuH mithyAjJAnahetuH / / 2403 // kiM vaikRtakatetyAdinA pariharati kiM vaikRtakatA'rthAnAM mithyaajnyaannibndhnm| tadvizeSaNaM bhavaMti yadvipakSAddhetuM vyavacchinatti, anyathA hi yena kenacid vizeSaNena hetau yadyaikAntikatA labhyeta tadA na kazcidanaikAntiko hetuH syAt, icchApratibaddhatvena sarvatra vizeSaNasya saukaryAt / na cAkRtakatvaM vizeSaNaM vedasya mithyAjJAnahetutAM nivrttyti| tathA hi-yadi kRtakatA mithyAjJAnahetutvenaM siddhA syAt, tadA sA nivartamAnA tAmapi nivrtyet| . kadAcit paro brUyAt-siddhaiveti? Aha evaM hi naiva dhUmo'gneryathAvadyotake bhvet|| 2404 // * . yadi kRtakatA mithyAjJAnanibandhanam, yadA samyagjJAnasyAkRtakatA heturiti prAptam', samyam mithyAjJAnayoH parasparaviruddhayorekakAraNAnupapatteH / na hi vaDheruSNasparzahetoH zItahetutA yuktaa| tatazca kRtakatvAd dhUmo vahnau yathAvat pratItiheturna syAt // 2404 // ...' athApi syAt, naivamavadhAritam- mithyAjJAnasyaiva kRtakatA heturnAnyasyeti, kiM tarhi ? mithyAjJAne kRtakataiva nibandhanaM nAnyadityanyahetukatA'sya niSidhyate / na tu samyagjJAnasya kRtakahetukatvaniSedhaH / na ca sarvasya kRtakasyAvizeSeNa mithyaajnyaanhetutvmissttm| yena parasparaviruddhatvAsamyamithyAjJAnayoH sAmarthyAt kRtakaviparItasya samyagjJAnahetutvaM syAt / kintu kRtakasya bahubhinnatvAt kiJcideva mithyAjJAnakAraNam, ythaa-kaamlaadi| kiJcit samyagjJAnakAraNam, yathA-anupahatendriyAdikalApaH / anyathA hi zItasparzaM prati himAdeH kRtakasya kasyacit kAraNatvopalambhAt sAmarthyAcchItaviruddhoSNasparzaM pratyakRtako hetuH 1-1. tatra tena- jai0| 2. satISyate-pA0, gaa0| 3. kRtakatvAccena-pA0, gaa0| 4. dyotakaM-pA0, gaa0| 5. prApta:-pA0, gaa0| 6. yathA cet-jai0| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 tattvasaMgrahe kalpanIya: syAt / na caivam / tasmAt kRtakasya samyagjJAnaM prati hetutvAniSedhAdbhavatyeva dhUmaH samyagjJAnanibandhanabhityetadAzaGkayAha evaM cApauruSeyo'pi tattvajJAnanibandhanam / vedaH santiSThate naiva tad vRthaivAsya kalpanA // 2405 // . [G.657] yadi hi samyamithyAtvayorubhayorapi kRtakatA nibandhanam, sA nivartamAnA mithyAsamyagjJAne nivartayatIti na vedasyAkRtakatvena samyagjJAnahetutvamavatiSTheta; tasya ttraanibndhntvaat| tatazca vyarthaM vizeSaNamityanaikAntikataiva hetoH|| sathApi syAt- narAkRtatayetyanena nAnvayivyatirekI yathoktoM hetuH saMsUcitaH, kiM tarhi ? vyatirekI prayoga evaaym| tathA hi-hetuviparItena kRtakatvena sAdhyaviparItaM mithyAtvaM vyAptam, pauruSeyeSveva mithyAtvasya drshnaat| tatazca yatra mithyAtvavyApakaviruddhamakRtakatvaM sannidhIyate, tatra virodhenAkRtakatvasya mithyAtvavyApakasya nivRttau vyApyasyApi mithyAtvasya sAmarthyAnnivRttisiddhirityakRtakaM satyArthamiti sAmarthyAd bhaved vinApyanvayeneti vyarthamanvayapradarzanam ? satyamevametat, yadi viparyayasya yo vyApyavyApakabhAvaH sidhyet ! sa tu na siddhaH / tathA hi-sAdhyavipakSe hetau yadi bAdhakaM pramANaM syAt, tadA bhaved vipakSayorvyAptiH, tacca naasti| na cAnupalambhamAtrAdabhAvasiddhiH; vybhicaaraat| syAdetat; akRtakaviruddha kRtake mithyAtvasya darzanAt sAmarthyAdakRtake tasyAbhAvaH sidhyatIti ? tadetadasamyak; na hyekatra dRSTyA'nyatrAbhAvanizcayaH zakyate kartum; ekasyApi hi viruddhavyApakadarzanAt / tathA hi-ekamanityatvaM viruddhau prayatnAnantarIyaketarau vyApnuvad dRzyate / na hyanityatvaM prayatnAnantarIyake dRSTamityaprayatnAnantarIyake tasyAbhAvaH syAt / kiJcatatra dRSTamityetAvanmAtreNa yadi mithyAtvaM kRtakatvena vyApyeta, satyatvamapi pauruSeye kvacida dRSTamiti tadapi tena vyApyeta; tatazca kRtakatvanivRtau mithyAtvavat satyatvasyApi nivRtte - pauruSeyatvAt satyArthatvaM sidhyedityalam // 2405 / / evaM tAvadyanmithyAtvahetudoSasaMsargarahitamityasya hetoH 'narAkRtatayA' ityanenAkSiptasyAkRtakasya vA, tadupalakSitasyApauruSeyatvasya vA svazabdenopAttasya vistareNAnaikAntikatAM pratipAdya asiddhatAM pratipipAdayipuruSapasaMharannAha atazcApauruSeyatvavyakti nityatvasAdhanam / nityazabdArthayogazca vyartha evopavarNitaH // 2406 // tasmin satyapi naivAsya ythaarthjnyaanhetutaa| upagamyata ityuktaM vyAsataH smnntrm|| 2407 // tenaivaitatpratikSepe nAsmAkaM gururAdara: / . aprastutopayogasya ko hi kuryaanissedhnm!||2408 // [G.658| apauruSeyatvaM ca vyaktizca nityatvaM cetyapauruSeyatvavyaktinityatvAni, teSAM sAdhanamiti 1. .....nibandhanam- pA0, samyagjJAne nibandhanam- gaa0| 2. yathA-- gaa0| 3. tatazcAo- pA0, gA0 / 4. prsiddhtaaN-paa0| 5-5. vyartha eta:-pA0, gaa0| 6. guru.....-paa0| 7. prastuto0- paa0| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 561 smaasH| sAdhyate'neneti sAdhanam = hetuH / tacca nAnAvidhaM pUrvamuktam / tasminniti apaurusseytvaadau| asyeti vedasya / upagamyata iti upapadyate / vyAsata iti vistareNa / etatpratikSepa iti apauruSeyatvAdidUSaNe / satyapi tasminnAbhimatArthAsiddhiriti pratipAditatvAt kriyamANe taddUSaNe prakRtAnupayogitvaM syAt // 2406 - 2408 // evadeva darzayati yathArthajJAnahetutvaM zruteH na nirAkaraNe'pyetatsidhyatIti' AhopuruSikayA'pyatra saMkSiptaM kiJciducyate / visaranti yathA'nena matayaH 3 sUkSmadhIdRzAm // 2410 // AhopuruSikaryeti / ahopuruSa iti yasyAbhimAno'sti so'hopuruSastadbhAva AhopuruSikA, manojJAditvAd (pA0 sU0 5.1.133) buJ, abhimAna evocyate / dhIreva dRksAdharmyAd dRk sA sUkSmA dhIdRgyeSAM te tathoktAH // 2410 // prakRtamatra hi / ca sAdhitam // 2409 // yaduktam -- " sa paJcabhiragamyatvAt ". (tattva0 2094) ityAdi, tatrAhapramANAnAM nivRttyA'pi na prameyaM nivarttate / yasmAd vyApakahetutvaM teSAM tatra na vidyate // 2411 // anenAsiddhatAM maule hetau pratipAdayati / vyApako hi svabhAva: kAraNaM vA nivarttamAnaM vyApyaM kAryaM vA nivarttayati; tAdAtmyatadutpattibhyAM tayostatra pratibaddhatvAt / tadabhAve'pi bhavataH kAryavyApyatvAnupapatteH / na tu teSAM pramANAnAM tatra sarvasmin vastuni vyApakahetutve sambhavataH / tathA hi- dezakAlasvabhAvAt viprakRSTasya vastuno vinApi pramANena sambhavAnna tena vyAptiH / nApi kAraNaM pramANamata eva; pramANasyaiva ca prameyakAryatvAt / na ca kAryaM nivarttamAnaM kAraNamAtraM nivarttayati; vyabhicAradarzanAt / na cAhetvavyApakayornirvartakatvaM' yuktam; atiprsnggaat| tasmAt pramANamAtrAbhAvo vyabhicArI prameyamAtrAbhAve sAdhya iti sthitam // 2411 // [G.659] tAmeva vyabhicAritAM vipakSe sambhavopadarzanena vyaktIkurvannAha - . tat paJcabhiragamyo'pi nAbhAvo naiva gamyate / karttA zruteravijJAtakartRkAkhyAyikAdivat // 2412 // taditi tasmAt / paJcabhiragamyo'pIti karttA zruteriti vyavahitena sambandhaH / avijJAtaH karttA yeSAmAkhyAyikAdInAM te tathoktAH / pazcAdAkhyAyikAdizabdena karmadhArayaH, tataH SaSThyantAd vatiH kAryaH // 2412 // athApItyAdinA hetorvyabhicAraviSayAsiddhimAzaGkateathApi sArthakatvena vibhaktArthatayA'pi vA / 1. narAkaraNe0 pA0, gA0 / 3. gataya:- pA0, gA0 / 6-6. nAbhovenaiva0- pA0: nAbhAvo'syAva0- gA0 / 2. A.... SikA yAtra pA0. AhopuruSikA yAtra gA0 / 4. dezakAlasvabhAvA- pA0 / 5. 0 nivartakatvaM- gA0 / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 tattvasaMgrahe teSAM kartA'numIyeta, zruterapi tathA na kim ? // 2413 // teSamiti aakhyaayikaadiinaam| zruterapi tathA nakimiti / vedasyApi tathaiva sArthakatvavibhaktArthatvAbhyAM kiM na kartA'numIyate; vizeSAbhAvAt / tatazca pramANAbhAvo'siddhaH // 2413 // kiJca sarvasattvapramANanivRttiH, 'svasya pramANanivRttirvA-iti pkssdvym| tatrAdye pakSe sandigdhAsiddhatA hetoH, dvitIye'pyanaikAntikateti darzayannAha sarvasattvairagamyatvaM sandigdhaM tu kdaacn| kenacit ko'pi mAnena vettItyapi hi zaGkayate // 2414 // yena tribhuvanAntasthAH sarve prANabhRtaH sphuttm| ... sarvAtmanA'paricchinnA: sunizcetumimaM kSamAH // 2415 // svayaM tvagamyamAnatvaM vyabhicAri tathA hi ye| .. puruSAntarasaGkalpAstadabhAvo na nizcitaH // 2416 // immiti| sarvasattvai vedasya kartA jJAyata ityevm| tathA hItyAdinA puruSAntarabhAvibhizchAtrAdisaGkalpairvyabhicAritAmeva samarthayate // 2414-2416 // yaduktam- "kartA tAvadadRSTaH" (tattva0 2087) iti, asyAsiddhatAM pratipAda yannAha adhyetArazca vedAnAM kartAro'dhyakSato gatAH / na hi te vyaJjakA yuktA nityAnAM vyktysmbhvaat|| 2417 // [G.660] yadi yaH kazcit karttA na dRSTa ityabhyupagamyate, tadA'dhyetRNAM dRSTatvAt sphutttrmvtrtysiddhtaa| athAdikartA na dRSTa itISTam, tadApi sandigdhAsiddhataiva; kadAcit kenacid dRSTo'bhUditi smbhaavymaantvaat| athApi syAdadhyetAro na kartAraH siddhAH, kiM tarhi ? vyaktAra:? ityAha- na hiityaadi| ta iti adhyetaarH| yathA ca nityAnAM vyakterasambhavaH, tathA pazcAt prtipaadyissyti| anityasyApi ghaTAdeH kathaM vyaJjaka iti cet ? satyam; tatrApi na kazcidvyaJjakaH smbhvti| kathaM tarhi dIpAdayo vyaJjakatvena pratItA iti cet ? na; tatra hi vijJAnajanane yogyaM ghaTaM janayan pradIpAdirjanaka ev| viziSTajanakasvabhAvakhyApanAya loke vyaJjaka iti pratIta: / na tu tathA vedasya kazcid vyaJjaka: sambhavati; avyaktAnutpannapUrvAparasvabhAvatvAt tasya // 2417 // bhavatu nAma nityasya vyaJjakaH, tathApyasau kArakAnna viziSyata iti darzayannAha upalabhyasvabhAvAnAM tadvyApAre smudbhvH| teSAM prAgapi sadbhAve upalabdhiH prsjyte||2418|| na hyakiJcitkaro vyaJjako yuktaH; atiprsnggaat| kiJcitkaratve janakatvamevAsyAbhyupagataM syAt; janyamAnasya vizeSasya svbhaavaantrotpttilkssnntvaat| upalabhyasvabhAvAnA1-1. sattvapramANanivRttirveti-jai0, pA0 / 2. ytr-gaa0| 3-3. svanizcetumimaM kSama:-jai0 4. te-pA0, gaa0| 5. 0sNklpaast0-0| 6-6. nivedksy-jai0| 7. matA:-pA0, gaa0| 8. pratIyate-pA0, gaa0| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 563 miti vedAnAm / athApi syAt - prAgapyupalabhyasvabhAvA vedAH sthitA eva, tat kathaM tadvyApAreNa sambhavasteSAm ? ityAha-- teSAmityAdi / teSAmiti upalabhyasvabhAvAnAM vedAnAm // 2418 // tatkAryetyAdinA pramANayati " tatkAryavyavahArAdiyogyo vedo'vasIyate / tadvyApAre'sya sadbhAvAd bIjAderaGkurAdivat // 2419 // prayogaH - yo yadvyApAre sati bhavati sa tatkAryavyavahArAdiyogyaH, yathA bIjAdivyApAre sati bhavannaGkurAdistatkAryaH / adhyetRvyApAre sati bhavatyupalabhyasvabhAvo veda iti svbhaavhetuH| hAnopAdAnalakSaNamanuSThAnam=vyavahAraH / Adizabdena jJAnAbhidhAnaparigrahaH / nAsiddho hetuH; prAgapyupalabdhiprasaGgAt / nApyanaikAntikaH; kAryavyavahArasya nimittAntarAbhAvAt // 2419 // [G.661] yaduktam '" adRSTapUrvasambandhaH " ( tattva0 2087) ityAdi ? tatrAha-- vyaJjanakramarUpatvAnnATa kAkhyAyikAdivat / vedAnAM pauruSeyatvamanumA'pyavagacchati // 2420 // prayogaH-yadvyaJjakramarUpaM tat pauruSeyam, yathA nATakAkhyAyikAdi / vyaJjanakramarUpazca veda iti svabhAvahetuH / nAsiddho hetuH; krameNaiva varNAnAM pratibhAsanAt // 2420 // nApyanaikAntika iti darzayannAha - anyathA kramarUpatvaM nityatvAd vyAptitazca na / nAbhivyaktikramazcAsti nityatve vyaktyayogataH // 2421 // anyartheti / yadi pauruSeyatvaM na syAMd, apitu nityatvaM vibhutvaM ca varNyeta; tadA kramo na syAt / tathA hi-na tAvad bIjAGkuralatAdivat kAlakRtaH kramo yujyate; nityatvena sarveSAM smkaaltvaat| nApi pipIlikAdipaGktivad dezakRta:; vyApitvena srvessaameknbhodeshaavsthaanaat| nApyabhivyaktikRtaH; anAdheyAtizayatvena nityasya vyakterayogAt // 2421 // yaduktam- " Agamo'pi na tatsiddhyai kRtakAkRtako'sti na" (tattva0 2088) ityAdi, atrAha AgamasyopamAyAzca sArthApatteH pramANatA / niSiddhaya' prAk tatastAsAmupanyAso na yujyate // 2422 / / niSiddharyeti pramANaparIkSAyAm / tAsAmiti AgamopamAnArthApattInAm // 2422 // yaduktam -- " aprAmANyanivRttyarthA" (tattva0 2095 ) ityAdi, atrAha - vedasyApauruSeyatA / aprAmANyanivRttyarthA 'yeSTA, sApi ca vastutvAt sAdhanIyaiva sAdhanaiH // 2423 // kathaM vastutvaM tasyAH ? ityAha zruteH svatantrataiSA' hi puMvyApArAnapekSaNAt / 1- 1. niSiddhA0 - pA0, gA0 / pratiSiddhA tata0 - pAThA0 / evameva paJjikAyAmapi / 2 - 2. svatantrataiSAdi - pA0; svatantrateSTA hi - gA0 / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe sA ca vastugato dharmo vastvAtmA vA tathAvidhaH // 2424 // apauruSeyatetyanena zruteH svatantratA'bhidhIyate puruSavyApAranirapekSA; tata eva [G.662] zrutiH pramANamityabhisambandhena prayogAt / anyathA hi ko'tizayaH pauruSeyatvanivRttimAtre pratipAdite pratipAditaH syAt ! sA cApauruSeyatA vastudharmo yeSAM ca dharmadharmibhedaH pAramArthikaH / paramArthatastu svabhAva eva vastuno bhedAntarapratikSepajijJAsAyAM tathocyata iti darzayati - vastvAtmA veti / tathAvidha iti svatantraH // 2424 // 564 yaduktam-" bhAvapakSaprasiddhyartham " (tattva0 2099) ityAdi, tatrAha - bhAvapakSaprasiddhyarthamucyate yacca sAdhanam / nirAkRte'pi te tasminnAbhAvaH sidhyati svayam // 2425 / / yasya hi vastuno nizcayAya yat sAdhanamupAdIyate tasminnirAkRte tatra vastuni tato nizcayo na bhavatItyetAvanmAtraM syAt, na vastuno'pi nivRttiH / yataH pramANanivRttAvapi prameyasya na nivRttiriti pratipAditam; tasya hetutvavyApakatvavikalpAt // 2425 // tadbhAvasAdhane'pyaste na syAt tadbhAvanizcayaH / tadbhAvavinivRttestu tanmAtrAnnAsti nizcayaH // 2426 / / asta iti kSipte / etAvat tu vaktuM yuktam - dvayorapi pakSasiddhirnAstIti / itizabdo'dhyAhAryaH, sa ca nAstItyasyAnantaraM draSTavyaH // 2426 // nivRttAvapi mAnAnAmarthAbhAvaprasiddhitaH / tenaitAvad bhavennAsti pksssiddhirdvyorpi|| 2427 // yathA hi nityavAdinA zabdasya vastubhUtaM nityatvaM sisAdhayiSatA - ' nityaH zabdaH, amUrttatvAdAkAzavat' iti prayoge kRte, prativAdinA - 'nAmUrttatvAnnityaH zabdo yuktaH; sukhAdibhiranaikAntAt' ityevaM vastubhUtanityatve sAdhane nirAkRte'pi na hi zabdasyAnityatvaM sidhyati ; tathedamapIti zeSaH // 2427 // etadevodAharaNena draDhayannAha nAmUrttatvAd yathA zabdaH sukhAdau vyabhicArataH / ityukte'pi na zabdasya vinAzitvaM prasidhyati // 2428 // yartheta bhinnakramaH ukte'pItyasyAnantaraM draSTavyaH / zabdaityasyAnantaram' nityaH sidhyati ' ityetddhyaahaarym| ekadezaprayogo vA bhImAdivad draSTavyaH // 2428 // " yat pUrvaparayoH " (tattva0 2100 ) ityAdAvAha - tat pUrvaparayoH koTyoryaduktaM sAdhanaM paraiH / tannirAkaraNe'pyete 'kRtArthA vedavAdinaH // 2429 // [G.663] taditi tasmAt / akRtArthA iti svapakSAsiddheH // 2429 // 1. pA. gA0 pustakayornAsti / 3. sukhAdI - jai0 / 5. akRtakatvA- jai 2. pA. gA0 pustakayonAsti / 4. yattu -- pA0, gA0 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 zrutiparIkSA yaduktam- "akRtatvAvinAzAbhyAM nityatvaM hi vivakSitam" (tattva0 2104) ityAdi, tatrAha akRtatvAvinAzAbhyAM nityatvaM ceda vivkssitm| niSedhamAtrarUpAbhyAM nirupAkhye'pi ttsmm|| 2430 // ato gaganarAjIvanityatA'sti na vaastvii| yathA tathaiva vede'pi tatprAmANyaM na sidhyti||2431|| atra dvayI kalpanA-kiM prasajyapratiSedharUpAbhyAmakRtakatvAvinAzAbhyAM nityatvamiSTam, paryudAsarUpAbhyAM vaa| tatrAdye pakSe gaganapadmAdinA'naikAntAd vedasya na vstubhuutnitytvsiddhiH| yathA hi AkAzakuzezayasya kRtakatvavinAzitvaniSedhe'pi na vastubhUtanityatvasiddhiH, tathA vede'pItyanaikAntikatA hetoH| tatazcAkAzakusumavadeva prAmANyamapi na syAt // 24302431 // asiddhatAmapi darzayannAha kRtakatvavinAzitvaniSedho'pi na sidhyti| sAdhane'sta iti proktaM tannityatvaM na sidhyti||2432||* asta iti duussite| taditi tasmAt // 2432 / / atha dvitIyaH pakSaH, na tarhi vaktavyametat- "tau cAbhAvAtmakatvena nApekSete svasAdhanam" (tattva0 2104) iti| tadarzayati paryudAsAtmakAbhyAM cennAbhyAM nitytvmissyte| . tau yadbhAvAtmakatvena vyapekSeti svsaadhnm||2433|| - nityatvaM vasturUpaM yattadasAdhayatAM na tt| svayaM bhavati tatsiddhiH pUrvapakSadvaye hte||2434|| subodham // 2433-2234 // yaduktam- "vedavAkyArthamithyAtvaM yo vadatyanumAnataH" (tattva0 2105) ityAdi, tatrAha vinizcitatrirUpaM ca sAdhanaM yat prkaashitm| niSedhaH zakyate tasya tvatpitrApi na jaatucit||2435|| [G.664] prkaashitpiti| anumAnaparIkSAyAM svbhaavkaaryaanuplmbhlinggjm| tanna zakyate pratiSeddham; vastupratibaddhatvAdasyAna ca vastunaH svabhAvAnyathAtvaM kenacit kriyeta; svabhAvAntarotpattilakSaNatvAttasya / na ca svabhAvAntarakaraNe tasya kiJcit kRtaM bhavati; atiprsnggaat| tasmAd yat pramANasiddhavastu, na tasya kenacid bAdhA; anyathA hi pramANalakSaNopapatrasya bAdhAyAM tallakSaNameva dUSitaM syAditi sarvatrAnAzvAsAnna kvacit tat pramANaM syAt // 2435 // etadeva darzayati ___ na hi zIryata ityukto vede yaH puruSo'sya c| 1. praamaannymiti-jai0| __*jai0 pustake dvirAvRtteyaM kAriketi dhyeym| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 tattvasaMgrahe bAdhA'numAnataH spaSTA nairAtmye prtipaaditaa||2436|| jAtyAdyanyadapi proktaM bAdhitaM tatra saadhitm| jJApitapratibandhA ca sA'numA prAk prbaadhikaa||2437|| yathoktaM vede "sa evAyamAtmA" iti prakRtyAmananti- "azIryo na hi zIryate" (bR0 u0 4.5.15) iti / punazcoktam- "avinAzI vA areyamAtmAnucchittidharmA" (bR0u0 4.5.15) iti| na zIryata ityazIryo nitya ityarthaH / are ityaamntrnnpdm| jAtyAdItyAdizabdena gunndrvykrmaadiprigrhH| tacca jAtyAdi yathA pramANabAdhitam, tathA' SaTpadArtha parIkSAyAM saadhitm| yA cAtmano bAdhikA'numA, sA'pi jJApitapratibandhA nairAtmyAdhikAre // 2436-2437 // nanu ca vede pramIyamANaM tatkathamanumayAre bAdhyate, atha pramANamapi bAdhyeta, anumA'pi kasmAt tena na bAdhyate? ityAzaGkayAha ___ tasyA vastunibaddhAyAH ko bAdhAM maMsyate jddH| . zabdamAtreNa tucchena tadbhAvinyA'tha vA dhiyaa|| 2438 // tasyAiti anumAyAH / zabdasyecchAmAtranibandhanatvAnna prameye vastuni pratibandho'stIti na sa tatra prmaannm| anumA tu tAdAtmyatadutpattipratibaddhaliGgabalenotpadyamAnA tatra vastuni pratibaddhati saiva pramANam, ato baadhikaa| tadbhAvinyeti shbdbhaavinyaa|| 2438 // athApratibaddho'pi vastuni zabda: pramANaM syAt, tadA'tiprasaGgaH syAdityAdarzayati puMvAkyAdapi vijJAnaM yat prvRttmtiindriye| tasyApyadhyakSatulyatvaM kasmAdabhimataM na vH|| 2439 // [G.665] 'agnihotrAt svargo na bhavati' ityasyApi vAkyasya kiM na prAmANyaM syAt; ubhayatrApratibaddhatvenAvizeSAt // 2439 // tamevAvizeSaM darzayannAha dRSTAntanirapekSatvAd. dossaabhaavo'pydRssttitH| tasyApyastyeva bAdhA cecchayate'sya nraashryaat||2440|| yadyevaM vaidike'pyeSA na zaGkA vinivrttte| mithyAvabodhahetutvaM tasya hi prAkRtaM bhvet||2441|| athApi syAt-yadi nAma tadAnIM doSo nopalabhyeta, tathApi puruSAzrayatvena sambhAvyata iti? etad vede'pi smaanm| yathA hi tasya prAkRtaM satyArthatvam, tathA mithyArthatvamapi sambhAvyateti na kazcidvizeSaH // 2440-2441 // yaduktam- "mamApramANam' (tattva0 2110) ityAdi, tadetatpauruSeye'pi 'agrihotrAtsvargo na bhavati' ityAdau vAkye zakyameva vaktumityAdarzayati mamApramANamityevaM zabdo'rthaM bodhynnpi| nAro'sau dveSamAtreNa zakyo vaktuM na sAdhunA // 2442 // 2. prpriymaannN-jai| 3. kathamatra mayA-pA0/ 1. tatka-pAlagA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 567 'agnihotrAt svargo na bhavati'- ityayaM nAra:=pauruSeyazabdo'rthaM bodhayannapi mama mImAMsakasyApramANamityevaM na sAdhunA dveSamAtreNa zakyaM vaktumiti vAkyArthaH / anena pauruSeyApauruSeyayoratyantaparokSe'rthe' tulyaM prtiitinibndhntvmaah| tatazca tulye pratItinibandhanatve yadapauruSeyasyaivaM prAmANyaM tadasyeti niyuktikmett| na ca doSANAM puruSAzrayatvAt tatra mithyAtvaM zaGkayate, nApauruSeyeSviviti zakyaM vaktum; apauruSeyeSvapi prakRtyAre mithyArthapratyahetutvasya smbhaavymaantvaat|| 2442 / / enamevArthaM darzayati ityatyakSeSu sarvo'pi shbdstulyblaablH| ekatraivAnurAgo'yaM tad vaH keneha hetunA // 2443 // sarva iti pauruSeyApauruSeyaH / ekatraiveti apaurusseye|| 2443 / / yaduktam-"dviSanto'pi" (tattva0 2112) ityAdi, tatrAha___ anantaroditaM nyAyaM vedaapraamaannykaarnnm| prAjJA jalpanti tenAmI bhaveyuH styvaadinH||2444|| [G.666] anantaroditamiti / zabdasyecchAmAtravRttitvena vastuni prtibndhaabhaavaadityaadi| prAjJA iti saugatAH / yathoktaM bhASyakAreNa-"pratyakSastu vedavacane pratyayo na cAnumAM pratyakSavirodhena pramANIbhavati" iti, yaccedamuktam- "codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaJjAtIyakamarthaM zaknotyavagamayituM nAnyatkiJcanendriyam" (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.2) ityevamAdi, tatsarvamanenaiva pratyastaM bhavati; pauruSeye'pi vAkye sarvasyaitasya samAnatvAt // 2444 // yaduktam- "dhAraNAdhyayanavyAkhyA" (tattva0 2113) ityAdi, tatrAha mithyAnurAgasaJjAtavedAdhyAnajaDIkRtaiH / / mithyAtvaheturajJAta iti citraM na kinycn||2445|| .... na hi mAtRvivAhAdau doSaH kshcidpiikssyte| pArasIkAdibhirmUDhaistadAcAraparaiH sdaa||2446|| mithyAnurAgeNa saJjAtaM ca tadvedAdhyAnaM ceti samasya tena jaDIkRtA iti pazcAt tRtiiyaasmaasH| AdhyAnaM ca=AnupUryeNa cintA; mithyAnurAgeNa hi vidyamAnasyApi dosssyaadrshnaat| tathA pArasIkAdibhirmAtRvivAhAderiti na kiJcidAzcaryam / / 2445-2446 // yaduktam-"kiJca zabdasya nityatvam" (tattva0 2116) ityAdi, tatrAha pratyakSapratyabhijJA tu prAgeva vinivaaritaa| bhrAnteH sakalpanatvAcca nAto nitytvnishcyH||2247|| "kalpanApoDhamabhrAntam" (tattva0 2116) iti hi prtyksslkssnnm| na ca pratyabhijJAnaM 1. pauruSeyayo0- jai0, pA0 / 2. netarasyeti-pA0, gaa0| 3. pA0, gA0 pustakayo sti| 4. pauruSeya:-pA0, gA0 . . 5. yccoktN-gaa| 6. srvmetenaiv-gaa0| 7. 0dhUrtestadA0-pA0, gaa0| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 tattvasaMgrahe kalpanAmoDham; sa evAyamiti zabdAkArollekhena pravRtteH / nApyabhrAntam puurvdRssttprtyutpnnyoraikyaanusndhaanaat| na ca yadeva pUrvadRSTaM tadeva pazcAd dRzyate; akramiNaH sakAzAt kramijJAnAnutpatteH / kAryaM hi kutazcidbhavanadharmi, yat kadAcina bhavati tattasyAvaikalyAdavikalaM' cet kAraNaM kimiti kAryANi parilambante! na cApi nityasyAnupakAryatayA kAcidapekSA smbhvinii| tasmAt tadbhAvIni jJAnAni yugapad bhaveyuH / prayogaH-yadyadA'vikalakAraNaM tattadA bhavatyeva, yathA samavahitasakalacakSurAdikAraNakalApaM ckssurjnyaanm| avikalakAraNAni [G.667] ca sarvasyAmavasthAyAM gavAdizabdabhAvIni vijJAnAnIti svabhAvahetuH / tasmAd bhrAnteH savikalpakatvAcca pratyabhijJA na pratyakSatvena siddheti prAgeva sthirabhAvaparIkSAyAM pratipAditam // 2447 // na cApi svarUpataH sarvatra pratyabhijJAnaM siddhamityAdarzayannAha-- vyAvarttamAnarUpazca bhUyasA pratyayo dhvnau| zukasya vyAhRtaM cedaM zArikAyA itiikssnnaat||2448|| yadA hi-zukasArikAdibhirvyAhriyate zabdaH, tadA 'idaM sArikAyA vyAhRtam', 'idaM zukasya' iti parasparabhinnaviSayAdhyavasAyAd vyAvarttamAnaH pratyayo bhavatIti na sarvatra siddhA pratyabhijJA // 2448 // athApi syAd- vyaJjakabhedAdayaM zukAdivyAhAre parasparavyAvRttaH pratyayo jAyata iti? etadapi vArtam; vyaJjakasya nirAkariSyamANatvAt / etadevAha so'yaM vyaJjakabhedAcced vakSyAmo vyktypaakriyaam| __ asmAdeva ca te nyAyAt sarvamekamidaM bhvet||2449|| so'yamiti vyAvarttamAnarUpaH pratyayaH / kiJca-yadi siddho'pi bhedaH zabdAnAM vyaJjakakRto vyavasthApyate, na svataH; tadA sarvatrAnAzvAsaH-ityatiprasaGgamApAdayannAha-asmAdeva cetyaadi| sarva miti vishvm|| 2449 // bhavatvevamiti ceta? Aha tato na vyaJjakaM kiJcid vyaGgyaM vA bhavatAM bhvet| ekasminnavibhakte hi vyAhatA bhedklpnaa||2450|| pauruSeyA ime zabdA ete caanrkrtRkaaH| vyavasthaiSA'pi vo na syAt pratyabhijJopajIvinAm // 2451 // 'idaM vyaJjakam', 'ayaM vyaGgyaH' iti bhedanibandho vyavahAro na syAt ; abhedAt / tathA-'ime pauruSeyAH', 'ete ca zaM no devIrityAdayo'pauruSeyA:'-iti vyavasthA pratyabhijJAnaparAyaNAnAM bhavatAM naiva bhavet; vizeSAbhAvAt // 2451 // kecit sthitakramA eva vynyjkkrmsNsthiteH| . ___ iSTA apauruSeyAste niytkrmyoginH|| 2452 // 1. tasyAvikalaM-pA0, gaa0| 2-2. pA0 pustake nAsti; kiJcinna vA bhavet- gA0 / 3. 0bhijJopajIvinI-pA0, gaa0| 4-4. syaabhedaal-paa0| 5-5. ....krmaa-paa0| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 569 kecidityAdinAparo vaidikakalaukikabhedavyavasthAM darzayati / vyaJjakakramasya saMsthiterniyatatvAt kecit 'zaM no devI:' ityAdayo niyatakramA eva pratIyante, [G.668] ataste niyatakramayogino'pauruSeyA iSTAH, tadviparItAH sAmarthyAt pauruSeyA iti siddham / / 2452 / / nanvayamityAdinA dUSayati nanvayaM pauruSo dhrmstaalvaadivynyjkkrmH| tasyecchAparatantratvAt sambhAvyeta' vipryyH||2453|| niytkrmyogitvmsiddhm| tathA hi- vyaJjakamaniyamAttadiSTam, sa ca vyaJjakAnAM tAlvAdInAM kramaH puruSecchAyattavRttitvAdaniyataH; puruSecchAyAH svAtantryAt / yadAha- 'yatra svAtantryamicchAyA niyamo nAma tatra kaH' ( ) iti| tatazca "zaM no devI:" (R010, 9, 4) ityAdeH 'sarvakAlamayameva kramo'bhUd, bhaviSyati' ityatra niyAmakapramANAbhAvAt kadAcidanyathApi sambhAvyeta.kramaH // 2453 // yaduktam- "jvAlAdeH kSaNikatve'pi pratyabhijJA" (tattva0 2118) ityAdi, tatrAha tejastvAdi ca sAmAnyaM vistareNa niraaktm| tatrAtaH pratyabhijJeyaM sAmAnyaM nityameva na // 2454 // sarvametad varNeSvapi kalpayituM zakyata iti darzayannAha varNeSu ca teSveva prtikssnnvinaashissu| sAmAnyaM pratyabhijJeyaM gatvAdyeva vishesstH||2455|| . bhedabuddhistu yatrAMze drutamandAdike bhvet| tatra na pratyabhijJAnaM bhedabuddhyAvadhAritam // 2456 // sAmAnyamiti / anyvyaavRttilkssnnm|| 2455-2456 // "dezakAlAdibhinnAzca gozabdavyaktibuddhayaH" (tattva0 2120) ityAdAvAha. . . zabdaikatvaprasiddhayarthaM prayukteSu tu hetussu| vijAtIyAvirodhitvAt pratibandho na sidhyti||2457|| / zabdaikatvapratipAdanAya ye anumAnaprayogA uktAH, teSu siddhe viparyaye hetorbAdhakapramANAnupadarzanAt srvthaivaanaikaantiktaa|| 2457 // yaduktam- "ya IdRk sa sthiro dRSTo dhUmasAmAnyabhAgavat" (tattva0 2117) ityasya dRSTAntasya sAdhyavikalatAmAdarzayannAha dhUmasAmAnyabhAgo'pi naivaM siddhaH sthiro mm| atadrUpaparAvRttaM vastumAtraM hi sAdhanam // 2458 // 1. dharmastAlvA0....-pA0/ 2-2. pA0 pustake nAsti; tasmAtkadAcittasyApi-- gA0 / 3. n.-paa| 4-4. zakyate vinAziSa-pA0; zakyate ceyaM prtvbhijnyaa0-gaa| 5-5. matvA ye vA-pA0; taM yessaaN-gaa0| 6. bhave....-pA0, gaa0| 7-7. kArikAMzo'yaM pA0, gA0 pustakayo sti| 8. siddhasAdhanam-pA0, gA0 / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 tattvasaMgrahe [G.669] vastveva vijAtIyaparAvRttaM sAmAnyaM liGgamucyate, nAnyat, taccAnityameveti sAdhyavikalatA dRSTAntasya // 2458 // yaduktam- "ghaTAderekatApattau" (tattva0 2130) ityAdi, tadayaM varNeSvapi parihAra: samAna ityAdarzayati gAderapyekatApattau jAtyeSTaM siddhsaadhnm| atadrUpaparAvRttirabhinnA kalpitaiva hi||2459|| vyaktInAmekatApattau buddheH sarvapramANakam / pratiprayogamAkSAdyairvarNabhedavinizcayAt // 2460 // "dezakAlAdibhinnAzca'' ityAdinA prayogaprapaJcena yadyanyAMpohalakSaNasya. sAmAnyasyaikatvaM sAdhyate, tadA siddhasAdhyatA; sarvatrAtadrUpavyAvRttilakSaNasya sAmAnyasyaikabuddhyadhyavasAyavazenaikatvasyeSTatvAt / atha vyaktInAM svalakSaNAnAmekatvaM sAdhyate? tadA pratyakSAnumAnAbhyAM vyApterbAdhitatvAdanaikAntikatA hetuunaam| aakssaariti| akSam indriyam, tatra bhavamAkSam, pratyakSamiti yaavt| AdizabdenAnumAnaparigrahaH / bahuvacanaM vyaktibhedApekSayA // 2459-2460 // kathaM pratyakSato bhedo'vagataH? ityAha yanmanojJAmanojJAdibhedaH pratyakSato gtH| buddhInAM kramabhAvitvAd bhedaH siddhA'GkarAdivat // 2461 // dezakAlAdibhinnA hi goshbdvyktibuddhyH| naikArthA bhinnanirbhAsAd rsruupaadivRddhivt|| 2462 // SaDjAdibhedanirbhAsaH pratyakSeNa hi nishcitH| na ca vyaJjakavarNAnAmityetadabhidhAsyate // 2463 // anukUlo manojJaH / viparyayAd vipryyH| anumAnato'pi baadhaamaah-buddhiinaamityaadi| asyArtha: "zastanAdyatanAH" (tattva0 2464) ityAdinA spssttiikrissyte| prayoga:yA yA bhinnAvabhAsA buddhayastAH sarvA naikaviSayAH, yathA rasarUpAdiviSayAH / bhinnanirbhAsAzca dezakAlAdibhinnA gozabdavyaktibuddhaya iti vyaapkviruddhoplbdhiH| asiddhatAmasya pariharanAha- SaDjAdItyAdi / 2461-2463 / / "buddhInAM kramabhAvAcca bhedaH siddho'GkarAdivat' (tattva0 2461) ityasyArthaM pramANayannAha hyastanAdyatanAH sarve gozabdapratyayA ime| naikArthAH kramasambhUte ruupgndhaadibuddhivt||2464|| [G.670] prayogaH-ye ye kramiNaH pratyayAste naikaviSayAH, tadyathA rasarUpAdipratyayAH kramiNaH / kramabhAvinazceme hyastanAdyatanA gozabdaviSayAH pratyayA iti vyApakaviruddhopalabdhiH / / 2464 // anyathA sarvabuddhInAmekAlambanatA bhvet| . 1-1. vyaktInA....- pA0, pattAvanaikAntikA bhvet-gaa| 2. siddhaH....-pA0; siddhaH kumArivat- gA0 / 3. ....bhAdibhinnA:- paa0| 4. vyaJjakava....tadabhidhyasyate-pA0, gaa0| 5-5. mekaalmb....t-paa0| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 571 kramabhAvavirodhazca shktkaarnnsnnidheH||2465|| anyathetyAdinA dvayorapi hetvoranaikAntikatAM prihrti| sarvabuddhInAmiti / rsruupaadibuddhiinaam| parasparamabhinnAlambanatvaprasaGgo bhinnanirbhAsAdityetasya hetorbAdhakaM prmaannm| kramabhAvavirodhazcetyetattu kramasambhUterityetasya // 2465 // yaduktam- "kRtrimatve ca sambandhaH" (tattva0 2132) ityAdi, tatrAha prakRtyaiva pdaarthaanaamekprtyvmrshne| bhede'pi zaktiniyamaH purastAt pratipAditaH // 2466 // hetoH' pratyavamarzAcca zabdaikatvAdayo'pi n| lokaH prayogabhUyastvaM zabdasyaikasya mnyte||2467|| anekavyaktiniSThatvAt sambandha uppdyte| tasmAtsArvatriko loke vyaktInAM hyekatAM gtH||2468|| subodhm|| 2466-2468 // . atha kasmAlloka ityucyate? ityAha vastutastu na sambandhaH zabdasyArthena vidyte| bhedAt tsmaadnutptterdhaantairaaropitsttH||2469|| tathA hi vistareNaiSA prAgeva prtipaaditaa| __ zabdArthasaMsthitiH sarvA viplutA vyaaptysmbhvaat||2470| bhedadityanena tAdAtmyalakSaNaM sambandhaM nissedhti| tasmAdanutpatterityanena tadutpattilakSaNamna cAbhyAmanyaH sambandho'sti, na ca pratibandhamantareNa zabdasyArthapratipAdakatvaniyamo yuktaH; atiprasaGgAt / tasmAd 'AropitaH zabdArthayoH sambandhaH' iti prAgevAnyApohacintAyAM pratipAditam // 3469-2470 // [G.671] "tasmAdakRtrimaH zabdaH" (tattva 2134) ityAdiprayoge hetudRSTAntayorasiddhatvamudbhAvayannAha gotvaM nityamapAstaM ca sambandho'pi ca klpitH| ....... aNvAkAzadyapi kSiptaM hetUdAharaNe na tt||2471|| 'gotvaM nityamapAstam' ityanena nityasyAsiddhatAmAha / 'sambandho'pi ca kalpitaH'. ityanenApi sambandhAdityasya, 'aNvAkAzAdyapi ca kSiptam' itynenaakaashprimaannuvnitysyaasiddhtaamaah| apAstamiti pratikSiptam, ssttpdaarthpriikssaayaam| neti prtissedhe| taditi tasmAdarthe // 2471 // "sammukhAnekasAmanya0" (tattva0 2135) ityAdAvAha niSkRSTagotvavAcitvaM cireNa prtipaadytaam| ekarUpatayA bhraantairjnairdhyvsaaytH|| 2472 // 1. pA0, gA0 pustakayosti / 2. nAke-pA0, naiko-gaa| 3. ca kSipta-pA0, gA0 / 4. nitymitysyaa0-gaa| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 tattvasaMgrahe bhrAntatvamasya kathaM siddham ? ityAha bhAvataH kSaNikatvAt tu tAvatkAlamapi sthiraH / naivAyamiti kiM tasya sthitiH pazcAdapISyate / / 2473 // " 'yathA zastrAdibhizchedaH " (tattva0 2139) ityAdAvAha - ghaTAdAvapi naivAsti kizcinnAzasya kAraNam / itIdamapi nirdiSTaM tat kiM' zabde bhaviSyati // 2474 // itIdamapi nirdissttmiti| sthirabhAvaparIkSAyAm vinAzasyAhetutvapratipAdanena / yadA ghaTAdAvapi naiva nAzakAraNamastIti kva zabde bhaviSyatIti / nAzakAraNamiti vyavahitena smbndhH| anena ca siddhasAdhyatA, dharmyadRSTAntasya cAsiddhatoktA bhavati // 2474 // "dezakAlaprayoktRNAm" (tattva0 2140) ityAdAvAha - viplave pratyabhijJAyAH purastAdupapAditaH / 1 dezakAlaprayoktRNAM bhedAd varNo vibhidyate // 2475 / / SaDja-RSabha-gAndhAra - paJcamAdiprabhedataH pratyakSato hi vijJAtA gavyaktiraparA sphuTA // 2476 // na ca vyaJjakabhedena yuktaiSA bhedasaMsthitiH / vyaktirnityeSu nAstIti purastAdabhidhAsyate // 2477 // [G.672] sugamam // 2475- 2477 // "gakAro'tyanta0 " (tattva0 2142 ) ityAdike prayoge siddhasAdhyatAdoSamAhagakAravyatiriktaM ca sAmAnyaM gatvamiSyate / vAstavaM na prayoge to durvArA. siddhasAdhyatA // 2478 // iSyata iti / neti vakSyamANena sambandhaH // 2478 // athApi syAt - anyApohAtmakasyApi gatvasyAzrayo na bhavatIti ? anyapohAtmakasyApi na gatvasya samAzrayaH / itthameveti cennaivamAzrayAsiddhatAptitaH / / 2479 / / bhvet| gAnyabuddhyanirUpyatvaM kasya dharmo hi dharmiNaH // 2480 // agakAraparAvRttagavarNAbhAvato ittham = anena prakAreNa sAdhyate, tena siddhasAdhyatA na bhavati, na hyanyApohAdhAro gakArAdirbhavato neSTa iti pUrvapakSaM pratikSipati / evaM hi sAdhyamAne hetorasiddhitA prApnoti / tathA hi-na hyanyApoho nAmAnya eva kazcidanyatra vyAvRttAt padArthAt, kiM tarhi ? tadeva gakArAdivyaktirUpaM vijAtIyavyAvRttibhedAntarapratikSepeNa tanmAtrajijJAsAyAmanyavyAvRttiH, anyApohaH-ityAdibhiH paryAyaiH kathyate / tasya tu dharmisvarUpasyAbhAve sAdhye ' gAnyabuddhyanirUpyatvAt' (tattva0 2142 ) ityayaM hetuH kasya dharmiNo dharmo bhavet ! naiva kasyacit / / 2479-2480 // 1. kva- pA0, gA0 / 2. dharmo- pA0, gA0 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 573 yazca "parakalpitagatvavat" (tattva0 2142) iti dRSTAntaH, so'pi dharmyasiddha iti darzayannAha . vAstavI cAnumA sarvA dvysiddhmpeksste| dRSTAntAdi tatastena dRSTAnto dhAryasiddhibhAk // 2481 // dRSTAntArdIti Adizabdena hetvAdiparigrahaH // 2481 // kiJca-anukto'pi vAdinA ya evecchayA viSayIkRtaH sa eva sAdhya issyte| na cApi bhavatA gatvamAtraM sisAdhayiSitam, kiM tarhi ? anenopAyena gakArasyaikatvaM prtipaadyitumissttm| asyAM ca pratijJAyAM pratyakSAdibAdhA pUrvamukteti darzayannAha-. sarvazcAyaM prayatnaste gakAraikatvasiddhaye / tatra pratyakSabAdhA ca durnivAroditA tava // 2482 // [G.673] ayamiti vytiriktgtvaadhaarnissedhH| pratyakSabAdhA ceti| cshbdaadnumaanbaadhaaprigrhH| uditeti| "yanmanojJAmanojJAdi0" (tattva0 2461) ityAdinoktA // 2482 // . yaduktam-"dvayasiddhastu'' (tattva0 2144) ityAdi, tatrAha hyastanAdyatanAdyAzca . gavarNapratyayA ime| kramabhAvena naikArthA rasarUpAdibuddhivat // 2483 // ato na dvayasiddho'yameko varNaH sadA sthitH| adoSaM kalpitasyaiva nityatvaM tvasya kalpitam // 2484 // 'uditA' ityatrApi liGgavibhaktipariNAmena smbdhyte| tataH pratyakSAnumAnAbhyAM zabdabhedasya pratiSiddhatvAnako dvayasiddho varNAtmA'stIti kalpitasyaivAnyApohasya nityatvaM kalpitam; tulyapratyavamarzapratyayenaikatvAdhyavasAyAt // 2483-2484 // yaduktam-"nAdena saMskRtAt" (tattva0 2147) ityAdi, tatrAha.. zabdopalambhavelAyAM krnnpryntvrtinH|| na vAyavo'vagamyante shrotrsNskaarkaarinnH||2485|| nAdena saMskRtAcchrotrAd yadA zabdaH prtiiyte| ... tadupazleSatastasya bodho'dhyakSeNa bAdhyate // 2486 // yadi hi zrotrasaMskArakAriNo vAyavaH kenacit pramANena siddhAH syuH, tadaivaM syAd vaktum-'nAdena zrotraM saMskriyate' iti; na caite siddhAH, tasmAt tadupardheSataH zabdopazeSataH tasya nAdasya bodho'dhyakSamiti kalpanAspadametat // 2485-2486 // yaduktam-"madhuraM tikarUpeNa" (tattva0 2149) ityAdi, tatrAha tiktapItAdirUpeNa pravRttaM mdhuraadissu| jJAnaM nirviSayaM yadvacchabdajJAnaM tathA bhavet // 2487 // etena yaduktam-"zabde buddhistu tadvazAt" (tattva0 2148) iti, tdpaastm| na hyanAkArasya jJAnasyAnyo viSayo yuktaH; atiprasaGgAt // 2487 // 1. evAyaM-pA0, gaa0| 2. tathA-- jai0 pustake paatthaa0| 3.apoha- gaa0| 1. yathA- gA0 / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 tattvasaMgrahe athApi syAt-yadi nAma zabdo na tasya jJAnasya viSayaH, nirviSayatvaM tu tasya katham ? ityAha drutamadhyAdibhedAddhi nAnyaH shbdo'vbhaaste| atadrUpe ca tAdrUpyajJAnaM nAviSayaM katham // 2488 // [G.674] drutamadhyavilambinA''kAreNa hi jJAnamupajAyate, na ca zabdasya drutAkAraH samasti; tasya nityvyaapitvenaikruuptvaat| na cAnyo drutAkAravAnarthaH sambhavati yaH prtyvbhaaset| 'tasmAdAkArAnurUpasyArthasyAbhAvAnnirviSayatvamevAsya // 2488 // syAdetat-sa eva zabdo drutAdirUpeNAnyathA ca bhAsamAnastasyAlambanaM bhaviSyati, yathoktam- "sarvatrAlambanaM bAhyaM dezakAlAnyathAtmakam" (zlo0 vA0, ni0 108) iti ? atrAha anyathA ca tamevArthaM vettIti vyAhataM vcH| . . anyAkArasya saMvittau sa Artho viditaH katham // 2489 // vyAhatamiti / tattvAnyathAkArayoH parasparaparihArasthitalakSaNatvenaikatra dhrminnyyogaat| kiJca-sarvameva bhrAntaM nirAkArapakSe sAkArapakSe ca nirviSayamevedaM jJAnamiti pratipAdayannAha nirAkAre hi vijJAne bAhyAkAraH sa te dhruvm| bAhyazca na tadAtmeti kimasau vidyate tathA // 2490 // nirAkArajJAnavAdinAM hi nIlAdyAkAro'rthagata evAnubhUyate / na ca yathA bhrAntajJAnapratibhAsI pItAdiH,tathA zaGkhAdirartho'vasthita iti sphutttrmevaavissytvmsy| nanu ca pItAdyAkAro yadi nArthagataH, tadAvazyaM tena jJAnagatena bhavitavyam; anyatobhayatrAbhAve kathamanubhUyeta, tatazca jJAnagatatve kathaM nirAkAratA vijJAnasyeti vaktavyam? satyametat; kintu abhyupagamya nirAkArajJAnavAdipakSametad vijJAnasya nirviSayatvamucyate / yastu nirAkAraM jJAnamicchati tenaivAtra parihAro vAcyaH ! / / 2490 // sAkArajJAnapakSe'pi baahyaakaaraanuruuptH| jJAne nirbhAsasambhUtAvoM vidita ucyate // 2491 // iha bAhyAnurUpeNa na tu jJAnaM prvrttte| tasmAnirviSayaM sarvaM bhrAntaM cittamiti sthitam // 2492 // sAkArajJAnapakSe'pyarthasadRzAtmAkArAnubhavAdarthAnubhavo vyvsthaapyte| na ca bhrAnte jJAne'rthasadRzAtmAkArAnubhUtirastItyaviSayameva / na ca sAkArAnirAkArAbhyAmanyaH prakAro'sti viSayagrahaNaM prati / tasmAt sarvameva bhrAntaM jJAnaM nirviSayamiti siddhm|| 2491-2492 // [G.675] na cApyatra bhrAntinimittaM sambhavatIti darzayannAha na ca vyaJjakasadbhAvo yukto nitye vizeSataH / 1. 0 dAkArAn rUpa0-pA0 / 2-2. 0 meveti-pA0, gaa0| . 3. pratIti-pA0, gA0/ Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 575 tatsaMskArAnukAreNa nAto bhinnA dhiyo dhvanau // 2493 // .. vyaJjakabhedo hi dhvanau-zabde bhedvibhrmnimittmupvrnnyte| na ca nityasya kasyacid vyaJjako'sti; tasya ttraakinycitkrtvaat| na cAkurvan kaJcid vizeSa vyaJjako yuktaH; atiprsnggaat| evaM hi yatkiJcidyasya kasyacid vyaJjakaM syaat| tasmAnna 'vyaJjakasaMskArAnukArAd dhvanau zabde bhinnA buddhayo yuktAH // 2493 // yaduktam-"yathA ghaTAderdIpAdirabhivyaJjaka iSyate" (tattva0 2169) ityAdi, tatredaM prathamaM zlokArthamupakSipyaikena zlokena, dvitIyAdizlokairdUSayannAha ghaTAdigrahaNArthaM hi yathA zaktiM niycchti| na pradIpastathA zrotre dhvaniH zabdopalabdhaye // 2494 // zrotropalabdhau . yogyazcecchabdaH prkRtisNsthitH| asaMskRte'pi tacchrotre kimarthaM noplbhyte||2495|| yogyakAraNasadbhAvAd bhvedevoplmbhnm| saMskRtazrotrasadbhAvavelAyAmiva tasya tt||2496|| . nopalabdhau sa yogyazcet pazcAdapi kathaM bhvet| bhAve ca yogyatAyogI zabdo jAto'paro bhvet|| 2497 // atha pazcAdapi jJAnaM naiva tabalabhAvi tt| saMskRtazravaNAdibhyastasyotpAdastu vrnnyte||2498|| ghaTAdigrahaNArthaM hiityaadi| saMskRtayatAnnAma zrotram, idaM tu vaktavyam-kiM prakRtyA zabda: svaviSayajJAnotpattau samarthaH? Ahosvidasamartha iti? Adye pakSe zrotrasaMskArAt prAgapyupalabdhiprasaGgaH / etadevAha-asaMskRte'pItyAdi / tasyeti shbdsy| taditi tasmAt / prayogastu 'yadi vikalakAraNam' ityAdikaH pUrvavad vAcyaH, shrotrsNskaarvaiyrthyprsnggshc| atha dvitIyapakSaH, tadA zrotrasaMskAre'pi zabdopalambho na prApnoti; sarvadaiva shbdsyaayogytvaat| tatazcAsminnapi pakSe zrotrasaMskAravaiyarthyameva / prayogaH-yo yadutpAdanAyogyAvasthAto na viziSyate na sa tat karoti, yathA kodravaH shaalyngkrm| [G.676] na viziSyate ca saMskRte'pi zrotre zabdo jJAnotpAdanAyogyAvasthAta iti vyApakAnupalabdhiH / na cAyamasiddho heturityAdarzayati-bhAva iti| yogyatayA sambandho yasyAsti sa yogyatAyogI // 2494-2498 // . nanu ca yadi hi zabdo jJAnotpaprattau kAraNamiSTaH syAt, tadA tatra tasya yogyAyogyavikalpo'vatAraM labheta, yAvatA zrotrameva saMskRtaM zabdopalabdhau kAraNamiSyate, na zabdaH, tena na bhavati yathoktadoSaprasaGgaH?-ityetadAgUrya pariharannAha zabdasyAjJeyataivaM syAt tsminnnupyogtH| tasya naivaM rasAdibhyo vizeSaH kazcanAsti hi||2499|| evaM hi rasAdivacchabdasyAnupayogAt tajjJAnajJeyatA na praapnoti| prayogaH-yo yatra 1. 0saMskArAnurUpeNa-pA0, gaa0| 2. saMskArAd-pA0. gaa0| . 3. vyaktiM- pA0, gA0 / 4. caayogytaa0-jai| 5. kinu-pA0, gaa0| 6. 0 syAgrAhyataivaM-pA0, gaa0| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 tattvasaMgrahe jJAne nopayogaM pratipadyate na sa tajjJAnajJeyaH, yathA rasAdiH shrotrjnyaane| nopayujyate ca zabda: zrotrajJAna iti vyApakaviruddhopalabdhiH / nAyamanaikAntikaH; anupakArasya jJeyatve sati niyamAbhAvAd rasAderapi zrotravijJAnavijJeyatvaprasaGgAt // 2499 // zabdabodhasvabhAvaM vA janitaM nAma tairidm| jJAnaM zabdanirAzaMsaiH saMskRtazravaNAdibhiH // 2500 // nanu ca svakAraNasya niyamakatvAnnAtiprasaGgo bhaviSyati, tathA hi-saMskRtazrotrasamanantarapratyayAdibhyaH samutpadyamAnaM zabdabodhAtmakamevotpadyate, na rasAdibodhAtmakam; kaarnnshktiprtiniymaat| avazyaM ca zabdasya hetutvAGgIkaraNe'pi kAraNazaktipratiniyamo'GgIkarttavyaH / tathA hi-tulye'pi sarveSAM hetutve kasmAcchabdabodhAtmakameva bhavati zabdajJAnaM na zrotrAdibodhAtmakamiti codye hetuzaktipratiniyamairevottaraM vAcyamityetat sarvamAlocyAnaikAntikatAM pariharannAha-zabdabodhasvabhAvaM vetyaadi| naametybhyupgme| yathA cAyaM pakSo na yujyate tathA pazcAt-"ko vA jJAnasya'' (tattva0 2506) ityAdinA prtipaadyissyti| saMskRtazravaNAdibhiriti / Adizabdena samanantarapratyayAdiparigrahaH // 2500 / / yadi nAma zabdo na kAraNam, tathApi doSa eva, tathA hi-kimasau zabdaH prakRtyA tajjJAnajJeyasvabhAvaH? uta neti?-pkssdvym| prathame pakSe doSamAha tajjJAnajJeyarUpo yaM tathApi tvnuvrtte| zabda ityanuvRttiH syAd vijJAnasyApi tasya te||2501|| anyathA hyanuvRttAnAjJAnaM sa * tvnuvrtte| tajjJeyaH zabda ityevaM parA syAd vyAhatistava // 2502 // jJAnajJeyasvabhAtau tau baddhau zRGkhalayeva hi| ekabhAve dvitIyasya prAptiravyabhicArataH // 2503 // [G.677) yadi tajjJAnajJeyasvabhAvaH zabdaH syAt, tadA sarvakAlaM zabdarUpavat tadvijJAnasyApi nityatvaM syAt; tadvijJeyasvabhAvAnuvRtteH / na hi devadattasya daNDasambandhasvabhAvAnuvRttau na dnnddsyaanuvRttirbhvet| baddhau zRGkhalayeva hti| hizabdo yasmAdarthe / yasmAjjJeyajJAnayoH svabhAvau zRGkhalayeva baddhau, tasmAdekasvabhAvasadbhAve dvitIyasya prAptisadbhAvaH prApnoti, avyabhicArAditi siddham / / 2501-2503 // bhavatvevam, ko doSaH? ityAha saMskRtazravaNotpAdyajJAnasambaddha eva hi| zrotrAsaMskaraNe'pIti jJAnamAkSipyate sphuTam // 2504 // saMskRtazravaNotpAdyajJAnasambaddha eva hoti / zabdo'nuvartata eva ityadhyAhAraH / yasmAt saMskRtazravaNotpAdyena jJAnena sambaddhaH zabdaH sarvadAnuvarttate, tasmAdasaMskRtazrotrasyApi tajjJAna prApnotIti vyarthaM shrotrsNskrnnm|| 2504 // 1. yathApi- pA0, gaa0| 2. vRttaM na jJAnaM- pA0, gA0 / 3. pA0, gA0 pustkyonaasti| 4. tadvijJAnaM-pA0, gaa0| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A dvitIye'pi pakSe doSamAha tajjJeyAtmA na zabdazcedatadAtmarasAdivat / * na tadbodhasvabhAvaM syAcchrotrajJAnaM tathA sati / / 2505 // zrutiparIkSA subodham // 2505 // etacca sarvaM tadanupakAryasyApi jJAnasya tadbodhasvabhAvatvamabhyupagamyoktam, idAnIM tadbodhasvabhAvatvamevAsati sambandhe jJAnasyAyuktamiti pratipAdayannAha ko vA jJAnasya sambandhaH zabdena yata iSyate / tacchabdabodharUpaM hi na tAdAtmyaM vibhedataH // 2506 // na ca tasya tadutpattiH zabdasyAjanakatvataH / [G.678] dvividha eva hi vastUnAM pratibandhaH - tAdAtmyam, tadutpattizca; anyatropakArAbhAvAt / na cAnupakAryopakArakayoH sambandho yuktaH ; atiprasaGgAt / sa ca dvividho'pi pratibandho nAsti zabdajJAnayoriti kathaM tadbodhasvabhAvajJAnamasati pratibandhe bhavet ! anyathA hyatiprasaGgaH syAt / seti tadutpattiH // 2507 // 577 athApi syAt --tadAkArotpattyA tadbodhasvarUpaM tajjJAnaM vyavasthApyate vinApi pratibandheneti ? tadetadasamyak ; nirAkArajJAnAbhyupagamAt / na hi mImAMsakai: sAkAraM jJAnamabhyupagamyate / bhavatu vA, tathApyayuktam; zabdasya parokSatvaprasaGgAt / evaM hi zabdaparokSatvameva syAnna pratyakSatvam, tatazca tatsAdhakapramANAbhAvAt tadAkAraM tadvijJAnamityetadeva na sidhyet / nApi kAryavyatirekAt tatsiddhiH; tasya janakatvAnabhyupagamAt / syAdetRt-yasyApi sAkAravAdino janaka eva viSayaH, tasyApi sarvadaivArthasya parokSatvAt kathamarthAkAratvaM jJAnasyAvagatamiti ? satyam; kintvayaM tasyopAyaH - yat tatkAryavyatirekataH kAraNAntaraM nizcitam tadvijJAnanasya nIlAdyakArabhedakatvena nishcitmnvyvytirekaabhyaam| tathA hi-cakSurAlokamanaskArANAM sarvavijJAneSu tulyatvAnna tatkRto jJAnasya nIlAdibheda iti sAmarthyAdyattat kAraNAntaraM vyatirekato'numitam, tatkRto'yaM bheda iti nizcIyate / tena tatkRtakatvAt tasyAsAvAkAro jJAnena gRhIta iti vyavasthApyate / na tvayamapi bhavato'styupAyaH; tasya kAraNatvAnabhyupagamAt / syAdetat-cakSurAdInAmapi sarvadA parokSatvAt sarvavijJAneSvaviziSTatvaM kathA "satamiti ? satyamevametad vijJAnavAdacintAyAm / sa hi vijJAnavAdI svapnAdAviva samanatyayakRtameva vijJAnasya vizeSaM varNayati, na bAhyakRtam, kintu sati bAhye'rthe sarvama ducyate anyathA hIdameva yojanIyam - kAryavyatirekato'pi kathaM bAhyasiddhiH syAditi kAraNamAtrAstitvaM sidhyet, na tu bAhyam / tattu kAraNaM svaprAdAvivAntaramapi sambhAvyamityalaM prasaGgena / athApi janakatvamabhyupagamyate zabdasya, tathApi doSa iti darzayannAha-- tadutpattau tu niyamAt sA sadAbhAvinI bhavet // 2507 // 1. yacchrotra- pA0, gA0 / 2. janakatva... - pA0 / 3. tatkRtatvAt- pA0, gaae| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 tattvasaMgrahe evamityAdinopasaMharati evaM tadviSayaM jJAnaM sadotpadyeta vA na vA / ityekAnte sthite vyarthA zrotrasaMskArakalpanA // 2508 // na veti ajnktvpksse| ityekAnta iti / nityaM jJAnasya sadasattAlakSaNe // 25072508 // evaM tAvacchrotrasya saMskAramabhyupagamya viSayasya janakAjanakasvabhAvacintayA [G.679] zrotrasaMskAravaiyarthyamuktam, idAnIM zrotrasaMskAra eva na sambhavatIti pratipAdayannAha kAdAcitke hi saMskAre satyeva jnyaansmbhvH| kadAciditi zobheta saMskAraparikalpanA // 2509 // evaM hi saMskArakArya vijJAnaM kAdAcitkaM yujyate, yadi saMskAra: kAdAcitko bhavet / anyathA kAraNe nityamavikale sthite tatkAryaM kimiti kadAcid bhavet // 2509 // na ca saMskAra: kAdAcitko nityasya zrotrasya yujyate iti darzayannAha jJAnakAryAvaseyazca saMskAraH shktilkssnnH| . . tacca jJAnaM sadAbhAvi yadi vA bhAvi sarvadA // 2510 // tathA hi zrotrAdeH saMskAro jJAnakAryeNAMvasIyamAnaH zaktyAtmaka eva saMskAro bhavet; zaktareva kaaryaavseytvaat| sA ca zaktiH zrotrasyAtmabhUtaiva, na vyatirekiMNI'; tata eva' kAryotpatteH zrotrasya kAraNatvaprasaGgAt / sambandhAsiddhezca zaktisadbhAve sadbhAvijJAnaM sadA bhavet // 2510 // kAdAcitkaM kathaM nAma saMskAraM tasya suucyet| uttaraM zrotrasaMskArAnnAtaH sAdhu prakAzitam // 2511 // athAsadbhAvaH? tadA na kadAcit tadbhAMvijJAnaM bhavet / tatazca kadAcitkatvaM jJAnasya na syaat| tasmAt kAdAcitkaM vijJAnaM kathaM zrotrasya zaktilakSaNaM saMskAraM sUcayet ! neva // 2511 // athApi syAt-naiva svAbhAvikI zaktirjJAnakAryAnumeyA, tena kadAcitkaM vijJAnaM zakteH sUcakamupapadyata eva? ityAha zaktirAdhIyate zrotre yadi vaa'vytirekinnii| vyomno dizo vA nityatvaM tato hIyeta jnmtH||2512|| AtmabhUtA vA zaktirAdhIyeta, vyatiriktA vA, vyatiriktAvyatiriktA vA-iti pksstrym| prathame pakSe zaktisvarUpavadanityatvaM zrotrasyobhayAtmakasyApi praapnoti| kutaH? janmataH-utpatteH / athApi syAt-na zrotrasya zaktito'nanyatvamabhyupagatam, kiM tarhi ? zaktereva zrotrAditi, tadetatpazyata mahato hyandhyAndhyasya vilasitam! kathaM hi nAmaikasya svabhAvasya saMzreSe tadaivAparo dUrIbhavet; parasparasvabhAvAnupravezalakSaNatvAdabhedasya ! [G.680] na hi salilaM payaso davIyasi gocare vartamAnamanubhavati tatsaMzleSamiti yatkiJcidetat // 2512 // 1-1. tadvyatirikiNI tata:-pA0, gaa0| 2-2. uttarazrotra-jai0 pustake paatthaa0| 3.hyAndhyasya-pA0, gaa0| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 579 zrutiparIkSA bhavatu cAyaM pakSaH, tathApi doSa eveti darzayannAha bhAvAccAvyatiriktatvAnnityatvaM sNskRterpi| bhAvavattena tajanyaM vijJAnaM sarvadA bhavet // 2513 // bhAvasvarUpavat saMskArasyApi nityatvaM prApnoti; vyatirekAt / tatazcAyamaparo doSa ityAha- tenetyAdi / 2513 // dvitIye'pi pakSe doSamAha vyatireke tu tasyeti sambandho noppdyte| zrotrasyAkArakatvaM ca zakterjJAnasamudbhavAt // 2514 // zakte vAda vyatireke'bhyupagamyamAne tasyAsau zaktiriti sambandho na syAt; anupakAryasya paartntryaayogaat| athare zrotraM zaktimupakaroti; vyaJjakasyaiva naadaaderupkaarktvenesstttvaat| atha zrotrasyApyupakArakatvam; tadA zaktyupakAriNyA api zakte: zrotrAd vyatireka ityanavasthA syAt / tatazca zaktInAmeva paramparayA ghaTanAcchaktereva kAryotpatteH zrotrasyAkArakatvaM syAt / ttshcaavstutvprsnggH| atha zaktyupakAriNyAH zakteravyatireko'bhyupagamyate? ka idAnImAdyAyAM zaktAvavyatireke pradveSaH ! kiJca-nityaM zaktyutpattiprasaGgaH; taddhetoH zrotrasya nityatvAt / na cAnupakAryasya sahakAryapekSA kAcit // 2514 // tRtIyaM pakSamAha bhedAbhedavinirmuktaM vyastaM pakSAntaraM ttH| uttaraM zrotrasaMskArAdasaMskRtadhiyocyate // 2515 // vystmiti| pudglaadipriikssaayaam| ekasyaikadA vidhiprtissedhaayogaat| tathA hi [G.681) bhedAbhedau parasparaparihArasthitalakSaNau; tayorekasvAbhAvavyavacchedenaivAparasya paricchedAt / yasya hi yadAtmavyavacchedamantareNa na svabhAvaH paricchidyate, sa tatparihAreNa sthitaH; yathA bhaavaabhaavyornytrH| yau ca parasparaparihArasthitalakSaNau, tayorekasvabhAvaniSedho'paravidhinAntarIyaka ityanyatvaniSedhe sAmarthyAt tAdAtmyavidhiriti tadAnImeva tasyApi pratiSedho na yuktaH, anyatvasyApyapratiSedhaprasaGgAdityevamubhayapakSe doSo vAcyaH // 2515 // .. 'etenaiva niSeddhavyA vissyobhysNskRtiH| tasmAnnityeSvabhivyaktiH sarvathApi nirAspadA // 2516 // prakRtyA jnyaanotpaadnyogyyogyaasvbhaavviklpdvaarenn| tasmAdityAdinopasaMharati / / tatazca vyaktimAzritya diirghhrsvkrmaadyH| ye kecit pravibhajyante te'pi sarve nirAspadAH // 2517 // kramAdaya ityAdizabdena plutodAttAdiparigrahaH // 2517 // 'yeSAM tvaprAptajAto'yaM zabdaH zrotreNa gRhyate' (tattva0 2173) ityAdAvAha __ aprAptimAtrasAmye'pi na sarvasya graho ythaa| 1-1. pA0 pustake nAstiH prAproti tena vstuunaaN0-gaa| 2.na c-gaa0|| 3. 0 saMskRtatayo0-pA0, gaa0| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 tattvasaMgrahe ayaskAntena lohasya saamrthyniymsthiteH||2518 // yadyapi sarvo'prAptaH, tathApi padArthAnAM zaktipratiniyamAnna pUrvasya viSayasya graha:=grahaNaM prApnoti / yathA-ayaskAnto nAmopalo'prAptamaya: karSannapi na sarvamaprAsaM karSati / / 2518 // ayaskAntaprabhetyAdinA zaGkarasvAmimatena dRSTAntasiddhimAzaGkate- . ayaskAntaprabhAprAptyA tatrApyAkarSaNaM ydi| nanu prabhA na dRzyeyaM kathamastIti gamyate ! // 2519 // sa hi prAha-"tatrApyayaskAntamaNiprabhAvavazAdevAkarSaNamayasaH, anyathA sarvadezAvasthitAnAmayasAmAkarSaNaM syAt / yadyapi tasya prabhA pradIpaprabhAvAnnopalabhyate, tathApyanumeyA; vyavadhAne dUre' 'cAkarSaNadarzanAt' ( ) iti| nanvityAdinA pratividhatte / na dRzyate ityanupalambhena sadvyavahAraniSedhaM karoti // 2519 // yadapi prasaGgasAdhanamuktam-"sarvadezAvasthitAnAmayasAmAkarSaNaprasaGgAt'' iti, tatpariharannAha kasmAdAptaM na kASThAdi sA samAkarSati prbhaa| . tacchaktiniyatatvAccedaprAptAvapi ttsmm|| 2520 / / / prAptipakSe'pi tulyaH prasaGga:-kasmAt sA'yaskAntaprabhA sarvaM prAptaM kASThAdikaM [G.682] naakrsstiiti| padArthasvabhAvapratiniyamAnAtiprasaGga iti cet ? aprAptipakSe'pi padArthasvabhAvasya niyAmakatvaM kenApahRtam, yena tatra neSyate ! tasmAdadRSTaprabhAkalpanaM vyarthameva // 2520 // yaduktam-"tatra dUrasamIpasthagrahaNAgrahaNe sme| syAtAM na ca kramaH" (tattva0 2174) iti, tatrAha dUramadhyasamIpasthairakrameNaiva gmyte| prayogAnantaraM tatra sarveSAM jJAnajAtitaH // 2521 // kramagrahaNamasiddham; zabda prayogAnantaraM yugpdvijnyaanotptteH|| 2521 // yaccoktam-"nApi tIvramandAdisambhavaH" (tattva0 2174) iti, tatrAha dUrAsannAdibhedena spaSTAspaSTaM ythekssyte| rUpaM tathaiva zabde'pi tIvramandAdivid bhvet|| 2522 // yathA rUpamaprApya gRhyamANamavyApi ca spaSTamIkSyate, tathA zabde'pyavyApinyaprApya gRhyamANe ca tIvramandAdivedanA bhaviSyati / nanu ca paraM prati rUpasyApyaprApya grahaNamasiddham, tat kathaM dRSTAntatvenocyata iti ? naiSa doSaH; yadyapi parasya vacanamAtrAnna siddham, tathApi yat pramANasiddhaM tadubhayorapi siddhm| kiM punaratra pramANam ? sannikRSTaviprakRSTayostulyakAlagrahaNAt / yo hi gatimAn sa sannikRSTamAzu prApnoti, viprakRSTaM cireNa; yathA devadatto grAmAd grAmAntaraM gcchn| zAkhAcandramasostu tulyakAlamunmeSasamanantarameva grahaNaM dRssttm| tasmAdaprApyakAri cakSuriti gmyte| 4. madhyApi-pA0 / 11. dhyvdhaare-paa0| 5. pydhyaapi0-paa0| 2. cAkarSaNAo- pA0, gaa0| 6-6. parasya-pA0. gaa0| 3. dRzyeyam-- pA0, gaa0| 7. 0 grahaNam-pA0, gA0 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA atrodyotakaraH prAha-"jJAnAnAmAzUtpatteH kAlabhedasyAgrahaNAnmithyApratyaya eva utpalapatrazatavedhavat" ( . ) iti, tadetadasamyak; evaM hi saro rasa ityAdAvapi kramavyavasAyo na syAt; AzUtpattestulyatvAt / tatazca pratItibhedo na syAt, sarvAsAM ca buddhInAmAzUtpattirastIti na kadAcit kramagrahaNaM syAditi prAg 'nirloThitametad vistrenn| punaH sa evAha-"yadyaprApyakAri cakSurbhavet, tadA na kuDyAderAvaraNasya sAmarthyamastItyAvaraNAnupapattiH / yacca dUrIbhUtasyAgrahaNaM antike ca grahaNaM tatra syAdavizeSAt / syAdetat-ya eva hi cakSuSo viSayIbhavatyarthaH sa upalabhyate, yazca na bhavati nAsAvupalabhyata iti? tacca naivamaH sambandhavyatirekeNa vissyiibhaavaanupptteH| ko'yaM sambandhavyatirekeNa [G.683] viSayIbhAvo nAma? kevalaM mayocyate sambandha iti, bhavatA'bhidhIyate viSayIbhAvaHiti na kazcidvizeSaH" ( )iti? tadetadasamyak; kAraNIbhAvo hi viSayIbhAva ucyate'smAbhiH, na sambandhaH / tathA hi-rUpAdirviSayazcakSuSo vijJAnotpattau sahakAritAM pratipAdyamAno viSayIbhavatItyucyate, na tu tena sahAzruiSyan / dvividhazca sahakArArtha:-parasparopakAro vA, yathAprabhAvazca dUrAdapavarakapratiSThasya; ekArthakriyA vA, yathonmiSatamAtreNa rUpaM gRhnntH| ubhayathApi vijJAnasya kAraNavizeSa eva viSaya ucyate, na tu smbndhii| sa eva kAraNavizeSapratiniyamo'sati sambandhe na syAditi cet / na; svakAraNazaktiH pratiniyamasiddhestathAbhUta evAsau svakAraNAdutpadyamAna utpdyte| yena kazcideva jJAnajanako bhavati nAnyaH; kAraNabhedena bhinnasvabhAvatvAt sarvabhAvAnAm / yathA ca bhavatastulye'pi sambandhe kimiti cakSU rUpamevopalabhate, na rsm| tenAsambandhAnopalabhata iti cet ? sa eva hi sambandhaH kimiti na syAt? deshsyaabhinntvaat| na hyatra niyAmakaM kiJcidasti kAraNam, yenAbhinnadezatve'pi rUpamevAnusarati cakSuH, na rasaMtaddezavarttinamapi, nApyatidUradezavarti ruupmiti| svaheturniyAmaka iti cet ? tadetadaprAptipakSe'pi samAnamityalaM vistareNa // 2522 // bhinnAbhAnamityAdinA parasya codyamAzaGkate . bhinnAbhAnAM matInAM cedekAlambanatA katham? kathaM bhinnAbhAnAM matInAmeko viSayo bhavet, evaM hi rasarUpAdibuddhInAmekAlambanatA syAditi prsyaabhipraayH| . parihAramAha . tulyaM rUpadhiyAmetaccodyaM bAhyArthavAdinAm // 2523 // rUpadhiyAm rUpaviSayANAmapi buddhInAm etaccodyaM samAnam-kathamekaviSayatA bhaved dUrAsannAdibhedena spaSTAdipratibhAsAnAmiti / etacca bAhyArthavAdinAM codyam, ye viSayagatamevAkAraM varNayanti na vijnyaangtm| ye punarvijJAnavAdinaH, teSAM sarvameva vijJAnaM nirviSayamAtmasaMvedanaM spaSTAdyAkArabhedavadbhinnamevopajAyata iti na teSAM codyam / yeSAmapi bAyArthavAdinAm 'sAkAraM 1. nirloddit0-gaa0| 2. tntr-gaa0| 3. prabhAvazca (prasa) rAda0-gA0 / .. 4. uppdyte-gaa0| 5. te-pA0, gaa0| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 tattvasaMgrahe jJAnam' iti pakSaH, teSAM sarvAtmanA viSayasArUpyAnabhyupagamAt kenacidaMzena sArUpyA bhinnAbhAnAmapi matInAmekaviSayatvamaviruddhameveti na codyam // 2523 // . zabdasya tarhi prAptigrahaNe kiM bAdhakaM pramANam, aprAptigrahaNe ca kiM sAdhakam ? iti prazne satyAha prAptigrahaNapakSe tu krnnaabhyntrpkssvt| na vicchinna iti jJAnaM meghazabdAdike bhavet // 2524 // [G.684) karNAbhyantarapakSavaditi vaidharmyadRSTAntaH / SaSThayantAdvatiH / yathA karNakaNDUvinodanakAriNaH patatripakSasyAvicchinnaH' zabda upalabhyate, tathA meghAdizabdasyApi kadambagolakanyAyena pravisarpataH karNadezamAgatasyaiva grahaNAt tulyaM grahaNaM praapnoti| na ca svakAraNaMsaMyogasamavAyidezavazAdayaM vicchedavibhrama iti zakyaM vaktum; teSAM zrotreNAgrahaNAt / na hyaviSayIbhUtapadArthAkAramAropayadutpadyate kvacid vijnyaanm| na hi cakSurvijJAnaM rasasArUpyaM samAropayatIti // 2524 // tadevaM prAptigrahaNe bAdhakaM pramANabhidhAya, aprAptigrahaNe sAdhakamAha tadvicchinna iti jJAnajanakatvAd yathA mnH| / zrotramaprApyakAri syAnAnyathaivaM tvagAdivat // 2525 // taditi tsmaat| nAnyathaivaM tvagAdivaditi vaidharmyadRSTAntaH / yathA tvagAderindriyasya vicchedena grahaNaM na bhavati, tathAtrApi syAditi yAvat // 2525 // mano'pItyAdinA dRSTAntasya sAdhyavikalatAmAzaGkaya pariharati mano'pi prApyakArIti ye prAhuH kssnnmaatrtH| vidUrataradezasthaM cetasteSAM na yujyate // 2526 // atroyotakara-kumArilAdayaHpramANayaMnti-"prApyakAriNI cakSuHzrotre; bAhyendriyatvAt, ghrANAdivat / bAhyagrahaNamanta:karaNena manasA vyabhicAraparihArArtham / tathA-karaNatve sati vyavahitArthAnupalambhakatvAt ghrANAdivat / viSayanivRttyarthaM karaNatve satIti vishessnnm| tathA rUpazabdau prApyakAribAhyendriyagrAhyau; bAhyendriyArthatvAt, gndhrsvt| tathA rUpazabdavijJAne prApyakAribAhyendriyagrAhyaviSayAlambane; bAhyendriyArthAlambanatvAt, gandharasajJAnavat" iti| atra dUSaNamAha yattu bAhyendriyatvAdi praapykaaritvsaadhnm| sAdhyadharmavijAtIyAd' virodhAd vyabhicAri tat // 2527 // subodham // 2527 // [G.685) "tasmAcchotriyadRSTyApi" (tattva0 2175) ityAdAvAha vyastAH pUrvaM ca saMyogavibhAgavyatirekiNaH / vAyorakSaNikatvAcca yuktA nAvyatirekiNaH // 2528 // ata evAvizeSatvAd gtirnaasyoppdyte| vegAbhAvAdato nAsau yAvadvegaM pratiSThate // 2529 // 1. vicchinna-pA0. gA0 / 2. anyadharma:- pAla, gA0 / 3. 0rksstiktvaacc-paa0| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 583 vyastA ityaadi| pUrvamiti ssttpdaarthpriikssaayaam| avyatiriktAstarhi bhaviSyanti? ityaah-vaayorityaadi| vAyavaM eva hi saMyuktA viyuktAzcotpadyamAnA avyatiriktAH saMyogavibhAgA ucynte| na cAkSaNikAH krameNApi saMyuktasvabhAvA yujyante; teSAmekarUpatvAt // 2528-2529 // yaduktam-"karNavyomani samprAptaH" (tattva0 2178) ityAdi, tatrAha karNavyomani samprAptaH zaktiM zrotre karoti cet| tatkazAghAtavat kasmAcchabdavittau na tadgatiH // 2530 // atra pakSadvayam-kadAcidasau vAyurupalabhyasvabhAvo vA bhavet, anupalabhyasvabhAvo vaa| prathame pakSe zabdavittikAle kazAghAtasyeva vAyorapi gati: upalabdhiH prAproti // 2530 // zabdAvadhAnametasya pratibadhAti vednaam| ityayuktaM kazAghAtavAtAntaravidastathA // 2531 // athApi syAd-yugapadvijJAnadvayAnutpatteH, zabdAvadhAnam zabdopalambhaH, etasya-vAyorvedanAm upalabdhi pratibanAtIti? tadetadayuktam; zabdopalabdhikAle kazAghAtavAtAntaravido vaktum / yathA hi vAtAntarasya vyajanAdikRtasya kazAghAtasya ca zabdopalambhavelAyAmanubhavo bhavet, tathA karNadezaprAptasyApi vAyoH sparzavittiH syaat| yugapadvijJAnAnutpattipratijJAyAH pratyakSavirodhamAha // 2531 // na cAzUtpattibalAdyugapadgrahaNabhrAntiratiprasaGgAditi pratipAditam / bhavatu nAma kramabhAge'pi lAghavakRto yaugapadyavibhramaH, tathApyetaduttaramatra prakRtAnupayogitvAnna kiJciditi pratipAdayati 'lAghavAt kramabhAve'pi yugpdbhraantibhiraa| na kiJcit sarvathApyasmin vAyoranupalambhanAt // 2532 // yadi nAma vijJAnasyotpattilAghavAd yaugapadyavibhramo bhavatIti? syAt; na tu [G.686] punarupalabdhilakSaNaprAptasya sarvathAnupalambha eva bhvti| tathA hi- atra sarvathaiva krameNa yaugapadyena vA vAyo: karNadezaprAptasyAnupalambha eva / tasmAllAdhavakRto'yaM vijJAne yaugapadyavibhrama iti, ada: etaduttaraM na kiJcit / tucchamityarthaH // 2532 // - athApItyAdinA dvitIyapakSamAha athApyatIndriyo vAyuH kANAdairiva vrnnyte| yuSmAbhirapi tadbhASye spRSTyAptistasya kiNkRtaa||2533|| kANAdAH =vaizeSikAH / teSAM zabdaliGgo vAyuH / bhASyakRtA'pi zabareNoktam"vAyavIyAH saMyogavibhAgA apratyakSasya vAyo: karNazaSkulIpradezAt prAdurbhavanto nopalabhyante" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.15) iti / atra dUSaNamAhaspRSTyAptistasya kiNkRtet|spRsstti: sparzaH, tasyApti:=prAptiH, prasaGga iti yaavt| etaduktaM bhavati-tasya vAyoH sparzaprasaGgo yo'yaM bhASyakAreNa kRtaH, sa katham, tathA hi-"vAyurApadyate zabdatAm" ityevaMvAdinaH shikssaakaar| 1. pA0. gA0 pustakayo sti| 2. tadravya-pA0! 3. 0statra-pA0, gA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 tattvasaMgrahe prati bhASyakRtoktam-"vAyavIyazcecchabdo' bhaved, vAyoH sannivezavizeSa: syAt / na cara vAyavIyAnavayavAn zabde sataH pratyabhijAnImaH, yathA paTasya tntumyaan| na caivaM bhavati / syAccedevaM sparzanenopalabhemahi / na ca vAyavIyAnavayavAn zabdagatAn spRzAmaH'' (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.22) iti // 2533 // abhyupagamyApyatIndriyatvam, doSAntaramAha astu vA'tIndriyo vAyustattadyogigatasya tu| uSNazItetarasya syAt spraSTavyasya vidanyavat // 2534 // ... tena tena vAyunA yogastattadyogaH, sa yasyAsti jalatejojagatIsaMjJakasya bhUtatrayasya tattathoktam / tadgatam=tatprAptaM tadAzritamiti yaavt| "dvitIyAzrita" (pA0 sU0 2.1.24) ityAdinA dvitiiyaasmaasH| etacca spraSTavyasyetyanena smaanaadhikrnnm| tasya spraSTavyasya zItoSNetarasvabhAvasya vit-vedanA praapnoti| anyvditi| shbdvynyjkaabhimtkosstthvaayugtaadnysyev| SaSThyantAd vatiH / yathA zizirasamaye himanicayavyAsaGgavAhinaH pavanasya, yathA vA taruNataraNikaranikaraprasaGgAvaruddhAzeSadigvibhAge vahato nidAghasamaye samIkaraNasya, tathA zItetaravirahitakAlavarttino mAtarizvanaH spraSTavyasya zItAdeH saMvid bhavati; tathehApi syAt / / 2534 // athApItyAdinA parasyottaramAzaGkate- . athApi karNazaSkulyA tasyAyogAnna vinmtiH| karNavyoma na samprApta ityetannu kathaM 'gatam // 2535 // tasmAcchrotriyadRSTayaM kalpanA nirnibndhnaa| viduSAM prItaye neti zrotriyeSveva rAjate // 2536 // [G.687] tasyeti vAyoH / ayoga iti asaMsargaH / karNazaSkulyeti sambandhaH / zeSa subodham // 2535-2536 // yaduktam- "yadvA vedAnusAreNa" (tattva0 2197) ityAdi, tatra samAnatvAd dUSaNasyetyatraivAtidezaM kurvannAha ye niraMzaM nabhaH prAhustAn prati praagudiiritaaH| doSA jJeyA niraMzaikadikzrotratve'pi te samAH // 2537 // niraMzAkAzAtmakazrotrapakSe ye prAguktA doSAH-saMskAravaiyarthyam, saMskArAnupapattizcetyAdayaH, te dikchotrapakSe'pi samAnA iti na pRthak dUSaNaM vAcyam // 2537 // yaduktam- "yadyapi vyApi caikaM ca" (tattva0 2184) ityAdi? tatrAha ekavyApinabhaHpakSe vinAzo na prklpyte| saMskRtAzrayamanyaccetyekameva hi tannabhaH // 2538 // ekavyomAtmakaM zrotraM naastysNskRtshsskuli| 1. vAyavIyazca zabdo-pA0, gaa0| 2-2. 0shessstaanysy-jai0| 3. karaprasaGgA0-pA0, gA0 / 4. cenmati:-pA0, gaa0| 5. matam - gaa0| 6-6. niraMzaM ye-jai0| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 zrutiparIkSA tato'dhiSThAnabhedena saMskAraniyamo'sthitaH // 2539 // tenaikasminnadhiSThAne lbdhsNskaarmindriym| bodhakaM sarvadeheSu syAdekendriyavAdinaH // 2540 // anycceti| asaMskRtAzrayam / na hyanavayavasyAyaM vibhAgo yuktaH; sAvayavatvaprasaGgAt / [G.688] kAlpanike tu vibhAge'rthakriyAvRttyA vRttivirodha:', na hyAropitArthAnuvidhAyinyo'rthakriyA bhavanti; tAsAM vstuprtibddhtvaat| tatazcaikasminnadhiSThAne yadi saMskRtamindriyaM tacca bodhakasvabhAvam, tadAdhiSThAnAntare tadeva tatparamArthata iti sarvatraiva tatsaMskRtaM bodhakaM ca prApnoti / / 2538-2540 // tena yaduktam-"puMsAM dehapradezeSu'" (tattva0 2188) ityAdi, tat sarvaM pratyuktam, ekasya pAramArthikavibhAgAyogAditi darzayannAha puMsA dehapradezeSu vijnyaanotpttirissytaam| kintu pradhAnavaidezyamekatvAnnabhaso na te // 2541 // niSpradezo'pi cAtmA na: kAtsnryena caM vidnnpi| zarIra eva gRhNAtItyevamukte'pi duSyati // 2542 // prdhaanvaideshymiti| pradhAnasya zarIrasya vaideshym-bhinnaakaashdeshvrttitvm| evamukte'pi duSyatIti / ekasya vibhAgAyogAt // 2541-2542 // vAdhiryAdyavyavasthAnametenaiva ca hetunaa| tadevAbhogyamanyasya nAvizeSAddhi yujyate // 2543 // avyavasthAnamiti / vyavasthAnAbhAvaH // 2543 // avizeSameva darzayati . avyaktapUrvarUpaM hi vizeSAnudaye sti| . kathaM nAma bhavecchotramabhogyamaparasya te||2544|| athApi syAd-dharmAbhyAM vazIkRtatvAd vizeSo'styeva? ityAha nityatvAdanapekSatvAd dhrmaadhrmaavshiikRtm| sadaiva ca nabhaHzrotraM sarvAbhogyaM prsjyte|| 2545 // nityatvamanapekSatve hetuH, tathA'vazIkaraNasya // 2545 // athAnapekSasyApi vazIkaraNaM kasmAnna bhavati? ityAha dharmAdharmopakAryaM hi nabho naiva kdaacn| nityatvAt kAryatAbhAve cAsya keyaM vshiikriyaa||2546|| anapekSatvena hykaarytvmucyte| yaccAkAryaM na tat kenacid vazIkriyate, yathA zazaviSANam, apratisaGkhyAnirodhAdirvA / akAryaM ca zrotramiti vyaapkviruddhoplbdhiH| nityatvAdityanena hetorasiddhatAM prihrti| kAryatAyA abhAve keyaM vazIkriyatetyanaikAntikatAm // 2546 // 1. vRttyvRtti0-gaa| 2. pariharatIti smbndhH| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 tattvasaMgahe nanu cAkAryasyApi vazIkriyA dRzyate, ya. gagabhogyasya zrAvas- nAnmantrauSadhAdizaktyA bhogyatvaM bhavati, tatazca hetoranaikAntikateti? tatra parihAramAha mantrauSadhAdizaktyA ca punarbhogyaM kathaM bhavet ! nityatvAnna hi tat tebhyo vizeSa prtipdyte|| 2547 // [G.689] aadibdenollekhnaadiprigrhH| kathaM bhavediti / yadi tatrApi na kAryatA bhveditydhyaahaarH| nanu cAkAryasyApi sato vizeSotpattimAtreNa vazIkriyA bhaviSyati? ityAhanityatvAdityAdi // 2547 // evaM tamudhiSThAnasyAnityatvAt tatsaMskAradvAreNa nityasyApi zrotrasya vazIkriyA bhaviSyati? ityAha adhiSThAne tvanitye'pi kSaNikAnityatA na cet| tadAtmAtizayAyogAd bAdhiryAdirna yujyte|| 2548 // ... anitye'pti| kAlAntaravinAzAt tasyApi hyavinAzamekarUpatvAnityasyeva nAtizayotpattiH sambhavatIti kutaH saMskAraH ! // 2548 // abhyupagamyAtizayaM doSamAha ___ astu vAtizayastasmin vyogni tveSa na vidyte| eSa iti atizayaH / yadyapi na vidyate, tathApyadhiSThAnasambandhAt tasyApi bhaviSyati? ityAha na caadhisstthaansmbndhaannitytvaadnpekssnnaat|| 2549 // atastadadvArako'pyatra bAdhiryAdirna yujyte| nabhaso bhAgavattve'pi nityatAyAmidaM smm||2550|| yaduktam- "na cAnavayavaM vyoma" (tattva0 2182) ityAdi, tatrApi sAvayavasya nabhaso yadi nityatvamabhyupagamyate, tadA yadanavayavanityanabha:pakSe dUSaNaM tat sarvaM samAnamityatidizati nabhasa ityAdi // 2549-2550 // yaduktam- "yathA tatra bhavanaiva" (tattva0 2191) ityAdi, tatrAha tatraiva bhavato'pyevaM svaamitvaanpkrssnnm| na yuktaM yadi tasyApi kSaNikatvaM samasti n||2551|| ko hi tasyAH samutpannaH pazcAdatizayo ytH| svAmitvAdapakRSTo'sau na bhogaM punraapnuyaat||2552|| subodham // 2551-2552 // yaduktam- "vyaJjakAnAM hi vAyUnAm" (tattva0 2193) ityAdi, tatrAha yadA ca saMskRti vaM zrotre zabde ca yujyte| bhedAbhedavikalpena saMskArAnupapattitaH // 2553 // vyatireke hi saMskAre zrotrazabdau na sNskRtau| syAtAM tAbhyAM ca sambandhaH saMskArasya na kshcn||2554|| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 587 zrutiparIkSA vibhinnasya hi sambandha: kAryakAraNatA bhvet| tasyAM ca sarvadaivAyaM bhaveddhetoH sadA sthiteH // 2555 // [G.690) yadeti yataH kAraNAdityarthaH / evam= anantaroktena prakAreNa / nityasyAtizayAbhAvAnnaiva sNskRtiyujyte| "tatra sAmarthyaniyamo vAyvAderupapadyate" (tattva0 2557) iti vakSyamANena sambandhaH / yathA cAsau saMskRti!papadyate, tathA tAvadvistareNa drshynnaah-bhedaabhedetyaadi| saMskRti tI vyatiriktA vA bhaved, avyatiriktA vA-iti pakSadvayam; vastunaH prakArAntarAsa bhvaat| prathame pakSe zrI zabdayoH saMskArAsiddhiprasaGgaH, arthAntarakaraNAt, na hi ghaTakaraNe paTa: saMskRto nAma ! pi tasya saMskArasya tAbhyAM saha sambandhaH sidhyati, yena tatsambandhisaMskArakaraNadvAreNa tau saMskatau syaataam| tathA hi-bhedAbhyupagamAnna tAdAtmyalakSaNaH sambandhaH / bhinnasya ca sambandho bhavan kAryakAraNatAlakSaNa eva bhvednytropkaaraabhaavaat| tasyAM ca kAryakAraNatAyAM satyAM sarvadaivAyaM saMskAro bhavet; hetoH zrotrazabdAtmakasya sarvadAvasthitatvAt // 2553-2555 // . dvitIye'pi pakSe doSamAha- . anarthAntarapakSe'pi tadvannityo bhvedsau| tadazakyakriyastasmAnityaM jJAnaM prsjyte||2556|| tadvaditi shrotrshbdsvruupvt| asaviti sNskaarH| tatazca nityatvAdasau saMskAro na kenacit kriyate / tasmAcca saMskArAdijJAnotpattAviSyamANAyAM nityaM jJAnaM prasajyeteti nityatve doSaH // .. tanna sAmarthyaniyamo vaayvaaderuppdyte| kartavyaviSayAyoge sAmarthyasyApyayogataH // 2557 // tannetyAdinopasaMharati / / 2557 // ata ityAdinA zabdAnityatvasAdhane pramANayati ato'bhivyaktyayogena shbdjnyaanmidmphlm| grAhyotpAdavinAbhAvighaTAdivyaktibuddhivat // 2558 // . tasmAdutpattyabhivyaktyoH kAryArthApattitaH smH| sAmarthyabhedaH sarvatra syAt prytnvivkssyoH|| 2559 // [G.691] prayogaH- yat kAdAcitkaM tadutpattimatkAraNajanyam, yathA ghaTavyaktiviSayaM jJAnam, kAdAcitkaM ca zabdajJAnamiti svabhAvahetuH / nityaM tajjJAnAsaMvitte siddho hetuH / abhivyaterapAstatvAnnApyanaikAntikaH / sapakSe bhAvAnna viruddhaH / idamphalamiti / idaM grAhyotpAdAvinAbhAvilakSaNaM phalamasyeti vigrahaH / zeSaM subodhm|| 2558-2559 // dikzrotrapakSe pUrvameva dUSaNasyoktatvAnna punrucyte| ata eva pUrvoktaM tadeva dUSaNaM smArayannAha ___ yAvA~zca kazcana nyAyo nbhobhaagtvduussnne| 1. tantra zakyakriya0- pA0, gaa0| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 tattvasaMgrahe digbhAge'pi samasto'sau vijJeyo matizAlibhiH // 2560 // yaduktam- "viSayasyApi saMskAre tenaikasyaiva saMskRtiH" (tattva0 2203) ityAdi, tatrAha viSayasyApi saMskAre tenaikasyaiva sNskRtiH| nAstatvAcchaktiniyate to viSayasaMskRtiH // 2561 // neti 'viSayasyApi saMskAre tenaikasyaiva saMskRtiH' ityetnn| kutaH? astatvAt= pratikSiptatvAt / saMskArasyeti zeSaH / tathA hi-vyatirikto'vyatiriktazca saMskAraH pUrvaM nirastaH / ito'pi na viSayasya saMskAraH, kutaH? 'zaktiniyateH; ato vakSyamANAyA: / zaktiniyatezceti cakAro luptanirdiSTo draSTavyaH / tenAyamartho bhavati-zaktiniyamAccAto vakSyamANAnna viSayasaMskAro yuktaH // 2560-2561 // / tameva zaktiniyamaM darzayati- . jJAnotpattAvayogyatve gamyeta na kdaacn| . sarvaiH sarvatra zabdo'yaM tajjJAne'nupayogataH // 2562 // jJAnotpattau tu sAmarthya sarvaiH sarvatra srvdaa| avagamyeta zabdo'yaM jJAnahetutayA sthiteH / / 2563 // . kadAcidasau zabdaH prakRtyA jJAnotpattAvayogyo bhavet, na vA-iti pakSadvayam / prathame pakSe na kadAcit kenacidavagamyeta / dvitIye'pi sarvaiH sarvadaivAvagamyeta; ekruuptvaat| ato na saMskArasya sAmarthyam // 2562-2563 // . syAdetat- samartho'pi virodhipratyayabalAt kadAcid vijJAnaM notpAdayet, tathA asamartho'pi sahakAripratyayAhitasAmarthya: sannutpAdayiSyatIti? tatrAha taM hi zaktamazaktaM vA prakRtyaivAtmani sthitm| virodhI sahakArI vA ko'rthaM kSapayituM kssmH||2564|| [G.692) na hi svabhAvamakhaNDayannanutpAdayan vA virodhI sahakArI vA yuktaH; atiprsnggaat| khaNDanotpAdanAbhyupagame nityatvahAniprasaGgaH // 2564 // . yaduktam- "yathaivotpadyamAnaH' (tattva 2204) ityAdi, tatrAha jJAnotpAdanayogyazca kAMzcit prati bhvtyym| tasmAdutpadyamAno'yaM na sarvairavagamyate // 2565 // utpattipakSe nAyaM doSaH; yataH pratiniyatavijJAnotpattisamartha eva svahetorupajAyate, tena na sarvaiH sarvadA gamyate / yasya tu saMskriyate zabdaH, tasyaivAyaM doSo yadi nAma saMskAra: sambhavatIti darzayannAha __atha vA yatsamIpasthairnAdaiH syAdasya sNskRtiH| . taireva zrUyate zabdo na dUrasthaistu kiM punaH // 2566 // na kevalaM prakRtyA jJAnotpAdanasAmarthyAbhyupagame dUrasthasyApi grahaNaM prApotIti doSaH, 1-1 niyatevakSyamANAyA:- pA0, gaa0| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 589 saMskArapakSe'pi doSa evetyata: pkssaantrmuktm| na dUrasthaistu kiM punriti| zrUyata iti smbndhH| api tu zruta' eveti' sAkSAddarzayati // 2566 // etadeva vyaktIkaroti sAmIpye'pi hi saMskAraH kAraNaM priklpyte| saMskAraH sa samAnazca teSu duursthitessvpi||2567|| "zabdotpatterniSiddhatvAt" (tattva 2206) ityAdAvAha viziSTasaMskRterjanma dhvanibhyo yadi gmyte| zabdotpattiH pratikSeptuM na zakyA kenacit tadA // 2568 // viziSTasaMskRtiH zabdAt sA hi na vytirekinnii| zabdasyAjJeyatAprAptestataH zabdo'pi jaayte||2569|| yadi saMskRtirutpadyate? tadA zabdasyApyutpattiprasaGgaH; tasya sNskRtervytirekaat| atha vyatirekaH? tadA saMskArAdeva jJAnotpatte: shbdsyaakaarktvaadjnyeytvsnggH| tatazca' zabdo'pi jAyata ityaGgIkartavyam // 2568-2569 // athApi syAd-yathA pratiniyatajJAnotpAdanasamarthaH zabda utpadyate bhavatAm, tathAsmAkamapi [G.693] saMskArapratiniyamo bhaviSyati, tena-dUrasthairna gamyata iti? atrAha - saMskRtazcaikadA zabdastamAtmAnaM na jaatucit| jahAtyanityatAsaGgAdupalabhyeta tat sadA // 2570 // yadi nAma pratiniyatapuruSasantAmavarttijJAnotpAdasamarthaH saMskriyate, tathApi doSa ev| tathA hi-yadi jJAnotpAdayogyaM saMskRtaM svabhAvaM na jahAti, tadA sarvadaiva tjjnyaanotpttiprsnggH| atha jahAti? tdaa'nitytvprsnggH| tat tasmAdutpadyata evetyaGgIkarttavyam // 2570 // yaduktam-"saMskAradvayapakSe tu" (tattva0 2208) ityAdi; tatrAha - saMskAradvayapakSe'pi satyaM doSadvaye vcH| __ * yanAnyataravaikalyaM praaktnsyaanuvRttitH||2571|| yeSAmutpattipakSaH, teSAM matenAnyataravaikalyaM yujyate, na tu saMskAravAdinAM pakSe; teSAM sadaiva prAktanasya. saMskRtasya svabhAvasyAnuvRtteH // 2571 // tathA hItyAdinA tAmevAnuvRttiM darzayati tathA hi saMskRtAH zrotravarNA ye vyaJjakaiH puraa| na naSTAste cyutiprApteH sarvaiH srvshrutisttH||2572|| cyutipraapteriti| anityatvaprasaGgAdityarthaH / anyathA pratijJAviziSTaH syaat| sarvazrutiriti / sarvasmin kAle zrutiH sarvazrutiH / na tu sarvasya zrutiriti vigrahaH; "karmaNi ca' (pA0 sU0 2.2.14) iti smaasprtissedhaat|| 2572 // 1-1. shruuyetaiv-gaa0| . 2. tata:-pA0, gA0 pustakayo sti| 3. jnyaayte-jai0| 4-4. saMskRtasvabhAvaM-pA0, gaa0| 5. pA0, gA0 pustakayo sti| 6. dvasaMskAra0-pA0, gA0 / 7. ....c:-paa0| 8-8. yadvayaJjakai:-pA0, gaa0| 9. viziSTe:-pA0; visRSTi:-gA0/ Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 tattvasaMgrahe athApi syAt-pratiniyatAnekapuMsAM zrutiyogyau saMskRtau zrotravarNo, tena sarvairna zrUyata iti? evaM tarhi ye anyeSAM varNAnAM pratipattAraH, teSAM zabdazravaNaM na prApnoti / etadeva darzayati niyatazrutiyogyau cecchotravarNI ca sNskRtau| nAnyavarNaprapatRNAM punaH syAcchavaNaM tdaa||2573|| niyatAnAM puMsAM zrutiyogyAviti smaasH| anye ca te varNaprapattAraH, anyeSAM vA varNAnAM prapattAra iti vigrahaH // 2573 / / __ athApi syAt-ye te'nyavarNapratipattAraH, tajjJAnotpattiyogyaM punarapi saMskArAntaraM zabdazrotrayorbhavet ? ityetadAzaGkaya pariharati tadvarNanaravijJAnayogyau cet saMskRtau punH| tayorevAnuvRttau syAt tayorapi nanu zrutiH // 2574 // .. [G.694] te ca te varNanarAzceti samAsaH / ke punaste? varNA ye'nyaiH pratipattRbhirgRhyante, narAzca teSAmeva ye prapattAraH / teSAM vijJAnam, tatra yogyAviti smaasH| tayoreveti pUrvasaMskRtayoH shrotrshbdyoH| tayorapati pUrvakayovarNanarayoH / etaduktaM bhavati-pazcAd yadAnyaiH zrUyate kakArAdivarNaH, tadApi yaiH pUrvazrutastadvatU tairapi zrUyeta; prAktanasvabhAvAnuvRtteriti / 2574 / / atha nAnuvRttiH, tadA'nityatvaprasaGga ityAdarzayannAha vyAvRttAvanya evAmI zrotravarNAH kathaM na te| prApnuvanti tatasteSu nityatAzA'nibandhanA // 2575 // subodham / / 2575 // yaduktam- "jalAdiSu yathaiko'pi" (tattva0 2209) ityAdi, tatrAha jalAdiSu na caiko'yaM nAnAtmA svitekssyte| pratibimbadhiyaH sarvA yannirAlambanAH sthitaaH||2576 // sarvameva hi bhrAntaM jJAnaM nirviSayamiti pUrvamavizeSeppa pratipAditam / tathApi punaH pratibimbadhiyAM vizeSaNAt' dvayorapi sAkAranirAkArapakSayoH prtipaadyti| tatra prathama pakSamadhikRtyAha nirAkArA dhiyaH sarvAstvatpakSe'pi vyvsthitaaH| AkAravAn punarbAhyaH pdaartho'bhyupgmyte||2577|| jalAdhantargataM cedaM pratibimbaM smiikssyte| nabhastalAdivartI ca sUryAdirna tathA sthitaH // 2578 // tat kasmAd bhAtyasAvevaM bhrAntyA cedata eva tt| na tu spaSTamanAlambaM tadrUpArthaviyogataH // 2579 // tasyaiva pratipattizcedanyathedaM subhaassitm| 1. niyatAnAmeva puMsAM-pA0, gA0 / 2. vizeSaNA-pA0, vishessenn-gaa| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 591 zrutiparIkSA tasyAnyatheti' kiM tvevaM sarvaM syAt srvvedkm||2580|| tasyaiva pratipattiH / syAd yadIkSyeta tthaasthitm| anyAkAropalabdhau tu tasya dRSTiH kathaM bhavet ! // 2581 // [G.695] bhavato hi mImAMsakasya nirAkAraM vijJAnam, AkAravAn bAhyo'rthaH, tatazca yattajalAntargataM rUpaM dRzyate na tAvadasau jJAnAkAraH; bAhyasyaivAkAravattvAbhyupagamAt / nApi tat pratibimbamarthAntarabhUtamabhyupagatam; suurysyaagrhnnprsnggaat| nApi sUryo jalAntargato yena tathA bhAseta; tsyaakaashdeshvrtitvaat| bhrAntyA tathA bhAsata iti cet ? evaM tarhi na sUryAlambanaM jJAnam; tasya sUryasya jlaantrgtruupaabhaavaat| tatazca yadrUpo'rtho yajjJAnenAvabhAsate tadrUpArthaviyuktatvAt tadvijJAnamanAlambanamiti siddham / prayogaH-yo yadvijJAnapratibhAsisvarUpI na bhavati na sa tadvijJAnaviSayaH, yathA rUpaM zrotrajJAnasya / na bhavati pratibimbavijJAnapratibhAsisvabhAvazca sUrya iti vyApakAnupalabdhiH / nAsiddho hetuH; sUryasya jlaantrgtruupaabhaavaat| nApyanaikAntikaH; atiprsnggaat| evaM hi yat kiJcid yasya kasyacidAlambanaM praapnoti| sapakSe tadbhAvAt na viruddhaH / / 2577-2581 // athApi syAt- sa eva sUryo dezAdibhedena kevalamanyathA pratIyata ityato heturasiddha eveti? tadetadbhavataH prauDhatArkikAdRte ko'nyo vaktumarhati-tadeva cAnyatheti / tathA hitadevetyanena tatsvarUpaM vidhIyate, anyathetyanena taniSedhaH, tat kathamekatraikadA parasparaviruddhau vidhipratiSedhau yuktau ! yadi pujaranyathA pratIyamAno'pi sa eva syAt, tadA sarvavizvamekaM bhvet| tatazca sahotpattinAzau syAtAm, sarvaM ca vijJAnamekaviSayaM syAt / tasmAd yathA dezakAlAdibhedavAnasAvarthastathaiva yadi pratIyeta, evaM sa eMva pratItaH syAditi kuto'siddhatA ! dvitIye'pi sAkArapakSe nirAlambanatAM pratibimbadhiyAM pratipAdayati sAkAre'pi hi vijJAne na jnyaataarthaavilkssnne| - AkAre sati vijJAnaM grAhakaM tasya yujyte||2582|| sAkAravijJAnapakSe hi sAkArasaMvedane'pi bAhyArthAvilakSaNAkArAnubhavAd bAhyo vidita ucyate; na tu vilakSaNAnubhavAt, anyathA'tiprasaGgaH syAt / na cAtra pratibimbadhiyAM sUryAkArAvilakSaNAkArAnubhavo'sti, anyathA hyabhrAntasUryajJAnAvizeSaH pratibimbadhiyAM syAt // 25772582 // . . . . . . . yaduktam- "apsUryadarzinAm" (tattva 2220) ityAdi, tatrAha pArampayarpitaM sntmvaagvRttyaavbudhytaam| kimUrdhvavRttimekatve'pyavAgevAnumanyate // 2583 // yathaivAvasthito harkastathaivekSyeta ydysau| avabuddhaH prakalpyeta naanythetyuppaaditm||2584|| [G.696) avabudhyatAmiti aatmaa| UrdhvavRttimiti Adityam, uparisthitamityarthaH5 / manyata 1. taccAnyatheti- pA0, gaa0| . 2. dezabhedena- pA0, gA0 / 3. virudbhyte-jai0| 4. kintu_0- pA0, gaa0| 5. pristhitmil-gaa0|| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 tattvasaMgrahe iti aatmaa| etaduktaM bhavati- yadi nAmAtmA pAramparpitamuparisthitamAdityamavAgvRttyA'vabudhyate, kimityavAgeva manyate, nordhvm| evaM hi sa evAvabuddho bhavati, yadi yathAsthito gRhyeta; anyathA'tiprasaGgaH syAt // 2583-2584 // naivaM prAGnatayA' vRttyA pratyagvRtti smrpitm| budhyamAno mukhaM bhrAntyA prtybhityvgcchti||2585|| yaduktam-"evaM prAGnatayA vRttyA pratyagvRttisamarpitam" (tattva0 2223) ityAdi, tatrAha- naiva prAGnatayetyAdi // 2585 // .. atra kAraNamAha pratibimbakavijJAnaM svAsyAdyAlambanaM na tt| ... tadvilakSaNanirbhAsAd rsshbdaadivittivt|| 2586 // tdvilkssnnnirbhaasaaditi| bhAvapradhAnore nirdezaH / tadvilakSaNanirbhAsatvAdityarthaH / bhuvriihishcaaym| prayogaH-yadyad vilakSaNanirbhAsaM jJAnam; na tattadAlambanam, yathA rasAdivijJAnaM na zabdAlambanam, zabdavijJAnaM vA rasAlambanam / mukhAdivilakSaNanirbhAsAzca pratibimbadhiya iti vyApakaviruddhopalabdhiH // 2586 // asiddhatAmasya pariharannAha- . alpIyasyAsyamalpIyo darpaNe pratibhAti hi| viparyastazca vRkSAdirjalamagnaH, * pratIyate / / 2487 // darpaNAbhimukhaM bimbaM naivaM tu prtibimbkm| jalAdhantargataM cedaM bimbaM tvaaraadvsthitm|| 2588 // AzrayAnuvidhAnena sthUlasUkSmAdibhedi c| pratibimbaM na bimbaM tu nAto hetorasiddhatA // 2589 // alpIyasi darpaNe mahadapyAsyam= mukham, alpIyaH=alpataraM pratibhAti / adhogatazAkhAdizca jalamagno vRkSAdiH pratIyate, tathA pratyaGmukhaM mukhamupalabhyate jalAdiSu dUrapraviSTaM ca, na ca tathA mukhAdibimbakamavasthitam / tathA [G.697] khaDgAdyAzrayabhedAd dIrghAdibhedAkAreNa pratibimbakamAbhAti, na ca tathA dIrghAdibhedavad bimbakamiti tadvilakSaNanirbhAsitvaM jJAnasya naasiddhm|| 2587-2589 // anaikAntikatAM pariharannAha vilakSaNAvabhAsenAtyarthasaMvedane sti| rUpazabdAdicittaM syAt sarvaM srvaarthgocrm|| 2590 // ISatsammIlite'GgulyA yacca cakSuSi dRshyte| pRthageko'pi sA'pyevaM bhrAntirnirviSayA mtaa|| 2591 // 1. tadgatayA- jai0, paa0| 2. tadgatayetyAdi-jai0, paa0| 3. bhAvalakSaNo-- pA0, gA0 / 5.0mukhaadishc-paa0| 6. dUra pratiSThaM-pA0, gaa0| 4. siddhatA0-pA0/ 7. mukhAdividhaka0---pA0/ . Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 593 sarvasya jJAnasya sarvaviSayatvaprasaGgo bAdhakaM prmaannm| yaduktam- "ISatsammIlite" (tattva0 2217) ityAdi, tadapyanenaiva pratyuktam; tasyApi nirvissytvaat|| 2590-2591 // yathoktam- "anekadezavRttau ca" (tattva0 2224) ityAdi, tatrAha pratibimbodayastvatra prAgeva vinivaaritH| ___ sahaikatra dvayAyogAn mUrtAnAM prtighaattH||259 // pratibimbasya hi vastutvaM pUrvaM niSiddham "mUrtasyAbhinnadezatvAnupapatteH" ityAdinA // 2592 // bhavatu nAma pratibimbaM vastusat, tathApi tasya samAnabuddhigamyatvamasiddhamiti darzayannAha___ anekadezavRttau vA satyapi prtibimbke| sthUlasUkSmAdivad bhedAdekatvaM naiva vidyte||2593|| Adizabdena diirghtvaadibhedprigrhH| . athApi syAt-satyapi sthUlAdibhede kenacinnIlAdisAdharmeNa samAnabuddhigamyatvamastyeveti? evamapi na pAramArthikamaikyaM sidhyati / kalpitaM tu syAt, tatra ca siddhsaadhytaa| athApi pAramArthikamaikyaM syAt, dezAdibhedena vedyamAne'pi? tadA vipracANDAlayorapi manuSyatvasAmyAdekatvamastu tathA strItvasAmAMnyena mAtuste svabhAryAyAH svamukhApAnayozca pArthivatvAdekatvamApadyate ! sarvasya vizvasya vastutvAdekatve sahotpattivinAzAdiprasaGgazcAnivArya eva // 2593 // yadapIdamuktaM bhASye- "athApiM syAdekasya sato nAnAdezeSu yugapaddarzanamanupapannamityAdityaM pazyatu devAnAmpriyo ya ekaH sannanekadezAvastha ivaM lakSyate....' [G.698] dUratvAdasya dezo nAvadhAryate, ato vyAmohaH, evaM zabde'pi vyAmohAdanavadhAraNaM dezasya" (mI0, da0, zA0, bhA0 1.1.15) iti / atrAha - puMsAmadhyavasAyazca yo'yamevaM prvrttte| 'mamopari sthito bhAnuriti bhrAntaH sa nizcitaH / / 2594 // 'sarve prANabhRto yasmAdekameva divaakrm| pazyanti yaugapadyena na dvitIyaM kadAcana // 2595 // dvitIyasya zvermaNDalasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhAdabhAvanizcayAdekatvasiddheH 'mamopari sthito bhAnuH' ityeSa bhrAntaH pratyayo'vadhAryate / na tvevaM zabdasyaikatvaM siddham, yena dezAdibhedena vedyamAnatvaM bhrAntaM syAt / siddhe hyekatve tathA vedyamAnatvaM bhrAntaM sidhyet, tadeva tu na siddhamiti ytkinycidett|| 2594-95 // . rAvaM na maNDalaM yasmAd dvitIyAdIha vidyte| dRzyAdRSTeratazcArka eka eva vinizcitaH // 2596 // raavmiti| raveridamityaNantametat // 2596 // nanu ca pratyabhijJApratyayena zabdasyApyekatvaM siddhameva? ityAha1. avaziSTa : pATho zAvara bhASye drssttvyH|| 2. ravimaNDala0-pA0, gaa0| 3-3. vidyamAnatvaM-pA0, gA0 / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 tattvasaMgrahe na tvevaM nizcitaH zabda ekatvena kthnycn| krameNa yugapaccApi tnnaanaatvoplkssnnaat|| 2597 // pratyabhijJAyAH pUrvapaprAmANsya pratipAditatvAditi bhAvaH // 2597 // yaugapadyena nAnAtvaM siddha pratipAdayati yadA hi gAdikaM varNa vaktAro bahavaH skRt| prayuJjate tadA bhedo vispssttmuplbhyte|| 2598 // vispaSTamiti / drutamadhyavilambitAdibhedena pratibhAsanAt / / 2598 // krameNApi pratipAdayannAha krameNa tu prayoge'sya pratyakSeNa na kevlm| - bhedo'vagamyate kintu liGgAdapi dhiyAM krmaat||2599|| pratyakSeNa na kevlmiti| tadApi SaDjAdibhedenare spssttprtibhaasibhedaanubhvaat| na cArya vyaJjakabhedaH; tasya pUrvaM nirsttvaat| linggaadpti| anumAnato'pItyarthaH / prayogaHyadyadA na bhavati na tadA tadavikalakAraNaM bhavati, tathA rUpAlokamanaskArAdipratyayakalApe'pi sati cakSurvikalasyAbhavaccakSuvijJAnam / na [G.699] bhavanti caikagakArAdivijJAnotpattikAle pazcAtkAlabhAvIni tadbhAvitvenAbhimatAni vijJAnAnIti vyApakAnupalabdhiH / avikalakAraNatvasya bhavanena vyAptatvAt tasya cehAbhAvaH / nanu ca sAmAnyenAvikalakAraNatvamAtrasya pratiSedhe siddhsaadhytaa| tathA hi-nityasya zabdasya kAraNatve'pi sahakArikAraNavaikalyAdanutpattiH pazcAtkAlabhAvinAM pratyayAnAmiSyata eva pareNa / atha viziSTena zabdAkhyena kAraNena yadavikalakAraNatvaM tatpratiSedhaH sAdhyate, tadA'naikAntikatA hetoH, dRSTAntazca sAdhyavikalaH / na hi cakSurvijJAnaM zabdakAraNavaikalyAnna bhavati, kiM tarhi ? cakSurvaikalyAt ? naitadasti; sAmAnyenaiva sAdhyam, na ca siddhsaadhytaa| tathA hi- yadi nityasya kAraNAntarApekSitA sambhavet tadA siddhasAdhyatA bhavet; yAvatA saiva na sambhavati, tasya tenAnupakAryatvAt / upakArI hyapekSyaH syAd, anyathAtiprasaGgaH / tasmAdanapekSyasya zabdasya kAraNatvAbhyupagame sarvameva tadbhAvivijJAnamavikalakAraNameveti sadaiva bhavet / abhAve tu tadabhavadvijJAnaM tasyaiva zabdasya vaikalyaM sUcayediti kathaM siddhasAdhyatA ! vizeSeNApi kAraNavaikalye sAdhye nAnaikAntikatA, nApi dRSTAntasya saadhyvikltaa| tathA hyamatrArtho vivakSitaH-yasmin yanna bhavati tatkAraNaM bhavato na bhavati, yathA cakSurvijJAnaM zabde satyapyabhavat / satyapi ca gakArAdizabdasvarUpavizeSe tadbhAvitvenAbhimatAni jJAnAni na bhavantIti vyApakAnupalambhaH / atrApi nityasyApekSAnupapattirviparyaye bAdhakapramANavRttiH / na ca kuzUlasthena bIjAdinA vyabhicAraH; tasyAGkaraM prati mukhyakAraNatvAnupapatterityalaM prapaJcena // 2599 / / yaduktaM pUrvam- "vyaJjakadhvanyadhInatvAt" (tattva0 2210) ityAdinA, tadvastuto 2-2. gAdivarNa ca-pA0, gaa0| 1-1. nAnAtvasiddhiM-pA0, gA0 / 3. pjjaadi0-paa0| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 595 zrutiparIkSA dUSitamapi punarapi nivartya 'satyapi nityAnAM vyaJjake duSTa evAyaM pakSaH' iti cikhyApayiSayA dUSayannAha vyaJjakadhvanyadhInaM ca bhvtvsyoplmbhnm| yathAvasthitarUpasya kintu tasya graho bhvet||2600|| nAnyathA tadgraho'yaM syAt tdruupaaprtibhaasnaat| vyAptAzeSanabhobhAgo na hi zabdaH prkaashte||2601|| taddhavanerbhinadezatvaM zrutiH kimnurudhyte| vyaktastu pratibhAseta svAtmanaiva ghttaadivt||2602|| [G.700] yadi hi zabdasya vyaJjakAdhInaM grahaNam , tatkimiti yathA'sau yAvavyoma sthitastathA na gRhyeta ! evaM tasya tadgrahaNaM bhavedanyathA'tiprasajyata ityAveditaM puurvm| na ca yAvadvayoma zabdo gRhyte| tasmAd dhvanyanurodhe na zabdaH zruteryuktaH, kiMtarhi ? yasyAsau zrutistameva zabdaM tasyA anuroddhaM yuktam / evaM tasyAsau siddhyennAnyathA, tatazca ghaTAdivat sarvAtmanaiva pratibhAseteti saGkSepArthaH / / 2600-2602 // ___etacca sarvaM nityasyAvyaJjakamabhyupagamyoktamiti darzayannAha sarvaM ca prakriyAmAtramidamuktaM na kaarnnm| vyaJjakAnAmasAmarthya vyaktyayogAcca saadhitm|| 2603 // vyaktyayogAditi vyatiriktAvyatiriktayoH // 2603 // "dezabhedena bhinnatvam" (tattva0 2225) ityAdAvAha. pratyakSastu sa eveti pratyayaH prAG niraakRtH| dezabhedena bhinnatvamityetat tdbaadhitm||2604|| "paryAyeNa yathA caikaMH" (tattva0 2226) ityAdAvAha . paryAyeNa ca yaH kazcidbhinnAda dezAda vrjtysau| bhidyate kSaNabhaGgitvAnnAnyathA gatimAn bhavet / / 2605 // anityasya hi dezAntarotpattireva gatiH, na tu nityasya; ekadezavarttisvabhAvamavijahato deshaantrgmnaayogaat| tyAge vA nityatvahAniprasaGgAt // 2605 // etadeva darzayati pUrvadezAviyuktasya svbhaavsyaanuvrttnaat| na hi dezAntaraprAptiH sthairye tsyoppdyte||2606|| "yathA mahatyAM khAtAyAm" (tattva0 2229) ityAdAvAha. nabhaso nirupAkhyatvAnnAbhivyaktiH prklpyte| atyakSatvAcca khAtAyAmAlokaH10 sa tthessyte||2607|| 1. tadA-- pA0, gaa0| 2-2. 