Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીંપળ
" તિહા8.
લેખકે : મુનિશ્રી. દર્શનવિજયજી, મુનિશ્રી. જ્ઞાનવિજયજી
મુનિશ્રી. ન્યાયવિજયજી (ત્રિપુટી)
ats
Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ચારિત્રમારક ગ્રંથમાલા બ૦ ૫૧
જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ
[ભાગ ૧ લો.
: લેખક :
મુનિશ્રી વિજ્ય
ન્યાય
(ત્રિપુટી મહારાજ )
મંત્રી
L: પ્રકાશક: ભીખાભાઈ ભૂધરભાઈ શાહ, મુંબઈ ચંદુલાલ લખુભાઈ પરીખ, અમદાવાદ,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાપ્તિસ્થાન :ચંદુલાલ લખુભાઈ પરીખ મંત્રી : શ્રી. ચારિત્ર સ્મા ૨ ક. ગ્રંથ મા ના ગજી ભરી પાળ, માંડવીની પાળ અમદાવાદ,
કિંમત : ૧૦ રૂપિયા વિ. સં. ૨૦૦૯
ઈ. સ. ૧૯૫૨ વીર સં૦ ૨૪૭૮
ક0 ચાટ સં૦ ૩૫
મુદ્રક: ગોવિંદલાલ જગશીભાઈ શાહ, શા ર દા મ દ ણ લય, પાનકોરનાકા : અમદાવાદ,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ કઆ રારિ કરે
સ્વ. મુનિ શ્રીન્યાયવિજયજી
જો
કે રડ,
Life
શરૂ
,
મુનિ શ્રીદર્શનવિજ્યજી
કાર ના
|
અહિં
૧
, ધ
, ,
,
' માસ :
મુનિ શ્રી જ્ઞાનવિજયજી
.
ફિ.
[E
- S
=
=
=
=
=
=
=
=
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
હવે પછી
અમે પૂર્વ ભારત અને ઉત્તરભારતમાં વિહાર કર્યો ત્યારે અનેક વિદ્વાનેને સંપર્ક સાધ્યું હતું. પટનાના શ્રીયુત કાશીપ્રસાદ જાયસ્વાલ, મહાન વિજ્ઞાની જગદીશચંદ્ર બોઝ, કૃષ્ણનગરના ડિસ્ટ્રીકટ એંજિનિયર લેખક અને કવિ ભૂપદેવેંદ્ર સેબાકર ચેટરજી, B.A, B.E, C.E, J.E, AAU, પટનાના પરમેશ્વરજી દયાળ એ કેટ (ચુરામણ પુરવાલા), મથુરા મ્યુઝિયમના ક્યરેકટર બાબુ વાસુદેવશરણ અગ્રવાલ M. A. અને દિલ્હીના દયારામ સહાની સાથે જેનધર્મ, દાર્શનિક ત, સ્યાદ્વાદ, દ્રવ્યાનુયોગ (જેન વિજ્ઞાન) તથા જૈન ઈતિહાસ સંબંધે ઘણી ઘણી વાત થઈ હતી. પરિણામે તેઓ સાદરભાવે એવી ઈચ્છા વ્યક્ત કરતા કે, ઉક્ત વિષયનું જૈન સાહિત્ય જલદી પ્રકાશિત થાય તે તે દ્વારા ભારતવર્ષને પિતાની પ્રાચીન આર્ય સંસ્કૃતિની પ્રાપ્તિ થાય. માનવ માત્ર જે જેનધર્મના સિદ્ધાંતને અપનાવે તે દુનિયામાં ચાલતા વેર-ઝેરના કલહ અવશ્ય ઓછા થાય. એ સિદ્ધાંતના આદર્શો આજના જગતને ઘણી શાંતિ આપી શકશે એમ હવે ખુલ્લું જણાઈ આવે છે.
અમે પણ એ પ્રેમાળ માગણીથી ઉત્સાહિત થઈને સૌ કેઈ ઈતિહાસપ્રેમીને ઉપયોગી એવા પટ્ટાવલી સમુચ્ચયના બે ભાગ પ્રકાશિત કરાવ્યા. એ પ્રકાશનેને ભારત અને ભારત બહારના ઈતિહાસએ અંતરના ઉમળકાથી વધાવી લીધા. આ જ કારણે આ વિષયમાં આગળ વધવા અને વધુ ઉત્સાહિત થયા અને ઈતિહાસની સામગ્રી એકત્રિત કરવા લાગ્યા.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈતિહાસના અભ્યાસીઓ માને છે કે જેન સાહિત્યમાં સ્વતંત્ર ગ્રંથરૂપે તેમજ છૂટાછવાયા પ્રાસંગિક ઉલલેખરૂપે ઘણે ઈતિહાસ લખાય છે, જેમાં ભારતના પ્રાચીન ઈતિહાસના અણઉકેલ કેયડાને સરળ ઉકેલ મળે છે તેમજ ઈતિહાસની તૂટતી સાંકળના સાજક અંકડાઓ પણ મળે છે. આ દરેક ઘટનાઓને વ્યવસ્થિત રૂપ આપી પ્રકાશમાં લાવવી જોઈએ. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતના પૂરા અભ્યાસીએ જ આ કામ કરી શકે તેમ છે.
અમે ત્રણેએ ઉક્ત વાતને લક્ષમાં રાખીને “જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ” રચવે શરૂ કર્યો, જેમાં છેલ્લા ૨૫૦૦ વર્ષમાં થયેલ જૈન આચાર્યો, મુનિએ, આર્યાએ, રાજાઓ, મંત્રીઓ, શેઠિયા, વિદ્વાને, શહેરે, તીર્થો, ગ્રંથે, પરંપરાઓ અને મહાસભાઓ વગેરેને સપ્રમાણ ઈતિહાસ રજુ કરવાને ઈરાદે રાખે છે. તેને પહેલે ભાગપ્રકાશિત થાય છે, બીજા ભાગે વેળાસર પ્રકાશિત થશે.
જો કે આ કામ જલદી થાય એમ અમારી ઈચ્છા હતી-છે જ, કિન્તુ અમારા ત્રણમાંના એક મુનિ ન્યાયવિજયજી સં. ૨૦૦૭ના
મા. શુ. પના રોજ અમદાવાદમાં સ્વર્ગવાસી થયા છે. તેથી કદાચ વધુ વિલંબ થાય એવી પણ સંભાવના છે.
આ પહેલા ભાગમાં ઈતિહાસના અભ્યાસીઓને બહુ ઉપયોગી થાય એવી પ્રાચીન ઘટનાઓ આપી દીધી છે.
આના ત્રણ ભાગ પ્રકાશિત થયા પછી ચેથા ભાગમાં આની પ્રસ્તાવના અને અકારાદિ નામાવલી (
) આપવી, એમ અમારી ઈચ્છા હતી, પરંતુ વિખ્યાત વાર્તાલેખક શ્રીયુત ભાઈ “જયભિખુ”એ પ્રેરણ કરી કે, “આ ગ્રંથ ઈતિહાસપ્રેમીઓ માટે ઘણું ઉપયોગી છે પણ જે તેની અકારાદિ નામાવળી નહીં આપે તે સાવ નકામે બની જશે માટે આમાં અકારાદિને પણ દાખલ કરે જ કરે.”
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આથી આની સાથે જ પરિશિષ્ટમાં ગની યાદી અને અકારાદિ નામ દાખલ કરવામાં આવ્યાં છે.
આ ગ્રંથનું પ્રફ-રીડીંગ-સંશોધન પં. અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહે કરી આપ્યું છે, તે ધન્યવાદને પાત્ર છે.
આ ગ્રંથનું પ્રકાશન કદાચ વિલંબ થાત. કિન્ત શેઠ વાડીલાલ ચુનીલાલ શેરદલાલનાં પત્ની શ્રીમતી સરસ્વતીબેન (શશિબેન) તથા શેઠ જીવાભાઈ ચુનીલાલ વગેરેએ આર્થિક મદદ આપી જલદી પ્રકાશિત કરવા આગ્રહ કર્યો, તેથી આનું પ્રકાશન સમયસર થયું એ વિશેષ આનંદની વાત છે.
બસ! આ ગ્રંથ ભારતીય સંસ્કૃતિનું અજોડ અંગ બને, એ ઈચ્છાપૂર્વક અમે વિરમીએ છીએ.
લિ.
. સં. ૨૦૦૯ કાશુ ૧૫ ) તા. ૧-૧૧-૧૯પર
: જૈન ઉપાશ્રય સુરેન્દ્રનગર ( સૌરાષ્ટ્ર) |
મુનિ દર્શનવિજય મુનિ જ્ઞાનવિજ્ય (મુનિ ન્યાયવિજય)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાનું
૪૧
૪૫
૪૬
૪૭
૪૭, ૩૩૭
૪૮
YL
૪૮
૪૯
૪૯, ૧૧૧
જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ
વિ ષ ય—અનુક્ર મણિ કા પ્ર. ઘટના પાનું પ્ર. ઘટના ૧. શ્રી સુધર્માસ્વામી
૧૨ જિનાગમ મંગલાચરણ
જૈન તીર્થો ૨૪ તીર્થકરો
કલ્યાણક ભૂમિ ભ૦ મહાવીરસ્વામી
અષ્ટાપદ શિષ્ય પરિવાર
તક્ષશિલા ૧૧ ગણુધરે
રથાવર્તગિરિ રાજ ઋષિઓ
શત્રુંજય રાજ ઋષિણીઓ
ગિરનાર જેને રાજાએ
પ્રભાસપાટણ ૮ તીર્થકર
હસ્તિનાપુર પાર્વસંતાનીઓ
ચંપા આજીવક
સમેતશિખર બીજા મુનિઓ
મથુરા ચતુર્વિધ સંઘ
ભરૂચ વિહારભૂમિ
અજારા ૨૫ આર્યક્ષેત્રે
અહિચ્છત્રા ધર્મપ્રચારભૂમિ
શંખેશ્વર અન્ય ધર્માચાર્યો
ચારૂપ ગશાળો
૧૩ નિ ૧, જમાલિ
બદરી નિ. ૨, તિષ્યગુપ્ત
કુમારગિરિ ઉપકેશ પટ્ટાવલી
જગન્નાથપુરી (ગણપતિ)
ક્ષત્રિયકુંડ દ્વિવંદનિકગચ્છ ૩૬
જુવાલુકા તપારન શાખા ૩૭
રાજગૃહી શ્રીસુધર્માસ્વામી
ગજપદ નિWગ૭
જીવિતસ્વામી
૧૦ ,
* * * * * * * * *''3''
૪૯
૧૦
૫૧
૫૩
૧૧
૫૫
૧૨.
૫૬
કંબોઈ
૧૫
પ૭,
૧૮
૩૨,
૫૮ ૫૮
૫૮
૩૮
(૭૬) ૬૦.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘટના
નોંદિયા આદિ
પ્રયાગ
પાવાપુરી ૨. આ જ ભૂસ્વામી ૧૦ વસ્તુ વિચ્છેદ
રાજર્ષિ અવન્તિવર્ધન
ભદ્રેશ્વર તીથ
સ૦ ૮૪ના લેખ
વિદિશા
સાંચી સ્તૂપ ભલપુર લેખ
પાટલીપુત્ર
રાન્ત શ્રેણિક
રાજા કાણિક
મત્રી અભય રાજા ઉદાયી
ન' શ
૩. આ૦ પ્રભવસ્વામી
શ્રીમાલનગર
આસિયા તીથ
કારટા તૌથ મત્રીવ’શ મંત્રી કલ્પક
૪. આ રાજ્ય ભવ
(ચ‘પાપુરી) દશવૈકાલિક
આ ભદ્રબાહુ (૧) આગમવાચના ૪ શ્રમણે
પાનું.
}૧
દર
ર
ર
૭૩
૭?
૭૫
}, 9}
૭૪, ૭૬
७७
७८
૮૧
ર
૮૪
૮૫
૧૦૬
૪૯, ૧૧૧
૧૧૩
૫. આ૦ શાભદ્રે
૧૧૭
૬. આ૦ સાઁભૂતિવિજય ૧૧૯
૧૧૯
૧૩૧
૧૩૪
८७
re
૯૪
૯૦
૯૭, ૩૪૮
૯૮
૧૦૦
પ્ર.
પાનુ.
૧૩૬
૧૩૬
૧૩}
૧૩૮
૧૩૮
૧૩૯
૧૪૨
૧૫૨
૧૫૨
૧૫૨
૪ ચૂલિકા આગમ જૈન રાજાઓ સૌય ચદ્રગુપ્ત
૧૫૫
૧૫૫
રાજા બિંદુસાર
૧૬૨
રાજા અશોક
૧૬૩
યુવરાજ કુણાલ
૧૬૪
રાજા બલભદ્ર
૧૬૫
મંત્રી ચાણાક
૧૬૬
નિ॰ ૩ આષાઢ શિષ્યા ૧૬૮
co
૧૯૦
૧૭૪
આ
૧૭૫
૧૭૬
૧૭
આ સુહસ્તિ શિષ્ય ગણા-શાખાઓ ફ્રાગિણ ( ખંભલિજ લેખ ) (૧) ગણુધર વંશ
૧૭૭
૧૭૭
૧૭૯
(ર) વાચક વંશ પટ્ટાવલી ૧૮૦
(વિક્રમ)
ઘટના
ગણુ શાખાઓ વિહારપ્રદેશ દિગમ્બર માન્યતા
૭. આ સ્થૂલિભદ્
મંત્રી શકાલ
(૫.૦ વરચિ) (ઢાશા-વેશ્યા )
૭ આય મત્રી શ્રીયક
૮. આ૦ મહુાગિરિ આ સુહસ્તિ
( સંપ્રતિ ચર્ચા )
મહાગિરિ શિષ્યા
૧૮૨
(૩) યુગપ્રધાન પટ્ટાવલી ૧૯૧ નિષ્ક, મિત્ર
૧૯૭
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાનું
પાનું
२०४
પ્રા ઘટના (શન્યવાદ)
૧૯૭ નિ. ૫. ગંગદેવ
૧૯૮ સમ્રાટ-સંપ્રતિ
૧૯૯ અવંતી તીર્થ
૨૦૨ જૈન ગુફાઓ
૨૦૪ પહાડપુર માળવાની ગુફાઓ ૨૦૫ ઢીંપુરી તીર્થ
૨૦૭ જૈન તીર્થો
૨૧૦ ૯. આ૦ સુસ્થિત ૨૧૧
આ૦ સુપ્રતિબદ્ધ. (૨) આગમવાચના ૨૧૨ ગણ શાખાઓ
૨૧૩ આ૦ ગુણસુંદર
૨૧૩ શ્યામાચાર્ય (૧) ૨૧૩.
(ભુવનેશ્વર) પ૭, ૨૧૮ ૧૦. આ૦ ઇંદ્રદિન્ન ૨૨૦
આ. પ્રિયગ્રંથ ધર્મપ્રચાર
૨૨૧ આ૦ નાગ
૨૨૧ કાન વંશ. ૨૨૧ ૧૧. આ૦ કિન્નસૂરિ
આ૦ શાંતિ શ્રેણિક २२३ ગણું શાખાઓ
૨૨૩ અગ્નિદાહ પ્રથા
૨૨૪ આ પાંડિલ્યા
૨૨૪ આ કાલક (૨) (સંવત્સરી ચોથ) ૨૨૭ પાંડિલ્ય ગ૭ ૨૨૮ સમય-ચર્ચા
૨૨૮ (પંજાબના જેને) ૨૩૦
ઘટના આ ખપુટ
૨૩૧ તારંગા તીર્થ
૨૩૨ ધર્મપ્રચાર
૨૩૨, ૨૩૪ આ૦ રૂદ્રદેવ
૨૫ આ૦ શ્રમણસિંહ આ૦ પાદલિપ્ત ૨૩૬ (સ્તંભન પાર્ધ) ૨૪૨ રાજાઓ
૨૪૪ સમય નિર્ણય
૨૪૪ આ રેવતી મિત્ર ૨૪૫ આ૦ ધર્મ
૨૪૫ આ૦ સિદ્ધસેન ૨૪૫ સત્તાસમય
૨૫૮ સમ્રાટ વિક્રમ (એક નામવાળા) ૨૬૩ સંવત વિચાર ૨૬૫
સમ્રાટ શાલિવાહન २७० ૧૨. આ૦ સિંહગિરિ ગણું–શાખાઓ
૨૭૨ આ૦ મંગુ
२७२ આ૦ તાલીપુત્ર ૨૭૨ આ૦ ભદ્રગુપ્ત
२७३ આ૦ શ્રીગુપ્ત
૨૭૩ આ સમિત
२७३ ધર્મપ્રચાર
૨૭૫ નિ૬, રેહગુપ્ત ૨૭૫
રાશિક પટ્ટાવલી ૨૭૭ ઈસાઈ મત
२७७ ૧૩. આ૦ વજસ્વામી ૨૮૪ લધુ ભદ્રબાહુ
૨૯૦ ગણ-શાખાઓ
૨૨૦
૨૨૩
२२४
૨૯૧
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘટના
પાનુ
ખીજા ભદ્રબાહુ
૨૯૨
આ દેવવિધ ગણી॰ પટ્ટાવલી ૨૯૨
જૈન રાજા
૨૯૮
જૈન તીર્થો
૨૯૯
૨૯૯
૩૦૧
૩૦૧
૩૦૩
૩૦૪
૩૦૬
३०७
૩૦૭
૩૦૭
૩૧૨
૩૧૩
૩૧૫
૩૨૯
૩૩૪
૩૩૪
૩૭૫
૩૩૫
૩૩૬
૩૩૬
૩૩૬
૩૩૭
૪૭, ૩૩૭
૩૧૯
૩૪૦
૩૪૦
૩૪૧
૩૪૧
(રથવીરપુર ) ૧૪. આ૦ વસેન
ગિરનાર
(૩) આગમવાચના
ચાર કુળા (આ॰ સંગમસિંહ) આ નલિ આ॰ નાગહસ્તિ
આ રક્ષિત નિ॰ છ ગાષ્ઠામાહિલ
નિ॰ ૮ શિવભૂતિ
દિગમ્બર
દિગમ્બર પટ્ટાવલીઓ જૈન તીર્થા
જુનાગઢ
તાલધ્વજ
ગિર
ખરડા
મહુડી
થરાદ
સાપારક
રથાવત ગિરિ
આસમ પહાડ
વસઈ
દ્વારિકા
૧૫. આ॰ ચ‘સૂરિ ચંદ્રગચ્છ
પાનું.
૩૪૪
૩૪૭
૩૪૮
૩૪૮
૯૦, ૩૪૨
૩૪૯
૩૪૯
૧૮. આ૦ પ્રોતન
૩૫૨
પર
મહાક્ષત્રપા ઘૂમલીનગર
૩૫૦
૩પ૯
૧૯ ૦ માનદેવ (૧) ધર્મ પ્રચાર ૨૦. આ૦ માનતુંગર ૩૨
૩૬૧
આ સિદ્ધર
૩૬૨
આ॰ ઉમાસ્વાતિ
31.
ઘટના
૧૬. આ૦ સમન્તભદ્ર
૧૯. આ૦ વૃક્રંદેવ
આ જિજ્રગર
રાજા નાહડ
કાટા તીર્થં
સ્વર્ણગિરિ
સાચેાર તીથ
૨૧. આ
વીસર ૨૨. આ૦ જયદેવસૂરિ ૨૩. આ૦ દેવાનન્દસૂરિ
આ
મવાદી
રાજા શિલાદિત્ય વલભી વંશ
( વલભીનાં ગામા ) ગુહિલ વંશ શીસેાદિવશ
(બાપા રાવલ )
(૪) આગમવાચના વલભીભગ (૧)
રાજવા
ચૈત્યસ્થિતિ
ઉગિરિશુક્રા
૨૪. આ૦ વિક્રમસરિ
૩૬૨
૩૬૯
૩૬૯
૩૭૦
૩૭.
૩૮૧
૩૮૩
૩૮૫
૩૮૬
૩૮૬
૩૮૮
૩૯૦
૩૯૩
૩૯૪
૪૦૦
૪૦૨
૪૦૩
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
pi
૪૫૩
nab
પ્ર. ઘટના પાનું આ શિવશર્મ
४०३ આ ચંદષિ મહત્તર ૪૦૪ વાસંઘદાસ મહત્તર ૪૦૪ ધર્મસેન મહત્તર ૪૦૪ (ગ્રંથકાર જેડી) ४०४
આ ધર્મદાસ મ ૪૦૫ જિનદાસ ગણી મહત્તર ૪૦૮ આ૦ વિમલ
૪૦૮ (પહેમચરિય)
૪૦૯ કવિ ચંડ
૪૧૦ ધમ્મિલ હિંડી
૪૧૧ ૫ આ૦ નરસિંહસૂરિ. ૪૨ ધર્મપ્રચાર
૪૧૨ ૨૬. આ૦ સમુસૂરિ ૪૧૩ ધર્મપ્રચાર
૪૧૩ (૫) આગમવાચના ૪૧૪ ૮૪ આગમે
૪૧૫ ( પ્રમાણ)
૪૩૦ (આ )
૪૩૦ (સાક્ષી)
૪૩૧ ગ્રંથસાહિત્ય આગમભાષા
૪૩૨ (તાર–ભાષા) વિવરણ ગ્રંથો
४३६ આગમ–પ્રશંસા
૪૩૮ કવસૂત્ર
૪૩૮ રાજ તરમાણ
૪૩૯ (૫વઈયા)
૪૪૧ (વીતભયનગર) ૪૪૧ રાજા ધ્રુવસેન
૪૪૨ નાગદ.
૪૪૩
પ્ર. ઘટના પાનું વલભી તીર્થ
૪૪૪ આણંદપુર
૪૪૪ ૨૭. આ૦ માનદેવ (૨) ૪૪૫ મૈત્રી કથા
૪૪૫ હારિલ વંશ પટ્ટાવલી ૪૪૭ ધર્મપ્રચાર
૪૪૯ (પેટા ગો ) ૪૫ર (ગણેશ મૂર્તિ) ૩૨, ૪૫૨ ૨૮. આ૦ વિબુધપ્રભ ૫૩
આ જિનભદ્ર રાજા શંકર
૪૫૩ જૈન રાજાઓ
૪૫૪ (કેકણ)
૪૫૪ કુલપાક તીર્થ
૪૫૫ ૨૯. આ૦ જ્યાનંદ ૪૫૭ આ૦ અકલંક
૪૫૭ કેટયાર્ડ ૪૫૭, ૫૬૧ આ સિંહસૂર
૪૫૮ આ૦ અગત્યસિંહ ૪૫૮ આ૦ માનતુંગ ૪૫૮ ભક્તામર
४१२ (માનતુંગ સૂરિવરે) આ દેવભદ્ર
૪૬ ૩ (દેસૂરિવર) ૪૬ ૩ રાજા હર્ષ
४६४
४६४ ઉજજૈન
४६४ ભિન્નમાલ
૯૪, ૩૦. આ૦ રવિપ્રભ ૪૬૫ આ સ્વાતિ
૪૬૫
૪૩૧
છ
४६३
છ
છ
K
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાનું ૪૬૫ ૪૬૬ ४६६ ४१७ ४६८ ૪૬૮ ४६८
૫૦૮
४७०
૪૭૧ ૪૭૨
४७२
૬૭૨
૪૭૨
૪૨૭ર
પ્ર. ઘટના
આ સિદ્ધસેન પટ્ટાવલી આ યઝદત આ જિનદાસ જિનપ્રતિમા છે. આ૦ યશવ.
આ૦ શીલગુણ (બીપૂજમર્યાદા) આ૦ દેવચંદ્ર આ૦ બુઢાગણ ભટેવરાગચ્છ આ૦ વડેશ્વર થારાપદ્રગચ્છ રાજા રઘુસેન આ વીરભદ્ર આ૦ હરિભદ્ર ગ્રંથ ધર્મપ્રચાર સમયવિચાર રાજા વનરાજ રાજા ભતૃભટ ગુહિલવિહાર રાજા શિલાદિત્ય મંત્રી ચાંપે મંત્રી જાંબ મંત્રી નીને મંત્રી આશક ત્રિા દેવી
મહાનિશીથસૂત્ર ૩૨. આ૦ પ્રદ્યુમ્ન
૪૭૩ ૪૭૩
પ્ર. ઘટના પાનું જૈન સંસ્કૃતિ
૫૦ ૩ શંકરાચાર્ય
૫૦૪ વલભીભંગ (૨) ૩૯૩, પ૦૫ આ૦ સંભૂતિ
૫૦૬ આ૦ શાંતિ
૫૦૬ રાજગ૭ પટ્ટાવલી ૫૦૬ (ધર્મપ્રચાર) (કાંગડા તીર્થ) ૫૦૮ (આ૦ વર્ધમાન ) ૫૦૯ (આ ધર્મષ) ૫૧૪ (ધર્મપ્રચાર)
૫૧૬ આ ઉદ્યોતન ૫૧૮ કૃષ્ણપિંગ
૫૧૮ ધનેશ્વરગચ્છ
૫૨૧ મોઢગ૭
૫૨૨ આ૦ બપભક્ટિ
૫૨૪ (દુલવા)
૫૨૪ (પાલ)
૫૨૫ આ ગેવિંદ–નન્ન ૫૩૪ રાજા શિવમૃગેશ ૫૩૪ પડિહાર રાજાવલી ૫૨૪ (લક્ષણાવતી)
૫૩૭ જેન રાજાઓ
૫૪૧ રાજા આમ
૫૪૧ ખુમાણ (૩)
૫૪૧ જૈન ગોત્ર
૫૪૧ ગ્રંથભંડાર કરહેડા તીર્થ
૫૪૩ ૩૩, આ૦ માનદેવ ૫૪૪ ૩૪ આ૦ વિમલચંદ ૫૪૫ આ છવદેવ
૫૪૬
૪૮૫
૪૮૭ ૪૯૭
૪૯૩
४८६
४५७
४८७
૪૯૭
૪૯૮ ૪૯૮
૫૪૨
૪૦
૫૦૨ ૫૦૨
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાનું ૫૫૬
હા
૫૫૭
૫૫૮ ૫૫૯
૫૬૦
૫૬૧
૫૬૧ :૫૬૧ ૫૬૧
૬૦૩
૫૬૧ પ૬ર ૫૬૬
પ. ઘટના
ભાવાચાર્ય પદાવલી (આ) વીરસર) આ૦ વિજ્યસિંહ આ મહેશ્વર આ૦ વિજયસેન આ૦ કમલદેવ આ જ્યસિહ યે શ્રીવલ્લ જ્ય, બલદેવ આ. કેટયાચાર્ય આ૦ શીલાંક આ સિદ્ધર્ષિ આ પ્રદ્યુમ્ન આ અભયદેવ આ૦ નન્ન આ૦ મલવાદી (૨) આ પાશ્વ હર્ષ પુરીયશ સડેરગ૭ પટ્ટાવલી જૈન ગે આ૦ યશોભદ્ર આ બલિભદ્ર હ€ડીગ૭ પટ્ટાવલી ખિમષિ કૃષ્ણષિ આ૦ વીર પટ્ટાવલી રાજા અલ્લટ (તલવાડા) રાજા કર્દમ
છે. ઘટના પાનું (તહનગઢ)
૫૯૧ સંપાદ૦ રાજા
૫૯૧ ભોજ, કકકુએ
૫૨ હન્દુડી–રાજાવલી (રાતા મહાવીર)
૫૯૩ (વાડી)
૫૯૩ જૈન રાજવંશ
૫૯૬ જેન ગોરો
૬૦૦ ભાવસાર ભોજક
૬૨ જૈન સ્તંભે નાડુલાઇ તીર્થ
૬૦૪ જૈન તીર્થોને વારસાહક ૬૬ પરિશિષ્ટ પહેલું :
A. અષ્ટાપદાવતાર ૬૧૧ B. ઉદયગિરિ C. લાટાચાર્ય
૬૧૩ D. આ વજભૂતિ ૬૧૪ પરિશિષ્ટ બીજું
જૈન રાશી ગ ૬૧૬ પરિશિષ્ટ ત્રીજું : ૬૨૧
જેના ઐતિહાસિક ગ્રંથ ૨૧ પરિશિષ્ટ ચોથું :
(અકારાદિ અનુક્રમ) ૬૨૫ વર્ગ ૧, તીર્થકરોનાં નામ દ૨૫ વર્ગ ૨, ગણધર, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય પંન્યાસ, સાધુ-સાધ્વીઓનાં નામો
१२७ વર્ગ ૩, બીજા ધર્માચાર્યો–નિહ્નવ, દિગંબર, સ્થાનકવાસી, શૈવ,
૫૬૭ ૫૬૭ ૫૬૭
૫૬૮
૫૬૯
૫૭૩
૫૭૭
૫૭૮
૫૭૯ ૫૭૯ ૫૮૭
૫૮૮
૫૦૦
પ૧
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેદાંતી, ચીની યાત્રી વગેરેઃ ૬૪૧ વર્ગ ૪, ગૃહસ્થા–દે-રાજા, મગી, શક, કવિ, પંડિત, દેવ, દેવીઓ અને યુરોપિયને
૬૪૪ વર્ગ ૫,ઓળખાણુ-વંશ, ગચ્છ, કુલ, ગણ, જ્ઞાતિ, ગોત્ર, મત,
બિરૂદ, ઉપનાં, વિરોષ બાબતો વગેરે
૬૬૦ વર્ગ ૬, સ્થાનેદેશ, નગર, ગામ, પહાડ, નદી, વન, તીર્થ, ટીલ વગેરે
૬૭૬ વર્ગ ૭, ગ્રંથ-જેન આગમે, જૈનગ્રંથ, જેનેતર ગ્રંથ, સામયિક, લેખો, લિપિ વગેરે ૬૯૭
વગેરે
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુધારા-વધારો
8
અશુદ્ધ
:
પાનું
૨
લીટી ૨૫
૫૫૧
૨૯૧ : મંત્રી અભયકુમાર ૫૦ માનદેવ પશ્ચિમી સુહસ્તિસૂરિ લાદ્રપદ ૨૫૮
૧૭૭.
આ. મહેશ્વર પરિયમી સુસ્થિતરિ ભાપદ ૨૫૦ કલાકે ૧૪૪૪ અપ્રાપ્ય નથી, એટલે ચિત્રદેવીઓ
૧૦૪
૧૦૮ ૧૨૩ ૧૨૩ ૧૭૮ ૧૮૫ ૧૮૫ ૨૩૧ ૨૬૦ ૨૮૦ ૩૦૨ ૩૦૬ ૩૧૧ ૩૪૬ ૩૮૯ ૪૦
નંદિલસૂરિ જિનસૂરિ ક્ર૭૮૧ બતાવી વજીસ્વામી ધષ
આર્યરક્ષિત ૬પ૧ ૧૩૩૯ हरिषेण સાતિકા બની છે
૪૪૦૦ પ્રાપ્ય છે, પણ મિત્રદેવીએ વિ. સં. ૬૦૬ નાગેંદ્રસૂરિ જિનચંદ્રસૂરિ ૪૦૮૦ બનાવી વજન ધર્મષ ગાષ્ઠામાહિલ ૮૯૧ ૧૩૦૯ रविषेण
૧૬.
૪૫૯
૪૭૦
મુનિસુંદર નયા
૫૧૧ ૫૧૬ ૫૧૬ ૫૧૯ ૬૧૭
બાણ ? મુનિચંદ્ર તથા
આ. ધર્મપ્રચાર મદનચંદ્ર મંડોવર
માનચંદ્ર ચંડવર
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાના ઈતિહાસ ભાગ પહેલા
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
णमोत्थु णं समणस्स भगवो महावीरस्स।
णमो लोए सब्वसाह्नणं ॥ જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ
પ્રકરણ પહેલું ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી
वंदामि अरिहंते, सिद्ध आयरिये अ उवज्झाए । समणे संघ धम्म, नाणं च दंसणं चरित्तं ॥१॥
અરિહંત સિદ્ધ ભદંત ગણધર સૂરિ વાચક મુનિવરા, ગણવંશ વાચકવંશ તાગણ ભાસતા ગુણ સાગરા. શાખા કુલે છે ઘણા રત્નત્રયી વૃદ્ધિકરા, જયવંત છે જયવંત હો શ્રી જૈન ૫ દૃ પરંપરા.
૧
આ અવસર્પિણી કાળમાં ૧ શ્રી ઋષભદેવ. ૨ શ્રી અજિતનાથ, ૩ શ્રીસંભવનાથ, ૪ શ્રીઅભિનંદન સ્વામી, ૫ શ્રી સુમતિનાથ, ૬ શ્રીપ પ્રભુ, ૭ શ્રીસુપાર્શ્વનાથ, ૮ શ્રી ચંદ્રપ્રભુ, ૯ શ્રીસુવિધિનાથ, ૧૦ શ્રી શીતલનાથ, ૧૧ શ્રી શ્રેયાંસનાથ, ૧૨ શ્રીવાસુપૂજ્ય સ્વામી, ૧૩ શ્રીવિમલનાથ, ૧૪ શ્રી અનંતનાથ, ૧૫ શ્રીધર્મનાથ, ૧૬ શ્રી શાંતિનાથ, ૧૭ શ્રી કુંથુનાથ, ૧૮ શ્રીઅરનાથ, ૧૯ શ્રીમવિલનાથ, ૨૦ શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી, ૨૧ શ્રી નમિનાથ, ૨૨ શ્રીનેમનાથ, ૨૩ શ્રી પાર્શ્વનાથ, અને ૨૪ શ્રીમહાવીરસ્વામી. એ ૨૪ તીર્થકર થયા છે. તેમાંથી આજે અંતિમ બે તીર્થકર ભગવાનની શિષ્યપરંપરા વિદ્યમાન છે અને આજે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીનું શાસન ચાલે છે-જયવંત વર્તે છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઇતિહાસ
વિશ્વના અંતિમ ઉપકારક ભગવાન મહાવીરસ્વામી છે. તેઓને જન્મ વિ. સં. પૂર્વે ૫૪૩માં ચૈત્ર સુદ ૧૩ની મધ્ય રાત્રે કુંડગ્રામના ક્ષત્રિયકુંડ વાસમાં રાજા સિદ્ધાર્થની રાણી ત્રિશલાદેવીની કુક્ષિથી થયે હતું. તેમના ભાઈનું નામ નંદિવર્ધન, બહેનનું નામ સુદર્શન, પત્નીનું નામ યશોદા, પુત્રીનું નામ પ્રિયદર્શન અને જમાઈનું નામ જ માલિકુમાર હતું. તેમનાં પિતાનાં વર્ધમાનકુમાર, મહાવીરસ્વામી, નિગઠ નાયપુર અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એમ અનેક નામો હતાં. તેઓએ માતા-પિતા અને પત્નીના મૃત્યુ પછી પિતાના વડિલ બંધુ નંદિવર્ધનની રજા લઈ ૩૦ વર્ષની ભરયુવાનીમાં કારતક વદ ૧૦ મીના ચેાથા પહેરે મુનિ પણ સ્વીકાર્યું. તેઓએ લગભગ ૧રા વર્ષ પર્યત ભ્રમિતલ પર વિહાર કર્યો, કડક વ્રત પાલન કર્યું, અનેક પરિષહ-ઉપસર્ગો સહન કર્યા. શરીરે જીવલેણ કષ્ટ ઝીલ્યાં અને ઘોર તપસ્યા કરી. ત્યાર પછી તેઓને જુવાલુકા નદીને કાંઠે શાલવૃક્ષની નીચે ધ્યાન કરતાં કરતાં વૈશાખ સુદ ૧૦ના ચોથા પહેરે કેવલજ્ઞાન થયું અને તેઓએ બીજે જ દિવસે વૈશાખ સુદ ૧૧ ની સવારના પહેલે પહોરે મધ્યમ અપાપાના મહસેન વનમાં ધર્મોપદેશ આપી અનેક મનુષ્યને ધર્મમાર્ગમાં સ્થાપ્યા. ૧૧ ગણધર બનાવ્યા. અને સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક તથા શ્રાવિકા એ ચતુર્વિધ સંઘની
સ્થાપના કરી. શિષ્ય પરિવાર
તેઓને મુખ્ય શિષ્ય ૧૧ હતા, જેઓ ગણધર તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. તેમને ટૂંકે પરિચય નીચે મુજબ છે. - ૧. ગણધર શ્રીઈદ્રભૂતિ ગૌતમ–મગધદેશના ગેબર ગામમાં ગોતમોત્રીય બ્રાહ્મણ વસુભૂતિની પત્ની પૃથ્વીદેવીએ વિ. સં. પૂર્વે પપ૧ માં એક તેજસ્વી બાળકને જન્મ આપ્યો. તેમનું જન્મ નક્ષત્ર જયેષ્ઠા અને જન્મ રાશિ વૃશ્ચિક હતાં. માતા-પિતાએ આ બાળકનું નામ ઇન્દ્રભૂતિ રાખ્યું. ઈન્દ્રભૂતિ ૧૪ વિદ્યાના પારગામી અને બ્રાહ્મણ ધર્મશાસ્ત્રોના પરિપૂર્ણ જાણકાર થયા એટલે તે મગધમાં મહાપંડિત તરીકે વિખ્યાત થયા. તેઓ ૫૦૦ બ્રાહ્મણ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન
છે. તે
ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી વિવાથીઓને ભણાવતા હતા અને યજ્ઞ હામ વગેરે તત્કાલીન બ્રાહ્મણ્ય વિધિ-વિધાન કરાવતા હતા. તેઓ એકવાર પિતાના વિદ્યાથી પરિવાર સાથે મધ્યમ–અપાપામાં સોમિલ બ્રાહ્મણને ત્યાં યજ્ઞ કરાવવા માટે આવ્યા. આ સમયે તેમની ઉંમર ૫૦ વર્ષની હતી.
બરાબર એ જ અવસરે ભગવાન મહાવીરસ્વામી કેવલી તીર્થકર થયા અને ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરવા માટે મધ્યમઅપાપામાં પધાયા. તેઓએ પ્રથમ જ વૈશાખ સુદ ૧૧ ના પહેલા પહેરે પંડિત ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમના “જીવ છે કે નહિ?” એ સંશયનું નિવારણ કરી તેમને ૫૦૦ શિષ્યાના પરિવાર સાથે પિતાના શિષ્ય બનાવ્યા. કરવા, વિખેરવા, યુવેર વા એ ત્રિપદી આપી પિતાના “ગણુધર” તરીકે સ્થાપ્યા. તેમને તે જ સમયે મન:પર્યવજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, જે ગણધર “ગૌતમસ્વામી” એ નામથી વધારે પ્રસિદ્ધ છે. તેઓ મહાતપસ્વી હતા, મહાજ્ઞાની છતાં તદ્દન સરળ સ્વભાવના હતા. તેઓએ ભગવાન મહાવીરસ્વામીના ઉપદેશ પ્રમાણે ૧૨ અંગ શાસ્ત્રોની રચના કરી, અનેક મનુષ્યોને દીક્ષા આપી, શ્રીકેશી ગણધર વગેરે અનેક સાથે વાર્તાલાપ કરી તેની ઉપર પિતાની સત્ય માર્ગણોને પ્રભાવ પાડ્યો. એ રીતે ૩૦ વર્ષ સુધી શુદ્ધ મુનિજીવનનું પાલન કર્યું. ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી મેક્ષે ગયા તે જ સમયે કારતક સુદ ૧ ના સૂર્યોદય સમયે તેઓ કેવલી બન્યા અને ૧૨ વર્ષ સુધી કેવળપયોય પાળી વીર સં. ૧૨ માં વૈભારગિરિ પર અનશન કરી મશ્ન પાયો
૨. ગણધર અગ્નિભૂતિ –મગધ દેશના ગેબર ગામના રહીશ ગૌતમગેત્રીય બ્રાહ્મણ વસુભૂતિ અને બ્રાહ્મણ પૃથ્વીદેવીના દ્વિતીય પુત્ર પંડિત અગ્નિભૂતિએ ૪૭ વર્ષની ઉંમરે સોમિલ બ્રાહ્મણના યજ્ઞ પ્રસંગે વૈશાખ સુદ ૧૧ને દિવસે જ પોતાના વડિલ બંધુ ઈન્દ્રભૂતિની દીક્ષા સાંભળી ભગવાન મહાવીર સ્વામી પાસે આવી, “કર્મ છે કે નહિ” એવી પિતાની શંકાનું સમાધાન મેળવ્યું અને પિતાના ૫૦૦ વિદ્યાથીઓ સાથે દીક્ષા ચકારી. તેમણે ત્રિપદી સમજી ગણધરપદ પ્રાપ્ત કર્યું. તેઓને ૫૦ વર્ષની
માં વાવ, અનિક
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરપરાના ઈતિહાસ
ઉંમરે કેવળજ્ઞાન થયું અને ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીની વિધ માનતામાં જ ૭૪ વર્ષની વયે વૈભાગિરિ પર અનશનથીમાક્ષ પ્રાપ્તિ થઈ. તેમનું જન્મ નક્ષત્ર કૃતિકા અને જન્મ રાશિ વૃષભ હતું.
૩. ગણધર વાયુભૂતિ —ન્દ્રિભૂતિ ગૌતમના ત્રીજા ભાઈ વાયુભૂતિ હતા. તેમનું જન્મ નક્ષત્ર સ્વાતિ અને જન્મરાશિ તુલા હતી. તેમને પશુ ૪૨ વર્ષની વયે પેાતાના ખતે ડિક બંધુઓની દીક્ષા સાંભળીને નમ્રભાવે ભગવાન મહાવીરસ્વામી પાસે આવી વૈશાખ સુદ ૧૧ ના સવારે “આત્મા આ શરીરથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન છે” એવી પેાતાની શંકાનું સમાધાન મેળવી પોતાના ૫૦૦ વિદ્યાથી ઓ સાથે દીક્ષા સ્વીકારી, ત્રિપદી મેળવી ગણુધરપદ પ્રાપ્ત કર્યું. તેઓ ૫૩મા વર્ષે કેવઢી બન્યા અને ૭૦ મા વર્ષે ભગવાન મહાવીરસ્વામીની વિદ્યમાનતામાં જ વૈભારગિરિ ઉપર અનશન સ્વીકારી નિર્વાણ પામ્યા.
૪. ગણધર
વ્યક્તસ્ત્રામી—મ ગણધર કાલ્લાક નિવાસી ભારદ્વાજ ગોત્રોય બ્રાહ્મણ ધનમિત્ર અને વારુણીદેવીના પુત્ર હતા. તેમનું જન્મ નક્ષત્ર શ્રવણુ અને જન્મ રાશિ મકર હતાં. તેમને ૫૧ મા વર્ષે મધ્યમ અપાપામાં વૈશાખ સુદ ૧૧ ની સવારે “પંચ ભૂત છે કે નહિ ” એવા પેાતાના સંશયનુ સમાધાન મેળવી ૫૦૦ શિષ્યા સાથે ભગવાન મહાવીરસ્વામી પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી અને ત્રિપદી ધારી ગણધરપદ પ્રાપ્ત કર્યુ. તેઓને ભગવાન મહાવીરસ્વામોની વિદ્યમાનતામાં જ ૬૩ મા વર્ષે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું અને ૮૦ મા વર્ષે વૈભારગિરિ પર નિર્વાણ પ્રાપ્ત યુ`. ૫. ગણુધર શ્રીસુધર્માસ્વામી આ ગણુધર કલ્લાક નિવાસી અગ્નિવેશ્યાયનગેત્રવાળા બ્રાહ્મણુ ધમિત્ર અને જિલ્લાદેવીના પુત્ર હતા. તેમનું જન્મ નક્ષત્ર ઉત્તરા ફાલ્ગુની અને રાશિ કન્યા હતી. એ સમર્થ વિદ્વાન હતા અને ૫૦૦ શિષ્યા સાથે અપાપામાં સેામિલ ભટ્ટને ત્યાં યજ્ઞ કરાત્રવા આવ્યા હતા. ત્યાં જ વૈશાખ સુદ્ધ ૧૧ ની સવારે મહુસેન વનમાં ભગવાન મઢાવી રસ્વામી પાસે જઈ “જે પ્રાણી જેવા હાય તે બીજા ભવમાં પશુ તેવા
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
માણધર બીસુધર્માસ્વામી રહે કે પલટાય” એવી પિતાની શંકાનું સુંદરતમ સમાધાન મેળવી પિતાના શિષ્ય પરિવાર સાથે ભગવાનના શિષ્ય બન્યા. ભગવાને પણ તેમને ત્રિપદી આપી ગણધર પદે સ્થાપ્યા અને દીઘાયુ હેવાના કારણે ગણની અનુજ્ઞા પણ તેઓને જ આપી એટલે પોતાની પછી ગણના નાયક તરીકે તેમની વરણી કરી હતી. તેમની ૫૦ વર્ષે દીક્ષા, વીર સં. ૧૩ માં એટલે ૯૦ વર્ષે કેવળજ્ઞાન અને વીર સં. ૨૦ માં એટલે ૧૦૦ વર્ષે વૈભારગિરિ પર અનશનપૂર્વક નિર્વાણ થયું હતું.
૬. ગણધર મંડિત મૌર્ય ગામના વિપ્ર વાશિષ્ઠનેત્રવાળા ધનદેવ અને વિજયાદેવીના પુત્ર મંડિતકુમાર. તેમનું જન્મ નક્ષત્ર મઘા અને જન્મ રાશિ સિંહ હતાં. તેઓ ૫૪મા વર્ષે વૈશાખ સુદ ૧૧ ના દિવસે ભગવાન મહાવીર પાસે “બંધ તથા મોક્ષને” સંદેહ દૂર કરી ૩૫૦ વિદ્યાર્થીઓ સાથે દીક્ષિત થયા. ત્રિપદીશ્રવણપૂર્વક ગણધર બન્યા. ૬૮ મા વર્ષે કેવળી થયા અને ૮૩ મા વર્ષે ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીની વિદ્યા માનતામાં જ વૈભારગિરિ પર અનશન કરી નિર્વાણ પામ્યા.
૭ગણધર મોયે પુત્ર –તેઓ મોર્ય ગામવાસી બ્રાહ્મણ મૌર્ય અને વિજયાદેવીના કુમાર હતા. તેમનું જન્મ નક્ષત્ર મૃગશીર્ષ અને જન્મ રાશિ વૃષભ હતી. તેમને ૨૫ વર્ષની ઉંમરે વૈશાખ સુદ ૧૧ ના દિને ૩૫૦ શિષ્યો સાથે ભગવાન મહાવીરસવામી પાસે “દેવની વિદ્યમાનતા” બાબતનું સમાધાન મેળવવાપૂર્વક દીક્ષા, ત્રિપદી પ્રાપ્તિ અને ગણધરપઢપ્રાપ્તિ થયેલ છે. તેઓ ૮૦ માં વર્ષે કેવળી અને ૫ માં વર્ષે ભગવાનની હયાતીમાં જ વૈભારગિરિ ઉપર અનશન કરી મોક્ષે પધાર્યા છે. - ૮, ગણધર અકપિત – આ ગણધર મિથિલાના ગૌતમબેત્રીય દેવ બ્રાહ્મણ અને જતીના પુત્ર હતા. તેમનું જન્મ નક્ષત્ર ઉત્તરાષાઢા અને રાશિ મકર હતાં. તેમણે ૪૯ મા વર્ષે વૈશાખ સુદ ૧૧ ના દિવસે મહસેન વનમાં ભગવાન મહાવીર પામે “ નાર
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન પરંપરાનો ઇતિહાસ કીઓના અસ્તિત્વ વિષે સમાધાન મેળવી ૩૦૦ શિષ્ય સાથે દીક્ષા લીધી. ત્રિપદી સાંભળી ગણધર૫દ મેળવ્યું. ૫૮ મા વર્ષે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને ૭૮ મા વર્ષે ભગવાનની વિદ્યમાનતામાં જ વૈભારગિરિ ઉપર અનશન લઈ એક્ષગમન કર્યું.
૯ ગણધર અચલબ્રાતા–તેઓ અયોધ્યાના હરિત ત્રીય વસુ બ્રાહ્મણ અને નંદાદેવીના પુત્ર હતા. તેમનું જન્મ નક્ષત્ર મૃગશિર અને જન્મ રાશિ મિથુન હતાં. તેમણે મહસેન વનમાં ભગવાન મહાવીરસ્વામી પાસે જઈ પિતાની “પુણ્ય પાપની હયાતી” બાબત શંકાનું સમાધાન મેળવી ૪૭ મા વર્ષે વૈશાખ સુદ ૧૧ ના દિવસે ૩૦૦ વિદ્યાથીઓ સાથે ભગવાનની પાસે દીક્ષા સ્વીકારી, અને ત્રિપદી સાંભળી ગણધરપદ મેળવ્યું. ૫૯ મા વર્ષે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને ૭૨ મા વર્ષે ભગવાનની વિદ્યમાનતામાં જ વૈભારગિરિ ઉપર અનશન સ્વીકારી નિર્વાણ મેળવ્યું.
૧૦. ગણધર મેતાર્ય–તેઓ વત્સ દેશના તંગિક ગામના કોડિન્યત્રીય દત્ત બ્રાહ્મણ અને વરુણદેવી બ્રાહ્મણના પુત્ર થાય. તેમનું જન્મ નક્ષત્ર અશ્વિની અને જન્મ રાશિ મેષ હતાં. તેમણે મહસેન વનમાં ભગવાન મહાવીરસ્વામી પાસે જઈ પોતાની “પરલેકની હયાતી” બાબત શંકાનું સમાધાન પામી ૩૭ વર્ષની ઉંમરે વૈશાખ સુદ ૧૧ ના દિવસે ૩૦૦ વિદ્યાથીઓ સાથે ભગવાન પાસે દીક્ષા લીધી. ત્રિપદી સાંભળી ગણધર૫ર લીધું. ૪૭ મા વર્ષે કેવળજ્ઞાન લીધું અને દર મા વર્ષે ભગવાનની હયાતીમાં જ વૈભારગિરિ ઉપર અનશન સ્વીકારી મેક્ષ પ્રાપ્ત કર્યું.
૧૧. બાલદીક્ષિત ગણધર પ્રભાસ સ્વામી–તેઓ રાજગૃહી નગરીમાં કૌડિન્યત્રીય બ્રાહ્મણ શ્રીબલની પત્ની બ્રાહ્મણ અતિભાની કુક્ષિથી પુષ્ય નક્ષત્રમાં ને કર્ક રાશિમાં જન્મ્યા હતા તે બાલવયમાં જ વિદ્વાન બન્યા અને ૩૦૦ વિદ્યાથીઓને અધ્યાપન કરાવતા હતા. મધ્યમ અપાપામાં સોમિલ બ્રાહ્મણને ત્યાં તેઓ પણ અવયું તરીકે આવ્યા હતા અને ભગવાન મહાવીરસવામી
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણુધર શ્રીસુધર્મારવામાં
કેવળી ખની ત્યાં પધાયો ત્યારે ૧૦ વિદ્વાનાએ તા પેાતાના પરિવાર સાથે ભગવાનની શિષ્યવૃત્તિ સ્વીકારી હતી. પંડિત પ્રભાસ પણ વૈશાખ સુદ ૧૧ ને દિવસે મહુસેન વનમાં ભગવાનની પાસે આવ્યા અને “માક્ષ છે કે નહિ” એવી પેાતાની શંકાનું નિશ્વકરણ કરી પેાતાના શિષ્યા સાથે ભગવાનના શિષ્ય ખન્યા અને ત્રિપદી સાંભળી ૧૧ મા ગણુધર બન્યા. તેઓ ૨૫ આ વર્ષે કેવળજ્ઞાની થયા અને ૪૦ મા વર્ષનું આયુષ્ય પૂર્ણ કરી ભગવાનની હયાતીમાં જ ભાગિરિ પર અનશન કરી મેાક્ષગામી અન્યા.
આ ૧૧ ગણુધરા બ્રાહ્મણ જાતિના, વજઋષભનારાચ સધયજીવાળા, સમચતુસ્ર સંસ્થાનવાળા, સ્વર્ણ સમાન કાંતિવાળા અને આહારક શરીરથી અધિક રૂપસ પદાવાળા હતા. તે દરેકે વૈશાખ સુદ ૧૧ ના પહેલા તથા બીજા પહેારે ભગવાન મહારસ્વામી પાસે દીક્ષા સ્વીકારી અને ગણુધરપદ મેળવ્યું. તે અહસ્થપણે ૧૪ વિદ્યાના પારગામી હતા. મુનિપણું દ્વાદશાંગી ગણિપિટકના ધારક નિર્માંતા અને અંતે કેવળજ્ઞાની બન્યા હતા. આ દરેક ગણુધરા રાજગૃહીની વૈભાર પહાડી પર માસક્ષમણુ તપથી મહિનાનું અનશન કરી નિર્વાણ પામ્યા હતા.
ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ વૈશાખ સુદ ૧૧ ના બીજા પહેારે ૧૧ ગણધરા મનાવ્યા. ત્યાં જ સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા એ ચતુવિધ સઘની સ્થાપના કરી અને ત્યારથી ૩૦ વર્ષ સુધી વિહાર કરી જગત ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો.
તે દરમ્યાન સિન્ધુસૌવીરના રાજા ઉદાયી, બનારસને રાજા અલખ, કપિલપુરના રાજા સંચતિ, દશાણુ પતિ દશાર્ણ ભદ્ર, સુગ્રીવ નગરના રાજા ખલભદ્ર, કુરુરાજા ઋષિશિવ, મહારાજા શ્રીશંગ, મહારાજા વીરજસ વગેરે રાજા, વિશાલાની રાજકન્યાએા, અંગ દેશની રાજકન્યા ચંદનખાળા, મહારાજા શ્રેણિકની ૨૩ રાણીઆ, યુમખાહુની રાણી, મહારાજા શતાનીની પટ્ટરાણી, રાજકુમારી જયન્તી રાજગૃહીના રાજકુમારી મેલકુમાર વગેરે, સુદનના રાજકુમાર, પેાલાસપુરના રાજકુમાર, અમિત્તો, આ દેશના રાજ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરપરાનાં ઇતિહાસ
કુમાર આ ક અને સુબાહુ વગેરે ૧૦ રાજકુમારીએ જૈન દીક્ષા સ્વીકારી ભગવાનના શ્રમસ’ધમાં દાખલ થયા હતા.
મગધાજ શ્રેણિક, મગધપતિ કૈાણિક, મગધેશ ઉદાયી, વિશાલાપતિ મહારાજા ચેટક, ગણુરાજા શ’ખ, અવન્તીરાજ ચ’ઢપ્રદ્યોત, અંગપતિ દધિવાહન, સુદર્શન નગરરાજ યુગમારું, પાલાસપુરના રાજા વિજયસેન, કુ’ગ્રામપતિ ગણરાજા નદિવર્ધન, વત્સરાજ શતાનીક, આમલકપ્પાના શાસક સેત, કૈકયપતિ મહારાજા પ્રદેશી, પાવાપુરી શાસક ગણુરાજા હસ્તિપાલ, ગુરુરાજા અતિશત્રુ, ઋષભપુરપતિ ધનબાહુ, વીરપુરના રાજા કૃષ્ણમિત્ર, વિજયપુરપતિ વાસવદત્ત, બલ, સોગન્ધિકાપતિ અક્ષતિહત, કનકપુરપતિ પ્રિયચંદ્ર, મહાપુરનરેશ, સુધાષનગરપતિ અન, ચપેશ દત્ત અને કૈાશલરાજ મિત્રનન્દિ વગેરે વગેરે સપરિવાર ભગવાન મહાવીરના અનન્ય ઉપાસકા હતા.
ભગવાનના શાસનમાં ૯ વ્યક્તિએ એવી હતી કે જે આગામી ચેાવીશીમાં ભરતક્ષેત્રમાં તીર્થં 'કર થનાર છે, જેનાં નામનીચે મુજબ છે:
૧. મહારાજા શ્રેણિક મરીને નરકમાં ગયેલા છે. આવતી ચાવીશીમાં પહેલા પદ્મનાભ નામે તીર્થંકર થશે.
૨. ભગવાનના કાકા સુપાર્શ્વ મરીને ઈશાન દેવલાકમાં ગયેલા છે. આવતી ચાવીશીમાં બીજા સુદેવ નામે તીર્થંકર થશે. ૩. મહારાજા કૈાણિકના પુત્ર મગધરાજ ઉદાયી વિનયરત્નના હાથે મરી સનત્કુમાર દેવલેાકમાં ગયેલા છે. તે ત્રીજા સુપા નામે તીથકર થશે.
૪. પાટ્ટિલ અણુગાર હેરિતનાપુરમાં ૩૨ રમણીઆને છેાડી શુદ્ધ સંયમ પાળી, મરીને સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયેલ છે. તે ચેાથા સ્વયંપ્રલ નામે તીથકર થશે. (અનુત્તોપપાતિક’) ૫. દૃઢાચુ શ્રાવક મરી દેવ બનેલા છે. પાંચમા સર્વાનુભૂતિ નામે તીર્થંકર થશે.
૬. શંખ શ્રાવક આવતી ચાવીશીમાં સાતમા ઉદયપ્રભ નામે તીર્થંકર થશે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું ]
ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામી ૭. શતક શ્રાવક દશમા શતકીર્તિ નામે તીર્થકર થશે. (ગવતી).
૮. દઢ સમ્યક વધારિણું ૩ર પગેની માતા અને અંબડ પરિવ્રાજક દ્વારા ભગવાનને ધર્મલાભ મેળવનાર શ્રાવિકા સુલસા આવતી ચોવીશીમાં નિર્મમ નામે તીર્થકર થશે.
૯. સિંહ અણગારને બીજોરાપાક વહોરાવનાર રેવતી શ્રાવિકા મરીને અચુત દેવલેકમાં ગયેલ છે. આવતી ચોવીશીમાં સત્તરમા સમાધિ નામે તીર્થંકર થશે. દિગમ્બરીય ગ્રંથમાં પણ રેવતીએ ભગવાનને ઔષધ આપી તીર્થકર નામ કમ ઉપાર્યું હતું એવું વર્ણન છે.
(૧ઠાણુંગસૂત્ર સ્થાન ૯) અત્યાર પહેલાં ભગવાન પાર્શ્વનાથના સંતાનીય ચાર મહાવ્રતવાળા શ્રમણે વિદ્યમાન હતા, જેમાં આચાર્ય શ્રીકેશી ગણધર મુખ્ય હતા. ગણધર ઇન્દ્રભૂતિ ગૌતમ૨વામી તેમને શ્રાવસ્તીમાં મળ્યા હતા અને તેમને એવી શંકા થઈ હતી કે, ભગવાન પાર્શ્વનાથ તથા ભગવાન મહાવીરચવામી; એ બને તીર્થકરે છે અને તીર્થકરોના માર્ગમાં ફેર ન હૈ જોઈએ. શ્રીગૌતમસ્વામીએ તેનું સમાધાન કરતાં જણાવ્યું હતું કે બંનેના શ્રમણ સંઘમાં જે દેખાતો ફેર છે તે વાસ્તવિક નથી; ઈત્યાદિ ખુલાસાના પરિણામે શ્રીકેશીસ્વામી ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીની પાસે તેમની આજ્ઞામાં આવી ગયા હતા. આ રીતે શ્રમણ સંઘનું મોટું સંગઠન થયું. આ કેશી ગણધરની શિષ્ય પરંપરા ચાલી જેનું નામ “ઉપકેશગચ્છ” પડયું. ઉપકેશગચ્છની પટ્ટાવલી પાછળ આપેલી છે.
વળી શાળે કે જે શરૂઆતમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીને શિષ્ય હતા, તેણે “આજીવકમત’ ચલાવ્યું. તેના મૃત્યુ પછી તેના કેટલાક શિષ્ય પણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીની આજ્ઞામાં આવી ગયા હતા.
रेवतीश्राविकया श्रीवीरस्य औषधदानं दत्तं तेनौषधिदानफलेन तीर्थकरनामकर्मोपार्जितम्-अत एव औषधिदानमपि दातव्यम्॥
('સસ્થપામુદ્દી.” દ)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
* જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ આ સિવાય શેઠ સુદશન, ધન્યકુમાર અબાધિપતિ શાલિ. ભદ્ર, કસુંદક, વિપ્ર ઋષભદત્ત, સાર્થવાહ સુજાત, ચંપાને મંત્રી ધર્મઘેષ, વાસ્ત્રીને મંત્રી વાત્રક, અવન્તીને રાજકુમાર ગોપાલ વગેરે પરિવ્રાજકે, બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિયે અને શેઠ-શાહુકારો વગેરે પણ ભગવાનની પાસે આવી દીક્ષિત બન્યા હતા.
એકંદરે ભગવાનના શાસનમાં ૧૪૦૦૦ સાધુ, ૩૬૦૦૦ સાધ્વીઓ, ૧૫૯૦૦૦ વ્રતધારી શ્રાવકો અને ૩૧૮૦૦૦ વ્રતધારિણી શ્રાવિકાઓ હતી.
તીર્થકર ભગવાન મુખ્યત્વે સાડી પચીસ દેશમાં વિચર્યા છે અને ધર્મપ્રચાર કર્યો છે. તે દેશો આ પ્રમાણે છે: નંબર આર્યદેશ
રાજધાની મગધ
રાજગૃહી (રાજગિર) અંગ ,
ચપ્પા (ચપ્પાનાલા) બંગ (બંગાળ)
તામ્રલિપ્તિ (તાલુક) કલિંગ ઉડીખ્યા અને દ્રવિડની વચ્ચે) કાંચનપુર
વારાણસી (બનારસ) કોશલ (અવધ)
સાકેત (અયોધ્યા)
ગજપુર (હસ્તિનાપુર) કુશાર્ત
શેરિયા (શૌરીપુર) પાંચાલ (પ્રેમ)
કોપિય (કંપિલા ) જંગલ
અહિચ્છત્રા સૌરાષ્ટ્ર (કાઠિયાવાડ-સૌરાષ્ટ્ર) દ્વારવતી (દ્વારિકા) વિદેહ
મિથિલા (જનકપુર) વત્સ (પ્રયાગની પશ્ચિમે) કૌશાંબી (કામ) ૧૪ શાંદિવ્ય મલય (પૂર્વી ધાટ)
ભદ્દિલપુર (હટવરીયા પાસે) મસ્ય (અલવર જયપુરને પ્રદેશ) વૈરાટ અસ્ય (અ)
વરુણ દર્શાણું (છત્તીસગઢ-ખાનદેશ) મૃત્તિકાવતી ૧૯ ચેદી (ચંદેરી)
શુતિમતી
કાશી
૧૧.
૧૨
નન્દિપુર
૧૫
૧૬
૧૮
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
૨૨ ૨૩
૨૫
લાટ
ગણધરે શ્રીસુધસ્વામી ૨૦ સિંધુ–સવીર (પંજાબ) વીતશય (મેરા) શરસેન
મથુરા ભંગી
પાવા (વિશાલાની પશ્ચિમે) વર્ત (વર્તક)
માસપુરી કુણાલ
શ્રાવસ્તી (સેટમહેટ)
કેટિવર્ષ (બાનગઢ) કેકય (અદેશ)
વેતાંબિકા (બદિલા ) ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ ઉક્ત આર્યદેશોમાં વિહાર કરી ધર્મોપદેશ આપે, તેમાં પણ નીચે પ્રદેશ જેનધર્મની પ્રધાન ભૂમિ લેખાતી હતી.
