Page Text
________________
६२०
तत्त्वसंग्रहे प्रयत्नानन्तरज्ञानभवं कार्यं तस्यारम्भकता प्रतिसङ्ख्यादिनिरोधादेन सिद्धेति सम्बन्धः । यदि हि सौत्रान्तिकनयेन प्रतिसङ्ख्यानिरोधादिना व्यभिचार उद्भाव्यते, तदा न सिद्धो व्यभिचारः, तेषां मतेन प्रतिसङ्ख्यानिरोधादेः संवृतिसत्त्वात्। न च सांवृतं कस्यचित् कार्यस्यारम्भकं युक्तम् तल्लक्षणहानिप्रसङ्गात्। तथा हि-यदर्थक्रियाकारि तदेव परमार्थः; तदन्यत्तु संवृतिसत्इति परमार्थसंवृतिसतोर्लक्षणम् ।। २७४६ ।।
. अथ वैभाषिकमतेन व्यभिचारः, तत्रापि यादृशो भवता नाशाद्यात्मको वर्णित: प्रतिसङ्ख्यानिरोधादिः, तादृग्वैभाषिकैर्नेष्ट इत्यादर्शयति
न च नाशात्मकाविष्टौ निरोधौ साश्रवैर्यतः।.. "प्रतिसङ्ख्यानिरोधो यो विसंयोगः पृथक् पृथक् ॥ २७४७॥ उत्पादात्यन्तविघ्नोऽन्यो निरोधोऽप्रतिसङ्ख्यया"। .
__ (अभि० को० १.६) तस्मादज्ञानसिद्धान्ता: प्लवन्तेऽलीकमानिनः ।। २७४८॥ निरोधविति। प्रतिसङ्ख्याऽप्रतिसङ्ख्यानिरोधौ। कीदृशौ नामेष्टौ? इत्याह- साश्रवैर्यत इति। सक्लेशैर्वस्तुभिर्यो विभागः स प्रतिसङ्ख्यया प्रज्ञया प्रायत इति कृत्वा [ G. 731] प्रतिसङ्ख्यानिरोध उच्यते,, स च प्रतिसंयोगिद्रव्यं भिन्नः, अत एवाह-पृथक् पृथगिति। यावन्ति हि संयोगिद्रव्याणि तावन्ति विसंयोगद्रव्याणीति सिद्धान्तात्।
अप्रतिसङ्ख्यानिरोधस्तु-अनागतानां धर्माणामुत्पादस्यात्यन्तविघ्नभूतो धर्मो विसंयोगादन्यो यः स उच्यते। स च न प्रतिसङ्ख्यया लभ्यते, किं तर्हि ? प्रत्ययवैकल्यात् । अतोऽप्रतिसङ्ख्यानिरोध उच्यते । यथोक्तम्--
___ "प्रतिसङ्ख्यानिरोधों यो विसंयोगः पृथक् पृथक् ।
___उत्पादात्यन्तविघ्नोऽन्यो निरोधोऽप्रतिसङ्ख्यया॥" (अभि० को १.६) इति ॥ २७४७-२७४८॥ भवेन्नाम नास्वभावौ, तथापि न व्यभिचार इत्यादर्शयन्नाहं
नास्वभावात् खनाशौ च प्रयत्नानन्तरीयको।
कपालालोकराश्यादि तथाज्ञाननिबन्धनम्॥ २७४९॥ प्रयत्नानन्तरीयकविति । नेति सम्बन्धः । कुतः? अस्वभावात् । तथा हि-वस्तुसत्ताप्रतिषेधमात्रं नाशः, आकाशं न स्प्रष्टव्याभावमात्रम्, ततश्चैतौ खनाशौ द्वावपि नि:स्वभावौ, तत् कथमनयोः प्रयत्नानन्तरीयकता भवेत्; स्वभावस्यैवार्थक्रियाकारित्वात् ! किमिदानीं तर्हि विनाशादिविज्ञाननिबन्धनम् ? इत्याह- कपालेत्यादि। आलोकराशि: आलोकसङ्घातः । आदिशब्देन तमोराशिग्रहणम् ॥ २७४९ ॥
यदुक्तम्- "अविशेषेऽपि नानित्यं न नित्यं वस्तु तन्मम" (तत्त्व० २३३२) इत्यादि, तत्राह
_ एकस्यार्थस्वभावस्य परिक्षिप्ताद् द्विरूपता।
१. ०दज्ञात०-पा०, गा०/
| SR No. | 002259 |
| Book Title | Tattvasangraha Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Dwarikadas Shastri |
| Publisher | Bauddh Bharati |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 450 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 8 MB |