0rodhena zabdazruteryuktA-pA0; 0rodhena na shbdshrutiryuktaa-gaa| 3. evaM c-gaa0| 4-4. pATho'yaM pA0 gA0 pustakayo sti| 5. ca-pA0, gA0 / .6-6. pATho'yaM pA, gA, pustkyonaasti| 7-7. bhinnadezAd vrjnnsau-gaa0| 8. siddhyati-pA0, gaa0| 9......rbhavet-pA0; sya gtirbhvet-gaa0| 10. khe nAyamA0-pA0, gaa0|| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 tattvasaMgrahe nabhaso vastutvAsiddharnAbhivyaktiryuktA; spraSTavyAbhAvamAtra eva tatprajJapteH / tathA hyandhakAre pratighAtamavidanta AkAzameva nAtra kiJciditi vaktAro bhvnti| yeSAmapi vastusadAkAzaM teSAM tadatIndriyameveti kathaM vyomni dhIrbhavet ! ata evAha- atyakSatvAcceti / yadyevaM mRdi khAtAyAM kiM tadupalabhyate? ityAha- AlokaH sa tatheta // 2607 // satyapyAkAzasya vastutve'bhivyakti va yujyate iti darzayannAha kiJca zabdavadAkAze'pyabhivyaktirna yujyte| jJAnaM hi vyaktireSA ca nityaM syaaddhetusnnidheH|| 2608 / / yadA' ca vyaJjakaH zabde na kathaJcit prklpyte| tannAtraivaM paropAdhiH zabdabuddhau matibhramaH // 2609 // nAto dIrghAdayaH sarve dhvanidharmA iti sthitm| dhvanInAM vyaJjakatve hi tatsyAt, tacca niraakRtm||2610|| [G.701] tat syAditi / dIrghAdInAM dhvnidhrmtvm| tacceti dhvanInAM vynyjktvm|| 26082610 // yaduktam- "na cAdRSTArthasambandhaH" (tattva0 2233) ityAdi, tatrAha atyantabhedino'pyete tulyprtyvmrshne| zaktAH zabdAstadarthAzcetyasakRccarcitaM puraa||2611|| nAto dRSTArthasambandhaH zabdo bhavati vaackH| saMvRttyA vastutastveSa vAcako neti saadhitm||2612|| ayamatra saGkSepArthaH-yadi pAramArthikasyArthazabdayorvAcyavAcakabhAvasyAbhAvaprasaGgaH kriyate bhavatA, tadA siddhsaadhytaa| tathA hi-vistareNa jAtisvalakSaNAdInAM vAcyavAcakatvaM zabdaparIkSAyAM niraakRtm| atha sAMvRtasyApi? tdaanaikaantiktaa| tathA hi-atyantabhedino'pi kecidarthAH prakRtyaikArapratyavamarzajJAnasya hetutAM pratipadyamAnAH sAMvRtaM zabdArthayorvAcyavAcakabhAvaM sampAdayiSyantIti prAgevA pohacintAyAM pratipAditam / tasmAdapohazabdArthavAdino bauddhAn prati sarvamidamucyamAnamatyantaparilaghutayA pariplavata eva kevalamiti // 2611-2612 / / saMvRtyA vAcakatvasyopapattimAha- . mithyAvabhAsino hyete pratyayAH shbdnirmitaaH| jAtisvalakSaNAdInAM vaacyvaacktaasthiteH||2613|| tadbhrAntyA vyavahartAro vailakSaNye'pi vastutaH / gozabda eka eveti manyante smbuddhyH||2614|| tasmAd dvijAtinA proktaM bhvsmbddhbhaassinnaa| . zabdabhedaM puraskRtya tattat srvmnaaspdm|| 2615 // |G.7021 pararUpaM hi svapratibhAsena yayA saMviyate' buddhyA yathArthamaprakAzanAt sA kalpikA 1. khyaataayaaN-jai| 2. yathA-pA0, gaa0| - 3. sati bhramaH-pA0, gaa0| 3. svavRttyA-pA0 gaal| 5. saMvRyate-pA0, gaa0| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 597 buddhiH saMvRtti:, tayA yadvyavasthApitaM rUpaM tat sAMvRtamucyate saMvRttisattvam / tadeva na paramArthikam; tsyaasttvaat| bhrAntasya ca jJAnasya sarvasyaiva nirviSayatvAt // 2613-2615 // athApi syAd - vinA pAramArthikanaikatvena kathaM vidhipratiSedhalakSaNaM vyavahAramAropavazena zabdAH sampAdayanti ? ityAha tathA hi hastakampAdernaikatvaM buddhibhedataH / zIghramandAdibhedena tadvayaktizca nirIkRtA // 2616 // sAmAnyaM na ca tatraikamanugAmyupalakSyate / saGke tAt pratiSedhAdigatyaGgaM ca bhavatyasau / 2617 // hastakampAderityAdizabdenAkSinikocAdiparigrahaH / zIghramandAdibhedeneti / buddhibhedata iti sambandhaH / na cAyaM zIghrAdibhedo vyaJjakakRtaH; vyakterniSiddhatvAt / tadvyaktiriti nityavyaktiH / na ca sAmAnyavazAd vyavahArAGgatA; tasyAprasiddhatvAt / apratItasya sAmAnyasya na yuktaM vyavahArAGgatvam; sarvadA vyavahAraprasaGgAt / pratiSedhAdigatyaGgamiti / Adizabdena vidhAnAbhyanujJAnAbhyarthanAdInAM grahaNam / teSAM gatiH = pratItiH, tasyA aGgam = kAraNam, hastakampAdirbhavati / tadvacchabdo'pi bhaviSyatIti zeSaH // 2616-2617 // yaduktam- "tasmAcchabdArthasambandho nitya evAbhidhIyate" (tattva0 2251 ) iti, tatrAha sAkSAcchabdA na bAhyArthapratibandhavivekataH / gamayantIti ca proktaM vivakSAsUcakAstvamI // 2618 // na hi kaMzcicchabdArthayorvAstavaH sambandho'sti, yasya nityatvamanityatvaM vA syAt / tathA hi. na bAhyamarthaM zabdAH pratipAdayanti tena saha pratibandhAbhAvAditi pUrvaM zabdaparIkSAyAM * niveditm| pratipAdayatAmatiprasaGgaH syAt / yadyevam; kiM tarhi pratipAdayanti ? ityaahvivkssaasuuckaastvmti| vivakSAmapi na vAcyatayA pratipAdayanti, kiM tarhi ? liGgatayA suucynti| ata eva sUcakA ityuktam / tathA hi- zabdAduccaritAdarthAdhyavasAyI vikalpo jAyate, na vivakSAdhyavasAyI, yazca na zabdena jJAtenAdhyavasIyate, sa kathaM zabdArthaH ! // 2618 // [G.703] yadyevam, vitakSayA'pi saMha kasteSAM sambandho yena tAM liGgatvena sUcayet ? ityAhatasyAH kAryatayA te hi pratyakSAnupalambhataH / nizcitA iti tenAtra kAryakAraNatA sphuTA // 2619 // tasyA vivakSAyAH kAryatvenAtmani pratyakSAnupalambhAbhyAM zabdA nizcitA iti kAryakAraNalakSaNa eva sambandhaH // 2619 // yadyevam, samayastarhi vyarthaH, pratyakSAnupalambhAbhyAmeva kAryakAraNabhAvasya nizcitatvAt ? ityAha - - kAryakAraNabhAvazca samayAd yena nizcitaH / sa vivakSAM prapadyeta zabdebhyo hastakampavat // 2620 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 tattvasaMgrahe ___evaM manyate-yadyapi vivakSAmAtreNa saha kAryakAraNabhAvo nizcitaH, vivakSAvizeSaNa tuM parasantAne samayAdRte na nizcetuM zakyata ityatastannizcayAya samayaH kriyate / nanu ca samayAdapi kathamasau nizcetuM zakyate, tathA hi- yadi samayakAle paravivakSAvizeSaH pratItyupAyaH sambhavet, tadA'sau samayastatra kRtaH pazcAdvyavahArakAle vivakSAvizeSapratIheturbhavet, yAvatA sa evAbhyupAyo nAsti / tathA hi-nAnuccArya zabdaM samayaH kriyate, tatazca tata eva zabdAd vivakSAvizeSapratipattAvitaretarAzrayadoSaH syAt / tathA hi-samayavazAcchabdo vizeSadyotakaH, samayazca vizeSAvizeSapratipattimantareNa na zakyata iti spaSTamitaretarAzrayatvam ? naiSa doSaH; yadA sarva evAyaM zAbdo vyavahAra: svapratibhAsAnurodhenaiveSyate bhrAntatvAt; taimirikadvayadvicandravyavahAravat, tadA kA codyacaJcutA ! na ca sarvatra zabda eva vivakSAvizeSapratItihetuH, anyathA'pi kazcicchRGgagrAhikayA, prakaraNAdinA cArthavizeSopadarzanena ca vivakSAvizeSamAvedya samayaM kuryAditi netretraashrytvm| kiJca-bhavato vidhivAdinastulyaM codyam-parapratipatterapratyakSatvAt kathaM vaktRzrotrorekArthapratipattinizcaya iti| na caikArthapratipattinizcayantarareNa samayo yukta; tasmAt yo'tra bhavataH parihAraH sa mamApi bhvissyti| syAdetat-zabdasya vivakSAyAmasamitatvAt kathaM tayA saha sambandhaH samayAnnizcIyate, na hyatra samayaH kRto'nyArthadyotako bhavati; aprasaGgAt ? naiSa doSaH; vivakSAzabdenAtatparivartI arthAkAro vA svarUpatayA vyasto yaH sa ihAbhipretaH; [G.704) paramArthatastasya vivkssaasvbhaavtvaat| sa eveha vivakSAvizeSo'bhipretaH / tatraiva ca samayo na svalakSaNe, sa eva zabdenAbhidhIyate; tatastadAkAravikalpotpatteH / kevalA tu vivakSA na zabdenAbhidhIyata ityuktam // 2620 / / yadyevam, yadi vivakSAparivartinA'rthAkAreNa kAryakAraNalakSaNa eva sambandhaH zabdasya, tat kathaM tatra tatrAcAryAH sAmayikaM samayaM vA zabdArthasambandhamAhuH? ityAha vivakSAvartinA'rthena kaarykaarnntaatmkH| zabdAnAmeSa sambandhaH samaye sati jaayte||2621|| tena sAmayikaH proktastena ca dyotnaadtH| samayo'pyucyate teSAM sambandho na tu mukhyataH // 2622 // zrotRcetasi samaye sati jAyate bhavatIti saamyikH| adhyAtmAditvAt (pA.sU.vA. 4.3.60) ThaJ / yadyapi tatra bhavatiH sattAvasano gRhItaH, tathApi paramArthataH sattAjanmanorabhedAttadeva bhAvatvena vivkssyte| vaktRsantAne ca samayena dyotanAdupacArAt samaya ucyate; tasya pratiniyatakAlavarttitvena tatkAlAsambhavAt // 2621-2622 / / nanu yadi paramArthato vastunaH sambandho nAstItyuktam, kAryakAraNatAlakSaNastarhi kathaM bhavati? ityAha kAryakAraNabhUtAbhyAM vastubhyAmanya eva n| 1. rohaacshtaa-paa0| 2. pratyakRtvAt-pA0. gA0 / 3. tasya-pAna gA. 4. samayo na-pA0/ Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 599 kAryakAraNatAyogaste eva tu tthodite||2623|| te eveti kAryakAraNabhUte vstunii| tathodite iti / kAryakAraNatetyAdinA lAghavArtham // 2623 // yadyevam, pratipuruSaprayogaM tayorbhedAt kathamabhinnasambandhapratItirvaktRzrotrorbhavati, tathA hi-vakturevaM bhavati- 'ya eva samayakAle mayA gRhIto'rthaH zabdo vA, tenaiva tamevArthaM pratipAdayAmi' iti, tathA zroturapyevaM bhavati- 'tenaiva tamevAyamarthaM pratipAdayati' iti; anyathA bhinnAvarodhAvasthitayoH kathaM vyavahAra: syAt ? ityAha te ca pratyekamekAtmarUpatvena jddairgte| - saGketavyavahArAptakAlavyAptirato mtaa||2624|| jaDairiti bhraantaiH| gate iti gRhiite| saGketavyavahArabhyAmApto vyAptazcAsau kAlazceti tathoktaH, tasya vyAptiH / kAryakAraNAbhyAmekarUpAbhyAmiti' zeSaH // 2624 // [G.705] athaika eva pAramArthikaH sambandhaH kasmAneSyate, yena kAlpanika eveSTaH? ityAha ekastu vAstavo naiva sambandha iha yujyte| asaGkIrNatayArthAnAM bhede'sambandhatA bhvet||2625|| sambandho bhavan bhinnAnAM vA bhaved? abhinnAnAM vA? na tAvadbhinnAnAm; sarveSAM svAtmani sthittvenaasngkraat| abhede'pyekameva tadvastviti kasya kena saha zleSo bhavet, ato'sambandhatatA bhvet|| 2625 // . yattu samayalakSaNasambandhadUSaNam "samayaH pratima] ca" (tattva0 2253) ityAdinA, tatra siddhasAdhyatAM pratipAdayannAha- . samayaH pratima] ca pratyuccAraNameva c|| ityAdyataH pareNoktaM prniitimjaantaa||2626|| samayo hi na sambandho naradharmatayA tyoH| dyotakaH sa tu tasyeti sambandhaH syAnna mukhyataH // 2627 // pratyuccAraNamenaM ca na pare prtijaante| .." IzAdeH pratiSiddhatvAt sargAdau na ca ttkRtm|| 2628 // aniSTApattirhi dUSaNamucyate, na ca bauddhena samayaH zabdArthayormukhyaH sambandha iSTaH; tasya puruSadharmatvAt / tasya ca dUSaNe sati neSTakSatiH kAcit / na cAnyadharmo'nyasya sambandho bhavati; atiprsnggaat| yaccoktam-pratyuccAraNameva vA kriyate, jagadAdaura vetipakSadvayam, tsyaanbhyupgmaadevaaduussnnm| yadAha- prtyuccaarnnmityaadi| enamiti smym| para iti bauddhAH / IzAriti IzvarabrahmAdeH // 2626-2628 // yaduktam="pratyekaM vApi sambandhaH" (tattva0 2254) ityAdi, tatrAha pratyekaM yazca sambandhaH sambhinnaH kssnnbhnggtH| 1. 0kAraNAbhyAsaika0- pA0, gaa0| 2-2. jagadAdayaiveti-pA0, gaa0| 3. tadAha-pA0, gaa0| 4. sannibha:- paa0| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 tattvasaMgrahe tulyapratyavamarzazca bhede'pi na virudhyte||2629|| dvitIya evAtra pakSaH / na ca bhedadhIprasaGgaH; bhede'pi tulyprtyvmrshhetutvaavirodhaat| ato'naikAntikametad, yaduktam- " bhinnazcedbhedadhIrbhavet" (tattva0 2254) iti / / 2629 // syAdetat- kSaNabhaGgo'yamasmAkamasiddhaH, tatkathamucyate-kSaNabhaGgato bhinna iti? Aha krameNa jAyamAnAzca dhiyastadviSayAH sphuttm| tasyApyAhuH kramaM tAsAmakramo hyanyathA bhvet||2630|| [G.706] tasyApati smbndhsy|krmmmaahuH pratipAdayantItyarthaH / akramo yanyathA bhrvedti| dhiyAmiti sambandhaH / etacca viparyaye bAdhakaM prmaannm| prayogazca pUrvavad bodhyaH // 2630 // "vaktRzrotRdhiyorbhadAd vyavahArazca duSyati" (tattva0 2255) ityAdAvAha sakRdeva bahUnAM tu saMketakaraNe sti| samayo neSyate bhinno nIlAyekakSaNo ythaa||2631|| vakturanyo na sambandho buddhau zroturna caaprH| ekarUpA ca sA yasya dvyorpynuvrttnaat||2632|| zrotuH kartuzca sambandhaM vaktA pUrvaM prpdyte| pUrvopalabdho yastena tameva hi karotyasau // 2633 // ekAkArA yatastasya vRttA prtyvmrshdhiiH| tasmAd bhinne'pi zabdAdAvekatvaM so'dhyvsyti||2634|| yathA nIlAdikSaNo bahubhirdRzyamAno'pi na bhidyate, evaM bahUnAM saGketakaraNe'sati na sambaddho bhetsyati, kiM punardvayoH! sarveSAM tulyapratyavamarzasthitatvAditi bhaavH| ato na vaktRzrotroranyaH sambandho bhavati // 1631-2634 // ' yaduktam- 'ghaTAdavapi tulyaM cena sAmAnyapratiSiddhitaH' (tattva0 2257) ityAdi, tatrAha ghaTAdAvapi sAmAnyaM prAgeva vinivaaritm| na hi bhUtaguNaprakhyA kaacidaakRtirissyte||2635 / / na cAsyAkRtiH siddhA shktirbdhaarnnaadissu| teSAmapi hi nityatvamAkRteryadyabhedinaH // 2636 // bhede sambandhadoSastu tadutpattau tvnitytaa| ato nAkRtito yuktA shktirbdhaarnnaadissu||2637|| ghaTAdervyatireke'pi zakterdoSA ime dhruvm| abdhAraNAdi tatkAryaM nityamevaM prsjyte||2638|| [G.707] prAgeveti saamaanypriikssaayaam| punaratraiva saGkSepeNa nirAkaraNamAha-na hotyaadi| 1. ysmaat-gaa| 2. AdityajahAdInAM-pA0; kSitijalAdInAM-gA0 / 3. kaNThe-pA0; kaaryaadivt-gaa| 4. guNavyatiriktA-pA0; guNavat vyatiriktA-gA0 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 601 bhUtAnAm AdityagrahAdInAM kAcit guNavattvavyatiriktA bhavatA mImAMsakena jaatirissyte| nApi dRzyatveneSTA satI sA dRshyte| avyatiriktA'pi na yujyate; teSAmapi ghttaadiinaamaakRtisvruupvnnitytvprsnggaat| athApi bhinnA'bhyupagamyate? tadA sambandhAbhAvadoSaH / bhinnAnAM hi tadutpattilakSaNa eva sambandho bhavet, tatazca tadutpattau satyAM jAteranityatA prApnoti; utpattidharmakatvAd, ghttvt| kvacittu nityateta pAThaH / tatrAyamarthaH- yadi ghaTAdInAM tato jAteH sakAzAdutpattiraGgIkriyate, tadA ghaTAdInAM nityatA prApnoti; nityaM kAraNasya sannidhAnAnnityamutpattiH prApnotItyarthaH / ubhayasvabhAvapakSe ubhayapakSabhAvI doSaH, ekatvahAniprasaGgazca; vastunaH svabhAvadvayAnupapatteH / evaM hi dve eva te vastunI kathite syAtAm, naikmubhyaatmkm| anubhayapakSe vastutvahAniprasaGgaH / ekasya vidhipratiSedhAyogazceti vaacym| ime doSA iti| smbndhaasiddhinitytaadiprsngglkssnnaaH| nityamabdhAraNAdikAryaprasaGgazcAdhiko doSaH // 2635-2638 // .. yaduktam- "zaktireva hi sambandhaH" (tattva0 2261) ityAdi, tatrAha zaktireva ca sambandho bhedazcAsyA na cenmtH| zabdArthAnAM bhavedaikyaM shktervytirektH||2639|| vyatireke'pi sambandhastasyAstAbhyAM na kshcn| tadutpattau na nityatvaM na cAnyA vastuno gtiH||2640|| na cAnyeti / ubhayAnubhayasvabhAvalakSaNe pUrvavaddoSaprasaGgAt // 2639-2640 // yaduktam- "sambandhAkhyAnakAle ca" (tattva0 2263) ityAdi, tatrAha sambandhAkhyAnakAle tu goshbdaadaadaavudiirite| kecit sambandhabuddhayA'rtha budhyante nApare tthaa|| 2641 // yasmAt sambandhasadbhAvAd yAdRzaH sa prkaashitH| . . . tAvakIne tu sambandhe srvo'rthmvdhaaryet|| 2642 // zaktireva hi sambandho nityA yussmaabhirissyte| .. 'sA cArthabodhajanane niyatA'navadhirna vaa||2643|| niyatAnavadhau sarvaH kimarthaM naavdhaaryet| sAvadhAvapi ko hetuH prakRtizcet svtstthaa||2644|| saMketagrahaNAt pUrvaM tasya cAsmaraNe punH| ekasyaiva pravRttaM kiM vijJAnaM na pravRttimat // 2645 // tajjJAnajanmaniyatA sA hi shktirvsthitaa| atha jJAtaiva sA zaktirniyatA priklpyte||2646|| jJAtA'jJAtA ca bhinnA cennitytvmvhiiyte| 1. bhavedekA-pA0, gaa0| 3. na pare-pA0, gaa0| 2. zaktiravyati0-pA0, gaa0|| 4-4. tatra vRttimat-pA0, gaa0|| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 tattvasaMgrahe . aikye tu kinimito'yaM vibhAga upvrnnyte||2647|| [G.708] yAdRza etatkAryakAraNabhAvalakSaNastAdRzo yasmAt sambandho'sti tasmAt kecid budhyanta iti yuktaM syaat| tasya niyatajJAnotpAdakatvena sthittvaat| bhavadIye tu sambandhe sarvamayuktamiti darzayati-tAvakIna ityaadi| tathA hi-zaktilakSaNasambandha iSyate, janakaM ca rUpaM shktirucyte| sA ca nityaikasvabhAvatveneSTA'rthabodhajanane ca niyatA na' tasyArthabodhaniyatA satI kimanavadhiriSTA katipayapuruSAvadhirahitA? Ahosvinna?-iti pakSadvayam / prathame pakSe sarveSAM yugapat sarvathA caarthaavdhaarnnprsnggH| dvitIye'pi pakSe pratiniyatavijJAnajanakasvabhAvaniyAmako heturvAcyaH / kRtakAnAM hi bhAvAnAM pratiniyatakAryajanakasvabhAvasya niyAmakAH svahetupratyayA yuktAH, na tu nityAnAmiti bhaavH| . syAdetat-nityAnAmapi prakRtireva sA tAdRzI, yena pratiniyataM kAryaM janayanti, na sarvam, na hi svabhAvAH paryanuyogamarhantIti? evaM tarhi yadi svata eva tasyAyaM svabhAvaH paranirapekSaH, tadA saGketagrahaNAt pUrvaM tathA vismRtasaGketasya tasyaiva pratiniyatasya pratipattuH sarvadA jJAnapravRttiH prApnoti; tajjJAnajanane niyatAyAH zakteH sdaa'vsthittvaat| athApi syAt-jJApakatvAt sambandhalakSaNA zaktiAtA satI jJAnaM janayati, nAMjJAtA, tena na bhavati yathoktadoSaprasaGga iti?.tadasamyak; yadi hi jJAtAjJAtAvasthayoH parasparaM bheda iSyate tadA nityatvahAniH / athAbhedaH, tadA jJAtAMjJAtasvabhAvadvayavibhAgAnupapattiH, na hyekasya vastuna ekapuruSApekSayA jJAtatvamajJAtatvaM ca parasparaM viruddhaM svabhAvadvayaM yujyata iti // 26412647 // kiJca-sati hi pratipattyupAye zakteftatvaM syAd, yAvatA sa eva na sambhavatiiti manyamAnaH pRcchati kiJca kenAbhyapAyena vijJAtA zaktiriSyate? [G.709] arthApattyetyAdinA parasyottaraM vistareNa tAvadAzaGkate arthApattyeti ced yasmAdayaM nyAya iha sthitaH // 2648 // zabdavRddhAbhidheyAni pratyakSeNAtra pshyti| zrotuzca pratipannatvamanumAnena cessttyaa||2649 // anyathAnupapattyA ca vetti zaktiM dvyaashritaam| arthApattyA'vabudhyante sambandhaM triprmaannkm||2650|| tathA hi-sambandhapratipatterayaM nyAyaH kumArilena varNitaH- "yasmAt prathamaM tAvat pratyakSeNa zabdaM vRddhaM ca zabdasyAkhyAtAramabhidheyaM ca vAcyaM vastu pazyati, tataH pazcAdanumAnena ceSTAlakSaNena liGgena zrotuH pratipannatvaM pazyati-avadhArayatItyarthaH / karaNaM kArakaM kRtvA ceSTAyA anumaantvmuktm| tatazca pazcAdarthApattyA dvayAzritAm zabdArthAzritAM zaktiM vetti / arthApattyA tu sAkSAdavabudhyante'' iti, atho'rthApattyA'vabudhyanta ityuktm| triprmaannkmiti| pratyakSAnumArthApattilakSaNAni trINi pramANAni yasyAdhigamAya bhavanti sa tathoktaH // 2648-2650 // 1-1. tatazcArtha-pA0, gaa0| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 603 zrutiparIkSA anyathaivetyAdinA dUSaNamAha anyathaivopapannatvAcchaktirboddhaM na shkyte| zabdAt sAmayikAd yasmAt prtipttirnaakulaa||2651|| anenArthApatteranaikAntikatAmAha; vinApi nityasambandhaM pratipattisambhavasya pratipAditatvAt // 2651 // na kevalaM sAdhakapramANAbhAvAt tatkalpanA na yuktA, pramANabAdhitatvAdapi na yukteti darzayannAha zaktinityatvapakSe tu saMketAdi vypeksste| na kiJciditi zabdArthapratipattiH sadA bhvet||2652|| samayAntarabhAve' ca klimaaryaadishbdvt| nAnyArthabodhakatvaM syAd dhvnerniytshktitH||2653|| [G.710] prayogaH-ye saGketApekSArthaprakAzanA na te nityasambandhayoginaH, yathA gAvyAdizabdAH / saGketApekSArthaprakAzanAzca gavAdayo laukikavaidikAH zabdA iti viruddhavyAptopalabdhiH; sApekSatvasya nityasambandhayogitvaviruddhenAnityasambandhayogitvena vyAptatvAt / etacca pramANaM pazcAt kariSyate, atra tu vyAptimAtrasya prsaadhyte| tathA hi-zaktilakSaNenArthapratipattihetunA sambandhena nityasambandhayoginaH zabdA iSTAH / sA ca zaktirnityatvAdanupakAryeti na kiJcit saGketAdi vypeksste| tatazca tadbhAvinI zabdArthapratipattiH sarvadA bhvet|| 2653 // nAnArthadyotanAyaiva zaktirekA ydiissyte| .: bhinnA vA zabda ekasmin skRnnaanaarthvidbhvet||2654|| kiJca-sA zaktirekArthaniyatA vA bhevat, nAnArthaniyatA vA, tatrApi nAnArthaniyamapakSe kimekasya zabdasya nAnArthadyotikA zaktirekaiva, AhosvidanekA-iti vikalpAH / tatrAdye pakSe yadetaddezakAlAdibhedena saGketAntare kriyamANe sati dhvane: zabdasyAnyArthabodhakatvaM dRSTam, yathA-kalimAryAdizabdAnAM draviDAryadezayoryathAkramamantakAlavarSopasargAdyabhidhAyinAm, tanna prApnoti; niyatazaktikatvAt, ckssuraadivt| na hi cakSuH saGketavazAd rasAdhupalambhAya niyogamarhati / dvitIye'pi pakSe ekasmAcchabdAdhugapat sarveSAM puMsAM shbdaarthprtipttiprsnggH| taddarzayati-zabda ekasminnityAdi // 2652-2654 // atraiva doSAntaramAha arthadyotanazaktezca sarvadaiva vyvsthiteH| taddheturarthabodho'pi sarveSAM sarvadA bhvet||2655|| tasmin saMketasApekSA zaktizcet priklpyte| nanUpakAryapekSyeta nopakAryA ca saa'claa||2656|| tasminniti arthbodhe| seti shktiH| acaleta nityaa| ayaM cAnupakAryatve hetuH / // 2655-2656 // 1-1.kevalasAdhaka0-pA0, gA0 / 2.samarthAntara0-pA0, gA0 / 3.zabdasyApArtha-pA0, gA0 / 4. drvidaary-paa0| / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 tattvasaMgrahe abhyupagamyApi saGketasApekSatvam, doSAntaramAha arthadyotanahetozca saMketasya nraashryaat| zaktAvanarajanyAyAmapi mithyAtvasambhavaH // 2657 // api nAmAsaGkIrNamarthaM jAnIyAmiti saGkarahetuH puruSo'pAkIrNo bhavatA, tatra yathA kvacit taiH prayuktAH saGkIryante zabdAH, tathA sarvArthasAdhAraNAH santo vaidikAH [G.711] kvacittairicchAvazAt saMmitAH kiM na saGkIryeran; teSAM puMsAM tattvAparijJAnAt ! tathAhIcchAvazAt samayaH, sA ca teSAmatattvavidAM svAtantryeNa pravarttamAnA kena niymyet| tatazca svatantrecchAbhAvI samayo'pi svairI vairI ca kimiti viruddhamarthaM pariharet ! // 2657 // nAnArthadyotanazaktipakSamabhyupagamya, doSAntaramAha nAnArthadyotane zaktirbhavatvekasya hi dhvneH| nAgnihotrAdayastvarthAH sarve srvopyoginH|| 2658 // . tadiSTaviparItArthadyotanasyApi smbhvaat| / . nityazabdArthasambandhakalpanA vo nirarthakA // 265.9 // . yadyapi zabdAnAM nAnArthapratipAdanasAmarthyamasti, na tvarthAnAM sarvArthakriyAkAritvam; pratiniyatatvAt kaarykaarnnbhaavsy| anyathA hi na kazcidvighAtI syAd, avighAtI vaa| tatazca pratiniyatArthakriyAsAdhane'rthe pratipipAdayiSite sati sarvArthasAdhAraNasya zabdasyeSTArthaviSayameva samayaM samayakRt karotIti kuta etallabhyam ! tasmAnmithyAtvasambhavAnnityasambandhakalpA vyathaiva // 1658-2659 // punarapyAnarthakyamasya darzayannAha saMkete ca vyapekSAyAM nitysaamrthylkssnnH| kimakAraNa evAyaM sambandhaH, pripossyte||3660|| siddhopasthAyinastasya na hi kazcit smiikssyte| saMkete' vyatirekeNa' vyaapaaro'rthaavbodhne|| 2661 // yadi sattAmAtreNa sambandho'rthapratItihetuH syAt, tadA saGketAnabhijJasyApi syAdityavazyaM samayApekSitA tsyessttvyaa| tatazca samayasyApyarthapratItihetutve'GgIkriyamANe sa kimakAraNaM siddhopasthAyI nityasambandho'paraH poSyate! tathA hi-iyAneva sambandhasya vyApAro yadarthapratItijananam, taccet samayena kriyate tadA kimprnitysmbndhklpnyaa| na cApi tasyAnAdheyAtizayasya kAcidapekSeti zatazazcarcitam / adRSTasAmarthyasya ca hetutvakalpane hanta 'harItakIM prApya devatA virecayanti' iti kiM na kalpyeta! // 2660-2661 // [G.712] tathA hItyAdinA sambandhasya tAmeva vyApArAsiddhiM darzayati tathA hi vyavahAro'yaM na dRSTaH samayaM vinaa| tasmAt sambandhasiddhizcetyanartheyaM paramparA // 2662 // tasmAditi saGketAt / anartheyaM parampareti / adRSTasAmarthyasya hetutvakalpane'navasthA1. zaktAvitara0-pA0, gaa0| 2-2. saGketavyati0- pA0, gaa0| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 605 zrutiparIkSA doSAt / tathA hi-sambandhe'pi kalpite punarapi kasmAdaparamadRSTasAmarthya hetvantaraM na kalpyeta, adRSTasAmarthyenAvizeSAt, evaM punarapi-iti mahatyanarthaparamparA jAyeta // 2662 / / narecchAmAtrasambhUtasaMketAdapi kevlaat| yujyate vyavahArazca tato yogo na sidhyti||2663|| evaM bAdhakasya pramANasya vyAptiM prasAdhya narecchetyAdinA'rthApatteranaikAntikatvaM pUrva prtipaaditmupsNhrti| yogo na sidhytiiti| nitya iti zeSaH // 2663 // evaM ca kRtvA yaccedamuktam- 'sarveSAmanabhijJAnAM pUrvapUrvaprasiddhitaH' (tattva0 2272) ityAdi, tatparasparaparAhatamuktamiti darzayati anyathA'nupapattistadvayavahArasya shngkyte| atIndriyazca yogo'to na narairavagamyate // 2664 // . sarveSAmanabhijJatvAt puurvpuurvaaprsiddhitH| na' siddho yoga ityevaM kimasau priklpyte||2665|| yadi hi sarveSAmanabhijJatvam, kathaM tarhi pUrvapUrvato'nabhijJatvAt sambandhaprasiddhirbhavet, na hyandhaparamparA pareSAM rUpavizeSopadezAya prabhavati! tathoktaM zAbarabhASye "naivaJjAtIyakeSvartheSu puruSavacanaM prAmANyamupaiti, andhAnAmiva vacanaM rUpavizeSeSu" (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.2) iti| syAdetad-pratyakSadarzitvAt sarve'nabhijJA ucyante, na tu sarvathA parijJAnAbhAvAt, zAbdavyavahArAnyathAnupattyA tu pramANena pUrvapUrveSAM vRddhAnAmabhijJatvamastyeveti ? naitadevam; yato'nyathA'pi saGketAcchAbdo vyavahAra: pravartita iti drshitmett| 'na nAma darzitam, tathApi sandigdhametat-kimasau nitya Ahosvidanitya iti? ataevAha-zaGkayata ityaadi| tathA hi-arthApattyA sambandhamAtrAstitvaM pratipAdyate, na tu vizeSaH, tena saha pratibandhAsiddherityabhiprAyaH / ata evAnumAnAnnArthApatterbhedaH / [G.713] syAdetat-nAnityasyArthapratipAdanahetutvaM dRSTam, na ca yuktamiti pUrvaM pratipAditam, ato'sAmarthyAnnityaM sidhyatIti? tadetannitye'pi samAnamasiddhaM ca / tathA hi-nityasyApi sambandhasyArthapratipattihetutvaM na dRSTamiti samAnam, hastakampAdInAmanityatve'pi pratipAdakatvaM dRssttmitydRssttmsiddhm|at evaayukttvmsiddhm| nityasya cakramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAditi tasyaivAyuktamiti yat kiJcidetat // 2664-2665 // evamArthapatteranaikAntikatvamupasaMhRtya bAdhakaM pramANamupasaMharati tad gavAzvAdayaH zabdA nitysmbndhyoginH| saGketasavyapekSatvAnnaiva gaavyaadishbdvt||2666|| taditi tsmaat| nityasambandhayogina iti| neti sambandhaH / prayogaracanA tu pUrvameva darzitA // 2666 // 1. 0mnbhijnyaataat-jai0| 2. neti kilaarthe| 3-3. pravarteta etanna nAma darzitaM.-pA0, nishcitN-gaa| 4. kiJciditi-pA0, gaa0| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 tattvasaMgrahe nanu ca gAvyAdizabdAnAmasAdhutvAnaiva vAcakatvamiSTaM pareNetyasiddho dRSTAntaH / tathA coktaM kumArilena "gozabde'vasthite'smAkaM tdshktijkaaritaat| gAvyAderapi gobuddhirmuulshbdaanusaarinnii||" . (zro0 vA0, za0 ni0 276) iti| ayamasyArtha:-gozabde sAdhau vAcake sati yA gAvyAderasAdhoH prayogAt gobuddhirbhavatItyucyate, na sA tata eva bhavati, kiM tarhi ? mUlam pradhAnaM saadhugoshbdmnusRty| tadazaktijakAritAditi, gAvyAderiti sAmAnAdhikaraNyena sambandhaH / tasmin gozabde sAdhau puruSasyoccArayitumazaktistadazaktiH, tato jAto yastAlvAdivyApAraH sa tathoktaH, tena kArito gAvyAdizabdaH / puruSasya prayojyasya gAvyAdizabdaM kurvataH prayojakatvena vivakSitaM yat tasya / tathA bhartRhariNoktam "ambAmbeti yathA bAla: zikSyamANaH prbhaasste| . . avyaktaM tadvidAM tena vyakterbhavati nishcyH|| evaM sAdhau prayoktavye yo'pabhraMzaH pryujyte| tena sAdhuvyavahitaH kazcidartho'numIyate // " .. . (vA0pa0 1.152-53) iti| ata idamAha gozabde'vasthite yogye tdshktijkaaritaat| gAvyAderapi gobuddhirmuulshbdaanusaarinnii|| 2667 // tannaivamityAdinA pratividhate- . tannaivam; zanakAdInAM sNskRtaanvbodhnaat| mUlazabdAnusAreNa . kthmrthgtirbhvet||2668|| tasmAcchabdArthasambandho nityo naabhyupgmyte| sa tu sAmayiko yuktaH sarvathA tasya smbhvaat||2669|| [G.714] zanakAdInAmiti kaivartakAdInAm / Adizabdena mlecchAdInAM grhnnm| tathA hiteSAM pratyuta saMskRtenaiva zabdenArthe pratipAdyamAne vyAmoha eva bhavati, ato na mUlazabdAnusAriNI yuktA'rthagatiH // 2668-2669 // ___ yaduktam- 'dezotsAdakulotsAdarUpo vA pralayo bhavet' (tattva0 2276) ityAdi, tatrAha dezotsAdakulotsAdarUpo yaH pralayo bhvet| yo vA'vyAhatabauddheSTo brahmAderapi shngkyte|| 2670 // tasmin sambhAvyate vede dhvastamUlA matiH praa| 2-2. pATho'yaM pA0, gA0 pustakayo sti| 1. 0shktijkaaritvaat-jai0| 3. avAzveti-pA0, gvaashveti-gaa0| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 607 mithyAmohamadAdibhyo viparItA ca klpnaa||2671|| anya eva bhaved vedaH pratikaJcakatAM gtH| ityapyAzaGkayate yAvad bAdhakaM na prkaashyte||2672|| evaM manyate-naivAsmAbhirapi zabdocchedAtmakaH pralayo varNyate, nApyanAdipuruSaH sRSTisaMhArakArakaH, kiM tarhi ? sarvameva jagadanAdi, vyavahAro'pyanAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThataH zAbdaH pravartata iti; kintu yo'yaM bhavatA dezotsAdAdirUpapralayo varNitaH, yazca bauddhairanyambuvAyusaMvartanIyasvabhAvaH paryantatastrisAhasramahAsAhasralokadhAtumaryAdo'dhastAdvAyumaNDalAvadhirupariSTAd yathAkramaM prathamadvitIyatRtIyadhyAnaparyantaH, so'yaM pramANenAbAdhitvAdavyAhato'zakyaniSedhatvAd brahmAderapi zaGkayate / ato'smin dvividhe'pi pralaye vedasya dhvaMsa: sambhAvyate, viparItArthakalpanaM c| tathA cAnya evAyaM vedaH pratikaJcakatAm=tatpratibhAsatAM gataH-ityAzaGkA na nivarttate yAvad bAdhakaM pramANaM nocyate bhavateti // 2670-2672 / / syAdetad-astyeva bAdhakaM prmaannm| tathA hi-idAnIM tAvat sarvatra deze puruSairna vedasya pAThAderanyathAtvaM zakyate kartum, ata: 'kAlAntare'pi tathAbhUt, bhaviSyati ca' ityadhyavasyAmaH? ityata etadAzaGkayAha anyathAkaraNecchAyAmapi varteta na dhvniH| tathaiva yadi vAJchA vA nRNAM jAyeta naanythaa|| 2673 // zaGkayetAyaM tathA vedo na grnthaarthaanythaatmkH| anyathecchApravRttau tu nAzaGkA vinivarttate // 2674 // [G.715] yadi.hi satyAmanyathAkaraNecchAyAM vedadhvaniranyathA na pravarteta, anyathAkaraNecchA cotpAdayituM na zakyate, tadA vedapAThAderanyathAtvakaraNAzaktiH puMsAM sidhyet| tatrApi na sarvapuMsAM sidhyati; adarzanamAtrasyApramANatvAt, puruSANAmatizayadarzanAcca / yAvatA zakyate "zaM no devIrabhiSTaye' ityAdervedavAkyasya pATho'nyathApi kartum, artho vA vyaakhyaatum| tathA hi- mImAMsaka-niruktakArAdayo bahudhA vedArthaM vizaMsanto dRshynte| tasmAnna zaGkAnivRttiH // 2673-2674 // yaduktam- "na ca kramasya kAryatvam" (tatva02287) ityAdi parihAropavarNanam, tatrAha na ca sarvaiH kramaH pumbhiH pUrvasiddhaH prgRhyte| svAtantryeNApi kurvanti pdvaakyaakssrkrmm||2675|| anyathA kRtakaH kazcit syAd grantho vedavanna te| anarthagranthamAtre'pi dhvastA kRtirtstthaa|| 2676 // yathaivAsya parairuktastathaivainaM vivkssti| ityeSA'niyatistanna smbndhvdnaaditaa|| 2677 // . padAni ca vAkyAni cAkSarANi ceti tathoktAni, teSAM krama iti vigrahItavyam / 1. rupa... TAt- paa0| 2. sA-pA0, gaa0| 3. puMsa:- pA0, gaa0| 4. sarvasiddha:- pA0. gA0 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 tattvasaMgrahe anrthgrnthmaatre'pti| kRtirdhvasteti sambandhaH / avidyamAno'rtho yasya granthasyAsau, daza dADimAdivAkyavadanarthaH, vedaviruddhArtho vA'nartho bauddhadisiddhAntavat, anarthazcAsau granthazceti tathoktaH / mAtrazabdena vyAptiM darzayati / kRti:krnnm| tathaita vedvt| aniyatiriti aniymH| eSa niyamo na syAditi yaavt| taditi tasmAt / / 2675-2677 // yaduktam- 'pareNoktAn bravImIti" (tattva0 2290) ityAdi, tatrAha pareNoktAn bravImIti vivakSA cedRzI bhvet| tulyapratyavamarzAddhi vibhramAt krmbhedvt|| 2678 // karmabhedavaditi saptamyantAd vtiH| anenaikapratyavamarzasya vipakSasambhavopadarzanAdanaikAntikatoktA bhavati // 2678 // [G.716 ] syAdetad, vibhramavatvamasya kathaM siddham ? ityAha pareNoktAstu nocyante vailakSaNyAt svraadibhiH| . na ca vyaJjakadharmo'yaM varNAtmatvena drshnaat|| 2769 // tataH pratinaraM varNA bhinnA dRSTA ghttaadivt| ato bhede suvispaSTe taccidraM kiM nissidhyte||2680|| . svarAdibhiriti udAttadibhiH / Adizabdena drutmdhyvilmbitaadiprigrhH| na ca vyaJjakadharmo'yamiti svarAdiH / kutaH? vaNAtmatvena tasya svarAderdarzanAt, siddhatvAdityarthaH / tccihnmiti| tasya varNabhedasya cihna taccihnam, tat kimiti niSidhyate "na cAnyaccihnamasti vaH" (tattva02290) ityane // 2679-2680 // "jAtyA yathA ghaTAdInAm" (tattva0 2291) ityAdAvAha prAk ca jAtyA ghaTAdInAM vyvhaaroplkssnnm| niSiddhaM tadasattvena vyaktyA ca tadayogataH // 2681 // prAgiti saamaanypriikssaayaam| tadasattveneti tasyA jAterasattvena / satyapi sattve vyaktyA ghaTAdilakSaNayA saha tasyA jAteranupakAryAyA ayogato'sambandhAdayuktaM' tayA vyavahAropalakSaNam // 2681 // tena jAtidvAreNa tadetat samupakalpitaM tat sarvamasaGgatamiti darzayati tAlvAdijAtayastasmAt srvpuNsvvyvsthitaaH| nAto vaktA dhvanIMstAbhirupalakSya' nirsyti||2682|| yaduktam- "teSAM ca jAtayo bhinnAH zabdAbhivyaktihetavaH" (tattva0 2293) ityAdi, tatrAha tanna tajjAtayo bhinnAH shbdaabhivyktihetvH| yAvadvarNaM pravartante vyaktayo vA tadanvitAH // 2683 // taditi tasmAt // 1683 / / yadapyuktam - "tatra tAlvAdisaMyoge' (tattva0 2294) ityAdi, tatrAha 1 dhAnyanaM.-.. 2. 0rup....kssy-paa0| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 609 tanna taalvaadisNyogvibhaagkrmpuurvkm| dhvanInAmAnupUyaM te jAtyA cobhynitytaa|| 2684 // taditi tasmAt // 2684 // [G.717 ! yadapyuktam- "yathaiva bhramaNAdInAm" (tattva0 2295) ityAdi, tatra bhramaNAdInamityAdinA dRSTAntAsiddhimAha yathA na bhramaNAdInAM bhAgAH jaatyuplkssitaaH| kramAnuvRttirevaM no taalvaadidhvnivrnnbhaak||2685|| jAternirastatvAditi bhAvaH // 2685 // yaduktam- "vyaktInAmeva vA0" (tattva0 2296) ityAdi, tatrAha vyaktInAmapi no saukssyaajaatidhrmaavdhaarnnm| yaduktam-"tadvazena ca0" (tattva0 2296) iti, tatrAha tadvazena na varNAnAM vyApitve'pi kramagrahaH / / 2686 / / yadapyuktam- "evaM dhvanirguNAn" (tattva0 2297) ityAdi, tatrocyate tanna dhvaniguNAn sarvAnityatvena vyvsthitaan| varNA anupatantaH syurarthabhedAvabodhinaH / / 2687 // yaduktam- 'teSAM ca jAtayo bhinnAH zabdAbhivyaktihetavaH" (tattva0 2293) ityAdi, tatrAbhyupagamya jAtidUSaNamAha- . . . anyacca jAtayo bhinnAH shbdaabhivyktihetvH| yAvadvarNa ' pravartante vyaktayo vA tdnvitaaH||2688|| iti vyaJjakasadbhAvAnnityaM shbdoplmbhnm| . ato vyaktikramAtmA'pi yukto varNakramo na te||2689|| . ayaM ca nipAtasamudAyo vAkyopanyAse draSTavyaH / itizabdo hetau| tenAyanartho bhavatiyasmAjjAtayo bhinnAH zabdAbhivyaktihetavaH sthitAH, tena* nityavyaktisthitatvAt zabdopalambho nityaM praapnoti| vyakteH kramAbhAvAt tadAtmA zabdakramo'pi na yuktaH / tadyuktamevoktamvyaktamevAnupUrvyamiti // 2688-2689 // tatra jAtivyaktyoH sambandhamabhyupagamya doSamAha vyaktisambaddharUpANAM jAtInAM ca vyvsthitau| vyaktInAmapi . nityatvaM durvAramanuSajyate // 2690 // jAtisambandharUpANAM vyaktInAM vA'navasthitau / . jAtInAmapyanityatvamakAmasyApi te bhavet // 2691 // 1. 0mAnupUvye-jai0 pustake pAThA0 / 2-2. pA0, gA0 pustakayo sti| 3. bhAgajAtyu0- jai0| 4. pA0, gA0 pustakayo sti * ita Arabhya 2705tama kArikAvyAkhyAnaM yAvat, asmAkaM triSvapi AdarzapustakeSu tatra tatra bahUni vAkyAni truTitAni dRshynte| tAnyasmAbhibhoTabhASAnuvAdabalena saMskRtyeha sthApitAni- iti dhyeyaM vidbhiH| 5. vA vyasthito-pA0. gA0 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 : tattvasaMgrahe [ G. 718) dviSThatvAt sambandhasya, jAtInAM nityatvAbhyupagamAcca tatsambandhasvabhAvAnAM vyaktInAmapi nityatvaM prApnoti; anyathA hi jAtInAM tatsambandhasvarUpatA na syaat| tathA vyaktInAmanityatvAbhyupagamAt tatsambandhasvarUpANAM jAtInAmapyanityatvaM praapnoti| tarhi tatsambandhinAM ca svarUpeNa vyaktInAmanityatA setsyati yadi tatsambandhAdInAM jAtInAmapyanityatA bhavet / anyathA hi dvitIyasambandhinyavikale sati na yuktamaparasya vaikalyam; sambandhasvabhAvahAniprasaGgAt // 2690-2691 // dUSaNAntaraM pUrvoktaM vArayannAha abhivyakterayoge ca purstaaduppaadite| . itthaM pratIyamAnAH syuvarNAste nAvabodhakAH // 2692 // iti SaSThyantaH // 2692 // yaduktam- "kAlazcaiko vibhurnityaH' (tattva 2299) ityAdi, tatrAha kAlo'pyeko vibhurnityaH pUrvameva niraakRtH| .. varNavat sarvabhAveSu vyajyate na ca kenacita // 2693 // varNeSu vyajyamAnasya nAsya prtyaaynaanggtaa| . anyAvizeSAnnAnyatra sadbhAvAccAsya nitytaa||2694 / tadAnupUrvI varNAnAM hrasvadIrghaplutAzca ye| kAlasya pravibhAgAste na yuktA dhvanyupAdhayaH // 2695 // tasmAnna padadharmo'sti nityaste kshcidiidRshH| tenAnityaM padaM siddhaM vrnnaanitytvvaadinaam||2696 // paradharme'pi cAGgatvaM bhvedshvjvaadivt| yadi vyaktiH prakalpyeta vyaJjakaiH prtyyairih|| 2697 // .. pUrvameveti ssttpdaarthpriikssaayaam| vyajyate na ca kenaciditi / asattvAdeva, sattve'pi nityasya vykterniraakRttvaat| anyAvizeSAditi / [G.719] anyasmAdavizeSo anyAvizeSaH / tathA hi- bIjAGkaralatAdiSu yo vyajyate kAlasyAtmA, tatastasya varNeSu vyaMjyamAnasya kAlAtmano na kazcid vizeSo'sti; ekasya sadbhAvAt, anyathA anekatvaprasaGgaH / anyatra sadbhAvAt tasya nityateti cet ? anyasyAyogAditi cintyte| diti tasmAt / na yuktA iti| kaalsyaasttvaat| sattve'pyabhyupagatamavibhAgatvamiti / "paradharme'pi0" (tattva0 2302) ityAdAvAha- paradharme' piityaadi| zeSaM subodham // 2693-2697 // nityatAyAM tu srvaasaamrthaapttirpaakRtaa| arthapratItirUpatvamanityeSu hi sAdhitam // 2698 // yo yadvivakSAsambhUtavivakSAntaratastata: / 1. pratAyamAnAH-pA0, gaa0| 2. vyaktyantasya-pA0 . 3. yujyte-jai0| 4. naanggtvN-gaa| 5. pATho'yaM bhoTabhASAnavAde naasti| 6. sthit:-paa0| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 611 varNa utpadyate tasya zrutistatsamanantaram // 2699 // arthApattirapAkRteti / "tathA hi hastakampAdeH" (tattva0 2616) ityAdinA vyabhicArasya bAdhakasya ca pramANasya varNanAt / anityeSu arthapratItirUpatvaM sAdhitamiti sAmAnyena pratItAvatyantAbheda iti evaM pratipadaM bhinnatvAt viziSTAnupUrvIkA anityA varNAH mado damaH, saro rasa ityAdau pratItibhedanibandhanayuktAH / na tu nityAH, teSAM sarvatraikarUpatvAt / na cAnupUrvya tebhyo vyaktyantaramityet sarvaM pratipAdayannAha- yo yadvivakSetyAdi / ayamatra tAvat samudAyArtha:vaktRsantAne prativarNaM tatsamutthApakAni jJAnAni pUrvapUrvasamanantarapratyayajanyAni vivakSAto bhavanti, tatazca varNAH, te ca zrotRsantanipUrvapUrvavarNagrAhivijJAnasahakAriNaH svaviSayAbhijJAnAni kramavartIni janayanti, sAkSAt, tatazca svasvaviSayAM smRtiM kramabhAvinIM janayanti [ G. 720 ] pAramparyeNa, tatazca vaktRsantAnabhAvIni svasamutthApakAni jJAnAnyapekSya teSAM janyatA, zrotRsantAnabhAvIni tAnyapekSya hetutA, saiva teSAmAnupUrvI, naanyaa| kAraNakAryabhedAcca pratipadaM varNAnAM bhinnasvabhAvatvAt saro rasa ityAdau pratItibhedo yujyate, na tu nityAnAm; teSAM sarvadA srvtraikruuptvaat| nApyAnupUrvI tebhyo'rthAntarabhUteSTA; arthAntaratve'pi smbndhaasiddheritybhipraayH| avayavArthastUcyate-varNa utpadyata iti sambadhyate / sadA sama itatyAdau sakArAdeH paro'kArAdiH, sakAravivakSA sambhUtavivakSAntaratastataH utpdyte| yasya sakArAdervivakSA yadvivakSA, tataH sambhUtaM yadvivakSAntaraM tattathoktam / etaduktaM bhavati-vaktasantAne pUrvapUrvavaNa'samutthApakavivakSAsambhUtaM yaduttarottaraM vivakSAntaram, tata uttarottaro yo varNa utpadyate sa smRti kurutaiti vakSyamANena sambandhaH / evaM tAvad vaktRsantAnavartisamutthApakavivakSAvazAd varNAnAM ca janyatvaM pratipAdya zrotRsantAnavarttijJAnaM prati kAraNatvaM prtipaadyti-tsyeti| ya iti yo nirdiSTaH sa sambadhyate / tasya zrutirutpadyata iti sambandhaH / samanantaramiti avyavadhAnena / evaM zrotRjJAnahetutvaM pratipAdya sAmprataM smRtihetutvaM pratipAdayati- pUrvavarNavidudbhUtasaMvinAtidrutazrutiH / so'pekSya tatsmRtiM pazcAt kurute smRtimaatmni|| 2700 // pUrvavarNAnAM vit-jJAnam, tena udbhUtA saMvit=anubhavo yasya sa tathoktaH / nAtidrutazrutiriti / drutazruteH smRtijnnaasmrthtvaat| sa iti| uttarottaro varNastu tatsmRtim = pUrvapUrvasmRtim, apekSya tatsahakAreNetyetat, smRtim= svasvaviSayAm // 2700 // tatsamutthApakagrAhijJAnAni prati jnytaa| hetutA vA'nupUrvIyaM varNeSu purussaashryaa|| 2701 // ata: pratipadaM bhinnA varNA iti prisphuttm| damo mado latA tAla ityAdikramabhedataH // 2702 // IdRzena krameNaite tvrthbhedoppaadkaaH| . samutthApakAni ca grAhINi ceti dvandvaH / teSAM varNAnAm, tAni vA samutthApakagrAhINi= Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 tattvasaMgrahe tatsaMgrAhINi iti, pazcAt tatpuruSaH karmadhArayo vA / samutthApakAnyapekSya janyarteti / hetugrAhINyanubhavasmRtijJAnarUpANyapekSya heturteti // sphoTavAdakhaNDanam - evamAnupUrvImarthAntarabhUtAM nirAkRtya vaiyAkaraNAdyupakalpitaM dhvanibhyo'rthAntarabhUtaM vAcakaM zabdAtmAnaM sphoTamadhunA nirAcikIrSurAha ata eva nirartheha sphoTasyApi prakalpanA // 2703 // sArthapratipattyartha zAbdikaiH parikalpitaH / varNA eva ca tacchaktA ityanarthA'sya kalpanA // 2704 // [ G. 721 ] tatra kimayaM sphoTAtmakaH pratyakSeNa siddha: ? utAdRzyAnumAnena ?; tatrApi nityo vA kaizcidvaibhASikaiH kalpita iva ? anityo vA ?; tathaiva kazcinniravayavI vA ? avayavI vA syAd ? -- iti parIkSitavyaH / tatra na tAvat prathamaH pakSa iti darzayati- dRzyasyAdRSTitazcAsya nAstitA'dhyavasIyate / na hi varNebhyo vyatirikto niravayavo'paraH zabdAtmA zrotuzcetasi pratibhAsamAnaH samAlakSyate; yata upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhisvabhAva:, tasmAt pratyuta tasya nAstitA sidhyet / atha dvitIya: pakSa: ? tathApi bhAvadharmo vA heturbhaved, abhAvadharmo vA, ubhayadharmo vA - iti vikalpAH / Adye pakSe sphoTAkhyadharmidharmo vA heturbhavet, anyadharmidharmo vA / taMtra tasyaiva sphoTAkhyasya dharmiNo'siddhatvAt tasya dharmasyApyasiddhatvAnna taddharmastAvaddhetuH / anyadharmo'pi na hetuH; apakSadharmatvAt / yathA 'anityatvasAdhye zabde cAkSuSatvam' / abhAvadharmo'pi na bhavati; tasya viparItasAdhakatvAt / ubhayadharmo'pi na bhavati; tasya vyabhicAritvAt / svabhAvahetorvA tasya siddhirbhavet ? kAryahetorvA ? na tAvadAdyaH pakSaH; tasyAtIndriyatvAt ttsvbhaavaasiddheH| siddhau vA vyartho hetuH paryeSaNe, yattatsvabhAvasya siddhatvAt, tadarthatvAcca prayAsasya / nApi dvitIyaH pakSaH; atIndriyeNa saha kAryakAraNabhAvasiddheH / athApi syAt - yathA zrotrAdijJAnasya kAdAcitkatvena kAraNantarasApekSatvasiddhau sAmarthyAcchrotrAderindriyasya siddhirbhavati, tathA'trApyarthapratItiM dharmiNIM kRtvA, varNAvizeSe'pi saraH, rasaH-- ityAdAvarthapratItibhedAt sphoTAkhyaM kAraNAntaraM kalpayiSyAma iti ? etadapyasamyak; varNAvizeSasyAsiddhatvAt / tathA hi sAmpratameva pratipAditam-varNA eva pratipadaM bhinnAH kAryakAraNabhedAdarthapratItau samarthA ityanarthA kalpaneti / evamanumeyatve doSA vAcyA ityabhiprAya: // athApi syAt - nAsAvanumeyaH; kiM tarhi ? atyantAdRzyaH ? ityAhaadRzyatve tu naivAyaM liGgavajjJApako bhavet // 2705 // yathA liGgamajJAtaM jJApakaM na bhavati, tadvadayamapi syAt; ajnyaattvaat|| 2705 // sattAmAtreNa tajjJAnaM hetubhAvavyavasthiteH / tasya jJApakateSTA cennetravat sarvadA bhavet // 2706 // saGketAnavabodhe'pi varNAnAmazrutAvapi / prathA cApaDaM caya (ghaTa) syAnityatvAdau sAdhye- pAra, gA / -- 2. sa..... nava0-pA0 / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 613 tadbhAvyartheSu vijJAnaM zaktakAraNasannidheH // 2707 // [G. 722 | atha sattAmAtreNa cakSurAdIndriyavadajJAto'pyarthapratItiheturbhavet ? evaM tarhi tadbhAvajJAnaM sarvadA bhvet| tathe saGketagrahaNAdikamantareNa tadbhAvi jJAnaM syaat| etadeva saMketetyAdinA pradarzayati // 2706-2707 // tatropapattimAha tathA hi nityasattvo'yaM na cApekSA'sya kaacn| dhvanisaMketavarNezca tadvyakti pyadarzanAt // 2708 // athApi syAt- saGketAbhivyakta evAsAvarthapratItiheturiSTaH; na sattAmAtreNa, tena na bhavati yathoktadoSaprasaGgaH? ityAha- dhvnisNketvrnnrityaadi| adarzanAditi anupalabdheH / adRzyatvenAbhimatatvAcca // 2708 // etadeva jJAnaM hItyAdinA darzayati jJAnaM hi vyaktirityAhastajjJAnaM na ca vidyte| tato nirarthikaivAsya vyaGgekasyApi klpnaa||2709|| syAdetat, 'bhAsamAno na lakSyate' ityetadasiddham, tathA hi-pUrvapUrvavarNAhitasaMskArA' yAmAvRttasaMskAraparipAkAyAM buddhau zabdo'kalaH pratibhAsata eva? ityAha "nAdenAhitabIjAyAmantyena dhvaninA sh| AvRttaparipAkAyAM buddhau shbdo'vbhaaste"||2710|| (vA0 pa0 1.84) : ityetadapi tenAtra nirnimittaM prklpitm| tasyAmapi na zabdo'nyo bhAsamAno hi lkssyte||2711|| AvRttaH saJjAtaH sarvabuddhyAhitaH saMskAraparipAko yasyAM buddhau sA tthoktaa| nirnimittamiti / varNA eva hi yathAnubhavaM pazcAt saGkalanApratyayena smArtevasIyanta itybhipraayH| tathA hi-naivAntyavarNapratipatterUya'manyamakalaM zabdAtmAnamupalakSayAmaH; nApi svayamayaM vaktA vibhAvayati / kevalamevaM yadi syAt sAdhu me syAditi kalyANakAmatAmUDhamatirantyAyAM buddhau samAptakAlaH zabdo bhAtIti svaprAyate // 2710-2711 // ___ evaM tAvannityapakSe duussnnmuktm| idAnIM nityAnityapakSayorapi sAdhAraNaM dUSaNamanavayavapakSe prAha janyatAM vyajyatAM vApi dhvanibhiH kramabhAvibhiH / ye'pi sphoTasya manyante kramasteSAM virudhyte||2712|| na hi krameNa yujyate jAtivyaktI nirNshke| ekarUpAbahirbhAvAt te syAtAM sarvathaiva hi // 2713 // [G.723 ] vaibhASikA hi kecit padakAryAbhidhAnena vAkyasphoTamanityatvAjanyaM pratipannAH / niraMzakaiti niravayave vstuni| ekarUpAbahirbhAvAditi / ekasmAd rUpAjjJAtAd, vyaktAdvA1-1. ca -jai0| 2. 0rtyaayaaN-paa0| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 tattvasaMgrahe 'jAtAvyaktAbhimatasyApi ruupsyaabhirbhaavaat| te jAtivyaktI sarvasyaiva syaataam| tatazca zeSavarNAdiprayogavaiyarthyaM syAt / / 2712-2713 / / sAvayapakSe'pi dUSaNamAha sAMzatve'pi yathA varNAH krameNa prtipaadkaaH| sphoTAMzA api kiM naivaM kimadRSTAH prklpitaaH||2714|| te hi sphoTAMzAH pratyekamanarthakA vA syuH? sArthakA vA? prathame pakSe kramabhAvitvAd vrnnaatmvdprtipaadktvprsnggH| kalpitaM ca vAcakatvaM syAt; atAdrUpye taadruupyaat| tathA hi-arthavAnekAtmA vAkyamucyate, nAvayavAH svayamanarthakAH, teSu sa AtmA kalpanAropita: syAt, mANavakAdiSu siNhtaadivt| sati ca kalpite vAcakatve varaM varNabhAgA eva santu vAcakAH, kimadRSTAH sphoTAMzAH kalpyanta iti / atha' sArthakatvaM tadA'nekakalpanA nirrthikaa| tathA hi-parisamAptArthaM zabdarUpaM vAkyamucyate, pratyekaM cedarthavanto'vayavAH syuH, tadA tAvantyeva tAni vAkyAni jAtAnIti naiko'nekAvayavAtmA sidhyti| ekAvayavapratipattau ca satyAM vAkyArthapratipattiprasaGgaH / yathoktam "pratyekaM sArthakatve'pi mithyaa'nektvklpnaa| . ekAvayavagatyA ca . vAkyArthapratipad bhavet // " (pra0 vA0 2.249-50) iti // 2714 // yaduktam- 'nahi krameNa yujyate jAtivyaktI niraMzake' iti (tattva0 2713) iti, atra parasya parihAramAzaGkate jAtau vyaktau kRtAyAM cedekena dhvaninA skRt| nitarAM vyaktisiddhayarthaM varNAnanyAn pryunyjte||2715|| yadyapyekena dhvaninA jAtiH, vyaktirvA sarvAtmanA'sphoTasya kRtA, tathApi nottaradhvani prayogavaiyarthyam, tasya spssttvyktyrthtvaat| tathA hi thoka eva puna:punarAvartyamAno [ G. 7241 vyaktIbhavati, na ca sakRduccAraNAt // 2715 // nanu punaH punarAvRttyA tasya vizeSAntaramAdhIyate, atha ca na punarAvRttervaiyarthyam, evamihApi nottaradhvanivaiyarthyaM bhaviSyati? etadeva darzayati yato duravadhArA'sya prakRtiH sA tathA kRtaa| samAnazaktikairvarNairbhUyo'pi vyajyate paraiH // 2716 // duravadhAreti / avadhArayitumazakyA // 2716 / / tasyaivetyAdinA pratividhatte tasyaivAnyasya vaikasya kiM nAvRttau punaH punH| vyaktirAvarttate tasya nnvevmvishesstH||2717|| nanktyiAmantraNe / tasyaiva-prathamoccaritasya varNasya, anyasya vA-tadantargatasya, kasya1 athsaathktvN-jeN| 2. jnyaataanaati-paa| : nekAnekAvayavAtmA-pA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 615 cidekasya punaH punarAvRttyA kiM nAbhivyaktiH kriyate, na hi tenApAditA satI vyaktirnApAditA bhavet / tathA hi-tavyaktyAvarttanamAtraphalAnyuttarottaravarNoccAraNAni; samAnazaktikatvAt sarveSAm / taccAvarttanamekenaiva punaH punarAvartyamAnena kartuM zakyata iti shessvrnnoccaarnnvaiyrthym| nApyuttarottaravarNAnAM bhinnazaktikatvamabhyupagantavyam; niraMzake vizeSAntarasyAdhAtumazakyatvAd vizeSAntarakaraNAsambhave bhinnazaktikalpanAvaiyarthyaprasaGgAt // 2717 // etacca satAmabhivyaktau sarvaM sambhavet, saiva tu na sambhavatIti darzayannAha viSayendriyasaMskArarUpA vyaktizca vrnnvt| asyApi pratiSeddhavyA tadAbhAse'pi cetsi||2718|| varNavaditi / yathA varNeSu vijJAnajananayogyAyogyasvabhAvavikalpena viSayendriyasaMskArarUpA'bhivyaktirdUSitA, tathehApi dUSaNIyetyarthaH / tadAbhAse'pati sphoTAbhAse'pi / ayaM cAbhyupagamavAdaH / etaduktaM bhavati-yadi hi varNavyatirekeNAparaH sphoTAkhyaH zabdAtmA'vabhAseta, tato'syAbhivyaktiH sambhaved; vyakterupalabdhirUpatvAt, yAvatA nAvabhAsata iti puurvmaaveditm| avabhAsatAM nAma, tathApi prakRtyopalabhyAnupalabhyasvabhAvasyobhayathApyabhivyaktirna yukteti // 2718 // tasmAdityAdinopasaMhRtya vinApi sphoTenArthapratipatterupapattikramaM darzayati tasmAt pratyakSataH pUrvaM kramajJAneSu yat prm| samastavarNavijJAnaM tdrthjnyaankaarnnm||2719 // antyavaNe hi vijJAte srvsNskaarkaaritm| smaraNaM yogapadyena sarvavarNeSu jaayte||2720|| FG.725] nanu ca kramavarttino hi varNAH krameNaiva cAnubhUtAH, yathA vA'nubhavaM ca smaraNam, tat kathaM samastavarNani si smArttajJAnamekaM yujyate sphoTamantareNa, na cAkrame jJAne kramiNAM varNAnAM pratibhAso yuktaH? ityAzaGkayAha- antyavarNe hiityaadi| anainaitadAha-prathamamanubhava:, tatastatsamanantarabhAvIni smaraNAni yathAnubhavaM krameNaiva jAyante, tataH smaraNebhyaH uttarakAlaM yugapat samastavarNAdhyavasAyi samuccayajJAnamaparaM smArttamutpadyate; yathA paridRSTArthAdhyavasAyitvAt // 2719-2720 // etacca sarvavAdinAM prasiddham, na mayaiva kalpitamiti darzayati sarveSu caitadartheSu mAnasaM srvvaadinaam| iSTaM samuccayajJAnaM kramajJAteSu stsvpi||2721|| etaditi samuccayajJAnam / / 2721 // etacca yuktyupetatvAdavazyamabhyupeyamiti darzayati na cet tadabhyupeyeta kramadRSTeSu naiva hi| 1. jai0 pustake dvirAvRtto'yaM paatthH| 2. na c-gaa| 3. styaambhil-gaa| 5. yathAnubhava-pA0, gA0 / 6. jJAte-pA0, gaa0| 7. anenaiva tadAha-pA0, na ca tadAha-gA0 4. yatpadam-pA0, gaa0|| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 tattvasaMgrahe zatAdirUpaM jAyeta tatsamuccayadarzanam // 2722 // ___ yadi hi sarvameva smaraNaM yathAnubhavaM krameNaivaM jAyate, tadA kramAnubhUteSu zatAdiSu yugapacchatAdivikalpo na syaat| zatakoTyAdivikalpAnAM cotpattikAle bhedo na bhavet // 2722 // tenetyupasaMharati tena zrotramanobhyAM syAt kramAd varNeSu ydypi| pUrvajJAnaM parastAt tu yugapat smaraNaM bhvet|| 2723 // yadyevam, samuccayajJAnamevArthapratItihetuH syAt, na te varNAH teSAM ciraniruddhatvAt, na caitadyuktam, yasmAcchabdAdantaramarthapratItirbhavantItyAkumArametat pratItam ? ityAzaGkayAha tadArUDhAstato varNA na duuraarthaavbodhnaat| . zabdAdarthamatistena' lauki kairbhidhiiyte||2724|| [G. 726 ] tasmin samuccayajJAne ArUDhAstadArUDhAH / laukikairiti svArthataddhitavidhAnam // 2724 // nanvevamapi teSAM ciraniruddhatvAdatyantAsattvameveti kathaM tadArohaNaM bhavet ? ityAzaGkayAha AkAravati vijJAne sarvametacca yujyte| nirAkAre kasmAnna yujyate? ityAha - anyathA hi vinaSTAste bhAseran smaraNe kthm||2725|| tatazca yadetat- "antyavarNe hi vijJAte" (zlo0 vA0, spha0 125) ityAdinA kumArilena sphoTavAdinaM prati samuccayajJAnaM varNitam, tadasmanmata eva yujyate; na tu bhavatAM mImAMsakAnAM nirAkAravAdinAM mata ityuktaM bhavati // 2725 // atha varNAstirobhUtavyaktayo viditAH puraa| smaryante'vasthitA eva? na; spaSTAbhaprasaGgataH // 2726 // nanu ca mImAMsakAnAmapi yujyata eva, na hi teSAM matena varNA vinaSTAH, yena na bhAseran, kiM tarhi ? tirobhUtAbhivyaktayaH santyeva? ityetadathetyAdinA''zaGkaya netyAdinA pariharati / yadi hi ta eva varNAH pUrvamanubhUtAH santaH pazcAt tirobhUtavyaktayaH samuccayajJAnena gRhyeran, tadA''tmAnubhavajJAnavat tatsamuccayajJAnaM spaSTAbhaM prAproti; AkArasya bAhyagatatvAt tasya caikruuptvaat| kiJca-yadi tirobhtavyaktayaH, kathaM bhAseran; vykteruplbdhisvbhaavtvaat!|| 2726 // api ca-yadyatItasyAvasthitiH sambhavet, tadaitat syAt; yAvatA'tItasyAvasthityabhAvAdeva na yuktaM tasya pratibhAsanamiti darzayati apAstA ca sthitiH pUrvaM tatsthitau smaraNaM bhvet| varNAnubhavavijJAnakAla evaikahetutaH // 2727 // 1. cotpttikaalo-jai0| 2. 0datha mati0-pA0, gaa0| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 617 pUrvamiti traikaalypriikssaayaam| atraiva bAdhakaM prmaannmaah-ttsthitaavityaadi| varNAnubhavajJAnakAle smaraNotpattiprasaGgo bAdhakaM prmaannm| ekahetuta iti abhinnakAraNatvAt // 2727 // atra zAbdikAzcodayanti-yadyeko nAsti sphoTAkhyaH zabdAtmA, tat kathaM gaurityekAkArA gozabde buddhirbhavatIti? ata Aha gaurityekamatitvaM tu naivaasmaabhirnivaaryte| tadgrAhIkArthatAbhyAM ca zabde syaadektaamtiH||2728|| [G.727 ] ekA matirasyetyekamatiH, tdbhaavstttvm| tdgraaaukaarthtaabhyaaNceti| yayA ekayA buddhyA grAhyastadgrAhyaH, eko'rthaH prayojanaM yasya sa tathoktaH, tadgrAhyazcaikArthazceti dvandvaH, tayorbhAvau tadgrAbaikArthate, tAbhyAmucyate / etadunaM bhavati-ekabuddhigrAhyatvAdekasAsnAdimadarthadyotakatvAccaiko gozabda ucyate iti // 2728 // . ekamatitvaM ca na sarvatra siddhamiti darzayati zaighrayAdalpAntaratvAcca gozabde sA bhvedpi| devadattAdizabdeSu 'spaSTo bhedaH prtiiyte||2729|| shaighyaat-drutoccaarnnaat| alpAntaratvam svlpvicchedtvm| seti ekA mtiH| devadattAdipade tu prativarNaM zAbdadhvanayaH sphuTataraM vicchedena pratIyanta iti pakSaikadezAsiddhamekamatitvam // 2729 // varNotthetyAdinA pramANayati . varNotthA cArthadhIreSA tjjnyaanaanntrodbhvaat| - yedRzI sA tadutthA hi dhUmAdereva vhnidhiiH||2730|| prayogaH-yA buddhiryadvijJAnAntaramudbhAvitA sA tatsamutthitA pAramparyeNa, yathA dhUmAdiliGgajJAnAdvayAdiliGgidhIH / varNavijJAnAnantarabhAvinI cArthadhIriti svabhAvahetuH / kAryatAvyavahArazcAtra sAMdhyate, tena sAdhyasAdhanayorbhedaH // 2730 // asiddhatvamasya pariharannAha- . na vrnnbhinnshbdaabhjnyaanaanntrbhaavinii| arthadhIvidyate tena nAnyaH zabdo'sti vaackH|| 2731 // varNebhyo bhinno yaH zabdAtmA tadAbhaM yajjJAnaM tadanantarabhAvinI na vidyate', kiM tarhi ? vrnnvijnyaanaanntrbhaavinii| ato nAsiddho hetuH / anena copalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhAdabhAvavyavahAro'pi darzitaH // 2731 // nApyanaikAntika iti darzayannAha kAryatAvyagarAGgaM sarvatraiva vinishcitau| . anvayavyatirekau hi vyAptisteneha nizcitA // 2732 // . ... tAbhyAm-pA0, gaa0| 2. svlpaantrtvm-jai0| 3. zAkkanayA-pA0; dhvny:-gaa| 5. 4. yAdRzI-jai0 pustake paatthaa0| 5. bhidyte-jai0| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 tattvasaMgrahe [ G. 728] kAryatAvyavahArasyAGgam= kAraNam / kiM tat ? anvayavyatirekAviti / sAmAnAdhikaraNyena sambandhaH / tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvamAtrameva tatkAryatAvyavahRteraGgam, nAnyat / ataH kAryatAvyavahArasya nimittAntarAsambhavo bAdhakaM pramANamiti siddhA vyAptiH // 2732 // syAdetat-mA bhUt sphoTasya vAcakatvam, varNA eva nityAH santo vAcakA bhaviSyanti, te ca nityAH pratyakSAdipramANataH siddhAH ? ityAha } anityeSveva varNeSu vAcakatve prasAdhite / pratyabhijJAnumAne ca niraste nityasAdhane // 2733 // pratyabhijJA cAnumAnaM ceti pratyabhijJAnumAne / kvacit pratyabhijJAnAnumAnamiti pATha; tatra samAhAradvandvo'pi vidheyaH / sahitazabdalopAd vizeSaNasamAso vA / / 2733 / / 'svavAkyadivirodhazca" (tattva0 2303) ityAdAvAhasvavAkyAdivirodhAnAmajJAnAccodanA kRtA / nityapakSe tu sarve te bhavanti bhavatAM yataH // 2734 // nityA satI na vAg yuktA dyotiketyupapAditam / * 44 AnupUrvyAdyayogena nityaM cAnupalambhanAt // 2735 // sarve ta iti svavAkyAdivirodhAH / AnupUrvyArdIti / Adizabdena krameNa. zrutismRtI gRhyete / tathA hi-nityatvAnna kAlakRtAnupUrvI / nApi dezakRtA; vyApitatvAt / nApyabhivyaktikRtA; abhivyakterapAkRtatvAt / tathA jJAnajanane'pi na nityAnAmupayogo'stIti bahudhA niveditm|| 2734-35 // yaduktam-"vaktavyaM caiSa' kaH zabdaH " ( tattva0 2309) ityAdi / tatrAhadharmabhedavikalpena yA''zrayAsiddhirucyate / sA'numAlakSaNAjJAnAd dharmitvaM bhAsino yataH // 2736 // [ G.729] ya eva vAdiprativAdino pratibhAsavazAd dharmI siddha:, sa eva vizeSavivAdAzrayaH, na tu svecchopakalpita:; tatra vivAdAbhAvAt / na hi svecchoparacittadharmiNi dharmavizeSaM kalpayan kazcinnivAryata iti / bhAsina iti bhAsamAnasya / etadeva darzayati avicAraprasiddho'rtho yo'yaM jJAne'vabhAsate / zanakAderapi proktA tAvanmAtrasya dharmitA // 2737 // tatraiva hi vivAdo 'yaM sampravRttaH pravAdinAm / icchAracitabhede tu na vivAdo'sti kasyacit // 2738 // sugamam // 2736-20138 // avizeSeNa dharmiNi nidiSTe yadvizeSeNa kalpanaM tadetajjAtyuttaramiti darzayannAhaato'vizeSanirdiSTe vizeSeNa vikalpanam / sarvasyaivAnumAnasya pravRttiM pratibAdhate // 2739 // codanAjanitA buddhiH pramANaM doSavarjitaiH / 2. so'numA0 - pA0, gA / 1. caiSa katara :- gA0 / 1. vikalpanaM gA0 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 619 zrutiparIkSA kAraNairjanyamAnatvAdityAdyapi viklpyte||2740|| nityanityArthasambaddhacodanAjanitA mtiH| . pakSazcedAzrayAsiddhiH paraM / prtynussjyte||2741|| nityA cAsau svayam, 'nityena 'cArthenAkRtilakSaNena sambaddheti tathoktA / tayA janitA yA buddhiH sA yadi pakSaH, tadA paraM prati asiddho hetuH // 2739-2741 // yaduktam- "anityatvaM ca nAzitvam" (tattva0 2314) ityAdi, tatrAha tAdavasthyaM ca nityatvaM tdnytvmnitytaa| tAdavasthyanivRttau hi kimvsthitmissyte||2742|| kimavasthitamiSyata iti| avasthAyA avasthAturavyatirekAt, tannivRttau sAmarthyAt tasyApi nivRttiH / anyathA yadekayogakSemaM na bhavati, tat kathaM tatsvabhAvaM yuktamiti bhAvaH // 2742 // yaduktam- 'kevalaindriyakatve ca' (ttattva0 2316) ityAdi, tatrAha kevalaindriyakatve ca hetAvatra prklpite| - jAtyA bAdhitayA pUrvaM vyabhicAro na gmyte||2743|| pUrvamiti sAmAnyaparIkSAyAm // 2743 / / yadi nAma jAtyA vyabhicAro nAsti, tathApi sandigdhavyatireko'pyanaikAntika eva?ityAzaGkaya hetoraindriyakatvasya pratibandhamAdarzayannAha . svani sIndriyajJAnaheturaindriyako bhvet| na ca nitye'sti hetutvamiti taddhi prsaadhitm|| 2744 // [G.730] svanirbhAsina indriyajJAnasya heturartha aindriyaka ucyate, nityasya ca kramayogapadyAbhyAM nArthakriyA yukteti siddhaH pratibandhaH / / 2744 // 'kAryA caindriyakatvAdau" (tattva0 2319) ityAdAvAha * sarveSAM ca prasiddheyamIdagarthasya hetutaa| .. dhUmAdAvapi sarvatra vikalpo'yaM smo'nythaa||2745|| IdRk cAsAvarthazceti tthoktH| IdRgiti avicaarrmnniiyH| anyathA dhUmAdAvapi vikalpaH zakyate kartum-kimeko dhUmo liGgatvenopAttaH, Ahosvit vijJAnaprakRtikAlAdipariNAmaH, kiM vA'vayavI paramANubhirArabdhaH; anArabdho vA - "ityAdivikalpe'nyatarasiddhatAdidoSaH syAt // 2745 / / 'prayatnAnantarajJAnaM kRtakAnityasAdhanam' (tattva0 2321) ityatrAha - prayatnAnantarajJAnakAryArambhakatA na c| . pratisaGkhyAnirodhAdeH na siddhA sAMvRtasya nH||2746|| 1-1. nityamevArthena- pA0 gaa0| 2. pA0 pustake naasti| 3. tAdavasthyAnivRto-gA0. pA0 / 4. 0shngkyte-jai0| 5. caindriyakatve'pi-jai0 6. kimaindriyako-pA0, gaa0| . . 7-7. vetyAdi:0-gA0/ viklpo0-paa0| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 tattvasaMgrahe prayatnAnantarajJAnabhavaM kAryaM tasyArambhakatA pratisaGkhyAdinirodhAdena siddheti sambandhaH / yadi hi sautrAntikanayena pratisaGkhyAnirodhAdinA vyabhicAra udbhAvyate, tadA na siddho vyabhicAraH, teSAM matena pratisaGkhyAnirodhAdeH sNvRtisttvaat| na ca sAMvRtaM kasyacit kAryasyArambhakaM yuktam tllkssnnhaaniprsnggaat| tathA hi-yadarthakriyAkAri tadeva paramArthaH; tadanyattu saMvRtisatiti paramArthasaMvRtisatorlakSaNam / / 2746 / / . atha vaibhASikamatena vyabhicAraH, tatrApi yAdRzo bhavatA nAzAdyAtmako varNita: pratisaGkhyAnirodhAdiH, tAdRgvaibhASikairneSTa ityAdarzayati na ca nAzAtmakAviSTau nirodhau saashrvairytH|.. "pratisaGkhyAnirodho yo visaMyogaH pRthak pRthak // 2747 // utpAdAtyantavighno'nyo nirodho'prtisngkhyyaa"| . __ (abhi0 ko0 1.6) tasmAdajJAnasiddhAntA: plavante'lIkamAninaH / / 2748 // nirodhviti| prtisngkhyaa'prtisngkhyaanirodhau| kIdRzau nAmeSTau? ityAha- sAzravairyata iti| saklezairvastubhiryo vibhAgaH sa pratisaGkhyayA prajJayA prAyata iti kRtvA [ G. 731] pratisaGkhyAnirodha ucyate,, sa ca pratisaMyogidravyaM bhinnaH, ata evAha-pRthak pRthgiti| yAvanti hi saMyogidravyANi tAvanti visaMyogadravyANIti siddhaantaat| apratisaGkhyAnirodhastu-anAgatAnAM dharmANAmutpAdasyAtyantavighnabhUto dharmo visaMyogAdanyo yaH sa ucyte| sa ca na pratisaGkhyayA labhyate, kiM tarhi ? pratyayavaikalyAt / ato'pratisaGkhyAnirodha ucyate / yathoktam-- ___ "pratisaGkhyAnirodhoM yo visaMyogaH pRthak pRthak / ___utpAdAtyantavighno'nyo nirodho'prtisngkhyyaa||" (abhi0 ko 1.6) iti // 2747-2748 // bhavennAma nAsvabhAvau, tathApi na vyabhicAra ityAdarzayannAhaM nAsvabhAvAt khanAzau ca prytnaanntriiyko| kapAlAlokarAzyAdi tthaajnyaannibndhnm|| 2749 // prayatnAnantarIyakaviti / neti sambandhaH / kutaH? asvabhAvAt / tathA hi-vastusattApratiSedhamAtraM nAzaH, AkAzaM na spraSTavyAbhAvamAtram, tatazcaitau khanAzau dvAvapi ni:svabhAvau, tat kathamanayoH prayatnAnantarIyakatA bhavet; svabhAvasyaivArthakriyAkAritvAt ! kimidAnIM tarhi vinAzAdivijJAnanibandhanam ? ityAha- kpaaletyaadi| AlokarAzi: AlokasaGghAtaH / Adizabdena tamorAzigrahaNam // 2749 // yaduktam- "avizeSe'pi nAnityaM na nityaM vastu tanmama" (tattva0 2332) ityAdi, tatrAha _ ekasyArthasvabhAvasya parikSiptAd dviruuptaa| 1. 0dajJAta0-pA0, gA0/ Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 621 aMzastasmAnna jAtyAkhyo nityo'tra ghaTate ghtte||2750|| "anityatA vikalpyaivam" (tattva0 2334) ityAdAvAha tAdavasthyapratikSepamAtraM caanitytepsitaa| sAdhyatvena pradIpAdistatrodAharaNaM sphuttm||2751|| tAdavasthyapratiSedhamAtramevAnityatA sAdhyatveneSTA, tatrApi pradIpa udAharaNaM sAdhyAnvitamastyeveti kutaH sAdhyahInatA dRssttaantsy!|| 2751 // jvAlAderatyAdinA paramatena pradIpAderapi dRSTAntasya sAdhyahInatAmAzaGkate jvAlAderapi nAzitvaM na tvasiddhaM prtikssnnm| laghavo'vayavAstatra yAnti dezAntaraM laghu // 2752 // prabhUtaM vartidezaM hi tejastiSThati pinndditm| tatra yAvad vrajatyUcaM tAvajvAleti gmyte||2753|| tato'pi yadapakramya yAti tat syAt prbhaatmkm| tataH paraM tu yad yAti. tat saukssyaanaavdhaaryte||2754|| [ G. 732] tatra hi jvAlAderavayavAH zIghraM zIghraM dezAntaraM vrajanti, na tu pratikSaNavizarArava: // 2752-2754 // atha yugapat kasmAt sarve na visarpanti? ityAha- . uttarAvayavai ruddhamArge pUrve na yAnti c| yathottare vimuJcanti pUrve yAnti tathA tthaa||2755|| nanu yadi prasarpaNadharmANaste tatsamIpavarti tRNatUlAdi kiM na dahanti? ityAha saMkrAntAvapi naiteSAM tRNAdau vRttisambhavaH / saMhatAvasthAyAmeva labdhavRttayo bhavanti, na tu viprakIrNAvasthAyAmiti bhaavH|| tadetadityAdinA pratividhatte... tadetat kalpanAmAtraM pramANAnabhidhAnataH // 2756 // satyAmapi cAsyAM kalpanAyAM na sAdhyavikalatA dRssttaantsy| tathA hi-taadvsthyprtissedhmaatrmnitytaasaadhytvenessttetyuktm| tacca tAdavasthyaM pradIpAdau nAstyeveti kutaH saadhyvikltaa!|| 2756 // tathApyabhyupagamya doSamAha kiJcAvyAhatazaktInAM tRnntuulaadisnggtau|| dAhavRttiprasaGgo'yaM pUrvavanna nivrttte||2757|| avyAhatazaktInamiti jvaalaadyvyvaanaam| pUrvavaditi saMhatAvasthAdavizeSAt / / atha vizeSo'bhyupagamyate, tadA nityatvahAniprasaGgo durnivAra:? iti darzayati anyathA nityarUpA sA teSu syAt kIdRzI tv| zaktAzaktasvabhAvasya yadA bhedo vyavasthitaH // 2758 // 1. asaMstasmAtra- jai0 pustake pAThA0 / 2. vrajatpUrva- pA0 / 3. vizaraNA:- gaa0| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 tattvasaMgrahe subodham / / 2758 // [G.733) yaduktam- "sambandhAkaraNanyAyAdvaktavyA vAkyanityatA" iti (tattva0 2338), tatrAha sambandhasya ca nityatvaM pratiSiddhaM purA ttH| sambandhAkaraNanyAyAnna yuktA vaakynitytaa|| 2759 // . bhavanmatena vAkyameva na sambhavati yasya tvayA nityatvaM prasAdhyate?-iti manyamAno vAkyaM vicArayannAha katamasya ca vAkyasya nitytvmupgmyte| varNamAtrAtmano varNakramasyAtha vibhedinaH // 2760 // kadAcid varNamAtramevAviziSTaM vAkyaM syAt, yadvA-varNA eva viziSTAH kramavarttino vAkyam, atha vA- varNebhyo bhedinaH sphoTAkhyasya vAkyatvam-iti pakSatrayam / / 2760 / / tatrAdye pakSe doSamAha varNAnAM kramazUnyAnAM vAcakatvaM na vidyte|| nAtaste tAdRzA vAkyaM kramo'pyeSAM na vidyte|| 2761 // vyApternityatayA caitro dezakAlakramo na hi| lipivat phalapuSpAdibhedavaccopapadyate // 2762 // svAbhAvike krame caiSAM sara ityeva smbhvet| na' punA' rasa ityAdiH sthitakramavirodhataH // 2763 // sthitA rephAdayazcAnte naivaanykrmyoginH| jAyante vAyuto varNA nityaikatvena varNitAH // 2764 // anyathA pratyabhijJAnaM nitytvaiktvsaadhnm| vyabhicAri tvayaivoktaM bhaved bhede'pi vrtnaat|| 2765 // dvitIye'pi pakSe prAha-kramo'pyeSAM na vidyata iti / tathA hi-dvividha eva bhAvAnAM kramaH-dezakRto vA pipIlikAlipyakSarAdivat, kAlakRto vA yathA biijaangkrkaannddpusspphlaadiinaam| na tAvadAdyaH kramo varNAnAM sambhavati; vyApteH, sarvagatatvAd varNAnAm / na hyAkAzavat sakaladezAvaSTambhenAvasthitasya dezavicchedakRtaH kramo [ G.735 / yuktaH; srvessaameknbhodeshaavsthaanaat| nApi kAlakRtaH; nityatvena sarveSAM smkaaltvaat| kiJca-puruSakRto vA kramo bhavet ? svAbhAviko vA? na tAvat puruSakRta iSTaH; vedasya pauruSeyatvaprasaGgAt, tatpratiSedhasyaiva ca sAdhayitumiSTatvAt / atha svAbhAvikaH? tadA sara satyeva nityaM bhavet, na kadAcid sa iti / na cApi pratipadaM bhinnA varNAH' ityabhyupeyam; pratyabhijJayA nityaikatvena varNAnAM siddhatvAt / anyathA pratyabhijJAnaM vyabhicAri syAt / / 2761-2765 / / 1. kiM kdaa0-gaa| 2-2. na tu syAd-pA0, gA0 / 3-3. pATho'yaM pA0. gA0 pustkyonaasti| 4-4. varNAnAM nityatvasya-pA0, gA0 / 5. ito'gre- 'tatpratiSedhasyaiva ca sAdhayitamiSTatvAt'- iti pA0 gA0 pustakayoH prasaGgaviruddhaH pATho dRshyte| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA athApi syAt, abhivyaktikramastarhi vAkyaM bhaviSyati ? ityAha na ca vyaktikramo vAkyaM nitye vyaktiniSedhanAt / vAkyasyAyogatastasmAnnityatvaM nopapadyate // 2766 // ca - zabdAnnApi varNebhyo bhinnaM sphoTAkhyaM vAkyamiti sUcayati / tasya mImAMsakaireva nirastatvAditi bhAvaH / nitye vyaktiniSedhanAditi / nityasya vyakterniSiddhatvAdityarthaH // 2766 // yaduktam- " dRSTArthavyavahAratvAt " ( tattva0 2338) ityAdi, tatrAha - yathA vRddhyAdayaH zabdA icchAviracitArthakAH / svargayAgAdayaH zabdAH sambhAvyante tathaiva ca // 2767 // cotpAdyakathArUpanATakAkhyAyikAdiSu / na nityaH zabdArthasambandho vAstavo'sti vivakSitaH // 2678 // yathA vRddhyAdayaityAdi / icchayA racito'rtho yeSAM te tathoktAH / utpAdyA=svayamapUrvaiva puruSeNa yA kathA mahAzvetAdikA, saiva rUpam = svabhAvo yeSAM nATakAkhyAyikAdInAM te tathoktAH / na ca teSu nityaH zabdArthasambandho'sti vivakSitaH zaktilakSaNaH, tadvad vede'pi sambhAvyata iti bhAvaH // 2767-2768 // tatrApItyAdinA paramatena dRSTAntAsiddhimAzaGkate-- 623 tatrApi zaktinityatvaM niyogasya tvanityatA / tadgatA cedanityatvAcchaktau bhrAntiH pravarttate / / 2769 // tatrApyutpAdyakathAdiSu nityA zaktiriSTaiva; kintvasatyevArthe yo niyogaH puruSaiH kriyate, so'nityaH, tadvazAdeva nityAyAM zaktau pratItivibhramo bhavati, tasmAdasiddho dRSTAnta iti // * nanvityAdinA pratividhatte nanu bAhyo na tatrAsti vyaktiH kvArthe prakalpyate / * vikalpapratibimbe cet tadvad vede'pi zaGkayate // 2770 // [G. 735] bAhya iti / mahAzvetAdirarthaH // 2770 / / yaduktam tatrAha "svargayAdisambandhaH kena dRSTo hyatIndriyaH " (tattva0 2339) ityAdi, atIndriyArthasambandhAM ko vA zaktiM prapadyate / nAto vede niyogo'pi narAyattaH prakalpyate // 2771 / / vRddhebhyo na ca tadbodhaste'pi hyajJAH svataH sthitAH / sambhAvyA pratipattistu vyAkhyAnAt puruSAzrayAt // 2772 // anenaitadAha - svayameva bhavatA sAmarthyAd darzitam, yathA - yo'yaM vedArthapratyayo bhavati sa puruSAzrayAd vyAkhyAnAdeveti / tathA hi- prakRtyaiva tAvat" pUrvA' zaktiratIndriyArthAzritA, tatazcAtIndriyAyAM zaktau na puruSakRto niyogaH zabdasya sambhavati / nApi vRddhebhyastasyAH 1. vAkyatA0 - pA0, gA0 / 2. zabdanityatvaM- jai0 pustake pAThA0 / 4. mahAzvetAdityartha:- pA0, mahAzvetAdirityartha:- gA0 / 3-3. tadrazAdeva nityAyAM zakto- pA0. gaa| 5-5. tAvadapUrve - gAH / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 tattvasaMgrahe pratItiH sambhavati; tenAM sarveSAmevAnabhijJatvAt, andhAnAmiva vacanAd ruupvishessprtiitiH| tasmAt sAmarthyAdiyamarthapratItiH puruSavyAkhyAnAdevAvatiSThate; gatyantarAbhAvAditi // 27712772 // nanktyiAdinA parazcodayati nanu paryanuyogo'yaM kRtake'pyAgame smH| na tatra zraddhayA vRtterarthasaMzayato'pi vaa||2773|| nanvayaM samAna:1 pauruSeyeSvapyAgameSu prsnggH| tathA hi-kimidAnIntanA parokSadezikAnAM buddhadivacanAnAmarthaM yathAbhiprAyaM pratiyanti, Ahosvid vipryymiti| na takretyAdinA prtividhtte| tatreti puruSe / tadiSTe heyAditattve sopAye purussaarthopyogini| tathA hi-yatra nyAyamevAnupAlayanta saugatAH sudhiyaH pravarttante, na prvaadmaatrenn| zraddhayeti / abhisampratyayena yuktinidhyAnajena nizcayeneti yaavt| pramANasiddha evArthe'bhisampratyayasya yujymaantvaat| nAnyatra; tatra saMzayAnativRtteH / arthasaMzayato'pi veti| atyantaparokSe'rthe svrgdevtaapuurvaadau| tathA hi-tatra pauruSeye vAkye puruSasya svAbhiprAyakathanenAviparItasampradAyasambhavAcchrotRparamparayA cAvicchinnaH sampradAyaH samyak sambhAvyate / na tvevamapauruSeye; ttropdessttrbhaavaat| [G. 736] kiJca-upadeSTA kRpayA lokapratyAyanAya' bruvANo lokasaGketamevAnusRtya brUta' iti tato lokaprasiddharapi tadarthasiddhiH sambhavet / na tvapauruSeyANAm; tatra kasyacit samIhAbhAvAt // 2773 // yadyevam, yena kenacidAgamena kiM na bhavAn pravarttate, sandehasya sarvatra tulyatvAt ?ityetaccodyanirAkaraNAyedamAha pratyekSaNAnumAnena vizuddha viSaye sti| yatra pratyakSAnumAbhyAmabhimatasyArthasya tathAbhAvo na virudhyate, tena pravarttamAnaH zobheta satyapi saMzaye, na tu yatrAnyathAbhAvastatra; dRSTapramANoparodhitAnarthasaMzayasyodbhUtatvAt / yadyevam, vede'pyanenaiva nyAyena pravRttirbhaviSyati? ityAha nanvevaM vaidike zabde sa svayampratyayo yataH // 2774 // svayampratyaya iti| svata eva pramANabhUta ityarthaH / ato na pramANena parIkSya tataH pravRttiryuktA; parataH prAmANyaprasaGgAt / na cApi tasya viSayAd vizuddhiH sambhavati / tathA hi- apracyutAnutpannapUrvApararUpaH pumAnanukrameNa kartA karmaphalAnAM ca bhoktA vede ptthyte| sa cAyukta ityaaveditmaatmpriikssaayaam| tathA sAmAnyAdInyapratyakSANyapi pratyakSatveneSTAni, tathA krameNa janmastinivRttayo'sambhavinyo'pi bhAvAnAM nirdiSTAH, tathA'nAdheyavizeSasya prAgakartuH parApekSayA janakatvam, tathA niSpannasya parAzrayeNa sthitirakAryasyApyupadiSTA, tathA . 1. sAmAnya:- pA0. gA0 / 2-2. pauruSeye, adRSTe- m0| 3. arthsNshyto-jai0|| 4. kriyyaa-paa0| 5. lokprtyyney-paa0| 6. kurvANo-- pA0 / 7. kRt-paa0| 8. na hovaM-pA0, gaa0| 10. pumAnu0-pA0. jai| 9.9. digyavizaddhi-pA0, gA0/ Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 625 zrutiparIkSA kAraNAd vinAza:--ityAdikaM bahuvidhaM prmaannviruddhmuplbhyte| tatkathaM prekSAvatastathAbhUtenAgamena pravRttiH syAt ! / / 2774 // * yadapyaparaM kumArilena sambandhanityatvasAdhanAya sAdhanamuktam, tasyotpAdyakathArUpanATakAdinA'naikAntikatvamiti darzayati utpAdyArthakathAdharmamanAlocya samaM shrutau| evaM cedamasambaddhaM prairtropvrnnitm||2775 / / utpAdyo'rtho yasyAH kathAyAH sA tathoktA, utpAdyArthA cAsau ceti vigrahaH / tasya dharma icchaavircitaarthtvm|| 2775 // kiM tadupavarNitam ? ityAha. "zabdArthAnAditAM muktvA smbndhaanaadikaarnnm| na syAdanyadato vede sambandhAdi na vidyate // 2776 / / upAyarahitatvena smbndhaakrnnaanumaa| anAkhyAnAnumAnaM tu dRSTenaiva virudhyate // 2777 // [G. 737] zabdo varNasvabhAvaH, tasyArthaH sAmAnyam, tayoranAditvAt sambandho'pi zaktilakSaNo'nAdireva, zakterbhAvAvyatirekAditi bhaavH| tathA sambandhakaraNasyopAyAbhAvena sambandhAkaraNamanumIyate / prayogaH-yo yatkaraNopAyarahitaH sa na taM karoti, yathA-avidyamAnamRtpiNDadaNDacakrasalilasUtrAdikAraNakalApaH kulAlo ghaTam / sambandhakaraNopAyarahitAzca sarvapuruSA iti vyApakaviruddhopalabdhiH / na cAsiddha hetuH; zrotuH kartuM ca sambandhaM vaktA kaM pratipadyatAm' (tattva0 2256) ityAdinA sarvapuruSANAmupAyarahitatvasya pratipAditatvAt / yadyevam, kAraNavatsambandhAkhyAnAbhAvAnumAnaprasaGgaH? ityAjhyAha- anAkhyAnAnumAnaM tktyiaadi| anAkhyAnAnumAne hetoH 'upAyarahitatvAt' ityasyAsiddhiH / / 2776-2777 // vRddhAnAmityAdinA tAmevAsiddhiM darzayati vRddhAnAM dRzyamAnA ca pratipattiH punaH punH| upAya iti taddhAnirasiddhA'vagamaM prti||2778 // (tho vA0, sa0 pa0 136-39) .yeyaM vRddhAnAM sambandhapratItiH punaH punadRzyate, sa eva sambandhakathanopAyaH / na hyapratipadya parasmai kthyitumiishH| taddhAnirita upAyahAniH ! avagamaM prati sambandhAvabodhaM prti|| ityetaddha tyAdinA dUSaNamAha ityetaddhi bhavet sarvaM yadi vedaarthnishcyH| vRddhebhyo'pyavisaMvAdI siddhaH syAdanyathA kSatiH // 2779 // yaduktam - 'zabdArthAnAditAm' (tattva0 2776) ityAdi, tatra yadi nityatvaM zabdArthayoranAditvamabhipretam, tadasiddham; vyApinaH kSaNabhaGgasya prtipaadittvaat| atha 1. virudhyatAm-pA0, gaa0| 2-2. kartuzca- pA0. gaa0| 3. moshte-gaa| 4. yanna cadityuktam- jai: pA. pustake naasti| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 tattvasaMgrahe kAryakAraNaparamparAyAH, tadAnaikAntikatvaM viruddhatvaM ca; sambandhibhyaH sambandhasyAvyatirekAt tadvadanityatvaprasaGgAt / yaccoktam-"upAyarahitatvena' (tattva0 2777) iti, tadapyasiddham; yato bhede'pi prakRtyA cakSurAdivadekAkArapratyavamarzajanane samarthAH kecidarthA iti prtipaaditm| , tatazca vaktRzrotrorekArthAdhyavasAyI pratyayaH sa svakaraNe'bhyupAya ityabhiprAyaH / yadapyucyate"vRddhAnAM dRzyamAnA ca pratipattiH" (tattva0 2778) iti, tatrApyuktam- | G. 738] "vRddhebhyo na ca tadbodhaste'pi hyajJAH svataH sthitAH" (tattva0 2772) iti| anyathA ksstiriti| yadi vRddhAH svayamajJA api santaH sambandha pratipadyante-itISyate, tadA dRSTavirodho'ndhasyeva rUpadarzanapratijJAyA ityarthaH / / 2779 // yaduktam- "saGghAtatvasya vaktavyamIdRzaM prati sAdhanam" (tattva0 2340) ityatrAha siddhasarvopasaMhAravyAptitvAnna smbhvi| saGghAtatvAdiliGgasya kiJcana prtisaadhnm|| 2780 // .... siddhA sarvopasaMhAravyAptiryasya tat tathoktam, tadbhAvaH tttvm| anena vastubala- ' pravRttatvamasya pratipAdayati; anyasya sarvopasaMhAreNa vyaaptysiddheH| na ca vastubalapravRtte'numAne pratisAdhanasambhavaH; vastUnAM svabhAvAnyathAtvasya krtumshkytvaat| nApi parasparaviruddhasvabhAvadvayasyaikatra sambhavaH, ekatvahAniprasaGgAt // 2780 // tAmeva sarvopasaMhAreNa vyAptisiddhiM darzayannAha- .. sArthakAH pravibhaktArthA vishissttkrmyoginH| padavAkyasamUhAkhyA varNA eva tathoditAH // 2781 // sArthakapravibhaktArthaviziSTakramayogitA / niSiddhA pauruSeyatve vyAmiravyAhatA ttH|| 2782 // tatheti saMhatatvenoditAH / apauruSeyatve tu varNAnAM sarvametadanupapannamiti pUrvaM prtipaaditm| ato vyAptisiddhiH / / 2781-2782 / / nanu ca "vedAdhyayanavAcyatvAt' (tattva0 2341) ityasyApi hetoAptiH sarvopasaMhAreNa siddhaiva, tathA hi-vedAnAM karttA na kadAcidapyupalabhyate? ityAzaGkayAha vedAdhyayanavAcyatve na tvevaM vyaaptinishcyH| . sandigdhavyatirekitvaM vyaktaM tenAtra sAdhane // 2783 // na tvevamiti / yathA sngghaattvsy| yato na saGghAtatvasya sAdhyaviparyaye vyatirekitvaM sandigdham, asya tu sandigdham // 2783 // etadeva pratipAdayati tathAvidhe krame kArye narAzaktau ca nishcye| siddhe vyAptiriheyaM ca nizcetuM naiva shkyte||2784|| [G.739] tathAvidha iti "svargakAmo'gniSTomena yajeta" ityAdike / evambhUtaM varNakramaM yadi kartuM sarvanarANAmazaktinizcitA bhavet, tadA vyAptinizcayo bhavet; yAvatA saiva nizcetumasarvavidA na zakyata iti darzayati Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____627 627 zrutiparIkSA samastanaradharmANAM pratyakSIkaraNe sti| syAdeva nizcayo'yaM ca srvjnysyoppdyte||2785 // ayaM ceti nizcayaH // 2784-2785 // nanu ca dharmAdyupadezadurbhaNatvAdInAM vedadharmANAM pauruSeyeSu vAkyeSvadarzanAd vedasya pauruSeyatvamasambhAvyameva, tatkathaM sandigdhAsiddhatA syAt ? ityAzaGkayAha sambhAvyate ca vedasya vispaSTaM paurusseytaa| kAmamithyAkriyAprANihiMsA'satyAbhidhA tthaa||2786|| durbhaNatvAnudAttatvakliSTatvAzravyatAdayaH / vedadharmA hi dRzyante naastikaadivcssvpi||2787|| evaM manyate-yadi nAmAdarzanam, tathApyadarzanamAtrasyApramANatvAt sandigdhAsiddhataiva, kadAcit kvacit puruSAstathAvidhAnAM vedadharmANAM karttAro bhveyuriti| na cAdarzanamAtra siddham; kAmamithyAcArAdyupadezAdervedadharmasya nAstikAdivacaneSvapi drshnaat| kAmamithyAkriyAkAmamithyAcAraH / mAtrAdyabhigamanamiti yAvat / tasyopadezo gosvaadau| yathoktam- 'upahA udakaM cUSati tRNAni chinatti upaiti mAtaramuta svagotrAm' ( ) ityaadi| upaheti yajamAnaH / azvameghAdau prANivadhopadezaH / yathoktam "bahunAni niyujyante pazUnAM mdhyme'hni| azvamedhasya vacanAdUnAni pshubhistubhiH"|| ( ) iti| asatyam-mRSAvAdaH, tadapyupadiSTam / yathoktam"na narmayuktaM hyanRtaM hinasti na strISu rAjan na vivaahkaale|| prANAtyaye sarvadhanApahAre . paJcAnRtAnyAhurapAtakAni // " ( ) iti / eSAM kAmamithyAcArAdInAm, abhidhA-abhidhAnam / vedadharmA nAstikAdivacassvapi dRzyanta iti sambandhaH / tatheti smuccye| durbhaNatvam durabhidhAnam, anudAttatvam-manojJatvam, kliSTam vyvhitm| Amandrairindra haribhiryAhi mayUraromabhiH' ( R0 3. 45.1 ) ityaadivt| atra hi- 'A mandraiH' ityayaM 'yAhi' ityanena vyavahitena smbdhyte| AyAhItyarthaH / ashrvytaa-shrutidurbhgtaa| Adizabdena padavicchedaplutodAttAdiparigrahaH / viSApagamabhUtyAdi yacca kiJcit smiikssyte| satyaM tad vainateyAdimantravAde'pi dRshyte||2788|| vissaapgmbhuutyaadti| viSApagame bhUti: sAmarthyam, prabhAva [G.740] iti yaavt| atha vA- bhUtizceti samAsaH / "bhUtirvibhUtiraizvaryam" (ama0 ko0 1.1.36) iti yaavt| Adizabdena bhUtagrahAdyAvezavazIkaraNAbhicArAdayo gRhynte| satyamiti avisNvaadi| vainateyAdI tyAdizabdena bauddhAdimantravAdaparigrahaH // 2786-2788 // 'bhArate'pi bhavedevam" (tattva0 2345) ityAdAvAha kiJcAmunA prakAreNa pauruSeyaM na kinycn| 1. 0tyayaM Ai-1101 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 tattvasaMgrahe zakyaM saugatamapyevamanumAtuM vaco yataH // 2789 // __ evmnumaatumiti| saugatapravacanAdhyayanaM prathamAbhihitaM sajAtIyAdhyayanapUrvakam; saugatAdhyayanavAcyatvAt, adhunAdhyayanaM ytheti|| 2789 // yadyevam, kathaM tarhi tatsaugataM setsyati? ityAha tadabhivyaktarUpatvAt tadIyaM ca tducyte| kartusmRtizca tatrApi bhavatvarthanibandhanA // 2790 // parairevaM na ceSTaM cet tulye nyAye na kiM mtm| mA bhUd vaivaM parasyeSTiAyAt tvAzaGkayate tthaa|| 2791 // tena-sugatenAbhivyaktaM rUpam svabhAvo yasya tat tathA, tdbhaavstttvm| atrApi saugateyA kartRsmRtistvarthavAdanibandhanA zakyate vyaakhyaatum| tathA hi- atrApi karotiH smaraNArthaH kiM na vyAkhyAyate ! syAdetat-na hi bauddhairevamiSTam, yenaivaM sAdhyeta? ityAhatulye nyAye na kiMmatamiti / yadyayamartho yuktyupetaH syAt, tadA kimiti bauddhonAbhyupagacchet, na hi. nyAyopapanne'rthe prekSAvato'nabhyupagamo yuktH| mA bhUd bauddhasya. prekSAvato'bhyupagamaH, tathApi nyAyAdevamApadyate bhavata iti brUmahe // 2790-2791 // "sarvadA caiva puruSAH praayennaanRtvaadinH| yathAdyatve na vishrmbhstthaatiitaarthkiirtne"||2792|| ' (zo0 vA0, co0 sU0 144) ityetena tvaduktena nyAyena ca na sidhyti| kartA kazcit kvacid granthe svAM kRtiM kthynnpi|| 2793 // tatazcApauruSeyeSu satyAzA tyjytaamiym| vedArthaviparItA hi teSvarthAH prtipaaditaaH||2794|| ityeteneti / "sarvadA ca" ityAdinAnantaroktena / syAdetad, bhavatu [G.741] sarveSAmapauruSeyatA? ityAha-tatazcetyAdi / tatazcApauruSeyatvaM satyArthaM na sidhyet; saugatAdivacanenAnaikAntikatvAditi bhAvaH / tathA hi-vedArthaviparItA nairAtmyAdayo bhavanmatenApramANopapannAsteSu saugatAdiSu vacaneSu nirdiSTAH, tathA vaidikA api sambhAvyeran / / 2792-2794 // evaM tAvadanaikAntikatvaM pratipAditam, idAnImiSTavighAtakAditvAd viruddhatvamasya pratipAdayannAha api cAnAditA sidhyedevaM naanrsNshryH| tasmAdakRtakatve vA syaadnyo'pyaagmo'kRtH|| 2795 // ___ tathA hi-apauruSeyatvamasya sAdhayitumiSTam, tacca na sidhyati', kiM tarhi ? anAditvamAtramaniSTameva sidhyati / syAdetat-anAditve siddhe sAmarthyAdakRtakatvaM sidhyatyeva, na hi 1 pthmaabhmtN-gaa| 2. tatrApi-pA0, gaa0| 2.maapaahaate-paalgaa| 4. siddham-- pA0, gaa0|| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA 629 kRtakasyAnAditvaM yujyate tat ? ityAha- tsmaadityaadi| tasmAdanAditvAd yadyakRtakatvaM syAt, tadA pArasIkAdivyavahArasyApi syAt / / 2795 // etadeva darzayati tathA hi pArasIkAdivyavahArAH eraashryaaH| nAstikAnAM ca siddhAntaH parasaMskArabhAvikaH // 2796 // parAzrayAiti / parapuruSasaMskAreNa pravRttA ityarthaH / parasaMskArabhAvikaiti / parasaMskAreNa bhAvaH, sa yasyAsti sa tathoktaH / parasaMskAreNa vA bhavituM zIlamasyeti parasaMskArabhAvI, tataH svArthe ko vidheyaH / tathA hi-ye'pi tAvat svapratibhAracitasaGketAH siddhAntAH, teSAmapi yathAzrutArthavikalpavazenaiva pravRtteH parasaMskArabalenaiva pravRttiH prAgeva prAyeNa, tathA darzanavRttAnAM lokavyavahArANAm // 2796 // bhavatu sarveSAmapauruSeyatvamiti ced? ityAha- . IdRzyakRtakatve ca kaH siddhe'pi gunnstv| avaitathyanimittaM hi yatno'yaM bhvto'khilH||2797|| IdRzi-sambhavadvitathArthe / / 2797 // . . "atItAnAgatau kAlau" (tattva0 2343) ityAdAvAha kAlatvapuruSatvAdau sndigdhvytirekitaa| pUrvavat krnnaashktenraannaamprsaadhnaat|| 2798 // vyaktezca pratiSiddhatvAd vaktA kartava gmytaam| * tatprayogadvaye'pyuktaM sAdhyazUnyaM nidrshnm|| 2799 // [ G. 742] sarveSAM hi narANAM karaNAzaktiprasAdhanaM viparyaye hetorbAdhakaM pramANam, tasya cAnupadarzanAt sarvahetUnAM sAdhyaviparyaye vyatirekaH sandigdha itynaikaantiktaa| puurvvditi| vedaadhyynvaacytvsaadhnvt| sAdhyazUnyaM nidrshnmiti| vartamAnakAlavat prAkRtanaravadityetat // 2798-2799 // . 'atazca gamyatAm' (tattva0 2345) ityAdAvAha naropadezApekSatvAt kRtakasya ca saadhnaat| svArthe vakAnapekSatvaM dharmidRSTAntayorna c||2800|| dharmidRSTAntayoriti / sAdhyadharmiNi, dRSTAntadharmiNi cetyarthaH // 2800 // "tatkRtaH pratyayaH samyak" (tattva0 2346) ityAdAvAha nityatve'ste ca vAkyasya dhrmidRssttaantyorpi| nityavAkyodbhavatvasya spaSTAsiddhiH prtiiyte||2801|| itthaM cApauruSeyatve codanAyA anishcite| sandigdhAsiddhatA doSaH pazcimeSvapi hetussu||2802|| atrApi hetorasiddhatA, dRSTAntasya ca sAdhyavikalatA puurvvt| dharmidRSTAntayoriti 1. yadyatkRtakatvaM-pA0, gaa0| 2. syAdeva- gaa0| 3. paropadezA0- jai0 pustake pAThA0 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 tattvasaMgrahe saptamI 'nityavAkyodbhavatvasya' ityetadapekSA / vAkyasyeti nityatve' ityetadapekSA smbndhsssstthii| nityavAkyodbhavatvasyeti asiddhyapekSA sssstthii| pshcimessviti| "doSavarjitaiH kAraNairjanyamAnatvAt" (tattva0 2347) ityAdiSu ca // 2801-2802 // anAptApraNItoktijanyatvAd, bAdhavarjanAdityanayostu hetvornizcitaivAsiddhateti darzayanAha bAdhyate ca zrutiH spaSTa kSaNabhaGge prsaadhite| nityA tAvat svarUpeNa tatkRtAto matiH kutH||2803|| nityA tAvat svarUpeNeti bAdhyata iti smbndhH| etaduktaM bhavati-spaSTaM hi [G.743] hetubalapravRttAnumAnataH sarvapadArthavyApini kSaNabhaMGge prasAdhiteM sali yeyaM nityatvenAbhyupagatA zrutiH sA tAvadbAdhyata iti svruupgrhnnmbhidheyvydaasaarthm| tatkRtA'to matiH kutaH iti / naivetyarthaH / etena 'anAptApraNItoktijanyatvAt' ityetasyAzrayAsiddhatoktA // 'bAdhavarjanAt' ityetasya ca svarUpo'siddhatAM nizcitAM darzayannAMha-- __ na hi zIryata ityuktaH puruSazca shrutaavlm| . purastasyoditA bAdhA suvyaktA tdsiddhtaa||2804|| "azIryo'yaM na hi zIryate", "avinAzI vA are ayamAtmA" (bR0 u0 4.5.1514) iti vede ptthyte| asya ca puruSasya AtmanaH, pura:=pUrvaM nairAtmyasiddhau, baadhoktaa| ato nishcitmsiddhtvmsy| nanu ca-'codaneti kriyAyAH pravartakaM vacanamAhuH' (mI0, da0, zA0 bhA0 1.1.2) iti vacanAd vaidikaikadezavizeSa eva codanocyate, na tu sarvo vedaH, codanAjanitA buddhi:3 pkssiikRtaa| na tasyAnyArthasya vedasya bAdhAyAmapi na codanAyA bAdheti hetoH siddhireva? naiSa doSaH; codanAgrahaNena kvacit sarvameva vaidikaM vAkyamucyate, na tu sarvadA prvrtkmev| anyathA "na hiMsyAd bhUtAni" ityetad vAkyaM codanA na syAt; aprvrtktvaat| yathoktaM bhASye- "ubhayamiha codanayA lakSyate-artho'narthazca" (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.2) iti, tadapi viruddhyet| na hi codanA'narthe pravarttayati, yena tathA'nartho lakSyata iti syAt / kiJca yadetadaparamuktaM bhASye- "viplavate khalvapi kazcit puruSakRtAd vacanAt pratyayaH, na tu vedavacanasya mithyAvasAye kiJcana pramANamasti" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.2) iti; asya tAvad bAdhanAccodanAyAmapi bAdhA sambhAvyamAnA duvAraiva / tathA hi kumArilenoktam"akartRkatvasiddhyA ca hetutvaM sAdhayiSyate'' (zo0 vA0, co0 sU0 186) iti // 2804 // yadA cAkartakasyApi nityapuruSAdiviSayasya vedavacaso bAdhA parisphuTA samIkSyate, 'tadA "agrihotrAt svargo bhavati" ityAdAvapi bAdhAzaGkA duAraiveti sphuTA tAvat sandigdhAsiddhatA puurvoktaiv| ata eva punarnirvartya sandigdhAsiddhatAmeva draDhayannAha. pA. pustake naasti| 2. tasya-pA0 gaa0| 3. tu buddhi:-gaa| ) tasmAdanyA-pA. gA. 5. asya nityasya- gaa0| . 