પૂર્વમાં અંગ અને મગધ, દક્ષિણે કૌશાંબી, પશ્ચિમે કુરુક્ષેત્રને યૂણા વિભાગ અને ઉત્તરે કુણાલને સીમાડે. બાની વચ્ચેનો પ્રદેશ એટલે ભારતવર્ષને મધ્યમ ખંડ તત્કાલીન ધર્મપ્રધાન ભૂમિ હતી, જેમાં તે સમયે સામાન્ય રીતે ૧ કાશી, ૨ કેશલ, ૩ અંગ, ૪ મગધ, ૫ વજળ, ૬ મેલ, ૭ ચેદી, ૮ વત્સ, ૯ કુરુ, ૧૦ પાંચાલ, ૧૧ મસ્ય, ૧૨ શુરસેન, ૧૩ અશ્મક, ૧૪ અવન્તી, ૧૫ ગંધાર અને ૧૬ કબજ; એ ૧૬ મહારાજે હતાં. તેમાં લિચ્છવી, વિદેહી અને મલ એ ગણતંત્ર રાજ્યો હતાં. લિચ્છવીના જુદા જુદા ૯ સંઘનું એક સંઘરાજ્ય હતું, જે ની રાજધાની વિશાલા હતી અને તેને મુખ્ય ગણનાયક મહારાજા ચેટક હતું. આ મહારાજા ચેટક ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથના સંતાનીય શ્રમને પરમ ઉપાસક હતું અને ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીને મામે તે હતા. એકંદરે મહારાજા ચેટક અને લિચ્છવીએ પરમ જૈન હતા. વિદેડીએના સંઘનું પણ ઘણું કરીને કરાલ રાજાના મરણ પછી સંઘરાજ્ય બન્યું હતું. તેની રાજધાની મિથિલા હતી. આ શિવ અને વિદેહીઓના સંઘેના જોડાણરૂપે એક “વૃજી” સંઘ સ્થાપિત થયા હતા. તેની રાજધાની પણ વિશાલા હતી અને તેને ગણનાયક પણ મહારાજા “ચેટક જ હતો. એટલું જ નહીં પણ તે સમયે વિદેહની રાજધાની મિથિલાને બદલે વિશાલા
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ
[પ્રકરણ બની હતી ભગવાને વિશાલામાં ૧૨ માસા કયાં હતાં. મિથિલામાં છ માસાં કર્યા. ભગવાન મહાવીરસ્વામી વિશાલાના ભાણેજ હતા અને વિશાલામાં અવારનવાર વિચારતા હતા તેથી જ તેઓ વિદેદિન અને વૈશાલિક પણ કહેવાય છે.
મલના જુદા જુદા ૯ સંઘનું પણ ગણરાજ્ય હતું, જેનું સ્થાન સંભવતઃ મલય પાસેનો પ્રદેશ (માનામ અને હજારીબાગ જિલ્લો) હતું. આ સંઘના ગણનાયકો ભગવાન મહાવીરસ્વામીના ઉપાસકે હતા. તે સમયે મધ્ય ભારતમાં એકદરે ૭૭૦૭ ગણરાજાએ હતા. વૃજી અને મલલ સિવાયના બીજા ચૌદ એકતંત્ર રાજ્ય હતાં તે પૈકીના કાશીરાજ વગેરે ઘણું રાજાએ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના અનુયાયીઓ હતા. તેની નેંધ નામવાર ઉપર આપી દીધી છે.
આ રીતે ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીએ ૩૦ વર્ષ સુધી જગત ઉપર ઉપકાર કર્યો અને વિ. સં. પૂર્વે ૪૭૦માં ભગવાન પાવાપુરીમાં હસ્તિપાલ રાજાની લેખનશાળામાં આવી ચોમાસું રહ્યા અને ત્યાં જ ઉપદેશ આપતાં આપતાં દીવાળીની રાતે છેલા પહેરે સર્વાર્થસિદ્ધ મુહુર્તમાં નિર્વાણ પામ્યા. આ સમયે કઈ ખાસ રાષ્ટ્રાય માટે આવેલા ૯ લિચ્છવી અને ૯ મલકી એ ૧૮ ગણનાયકે ત્યાં હાજર હતા. તેઓએ ભગવાનનું નિર્વાણ થતાં ભાવ ઉદ્યોત જવાથી દ્રવ્ય ઉદ્યાત કોદીવા પ્રગટાવ્યા અને ત્યારથી ભારતવર્ષમાં “દિવાળી પર્વની સ્થાપના થઈ. બીજે દિવસે કાર્તિક સુદ ૧ના સૂર્યોદય સમયે ગણધર ગૌતમસ્વામીને કેવળજ્ઞાન થયું અને ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામી ભગવાનની પાટે આવ્યા. તેઓ સંઘના નાયક બન્યા. તત્કાલીન અન્ય ધર્માચાર્યો?
તે સમયે ભારતવર્ષના મધ્યખંડમાં ૧ ગૌતમબુદ્ધ, ૨ પૂરકાશ્યપ, ૩ શાલ, ૪ સંજયી વૈરટ્ટી પુત્ર, પ અજિત કેશકમ્બલ અને ૬ કકુદ કાત્યાયન એમ બીજા છ મોટા ધર્મસંસ્થાપક થયા
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું] ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી હતા જે પૈકી શાયસિંહ ગોતમ બુદ્ધ બૌદ્ધ ધર્મને જન્મ આપ્યો. તેમણે પિતાના ત્રિપિટકમાં સ્થાને સ્થાને ભગવાન શ્રીમહાવીરને નિર્ચ જ્ઞાતપુત્ર એવા નામથી ઉલ્લેખ કર્યો છે.
પૂરણ કાશ્યપ વગેરે સ્વતંત્ર ધર્મસંસ્થાપકે હતા, કિન્તુ તેમને વિશેષ ઈતિહાસ કંઈ મળતું નથી. મખલીપુત્ર ગોશાલ તે આજીવકધર્મનો સ્થાપક હતો. “ભગવતીસૂત્ર” અને બૌદ્ધ ત્રિપિટકોમાં તેનો ઇતિહાસ મળે છે, જેનો સાર આ પ્રમાણે છે*
રાજગૃહીમાં મંખવી નામે પંખપુત્ર હતું. તેની પત્ની સુભદ્રાએ બહુલ ભટ્ટની શાળામાં એક બાળકને જન્મ આપે. સમય જતાં ગોશાળામાં જો હેવાથી તે “ગોશાળ” એવા નામથી પ્રસિદ્ધ થયે. ભગવાન મહાવીર સ્વામી દીક્ષાના બીજા વર્ષે રાજગૃહીમાં માસું આવ્યા ત્યારે તે ભગવાનનો સેવક બન્યો. જેમાસા પછી વયે નગ્ન થઈ, લેચ કરી, ભગવાનને શિષ્ય બન્યું અને લગભગ આઠ વર્ષ સુધી ભગવાનની સાથે રહી તેજલેશ્યાની વિદ્યા મેળવી ભગવાનથી જુ પડ્યો. તેણે તેજલેશ્યા સાધી, ભગવાન પાર્શ્વનાથની પરંપરાના પતિત થયેલા સાધુઓ પાસે અષ્ટાંગ નિમિત્ત ભણ ૧ શાન, ૨ કલંદ, ૩ કાર્ણકાર, ૪ અછિદ્ર, ૫ અગ્નિવેશ્યાયન અને ૬ માયુપુત્ર અર્જુન, એ ૬ દિશાચર શિષ્ય મેળવી પિતાને સર્વજ્ઞ જાહેર કરી “આજીવક” નામને નો મત ચલાવ્યું. આ મતમાં શીરોક ગ્રહણ, બીજકાય ભક્ષણ, આધા
તથા–જૂરઃ વારા મત જોશઝિપુત્રા, संजयी वैरट्टोपुत्रोऽजितः केशकम्बलः, ककुदः कात्यायनो, निर्ग्रन्थो शातपुत्रः॥
| (ચૌદ-રિવ્યવાન રા૪૩-૪૪) જરૂર લિંકથી વૈોકતા ! पूरणशातिपुत्राद्या मूर्खाः . क्षपणकाः परे ॥
(अवदान-कल्पलता पल्लव १३३४११)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [ પ્રકરણ કર્ષિક આહાર, સ્ત્રીસેવન, હસ્તાવલેપન, દિગંબરતા, ઉદ્યમને અપલા૫ અને નિયતિવાદ વગેરે વિશેષતાઓ હતી. ભગવાન તીર્થકર થયા પછી ચૌદમે વર્ષે શ્રીસંઘ પરિવાર સાથે શ્રાવસ્તિમાં પધાર્યા એટલે ગોશાળે પણ તેમની સામે વાદ કરવા આવ્યા. તેણે આવતાં જ પહેલાં “તમારે શિષ્ય ગોશાળે તે હું નથી” એ ઈન્કાર કર્યો. ભગવાને તેને સત્યવાદી બનવા માટે સમજાવ્યો પરંતુ તે એક બે થયો નહીં. તેણે આવેશમાં આવી ભગવાનનું અપમાન કર્યું. સવનુભૂતિ મુનિ અને સુનક્ષત્ર મુનિએ તેને તેમ કરતે રોક્યો એટલે મેંશાળે તેવેશ્યા વડે તે બંનેને બાળી મારી નાખ્યા અને છેવટે ભગવાન મહાવીરસ્વામી ઉપર પણ તે જેલેસ્યા છે. પરંતુ તે ઊલટી પી. એટલે ગોશાળે તે તેજે. લેશ્યાથી બળુ બળું થતે કુંભારને ઘેર જઈ શીતાપચાર કરવા લાગે અને અંતે તેજસ્થાનું વારણ ન થવાથી સાતમે દિવસે મૃત્યુ પામ્યું. તેને મૃત્યુ પહેલાં શુભ ભાવના આવી અને પિતાની દરેક ભૂલ માટે પશ્ચાત્તાપ થતાં પિતાના શિષ્યને એકઠા કરી દરેકને વાસ્તવિક વસ્તુથી વાકેફ કર્યા તેણે સાફ શબ્દોમાં જણાવ્યું કે “મેં તો ભૂલ કરી છે પરંતુ તમે ભૂલ કરશે નહિ. તમે ભગવાનના શરણે જજે” વગેરે વગેરે. તેમના આ વચનથી આજીવકમતના ઘણા પ્રમાણે ભગવાન મહાવીરસ્વામીના શાસનમાં આવી ભળ્યા. તેઓએ પૂર્ણતયા જેનધર્મ જ અપનાવ્યો હતો. માત્ર દિગંબર રહેવા તરફ એમનું વલણ મજબૂત હતું. સંભવતઃ ચરમકેવલી શ્રીજંબુસ્વામી પછી આ પરંપરામાં ૩ આ. વિજ્ઞાન કુમાર, ૪ આ નદિમિત્ર, ૫ આ૦ અપરાજિત, ૬ આ૦ ગોવર્ધન વર આચાર્યો થયેલા છે.
આ તરફ ભગવાનને તેલેશ્યા તે લાગી નહીં કિન્તુ તેની હવા લાગી એટલે પિત્તજવરની અસર થવા લાગી. છ મહિના તો એમ જ ચાલ્યું. અંતે ભગવાને સિંહ અણગાર પાસે રેવતી શ્રાવિકાને ત્યાંથી નિર્દોષ બિજોરાપાક મંગાવી અનાસકતપણે વાપર્યો અને રોગને શાંત કર્યો.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું]
ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી પહેલો નિૉવ જમાલિઃ
ભગવાનને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી ચૌદમે વર્ષે જમાલિ પહેલો નિહંવ થયે. તેણે “બહુરતમત” સ્થાપે.
કુડપુરના ક્ષત્રિય, ભગવાન મહાવીર સ્વામીના ભાણેજ અને જમાઈ જમાલિકુમારે ૫૦૦ રાજપુત્રો સાથે ભગવાનની પાસે દીક્ષા લીધી ત્યાર પછી તેની પત્ની અને ભગવાનની પુત્રી પ્રિયદર્શનાએ પણ ૧૦૦૦ રાજપુત્રીઓ સાથે દીક્ષા સ્વીકારી. જમાલિ મુનિએ ૧૧ અંગ ભયા પછી ભગવાનની સમ્મતિ ન હોવા છતાં પિતાના શિષ્યો સાથે શ્રાવસ્તિ તરફ વતંત્ર વિહાર કર્યો. ત્યાં તેમને માટે સંથારો પાથરતા શિષ્યએ સંથારો કંઈક અધુર હતો છતાંય “સંથારો પાથર્યો” એ શબ્દપ્રવેશ કર્યો. આ સમયે જમાલિએ તૈગમનયવાળા માને ? એ સિદ્ધાંતને અસત્ય માની તેનો વિરોધ કર્યો. આ સિદ્ધાંતના ઉપદેશક ભગવાનને પણ અસત્યવાદી તરીકે જાહેર કર્યા અને પિતાને અવંભૂતનયવાળો - મા અવાજે એ ન પક્ષ સ્થાપે સ્થવિરાએ, ઘડાના પૂર્વ સ્વરૂપે તૈયાર થતાં તે તે અંશે ઘડો થયે એમ મનાય છે, એકવીસ વર્ષના પહેલે દિવસે જ મનુષ્ય ૨૧ વર્ષને મનાય છે, યાત્રા કરવા જનાર મનુષ્ય ઘર બહાર કે ગામ બહાર ગયે એટલે તે યાત્રા કરવા ગયો એમ કહેવાય છે, અને એ જ રીતે ઘણે સંથારો પથરાઈ ગયે તેથી સંથારે થયે એમ મનાય છે, અસતમાંથી વસ્તુ ઉત્પન્ન થતી નથી, સમાંથી જ વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે, આ હિસાબે સંથારાની શરૂઆત પછી સંથારે થયે એમ જ કહી શકાય જિતુ સંથારાની શરૂઆત પછી સંથારે થયે એમ કહેવું ગેરવ્યાજબી નથી, આ સ્થિતિમાં સંથારો થયો એમ મનાય છે; ઈત્યાદિ અનેક દષ્ટાંતે આપી તેને સમજાવ્યું પરંતુ જમાલિ એકને બે ન થયે. એટલે શિવે તેને છોડી ભગવાનની પાસે ચાલ્યા ગયા. સુદર્શને સાધ્વીએ પણ પ્રથમ તો તેને પક્ષ સ્વીકાર્યો કિન્તુ તંક નામના કુંભાર શ્રાવકની યુક્તિથી પોતાની ભૂલ સમજી તેના પક્ષને ત્યાગ કર્યો. ભૂલચૂકને “મિચ્છામિ દુક્કડ' આવે અને
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ [ પ્રકરણ ભગવાનની આજ્ઞામાં પ્રવેશ કર્યો. જમાલિ ચંપાનગરમાં આવે ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ તેને પ્રશ્નોત્તર કરી નિત્તર કર્યો. ભગવાને પણ તેને સમજાવ્યું પરંતુ તેણે પિતાની હઠ છોડી નહીં.
ભગવાનના શાસનમાં ૯ નિ હૂં થયા, તેમાં આ પહેલો નિ હંવ હતો. બીજે નિહર તિષ્યગુપ્ત :
ભગવાનને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી ૧૬ મે વર્ષ તિષ્યગુસ નામે બીજે નિહર થયા. તેણે “અંત્ય પ્રદેશ મત” સ્થાપે. તે પૂર્વધારી વસુદેવ આચાર્યને શિષ્ય હતો. તેણે “જીવ માં એક પણ પ્રદેશ ઓછો હોય ત્યાં સુધી તે જીવ નથી કિ તુ સંપૂર્ણ અસં.
ખ્યાત પ્રદેશવાળ જીવ તે જ જીવ તરીકે ઓળખાવવા એગ્ય છે.” આ સિદ્ધાંતને સામે રાખી, જીવના એક છેલ્લા પ્રદેશમાં જ જીવ છે એ નિર્ણય કર્યો. ગુરુએ તેને અનેક દષ્ટાંતોથી સમજાવ્યું પણ તે માન્ય નહીં એટલે તેને ગચ્છ બહાર કર્યો. ત્યાંથી તે આમલકપામાં ગયા. ત્યાં મિતશ્રી શ્રાવકે અનાજના એક કણથી સુધાની શાંતિ થશે! પાણીના એક ટીંપાથી પિપાસા શાંત થશે! અને કપડાના એક તાંતણાથી શીતની શાંતિ થશે-તૃપ્તિ થશે! એમ બેલતાં તેટલી જ વસ્તુઓ વહોરાવી. આ યુક્તિથી તિગુપ્ત પિતાની ભૂલ સમજી ભગવાનની વાણીમાં શ્રદ્ધા રાખી
ગુરુ પાસે આવી પિતાની ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત કરી ગુરુની આજ્ઞામાં જ પિતાના જીવનને પવિત્ર કર્યું.
ભગવાનના શાસનમાં ૯ નિહ થયા, તેમાં આ બીજે નિરંવ હતો.
શ્રીકેશી ગણધર ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીની આજ્ઞામાં આવી ગયા. તેમણે ઉપકેશગચ્છની સ્થાપના કરી હતી, એ આગળ કહેવાઈ ગયું છે. તેમની શિષ્ય પરંપરા નીચે પ્રમાણે છે. ઉપકેશગચ્છ પટ્ટાવલી:
૧. શ્રી શુભદત્ત ગણધર–ત્રેવીસમા તીર્થંકર શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના ૧૦ ગણધરોમાંના મુખ્ય ગણધર, જેઓ પોતાની પાટે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી
૧૭ આ હરિદતને સ્થાપીને મોક્ષે પધાર્યા.
૨. આ હરિદત્તસૂરિ–જે ૫૦૦ રન નાયક હતા. તેમણે શ્રીશુલદર ગણધરના શિષ્ય મુનિ વરદત્તના ઉપદેશથી પ્રતિબંધ પામી ૫૦૦ ચેરે સાથે જૈન દીક્ષા લીધી અને જ્ઞાન–ચારિત્રને પૂર્ણ વિકાસ સાથે. ગણધર ભગવાન મોક્ષે જતાં તેઓની પાટે તે સ્થાપિત થયા. તેમણે વેદવિહિત હિંસાવાદી આચાર્ય લૌહિત્ય સંઘને રાજસભામાં શાસ્ત્રાર્થ કરી પોતાના શિષ્ય બનાવ્યા અને આચાર્યપદ આપી દક્ષિણમાં ધર્મપ્રચાર માટે મોકલ્યા. આ લહિત્યચાર્યું પણ પિતાની અમોઘ દેશનાથી અને ચાત્રિના પ્રભાવે દક્ષિણમાં લંકા સુધી જેનધર્મનો પ્રચાર કર્યો. બૌદ્ધ ભિક્ષુ ધસેન વિરચિત “મહાવંશકાવ્યમાં ઉલ્લેખ છે કે ઈ. સ. પૂર્વે લગભગ ૪૩૭ માં સિંહલદ્વીપના રાજા પનુગાનયે અનુરાધપુરમાં પિતાની રાજગાદી સ્થાપી અને ત્યાં નિર્ગથ મુનિઓ માટે ગિરિ નામનું સ્થાન બનાવ્યું. કહેવાની જરૂર નથી કે તે સમયે સિંહલહીપમાં આ૦ લેહિત્યના સંતાનીય જેન નિશે વિચારતા હતા. અને ત્યાંને રાજા પણ જૈનધમી હતો.
૩. આ સમુદ્રસૂરિ–આ આચાર્ય પણ ભૂતળ ઉપર ઘણે ઉપકાર કરી અંતે સમેતશિખરગિરિ પર અનશન સ્વીકારી મોક્ષે ગયા.
આ સમયે વૈશાલીના ગણનાયક મહારાજા ચેટક તથા રાજા સિદ્ધાર્થ ઈત્યાદિ અનેક મહારાજા જેન હતા. શુદ્ધોદન રાજાના પુત્ર શાક્યસિંહે પ્રથમે આ જ નિગ્રંથ સમૂહના પિહિતાશ્રવ મુનિ પાસે જેન દીક્ષા લીધી હતી અને પછી તપસ્યાથી કંટાળી પિતાને ને બૌહમત ચલાવ્યો હતે.
૪ આ. શ્રીકેશીગણુધર-ઉજજેનના રાજા જયસેન અને રાણ અનંગસુંદરીના પુત્ર કેશીકુમાર શ્રીવિદેશી મુનિનું વ્યાખ્યાન સાંભળી જૈનધર્મ પામ્યા અને તેમણે તેમના જ મુખેથી પિતાને પૂર્વ વૃત્તાંત સાંભળી અતિસ્મરણ જ્ઞાન પામી પિતાનાં માતા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઈતિહાસ પિતા અને બીજા ૫૦૦ મનુષ્ય સાથે જૈન દીક્ષાને સ્વીકાર કરી જિનવાણના પરિશીલનથી યોગ્યતા મેળવી ગણનાયકપદ પ્રાપ્ત કર્યું. આ આચાર્ય તાવિક વ્યાખ્યાતા, વાસ્તવિક પક્ષના અને સત્યાગવેષક હતા. મતિ, શ્રત અને અવધિ એમ ત્રણ જ્ઞાનવાળા હતા. વેતાંબિકાને રાજા પ્રદેશી મેટે નાસ્તિક હતું. તે ચિત્ર મંત્રીની પ્રેરણાથી આ આચાર્ય પાસે આવ્યો અને અનેક પ્રશ્નો કર્યા પછી આ આચાર્યના ઉત્તરથી નિ:શંક બની પરમ જૈન રાજા બન્યું. ગણધર શ્રીકેશીસ્વામી શ્રાવસ્તી નગરીના તંદકવનમાં હતા ત્યારે ભગવાન મહાવીરસ્વામીના પ્રથમ ગણધર ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમસ્વામી ત્યાં આવ્યા અને ભગવાન પાર્શ્વનાથ તથા ભગવાન મહાવીરસ્વામીના શાસનમાં વિભિન્ન દેખાતા (૧) મહાવ્રત, (૨) વાવેષ, (૩) એકને જય, (૪) નેહપાશમુક્તિ, (૫) તૃષ્ણલતા છેદ (૬) કષાયાગ્નિશમન, (૭) મ ગદમન, (૮) સન્માર્ગ, (૯) દ્વીપ, (૧૦) દેહનો સાચે નાવિક (૧૧) સર્વજ્ઞ પ્રકાશ (૧૨) નિર્વાણસુખ વગેરે વિષય પર જાહેર વાર્તાલાપ કર્યો. પરિણામે બંને તીર્થ કને માર્ગ એક જ છે એમ નિર્ણય થતાં ગણધર શ્રીકેશીસ્વામી પાંચ મહાવ્રત સ્વીકારી ભગવાન મહાવીરસ્વામીના શાસનમાં દાખલ થયા અને તેઓને શ્રમણ સંઘ “પાર્થાપત્ય” તરીકે જાહેર થયે. - આ શ્રમણ સંઘનાં નિર્ચથ, ચાતુર્યામી, પાર્શ્વનાથ સંતાનીય, દ્વિવંદનીક, કંવલાગચ્છ વગેરે ઘણું નામાંતરે છે, તથા માથુરગ૭, કરંટગ૭, કુફદશાખા, ભિન્નમાલશાખા, ચંદ્રાવતી શાખા, મેડતાશાખા, ખટ્ટફૂપશાખા (નગી પિશાળ), બિકાનેરી શાખા, ખજવાનાશાખા, પાકારંટશાખા, તપાદન શાખા વગેરે અનેક પેટા ભેદે છે.
ગણધર કેશ સ્વામી તે ભગવાન મહાવીરસ્વામીના સમકાલીન સમય આચાર્ય હતા.
૫. આ૦ સ્વયંપ્રભસૂરિ–તેઓ મહાન તપમૂર્તિ અને પ્રકાંડ વ્યાખ્યાતા હતા.
૬. આ૦ રત્નપ્રભસૂરિ–એક દિવસે આ૦ સ્વયંપ્રભસૂરિ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામી ભિન્નમાળમાં વિચરતા હતા ત્યારે વિદ્યાધરોનો રાજા મણિરત્ન ઉ રત્ન ચૂડ ત્યાં આવ્યું અને તેણે સરિમહારાજને ઉપદેશ સાંભળી પિતાના પુત્રને રાજ્ય સેંપી પ૦૦ વિદ્યારે સાથે જૈન દીક્ષા લઈ વીર સં. પર માં સૂરિપદ પ્રાપ્ત કર્યું. જેમનું નામ શ્રીરત્નપ્રભસૂરિ રાખવામાં આવ્યું. આચાર્ય મહારાજ વિહાર કરતા કરતા ઉપકેશનગર પધાર્યા. શ્રી પૂજરાજાને પુત્ર સુરસુંદર અભિમાનથી અને ચંદ્ર મંત્રીને પુત્ર ઉહડ નાના ભાઈના ટેણાથી ભિનમાલ તરફ નીકળ્યા. બંનેને નવું નગર વસાવવું હતું. એટલે તેઓએ ૧૨
જન પ્રમાણ ઉપકેશનગર વસાવ્યું જેમાં ભિનમાલના ૧૮૦૦ વ્યાપારી, ૦૦ બ્રાહ્મણ તથા બીજાઓ આવી વસ્યા હતા. સુરસુંદરે ઉહડના પુત્ર સાથે પિતાની પુત્રી પરણાવી હતી.
આ રત્નપ્રભસૂરિને આ ઉપકેશનગરમાં કોઈ જૈન ન હોવાથી ઘણું કષ્ટ પડયું. ઉપવાસ ઉપર ઉપવાસ કરવા પડયા. છતાંય તેઓએ ૩ સાધુઓ સાથે ત્યાં માસું રહેવાને નિરધાર કરી બીજા શિષ્યને કેરટા વગેરે તરફ વિહાર કરાવ્યું.
એક દિવસ મંત્રીપુત્રને સાપ કરડયો. તમામ ઉપાયે નિષ્ફળ ગયા. અંતે તેને સ્મશાનમાં પણ લઈ ગયા, પરંતુ આચાર્ય મહારાજના ચરણદક છાંટવાથી તેનું ઝેર ઊતરી ગયું અને તેને ને જન્મ મળે. આ ઘટનાથી રાજા, મંત્રી વગેરેએ જૈનધર્મ સ્વીકાર્યો અને તેઓ એસિયાના હોવાથી “ઓસવાલ” જેન તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા. રાજ્યાધિષ્ઠાયિકા તથા પાદ્રદેવી ચામુંડા માંસાહારી હતી, તેને પણ સૂરિમહારાજે ઉપદેશ આપી સમકિતી બનાવી અને સચિકા નામ આપી એસવાની કુળદેવી તરીકે સ્થાપિત કરી. દેવીએ માંસાહાર છોડયો, તે એટલા સુધી કે લાલ ફૂલને પણ તે પિતાના ભોગમાં પસંદ કરતી નહતી.
એક શેઠે વિષ્ણુમંદિર બંધાવવાનું શરૂ કર્યું પણ દિવસે ચણે અને રાતે તટી પડે. તેણે આચાર્ય મહારાજના કહેવાથી ભગવાન મહાવીરસ્વામીનું મંદિર બંધાવવું શરૂ કર્યું, જે નિર્વિને સંપૂર્ણ થયું. કુદરતને ખેલ એવું બન્યું કે, તેની ગાય લુણ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ કહીની પહાડી પર હંમેશાં દૂધ ઝરી આવતી હતી, એ વાતની શરમહારાજને ખબર પડી ત્યારે તેમના કથન પ્રમાણે તે જમીનમાંથી ભગવાન મહાવીર સ્વામીની પ્રતિમા મળી આવી અને તેની પ્રતિષ્ઠા માટે વીર સં. ૭૦ મહા સુદ ૫ ગુરુવારના બ્રાહ્મ મુહૂર્ત પ્રતિષ્ઠા લગ્ન નિરધાર્યું. શ્રી કારંટાના સંઘે પણ તે જ લગ્નમાં કારંટામાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીની પ્રતિષ્ઠા કરાવવાને નિરધાર કર્યો. આથી આચાર્ય મહારાજે બંને સ્થાને એક જ લગ્નમાં ભગ વાન મહાવીરૂવામીની પ્રતિષ્ઠા કરી અને આ ચામત્કારિક ઘટનાથી જે ધર્મની મોટી પ્રભાવના કરી. ત્યાર પછી આચાર્ય મહારાજે કરંટામાં જઈ મુનિ કનકપ્રભજીને આચાર્ય પદવી આપી, તેનાથી
કેરેટાગચ્છ” ચાલ્યો અને વીર સં. ૭૭ મહા સુદ ૫ ને દિવસે એસિયામાં ત્યાંના રાજા એ બનાવેલા મંદિરમાં ભગવાન પાર્શ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરી. તેની દેવકુલિકામાં સચિકાદેવીની પણ પ્રતિષ્ઠા કરી. પરદેશી હુમલાઓ વખતે ભગવાન પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા બીજે લઈ જવામાં આવી હતી એટલે તેને સ્થાને પાછળથી સચિકાને બેસાડવામાં આવી છે.
વળી એક દિવસે એક ધનાઢય બ્રાહ્મણના પુત્રને સાપ કરડયો. તેને પણ આચાર્ય મહારાજના ચરણેદકથી આરામ થયે. આથી બાહ્ય કે જેઓ જૈનધર્મ પ્રત્યે સૂગ ચડાવતા હતા તેઓ પણ મય બની જઈ જૈનધર્મના પ્રેમી બન્યા. એકંદર આચાર્ય મહારાજે આ પ્રમાણે ૧૮૦૦૦૦ જેને બનાવ્યા અને તેઓ વીર વિ. સં. ૮૪ માં વર્ગવાસ પામ્યા.
૭. આ. શ્રીયક્ષદેવસૂરિ–તેમના એક શિષ્ય કોટા જતાં રસ્તામાં મણિભદ્રના મંદિરમાં રહ્યા હતા. ત્યાં મણિભદ્ર ઉપર પાતરાનું પાણી છાંટવાથી ગાંડા થઈ ગયા હતા. આચાર્ય મહારાજે સાધુને ઠીક કયા અને યંક્ષને પણ પ્રતિબંધ કરી પોતાનું “યક્ષદેવ”નામ સાર્થક કર્યું. સંભવતઃ તેમના ઉપદેશથી બંગાળમાં જેને થયા હતા જે આજે “સરાક” તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણધર શ્રીસામણવામી ૮. આ. કસૂરિ. ૯. આ દેવગુપ્તસૂરિ. ૧૦. આ સિદ્ધસૂરિ
૧૧. આ રત્નપ્રભસૂરિ (બીજા)–આ આચાયે વીર સં. ૨૨૦ માં ઘણા ઓસવાલોને જૈને બનાવ્યા, એ વહીઓમાં ઉલેખ મળે છે.
૧૨. આ યક્ષદેવસૂરિ (બીજા).
૧૩. આ કસૂરિ–આસિયાના શેઠ લૂણદહીની જમીનમાંથી જે દેવાધિષ્ઠિત પ્રતિમા લઈ આવ્યા હતા તે પ્રતિમાને બતાવેલ મુદત પહેલાં જમીનમાંથી કાઢતાં છાતી ઉપર બે લીબુ જેવી ગો રહી ગઈ હતી. વીર સં. ૩૭૩ માં આસિયાના યુવકોએ તે બને ગાંઠને બેઠાવવા માટે સલાટે પાસે ટાંકણું કરાવતાં તેમાંથી એકદમ લેહીની ધાર વહેવા લાગી. આ. કકસૂરિએ સંઘની વિનતિ થતાં મંડોવરથી અહીં પધારી મૂળ પ્રતિષ્ઠાને ભંગ થયો જાણ આશાતના દૂર કરવાને વિધિ કરાવ્યું, તે આ પ્રમાણે ૮ અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ ચાલુ કર્યો. આચાર્ય મહારાજે તથા શ્રીસંઘે અઠ્ઠમ કર્યો. ત્રીજે દિવસે પ્રભુની જમણી બાજુએ ૧ તાતે, ૨ બાફણ, ૩ કાવર, ૪ વલહીલ, ૫ શ્રીપાળ, ૬ કુલહ૮, ૭ મોરિય, ૮ વીરહટ, ૯ શ્રેષ્ઠી અને ડાબી બાજુએ ૧૦ સંતી, ૧૧ આઈચણા, ૧૨ ભૂરા, ૧૩ ભાદ્ર, ૧૪ ચિંચટ, ૧૫ કુંભર, ૧૬ કનેજિયા, ૧૭ ડિંડુભ અને ૧૮ લઘુ શ્રેષ્ઠી એ અઢાર વના વડેરાઓએ ઊભા રહી બલિ-બકુલા કરીને પાણું, દહીં, દૂધ, ઘી, શેરડીનો રસ અને સવૈિષધિ જળના કળમો વડે પ્રભુને મોટે નાત્રાભિષેક કર્યો. - જ્ઞાનીએ તે જાણી ચૂક્યા હતા કે મૂળ પ્રતિષ્ઠાને ભંગ થયે છે. આથી આ નગરમાં હવે કલેશ-કંકાસ વધશે, ધન-ધાન્ય ઘટશે અને નગરને પણ નાશ થશે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ ૧૪. આ દેવગુપ્તસૂરિ (બીજ)-તેમણે કનોજના રાજા ચિત્રાંગદને પ્રતિ અને રાજાએ બનાવેલ જિનાલયમાં સેનાની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરાવી.
૧૫. આ૦ સિદ્ધસૂરિ (બીજા). ૧૬. આ૦ રતનપ્રભસૂરિ (ત્રીજા).
૧૭. એ યક્ષદેવસૂરિ (ત્રીજા)–જેઓ વીર સં. ૫૮ ૫માં આચાર્યપદે આવ્યા. આ આચાર્ય મહુવામાં બિરાજતા હતા ત્યારે સ્વેચ્છાએ મહુવા લૂંટી જાવડશાહ વગેરેને કેદ પકડયા હતા. સાથેસાથે ૫૦૦ સાધુઓ અને આ આચાર્યને પણ કેદ કર્યા હતા. પરંતુ એક સ્વૈચ્છ બની ગયેલ શ્રાવકે આચાર્ય મહારાજને છોડાવી પિતાના માણસો સાથે ખટ્ટફૂપ (ખાંટુ) પહોંચાડી દીધા. શ્રાવકેએ શ્રમણે વિના શાસનનો ઉછેર થશે એમ જાણ ૧૧ છોકરાઓ વહરાવ્યા, આચાર્ય મહારાજે તે ૧૧ને દીક્ષા આપી અને જેના હલા પહેલાં આચાર્યશ્રીએ પિતાના બે શિષ્યોને બહાર રવાના કરી દીધા હતા, તેઓ પણ ગુરુને આવી મળ્યા. એટલે આચાર્ય મહારાજ ત્યાંથી વિહાર કરી આવડ પધાર્યા ત્યાં પણ શ્રાવકોએ પિતાના પુત્રે વહરાવ્યા. આ ઘટના વિક્રમ સં. ૧૦૦ પછી બની હતી. ત્યાર પછી ગુરુમહારાજે ખંભાતમાં ભગવાન પાર્શ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરાવી.
ક વળી આ આચાર્ય મહારાજે આ. શ્રીવ સેનસૂરિનું સ્વર્ગ ગમન થતાં વિદ્યમાન દરેક મુનિઓને એકઠા કર્યા અને નાગેન્દ્ર, ચ, નિવૃત્તિ તથા વિદ્યાધરના નામથી ચાર ગ સ્થાપિત કરાવ્યા. આચાર્યશ્રીએ જૈન સંઘનું એકમ રચવા માટે પોતાના સમુદાયને પણ ચંદ્રગ સાથે જોડી દીધે. ચંદ્રગચ્છને દિગબંધ આ પ્રમાણે છે: “કેટિગણ, વજીશાખા ચંદ્રકુળ અને સંપ્રતિ.. ઈત્યાદિ આ મુનિસંમેલનમાં ૪ આચાર્ય, ૭ ઉપાધ્યાય, ૧૨ વાચનાચાર્ય, ૨ પ્રવક, ૨ મહત્તર, ૨ મહત્ત, ૧૨ પ્રવતિની, ૫૦૦ સાધુ અને ૭૦૦ સાવજ હાજર થયાં હતાં.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણધર બીસુધમસ્વામી ૧૮. આ કકસૂરિ (ત્રીજા)
૧૯. આ દેવગુપ્તસૂરિ (ત્રીજા)-આ સમયે કારંટાગચ્છમાં ઉ૦ દેવચંદ્રજી થયા.
૨૦. આ સિદ્ધસૂરિ (ત્રીજા)–તેઓએ પોતાના શિષ્યને માત્ર “યક્ષમહત્તર” પદ આપ્યું હતું. કેઈને આચાર્ય બનાવ્યા ન હતા. અને તેઓ કાળધર્મ પામ્યા.
૨૧. આ રત્નપ્રભસૂરિ (થા)
૨૨. આવ યક્ષદેવસૂરિ–તેઓ ખટ્ટફૂપમાં રહેતા હતા અને મહત્ત હોવા છતાં ગચછનો ભાર વહન કરતા હતા. તેમણે મથુરાના પંડિત અને આ૦ સમન્તભદ્રના સંતાનીય નાના વિને સૂરિપદ આપી કરંટક ગચ્છના નન્નાચાર્ય બનાવ્યા. નન્નાચાર્ય ઘણાને દીક્ષા આપીને તરત કાળ કરી ગયા, તેથી તેમના એક શિષ્ય કૃષ્ણ ત્રાષિએ ખટ્ટફૂપમાં યક્ષ મહત્તર પાસે આવી ફરી ઉપસંપદા લીધી અને તે સૂરિજીની પાટે આવ્યા. (ઉપકેશગછપ્રબંધક ૨૦૬-૨૧૨)
૨૩. આ કસૂરિકૃષ્ણષિ એ જ આ કકસૂરિ છે. તેમણે ચકેશ્વરી દેવીના વચનથી ચિતડ જઈ એકને દીક્ષા આપી ભણાવ્યા અને આ દેવગુપ્તના નામથી પિતાની પાટે સ્થાપ્યા અને નાગારમાં તેમને બહુ સન્માનપૂર્વક પ્રવેશ કરાવી તેમના હાથે પ્રતિષ્ઠા કરાવી. પછી ગિરનારની યાત્રા કરી ત્યાંથી મથુરામાં જઈ પારણું કર્યું. તેમણે એકવાર દેવગુપ્તસૂરિને જણાવ્યું કે, આ સિદ્ધસૂરિ પછી ઉપકેશગચ્છ શાણું વર્ષ સુધી ગુરૂશૂન્ય રહ્યો છે. તેથી જ બીજા આચાર્યોની ઈચ્છા પ્રમાણે મેં તમને સૂરિપદે સ્થાપ્યા છે, પરંતુ ખરી રીતે તે એ જરૂરી છે કે ગરછ માટે અનુગધરસૂરિ નીમ જોઈએ, તો તમે આ વાતનું ધ્યાન રાખશે. (ઉપ૦ ૦ ૨૧૨-૨૧૬)
આ કૃષ્ણઋષિ અને કૃષ્ણપિંગછના આવાચાર્ય કૃષ્ણષિ એ બંનેના જીવનમાં કેટલેક અંશે સામ્યતા મળે છે. એટલે આ આ૦ કસૂરિ અને આ૦ કૃષ્ણર્ષિનું ચરિત્ર ભેળસેળ થઈ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઈતિહાસ ગણે છે. તીર્થભૂમિ ગુજરાત અને નાગોરમાં મંદિર કરાવ્યાં વગેરે ઘટના તપસ્વી કૃષ્ણર્ષિના ઉપદેશથી બની હતી, એ વાત તેમના શિષ્ય આ૦ જયસિંહસૂરિના ઉલ્લેખથી સ્પષ્ટ થાય છે.
* ૨૪. આ૦ દેવગુપ્તસૂરિ ( થા)-આ આચાર્યે ગુરુની આજ્ઞા પ્રમાણે પિતાની પાટે અનુક્રમે (૨૫) મંત્રધારી જયસિંહને, તેમની પાટે (૨૬) વીરદેવસૂરિને, અને તેમની પાટે (૨૭) વાસુદેવને સ્થાપ્યા. પરંતુ વીરદેવસૂરિ ગુરુ આજ્ઞામાં રહ્યા નહિ. એટલે
આચાર્યે તેઓને છેડી દીધા. વળી ચંદ્રાવતીમાં બિમારી પ્રસંગે . (૨૮) કકકસૂરિ સ્થાપ્યા અને તેમને પણ રદ કર્યો. અંતે છેલ્લે સમયે ચંદ્રાવતીમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીના મંદિરમાં સંઘ સમક્ષ બીજા (૨૦ કરિને સ્થાપી સ્વર્ગપ્રયાણ કર્યું.
આ દેવગુપ્તસૂરિએ કારંટાગછના આ૦ નન્નસૂરિ કાળ કરી જવાથી તેમના શિષ્ય પોતાની ઉપસંપદા લેતા હતા, તેઓમાંથી યામહાર, તેમની પાટે સાર્વદેવ મહાર, તેમની પાટ ઉપાધ્યાય, તેમની પાટે મહત્તર અને તેમની પાટે એક ઉપાધ્યાયને બન્નસૂરિ તરીકે સ્થાપ્યા. તેમની પછી સર્વદેવ આચાર્ય થયા. આ ગણનાયકે પૈકીના ઘણા મથુરા તરફના હતા. આ ગચ્છમાર્જ આચાર્યોને અનુક્રમે નવસરિ, કસૂરિ અને સર્વદેવસૂરિ એ ત્રણ નામે જ અપાતાં હતાં.
૨૫. આ સિદ્ધસૂરિ (૨૫) મુનિ જયસિંહ ૨૬. આ૦ રત્નપ્રભસૂરિ (૨૬) વીરદેવસૂરિ ૨૭. આ યક્ષદેવસૂરિ (૨૭) મુનિ વાસુદેવજી
૨૮. આ. કકકસૂરિ–તેઓ ચંદ્રાવતીમાં ૧૨ ગામના સંઘ સમક્ષ કરંટકગછના આ સર્વદેવસૂરિની આજ્ઞામાં રહી ઉત્કર્ષ પામ્યા–આચાર્ય બન્યા. તેમણે વીર સં. ૫૦૦ પછી મરેટની જૂની ખાઈને પાદતાં તેમાંથી નીકળેલા શ્રી નેમિનાથના બિંબની સંપે કરાવેલા નવીન પ્રાસાદમાં પ્રતિષ્ઠા કરવી તથા પિતાના શિષ્ય શાંતિમુનિના પ્રતિબોધથી જૈન બનેલા ત્રિભુવન દુર્ગપતિએ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું]
ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી કરાવેલા જિનાલયમાં પણ પ્રતિષ્ઠા કરાવી. તે પ્રદેશમાં જૈનધર્મને વધુ પ્રચાર કર્યો અને તેઓ ત્યાં જ વર્ગસ્થ થયા
૨૯. આ દેવગુણસરિ (પાંચમા) ૩૦. આ સિદ્ધસૂરિ (પાંચમાં).
૩૧. આ રત્નપ્રભસૂરિ (છઠ્ઠા)- આ આચાર્યના બીજા શિષ્ય આ૦ ઉદયવધનથી “દ્વિવંદનીકગચછ ને તેમાંથી જ તપગચ્છમાં ભળી “તપાનશાખા” નીકળી છે. જેિ મેં આગળ આપેલ છે). " ૩ર. આ ચક્ષદેવસૂરિ (૬)
: * * ૩૩. આ૦ કક્રસૂરિ (૬)-આ આચાર્ય મહાન શક્તિસંપન્ન હતા. તેઓએ શ્રીમાલપુરના જિનાલયમાં ભગવાન શ્રી ઋષભદેવની પ્રતિષ્ઠા કરી. તેમને સચિકાદેવી, ચકેશ્વરીદેવી અને સર્વાનુભૂતિ યક્ષ હાજરાહજુર હતા. એકવાર મોટકાટના શ્રાવક શેઠ સોમાશાહને ભરૂચમાં ગુરુ તથા દેવીને બંધ દરવાજે જોઈને કુશંકા ઉત્પન્ન થઈ. દેવીએ તરત જ તેને લોહી વમતે કરી મૂક્યો અને ગુરુની આજ્ઞાથી સાજે તે કર્યો પણ ત્યારથી દેવીએ પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપે ગુરુ પાસે આવવાનું બંધ કર્યું.
ત્યાર પછી આચાર્ય મહારાજે વગચ્છની પુનર્વ્યવસ્થા પી તે આ પ્રમાણે
૧. આ૦ રત્નપ્રભસૂરિ, આઠ યક્ષદેવસૂરિ જેવા યથાર્થ નામી આચાર્યો હવે થવાના નથી માટે હવે પછીના આચાર્યોને એ નામ આપવાં નહીં. એટલે કે કક્કરિ, દેવગુણસૂરિ અને સિદ્ધસૂરિ એ ત્રણ નામના આચાર્યો કરવા.
૨. નાગેન્દગછ કે ચલગચ્છ ઈત્યાદિ દિગબંધમાં સુધારો વધારો કર્યો અને એ જ સમયે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને સમુદાય ચંદ્રગ૭ના દિગબંધમાં દાખલ થયે અને આ ઉદયવધનસુરિજીને સમુદાય ભગવાન પાર્શ્વનાથ અને ભગવાન મહાવીરસ્વામી એમ બને શ્રમણપરંપરાને મારાથી કિરીના ,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઇતિહાસ
[પ્રકરણ જે ગઈ સમય જતાં તપગચ્છમાં મળી ગયો અને “તપારત્ન” તરીકે જાહેર થયે.
૩. ઉપકેશગણમાં–૧ સુંદર, ૨ પ્રલ, ૩ કનક, ૪ મે, ૫ સાર, ૬ ચંદ્ર, ૭ સાગર, ૮ હંસ, ૯ તિલક, ૧૦ કલશ, ૧૧ રન, ૧૨ સમુદ્ર, ૧૩ કલેલ, ૧૪ રંગ, ૧૫ શેખર, ૧૬ વિશાલ, ૧૭ રાજ, ૧૮ કુમાર, ૧૯ દેવ, ૨૦ આનંદ, ૨૧ આદિત્ય અને ૨૨ કુંભ એમ રર નદી શાખાઓ સ્થાપી.
૪. ત્યાર પછી આ ગ૭ કદાચાર્યસંતાન તરીકે ખ્યાતિ પામ્યું.
જે આ કદાચાર્ય એકવાર જેઠ મહિનામાં સંઘ સાથે આબુ તરફ પધાર્યા તેની તળેટીમાં પાણી ન મળવાથી સંઘમાં હાહાકાર મચી ગયો ત્યારે તેમણે વડની નીચે દંડપ્રયોગથી જળપ્રાપ્તિ કરાવી સંથ રક્ષા કરી. સંઘે ત્યાં કુંડ બનાવ્યું, જેનું પાણી દુકાળમાં પણ સુકાતું નહોતું. ચંદ્રાવતીના જેને તે વિક્રમની ચૌદમી પંદરમી સદી સુધી દર સાલ અહીં આવી સાધર્મિક વાત્સલય કરતા હતા. ભરૂચના સાધર્મિક વાત્સલ્યમાં ઘી ખૂટી ગયું, ત્યારે આચાર્ય મહારાજે જેસલમેરથી મંગાવી આપ્યું હતું.
૩૪. આ દેવગુપ્તસૂરિ (છઠ્ઠા)-તે સમયે ઉ૦ તિલકે ‘શાંતિનાથચરિત્ર”ની રચના કરી.
૩૫. આ સિદ્ધસૂરિ (છઠ્ઠા)
૩૬. આ કસૂરિ, ૩૭ આ૦ દેવગુણસરિ, ૩૮. આ૦ સિદ્ધસરિ. ૩૯. આ૦ કકસૂરિ. (આઠમા)
૪૦. આ દેવગુપ્તસૂરિ (૮)--વિ. સં. સ્પે. તેઓ જન્મ ક્ષત્રિય હતા. તેમને વિણા વગાડવાને રસ લાગે તે કઈ રીતે છેડી શકયા નહીં અને ક્રિયાશિથિલ બની ગયા. શ્રીસંઘના દબાણથી બીજા મુનિને પિતાની પાટે સ્થાપી સૂરિપદ છોડી તે લાટમાં
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું ]
ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામી ચાલ્યા ગયા ત્યારથી ઉપકેશગચ્છમાં એમ નકકી કરવામાં આવ્યું કે હવે પછી શુદ્ધ પિતૃકુળ અને શુદ્ધ માતૃકુળવાળાઓને જ ગણનાયકપદે સ્થાપવા.
૪૧. આ સિદ્ધસૂરિ (આઠમા ) ૪૨. આ કકકસૂરિ (નવ)
૪૩. આ દેવગુણસુરિ (નવમા)–સં. ૧૦૭ર, તેમનું યુનિ. પણાનું નામ જિનચંદ્ર ગણિ તથા કુલચંદ્ર ગણિ હતું. તેમણે
પણ લઘુવૃત્તિવાળું નવ૫ પ્રકરણું, નવતર પ્રકરણ અને પંચ પ્રમાણ” નામના ગ્રંથ બનાવ્યા છે.
૪૪. આ સિદ્ધસૂરિ (નવમા)–આ સમયે કેટક ગચ્છમાં ૪૫ મી પાટે આનન્નપ્રભસૂરિ થયા. તેમણે વિ. સં. ૧૦૧૩માં આબુ પાસેના એક ગામમાં ચૌહાણ ધાંધલ પુત્ર સુરજન, તેના પુત્ર સાંગણ, તેના પુત્ર બેહિસ્થને સપરિવાર જેન બનાવી બોથા ગોત્ર સ્થાપ્યું, જેની વછરાજ અને ફિલિયા મુકિમ વગેરે શાખાઓ થઈ. સુસા ગામના રાવ ધુવડજીને જેન બનાવી ધાડીવાલ શેત્ર સ્થાપ્યું. રાતડિયા ભેરુના સ્થાને રાતડિયા વંશ સ્થાપે. રાવ સાંકવાને જેન બનાવી સખલેચા ગેત્ર સ્થાપ્યું, જેની કાટિયા, કોઠારી, ખજાનચી વગેરે શાખાઓ બની. (મહાત્માની વહીના આધારે) તેમની પાટે કેરટક ગચ્છમાં ૪૬ મા પધર આ૦ કકસૂરિ થયા. તેમણે સં. ૧૦૧૯ માં પીવસ રાના ચૌહોને જેન બનાવી ખીરસરા ગોત્ર સ્થાપ્યું. એ જ રીતે મિની ગાત્ર અથવા મનગેત્ર પણ સ્થાપ્યું હતું.
૪૫. આ૦ કસૂરિ (દસમ)-આ સમયે સુચન્તી શેઠ કપર્દી શાહ ધનના અભિમાનથી અણહિલપુર પાટણ જઈ વસ્યા.
૪૯. આ દેવગુપ્તસૂરિ (દસમા )
૪૭. આ સિદ્ધસૂરિ (દસમા)-તેમણે પાટણમાં શેઠ કપડી શાહે કરાવેલા જિનાલયમાં સવર્ણમિતિ પિત્તલની મહા
.
. .
-
-
-
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ *
જેને પરપરાને ઇતિહાસ
[પ્રકરણ વરસ્વામીની પ્રતિષ્ઠા કરાવી, જે પ્રતિમાનાં નેત્ર લાખ લાખના મૂલ્યવાળા બે નીલમણિથી બનાવેલાં હતાં. વપ્રનગ કુળના બહાદેવે આ કાર્યમાં મોટે સાથ આપે હતું. આ સિદ્ધસૂરિના શિષ્ય જંબૂનાગ ગુરુપદે થિર થઈ વિહાર કરી લેવદ્રવાના રાજા તને પ્રત્યક્ષ વર્ષફળ કે જેમાં ચાલુ સાલમાં યવનાધિપ મુમુચિ (મહમદ ગિઝની) હલ લાવશે અને હારી જશે વગે રે બતાવી જૈનધર્મપ્રેમી બનાવ્યા હતા. બ્રાહ્મણને પણ અનુકૂળ કર્યા હતા.
દ્વવામાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીનું મંદિર કરાવ્યું હતું અને જિનશતક'ની રચના કરી હતી. તેમના શિષ્ય દેવપ્રભ મહત્તર, તેમના શિષ્ય કનકપ્રભ મહત્તર, તેમના શિષ્ય સિદ્ધરાજ જય. સિંહના ભત્રીજા ઉ. પપ્રભ નામે થયા.
ઉ૦ પાપ્રભ કુમારપાળના સમયે પાટણ ગયા હતા. પછી તેમણે નાગોર, સિંધમાં ઠંભરેલા થઈ સામરેડી જઈ ત્યાં જિનાલય બનાવ્યું અને પંચનદ ઉપર હામ જાપ કરી ત્રિપુરાદેવીને સાધી વચનસિદ્ધિ મેળવો. તેમને ભીમદેવ રાજા (સં ૧૨૩૫ થી ૧૨૯૮)ની પટરાણુ ગુરુ તરીકે માનતી હતી. તેમણે સપાદલક્ષ દેશના અજમેરમાં રાજા વીસલની સભામાં ખરતરાચાર્ય જિનપતિસૂરિ (સં. ૧૨૨૩ થી ૧૨૭૭) સાથે “ગુરુકાવ્યાષ્ટક” પર વાત કરી જય મેળવ્યું હતું.
આ સમયે કોટક ગચ્છમાં ૪૮મી પાટે આ૦ નન્નસૂરિ થપા. તેમણે ઉપદેશ આપી ૩૯ વંશને જેન બનાવ્યા હતા. તે આ પ્રમાણે સુઘેચા, કઠમી, કોટડિયા, કપુરિયા, ધાકડ, વગેતા, નાગલા, નાર, સેઠિયા, ધરકટ, મથુરા, સેનેચા, મકવાણ, ફિરિયા, ખાણિયા, સુખિયા, લગલિયા, પાંડુગેતા, પિસાચા, બાકીલિયા, સહાચેતી, નાગણ, ખીમાણુદિયા, વડેરા, ગણેચા, સોનાણાં, આડેચા, ચીંચડા, નિબાડા વગેરે. (મહાત્માની વહીના આધાર) હાલ આ ગાત્રો તપગચ્છમાં મળી ગયાં છે. . ૪૮. આ કકસૂરિ.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણધર સુધર્માસ્વામી - ૪૯આ દેવગુપ્તસૂરિ—વિ. સં. ૧૧૦૮માં ભિન્નમાલમાં સૂરિપદ મેળવ્યું. તે ઉત્સવમાં ભેંસાશાહે ૭ લાખ દ્રમ્પ ખગ્યા હતા. એમને પ્રભાવ એટલો બધો હતો કે તેમના ચરણે દકથી વિષ ઊતરી જતું હતું.
૫૦. આ૦ સિદ્ધસરિ. - ૫૧. આ કકકસૂરિ–આ. શ્રીકસૂરિ. “ઉપકેશગચ્છપ્રબંધ” માં સમાશાહની કુશંકા, દેવ્યાગમનનું રોકાણુ, ગષ્ણવ્યવસ્થા, કુદગચ્છનો પ્રારંભ, આબુની તળેટીમાં કુત્પત્તિ અને ચંદ્રાવતીના જેનેનું સાધર્મિક વાત્સલ્ય એ ઘટનાઓને આ આચાર્ય સાથે જોડે છે.
આ આચાર્ય વિ. સં. ૧૧૫માં ગચ્છનાયક બન્યા. તેઓએ જાવજજીવ સુધી એકાંતરે ઉપવાસ અને પારણે આયંબિલ એમ તપ કર્યું. ગુર્જરેશ્વર કુમારપાળની સહાયથી શિથિલાચારી સાધુ, સાધ્વીને છોડી ગ૭ને ક્રિોદ્ધાર કર્યો. ત્યારથી તેમને ગચ્છ “કકુંદાચાર્યગર' તરીકે જાહેર થયે. કલિકાલસર્વજ્ઞ આ૦ હેમચંદ્રસૂરિ પણ તેઓને બહુ સન્માનતા હતા. તેઓએ સપાદ લક્ષથી મરેટકેટ જતા સાથને મહેચ્છાના ઉપદ્રવથી બચાવ્યો હતું. તેમણે પિતાની પાટે દેવગુસૂરિને સ્થાપી પાટણમાં સ્વર્ગગમન કર્યું. તેઓ વિ. સં. ૧૨૧૨ સુધી વિદ્યમાન હતા.
પર. આ૦ દેવગુપ્તસૂરિ–પાંચ ભાઈવાળી શ્રી નામની બાળ વિધવા આ આચાર્યને ધર્મબંધુ તરીકે માનતી હતી. તેથી તેમને પોતાના ભાગના સવાલાખ ધમ્મ આ ધર્મબંધુને આપવા જણાવ્યું. ગુરુજીએ તેનો ત્યાગ કર્યો અને તેમાંથી મોટે રંગમંડપ બંધાવ્યું. આ આચાર્યને વિ. સં. ૧૧૬૫ પહેલાં આચાર્યપદ મળ્યું હતું અને વિ. સં. ૧૨૩૨ સુધી હયાત હતા. આ રીતે તેમણે લાંબા કાળ સુધી ગચ્છને ભાર વહન કર્યો હતો.
તેમના શિષ્ય ધનદેવે સં. ૧૧૬પમાં આચાર્ય દેવગુમસુરિબા નવપદ પ્રકરણની લઘુવૃત્તિ પર બહવૃત્તિ, સં. ૧૧૭૪માં નવપદ પ્રકરણ પર વૃત્તિ, અને સં. ૧૧૭માં ચંદ્રપ્રભાચરિત્ર’ બનાવેલાં છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઇતિહાસ tપ્રાર - આચાર્યશ્રીએ પિતાની પાટે કક્કરિને સ્થાપી દેવામાં પ્રયાણ કર્યું હતું. - ૫૩. આ સિવસૂરિ–તેઓએ સં. ૧૧૯૨માં “ક્ષેત્રસમાસ પર વૃત્તિ” બનાવી. તેઓ આ શ્રીદેવગુપ્તસૂરિની વિદ્યમાનતમાં જ કાળધર્મ પામ્યા હતા.
૫૪. આ કકકસૂચિ—–તેઓ વિ. સં. ૧૨૩૨માં ગચ્છનાયક બન્યા. પાણીના અભાવે મોટો રસ્તે કઠિન થઈ પડ્યો હતે. શ્રાવકો સાથે હોય તે જ વિહાર થાય એવી વિષમ પરિસ્થિતિ હતી. આચાર્ય મહારાજે જેઠ મહિનાના વિહારમાં પક્ષીવાળા વૃક્ષને જોઈ પાસે જળભૂમિ હોવી જોઈએ એમ સમજી ધ્યાન દ્વારા જળરથાન પ્રકટ કર્યું અને મોટેકટને વિહાર ખુલ્લો કરાવ્યું. મોટમાં સિંહબળની બહેન રત્નાદેવીએ ગુરુમહારાજને યેગશાસ્ત્ર”ની પ્રતિ વહેરાવી. આચાર્ય મહારાજે સં. ૧૨૩૬માં પાલનપુરમાં ભગવાન નેમિનાથના મંદિર ઉપર કળશપ્રતિષ્ઠા કરાવી અને ભાયણ દેશના રાજાને જેનધમી બનાવ્યું.
૫૫. આ૦ દેવગુપ્તસૂરિ. ૫૬. આ૦ સિદ્ધસૂરિ. ૫૭, આ૦ કસૂરિ. ૫૮. આ૦ દેવગુપ્તસૂરિ
૫૯. આ સિદ્ધસૂરિ–-તેઓ સંવત ૧૨૫માં ગુજરાતમાં હતા ત્યારે સ્વેચ્છાએ એશિયાનગર ભાંગ્યું. તેમના ગુરુભાઈ વીરદેવ એશિયામાં જેમ બાળકોને ભણાવતા હતા. મંત્રવિલામાં નિપુણ હતા. તેમણે જૈન બાળકો ઉપર ખીલી દેવાનું કામણ કરનાર ગર્વિષ યેગીને પિતાની વિદ્યાને પણ બતાવી નમ્ર બનાવ્યું હતું અને સં. ૧૨૫રમાં શહાબુદ્દીન ઘોરીએ એશિયા ભર્યું ત્યારે ભગવાન શ્રી મહાવીરસવામીના મંદિરને ગભારા પથ્થરથી ચણ લઈ પ્રતિમાની રક્ષા કરી હતી. - આચાર્યશ્રીએ સંવત ૧૨૫૫માં પોતાના જાપમાં વીર. સં. ૩૦૦માં બનેલસિદ્ધચક્રના મંત્રવાળે રૂપાને જીર્ણ પટ હતું તેને ઉદ્ધાર કર્યો. તેઓ કોઈને પણ આચાર્ય બનાવ્યા વિના કાળધમ પામ્યા હતા.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું]
ગણધર શ્રી સુધમાં સ્વામી ૬૦. આ કકસૂરિ–આ આચાર્ય વિ. સં. ૧૨૭૪માં પાલનપુરમાં , હુલાદન રાજાએ બનાવેલા પ્રહૂલાદન વિહારમાં ભગવાન ૫૯લવિયા પાશ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરાવી.
૧. આ દેવગુણસૂરિ–શ્રી સંઘે ઉ૦ દેવગુપ્તને ઉચ્ચ નગરથી બેલાવી સં. ૧૨૭૮માં ગચ્છનાયક બનાવી દેવગુણસૂરિ એવું નામ આપ્યું. તેઓ ઉપાધ્યાય (ઈને વિદ્વાન હતા. તેમણે સારા ગચ્છનાયક મળે તેની તકેદારી રાખી પોતાના મુનિઓને ખૂબ વિદ્વાન બનાવ્યા. તે આ પ્રમાણે –
ઉ૦ દેવાનંદ–તેમણે વિષમ દેશમાં નઈનગરમાં જઈ ભગવાન નેમિનાથની પ્રતિષ્ઠા કરાવી.
પં. વિરચંદ્ર–તે વિદ્વાન હતા. મંત્રવાદી હતા. દેષિનિવારણ માટે મોટટમાં ત્રપાલનો ઉપદ્રવશમન, સિંધમાં નામના, જાલારમાં પિતાની ભવિષ્યવાણી ઇત્યાદિ પરચાઓ બતાવી ૨૮ વર્ષની નાની વયમાં જ કાળધર્મ પામ્યા..
પં. દેવચં–તેમણે સરસ્વતીને પ્રત્યક્ષ કરી વર મળજો. મહારાષ્ટ્રમાં જઈ પુલીયકવાદી ધર્મચિને હરાવ્યો. તિલંગમાં દિગંબર ધમકીર્તિને છતી વનવાસે કર્યો અને કર્ણાટકમાં ૨૧ સર્ગવાળું સંસ્કૃત “ચંદ્રપ્રભચરિત્ર' બનાવ્યું. આ વિદ્વાન અભિમાની હોવાથી આચાર્યપદને ચેપગ્ય નહતા.
પં સ્થિરચંદ્ર–તેઓ તાર્કિક અને કવિ હતા.
ઉ. હરિચંદ્ર–તેમણે કચ્છનરેશને પ્રતિબધી ત્યાં બાલિકાને દૂધ પીતી કરી મારી નાખવાની જે પ્રથા હતી તેને અટકાવી
ઉ. ચંદ્રપ્રભ–તેઓ નિમિત્તવેદી હતા. વાચનાચાર્ય પાસપૂર્તિ તેમજ તેમના શિષ્ય હર્ષચંદ્ર હતા. પ. પદ્મચંદ્ર–તેમણે સં. ૧૩૩૭માં બાવન જિનબિંબ,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
જૈન પર પરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ
સચ્ચિકા દેવી અને ગણપતિની પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી.+ (લેાદ્રાલેખ)
આ પૈકીના કેટલાકને તેઓએ સૂરિપદ આપ્યું પણ તેમાં સફળતા મળી નહિ. એટલે તેમને એ વાતને બહુ અક્સાસ હેતા હતા.
