Page Text
________________
स्वतः प्रामाण्यपरीक्षा
६६५
रिकस्येदं प्रमाणस्य लक्षणम् " प्रमाणमविसंवादि ज्ञानम्" (प्र०वा०१.३)इति । तत्र चार्थक्रियानिर्भासिज्ञानसंवेदनमेवाविसंवादः 1 तदाविर्भावे लोकस्य तथा व्यवहारात्, तदर्थत्वाच्वार्थप्रवृत्तेः । तच्च सांव्यवहारिकं ज्ञानं जाग्रदवस्थाभाव्येव; तत्रैव लोके सर्वव्यवहाराणां पारमार्थिकत्वाभिनिवेशात्, न तु स्वप्नावस्थायाम् । ततश्च – जाग्रत्प्रत्ययत्वे सतीति विशेषणस्याश्रवणान्नेतरेण व्यभिचारः ।
स्यादेतत्—तुल्ये सर्वाकारतः प्रतिभासे कथमयं भेदो निश्चीयते - इयं * जाग्रदवस्था, इयं स्वप्नावस्थेति ? अत आह—
स्वसंविदितरूपाश्च चित्तचैत्तादिलक्षणाः ।
अवस्थाद्वयभेदोऽपि स्पष्टं तेन प्रतीयते ॥ २९८१ ॥
सुबोधम् ॥ २९८० - २९८१ ॥ स्यान्मतमित्यादिना परस्य चोद्यमाशङ्कते -
स्यान्मतम् — परतस्तस्य प्रामाण्यस्य विनिश्चये । प्रसज्यते प्रमेयत्वमिति न त्वविरोध्यदः ॥ २९८२ ॥
यदि परतः प्रामाण्यं निश्चीयते *, तदा प्रमाणान्तरेण मीयमानत्वात् तत्प्रमेयं प्राप्नोति । न प्रमाणमेव प्रमेयं युक्तं विरोधादिति चोद्यम् । न त्वविरोध्यद इति परिहारः । अद इति एतत् । अपेक्षाभेदात् कार्यकारणपितृपुत्रव्यपदेशवदविरोधि ॥ २९८२ ॥
एतदेव दर्शयति
तद्ग्राह्यवस्त्वपेक्षं हि प्रामाण्यं तस्य गीयते ।
परतोऽवगतेस्तस्य प्रमेयत्वव्यवस्थितिः ॥ २९८३ ॥ कार्यकारणतादिवत् ।
अपेक्षाभेदतश्चैवं
प्रमाणत्वप्रमेयत्वव्यवस्थां न विरुध्यते ॥ २९८४ ॥
[G.785] तेन ज्ञानेन यद् ग्राह्यं वस्तु तदपेक्षया तत् प्रमाणमेव, न प्रमेयम्, व्यवस्थापकप्रमाणान्तरापेक्षया तु प्रमेयमेव न प्रमाणमिति न साङ्कर्यदोषः । यथा कार्यं कारणमिति व्यपेक्षाभेदान्न सङ्कीर्यते ॥ २९८३-२९८४ ॥
एवमित्यादिनोपसंहरति
एवमर्थक्रियाज्ञानात्
प्रमाणत्वविनिश्चये ।
नानवस्था पराकांक्षाविनिवृत्तेरिति स्थितम् ॥ २९८५ ॥ पराकाङ्क्षाविनिवृत्तेरिति । परा= अन्या चासावाकाङ्क्षा चेति विग्रहः । परस्मिन् वासंवादादन्यस्मिन् आकांक्षा पराकांक्षा, तस्या विनिवृत्तेरिति समासः । किञ्च - " प्रमाणमविसंवादि ज्ञानम्" इत्यनेनार्थक्रियाधिगमलक्षणफलप्रापकहेतोर्ज्ञानस्येदं लक्षणनुच्यते, ततश्च फलज्ञाने लक्षणानवतारात्, कथं तस्यापि प्रामाण्यमवसीयते इत्यस्य चोद्यस्यावकाशः कथं भवेत्! तथा हि—अङ्कुरस्य हेतुर्बीजमिति लक्षणे सति अङ्कुरस्यापि कथं बीजत्वमिति किं
१. सर्वस्य परंत:- गा० ।
२-२. नन्वविरो०- पा०, गा० ।
** पाठोऽयं पा०, गा० पुस्तकयोर्नास्ति ।
३. फलाज्ञाने गा० ।
| SR No. | 002259 |
| Book Title | Tattvasangraha Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Dwarikadas Shastri |
| Publisher | Bauddh Bharati |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 450 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 8 MB |