6. yathA-pA0, gaa0| 8. vA zaGkA-pA0: saashngkaa-gaa| jathA-pAra gA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutiparIkSA karAmalakavad yasya dezakAlanarAntaram / pratyakSaM tatra tenAyaM bAdhAbhAvo'vasIyate // 2805 // tatreti dezakAlanarAntare / tatra yaduktam- " na caiSa dezAntare kAlAntare vA viparyeti tasmAdavitathaH "" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.2) iti, tadanena dUSitaM bhavati // 2803 - 2805 // yaduktam-"tasmAdAlokavat" (tattva0 2350) iti, atrAhanarAvijJAtarUpArthe tamobhUte tataH sthite / vede'nurAgo mandAnAM svAcAre pArasIkavat // 2806 // avijJAtatadarthAzca pApaniSyandayogataH / tathaivAmI pravarttante prANihiMsAdikalmaSe // 2807 // [G.744] rUpam=svarUpam, arthaH = abhidheyaH, narAvijJAtau rUpArthAvasyeti vigrahaH / tatra rUpamavijJAtam; kimayameva varNaH, athAnyo vizeSa eva varNakramaH, uta na- iti svataH paratazca nizcayAyogAt / evamarthe'pyanizcayoM draSTavyaH / tatazca tamobhUte - nishcyaabhaavenaanaalokbhuuttvaat| tathaiveti' / pArasIkAdivaDDhosevAdiSu' / pApam = pUrvapApAbhyAsavAsanA, tanniSyandaH 3 // / 2806 - 2807 // yaduktamAdau - " avazyaM dharmAdharmArthibhiH puruSaiH prekSAvadbhizcodanaiva pramANatvenAzrayaNIyA" iti, tatrAha - dharmaM prati na siddhAtazcodanAnAM pramANatA / svato'nyebhyazca mandebhyastadarthAnavadhAraNAt // 2808 // 631 dharmagrahaNamupalakSaNam, adharmo'pi grahItavyaH // 2808 // yadyevam; kastarhi dharmAdivyavasthAzrayaH ? ityAha * jJAnAlokavyapAstAntastamorAziH pumAnataH / zrutyarthAnAM viviktAnAmupadezakRdiSyatAm // 2809 // antastamaH=kliSTAkliSTamajJAnam, jJAnAlokena vyapAstaH- dhvasto 'ntastamorAziryena sa tathoktaH / viviktAnAmiti / anavadyAnAm = sudhInAm, pazuvadhakAmamithyAcArAdikalaGkAna - ngkitaanaamityrthH| upadezakRdiSyatAmiti / evaM hi tadapauruSeyatvaM prakalpitaM sArthakaM bhavatIti bhAva:; anyathA hi tasminnavijJAtArthe tadapArthakameva syAt / anenaitaduktaM bhavati-yo'yaM svataH pramANyAbhyupagamo bhavatAm, sa na vinA sarvajJena yukta ityato'vazyaM so'bhyupagantavyaH; anyathA tatra prAmANyAsiddhiriti pratipAditatvAt / tatazca taduktameva varaM vacanaM dharmAdi- samAzrayo'stu, kimaparamapramANopapannApauruSeyatvakalpanayA ! yaccoktam-yogipratyakSasamAdhigamyo'pi dharmAdirna bhavatIti, tadapi zeSavadanumAnena yoginaH pazcAt sAdhayiSyamANatvAditi bhAvaH // 2809 // iti zrutiparIkSA // 1- 1. pA0 gA0 pustakayornAsti / 4. zuddhAnAm- gA0 / 2. pA0 pustake nAsti / 5. doSavat, anumAnena gA0 / 3. 0 tathaiveti, pArasIkAdivat pA0, gA0 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. svataHprAmANyaparIkSA evamityAdinAbhUyaH svatantrazrutini:saGgatvameva prakArAntareNa samarthayate evaM ca pauruSeyatve vedaanaamuppaadite| "svataH prAmANyamapyeSAM prtikssiptmytntH||2810|| svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gRhytaam| (no0 vA0, co0 47) ityetasya ca vAkyasya bhavadbhiH ko'rtha issyte?|| 2811 // [G. 745] tathA hi-zruteH prAmANyaM yathA syAditi manyamAnAH "sAmAnyena sarvapramANAnAM svata:prAmANyamaprAmANyaM tu parataH" ityaahujaiminiiyaaH| parataH kila prAmANye'navasthAdidoSaprasaGgAt pramANetaravyavasthocchedaH syAt / tathA hi-catvAraH pakSAH sambhavanti-kadAcidubhe api prAmANyApramANye svata eveti prathamaH, kadAcidaparata eveti dvitIyaH, prAmANyaM parato'prAmANyaM tu svata eveti tRtIyaH, etadviparyayazcaturthaH / tatra na tAvadAdyaH pakSaH, tathA hi-ekavyaktyAdhAraM vA tadubhayaM syAd ? vyaktibhedena vA? na tAvaMdekasyAM vyaktI parasparaparihArasthitalakSaNayoH prAmANyetaradharmayoH sambhavaH; virodhaat| nApi vyaktibhedena; niyamakAraNAbhAvAnizcayahetvasambhavAccAsaGkIrNapramANApramANavyavasthAnAbhAvaprasaGgAt / tathA hi-dvayorapi svAtantryAd idaM pramANameveti niyamo na syAt / bAdhasAmAnyena ca dvayorapi tirohitabhedatvAd, anyasya cAvadhAraNakAraNasyAnabhyupagamAd vibhAgenAparijJAnAd-idaM pramANamapramANamiti vyavasthA na syAt / nApi dvitIya: pakSaH; prAgubhayasvabhAvarahitasya jJAnasya ni:svbhaavtvprsnggaat| na hi paraspara-parihArasthitalakSaNayoH prAmANyetarayorabhAve rUpAntaramasya shkymvdhaaryitumitysNshy-msyaanupaakhytvmaapdyte| Aha ca "svatastAvad dvayaM nAsti virodhAt parato na c| ni:svabhAvatvamevaM hi jJAnarUpe prasajyate // vijJAnavyaktibhedena bhveccedviruddhtaa| tathApyanyAnapekSatve kiM va neti nirUpyate // " iti| (zrI0 vA0, co0 sU0 35, 37) nApi tRtIyaH pakSaH; anvsthaadossaat| tathA hi-na tAvat parato'pramANabhUtAt prAmANyamAzaMsanIyam; tasya svymevaaprmaanntvaat| nApi pramANabhUtAt; tasyApi tulyaparyanuyogena prt:praamaannyaashNsaayaamnvsthaaprsnggaat| tatazcaikapramANavyaktivyavasthApanAya pramANaparamparAmanusarataH sakalameva puruSAyuSamupayujyeta / tasmAd gatyantarAmbhavAt svataH sarvapramANAnAM prAmANyam, parato'prAmANyamiti gRhytaam| tatra prayoga:-ye yadbhAvaniyatAste taM prati na paramapekSante, ythaa''kaashmmuurtttvaay| pramANabhAvaniyatAzca vivAdAspadIbhUtA vijJAnAdaya iti vyApakaviruddhopalabdhiH / na cAsyA'naikAntikatvam, svato'sambhavino dharmasya pareNAdhAtumaza1. gamyatAm-ityapi paatthH| 2-2. 0dubhe'pi-pA0, gaa0| 3. zakyate- pA0, gA0 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataH prAmANyaparIkSA 633 kyatvAdAkAzasyeva mUrttatvam / yadAha - " na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate" (tattva0 2812) iti // 2810-2811 // atra svata ityAdinA tucchaM pratijJArthaM sambhAvaya~stadvicAradvareNa dUSaNamArabhate / [G.746] ko'rtha iSyate ? - iti prazne, para Aha meyabodhAdike zaktisteSAM svAbhAvikI sthitA / na hi svato'satI zaktiH kartumanyena' pAryate // 2812 // yadi jJAnaM pramANam, tadA tasya meyabodhe prameyaparicchede svAbhAvikI zaktiH; arthaparicchedakatvAjjJAnasya / atha cakSurAdIni ? tadA teSAM yathArthajJAnajanane codanAyA atIndriyArthAdhigame svata eva zaktiH - ityetadAdizabdena saMgRhItam / atraiva tAvat para upapattimAhana hItyAdi // 2812 // etadeva darzayannAha - anapekSatvamevaikaM prAmANyasya nibandhanam / tadeva hi vinAzyeta sApekSatve samAzrite // 2813 // prAmANyasyeti prAmANyavyavasthAnasya / tadeva hIti prAmANyam; vyApaka nivRttau vyApyasyAnavasthAnAt // 2813 // syAdetat-vinAzyatAM nAma, ko doSaH ? ityAha ko hi mUlaharaM pakSaM nyAyavadyAdhyavasyati ! yena tatsiddhyupAryo'pi svoktyaivAsya vinazyati // 2814 // mUlam= prAmANyam, tacca sApekSatvenApahriyate; tasya tadvyApakaviruddhatvAt / tathA hinirapekSatvena prAmANyaM vyAptam, tacca kathaM svavyApakaviruddhe sApekSatve satyavasthAM labheta ! yenetyAdinA prAmANyasyAnapekSatvena prAptiM darzayati- yeneti / yasmAdityarthaH // 2814 // kathaM vinazyati ? ityAha - sApekSaM hi pramANatvaM na vyasthApyate kvacit / anavasthitahetuzca kaH sAdhyaM sAdhayiSyati ! // 2815 // na vyavasthApyata iti / anavasthA syAt / bhavatvanasthAdoSa: ? ityAha- anavasthita ityaadi| anavasthitaH=aparinizcato heturyasya vAdinaH sa tathoktaH / etaduktaM bhavati - jJAto hi jJApako vyApyamarthaM jJApayati, na sattAmAtreNa; tatazca vAdI svayameva vAdapratipannaH kathaM parapratipAdanAya sAdhanamupAdAsyate ! // 2815 // ityevamityAdinA dUSaNamArabhate ityevamiSyate'rthazcennanu cAvyatirekiNI / zaktiH sarvapadArthAnAM purastAdupapAditA // 2816 // [ G.747] taMtra svAbhAvikIti ko'rtho'bhipretaH ? kiM nityatvena nirhetukatvAt svAbhAvikI; AhosvidanityA'pi satI svahetubhyo jJAnAnAM svabhAvaniSpattikAla eva bhavati, na tUttarakAlaM 11. 0dupayujyate-- pA0, gA0 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 hetvantareNAdhIyate ? iti kRtvA svAbhAvikIti vikalpadvayam ! tatra na tAvadAdyo vikalpaH, tathA hi- sA vyatiriktA vA bhaved, avyatiriktA vA, yadvA ubhayAnubhayasvabhAvA - iti catvAraH pakSAH // 2816 // tatra na tAvadAdyaH; sambandhAsiddheH padArthasyAkArakatvaprasaGgAccetyAdinA sarvapadArthAnAmavyatiriktaiva zaktiriti bahuzaH pratipAditatvAt / etadeva sUcayannAha - iSTakAryasamarthaM hi svarUpaM zaktirucyate / tattvasaMgrahe tasya bhAvAtmanAbhAve' bhAvo na syAt sakArakaH // 2817 // kAryakaraNasamarthA hi svabhAvazaktiH, tasya ca svabhAvasya bhAvAtmatAyA abhAve sati sa bhAvaH kArako na syAt; tatazcAsyAvastutvaprasaGga iti bhAvaH // 2817 // * athAvyatirikteti pakSaH ? tadA svAbhAvikI na syAt; arthasya hetubalabhAvitvenAnityatvAt tadavyatiriktAyA api zakterhetubalabhAvitvenAnityatAprasaGgAt; anyathA hi bhinnayogakSematvAdabhedo na syAt / etadevAha sA cAnityedRzI zaktiH svahetubalabhAvinI / svAbhAvikI pramANAnAM yuSmAbhiH kathamiSyate // 2818 // kiJca-pramANAnAM zaktyavyatirekAcchaMktisvarUpavannityatvAhetutvaprasaGga iti darzayannAha svAbhAvikyAM hi zaktau syAnnityatA hetutAtha vA / pramANAnAM ca tAdAtmyAnnityatAhetute dhruvam // 2819 // tatazca ko doSa: ? ityAha sadAbhAvo'tha vA'bhAvo'hetutve'pyanapekSaNAt / ataH kAryaM tadAyattaM kAdAcitkaM na yujyate // 2820 / / [G.748] ahetutve sadAbhAvo'bhAvo vA / nityatve tu sadAbhAvo'nuktaH ' siddha eveti noktaH / aparamapi prasaGgamAha-- ata ityAdi / tadAyattamiti pramANAyattam / etena yathAyogaM pratyakSAnumAnavirodhI pratijJAyA darzitau // 2820 // dRzyate ca pramANAnAM svarUpaM kAryameva ca / kAdAcitkamataH zaktiryuktA svAbhAvikI na vaH // 2821 // tathA hi- pramANAnAM svarUpaM kAdAcitkaM pratyakSata eva siddham / anumAnato'pi kAryakramato'numitam, tatazca tasya nityatvAbhyupagamaH sphuTatarameva pramANAbhyAM bAdhyata iti // 2821 // pramANAnAmityAdinA parasya yathoktaprasaGgadvayasamarthanoyapAmazaGkate - pramANAnAM svarUpaM ced vyaJjakairvyaktamIkSate / pratyayAntarasApekSaM kAryamArabhate ca tat // 2822 // 3. rvyaktA pA0 gA0 / 1. 0tmatAbhAve - pA0, gA0 / 4. 0 dvayasamAdhAnopA0 - gA0 / 2. 0 nu.... - pA0; 0 nukto'pi gA0 / 5. 0 vyaktimaznute pA0, gA0 / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 635 yadA hi vyaJjakaiH pramANasvarUpaM vyajyate, tadA tadupalabhyate, nAnyadeti / tena satyapi nityatve na sarvadopalabdhiprasaGgaH / nApi kAryasya sadA sadbhAvaprasaGgaH; kAraNAntarApekSasya kAryArambhakatvAbhyupagamAt, na kevalasya / tena kAraNAntarasannidhAnAsannidhAnAbhyAM kAryasya kAdAcitkatA bhavatIti bhAvaH // 2822 // vyaktItyAdinA pratividhatte vyaktihetvantarApekSe vyaste nityasya vstunH| tasmAt tadrUpakAryANAM nityaM syAdupalambhanam // 2823 // vyaktizca hetvantarApekSA ceti vyktihetvntraapeksse| pUrvaM hi zrutiparIkSAyAM vistareNa vyaktirnityasya nirastA / hetvantarApekSA cAnupakAryasyAyukteti prtipaaditm| tadrUpakAryANAmiti / teSAm=pramANAnAm / rUpakAryANi-rUpam=svabhAvaH / ubhayapakSastu virodhAd yathoktapakSadvayabhAvidoSaprasaGgAnna yuktaH / nApyanubhayapakSaH, parasparavyavacchedarUpANAmekaniSedhasyAparavidhinAntarIyakatvAnna tadAnImeva vihitasya niSedho yuktaH; ekatra vidhipratiSedhayorvirodhAditi bhaavH| sphaTataratvAd dUSaNasyaitantroktam / 2823 // idAnImantimaM pakSatrayamabhyupagamya dUSaNamAha pRthaktvamubhayAtmatvaM vA'stu zaktestathApi tat / jJAnaM nityaM bhavedeva nityazaktyA hi saGgatam // 2824 // pRthaktvam vytirekpkssH| ubhyaatmkgrhnnmuplkssnnm| anubhayAtmakapakSAGgIkAro'pi draSTavyaH / ydvaa-tsyaapyubhyruupprtissedhsvbhaavtyobhyaatmktvmstyev| asmin pakSatraye'pi nityayA zaktyA jJAnasya sambandhAnityatvaM syAt // 2824 // [G.749] katham? ityAha.: anyathA hi na nityA syaadekruupaasmnvyaat| kadAcit sA hi sambaddhA tajjJAnena na caanydaa|| 2825 // -- anyathA hi yadi zaktisambaddhaM jJAnamanityaM bhavet, tadA zakternityatvaM na praapnoti| kutaH? ekruupaasmnvyaat| ekasvabhAvAnugamAbhAvAdityarthaH / tamevaikarUpAsamanvayaM drshytikdaacidityaadi| anitye hi vijJAne sati zaktestajjJAnasambandhAsambaddhasvabhAvadvayaM syAt / na caikasya parasparaviruddhasvabhAvadvayasambhavo yuktaH; ekatvahAniprasaGgAt, bhedavyavahArocchedApattezca // 2825 // dvitIyaM vikalpamadhikRtyAha atha zaktiH svahetubhyaH pramANAnAM prjaayte| jAtAnAM tu svahetubhyo nAnyairAdhIyate punaH // 2826 // tadatretyAdinA siddhasAdhyatAM pakSadoSamAha tadatra na vivAdo naH ko hyanaMzasya vastunaH / svahetoUpajAtasya zaktiM pazcAt prakalpayet! / / 2827 // 1. kevalamasya-pA0, gA0/ Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 tattvasaMgrahe yannAmottarakAlaM hi rUpamAdhIyate paraiH / tadbhAvAntarameveti na tasyAtmApadizyate // 28028 // tathA hi-sthirAsthirasvabhAvabhedena dviprakArasyApi padArthasya niraMzatvAt sarvAtmanA pariniSpatte!ttarakAlaM pratyayAntareNAtmabhUtA zaktirAdhAtuM paaryte| AdhAne vArthAntarakaraNameva syAt, na tu svbhaavbhuutshktyaadhaanm| bhAvasvabhAvAnabhyupagame vA zakterbhAvasyAkArakatvaprasaGga ityuktam // 2827-2828 // syAdetat-mA bhUdanaMzasya vastuna uttarakAlaM zaktyAdhAnam, sAMzasya kasmAnna bhavati? ityAha viruddhadharmasaGgo hi vastUnAM bhinntoditaa|.. taniSpattAvaniSpatteH zaktAvapi sa vidyate // 2829 // sa vidyata iti viruddhadharmaprasaGgaH / / 2829 // . asthire tu bhAve vizeSeNa dUSaNamAha sAdhitakSaNabhaGgAzca sarve'rthA iti teSu n| / pratyayAntaramAdhAtuM zaktiM kiJcana shktimt|| 2830 // na hi teSAmavasthAna parastAdasti yena te| pratyayAntarataH zaktiM labheran kutracit phle||2831|| [G.750] kutracit phala iti arthanizcayAdau / zeSaM subodham // 2830-2831 // syAdetat-yadi bhavatAM na vivAdaH, kathaM tarhi parataHprAmANyamabhyupagatam ? ityata Aha etAvat tu vadantyatra sudhiyaH saugatA ime| jJAne kvacit sthitApyeSA na boddhaM zakyate svataH // 2832 // boddhamiti nishcetum| svata iti vijJAnasvarUpAdanubhavamAtrAdanapekSitottarakAlabhAvikAryasaMvAdAt / / 2832 / / syAdetat-vijJAnAvyatirekAcchaktervijJAnagrahaNe sApi gRhItaiva, tat kathaM boddha na zakyate? ityAha yathAvasthitavijJeyavastubodhAptizaktatAm / ko nAmAnubhavAtmatvAnizcetuM kevalAt prbhuH|| 2833 // bodhazcAptizca bodhAptI, yathAvasthitasya vijJeyasya vastuno ye bodhAptI, tatra-tadviSaye, zaktateti vigrhH| kevlaaditi| sambandhAdikAraNaguNaparijJAnAnapekSAt / / 2833 / / kasmAna prabhuH? ityAha apramANe'pi yenaitat keshpaashaadidrshne| vidyate'nubhavAtmatvaM vispaSTAkArabhAsini / / 2834 // . 3. zaktaM-pA0, gaa0| 1. 0rAtmopadizyate-pA0, gaa0| 4-4. ityarthaH nishcyaadau-jai0| 2. zakterakArakatva0-pA0, gA0 5.0zaktitAm-jai0/ Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 637 kezapAzAdidarzana iti| keshonnddukaadidrshne| anenaitadAha-yadyapyanubhUtA zaktiH, tathApyapramANasArUpyAd bhrAntenizcetuM na zakyate, vissaadishktivt| na hyanubhava eva kevalo nizcayahetuH; anysyaapybhyaasaaderpekssnnaat| yatra hyaMze bhrAntinimittena na guNAntaramAropyate, tatraiva nizcayaH // 2834 // kutastarhi sA nizcetavyA'? ityAha tasmAdarthakriyAjJAnamanyad vA smpekssyte| nizcayAyaiva na tvasyA AdhAnAya viSAdivat // 2835 // anyadveti hetushuddhijnyaanm| na tvasyA AdhAnAyeti / anyadapekSata iti sambandhaH / asyA iti zakteH / nizcayasya puruSAdhAratvAt tadutpattaye yuktA kAraNAntarApekSA, [G.751] na tvAdhAnAya; tasya zaktyAdhAratvAt, zaktezca sahabhAvaniSpattau niSpannatvAditi bhAvaH // 2835 // yathA hItyAdinA viSAdivaditi dRSTAntaM vyAcaSTe yathA hi viSamadyAdestadanyasamatekSaNAt / phalAnantaratAbhAvAccaitadAtmAvinizcaye // 2836 // mUsveidapralApAditatphalotpattinizcaye / tAdAtmyaM gamyate'pyevaM jJAne tcchktinishcyH|| 2837 // tdnysmtekssnnaaditi| tasmAdviSAderanyannAgarapAnakAdi, tena samatA-sArUpyam, tasyA IkSaNamiti vigrhH| phlaanntrtaabhaavditi| phalaM mUrchAdi, tasyAnantaratAyA abhAvAditi vigrahaH / anantaraM phalAbhAvAditi yaavt| etadAtmAvinizcaya iti vissaadyaatmaavinishcye| tAdAtmyamiti vissaadisvbhaavtvm| tacchaktinizcayaiti yathAvasthitajJeyavastubodhAptinizcayaH // 2836-2837 // svavacanavirodhaM pratijhAyAH pratipAdayannAha * kriJcAvivAdamevedaM prAmANyaM shktilkssnnm| * . pramANAntaranizcayamityevaM hi tvayoditam // 2838 // zaktayaH sarvabhAvAnAM kaaryaaaapttisaadhnaa| * ityarthApattitaH siddhaM na siddhaM parataH katham ! // 2839 // na siddhaM parata: kamiti / siddhameva; arthApatteH pramANAntaratvAditi bhAvaH // 28382839 // yaduktam-"tadeva hi vinAzyeta" (tattva0 2813) iti, tasyAnaikAntikatvaM pratipAdayannAha . niSpAnnAnaMzarUpasya prAmANyasya svhetutH| tadevaM na vinAzAptirnizcaye'nyavyapekSaNAt // 2840 // etadeva spaSTayannAha . na tatsvabhAvaniSpattyai prmaantrmpekssyte| 1. nishcitvyaa-gaa0| 2. nizcaya:- maa0| 3. viSAdAdyAtmAvinizcaya:- gA0 / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 tattvasaMgrahe tadrUpanizcayArthaM tu pratipattAvapekSyate // 2841 // [G.752] syAdetat-yadi bhavatAM jJAnApekSayA parataHprAmANyaM sAdhyate, tadAsmAkamapi siddhsaadhytaa| tathA hi-jJAnamapyarthApattitastAvat siddhamiSyate, kimaGga punaH tacchaktirUpaM prAmANyam ? arthanizcayalakSaNe svakArye tu karttavye jJAnaM nApekSata iti svatastaducyata iti? tadetadasamyak; prAmANyanizcayamantareNa svaarthnishcysyaivaasmbhvaat| saMzayAdiviSayIkRtasya ca kathaM kArye nirapekSatA, pramANAntaragrahaNApekSAyAM vA kathaM svapakSe anavasthA na syAditi yatkiJcidetat // 2841 // kiJphetyAdinA hetostadbhAvaniyatatvAdityetasyAnaikAntikatAmudbhAvayati kiJcAprAmANyamapyevaM svata eva prsjyte| .. na hi svato'satastasya kutazcidapi sambhavaH // 2842 // anapekSatvamevaikamaprAmANyanibandhanam / ' ityAdyatrApi niHzeSamabhidhAtuM' hi shkyte||2843|| visaMvAdanasAmarthya nizcayaM tu ythaa'nytH|| tathA saMvAdasAmarthya sarvathAta: samaM dvym||2444|| tataH ko'tizayo dRSTaH prAmANyasya vipryyaat| yena svatastadeveSTaM prtstvprmaanntaa|| 2845 // tathA saMvAdasAmarthya nizcayamanyata iti vrttte| samaM dvayamiti pramANam, apramANaM c| viparyayAditi apraamaannyaat| yo'pi manyate-"na nityatvAcchaktInAM svAbhAvikatvam, nApi svahetubhya evotpatteruttarakAlaM kAraNAntarAnapekSaNAt, kiM tarhi ? svabhAvata eva bhAvAnAM pratiniyatarUpAH zaktayaH samudbhavantIti svAbhAvikatvamAsAm / tathA hi-yadeva svAtmani rUpamasti kAraNAnAm, tadeva taiH kArye samAdhIyate, yathA kapAlairupajanyamAne ghaTe rUpAdayaH svaguNadvAreNaiva prArabhyante, udakAdyAharaNazaktistu tairAtmanyavidyamAnatvAnnAdhIyate ghaTe, svata eva tu sA tasya prAdurbhavati, tathA jJAne'pi tatkAraNairindriyAdibhirarthaparicchedazaktirAtmanyavidyamAnatvAnnAdhIyate, svata eva sA tasya bhvtiiti| ataH svAbhAvikI zaktiH" iti, tasyApyetat pralApamAtram; anena nyAyenAprAmANyasyApi svata eva prsnggaat| tathA hi-tadapi viparItArthaparicchedAdizaktilakSaNam, na ca nayanAdInAM tthaavidhshktiyogo'stiiti| kiJca-yadyAtmanyavidyamAnaM rUpaM kAraNairnAdhIyate kArye, tadA kathamindriyAdayo jJAne' rUpatAmAtmanyasatImAdadhati vijnyaane| 6athAvidyamAnApi [G.753] sA tairAdhIyate? arthaparicchedazaktiM kiM nAdadhIran ! na hi tadAdhAne teSAM kazcit prtiroddhaa| kiJca-yadi tAvadavyatirekiNyaH zaktayo bhAvAdabhyupagamyante, tadA bhAvasvarUpavat tAsAmapi hetupratibaddhairAtmasthitiriti kutaH svAbhAvikatvamAsAm ! atha vyatirekiNyaH, tadA 1. 0 pttdpe0-0| 2-2. ityAdyaM vaapyni-paa0,gaa0| 3. nizcayaM- paa0,gaa0| 4. nizcayama- pA0, gA0 / 5. jJAnena- gaa0| 6. tathA0-pA0: ythaa0-gaa| 7. tA0-gA0 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 639 svayameva bhAvAnna svAzrayaistAsAM sambandhaH sidhyati; teSAM tadanupakArakatvAt / na cAnupakAraka Azrayo yuktaH; atiprsnggaat| . kiJca-animittAH svAtantryeNaitA bhavantyo na deshkaalniymmpekssern| tathA hiyasya kiJcit kvacidAyattamanAyattaM vA bhUtvopalIyate, na vA yat punaranAyattaM svAtantryeNa pravRttam, tatkimiti kadAcit kvacid virmet| tatazca pratiniyatazaktiyogitA bhAvAnAM na syAt; anyathA sarvasya sarvatropayogaH syaaditi| anye tu manyante-"tatkAryadarzanamAzrityedamucyate-'svata: sarvapramANAnAm' ityAdi; yataH sarva eva bhAvAH santa eva kAraNaiH kriyante kaaryotpaadniymaat| na hyasanto vyomakusumAdayaH kvacidapi zakyante kartum, sikatAsu vA tailm| asata utpattau sarvasyAsattve'tizayAbhAvAt sarvadA sarvatra cotpattiH syAditi? tadetadayuktam; kAraNavaiyarthyaprasaGgAt / asat tAvad bhavanmate na kiJcit kriyate / sato'pi sarvanirAzaMsatvAnna kiJcit karttavyaMmastIti kiM hi kurvaMstasya tatkArakaM bhavet ! ataH kAryakAraNatvAbhAvaprasaGgaH / abhivyaktiH sataH kriyata iti cet ? na; tasyA api sadasattvena kaarnnvirodhaat| yatastatrApIdaM vikalpadvayamavatarati-kiM sA satI kriyate? AhosvidasatIti? prathame pakSe'tizayAbhAvAt krnnaanuppttirityuktm| ttraapybhivyktyaashrynne'nvsthaaprsnggH| nApi dvitIyaH pakSaH; asataH kriyAnabhyupagamAt / abhyupagame vA bhAvasyApyasataH krnnprsnggaat| . kiJca-arthAntarabhUtA vA bhAvAdabhivyaktiH kriyeta? anarthAntarabhUtA vA? yadyarthAntarabhUtA kriyeta, tadA bhAvasya na kiJcit kRtaM syaat| na hyanyasya karaNe'nyat kRtaM nAma; atiprsnggaat| tatsambandhinyabhivyaktiH kriyata iti cet ? na; anupakAryatayA ttsmbndhitvaasiddheH| upakAre vAbhyupagamyamAne tasyApyarthAntaratve'navasthAprasaGgAt smbndhaasiddhiH| anarthAntaratve'pi kAraNAnAM vaiyarthyaprasaGgaH / bhAvAdevAzrayabhUtAdupakArasvabhAvAyA abhivyakterutpAdAnityAbhivyaktiprasaGgaH; svabhAvasyAbhivyaktikAraNasya sarvadA vidymaantvaat| nApyanupakAryasya parApekSA yukteti pratipAditaM bhudhaa| athAnAntarabhUtAbhivyaktiH kriyata iti pakSaH? so'pyayuktaH; atishyaabhaavaat| tathA hi-anarthAntarabhUtA kriyata iti bhAvasvabhAvaH kriyate-ityuktaM bhvti| tasya ca sattvena sarvanirAzaMsatvAt karaNamayuktamityetadeva [G.754] cintyte| kiJca-abhivyaktivad bhAvasyApyasataH karaNaM syAt; vytirekaat| bhAvasvabhAvavad vAbhivyakterapi satyA eva krnnprsnggH| na caitadapi yuktam; atishyaabhaavaat| anvsthaaprsnggaadityuktm| sadarthaviSaye ca kAraNavyApAra iSyamANe kAraNAnAM kaarykriyaanuprmprsnggH| kiM hi tadopalabhya kAraNAni nivarteran ! kAryasattAmiti cet ? na; bhavanmatyA tasyAH prAgapi bhAvAt / tasmAdasadevotpadyate, yasya kAraNamasti, na vyomakusumAdi; tdutpaadnsmrthkrnnaabhaavaaditi| ataH kAraNazaktipratiniyamAt kAryakAraNabhAvaniyamo bhvissyti| na hi sarvo bhAvaH sarvotpAdanasamartho'GgIkriyate; anAdisvahetuparamparayA sarvabhAvAnAM zakterniyamitatvAt / 4. sAkyamatametat prtiiyte| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 tattvasaMgrahe yadi cAsatprAmANyamanyena kartuM na zakyata iti svatastaducyate ? aprAmANyamapi tamunenaiva nyAyena svata eva prApnotIti ytkinycidett| ___ yo'pi manyate-"prAmANyaM nAma vijJAnasyArthaparicchedotpAdikA zaktiH, zaktizca kSaNikavijJAnAzritatvAt svato'satI na zakyate kartum; kAlatraye'pi tasyAH kriyaamupptteH| tathA hi na tAvat prAgvijJAnotpatteH kriyate, AzritatvAt / na hyAzritasyAzrayAbhAve karaNaM yuktam, yathA-kuDyAbhAve citrasya; anaashrittvprsnggaat| ata eva sahakaraNamapyayuktam; AzritatvAt / na hi kuDyAlekhyayorAzrayAzritayoryugapadArambhaH sambhavati / nApyutpannasya sato vijJAnasya pazcAtkriyate; kSaNikatvAt, tAvatkAlaM sthiterbhaavaat| ataH sarvapramANAnAM svataH prAmANyamucyate'' iti, tadetadasamyak; tathA hi-yattAvaduktam-'arthaparicchedotpAdikA zaktiH prAmANyam' iti, tadasambaddham; arthaparicchedasya jnyaanpryaaytvaat| na ca tadeva jJAnamAzritA satI zaktistasyaivotpAdikA yujyate; anAzritatvaprasaGgAt, samAnakAlaM ca kaarykaarnnbhaavaadupptteH| ... yaccoktam-'AzritatvAt saha prAk na kriyate' iti, tadapyayuktam; avyatirekAdAzritatvAsiddheH / bhAvasvabhAva eva hi viziSTArthakriyAkArI tadbhAvamAtrajijJAsAyAM zaktiriti vyapadizyate, naarthaantrm| arthAntaratve bhAvasyAkArakatvaprasaGgaH sambandhAsiddhizceti nirloThitametad bhudhaa| tasmAt svabhAvabhUtA vijJAnasya zaktirabhinnayogakSematvAd vijJAnasvabhAvavat prAgvijJAnotpatterasatyeva kriyata ityaviruddham / sahaiva ca vijJAnenotpadyata ityapi yuktameva; svabhAvabhUtasya dharmasya bhAvena shaikyogkssemtvaat| .. ___ bhavatu nAma zaktervyatirekaH padArthAt, tathApi sadasatorAzritatvAnupapatterAzritatvamasiddham / tathA hi-sat tAvannAzrayate; tasya sarvAtmanA niSpatternirapekSatvAt / nApi sa tasyA Azrayo yuktaH; tsyaakinycitkrtvaat| [G.755] yathA vindhyo himavataH / sthitistena kriyata iti cet ? na; sthite: sthAturavyatirekAt / sthAtureva hi svabhAvastathA bhedaantrprtikssepennocyte| na ca tenAzrayeNAvAsthAturAtmA kriyata ityakiJcitkara eva! vyatireke'pi sthiteH sthAtu: sthApako'kiJcitkara eva; arthAntarabhUtAyAH sthite: karaNAt / na cAnyasya karaNenAnyasya kiJcit kRtamityubhayathApi sthaapksyaakinycitkrtvm| tatsambandhinI sthitiM karotIti cet ? na; sthApyasthApakayoriva sthitimataH sthityA saha sambandhAsiddheH, anavasthAprasaGgazceti nirloThitaprAyametat / kiJca-yadi padArthasya sthapikA sthitirarthAntarabhUtA'GgIkriyate, tadA na kasyacit padArthasya vinAzaH prApnoti; sthApikAyAH sthitervidyamAnatvAt / nApi vinAzahetuvazAt satyAmapi sthitau vinAzo bhaviSyatIti zakyaM vaktum; tasyApyakiJcitkaratvAdayuktaM vinaashktvm| tathA hi tatrApyayaM vikalpo'vataratyeva-kiM bhAvAdarthAntarabhUtaM vinAzaM nAzahetuH karoti? AhosvidbhAvameva? na tAvad bhAvameva karoti; tasya niSpannatvAt / anyasya ca karaNe bhAvasya 1. nirloDita0-pA0, gA0 / 2-2. sata0-pA0. gaa0| 3. nirloDita0-pA0, gaa0| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 641 na kiJcitkRtamiti tdvNsthtvaat| bhAvasya vinAzAbhAvAdakiJcitkaro vinAzaheturiti carcitametat sthirabhAvaparIkSAyAM vistrenn| kiJca-prakRtyA bhAvo'sthirasvabhAvo vA syAt ? sthirasvabhAvo vA? tatra yadi prakRtyaivAsthirAtmA bhAvaH svahetorutpannaH, tadA tena svabhAvaniSpatterUvaM svayaM na sthAtavyamevaiti tasyAkiJcitkarau dvAvapi sthitinaashhetuu| atha prakRtyA sthirAtmA bhAvaH, tathApi tasya svabhAvAnyathAtvAsambhavAnna kazcid vinAzakaH, svayameva sthAvaratvAnnApi kazcit sthApaka:ityubhayathA sthitinAzahetU akinycitkrau| nApyasadAzrayata iti pakSaH; tasya sarvasvabhAvarahitatvenAdheyatvavyApArayorasambhavAcchazaviSANavadityasiddhamAzritatvaM zakteH / siddhau vA'naikAntikatvam AzritAnAmapi rUpAdInAM ghaTe sahotpattidarzanAt, aprAmANye'pi prasaGgAcca / tathA hi-aprAmANyamapi viparItArthaparicchedotpAdikA zaktiH / zaktezca vijJAnAzritAyAH kAlatraye'pyakaraNAt prAmANyavadaprAmANyAtmikA zakti: svata eva prsjyet| kiJca-yadi kAlatraye'pi jJAtRsya zaktirna prAdurbhavati, tadA sarvasAmarthyazUnyaM vijJAnaM prApnoti / yasya hi yo dharmaH kAlatraye'pi na saMJjAyate, sa kathaM tasya sambhavet, yathA''kAzasya mUrttatvam ! kuto vA zaktibhiridamatyadbhutamindrajAlaM zikSitam, yenaitA vijJAnasya kAlatraye'pyasamAsAditasambhavA api satyastena saha saGgatimanubhavantIti ! kimapyetanmahAdbhutaM nityatvAdanubhavantIti cet ? na; sarvasya zaktiyogitAprasaGgAt, niyaamkaabhaavaat| na hyanAyattasya pratiniyatapadArthayogitAyAM [G.756] kiJcit kAraNaM niyAmakaM pazyAmo yenaitA vijJAnasya bhaveyuH, naanysyeti| tatazca pratyAsannanibandhanAbhAvAt sarvasyaivaitAH praapnuvntiityuktmett| na cApi tAsAmakiJcitkaraH kazcidAzrayo yuktaH; nityatvena kasyacit svabhAvavizeSasya karttavyasyAbhAvAdityalaM bahunA // 2842-2845 / / punarapi prakArAntareNa pratijJArthaM vikalpayannAha. . .svatastvasya pramANAMnAM praamaannysyopvrnnnaat| svakArye vRttirjAtAnAmathApyabhimatA svtH||2846|| etaduktaM bhavaMti-atha svataHprAmANyamityanenAyamartho'bhipreta:-jAtAnAmuttarakAlaM svata eva kAraNAntarAnapekSANAM vRttihetubhAva iti yAvat / tena yathoktadoSAnavasara ityabhiprAyaH parasya / tatra pramANAnAM svakAryaM svagataprAmANyanizcayaH, arthanizcayo vaa| etasmin svakArye kartavye na hetumapekSante / / 2846 // kutastaSeSAM vyapekSA? ityAha . AtmalAbhe hi bhAvAnAM kaarnnaapekssitessyte| . labdhAtmAnaH svakAryeSu vartante svayameva tu||2847|| 1. mahadbhUta-pA0, gaa0| 2.0svakArye- gaa0| 3. labdhAtmanAm-ityapi pATha: kvacit / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 tattvasaMgrahe sAmAnyena bhAvAnAmAtmalAbhaM prati kAraNAntarAnapekSitA pratipAdya jJAne'pi yojayanAha utpAdamAtra evAto vyapekSAsti svahetuSu / .. jJAnAnAM svaguNeSveSA na tu nizcayajanmani // 2848 // svaguNeSviti / nishcyjnmaapekssyaa''dhaarsptmii| etaduktaM bhavati-jJAnAnAM ye svagatA guNA aviparItabodhAtmakatvam, vizuddhakAraNajanitatvamityevamAdayaH, teSu nizcayotpAde karttavye na tveSAM hetuSu vyapekSA'stIti // 2848 // yadyevam, kathaM tarhi teSAM tatra hetubhAvo bhavati? ityAha-. janane hi svatantrANAM praamaannyaarthvinishciteH| svahetunirapekSANAM teSAM vRttirghaTAdivat // 2849 // prAmANyaM cArthazca-prameya iti prAmANyArthI, tyorvinishcitiH| tasyA janana iti sambandhaH / arthanizcitirAlocanApekSayocyate; anyeSAM svayameva nishcyaatmktvaat| vRttiriti| hetubhAva ityarthaH // 2849 // mRtpiNDadaNDacakrAdi ghaTo jnmnypeksste| udakAharaNe tvasya tadapekSA na vidyate // 2850 // evaM svataHpramANatvam; ante cAvazyameva tt| parAdhIne pramANatve hyanavasthA prasajyate // 2851 // mRtpiNDa ityAdinA ghaTAdivaditi dRSTAntaM vyAcaSTe / [G.757] evaM pratijJArthAvirodhaM samarthya, hetostadbhAvaniyatatvAdityasya vyAptiM prasAdhayannAha-ante cAvazyameva dityaadi| anta iti| sarvapazcime jJAna ityarthaH / taditi praamaannym| kasmAdavazyamante'GgIkarttavyam ? ityAha- parAdhIna ityAdi // 2850 // etadeva darzayati maulike reca pramANatve prmaannaantrsaaNdhytaa| tava tatraivamicchanto na vyavasthAM labhemahi // 2852 // mUlam=prathamaM jJAnam, tatra bhavaM maulikm| tatsamavAyIti yaavt| tathA hi-parataH mANyaM kadAcidarthakriyAsaMvAdajJAnAdvA bhavet ? kAraNaguNaparijJAnAdvA? tatra na tAvadAdyaH sa iti darzayannAha - yathaiva prathamaM jJAnaM ttsNvaadmpeksste| saMvAdenApi saMvAdaH punarmagyastathaiva hi // 2853 // athApi syAd-arthakriyAsaMvAdijJAnasya svata eva prAmANyamiSTam, tenAnavasthA na Syati? ityAha kasyacit tu yadISyeta svata eva prmaanntaa| prathamasya tathAbhAve pradveSaH kena hetunaa.!||2854|| rApekSitAM-pA0, gaa0| 2. anayorvi0- pA0, gaa0| 3. cet-pA0, gA0 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 643 svataHprAmANyaparIkSA dvitIye'pi pakSe'navasthAdoSaM pratipAdayannAha evaM yadi guNAdhInA prtykssaadiprmaanntaa| guNAzca na pramANena vinA santi kadAcana // 2855 // tato guNaparicchedi prmaannaantrmicchtH| tasyApyanyaparicchinnaguNAyattA prmaanntaa|| 2856 // guNAdhIneti kaarnngunnprijnyaanaayttaa| pramANateti pramANatAnizcayaH |n santIti / savyavahArAyogyA' na sntiityrthH| tasyApati guNaparicchedinaH [G.758] prmaannsy| anyaparicchi traguNAyatteta / anyena pramANena paricchinno yo guNastannizcayAyattaM prAmANyamityarthaH // 28552856 // atra dRSTAntamAha yathaivAdye tatazcaivamanavasthaiva' puurvvt| tatra tatraivamicchanto na vyavasthAM labhemahi // 2857 // yathA prathame jJAne pramANAntaraparicchannaguNAyattA pramANatA, tathAnyatrApItyarthaH / pUrvavaditi saMvAdataH praamaannynishcyvt| tatra tatreti pUrvapUrvasmin gunnjnyaane| atha guNajJAnasya svata eva prAmANyamanavasthAbhayAdaGgIkriyate? tadArthavijJAne'pi kaH pradveSaH, yena tasya parata:prAmANyamiSyate, na tu svata iti na hi kiJcit kAraNamutpazyAmaH ! tasmAt tIrAdarzane ca zakuninA sudUramapi gatvA tatraiva punarAgantavyamityalamapratiSThAdikupratipattyA // 2857 // etadeva darzayati- .. ___ : guNajJAnaM guNAyattaprAmApayamatha nessyte| AdyamapyarthavijJAnaM nApekSeta gunnprmaam|| 2858 // ato dUramapi dhyAtvA prAmANyaM yat svataH kcit| - avazyAbhyupagantavyaM tatraivAdau varaM sthitm||2859|| guNAyattam guNanizcayAyattaM prAmANyaM yasya tat tthoktm|| 2858-2859 // syAdetat-saMvAdaguNajJAnayormUlajJAnAd vizeSo'sti, tena tayoH svataH eva prAmANyaM naudyasya? ityata Aha - saMvAdaguNavijJAne kena vAbhyadhike mte| Adyasya tadadhInatvaM yadbalena bhvissyti||2860|| nanu yadi vijJAnaM svata:pramANamevaM sati sarvajJAnaprAmANyaprasaGgaH? ityata Aha tasmAt svata:pramANatvaM sarvatrautsargikaM sthitm| bAdhakAraNaduSTatvajJAnAbhyAM tdpohyte||2861|| utsarga: sAmAnyena vidhAnam, tatra bhavamautsargikam / bAdhAH arthAnyathAtvAvadhAraNaM kAraNaduSTatvajJAnaM ceti bAdhakAraNaduSTatvajJAne // 2861 // 1. sdvyvhaaryogyaa-gaa| 2-2. yathAdye ca tathAnyatretyanavasthA-pA0, gaa0|| 3.0sstthikupr0-gaa| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 tattvasaMgrahe nanu ca prAmANyamautsargikaM sthitaM sat kathamapohyate', yadyaprAmANyaM [G.759] bAdhakAraNaduSTatvajJAnAbhyAM pratipAdyeta, tacca tAbhyAM pratipAdyamAnaM parato bhavet; tatheSyate eveti cet. evaM sati prAmANyavadatrApyanavasthA bhavet ? ityata Aha parAyatte'pi caitasmin nAnavasthA prsjyte| pramANAdhInametaddhi svatastacca prtisstthitm||2862|| bhavedanavasthA, yadyaprAmANyamapramANato bhavet, yAvatA'pramANAd vijAtIyAdaprAmANyamiSyate / tacca svata eva pratiSThitamiti kuto'navasthA! // 2860-2862 // etadeva darzayati pramANaM hi pramANena yathA nAnyena saadhyte| ... na sidhyatyapramANatvamapramANAt tathaiva hi // 2863 // tulyajAtAzrayatve hi pratiSThA noppdyte| . . . vijAtestvanyahetutvAd dRddhmuulprtisstthitaa|| 2864 // vijArati aprmaannsy| asya ca dRDhamUlapratiSThitetyanena smbndhH| anyahetutvA diti hetunirdezaH / anyo hetuH pramANalakSaNo yasyeti vigrhH| dRddhmuulprtisstthiteti| dRDhA=anavasthAdidoSairakampyA mUlapratiSThA yasya sa tathA, tdbhaavstttvm|| 2863-2864 // syAdetat-yadyapyanapekSyaprAmANyo bAdhakaH pratyayaH, tathApyabAdhyamAnatayA pratIta evAnyasyAprAmANyamAdhAtuM samarthaH, nAnyatheti? ata Aha bAdhakapratyayastAvad arthaanytvaavdhaarnnm| so'napekSapramANatvAt puurvjnyaanmpohte||2865|| apohata iti pratikSipati, pramANatvena nirasyatItyarthaH // 2865 // syAdetad-bAdhake'pi pratyaye prathamajJAnasyeva bAdhakAnantaraM sambhAvyata eva, tat kathaM tatra bAdhakAntarApekSA nivRttA, yenAsyA bAdhyamAnatAnizcayo bhavet ? ityata Aha tatrApi tvapavAdasya syAdapekSA punaH kvcit| jAtAzaGkasya pUrveNa sApyalpena nivrttte||2866|| tatrApi kvciditi| arthAnyatvAvadhAraNalakSaNe bAdhake prtyye| jAtAzaGkasyeti puMsaH / pUrveNeta prathamena jnyaanen| sApati apvaadaapekssaa| alpeneti yatneneti zeSaH // 2866 // kathaM nivarttate? ityAha bAdhakAntaramutpannaM yadyasyAnvicchato'param / tato madhyamabAdhena pUrvasyaiva pramANatA // 2867 // athAnurUpayatnena samyaganveSaNe kRte| . mUlAbhAvAna vijJAnaM bhaved baadhkbaadhkm||2868 // tato nirapavAdatvAt tenaivAdyaM bliiysaa| 1. nanu ca ydy-gaa| 2. kvcidpol-gaa| 3. apmaanntvengaa| 5. nviSyato0-pA0, gA0 / 6. vijnyaatN-gaa| 3-3. tathA c-gaa0| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 645 * bAdhyate tena tasyaiva prmaanntvmpohyte||2869|| . evaM parIkSakajJAnatritayaM naativrtte| tatazcAjAtabAdhena nAzaGkayaM bAdhakaM punH||2870 // [G.760] yadi nirUpayatastasyApi bAdhakasya bAdhakAntaramutpadyate, tadA madhyamasya tRtIyena bAdhitatvAt prathamameva pramANaM bhavet / atha notpadyate mUlasya kAraNasyAbhAvAt ? tadA tenaiva dvitIyena balIyasA''dyaM bAdhyata iti kRtvA tasya tena prAmANyamapohitaM bhvti| nAtivartata iti naatikraamti| ko'sau? pumAniti zeSaH / atha tRtIye'pi jJAne dvitIyajJAnavad bAdhakApekSA kasmAnna bhavati, yena parIkSakajJAnatrayaM nityaM yataH syAt ? ityata aah-ttshcetyaadi| ajAto'nutpanno bAdho yasya pramAtuH // 2867-2870 // kasmAnnAzayam ? ityAha . utprekSeta' hi yo mohAdajAtamapi baadhkm| sa sarvavyavahAreSu saMzayAtmA kSayaM vrjet||2871|| kSayam=nAzam; tttvbhrNshaat|| 2871 // tathA cetyAdinA pravacanenaitadeva samarthayate tathA ca vAsudevena ninditA sNshyaatmtaa| "nAyaM loko'sti kaunteya! na paraH sNshyaatmn:2"||2872|| (bha0 gI0 4.40) vAsudeveneti viSNunA / kunterapatyaM kaunteyaH-arjunaH // 2872 // . yadyevam, prathame'pi jJAne bAdhAzaGkA na prApnoti, tatazca sarvajJAne'pi prAmANyaprasaGgaH? ityAzaGkayAha- . . . yAvAnevApavAdo'to yatra sambhAvyate mtau| anviSTe'nupajAte ca tAvatyeva tdaatmni||2873|| kadAcit syAdapItyevaM na bhUyastatra vstuni| utprekSamANaiH sthAtavyamAtmakAmaiH prmaatRbhiH||2874|| [G.761) yatra yasyAM matau yAvAnevApavAdaH sambhAvyate, tAvatyevApavAde'nviSTe'nupajAte ca, tadAtmani-tatra mtau| sa nAstItyeva gamyata ityadhyAhAryam // 2873-2874 // kutra kiyAnapavAdaH sambhAvyate?-ityetadarzayannAha- . dezakAlanarAvasthAbhedAH sNvyvhaartH| siddhA eva hi ye yasmiste'pekSyA bAdhakArthinA // 2875 // dezazca kAlazca narazcAvasthA ceti tathoktAH, tAsAM bhedA iti samAsaH / / 2875 / / ete ca dezAdibhedAH kasyacideva kecid bAdhakAH, na tu sarve sarvasya / tena na sarvatra sarveSAmAzaGkA kAryA-ityetaddarzayannAha1. utprekSate-pA0, gaa0| 2. "nAyaM loko'sti na paro na sukhaM saMzayAtmanaH"-iti tatratyaH paatthH| 3. viSNvavatAreNa kRSNeneti yAvat 4. sthAtavyaM nAtmA-pA0; sthAtavyaM naat0-gaa| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 tattvasaMgrahe dUradezavyavasthAnAdasamyagdarzane . bhvet| anyAzaGkA kvacit tatra smiipgtimaatrkm|| 2876 // apavAdAvadhiH; kAlanarAvasthAntare na tu| vyapekSA vidyate tasmin mRgtRssnnaadibuddhivt|| 2877 // anyaashngketi| anyasya jalAderAzaGkA anyAzaGkA / kvaciditi mriicikaadau| smiipgtimaatrkmiti| apavAdAvadhiriti sambandhaH / etaduktaM bhavati-yatra dezadUratvameva bhrAntinimittaM sambhavati, tatra samIpagamanamAtramevApekSaNIyaM bAdhakasya bhAvAbhAvanizcayAya, na tu tatra kAlAdau vyapekSA kAryA; tatra tsyaabhraantinimitttvaat| atrodaahrnnmaah-mRgtRssnnaadibuddhivditi| mRgatRSNAdibuddhi:= marIcikAdau jalAdibhrAntiH / - AdizabdenAlpIyasi mahattvabuddhiH, tathA dUre mahati cAlpabuddhirityevamAdi grhiitvym| na hi tatra samIpagatAnAM kAlAdyapekSA smbhvti| evaM kAlAdiSvapi yatra yasyaiva bhrAntinimittatvaM sambhavati tasyaivApekSA kAryA, nAnyasyetyetadudAharaNena darzayati // 2876-2877 // . tatra kAlavizeSamadhikRtyAha evaM santamase kAle yo gvaashvaadisNshyH| bhrAnti nirNayastatra prakAzIbhavanAvadhiH // 2878 // saGgataM tamo yasmin kAle saM tathoktaH // 2878 // [G.762] naravizeSamadhikRtyAha tathA hi cndrdigmohvedvrnnsvraadissu| puruSAntarasampraznAdanyathAtve'vadhAraNam // 2879 // taimirikAdInAM dvicandrAdijJAneSu puruSAntaraparipraznAdevAnyathAtvanizcayo bhavati, na tatra kAlAdyapekSA // 2879 // , avasthAbhedamadhikRtyAha- . rAgadveSamadonmAdakSuttRSNAdikSatendriyaiH . / / durjJAne jJAyamAne'tha tadabhAvAd viparyayaH // 2880 // tadabhAvaditi rAgAdyavasthAyA abhAvAt // 2880 // RNAdItyAdinA lokavyavahAreNApi parIkSakajJAne tRtIyasyaivApekSeti pratipAdayati RNAdivyavahAre'pi dvyorvivdmaanyoH| ekaM pratyarthino vAkyaM dve vAkye pUrvavAdinaH // 2881 // anavasthAbhayAdeva na vAkyaM likhyate'dhikam / tatastu nirNayaM brUyuH svAmisAkSisabhAsadaH // 2882 // evaM jJAnatrayasyaiva srvaarthaadhikriyessyte| 1. daradezatvameva-pA0 gA0 / . .. tasyaiva janApekSA- j0| savara vikiye-pAna, gA0 / 2. pA0. gA0 pustakayo sti| .. 5. bhrAntervA-pA0. gaa0| 3. ythaa-paa0| 6. liGgayate-jai0 pustake pAThA0 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 647 svataHprAmANyaparIkSA trisatyatA'pi devAnAmata evaabhidhiiyte||2883|| tena svataHpramANatve naanvsthobhyorpi| pramANatvApramANatve yathAyogamataH sthite|| 2884 // kiJca-yadi nAma pratyakSAdeH parataHpramANyaM sidhyati,na tu zAbdasya; tthaapysmtpksssiddhirev| tathA hi-sarvo'yamArambhazcodanAyAH prAmANyapratipAdanaphalaH, zabdasya ca pramANasya svataH prAmANye siddhe codanAyAH prAmANyamiti kimasmAkamanyeSAM svataHprAmANyaprasiddhaye prayAsena?-iti manyamAnaH zAbdasya pramANasya svataH prAmANyaM pratipAdayannAha nityamAptapraNItaM vA vAkyaM yccaavdhaaryte| zrotruccArayitRbhyAM tanna manAgapi dUSyate // 2885 // ye vidyAguravastatra sahAdhyAyina eva c| vinAzaM vArayantaste tAdRzAM paalnkssmaaH||2886|| ato guNaniSiddhairvA doSairvAkyaM na duussyte| yadvA karturabhAve te na syurdoSA niraashryaaH||2887|| [G.763] dvividhaM hi zAbdaM jJAnaM pramANam-nityavAkyajanitam, AptapraNItavAkyahetukaM c| tatraitasmin dvividhe'pi kAraNasyAduSTatvaM pratipAdayati / tathA hi-yat tAvannityaM tasya zrotRvaktRkRto na doSaH sambhavati; nityaM vidyAgurubhiradhyApakairadhyetRbhizca paaaalymaantvaat| yadapyAptoktam; tatra guNaiH kRpAdibhirdoSANAM nissiddhtvaat| prakArAntareNa nityasya vAkyasyAduSTatvaM pratipAdayannAha-yadvetyAdi / doSA hi rAgAdayaH puruSadharmatvAt krtaarmevaashritaaH| te kathamAzrayasya kartunivRttAvapauruSeyeSu vAkyeSvavatiSTheran; tadanAzritatvaprasaGgAt ! eSa hyAzritadharmo ydaashryaanuvidhaayitvm|| 2885-2887 // nanu cAptavAkyasya guNairdoSANAM nirAkaraNAt prAmANyAbhyupagame guNebhyaH prAmANyamabhyupagataM syAt, tatazcAnavasthAdoSo'trApi sambhavet ? ityAzaGkayAha 'tatrAptokteyaM dRSTaM dossaabhaavgunnaatmkm| guNebhyazca pramANatvaM yathA nAsti tathoditam // 2888 // guNavattvAdato vakturna dossaastnniraakRtaaH| svato vAkyaM pramANaM ca doSAbhAvopalakSitam // 2889 // doSAbhAvaguNAvAtmA svabhAvo yasya dvayasya tat tthoktm| tthoditmiti| "evaM yadi guNAdhInA pratyakSAdipramANatA" (tattva0 2855) ityAdinA / tannirAkRtAiti guNanirAkRtAH / doSAbhAvopalakSitamiti / doSarahitaguNAnAM doSaniSedhamAtra eva vyApAro na prAmANyAdhIna ityabhiprAyaH // 2888-2889 // nanu ca doSAbhAvanizcayAt prAmANye'bhyupagamyamAne'pyanavasthaiveti paramatamAzaGkayanAha 1. pA0 pustake naasti| 3. tadA'nAzrita-pA0, gaa0|| 2. kthmaashry-paa0|| 4. 0zvAvasthA0-pA0, gaa0|| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 tattvasaMgrahe doSAbhAvo guNebhyazcedAptavAkyeSu gmyte| anavasthA bhavet saiva guNavattvAnugAminaH ? // 2890 // tathA hi-doSAbhAvo guNaparijJAnAnnizcayaH, guNaparijJAnasya ca punarapi doSAbhAvAt prAmANyamavaseyam, tatrApi doSAbhAvo guNebhyaH parijJeyaH, punastatrApyevam-ityevaM saiva sarvavyavasthAlopinyanavasthA tdvsthaa|| 2890 // [G.764] naiSa doSa ityAdinA pratividhatte naiSa doSaH; guNajJAnaM tadA naiva hypekssyte| jJAyamAnatayA naiva guNAstatropakAriNaH // 2891 // sattAmAtreNa te sarve dossvyaavrtnkssmaaH| nRdoSaviSayaM jJAnaM yeSu satsu na jAyate // 2892 // teSu satsviti guNeSu // 2891-2892 // yadi nAma na jAyate tataH kim? ityata Aha dauSaizcAjJAyamAnatvAnna praamaannympodyte| anapoditasiddhaM ca tadihApi svataH sthitm|| 2893 // . na prAmANyamapodyata iti sambandhaH / kasmAt ? ajnyaaymaantvaat| guNaniSiddhatvAd dossaannaambhaavaadevaajnyaaymaantvm| anapoditasiddhaM cet| anapoditatvAt siddhama utsargasyApavAdavirahe nisrgsiddhtvaat| ihaapiiti|aaptvaakye na kevalamapauruSeya ityapizabdaH // 2893 // nanu ca yadi nAma kvacit pauruSeye vAkye doSA na jJAyante, tathApi sambhAvyanta eva; teSAM tdaashrittvaat| tatazca yathA guNA: sattAmAtreNa doSavyAvarttanakSamAH, tathA doSA api guNavyAvarttanasamarthA iti tatkimucyate-'doSaizcAjJAyamAnatvAnna prAmANyamapodyate' iti? etadAzaGkayAha doSAH santi na santIti pauruSeye tu shkyte| vede karturabhAvAcca doSAzajhaiva nAsti nH|| 2894 // ato yadanapekSatvAd vede praamaannymucyte| tadAptena praNIte'pi sutarAM sidhyati svtH|| 2895 // . evaM manyate-na hyasmabhiravazyaM pauruSeyavacanasya prAmANyaM samarthanIyam, kintu sarva evAyamArambho vedasya praamaannysiddhye| tatra yadi nAma pauruSeyasya vacanasyAprAmANyaM jAtam, tathApi na kAcit kSatirvedasya, doSAzaGkAyA abhAvAdeva prAmANyasiddharityanapekSatvAducyata iti / yathoktaM bhASye-"tasmAt pramANam; anpeksstvaat| naivaM sati pratyayAntaramapekSitavyaM puruSAntaraM vaapi| ayampratyayo hyasau' (mI0 da0, zA0 bhA0 1.15) iti / / 2894-2895 // __api ca-kiM pramANasya pramANAntaraparicchinne'rthe pravRttiriSTA, Ahosvinneti pkssdvym| [G.765] tatra yadi tAvanneSTeti dvitIyaH pakSaH, tadA vedasya svata eva prAmANyaM siddhamiti darzayati1. anaapodit0-0| 2. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 649 svataHprAmANyaparIkSA vedArthe'nyapramANairyA srvkaalmsnggtiH| tayaivAsya * prmaanntvmnuvaadtvmnythaa||2896|| vedArtha:='agrihotrAt svargo bhavati' ityaadiH| anyapramANaireti vedAdanyaiH pratyakSAdibhiH / saGgatiH ekaviSayatayA sambandhaH, tatpratiSedho'saGgatiH / tathaiveta asnggtyaa| asyeti vedsy| atha pravRttiriSTeti pakSaH, tadA gRhItagrAhitvAduttarakAlabhAvino jJAnasya na prAmANyaM prApnotIti drshynnaah-anuvaadtvmnyti| anyathAyadyanyairapi pramANairavagate'rthe pramANasya pravRttiriSyeta', tadA tasyAnyaprakAzitArthaprakAzakatvAdanuvAdatvamiti smRtyaadivdpraamaannyprsnggH| tasmAd yat pramANam, na tat pramANAntarasaGgatimapekSata iti sarvasyaiva pramANasya svataH prAmANyaM prasiddhamiti bhAvaH // 2896 // etadeva darzayati- . anyasyApi pramANatve saGgati va kaarnnm| tulyArthAnAM vikalpena hyekasyaiva pramANatA // 2897 // vedAdanyasyapi prtykssaadeH| tulyArthAnamiti ekvissyprvRttaanaam| ekasyaiveti prathamasya; anyessaamnuvaadtvaat| na ca tebhya uttarakAlabhAvibhyaH pratyayebhyaH prathamasya prAmANyaM yuktam; teSAM gRhItaviSayatvena svayamevApramANatvAt // 2897 / / nanu ca dRzyata eva santamasAdipradeze prathamajJAnagRhItasyApyarthasyottarottarataH pramANAt paricchedaH spaSTAlokAvasthAyAm ? ityAzaGkayAha yatrApi syAt paricchedaH pramANairuttaraiH punH| .: nUnaM tatrApi pUrveNa nArthaH so'vadhRtaH sphuttm||2898|| pUrvasya jJAnasyAnavadhRtArthatvAdaprAmANyameveti bhAvaH // 2898 // api ca-yadi pramANAntarasaGgatyA prAmANyam, evaM sati sakRjAtavinaSTArthaviSayasya jJAnasya zrautradhiyazca prAmANyaM na prApnoti; tadviSaye pramANAntarApravRtteriti darzayati.. sakRjAtavinaSTe ca bhavennArthe prmaanntaa| . . zrautradhIzcApramANaM syaanetraadibhirsnggtaa||2899|| [G.766] netrAdibhirasaGgateti / ekvissytvenaasmbndhaat| prayogaH-yat pramANAntarasaGgatinirapekSaM tat svata eva pramANam, yathA zrotrajJAnaM sakRjjAtaM vinaSTaviSayaM ca vijnyaanm| . pramANAntarasaGgatinirapekSaM ca vedArthaviSayaM jJAnamiti svabhAvahetuH // 2899 // zrotyAdinA dRSTAntasya sAdhanavikalatAmAzaGkate zrotrajJAnAntareNAsyAH sambandhAccet pramANatA? siddhA vede'pItyAdinA pratividhatte siddhA vede'pi tjnyvijnyaanaantrsnggteH?||2900|| sAdhanAntarajanyA tu buddhirnAsti dvyorpi| hetvantarakRtajJAnasaMvAdo'to na vaanychyte|| 2901 // . 1. 0riSyate-pA0, gaa0| 2-2. pUrvasyAjJAna- jai0| 3. zrautrA dhI0-pA0, gaa0| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 tattvasaMgrahe tathA hi-ekasminnapi zabde bahubhiH zrUyamANe zrotrajJAnAntarapravRtterasyAH zrotradhiyaH pramANAntarasaGgatyapekSayA smyktvmvsiiyte| tjnyvijnyaanaantrsnggriti| vedjnyvijnyaanaantrsmbndhaat| dvyorpti| zrotrabuddhi-vedArthabuddhyoH / etaduktaM bhavati-'pramANAntarasaGgatinirapekSatvAt' ityatra sAdhanAntarajanyaM pramANAntaraM vivakSitam, na tvekasAdhanasAdhyam; tena hetoH savizeSaNatvAnna sAdhanavikalatA dRSTAntasyeti bhAvaH / hetvntrkRtjnyaansNvaaditi| hetvantareNa kRtaM ca tat jJAnaM ceti tathoktam, tasya saMvAda iti vigrahaH // 2900-2901 // athaikasAdhanasAdhyapramANAntarapravRttimAtreNApi parataH prAmANyamiSTam, tadA siddhasAdhyatA? iti manyamAna Aha yathA tvekendriyaadhiinvijnyaanaantrsnggtiH| pratyakSe kAraNaM klRptA tathA vede'pi kthytaam||2902|| kAraNaM klRpt|"shrotrjnyaanaantrennaasyaaH sambandhAccet pramANatA" (tattva0 2900) iti vcnaat|| 2902 // kathaM vede kathanIyam? ityata Aha ekenaiva hi vAkyena 'deshkaalnraadissu| . labhyamAne'rthasaMvAde na mRgyaM kaarnnaantrm||2903|| tasmAd dRDhaM yadutpatraM vijJAnaM na visNvdet| . dezAntarAdivijJAnaiH pramANaM tdsNshym||2904|| [G.767] dRddhmiti| sNshyvipryaasrhittvaat| dezAntarAdivijJAnairiti / Adizabdena nraantraadivijnyaanprigrhH||2903-2904|| . na cAsiddhatAsya hetoriti darzayannAha sAdhyA na cAnumAnena zabdAdInAM prmaanntaa| pratyakSasyApi sA mA bhUt tatsAdhyaivAvizeSataH // 2905 // na tAvat pratyakSeNa sAdhyA; vedArthasyAMtIndriyatvAditi bhAvaH / nApyanumAnena; atiprsnggaat| shbdaadiinmiti| vaidikAnAmiti zeSaH / prakaraNAd vA vizeSagatiH // 2905 // syAdetat-iSyata eva pratyakSasyApyanumAnasAdhyA pramANatA? ityAha pramANAnAM pramANatvaM yena cAnyena saadhyte| tasyApyanyena sAdhyatvAdanavasthA prsjyte||2906|| anyenAsAdhitA cet syAt sAdhakasya prmaanntaa| sAdhyAnAmapi sA siddhA tadvadeva bhavet ttH||2907|| pratyakSavat tasyApyanumAnasyApareNAnumAnena pramANatAyAM sAdhyAyAmanavasthA syAt / athAnumAnAkhyasya sAdhanasya prAmANyaM nAnyena sAdhyate, tadA sAdhyasyApi pratyakSAdeH sA sAdhyA mA bhUd; avizeSAt // 2906-2907 // nanktyiAdinA bauddho hetvasiddhimeva samarthayate1. deshkaalaantraadissu-gaa| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 651 nana pramANamityevaM pratyakSAdi na gRhyte| na cetthamagRhItena vyvhaaro'vklpyte?||2908|| yadi pramANAnAM pramANAntarApekSA na syAt, tadA pramANamityeSu pratyakSAdiSu nizcayo na syAt, tatazca sarvavyavahArocchedaprasaGgaH? // 2908 // pramANaM grahaNAdityAdinA pratividhatte-- pramANaM grahaNAt' pUrvaM svarUpeNa prtisstthitm| nirapekSaM ca tatsvArthe pramite mIyate praiH||2909|| etaduktaM bhavati yadyapi pramANaM svarUpanizcayaM prati pramANAntaramapekSate; tathApi na vyavahArocchedaH; arthaparicchedaM prati prmaannaantrnirpeksstvaat| arthazcet paricchinnaH, tadA tAvataiva sarvavyavahAraparisamAptiriti kiM svarUpaM prati nizcayAnizcayanirUpaNayA, arthanizcayArthatvAdasyA iti sNkssepaarthH| avayavArthastUcyate-grahaNAt [G.768] puurvmiti| pramANametadityato nizcayAt pUrvamityarthaH / svarUpeNeti arthpricchedaatmnaa| nirpekssmiti| svArthaparicchedaM prati pramANAntaraM nApekSata ityrthH| tatsvArthe pramite nizcite tUttarakAlamanumAnAdibhiH pramANaiH prmiiyte| yathoktam-"na hyajJAte'rthe kazcid buddhimuplbhte| jJAte tvanumAnAdavagacchati" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.5) iti // 2909 // syAdetat-aviditAyAM buddhau svArthapariccheda eva na yuktaH, yathoktam-"apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati" (tattva0 2073) ityAzaGkayAha yathA cAviditaireva ckssuraadibhirindriyaiH| gRhyante viSayAH sarve pramANairapi te tthaa||2910|| tenAtra jJAyamAnatvaM prAmANye nopyujyte| ' viSayAnubhavo'pyasmAdajJAtAdeva lbhyte||2911|| sugmm|| 2910-2911 // yadyevam, ,apramANamapyanayA nItyA svata eva prasajyate? ityAzaGkayAha.. 'apramANaM punaH svArthe pramANamiva hi sthitm| mithyAtvaM tasya gRhyeta na pramANAntarAd Rte||2912|| apramANaM hi pramANavadAbhAtIti na tatsattAmAtreNa svArtha paricchinatti, tasmAnmithyAtvam mithyArthapariccheditvamasya pramANAntaraM vinA grahItuM na zakyata iti paratastad vyavasthApyate // 2912 // / nanu ca pramANe'pi tulyam, tathA hi-tadapi svArthe kvacidapramANamivAbhAti? ityata Aha nArthasyAnyathAbhAva: puurvennaattstthaatvvt| tadatrApyanyathAbhAve dhIryadvA dussttkaarnne||2913|| 1-1. prAmANyagrahaNAt- ityapi paatthH| 2-2. svakArye ca-ityapi paatthH| 3. pramANama0-0, paa0| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 tattvasaMgrahe pUrveNeti aprmaannen| Atta iti gRhiitH| tathAtvavaditi vaidhaHdRSTAntaH / etaduktaM bhavati-yathA pramANena tathAtvamAttaM na tathA mithyAtvapramANeneti' na smaanm| tathA hiutpattyavasthameva pramANaM pramANamiti mIyate, [G.769] na tvapramANamapramANamiti; tasya nityaM pramANavadavabhAsanAditi bhaavH| tadityAdinA prto'praamaannymupsNhrti| yadvA duSTakAraNe dhIriti sambandhaH // 2513 // tAvatA caiva mithyAtvaM gRhyate naanyhetukm| utpattyavasthaM caivedaM pramANamiti miiyte||2914|| tAvatA caiveti| anyathA bhAvadhiyA, duSTakAraNadhiyA ca / syAdetat-yadyetayordhiyoH samyaktvaM gRhItaM bhavet, tadA''bhyAM mithyAtvaM gRhyeta, tayozca samyaktvagrahaNAya pramANAntarApekSAyAmanavasthA syAt ? ityata Aha-utpattyavasthamityAdi / idamiti arthAnyathAjJAnam, duSTakAraNajJAnaM c| tena nAnavastheti bhAvaH // 2914 // yaduktaM bauddhadinA-"mithyArthaM vaidikaM vaco vAkyatvAd, agni: zIta'ityAdi puruSavAkyavat" ityAdi sAdhanam, tasyAnekAntikateti darzayannAha ato yatrApi mithyAtvaM parebhyaH prtipaadyte| . tatrApyetad dvayaM vAcyaM na tu sAdharmyamAtrakam // 2915 // . yatrApati codanAdau / etad dvaMyamiti / anyathAtvajJAnam, duSTakAraNajJAnaM c| sAdharmya maatrkmiti| asatyArthena puMvAkyena vAkyatvAdinA tulyatvam // 2915 // kasmAnna vAcyam ? ityatropapattimAha tatrApramANasAdharmyamAnaM ytkinycidaashritaaH| sarvaM pramANamithyAtvaM sAdhayantyavipazcitaH // 2916 // teSAmAtmavadhAyaiva taadRksaadhnklpnm| yadyapramANasAdharmyamAtreNApramANaM syAt, tadA sarvatra pramANAnAmaprAmANyaprasaGgaH / zakyate hi sarvatra vastutvAdinA sAdharmya vaktumiti sNkssepaarthH| kathamAtmavadhAya bhavati? ityAha utpadyate parasyApi pratibimbena taadRshm||2917|| parasyApati miimaaNsksy| pratibimbeneti / yathA bimbAdanantaraM pratibimbamutpadyate; tathA bauddhopanyastasAdhanAnantaraM pratisAdhanaM mImAMsakasyodetItyarthaH / tathA hi zakyamidamabhidhAtum-"amRSA vaidikaM vacaH,vacanatvAdibhyaH,agniruSNo bhAsvara ityAdipuruSavacanavat' iti / tena ca ptissiddhtvaadythaabhuutsaadhnm| nautsargikapramANatvAccodanAM bAdhituM kssmm|| 2918 // tainaivaMvidhena pratipramANena pratiSiddhatvAt' vyAhatatvAt, ayathAbhUtA codanetyasyArthasya 1. mithyAtvamapramA0-- gaa0| 3. athaanythaao-jai| 5. prtibiddhtvaat-jai0| 2-2. utpatyavasthamevedaM-pA0, gA0 / 4. codanA-pA0, gaa0| . Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 653 yat sAdhanamupanyastaM bauddhAdinA, tanna codanAM bAdhituM kSamam, kutaH? autsrgikprmaanntvaat| autsargikaM pramANaM prAmANyaM yasya tattathoktaM tdbhaatstttvm|| 2918 // [G.770] atrAbhidhIyataityAdinA-"AtmalAbhe hi bhAvAnAm" (tattva0 2847) ityArabhya yathAkramaM dUSaNaM vaktumArabhate atrAbhidhIyate yeSAM jJAnAnAM sthitirissyte| teSAmeva tu nanveSA vyavasthA sanibandhanA // 2919 // . sanibandhaneti vastvadhiSThAnA; asato vyApArAyogAditi bhAvaH // 2919 // kA punarasau vyavasthA? ityAha AtmalAbhe ghaTAdInAM kaarnnaapekssitessyte| labdhAtmanAM svakAryeSu pravRttiH svayameva tu||2920|| atha jJAne'pi kasmAnna yujyate? ityAha yattu jJAnaM tvayApISTaM . jnmaanntrmsthirm| - labdhAtmano'sataH pazcAd vyApArastasya kiidRshH?|| 2921 // asataH kIdRzo vyApAra iti| naiva kazcit, sarvasAmarthyazUnyatvAdasattvasyeti bhAvaH / sattve'pi vA nirIhatvAt sarvabhAvAnAmiti naiva vyApAraH sidhyet| na ca jJAnasya kiJcit kAryamasti yatra vyApriyeta / svArthaparicchedAtmakamastIti cet ? na; jJAnaparyAyatvAdasyAtmAnameva karotIti suvyAhRtametat / pramANametaditi nizcayajananaM svakAryamiti cet ? na; kvacidanizcayAd, vipryydrshnaacc| anenAtrApi pratijJArthe pratyakSAdivirodhaH pratipAditaH / tathA hi-upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhenAnyopalambhAtmanA pratyakSeNAsato vyApArAbhAvo nizcitaH / nairUpyAcca viyadambhojavadanumAnato'pi siddhaH / tvayApISTamityanenasvavacanavirodhaM codbhaavyti||2921|| tameva vyApAra ityAdinA zlokadvayena darzayati .. "vyApAraH kAraNAnAM hi dRSTo jnmaatirektH| .. . pramANe'pi tathA mA bhUditi janma vivkssyte||2922|| na hi tatkSaNamapyAste jAyate vaa'prmaatmkm| . . yenArthagrahaNe pazcAd vyaapriyetendriyaadivt"||2923|| ___ (tho0 vA0, pra0 sU0 54-55) tathA hi-"satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSam" (mI0 da0 1. 1.4) ityatra sUtre janmagrahaNasya sAphalyaM pratipAdayituM vyApAraityAdhuktaM kumArilena / jJAyamAnAyA eva buddheH prAmANyaM yathA syAditi pratipAdanArthaM janmagrahaNaM kRtmiti| kiM kAraNam? ityAha-na hItyAdi / taditi jJAnam // 2922-2923 // [G.771] athApItyAdinA parasyottaramAzaGkate athApyakSaNikaM jJAnaM nityaM caabhyupgmyte| __abhyupetavirodho'yamevaM yuktyaavbaadhnm||2924|| 1. jJAtAnA-pA0, gaa0| 2. 0 bhAvAnAM-pA0 gaa0| 3. jaaymaanaayaa-paa0| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 tattvasaMgrahe tathA cAnyatra kumArilena nityatvamekatvaM ca buddhInAM varNitam / yathoktam "buddhInAmapi caitanyasvAbhAvyAt puruSasya na / nityatvamekatA ceSTA bhedastu vissyaashryH"|| (zo0 vA0, za0 ni0 4.4) iti| atrApi pakSe pratijJAyA abhyupetavirodhaH, anumAnavirodho'pi tathA kSaNikatvaM buddhiinaambhyupgtm| yathoktaM bhASye-"kSaNikA hi sA na buddhyantarakAlamavasthAsyate" (mI0 da0,zA0bhA0 1.15) iti| tathA-"na tatkSaNamapyAste" ityAdivacanAt svavacanavirodho'pi // 2924 // yuktibAdhAM darzayati . sAdhitakSaNabhaGgaM hi sarva vastu svistrm| nityaM ca janyate neti kAraNApekSitAsya kaa|| 2925 // nityatvAbhyupagame kAraNApekSitA vacanayukteti darzayati-nityaM cetyaMdinA / janyasya hi kAraNAntarApekSitA tata aatmbhaavlipsyaa| yattu nityatvAdanutpAdyaM tasyakApekSA! // 2925 // atazca zakyate vaktuM svataH eva na vrtte| . pazcAt pramA svakAryeSu nairUpyAd ggnaabjvt||2926 // atazcetyAdinA prayogaracanayA'numAnabAdhAmeva darzayati // 2926 // astu vetyAdinA'bhyupagamyAkSaNikatvaM pratyakSAdibAdhAM darzayati___ astu vA'kSaNikaM jJAnaM svataH eva prvrtte| svaprAmANyavinizcityai cet kathaM sNshyaadyH|| 2927 // yadi svata eva pramANanizcayaM janayati, tadA pramANe saMzayAdayo na prApnuvanti / Adizabdena viparyAsaH, tatpUrvako virodhaH, viparItA pravRttiH, parasparaparAhatalakSaNapraNayanam, visaMvAdazca gRhyte| tatazca saMzayAdeH pramANAnantaraM nizcayaviparItAkArasya saMvedanAt pratyakSata eva nizcayAbhAvaH siddhaH; ghaTAbhAva iva tdviviktprdeshoplmbhaat| tatazca tatsadbhAvapratijJAyAH pratyakSavirodha: // 2927 // prAmANyetyAdinA pratyakSe virodhameva samarthayate prAmANyanizcayo yasmAt tatra tnmaatrbhaavikH| tasmin jAte ca sandehaviparyAsAvanAspadau // 2928 // [G.772] tsminniti| prAmANyanizcaye // 2928 // kasmAdanAspadau ? ityAha nizcAyAropamanasorbAdhyabAdhakabhAvataH / samAropaviveke hi nizcayo vrtte'khilH|| 2929 // etadeva kutaH? ityaah-smaarophetyaadi| nizcayo hi samAropaviparItAkAratvAt 1-1. puruSasyAto-pA0, gA0 / 2. tathA hi-gaa| 3. pravacanavirodho'pi-pA0, gaa0| 4. na yukteti-pA0, gA0/ 5. tatkiM-pA0, gaa0| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataH prAmANyaparIkSA 655 tadviSayamanirAkRtya nAtmasthitimAsAdayati, uSNasparza iva zItamiti kutastena viSayIkRte viSaye samAvezo viparyAsasya ! // 2929 // tatazcetyAdinA svavacanavirodhamapi darzayatitatazca codanAjanyamatiprAmANyasiddhaye / doSavarjitahetUtthabhAvAd' yuktirapArthikA // 2930 // hetUtthabhAvaH=hetUtthatvam / AdizabdenAnAptApraNItoktijanyatvAd, bAdhavarjanAdityAdi gRhyate / tathA hi "codanAMjanitA buddhiH pramANaM doSavarjitaiH / kAraNairjanyamAnatvAlliGgAptoktyakSabuddhivat // tathAnAptApraNItoktijanyatvAd baadhvrjnaat.|' (zrI0 vA0, co0 sU0 184, 185 ) iti / codanAjanitAyA buddheH prAmANyasiddhaye sAMdhanaM bruvatA parataH sAdhanAt prAmANyanizcaya ukto bhavati / 'svataH sarvapramANAnAM prAmANyam" iti ca vadatA tanniSedhazceti parasparavaca 64 navyAghAtaH // 2930 // siddha ityAdinA parasyottaramAzaGkate - siddhe " svataH pramANatve sA'pavAdanivAriNI / yadISyate; tadapyevaM nA''zaGkAyA asmbhvaat|| 2931 // * tAvadeva hi sA''zaGkA yAvannodeti nizcayaH / nizcaye tadgate tasminnaprAmANye kuto nviyam // 2932 // yena tadvinivRttyarthaM yatnaH sArthakatAM vrajet / sthANau nizcitatAdAtmyo nAnyathAtvaM hi manyate // 2933 // athApi syAt-nAsmAbhizcodanAz2anitAyAH dhiyaH prAmANyasiddhaye sAdhanamabhidhIyate, kiM tarhi ? yat taMtra pareNAprAmANyamAsaktaM tanniSedhAya ? ityetadapi na yuktam; [G.773] kuta: ? AzaGkAyA asambhavAt / uktaM hi - " nizcayAropamanasorbAdhyabAdhakabhAvataH " (tattva0 2929) iti, tat kuto nizcaye samutpanne satI prAmANyAzaGkA, yena tannivRttaye bhavataH sAdhanaprayogaprayAsaH saphalo bhavet ! atra dRSTAntamAha - sthANAvityAdi / nizcitaM tAdAtmyaM sthANutvaM yena pratipatrA sa tthoktH| anyathAtvamiti vRkSatvapuruSatvAdi // 2931 -2933 // yadyevam, kathamaprAmANyAzaGkA vinA sAdhanaprayogaM nirvarttayituM zakyate ? ityAhayadrUpanizcayo yasmAjjAyate yatra vastuni / tadviparyayazaGkAyAstata eva nivarttanam // 2934 // yasmin rUpe nizcayo yadrUpanizcayaH / tadviparyayazaGkAyA iti / tadrUpaviparIte svabhAve zaGkAyA ityrthH| tata eveti tadrUpanizcayAt // 2924 " 2.0 hetvartha0 - jai0 pustake pAThA0 / 2. pA0 pustake nAstiH zaGkate - gA0 / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656. tattvasaMgraha atraiva dRSTAntamAha yathA dhUmAdiliGgebhyaH paavkaadystitaagtau| tannAstitvavyavacchedastata evoppdyte||2935|| tannAstitvavyavaccheda iti| pAvakAdinAstitvavyavacchedaH // 2935 // apramANyavyavacchedaH svata evaivmissytaam| ato na sAdhanaM yuktmpraamaannynivRttye||2936 // apramANetyAdinopasaMharati // 2936 // atraivopacayahetumAha apramANadvayAzaGkA yadi varteta tatra tu| prAmANyanizcayo na syAd bhrAntyA tdvissyiikRteH||2937|| apramANadvayaM sNshyvipryaasaatmkm|| 2937 // yaH sndehvipryaasprtyyairvissyiikRtH| sthANuvanna hi tatrAsti tadA tdruupnishcyH||2938|| ya ityAdinA viruddhavyAptopalabdhiprasaGgamAdarzayan svavacanavirodhameva smrthyte| nizcayaviruddhAbhyAM saMzayaviparyAsAbhyAM tadviSayIkRtasya vastuno vyAptatvAnna tatra nizcayAvakAzaH // 2938 // [G.774] balibhugityAdinA anumAnavirodhaM darzayati; svapakSasiddhiM ca balibhugdhUmahetUtthadoSAdipratyayairyathA / sthANutejo'pramANAdi parebhyo vyvsiiyte||2939|| prayoga:-ye sandehaviparyAsaviSayIkRtAtmAnaste parato'vasAtavyAtmatattvAH, yathA sthaannvaadyH| sandehaviparyAsaviSayIkRtAtmakaM ca keSAJcit prAmANyamiti svbhaavhetuH| balibhuk ca dhUmazca hetUtthadoSAdayazceti tathoktAH, teSu pratyayA iti samAsaH / ebhizca yathAkramaM sthANvAdInAM sambandhaH / etena ca hetorvyAptirdarzitA // 2939 / / sAmprataM pakSadharmopadarzanAsiddhi pariharannAha yat sandehaviparyAsaviSayatvaM gataM tthaa| parato nizcayastasya pramANatvasya gamyatAm // 2940 // yaditi ysmaat| gatamiti nishcitm| kasya? pramANasyeti shessH| tathA hicodanAjanitAyA buddheH pratipAditaM sndehvipryaasvissytvm| tatheti / yathA sthANvAdeH parato nizcayaH / tasyetyAdinA pramANaphalopadarzanam // 2940 / / yaduktam- "siddhe svata:pramANatve sA'pavAdanivAraNI" (tattva0 2931) iti, tanna yuktam; AzaGkAyA asambhavAditi prtipaaditm| idAnIM bhavatu nAmAprAmANyAzaGkAnivRttaye sAdhanaprayogaH, tathApi bhavanmatena so'pi na yukta iti darzayannAha ayaM ca bhavatAM pakSaH- yatra vAkye naJaH zrutiH / 1. athaiv-jai| 2. 0dharmopadezenA0-pA0, gaa0| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 657 tatraivAnyavyavacchedaH svAtmaivAnyatra gamyate // 2941 // codanAjanitAbuddhiH pramANamiti; neha c| prayogo'sti nabastena naapraamaannynivrttnm||2942|| bhavatAM vidhizabdArthavAdinAmayaM pakSa:-yatraiva vAkye natraH prayogastatraivAnyavyavacchedaH pratIyate, anyatra tu vidhireveti / na cAtra codanAjanitetyAdau sAdhanavAkye naJaH prayogo'sti, tat kathamanenAprAmANyavyavacchedaH? pratipAdyatAm ! // 2941-2942 // yaduktam-"cetkathaM saMzayAdayaH" (tattva0 2927) iti, tatrAdizabdopAttamarthaM darzayati kiJca sarvapramANAnAM prAmANyaM nizcitaM ydi| svata eva tadA kasmAt matabhedaH prvaadinaam||2943|| [G.775) yadi sarvapramANAnAM svata eva prAmANyaM bhavet, tadA vAdinAM prAmANyaviSaye matabhedo na syAt // 2943 // sa evaM kathaM siddhaH? ityAha yenaikaiH svata eveti proccairniyama' ucyte| kiJcit svato'nyataH kiJcit paraizcAniyamo mataH // 2944 // ekairiti miimaaNskaiH| parairiti bauddhaiH| taiH kiJcit svataHpramANamiSTam, yathAsvasaMvedanapratyakSaM yogijJAnam, arthakriyAjJAnam, anumAnam, abhyAsavacca pratyakSam, taddhi svata eva nizcIyate; abhyaasblenaaphstitbhraantikaarnntvaat| kiJcidanyataH, yathAvivAdAspadIbhUtaM codanAjanitaM jJAnam, pratyakSaM cAnapagatabhrAntinimittam; abhyaasaarthkriyaajnyaanyornvaapttvaat| yadyevam; anumAnAdau bhavanmatena vivAdo na prApnoti, tasya svata eva pramANatvAt / tathA hi-kecit trirUpaliGgahetukamanumAnamicchanti, kecid dvirUpaliGgajam, kecidekarUpaliGgasamudbhavam; lakSaNapraNayanaM cAnarthakam; tathA lokAyataM prati tatprAmANyapratipAdanaM na karttavyam, svata eva prAmANyanizcayAditi samAnam ? naiSa doSaH; yato'numAnasya tAdAtmyatadutpattipratibaddhaliGganizcayAdutpatterantareNApyarthakriyAsaMvAdaM pAramparyeNa tathAvidhavastupratibaddhajanmatayA tadarthAvyabhicAritvaM nizcitamiti svt:praamaannymucyte| tadutpattihetuliGgasvarUpAparijJAnAdvAdino'trAMnutpanna evAnumAne parasparaM vipravadante, na tUtpanne; tatsvarUpAdinizcayAt / ata evAcAryAH tadutpattihetuliGgasvarUpavyutpAdanameva kurvanti lkssnne| kathaM hi nAma viparItaliGgasvarUpAvadhAraNAdanumAnotpattirbhaviSyatIti ! yadapi lokAyataM pratyanumAnasya prAmANyapratipAdanaM karttavyamiti codyate, tadapyayuktam; na hyasmAbhiranumAnasya prAmANyaM sAdhyate, kiM tarhi ? vyvhaarH| tathA hi-mithyArthazora zravaNAda vyAmUDho lokAyata: siddhe'pyanumAnasya prAmANye sAyavanna tadvyavahAraM pravartayati. tasya viSayopadarzanena viSayI vyavahAra: sAdhyate- yadyata utpannaM tat tatprApaNazaktiyuktam, yathA 1. tatkiM-pA0 gaa0| 2. procya-pA0. praacye-gaa|| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 tattvasaMgrahe pratyakSaM svaarthsy| anumeyAdutpannaM cedaM tatpratibaddhaliGgadarzanadvArAyAtaM liGgijJAnam-ityevaM saGketaviSayakathanena samaye pravartanAt / tathA hi-pratyakSe'rthAvyabhicAranibandhana evAnena prAmANyavyavahAraH kRtaH / avyabhicArazcAsya ko'nyastadutpatteH ! yathoktam "arthasyAsambhave'bhAvAt pratyakSe'pi prmaanntaa| [G.776] pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvym"|| ( ) iti / tasmAd yathA sAGghayastRNAgre karisattAbhAvaM vyavasyannapi zAstrazravaNavyAmohAd bhAvavyavahAramapravartayan pravartate, tathAyamapi lokaaytH| na ca codanAjanitAyA buddheH prAmANyaM siddham, yenAtrApyanumAnavat prAmANyavyavahAraH sAdhyata iti syAt, tatra pratibandhAsiddheH prAmANyasyaiva sAdhyatvAditi na samAnam // 2944 // syAdetat-bhavatu nAma matabhedaH, sa kasmAt svata:prAmANye sati na yujyate? ityAha vivAdo bhrAntito yasmAt sA ca nishcybaadhitaa| nizcinvantastatastattvaM vivaderanna vAdinaH // 2945 // anena vivAdasya nizcayaviruddhabhrAntikAryasyopalambhAnnizcayAbhAvasiddhimAdarzayan anumAnaviruddhatvaM svata:prAmANyapratijJAyA darzayati // 2945 // aparamapi nizcayaviruddhakAryopalambhamAdarzayati svataH sarvapramANAnAM prAmANyasya vinishcye| na visaMvAdabhAk kazcid bhvenishcyvRttitH||2946|| apramANe pramANatvabuddhayA vRtto hi vnyjyte| svataHprAmANyabodhAt tu viparIto na kazcana // 2947 // visaMvAdo hi nizcayaviruddhAyA bhrAnte: kAryatvena pratItaH, sa ca svataHprAmANyAbhyupagame sati na prApnoti; nizcayena tatkAraNasya bhraanterpniittvaat| viparIta iti visaMvAdabhAk // 2946-2947 // nanktyiAdinA paraH pratyavatiSThate nanvapramANato vRtto visaMvAdaM smshnute| nizcayaH paratastasya bAdhakAt . pratyayAnmataH // 2948 // pramANataH pravRttastu na visNvaadmshnute| asyaiva ceSyate'smAbhiH svataHprAmANyanizcayaH // 2949 // visaMvAdo hyapramANAt pravRttasya bhavati, tasya cApramANasya parato nizcayo'bhyupagata ev| yat punaH pramANaM na tataH pravattasya visaMvAdo'sti / tasyaiva ca svata:prAmANyamiSTamiti kathaM svata:prAmANyapratijJAyA anumAnabAdhA ! // 2948-2949 // . [G.777] nAbhiprAyetyAdinA pratividhatte nAbhiprAyAparijJAnAdidaM hyatra vivkssitm| svataH sarvapramANAnAM prAmANyasya vinizcaye // 2950 // 1. vidaM vA kaM-pA0 / . Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 659 niyate'. yasya' naivAsti svtHpraamaannynishcyH| pArizeSyabalAtne tasminnaprAmANyaM prtiiyte||2951|| arthAnyathAtvahetUtthadoSajJAnAnapekSayA / janmAnantaramevAtastadaprAmANyanizcayAt // 2952 // apramANe pramANatvaviparyAso na snggtH| ato'saMvAdino naiva kazcid varteta tdgteH||2953|| idamatra vivakSitam-yadi bhavatA sarvapramANAnAM svataHprAmANyamabhyupagamyate, tadA prAmANyanizcayotpAdena pramANaM vyAptamityabhyupagataM syaat| tatazca yatraiva pramANavyApaka: prAmANyanizcayo nodeti, tatra sAmarthyAtprAmANyamavatiSThate ; pramANApramANayoH parasparavyavacchedarUpatvAt / tatazcAprAmANyamapi svata eva sAmarthyAdApatitam; visaMvAdakAraNadoSaparijJAnAnapekSaNAt', prAmANyanizcayAnutpatterevAprAmANyasya nishcittvaat| tatazca yaduktam-"nizcayaH paratastasya bAdhakAt pratyayAnmataH" (tattva0 2948) iti, tnnoppdyte| evaM ca sati janmottaramevarSa prAmANyanizcayotpAdAnutpAdAbhyAM pramANetarayonizcitatvAdapramANAt parinizcitA naiva kasyacit prekSAvataH pravRttireva sambhavatIti kuto visaMvAdasambhava iti| tadgateriti visaMvAditvagateH, nishcyaadityrthH| . ete ca pratijJAdoSodbhAvanamukhena hetoravyAptiprakAzanAd hetudoSA eva draSTavyAH, na tu pratijJAdoSAH; anyathA hi pratijJAyA asAdhanAGgatvAt taddoSodbhAvanaM prativAdino nigrahasthAnaM syAt // 2950-2953 // ghaTAdivaditi dRSTAntasyAsiddhi pratipAdayannAha. janmAtiriktakAlazca kriyAkAlo na vidyte| kSaNikatvAd ghaTAdInAmityasiddhaM nidarzanam // 2954 // nanu ca janmottarakAlaM ghaTAdayo dRzyanta eva kulAlAdyanapekSA madhUdakAdyarthakriyAkAriNaH, tat kathaM teSAM janmAtiriktaH kAlo na vidyate? ityAha teSAmuttarakAlaM hi kulaalaadynpekssinnaam| . svopAdAnAdyapekSatvAt svato nAsti pravartanam // 2955 // [G.778] svopAdAnam-pUrvaH pUrvaH sajAtIya kSaNaH / Adizabdena tddhaarkpurussaadiprigrhH| etaduktaM bhavati-uttarakAlamanya eva ghaTAdikSaNA: svopAdAnadyapekSA vartamAnA dRzyante, na tu kasyacijanmottarakAlamavasthitiH siddhA; kSaNikatvAt sarvabhAvAnAmiti // 2955 // "yathaiva prathamaM jJAnam" (tattva0 2853) ityAdAvAha.. na cAnavasthitiprAptiranyato maansNshrito| yasmAdarthakriyAjJAne svataH prAmANyanizcayaH // 2956 // - paraH pratyavatiSThate1. niyto-gaa0| 2. yatha-pA0; ytr-gaa| 3. parizeSabalAt-pA0, gaa0| 4. aprAmANya0-0, pA0 / 5. 0jnyaanaadpekss-paa0| 6. jnmaantrmek-jai0| 7. prAmANyetara0-pA0, gaa0| 8. tsmaad0-gaa| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 tattvasaMgrahe nanu ko'tizayastasya prAktanAdasti yena tt| parataH pUrvavijJAnamiva nAbhyupagamyate ? // 2957 // ucyata ityAdinA pratividhatte ucyate-vastusaMvAde praamaannymbhidhiiyte| . tasya cArthakriyAbhyAsajJAnAdanyanna lkssnnm||2958|| arthakriyAvabhAsaM ca jJAnaM saMvedyate sphuttm| nizcIyate ca tnmaatrbhaavyaamrshncetsaa|| 2959 // atastasya svataH samyakprAmANyasya vinishcyaat| nottarArthakriyAprAptipratyayaH samapekSyate // 2960 // jJAnapramANabhAve ca tasmin kaaryaavbhaasini| pratyaye prathame'pyasmAddhetoH prAmANyanizcayaH / / 2961 // ayamatra sakSepArtha:-pramANaM hi nAmAvisaMvAdi jJAnamucyate, "pramANamavisaMvAdi jJAnam" (pra0 vA0 1.3) iti vacanAt / na cAvisaMvAdo'rthakriyAlakSaNa eva, tadarthatvAt pramANacintAyAH; yato'rthakriyArthI pramANamapramANaM vA'nveSate prekSAvAnna vysnityaa| sA cArthakriyA dAhapAkAdinirbhAsajJAnodayalakSaNA; tadutpAdAdevArthakriyArthinaH pravRttasyAkAMkSAnivRtteH / taccArthakriyAjJAnamAtmasaMvedanapratyakSatayA svayamevAvirbhavati, spaSTAnubhavatvAccAnantaraM yathAnubhavaM parAmarzajJAnotpattyA nizcitamiti svata eva siddham / na ca tatsAdhyaM phalAntaramAkAMkSitaM puruSeNa, yenAparamarthakriyAni si pratyayAntarodayamanusarato'navasthA syAt / tathA hi-loke vRddhicchedAdikaM phalamabhivAJchitam [G.779] taccAhlAdaparitApAdirUpajJAnAvirbhAvAdevAbhinivRttamityetAvataivAhitasantoSA nivartante janA iti svata eva tasya siddhirucyate / yat punaH pUrvakaM tat kAraNabhUtaM jJAnaM tasya na tatprApaNazaktiH praamaannymucyte| sA ca zaktiranabhyAsAdaviditakAryairavadhArayituM na zakyata ityuttarakAryajJAnapravRttyA nizcIyata iti prathamasya parata:prAmANyamucyate // 2958-2961 // punarapyanavasthAM prakArAntareNa pariharannAha Aye hyavastuviSaye vstusNvaadlkssnnm| dvitIyaM na pravarteta yasya hetorsmbhvaat|| 2962 // azokastabakAdau hi paavkaadhyvsaayinH| na dAhapAkini si vijJAnaM jAtu jaayte|| 2963 // jAtau vA na vijAtIyaM jvalanAt tat prsjyte| tatkAryayogyatAmAtralakSaNatvAd vibhAvasoH // 2964 // yadi hi-Adyam-prathamaM jJAnamavastuni pravRttimabhaviSyat, tadA phalakSAnamuttarakAlabhAvi nodapatsyata; kAraNAbhAvAt. vstuprtibddhtvaadrthkriyaajnyaansy| na hyanagnigrAhiNo jJAnAdazokastabakAdAvagnyadhyavasAyena pravRttasya dAhapAkAdinirbhAsinaH pratyayAH prsuuynte| prasave 2. saddhicchedA.- pA0 3. c-gaa0| 4. hi vastu-pA0, gA0 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 661 vA'gnirevAsau, kutaH? daahpaakaadikaaryotpttihetutvmaatrlkssnntvaat| vibhAvaso:vaDherityarthaH // 2962-2964 // .. tasmAdityAdinopasaMharati tasmAdarthakriyAbhAsaM jJAnaM yAvanna jaayte| tAvadAdye'pramAzaGkA jAyate bhrAntihetutaH // 2965 // nanu cArthakriyAjJAnavadAdyamapi jJAnaM sAkSAdagnyAdipadArthajanitameva, tatkimiti tatraivApramANyAzaGkA, nottaratra? ityAzaGkayAha anantaraM phalAdRSTiH saadRshysyoplmbhnm| materapaTatetyAdi . bhrAntikAraNamatra c||2966|| __ kAryAvabhAsivijJAne jAte tvetanna vidyte| sAkSAd vastunibaddhAyAH kriyAyAH prtivednaat||2967|| Adye hi jJAne bhrAntikAraNamasti, tathA hi tadanantaraM dAhAdilakSaNasya [G.780] phalasyAnutpAdo bhrAntajJAnasAdharmyaM ca buddherpaattvm| Adizabdena anAdaraH, anabhyAsa ityAdi gRhyte| phalajJAne tu na kiJcid bhrAntikAraNaM vidyata iti tasya svata eva nizcayaH // 2966-2967 // Adye'pi jJAne yatrAbhyAsAdinA protsAritaM bhrAntinimittam, tasya svata eva prAmANyamiti darzayannAha vRttAvabhyAsavatyAM tu vailakSaNyaM prtiiyte| .: atadviSayato jJAnAdAdye'prApte'pi ttphle||2968|| . abhyAsabalena yathA yoginAM maNirUpyAdiSu vA tadvidAM dUrIkRtabhrAntinimittameva sphuTapratibhAsaM prajAyate vijJAnam, evamanyatrApyabhyAsabalAt sphuTatarapratibhAsatayA nirastavibhramAzaGkamupajAyamAnamavyavadhAnena sajAtIyasAdhAraNAdhyavasAyinaM parAmarzapratyayaM janayad vijAtIyato'tadviSayAd vyAvRttamavasIyata iti svata eva tasya praamaannymucyte| yastu manyate-"abhyAsavatyAmapi pravRttau tAMdrUpyalakSaNaliGgadarzanAdanumAnata evArthaprApaNazaktilakSaNaprAmANyanizcaya iti sarvatra parataHprAmANyAvasAyaH, na kvacideva svataH" iti, tanna buddhyAmahe; tathA hi-asaGkIrNatAdrUpyalakSaNaliGganizcaya eva kuto bhavati? iti vktvym| abhyAsAditi cet ? evaM tarhi yadyabhyAsabalAd vijAtIyAkAravyavacchedena sajItAyasAdhAraNamasaGkIrNaM sArUpyamavasIyate bhrAntikAraNAbhAvAt, kaH prAmANye pradveSo yena tadanubhUtaM bhrAntikAraNavirahe'pi nAdhyavasIyata iti syAt! api ca-kimidaM sArUpyaM nAma? yadi bodharUpatA, sA mithyAjJAne'pyastItyanaikAntikatA hetoH / atha lohitAkArani sitA? sA'zokastabakAdigrAhivijJAne vidyata iti vyabhicAra eva / athAgnyAdipadArthakAryatA? sA kathaM nizciteti vaktavyam ? tatsiddhyarthama1. pA0, gA0 pustakayosti / .. 2. dAdye prApte-pA0 / 4. na praamrsh-paa0| 5. tadanubhUtaM tau-gaa| 3. 0mdhyvdhaann-paa0| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe paraliGgAntaramanusarato'navasthA syAt / athApi syAt - abhyAsabalAdeva pratyakSato liGgAnusaraNamantareNApi svata eva sA siddheti ? evaM tarhi yadyabhyAsasyedRzaM sAmarthyamabhyupagamyate, tadA 'zaktinizcayo'pyabhyAsabalAdevAntareNApi liGgAnusaraNaM bhavatIti kiM nAbhyupagamyate ! kiJcayadi tatkAryatA siddhA jJAnasya, tadA vyAptyanusaraNamanarthakam; tatkAryatAvasAyAdeva tadarthaprApaNazaktisiddheH, anumAnajJAnavat / yathAnumAnajJAnasya vastupratibaddhaliGgadarzanabalenotpatteH pAramparyeNa vastukAryatAvasAyAdeva svataH prAmANyaM na sArUpyabalAdanyathA hyanavasthA syAt; tathehApi svata prAmANyaM [G.781] syAt / tathA hi-yatra pakSadharmatvanizcaye'pi sAdhyArthapratItirna jAyate, tatra dRSTAntadharmiNi vyAptimanusaret pratipattA, yathA kRtakatvAnityatvayoH / iha tu jJAnasya tatkAryatAvasAyAdeva' tadarthAvyabhicAritayA tatprApaNazaktiH siddheti tAdrUpyaM liGgam / yadyevam, kathamuktamAcAryeNa lokAyatamadhikRtya - " sa khalu 'pratyakSaM pramANaM nAnumAnam' iti bruvANaH kAsAJcid vyaktInAM pravRttau saMvAdaM visaMvAdaM copalabhya tallakSaNaM vyAptyA kathayed yathopadezaM pravarttamAnasyAvipralambhArtham, tad yathAdRSTasAdharmyAt tathA prasAdhitamanumeyatAM nAtipatati' ( ) iti ? naiSa doSaH ; svaparasantAnavarttinIranubhUtaviSayA buddhIraMdhikRtyaitaduktam;'anyatrAnubhUtaviSayAbhyaH' iti vacanAt / anyathA hi yadi sArUpyAt sarvatra prAmANyaM nizcIyate, tadAnyatrAnubhUtaviSayAbhya iti pratiSedho'narthakaH syAt / tasmAdabhyAsabalAt protsAritabhrAntinimittamupajAyate yat tatsvata eva pramANamiti sthitam // 2968 // yaduktam-"yathaiva prathamajJAnaM tatsaMvAdamapekSate " (tattva0 2853) ityAdi, tatrAha-- vailakSaNyApratItau tu vijAtIyArthasaGkayA / kAryAvabhAsivijJAnAd Rte mAnAvinizcayaH // 2969 // tasmin sadapi mAnatvaM vinizcetuM na zakyate / uttarAdyakriyAjJAnAt kevalaM tat pratIyate // 2970 // atazca prathamaM jJAnaM tatsaMvAdamapekSate / saMvAdenApi saMvAdaH punarmRgyastathaiva na // 2971 / / yatra hyanubhUtamapi prAmANyaM bhrAntikAraNasadbhAvAdvinizcetuM na zakyate, tatra parato'rthakriyAjJAnAnnizcIyate, tAvanmAtreNaiva ca puruSasyAbhISTArthasaMsiddherAkAMkSA vinivRtteti na punaH saMvAdenApyaparaH saMvAdastathaiva = AdyajJAnavadapekSaNIyaH // 2969-2971 // 662 "kasyacittu yadISyeta" (tattva0 2854) ityAdAvAhabhrAntihetorasadbhAvAt svatastasya pramANatA / prathamasya tadAbhAve pradveSo bhrAntisambhavAt // 2972 / / nanu ca yat sandigdhArthAvinAbhAvitvenAnizcitArthaprApaNasAmarthyajJAnam,tadanumAnavanna prApnoti / tathA hi- anumAnasyArthAvinAbhAvasaMzaye sati na prAmANyamiSTam [G. 782] evaM pratyakSe'pi na prApnoti ? naiSa doSa:, na hyanumAnavadarthanAntarIyakamAtmAnamupadarzayat pratyakSaM 2. tatkAryasyAva0 - pA0, gA0 / 9 muktinizcayo - pA0 / 3. uttarArthakiyA - jai0 pustake pAThA / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 663 pramANamiSTam, kiM tarhi ? pratibhAsanArthAvasAyaM kurvat / tathA hi-arthakriyArthino'bhimatamarthaM prApayat pramANamucyate / na cArthadezaM puruSamupasarpayadarthaM vA puruSadezamAnayat tatprApakaM bhavati, api tu puruSaM pravartayat / taM ca puruSaM na hastena gRhItvA pravartayati, kiM tarhi ? pravRttiviSayamupadarzayat / taccopadarzanaM prtibhaasmaanaarthaavsaayaanaanyt| yatra ca saMzayastatrAvazyaM pratibhAsamAnAkArAvasAyo'sti; tadanavasAye tdvimrshaayogaat| tatazcaitAvatA pratyakSavyApAraparisamApteH pazcAdAvinAbhAvasaMzayo bhavana pratyakSavyApAramuparuNaddhIti satyapi saMzayodaye bhavatyeva prAmANyaM prtyksssy| yattu pratibhAsamAnapadArthaviruddhAkArAvasAyAkrAntamudeti, tanna pramANam, yathA marIcikAgrAhijJAne jalAvasAyAkrAntam tatra ythoktprmaannvyaapaaraabhaavaat| yacca zaGke pItajJAnam, maNiprabhAyAM maNijJAnam, tadapyapramANameva; tatra yathArthaM prtibhaasaavsaayyorbhaavaat| pratibhAsavazAddhi pratyakSasya grahaNAgrahaNe, na tvrthaavisNvaadmaatraat| na cAtra yathAsvabhAvadezakAlAvasthitavastupratibhAso'sti, na vAdezakAlaH sa eva bhavati, dezakAlayorapi vastusvabhAvabhedakatvAt; anyathA hi bhedavyavahArocchedaH syaat|| anumAnasya tu vikalpAtmakatvena sAmAnyaviSayatvAnna pratibhAsavazAd vastuviSayatvavyavasthA, vastuno'pratibhAsAt, kiM tarhi ? nizcayavazAt / yathoktam "nishcyaiH| yanna nizcIyate rUpaM tat teSAM viSayaH katham // " ( pra0 vA0 3.75 ) iti| tatazcAnumAnasya tadAbhAsazUnyasyApi nAntarIyakArthadarzanabalenotpatteH pAramparyeNa vastuni pratibandhAt prAmANyamityavazyaM tatrAvinAbhAvanizcayo'pekSaNIyaH; anyathA anumAnasyotpattyasambhavAditi nAnumAnatulyaM pratyakSam // 2972 // nanktyiAdinA paraH parataHprAmANye satItaretarAzrayatvamudbhAvayati nanu tasya pramANatve vijnyaanaasyaavinishcite| kathaM tatra pravarteta prekssaavaaniipsitaagteH?||2973|| tathA hi-prekSApUrvakAriNaH prAmANyanizcaye satiM pravRttyA bhavitavyam, pravRttau ca satyAM prAmANyanizcaya itItaretarAzrayAt kathaM prekSAvata IpsitArthAvinizcaye sati pravRttiH syAt // 2973 // ucyata ityAdinA pratividhatte ucyate-saMzayenaiva varttate'sau vicakSaNaH / vaicakSaNyakSatistasya na caivmnussjyte||2974|| dvividhA hi pravRttiH-arthakriyArthA, prAmANyanizcayArthA ca / tatrAdyA pravRttiH satyapi saMzaye yathA bhavati tathA pratipAditam pratibhAsamAnArthAvasAyamAtreNaiva pratyakSasya prvrtktvaat| tena vaicakSaNyakSatirevaM sati nAnuSajyate, arthasaMzayenApi kRSIvalAdInAmiva pravRttidarzanA1. kurvantu-pA0, gaa0| 2. nraadesh-paa0| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 tattvasaMgrahe dityabhiprAyaH / na ca kRSIvalAdInAmupAyanizcayena pravRttairyuktA prekSApUrvakAriteti yuktaM vaktum; upeyaapeksstvaadupaaysy| upeyAnizcaye tannizcayAyogAt / / 2974 // dvitIyApi pravRttiH satyapi prAmANyasaMzaye sutarAM yuktaiveti darzayannAha saMzayena yato vRttesttpraamaannyvinishcye| nizcitopAyatA tena mAne' satyapi sNshye||2975 // yataH yasmAt prAmANyanizcayaM prati saMzayena pravRtterevopAyatA te puruSeNa nizcitA, tatazcopAyaviSaye saMzayAbhAvAt pravRttiyuktaiva // 2975 // kathaM sA tenopAyatA nizcitA? ityAha sandehena' pravRttau me phalaprAptirbhaved ydi| prAmANyanizcayastatra jJAna evaM bhvissyti||2976 // nAnyatheti na cApyevamanuyogo'tra yuktimaan| . upAye vartate kasmAditi na hynythaagtiH||2977|| na hayupAyAd vinA kazcidupeyaM prtipdyte| . iti sandehavRtto'pi prekSAvattAM jahAti n||2978 // sandehena pravRtto'pIti prAmANyasandehena pravRtto'pItyarthaH / zeSaM subodhatvAnna vibhaktam // 2976-2978 // nanu cetyAdinA paro'rthakriyAjJAnAt prAmANyanizcayasyAnaikAntikatAM darzayannanavasthAmeva samarthayate nanu cArthakriyAbhAsi jJAnaM svapne'pi vidyte| na ca tasya pramANatvaM taddhetoH prathamasya c||2979 // [G.784] taddhetoH prathamasyeti / arthakriyAjJAnahetoH / na pramANatvamiti sambandhaH // 2979 // naivamityAdinA pratividhatte naivaM bhrAntA hi sA'vasthA sarvA baahyaanibndhnaa| na bAhyavastusaMvAdastAsvavasthAsu vidyte||2980|| yadi tAvad bAhyArthavAdinaM bauddhaM prati codyate tadA'siddhamiti prathamena zlokena drshitm| tathA hi-tena bAhyArthavAdinA'rthasaMvAdAt prAmANyamiSTaM naarthkriyaajnyaansNvaadaat| na ca svapne'rthasaMvAdo'sti; sarvasyA eva svapnAvasthAyA bhrAntatvena sarveSAmavisaMvAdAt / tatra sarvavijJAnAnAmarthamantareNaivotpatternirviSayatvam, tena jAgdavasthAyAM bhAvina eva jJAnasya prAmANyalakSaNAvatArAnnAnena vyabhicAro yukta iti bhaavH| kiJca-apravRttamapUrvakamasthiraM vyAkulaM ca svapne'thakriyAjJAnam, tadviparItaM jAgradavasthAyAmiti tathAvidhasya prAmANye kutaH svapnenAnaikAntaH ! atha yogAcAraM prati codyate, tatrApIdaM prkRtaanupyogi| tathA hi-sAMvyavahA1. mAna-pA0; sA c-gaa0| 2-2. sandehe neha vRttau-jai0| 3-3. jJAta eva-pA0, gA0 / 4-4. sandehavRttau0-pA0, gaa0| 5. 0yanavasthA0-pA0, gaa0| 6. bAhyArtha.....-pA0 / 7. apravRtti-jai0, paa0| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataH prAmANyaparIkSA 665 rikasyedaM pramANasya lakSaNam " pramANamavisaMvAdi jJAnam" (pra0vA01.3)iti / tatra cArthakriyAnirbhAsijJAnasaMvedanamevAvisaMvAdaH 1 tadAvirbhAve lokasya tathA vyavahArAt, tadarthatvAcvArthapravRtteH / tacca sAMvyavahArikaM jJAnaM jAgradavasthAbhAvyeva; tatraiva loke sarvavyavahArANAM pAramArthikatvAbhinivezAt, na tu svapnAvasthAyAm / tatazca - jAgratpratyayatve satIti vizeSaNasyAzravaNAnnetareNa vyabhicAraH / syAdetat--tulye sarvAkArataH pratibhAse kathamayaM bhedo nizcIyate - iyaM * jAgradavasthA, iyaM svapnAvastheti ? ata Aha-- svasaMviditarUpAzca cittacaittAdilakSaNAH / avasthAdvayabhedo'pi spaSTaM tena pratIyate // 2981 // subodham // 2980 - 2981 // syAnmatamityAdinA parasya codyamAzaGkate - syAnmatam -- paratastasya prAmANyasya vinizcaye / prasajyate prameyatvamiti na tvavirodhyadaH // 2982 // yadi parataH prAmANyaM nizcIyate *, tadA pramANAntareNa mIyamAnatvAt tatprameyaM prApnoti / na pramANameva prameyaM yuktaM virodhAditi codyam / na tvavirodhyada iti parihAraH / ada iti etat / apekSAbhedAt kAryakAraNapitRputravyapadezavadavirodhi // 2982 // etadeva darzayati tadgrAhyavastvapekSaM hi prAmANyaM tasya gIyate / parato'vagatestasya prameyatvavyavasthitiH // 2983 // kAryakAraNatAdivat / apekSAbhedatazcaivaM pramANatvaprameyatvavyavasthAM na virudhyate // 2984 // [G.785] tena jJAnena yad grAhyaM vastu tadapekSayA tat pramANameva, na prameyam, vyavasthApakapramANAntarApekSayA tu prameyameva na pramANamiti na sAGkaryadoSaH / yathA kAryaM kAraNamiti vyapekSAbhedAnna saGkIryate // 2983-2984 // evamityAdinopasaMharati evamarthakriyAjJAnAt pramANatvavinizcaye / nAnavasthA parAkAMkSAvinivRtteriti sthitam // 2985 // parAkAGkSAvinivRtteriti / parA= anyA cAsAvAkAGkSA ceti vigrahaH / parasmin vAsaMvAdAdanyasmin AkAMkSA parAkAMkSA, tasyA vinivRtteriti samAsaH / kiJca - " pramANamavisaMvAdi jJAnam" ityanenArthakriyAdhigamalakSaNaphalaprApakahetorjJAnasyedaM lakSaNanucyate, tatazca phalajJAne lakSaNAnavatArAt, kathaM tasyApi prAmANyamavasIyate ityasya codyasyAvakAzaH kathaM bhavet! tathA hi--aGkurasya heturbIjamiti lakSaNe sati aGkurasyApi kathaM bIjatvamiti kiM 1. sarvasya paraMta:- gA0 / 2-2. nanvaviro0- pA0, gA0 / ** pATho'yaM pA0, gA0 pustakayornAsti / 3. phalAjJAne gA0 / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 tattvasaMgrahe viduSAM prazno jaayte| yathA ca bIjasya tadbhAvo'GkaradarzanAdavagamamyate, tathA pramANasyApi tadbhAvaH; arthakriyAlakSaNaphaladarzanAt / na ca tatra phalamanyena pramANenAvagamyate,yato'navasthA prasajyate; jJAnAtmanaH phalasya svata eva saMvedanAt siddheH / na ca svarUpe jJAnasya bhrAnti: sambhavati; tadanizcaye svasaMvedanasyaivAbhAvaprasaGgAditi yatkiJcidetat // 2985 // idAnIM kAraNavizuddhidvAreNa prAmANyanizcaye'navasthAdoSaM samutpanne'pItyAdinA zokena pUrvapakSamutkSipya atrApItyAdinA pariharati samutpanne'pi vijJAne na taavdvdhaaryte| yAvat kAraNazuddhatvaM na pramANAntarAd gtm?