આ આચાયૅ વંથલીમાં સાધુસમુદ્ધરના વીરમંદિની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. તે પ્રદેશમાં ઉપકેશગચ્છના ઉપાસકા બનાવ્યા. ખંભાતમાં ગાધરા નૃપવિજેતા મહારાણા કુમારસિંહૈ બનાવેલા વીરમદિરમાં, ધૃતવૃત્તિમાં વીજા અને સપાલાએ બનાવેલા, માળવાના જયસિંહપુરમાં સાધુ આભૂએ બનાવેલા અને પુષ્કરણીમાં સાધુ તાલિયારે બનાવેલા નવાં જિનાલયેામાં પ્રતિષ્ઠા કરાવી, સ, દેશલ પાસે સંઘ કઢાવ્યા. ૮૪ વર્ષની ઉંમર થતાં પાલનપુર આવી સ્થિર વાસ કર્યાં અને ત્યાં જ છેલ્લે સર્શિકા દેવીની સૂચના પ્રમાણે સ. ૧૩૩૦માં મુનિ ખાચ'ને ગચ્છનાયક બનાવી સિદ્ધસૂરિ નામ આપી સ્વર્ગપ્રાપ્તિ કરી. આ ગચ્છનાયક પદના ઉત્સવ શાહે દેશલે કર્યો હતા.
૬૩. આ કક્કસૂરિ.
૬૨. આ સિદ્ધસૂરિ. ૬૪. આ॰ દેવજીસસૂરિ
૬૫. આ૦ સિદ્ધસૂરિ—તેઓએ ત્રણ લાખ દ્રવ્ય અને તેમની સાથે સગપણ કરાયેલી યુવાન કન્યાને છેડી ૨૦ વર્ષની ઉમરે દીક્ષા લીધી હતી. સ. ૧૩૩૦માં આચાર્ય દેવજીસસૂરિના હાથે ગચ્છનાયક પદ મેળવ્યું હતું. આ અરસામાં આજીની તળેટીમાં ઉંમરરાયે વસાવેલ ખરણી ગામના ચિંચટગેાત્રીય શાહ દેશલે આચાય સિદ્ધસૂરિને પદમહત્સવ કર્યા હતા. તે જ શાહે આ
A
+ જૈનાચાર્યાં ગણપતિની પ્રતિષ્ઠા પણ કરાવતા હતા; જે બ્રાહ્મણવાડા, કુંભારિયા, ચાણસમા વગેરે સ્થાનામાં માજીદ છે. ચાસમાના ભટેવા પાર્શ્વનાથના દેરાસરના ગુપ્ત ભેાંયરામાં ગણેશની મૂર્તિની ગાદી ઉપર શિલાલેખ છે કે હારિજગચ્છના આ. મહેશ્વરસૂરિએ સવંત ૧૨૪૭માં ગણેશ મૂર્તિની પ્રતિષ્ઠા કરી. ( જૈન સત્ય પ્રકાશ, ક્રમાંકઃ ૧૧૪ ૧૧૭)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલુ* ]
ગણુધર શ્રીસુધર્માંસ્વામી
દેવશુસર, આ॰ સિદ્ધસૂરિ તથા બીજા સુવિહિત આચાર્ચીના હાથે સભ્રપતિનું તિલક કરાવી કરાયા રૂપિયા ખરચી સાતે મહાતીથેના ચૌદ રાજલાકમાં પ્રસિદ્ધ એવા ૧૪ સધા કાચા હતા. વળી આ આચાર્ચે માંડવગઢના હરદેવ, વિજયદેવ, દેશલના ભાઈ આશાધર અને ચિત્તોડના સામસિહુને ઉપદેશી સધ કઢાવ્યા હતા. માંડવગઢમાં હરદેવ અને વિજયદેવના મંદિરમાં ૨૪ ભિખની, દોલતાબાદમાં દેશલના પુત્રના મહિમાં ભગવાન શ્રીપાર્શ્વનાથની, જૂનાગઢમાં રા. માંડલિકના મંદિરમાં ભગવાન મહાવીરસ્વામીની, શત્રુજય પર ત્રિભુવનસિ'હના મદિરમાં વર્તમાન ૨૦ જિનેશ્વરની, શત્રુંજય પર દેશલે કરાવેલ યુવાગારમાં ૨ અની, ગિરનાર પર ત્રિભુવનસિંહના પુત્ર સૌરાષ્ટ્રના અધિકારી મુંજાલની દેવકુલિકામાં, વંથલીની દેવકુલિકામાં જિનમિખની અને ખંભાતમાં આવન જિનાલયવાળા વીરમંદિરમાં કળશ ડની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. તેમજ સ. ૧૭૬૯માં શત્રુંજયના મૂળ મંદિરને સ્વેચ્છાએ તાઠી નાખ્યું હતું, તેને શાહે દેશલના પુત્ર ભ્રમરાશાહ પાસે તીર્થોદ્ધાર કરાવી તેમાં સ. ૧૩૭૧ના મહા સુદી ૧૪ ને સેામવારે ભગવાન આદિનાથની પ્રતિષ્ઠા ક્રરાવી હતી.
તેમની કૃપાથી લખપતિએ તથા તેના ભત્રીજા સ્થિરદેવે મથુરા અને હસ્તિનાપુરની યાત્રા કરી હતી અને ભરતપુરમાં જિનાલય અથાન્યું હતું.
83
આ આચાયે જૂનાગઢમાં ત્યાંના સંઘની વિનંતિથી સ. ૧૩૭૧ના ફાગણ સુદ ૫ ના દિવસે મુનિ મેરુગિરિને કક્કસૂરિ નામ દઈ સૂરિપદ આપ્યું અને સ. ૧૩૭૬ના ચૈત્ર સુદ ૧૩ના દિવસે આસિયામાં કક્કસૂરિને ગચ્છનાયકના ભાર આપી સ્વ ગમન કર્યું. શાહુ દેશલ પણ તેની પહેલાં એ મહિને સ્વગામી થયા હતા.
૬૬. મા॰ સુરિ તેએ સ. ૧૩૭૧માં સૂરિ અને સ ૧૩૦૬માં ગચ્છનાયક અન્યા. તેમણે સં. ૧૩૯૩માં ‘ઉપદેશગચ્છપ્રમ‘ધ' અને ‘ નાભિનદનજિનાારપ્રબંધ ' બનાવ્યા, તે પહેલાં
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[પ્રકરણ સંઘવી સમરાશાહે તિલંગદેશમાં ૬ લાખ બંદિવાનને છોડાવ્યા હતા.
૬૭. આ૦ દેવગુણસૂરિ–તેઓ સં. ૧૪૦૯માં દિલ્હીમાં આચાર્ય બન્યા. તેઓ મોટા કવિ, વિદ્વાન, સિદ્ધાંતવેદી અને સર્વ શાસ્ત્રોના જાણકાર હતા.
૬૮. આ૦ સિદ્ધસૂરિ–સં. ૧૪૭૫માં પાટણમાં સૂરિપદ.
૯૯ આ૦ કસૂરિ–સં. ૧૪૯૮માં ચિત્તોડમાં સૂરિપદ. તેમણે કચ્છના જામ વીરભદ્રને પ્રતિબંધી કરછમાં અમારી પ્રવર્તાવી હતી. તેઓ સંસ્કૃત અને પ્રાકૃતના સારા વિદ્વાન હતા. સં. ૧૫૧૨માં આ આચાર્ય અને ભાવડગચ્છના આચાર્ય વીરસૂરિએ સાથે રહી ભગવાન શ્રીસુમતિનાથની પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી.
૭૦. આ દેવગુપ્તસૂરિ–મંત્રી જયસાગરે સં. ૧૫૨૮માં જોધપુરમાં તેમને પદમાહાત્સવ કયા. ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથનું મંદિર તથા પોષાલ બનાવ્યાં. તેમણે પાંચ ઉપાધ્યાય બનાવ્યા હતા. ઉ૦ કર્મસાગરના શિષ્ય ઉ૦ દેવકીલેલે સં. ૧૫૬૬માં “કાલિકકથા” રચી અને તેમના શિષ્ય દેવકલશે “ષિદના પાઈ' રચી હતી.
૭૧. આ સિદ્ધસૂરિ–સં. ૧૫૦૫માં મેડતામાં પદમહત્સવ.
૭૨. આ૦ કકકસૂરિ–સં. ૧૫૯લ્માં જોધપુરમાં પદપ્રતિષ્ઠા. આ પછી કરંટકગચ્છના આચાર્ય સર્વદેવસૂરિ તપગચ્છમાં ભળી ગયા અને કારટા તપગચ્છ નીકળે. દ્વિવંદનિક આ. કક્કસૂરિએ પણ તપા આ૦ શ્રીઆનંદવિમલસૂરિની નિશ્રા સ્વીકારી તેઓ સં. ૧૫૮૪માં મક્ષીજી તીર્થમાં તપગચ્છમાં દાખલ થયા. તે આ રાજવિજયસૂરિ બન્યા. તેમનાથી સં. ૧૬૧૫માં તમારત્ન શાખા ચાલી.
૭૩. આ દેવગુણસૂ—િસં. ૧૯૩૧માં સૂરિપદ.
૭૪. આ સિદ્ધસૂરિ–સં. ૧૯૫૫માં ચિત્ર સુદ ૧૩ ના બિકાનેરમાં મહામંત્રી ઠાકુરસિંહે પદમહોત્સવ કર્યો.
૭૫. આ૦ કસૂરિ–સં. ૧૬૮૯ ફાગણ સુદ ૩ના દિવસે સૂરિપદ, મહામંત્રી ઠાકુરસિંહના પુત્ર મં. સાવલ તથા તેની પત્ની સાહિબરેએ પદમોત્સવ કર્યો.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલ]
ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી ૭૬. આ દેવગુણસૂરિ–સં. ૧૭૨૭માં માગશર સુદ ૩ ને દિવસે પદમહોત્સવ થયા.
૭૭. આ સિદ્ધસૂરિ–સં. ૧૬૭ માગશર સુદ ૧૦ના રોજ પટ્ટાભિષેક થયે.
૭૮. આ. કસૂરિ–સં. ૧૭૮૩ અષાઢ વદ ૧૩ પદમહોત્સવ થયે.
૭૯ આઇ દેવગુસૂરિ—સં. ૧૮૦૭માં સૂરિપદ.
૮૦. આ સિદ્ધસૂરિ–સં. ૧૮૪૭ મહા સુદ ૧૦ને દિવસે પટ્ટાભિષેક.
૮૧. આ કક્કરિ– સં. ૧૮૯૧ ચૈત્ર સુદ ૮ બિકાનેરમાં વેદ મુત્તા સરદારસિંહને ઘરે શ્રીસંઘે પદમહત્સવ કર્યો.
૮૨. આ૦ દેવગુણસૂરિ–સં. ૧૯૦૫ ભાદરવા સુદ ૧૩ને સોમવારે ફલોધિમાં વૈદ મુત્તા શ્રીસંઘ પટ્ટાભિષેક કર્યો.
૮૩. આ સિદ્ધસૂરિસં. ૧૯પ મહા સુદ ૧૧ ને દિવસે બિકાનેરમાં વૈદ મુત્તા હરિસિંહજી તથા શ્રી સંઘે પટ્ટાભિષેક કર્યો. અને રાજાએ આપેલા છાંટણાવાળી પછેડી ઓઢાડી. તેમના સ્વર્ગ વાસ પછી આ પરંપરા અટકી ગઈ છે.
૮૪. આ કરકસૂરિ.
૮૫. આ દેવગુણસૂરિ–મારવાડમાં વિસલપુરમાં સં. ૧૯૩૮ આસો સુદ ૧૦ મુત્તા નવલમલજી પત્ની રૂપાદેવીથી જન્મ, નામ ગયવરચંદ. સં. ૧૯૫૦માં રાજકુમારી સાથે લગ્ન, માંદગીમાં
* “જૈન સાહિત્ય સંશોધક નં. ૨ એ. ૧, પાવલી સમુચ્ચયપાવલી નં. ૧૩માં મુદ્રિત “ઉપકેશ ગ૭ પદાવલી, જૈન ગુર્જર કવિઓ ભા. 8 ખંડ ૨માં મુદ્રિત ગુજરસંશાધનસમ્રાટના પટ્ટાવલીના સાર ભાગો, “ભગવાન પાર્શ્વનાથકી પરંપરાકા ઈતિહાસ પૂર્વાધ જિદ ૧-રમાં છપાયેલા મેટી પટ્ટાવલી “ગચમત પ્રબંધ' અવતરણે અને પટ્ટાવલીનાં અવતરણ વગેરેના આધારે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
: પ્રકરણ અનાથી મુનિની સજઝાયથી વૈરાગ્ય. સં. ૧૯૩ ફાગણ વદ ૬ સ્થાનકમાણી" પૂજ્ય શ્રી લાલજી પાસે સ્થાનક મતની દીક્ષા. સં. ૧૯૭૭ માં સંવેગી શ્રદ્ધા. સં. ૧૯૭૨માં સુદ ૧૧ શા છે. આ શ્રીવિજય ધર્મસૂરિના શિષ્ય ગિરાજ શ્રીરતનવિજયજી મહારાજના હાયે સંવેગી દીક્ષા, પોષ વદ ૩ વડી દીક્ષા, અને સં. ઉપકેશ ગચ્છ ગચ્છનાયક પદપ્રતિષ્ઠા. તેમણે અનેક ગ્રંથે બનાવ્યા છે. તેમના દેહમાં, વ્યાખ્યાનમાં અને કલમમાં જેમ છે, ધર્મ પ્રચારની ખૂબ ધગશ છે, ઉપકેશ ગ૭ માટે તીવ્ર લાગણી છે, જે હાલ વિદ્યમાન છે.
(“ભગવાન પાર્શ્વનાથ કી પર પરાકા ઈતિહાસ પૂર્વાધ જિહદ ૧ ના આધારે)
દ્વિવંદનિક ગચ્છ ૩૧ આ૦ રત્નપ્રભસૂરિ–તેમના મુખ્ય શિષ્ય આ યાદેવસૂરિ થયા પણ તેમના બીજા શિષ્ય આ૦ ઉદયવધનથી દ્વિવંદનિક ગચ્છ અને તેમાંથી જ તપગચ્છમાં ભળીને “તપારન શાખા નીકળી છે, જેની પરંપરા આ પ્રમાણે છે:
૩૨. શ્રી ઉદયવર્ધનસૂરિ, ૩૩. ગુણવધનસૂરિ, ૩૪. દેવરત્નસૂરિ, ૩૫. આનંદસુંદરસૂરિ, ૩૬. શુભવધનસૂરિ, ૩૭. જયપ્રભસૂરિ, ૩૮. અજિતપ્રભસૂરિ, ૩૯. ચંદ્રગુપ્તસૂરિ, ૪૦. સુગુણરત્નસૂરિ, ૪૧. વિનયવર્ધનસૂરિ, ૪૨. લક્ષ્મીવર્ધનરિ, ૪૩. ગુણસુંદરસૂરિ, ૪૪. વિનયસુંદરસૂરિ, ૪૫. હર્ષપ્રભસૂરિ, ૪૯. સમુદ્રગુપ્તરિ, ૪૭. ભદ્રગુપ્તસૂરિ, ૪૮. ઉદ્યોતરત્નસૂરિ, ૪૯. માણિકયસુંદરસૂરિ, ૫૦. વિમલપ્રભસૂરિ, ૫૧. આનંદવર્ધન સરિ, પર, શિવસુંદરસૂરિ, ૫૩. ધર્મગુપ્તસૂરિ, ૫૪. વિમલરત્નસૂરિ, પપ. અમૃતવર્ધનસૂરિ, ૫૬. આનંદરત્નસૂરિ, ૫૭. ઈન્દ્રરત્નસૂરિ, ૫૮. દેવસરિ, ૫૯કસૂરિ, ૬૦. સિદ્ધસૂરિ, ૬૧દેવગુણસૂરિ, ૬૨. કસૂરિ, ૬૩. સિદ્ધસૂરિ, ૬૪. દેવગુપ્તસૂરિ, ૬૫. કક્કરિ, ૬. સિદ્ધસૂરિ, ૨૭. આ૦ ધનવધનસૂરિ–વિ. સં. ૧૫૩૫ લગભગમાં થયા. ૬૮. આ દેવગુપ્તસૂરિ–વિ. સં. ૧૫૫૦ થી ૧૬૦૦ સુધી વિદ્યમાન
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું ].
ગણધર શ્રી સુધમાં સ્વામી હતા. તેમણે મંત્રના બળે ગુજરાતના સુલતાન બહાદુરશાહની પાલખી આકાશમાં ચલાવી. બળદ વિના કુવામાંથી જળ ખેંચાવ્યું. લાકડાની પૂતળી પાસે પંખે કાળા અને વડને ચલાવ્યું. આથી ચમત્કૃત સુલતાન બહાદુરશાહે ગુરુને ગામ આપ્યાં પણ તેમણે એ ન લેવાથી કંબળરત્ન આપ્યું અને બારેજામાં કૂવા–બાગવાળી માટી પાષાલ બંધાવી આપી. સંભવ છે કે આથી જ ઉપદેશ ગઇ “કંબલગચ્છ” (કંવલાગ0) તરીકે જાહેર થયે હશે. આચાર્ય શ્રીએ બારેજામાં મણિભદ્ર વીરની સ્થાપના કરી ગામને ઉપદ્રવ ટાળ્યું હતું. આ સ્થાન આજે પણ ત્યાં જ છે.
દ. આ૦ કકસૂરિ–કાકર દેશના તીરવાડા ગામમાં સં. ૧૫૬૪માં શ્રીમાળી દેવદત્તની પત્ની દેવલદેની કુક્ષિથી જન્મ. નામ રામકુમાર. સં. ૧૫૭૧ માં દીક્ષા, સં. ૧૫૮૪ માં સૂરિપદ. તેમણે ચોદણ પૂનમના શાસ્ત્રાર્થમાં ચૌદશની પાખી સ્થાપી હતી. મહ.
ખુદશાહને ચમત્કાર બતાવ્યું હતું અને “રાજવલ્લભસૂરિ” બિરુદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. આથી તેઓ રાજવલભસૂરિ તરીકે પણ પ્રસિદ્ધિ પામ્યા હતા.
તેમણે આનંદવિમલસૂરિના વરદ હસતે ગવહન કરી ક્રિયાઉદ્ધાર કર્યો સં. ૧૫૫માં દિગંબર જીવાજીને હરાવ્યું અને સં. ૧૬૧૦માં ગુજરાતમાં વિહાર કર્યો પણ તેઓ શિથિલ બની ગયા હતા. આ જ વર્ષે આ. વિજયદાનસૂરિએ આ હીરવિજયસૂરિને સિરોહીમાં સૂરિપદ આપ્યું હતું તેથી આ આચાર્યને ખેદ થયો હતો. પછી તેઓ સં. ૧૯૧૩ માં શિથિલાચાર અને બારેજાને પરિગ્રહ છેડી ક્રિયેાર કરી સં. ૧૯૧૫ માં આ૦ શ્રીવિજયદાનસૂરિજીની પાટે યુવરાજ. આ. શ્રીવિજયરાજસૂરિ તરીકે સ્થાપિત થયા અને સં. ૧૯૨૪માં ઝીંઝુવાડામાં સ્વર્ગે પધાર્યા. આ તપાગચ્છની રત્નશાખાના મૂળ પુરુષ હતા, જેમની પરંપરા નીચે મુજબ છે:
તપારત્ન શાખા ૫૭. વિજ્યદાનસરિ, ૫૮. રાજવિજયસૂરિ, તેમનો પરિચય ઉપર આવી ગયા છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
પ્રકરણ ૫૯. રત્નવિજયસૂરિ, ૬૦. હીરરત્નસૂરિ, ૬૧. જયરત્નસૂરિ, ૬૨. ભાવરત્નસૂરિ, ૬૩. દાનરત્નસૂરિ, ૬૪. કીર્તિરત્નસૂરિ, ૬૫. મુક્તિરત્નસૂરિ, ૬૬. પુદયરત્નસૂરિ, ૬૭. અમૃતરત્નસૂરિ, ૬૮. ચંદ્રોદયરત્નસૂરિ, ૬. સુમતિરત્નસૂરિ, ૭૦. ભાગ્યરત્નજી–જે
ડાં વર્ષો પહેલાં કાળધર્મ પામ્યા છે. આ આચાર્યોને વિશેષ પરિચય આગળ આ૦ શ્રીવિજ્યદાનસૂરિના વર્ણનમાં આપવામાં આવશે.
(“જેનયુગ” વર્ષ ૩ પૃષ્ઠ: ૩૫૪, ૪૦૧, ૪૦૬ “જેન ગુર્જર કવિઓ ભા. ૩ વિ. ૨ પૃષ્ઠ: ૨૨૮૯ “પટ્ટાવલી ના આધારે, કવિ ઉદયરત્નકૃત . ૧૭૭૦ માં રચેલ “પાંચ પાટ વર્ણન રાસ” સં. ૧૮૯૪ લખેલી પ્રતિના આધારે) ઉ૦ ઉદયરત્ન તપાઉનની ઉપાધ્યાય શાખામાં થયેલા છે.
સુધર્માસ્વામી અંતિમ તીર્થંકર શ્રી મહાવીર સ્વામીની પાટે પાંચમા ગણધર શ્રી ધર્માસ્વામી બિરાજ્યા. આપણે પ્રથમ જોઈ ગયા તેમ ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીના ૧૧ ગણધરો મુખ્ય શિષ્યો હતા. તે પૈકીના ૯ શિષ્યો તે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીની વિદ્યમાનતામાં જ રાજગૃહીના વૈભારગિરિ ઉપર એક એક માસનું અનશન કરી નિર્વાણ પામ્યા હતા, અને બે શિષ્ય વિદ્યમાન રહ્યા હતા તે પૈકીના એક સૌથી મોટા અને પ્રથમ ગણધર શ્રીઈદ્રભૂતિ ગૌતમસ્વામીને તે ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીના નિર્વાણ પછી અલ્પ સમયમાં જ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું એટલે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પછી સંઘનાયક થવા ગ્ય શ્રીસુધમોસ્વામી જ વિવમાન રહા, એટલે સંઘવ્યવસ્થાને બધો ભાર શ્રીસુધમોસ્વામી ઉપર આવ્યો. તેમજ બીજા બધા ગણધરોના શિષ્ય પણ શ્રી સુધસવામીની આજ્ઞામાં રહ્યા. આ કારણે આજને સમસ્ત શ્રમણસમૂહ શ્રીસુધસ્વામીને અનુયાયી ગણાય છે.
એ પણ એક પૂબી છે કે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીનાં જે
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું ]
ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામી જન્મનક્ષત્ર અને જન્મરાશિ હતાં તે જ ઉત્તરાફાગુની અને કન્યારાશિ આ ગણધરનાં જન્મનક્ષત્ર અને જન્મરાશિ હતાં. કે અપૂર્વ ચાગ ! માટે જ આ ગણધર મહારાજ તીર્થંકર પછી ગચ્છનાયક બન્યા હશે શું?
તેમનું જન્મસ્થાન કેટલાક સન્નિવેશ હતું. પિતાનું નામ ધમ્મિલ અને માતાનું નામ ભદિલા હતું. તેઓ અચિવૈશ્યાયન ગોત્રના બ્રાહ્મણ હતા. તેમને આપણે ઉત્તમ બ્રાહ્મણની જેમ વિદ્યાના ઉપાસક અને નિરંતર જ્ઞાનગોષ્ઠિમાં તત્પર જોઈએ છીએ. તેઓ વેદ સાહિત્યના પારગામી હતા. ચારે વેદ, પુર ણ, ઈતિહાસ, આચાર-ક્રિયાકાંડ આદિ ચૌદ વિદ્યાના ભંડાર હતા અને સ્વભાવે સાગર જેવા ગંભીર તેમજ હિમાલય જેવા અડગ ઘેર્યવિભૂતિવાળા હતા.
એમના સમયે ભારતવર્ષમાં પૂબ યજ્ઞો થતા અને એ યમાં પશુઓનું બલિદાન પણ દેવાતું હતું. એકવાર અપાપાપુરીમાં સમિલભટ્ટે મટે યજ્ઞ કરાવ્યું હતું. એણે એ યજ્ઞના પુરોહિત-ગડવિજ તરીકે આજુબાજુના ગામમાંથી મગધ દેશના પ્રસિદ્ધ અગિયાર પંડિતેને પિતતાના શિષ્ય પરિવાર સહિત આમંત્રણ આપ્યું હતું. એમાં સુધમાં નામના પંડિત પણ પિતાના ૫૦૦ શિષ્યો સહિત આવ્યા હતા. ત્યાં મળેલા વિદ્વાનોમાં સુધર્મા પાંચમા નંબરના પંડિત ગણાતા હતા.
અપાપાનગરીમાં યજ્ઞ ચાલી રહ્યો હતો. ત્યાં શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી પણ લાંબા વિહાર કરીને આવી પહોંચ્યા. તેઓ તાજા સર્વશ થયા હતા. અહીં માનવીઓ વગેરેની સમક્ષ એમની પ્રથમ ધર્મદેશના થઈ એ દેશના મુખ્ય ધ્વનિ ચારિતતા
લા પ્રમો ધર્મ” અને “મિત્ત શ્વમૂષg” હતા. યજ્ઞમાં આવેલા પંડિતરત્નાએ આ સાંભકર્યું. ઇંદ્રભૂતિ ગૌતમ તેમજ અગ્નિભૂતિ ગૌતમ તે વાદવિવાદ કરી સર્વજ્ઞ પ્રભુ મહાવીરને જીતવાના ઈરાદે આવ્યા. પરંતુ આખરે તેઓ નાસીપાસા થયા અને પિતાના શિષ્ય પરિવાર સહિત શ્રી મહાવીર પ્રભુના
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
જૈન પરંપરાના ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ
"C
શિષ્ય બન્યા પછી વાયુભૂતિ અને વ્યક્ત પણ આવ્યા અને શિષ્યા અન્યા. ત્યાર પછી સુધર્માં આવ્યા. એમને શંકા હતી આ જીવ જેવા આ ભવમાં છે તેવા જ પરણવમાં રહે છે ? ”
અર્થાત જીવ આજે જે ગતિ અને જેવા શરીરવાળા છે તે મર્યા પછી પણ ફરી તે જ ગતિમાં અને તેવા જ શરીરવાળા અને કેમકે કારણને મળતુ જ કાર્ય ઉપજે છે. જેમ ખેતરમાં ડાંગર વાવવાથી ડાંગર જ થાય, જવ ન થાય. આશકાના જવામ ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીએ વેદ-વાકયોથી આપ્યા. મનુષ્ય મરીને મનુષ્ય પણ થઈ શકે છે, જો તેનામાં સરળતા, મૃદુતા, સદાચાશ્તિા આદિ સદ્ગુણેા હાય તા. મનુષ્ય મનુષ્યનું આયુષ્ય બાંધી આગામી ભવે મનુષ્ય થઈ શકે છે અને ઉપર કહેલા સદ્ગુણૢા ન હાય તે મનુષ્ય મરીને પશુ,પક્ષી કે નારકી અને છે અને ઉપરના શુાથી વધુ ગુ]ાને ખીલવા મરે તેા દેવ અને છે. એટલે જે જેવા હાય તે તેવા જ થાય એવા એકાંતિક નિયમ નથી. જેમ છાણ, મૂતર વગેરેમાંથી વીંછી થાય છે, મેલ અને પરસેવાથી ૢ વગેરે થાય છે.
આ પ્રમાણે એમની શંકાનું સમાધાન થવાથી સુધર્મ ભટ્ટે પેાતાના ૫૦૦ શિષ્યા સાથે પ્રભુ શ્રીમહાવીરદેવનું શિષ્યત્વ સ્વીકાર્યું".
દીક્ષા લીધા પછી પ્રભુની દેશના સાંભળી તેમણે ઉપોદ વા વિનવૈજ્ થા યુવેધ વા આ ત્રિપદી સાંભળી દ્વાદશાંગી-ખાર આગમ શાસ્ત્રોની રચના કરી.
તેમણે પચાસ વર્ષની ઉંમરે દીક્ષા લીધા પછી ભારતવર્ષમાં વિચરી ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીના દિવ્ય સદેશના ઉચ્ચ સ્વરે પ્રચાર કર્યાં. પ્રભુ મહાવીરની આજ્ઞાનુસાર જૈન સંઘની ખૂબ સેવા ખાવી. એમણે ત્રીસ વર્ષ સુધી ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીની એક મહાન સેવકની જેમ સેવા કરી અને ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીના નિર્વાણુ પછી પણ ૧૨ વર્ષ સુધી ભગવાનની આજ્ઞાનુસાર સંઘની વ્યવસ્થા જાળવી. ભગવાન મહાવીરના સિદ્ધાંતાના
લા, સંયમ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
થયું. તે
ના નિવાણુના
જ જગતના
પહેલું!
ગણધર રીસુધર્માસ્વામી છે અને તે પણ પ્રચાર કર્યો. ભગવાન મહાવીરસ્વામીના નિર્વાણુના ૧૨ વર્ષ પછી એમને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. તેઓ સર્વજ્ઞ થયા અને તેમની પાટ ઉપર શ્રી અંબૂવામી આવ્યા. તેઓ ૮ વર્ષ સર્વાપણે વિચરી જગતના અનેક ને કલ્યાણને માર્ગે વાળી ભગવાન
શ્રી મહાવીર સ્વામી પછી ૨૦ વર્ષે એટલે ૧૦૦ વર્ષની ઉંમરે વેલારગિરિ પર નિર્વાણ પામ્યા.
તેઓ નિથિગચ્છના આદિ સ્થાપક થયા. નિગ્રંથગ છે, આજના સમસ્ત શ્રમણ સંઘને મૂળ ગછ છે.
જિનાગમ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી જે જે ઉપદેશ આપતા હતા તેને તેમના ૧૧ ગણધર શિષ્યોએ અર્ધમાગધી ભાષામાં આગમરૂપે તૈયાર કરેલ છે અને એવાં દરેકનાં ૧૨ આગમો બનેલાં છે, જેનું નામ દ્વાદશાંગી છે. દરેક ગણથરાએ દ્વાદશાંગી રચી. તેમાં રચનાશૈલીને ભેદ હતો કિન્તુ દરેકની કહેવાનો મતલબ તે એક જ હતી. દરેક ગણુધરે પિતતાના શિષ્યોને એ દ્વાદશાંગીનું અધ્યયન કરાવતા હતા. દશ ગણુધરે પહેલાં મોક્ષે જવાથી તેમના શિષ્ય ગણધર શ્રી સુધમસ્વામીની આજ્ઞામાં આવી ગયા હતા અને ત્યાં તેમની દ્વાદશાંગીનું અધ્યયન કરતા હતા. આ પરિસ્થિતિમાં બીજા ૧૦ ગણધર ભગવાનની દ્વાદશાંગીનું પઠનપાઠન બંધ થયું અને ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામીની દ્વાદશાંગી અમર બની રહી. આજે એ જ દ્વાદશાંગી જગત પર ઉપકાર કરી રહી છે.
ગણાયર શ્રીસુધર્માસ્વામીએ રચેલાં દ્વાદશાંગીમાંનાં ૧૨ અંગે અને તેનું ટૂંક સવરૂપ નીચે પ્રમાણે છે:
૧. આચારાંગ–આ પહેલું અંગ છે. તેમાં ૨ શ્રતર્કલ, ૨૫ અધ્યયન, ૮૫ ઉશા, ૮૫ સમુદેણા, ૧૮ હજાર પદે, અનેક કે અને અનેક નિર્યુક્તિ વગેરે હતાં, જેમાં જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચાસ્ત્રિાચાર, તપાચાર અને વીર્યાચાર ગોચરી, વિનય, શિક્ષા, ભાષા, અભાષા, સદવર્તન, ક્રિયા વગેરે સર્વમુખી વર્ણન હતું.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઇતિહાસ
ગાસણ ૨. સૂત્રકૃતાંગ-આ બીજું અંગ છે. તેમાં ૨ શ્રુતસ્કંધ, ૨૩ અધ્યયને, ૩૩ ઉદ્દેશા, ૩૩ સમુદેશ, ૩૬ હજાર પદે, અનેક લોક અને અનેક નિર્યુકિતઓ વગેરે હતાં, જેમાં અલેક, લેક, લોકાલોક, જીવ, અજીવ, જીવાજીવ, અવસમય, પરસમય, સ્વ૫ર સમયનું નિરૂપણ હતું. ૮૦ ક્રિયાવાદી, ૮૪ અક્રિયાવાડી, ૬૭ અજ્ઞાન વાદી અને ૩૨ વિનયવાદી, એ ૩૬૩ પાખંડીઓનું ખંડન કરી જેન દર્શનનું અનેકાન્તિક મંતવ્ય રજુ કર્યું હતું.
૩. સ્થાનાંગસુત્ર–આ ત્રીજું અંગ છે. તેમાં ૧ શ્રતસ્કંધ, ૧૦ અધ્યયન, ૨૧ ઉદ્દેશા, ૨૧ સમૃદેશા, ૭૨ હજાર પદે, અનેક હલકો અને અનેક નિર્યુક્તિ વગેરે હતાં, જેમાં જીવ, અજીવ, જીવા
જીવ રવસમય, પરસમય, વપરસમય, લોક, અલેક, લોકાક અને ભૂળ વગેરેની સ્થાપના હતી. :: ૪. સમવાયાંગસૂત્ર–આ ચોથું અંગ છે. તેમાં ૧ભુત
ધ, ૧૦ અધ્યયન, ૨૧ ઉદ્દેશા, ૨૧ સમુદેશા, ૧૪૪ હજાર પદે, અનેક લોકો અને અનેક નિર્યુક્તિ વગેરે હતાં, જેમાં જીવાદિનો નિર્ણય હતે, ચઢતા ક્રમે એકથી આરંભીને ૧૧ સંખ્યાવાળા પદાર્થોને નિર્ણય હતું અને દ્વાદશાંગીનું સ્વરૂપ બતાવ્યું હતું. - પ. વ્યાખ્યાજ્ઞપ્તિ–આ પાંચમું અંગ છે, જેનું બીજું નામ ભગવતીસૂત્ર છે. જેમાં ૧ શ્રુતસ્કંધ, ૧૦૧ અધ્યયને, ૧૦૦૦૦ ઉદેશા, ૧૦ હજાર સમુદેશા, ૩૬ હજાર પ્રકારે, ૨૮૮ હજાર પદો, અનેક લેકે અને અનેક નિર્યુક્તિઓ વગેરે હતાં, જેમાં જીવાદિનું તલસ્પશી વ્યાખ્યાન હતું I ૬. જ્ઞાતાધર્મકથા–આ છઠું અંગ છે, જેમાં ૨ શ્રત ૧૯ અધ્યયને, ૧૯ ઉદેશા, ૧૯ સમુદેશા, સંજયાતા પદે, અનેક
કે અને અનેક નિર્યુક્તિઓ વગેરે હતાં. તેમાં ૧૦ વર્ગો અને સાડા ત્રણ કરોડ કથાઓ હતી. દરેકમાં કથાનાયકની જન્મભૂમિથી લઈને મેક્ષ સુધીનાં વર્ણને હતાં.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી - ૭, ઉપાસકદશા–આ સાતમું અંગ છે, જેમાં ૧ શ્રતસ્કંધ, ૧૦ અધ્યયને, ૧૦ ઉદ્દેશા, ૧૦ સમુદેશા, સંખ્યાતા પદે અનેક
કે અને અનેક નિર્યુક્તિઓ વગેરે હતાં. તેમાં શ્રમણે પાસકનાં જન્મભૂમિથી લઈને મોક્ષ સુધીનાં ચરિત્રો હતાં.
૮. અંતકુતદશા–આ આઠમું અંગ છે, જેમાં ૧ શ્રતસ્કંધ, ૮ વર્ગો, ૮ ઉદ્દેશા, ૮ સમુદેશા, સંખ્યાતા પદે અનેક લોકૅ અને અનેક નિર્યુક્તિઓ વગેરે હતાં. તેમાં મેક્ષગામીઓની જન્મભૂમિથી આરંભી મિક્ષ સુધીની ઘટનાઓ વર્ણવી હતી
૯, અનુત્તપિપાતિકદશા-આ નવમું અંગ છે, જેમાં ૧ કૃતકધ, ૩ વર્ગ, ૩ ઉદ્દેશ, ૩ સમુદેશા, સંખ્યાતા પરે, અને કલેકે અને અનેક નિર્યુક્તિઓ વગેરે હતાં. તેમાં અનુત્તર વિમાનમાં ઉપજનાર મુનિઓના સંપૂર્ણ પ્રબંધ હતા.
૧૦, પ્રશ્વવ્યાકરણ–આ દશમું અંગ છે, જેમાં ૧ શ્રુતસ્કંધ, ૪૫ અધ્યયને, ૪પ ઉદ્દેશા, ૪૫ સમુશા, સંખ્યાતા પદે, અનેક
કે, અને અનેક નિર્યુક્તિઓ વગેરે હતાં. તેમાં પૂછાતા વિદ્યમંગો, અપૂછાતા વિદ્યામંત્રો, મિશ્ર વિદ્યામંત્ર, અંગુઠાદિના પ્રશ્નો, વિચિત્ર વિવાતિશ, દેવે સાથેના દેવીસંવાદે વગેરે હતા.
૧૧. વિપાકસૂત્ર–આ અગિયારમું અંગ છે, જેમાં ૨ શ્રત૪, ૨૦ અધ્યયને, ૨૦ ઉદેશા, ૨૦ સમુદેશા, સંખ્યાતા પહે, અનેક લોકો અને અનેક નિર્યુક્તિઓ વગેરે હતાં. તેમાં સુખી તથા સુખી મનુષ્યાની મૂળ કારણથી આરંભીને દુખપરંપરા કે સુખપરંપરાની અવધિ સુધીની છવની આલેખાયેલી હતી.
૧૨ દૃષ્ટિવાદ–આ બારમું અંગ છે, જેના મુખ્ય પાંચ વિભાગે હતા.
(૧) પરિક–પછીના ચારે વિભાગેને ભણવાની જોગ્યતા સંપાદન કરાવનાર શાસ્ત્ર. તેના મુખ્ય ભેદ ૭ અને પિટા ૮૩ હતા, જે પિકીના ૬ પરિકર્મો જેનદષ્ટિએ અને સાતે પરિકમ આજીવકમતની દષ્ટિએ હતા.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
-
જેના પરપરાને ઇતિહાણ [ પ્રકરણ (૨) સુત્ર–જેના મૂળ ભેદ ૨૨ અને પિટાલે ૮ હતા. એટલે કે છિન છેદનયથી જેનદષ્ટિએ ૨૨, અછિન્ન છેદનયથી આછવાકદષ્ટિએ ૨૨, દ્રવ્યાતિક પર્યાયાસ્તિક તથા ઉલયાસ્તિક એ ૩ નયથી નૈરાશિક આજીવની હષ્ટિએ ૨૨ અને સંગ્રહ, વ્યવહાર, જુસત્ર તથા શબ્દ, એ ૪ નયથી જેનદૃષ્ટિએ ૨૨ એમ ૮૮ ભેદ થાય.
(૩) પૂર્વ—જેના મૂળ ભેદ ૧૪ અને વસ્તુ ૨૨૫ હતાં. પૂનાં નામ–ઉત્પાદ, આગ્રાયણી, વીર્ય, અતિનાસ્તિ, જ્ઞાનપ્રવાદ, સત્યપ્રવાદ, આત્મપ્રવાદ, કર્મપ્રવાદ, પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાહ, વિદ્યાનુપ્રવાદ, અવંધ્ય, પ્રાણાયુ, ક્રિયાવિશાલ, અને લાકાબંદુસાર એ ચૌદ પૂર્વે હતાં. ગણધરેએ શરૂમાં દ્વાદશાંગીની પહેલાં આ વિભાગની રચના કરી હતી. તેથી તેની “પૂર્વ” એવી સંજ્ઞા રાખવામાં આવી હતી પૂર્વેની ભાષા સંસ્કૃત હતી. ' (4) ચૂલિકા–પહેલાં ચાર પૂવેને અનુકમે ચાર, બાર, આઠ અને દશ એ કુલ ૩૪ ચૂલિકાએ હતી.
(૫) અનુયાગ–તીર્થકરના બાવન બેલપૂર્ણ ચરિત્રો ૭ કુલકર, તીર્થકરે, ચકવતી, દશાહ, બલદેવ, વાસુદેવ, ગણધરે, ભદ્રબાહુવામી (અંતિમ ૧૪પૂર્વધરે અગર અંતિમ૧૦ પૂર્વધરે), તપસ્વીએ અને હરિવંશ વગેરેની ગંડિકાઓ હતી.
આ પ્રમાણે પાંચ વિભાગમાં ગૂંથાયેલું આ ૧૨મું અંગ હતું, જેમાં ૧ શ્રુતસ્કંધ, ૧૪ પૂર્વ, સંખ્યાતી વસ્તુ, સંખ્યાતી ચૂલિકાઓ, સંખ્યાતા પ્રભાતે, સંખ્યાતી પ્રાતિકાઓ, સંખ્યાતી પ્રાભતાભૂતીઓ સખ્યાત પડે વગેરે હતાં
ગણધર સુધર્માસવામીએ દ્વાદશાંગીમાં આ ૧૨ અંગેની રચના કરી હતી આજે તે જ અંગે વિદ્યમાન છે. દુષમકાળની અસરથી તેમને કઈ કઈ ભાગ વિચછેદ પામી ગયો છે, જેને ઇતિહાસ આગળ બતાવવામાં આવ્યો છે, છતાંય જે શેષ છે તેના આધારે જ વર્તમાન જેનશાસન પ્રવર્તે છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
पहेलु ]
ગણધર શ્રીસુધર્માંસ્વામી
ભગવાન મહાવીરસ્વામીના બીજા ૧૦ ગણુધરાએ રચેલી દ્વાદશાંગી તા વીનિર્વાણુની પહેલી સદીમાં નાશ પામી હતી.
ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીને બીજા ૧૪૦૦૦ શિષ્યા હતા, તેઓએ પણ એકેક પ્રકીર્ણાંક શાસ્ત્ર મનાવ્યું હતું. એમ ૧૪૦૦૦ પન્નય આગમા હતાં. કાળક્રમે તેમાંનાં ઘણાંના વિનાશ થયો. આ જિનાગમા એ જ જૈનધર્મનુ' મોલિક અને પ્રધાન સાહિત્ય છે.
આગમ, સૂત્ર, આજ્ઞા, ધારણા, અને જીતાચાર એ પાંચે વ્યવહારા આ માગમને અનુસરતા હાય તા જ પ્રામાણિક મનાય છે. જૈન તી
६
तित्थगरगुणा पडिमासु, नत्थि निस्संसयं विजातो । तित्थयरते नमतो, सो पावेर णिज्जरं विउलं ॥ ११३० ॥ कामं उभयाभावाओ, तहवि फलं अस्थि मणविसुद्धिप । तिर पुण मणविसुद्धि, कारणं होंति पडिमाओ ॥ ११३४ ॥ दंसण-नाण-चरितेसु, निउत्तं जिणवरेहिं सव्वेहिं । तिसु अत्थेसु निउत्तं, तम्हा तं भावओ तित्थं ॥ ११३९ ॥ ( आवश्यक नियुक्ति ) सोऊण तं भगवओो, गच्छा तहि गोयमो पहिअ कित्ती । आहह तं नगवरं, पडिमाओ वंदर जिणाणं ॥ २९१ ॥
( उत्तराध्ययनसूत्र अ. १० निर्युक्ति ) तित्थगराण भगबओ, पवथणपावयणि अइसईहिणं । अभिगमण णमण-दरिसण - कित्तण संपूणा - धूमणा ॥ ३३० ॥ जम्मा भिसेअ - णिकखमण चरण-नाणुप्पया य निव्वाणे । देवलोअभवण-मंदिर- नंदी सर - भोमनगरेसु ॥ ३३१ ॥
अट्ठावयमुजिते, गयगपथप अ धम्मचक्के अ । पासराव तनगं, चमरुप्पायं च वंदामि ॥ ३३२ ॥
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
મારા उण माहप्पं इसिनाम-कित्तणं सुरनरिंदपूया य। पोराणचेश्याणि य, इस पसा दसणे होई ॥ ३३४ ॥
(આવાજ -૨-ઝૂ. ૩ માઘનશ્ચયન
नियुक्ति दर्शनभावना अधिकार) चक्के थूभे पडिमा, जम्मण-णिक्खमण-नाण-निव्वाणे। संखडि विहार आहार, उवहि तह देसणहार ॥ ११९ ॥ (યનિધિત, va ૬૦) (જૈન સત્ય પ્રકાશ. ક્રમાંક, ૧૦).
ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીના નિર્વાણ પહેલાંનાં જૈન તીર્થ નીચે પ્રમાણે છે:
તીર્થકરેની જન્મકલ્યાણક ભૂમિ–૧ વિનીતા, ૨ અયોધ્યા, ૩ ભાવસ્તિ, ૪ અયોધ્યા, ૫ અયોધ્યા, ૬ કૌશાંબી ૭ ભદૈની, ૮ ચંદ્રપુરી, ૯ કામંદી, ૧૦ ભજિલપુર, ૧૧ સિંહપુરી, ૧૨ ચંપાપુરી, ૧૩ કપિલાઇ, ૧૪ અધ્યા, ૧૫ રત્નપુરી, ૧૬ હસ્તિનાપુર, ૧૭ હસ્તિનાપુર, ૧૮ હસ્તિનાપુર, ૧૯ મિથિલ, ૨૦ રાજગૃહી, ૨૧ મિથિલા, ૨૨ શરિપુર, ૨૩ બનારસ, અને ૨૪ ક્ષત્રિયકુંડ એ ચોવીસ તીર્થંકરની ચાર ચાર કલ્યાણકની ભૂમિઓ છે.
દ્વારિકા અને ગિરનાર એ ભગવાન શ્રીનેમિનાથની દીક્ષા કલ્યાણક તથા કેવલજ્ઞાન કલ્યાણકની ભૂમિઓ છે. દિગમ્બરે તે ભગવાન શ્રીનેમિનાથને જન્મ પણ દ્વારિકાના શૌરિપુરા પાડવામાં માને છે.
ક્ષત્રિયકુંડ, જુવાલુકા અને પાવાપુરી એ ભગવાન શ્રીમહાવીરસવામીની કલયાણક ભૂમિઓ છે.
અષ્ટાપદ-ભગવાન શ્રીષભદેવની નિર્વાણ ભૂમિ. ભરત ચકવર્તી એ ત્યાં ચતુર્મુખ સિંહનિષદ્યા મંદિર બનાવી તેમાં ભગવાન શ્રી ત્રાષભદેવના મુખારવિંદથી સાંભળેલ વર્ણન પ્રમાણે વર્તમાન ચોવીસ તીર્થંકરાની, દરેક તીર્થકરોના દેહમાન અને રંગ પ્રમાણે ૨૪ પ્રતિમાઓ બનાવી પ્રતિષ્ઠા કરી હતી. ભારત મહારાજાએ પિતાની મુદ્રિકાના રત્નમાંથી એક ભગવાન શ્રીરાષભ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગણધર સુધમાં સ્વામી દેવની નાની પ્રતિમા બનાવી આ સિંહનિષદલાની બહાર બેસાડી હતી, જે પ્રતિમા આજે કુલ્પાજીમાં માણેકસ્વામી તરીકે બિરાજમાન છે.
(આ. શ્રુ ૨ નિ. ૩૩૨, ઉર અ. ૧૦, ૨૯) તક્ષશિલા–ભગવાન શ્રીહષભદેવ છદ્મસ્થાવસ્થામાં તક્ષશિલામાં પધાર્યા હતા અને બીજે દિવસે સવારે જ ત્યાંથી બીજે વિહાર કરી ગયા હતા. ભગવાનને બીજો પુત્ર અતિબલિષ્ઠ બાહુબલિ ત્યાંને રાજા હતા. તે બીજે દિવસે સવારે લગવાનને વંદન કરવા આવ્યું, પરંતુ પ્રભુને ત્યાં જોયા નહિ એટલે બહુ જ દુઃખી થયા. આથી તેણે જે સ્થાને ભગવાને ઊભા રહી માન કર્યું હતું અને જ્યાં ભગવાનનાં ચરણોની આકૃતિ પડી હતી ત્યાં ધર્મચકની સ્થાપના કરી. આ રીતે ત્યાં ધર્મચક તીર્થની સ્થાપના થઈ હતી. સમ્રાટ સંપ્રતિએ અહીં પિતાના દર્શન માટે જિનવિહાર બનાવ્યું, જે સ્થાન આજે તક્ષશિલાના ખંડેરામાં કુણાલ સ્તુપ તરીકે વિદ્યમાન છે. વિક્રમની આઠમી સદીમાં તક્ષશિલાને ભંગ થયે. તે પછી કાળના બળે જેનું પરિબળ ઘટવાથી ધર્મચક બોદ્ધોના હાથમાં ગયું હતું અને બોદ્ધો તેને ચંદ્રપ્રભ બાધિસત્વ તરીકે ઓળખતા હતા. પ્રસિદ્ધ ચીની યાત્રી હ્યુએનત્સાંગ તક્ષશિલામાં આવે ત્યારે ચંદ્રપ્રભા બેધિસત્વ તીર્થરૂપે વિદ્યમાન હતું. ત્યારપછી ફરી તક્ષશિલા ભાંગી.
આજે પાકીસ્તાનમાં રાવલપીંડીની ઉત્તરે લગભગ ૨૨ માઈલ પર તક્ષશિલાના વંસાવશે એ વિશાળ ભૂમિમાં પથરાયેલાં વિદ્યમાન છે. સમ્રાટ સંપ્રતિએ કરાવેલ જિનવિહાર આજે ત્યાં “શિકાપ” વિભાગમાં કુણાલ સ્વપ તરીકે પ્રસિત છે.
રથાવતગિરિ–આ સ્થાન દક્ષિણમાં હતું, જેની નેધ “આચારાંગ નિર્યુકિત'માં મળે છે. આર્ય વજાસ્વામીએ ત્યાં જઈ અનશન કર્યું હતું.
(આચારાંગનિકિત. ગાથા ૩૩૨, એવ-નિ. ગા. ૧૧૯.),
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
જેન પરંપરાને ઇતિહાય [ કારણ શત્રુંજય તીર્થ–ભગવાન શ્રીકૃષભદેવજી નવાણું પૂર્વ વાર અહીં પધાર્યા. ગણધર પુંડરીકસ્વામી, દ્રાવિડ, વારિખિલજી વગેરે કરાડે મુનિઓ અહીંથી મુક્તિ પામ્યા. શ્રીરામચંદ્રજી, પાંડ અને શૈલકકુમાર વગેરેએ પણ અહીં તપ કરી મોક્ષ મેળવ્યું. ભગવાન શ્રી અજિતનાથ તથા ભગવાન શ્રીશાન્તિનાથ અહીં ચોમાસુ રહ્યા અને બીજા પણ અનેક જીવોએ અહીં પોતાનું આત્મકલ્યાણ કર્યું. આ રીતે આ શત્રુંજયગિરિ પ્રાચીન કાળથી મહાન તીર્થ ભૂમિ રહી છે.
ગિરનાર તીર્થ, તાલધ્વજગિરિ, શિહેર પાસેની માદેવા સ્ક, ગિરનાર પાસેની ચંદ્રગિરિ ગુફા વગેરે પણ શત્રુંજયની ટૂં ગણાય છે. - ગિરનાર–ભગવાન શ્રી નેમિનાથની કેવલજ્ઞાનભૂમિ અને નિર્વાણભૂમિ, જે શત્રુંજયની ટૂંક તરીકે પણ પ્રાચીન તીર્થ છે.
ગિરનાર પાસેનું કોડીનાર પણ અંબીકાદેવીની ભૂમિ હેઈને તીર્થરૂપ છે.
પ્રભાસપાટણ તીથ–ભગવાન નેમિનાથજી મોક્ષે ગયા તે સાંભળી પાંચ પાંડેએ પણ શત્રુંજયગિરિ ઉપર અનશન સ્વીકાર્યું અને કેવળી થઈ મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યું. તે પાંડવોના વંશમાં પાંડુષેણ રાજા થયે. તેને મતિ અને સુમતિ નામના બે પુત્રો હતા. તેઓ વહાણમાં બેસી જળમાર્ગે સૌરાષ્ટ્રમાં ગિરનાર તીથની યાત્રા માટે આવતા હતા, ત્યારે અકસ્માત સમુદ્રમાં તોફાન ઊઠયું. બીજાઓ તે સકંદ, રુદ્ધ વગેરેને વિનવવા લાગ્યા. પરંતુ આ બંને કુમારેએ તે ધીરજ રાખી સંસારની વિચિત્રતા ભાવતાં ભાવતાં પિતાના આત્માને સંયમભાવમાં સ્થિર કર્યો. થોડીએક ક્ષણમાં વહાણ તૂટયું. આ બંને કુમારે શુદ્ધ સંયમભાવમાં હતા તે કેવલજ્ઞાન પામી મેક્ષે ગયા. સમુદ્ર તે બંનેનાં શરીરને હાની સમુદ્રક મૂક્યાં. દેએ ત્યાં નિવણઉત્સવને પ્રકાશ કર્યો અને ત્યાં પ્રભાસતીર્થ સ્થપાયું. (આ નિ ગાથા ૧૩૦૧ની ટીકા)
.. :
:
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર જ અહી અરગિરિ
ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી હસ્તિનાપુર–આ તીર્થ ભગવાન શ્રીશાતિનાથ, ભગવાન શ્રી કુંથુનાથ અને ભગવાન શ્રીઅરનાથની ચાર ચાર કલ્યાણુકની ભૂમિ તે છે જ; પરંતુ ભગવાન શ્રી રાષભદેવનું વષી તપનું પારણું રાજકુમાર શ્રેયાંસના હાથે અહીં જ થયું હતું. આ રીતે પણ એ પ્રાચીન તીર્થ મનાય છે.
ચંપાપુરી–ભગવાન શ્રીવાસુપૂજ્ય સ્વામીનાં પાંચ કલ્યાણુક અહીં થયાં છે, ભગવાન ચંપાપુરીના મંદાગિરિ પર મોક્ષે ગયા, એવી માન્યતા પણ પ્રવર્તે છે.
સમેતશિખરગિરિ અહીં વીસ તીર્થકરોની નિર્વાણ ભૂમિ છે. પહેલાં અહીં મંદિર અને જિનપ્રતિમાઓ હતી. પણ શંકરાચાર્યનો અત્યાચાર અને મુસલમાનોની ધમધતાના ક્ષેત્રે તે મંદિર નાશ પામી ગયાં હતાં. સ્વપનાં નિશાન માત્ર રહ્યાં હતાં. જગતશેઠ મહેતાબરાયે ન અનુસારે ત્યાં મહિનાઓની સ્થિરતા કરી વીસે પેને વ્યવસ્થિત કરી જીર્ણોદ્ધાર કરવા માટે કયા કયા તીર્થકરોના સ્તુપ છે તેનો નિર્ણય કરી ચરણપાદુકાઓ સ્થાપિત કરી. તેમણે ૨૪ તીર્થકર, ૪ વિહરમાન, ૨ ગણધર અને ૧ જળમંદિર એમ ૩૧ મંદિરે કરાવ્યાં, જે આજે પણ યાત્રીઓની યાભૂમિને આ બનાવી પલ્લવિત કરી રહ્યાં છે.
મથુરા તીર્થ–ભગવાન શ્રીસુપાર્શ્વનાથના સંતાનીય ધમરુચિ અને ધર્મશેષ નામના મુનિઓ મથુરાના ઉદ્યાનમાં ચોમાસું રહ્યા હતા. કુબેરાદેવીએ તેઓને દર્શન કરાવવા માટે કારતક સુદ ૮ ની રાતે મેરની પ્રતિકૃતિરૂપ ભગવાન શ્રી સુપાર્શ્વનાથને સોનાને સૂપ બનાવ્યું હતું અને ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથ અહીં પધાર્યા ત્યારે તેઓના શ્રીમુખેથી પાંચમા આરાનું વિષમસ્વરૂપ સાંભળી આ
પ ઉપર છેટાને સતપ બનાવી તેમાં ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા બિરાજમાન કરી હતી. આ રીતે આ તીર્થ પ્રાચીન છે, જેનું વર્ણન નિર્યુકિતમાં પણ મળે છે. (ઘનિર્યુક્તિ ગા. ૧૧૫)
ત્યાર પછી અંતિમ કેવલી શ્રીજ બુસ્વામી, તેમના માતાપિતા,
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*;*
*
જેન અરરાને ઇતિહાસ સ્ત્રીઓ, સાસુ, સસરા, અને પ૦૦ ચો વચ્ચેનું અરણ કરાવતા ર૭ તપ અહી બન્યા એટલે આ સ્થાન પુન કા જલાલીમાં આવ્યું. અહીં આર્ય શ્રીસ્કૃદિલાસા આગમની વચ્ચન કરી ૮૪ આગમને વ્યથિત ક્યાં હતાં. આ કારણે રાસી નું મંદિર તરીકે પણ આ સ્થાન પ્રસિદ્ધ છે.
ભગવાન શ્રીસુપાર્શ્વનાથના આ રપ વગેરેને આ બમ્પભદિસૂરિના ઉપદેશથી જીર્ણોદ્ધાર થયે હતે. પછી સંવત ૧૪૧રમાં પણ તેને કઢાર થયે હતું. તે સમયને એક રૂપલેખ આજે પણ મળે છે.
જગદ્ગુરુ આચાર્ય શ્રી વિજયહીરસૂરિ મથુરાની યાત્રાએ પધાર્યા ત્યારે અહીં પર૭ રવિવમાન હતા. (હીરસૌભાગ્યકાવ્ય સર્ગઃ ૧૪ લેક ર૫૦) તેના જ સંતાનીય મહેપાધ્યાય શ્રીવિવેકહર્ષગણિએ સ. ૧૯૬૭માં અહીં જંબૂસવામીનાં ચરણેની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી.
આ સ્થાનને બાદશાહ ઔરંગઝેબે વૈષ્ણવાચાર્યના ઝઘડામાં મથુરા તોડ્યું ત્યારે નાશ થયો અને એક મેટેડ ટેલ બની ગયે છે, જેનું નામ “કંકાલી ટીલે છે. પાછળથી સરકારે તેને ખેરાવી તેના અવશેષે લખનના કેશર બાગના પ્રદર્શનમાં ગોઠવી રાખ્યાં છે, તેમાં ઈ. સ. પૂર્વે બીજી સદીની કનિષ્ક-હવિષ્યકાલીન પંડિત અને અખંડિત અનેક ભવ્ય જૈન શ્વેતાંબર પ્રતિમાઓ, સં. ૧૦૬૩ની સામરણ મૂર્તિ, ચૌમુખે, ગર્ભાપહારનું દશ્ય, કેશવાળી પ્રતિમા, લગેટવાની પ્રતિમાઓ, આયાગપટ્ટો, પાદુકાઓ, સાધ્વી, દેવી, આમલકીકીઠ, ઉત્તમ વાજિંત્રો અને વિક્રમની ૧૧ મી સદીની દિગબર પ્રતિમાઓ વગેરે વગેરે મૌજુદ છે.
" વિનાશ પછી શ્રીસંઘે ૮૪ નું મંદિર બનાવી તેમાં મહાશ્રીવિવેકહર્ષગણિ પ્રતિષ્ઠિત શ્રીજબૂસ્વામીની ચરણપાદુકાને બિરાજમાન કરેલી છે, જેને લેખ પણ સ્પષ્ટ વંચાય છે.
આગરાના શ્રીસંઘે અહીં થીયામંડીમાં શ્રીકટ્ટુમ પાર્થ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ ]
ગણધર શ્રોધમસ્વીમી નાથના મંદિરનો જીદ્ધાર કરી તેમાં સં. ૧૯૮૮ વૈશાખ સુદિ છે ને દિવસે મારા હાથે જે ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથની પ્રતિષ્ઠ કરાવેલી છે.
આ ભૂમિ એતિહાસિક છે. શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવને જન્મ આ મંગરિનું મંદિર, હુંડિક યક્ષનું મંદિર, આ અપભદ્રિસૂરિ પ્રતિષ્ઠિત ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીનું મંદિર, વિશ્વભૂતિ મુનિનું બલનિયાણું, દંડ મુનિને કેવળજ્ઞાન, મુનિ કાબેશિ, રાજર્ષિ શંખ, નિવૃત્તિને સ્વંયવર, અઢાર નાતરાં, ભગવાન મહાવીર સ્વામીને ઉપસર્ગ, કંબલસંબલ, સાધી પુસૂલાને કેવળજ્ઞાન, શ્રમણ દ્વેષી ઈન્દ્રદત્તનો પગચ્છેદ, ઈ વિગેદને પ્રશ્ન કર્યો, ત્રણ પુષ્યમિત્ર, આ કંહિલાચાર્યની આગમવાચના, મહાનિશીથ સૂત્રને જીર્ણોદ્ધાર વગેરે અનેક ઐતિહાસિક ઘટનાઓ અહી બની ગઈ છે.
ભરૂચ-નર્મદા નદીના કાંઠ ભરૂચમાં અાવધ તીર્થ છે. ભરૂચના નામે–શ્રીપુર, ઉદ્યાન, ભૃગુકચ્છ ભૂપુર, અને ભરૂચ વગેરે હતાં. ભગવાન શ્રી અજિતનાથ અહીં પધાર્યા ત્યારે શ્રીપુર અને ભાગવાન શ્રીચંદ્રપ્રભુને પધારવાથી ઉદ્યાન તીર્થ તરીકે તે પ્રતિષ્ઠિત થયું. પછી ભગવાન શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીએ મહા સુદિ ૧ ને દિવસે અહીં પધારી જિતશ રાજાએ યજ્ઞમાં હામવા તૈયાર રાખેલ અશ્વને પ્રતિબધી સમકિતધાર બનાવ્યું અને તેણે પણ અનશન પૂર્વક મરી દેવ બની ભરૂચમાં આ મહા સુદિ ૧૫ ના ભગવાનશ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીનું મંદિર બનાવી તીર્થ સ્થાપ્યું ત્યારથી અશ્વમેધ નામનું પવિત્ર તીર્થ પ્રત્યું છે. ત્યાર પછી પશ ચક્રવત, હરિણચક્રવતી, સિંહલની રાજકુમારી સુદર્શના, સમ્રાટ સંપ્રતિ, સમ્રાટ વિક્રમાદિય, આ પાદલિપ્તસૂરિના ઉપદેશથી રાજા સાતવાહન, આ વિજયસિંહરિના ઉપદેશથી શ્રીસંઘે અને મંત્રી આંબડ વગેરેએ આને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું હતું. - સિલિની શકુમારી સુજાએ પહેલાંના સમળાનાં ભાવમાં આ તીર્થમાં સુંમિ શોભા એને મુનિ શ્રીભૂષણનો સુધી નવકાર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
[પ્રકરણ મંત્ર સાંભળે. તેના પ્રભાવે સિંહલમાં રાજકુમારીનું પદ મળ્યું છે, એમ અવધિજ્ઞાનથી જાણ અહીં આવી આ તીર્થને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું હતું. ત્યારથી આ તીર્થનું બીજું નામ સુદર્શના વિહારશકુનિકા વિહાર, યાને સમળી વિહાર તરીકે જાહેર થયું. આ તીથી અનેક તેફાનેમાંથી પસાર થયું અને જેનાચાર્યોએ તેની રક્ષા કરી આ કલહંસસૂરિએ અજેનેને સંતુષ્ટ કર્યા અને પછી મહાસજા સંપ્રતિએ છદ્ધાર કરાવ્યું. વીર સં. ૩૦૦ લગભગમાં વ્યંતરેએ ઉપદ્રવ કર્યો અને શ્રીશ્યામાચાયે તેની રક્ષા કરી. વીર સં. ૪૮૪ માં બૌદ્ધો અને અંતરેએ ધમાલ કરી ત્યારે આર્ય ખપટાચાર્યે તેની રક્ષા કરી. વીર સં. ૮૪૫ માં શત્રુ રાજાએ ભરૂચ પર હલ કર્યો પણ દૈવી સહાયથી તે બચી ગયું. વીર સં. ૮૮૪માં બૌદ્ધોએ તેને કબજે કર્યો પણ આ૦ મત્વવાદીએ આ તીર્થની રક્ષા કરી.
એકવાર અંકલેશ્વર તરફથી પવન ફુકાય ત્યારે નગરવાહમાં ભરૂચ ભસ્મીભૂત થયું. જિનમંદિરો પણ બળી ગયાં. માત્ર ભગવાન શ્રીમુનિસુવ્રતસ્વામીની પ્રતિમા બચી ગઈ. આ વિજયસિંહસૂરિએ ભરૂચમાંથી જ પાંચ હજારની રકમ એકઠી કરી લાકડાનું મંદિર કરાવ્યું. સં. ૧૨૧૩ પછી વ્યતરે મંત્રી આભટના જીર્ણોદ્ધારમાં વિક્ત નાખ્યું. કળિકાળસર્વશ આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ તે વિને હઠાવી તીર્થરક્ષા કરી, અને તેમણે જલાર કરાવી પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. ત્યાર પછી મુસલમાનોના ધમધ હુમલાથી આ તીર્થ નાશ પાચ્ય અને નવેસરથી તીર્થની રચના કરવામાં આવી. તીર્થનાયક શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી ભગવાન આજે શ્રીસંઘના મંદિરમાં બિરાજમાન છે. આ તીર્થ પ્રાચીન છે તેથી જગચિંતામણિ ચેત્યવંદનમાં આ તીર્થને માત્ર હિં મુrિgaણ એ જયશેષ આલેખાય છે. આજે ભરૂચમાં ૯ દેરાસરો છે.
અજારા-સૂર્યવંશી રઘુરાજાના પુત્ર અજયપાળે અસાધ્ય રાગની પીડાથી રાજ્ય છેડી શત્રુંજ્યની ચાત્રા કરી, દીવમાં આવી વસવાટ કર્યો એ અરસામાં રત્નસાર નામના વ્યાપારીને સમુદ્ર
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલ ]
ગણધર શ્રોસુધર્માસ્વામી માંથી ભગવાન પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા મળતાં તેણે એ પ્રતિમા લાવી અજયપાળને આપી. અજયપાળ પણ એ પ્રતિમાના ન્હાવણ જળથી છ મહિનામાં નીરોગી થયે. એટલે તેણે ત્યાં અજયનગર વસાવ્યું અને જિનાલય બંધાવ્યું. તેમાં તે પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરી મંદિરના નિર્વાહ માટે ૧૨ ગામ આવ્યાં. ત્યારથી અજારા પાશ્વનાથ તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયું છે.
રાજા અજયપાળ પછી અનુક્રમે અનંતરાય, દશરથ અને રામચંદ્રજી વગેરે રાજાઓ થયા.
- ત્યાર પછી આ તીર્થના અનેક જીર્ણોદ્ધાર થયા. સં. ૧૩૪૩ મહા વદિ ૨ ને શનિવારે અહીં ચિન્તામણિ પાશ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા થયાને લેખ મળે છે. વળી સં. ૧૯૬૦માં વિશાખ સુદ ૩ ને મંગળવારે હિણી નક્ષત્રમાં તપગચ્છાચાર્ય શ્રી વિજયદેવસૂરિની વિલમાનતામાં ઉનાના વતની શ્રીમાળી કુંઅરજી જીવરાજ દોશીએ આ તીર્થને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા હતા. આ ચોક્રમે ઠાર હતે એમ તે લેખ ઉપરથી નક્કી થાય છે. પ્રાચીન જિનમંદિરને ટીલે અજયપાળના એતરા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, જેમાંથી ખેદકામ કરતાં ઘણું જિનપ્રતિમાઓ, શાસનદેવદેવીની મૂર્તિઓ મળી આવે છે. તેમાંની કેટલીક પ્રતિમાઓ ઉપર સં. ૧૩૨૩, સં. ૧૩૪૩ વગેરેના શિલાલેખે મળ્યા છે. મંદિરમાં જ સં. ૧૦૧૪ને ઘંટ, સં. ૧૩૨૩ના કાઉસગિયા, સં. ૧૩૪૩ના શ્રી પાર્શ્વનાથ, સં. ૧૯૬૭ની છણેહારની તકતી, સં. ૧૯૭૮નું દેવગુરુ પાદુકાચક વિદ્યમાન છે. અહીં એક વિચિત્ર જાતની વનસ્પતિ થાય છે જે અનેક રોગોની શાંતિ કરાવે છે. આ સ્થળ એકાંતમાં છે અને તેનું વાતાવરણ શાન્તિપૂર્ણ છે. I (“ભાવનગર પ્રાચીન શોધસંગ્રહ ભા. ૧, લેખે-૧૧૧થી૧૧૫) - અહિ છત્રા-ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથ છઘણાવસ્થામાં ધ્યાન કરી ઊભા હતા ત્યારે ધરણેન્દ્ર ત્યાં આવી ભગવાનની ઉપર ત્રણ દિવસ સુધી ફણાનું છત્ર બનાવી ભગવાનની ભકિત કરી હતી. ત્યાં જનતાએ એક નગર વસાવ્યું અને ભગવાનની પાદુકા તથા મૂત્તિનું સ્થાપન કર્યું, જેનું નામ અહિછત્રા તીર્થ પડયું. આ સ્થાન અત્યારે
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેના પપરની ઇતિહાય
કરી નાશ પામ્યું છે પણ તેમાં મજુદ છે. અહીં ઘણું વર્ષ પલાં કનકકત નામે રાજા થયો હતે. પ્રખ્યાત ખગોળવેતા ટેલમાં ઈ. સ. ની બીજી શતાબ્દીમાં અહીં આવ્યાં હતે. (મેંક ક્રીડેલ એરન્ટ ઈન્ડિય પૃષ્ઠ ૧૩૩-૧૩૪) તેણે આ સ્થાનને Addra અહિસા નામથી પરિચય કરાવ્યો છે. ત્યાંને ને કિલે ક્રિકેટ તરીકે ઓળખાય છે. અહીંથી ઈ. સ. પૂર્વે ૨૦૦ થી ઈ. સ. છઠ્ઠી સદી સુધીના સિક્કાઓ મળ્યા છે, જેના આધારે અહીં શુંગવંશી અગ્નિમિત્ર, સૂર્યમિત્ર, ભાનુમિત્ર, વિષ્ણુમિત્ર, ભાર્ષ, કૃમિ જયમિત્ર, ઇંદ્રમિત્ર, કશુનીમિત્ર, અને બૃહપતિમિત્રનું રાજ્ય હતું એજ માની શકાય છે.
છે. કનિંગહામને અહીંથી પુષ્પ સહિત કળશની નિશાની વાળો મારા લુપ્ત શબ્દવાળા સિકકે મર્યો હતે.
(“કનિગહામ આર્કિ. સ ફ ઈન્ડિયા લે .) આ મહારાજ હરિગુણ તે સિવંશો જેને રાજો હતે. તેનું વી લીધી હતી. હુણ સેટ તેમણે તેમને ગુરુ તરીકે માનતી હતા અને માલવપતિ દેવશુ તેમની પાર્ષે દીક્ષા લીધી હતી એટલે કે તે સમયે પાર્ટીના રાજાઓ જેન હતા અને હા જૈન મુનિઓ અધિક સંખ્યામાં વિચરતા હતા.
ડે. કુહરરને સને ૧૮૨ની શોધખોળ પ્રમાણે અહીં આદિકેટમાંથી અને આસપાસના આલમપુર, કટારી ક્ષેત્ર, પરિયમી ટેલે અને સ્ત૫ વગેરે પ્રદેશમાંથી કનિષ્ણકાલીન તથા ગુપ્તકાલીન જેને મૂર્તિઓ મળી હતી, જે પરના બ્રાહ્મી લિપિના લેખે નીચે મુજબ વંચાય છે.
* મૂતિના પરિકરની નીચે લેખ
सं. १२ नो माल ११ दिवसे इतिशयपूर्वम (एतस्य पूर्वायां) कोटिगण (बाम्मांडा सियान्ते (बम्म लिजियान्त) कुलात अन (1) उच्चा । नागरीशाखातो जेनिस्य आर्य पुसिलसय.'
- આ સં. પરં તે વિક્રમ સંવત અર્થવ કનિસવ સભરે છે તિતિ પણ મહા શુદિ ૧૧ અથવા જેઠ વદિ ૧૧ સજા છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૫
ગણધર સ્વામી એસખના મણારતની નીચે સં. ૪.
કેટની પૂર્વમાં રપ પાસેના થંભ પર લેખ – - आचार्य द्रवखि शिष्य महाहरि पार्श्व मतिराय कोट्टारि॥ આ સ્તૂપ ભગવાન શ્રીપાનાથના સમયનો હોવાનું મનાય છે.
આ તીર્થસ્થાન આજે બરેલી જિલ્લાના રામનગરની દક્ષિણે ચાર માઈલના ઘેરાવામાં પથરાયેલું નજરે પડે છે.
શંખેશ્વર પાશ્વનાથ-સૌરાષ્ટ્રની ઉત્તરે પ્રતિવાસુદેવ જરાસ છે અને વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણ મહારાજનું ઘમસાણ યુદ્ધ થયું ત્યારે જરાસંધે યાદવન્ય ઉપ૨ જ કી આખા સૈન્યને મૃતિ બનાવી મૂકવું. તેના નિવારણ માટે શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન શ્રી નેમિનાથની સૂચના પ્રમાણે ત્રણ ઉપવાસ કરી નાગરાજ ધરણેન્દ્રને પ્રસન્ન કરી તેની પાસેથી ગઈ ચોવીસીમાં આષાઢી શ્રાવકે ભરાવેલ ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથનું બિંબ લઈ તેનું બ્લવણજળ સૈન્ય પર છાંટી સિન્યને નીરોગી જનાવ્યું. જય પ્રાપ્ત કર્યા પછી શ્રીકૃષ્ણ ત્યાં શંખેશ્વર ગામ વસાવી તે પ્રતિમાજીની શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ તરીકે સ્થાપના કરી. એટલે આ તીર્થ પ્રાચીન છે. તેના નાના મોટા અનેક - હા થયા છે. છેલા હજાર વર્ષના ગાળામાં સં. ૧૧૫૫માં કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરના ગુરુ આચાર્ય શ્રીદેવચંદ્રસૂરીશ્વરના ઉપદેશથી સૌરાષ્ટ્રના દંડનાયક મંત્રી સાજને, સં ૧૨૮૬ લગભગમાં આ૦ શ્રીવિજયસેનસૂરિ તથા આ. શ્રીવર્ધ માનસૂરિ વગેરેના ઉપદેશથી મહામંત્રી વસ્તુપાલે, સં. ૧૩૦૨ આસપાસમાં પૂનમગચ્છના આ પરમદેવસૂરિ તથા તેમના શિષ્યના વિદેશથી ઝીંઝુવાડાના રાણા દુર્જનશલ્ય, સં. ૧૬૬૬માં તપાગચ્છના
- શ્રીવિજયસેનસૂરિના ઉપદેશથી નડિયાદના શ્રીમાળી નાથા વરે શ્રીશે અને સં. ૧૭૬૦માં તપગચ્છના શ્રીપૂજ વિજયરત્ન
સરિના ઉપદેશથી શ્રીસશે જીર્ણોદ્ધાર કરાવેલા છે. આ તીર્થ આજે પણ પ્રાભાવિક મનાય છે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ ચારૂપ–ચારૂપ પાર્શ્વનાથ, સ્તંભન પાર્શ્વનાથ અને પાટણના નેમિનાથ એ ત્રણે પ્રતિમાઓ પણ પ્રાચીન છે.
કોઈ–આ તીર્થ પણ શંખેશ્વરનું સમકાલીન તીર્થ છે. તેના અનેક જીર્ણોદ્ધાર થયા છે. તપગચ્છના આ શ્રીવિજયસેનસૂરિના ઉપદેશથી છદ્ધાર તથા અંજનશલાકા ઉત્સવ કર્યો હતે. સં. પાટણના શ્રીસંઘે જણે દ્વાર કશ. સં. ૨૦૦૩ મહા સુદિ પૂનમે શેઠ લાલભાઈ લદા વગેરે સમિતિએ છેલ્લે જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું છે. મૂળનાયક તરીકે શ્રીમનાહન પાર્શ્વનાથ બિરાજે છે. A બદરી પાર્શ્વનાથ–અષ્ટાપદ તીર્થ અદૃશ્ય થયા પછી આ તીર્થ હયાતીમાં આવ્યું હોય એવી કલ્પના થાય છે. અહીં વિશાળ જિનાલય પણ હતું, જેમાં ચોવીસે તીર્થકરની પ્રતિમાઓ હતી. શંકરાચાર્ય પછી આ તીર્થ નારાયણ તીથ બન્યું છે. એક મહંતને એકવાર સ્વપ્નમાં ૨૪ જિન પ્રતિમાઓનાં દર્શન થયાં અને તે અનુસાર શેાધ કરતાં તેને એક પરિકરવાની પ્રતિમા મળી આવી, જે આજે બદ્રીનારાયણના મંદિરમાં વિદ્યમાન છે, જેના અસલી સ્વરૂપના ફટાઓ મળે છે. વળી તેનાં કેટલાંક ચિત્રમાં ચાર હાથ પણ બતાવવામાં આવ્યા છે, જે કરિપત છે. લેકેને ચતુર્ભુજની શમણામાં નાખવા માટે એ બતાવવામાં આવે છે. તેમાં પણ બે હાથ તે ધ્યાન મુદ્રાવાળા જ હોય છે. મંદિરની રચના, શિલ્પ અને દરવાજે જેનશેલીનાં છે. ગભારો કેરી નાંખી ઢમંડપને રંગમંડપ બનાવ્યો છે. પ્રતિમ રા ફૂટ ઊંચી છે. મંદિરમાં ઘંટાકર્ણ મહાવીર ક્ષેત્રપાળ છે. પૂજારીએ જેન ભોજક હતા જે હાલ ગંધર્વ બ્રાહ્મણ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.
આ મંદિરમાં જેને પ્રવેશ ન કરે તે માટે સખત તકેદારી રાખવામાં આવે છે. ઋષિકેશના મંદિર સામે વડ નીચે ખંડિત જેન પ્રતિમાઓ છે. કેદારમાં પણ કેદાર પાર્શ્વનાથનું મંદિર હતું. હાલ ત્યાં પણ વસ્ત્ર અને હારના ચિહ્નવાળી એક જિનપ્રતિમા છે.
(જૈન સત્ય પ્રકાશ, ક્રમાંકઃ ૩૭.)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું]
ગણધર શીસુધર્માસ્વામી | મુમારગિરિ-કુમારગિરિ અને કુમારીગિરિ પર કલિંગરાજ સુચનરાય અથવા શોભનાયે પાંચ ગુફાઓ કેતરાવી હતી અને જિનાલય બનાવ્યું હતું. આ બંને તીર્થો “શત્રુંજયાવતાર” અને “ઉજજયંતાવતાર તરીકે પણ પ્રસિદ્ધ હતાં. જે આજે ભુવનેશ્વરથી પાંચ માઈલ પશ્ચિમે ઉદયગિરિ અને ખંડગિરિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, તેની ઉપર ૩૦ જેન ગુફાઓ છે. તેમાં ૨૪ તીર્થકરો ૨૪ દેવીઓની મૂર્તિઓ છે.
જગન્નાથપુરી--વિશાલાનગરીને યુવરાજ શોભનકરાય કેણિકચેટકના યુદ્ધ પછી કલિંગમાં પોતાના સસરાને ત્યાં આવી રહ્યો અને સસરાની પછી તે કલિંગનો રાજા બન્યું. તે પરમ જેન હતે. તેણે પોતાની રાજધાની પાસે પુરીમાં ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથનું તીર્થ સ્થાપ્યું હતું અને તેમાં ભગવાન શ્રીપાશ્વનાથની પ્રતિમા બિરાજમાન કરી હતી. “પુરીમાં છૂતાછૂત નહિ” એ લક્ષણવાળા સાધર્મિક વાત્સલયે આ તીર્થને જગપ્રસિદ્ધ બનાવ્યું હતું. અને લેકે પણ તેને જગન્નાથજી તરીકે ઓળખતા હતા આચાર્ય વા. સ્વામી બાર દુકાળીમાં શ્રીસંઘને લઈ અહીં આવ્યા હતા. ત્યાર બાદ શંકરાચાર્યને અત્યાચારથી જૈનધર્મ આ પ્રદેશમાંથી હઠી . એટલે એ તીર્થ શવતીર્થ બની ગયું છે. છતાંય એ તીર્થની પ્રાચીન પ્રતિમા આજે પણ ત્યાં તે અસલી સ્વરૂપમાં જ વિદ્યમાન છે. જો કે દર બાર બાર વર્ષે તેની ઉપર લાકડાનું પેલું ચડાવવામાં આવે છે, અને ખભા ઉપર બે હાથ જોડી દેવામાં આવે છે. કિન્ત તેના નીચેના બે હાથે તે ધ્યાનસ્થ મુદ્રામાં જ રાખવામાં આવે છે. અમદાવાદ વગેરેમાં જગન્નાથજીને વધેડે નીકળે છે તેમાં જગન્નાથજીની ત્રણ મૂર્તિઓની આકૃતિ એવી સંદિગ્ધ બનાવવામાં આવે છે કે “આ જિન પ્રતિમાઓ છે” એમ રખેને કોઈ જાણે જાય. જગન્નાથજી એ પ્રાચીન જૈનતીર્થ છે. આજે જેનો અને સોનીને તેમાં પ્રવેશ કરવાની સાફ મના છે.
(“ઓનિયુક્તિ ગાથા ૧૧૯, જૈન સત્ય પ્રકાશ ક્રમાંક: ૭૭)
ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી અને ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામીના સમયનાં તીર્થો નીચે પ્રમાણે છે –
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઈતિહાસ
[કારણ ક્ષત્રિય -કુંડગ્રામના ક્ષત્રિયકુંડ અને બ્રાહ્મણકુંડ એમ બે વિભાગ હતા. અત્રિયકુંડ પહાડની ઉપર હતું અને તેની પશ્ચિમે બ્રાહ્મણકુંડ પહાડની નીચે હતું. ક્ષત્રિયકુંડથી નીચે આવવા માટે જળમાર્ગ અને સ્થળમાર્ગ એમ બે જાતના રસ્તાઓ હતા. આ પહાડ પરનું ક્ષત્રિયકુંડ તે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીનાં ત્રણ કયાસુકની ભૂમિ છે. રાજકુમાર માલી પણ ત્યાં જ થયેલ છે. આ સ્થાન અત્યારે નાશ પામ્યું છે અને ત્યાંથી પશ્ચિમે દેહેક કોશ દૂર તીથ મંદિર બનાવવામાં આવ્યું છે.
કે કેટલાક અંગ્રેજ વિદ્વાને વિશાલાના એક પરાને ક્ષત્રિયjડ તરીકે માનવાને લલચાય છે. પરંતુ તે તેની માત્ર કહપના જ છે કેમકે ક્ષત્રિયકુંડ એ વિશાલાનું નહિ કિન્તુ કુંડગ્રામનું એક છે, એ વસ્તુ તેના વર્ણન ગ્રંથોથી નિર્વિવાદ સિદ્ધ છે. અહીંથી પાવાપુરી લગભગ રા યેાજન દર છે તેથી જ ભગવાનના નિર્વાણની ખબર અહીં જલદી પહોંચી ગઈ હતી.
ત્રાજવાલુકા તીર્થ–સમેતશિખર ઉપર ૨૦ તીર્થકર સપરિવાર મોક્ષે ગયા. આવા પવિત્ર ગિરિની તળેટીમાં મધુવનથી લગભગ ૩ કેશ પૂર્વમાં આજુવાલુકા નદી છે. તેના કિનારે મનેહર વૃક્ષવટાગે છે. શાલિ નામના વૃક્ષે પણ ઘણું છે. પરમ શાંતિનું વાતાવરણ જામેલું રહે છે. કુદરતી રીતે જ ધ્યાનથી સિદ્ધિ થાય એવા રમ્ય સંથાગે છે. ત્યાં ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીને વૈશાખ યુદ ૧૦ના ચોથા પહેરે કેવળજ્ઞાન થયું હતું. ભગવાને ત્યાં પહેલી દેશના આપી તે નિષ્ફળ ગઈ હતી. પછી ત્યાંથી ૧૨ જનનેવિહાર કરી ઉત્તરમાં રહેલ પાવાપુરીમાં જઈ વૈશાખ શુદ ૧૧ ના દિવસે દેશના આપી અને ત્યાં જ ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી હતી.
જુવાલુકા એ ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીની કેવભૂમિ છે. આ નદી બ્રાકર ગામ પાસે થઈને વહે છે માટે અંગ્રેજોએ આનું બીજું નામ બ્રાકર નદી રાખેલ છે.
રાજગૃહી–ભગવાન શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામીનાં ચાર કલ્યાણકની ભૂમિ. ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પણ અહીં અનેકવાર સમેસર્યા
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું] ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી હતા. અહીં જિનાલયે છે. રાજગૃહી પાસે જ વિપુલગિરિ, રત્નગિરિ, ઉદયગિરિ, સ્વર્ણગિરિ અને વૈભારગિરિ એ પાંચ પહાડીઓ છે, જેની ઉપર ભગવાન શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી અને ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીના અનેક શ્રમણએ ધ્યાન સાધના કરી હતી. આજે એ પાંચે પહાડ તીર્થરૂપ છે. પાંચે સ્થાનેમાં દેરી છે. વિપુલાચલમાં અર્ધમત્તા મુનિ મોક્ષે ગયા હતા. વૈભારગિરિ પર ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી સમેસર્યા હતા. તેમના ૧૧ ગણધરે આ પહાડ પર નિવાણ પામ્યા હતા. ધન્ના શાલિભદ્ર વગેરે અનેક મુનિવરોએ પણ આત્મકલ્યાણ કર્યું. અહીં પાંચ ટૂકે છે. દરેક ટૂંકમાં જિનાલયે છે. બીજી ટૂંક પર દેરીમાં ધન્ના શાલિભદ્રની પ્રતિમા છે. પાંચમી ટૂંક પર શ્રીગૌતમસ્વામીનું મંદિર છે. જેમાં ગણધરની પાદુકાઓ છે. એ રીતે આ સિદ્ધક્ષેત્ર ગણાય છે.
નાલંદાપાડે અને ગુણાયાજી પણ ભગવાન શ્રી મહાવીરવામીની ઉપદેશભૂમિઓ છે.
ગજપદતીર્થ—આ દશાણું દેશનું તીર્થ છે. તેમાં દશાણપુર નગર હતું, જેનું બીજું નામ એલક૭ (એલગચ્છ, એકાક્ષપુર) હતું. તેની પાસે દશાર્ણકૂટ પર્વત છે. ભ૦ મહાવીર સ્વામી ત્યાં સમોસર્યા ત્યારે રાજા દશાર્ણભદ્ર વંદનઉત્સવ વિકઓં, જેને જોઈ દશભટ્ટે નિરભિમાન ભાવ ધરી જિનદીક્ષા લીધી દશાણુટ ઉપર રાવણ હાથીનાં પગલાં પડ્યાં હતાં તેથી તે કૂટનું બીજું નામ “ગજાગ્રપદ' થયું. આર્ય મહાગિરિજી જેઓ આર્ય સુહસ્તિસૂરિના ઉપાધ્યાય હતા તેઓ પાટલીપુત્રમાં વસુભૂતિ શેઠની ભક્તિમાં અનૈષણા દેષ સમજી વિદિશામાં જીવિતસ્વામીની પ્રતિમાને વાંધી ગજાવ્યપદમાં યાત્રા માટે પધાર્યા, અને ત્યાં અનશન કરી આવી ગયા ને દેવ થયા.
(આ. નિ. ગા. ૧૨æ, હારિ. વૃત્તિ પૃ. ૨૭૦) આ સ્થાન માટે બે કલ્પનાઓ થઈ શકે છે. ૧ દશાર્ણપુર, એલકછપુર, એલર, એલુર, ઈલેરા, ગજાગ્રપદ, એડક૭, એલકપુગિરિ, એલુરગિરિ, લેરગિરિ.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [ પ્રકરણ ૨ દશાર્ણ પર, એલકછપુર, એલપુર, એલિચપુર ,
ગજાગ્રપદ, એઠકચ્છ, મેગિરિ, મુગ્ધગિરિ, મુક્તગિરિ, - મુતાગિરિ.
.. દશાશનું જુદા જુદા લેખકે નીચે પ્રમાણેનર્ણન આપે છે. ભીમે દશાર્ણ દેશ જ હતું, જે પૂરી દશાર્ણ મનાય છે.
( મહાભારત, સભાપર્વ અ. ૩૨ ) નકુલે વિજયાત્રામાં પશ્ચિમ તરફના દશાર્ણ દેશને જીત્યો હતે.
(“મહાભારત', સભાપર્વ, અ. ૩૦) કવિ કાલિદાસ પણ દશાણું દેશનું નામ આપે છે. “
(મેઘદૂત પૂર્વ ખંડ છેક, ૨૫-૨૬) છે. વિલસન લખે છે કે, સમ્રાટ અશોકના સમયે દશાર્ણ દેશની રાજધાની ચેતિયગિરિમાં હતી. પૂર્વ દશાર્ણને પેરિપ્લસમાં “ડાસરેન” નામથી ઓળખાવ્યું છે. આ પ્રદેશ “છત્તીસગઢ” જિલ્લામાં આવ્યા છે. (“ વિષ્ણુપુરાણ', હેલની આવૃત્તિ, ૫૦ ૨, પૃ. ૧૬૦ ટિપ્પણું ૩) પટ્ટણાનું દેશી રાજ્ય એમાં ગણાતું હતું
. (જ. એ. સે. બં. ૧૯૦૫, પા. ૭, ૧૪) ડે. ભાંડારકરે લખે છે કે, પશ્ચિમ દશામાં માળના રાજ્ય સહિત પૂ મળવાને સમાવેશ થાય છે. વિદિશા યાને જીલ્લા એની રાજધાની હતી. (“દક્ષિણને ઈતિહાસ ખંડ-૩) ! દશાર્ણપુર પાસે દશાર્ણ નદી હતી, જેનું બીજું નામ દસાન છે, જે આજે ધસાન તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. તે ભેપાળ પાસેથી નીકળી બેટવા નદીમાં જઈ ભળે છે. બેટવાનું જૂનું નામ વેત્રાવતી નદી છે.
(ડ. પી. કુત. “ભોગેલિક કેશ અંક બીજે) “ પુસતાપ્રેમીઓ ભલસાને જ વિદિશા નગરી માને છે. સાંચી એ
પણ ભીલ્લાની પાસેની સત્યપુરી નગરી જ છે. 1 જીવિતસ્વામી-ચંપાને કુમારનંદી સેની અગ્નિમાં બળી ‘મરી વિદ્યાન્માલી દેવ થયા. તેણે છટ્વસ્થ ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીની
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલું], ગલુધિર શ્રીસુધર્માસ્વામી
૬૧ પ્રતિમા બનાવી સિધુ સૌવીર દેશના રાજા ઉદાયીની પાસે પહોંચતી કરાવી હતી. રાજા તેની ત્રિકાળ પૂજા કરતા હતા. એક દિવસે માલવરાજ ચંડપ્રોત તેની અતિશય રૂપાણી સુવર્ણગુલિકા નામની દાસી તથા આ પ્રતિમાને હરીને ઉજજૈન લઈ આ. જે કે ઉદાયી રાજાએ અહીં આવી ચંડપ્રદ્યોતને હરાવી પાંજરામાં પૂરી આ પ્રતિમાને લઈ જવા પ્રયત્ન કર્યો કિન્તુ અધિષ્ઠાયક દેવે લઈ જવાની મના કરી. આથી ઉદાયીએ તેને ત્યાં વિદિશામાં જ રાખી અને પછી વીતભયનગર ચાલ્યો ગયો. તેણે ચંડપ્રદ્યોતને સાથ એક બધુ જાણી માલવાનું રાજય આપી પચ્ચેથી જ પાછા રવાના કરી દીધું હતો. ચંડ પ્રદ્યોતે વિદિશામાં આવી ત્યાં બ્રાજિલ શ્રાવકના નામથી શહેર વસાવ્યું અને તેની વ્યવસ્થા માટે બાર હજાર ગામ આપ્યાં ત્યારથી આ તીથ કવિતસ્વામી તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યું. આર્ય મહાગિરિ અને આર્ય સુરિયતસૂરિ અહીં યાત્રા માટે અનેકવાર પધાર્યા હતા. આ પ્રતિમાને વરઘોડે ઉજજૈનમાં પણ ફેરવવામાં આવતો હતો. આવાં કારણેથી આ તીર્થ પ્રાચીન ગણાય છે.
(“આઘનિયુક્તિ ગાથા ૧૧૯ ) * આ સિવાય નાંદિયા, નાણું, દિયાણુ, બામણવાડ, મુંડસ્થલ અને ભિન્નમાલમાં ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી પધાયને અને જીવિતસ્વામીની પ્રતિમા હોવાની લોકપ્રવાદ છે. સંભવ છે કે જેનાચા શંકરાચાર્યના અત્યાચારથી પૂર્વ દેશ છોડીને આ તરફ આવ્યા ત્યારે તેઓએ ત્યાંની અતિ પ્રાચીન જિન પ્રતિમાઓને આ સ્થાને લાવી બેસાડી હશે. લોકપ્રવાદમાં કઈક સાપેક્ષ તથ્ય હશે, જેને ઐતિહાસિક ઊકેલ મળતો નથી. દિયાણુ, નાદિયાની પ્રતિમાઓ એકદમ પ્રાચીન શિલ્પને નમૂનો રજૂ કરે છે જ, મુંડસ્થલમાં વિરજન્મથી ૩૭મા વર્ષે ભગવાન અહીં વિચર્યા હતા ત્યારે રાજા પુણ્યપાલે (નૂનપાલે) ગણધર શ્રીકેશીસ્વામીની પાસે ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીની અહીં પ્રતિષ્ઠા કરાવી એ વિ. સં. ૧૪રને સંસ્કૃતમાં ઉતારેલે લેખ મળી આવે છે. અંચલગચ્છીય આચાર્ય મહેન્દ્રસૂરિજી પણ આ ઘટનાને સાચી હોવાનું લખે છે. આ સિવા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઇતિહાસ [ પ્રકર, થનાં ઉપરનાં બીજાં તીર્થોમાં વિક્રમની બારમી, તેરમી અને ચૌદમી સદીના શિલાલેખો છે. ગમે તે હોય પણ આ ભૂમિ વિશેષ પ્રાચીન તથભૂમિઓ છે.
પ્રયાગ–મહર્ષિ અર્શિકાપુત્રના નિર્વાણ સ્થાનથી પ્રયાગ તીર્થરૂપ થયું. અહીં ભગવાન શ્રીષભદેવજીને કેવળજ્ઞાન થયું હતું મુનિવર અર્શિકાપુરાની પરી નદીમાં તણાતી જ્યાં સ્થિર થઈ ત્યાં જ પાટલનું વૃક્ષ ઉગવાથી પાટલીપુત્ર નામે નગર વસ્યું.
પાવાપુરી–ભગવાન મહાવીરસ્વામીની આ નિવગુજમિ છે. ત્યાં ભગવાનના ચોમાસાના સ્થાને ગામમાં ભવ્ય જિનાલય છે. સમોસરણના થાને ખૂ૫ છે, અગ્નિસંસ્કારના સ્થાને ચોરાશી વીવાનું પાણીથી લહેરાતું તળાવ છે અને તેની વચ્ચે જળમંદિર છે. જળમંદિરની પાળ ઉપર પણ સસરણને સ્તૂપ અને જિનમંદિર છે. ભગવાનના અગ્નિસંસકારના સ્થાને કા રાખ વગેરે લઈ ગયા એટલે માટે ખાડે પડયો અને રાજ નંદિવર્ધને તેને સારી રીતે ખેદાવી જળમંદિર બનાવી તેમાં ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી ગણધર શ્રીગૌતમસ્વામી અને ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામીની નાની પાદુકાઓ સ્થાપિત કરી.
મંદિરને છદ્ધાર કરતાં પાયામાંથી અઢી હજાર વર્ષની પુરાણું મટી ઈટે નીકળી હતી.
આ મંદિરમાં જિનપ્રતિમાઓ પણ રાખવામાં આવતી હતી.
આજે ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીની ચરણપાદુકા પર પાંચ લાખ રૂપિયાની રતનજડિત મનહર આંગી છે. જળમંદિર એ અપૂર્વ શાન્તિનું ધામ છે. જીવંત તીથ છે. ભગવાન શ્રી મહાવીરસવામીએ પ્રથમ સંઘ સ્થાપના પણ આ પાવાપુરીમાં કરી હતી. ગામનું અસલ નામ તે અપાપાપુરી હતું, પરંતુ ભગવાનનું નિવોણ થવાથી પાવાપુરી નામ પડેલું છે. આજે તે ગામ પાવા અને પુરી એમ બે વિભાગમાં વહેંચાઈ ગયું છે.
બિહારના ગુણાયા તીર્થમાં અને ગુજરાતના પાનસરતીર્થમાં પાવાપુરી–જલમંદિરનાં સ્થાપના તીર્થો બન્યાં છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ બીજું
આઈ શ્રીજબૂસ્વામી મહાન યુગપ્રધાન શ્રી સુધર્માસ્વામીના ધર્મોપદેશથી અનેક આત્માથી ભવ્ય જીએ સત્યધર્મ સ્વીકારી આત્મકલ્યાણ સાધ્યું હતું. તેમાંના કેટલાયે એ મોક્ષમાર્ગની નિસરણીરૂપ સાધુધમ પણ સ્વીકાર્યો હતો, એમાં શ્રી જંબુસ્વામી મુખ્ય હતા. શ્રીસુધમવામીની દેશનામાં એ તાકાત અને શક્તિ હતી કે ભલભલા નવયુવાન, રાજા-મહારાજા અને મોટા ધનકુબેરના સુપુત્રો ઘરની અઢળક લક્ષમી, માતા પિતા અને યુવાન સ્ત્રીઓને મેહ છોડી દઈ સાધુપણું સ્વીકારતા હતા. એ નવયુવાનમાં શ્રીજબૂસ્વામી શિરોમણિ હતા.
આજથી અઢી હજાર વર્ષ પૂર્વેની મગધ દેશની રાજધાની રાજગૃહી નગર શ્રીજબૂસ્વામીનું જન્મસ્થાન હતું. રાજગૃહી નગર મગધની રાજધાનીના જ ગૌરવનું નહિ કિન્તુ તે વખતે સમસ્ત ભારતની લક્ષમી, વૈભવ, સંસ્કૃતિ અને અમિતાનું મહાન કેન્દ્ર હતું. રાજગૃહીનું સુપ્રસિદ્ધ નાલંદાવિદ્યાલય એક વખતે સમસ્ત ભારતીય વિદ્યાનું પરમ ધામ હતું. જેનધર્મના મહાન ત્યાગમૂર્તિ શ્રમણે ત્યાં વિચરતા અને ત્યાંના મુમુક્ષુ વિદ્યાર્થી વર્ગને અહિંસા, સંયમ અને તપને ઉપદેશ આપતા હતા. જગતમાં શાંતિ, એક્ય, પ્રેમ અને મિત્રી ભાવનાનાં આદેલને ફેલાય, આર્ય સંસ્કૃતિના વિકાસ થાય અને માનવી સાચે મનુષ્ય બને તેવું શિક્ષણ તેઓ આપતા હતા. ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ અનેકવાર આ નગરને પાવન કર્યું હતું. રાજગૃહી નગરના નાલંદા
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ પાડામાં તેમણે ચૌદ ચાતુર્માસ ગાળ્યાં હતાં, મગધને સમ્રાટ શ્રેણિક ભંભાસાર–બિંબિસાર તેમને ભક્ત બન્યા હતા. એ રીતે જેનધમને અનન્ય ઉપાસક મનાતે હતો. એની રાજરાણીઓએ અને રાજકુમારોએ ભગવાન મહાવીર પાસે દીક્ષા સ્વીકારી આત્મકલ્યાણ સાધી જૈનધર્મના પ્રચારમાં સુંદર ફાળો આપે હતે.
આવી જ રીતે રાજગૃહીનગરમાં શ્રીગૌતમબુદ્ધ પણ ઘણી વાર પધારી બોદ્ધધર્મને ઘણે પ્રચાર કર્યો હતો. બોદ્ધધર્મના વિહારે ત્યાં વિપુલ સંખ્યામાં હતા. મગધગજ બિંબિસાર એક વાર બૌદ્ધધર્મ તરફ આકર્ષાયે હતું, કિન્તુ ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી અને અનાથી મુનિ વગેરે જેને શ્રમના પરિચય પછી તે એ જૈનધર્મનો દઢ ઉપાસક-પરમહંત થયો હતો, મગધરાજ શ્રેણિકમાં જૈનધર્મની અનેકાન્તવાદની દષ્ટિને બહુ જ સુંદર વિકાસ થયે હતે. આથી જ એની છત્રછાયામાં જેનધમ સિવાચના કઈ પણ ધર્મ કે મત ઉપર કે તેના પ્રચાર ઉપર કોઈ પણ જાતને અવરોધ કે દબાણ ન હતું. જૈનધર્મ રાજધર્મ થવા છતાંય ભૌદ્ધધર્મ અને વૈદિક ધર્મના ધર્મગુરુઓ તેમજ અજિતકેશક અલી, ગેશા વગેરે નવીન ધર્માચાર્યો સવમત-સ્વધર્મને સ્વતંત્ર રીતે વિના રોકટોક પ્રચાર કરી રહ્યા હતા. રાજગૃહી તે વખતે અનેક ધર્મના ધર્માચાર્યોનું કેન્દ્ર બન્યું હતું. અનેક વિદ્યાઓ, કલા અને વિજ્ઞાનના આ વિશિષ્ટ ધામમાં શાલિભદ્ર, ધને, કયાવન્નો, મમ્મણશેઠ અને ઋષભદત્ત જેવા ધનકુબેરે પણ વસતા અને પિતાની લક્ષમીથી રાજગૃહીને શોભાવી રહ્યા હતા. રાજગૃહી તે વખતે ભારતમાં શ્રી અને ધીનું મહાન ધામ હતું. રાજગૃહીમાં અનેક શાહ સોદાગરો દેશપરદેશથી આવતા હતા. તેઓ પોતાને માલ વેચી, રાજગૃહીમાંથી નવો માલ ખરીદી એ માલ હિંદ અને હિંદની બહાર લઈ જતા. અહીં ‘કુત્રિકાપણ” હતી. દુનિયામાં મળતી કઈ પણ ચીજ એ દુકાનેથી મળી શકતી હતી. દૂરદૂરના પંડિતરત્નો પણ અહીં આવી પિતાની બુદ્ધિ પ્રતિભાને ચમકાવતા અને પિતાને જ્ઞાનનિધિ અહીં ખુલ્લો મૂકતા, વાદવિવાદ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીજું” ]
આામ શ્રીજ ખૂસ્વામી
સ
b
રાજ્ય અને શાસ્ત્રીય ચર્ચા કરતા. મહારાજા શ્રેણિક અને મંત્રીશ્વર અલયકુમાર નિષ્પક્ષપણે ચર્ચા સાંભળી ચેાગ્ય ન્યાય આપતા હતા. વિજેતાઓને ચાગ્ય પારિતાષિક આપતા અને પદવીથી અલંકૃત્ત કરવામાં આવતા. તે વખતના ભારતીય દર્શનના અનેક આચાર્યો પણ એ રાજસભામાં સ્વપક્ષ સિદ્ધિ માટે પ્રયત્ન કરતા હતા. રાજાને પણ પાતાના પક્ષ તરફ આકષવાના વિવિધ પ્રયત્ના ચાલતા. પરંતુ મહારાજાની અનેકાન્તવાદરૂપી અમૃતાંજનથી. પરિશાષિત થયેલી વિશુદ્ધ દૃષ્ટિ સત્ય શેાધી કાઢતી અને એ ધર્માચાને પણ સત્ય સંભળાવતાં શા અચકાતા નહિ, રાજાને અંતિમ ચુકાદો સાંભળી વિષપક્ષ માંમાં આંગળી ઘાલી ઈંતે અને રાજાના ન્યાયની તારીફ કરતા હતા. સમ્રાટ શ્રેણિકની પ્રશ'સા વિશાલાના ગણતંત્ર રાજ્યમાં થતી. કાશી, કૈાશલ, અવન્તી, અને સિધુ–સૌવીરના રાજાએ પણ રાજગૃહીની રાજલક્ષ્મી તરફ સદાયે મુખ્ય દ્રષ્ટિએ નેતા અને સમ્રાટ બિખિસાર–શ્રેણિકની
પ્રશંસા કરતા.
વીનિર્વાણુ પૂર્વે ૧૯ વર્ષે આવા સુંદર રાજગૃહી નગરમાં જ ખૂકુમાર જન્મ્યા હતા. તેમના પિતાનું નામ ઋષભદત્ત અને માતાનું નામ ધારિણીદેવી હતું. એમના માતા-પિતાએ એમને વ્યાવહારિક અને ધાર્મિક જ્ઞાન તેમજ સંસ્કાર પણું બહુ જ સારા માપ્યા હતા. જંબૂકુમાર બીજના ચંદ્રની માફ્ક વિકાસ પામી રહ્યા હતા. એકવાર ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીના પાંચમા ગણુધર શ્રીસુધર્માસ્વામી વિહાર કરતા ત્યાં પધાર્યાં અને તેમણે ધર્મોપદેશ આપવા માંડયો:
अनित्यानि शरीराणि, विभवो नैव शाश्वतः । नित्यं सन्निहितो मृत्युः, कर्तव्यो धर्मसंग्रहः ॥ આ ઉપદેશ સાંભળી જ ભૃકુમારને વૈરાગ્ય થયા. તેના સુષુપ્ત આત્મા આ સુદર ધર્મદેશના સાંભળી પ્રમુદ્રિત ખન્યા. તેણે ઉપદેશને અંતે શ્રીસુધર્માસ્વામીની પાસે જઈ વિનંતિ કરી, “ પ્રભુ મને દીક્ષા લેવાની ભાવના થઈ છે માટે આપ અડ્ડી' રોકાઈ જાઓ. ”
"
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
જૈન પરંપરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ
સુધર્માસ્વામીએ કહ્યુ, “ બૂ! આ શુભ કાર્યમાં પ્રમાદ
ન કરીશ. ”
જ બ્રૂકુમાર ‘તથાસ્તુ' કહી ઘરે આવવા નીકળ્યો. તેના હૃદયમાં દીક્ષાની ભાવનાનાં પૂર ઊછળી રહ્યાં હતાં. દીક્ષા લીધા પછી આવી રીતે સંયમ પાળી આત્મકલ્યાણ કરીશ એમ તે વિચારી રહ્યો હતા અને ચાલતાં ચાલતાં નગરના દરવાજા પાસે આવી પહોંચ્યા ત્યારે જ બૂકુમાર જ્યાં દરવાજા નજીક આન્યા કે તે જ સમયે એક મેાટી પથ્થરની શિલા એની નજીકમાં જ આવી પડી અને મેટા અવાજ થયા. જંબૂકુમાર વિચારમાંથી જાગૃત થયા અને જોયું તે પાસે જ એક જબરજત પથ્થર આવી પડયો હતા. આ અકસ્માત ઘટનાથી તેને વિચારા આવ્યા કે જો આ પથ્થર માશ ઉપર જ પડચો હાત તા શું થાત? મૃત્યુને વાર ન હતી. શું મનુષ્યનુ આયુષ્ય આવું ક્ષણિક છે? અસ્થિર છે? તા પછી અહીંથી જ પાછા ફરી ગુરુદેવ પાસે જઈ પ્રથમ જાવજીવનું ચતુર્થ વ્રત લઈ આવું તેા ઠીક. જ ખૂકુમાર દરવાજેથી પાછા વળ્યો અને શ્રોસુધર્માસ્વામી પાસે જઈ બ્રહ્મચર્યવ્રત સ્વીકારી ઘેર આવ્યેા.
',
તેણે ઘેર આવી પાતાની દીક્ષા લેવાની મનાભાવના માતપિતાને જણાવી, અને “હું તેા બ્રહ્મચર્યંત્રત પાળવાની પ્રતિજ્ઞા લઈ ને આવ્યો છું” એ પણ જણાવ્યું. આ સાંભળી માતપિતાને બહુ જ દુ:ખ અને આશ્ચર્ય થયું. પિતાએ પુત્ર માટે માટી માટી આશાઆાના મહેલ બાંધી, રાજગૃહીમાં મેટા મોટા ધનકુબેરાની કન્યા સાથે જ બૂ કુમારનું સગપણ કર્યુ હતું, ત્યાંથી પહેશમણીમાં અઢળક ધન આવશે, કુમાર આવા વ્યાપારી થશે, અમારુ નામ કાઢશે અને પુત્રના પુત્રને હું રમાડીશ, પિતાએ આવી આવી ઘણીએ આશાએ દિલમાં સંઘરી રાખી હતી, પરંતુ પુત્રની વાત સાંભળી તેમના ઉપર જાણે દુઃખનું આલ તૂટી પડયુ. હાય એમ લાગ્યું. માતાને પશુ અનેક આશાએ હતી. શ્રીમંતાના ઘરની અપ્સરા જેવી કન્યાએ ઘરમાં આવશે, હીરા અને માત્તીના દાગીનાએથી ઘર અજવાળશે, રૂમઝુમ પગલે ઘરમાં ફરશે, ઘરમાં
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજે 3
આર્ય શ્રી જંબુસ્વામી આનંદ કહેલ થતું રહેશે, તે ઘરની લક્ષમી બની રહેશે, એમને પુત્રો થશે, તેમને રમાડીશ, અને પુત્રના પુત્રોને પણ પરણાવીશું વગેરે વગેરે. આ કલ્પનાઓને એકદમ ભાંગીને ભુક્કો થઈ જતાં માતાને પારાવાર દુઃખ થયું. માતાપિતાએ પુત્રને રેકી રાખવા ઘણા પ્રયત્ન કર્યો પરંતુ જંબૂ કુમારે તે દરેકના સચોટ ઉત્તર વાળ્યા.
માતા–“બેટા! ઉઘાડે માથે અને ખુલે પગે વિચરવું, ટાઢ, તડકે, ઠંડી, ગરમી, વગેરેના દુખે સહેવાં, ભિક્ષા અટન કરવું, જમીન પર એક આસને સૂવું વગેરે કષ્ટ તારાથી સહન નહિ થાય. સાધુજીવન તારાથી પાળી શકાયું દુર્લભ છે. તે ઘરમાં રહીને સાધુ જેવું જીવન પાળજે, પણ અમને છેડીને ન જઈશ.”
જંબૂકુમાર –“માતાજી! આપની વાત વિચારવા જેવી છે પરંતુ આપ જાણે છે કે આવાં દુખે તે જંગલના પશુઓ પણ સહે છે. આ જીવે અનેક ભવમાં તમે કહો તેથીયે વધુ આકારાં દુઃખે સહ્યાં છે, એટલે આત્મકલ્યાણના અથને તો આવાં પોદગલિક દુખેની ગણના જ ન હાય.”
માતા–“બેટા! તારા પિતાની સામું તે જે. તારા દીક્ષાના વિચારો સાંભળી તેમનું મુખ કરમાયેલા માલતીના ફૂલ જેવું થઈ ગયું છે. તું એકને એક પુત્ર છે. તને ભણુ , ગણા, કુશળ બનાવ્યું. હવે તું એમને ભાર ઓછો કરી વેપાર ચલાવ, દુકાને સંભાળ અને એમને શાંતિ આપ.”
પુત્ર –“માતાજી! મારી તે ઈચ્છા છે કે એમને સાચી શાંતિ આપું અને હું શાંતિ મેળવું. દીક્ષા લેવાથી સદાની સાચી શાંતિ પ્રાપ્ત થશે. આ લક્ષમી ક્ષણભંગુર છે, ક્યારે કઈ રીતે જશે તેની કોઈનેય ખબર નથી.”
માતા –“બેટા! બોલવામાં તું મને નહિ જીતવા દે. પણ એ તો વિચાર કર, અહીંના આઠ ગૃહસ્થની આઠ કન્યાઓ સાથે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [ પ્રકરણ તારું સગપણ થયું છે. એને શું જવાબ આપીશું? સગપણ તેડાયા નહિ અને તું દીક્ષા લે પછી અમે દુનિયાને કઈ રીતે અમારું મેં બતાવીશું?”
પુત્ર – માતાજી! એ તે બધું થઈ રહેશે. હું બ્રક્ષાની પ્રતિજ્ઞા લઈને આવ્યો છું. એ તે પાળવાની જ છે. હું બીજાના ક્ષણિક આનંદ માટે અને ક્ષણિક સ્વાર્થ માટે આત્મકલ્યાણના માગથી પાછા વળું, એ તે બને એમ નથી. જે સૂર્ય પૂર્વને બદલે પશ્ચિમમાં ઊગે તેય મારી પ્રતિજ્ઞામાં ફેરફાર નહિ થાય. બીજું આ જીવે અનંતકાળમાં અનંત જી સાથે અનંતીવેળા પુત્ર, માતા, પિતા, પત્ની, ભાઈ, બેન વગેરે અનેક સગપણે કર્યો છે. માટે આપણે કેની કેની સાથે કેટલા ભવ સુધી બંધન માનવામાં હતાં. માતાજી! તમે મને આપેલા સંસ્કાર અને શિક્ષણનું સાચું સુખ આત્મિક શતિમાં છે. શાશ્વત સુખ એ જ આત્મિક સુખ છે. આતે બધું ક્ષણિક સુખ છે, માટે મારે ક્ષણિક સુખ માટે નહિ, કિન્તુ આત્મિક સુખ માટે જ પ્રયત્ન કરે છે.”
આ સાંભળી માતાએ મનમાં વિચાર્યું કે, “ હવે આ પુત્ર અમારું કહ્યું માને તેમ નથી. પરંતુ એને પરણાવી દઉં તે માત્ર સ્ત્રીઓના કમળ જેવા મુખડાં, તેમનું હાસ્ય-પ્રેમ અને આંસુ આને રોકી શકશે. એટલે હવે વધુ કહ્યા સિવાય આને જલદી પરણાવી બંધનમાં બાંધી દેવો જોઈએ. મોટા બંધન તૂટી શકે પરંતુ અદશ્ય પ્રેમરંતુ તૂટી શકતું નથી. ખરેખર, પ્રેમરંતુ તેઓ કઠિન હોય છે.” આમ વિચારી આંખમાં આંસુ લાવી માતા પુત્રને સમજાવવા લાગી.
માતા –“બેટા ! જેવી તારી મરજી. પણ જેની સાથે તારું સગપણ કર્યું છે, તેમની સાથે તું લગ્ન કરી લે, પછી તારી મરજીમાં આવે તેમ કરજે. પછી વહુઓ જાણે અને તું જાણે”
બૂકુમાર:–“માતાજી! એમને કહેવરાવી દે, જંબૂ દીક્ષા લેવાને છે. કાલે દીક્ષા લેશે માટે વિચારીને જે કરવું હોય તે કરે.”
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજું]
આર્ય શ્રીજબૂસ્વામી જબૂદ કુમારના પિતાજીએ આ સંવાદ સાંભળી. પિતાના વેવાઈને જઈને ખબર આપ્યા. એ વેવાઈઓએ પણ પિતાની પુત્રીઓને પૂછી જોયું. ઉત્તરમાં કન્યાઓએ પણ એક જ જવાબ આપ્યો કે, “અમારા પતિ તે જંબુ કુમાર જ છે. તેઓ જે માગે જશે એ માર્ગે અમે પણ જઈશું.“ કથા વીચ” માટે અમારું લગ્ન તે જંબૂ કુમાર સાથે જ થાય એ જ અમારી ઈચ્છા છે.” બસ, પછી તે લગ્નમુહૂત જેવાયું, ઘડિયાં લગ્ન લેવાયાં અને જંબૂકુમારનું ખૂબ જ ધામધૂમથી આઠ કન્યાઓ સાથે લગ્ન થયું. તેમાં સમુદ્રશ્રી, પ્રભશ્રી, પ્રભસેના અને કુબેરસેના આ ચાર કન્યાઓ જંબુકમારની દેવભવની સ્ત્રીઓ હતી. નભસેના, કનકશ્રી, કનકાવતી, અને જયશ્રી એમ બીજી ચાર કન્યાઓ હતી આ આઠ કન્યાઓ સાથે લગ્ન થયું. કન્યાદાનમાં એટલું બધું ધન આવ્યું કે ધનને ઢગલે કરે તો સેનાને ડુંગરો થાય. માતાપિતાએ પણ ખૂબ ધન વાપરી લગ્નોત્સવ ઊજળે. હવે એમને શાંતિ થઈ અને લગ્નના બંધનને પુત્ર જલદી ન તેડી શકે એમ એમણે માન્યું. પરંતુ એમની આ આશાઓ કેવી ઠગારી નિવડશે એ એમને ખબર ન હતી. રાત્રિ પડી એટલે કે સ્ત્રીઓ શયનગૃહમાં પહોંચી ગઈ અને જંબૂ કુમાર પણ શયનગૃહમાં ગયા.
વૈરાગ્યમૂર્તિ, અને પરમ શાંત સ્વભાવી જ બૂકુમારને જોતાં જ આઠે સ્ત્રીએ ઠરી ગઈ. જંબૂ કુમારની અવિકારી દષ્ટિમાં આત્મિક - પ્રેમની દિવ્ય તિ ઝળહળી રહી હતી. જંબુ કુમારના મુખારવિંદ ઉપર ઉજજવળ ચારિત્ર, યુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય, સાત્વિકવૃત્તિ અને શાંતિની રેખાઓ અંકાઈ રહેતી નજરે પડતી હતી.
જબૂ કુમાર ફૂલ વરસાવતી મીઠી વાણીમાં હસતાં હસતાં - આઠે સ્ત્રીઓને કહ્યું “ભગિનીઓ ! અહીં નજીક આવે. આપણે થી અંતરની વાતો કરી લઈએ. એક બીજાનાં હદય વાંચીએ.
પહેલી એક વાત એ છે કે, એક વાર તમે બધાં લજા અને શરમના પડદાને દૂર કરો અને આપણું આત્મિક સગપણ સંભાળે. આવે, આપણે જૂનો સંબંધ તાજો કરીએ.”
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ fપ્રકરણ આ અમૃત જેવાં મીઠાં વચન સાંભળતાં જ આઠ કુળવધૂઓના તરમાં જ્ઞાનના દીવડા પ્રગટયા, આત્મતિના અજવાળાં છવાઈ ગયાં. છતાંયે બધી હિંમત એકઠી કરી આઠે પત્નીએાએ પોતાને પક્ષ સ્થાપવા વાદચર્ચા-વિવાદ શરૂ કર્યો.
- આઠે સીઓએ પતિનુ શરદ પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જેવું ઉજજવળ નિર્મળ મુખડું જોઈ વિચાર્યું” વેજ્ઞાવિકો પુuપ સુકુમાર આ શાંત સ્વભાવી જંબૂ કુમાર વજી જે કઠોર વૃત્તિવાળે છતાંય પુખેથી પણ સુકુમાર છે. માટે જીતશે તે એ જ. છતાંય પ્રયત્ન કરી જોઈએ.
બરાબર આ જ વખતે પ્રભવ નામે પ્રસિદ્ધ એર પિતાના ૪૯૯ સાથીદારો સાથે સંબૂ કુમારને ત્યાં ચોરી કરવા આવ્યું. તે ઘરના બધા માણસને અવસ્થાપિની નિદ્રામાં ઉઘાડી દઈ તાળી તેડવાની કળાથી તાળાંઓ ઉઘાડતે ઠેઠ સાતમે માળે જ્યાં જંબૂ કુમાર પિતાના વિલાસભવનમાં આઠે સ્ત્રીઓ સાથે વાર્તાલાપ ચલાવી રહેલ છે, ત્યાં આવ્યું.
એણે ધાર્યું હતું તે કરતાં અહીં જુદું જ નિહાળ્યું. શાંતિથી પિતે ઊભે રહ્યો અને વાર્તાલાપ-કથાવિદ સાંભળવા લાગે.
અહીં આઠે સ્ત્રીઓએ કહેલ કથાઓ રસિક, મેહક અને આકર્ષક છે તેમ જ રહસ્યપૂર્ણ પણ છે. જ્યારે જંબૂ ગુમારે આઠે સ્ત્રીઓની કથાઓના જવાબમાં કહેલી કથાઓ પણ બધપ્રદ વૈરાગ્યપિષક અને શાંત ધર્મોપદેશરૂપ છે. લંબાણના ભયથી તે કથાઓ અહીં આપી નથી. ખેડૂત, કાગડ, વાંદરાનું યુગલ, કોલસા પાડનાર, નૂપુરપંડિતા, વિદ્યાન્માલી વિદ્યાધાર, શંખધમક, અદ્ધિ અને સિદ્ધિ, ઉન્માર્ગે ન જનાર જાતવાન ઘોડે, માસા, હંસ, ગ્રામફૂટક અને ત્રણ મિત્રો વગેરેની કથાઓ વાંચી સાર ગ્રહણ કરી જીવનમાં ઉતારવા જેવું છે.
આ કથાઓ સાંભળી પ્રભવે ચેર સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરી છેષ પામે છે. આઠે સ્ત્રીઓ પણ પ્રતિબંધ પામી પતિની અનુગામિની
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી * ]
ભાય મોજું ખસ્વામી
૭૧
બનવા એટલે પ્રાતઃકાળે જ તેમની સાથે સયમમાર્ગે સંચરવા તૈયાર થાય છે.
સવારમાં જ ભૂ કુમારના માતપિતા જાગે છે ત્યારે અધી વસ્તુ સાંભળી તેઓ પણ જંબૂના માગે પ્રયાણ કરવાની તત્પરતા દાખવે છે, ત્યાં તે આઠે સ્રીમના માષિતાને આ સમાચાર પહોંચે છે, તેઓ પણ ઋષભદત્ત શેઠને ત્યાં આવે છે. બધા સમાચાર સાંભળી આઠે વધૂના માબાપ પણ દીક્ષા માટે તૈયારી બતાવે છે.૪ લગ્નોત્સવ બાદ દીક્ષાના ઉત્સવ ઉજવાય છે. આખી રાજગૃહીમાં આ વાત પવનવેગે ફેલાય છે. કુળપરિવારની સાથે જંબુમાર શ્રીસુધર્મા સ્વામી પાસે ૧૬ વર્ષની ભરયુવાનીમાં વીર સંવત ૧ માં દીક્ષા સ્વીકારે છે. જ"કુમારના માતાપિતા આ દીક્ષા ઉત્સવમાં નવાણુ ક્રોડ સાનામહારા ખરચે છે અને તેઓ પણ પુત્રના માર્ગે સંયમમાર્ગોમાં પ્રવેશ કરે છે.
દીક્ષિત અન્યા પછી શ્રીજું ખસ્વામી ટ્રેક મુદ્દતમાં જ ખૂબ સુંદર શાસ્ત્રજ્ઞાન મેળવે છે. ચાવતા સ ́પૂર્ણ દ્વાદશાંગીના ધારક જીતકેવલી મને છે. ભૂતલમાં વિચરી અનેક જીવાનું કલ્યાણ કરે છે. ઉજ્જવલ ચારિત્ર, અખંડ બ્રહ્મચર્ય, સુ ંદર તપ અને અપૂર્વજ્ઞાનથી જખ સુનીશ્વર વધુ ઉજ્જવળ મની પેાતાનું જીવન અમર બનાવી જાય છે.
ઇતિહાસ કહે છે કે—આ કાળમાં અંતિમ કેળી અને અંતિમ નિર્વાણપદ પ્રાપ્ત કરનાર આ જ મહાપુરુષ છે. તેમની પછી આ ભરતખંડમાં નથી કાર્ય જીવ કેવળી બન્યા કે નથી કાઈ જીવ માક્ષે ગયા.
તેમણે જે મહાન મુક્તિસુખના આદર્શ માટે સાંસારિક સમસ્ત સુખાને તિલાંજલિ આપી હતી, જે સિદ્ધિવધૂના અનુપમ અદ્ભુત દૃઢપ્રેમને લીધે આઠે આઠે અપ્સરા સરખી સ્રીઓના અને ધનના ત્યાગ કર્યાં હતા તે મુક્તિ સુખ–શિવવધૂ તેમને ગશિલગન ગાયા ચૌહોયોથ નમ્મૂ: ” (‘પટ્ટાવલી સમુચ્ચય' પૃ. ૨૫)
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
જૈન પરંપરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ
મળ્યાં અને શિવવધૂએ પણ જાણે જમ્ ઉપરના સાચા અને ઢઢ અનુરાગથી જ હાય તેમજ ખૂસ્વામીને વિજયમાળા આરાખ્યા પછી અદ્યાપિ બીજા કાઈ પુરુષને વિજયમાળા આરાપી નથી, અને એટલા જ માટે વિવરે ગાયું છે કે—
t
'मत्कृते जम्बूना त्यक्ता, नवोढा नवकन्यकाः । तन्मन्ये मुक्तिवध्वाऽन्यो, न वृतो भारतो नरः ॥ चित्तं न नीतं वनिताविकारैर्वित्तं न नीतं चतुरश्च चौरैः । यह गेहे द्वितयं निशीथे, जम्बूकुमाराय नमोऽस्तु तस्मै ॥ ( ‘પટ્ટાવલી સમુચ્ચય’ પૃ. ૪૨)
"8
મારે ખાતર જ જમ્મૂ કુમારે તરતની જ પરણેલી મનેાહર એવી ( આઠ ) કન્યાઓના ત્યાગ કર્યો છે; એમ વિચારીને મુક્તિરૂપી સ્ત્રીએ ત્યાર પછી ભરતક્ષેત્રના કાઈ ખીજો પુરુષ પસંદ કર્યાં નથી.અર્થાત જ ખૂસ્વામી પછી આ અવસર્પિણીકાળમાં બીજે ઢાઈ જીવ માક્ષે ગયા નથી, તેમજ આ અવસર્પિણીકાળમાં ખીન્ને કાર્ક જીવ માણે જશે નહિ.
સ્ત્રીએના હાવભાવથી જેનું ચિત્ત ચલાયમાન ન થયું અને ચતુર ચારાએ પણ જેનું ધન ન ચાર્યું. એમ અંધારી રાતે પણ જેનાં મન અને ઘર સલામત રહ્યાં, તે જ ! કુમારને અમારા નમસ્કાર થાએ.. જ ધ્રૂસ્વામીના નિર્વાણ પછી નીચેની દશ વસ્તુઓના વિચ્છેદ થયા છે:
मण परमोहि पुलाप, आहार खवग उवसमे कप्पे । संजमतिग केवल सिज्झणा य जंबूम्मि वुच्छिण्णा ॥
· મન: પવજ્ઞાન, પરમાવધિજ્ઞાન, પુલાકલબ્ધિ, આહારકશરીરની લબ્ધિ, ક્ષપકશ્રેણિ ઉપશમશ્રેણિ, જિનકલ્પ, ત્રણ ચારિત્ર ( પરિહારવિષ્ણુદ્ધિ, સમસપરાય, યથાખ્યાતચારિત્ર ) કેવળજ્ઞાન અને સિદ્ધિપદ ’ આ દશ વસ્તુના વિચ્છેદ્ય થયા.
તેમની વીર સંવત ૧માં ૧૬ વર્ષની વયે દીક્ષા થઈ, તેમનુ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજું]
આર્ય શ્રીજબૂસ્વામી વર સં- ૨૦ માં કેવળજ્ઞાન થયું અને વીર સં. ૬૪ માં મથુરામાં ૮૦ વર્ષની ઉંમરે નિર્વાણ થયું. એમની પાટે શ્રીપ્રભવસ્વામી આવ્યા.