||2986|| atrApi sudhiyaH prAhu navastheti yena sA.. zuddhiH saMvAdino jJAnAdanapekSAt prtiiyte|| 2987 // sannikRSTe hi viSaye kaarysNvaaddRssttitH|. kAraNAnAM vizuddhatvamayalenaiva gmyte||2988|| [G.786] dvividhaM hi jJAnam-sannikRSTaviSayam, viprakRSTaviSayaM c| tatra yattAvat sannikRSTaviSayam, tasya na kAraNaguNAvadhAraNAt prAmANyanizcayaH, kiM tarhi ? arthkriyaasNvaadivijnyaanaat| tathA hi-na tatra guNAvadhAraNaM sambhavati yAvadarthakriyAsaMvAdAt samyaktvaM nAvasIyate, , tatazcAvasthite samyaktve pazcAtkAlabhAvikAraNaguNAvadhAraNamakiJcitkarameva / yat punarviprakRSTArthaviSayaM jJAnam, tasya kAraNaguNanizcayAt prAmANyanizcaya iti darzayannAha viprakRSTe hi viSaye tadudbhUtA matiH prmaa| tajanyatvAd yathaiveyaM sannikRSTArthagocarA // 2989 // yadviprakRSTaviSayaM sauvarNazaGkhagrAhijJAnaM tasya tajjanyatvAt vizuddhakAraNajanyatvAt, sannikRSTaviSayazuklaGghagrAhijJAnavat prAmANyanizcayaH / prayogaH-yadvizuddhakAraNajanitaM tat pramANam, yathA sannikRSTArthaviSayaM zuklazaGkhagrAhivijJAnam, vizuddhakAraNajanitaM cedaM viprakRSTArthaviSayaM pItAkArazaGkhAdyavabhAsi' vijJAnamiti svabhAvahetuH // 2986-2989 // nanu cAsiddho hetuH / tathA hi-kAraNazuddhirnArthasaMvAdamantareNAvadhArayituM zakyate; atIndriyatvAdindriyANAm / arthasaMvAdApekSAyAM ca tadeva prAmANyaM nizcitamiti kAraNaguNAvadhAraMNamanarthakameva syAt, tasya praamaannynishcyottrkaalbhaavitvaat| athApi syAt-ekadA sannikRSTaviSayAd vijJAnArthakriyAsaMvAdato guNavattAM nizcityAnyadA viprakRSTaviSayasyApi jJAnasya saMvAdamantareNaiva kAlAntareNa guNavattAyA nizcitatvAt tataH prAmANyanizcayo bhaviSyatIti? tadetadasamyak; na hi kSaNakSayiNAM bhAvAnAmekarUpaiva pravRttiH sambhavati; aparAparapratyayopayogena pratikSaNaM bhinnazaktitvAt ? ityetat sarvamAzaGkayAha sitasAdhyakriyAvAptyA yathA zaLe purHsthite| kAmalAkrAntanetrotthaM vijJAnaM neti gmyte||2990 // 1. gocaram-pA0, gaa0| 2. zaGkhAvabhAsi-pA0, gaa0| 3-3. netrotthavijJAnaM-pA0, gaa0| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 667 svataHprAmANyaparIkSA itthaM kAraNasaMzuddhau pratItAyAM tadeva yaa| zAtakumbhamaye zaGke piitaakaarmtirbhvet||2991|| vizuddhakAraNotpAdAt tvasyAH praamaannynishcyH| niSpAditakriye kambau sitAkAramateriva // 2992 // anenaitadAha-na hyasmAbhiH kAlAntarabhAvino viprakRSTaviSayasya jJAnasya kAraNaparizuddhyA prAmANyaM nizcIyate, yenAsiddhatA hetorbhavet, pratikSaNamaparAparapratyayopayogena bhinnazaktisambhavAditi, kiM tarhi ? yadaiva sannikRSTaviSayasya jJAnasya [G.787] zuklazaGkhagrAhiNaH sitasAdhyArthakriyAprAptyA kAraNazuddhinizcayaH, tadaiva yA viprakRSTadezavartini zAtakumbhamaye zaGkha pItAkArA dhIrupajAyate, tasyAH kAraNaparizuddhitaH prAmANyamavasIyate / na ca tasyAmevAvasthAyAM kAraNAnyathAtvaM sambhavati-mA bhUt sannikRSTArthaviSayajJAnasyArthakriyAvisaMvAda iti // 2990-2992 // etacca bhavadbhirmImAMsakairiSTameveti darzayannAha- . _ kSudAdyanupaghAtAdivacanAdidamuktavAn / bhASyakAro'pyato mohAdanavaMstheha codyte||2993 // anena pratijJAyAH svavacanavirodho'pi pratipAditaH / tathA hi- bhASyakAreNoktam"yadA kSudAdibhirupahataM mano bhavatIndriyaM vA, saumyAdibhirvA bAhyo viSayaH,tato mithyAjJAnam, anupahateSu samyagjJAnam / indriyamano'rthasannikarSo hi jJAnasya hetuH, asati tsminnjnyaanm| tadgato hi doSo mithyAjJAnasya hetuH, duSTeSu hi jJAnaM .mithyA bhavati, doSApagame sampratipattidarzanAt / kathaM duSTAduSTAvagama iti cet ? prayatnenAnvicchanto na ceddoSamavagacchema, pramANAbhAvAdaduSTamiti manyemahi" (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.5) iti vistaraH / anena hi granthena bhASyakRtA kAraNazuddhijJAnAt prAmANyanizcayaH spaSTamAkhyAtaH; anyathA 'prayatnenAnvicchantaH3' ityanena kiM darzitaM bhvet| tatazca svataHprAmANyapratijJAvyAghAtaH // 2993 // yaduktam-"saMvAdaguNavijJAne kena vAbhyadhike mate" (tattva0 2860) iti / tatra saMvAdaM prati pUrvamuktam, guNajJAnaM pratyAha duSTakAraNajanyatvazaGkayA . naadhigmyte| mAnatA''dyasya tacchuddhijJAnamabhyadhikaM mtm||2994|| mAnateti praamaannym| Adyasyeti arthjnyaansy| taddhi kAraNazuddhijJAnAt prthmbhaavitvaadaadym| taditi tasmAdarthe // 2994 // . evamityAdinA pravRtteradRSTatAM darzayati____ evaM caarthkriyaajnyaanaaddhetushuddhivinishcitau| - akRtArthakriye vRtterarthe'vAcyopapadyate // 2995 // . 1. praNItAyA-pA0, gaa0| 2. vA-pA0, gA0 / 3. yatnenA0-jai0, pA0 / 4. 0tsy-jai0| 6. rdusstttaaN-gaa| 7. 0rarthavAcyo0 pA0: ressaa'vaacyo0-gaa0| 5. tasmAt-pA0, gaa0| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 tattvasaMgrahe __ akRtArthakriya iti| akRtA arthakriyA yena sa tathoktaH / avAcyeti avacanIyA, anindyetyarthaH / prAmANyanizcaya pUrvatvAdasyA iti manyate // 2995 // [G.788] "tasmAt svataH pramANatvaM sarvatrautsargikaM sthitam" (tattva0 2861) ityAdAvAha yadi svata:pramANatvaM sarvatrautsargikaM sthitm| bAdhakAraNaduSTatvajJAnAbhyAM tdpodyte|| 2996 // bAdhakAraNaduSTatvajJAnAbhAvAt prmaanntaa| prAptaivaM ca parasmAt te bhavet praamaannynishcyH|| 2997 // tathA hi tadabhAvo'yamabhAvAkhyaM prmaantrm| .. tvatpakSe'nupalambhAkhyamanumAnaM tu mnmte||2998|| atra prathamena zlokena parapakSAnuvAdaH dvitIyAdinA duussnnm| yadi hi bAdhakAdipratyayena prAmANyamapodyate, evaM sati bAdhakAdipratyayAbhAvAt prAmANyanizcayo'bhyupagataH syAt / tatazca parata eva prAmANyamuktaM bhavet, abhAvasyApi pramANAntaratveneSTatvAt / asmatpakSe tvanupalabdhisaMjJake'numAne'ntarbhAvAnna pramANAntaram // 2996-2998 // kiJca-utsargApavAdayo:kalpitayo:' zabdArthaviSayatvenAnavasthitatvAd vastucintAyAmanadhikAra eva; sarvavastUnAM svasvabhAvavyavasthitatvena svabhAvAntarAnugamAbhAvAt, kevalaM tadupanyAso bhavata utsargApavAdaviSayAnabhijJatAmeva prakaTayati / tathA hi-tvadupavarNitayaivopapatyA viparIto'pyutsargApavAdaH zakyate kalpayitumiti darzayati anayaivopapattyA syAdaprAmANyamapi svtH| tatrApi zakyate vaktuM yasmAnyAyo'yamIdRzaH // 2999 // tasmAt svato'pramANatvaM sarvatrautsargikaM sthitm| bAdhakAraNaduSTatvajJAnAbhAvAdapodyate // 3000 // yadapyuktaM kumArilena "tasmAd bodhAtmakatvena prAptA buddheH prmaanntaa| arthAnyathAtvahetUtthadoSajJAnAdapodyate // ' (zlo0 vA0, co0 sU0 53) iti, anayApi hi dizA zakyamapi svato vaktumiti darzayannAha tathA bodhAtmakatvena buddheH praaptaa'prmaanntaa| yathArthajJAnahetUtthaguNajJAnAdapodyate // 3001 // [G.789) apramANatetyakAraprazleSaH / yathArthajJAnaM ca-arthasaMvAdajJAnam, hetUtthaguNajJAnaM cakAraNasamutthaguNajJAnamiti samAhAradvandvaH / / 3001 // "parAyatte'pi caitasmin" (tattva0 2862) ityAdAvAha aprAmANye parAyatte bhvtyevaanvsthitiH| .. pramANAdhInametaddhi svtstccaaprtisstthitm||3002|| etarnIti apraamaannym| tacceti pramANam // 3002 // . 1. klpiten-gaa| 2.pA0, gA0 pustakayo sti| 3.tasmina- pAla Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 669 kathamapratiSThitam? ityAha tathA hi bAdhakAbhAvAt prAmANyaM bhvtocyte| bAdhAbhAvo'pyabhAvAkhyaM pramANAntaramiSyate // 3003 // tasyApi bAdhakAbhAvAt praamaannymbhidhiiyte| tatra tatraivamicchAyAM vyavasthA noplbhyte||3004|| yaduktam-"bAdhakapratyayastAvat" (tattva0 2865) ityAdi, tatrAha anapekSapramANatvaM bAdhakapratyaye ytH| na siddhaM tena naivAyaM pUrvajJAnamapohate // 3005 // abhAvAkhyasya pramANasyApekSatvAdanapekSapramANatvamasyAsiddham // 3005 // athApItyAdinA anavasthAmeva samarthayate athApi bAdhakAbhAvAd vinA praamaannymissyte| kvacidAdye tathAbhAve pradveSaH kinnimittakaH! // 3006 // yadyanavasthAbhayAt kvacidvinaiva bAdhakAbhAvaM prAmANyamiSyate, tadA prathame'pi jJAne bAdhakAbhAvo nApekSaNIya: syaat| tatazca sarvajJAnAnAM praamaannyprsnggH|| 3006 // yaduktam-"tatrApi tvapavAdasya syAdapekSA" (tattva0 2866) ityAdi, tatrAha bAdhakaH pratyayazcAyaM puurvjnyaanmpohte| .. anapekSapramANatvAd yadi zaGkA'tra kiM bhvet||3007|| anapekSyapramANatvaM zaGkayate cAtra baadhkm| _ viruddhametadAzaGkA nizcite na hi jAyate // 3008 // yadi bAdhakaH pratyayo'napekSyapramANabhAvaH, tatkathaM tatrApavAdAzaGkA, yenocyate tatrApi / tvapavAdasya syAdapekSA' iti, tatazca parasparavyAhatametaduktam-anapekSapramANatvam, tatra caashngkyte-baadhkmiti|tthaa hi-'anapekSam' ityanena nizcayena viSayIkRtamucyate,[G.790] yatra ca nizcayastatrAzaGkAyA asambhavaH; nishcyaaropmnsorbaadhybaadhkbhaavaat| AzaGkAyAzcobhayAMzAvalambitvenAropAkArapravRttatvAt // 3007-3008 // "athAnurUpayalena" (tattva0 2868) ityAdAvAhaH svata:pramANyapakSe'pi svarasenaiva nishcyaat| kasmAd bAdhakasadbhAvasiddhau yatno vidhiiyte||3009|| tathA hi svarasenaiva na yasmin maannishcyH| nizcIyate'yatnena sAmarthyAt 'tatra baadhkH||3010|| ataH parIkSakajJAnatrayamatra kimucyte| naikasyApyavakAzo'sti tasminnizcayataH svtH||3011|| yadi cotpadyate zaGkAnupalambhe'pi sNshyaat| 1. pekSitvA0-pA0; 0pekSitatvA0-- gaa0| 2. bAdhakAbhAvaM-pA0, gA0 / 3. 0'tra yatnena-pA0, 0'pyynen-gaa0| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 tattvasaMgrahe bAdhAbhAvAvinAbhUtaM ysmaanaanuplmbhnm||3012|| evaM sati traye kasmAt paritoSastvayA kRtH| adRSTAvapi zaGkayeta bAdhA pUrvavadatra hi||3013|| yAvanna kAryasaMvAdastAvanna vinivartate / bAdhAzaMkA yatastasmin niyamastritaye'phalaH // 3014 // tatazcAjAtabAdhenApyAzaGkayaM bAdhakaM punH| chalena vastunastattvaM nahi jaatvvtisstthte||3015 // AjIvitAt samutpannaM baadhprtyyvrjitm| .. zaGkte pItanibhaM jJAnaM pramANaM na hi jaayte||3016|| yadi svataH eva prAmANyanizcayaH, tadA nizcayena prAmANyasya vyAptatvAd, yatrAnizcayastatra sAmarthyAdaprAmANyasyAvasthAnAd bAdhakasadbhAvo yatnamantareNaiva nizcita iti tadbhAvasiddhyartho vyartho: yatnaH / tatra caikasyApi parIkSakajJAnasyApekSAvakAzo naiva sambhavatIti kiM punastrayANAmiti, ata idmpysnggtmuktm|| evaM ca parIkSakajJAnatritayaM nAtivarttata iti darzayati-ata ityAdi / syAdetat anupalambhamAtreNa bAdhakAbhAvo na zakyatenizcetum, sato'pi kasyacid dUrasUkSmavyavahitasyAnupalabdherbAdhakAbhAvenAnupalambhasyAvyAptatvAt, tena bAdhakAbhAvasiddhaye yatno vidhIyata iti? yadyevam, parIkSakajJAnatrayaniyamaM jahIhi, prathamajJAna-vadanyatrApi bAdhakasyAzayamAnatvAt, [G.791] yAvadviphalajJAnaM nodeti tAvad bAdhAzaGkA kena nivarttatAm, yena trayaniyamaH syAt, na hyAkrozamAtreNaiva vinA pramANaM prekSAvatAmA-zaGkAnivRttiryuktA! tathA hi-vastusthityA pramANacintA, nAyaM chalavyavahAraH prastuto yena qatipayapratyayamAtraM nirUpyate / yadi punarjJAnatrayodayAvadhimAtreNa prAmANyamavatiSThate, hanta tarhi yeSAmAjIvitaM kAmalopahatacakSuSAM pItazaGkhAkArameva jJAnamupajAyate teSAM tadvijJAnaM pramANaM syAt ! // 3009-3016 // syAdetad-yadyapramANam, tasya kimiti jJAnatrayaparIkSAyA UrdhvaM bAdhakaM nopajAyate, anutpatternAstItyavasIyate? ityAzaGkayAha vizuddhikAraNAbhAvAnopajAyeta baadhkm| ___ anyena vA nimittena nAtaH zaGkA nivrttte||3017|| vizuddheH kAraNaM droNakusumarasaniSekAdi, tasyAbhAvAnnopajAyate baadhkm| anyena vA nimitteneti| yathA marumarIcikAnicaye sadupajAtasalilavibhramasya puMso'nupasarpaNAt salilasvabhAvaviviktamarusthalInirbhAsi jJAnaM nopajAyate // 3017 // "utprekSeta hi yo mohAd" (tattva0 2871) ityAdAvAha- . sanimittaiva teneyamAzaMkA na tu mohtH| zuddhisaMvAdadRSTau tu nAzaMkA sudhiyo bhvet||3018 // sa sarvavyavahAreSu saMzayAtmA na jaayte| 1. idaM-pA0, gaa0| 2. yAvaddhi phl0-gaa| 3-3. yatra-pA0, gaa0| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 671 niHsaMzayAM hi dhIstasya shuddhisNvaaddrshne||3019 // atrApi yaH punaH zaGkA kazcit prakurute jddH| saMzayAtmakatA'jena' manye taM prati ninditaa||3020|| pratipAditametadyathA kAraNazuddhisaMvAdajJAnAbhyAM zaGkA nivarttate / yat punaruktam "tathA ca vAsudevena" (tattva0 2872) ityAdi, tat kevalamAtmano bhaktivAdAvalambanaM prakaTitam, na vastusthitiH / na hi vacanamAtrAnniyuktikAt parasya prekSAvato vyutthitacetasastatsvabhAvanirNayo jnyaayte| tathA hi-vAsudevavacanamanyenAbhisambandhinA vyavasthitvAdavirodhIti darzayannAha-atrApItyAdi / atra-zuddhisaMvAdadarzane, yo bhavadvidhaH zaGkAM kurute-"saMvAdenApi saMvAdaH punarmugyastathaiva hi" (tattva0 2853) ityevam, taM prati, ajena=viSNunA, saMzayitAtmatA ninditeti sambhAvyate // 3018-3020 / / [G.792] " yAvAnevApavAdo'to yatra sambhAvyate matau" (tattva0 2873) ityAdAvAha dezakAlanarAvasthAbhedApekSAprakalpite / prAmANyanizcaye'nyasmAd vyaktaM praamaannynishcitiH||3021|| tathA hi dezakAlAdau bAdhAbhAvAt sunishcitau|| pramANAntarataH prAcye jJAne praamaannynishcyH||3022|| anena svavacanavirodhaM pratipAdayati / tathA hi-dezakAlanarAvasthApekSayA prAmANyanizcaye prakalpyamAne parata eveti spaSTamuktaM bhavati; yato dezakAlAdau pramANAntarato bAdhAya abhAve nizcite sati prAcye=prathame jJAne prAmANyanizcayo'bhyupagamyamAnaH kathaM parato nAbhyupagataH syAt / avazyaM hi pramANAntarato bAdhAyA abhAvo nizcayaH / tathA hi-svataH prAmANye'bhyupagamyamAne sarvajJAnAnAM prAmANyaprasaGgo mA bhUdityavazyaM tvayA vaktavyam-yatra bAdhA nAsti tasyaiva svata:pramANyaM nAnyasyeti / sa ca bAdhAyA abhAvo'nupalambhamAtrAnna zakyate nizcetum; vyabhicArAditi sAmarthyAnupalabdhilakSaNaprAptAnupalambhato nizcayaH; tasyaiva bAdhAbhAvena vyAptatvAt / sa copalabdhilakSaNaprAptAnupambhaH saMvAdavijJAnato nAnyo yukta iti pramANAntarata eva prAmANyanizcayo'bhyupagataH syAt / / 3021-3022 // "RNAdivyavahAre0'' (tattva0 2881) ityAdAvAha RNAdivyavahArastu yo vaakytryyogyvaan| sa tAdRzasthalAtmaiva nodAhAryaH pramAsthitau // 3023 // arthipratyarthinau tatra smRtvA smRtvA prisphuttm| na hi sUkSmekSikAM kartuM labhete tatra vastuni // 3024 // vastusthityA pramANaM tu vyavasthApyaM chalAnnanu / prakRtApratirUpo'to vyavahAra udaahRtH||3025|| vastusvabhAvapratibaddhAyAM pramAsthitau prakRtAyAM icchAmAtraviracitasaGketapratibaddhasya 1. ye-paa0| 2. saMzayAtmakatA- pA0, gA0 / 3. pAne- pA0 gaa| 4. nishcy:-paa0| 5. trt-jai0| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 tattvasaMgrahe calAtmano yadRNAdivyavahArasyodAharaNam, tat kevalaM bhavataH prakRtAbhijJatA prakaTayati // 3023- 3025 // "trisatyatA'pi devAnAm" (tattva0 2883) ityAdAvAha trisatyatA'pi devAnAM naiva nishcitikaarnnm| AdyAnizcitya sadbhAve naiva syAt prto'pysau||3026|| [G.793] aadyditi| prathamAdvacanAnizciterasadbhAve sati parata: uttarakAlabhAvino vacanadvayAt asau nizcitirnaiva syAd; vizeSAbhAvAt // 3026 // etadeva darzayati tadIyameva yenedaM vcndvymuttrm| tadAdye pratyayAbhAve ko vishessstdnyyoH||3027|| uttaramiti pshcaatkaalbhaavi| pratyayAbhAva iti nishcyaabhaave| tadanyayoriti / tasmAdanyayoH, uttarakAlabhAvinorityarthaH / yo hyekaM vacanaM dvitIyaM ca mithyA vadet saM tRtIyamapi kiM na vadet, kastadAnIM tasya pratiroddhA, yena tRtIyAt sampratyayo jAyate ! / / 3027 // "tena svata:pramANatve" (tattva 2884) ityAdAvAha ataH pUrvoktayA yuktyA tvtpksse'pynvsthitH| .. pramANatvApramANaMtve yathAyogamataH' sthite||3028|| pUrvoktA yukti: "tathA hi bAdhakAbhAvAt pramANaM bhvtocyte| bAdhAbhAvo'pyabhAvAkhyaM prmaannaantrmissyte"| (tattva0 3003) ityAdinoktA // 3028 // "nityamAptapraNItaM ca" (tattva0 2885) ityAdAvAha vAkyaM nityaM purA'smAbhirvistareNa niraakRtm| kSINaniHzeSadoSazca nApto'sti bhavatAM 'mate // 3029 // akSINAvRtirAzistu kIdRgApto bhvissyti| tasya sambhAvyate doSAdanyathApi vaco ytH||3030|| "pUrvaM zrutiparIkSAyAm nityaM vAkyaM vistareNa nirastamityasiddhatvAt kutastasya svata:prAmANyacintAvatAro bhavet ! Aptasya svayamanabhyupagamAt praNItamapi vaakymsiddhmev| tathA hi-yasyAntahetavo rAgAdayo doSAH ni:zeSa prahINAH, sa evApto yuktaH; anyathA rAgAdibhirdoSairanRtahetubhiH parItacetasaH kathamAptatvaM setsyati! na ca bhavadbhiH prahINAzeSaklezajAla: kazcinnaro'bhyupagamyate, yenAptavacanaM pramANaM bhaved bhavatAm // 3029-3030 // kiJca-bhavatu nAmAptaH, tathApi tasya vacanamasiddhameveti darzayati jAto'pyApte tadIyo'sau guNaugha: kena shkyte| 1. 0mto-jai0| 2. puro'smAbhi0-jai 3.3. bhavataH smRtau-pA0, gaal| 4. purA-pA0, gA01 5. jAte'0-pA0, gA0 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 673 svataHprAmANyaparIkSA jJAtumAptapraNIte syAd yato vaakye'vdhaarnnm|| 3031 // yo'pyatIndriyadRk pazyet tdiiygunnsmpdm| tasyApyAptapraNItena vacasA kiM prayojanam ! // 3032 // sa hi vAkyanirAzaMsaH svayamarthaM prpdyte| anyo'pyAptAparijJAnAt tato'rthaM naavgcchti||3033|| [G.794] na hyAptamanavadhArya 'tadIyametadvacanam' ityevamavadhArayituM zakyam, na cAptAvadhAraNaM sambhavati / tathA hi-yastAvat kSINaniHzeSadoSo'tIndriyArthadarzI sa yadyapyAptamavadhArayati, tathApi tadvacanamakiJcitkarameva; svayaM sarvArthapratyakSadarzitvena tdvcnaadprvRtteH| atastasya tdvdhaarnnmnrthkm| yazcAnyo'rvAgdarzI sa naivAptAvadhAraNapaTuriti nAsau svatastadvacanAdarthamavagacchati; anizcitatvAt // 3031-3033 // "ye vidyAguravaH" (tattva0 2886) ityAdAvAha svata:prAmANyavAde ca svato nishcyjaatitH| vinAzasambhavAyogAt kimarthaM vinivaarnnm||3034|| nizcayajAtitaH nizcayotpatteH / anyathA yadi svato nizcayo notpadyate; tadA svataHprAmANyavAdo hIyeta // 3034 // "ato guNaniSiddhairvA" (tattva0 2887) ityAdAvAha na nAma dUSyate vAkyaM dossairgunnniraakRtaiH| . .guNAnizcayatastat tu vinizcetuM na shkyte||3035|| yadi nAma doSairna dRSyate guNavadvAkyam, guNairdoSANAM nirAkRtatvAt; tathApi parasantAnavarttinAM guNAnAmatIndriyatvAt tadanizcaye guNavaMdvAkyaM nizcetuM na shkyte| na cAvinizcitaM' svata:pramANaM bhavitumarhati // 3035 // "yadvA karturabhAvena na syurdoSAH" (tattva0 2887) iti, atrAha. vAkyasyAkartRkatvaM ca prAgeva vinivaaritm| nAtaH karturabhAve te' na syurdoSA niraashryaaH||3036 / / prAgeveti zrutiparIkSAyAm // 3036 // "taMtrAptokteyaM dRSTam" (tattva0 2888) ityAdAvAhaguNebhyazca pramANatvaM yathA yuktaM tthoditm| guNAnAM cAparijJAne doSAbhAvo na lkssyte||3037|| svato vAkyaM pramANaM tad dossaabhaavoplkssitm| na yuktamaparijJAnAd doSAbhAvo hylkssnnm||3038|| [G.795 / tathoditamiti / "tatrApi sudhiyaH prAhuH" (tattva0 2987) ityaadinaa| yaccoktam-"svato vAkyaM pramANaM ca doSAbhAvopakSitam' (tattva0 2889) iti, tadapyayuktam; guNAnAmatIndriyatvAt tadaparijJAne doSAbhAvasya guNabhAvAtmakasya lakSayituma1. cApi nizcitaM-pA0: caavinishcitN-gaa| .2. n-gaa| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 tattvasaMgrahe shkytvaat| etadevAha-doSAbhAvo hylkssnnmiti| lakSyate'neneti lakSaNam, na lakSaNamalakSaNam, upalakSaNaM na bhavatItyarthaH; aparijJAtatvAditi bhAvaH // 3037-3038 // na cAparijJAtaM lakSaNaM bhavatIti darzayati na hi daNDAparijJAne puMsAM daNDIti lkssyte| tallakSitaM svato mAnamityetacca praahtm||3039|| kiJca-bhavatu nAma doSAbhAvo lakSaNam, tathApi doSa eva; svvcnvyaaghaatprsnggaat| tatA hi-yadi doSAbhAvena prAmANyamupalakSyate, tadA spaSTameva parataHprAmANyamuktaM syAt, tatazca 'svataH prAmANyam' ityetadvacanaM parAhataM syAt // 3039 // . . etadeva spaSTayati doSAbhAvaH pramAbhAvAt prmaannaanninishcitaatmkH| vAkyasya lakSaNaM yuktaM parato'taH prmaasthitiH||3040|| doSAbhAvo yadyabhAvAkhyena prAmANyena nizcito bhavet, tadA'sau lakSaNaM bhavet; anizci tasya lakSaNatvAyogAt, anyasya cAbhAvanizcAyakasya prmaannsyaabhaavaat| tatazca parato'bhAvAkhyAt prAmANyaM sphuTataramevoktaM syAt / / 3039-3040 // yaduktam- "nRdoSaviSayaM jJAnaM teSu satsu na jAyate" (tattva0 2892) iti, tatrAha nRdoSaviSayaM jJAnaM teSu stsuupjaayte| na nAma doSAbhAve tu guNAjJAne kathaM mtiH||3041|| yadi nAma guNeSu satsu doSaviSayaM jJAnaM notpadyate, guNAnAM parasantAnavarttinAmatIndriyatvAt tadaparijJAne sati doSAbhAvanizcayo na prApnoti; guNabhAvAtmakatvAd dossaabhaavsy| na hi ghaTaviviktapradezAparijJAne ghaTAbhAvo jJAtuM zakyate // 3041 // etadeva darzayati dveSamohAdayo doSAH kRpaaprjnyaadibaadhitaaH| dayAdyanizcaye teSAmasattvaM hi kathaM gtm||3042|| [G.796] teSAmiti doSANAm // 3042 // atra kumArilenoktam__ "tadA na vyApriyante tu jJAyamAnatayA gunnaaH| doSAbhAve tu vijJeye sattAmAtropakAriNaH // ' (o0 vA0, co0 sU0 67) ityetat tadetyAdinAzaGkate tadA na vyApriyante tu jJAyamAnatayA gunnaaH| doSAbhAve tu vijJeye sattAmAtropakAriNaH ? // 3043 // (zro0 vA0, co0 sU0 67) upakAriNa iti doSAbhAvanizcayaM pratyupakAriNaH / / 3043 / / yadyevamityAdinA pratividhatte 1-1. 0'vjnyaaymaan0-jai0| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 675 svataHprAmANyaparIkSA yadyevam, saMzayo na syAd viparyastA mtistthaa| doSAH samyasya no veti sntyevetyaaptsmmte||3044|| tatsandehaviparyAsau bhavatazcAtra ksycit| yAvad guNagaNAdhAra ityasau naavgmyte||3045|| yadi sattAmAtreNa guNA doSAbhAvanizcayAya vyApriyeran, tadA''ptasammate puMsi na kasyacid doSAbhAvaM prati saMzayaviparyAsau prApnutaH; nizcayena tayorbAdhita tvaat| na caivaM bhvti| tat tasmAd yAvad guNavattAnizcayo na jAyate, tAvad doSAbhAvaviSayau saMzayaviparyAsau bhavata eveti na sattAmAtreNa vyApriyante guNAH // 3044-3045 // . doSAbhAve'pyathAjJAne svt:praamaannynishcyH| tathApi vimatirna syAt pUrvavat tatra vktri||3046 // athApi syAt-mA bhUd guNAnAM vyApAro doSAbhAvanizcayAya, tathApyanizcitAdeva doSAbhAvAt prAmANyanizcayo bhaviSyatIti? etadaSyayuktam; pUrvavat tatrAptasammate vaktari vimatyabhAvaprasaGgAt / na hi tadvAkyasya svataHprAmANyanizcaye sati tasmin vaktari kimayaM satyavAdI, na vA, naiva veti mtiryuktaa| vimatizabdenAtra saMzayaviparyAsau vivkssitau| viparItAkArA matirvimatiriti kRtvA saMzayasyobhayAMzAvalambitvena viparItAkArasambhavAt // 3046 / / yaccAparamidamuktaM kumArilena "tasmAd guNebhyo dossaannaambhaavstdbhaavtH| apramANadvayAsattvaM. tenotsargo'napoditaH // " * (zrI0 vA0, co0 sU0 65) ityAdi, . tadapi doSAbhAvanizcaye satyayuktameveti darzayati . doSAbhAvasya caajnyaanaadprmaadvynaastitaa| . kathaM pratIyate yena bhavet praamaannynishcyH||3047|| ... . athApramAdvayAsattA'pratItAvapi gmyte| prAmANyaM svata evaivaM vimatiH syAnna puurvvt||3048|| [G.797] yadi.hi saMzayaviparyAsAbhyAmapavAdabhUtAbhyAM rahitaM jJAnaM sidhyet, tadA tatpramANaM bhavet; anyathA'pavAdasamAkrAnte viSaye kathamutsargo nivizeta! tayozca saMzayaviparyAsayordoSahetukatvAd doSAbhAvAnizcaye tayorabhAvanizcayo na yujyte| aprmaadvynaastitet| saMzayaviparyayanAstitA // 3047-48 // tAmeva vimatiM darzayati. kimasya vacanaM mAnaM kiM vaa'maanmthaapydH| __ amAnameva sarveSAM svtHpraamaannynishcyaat||3049|| evaM doSAbhAvAdInAM sattAmAtreNa prAmANyanizcayaM pratyaGgabhAvo na yukta iti prtipaaditm| idAnIM teSu nizcayApekSaNe parataH prAmANyam, anavasthA ca prasajyate-ityetad dvayaM vistareNa pratipAdayannAha Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe doSAbhAvApramAbhAvaguNa bhAveSu triSvapi / avazyAbhyupagantavyA pratItirniya mAdataH // 3050 // doSAbhAve, apramANadvayAbhAve, guNeSu cAvazyaM pratItiH - nizcayAkhyA abhyupagantavyA; anyathA prAmANyanizcayAyogAditi pratipAditatvAt // 3050 // yadi nAmAbhyupagatA, tataH kim ? ityAha sApramANaM pramANaM vetyeSApyevaM vikalpyate / 676 yathArthanizcayAyAGgamapramANaM kathaM bhavet ! // 3051 // prAmANye parataH prApte tatprAmANyavinizcayaH / saiSA triSvapi tathokteSu pratItiH prAmANyAGgatveneSTA - kimapramANam, Ahosvit pramANamiti kalpanAdvayam / yadyAdayaH kalpaH, tadA prAmANyanizcayAGgaM na prApnoti; svymprmaanntvaat| na hyapramANatvena gRhItaH sAkSI vyavahAre nizcayAGgaM bhavati // 3051 // atha dvitIyaH pakSaH, tadA paratastasya vivakSitasya jJAnasya prAmANyaprasaGgaH, anvsthaadossshc| [G.798] tAmevAnavasthAM pratipipAdayiSuH san pRcchati - . kathaM vA gamyate tasyAH pratIteH sA pramAtmatA // 3052 // bAdhakapratyayAbhAvAditi cet so'pi kiM prmaa| na veti doSaH saMrvo'pi punaratrAnuvarttate // 3053 // so'pIti bAdhakapratyayAbhAvaH // 3052-3053 // kathamasau doSo'trApyanuvarttate ? ityAha prAmANye parataH prAptA prastutasya pramANatA / yathArthajJAnahetutvamapramANasya vA kutaH // 3054 // subodham // 3054 // asyApi gamyate kena prAmANyamiti cintyate / bAdhakapratyayAsattvAdityaniSThA prsjyte|| 3055 // asyApIti bAdhaka pratyayAbhAvasya || 3055 // T kiJca - " tasmAd guNebhyo doSANAmabhAvaH " ityAdinA pradarzitena nyAyena yadi sarvatra prAmANyaM nizcIyate, tadA pUrvameva pramANaM parato'bhyupagataM syAt, anavasthA ca / taddarzayatitasmAd guNebhyo doSANAmabhAvastadabhAvataH / apramANadvayAsattvaM tenotsarge'napoditaH // 3056 // (zro0 vA0, co0 sU0 65 ) sarvatraivaM pramANatvaM nizcitaM cedihApyasau / pUrvodito doSagaNaH prasaktA cAnavasthitiH // 3057 // pUrvodita iti / guNAdInAM parasantAnavarttinAmarvAgdarzanasyAtIndriyatvAt tadanizcaye doSAbhAvasyApyanizcayAdapramAradvayAsattvamapyanizcitamiti na guNAdibhyaH prAmANyaM sidhyet / 9 veyeSAmeva pA... gaa| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 677 atha te sattAmAtreNopakArakAH, tadA vimatirna syAdityevamAdirdoSagaNaH sarvatra prasajyate // 3056-3057 // ___ api ca-"tasmAd guNebhyo doSANAmabhAvaH" ityAdinA yat prAmANyaM nizcayAGgatvenAktam-apramANadvayAsattvaM doSAbhAvazcetyetad dvayam, tatkiM prasajyapratiSedhamAtramiSTam? Ahosvit paryudAsAtmakam?- iti klpnaadvym| prathamapakSe doSamAha doSAbhAve pramAsattvamitIdaM ca nissedhnm| kevalaM yadi kalpyeta tatsiddhi va smbhvet||3058|| abhAvAnupalambhena' ttsiddhirnaavklpyte| anavasthitidoSAcca na yuktaanuplmbhtH||3059|| yadi prasajyapratiSedhamAtramiSTam, tadA tasya siddhi va smbhvet| tathA hi-tasya [G.799] svato vA siddhirbhavet, parato vA; svato'pi siddhirbhavantI svayaM prakAzAtmatayA vA bhavet, nizcayajananAd vA; parato'pi kadAcidupalambhAd vA bhaved, anupalambhAdvA-iti pakSAH / na tAvat svata:prakAzAtmatayA siddhiryuktA; tasyAvastutvAt prakAzAtmatAyAzca vstudhrmtvaat| jJAnameva hi prakAzAtmatayA svasaMvittyA sidhyati, na tu vastusvabhAvaniSedhamAtralakSaNo'bhAvaH / nApi nizcayajananAt svatastasya siddhiH; sarvasAmarthyavirahalakSaNatvAdabhAvasya janakatvAnupapatteH / janakatve vA vsturuuptvaaprsnggaat| tasyAnAdheyAtizayatvena sahakArinirapekSatvAt tanmAtrabhAvinaH kaarysyaaviraamprsnggaacc| ____ parato'pyupalambhAt tasya siddhi vakalpate, kutaH? abhAvAt-abhAvAtmakatvAt, upalambhasya bhaavvissytvaat| nApyanupalambhaMtastasya siddhiH; anavasthAprasaGgAt / tathA hianupalambho'pyabhAvAtmakatvAt kathaM siddha iti tatrApIyam-svataH, parata iti cintaa'vtrtyev| na tAvat svataH; ythoktdossprsnggaat| nApi parataH; anavasthAdoSAt // 30583059 // tAmevAnavasthAM darzayati- . . doSApramAdvayAsattA gmyte'nuplmbhtH| upalambhasya naastitvmnyenetynvsthitiH||3060|| doSAzca apramAdvayaM ca, tayorasatteti samAsaH // 3060 // dvitIye'pi paryudAsAtmake doSamAha paryudAsAtmakaM taccet tdviviktaanydrshnaat| doSAbhAvAparijJAnaM guNajJAnAtmakaM bhvet||3061|| vivakSitapramAjJAnasvarUpaM ca prsjyte| apramANadvayAsattvajJAnaM tadvyatireki c||3062|| doSAbhAvo hi paryudAsavRttyA guNAtmaka eva bhavet, tatazca tatparijJAnamapi guNajJAnAtmakaM prApnoti, tacca neSTam; "tadA na vyApriyante tu jJAyamAnatayA guNAH" (tattva 3043) iti 1. 0dupalambhena-ityapi paatthH| 2. 0lkssnne'bhaav0-0| 3. ca-pA0, gaa0|| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 tattvasaMgrahe [G.800] vcnaat| apramANadvayAsattvamapi paryudAsapakSe pramANAtmakamevAvatiSThate, tatazcApramANadvayAsattAjJAnamapi vivakSitapramAjJAnasvarUpaM prasajyate, tatazca "apramANadvayAsattvaM tenotsargo'napoditaH1" (tattva0 3056) iti na yujyate, du:ziSTatvAt / tathA hi-tasyaiva pramANatvena nizcitatvAt tasya pramANatvaM nizcIyata iti hetuhetumadbhAvena vAkyArtho duHzRiSTaH syAt; avytirekaat| kiJca-hetuhetumatorbhedAt tadvyatireki-pramANaparijJAnavyatireki apramANadvayAsattAjJAnaM prasajyate / na ca paryudAsAtmakasya tadvyatirekitA yuktA; gatyantarAbhAvAt // 3061-62 // apramAdvitayAsattve jJAte svAtantryato'tha vaa| pariziSTaH pramAtmeti bhavato nizcayaH kutH||3063|| ityAdinAbhyupagamya pramAdvayAsattAsiddhiM paramatenaiva parata:prAmANyaM pratipAdayati anyathAnupapattyA cennanvarthApattito bhvet| anumAto'nyato vApi syAdevaM nishcyo'nytH||3064|| saMzayaviparyAsAbhyAmanyasya jJAnasya svataHprAmANyaM muktvA gatyantarAsambhavAt // 3061-3064 // "tasmAd guNebhyaH" (tatva0,3056) ityAdinoktasya nyAyasyA kAntikatvaM pratipAdayannAha asmAdeva ca te nyAyAdaprAmANyamapi svtH| prasaktaM zakyate vaktuM yasmAt tatrApyadaH sphuttm||3065|| ada iti ett| kiM tacchakyate vaktum ? ityAha tasmAd doSebhyo gunnaanaambhaavstdbhaavtH| pramANarUpanAstitvaM tenotsargo'napoditaH // 3066 // yasmAdutsargabhAvo'yaM vivkssaamaatrnirmitH| zakyo'bhidhAtuM vispaSTamapramANe'pi maanvt||3067|| yato bAdhAtmakatvena buddheH prAptA prmaanntaa| yathArthajJAnahetUtthaguNajJAnAdapodyate // 3068 // guNaizcAjJAyamAnatvAnnAprAmANyamapodyate / anapoditasiddhaM ca svatastadapi sNsthitm||3069|| mAnavaditi sptmyntaadvtiH| tadapati apraamaannym| zeSaM subodhm||3065-3069 // "doSAH santi na santi" (tattva 3044) ityAdAvAha doSA santi na santIti pauruSeyeSu shngkyte| karturvede'pi siddhatvAd doSAzaGkA na nAsti nH||3070|| |G.801| zrutiparIkSAyAM vedasya kartuH prasAdhitvAd karturabhAvAdityasiddham, tena prekSAvatAmasmAkaM vede doSAzaGkA na nAsti, api tvastyeva // 3070 // 11. sattvAdatsagoM - jai0| 2. pA0. gA0 pustakayo sti| 2. tasmAdeva-pA0, gA0 / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 679 "ato yadanapekSatvAt" (tattva0 2895) ityAha ato yadanapekSatvAd vede praamaannymucyte| tadasiddhaM yataH so'pi kartAraM smpeksste||3071|| so'pati vedaH // 3071 // "vedArthe'nyapramANairyA" (tattva0 2895) ityAdAvAha yadi saMvAdivijJAnaM na vA hetuvishuddhtaa| nizcitA saMzayotpattestadA vede na maantaa||3072|| yadyarthakriyAsaMvAdijJAnaM kAraNavizuddhijJAnaM ca dvayamapyetat prAmANyanizcayakAraNaM vede nAGgIkriyate, tadA nizcayahetuvaikalyAd vede prAmANyanizcayo na prApnoti; kAraNamantareNa kAryasyAsambhavAt // 3072 // "anyasyApi pramANatve" (tattva0 2897) ityatrAha anyasyApi pramANatve evambhUtaiva snggtiH| kAraNaM kalpyate.yasmAd nishcystnibndhnH||3073|| evambhUtaiveti saMvAdaguNaparijJAnalakSaNA / atra cAnavasthAdoSaH pUrvameva prihtH| tasmAd yat pramANaM na tat pramANAntarasaGgatimapekSata ityetadanaikAntikam; nizcayArthaM pramANAntarasyApekSaNAt // 3073 // . . etadeva darzayati sthite hi tasya mAnatve nizcayaH kriyte'nyaa| . na tvapUrvaM pramANatvamanayA * tasya jnyte||3074|| ... etanaitadapi pratyuktaM bhavati-"yatrApi syAt paricchedaH pramANairuttarottaraiH" (tattva0 2898) ityaadi| na hyanyato mAnanizcaye tasya pUrvasya jJAnasyArthaprApaNazaktilakSaNaM mAnatvamapaiti // 3074 // "sakRjjAtavinaSTe ca bhavennArthe pramANatA" (tattva 2899) ityAha__sakRjAtavinaSTe ca syAdevArthe prmaanntaa| ... anizcite'pi sAstyeva nishcyo'pyuditkrmaat||3075 // seMti mAnatA // 3075 // [G.802] uditameva kramaM darzayannAha yadi kAraNazuddhatvaM vijJAnaM nishcysttH| yadi cArthakriyA prAptA sAkSAd dAhAdilakSaNA // 3076 // yadvA'bhyAsavatI vRttinirapekSA phlodye| sarvopAyaviyoge tu na prmaannvinishcyH||3077|| ataH pramANatA tasmin vidymaanaapynishcitaa| avidyamAnakalpeti naivaastiitypdishyte||3078 // 1-1. zuddhatvAdijJAna- pA0 gA0 / 2.vAhAdi0-pA0; gaahaadi0-gaa| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 tattvasaMgrahe yadi cArthakriyA praaptaiti| tadA nizcayastata iti prakRtena sambandhaH / nanu cArthakriyAjJAnasyAnyaviSayatvAt pUrvapratyayaprAmANyasya siddhistato na yuktA / tathA hi-avayavidravyAsambhavAjalaviSayaM locanajJAnaM rUpamAtragrAhi, snAnAdyarthakriyAjJAnaM tu sparzamAtragocaramiti kathamanyAlambanaM jJAnamanyaviSayasya jJAnasya prAmANyaM sAdhayed; atiprasaGgAt ? naiSa doSaH; ekasantAvarttino viSayadvayasyAvinAbhAvAdanyAlambanamapi jJAnamanyaviSayasya jJAnasya prAmANyaM saadhyissyti| na hi tau rUpasparzI vinirbhAgena vartete, eksaamgrydhiintvaat| tatra pUrvasya jJAnasyAnarthe'pyartharUpeNa pravRttidarzanAduttarakAlabhAvinastadviSayAvinAbhUtasparzagrAhiNo jJAnAnna nizcayotpattirapekSyate / nanvevamapi kSaNikatvAt sarvabhAvAnAM pUrvajJAnaparigRhItarUpAvinAbhAvisparze naivottarajJAnapravRttyA viSayIkRta iti kathaM tato vinizcayaH? naiSa doSaH; uttareSAM rUpAdikSaNAnAM pUrvajJAnagRhItai rUpAdikSaNairaviziSTArthakriyAvAJchAyAmabhinnayogakSematvAdaikyameva vyvhriyte| na hyagdirzanAnAM kssnnairvyvhaarH| athavA-pUrvajJAnaparicchinnarUpAdyarthAvinAbhAvAduttarajJAnaviSayasya tatkAraNatayA satyapi bhedavyavahAre tato nizcayo na virudhyate // 30763078 // yaduktam- "zrautradhIzcApramANaM syAt" (tattva0 2899) ityAdi, tatrAha zrotrabuddherapi vyaktA netrAdimatisaGgatiH / ekasAmagrayadhInaM hi rUpazabdAdi vrttte||3079|| parasparAvinirbhAgAt snttyaanyonykaarnnm| teSAmastyeva sambandhastadevaM suprisphuttm||3080|| taddhiyAmapi tadadvArA dhuumendhnvikaarvt| zrotradhIstatpramANaM syAt tdnymtisnggteH||3081|| [G.803] itarAbhizcakSurAdidhIbhirasaGgatirnaiva siddhaa| tathA hi-vINAdizabdasya tatsambandhinazca rUpAderekasAmagryadhInatvAt parasparAbhirnirbhAgalakSaNo' dhUmendhanavikArayoriva smbndho'styev| prabandhavRttyapekSAyAM ca pUrvapUrva: kalApo'nyasyottarottarasya kAraNaM bhavatIti sAkSAcca kAryakAraNabhAvalakSaNo'pi smbndho'styev| tatazca tadgrAhiNAmapi jJAnAnAM taddvArakapAramparyeNa smbndho'sti| tat tasmAcchotradhIH pramANaM bhavatyeva; tdnyaabhishckssuraadimtibhirythoktsmbndhsdbhaavaat| tathA hi-dUrAd vINAdizabdAzrayaNAt tadarthino veNvAdizabdasAdhAdupajAtasaMzayasya puMsaH pravRttau vINArUpadarzanAd yaH prAgupajAtaH saMzayaH-kimayaM vINAdhvaniH, uta veNugItAdizabda iti, sa vyaavrttte| yatra ca deze mRdaGgAdipratizabdazravaNAt pravRttasya tadarthAdhigatirna bhavati, tatra visaMvAdAdaprAmANyaM pratyeti // 3079-3081 // "sAdhanAntarajanyA tu buddhirnAsti dvayorapi" (tattva0 2901) ityAdAvAha sAdhanAntarajanyA tu buddhireSA vinishcitaa| hetvantarakRtajJAnasaMvAdastena - vaanychyte|| 3082 // 1. stnaadyrth-paa0| 2. zodhayed-pA0, gaa0| 3. sparzo-pA0, gaa0| 4. netraabhirsnggtiH-gaa| 5. sparAbhivibhAga0-pA0, gA0 / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataH prAmANyaparIkSA eta vINAdirUpagrAhiNI // 3082 // "yathA tvekendriyAdhInavijJAnAntarasaGgatiH " (tattva0 2902) ityAdAvAhanAnendriyAdhInavijJAnAntarasaGgatiH / 681 evaM pratyakSa kAraNaM klRptA vede tveSA na dRzyate // 3083 // eSA na dRzyata iti / nAnendriyAdhInA vijJAnAntaragatiH 1 // 3083 // kathamasau pratyakSe kAraNaM klRptA ? ityAha tathA hi sliljnyaanmaadymutpdyte'kssijm| pAnastrAnAdinirbhAsaM jihvAkAyAzritaM param // 3084 // akSijamiti rUpaviSayaM cakSurvijJAnamityarthaH / paramiti uttarakAlabhAvi // 3084 // " ekenaiva hi vAkyena (tattva0 2903) ityAdAvAha--ekenApi tu vAkyena dezakAlanarAdiSu / labhyate nArthasaMvAdaH sarvasmin saMzayodayAt // 3085 // agnihotrAd bhavet svarga itItthaM zrUyate samam / nizcayAGgaviyuktaM hi zabdadarduramAtrakam // 3086 // [G.804] anenAsiddhatAmarthasaMvAdasyAha / tathAhi - 'agnihotrAt svargo bhavati' ityato vAkyAt prekSAvato nizcayakAraNAbhAvAt saMzayo jAyata eveti na dezakAlAdau saMvAdasiddhiH // 3085 3086 // nApi narAntare sarvatra saMvAdo labhyata iti darzayannAha - svargAdau matabhedazca viprANAmapi dRzyate / labhyate nArthasaMvAdaH tasmAdiha narAdiSu // 3087 // tathA hi - manuSyAtizAyipuruSavizeSaniketaH sumerugirizikharAdidezavizeSo'dhiMmAnuSasukhAdhiSThAno nAnopakaraNasamRddhaH svarga iti niruktakArAdayo varNayanti / prItivizeSo manuSyANAmeva svarga iti mImAMsakAH / yAge'pi vipratipattirdRzyate - zrUyate hi purAkAle piSTamayaH pazuryenAyajanta yajvAna iti, anyaistu durAtmabhirniSkRpaiH prANivizeSa eva pazu varNitam // 3087 // "tasmAd dRDhaM yadutpannam " ( tattva0 2904) ityAha codanAjanite jJAne dAryaM prAgapahastitam / darzayati 1. 0 ntarasaGgatiH- pA0, gA0 / gabdadaddura0 - pA0 ! sandigdho hi tathAbhAvastadgrAhyasyAnyasAmyataH // 3088 // prAgiti zrutiparIkSAyAm / anyasAmyataiti / 'agnihotrAt svargo na bhavati' ityAdipauruSeyavacanasamudbhUtapratItyA tulyatvAt // 3088 // kiJca - vAGmAtrametad bhavatAm, yathA - codanAjanitA buddhirdezAdiSu na visaMvadatIti Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 tattvasaMgrahe asarvadarzibhirvipraiH kuta etad vinishcitm| codanAjanitA buddhiH sarvasaMvAdinIti c||3089|| "sAdhyA na cAnumAnena" (tattva0 2905) ityAdAvAha nizcitoktAnumAnena pratyakSasyApi maantaa| zuddhakAraNajanyatvAt tat pramANaM tdnyvt||3090|| aniSTApattirhi prasaGga ucyate, na ca pratyakSasyAnumAnataH prAmANyasiddhirneSTA, yena prasaGgApAdanaM syaat| tathA cAnumAnena pratyakSasya prAmANyaM sAdhyate, tathA puurvmuktm| tadeva smArayatiM zuddhakAraNajanyatbAt tat prmaannmiti| tadanyavaditi snnikRssttvissygraahiprtykssvt|| [G.805] "pramANAnAM pramANatvaM yena cAnyena sAdhyate" (tattva0 2906) ityAdAvAha sarvasya ca na sAdhyeyaM pramANAntarataH prmaa| yasmAdarthakriyAjJAne bhrAntirnAstIti saadhitm||3091|| yathA cArthakriyAjJAne bhrAntirnAsti, tathA pUrvam, 'ucyate vastusaMvAde' (tattva0 2958) ityAdinA prasAdhitam / tenArthakriyAjJAnasaMvAdAt prAmANye nAnavasthA bhavati // 3091 // anumAnenApi sAdhye na bhavatyeveti darzayati- . AtmakAryAkhyaliGgAcca nishcitaavybhicaartH|| jAyamAne'numAne'pi bhrAntirasti na kaacn||3092|| AtmA ca svabhAvaH kAryaM ceti tathoktam, tadAkhyA yasya liGgasyeti vigrahaH / nizcito'vyabhicAro yasya liGgasya tat tthoktm| etaduktaM bhavati- tAdAtmyatadutpattisambandhAbhyAM pratibaddhasvabhAvakAryAkhyaliGganizcayabalenopajAyamAnamanumAnaM vibhramakAraNAbhAvAt svata eva pramANamiti naanvsthaa|| 3092 // . "anyenAsAdhitA cet' (tattva0 2907) ityAdAvAha kvacitu vividhbhraantinimittblbhaavinii| bhrAntirutsAryate'nena yasmAttatra na nishcyH||3093|| abhyAsAdenizciyakaraNasyAbhAvAt kvacidAdaye pratyakSe bhrAntirutpadayate iti na tasya sidhyet svata eva pramANatA // 3093 // "pramANaM grahaNAt pUrvaM svarUpeNa pratiSThitam" (tattva 2909) ityAdAvAha avyaktavyaktitvena vyakto'rtho na prsidhyti| parapratyakSavat tasmAjjJAnaM jnyaatmitiissytaam||3094|| avyaktA vyaktiryasyArthasya sa tthoktH| avazyaM hi jJAnaM jJAtavyam; tadajJAne sarvAjJAnaprasaGgAt / tathA hi- arthAbhivyaktireva jJAnamucyate; nAnyat, tasyAzcabhivyakteH parokSatve'rthasyApi parokSatvaprasaGgaH; yathA parasantAnavartipratyayaviSayasvArthasyAvyaktavyaktitvAt / prayogaHyadyasyAvyaktavyaktikaM vastu, tat tasya pratyakSaM na bhavati, yathA parasantAnavarttinaiva pratyakSeNa vissyiikRtmnysy| avyaktavyaktikaM ca vivAdAspadIbhUtaM vijJAnaM kasyaciditi vyApaka Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 683 svataHprAmANyaparIkSA viruddhopalabdhiH / na cAnaikAntiko hetuH; tasya vastuno vyaktyutpAdamantareNa pratyakSatve sarveSAM prtyksstvprsnggaat| na caivaM bhavati, tasmAdviparyayaH // 3094 // [G.806] "yathA cAviditaireva" (tattva0 2910) ityatrAha svayaM tu jddruuptvaacckssuraadibhirindriyaiH| gRhyante viSayA naivaM teSAM jJAne tu hetunaa||3095|| viSayavajjaDarUpatvAccakSurAdInAM na viSayagrahaNaM mukhyato'sti, kevalaM vijJAnaM prati hetubhAvamAtreNa teSAM viSayagrahaNaM kalpitamityajJAtairaiva tairviSayajJAnotpAdakatayA viSayA gRhyante iti syaat| na tvevaM vijJAnena viSayasya kiJcit kriyate, yenAjJAtamapi cakSurAdivad viSayaM gRhNAtIti syaat| abhivyaktiH kriyata iti cet? na; jnyaanpryaaytvaat| abhivyaktiH, upalabdhiH, paricchittiH, saMvedanam-ityevamAdayaH paryAyA ucyante, naarthaantrm| na ca svAtmanaH karaNaM yuktam; svAtmani kaaritrvirodhaat| utpannAnutpannAvasthayoH sdsttvaacc| tathA hi-utpannaM vA jJAnamAtmAnaM kuryAd, anutpannaM vA? na tAvadutpannam; tdaatmno'pyekyogkssemtyotpnntvaat| na ca yo yena sahaikayogakSemo na bhavati sa tatsvabhAvo yukta; atiprsnggaat| na cotpannasya svabhAvasya karaNaM yuktam; atizayasyAbhAvAt, karaNAvirAmaprasaGgAcca / nApyanutpannamiti pakSaH, asttvaat| na hyasato vyApAro yuktaH; tasya srvsaamopaakhyaavirhlkssnntvaat| vyApAre stysttvhaaniprsnggaat| idameva hi sattvalakSaNaM ydrthkriyaakaaritvm| tasmAnna sAmyaM dRSTAntasya dArTAntikena // 3095 // . ''tenAtra jJAyamAnatvam" (tattva0 2911) ityAdAvAha. tenAtra jJAyamAnatvaM prAmANya * upyujyte| viSayAnubhavo yasmAdajJAtAnnaiva' lbhyte||3096|| . nanu ca yadi jJAnaM svasaMvidA svata eva siddham, tarhi svata eva jJAnaM pramANam? ityAzaGkayAha etAvat tu bhavedatra grahaNe'pi svsNvidH| bhrAntikAraNasadbhAvAt tathAtve na vinishcyH||3097|| tadA cArthatayA bhaavo'pysmaannaivaavsiiyte| sAdRzyAdupalambhena tdnyaaropsmbhvvaat||3098|| na hyanubhUtamityeva sarvAtmanA nizcayo jAyate; kAraNAntarApekSatvAnnizcayotpatteriti bahudhA pratipAditam / tena gRhItamapi jJAnasya svasaMvido'rthapramANasAmarthyaM bhrAntikAraNasyApramANasArUpyAnabhyAsAdeH [G.807] sadbhAvAnnizcayAnutpatteranizcitamityucyate; nizcayAnubhavayorbhedAt / tatazca samAropavyavacchedena parataH prAmANyamiSTamityadoSaH / tathoktam-"svarUpasya svato gatiH, prAmANyaM vyavahAreNa" (pra0 vA0 1.6.-7) iti| tathAtva iti prAmANye // 3097-3098 // "apramANaM punaH svArthe" (tattva0 2912) ityAdAvAha1. jJAto naiva- pA0, gaa0| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 tattvasaMgrahe AbhyAsikaM yathA jJAnaM pramANaM gamyate svtH| mithyAjJAnaM tathA kiJcidapramANaM svataH sthitm||3099 // abhyAse bhvmaabhyaasikm| yathA'bhyAsabalAt prAmANyaM kvacit svata eva nizcIyate ityuktam, tathA mithyAtvamapi kasyacit svata evaavsiiyte| tathA ca dRzyanta eva taimirikAdayaH kecidabhyAsabalAt kezoNDrakAdivijJAnamutpAdasamanantarameva mithyAtvena nizcinvantaH // 3099 / / "tadatrApyanyathAbhAve dhIryathA duSTakAraNe" (tattva0 2913) ityAdAvAha baadhkaarnndusstttvjnyaane'pyuktaa'nvsthitiH| . tAvatA tasya mithyAtvaM grahItuM tanna paaryte|| 3100 // ukteti "tathA hi bAdhakAbhAvAt' pramANaM bhvtocyte| bAdhAbhAvo'pyabhAvAkhyaM prmaannaantrmissyte||' (tattva0 3003) ityaadinaa| taditi tasmAt / / 3100 // 'utpattyavasthaM caivedaM pramANamiti mIyate' (tattva0 2914) ityatrAha utpattyavasthamevedaM pramANamiti miiyte| na taavdviklptvaadnisstteshcaatmsNvidH||3101|| nApi jJAnAntareNaiva ttkaale'snnidhaantH| tasyApyavyaktabhAvatvAdaniSTApattito'pi vaa||3102|| utpttyvsthmityaadi| utpattyavasthAyAM kimAtmanaiva pramANamiti nizcIyate? Ahosvid vijJAnAntareNa sahakAlabhAvinA? yadvottarakAlabhAvinA?-iti pakSAH / tatra na tAvadAtmanaiva; sarvajJAnAnAmAtmani nirvikalpatvAt pramANamityeva grhnnmnupnnm| nApi pareNa saMvedanaM jJAnasyeSTam; nityaM buddheH proksstvaabhyupgmaat| nApi jJAnAntareNa samAnakAlabhAvinA; yugpdvijnyaandvyaanutptteH| nApi bhinnakAlabhAvinA; tasyApi jJAnAntarasyAsiddhau tadgrAhyasyApi jJAnasyAvyaktikatvenAsiddheH tasyApi jJAnAntareNa siddhAviSyamANAyAmanavasthAprasaGgAt // 3101-3102 // [G.808] "ato yatrApi mithyAtvam" (tattva0 2915) ityAdAvAha vede tu bAdhakaM maanmuktmevaanumaatmkm| taduktAtmAdyapohena tasmAnmAnaM na yujyte||3103 / / pauruSeyatvasiddhezca zaGkhyA dussttnimitttaa| vaDheriva svataH zaktirmithyAjJAneSu vA bhvet|| 3104 // codanAprabhavaM jJAnamato dussttnimittkm| zaGkayate, 1. bAdhakAkAraNAbhAvAt- jai0| 2. 0 tagrAhyasyAsiddho-pA0, gA0 / 3. 'pi-pA0, gaa0| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . svataHprAmANyaparIkSA 685 na hi sAdharmyamAtraM bauddharvede bAdhakaM pramANamucyate, kiM tarhi ? taduktasyAtmasAmAnyAdeH padArthasya prmaannbaadhnaat| etaccAtmaparIkSAdau prtipaaditm| kiJca-zrutiparIkSAyAM vedAnAM pauruSeyatvasya sAdhitatvAt, satyapi vA apauruSeyatve dAvavaDhyAdivanmithyAtvakAraNatAsambhavAt aprAmANyamasya sambhAvyata ityevamucyate, na saadhrmymaatrm| syAdetat, yadi nAma sambhAvyate, tathApi sambhAvanAmAtrAt kathamaprAmANyamasya sidhyati? ityAha dRSTadoSAcca zaGkayadoSaM na bhidyte||3105|| zaGkhyA doSA yasmin vAkye tat tthaa| na bhidyata iti| ubhayasyApi prAmANyaM' sadvyavahAraniSedhayogyatayA tulyatvAt // 3103-3105 // tasmAdityAdinopasaMharati tasmAt svataHpramANatvaM vedasyApi na yujyte| tena nishcitnirdosskRtaakhyaattvmissytaam||3106|| kRtazcAsAvAkhyAtazcaiti tthoktH| AkhyAtaH vyAkhyAtaH, nirdoSaiH puruSaiH kRtAkhyAt iti tRtIyAsamAsaH, tadbhAvastattvam, nizcitaM ca tannirdoSakRtAkhyAtatvaM ceti vigrahaH / tadetadiSyatAm, vedasya prAmANyasiddhaya iti sambandhaH / tatazcaivamiSyamANe parata:prAmANyaM syAd, aniSyamANe tvaprAmANyameveti bhAvaH // 3106 // "nizcitanirdoSakRtAkhyAtatvamiSyatAm" ityatra kumArilasyottaramAha.: rAgadveSAdiyuktA hi pravaktAro yathA ythaa| tathA tathA hi rakSanti svAdhyAyaM sutarAM nnu||3107|| kasya kiM durbalaM ko vA kasmAt pUrvaM prpaatthkH| kaH svarakSAmatAM kuryAt ko bhindayAdapade pdm||3108|| iti yasya hi saMrabdhAH santi rndhrgvessinnH| kathaM na nAma nirdoSaM sa paThed vedmaadRtH||3109|| [G.809] kasyAdhyetuH kiM smRtimedhAdi' durbalam, ko vA kuto'dhItavAn, ko vA svarasyodAttAdeH kSAmatAmanyathAtvaM kurvIta, apadameva vA kaH padatvena bhittvA paThet-ityevaM yasya vedapAThakasya randhra nirUpayanto vedAdhyAyino narAH saMrabdhAH samArabdhavIryAH santi, sa kathaM vedapATho vedamAdarAna paThet / tatazcAsya vedasyAprAmANyazaGkAyA abhAvAt kimiti nizcitanirdoSakRtAkhyAtatvamiSyatAmityabhiprAyaH // 3107-3109 // zuddhAzcedabhyudAsInAH syurvedAdhyAyino nraaH| AcakSIran parairevaM na te vedaM vinaashitm||3110|| tataH kAlena mahatA tuupekssitvinaashitH| anya eva bhaved vedaH pratikaJcakatAM gtH||3111|| 1-1. prmaannysdvyvhaarnissedhyogytyo:-gaa0| 2. smRtimevaati-paa0| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 tattvasaMgrahe rAgadveSAdiyuktA~stu' rundhdbhirvednaashin:| sarvadA rakSito vedaH svarUpaM na prhaasyti||3112|| tathA hi-yadi vedAdhyAyinaH zuddhadhiyo'pi parairvinAzyamAnaM vedamaudAsInyamAlambanA nAcakSIran, tadA sambhAvyate-anya evAyaM vedaH praticchAyatAM yAta iti; yAvatA tairvizuddhadhIbhirvedavinAzino narAn rAgAdiparItacetaso rundhadbhiH nivArayadbhiH sadaivAyaM saMrakSito veda iti sa kathamAtmasvarUpaM jahyAt ! // 3110-3112 // . syAdetat-yadyapi sarvadA rakSitastairvedaH; tathApi mahApralaye samucchinnasyAsya pazcAdanyathAtvamapi sambhAvyate? ityAzaGkayAha iSyate ca jagat sarvaM na kdaacidniidRshm| na mahApralayo nAma jJAyate paarmaarthikH||3113|| naitadevamityAdinA pratividhatte naitadevam; bhavennAma hyevaM pAThasya tulytaa| . tadarthatattvabodhastu na vinaa'tykssdrshnm||3114|| evaM hi kila kevalapAThamAtrasya tulyatvaM pratipAditam, na tvarthAvigamopAyaH, tatazca tadarthamavazyaM nizcitanirdoSakRtAkhyAtatvamasyeSTavyameva // 3114 // [G.810] na cApi pAThamAtrasyAdarzanamAtreNAsarvavidA sarvadezAdau taulyaM nizcetuM zakyata iti darzayati sarve ca yasya puruSA dezakAlau. tthaakhilau| karAmalakavad vyaktaM vrtnte'dhyksscetsi||3115|| sa pAThasyApi tulyatvaM boddhaM zakto'nyathA punH| dezakAlanarAvasthAbhedena vimatiH kthm||3116|| atraivopapattimAha- anythetyaadi| yadi pAThasya tulyatvaM bhavet, tadA kvacid dezAdau pAThaM prati puMsAM vimatiH saMzayo na prApnoti // 3115-3116 // "iSyate ca jagat sarvam" (tattva0 3113) ityAdAvAha jagat sadedRzaM ceti na pramANamihApi vH| na yuktA'dRSTimAtreNa saMvatasyApi naastitaa||3117|| sdedRshmityaadi| IdRzameva sarvadA jagadityatra na kiJcit sAdhakaM prmaannmsti| yazca bauddhaiH "saMvartakalpo narakAsambhavAt5 pratibhAjanakSayaH" ( . ) iti saMvartakalpo varNyate, yacca smRtikArairucyate "AsIdidaM tmobhuutmprjnyaatmlkssnnm| apravartyamavijJeyaM suSuptamiva sarvataH // " ( manu0 5 . 5 ) iti; tadetadasya dvividhasyApi saMvatasya na kiJcid bAdhakaM pramANamasti, yena sarvadA 1. yuktAMstu- pA0, gaa0| 2. rudhradbhirvedavinAzina:- jai0| 3-3. 0mAnAn vedAnI-pA0, gA0 / 4. tvadhavigamo0- pA0; tvArthAdhigamo0- gaa0| 5. nAzakAo- gaa0| 6. pA0. gA0. pustakayo sti| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 687 jagadIdRzameva sidhyet / na cAdarzanamAtreNa vastUnAM nAstitA sidhyati; satyapi vastuni kvacidadarzanAt, vastvabhAvena darzanamAtrasya vyAptyasiddheH // 3117 // kiJca-vedasya svataHprAmANyAnityaM svArthasvarUpaviSayanizcayotpatteH sammohAbhAvAt, nityatvAcca svabhAvAnyathAtvasya kartumazakyatvAt-ubhayathApi na vinAzaH sambhavati bhavanmatenetyato vedAdhyAyibhirasya niSphalameva rakSA kriyata ityetad darzayati svataHprAmANyapakSe tu nizcayaM kurute svtH| vedaH svArthasvarUpe ca tanna mohAdisambhavaH // 3118 // atazcAjJAnasandehaviparyAsAspade . sthite| nopadezamapekSeta dvijapoto'pi kazcana // 3119 // tathA' cAjJAnamUlasya na vinAzo'pi smbhvii| ko vA vinAzo nityasya bhaved vajrAtizAyinaH // 3120 // [G.811] dvijapota:brAhmaNazizuH // 31183120 // evaM tAvata svataH prAmANyAd vinAzo'sya na sambhavatIti prtipaaditm| idAnIM nityatvAdapi na sambhavatItyetad darzayituM pRcchati abhivyaktyanyathAtvaM cennitye sA na tvpaakRtaa| ato rakSAmapi prAjJA niSphalAmasya kurvate // 3121 // vinAza iti sambandhaH / seti abhivyaktiH / asyeti vedasya // 3121 / / atIndriyetyAdinopasaMharati. atIndriyArthadRk tasmAd vidhuutaantstmshcyH| vedArthapravibhAgajJaH kartA caabhyupgmytaam||3122|| / . antastamaH kliSTAkliSTamajJAnam, tasya cayaH saMhatiH, sa vidhUto yena sa tathoktaH / pravibhAgajJa: vyaakhyaataa| karteti / vedasyeti zeSaH / tadeva pratijJAtArthasya sarvathA pramANabAdhitatvam, hetozca 'tadbhAvabhAvabhAvitvAt' ityetasyAnaikAntikatvaM saadhitm| sapakSasiddhyarthaM ca pramANaM 'yaH sandehaviparyAsaviSayaiH' (tattva0 2938) ityAdinA pradarzitamiti kSepArthaH // yattu pakSacatuSTayamupanyasya pakSatraye doSAbhidhAnaM kRtam, tatrApi na kAcit bauddhasya kSati:', nahi bauddhai reSAM caturNAmekaMtamo'pi pakSo'bhISTaH; aniyamapakSasyeSTatvAt / tathA hiubhayamapyetatkiJcit svataH, kiJcit parata iti puurvmupvrnnitm| ata eva pakSacatuSTayopanyAso'pyayuktaH; paJcamasyApyaniyamapakSasya smbhvaat| apare tvanyathA pratijJArthaM varNayanti-bodhAtmakatvaM nAma prAmANyam, tacca jJAnAnAM svAbhAvikameva, na guNakRtam; guNAbhAve'pi viparyayajJAne bodhaatmktvsmbhvaat| ataH svataH prAmANyamityucyate / guNaistu doSanirAkaraNameva kriyata ityatastannirghAtAya prAmANyaM guNAnapekSate, nAtmapratilambhAyeti? tadetadasamyak; yato na bodhAtmakatvameva prAmANyaM yuktam; viparyayajJAne'pi 1. ythaa-gaa0| .. 2. cAjJAtamUlasya-pA0, gA0 / 3-3. nanvapAkRtA-pA0 gaa0| 4. kRti:-paa0| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 tattvasaMgrahe sambhavAt / bodhavizeSaH prAmANyamiti cet ? na tarhi vaktavyam - tacca jJAnAnAM svAbhAvikameva, guNakRtam, guNAbhAve'pi viparyayajJAne sadbhAvAditi / tathA hi-yadi bodhavizeSaH prAmANyamiSTaM syAt, tadA tasyaiva guNakRtatve vyabhicAropadarzanaM yuktam, nAnyasya / na ca viparyayajJAne'pi [G.812] sadbhAvAdityanena bodhavizeSasya guNakRtatve vyabhicAro darzitaH, kiM tarhi ? bodhasAmAnyasya / na ca pareNa bodhasAmAnyaM guNakRtamiSyate, kiM tarhi ? bodhavizeSaH / na ca tasya guNakRtatve vyabhicAraH zakyate pratipAdayitum / na cApyasmAbhirguNakRtatvena parataH prAmANyamiSTam; yatastanniSedhena bhavadbhiH svato vyavasthApyate, kiM tarhi ? anubhUto'pyasau bodhavizeSaH kvacid bhrAntinimittasadbhAvAd yathAnubhavaM na nizcayamutpAdayatIti / atastannizcayotpatteH parata iti vyavasthApyate / kiJca-aprAmANye'pi zakyamevaM kalpayitum - "bodhAtmakatvaM nAmAprAmANyam, tacca jJAnAnAM svAbhAvikam, na doSakRtam, doSAbhAve'pi samyagjJAne sambhavAdityataH svato'prAmANyamucyate / doSaistu guNanirAkaraNameva kriyata ityatastannirAkaraNAyAprAmANyaM doSAnapekSate, nAtmapratilambhAya " iti / tasmAdyatkiJcidetat / uvveyakastvAha'-'"na bodhAtmakatvaM nAma jJAnAnAM prAmANyam, kiM tarhi ? arthAvisaMvAditvam / tathA hi--- satyapi bodhAtmakatve yatrArthAvisaMvAditvaM nAsti tatrAprAmANyam, yathA zuktikAyAM rajatajJAnasya / vinApi bodhakatvaM yatrArthAvisaMvAditvamasti tatra prAmANyam, yathA - agnau dhUmasya / tasmAdanvayavyatirekAbhyAmavisaMvAditvameva prAmANyaM siddham / tacca jJAnamAtmIyAdeva hetorupajAyate; na sAmagryantarAdityataH 'svataH sarvapramANAnAM prAmANyam' ityucyate; svazabdasyAtmIyavacanatvAt / svataH AtmIyAddhetorityarthaH / " na hi svato'satI shktiH|' ityAdinA pazcAdarddhena sAmagryantarAd bhAvaniSedhe heturuktaH / na hi svato'satI kartumanyena vijJAnasAmagryantarAtiriktena zakyata ityarthaH / syAdetat-vijJAnahetavo'pi pramANApramANasAdhAraNAH, tat kathaM vijJAnahetumAtrapratibaddhaM prAmANyaM syAt, tasmAt sAmagryantarajanyameva prAmANyam, na tu jJAnahetumAtrajanyam tacca sAmagryantaraM guNasahitamevendriyAdi / yathoktam'- " indriyAdiguNAzcAsya kAraNam' ( ) iti / zAbde cAptapraNItatvameva kAraNaguNatvena vyavahArAnnizcitam / vede ca tadbhAvAdaprAmANyaM prasaktamiti ? naiSa doSaH; sAmagryantarajanyatvAsiddhatvAt / na hi vidhimukhena guNAnAM prAmANyAkhyakAryotpattau vyApAraH pratItaH sambhavati / indriyAdirUpameva ' hynynirpekssmrthaavisNvaadijnyaanotpaadkm| aJjanAdInAM tu doSApagame vyApAraH, na guNAdhAne / athApi syAt-indriyAdisvarUpamaprAmANye'pyastIti sarvatra prAmANyotpattiprasaGgaH avikalakAraNatvAt ? naitadasti; doSasamavadhAne tu sAmagryantarAd vilakSaNakAryotpatti- bhaviSyati / syAdetat- viparyayaH kasmAnna | G. 813 ) vijJAyate - indriyAdisvarUpamevAnyanirapekSa 2. bodhAtmakatvaM- gA0 1 3- 3. pA0, gA0 pustakayornAsti 5. svarUpameva- pA0, gA0 / 1. uveyaka - pA0, gA0 / 4. tadasadbhAvA- gA0 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA 689 vyabhicArijJAnotpAdakam, guNasamavadhAne tu sAmagrayantaramAvisaMvAdijJAnotpAdakamiti? satyamevametat; anvayavyatirekAbhyAM tu vijJAnotpAdakameva trairUpyamanumAnAdau prAmANyotpAdaka dRSTamiti pratyakSe'pi ca sambhavAt tadevotpAdaM klpyte| viparyajJAnarUpaM tu kAryamindriyAdisvarUpAdanutpadyamAnaM sAmagraMyantaraM kalpayatItyanavadyam" iti| tatedat sarvaM nAnavadyam; tathA hi yat tAvaduktam-'arthAvisaMvAditvameva jJAnasya prAmANyam, tacvAtmIyAdeva hetostasyopajAyate' iti, atra siddhasAdhyatA; yata iSyata evAsmAbhiH 'pramANamavisaMvAdi jJAnam' iti vacanAdarthAvisaMvAditvaM jJAnasya praamaannym| kintu 'jJAnam' iti vizeSeNopAdAnAd dhUmAderajJAnasvabhAvasya mukhyataH prAmANyaM neSTamityarthAvisaMvAditvamAtraM prAmANyamasiddham; jJAnasyaiva heyopAdeyavastuni pravRttau praadhaanyaat| tathA hi-satyapyavinAbhAvini dhUmAdau na tAvat puruSasyArthe pravRttirbhavati yAvadvijJAnotpAdo na bhavati / tasmAt pravRttau jJAnasyAvyavahitaM kArakatvamiti tadeva pramANam / yadAha "dhiiprmaanntaa| pravRttestatpradhAnatvAddheyopAdeyavastuni // " ( pra0 vA0 1 . 5 ) iti| yaccAvisaMvAditvaM jJAnasyArthaprApaNazaktilakSaNam, tattvarthaprApaNameva; pratibandhAdisambhavAt / zaktizca padArthAnAmAtmabhUtaiveti kastasyA arthAntarAdutpattimicched, yena sA niSidhyeta! na hi tanniSpattAvaniSpanno dharmastatsvabhAvo yuktaH; atiprsnggaat| sA ca pramANasyAtmabhUtA'pi satI bhrAntikAraNasadbhAvAdanadhigatakAryairavasAtuM na pAryata iti parato'rthakriyAjJAnAkhyAt kAryAnizcIyate / ato nizcayApekSayA parataH prAmANyamityucyate, notpttypekssyaa| tena kAraNAntarAdutpAdapratiSedhavaiyarthyam; vivaadaabhaavaat| nizcayastu zaktInAM parato bhavadbhirapISyata ev| yathoktam- "zaktayaH sarvabhAvAnAM kAryArthApattisAdhanAH" (zro0 vA0, co0 sU0 200) iti| yazca-"na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate" (tattva0 2812) ityeSa sAmagryantarAd bhAvaniSedhAya heturupavarNyate, asAvapramANe'pi samAna iti tadapi svata eMva prasajyeta / na vA sa hetuH; vybhicaaraat| . ___ yaccoktam-'na hi vidhimukhena guNAnAmaprAmANyotpattau vyApAraH pratItaH sambhavati' iti, etadapyanvarthavacanamanunmIlitArtha na jJAyate / ko'yaM vidhimukhena vyApora nAmeti? yadi tAvad'idaM cedaM kariSyAmi' iti kAryotpAdAya buddhipUrvA pravRttiH, sA nendriyAdiSvapi smbhvti| na hi bhAvAnAM prekSApUrvakAritA'sti; sarvabhAvAnAM kSaNikatvena smiihaavyaapaaryorsmbhvaat| tatazcendriyAderapi vidhimukhena vyApArAsambhavAt kAraNatvaM na syAt / athendriyAdi vinApi kriyAkhyavyApArasamAvezaM [G.814] sattAmAtreNa kAryotpattau vyApriyata iti kAraNamiSyate, tadetad guNeSvapi samAnam / na hi sarvakAraNAnAM kAryotpattau niyataH svasattAsannidhAnavyatirekeNAnyo vyApAraH pratItaH smbhvti| __ atha guNasannidhAne doSanivRttau satyAM prAmANyamupajAyata iti doSanivRttyA vyavaha1. tccaa0-0| 2. ravamAtuM-pA0, gaa0|| 3. kArye nizcIyate- pA0, gaa0| 4. 0pyanvayavacana0- pA0, gA0 / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 tattvasaMgrahe tatvAt sAkSAdvidhimukhena guNAnAM vyApAro na sambhavatItyucyate ? tadetaddoSeSvapi smaanm| tathA hi-doSasannidhAne'pi guNanivRttau satyAmaprAmANyamupajAyata iti doSANAmapi vidhimukhenAprAmANyotpattau vyApAro na syAt / tatazcAprAmANyamapi svata: prasajyeta; avizeSAt / na hi doSA guNAnnirAkRtya sAkSAdapramANye vyApriyamANAH samAlakSyante / na hi doSA guNAnnirAkRtya sAkSAdapramANye vyApriyamANAH samAlakSyante / tasmAt tadbhAvAbhAvAnuvidhAnavyatirekeNa nAnyaH kAryakAraNabhAvaH sambhavatIti doSavad guNAnAmapi kAraNatvaM samAnam / yaccoktam--'indriyAdirUpamevAnyanirapekSamarthAvisaMvAdijJAnotpAdakam' iti, tadapyayuktam; avikalakAraNatvena sarvajJAnAnAM prAmANyaprasaGgAt, bodhruuptaavt| yathA bodharUpatA jJAnAnAM samanantarapratyayapratibaddhA satI doSAdisamavadhAne'pyavikalakAraNatayA sarvatra jJAne bhavati, tathArthAvisaMvAditvamapi syAt / syAdetat-doSairaprAmANyasyotpAde sAmAnyamavikalakAraNamapi nopajAyate; prAmANyetarayorekatra jJAne viruddhayorayogAt bodharUpatA tu niSpratidvandvA sarvatra bhavatyeveti ? yadyevam, na tarhIndriyarUpamevAnyanirapekSaM kAraNaM sidhyati, satyapi tasminnavikale praamaannyaakhykaaryaanutptteH| na hyanyanirapekSasya kadAcidajanakatvaM yuktam / nApi yadyasmin satyapi na bhavati tattanmAtrakAraNaM yuktam; atiprasaGgAt / kiJcedaM tAvacca bhavAn vaktumarhati - yadyavikalakAraNaM prAmANyam, kimiti doSasannidhAne'pi notpadyata iti; svaviruddhakAraNasya doSasya sannihitatvAditi cet ? aprAmANye'pi tulyam; tasyApi tadAnIM svaviruddhakAraNamindriyAdisannihitamityutpattirmA bhUt / kiJca-yadi nAma viruddhakAraNAd doSAd bibhyataH prAmANyasyAnutpattumicchA syAt svakAraNaM tvapratihatasAmarthyaM sat tadAnIM kimiti tadupekSeta ! evaM hi tenAtmano'pratihatazaktitA prakaTitA syAd, yadi svakAryamutpattumanicchadapi haThAdutpAdayet / doSairupahatazaktitvAdupekSita' iti cet ? na; aindriye ca prAmANye kAraNasyApyupahatazaktitvaprasaGgAt, vizeSAbhAvAjjJAnasyApyanutpattiprasaGgAcca / tathA hi-yathA doSairupahatazaktitvAdaindriyaM prAmANyaM na janayet, vijJAnamapi naiva janayed; asAmarthyAt / anyathA vijJAnahetumAtrajanyaM prAmANyaM na sidhyet, tadutpattAvapyanutpatteH / yo hi yadutpattAvapi niyamena notpadyate, nAsau tena sahaikakAraNaH, yathA kodravAGkurotpattAvapyanutpadyamAnaH shaalyngkurH| notpadyate ca vijJAnAtpattAvapi prAmANyaM niyameneti vyaapkaanuplmbh:| [G.815] nApi tatsvabhAvamakhaNDayannAtmabhUtAM zaktiM kazcidupahantuM shknuyaat| tatazcaivamapi zakyate paThitum-- svataH sarvopalabdhInAM prAmANyamiti gRhytaam| na hi svataH satI zaktirhantumanyena pAryate // iti / syAdetat-nendriyAdimAtraM prAmANyakAraNamiSTam, kiM tarhi ? viziSTameva yad doSarahitam, tena yathoktadoSAprasaGga iti ? yadyevam, sAmagryantarameva guNasahitamindriyAdiprAmANyakAraNamiti prAptam; guNasahitasyaiva doSarahitatvasambhavAt / tatazca na vaktavyam2-2. 0 zaktitvAdindriyam ityeva pAMTha: pA0, gA0 pustakayoH / 1. 0ndriyasvarUpa0- gA0 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyaparIkSA - 691 'sAmagryantarajanyatvAsiddheH' iti / doSApagame guNAnAM vyApAro na prAmANyotpattAviti cet? tanna; apagamasyAvastutvAnna tatra kasyacid vyApAro yuktaH / na hyavastuni zazaviSANAdAvanutpAdyasvabhAve kasyacid vyApAraH smbhvti| yaccoktam-'vijJAnotpAdakameva trairUpyamanumAnAdau prAmANyotpAdakaM dRSTam' iti, etadapyasiddham; na hi trairUpyameva kevalamanumAnasyotpAdakam, kiM tarhi ? pratipattRgatA apyamUDhasmRtasaMskArA guNAH / tathA hi-satyapi trairUpye prabhraSTasambandhasmRtisaMskArasya, apratItasambandhasya ca pratipatturnopajAyate'numAnamityato'nvayavyatirekAbhyAM vijJAnotpAdakameva praamaannyotpaadkmityetdsiddhm| ato viparyayo durnivAra eva vyvsthitH| yaccoktam-"viparyayajJAnarUpaM kAryamindriyAdisvarUpAnnotpadyate" iti, tadapyatisAhasam; indriyAnapekSasyApi vipryyjnyaansyotpttiprsnggaat| na hi yo yataH svabhAvAnotpadyate, tasya tadapekSA yuktA; atiprsnggaat| na cendriyanirapekSaM taimirikaadidvicndraadijnyaanmutpdyte| kiJca-yadyarthAvisaMvAditvamavagatama, yena tatra bhavatAmagdirzinAM prAmANyavyavahAraH syAt ! na hyaviditatatkAyaistacchaktiravadhArayituM zakyate; atiprsnggaat| tatazca yasyaiva vedasya prAmANyasthirIkaraNapratyAzayA sarvametad vAgjAlamuparacitam, tasyaiva tanna prasiddhamiti kevalaM taNDulArthinA tuSakaNDanametat kRtamityalamatiprasaGgena // 3122 // iti svtHpraamaannypriikssaa|| 1. prtipttirgtaa-paa0| 2. pratipattioM -paa0| 3. tndulaarthinaa-gaa| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. atIndriyArthadarziparIkSA "analpakalpAsaGkhayeyasAtmIbhUtamahAdayaH / / yaH pratItyasamutpAdaM jagAda vadatAM vrH| taM sarvazaM praNamyAyaM kriyate tttvsnggh:"|| (tattva0 5-6) ityanena yat sarvajJopadiSTatvaM pratItyasamutpAdasya vizeSaNamuktam, tatsamarthanArthaM prastAvamAtraM racayannAha evaM sarvapramANAnAM pramANatve svto'sthite| atIndriyArthavitsattvasiddhaye na prayatyate // 3123 // [G.816] evamanantaroktena nyAyena yadA sarveSAmeva pramANAnAM na svata eva prAmANyamiti sthitam, ato'yatnenaivAtIndriyArthadarzI puruSaH siddha iti na tatsiddhaye pRthak prayatnAntaramAsthIyate // 3123 // syAdetat, kathaM yatnamantareNa sidhyati? ityAha vedasyApi pramANatvaM yasmAt puruSataH sthitm| tasya cAtIndriyajatve tatastasmin pramANatA // 3124 // anyathAjJAnasandehaviparyAsAnuSaGgiNi / puMsi kartari naivAsya prAmANyaM syAt tadanyavat // 3125 // svargayAgAdisambandho jJAtvA tad yena bhaassitH| vispaSTAtIndriyajJAnaH so'bhyupeyaH prairpi||3126|| tasya ceti purusssy| tata iti puruSAt krtuH| tasminniti vede| pramANatetyetadapekSA'dhikaraNasaptamI veda' iti / pramANateti / aviparItAtIndriyArthapratipAdakatvam / etacca paramatApekSayA'bhihitam / etaduktaM bhavati-yadi bhavadbhiravazyaM vedasya prAmANyamabhyupeyate, tadAsya puruSAdiva kartuH prAmANyaM yuktam, na svata iti| etacca pUrvaM pratipAditam / sa ca vedasya kartA yadyatIndriyadRgbhavati, tadAsya tataH karturapi pramANatA yuktA, nAnyathA / anyathA hi viparItasaMzayajJAnAdiyukte kartari satyunmattAdivakyavad vedo'prmaanntaamevaashnuviit| tasmAd yo'sau vedakartA pUrvaM zrutiparIkSAyAM prasAdhitaH, parairapi mImAMsakairatIndriyArthadarzI sAmarthyAdaGgIkartavya iti, tatpratikSepo na kaaryH| ____tathA hi-sarveSAmeva puMsAM rAgAdidoSatimiropahatabuddhilocanatayA nAtIndriyArthadarzitvamastItyavagamya tatpratIteSvAgabheSvapratiSThitaprAmANyapratyAzo dharmAdharmAvagamArthI narastIrAdarzIva zakunirvedameva kila pramANayiSyatIti manyamAnairyadvA guNadraviNadAridryopahatAdhimokSatayA jaiminIyairatIndriyArthadRk pratikSipyate-sarva eva hi puruSA rAgAdibhiravidyA ca tadupazamopAyavaikalyAd viplutAH, tasmAnAstyatIndriyArthadarzI kazciditi codanAlakSaNa evArtho dharmaH, 11. pA.. gA* pustkyonaasti| 2.pA0, gA0 pustakayo sti| 3 halAvimokSa-pA. hatavimokSa0- gA0 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 693 nendriyAdilakSaNaH, codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitaM viprakRSTamityevaJjAtIyakamarthaM zaknotyavagamayitum, nAmyat kinycnendriymiti| pramANayanti cAtra-yaH pramANapaJcakavirahasvabhAvAbhAvapramANaviSayIkRtavigrahaH sa viduSAmabhAvavyavahAragocaratAmevAvatarati, [G.817] yathA ggnnlinm| abhAvapramANaviSayIkRtavigrahazca sarvadarzI puruSa iti svabhAvahetuH; vyavahArayogyatAyAH sAdhyatvAt / abhAvastvabhAvapramANata eva siddhaH // 3124-3126 // nanu caitAvadeva sarvaM prameyaM vastu, yaduta paJcaviSayA rUpAdayaH, tA~zca jAnanto narA loke'tipratItA eveti, tatazca pratItibAdhA pratijJAyAH? ityetadAzaGkayAha dharmajJatvaniSedhazcet kevlo'tropyujyte| sarvamanyad vijAnAnaH puruSaH kena vaaryte||3127|| atra hi vedaprAmANyasiddhau dharmAtmavizvaparijJAtRtvaniSedhamAtraM vivakSitam, na tu sarvazabdAbhidheyamAtraparijJAtRtvaniSedhaH, tena dharmAdharmavyatiriktAzeSapadArthaparijJAnApekSayA yaH vacit' puMsi sarvajJavyavahAro lokasya sambhavatyeveti na tasya pratiSedho'smAbhiH kriyate, ato na pratItibAdhA sambhavatIti bhAvaH // 3127 // . kiJca-yadi bhavadbhirapi bauddhairdharmAdharmajJavyatirekeNAnyasmin puMsi sarvajJatvaM prasajyate, tadA siddhasAdhyateti darzayannAha sarvazabdazca sarvatra prakRtApekSa issyte| tataH prakRtasarvajJe sati kiM no'vhiiyte||3128|| kiJca tatprakRtaM sarvamityucyate? iti darzayati arthe cAsambhavAt kAryaM kiJcicchabde'pi klpyte| . tatra yaH 'sarvazabdajJaH sa sarvajJo'stu naamtH||3129|| yathA hi-vyAkaraNe "agnerDa " (pA0 sU0 4.2.33) ityAdinA lakSaNena pratyayAgamAdi kAryaM vidhIyamAnamarthe na sambhavatIti sAmarthyAdarthavAcini zabde'vagamyata iti vaiyAkaraNairvarNyate, tadvadyadi bhavadbhirapi sarvasya kenacit parijJAtumazakyatvAditi kRtvA svasiddhAntaparipaThitasya sarvajJazabdasya yat sarvapadaM tasya svarUpapradhAnatAmAzritya sarvazabdaM yo vetti sa sarvajJa ityevaM varNyate, tadAstu bhavatu, nAmata: sNjnyaamaatraat| na hi yatheSTaM nAma kurvANasya kasyacit kvacit pratiroddhA; svatantrecchAmAtraprabhavatvAnnAmna iti bhAvaH // 3129 // athApi prakRtaM kiJcit tailodakaghRtAdivat / tena sarveNa sarvajJastathApyastu na vaaryte||3130|| [G.818] athApi dharmAdharmAbhyAM yadanyat tailodakaghRtAdi sarvatvena vivakSitam, tena sarveNa viSayIkRtena satA sarvajJa itISyate, tathApi siddhasAdhyatA // 3130 // 1. kasmiMzcit-pA0, gA0 / 2. sambhavati-pA0, gaa0| 3. agnirdRk-gaa| 4. sasiddhAnta0-jai0, pA0/ 5. vRtAdi yat-gA0/ Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 tattvasaMgrahe kiJca-sAmAnyAkArataH vizvasya jagataH saMkSepaparijJAnAdvA sarvajJa iSTaH, Ahosvid vizeSAkAreNa vistaraparijJAnAt? tatrAdye pakSe siddhasAdhyateti darzayati bhAvAbhAvasvarUpaM vA jagat sarvaM ydocyte| tat saMkSepeNa sarvajJaH puruSaH kena nessyte||3131|| sarvameva hi jagaditaretarAbhAvAdisvabhAvatvAdabhAvasvabhAvam, vidhirUpatayA vyavasthitatvAt bhAvasvabhAvamiti yadetadasmAbhirbhAvAbhAvasvabhAvatvaM sarvajagadvyApI sAmAnyadharmo varNitaH, tena rUpeNa sarvajagatparijJAnAd yadi sarvajJaH prasAdhyate, tathApISTameva; na hyetAvatA dharmajJatvaM prasidhyati ksycit| ttsddkssepenneti| tadeva bhAvAbhAvarUpatvaM jagataH saMkSepaH, saMkSipyate'neneti kRtvA // 3131 // evaM jJeyaprameyatvasaMkSepeNApi srvtaam| Azritya yadi sarvajJaH kastaM vArayituM kssmH||3132|| eva prameyatvAdibhiH sAmAnyadharmaiH parijJAne'pi siddhasAdhyatA // 3132 // padArthA yaizca yAvantaH sarvatvenAvadhAritAH / / tajjJatvenApi sarvajJA sarve tdgrnthvedinH||3133|| athApi syAd-yaiH svasmin svasmin zAstre yAvantaH padArthAH sarvatvenAvadhArya nirdiSTAH-yathA bauddhaiH paJca skandhAH, vaizeSikaiH SaMTa padArthAH, naiyAyikaiH pramANaprameyAdayaH SoDaza, sAGkhyaiHprakRtimahadAdayaH paJcaviMzatiH-ityevamAdi; tatparijJAnAt sarvavit prasAdhyata iti? evaM satyatiprasaGgaH; tadgranthArthavedino'nye ye'dhyetAraH te sarvajJAH prApnuvanti // 3133 // tathA SaDbhiH pramANairyaH ssttprmeyvivekvaan| so'pi saMkSiptasarvajJaH kasya nAma na smmtH||3134|| athApi syAd-yo hi pratyakSAnumAnazabdoMpamAnArthApattyabhAvAkhyaiH SabhiH pramANairyathAsvameSAM viSayaSaTkaM vivekena parijAnAti sa sarvajJa iti? atrApi siddhsaadhytaa| tathA hi-pratyakSaM rUpAdiviSayapaJcakaniyatatvAnna dharmAdharmaviSayam / anumAnamapi [G.819] pratyakSagRhItaliGgasambandhaliGgiviSayatvAnna tadviSayam, dharmAderatIndriyatvena kenacit sambandhasya grahItumazakyatvAt / zAbdaM yadyapi sarvaM parokSAviSayam, tathA pi na tena jJAnenAtIndriyArthadarzI bhavitumarhati,tasya jJAnasya reparokSArthaviSayatvenApratyakSatvAt / na cApratyakSajJAnAt samaGgI puruSaH sAkSAdarzI yujyte| upamAnamapi sAdRzyatadupAdhiviSayatvAnna dharmAdharmAdiviSayam / yathoktam "tasmAdyat smaryate tat syAt sAdRzyena vishessitm| prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadAzritam // " (tattva0 1534) iti| arthApattirapi dRSTazrutArthAnyathAnupapattiparikalpyArthAntaraviSayA, nAsau dhrmaadigocraa| na hi kazcid dRSTaH zruto vArtho'sti yo dharmAdinA vinA nopapannaH / bhavatu vA dharmAdiviSayatvamarthApatteH,tathApi tasyA apratyakSasvabhAvatvAnna tatsamaGgI dharmAdisAkSAddarzI sidhyati / abhAvasya tu prameyAbhAvaviSayatvAdevAyuktaM dhrmaadivissytvm|| 3134 // 1. sarvajJatvenA.. - jai0| 2. vivekvt-jai0| 3. parokSAvi0- gaa0| 4. tatsaGgI-pA0Sa gaa0| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 695 evaM tAvat saMkSiptasarvajJaprasAdhane siddhasAdhyateti pratipAditam / idAnIM vistareNAzeSajagatparijJAnAt sarvajJatvasIdhane doSamAha . vizeSeNa tu srvaarthsaakssaatprtykssdrshinm| yaH kalpayati tasyAsau mudhA mithyA ca kalpanA / / 3135 // murdheta niSphalA, purussaarthsiddhaavnupyogaat| mithyeti asambhAvanIyArthaviSayatvAdvitathA // 3135 // tadevAsambhAvanIyaviSayatvamasyA darzayati- . ekasyaiva zarIrasya yAvantaH prmaannvH| kezaromANi yAvanti kastAni jnyaatumrhti!||3136 // ekazarIrAntargatAzeSaparamANupravibhAgaparijJAnameva tAvat khalu puMsAmasambhAvyam, kimutAzeSajagadgatasUkSmAdivizeSaparijJAnaM bhaviSyati // 3136 // mudhAtvaM kalpanAyA darzayannAha- . samastAvayavavyaktivistarajJAnasAdhanam / kAkadantaparIkSAvat kriymaannmnrthkm||3137|| avayavAzca pANyAdayaH, vyaktayazca dhavakhadirapalAzAdaya ityavayavavyaktayaH, samastAzca tA avayavavyaktayazceti vigrahaH, tAsAmaNukezapatrAdilakSaNaM vistaraM jAnAtIti tthoktm| "kRtyalyuTo bahulam" (pA0 sU0 3.3.113) iti kartari lyutt| tasya sAdhanam pratipAdanam / [G.820] tadanarthakam; asambhavitvena dharmAdharmAviSayatvena ca puruSArthaM pratyanupayogitvAditi bhAvaH // 3137 // etadeva dRSTAntenopapAdayannAha yathA ca cakSuSA sarvAn bhAvAn vettIti nissphlm| . . sarvapratyakSadarzitvapratijJA'pyaphalA . tthaa||3138|| etena siddhasAdhyatvaM pratItibAdhitatvaM ca pratijJAyA yathAyogamuktaM bhavati // 3138 // yatra tu vivAdaH, yatsAdhane ca puruSArthopayogitvaM taddarzayati.... svadharmAdharmamAtrajJasAdhanapratiSedhayoH / - tatpraNItAgamagrAhyahetutve hi prsidhytH||3139|| svakIyazcAsau dharmAdharmamAtrajJezceti tathoktaH, tasya sAdhanapratiSedhAviti vigrhH| satsaptamIyam / tatpraNItasyAgamasya grAhyatvaheyatve hi prasidhyata iti yathAkrama sambandhaH / etaduktaM bhavati-yadi sAdhanavAdI svakIyazAstAraM dharmAdharmajJaM sAdhayati, tadA tasya sAdhane kRte sati tatpraNItAgamasya grAhyatA sidhyti| dUSaNavAdIca yadi parAbhyupagataM svadharmAdharmamAtrajJaM pratiSedhati tadA tasya niSedhe kRte sati dUSitadharmAdharmajJapraNItasyAgamasya heyatve prsidhyti|| tatra srvjgtsuukssmbhedjnytvprsaadhne| asthAne klizyate lokaH saMrambhAd grnthvaadyoH||3140|| 1. pratipAditam-pA0, gaa0| 2. tu-pA0, gaa0| 3.saptamIyam-pA0, gaa0| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 tattvasaMgrahe ___ yatpunardharmAdharmaviSayAM cintAmapahAya' svaparaprasiddhasya sarvajJasya sakalajagadgata: sUkSmAdi-bhedajJatvAjJatvasAdhanAya sAvaya-bauddhadibhirgrantharacanAyAM vAde vA saMrambhaH kriyate, sa kevalameSAM saMklezaphala ev| sarvajagatsUkSmabhedajJatvaprasAdhanaiti nimittsptmii| granthavAdayorityatra tu saMrambhApekSA''dhArasaptamI // 1340 / / syAdetad-yadi na kazcid dharmAdiparijJAtA'sti naraH, tadA loke kathaM puNyApuNyAvagatirbhavati?-ityAzaGkAyAmAhare sarvapramAtRsambaddhapratyakSAdinivAraNAt / kevalAgamagamyatvaM lapsyate puNyapApayoH // 3141 // [G.821] kevalAgamagamyatvamiti / AgamamAtragamyatvamityarthaH / yadyapyAgamazabda: sAmAnyavacanaH, tathApyarthAdapauruSeyAgamaniSTha eva draSTavyaH // 3142 // etAvataiva mImAMsApakSe siddhe'pi yaH punH| sarvajJavAraNe yatnastatkRtaM mRtamAraNam // 3142 // .. dharmajJatvaniSedhamAtreNa "codanAlakSaNo'rtho dharmaH" (mI0 da0 1.1.2) ityasmin mImAMsApakSe siddhe'pi yo'smAbhirvakSyamANo bhUyaH sarvajJapuruSaniSedhAya yatnaH kriyate, so'bhimataphalasiddherjAtatvAt prAptaphalasya mRtamAraNavanniSphalaH / yazca bauddhAdInAM dharmajJe'bhAvapramANena hate sati sarvajJasAdhanAya yatnaH, so'pi samIhitaphalAbhAvAt tuSakaNDanaM taNDulArthina: kevalamAyAsamAtraphala ev| yathA tuSAntargatataNDulaparityAgena taNDulArthinaH kevalaM tuSakaNDa nam, evaM bauddhAde: svataHpradhAnabhUtadharmajJaparityAgenAnupayujyamAnAzeSajagadgatasUkSmAdibhedajJasAdhanamityetat tuSakaNDanasAdharmyam // 3143 // ye'pi vicchinnamUlatvAd dharmajJatve hate sti| sarvajJAn puruSAnAhustaiH kRtaM tuSakaNDanam // 3143 // vicchinnmuultvditi| vicchinnaM mUlaM pradhAnadharmAtmakavastuparijJAnaM yeSAM te tathoktAH, tadbhAvastattvam // 3143 // na kevalameSAM bauddhAdInAM sarvajJaM sAdhayatAmabhISTaphalAsiddhiH, api tvaniSTApattirapIti darzayati sAkSAt pratyakSadarzitvAd ysyaashucirsaadyH| svasaMvedyAH prasajyante ko nu taM kalpayiSyati ! // 3144 // syAdetat-sugatAdInAM sakalapadArtharAzitattvopadezAdanumitaH sarvajJabhAvaH- ityanumAnabAdhitatvaM pratijJAyAH, hetozcAsiddhatvam ? ityAzaGkayAha na ca vedopvedaanggprtynggaadyrthbodhnm| buddhAderdRzyate vAkyaM sa sarvajJaH kathaM mudhA // 3145 // vedAH=RgyajuHsAmasaMjJakAH, upavedAH AyurvedadhanurvedAdayaH, aGgAni vedAnAM SaT1. citraamp0-paa0| 2. aashngkaa0-paa0| / 3. tandulA0-gA0; evamupari pi| 4. bauddhAdau-pA0, gaa0| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajA atIndriyArthadarziparIkSA 697 zikSA kalpo vyAkaraNaM chando niruktaM jyotiSamiti, pratyaGgAni tadavayavA dhAtvAdayaH / Adizabdena tatparikarasya bhASyAdeH parigrahaH / eSAmarthaH=abhidheyaH, tasya bodhanam pratipAdakaM vacanaM yatattathAbhUtaM vAkyaM buddhAderna dRzyate, yad vedAdhupadiSTamarthaM pratipAdayatItyarthaH / na hi kasyacidakhilapadArtharAzipratiSAdakazAstrapraNayanaM dRzyate; sarvazAstrANAM bhinnAbhidheyatvadarzanAt // 3145 // [G.822] athApi syAt-kiyanmAtrapadArthopadezadarzanAt buddhAderanyo'pi svagranthAnupadiSTo'rtho vijJAtatvenAnumAsyate; parijJAnazaktidarzanAt, tatazca tadavastha eva doSaH? ityAha svagrantheSvanibaddho'pi vijJAto'rthoM ydiissyte| sarvajJAH kavayaH sarve syuH svkaavynibndhnaat||3146|| yadi grantheSu anibaddho'pi anupadiSTo'pi yo'rthaH sa tairvijJAta iSyate, anumAnabalAt, tadA svotprekSitakathAprabandhakAriNo'pi kavayaH parijJAnazaktidarzanAt sarvajJAH kalpyAH syuH, avizeSAdityanaikAntikatA hetoH||3146|| syAdetad-buddhAdInAmatIndriyapadArthopadezo dRzyate, na tu kavInAma, tena teSAmevAzeSAtIndriyArthaparijJAnamanumIyate, naanyessaam| anyathA hi yasyAzeSAtIndriyArthapadArthaparijJAnasAmarthya nAsti, tasya kiyanmAtrAtIndriyArthaparijJAnamapi na syAd, avizeSAt / tenAtIndriyArthaparijJAtRtve satIti savizeSaNatvAddheto kavibhirvyabhicAraH? ityAzaGkayAha sarvajJeSu ca bhUyassu viruddhaarthopdeshiss| . tulyahetuSu sarveSu ko naamaiko'vdhaarytaam||3147|| bahutareSu sugata-kapila-kaNabhakSAkSapAdAdiSu tadbhaktaiH sarvajJatvenopakalpiteSu sAdhyeSu katama eko'tra sarvajJatvenAvadhAryatAm nizcIyatAm; sarveSAmatIndriyArthopadeSTutvasya srvjnynishcyhetostulytvaat| na ca sarva eva sarvajJA ityavadhArayituM yuktam; sarveSAM prsprviruddhaarthopdessttutvaat| na hi parasparAhatopadeSTAra: sarva eva tattvadarzino yuktAH; vastUnAmekarUpatvena parasparaviruddhAnekasvabhAvasaMsargAbhAvAt // 3147 // sugata eko'vadhAryata iti ced? Aha___... sugato yadi sarvajJaH kapilo neti kA prmaa| - athobhAvapi sarvajJau matabhedastayoH kthm?||3148|| dvAvapi tarhi sarvajJau bhavetAmiti ced ? aah-athobhaavpiityaadi||3148|| athApi syAt-yasya vacanaM satyArthamupalabdhamekadA, tasyaivAviparItAzeSapadArthatattvaparijJAnamanumIyate? ityAha gaNitAyekadeze tu sarveSAM styvaaditaa| jinabuddhAdisattvAnAM vizeSo naavdhaaryte||3149|| [G.823] sarveSAM hi jinabuddhAdInAM dehinAM gaNitAyekadezeSu kvacidavisaMvAdi vaco dRzyata 1. nAnumIyate-pA0, gA0 / 2. svajJAto0- pA0, gaa0| 3. parasparahitopa0-pA0, gaa0| 4. gnnikaa0-jai0| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 tattvasaMgrahe ev| na hyanalpaM pralapatAm na kiJcit satyArthaM bhavet, yathoktam-"na hyekaM nAsti satyArthaM puruSe bahubhASiNi" ( ) iti| tatazca tulyahetutaH sarveSAmeva vizeSAnavadhAraNAt sarvajJatA prApnoti, na caitadyuktam; 'parasparaviruddhArthopadezAt' iti pUrvamuktatvAt / / 3149 // ___ athApi syAt-yasya vacanaM sarvatra pramANairnivAryamANaM vyAhartuM na pAryate, sa eva sarvajJo bhaviSyati? ityAha yenaiva hetunaikasya sarvajJatvaM prsaadhyte| svapakSaprItimAtreNa so'nysyaapyuptisstthte||3150 // dUSaNAni sasaMrambhAH srvjnyjinsaadhne| ... zAkyA yAnyeva jalpanti jainAstAnyeva yunyjte||3151|| tatrAnavasthitaisteSAM bhinnaiH saadhnduussnnaiH| pratibimbodayagrastairnirNayaH kriyate katham ? // 3152 // yo hi hetuH sugatasarvajJasAdhanAyopAdIyate' sugatasutaiH, yathA-sAkSAd viditasakalArthatattvaH sugataH, azrutAnanumitAviparItArthopadeSTutvAt, yathA pratyakSAvagatasalilAdistadupadeSTeti; ayameva ca digambarANAM jinasarvajJasAdhanAya heturupatiSThate, tatazca tadavastha eva sandehaH / tathA jinasarvajJasAdhAnAya digambaraiHsAdhane kRte yAni dUSaNAni zAkyairupAdIyantetadupadiSTAnAM syAdvAdAdInAmayogAnnAsau sarvajJa iti, tAni zAkyaiH sugatasarvajJasAdhane kRte jainA apyupAdadate-nAsau sarvajJaH; tadupadiSTAnAM kSaNabhaGgAdInAmayogAditi / tatazca yathA bimbasannidhAnAnantaraM pratibimbodayaH, evameSAM sAdhanadUSaNAnantaraM parasparapratyanIkabhUtAni sAdhanadUSaNAnyupatiSThanta iti tat kathamebhiH sAdhanadUSaNairanavasthitaiH pratibimbodayenaiva grastairnirNayaH kriyate kasyacit sarvajJatvena // 3150-3152 // syAdetat-yasya na kenacit paramArthato dUSaNaM zakyate kartum, sa eva sarvajJatvena vijJAsyate? ityAha evaM sarvajJakalpeSu nihateSu prsprm| alpazeSIkRtAn sarvAn vedavAdI hnissyti||3153|| [G.824] AtmAnamutkarSayannAha yathA nakuladantAgraspRSTA yA kAcidauSadhiH / sarvaM sarpaviSaM hanti krIDadbhirapi yojitA // 3154 // vedavAdimukhasyaivaM yuktlaukikvaidikii| yA kAcidapi shaakyaadisrpjnyaanvissaaphaa||3155 // kA punarasau yA kAcidyukti:? ityAha yasya jnyeyprmeytvvstusttvaadilkssnnaaH| nihantuM hetavaH zaktAH ko nu taM kalpayiSyati ! // 3156 // ekenaiva pramANena sarvajJo yena klpyte| 1. prjlptaaN-gaa| 2. sugtsrvjnytaa0-gaa| 3. pA0, gA0, pustakayo sti| 4. jinasarvajJatA0-gA0 / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA nUnaM sa cakSuSA sarvAn rasAdIn pratipadyate // 3157 // yasya hi jJeyatvAdayaH smapakSavipakSasAdhAraNatvenApratItA api santo bAdhakA bhavanti, so'tyantAsambhavIti na prekssaavtaa'bhyupeyH| tathA hi zakyamidaM vaktum-sugato'sarvajJaH, jJeyatvaprameyatvavastutvasattvavaktRtvapuruSatvAdibhyaH, rathyApuruSavaditi / na cApyete'naikAntikA bhvnti| tathA hi-sarvapadArthajJAnAt sarvajJa iSyate, tacca sakalavastuparijJAnaM kadAcidindriyajJAnena vA bhavet, manojJAnena vA? na tAvadindriyajJAnena; tasya prtiniytaarthvissytvaadyuktmshessaarthvissytvm| tathA hi-cakSurAdijJAnAni pratiniyataviSayagrahaNasvabhAvAnyeva svakAraNairindriyairniyAmakairjanitAni, tatazcAnatikrAntasvaviSayamaryAdAni loke'tipratItAnIti na yuktametairazeSArthagrahaNam; anyathA hyanekendriyavaiyarthyaprasaGgaH syaat| tatazcaikenaiva jJAnena sarvadharmAn bhinnendriyagrAhyAnapi rasarUpAdIn jAnAtItyevaM yena bauddhana kalpyate, "ekena sarvaM jAnAti sarvamekena pazyati" iti vacanAnUnaM sa vAdI bauddhazcakSuSA karaNabhUtena taddvArabhUtena jJAnena sarvadharmAn rasAdanavagacchatIti praaptm| na caitacchakyate vaktum-mA bhUdekena jJAnena yugapadazeSArthasya grahaNam, anekena bhaviSyatIti; yato yugpdnek-vijnyaanaasmbhvaat| sambhave'pi na sarvapadArthagrahaNamasti; paracittasyendriyajJAnAviSayatvAt, agocaraprAptasya ca dUrasUkSmavyavahitAderarthasya tena grahItumazakyatvAt // 3156-3157 // syAdetat-yadi nAma cakSurAdijJAnAnAM vijAtIyArthagrahaNamidAnIM na dRzyate tathApi [G.825] kAlAntare kadAcid vijAtIyArthagrahaNamabhUt kasyaciditi sambhAvyate? ityAha yajjAtIyaiH pramANaistu yjjaatiiyaarthdrshnm| . : dRSTaM samprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt // 3158 // hetupratibaddho hi bhAvAnAM svabhAvapratiniyamaH, nAkasmikaH; anyathA sarvasya sarvasvabhAvatvaprasaGgaH, tatazca tathAvidhahetupratibaddhAtmalAbhasya kathamanyathAtvaM kadAcidapi sambhAvyam / na hi dhUmaketupratibaddhAtmasaMsthiteranyato dhUmasyodbhavaH sambhAvyata iti bhaavH| nApi manojJAneneti pkssH| tathA hi-yadyapi tat sarvArthaviSayam, tathApi na tasya svAtantryeNArthagrahaNavyApAro'sti; andhbdhiraadybhaavprsnggaat| pAratantrye cendriyajJAnaparigRhItArthaviSayatvAd dUrasUkSmavyavahitaparacittAderarthasyendriyajJAnAviSayIkRtasya tena paricchedo na prAproti // 3158 // - syAdetat-prajJAdInAmabhyAsAt pratipuruSaM tAratamyabhedadarzanAdatyantaprakarSo'pi sambhAvyate? ityatrAha ye'pi sAtizayA dRSTAH prjnyaamedhaablainraaH| stokastokAntaratvena na tvtiindriydrshnaat||3159|| prAjJo'pi hi naraH sUkSmAnarthAn draSTuM kSamo'pi sn| svajAtIranatikrAmannatizete parAn nraan||3160|| na hi kasyacidabhyAse'pyatIndriyArthadarzitvamupalabdham / tathA hi-naro'tiprAjJo'pi 1. pA0, gA0, pustkyonaasti| 2. 0 jJAnaM vissyii0-paa0| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 tattvasaMgrahe nipuNabuddhigamyatayA sUkSmAnarthAnupalabdhuM samartho'pi svajAtI:=manuSyajAtibhAvinI: prakRtIradivyacakSuSTvAdilakSaNA anativartamAna etAbhyAM narAnatizayAno dRzyate, na tu divyacakSuSvAdinA yuktaH kazcid dRzyate iti yAvat / tatazca-"sa pazyati divyena cakSuSA suvizuddhenAtikrAntamAnuSyakena sattvAnsugatimapi gacchato durgatimapi gacchataH" (dI0 ni0 1.2.5) ityAdi yad bauddhairuddhoSyate, latkila nopapadyata iti bhAvaH // 3159-3160 // - bhavatu nAmAbhyAsAdibhiratizayaH sarvAsAM buddhInAm, tathApyetA avilacitasvaviSayasImAna eva satyo'tizerata' iti vistareNa pratipAdayannAha zrotragamyeSu zabdeSu duursuukssmoplbdhibhiH| puruSAtizayo dRSTo na ruupaadyuplmbhnaat||3161|| cakSuSApi ca duursthsuukssmruupprkaashnm| kriyate'tizayaprAptyA na tu zabdAdidarzanam // 3162 // [G.826] dUrasUkSmeSUpalabdhayaH-jJAnAni, tAbhiriti "itthambhUtalakSaNe" (pA0 sU0 2.3.21) tRtIyA, kvacid dUrasUkSmopalabdhita iti yAvat, tato hetau paJcamI vidhAyAdyAditvAttasiH (pA0 sU0 vA0 5.4.44) vidheyH| na tu zabdAdidarzanam, cakSuSA kriyata iti sambandhaH // 3161-3162 // etAvatendriyadhiyAM svaviSayamaryAdAnatikramo darzitaH, sAmprataM manovijJAnasyAbhyasyamAnaviSayAnatikrameNaivAtizayo dRzyate iti pratipAdayati evaM zAstravicAreSu dRzyate'tizayo mhaan| na tu zAstrAntarajJAnaM tanmAtreNaiva lbhyte||3163|| etadeva spaSTayannAha jJAtvA vyAkaraNaM dUraM buddhiH shbdaapshbdyoH| prakRSyate na nksstrtithigrhnnnirnnye||3164|| jyotirvicca prakRSTo'pi candrArkagrahaNAdikam / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jnyaatumrhti||3165|| tathA vedetihaasaadijnyaanaatishyvaanpi| na svargadevatA'pUrvapratyakSIkaraNakSamaH // 3166 // jyotirvettIti jyotirvit| vedetihAsAdiSu jJAnAni teSAmatizayaH sa vidyate yasyeti vigrahaH / apUrvazabdena dharmAdharmAvucyate // 3164-3166 // ___ kiJca-svaviSayamaryAdAtikrameNApyatizayo bhavannAtyantaprakarSaniSThAM gacchati, api tu kiyanmAtravizeSAvadhireva dRzyata ityetad darzayannAha dazahastAntaraM vyomno yo nAmotplutya gcchti| ; na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi // 3167 // 1. styaatisherte-jai0| 2. 0darzanam-pA0, gaa0| 3. tsmaanmaatrennaiv-gaa| . grhnnaadivit-gaa| 5. sargadevatA0-pA0, gA0 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa sAgara. . atIndriyArthadarziparIkSA 701 tathAhi-yadi nAma kecidupacitazleSmavapuSo hastamAtravyomotplavanAsamarthAH pazcAdabhyAsakrameNa samAsAditagAtralAghavA dazahastAntaragaganavilaDino jAtAH, tathApi na te yojanamekamapi khagapathamutpatituM samarthAH prayatnazatenApi bhavanti // 3167 // tasmAdityAdinopasaMharati tasmAd atishyjnyaanairtiduurgtairpi| kiJcidevAdhikaM jJAtuM zakyate na tvtiindriym||3168|| ..[G.827] atizayena prakarSeNa jJAnAni atizayajJAnAni, 'tRtIyA' (pA0 sU0 2.1.30) iti yogavibhAgAt samAsaH, tairiti krnntRtiiyaa||3168|| etadeva spaSTIkurvannAha ekApavarakasthasya pratyakSaM yat prvrttte| zaktistatraiva tasya syaanaivaapvrkaantre||3169|| ye cArthA dUravicchinnA. deshprvtsaagraiH| - varSadvIpAntarairye vA kastAn pazyedihaiva sn||3170|| varSam lokavizeSaH / yathA bhArataloka: 'bhAratavarSam' ityucyate // 3169-3170 // anyairapyatrAsmAkaM svahasto datta iti darzayannAha nalartuparNayozcAsAvazvAkSahRdayajJayoH / saMvAhe gacchatorvAkyamRtuparNena bhaassitm||3171|| saMvAha iti rthe| tathA hi kila zrUyate-nalo nAma rAjA bbhuuv|s kilAkSahRdayAnabhijJatayA sakalameva rAjyaM dyUtena haarymaas| tasya ca rAjJI damayantI nAma bbhuuv| so'pahRtasakalarAjyastayA devyA kevalayA saardhmrnnymupjgaam| tatrAgatasyApi tatra daivavazAt tayA rAjJA saha viyogo'bhUt / so'tIva samupajAtapriyAvirahazokAzrudurdinavadanazcintAjaladhimavagAhamAno'tizayasaJjAtazarIrakrazimA paribhraman itastataH kathamapi saMkSepAd RtuparNasya raajnyo'nujiivivRttimaasthaayaaviditsthito'bhuut| sA ca tasya rAjJI kathaM kathamapi pitRgRhamanuprAptA bbhuuv| tasyAzca pitA tatsvAminastatrAgamanAya sarvadezeSu damayantyAH svayaMvaramuddhoSayAmAsa / zrutamRtuparNena rAjJA-yathA kila dayantI svayaMvareti / sa zrutvA nalena sArathinA tatra gntumbhiprtsthe| RtuparNa-zcAkSahRdayajJaH, nAzvahRdayavedI; nalastvazvahRdayajJaH, nAkSahRdayAbhijJaH / parijJAtamRtuparNena-yathA'yamazvahRdayajJa iti| sa jJAtvA tenAbhyadhAyi-'bhoH! kathaya me'zvahRdayam' iti| nalo'pyabhihitavAn-"kathayAmi yadi nAma tvamapyakSahRdayaM kathayasi" iti| [G.828] tata idamRtuparNena kIrttitam . "sarvaH sarvaM na jAnAti sarvajJo noppdyte| naikatra pariniSThAsti jJAnasya puruSe kvcit"||3172|| ___ tato nalena rAjJA'kSahRdayamRtuparNato viditvA punarapi tadrAjyaM jitvA pratyAnItamiti vArtA (ma0 bhA0, va0 pa0 72.8) // 3171-3172 // .1-1. tRtIye'pi- paa0| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 kiJca-sarvajJena satA'vazyamatItAnAgataM vastu jJAtavyam, anyathA hi pratyutpannamAtraparijJAne pradezajJaH syAt na sarvajJaH, na cAnAgatAdiparijJAnaM sambhavatIti darzayannAha - anAgatena dRSTaM ca pratyakSasya manAgapi / sAmarthyaM nAnumAnAdijanma liGgAdibhirvinA // 3173 // pratyakSasya vastusAmarthyabalenotpatteranAgatasya cAvastutvAnna tatra pratyakSavyApAraH / nApyanumAnasya; liGgAbhAvAt / na hyanAgatavastusambaddhaM kvacid viditaM liGgamasti; anAgatasyAbhAvAt / Adizabdena dRSTAnta parigrahaH / anAgatagrahaNamupalakSaNam, atItasyApi grahaNaM draSTavyam / yatastatrApyavastutayA na pratyakSavyApAro'sti / tasmAt siddhA prameyatvAderhetugaNasya vyAptiH / ata eva pUrvoktasya 'abhAvapramANaviSayIkRtavigrahatvAt' ityetasya hetorvyAptiruktA bhavati // 3173 // tadevaM hetUnAM vyAptiM prasAdhyopasaMharannAha' tattvasaMgrahe tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTA na vidyate / vacanena tu nityena yaH pazyati sa pazyati // 3174 // syAdetat[-na nityenaiva vacanena sarvaM pazyati / tathA hi- kanakakAzyapamuniprabhRtipraNItAd vAkyAcchAkyamuniH pazyati, tato'pyanya iti ? atrAha - etadakSamamANo yaH pauruSeyAgamAntarAt / atIndriyArthavijJAnaM buddhAderapi manyate // 3175 // . tasya tenaiva tulyatvAt tadvAkyasyApramANatA / puruSasya ca vaktavyA pUrvoktaireva hetubhiH // 3176 // etat=anantaroktam-"vacanena tu nityena yaH pazyati sa pazyati' iti, asahamAno ya evaM manyate bauddhAdiH-"na nityena vacanena sarvaM pazyati, kintu puruSAntarakRtena, tadyathA kanakakAzyapAdipraNItenAgamena zAkyamuniH" iti, tasyaivaMvAdinastadvAkyasyApramANatA [G.829] vaktavyA / tasya puruSAntarasya vAkyaM tadvAkyam tenaiva dRSTAbhimatapuruSavAkyena tulyatvAt kaarnnaat| puruSasya cAgamakarturapramANatA vaktavyeti puruSakRtena sambandhaH / katham ? pUrvoktairjJeyapremayatvAdibhirhetubhiH // 3175-3176 // 1. prazAvyopao - pA0 / 3. 0yuktaparamparA0- pA0, gA0 / nanu cAnAdirbuddhapamparA, tatpraNIto'pi siddhAnto'nAdireva, tatazca vedAbhiyuktapuruSaparamparAvad, vedavaccAnayorapyanAditvAdadoSatvameva ? ityatrAhakartRkRtrimavAkyAnAmucyate yA tvanAditA / apramANadvayAdhArA na sA prAmANyasAdhanI // 3177 // etadeva darzayannAha-- na zauddhodanivAkyAnAM pAratantryAt pramANatA / apazyataH svayaM dharmaM tathA zauddhodanerapi // 3178 / / 2. pA0, gA0, pustakayornAsti / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 703 yathA zauddhodaneH, tadvAkyasya cAprAmANyam; tathA anyeSAM kanakakAzyapAdInAM tadvacasAM ceti // 3178 // IdRzAM pudgalAnAM ca klpymaanaapynaaditaa| aprAmANyapadasthatvAnna tsmaadtiricyte||3179|| tatazcedRzAM pudgalAnAM tadvAkyAnAM cAnAditA kalpitApi satI na' tasmAdaprAmANyAdatiricyate-dUrIbhavati; aprAmANyapada eva sthitatvAt // 3179 // ato'nAditvasAmAnyaM buddhaanmbhidhiiyte| mImAMsakAyamAnaistairyad vedaadhyaayinaamiv||3180|| tadajJAnavizeSatvAnna teyAM yAti tulytaam| ___ pramANatvApramANatve syAtAmevaM hynaadinii||3181|| tatra yadi nAmAnAditvamAtreNa buddhAdervedAdhyAyibhiH saha sAmyamupavarNitam, tathApi nAnAditvAt prAmANyaM sidhyati; praamaannyaapraamaannyyornaaditvaavirodhaat| kevalaM vedAdhyAyinAM buddhAdInAM ca pramANatvApramANatve yathAkramamanAdinI syAtAm / na tu dvayoranAditvAt pramANatvameva vA, apramANatvameva vA sidhyatIti samudAyArthaH // 3180-3181 // etadeva dRSTAntena spaSTIkurvanAha ye pramANatadAbhAsaguNadoSA hynaadyH| na te'nAditvamAtreNa sarve gacchanti tulytaam||3182|| suvarNa vyavahArAGgamanAdyantaM ythaasthitm| .. mAyAsuvarNamapyevamiti kiM tena tatsamam ! // 3183 // [G.830] pramANatadAbhAsayorguNadoSA iti vigrahaH // 3182-3183 // idAnImabhAvapramANaviSayIkRtavigrahasyAsiddhatAparihAreNa sarvajJasyAbhAvaM prasAdhayan vedasya tato vizeSamAha__.. sarvajJatvaM ca buddhAderyA ca vedasya nitytaa| tulye jalpanti ye tebhyo vizeSaH kthyte'dhunaa||3184|| tulye jalpantIti / samyak pratipattihetutvena dvayorapi sAmyAt-nityavedadvAreNa cAtIndriyArthapratItiH, sarvajJavacanadvAreNa ceti na kazcid vizeSa iti ya evaM jalpanti,tebhya evaMvAdibhyo vedasya vizeSaH kathyate // 3184 // tathA hi-sarvadarzI pratyakSAnumAnazAbdopamAnArthApattInAM madhye naikenApi pramANena siddhaH, . tat kathamabhAvapramANagrAsIkRtamUrterasatastasya pramANabhUtenAgopAlAGganAdipratItena vedena sAmyaM bhaviSyatIti manyamAnaH sarvajJa ityAdinA pratyakSAdipramANapaJcakaprasiddhatAmasya nirAkaroti . sarvajJo dRzyate taavnnedaaniimsmdaadibhiH| dRSTo na caikadezo'sti liGgaM vA yo'numaapyet||3185|| (1) na tAvat pratyakSeNAsmadAdibhirarvAgdarzanaiH sarvajJo dRzyate, tathA hi-arvAgdarzinaH 1. pA0 pustake naasti| 2. vigrahatvAsyAH -gaa| 33.bhAva psaadhyn-paa| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 tattvasaMgrahe pratyakSaM trividham-indriyajJAnam, mAnasam, sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM ceti| tadetat trividhamapi na sarvajJamavagamayitumalam; atadviSayatvAt / indriyajJAnaM hi rUpAdiviSayapaJcakaniyatam, ato na tena parasantAnasamavAyino buddhidharmA viSayIkriyante / nApi mAnasena; tasya indriyajJAnaparigRhItaviSayAnantaraviSayagrAhitvenendriyajJAnavat prtiniytruupaadivissytvaat| nApi svasaMvedanena; tasya svasantAnavarttivarttamAnacittacaittaviSayatvAd, ato na tena parasantAnavarttinaH svasantAnikAzcAnAgatAzcetodharmAH zakyante vedyitum| yogijJAnasyaiva ca sAdhyatvAnna tena grhnnaagrhnncintaa'vtrti| (2) nApyanumAnena, taddhi trividhaliGgasamAzrayamiSyate saugtaiH| tatra [G.831] vidhisAdhanasyAtrAdhikArAnnAnupalabdhistAvadihAdhikriyate, nApi kAryam; pratyakSAnupalambhasAdhanatvAt kAryakAraNabhAvasya viprakarSiNA sarvajJena saha kasyacit kaarykaarnnbhaavaasiddheH| svabhAvo'pi heturna sarvadarzinaH sattAM sAdhayati; tadapratyakSatve svabhAvasya tadavyatikiNo grhiitumshkytvaat| tasmAd dRSTaH prasiddho liGgabhUta ekadeza:=pakSadharma;, sa na sambhavati, nirUpyamANo yaH srvjnymnumaapyet| ____kiJca- sarvajJasattAsAdhane sarvo hetustrayIM doSajAtiM nAtivarttate- asiddhim, viruddhatvam, anaikAntikatvaM c| tathA hi-heturucyamAno bhAvadharmo vA'bhidhIyeta, abhAvadharmo vA, yadvobhayadharma:-iti pksstrym| tatra sarvajJe dharmiNi na bhAvadharmaH prativAdiprasiddhaH sambhavati; tasyaiva dharmiNaH sAdhyatvenAsiddhatvAt, siddhau vA avivaadprsnggaat| yo hi bhAvadharma tatrecchati sa kathaM vAdI taM bhAvaM necchet; nirAzrayasya dharmamAtrasya grahItumazakyatvAt / nApyabhAvadharmo hetuH sarvajJasiddhaye yuktaH; tasya bhAvaviparItasAdhakatvena viruddhtvaat| nApyubhayadharma; tsyaanaikaantiktvaat| kathaM hi nAma bhAvAbhAvadharmo bhAvadharmasiddhAvabhAvAkhyavipakSavRttivyavacchedalabhyaM bhAvAdavyabhicAritvalakSaNaM hetutvmnubhvet| tasmAt triprakAro'pyekadezo liGgabhUto nAstyanumApaka iti nAnumAnataH sarvajJasya siddhiH // 3185 // (3) zabdAdapi na sarvajJAvasAyo'stIti darzayati na cAgamavidhiH kshcinitysrvjnybodhkH| katrimeNa ca satyena sa kathaM prtipaadyte||3186|| zabdAdasannikRSTe'rthe yajjAyate jJAnaM tacchAbdam, tacca dvividham-nityazabdajanitam, pauruSeyadhvanihetukaM ca / tatra tathAvidhasya sarvajJapratipAdakasyAgamasya nityasyAbhAvAnna tAvadAdyaM sambhavati / yaccopaniSadAdau paThyate-"yaH satyavAk satyasaGkalpaH satyakAmaH so'nveSTavyaH, vijijJAsitavyaH'' ( ) ityevamAdi, so'pyarthavAdo draSTavyaH / yacca pauruSeyaM vacanamucyate"sa bhagavA~stathAgato'rhan samyaksambuddhaH'' (dI0 ni0 1.2.1) itti, tasyApramANatvAt kathaM tenAsatyena sa pratyAyyeta // 3186 // syAdetat-na yata:kutazcid vacanAt sarvajJo'smAbhiH prtiiyte| kiM tarhi ? tenaiva 1. pratyakSopalambha0-- gaa0| 2. sAdhyatvena siddhao- gaa0| 3. vAdaM- pA0, gA0 / 4, bhAvAd vyabhi0-- pA0, bhAvAvyabhi0- gA0 / 5. bodhnH-paatthaa0| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 705 atIndriyArthadarziparIkSA bhagavatoktena-"sarvajJo'haM sarvadarzI, nAsti tathAgatasya kiJcidajJAtam' ( ) ityAdi, atastadvacanAdeva pratIyate? ityAha atha tadvacanenaiva sarvajJo'nyaiH prtiiyte| prakalpyeta kathaM siddhiranyo'nyAzrayayostayoH // 3187 // [G.832] evaM satItaretarAzrayAdoSaH prApnoti / / 3187 // katham? ityAha sarvajJoktatayA vAkyaM satyaM tena tdstitaa| kathaM tadubhayaM sidhyet siddhAnmUlAntarAd Rte // 3188 // tathA hi-na tAvat tadvacanasya prAmANyaM nizcIyate yAvat 'sarvajJoktametat' ityevaM nAvagamyeta, tasya ca sarvajJasyAvagatistata eva vacanAditi vyktmitretraashrytvm| siddhAnmUlA ntarAdRta iti| nizcitAt kAraNAntarAd vinetyarthaH // 3188 // __ athApi syAt-zrAvakAcchAriputrAdervacanAt sarvajJo'vasIyate, yatastenoktam"sarvajJo'yaM zAkyakulanandanaH" iti? atrAha asarvajJapraNItAt tu vcnaanmuulvrjitaat| sarvajJamavagacchantaH svavAkyAt kiM na jAnate // 3189 // na hyanAsAditapramANabhAvasyAnyavAkyasya svavacanAt kazcidvizeSo'sti, yena bauddhAH svavacanAdeva sarvajJaM na pratipadyante, anyavacanAt pratiyantIti na kiJcit kAraNamutpazyAmo'nyatra jADyAt // 3189 // atha matam-aparimitAstathAgatA abhUvan, bhaviSyanti ca; tatazcaikasya tadanyavacanAt sarvajJatA'vasIyate, aMnyasyApyanyavacanAt? ityatrAha sarvajJA bahavaH klpyaashcaiksrvjnysiddhye| ya evaiko'pyasarvajJaH sa sarvajJaM na buddhyte||3190|| ekasarvajJasiddhaye sarvajJaparamparAmanusarata: sakalapuruSAyuSasaMkSaye'pi nArvAgdarzanasya sarvajJanizcotpattisambhava iti. sarvajJAH kalpyA prasajyeran // 3190 // api ca-AstAM tAvadidaM yadidAnIntanAH sarvajJamasannihitaM boddhumasamarthA' iti, api tu tatkAlasannihitA api taM jJAtuM na zaknuvantyevAsarvavida ityetad darzayannAha sarvajJo'yamiti hyevaM tatkAlairapi boddhRbhiH| tajjJAnajJeyavijJAnazUnyairjJAtuM na shkyte||3191|| sarvajJo nAvabuddhazca yenaiva syAnna taM prti| tadvAkyAnAM pramANatvaM muulaajnyaane'nyvaakyvt||3192|| [G.833] tasya sarvajJasya jJAnaM tajjJAnam, tadeva jJeyam=paricchedyaM yasya vijJAnasya tat tthaa| tacca tadvijJAnaM ceti tathoktam, tena zUnyA:-rahitAH / atha vA-tajjJAnasya yadviSayaM 1. chaavkcchaari0-gaa| 2. jAyate-jai0, paa0| 3. msrthaa-paa0| 3-3. srvjnyjnyaanN-paa0| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 tattvasaMgrahe tasya jJAnaM tena zUnyAH asarvajJA ityarthaH / na hi zarIramAtradarzanAt sarvajJa ityevamavasAtum pAryate; viziSTajJAnasambandhagrahaNAnantarIyakatvAdasyAvasAyasya / tacca viziSTaMjJAnaM sakalapadArthaviSayaM saadhkm| sakalapadArthaviSayatA tasya tadgrAhyaviSayagrahaNamantareNavAsAtuM na shkyte| na hi daNDipratyayo daNDagrahaNamantareNa bhvti| prayogaH-yasya yadgrahaNopAdhiravagrahaH, tasya tadupAdhigrahaNAbhAve grahaNaM na bhavati, tadyathA daNDagrahaNopAdhidaNDigrahaNaM na daNDirUpAgrahe bhvti| nAsti ca sarvajJajJAnagrahaNasya jJeyagrahaNopAdhijJeyarUpopAdhigrahaNamarvAgdarzinAmiti vyApakAnupalabdhiH; upAdhigrahaNenopAdhimadgrahaNasya vyAptatvAt / tasya cehAbhAvaH / tatazca tadAnIM sannihitenApyasarvavidA yenaiva sarvajJo nAvadhAryate, taM prati sarvajJavAkyAnAmapi satAmanizcitatvAdaprAmANyameva; mUlasya prAmANyanizcayakAraNasya srvjnyjnyaannishcysyaabhaavaat| anyavAkyavaditi / rathyApuruSavAkyasyeva // 3191-3192 / / __atha matam-azeSaziSyajanadharmasyAnekavidhacittacaritAdiparijJAnAd dezanAdiprAtihAryeNa vineyajanamanAMsyAvarjayannasAvAtmanaH sarvajJatAmayatnena tebhyaH pratipAdayati ? ityatrAha sarvaziSyairapi jJAtAnarthAn sNvaadynnpi| na sarvajJo bhvednylokjnyaataarthvrjnaat||3193|| na ca srvnrjnyaanjnyeysNvaadsmbhvH| kAlatrayatrilokasthainarairna ca smaagmH||3194|| yadi nAma tatkAlasannihitakiyanmAtrajanaparijJAtAnarthAn parijJAtavAn, tathApi na sarvajJo bhavati; ttkaalaasnnihitaanylokprijnyaatsyaarthsyaaprijnyaanaat| na hyekadezaparijJAnena sakalajJo bhavati; atiprasaGgAt / nApi tatkAlAsannihitAzeSajanaparijJAtArthasaMvAdaH sambhavati dUrasthAnAmanarthinAM ca saMvAdAbhAvAt / syAdetat-yadA sarva eva, janAstathAgataM yugapadupetya yadyat praznayanti tadA sa bhagavA~stattadaiva vyAkarotItyato'styeva [C.434] sarvanarajJAtajJeyasaMvAda itytraah-kaaltrytriloksthairiti| na hyatItAnAgatavartamAnakAlavarttinAM nRNAM samAgamaH kvacidapi sambhavI, nApi svargapAtAlamAtmakalokatrayasthAnAm / yadvA-lokatrayaM kAmarUpArUpyadhAtutrayAtmakaM boddhavyam // 3193-3194 // syAdetat-yadi samastalokaparijJAtArthaparijJAnasAmarthyaM tasya na syAt, tadA kiyanmAtraparijJAtArthasaMvAdo'pi kathaM syAt, bhavati ca; tena manyAmahe-astyevAsya sakalapadArthaparijJAnasAmarthyamiti? atrAha kiJcijjJo'pi hi zaknoti stokAn bhramayituM nraan| sarvajJaM yena gRhNIyuste bhktibhraantcetsH|| 3195 // bhuktacintitamuSTisthadravyasaMvAdanakSamAH / kecit kuhakavijJAnairdharmAdijJAnavarjitAH // 3196 // 11. pA. gA0 pustkyonaasti| 2. dnnddgrhnnN-paa0| 3. daNDarUpopAdhyagrahe- gA0 / 4. tdnyvaaky:-jai0| 5 . narajJAtaH- pA0 gaa0| 6-6. yannAma-pA0, gA0 / 7.0stadaiva-pAla, gaal| 8. rUpArUpa0- pAla, gA0/ Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA kecidajJakam / pratibhAnti te // 3197 // tathA mAyendrajAlAdikuzalAH bhrAmayanti janaM yena sarvajJAH na hi kiJcinmAtrAtIndriyapadArthaparijJAnamAtreNa dharmAdharmAdiparijJAnaM tasya sidhyati ; kuhakajJAnibhirmAyendrajAlAdikuzalai zcAnekAntAt / tathA hi- mantrauSadhAdiprayogeNa yathAbhuktam=annavyaJjanAdi, yathAcintitaM ca manasA vastu, muSTisthaM ca dravyaM saMvAdayantyeva; na caitAvatA dharmAdivido bhavanti / tathA kecidindrajAlakuzalA vicitrodyAnavimAnApsarogaNadevaputrAdikamAkAze darzayantItyanekAntaH // 3195 -3197 // nanu cetihAsapurANeSu brahmAdiH sarvajJaH kIrttitaH, tathA hi- " brahmaNo jJAnamapratighaM vairAgyaM ca" iti tatra paThyate, tat kathamAgamAt sarvajJo na siddha: ? ityatrAha - itihAsapurANeSu brahmAdiryo'pi sarvavit / jJAnamapratighaM yasya vairAgyaM ceti kIrtitam // 3198 // gauNatvenaiva vaktavyaH so'pi mantrArthavAdavat / yadvA - prakRtadharmAdijJAnAt pratighatocyate // 3199 // dharmArthakAmamokSeSu prakRteSu caturSvapi / jJAnamapratighaM tasya na tat sarvArthagocaram // 3200 // [G.835] yathA mantreSvarthavAdanirdezo bhavati, tathetihAsAdiSvapi brahmAdeH sarvajJatvamarthavAdAd boddhvym| anyArtho hi zabdo'nyamarthaM vadatIti kRtvA'rthavAda ucyate / atha vA- - prakRteSu dharmArthakAmamokSeSu jJAnasyApratighatvAdasya brahmAdejJAnArthapratighatA nirdiSTA, na tu sarvArtheSvapratighAtAt // 3198-3200 // nanu ca yadi tasya dharmAderanyatra vastuvijJAnaM pratihanyeta, tat kathamapratighamityucyeta ? ityata Aha- * na hyapratighatAmAtrAt sarvagocaratocyate / * 8.07401 3. 0 prati..... tocyate- pA0 / 5. phaladajJAnaM - pA0, gA0 / svArtheSvapyapratIghAtAdbhavatyapratighaM hi tat // 3201 // yadyevam, yadi svArthapratighAtAdapratighamucyate, tadA sarveSAmeva puMsAM jJAnaM svArthApratighAtIti tat ko vizeSo brahmAderyena tasyaivApratighaM jJAnamucyate, nAnyeSAm ? ityatrAha - etacca phalavajjJAnaM yAvad dharmAdigocaram / na tu vRkSAdibhirjJAtaiH sarvaiH kiJcit prayojanam // 3202 // yAvadaupayikajJAnaM na caitat pratihanyate / tenApratighavijJAnavyapadezo 'sya labhyate // 3203 // etadAcaSTe - puruSArthopayogiSu dharmAdiSu tasyaiva brahmaNo jJAnamapratighaM pravarttate, nAnyeSAmityetadvizeSakhyApanAya brahmAdereva svArthApratighatvAdapratighAti jJAnamuktam, nAnyeSAm / aupayika 707 2. 0 vedavat -- pAThA0 / 4. ityatra - pA0, gA0 / 6. dharmA..... gocaram - pA0 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 tattvasaMgrahe jJAnamiti / aupayike-puruSArthopayogini dharmAdau jnyaanmaupyikjnyaanm| yAvaditi cAnavazeSam / aupayikajJAnavizeSaNaM caitat // 3202-3203 // yadveti pakSAntaramAha yadvA''tmanyeva tajjJAnaM dhyaanaabhyaasprvrtitm| tasyaivApratighAtena jnyaanaaprtightocyte|| 3204 // AtmarnIti purusse| tasyaiveti AtmaviSayasya jJAnasya // 3204 // nanu cezvarasya jJAnAdayo dazAvyayA guNAH paThyante, tat kathamasAvavyayajJAnayogAt sarvajJo na bhavati? ityAha jJAnaM vairAgyamaizvaryamiti yo'pi dshaavyyH| . __ zaGkaraH zrUyate so'pi jnyaanvaanaatmvittyaa||3205|| [G.836] jJAnam tattvAvabodhaH, vairAgyam=viSayavaimukhyam, aizvaryamaSTavidham aNimA, laghimA, mahimA, prAptiH, prAkAmyam, Izitvam, vazitvam, yatrakAmAvasAyitAM ca-ityete daza jJAnAdayo'vyayA anuyAyino yasyAsau dazAvyayaH / tatrANimA yadaNuzarIro bhUtvA sukhaM lokaM saJcarati sarvabhUtairadRzyaH / laghimA yo laghutvAd vAyuvad vicarati / mahimA yat pUjitaH sarvalokeSu vandito'rcitazca mahadbhayo'pi mahattamo bhvti| prAptiH yadyanmanasA cintayati tattat praapnoti| prAkAmyam yat pracurakAmo bhavati, viSayAn bhoktuM zaknotItyarthaH / Izitvam yat trailokyasya prabhurbhavaMti / vazitvam yad bhUtAni sthAvarajaGgamAni vazaM nayati, vazyendriyazca bhvti| yatrakAmAvasAyitA=yat brAhmaprAjApatyadaivagAndharvayAkSyarAkSasyapaitrapaizAceSu manuSyeSu tairyagyonyeSu ca sthAnAntareSu yatra yatra kAmayate tatra ttraavsti| Atmavittati aatmvedityaa| sa jJAnavAn, na tu niravazeSapadArthaparijJAnavattayetyarthaH // 3205 // kasmAt punarekadezaparijJAne'pi sa eva zaGkaro jJAnavAnucyate, nAnyaH? ityAha etadeva hi tajjJAnaM yad vishuddhaatmdrshnm| azuddhe tannimitte ca yat tdjnyaanmucyte||3206|| vizuddhazcAsAvAtmA ceti tathoktaH, tasya darzanamiti samAsaH / tannimitta iti / tasya zuddhAtmadarzanasya nimittaM tannimittam, kiM tat ? aatmaiv| tasmin zuddha tannimitte Atmani sati yadAtmadarzanamavizuddhaM pravarttate tadajJAnamucyate; kutsitatvAt / / 3206 // nanu yadi dhyAnAbhyAsAd brahmAdevizuddhajJAnasambhavo'bhyupagamyate, tadA kaH pradveSo buddhAdiSu, yena teSAmapi jJAnamapratighaM vizuddhaM ca neSyate?- ityAzaGkaya pakSAntaropadarzanena brahmAdInAM vizeSaM darzayannAha athApi vedadehatvAd brahmaviSNumahezvarAH / sarvajJAnamayAd vedAt sarvajJA mAnuSasya kim||3207|| kva ca buddhAdayo mAH kva ca devottmtrym| nAvazeSam- pA.. nirvishessm-gaa| gamyonmeSa-- je..| 2. tsyendrshc-paa0gaa| 4. shuddhshvaa0-0| / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 709 atIndriyArthadarziparIkSA yena tatspardhayA te'pi sarvajJA iti mohadRk // 3208 // sAtmIbhUtavedatvAd vedadehA ucynte| sarvapadArthajJAnakAraNatvAt sarvajJAnamayo vedH| [G.837) etaduktaM bhavati-na hiM brahmAdInAM svAtantryeNa dharmAdiSu jJAnamapratighaM pravarttate, kiM tarhi ? vedadvAreNa / na caivaM buddhAdInAM bhavadbhiriSyate; teSAM svAyattajJAnatvAt / kiJca-brahmAdInAM dhyAnAbhyAsAd vizuddhajJAnasambhavo yujyata eva; teSAM devatvena sarvajanotkRSTatvAt, vede ptthittvaacc| manuSyasya tu na kadAcidIdRzaM sAmarthya sambhAvyam; tasya tadviparItatvAt / tasmAn manuSyA api sarvajJA iti mohadRk mohadarzanametad bhavatAm . // 3207-3208 // syAdetad-yadi brahmAdayo vede paThyante, tadA kathamanityAbhidheyasambandhAt vedasyApyanityatvaM na prasajyeta; atha vedAnAM nityatvamiSyate, tadA brahmAdInAM nityavedAbhidheyatvaM virudhyate; teSAmanityatvAt; atha tadaviruddham, tadA buddhAdInAmapi tadabhidheyatvAvirodhaH? ityetadAzaGkayAha nitye'pi cAgame vede brhmaaditrykiirtnm| tannityatvAcca vedAnAM nityatvaM na vihnyte||3209|| te hItyAdinA etadeva spaSTIkaroti te hi nityairguNairnityaM karmabhizca smnvitaaH| nityavedAbhidhAyitvasambhavAnna virodhinaH // 3210 // anityasya tu buddhAdena nityaagmgmytaa| nityatve cAgamasyeSTe yathA srvjnyklpnaa||3211|| __na nityaagmgmyteti| zabdArthasambandhasyAnityatvaprasaGgAt, nityasya cAgamasya parairabhyupagamAt, abhyupagame vA sarvajJakalpanAyA vaiyarthyaprasaGgAt / / 3209-3211 / / etadeva darzayati . .sarvajJajJApanAt tasya varaM dhrmaavbodhnm| . vedabodhitasarvajJajJAnAd dharmAt tirohitaat||3212|| atirohitadharmAdijJAnameva vishessyte| ..' evamAgamagamyatvaM na sarvajJasya lbhyte||3113|| nityasyAgamasya sarvajJApanAt sakAzAd varaM dhrmaavbodhnmevessttm| kathaM tad varam? ityaah-vedbodhitetyaadi| [G.838] vedAzrayeNa hi dharmajJAnaM bhavadatirohitaM bhavati; Are lokasthitera-vizeSeNa sarveSAmeva smbhvaat| tirohitastu vedabodhitasarvajJajJAto dharmaH; tasya nirvANaM gatasyAprakaTatvAt / anirvANAvasthAyAmapyanicchayA tadupadezAbhAvAt / upadeze'pi sarvatra sarvadA sarveSAM zravaNAbhAvAt / / 3212-3213 / / (4) nApyupamAnapramANasamadhigamyaH sarvajJa iti darzayati sarvajJasadRzaH kazcid yadi dRzyate smprti| 1. svayaM tu jnyaantvaat-paa0| 2. anythaa-paa0| 3-3. nirvANe gatasyA0- jai0; nirvANaM tsyaa0-paa0| . Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 tattvasaMgrahe tadA gamyeta sarvajJasadbhAva upamAbalAt // 3214 // upamAnaM hi sAdRzyatadupAdhiviSayatvAt sadRzapadArthagrahaNAnantarIyakamasanikRSTArthagocaram, yathA-gavayagrahaNadvAreNa goH smaraNam, na ca sarvajJasadRzaH kazcit pratItaH sambhavatItyataH sadRzapadArthagrahaNAbhAvAnna pravarttate / prayogaH-yasya sadRzagrahaNaM nAsti, na sa upamAnagamyaH, yathA vndhyaasutH| nAsti ca sadRzagrahaNaM sarvajJasyati vyApakAnupalabdhiH // 3214 // kiJca-upamAnAnna kevalaM sarvajJAdhigamo'sambhavI, api tu sarveSAmeva puMsAmupamAnAdasarvajJatvameva yuktaM pratyetumityAdarzayati narAn dRSTvA tvasarvajJAn srvaanevaadhunaatnaan| sAdRzyasyopamAnena shessaasrvjnynishcyH||3215 // (5) na cApyarthApattyA sarvajJaH sidhyatItyetat pratipipAdayiSuH paramataM tAvadAzaGkate upadezo hi buddhaaderdhrmaadhrmaadigocrH| anyathA nopapadyeta sarvajJo yadi no bhvet||3216|| pratyakSAdau niSiddhe'pi srvjnyprtipaadke| arthApattyaiva sarvajJamitthaM yaH prtipdyte||3217|| yo'yaM buddhAderdharmAdyupadezaH, so'nyathA nopapadyate, yadi dharmAdayaMstena sAkSAnna viditA bhaveyuH / tasmAd yadyapi pratyakSAdi sarvajJapratipAdakaM niSiddham, tathApyarthApattyA sarvadarzI pumAn siddha:-ityevaM yaH pratipadyate, so'yuktaM pratipadyate; vakSyamANAnyAyAditi bhAvaH // 32163217 // yadvA-anumAnamevedam, nArthApattiH; trairUpyasambhavAditi darzayati yadvA-sAmAnyato dRSTaM pravRttamiha saadhnm| sarvajJasyocyate'nyatra jnyaanpuurvtvdrshnaat||3218|| yaH kazcidupadezo hi sa sarvo jnyaanpuurvkH| yathA'bhayAdizaktInAmupadezastathAvidhaH // 3219 // dharmAdharmopadezo'yamupadezazca ttkRtH| tadIyajJAnapUrvatvaM tsmaadsyaanumiiyte|| 3220 // [G.839) sAmAnyato dRSTamityanena vizeSato dRSTasyAsambhavamAha / yayoreva hi liGgaliGgino: pratyakSeNa sambandho dRSTaH, sa eva liGgI tenaiva liGgena kAlAntare saMzayavyavacchedAya yadAnumIyate, tadA vizeSato dRssttmnumaanmucyte| na ca sarvajJena saha dharmAdhupadezasya kvacit sambandho gRhIta ityataH sAmAnyato dRssttmevaitt| tathA hi-sAmAnyenopadezasyAnyatra svasantAne jJAnapUrvakatvaM dRSTama, ato yathA devadattasya gatipUrvikA dezAntaraprAptimupalabhyA''dityasya dezAntaraprAptyA gatiranumIyate, evaM buddhAderapi bhagavato dharmAdhupadezAt tjjnyaanmnumaasyte| prayogaH-yaH kazcidupadezaH sa vaktajJAnapUrvakaH, yathA harItakyAdizaktyupadezaH / upadezazcAyaM buddhAdInAM dharmAdyupadeza iti svabhAvahetuH / / 3218-3220 // atrottaramAha Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 711 atIndriyArthadarziparIkSA anyathApyupapannatvAnnArthApattiriyaM kssmaa| ata evAnumApyeSA na sAdhvI vyvtisstthte||3221|| upadezo hi buddhaadernythaapyuppdyte| anyathApi hi vyAmohAdinopadezasya smbhvaadubhyorpynumaanaarthaapttyornaikaantiktvm| kathamanyathApi sambhavati? ityAha svapnAdidRSTavyAmohAt vedaadvaavitthshrutaat||3222|| yathoktaM zAbare bhASye- 'upadezo hi vyAmohAdapi bhavati, asati vyAmohe vedAdapi bhavati" (mI0da0, zA0bhA0 1.1.2) iti| tatra vyAmohAd bhavan dRSTo yathA svapnopalabdhasyArthasya, vedAd dRSTo yathA mnvaadiinaam||3221-3222|| ye tu sugatAdayo vedAnabhijJAH, teSAM vyAmohAt paravaJcanArthaM vopadezaH sambhAvyata ityetat pratipAdayati ye hi tAvadavedajJAsteSAM vedaadsmbhvH| upadezakRto yastaivyA'mohAdeva kevlaat||3223|| ziSyavyAmohanArthaM vA vyAmohAd vaa'tdaashryaat| loke duSTopadeSTuNAmupadezaH prvrttte||3224|| [G.840] atadAzrayAditi avedAzrayAt // 3223-3224 // kathamidamavagatam-na vedAzrayo'sAvupadeza iti? Aha yadyasau vedamUlaH syAd vedavAdibhya eva tu| .: upadezaM prayaccheyuryathA mnvaadystthaa||3225|| yatastu mUrkhazUdrebhyaH kRtaM tairupdeshnm| jJAyate tena duSTaM tat sAMvRtaM kuuttkrmvt||3226|| yadi hi buddhAdInAM dharmAdyupadezo vedamUlaH syAt, tadA brAhmaNebhya eva vidvadbhayo manvAdivadupadizeyuH, na ca tairbrAhmaNebhya evopadiSTam, kintu jaraThazUdrebhya eva, ato'vamamyate-sAMvRtam alIkam, tat-upadezanam, yathA kUTadInArAdikamiti // 3225-3226 // __ ye tu manvAdayaH, teSAM vedajJatvAd vedamUla eva dharmAdhupadezaH, na tu svAtantryeNeti darzayati- . . . ye tu manvAdayaH siddhAH prAdhAnyena tryiividaam| trayIvidAzritagranthAste vedprbhvoktyH||3227|| RgyajuHsAmAkhyAstrayo vedA:-trayI bhaNyate, tAM vidantIti trayIvido brAhmaNA ucynte| trayIvidbhirAzrito dharmazAstrAdigrantho yeSAM te tthoktaaH| tadgranthAzrayaNe kAraNamAha-te vedaprabhavoktaya iti / vedaprabhavA uktayo teSAM te tadoktAH // 3227 // etadapi kathamavasitam? kunayAha1. 0vyAmohA....- pA0; svaprAdidRSTaM0- gaa0| . 2. vAditatha0-pA0; vedaaccaavitthN0-gaa0| 3. vaTharazUdrebhya-pA0, gaa0|| 4. 0dInArAdikarmeti-pA0, gA0/ 5. tdgrnthaashrynnaa-paa0| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 tattvasaMgrahe nAdRSTavA vedavAkyAni ziSyebhyazcApradarzya vaa| granthapraNayanaM teSAmarpaNaM coppdyte|| 3228 // arpaNamiti bodhanam / evaM paJcabhirapi pramANairna sarvajJaH siddhyatIti parizeSyAdabhAvenaiva gamyata iti siddho'bhAvapramANaviSayIkRtavigrahatvAdityayaM hetuH / [G.841] nApyanaikAntika iti pUrvaM pratipAditam; nimittAntarAbhAvAcvAbhAvavyavahArasyeti bhAvaH / / 3228 // ye'pi manyante- "nAsmAbhiH zRGgagrAhikayA sarvajJaH prasAdhyate, kiM tarhi ? sAmAnyena sambhavamAtraM prasAdhyate-asti kopi sarvajJaH, kvacid vA sarvajJatvamasti, prajJAdInAM prakarSadarzanAd" iti, tAn pratIdamAha naraH ko'pyasti srvjnysttsrvjnytvmitypi| sAdhanaM yat prayujyeta pratijJAnyUnameva tt||3229|| hetostAvat pUrvamanaikAntikatvaM pratipAditamityataH pakSadoSameva tAvat prtipaadyti| anyasmin sAdhayitumiSTe yadanyat pratijJAyate tat pratijJAnyUnaM pakSadoSaH / iha ca svasya zAstuH sarvajJatvaM sAdhayitumiSTam, na sAmAnyena / tathA hi-na vyasanitayA sarvajJo'nviSyate prekSAvatA, kiM tarhi ? tadvacanAd dharmAdharmI jJAtvA pravarttiSye nivartayiSye vA' itiM pravRttinivRttikAmatayA, [G.841] na ca sAmAnyena siddhenApi tena pravRttiM prati puruSasya kazcidupayogo'sti; vizeSaparijJAnamantareNa tadvacanAnizcayAt / tasmAt sa eva vizeSaH pravRttikAmena sAdhanIya iti sAmAnyapratijJAnaM pratijJAnyUnameva // 3229 // sisAdhayiSito yo'rthaH so'nayA naabhidhiiyte| yat tUcyate na tatsiddhau kiJcidasti pryojnm||3230|| sisAdhayiSito yo'rtha iti| sAdhayitumiSTo yo'rthaH / sa iti vizeSaH svshaastaa| anaryAta prtijnyyaa| yattUcyata iti| vizeSAsaMsparzena ko'pyasti naraH sarvajJaH kvacidvAsti sarvajJatvamiti, tena siddhenApi na kiJcit prayojanam / / 3230 // katham? ityAha yadIyAgamasatyatvasiddhyai srvjnytocyte| na sA sarvajJasAmAnyasiddhimAtreNa lbhyte||3231|| seti yadIyAgamasatyatvasiddhiH // 2131 // kasmAnna labhyate? ityatrAha yAvad buddho na sarvajJastAvat tadvacanaM mRssaa| yatra vacana sarvajJe siddhe tatsatyatA kutH||3232|| tathA hi-yAvad buddhasya sarvajJatvaM na sidhyati, tAvat tadvacanasyApi na stytvnishcyo'sti| [G.842] na ca sAmAnyena sarvajJasiddhau buddhavacanasya satyatvaM sidhyet; pratibandhAbhAvAt // 3232 // __etadeva darzayati1. sti-paa0| 2. tdiiyaagm0-gaa| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 713 atIndriyArthadarziparIkSA anyasmin na hi sarvajJe vacaso'nyasya stytaa| sAmAnAdhikaraNye hi tayoraGgAGgitA bhvet||3233|| kadA nAma tayoH pratibandho na bhavati? ityAha- sAmAnAdhikaraNyam= ekpurussaashrittvm| tayoriti srvjnytvstyvcnyo:2| aGgAGgitA hetuphltaa| etaduktaM bhavatiekAzrayatve sati satyasya vacasaH sarvajJatvaM kAraNaM bhavet, nAnyathA; atiprasaGgAt // 3233 // yadapyaparaiH sarvajJasiddhaye sAdhanamuparacitam, tadapyetenaiva prativyUDhamiti darzayitumAha yatsarvaM nAma loke'smin pratyakSaM taddhi ksycit| prameyajJeyavastutvairdadhirUparasAdivat // 3234 // jJAnamAtre'pi nirdiSTe pkssnyuuntvmaaptet| sarvajJa iti yo'bhISTo netthaM sa prtipaaditH||3235|| yadi buddhAtirikto'nyaH kazcit srvjnytaanggtH| buddhavAkyapramANatve tajjJAnaM vopyujyte!||3236|| yat prameyatvavastutvAdiyogi tat kasyacit pratyakSam, yathA ddhiruuprsaadikm| sarvaM ca padArthajAtaM prameyAdisvabhAvamiti svbhaavhetuH| atrApi pUrvavat pratijJAnyUnatvam, hetozcAnaikAntikatvaM vktvym| tasmAnna vizeSeNa, nApi sAmAnyena sarvajJasya siddhiH smbhvti| ato nAsti sarvajJa iti siddham: tadabhAvAt tadvacanasnyAbhAva iti na tadvacanAt pravRttiH sambhavati kasyacit / / 3234-3236 // __ atha vA- sambhavatu nA sarvajJaH puruSaH, tathApi sarvajJapraNItaM vacanaM na sambhavatyeva, yataH pravRttirbhaviSyati bhavatAmityetat pratipAdayannAha-. - dazabhUmigatazcAsau srvraagaaNdisNkssye| zuddhasphaTikatulyena sarvaM jJAnena budhyte||3237|| dhyAnApannazca sarvArthaviSayAM dhAraNAM ddht| * tathA vyAptazca sarvArthaiH zakto naivopdeshne||3238|| [G.843] tathA hi dazabhUmipratiSThato'zeSarAgAdimalakalaGkApagamAcchuddhasphaTikatulyena jJAnena sakalaM jJeyamavabudhyata ityevaM bhavadbhirvarNyate, tatazcAsyAM tAvadavasthAyAM dhAraNAM cittasyaikAgratAM dadhadarthabodha eva vyApRtatvAnAsau zaknoti dharmamupadeSTum, na hIyato vyApArAn kazcit kartuM samarthaH // 3237-3238 // vyutthAya dezayati ced ? ityAha yadA copadizedekaM kiJcit saamaanyvktRvt| ekadezajJagItaM tanna syAt srvjnybhaassitm||3239|| na hyavitarkA vacanapravRttirastIti savikalpaceto'vasthitenaivAnena dharmo dezanIyaH, 1. gA0 sampAdako na vAJchatIdaM neti pdm| 2. sarvajJatvavacanayo:- jai0, pA0 / 3. 0pymraiH-paa0| 4. sarvajJatvasya-pA0, gaa0| 5. 0vacchedyata-pA0, gaa0| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 tattvasaMgrahe tatazcAsyAmavasthAyAM bAlapaNDitayoravizeSAdasarvajJa evAsAviti tadbhASitamasarvajJabhASitameva syAt // 3239 // syAdetat-naivAsAvupadizati kiJcit, sarvadA nirvikalpasamAdhisthititvAt, kintu tadAdhipatyena vicitradharmadezanApratibhAsA vijJaptayo bhavyAnAM bhavanti / yathoktam- "yasyAM rAtrau tathAgato'bhisambuddho yasyAM ca parinivRtaH, atrAntare tathAgatena ekamapyakSaraM nodAhRtaM na pravyAhRtam, tatkasya hetoH? satatasamAhito hi tathAgataH. api tu ye akSararutadezanA vaineyikAste tathAgatasya mukhAduSNISAdUrNAyAH zabdaM nizcarantaM zRNvanti' ( ) ityAdi, tatrAha tasmin jJAnasamApanne cintaartnvdaasthite| nizcaranti yathAkAmaM kuDyAdibhyo'pi dezanAH // 3240 // tAbhirjijJAsitAnarthAn sarvAn jAnanti maanvaaH| hitAni ca yathAbhavyaM kSipramAsAdayanti te||3241|| ityAdi kIrtyamAnaM tu zraddadhAneSu shobhte| vayamazraddadhAnAstu, ye yuktIH prArthayAmahe // 3242 // cintAratnam cintAmaNiH / ayamatra samudAyArtha:-ye zraddhAlavastAn pratIdamapramANakamupavarNyamAnaM zobheta, ye tu punarasmadvidhAH pramANopapannArthagrAhitayA yuktimeva prArthayante te kathametaducyamAnamapramANakaM grahISyanti // 3240-3242 // kiJca-bhavatu nAmaivaM kalpanA, tathApi kuDyAdinirgatAsu dezanAsu sarvajJAdhipatyaprabhavatvaM sandigdhameveti na tatra pramANatvena prekSAvatAM vizvAso yukta iti darzayati kuDyAdiniHsRtAnAM ca na syaadaaptopdisstttaa| vizvAsazca na tAsu syAt kenemAH kIrtitA iti||3243|| kiM nu buddhapraNItAH syuH kiM nu braahmnnvnyckaiH| krIDadbhirupadiSTAH syurdUrasthapratizabdakaiH // 3244 // kiM vA * kSudrapizAcAdyairadRSTaireva kiirtitaaH| [G.844] sarvaM subodham // 3243-3245 // etAvat kumArilenoktaM pUrvapakSIkRtam // sAmprataM sAmaTa-yajJaTayormatena punarapi sarvajJadUSaNamAha tasmAnna tAsu vizvAsaH karttavyaH prAjJamAnibhiH // 3245 // evaM sarvajJatA puMsAM svAtantryeNa niraaspdaa| idaM ca cintyate bhUyaH sarvadarzI kathaM mtH||3246 // yugapat, paripATyA vA, sarvaM caiksvbhaavtH| - jAnan yathApradhAnaM vA, zaktyA veSyeta srvvit||3247|| yugapacchucyazucyAdisvabhAvAnAM virodhinaam| 1. ni:sarantaM-pA0, gaa0| 2. dhyAnasamApanne-pA0, gaa0| 3. ni:svtaanaaN-paa0| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 715 jJAnaM naikadhiyA dRSTam; [G.845] kiM yugapadazeSapadArthaparijJAnAt sarvavita, Ahosvit paripATyA krameNa, yadvA sarvasya jagata ekena=nityAdinA rUpeNa jJAnAt, yathA pradhAnAvagamAdvA-yadeva hi puruSArthopayogi karmaphalAdi tasyaiva jJAnAt, yadvA sarvapadArthaparijJAnasAmarthyayogAt sarvaviduccaye yathA agniH sarvaM kramayaugapadyAbhyAmabhuJjAno'pi srvbhugiti| tatra prathame pakSe kalpanAdvayam-ekayA vA dhiyA yugapadazeSaM jAnIyAd, anekayA vA? na tAvadekayA; parasparaviruddhAnAM zucyazucyAdInAmarthAnAM yugapadekajJAnena grhnnaadrshnaat|| syAdetad-viruddhAnekapadArthaviSayA baDhyo buddhayastasya sakRd vartante? ityAha bhinnA vA gatayaH kvacit // 3248 // bhUtaM bhavad bhaviSyacca vastvanantaM krameNa kH| pratyekaM zaknuyAd boddhaM vatsarANAM shtairpi!||3249|| svabhAvenanAvibhaktena yaH srvmvbudhyte| svalakSaNAni bhAvAM sarveSAM na sa budhyte||3250|| boddhA sAmAnyarUpasya sarvajJenApi tena kim / na dRSTA iti vibhaktivipariNAmena sambandhaH / na hi yugapad bhinnagatayo dRSTA ekavijJAnasantatayaH sattvA *iti siddhAntitatvAt / tasmAnnaikadhiyApi yugapadgrahaNaM na yuktm| paripATyeti pakSo'pi na yuktaH; bhUtaM bhavad bhaviSyacca vastu anantatvAt varSazatairapi jnyaatumshkytvaat| varSazatagrahaNamatropalakSaNam, zatasahasrakalpairapi tadazakyameveti yAvat anyathA tasya svAtantryaM. hiiyet| ekasvabhAvenApi sarvaM vastu parijJAtuM na zakyate; svlkssnnsyaapygrhnnprsnggaat| yasya gRhItatvena teSAM gRhyamANaparasparabhinnavastusvabhAvAnAmekasvabhAvo na vidyate / svalakSaNAdhInA cArthakriyAsiddhiH, tathA hi anarthakriyAkArisAmAnyAkAreNa tadbodhena boddhaH sarvajJasya avabodhane na kiJcidapi prayojanamasti; svalakSaNasyAparijJAnatvAt // 3248 // . tena sAmAnyAkAreNa svalakSaNAni avagamyante iti cet? Aha... anyAkAreNa bodhena naiva vstvvgmyte||3251|| . tadekAkAravijJAnaM samyaG mithyApi vA bhvet| samyaktve dRSTabAdhaivaM prasaktaM srvmdvym|| 3252 // tatazca shissysrvjnydhrmaadhrmtduktyH| na syurvo bhinnarUpatve svbhaavaanvdhaarnnaat||3253|| maSAtve tvekabodhasya bhrAntaH prApnoti srvvit| na zraddheyaM vacastasya tdonmttaadivaakyvt|| 3254 // rUpajJAnenApi rsgrhnnprsnggaat| kiJca-ekasvabhAvagrAhi tad jJAnaM satyArthakam? ita Arabhya 3262 tamakArikAvyAkhyAnaM yAvat triSvapyAdarzapustakeSu vigalitA paJjikA asmAbhirbhoTabhASAnavAdata: saMskatyAtra sthApiteti dhyeym-s0| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 tattvasaMgrahe atha vA viparItArthakaM bhvet| tatra yadi satyArthakaM syAt; pratijJAyA pratyakSabAdhA praaptaa| kathamiti cet ? 'sarvajJo na bhavati' ityuktam, tathA hi-yadi sarveSAM vastUnAmekaviSayisvabhAvAkArajJAnaM samyaktayA svIkriyate, tadA balAt sarvANi vastUni ekatvenAGgIkriyamANAni syuH / anyathA kathamekAkArajJAnaM satyArthakaM bhanena / yadi tena gRhyamANavastUni ekasvabhAvatvena satyAni na syuH, kathamekAkArajJAnaM satyArthakaM bhavet ! eSApi dRSTabAdhA bhavati; viSayakAlasvabhAvabhinnatvena vastUnAM svabhAvabhinnatvasya jJAtavyatvAt, anyathA sarvamapi jagadadvayaM bhvet| dvayam-draSTavyam, draSTA ca, zAsanam, zAstA cetyAdi tad yasya bhavati tadevaM kthyte| evaM sati ziSyAdInAM vibhAgo na bhavet; amishritsvbhaavaanvdhaarnnaat| kiJca-yadi viparItArthaka iti pakSaH, tadA ekasminneva vikalpe svIkriyamANe salo bhrAntaH syAt, vipriitjnyaanyukttvaat| ko doSa iti cet? aah-unmttaadiityaadi| yadi bhrAntaH syAt, tadA yathApadArthavat pratItyupArjanaprekSAvatA'nAdaraNIyaH syAt; unmattAdivAkyavat // 3250-3254 // sahetu sakalaM karma jJAnenAlaukikena yH| samAdhijena jAnAti sa sarvajJo yadISyate // 3255 // . "yathA pradhAnaM vA" (tattva0 3247) ityatra yadi smaadhijenetyaadhuktm| alaukikeneti samAhitena, anAsraveNa vA // 3255 // . ' pratyakSamanumAnaM vA zAbdaM vA tdttkRtm| pramANamasya sadbhAve nAstIti nAsti tAdRzaH // 3256 // yugapat paripATyA vA kathaM kAryAd vinaa'numaa| sAmarthyamapi naivAsti samarthe sarvameva vA // 3257 // itthambhUtasyAsya sAdhakasya pratyakSAdipaJcapramANAni na santIti pUrvaM vistareNa prati paaditm| ata evedRzaM puruSArthatvena pradhAnaM jnyaanvnnaasti| vastunaH sakalavizeSAgrahaNe pradhAnArthasya prtiitirpysmbhvaa| pradhAnasyApradhAnasya ca parasparaparihAradvAreNa sthitatvAt avazyameva tenApradhAnasya vivicya pradhAnasya svabhAvo jJAtavyaH; anyathA kathaM pradhAnaM svasvabhAvamasaGkaratvenaM jAnIyAt ! evaM sati 'idaM puruSArthe upayogi, idaM ca na' ityevaM vivicya pradhAnasyAvazyamevAvadhAraNAt, kathamapradhAnasya nAvadhAraNaM syaat| zakte: pakSo'pi na bhavatIti pUrvaM darzitatvAt yugapat paripATyA vetyAdhuktam; vastUnAM zaktyaiva phalasyAnumAnaM syAt, yenedamanumeyaM hi sarvajJasyAzeSAkhilaviSayijJAnatvena syAt / tadapi yugapat paripATyA vA na sambhavatIti dRssttm| ata eva yugapat paripATyA vA yat zaktaphalam, tannAsti / tena yadi na syAt, kimanumAtuM zakyata iti zeSaH / asambhava evetyarthaH / yugapatparipATyA vetyupalakSaNam, ekA prakRtiH, pradhAnaM ca yathAvat ityapi drssttvym| ata evAzeSavastuparijJAnasya zakti: kAcidapi na sambhavati; tAdRzaphalAkArasyAsambhavAt / kiJca-yadi phalasyAkaraNe'pi sAmarthya syAt, sarva sarvaphaleSu samarthaM syAt-ityetad darzayannAha- samarthe sarvameva vetyAdi / 3256-57 // 1. saphalaM-jai0 pustake pAThA0 / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 717 sarve sarvAvabodhe ca kSetrajJAH prbhvissnnvH| upAyavikalatvAt tu budhyante nikhilaM na te // 3258 // labdhAsAdhAraNopAyo'zeSapuMsAM vilkssnnH| tatraikaH sarvavit kazcidityevaM niSpramANakam // 3259 // evaM sarvakSetrajJo hi AtmA sarvabhAvabodhane samartha itISyate, tarhi sarvabhAvabodhanasyopAyAbhAvatvAt 'ko'pi puruSaH sarvajJo nAsti' itIcchamAtrameva, nAsti kiJcit prmaannm| tena vastutaH 'sarvavastuvit puruSo bhavati'-itIdaM niSpramANakatvAt yat paJcapramANavikalAvastusvabhAvapramANaviSayakRtasvarUpam, tad bandhyAputravat, vyomAbjavad bhavatItyayaM siddhH| punarapi kiM nirAkArajJAnena sarvaM jJAyate? atha vA sAkAreNa?-ityapi vaktavyam! prathamapakSe hAnopAdeyabhAvau vivicya na paricchedamApnutaH; tajjJAnasya sarvajJeye pratyekasamAnakarmaNi vibhAgAsambhavAt / tadvibhaktamapi kathaM bhinnaviSayavyavasthaM syAt; tatkAraNasya prtiitibhinntvaat| nApi sAkArapakSaH; svavijJAnenAsyaiva vijJaptatvAd vijJAnasvarUpabhUtAd bhinnaarthsyaavijnypttvaat| jJAnamAtreNa jJAtA tu na sarvajJo bhavati; AkAragrahaNenArthAnAM darzanAdivyavahAre kriyamANe bhrAntyApatteH / yato hi anyasya darzanAzrayeNa AtmA dRSTa iti tatpratItiH kathaM bhrAntA na syAt! uktadvividhAtiriktaM ca kiJcidapi jJAnArthagrahaNaM nAsti-ityevamindriyAtItArthadarzanaM kiJcidapi nAstIti siddham // 3258-3259 // itthamityAdinA sarvajJasiddhipUrvapakSa upasaMhriyate itthaM yadA na sarvajJaH kshcidpyuppdyte| na dharmAdhigame hetuH pauruSeyaM tadA vcH||3260|| "dharmajJatvaniSedhaH" (tattva0 3127) ityAdinA dUSaNamArabhya yAvad "tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTA na vidyate / / ' vacanena tu nityena yaH pazyati sa pshyti||" (tattva0 3174) iti dharmajJAnaM pratiSidhya ya: svapakSaH sthApitaH, 'sa na yukta:-iti darzanAyavedAnAmityAdyAha- . . . iti mImAMsakAH prAhuH svatantra shrutilaalsaaH| vistareNa ca vedAnAM sAdhitA paurusseytaa||3261|| tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTaiva vidyte| na tu nityena vacasA kazcit pshytysmbhvaat||3262|| pUrvaM zrutiparIkSAyAM vedAnAM pauruSeyatA sAdhitA, tena nityasya vacaso'sambhavAdatIndriyANAM viziSTa pratItirAzrayatvena na siddhA? ityaah-tsmaadityaadi| [G.846) tena sAkSAdevAtIndriyArthAnAM draSTA vidyate, na tu nityavacanadvAreNa; tasya nityasya vacaso'sambhavAt / draSTaivetyavadhAraNaM bhinnakramaM sAkSAdityasyAnantaraM draSTavyam // 3261-3262 / / 1. upAyaviphalatvAt-pA0, gA0 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 tattvasaMgrahe bhavatu nAma nityasya vacasaH sambhavaH, tathApi tasyAtIndriyArthapratipattiM prati kAraNabhAvo yukta ityetat pratipAdayannAha nityasya vacasaH zaktirna svato vApi naanytH| svArthajJAne samutpAdye krmaakrmvirodhtH||3263|| tatra svArthaH svkiiymbhidheym| yadvA-sva: AtmA, zabdasya svabhAvaH, atha:abhidheyaH, svazcArthazca svArtho, tayorjJAnam, tasmin samutpAdye / tatsamutpAdanAya nityasya vacasaH zaktiH svato vA bhavenisargasiddhA? kAyotpAdanaM prati nityasya virodhAt / na hi kramayogapadyAbhyAmanyaH prakAraH sambhavati, yenArthakriyA bhavet; anyo'nyavyavacchedasthitalakSaNatvAdanayoH / tena kramayogapadyAbhyAmevArthakriyA vyaaptaa| na ca nityasya vacasaH krameNa svArthajJanotpAdakatvaM yuktam, prathamakAryotpAdAvasthAyAmuttarakAlabhAvijJAnakAryotpAdakasvabhAvApracyutestanmAtrabhAvIni kAryANi yugapadeva syuH| nApi krameNa yuktam; uttarakAlamapi prathamakAryotpAdAvasthAvat kaarykrnnsmrthaaviklsvbhaavaanuvRtterjnktvvirodhaat| prayogaH-yo yadvyApakadharmarahitaH sa tadvyAptadharmavikalaH,yathA vRkSatvadharmazUnya ghaTAdistavyAptaziMzapAtvadharmaviMkalaH / arthakriyAsAmarthyadharmavyApakakramAkramadharmarahitaM ca nityaM vedAkhyaM vacanamityarthato vyApakAnupalabdhiH / ato na svato nityavacasaH zaktisambhavaH / nApyanyataH; sahakArikAraNAt / tena zaktestatsvabhAvAvyatiriktAyAstatsvabhAvavat kartumazakyatvAt / arthAntaratve'pi sambandhAsiddheriti bahudhA crcitmett| tasmAdatIndriyArthaparijJAnasya nityavacanAzrayatvamanumAnabAdhitatvAdayuktam // 3263 // yaccoktam-'abhAvapramANaviSayIkRtavigrahatvAnnAsti dharmajJaH' iti, tatra dharmajJAbhAvapratijJAyA [G.847] arthApattipramANabAdhitatvam, hetozcAsiddhatvaM parAbhyupagamenaiva pratipAdayanAha svargavAgAdayastasmAt svato jJAtvA prkaashitaaH| vedakArastavApyasti tAdRzo'tIndriyArthadRk // 3264 // pradhAnapuruSArthajJaH sarvadharmajJa eva vaa| tasyAnupagame na syAd vedaprAmANyamanyathA // 3265 // te nArthApattilabdhena dharmajJopagamena tu| bAdhyate tanniSedho'yaM vistareNa kRtastvayA // 3266 // svata iti svAtantryeNa / vedAnapekSeNa jnyaanenetyrthH| tAdRza iti yAdRzo bhavadbhi prtikssipyte| ardhApattilabdheneti vedapramANyAbhyupagamasAmarthyalabdhena / ata evAbhAvapramANaviSayIkRtavigrahatvamapyasiddham; arthApattyA viSayIkRtatvAt / / 3264-3266 // yacca sarvazabdasya prakRtArthopekSitvaM bahudhA vikalpya dUSaNamuktam, tannAvataratyeva; asya pksssyaanbhyupgmaat| na hyasmAbhirdharmAdivyatiriktavivakSitAzeSArthAbhijJatayA sarvajJo'bhyu 1. prkRtaarthaapekssitvN-gaa| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 719 pagamyate,yena tatra dUSaNamAsajyeta, kiM tarhi ? yasya sakalaklezajJeyAvaraNamalavyapagatena cetasA sakalameva dharmAdikaM jJeyamavabhAsate, sa sarvajJo'bhISTaH / tatra ca bhavatA na kiJcid bAdhakaM prmaannmbhydhaayi|. yaccoktam-"ekasyaiva zarIrasya yAvantaH paramANavaH" (tattva0 3116) ityAdi, tat kevalaM pratijJAmAtramapramANakamuktam / na ca pratijJAmAtrAdupapattizUnyAdarthasiddhiH sambhavati; sarvasya sarvArthasiddhiprasaGgAdityetat sarvamAgUryAha kiJcAkAraNamevedam uktamAjJAprabhAvitam / kezaromANi yAvanti' kastAni jJAtumarhati // 3267 // yasmAnnirmalaniSkampajJAnadIpena kshcn| dyotitAkhilavastuH syAdityatroktaM na bAdhakam // 3268 // akaarnnmiti| na vidyate kAraNam upapattiH, trirUpaliGgAkhyAnaM yasya tat tthoktm| klezajJeyAvaraNamalaviviktatvAnnirmalaM mAratIrthikaparihANasamIraNAkampyatvAdakampyaM yadeva jJAnaM tadeva dIpaH; prakAzasAmyAt / dhotitam viSayIkRtamakhilaM dharmAdikaM [G.848] vastu yena sa tathoktaH / sApekSatve'pi gamakatvAt smaasH| atroktaM na bAdhakamiti / pramANamiti zeSaH / na kevalaM noktam, nApyatra kiJcid bAdhakamastIti bhAvaH / tathA hi-na tAvat pratyakSaM bAdhakam; tsyaatdvissytvaat| yadeva hi vastu pratyakSeNa yathA viSayIkriyate tatra pratyakSasiddhe viparIto dharmo'bhyupagamyamAnaH pratyakSeNa bAdhyate, yathA zabde dharmiNi azrAvaNatvaM zrAvaNatvena: na tu yatra pratyakSasyApravRttiH / na ca parasantAnavartIni cetAMsi sarvANi pratyakSato'sarvajJena viSayIkriyante kenacit / yena tatra sarvajJatvaM pratijJAyamAnaM pratyakSeNa bAdhyeta; srvessaamevaagdirshitvaat| viSayIkaraNe vA sa eva sarvajJa ityprtikssepH| syAdetat-naM vayaM pratyakSa pravarttamAnamabhAvaM sAdhayatIti brUmaH, kiM tarhi ? nivrtmaanm| tathA hi-yatra vastuni pratyakSasya nivRttiH, tasyAbhAvo'vasIyate, yathA zazaviSANasya / yatra pravRttistasya bhAvaH, yathA-rUpAde:3 / na ca sarvajJaviSayaM kadAcit pratyakSaM pravRttamityatastanivRttestadabhAvo'vasIyata iti? tadetadasambaddham; na hi pratyakSanivRtteryo bhavati nizcayaH sa pratyakSAd bhavati; abhaavbhaavyorektrvirodhaat| na ca pratyakSanivRttirvastvabhAvena' vyAptA, yenAsau vastvabhAvastato nishciiyte| satyapi vastuni vyavahitAdau pratyakSasya nivRttidrshnaat| syAdetat-na pratyakSanivRtteH sakAzAdabhAvanizcaya iti brUmaH, ki tarhi ? nivRttaM pratyakSamabhAvaM sAdhayatIti? tadetacchabdAnyatvaM kevalaM bhavatocyate, na tvarthabhedaH / na ca zabdAnyatvamAtrAdarthAnyatvaM yuktam; atiprasaGgAt / tathA hi-nivRttirvastusattAniSedha ucyte| nivRttazabdenApi paramArthataH sa evAbhidhIyate / kevalameko bhedAntarapratikSepeNa tamAha, aparastvapratikSepeNeti vizeSaH / paramArthatastu dvAbhyAmasattvameva vastunaH pratipAdyate / na cA'sato hetubhAvaH 1. 0majJaprabhASitam-- gaa0| 2. vA yAni-jai0 pustake paatthaa0| 3. syAde-- pA0; asyAde:- gA0 / 4. prvRttnivRtteryo-paa0| 5. vastubhAvena- jai0, paa0| 6. sakAzAtsyAdabhAvala-pA0, gA0 / 7. vAsato-pA0. gA0/ Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 tattvasaMgrahe sambhavI, sarvasAmarthyavirahalakSaNatvAt tsy| tasmAd yasya yadutpAdakaM prakAzakaM vA, tat tasyotpAdanaM prakAzane ca sannihitasattAkameva bhavati, na tu nivRttasvabhAvam, yathA bIjamaGkarasya, dIpo vA rUpasya / na hi tau nivRttAvaGkaraghaTarUpAdyutpAdanaprakAzane samarthau bhvtH| __api ca-nivRttaM pratyakSamabhAvaM sAdhayatIti ko'trArtho'bhimataH? yadi tAvad vartamAnAdadhvano nivRttamityarthaH, tadA sAmarthyAdatItAnAgatAvasthamityevamuktaM syAt / na cAtItAnAgataM' vastu vidyata iti pUrvaM pratipAditam / tat kathamasato vyApAraH sidhyet ! atha vartamAnamapi sad yad yatra viSaye notpadyate tat tato nivRttamityucyate? evamapi nAto vastvabhAvasiddhiH; vybhicaaraat| [G.849] na hi cakSurvijJAnaM gandharasAdiviSaye notpadyata ityetAvatA tatastadabhAvaH sidhyet / tasmAnna pratyakSataH kasyacidabhAvasiddhiH / yadyevam, kathamanupalambhAkhyAt pratyakSAt ghaTAdyabhAvasiddhiH pradezAntare bhavadbhirvarNyate? naitadasti; na hi tatrAbhAvaviSayIkaraNAt pratyakSamabhAvaM sAdhayatItyucyate, kiM tarhi ? ekajJAnasaMsargayogyayorarthayoranyatarasyaiva yA siddhiH sA'parasyAbhAvasiddhiriti kRtvA; yatastayoH satornekarUpaniyatA pratipattiH sambhavati, yogyatAyA avishessaat| na caivaM sarvajJatvasya kenacit sArdhamekajJAnasaMsargitA nizcitA, yasya kevalasyopalambhAt tadabhAvaM vyavasyAmaH; tasya srvdaivaatyntproksstvaat| evaM tAvanna pratyakSaM sarvavido bAdhakaM smbhvti| . ___ nApyanumAnaM sarvajJAbhAvaM sAdhayati; tasya vidhiviSayatvAbhyupagamAt / yato'bhAvameva pramANamabhAvaviSayamupavarNyate bhavadbhiH', naanyt| ata evArthApattyAdInAM trayANAmapi bAdhakatvam / athApi syAt-nAsmAbhiH prasajyarUpeNa sarvajJabhAva: prasAdhyate, kiM tarhi ? sarvanarAn pakSIkRtya paryudAsavRttyA teSvasarvajJatvaM sAdhyate, tenAnumAnAdInAM vyApAro bhavatyeveti? bhavatvevam; tathApyanumAnaM tAvanna sambhavati; sarvanareSvasarvajJattvAvyabhicAriliGgAprasiddhaH / yadapi ca prameyatvavaktRtvAdikamuktam, tadapi vyabhicArIti pazcAt prtipaadyissyte|| nApyarthApattirasarvajJatvaM sAdhayati / pratyakSAnumAnavyatirekeNAnyeSAM pramANatvAsiddheH / satyapi vA pramANAntaratve nArthApattistAvadasarvajJasAdhane paryAptA; yato dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyate itydRssttpriklpnaarthaapttiH| na cAsarvajJatvamantareNa sarvanareSu kazcidartho dRSTAdirnopapadyate, yatastadarthApattyA klpyet| nApyupamAnaM kSamam, tathA hi-ya'mANameva vastu purovartipadArthasAdRzyopAdhi sAdRzyamAtraM vA purovarttinA smaryamANavastugatamupamAnena prtiiyte| yathAnubhUtagodarzanasya puMso'raNyagatasya gavayadarzanAt pUrvAnubhUte gavi ttsaadhrmyjnyaanm| yathoktam "tasmAdyat smaryate tat syAt sAdRzyena vishessitm| prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // " (tattva0 1534) iti| 1-1. 0nAgatavastu-pA0, gA0 / 2. taavt-paa0,gaa| 3. na baadhkN-gaa| 4. pA0. gA0 pustakayo sti| 5. na sAdhakatvam-gA0 / 6. rasarvajJaM-pA0, gaa0| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 721 tasmAt smaryamANa eva dharmI upamAnasya viSayaH, anubhUtameva ca vastu smaraNena viSayIkriyate, nAnyat / na ca sarvanarasantAnavartIni cetAMsi kenacit sarvavidAnubhUtAni, yataH smaraNena viSayIkriyeran / na cAnubhUyamAnasya vastunaH sarvanarairasarvajJatvasAdhAraNadharmanizcayo'sti, yadvazAdasarvajJatvaM srvnressuupmiiyet| yadapi sattvAdikaM kvacidasarvajJe dRSTam, tadapi nAsarvajJatvasAdhAraNaM siddhm| sarvajJasyApi [G.850] sattvAdyavirodhAt / na hi gavaye sattvAdidharmadarzanAd ghaTAdInAmapi gvysaadRshymupmiiyte| bhavatu nAma sarvanarANAM sattvAdinA sAdharmyam, asarvajJatvaM tu na sidhyati / etenaiva tat pratyuktam, yaduktam-"narAn dRSTvA" (tattva0 3215) ityaadi| nApi zabdAkhyaM pramANaM sarvavido bAdhakamasti / yattAvat pauruSeyaM tadapramANameva svayaM mImAMsakairatIndriyArthaviSaye'bhyupagamyate / yaccApauruSeyaM tadapyapramANamiti niveditam / na cApi kiJcid vaidikaM vacanaM srvnrosrvjnytvprtyaaykmuplbhyte| na ca tatrAnupadezAdarthAntarAbhAva: sidhyati; sarvavastUnAM shaastropdeshe'ndhikRttvaat| anyathA hi bhavanmAtRvivAhAdInAmapyabhAvaprasaGgaH syAt; tatrApAThAt / na caikadeze kvacit pAThAdarzanAt sarvatrApAThanizcayo yuktaH, anekazAkhAzatAntarhitazravaNAdanyatrApi pAThasya smbhaavymaantvaat| nimittanAmni' ca' zAkhAntare sphuTatarameva sarvajJaH paThyata iti pazcAt prtipaadyissyaamH| ____nApyabhAvapramANaviSayIkRtaMtvAt sarvavido'sattvasiddhiH / tathA hi-yadi pramANanivRttimAtra prasajyalakSaNamabhAvapramANaM varNyate, tadA nAsau kasyacit pratipattiH, nApi pratipattiheturiti na tena viSayIkaraNaM yuktam; avastutvAt / ato nAsau pramANam / atha paryudAsAvRttyA pramANAkhyAd bhAvAdanyo bhAve evAbhipretaH? evamapi pramANAd vyAvRttyAtmatayA na prAmANyaM sidhyet / na hi brAhmaNAdanyo brAhmaNa eva yuktaH / syAdetat-na sarvapramANavyAvRtto'sau varNyate, kiM tarhi ? vivakSitapramANapaJcakavyatirekeNAnyaH pratyayavizeSa eva / yadyevam, kimAkAro'sAviti vAcyam, yasmAt pramANapaJcakAgocarastasmAdasau sarvajJo nAstItyevamAkAra iti cet ? yadyevam, AkAro na tarhi pramANam; vybhicaaraat| na hi pramANapaJcakasyAsvabhAvAkAraNabhUtasya nivRttAvapratibaddhaM sarvajJAdivastu nivarttate, yenAyaM pratyaya: satyatvamaznuvIta / tasmAnna kiJcid bAdhakaM pramANaM sarvajJasyAtItire bhAvaH // 3267-3268 // syAdetat-anupalambho yo yuSmAbhirupavarNito'numAnatvena, sa eva sarvajJasya bAdhako bhaviSyati, kimatrAsmAkamanyena pramANeneti? satyametadanupalambhaH pramANam; kintvidamiha sampradhAryam-kiM svopalambhanivRttistvayA sarvajJAbhAvasiddhaye'nupalambho'bhipreta:? Ahosvit sarvapuruSopalambhanivRttirvA? anupalambho'pi kiM nirvizeSaNo'bhISTa upalabdhilakSaNaprAtasyetyetasya vizeSaNasyAnAzrayaNAt? Ahosvit savizeSaNa [G.851] iti / tatra na tAvannirvizeSaNassvAnupalambhaH pramANaM sarvajJAbhAvasiddhaye yukta iti darzayannAha1-1. pA0, gA0 pustkyonaasti| 2. 0kasyAsvasvabhAva0-pA0, gA0 / 2 sarvasyAstIti- jai0, pA0 / 4. 0ssnnshcaanu0-paa0| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 tattvasaMgrahe na cApyadRSTimAtreNa tdsttaavinishcyH| hetuvyApakatAyogAdupalambhasya vstussu||3269|| maatrgrhnnmuplbdhilkssnnpraaptsyetyetdvishessniraasaarthm| tadasattAvinizcaya iti| sarvajJAsattAvinizcayaH / kasmAt ? vastuSu-vastuviSaye upalambhasya hetutvvyaapktvaayogaat| na hyagdirzanasyopalambho vastUnAM vyApakaH, vRkSatvamiva ziMzapAtvasya; satyapi vastuni dezAdiviprakarSaNAnupalambhasambhavAt / nApi kAraNamagniriva dhUmasya, vastUnAmevopalambhaM prati kaarnntvaabhaavaat| na cAkAraNAvyApakabhUtasyAnyasya nivRttAvanyasya nivRttiryuktA; atiprsnggaat| yA ca kAryAnupalabdhiruktA', na sA kAraNamAtrasyAbhAvaM gamayati, kiM tarhi ? aprtibddhsaamrthysyaiv| na cArvAgdarzanopalambhaM prati vstuunaamprtibddhsaamrthymsti| yena sa nivartamAno vastUnAmabhAvaM sAdhayet // 3269 // kAraNavyApakayornivRttAvapi kathamanyasya nivRttiriti ced ? atrAha kAraNavyApakAbhAve nivRttizceha yujyte| hetumavyAptayostasmAd utptterekbhaavtH||3270|| kRzAnupAdapAbhAve dhuumaamraadinivRttivt| anyathA'hetutaiva syAnAnAtvaM ca prsjyte||3271|| heturvidyate yasya taddhetumat, kAryamityartha: / hetumacca vyAptaM ceti vigrahaH / tayorhetumadvyAptayornivRttiyujyata iti pUrveNa sambandhaH / atra kAraNam- tasmAdutpatterekabhAvata iti| hetunivRttau hi satyAM hetumAnivarttate, tato hetorutpatterAtmabhAvapratilambhAddhetumataH; yathA kRzAnunivRttau dhUmasya nivRttiH / tathA vyApakanivRttau vyApyaM nivarttate, tena vyApakena saha tasyaikabhAvata: ekasvabhAvatvAt; yathA vRkSanivRttau AmrakhadirAdinivRttiH vRkSavizeSasyaiva AmrAditvena pratIteH; anyathA hi yadi kAraNanivRttAvapi na nivarteta tatkAraNameva na syaat| na hi yad yasminnasatyapi bhavati tat tasya kAraNaM yuktam; atiprasaGgAt / nApi yannivRttau yanna nivarttate sa tasya svabhAvo yuktaH, gauriva gavayasya / tasmAd vyApaka eva svabhAvo vyApyaM kAraNameva ca [G.852] kAryaM nivartamAnaM nivartayet, nAnyad; atiprasaGgAt / yathoktam "tasmAt tanmAtrasambaddhaH svabhAvo bhAvameva tu| nivartayet kAraNaM vA kAryamavyabhicArataH // anyathaikanivRttyA'nyavinivRttiH kathaM bhvet| nAzvavAniti' mAna na bhAvyaM gomatApi kim"| (pra0 vA0 3.22-23) iti // 3270-3271 // athApi svopalambhasya sarvArthAn prati hetutvaM vyApakatvaM cAGgIkriyate, tadA svavacanavirodhaH pratijJAyAmApadyate? iti darzayannAha 1. 0nuplbdhisttaa-gaa0| 2. darzinopalambha-pA0: darzina: upalambha-gA0 / 3. yasmin stypi-paa0| 4. naastvaaniti-paa0| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 723 . svopalambhasya cArtheSu nikhileSu vinishcye| kutazcid bhavato jJAnAddhetutvavyApakatvayoH // 3272 // bhavAneva tadA siddhaH srvaarthjnyo'prytntH| taMtazca svAtmani dveSaH kaste sarvavidi svataH // 3273 // hetutvavyApakatvayoriti / nizcayApekSayA sssstthii| upalambhasya cArtheSviti SaSThIsaptamyau hetutvavyApakatvayorityetadapekSya yathAkrama sambandhe viSayabhAve ca yojye| etaduktaM bhavatiyadi bhavatA kutazcit pramANAt svopalambhasya sarvArtheSu hetutve vyApakatvaM nizcitam, tadA''tmani sphuTatarameva tvayA sarvajJatvaM pratijJAtaM bhvti| na hyasarvavido jJAnamazeSajJeyavyApakaM bhvti| sarvajJAbhAvasiddhaye ca sAdhanopAdAnAt tadeva niSidhyata iti svavacanavyAghAtaH // 3272-3273 // evaM tAvanirvizeSaNaH svAnupalambho na sarvavido'sattvaprasiddhaye nirdezanamarhati, nApyupalabdhilakSaNaprAptasya sato'nupalambhAditi vizeSaNAt savizeSaNaH / tathA hi-sa nirdizyamAnaH svazabdena vA nirdizyate, yathA nAsti kvacit pradezavizeSe ghaTa upalabdhilakSaNaprAsasyAnupalambhAditi nirdezaH, tathA sarvajJAbhAvasiddhaye'pi syAt / athArthAntarasya tatkAraNavyApakAtmana upalabdhilakSaNaprAptasyAbhAvopadarzanAMdasvazabdena, yathA-nAstyatra dhUmo vahnayabhAvAt, nAstyatra ziMzapA vRkSAbhAvAditi ? na hyapratibaddhasyAhetvavyApakabhUtasyAnyasya vinivRttAvaparasya niyamena nivRttiryukteti pUrvamuktam-atiprasaGgApatteriti / na cApyanizcitasvahetuvyApakavyatirekasyArthasya kAraNavyApakayorvyatirekA vyatireka: sidhyatIti, atastatrApyupalabdhilakSaNaprAptasyeti vishessnnmaashrynniiym| evaM sarvajJe'pi syAt / yadvA-arthAntarasya sAkSAt pAramparyeNa vA viruddhasyaivaM vidhAnAt taniSedhaH, nAviruddhasya; tasya ttshbhaavsmbhvaat| [G.853] yathA- nAstyatra zItasparzo vahnariti sAkSAdviruddhasya vahnarvidhAnAcchItasparzaniSedhaH, tadvat sarvajJaniSedhe'pi syAt / pArammaryeNa tu viruddhasya kadAcid tadvyApakaviruddhasyaiva vA vidhAnAt sarvavido niSedhaH, yathA-tuSArasparzavyApakazItaviruddhavahnividhAnAt tuSArasparzaniSedhaH / tatkAraNaviruddhavidhAnAdvA, yathA-rohaMmarSAdikAraNazItaviruddhadahanavizeSavidhAnAcchItakAryaromaharSAdiniSedhaH / tadviruddhakAryasya vA vidhAnAt, yathA kvacit pradezavizeSe zItAdiviruddhavaDhyAdikAryasya.dhUmAdervidhAnAt zItasparzaniSedhaH / tatkAraNaviruddhakAryopalambhAdvA, yathAromaharSAdikAraNazItaviruddhavahnikAryadhUmopadarzanAd romaharSAdiniSedhaH-nare romaharSAdivizeSayuktapuruSavAnaya pradezo dhuumaaditi| tadviruddhavyAptasya vA vidhAnAt tanniSedhaH, yathAdhruvabhAvitvaviruddhAdhruvabhAvitvavyAptasya sApekSatvasya' vidhAnAd dhruvabhAvitvaniSedha iti / ta. ete sarva evAnupalabdhiprayogAH sarvajJAbhAvasiddhaye na sambhavanti; tasya sarvavidaH sarvadaivAnupalabdhilakSaNaprAptatvAt / eSAM copalabdhilakSaNaprAptAnupalambhaprabhedatvAdityetadarzayannAha - ata eva na dRzyo'yaM sarvajJaste prsidhyti| tad dRzyatve hi sArvajyaM tathaiva syaadytntH||3274|| 1. ythaarthaa0-gaa0| 4. purussvaannaayN-gaa| 2. caapnishcit0-paa0| 5. saapeksssy:-paa0| 3. pA0, gA0 pustkyaaNnaasti| 6. 0lambhabhedatvAdityetada drshyti-paa0,gaa| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe ata eva svavacanavirodhaprasaGgAnna bhavatA sarvajJaH svayamupalabdhilakSaNaprApto'GgIkarttavyaH, anyathA hi svasmin sarvajJatvamabhyupetaM syAt // 3274 // katham ? ityAha 724 sarvArthaviSayaM jJAnaM yasya dRzyaH sa te katham / sarvArthaviSayaM jJAnaM tavApi yadi no bhavet // 3275 // yadi hi sarvArthagocaram, taccApi jJAnaM bhavedevaM te sarvajJa upalabdhilakSaNaprApto bhavennAnyathA, na hyasarvavidAM sarvavidupalambhagocaro bhavati // 3275 // syAdetat -- mA bhUdupalabdhilakSaNaprApto'smAkaM sarvajJaH, tathApi kimityete 'nupalabdhiprayogAstadabhavasiddhaye na sambhavanti ? ityAha tenAdRSTivizeSo'yaM kAraNavyApakAtmanAm / prakRtyA dRzyarUpatvAt sarvajJasya na sidhyati // / 3276 / / yasmAdupalabdhilakSaNaprAptastava na bhavati sarvajJaH, tena kAraNena sarvajJakAraNavyApaka svabhAvAnAmadRSTivizeSa [G.854] upalabdhilakSaNaprAptAnupalambho na sidhyati / svabhAvakAraNavyApakAnupalabdhiprayogA AdyAstrayo na sidhyantIti yAvat // 3276 // yadyevam, anye tarhi zeSAH sidhyantu tathApi siddha eva sarvajJAbhAva iti ced ? Aha iyaM ca trividhA dRSTirvizvarUpA pravarttate / tattadviruddhAdyagatigatibhedaprayogataH / / 3277 / / iyamevAnantaroktA svabhAvavyApakakAraNAnAmadRSTistredhA prapaJcyamAnA navadhA bhidyate / katham ? ityAha- tattadviruddhAdyagatItyAdi / tacchabdena prakrAntaM svabhAvavyApakakAraNAkhyaM trayamabhisambadhyate / tena svabhAvAdinA viruddhaM tadviruddham, tacca trividhameva bhavati, svabhAvavyApakakAraNaviruddhabhedAt, tadviruddhamAdiryasya tad viruddhAdi / Adizabdena viruddhakAryakAraNaviruddhakArya- viruddhavyAptAstrayo gRhyante / punardvitIyena tacchabdena tadeva svabhAvAditrayaM sambadhyate / tacca tadviruddhAdi cet tattadviruddhAdIti / yathAkramaM tayoragatigatI tadviruddhAdyagatigatI / tadagati--- stadviruddhAdigatizcetyarthaH / tayorbhedastena prayoga iti samAsaH / tatra tadagatyA sAkSAt trividhA svbhaavkaarnnvyaapkaanuplbdhirnirdissttaa| mUlaprabhedarUpAyA asyAH sarvavidaM prati / sAdhite zaktivaikalye vyastA anyA ayatnataH // 3278 // asyA eva trividhAyA adRSTeH zeSAnupalabdhayaH pAramparyeNa sUcikA ityata iyaM trividhAnupalabdhirAsAM mUlabhedarUpA bhavati / tathA hi- tadviruddhagatyA svabhAvaviruddhopalabdhiH, vyApakaviruddhopalabdhi:, kAraNaviruddhopalabdhizca nirdiSTA / Adizabdena viruddhakAryopalabdhiH, kAraNaviruddhakAryopalabdhiH viruddhavyAptopalabdhizca saMgRhItAH / etAbhizca pAramparyeNa yathAyogaM 9. tatrApi pA0. gAra : tavApi -- gA / 3 navarUpA gaa| 2. 0 vizeSotthaM- pA0, gA0 / 4. ceti pA0, gA0 / 5. 0 divAnizce0 - pA0 / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA svabhAvavyApakakAraNAnupalabdhayaH sUcyanta ityatastrividhAyA mUlaprabhedarUpAyAH sarvajJAbhAvasiddhiM pratyasAmarthyapratipAdanAt tacchAkhAbhUtAnAM yatnamantareNaiva pratipAditaM bhavatIti nAsyAM pRthagasAmarthyapratipAdanAya yatnaH kAryaH, na hi mUle chinne shaakhaanaamvsthitirbhvet| paramArthatastu svabhAvAnupalabdhirena sarvAsAM mUlabhUtA, arthAntarabhedAzrayaNAt tu trividhA mUlatvenoktA / / 3277-3278 // syAdetat-yadi sarvajJo'nupalabdhilakSaNaprAptaH, tadA mA bhUttadanupalambhavizeSasiddhiH, [G.855] tatkAraNavyApakayostUpalabdhilakSaNaprAptatvAt kimiti tadadRSTivizeSo na sidhyati, tadviruddhAdInAM copalabhyasvabhAvatvAdupalambhaH kimiti na sidhyed ? ityAhakAryakAraNatAvyApyavyApakatvavirodhitAH 1 dRzyatve sati sidhyanti yazcAtmA savizeSaNaH // 3279 // sarvajJo na ca dRzyaste tena naitA adRSTayaH / tannirAkaraNe zaktA niSedhAGgaM na cAparam // 3280 // kAryakAraNabhAvo vyApyavyApakatvaM ca' virodhatA ceti dvandvaH / pratyakSAnupalambhasAdhano hi kAryakAraNabhAva:, sarvajJAderadRzyatvAnna tena saha kAryakAraNabhAvaH sidhyati / nApi vyApyavyApakabhAvaH; tasyApyulabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhapUrvakatvAt / tathA hi-yannivRttau yanniyamena `nivarttate sa tena vyApto vyapadizyate, nivRttezca nAnupalabdhilakSaNaprAptAnupalambhamantareNa siddhirbhavati / virodhitApi dRzyayoreva vastunoH sidhyati, nAdRzyayoH / tathA hi- sahAnavasthAnalakSaNastAvadvirodho'vikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvAd dRzyate / bhAvAbhAvau ca nAnupalabhyasvabhAvayorvastunornizcetuM zakyau / parasparaMparihArasthitalakSaNo'pi virodhoM yadyadvyavacchedyAnAntarIyako ? yasya paricchedastayorvyavasthApyate, yathA kramAkramayoH / paricchedazca nAdRzye sambhavati / 725 yadyevam, bhAvAbhAvAMdInAM kathaM virodhasiddhiH, na hi tatrobhayordRzyatvamasti ? naiSa doSa: ; nahi bhAvAbhAvau pRthakparicchidya pazcAttayorvyavacchedayavyavacchedakabhAvAd virodho vyavasthApyateM, kiM tarhi ? pRthakparacchinnayoreva / tathA hi- ekasmin dharmiNyekakAlaM tayovirodho vyavasthApyate natu dharmyantare / na hi gorabhAve azvasya bhAvavirodhaH kazcit / nApyekatra dharmiNi bhinnakAlayostayorvirodhaH, nahi prAgabhUtasya vA pazcAd bhAvAbhAvau na sambhavataH / ekasmiMstu vastuni tayoryugapadaparicchedAdvirodhaH, na tu tatraiva; paricchidya vyavacchedAt / aparicchinnasya kathaM vyavaccheda iti cet ? ata eva / yata eva na paricchidyate tatra dharmiNi tata eva tasya vyavacchedaH sambhavet / anyathA tatra paricchinnadharmasya kathaM vyavacchedaH zakyate kartum! ayameva hi tadabhAvavyavacchedo ya eva tatparicchedaH, sa evAnyAbhAvasya tatra paricchedo ya evAnyavyatiriktasya tasya paricchedaH / tasmAd yasya dharmiNo'bhAvo vyavacchidyate, [G.856] bhAvazca paricchadyate, so'vazyaM dRzyo'bhyupagantavyaH / na hyadRzyasya paricchedaH, 1. pA0, gA0 pustakayornAsti / 2. yadyavacchedyA0 - pA0; yadyavadacchedyAnAnanta0- gA0 / 3. 0 viroka :- jai0 / 4. 0 bhUtasya pA0 / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 tattvasaMgrahe nAparicchinnasya tadviparItadharmavyavacchedaH smbhvti| na tvevaM sarvajJe sambhavati, na hi sarve narA dharmiNo dRzyAH kasyacit, yena teSvasarvajJatvayavacchedaH sidhyet; tasyaiva srvjnytvprsnggaat| tasmAdanupalabhyadharmiNi sarvajJatvAsarvajJatvavyorvirodho na sidhyti| svasantAne tu sidhyati; tatrApi nAnAgatAvasthAyAM tsyaastdaaniimdRshytvaat| tasmAt sthithatametat-dRzyasyaiva kAryakAraNAdibhAvaH sidhytiiti| yazcAtmA savizeSaNa iti / sa sidhyatIti sambandhaH / tatra AtmA svabhAvaH, saha vizeSaNena varttata iti savizeSaNaH / tatra vizeSaNaM trividhaviprakarSarahitatvam / etA adRSTaya iti / kAraNAdyanupalabdhayaH sarvajJasya kenacit saha kaarykaarnnbhaavvirodhvyaapyvyaapkaabhaavaasiddhH| satsvanyeSUpalambhakAraNeSu kvacit pratyakSatvAsiddhezca / niSedhAGgaM na cAparamastyanupalabdhivizeSaM tyaktvA // 3279-3280 // . .. punarapi svAnupalambhasya nirvizeSaNasya prayoge'tiprasaGgApAdanenAnaikAntikatAmudbhAva yannAha yadi tvadRSTimAtreNa sarvavit prtissdhyte| tadA mAtRvivAhAdiniSedho'pi bhavet tava // 3281 // mAtRvivAhAdItyAdizabdena svapitroH suratopabhogAdiparigrahaH, tatazca jArajAtatvamApannaM bhavata iti bhaavH| yathoktam-"padyatra bhavato mandacakSuSo'nupalabdhirarthAnapAkuryAt hanta hato'si, pitRvyapadezanibandhanasyApyapravRttiprasaGgAt" ( ) iti // 3281 // atra parasya parihAramAzaGkate sutAkhyakAryadRSTyA ceddhetostsyaastitaagtiH| tadabhAve'pi tatkAryaM nanu kasyAJcidIkSate // 3282 // tasya mAtRvivAhAdikasya hetoH sutAkhyAdikAryadarzanAdanumAnapramANataH siddhatvAt tadanupalabdhirna siddheti na tadabhAvaprasaGgaH / tadabhAva ityAdinA'sya kaaryhetorvybhicaarmaadrshyti| tadabhAvaiti tasya vivaahsyaabhaave| tathA vivAhitabhA ca saha suratopabhogAbhAve'pi kasyAzcid duSTayoSitaH parapuruSasaGgatyA sutAkhyaM kAryamupalabhyate, tadvad bhavato' mAturapi syAdityasiddhamanumAnam, tatazca bhavato jArajAtatvaprasaGgo [G.857] durnivAraH / AcAryadharmakIrtinA'pi viziSTapitRvyapadezanibandhanAbhAvaprasaGgApAdanasya vivakSitatvAjjArajAtatvaprasaGgApAdanameva kRtm|| 3282 // anyopalambhata ityAdinA parasyottaramAzaGkate anyopalambhatastasya nAsattA gamyate ydi| nanu cAnyopalambhaste siddhastadviSayaH katham // 3283 / / anyeSAM puruSANAmupalambho'nyopalambhaH / tasyeti maatRvivaahaadeH| nAsattA gamyate, kiM tarhi ? sttaiv| atrAnyopalambhasiddhimudbhAvayannAhara- nanu cetyAdi / 3283 // kathamiti pRSTaH san para Aha * mAla: dAvA- pA.. gA../ Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 727 upadezAmna sarvajJe'pyayaM ki vedyate tthaa| idaM ca svoktamaparaM kimatra na smiikssyte||3284|| sarvadA caiva puruSAH praayennaanRtvaadinH| yathA'dyatve naM vistrmbhstthaatiitaarthkiirtne||3285|| siddha iti prakRtena sambandhaH / atiprasaGgApAdanamupadezasyAnaikAntikatAmAdarzayanAha-na srvjnye'piiti| ayamiti updeshH| sarvajJe kiM na vidyate, api tu vidyata ev| tatra yadi mAtRvivAhAdyupadezaH pramANIkriyate, sarvajJo'stItyayamasmadIyo'pyupadezaH kiM na pramANIkriyeta; vizeSAbhAvAt ! kiJca-svavAcaivopadezasyAprAmANyamuktaM bhavateti darzayatiidaM cetyAdi // 3284-3285 // evaM tAvanna svopalambhanivRttiH sarvajJAbhAvasiddhaye pramANaM yuktA, nirvizeSaNAyA anaikAntikatvAt savizeSaNAyAzcAsiddhatvAnna sarvajJAsattvasAdhane prAmANyaM yuktamityetat pratipAdayannAha mA vA bhUdupadezo'sya prAmANyaM vA tathApi vH|| kRto'yaM nizcayaH sarvaiH srvvinnoplbhyte||3286|| ityevaM nizcayastasmAt sarvasattvAt prdrshne| tadRSTau sarvavidbhUto bhavAniti ca vrnnitm|| 3287 // upadeza iti / sarvavido'stitvapratipAdaka iti zeSaH / asya-prAmANyaM vetyupdeshsy| (G.858] sarvasattvAtmadarzana iti| srvsttvsvbhaavdrshne| astyevAsmAkaM sarvasattvAtmadarzanamiti ced ? aah-tdRssttaavityaadi| tadRSTau sarvasattvAtmadRSTau // 3286-3287 // anyathA saMzayo yukto'nupalambhe'pi sttvvt| srvsttvaatmdrshnaabhaave| sattvavaditi dezAdivipakRSTasya vastunaH sattAyAmiva sttvvt| etaduktaM bhavati-yathA dezAdiviprakRSTasya vastunaH satyapyanupalambhe tatsattAyAM saMzayo bhavati, satyapi vastunyanupalambhAt; evamanyapuruSavarttini sarvajJaviSayopalambhe'pi saMzayo yuktH| atha vA ayamarthaH-yathA sarvajJasattAyAmanupalambhe'pi saMzayaH, tathA sarvajJatvaviSayopalambhe'pi saMzayaH; dvayorapi svbhaavviprkrssnnaanuplmbhsmbhvaat| nanu vastusattve saMzayo yukta; yataH satyapi vastuni tadanupaMlambhasya darzanAt kadAcit syAditi sambhAvyamAnatvAt, na tu sarvajJadarzanaM kasyacidagdirzanasya sambhAvyate, na cAsambhAvyamAne vastuni prekSAvataH saMzayo yuktaH? ityata Aha kecit sarvavidaH santo vidantIti hi shngkyte||3288|| svayamevAtmanA''tmAnamAtmajyotiH sa pshyti| ityapyAzayate'tazca srvaadRssttirnishcitaa||3289|| svayameveti / prsiddhaantaabhyupgmaaduktm| svayamevetyasyaiva nirdeza aatmnet| Atmeti puruSaH / jyotiriti| cidrUpatvena prakAzAtmakatvAdAtmanaH // 3288-3289 // 1.0prasaGgApAdanamupa0- pA0;prasaGgApAdAnAdupa0- gA0 / 2-2. evaM hi nizcayo hi syAt-pA0, gA0 / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 tattvasaMgrahe tathA hItyAdinA idameva samarthayate tathA hi sarvazabdena sarve prANabhRto mtaaH| sa ca sarvAbahirbhUta ityadRSTiranizcitA // 3290 // sa ceti sarvajJaH // 3290 // syAdetad-arvAgdarzina eva sarvazabdena vivakSitA na tu sarvajJaH, tena zaGkA na bhaviSyati? ityAha tadekaparihAreNa pratibandho'tra ko bhvet| __ na hyanyairaparijJAnAt svarAgAdi nivarttate // 3291 // yadi hi tasya sarvajJasya parihAreNAnyeSAmagdirzinAmanupalambho hetutvenopAdIyate [G.859] tadA'naikAntikatA; tasya svAnupalambhavat sarvajJAbhAvena sahAvinAbhAvalakSaNasya prtibndhsyaabhaavaat| na hItyAdinA tameva pratibandhAbhAvaM samarthayate // 3291 / / evamanupalambhAkhyasya pramANasyAnaikAntikatvam, asiddhatvaM ca pratipAditam, idAnImabhAvapramANaviSayIkRtavigrahatvAdityasyApi hetoH sandigdhAsiddhateti pratipAdayannAha kecidarvAgdrazo vApi 'prptsynte'numaantH|| kAzcideva hi keSAJcinnipuNA matayaH kvcit|| 3292 // tathA hi vedabhUmyAdeH kssnniktvaadisaadhnm| / puraH proktaM suvispaSTamapi no ,lakSitaM jddaiH||3293|| tadevaM zaGkayA nAsyA jJAnAbhAvo'pi nishcitH| yato'sattvaM prapatsyante nirvizaGkA hi jaatyH||3294|| kecinnipuNamataya arvAgdarzino'pi santaH kadAcidanumAnata: sarvajJaM pratipadyanta iti sambhAvyamAnatvAt sandigdhAsiddhatvam 'abhAvapramANaviSayIkRtatvAt' ityasya hetoH / tathA hi-vedadhvanidharaNigiritanuvajrAdInAM kSaNikatvAnAtmatvAdi sphuTataramapi bhavadbhirmImAMsakapazubhiranupalakSitamapi sat, asmAbhirdRDhatarasAdhanopadarzanena prsaadhitm| tathA sarvajJe yadi nAma sAdhanamidAnIM nopalabhyate, tathApi sambhAvyamAnatvAt sandigdhamityataH pramANapaJcakavirahasvabhAvAbhAvapramANaviSayIkRtavigrahatvamasiddham; sndihymaantvaat| yata iti mAnAbhAvAt // 3292-3294 // kiJca-mA bhUnnAmAgdirzinAM sarveSAmeva sarvajJasiddhAvanumAnam / tathApyanaikAntikatA hetoriti darzayannAha abhAve'pyanumAnasya naato'sttaavinishcyH| asamArabdhadhUmAdikAryavayAdisattvavat // 3295 // pratipAditaM hi pUrvaM yathA na pramANaM vastuno heturnApi vyApakam, tat kathamasya nivRttAvapi vastu nivartate / tathA hi-ayogolakavaDhyAderanArabdhadhUmAdikAryasyApavarakakuharAntargatasya 1-1. prapazyante-pA0, gaa0| 2. 0dnumite:-paa0| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 729 liGgAbhAvAnnAnumAnamutpadyate / atha ca tasya sattvamanivRttamiti nAsattAnizcayaH, tadvat sarvajJAbhAvasAdhane anumAnAbhAve sNshyH| ata iti anumAnAbhAvAt / asamArabdhaM dhUmAdikAryaM yena vayAdinA sa tathoktaH, asamArabdhadhUmAdikAryazcAsau vayAdizceti vigrahaH, tasya sattAyAmapi sattvavat // 3295 // kadAcidupalabdhe'rthe sandeho nanu yujyte| yathA sthANau tathA hoSa ubhyaaNshaavlmbkH||3296|| yataH sthANunarau dRSTau kadAciditi tdgtiH| saMzayo yujyate tatra dRSTastvevaM na srvvit||3297|| [G.860] kadAcidupalabdhe'rthe ityAdinA paraH ayogolakavaDhyAdidRSTAntasaMzayakAraNamupalambhaM darzayan, sarvajJe ca tadabhAvAdayuktaH saMzaya iti pratipAdayan hetoranaikAntikatAmeva smrthyte| yo hyarthaH kadAcidupalabdhapUrvaH, tatraiva saMzayo yujyate, yathA-sthANau, nAnyatra; tasyobhayAMzAvalambitvAt / anyathA hi yat kiJcidadRSTaM tat sarvamAlambeta saMzayaH, tatazcobhayAMzAvalambitvaniyamo na syaat| tenAyogolakavayAdau yuktaH saMzayaH; na tu sarvajJe, tasya kdaacidpynuplmbhaat|| 3296-3297 // . nanktyiAdinA pratividhatte nanu mAtRvivAhAderasattvaM muktasaMzayam / etenaiva prakAreNa tava dhIman prasajyate // 3298 // yadi kadAcidupalabdhe'rthe saMzayo'nyatrAbhAvanizcayaH, tadA'munA nyAyena bhavato mAtRvivahAderasattvamasaMzayitaM prApnoti / na hi bhavatA kadAnninmAtRvivAha upalabdhapUrvaH, yenAtrApi nAbhAvanizcayo bhaved bhavataH / atra ca zeSaM codyamuttarapUrvavad vaacym| dhImannityupahAsavacanam // 3298 // . yadayevama, nirnibandhana eva tarhi saMzayaH prAptaH? ityAha. asmAbhiH saMzayastvatra pramAbhAve'pi vrnnyte| bhAve'bhAve ca vastUnAM prmaannvinivRttitH||3299|| pramANAbhAvamAtrasya hi vastubhAvAbhAvayorapi pradarzanAdavyavisthitvam, ataH sadasattAnizcayAnutpattereva saMzayo varNyate / yathoktam-"upalabdhyanupalabdhyavyavasthAto vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH" (nyA0 da0 sU0 1.1.23) iti // 3299 // syAdetat-naiva vastusadasattayorubhayatrApi pramANanivRttirdRzyata ityAha netrAdInAM hi vaikalye vastusattve'pi na prmaa| . teSAmavikalatve'pi vastvabhAvAd ghttaadivt||3300|| tatazcAnupalambhasya kevalasya dvidhekssnnaat| tatapramAbhAvato'pyastu sarvajJe saMzayo vrm||3301|| 1. tthobhyaaNshaa0-paa0| 2. vivAhAdessattva0-pA0/ Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 tattvasaMgrahe [G.861] tathA hi-satyapi ghaTAdike vastuni netravikalasya na pramANaM pravarttate / teSAM ca netrAdInAmavaikalye'pi viSayAkhyasya vastuno'sannihitatvenAsattve'pi na pravarttata iti prakRtena saha sambandhaH / yathA ghaTAdau yogydeshaasnnihite| kevalasyeti dRshytaavishessnnrhitsy| dvidhekSaNaditi bhAve'bhAve c| taditi tsmaat| varamiti / kushlmuulprtisndhaankaarnnaat| tathA hi-mithyAdRSTyA samucchinnakuzalamUlAnAM kuzalamUlapratisandhAnaM' kAMkSA'sti, "dRSTibhyAM varNyate sandhiH kAMkSA'sti dRSTibhyAm" iti vacanAt / ata eva tatra tatrA cAryAH saMzayaM vidadhate-'bhAve kiM pramANamiti cedata eva saMzayo'stu' ( ) iti // 3300-3301 // syAdetat-yadi sarvajJo'sti, kimiti kadAcit kenacinnopalabhyate; yadi nAmAgdirzinAM nityAnupalabhyo'sAviti syAt, tathApi tatkAryaM vA kiM na kenacit gRhyeta, na hi cakSurAdInAmapratyakSatve tatkAryasyApi jJAnasyApratyakSatvena bhavitavyam? ityata Aha sa hi sannapi nekSyeta jddairnyviklpvt| . sAkSAdayoguDAGgAravahnivanna' ca kaarykRt||3302|| tatkAryaM vA ydaa''dRshymnyklpjraagvt| kArye dRzye'pi vA tena nAnvayo'sya prtiiyte||3303|| sarvArthajJo yato'dRzyaH sadaiva jdddhiidRshaam| . nAto'numAnatastasya sattA siddhiM pryaasyti||3304|| ahetvavyApakaM coktaM pramANaM vastuno'sya c| 'nekSyeta sAkSAt' iti sambandhanIyam / na hi yAvat kiJcit sakRt sarvamupalabhyam, yenopalambhAbhAvAt sarvajJAbhAvaH syAt, sato'pyanyapuruSagatasya vikalpasya prairnuplmbhaat| nApyavazyaM kAraNAni sadaiva samArabdhakAryANi bhavanti, yena sarvajJasya kAryAnupalambhAdasattvaM syAt; anaarbdhdhuumkaarysyaapyyogolkvyaaderdrshnaat| bhavatu nAma sadaiva kAraNAnAM kAryavattvam, tathApi na tatkAryAbhAvanizcayaH, na hi [G.862] sarvakAryamutpannamapi dRzyatvena vyAptam, yena kAryAnupalabdhyA tadabhAvaH sidhyet; utpannasyApi kAryasyAdarzanAt / anyakalpa jraagvditi| yathA'nyasya puruSasya kalpAdayonizomanaskArAjjAto'pi rAgo nopalabhyate, na caasyaabhaavH| satyapi vA kAryadarzane tatkAraNasyAtIndriyatvAdagRhItatadanvayavyatirekasya puMsastadanunumAnAnutpattisambhavAt, tathA satyapi sarvajJenAnumAnAt siddhirbhavediti smbhaavyte| jdddhiidRshaamiti| dhIreva dRk dhIdRga, jaDA dhIdRg yeSAM te tathoktAH / api ca pUrvamuktamyathA na pramANaM vastuno hetuH, nApi vyApakam, tat kathamasyAnumAnasyAhetvavyApakabhUtasya nivRttAvapi vastu nivarteteti bhAvaH / ahetuzca tadavyApakaM ceti tathoktam-na cApyetacchakyaM vaktum; akAraNAvyApakabhUtasyApyanumAnAkhyasya pramANasya nivRttau vastu nivartamAnaM dRSTameva' / na hi dRSTe'nupapannaM nAmetyAzaGkayAha __nivRttAvasya bhAvo'pi dRSTastenApi saMzayaH // 3305 // 1. 0 prtisndhaane-gaa| .2. guddaanggaaraavhivn-paa0| . 3. srvenaanu0-paa0| 4. 0hetuvyaapk0-paa0| 5. dRSTamevamiti-- gA0/ Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 731 asyAnumAnasya nivRttAvapi satyAmasya vastuno bhAvo'pi dRSTaH, yathA- ayogolakavaqyAderiti puurvmuktm||3302-3305 // evaM vistareNa sarvajJAbhAvasiddhaye bAdhakapramANAsambhavaM pratipAdyopasaMharati __ tasmAt sarvajJasadbhAvabAdhakaM nAsti kinycn| syAdetat-yathAsmAkaM na kiJcit tadbAdhakaM pramANamasti, tathA bhavatAM tatsAdhakamapi? ityatrAha pramANaM sAdhakaM tvasya vistareNAbhidhAsyate // 3306 // yaduktam-"samastAvayavavyaktivistarajJAnasAdhanam" (tattva0 3137) ityAdi, atrAha niHzeSArthaparijJAnasAdhane viphale'pi c| sadhiyaH saugatA yatnaM kurvantyanyena cetsaa||3307|| anyena cetaseti anyenAbhiprAyeNa // 3307 // . kaH punarasau? ityAha- .. svargApavargasamprAptihetujJo'stIti gmyte| sAkSAnna kevalaM kintu sarvajJo'pi prtiiyte||3308|| [G.863] mukhyaM hi tAvat svargamokSasamprApakahetujJatvasAdhanaM bhagavato'smAbhiH kriyte| yatpunarazeSArthaparijJAtRtvasAdhanamasya, tatprAsaGgikam; anyatrApi bhagavato jJAnapravRtterbAdhakapramANAbhAvAt sAkSAdazeSArthaparijJAnAt sarvajJo bhavan na kenacid bAdhyata iti, ato na prekSAvatAM tatpratikSepo yuktH| kintu ye sarvajJatvAdhigamArthinasteSAM tadarthapravRttiyuktaiveti darzitaM bhavati / / 3308 // tatazcaivaM bAdhakaMpramANAbhAve sati vakSyamANe ca parisphuTe sarvajJasAdhane yo'yaM bhavatAM nizcayaikaviSayasya sarvajJasya pratikSepaH- "sarve eva puruSA rAgAdibhiravidyayA copadrutA:5" iti, sa kevalaM mohAdeveti darzayati ___ tatazca bAdhakAbhAve sAdhane sati ca sphutte| ___.kasmAd vipratipadyante sarvajJe jddbuddhyH||3309|| syAdetat-tathAbhUtapuruSasaMsAdhakaM pramANaM tathAvidhaM nAstItyevaM manyamAnairasmAbhiH pratikSipyate, na tu mohAdityAha mA bhUd vA sAdhanaM tatra bAdhake tvvinishcite| saMzayaH syAdayaM tveSAM nizcayaH kinnibandhanaH // 3310 // etaccAbhyupagamyocyate,sAdhanaM tu vakSyamANamastyeva / ayaM nizcaya iti 'nAsti sarvajJaH' iti / eSAM mImAMsakAnAm / / 3310 // yaccocyate bhavadbhiH-'codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmaM vyavahitamityevaJjA1. bhavatAM na-- gaa0| 2. 0bhidhIyate-jai0 pustake paatthaa0| 3-3.anena cetaseti, anenAbhila-pA0 / 4. ryuktA ceti-pA0,gA0! 5-5.0raviSayA nopplutaa-paa0,gaa0| 6. evN-paa0,gaa0| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 tattvasaMgrahe tIyakamartha zaknotyavagamayituM nAnyatkiJcanendriyam' (mI0 da0, zA0 bhA0 1.1.2) iti, etadapi kevalaM pratijJAmAtramapramANakamevoddhoSyate bhaktivAdeneti darzayati bhUtAdibodhane zaktA codanaivAparaM na tu| ityayaM niyamo yukto hyanyAsattve vinishcite||3311|| aparamiti. srvjnyprtykssaadi| anyAsattva iti anyasya sarvajJasyAsattve vinizcite satyevaM vaktum, nAnyathA; avadhAraNasya naiSphalyAt // 3311 // "tatra sarvaM jagatsUkSma0" (tattva0 3140) ityAdAvAha pradhAnapuruSArthajJasarvArthajJaprasiddhaye .. ... tacca mAnaM puraH proktaM pazcAdanyacca vkssyte||3312|| ataH srvjgtsuukssmbhedjnyaarthprsaadhne| . nAsthAne klizyate lokaH saMrambhAd grnthvaadyoH||3313|| [G.864] na hyasmAbhiH sarvajJaviSayAM cintAM muktvA sarvajJasAdhane prayatnaH kriyate, kiM tarhi ? pradhAnabhUtadharmajJasAdhana ev| tathA ca pUrvam-'tenArthApattilabhyena dharmajJopagamena tu' (tattva0 3266) ityAdinA dharmajJasAdhane'rthApattyAvazyaM bhavanmatenaiva pramANamuktam, pazcAccAnumAnAkhyaM pramANamabhidhAsyate, tena nAsthAne loka: klizyate, kiM tarhi ? sthAna eva // 3312-3313 // "sarvapramAtRsambaddha0" (tattva0 3141) ityAdAvAha sarvapramAtRsambaddhapratyakSAdyanivAraNAt / kevalAgamagamyatvaM nA''pyate puNyapApayoH // 3314 // dharmAdiviSayasya sarvapramAtRsambaddhasya pratyakSAderadarzanamAtreNa nivArayitumazakyatvAnna dharmAdharmayorAgamamAtragamyatvaM labhyate // 3314 // . yaccoktam- "etAvatA ca mImAMsApakSe siddhe'pi" (tattva03342)ityAdi, tatrAha etAvatA ca mImAMsApakSe'siddhe'pi yaH punaH / sarvajJavAraNe yatnaH so'timauAt paraiH kRtH||3315|| asiddhe'pIti dharmajJasya siddhtvaat| parairiti miimaaNskaiH|| 3315 // "ye tu vicchinnamUlatvAt" (tattva0 3143) ityAdAvAha ye tvavicchannamUlatvAd dharmajJatve'hate sti| sarvajJAn puruSAnAhurdhImattA taiH prkaashitaa||3316|| ahata ityakAraprazaMSo draSTavyaH / tairiti bauddhaiH // 3316 // "sAkSAtpratyakSadarzitvAt" (tattva0 3144) ityAdAvAha rasanendriyasambandhAnmadhAzucirasAdayaH / veoran yadi tasyaiva tadAnIM nindyatA bhvet||3317|| bhUtArthabhAvanodbhUtamAnasenaiva cetsaa| aprAptA eva vedyante ninditA api saMvRtau // 3318 // 1.sarvapramANa-jai0 pustake paatthaa0| 2. pratyakSAderdarzana-pA0 / 3. 0 saukhyaat-paa0| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 733 yadi nAma sAkSAnmadharasAdisaMvedanamabhUt tasya, tathApi na dhrmjnytvhaanirbhvet| nindyatvamApadyata iti cet ? yo rasanAdIndriyasaMsargeNa tAn rasanAdIn saMvedayate sa lokasaMvRttyA nindyo bhavet, na tu bhagavA~stathA saMvedayate, kiM tarhi ? manasA, taccAprAptaviSayamiti na loke tatkRtaM nindyatvaM prtiitm| na hi nindyatvaM paramArthataH kasyacidasti; [G.865) anavasthitatvAt tsy|tthaa hi-zrotriyasya yannindyaM na tajjodviGgasya,kintu saMvRtyA loke madyAdayo garhitAstAn saMvedayatastathApi bhagavato na nindayatvam; madyasya manasaiva vednaat| syAdetat-yathA rasanendriyasambandhAdanyeSAM madyAdisaMvitto duHkhAdyanubhavaH, tathA manasA saMvedayataH prApnotIti? tadasti; rasanAdIndriyasambandhenAbhUyamAnA rasAdaya indriyasyAnugrahopaghAtaM kurvanto duHkhAdihetavo bhvnti| te cAkuzalAdikarmAnurUpeNa viparyastacetasAM keSAJcideva tathA duHkhAdihetutvena prakhyAyante, na sarveSAm / yathA hi pretAnAM pUyAdirUpeNa slilaadi| na caivaM bhagavataH srvmsti| tathA hi-manasaiva saMvedanAnnendriyopaghAtAdisambhavaH, anAzravapaJcavyavahArAtmakatvAd bhagavato nApi sAzravakarmAdhipatyasambhavaH, aviparItAnityAdirUpeNa saMvedanAnnApi viparyastatvam / ata eva bhagavato mAnasasyApi daurmanasyAdilakSaNasya duHkhAderasambhavaH; tasya mohjtvaat| etacca sarvaM bAhyArthasambhave sati codymvtrti| vijJAnavAdanayetu dUrIkRtAvakAzametat / tathA hiparamArthato rUpaskandhAsambhavAnna santyevAzucyAdayasteSAm, mA bhUt tatparikalpyA vAsanA; bodhmaatrsmutthittvaat| ato na sAtmIkRtaparamArthadarzanAnAM dUrIbhUtAzeSAzucyAdipratibhAsAnAM darzane pratibhAsante, yathA timirAdidoSApagame'nupahatacakSuSAM darzane, na kezAdayaH / yathoktam "nanvajJAnena bhAsante tsyaashucirsaadyH| . asaMvedAstataH siddhA dvitIyazazibimbavat // " ( ) iti| - yasya tu viprasya vyApitayA sakalAzucidezasambaddhA vedadhvanayo vadanodarAtivartinaH sadaiva, sa kathamiha loke na nindyo bhavet ! // 3317-3318 // "na ca vedopavedAGga0" (tattva0 3145) ityAdAvAha yata eva na vedaadiproktaarthprtipaadkm| tAyino dRzyate vAkyaM tata eva sa srvvit||3319|| sambhAvyate smstaasttiirthyaa'saadhaarnnsthitiH| pramAdAdhItamAtmAdi vedo'lIkaM bravIti hi|| 3320 // - yadyathaivAvasthitaM vastu sadAdirUpeNa, tasya tathaiva jJAnAt srvvidbhvti| na ca yathA vede nirdiSTA AtmAdayo'rthAH, te tathaiva santi; pramANena bAdhyamAnatvAt, tatkathaM tathaiva tAnupadizaiMstattvadarzI bhvet| nacaitacchakyaM vaktum-mithyAtvenApi te naiva jJAtA iti; [G.866] yato jJAtA ev| tathA hi-vedAdivihitAH sarva eva prANivadhAdayo'kuzalAH karmapathyA durgatihetutvena nirdiSTAH, tathA--'nAstIha sattva AtmA vA dharmAstvete sahetukAH' ( ) ityAdinA''tmAdayo'pyasattvenoktAH, ityasiddhaM vedAdivihitapadArthAparijJAnaM bhagavataH // 3319-3320 // 1. tjnggitsy-gaa| 2. cedN-gaa| 3. na te-gaa| 4. tttvjnyaanen-jai0| 5-5. pramAdAdhitamAtmAdi0-0: 0vede'lIkaM-pA0, gaa0| 6. yathA-pA0, gaa0| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 tattvasaMgrahe yA yaad| "svagrantheSvanibaddho'pi" (tattva0 3146) ityAdAvAha advitIyaM zivadvAraM kudRSTInAM bhyngkrm| vineyebhyo hitAyoktaM nairAtmyaM tena tu sphuttm||3321|| anyatIthranadhigatatvAdadvitIyam; teSAM sarveSAmeva vitthaatmdRssttybhinivisstttvaat| etacca sarvaM nairaatmyvishessnnm| shivdvaarmiti| nirvaannprveshopaaybhuuttvaat| zivamiti nirvaannmucyte| kudRssttiinaamiti| kutsitA AtmAdidRSTayo yeSAM te tthoktaaH| vitathadRSTyabhiniviSTabAlajanottrAsakaramityartha:2 / yathoktam "nAstyahaM na bhaviSyAmi na me'sti na bhvissyti| . iti bAlasya santrAsaH paNDitasya bhykssyH||" ( ) iti| etena viparItAbhinivezAvasthitaistadadhimoktumapi na zakyate, kimutAdhigantumiti darzitaM bhavati // 3321 // . na cApi pRthagjanabhUmisthatena kenacit kadAcidapi parijJAtapUrvaM taditi darzayati saMsAryanucitaM jJAtaM srvaanrthnivrtkm| tadabhyAsAdiyuktAnAM guNaratnAkaraM prm||3322 // IdRk ca paramaM tattvaM jAnanti kavayo ydi| pradhAnapuruSArthajJAn sarvajJAn ko,na mnyte||3323|| saMsAribhiH pRthagjanairanucitamanabhyastamityarthaH / kathaM hitAya tatprabhavati yena tadarthaM dezitam ? ityaah-jnyaatmityaadi| jJAtaM sAkSAt kRtaM satklezajanmAdilakSaNasyAzeSAnartharAzenivartakaM bhavati / uttarakAlamapi tadabhyasyamAnaM 'dravyAdivaizeSikaguNAbhinivarttakamityeva paramaM puruSArthopayogitattvaM yadi kavayo'dhigacchanti; te'pi santu srvjnyaaH| na hyasmAbhirekapuruSAvadhikameva sarvajJatvamabhyupeyate, kiM tarhi ? ya evaM yathoditatattvavedI sa eva sarvavidiSyate, nAnyaH / na caivaM kavInAmasti, tenAtiprasaGgo na bhavati // 3322-3323 // [G.867] etena yaduktam-"sa sarvajJeSu ca bhUyassu" (tattva0 3147) ityAdi tadapi pratyuktamiti darzayannAha idaM ca vrdhmaanaadeneraatmyjnyaanmiidRshm| na samastyAtmadRSTau hi niviSTAH srvtiirthkaaH||3324|| syAdvAdAkSaNikatvAdi pratyakSAdiprabAdhitam / bavAyuktamuktaM yaiH syuH sarvajJAH kathaM nu te||3325|| vAhIkAdiprasiddhe'smin pratyakSe'rthe skhalanti ye| kathaM sambhAvyate teSAmatyakSAdhigamaH sphuttH||3326|| asarvajJatvamevaM tu vispaSTamavagamyate / 1. vinyebhyo-paa0| 2. 0jntraaskr0-jai0| 3. 0dadhigamo vaktumapi-gA0 / 4. jnyaanN-jai0| 5. rathyAdi0-pA0, gaa0| 6. vinaSTA:-pA0, gaa0| 7. 0kssnniksyaadi-paa0| 8. 0prbodhitm-paa0| 9.aspsstt0-paa0,prspsstt0-gaa| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 735 atIndriyArthadarziparIkSA mithyAjJAnAnuSaGgitvAd vipriitprkaashnaat||3327|| sthANau nara iti bhrAntaH pratipattA' yathA prH| sarvAbhizca parIkSAbhirvijJeyA hetusiddhatA // 3328 // samyak sarvapadArthAnAM tattvajJAnAcca srvvit| hetAvato na saMvedyA sndigdhvytirekitaa||3329|| yathoktaM tattvajJAnaM yadi vardhamAnakapilAdInAM sambhavet, tadA teSAmapi sarvajJatvaM bhavatu, yAvatA sarva evAmI sarvadoSaprasavahetuvitathAtmagrahagrAhagRhItAH pratyakSAdipramANabAdhitAkSaNikAdipadArthAnAmupadeSTAraH, tatkathamAkumAramatipratItipathamupagateSvapi padArtheSu praskhalatAmeSAmatIndriyArthadarzanaM sambhAvanApathamavatariSyati, yenocyate-"kapilo neti pramA" (tattva0 3148) iti! tathA hi-iyamatrApramA' sphuTataramabhidhAtuM zakyate-ye mithyAjJAnAnuSaGgiNaste sarvavido na bhavanti, yathA sthANau nara iti| samupajAtavibhramaH pumAn, mithyAjJAnAnuSaGgiNazca vardhamAnAdaya iti viruddhavyAptopalabdhiH; sarvajJaviruddhenAsarvajJatvena mithyAjJAnAnuSaGgitvasya vyAptatvAt / na cAsiddho hetuH yato viparItArthaprakAzanAt siddhameSAM mithyaajnyaanaanussnggitvm| tadapi viparItArthaprakAzanameSAM sarvAbhiH parIkSAbhiH prtipaaditm| na cApi sandigdhavipakSavyAvRttitayA'naikAntikaMtA hetoH; yata: samyagazeSapadArthaparijJAtRtvena srvjnytvmissyte| na ca yatra samyag jJAnaM tatra tadviruddhasya mithyAjJAnasya sambhavaH // 33243329 // syAdetat-yadi nAma viparItArthaprakAzanameSAm, tathApi mithyAjJAnAnuSaGgitvamato'vasAtuM (G.868] na zakyate; yato'nyathApi vyavahArAH zakyante kartum, vicitrAbhisandhitvAt puruSANAm, tena hetoH sandigdhAsiddhatA? ityetadAzaGkayAha AbhiprAyikameteSAM syAdvAdAdivaco ydi| tAttvikaM sarvavastUnAM kimebhI ruupmissyte||3330|| . yadi hyanyAbhiprAyeNa tairetatsyAdvAdAdipramANaviruddhamapyuktamityabhidhIyate? abhidhIyatAm, na hyasmAbhiH svAtantryeNa vardhamAnAdInAmasarvajJatvaM sAdhayitumiSTam, kintu bhavatA parasparaviruddhamatAvasthitena kapilAdiSu 'yadi sugataH sarvajJaH, tadA kapilo neti kA pramA' ityuktam, aMbAsmAbhiH pramANaM bhavanmatyA teSAM matabhedamaGgIkRtyAbhidhIyate, tena nAsiddhatA hetoH / tathA hi-yadyeSAmAbhiprAyikaM vaco varNyate, tadA kimeSAM pAramArthikaM vasturUpamiSTamiti vaktavyam // 3330 // evaM0 pRSTaM: san para Aha anAtmakSaNikatvAdi? yadyevaM sarvadarzinaH / sAkSAt samastavastUnAM tattvarUpasya drshnaat||3331|| 1. prtipttyaa-paa0,gaa0| 4. smbodhyaa-paa0,gaa0| 7-7. pA0,gA0 pustakayo sti| 10. paraM-pA0 . 2. 0siddhitaa-paa0,gaa| 5. 