આ સમયમાં રાજર્ષિ અવન્તીવર્ધન થયા છે. ભદ્રેશ્વર વગેરે તીર્થો સ્થપાયાં છે અને મહારાજા શ્રેણિકપુત્ર મહારાજા કેણિકને પુત્ર રાજા ઉદાયી અને શાનંદ વગેરે થયા છે.
રાજર્ષિ અવન્તીવર્ધન ઉજજેનના રાજા પ્રોતને પાલક અને ગોપાલ નામે બે પુત્રો અને વાસવદત્તા નામે પુત્રી હતી. ભ. મહાવીરસ્વામીના નિર્વાણ સમયે પ્રદ્યોત રાજા પણ મૃત્યુ પામ્યું એટલે તેની ગાદીએ પાલક બેઠ અને ગોપાલે ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામીના હાથે જિનદીક્ષા સવીકારી.
પાલકને ૧. અવન્તીવધન અને ૨. રાષ્ટ્રવર્ધન એમ બે પુત્રો હતા. પાલક વિ. સં. ૨૦ માં મૃત્યુ પામ્યો. તેની ગાદીએ અવન્તીવર્ધન . અવન્તીવર્ધને રાષ્ટ્રવર્ધનની પત્ની ધારિણીને પિતાની બનાવવા માટે રાષ્ટ્રવર્ધનને મરાવી નાખે. પરંતુ ધારિણીએ પરિસ્થિતિને સમજી લઈ કૌશામ્બીમાં જઈ જિનદીક્ષા લીધી, ધારિણી ગર્ભવતી હતી. તેણે એક બાળકને જન્મ આપે અને કૌશામ્બીના અપુત્રિયા રાજા અજિતસેને તે બાળક પટરાણુને આપી તેનું નામ મણિપ્રભ રાખ્યું. આ તરફ અવન્તીવર્ધને ભાઈને માર્યાનું પાપ કર્યું અને ધારિણી પણ મળી નહીં એટલે વૈરાગ્ય પામી આ. શ્રીજંબુસ્વામીના હાથે વિ. સં. ૨૪ લગભગમાં દીક્ષાને સ્વીકાર કર્યો. તેની પછી રાષ્ટ્રવર્ધનને પુત્ર અવન્તીષેણું ઉજજૈનની ગાદીએ આવ્યું અને રાજા અજિતસેનના મરણ પછી મણિપ્રભ કૌશામ્બીની ગાદીએ બેઠે. જો કે આ બંને ભાઈઓ એકબીજાને ઓળખતા ન હતા તેથી તેમાં યુદ્ધ જાહેર થયું અને અવન્તીષેણે સિન્ય સાથે આવી કૌશામ્બીને ઘેરે ઘાલ્ય. બરાબર આ જ પ્રસંગે સાદેવી ધારિણીએ ત્યાં આવી પોતાની અને બંને ભાઈઓની પરસ્પર ઓળખાણ કરાવી યુદ્ધ બંધ રખાવ્યું,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
જૈન પરંપરાનો ઇતિહાસ [ પ્રકરણ તેમજ એ બંનેમાં ગાઢ ભાતુનેહ કરાવ્યું. કૌશામ્બી અને ઉજજે. નના રાજવંશમાં ઘણાં વર્ષોથી વેર ચાલ્યું આવતું હતું તે આજથી ભુંસાઈ ગયું અને બંને રાજ એકત્રિક બન્યાં. આ બંને રાજાઓએ સાથે મળી કૌશામ્બી અને ઉજજેનની વચ્ચે વત્સકા નદીને કાંઠે પહાડની ગુફામાં અનશન કરી રહેલા મુનિ ધર્મ શેષને સ્વર્ગગમન મહોત્સવ કર્યો.
(“આ નિ.” ગા. ૧૨૮૭. ટીકા) મુનિ ધર્મશેષ જ્યાં ધ્યાન કરી ઊભા હતા ત્યાં રાજા અવન્તીજેણે માટે સ્તૂપ બનાવ્યું, જે સ્થાન આજે ભીસાથી નહત્યમાં ૬ માઈલ દૂર સાંચી સ્તૂપ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. વલ્લિકા નદી આજે વેસ અને વેસાલી નામથી પ્રસિદ્ધ છે, જે બેટવામાં જઈ ભળે છે.
વિક્રમની દશમી સદી સુધી જેમાં મોટા સૂપ તથા સ્ત બનાવવાની પ્રવૃતિ હતી. ત્યાર પછી એ કળા લુપ્ત થઈ ગઈ. ભદ્રેશ્વર તીર્થ:
આ૦ શ્રીજબૂસ્વામીના સમયમાં ભદ્રેશ્વર તીર્થ બન્યું છે. કચછ–ભદ્રેશ્વરમાં આજે બાવન જિનાલયનું ભવ્ય અને વિશાળ મંદિર છે. સં. ૧૯૩લ્માં તેને જીર્ણોદ્ધાર થશે ત્યારે ત્યાંથી એક તામ્રપત્ર મળ્યું હતું, જે કચ્છ રાજ્ય દ્વારા ડે. એ. ડબ્લ્યુ રૂડાલક હનલે પર મોકલાવ્યું હતું. અને પછી ભૂજ પરના યતિને સેંધ્યું હતું. ડે. હોર્નેલેના કહેવા પ્રમાણે એ તામ્રપત્રમાં બ્રાહ્મી લિપિમાં આ પ્રમાણે લખાણ હતું
__ “१ देवचंद्रीयश्रीपार्श्वनाथदेवस्येतो २३ ४
પૂ આ શ્રીવિજયાનંદસૂરિ મહારાજ આ તીર્થ માટે લખે છે કે, મંદિરની જૂની નંધમાં અને કચ્છની ભૂગોળમાં પણ “વત્ ૨૩ વર્ષે ફુવં લિંગાસમિતિ' એવું લખાણ છે. આ
વંચાતા અક્ષરોના આધારે આનો અર્થ એમ કરવામાં આવે છે કે, ૬ વણિક દેવચંદે બનાવેલ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું મંદિર, જે પહેલાં ૨૩ વર્ષે ભવાન મહાવીર સ્વામી હતા.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
બીજું]
આય શ્રોજબૂસ્વામી ઉપરથી નક્કી છે કે વીર નિવાણુ સંવત ૨૩માં દેવચંદ્ર નામના શ્રાવકે ભદ્રેશ્વરમાં ભગવાન શ્રી પાર્શ્વનાથનું મંદિર બનાવ્યું. તેમાંની મૂર્તિને વાસક્ષેપ ગણધર શ્રીસુધર્માસ્વામી કે તેમના શિષ્યના હાથે થયે હશે.
ગર્જરેશ્વર પરમાઈતપાસક મહારાજા કુમારપાળ અને દાનવીર જગડુશાહે પણ આ મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવેલ છે. મંદિરના થાંભલા ઉપર સંવત ૧૧૩૪ વૈ. સુ. ૧૫ શ્રીમાળીના જીર્ણોદ્ધારને લેખ છે. આ સિવાય અહીં તેરમી સદીના પૂર્વાર્ધના અને ચૌદમી સદીના ઉત્તરાર્ધ લેખે છે. ત્યાર પછી ભગવાન શ્રીપાશ્વનાથની પ્રતિમા કઈ આસમાની સુલતાનના કારણે એક બાવાના હાથમાં ચાલી ગઈ હતી. સંઘે સં. ૧૯૬૨માં મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરી બાવાજી પાસે એ પ્રતિમાની માગણી કરી પરંતુ બાવાએ તે પ્રતિમાજી આપ્યાં નહિ એટલે સંઘે અહીં મૂળનાયક તરીકે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીની પ્રાચીન મૂતિને બિરાજમાન કરી છે. પછી તે બાવાએ પણ ભગવાન શ્રી પાર્શ્વ, નાથની પ્રતિમા સંઘને આપી એટલે સંઘે પાછળની દેરીમાં તેને પણ બિરાજમાન કરેલ છે, જે અદ્યાવધિ ત્યાં જ વિદ્યમાન છે.
આ મંદિરને વિ. સં. ૧૯૨૦માં જીર્ણોદ્ધાર થયો છે અને સં. ૧૦લ્માં પણ સમારકામ થયેલું છે.
ભારતવર્ષમાં આ શિલાલેખ સૌથી પ્રાચીન છે. . આવો જ એક પ્રાચીન શિલાલેખ રા. બ, ગૌરીશંકર હીરાચંદ ઓઝાને ખડલીના એક બાવાજીને ત્યાંથી મળે છે, જે તેમણે અજમેર મ્યુઝિયમમાં ૨ખાવ્યા છે. એ તીર્થકર ભગવાનની નીચેની ગાદીનો ભાગ છે. તેમાં ખરાબ્દી ભાષામાં “વીરાજ મા .... તુ. રિતિય ... વા રિમઝિન... રિવિદ કવિમિ.” એ પ્રમાણે લખેલું છે. એટલે વીર ભગવાન પછી ૮૪ વર્ષે લખાયેલ આ શિલાલેખ છે. સંભવ છે કે ત્યાંનો આ શિલાલેખ મઝિમિકા એટલે હર્ષપરથી આવ્યું હોય. વિદ્વાને માને છે કે ઉપલબ્ધ શિલાલેખમાં આ શિલાલેખ સૌથી પ્રાચીન છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
O
વિદિશા અને સાંચીના સ્તૂપા
માલવપતિ અવંતીષણ કૌશાંબીના રાજા મણિપ્રભ ઉપર ચઢી આવ્યા અને તેને સહાઇર જાણી મિત્ર બની રાજા મણિમશને સાથે લઈ ઉજજૈન આવ્યા ત્યારે સાંચી તીર્થ બન્યુ છે.
જૈન પરપરાને ઈતિહાસ
૦ જમ્મૂવામીના એ શ્રમણેાએ અનશન કરવાના વિચાર કર્યા. એક મુનિએ માનસન્માનની ભાવનાથી કૌશાંખોમાં જનતાની નજર પડે તે સ્થાનમાં અનશન કર્યું પરંતુ તે દિવસેામાં જ આવ તીષેનું કૌશાંખીને ઘેરે ઘાલ્યા એટલે તેમને મનની મનમાં રહી ગઈ. માન-સન્માન તા ઠીક પરંતુ સ્વગે` ગયા પછી તેમના શરીરને પણ પ્રજાએ થી કિલ્લા અહાર ફેંકી દીધુ. અને એ સત્કાર– સન્માનની ભાવનાના આવા કરુણ અત આન્યા.
બીજા શ્રમણે માળવાની સરહદ પર આવેલી ત્સિકા નદીને કાંઠે પહાડીની તળેટીમાં કાઈ ન જાણી શકે તેવા અજ્ઞાત સ્થાનમાં અનશન કર્યું. રાજા અતીષેણુ, રાજા મણિપ્રભ અને તેની માતા સાધ્વી ધારિણી ઉજ્જૈન જતાં અહીં આવ્યાં ત્યારે તેઓ આ તપસ્વી મુનિવરને જોઈ એમની ભક્તિ માટે અહીં રાકાઈ ગયાં. તેમણે એ મુનિવરનાં માન-સન્માન કર્યા. એ ધઘાષ મુનિવર કાલધર્મ પામ્યા એટલે તેમના સ્વગમન મહાત્સવ કર્યો અને પછી તે સ્થાને મોટા વિસ્તારવાળા વિશાળ સમાધિસ્તૂપ બનાવ્યેા હતા. (‘આવશ્યક નિ॰’ ગા૦ ૧૨૮૭ ની ટીકા)
આ સાંચીના સ્તૂપ ભીસ્સાની નેઋત્યે ૬ માઈલ પર જીણુ – શી દશામાં વિદ્યમાન છે.
[પ્રકરણ
દણુ દેશમાં વિદિશા નગરી હતી, જે પશ્ચિમ દશાણું દેશની રાજધાની હતી. તેનાં તથા તેના પરાનાં વિદિશા, ચેતિયગિરિ અને ભલ્લપુર એમ અનેક નામા મળે છે. માલવરાજ ચંડ પ્રદ્યોતે વિદિશાની વાયવ્યમાં ભગવાન મહાવીરસ્વામીનું દેરાસર બનાવી તેમાં જીવિતસ્વામીની પ્રતિમા સ્થાપી હતી અને ભાઈલ્લ વગેરે વ્યાપારીઓને મેલાવી માટું પરુ વસાવ્યું હતુ, જેનાં પાછળથી
.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજું ]
આર્ય શ્રી અંબૂસ્વામી વેસવાડી વૈશ્યપાટી), વેશનગર, ભાઈલ, ભદ્દલપુર, ભાપર, ચેઈયગિરિ (ચૈત્યનગર) અને ભીલ્યા ઈત્યાદિ નામો મળે છે. (જુઓ: પૃષ્ઠ: ૫૯, ૬૦)
સમ્રાટ અશોકના સમયે દશાણે દેશની રાજધાની ચેતિયગિરિમાં હતી. ચોદ પૂર્વધારી આ૦ ભદ્રબાહુસ્વામી ભદ્દલપુર યાને ભાદ્રપદની બહાર વડ નીચે સમાધિ લઈ સ્વી ગયા હતા. આ જસદ્ધના શિષ્ય ભલપુરની આસપાસ વિચરતા હતા. તેમનાં ભદ્રુિજિયા શાખા અને ભદ્રગુપ્ત કુલ જાહેર થયાં છે. સંભવ છે. કે વેસવાડીય ગણનું ઉત્પત્તિસ્થાન સનગર હાય. વિદિશાથી લગભગ ૪ માઈલ પર ઉદયગિરિ નામની પહાડી છે. તેમાં ૨૦ જેના ગુફાઓ છે અને ૨૦મી ગુફામાં એક જૈન લેખ છે તે આ પ્રમાણે છે: (૨) નમઃ સિદ્ધઃ | श्रीसंयुतानां गुणतोयधीनां, गुप्तान्वयानां नृपसत्तमानाम् । (२) राज्ये कुलस्याधिविवर्द्धमाने, षड्भिर्युतैर्वर्षशतेथ मासे ॥ सुकार्तिके बहुलदिनेथ पंचमे, (३) गुहामुखे स्फुटविकटोत्कटामिमां। जितद्विषो जिनवरपार्श्वसंशिकां,जिनाकृति शमदमवान(४)चीकरत् ॥ आचार्यभद्रान्वयभूषणस्य, शिष्यो ह्यसावार्यकुलोद्भवस्य । आचार्य गोश(५)र्ममुनेस्सुतोस्तु, पद्मावताऽश्वपतेर्भटस्य ॥ परैरजेयस्य रिपुनमानिनस्-ससंघिल(६)स्येत्यभिविश्रुतो भुवि। स्वसंशया शंकरनामशब्दितो, विधानयुक्तं यतिमार्गमास्थितः॥ (७) स उत्तराणां सदृशे कुरूणां, उवदिशादेशवरे प्रसूतः। (८) क्षयाय कर्मारिगणस्य धीमान् , यदत्र पुण्यं तदपासस ।
ભદ્રા શાખા અને ભદ્રાયકુલમાં આ શોર્મ થયા, જે પદ્માવત અશ્વસન્યના માલિક, મહાસુભટ, યુદ્ધવીર, શત્રુને હંફાવનાર, ટેકિલા, અને જનસમૂહમાં માન્ય હતા. તેમના પુત્ર તેમજ શિષ્ય મુનિ શંકરે આ ગુફામાં ગુપ્ત સં. ૧૦૬માં ભગવાન પાર્શ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરાવી. (ફલીટ-ગુપ્ત-અભિલેખપૃ૨૫૦ અનેકાંત ૧૦,કિo૩,પૃ૦૧૦૬)
&ા કરવી.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાય
પ્રકરણ વિદિશાથી ૬ માઈલ નૈઋત્યમાં “સાંચીને? સ્તુપ છે.”
આ રીતે વિદિશાની આસપાસ અનેક પ્રાચીન સ્થાને છે, પહાડીઓ છે, જેને ગુફાઓ છે અને ૬૦ જેટલા રતૂપ છે. એકંદરે આ સ્થળ પ્રાચીન જૈન તીર્થભૂમિ છે. .
જેનેએ ભારતમાં વિકમની દસમી સદી સુધી મેટા રતૂપ તથા સ્તંભે બનાવ્યા છે ત્યાર પછી એ કળા લુપ્ત થઈ છે. પાટલીપુત્ર:
એ પછી નજીકના જ ગાળામાં એટલે કેણિકપુત્ર ઉદાયીના સમયમાં પાટલીપુત્રની સ્થાપના થઈ છે. એની સમૃદ્ધિમાં એ જેને રાજવીએ જે સંસ્કારોનું બીજારોપણ કર્યું તેને પ્રજાવળે વિકસાવી ભારતમાં અજોડ બનાવ્યું છે. એને ઈતિહાસ જાણવા જેવો હેવાથી અહીં આપે છે:
ઉત્તર મથુરા અને દક્ષિણ મથુરા (મદુરા) નામની એ નગરીએ છે. ઉત્તર મથુરાને વણિકપુત્ર દેવદત્ત મુસાફરી કરતે કરતે મથુરામાં ગયે અને ત્યાં જયસિંહ નામના વણિકની બહેન અત્રિકા સાથે પરણ્યો અને ત્યાં જ રહ્યો. લાંબા સમય પછી અરિકાએ એક પુત્રને જન્મ આપ્યું. તેનું નામ અગ્નિકાપુત્ર પ્રસિદ્ધ થયું. દેવદત્તના માતાપિતાએ પુત્રનું નામ સંધારણ પાડ્યું. છતાંયે તેના જૂના નામ અગ્નિકાપુત્રથી તે વધારે ખ્યાત થયો. આ અગ્નિકાપુને યુવાન વયમાં જ સંસાર છોડી દીક્ષા લીધી અને પછી આચાર્ય અગ્નિકાપુત્ર તરીકે વિખ્યાત થયા. તેઓ વિહાર કરતા કરતા પુષભદ્ર નગરમાં પધાર્યા.
આ જ સમયે પુષ્પભદ્ર નગરમાં પુષ્પકેતુ રાજા અને પુષ્પાવતી રાણીને પુત્ર પુસૂલ રાજા હતા. પુપાવતી રાણીએ યુગલ બાળકોને જન્મ આપ્યો હતો, જેનું નામ પુષ્પચૂલ અને પુષ્પચૂલા રાખ્યાં. રાજાએ મહને વશીભૂત થઈ બંનેને વિયેગ ન થાય માટે બંનેને એક બીજા સાથે પરણાવ્યાં. રાજાના મૃત્યુ બાદ પુષ્પસૂલ રાજા બન્યા. એની માતા પુષ્પાવતીએ દીક્ષા લીધી ને એ મૃત્યુ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજું]
આર્ય શ્રીજબૂસ્વામી પામીને સ્વર્ગ ગઈ. તેણે દેવ થયા પછી અવધિજ્ઞાનથી પિતાનાં બે સંતાને કે જે ભાઈ-બહેનરૂપે હતાં તેને પતિ-પત્ની તરીકે જોઈ, તેમને ઉપદેશ આપવા પુષ્પચૂલા રણને નરકનાં અને સ્વર્ગનાં દશ્ય બતાવ્યાં. કઈ ધમાચાર્યોએ આ દનું યથાર્થ વર્ણન ન આપ્યું. આખરે જૈનાચાર્ય શ્રી અનિકાપુત્રને પૂછતાં તેમણે શાસ્ત્રાધારે નરક અને સ્વર્ગનું હૂબહુ વર્ણન કરી બતાવ્યું. પુષ્પ ચૂલા આ સાંભળી પ્રતિબંધ પામી અને તેણે નરકથી ભય પામી પતિને સમજાવી તીક્ષા લીધી. પરંતુ દીક્ષાની રજા આપતાં રાજાએ શરત કરી હતી કે, “તારે અહીં જ રહેવું અને શિક્ષા પણ રાજમહેલમાંથી જ લેવી.” પુષ્પચૂલા સાધવી એ શરત પ્રમાણે જ વર્તતી હતી.
આ બાજુ આચાર્ય અગ્નિકાપુત્ર વૃદ્ધ થવાથી પુષ્પભદ્ર નગરમાં જ સ્થિરવાસ રહ્યા. પછી આ દેશમાં બાર વર્ષનો દુષ્કાળ પડવાને છે, એમ જાણે આચાર્યશ્રીએ શિષ્યને દેશાંતરમાં વિહાર કરા પુ૫ચૂલા સાધ્વીજી આચાર્ય મહારાજની ભક્તિ કરવા લાગ્યાં. એમાં એમને કેવળજ્ઞાન થયું. આચાર્ય મહારાજને આ વસ્તુની ખબર પડતાં પિતાને કેવળજ્ઞાન થતું નથી એ અંગે શેક કરવા લાગ્યા, ત્યારે પુ૫ચૂલાએ કહ્યું કે, “આપ ખેદ ન કરશો, ગંગા નદી ઊતરતાં આપને ઉપદ્રવ થશે અને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી આપ મોક્ષે જશે?”
આચાર્ય અનિકાપુત્ર એક દિવસે ગંગા નદી પાર કરવા હેડીમાં બેઠા. થોડે દૂર ગયા પછી પૂર્વભવના ઘેરી દેવે તેમને ઉપદ્રવ કરવા માંડ્યો. હેડી ડૂબવા લાગી એટલે બીજા લોકેએ સૂરિજીને નદીમાં ફેંકી દીધા. વૈરી દેવે નદીમાં જ તેમને શૂળી ઉપર પરોવી લીધા. આચાર્યશ્રી જીવદયા ચિંતવતાં શુકલધ્યાનમાં રહીને કેવળી થઈ ક્ષે પધાર્યા અને દેવતાઓએ તેમને નિવણમહોત્સવ કર્યો. તે સ્થાન પ્રયાગ તીર્થના નામથી પ્રસિદ્ધિ પામ્યું. શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનના કેવળજ્ઞાનના સ્થાનરૂપે પ્રયાગ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઈતિહાસ [ પ્રકરણ તીર્થ પ્રસિદ્ધ જ હતું, તેમાં શ્રીઅનિકાપુત્રના નિર્વાણ થવાથી એ તીથને મહિમા વધી ગયે. ' સૂરિજીના મસ્તકની પરી તણાતી તણાતી આગળ વધી અને નદીમાં જ ક્યાંક અટકી ગઈ. કોઈ દેવી કારણથી પરી ભેદીને એમાં પાટલનું વૃક્ષ ઊગ્યું. તે વૃક્ષ ખૂબ ફાલ્યુલ્યું હતું. પાસે જ પાટલી ગ્રામ વર્યું હતું. ઉદાયીના નેકરે નવું નગર વસાવવા માટે સ્થાનની તપાસ કરતા કરતા અહીં આવ્યા ત્યાર તેમણે જોયું કે, પાટલ વૃક્ષ ઉપર બેઠેલું ચાસ પક્ષી મોટું ઉઘાડે છે કે તરત જ એના મુખમાં નાનાં નાનાં જીવડાં ઊડી ઊડીને ભક્ષ્યરૂપે આવી પડે છે. આ જોતાં તેમના મનમાં વસી ગયું કે આ
સ્થાનનું જ કંઈ મહત્તવ છે. આની જેમ જ અહીં વસેલા નવા નગરની ઉન્નતિ થશે. તેમણે ઉદાયી રાજાને આ વાત જણાવી અને મગધેશ ઉદાયીરાજે પાટલીગામના સ્થાને શુભ મુહૂર્ત નગર વસાવ્યું. એનું નામ પાટલીપુત્ર પાડયું. તેમણે પાટલીપુત્રમાં સુંદર વિશાલ જિનમંદિર બનાવ્યું હતું. (આ. નિ. હારિ. ટકા પૃ. ૬૮૮).
ઉદાયી પછી નંદવંશ, મૌર્યવંશ અને છેક અવનની રાજધાની બની તે પહેલાંના કાળ સુધી પાટલીપુત્ર રાજધાની રહ્યું છે. ચંદ્રગુપ્ત, અશક અને સંપ્રતિના સમયે તે પાટલીપુત્રને સૂર્ય મથાલે તપતે હતે. જેનવિહારે, બૌદ્ધવિહારે, વિદ્યાપીઠ, સંસ્કૃતિ અને કળાનાં કેન્દ્રધામો અહીં હતાં.
આ નગરનાં પુષ્પભદ્ર, પાટલીપુર, પાટલીપુત્ર, કુસુમપુર, અને પટણા એમ અનેક નામો મળે છે.
પાટલીપુત્રમાં મહાન શિયળશાલી ધર્માત્મા સુદર્શન શેઠ કે જેમને શૂળીનું સિંહાસન થયું હતું તે થયા છે. યુગપ્રધાન આચાર્ય શૂલિભદ્રજી પણ અહીં જ થયા છે. તેમનાં સમારકપ આજે વિદ્યમાન છે. વાચકવર્ય ઉમાસ્વાતિ મહારાજે અહીં જ તત્ત્વાર્થશાસ્ત્ર” રચ્યું છે. જગદ્ગુરુ શ્રી હીરવિજયસૂરીશ્વરજીને તૂપ પણ અહીં બન્યાને ઉલેખ મળે છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજું ]
આર્ય શ્રીજબૂરવાની - અહીં અત્યારે જેનાં ઘર થોડાં છે. પરંતુ સુંદર જિનમંજર છે, જેમાં પ્રાચીન કળામય સુંદર જિનમૂર્તિ વિરાજે છે અને નગર બહાર તપ પણ છે.
મગધસમ્રાટ શ્રેણિક મહારાજા શ્રેણિક મગધના સમ્રાટ હતા. તેમના પિતાનું નામ પ્રસેનજિત હતું. શ્રેણિક કુમારને બીજા પણ ઘણા ભાઈઓ હતા. રાજા પ્રસેનજિતે દરેક કુમારની ખૂબ ખૂબ આકરી પરીક્ષા પછી નક્કી કર્યું હતું કે મગધની ગાદીને માટે શ્રેણિક જ એગ્ય છે. એકવાર દરેક રાજકુમારને આયુધશાળામાંથી વિવિધ શસ્ત્રો લેવાનાં હતાં. આમાં ણિકની પસંદગી જુદી રીતે તરી આવી. તેણે “ભંભા” નામનું ઉત્તમ વાઘ લીધું. તેથી શ્રેણિકનું બીજું નામ સંભાસાર કે બિંબિસાર પણ મળે છે. શ્રેણિક કુમારવસ્થામાં પિતાજીથી રીસાઈને પરદેશ ગયા હતા ત્યારે બેન્નાતટમાં ત્યાંના શેઠની નંદા નામની પુત્રી સાથે એનું લગ્ન થયું હતું. તેનાથી એને અભયકુમાર નામે પુત્ર થયે હતો. રાજા થયા પછી શ્રેણિક ઘણી રાણીઓ પર હતું અને એને ઘણુ પુત્ર થયા હતા. - રાજા શ્રેણિક પહેલાં તે કોઈ ધર્મને માનતે હેતે પરંતુ અનાથી મુનિ નામના જૈન મહાત્માના સંસર્ગથી એને જેનધર્મ ઉપર શ્રદ્ધા થઈ હતી. પાછળથી રાણું ચલ્લણ કે જે વિશાલાના ગણરાજ્યના પ્રમુખ પરમહંત મહારાજા ચેડાની પુત્રી હતી, તેના પરિચયથી અને ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીના ઉપદેશશ્રવણથી તે ચુસ્ત જૈનધમી બન્યું હતું. પાછળથી તે તે એટલે બધે ધર્મશ્રદ્ધાળુ જેન થયે કે આ વિષયમાં આકરી કસોટી થવા છતાંય એની દઢતા ઠગી નહતી. એની રાણીઓ અને રાજપુત્રએ દીક્ષા લઈ જૈનધર્મને ખૂબ જ સુંદર રીતે પ્રચાર કર્યો હતો. રાજા શ્રેણિક પણ ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી
જ્યાં હોય તે દિશાના રોજ સમાચાર મેળવતો અને સુવર્ણના જવને સ્વસ્તિક બનાવી તે દિશા તરફ ધરતે હતે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ
[ પ્રકરણું મગધમાં જૈન ધર્મના પ્રચારની સુંદર અનુકૂળતા સમ્રાટ શ્રેણિકને લીધે હતી. ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીના ચૌદ ચોમાસા રાજગૃહીના નાલંદા પાડામાં થયાં હતાં, ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી મગધ દેશમાં ખૂબ વિચર્યા હતા, અને તેમણે અહિંસા, સંયમ અને તપને વિજયનાદ ફેંકી આસ્તિકતાની સ્થાપના કરી હતી.
સમ્રાટ શ્રેણિકને વૃદ્ધાવસ્થામાં એના પુત્ર કેણિકે બહુ દુ:ખ આપ્યું હતું. રાજ્યના લેભને વશીભૂત થઈ એણે પિતાને જેલનાં પાંજરામાં પૂર્યા હતા. આખરે પિતાની માતા ચેલણાના મીઠા ઠપકાની કેણિકને અસર થઈ અને પિતાજીને પાંજરામાંથી બહાર કાઢવા તે પિતે જ હાથમાં કુહાડી લઈને ગયે હતું, પરંતુ શ્રેણિક રાજા સમજો કે કણિક મને મારવા આવે છે એટલે તે હીરા ચૂસી પુત્રને પિતૃહત્યાના પાતકમાંથી બચાવવા સ્વયં મૃત્યુ પામે.
કેણિક-અજાતશત્રુ મહારાજા કેણિક મગધસમ્રાટ શ્રેણિકને પુત્ર હતું. તેની માતાનું નામ ચેલ્લાદેવી હતું. જ્યારે કેણિક એની માતાના ઉદરમાં હતું ત્યારે માતાને એ દેહદ થયે હતું કે મારે પતિનું માંસ ખાવું છે. અભયકુમારની બુદ્ધિથી આ દેહદ બીજી રીતે પુરા હતે. એને જન્મ થતાં માતા ચેલણા રાણીએ આ નિભંગી, પુત્રને ઉકરડામાં ફેંકાવી દીધું હતું, પરંતુ રાજાને ખબર પડતાં જ તેને અંતઃપુરમાં પાછો મંગાવી શણીને સમજાવી ઉછેરાવ્યો હતે. જે વખતે તે ઉકરડામાં પડ્યો હતો ત્યારે એક કુકડીનું પીંછું એની આંગળીમાં ઘેચાવાથી એને ઘણું પીડા થઈ હતી. આંગળીમાં કીડા પડી ગયા હતા, એની રાજા શ્રેણિકે બહુ જ માવજત કરી હતી અને એ જ ઘટનાને અનુલક્ષીને તેનું “કણિક” એવું હુલામણું નામ પાડવામાં આવ્યું હતું
' પરંતુ રાણી ચેલણાને આ પુત્ર માટે ન તે પ્રેમ હવે, ન માન હતું. એને તે દિવસ ને રાત એમ જ લાગતું કે આ પુત્ર પિતૃવંશ અને માતૃકુળને વિનાશક થશે. માતાની આ ધારણ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
બી નું ]
આર્ય શ્રીજબૂસ્વામી તદ્દન ટી ન પડી. કેણિકને હલ અને વિહલ નામે બીજા ભાઈઓ હતા અને માતામહ ચેડા રાજાને તેના ઉપર બહુ પ્રેમ હતું. રાજા શ્રેણિકે બંને ભાઈઓને એક લક્ષણવંતે સેચનક હાથી અને દૈવી કંડલો વગેરે આપ્યાં હતાં. કેણિકે તેની માગણી કરી પણ. બંને ભાઈઓએ તે ન આપ્યાં. આમાં કણિકની રાણું પદ્માવતીએ જ્યારે એ દેવી કુંડેલ જોયાં અને તેની માગણી કરી અને એ ન મળ્યાં ત્યારે તેણે પતિને ઉશ્કેર્યો. હલ્લ અને વિહલ ડરના માર્યા નાસીને માતામહ ચેડા મહારાજા પાસે વિશાલા નગરી જઈ પહેચ્યા.
કેણિકે સેચનક હાથી માટે વિશાલા પાસે માગણી કરી પરંતુ માતામહે કાંઈ દાદ ન દીધી. મણિકે માતામહ સામે ઘોર યુદ્ધ માંડયું, જેમાં કેણિકના ભાઈઓ અને માતામહ ભરાયા, વિશાલાની સેના હારી, વિશાલા નગરી ખેદાનમેદાન થઈ ગઈ અને કેણિકને વિજય મળે.
કેણિકના વડીલ બંધુ અભયકુમારે દીક્ષા લીધા પછી ઉછું. ખલતાથી પિતાને કેદમાં રાખી પોતે રાજા ભળે. તે માતા ચેલણાને રાજા શ્રેણિકને મળવા પણ નહતે દેતે. પાછળથી તેણે માતાની વિનવણથી રજા આપી હતી.
આ બાજુ માતાના કહેવાથી પિતાના જન્મ સમયની સાચી સ્થિતિની તથા પિતાના દિલમાં વસતા પુત્ર વાત્સલયની ખબર પડતાં તે રાજા શ્રેણિકને પાંજરામાંથી મુક્ત કરવા જાય છે ત્યારે પિતા ઉલટું સમજે છે અને પુત્રને પિતૃહત્યા ન લાગે માટે પિતા હીરે સૂસી મૃત્યુ પામે છે.
- કેણિકને આથી બહુ જ આઘાત લાગે છે. એની માનસિક સ્થિતિમાં ભારે પલટે આવતાં રાજગૃહીની ભૂમિ એને અકારી થઈ પડે છે. એટલે તે મંત્રીઓની સલાહથી અને યુવરાજ ઉદાયીની અધ્યક્ષતામાં રાજધાનીને રાજગૃહીથી ઉઠાવી ચંપાપુરી લઈ જાય છે અને એક વિકસેલા ચંપકના ઝાડને સ્થાને પોતાની ગાદી સ્થાપે
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ # પ્રકરણ છે. મહારાજા કેણિક આજ સુધી બૌદ્ધભક્ત હતી તે હવે ભગવાન શ્રીમહાવીરને પરમ ભક્ત બને છે અને ચંપાપુરીમાં દેવોને પા દુર્લભ એ ભગવાન શ્રીમહાવીરદેવને પ્રવેશોત્સવ કરે છે. આ વખતે અંગ દેશમાં પણ જૈનધર્મને ખૂબ વધુ પ્રચાર થયા છે.
મહારાજા કેણિક બહુ તેજસ્વી પ્રતાપી અને પ્રભાવશાલી હિતે. તેણે અંગ, અંગ, મગધ, વિદે, કાશી, કોથલ, કાલાંબી, મથુરા સુધી પોતાને રાજધ્વજ ફરકાવ્યો હતો. આખરે ત્રણ ખંડેથીયે વધુ ભૂમિ જીતવા માટે જતાં તે તમિસ્ત્ર ગુફાના દ્વારમાં જ મૃત્યુ પામ્યા હતા. આ રાજાનાં અશોકચંદ્ર, અજાતશત્રુ, કૃણિક અને કેણિક વગેરે નામો મળે છે.
અભયકુમાર અભયકુમાર રાજા શ્રેણિકને સૌથી મોટા પુત્ર હતે. શ્રેણિકના રાજકાળમાં તે યુવરાજ હતે. શ્રેણિક કુમારાવસ્થામાં
જ્યારે બેન્નાતટ ગયે હતો ત્યારે ત્યાંના વણિકની ભાગ્યશાળી સુપુત્રી નંદાને પરણ્યા હતા અને પાછળથી ત્યાં જ અભયકુમારને જન્મ થયે હતે. તે બચપણથી જ બહુ બુદ્ધિશાળી અને તેજસ્વી હતું. તેણે રાજગૃહીમાં આવી પિતાના પિતાને બુદ્ધિબળથી જ આશ્ચર્યાન્વિત બનાવ્યા પછી જ તેમને પુત્ર હવાને પરિચય પોતે આપ્યો હતો અને પોતાની માતાને પણ રાજગૃહી બોલાવી પટ્ટરાણ તરીકેનું માનવંતુ સ્થાન અપાવ્યું હતું. આગળ જતાં અભયકુમાર રાજા શ્રેણિકનો મહામંત્રી બન્યા હતા.
મહામંત્રી અભયકુમારે પિતાના બુદ્ધિબળથી માલવરાજ ચડપ્રદ્યોતને મહાત કર્યો હતે. વિશાલાના મહારાજા ચેટક રાજાની કન્યા ચેલણાને પોતાના પિતાની રાણી બનાવી હતી અને પોતાની બુદ્ધિથી મગધ સામ્રાજ્યને એકછત્ર મહારાજ્ય બનાવ્યું હતું. ભારતીય ઇતિહાસમાં મગધને મહારાજ્યનું ગૌરવવંતુ સ્થાન અપાવવાનું માન અભયકુમારને જ ઘટે છે.
આ છે કાકીમાં
જ તેમને
જગા બાકી
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજું ]
આર્ય બીજ બૂસ્વામી તેણે અનાયશના રાજપુત્ર આદ્રકુમારને પણ આકષી લઈ જૈનધમી બનાવ્યો હતો. આખરે એ રાજકુમારની દીક્ષામાં પણ પિતે સહાયક બન્યું હતું.
અભયકુમારને માતા તરફથી જેનધર્મના દઢ સંસ્કાર માયા હતા અને રાજગૃહીમાં આવ્યા પછી ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીના ઉપદેશથી તેની ધર્મશ્રદ્ધામાં ખૂબ જ વધારો થયે હતે. મગધના રાજમહેલમાં જૈનધર્મના પ્રચાર માટે એને ફાળે અપૂર્વ છે એમ કહીએ તો એમાં લગારે અતિશયોક્તિ નથી.
અભયકુમારને દીક્ષા લેવાનું ઘણું મન હતું પણ પિતા તેમને રજા નહોતા આપતા. છતાં આખરે એકવાર મહારાજા શ્રેણિકે એક આકસ્મિક પ્રસંગને લીધે ગુસ્સામાં કહ્યું કે, “બસ, તું ચાલ્યું જા” અભયકુમારે આ શબ્દમાં પિતાની આજ્ઞા માની લીધી અને તરત જ બધું મૂકી દઈ ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામી પાસે આવી હતી દીક્ષા ગ્રહણ કરી. શ્રેણિક રાજાને પોતાની ભૂલ સમજાતાં પાછળથી ઘણે જ પશ્ચાત્તાપ થયા, પરંતુ અભયકુમારે તો દીક્ષા લીધી જ હતી એટલે હવે કેઈ ઉપાય રહ્યો ન હતું. અભયકુમારની માતાએ પણ દીક્ષા લીધી હતી.
અભયકુમારને રાજા થવું ગમતું નહોતું. એમને મુનિ-મહારાજા થવાનું ગમ્યું એટલે જ રાજવૈભવ છોડી તેમણે દીક્ષા લીધી. તેમણે સારી રીતે દીક્ષા પાળી અને અંતે સળગે ગયા. - અભયકુમારને પવગુત્તરી જ હતી. આજે પણ દરેક જેને ગૃહસ્થ દીવાળીના દિવસે પડાપૂજનમાં “ અભયકુમારની બુદ્ધિ હજો” એમ લખીને એમને ભક્તિ અને પ્રેમથી નવાજે છે.
મગધરાજ ઉદાયી મગધસમ્રાટ કેણિક અને રાણી પદ્યાવતીનો પુત્ર ઉદાયી મહાભાગ્યશાળી અને પરમ જેનધમી રાજા થયા છે. કેણિકના મૃત્યુ પછી પિતાના શોકથી દુઃખી થયેલા ઉદાયીએ મંત્રીઓના કહેવાથી ચંપાનગરીને છે નવું પાટલીપુત્ર નગર યાને પણ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ વસાવી તેને શજધાનીનું નગર બનાવ્યું. એ નગરમાં તેણે પહેલું જ સુંદર જૈન મંદિર બનાવ્યું. (જુઓ: પૃષ્ઠ ૭૮) તેમજ રાજમહેલ વગેરે બનાવ્યા અને શુભ મુહૂર્ત પાટલીપુત્રમાં પ્રવેશ કર્યો. નગરમાં અનેક પોષધશાળાઓ અને બીજા જિનાલયે પણ બંધાવ્યાં હતાં. રાજા ઉદાયી પરમ જૈન હતા, તે ચાર મેટી પર્વતિથિઓએ ઉપવાસ કરીને પૌષધમાં રહેતા હતા.
રાજ ઉદાયીએ એક સામંત રાજાને મારી તેનું રાજ્ય ખાલસા કર્યું હતું. તેને પુત્ર અવન્તી ગયે અને અવન્તીપતિની ઈછા તેમજ સહાયતાથી ઉદાયી રાજાને મારવા પાટલીપુત્ર આવ્યું. રાજા ઉદાયી પરમ જેન હતો એટલે સામંતપુત્ર જેનાચાર્ય પાસે જઈને જૈનદીક્ષા લીધી. તે ગુરુની બહુ જ સેવા કરીને “વિનયરનમુનિ” નું ગૌરવ પામે.
એકવાર રાજાએ પોતાના રાજમહેલમાં પતિથિને પોષધ કર્યો હતે. આચાર્ય મહારાજ વિનયરત્ન મુનિને સાથે લઈ રાજમહેલની પૌષધશાળામાં પધાર્યા. દિનભર રાજાએ ધર્મારાધન કર્યું અને એક પહોર રાત ગયા પછી તે સંથારપારસી ભણાવીને સૂતે. પછી તે મધ્ય રાતે વિનયરત્ન મુનિએ ઊડી, પિતે છુપાવી રાખેલી છરી લઈ સુતેલા ઉદાથી રાજાની છાતીમાં ભેંકી દીધી. રાજા તરત જ સાવધ થઈ “અરિહંત, અરિહંત” ઉચ્ચારતો સમાધિપૂર્વક મૃત્યુ પામી સવગે ગયે. રાજાના શરીરનું લેહી સૂરિજીના આસન સુધી પહેર્યું ત્યારે સૂરિજીએ જાગીને જોયું તે શિષ્ય ન મળે. ઊઠીને તપાસ કરતાં એમને જણાયું કે મુનિએ રાજાને ઘાત કર્યો છે. આચાર્યશ્રીએ પરિસ્થિતિને સમજી જઈ શાસન અવહેલનાનું નિમિત્ત જોઈએ જ છરીથી પોતે પણ આત્મહત્યા કરી લીધો. '
મહારાજા ઉદાયીનું મૃત્યુ વીર સં. ૬૦ લગભગમાં થયું. એને કે પુત્ર નહોતે, એટલે મંત્રીઓએ એની ગાદીએ બેસાડવા માટે ગ્ય પુરુષની પૂરેપૂરી તપાસ કરી હતી, અને “હાથણી જેના ઉપર કળશ ઢળે તે રાજા બને” એ રીતે ઉદાયી રાજ પછી મગધની ગાદીએ નંદવંશ સ્થાપિત થયે હતો.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
29
ત્રીજું ].
આર્ય શ્રી બૂસ્વામી - ઉદાયી મહાન ધર્માત્મા, પ્રતાપી અને પ્રભાવી હતે. જૈન ધર્મના પ્રચાર માટે એણે સારે ફાળો આપ્યો હતો.
નંદવંશ મગધની ગાદીએ આવેલ નંદવંશ પણ પ્રસિદ્ધ રાજવંશ છે.
પ્રથમ નંદ રાજા તે એક હજામને પુત્ર હતું. એને એક વાર એવું સ્વપ્ન આવ્યું કે, “પાટલીપુત્રને પિતે પોતાના આંતરડાથી વીટી લીધું.” આ સ્વપ્નનું ફળ એક બ્રાહ્મણ પંડિતને પૂછયું. તે બ્રાહ્મણ પંડિતે કહ્યું કે, “તું મારી પુત્રી સાથે પરણે તે હું એનું ફળ કહું.”
હામપુત્રે તે કબૂલ રાખ્યું. પંડિતની પુત્રીને તે પર. પછી પેલા તિષીએ કહ્યું કે, “તને રાજ્ય મળશે.” ટૂંક મુદતમાં જ ઉદાયી રાજા મૃત્યુ પામતાં એના મંત્રીઓએ નક્કી કર્યું કે, જેના ઉપર હાથણ કળશ ઢળે તે રાજા થાય. હાથણીએ આ હજામપુત્ર ઉપર કળશ ઢે અને ચામર ધર્યો એટલે મંત્રીઓએ તેને રાજા બનાવ્યા, જે પહેલા નંદ કહેવાયે.
શરૂઆતમાં આ હલકા શુદ્ધકુળના રાજાની આજ્ઞા કઈ માનનું નહોતું પણ એના પુણ્યથી આકર્ષાઈ દેવે સહાય કરી અને પથ્થરના ચેપદારએ જીવંત સૈનિકે બની વિરોધીઓને ડાર્યો, દબાવ્યા અને માર્યા ત્યારથી નંદ રાજાની ધાક બેસી ગઈ.
આ નંદવંશમાં એક પછી એક નવ નંદ રાજાઓ થયા છે. વિદ્વાને કહે છે કે તેઓ જેનધમી હતા.
આ નંદવંશના સમયમાં પ્રસિદ્ધ જૈન મંત્રી વંશ થયો છે, જેમાં કલ્પક આદિ મંત્રીઓ થયા છે. તેમનો અતિમ મંત્રી શકટાલ અને તેને પુત્ર સિરિયક થયા છે.
નંદવંશ લગભગ ૫ વર્ષ મગધની ગાદી પર રહેલ છે. છઠ્ઠા નંદ રાજાને જીતી મંત્રીશ્વર ચાણક્ય મૌર્ય ચંદ્રગુપ્તને પાટલીપુત્રની ગાદીએ બેસાડ્યો ને નંદવંશને નાશ કર્યો,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાને ઈતિહાસ [પ્રકરણ મૌર્ય ચંદ્રગુપ્ત વીર સંવત ૧૫૫ માં પાટલીપુત્રની ગાદીએ બેઠો અને મગધનરેશ બ.
નંદ રાજાઓ અતિશય લેભી હતા. એમનું રાજ્ય ધીમે ધીમે બહુ વિસ્તાર પામ્યું હતું. કુશલ મંત્રીઓએ રાજયની સરહદ, શભા, યશ અને કીર્તિ વધાર્યા હતાં અને રાજ્યને પ્રબળ બનાવ્યું હતું. - આર્ય બૂસ્વામીના નિર્વાણ પહેલાં નંદવંશ થપાયે અને શ્રીભદ્રબાહસ્વામીના સવર્ગવાસ પહેલાં જ નંદવંશનો નાશ થયે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ત્રીજું આર્ય શ્રીપ્રભવસ્વામી
આપણે આજે બૂસ્વામીના પ્રકરણમાં જઈ ગયા કે પ્રભવનામક ચાર અને તેના ૪૯ સાથીદારે પણ જંબૂસ્વામીથી પ્રતિબંધ પામ્યા હતા. આ એ જ પ્રભવસ્વામી છે જે ભારતીય ઈતિહાસમાં વિરલ ગણાતા મનુષ્યમાંના એક છે. તેઓ પતિત જીવનમાંથી એકાએક પતિતેહારક બને છે ને “કમે સૂરા સે ધમે સૂરાની કહેવત ચરિતાર્થ કરી બતાવે છે. આ મહાત્માનું જીવન રામાયણના કર્તા શ્રી વાલમીકિના જીવનને ઘણેઅંશે મળતું આવે છે.
વિધ્યાચલની પહાડીની નજીકમાં જ જયપુર નામે નગર હતું. ત્યાં વિંધ્યરાજ નામે રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેને પ્રભાવ કુમાર અને પ્રભુકુમાર (વિનયંધરકુમાર) નામે બે પુત્રો હતા. તેમનું ગોત્ર કાત્યાયની હતું. પ્રભવમારનો જન્મ વીરસંવત પૂર્વે ૩૦ માં થયેલ હતું. તે બચપણથી જ મહાતેજસ્વી અને પ્રતાપી હતું. તેને રાજ્યગાદીને હક્ક હોવા છતાંયે પિતાએ નાના કુમાર ઉપરના પ્રેમથી તેને સુવરાજપણાને હક્ક ડુબાડીને નાના પુત્રને રાજ્ય આપ્યું. આથી પ્રભવને પારાવાર દુઃખ થયું, તેમ ગુસ્સો પણ ચઢયો અને તે રાજ્ય છોડી ચાલી નીકળે. રસ્તામાં તેને બીજા જ સાથીદારો મળ્યા. કુલ ૫૦૦ ની એ ટેળીએ લંટને ધધો શરૂ કર્યો. તે મગધમાં આવીને લૂંટ કરવા લાગ્યો. એવામાં તેને અવસ્થાપિની અને તાલઘાટિની એ બે વિદ્યાઓ મળી. અવસ્થાપિની વિદ્યાથી જ્યાં ચોરી કરવા જાય ત્યાંના માણસને ઊંઘમાં સુવાડી છે, અને તાલાઘાટિની વિદ્યાથી મકાનનાં, તિજોરીનાં
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [ પ્રકરણ અને કબાટનાં મજબૂત તાળાં પણ ક્ષણવારમાં તેડી નાખે. એટલે મનમાન્ય ધન લઈ લેવાતું. એને સમાચાર મળ્યા કે રાજગૃહીમાં અષભદત્ત મોટો કરોડપતિ શેઠ છે. તેને એકને એક જબ નામને પુત્ર છે. પુત્રનું અમુક દિવસે રાજગૃહીના આઠ શ્રીમંતેની આઠ કન્યાઓ સાથે લગ્ન થવાનું છે. કન્યાદાનમાં પણ તેને ખૂબ ધન મળશે, માટે તે દિવસે જે એને ઘેર ધાડ પાડીએ તે પૂરો લાભ મળે અને જિંદગીનું દળદળ ફાટી જાય.
જંબૂકુમારનું લગ્ન થઈ ગયા પછી રાતે જ્યારે ઘરનાં બધાં માણસે શાંતિથી નિંદાદેવીને ખાળે આળોટતાં હતાં ત્યારે પ્રભાવ પિતાની ૫૦૦ ની ટેળી સાથે બરાબર લાગ જોઈ રાષભરતના મહેલમાં આવી પહોંચે. નિદ્રાધીન થયેલા દરેકને અવસ્થાપિની વિદ્યાથી પૂરા ઉંઘાડી દઈ તે ઉપરના માળામાં આવ્યો. ત્યાં એને એમ થયું કે, જબ કુમાર અહીં પોતાની નવેઢા વધૂએ સાથે પ્રેમોષ્ઠિ–વાર્તાલાપ કરતે હશે. પરંતુ અહીં આવતાં જ એણે વૈરાગ્યની અને દીક્ષાની વાતો થતી સાંભળી આશ્ચર્ય થયું. વાર્તાલાપ પૂર્ણ થયા પછી એણે પોતાની અવસ્થાપિનીથી આઠે સ્ત્રીઓને તે નિદ્રાધીન કરી દીધી, કિન્તુ જબ કુમારને એ વિદ્યાની અસર થઈ ન હતી. પ્રભાવના સાથીદારોએ તાલેદ્દઘાટિની વિદ્યાને ઉપગ કરી તાળાં તેડી કિંમતી ઝવેરાત, દાગીના અને ધનની ગાંસડીઓ બાંધી લીધી.
જંબૂ કુમારે આ બધું જોયું. તેણે ખૂબ શાંતિથી સ્વસ્થ ચિત્તે, નવકાર મંત્ર જાપ શરૂ કર્યો એટલે ક્ષેત્રદેવે જંબૂના પુણ્યપ્રભાવથી આકર્ષાઈ બધાય ને સ્થિર કરી દીધા. આમ એકાએક જકડાઈ પડેલા ચારે ચંકી ઊઠયા. ત્યાં તે જબ કુમારે ધીર અને ગંભીર વાણીથી કહ્યું, “મહાનુભા! જાણું છું. આ સૂતેલાઓમાંથી કોઇને તમે હાથ ન અડાડશે.” આ સાંભળી પ્રભવ ચમક્યો કે શું મારી વિદ્યાની અસર આ જંબુ કુમારને નથી થઈ? બીજી બાજુ મારા સાથીદારની આ દુર્દશા? આ બધાનાં શરીર થાંભલાની જેમ અકડાઈ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું]
આર્ય શ્રી પ્રભવસ્વામી ગયાં છે, એ બધા સ્થિર થઈ ગયા છે. પ્રભવ આ વિચિત્રતાને સમજી જઈને કહેવા લાગ્યું, “વિંધ્યરાજનો પુત્ર પ્રભાવ છું, આજથી તમારી અને મારી મૈત્રી સમજજે. હું બધું ધન મુકાવી દઉં છું. વળી તમે તમારી તંભની” અને “મોક્ષણ” વિદ્યા મને આપે અને હું મારી અવસ્થાપિની” અને “તદ્દઘાટિની વિદ્યા તમને આપું.”
પછી તે બન્ને વચ્ચે નીચે પ્રમાણે રસિક વાર્તાલાપ ચાલ્ય.
જંબૂ કુમારા–“મહાનુભાવ! નથી મારે કઈ વિદ્યા જોઈતી કે નથી મારે તમારી કે વિદ્યા લેવી. મારી પાસે પણ કોઈ વિદ્યા નથી. હું તે આવતી કાલે સવારમાં જ સંસાર છોડી સાધુજીવન સ્વીકારવાનો છું. હમણાં પણ હું “ભાવસાધુ” થયેલ છું. મને આજે શરીર ઉપર મમત્વ રહ્યું નથી પછી આ સંપત્તિ અને વૈભવની મારે શી જરૂર હોય? હું તે આત્મસંપત્તિને અથ .”
પ્રભવા–“બધા ઉપરથી અવસ્થાપિની વિદ્યા ઉઠાવી લઉં છું. પરંતુ હું તને વિનવું છું કે આ માતાપિતા અને નવી પર પેલી સ્ત્રીઓને ત્યાગ કરી એકદમ દીક્ષા લેવી ઉચિત નથી, તેમના ઉપર દયા રાખ. તું વિવેકી છે, પછી કેમ લાંબો વિચાર નથી કરતે? તું સંસાર લેગવ્યા પછી દીક્ષા લેજે, પરંતુ હમણાં ઉતાવળ ન કરતે.”
જંબૂ–“મહાનુભાવ! વિષય સુખ દુઃખથી જ ભરેલું છે. એ દુઃખમય સંસાર ભેગવવાથી શું લાભ છે? સંસારમાં તે મધુબિન્દુના દૃષ્ટાંત જેવી દશા છે. તદ્દન આહ૫ સુખ છે અને પારાવાર દુખ છે. છતાંય આશા છૂટે નહિ અને સુખની આશાએ જીવ દુઃખી થયા જ કરે. આ માટે મધુબિન્દુનું દષ્ટાંત સાંભળ:
એકવાર એક મુસાફર પરદેશ જતે હતે વચમાં મોટું જંગલ આવ્યું અને એક હાથી તેને મારવા પાછળ દોડ્યો. મુસાફર આગળ દોડે છે અને પાછળ હાથી દોડી રહ્યો છે. આખરે મુસાફરે બચવા માટે એક કૂવામાં પડતું મૂક્યું. કુવા ઉપર એક વડનું ઝાડ હતું, તેની એક ડાળ કુવામાં લટકતી હતી. તેને તેણે પકડી લીધી.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
[પ્રકરનું પછી તેણે અંદર નજર નાંખી તે વચમાં એક મોટે અજગર માં ફાડીને બેઠા હતા. ચારે બાજુ ચાર મોટા સાપ તેની સામે તાકી રહ્યા હતા. તેઓ પણ ફણાને આટેપ સજી જીભના લબકારા મારી રહ્યા હતા. એક કાળો અને એક છે એમ બે ઉંદરડા તે ડાળને કાપી રહ્યા હતા. હાથી આ માણસને ન પકડી શકવાથી ગુસ્સામાં આવી, વડના ઝાડને કંપાવી રહ્યો હતે. વડની ઠેઠ ઉપરની શાખા ઉપર એક મધપુડે હતે. હાથીએ ઝાડને હલાવતાં તે મધપુડાની માંખીઓ ઊડીને એ મનુષ્યને ડમી રહી હતી. એ માણસના માથા ઉપર મધપુડામાંથી મધનાં ટીપાં પડતાં હતાં, જે ભાલ સ્થલ ઉપર થઈ મોંમાં જવા માંડ્યા. પેલા માણસને આ ટપાને રસ લાગે. નીચે રહેલા અજગર અને સાપ ભક્ષણ શોધી રહ્યા છે. ઉપર ઉંદરડા ડાળને કાપી રહ્યા છે, હાથી ઝાડ ઉખેડવા પ્રયત્ન કરે છે અને માખીઓ કરી રહી છે, એ બધાને ભૂલી જઈ એને મધના ટીપામાં રસ લાગે છે. એને બીજું સૂઝતું જ નથી. મુસાફરને હવે આમાં કયાંય સુખ છે ખરું! આને ઉપનય સાંભળઃ
આ જંગલ તે સંસાર છે, મનુષ્યજન્મ તે કુવો છે, હાથી તે મૃત્યુ છે, અજગર તે નરક છે, ચાર સાપ તે ચાર કષા છે. વડનું વૃક્ષ તે આયુષ્ય છે, ઘેળા અને કાળા ઉંદર તે શુકલપક્ષ અને કૃષ્ણપક્ષ છે અથવા રાત્રિ-દિવસ છે, મધમાખીઓ તે ઉપાધિઓ છે. હવે કદાચ કોઈ દૈવી પુરૂષ કે વિદ્યાધર એને બચાવવા આવે તો તે છૂટવા પ્રયત્ન કરે કે ન કરે?”
પ્રભવ-આવી આપત્તિમાંથી છૂટવા કે પ્રયત્ન ન કરે?” - જબ કુમાર:–“ ત્યારે ભાઈ1 સુધમવામી ગણધર મને તારનાર મળ્યા છે, પછી હું આ વિપત્તિમાંથી બચવા કેમ ન ઈચછું?”
પ્રભાવ:–“પણ ભાઈ! તારા માતાપિતા અને આ સ્ત્રીઓ તારા ઉપર અત્યંત નેહવાળાં છે, તે આ કઠેર થાય છે. આવા નેહી અને સગાંઓને સ્નેહ તર છેડે છે એ ઠીક નથી.”
જંબૂ કુમાર:–“ આ સગાં અને સ્નેહીએ તે સંસારમાં ડુમાડનારાં છે. એમના ઉપર પ્રેમ છે? સંસારમાંથી બહાર કાઢે તે
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજી ]
ાય શ્રીપ્રભુભવવામ
૯૩
સ્નેહી
તે સગાં અને એક
જ ખરા સગાં કહેવાય. સસારમાં ઝુમાડે એ નહિ શત્રુ કહેવાય. વળી, કુખેશ્ર્વત્તનું દૃષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે સવમાં કેટલા સંબધા કરવા પડયા છે! માટે જ્યાં મમતા છે ત્યાં જ કખ ધ છે.”
આ અતિ અદ્દભુત વાર્તાલાપ સાંભળી પ્રભવને પણ વૈરાગ્યના રગ લાગ્યા અને જમ્મૂ કુમારના માર્ગે ચાલવાના તેણે દઢ નિશ્ચય . જકડાયેલા સાથીદ્વારા છૂટા થયા. તેને પણ આ પ્રસંગ જોઈ વૈરાગ્ય પ્રગટયો, અને ૫૦૦ જણાએ ચારીના ધંધા છોડી દઈ તેમની સાથે જ દીક્ષા લેવાના નિય કર્યાં, ત્યાર પછી તેમણે દીક્ષા લીધી છે અને જખૂસ્વામીના નિર્વાણ પછી પ્રભવસ્વામી જૈન જગતના સમર્થ આચાર્ય થયા છે. શ્રીપ્રભવસ્વામીની દીક્ષા કચારે થઈ ? તેની સાલવારી માટે મતભેદ છે.
એક મત એવા છે કે, જંબૂ કુમારે વીર નિ॰ સ૦૧ માં દીક્ષા લીધી છે, તે જ સમયે તેની સાથે ૨ પેાતાના માતાપિતા, ૮ પત્ની, ૮ સસરા, ૮ સાસુએ અને ૫૦૦ પ્રભવ વગેરે ચારા એમ પ૨૭ની દીક્ષા થઈ છે. આ સમયે પ્રણવસર્િ જીની ઉંમર ૩૦ વર્ષની હતી. ત્યાર પછી તેમણે ૬૪ વર્ષ શ્રમણપર્યાય પાળી, ૧૧ વર્ષ યુગપ્રધાનપણે રહી, ૧૦૫ વર્ષની ઉંમરે વીર સ. ૭૫ માં સ્વવાસ કર્યા.
બીજો મત એવા છે કે, પ્રભવસ્વામીજીએ જ ખૂસ્વામીની દીક્ષા પછી ૨૦ વર્ષ જતાં ૩૦ વર્ષની ઉંમરે ૪૯૯ ચારા સાથે વીર સં. ૨૧ માં દીક્ષા લીધી. ત્યાર પછી તેમણે ૪૪ વર્ષ શ્રમણુપર્યાય પાળી, ૧૧ વર્ષ યુગપ્રધાનપણે રહી, ૮૫ વર્ષની ઉંમરે વીર સ. ૭૫ માં સ્વર્ગવાસ કર્યો.
યુગપ્રધાનયંત્રમાં આ ખીજા મત પ્રમાણે સાલવારી મળે છે.
પ્રણવ દશ વર્ષની ઉંમરે ચારી કરવા આવે, ૪૯ના અધિપતિ અને અને ટાળી જમાવે, એ વસ્તુ બરાબર ખંધબેસતી લાગતી. નથી ત્યારે ચારી કરવા આવ્યે તે સમયે તેની ઉંમર
3
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
જૈન પરપરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ
૩૦ વર્ષની ઠીક લાગે છે અને તે સમયે તેમણે દીક્ષા લીધી હાય એ બનવાજોગ છે. એ રીતે તેમની ઉંમર ૧૦૫ વર્ષની બધ એસતી થાય છે. અર્થાત-પ્રભવ વગેરે ૫૦૦ ચારાએ દીક્ષા સાથે જ લીધી. એ માન્યતાનુસાર પ્રભવસ્વામીની ઉંમર ૧૦૫ વર્ષની છે. વીર સં. ૧માં દીક્ષા, વીર સ. ૬૪માં યુગપ્રધાનપદ અને વીર સ. ૭૫માં સ્વર્ગ–એમ કુલ ૧૦૫ વર્ષનું આયુષ્ય થયું.
આવી રીતે પ્રભવ ચારી કરવા ગયા હતા, તે જડ લક્ષ્મીના બદલામાં દન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની અપૂર્વ ચૈતન્યલક્ષ્મીના ધણી થયા. ખરેખર, જંબૂસ્વામી જેવા કાટવાળ પણ નથી થયા કે જેમણે પકડાયેલા ચારાને આઝાદી આપી, જેલ ને બદલે સ્વના માર્ગ બતાન્યેા અને એ ચારાના રાજાને પેાતાના પર તેમજ શાસનના પ્રવ`ક મનાવ્યો. પ્રભવસ્વામી સમર્થ શ્રુતકેવલી હતા, ચૌદ પૂ`ધર હતા, મહાન યુગપ્રધાન હતા અને ત્યાગ, તપ તથા સંયમના ધારી હતા.
આય શ્રીપ્રભવસ્વામીએ પાતાની પાર્ટને ચાગ્ય પટ્ટધર માટે શેષ કરી હતી. જૈનશાસનમાં એવા ચૈાગ્ય પુરુષ ન મળવાથી પરદર્શનમાં ઉપયોગ મૂકી પરદર્શનમાંથી ભટ્ટ શમ્ય ભવને પ્રતિમાધ પમાડી, જૈનશાસનની દીક્ષા આપી હતી અને ચેાગ્ય સમયે તેમને શાસનભાર સોંપી વીર સ. ૭૫માં સ્વ - પ્રાપ્તિ કરી હતી.