0matra pramA-pA0,gA0 / 8. vicitraatisndhitvaat-paa0| 3. ythaa-paa0,gaa0| 6. srvjnytv0-gaa0| 9: 0viruddhamityukta0-pA0 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 tattvasaMgrahe santu te'pi samastAnAmaikamatyena saMsthiteH / parasparaviruddhArthaM nItArthaM na hi te jaguH // 3332 // yadi sAtmAdIni brUyAt, tadA matabheda evoktaH syAditi nAsiddhatA bhvet| ydyevmityaadinottrmaah| na hyasmAbhiH zRGgagrAhikayA'yamasau sarvajJa ityevaM sAdhayitumiSTaH, kintu saamaanyen| yadi kapilAdInAmevaMvidhatattvaparijJAnamabhyupagamyate, na tarhi bhavatA vaktavyam-'matabhedaH kathaM tayoH' iti; sarveSAmaikamatyena sthittvaat| yastu parasparaviruddhArthopadezasteSAM sa neyArthatayA vyavatiSThate / na baikamatyena sthitAH parasparaviruddhaM nItArtham tAttvikaM rUpaM gadantIti yuktam / tasmAnmatabhedamicchatA nAbhiprAyikaM vaco vAcyam, eSAM matabhedAbhyupagame ca na vaktavyam-'ko nAmaiko nirUpyatAm' (tattva0.3147) iti;yata: sugata eva yathoktajJAnayogitayA sarvajJatvenAvadhAryate, nAnya iti nirUpitametat // 33313332 // kiJca-kapilAdInAM yathoktajJAnAbhyupagame sugatatvamevApadyata ityetad darzayannAha pratipAditarUpasya sarvavastugatasya / c| sAkSAt tattvasya vijJAnAt. sugatAH sarvadarzinaH // 3333 // [G.869] pratipAditam=prasAdhitaM pramANato rUpam svabhAvo yasyAnAtmAdilakSaNasya tattvasya tathoktam // 3333 / / teSAM caivaMvidhe jJAne sugatatvaM na bhidyte| prazastajJAnayogitvAdetAvat tasya lkssnnm||3334|| teSAmiti vrdhmaanaadiinaam| etAvaditi prshstjnyaanyogitvm| tasyeti sugttvsy| yato nairAtmyajJAnAt prazastaM samastajJeyAdyAvaraNagrahaNaM gata iti sugata ucyate ! // 3333 3334 // __ kiJca-sAmAnyenApi sarvajJasambhave sAdhyamAne bhagavatyevAtiSThate, sAmarthyAditi darzayati tatsambhavyapi sarvajJaH sAmAnyena prsaadhitH| tallakSaNAvinAbhAvAt sugato vyavatiSThate // 3335 // taditi tasmAt / lakSaNavinAbhAvaditi / sarvajJalakSaNAvinAbhAvAt / / 3335 // nanu vizeSanirdezamantareNa kathamasau labhyate? ityAha anirdiSTavizeSo'pi sarvajJaH ko'pi smbhvet| yo yathAvat jagat sarvaM vettyanAtmAdirUpataH // 3336 // yo hi sarvaM jagadanAtmAdirUpeNa yathAvadavagacchati sa sarvajJaH-ityevaM sAmAnyena kRte'pi sarvajJalakSaNe yatra tadupalabhyate sa sAmarthyAd vizeSo'vagamyata eveti vishessopaadaanmnrthkm| etacca sarvajJalakSaNaM bhagavatyevopalabhyate, nAnyatra vicitrairupAyairavikalacatuHsatyalakSaNasAbhyupAyaheyopAdeyatattvaprakAzanAditi bhAvaH / na hyaviditaM vastu tathAbhAvaistathAvat 1. maabhipraayik-gaa| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 737 tadaviparItamavikalamupadeSTuM zakyate / yathoktam-"parokSopeyataddhetostAdAkhyAnaM hi duSkaram " ( ) iti // 3336 // * syAdetad-yadi nAmAnAtmAdirUpato jagadviditamasya, tathA pi kathamasau sarvajJaH sidhyati ? ityAha.. pratyakSIkRtanairAtmye na doSo labhate sthitim| tadviruddhatayA dIpre pradIpe timiraM ythaa||3337|| klezajJeyAvaraNaprahANato hi sarvajJatvam, tatra klezA eva rAgAdayo [G.870] bhUtadarzanapratibandhAbhAvAt klezAvaraNamucyate, dRSTasyApi heyopAdeyatattvasya yat sarvAkArAparijJAnaM pratipAdanAsAmarthyaM ca tajjJeyAvaraNam / tatra klezAvaraNasya nairAtmyapratyakSIkaraNAt prahANiH / jJeyAvaraNasya tu tasyaiva nairAtmyadarzanasya saadrnirntrdiirghkaalaabhyaasaat| tathA hi-amI rAgAdayaH klezA vitathAtmadarzanamUlakA anvayavyatirekAbhyAM nizcitAH, na bAhyArthabalabhAvinaH; yataH satyapi bAhyArthe nAyonizomanaskAramantareNotpadyante / vinApi cArthenAyonizovikalpasammukhIbhAve satyutpadyante / na ca yat' sadasattAnuvidhAyi na bhavati tattatkAraNaM yuktam; atiprsnggaat| nApyete paraparikalpitAtmasamavAyinaH, tasyAtmano nirsttvaat| satyapi vA tasminnityaM raagaadiinaamutpttynpaayprsnggaat| utpattisthitikAraNasyAvikalasyAtmanaH sarvadA sannihitatvAt / parairanAdheyAtizayasya tadapekSAnupapattezceti bahudhA crcitmett|| - sadasatozcAzrayaNaniSedhAdayuktameSAM kvacit samavAyitvamityato na nityhetuprtibddhaatmsthityH| nApi bAhyArthabalabhAvinaH, kintvbhuutaatmdrshnblsmudbhaavinH| tathA hiahamityapazyato nAtmasneho jAyate, nApi mametyagRhNata AtmasukhotpAdAnukUlatvenAgRhIte vastunyAtmIyatvenamabhiSvaGgaH samudbhavati / dveSo'pi na hi kvacidasaktasyAtmAtmIyapratikUlatvenAgRhIte vastuni prAdurbhAvamAsAdayati; AtmIyAnuparodhini taduparodhapratighAtini ca tasyAsambhavAt / evaM mAnAdayo'pi vAcyAH / tasmAdanAdikAlikaM pUrvapUrvasajAtIyAbhyAsajanitamAtmadarzanamAtmIyagrahaM prasUte, tau cAtmAtmIyasneham, so'pi dveSAdikam-ityanvayavyatirekAbhyAmAtmagrahAdAtmAtmIyagrahamUlatvameSAM sphutttrmaagopaalaanggnmvsitmev| AtmadarzanaviruddhaM ca nairAtmyadarzanam, tdvipriitaakaarlmbntvaat| anayorhi yugapadekasmin santAne rajjau sarpatajjJAnayoriva sahAvasthAnamaikyaM ca viruddhm| ato nairAtmyadarzanasyAtmadarzanavirodhAt tanmUlairapi rAgAdibhiH saha virodho bhavati; dahanavizeSedeg zItakRtaromaharSAdivizeSasya / tena sarvadoSavirodhinairAtmyadarzane pratyakSIkRte sati na tadviruddho rAgAdidoSagaNo'vasthAnaM labhate timiravadAlokaparigate deza iti / ato nairAtmyadarzanAt klezAvaraNaprahANaM bhvti| prayogaH-yatra yadviruddhavastusamavadhAnam, na tatra tadaparamavasthitimAsAdayati, yathA 1. bndhbhaavaat-paa0| 2. jJeyAvaraNam- pA0; gaa0| 3. nAyaunisoyamacchakAra-pA0. gA0 / 4. samutpadyante-pA0, gaa0| / 5. st-paa0| 6. naamaadyo'pi-gaa| 7. danAdikAlInaM- gaa0| 8.cAtmIyasneham- gaa0| 9-9. rajjusapaH- pA* gA / 10. dahanavizeSeva-pA0, dhnvishessennev-gaa| Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe dIpapradIpaprabhAprasarasaMsargiNi dharaNitale timiram / asti ca doSagaNaviruddhanairAtmyadarzanasamavadhAnaM pratyakSIkRtanairAtmyadarzane puMsIti viruddhopalabdhiH / syAdetat-- - yathA nairAtmyadarzanasamAkrAnte cetasi viruddhatayA''tmadarzanasyotpattumanavakAzaH tathA [G.871] nairAtmyadarzanasyApyAtmadarzanasamAkrAnte manasi, virodhasya tulyatvAt, tatazca kasyacinnairAtmyadarzanAsyAsambhavAdasiddho hetuH / sambhavatu vA' nairAtmyadarzanam, tathApyanayovirodhe satyapi nAtyantaM bAdhyabAdhakabhAvaH sidhyati ; yathA rAgadveSayoH, sukhaduHkhayorvA; yato'tyantaprahANamiha sAdhayitumiSTam, na tu tAvatkAlAsamudAcAramAtramiti / ato'naikAntikatA * hetoH / dRzyante ca pratidinamanumAnabalAvadhAritasamastavastugatanairAtmyatattvAnAmapi satAmakhaNDitamahimAno rAgAdayaH samudayamAsAdayanta ityato'pi hetornaikAntikateti ? naitadasti; yadi nairAtmyavikalpasyotpAdo'prahINaklezasya santAne na sambhavet, tadA na sambhavennairAtmyadarzanodayAvakAzaH, yAvatA'nubhavasiddhastAvannairAtmyavikalpasammukhIbhAvaH srvessaamev| sa eva ca bhAvanayA kAminIvikalpavat prakarSagamanasambhavAdante sphuTapratibhAsatayA, pramANapratItAgrAhitayA ca pratyakSatAmApadyata iti kathaM nairAtmyadarzanodayAsambhavaH / 738 api ca-yathA'ndhakAraparigate deze kAlAntareNa prakAzodayAvakAzasambhavastathehApi kiM na sambhAvyate / na cApyevaM zakyaM vaktum saiva tAdRzI bhAvanA na kasyacit sambhavati, yA tathAbhUtapratyakSajJAnaphalA bhavediti; yato'sambhave kAraNaM vacanIyam / tathA hi- bhAvanAyAmaprayoge sarveSAmevAnarthitvaM vA kAraNaM bhavet, prekSAvataH pravRtterarthitayA vyAptatvAt ? satyapyarthitve praheyasvarUpAparijJAnAdvA na pravarttate prekSAvAn, anirjJAtasvarUpasya doSasya hAtumazakyatvAt ? satyapi tatsvarUpajJAne nityatvaM vA doSANAM pazya~statprahANAya na yatnamArabhate, nityasya prahANAsambhavAt ? asatyapi vA nityatve' nirhetukatvameSAmavagamya' nivarttate, svatantrAsyAsambhavaducchedatvAt ? satyapi vA kAraNavattve tatkAraNasvarUpAMnizcayAdapi nAdriyate bhAvanAyAm, avijJAtanidAnasya' vyAdhiriva prahAtumazakyatvAt ? bhavatu vA tatkAraNaparijJAnam, kiM tatkAraNaM nityamavagamya notsahate tatprahANAya prekSApUrvakArI, avikalakAraNasya pratibaddhumazakteH ? anityatve'pi vA tatkAraNasya doSANAM prANidharmatAmavetya na prayatate, svabhAvasya hAtumazakyatvat ? asvabhAvatve vA doSANAM kSayopAyAsambhavAn nivarttate, nahyapAyavikalasyopeyasamprAptirasti ? sattve'pi copAyasya tadaparijJAnadasambhavattadanuSThAno bhavet, aparijJAtasvarUpasyAnuSThAnAsambhavAt ? parijJAne'pi vA laGghanAdiva vyavasthitotkarSatayA janmAntarAsambhavena vA bhAvanAyA atyantaprakarSamasambhAvayannAbhiyogavAn bhavati ? bhavatu vA'tyantaprakarSagamanamasambhavAt pratipakSodayena doSANAM kSaya:, tathApi tAmrAdikAThinyavat punarapi doSodayaM [G.872] sambhAvayannAbhiyogamArabhata iti ? tatra na tAvadanarthitvaM siddham / tathA hi-ye tAvajjAtyAdiduHkhotpIDitamAnasAH 1. vA na vA pA0, gA0 / 3. 0 prahANaklezasya- pA0, gA0 / 5. apijJAta0 - pA0 / 2-2. pA0, gA0 pustakayostu 'dRzyate'pi '- ityeva paatthH| 4 - 4. nityatvanirhetu0 - pA0, gA0 / 6. doSAdayaM - pA0, gA0 / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 739 saMsArAduttrastamanasastadupazamamAtmanaH prArthayante, teSAM zrAvakAdibodhaniyatAnAM saMsArAd bhayameva nairAtmyabhAvanArthitvanimittam / ye tu gotravizeSAt prakRtyaiva parahitakaraNaikAbhirAmA: saMskArAdiduHkhatAtritayaparipIDitaM' jagadavekSya kRpAparatantratayA taduHkhaduHkhinaH svAtmani vyapekSAmapAsya sakalAneva saMsAriNa AtmatvenAbhyupagatAstatparitrANAya praNidadhate, teSAM karuNaiva bhAvanApravRttinimittam; parokSopeyataddhetostadAkhyAnasya duSkaratvAt / parahitakaraNena prekSAvataH kiM prayojanamiti cet ? na; tadeva prayojanamiSTalakSaNatvAttasya / na cAprekSAvattvaprasaGgaH; parikalpitAtmagrahanibandhanatvAdAtmahitakaraNAbhinivezasya sakalasAdhujanasammatatvAt, svaphalAnubandhitvAcca parahitakAraNasya / api ca--' --bhAvanApravRttAvarthitvAsambhavo'tra pratipAdayitumArabdhaH, tadyadi nAmAprekSAvattvaM tasya bhavet kimiyatA pravRttAvanarthitvaM tasya syAt ! tasmAdidameva vaktavyam - parahitakaraNAya naiva kazcit pravarttate prayojanAbhAvAditi / tatra coktam / api ca-yathA kecidupalabhyante'titarAmabhyastanairghRNyA akAraNameva paravyasanAbhirAmAH paraduHkhasukhinaH, tathA kecidabhyastakAruNyAH parasukhAbhirAmAH paradu:khaduHkhinaH prayojanAntaramantareNApi bhavantIti kiM na sambhAvyam / nApi doSasvarUpAparijJAnam, yato'bhiSvaGgaparighAtAtmAtmIyonnatyAdyAkareNa rAgadveSamohamAnamaderSyAmAtsaryAdayaH klezopaklezagaNA viditasvarUpA evodayante vyayante ca / nApi ca te nityAH, kAdAcitkatayA saMvedyamAnatvAt / ata eva nAhetukatvameSAm, ahetoranapekSitatvena dezakAlasvabhAvaniyamAyogAt / ato'pi nityahetutvameSAM pratikSiptam, tatkAraNasyAtmAdeH sadA sannihitatvAdanAdheyAtizayasya paraiH sahakArinirapekSatvAt / tanmAtrabhAvinAM sarvadA yugapaccotpattiprasaGgAt' / ataH sAmarthyAdanityahetava evaite / anityo'pi hetureSAM viditasvarUpa eva; AtmAtmIyaviparyAsahetukatvAd rAgAderdoSagaNasya tadanvayavyatirekAnuvidhAnAditi pUrvaM pratipAditatvAt / nApi prANidharmatvameSAm; tasyaiva dharmiNo'siddheH / na hi prANI nAma dharmI vidyate kazcit, yasyAmI rAgAdayo dharmA bhaveyuH / kevalamidampratyayatAmAtramidam, vikalpasamAropitatvAd dharmadharmivyavahArasya / atha cittasvabhAvatvena tatrotpattyA vA prANidharmatvameSAm, tathApyasiddhiranaikAntikazca / tathAhi - viSayaviSayibhAvamicchatA cittaM viSayagrahaNasvabhAvamabhyupeyam, anyathA viSayajJAnayorna viSayaviSayibhAva: / [G.873] arthagrahasvabhAvatvenAGgIkriyamANe yastasya svabhAvastenaivAtmanoM'zo'rthastena gRhyate iti vaktavyam, anyathA kathamasau gRhItaH syAt ! yadyasatA''kAreNa gRhyeta, tatazca viSayaviSayibhAvo na syAt / tathA hi-yathA jJAnaM viSayIkarotyarthaM na tathA so'rthaH, yathA so'rtho na tathA taM viSayIkarotIti nirviSayANyeva jJAnAni syuH / tatazca sarvapadArthAsiddhiprasaGgaH / tasmAd bhUtaviSayAkAragrAhitA'sya svabhAvo nija iti sthitam / bhUtazca svabhAvo viSayasya kSaNikAnAtmAdirUpa iti pratipAditametat / tena nairAtmyagrahaNasvabhAvameva cittam, nAtmagrahaNasvabhAvam / 1. 0duHkhatraya0- pA0, gA0 / 2. yugapannotpatti0 - pA0, gA0 / 3-3. 0meveti tannA0 - pA, gA0 / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 tattvasaMgrahe yat punaranyathAsvabhAvo'sya khyAti:1, tadA tAM sa sAmarthyAdAgantukapratyayabalAdevetyavatiSThate, na svabhAvatvena, yathA rajvAM srpprtyysy| ata eva klezagaNo'tyantasamuddhato'pi nairAtmyadarzanasAmarthyamasyonmUlayitumasamarthaH; aagntukprtyykRttvenaadRddhtvaat| nairAtmyajJAnaM tu svabhAvatvAt pramANasahAyatvAcca balavaditi tulye'pi virodhitve Atmadarzane pratipakSo vyvsthaapyte| na cAtmadarzanaM tasya; tdvipriittvaat| yasyApi na bAhyo'rthostIti pakSaH, tasyApi mate nairAtmyagrahaNasvabhAvameva jJAnam, nAtmadarzanAtmakam; tasyAtmano'sattvAt / tathA hi-yadi nAma tena viSayasyAbhAvAt tadagrahaNAtmakaM jJAnaM neSTam, svasaMvedanAtmakaM tu tadavazyamaGgIkarttavyam; anyathA jJAnasyApi vyavasthA na syAt / sa cAtmA vidyamAnenaivAnAtmAdvayAdirUpeNa saMvedyaH, nAnyathA puurvvddossprsnggaat| tasmAt praannidhrmtvmessaamsiddhm| nApi tatrotpadyata ityetAvatA svabhAvatve parikalpite prahANAsambhavaH; anekAntAt / tathA hi-rajvAM sarpajJAnamutpadyate, atha ca ttsmygjnyaanotpaadaannivrttte| ___. nApi kSayopAyAsambhavaH; svahetuviruddhasvabhAvapadArthAbhyAsasya kSayopAyatvena smbhvaat| tathA hi-ye sambhavatsvahetuviruddhasvabhAvAbhyAsAH, te sambhavadatyantasantAnavicchedAH, tadyathA vrIhyAdayaH, tathA cAmI rAgAdaya iti sambhavatyevaiSAM kssyopaayH| nApi tadaparijJAnam, yato hetusvarUpajJAnAdeva yat tadviparItAlambanAkAraM vastu sa tasya pratipakSa iti sphuTamavasIyata ev| nairAtmyadarzanaM ca tatra viparItAlambanAkAratvAt pratipakSa iti prdrshitmett| nApi laGghanAdivad vyavasthitotkarSatA; pUrvapUrvAbhyAsAhitasya svabhAvatvenAnapAyAduttarottaraprayatnasyApUrvavizeSAdhAnaikaniSThatvAt, sthirAzrayatvAt, pUrvasajAtIyabIjaprabhavatvAcca prajJAdeH / na tvevaM laGghanAdiriti pazcAt prtipaadyissyte| nApi janmAntarAsambhavaH; pUrvajanmaprasarasya prsaadhittvaat| nApi tAmrAdikAThinyAdivat punarutpattisambhavo doSANAm; [G.874] tadvirodhinairAtmyadarzanasyAtyantasAtmyamupagatasya sdaa'npaayaat| tAmrAdikAThinyasya hi yo virodhI vahnistasya kadAcitkasannihitatvAt kAThinyAdestadabhAva eva bhavataH punastadapAyAdutpattiryuktA, na tvevaM malAnAm / apAye'pi vA mArgasya bhasmAdibhiranaikAntAnnAvazyaM punarutpattisambhavo doSANAm; tathA hi-kASThAderagnisambandhAd bhasmasAdbhUtasya tadapAye'pi na prAktanarUpAnuvRttiH, tadvad doSANAmapItyanaikAntaH / kiJcaAgantukatayA prAgapyasamarthAnAM malAnAM pazcAtsAtmIbhUtaM tatrairAtmyaM bAdhituM kutaH zaktiH ! na hi svabhAvo yatnamantareNa nivartayituM zakyate / na ca prApyapariharttavyayorvastunorguNadoSadarzanamantareNa prekSAvatAM hAtum, upAdAtuM vA prayatno yuktaH / na ca vipakSasyAtmana: puruSasya doSeSa guNadarzanam, pratipakSe vA doSadarzanaM sambhavati; aviparyastatvAt / na hi nirdoSa vastvaviparyastadhiyo duSTatvenopAdadate. nApi duSTaM guNavattvena / na ca nairAtmyadarzanasya kadAcid duSTatA; sarvopadavarahitatvena guNavattvAt / tathA hi-ni:zeSarAgAdimalasyApagamAna bhUtArthadarzananibandhopadravaH ' malA. mhaanaay-gaa| 22. vipakSasAtmata:- pA0 na cAviparyastA0- gA0 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - atIndriyArthadarziparIkSA 741 nApi rAgAdiparyavasthAnakRtaH kAyacittaparidAhopadravo'sti / nApi janmapratibaddho vyAdhijarAdyupadrava:1; janmahetoH kleshsyaabhaavaat| nApi sAzravasukhopabhogavad vairasyopadravaH; prshmsukhrssyaikaanttyaa'nudvegkrtvaat| tannAsya hAnAya yatno yuktaH / api tu yadi bhavedaparihANAyaiva bhavet; buddheH prakRtyA gunnpksspaataat| nApi doSApAdAnAya prayatnaH, teSAM sarvopadravAspadatvena duSTatvAt / tasmAt sambhavinI nairaatmybhaavnaa| tasyAzca prakarSaparyantagamanAt sphuTapratibhAsajJAnaphalatvaM dRSTam, yathA kAminI bhAvayataH kaamaatursy| tathA hi-tasya savibhramAH pazyAmyupagRha ityevaM vAca: kAyavyApArAzcAbhiprAyAnurUpAH sAkSAtkArinibandhanAH pravartante / tasmAnnAsiddho hetuH / nApyanaikAntikaH; yato nairAtmyadarzanasya bhUtArthaviSayatvena balavattvam; Atmadarzanasya tu viparyayAd viparyaya iti bhavati vipakSapratipakSabhAvaH / rAgadveSayorapyabhUtAtmagrahasaMsparzena pravRtterna tayoviruddharUpagrahaNanimitto vipkssprtipkssbhaavH| ___ nApi viparyAsAt; aviparyAsakRtoIyorapi viprysttvaat| nApyanayorvirodhaH siddhaH; dvayorapyAtmagrahaikayonitvAt, kaarykaarnnbhaavaacc| tathA hi-satyAtmAtmIyAbhiSvaGge taduparodhini dveSo jAyate, naanythaa| na cAMbhinnakAraNayoH kAryakAraNabhUtayorbAdhyabAdhakabhAvo yuktaH, yathA vahnidhUmayorekendhanaprabhavayoH, yathA vAtmagrahasnehayoH; atiprasaGgAt / yugapadanutpattistu tadupAdAnacittasya yugapat sjaatiiycittdvyaakssepaasaamrthyaat|[G.875] nApi sukhaduHkhayoH parasparaM virodhaH, tathA hi dvividhe sukhaduHkhe-mAnase, viSayaje c| tatra ye tAvanmAnase, tayorteSAnunayasamprayogitvAd rAgadveSAbhyAmekayogakSematayA tadviparyastatvamabhinnAtmarUpagrAhityamAtmagrahaikayonitvaM kAryakAraNabhAvazceti na parasparaM virodhaH smbhvti| ye ca viSayaje, tayorapi parasparaM kAraNabhedApratiniyamAna virodhaH / tathA hi-yata eva sukhamutpadyate tata evAtisevyamAnatvAd duHkhamapIti nAnayo: kAraNabhedapratiniyamo'sti, na tvevaM nairAtmyadarzanasyetareNa / kiJca-dvayorapyanayorviSayabalabhAvitvena tulyabalatvam, na tu mArgadoSayoH; mArgasyaiva bhUtArthaviSayatvena balavattvAt, na dossaannaam| api khalu sukhaduHkhe'cirasthitike, na tu punarevaM nairaatmydrshnm| tasya sAtmatvena sadA'napAyAditi pUrvamuktam, ato na vyabhicAraH / yugapadanutpattestu kaarnnmuktm| ____yat punaruktam-anumAnabalAvadhAritanairAtmyAnAmapi samutpadyante rAgAdaya iti, tadayuktam; yasmAd bhAvanAmayaM sphuTapratibhAsatayA nirAtmakavastusAkSAtkArijJAnamavikalpakaM pramANaprasiddhArthaviSayatayA cAbhrAntaM tannairAtmyadarzanamAtmadarzanasyAtyantonmUlanapratipakSo varNitaH, na zrutacintAmayam / yasmAdanAdikAlAbhyAsAdatyantopArUDhamUlatvAnmalAnAM krameNaiva vipakSavRddhyA'vahasatAM kSayaH, na tu sakRcchravaNena / yathA zItasparzasya vahnirUpasamparkamAtrAnna kssyH| ___na cApi zrutacintAmayanairAtmyajJAnasammukhIbhAve sati rAgAdisamudayaH siddho yena vyabhicAra: syaat| tathA hi-samutpannaM rAgAdiparyavasthAnamazubhAdimanaskArabalena vinodayantyeva 1. vyAdhijAdhupa0- pA0, gaa0| .. 2. sevyamAnAd-pA0, gA0 / 3. na tayAM:-pA0, gaa0| 4. api c-gaa| 5. 0nmUlanena pratipakSo-pA0, gaa0| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 tattvasaMgrahe saugtaaH| ata evAkhaNDitamahimatvameSAmasiddham / virodho'pi nairAtmyadarzanenaiSAmata eva vyavasthApyate; tatsammukhIbhAve satyapakarSAt / tathA hi yadupadhAnAdapakarSadharmANaste tadatyantavRddhau niranvayasamucchittidharmANo bhavanti, yathA salilAdivRddhAvagnijvAlA' / nairAtmyajJAnopadhAnAccApakarSadharmANo doSA iti tadatyantavRddhau kathamavasthAM labheran ! ato nAnaikAntikatA hetoH / sapakSe bhAvAcca na viruddhatA // 3337 // evaM klezAvaraNaprahANaM prasAdhya jJeyAvaraNaprahANaM pratipAdayatrAhasAkSAtkRtivizeSAcca doSo nAsti savAsanaH / sarvajJatvamataH siddhaM sarvAvaraNamuktitaH // 3338 // [G.876] sAkSAtkRti:'=sAkSAtkaraNam / kasya ? nairAtmyasyeti prakRtatvAd gamyate / tasyAvizeSaH=bahuzo bahudhApAyaM kAlena bahunA sarvAkAreNa tatra tadvipakSe ca guNadoSANAmatyantaprakAzIbhAvaH / ata eva zrAvakAdernairAtmyadarzane'pi na sarvajJatvam / tathAvidhAntarAbhyAsavi-. zeSAbhAvena jJeyAvaraNasyAprahANAt / prayogaH:- yA sAdaranairantaryadIrghakAlavizeSaNA bhAvanA sA karatalAyamAnagrAhyAvabhAsamAnajJAnaphalA, tadyathA kAmAturasya kAminIbhAvanA / yathoktavizeSaNatrayayuktA ca sarvAkArasarvagatanairAtmyabhAvanA* kAruNikasyeti svabhAvahetuH / na cAsiddho hetuH; kAruNikasyArthitvena tathA pravRttisambhavasya pratipAditatvAt / nApyanaikAntikatvam; yataH sarvadharmagatanairAtmyAlambanasya manovijJAnasya dharmiNo yathoktavizeSaNatrayayuktabhAvanAsaMspRSTatvena hetunA sphuTapratibhAsitvaM sAdhyam / etena ca sAdhyadharmyeNa yathoktasAdhanadharmasya vyAptiH siddhA / kAraNAntarAnapekSitvAt sphuTapratibhAsitvasya / tatazca sAmarthyAt sarvajJatvenApi vyAptiH siddhA / yasmAt sarvavastugatanairAtmyAdyAlambanasya manaso dharmiNo' yat sphuTapratibhAsitvaM tadevAsya sarvajJatvam, nAnyat / tathA hi-bhAvyamAnavastusphuTapratibhAsitvena bhAvanAyAH sAmAnyena vyAptau siddhAyAM sAmarthyAt sarvajJatvenApi siddhaiva; yathoktadharmiNyanyasya sphuttprtibhaasitvsyaasmbhvaat| etena ye sattAsAdhane doSAH proktAste pratyuktAH; sarvajJasattAyA asAdhyatvAt, prasiddhe manasi dharmiNaH sphuTapratibhAsitvasya saadhytvaat| evamanena prakAreNa prasiddhAt sAkSAtkRtivizeSAt kAyavAgbuddhivaiguNyalakSaNAyA doSavAsanAyAH prahANAt siddhamAvaraNadvayaprahANam / ataH sarvAvaraNavimuktyA siddhaM sarvajJatvam // 3338 // syAdetad-yadi nAma sAmAnyena siddham, sugate tu na siddham ? ityAhaetacca sugatasyeSTamAdau nairAtmyakIrttanAt / sarvatIrthakRtAM tasmAt sthito mUrdhni tathAgataH // 3339 // etad=yathoktaM sarvajJatvaM sugatasyaiveSTam = siddham, na kapilAdeH / kasmAt ? Adau nairAtmyakIrttanAt / etaduktaM bhavati - yenedaM sarvapadArthAnAM skandhapaJcakatvAdidezanayA sarvAkAramAdau prathamato nairAtmyaM kIrttitam sa evAdau sarvadharmANAM vicitraprabhedanairAtmyakIrtanAt 1. salilAvRddhA - pAra. gaa| 4. sarvamata - pA. gaa| 2. pA. gA0 pustakayornAsti / 3. bahudhopAyai:- gA0 ! 5. pA0. gA0 pustakayornAsti / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 743 kAryaliGgAt siddhaH puruSavizeSo'smAbhiH sugata ityucyte| tasyAnayA dezanayA sAbhyupAyaheyopAdeyatattvasthirAzeSajJAnaM saaNdhyte| tena' jJAnayogAdevAsau [G.877] sarvajJaH pramANabhUtazceti taduktapratipattikAmaiH sAdhayituM yuktaH, na tu kiittsngkhyaadijnyaanaat| kintu kITasaGkhyAdAvapi tasya jJAnasambhava: saadhyte| tattvasthirAzeSajJAnaM tvaahty| tathA hi-pramANasaMvAdinairAtmyadezanayA tattvajJAnaM yasya siddham, tasyaiva nairAtmyasya pUrvAparAvyAhatadezanayA sthirajJAnam; navAGge'pi zAstrapravacane priyAnuviSayAyAmapi dezanAyAM duHkhAdilakSaNasatyadezanAyA ekavAkyatvAt / vicitraizcopAyaizcatuHsatyaprakAzanAdazeSajJAnamasyAnumIyate; zeSasya sarvAkArajJAnapratipAdanAsAmarthyalakSaNasya prhaannaat| na hyaviditasarvAkAraguNadoSastatpratipAdanAkuzalazca tathA pratipAdayati / nApi vedAd vijJAya pratipAdayatIti yuktam; tasya pauruSeyatvapratipAdanAditi bhAvaH / ato'zeSatIrthakaramUni bhagavAn jJAnAtizayayogAt sthita iti siddham // 3339 // ata eva yathoktajJAnAtizayayoginA bhagavatA sahAnyeSAM na tulyatvamastIti darzayanAha tena prmaannsNvaaditttvdrshnyoginaa| na tulyahetutA'nyeSAM viruddhArthopadezinAm // 3340 // pramANagocarA yeSAM pramAbAdhAkulaM vcH| teSAmatyakSavijJAnazaktiyogo hi duurtH||3341|| na hyeSAM jJAnatizayayogitAprasAdhaka: kazciddheturasti / tathA hi-heturbhavat vacanAkhyameva liGgaM bhaveta, taccaiSAM pramANaviruddhArthapratipAdakamiti kathaM tato jJAnAtizayayogitA'mISAM pratIyeta! |.3340-3341 // suMgatasyApi vacanaM pramANaviruddhamiti ced ? Aha sambaddhAnuguNopAyaM purussaarthaabhidhaaykm| sambaddham vAkyAMnAmekArthopasaMhAreNa parasparaM saGgatyA , na tu dazadADimAdivAkyavat praasnggtm| anuguNaH zakyAnuSThAnatayA nairAtmyabhAvanAdilakSaNa upAyo yasminnupadiSTastat tathoktam, na tu viSaprazamanAya tksskcuuddaartnaalngkaaropdeshvdshkyopaaym| puruSArtha:=abhyudayaniHzreyasalakSaNaH, tasyAbhidhAyakam, na tu kaakdntpriikssaavdpurussaarthphlm| nanu caitatsarvaM kapilAdivAkyeSvapyasti? ityAha . draSTe'pyarthe prmaannaabhyaamiissdpyprbaadhitm||3342|| [G.878] dRSTe prtykssaanumaanvissyaavissytvenaabhiprete"| pramANAbhyAm=pratyakSAnumAnAbhyAm, aprabAdhitam; yathAnirdiSTasyArthasya tthaabhaavaat| tathA hi-nIlAdisukhaduHkhAdinimittodgrahaNarAgAdibuddhilakSaNasya skandhapaJcakasya pratyakSatvenAbhimatasya nAnyathAtvaM sambhavati, apratyakSatvena caabhimtaanaamprtyksstev| yathA paraiH pratyakSAbhimatAnAM rUpazabdAdisannivezAnAM sukhAdInAM dravyakarmasAmAnyasaMyogAdInAM c| tathA-vastubalapravRttAnumAnaviSayatvenAbhipretAnAM tathA bhAva eva / tathA caturNAmAryasatyAnAmatadviSayatveneSTAnAM cAtadviSayatvameva, yathA parairvastubalAnumAna1. na-jai0, gaa0| 2. priyAnaviSa0-0, pA0 / 3. tulyyogtaa-gaa| 4. saGgatam-pA0, gaa0| 5. 0mAnaviSayatve0-pA0, gA0/ Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 tattvasaMgrahe vissytvenaabhimtaanaamaatmaadiinaam| apizabdAdadRSTe'pi na vikriyeti drshitm| tathA hiatra rAgAdirUpaM tatprabhavaM vA dharmamuddizya tatprahANAya tannidAnAtmadarzanavirodhena nairAtmyadarzanameva pratipakSo dezitaH, na tu kapilAdizAstravat tannidAnAviruddhaH snAnAgnihotrAdirupadiSTaH // 3342 // ata eva "vizuddhasuvarNavat parIkSya grAhyametadvicakSaNaiH" iti bhagavatoktam- ityetat sUcayannAha tApAcchedAnikaSAdvA kldhautmivaamlm| parIkSyamANaM yannaiva vikriyAM prtipdyte||3343|| yathA kaladhautam-suvarNam, amalam sarvadoSarahitaM parIkSyamANaM tApAdibhirna vikriyAM pratipadyate, tathA bhagavadvacoratnaM pratyakSe tApasadRzena vastubalapravRttAnumAnena, nikaSaprakhyeNAgamApekSAnumAnenApi chedadadRSTAntasUcitena na vikriyte| ataH prekSApUrvakAriNa evambhUtAdevAgamAt pravRttiyuktA, nAnyata ityabhiprAyaH // 3343 // ratnasAdharmyamasya darzayannAha samastakumatadhvAntavidhvaMsAnuguNodayam / tathAgatavacoratnamalabdhaM bhuklmssaiH||3344|| tataH sugatamevAhuH srvjnymtishaalinH| pradhAnapuruSArthajJaM taM caivaahubhissgvrm||3345|| sugatastena sarvajJaH kapilo neti tu prmaa| anantaroditA vyaktA'pyeSA mUDhaina lkssitaa||3346 // kumatameva dhvAntam andhakAram, tasya vidhvaMsa: vinAzaH, tasminnanuguNa udayo [G.879] yasya tttthoktm| bahukalmaSairiti apuNyavadbhiH / anantarodirteti yathoktavacanAkhyakAryaliGgajA // 3344-3346 // "gaNitAyekadezeSu" (tattva0 3149) ityAdAvAha-. yathoditAntaMrAdeva vishesso'pyvdhaaryte| RSabhAdikutIrthebhyaH smarabhaGgavidhAyinaH // 3347 // yathoktanAtizayayogAdbhagavato mArajito RSabha-vardhamAnadibhyo vizeSe siddhe sati na yuktaM satyavacasA bhavatA vaktum-na vizeSo'vadhAryata iti samudAyArthaH // 3347 // syAdetat-gaNitAyekadezArthe'visaMvAdAdubhayeSAmasmAbhiravizeSa ucyate? ityAha ko hi niHzeSazAstrArthatattvajJaM manyate jddH| samAnabhojanajJAnAnmAtRkAmAtravedanAt // 3348 // "yenaiva hetunA" (tattva 3150) ityAdAvAha tadyena . hetunaikasya sarvajJatvaM prsaadhyte| taddhetuvastuno'sattvAnna so'nysyoptisstthte|| 3349 // 1. iti iti-gaa| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 745 taditi tasmAt / taddhetuvastuna iti| yadi nAma zabdamAtramasti-syAdvAdAdInAmaviparItArthAnAM sarvArthavyApinAmupadeSTutvAditi, tathApi tasya vastupratibaddhasya hetuvastunaH hetvarthasyAbhAvAnnAsau heturanyasya kapilAderupatiSThate; vastveva hi vastupratibaddhatvAd vastu gamayati, na shbdmaatrm|| 3349 // "dUSaNAni" (tattva0 3151) ityAdAvAha tadUSaNAnyasaMrambhAH sarvajJajinasAdhane / zAkyA yAni vadantyevaM tAnyazaktA digambarAH // 3350 // asaMrambhA iti sNrmbhrhitaaH| kRpayaiva parAnugrahAya teSAM pravRtterna bhavatAmiva roSamAnAdibhiH / evmiti| tadupadiSTasya syAdvAdAderduSTatvapratipAdanAt // 3350 // "tatrAnavasthitaiH" (tattva0 3152) ityAdAvAha yat siddhapratibandhena prmaannenoppaaditm| tattvaM saugatasiddhAnte siddhaM nAnyamate tthaa||3351|| tena vyavasthitaisteSAM bhinnaiH saadhnduussnnaiH| pratibimbodayAgrastairnirNayaH kriytaamlm||3352|| [G.880] yaditi yasmAt / siddhapratibandheneti / vastubalapravRtterna siddhatAdAtmyatadutpattikSaNapratibandhenetyarthaH / teneti tasmAt // 3351-3352 // "yasya jJeya0" (tattva0 3156) ityAdAvAha. sarvAkArajJatAyAstu . na kazcidapi vidyte| .: sAkSAditarathA vApi virodho sheytaadibhiH||3353|| . arthAntaravidhAnenArthAntarasya niSedhaM pratipAdayitumicchatA sAkSAt pAramparyeNa vA viruddhasyaiva vidhAnAt pratipAdanIyaH, na viruddhasya; anyathA hi yasya kasyacid vidhAnena sarvasya niSedhaH syaat| na ca sarvajJatvasya jJeyatvAdibhiH saha kazcit sAkSAt pAramparyeNa vA virodho'sti| tathA hi-dvividha evaM bhAvAnAM virodho nirUpyamANo'vatiSThate-parasparaparihArasthitalakSaNo vA, yathA bhAvAbhAvayoH kramAkramayorvA; sahAnavasthAnalakSaNo vA, yathAgnizItasparzayoMH // 3353 // . tatrAdyastAvajjJeyatvAdibhiH saha sarvajJatvasya na sambhavatIti darzayati ajJeyatvAdivizleSAt jJeyatvAdi vyvsthitm| na sarvajJatvavizleSAt tatpunaH sthitlkssnnm||3354|| . yavyavacchedanAntarIyako yasya paricchedastayoreva parasparaparihArasthitilakSaNo virodha iti puurvmuktm| na ca jJeyatvAdi sarvajJatvavyacchedena sthitam, kiM tarhi ? ajJeyatvAdivyavacchedena // 3353-3354 // nApi dvitIyo virodhaH sambhavatIti darzayannAhasarvajJatvaM na cApyetat kvacit smpuurnnkaarnnm| 2. 0na:- gaa0| 1. zAsane-pA0, gA0/ Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 tattvasaMgrahe sattvAdisambhave pazcAt prAkpravRttaM nivrttte||3355|| yasya hyavikalakAraNasya bhavato yatsannidhAnAdabhAvastayoreva sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH, na caitat sarvajJatvamavikalakAraNaM prAk pravRttaM dRSTam, yena pazcAt sattvAdisambhave sati nivarttata iti syAt // 3355 // kasmAnna pravRttam ? ityAha naiHsvAbhAvye'svavittau ca na hi tajjAtu jaayte| prAkpravRtteH prasiddheyamevaM sarvajJatA bhvet||3356|| [G.881] yadi sarvajJatvaM sarvajJeyatvasadbhAve sati nivartata iti bhavatA'bhyupagamyate, tathA ca sati sattvAdisannidhAnAt pUrvamasyAmasattvajJeyatvaM ca svasaMvidApItyabhyupagataM bhavet, tatazcAsattvena nai:svabhAvye satyajJeyatvAccAsvavittau satyAM naitat sarvajJatvaM jAyate bhavatIti, tatkathaM prAkpravRttaM pazcAnnivarttata iti syAt / na hi ni:svabhAvasyotpattiH smbhvti| nApyanupalabdhasya sattAvyavasthAnibandhanamasti, jJAnanibandhanatvAdvastusattAvyavasthAyAH / tasmAt svavacanavyAghAta itybhipraayH| kiJca-yadi prAkpravRttirasyAbhyupagamyate, tadA pravRtteH prayatnamantareNaiva sarvajJatA siddhA, ato na tatpratikSepo yuktaH; anyathA svavacanavyAhatiH syAditi drshynnaah-praakprvRtterityaadi| prAkpravRtteH, sarvajJatvasyAbhyupagame satIti zeSaH // 3356 // . athApi syAt-mA bhUd viruddhaM jJeyatvAdi, tathApi sarvajJAsattvaM gamayati? ityAha nAviruddhavidhAne ca yuktmnynivrttnm| anyathA rUpasadbhAvAd rasAbhAvo'pi gmyte||3357|| yastu manyate-yadyapi jJeyatvAdayo na viruddhyante sarvajJatvena, vaktRtvaM tu virudhyata eva; pAramparyeNaitatkAraNena vikalpena sarvajJatvasya shaanvsthaanaat| tathA hi-'nAvitaLa nAvicArya vAcaM bhASate' iti nyAyAdvacanasya vikalpo hetuH, vikalpAnAM ca sarveSAmabhilApasaMsRSTatayA na vastusvarUpagrahaNamasti; tasya nirviklpjnyaangocrtvaat| ato vikalpAvasthAyAM vastusvarUpaparijJAnAbhAvAnna sarvajJatvamastIti siddhAsya vaktRtvasya vipakSAt sarvajJatvalakSaNAt kAraNAnupalabdhyA vyatirekanizcitiriti nAnaikAntikatA hetoH / ayaM ca vaktRtvAkhyo hetuH 'yasya jJeyaprameyatvavastusattvAdilakSaNAH' (tattva0 3156) ityatrAdizabdenAbhipta eveti| tadetat tadatrAdipadAkSipta ityAdinA''zaGkaya, atrApi ye pravaktRtvamityAdina pariharati tadatrAdipadAkSipte vaktRtve yo'bhimnyte| nizcayaM vyatirekasya prsprvirodhtH||3358|| vikalpe sati vaktRtvaM srvjnyshcaaviklptH| na hyAviSTAbhilApena vastu jJAnena gamyate // 3359 // atrApi ye pravaktRtvaM vitrkaanuvidhaantH| sarvajJasyAbhimanyante na tairvacanasambhave // 3360 // 1. nai:svbhaavyo'0-gaa| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 747 atIndriyArthadarziparIkSA sarvajJaM iSyate nApi viklpjnyaanvRttitH| tasmin kSaNe vikalpe tu vaktRtvaM na prsidhyti||3361|| [G.882] kecid bhagavato vaktRtvaM vikalpasammukhIbhAvAdeveti pratipannAH,anye tu pUrvAvegavazAdevAvikalpayato'pi vacanapravRttirbhagavata iti varNayanti / tatra prathame darzane yadi vikalpAvasthAyAmasarvajJatvaM sAdhyate, tadA siddhasAdhyatA; iSyata eva taistasyAmavasthAyAM bhgvto'srvdrshitvm| athAvikalpAvasthAyAmasarvajJatvaM sAdhayitumiSTam ? tadA hetorsiddhtaa| na hi tasyAmavasthAyAM vacanapravRttirasti; samutthApakasya vikalpasya tadAnImabhAvAt // 33583361 // nanu yadi vikalpAvasthAyAmasarvajJatvamiSyate, tadA tadvacanasyAsarvajJabhASitatvAdaprAmANyameva prApnoti? ityAzaGkayAha asarvajJapraNItatvaM na caivaM tasya yujyte| sarvajJatAsamAkSepAdataH . saMvAdanaM bhvet||3362|| yadyapi tasyAmavasthAyAmasarvajJaH, tathApyasarvajJapraNItatvamasya na bhavati, kutaH? sarvajJatayA samAkSiptatvAt tsy| ata evaM sarvajJajJAnabalotpannavikalpasamutthApitatvAt tasya pAramparyeNa vastuni pratibandhAdanumAnavikalpavat prAmANyamapi bhvti| atraiva dRSTAntamAha anubhUya yathA kazcidauSNyaM pazcAt prbhaasste| tasmAd vstvvisNvaadstdrthaanubhvodbhvaat||3363|| tasmAditi uSNAnubhavalabhAvino vcnaat| tdrthaanubhvodbhvaaditi| tasyoSNArthasyAnubhavAt pAramparyeNa vikalpasyodbhavAdiyaH / / 3363 // . syAdetat-. : tena sarvajJatAkAle hetorsyaaprsiddhtaa| . vyAhAravRttikAle tu bhaved siddhprsaadhnm||3364|| yadi sarvajJasya vikalpapratyayo'sti, tadA bhrAntaH prApnoti; vikalpasya prakRtyA svapratibhAsenArthe'rthAdhyavasAyena pravRtterdhAntatvAditi? naitadasti; yadyAropitasya tAttvikasya ca rUpasya vibhAgaM na jAnIyAt, tadA bhrAnto bhavet, yAvatA vikalpaviSayamAropitAkAraM nizcinvan bAhyaM ca vastu nirvikalpakajJAnagocaraM pRthageva tAttvikaM tAttvikAtmanA pazyan / kathaM viparyastoM nAma! yadyaviparyastaH, kathamAropayati vikalpAvasthAyAmiti cet ? na; shbdprvRttyu-paayjnytvaat| yato nAnyamAropakavikalpavyatirekeNa [G.883] zabdasya samutthApakaM pazyati, nApi zabdArthamAropitAdanyamupalabhate, ataH zabdapravRttyupAyajJo jagadanukampayA yathAvadadhigataM tattvamapratipAdya parasmai bhASitu samarthaH sa~statpratipAdayiSayA zabdapravRttyupAyamAropakaM vikalpamAropyaM ca shbdaabhidheymaarcyti| etacca pazcAdAzaGkA codyaM prihrissyti| asmAbhistvatra prstaavaagttvaaditybhihitm| ata eva vaktRtvAdrAgitvAnu1. puurvaavessvshaal-paa0| . . 2. bhAvayitu0-pA0, gA0 / 3. 0 bhaasenaarthe'naa0-gaa| . 4. nAsituM-pA0, gaa0| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 tattvasaMgrahe mAnamapyayuktam; anyathApi vcnprvRttismbhvaat| na hi rAgAdInAmeva kAryaM vacanaspandAdayaH; vktukaamtaasaamaanyhetutvaat| sA ca vaktukAmatA vItarAgasya karuNayApi sambhavatIti vybhicaarH| saiva karuNA rAga iti cet ? nara; na nAmakaraNe kinycidnissttmaapdyte| kintu nityasukhAtmIyadarzanAkSiptaM sAzravavastuviSayaM cetaso'bhiSvaGgaM raagmaahuH| tatpUrvakazcAtmAtmIyoparodhini pratihati: dveSaH / AtmAtmIyagrahazca mohaH, na caiva kRpA; tasyA asatyapyAtmagrahe duHkhavizeSadarzanamAtreNAbhyAsabalenaivotpAdAt / tathA hi vItarAgANAM dharmAdyAlambanA maitryAdayaH zAstre varNitAH // 3363-3364 // syAdetad-yadi sarvaviSayajJAnAsammukhIbhAvamAtraM sAdhyate, tathApi siddhasAdhyatA bhaved, yAvatA samastavastutattvavistarajJAnAzaktatA zsAdhayitumiSTA, ato na siddhasAdhyatA; nApi hetorasiddhatA, vyAhArasAmarthyamAtrasya hetutvena vivakSitvAt? ityata Aha samastavastuvijJAnazaktyapAkaraNe'pi te| sandigdhavyatirekitvaM tadavasthaM prsjyte||3365|| vyAhAravRttisAmarthya hetutvenApi smmte| .. sandigdhavyatirekitvadoSa evaanuvrttte||3366|| ubhayatrApi pakSe sAdhyaviparyaye hetorbaadhkprmaannaabhaavaat| sandigdhavyatirekitvenAnaikAntikatA hetoH // 3365-3366 // atha yeSAmavikalpato'pi bhagavato vacanapravRttiriti pakSaH, tatrAha "cakrabhramaNayogena nirvikalpe'pi taayini| sambhArAvegasAmarthyAd dezanA smprvrttte"||3367|| iti ye sudhiyaH prAhustAn pratyapi na sidhyti| [G.884] yathA hi cakrasyoparate'pi daNDapreraNavyApAre pUrvavegavazAd bhramaNam, evaM bhagavati pratyastamitakalpanAjAle'pi sthite pravarttata eva pUrvapuNyajJAnasambhArAvegavazAd dezaneti sudhiyaH saugatAH kecana vijJAnavAdinaH pratipannAH, tAn prati sphuTataramasiddhatAdoSo hetoravasIyata ev| ___ syAdetad-asmin darzane sarveSAmeva svapratibhAsAnubhavamAtratvAt paramArthato na kasyacid vaktRtvamasti, kintvadhyavasAyavazAdavadatyapi parasmistathA pratibhAsivijJAnotpattAvadhipatipratyayabhAvena sthite vaktRtvAbhibhAno loke, tadevAdhyavasAyikaM lokapratItaM vaktRtvaM hetutvenAbhipretam / na hi siddhAntaprasiddho heturdharmI vA kriyate, kiM tarhi ? lokapratIta evetyato nAsiddhatA hetoH? ityAzaGkayAha vaktRtvaM yattu lokena mtmaadhyvsaayikm||3368|| tatra tAdRzi hetoH syAt sndigdhvytirekitaa| . atrApi pUrvavat sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikatA hetoH| 1-1. bhaav-paa0| 3. 0mviklpyto0-gaa| 2-2. nAmakaruNe-pA0: na nAmakaruNayA-gA0 / 4.saMrambhAvedhala-jai0/ Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 749 naniktyAdinA paro yadasiddhatvamatra vijJAnavAdanaye proktaM tadvighaTayati- . nanu cAsiddhatA kena mate'trAnupapattike ? // 3369 // evaM manyate-ya eva tUbhayanizcitavAcI, sa e sAdhanaM dUSaNaM vA, nAnyataraprasiddhaH sandigdhavAcI; punaH sAdhanApekSaNAditi nyaayaat| apramANopapanne'smin vijJAnavAdamate kathamasiddhatodbhAvyate, na hi svecchAmAtreNa siddhatvAsiddhatvaparikalpanAyAM dUSaNaM bhavati, kiM tarhi ? pramANabalopapAditAyAM siddhAvasiddhau vA, na ca pramANabalAd vijJAnanayaH siddhaH; vistareNa nirastatvAt // 3369 // ucyata ityAdinA pratividhatte ucyate yadi vaktRtvaM svatantraM sAdhanaM mtm| tadAnImAzrayAsiddhaH sandigdhAsiddhatA'sti vaa||3370|| [G.885) atra vikalpadvayamU-kadAcid vaktRtvaM svAtantryeNa sAdhanaM vAbhipretaM bhavet, prasaGgasAdhanaM vA / tatrAdye pakSe vizeSeNAzrayo na siddha ityAzrayAsiddhatA hetoH / atha sAmAnyenAzrayo vivakSitaH? tathApi yAvat prativAdinaM prati pramANena vaktRtvaM sAdhyate tAvat sandigdhAsiddhatA; ya eva tUbhayanizcitavAcI sa eva sAdhanamiti nyAyAt / / 3370 // asya cArthasya sandehAt sandigdhAsiddhatA sthiraa| prasaGgasAdhanaM tasmAt tvayA vktvymiidRshm||3371|| asyeti vaktRtvasya / tasmAnmA bhUdayaM doSa iti prasaGgasAdhanamaGgIkarttavyaM tvyaa|| tatra cAgamamAtreNa siddho dharmaH prkaashyte| .. na tu tadbhAvasiddhyarthaM jJApakaM vidyate prm||3372|| tatrApi prasaGgasAdhane ya evavicAraramaNIyatayA''gamamAtrAt parasya prasiddho dharmaH sa eva sAdhanatvena prakAzanIyaH parasparavirodhodbhAvanAya, na tvasau pramANena sAdhanIyaH; nisspryojntvaat| na ca vaktRtvaM parasyAgamamAtreNa prasiddham-ityubhayathA'prasiddhatA hetoH // 3372 / / evamityAdinopasaMharan parokteSvarthaviparyayamAdarzayati. . . evaM yasya prmeytvvstusttaadilkssnnaaH| nihantuM hetavo'zaktAH ko na taM klpyissyti||3373|| . vedavAdimukhasthaivaM yuktilaukikvaidikii| na kAcidapi shaakyogrsrpjnyaanvissaaphaa||3374|| dRgviSairiha dRSTo'pi svalpazaktirdvijo jddH| ucchavAsamapi no kartuM zaknoti kimu baadhitum||3375|| vedavAdimukhasthA tu yuktiH sAdhvyapi durbhgaa| kaNThikA caraNastheva jghnyaashrysNsthiteH||3376|| ko na taM klpyissytiiti| sambhavitveneti zeSaH / yato bAdhakAnupalambhAdeva tasya sambhAvanA sidhyatIti bhAvaH / AstAM tAvadetat-yadasAdhvI yuktirvedavAdimukhasthA naiva zobhata iti, naivAtra citram; kintu sAdhvyapyAzrayadoSeNa bhavatocyamAnA na bhrAjate // 3373-3376 / / 1. naanytraaprsiddhH-gaa| 2. siddhtaath-paa0,gaa| 3. vaasitum-jai0| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 tattvasaMgrahe katham? ityAha pAvakAvyabhicAritvaM dhUmasyApi na shkyte| vaktuM tena yato dhUmastanmate'nyatra vrttte||3377|| ekavastusvarUpatvAdudanvatyapi vrttte| [G.886] dhUmasya dahanapratibaddhajanmatayA' tadavyabhicAritvamAgopAlamatipratItameva, tasyApi tvayA sarvasya jagato vastutvAdinA pAramArthikamaikyaM varNayatA dahanAvyabhicAratvaM na zakyaM pratipAdayitum; vasturUpatvenodake'sya bhavanmatena dhUmasya paramArthato vRtteH| syAdetat-tatrApyudanvani dhUmabadvasturUpatvenAnalasyApi sadbhAvAt avyabhicAritaiva? ityAha tatrApyanalasadbhAve vyatirekaH kimaashryH||3378 // tatrApyudanvati tAdAtmyena yadyanalasvabhAvo'GgIkriyate, tadA'nale sAdhye jalAdirna vipakSa: syAt, tatazca vipakSAbhAvAd dhUmAderliGgasya kimAzrayo vipakSAd vyatireko bhavet ? // 3378 // tadrUpakAryavijJaptiH kiM vA tatrApi no bhvet| vilakSaNAtmabhAve vA.vastubhedo'stu tAttvikaH / / 3379 // yadi jaladhau paramArthato dahano'vasthita iti matam, kimiti tadrUpopalabdhirdAhapAkAdilakSaNakAryanirbhAsA ca vijJaptirna jAyate ! vailakSyaNyamapISTamiti ced ? aah-vilkssnnaatmetyaadi| etacca vistareNa syAdvadaparIkSAyAM vicAritamityAstAM tAvadetat // 3379 // [G.887].yaduktam-"ekenaiva pramANena" (tattva0 3157) ityAdi, tatrAha samastavastusambaddhatattvAbhyAsabalodgatam / sArvajJaM mAnasaM jJAnaM mAnamekaM prklpyte||3380|| na tu netrAdivijJAnaM tataH kimidmucyte| nUnaM sa cakSuSA sarvAn rasAdIn prtipdyte|| 3381 // siddhaM ca mAnasaM jJAnaM ruupaadynubhvaatmkm| avivAdaH parasyApi vastunyetAvati sphuttH|| 3382 // varNyate hi smRtistena ruupshbdaadigocraa| spapne ca mAnasaM jJAnaM srvaarthaanubhvaatmkm|| 3383 // tatazcAniyatArthena mAnasena prklpite| sarvajJe cakSuSA kasmAd rasAdIn prtipdyte||3384|| cAkSuSeNaiva tatklRptAvayaM doSo bhvedpi| mAnasena tu cittena vettyeva sarva rsaadikm||3385|| yatrApyatizayo dRSTaH svsvaarthaantilngghnaat| 2. 0janma tathA--pA0, gaa0| 2. vastusvarUpa0-pA0, gaa0| 3-3. pATho'yaM pA0, gA0 pustakayo sti| 4-4. srvaatrsaan-gaa| 5. samAsena-pA0, gaa0| 6. ca-pA0, gaa0| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 751 dUrasUkSmAdidRSTau syAnna rUpe shrotrvRttitH||3386|| ityAdikamaMto'niSTaM parairuktaM na no ytH| svArthAvilaGghanenaiva mAnase'tizayo mtH||3387|| yajAtIyaiH pramANaizca yjjaatiiyaarthdrshnm| dRSTaM samprati lokasya tathA kAlAntare'pi naH // 3388 // [G.887] yadi cakSurAdIndriyadhiyAM sarvArthaparijJAnamabhyugataM bhavet,tadA bhaved yathoktadoSaprasaGgaH, yAvatA samastavastugatAnityatvAdilakSaNAzeSatattvAbhyAsakarSaparyantaM yena manovijJAnena sattvArthagocareNa sphuTapratibhAsAvisaMvAditvAbhyAM pratyakSatAmupagatena yugapadazeSavastugrahaNAt sarvavidiSTaH, na tu ckssuraadidhiyaa| na ca manojJAnaM sarvArthagocaratayA na prasiddhamiti yuktaM vaktum; yato bhavatA'pi rUpazabdAdiviSayaM smArtaM jJAnamupavarNitam, tacca manojJAnameva / svapne ca rUpAdipratibhAsamatipratItameveti nAsyApahnavaH zakyakriyaH / tena svArthAvilaGghanenaivAtizayasyeSTatvAnnAsmAkaM kiJcidaniSTamApAditaM bhavatA / / 3380-3388 // yasyApi jJAnavAdino'kSadhiyA sarvavidiSTaH, tasyApi doSa:3; dauSThalyavAsanAyA: prahANe sati sarvArthavRttitvena sarvadhiyAM vibhutvalAbhasyeSTatvAt / dauSThalyavAsanaiva hi dhiyAM niyamakAraNam, tatprahANe sati kuto niyatArthaviSayatvamAsAM sambhavet ?-iti manyamAna Aha vizuddhaM vA bhavejjJAnaM sarvaM / srvaarthgocrm| hetoH sambhAvyate kazcit phale'pyatizayaH kvcit||3389|| na hi sUkSmaphalA dRSTA Amalakyo mraaviti| .. sarvAstattvena tadrUpA anyatrApi bhavanti taaH||3390|| 'zrRNvanti cakSuSA sarpAH' ityeSApi shrutisttH| sambhAvyArthA vicitrA hi sattvAnAM krmshktyH||3391|| kAraNabhedena hi bhAvAnAM svabhAvabhedapratiniyamAnna zakyate kvacidekadA dRSTasya vastunaH sarvatra sarvadA tathA bhAvo nizcetum, na hi sUkSmaphalA Amalakyo maruSu samupalabdhA ityetAvatA sarvatra deze satyapi kAraNabhedasambhave tathAtvenAvadhArayituM darzanamAtreNa prekSAvanto yuktAH / tena cakSuSApi yogAbhyAsavizeSabalazalAkonmIlitena kazcidapi sarvArthAn pazyatItyaviruddham // 3389-3391 // (G.888] "yajjAtIyaiH'' (tattva0 3158) ityAdAvAha- . yasyAdhvatritayasthaM hi sarvaM vstvvbhaaste| tathA niyatasAmarthya vaktumitthaM sa zobhate // 3392 // .. tathA niyatasAmathryamiti / teneSTarUpeNa niyatasAmarthyaM sarvaM vastvavabhAsata iti sambandhaH // 3392 // kIdRzaM tadvaktuM zobhate? ityAha1. 0dRSTaM-jai0 pustake paatthaa0| 2-2. 0 paryantajena-pA0, gA0 / 3.-3. doSAdauSkulya0- pA0, doSadauSkulya0- gA0 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 tattvasaMgrahe yajAtIyaiH pramANaistu yjaatiiyaarthdrshnm| bhavedidAnI lokasya tathA kaalaantre'pybhuut||3393|| idAnImapi lokasya zaktirjJAtuM na shkyte| bhavatA jantumAtreNa srvshktyvinishcyaat||3394|| niHzeSasattvazaktInAM jJAne sarvajJatA bata ! syAdetat-na vayaM pratyakSato jJAtvaivaM brUmaH-'tathA kAlAntare'pyabhUt' (tattva 3158) iti, kiM tarhi ? anumAnAt; yatpramANaM yajjAtIyArthagrAhi dRSTam, tatkAlAntare'pi tathaivAbhUt, pramANatvAditi ? tatrAha na cAnumAnataH siddhirnythaabhaavshngkyaa||3395|| AmalakyAdivaddhetuvizeSeNa kAryasya vizeSadarzanAt / anyathApi vijAtIyArthagrahaNadvAreNa sambhAvyamAnatvAdanaikAntikatA hetoH|| 3395 // "ye'pi sAtizayA dRSTAH" (tattva0 3159) ityAdAvAha atIndriyArthavijJAnayogenApyupalabhyate / prajJAdiguNayogitvaM puMsAM vidyAdizaktitaH // 3396 // asti hIkSaNikAdyAkhyA vidyAyAM suvibhaavitaa| . paracittaparijJAnaM karotIhaiva janmani // 3397 // zrutAnumitadRSTaM ca yanna vastvatra jnmni| bhUtaM bhavad bhaviSyacca tad vidanti vadanti c||3398 // sasaMvAdamabhivyaktamAviSTAH puruSA ih| vicitramantranAgendrarakSoyakSAdizaktita: // 3399 // mA vA bhUd dRSTamityAdi tathApyatra na baadhkm| kiJcit pramANamastIti tadabhAvo na sidhyti||3400 // [G.889] na tvatIndriyArthadarzanAdityasiddhametat, tathA hi-IkSaNikAdividyAbale. DAkinyAdInAM paracittajJAnaM bhUtabhavadbhaviSyadvastuparijJAnaM copalabhyata eva |aadishbden gAndhAH rIprabhRtInAM grhnnm| vicitrabhUtagrahAdyAvezabalAccAtIndriyArthaparijJAnadarzanAdanyatrApyapratikSepaH mA bhUdvA vyabhicAraviSayadarzanam, tathApyadarzanamAtreNa sarvavidoM nAbhAvo nizcetuM yuktaH tadabhAvaH atIndriyArthadRgabhAvo na sidhyati // 3396-3400 / / "prAjJo'pi hi" (tattva0 3160) ityAdAha uktena ca prakAreNa vedakAre prsaadhite| avazyAbhyupagantavyastvayA'tIndriyadRg nrH||3401|| ataH prAjJo naraH sUkSmAnarthAn draSTaM kSamo bhvet| sajAtIrapyatikrAman parAnabhibhaven nraan||3402|| 5 1. vizeSaNakAryasya- pAla, gA0 / 2. mahAccAveza0-pA0/ 3. pyatimAtreNa.--- pA0, pyapratilAbhamAtreNa-gA0 / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA ukteti / zrutiparIkSAyAm // 3401-3402 // atraivopapattimAha zakti: praviziSyata iti sambhAvyam // 3403 // nAha yathA svaviSaye zaktiH zrotrAdeH praviziSyate / gatiyogavizeSAdyairmanaso'pi tathA bhavet // 3403 // yathA gativizeSeNa ca zrotrAdeH svArthazakiitarviziSyate, tathA manaso'pi hetuvizeSeNa tatra gativizeSakRtaM zrotrAdervizeSaM darzayati tathA hi vIkSyate rUpaM gRdhairdUratarasthitam / tiraskRtaM nidhAnAdi tathA siddhAJjanAdikaiH // 3404 // yogavizeSakRtamapyAha - tiraskRtamityAdi / siddhAjJjanAdikairiti / vIkSyata iti sambandhaH / hetau karaNe vA tRtIyeyam // 3404 // evaM gativizeSasya jJAnazaktivizeSaM prati hetubhAvaM prasAdhya dAntike'rthe yojaya evaM gativizeSeNa devAderdarzanaM bhavet / sUkSmavyavahitAdInAM svoppttyaanuruupytH'|| 3405 // svopapattyAnurUpyata iti| adhastAdeSAM jJAnadarzanaM pravarttate nordhvamityevaM [G.890)] yathAsvamupapattyA AnurUpyeNa jJAnaM bhavaccAturmahArAjakAyikAdInAM devAnAM kena vAryate ! // 3405 // yogakRtamapi vizeSaM yojayati 753 yogAbhyAsavizeSAcca yoginAM mAnasaM tathA / * jJAnaM prakRSTarUpaM syAdityatrAsti na bAdhakam // 3406 // yadi tu punaryathoktagatiyogAdikAraNAsambhavamupadarthyAtizayaniSedhaH kriyate, tadA siddhasAdhyateti darzayannAha gatiyogAdivaikalye jJAne tvatizayo yadi / kSipyate'yuktametaddhi hetvabhAvAt phalaM na hi // 3407 // yathA zAstrAntarajJAnaM tanmAtreNa na labhyate / uttarottarataddhetuvaikalye 'tizayastathA / / 3408 // devaanaam| yaccoktam--'' zrotragamyeSu " ( tattva0 3161 ) ityAdi, tadapyanenaiva pratyuktam; adarzanamAtreNa tathAvidhasyAtizayasya pratiSeddhumazakyatvAdityabhiprAyaH || 3407 3408 // yaccoktam-" evaM zAstravicAreSu" (tattva0 3163 ) ityAdi tatrAhana caikadezavijJAnAt sarvajJAnAstitocyate / 2. mopapattya -- jai0 pustake paatthaa| 1. atiparIkSAyAm- pA0 / 3. bhavaccAnumahA0 pA0. bhavajjAtumahA- gA0 / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 tattvasaMgrahe yena vedAdivijJAnAt svargAdyadhyakSatA bhvet||3409|| kintu prajJAkRpAdInAmabhyAsAd vRddhidrshnaat| anyo'pyatizayastasmAd vardhamAnAt prtiiyte||3410|| manoguNatayApyeSAM kASThAparyantasambhavaH / naidhRNyavan mhaabhyaasaannisstthaa'shessaarthbodhnaat||3411|| dharmAvabodharUpA' hi prajJA lakSaNataH sthitaa| ekasyApyaparijJAne sA'samAptava vrttte||3412|| na hyasmAbhirekadezaparijJAnamAtrAdazeSapadArthaparijJAnamabhyupagamyate, yenAbhyadhAyi bhavatA-'na' zAstrantarajJAnaM tAvanmAtreNa labhyate' iti; kintvabhyAsavazAt prajJAprakarSopalambhAdanyo'pyatIndriyArthaparijJAnakRto vizeSastasmAdabhyAsAd vardhamAnAt prakarSavizeSaM prAptAd bhavatIti smbhaavyte| etacca pUrvaM prasAdhitaM punarapi bhUyaH prmaannyti| prayoga:-ye ye manoguNAste'bhyAsAtizaye sati sambhavatprakarSaparyantavRttayaH, yathA [G.891| shrotriyjodinggnaidhunnym| manoguNazca prajJeti svabhAvahetuH / na cAnaikAntikatA hetoH, prajJAyAH padArthasvabhAvabodhalakSaNAyAH prakarSaparyantagamanaM nAzeSArthaparijJAnamantareNa smbhvti| nApyaprasiddhavizeSaNatayA hetorasiddhatA, pUrvamabhyAsavizeSasambhavasya vistareNa prsaadhittvaat| kASThAzabdaH prakarSaparyAyaH // 34093412 // ye vA samAnajAtIyapUrvabIjapravRttayaH / te'tyantavRddhidharmANaH saMskArotkarSabhedataH // 3413 // vrIhyAdivat sambhavino dayAmatyAdayo'pi c|| yathAbhihitadharmANaH pravRddhau sarvadarzitA // 3414 // atha vA-ye tulyajAtIyapUrvabIjaprasUtayaH, te saMskAravizeSe satyatyantavRddhidharmANa: sambhavinaH, yathA vriihyaadyH| yathoktadharmANazca dayAprajJAdaya iti svbhaavhetuH| atrApi pUrvavadasiddhAnaikAntikatA na bhavati / matiH prajJA / yathA'bhihitadharmANa iti / samAnajAtIyapUrvabIjapravRttaya ityarthaH // 3413-3414 // ye cApacayadharmANaH pratipakSasya snnidhau| atyantApacayasteSAM kldhautmlaadivt||3415|| sambhAvyate tathA cAmI kleshjnyeyaanRtaadyH| yathopadiSTadharmANastatprahANe'malA dhiyH|| 3416 // yathoktadharmaNAmeSAM sambhAvyo yadi vA mlH| atyantonmUlane dakSaH pratipakSastathaiva hi||3417 / / . atha vA-ye pratipakSasannidhAvapacayadharmANo dRSTAH, te pratipakSAtyantavRddhau satyAM sambhavadatyantApacayadharmANaH,yathA kanakamalAdi / nairAtmyAdilakSaNapratipakSasaMmukhIbhAve cApaca1. arthaavbodhl-gaa| 2. na tu -gaa| 3. tIndriyapari0-pA0, gA0 / 4. 0lakSaNasaMmukhI0-pA0, gaa0| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 755 yadharmANo rAgAdaya iti svabhAvaheturiti / na cAsiddhatA hetoH; nairAtmyajJAnena saha klezAdevirodhasya prsaadhittvaat| nApyanaikAntikatA; pratipakSAtyantavRddhau satyAM vipakSasyAvasthAnasambhanavAt / anyathA yo'tyantamunmUlayitumasamarthaH sa kathamalpamapyapacayaM kuryAt ! na hi sphuTatarasphuratsphuliGgamAlojjvalajvalanakalApAntargatamapi vajramapacayamanubhavati kadAcit / na cApi vipakSasyAtyantavRddhyasambhavAdanaikAntikatA; pUrvaM vistareNAtyantavRddhisambhavasya prasAdhitatvAt / atha vA-ye pratipakSasannidhAvapacayadharmANaH, te [G.892] sambhavadatyantonmUlanadakSapratipakSAH, tadyathA knkmlaadi| yathoktadharmANazca klezajJeyAvaraNAdaya iti svabhAvahetuH / atrApi pUrvavadasiddhAnaikAntikate prihaarye| Adizabdena karmAvaraNAdiparigrahaH // 3415 3417 // atha vA-ye tattvadarzananibandhakAriNaste sambhavadatyantApacayAH, yathA bAhyaM zArvaraM tamaH / tattvadarzananibandhakAriNazca klezajJeyAvaraNAdaya iti svabhAvahetuH / na cAsyAnaikAntikateti darzayannAha tattvadRSTinibandhatvAdatyantApacayaH kvcit| bAhyasyevAsya tamasa AntarasyApi gmyte||3418|| tasya cApacaye jAte jJAnamavyAhataM mht| svAtantryeNa pravarteta sarvatra jnyeymnnddle||3419|| tasya-Antarasya tamasaH // 3418-3419 // ye vA sthirAzraye vRttAH kathaJcidapi caahitaaH| tadbhAvAyApunaryanavyapekSA baadhke'sti||3420|| saMskArotkarSabhedena kASThAparyantavRttayaH / te sambhavanti vispaSTaM shaatkumbhvishuddhivt||3421|| yathA'bhihitadharmANa ime mtidyaadyH| teSAM paryantavRttau ca sarvavittvaM prbhaasvrm|| 3422 // atha vA-ye sthirAzrayavartinaH sakRcca yathAkathaJcidAhitavizeSAH santo'sati virodhipratyaye tadbhAvAyApunaryatnApekSiNaH, te saMskArotkarSabhedena sambhavatprakarSaparyantavRttayaH, tadyathA kanakavizuddhyAdayaH / yathoktadharmANazca prajJAkRpAdaya iti svabhAvahetuH // 3422 // laGghanodakatApAbhyAM na ceha vybhicaaritaa| na hi tallaGghanAdeva laGghanaM balayatnayoH // 3423 // laGghanodakatApAbhyAM na ceha vybhicaaritet| savizeSaNatvAdityabhiprAyaH / na hi laGghanodakatApau sakRdAhitau punarAdhAnAya yatnAdinirapekSau vrtete| nApi sthiraashryau| yadi vA'trApi samAnajAtIyabIjavRttitve satIti vizeSaNApeMkSaNAdavyabhicAro laGghaneneti manyamAna Aha- na hi tallaGghanAdeveti / tallaGghanaM na hi laGghanAdeva jAyate / kasmin sati nAma jAyate? 1.balavattayo:-jai0 pustake pAThA0 / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 tattvasaMgrahe ityAha- laGghanaM balayalayoriti / bale yatne ca sati laGghanaM bhavati,na tu laGghane sati / tayozca balayatnayoH sthitazaktitayA laGghanasyApi [G.893] sthitAtmateti bhaavH| . syAdetatad-yadi balayatnAbhyAmeva laGghanaM bhavati na laGghanAt, evaM satyabhyAse yAdRzaM laGghanaM puruSasya bhavati tAdRgabhyAsAt prAgapi prApnotIti ? naiSa doSaH; prAktanasya zreSmAdinA dehasya viguNatvAt pazcAdvanna lngghnmupjaayte| pazcAttu zanaiH prayatnena dehavaiguNye'panIte sati yathAbalamevAvatiSThate lngghnm| avazyaM caitadevaM vijJeyam; anyathA yadi laGghanAdeva laGghanaM syAt, tadA laGghanasya vyavasthitotkarSatA na syAt / / 3423 // ___atha vA-laGghanasyApi hetuvizeSApekSiNaH sthitotkarSatAyA asiddherna tena vyabhicAra iti darzayati yadi vA laGghanasyApi kaasstthaapryntvRttitaa| samAdhibalagatyAdivizeSAt syAt svahetutaH // 3424 // . RddhirmanojavAsaMjJA' tathA ca zrUyate praa|| yayA' cintitamAtreNa yAti dUramapi prbhuH||3425 // * na cApyadRSTimAtreNa tadabhAvaH prsidhyti| na cAtra bAdhakaM kiJcid vaktumatra paraH kSamaH // 3426 // tathA hi-samAdhibalavizeSaprayogAllaGghanasyAsmAbhiriSyata evAtyantaprakarSavartitvam, yathA bhagavataH 'manojavA' nAma siddhiH paThyate,yasyAM sthitasya manasa iva javo bhavati / ata eva sA 'manojavA' iti prkhyaataa| na cAsyA bAdhakaM pramANamasti / nApyadarzanamAtreNa pratikSepo yukta:: atiprasaGgAt // 3424-3426 // api ca-dRzyata evAzraye vizeSopAdhikAdabhyAsavizeSAd gateratyantavizeSaH, tato'pi bhagavatastAdRzI gatiH sambhavinIti darzayannAha rAjahaMsazizuH zakto nirgantuM na gRhaadpi| yAti cAbhyAsabhedena paarmmbhHpterpi|| 3427 // AzrayopAdhikAbhyAsabhedAdasya gtirythaa| tAdRzI tAdRzAdeva kiM na smbhaavyte'dhikaa||3428|| bodhisattvadazAyAM hi na zaktastAdRzIM gtim| prAptuM prApte samAdhau tu viziSTe shknuyaanmuniH| 3429 // yathA ca rAjahaMsazAva: prAk svakulAyAdapi nirgantumazakta: pazcAdalpIyasyapyabhyAse {(6,894| sati samupajAtapakSo jaladherapi pAramutpatati, tadvadanyo'pyAzrayavizeSopAdhikAdabhyAmAda viziSTAmapi gatimAsAdayatIti sambhAvyam / pakSavizeSalAbhAdevAsau dUrataradezagAmI bhavatIti nAbhyAsabaleneti cet ? na hi saJjAtapakSo'pi sahasaivoDDIya gacchan dRzyate zakunizAvaH, kiM tarhi ? zAkhAntarAcchAkhAntaragamanakrameNAbhyasya kiyanmAtraM gamanaM pazcAdapAstazaGko dUrataramapi dezaM vti| pmaa-paalgaa| 3. yathA-pAlagA0 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . atIndriyArthadarziparIkSA 757 kiJca-AzrayavizeSalAbhe sati yathA haMsAdeH prAgazaktasyApi sataH pazcAd gativizeSyate, tathA bhagavato'pi bodhisattvAvasthAyAmazaktasyApi sataH pazcAt samAdhivizeSalAbhAdAsAditAzrayavizeSasya tathAvidhA gatiH sambhAvyata ityevmprmett| abhyaasgrhnnmtntrm| prayoga:-yaH sambhavadAzrayavizeSopAdhirabhyAsa: sa sambhavadatyantadUragamanaphalaH, yathA rAjahaMsazizorabhyAsaH / sambhavadAzrayavizeSopAdhirmanuSyANAmabhyAsa iti svabhAvahetuH // 34273429 // tena' yaduktam-"dazahastAntaram' (tattva0 3167) ityAdi, tadapAstamiti darzayati dazahastAntaravyomnastad yadutplutya gcchti| zaktiH syAdIdRzI hetostasya duurgtaavpi||3430|| sthirAzrayatve satIti vizeSamopAdAnAdudakatApena nAnaikAntika iti darzayati uSNatAM nIyamAnasya kSayo bhavati caambhsH| asthairyAdAzrayasyAtaH kasya kasmin prakRSTatA // 3431 // syAdetat, prakSAdestu sthirAzrayatvameva kathaM siddham ? ityAha mAnasAnAM guNAnAM tu cittsnttiraashryH| sA''dhArayogato' vRtterna kthnycinivrttte||3432|| seti cittasantati: / AdhArayogato vRtteti' / bodhisattvAzrayalakSaNAdhArasambandhena pravRtterityarthaH; viziSTasyAdhArasya vivkssittvaat| tathA hi-paralokasya prasAdhitatvAd bodhisattvAnAM ca sAtmIbhUtamahAkRpANAmAsaMsAramazenasattvoddharaNAyAvasthAnAt tadAzrayavartinI cittasantatiratitarAM sthiraashryaa| yA tu zrAvakAdInAM santAnavartinI sA na sthirAzrayA; teSAM zIghrataraM parinirvANAnmandatvAt kRpAyAsteSAmavasthAne yatnAbhAvAditi bhAvaH // 3432 // [G.895] dvitIyamapi vizeSaNaM kathaM siddham ? iti cedAha yAvad yAvadguNogho'syAmAbhimukhyena vrtte| __ prabhAsvaratarA. tAvat sutarAmeva vrttte||3433|| etadeva kathaM siddham? ityAha . prabhAsvaramidaM cittaM tttvdrshnsaatmkm| prakRtyaiva sthitaM yasmAn malAstvAgantavo mtaaH||3434|| etacca pUrvameva vyAkhyAtamasmAbhiH / ete ca prakRtyA tattvadarzanAtmakatayA cittasya svabhAvabhUtAH prajJAdayo vizeSA iti pratipAditamiti svabhAvatvena prajJAdInAM sakRdAhitAnAM svarasata eva pravRttirbhavatIti siddham // 3434 // dvitIyamapi vizeSaNaM tattvadarzanAtmakameva vijJAnasya kathaM siddhamiti ced? Aha parabodhAtmaniyataM ceto yadi hi smbhvet| 1. pA0, gA0 pustakayo sti| .. 2. sAdhAraNAgato- jai0| 3. vRttAna-pA0, gA0 / 4-4. sA citt-jai0| 5. vRttaaditi-paa0,gaa| 6. prakRtiH -pA0, gaa0| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 tattvasaMgrahe tadA'siddhopalambhatvAdarthavittirna smbhvet|| 3435 // tasmAt svasaMvedanAtmatvaM cetaso'sti prakAzanAt / anAropitarUpA ca svasaMvittiriyaM sthitA // 3436 // mukhyaM hi tAvaccittasya svasaMvedanameva rUpamiti avazyaM sarvavAdibhirabhyupeyam; anyathA yadi pareNa jJAnAntareNa budhyata iti syAt, tadA'prasiddhopalambhatvenArthavittirna sidhyet / tasmAnmukhyaM cetasa AtmaprakAzanameva rUpam / sa cAtmA tasyAnityAdirUpa iti sAmarthyAt tattvadarzanAtmakameva cittaM siddhamiti bhAvaH // 3435-3436 // syAdetat--bhavatu tattvadarzanAtmakaM cetaH, tathApi prahINAnAmapi balAnAM punarutpattisambhavAt sarveSAmeva yathoktAnAM hetUnAmanaikAntikatA durnivAra: ? ityAzaGkayAhamArge sAtmyamato yAte cetaso'bhibhavo' na hi / rAgadveSAdibhirdoSaiste hi prAgeva durbalAH // 3437 // [G.896] mArge sAtmIbhAvAt prAgapi yadA rAgAdayo malA AgantukatayA durbalatvAnmArgamabhibhavitumasamarthAH, tathA sAtmIbhAvagate mArge kathaM tamabhibhaviSyanti // 3437 // sAtmIbhAvAcca mArgasya sarvApakSAlanAzinaH / ityAha na yatnena vinA hAniryattro na guNadarzanAt // 3438 // ato nirmalaniSkampaguNasandohabhUSaNaH / doSavAtAvikamyAtmA sarvajJogamyate jinaH // 3439 // kiJca-sAtmIbhAvamupagatasya cetoguNasya zrotriyasya jodiGganairdhRNyavanna yatnaH sambha vati / tasmAt ? guNadarzanAt / etacca pUrvamAveditameva / apakSAlaH-doSaH || 3438-3439 // atha vA-yadeva vastutvAdi tvayA sarvajJapratiSedhAyoktam, tadeva tatsAdhane paryAptamiti darzayituM vyAptiM tAvad vastutvAderhetoH sAdhayannAha - kiJca ye ye'ti bhAvyante te te bhrAntiparisphuTam / bhAvanApariniSpattau * kAmAdiviSayA iva // 3440 // tatrAyaM maulaH prayogo vakSyamANaH - ye vastutvajJeyatvAdidharmayoginaste sambhavadbhAvanAprakarSaparyantavartyekajJAnasphuTaprakAzanAH, tadyathA - kAminIputracorAdayaH kAmAdyupaplutairbhAvyamAnAH / sarvadharmAzca vastutvAdidharmayogina iti svabhAvahetuH / na cAyamanaikAntikaH / tathA hiyadyad bhUtamabhUtaM vA bhAvyate tat sarvaM bhAvanApariniSpattau sphuTapratibhAsajJAnaphalaM siddham, yathA kAmukadAderaGganAdayo viSayAH / sarve ca dharmA bhAvyante dIrghakAlaM sAtmIbhUtakRpaistAttvikena rUpeNeti svabhAvahetuH / anena ' sphuTapratibhAsajJAnaphalatvena bhAvanA vyApteti darzitam // arthAntarAnapekSitatvAt sphuTapratibhAsasya tAttvikatvameva zUnyAdirUpasya kathaM siddham ? sarvadharmAca bhAvyante dIrghakAlamanekadhA / 9. vetasyAbhi0 pA0: taistasyApi - gA / 2- 2. mArgasAtmI0 - gA0 1. 3-3. ye vibhAvyante- gA0 / Anti pari- gaaH| 5. bhAvanAniSpattau-- pAra, gA0 / 6. sphuTapratibhAsena jJAnaphalena - pA0, gA0 / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA zUnyAnAtmAdirUpeNa tAttvikena mahAnmatiH // 3441 // zUnyAnAtmAdirUpasya bhAvikatvaM ca sAdhitam / bhUtArthabhAvanodbhUteH pramANaM tena tanmatam // 3442 // etacca zUnyAdijJAnaM pratyakSapramANaM sAdhayannAha-- // 3443 // pratyakSaM vyaktabhAsitvAt pramANaM vstusmmteH'| cakSurAdyAzrayodbhUtanIlAdipratibhAsavat sambhavatyekavijJAne sakRt spaSTAvabhAsanam / sarveSAmapi dharmANAmatazcaivaM pratIyatAm // 3444 // tathA vibhAvyamAnatvAd anggnaatmjcorvt| icchAmAtramukhIbhAvA bhAvanApi na durlabhA // 3445 // [G.897] sphuTapratibhAsitvenAvikalpatayA pramANaprasiddhArthaviSayatvenAvisaMvAditayA cakSurAdijJAnavat pratyakSapramANametat / tatazca bhAvanAmAtrabhAvini sphuTapratibhAsitve siddhe siddhameva sarvadharmANAmekajJAne yugapatsphuTapratibhAsanamiti siddhA vyAptiH / evaM pratIyatAmiti sambhavatyekavijJAne sarvadharmANAM sakRtspaSTAvabhAsanaMmiti / prayogaH - ye ye vibhAvyante te sambhavatsakRdekavijJAnasphuTapratibhAsanA:, yathA'GganAdayaH / sarvadharmAzca bhAvyante iti svabhAvahetuH / na cAyamasiddho mantavya' ityAdarzayannAha - icchetyAdi / pUrvaM ca vistareNa bhAvanAsambhavasya pratipAditatvAditi nAsiddho hetuH // 3443-3445 // evaM sphuTapratibhAsitvasya bhAvanAmAtrAnubandhitvapratipAdanena vyAptiM prasAdhya sAmprataM maulaM pramANArthaM darzayannAha bhAvanotkarSaniSThaikabuddhispaSTaprakAzanAH 1 * vastusattvAdihetubhyaH sarvadharmAH priyAdivat // 3446 // evaM ca yasya vstutvsttvotpaadaadilkssnnaaH| nizcaye hetavaH zaktAH ko na taM sAdhayiSyati // 3447 // ekajJAnakSaNavyAptani:zeSajJeyamaNDalaH 1 * narAmaraziroratnabhUtaH " siddho'tra sarvavit // 3448 // bhAvanotkarSasya niSThA yasyAmekabuddhau sA tathoktA / gamakatvAdvaiyadhikaraNye'pi bahuvrIhiH / bhAvanotkarSaniSThAyAmekabuddhau spaSTaM pratibhAsanaM yeSA te tathoktAH / yasya ca jJAne te tathA bhAsante sa sakRdekajJAnavyAptAzeSajJeyamaNDalaH sakalanarAmaracUDAmaNibhUtaH siddhaH sarvajJa iti // 3446 - 3448 // 6 jJAtA dharmAdayo vai te kenacid vacanAd Rte / satyAtmanopadiSTatvAt kanakAdivizuddhivat // 3449 // 759 1. 0 saGgate :- pA0, gA0 ! 3- 3. pA0, gA0 pustakayornAsti / 5. surAsura0 pA0, gA0 / 2. tathAtibhAvya0- jai0 / 4. heturmantavya:- pA0, gA0 / 6. sakalasurAsura0- pA0, gA0 / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 760 tattvasaMgrahe atha vA-ye satyAtmanopadiSTAste kenacid viditAH yathA knkvishuddhyaadyH| satyAtmanA copadiSTA dharmAdaya iti svabhAvahetuH // 3449 // syAdetat-vedato'pi jJAtvopadezasambhavAt siddhasAdhyateti ced ? Aha vedAnAM pauruSeyatve siddhe siddhaM na saadhnm| ajJAtasyopadezo'sti tathyo yAdRcchiko naraH // 3450 // [G.898] pUrva zrutiparIkSAyAM vedAnAM pauruSeyatvasya prasAdhitatvAnna siddhsaadhytaa| athApi syAd-ajJAtvA yadRcchayA'pyupadezasambhavAdanaikAntikatetyAha-ajJAtasyetyAdi / na hyajJAtvA yadRcchayA pramANAviruddhaM niyamena bahu zakyaM bhASitum // 3450 // mudrAmaNDalamantrAderyat saamrthymtiindriym| .... pizAcaDAkinImokSaviSApanayanAdiSu // 3451 // zrutAnumAnabhinnena sAkSAjJAnena nirmlm| munitAAdivijJAnaM na cet tadgaditaM kthm||3452|| kiJca-yadetanmantrAdInAM viSApanayanAdisAmarthyamatyantaparokSam, tadyadi buddhAdibhiH sAkSAnna viditaM tat kathaM tairbhASitamiti vaktavyam // 3451-3452 / / anumAnato jJAtvA bhASitamiti ced ? Aha na cAnumAnato jJAnaM tasya. puurvmdRssttitH| . tena liGgasya smbndhdrshnaanuppttitH||3453|| na hyaviditalakSaNasambandhaM vastvanumAnaviSayaH, na ca tenAtyantaparokSeNa vastunA saha kasyacilliGgasya sambandhaH zakyate nizcetum // 3453 // zrutvA na cAnyataH proktaM tulyprynuyogtH| na yadRcchAvisaMvAdirUpamIdRk ca bhAvitam // 3454 // dezanaivamparaiveyaM naanyhetuupklpnaa| hetvantarakRtAyAM hi vRttau tannAma zaGkayate // 3455 // pipAsAkulacittasya vaahiniimupsrptH| tathA vidrumasamprApteryuktA yAdRcchikI sthitiH||3456|| parataH zrutvA proktamiti cet ? na; tasyApi tulyprynuyogaat| tathA hi-tathApyayaM vicAro'vatarati-tenApi pareNa kathaM jJAtam ? na hyajJAtvA tathopadezaH sambhavet-tenApyanyato jJAtamiti cet? evaM tInavasthA syAt, tatazcAndhaparamparAyAM satyAM sarveSAmanabhijJatvAna samyagupadezaH syAt / yathoktam-"naivaJjAtIyakeSvartheSu puruSavacanaM prAmANyamupaiti, andhAnAmiva vacanaM rUpavizeSeSu" (mI0 da0 zA0 bhA0 1.1.2) iti / syAdetat-avisaMvAditvaM [G.899) ghuNAkSaravad yAdRcchikamapi sambhAvyate? ityAzaGkayAha- na yadRcchetyAdi / yadRcchayA avisaMvAdastadeva rUpaM yasyeti vigrhH| anyArthasamIhayA pravRttasyArthAntarasaMvAdo yAdRcchika: sambhAvyate / yathA nadIdezopasarpaNAbhiprAyeNa pravRttasya vRkSamUlopasarpaNam / na cAtrAnyArthAbhi1. na hi-gaa| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 761 prAyeNa pravRttiH sambhavati, tathA hi-"dharma vo, bhikSavo, dezayiSyAmi" (ma0 va0 1.6.12) ityevaM pratijJAya pravRtterdharmAdhupadezaparaiveyaM dezanA, naanyaarthpraa-ityvsiiyte| vaahinii-ndii| vidrumaH=vRkSaH, pravAlaM vA // 3454-3456 // mohAdapyupadezasambhavAdanaikAntikateti ced? Aha vikSiptacetasAmetanmUDhAnAM na ca bhaassitm| niyatAnukramaM hIdaM prakRSTaM phlsaadhkm||3457|| na hi niyatAnupUrvIkaM pUrvAparAvyAhataM puruSArthasAdhakaM vAkyaM vikSiptacetobhiranalpaM bhASituM shkym| tasmAt siddha kenacit sAkSAd dharmAdayo vijJAtA iti // 3457 // syAdetat-yadi nAma sAmAnyena siddham, tathApi sugate dharmajJatvaM sAdhayitumiSTam, tatte kathaM sidhyati? ityAzaGkaya bhagavati dharmajJatvaM sAdhayannAha yo'zrutAnumitaM satyaM tatparo'rthaM prkaashte| pratyakSajJAtatadrUpaH sa tAdRkpratipAdakaH // 3458 // pratyakSadRSTanIrAdiryathA'nyaH prtipaadkH| azrutAnumitaM satyaM ttprsvaarthmuktvaan||3459|| atIndriyaM parAjJAtasAmarthya prinishcyaat| mudrAmaNDalakalpAdi lakSaNaM munisattamaH // 3460 // prayogaH-yastatparo'zrutAnumitasatyArthopadezI sara sAkSAdviditatadarthatattvaH2,yathA pratyakSajJAtasalilAdistadupadeSTA / tathA ca bhagavAniti svabhAvahetuH / satyatvAdeH prasAdhitatvAnAsiddhatA hetoH / nApyanaikAntikateti prtipaaditmett| sarveSAM ca hetUnAM sapakSe sattvAnna viruddhateti mantavyam / parAjJAtasAmamiti / parairajJAtaM sAmarthya yasya mudraadestttthoktm||3458 -3460 // .. . . yaduktam-'tasmAdatizayajJAnaiH' (tattva0 3168) ityAdi, tatrAha tasmAdatizayajJAnarupAyabalavartibhiH / sarva evAdhiko jJAtuM zakyate yo'pyatIndriyaH // 3461 // ekApavarakasthasya pratyakSaM yat prvrttte| zaktistatraiva tasya syaanaivaaprvrkaantre||3462|| ityetat sarvasattvasthasAmarthyAnubhave sti| nizcetaM bhavato yuktamanyathA kinnibndhnm||3463|| [G.900] etatpratijJAmAtrapramANakamevoktaM bhavatA, na purvAgdarzinAmanupalambhamAtreNa sarvasAmatIndriyArthajJAnazaktirnizcetuM pAryate // 3462-3463 // syAdetat-nAnupalambhamAtreNAsmAbhirazaktinizcayaH kriyate, kiM tarhi ? puruSatvA1. 0 pratipAdita:- jai0 pustake pAThA01 2. pA0 pustake naasti| 3. saakssaadvividit0-gaa| 4. bhagavatA-pA0/ Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 tattvasaMgrahe dibhyo hetubhyaH / tathA hi-sarva eva puruSA dUravyavasthitAdipadArthaparijJAnAsamarthAH1 puruSatvavastutvajJeyatvAdibhyaH,yathA'hamiti? atrAha AtmodAharaNenAnyasAmarthyAbhAvanizcaye / puruSatvAdihetubhyaH kArye cAtiprasajyate // 3464 // nizcaye ityetasya kArye ityetena sAmAnadhikaraNyam / atrAnaikAntikatA; hetuunaamtiprsnggaat| tathA hi idamapi zakyaM vaktum-'sarva eva puruSA jaDabuddhayaH, puruSatvAdibhyaH yathA bhavAn' iti / na caivaM bhvti| na hyekatra puruSe'dRSTasya dharmasya sarvatrAbhAvaH zakyo'vasAtum; puruSANAM vishessdrshnaat| yacca RtuparNenokam-"sarvaH sarvaM na jAnAti' (ma0 bhA0 va0 pa0 72.8) ityAdi, tadapi pratijJAmAtramevApramANakaM tenoktamityAdarzayannAha- .. evaM hi bhavato jADye nizcite srvsuuryH| tvadudAharaNenaiva bhaveyurjaDabuddhayaH // 3465 // . "naikatra pariniSThAsti jJAnasya puruSe vcit''| (ma0 bhA0, va0 pa0 72.8) itIdamapi vaaddmaatrmhetukmudaahRtm||3466 // atha vA-AtmasamAn puruSAnabhisandhAya RtuparNena bhASitam, tenAvirodhAdajJApakametadityAdarzayannAha svasamAnatha vA sattvAnavizuddhadhiyo jddaan| adhikRtya tathA vAkyamRtuparNena kiirtitm||3467|| pramANaM vistareNoktaM sarvajJasya ca smbhve| bAdhakaM ca pratikSiptaM tasya pUrva proditm||3468|| anukte'pyatha vA tasmistasya smbhvsaadhne| bAdhakApohamAtreNa gamyate tasya sambhavaH // 3469 // tathA hi bAdhake'dRSTe sAdhake caaprkaashite| saMzayo jAyate yena yAti smbhaavnaamsau||3470|| tasmin sambhAvyamAne ca niyamastena sidhyti| vedenaiva svatantreNa dharmo lakSyata ityym||3471|| svena AtmanA, samA:-tulyAH svasamAH // 3467-3471 / / "anAgate na dRSTam" (tattva0 3173) ityAdAvAha- " anAgate ca vijJeye pratyakSasya tathA bhvet| sAmarthya yoginAmuktaM tat traikaalypriikssnne|| 3472 // tatraikAlyaparIkSaNa iti / tatra hyevamuktam-sarva eva hi bhAvAH sAkSAt pAramparyeNa vA kAryakAraNatAM gatAH, atra vartamAnameva vastvatItasya sAkSAt pAramparyeNa vA kAryabhUtam, anAgatasya tu kaarnnbhuutm| pratyakSeNa yathAvat sarvAkAramanubhavantastatpRSThalabdhaiH zuddhalaukikaiH 1. 0 parArtha-pA0, gaa0| 2. anaagmsy-jai0| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 763 paramArthato nirviSayairvastupratibandhAdavisaMvAdibhirvikalpairhetuphalabhUtAmatItAmanAgatAM ca bhAvasantatimAlambyAtItAnAgataM vastu vyavasthApayanti yogina iti / yadAha "pAramparyeNa sAkSAd vA kAryakAraNatAM gtm| yad rUpaM vartamAnasya tad vijAnanti yoginaH / / anugacchanti pazcAcca vikalpAnugatAtmabhiH / zuddhalaukikavijJAnaistattvato vissyairpi| taddhetuphalayobhUtAM bhAvinIM caiva snttim| * samAzritya prvrttnte'tiitaanaagtdeshnaaH||" (tattva0 1852-1854) iti // 3472 // etacca sautrAntikAnAM neSTam, sarvatra bhagavataH sAkSAddarzitvAbhyupagamAdityataH sautrAnti kadRSTAbhISTamatamAdarzayannAha yadi vA yogasAmarthyAd bhUtAjAtanibhaM sphuttm| liGgAgamanirAzaMsaM mAnasaM yoginAM bhavet // 3473 // yathA hi satyasvapradarzino jJAnamaviSayamapi paramArthato liGgAgamAnapekSaM [G.902] cAzrayavizeSavazAdutpadyamAnamavisaMvAdi bhavati, tathA yoginAM yogabalena yathaiva tadabhUd bhaviSyati cAtItamanAgataM vastu tathaiva sphuTapratibhAsaM liGgAgamAnapekSaM jAyate / tattva pratyakSaM pramANamiSyate // 3473 // . . syAdetat-svalakSaNaviSayaM pratyakSamiSyate, na cAtItamanAgataM svalakSaNato'sti, tat kathaM svalakSaNaviSayaM yujyate? ityAha- . svAtmAvabhAsasaMvittestat svlkssnngocrm| spaSTAvabhAsasaMvedAt tacca prtykssmissyte||3474|| tasmAdatIndriyArthAnAM sAkSAd draSTaiva vidyte| __ nityasya vacaso'sattvAt tena kazcinna pshyti||3475 // ___ yadyapyatItAdi vastu svalakSaNato nAsti, tathApyAtmasaMvedanAt svalakSaNaviSayatvena zAstre nirdiSTamityavirodhaH / tacca sphuTapratibhAsatayA kalpanApoDhaM tathAvidhavastvavisaMvAdAccAbhrAntamityataH pratyakSalakSaNopetatvAt pratyakSamiti siddham // 3474-3475 / / - "etadakSamamANo yaH" (tattva0 3175) ityAdAvAha - atIndriyArthavijJAnaM puurvoktaadnumaantH| muneH sumatayaH prAhurnAnyatastvAgamAt kRtaat||3476 // * pUrvoktAdanumAnAt siddhamAgamanirapekSa bhAvanAbalaniSpannamarthasAkSAtkAri yadatIndriyArthavijJAnaM tanmunerbhagavataH sudhiyaH saugatA: prAhuH,nAnyasmAt kRtakAdAgamAdityataH tadanabhyupagamAdadUSaNameva // 3476 // yaccoktam-"kartRkRtrimavAkyAnAm" (tattva0 3177) ityAdi, tatrAha1. vAtItA-pA0, gA0 / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 tattvasaMgrahe kartRkRtrimavAkyAnAmucyate na tvnaaditaa| prAmANyasiddhaye yasmAt sA'pramANe'pi vrttte||3477|| tathA hi nAstikAdInAM tathA tdvcsaampi| vedAnAM ca pravaktRNAM nAnAditve'pi mAnatA // 3478 // na hyanAditAsmAbhiH sAdhanatvenocyate / tasyAvipakSe'pi vRtteranaikAntikatvAt / ato'dhyAropya dUSaNaM bhavatAbhihitam // 3477-3478 // kiJca-bhavatAmeva vedaprAmANyasiddhaye vedapravaktRNAM vedAnAM cAnAditvaM sAdhanaM bruvatAM sarvametad dUSaNaM sphuTataramavataratIti darzayannAha- . vaktrakRtrimavAkyAnAmucyate yA tvnaaditaa| ... prAmANyasiddhayai sA'smAbhiH spardhayaiva nissidhyte||3479 // [G.903] vaktArazcAkRtrimavAkyAni ceti dvandvaH / tatra vaktAra:=vedAnAM vyAkhyAtAraH // 3479 // kathaM niSidhyante? ityAha. vaktAraH kartRbhistulyAstadapekSA ca maantaa| . . . vedAnAM ttkRtaakhyaanaadrthprtyyjnmtH||3480|| tadapekSeti vktrpekssaa| katham? ityaah-ttkRtaakhyaanaaditi| taivaktRbhiH kRtAd vyAkhyAnAdarthapratItyutpatteH kAraNAt tadapekSA mAnatA vedAnAm // 3480 // tatazca ko doSaH? ityAha ato na vedavAkyAnAM pAratantryAt prmaanntaa| apazyatAM svayaM dharmaM vaktRNAmapi naiva saa||3481|| tadIdRzAM pravaktRNAM klpymaanaapynaaditaa| aprAmANyapadasthatvAnnAstikAderna bhidyte||3482|| tadajJAnavizeSatvAt sarvaM yAtyatra tulytaam| naiveti| pramANateti smbndhH|| yadA caivaM vedavAkyAnAM pAratantryAt pramANatA nAsti tatpravaktRNAM ca sarveSAmandhaparamparAvad dharmamapazyatAmaprAmANyam, ato yat pareNoktam-"pramANatvApramANatve syAtAmevamanAdinI" (tattva0 3181) iti, tadayuktamityAdarzayannAha na mAnatvApramANatve syaataamevmnaadinii||3483 / siddhe hi vaktrakRtrimavAkyAnAM prAmANye pramANatvasyAnAditvaM syAt, yAvatA tadeva na siddhamityayuktaM dvayoranAditvamiti bhAvaH // 3481-3483 // kiJca-yadetadasmAbhirvedatadadhyAyinAM buddhatadvAkyaiH saha tulyatvamApAditam, tat spardhayaiva, na punarbhagavatAM tadvAkyAnAM caitaistulyatvamasti, apitu vizeSo mahAniti darzayannAha yadvA'styeva vizeSo'yaM munau tadvacaneSu c| sa dRSTavAn svayaM dharmamuktavA~zca kRpAmayaH // 3484 // 1. tathA vipakSe'pi-pA0 / 2nanvanAditA-pA0, gaa| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 765 tathA hi prasAdhitametat yathA bhagavAn sAkSAd dharmaM dRssttvaannirdissttvaaNshceti| ataH, 'apazyatAM svayaM dharmam' ityetadasiddhamiti bhAvaH // 3484 // 4 [G.904] syAdetat ---- dharmamuktavAn saH' ityetadeva kathaM siddham ? ityAhayato'bhyudayaniSpattiryato niHzreyasasya ca / sa dharma ucyate tAdRksarvaireva vicakSaNaiH // 3485 // niHzreyasasya ceti / yato niSpattiriti sambandhaH / tatra abhyudayaH = sukham, mokSaH = niHshreysm| sa dharma ucyate tAdRgiti / 'yato'bhyudayaniH zreyasasiddhiH sa dharma:' (vai0 da0 1.1.2) iti vacanAt // 3485 // bhavatu nAmAbhyudayaniHzreyasasiddhiheturdharmaH asya tu sugatavacanasya kathaM taddhetutvaM siddham, yenAsya dharmajJatvaM bhavet ? ityAha taduktamantrayogAdiniyamAd vidhivat kRtAt / prajJArogyavibhutvAdidRSTadharme'pi ' jAyate // 3486 // tena bhagavatoktasyAsau mantrAyogAdizceti vigrahaH / yoga := samAdhiH / Adizabdena mudrAmaNDalAdiparigrahaH / dRSTadharme'pIti / asminneva janmani / na kevalaM paraloka ityapizabdena darzayati // 3468 // evamabhyudayahetutvamupadarzya niHzreyasahetutvaM darzayannAha - samastadharmanairAtmyadarzanAt tatprakAzitAt / satkAryadarzanodbhUtaklezaughasya nivarttanam // 3487 // [G.905] janmaprabandhAtyantopazamo hi sarveSAmeva mokSa itISTam, tasya ca prAptiheturbhagadvacanameva; janmahetuklezapratipakSabhUtasya nairAtmyadarzanasyAtraivopadezAt, nAnyatra / sarveSAmeva cAnyatIrthyAnAM vitathAtmadarzanAbhiniviSTatvAt / ato bhagavadvacanamevAbhyudayaniHzreyasaprAptyupAyabhUtatvAd dharmalakSaNaM yuktam,nAnyat / tenaitadeva zreyo'rthibhirAzreyam, nAnyaditi samudAyArthaH / avayavArthastUcyate-- satkAryadarzanodbhUtatvaM klezaughasya kathaM siddham ? iti cedAha - AtmAtmIyadRgAkArasattvadRSTiH pravarttate / ahaM mameti mAne ca klezo'zeSaH pravarttate // 3488 // etaccAsmAbhiH pUrvameva vyAkhyAtam / yadi nAma klezaughaH satkAyadarzanodbhUtaH, tathApi kathamasau nairAtmyadarzanAnnivarttate ? ityAha sattvadRkpratyanIkaM ca tannairAtmyanidarzanam / abhyAsAt sAtmyamAyAte tasmin sA vinivartate // 3489 // sattvadRk=sattvadarzanam / satkAyadRSTiriti yAvat / tasyAH pratyanIkam = pratipakSaH / etadapi pUrvaM darzitameva nidarzanam / tasminniti nairAtmyanidarzane / seti sattvadRk / / 3489 / / tanmUlaklezarAzizca hetvabhAvAt pratIyate' / 1. dRSTadharmo'pi - pA0, gA0 / 4. satkArya - pA0. gA / evamuparyapi / 2. 0 yogAdiniyama- pA0 / 5. pA0, gA0 pustakayornAsti / 3. dRSTadharmo'pIti pA0, gA0 / 6. prahIyate- gA0 / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 tattvasaMgrahe tasminnasati taddheturna punarjAyate bhavaH // 3490 // . tanmUlaiti sattvadRgmUlaH / hetvabhAvaditi sattvadarzanAkhyasya hetorbhaavaat| tasminniti kleshraashau| taddheturiti klezarAzihetuH / na jAyata iti| na hi kAraNAbhAvekAryasyotpAdo yuktaH; nirhetukatvaprasaGgAt // 3490 // tadatyantavinirmukterapavargazca kiirtyte| advitIyazivadvAramato nairaatmydrshnm||3491|| tadatyantavinirmuktiriti / teSAM klezAnAM tasya vA punarbhavasyAtyantaM punarutpattito vimuktistadatyantavinirmuktiH / yathAhuH-'tadatyantavimokSo'pavargaH' (nyaa0d01.1.22)iti|| __nanu cAnyamateSvapi tattvadarzanaM niHzreyasahetuH, abhyudayahetavazca daza kuzalAH karmapathAH proktAH, tat kathaM nairAtmyadarzanamevAdvitIyaM mokSadvAramityucyate? ityAha sarveSAmapi tiirthyaanaamhngkaarnivrttnaat| .. muktiriSTA''tmasattve ca nAhaGkAro nivrttte||3492|| zaktakAraNasadbhAvAd vissysyaapyduussnnaat| / tadUSaNe tvabhAvena viparyAsaH prsjyte||3493|| tathA hi-ahaGkArodbhavatvAt skandhAnAM tannivRttau muktiriti sarveSAmeva mumukSUNAmatrAvivAdaH / sA cAhaGkAranivRttiranyatIrthyAnAM na sambhavatIti; vitathAtmadarzanAbhiniviSTatvAt teSAm, ahaGkArasya caatmdrshnmuultvaat| tatkathamayamAtmasattve AtmasattvAbhiniveze sthite satyavikalakAraNe, svaviSaye cAtmanyavidUSite nivarteta / yathoktam 'sAhaGkAre manasi na zamaM yAti janmaprabandho nAhaGkArazcalati hRdayAdAtmadRSTau tu styaam| anyaH zAstA jagati bhavato nAsti nairAtmyavAdI nAnyastasmAdupazamavidhestvanmatAdasti maargH''| ) iti| tathA hi-manodharmA na kaNTakAdivadutkIlyApanetavyAH, kiM tarhi ? yathAbhUtaviSayAbhinivezena te pravRttAH; tddhetuduussnnaat| vidUSayatyevAtmAnaM yogIti ced? aah-tdruussnnetyaadi| tathA hi sa vidUSyamANo nAstItyevamabhAvAkAreNa dUSyaH, anyathA tadrUSaNavaiyarthyaM syAt / tathA hi-yadi sattvenAtmAnamabhinivezya du:khahetutvaM taM dUSayet, tadA'narthakameva dUSaNaM syaat| tyAgArthaM hi tduussnnm| na ca svato nityasya svabhAvabhUtasya tyAgaH sambhavatItyato'narthakameva tadApadyate / na cAbhAvAkAreNa [G.906] dUSyastairAtmA; Atmani satyAsatyatvAbhinivezena teSAM viparyAsapraGgAt / / 3492-3493 // kiJca-bhavatu nAma duHkhahetutvAdinA'nyenAkAreNa tasya dUSaNam, tathApyAtmadarzanamAtraprabhavasyAhaGkArasya nivRttirna yukteti darzayannAha na yuktaM nAhamityevaM yadyahaM nAma vidyte| ... 1. kAraNabhAve-gA0 / 2. smbhvti-paa0gaa0| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 767 niyamAt tattvavid yAti nirvANamiti vA mRSA // 3494 // naahmityevmiti| nAhamityevaM darzanaM na yuktmityrthH| yadyahaM nAma vidyata iti / yadyAtmA'stItyarthaH / tasmAt tattvavid bhavadIyo nirvANaM yAtItyetanmRSA; yato'haGkAravigamAnmuktiriSTA, na cAtmani viSayabhUte sthite'GkAranivRttiryukteti kuto mukti: ! // 3494 // tasmAdityAdinopasaMharati tasmAdanyeSu tIrtheSu dshaakushlhaanitH| lezato'bhyudayaprAptiryadyapyasti lghiiysii||3495|| apavargasya tu prAptirna manAgapi vidyte| sattvadRSTiniviSTatvAt kleshmuulaanpoddhRteH||3496|| dazAkuzalahAnita iti / prANAtipAtAdattAdAnakaoNmamithyAcAramRSAvAdapaizunyapAruSyAsambhinnapralApAbhivyApAdamithyAdRSTayo dshaakushlaaH| yadvA-pareSAmaparitrANamadAnamaparicaraNamasatyamapriyavacanamahitamasvAdhyAya: azraddhA adayA spRhA ceti dazAkuzalAni ptthynte| tadviparya-yAt kuzalAni dsh| teSAmakuzalAnAM hAniH tato viratiH,dazakuzalAnuSThAnamiti yaavt| laghIyasIti / viparyAsapUrvakatvAt tasyAH kSiprataraM bhraMzAt / klezamUlaM sattvadRSTireva // 3495-3496 // abhyudayahetutvenApi bhagavaTThacanasya vizeSa darzayati- . daza "karmapathAH proktAH zubhA ye tAyinA punaH / samyagdRSTyupagUDhAste .balavanto bhvntylm||3497|| balavanta iti sthirodAraphalatvAt // 3497 // itare'pi kasmAd balavanto na bhavanti? ityAha . sattvadRSTyupagUDhAstu - vipryaasaanussnggtH| * avizuddhAstataH zuddhaM phalaM tebhyo na jaayte||3498|| . . tadevaM dharmatattvasya dezake munisttme| apazyataH svayaM dharmamiti kaH svsthdhiirvdet!||3499|| [G.907) parizuddhAdeva hi kAraNAt parizuddhaM phalaM jAyate naavishuddhaat| munisattama iti| munInAm=bAhyazaikSyAzaikSyANAM madhye sattamaH zobhanatama:6 munisattamaH / / 3498-3499 // yaccoktam-"sarvajJatvaM ca buddhAderyA ca vedasya nityatA / tulye jalpanti" (tattva0 3184) ityAdi, tatrAha- .. tAyinaH sarvavijJatvaM yA ca vedasya nitytaa| .. tulye jalpanti no vijJA nityatAyA asmbhvaat||3500|| .. tasyA hi bAdhakaM proktaM krmaakrmvirodhtH| vijJAnAdi na tatkAryaM kathaJcidapi yujyte||3501|| * 1. yukti :-gaa| 2. viziSTatvAt-pA0, gaa0| 3. na adyaa-jai| 4-4. vacanavizeSa-pA0. gA0 / 5. krmythaa-paa0| 6. zobhana:-pA0, gA0 / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 tattvasaMgrahe ____tAyina iti bhagavato buddhasya / yadi hi vedasyAnityatA sambhavet, tadaivaM syAdvaktum'yA ca vedasya nityatA' (tattva0 3184) iti, yAvatA saiva na sidhyet; pUrvaM baadhkprmaannopdrshnaat| pratipAditaM tadeva ca bAdhakaM smarayati- kramAkramavirodhata iti| etacca pUrva vyAkhyAtameva // 3500-3501 // - yaccoktam- 'sarvajJo dRzyate tAvannedAnImasmadAdibhiH' (tattva0 3185) iti, tatrAha dRzyate na ca sarvajJa idAnImiti kiM tvayA ! / atha sarvairiti proktaM vistareNeha duussnnm||3502|| bhAvatko'nupalambho hi kevalo vybhicaarvaan|. sarvAnyadRga nivRttistu sandigdheti na saadhnm||3503|| idaM cAparamuktaM kumArilena-"nirAkaraNavacchakyA na cAsIditi kalpanA" (zlo0 vA0, co0 sU0 117) iti, tatrAha___ "nirAkaraNavacchakyA na cAsIditi klpnaa''| ' (zro0 vAva, co0 sU0 117) ityayuktamatIte'pi . tnniraakRtyyogtH|| 3504 // yathA kila nirAkaraNamatIte kAle sarvajJasya zakyate kartum, tathA 'AsIt sarvajJaH' iti na kalpanA zakyate kartumiti? tadetadayuktam; atIte'pi kAle tasya niraakrnnaayogaat| apizabdAd bhavadbhaviSyatorapi kAlayona zakyamiti darzayati, na hyadarzanamAtrAdabhAvagatiriti pUrvamuktam // 3504 // syAnmataM yo vyatIto'dhvA sa zUnyastava darzinA / kAlatvAt tadyathA kAlo vartamAnaH pratIyate ? // 3505 // sandigdhavyatirekitvAd yuktametanna saadhnm| vartamAnazca kAlo'yaM tena zUnyo na nizcitaH // 3506 // [G.908] syAnmatamityAdinA paropanyastaM sAdhanamAzaGkate / prayogaH-yo'yamatItaH kAlaH sa sarvajJazUnyaH; kAlatvAt, sAmpratakAlavat / tatra sAdhyaviparyaye bAdhakapramANAnupadarzanAt sandigdhavyatirekitvamityato'naikAntikatA hetoH| dRSTAnto'pi sandigdhadharmatvAdisiddhaH // 3505-3506 // bhavatu vA dRSTAntasya siddhiH, tathApi na dRSTamAtreNeSTasiddhiryukteti darzayannAha hetusAmagrayabhAvAcca bhUto nAma na smprti| rAmAdivadatIte tu kAle kena na smbhvet|| 3507 // ka: punaratra pratibandho ya idAnIM nAsti so'tIte'pi kAle nAbhUditi / na hi rAmabharatAdaya 1. vedasya nityatA--pA0, gA0 / 2. smArayati-pA0, gA0 3. yt-gaa| 4. sarvadarzinA-pA0, gaa0| . 5. tatrApi-pA0, gaa0| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 769 idAnIM na santItyatIte'pi te kAle nAbhUvanniti zakyamanumAtum / ato rAmAdibhiranaikAntyAdanaikAntikatA hetoH // 3507 // yaccoktam-"dRSTo na caikadezo'pi liGgaM vA" (tattva0 3185) ityatrAha prajJAdInAM ca dharmitvaM kRtvA linggmudiiritm| 'na nAma dRzyate liGgaM na ca sattA prasAdhyate // 3508 // "ye cAsamAnajAtIya" ityAdinA prajJAdInAM dharmitvaM vidhAya liGgamudIritam, ato liGgaM nAstItyetadasiddham / nApi sattA sAdhyate, kiM tarhi ? prajJAdInAmatyanta tkarSAkhyo dharmaH tadeva ca sarvajJatvam, ataH sattAsAdhane'pi ye doSAste'pyatra nAvatarantyeva // 3508 / / "na cAgamavidhiH kazcit" (tattva0 3186) ityAdAvAha Agamena ca sarvajJo nAsmAbhiH prtipaadyte| liGge sati hi pUrvokte ko nAmAgamato vdet|| 3509 // na hi vastubalapravRttAnumAnasambhave sati kazcidicchAmAtrAnuvidhAyino vacanAd vstusiddhimnvicchet| ato na vayamAgamAt sarvajJaM sAdhayAmaH, kiM tarhi ? anumaanaat| tacca pUrvoktameva / / 3509 / / [G.909] na cApyetatsiddham-"na cAgamavidhiH kazcinnityaH sarvajJabodhane " (tattva0 3186) iti darzayannAha kintu vedapramANatvaM yadi yussmaabhirissyte| tat kiM bhagavatoM mUDhaiH sarvajJatvaM na gmyte||3510|| .nimittanAmni sarvajJo bhagavAn munisttmH| zAkhAntare hi vispaSTaM paThyate braahmnnairbudhaiH|| 3511 // tathA hi-nimittaM nAma. zAkhAntaramasti, tatra sphuTataramayameva bhagavAn zAkyamuniH sarvajJaH paThyate, tatkimiti mUDhairvedaM pramANayadbhirapi bhavadbhirasau pratikSapyate // 3510-3511 // kathamasau tatra paThyate? ityAdarzayannAha- . yo'sau ssdddntmaatmaanmvdaatdvipaatmkm| svAne pradarzya saJjAto bodhisattvo guNodadhiH // 3512 // vighuSTazabdaH sarvajJaH kRpAtmA sa bhvissyti| prAptAmRtapadaH zuddhaH sarvalokapiteti c||3513|| vidhuSTazabda iti sakalajagatprakhyAtakIrtiH / prAptAmRtapada iti prAptasavAsanAzeSaklezopazamalakSaNanirvANapada ityarthaH / zuddha iti anAzravadhAtumayaH / etAvatA bhagavato'jJAnaprahANalakSaNA svArthasampat pridiipitaa| parArthasampadaM dIpayannAha- sarvalokapiteti / pitA shaastaa| sarvasya jagato jJAnatrayasugatipratiSThApanAt // 3512-3513 // athetyAdinA parasyottaramAzaGkate1.. pA0, gA0 pustakayo sti| 2-2. tannAma-- gaa0| 3. prasidhyate- paa0| 4. tu-pA0. gA0 / 5. lair3e-pA0, gA0/ 6-6. 0asti iti-pA0, iti iti- gA0 / 7 pitApi- pA0, gA0 / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 770 tattvasaMgrahe atha zAkhAntaraM nedaM vedaantrgtmissyte?| tadatra na nimittaM vo dveSaM muktvaa'vdhaaryte||3514|| svarAdayazca te dharmAH prasiddhAH shrutibhaavinH|| kartumatrApi zakyAste nrecchaamaatrsmbhvaat|| 3515 // idamiti nimittAkhyaM shaakhaantrm| tadatretyAdinA prativadhatte // 3514-3515 // nanktyiAdinA parasyottaramAzaGkate nanu naivaM paro' nityaH zakyo lbdhumihaagmH| ___ nityazcedarthavAdatvaM tatpare syaadnitytaa||3516|| [G.910] evampara iti sarvajJapratipAdanaparaH / kathaM na zakyoM labdhum ? ityaah-nityshcetyaadi| yadyasau sarvajJapratipAdanapara Agamo nityaH syAt, tadA niyamenArthavAdatvam anyArthatvamasya draSTavyam / athArthavAdatvaM tasya neSyate, tadA niyamAdanityatvamasyApadyeta // 3516 // kasmAt punarnityatve satyarthavAdatvamApadyate? ityAha- . . Agamasya hi nityatve siddhe tatkalpanA vRthaa| yatastaM pratipatsyante dharmAdeva tato nraaH||3517|| tatkalpaneti srvjnyklpnaa| kimiti vRthA? ityAha- ytityaadi| tataiti nityaadaagmaat|| 3517 // na khalktyiAdinA pratividhatte na khalvasmin prasiddhe'pi vede nityatvamasti yt| prayatnAnantarajJAnakramijJAnAdi ttphlm||3518|| yadyapyayamRgAdivedaH svarUpo'tiprasiddhaH, tathApyasya nitytvmsiddhm| katham? ityAha- yaditi yasmAdarthe / yatprayatnAntarajJAna kramajJAnaphalaM vA tadanityam, yathA ghaTAdi tathA ca veda iti svabhAvahetuH / asya ca zrutiparIkSAyAmasiddhatAdi vistareNa nirastamiti nAtrAbhidhIyate // 3518 // kintvetasya prasiddhasya prAmANyopagame sti| zAkhAntare'pi vedatvAt prAmANyaM te prsjyte||3519|| etasyeti vedasya // 3518-3519 // zAkhAntarasya vedatvamasiddhamiti ced ? Aha jJApanIyamavedatvaM yadvA yuktyA dhruvaM tvyaa| anyathAzrutyanuktatvaM sandigdhaM tasya te bhvet||3520|| anyatheti / yadyavedatvamasya na jJApyate, tadA yat tvayA zrutau vede, anuktatvaM tasya sarvajJasyoktam, tat sandigdhAsiddhaM bhavet / / 3520 // yaccoktam- "tatpare syAdAnatyatA' (tattva0 3516) ityatrAha nityatvaM cAstu vedasya tatparatvaM ca tatra tu| 1-1. naittpro-gaa| - 3-3. sitkalpanA- paa0| 2. ca-pA0, gA0/ Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA tatpare syAdanityatvaM kasmAnnAzyarthasaGgateH // 3521 // [G.911] kasmAditi pRSTaH san para AhakAraNAdanityatvaM prApnoti // 3521 // // 3522 // - nAzyarthasaGgateriti / nAzinArthena saGgateH sambandhAt yadyevamityAdinAnaikAntikatvamudbhAvayati-- yadyevam, AjyanIvAracAmIkarajaTAdayaH / anityAH kathamucyante tena nityAtmanA satA // 3522 // aajym=ghRtm| nIvAraH = vrIhivizeSaH / cAmIkarajaTa: - agniH / teneti vedena jAtirityAdinA parasyottaramAGkate - jAtistatrApi nityA cennanu sA'pi nirAkRtA / tanmAtravacane vAco na cAjyAdau matirbhavet // 3523 // tasyApi vacane vAco nityatA kiM na hIyate ! 