આ શ્રીપ્રભવસ્વામીને દ્વિગખર થામાં ભવ અને વિષ્ણુચ્ચર નામથી ઓળખાવ્યા છે. (‘ઉત્તર પુરાણુ’ પર્વ ૭૬, શ્લાક ૧૧૦થી૧૨૦) જૈન તીથા
આ અરસામાં નીચેનાં જૈન તીર્થો સ્થપાયાં છે.
શ્રીમાલનગરમા પણ પ્રાચીન જૈન ભૂમિ છે. મન્ચુ જાણું’ની ટીકા ઉપદેશક પવલી ’માં આ નગરના ૧ શ્રીમાલ, ૨ રત્નમાલ, ૩ પુષ્પમાલ અને ૪ ભિન્નમાલ એમ ચાર નામા મળે
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું ]
આર્ય શ્રી પ્રભવસ્વામી છે. આજ સુધીના શિલાલેખે, ગ્રંથપ્રશસ્તિઓ તથા પુપિકાએામાં શ્રીમાલ અને ભિનમાલ એ બને નામે બરાબર મળ્યા કરે છે. પ્રબંધચિંતામણિ ના ઉલેખ પ્રમાણે વિકમની સાતમી સદીમાં માળવામાં વૃદ્ધાજ રાજા થયે ત્યારે શ્રીમાલ નગરનું ભિન્નમાલનગર એવું નામ પડયું.
પ્રસિદ્ધ ચીની મુસાફર હ્યુએનસંગ પિતાના અહેવાલમાં ‘કિ8 -ચે-લો-ની (ગૂજરાની) રાજધાની પિ–લો–મો-લે (ભિલમાલ)માં છે” એમ લખે છે. ભિલો તથા માલોની વસતી હોવાથી તેમજ કવિ માઘની કદર ન થવાથી આ પ્રદેશનું “મિલમાલ” નામ પડ્યું છે. સાતમા સૈકાને જોતિષાચાર્ય બ્રહ્મગુપ્ત અહીં થયો છે. રાજા શ્રીપૂંજ કે કાશ્મીરના રાજા કનકસેને ઈ. સ. ૬૮૦ માં અહીં મંદિર બનાવ્યું છે તે કોનું છે એ જાણી શકાતું નથી, હિતુ કે આજે તેને સૂર્યમંદિરનાં ખડેરા તરીકે ઓળખે છે.
વિક્રમની નવમી શતાબ્દી સુધી આ સમૃદ્ધ નગર હતું, તે સમયે એ ગુજરાતનું પાટનગર હતું. અહીં બ્રાહ્મણ, વ્યાપારી, વસવાયા વગેરેની માટી વસ્તી હતી. શિવાલય અને જિનાલયે અનેક હતાં. લક્ષમીજીનું મોટું મંદિર હતું. શ્રીમાલ અને પિરવાડ ગાત્રોની ઉત્પત્તિ આ સ્થાનથી જ થયેલ છે. વલભી ભાંગ્યું ત્યારે આ શહેર ચડતીને મોખરે હતું. અહીંના રાજકુમારે એસિયા નગર વસાવ્યું. અહીને પિરવાડ નિન્નાશાહ લક્ષમીદેવીની પ્રેરણાથી ગાંભમાં જઈ ધનાઢય બન્યો અને પાટણ જઈ વનરાજ ચાવડાને મંત્રી બન્યા. આ દુર્ગવામી અહીં જ સ્વર્ગે ગયા. આ સિર્ષિની જન્મભૂમિ અને “ઉપમિતિભવપંચા” ની રચનાભૂમિ પણ ભિન્નમાલ જ છે. અહીંના વતની જજકના પુત્ર રાજમાન્ય ગુણાઢય આમે કાયંદ્રામાં આવી સં. ૧૦૯૧ માં દેરાસર બંધાવ્યું. ગુજરાતનો મહામાત્ય શાન્ત પણ ભિનમાલ કુલને જ નબીરે હતો. અહીંના પ્રતિહારવંશી રાજાઓ જૈનધર્મ પ્રત્યે પ્રેમભાવવાળા હતા. ભિન્નમાલના રાજા ચાચિગે વિ. સં. ૧૩૩૩માં જિનમંદિરને દાન કર્યાને ઉલેખ મળે છે. કવિ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬ જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ આસડ પણ આ જ નગરની પોરવાડ જ્ઞાતિને જેન હતું, જે સમર્થ કવિ લેખાય છે. અહીં પાશ્વનાથનું વિશાળ મંદિર હતું, જેમાં મૂળનાયક તરીકે ભગવાન પાર્શ્વનાથની ધાતુની મૂર્તિ હતી, જે બહુ ચમત્કારિક અને મેટી હતી. મુસલમાનેને હુમલો થયો ત્યારે સંઘે તેને આભૂષણ પહેરાવી ભોંયરામાં ભંડારી દીધી હતી. વિ. સં. ૧૯૫૧માં દેરાસરની ઇંટે ખોદતાં તે પ્રતિમાજી, એક સમોસરણુ ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીનું બિંબ, સરસ્વતીની મૂર્તિ વગેરે આઠ મૂર્તિઓ મળી હતી. મહેતા લક્ષમણદાસ તથા ભાવડારગચ્છના પંન્યાસજીએ ત્યાં જઈ તે પ્રતિમાજી વગેરેને લાવી, ભગવાન શાંતિનાથના દેરાસરમાં પધરાવ્યાં. જાલેરને મુસલમાન સૂ ગજનીખાન તે પ્રતિમાજીને જાલોર લઈ ગયે અને
એક લાખ પીરાજી દ્રવ્ય આપશો તે પ્રાતમાજી મળશે” એમ તેણે શરત મૂકી. આ વખતે નીતિ ગામના સંઘવી વજરંગે પ્રતિજ્ઞા કરી કે, “પ્રતિમાજી મળે તો જ અન્નજળ લેવા” આથી ધરણેન્દ્ર આવી પ્રથમ સંઘવીની દઢતાની પરીક્ષા કરી અને પછી સૂબાના મહેલમાં ઉપદ્રવ મચાવ્યા. પરિણામે સુબાએ પ્રતિમાજીને સિંહાસને બેસાડી સલામ કરી સંઘને સુપ્રત કર્યો અને સંઘ તેને ભિન્નમાલ લઈ આવ્યું. સં. વજરંગે તેર મહિને પારણું કર્યું, માટે મહત્સવ કર્યો અને સંઘે નવું દેરાસર બનાવી તેમાં પ્રતિમાજીને પૂર્વાભિમુખ સ્થાપિત કર્યા. (જેન સત્ય પ્રકાશ ક્રમાંક ૧૪૭)
નિકેલસ ચુફલેટ નામના અંગ્રેજી વેપારીએ ઈ. સ. ૧૯૧૧માં જાલોરથી અમદાવાદ સુધીનું પ્રવાસવર્ણન આપ્યું છે. તે જણાવે છે કે “આજે ભિલમાલના કેટને વિસ્તાર ૩૬ માઈલને છે.
“અહીં અક્ષયકૂપ, જગસ્વામીનું મંદિર અને બીજા જિનાલયે એમ અનેક પ્રાચીન સ્થળ છે.”
આ સ્થાન નકશામાં અક્ષાંશ ૨૪-કર અને રેખાંશ ૭૨-૪ ઉપર વસેલું છે, જે આબુથી ૫૦ માઈલ દૂર પશ્ચિમ દિશામાં છે.
( “બુદ્ધિપ્રકાશ” પુ. ૯૭, અં. ૭)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું] આર્ય શ્રી પ્રભવસ્વામી
શ્રીમાલી અને પિવાડાનું આ ઉત્પત્તિ સ્થાન છે. ભિન્નમાલના ગૂર્જરવશે ગૂજરાજ્ય સ્થાપ્યું છે, તે સમયે ભિન્નમાલથી પંચાસર સુધીને પ્રદેશ ગુજરાત તરીકે ઓળખાતા હતા, પણ વનરાજ ચાવડાએ પાટણમાં રાજધાની સ્થાપી ત્યારે ગુજરાતને સીમા બદલાયે. ચક્રવતી સિદ્ધરાજ જયસિંહ અને ચક્રવર્તી કુમારપાલે તેને ખૂબ વિસ્તાર્યો છે. આજે ભિન્નમાલને પ્રદેશ મારવાડમાં મનાય છે.
એમ આ સ્થાન અનેક પ્રાચીન ઈતિહાસ, સ્થાપત્ય અને વિવિધતાથી ભરેલું છે.
આ સયા તીર્થ–શ્રીમાલના રાજકુમાર સુંદર અને મંત્રી પુત્ર ઉડે ઉપકેશ (એસિયા) નગર વસાવ્યું. આ રત્નપ્રભસૂરિએ ત્યાં ૧૮૦૦૦૦ નવા જેને બનાવ્યા, જે ઉપકેશ નગરના હેવાથી એસવાળ જૈન તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા. આ રત્નપ્રભસૂરિએ અહીં વીર સં. ૭૦માં મહા સુદિ ૫ ગુરુવારે ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીની પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી, ત્યારથી આ તીર્થ બનેલું છે. આચાર્યશ્રીએ અહીં ચામુંડાદેવીને જૈન બનાવી સચ્ચિક નામ આપી, એસવાલની કુલદેવી તરીકે સ્થાપી. તેની આ મંદિરની દેરીમાં પ્રતિષ્ઠા કરી હતી. ત્યાર પછી શ્રીસંઘે પરદેશી હુમલો થયે ત્યારે ભગવાનની પ્રતિમા ઉઠાવી લીધી હતી અને પછી કેઈએ તેને સ્થાને સચિકાને બેસાડી દીધી હતી.
કેરટાજી તીર્થ–આ. શ્રી રત્નપ્રભસૂરિએ વીર સં. ૭૦ મહા સુદિ ને ગુરુવારે જે મુહૂર્ત એસિયામાં ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીની પ્રતિષ્ઠા કરી, તે જ દિવસે ને તે જ મુહુતે કેરટામાં પણ ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામીની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી, ત્યારથી આ સ્થાન પણ તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યું છે.
આ સિવાય વાઘાણી તીર્થ પણ ઉપકેશગચ્છીય આચાર્યથી પ્રતિષ્ઠિત થયેલું પ્રાભાવિક તીર્થ છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
જૈન પરંપો ઇતિહાસ [ પ્રકાશ
જૈન મંત્રીશ '. રાજા શ્રેણિકને મહાબુદ્વિનિધાન મંત્રીશ્વર અભયકુમાર હતે. ત્યારપછીના નંદવંશના નવે નંદ રાજાઓના રાજકાળમાં એક મહાપ્રતાથી શક્તિશાળી અને દુદત રાજ્યકર્તા ભત્રીવશ થયે છે, જેની ખ્યાતિ આજ સુધી ગવાય છે. એને આદિપુરુષ છે મંત્રીશ્વર કલ્પક.
નંદવંશની શરૂઆત શ્રી જંબૂસ્વામીના નિર્વાણ પહેલાં થઈ છે, જ્યારે કપક મંત્રી તે ત્યારપછી ઘણે વર્ષ નંદને મંત્રી બને છે. એટલે આપણે મંત્રીવંશને શ્રીપ્રભવવામીના શાસનકાળમાં મહીએ એ ઉચિત છે.
કહપક મંત્રીના પિતાનું નામ કપિલ હતું. તે જાતિ બ્રાહ્મણ હતે. ફયિહ પરમ વેદાન્તી, છાશતત્વને જાણકાર અને કપાસ હતા, યશન્યાગ, હોમ-હજ એને ઘેર નિરંતર થયા કરતા. પાટલીપુત્ર નગરના દરવાજા બહાર અને શાનની પાસે જ એનું નાનકડું સાદું મકાન હતું. એકવાર એક સમર્થ જૈનાચાર્ય વિહાર કરતા કરતા ત્યાં આવી પહોંચ્યા, સંધ્યા સમય થવાની તમારી હતી. સુરિજીએ અવસર નેઈ કપિલ બ્રાહ્મણનું માન ચાચી, કવિ ત્યાં જ પસાર કરી.
કમિલ વેવિશારદ અને વિદ્વાન હતા. તેણે તે સૂરિજી પાસે આવી પ્રશ્નોની અહી જરસાવી, પરંતુ સૂરિનવ કંઈ બન્યા જાય તેવા નહોતા. તેઓ કુશળ શાસ્ત્રવેત્તા અને સ્યાદ્વાદ જ્ઞાનથી પરિશુદ્ધ બુદ્ધિવાળા વિદ્વાન હતા. તેમણે કપિલના પ્રશ્નોનો જવાબ આપે, તેની શંકાએ ટાળી અને વિતરાગદેવની વાણીતું અમૃત પાન કરાવ્યું. ઉપદેશ સાંભળી કપિલ પ્રાન થશે. એને મનમાં થયું કે આત્માને સારો અવાજ સંભળાય છે. માયાને ભેદી સત્ય બ્રહ્મતત્વ યાને સંપૂર્ણ આત્મતત્વનાં દર્શન સૂરિજીની વાણીમાં નિહાળાય છે. એ ધર્મોપદેશથી એને જૈનધર્મ ઉપર શ્રદ્ધા જન્મી એટલું નહિ પણ કવિ બ્રાહ્મણે જૈનધર્મને કવીકાર કર્યો.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજી
આ શ્રીપ્રવસ્થામાં
અત્યાર સુધી એ જૈન વિદ્યુત નિન્ય ક્ષમાશ્રમણાને ઉપેક્ષાની નજરે ખેતા હતા, એમાં એકાએક પરિવતન થયું. એને આવી ઉપેક્ષા માટે દુઃખ થયું. પેતાની ભૂલ સમજાઈ અને રસ્તે જતા મુનિપુ’ગવાને તે પોતાને ત્યાં નિમંત્રણ આપી આદર્ સત્કાર કરવા લાગ્યા. નિયત્રિત શ્રમણેા સાથે તે ધમ ચચા કરતા. એમાં વેદાંત અને સ્યાદ્વાદની વિચારણા થતી અને ધર્મોપદેશ ચાલતા. કપિલને જૈનધર્મના સિદ્ધાંતમાંથી પરમ સત્ય લાધ્યું અને એણે ‘ સમભાવ, મૈત્રી, ક્ષમાભાવ અને સ્યાદ્વાદ જ્ઞાન ’ આ ચતુઃસૂત્રી જીવનમાં ઉતારી. મુનિવરો અને સૂરિપુ ંગવા આ જ્ઞાનવી યાતિથી આકર્ષાઈ એના સ્થાનમાં અવારનવાર આવતા હતા. એકવાર કલિ પતિવરે સૂરીશ્વરને ચામાસા માટે વિન ંતિ કરી અને જૈનાચાર્યજી એની વિનંતિથી ત્યાં ચામાસુ પણ રહ્યા.
**
કપિલને ત્યાં થડા સમય પહેલાં જ એક રૂપ પત્ન બાળકના જન્મ થયા હતા. પરંતુ તે કાઇક દૈવી પ્રકાથી પીડાતા હતા. બાળકને કઈક રાજ રાતના લઇ જતું. એકવાર એક મહાત્યાગી, તપસ્વી અને મહાસિદ્ધ પુરુષ આચાર્ય આ બાળકને ખાલી પાત્રમાં સંતાડી દીધા, એટલે દેવી ઉપદ્રવ શાંત થઈ ગયેા. અને પછી મત્રિત જળ છાંટયુ એટલે ખાળક તદ્દન ઉપદ્રવ રહિત થયા. આ કારણે કપિલે પુત્રંતુ નામ ‘ કલ્પક ’ પાડ્યું’ મંત્રીવશમાં પ્રથમ મંત્રી થનાર આ જ બ્રાહ્મણપુંગવ છે. અને ગજ્જુથીમાં જ જૈનધમના સસ્કાર મળ્યાં, ત્યાં આવતા—જતા મુનિવરાના સસગ થી પિતાની જેમ પુત્ર પશુ જૈનધર્મીના પરમ અનુરાગી થયા. તે પિતા પાસેથી વેધમ અને જૈનધમ પામ્યા. અને માશ્રમની પાસેથી જૈનધમના સમાઁ ની અનેક વિદ્યાઆના નિધાન બન્યા. જન્મજાત વેરાગી થયે સમભાવ, મૈત્રીભાવ, ક્ષમાશાત્ર અને સ્વાદાની ચતુઃસૂત્રીના પરમજ્ઞાતા અરાષક અને નિક ન્યા.
પિક એ આવા તેજસ્વી પડિત જોઈ પ્રસન્ન થયા અને સદચાર, ન્યાય, નીતિ, ત્યાગ, તપ, તથા શ્રદ્ધાની જીવ ંત
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[પ્રકરણ મતિ સમા પુત્રને મૂકી જિનધર્મનું આરાધન કરી સ્વ સંચર્યો.
મંત્રીશ્વર કલ્પક કલ્પકને ત્યાં ક્ષમાશ્રમ વિશ્રાંતિ લેતા, રાત્રિવાસે ગાળતા અને કવચિત્ ચતુર્માસ પણ રહેતા એ આપણે જોયું. હવે કહ૫ક પચીશ વર્ષને નવયુવાન થયેલ છે. તેના ભવ્ય લલાટપટમાં કેસરનું મનોરમ તિલક શેભે છે, હાથમાં પોથી રાખે છે, મુનિવરેની સાથે ફરે છે, શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળે છે અને અનેક વિદ્યાઓ મેળવે છે. જ્ઞાનપ્રાપ્તિ એ જ એને પરમ વ્યવસાય બન્યા છે. પાટલીપુત્રમાં એની વિદ્યાની તારીફ થાય છે. એના કરતાં વધુ એના સદાચારની, એના વિનયની, એની નમ્રતાની અને એની સાધુચતિ સજજનતાની ભૂરિ મૂરિ પ્રશંસા થઈ રહી છે.
એક વાર એક વિદ્વાન બ્રાહા એને શબ્દા જાળથી બાંધી એને પિતાની કન્યા પરણાવી દીધી. કન્યા પણ જલદરવાળી હતી, પરંતુ વચનબદ્ધ થઈ ગયેલા કલ્પકે કન્યાને નીરોગી બનાવી એની સાથે લગ્ન કર્યું.
નંદ રાજાએ કલ્પકની ખ્યાતિ સાંભળી હતી. રાજાએ “એના જે વિદ્વાન, ત્યાગી, સદાચારી, અને પ્રજાપ્રિય રાજ્ય મંત્રી બને તો સારું, એમ વિચારી એને મંત્રીપદનું નિમંત્રણ આપ્યું. - કલ્પકે કહ્યું કે, “એ રાજખટપટ મારા જેવા બ્રાહ્મણને ન શેભે, તેમજ મારે લક્ષમી કે સત્તાની પણ બહુ જરૂર નથી, હું તો તત્વચિંતક થવા ઈચ્છું છું. હું આત્મતત્વની પ્રાપ્તિમાં જ જીવન વ્યતીત કરવા ધારું છું.”
રાજાને લાગ્યું કે, આ બ્રાહ્મણ એમ નહિ માને. એને તે કઈ યુક્તિથી બાંધ પડશે. એટલે રાજાએ પણ એમ જ કર્યું. એક ધાબીને ત્યાં એ કપડાં ધોવા આપતા હતા. રાજાએ એ ઘેબીને કહ્યું કે, “હવે કપક કપડાં ધોવા આપે ત્યારે તેને પાછાં ન આપીશ, વાયદા બતાવ્યા કરજે.” ધબીએ પણ એમ જ કર્યું. કપક જ્યારે જ્યારે કપડાં માગવા જાય ત્યારે તે કહે, “કાલે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
ત્રીજું]
આર્ય શ્રીપ્રભવસ્વામી આવજે પંડિતજી ! કાલે ધંઈ આપીશ.” આમ ને આમ ઘણે સમય ગયે. એક દિવસે કપકને ગુસ્સો ચડયો, અને તે એક ધારદાર છરી લઈ ધોબીને ત્યાં જઈને બોલ્યો: “કપડાં આપ.'
ધોબીએ કહ્યું: “ધઈ રંગીને આપીશ.”
કપકે કહ્યું: “આજ તે તારા લોહીથી જ કપડાં રંગી લઈશ.”
બ્રાહ્મણ આજે એના અસલ સ્વરૂપમાં આવી ગયે હતે. એણે ફરી ગર્જના કરી કહ્યું: “તારા લેહીમાં કપડાં ન રંગું તે હું બ્રાહ્મણ નહીં.”
બેબીએ બણને કહ્યું: “કપડાં આપી દે.” Èબણ કપડાં લાવી પરંતુ કલ્પકે એકદમ હલે કરી દેબીને છરી મારી પેટ ચીરી લોહી કાઢ્યું.
ધેખણે રડતાં રડતાં કહ્યું: “અમે તે રાજાના કહેવાથી તમને કપડાં નહોતાં આપ્યાં, તમે આ શું કર્યું, રાજા હમણાં તમને પકડશે.”
- કલ્પક સમજી ગયે કે, આ રાજાનું જ કાવત્રુ છે. પછી પોતે રાજાની પાસે પહોંચ્યું. એણે વાતચીતમાં રાજાને રીઝવ્યું. એને કણું : “આ૫ મગધ સામ્રાજ્યને શા માટે બળવાન, અજ્ય અને ભારતનાં એક મહાસામ્રાજ્ય સમાન નથી બનાવતા?”
પછી કહ૫કે ભારત એક અને અવિભાજ્ય મહારાજ્ય બને, એવું ભવ્ય મનહર ચિત્ર આંકી બતાવ્યું. રાજાને તે ગમ્યું એટલે રાજાએ કહ્યું: “તું મહામાત્ય બની જા. પછી તે જ આખા સામ્રાજ્યને વિસ્તૃત બનાવજે.” હવે કલ્પકે કહ્યું : “પણ હું તે ગુનો કરીને આવ્યો છું.” એ જ સમયે ધબીઓ પણ ત્યાં ફરિયાદ લઈ આવ્યા પરંતુ નંદ રાજા પાસે વાત કરતા કલ્પકને જે ડરીને પાછા ચાલ્યા ગયા. આખરે કપકે રાજાના દબાણથી મહામંત્રીપદ સ્વીકાર્યું અને જૂના મહામાત્યને રજા મળી.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
જેને પરંપરાને ઇતિહાસ [ પ્રકરણ કે પ્રથમ જ મગધની ચારે તરફ નજર નાખી. નાનાં નાના ખંડિયા રાજાઓને વશ કર્યો, કાશી, કૌશલ, અબ અંગ, વિશાલા, કૌશાંબી અને લિચ્છવી એને વશ કર્યો. એ રીતે ગધ એક બળવાન રાજ્ય બન્યું. હવે એની નજર અવન્તી અને મથુરા તરફ હતી પરંતુ ભવિતવ્યતા કંઈક જુદી જ હતી.
મંત્રી કલ્પકને ત્યાં પુત્રલગ્નનો પ્રસંગ હતું. તેને એ ઉત્સવમાં રાજાને આમંત્રી મુગટ, ચામર, છત્ર, અને વિવિધ શસ્ત્રો ભેટ આપવાની ઈચ્છા હતી પરંતુ જૂના મંત્રીશ્વરે(માછ દીવાને) તક સાધી આ તૈયારીને તેની વિરુદ્ધમાં જ ઉગ કર્યો અને રાજાને ભર્યો : “પૃથ્વીનાથ! આ ૯પક પોતે જ રાજા થવા ધારે છે. અત્યારે લગ્નના બાના &િઠળ મુગુટ, કુંડળ, છત્ર, ચામર વગેરે શસ્ત્ર બનાવે છે અને આપને નિમંત્રીને પકડી લેવાની તૈયારી કરે છે. પછી તે પોતે જ રાજા બનશે.” આ સાંભળી કાચા કાનને રાજા મુંઝાયે તેણે ખાનગી પુરૂષો દ્વારા તપાસ કરાવી જૂના મંત્રીને સાચે માની મહામાત્ય કલ્પકને કુટુંબ સહિત પકડી લઈ પ્રથમ જેલમાં પૂર્યો અને પછી વધુ ત્રાસ ગુજારવા તેના આખા કુટુંબને અંધારા કૂવામાં ઉતારી પૂરી રાખ્યું. રાજા તેને રોજ થોડું થોડું ખાવા-પીવાનું એક હતું. મહામાત્ય તે ત્યાંય પૂબ શાંતિ અને સમાવથી રહી આત્મચિંતવન કરતું હતું અને પોતાના પૂર્વ વાવનાં અપકર્મ ઉદયમાં આવ્યાં છે એમ સમજી શાંતિથી આત્મદ્રવ્યની વિચારણા કરતું હતું. ભૂખે મરતા કુટુંબીઓને અનશન કરાવો, નવકાર મંત્ર સંતળાવતે ધીર, વીર અને દઢ બની રારિ ધરાઈ રસારિ ગુરા, અને ચારિ સર્વ સંભળાવતે પિતે પણ चत्तारि सरणं पवजामि, अरिहंते सरणं पक्जामि, सिद्धे सरणं पवजामि, साहू सरणं पवजामि, केवली पन्नतं धम्म सरणं पयजामि વિચારતે હતે. તેણે એક વીરને છાજે તેમના મૃત્યુની તૈયારી કરી રાખી હતી. એને એ પણ ખાતરી હતી કે એક દિવસે રાજને
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ની) આ શીકલાસ્વામી
૧૦૭ અત્ય સમજાશે. સદા સત્યનો જ જાય છે. મોટા રાજેને ધ્રુજાMાર વીર મહામંત્રી ક્ષમા, શાંતિ, અહિંસા અને સત્યનાં અમોઘ શાસ્ત્રો સજી વીરતાથી પરાકની તૈયારી કરતે હતે.
શત્રુ રાજાઓએ જાણ્યું કે કલ્પક મંત્રી રહ્યો નથી તે નંદરાજાને હરાવી નસાડી પદભ્રષ્ટ કરી નાખીશું, એટલે તેઓ મગધ પર ચઢી આવ્યા. ત્યાં જંગ ખેલાયે. તેમાં મગધની સેના હારી એટલે લોકો પટણાના કિલામાં ભરાયા, પાટલીપુત્રના દરવાજા બંધ હતા, આપણે રાજાને કહ૫ક મંત્રી યાદ આવ્યું, અને તેની તપાસ કરાવી કૂવામાંથી જીવતે બહાર કાઢો ક્ષમા અને દયાની મૂર્તિ સમે મંત્રી પ્રભળવદને બહાર આવ્યું. એણે ક્ષણ વારમાં પરિસ્થિતિ જાણી લીધી. એક પણ શબ્દ બોલ્યા સિવાય દુર્બલ દેખાતે એ અહાન વિજયી બરની માફક કિલા ઉપર આળે. બહાર રહેલા શત્રુઓએ એને જે અને ઓળખ્યા, પરંતુ કેટલાકને આ દુલ કદમક હોય એ વિશ્વાસ ન બેઠો. પછી તેણે નંદ રાજાને કહ્યું: “મહારાજા ! પાટલીપુત્રના દરવાજા ઉઘડા. શત્રુઓને કહેવરાવે કે કલ્પક મંત્રી સમાધાન માટે આવે છે. તમારે જે કહેવું હોય તે કલ્પકને કહે.” નંદરાજે તે પ્રમાણે વ્યવસ્થા કરી, એટલે કલ્પકે પ્રથમ કિલા ઉપર સેના ગોઠવી દીધી પછી પોતે એકાકી અરિહંતાળ બેલતે બોલતે રાજમહેલમાંથી નીકળે અને ગંગાની નહેર વાટે હોડીમાં બેસી ગંગામાં આવ્યો. શત્રુઓનો સાંધિવિગ્રહિક પણ સામે આવ્યો. કલાકની મુત્સદ્દીગીરી ધીરજ અને દઢતાથી બધા કાંપતા હતા. વિરોધીઓ પણ ક૯૫કની ન્યાયનીતિ, સદાચારિતા અને સ્પષ્ટવાદિતાથી પરિચિત હતા. મંત્રીએ સાંધિવિગ્રહિકને પ્રથમ મૂળ અને છેડાના ભાગ વિનાની એક શેરડી બતાવી પણ સાંધિવિહિક કંઈ જ સમજે નહિ. કલ્પક સમજાવ્યું કે, “મૂળ અને છેડાના ભાગ વિનાની શેરડી પલાઈ જ જાય છે, એમ તમે પણ મગધરૂપ મૂળ વિના અને એની વિજિત સરહદોના પ્રાંતભાગ વિના જ સજાઓથી પીસાઈ જશે, માટે સમજે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
જૈન પરંપરાનો ઇતિહાસ [[ પ્રકરણ મગધ સાથે બાથ ભીડવામાં માલ નથી, મગધ જીવતું છે, ઊભું છે, તે જ તમારી રક્ષા છે.” પછી કલ્પકે એક થાળીમાં રહેલા દહીંને લાકડી મારી ફેરા ફૅદા રૂપે જુદું કર્યું. પેલે સાંધિવિગ્રહિક આમાં પણ કંઈ જ ન સમજે. તેથી કલ્પને સમજાવ્યું કે, “તમારે પક્ષ મારી પાસે મારા ભુજાબલ પાસે અને મારા સિન્યબળ પાસે આમ વેરવિખેર થઈ જશે.” કલાકે પિતાની હેડી સાંધિવિગ્રહિકની હેડીને ફરતી ત્રણવાર ફેરવી. પેલે મંત્રી આમાંય ન સમજે ત્યારે કપકે કહ્યું: “હું તમને ક્ષણવારમાં જ આમ ફરી વળીશ?” બસ, કલ્પક મંત્રી શત્રુમંત્રી સાથે આટલી વાતચીત કરી ઇમામલેર મહેલમાં આવ્યું. - શત્રુ રાજાઓએ પોતાના સાંધિવિગ્રહિકને પૂછયું : “બોલ તું શું કરી આવ્યા?” પણ સ્પષ્ટ ઉત્તર ન મળવાથી શત્રુઓ સમજ્યા કે આ સાંધિવિગ્રહિક ફૂટયો છે. કલ્પક મંત્રી ક્યાંક આપણને ઘેરી લેશે. શત્રુઓ એમ અવિશ્વાસના માર્યા ત્યાંથી ભાગ્યા. કલ્પક તરત જ કિકલા પરની સેના નીચે ઉતારી શત્રુઓનો પીછો પકડ્યો, એટલે શત્રુસેના બધું મૂકી પિતાનો જીવ બચાવવા ઊભી પૂંછડીએ નાઠી, અને મગધ સામ્રાજ્ય બચી ગયું.
એક વિદ્વાન જેનબ્રાહ્મણે પડતા મગધ રાજ્યને પિતાનાં ડહાપણ, ધીરતા, વીસ્તા અને દઢતાથી આ રીતે ઉગારી લીધું.
બીજે દિવસે રાજા અને પ્રજાએ મહામાત્ય કલ્પકને સાચા મોતીએ વધાવ્યું. એને મગધને પ્રભુ માન્ય અને લખી આપ્યું કે “નંદવંશમાં સદાયે કહ૫ક વંશને જ મંત્રી રહે ને રાજ્યતિલક પણ સૌ પહેલાં કલ્પક વંશને બાળક જ કરે.”
કપકે વિરોધી મંત્રીને પણ ક્ષમા અપાવી અને અહિંસા તથા સત્યને વિજયડંકો વગડાવ્યું. રાજાએ અને પ્રજાએ એણે અપનાવેલા જૈનધર્મને સ્વીકાર્યો, આથી નંદરાજ્યમાં જૈનાચાર્યોનાંજેનશ્રમનાં સત્કાર અને સન્માન વધ્યાં.
કલ્પકે ફરી વાર સરહદી રાજાઓને તાબે કર્યા. સામે તેને
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજું ]
આર્ય શ્રી પ્રભવસ્વામી
૧૦૫ છત્યા અને મગધની સત્તાનો વિસ્તાર કર્યો. પરંતુ અવન્તી અને મથુરા જીતવાનું રહી ગયું તે રહી ગયું એમનું એ વન ઊડી ગયું. એક અને અખંડ હિંદમહારાજ્યની કલપના મનમાં જ રહી ગઈ.
મહામાત્ય કલ્પકને પુનઃ સંતતિસુખ મળ્યું છે. કુટુંબ વધ્યું છે અને એના જ વંશજો નંદરાજયમાં મંત્રીઓ થયા છે.
નવમા નંદના સમયે આ કલ્પના વંશજો શકડાલ અને શ્રીયક મગધના મહામંત્રીઓ થયા છે, જેનું ચરિત્ર આ૦ શ્રીરવૃલિભદ્રજીના જીવનચરિત્રમાં આપીશું.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ચોથું
આ. શ્રીશઐભવસૂરિ આ શય્યભવસૂરિ મગધની પ્રાચીન રાજધાની રાજગૃહી નગરીના વત્સત્રીય ક્રિયાચુસ્ત બ્રાહ્મણ હતા. તેઓ ગૃહસ્થ જીવનમાં જ વિદ્વાન હતા. તેમને હઠાગ્રહ કે વિતંડાવાદમાં રસ નહિતે. બ્રાહ્મણ હતા, છતાંયે વર્ણષી નહેતા. ધર્મને મર્મ સમજવા પ્રયત્નશીલ રહેતા હતા અને સત્યના અથી હતા. જ્યાં વિતંડાવાદ, દ્વેષ કે કલહ જેવું હોય ત્યાં શય્યભવ ભટ્ટની ગેરહાજરી જ હોય. સદાયે ગુરુચરણે બેસી શાસ્ત્રઅભ્યાસ અને ક્રિયાકાંડમાં એ તત્પર જ રહેતા. એમને જેનધર્મના શ્રમણે ઉપર ભક્તિ અને પ્રેમ હતાં, તેઓને સત્સંગ શય્યભવ ભટ્ટને ગમતે. એ શ્રમના ત્યાગ, તપ, ઉત્તમચારિત્ર, સર્વ જીવો સાથેની મૈત્રી, પ્રેમભર્યું જીવન, દયાળુવૃત્તિ, કરુણાભાવના, આ બધા ગુણેની શäભવ ઉપર સારી છાપ પડી હતી.
એકવાર આ શ્રીપ્રભવસ્વામીએ પિતાની પાછળ ભવિષ્યમાં આચાર્યપદને લાયક કોણ છે એ માટે પિતાના મૃતજ્ઞાનને ઉપગ મૂક્યો. એમણે જોયું કે, અત્યારે જૈન સંઘમાં એવા કેઈ પુણ્યાત્મા નથી કે જેનશાસનની પાટની ધુરાને ભાર ઉઠાવી શકે. પછી તેમણે જૈનેતર દર્શનમાં ઉપયાગ મુક્યો, ત્યારે તેમને જણાયું કે રાજગૃહીના શયંભવ ભટ્ટ પાટને લાયક છે. આથી તેમણે પ્રાતઃકાળમાં બે સ્થવિર, દક્ષ, ઉપદેશકુશલ ગંભીર અને તપસ્વી એવા સાધુઓને શયંભવ ભટ્ટ જ્યાં ગુરુ સાથે યજ્ઞક્રિયા કરાવતા હતા, ત્યાં મોકલ્યા.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભ
ચિયું ]
આ શીશાંભવસૂરિ અને સુપિંગ યજ્ઞમંડપ પાસે જઈ “ધર્મલાભ' શબ્દ બોલી ઊભા રહ્યા. તેમને જોતાં કેટલાક બ્રાહ્મણોએ માં મચકોડ્યું, કેટલાકે ચાહયા જવા કહ્યું અને કેટલાકે આ “કયાં આવ્યા?” એમ કહ્યું, પરંતુ શય્યભવ ભટ્ટ વિનયથી હાથ જોડયા અને પૂછયું :
હે શ્રમણ મહાત્મન્ ? આપ કેમ પધાર્યા છે?” મુનિપુગેએ મધુરી ભાષામાં કહ્યું : “અહં બહુ મેદની વાત છે કે, આટઆટલું કષ્ટ સહન કરવા છતાંયે તાવ તે કાંઈ જ જણાતું નથી ત્યારે કંઈક તવ સમજવા પ્રયત્ન કરીને! વાસ્તવિક તત્વ શું છે તે સમજે. એ ખાતર અમે આવ્યા છીએ.” મુનિઓની આ મધુરી વાણથી શય્યભવ આકર્ષાયા. એના દિલની જિજ્ઞાસાએ સાચા ધર્મના અજવાળાંની ઝાંખી કરી. એમણે સાચું તવ શું છે તે સમજવા પિતાના ઉપાધ્યાય ગુરુને નમી બોલ્યાઃ “ગુરુદેવ! ધમતત્વ શું છે તે સમજાવે. આ ક્ષમામૂર્તિ સંયમી શ્રમ કહે છે તે સાચું કે આ આપણે હિંસાપ્રધાન યજ્ઞક્રિયાધમ સાચો?” ગુરુએ એને સરલ ઉત્તર આપવાને બદલે ટાલંદુલ કરવા માંડી: “મહાનુભાવ! આપણું વેદે, આપણી દક્રિયાઓ અને આપણે બ્રાહ્મણ ધર્મ સાચે” આવા અધૂરા અને સામાન્ય જવાબથી શણ્યભવ ભટ્ટને સંતોષ ન થયે એટલું જ નહિ એને આવા જવાબથી તિરસ્કાર આવ્યું. ગુરુજી સાચી હકીકત છુપાવતા હોય એમ પણ તેમને લાગ્યું. તેથી તેમણે ક્રોધે ભરાઈને બકરાના વધ માટે રાખેલી ચળકતી તરવાર ઉપાડી ગુરુને રોકડું પરખાવ્યું: “મહારાજ ! સાચું કહી કે, ધમંતવ શું છે? યાદ રાખજે હવે માયા, કપટ, કે મિથ્યાત્વની જાળ મને નહિ ફસાવી શકે. ધર્મની સાચી દિશા એ જ જીવનનું સારસર્વસ્વ છે. એ વિના જીવવું બહેતર છે. મારી આજની સ્થિતિએ અત્યાર સુધી આચરણ કરાતા મને પર ચીરી નાખ્યો છે. મને સાચું કહો, નહિતર જે દશા બકરાની થાય છે તમારી તે દશા કરતાં મને વાર નહિ લાગે.”
ગુરએ ભય પામી જવાબ વાળે “વત્સ! તું આકરા ન થા, ધીરે પડ. ધર્મતતા તે અતિ વિશે તો જ છે. તે મુનિમહામાઓ જે કહી ગયા એ જ સાચું છે. પણ આપણુથી જન્મ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ [ પ્રકરણ સંસ્કાર કેમ છોડાય! તું તરવાર નીચે મૂકી દે. તારે સત્ય જ જાણવું છે તે ચાલ બતાવું.” આમ કહી ઉપાધ્યાયે એક ખૂણામાં યજ્ઞસ્તંભ નીચે સંતાડી રાખેલ વૈરાગ્યની અમથી ઓપતી શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુની મૂર્તિ કાઢી શર્યાભવને તેનાં દર્શન કરાવ્યાં, અને સાથોસાથ જણાવ્યું કે, “આ સત્ય ધર્મ છે, સમજ્યો ! વીતરાગ ભગવતેએ કહેલે ધર્મ પરમ સત્ય ધર્મ છે. આ યુગની આદિમાં આદિનાથ વીતરાગ તીર્થકર થયા તે વખતે આપણા વૈદિક ધર્મને જન્મ પણ નહોતે થયે. જૈન આગમ, જૈન શાસો અને એ જિનેશ્વરની વાણી એ જ વેદ હતા. જૈનધર્મના નવમા તીર્થંકર પછી નૂતન વેદધર્મ સ્થપાયે, પરંતુ તે વખતેય વેદધર્મ ના ઘર માનતા હતા. ત્યારપછી ઘણું પરિવર્તને થયાં, સત્યધર્મના ઉપદેશકના અભાવે આપણે ત્યાં બ્રાહ્મણે ગુરુ બની બેઠા. છેલ્લે જેનધર્મના સોળમા તીર્થંકર શ્રી શાંતિનાથજી કે જેમની આ મૂર્તિ છે, તેમની પછી આપણા વેદોમાં હિંસાબારી, પશુબલિ યાને ધર્મને નામે નિર્દોષ જીવેની હિંસા એ ધર્મ મનાવા લાગે. એમાંય વીસમા તીર્થકર શ્રી મુનિસુવ્રતવામીના સમયે બ્રાહમાં પશુહિંસાવાળા યઝ વધ્યા, જેમાં ગોમેધ, અશ્વમેવ અને નરમેધ યજ્ઞ પણ પ્રચલિત થયા. એ તીર્થકરેએ અહિંસાને કિંડિમ નાદ તે જોરથી વગાડયો હતો, પરંતુ આપણા પંક્તિમન્ય બ્રાહ્મણોએ પિતાની છ ન છે. સમય જતાં ભગવાન શ્રીનેમિનાથજીના સમયે એ હિંસા એથીયે આગળ વધી અને તે ભગવાન મહાવીર સ્વામીના સમયે એની પરાકાષ્ટાએ પહોંચી પરંતુ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે દઢતા, હિંમત અને સાહસથી આ ઘાર હિંસાની સામે જમ્બર અવાજ ઉઠાવ્યે, એનો પડ ઝીલવા હિંસાથી કંટાળી ગયેલે જનમત અને રાજમાત તેમના પક્ષમાં ભળે, અને બુદ્ધદેવે પણ એમાં સૂર પુરાવ્યું. એટલે બ્રાહ્મનું પરિબળ તૂટવા માંડયું. ભગવાન મહાવીરદેવે એકીસાથે પહેલે જ ધડાકે ૧૪૪૪ પંડિત બ્રાહ્મણને જૈનધર્મની દીક્ષા આપી હિંસાપ્રધાન યજ્ઞધમ ઉપર જબરજસ્ત ફટકો માર્યો. ભાઈ! એ યજ્ઞને
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાથું] આ૦ શ્રીયંભવસૂરિ
૧૦૯ જમાને ગયે. સાપ ગયા ને લીટા રક્ષા જેવી આજની આપણી ધર્મક્રિયા છે. આજે રાજા શ્રેણિક, કેણિક, ચંડકત, ઉદાયી, ચેડા મહારાજા, દધિવાહન વગેરે રાજાઓ જેનધર્મના ઉપાસક બન્યા છે. એમણે હિંસાપ્રધાન વેદધર્મ છો , જનમત પણ એમને અનુસર્યો માટે હવે તે યજ્ઞમાં દેવાતાં બલિદાને ચેડાં જ દેખાય છે. હે શિષ્યરત્ન! આ શ્રમની ગૂઢવાણમાં ધર્મતતવ સમજવાને સાચો રહસ્યઉકેલ આ છે. હવે તને ઠીક લાગે તે કર.”
શય્યભવ ભટ્ટને આ વાણીપ્રવાહ સાંભળવો ગમે. ગુરુએ ધર્મને મર્મ સમજાવ્યું તેથી એના દિલના દરવાજા ઉઘડી ગયા. ગુરુની સત્યપ્રિયતા ઉપર તે મુગ્ધ થયે પણ એને લાગી આવ્યું કે આવું જાણવા છતાં ગુરુમાં એ હિંમત, એ સાહસ અને એ બળ નથી કે હિંસાપ્રધાન યજ્ઞધર્મ છોડી વૈરાગ્યપ્રધાન આત્મકલ્યાણુદાયક શ્રમણધમરને માથે ચાલે.
- શય્યભવને ગૌતમસ્વામી યાદ આવ્યા અને તેમને કુરણા થવા લાગી કે અહો ! એ તેજસ્વી બ્રાહ્મણપુત્ર અભિમાનમાં મહાવીર ભગવાનને જીતવા જતાં પતે જિતાઈ ગયા ને તેમણે શમણુધર્મ સ્વીકારી મોટી ક્રાંતિ કરી. હું પણ એ જ માર્ગે ચાલી ક્રાંતિને શંખનાદ કેમ ન ફેંકું ? હિંસાપ્રધાન યજ્ઞના કિલ્લામાં સુરંગ કેમ ન ચાંપું અને સત્યધર્મને વિજયનાદ શા માટે ન ગજાવું!
બસ, શર્યાભવ પંડિત ગુરુદેવને પગે લાગી આશીર્વાદ લઈ ક્રાંતિની ધૂનમાં રસ્તે પડ્યા. તેઓ જ્યાં શ્રમણસંઘ ઊતર્યો હતે તે ઉદ્યાનમાં પહોંચી ગયા. અહીં આવીને જોયું તે પ્રમાણે ઘટાદાર વૃક્ષોની શીતલ છાયામાં જાગરૂકપણે બેઠા હતા. શ્રમણસમુદાયે આખાયે વાતાવરણને ચેતનવંતુ કરી મૂક્યું હતું. તેઓ શાસઅભ્યાસ અને ધર્મ ચર્ચા કરી રહ્યા હતા ને એ દ્વારા જગતના જીવેની દ્રવ્યશાંતિ અને ભાવશાંતિના પડદા ગજાવી રહ્યા હતા. મધુર અવનિએ સ્વાધ્યાય ચાલુ હતે. ઉદ્યાનમાંથી પુષ્પની મીઠી ફોરમ મગજને તર બનાવી રહી હતી. શમણવર્ગ આત્મકલ્યાણમાં તલ્લીન હતે. એવા ભર્યા
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦ જેન પરંપરાનો ઈતિહાસ
પ્રકરણ વાતાવરણમાં શભવ ભટ્ટને આવતાં એકવાર તે મનમાં થઈ આવ્યું કે, ધન્ય છે આ શ્રમણને! સાચી શાંતિના ગીતે આ પ્રમાણે જ છે. અમે શાંતિ શાંતિ ગાખીએ છીએ પરંતુ સાચી શાંતિ અમારાથી તે ઘણી કરી છે. અમે તે યજ્ઞમાં નિર્દોષ પશુઓના બલિથી હાથ રંગી એ જીને અને અમારા આત્માને હૃદયવિહેણાં, ક્રર– ઘાતકી અને અશાંતિમય જ બનાવીએ છીએ. ખરેખર, આત્મકલ્યાણને સાફ-સુથરો અને ધોરી માર્ગ તે આ છે. શયંભવ ભટ્ટ આ વિચારતરંગમાં ચડી ગયા ને આ૦ શ્રીપ્રભવસ્વામી સમક્ષ આવી પહોંચ્યા. • શ્રીપ્રભવસ્વામીજીએ હિમતવદને તેમની સામે જોયું અને કહેવા માડ્યું: “મહાનુભાવ! આવી પહ? આવ, વત્સ! આવ, તું જે શાંતિની ચાહનાથી અહીં આવ્યો છે તે શાંતિ તને અહીં મળી રહેશે. તારા દિલની જિજ્ઞાસા પૂરી થશે.”
- શયંભવ ભટ્ટ આ અમૃતથીયે મીઠી અને વાત્સલ્યભરી વાણી સાંભળી પ્રમુદિત થયા. તેમણે ગુરુદેવની પાસેથી ધર્મતત્વ સમજી લઈ તરત જ શિષ્યપણું સ્વીકાર્યું. તે જૈન દીક્ષા લઈ શર્યભવ મુનિ થયા. - તેઓ વિદ્વાન તે હતા જ એટલે એમની તીક્ષણ મેધાએ ટૂંક સચયમાં જ જિનાગમવાણીનું અમૃતપાન કરી લીધું. તેઓ ચોદ પૂર્વ ભણું કૃતકેવલી બન્યા અને ગુરુજીએ તેમને આચાર્ય પદથી અલંકૃત કયો. આ શ્રુતકેવલીએ જિનાગમરૂપ અમૃતપાનના ઓડકારરૂપ જ હોય તેમ “શ્રીદશવૈકાલિકસૂત્રની રચના કરી છે તે રચનાને પ્રસંગ જે રીતે બન્યું છે તે જાણવા જેવું છે.
આ૦ શ્રીશäભવસૂરિજીએ જ્યારે દીક્ષા લીધી તે વખતે તેમની પત્ની ગર્ભવતી હતી. શય્યભવની જેની દીક્ષાએ બ્રાહ્મણ સમાજમાં ખળભળાટ મચાવ્યો હતે. તેઓ બ્રાહ્મણ સમાજમાં પિષાતી યજ્ઞહિંસાની દાંકિતા વિશે મરજીમાં આવે એ રીતે છડે. ચાક બોલતા હતા. એમાં એમનાં પત્નીને કેઈકે પૂછ્યું: “તને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ܪܪܪ
ચાણું ]
આ૦ શ્રીશચંભવસૂરિ કાંઈ છે?” તેણુએ કહ્યું: “બખ (મન) કઈક થોડુંક છે.”
જ્યારે કોઈ પૂછે ત્યારે પંડિતાણી “સારા” જ બોલતી હતી. આખરે પંડિતાએ પૂર્ણ માસે તેજસ્વી પુત્રરત્નને જન્મ આપ્યો. તે અવારનવાર મપાવે માવજૂ કહેતી એટલે આ પુત્રનું નામ પણ મનકુમાર પ્રસિદ્ધિ પામ્યું. પુત્રજન્મ સમયે વધામણી આપવા આવનાર દરેકે એ જ કહ્યું કે, “પુત્ર કે અભાગિયે છે કે તેના ઉદરમાં આવતાં જ પિતા સાધુ થઈ ગયો. બાળક તે કાંઈ જ સમજતો નહિ પરંતુ એની માતાને તે આ સાંભળી પતિનું સ્મરણ થઈ આવતું. અનુક્રમે પુત્ર આઠ વર્ષનો થયે એકવાર એક અજાણ્યા વિદ્યાર્થીએ મનકકુમારને “બાપા” કહી મેણું માર્યું એટલે પુત્રે આવી માતાને પ્રેમથી પૂછ્યું: “મારા પિતાજી કયાં છે? તેમજ તું મારા પિતાજી નથી છતાં સૌભાગ્યનાં ચિહ્નો કેમ રાખે છે?" માતાએ પુત્રને હસતે વદને કહ્યું: “ભાઈ! તારા પિતાજી સાધુ થયા છે અને જીવિત છે. હું તેમને શોધી લાવ?” આ સાંભળી બાળ મનક પિતાને શેાધવા નીકળે અને તે ફરતે ફરતે ચંપાપુરી જઈ પહો .*
* “પરિશિષ્ટ પર્વમાં જણાવ્યું છે કે પુત્ર પિતાને શોધવા માતાને કહ્યા સિવાય છેતરીને જ નીકળી ગળો હતો.
ચંપાપુરી પ્રાચીન જૈનતીર્થ સ્થાન છે. બારમા તીર્થકર શ્રીવાસુપૂજ્ય સ્વામીનું અવન, જન્મ, ડીસા, કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણ (નિવણ ચંપાપુરીથી ૧૨ ગાઉ દર મંદાર પહાડી પર થયું છે, પણ તે વખતે ચંપાપુરીનો વિસ્તાર ત્યાં સુધી હશે.) એમ પાંચ કલ્યાણકે અહીં થયાં છે. રહિણું તપ કરનાર રોહિણું રાણું પણ અહીં થઈ છે. દધિવાહન રાજા અને પ્રભાવતીની પુત્રી ચંદનબાળાની આ જન્મભૂમિ છે. ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ ચંપા અને પૃષ્ઠચંપામાં ત્રણ ચોમાસા કર્યા છે. મગધરાજ કેણિકે અહીં જ નવી ચંપાનગરી વસાવી હતી. સુદર્શન શેઠને થળીનું સિંહાસન અહીં થયું હતું. (પટણામાં થયાનું પણ કહેવાય છે.) ભગવાન મહાવીરદેવે અષ્ટાપદની યાત્રા : કરનાર તે જ ભવમાં મેલગામી થાય છે તેનો ઉપદેશ અહીંના પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યમાં કર્યો હતો. ભગવાન મહાવીરનો શ્રાવક કામદેવ અહીંના રહેવાસી
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
જેન પરંપરાને ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ બાળ મનકકુમાર ચંપાપુરીમાં કઈ રીતે જવું એનો વિચાર કરતે હો ત્યાં તે તેણે સામેથી પાંચ-સાત શાંતમુદ્રા ધારી, પવિત્રતાની મૂર્તિ સરખા જેન શ્રમણને આવતા જોયા. મનકને ખ્યાલ હતું કે, મારા પિતા જેનશ્રમણ થયા છે. સૂરિ અને બાળકની દષ્ટિ મળી, તારામૈત્રક જોડાયું. આચાર્યના દિલમાં વાત્સલ્યને સાગર ખળભળાટ કરવા માંડ્યો અને તેમની વચ્ચે વાર્તાલાપ શરૂ થયે.
આચાર્ય :–“વત્સ? તુ કેણું છે? ક્યાંથી આવે છે?'
મનકા–“પૂજ્ય! હું જિગૃહીના મહાન વેદપાઠી અને ચોક વિદ્યાના પારગામી શય્યભવ ભટ્ટને પુત્ર છું. મારા પિતા આપના જેવા જેનશ્રમણ થયા છે. મેં મારા પિતાનું મુખ જે. જ નથી. તેથી હું તેમને-એ શ્રમણને શેધવા નીકળે છું.”
સૂરિજી–“વત્સ! જે તારા પિતાજી મળે તે હું શું કરે?'
મનક–પૂજ્ય! હું પણ પિતાજીના માર્ગને અનુસ એવી મારી ભાવના છે. યદિ આપ મારા પિતાજીને જાણતા હો તે બતાવે.”
આ સૂરિજી તે આ શર્માભવસૂરિ પોતે જ હતા. તેઓ સમજી ગયા કે આ મારે જ પુત્ર છે, પિતા વૈજ્ઞા પુત્ર એ જ લક્ષણે આ પુત્રમાં છે.
સૂરિજી:–“વત્સ! હું તારા પિતાજીને ખૂબ ઓળખું છું તુ મારામાં ને એમનામાં કાંઈ જ ભેદ ન માનીશ, અમે બંને સર્વથા એક જ છીએ, માટે તું ચાલ! દીક્ષા લઈ લે, તને તારા પિતાને મેળાપ થયે જ સમજી લે.” હતો. મહાસતી સુભદ્રા અહીં જ થઈ છે, જેણે કાચા સૂતરના તાંતણે કૂવામાંથી પાણી કાઢી ચંપાના બંધ થયેલા ચારમાંથી ત્રણ દરવાજા ઉઘાડ હતા. શયંભવસૂરિજીએ મનક મુનિને દીક્ષા આપી અહીં “દશવૈકાલિકસત્રની રચના કરી હતી. આ ચંપાપુરી અત્યારે ભાગલપુરથી બે માઈલ દૂર “ચંપાનાલા' તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. અહીં શ્વેતાંબર જૈન મંદિર, ધર્મશાળા વગેરે છે. ( વિશેષ માટે જુઓ અમારે જૈન તીર્થોને ઇતિહાસ.)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથે ] આ શીશવસૂરિ
૧૧૩ મનકે રાજી રાજી થઈ દીક્ષા લીધી. શ્રમણધર્મ સ્વીકાર્યો. એને એમ પણ થયું કે, પિતાજીને લઈ હું શગૃહી જઈશ અને મારી માને પણ શમણુધર્મની ભેટ કરીશ. - જ્ઞાની સૂરિએ જ્ઞાનથી મનકમુનિના આયુષ્ય વિશે વિચાર્યું એટલે એમને જણાવ્યું કે, આ બાળ મુનિવરનું આયુષ્ય માત્ર છ મહિનાનું છે. આથી તેમને તરત જ વિચાર થયે કે, પુત્રનું હિત કેમ સધાય? આ બાળમુનિ કઈ રીતે આત્મજ્ઞાની થાય? કઈ રીતે સાધુધર્મથી પરિચિત થઈ પૂર્ણ સાધુજીવન પાળે? અને એને માટે શું કરવું ઉચિત છે વગેરે. આચાર્યશ્રીએ આ બધાને વિચાર કરી “શ્રીદશવૈકાલિકસૂત્રની રચના કરી. આ સૂત્ર ઉપર શ્રીભદ્રબાહસ્વામીએ નિર્યુક્તિ રચી છે, જેમાં લખ્યું છે કે આ દશવૈકાલિકસૂત્રચતુર્થ અધ્યયન “આત્મપ્રવાદ પૂર્વ” માંથી, પંચમ અધ્યયન કર્મપ્રવાદ પૂર્વ”માંથી, સપ્તમ અધ્યયન “સત્યપ્રવાદ પૂર્વમાંથી અને બીજા અધ્યયને “પ્રત્યાખ્યાન પૂર્વકની ત્રીજી વસ્તુમાંથી ઉદ્દધૃત કરેલાં છે.
બાર અગે વગેર વિકાળવેળાએ ભણાતા નથી, જ્યારે આ દશવૈકાલિકસૂત્રમાં દશ અધ્યયને છે અને તે વિકાળ સમયે પણ ભણી શકાય છે. માટે આ સત્રનું નામ “દશવૈકાલિક” રાખવામાં આવેલું છે. આ સૂત્રના દશે અધ્યયનેના નામ અને તેને ટૂંક પરિચય નીચે પ્રમાણે છે.
૧. દ્રુમપુપિક અધ્યયન – આમાં ૫ ગાથા છે. આ અધ્યયનની પહેલી જ ગાથામાં ધર્મનું સ્વરૂપ અને ધર્મનું મહત્વ વર્ણવ્યું છે. “ હા હા સ”નું પ્રતિપાદન કરી આખી પ્રાચીન આર્ય સંસ્કૃતિનું મૂળ એક જ ગાથામાં દર્શાવી દીધું છે અને શ્રમણજીવનને પરિચય આપે છે.
૨. શ્રમણુપૂર્વિક અધ્યયન–આમાં ૧૧ ગાથાઓ છે. આ અધ્યયનમાં પૌગલિક વસ્તુઓ ઉપરને મહત્યાગ અને ધર્મકાર્યમાં ધર્મથી અપ્રમત્ત રહેવા જણાવ્યું છે. ૧૫
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
જેન પરંપરાનો ઈતિહાસ [ પ્રકરણ ૩. સુહલકાચાર અધ્યયન–આમાં ૧૫ ગાથાઓ છે. આ અધ્યયનમાં સંયમના આરાધના માટે જોર આપવા સાથે સંયમનું ફળ બતાવ્યું છે.
૪. છ ઇવનિકાય અધ્યયન-આ અધ્યયન ગદ્યપદ્યમય છે. આ અધ્યયનમાં ૬ કાના જીનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ આપી જયણાપૂર્વક સાધુજીવન પાળવાનું વર્ણન છે.
૫. પિડેષણ અધ્યયન–આ અધ્યયનમાં ૨ ઉદ્દેશ છે. પ્રથમ ઉલેશામાં ૧૦૦ ગાથાઓ અને બીજા ઉદેશામાં ૫૦ ગાથાઓ છે. આ અધ્યયનમાં સાધુની આહારવિધિ–નિર્દોષ અને સદોષ આહાર–પાણીનું વિવેચન કરી માધુકરી વૃત્તિનું વિશદ વર્ણન કર્યું છે.
૬. મહાચારકથા અધ્યયન–આ અધ્યયનમાં ૬૯ ગાથાઓ છે. આ અધ્યયનનું બીજું નામ “ધર્મ–અર્થ-કામઆખ્યાન” પણ છે. આમાં ત્રણ પુરુષાર્થો બતાવી ધર્મનું મહત્તવ વર્ણવ્યું છે. આમાં ઘણી ઉપદેશ પૂર્ણ સુંદર ગાથાઓ છે.
૭. વચનશુદ્ધિ અધ્યયન–આમાં પ૭ ગાથાઓ છે. આ અધ્યયનમાં ભાષાના ભેદ અને કઈ વાણી શુદ્ધ સત્ય કહેવાય તેનું વિશદ વર્ણન છે. : ૮. આચારપ્રણિધાન અધ્યયન–આ અધ્યયનમાં ૬૪ ગાથાઓ છે, જેમાં સાધુજીવનના આચારનું સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે.
૯૮ વિનયસમાધિ અધ્યયન–આ અધ્યયનમાં ૪ ઉદેશા છે અને તે દરેકમાં અનુક્રમે ૧૭, ૨૩, ૧૫, અને ૭ ગાથાઓ છે. ચિશે ઉદ્દેશ ગદ્યપદ્યમય છે. આમાં વિનયસમાધિ, શ્રુતસમાધિ, તપસમાધિ અને આચારસમાધિનું સ્વરૂપદર્શન કરાવ્યું છે. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે તેનું સુંદર સ્વરૂપ આલેખ્યું છે.
૧૦. સભિક્ષુ અધ્યયન–આમાં ૨૧ ગાથાઓ છે. સાધુજીવન કઈ રીતે સાધી શકાય, કાણુ સાધી શકે અને તેનાં ઉત્તમ સાધન કયાં હોઈ શકે? તેને કાવ્યમય હૂબહુ ચિતાર આપે છે. એટલે
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથું]. આ૦ શ્રીશચંભવસરિ
૧૧૫ આ “દશવૈકાલિકસૂત્રનાં દશે અધ્યયમાં આદર્શ સાધુજીવન કેવી ઉચ્ચ કેટિનું હોય અને તે અજરામર પદદાયક કેવી રીતે થાય છે તેનું સુંદર સ્વરૂપદર્શન કરાવ્યું છે.
આ સૂત્ર ઉપર આ ભદ્રબાહુસ્વામીએ નિર્યુક્તિ રચી છે. આ હરિભદ્રસૂરિ, આ તિલકાચાર્ય અને દિગંબર આચાર્ય અપરાજિતસૂરિ વગેરે પ્રાચીન તથા અર્વાચીન આચાર્યોએ ટીકાઓ રચેલી છે. તેમજ આ સૂત્રના ટખા અને પ્રચલિત ભાષામાં અનેક ભાષાંતરે પણ થયાં છે.
શ્રીશય્યભવસૂરિજીએ “દશવૈકાલિકસૂત્ર'માં અહિંસા સંયમ અને તપ ઉપર જોર આપી આત્મધર્મનું નિરૂપણ કર્યું છે. અને સાથે જ તે વખતના બ્રાહ્મણેમાં પ્રચલિત હિંસા, અસંયમ, ઇદ્રિની સ્વચ્છતા અને છાવત ઉપર પૂબ “જેરશેરથી” ટકા લગાવ્યા છે.
મનક મુનિવર આ સૂત્ર અનુસાર સાધુજીવન આરાધી દેવલોકમાં ગયા છે. પાછળથી સૂરિજીને આ બાલમુનિના વર્ગથી દુઃખ પણ થયું છે. શિષ્યએ દુખનું કારણ પૂછવાથી પિતે જણાવ્યું કે, “આ બાલમુનિ મારે પુત્ર હતો. ત્યારે શિષ્યએ લજજાશીલ બનીને કહ્યું: “અમને એ ખબર હેત તે અમે એની પણ સેવા કરત, પણ સેવા તે ન જ કરાવત. સૂરિજીએ તેમનું સમાધાન કરતાં કહ્યું: “તે પછી એ બાલમુનિનું કલ્યાણ કેમ થાત? વળી જે ઉદ્દેશથી આ “ દશવૈકાલિકસૂત્ર બનાવ્યું તે ઉદ્દેશ પણ સફળ થયે છે તે કેમ થાત? માટે વત્સ! હવે તે જે થયું તે ખરું. એને શેક કર શા કામને?” શિષ્ય બેલ્યાઃ “પ્ર! આ દશવૈકાલિકસૂત્ર અમને પણ ભણા. સૂરિજીએ ખુલાસો કર્યો કે, “આ બાળમુનિનું આયુષ્ય માત્ર ૬ માસનું જ હતું એટલે એને માટે એ જરૂરી હતું. હવે એને શખવાની જરૂર નથી.” શિવેએ તેનું પઠન-પાઠન બંધ કરવાની ના પાડી. વળી શ્રીસંઘે પણ આ વાત જાણી સરિજી મહારાજને વિનંતિ કરી કે “આ સૂત્ર ભવિષ્યમાં
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ સાધુજીવન પાળવા માટે ઉપયોગી છે. માટે તેને સ્વાધ્યાયમાં રાખે.” આ રીતે સંઘને આગ્રહ થવાથી સૂરિજી મહારાજે તે સુત્રને રાખ્યું અને સંધે પણ ત્યારથી દરેક દીક્ષા લેનાર મુમુક્ષુ શરૂઆતમાં આ સૂત્રને ભરે એવી મોકા બાંધી છે. આજે પણ દરેક સાધુ પ્રથમ આ સૂત્રને જ અભ્યાસ કરે છે. આ સુત્રની રચના વીર સં. ૮૨ લગભગમાં થઈ છે. વેતાંબર-દિગંબર અને
સ્થાનકપંથી: એ દરેકમાં આ અતિમાન્ય સૂત્ર છે. આચાર્યશ્રી પિતાની પાટે શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીને સ્થાપી વીર સં. ૯૮ માં
સ્વર્ગવાસ પામ્યા. એમણે ૨૮ વર્ષ ગૃહસ્થજીવનમાં ગાળ્યાં, ૩૪ વર્ષને ચારિત્રપર્યાય પાળે. એમાં ૧૧ વર્ષ સામાન્ય ચારિત્રપર્યાયનાં અને ૨૩ વર્ષ યુગપ્રધાનપદનાં એમ કુલ ૬૨ વર્ષનું આયુષ્ય પાળી તેઓ વીર સં ૯૭માં સ્વર્ગે પધાર્યા.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ પાંચમું આ૦ શ્રીયશોભદ્રસૂરિ
આ આચાર્યશ્રીનું વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર ઉપલબ્ધ થતું નથી, તેમનું સંક્ષિપ્ત જીવન આ પ્રમાણે મળે છે. શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીના જન્મ પહેલાં પાટલીપુત્ર મગધની રાજધાની બની ચૂક્યું હતું. પાટલીપુત્રને ઉદય થઈ ચૂક્યો હતે. ઉગતા સૂર્યનું તેજ અને ઓજસ પાટલીપુત્રને જાણે વર્યું હોય તેમ “શ્રી” અને બ્રીથી પાટલીપુત્ર શોભી રહ્યું હતું. યશોભદ્રસૂરિજી પણ આ પાટલીપુત્રનું પ્રેરણાજળ પીને તૃપ્ત બન્યા હતા. તેમણે એકવાર આ૦ શય્યભવસૂરિને ઉપદેશ સાંભળી સાચા બ્રાહ્મણ થવા માટે જેનધર્મની દીક્ષા લીધી.
શ્રી શર્યાભવસૂરિએ “અહિંસા પરમો ધર્મ ને વિજયનાદ ગજાવી યજ્ઞમાં થતે નિર્દોષ પશુઓને બલિવધ બંધ કરાવ્યા અને દુનિયાને સાચી શાન્તિ માટે અહિંસા, સંયમ અને તપના અમી પાયાં. આ૦ યશોભદ્રસુરિજી પણ એ જ શ્રમણુપરંપરાના ધોરી માર્ગે ચાલ્યા. ખાસ કરીને ગ્રાહણે ઉપર એમનું અસાધારણ વર્ચસ્વ હતું. તેઓ તંગીયાન ગાત્રના ક્રિયાકાંડી બ્રાહાણુ હતા. સાથે જ, વિદ્વત્તા અને શાંતિના ભંડાર હતા. જેનધર્મની દીક્ષા સ્વીકારી “શ્રમણ-બ્રાહવા ને પાઠ ભજવી બતાવ્યું હતું. પિતાના વર્ચસવના પ્રતાપે સારા સારા ક્રિયાકાંડ વિદ્વાન બ્રાહણેને હિંસાના માર્ગેથી પાછા વાળી અહિંસા અને સત્યના માર્ગે વાજ્યા હતા. તે વખતના નંદ રાજાઓને અને મંત્રીવંશને પણ અહિંસાના માર્ગે વાળી આખા મગધમાંથી હિંસાને બહિષ્કાર
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
જૈન પરપરાના હિતહાસ
[ પ્રકરણ
*રાન્ચે હતા અને વિદેહ તથા અંગદેશમાં પણ અહિંસાનુ સામ્રાજ્ય સ્થપાવ્યું હતુ,
તેમની સુંદર ઉપદેશરોલી, અસાધારણ વિદ્વત્તા, ઉત્તમ ચારિત્ર અને પરમ શાંત મુદ્રાથી તેમણે શષ્યભવસૂચ્છિની પાટ દીપાવી હતી અને ભગવાન મહાવીરસ્વામીના શાસનને શે।ભાવ્યું હતું. તેઓ શ્રુતકેવલી અને યુગપ્રધાન હતા. તેમની પાટે એ મહાપ્રભાવક આચાયો પટ્ટધર થયા હતા.
તેમણે ૨૨ વર્ષ ગૃહસ્થદશામાં અને ૬૪ વર્ષ સચમમાં ગાળ્યાં, એમાં ૧૪ વર્ષ સામાન્ય તપર્યાયનાં અને ૫૦ વર્ષ યુગપ્રધાનપદનાં: કુલ ૮૬ વર્ષનું આયુષ્ય પાળી વીર્ સ. ૧૪૮ માં તેઓ વગે સંચર્યો.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ છઠું . આ૦ શ્રીસંભૂતિવિજયસૂરિ આચાર્ય શ્રીસંભૂતિવિજયસૂરિનું જીવનચરિત્ર મળતું નથી. તેઓ માસ્ટર શેત્રના પ્રખર વિદ્વાન બ્રાહ્મણ હતા. તેમણે શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીના ઉપદેશથી યથાર્થ બ્રાહ્મણ બનવા જૈનધર્મનું સાધુપદ સવીકાર્યું. તેમની ઉપદેશેલી બહુ જ જોરદાર, તેજસ્વી અને અસરકારક હતી. તેમને પોતાને જ ઘણા શિષ્ય હતા. તેમાંના ૧૨ મુખ્ય શિષ્યનાં નામ નીચે પ્રમાણે મળે છે. ૧ નંદનભદ્ર, ૨ ઉપનંદભદ્ર, ૩ તિષ્યભદ્ર, ૪ યશોભદ્ર, ૫ વખભદ્ર, ૬ મણિભદ્ર, ૭ પૂર્ણભક, ૮ સ્થૂલભદ્ર, રાજુમતિ, ૧૦ જંબૂ, ૧૧ દીર્ઘદ્ર, ૧૨ પાંડુભદ્ર.
તેમનાં ૪ર વર્ષ ગૃહસ્થજીવનમાં અને ૪૮ વર્ષ સાધુજીવનમાં ગયાં. તેમાં પણ ૪૦ વર્ષ સામાન્ય મુનિરૂપે અને ૮ વર્ષ યુગપ્રધાનપણે વ્યતીત થયાં છે. તેમનું વિ. સં. ૧૫માં ૯૦ વર્ષની ઉંમરે સ્વર્ગગમન થયું.
તેમના લઘુ ગુરુભાઈ આ૦ ભદ્રબાહુસ્વામી હતા. તેઓ જેને સંઘના સમર્થ જ્યોતિર્ધર હતા.
૬ આ૦ શ્રીભદ્રબાહુસ્વામી શિન્ન ભિન્ન મતિધરોએ તેમને નીચે મુજબ સતાવ્યા છે
वंदामि भदबाहुं, पाईणं चरिमसयलसुयनाणीं। सुत्तस्स कारगमिसि, सासुय-कप्पे य पवहारो॥
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરપરાના ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ
સંપૂર્ણ શ્રુતના છેલ્લા તણુકાર, દશાશ્રુતક ૫, ૫શ્ચત અને વ્યવહારશ્રતના મનાવનાર એવા પ્રાચીન ગેાત્રવાળા મહર્ષિ ભદ્રબાહુ સ્વામીને હું... વાંકું છું. (‘ #શાશ્રુતસ્કંધ-સૂણિ' ')
૧૨૦
શ્રીપાદુ: પ્રીત્યે, વૃત્તિ: શૌરિયાનું સઃ | यस्माद् दशानां जन्मासीत्, नियुक्तीनामृचामिव ॥ જેમ શૌરિએ દશાીને જન્મ આખ્યા છે તેમજેમણે ઋચાઓ સમી દશ નિયુક્તિઓને જન્મ આપ્યો છે તે આ ભદ્રંખાડુસૂરિ તમારી પ્રીતિ માટે થાઓ. (આ॰ મુનિરત્નસૂરિષ્કૃત ‘મમમચરિત્ર”) श्रीकल्पसूत्रममृतं विबुधोपयोग
योग्यं जरामरणदारुण दुःखहारि । येनोद्धृत मतिमता मथितात् श्रुतान्धेः,
श्रीभद्रबाहुगुरवे प्रणतोऽस्मि तस्मै ॥ જે મતિધરે શ્રૃતસાગરનું મથન કરી જન્મ અને મરણુ જેવાં દારુણ દુ:ખાને હરણ કરનારું અને પતિ તેમજ દેવતાઓને કામનુ’ એવું કલ્પસૂત્ર' નામનું અમૃત ઉત્પન્ન કર્યુ છે તે શ્રી ભદ્રબાહુગુરુને હું વિશેષ નમેલા છું.
"
( આ. મલયગિરિસૂરિની ‘પિડનિયુક્તિટીકા') अपश्चिमः पूर्वभृतां द्वितीयः, श्रीभद्रबाहुश्च गुरुः शिवाय । कृत्वोपसर्गादिहरस्तवं यो, ररक्ष संघ धरणाचिंशद्विः ॥ १३ ॥ निर्यूढसिद्धान्त पयोधिराप, स्वर्यश्च वीरात् खनगेन्दुवर्षे ॥
'
આ ચશેાભદ્રસૂરિના બીજા પટ્ટધર, છેલ્લા પૂધર, ઉપસર્ગ - હસ્તાંત્ર રચીને સ‘ઘરક્ષા કરનાર, ધરણે દ્રથી પૂજિત, સિદ્ધાંતસાગરને વહન કરનાર અને વી. સ. ૧૭૦માં ધ્રુવ થયા છે એવા શ્રીભદ્રબાહુગુરુ તમારા ક્લ્યાણને માટે થાઓ. (આ. મુનિસુંદરસૂરિની ‘ જીવીવલી’) આવા મહાન આચાર્ય શ્રીભદ્રબાહુસ્વામી થયા છે. તેમનું જન્મસ્થાન દક્ષિણમાં આવેલું પ્રતિષ્ઠાનપુર છે. તે જ્ઞાતિએ બ્રાહ્મણ હતા. તેમનુ પ્રાચીન ગોત્ર હતું. શ્રીભદ્રબાહુ અને વાહમિહિર અને ભાઈ હતા અને બંને ભાઈઓએ શ્રીયાભદ્રસૂરિજી
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
છઠું')
૧૨૧
આ સંભૂતિવિજયસૂરિ પાસે દીક્ષા સ્વીકારી હતી. બંને ભાઈઓ સંસ્કૃતના પ્રખર વિદ્વાન અને વેદનિષ્ણાત હતા, સાથે જ બંને બંધુએ તિષવિદ્યાના પારગામી હતા. બંને બંધુઓ વિદ્યાના ઉપાસક હતા, કિંતુ લક્ષમીદેવી તે એમનાથી રીસાયેલાં જ હતાં. ઘણીવાર તે તેઓ તાબડી ફેરવીને પણ ઉદરનિર્વાહ કરી લેતા. એમાં એકવાર જૈનધર્મના પ્રતિભાસંપન્ન મહાજ્ઞાની આ૦ યશોભદ્રસૂરિજીને તેમને પરિચય થયો. તેમના ઉપદેશથી અને બંધુઓને ખૂબ શાંતિ મળી અને તેમાંથી તેમને આત્મકલ્યાણનો માર્ગ દેખાયે. તેઓ યજ્ઞધર્મ, ક્રિયાકાંડો અને એમાંય થતી નિર્દોષ પશુઓની સંહારલીલાથી પણ કંટાળ્યા હતા, એટલે હવે તેઓ હિંસાધર્મથી વિમુખ બન્યા હતા, આથી આત્મશાંતિને ધર્મ, સર્વ જીવો પ્રતિ મિત્રી, પ્રેમ અને કરુણાને ધર્મ તેમને ગમી ગયે. એને બંધુઓએ સૂરિજીને ચરણે બેસી શાશ્વત સુખદાયક દીક્ષા ધર્મને સ્વીકાર કર્યો.
બંને ભાઈઓએ અલ્પ સમયમાં જ શાસ્ત્ર અભ્યાસ અને ધાર્મિક ક્રિયાઓમાં બહુ જ કુશલતા મેળવી, પરંતુ બને ભાઈઓમાં શ્રીભબાહુસ્વામી બહુ જ ધીર, ગંભીર, દઢ નિશ્ચયી અને શાસ્ત્રીય જ્ઞાનના અપૂર્વ ખાનારૂપ બન્યા. તે ધીમે ધીમે ગુરુચરણે બેસી ચૌદપૂર્વનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવી, ચૌદ પૂર્વધર બન્યા. ગુરુએ યેગ્યતા જઈ શ્રીભદ્રબાહસ્વામીને આચાર્યપદથી અલંકૃત કર્યા. શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીએ શ્રીભદ્ર યાહુસ્વામીને સાથોસાથ એ પણ ભલામણ કરી કે “વરાહમિહિર આચાર્યપદ જેવા મહાન અને ગંભીરપદને ચગ્ય નથી. વરાહમિહિરમાં એ પદની મહાન જવાબદારી ઉઠાવવાની શક્તિ પણ નથી, માટે એમને આચાર્ય પદ ન જ આપવું.” વગેરે.
શ્રીયશોભદ્રસૂરિજીની પ્રથમ પાટે શ્રીસંભૂતિવિજયસૂરિજી આવ્યા હતા, એ આપણે આગળ જોઈ ગયા છીએ. તેમની પાટે તેમના શિષ્ય શ્રી ધૂલિભદ્રજી આવત, પરંતુ આ સંભૂતિવિજયજી આચાર્યપદ પર માત્ર આઠ જ વર્ષ રહ્યા હતા અને એમના
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
જૈન પર પરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ
સ્વર્ગ વાસ સમયે શ્રીસ્થૂલિભદ્રજી નવા જેવા જ હતા આથી શ્રીયશેભદ્રસૂરિજીની પાટે તેમના જ બીજા શિષ્ય શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીજી પશુ પટ્ટધર બન્યા. એ જ કારણે પટ્ટાવવીકારાએ શ્રીયશેભદ્રસૂરિજીની પાટે એ શિષ્યા પટ્ટધર બન્યાના ઉલ્લેખ કર્યાં છે. આપણે પણ એ જ માને અનુસર્યાં છીએ. ગ્રન્થસર્જન:
આ શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીએ પોતાની ગંગાધ વિદ્વત્તાના લાભ આપણને અહુ જ સુંદર રીતે આપ્યા છે. તે આગમ જ્ઞાનના તે ખજાના હતા એ તે આપણે એમની સ્તુતિએામાં જોઈ ગયા છીએ. એમણે જિનાગમરૂપી ગૂઢ મંદિરના દરવાજા ખાલવા માટે ચાવી રૂપ ૧૦ નિયુક્તિઓ રચી છે, તેમજ ૪ છેદ્યસૂત્રો, બીજી નિર્યું ક્તિઓ અને તેાત્ર વગેરે પણ બનાવ્યાં છે જેની તાલિકા નીચે પ્રમાણે છે
નામ
આવશ્યક નિયુક્તિ દશવૈકાલિક
ઉત્તરાધ્યયન
આચારાંગ
99
છે
સૂત્રકૃતાંગ દશાશ્રુતક બૃહદ્ કલ્પસૂત્ર ” વ્યવહારસૂત્ર સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ ઋષિભાષિત
"9
""
બૃહદ્કોપ મૂળ પિ'ડનિયુ તિ
,,
""
99
વ્યવહાર સૂત્ર મૂળ
દશાશ્રુતસ્કંધ મૂળ
પંચકલ્પ મૂળ
""
ગાથા
૨૫૫૦
૪૪૫
૬૦૭
૩૬૨ (૩૬૮)
૨૦૮
૧૪૪
૬૫
(અપ્રાપ્ય)
""
99
૩૭૩ (૬૦૦)
૧૮૩૦
૧૧૩૩
૪૭૩
૭૦૮
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૩.
]
આ૦ શ્રીસંભૂતિવિજયસૂરિ ઘનિર્યુક્તિ
૧૧૬૪ (૧૧૭૦) પર્યુષણાકપનિયુક્તિ સંસકતનિર્યુક્તિ
૨૪ (અપ્રાપ્ય) ઉવસહર સ્તોત્ર વસુદેવચરિયું
૧૨૫૦૦૦ ભલબાહુસંહિતા
આ ભદ્રબાહસ્વામીએ ઉપર પ્રમાણે શાસ્ત્રસર્જન કર્યું છે. સંસકત નિયુક્તિ આજે ઉપલબ્ધ નથી એટલે તે કેની રચના છે તેના નિર્ણય માટે વિદ્વાનોમાં મતભેદ છે. આજે હિંદભરના જૈનસંઘમાં પર્યુષણ પર્વમાં પરમ પવિત્ર શ્રીકલ્પસૂત્ર” વંચાય છે તેને પણ આ આચાર્યદેવે જ પોતે બનાવેલ “દશાશ્રુતસ્કંધના આઠમા અધ્યયનને વિસ્તાર કરીને રચેલ છે. એકંદરે આ આચાર્ય એ યુગના મહાન નવસર્જનકાર છે. .
આ સર્જનથી તેમના અદભુત જ્ઞાનપ્રભા, તત્કાલીન સર્વ દર્શનનું પરિશીલન, ગણધરવાદની નિપુણતા, દેશ-વિદેશનું જ્ઞાન, ઈતિહાસ પટુતા, વીતરાગવાણીને સરલ રીતે રજૂ કરવાની કલા, સ્યાદવાદને વ્યાપક બનાવવાની ધગશ, ઉત્સગ અને અપવાદનું યુક્તિસંગત વિશ્લેષણ કરવાની વ્યવસ્થાશકિત અને કાવ્ય પ્રતિભા વગેરેને આપણને સંપૂર્ણ પરિચય મળી જાય છે અને સહજ રીતે જ આપણું મરતક એ જ્ઞાનકુંજના ચરણમાં નમી જાય છે. - “આવશ્યકનિર્યુક્તિ” તે જૈન શાસનનો સોમુખી સીમાથંથ છે, એમ કહીને તે ચાલે. વર્તમાન યાવસર્પિણી કાળની એતિહાસિક ઘટનાઓનું આદિથી અંત સુધીનું શૃંખલાબદ્ધ વર્ણન ક્યાંય હોય તે સૌ પ્રથમ આ આવશ્યક નિકિતમાં જ ઉપલબ્ધ થાય છે. ચોવીશ તીર્થકર ભગવંતે, એમના માતાપિતા, પૂર્વભવે, પાંચે કલ્યાણક ક્યાં ક્યારે થયાં, વગેરે વગેરેને પ્રાચીન ઉલેખ આ ગ્રંથમાં દેખાય છે. તેમજ ૧૨ ચક્રવતી, ૯ બલદેવ, ૯ વાસુદેવ, અને પ્રતિવાસુદેવ એ ૬૩ મહાપુરુષોનાં જીવનચરિત્રના ઈતિહાસનું આ પ્રાચીન ગ્રંથમાં સુચારીત્યા દર્શન થાય છે.
ચિકિત અને અાદનું
પરિચય
પણું મસ્તક
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
આવશ્યક ન અપાવવાના જ
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[પ્રકરણ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીનું વાસ્તવિક અને સર્વદેશીય જીવનચરિત્ર પણ આપણને અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. અમે તો સચેટ માનીએ છીએ કે એક આવશ્યકનિયુક્તિ જ શ્રીભદ્રબાહસ્વામીને નવસર્જકનું બહુમાન અપાવવા પૂર્ણ રીતે સમર્થ છે.” આ ગ્રંથમાં ૬ આવશયકેનો અરસપરસને સંબંધ, તેના અર્થો વગેરે નિક્ષેપપૂર્વક સુંદર રીતે સમજાવ્યા છે. એકેક શબ્દની ઉપર ગંભીર વિચારણા સજી પૂર્વાપર સંબંધ એ નિર્યુકિતના નામને સાર્થક કર્યું છે.
આવી જ રીતે દશવૈકાલિક' વગેરેની નિતિઓ પણ ખૂબ જ રહસ્યમય, ગંભીર અને વિશદ વ્યાખ્યાનપાંડિત્યથી પૂર્ણ છે. તેમાં પ્રથમ મૂળ સૂત્રની અને પછી જુદા જુદા અધ્યયનની વિવેચના કરી અરસપરસ અધ્યયનેને સંબંધ છે અને નિક્ષેપાપૂર્વક સ્પષ્ટીકરણ કરી વિશદ વસ્તુદર્શન આપણી સામે રજૂ કર્યું છે.
- આ સૂરિજીનું સાહિત્ય નવસર્જનની દિશામાં નવી ભાત પાડવા સાથે જ આપણા બધાને એક વસ્તુ ખૂબ જ સમજાવે છે કે “મૌલિકતા અને નવસર્જનને નામે મૂળ સિદ્ધાંતની વફાદારી કદીયે ન ચૂકશો.”
છેદસૂનું એમનું સંકલન એમના અદ્દભુત પાંડિત્ય, દીર્ધદષ્ટિ અને સ્યાદ્વાદના રહસ્યવેત્તા તરીકેના ગોરવમાં ઉમેરે કરે છે. ઉત્સર્ગ અને અપવાદ માર્ગનું સુંદર સમીકરણ તે વાંચીને ખરેખર પચાવવા જેવું છે. ' સૂરિજી મહારાજે “ઉપસર્ગહર તેત્ર’ બનાવ્યું છે. કયા સંજોગોમાં બનાવ્યું, તે માટે એક મોટી દંતકથા પરંપરાથી ચાલે છે, જેને ટૂંક સાર આ પ્રમાણે છે.
આ ભદ્રભાસ્વામી અને વરાહમિહિર બંને ભાઈ હતા. ભદ્રબાહસ્વામી ચૌદપૂર્વનું જ્ઞાન મેળવી શ્રુતકેવળી થયા. ગુરુજીએ તેમને જેમ શાસનના દીપક ધારી, આચાર્ય પદથી અલંકૃત કર્યો,
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
છઠું
અ. શ્રીસંભૂતિવિજયસૂરિ જ્યારે વરાહમિહિર ન તે જ્ઞાનમાં આગળ વધે, ન તો સંયમ માર્ગે આગળ વધે. એટલે ગુરુજીએ રેગ્યતા ન જેવાથી તેને આચાર્યપદથી અલંકૃત ન કર્યો. વરાહમિહિરને આથી ઘણે જ ગુસ્સો ચડ્યો, એટલું જ નહિ ડિતુ એને એમ લાગ્યું કે ગુરુજીએ પક્ષપાત કર્યો છે. ત્યાર પછી વરાહમિહિર મૌન રહ્યો. તેણે મનમાં જ માની લીધું કે ગુરુજીએ ભલે આચાર્ય પદવી ન આપી પરંતુ શ્રીભદ્રબાહસ્વામી તે મારા ભાઈ જ છે ને! તે તે ગુરુજીના સ્વર્ગ પછી મને આચાર્ય પદવી જરૂર આપશે. સ્વર્ગવાસ પછી વરાહમિહિરે પોતાના ભાઈ આ૦ શ્રીભદ્રબાહુ સ્વામી પાસે પિતાને આચાર્યપદ આપવાની માગણી કરી, પરંતુ આ ભદ્રબાહુવામીએ એને કખી ના પાડી અને જણાવ્યું કે, “આચાર્યપદને ભાર
ગ્ય પુરુષને જ અપાય છે. જે પદ ગુરૂજીએ તને અાગ્ય ધારીને ન આપ્યું તે પદ હું તને કેમ આપી શકું? આ આચાર્યપદ તે આત્મકલ્યાણની-જીવનવિશુદ્ધિની ઉચ્ચ પારાશીશી છે. તે પદ યોગ્ય પાત્રને જ અપાય છે. * વરાહમિહિર આ મહાન પદને માત્ર યશ, કીર્તિ અને વાહવાહનું જ સાધન બનાવવા માગતું હતું. એનામાં આચાર્યપદની તે શું કિન્તુ સાધુપદની પણ યથાર્થ ગ્યતા ન હતી.
વરાહમિહિરે જોયું કે હવે આચાર્ય પદ મળે તેમ નથી, તેથી તે ગુસ્સામાં સાધુવેશને તિલાંજલી દઈ રાજાને માન્ય પુરોહિત બન્યું. વરાહમિહિરે સાધુ અવસ્થામાં જોતિષવિદ્યાને સારે અભ્યાસ કર્યો હતો, એટલે એ વિદ્યાથી રાજાને અને
*“ચતુર્વિશતિપ્રબંધ'માં વરાહમિહિરે પ્રતિષ્ઠાનપુરના રાજા શત્રુજિતને પિતાની કલાવડે રાજી કર્યો. આથી રાજાએ વરાહમિહિરને પિતાને પુરોહિત બનાવ્યા, એમ જણાવ્યું છે. અંચલગરછ પદાવલીમાં તે પ્રતિષ્ઠાનપુરના શત્રુજિત રાજાને પુરોહિત થયે એવો ઉલ્લેખ છે. પરંતુ “પ્રબંધ ચિંતામણિ'માં તે નંદરાજા આગળ માન પામ્યો એમ ઉલ્લેખ છે. તેમજ પ્રબંધ ચિંતામણિ'માં વરાહમિહિરને પાટલીપુત્ર (પટણું)ને રહેવાસી જણવ્યો છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ [ પ્રકરણ પ્રજાને રંજિત કરી શકતે, પછી તે પિતાની કીર્તિ વધારવા એણે એક સુંદર ગષ્ય પણ ચલાવી કે “હું નાનું હતું ત્યારથી મને જ્યોતિષવિદ્યાનો બહુ જ શોખ હતું. હું એકવાર જંગલમાં ઢોર ચારવા ગયે હતું ત્યાં રમતાં રમતાં મેં એક શિલા ઉપર સિંહ લગ્નની કુંડલી બનાવી હતી. સાંજે વખત થઈ જવાથી હું ઉતાવળમાં ને ઉતાવળમાં એ કુંડલી ભૂસ્યા સિવાય ઘેર ગયે પણ રાત્રે યાદ આવતાં વિચાર આવ્યો કે એ બનાવેલી લગ્ન કુંડલી ભૂંસી નથી, માટે અત્યારે જઈને ભૂંસી નાખું. તરત જ હું કઈ પણ જાતને ડર રાખ્યા સિવાય એક જંગલમાં ગયે ને જોયું તે એ લગ્ન ઉપર એક સિંહ બેઠો હતો. સિંહને પણ ડર રાખ્યા સિવાય મેં એની નીચે હાથ નાંખી એ કુંડલી ભૂંસી નાખી. સિંહ તે મારું આ પરાક્રમ જોઈ પ્રસન્ન થયે અને સૂર્યરૂપે પ્રત્યક્ષ થઈને બોલ્યા: “હે વત્સ! હું તારી આ લગ્ન ઉપરની ભક્તિ અને તારું પરાક્રમ જોઈ પ્રસન્ન થયો છું. તું વરદાન માગ? મેં કહ્યું કે હે સૂર્યદેવતા! યદિ આપ મારા ઉપર પ્રસન્ન જ થયા છે તે મને યાતિષચક્રના દરેક ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારાના વિમાને, એની ચાલ તથા સંપૂર્ણ જ્યોતિષમંડળ બતાવે. સૂર્યદેવે મારી વિનંતિ સ્વીકારી, મને આખું તિષમંડળ બતાવ્યું અને મને ઘણે કાળ સુધી ત્યાં રાખે.
આ રીતે મિહિરના પ્રસાદથી મને આ જ્ઞાન મળ્યું છે અને તેથી જ મારૂં “વરાહમિહિર” એવું નામ પ્રસિદ્ધ થયું છે. વગેરે વગેરે.'
આ વાતથી વરાહમિહિરની ખ્યાતિ વધી પડી. તેણે વારાહીસંહિતા” નામે ગ્રંથ બનાવે છે.
પરંતુ વરાહમિહિરને આટલાથી સંતોષ ન થયો. એણે પિતાને આચાર્યપદન આપનાર જૈન સાધુઓની અને જૈન સંઘની નિંદા કરવા માંડી. એકવાર એણે રાજા સમક્ષ એક મહાન ભવિષ્યવેત્તા તરીકે ભવિષ્યવાણી કહીઃ “હે રાજન ! હું એક મોટું કુંડાળું બનાવું છું, આ ચોમાસામાં અમુક દિવસે ઘેર વૃષ્ટિ થતી હશે
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું]
આ૦ શ્રીસંભૂતિવિજયસૂરિ
૧૨૭ તે વખતે એક મોટું પર (બાવન) પળને માછલું આ કુંડાળાની વચમાં આવીને પડશે, એમ જણાવી તેણે મેટું કુંડાળું બનાવ્યું. આ સમાચાર આ ભદ્રબાહુસ્વામીને મળ્યા. તેમણે રાજાને કહેવરાવ્યું કે એ માછલું કુંડાળાની વચ્ચે નહિ કિન્તુ કે કુંડાળાની એકાદ કિનારી દબાય તેમ પડશે અને તે માછલું પર (બાવન) પળનું નહિ કિ તુ પો (સાડી એકાવન) પળનું હશે. વરાહમિહિરને જ્યારે આ સમાચાર મળ્યા ત્યારે એણે વધુ જીદ પકડી કે મારી જ વાત સાચી ઠરવાની છે. આખરે નિયત દિવસે અને નિયત સમયે માછલું પડયું અને આ ભદ્રબાહુસ્વામીએ જે કહ્યું હતું તેવા માપ, સ્થાન અને પ્રમાણનું જ પડ્યું. આ જોઈ રાજાને સૂરિજી ઉપર ભક્તિ ઉપજી, પ્રજામાં પણ સૂરિજી પ્રત્યે માન-ભક્તિ વખ્યાં અને વરાહમિહિરની કીર્તિને તે જબરો ફટકો લાગ્યા.
હવે વળી બીજે ગંભીર પ્રસંગ બને, રાજાને ત્યાં ઘણે દિવસે એક પુત્રને જન્મ થયે. વરાહમિહિરે એ રાજપુત્રનો જન્મ કુંડળી કરી ભવિષ્ય ભાખ્યું કે, “આ રાજપુત્ર ૧૦૦ વર્ષ જીવશે.” રાજા અને પ્રજામાં ભાવિ રાજાના જન્મથી અને તે પણ દીવસૃષી હવાથી ખૂબ જ આનંદ પ્રસર્યો. સમસ્ત પ્રજાએ અને જુદા જુદા ધર્માચાર્યોએ રાજાને વધામણ અને આશીર્વાદ પાઠવ્યા. માત્ર આચાર્ય શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીએ ન તે રાજાને આશીર્વાદ પાઠવ્યા કે ન રાજાને વધામણ મોકલી. વરાહમિહિરે આ પ્રસંગને હાથમાં લઈ જૈનાચાર્યની ખૂબ જ નિંદા કરાવી. જેનાચાર્ય અવ્યવહારજ્ઞ છે, વેદિયા છે વગેરે વગેરે વાતે ચલાવી. સૂરિજી મહારાજે તે આ સમાચાર મળતાં જ જાહેર કર્યું કે બે વાર રાજસભામાં શા માટે જ? એક વાર જઈશું. આ સાંભળી ભકતાએ પૂછ્યું,
ભગવાન ! કેમ આમ કહે છે?' સૂરિજીએ કહ્યું: “ભાઈ ! આ રાજપુત્ર માત્ર સાત દિવસને જ મહેમાન છે અને એનું મૃત્યુ બિલાડીથી થશે.” વરાહમિહિરને આ સમાચાર મળ્યા તેવું જ તેણે કહ્યું: “સૂરિજી ભૂલ્યા છે. મારું ભાખેલું ભવિષ્ય કદાપિ ન ન ફરે. એને મનમાં નક્કી હતું કે સૂરિજીને આ વખતે તે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[પ્રકરણ પરાજિત કરી શકીશ. એણે રાજાને ખબર આપ્યા. રાજાએ શહેરમાંની દરેક બિલાડીઓને પકડી પકડીને દૂર કાઢી મૂકી અને રાજપુત્રને જોયરામાં સંતાડી દીધા. બરાબર સાતમે દિવસે જ ધાવમાતા રાજપુત્રને ભેંયરામાં સ્તનપાન કરાવી રહી હતી તે વખતે દરવાજાની ગળ અકસ્માત રાજપુત્રના માથા ઉપર જ પડી અને તરત જ રાજપુત્રનું મૃત્યુ થયું. રાજાને, વરાહમિહિરને અને પ્રજાને ખબર પડી કે વરાહમિહિરનું ભવિષ્ય જૂઠું કર્યું છે અને જૈનાચાર્યનું ભવિષ્ય જ્ઞાન સત્ય થયું છે. વરાહમિહિરે તપાસ કરીને જાહેર કર્યું કે ભગળ પડવાથી મૃત્યુ થયું છે, બિલાડીથી મૃત્યુ નથી થયું. જેનાચાર્યના કથન મુજબ રાજપુત્રનું મૃત્યુ નથી જ થયું. સૂરિજી મહારાજે પુછાવ્યું કે, ભેગળના માથે શાને આકાર છે તે તપાસ કરો. તપાસ કરાવતાં માલૂમ પડયું કે ભગળને માથે બિલાડીનું જ મેં છે, બસ. શહેરમાં આ સમાચાર ફેલાઈ ગયા. સૂરિજીએ રાજસભામાં જઈ રાજાને આશ્વાસન આપ્યું, ધમપદેશ આપ્યા અને સંસારની ક્ષણભંગુરતા સમજાવી. રાજાએ આ ઉપદેશથી પ્રતિબદ્ધ પામી જૈન ધર્મ સવીકાર્યો. હવે વરાહમિહિરને એટલે બધે ક્રોધ ચઢયો કે તે પિતાના ગ્રંથો જ બાળવા તૈયાર થશે. આ જાણી સૂરિજીએ વરાહને ઘેર જઈ આશ્વાસન દઈ કહ્યું: “ભાઈ ! આ તારા પ્રમાદનું જ પરિણામ છે, શાસ્ત્રો તે સાચાં છે. માટે હવે પ્રમાદ ન કરીશ. તારી ભૂલથી તે શાસ્ત્રને ખોટો માને છે, તે પણ તારી ગંભીર ભૂલ છે.' આ સાંભળી વળી રાજાએ અને પ્રજાએ પણ એને સમજાવ્યું. પરિણામે વરાહમિહિરનો ગુસ્સો શાંત પડ્યો. કિન્ત વરાહમિહિરને જૈનાચાર્ય અને જૈન સંઘ ઉપર તે દ્વેષ રહી જ ગયે. આખરે તેણે શોકમાં ને શેકમાં જ મૃત્યુ પામી, વ્યંતર દેવ થઈ, જેન સંઘમાં મરકીને ઉપદ્રવ ફેલા. આ. ભદ્રબાહુસ્વામીને આ વસ્તુની જાણ થતાં શ્રી સંઘના ઉપદ્રવનિવારણ માટે “ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર' બનાવ્યું અને આ સ્તોત્ર ગણીને તેનું મંત્રેલું પાણી છાંટવાથી રાગની શાંતિ થશે એમ જણાવ્યું. સૂરિજી મહારાજના કહેવા
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
છઠું ] આ સંભૂતિવિજયસૂરિ
૧૨૯ મુજબ જ ફળ મળ્યું. એટલે કે ઉપદ્રવ શાંત થયે. આટલા જ માટે કહેવાયું છે કે:
' उवसग्गहरं थुत्तं, काऊणं जेण संघकल्लाणं । करुणापरेण विहियं, सो भद्दबाहुगुरू जयइ ॥'
જેણે સંઘના કલ્યાણ માટે ઉવસગ્ગહર પતેત્ર બનાવ્યું, તે દયાળુ પરમ કૃપાળુ ગુરુ શ્રીભદ્રબાહુવામી ય પામે.
(“વિજયપ્રશસ્તિ—ટીકા”) સમર્થ કાવ્યકાર પં. દેવવિમલ ગણી આ સ્તોત્રનું મહત્વ આલેખતાં કહે છે કેउपप्लवो मन्त्रमयोपसर्गहरस्तवेनाऽवधि येन संघात् । जनुष्मतो जाङ्गुलिकेन जाग्रद्गरस्य वेगः किल जाङ्गुलिभिः ॥२९॥
(“હીરસૌભાગ્યકાવ્ય સર્ગ. ૪, કલેક ૨૯) ઉવસગ્ગહર તેત્ર”ની મૂળ ૫ ગાથાઓ છે. ઉવસગહર તેત્ર ઉપર અત્યારે લગભગ ૯ ટીકાઓ મળે છે, જે પૈકીની એક ટીકામાં આ સ્તંત્રની ૬ ગાથાઓ, બીજી એક ટીકામાં ૭ ગાથાઓ અને બાકીની સાત ટીકાઓમાં આ સ્તોત્રની ૫ ગાથાઓ હોવાનો ઉલ્લેખ છે. “અંચલગચ્છની પટ્ટાવલીમાં પાંચ ગાથાનું
ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર’ બનાવ્યાને ઉલલેખ છે. ઉવસગ્ગહર સ્તંત્ર ઉપરની ટીકાઓઃ • ૧. બૃહદવૃત્તિ–જેના કર્તાને ઉલ્લેખ મળતું નથી, તેમ એ વૃત્તિ પણ અત્યારે ઉપલબ્ધ નથી. માત્ર આ ચંદ્રસૂરિ પિતાની લઘુવૃત્તિમાં આ બહંદુવૃત્તિને ઉલેખ કરે છે.
૨. આ ચંદ્રસૂરિકૃત લઘુત્તિઓ ટીકા બારમી સદીમાં બની છે.
૩ પાશ્વદેવ ગણિકૃત વઘુવૃત્તિ–આ ટીકા તેરમી સદીની શરૂઆતમાં બની છે.
૪. આ જિનપ્રભસૂરિકૃત વ્યાખ્યા આ ટીકા ચૌદમી સદીમાં બની છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [ પ્રકરણ ૫. જયસાગરકૃત વૃત્તિ- આ ટીકા પંદરમી સદીમાં બની છે.
૬. હર્ષકીર્તિસૂરિકૃત વૃત્તિ આ ટીકા સત્તરમી સદીમાં બનેલી છે.
૭. ઉ૦ સિદ્ધિચંદ્રમણિકૃત વ્યાખ્યા–આ ટીકા અઢારમી સદીમાં બનેલી છે.
૮. જૈન ગ્રંથાવલીમાં દર્શાવેલ લઘુવૃત્તિમાં છે. ૮૫૦ છે. ૯. એક અજ્ઞાતકૃત અવસૂરિ પૂના ભાંડારકર ઈન્સ્ટીટયૂટમાં છે.
શ્રીજિનપ્રભસૂરિજી પિતાની ટીકામાં એક વિશેષ પ્રકાશ પાડે છે કે તેમણે ઉવસગ્રહરની પહેલી ગાથાના ૩૪ શબ્દથી, ઉપાધ્યાયની, બીજી ગાથાના વિણ શબ્દથી સાધુની, ત્રીજી ગાથાના વિ શબ્દથી આચાર્યની, જેથી ગાથાના તુદ શબ્દથી અરિ. હંતની તથા પાંચમી ગાથાના રુમ શબ્દથી સિદ્ધ ભગવાનની સંઘના કરેલી છે. આમાં વ્યતિક્રમ કેમ છે? એને ખુલાસે તેઓએ ત્યાં આપે છે.
આમાંની ઘણી ટીકાઓ પ્રકાશિત થઈ ગઈ છે. “ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર'ની અત્યારે ૫, ૭, ૯, ૧૧, ૧૩, ૧૭ અને ૨૧ ગાથાઓ પણું મળે છે. આમાંના કેટલાંક સ્તોત્ર છપાઈ ગયેલાં પણ છે.
આ૦ ભદ્રબાહુવામીએ “વસુદેવચરિય” પ્રાકૃતમાં રચ્યું હતું. આ ગ્રંથ આજે મળતા નથી. પૂર્ણતલગચ્છના આ દેવચંદ્રસૂરિ કે જેઓ કલિકાલસર્વજ્ઞ આ૦ હેમચંદ્રસૂરિના ગુરુદેવ છે, તેઓ પોતાના પ્રાકૃતમાં રચેલા “સંતિનાહચરિય”માં આ ગ્રંથને પરિચય નીચે મુજબ આપે છે:
'वंदामि भद्दबाहुं, जेण य अईरसियं बहुकलाकलियं। रइयं सपाय-लक्खं, चरियं वसुदेवरायस्य ॥'
જેમણે અતિરસિક અને કલાપૂર્ણ એવું ૧૨૫૦૦૦ લેક પ્રમાણુ “વસુદેવચરિત્ર”રચ્યું છે તે શ્રીભદ્રબાહસ્વામીને હું વાંદુ છું.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
']
ગ્મા શ્રીસભૂતિવિજયસૂર
૧૩૧
આ સિવાય આ ભદ્રબાહુસ્વામીએ પ્રાકૃતમાં ‘ ભદ્રબાહુ સહિતા' નામના જ્યાતિષ ગ્રંથ મનાવ્યા હતા. આ ગ્રંથ અત્યારે ઉપલબ્ધ નથી. એના થોડા છૂટા છૂટા ખડા અમાએ એક બ્રાહ્મણુ પંડિત પાસે જોયા હતા, જેમાં વ્યવસ્થિત જન્મકુંડલીઓ, તેના લાદેશ, તે કુ ંડલીમાં જન્મેલાની વિશિષ્ટ છત્રનીએ, દુઃખ અને રાગાના ઉપાયા, અંતરાય દૂર કરવાની આરાધનાવિધિ, તી કરાની પૂજા, અધિષ્ઠાયક દેવાના જાપેા, ઉપયોગી મત્રો વગેરેનું વણું ન હતુ. કાઈ કહે છે કે, પ્રાકૃત ભદ્રમાહુ સંહિતા' કચ્છમાં કાડાય ગામના જૈન ગ્રંથભડારમાં છે પણ તે ખહાર આવે ત્યારે જ ખરી. આ પ્રાકૃત શ્રંથના આધારે સ’સ્કુલ ‘ભદ્રખાહુ સંહિતા' અનેલી છે જે છપાઈ ગઈ છે અને તેનું ભાષાંતર પણ પ્રકાશિત થઈ ગયું છે.
*
પાટલીપુત્રમાં પહેલી આગમવાચનાઃ
ા શ્રીભદ્રખાઝુસ્વામીના સમયમાં પાટઢીપુત્રમાં મેટી શ્રમણુસ ંઘપરિષદ્ મળી હતી અને તેમાં પહેલી જિનાગમવાચના થયેલી છે.
આ॰ હરિભદ્રસૂરિ ઉપદેશપદ'માં આ આગમવાચનાના ઇતિહાસ નીચે પ્રમાણે આપે છે:
जाओ अ तम्मि समय, दुक्कालो य दोय दस य वरिसाणि । सन्वो साहसमुद्दो, गओ तओ जलहितीरेषु ॥ तदुषरमे सो पुणरवि, पाडलिपुत्ते समागओ विहिया । संघेण सुयविसया, चिंता किं कस्स अत्थेति ॥
जं जस्स आली पासे, उद्देसज्ज्ञयणमाइ संघडिउं । तं सव्वं एक्कारस- अंगाई तहेव ठवियाई ॥
-
આ વખતે બાર વર્ષ સુધીના દુકાળ પડયો તેથી સાધુસમૂહ સમુદ્રને તીરે ચાલ્યા ગયા. દુષ્કાળ મળ્યા પછી સાધુએ વિચરતા વિચરતા પાટલીપુત્રમાં પધાર્યાં. હવે શ્રીસ ંઘને શ્રુત વિષે ચિન્તા થઈ કે કાને કેટલું' શાસ્ત્રજ્ઞાન યાદ છે? પછી જેની પાસે ઉદ્દેશા,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ | પ્રકરણ અધ્યયન આદિ જે જે કાંઈ યાદ હતાં તે સર્વ એકઠાં કરી અગિચાર અંગ સ્થાપિત કર્યા.
ઈતિહાસના પરિશીલનથી અને અનુભવથી એમ સમજાય છે કે, મટી રાજ્યક્રાંતિ, સૈનિકની આપખુદી, જળાશયોને વિનાશ, ખેતીનો અભાવ, અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, મહામારી, કોલેરા, અનાજની તંગી અને પાણીની ખેંચ ઈત્યાદિ નિમિત્તો એકઠાં થવાથી લાગલાગટ દસ-બાર વર્ષ નબળાં પસાર થાય છે. ત્યારે કે તે કાળને “બાર દુકાળી” તરીકે ઓળખાવે છે. જેમાં જનતા મહારોગ, કષ્ટ, અને ભૂખમરાના સંક્રાંતિ કાળમાંથી પસાર થાય છે. વીર નિર્વાણ સંવત ૧૫૫ ની આસપાસમાં નંદના સામ્રાજ્યનો પલટો થવાથી ભયંકર બાર દુકાળી પડી હતી. પટણા અને પંજાબની વચ્ચેના પ્રદેશમાં તે ભયંકર આફતના ઓળા ઊતર્યા હતા. આ સમયે જૈન શમણે ભારતના પૂર્વ અને ઈશાન ખૂણા તરફ ચાલ્યા ગયા. ત્યાં રાજકાંતિની અસર થોડી હતી, મેટી નદીઓને લીધે દુકાળની અસર પણ ત્યાં નહીં જેવી હતી. પરંતુ મુનિઓના આમ વિખરાઈ જવાથી પઠન પાઠન તે તદ્દન બંધ જ થઈ ગયાં હતાં. બાર બાર વર્ષને ગાળે, જેમાં ઘણા જ્ઞાનીઓ તે સ્વર્ગે પધારી ગયા હતા, અને જેઓ વિદ્યમાન હતા તેમનું જ્ઞાન પણ શીર્ણવિશીર્ણ થઈ ગયું હતું. પરિણામે કંઠસ્થ જિનાગમના જ્ઞાનને મોટો ધક્કો લાગે. ૧૨ વર્ષે ગયા પછી આ પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવા માટે વીર સં. ૧૬૦ લગભગમાં શ્રીશ્રમણસશે આ૦ શ્રીધૂલિસૂરિની અધ્યક્ષતામાં પાટલીપુત્રમાં એકત્ર થઈ, જેને જે યાદ હતું તેનું સંકલન કરી ૧૧ અગેને સ્થાપિત કર્યા. ૧૨ મા અંગને વ્યવસ્થિત કરવા માટે વિચાર ચા, કિન્તુ અહીં આવેલ મુનિઓમાં ૧૨ મા અંગના પૂર્ણ અભ્યાસી કેઈ ન હતા. આ સમયે ૧૨ મા અંગના સંપૂર્ણ જાણનાર માત્ર આ૦ ભદ્રબાહુવામી હતા. પણ તેઓ દૂર હોવાથી આ પરિષદ્દમાં આવી શક્યા નહોતા. એટલે બારમા અંગ માટે દરેક મુનિઓની દષ્ટિ આ૦ ભદ્રબાહસ્વામી ઉપર પડી.
શ્રીસંઘે તેમને બોલાવવા બે મુનિઓને નેપાળમાં મોકલ્યા.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
છઠું] આ શ્રીસંભૂતિવિજયસૂરિ
૧૩૩ બંને મુનિવરોએ શ્રીભદબાસ્વામી પાસે પહોંચી શ્રીશ્રમણસંઘની ભાવના જણાવી અને પાટલીપુત્ર પધારવા વિનંતિ કરી. સૂરિજીએ જવાબમાં જણાવ્યું કે, “હમણું મેં મહાપ્રાણ ધ્યાન આપ્યું છે, જે બાર વર્ષ પૂરું થશે. માટે હું આવી શકીશ નહિ. મહાપ્રાણ ધ્યાનની સિદ્ધિ થતાં સર્વ પૂર્વેની સૂત્ર અને અર્થથી એક મુહૂર્ત માત્રમાં આવૃત્તિ થઈ શકે છે વગેરે.” સાધુઓ જવાબ લઈ પાટલીપુત્ર પાછા આવ્યા. શ્રી સંઘે તેમનો ઉત્તર સાંભળીને બીજા બે સાધુઓને તૈયાર કરી જણાવ્યું કે, “તમારે ત્યાં જઈને આ૦ શ્રીભદ્રબાહુવામીને વિનયથી પૂછવું કે જે શ્રીસંઘની આજ્ઞા ન માને તેને શી શિક્ષા અપાય તે કહે.” તેઓ ઉત્તર ફરમાવે કે તેને સંઘ બહાર કરે એટલે તમારે આચાર્યને કહેવું કે, “તમે તે શિક્ષાને પાત્ર છે.” એ મુનિઓએ ત્યાં જઈને સંઘના કહેવા પ્રમાણે આચાર્યને કહ્યું. એટલે તેમણે કહ્યું કે, “શ્રીસંઘે મારી ઉપર કૃપા લાવીને એમ ન કરવું કિન્તુ બુદ્ધિવાળા મુનિઓને અહીં મોકલવા એટલે હું તેમને પ્રતિદિન સાત સાત વાચન આપીશ. તેમાં એક વાચના ગોચરીથી આવ્યા પછી આપીશ, ત્રણે વાચના ત્રણ કાળવેળાએ આપીશ અને પછી બીજી ત્રણ વાચના સાંજના પ્રતિક્રમણ પછી આપીશ. આ પ્રમાણે મારા ધ્યાનને બાધા ન આવતાં શ્રીસંઘનું કામ સિદ્ધ થશે. તે મુનિઓએ પાટલીપુત્ર આવીને સંઘને તે પ્રમાણે કહ્યું. એટલે શ્રીસંઘે પણ પ્રસન્ન થઈને સ્થૂલિભદ્ર વગેરે ૫૦૦ સાધુઓને ત્યાં મોકલ્યા. આ ભદ્રબાહુ તેઓને વાચના આપવા લાગ્યા. પરંતુ તેઓ “વાચના બહુ ઓછી મળે છે” એમ વિચારી કંટાળીને ચાલ્યા ગયા. માત્ર એક શ્રીસ્થલિભદ્રજી ત્યાં રહ્યા, અને તેમણે આઠ વર્ષમાં સંપૂર્ણ આઠ પૂર્વનું જ્ઞાન મેળવ્યું. એકદા આયાયે તેમને પૂછ્યું કે, “વત્સ! તું મંદ ઉત્સાહવાળે કેમ થઈ ગયે છે ?” યૂલિભદ્રજીએ જવાબ આપ્યો કે
* કલિકાલસર્વજ્ઞ આ૦ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ પણ પરિશિષ્ટપર્વ” સ. ૯ શ્લ૦ ૫૫ થી ૭૬ માં આ ઇતિહાસ વિસ્તારથી આપ્યો છે.
પ્રતિ
આપીશ, ત્રણ ના પ્રતિક્રમણ
સિદ્ધ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ [ પ્રકરણ “ભગવંત! હું હતત્સાહ થયે નથી. પણ મને વાચના ઓછી મળે છે એ લાગી આવે છે. આચાર્યો ખુલાસો કર્યો કે, “મારું ધ્યાન હવે લગભગ પૂર્ણ થવા આવ્યું છે. એ પછીથી તને યથેચ્છ વાચના આપીશ.” એટલે યૂલિભદ્રજીએ કહ્યું કે, “હે પશે! હજુ મારે કેટલું ભણવાનું બાકી રહ્યું છે !” ગુરુ બેલ્યા કે, “ તું હજી માત્ર બિન્દુ જેટલું ભણ્યો છે અને સમુદ્ર જેટલું તારે ભણવાનું બાકી છે.” પછી મહાપ્રાણુ ધ્યાન પૂર્ણ થતાં વધારે વાચના મળવા લાગી અને મહામુનિ સ્થૂલભદ્ર બે વસ્તુ ઓછી એવા દશ પૂર્વ સુધી અર્થ સહિત ભણું ગયા અને પછી બાકીનાં ચાર પૂર્વ મૂળ માત્ર જ ભણ્યા બીજા કેઈને ૧૪ પૂર્વનું જ્ઞાન થયું જ નહીં એટલે આ ભદ્રબાહુવામી અર્થ સહિત ચૌટે પૂર્વના જાણનારા છેલ્લા શ્રુતકેવલી મનાય છે.
શ્રીભદ્રબાહુવામીજી ધ્યાન પૂર્ણ થયા પછી વિહાર કરતા કરતા પાટલીપુત્ર ઉદ્યાનમાં પધાર્યા, અને પાટલીપુત્રના શ્રીસંઘે આ મહાજ્ઞાની, ધ્યાન, તપસ્વી, આમાથી સૂરિપુંગવનું અભૂતપૂર્વ સ્વાગત કર્યું. આ સમયે પાટલીપુત્રમાં મૌર્ય સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તનું રાજ્ય સ્થપાઈ ચૂક્યું હતું હવે દેશમાં સર્વત્ર શાંતિ અને આનંદ હતાં એટલે રાજા, મંત્રી અને પ્રજાએ સૂરિજીના ઉપદેશા મૃતનું પાન બહુ જ પ્રેમથી કર્યું. ચાર ધ્યાની શ્રમણેઃ - રાજગૃહીના ચાર શ્રીમંત વણિક ગૃહસ્થોએ સુરિજીના ઉપદેશથી પ્રતિબધ પામી જૈન દીક્ષા લીધી. તેઓ ગુરુ પાસે રહી, જ્ઞાન મેળવી, અહિંસા, તપ અને સંયમમાં ઉત્કૃષ્ટ બની ગુરુઆજ્ઞાથી એકાકી વિચારવા લાગ્યા. હવે તેમણે અભિગ્રહ લીધે કે જંગલમાં રહેવું. જ્યારે ભિક્ષા માટે જવું હોય ત્યારે જ નગરમાં. ત્રીજા પહેરે એક જ વાર જવું અને બાકીના સમયે આત્મચિંતવન કરવું. તેઓ આ પ્રમાણે નક્કી કરી રાજગૃહીની પહાડીઓની ગુફા એમાં સતત આત્મચિંતવનમાં જ સમય ગાળવા લાગ્યા. આ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
છઠું] આ૦ શ્રીસંભૂતિવિજયસૂરિ
૧૩૫ ચારે મુનિપંગ એકવાર ત્રીજે પહોરે શહેરમાં ગોચરી માટે ગયા છે. શિયાળાની ઋતુ છે અને આહાર લઈ પાછા ફરતાં કંઈક મોડું થયું છે, એટલે એમાંના એક મુનિવર તે ઉતાવળે ચાલતા ગુફાના દરવાજા પાસે પહોંચ્યા અને ચા પહાર શરૂ થઈ જવાથી ગુફાની બહાર જ ધ્યાનમાં ઊભા રહ્યા. બીજા મુનિવર નગરના ઉદ્યાનમાં પહોંચ્યા અને પહેરી શરૂ થઈ જવાથી ઉદ્યાનમાં જ કાઉસગ્ય ધ્યાને રહ્યા. ત્રીજા મુનિવર ઉદ્યાનની નજીકમાં પહોંચ્યા અને એથે પહોર શરૂ થવાથી ત્યાં જ કાઉસગ ધ્યાને રહ્યા અને ચોથા મુનિવર નગરની બહાર નીકળતાં જ થો પહોર શરૂ થવાથી ત્યાં જ કાઉસગ ધ્યાને ઊભા રહ્યા. શિયાળાને કડકડત હિમાળો વરસી રહ્યો હતે, ઠંડી એવી પડતી હતી કે કોઈને ઘર બહાર નીકળવાની હિંમત ચાલતી ન હતી. ત્યાં તે રાત્રિ પડી, નગરજને સુઈ ગયા. આ ચારે મુનિઓ માત્ર શા નિરા સર્વભૂતાનાં તસ્યાં કાર્તિ સંયમ સૂત્ર અનુસાર જિનેશ્વરદેવના નામના જાપ સાથે આત્મચિંતવન કરી રહ્યા હતા એમનામાં નહાતી લગારે દીનતા, ઉદાસીનતા કે શેક, પણ તેમનામાં આત્મગૌરવ, અદીનતા ને આત્માનંદ જળહળી રહ્યા હતા. તેઓ આજની ઠંડીનું પરિણામ કલ્પીને જ જાણે ઊભા હોય તેમ સંયમની જીવંત પ્રતિમારૂપ, શાંત, દઢ અને ધ્યાનમગ્ન હતા. તેમાંના ગુફાદારે ઊભેલા મુનિપુંગવ રાતના પહેલે પહેરે, ઉદ્યાનવાસી મુનિવરેન્દ્ર બીજા પહેરે, ઉદ્યાન નજીક ઊભેલા મુનિવર ત્રીજા પહેરે, અને નગર નજીકના મુનિશ્રેષ્ઠ ચેાથે પહેરે ધ્યાનમાં જ સ્વર્ગે પધાર્યા
આનું જ નામ સફળ આત્મસમર્પણ આનું જ નામ સંથમની સિદ્ધિ. આનું જ નામ આત્મવિકાસ અને આનું જ નામ ઍલ્યુપિમોત્સવાય હસતે મેઢ મૃત્યુની ભેટ સાચી અહિંસા, તપ અને સંયમની આ જ કસોટી હતી.
જે સમયમાં જેન શાસનમાં આવી ત્યાગમૂર્તિઓ, આવા આત્મજ્ઞાનીઓ અને આવા શ્રેષ્ઠ સાધુપુરુષે વિદ્યમાન હોય એ
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
પ્રકરણ સમય જૈન શાસન માટે તેમજ સમસ્ત ભારતવર્ષ માટે કે ગૌરવંતે હશે તે વિચારવાનું કામ સુજ્ઞ પાઠકેને સંપું છું
આ ભદ્રબાહસ્વામીને સ્થ૦ ગદાસ, સ્થ૦ અગ્નિદત્ત, સ્થ૦ યજ્ઞદત્ત અને સ્થ૦ સેમદત્ત એ મુખ્ય શિષ્ય હતા. તે પૈકીના
સ્થ૦ ગદાસથી ગાદાસ નામને ગણું નીકળે; જેની તામલિરિયા, કડિવરિસિયા, પુંડ્રવદ્ધણિયા અને દાસીખમ્બડિયા એ ઝ શાખાઓ હતી. એટલે કે આ પ્રમાણે તામલક, કેટિવર્ષ, અને પૌંડ્રવર્ધન એટલે પહાડપુરના પ્રદેશોમાં વધુ વિચરતા હતા. પહાડપુરથી મળેલ તામ્રપત્ર પણ આ પ્રદેશના જિનવિહાર ઉપર ઠીક પ્રકાશ પાડે છે.
તેઓની ૪૫ વર્ષે દીક્ષા, ૬૨ વર્ષે યુગપ્રધાનપદ અને ૭૬ વર્ષે વીર સંવત ૧૭૦માં સ્વર્ગગમન થયું છે. આચાર્યશ્રીને વિહારપ્રદેશ
આધુનિક દિગંબર વિદ્વાને માને છે કે આ શ્રુતકેવલી આ ભદ્રબાહસ્વામી દક્ષિણમાં ગયા હતા. ત્યાં જ અનશનપૂર્વક વગે ગયા છે અને ત્યાર પછી વેતાંબર-દિગંબરના ભેદ પડ્યા છે.
પરંતુ દિગંબરની આ માન્યતા ભૂલભરેલી છે. કેમકે દિગંબર ગ્રંથોના આધારે જ એ હકીકત પુરવાર થતી નથી. આપણે તે તપાસી લઈએ.
(૧) દિઆ૦ હરિણુસૂરિજી જણાવે છે કે આ ભદ્રબાહસ્વામી દક્ષિણમાં ગયા નથી. કિન્તુ ઉજજૈન પાસેના પ્રદેશમાં અનશન લઈ સ્વર્ગગામી બન્યા છે.
अहमत्रैव तिष्ठामि, क्षीणमायुर्ममाऽधुना ॥३७॥ प्राप्य भाद्रपदं देश, श्रीमदुजियिनीसम्भवम् ॥४३॥ समाधिमरणं प्राप्य, भद्रबाहुः दिवं ययौ ॥४४॥
(વિ. સં. ૯૮૯ ના “બહિતકથાકેષ'માં કથા ૧૩૧) અથોત–ચોદ પૂર્વધારી શ્રીભદ્રબાહુ સ્વામી દક્ષિણમાં
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. ]
આ શ્રીસંભૂતિવિજયસૂરિ
૧૩૭
ગયા જ નથી. કિન્તુ વિદિશાની વાયવ્યમાં રહેલ વેસનગરમાં સ્વગે ગયા છે જે સ્થાનનાં બીજા નામે ચૈત્યગિરિ અને ભલપુર મળે છે. (૨) દિ॰ થ્ર॰ નેમિદત્તજી પશુ શ્રુતકેવલી શ્રીભદ્રબાહુનું સ્વર્ગગમન ઉજજૈન પાસે જ ખતાવે છે.
"उज्जयिन्यां सुधीर्भद्रः, वटवृक्षसमीपके । ધ્રુવૃત્તિપાલાવિ હિત્વા, સંસ્થાલેન સન્વિતઃ ॥૨૬॥ स्वामी समाधिना मृत्वा, सम्प्राप्तः स्वर्गमुत्तमम् ॥ २७ ॥ ( ગાયના થાજોવ' થા ૬) उज्जैनीपुरके उद्यान, बटके वृक्षनिकटथित ठान । क्षुधातृषादिपरिषद जोर, जाती तनकी ममता छोर ॥२८॥" ( ‘ આરાધના થાજોષ-આાષા જૈવ ' રૃ. ૩૩૪) ભદ્રમાડુસ્વામી દક્ષિણમાં ગયા જ નથી (૩) ચંદ્રગિરિ પહાડ પર પાર્શ્વનાથ વસ્તીના કાનડી શિલાલેખમાં સ્પષ્ટ કર્યું" છે કે પ્રથમ ભદ્રબાહુસ્વામી દક્ષિણમાં ગયા નથી કિન્તુ દ્વિતીય ભદ્રબાહુસ્વામી દક્ષિણમાં પધાર્યા છે અને ત્યાં જ ૭૦૦ મુનિ સાથે સ્વર્ગ ગામી બન્યા છે.
સાફ વાત છે કે
(“ જૈન સિદ્ધાંત ભાસ્કર ” કિ॰ ૧, પૃ. ૨૫)
આ ઉલ્લેખ પ્રમાણે નક્કી છે કે, શ્રુતકેવલી ભદ્રબાહુસ્વામી દક્ષિણમાં ગયા નથી તા પછી શ્વેતાંખર દિગમ્બરના ભેદ એ સમયે પહેચાની તા વાત જ શી કરવી?
(૪) દિ૰ ૰ દેવસેનજી વીર સ. ૬૦૬માં શ્વેતાંબર–દિગમરના ભેદ પડયો એમ મતાવે છે અને શ્વેતાંબર શાસ્ત્રો વીર સ. ૬૦૯માં ભેદ પડથાનું વર્ણન કરે છે. એટલે આ વસ્વામી પછી કે બીજા ભદ્રબાહુસ્વામી પછી શ્વેતાંબર-દિગમ્બરાના ભેદ પડેચા એ માન્યતા જ પ્રમાણયુક્ત છે.
આથી નક્કી છે કે દિગમ્બર વિદ્વાના શ્રુતકેવળી ભદ્રબાહુસ્વામીનું દક્ષિણમાં ગમન અને ત્યાર પછી શ્વેતાંબર-દિગમ્મીના ભેદ પડવાનું માને છે તે વાસ્તવિક નથી.
૧૮
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ સાતમું આચાર્ય શ્રીલિભદ્રસૂરિજી આય સંભૂતિવિજયસૂરિજી અને આ૦ શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીની પાટ ઉપર મહાપ્રતાપી અને કામવિજેતા શ્રીસ્થૂલિભદ્રજી આચાર્ય થયા.