771 tatrAjyAdau jAtirasti sA zabdavAcyA, tenAtiprasaGgo na bhaviSyatIti ? tadetadasamyak; sAmAnyaparIkSAyAM jAtervistareNa nirAkRtatvAt / bhavatu vA jAtiH, tathApyAjyAdizabdAjjAtimAtrAbhidhAyino vyaktau pratyayo na prApnoti, tatazca vyaktisAdhyArthakriyArthino jAtyabhidhAnamana`rthakameva syAt / nAntarIyakatayA vyaktiH pratIyata iti cet ? na; pratItiviprakarSAbhAvAt / na hi zabdAdanantaraM jAtau prathamataramupajAyate matiH, pazcAnnAntarIyakatayA vyaktipratIti:, kiM tarhi ? avyavadhAnenenaivArthakriyAkAripadArthAdhyavasAyo loke zabdAditi / yadi ca jAtimeva zabdo'bhidadhIta na vyaktim; tadA balIvardadohacodanArvadasambandhAbhidhAyitvamavagamya prekSAvAnnaiva vyaktau zabdAt pravartteta / atha mA bhUdeSa doSaprasaGga iti tasyAbhivyaktirUpasyAbhidhAnamaGgIkriyate, tadA nityatAhAnirvedasya kathaM na prasajyate / kiJca - bhavatu nAma mukhyato jAtyabhidhAnaM zabdAnAM nAntarIyakaM tadvyaktyabhidhAnam, tathApi sarvasya parasyApyAgamasya nityatA na virodhinIti darzayati sarvajJe'pyAkRtirvAstu tena tatparanityatA // 3524 // sarvajJe'pItyAdi / ekasminnapi hi sarvajJe'vasthAbhedaparikalpitanAnAtvena jAtizabdavAcyatvamupapadyate, kiM punaraparimitAnAdisarvajJaparamparAsu // 3523-3524 // [G.912] kiJca - yadi nAma nimittAkhyaM zAkhAntaraM vedatvena nAGgIkriyate bhavadbhiH, tathApi zrutyanuktatvaM sandigdhaM bhavatyanenaiveti darzayannAha yadA ca vedavAkyAnAM svAtantryeNArthanizcayaH / vedAt svataH parasmAcca mohAdivivazAtmanaH // 3525 // tenAgnihotraM juhuyAt svargakAma iti zruteH / jinaH sarvajJa ityetaM nArtha ityatra kA pramA // 3526 // 3. sarvajJasyAkRti 0 - jai0 pustake pAThA0 / 1. tasyApi vyakti0 - gA0 / 2. jJaparasyA0- gA0 / 2. tadA-- pA0, gA0 / 5. svAtmana: pA0, gA0 / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 tattvasaMgrahe __ vedavAkyAnAM hi nityatayA svAtantrye sati na tato vedArthanizcayo jAyate, na hyayaM vedaH-'ayaM mamArtho nAnyaH' ityevaM virauti| nApi pratipattuH svata: AtmanaH parasmAda vyAkhyAturarthanizcayo bhavati; sarveSAmeva bhavanmatyA mohaadibhirvipluttvaat| tenAgnihotrAdivAkyAd bhagavAn sarvajJa ityayamapyartha:sambhAvyata ev| kA prameti naiva kAcit // 3525-3526 / yaccedamaparamuktam-"na ca sarvanarajJAnajJeyasaMvAdasambhavaH' (tattva0 3194) iti tatrAha svargApavargamAtrasya vispssttmupdeshtH| pradhAnArthaparijJAnAt sarvajJa iti gmyte||3527|| samudrasikatAsaGkhyAvijJAnaM vopyujyte| " tasyAsmAkamato'nyArthajJAnasaMvedanena kim!|| 3528 // yaccoktam-"goNatvenaiva vaktavyaH so'pi' (tattva0 3199) iti, tatrAha gauNatvenaiva vaktavyaH so'pi mntraarthvaadvit| ' ityayaM niyamaH sidhyet sarvajJe tu niraakRteH|| 3529 // pUrvoktabAdhakAyoge sAdhite tu svistrm| sandigdho gauNaniyamo mukhyArthasyApi smbhvaat|| 3530 // yadi hi pramANena sarvajJo nirastaH syAd, tadAnyathAnupattyA gauNArthatvamasya niyata syAt, nAnyathA; mukhyArthatvasyApi smbhaavymaantvaat| na ca nityasya vacaso'rthavAdatvaM yuktam anyAbhiprAyadezanA hyarthavAdaH, na cAbhiprAyarahite vacasi vivakSAmantareNa sA yuktA // 3529. 3530 // "yadvA prakRtadharmAdijJAnAd" (tattva0 3199) ityAdAvAha___dharmAdigocarajJAnamAtrApratighatA' ydi| saphalA varNyate vyaktaM taMdA buddhairjitaM jgt|| 3531 // |G.913 / kathaM jitam ? ityAha yasmAdabhyudaye mokSe sahaitai sAdhite' purH| jJAnamapratighaM tessaamaavainnikmtisphuttm||3532|| pUrvaM hi bhagavato niH zreyasajJAnamapratighaM sAdhitamityato bhagavata evA''vaiNikamasAdhAraNaM dharmAdijJAnamiti svavAcaiva sarvajJo'nabhyupetaH syAt / / 3532 / / yaccoktam- "yadvA''tmanyeva vijJAnam" (tattva0 3204) iti, tatrApi bhagavatyeva tathAvijJAnasambhavAnna kiJcidaniSTamApAditamityAdarzayannAha yaccAtmanyeva vijJAnaM dhyaanaabhyaasprvrtitm| tasyApyapratighAtitvaM teSA pUrvaM prsaadhitm||3533|| tasyApati aatmjnyaansy| teSAmiti buddhAnAM bhgvtaam| pUrvamiti "yAvad yAvadguNa.gho'syAm" (tattva0 3433) ityAdinA // 3533 // 1.sAdhita-pA0. gaa| 2.sarvajJo nAbhyupeta.-pA0, sarvajJo abyupeta:- gA0 / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 773 atIndriyArthadarziparIkSA nanu ca tatrAtmajJAnaM svavedanAtmakaM varNitam, na tvantarvyApArapuruSajJAnam, tat kathaM siddhasAdhyatA bhavati? ityAha etadeva hi tajjJAnaM yad vishuddhaatmdrshnm| . AgantukamalopetacittamAtratvavedanAt // 3534 // cittamAtravedanameva kathaM siddhamiti ced? Aha avedyavedakAkArA buddhiH pUrvaM prsaadhitaa| dvayopaplavazUnyA ca sA sambuddhaiH prkaashitaa||3535|| saMsArAnucitajJAnAstena siddhA mhaadhiyH| yadAdhipatyabhAvinyo bhAsante'dyApi deshnaaH||3536|| pUrvamiti bhirrthpriikssaayaam| saMsArAnucitamananukUlaM jJAnaM yeSAM te tathoktAH // 35353536 // kAH punastAstadAdhipatyabhAvinyo dezanAH zrUyante? ityAha-prakRtyA bhAsvaraityAdi zlokadvayam prakRtyA bhAsvare citte dvaayaakaarklngkite| dvayAkAravimUDhAtmA kaH kuryAdanyathAmatiH // 3537 // dvayanairAtmyabodhe ca stryaadisngklpbhaavinH| rAgadveSAdayo doSAH sNkssiiynte'prytntH||3538|| [G.914] dvayAkArAvimUDhAtmeti prhiinngraahygraahkaabhiniveshH| dvayanairAtmyabodha iti pudgldhrmeraatmybodhe| yadvA-dvayam=grAhyaM grAhakaM ca, tasya nairAtmyam=naiHsvAbhAvyamiti vigrahaH // 3537-3538 // idaM tat paramaM tattvaM tattvavAdI jagAda yt| . sarvasampatpadaM caiva keshvaadergocrH||3539|| / kezavAderagocaraiti / kezavaH hariH / Adizabde nezvarAdiparigrahaH // 3537-3539 // ata kezavAderapi vizuddhamAtmadarzanaM kasmAnneSyate? ityAha. jJAyate hi sthiraatmaa'nyaiHshuddhsphttiksnnibhH| sa ca teSAM viparyAso nityaatmprtissedhnaat||3540|| AtmagrAhi ca vijJAnamAtmano yadi jaayte| tataH sarvAtmavijJAnaM yugapat smprsjyte||3541|| atha tasmAnna jAyeta nityaM vaabhyupgmyte| tadA tadviSayaM na syAt purussaantrcittvt||3542|| anyairiti kezavadibhiH / AtmaparIkSAyAmAtmano nirastatvAt tadviSayaM jJAnaM viprysttvaadvishuddhm| kiJca-yadetannityAtmaviSayaM teSAM jJAnamupavarNyate, tat kiM tata Atmano 1. svvedaatmkN-paa0| .. 2. 0danyathAmatim-pA0, gaa0| / 3. 0sampatpradaM-pA0, gaa0| 4. nai:svabhAvyamiti-pA0, gaa0| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 tattvasaMgrahe jAyate, Ahosvinna-iti pakSadvayam / tatra prathame pakSe yugapadazeSaM tadviSayaM na prApnoti // 35403542 // yaccoktam-"etadeva hi tajjJAnaM yadvizaddhAtmadarzanam'' (tattva0 3206) iti, tatrAha grAhyalakSaNavaidhuryAd vistareNa ca saadhitaat| naitadeva hi tajjJAnaM yad vizuddhAtmadarzanam // 3543 // athApi jnyaanruuptvmaatmno'bhyupgmyte| dRzyadarzananAnAtvAbhAvAnaivamapi grahaH // 3544 // svayamprakAzarUpatvaM tajjJAnasyeSyate / ydi| .. svasaMvittistadA prAptA pratyakSA ca mtirbhvet||3545 // [G.915] yadi tAvadAtmA jaDarUpo'bhyupagamyate, tadA tadviSayaM jJAnamavizuddhameva; prakRtyA sarvajJAnAnAM grAhyagrAhakavaidhuryasya bahirarthaparIkSAyAM prasAdhitatvAt / atha cidrUpa Atmeti pakSaH; tadApi dRzyadarzanayorabhedAd grAhyagrAhakabhAvAnupapattestadviSayaM jJAnamiti na syAt, bhede hi viSayaviSayiNorviSayaviSayibhAvaH syAt / atha pradIpavat prakAzatayA''tmaviSayatvamasyAbhyupagamyate, tadA svasaMvitteranabhimatAyAH prasaGgaH syAt, jJAnasya cApratyakSatvamiSTaM vyaahnyet| tad darzayati-pratyakSA ca matirbhavediti // 3543-3545 // . yaduktam-"athApi vedadehatvAd' (tattva0 3207) ityAdi ? tatrAha brahmAdInAM ca vedena sambandho nAsti kshcn| bhedAnnityatayA'pekSAviyogAcca tdnyvt||3546|| tatazca vedadehatvaM brhmaadiinaamsnggtm|| sarvajJAnamayatvaM ca vedsyaarthaavinishcyaat|| 3547 // svAtantryeNa ca sambuddhaH sarvajJa uppaaditH| na punarvedadehatvAd brahmAdiriva klpyte||3548|| sambandhe sati brahmAdInAM vedadehatvaM bhavet, na ca vedena sArdhaM brahmAdeH smbndho'sti| tathA hi-tAdAtmyatadutpattilakSaNo dvividha eva sambandho bhAvAnAmiti pratipAditam, tatra bhedAbhyupagamAnna tAdAtmyasambandhaH / nApi tadutpattiH; dvayorapi nityatvenAnupakAryatayA parasparamapekSAyA abhaavaat| sarvajJAnamayatvaM ca vedsyeti| asaGgatamiti prakRtena sambandhaH / kasmAt? arthaanishcyaat| vinizcite hyarthe vedasya sarvajJAnamayatvaM kalpayituM yuktam, sa ca bhavanmatyA na sambhavatItyAveditametat / na ca bhavadbhirivAsmAbhirvedadvAreNa sarvajJo'bhyupagamyate, kiM tarhi ? svayambhujJAnatvAt svayameva bhagavAn sarvajJa iti pratipAditametat / / 3546-3548 // yaccoktam-'kva ca buddhAdayo mAH " (tattva0 3208) iti, tatra martyatvaM bhagavato'siddham-iti darzayannAha- . ____ paJcagatyAtmasaMsArabahirbhAvAnna mrtytaa| 11. yadi zuddhAtma.- pA0. gA0 / 2.nAnAtvabhAvAla-pA0, gaa0| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -775 atIndriyArthadarziparIkSA buddhAnAmiSyate'smAbhirnirmANaM 'tu tathA matam // 3549 // [G.916) narakapretatiryagdevamanuSyabhedena paJcagatyAtmakaH saMsAraH, tadbahirbhUtAzca buddhA bhagavanta ityasiddhaM mrtytvmessaam| kathaM tarhi zuddhodanAdikulotpattireSAM zrUyate? ityAha-nirmANaM tu tathA matamiti // 3549 // etadevAgamena saMspandayannAha akaniSThe pure ramye shuddhaavaasvivrjite| budhyante tatra sambuddhA nirmitastviha budhyte||3550|| akaniSThA nAma devA'; teSAmekadeze zuddhAvAsakAyikA nAma devA:2,atra hi AryA eva zuddhA Avasanti / teSAmupari mAhezvarabhavanaM nAma sthAnam, tatra caramabhavikA eva dazabhUmipratiSThitA bodhisattvA utpadyante / iha tu tadAdhipatyena tathA nirmANamupalabhyata ityAgamaH // 3550 // nAsmAkamidaM siddhamiti ced ? Aha svAtantryeNa tu martyatvaM tvayA nizcIyate kthm| parakIyAgamadvArAna - tsyaivmvsthiteH||3551|| na ca tatspardhayA'smAbhiste sarvajJA itiissyte| AkAzakusumaiH ko hi sparddhA satyeSu klpyet||3552|| yadi hi svAtantryeNa martyatvaM bhavatopAdIyate, tadA sndigdhaasiddhtaa| na hi bhagavato martyatvaprasAdhakaM kiJcid bhavataH pramANamasti, yena svAtantryeNa martyatvaM siddhaM bhvet| tasmAt parakIyAgamadvAreNa tvayA martyattvaM vaktavyam, sa ca parasyAgama evam yathoktarUpaM sthita ityasiddhameSAM mrtytvm|| 3551-3552 // kathamAkAzakusumaprakhyatvameSAM siddham ? ityAha- . . sarvazaktiviyogena nIrUpatvaM hi saadhitm| . nityAnAM tena no santi pressttaastrymbkaadyH||3553|| pareNa hi zaGkarAdayo nityatveneSTAH / nityAnAM ca kramAkramAbhyAmarthakriyAvirodhAt sarvasAmarthyarahitatvaM prasAdhitam / sarvasAmarthyavirahalakSaNaM cAsattvamiti pareSTAstryambakAdayo nityA na santyeva-ityAkAzakusumaprakhyatvameSAM siddhameva / tryambaka: zaGkaraH // 3553 // kiJca-santu nAma trayambakAdayaH tathApyatinikRSTatayA teSAm, na bhagavatAM taiH saha spardhA kriyate'smAbhirityAdarzayannAha kiJca-teSAM viparyastaM jnyaanmaatmaadidrshnaat| buddhAnAM tvaviparyastaM vistrennoppaaditm|| 3554 // tatspardhA kriyate taistu na duuraantrbhaavtH| ko hi taimirikaiH spardhA kuryAt svasthekSaNe nre||3555 // [G.917] subodham // 3554-3555 // 1-1. tattathA0- pA0, gaa0| 2-2. pA0, gA0, pustakayo sti| 3. deshaa:-gaa| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 tattvasaMgrahe __ yaccoktam-"nitye'pi cAgame vede" (tattva0.3209) iti, tatrAha guNakarmezvarAdInAM vedAnAM caaphstitaa| nityatA'tazca nAsmAbhinitya Agama issyte|| 3556 // sarvavastuvyApinaH kSaNabhaGgasya prasAdhanAnna kasyacinnityamastIti sarvametadasaGgatamuktam // 3556 // yaccoktam-"sarvajJasadRzaH" (tattva0 3214) ityAdi, tatrAha upamAnena sarvajJasattAsiddhirna cessyte| tasyApramANatAprokteH sattAsiddhistato na c||3557|| prasiddhAyAM hi sattAyAM sAdRzyaM gamyate ttH|... sAdhanaM prakRtaM ceda sattAyAH sarvavedinaH // 3558 // tatropamAnataH siddhiH pratiSedho'phalaH kRtH| . . na hyapamAnasya prAmANyamasti, yena tataH sarvajJasiddhimabhivAJched bauddhH| satyapi, vA pramANye tasya sattAsiddhAvanupayoga ev| tathA hi-prasiddha dharmiNi gavAdau gavayAdi-sAdharmyamAtraM tena sAdhyate / na ca sarvajJo dharmI prasiddhaH; tasyaiva bhavanmatena sAdhyatvAt / tena bhavanmatyA sarvajJasattAyAM sAdhyatvena prastutAyAmupamAnasya prasaGgAbhAvAt tatpratiSedho'narthakaH; praaptybhaavaat| prAptipUrvakatvAt pratiSedhasyeti bhAvaH // "narAn dRSTvA tvasarvajJAn" (tattva0 3215), ityAdAvAha narA dRSTAstvasarvajJAH sarve ceda bhavatA tataH // 3559 // tavaiva sarvavittA syAd duurvyvhitekssnnaat| anyasantAnasambaddhajJAnazaktezca dRssttitH||3560|| yadi hi sarva eva narA dRSTA bhavatA, tadA sarvajJapratiSedhe svvcnvyaaghaatH| tathA hi-dUravyavahitAzeSanaradarzanAbhyupagamAdanyasantAnasambandhijJAnazaktinizcayAbhyupagamAcvAtmani sarvajJatvaM [G.918) sphuTataramevAbhyupetaM syAt; deshkaalsvbhaavviprkRssttaarthdrshnaabhyupgmaat| na hyasarvajJasyaivaM parijJAnaM smbhvet| tatpratiSedhAya ca sAdhanopAdAnAt tadeva pratiSidhyata iti svavacanavyAghAtaH, yathA-mAtA me vandhyeti // 3559-3560 // asiddhatA ca hetoriti darzayannAha pura:sthite'pi puMsi syAt kathaM tatra vinishcyH| nAyaM sarvajJa ityevambhAve'tIndriyavid bhvaan|| 3561 // AtmAsarvajJatAdRSTau shessaasrvjnynishcye| atiprasaGgo'jAdyAdeH sarveSAmapi nishcyaat|| 3562 // bAdhAdRSTerna cet sarvadharmanizcaya issyte| . bAdhAzaGkA nanUkte'pi bAdhAdRSTerna bhidyte||3563|| tathA hi puro'vasthite puMsi zarIramAtradarzanAnnAyaM sarvajJa ityevamasarvavidA nizcetuma 2. sarvajJamapi-pA0; sarvajJasyApi-- gA0 / 1. tt:-gaa0| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 333 zakyam, kimuta dezakAlavyavasthite puNsi| evambhAva iti| nAyaM sarvajJa ityevaM nishcysy| atha mA bhUdasiddhatA hetorityAtmAsarvajJatayA zeSAsarvajJanizcayo'bhyupagamyate, tadAtiprasaGgAdanakAntikatetyAdarzayannAha-AtmAsarvajJatA dRssttaavityaadi| AtmanyasarvajJatAyA dRSTiriti vigrahaH / syAdetat-sarvadharmasAdhanaM kriyamANaM dRSTena prajJAdibhedena bAdhyata ityatastasya sAdhanaM kriyate, tat tvasarvajJatvaM sAdhyamAnaM 'kenacid bAdhyata ityato'tiprasaGgo na bhaviSyatIti? tadetadasamyak; yathaiva dRSTabAdhaM sAdhyaM heturna sAdhayati, tathA zaGkayamAnabAdhamapItyato bAdhAzaGkA bAdhAdRSTerna bhidyate; tenAsarvajJatvasAdhanamapi mA bhUd; AzaGkayamAnabAdhatvAt / / 3561-3563 / / yaccoktam- "upadezo hi buddhAderanyathApyupapadyate" (tattva0 3222) ityAha svargApavargamArgoktiranavadyA prsaadhitaa| buddhAnAM tAM jaDAt ko'nyo vyaamohaadbhimnyte||3564|| anythoppnntvmupdeshsyaasiddhm| na hi svArgapavargamArgasya niravadya upadezo vyAmohAt sambhavati / niravadyatvaM ca bhagavadvacanasya sarvAbhiH parIkSAbhi: prsaadhitm| jaDaditi kumaarilaat| sa eva yadi paraM manyata ityarthaH // 3564 // "ziSyavyAmohanArthaM vA" (tattva0 3224) ityatrAha dRSTe'pyabhyudayaM cittadoSazAntiM parAM tthaa| tatazcApnuvatAM tena paraM vyAmohanaM kRtm||3565|| [G.919] dRSTa iti asminneva janmani / abhyudayam=nityArogyaizvaryAdilakSaNam / avApnuvatAmiti smbndhH| doSazAnti ceti| raagaadidossopshmm| tataH=mantradhyAnasamayAbhyupadezAt tatkRtAd yathAvihitAnuSThAnAdApnuvatAM ziSyANAM paraM vyAmohanaM kRtmitytishyoktiriym| yadIdRzaM vyAmohaM bhavAn manyeta, tadA bhavAneva vyAmUDhaH syAdavyAmohamevaM vyAmohamiti gRhNan // 3565 // "yadyasau vedamUlaH syAt" (tattva0 3225) ityatrAha.. vedamUlaM ca naivedaM - buddhaanaamupdeshnm| niSkalaGkaM hi tat proktaM sakalaGkaM zrutau punH||3566|| na hi niSkalaGkamupadezanaM sakalaGkamUlaM yuktam // 3566 // "yatastu mUrkhazUdrebhyaH" (tattva0 3226) ityatrAha svArthasaMsiddhaye teSAmupadezo na taadRshH| ArambhaH sakalastveSa parArthaM krtumiidRshH|| 3567 // tasmAjagaddhitAdhAnadIkSitAH krunnaatmkaaH| anibandhanabandhutvAdAhuH sarveSu tat pdm||3568|| padamiti / sarvaguNasampatpratiSThArthenAbhyudayaniHzreyasamArga:padamucyate // 3567-3568 // yaistu manvAdibhirvedavAdibhya evopadezanaM kRtam, teSAmeva vyAmohArthaM tat sambhAvyata iti darzayati1. na kriyate- gaa0| 2. na kencid-gaa0| 3-3. 0mArgokti niravadyA prasAdhitAm-pA0, gA0 / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 tattvasaMgrahe ye hi lobhbhydvessmaatsryaadivshiikRtaaH| prAdezikI bhavet teSAM dezanA niHkRpAtmanAm // 3569 // yA punarbhagavatAmAkumAraM dezanA, sA teSAM mAhAtmyamevodbhAvayatIti darzayati karuNAparatantrAstu spaSTatattvanidarzinaH / sarvApavAdaniHzaGkAzcakruH sarvatra deshnaam|| 3570 // yathAyathA ca mauAdidoSaduSTo bhvejnH| tathAtathaiva nAthAnAM dayA teSu prvrttte||3571|| naivAvAhavivAhAdisambandho vAJchito hi taiH| ... upakArastu karttavyaH sAdhugItamidaM ttH||3572 // [G.920] UDhAyA yoSito bhartRgRhAgamanam AvAhaH // 3570-3572 // . kiM tad gItam? ityAha "vidyAcaraNasampanne brAhmaNe gavi hstini| .. - zuni caiva zvapAke ca paNDitAH smdrshinH"||3573|| . __(bha0 gI0 4.39) api ca-bhavataiva 'mUrkhazUdrebhyaH' ityatiprakaTamuccairasadbhUtajAtimadoddhatena cetasA bruvatA sphuTataramAtmana eva prakaTitamiha vidvajjanasadasi mahAmauryam / tathA hi-kadAcid brAhmaNatvAkhyaM sAmAnyaM nAma vastvantaramastItyevamupakalpayantastatrabhavanto viprA garvArbudamudvahanti? yadvA jAtakarmAdibhiH saMskRtatvamAtmanaH samIkSya? brAhmaNapitRkRtAM cAtmano brAhmaNIgarbhaprasUtimAlambya? tatra prathame pakSe kevalamAkAzakuzezayamaNDanametad bhavatAmiti darzayati zatazaH pratiSiddhAyAM jAtau jAtimadazca kim| tadanyAtizayAsiddhau viziSTA sA ca kiM mtaa.||3574|| vazitvAdiguNAdhArAH prkssiinnaashessklmssaaH| sarve'pyatrAvizeSeNa sadyoge ca vijaatyH||3575|| bhaveyuryadi sidhyanti vishissttaasttsmaashryaaH| vaiziSTayamanyathA naiva lubdhkdvijjaativt||3576 // api ca bhavatu nAma sA jAtiH, tathApi tatkRtamAzrayasya yadi vaiziSTyamupalabhyeta tadA syAdbhavatAM garvaH, yAvatA kiJcidatizayaM pazyAma ityaadrshyti-tdnyetyaadi| tebhyo brAhmaNebhyo-'nyastadanyaH-zUdrAdiH, tasmAdatizayaH, tasyAsiddhiriti vigrhH| tathA hizUdrAdibhyo na prajJAmedhAdibhirviNmUtramAMsazoNitAdibhizca viprANAmatizayamupalabhAmahe, tat kathamatizayAsiddhau satyAM sA tadAdhArajAtirviziSyate, yena bhavatA jAtivAdAvalepoddhatenaivamabhidhIyate-'vedavAdibhya eva taM prayaccheyuryathA manvAdayaH' iti / yadi tu brAhmaNajAtisamAzrayeNa bhavantaH prakRtyaiva vazitvezitvaprAkAmyakaruNAdiguNAdhArAH prahINAzeSaduritA bhaveyuH, tadA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 779 bhaved bhavatAM vaiziSTayam, anyathA lubdhakakaivartacarmakArAdibrAhmaNasyeva satyapi brAhmaNajAtiyoge kathamiva vaiziSTyaM sidhyet // 3574-3576 / / [G.921] dvitIye'pi pakSe doSamAha jAtakarmAdayo ye ca prasiddhAste tdnyvt| AcArAH sAvRtAste hi kRtrimeSvapi bhaavinH||3577|| tadanyaditi / kRtrimaabhimtbraahmnnessviv| saaNvRtaaiti| nAmakaraNAdivat sAMvyavahArikAH / tRtIye'pi pakSe na yukto madaH, na hi brAhmaNabrAhmaNIzarIrANAM zUdrAdizarIrataH zukrazoNitAdyazucimayatvena kazcidvizeSo'stItyuktametat // 3577 // api ca-sandigdhameva bhavato brAhmaNapitRkatvamityato'pi na yukto mada ityAdarzayannAha atItazca mahAn kAlo yoSitAM caaticaaplm| tad bhavatyapi nizcetuM brAhmaNatvaM na shkyte||3578|| atIndriyapadArthajJo na hi kazcit samasti vH| .. tvadanvayavizuddhiM ca nityo vedo'pi noktvaan||3579|| kAlAntareNa kadAcidabrAhmaNagotrako'pi san bhavAn brAhmaNaH saMvRtta:2-ityapi sambhAvyate / satyapi brAhmaNapUrvatve bhavato mAtRcAritradoSeNa jArajAtatvamapi sambhAvyata ev| tathA hi-prAyeNa yoSito manmathAturAzcapalacetasaH svakulavratasImAnamatipatyApi vartamAnA: samupalabhyante / na cAtIndriyArthadarzI bhavadbhiH kazcinnaro'bhyupeyate yato nizcaya: syAt / nApi vedo nivedayati bhvto'nvyshuddhim|| 3578-3579 // . kiJca-ma kevalaM bhavatAmAtmanyaparinizcitabrAhmaNyAnAM jAtimadAvalepo na yujyate, api ca-manvAdInAmapyaviditadvijAtInAM dvijAtibhya evopadezo mohAditi darzayati .. ato mnvaadyo'pyessaamvijnyaatdvijaatyH| ... nopadezaM pryccheyurdvijebhystdnishcyaat||3580|| avijJAtA: =anizcitA dvijAtayo yeSAM te tathoktAH / tadanizcayaditi teSAM dvijAtInAmanizcayAt / / 3580 // . api ca-manvAdibhirasmabhyamevopadezanaM kRtamiti naitad bhavatAM mahattvakAraNam, api tu paraM jaDatvameva sUcayatIti darzayannAha niyuktikatvaM vedArthe jnyaapnaashkttaa''tmni| vedAdhItijaDA viprA na parIkSAkSamA iti||3581|| kutazcinizcitaM zaGke nUnaM mnvaadibhisttH| viprebhya eva vedAdeH kRtaM tairupdeshnm||3582|| [G.922] vedAdhItijaDAiti / vedAdhItyA kRtA jaDA vedAdhItijaDAH / vedAdhyayanena dUrIkRtavastubodhazaktaya iti yaavt| kutazciditi hetoH // 3581-3582 // 1. saMvRtA0- jai0| 2. sAMvRta-pA0, gaa0| 3. aviditA-- jai0| 4. pA0, gA0 pustakayo sti| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 tattvasaMgrahe ___ ata eva vedAdInAmayuktikatvamavetya manvAdibhirAjJAMsiddhatvamAtmavacaneSUktamiti darzayati purANaM mAnavo dharmaH sAGgo vedshcikitsitm| AjJAsiddhAni catvAri na hantavyAni hetubhiH||3583|| manye tenaiva datteyaM jddebhystairvibhiissikaa| 'AjJAsiddhatvamanyatra vAGmAtrAt kiM nu vA bhvet|| 3584 // purANaM nAma shaastrm| mAnavo dharma iti manunA vircitH| sAGgo deda iti saha vyAkaraNAdibhiH SaDbhiraGgairvarttata iti saanggH| cikitsitamiti cikitsaashaastrm| tenaiveti kaarnnen| niyuktikatvameSAM purANAdInAM bhavatAM ca jADyamavadhAryeti yaavt| atraivopapattimAha -AjJAsiddhatvamanyatretyAdi // 3583-3584 // buddhAstu bhagavantazcaturvaizAradyasamanvAgatatayA naivAsiddhatvamAtmavacaneSu samAdizanti, api tu parSadi siMhanAdaM samyageva nadantIti darzayati' yaiH punaH svoktiSu spaSTaM yuktArthatvaM vinishcitm| . tat pratyAyanasAmarthyamAtmanazca mahAtmabhiH // 3585 // kutIrthyamattamAtaGgamadaglAnividhAyinam / evamasyAkhilatrAsAH siMhanAdaM nadanti te||3586|| yairityAdi / kutIrthyA eva mattamAtaGgAH, teSAM madaglAniM vidhAtuM zIlaM yasya siMhanAdasya sa tthoktH| evamiti vakSyamANam // 3585-3586 // kaH punarasau siMhanAdaH? ityAha "tApAcchedAcca nikaSAt suvarNamiva pnndditaiH| parIkSya bhikSavo grAhyaM madvaco na tu gauravAt" // 3587 // api ca-bhagavadbhireva paramArthabrAhmaNebhya: kRtamupadezanam, na manvAdibhirityetadAha ye ca vAhitapApatvAd brAhmaNA: paarmaarthikaaH| abhyastAmalanairAtmyAste munereva shaasne||3588|| ihaiva zramaNastena caturdhA prikiirtyte| zUnyAH parapravAdA hi shrmnnairbraahmnnaistthaa||3589|| [G.923] "vAhitapApadharmatvAda brAhmaNAH" iti niruktiH / te cehaiva nairAtmyAbhyAsopadezAnmunerbhagavataH zAsane yuktAH, nAnyatra; paapkssyopaayvikltvaat| ataeva bhagavatoktam"ihaiva zramaNaH, ihaiva brAhmaNaH, zUnyAH parapravAdAH zramaNaiAhmaNaiH" ( ) iti / tatra catvAraH zramaNAH phalasthA srotaApannAdayaH / brAhmaNA api tatpratipannakAzcatvAra eva // 3588-3589 // "naraH ko'pyasti" (tattva0 3229) ityAdAvAha naraH ko'pyasti sarvajJa ityAdyapi na saadhnm| pratijJAnyUnatAdoSaduSTamityupapAditam // 3590 // 1. 0siddhtvmukt0-0| 2-2. pATho'yaM pA0, gA0 pustkyonaasti| 3. zrota ApannAdaya:- gA0 / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 781 kena granthenopapAditam? ityAha niHzeSArthaparijJAnasAdhane viphale'pi hi| sudhiyaH saugatA yatnaM kurvantItyAdinA puraa||3591|| kiJca-nAsmAbhiH sarvajJoktatvamavagamya tadanuSThAnAya sarvajJaH prasAdhyate, kiM tarhi ? ye sArvajJapadaprAptIcchavastadarthaM doSapakSo guNotkarSAya prasAdhyate; yato vastubalapravRttAnumAnata eva saugatAH puruSArtheSu ghaTante, na pravAdamAtreNa / prameyatvAdInAM ca yathA sAdhanatvaM bhavati tathA prtipaaditmev| ___ yaccoktam- "dazabhUmigataH" (tattva0 3237) iti, tadapi siddhAntAnabhijJena bhvtoktm| na hi dazabhUmigato bhagavAniSyate, kiM tarhi ? bodhisattvAvasthA'sau yAvaddazabhUmI:, tata UrdhvaM buddhabhUmiriSyate // 3591 // yaccoktam-"ekadezajJagItaM tanna syAt sarvajJabhASitam" (tattva0 3239) iti, tadapi prativihitameveti darzayannAha ekadezajJagItaM tu na syAt srvjnybhaassitm| ityatrApi purA proktaM srvjnyaanaanvyaaditi||3592|| etadeva punarapi pratipAdayannAha yathaiveSTAdikAnarthAn anubhUyAlpadarzanaH / cetasyAropya tAn pazcAt prvktynubhvaashryaan||3593|| na ca tadvacanaM tasya tadvastujJAnajanma n| * evaM sarvajJavAkyaM syAddhetubhedAm tu bhidyte||3594|| [G.924] alpadarzana iti agdirzanaH, asarvajJa iti yaavt| tadvastujJAnajanmeti / tasyoSNAdervastuno jJAnamanubhavaH, tadvastujJAnaM tato janmotpattiryasya vacanasya-tat tthoktm| na neti pratiSedhadvayena tadvastujJAnajanmaivaM bhavatIti drshyti| evmiti| tadapi tadvastu jJAnajanmatayA prmaannm| yadyevam, ko vizeSo'lpadarzanavacanAd buddhvcnsy| ityAha-hetubhedAttu bhidyata iti // 3593-3594 // . etadeva spaSTayati samastavastuvijJAnamasya kAraNatAM gtm| kiJcinmAtrArthavijJAnaM nimittaM tasya tu sthitm||3595|| asyeti buddhvcnsy| tasya tviti ekdeshjnyvcnsy|| 3595 // vikalpetyAdinA parazcodayati vikalpAsambhave tasya vivakSA nanu kiidRshii| prahINAvaraNatvAddhi' vikalpo nAsya vrttte?||3596|| na hyasambhavadvikalpasya vivakSA sambhavati; tasyA vikalpavizeSatvAt / ato'sau vikalpatvena vyAptA satI tadbhAve kathamavasthAM labheta ! na hi vRkSAbhAve ziMzapAyAH 1.bodhisattvAvasthAM- pA0, gaa0| 2. prahINAcaraNatvAt- gaa0| 3. tdbhaave-gaa0| 4. kalpasya- gA0 / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 tattvasaMgrahe sambhavo'sti / naca sarvajJasya vikalpasambhavaH; tasya prahINAzeSaklezavizeSAdyAvaraNatvAt vikalpasya ca prakRtyA bhraanttvaat| tatsamudAcAre bhrAntaH prApnoti sarvaviditi // 3596 // naivamityAdinA pratividhatte naivam; kliSTo hi saGkalpastasya naastyaavRtikssyaat| jagaddhitAnukUlastu kuzalaH kena vaaryte!|| 3597 // dvividho hi vikalpaH-saMklezAdyanukUlatayA kliSTaH, alobhAdisamprayogasamutthAnatayA kuzalaH / tatra yaH kliSTaH, sa prahINaklezAdyAvaraNAnAM nAstyeva; kAraNAbhAvAt / yastu kuzalaH, sa prahINAvaraNasyApyavirodhIti tena bhagavatAM kRpAbhyAsapravarttito jagaddhitodayAnukUlatayA kuzalo vikalpaH sammukhIbhavan kena vAryate ! // 3597 // syAdetat-sarvasyaiva vikalpasya prakRtyA svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena pravRtterdhAntatvAt [G.925] prahINajJeyAvaraNasya tatsamudAcAro viruddha eva?-ityAzaGkyAha na ca tasya vikalpasya so'rthvttaamvsyti| taM hi vetti nirAlambaM mAyAkArasamo hysau||3598|| mAyAkAro yathA kshcinishcitaashvaadigocrm| . ceto nirviSayaM vetti tena bhrAnto na jaayte||3599 // yadi hi tasya vikalpasyAviSayasya viSayavattAM gRhNIyAt, tadA bhrAnto bhaved; yAvatA mAyAkAravadasau tajjJAnaviSayatayaivAgacchatIti kathaM bhrAnto bhavet ! / / 3598-3599 // yaduktam-"ityAdi kIrtyamAnaM tu zraddadhAneSu zobhate." (tattva0 3224) iti, tatrAha-- ityAdi kIrtyamAnaM tu zraddadhAneSu shobhte| prakRtArthAnurUpeNa proktaM naitad dvijaatinaa||3600|| katham, kiM tatprakRtam, yadanurUpametanna bhavati? ityAha tathA'vyAptazca sarvArthaiH * zakto naivopdeshne| ityetat prakRtaM hyatra tatra caahumhaadhiyH||3601|| tasyopadezane zaktirna syAccet kiM tadA bhavet ? tato bhavadbhirvaktavyam-Agamo na bhvediti||3602|| tatrApyAhurbhavatvevaM kiM dRSTo'sau tvayA vdn| prasaGgasAdhanenadamaniSTaM codyate ydi||3603|| na ced vaktRtvamiSyeta nAgamopagamo bhvet| tatpraNetAgameSTau tu tasya vktRtvmissytaam||3604|| etacca prasaGgasAdhanaM mayoktaM na svAtantryeNetyevaM svavAcaiva paro'bhidhAsyatIti manyamAnaH prasaGgasAdhanatvameva tAvadasya prakRtasya samarthayitumAha-tatra cAhurityAdi / yadetad bhavatoktamsarvArthavyAvRttasyopadezane zaktirna prApnotIti, atra tAvad bhavAn praSTavyaH-'mA bhUdupadezane tasya zaktiH, ko'tra doSa Apadyate?' iti / evaM pRSTasya parasyottaraM svayamevAviSkaroti-- 1 tatrApyabhi0-pA0, gaa0| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 783 tata ityaadi| atrApyabhidhIyate -'bhavatyevamAgamAbhAvaH, ko'tra virodhaH, na hi bhavatA'sau bruvANaH samupalabdhaH, yena dRSTa iti virodhaH syAd'-ityevaM [G.926] pRSTena tvayA sAmarthyAdidamabhidhAnIyam-na mayA svayamAgamasya tatpraNItatvamupalabhya tasya vaktRtvaM prasAdhyate, kiM tarhi ? bhavadbhirevAgamasya tatpraNItatvamiSTam, tacca bhavatAM nopapadyate, yadi tasya vaktRtvaM neSyeta / tasmAdavazyamAgamasya tatpraNItatvamicchadbhirvaktRtvamapi tasyeSTavyam-ityevamaniSTApAdanaM prasaGgena kriyata iti / / 3601-3604 // evaM prasaGgasAdhanatvaM samarthya sAmprataM prakRtArthAnurUpyAnabhidhAnaM yojayitmAha yadyevamIdRzo nyAyaH prasiddho nyaayvaadinaam| prasaGgasAdhane dharmaH zraddhAmAtrAt prairmtH||3605|| yuktiprasiddhatAyAM ca svatantraM sAdhanaM bhvet| IdRzazca pareNeSTastatpraNItaH / sa aagmH||3606|| sambhArAvedhatastasya puNsshcintaamnneriv| niHsaranti yathAkAmaM kuDyAdibhyo'pi dezanAH // 3607 // AdhipatyaprapattyA'taH praNetA so'bhidhiiyte| vikalpAnugataM tasya na vaktRtvaM prsjyte||3608|| vayamazraddadhAnAstu ye yuktIH praarthyaamhe| itIdaM gaditaM tasmAt prsnggaarthmjaantaa||3609|| ya eva hi dharmaH pareNAgamamAtrAdabhyupetaH, sa eva prasaGgasAdhane-'bhidhIyata iti nyAyaH / tatra yadi pareNa vaktRtvAnugamena tatpraNItatvamAgamasyeSTaM syAt, tadA bhavedvaktRtvAbhAvAdAgamasyAtatpraNItatvaprasaGgaH; yAvatA''dhipatya mAtreNAsau tasyAgamasya praNetA'bhyupagataH, na vaktRtvopagamAt / ato yattatpraNItAgamopagameva vaktRtvApAdanam, tatprasaGgArthAnabhijJena bhavatAbhyadhAyi // 3605-3609 / / . yaccedamuktam-"kuDyAdiniHsRtAnAm" (tattva0 3243) ityAdi, tatrAha kuDyAdiniHsRtAnAM ca ksmaannaaptopdisstttaa| tadAdhipatyabhAvena yadA tAsAM prvrttnm||3610|| yadi hi tadAdhipatyena tAsAM dezanAnAM na syAt pravRttiH,tadA''ptopadiSTatA na bhvet| [G.927] yadA tu tadAdhipatyena tAH pravartanta ityupagatam, tadA kimiti tadupadiSTatvamAsAM na bhavet // 3610 // yaccoktam-"vizvAsazca sa tAsu syAt' (tattva0 3243) iti, tatrAha sambhinnAlApahiMsAdikutsitArthavivarjitAH / krIDAzIlapizAcAdipraNItAH syuH kathaM ca taaH||3611|| sambhinnAlApahiMsAdikutsitArthopadezanam / krIDAzIlapizAcAdikAryaM tAsu na vidyte||3612|| pramANadvayasaMvAdi mataM tdvissye'khile| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 tattvasaMgrahe yasya bAdhA pramANAbhyAmaNIyasyapi nekSyate // 3613 // yaccAtyantaparokSe'pi pUrvAparavibAdhitam / karuNAdiguNotpattau sarvapuMsAM prayojakam // 3614 // sarvAkAradharopetaM sadvRttapratipAdakam / ihAmutra ca bhavyAnAM vividhAbhyudayAvaham // 3615 // sarvAMnuzayasandohapratipakSAbhidhAyakam 1 nirvANanagaradvArakapATapurabhedi ca // 3616 // taccet krIDanazIlAnAM rakSasAM vA vaco bhvet| ta eva santu sambuddhAH sarvatallakSaNasthiteH // 3617 // na hi nAmAntaraklRptau vasturUpaM nivarttate / viziSTe'ziSTasaMjJAM tu kurvan nindyaH satAM bhavet // 3618 // yadi hi nRtyagItahiMsAgamyagamanAdeH tatkartavyatayA tatropadezaH syAt, tadA krIDAdyabhiratapizAcAdikAryopalambhAt tAsAM tatpraNItatvaM sambhAvanApathamavataret; yAvatA pramANAviruddhamaparasparaparAhatamAryajanocitam - karuNAdiguNeSu niyojayitR svargApavargaphalavAhakametad bhagavato vacanamityupapAditametat / tadIdRzaM kathaM krIDanazIlasya pizAcAdeH sambhAvyate ! yadi tathAbhUtavacanapraNetRNAmapi bhavatA pizAcaM iti nAma kriyate, kAmaM kriyatAm, na hi nAmakaraNe vastusvabhAvahAniH / kintu bhavAneva viziSTe bhagavatyaziSTavyavahAraM kurvan satAM nindyatAmApadyeteti samAsArthaH / avayavArthastUcyate ' -- sambhinnAlApa:- gItAdyupadezaH / hiMsA:- prANivadhaH / kutsitArthaH=kAmamithyacArAdiH / [G.928] pramANadvayam=pratyakSAnumAne, tAbhyAM saMvAdaH = tadaviruddhArthatA, so'syAstIti tttthoktm| matamiti nizcitam / tadviSaye'khila iti pramANadvayaviSaye / pramANadvayasaMvAdIti sambandhaH / sadvRttam=AdimadhyAntekalyANaM bhmcrym| sarvAnuzayasandohaH dRgbhaavnaaheykleshaughH| tallakSaNasthiteriti sambuddhalakSaNasthiteH // 3611-3618 // yathoktam 'abhijJAtamabhijJeyaM bhAvanIyaM ca bhAvitam / prahAtavyaM prahINaM ca tena buddho nirucyate // " ( ) iti // vedasyaiva krIDAzIlapizAcAdipraNItatvaM yuktaM sambhAvayitum, yena gosavAdiSvagamyagamanAdayo'samAcArAH samprakAzitA ityetadarzayannAha - "" kAmamithyAsamAcAraprANihiMsAdilakSaNAH / asabhyastu kriyA yena vacasA samprakAzitAH // 3619 // tad bhujaGgapizAcAdipraNItamiti zaGkayate / tacceSTAbhiratAnAM hi tAdRk sambhAvyate vacaH // 3620 // *1. nRNAmapi - pA0; gA0 / 2. 0tUcyete- gA0 / 3. 0 klezaughAt jai0 / 4. nirudhyate- pA0 / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 785 atIndriyArthadarziparIkSA bhujaGgaH-dhUrtaH // 3619-3620 // yaccoktam-"yugapacchucyazucyAdi" (tattva0 3248) ityAdi, tatrAha yugapacchucyazucyAdisvabhAvAnAM virodhinaam| jJAnamekadhiyA dRSTaM na viruddhA vidA hi te||3621|| yadyapi bhAvAH kecit parasparaM virodhinaH, tathApi te vidA-jJAnena sahAviruddhA eva; yugapadekenApi jJAnena viruddhAnekArthagrahaNopalambhAt / / 3621 // etadeva spaSTayannAha anyo'nyaparihAreNa sthitalakSaNato'tha vaa| ekasminna sahasthAnaM virodhasteSu smbhvet||3622|| ekajJAnAvabhAsitvaM na tu teSAM virodhitaa| zucyazucyahizikhyAdezcakSuSA skRdiikssnnaat||3623|| dvividha eva hi bhAvAnAM virodha:- parasparaparihArasthitalakSaNatA, sahAnavasthAnatA c| tatra ye parasparaparihAreNa sthitalakSaNAH, teSAmaikyaM viruddhm| ye tu [G.929] sahAnavasthA- . yinaH, teSAmekadezAvasthAnaM viruddhm| na caikavijJAnabhAsanAdeSAmaikyam,ekadezatvaM vA prasajyeta / tena naikavijJAnabhAsitvenaiSAM virodhH| dRSTaM ca viruddhAnAmapi satAmekajJAnabhAsanam, yathA zucyazucinozcakSurjJAnena parasparaparihArasthitalakSaNayorahermayUrasya ca sAnavasthAyinoryugapad grhnnm| Adizabdena chAyAtapAdInAM grhnnm| yadi tarhi viruddhAnAmapyekajJAnAvabhAsanamaviruddham // 3622-3623 // evaM sati sukhaduHkhayo rAgadveSayorekajJAnabhAsanaM prApnoti? ityAzaGkayAha- sukhaduHkhAdibhede tu yat saMkRnnAsti vednm| hetvabhAvAdasAnnidhyAt tajjJeyaM na virudhyte||3624|| tajjJeyamiti / yatsukhAdInAM sakRdavedanam, tat kAraNAbhAvenAnutpatterasannihitatvAt sukhAdInAM viruddhatvAdityevaM jJeyam, voddhavyamityarthaH / etaduktaM bhavati-kAraNavaikalyAdasAnnidhyaM tatra kAraNam, na parasparavirodha iti // 3624 // yeSAM ca vAstavo virodhaH na tu zucyazucyAdivat kalpanAkRtaH, teSAmapyekajJAne bhAsanamastIti darzayati nIlapItAvadAtAdirUpabhedAvirodhinaH / dezaprakRtibhedena vIkSyante yugapad ytH||3625|| dezaprakRtibhedena virodhina iti sambandhaH / tatra deshbhedH-tdtddeshtvm| prakRtibheda:-nIlapItAdisvabhAvatvam, yadvA nIlAdhupAdAnakAraNatvam // 3625 // yaccoktam-"bhUtaM bhavadbhaviSyacca" (tattva03249) ityAdi, tatrAha ekajJAnakSaNavyAptaniHzeSajJeyamaNDala: / . prasAdhito hi sarvajJaH kramo nAzrIyate tataH // 3626 / / 1. tat-pA0; na tu-gaa| 2. 0bhede'pi-jai0. pA0 / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 tattvasaMgrahe atra kecit svayUthyA eva vijJAnavAdimatamupodvaMlayantazcodayanti-"yadi yugapadekajJAnakSaNena avizeSaM jJeyamaNDalaM vyApyate', tadA bhAvAnAmiyattA'paricchedAdAnantyamabhyupetaM bAdhyeta / tathA hi-ekajJAnArUDhAd bhAvAdanyo bhAvo nAstItyevaM paricchidyamAnAH kathamantavanto na bhaveyuH / Aha ca 'ekajJAnasamArUDhAnnAnyo bhAvo'sti kshcn| iyanta iti vijJAnAdantavantaH . . . . . . . . . . . . . / ' ( )iti, tatazca kramapakSe yo doSaH sa yugapajjJAnapakSe'pi" iti; tadetadasAram; yadi tAvannirakAravijJAnavAdimatamAzritya codyate, tadA srvmsnggtm| tathA hi-yAvat kiJcidvastujAtaM. [G.930] sattAmanubhavati, tasya sarvasya sattAmAtreNa sarvajJacetasA paricchadAt tena tavyAptamiti vyapadizyate, na tu paTeneva ghaTAnAM dezaparyantatayA vyApteH / na caikena jJAnena paricchinnAnItyetAvatA vastUnAmAtmasvabhAvahAniH, yena tAnyekajJAnaparicchedavazAdanantatvamAtmasvabhAvaM jahyaH / na hi nIlapItAdayo bhAvA bahavo yugapaccitrAstaraNAdiSvekajJAnakSaNAvasIyamAnatanagho'nekatvaM jahati, nApi parasparamanvAvizanti; api tu yatheva santi tathaiva jJAnena paricchidyante, nAnyena ruupenn| tadvat sattvabhAjanaloko'pi yathaiva sattAmanubhavati tathaiva sarvajJacetasA gRhyte| aparyantazca dikSu vidikSu sattvAdiloko'vasthita, ityaparyantatayA tasya grahaNam, na tu paryantavarttitayeti kuto'ntavattvaprasaGgaH! syAdetat, sakalagrahaNAbhyupagame kathaM paryantagrahaNaM na syAditi? naitadasti; ko patra pratibandhaH-yatra sAkalyagrahaNaM tatrAvazyaM pryntgrhnnmiti| tathA hi-yAvantaste santi bhAvAH, teSAM madhye naiko'pi sarvajJajJAnAviditasvarUpaH sattAmanubhavati; api tu sarva eva sarvajJacetasA viditasvarUpA evodayante vyayante ca, naiko'pi parityakta ityayaM sakalagrahaNasyArthaH / iyameva ca teSAmekajJAnena vyAptiH; anyathA sakalazabdavAcyatvamapi teSAM nAGgIkarttavyaM mA bhUdantavattvaprasaGga iti ytkinycidett| ' yaccoktam-ekajJAnArUDhAd bhAvAdanyo nAstItyevaM paricchedAt kathamantavanto na bhaveyuriti? tadapyasamyak; na hi nirAkArajJAnavAdipakSe jJAnAtmani bhAvAnAmArohaNamasti, api tu sattAmAtreNa tena nivedyante / nApi bhAvAnAM jJAnAparicchedyasvabhAvatayA'nantatvamabhyupetam, yena jJAyamAnatayA teSAmantavattvaM prasajyeta; kintu dezavitAnAparyantatayA'nanto bhAjanalokaH, sattvalokastu sngkhyaanaaprynttyaapi| na ca dezAvaSTambhAya paryantatve sati grAhyavirodha: kazcid, yenAgrAhyatA bhavet / yadi paryantatayA na saMgRhNAti, kathaM sarvajJaH syAditi ced ? ata ev| yata evAsau paryantatayA na gRhNAti tata eva sarvajJo bhavati; anyathA'nantaM vastvantavattvena gRhNan bhrAnto bhavet / tathA hi-yadasti tadastitvena, yannAsti tannAstitvena gRhNan srvviducyte| na ca sattvabhAjanalokasya paryanto'sti / tasmAt paryantamavidyamAnamavidyamAnaMtayA gRhNan, sarvajJajJAnaparicchedakRtaM tu paryantaM vidyamAnaM vidyamAnatayA pazyan kathamasarvajJo nAma ! 1. vizeSa-jai0, paa0| 5. itypryntyaa-paa0| 2. vyaaghaate-paa0| 6. 0'sti-gaa0| 3. bhAvanAni yatnA0-je0, paa0| 4. 0jnyaanN-paa0| 7 paryantaM gamanakRtamavidyamAnatayA- jai0, paa0|| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA 787. syAdetat-nirAkArajJAnapakSe viSayagrahaNamanupapannam; sarvatrAviziSTatvAt tasya, tena pratikarmavibhAgAnupapatteH; ato nirAkArapakSo'nupanyasanIya eva, sarvadA tasya duSTatvAditi? tadetadasamyak; [G.931] na hi sarvajJajJAnasya pratikarma vibhAga iSyate, tasya sarvavastuviSayatvAt; yato na tannIlasyaiva saMvedanam, pItasyaiva vA, api tu srvsyaivetiissttm| yasya hyagdarzanasya jJAnaM pratiniyatArthaviSayam, taM prati nirAkArajJAnapakSe sarvatrAvizeSAt pratikarmavibhAgAnupapattirdoSa ucyte| tathA hi-'nIlasyedaM saMvedanaM na pItasya' iti niyamAbhAvAt sarvasya pRthagjanasya sarvajJatvaprasaGgApAdanaM kriyate, sarvajJasya tu tadiSTameveti kasya kimaniSTamApadyatAm ! tena sarvajJAvasthAyAM nirAkAraM yogblenotpdymaanmviruddhmev| vibhAgena heyopAdeyavastuparijJAnaM na syAditi cet ? na; yadi hi yugapadanante vastuni pratibhAsamAne heyopAdeyavastunaH pratibhAsavirodha: syAt, avirodhe cAnyaiH pratibhAsamAnasya tasya heyopAdeyavastunaH tattvapracyutiH syAt, pracyutatattvasyApi vibhAgenAvabhAsanameva vA na syAt, viruddhAvabhAsanasyApi yadi paricchedakaH zuddhalaukiko vimarzapratyayaH pRSThabhAvI notpadyate, tadaitatsarvaM syAd vaktum; yAvatA vizvasmin jagatyavabhAsamAne tadapi heyopAdeyaM vastvaviruddhapratibhAsamapracyutAtmatattvaM viruddhamevAvabhAsate / pazcAcca sarvajJajJAnabalotpannazuddhalaukikapratyavamarzapratyayena paricchidyata eveti kathaM vibhAgena tadaparijJAnaM nAma! tadevaM nirAkArajJAnapakSetAvadacodyametaditi prtipaaditm| atha sAkArajJAnavAdapakSe codyate? tatrApyavirodha ev| tathA hi-yathaiva tadanantaM vastvanantAkArAnugatamAtmasattvaM sattAmanubhavati, tathaiva tat sArvajJaM ceto'parimitavastugatAkAropagraheNotpayamAnamaviruddhameva; ekasya jnyaansyaanekvstvaakaaropgrhennotpttyvirodhaat| ekasyAnekAkAravirodha eveti cet? na; AkArANAmasatyatvAt / yadi hyekasya pAramArthikA AkArA bhaveyuH, tadA syAdekasya vicitratvavirodha:' yAvatA asya bhUtA evAkArA itiissttm| yadyevam, bhrAntajJAnasaMGgitvAt bhrAntaH prApnoti sarvajJa iti cet, na; yathAbhUtaparijJAnAdadoSa eSaH / yadi hyasatyaM satyatvena gRhNIyAt, tadA bhrAntaH syAt; yadA tvasatyabhUtAnAkArAnasatyatvenaiva jAnAti tadA kathaM bhrAnto bhavet ! athAvyatiriktajJAnArUDhAkAragrahaNe satyartheSu dRSTAdivyavahAraM kurvan kathaM na bhrAnta iti cet ? na; smygupaayprijnyaanaat| yadi hyacitaM grahaNopAyamapAsyopAyAntareNAmukhyenArthaH gRhNIyAt, tadA bhrAnto bhvet| yAvatA sAkArajJAnavAdipakSe jJAnasyAkArAnubhavavyatirekeNa nAnyo'rthagrahaNavyApAro'sti, tat kathamucitena grahaNavyApAreNArthaM gRhNan bhrAnto bhavet ! ato jJeyavadekasyApi [G.932] jJAnasyAnantavastugatAkAropagraheNotpatteranantaM vastu tena vyaaptmityucyte| yenaiva cAtmanA jJAnAtmani bhAvAH samArohanti,tenaiva tatpRSThabhAviparAmarzacetasA pricchidynte| na ca sArvajJacetasi parimitabhedAnugatAH samArohanti bhAvAH, kiM tarhi ? yAvat kiJcidastitvamanubhavati tat sarvameva smaarohti| sarvasyaiva sarvajJAnopAdAnaM 1. prcyutttvsyaapi-paa0| 2. 0bhaasmev-paa0| 3. niruktAvabhAsa0-gA0 / 4. niruktmevaav0-gaa| . 5-5. syaadvicitr-paa0,gaa0| 6-6. asvbhuutaa-gaa0| 7. 0jJAnasamaGgitvAd-jai0, 0jnyaansnggitvaa-paa0| 8-8. bhraant-paa0,abhraant-gaa| 9. mukhyenArthe- jai0| 10. prtyaalmbnbhaavo0-0|| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 tattvasaMgrahe pratyAlambanabhAvenApratibaddhazaktitvAt / manovijJAnasya ca sarvArthaviSayatvAt / ataH sArvajJacetasaH parimitavastvAkAropagrahaNe'nanupapatteH,pRSThalabdhena ca zuddhalaukikena parAmarzapratyayena dezaparyantavarttitvenAparicchedAt katham 'iyantaH' iti paricchedo bhavet, yenAntavattvaM syaat| yadi nAma 'pratibhAsanAdanyannAstItyevaM parAmarzo jAtaH, tathApi nAntavattvaprasaGgaH / tathA hiyadi pratibhAsamAnamantavadeva nirvikalpasarvajJacetasi pratibhAseta, tadA tatpRSThalabdhena parAmarzacetasA anantatvaM bhAvAnAM pricchidyte| tadvyavacchedAccAnantatvahAnirbhavet; yAvatA paribhAsamAnaM vastu sarvajJacetasyanantameva pratibhAsate; sarvajJasyApratihatazaktitvAt / tasmAdanyadapratibhAsamAnamantavadeva / tasyaiva ca parAmarzacetasA vyavacchedaH kriyata iti sutarAmeva bhavatA'nantatvaM bhAvAnAmupapAditamiti ytkinycidett|| ye tu punaH "sarvameva yogivijJAnamanAlambanaM satyasvapradarzanavad vastusaMvAditayA pramANam" iti pratipannAH, tAn pratyantavattvacodyaM dUrIkRtAvakAzamevetyalaM bahunA / / 3626 // yaiH svecchAsarvajJo varNyate, tanmatenApyasau na virudhyata ityAdarzayannAha yada yadicchati boddhaM vA tattada vetti niyogtH| zaktirevaMvidhA tasya prahINAcaraNo hyasau // 3627 // yugapat paripATyA vA svecchayA prtipdyte| labdhajJAnaM ca sattvo hi sakSaNaiyAdibhiH prbhuH||3628|| yadvetyAdinA kramajJAnapakSe'pyavirodhamAha- . yadvA ssoddshbhishcittaishctuHstysvbhaavkm| krameNa vetti vijJeyaM sarvaM srvviditytH||3629|| tatra tAdRzi vijJAne krameNa bhavati prbhoH| lavamAtro'pi nApekSyaH kimddaabdshtaavdhiH||3630|| |G.933) SoDazabhizcittairitikSAntijJAnaiH / aSTau kSAntayaH-duHkhe dharmajJAnakSAntyAdaya:6,aSTau ca jJAnAni-du:khe dharmajJAnAnIti; 'SoDazabhinno'yaM satyAbhisamayaH' iti vacanAt / lvmaatro'pti| 'kalAparyantaH kSaNaH,viMzakSaNazatameka: tatkSaNaH, SaSTistatkSaNA eko lavaH' iti smyH| anggretyaamntrnne| abda iti saMvatsaraparyAyaH // 3629-3630 / / "svabhAvenAvibhaktena" (tattva0 3250) ityAdAvAha svabhAvenAvibhaktena yaH srvmbudhyte| svarUpANyeva bhAvAnAM sarveSAM so'vbudhyte||3631|| nan yoginAmanAzravaM jJAnaM zAstra sAmAnyaviSayamevopavarNyate, na tu svalakSaNaviSayam, tat kathaM sAmAnyaviSayeNa yogicetasA bhAvAnAM svarUpANyeva ca budhyante? ityata Aha sAtmakAkSaNikAdibhyo yadvayAvRttaM svlkssnnm| zamotprekSAnimittatvAt sAmAnyaM tdihocyte||3632|| 1. aprimit-gaa| 2. prihaasmaanN-jeN| . kAlaparyanta:-pA 2. prtibhaasmaanaa0-gaa| .. 3.0nantahAni0-pA0 / 5. srvsyaaprtik-paa0|6-6. du:khadharma-pA0, gA0; evmuprypi| 8. svAtmakAkSaNi-pA0 / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIndriyArthadarziparIkSA tadgrAhakaM ca vijJAnaM bhAvanAbalabhAvi yat / yogIzAnpramabhivyaktaM tatsvalakSaNagocaram // 3633 // tadeva hi svalakSaNaM vijAtIyavyAvRttamabhinnAkArapratyayahetutayA zAstre sAmAnyalakSaNamityucyate, atastaMdgrAhakaM yogijJAnaM bhAvanAbalena sphuTapratibhAsamutpadyamAnaM svalakSaNagocaramevetyaviruddhametat'- yat sAmAnyagocaraM tat kathaM svalakSaNagrAhi tadbhavatIti / yaccoktam-'" tadekAkAravijJAnam" (tattva0 3225 ) ityAdi, tatsarvametenaiva pratyuktam; svalakSaNaviSayatvAd yogijJAnasyeti // 3632-3633 // atha yattat sAMvRtaM tattvAnyatvAdibhirAkArairanirdezyaM sAmAnyamasmAbhirupavarNitam, yacca paraistairthikaiH pAramArthikameva prakalpitam, tadgrAhitvena yogijJAnasya svalakSaNaviSayatvaM sAdhyate, tadasiddhamityAdarzayannAha tattvAnyatvAdyanirdezyaM yatparaizca prakalpitam / sAmAnyaM tasya naitena grahaNaM yogicetasA // 3634 // Adizabdena nityatvAdibhiranirdezyamiti grahItavyam // 3634 // kasmAt tena tasya grahaNaM nAsti ? ' ityAha avikalpamavibhrAntaM tadyogIzvaramAnasam / - 789 vikalpavibhramAkrAntaM tadgrahe ca prasajyate // 3635 // [G.934] yogijJAnamavikalpAbhrAntatayA pratyakSaM pramANamiSyate / yadi ca tad yathoktasAmAnyaviSayaM syAt, tadA sAMvRtArthaviSayatvAd vikalpAkrAntaM prApnoti / paraparikalpitAlIkasAmAnyaviSayatvAd vibhramAkrAntaM ca prasajyate / yadvA --- -pratyekamubhayaviSayatve doSadvayamApatati // 3635 // 1. viruddhameva pA0, gA0 / evamadhyAropitAlIkArthaviSayatvAd vikalpavibhramAkrAntaM tat prasajyata iti pratipAditam / itazca vikalpavibhramAkrAntaM tadgrAhi prasajyata iti bhaGgayantareNa pratipAdayannAhavikalpAtmA ca sAmAnyamavAcyaM yat prakIrttitam / nityAnugatirUpaM tannIrUpaM pratipAditam // 3636 // YadetadanantaroktamavAcyam-tattvAnyatvAdyanirdezyaM sAmAnyamuktam, tadvikalpasyAtmeti yad yasmAt prakIrtitam=pratipAditamanyApohe / tasmAt tadgrahe vikalpavibhramAkrAntaM prasajyata iti prakRtena sambandhaH / tathA hi-vikalpAtmatayA sAmAnyasya tadgrAhiyogijJAnaM vikalpAtmakameva syAt; tAdAtmyenaiva tasya grahaNAt / vibhramAkrAntaM ca prasajyeta / yacca paraparikalpitaM sAmAnyaM nityAnugatirUpam, tadapi sAmAnyaparIkSAyAM nIrUpasvabhAvameva pratipAditamiti tadgrahe sphuTatarameva vikalpavibhramAkrAntatvamAsajyate // 3636 // yaccoktam -- " sahetu sakalaM karma" (tattva0 3255) ityAdi, tatrAha - sahetu sakalaM karma jJAnenAlaukikena yaH / samAdhijena jAnAti sa sarvajJo'padizyate // 3637 // 2. tadyat- pA0, gA0 / 3. na svalakSaNa0- gA0 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 tattvasaMgrahe purastAdanumAnena tasya sattA prsaadhitaa| pramANamasya sadbhAve tadastItyasti tAdRzaH // 3638 // * "yugapat paripATyA ca" (tattva0 3257) ityAdAvAha yugapatparipATyA vA jJAnaM kAryAt prkaashitaat| sAmarthyamapi tasyAsti dezanAM kurute ydaa||3639|| [G.935] subodham // 3639 // "labdhAsAdhAraNopAyaH" (tattva0 3259) ityAdAvAha svabhyastadharmanairAtmyA yasyeyaM deshnaa'mlaa| sAdhitA sarvazAstreNa srvmaanairbaadhitaa|| 3640 // ... saMsAryanucitajJAnA keshvaadergocrH| zirobhirarcyate bhaktyA yA cAtIva mniissibhiH||3641|| samastaduritArAtivargabhaGgavidhAyinI / citrAbhyudayaniSpattinirvANaprAptikAraNam // 3642 // labdhAsAdhAraNopAyo'zeSapuMsAM vilkssnnaat| sa ekaH sarvavinnAtha ityetat sprmaannkm||3643|| vistara:- sarvazAstreNeti / sakalenAmunA tttvsngghnn| saMsAryanucitajJAneti saMsAriNAmanucitam= asahajaM saMsAryanucitaM tat tAdRzaM jJAnaM yasyAM dezanAyAM sA tathoktA . kezavAderagocara iti / svaliGgenaiva deshnaasmaanaadhikrnnmett| samastaduritArAtivargabhaGgavidhAyiti / duritAnyevArAtayasteSAM varga:-samUhaH, tasya bhaGga vidhAtuM zIlamasyA iti vigrahaH / citrAbhyudayaniSpattinirvANaprAptikAraNamiti / kAraNazabda: pratyekamabhisambadhyate / citrAbhyudayaniSpattikAraNaM cetyarthaH // 3640-3643 // . "itthaM yadA na" (tattva0 3260) ityAdAvAha itthaM yadA ca sarvajJaH kshcidevoppdyte| dharmAdayadhigame hetuH pauruSeyaM tadA vacaH / / 3644 // kazcideveti / sugata eva, na kpilaadiH| yathoktaM prAgityabhiprAya: / yazca nirAkArasAkArajJAnavikalpena doSa uktaH, tadapi pUrvamevAsmAbhiH prativihitam // 3644 // nanu coktam "anirbhAsaM sanirbhAsamanyanirbhAsameva c| vijAnAti na vijJAnaM bAhyamarthaM kathaJcana // " (tattva0 1998) iti, tat kathamubhayapakSAzrayaNe'pi doSAprasaGga ucyate?-ityetadAzaGkaya Aha nirAkArAdicintA tu sarvajJe nopyujyte| yathA hi bhavatAM jJAnaM kvacidarthe tathA prm||3645|| zrIzAntarakSitaviracitastattvasaMgrahaH samApta: 2. zaktyA -pA0, gaa0| / 4. pA0, gA0 pustkyonaasti| - : - bilakSaNa -gaa| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 791 atIndriyArthadarziparIkSA [G.936] yeyamasmAbhirvijJAnavAdasthitairnirAkAracintA prAgakAri, sA sAmprataM bAhyArthAbhiniviSTAn bhavato mImAMsakA prati bahirarthamabhyupetya sarvajJe pratipAdyamAne bhavatAM bahirarthavAdinAM kathamapi nopayujyata eva kartum / katham ? ityAha-yathA hiityaadi|avshyN hi bhavadbhirbahirarthasya sAkAreNa vA nirAkAreNa vA jJAnena grahaNamupavarNanIyam, anyathA bahirarthocchedaH syaat| tatazca yathA yena prakAreNa bhavatAM kvacidarthe jJAnaM pravarttate, tathA tenaivAkAreNa param utkRSTama, sArvajJamiti sambadhyate, pravartiSyate ityacodyametaditi // 3645 // iti kuzalamadabhraM yanmayAprApi zubhram, nirupamajinalakSmIsadmatAmetya nitym| sakalajanamanAMsi prINayan dIptakAntiH, sugatakamalazIlastena sarvo'stu lokH|| ityatIndriyadarzipuruSaparIkSA kamalazIlaviracitA paJjikA smaaptaa|| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMzo hyetasya jAtyAkhyo akaniSThe pure ramye akalpanAkSagamye'pi akAryAtizayaM yattu akRtatvAvinAzAbhyAM akRtAbhyAgamo'pi syAt gauNe caivameve agaurapoho yazcAyaM akSavyApArasadbhAvAd akSINAvRttirAzistu akSyarthAdyaphalaM tu syAt agakAraparAvRtta agoto vinivRttizca agonivRttiranyatvaM agonivRttiH sAmAnyaM agobhinnaM ca yad vastu agozabdAbhidheyatvaM agnidhUmAdibuddhInAM agnidhUmAntaratve agnihotrAdivacanA0 tattvasaMgrahakArikAsUcI zAntarakSitapAdairyA granthe'smiMstattvasaMgrahe / nibaddhA: kArikAstAsAM sUcIyaM kramazAlinI // agrihotrAd bhavet svargaH acetanatvakAryatva0 acetanAtmikA buddhiH ajalpAkAramevAdau ajJAtArthaprakAzatvAd ajJAtvA kamasau zabdam ajJeyatvAdivizleSAt saMhatamA aNvantarAbhimukhyena aNvAkAzadigAdInAM ataH kAraka evAyaM ataH parIkSakajJAna0 2333 ataH pUrvoktayA yuktyA 3550 ataH pratipadaM bhinnA: 587 ataH pramANatA tasmin 12 ataH prAgapi tadbhAvAd ataH prAjJo naraH sUkSmAn ataH satyatvamithyAtva0 2104, 2430 538 721 3030 * 306 2480 ata eva turaGgAda 1084 ata eva dvayaM grAhyaM 1074 ata eva na dRzyo'yaM 914 ata eva svavedyatvaM 1060 ata evAyamiSTasya 940 ata evAvizeSatvAd atatkAraNabhedena 989 atadAtmakamevedaM 1310 ataddhetorahetozca 1445 atadbhAvaniSedhazca 133, 317 1498 atadrUpaparAvRtta0 3086 atadrUpaparAvRttaM ataH sarvajagatsUkSma0 ataH sarvatra viSaye ata utprekSito bhedo 53 atadvastvAtmakatvaM tu 303 729 1485 2238 3354 atazca zakyate vaktuM 78 atazcAjJAnasandeha 0 atazca kalpitatvena atazca gamyatAM vyaktam atazca prathama jJAnaM atazca vyaJjakAstAsAM 1990, 1991 atazcApauruSeyatva0 813 atastaddvArako'pyatra 126 3011 atirohitadharmAdi0 atastasya svataH samyak 3028 2702 3078 863 3402 2354 3313 1252 1346 1548 235 3274 2061 74 2529 1040 1283 1629 342 142, 637 67, 1051 1751 1807 2345 2971 1639 2926 3119 2406 2550 2960 .3213 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 794 atItabhavanAmArtha0 atItazca padArtho'yam atItazca mahAn kAlo atItAjAtayorjJAnam atItAnAgataM karma atItAnAgatAnAM ca atItAnAgatAvastham atItAnAgatau kAlau atItAnupajAteSu atIndriyaM parAjJAta0 atIndriyapadArthajJo atIndriyA yataste'rthAH atIndriyArthadRk tasmAd atIndriyArthavijJAna 0 atIndriyArthavijJAnaM atIndriyArthasambandhAM ato gaganarAjIva0 ato guNaniSiddhairvA ato gauriti zabdena ato'tIndriyayaive ato dUramapi dhyAtvA ato na dvayasiddho'yam ato na vedavAkyAnAM ato'nAditvasAmAnyaM ato nirmalaniSkampa0 ato'naikAntiko hetuH ato'bhivyaktyayogena ato manvAdayo'pyeSAm ato yatra parairbAhye ato yatrApi mithyAtvaM ato yadanapekSatvAd ato'rthapratyayAyogAt ato vinAzasadbhAvAd ato viruddhatA hetoH ato'vizeSanirdiSTe ato vyavasthitaM rUpaM atyaktapUrvarUpaM hi tattvasaMgrahe 1215 atyantabhinnatA tasmAd 1821 atyantabhinnAvAtmAnau 3578 atyantabhedino'pyete 1787 atra brUmo yadA tAvad 753 atrApi yaH punaH zaGkAM 1839 atrApi ye pravaktRtvaM atrApi vyabhicAritvaM 1818 2343 atrApi sudhiyaH prAhuH 789 atrAbhidhIyate yeSAM 3460 atrAbhidhIyate sarva0 3579 atrocyate dvitIye hi 2382 atha kriyAniSedho'yaM 3122 atha kSaNikamevedaM 3396 atha tadvacanenaiva 3476 atha tasmAnna jAyeta 2771 atha dezavitAnena 2431 atha nAGgIkriyetedaM 2887 atha nApekSate nityaH 991 atha nArthe kriyAzakti: 2172 atha nirviSayA etA: 2859 atha pazcAdapi jJAnaM 2484 atha bhAvasvarUpasya 3481 atha yadgrAhake rUpe 3180 atha varNAstirobhUta0 3439 atha vA''dhyAtmikAH sarve 203 atha vA bhAvikatve'pi 2558 atha vA'bhUtamAkAraM 3580 atha vA yatsamIpasthaiH 1522 atha vA'vyatirikto'yaM 2915_ atha vA'sthAna evAyam 2895, 3071 atha zakti: svahetubhyaH 1507 atha zabdAdinA tasya 377 atha zAkhAntaraM nedaM 1470 atha satyArthavijJAna0 2739 atha sammUrchitaM rUpaM 384 atha sA naiva saJjAtA 2544 atha svabhAvato vRttiH 1715 703 2611 2215 3020 3360 2057 2987 2919 501 509 366 1885 3187 3543 1976 417 409 1841 902 2498 374 2063 2726 218 899 2044 2566 993 350, 1700 2826 1643 3514 2358 325 1565 164 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 795 1111 1621 442 524 1957 639 777 1910 3321 2221 2548 1261 2417 2966 athAgantrAdirUpaM tat athA'nAkAradhIvedyaM athAnAzrita evAyaM athAnirvacanIyatvaM athAnurUpayatnena athAnya eva saMyoga0 athAnyathA vizeSye'pi athAnyApohavad vastu athAnyo'pi svabhAvena athApi karNazaSkulyA athApi kAryarUpeNa athApi jJAnarUpatvam athApi tena sambandhAta athApi nizcayo'bhUtaH athApi pAcakatvAdi0 athApi prakRtaM kizcit athApi bAMdhakAbhAvat athApi vedadehatvAt .. athApi santi nityasya athApi sahakArINi athApi sArthakatvena athApIndriyasaMskAraH athApyakSaNikAste syuH athApyakSaNikaM jJAnaM . athApyatIndriyo vAyuH athApyanantara: pakSaH athApyavAcya evAyaM .. athApyAkAzamAdhAraH athApramAdvayAsattA athAvibhakta evAyaM athAvibhAgamevedaM athAsatyapi sArUpye athAstyatizayaH kazcit athAsmadiSTaH pakSa: syAt athedaM lakSaNaM hetoH athocyate parArthatvaM athocyate pradhAnasya kArikAsUcI 700 athotpalatvasambandhi 533 athopagamarUpeNa 992 adRSTatattvo lokastu 678 adRSTazakterhetutve 2868 adRSTazrutavRttAntAH 864 adravyatvAnna saGkhyAsti 949 adravyAdidhiyo hetuH 971 advayajJAnapakSe tu . 2236 advitIyaM zivadvAraM 2535 adhiSThAnAnRjusthatvAt . 140 adhiSThAne tvanitye'pi .. 3544 adhyAropitamevAto 401 adhyetArazca vedAnAM 25 anantaraM phalAdRSTiH 757 anantaroditaM nyAyaM 3130 anantopAyajanyAzca 3006 ananyatvaviyoge'pi 3207 ananyatve'pi kAritraM / 396 ananyatve'pi sattvasya 2362 ananyApohazabdAdau 2413 anapekSatvamevaikaM 2185 anapekSapramANatvaM 1832 anapekSo'pi yadyeSa 2924 anapekSyapramANatvaM 2533. anayaivopapattyA syAd 131 anarthAntarapakSe'pi - 999 anavasthAbhayAdeva 2158 anAkSiptAnyabhedena 3048 anAgate ca vijJeye 1278 anAgatena dRSTaM ca 144 anAtmakSaNikatvAdi 936 anApohavyudAsena 19 anityaM tacca sarveSAM 2312 anityA vikalpyaivaM 1385 anityatvaM ca nAzitvaM 1466 anityatvena vAcyAzca 97 anityasya tu buddhAdeH 2444 1580 1634 1798 458 978, 1162 2813, 2743 3005 356 3008 2999 2556 2882 1805 3472 3173 3331 998 2313 2334 FEEEER BREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE 2314 346 3211 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 796 anityAlambanatve'pi anityeSveva varNeSu anirdiSTavizeSo'pi anirbhAsaM sani sam aniSpannAtmatattvastu anakte'pyatha vA tasmin anugacchanti pazcAcca anugAmyanyathAbhAvAt anubhUya yathA kazcid anumAnaM pramANaM ced anumAnabalenApi anumAnavirodhazca anumAnavirodhasya anumAnavirodhAdiH anumAnavihIno'pi anumApratibhAsena anumAvat pramANatvAt anurUpo hi saMsargI anekatve'pi cAnantyaM anekadezavRttau vA anekavastusadbhAve anekavyaktiniSThatvAt anekasamavAyazca anenaivAtmanA vRttau antarAlapravRttasya antarmAtrAsamArUDham antyavarNe hi vijJAne antyasya tu svataH siddhau andhAnandhasamIpasthaH andhenAndhaH samAkRSTaH anya eva bhaved vedaH anyacca jAtayo bhinnA anyaccet kathamanyasya anyatragatacittasya anyatra dRSTabhAvasya anyatvaM vApyananyatvaM anyatve dharmyasiddhe! tattvasaMgrahe 279 anyatve vartamAnAnAM 1794 2733 anyathAkaraNecchAyAm 2673 3336 anyathA kRtakaH kazcid 2676 1998 anyathA kramarUpatvaM 2421 109 anyathA guNajAtyAdi0 847 2469 anyathA ca tamevArthaM 2489 1853 anyathAjJAnasandeha0 3125 1743 anyathA tu pariccheda0 2009 3363 anyathAtve sthitauM nAze ... 1827 1484 anyathA nityatApattiH 1795 714 anyathA nityarUpA sA 2758 86 anyathA nirviziSTatvAt .... 1762 1458 anyathAnupapattistad ... 2664 1472 anyathAnupattyA ca 2262, 2650 2088 anyathAnupapattyA cet . . 3064 2055 anyathAnupapattyApi . 1412 1584 anyathAnupapattyA hi 1383 774 anyathAnupapattyaiva 1377, 1414 995 anyathAnupapannatvaM 1364, 1367-68 2224, 2593 anyathAnupapannatve 1363 672 anyathApyupapannatvAt 3221 2468 anyathA pratyabhijJAnaM 2765 . 778 anyathA bAhya evArtha: 2058 610 anyathA yojanAbhAvAd 1230 453 anyathA yaugapadyena 167 734 anyathA rUpagandhAdeH 1240 2720 anyathA saMzayo yukto 3288 2027 anyathA sarvabuddhInAm 2465 2269 anyathA hi na nityA syAd 2379 anyathA hi na sA buddhiH 1713 2672 anyatA hyanuvRttAnnA0 2502 2688 anyathA hyAtmano bhedo 1774 35 anyathaivopapannatvAd 2651 668, 730 anyadevAsamarthaM tu 1676 661 anyadezAdibhAvinyoM 250 339 anyadharmanimittazcet 744 2332 anyadharmasamAveze 577 2825 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 797 3283 63, 773, 1140, 2072 334 1304 kArikAsUcI anyarAgAdisaMvittau 2047 anyopalambhatastasya anyarUpaniSedho'yaM 1148 anvayavyatirekAbhyAM anyalakSaNasaMsiddhau 1610 anyavastuni vijJAnaM 1667 anvayAnuvidhAnaM ca anyavastuni vijJAne 1664 anvayAsattvatA bhedAd anyavRttyupalambhena 1956 anvayAsambhave saiva anyastvatizayo nAsti 1826 anvayI pratyayo yasmAt anyasmAjjanakAt teSAM 1765 anvayo na ca zabdasya anyasmin jJAnasambandhe 2235 apavargasya tu prApti: anyasminna hi sarvajJe 3233 apavAdAvadhi: kAla. anyasyApi pramANatve .2897, 3073 apAstA ca sthitiH pUrvaM anyahetupratikSepAd 1897 api ca stanapAnAdau anyAkAramapi jJAnaM 2039 api cAnAditA sidhyed anyAnantarabhAve'pi .. 530 api cAnekavRttitvaM anyAnyatvena ye bhAvAH 1068 api cApauruSeyasya anyAnyarUpasambhUtau 141 api cAsya kathAvattu anyApohazca kiM vAcyaH . 996 api caikatvanityatva0 anyApohAtmakasyApi 2479 apUritAntarAlatvAt anyApohAparijJAnAd 1002 apathagvedanAt pUrvaM anyArthaM prerito vAyuH 2194 apekSAbhedatazcaivaM anyArthavinivRttiM ca . 1191: apetabhAgabhedazca anyArthA zaktiviguNe 1904 apoddhAravyavahRtiH anyArthAsaktacitto'pi 1321 apohamAtravAcyatvaM anye tu codayantyaMtra : 2218 apohazcApyaniSpannaH anye tvIzasadharmANaM . 153 apohyakalpanAyAM ca anyena ca vinA hetuH 525 apehyAnapi cAzvAdIn anyenAsAdhitA cetsyAt 2907 apratItAnyazabdAnAM anye'pi sarvabhAvAH syuH ___406 apramANaM puna: svArthe anye punarihAjJAna0 2084 apramANena caitena . anye punarihAtmAnam / 171 apramANe'pi yenaitat anye pramAntarAstitvaM 1583. apramANe pramANatva0 anyaiH pratyakSasiddhatvaM 212 apramAdvitayAsattve anyastAlvAdisaMyogaiH 2195 aprasiddhopalambhasya anyo'nyaparihAreNa 3622 aprAptakarNadezatvAd anyo'nyAnupakAre'pi .436 aprAptimAtrasAmye'pi anyo'nyAbhisarAzcaivaM . 583 aprAmANyadvayAzaGkA anyo'nyAzrayadoSazca / 1387 aprAmANyanivRttyarthA 505 738 1493 3496 2877 2727 1939 2795 -797 2397 2337 1000 2212 2068 2984 1992 - 650 966 934 979, 1178 932 2242 2912 1483 2834 2947, 2953 3063 2073 2186 2518 2937 2095, 2423 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 2519 2959 2053 1674 1609 1737 1834 347 1620 2655 2657 1503 2306 2250 2248 aprAmANyavyavacchedaH aprAmANye parAyatte apsUryadarzinAM nityaM abahistattvarUpANi abAdhaikAzrayatve hi abuddhipUrvakasteSAM abodharUpabhedaM tu abhAvakAraNatve tu abhAvagamyarUpe ca abhAvapakSe nikSipta0 abhAvazabdavAcyatvAt abhAvasya ca kAryatve abhAvasya ca yo'bhAva: abhAvaMsya ca vastutve abhAvA api vijJeyAH abhAvAnupalambhena abhAvAntargataM no cet abhAve'pyanumAnasya abhAvo nirupAkhyatvaM abhAvo'pi na yukto'yaM abhAvo'bhAva ityeva abhAvo vApramANena abhAsamAno vedyazca abhidhA nAnyathA sidhyed abhiprete nivezArthaM abhiyuktA hi ye yatra abhilASAnurUpeNa abhivyakterayoge ca abhivyaktyanyathAtvaM cet abhisambuddhatattvAstu abhedamanumanyante abhedAdhyavasAyena abhedo hyekarUpatvaM abhyanujJAdivAkyena abhyastalakSaNAnAM ca abhyAsAt pratibhAhetuH ayaM ca bhavatAM pakSo tattvasaMgrahe 2936 ayaM mamArthasambandhaH / 3002 ayaHzalAkAkalpA hi 2220 ayaskAntaprabhAprAptyA 1889 arthakriyAvabhAsaM ca 467 arthakriyAvasAye cet 2323 arthakriyAsamarthaM ca 263 arthakriyAsamartha hi 427 arthakriyAsamarthatvaM 950 arthakriyAsamarthAH syuH 1545 arthakriyAsu zaktizca 1657 arthagatyanapekSeNa 364 arthadyotanazaktezca 956. arthadyotanahetozca . 1677 arthapratItito no'ce0 / 1173 arthapratItisAmarthyaH 3059 arthavadgrahaNAbhAvAd * 1559 arthavAn kataraH zabdaH 3295 arthavAn pUrvadRSTazced 1125, 1932 arthazUnyAbhijalpotthaM 987 arthasaMvAdakatve ca . 786 .arthasyAnubhavo nAma 1658, 1690 arthasyAnubhavo rUpaM 2060 arthAntaranivRttyA hi 1599 arthAntaraparAvRtta0 1143 arthAntaraparAvRttyAM 2114 arthAntaravyavacchinna0 292 arthAntaravyavacchedaM 2692 arthAnyathAtvahetUttha0 3121 arthApattyantareNaiva 541 arthApattyaiva sarvajJam 1815 arthAbhidhAnasAmarthyam 450 arthipratyarthinau tatra 1030 arthe cAsambhavAt kAryaM / 1432 arthopabhogakAle ca 1474 alakSitavizeSAM ca . 899 alAte'pi sakRd bhrAnti: 2941 alpIyasyAsyamalpIyo 2241 1203 460 2021 2017 1067 1072 1171 1265 1015 2952 1600 3218 2305 3024 3129 294 2075 1253 2587 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 799 avadhAraNasAmarthyAd avadhIkRtavastubhyoM avadhInAmaniSpatteH avartamAnatAyAM tu avastuviSaye'pyasti avasthAdezakAlAnAM avasthAbhedabhAve'pi avasthAbhedabhedena avasthAyAM ca madhyAyAM avikalpamapi jJAnaM avikalpamavibhrAntaM avikAryupakAritvaM0 avicAraprasiddho'rtho avijJAtatadarthAzca avijJAtArthatattvastu avidyamAnasAsnAdiH avinaSTAcca tajjAtA0 . avinAbhAvasambandhaH avivakSitabhedaM ca avizeSeNa sAdhye tu avedakAH parasyApi avedyabAhyatattvApi avedyavedakAkArA . avyaktaMvyaktikatvena avyakto vyaktibhAk tebhyaH azakyasamayaM cedaM azakyasamayo hyAtmA . azakyotpAdanastAvad azeSazaktipracitAt azokastabakAdau hi . asaMkrAntimanAdyantaM asataH prAgasAmarthyAt asato narazRGgAdeH asattve sarvabhAvAnAM asatyapi ca bAhye'rthe asatyapyarthabhede ca asatyopAdhi yata satyaM kArikAsUcI 1200 asadrUpaM tathA cedaM 1716 asannicayayogyo'taH ___29 asamAnaM tu tadrUpaM 1835 asambaddhastu vidviSTaH 1085 asambaddhAttadudbhUtAd 1459, 1475 asambandhAna sAkSAddhi 1786 asambhavo vidheruktaH 264 asarvajJatvamevaM tu 1816 asarvajJapraNItatvaM 1305 asarvajJapraNItAttu 3635 asarvadarzibhirviraiH 309 asAdhAraNamevedaM - 2737 asAraM tadidaM kArya . 2807. asiddha pakSadharmatve . 602 asti cAtrApi vispaSTaM 1257 asti hIkSaNikAyAkhyA 489 asti hyAlocanAjJAnaM 1366 astu tarhi sasArUpyaM 1056 . astu nAmaivamekatra 1962 astu vA'kSaNikaM zAnaM 1330 astu vAtizayastasmin 1065 astu vAtIndriyo vAyuH 3535 astu vA'pariNAmo'sya 3094 astu vA vastuM sAdRzyaM 26 astyarthaH sarvazabdAnAm 875 astvevaM kintu sAkalye 1263 asthirastu na sambandha0 1825 asthire vA sthire vaivaM 7 asmAkaM tu na zabdena 2963 asmAdeva ca te nyAyAd 4 asmAbhirukta AkAra: 515 asmAbhiH saMzayastvatra 1054 asmin sati bhavatyeva 371 asya cArthasya sandehAt 922 asyApi gama kena 389 asyApIzvaravat sarvaM 888 asyAvittau hi nIlAde0 1055 1996 1982 2090 1706 1430 1096 3327 3362 3189 3089 2041 720 2317 1403 3397 1285 2035 641 2917 2549 2534 1661 1550 887 411 2128 705 1117 3065 1182 3299 1691 3371 3055 155 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 tattvasaMgrahe 193 3261 asyAzca na dhiyaH kAcid asvasthalocanairdRSTaM / ahaM vedyItyahambuddhiH ahaGkArAzrayatvena ahInasattvadRSTInAM ahetukatvasiddhyarthaM ahetukatvAt kiJcAyam ahetvavyApakaM coktaM AkAravati vijJAne AkArAvyatiriktatvAt AkAzamapi nityaM sad AkAzazrotrapakSe ca . AkhyAteSu ca nAnyasya Agamasya hi nityatve AgamasyopamAyAzca AgamAddhi sa sambandhaM AgamArthavirodhe tu Agamena ca sarvajJo AjIvitAt samutpanna AtmakAryAkhyaliGgAcca AtmagrAhi ca vijJAnam AtmalAbhe ghaTAdInAM AtmalAbhe hi bhAvAnAM AtmAtmIyadRgAkAra0 AtmA sarvajJatAdRSTau AtmodAharaNenAnya0 AdityAdikriyAdravya0 AdyA ete'nuvRttatvAt AdyArthaviSayaM tAvat Adye hyavastuviSaye AdhArAdheyaniyamaH AdhipatyaprapattyA ca AdheyAtizayArthatvaM AnarthakyamataH prApta AnupUrvI ca varNAnAM AptAnaGgIkRtereva AbhiprAyikameteSAM 2392 AbhogazubhacittAdi 1902 2074 AbhyAsikaM yathA jJAnaM 3099 229 AzuvRtteH sakRddhAntiH 1334 204 AzrayAnuvidhAnena 2589 540 AzrayopAdhikAbhyAsAd 3428 123 Azrayo badarAdInAM 370 Aha kena nimittena 2214 3305 AhuH svabhAvasiddhaM hi . 2324 2725 AhopuruSikaMyA'pyatra ... 2410 2037 icchAdayazca sarve'pi 178 2329 icchAracitarUpAdau0 788 2160 icchAracitarUpeSu 748 973 icchAracitasaMketa ... 368, 644 3517 iti naiva pravarteta / 481 2422 iti mImAMsakA prAhuH / 19568 iti yasya hi saMrabdhAH 3109 348 iti ye sudhiyaH prAhuH 3368 3509 iti vyaJjakasadbhAvAt 2689 3016 iti saJcakSate ye'pi 3092 itihAsapurANeSu 3198 3541 'itthamAtmAprasiddhau ca 221 2920 itthaM kAraNasaMzuddhau 2991 2847. itthaM ca vasturUpatve 1689 3488 itthaM ca zabdavAcyatvAd 1079 3561 itthaM cApauruSeyatve 2802 3464 itthaM mAne'sthite vede 2377 622 itthaM yadA ca sarvajJaH 3644 1720 itthaM yadA na sarvajJaH 3260 1703 ityatyakSeSu sarvo'pi 2962 ityasmin vyabhicAroktiH 776 840, 845 ityAkSapAdakANAdA: 547 3608 ityAdikamato'niSTaM 3387 308 ityAdi kIrtyamAnaM tu . 3242, 360 2355 ityAdi gaditaM sarvaM 1328 2298 ityAdinA prabhedena 1042 1509 ityetat sarvasattvasthaM0 . 3463 3330 ityetadapi tenAtra 2711 129 2443 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 801 1487 298 435 3370 2958 868 2974 105 2168 2755 2179 3101 689 2848 2748 465 ityetadapi no yuktam ityetaddhi bhavet sarvaM ityetena tvaduktena ityevamiSyate'rthazcet ityevaM nizcayastasmAd idaM ca kila nAdhyakSa idaM ca vardhamAnAdeH idaM tatparamaM tattvaM idaM dRSTvA ca lokena idAnIntanamastitvaM idAnImapi lokasya indriyArthabalodbhUtaM indriyai pyago'pohaH iyaM ca trividhA dRSTiH iSTakAryasamarthaM hi iSTasiddhistadAdhAraH iSyate ca jagat sarvaM iSyate hi jagat sarvaM ihatyAbhyAsapUrvatve ihatyAbhyAsarahitAH iha bAhyAnurUpeNa / ihabuddhyAvizeSAcca. iheti samavAyottha0 ihaiva zramaNastena .. ihocyate tayoreka0 IdRk ca paramaM tattvaM IdRzaM vA prakAzatvaM . IdRzaH pudgalAnAM ca IdRzena krameNaite IdRzyakRtakatve ca IzvarAdiSu bhaktAnAM ISatsammIlite'GgalyA uktanyAyena vAsyAdeH uktasya vakSyamANasya uktena ca prakAreNa ucchedadRSTinAzAya ucyate kSaNikatvena kArikAsUcI 1779 ucyate na dvayAdanyat 2779 ucyate pratibimbasya 2793 ucyate prathamAvasthA 2816 ucyate yadi vaktRtvaM 3287 ucyate vastusaMvAde 1489 ucyate viSayo'mISAM 3324 ucyate saMzayenaiva 3539 utkaTaM zaktirUpaM ca 1061 uttaraM zrotrasaMskArAd 452 uttarAvayavai ruddha 3394 utpattizaktivat so'pi 1920 utpattyavasthamevedaM ___938 utpannasyaiva ceSTo'yaM 3277 utpAdamAtra evAto 2817 utpAdAtyantavighno'nyo - 192 utpAdAnantaradhvaMsa0 3113 utpAdAnantarAsthAyi * 2274 utpAdo vastubhAvastu 1961 utpAda: prasavazcaiSAM 1948 utpAdyArthakathAdharmam 2492 utprekSeta hi yo mohAd . 824 udayavyayadharmANaH 841 udayAnantaradhvaMsi 3589 udayAnantarAsthAyi 101 udbhUtavRttisattvaM 3323 udbhUtazaktirUpeNa 2013. upajAte gRhIte ca 3179 upadezAnna sarvajJe 2703 upadezo hi buddhAdeH 2797 upamAnapramANasya 282 upamAnena sarvajJa0 2217, 2591 upamAyAH pramANatve 1353 upayuktopamAnazcet 351 upalabdhyA yayA yo'rtho 3401 upalabhyasvabhAvAnAM 1851 upAttAdimahAbhUta0 663. upAdAnatadAdeya0 388 .32 1126 2775 2871 . 324 1911 390 876 3284 3216, 3222 1632 3557 1631 1567 1693 2418 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 802 upAdAnamabhISTaM cet . upAdAnAsamAne ca upAdhigatasAmAnya0 upAyarahitatvena upetArthaparityAga0 ubhayAnubhayAtmA hi ubhe vApyekaviSaye uSNatAM nIyamAnasya uSNAdipratibhAsA ca UrdhvavRttiM tadekatvAd RNAdivyavahArastu RNAdivyavahAre'pi RddhirmanojavA saMjJA ekaM nityasvabhAvaM ca ekakarturasiddhau ca ekakAryopayogitvAt ekagozabdajanyAH syuH ekajJAnakSaNavyApta 0 ekajJAnAtmakatve tu ekajJAnAvabhAsitvaM ekatraiva ca zabdAdau ekatvanityatAdizca ekatvenAvaklRptatvAt ekadezajJagItaM tu ekadharmAnvayAsattva ekapratyavamarzasya ekapratyavamaha kamityucyate taddhi ekameva tato ja ekarUpatayoktAnAM ekarUpatirobhAve ekarUpe ca caitanye ekavastusvarUpatvAd ekavastvanupAtitve kavijJAnakA vA ekavyApidhruvavyoma 0 ekavyApinabhaHpakSe tattvasaMgrahe 1893 ekavyomAtmakaM zrotra 1617 ekasantAnabhAvena 767 ekasantAnasambaddha0 2777 ekasambandhinAze'pi 2018 ekasAmagrayadhInatvaM 1701 ekastu vAstavo naiva 2123 ekasmAt tarhi gopiNDAt 3431 ekasmAd vastuno'nekatve 878 ekasminnirviziSTe'smin 2222 ekasya kasya saMvittA 3023 ekasyApi tato yuktA 2881 ekasyArthasvabhAvasya 3425 ekasyaiva zarIrasya 1882 ekAkAraM bhavedekam 93 ekAkArA yatastasya 201 ekAtmAnugatatvAttu 2124 ekAdyasarvamiti cet 3448, 3626 ekAdhikaraNAMvetau 331 ekAdhikaraNau siddhau 3623 ekAnantaravijJAnAt 37 ekAnugAmikAryatve 1199 ekAntenAnyatAbhAvAd 1877 ekApavarakasthasya 3592 ekArthasamavAyAdeH 1049 ekArthasamavAyena 1004, 1036, 1758 ekAvayavyanugatA 1050 ekAvasthAparityAge 1727 ekenApi tu vAkyena 1740 ekeneva pramANena 1413 ekenaiva hi vAkyena 139 eko jJAnAzrayastasmAd 288 eko'pi janakastasya 3378 etacca phalavajjJAnaM 38 etacca sugatasyeSTam 2360 etadakSamamANo yaH 627 etadArya sakalaM 2538 etadeva prasaktavyaM 2539 1914 240 858 2042 2625 941 1749 1812 1686 1731 2750 3136 1986 2634 1767 982 .499 544 198 197 1297 3169, 3462 642 648 604 1813 3085 3157 2903 1870 1738 3202 3339 3175 1234 2164 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 803 etAvattu bhavedvAcyaM / kArikAsUcI etadeva yathAyoga0 82 evaM vA vyavahAryaM syAt etadeva hi tajjJAnaM 3206, 3534 evaM zAstravicAreSu etasminnupamAnatvaM 1526 evaM sati tayorbhedAd etAvatA ca mImAMsA0 3316 evaM sati traye kasmAt etAvatA ca lezena 1555 evaM santamase kAle etAvataiva mImAMsA0 3142 evaM samUhazabdArthe etAvat kriyate zabdaiH 1066 evaM sarvajJakalpeSu etAvattu bhavedatra 590, 3097 evaM sarvajJatA puMsA . 616 evaM sarvapramANAnAM etAvattu vadantyatra 2832 evaM sthite'numAnatvaM etenaiva niSeddhavyA 2516 evaM svataH pramANatvam etainaiva prakAreNa 500, 880, 1116, 1736 'evaM hi bhavato jADye etenaiva vivakSApi 906. evamatyantabhede'pi eteSAmastvanityatvaM * 2311 evamarthakriyAjJAnAt eteSu doSAH pUrvoktAH 893 evamityAdizabdAnAM evaM gativizeSeNa 3405 evamekAntato bhinna0 evaM ca pauruSeyatve . 2810 evamevendriyaistulyaM - evaM ca pratipattavyaM , 1573 eSa vA hyastano jJAtA evaM ca yasya vastutva0 3447 eSA syAt puruSAkhyAnAd evaM ca sattvanityatva0 187 ekyaM syAna dvirUpatvAt evaM ca sAdhanaiH sarvaiH 211 aitihyapratibhAdInAM evaM ca hetumAneSa .. 368 audAsInyamatazcaiva0 evaM cApauruSeyo'pi 2405 kaJcakAntargate puMsi evaM cArthakriyAMjJAnAd . 2995 katamasya ca vAkyasya evaM jJAnatrayasyaiva 2883 katamena ca zabdena evaM jJeyaprameyatva0 3132 kathaM teSu vizeSeSu etApa zAna - evaM tadviSayaM jJAnaM - ...... 2508 kathaJcana sadAtmatva0 evaM tu yujyate tatra 1546 kathaJcana sadAtmAnaH evaM dhvaniguNAn sarvAn 2297 kathaJcidasadAtmatva0 evaM nAnendriyAdhIna0 3083 kathaJcidasadAtmAno evaM nyAyamukhagrantho 1236 kathaJcidupalabhyatvam evaM parIkSakajJAna0 2870 kadAcit syAdapItyevaM evaM pratItirUpA ca 1238 kadAcidupalabdhe'rthe evaM prADnatayA vRttyA 2223 kambupItAdivijJAna0 evaM yadi guNAdhInA 2855 karAmalakavad yasya evaM yazca gajatvAdi0 839 karuNAparatantrAstu evaM yasya prameyatva0 3373 . karNavyomani samprAptaH 1231 3163 1107 3013 2878 983 3153 3246 3123 1524 2851 3465 725 2985 1183 811 2271 239 2356 1734 1699 1146 557, 566 2760 1194 815 1404. 1375 1402 1374 1393 2874 3296 2077 2805 3570 2178, 2530 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804 491 2623 543 1398 2732 726 13 2319 395 1422 1670 1611 1978 2967 2798 2299 1582 kartaryasatyapi hyeSA kartA tAvadadRSTazca kartuM nAma prajAnAti kartR kRtrimavAkyAnAm kartRtvapratiSedhAcca kartRtvAdivyavasthA tu karmatatphalayorevam karmAtItaM ca niHsattvaM karmAnvayadaridraM ca karmAhArAdihetUnAM kalalAdiSu vijJAnam kalpanAracitasyaiva kalpapAdapavat sarva0 kalpitaM cettadekatvaM kaSAyakuMkumAdibhyo kasmAcca niyatAnyeva kasmAdAptaM na kASThAdi kasya kiM durbalaM ko vA kasyacit tu yadISyeta kasya caikasya sAdRzyAd kAciniyatamaryAdA kAdAcitkaM kathaM nAma kAdAcitke hi saMskAre kAmamithyAsamAcAra kAyAdeva tato jJAnaM kAraNavyApakAbhAve kAraNAnupalabdhezca kAraNAntarasApekSaM kAritraM sarvadA nAsti kAritrAkhyA phalAkSepa0 kAritrAntarasApekSA kAritrAvyatirekAdvA kAritre vartate yo hi kAryakAraNatA nAsti kAryakAraNatAbhAva0 kAryakAraNatAvyApya0 kAryakAraNabhAvazca tattvasaMgrahe 2352 kAryakAraNabhAvo'pi 2087 kAryakAraNabhUtAbhyAM 30 kAryakAraNabhUtAzca 3177, 3477 kAryatAvyavahArastu 91 kAryatAvyavahArAGgaM 504 kAryamAtropayogitva0 479 kAryasyaivamayogAcca 1788 kAryA caindriyakatvAdau 751 kAryANi hi vilambante 1416 kAryAt kAraNasaMsiddhiH 1864, 1919 kAryAdInAmabhAvo hi 1775 kAryArthApattigamyaM ced 2048 kAryAvabhAsivijJAna 1447 kAryAvabhAsivijJAne , 567 kAlatvapuruSatvAdau 9 kAlazcaiko vibhurnityaH 2520 kAlAntareNa tadRSTau 3108 kAlo'pyeko vibhurnityaH 2854 kiM nu buddhapraNItAH syuH 2240 kiM vA kSudrapizAcAdyaiH 1872 kiM vA nivartayed yogI 2511 kiM vaikRtakatA'rthAnAM 2509 kiM vai bhAvAdvibhidyante 3619 kiMJca kenAbhyupAyena 1863 kiJca teSAM viparyastaM. 3270 kiJcaye ye'tibhAvyante 825 kiJca vedapramANatve 1616 kiJca zabdavadAkAze . 1801 kiJca zabdasya nityatvaM 1809 kiJca sarvapramANAnAM 1802 kiJcAkAraNamevedam 1800 kizcAtItAdayo bhAvAH 1791 kiJcAprAmANyamapyevaM 1860 kiJcAmunA prakAreNa 1695 kiJcAvivAdamevedaM 3279 kiJcAvyAhatazaktInAM 2620 kiJcijjJo'pi hi shknoti| 2693 3244 3245 334 2404 1814 2648 3554 3440 2399 2608 2116 2943 3267 1830 2842 2789 2838 2757 3195 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1101 1936 2316, 2743 .-1325 1311 542 2506 . 492 456 kiJciddhyAzaGkayamAno'sau . kitu gaurgavayo hastI kintu nityaikasarvajJa0 kintu prajJAkRpAdInAm kintu bAhyArthasadbhAva0 kintu rUpAdibhAve'pi kintu vidhyavasAyyasmAd kintu vedapramANatvaM kintvaneko'pi yadyeka0 kintvasya vinivartante kintvArekaviparyAsa0 kintvetasya prasiddhasya kimasya vacanaM mA kimutAvastvasaMsRSTam kIdRggavaya ityevaM kuDyAdiniHsRtAnAM ca kuDyAdipratibandho'pi kuNDadanozca saMyogaH kuNDalIti matizceyaM kutazcinizcitaM zaGke kutIrthyamattamAtaGga kUpAdiSu kuto'dhastAt kRtakatvavinAzitva0. kRtakAkRtakatvena / kRtanAzo bhavedevaM .. kRtau vA tatsvarUpasya . kRtrimatve ca sambandhaH kRtsnaikadezazabdAbhyAm kRzAnupAdapAbhAve kecittu saugatammanyAH kecit sthitakramA eva kecidagdRizo vApi kecideva nirAtmAno kecideva hi saMskArAH kena hyagotvamAsaktaM kevalasyopalambhe yA kevalasyopalambhe vA kArikAsUcI 1169 kevalAnIlazabdAdeH 910 kevalApi manobuddhiH 72 kevalaindriyakatve ca 3410 kezAdipratibhAse ca 1358 kezoNDrakAdivijJAna0 1400 keSAJcideva cittAnAM 1163 ko vA jJAnasya sambandhaH 3510 ko vA vyavasthitaH kartA 1033 ko hi jyeSThapramANena / . 225 ko hi tasyAH samutpanna: 1166 ko hi nizzeSazAstrArtha. 3519 ko hi mUlaharaM pakSaM 3049 kramabhAvavirodho hi 930 kramabhAvIzvarajJAnaM 1525 kramAkramavirodhena 3243, 3610. kramiNAM tvekahetutvaM 2180 krameNa jAyamAnAzca 852 krameNa tu prayoge'sya 660, 669 krameNa yugapaccApi 3582 krameNApi na zaktaH syAt 3586 krameNaivopajAyante 2219 kriyate tatra naivedaM 2432 kriyAkArakabhAvena 352 kriyAkAlAdiyogo'pi . 537 kriyAguNavyapadezA0 ___399 kriyAtvajAtisambandha0 2132 krIDArthA tasya vRttizcet 619, krIDAsAdhyA ca yA prItiH 3271 kva kasya samavAyazca / 336 kva ca buddhAdayo mAH 2452 kvacit kadAcit kasmiMzcit 3292 kvacittu vividhabhrAnti0 . 1186 kvacit samAzritatvaM ca 276 kvacit vipratisambaddhaH 1193 kSaNaM tvekamavasthAnaM 1176 kSaNakSayiSu bhAveSu ___790 kSaNabhaGgiSu bhAveSu 2552 3348 2814 474 "77 76 199 2630 2599 394, 431 163 1246 423 2000 1141 161 162 634 3208 116 3093 191 1406 687 691 . . . 1176 kSaNa 493 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgrahe 944 1527 2459 1063 3556 2858 1108 2889 2353 3037 3069 2076 1579 806 kSaNabhedavikalpena kSaNasthAyI ghaTAdizcet kSaNAvasthitarUpaM hi kSaNikatvAttu tatkArye kSaNikatvAt padArthAnAM kSaNikatvAdirUpeNa kSaNikA iti bhAvAzca kSaNikAkSaNikatvAdi kSaNikAnityatAlIDhaM kSaNikA hi yathA buddhiH kSaNikeSvapi bhAveSu kSapAbhojanasambandhI kSityAdibhedato bhinnaM kSityAdirUpagandhAdeH kSityAdInAmavaiziSTye kSINAzravasya vijJAnam kSIrAdiSu ca dadhyAdi kSIre dadhyAdi yannAsti kSudAdyanupaghAtAdi0 kSetrabIjajalAdIni kSoNItejojalAdibhyo gakAravyatiriktaM ca gakAro'tyantaniSkRSTa0 gajAdipratyayebhyazca gajAdiSvapi gotvAdi gaNitAyekadeze tu gatimadvegavattvAbhyAM gatiyogAdivaikalye gamanapratibandho'pi garbhAdAvAdivijJAnaM gavayasyopalambhe ca gavayasyopalambhe'pi gavayena tu sAdRzya0 gavayopamitA yA gauH gavAdiviSayatve hi gavAdizabdaprajJAna gavAdiSvanuvRttaM ca 539 gavA sadRzarUpo'yaM 490 gavi yo'zvAdyabhAvazca 387 gavyasiddhe tvagau sti 510 gAM dRSTvAyamaraNyAnyAM 684 gAderapyekatApattau 1172 gAvo'gAvazca saMsiddhA 1973 guNakarmezvarAdInAM 386 guNajJAnaM guNAyatta0 476 guNatajjAtisambaddhaM 528 guNatajAtisambaddhA 428 guNadravyakriyAjAti0 1622 guNavattvAdato vaktuH 548 guNAH santi na santIti 559 guNebhyazca pramANatvaM 507 guNaizcAjJAyamAnatvAd 1915 gRhIta iti ko'pyevaM 34 gRhItapratisandhAnAt 1650 gRhNanti tadvadetAni 2993 gehAbhAvastu ya: zuddho 654 gehAbhAvAttu caitrasya 1883 gocarAntarasaJcAraH 2478 gotazcArthAntaraM gotvaM 2142 gotvaM nityamapAstaM ca 643 gotvazabdaviziSTArthaka 835 gotvAdaya ivaite'pi 3149 gozabdajJAnagamyatvAd 2213 gozabdavAcyatAmAtrAd . 3407 gozabdaviSayatvena 799 gozabde'vasthite yogye 1880 gauNaM sAGketikaM caivam 1558 gauNatvenaiva vaktavyaH 1572 gauravarNAdinirbhAso 1552 gaurityutpAdyamAnatvAt 1598 gaurityekamatitvaM hi 716 gauzcennAsti vivAdo'yaM 715 gauH zuklazcalatItyAdau 718 grAhyaM tadgrAhakAcceva 2152 1605 1640 2025 719, 795 2471 894 1130 2125 ___70 2122 2667 1479 3199, 3529 214 2121 2728 986 1302 2064 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sana 44 1333 grAhyadharmastadaMzena grAhyalakSaNavaidhuryAt grAhyalakSaNasaMyuktaM grAhyasAdhAraNAkAraM grAhyAntaravyavacchinna0 ghaTa ityAdikA buddhiH ghaTatvAdi ca sAmAnya ghaTavRkSAdizabdAzca ghaTasya prAgabhAvo'yaM ghaTAdAvapi naivAsti ghaTadAvapi sAmAnya ghaTAdigrahaNArthaM hi . ghaTAdijAtibhedAzca ghaTAdibhyo'pi zabdebhyaH ghaTAdiracanA yadvat ghaTAdiSu samAnaM ca ghaTAdInAM ca yat kArya ghaTAderekatotpattau ghaTAdervyatireke'pi ghaTAntaravyavacchinna cakrabhramaNayogena. cakSurAdivibhinnaM ca .. cakSurAdyatiriktaM tu cakSurjJAnAdivijJeyaM cakSuSA dRzyate cAsA0 cakSuSApi ca dUrastha0 cakSuSo dharmirUpasya cakSuHsparzanavijJAnaM cakSU rUpagrahe kArye . catuSTaM ca pramANAnAM candratva sAdhane hetau candratvenApadiSTatvaM candratvenApadiSTatvAt cAkSuSeNaiva tatklRptau cAdInAmapi naJyogo cintotprekSAdikAle ca caitanyamanye manyante kArikAsUcI 807 1384 caitanyavyatiriktaM hi 290 3543 caitanyAdyanvitatve'pi 329 caitanye cAtmazabdasya . 305 1355 caitra gAmAnayetyAdi0 1161 1267 caitrajJAnaM tadudbhUta0 - 2067 768 caitro'kuNDala ityevaM 662 779 codanAjanitA buddhiH 2347, 2740, 2942 1197 codanAjanite jJAne 3088 . 766, 784 codanAprabhavaM jJAnam 3105 . . 2474 chedane khadiraprApte 1344 2635 jagat sadedRzaM ceti 3117 .2494 janakAddhi parAvRtta: 1761 804 janane hi svatantrANAM 2849 .1177 janmAtiriktakAlaM hi 692 2289 janmAtiriktakAlazca 2954 220 janmAtiriktakAlena 520 . . . 1035 janmaiva yaugapadyena 2130 janyatAM vyajyatAM vApi 2712 2638 jalAdivyatirikto hi 1612 1266. jalAdiSu na caiko'yaM 2576 3367 jalAdiSu yathaiko'pi 2209 625 jalAdhantargataM cedaM 2578 630 jalAnalAdi naivedaM .60 1170 jalpo buddhistha evAyaM 899 1578 jAtakarmAdayo ye ca 3577 3162 jAtimAtragrahe tu syAt 1294 1399 jAtirbhAvazca sAmAnyam 1131 58 jAtisambandhayoH pUrvaM . 882 1372 jAtisambandharUpANAM 2691 1585 jAtistatrApi nityA cet .3523 1395 jAterapi na saGkhyAsti 1137 1394 jAto'pyApte tadIyo'sau 3031 1371 .jAtau vA na vijAtIyaM 2964 3385 jAtau vyaktau kRtAyAM ced 2715 977 jAtau sarvAtmanA siddhaiH 429 1216 jAtyAdiyojanAM ye'pi 1229. 285 jAtyAdiyojanAyogyAm 1218 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 jAtyAdiyojanA zabdaH jAtyAdInAmadRSTatvAt . jAtyAderniHsvabhAvatvam jAtyAderniHsvabhAvatvAt jAtyAdyanyadapi proktaM jAtyA yathA ghaTAdInAM jAyamAnazca gandhAdiH jijJAsitavizeSe hi jIvitazca gRhAbhAvaH jIvatazced gRhAbhAvo jaiminIyA iva prAhuH jJAtari pratyabhijJAnaM jJAtA'jJAtA ca bhinnA cet jJAtAdavyatiriktaM cet jJAtA dharmAdayo vai te jJAte cAvidyamAnatvAd jJAtaikatvo yathA ceko jJAtvA vyAkaraNaM dUraM. jJAnaM jJeyakramAt siddhaM jJAnaM vairAgyamaizvaryam jJAnaM svAMzaM na gRhNAti jJAnaM hi puruSAdhAraM jJAnaM hi vyaktirityAhuH jJAna kAryAvaseyazca jJAnajJeyasvabhAvau tau jJAnapramANabhAve ca jJAnamAtre'pi nirdiSTe jJAnamAtre'pi naivAsya jJAnayatnAdisambandhaH jJAnarUpaviviktazca jJAnasyAtmagataH kazcit jJAnAkaraniSedhastu jJAnAdavyatiriktatvAd jJAnAdhArAtmano'sattve jJAnAni ca madIyAni jJAnAntareNAnubhave jJAnAlokavyapAstAntaH tattvasaMgrahe 1232 jJAnotpattAvayogyatve 1219 jJAnotpattau tu sAmarthye 546 jJAnotpAdanayogyazca 470 jJApakatvAddhi sambandhaH 2437 jJApake liGgarUpatve ca 2291 jJApanIyamavedatvaM 486 jJAyate hi sthirAtmAnyaiH 1436 jyotirvicca prakRSTo'pi 1604 jvAlAdeH kSaNikatve'pi 1641 jvAlAderapi nAzitvaM 311 taM hi zaktamazaktaM vA 280 tacca pratyakSatulyatvAt 2647 taccet krIDanazIlAnAM 808 tajjJAnajanmaniyatA 3449 tajjJAnaM jJAnajAtau ced 454 tajjJAnajJeyarUpo'yaM 2227 tajjJeyAtmA na zabdazced 3164 taTI taTaM taTazceti 149 tataH kAlena mahatA 3205 tataH ko'tizayo dRSTaH 2036 tataH paraM punarvastu 2268 tataH paramaMto jJAna0 2709 tataH pratinaraM varNAH 2510 tataH pratyakSabAdheyaM 2503 tataH prabhRti ye jAtAH 2961 tataH sarvapramANeSu 3235 tataH sugatamevAhuH 150 tatazca codanAjanyam 173 tatazca bAdhakAbhAve 1680 tatazca vAsanAbhedAd 1981 tatazca vedadehatvaM 1980 tatazca vyaktimAzritya 2036 tatazca ziSyasarvajJa0 1867 tatazcAjAtabAdhena 177 tatazcAtyantabhede'pi 2022 tatazcAdhvavibhAgo'yaM 2809 tatazcAniyatArthena 2562 2563 2565 2265 1411 3520 3540 3165 2118 2752 2564 21.06 .3617 2646 2023 2501 2505 1122 3111 2845 1287 2361 2680 445 437 284 3345 2930 3309 1086 3547 2517 3253 3015 1753 1799 3384 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 809 805 550 268 1587 247 1530 2318 420 353 1606 961 tatazcAnupalambhasya tatazcApauruSeyatvaM . tatazcApauruSeyeSu tatastanmayasambhUtaM tato guNaparicchedi tato na vyaJjakaM kiJcid tato nAvasthitaM kiJcit / tato niranvayo dhvaMsaH tato nirapavAdatvAt . tato'pi yadapakramya tatkasmAdbhAtyasAvevaM tatkAryaM vA yadA'dRzyam tatkAryavyavahArAdi0 tatkAryahetuvizleSAt tatkimatrAnayA zaktyA tatkRtaH pratyayaH samyag tattajjanayatItyAhuH tattulyayogyarUpasya tattvajJAnaM na cotpAdyaM tattvatastu tadevoktaM tattvadRSTinibandhatvAd tattvAnyatvaprakArAbhyAm tattvAnyatvAdyanirdezyaM .. tattvAnyatvobhayAtmAnaH / tatpaJcabhiragamyo'pi tatparicchedarUpatvaM tatpAratantryadoSo'yaM tatputratvAdihetUnAM tatpUrvAparayoH koTyoH tatpratikSepamAtrAtmA tatra cAgamamAtreNa tatra jAtivizeSaM kaM tatra tAdRzi vijJAne tatra tAdRzi hetoH syAt tatra tAlvAdisaMyoga0 tatra tenaiva nAnyatra tatra dUrasamIpastha0 kArikAsUcI 3301 tatra dezAntare vastu 2366 tatra nityANurUpANAm 2794 tatra no cedavasthAnAM 15 tatra pratyakSato jJAtAd 2856 tatra bodhAtmakatvena 2450 tatra yadyapi gAM smatvA 319 tatra yadyapyasiddhA syAd 321 tatra yannAma keSAJcit 2869 tatra ye kRtakA bhAvAH 2754 tatra zaktAtirekeNa 2579 tatra zabdAntarApohe 3303 tatra sambandhanAstitve 2419 tatra sarvajagatsUkSma0 1041 tatra sarvaiH pratIyeta 1633 tatra sAmAnyavacanAH 2346 tatra svalakSaNaM tAvada 519 tatrAkartRkavAkyasya 1665 tatrA''dye viSaye jJAte ___335 tatrAnavasthitaisteSAM * 1482 tatrAnyo'poha ityeSA 3418 tatrApi tvapavAdasya 1806 . tatrApi rUpazabdAdi0 3634 tatrApi vedyate rUpam 1303 tatrApi zaktinityatvaM - 2412 tatrApi saMjJAsambandha 2008 tatrAptokteyaM dRSTaM 1099 tatrApyanyavyapekSAyAM 1415 tatrApyavikRtaM dravyaM 2429 tatrApyAhurbhavatvevaM 1660 tatrApramANasAdharmya0 3372 tatrAyaM prathamaH zabdaiH 1824 tatrAsato'pi bhAvatvaM 3630 tatrAsAdhAraNAsiddhiH 3369 tatrAstyartho'bhidheyo'yaM 2294 tatrAsya gavaye dRSTe 607 tatreyaM dvividhA jAtiH 2174 tatraikalakSaNo hetuH 2264 3140 2156 1037 871 1499 233 3152 1008 2866 287 145 2769 1563 2888 403 312. * 3603 2916 1010 958 2320 892 1547 708 1370 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 810 tattvasaMgrahe 2998 3022 1003 1930 108 358 .3478 2708 . . 216 . 1145 2796 tatraiva bhavato'pyevaM tatraiva hi vivAdo'yaM tatrotpAde na nAzo'sti tatsaMketamanaskArAt tatsandehaviparyAsau tatsamutthApakagrAhi0 tatsambaddhasvabhAvasya tatsambhavyapi sarvajJaH tatsAmarthyaviyoge tu tatsAmarthyasamudbhUta0 tatsAmAnyavizeSAtma0 tatsiddhaye ca hetuzcet tatspardhA kriyate taistu tatsvabhAvikavAdo'yaM tathA ca vAsudevena tathA cAjJAnamUlasya tathA cAbhAvavijJAnaM tathA cAvAcyamevedaM tathAtibhAvyamAnatvAt tathA dRSTaviruddhatvaM tathAnAptapraNItokti0 tathA'nekArthakAritvAt tathA parigRhItArtha0 tathApi vyabhicAritvaM tathApi smRtirUpatvaM tathApyAkRtita: siddhA tathA bodhAtmakatvena tathA mAyendrajAlAdi0 tathAvidhavivakSAyAm tathAvidhe krame kArye tathA vegena dhAvanto tathA vedetihAsAdi0 tathAvyAptazca sarvArthaH tathA SaDbhiH pramANairyaH tathAsau nAsti tattvena tathA hi kAraNAzleSaH tathA hi candradigmoha0 2551 tathA hi jJAtavAn pUrvaM 2738 tathA hi jJApako hetuH 1127 tathA hi tadabhAvo'yam 728 tathA hi dezakAlAdau 3045 tathA hi dvividho'poha: 2701 tathA hi na vikalpAnAm 412, 609, 759 tathA hi na svabhAvasya 3335 tathA hi nAzako hetuH 104 tathA hi nAstikAdInAM 59 tathA hi nityasattvo'yaM 1980 tathA hi nizcayAtmA'yaM 124 tathA hi pacatItyukte 3555 tathA hi pArasIkAdi0 118 tathA hi pratisandhAnaM .. 2872 tathA hi bAdhakAbhAvAt 3120 tathA hi bAdhake'dRSTe 765 tathA hi bhinnaM naivAnyaiH 1293 tathA hi vistareNaiSA 3445 tathA hi vIkSyate rUpaM 2131 tathA hi vedanAdibhyaH 2348 tathA hi vedabhUmyAdeH 1038 tathA hi vyavahAro'yaM 1564 tathA hi.saMskRtAH zrotra0 1091 tathA hi santo ye nAma / 1551 tathA hi sarvazabdena / 2259 tathA hi salilajJAnam / 3001 tathA hi saugatAdInAM 3197 tathA hi saudhasopAna0 597 tathA hi svarasenaiva 2784 tathA hi hastakampAdeH 2150 tathA hyazrutatatsaMjJo 3166 tathA hyasati sambandhe 3601 tathA Tekena zabdena 3134 tathaiva nityacaitanya0 . 1189 tathaiva nityacaitanyAH 693 tathaiva yatsamIpasthaiH 2879 tathaivAdhArabhedena . 1254 . 3003 3470 - 571 2470 3404 345 3293 2662 2572 392 3290 3084 2391 3010 2616. 1566 1625 zA . 1104 224 245 2205 929 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 811 1644 555 2724 1502 1912 849 1528 2394 1379 2007 1819 tathaivoktAvanekAnto / tadakAraNamatyarthaM . tadakriyAkriyA_zau tadajJAnavizeSatvAt tadatyantavinirmukteH tadatra katamaM nAzaM tadatra kSaNabhaGgasya tadatra cintyate nityaM tadatra na virodho'sti tadatra na vivAdo naH tadatra nityasattvasya .. tadatra paraloko'yaM / tadatra prathame tAvat tadatra vRttirnAstIti tadatra sudhiyaH prAhuH tadatra hetudharmasya tadatrAdipadAkSipte tadatrAsiddhatA hetoH tadanantaramuddiSTam tadanantarasyambhUta0 . tadanAlambanA eva tadanyasya tadAbhAve tadapekSA tathAvRttiH tadapyakAraNaM yasmAt tadayayuktaM hetutve tadapyarthakriyAyogyam tadabhivyaktarUpatvAda tadayuktaM yadi jJAnaM tadayuktamahaGkAre tadasya bodharUpatvAt tadAkAroparaktena tadA cArthatayA bhAvo tadA tannAmasaMsargI tadAtmano nivRttau hi tadAdhyakSAdibhedena tadA na vyApriyante tu tadAnupUrvI varNAnAM kArikAsUcI 680 tadApi gehAyukta 1926 tadArabdhastvavayavI 1817 tadArUDhAstato varNAH 3181, 3483 tadAzrayanarAbhAve 3491 tadAzrayeNa sambhUte: 373 tadAzritatvasthAnAdi 1446 tadAsya gavaye jJAnaM 241 tadA hi mohamAnAdi0 1307 tadidaM lakSaNaM hetoH 2827 tadidaM viSamaM yasmAt 1659 tadidAnImabhUtvaiva 1871 tadiSTaviparItArtha 1.88 tadIdRzaM pravaktRNAM 618 tadIyameva yenedaM - 16 taduktamantrayogAdi0 1421 taduccAraNamAtreNa 3358 tadekaparihAreNa 56 tadekAkAravijJAnaM 746 tadetadiha vijJAnaM 1868 tadevaM dharmatattvasya 1952 tadevaM zaGkayA nAsya 1891 tadevaM sarvapakSeSu 117 tadeva cet kathaM nAma 591 tadeva cenna vastutvaM. 736 tad gamyagamakatvaM cet 1752 tad gavAzvAdayaH zabdAH 2790 tadgrAhakaM ca vijJAnaM 1292 tadgrAhyavastvapekSaM hi 213 tadUSaNAnyasaMrambhAH 2001 taddezasthena tenaiva 190 tadrvya samavetA cet 3098 taddehasya vinAze 'pi 1244 taddhiyAmapi taddvArA 210 taddhetutvAt pramANaM cet 1239 taddhetuphalayorbhUtAM 3043 taddhayekavRttibhAjaiva 2695 taddhavanerbhinadezatvaM 2659 3482 3027 3486 1597 3291 3252 826 3499 3294 1995 1811 1741 1090 2666 3633 2983 3350 1443 640 1935 3081 1679. 1853 606 2602 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 1204 tadbhAvabhAvitAM muktvA tadbhAvabhAvitA cAtra tadbhAvabhAvitAmAtrAd tadbhAvabhAvitA sAkSAd tadbhAvavyavahAre tu tadbhAvazcApyatadbhAvaH tadbhAvasAdhane'pyaste tadbhujaGgapizAcAdi0 tadbhrAntyA vyavahAro tadyathA kuNDadadhozca tadyathA cAkSuSatvasya tadyathA pauruSeyasya tadyena hetunaikasya tadrUpakAryavijJaptiH tadrUpapratibimbasya tadrUpavyatiriktazca tadrUpavyatirekeNa tadrUpasparzane cApi tadrUpasyAnuvRttau tu tadrUpasyaiva cArthasya tadvarNanaravijJAna tadvikAravikAritvaM tadvicchinna iti jJAna0 tadvijAtIyavizleSi tadvizeSaNabhAve'pi tavRttilakSaNasyaiva tadvyaktyAkRtijAtInAM tantuSveva paTo'mISu tantoryaH samavAyo hi tanna kAyasya hetutvaM tanna tajAtayo bhinnAH tanna tAlvAdisaMyoga0 tanna dhvaniguNAn sarvAn tanna sAmarthyaniyamoM tannAdhyavasitAkAra0 tatrAmasaMstavAbhyAsa0 tannAsato'pi saMvitteH tattvasaMgrahe 1696 tannAhampratyayo bhrAntiH 281 2207 tannityazabdavAcyatvaM 273 522 tannaivaM zanakAdInAM 2668 1314, 1320 tantropamAnata: siddhiH 3559 1697 tanmAtrAdyotakAzceme 1728 tanmUlaklezarAzizca 3490 2426 tanvAdInAmupAdAnaM 49 3620 tamasyulmakadRSTau ca . 1420 2614 tayorAsattimAzritya .. ..783 843 tayorbhAve'pi nIlAdiH 1931 1381 tarupaMktyAdisandRSTA0 .1556 2384 tathaiva sarvavittA syAd / 3560 3349 tasmAcchabdArthasambandho 2251, 2669 3379 tasmAcchrotriyadRSTeyaM . 2536 1011 tasmAcchrotriyadRSTyApi . 2175 564 tasmAjjagaddhitAdhIna0 3568 146 tasmAt karmaphalAdInAM 508 1280 tasmAt kimasti nAstIti 1454 415 tasmAt khapuSpAtulyatvam 1712 421 tasmAt tatrAdivijJAnaM 1896 2574 tasmAt tadvayameSTavyaM 1093 1315 tasmAt pratyakSataH pUrvaM 2719 2525 tasmAt prAk kAryaniSpatteH 763 tasmAt prAgyatra tenedaM 1571 1075 tasmAt saMketadRSTo'rtho 873 861 tasmAt samastasiddhAnta0 1233 883 tasmAt sarvajJasadbhAva0 822 tasmAt sarveSvayadrUpaM 917 838 tasmAt sahetavo'nye'pi 127 1901 tasmAt svataH pramANatvaM 2861, 3106 2683 tasmAt svato'pramANatvaM 2684 tasmAt svalakSaNe jJAnaM 1284 2687 tasmAt svasaMvedanAtmatvaM 3436 2557 tasmAdakRtrimaH zabdo . 2134 1324 tasmAdatizayajJAnaiH 3168, 3461 1942 tasmAdatIndriyArthAnAM 3174, 3262, 3475 1987 tasmAdananumAnatvaM 1497 487 3306 3000 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 813 kArikAsUcI tasmAdanaSTAttaddhetoH 512 tasya cApacaye jAte tasmAdanyeSu tIrtheSu 3495 tasya tenaiva tulyatvAt tasmAdabhinnatAyAM ca 2071 tasya dharmiNi sadbhAva: tasmAdayamahaGkAro 237 tasya nArthAnapekSatvaM tasmAdarthakriyAjJAnam 2835 tasya pakSAbahirbhAve tasmAdarthakriyAbhAsaM . 2965 tasya yogyamayogyaM vA tasmAdAlokavad vede 2350 tasya vyaktau samarthAtmA tasmAdicchAdayaH sarve 217 tasyAM ca pratipAdyAyAM tasmAduccAraNaM tasya 2154 tasyAM cAzvAdibuddhInAM tasmAdutpattyabhivyaktyoH . 2196, 2559 tasyAH kAryatayA te hi tasmAdekasya yA dRSTiH 1682 tasyA jJAnakSaNa: ko nu tasmAdete yadabhyAsa0 1960 tasyAto'dhyavasAyena tasmAd guNebhyo doSANAm 3056 tasyAtmAvayavAnAM ca tasmAd digdravyabhAgo yaH .2202 tasyAnavayavatvAcca tasmgad dRDhaM yadutphnaM 2904 tasyApi bAdhakAbhAvAt tasmAd doSebhyo guNAnAm 3066 tasyApi vacane vAco tasmAd dvijAtinA proktaM .... 2615 tasyApyanubhave siddhe tasmAd buddhiriyaM bhrAntA 2062 tasyApyastitvamityevaM tasmAd bhinnatvamarthAnAM 1718 tasyAbhAve bhavet kiM hi tasmAd bhUtavizeSebhyo 1858. tasyAmeva tvavasthAyAM tasmAd bhrAntiriyaM teSu : 262 tasyA vastunibaddhAyAH tasmAd yat smaryate tatsyAt 1534 tasyAzcAdhyavasAyena tasmAd yA sarvakAleSu 2117 tasyAsau samavAyazca tasmAd yeSveva zabdeSu 1001 tasyA hi bAdhakaM.proktaM tasmAd vAkyAntareNAyaM 1594 tasyaivaM pratibhAse'pi tasmAna padadharmo'pi 2301 tasyaiva cAtra liGgatvaM tasmAna padadharmo'stiM . 2696 tasyaiva pratipattizced tasmAtra vidhidoSo'sti 1198 tasyaiva pratipatti: syAt tasmin jJAnasamApanne 3240 tasyaivAnyasya vaikasya tasmin saMketasApekSA 2656 tasyopadezane zaktiH tasmin sati hi kAryANAM | . 400 tAdavasthyaM ca nityatvaM tasmin satyapi naivAsya 2407 tAdavasthyapratikSepa0 tasmin sadapi mAnatvaM 2970 tAdavasthye tu rUpasya tasmin sambhAvyate vede 2671 tAdAtmyena sthitivRttiH tasmin sambhAvyamAne ca 3471 tAdAtmye hi yathA kAyo tasya ca kramavRttitvAt 2181 tAdRk pratyavamarzazca tasya ca pratibimbasya 1018 tAdRgeva yadIkSyeta / 3419 3176 1382 1026 732 794 1058 1409 919 2619 232 1078 2177 2162 3004 3524 2024 576 823 1533 2438 1217 846 3501 1965 1428 2580 2581 2717 3602 2742 2751 569 1907 1908 1059, 1062 62 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasaMgraha 2723 3364 1496 2622 2884 2183 2109 3256 . 2911, 3096 2230 2049 3276 1014 . 3266 221.1 2327 2244 814 tAdRgjJeyatvamastyeSAM tAdRzaH pratibhAsazca tAdRzaH procyamAnastu tAnAzrityaiSu vijJAnaM tAnupAzritya yajjJAne. tAn pratyayamasiddhazca tApAcchedAcca nikaSAt tApAcchedAnikaSAdvA tAbhirjijJAsitAnarthAn tAbhyAM yadeva sambaddhaM tAmabhAvotthitAmanyA0 tAmeva vAsanAM cetaH0 tAyinaH sarvavijJatvaM tAlvAdijAtayastasmAda tAlvAdijAtayastAvat tAvatA caiva mithyAtvaM tAvatkAlaM sthiraM cainaM tAvadeva hi sAzaGkA tAzca vyAvRttayo'rthAnAM tAsAM hi bAhyarUpatvaM tiktapItAdirUpeNa timiropahatAkSo hi turye tu tadvivikto'sau tulyaM rUpaM yadA grAhyam tulya: paryanuyogo'yaM tulyajAtAzrayatve hi tulyaparyanuyogAzca tulyapratyavamarzasya tulyayogAtmanastasmAd tulyAparakSaNotpAdAd te ca pratyekamekAtma0 tejaH pratyakSazeSatvAd tejastvAdi ca sAmAnya te tu jAtyAdayo neha tena ca pratiSiddhatvAt tena pramANasaMvAdi0 tena vyavasthitaisteSAM 1174 tena zrotramanobhyAM syAt / 1021 tena sarvajJatAkAle 65 tena sarvatra dRSTatvAd 833 tena sAmayika: proktaH 1005 tena svata:pramANatve 1917 tenAkAzaikadezo vA 3587 tenAgamAnumAnAbhyAM 3343 tenAgnihotraM juhuyAt 3241 tenAtra jJAyamAnatvaM .. 1109 tenAtraivaM paropAdhi0 1602 tenAdarzanamapyAhuH 1850 tenAdRSTivizeSo'yaM 3500 tenAyamapi zabdasya / 2682 tenApattilabdhena . 2292 tenAvicchinnarUpeNa 2914 tenAsadRzasantAno 2138 tenAsambandhanaSTatvAt 2932 teneyaM vyavahArAt syAt 1045 tenaikatvena varNasya 1046 tenaikalakSaNo hetuH 2487 tenaikasminnadhiSThAne 1210 tenaivAsau svabhAvena - 1157 tenaivaitatpratikSepe 1979 tenopanetRsaMrambha0 277 tenopalambhakAryAdi 2864 tebhyaH samAnakAlastu 1836 tebhyaH svarUpaM bhinnaM hi 1635 tebhyo'smAkamiyAneva / 1685 te vAcyA: pudgalo naiva 1971 teSAM ca jAtayo bhinnAH 2624 teSAM ca ye vijAtIyAH 2239. teSAM caivaMvidhe jJAne 2454 teSAM tadgocaratve'pi 1228 teSAM saMvRtisattvena 2918 teSAmapi tadudbhUtau 3340 teSAmapi vivakSAyAH . 3352 teSAmalpAparAdhaM tu 2287 2145 1378 2540 1757 2408 246 361 582 1717 1235 338 2293 1160 3334 1574 . 677 89 1519 330 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teSAmAtmavadhAyaiva teSAmuttarakAlaM hi te hi nityairguNairnityaM te hi yAvanta AkArAH taiH karitramidaM dharmAd taistu karaNavibhaktyA tau punastAsviti jJAnaM trayaparyanuyogasya trirUpaliGgapUrvatvaM trirUpaliGgapUrvatvAt trirUpaliGgavacasaH . trirUpaliGgavadanaM trirUpahetunirdeza trisatyatA'pi devAnAM traiguNyasyAvibhede'pi trairUpyAnupapattezca tryAkAraM vastuno rUpam tvadIyo vApi tatrAsti tvayApi yadi vijJAnam daNDAGgadAdijAtInAm darpaNAbhimukhaM bimba dazaM karmapathAH proktAH dazabhUmigatazcAsau : dazahastAntaraM vyomno dazahastAntaravyomnaH dAhAdInAM tu yo hetuH dAhyArthasannidhAveva dik ca sarvagataikaiva didRkSAdyAnukUlyenaM divAbhojanavAkyAdeH dizaH zrotramiti hyetat dIpastu jJApako naiva dIrghA prAsAdamAleti durbhaNatvAnudAttatva0 duSTakAraNajanyatva0 dUradezavyavasthAnAd dUramadhyasamIpasthaiH kArikAsUcI 815 2917 dUrAsannAdibhedena 2522 2955 dUSaNAni sasaMrambhAH 3151 3210 dRgviSairiha daSTo'pi 3375 1748 dRzyate ca pramANAnAM 2821 1793 dRzyate na ca sarvajJaH 3502 1224 dRzyatvAbhimataM karma 704 831 dRzyatvAbhimataM naivaM 526 1684 dRzyatvenAbhyupetasya 57 1467 dRzyasyAdRSTitazcAsya 2705 1456 dRSTamAtrasukhAsaktaiH 1873 1478 dRSTAntanirapekSatvAd 2108, 2440 1362 dRSTe'pyabhyudayaM citta0 3565 1439 . dRSTau vA kvacidetasyAH 615 .3026 dRSTvaikadAnumAnena 1451 28 dezakAlanarAvasthA0 2875, 3021 1538 dezakAlaprayoktRNAM 2140 39 dezakAlasvabhAvAnAm 313 1376 dezakAlAdibhinnAnAM 2246 2045 dezakAlAdibhinnAzca 2120 756 dezakAlAdibhinnA hi 2462 2588 dezanaivamparaiveyaM 3455 3497 dezabhedena bhinnatvam . 2225 3237 dezAntaropalabdhestu 3167 dezotsAdakulotsAda0 . 2276, 2670 3430 dehabuddhIndriyAdInAM 1857 1607 doSApramAdvayAsattA 3060 256 doSAbhAvaH pramAbhAvAt 3040 2200 doSAbhAvasya cAjJAnAd . 3047 . - 299 doSAbhAvApramAbhAva0 3050 1019 doSAbhAve'pi satyatvaM 23572198 doSAbhAve'pyathAjJAne' 3046 1410 doSAbhAve pramAsattvam 3058 647 doSAbhAvo guNebhyazced 2890 2787 doSAH santi na santIti2086, 2894, 3070 2994 doSaizcAjJAyamAnatvAt 2893 2876 dravyatvAdi tu sAmAnya 709 2521 dravyatvAdinimittAnAM . 842, 848 - . 706 . . Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816 dravyaparyAyayorevaM dravyANAM pratiSedhena dravyAdiyogayoH prAktu dravyAdiSu niSiddheSu dravye mahati nIlAdiH dravyeSu niyamA drutamadhyAdibhedAddhi dvayaM paraspareNaiva pratItyavijJAnaM dvayanairAtmyabodhe ca dvayasiddhastu varNAtmA dvitIyavAkyanirbhAsA dvitIyAdasya kaH pakSAd dvividhAH kSaNikA bhAvA: dviSanto'pi ca vedasya dvIndriyagrAhyamagrAhyaM dveSamohAdayo doSAH dveSAdasammatatvAdvA dve hi rUpe kathaM nAma dvaividhyamanumAnasya dvayAdizabdA iheSTAzca dharmaM prati na siddhA'taH dharmajJatvaniSedhazcet dharmamAtramidaM teSAM dharmAdigocarajJAna 0 dharmAdharmANavassarve dharmAdharmopakAryaM hi dharmAdharmopadezo'yam dharmArthakAmamokSeSu dharmAvabodharUpA hi dharmibhedavikalpena dharmisattvAprasiddhestu dharmI dharmaviziSTa hi dhAraNAdhyayanavyAkhyA0 dhiyo 'satAdirUpatve dhUmasAmAnya bhAgo'pi dhUmAtmA dhavalo dRSTaH tattvasaMgrahe 315 dhyAnApannazca sarvArtha0 633 dhvaMsanAmnaH padArthasya 881 na khalu pratyabhijJAnaM 707 na khalvasmin prasiddhe'pi 635 na gamyagamakatvaM syAd 574 na ca kartRtvabhoktRtve 2488 na ca kramasya kAryatvaM 2065 na ca kramAdvinA varNAH 1846 na cakSurAzritenaiva 3538 na ca jAtaM purastena 2144 na ca tatspardhayAsmAbhiH 1630 na ca tadvacanaM tasya 1663 na ca tasya tadutpattiH 441 na ca tasya vikalpasya 2112 na ca dezavibhAgena 48 na ca nAzAtmakAviSTau 1501, 3042 na ca nirviSayaM jJAnaM 2111 na ca paryanuyogo'tra 1983 na ca vedopavedAGga0 1441 na ca vyaktikramo vAkyaM 984 na ca vyaJjakabhedena 2808 na ca vyaJjakasadbhAvo 3127 na ca zakyaniSedho 'sau 2284 na ca sarvanarajJAna0 3531 na ca sarvaiH kramaH pumbhiH 50 na ca syAdvyavahAro'yaM 2546 na cAgamavidhiH kazcid 3220 na cAtIndriyadRk teSAm 3200 na cAdarzanamAtreNa 3412 na cAdRSTArthasambandhaH 2736 na cAnaMze samudbhUte 148 na cAnarthakatA tasya 1490 na cAnavasthitiprAptiH 2113 na cAnityA bravItyeSA 2050 na cAnumAnato jJAnaM . 2458 na cAnuyAyi teSviSTam 68 na cAnyato viziSTAste 3238 381 446 3518 963 227 2285 2281 1171 511 3552 . 3594 402, 2507 3598 636. 2747 1448 2170 3145 2766 2477 2493 1937 3194 2575 . 1653 3186 2371 935 2233 359 2340 2956 2304 3453 787 430 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAsUcI 817 27 424 1495 1967 2249 2283 209 614 na cAnyarUpamanyAdRk ... 948 na tadviSayasaMvitti0 na cAnyarUpasaMkrAntA / 271 na tasmin sAdhitenArtha: na cAnvayavinirmuktA 933 na tAvat tatra deze'sau na cAparaM parairiSTam - 106 na tAvat paramANUnAm na vApi vAsanAbhedAd 959 na tAvadarthavantaM sa na cApi zaktirUpeNa - 1866, 1922 na tAvadAnupUrvyasya na cApyadRSTimAtreNa 3269, 3426 na tAvadiha tAdAtmyaM na cApyapohyatA tasmAd 980 na tu kAtsnyaikadezAbhyAM na cApyazvAdizabdebhyo 947 na tu jJAnaphalAH zabdA: na cApyAdhArabhedena 2157 na tu naSTakriye tatra na cApramANaM tajjJAnam 1541 na tu netrAdivijJAnaM na cAprasiddhatA hetoH 1259 na tu svalakSaNAtmAnaM na cAprasiddhasArUpyA0 931 na teSu vidyate kiJcit na cAyaM pralayaM kuryAt 159 na tvanyApohavad vastu na cArthAvagateranyad 1865. na tvevaM nizcitaH zabdaH na cAluptasmRtiH kazcit 2277 'na didRkSAdayo bhinnAH na cAvastuna ete syuH 1654 na dRSTe'nupapannaM ca na cAvasthAntarotpAde 266 na dravyApohaviSayAH / na cAsAM pUrvasambandho .. 1589 na narAkRtamityeva na cAsAdhAraNaM vastu ___945, 952, 970 na nAma dUSyate vAkyaM na cAsyAkRtitaH siddhA 2636. na nAma rUpaM vastUnAM na cet tadabhyupeyeta 2722 na nAma rUpamabhyastam na ced bhedavinirmukte . . 1114 na nAzena vinA zoko na ced vaktRtvamiSyeta 3604 na nimittAnurUpA cet na caikadezavijJAnAt 3409 nanu ko'tizayastasya na caivaM tena naivedaM 449 nanu ca pratibimbe'pi na caivamiha mantavyam . 1790 nanu ca pratyabhijJAnaM na cotpAdya kathArUpa0 . ... 2768 nanu cAnaMzake dravye na codayavyayAkrAntAH 320 nanu cApohapakSe'pi na copalabhyarUpasya 322 nanu cApohyabhedena na jJAnAtmA parAtmeti 2031 nanu cArthakriyAbhAsi naJazcApi najJA yuktaH 1153 nanu cArthakriyAzaktAH nA yoge naJo hyartho 1154 nanu cArthasya saMvittiH na tatpratyakSataH siddham 147 nanu cAvyabhicAritvam na tatsvabhAvaniSpattyai 2841 nanu cAvyApyavRttitvAt na tadAtmA parAtmeti 1013, 1193 nanu cAzucibhAvo'yaM na tadAbhimukhIbhRta0 1247 nanu caikasvabhAvatvAt 912 755 3381 1017 723 1098 2597 2891724 1789 2402 3035 31, 1554 1941. 1.778 2957 2079 444 600 1207 927 2979 425 2016 1418 599 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 749 1455 colo 1593 3215 nanu caitena vidhinA nanu jAtyuttaramidaM nanu taddezasambandho nanu tasya pramANatve nanu tena vinA kiJcid nanu dvairUpyamityeSa nanu nAdairabhivyaktiH nanu nAmAdikaM mA bhUt nanu nIlAdivijJAna0 nanu naivamparo nityaH nanu naiva vinAzo'yaM nanu paryanuyogo'yaM nanu pramANamityevaM nanu bAhyo na tatrAsti nanu bIjAGkarAdInAM nanu mAtRvivAhAdeH nanu yasya dvayaM zrotraM nanu yenAtmA vastu nanu ye lokataH siddhA nanu raktAdirUpeNa nanu vyaktau ca jAtau ca nanu zabdopamAnAdi0 nanu satyekarUpatve nanu hastyAdizUnyAyAM nanUpadhAnasamparke na neti hyacyamAne'pi nanvanekAtmakaM vastu nanvanenAnubhAvena nanvanyatra na saMjJAyAH nanvanyApohakRcchabdo nanvanyApohavAcyatvAd nanvapramANato vRtto nanvayaM pauruSo dharmaH nanvasambandhagamyatve nanvAnupUrvyanityatvAd nanvArekAdinimuktA . nanTigatItanAstitvaM tattvasaMgrahe 1136 nanvekasminnadhiSThAne 66 nanvevaM tadvato'rthasya 895 251 na parAbhimatAd yogAd 2973 na parArthAnumAnatvaM 1464 2093 na pAcakAdibuddhInAm 326 na pramANamiti prAhuH 2155 nabhaso nirupAkhyatvAt 1264 nabhastalAravindAdau 1759 na bhAvo nApi cAbhAvo 1188 3516 na bhedo yena tadvAkyaM .'' 367 na yuktaM nAhamityevaM 3494 2773 na yuktA kalpanA''dyasya . . 96 2908 naraH ko'pyasti sarvajJaH 3229, 3590 2770 narasiMhAdayo ye hi . . 1732 506 narasiMho'pi naiveko rUra7 3298 na rAtryAdipadArthazca / .. 1592 2146 narAn dRSTvA tvasarvajJAn 1754 narAvijJAtarUpArthe 2806 595 narecchAdhInasaMketa0 2393 563 narecchAmAtrasambhUta0 2663 1134 narecchAyAM tvapekSAyAM 2396 1486 naropadezApekSatvAt 2800 1725 nartakIdRSTyavasthAdau 1249 249 nartakIbhrUlatAbhaGge 556 nartakIbhrUlatAbhaGgo 200 974 nalartuparNayozcAsau. 3171 1708 na vandhyAsutazUnyatve 208 461 na varNabhitrazabdAbha0 . 2731 1569 na varNavyatiriktaM ca 1326 909 na vastuni yadetaddhi 341 1226 na vAcyaM vAcakaM vApi 1089 2948 na vA tatheti prathamo 405 2453 na vA tatheti yadyAdyaH 130 1627. na vivakSitavijJAna 1861 2278 na vivAdAspadIbhUta0 / 2386 na vizeSo na sAmAnyaM . 1286 .457 na vyavasthAzrayatvena 1345 181 821 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 819 1766 3201 2913 483 1949 2978 985 988 2389 2612 1083 21 kArikAsUcI na vyAvRttastato dharmaH . 79 na hyapyutpAdakaM tasya na zauddhodanivAkyAnAM 3178 na hyapratighatAmAtrAt na sa tasya ca zabdasya 879 na hyarthasyAnyathAbhAvaH na sattAvinivRttizcet 1318 na hyalabdhAtmakaM vastu na sandehaviparyAsau 24 na hyAlambanasAnnidhyAt na samAropaviccheda0 1300 na hyupAyAdvinA kazcid na sambandhyatiriktazca 1577 nAgauriti ca yo'poho na sAdhanAbhidhAne'sti 1434 nAgauauriti zabdArthaH na siddhamasya cAsiddhau 2026 nAtIndriye hi yujyate na smarAmi mayA ko'pi 2070 nAto dRSTArthasambandhaH na hi krameNa yujyete 2713 nAto'sato'pi bhAvatvam na hi citrAGgade kazcit 1570 nAtaH sAdhyaM samastIti na hi tatkAryamAtmIyaM 516 nAdRSTvA vedavAkyAni na hi tatkSaNamapyAste 2923 nAdena saMskRtAcchrotrAd . na hi tatpararUpeNa 103. nAdenAhitabIjAyAm na hi tatra parasyAsti 2019 nA'nAgato na vAtIto na hi tadrUpamanyasya 2002 nAnAtmatvaM tu zaktInAM na hi tAvatsthito'pyeSa .2365 nAnAtvalakSaNe hi syAt na hi tena-sahotpannAH 806 nAnArthadyotanAyaiva na hi teSAmavasthAnaM 2831 nAnumAnaM na hIdaM hi na hi teSvasti sAmAnyaM . . 1092 nAnumAnaM pramANaM ced na hi daNDAparijJAne. 3039 nAnyakalpitajAtibhyo na hi dIpAdisadbhAvAd 851 nAnyatra pratyayAbhAvAt na hi drutAdibhede'pi . 2141 nAnyathA tadgraho'yaM syAt na hi nAmAntaraklRptau 3618 nAnyatheti na cApyevam na hi pratyakSatA tasya 1537 nAnyathodayavAneSa na hi praviSTamAtrANAm 1289 nApi gADhaM samAliGgaya na hi bAleya ityevaM ___380 nApi jJAnAntareNaiva na hi mAtRvivAhAdau 2446 nApi tatretarastasmAd na hi zIryata ityuktaH 2436, 2804 nApi nityamana:kAla0 na hi saMketabhAve'pi 1506 nApohyatvamabhAvAnAm na hi sattAvazAd buddhiM 769 nAbhAvo'pohyate hyevaM na hi sapratighatvAdiH 1804 nAbhidhAnavikalpAnAM na hi sAmastyarUpeNa 2159 nAbhiprAyaparijJAnAd na hi sUkSmaphalA dRSTAH 3390 nAbhimukhyena kurute na hi svabhAvaH kAryaM vA 1477 nAbhimukhyena taddaSTeH na hyanyagrahaNaM vastu 1064 nAmajAtyAdayaH sarve . 3228 2147, 2486 2710 482 1726 827 2654 1596 1480 809 1511 2601 2977 688 517 3102 968 1881 955 1080 733 2950 1020 2080 1222 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 tattvasaMgrahe 810 1879 278 2735 631 3209 1847 1388 3511 603 2573 438 nAmAdiyojanA ceyaM nAmApi vAcakaM naiva nAmAbhyAsabalAdeva nAmUrtatvAd yathA zabdaH nAyaM svabhAvaH kAryaM vA nAvayavyAtmatA teSAM nAvalambeta tAM kurvan nAvazyaM zrotramAkAzam nAvikalpaM vikalpe cet nAviruddhavidhAne ca nAzanAmnA padArthena nAzotpAdasamatve'pi / nAzotpAdAsamAlIDhaM nAzrayAntaravRttAddhi nAzritaH sa kapAle cet nAsatastadviziSTaM cet nAsAvevaM vikalpo hi nAsiddhedRzyate yena nAsau na pacatItyukte nAsvabhAvAt khanAzau va nikAyena viziSTAbhiH nijastasya svabhAvo'yaM nityaM kAryAnumeyA ca nityajJAnavivarto'yaM nityatAyAM tu sarveSAm nityatvaM cAstu vedasya nityatvaM vasturUpaM yat nityatvAdanapekSatvAd nityatvenAsya sarve'pi nityatve'pi sahasthAnaM nityatve sakalA: sthUlAH nityatve'ste ca vAkyasya nityanityArthasambaddha nityamAptapraNItaM vA nityazabdamayatve ca nityamya vacasaH zaktiH nityamya hetatA parva 1221 nityasyAjanakatvaM ca . 1260 nityahetusamudbhUtaM 1944 nityAlambanapakSe tu 2428 nityA satI na vAgyuktA 1417 nitye tu nabhasi prAptAH 1888 nitye'pi cAgame vede 2387 nityezvarAdibuddhInAM 2182 nityaikabuddhipUrvatva0 1306 nidarzane'pi tatsiddhau 3357 nimittanAmni sarvajJo 362 nimittanirapekSA vA 485 niyatazrutiyogyau cet 128 niyatAcintyazaktIni 780 niyatAnavadhau sarvaH 837 niyatArthakriyAzakti 1282 niyate yasya naivAsti 1243 niyatau dezakAlau ca 553 niyamAdAtmahetUtthAt 1156 niyamArthakriyAzaktiH 2749 niraMzaikasvabhAvatvAt 174 nirantaramidaM vastu 410 nirAkaraNavacchakyA 2171 'nirAkArAdicintA tu 328 nirAkArA dhiyaH sarvAH 2698 nirAkAre hi vijJAne 3521 nirAlambana evAyaM 2101, 2434 nirAlambanatA caiva / 2545 nirAlambanamevedam 853 nirupAkhyAcca sAmAnya 372 nitizakterapyasya 551 nirdoSeNa hi kAyaM 2801 nirdhAritasvarUpANAM 2741 nirnibandhA hi sAmagrI 2885 nirbIjA na ca sA yuktA : 138 nirbhAsijJAnapakSe tu . 3263 nirbhAsijJAnapakSe hi 1796 niyuktikatvaM vedArthe 2644 1838 2951 115 518 1837 629 657 3504 3645 2577 2490 275 283 426 1281 1460 2400 897 355 904 2004 1359 3581 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAsUcI 821 916 3466 1048 1613 3114 304 1331 480 3597 1747 3363 2585 2980 2388 828 nirvizeSaM gRhItazced nirhAsAtizayau dRSTau nivRttAvapi mAnAnAm nivRttirUpatA'pyasmin nizcayAtmaka evAyaM nizcayAropamanasoH nizcitoktAnumAnena niHzeSazaktizUnyaM tu niHzeSasattvazaktInAM niHzeSANi ca kAryANi niHzeSArthaparijJAna niSedhamAtrarUpAzca niSedhasyAparastasya niSkRSTagotvavAcitvaM niSpannatvamapohasya niSpannAnaMzarUpasya niSpAditakriye cArthe niSpradezo'pi cAtmA niHsandehaviparyAsa0 niHsvabhAvatayA tasya nIrUpasya ca nAzasya nIrUpasya hi vijJAna nIrUpasya svabhAvasya nIlajAtirguNo vA'pi. nIlapItAdibhAvAnAM nIlapItAvadAtAdi0. nIlazrutyA ca tatproktaM nIlAdiH paramANUnAM nIlAdijJAnajanakAt . nIlAdipratibhAsasya nIlAdyeva ca vastutvam nIlotpalAdizabdebhyaH nIlotpalAdisambandhAd nRdoSaviSayaM jJAnaM nRsiMhabhAgAnusyUta0 netrAdInAM hi vaikalye nezvaro janminAM hetuH 1275 neSTo'sAdhAraNastAvad 1903 naikatra pariniSThAsti 2427 naikAtmatAM prapadyante 383 naikAntena vibhinnA cet 741 naitadevaM bhavetrAma 2930 naito hetU dvayoH siddhau 3090 nairantaryapravRtte hi .. 422 nairAtmyavAdapakSe tu 3395 naivaM kliSTo hi saGkalpa: 414 naivaM citratvamekatvam ... 3307, 3591 naivaM tasya hi zaktasya 918 naivaM teSAmaniSpattyA 1155 naivaM prAGnatayA vRttyA 3472 naivaM bhrAntA hi sAvasthA 1149 * naivaM saMzayasaJjAteH 2840 naiva tantupaTAdInAM 451 naiva dhAtryantarakroDa0 2189, 2442 naivamapratibaddhe hi 1167 naiva vA grahaNe teSAM 679. naiva santatizabdena 194 naivAvAhavivAhAdi0 1678 naiSa doSo guNajJAnaM 2043 naiHsvabhAvye'svavittau ca 1106 notpattipAratantryeNa 143 nopalabdhau sa yogyazcet . 3625 nyAyajJairna tayoH kazcit 1113 nyAyAnusaraNe sarva0 584 pacatItyaniSiddhaM tu . 1760 pacanAdikriyAyAzca 2051 paJcagatyAtmasaMsAra0 1739 paTastantuSu yo'stIti 1097 paTIyasApaghAtena 257 patato'syeti kAryaM hi 3041 patatkITakRtatvasya 1735 patatkITakRteyaM me 3300 padaM varNAtiriktaM tu 87 padArthapadasambandha0 608 1638 2148 1876 3572 2891 3356 791 2497 1508 1356 1147 761 3549 836 1945 1396 1393 1372 2282 2335 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 padArthavyatirikte tu padArthazabdaH kaM hetuM padArthA yaizca yAvantaH parato vedatattvajJAH paraduHkhAnumAne ca paradharme'pi cAGgatvaM parapakSe nanu jJAnaM parabodhAtmaniyataM paramANorayogAcca paravyapAzrayeNApi parasparavibhinnA i parasparaviruddhAtma0 parasparaviruddhau ca parasparasvabhAvatve parasparAtmatAyAM tu parasparAvinirbhAgAt parasparAsvabhAvatve parAparAbhidhAnAdi parAyatte'pi caitasmin parArthamanumAnaM paricchedaphalatvena paricchedaH sa kasyeti pareNoktAn bravImIti pareNoktAstu nocyante parairevaM na ceSTaM cet parokSaviSayatve'pi parokSaviSayA yAvat paropagatabhedAdi 0 paryAyAdavirodhazced paryAyeNa ca yaH kazcid paryAyeNa yathA caiko paryudAsAtmakaM taccet paryudAsAtmakAbhyAM cet pazcimAgrimadezAbhyAM pAcakAdimatirna syAt. pAcakAdiSu ca jJAnaM pAdapArthavivakSAvAn tattvasaMgrahe 360 pAramparyArpitaM santam 743 pAramparyeNa sAkSAdvA 3133 pArArthyaM cakSurAdInAM 2380 pArthivadravyasattvAdi0 1338 pArthivAviSayatve hi 2302, 2697 pArzvadvitayasaMsthAzca 1900 pAvakAvyabhicAritvaM 3435 pikAJjanAdyapohena 1997 pitRzabdazruteryApi 1705 pipAsAkulacittasya 651 pIDAhetumadRSTaM ca 1985 pItazaGkhAdibuddhInAM 1473 pIno divA na bhuMkte 1721 puMvAkyAdapi vijJAnaM 1984 puMsAM dehapradezeSu 3080 puMsAmadhyavasAyazca 1722 pudgalAdiparIkSAsu 674 punaH punarvikalpe'pi 2862 punarjalAdisApekSAt 1462 pumAnevaMvidhazcAyaM 1349 purastAdanumAnena 2010 puraH sthite'pi puMsi syAt purANaM mAnavo dharmaH 2290, 2678 2679 puruSAdhInatA cAsya 2791 pUrvaM saMviditAkAra0 1704 pUrvakebhyaH svahetubhyo 1707 pUrvakSaNavinAze ca 1205 pUrvadezAviyuktasya 2228 pUrvapramitamAtre hi 2605 pUrvavarNavidudbhUta0 2226 pUrvAparAdibuddhibhyo 3061 pUrvA vedasya yA koTi: 2433 pUrvoktabAdhakAyoge 695 pUrvoktena prabandhena 752 pRthaktvamubhayAtmatvaM 747 pRthivyAdyAtmakAstAvad 1521 pauruSeyatvasiddhezca 2583 503. 1852 307 2133 463 260 3377 1102 1405 3456 160 1323 1591,1519 2439 2188, 2541 2594 408 1288 568 228 3638 3561 3583 2280 448 534 484 2606 453 2700 624 2102 3530 939 2824 549 3104 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 823 1213 617 3443 713 kArikAsUcI 2451 pratyakSaM kalpanApoDha0 585 pratyakSaM na tadiSTaM ced 2015 pratyakSaM vyaktabhAsitvAt 189 pratyakSataH prasiddhAstu 1687 pratyakSatve sthite cAsyAm 1435 pratyakSadRSTanIrAdiH 8120 pratyakSadRSTasambandhaM . 1 pratyakSadRSTaH sambandho 94 pratyakSadravyavartinyo 2020 pratyakSapakSanikSipta0 1505 pratyakSapratyabhijJA tu 3537 . pratyakSamanumAnaM ca 2466 pratyakSamanumAnaM vA . 168 pratyakSastu sa eveti 2401 pratyakSAderanutpattiH 3508 pratyakSAdau niSiddhe'pi 1429 pratyakSAdhavatArazca 1437 pratyakSAnantarodbhUta0 / 1540 pratyakSAnupalambhAbhyAM 3333 pratyakSIkRtanairAtmye 1119 pratyakSeNa ca bAdhAyAm 1196 pratyakSeNAnumAnena 2586 pratyakSeNAvabuddhe ca . 1027 pratyakSe'pi yathAdeze . .297 pratyayAntarasadbhAve 2592 pratyuccAraNanirvRttiH 901 pratyuccAraNamenaM ca 136 pratyekaM yazca sambandhaH 994 pratyekaM vApi sambandho 1077 pratyekAbhihitA doSAH 1006 prathamenaiva zabdena 137 prathamebhyazca tantubhyaH 1823 pradIpAdiprabhAvAcca 1950 pradhAnakAraNatvasya 2322 pradhAnapariNAmena 495 pradhAnapuruSArthajJaH 1242 pradhAnahetvabhAve'pi pauruSeyA ime zabdAH paurvAparyavivekena / prakAzakatvaM bAhye'rthe prakAzakAnapekSaM caM prakAzatamaso rAze0 prakRtArthAzrayA sApi prakRtIzAdijanyatvaM prakRtIzobhayAtmAdi0 prakRtIzvarayorevaM prakRtyA jaDarUpatvAd prakRtyA dIpako dIpo prakRtyA bhAsvare citte prakRtyaiva padArthAnAm prakRtyaivAMzuhetutvaM prajJAkRpAdiyuktAnAM prajJAdInAM ca dharmitvaM pratijJAdivaco'pyanyaiH pratijJAnabhidhAne ca pratijJArthaMkadezatvAd pratipAditarUpasya . pratibimbaM tu zabdena pratibimbaM hi zabdArthaH pratibimbakavijJAnaM pratibimbAtmako'pohaH pratibimbodayadvArA pratibimbodayastvatra pratibhA'pi ca.zabdArtho pratibhAvaM ca yadyekaH pratibhAvamapoho'yam pratibhAsazca zabdArthaH pratibhAsAntarAd bhedAt prativyakti tu bhede'sya pratisaGkhyAnirodhAdi pratisaGkhyAnivRttau ca pratisaGkhyA'pratisaGkhyA0 pratisandhAnakArI ca pratyakSaM kalpanApoDham 1614 3459 1442 1550 1636 2107 2447 1212 3256 2604 1648 3217 1672 1301 114 aura 3337 459 2774 1535 1536 1662 .2273 . 2628 2629 2254 2167 115 578 820 2098 152 .3265, 3312 45 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 pradhAnenopanItaM ca pradhvaMsasya tu nairAtmyAt pradhvaMso bhavatItyeva prabandhavRttyA gandhAdeH prabhaJjanavizeSazca prabhAsvaramidaM cittaM prabhUtaM vartideze pramANaM grahaNAt pUrvaM pramANaM tasya vaktavyaM pramANaM vistareNoktaM pramANaM hi pramANena . pramANagocarA yeSAM pramANataH pravRttastu pramANadvayasaMvAdi pramANapaJcakaM yatra pramANaSaTkavijJAto pramANAnAM nivRttyApi pramANAnAM pramANatvaM pramANAnAM svarUpaM ced pramANAntaramAsaktaM pramANAntarameveyam pramANAntarameSApi pramANAbhAvanirNIta0 pramANe'vasthite vede pramAbhAvAcca vastUnAm prameyajJeyazabdAdeH prameyatvAdihetubhyaH prameyavastvabhAvena prayatnAnantaraM jJAnaM prayatnAnantarajJAna 0 pralaye luptavijJAna 0 prasaGgasAdhanatvena prasajyapratiSedhazca prasAdodvegavaraNa 0 prasiddhAyAM hi sattAyAM prasutikAdyavasthA prAk ca jAtyA ghaTAdInAM tattvasaMgrahe 286 prAkprameyasya sAdRzya0 478 prAksa cet pakSadharmatvAt 379 prAgagauriti vijJAnaM 529 prAgavasthamapi jJAnaM 1423 prAgazaktaH samarthazca 3434 prAgAttAbhirviyogastu 2753 prAgAsId yadyasAvevaM 2909 prAgukte bhAvamAtre ca 1595 prAjJo'pi hi naraH sUkSmAn 3468 prANAdibhirviyuktazca 2863 prANAdInAM ca sambandho 3341 prAdhAnyaM kimidaM nAma 2949 prAptAvasthAvizeSA hi 3613 prAptAvasthAvizeSe hi 1637 prAptigrahaNapakSe tu 1586 * prAmANyanizcayo yasmAt 2421 prAmANye parataH prAptA 2906 prAmANye parata: prApte 2822 prAyaH sampratyayo dRSTo 1557 prAsAdazceSyate yogo 1692 phalAkSepazca kAritram 1694 balAsAdiprabhAveNa 1601 balibhugdhUmahetUttha0 2349 bahirarthe zrutervRttiH * 1649 bahirdezaviziSTe'rthe 1165, 1175 bahudezasthitistena 2056 bahubhiH zravaNaireSa 1542 bahuvyaktayAzritA yA ca 2330, 2331 bahvalpaviSayatvena 2746 bAdhakaH pratyayazcAyam 84 bAdhakapratyayastAvat 1994 bAdhakapratyayAbhAvAt 1009 bAdhakAnabhidhAnAcca 40 bAdhakAntaramutpannaM 3558 bAdhakAraNaduSTatva0 1933 bAdhiryAdivyavasthAnam 2681 bAdhiryAdyavyavasthAnam 1539 1492 913 1913 2364 175 20 1438 3160 184 207 762 579 665. 2524 2928 3054 3052 1510 649 1792 1959 2930 907 1603 601 2136 1139 1044 3007 2865 3053 1918 2867 2997, 3100 2190 2543 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 825 2473 1032 3503 382 685 kArikAsUcI bAdhyatAM kAmametattu 1886 bhAvataH kSaNikatvAttu bAdhyate ca zrutiH spaSTaM 2803 bhAvatastu na paryAyAH bAdhyabAdhakabhAvastu 443 bhAvatko'nupalambho hi bAhyarUpAdhimokSeNa 903 bhAvadhvaMsAtmanazcaivaM bAhyArthaprApaNaM yadvA 2052 bhAvanAkhyastu saMskAraH bAhyArthAdhyavasAyena 1016 bhAvanotkarSaniSThaika0 bIjodakapRthivyAdi 653 bhAvapakSaprasiddhyartham buddhicittAdizabdAnAM 202 bhAvasAmAnyabuddhInAM buddhitIvratvamandatve 2231 bhAvasya hi tadAtmatvaM buddhimatpUrvakatvaM ca 80 bhAvAccAvyatiriktatvAt buddhimattvAt pradhAnasya - 301 bhAvAdananumAne'pi buddhimaddhetumAtre hi 75 bhAvAntarAtmako'bhAvo buddhiradhyavasAyo hi 302 bhAvAbhAvasvarUpaM vA buddhistho'pi na cettasyAm .. 1576 bhAvAbhAvAtmako nAza: buddhInAmapi caitanya0 242 bhavAbhAvAvimau siddhau buddhIndriyAdisaGghAta0 182 bhAve sati hi dRzyante buddhestu parataH siddhiH 168 bhAvo bhAvAntarAtulyaH buddheryathA ca janmaiva 527 bhAsamAnaH kimAtmAyaM buddhau ye vA vivarttante 1070 bhAsamAno'pi cedeSa buddhyantarAd vyavacchedo .923 bhinnadehapravRttaM ca buddhyapekSA ca saMGkhyAyAH .645 bhinnadehAzritatve'pi buddhyAkArazca buddhistho . 884 bhinnasAmAnyavacanAH buddhyAkAro'pi zabdArthaH __ 90 bhinnAkSagrahaNAdibhyo boddhA sAmAnyarUpasya 3251 bhinnAbhAnAM matInAM ced bodharUpatayotpatteH 2003 bhinneSvanvayino'sattve bodhAnugatimAtreNa 1848 bhuktacintitamuSTistha0 bodhisattvadaMzAyAM hi . . . 3429 bhUtaM bhavadbhaviSyacca brahmAdayo na vedAnAM 2344 bhUtAdibodhane zaktA brahmAdInAM ca vedena 3546 . bhUtArthadayotane zaktiH bhavadbhirapi vaktavyaM 536 bhUtArthabhAvanodbhUtaM bhavadbhiH zabdabhedo'pi 960 bhUtArthabhAvanodbhUta0 bhavanmate hi nAkAro 252 bhUtvA yadvigataM rUpaM bhavAneva tadA siddhaH 3273 bhUyo'vayavasAmAnya0 bhaveyuryadi sidhyanti 3576 bhedaH pratyupadhAnaM ca / bhAktaM tadabhidhAnaM ced 598 bhedajAtyAdirUpeNa bhAgAnAM paramANutvam 1993 bhedajJAne satIcchA hi bhArate tu bhavedevaM 2342 bhedabuddhistu yatrAMze 3446 2099, 2425 1322 1390 2513 1457 .915 1331 363 532 523 1079 1966 740 1869 1938 924 1513 2523 750 3196 3249 3311 1504 1342 3318 1843 1561 261 898 * 772 2119, 2456 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 3599 3437 119 3286 3400 1468 2445. 659, 667 ..2613 196 . 814 bhedAbhedavikalpasya bhedAbhedavinirmuktaM bhedAbhedAdayaH sarve bhede'pi janakaH kazcit. bhede sambandhadoSastu . bhedo'pyatrAsti cedastu bhedo vaiziSTyayuktaM hi bhojane sati pInatva0 bhrAntaM ca pratyabhijJAnaM bhrAntasyAnyavivakSAyAM bhrAntAbhrAntaprayuktAnAM bhrAntistadabhimAnazca bhrAntihetorasadbhavAt maNDUkavasayAktAkSAH matiH sAmayikI vede madIyenAtmanA yuktaM madhuraM tiktarUpeNa manoguNatayApyeSAM . mano'pi prApyakArIti manoyogAtmanAM pUrva mantrauSadhAdizaktyA ca mandaprakAzite mandAH manye tenaiva datto'yaM mamApramANamityevaM mayeti pratisandhAnam maraNakSaNavijJAnaM mahaddIrghAdibhedena . mahAbhUtAdikaM vyaktaM mAnaM kathamabhAvazcet mAnasaM tadapItyeke mAnasAnAM guNAnAM tu mAnasenaiva tadvezyam mAnasendriyavijJAna mAnasyo bhrAntayaH sarvAH mAne sthite'pi vede'taH mA bhUt pramANataH siddhiH mA bhUdvA sAdhanaM tatra tattvasaMgrahe 340,407 mAyAkAro yathA kazcit 2515 mArge sAtmyamato yAte 119 mA vA pramANasattA bhUt 1770 mA vA bhUdupadezo'sya 2637 mA vA bhUd dRSTamityAdi 1761 mithyAjJAnaM samAnaM ca 1271 mithyAnurAgasaJjAta0 1623 mithyAbuddhizca sarvaiva 447 mithyAvabhAsino hyete / 1515 mithyAvikalpatazcAsmAt 1516 mizrIbhUtAt parAtmAno 1248 mukhyato'rthaM na gRhNAti 2972 mudrAmaNDalamantrAdeH 2151 mUsveidapralApAdi0 2339 mUrtasya pratibimbasya 186 mUlaprabhedarUpAyAH 2149. mRtpiNDadaNDacakrAdi 3411 mRdvikArAdayo bhedAH 2526 mRSAtve tvekabodhasya 690 meyabodhAdike zaktiH 2547. mokSamAsAdayan dRSTo 2232 - mokSo naiva hi baddhasya 3584 mohamAnAdibhirdoSaiH / 2110, 2442 maulike ca pramANatve 195 yaM karoti navaM so'pi 1898 yaM cAtmAnamabhipretya 646 yaH kazcidupadezo hi 52 yaH kSaNaH kuzalAdInAM 1656 yaH kSaNo jAyate tatra 1312 yaH pratItyasamutpAdaM 3432 yaH phalasya prasUtau ca 1332 yaH sandehaviparyAsa0 1329 ya AnantaryaniyamaH / 1316 yaccAtmanyeva vijJAnaM . 2385 yaccAtyantaparokSe'pi 1988 yaccedamIkSyate rUpaM 3310 yajjAtIyaiH pramANaizca 2033 3451 2837 1427 3278 2850 43 3254 2812 498 497 2370 2852 2257 1773 3219 477 1831 da 478 2938 521 3533 3614 1810 3388 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 827 kArikAsUcI yajjAtIyaiH pramANaistu __ 3158, 3393 yathA nakuladantAgra0 yata eva ca vedAdi0 3319 yathA na bhramaNAdInAM yataH pratyaya ityeva 2237 yathA nIladhiyaH svAtmA yataH sarvAtmanA tAbhyAM 1118 yathA nIlAdirUpANi yatastu mUrkhazUdrebhyaH 3226 yathA pAtrAdisaMsthasya yataH sthANunarau dRSTau 3297 yathA prakAzako dIpo yataH svalakSaNaM jAtiH * 870 yathA bAhyajalAdInAM yato duravadhArAsya 2716 yathAbhihitadharmANa: yato bAdhAtmakatvena 3068 yathA mahatyAM khAtAyAM yato'bhyudayaniSpattiH 3485 yathA mahAnase ceha yattatra jaDacetobhiH 1168 yathA yathA ca mauAdi0 yattAdAtmyatadutpattyA 1471 yathArthajJAnahetutvaM yattu jJAnaM tvayApISTaM 2921 yathArthabodhahetutvAt yattu bAhyendriyatvAdi 2527 yathA loke triputraH san yatnenAnumito'pyarthaH 1461, 1476 . yathAvasthitavijJeya0 yatpUrvAparayoH koTyoH 2100 yathA vA darpaNa: svaccho yatra tveSAmabhISTeyaM 1523 yathA vRddhyAdayaH zabdAH yatra dhUmo'sti tatrAgneH 1494 yathA zastrAdibhizchedAd yatrApi syAt paricchedaH 2898 yathA zAstrAntarajJAnaM yatrApyatizayo dRSTaH 3386 yathA saMketamevAta: yatsaMvedanameva syAd . . 2029 yathA saMyogabhAve tu yatsandehaviparyAsa0 2940 yathA sapratighaM rUpaM yatsarvaM nAma loke'smin . 3234 yathA svaviSaye zaktiH yatsiddhapratibandhenaM .. 3351 yathA hi niyatA zaktiH / yat svArambhakAvayava0 ___47 yathA hi bhavatAM jJAnaM yathAkathaJcidiSTA ced 2315 yathA hi viSamadyAdeH yathAkathaJcid vRtticeda 169 yathA'he: kuNDalAvasthA yathA kalmASavarNasya 1744 yathendriyasya sAkSAcca yathA ghaTAderdIpAdiH 2169 yathaiva kaNTakAdInAM yathA ca cakSuSA sarvAn 3138 yathaiva prathamaM jJAnaM . yathA cAviditaireva 2910 . yathaiva bhramaNAdInAM yathA tatra bhavanneva 2191 yathaivAdye tatazcaivam yathA tvayaM vizeSe'pi 1769 yathaivAvasthito hyarka: yathA tvAbhAsamAtreNa 1290- yathaivAvidyamAnasya yathA tvekendriyAdhIna0 2902 yathaivAsya parairuktaH yathA dhAtryabhayAdInAM 722 yathaiveSTAdikAnarthAn yathA dhUmAdiliGgebhyaH 2935 yathaivotpadayamAno'yaM . 3154 2685 2030 675 620 817 2054 3422 2229 1053 3571 2409 2376 1365 2833 244 2767 2139 3408 746, 1043 857 1039 3403 502 2040 2836 223 1465 112 2853. . 2295 2857 2584 1029 2286, 2677 3593 2204 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 828 1241 3236 1669 318 926 yathoktadoSaduSTAni yathoktadharmANAmeSAM yathoditAntarAdeva yadarthamaparaH zabdaH yadA ca yogino'nyeSAm yadA ca vedavAkyAnAM yadA ca vyaJjakaH zabde yadA ca saMskRtirnaivam yadA cAzabdavAcyatvAd yadA copadizedekaM yadA tu zabalaM vastu yadA vilakSaNo hetuH yadA sUryAdizabdAzca yadA hi gAdikaM varNaM yadi kartRtvabhoktatve yadi kAraNazuddhatvaM yadi gantrAdirUpaM hi yadi gauriti zabdazca yadi cApyasya bhAvasya . yadi cotpadyate zaGkA0 yadi jJAnAtirekeNa yadi tadvyatiriktastu yadi tasyApi sAmAnyaM yadi tu pratibandho'smin yadi tu vyomakAlAdyAH yadi tu syAdagantA'yam yadi tvadRSTimAtreNa yadi tvasadbhavet kArya yadi tvAlocya sammIlya yadidaM vastuno rUpam yadi dadhyAdayaH santi yadi nAnugato bhAvaH yadi nAma gRhItaM no yadi nAmAdhruvA vyaktiH yadi nopAdhayaH kecid yadi nyAyAnurAgAdvaH yadi pratyakSagamyazca tattvasaMgrahe 92 yadi pratyakSazabdena 3417 yadi buddhAtirikto'nyaH 3347 yadi vastu pramAbhAvo 1105 yadi vA te'pi paryAyAH 1336 yadi vA bhidyamAnatvAd 3525 yadi vAbhimataM dravyaM 2609 yadi vA yogasAmarthyAd 2553 yadi vA laGghanasyApi 954 yadi vA sarvamevedaM ... 3239 yadi saMvAdivijJAnaM 1745 yadi svataH pramANatvaM 2326 yadi hyekAntato bhinnaM 469 yaditthaM bhavatastAsu 2598 yadIyAgamasatyatva0 27 yadRcchAzabdavAcyAyAH 3076 yadbalAt paramANvAdau 698 yadbhAvaM prati yannaiva 911 yad yadicchati boddhaM vA 1256 yadyanyena prayuktatvAd 3012 yadyapi jJAtasAmarthyA 1964 yadyapi vyApi caikaM ca 1874 yadyapyanyeSu zabdeSu 2260 yadyapyapohanirmukte ___71 yadyapyavyatirikto'yam . 391 yadhyasau vedamUlaH syAt 702 yadyasti sargakAle'pi 3281 yadyAkAramanAdRtya 8 yadyAtmA viSayastasyAH 1291 yadyekaH samavAyaH syAt 33 yadyevaM kathamastitvam 17 yadyevaM ye vinazyanti 1856 yadyevaM vaidike'pyeSA 1553 yadyevaM saMzayo na tyAt 760 yadyevaM samayAnyatve 866 yadyeva sarvadA jJAnaM . . 1887 yadyevamakhilA bhAvAH 215 yadyevamabhidhIyeta 605 3473 3424 905 3072 2996 1295 1924 3231 1225 . ..712 354 3627 156 2258 2184 957 951 1025 3225 102 1327 230 834 1927 859 2441 3044 1340 2359 165 1138 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 829 3156 1201 869 3392 658 1087 3203 yadyevamAjyanIvAra0 yadyevamiyameSveva . yadyevamiSTavAJchAyAM yadyevamIdRzo nyAyaH yadrUpanizcayo yasmAd yadvAtmanyeva tajjJAnaM . yadvAnuvRttivyAvRtti0 yadvA'bhyAsavatI vRttiH yadvA vizeSaNaM bhedo yadvA vedAnusAreNa yadvA SoDazabhizcittaiH yadvA sarvAtmanA vRttA0 yadvA sAmAnyato dRSTaM yadvAstyeva viziSTo'yaM .. yahA svamatasiddhaiva . . yannAdau kriyate vedaH yatrAma tArkiko brUyAt yannAma saMstavAbhyAsa yannAmottarakAlaM hi .. yanmanojJAmanojJAdi0 'yazca naivaMvidho bhAvaH . yazcAtra kalpyate dharmI yazcApi kSaNa utpannaH yazcAsyA viSayo nAsau yastairapekSyate bhAvaH yasmAttadviSayAneva . yasmAt sambandhasadbhAvAd / yasmAdatIndriyArthAnAM yasmAdabhyudaye mokSe yasmAdarthasya sattAyAH yasmAdutsargabhAvo'yaM yasmAdeko'pi tanmadhye yasmAd gatyAdhibhAve'pi yasmAd gatyAdyasattve'pi yasmAnirmalaniSkampa0 yasminnadhUmato bhinnaM . . yasmin prAgupalabdhazca kArikAsUcI 3522 yasya jJeyaprameyatva0 771 yasya tarhi na bAhyo'rtho 293 yasya yasya hi zabdasya 3605 yasyAdhvatritayasthaM hi 2934 yA ceyaM sAntare buddhiH 3204 yAdRzo'rthAntarApoho 1655 yAvadaupayikajJAnaM 3077 yAvad buddho na sarvajJaH 1267 yAvad yAvadguNaugho'syAm 2197 yAvanna kAryasaMvAdaH 3629 yAvA~zca kazcana nyAyo 612 yAvAnevApavAdo'to 3218 yuktikoTizrave'pyasti 3484 yuktiprasaddhitAyAM ca 1223 yuktibAdhApi santazcet 2103 yugapacchucyazucyAdi0 2096 yugapatparipATyA vA 1943 2828 ye ca vAhitapApatvAt . 2461 ye cApacayadharmANaH / 121 ye cArthA dUravicchinnAH 1491 ye ceha sudhiyaH kecid 877 ye tu brahmadviSaH pApAH . 1255 ye tu manvAdayaH siddhAH 655 ye tu vyomAdayo bhAvAH 2395 ye tu zrotrAdayo bhAvAH 2642 ye teSAmanavasthAne 2372 ye tvavicchinnamUlatvAt 3532 yena tadvinivRttyarthaM 1.20 yena tribhuvanAntaHsthAH 3067 yena tvaSTaM na vijJAna0 2378 yena tviSTaM na vijJAnam 701 yena rUpeNa vijJAnaM 699 yena zabdamayaM sarvaM 3268 ye niraMzaM nabhaH prAhuH 1052 yenaikaH svata eveti 1407 yenaiva hetunaikasya 3232 3433 3014 2201, 2560 2873 1319 3606 1833 3248, 3621 3247, 3257, 3628, 3639 3588 3415 3130 1916 2115 3227 385 1615 862 3316 2933 2415 1360 2005 1899 . 132 2537 2944 3150 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 ye'nye'nyathaiva zabdArthaM ye'pi vicchinnamUlatvAt yespiM sAtizayA dRSTAH punaH kalpitA ete ye pramANatadAbhAsa0 ye vA krameNa jAyante ye vA samAnajAtIya0 ye vA sthirAzraye vRtte ye vidyAguravasta yeSAM tvaprAptajAto'yaM yeSu satsu bhavaddRSTaM ye hi tAvadavedajJAH ye hi lobhabhayadveSa0 yaiH punaH svoktiSu spaSTaM yo gavA sadRzo'sau hiM * yogAbhyAsavizeSAcca yogyakAraNasadbhAvAd yogyarUpasya hetutve yo janaH kSaNamadhyAste yo nAma na yadAtmA hi yo'pyatIndriyadRk pazyet yo'pyayaM heturatroktaH yo yatra vyApRtaH kArye yo yadvivakSAsambhUta yo vArtho buddhiviSayo yo'zrutAnumitaM satyaM yo'sau SaDdantamAtmAnam yo hi bhAvaH kSaNasthAyI yaugapadyaprasaGgo' saMyogavibhAgau ca raktaM nIlasarojaM hi raktaM vAso'khilaM sarvaM rakte ca bhAga ekasmin rajaH sattvAdirUpAdi rasanendriyasambanadhAd rasaH zIto guruzceti rAgadveSamadonmAda0 tattvasaMgrahe 885 rAgadveSAdayaH klezAH 3143 rAgadveSAdayazcAmI 3159 rAgadveSAdiyuktastu 812 rAgadveSAdiyuktA hi 3182 rAgAdinigaDairbaddhaH 88 rAjahaMsazizuH zakto 3413 rAjIvakesarAdInAM 3420 rAtrirvA pralayo nAma 2886 rAvaM na maNDalaM yasmAd 2173 ruditastanapAnAdi0 90 rUpakumbhAdizabdA hi 3223 rUpatvAdyAzrayAH sarve 3569 rUpamarthagateranyad 3585 rUpazabdAdibuddhInAM 1575 rUpAdayo ghaTazceti 3406 rUpAditvamatItAdeH 2496 rUpAdipratyayAH sarve 398 rUpAdivittito bhinnaM 696 rUpAdindIvarAdibhyaH 1081 rUpAbhAvAdabhAvAnAM 3032 rUpAbhAve'pi caikatvaM 1389 laGghanodakatASAbhyAM 531. latAtAlAdibuddhInAm 2699 labdhApacayaparyantaM 890 labdhAsAdhAraNopAya0 3458 labdhAsAdhAraNopAyo 3512 lAghavAt kramabhAve'pi 375 liGgaM candrodayo dRSTaH 514 liGgasaGkhyAdiyogastu 652 liGgasaGkhyAdisambandho 2003 liGgAcca pratibimbAkhyAd 596 locanAdau yathA rUpa0 593 laukikaM liGgamiSTaM cet 100 vaktavyaM caiSa kaH zabdo 3317 vaktAraH kartRbhistulyAH 781 vakturanyo na sambandho 2880 vaktRzrotRdhiyorbhedAd 1954 1947 3112 3107 496 3427 111 2275 * 2596 1940 832 464 1921 1309 314 1845 180 332 558 1202 1031 3423 1250 1970 3643 3259 2532 1419 1121 972 1425 1034 1481 2309 3480 2632 2255 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 831 vakatrazrotrorna hi jJAnaM vaktrakRtrimavAkyAnAM vacasAM pratibandho vA vacobhyo nikhilebhyo'pi vanazabdaH punarvyaktIH vayamazraddadhAnAstu varNatvAccApi sAdhyo'yaM varNAdanyo'tha nAdAtmA varNAnAM kramazUnyAnAM varNAnAmapi na tvevam varNAH sarvagatatvAdvo varNeSu ca teSveva varNeSu vyajyamAnasya varNeSu vyajyamAneSu varNotthA cArthadhIreSA varNyate hi smRtistena vartamAne tu viSaye vardhamAnakabhaGgena vardhamAnakabhAvasya valIpalitakArkazya0 vazitvAdaguNAdhArAH . vastutastu na sambandhaH vastutastu nirAlambo vastutvagrahaNAdeSa .. vastuno'nekarUpasya vastuno hi nivRttasya vastubhUtau hi yau pakSau. vasturUpA ca sA buddhiH vastusthityA pramANaM tu vastusthityA hi tajjJAnam vastusvalakSaNe naitAH vastvanantarabhAvAzca vastvanantarabhAvitvaM vastvabhAvAt pramANasya vastvityadhyavasAyatvAt vastvityadhyavasAyAcca vastvityadhyavasAyAccet kArikAsUcI 1208 vastveva kalpyate tatra 3479 vAkyaM nityaM purAsmAbhiH 1512 vAkyasyAkartRkatvaM ca 1514 vAkyArthe'nyanivRttizca 1135 vAcakAnAM yathA naivaM 3609 vAstavI cAnumA sarvA 2143 vAhadohAdirUpeNa 2310 vAhIkAdiprasiddhe'smin . 2761 vikalpakamato jJAna0. 2288 vikalpAtmA ca sAmAnyam 2279 vikalpAsambhave tasya 2455 vikalpe sati vaktRtvaM 2694 - vikriyAyAzca sadbhAve 2300 vikSiptacetasAmetat 2730. vighuSTazabdaH sarvajJaH 3383 vicchinnamanyathA caiva . 234 vijAtibhyazca sarvebhyaH 1776 vijAtIyaparAvRttaM 1781 vijJaptimAtratAsiddhiH 623 vijJAptArthaprakAzatvAt 3575 vijJAtArthAdhigantRtvAt 2469 vijJAto'pItarairarthaH 1308 vijJAnaM jaDarUpebhyo .179 vijJAnaM janayad rUpe 1746 vijJAnatvaM prakAzatvaM 1711 vijJAnasyaiva nirbhAsaM 2097 vijJAyeta vijAtIyaiH .921 vidyamAnasya cArthasya 3025 vidyAcaraNasampanne 1469 vidhAnapratiSedhau hi . 1317. vidhinaivamabhAvazca 369 vidhirUpazca zabdArtho 376 vidhyAtmanA'sya vAcyatve 1681 vidhyAdAvartharAzau ca 1088 vinaSTAttu bhavet kAryaM . 1022 vinAzo yadyahetuH syAd 1158 vinizcitatrirUpaM hi 1179 3029 3036 1159 962 2481 727 3326 1245 3636 3596 3359 295 3457 3513 666 710 1007 2083 1549 1452 .455 1999 2028 2081 1890 1755 2266 3573 1729 365 965, 1094 .997 976, 1152 513 433 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 vipakSo'pi bhavatyatra viparyastAviparyasta vipAkahetuH phalado viprakRSTe hi viSaye viplave pratyabhijJAyAH vibhAge'pi yathAyogaM vibhinnakartRzaktyAdeH vibhinnadehavRttitvam vibhinnasya hi sambandhaH vibhinno'pyAzrito'yaM syAt vimaterAspadaM vastu vimukhasyopadeSTRtvaM viruddhadharmasaGgazca viruddhadharmasaGge tu viruddhadharmasaGgo hi viruddhadharmasaMzleSo viruddhau sadasadbhAvau vilakSaNakapAlAdeH vilakSaNAvabhAsena vivakSAnugatatve vA vivakSAnumitizliSTam vivakSAyAM ca gamyAyAM vivakSAvartinArthena vivakSitapramAjJAna0 vivakSitArkacandrAdi0 vivAdapadamArUDhAH vivAdaviSayA ye ca vivAdAspadamArUDhaM vivAdo bhrAntito yasmAt vividhArthakriyAyogyAH vivekAlakSaNAt teSAM viziSTaviSayo bodhaH viziSTasaMskRtiH zabdAt * viziSTisaMskRterjanma viziSTasamayodbhUta0 vizuddhaM vA bhavejjJAnaM vizuddhakAraNotpAdAt tattvasaMgrahe 1646 vizuddhajJAnasantAnA 333 vizuddhikAraNabhAvAt 1849 vizeSaNavizeSyatvaM 2989 vizeSaNavizeSyatva0 2475 vizeSaNAnavacchinnaM 673 vizeSA eva kecittu 560 vizeSAtmAtirekeNa 1905 vizeSAddhi viziSTaM tat 2555 vizeSAntaravaikalyAd 990 vizeSaNaM tu sarvArtha0 55 vizeSo'spRSTasAmAnyo 85 vizliSyamANasandhau ca 1742 viSayasyApi saMskAre 269 viSayAdhigatizcAtra 35, 2829 viSayendriyasaMskAra 0 344 viSayopanipAte tu 2267 viSApagamabhUtyAdi 440 visaMvAdanasAmarthyaM 2590 vRkSAdInAhatAn dhvAnaH 1123 vRkSe zAkhAH zilAzcAgaH 908 vRttAvabhyAsavatyAM ca 1520 vRddhAnAM dRzyamAnA ca . 2621 vRddhebhyo na ca tadbodha: 3062 vRSTimeghAsatorddaSTvA 462 vegAkhyo bhAvanAsaMjJaH 473 vedakArasadRk kazcid 466 vedakArAdRte kiJcid 2078 vedamUlaM ca naivedaM 2945 vedavAkyArthamithyAtvaM 323 vedavAdimukhasthA tu 589 vedavAdimukhasthaivaM 1269 vedasyAdhyayanaM sarvaM 2569 vedasyApi pramANatvaM 2568 vedAdhyayanavAcyatve 628 vedAnAM pauruSeyatve. 3389 vedArthe'nyapramANairyA 2992 vede tu bAdhakaM mAnaM * 151 3017 785 782, 967, 1100 1273 711 1279 1274 1768 3135 1268 1347 2203, 2561 1343 2718 1953 2788 2844 1069 830 2968 2778 2772 964 683 2091 2092 3566 2105 3376 3155, 3374 2341 3124 2783 3450 2896 3103 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedo naro nirAzaMsaM vezmanyapazyatazcaiva. vaitathyAt sa tathA no cet vailakSaNyamasiddhaM ca vailakSaNyApratItau tu vailakSaNyena hetUnAM vaiSamyasamavAyena vaiSamyasamabhAvo'yaM vyaktaM prakAzarUpatvAt vyaktirUpasya nAze'pi vyaktirUpAvasAyena vyaktisambaddharUpANAM vyaktihetvantarApekSe vyaktInAmapi no saumyAd vyaktInAmekatApattau vyaktInAmeva vA saukSmyAd vyaktezca pratiSiddhatvAd vyaktyAtmAno'nuyantyete vyaGgyavyaJjakasAmarthya * vyaJjakadhvanyadhInaM ca .. * vyaJjakadhvanyadhInatvAt .. vyaJjakAnAM hi vAyUnAM vyaJjakAbhAvataMzcAsAM - vyaJjanakramarUpatvAt vyatirikte tu kAryeSu vyatireke tu tasyeti / vyatireke'pi sambandhaH vyatireke hi saMskAre vyatItAhaMkRtimA'hyo vyapekSayA'pyatazcaivaM vyapetabhAgabhedA hi . vyabhicArI tato hetuH vyavasthAyAM tu jAtAyAM vyavahAropanIte ca / vyastAH pUrvaM ca saMyoga vyAdhidAridryazokAdi0 vyApakatvaM ca tamyedam kArikAsUcI 833 2373 vyApAraH kAraNAnAM hi 2922 1642 vyApRtaM hyarthavittau ca 2012 1977 vyApternityatayA caiSAM 2762 737 vyAvartamAnarUpazca .. 2448 2969 vyAvRttAvanya evAmI 2575 1517 vyAvRttizcakSurAdInAM 1763 1276 vyAvRttyanugamAtmAnam 222 1277 vyAhAravRttisAmarthya 3366 1341 vrIhyAdivat sambhavino 3414 1449 * zaktaM rUpaM na caikasya 1750 1142 zaktakAraNasadbhAvAd 3493 2690 zaktayaH sarvabhAvAnAM 1588, 2839 2823 zaktazcet sarvadaivAyaM 2368 2686 zaktAvanantare jJAne 2082 2460 zaktAzaktasvabhAvasya 1500 2296 zaktinityatvapakSe ca 2652 2799 zaktirAdhIyate zrotre -2512 872 zaktireva ca sambandho 2639 844,850 zaktireva hi sambandho 2261, 2643 2600 zaktInAM niyamAdeSAM 11 2210 zaktyazaktyornarANAM tu 2270 2193 zaktyadarzanavastvAbha0 .. 1666 1637 zaGkayetAyaM tathA vedo . 2674 2420 zatazaH pratiSiddhAyAM 3574 1608 zabalApatyato bhede 1057 2514 zabdaM tAvadanuccArya 2243 2640 zabdajJAnAt parokSArtha 1488 2554 zabdabodhasvabhAvaM vA 2500 238 zabdavRddhAbhidheyAni 2649 413 zabdastu jJApayatyarthaM 1408 1968 zabdasyAjJeyataivaM syAt 2499 745 zabdAnityatvapakSo'taH 2129 1348 zabdArthaH kimapoho vA 1195 1184 zabdArthaghaTanAyogyA 2528 zabdArthapratibhAsitvAt 1932 157 zabdArthAnAditAM muktvA 2776 1211 zabdAvadhAnametamya 2531 .1214 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2161 1590 2903 2495 573 2476 2463 570 2645 206 2707 1206 2660 2756 488. * 681 tattvasaMgraha 953 zrotrasya caivamekatvaM 2457 zrotrAdizaktipakSe vA 2245 zrotriyANAM tu niSkampyA 2206 zrotropalabdhau yogyazced 254 SaDete dharmiNaH proktA 2485 SaDja-RSabha-gAndhAra0 176 SaDjAdibhedaniryAsaH 117 SaSThIvacanabhedAdi 1783 saMketagrahaNAt pUrva 1335 saMketamAtrabhAvinyo 937 saMketAnavabodhe'pi 2137 saMketAsambhavo yatra 1652 saMkete ca vyapekSAyAM 3224 saMkrAntAvapi naiteSAM / 565 saMkSepo'yaM vinaSTAcceta 2034 saMkhyAdevyato'nyatvaM 3110 saMkhyApi sAmayikyeva 1251 saMkhyAyogAdayaH sarve 1951 saMjJApakapramANasya 291 saMyuktaM dUradezasthaM 172 saMyukte Aharetyukte 3442 saMyogamAtrasApekSA .3391 saMyogasya vinAzazca 2729 saMyogAdivadevaM hi 170 saMvAdaguNavijJAne / 1562 saMvedanamidaM sarva 3452 saMzayena yato vRtteH 3398 saMsargiNo'pi cAdhArAH . 2424 saMsArAnucitajJAnAH 3454 saMsArAnucitA dharmAH 2256, 2633 saMsAryanucitaM jJAnaM 1463 saMsAryanucitajJAnA 3161 saMsRSTaikatvanAnAtva0 2308 saMskAradvayapakSe tu 2900 saMskAradvayapakSe'pi . 3079 saMskArotkarSabhedena 2192 saMskRtazcaikadA zabdaH zabdenAgamyamAnaM ca zabdakatvaprasiddhyarthaM zabdoccAraNasambandha0 zabdotpatteniSiddhatvAd zabdopadhAnA yA buddhiH zabdopalambhavelAyAm zarIracakSurAdInAM zazazRGgAdivijJAnaiH zAtakumbhAtmako bhAvau zAtAzAtAdirUpA ca zAbaleyAcca bhinnatvaM zAbaleyAdikhaNDAdi0 ziraso'vayavA nimnAH ziSyavyAmohanArthaM vA zuklAdayastathA vedyA zuddhasphaTikasaGkAza0 zuddhAzcedabhyudAsInAH zuddhe ca mAnase kalpe zubhAtmIyasthirAdIMzca zubhAzubhaM ca karmAsti zubhAzubhAnAM kartAraM zUnyAnAtmAdirUpasya zRNvanti cakSuSA sarpAH zaighrayAdalpAntaratvAcca zauryAtmajAdayo ye'pi zrutAtidezavAkyasya zrutAnumAnabhinnena zrutAnumitadRSTaM ca zruteH svatantrataiSA hi zrutvA na cAnyataH proktaM zrotuH kartuM ca sambandhaM zrotRvyapekSayApyetat zrotragamyeSu zabdeSu zrotrajapratyabhijJAnAd zrotrajJAnAntareNAsyAH zrotrabuddherapi vyaktA zrotrazabdAzrayANAM ca 1933 676 572 1989 656 da64 694 865 2860 .2032 2975 928 3536 1958 3322 3641 925 2208 2571 3421 2570 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 835 kArikAsUcI . saMskRtazravaNotpAdya0 .. 2504 santaternanvavastutvAt saMskRtAsaMskRtatve na 2166 santazcAmI tvayeSyante saMstyAne na dvayaM cAnyat 1128 santAnAntaravijJAnaM sa eva ca tadAkAra0 1023 santAno'pi na tadbAhyo sa eva bhAvikazcArtho 1772 santu te'pi samastAnAm sa eva bhAviko bhAvo 1820 sandigdhavyatirekitvaM sa eva vyavatiSTheta. 560 sandigdhavyatirekitvAt sakRcca saMskRtaM zrotram .. 2163 sandihyamAnavapuSo sakRjjAtavinaSTe ca 2899, 3075 sandihyamAnasadbhAva0 sakRdeva bahUnAM tu 2631 sandehena pravRttau me sa cedagonivRttyAtmA 943 sannikRSTe hi viSaye sa caivambhAsamAnatvAd 2059 sannidhAnaM ca tasyedaM sajAtIyavijAtIya 1270 sanivezaviziSTatvaM sajAtIyavijAtIyA0 1730 sanivezavizeSastu sajAtIyAsamAno'pi 1756 sanivezavizeSe ca sa tayA kRSyamANazca . 2374 sapakSAdivyavasthA cet sati prakAzakatve ca 2014 sapakSo'pi vikalpo'tra sattAmAtreNa tajjJAnaM 2706 sa paJcabhiragamyatvAd sattAmAtreNa te sarve 2892 sa pAThasyApi tulyatvaM sattAsambandha iSTazced . 418 : sa bahirdezasambaddhaH sattvadRkpratyanIkaM ca / .. 3489 samayaH pratimatyaM ca sattvadRSTayupagUDhAste .. 3498 samayaH pratima] vA sattvAdyanugataM vyaktaM . .36 samayAt puruSANAM hi sattve tu vartamAnatvam 1844 samayAntarabhAve ca satyaM lokAnuvRttyeda0 . 1227 samayo hi na sambandho satyapyekasvabhAvatve / 1723 samartharUpabhAvAcca satyapyeSA nirarthA'to 2367 samavAyAtmikA vRttiH satyArthanityasambandha 2381 samastakalpanAjAla. sa tvasaMvAdakastAdRga .. 1164 samastakumatadhvAnta0 sadAdimativanno cet . 758 samastadAhyarUpANAM sadAbhAvo'tha vA'bhAvo 2820 samastaduritArAti0 sadA sattvamasattvaM vA 1822 samastadharmanairAtmya0 sadgrAhakapramAbhAvAt 554 samastanaradharmANAM saddharmopagataM no ced 552 samastavastupralaye sajhanA yo hyasaMsRSTo 1645 samastavastuvijJAna0 sadyojAtAdhavijJAna 185 samastavastuvijJAnam .. sanimittaiva teneyaM . 3018 samastavastusambaddha0 . 1875 393 439 236 3332 475 3506 1518 1444 2976 2988 1808 61 64 1859 . 1433 2331 2094 3116 2069 2626 2253 2336 2653 2627 1829 611 1855 3344 . 255 .3642 3487 2785 154 3365 3595 3380 0 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 836 samastAvayavavyakti0 samAnaM tatra yadrUpaM samAnakAlatAprApteH samAnajvAlAsambhUteH samAnazabdavAcyatvaM samArope vyavaccheda0 samAzritAH kvacicchabdAH samuccayAdibhinnaM tu samuccayAdiryazcArthaH samutpanne'pi vijJA samudAyavyavasthAyAH samudAyAdicittena samudAyAbhidhAne'pi samudAyo'bhidheyavA samudgaraprahArAdi 0 samudrasikatAsaGkhyA sambaddhasya pramANatvaM sambaddhAnuguNopAyaM 'sambaddhaireva vacanaiH sambandhaH samavAyazcet sambandhakathane'pyasya sambandhadarzanaM cAsya sambandhasya ca nityatvaM sambandhAkaraNanyAyAt sambandhAkhyAnakAle ca sambandhAkhyAnAtu sambandhAdeva mAnatvam sambandhAnupapattau ca sambandhAnubhavApekSa sambandhino nivRttau hi . sambhavatyekavijJAne sambhArAvedhatastasya sambhAvyate ca vedasya sambhAvyate samastAsat sambhAvyante tathA cAmI sambhintrAlApahiMsAdi sammukhAnekasAmAnya tattvasaMgrahe 3137 sammugdhAnekasAmAnya0 1981 samyaksarvapadArthAnAM 1780 sarAgamaraNaM cittaM 588 sarojakesarAdInAm 471 sargAdau vyavahArazca. 1299 sarpAdibhrAntivaccedam 621 682 sarvaM ca prakriyAmAtram sarvaM ca sarvato bhAvAt 1158 sarvaM ca sAdhanaM vRttaM 2986 sarvaM sarvaM na jAnAti 1698 sarvakartRtvasiddhau ca 349 sarvajJa iSyate nApi 896 sarvajJajJApanAt tasya 887 sarvajJatvaM ca buddhAdeH 2328. sarvajJatvaM na cApyetat 3528 sarvajJasadRzaH kazcid 1626 sarvajJA bahavaH kalpyAH 3342. sarvajJeSu ca bhUyassu 1440 sarvajJoktatayA vAkyaM 404 sarvajJo dRzyate tAvat 2247 sarvajJo na ca dRzyaste 2234 sarvajJo nAvabuddhazca 2759 sarvajJo'yamiti hyevaM - 2338 sarvatraiva pramANatvaM 2263 sarvatraivAnapekSAzca 2641 sarvathA'tizayAsattvAd 1628 sarvathApi hyatulyatvAd 575 sarvathA pUrvarUpasya 2127 sarvadA caiva puruSA: 856 sarvadharmAzca bhAvyante 3444 sarvapramAtRsambaddha0 3607 sarvabhAvagataM ye'pi 2786 sarvabhAvaikyavAde hi 3320 sarvametad dvijAtInAM 3416 sarvameva na cAbhISTaM 3611, 3612 sarvalokaprasiddhyA ca 2135 sarvazaktiviyogena 1298 - 3329 1862 113 51 1313 2603 10 23 3172 54 3361 3212 3184 '3355 3214 3190 3147 3188 3185 3280 3192 3191 3057 357 545 1710 1782 2792, 3285 3441 3141, 3314 1392. 1391 2351 1144 2307 3553 ' Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvazabdaviveko'pi sarvazabdazca sarvatra sarvazabdasya kazcArtho sarvaziSyairapi jJAtAn sarvazcAyaM prayatnaste sarvazcArthavicArAdi0 sarvasattvairagamyatvaM sarvasambandhazUnyaM hi sarvasAmarthyazUnyatvAt sarvasya ca na sAdhyeyaM sarvahetuna sarvAkArajJatAyAstu sarvAkAravaropetaM sarvAGgapratiSedhazca sarvAtmanA ca niSpatteH sarvAtmanA ca sArUpye sarvAtmanA hi sArUpye sarvA dRSTizca sandigdhA sarvAnuzayasandoha 0 sarvArthajJo yato'dRzyaH sarvArthabodharUpA ca sarvArthaviSayaM jJAnaM sarvAvittiprasaGgena sarve ca yasya puruSAH sarve dharmA nirAtmAnaH sarve prANabhRto yasmAd sarveSAM ca prasiddhevam sarveSAmanabhijJatvAt sarveSAmanabhijJAnAM sarveSAmeva tIrthyAnAm sarveSAmeva vastUnAM sarveSu caitadartheSu sarve sarvAvabodhe ca sarvotpattimatAmIzam sarvo'pi kSaNabhaGgitvAt saMvikalpakabhAvasya sa zyAmastasya putratvAd kArika sUcI 1688 sa saMyogavibhAgau ca 3128 sa saMvAdamabhivyaktam 981 sa sarvavyavahAreSu 3193 sahakArikRtazcaivaM 2482 sa hi vAkyanirAzaMsaH 419 sa hi sannapi nekSyeta sahetu sakalaM karma 2414 1624 sahaikatra dvayAsattvAt 416 sa hyanekANusandoha 0 3091 sa hyarthapratipattyarthaM 110 sAMzatve'pi yathA varNAH 3353 sAkalyenAbhidhAnena 3615 sAkAraM tannirAkAraM 1187 sAkArajJAnapakSe'pi 22 sAkAre nanu vijJAne 2038 sAkAre'pi hi vijJAne 1357 sAkSAcchabdA na bAhyArtha0 122 sAkSAtkRtivizeSAcca 3616 sAkSAttu viSayA naiva 3304 sAkSAMtpratyakSadarzitvAt 253 sAkSAdAkAra etasmin 3275 sAkSAddhi jJAnajanakaH 1351 sA cAnAdiranantA ca 3115 sA cAnityedRzI zakti: 1985 sAtmakatve hi nityatvaM 2595 sAtmakAkSaNikAdibhyo 2745 sAtmIbhAvAcca mArgasya 2665 sAdRzyasya ca vastutvaM 2272 sAdRzyasya viveko hi 3492 sAdRzyAt pratyabhijJAnaM 586 sAdhanAntarajanyA tu 2721 sAdhitakSaNabhaGgaM hi 3258 sAdhitakSaNabhaGgAzca 46 sAdhyatvapratyayazcAtra 274 sAdhyatvapratyayastasmAt 1258 sAdhyasAdhanadharmasya 1369 sAdhyasyApratipattau hi 837 2176 3399 3019 432. 3033 3302 3255, 3637 1426 1733 2704 2714 581 2046 2491 535 2582 2618 3338 1955 3144 1012 . 1702 1878 2818 219 3632 3438 1532 1560 494 2901, 3082 2925 2830 975 1151 1431 1386 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 2661 3230 3624 . 265 1339 14 3346 3346 3148 3282 1123 3183 9X 2199 ... 158 248 sAdhyA na cAnumAnena sAdhyena vikalaM tAvad sAdhvetat kintu te tasya sApi jJAnAtmikaiveti sApekSaM hi pramANatvaM sA'pramANaM pramANaM ve0 sAmarthyaniyamo hyatra sAmAnAdhikaraNyaM ca sAmAnAdhikaraNyaM ced sAmAnAdhikaraNyAdi0 sAmAnyaM na ca tatraikam sAmAnyaM vasturUpaM hi sAmAnyapratibandhe tu sAmAnyavaddhi sAdRzyaM sAmAnyasya ca vastutvaM sAmAnyasyApi nIlAdi0 sAmAnyAni nirastAni sAmanyetizayaH kazcit sAmAnyena gate tasmin sAmAnyena tu pArArthya sAmAnyenaiSu sAdhyatvaM sAmIpye'pi hi saMskAraH sArUpyAniyamo'yaM cet sArthakapravibhaktArtha sArthakAH pravibhaktArthAH sAhityaM sahakAritvAt sAhityenApi jAtAste sA hi pramANaM sarveSAM sitasAdhyakriyAvAptyA sitAtapatrApihita0 siddhaM ca mAnasaM jJAnaM siddhaparyAyabhinnatve siddhazcAgaurapohyeta siddhesarvopasaMhAraH siddhe'pi triguNe vyakte siddhe'pyanyanimittatve siddhe svata: pramANatve tattvasaMgrahe 2905 siddhopasthAyinastasya 468 sisAdhayiSito yo'rthaH 397 sukhaduHkhAdibhede tu 1668 sukhaduHkhAdyavasthAzca 2815 sukhAdItyeva gamyante 3051 sukhAdyanvitametacca 775 sugatastena sarvajJaH 969 sugato yadi sarvajJaH 472 sugato yadi sarvajJaH . . 1103, 1120 sutAkhyakAryadRSTyA ced 2617 suptamUrchAdyavasthAsu 920 suvarNa vyavahArAGgam 69 sUkSmapracayarUpaM hi 1531 sUryamasya yathA cakSuH 1544 sRSTeH prAganukampyAnAm 739 .saiveti nocyate buddhiH 1543 so'pakRSya tato dharmaH 724 sopadhAnetarAvasthaH 1380 so'yaM vyaJjakabhedAcced 310 so'yamityabhisambandhAd 1963 so'vasthAtizayastAdRk 2567 saugatAparanirdiSTa 1714 skandhAdivyatiriktasya 2782 skandhebhyaH pudgalo nAnyaH 2781 sthANau nara iti bhrAntaH ___95 sthApakatvavivakSAyAH 1969 sthitasthApakarUpastu 2085 sthitA rephAdayazcAnte 2990 sthitiprasavasaMstyAna0 1581 sthitistatsamavAyazcet 3382 sthite hi tasya mAnatve 183 sthitau sthitiH svabhAvazca 942 sthitvA pravRttiraNvAdeH 2780 sthiratvAnnirvibhAgatvAtU 41 sthirarUpaM parairiSTaM 742 sthiravAyvapanItyA ca 2931 sthirAtmano vizeSatvAt 1076 258 2449 889 670 632 1797 337, 343 3328 1354 686 2764 1124 800 3074 1129 83 259 1884 2165 1618 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 839 kArikAsUcI sthUlatvaM vastudharmo hi 1975 svani sIndriyajJAna sthUlavastuvyapekSo hi 562 svaparArthavibhAgena sthUlasyaikasvabhAvatve 592 svapramUrchAdyavasthAsu sthUlArthAsambhave tu syAt 561 svabIjAnekavizliSTa0 sthairya tu vastunaH sarve 697 svabhAvAnna ca bhAvAnAM spaSTalakSaNasaMyukta0 . 3 svabhAvAparaniHzeSa0 syAtAM kiMviSayAvetau 867 svabhAvAbheda ekatvaM syAtAmatyantanAze hi 226 svabhAvenAvibhaktena syAdAdhAro jalAdInAM 801 svabhyastadharmanairAtmyA syAdAzrayo jalAdInAM . 1906 svayaM tu jaDarUpatvAt syAdvAdAkSaNikatvAdi.. 3325 svayaM tvagamyamAnatvaM syAnnAmotpalatAyogi0 1112 svayamevAtmanAtmAnam syAnmataM paratastasya 2982 svayamevApramANatvAt syAnmataM yadi vijJAnaM . .1925 svayamprakAzarUpatvaM syAnmataM yo vyatIto'dhvA 3505 svarAdayazca te dharmAH syAnmataM viSayAkArA 296 svarUpapararUpAbhyAM syAnmatirdantidAhyAdeH 2006 svarUpameva vastUnAM svakAryArambhiNa ime 1828 svarUpavedanAyAnyad svagrantheSvanibaddho'pi .3146 svarUpasattvamAtreNa svajJAnotpattiyogyatve .802 'svarUpAdvyatirikto'pi svataH prAmANyapakSe tu 3118 svarUpApracyutistAvat svataH prAmANyapakSe hi 3009 svarUpeNa yathA vahniH svataH prAmANyavAde ca / 3034 svarUpeNa hyatasthAnAm .svataH satyArthabodhasya 2398 svarUpeNaiva lIyante. svataH sarvapramANAnAM 2811, 2946 svarUpotpAdamAtrAddhi svata evAzucitvaM hi 816 svargayAgAdayastasmAt svatantra zrutiniHsaGgo . .. . 5 svargayAgAdisambandho svatantrasya ca vijJAna 2375 svargAdau matabhedazca svatantrAH puruSAzceha 2369 svargApavargamAtrasya svatantrA mAnasI buddhiH 1929 svargApavargamArgoktiH svatastvasya pramANAnAM 2846 svargApavargasaMsargaH svato naikAsti zaktatvaM 2252 svargApavargasamprApti svato bhAve hyahetutvaM 107 svalakSaNasya sadbhAve svato vAkyaM pramANaM tad 3038 svalpIyasyapi netrAdeH svato hrasvAdibhedastu 2153 svalpIyAnapi yeSAM tu svadezameva gRhNAti 2216 svavAkyAdivirodhazca svadharmAdharmamAtrajJa0 3139 svavAkyAdivirodhAnAm 2744 1361 1928 1047 1764 1272 316 3250,3631 3640 3095 2416 3289 2089 3545 3515. 1671 . 1673 2011 946 1803 '798 243 267 270. 1028 3264 3126 3087 3527 3564 1840 3308 1262. 1934 1946 2303 2734 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 840 tattvasaMgrahe 1095 792 807 829 1909 3272 1895 874 1842 731. - 18 svavyApArabalenaiva svasaMvittiphalatvaM cet svasaMviditarUpAzca svasamAnatha vA sattvAn svasAdhyAyAM samarthaM ced svasAmAnyAtmanoryuktaM svasminnapi hi duHkhasya svasya svasyAvabhAsasya svahetuniyatodbhUtiH svahetubalasambhUtA svahetoryadi bhAvAnAm svAtantryeNa ca sambaddhaH svAtantryeNa tu martyatvaM svAtantryeNa prasaGgena svAtiriktakriyAkAri svAtmani jJAnajanane svAtmAvabhAsasaMvitteH svAdhAraissamavAyo hi svAbhAvike krame caiSAM svAbhAviko vinAzastu svAbhAvikyAM hi zaktau syAt / svArambhakavibhAgAdvA svArthasaMsiddhaye teSAm 1972 svArthAbhidhAne zabdAnAm 1350 svAzrayendriyayogAdi0 2981 svazrayendriyayogAdeH 3467 svecchayA racitte vAsmin 1675 svenaiva vedyate ceto 1296 svopalambhasya cArtheSu 1337 svopAdAnabalodbhUte 1209 himAcalAdayo ye'pi 1401 hetavo bhAvadharmAstu 166 hetAvAdye'pi vaiphalyaM 434 hetujanyaM na tatkArya 3548 hetudharmapratItizca 3551 hetusAmagryabhAvAcca 613 hetoH pUrvoditAdeva 1352 hetoH pratyavamarzAcca 793 hetvarthaH karaNArthazca 3474 hemAnugamasAmAnye / 855 hemArthinastu mAdhyasthyaM 2763 hemno'vasthitarUpatve 2325 heyopAdeyaviSaya0. 2819 hyaH samarthaH samarthAtmA 854 hyastanAdyatanAdyAzca 3567 hyastanAMdyatanAH sarve 1424 3507 2126 2467 1073 1785. 1777 1584 1220 803 2483 2464 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tattvasaMgrahasthaparakArikANAM sUcI grathitA granthakaaha pareSAM kArikA api| svakRteravibhAgena, tAsAM sUcI pradarzyate / ta0 kra0 kArikA granthaH prakaraNam kramaH 2333 . aMzo hyetasya jAtyAkhyo __ zlo.vA0 za0ni0 252 914 agonivRttiH sAmAnya apoha0 1 940 agozabdAbhidheyatvaM apoha0 81 1310 . agnidhUmAntaratve tu. anumAna0 2238 ajJAtvA kamasau zabdaM za0 ni0 346 2172 ato'tIndriyayaivete za0 ni0 2915 ato yatrApi mithyAtvaM co0 sU0 2215 atra brUmo yadA tAvad za0 ni0 2063 atha yadgrAhakaM rUpe zUnya0 172 949 athAnyathA vizeSye'pi apoha0 90 971 athAnyApohavad vastu apoha0 2236 athAnyo'pi svabhAvena / za0 ni0 . 244 * 2185 athApIndriyasaMskAraH za0 ni0 69 22158 athApyAkAzamAdhAraH za0ni0 54 936 . .athAsatyapi sArUpye apoha0 "athAsmadiSTaH pakSaH syAt za0ni0 321 2221 . adhiSThAnAnRjusthatvAt za0 ni0 187 978 ananyapohazabdAdau apoha0 144 2313 anityaM tacca sarveSAM : za0 ni0 ___322 2334- . anityatA vikalpyaivaM za0 ni0 356 2314 . anityatvaM ca nAzitvaM za0 ni0 326 224 anekadezavRttau vA za0 ni0 190 2269 andhAnandhasamIpastha: samba0 pa0 37 2332 anyatve dharmyasiddha! za0 ni0, 351 2262 anyathAnupapattyA ca samba0 pa0 29 2235 anyasmin jJAnasambandhe za0 ni0 243 2897 anyasyApi pramANatve co0 sU0 73 2194 anyArtha prerito vAyuH za0 ni0 2218 anye tu codayantyatra 2195 anyastAlvAdisaMyogaiH za0ni0 2072 anvayavyatirekAbhyAM zUnya0 85 2312 za0 ni0 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 842 tattvasaMgrahe zlo0 vA0 ta0kra0 kArikA 2337 api cAsya kathAvattu 1000 api caikatvanityatva0 2212 apUritAntarAlatvAt 966 apohamAtravAcyatvaM 934 apohazcApyaniSpannaH 979 .. apohyakalpanAyAM ca 932 apohyAnapi cAzvAdIn 2242 apratItAnyazabdAnAM 2186 aprAptakarNadezatvAd 2220 apsUryadarzinAM nityaM 2323 abuddhipUrvakasteSAM 950 abhAvagamyarUpe ca 1657 abhAvazabdavAcyatvAt 364 abhAvasya ca yo'bhAvaH 1658 abhAvo vA pramANena 1599 abhidhA nAnyathA sidhyed 2306 arthapratItisAmarthyaH 2250 arthavadgrahaNAbhAvAt 2248 arthavAn kataraH zabdaH 2241 arthavAn pUrvadRSTazced 1600 arthApattyantareNaiva 2305 arthAbhidhAnasAmarthyam 1459 avasthAdezakAlAnAm 922 asatyapi ca bAhye'rthe 2317 asiddha pakSadharmatve 1285 asti hyAlocanAjJAnaM 2329 AkAzamapi nityaM sad AkAzazrotrapakSe ca / AkhyAteSu ca nAnyasya 3517 Agamasya hi nityatve 2847, 2920 AtmalAbhe hi bhAvAnAM 2298 AnupUrvI ca varNAnAM 2294 Aha kena nimittena AhuH svabhAvasiddhaM hi 938 indriyairnApyagopoha: 2122 iyaM vA taM vijAnAti prakaraNam kramaH vAkyA0 109 apoha0 163 za0 ni0 174 apoha. apoha0 74 apoha0 145 apoha0 . 72 za0 ni , 250 za0 ni0 70 za0 ni0 . 187 za0 ni0 . .23 apoha0 91 abhAva0 54 apoha0 - 97 abhAva0 55 arthApatti0 6 za0 ni0 316 za0 ni0 262 za0 ni0 260. za0ni0 249 arthApatti0 . 7 za0 ni0 315 bra0 kA0 32 apoha0 40 za0 ni0 pra0. sU0 yaa ni yaa ni apoha0 . ' vA0 50 zlo 3XX 2160 973 120 co0 sU0 . 48 za0 ni0 602 pani0 179 2324 24 za0 ni0 apoha0 za0 ni0 419 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta0kra0 2013 2217 2168 2755 2179 2777 2222 240 941 1986 2164 1526 2311 2297 2223 2271 2356 2178 2854 2240 2319 1670 2299 930. 1525 2180 2219 2132 2316 16504 2142 2213 -1598 1651 944 2152 parakArikANAM sUcI kArikA IdRzaM vA prakAzatvaM ISatsammIlite'GgulyA uttaraM zrotrasaMskArAd uttarAvayavai ruddhe utpattizaktivat so'pi upAyarahitatvena UrdhvavRttiM tadekatvAd ekasantAnasambaddha0 ekasmAttarhi gopiNDAt ekAkAraM bhavedekaM etadeva prasaktavyaM etasminnupamAnatvaM eteSAmastvanityatvaM evaM dhvaniguNAn sarvAn evaM proDnatayA vRttyA evamevendriyaistulyaM eSa vA hyastano jJAtA karNavyomati samprAptaH kasyacittu yadISyeta kasya caikasya sAdRzyAt kAryA caindriyakatvAdau 'kAryAdInAmabhAvo hi kAlazcaiko vibhurnityaH kimutAvastvasaMsRSTam Agra ityevaM kuDyAdipratibandho'pi "kUpAdiSu kuto'dhastAt kRtrimatve ca sambandhaH kevalaindriyakatve ca kSIre dadhyAdi yannAsti 'gakAro'tyantaniSkRSTa 0 gatimadvegavattvAbhyAM gavayopamitA yA gauH gavi yo'zvAdyabhAvazca gavyasiddhe tvagaurnAsti gRhNanti yadvadetAni granthaH zlo0 vA0 "" "" "" " "" "" "" "" "2 "" "" "" "" "" "" 27 "" " "" " " prakaraNam zUnya0 za0 ni0 za0 ni0 za0 ni0 za0 ni0 samba0 pa0 za0 ni0 Atma0 apoha0 zUnya0 za0 ni0 upamAna0 za0 ni0 za0 ni0 zaM0 ni0 samba0 pa0 Atma0 za0 ni0 co0 sU0 za0 ni0 za0 ni0 abhAva0 za0 ni0 apoha0 . upamAna0 za0 ni0 za0 ni0. za0 ni0 za0 ni0 abhAva0 sphoTa0 za0 ni0 arthApatti abhAva0 apoha sphoTa 0 843 kramaH 185 182 65 437 125 137 188 139 82 219 61 2 320 301 189 39 138 124 76 248 346 8 303 49 1 128 184 359 343 2 32 175 4 45 44 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 tattvasaMgrahe granthaH / zlo0 vA0 takra0 1605 2121 2667 2064 2289 977 2067 2347 2209 2291 486 1604 280 . 2227 2036 2268 2265 2118 2752 1287 2754 2294 2174 1587 247 1530 2318 kArikA gehAbhAvastu yaH zuddho gozabdabuddhyA hastanyA gozabde'vasthite yogye grAhyaM tadgrAhakAccaiva ghaTAdiracanA yadvat cAdInAmapi najyogo caitrajJAnaM tadudbhUta0 codanAjanitA buddhiH jalAdiSu yathaiko'pi jAtyA yathA ghaTAdInAM jAyamAnazca gandhAdiH jIvatazca gRhAbhAvaH jJAtari pratyabhijJAnaM jJAtaikatvo yathA caiko jJAnaM svAzaM na gRhNAti jJAnaM hi puruSAdhAraM . jJApakatvAddhi sambandhaH / jvAlAdeH kSaNikatve'pi jvAlAderapi nAzitvaM tataH paraM punarvastu tato'pi yadapakramya tatra tAlvAdisaMyoga0 tatra dUrasamIpastha0 tatra pratyakSato jJAtAd tatra bodhAtmakatvena tatra yadyapi gAM smRtvA tatra yadyapyasiddhA syAd tatra zabdAntarApohe tatra sarvaiH pratIyeta tatra sambandhanAstitve tatrApi zaktinityatvaM tatrAsato'pi bhAvatvaM tatrAsAdhAraNAsiddha0 tathAnAptapraNItokti0 tathApyAkRtitaH siddhA tathaiva nityacaitanyAH prakaraNam kramaH arthApatti0 21 za0 ni0 - 418 za0 ni0. 276 zUnya0 173 za0 ni0 - 291 apoha0 143 zUnya0 176 co0 sU0. 184 za0ni0 178 za0 ni0 295 za0 ni0 432 arthApatti0 19 Atma0 - 124 za0 ni0 199 zUnyaH .. 175 samba0 pa0 35 samba0 pa0 32 za0 ni0 414 za0 ni0 434 pra0 sU0 1200 za0 ni0 436 za0 ni0 - 298 za0 ni0 . 120 arthApatti0 3 za0 ni0 409 upamAna0 36 za0 ni0 345 apoha0 104 za0 ni0 52 samba0 pa0. 31 samba0 pa0 121 apoha0 99 za0 ni0 347 co0 sU0 185 samba0 pa0 26 za0 ni0 407 961 2156 2264 2769 958 2320. 2348 2259 . 245 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 845 3043 281 121 parakArikANAM sUcI takra0 . kArikA granthaH 2205 / tathaiva yatsamIpasthaiH zlo0 vA0 929 tathaivAdhArabhedena tadA na vyApriyante tu 1597 taduccAraNamAtreNa 1443 taddezasthena tenaiva 2207 tadbhAvabhAvitA cAtra tannAhampratyayo bhrAntiH 2175. tasmAcchotriyadRSTyApi 487 tasmAt prAkkAryaniSpatteH 2134 . tasmAdakRtrimaH zabdo 2071 . tasmAdabhinnatAyAM.ca 2154 tasmAduccAraNaM tasya - 2196 tasmAdutpattyabhivyaktyoH 3056 tasmAd guNebhyo doSANAm ..2202 tasmAd digdravyabhAgo yaH 1534 tasmAd yat smaryate tat syAt 1594 tasmAd vAkyAntareNAyaM 1001 tasmA yeSveva zabdeSu 2301 tasmAnna padadharmo'sti / 2181 . tasya ca kramavRttitvAt 919 tasyAM cAzvAdibuddhInAM . 2177 . * tasyAtmAvayavAnAM ca tasyAnavayavatvAcca 1602 tAmabhAvotthitAmanyA0 2292 tAlvAdijAtayastAvat 2914 . tAvatA caiva mithyAtvaM 2138 . tAvatkAlaM sthiraM cainaM 2239 . . tejaH pratyakSazeSatvAt 2183 . tenAkAzaikadezo vA 2911 tenAtra jJAyamAnatvaM 2230 tenAtraivaM paropAdhi0 .2211 tenAvicchinnarUpeNa 2327 tenAsadRzasantAno 2244 tenAsambandhanaSTatvAt 2287 teneyaM vyavahArAt syAt 2145 tenaikatvena varNasya prakaraNam kramaH za0ni0 85 apoha0 48 co0 sU067 arthApatti0 61 anumAna0 142 za0 ni0 127 Atma0 125 za0 ni0 za0 ni0 433 za0 ni0 361 zUnya0 84 sphoTa0 za0ni0 co0 sU0 65 za0 ni0 154. upamAna0 37 arthApatti0 58 apoha0 164 za0 ni0 305 za0 ni0 129 apoha0 . 37 za0 ni0 123 za0ni0 58 arthApatti za0 ni0 296 co0 sU0 87 za0 ni0 366 za0 ni0 za0 ni0 84 za0 ni0 218 za0 ni0 173 za0 ni0 * 28 za0 ni0 256 za0 ni0 289 sphoTa0 23 247 co0 sU0 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 846 tattvasaMgrahe __408 granthaH - prakaraNam kramaH zlo0 vA0 za0 ni0 ___ za0 ni0 299 __za0 ni0 -152 __ za0ni0 85 ni0 ___43 takra0 __kArikA 246 tenopanetRsaMrambha0 2293 teSAM ca jAtayo bhinnAH 2200 dikca sarvagataikaiva 2204 digdezAdivibhAgena 2198 dizaH zrotramiti hyetat 2246 dezakAlAdibhinnAnAM 2462 dezakAlAdibhinnA hi 2225 dezabhedena bhinnatvam 2065 dvayaM paraspareNaivaM 2144 dvayasiddhastu varNAtmA 2111 dveSAdasammatatvAdvA 2284 dharmamAtramidaM teSAM 963 . na gamyagamakatvaM syAt 227 na ca kartRtvabhoktRtve 2285 na ca kramasya kAryatvaM 2281 na ca kramAd vinA varNAH . 2170 na ca paryanuyogo'tra 1653 na ca syAd vyavahAro'yaM na cAdarzanamAtreNa 2223 na cAdRSTArthasambandhaH 2304 na cAnityA bravItyeSA 948 na cAnyarUpamanyAdRk / na cAnvayavinirmuktA 959 na cApi vAsanAbhedAd 980 na cApyapohyatA tasmAd 947 na cApyazvAdizabdebhyo 2157 na cApyAdhArabhedena na cAprasiddhasArUpyA0 1654 na cAvastuna ete syuH na cAvasthAntarotpAde na cAsAdhAraNaM vastu 952 na cAsAdhAraNaM vastu 970 na cAsAdhAraNaM vastu 2249 na tAvadarthavantaM saH 2283 na tAvadAnupUrvyasya na 927 nanu cApohyabhedena 935 20 bio za0 ni0 . 420 za0 ni . 197 zUnya0 . 174 sphoTa0 28 co0 sU0 - 93 za0 ni0 : 286 apoha0. 108 Atma0 29 za0 ni0 . 287 za0 ni0 282 za0ni0 abhAva0 apoha0 za0 ni0 za0 ni0 apoha0 apoha0 apoha0 apoha0 apoha0 za0 ni0 apoha0 abhAva Atma0 apoha0 apoha0 apoha0 -za0 ni0 261 za0 ni0 284 apoha0 933 __73 931 __71 266 945 onu Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 847 82 100 71 KE 56 55 parakArikANAM sUcI kArikA granthaH 912 na tu jJAnaphalA: zabdAH __ kA0 laM0 3516 nanu naivamparo nityaH zlo0 vA0 2908 nanu pramANamityevaM 2146 nanu yasya dvayaM zrotraM 1134 nanu vyaktau ca jAtau ca 974 na neti hyacyamAne'pi 2278 nanvAnupUrvyanityatvAd 2187 nanvekasminnadhiSThAne 1593 . na bhedo yena tadvAkyaM 1592 - na rAtryAdipadArthazca 1286 na vizeSo na sAmAnya 2070 na smarAmi mayA ko'pi 2923 na hi tatkSaNamapyAste 1289 na hi praviSTamAtrANAm 2159 .. na hi sAmastyarUpeNa 2913. na hyarthasyAnyathAbhAvaH 483 na hyalabdhAtmakaM vastu 2147 nAdena saMskRtAcchotrAd 1596. . nAnumAnaM na cedaM hi / 968 . nApi tatretarastasmAd .. 955 nApohyatvamabhAvAnAm 2872 . nAyaM loko'sti, kaunteya bha0 gI0 2182 . nAvazyaM zrotramAkAzaM zlo0 vA0 128 . . . nAzotpAdAsamAlIDhaM / 3504 nirAkaraNavacchakyA 2171 nityaM kAryAnumeyA ca 1460 nitizakterapyasya vA0 pa0 2189 niSpradezo'pi cAtmA naH vA0 916 neSTo'sAdhAraNastAvad 480 nairAtmyavAdapakSe tu 2148 naiva vA grahaNe teSAM 2282 . padaM varNAtiriktaM tu 2335 . padArthapadasambandha0 2302 paradharme'pi cAGgatvaM 1349 paricchedaphalatvena 2290 pareNoktAn bravImIti prakaraNam kramaH SaSTha0 18 co0 sU0 119 co0 sU0 sphoTa0 vana0 apoha0 za0 ni0 278 za0 ni0 arthApatti arthApatti0 pra0 sU0 113 zUnya0 co0 sU0 pra0 sU0 126 za0 ni0 co0 sU0 86 za0 ni0 431 sphoTa arthApatti0 60 apoha0 117 apoha0 96 caturtha ... 40 za0 ni0 za0 ni0 co0 sU0 za0 ni0 bra0 kA0 za0 ni0 apoha0 Atma0 sphoTa0 za0 ni0 vAkyA0 za0 ni0 306 pra0 sa0 78 za0 ni0 39 67 430 zlo0 va 293 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 848 ta0kra0. 2228 2226 2133 1591 . 2188 1288 2280 484 939 . 2015 1540 2748 2322 1442 pratyakSadRSTasambandha 1636 pratyakSadravyavartiyo 1648 1672 1535 1536 2273 2254 2167 2753 2909 1595 1637 1586 1601 2746 913 1539 1603 2136 2190 2231. 242 kArikA paryAyAdavirodhazcet paryAyeNa yathA caiko pArthivadravyasattvAdi0 pIno divA na bhuMkte ce0 puMsA dehapradezeSu punaH punarvikalpe'pi puruSAdhInatA cA pUrvakSaNavinAze ca pUrvoktena prabandhena prakAzakatvaM bAhye'rthe pratijJArthaikadezatvAt pratisaGkhyAnirodho yo pratisaGkhyApratisaGkhyA0 pratyakSAderanutpattiH pratyakSAdyavatArazca pratyakSeNAvabuddhe ca pratyakSe'pi yathA deze tattvasaMgrahe pratyuccAraNanirvRttiH pratyekaM vApi sambandho pratyekAbhihitA doSAH prabhUtaM vartideze hi pramANaM grahaNAt pUrvaM pramANaM tasya vaktavyaM pramANapaJcakaM yatra pramANaSaTkavijJAto pramANAbhAvanirNIta0 prayatnAnantarajJAna0 prAgagauriti vijJAnaM prAkprameyasya sAdRzyaM bahirdezaviziSTe'rthe bahubhiH zravaNaireSa vAdhiryAdivyavasthAnam buddhatvama buddhInAmapi caitanya0 granthaH zlo0 "" "" "" 0 vA0 """ abhi0 ko0 zlo0 vA0 " 71 "" "" "" kA0 laM0 zlo vA0 "" "" "" prakaraNam za0 ni0. za0 ni0 za0 ni0. arthApatti0 za0 ni0 pra0 sU0 za0 ni0 za- niM0 apoha 0 zUnya0 upamAna0 pra0ko : za0 ni0 anumAna0 za0 ni0 . abhAva0 abhAva0 upamAna0 upamAna0 samba0 pa0 22 141 .395 11 17 38 39 42 14 64 435 83 59 abhAva0 1 arthApatti0 1 arthApatti0 8 za0 ni0 31 SaSTha0 19 upamAna0 43 arthAprati0 11 za0 ni0 364 za0 ni0 76 za0 ni0 za0 ni0 samba0 pa0 kramaH 200 za0 ni0 za0 ni0 co0 sU0 arthApatti0 198 360 51 72 .125 280 428 79 187 44 6 219 404 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthaH zlo0 vAM ta0kra0 960 2342 . 915 924 2119 2151 2149 2232 2110 1656 2257 2237 1461 2898 2315 1744 2169 2191 1290 2902 2229 . 244 1150 2139 2195.. 2286 . 2204. 954 zlo 74 57 parakArikANAM sUcI 849 kArikA prakaraNama kramaH bhavadbhiH zabdabhedo'pi apoha0 102 bhArate'pi bhavedevaM vAkyA0 367 bhAvAntarAtmako'bhAvo apoha0 bhinnasAmAnyavacanA: apoha0 bhedabuddhistu yatrAMze za0ni0 415 maNDUkavasayAktAkSAH sphoTa0 .madhuraM tiktarUpeNa sphoTa0 mandaprakAzite mandAH zani0 220 mamApramANamityevaM co0 sU0 mAnaM kathamabhAvazcet abhAva0 yaM karoti navaM so'pi samba0 pa0 23 yataH pratyaya ityevaM za-ni0 245 yatnenAnumito'pyarthaH - vA0pa0 pra0 kA0 34 yatrApi syAt paricchedaH zlo0 vA0 . co0 sU0 yathAkathaJcidiSTA ced za0 ni0 327 . yathA kalmASavarNasya - AkRti yathA ghaTAderdIpAdiH saa ni yathA tatra bhavaneca . 0 ni 77 yathA tvAbhAsamAtreNa. pra0 sU0 yathA tvekendriyAdhIna0 co0 sU0 yathA mahatyAM khAtAyAM yaa ni 217 yathA vA darpaNaH svaccho * ni 406 yathA vegena dhAvanto sphoTa0 42 yathA zastrAdibhizchedAt . za0 ni0 443 yathaiva bhramaNAdInAM za0 ni0 yathaivAsya parairuktaH . * ni yathaivotpadyamAno'yaM za0 ni0 yadA cAzabdavAcyatvAd zlo0 vA0 apoha0 yadA tu zabalaM vastu AkRti0 yadA vilakSaNo hetuH za0 ni0 yadi gauriti zabdazca kA0 laM0 SaSTha0 yadi tasyApi sAmAnya zlo0 vA0 samba0 pa0 yadi tvAlokya sammIlya pra0 sU0 128 yadi vA bhidyamAnatvAt apoha0 yadi hyekAntato bhinnaM pra0 sU0 yadyapi jJAtasAmarthyA samba0 pa0 25 ___ 42 ___127 79 299 288 1745 17 27 2326 911 2260 1291 926 1295 2258 46 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 850 tattvasaMgrahe ta0kra0 2184 951 1655 2201 2173 972 2309 2255 1135 2143 2310 . 2288 2279 2694 921 962 2266 3573 965 976 2267 kArikA yadyapi vyApi caikaM ca yadyapyapohanirmukte yadvAnuvRttivyAvRtti yAvA~zca kaNabhugnyAyo yeSAM tvaprAptajAto'yaM liGgasaGkhyAdisambandho vaktavyaM caiSa kaH zabdo vaktRzrotudhiyorbhedAt vanazabdaH punarvyaktI: varNatvAccApi sAdhyo'yaM varNAdanyo'tha nAdAtmA varNAnAmapi na tvevaM varNAH sarvagatatvAd vo varNeSu vyajyamAnasya vasturUpA ca sA buddhiH vAcakAnAM yathA naivam vidyamAnasya cArthasya vidyAcaraNasampanne vidhirUpazca zabdArthoM vidhyAdAvartharAzau ca viruddhau sadasadbhAvau vizeSaNavizeSyatva0 viSayasyApi saMskAre vRddhAnAM dRzyamAnA ca / vRSTimeghAsatordRSTvA vedasyAdhyayanaM sarve vyaktInAmekatApattiM vyaktInAmeva vA saukSyAd vyaJjakadhvanyadhInatvAt vyaJjakAnAM hi vAyUnAM vyaJjakAbhAvatazcAsAM vyatItAhaMkRtigrAhyo vyApAra: kAraNAnAM hi vyApRtaM hyarthavittau ca zaktireva hi sambandho zaktyazaktyornarANAM tu granthaH prakaraNam kramaH zlo0 vA0 za0 ni0 68 apoha0 ___ 92 abhAva0 za0 ni0 .153 za0 ni0. __ 119 apoha0 135 za0 ni0 . 318 samba0 pa0 . . 21 vana0 92 sphoTa0 . 34 za0 ni0 . 319 za0 ni0 : 290 za0 ni0 279 za0ni0 - 304 apoha039 apoha0 105 samba0 pa0 33 bha0 gI0 . paJcamA018 zlo0 vA0 apoha0 110 apoha0142 samba0 pa0 34 apoha0 116 za0ni0 83 samba0 pa0 138 apoha0 vAkyA0 366 za0ni0 za0 ni0 300 za0 ni0 za0 ni0 za0 ni0 Atma0 co0 sU0 zUnya0 samba0 pa0 samba0 pa0 967 2203 109 423 172 2778 964 2341 2130 2296 2210 2193 1637 238 2922 2012 2261 2270 79 396 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 851 257 57 2756 parakArikANAM sUcI ta0kra0 - kArikA granthaH 2243 zabdaM tAvadanuccArya zlo0 vA0 2756 zabdArthAnAditAM muktvA 953 zabdenAgamyamAnaM ca 2245 zabdoccAraNasambandha0 2206 zabdotpatterniSiddhatvAd 937 zAbaleyAcca bhinnatvaM 2137 zAbaleyAdikhaNDAdi0 1652 ziraso'vayavA nimnAH 2256 zrotuH kartuM ca sambandhaM 2192 zrotrazabdAzrayANAM ca 2161 zrotrasya caivamekatvaM saMkrAntAvapi naiteSAM 1985 saMvittezca viruddhAnAm 928 saMsargiNo'pi cAdhArAH 925 saMsRSTaikatvanAnAtva0 2571 saMskAradvayapakSe'pi 2166 saMskRtAsaMskRtatve na 2163 sakRcca saMskRtaM zrotram . 943 . sa cedagonivRttyAtmA * 2014 : sati prakAzakatve ca 236. : santAno'pi na tadbAhyo 1444 . sandihyamAnasadbhAva0 sapakSo'pi vikalpo'tra 2069 / sa bahirdezasambaddhaH 2253 samayaH pratima] vA 2336 samayAt puruSANAM hi 2328 sa mudgaraprahArAdi0 2234 sambaddhadarzanaM cAsya 1626 sambaddhasya pramANatvaM 2342 sambaddhAnuguNopAyaM pra0 vA0 .2247 sambandhakathane'pyasya zlo0 vA0 2338 sambandhAkaraNanyAyAt 2263 sambandhAkhyAnakAle ca 2641 sambandhAkhyAnakAle tu 2135 sammukhAnekasAmAnya0 2138 sambhAvyate'sya nAzitvaM prakaraNam kramaH za0 ni0 255 samba0 pa0 136 apoha0 94 zani0 za0ni0 126 apoha0 77 za0 ni0 365 abhAva0 samba0 pa0 22 za0 ni0 78 za0ni0 za0 ni0 438 zUnya0 apoha0 apoha0 za0 ni za0 ni0 za0 ni0 apoha0 84 zUnya. 186 Atma0 anumAna0 143 za0ni0 350 zUnya0 79 samba0 pa0 14 vAkyA0 108 za0 ni0 29 za0ni0 242 arthApatti0 80 tR0 pa0 214 za0 ni0 259 vAkyA0 365 samba0 pa0 30 samba0 pa0 za0 ni0 363 vAkyA0 442 120 2331. Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthaH ma0 bhA0 . zlo0 vA0 co0 sU0 852 tattvasaMgrahe takra0 kArikA 3172 sarvaH sarvaM na jAnAti 3190 sarvajJAH bahavaH kalpyAH 3185 sarvajJo dRzyate tAvat 3192 sarvajJo nAvabuddhazca 3191 sarvajJo'yamiti hyevaM 2792, 3285 sarvadA caiva puruSAH 2307 sarvalokaprasiddhyA ca 2665 sarveSAmanabhijJatvAt 2176 sa saMyogavibhAgau ca 1532 sAdRzyasya ca vastutvaM 2901 sAdhanAntarajanyA tu sAdhyatvapratyayazcAtra 969 sAmAnAdhikaraNyaM ca 1531 sAmAnyavaddhi sAdRzyaM 920 sAmAnya vasturUpaM hi 2155 sA hi syAcchabdasaMskAra0 / 942 siddhazcAgaurapohyeta sukhaduHkhAdyavasthAzca 2199 sUryamasya yathA cakSuH 248 saiveti nocyate buddhiH 2165 sthiravAyvapanItyA ca 226 syAtAmatyantanAze hi . 2810 svataH prAmANyamapyeSAM 2811 svata: sarvapramANAnAM . 2252 svato naivAsti zaktatvaM svato hrasvAdibhedastu 2216 svadezameva gRhNAti 1671 svarUpapararUpAbhyAM 946 svarUpasattvamAtreNa 243 svarUpeNa yathA vahniH 267 svarUpeNa hyavasthAnAm 2303 svavAkyAdivirodhazca 1350 svasaMvittiphalatvaM cet 2325 svAbhAviko vinAzastu 2121 stanoccAraNo vApi prakaraNam kramaH va0pa072 8. 135 co0 sU0 117 co0 sU0 136 co0 sU0, 134 co0 sU0 144 za0 ni0 317 samba0 pa0 41 za0 ni0 121 upamAna0 .18 co0 sU0 . 78 apoha0 . 141 apoha0 . 118 upamAna0 . 35 apoha0. za0 ni0 apoha0 Atma0 za0 ni0 za0 ni0 za0 ni0 Atma0 975 265 co0 sU0 co sU0 2153 samba0 pa0 sphoTa za0ni0 abhAva0 12 87 405 31 apoha0 za0 ni0 Atma0 za0 ni0 pra0 sU0 za0 ni0 za0 ni0 79 2 416 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhabhAratI po0 baoN0 naM0 1049, vArANasI-1