તેમનું જન્મ સ્થાન મગધની રાજધાની પાટલીપુત્ર-પાટણા હતું. તે ગૌતમગેત્રીય બ્રાહ્મણ હતા. તેમના પિતાનું નામ મંત્રીશ્વર શકટાલ અને માતાનું નામ લહમીદેવી (લાછલદે) હતું. ભારતમાં નવમા નંદનું રાજ્ય ચાલતું હતું અને એની સત્તાનાં સૂત્રો શwાલ મંત્રીશ્વરના હાથમાં હતાં. તે જ્ઞાતિએ બ્રાહ્મણ હોવા છતાં મહાકુશલ અને ચતુર મુત્સદ્દી હતે. નંદ રાજ્યની શરૂઆતથી રાજ્યની લગામ શકટાલના પૂર્વજોના હાથમાં આવી હતી. એ જ અનુભવને વારસો શકટાલને પણ સાંપડ્યો હતો. તેની હિંદ બહારના શકો પર પણ એવી ધાક હતી કે તેનું શકટાલ એવું સાર્થકનામ બની ગયું હતું. મગધની કીર્તિ અને સત્તા એણે દિગંતવ્યાપિની બનાવી હતી. કાશી, કેશલ, અવન્તી, વત્સ, અને અંગ તથા લિચ્છવી વગેરે વગેરે રાજ્ય મગધની આણ હેઠળ હતાં. બધાં રાજ્યો રાજા કરતાં પણ મંત્રીશ્વરથી વધુ ડરતાં અને સાવધ રહેતાં હતાં. નંદ રાજાઓને લક્ષમીને સંચય કરે બહુ ગમતું. આથી નંદેએ સેનાની ડુંગરિયે થાય એટલું સોનું એકત્ર કરી રાજગહીની બહાર સેનાના નવ પહાડે બનાવ્યા હતા. શકટાલ અને એના પૂર્વજો રાજાઓને સમજાવતા, પરંતુ ધનભૂખ્યા રાજવીઓ આ વિષયમાં કોઈનુયે સાંભળતા ન હતા. શકટાલ આ વિષયમાં વધુ દૂઢ હતા. ન તે એ વધુ ખરચ કરવા દેતે કે તે વધુ ધન સંચિત કરવા દેતે. ધન સંચય કરવાનું એને પસંદ નહોતું અને પ્રજાને શકટાલની એ નીતિ પણ પસંદ નહોતી કે રાજા દ્વારા પંડિતોકવિઓ અને ભાટ-ચારણામાં વાહવાહને ખાતર ઉડાવાતું લખલુટ ધન તે નાતે ઉડાવવા દેતે. શકટાલ આવા વિષમપદે ઊભું રહીને રાજ્યતંત્ર ચલાવતો હતો.
wow.jainelibrary.org
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું ] આ શ્રીરથૂલિભદ્રસુરિજી
૧૩૯ શકટાલના સમયમાં એને જ પ્રતિસ્પધી મનાતે વરરુચિ નામને બ્રાહ્યાણપંડિત રાજસભામાં આવી નિત્ય રાજસ્તુતિના નવા નવા કે બનાવી લાવતે, છતાંયે શકટાલ મંત્રીએ એને ઇનામ ન અપાવ્યું તે ન જ અપાવ્યું. આથી એ પંડિત શકટાલને ઘેર ગયે અને મંત્રી પત્નીને સમજાવી એટલે સરલ, દયાળુ અને ધર્મનિષ્ઠ લક્ષ્મીએ કહ્યું કે“જાઓ, આવતી કાલથી ઈનામ મળશે.” મંત્રી પત્નીએ મંત્રીશ્વરને સમજાવ્યા કે, “એ બિચારા ગરીબ બ્રાહ્મણને રાજભંડારમાંથી ઈનામ કેમ નથી અપાવતા?” મંત્રીશ્વરે જણાવ્યું કે, “તું કહે તે હું આપણી પાસેથી ખાનગીમાંથી આપું, પણ અન્યાયથી રાજભંડારમાંથી નહીં અપાવું.” મંત્રી પત્નીએ કહ્યું:
તમને એમાં શું થાય છે? રાજા ઈનામ આપે તેમાં ના ન પાડશે.” આખરે મંત્રીશ્વરે એ વાત કબૂલી.
બીજે દિવસે વરરુચિ રાજસભામાં ગયે. મંત્રીશ્વર મૌન રહ્યા અને રાજાએ વરરુચિને ૧૦૦ સેનામહોર ઈનામમાં આપી. આ ઈનામને ક્રમ ઘણા સમય સુધી ચાલ્યું. રાજા રાજ વરરુચિને ૧૦૦ સેનામહોર આપતે. મંત્રીશ્વરે વિચાર્યું આ રેજની ૧૦૦ સેના મારો વ્યર્થ જાય છે એ ઠીક નથી. મંત્રીશ્વરને યક્ષા, ક્ષધિન્ના, ભૂત, ભૂતદિન્ના, સેના, વેણુ અને રેણા એમ ૭ પુત્રી હતી. સાતેય બાલબ્રહ્મચારિણી અને પરમ વિદુષી હતી. સાક્ષાત સરસ્વતી જેવી હતી. દરેકને એવી સમરણશક્તિ હતી કે પહેલી કન્યા એક વાર સાંભળે ને એને યાદ રહી જાય, બીજીને બે વાર, ત્રીજીને ત્રણ વાર, એમ સાતમીને સાત વાર સાંભળે તે યાદ રહી જતું હા. મંત્રીશ્વર પિતાની કન્યાઓને સાથે લઈ રાજસભામાં ગયે. અને વરરચિએ જેવા સ્તુતિક ઉચ્ચાર્યા કે તરત જ મંત્રી રાજાને કહ્યું : “નામવર ! આ કે મારી સાતે કન્યાઓને પણ આવડે છે. પ્રતીતિ કરવી હોય તે સાંભળે?” મંત્રીના કહેવાથી એક પછી એક સાતે કન્યાઓ એ શ્લોકોને બેસી ગઈ અને વરરુચિને મળતું ઈનામ બંધ થયું.
એણે રાજાને, મંત્રીને અને પાટલીપુત્રની પ્રજાને પોતાની
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [ પ્રકરણ તરફ ખેંચવાની નવી તરકીબ રચી. એણે ગંગા નદીના પ્રવાહમાં એક છૂપે સંચ ગોઠવ્યે જેના બીજા છેડે ગુપ્ત રીતે તે ૧૦૦ સેનામહેરોથી ભરેલી એક કોથળી મૂકી રાખતા હતા. પછી તે સવાર આવી ઉપર ઊભું રહી ભગવતી ગંગા નદીનું સ્તોત્ર ભણેને સંચને દબાવે ત્યારે કેથળી ઊંચી થાય. એટલે વરરુચિ જનતાને કહે:
જુઓ! આ રાજાએ મારી સેનામહોરો બંધ કરી પરંતુ મૈયા ભગવતી-ભાગીરથી મને સેવા મેવારૂપે સેનામહોર આપે છે. ” આમ લેકોને જણાવી પછી પોતે કેથળી કાઢી લઈ ચાલવા માંડે. આ ચમત્કાર નગરમાં ફેલાયે, રાજા અને મંત્રી પાસે આ સમાચાર પહોંચ્યા. પ્રજામાં વરરુચિ પ્રતિ પ્રેમ અને ભક્તિ વધી પડ્યાં, લેકે વરરુચિને દેવી પ્રસન્ન થયાં છે એમ માની તેની પૂજા કરવા લાગ્યા. ફળ-ફૂલ અને નૈવેદ્યથી એની ભક્તિ થવા માંડી. રાજા અને મંત્રીને ફિટકાર મળવા માંડયો. આખરે નંદરાજની સભામાં આ વસ્તુ ચર્ચાતાં આખી સભાએ બીજે દિવસે આ ચમત્કાર જેવા જવું, એમ નક્કી થયું. વરરુચિને ખબર પડી કે આવતી કાલે આખી રાજસભા નદીકાંઠે મારો ચમત્કાર જેવા આવશે. એ મનમાં રાજી થયા. એણે પૂરી તૈયારીમાં રહેવાનું નક્કી કર્યું. અહીં મંત્રીશ્વર શકટાલે વિચાર કર્યો કે જરૂર આમાં વરરુચિને દંભ છે. અંદર કેક ગડબડ છે. એમણે પોતાના હેશિચાર જાસુસને આ વાતની બાતમી મેળવવા ગોઠ.
વરરુચિ મધ્ય રાતે નદીમાં ગયે. એણે સેનામહોરેશન કેથળી રાખી સંચ બરાબર ગોઠવ્યો. એણે સરસ વ્યવસ્થા કરી કે સંચ દબાતાં જ પાણીનો મારે વાગતાં કોથળી ઊંચી ઊછળે અને પિતે નદીને પ્રસાદ જીલી લે. પછી વરરુચિ રાજી થત ઘેર ગયે તેના ચાલ્યા ગયા પછી મંત્રીશ્વરના જાસુસ પુરુષે કે જેણે આ લીલા જોઈ હતી, તેણે ધીમથી સંચ ઊંચે કરી કોથળી કાઢી લીધી.
જાસુસ આ કેથળી લઈ મંત્રીશ્વર પાસે પહોંચ્યો અને
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું ] આ૦ શ્રીધૂલિભદ્રસુરિજી
૧૪૧ પિતે નજરે નિહાળેલી બધી હકીકત મંત્રીશ્વરને કહી સંભળાવી. મંત્રીશ્વરે આ વાત ખાનગી રાખવાનું, સવારે કોથળી સાથે નદીકિનારે હાજર રહેવાનું અને ઈશારો થતાં કોથળી રજૂ કરવાનું સમજાવી તે પુરુષને રજા આપી.
નાગરિકે બીજે દિવસે સવારમાં ગંગાકિનારે જઈ ઊભા. રાજવગ આવી ગયે. પંડિતરાજ વરરુચિ પણ પિતાના ભકતે સહિત આવી પહોંચ્યા. હવે વરરુચિએ ગંગાસ્તોત્ર શરૂ કર્યું અને બધાયને ગવરાવ્યું. પછી પોતે નદી વચ્ચે જઈ પિતાના અભીષ્ટ સ્થાને પહોંચી ગંગાની સ્તુતિ કરી અને પગથી સંચ દબાવ્યો પરંતુ કેથળી તે નીકળી જ નહીં. તેણે વધુ દાબ મૂક્યો એટલે પાણીના જોશથી રેતીને ઢગ ઊપસ્ય અને પાણી ઊછળ્યું, પરંતુ સેનામહની કથળી ન નીકળી તે ન જ નીકળી. વરચિને દગાને વહેમ ગયે. એ વિલંત બને. જનતા આતુરતાથી જોઈ રહી હતી. ગંગામૈયા પંડિતરાજને સોનામહેરાની થેલી આપશે, હમણું આપશે, હમણ આપશે એમ થતું હતું. ત્યાં તે મંત્રીશ્વર શકટા બધાના આશ્ચર્ય વચ્ચે જાસુસ પુરુષ પાસેથી થેલી મંગાવી અને વરરુચિને જણાવ્યું કે, “પંડિતજી! હવે નદીમાં થેલી શોધશો નહીં. આ હવે, તમારી સોનામહોરાની થેલી તે અહીં છે.’
બસ, વરરુચિનું મેં ઊતરી ગયું. એ એ ખસિયા પડી ગયે કે ગંગામૈયા પાણીમાં સમાવી દે તે ઠીક એવું એને થયું. મંત્રીશ્વરે પંડિતજીનું પાખંડ જનતાને અને રાજાને સમજાવ્યું. રાજા અને પ્રજાની આંખે રાતી પીળી થઈ. ધર્મને નામે ચાલતા આવા પાખંડ ઉપર પ્રજાને ક્રોધ આવે. આવા ઢોંગીને યોગ્ય સજા કરવા જનતા ઉશ્કેરાઈ ગઈ પરંતુ અવસરજ્ઞ ચતુર મંત્રીશ્વરે પડિતજીને સહીસલામત ઘર ભેગા કર્યા.
વરરચિને આમાંથી તેષ જાગ્યો. તેને મનમાં થયું કે નંદવંશને નાશ કરાવું. અરે! મંત્રી કુટુંબને નાશ કરાવું, વેરનો બદલે લઉં.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨ જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ બસ, વૈર, વૈર અને વરને ધ્વનિ વરરુચિના કલેજામાં ખળભળવા લાગ્યો. એણે ડોક સમય જનતા અને રાજાને ભુલાવામાં નાખવા યુકિત આદરી. એના વિચારમાં એ પરદેશ ચાલ્યા ગયે.
મંત્રીશ્વર શકટાલને સ્થૂલભદ્ર અને શ્રીયક નામે બે પુત્રરત્ન હતાં. સ્થૂલભદ્રકુમાર ભણીગણ વિદ્વાન બ કિતુ મંત્રીશ્વર જેવો વ્યવહારદક્ષ, રાજપ૯ અને ચતુર નહોતે. પિતાએ તેને આ શિક્ષણ માટે પાટલીપુત્રની બહુ જ રૂપસંપન્ન અને કલાદક્ષ ગણાતી કોશા વેશ્યાને ત્યાં મૂક્યો. યુવાન સ્થૂલભદ્ર અને કેશા પ્રેમથી મળ્યા, જાણે પૂર્વ ભવના સનેહ સાગર માટે ચંદ્રિકાને વિકાસ થતું હોય એમ મળ્યાં, અને એક બીજાનાં આત્મીય બની ગયાં. કેશાએ વેશ્યાનો ધંધો છોડી દઈ કુલવધૂપણું સ્વીકાર્યું અને સ્થૂલભદ્દે ઘેર જવાનું માંડી વાળી કોશાને ત્યાં જ રહેવાનું પસંદ કર્યું. પિતા પુત્રના રક્ષણ માટે અને કાલે સન્માર્ગે આવશે એમ સમજી બધું ખર્ચ ત્યાં મેકલતા હતા. આમ ને આમ બાર બાર વર્ષનાં વહાણાં વાયાં. દિવસ ને રાત સુખ, ગવિલાસ, રંગરાગ, સંગીત, નૃત્ય, એશ અને આરામમાં જવા લાગ્યા. સ્થૂલભદ્ર અને કોશાને સૂર્ય કયાં ને કયારે ઊગે છે અને ક્યારે આથમે છે, એનીયે પડી નહોતી.
અહીં પાછળ શ્રીયકના લગ્ન દિવસે નજીક આવ્યા. મંત્રીશ્વરે પિતાના નાના પુત્રને પરણાવવામાં પૂરો લહાવો લેવાનું વિચાર્યું. સાતે પુત્રીઓએ તે ભગવતી સરસ્વતીની માફક આજન્મ બ્રહ્મચર્ય પાળવાને જ નિયમ રાખ્યા હતા. સ્થૂલભદ્રજીને લગ્નોત્સવનો થઈ શક્યો એટલે માતાપિતાએ શ્રીયકના લગ્નમહોત્સવને જીવનમાં પહેલ કે છેલો જ ઉત્સવ માની પૂબ તૈયારી કરી હતી. એમની ઈચ્છા હતી કે ખુદ નંદરાજાને પિતાને ત્યાં બોલાવી રાજસત્કાર કરીશું અને એ માટે તે પિતાના મહેલમાં આભૂષણે શસ્ત્રો વગેરે તયાર કરાવતો હતો. આ સમાચાર વરરુચિને ગુપ્તભેદ દ્વારા મળ્યા અને વૈરને બદલે લેવાની તક સાંપડી. મંત્રીશ્વરે ગંગાના કિનારે કરેલા ભયંકર અપમાનને બદલે લેવાનું એને એ દ્વારા સૂઝી
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
સાતમું ]
આ શ્રીરથૂલિભદ્રસૂરિજી આવ્યું. એણે ભયંકર કલ્પનાના ઘોડા દેડાવ્યા ને પ્રજામાં એવા સમાચાર વહેતા મૂક્યા કે, “મંત્રીશ્વર શસ્ત્રો તૈયાર કરાવી રાજાને મારી નાખી સ્વયં રાજા બનવાની કોશીશ કરે છે.” એણે બાળકનું જાથ ઊભું કરી ઈનામ વહેચી ગામમાં સરઘસ કઢાવ્યું અને એ બાળકે પાસે ગવરાવ્યું કે–
"न वेत्ति राजा यदसौ, शकटालः करिष्यति। व्यापाद्य नन्दं तद्राज्ये, श्रीयकं स्थापयिष्यति ॥"
આ સમાચાર નંદરાજને કાને અથડાયા. એણે પિતાને અંગત ગુપ્તચર એકલી તપાસ કરાવી અને શકટાલ મંત્રીશ્વરને ત્યાં આભૂષણે અને શસ્ત્રો બને છે એ જાણી એ વહેમ ખાઈ ગયે. તે આગળ પાછળનાને વિવેક-વિચાર ભૂલ્યા ને એક જ ધૂનને કહે એના મગજને કેરી ખાવા લાગ્યા. એ સાચું જ છે કે વહેમનું કોઈ ઔષધ હતું જ નથી.
બીજે દિવસે શકટાલે રાજસભામાં આવી નિયમ પ્રમાણે રાજાને પ્રણામ કર્યા પણ નંદરાજે ગુસ્સામાં ને ગુસ્સામાં શકટાલની સલામ ન ઝીલી. શકટાલ બહુ જ કુશલ અને દક્ષ હતા. એને પણ બાળકોના સરઘસના સમાચાર મળ્યા જ હતા, એ તરત સમજી ગયો કે નંદરાજ મારી ઉપર ગુસ્સે થયે છે. એને પિતાના જ પૂર્વજ કલ્પક મંત્રી ઉપર પ્રથમ નંદરાજે કરેલા જુલમની યાદ આવી, તેમજ રાજાને પાછળથી થયેલે પશ્ચાત્તાપ પણ યાદ આવ્યા. બુદ્ધિશાળી મંત્રીશ્વર તરત ઘેર ગયે અને નિર્ણય કરી લીધું કે કુટુંબને બચાવવા પોતે જ પિતાનું સમર્પણ કરવું. એણે શ્રીયકને સમજાવ્યું કે કાલે તું રાજસભામાં તલવારથી મારું માથું ઉડાવી દેજે? પુત્રે ઘણું આનાકાની કરી પરંતુ આખરે કુલની રક્ષા માટે પિતાના આદેશ પાસે એનું કાંઈ જ ન ચાયું. મંત્રીશ્વરે પણ પિતાના મેં માં કાલપુટ ઝેરની ગુટિકા રાખી લીધી. કાળના ભયંકર ઓળાઓ હવે છતા થવા લાગ્યા.
એ કાળમુખે દિવસ ઊગી ચૂક્યો. આજે રાજસભાનું
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪ જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
પ્રકરણ વાતાવરણ સંક્ષુબ્ધ હતું. આખી સભા ચીકાર ભરાઈ હતી. આ પ્રસંગનાયક વરરુચિ પણ આવ્યું હતું. આજે એને રાજસભાને ભૂરકી નાખવી હતી. મંત્રીશ્વરને દંડ કરાવવું હતું અને છેવટે એણે કંઈક ગંભીર નવાજૂની કરવાનો દઢ નિશ્ચય કર્યો હતે.
શ્રીયકે આજની રાજસભાનું વાતાવરણ આવતાંવેંત માપી લીધું. એનું મન વિચારેના ઝોળે ચડયું. એક તરફ પિતાજીને કમેતે મારવા માટે પિતાની જાત ઉપર તિરસ્કાર છૂટયો ને બીજી તરફ અને પિતાજીની ભવ્ય ત્યાગવૃત્તિ, અરભાવ અને કુળરક્ષાની અગમચેત દક્ષતા ઉપર માન ઉપજયું. મંત્રીશ્વર હંમેશની માફક એ જ છટાથી રાજસભામાં આવ્યો અને નપે. કિન્તુ રાજાએ સામું જોયું ન જોયું ત્યાં તે શ્રીયકે લાગ જોઈ પોતાની તલવારથી પિતાનું માથું ઉડાવી દીધું. મંત્રીશ્વરનું અરિહંત, નમે અરિહતાણું બેલડું માથું ઊડ્યું ને ધરણી ઉપર પછડાયું. ચોગરદમ લોહીનો ફુવારો છૂટક્યો. રાજા અને પ્રજા ચકિત થઈ આ ભયંકર દશ્ય જોઈ રહ્યાં.
રાજાએ શ્રીયકને પૂછ્યું: “અરે, આ તે શું કર્યું !”
શ્રીયકે કહ્યું “રાજાજીને એમ લાગે છે કે મંત્રીશ્વર રાજદ્રોહી બને છે, તે મારા જીવતાં નંદરાજને દ્રોહી જીવતે કેમ રહી શકે?”
રાજાએ એની રાજભકિત ઉપર પ્રસન્ન થઈ પૂછ્યું: “સાચું શું છે? તે કહે.”
મંત્રીપુત્ર ધીરજથી યથાર્થ વાત કહી સંભળાવી. રાજા આ સાંભળી ચમક્યો અને બોલ્યા: “હવે તું જ મંત્રીશ્વરની જગા ઉપર બેસી જા.” શ્રીયકે કહ્યું: “મારા વડીલ બંધુ ધૂલિભદ્ર કેશા વેશ્યાને ત્યાં છે. એમને બોલાવી એમને એ પદ આપો”
રાજાએ કોશાને ત્યાંથી સ્થૂલભદ્રને બોલાવ્યા અને પિતાના મૃત્યુના સમાચાર કહી રાજમંત્રીપદ માટેનું નિમંત્રણ આપ્યું.
સ્થૂલભદ્રજીએ રાજાને કહ્યું: “મને વિચાર કરવા દે.”
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું 1. આ. શ્રીસ્થૂલિભદ્રસૂરિજી
૧૪૫ રાજાએ કહ્યું: “હમણાં જ રાજસ્થાનમાં જઈ વિચારીને મને જવાબ આપે.”
સ્થૂલભદ્રજી રાજસભામાંથી ઊઠી ઉદ્યાનમાં ગયા અને વિચારના ચકડોળે ચડયા. એમણે પહેલાં તે પિતાનું મૃત્યુ કરાવનાર ઉપર વૈરને બદલે લેવાનું ચિતવ્યું ને વિચાર આવ્યા કે હું સત્તાધીશ બની હુકમ ચલાવીશ, રાજ્ય સુધારીશ, રાજસત્તા વધારીશ વગેરે વગેરે મનમાં આવ્યું ને ગયું. પરંતુ ક્ષણવારમાં બીજા પડખાના વિચારે એમને સુપ્ત સંસ્કાર સકિા ને એ વિચારજાળમાં તણખે ચંપા. એ સંસારણાની વિચારધારા પલટાઈ ગઈ. એમને પિતાજીનું કમાત થયાનું કારણ અને રાજપ્રપંચ નજર સામે તરવરવા લાગ્યા. એમને રાજસત્તા નકામી લાગી. એમની એ કામધેનુ આજે વાંઝણ દેખાવા લાગી. આખરે આત્મદશાને અંકુર જાગૃત થતાં એમને વિરક્ત ભાવ એટલે બધે વધી ગયો કે ત્યાં જ એ પિતાના હાથે પંચમુષ્ટિ લેચ કરી, રત્નકંબલના તાંતણામાંથી રજેહરણું બનાવી સાધુ થઈ ગયા અને એમણે ત્યાંથી રાજસભામાં જઈ “ધર્મલાભ” શબ્દને પ્રઘષ કર્યો. એ શબ્દએ વાતાવરણને ગૂંજવી દીધું.
મંત્રમુગ્ધ બનેલી રાજસભામાં રાજવીને રોકડું પરખાવ્યું “રાજન ! તું તે એક જ મંત્રી મુદ્રા આપત પરંતુ મેં તે પાંચ મહાવ્રતની પાંચ મુદ્રાઓ લીધી છે. બસ, હું તે ગુરુચરણે જાઉં છું પણ તું સત્ય વસ્તુ સમજજે અને ધર્મનો ઉપાસક બનજે.” આટલું બોલી છેવટે જહથાપામરતુ એમ ઉચારી રાજસભામાંથી એ ધીર ગંભીર પગલે ચાલી નીકળ્યા.
રાજા આ અદ્દભુત સાધુની વાણથી હેરત પામ્યા. એને એમ પણ થયું કે સ્થૂલભદ્રજી આમ આપણને છેતરી કેશા વેશ્યાને ત્યાં જતે લાગે છે.” રાજાએ એ જ વહેમથી રાજમહેલની અટારીએથી જોયું તે મુનિ સ્થૂલભદ્ર ઈસમિતિ પાળતાદષ્ટિપૂર્વ એવા એ રીતે નગર બહાર દૂર સુદર જવા પગલાં ઉપાડતા હતા. આ ત્યાગવીર, કર્મવીર, અને ધર્મવીર સાધુને જોઈ
હરણ અનાજ
સભામાં
એ
‘રા મગજ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [ પ્રકરણ રાજાની આંખમાંથી અશ્રબિન્દુ ટપકડ્યાં. એના હૃદયમાંથી ઉગાર નીકળ્યા: “ધન્ય છે આવી સાધુતાને.”
નંદવંશના રાજાઓ જેનધર્મ પ્રત્યે અનુરાગી હતા. તેઓ ક્ષમામને બહુમાન અને બહુ આદર આપતા હતા. એમના મંત્રીશ્વરે જેનધર્મોપાસક જ હતા. એમના રાજકાળમાં ક્ષમાશ્રમનું બહુમાન વધ્યું હતું ને જિનમંદિર પણ વધ્યાં હતાં.
આ નવમો નંદરાજા પણ ધર્મપ્રેમી અને વિવેકી હતે. જૈનધર્મને ઉપાસક હોવા છતાયે તે બ્રાહાણે, બૌદ્ધ સાધુઓ અને અન્ય સંપ્રદાયના ધર્માનુયાયીઓ પ્રતિ ઉદાર હતે, બધાને દાન આપી સત્કાર અને સન્માનતે હતે.
યૂલિભદ્રજીના ગયા પછી શ્રીય મંત્રી બન્યા. એ વ્યાપારપ્રધાન મંત્રી હતા અને બાહોશ રાજમંત્રી પણ હતું. હવે વરરુચિ રેજ રાજસભામાં આવતે થયો. એને એમ લાગ્યું કે મેં પ્રતિસ્પધીનો કાંટે કાઢયો છે, મને રાજસભ્ય આદર અને માન આપે છે, એટલે મંત્રીપદ હવે મને જ મળશે. પરંતુ નંદરાજે યુવાન અને ઉત્સાહી, બુદ્ધિમાન અને ધીર, મુત્સદ્દી અને વિવેકી શ્રીયકને જ મહામંત્રી બનાવી, વરરુચિની આશા ઉપર ઠંડું પાણી રેડી દીધું હતું. છતાંયે વરરુચિને બહુશ્રુત અને મહામુત્સદ્દીપણાનું ઘમંડ હતું એટલે એની આશા અમર હતી. એણે ધીમેધીમે કેશા વેશ્યાની બહેન ઉપકેશા વેશ્યાને ત્યાં જવા-આવવાનું ચાલુ કર્યું, ઉપકોશા અને વરરુચિ વચ્ચે પ્રેમના તાણાવાણા વણાવા લાગ્યા.
કેશા વેશ્યા એકવાર કારણ પ્રસંગે શ્રીયકને મળવા આવી, એ તદન દુબળી-પાતળી અને સુકકી થઈ ગઈ હતી, રસ્થૂલિભદ્રના વિયેગથી સંતપ્ત કરમાયેલી કમલિની જેવી નિસ્તેજ બની ગઈ હતી. શ્રીયક એને જોઈ ને સફાળે ઊભે થયે. કોશાએ રડતાં રડતાં સ્થૂલભદ્રજીના સમાચાર પૂછડ્યા અને શ્રીયકે તેમના સાધુ થયાના અને વિહારના સમાચાર આપ્યા, સાથે જ એણે કહ્યું કે આ બધી ઘટનાનું મૂળ પેલે વરરુચિ છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
સાતમું]
આ. શ્રીસ્થૂલિભદસરિજી કેશા કહું? એ પાપીઓ તે જ ઉપકોશાને ત્યાં જાય છે, મજા કરે છે, ઊંચુ મદ્યપાન કરે છે અને ઉપકેશાને ત્યાં જ જીવન ગુજારે છે.”
શ્રીયક–ખરે જ. એ દુષ્ટ દુર્જન પુરુષે પિતાનું મૃત્યુ કરાવ્યું અને ભાઈને પણ વિયાગ કરાવ્યું.”
કેશા–“મને વિયોગ કરાવનાર કદી સુખી નહિ થાય. મારી દુભાતી લાગણીઓ કહે છે કે છેવટે એ કૂતરાના મોતે જ મરશે.”
એકવાર રાજાએ પણ શ્રીયકને કહ્યું: “ભાઈ! તારા પિતાજી ગયા. આજે હું જોઈ રહ્યો છું કે નંદવંશને અંતકાળ નજીકમાં હોય એવા ઓળા પડતા જણાય છે અને એવા ગેબી અવાજે મને સંભળાય છે કે જાણે નંદરાજ્યના પતનની ઘડી બે ઘડી ગણાઈ રહી છે. આજે એ કુશળ મંત્રિરાજ હોત તે મને આ ચિંતા નહેત; તું હજી યુવાન છે, અનુભવની ખામી છે, તારામાં તારા પિતાની મુત્સદ્દીગીરી, ડહાપણુ, ગંભીરતા, ઉદારતા, અને ધીરજ આવતાં વાર થશે. એ તે કસાયેલા રાજપુરુષ હતા.
શ્રીયક બે –“રાજન! વાત તે સાચી છે. મને દિવસ ને રાત ચેન નથી પડતું, અને તે લાગે છે કે વરરચિએ આખા રાષ્ટ્ર અને રાજયને દ્રોહ કર્યો છે. પિતાના નજીવા સ્વાર્થને ખાતર એણે આપને ભરમાવ્યા અને આપ પણ વહેમી બની ગયા. અમારી બ્રાહ્મણની નાતમાં આ જ અવગુણ છે કે, ગ્રાહા ગ્રાહ્મit , સ્થાનવત શુર્થાથ એણે તો વૈર જ વાછર્યું છે. હવે તે તે મપાન કરે છે અને વેશ્યાને ત્યાં મજા ઉડાવે છે.”
આ સાંભળી રાજા આશ્ચર્યચકિત થયે. તેણે પૂછયું: “શું વરરુચિ મદ્યપાન કરે છે! પંડિતરાજ થઈને આવું અધમ જીવન ગાળે છે!”
શ્રીયકા–“હા ! આપને કાલે જ નજરે બતાવું.”
બીજે દિવસે રાજસભા ચિકાર ભરાઈ હતી અને વરરચિ ઉત્તમ વસ્ત્રો પહેરી લતા હાથીની જેમ ત્યાં આવી રહ્યો હતે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
જૈન પર પરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ
આજે એણે ચદ્રહાસ મદ્ય ખૂબ દ્વીચ્યા હતા. શ્રીયકે રાજસભ્યાને કમલનું ફૂલ સુધવા આપ્યું અને વરુચિને મીઢાળના રસથી ભરેલું કમળનું ફૂલ આપ્યું. વરરુચિએ ચંદ્રહાસ પીધેલા ઢાવાથી તે સૂંધતાંજ તને જોરથી ઉલ્ટી થઇને તેમાંથી દારૂની દુર્ગધ છૂટવા લાગી. રાજા અને રાજસભ્યાએ આ જોઈ એને તિરસ્કારથી કાઢી મૂકો. બીજા પડિતાએ જાહેર કર્યુ કે, આવા વિદ્વાન અને કર્મકાંડી ભુદેવે તે આના પ્રાયશ્ચિત્તમાં ગરમાગરમ સીસાથી ભરેલુ' સૂષાપાત્ર પીવું જોઈએ. વરરુચિને તે પ્રાયશ્ચિત્ત સ્વીકાર્યા વિના છૂટકા ન હતા. એને હવે એમ થયું કે “ શકટાલ એ દાના દુશ્મન હતા. તે બહાદુરીથી માઁ છે. મારે તા આજે કૂશને માતે મરવું પડે છે. ” આખરે એને ગરમાગરમ સીસું પીવડાવ્યું અને એ મૃત્યુને શરણ થયા. ખરેખર, કર્મીની ગતિ કેવી વિચિત્ર છે ! · જેવી કરણી, તેવી પાર ઊતરી. ’
"
ચામાસાના દિવસેા નજીક આવ્યા છે. સ્થૂલભદ્ર મુનિ ગુરુચરણે એસી શાસ્ત્રના અભ્યાસ કરી રહ્યા છે. આદર્શ સાધુજીવન ગાળી રહ્યા છે. તેમણે ત્યાગ, તપ અને સંયમનું અભેદ્ય ખખ્ખર ધારણ કર્યું. છે. અહિંસા, સત્ય, ક્ષમા અને મૈત્રી ભાવનાં અમેઘ શાસ્ત્રો તેમના હાથમાં છે, અને જ્ઞાનના ઝગઝગતા સૂર્ય તેમના હૃદયમાં ઝળહળી રહ્યો છે.
એક મુનિવરે ગુરુ શ્રીસંભૂતિવિજયસૂરિ પાસે ખાજ્ઞા માગી કે, ‘ગુરુદેવ ! આપ રજા આપે! તે હું ચાર માસના ઉપવાસ કરી સિ'હની ખેડના દરવાજા પાસે કાયાત્સર્ગમાં રહીશ.” બીજા શિષ્યે વિનતિ કરી કે, ‘પ્રભા ! હું મહાવિષધર સાપના શકુડા ઉપર બેસી ઉપવાસથી ચારે મહિના કાર્યાત્મમાં રહીશ. ' ત્રીજા મુનિવર
લ્યા: ‘હું કૂવાના કાંઠા ઉપર ચાર મહિના ઉપવાસી રહી ધ્યાનમગ્ન બની રહીશ.' બીજા ખીજા મુનિવરોએ પશુ ચાગ્ય સ્થાને ચામાસું જવાની આજ્ઞા માગી. હવે નૂતન મુનિ શ્રીસ્થૂલસદ્ધજીને વારો આવ્યો. મગધના મંત્રીશ્વરના આ પુત્ર કેળના ગર્ભ જેવા સુકામળ, કમળ જેવા મુલાયમ અને ચંપાના ફૂલ જેવા સાનેરી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું ]
ચ્યા શ્રીસ્થૂલિભદ્રસૂર્િચ્છ
૧૪૯
કાયાવાળા હતા. તેમાં હવે વૈરાગ્યના રંગ ભન્ચે એટલે તે મુનિ ઝળહળતા તેજપુ’જ સમા ભાસતા હતા.
શ્રીસ્થૂલભદ્રજીએ બહુ જ આત્મમથન કર્યુ. ચતુર્માસ કર્યાં જઈને કરવું તે અંગે ઘણુંા ઘણુંા વિચાર કર્યાં. તેમને અંદરથી અવાજ આન્યા કે તારામાં ધીરતા, દઢતા અને નિશ્ચલતા હોય, સંયમના પાકા રંગ ઢાય, જ્ઞાનજ્યેાતિ સદા ચમકતી રહી શકે તેમ હાય અને તને શિયલનું બખ્તર અભેદ્ય રહેવાની ખાતરી ઢાય તેા પાટત્રીપુરની લક્ષ્મી જેવી અને પૂર્ણ અનુરાગિણી કોશા વેશ્યાને ત્યાં ચામાસું રહેવા જા.
સૂરિજીએ સ્થૂલભદ્રજીને પૂછ્યું: 'વત્સ! તમે ચતુર્માસ કયાં ગાળશે ??
સ્થૂલભદ્રજી વિચારે છે અને આખરે કહે છે, - પ્રભા ! યદિ આપની આજ્ઞા હોય અને ભાશીર્વાદ હાય તે! હું પાટલીપુરની લક્ષ્મી જેવી અને પહેલાંની અનુગિણી કેશા વેશ્યાને ત્યાં ચાતુમાંસ માટે જવાને ઇચ્છું છું. ,
શ્રુતકેવલી સૂરિપુ ંગવે જ્ઞાનથી જોઈ તેમને ત્યાં જવાની રજા આપી ને આશિષ દેતાં કહ્યું: ' વત્સ ! તારું આ મહાભિનિષ્ક્રમણ જગતના ઇતિહાસમાં અમર રહેશે, ઘર છેડી જ ગલમાં જઈ કામવિજેતા થનાર તા નીકન્યા છે પરંતુ ઝગમગતા કામદેવના ઘરમાં જઈ કામદેવના વિજય કરનાર કાઇ નથી પાકયો. જા, વત્સ ! 1; વિજયી થઈ ને આવજે, વીરશાસનને દીપાવજે. તારા જેવા આદશ સાધુથી વીરશાસન જયવંતું છે. જા, મારા આશીવાંઢ છે.
સ્થૂલભદ્રજીએ ગુરુકૃપાને શિરસાવદ્ય કરી અથવા વૈદ્ામિ કહીને પ્રયાણ કર્યું. ખીજા બીજા મુનિવરા પણ પાત પેાતાના સ્થાને ગયા.
સ્થૂલિભદ્રજી કેાશાને ત્યાં ચામાસું આવ્યા એટલે કાશાએ હાવભાવ અને પ્રેમથી એમને જીતવા બધા પ્રયત્ન કર્યો. કામદેવે પેાતાનાં ખધાં શસ્ત્રો અજમાવ્યાં; ચતુર્માસની ઋતુ, ખત્રીશ જાતનું
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
!
૧૫૦ જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[પ્રકરણ જન, ચિત્રશાળા જેવું મકાન, એકાંતસ્થાન, ભર્યુબન અને અતૂટ પ્રેમરસથી છલોછલ મદઘેલી અને કામકલામાં પ્રવીણ કોશા આ સર્વે અનુકૂલ સામગ્રી હતી, છતાંયે કમળથી કમળ અને વજથીયે કઠિન આ સાધુપુરુષ જરાયે ડગ્યા નહિ. આખરે એ જીત્યા. કેશાનાં બધાંય શાસો નિષ્ફળ ગયાં, નૃત્ય, હાવભાવ, અને સંગીતની રેલમછેલ બધું નકામું થયું. આખરે નાસીપાસ થયેલી તે સ્થૂલભદ્રજીને પગે લાગીને બોલી: “તમે જીત્યા હું હારી.” ગુરુદેવ! હવે મને પંથ બતાવે. આટલા દિવસ તે તમારે ઉપદેશ મેં ન સાંભળ્યો એ મેં ભૂલ કરી છે. હવે મને મારી ભૂલ સમજાઈ છે તે કૃપા કરીને મને ધર્મોપદેશ આપો.” આ સાંભળી મુનિ યૂલિભદ્રજીએ તેને આત્મકલ્યાણને માર્ગ બતાવ્યો. કેશા વેશ્યાએ પણ જૈનધર્મ સવીકાર્યો. શ્રાવિકાનાં ૧૨ વ્રત લીધાં અને એ દઢ શ્રમણે પાસિકા બની.
ત્યાર પછી સ્થૂલભદ્રજીની બહેને અને ભાઈ પણ ધર્મરંગે રંગાયા. નંદરાજા ઉપર પણ સ્થૂલભદ્રજીની અનુપમ નિર્લેપ દશા અને સાચા સાધુજીવનની છાપ પડી. પાટલીપુત્રમાં મૂર્તિમંત ધર્મરાજને જય થયા અને ચતુમાસ પૂર્ણ થતાં સ્થૂલભદ્રજી ગુરૂદેવને ચરણે આવ્યા.
ગુરુદેવે બીજા સિંહગુફાવાસી મુનિવરોને “દુષ્કરકારક કહી સંબોધ્યા હતા, પરંતુ સ્થૂલભદ્રજીને “દુષ્કર, દુષ્કરકારકના બહુમાનથી સકાય, જે સાંભળી સિંહગુફાવાસી મુનિવર ઈર્ષોથી પ્રજવલિત બન્યા. એને મત્સર જાગે. એને એમ થયું કે “આ મંત્રીપુત્ર છે” માટે ગુરુજી એને લાગણથી જુએ છે. મેં સિંહગુફાના દરવાજે કેટકેટલી યાતનાઓ સહી છે તેને ગુરૂજીને ક્યાંથી
ખ્યાલ આવે? મંત્રીપુત્ર તે રાજમહેલ જેવા મહેલમાં રહ્યો, મનભાવતાં આહારપાણી કર્યા અને વેશ્યાનાં નાચ-નખરાં જોયા. એનું આટલું બધું માનપાન અને અમે કંઈ વિસાતમાં નહિ! ઠીક છે, જોઈ લઈશ. આવતે વર્ષે હું કોશાને ત્યાં જ ચતુર્માસ કરીશ.
બીજું માસું આવ્યું કે સિંહગુફાવાસી મુનિવરે કેશાને ત્યાં ચતુમસ રહેવા જવાની રજા માગી. ગુરુદેવે કહ્યું: “વત્સ! તે રહેવા દે, ત્યાં તારું કામ નથી. આ સ્થૂલિભદ્રનું નામ તે ચોરાશી
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું] આ૦ શ્રીસ્થૂલિભદ્રસૂરિજી
૧૫૧ ચોવીશી સુધી અમર રહેવાનું છે. એના જે કામવિજેતા આજે ક્યાંય નથી, વત્સ! તું એના પગલે ન જઈશ.” સિંહગુફાવાસી મુનિવર ગુરુજીની મના હોવા છતાં કેશાને ત્યાં ગયા. કોશાને ખબર પડી કે સ્થૂલભદ્રજીના પગલે ચાલવા આ મહાત્મા પધાર્યા છે. તેણે પહેલે જ દિવસે સુંદર અને ગરિષ્ઠ આહાર વહેરા, બપોરે સુંદર શણગાર સજી મુનિવર પાસે આવી નૃત્ય કર્યું. મુનિવર તે એના હાવભાવ, નેત્રકટાક્ષ અને મેહમૂર્તિ જોતાં જ ઢીલા પડયા, માયામાં ફસાયા, તણાયા ને બોલ્યા કે, “તું મારી થા.”
કશા–મુનિવર ! એ માટે ધન જોઈએ. અમારે તો ધન એ જ સાચી વસ્તુ છે.”
મુનિવર – તિમાં તેલ હોય તે જ અમારી પાસે ધન હોય.'
વેશ્યા – મહારાજ! સાંભળે, નેપાલના મહારાજા સાધુઓને રત્નકંબલનું દાન આપે છે. જેનું મૂલ્ય લાખ સોનામહેર થાય છે, તમે તે લઈ આવે, પછી બીજી વાત.”
સિંહગુફાવાસી મુનિ તે આ સાંભળી ભરમાસામાં નેપાલ દેશમાં પહોંચ્યા અને રત્નકંબલ લઈ, ચેરાથી બચાવી, મહામુશ્કેલીઓ પાટલીપુત્ર આવ્યા. તેમણે રત્નકંબલ કોશાને આપ્યું. અને કોશાએ તેને ફાડી, ટુન્ડા કરી, પગ લૂંછી ફેંકી દીધું.
મુનિવર આશ્ચર્ય સાથે બોલ્યા –“હે હે હે તેં આ શું કર્યું ! કેટલી મહેનત, કેટલું કષ્ટ અને કે ભગીરથ પ્રયત્ન કરી મેં આ રત્નકંબલ મેળવ્યું છે તે શું આમ ફેંકી દેવા?” - કેશા–મુનિવર ! માફ કરજે. તમે મારી માગણીથી સમજ્યા નહિ. આ રત્નકંબલ કરતાંયે ચારિત્રરત્નશીલરત્ન અને સમ્યફવરત્ન વધુ કિંમતી છે. આપને મહાકલ્ટે મળેલાં એવા માનવજીવન અને ચારિત્ર્યરૂપ અપૂર્વ રને આમ ક્ષણિક સુખના કાદવમાં કાં ફેંકી રહ્યા છે? આ સાંભળી મુનિવરની આંખ ખુલી ગઈ. તેમણે કેશાને ઉપકાર માન્યો. ચતુમાંસ પછી ગુરચરણે આવી પ્રાયશ્ચિત્ત લીધું અને મુક્તકંઠે કહ્યું કે લિભદ્ર એ યૂલિભદ્ર જ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ છે. સાચા કામવિજેતા છે. તેઓ જ “દુષ્કર, દુષ્કરકારકના ધન્ય.. વાદને પાત્ર છે.
આ સ્થૂલિભદ્રની ૭ બહેને યક્ષા, યક્ષદિના, ભૂતા, ભૂતદિના, સેણ, વેણ અને રણાએ તેમજ મગધના મંત્રી શ્રીયકે પણ દીક્ષા લીધી હતી. મહામંત્રી શકટાલ અને મંત્રી શ્રીયકના જવા પછી મગધરાજ નંદ પાસે કેઈ કુશલ મંત્રી રહ્યો નહિ, મગધરાજની લેભદશા વધી ગઈ, સામંતે સ્વતંત્ર થવા લાગ્યા, અધિકારીઓ સ્વચ્છંદી બન્યા. આ અંધાધુંધીને લાભ લઈ મહામંત્રીશ્વર ચાણકય અને માથે ચંદ્રગુપ્ત યુદ્ધ જાહેર કરી નંદવંશને નાશ કર્યો અને વીર સં. ૧૫૫માં પાટલીપુત્રમાં મોર્ય રાજયની સ્થાપના કરી. ચાર ચૂલિકાઆગમની રચનાઃ
આ સ્થૂલિભદ્રસૂરિએ વીર સં૦ ૧૬૦ લગભગમાં પાટલીપુત્રમાં શ્રમણ સંઘ ભેગો કરી પહેલી આગમવાચના કરી, ૧૧ અંગેને સુરક્ષિત ક્યાં અને પછી નેપાળદેશમાં જઈ આ ભદ્રબાહુ પાસે બે વરતુન્યૂન ૧૦ પૂર્વનું જ્ઞાન સંપાદિત કર્યું. આ બને આચાર્યો વિહાર કરી પુનઃ પાટલીપુત્ર પધાર્યા એ અરસામાં એટલે વીર સં. ૧૬૮ લગભગમાં શ્રીસંઘને ૪ ચૂલિકા આગમની પ્રાપ્તિ થઈ છે. જેને ઈતિહાસ આ પ્રમાણે છે.
એકવાર સ્થૂલિભદ્રની બહેન સાથ્વી યક્ષામહત્તરા વગેરે મુનિવરને વંદન કરવા આવી. તેમણે આ૦ શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીને વાંદીને પૂછયું કે “અમારા વડિલબંધુ ક્યાં છે?” આચાર્ય મહારાજ બોલ્યા કે “પાસેના જીર્ણ દેવાલયમાં શવાધ્યાય કરતા હશે. આ સાંભળી તે સાલવીઓ પાસેના દેવકુલમાં ગયાં, પણ ત્યાં તે આ સ્થૂલભદ્રજીને બદલે સિંહ બેઠે હતો. આ દશ્ય જોઈ તેઓ પાછાં વળી આચાર્યશ્રીને કહેવા લાગ્યા કે “ત્યાં તો સિંહ બેઠો છે. શું વડિલ વધુને તે ખાઈ ગયે નહિ હોયને?”
સૂરિજીએ જ્ઞાનેપગ દઈ યથાર્થ વસ્તુ જાણીને કહ્યું કે,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું] આ૦ શ્રીધૂલિભદ્રસૂરિજી
૧૫૩ જુઓ, હવે એ ત્યાં જ બેઠા છે. એ સિંહ નથી, કિન્તુ તમારા વડિલ બધુ જ છે. બહેનોએ આવી વંદના કરીને પૂછયું: “અહીં તે સિંહ તેને! યૂલિભદ્રજી હસીને બોલ્યા: “એ તે મેં મારી વિદ્યાને અખતરો કરી જે હતે.”બહેને ભાઈને આવી અપૂર્વ વિદ્યાને ભંડાર જાણી રાજી થઈ ગઈ
પછી યક્ષાએ જણાવ્યું કે “બધુવર ! અમે સાતેય બહેનની સાથે જ લઘુબંધુ શ્રીયકે પણ દીક્ષા લીધી હતી. એ નવકારશી પચ્ચખાણુથી વધુ પચ્ચખાણ માટે અશક્ત હતા ને તેમણે એકવાર સંવત્સરીના દિવસે મારા કહેવાથી પિરસી, સાંઢપારસી પુરિમડૂઢ અને છેવટે ઉપવાસનું તપ કર્યું, પણ રાતે ભૂખને લીધે કે ગમે તે કારણે તેઓ દેવગુરુનું સ્મરણ કરતાં સમાધિપૂર્વક કાળધર્મ પામ્યા છે. આથી મને પારાવાર દુઃખ થયું છે. મેં શ્રીશ્રમણુસંઘને આ વસ્તુ જણાવી પ્રાયશ્ચિત્ત માગ્યું; શ્રીસંઘે કહ્યું કે, “ તમે નિર્દોષ છે, તમે માત્ર હિતબુદ્ધિથી જ આ કાર્ય કર્યું છે, માટે તમે દોષિત નથી. આથી મને સમાધાન ન થયું ત્યારે મેં કહ્યું: “યદિ આ વાત સાક્ષાત તીર્થકર ભગવંત કહે તે મારું હદય શાંત થાય. આથી શ્રીસંઘે શાસનદેવીને આરાધવા કાઉસગ કર્યો. શાસનદેવીએ પ્રત્યક્ષ થઈ પૂછયું: “શ્રીસંઘનું શું કાર્ય છે તે ફરમાવે.”
શ્રીસંઘે કહ્યું કે, “આ સાવીને શ્રી સીમંધરસ્વામી પાસે લઈ જાઓ.” શાસનદેવીએ કહ્યું: “તથાસ્તુ ! પરંતુ હું સાધ્વીજીને ત્યાં લઈ જઈને પુનઃ અહીં આવું ત્યાં સુધી શ્રીશ્રમણસથે કાઉ સગ્નમાં રહેવું જેથી હું નિર્વિઘે આવી જઈ શકું.' શ્રીસંઘ એ રીતે ધયાનમાં રહ્યો. શાસનદેવી મને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં શ્રી સીમંધરસ્વામી પાસે લઈ ગયાં. શ્રી સીમંધરસ્વામીજીએ પણ ફરમાવ્યું કે “સાધ્વીજી નિર્દોષ છે.” પછી ભગવાને મારી દ્વારા ૪ અધ્યયન મોકલ્યાં, જેનાં નામ ૧ ભાવના, ૨ વિમુકિત, ૩ રતિકલા અને ૪ વિવિક્તચય છે. આ ચારે અધ્યયન મેં કંઠસ્થ રાખ્યાં અને ત્યાંથી આવી શ્રીશ્રમાણુસંઘને સંભળાવ્યાં. શ્રીસંઘે આમાંના ૨
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
પ્રિકરણ અધ્યયન “આચારાંગસૂત્રની ચૂલિકારૂપે અને ૨ અધ્યયને દશવૈકાલિકસૂત્રની ચૂલિકારૂપે બેઠવ્યાં છે, જે અદાવધિ વિમાન છે. આ વૃત્તાંત જણાવી સાવીએ પોતાના સ્થાને ગયાં. ' - પછી સ્થૂલભદ્રજી આચાર્ય પાસે વાચના લેવા ગયા. સૂરિજીએ કહ્યું: “તમે વાચનને અયોગ્ય છે. હજી તે પૂર્વનું જ્ઞાન બાકી છે, ત્યાં જ તમે સિંહવિદ્યાને ચમત્કાર બતાવ્ય માટે હવે વધુ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનું રહેવા દે.”
સ્થૂલભદ્રજી બોલ્યાઃ–પ્ર ! હવે હું ફરીવાર કદીય આવે અપરાધ નહિ કરું, મારી આ ભૂલ માફ કરો.”
સૂરિજી બોલ્યા- મહાનુભાવ! હવે આથી વધુ વિલાને પાત્ર તમે નથી.”
સ્થૂલભદ્રજીએ શ્રીસંઘ પાસે સૂરિજીને પ્રાર્થના કરવી. આ ભદ્રબાહુજીએ શ્રીસંઘની દાક્ષિણ્યતાથી અને પિતાનાથી જ પૂર્વનું જ્ઞાન વિચછેદ થવાનું નથી એમ જાણું થૂલિભદ્રજીને બાકીનાં ૪ પૂર્વ મૂળ માત્રથી ભણાવ્યાં, પણ અજ્ઞાનથી વંચિત રાખ્યા. આ રીતે અહીંથી આગમવિદને પ્રારંભ થયો. (ક) સહ આ૦ હેમચંદ્રકૃત “પરિશિષ્ટ પર્વ”સ ૯-ઑ૦ ૭૭થી ૧૧૦)
આ સ્થૂલિભદ્રજીએ શ્રાવસ્તિના શેઠ ધનદેવ કે જે તેમના ગૃહસ્થપણાના મિત્ર હતા, તેને લાભનું કારણ જાણી સકેતથી ઘરનું નિધાન બતાવ્યું હતું અને પછી તેના કુટુંબને આત્માનું સાચું નિધાન બતાવી, જેનધમી બનાવ્યું હતું
સ્થૂલભદ્રજી દીર્ધાયુષી છે. એમને વીર નિ. સં. ૧૧૬માં જન્મ, વી. સં. ૧૪૬માં ક૦ વર્ષની ઉંમરે દીક્ષા, વિ. સં. ૧૭૦માં સૂરિપદ અને વિ. સં. ૨૧પમાં સ્વર્ગગમન થયેલું છે. તેઓ શાસનની મહાન સેવા બજાવી, વૈભારગિરિ ઉપર પંદર દિવસનું અનશન કરી સ્વ. ગયા.
એમને યુગ ત્યાગ, તપ અને જ્ઞાનપ્રધાન છે. પ્રથમ આગમવાચના એમના સમયે થઈ તેમજ મગધની માટી રાજકાંતિ પણ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
સાતમું]
આ૦ શ્રીસ્થૂલિભદ્રસૂરિજી આ યુગમાં જ થઈ છે. છતાં એ પડતે કાળ હતે એ વાત ચોક્કસ છે. એમના સ્વર્ગ સાથે જ છેલ્લા ચાર પૂર્વેનું જ્ઞાન, મહાપ્રાણુ ધ્યાન, સમચતુરઅસંસ્થાન, અને વજaષભનારાયસંહનનને પણ વિરછેદ થયો.
જેનરાજાઓ વગેરે આ સમયે મંત્રી શકટાલ અને મંત્રી શ્રીયક જેન મંત્રીઓ થયા છે, તેમજ યક્ષા વગેરે સાત બહેને પ્રભાવિક સાધ્વીએ થઈ છે, તે દરેકનું ચરિત્ર ઉપરના જીવનચરિત્રમાં આવી ગયું છે.
આ સમય દરમિયાન ચંદ્રગુપ્ત, બિંદુસાર, અશક અને બલભદ્ર વગેરે રાજાઓ થયા છે, જેમને પરિચય આ પ્રમાણે છે:
મોર્યવંશ-સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત ભારતના ઇતિહાસમાં મૌર્ય વંશનું રાજ્ય સ્થાપનાર મહારાજા ચંદ્રગુપ્ત થયો છે. ક. સ. આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી પિતાના
પરિશિષ્ટપર્વમાં ચંદ્રગુપ્તની ઉત્પત્તિનો ઈતિહાસ આ રીતે આપે છે.
નંદ રાજાના મયૂર રક્ષકેના મુખીને ત્યાં ચંદ્રગુપ્તને જન્મ થયો હતે. મયૂર પિષક કુટુંબમાં એને જન્મ થયે હોવાથી એ મોર્યવંશી કહેવાય છે. આ સુખીની પત્નીને ગર્ભાવસ્થામાં એ દેહદ થયે હતું કે ચંદ્રમાને પી જાઉં. આ દેહદ કઈ રીતે પૂર્ણ થતું નહોતું. એકવાર ચાણકય ભિક્ષુક
૧. મૌર્ય વંશના નામ માટે ભિન્ન ભિન્ન મત મળે છે.
ગૌતમબુદ્ધના શાપ કુટુંબના કેટલાક માણસે નંદરાજાના આક્રમણથી પિતાનું સ્થાન છોડી હિમાલયના પ્રદેશમાં મયુરનગર વસાવી ત્યાં રહેવા લાગ્યા. એ લેકે પાછળથી મોય કહેવાયા. ચંદ્રગુપ્તનો જન્મ આ વંશમાં થયા છે માટે તે મૌયવંશી કહેવાય છે.
–(“મહાવંશકી ટીકા. “મૌર્ય રાયકા ઈતિહાસ' પૃ. ૧૦૭) પુરાણાએ એને મૂરા નામની દાસીને પુત્ર લખેલ છે. પરંતુ આ વસ્તુ ઇતિહાસસિહ નથી, ચંદ્રગુપ્ત પ્રથમ બૌદ્ધધમી અને પાછળથી જેનધમી થયે હેવાથી પુરાણુકાએ ચંદ્રગુપ્તનું ઘસાતું લખ્યું હોય એ બનવાજોગ છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬ જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ વેશે અહીં આવે ત્યારે તેને આ સમાચાર મળ્યા. એ મહાબુદ્ધિમાન પંડિતે બુદ્ધિથી રસ્તે કાઢો. એક ઘાસની ઝુંપડીમાં છિદ્ર કરાવ્યું, નીચે દૂધથી ભરેલી થાળી રાખવામાં આવી, ચંદ્રનું પ્રતિબિંબ દૂધમાં પડે અને ગર્ભવતી સ્ત્રી જેમ જેમ દૂધ પીતી જાય તેમ તેમ ઉપર રહેલે ગુપ્ત આદમી છિદ્રને ઢાંતે જાય એટલે દૂધ પીનારી સમજે કે હું ચંદ્રને પી જાઉં છું. બસ, આ રીતે સંપૂર્ણ ચંદ્રપાન થયું. માતાને સંતોષ થયે. તેણે ચાણક્યને કહ્યું કે હું આ સંતાન તમને આપીશ. પછી સમય પર પુત્ર થતાં તેનું નામ ચંદ્રગુપ્ત રાખવામાં આવ્યું.
બાળક ચંદ્ર બહુ જ તેજસ્વી અને ચંદ્રમા જે સૌમ્ય હતે. એનામાં બચપણથી ભાવિ રાજાનાં લક્ષણે મૂર્તિમંત દેખાતાં હતાં. તે બાળક સાથે રમતાં રાજા બનતે, ન્યાયાધીશ બનતે, બાળકોને વિવિધ હુકમ આપતા અને એના કહેવા પ્રમાણે જ બધું થતું હતું. ચાણક્ય એકવાર ફરતો ફક્ત અહીં આવ્યા. એણે ચંદ્રગુપ્તને રાજા તરીકે રમતે જે અને તેની પાસે માગ્યું કે મને પણ કંઈક દાન આપી ચંદ્રગુપ્ત હુકમ કર્યો:
આ ગયે લઈ જાઓ.” ચાણક્ય છે: “એનો માલિક મારી પાસેથી તે ગાય લઈ જશે, મને એને ડર લાગે છે.” ચંદ્રગુપ્ત કહ્યું: “અરે! એમાં ડર શાને ? હું રાજા છું, તમને આપું છું ને? તમને ખબર છે “વીરાગ્યા વસુંધરા છે?” ચાણકય આ સાંભળી પ્રસન્ન થયો, તેના લક્ષણે જયાં, આકૃતિ જોઈ, એને લાગ્યું કે આ બાળક રાજા થવાને ચગ્ય છે. ચાણયે બાળક ચંદ્રગુપ્તને કહ્યું: “તું મારી સાથે ચાલ તને રાજ્ય અપાવું. તારા માબાપે તને જેને સેંગે છે તે હું જ છું.” બાળક ચંદ્રગુપ્ત માતાપિતાને કહ્યા સિવાય જ ચાણક્ય સાથે ચાલી નીકળે.
ચાણક્યનું એકવાર નંદીની સભામાં અપમાન થયેલું હોવાથી ચાણકયે પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે “હું નંદવંશને મૂળથી જ નાશ કરીશ.” ચાણુક નંદરાજથી અસંતુષ્ઠ થયેલા પહાડી
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત!'
સાતમું] આઇ શ્રીસ્થૂલિભદ્રસુરિજી
૧૫૭ રાજાઓને મેળવ્યા, ધાતુવાદથી ધન મેળવ્યું અને એકદમ પાટલી. પુત્ર ઉપર હુમલો કર્યો, જેમાં નંદરાજના સનિકેએ ચાણક્યને જમ્બર હાર આપી, ચાણક્યનું સૈન્ય વેરવિખેર કરી નાંખ્યું.'
પરંતુ ચાણક્ય એમ કાચી માટીને માનવી નહોતે. એણે પુનરુત્થાન માટે પુન: ભારી પ્રયત્ન આદર્યો આ માટે એણે બહુ જ સાદા અને સામાન્ય પ્રસંગમાંથી બેધ લીધે હતો. એકવાર એ અને ચંદ્રગુપ્ત એક ડેશીને ત્યાં ગુપ્ત રીતે આશ્રય લઈને રહેતા હતા ત્યાં દેશી છોકરો ગરમાગરમ ઘેંસ વચમાંથી ખાવા લાગે, આથી એનું મેં બન્યું અને તે રડી ઊઠડ્યો. આ જોઈ ડોશીએ કહ્યું: “બેટા તું પેલા ચાણકય જેવું કરે છે. પહેલું ચારે બાજુ ફેંકીને પછી ખવાય 'ચાણક્ય ડેશીમાને પૂછયું. “માજી! ચાણક્ય એવું શું કર્યું?” ડોશી બેલ્યાં“ચાણયે નંદરાજ સામે પાટલીપુત્ર ઉપર હલે કર્યો અને એ હાર્યો, પરંતુ પહેલાં સામંતને વશમાં કરીને પછી તે અહીં આવત, તે જરૂર જય પામત.” ચતુર ચાણકયે આથી સમજી જઈ વ્યવસ્થિત પ્રયત્ન કર્યો. તેણે પ્રથમ નંદના સામંતને વશ કર્યા. પહાડી રાજાએમાં પર્વતક વગેરેને સાથે લીધા અને પુનઃ યુદ્ધ કર્યું. આ યુદ્ધમાં ચાણક્ય . નંદરાજને એણે સહકુટુમ્બ જીવતો જવા દીધે. આમાં નંદરાજની કન્યા ચંદ્રગુપ્તને સ્વયં પરણી. એક રૂ૫સંપન્ન વિષકન્યા રાજમહેલમાં હતી. પહાડી રાજા પર્વતક તેને પરણ્ય અને રાતે જ મૃત્યુ પામે. આ રીતે ચંદ્રગુપ્તને ભાગીદાર દૂર થયે. એટલે મગધનું આખું રાજ્ય ચંદ્રગુપ્તને મળ્યું. ચાણકયે સામંતને વશ કર્યા અને પાટલીપુત્રના શ્રીમંત પાસેથી યુક્તિથી વિપુલ ધનસંપત્તિ પણ મેળવી.
૧. યુદ્ધમાં હાર્યા પછી ચાણક્ય અને ચંદ્રગુપ્તને ગુપ્ત રીતે ભાગવું પડયું હતું. ચાણક્ય બહુજ યુક્તિથી ચંદ્રગુપ્તને પકડાતો બચાવી એનું રક્ષણ કર્યું હતું. આમાં ત્રણ ચાર જીવસટના પ્રસંગે હતા પણ ચાણક્યની બુદ્ધિથી જ ચંદ્રગુપ્ત બચી શકો છો અને રાજા બન્યો હતો.
(જુઓ પરિશિષ્ટ પર્વ 'સ, ૮, પ્લે ૨૫૬ થી ૧૨).
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરપરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ
હવે ચંદ્રજીપ્ત સાČભૌમ રાજા બન્યા. ભારત પર એણે એકછત્ર રાજ્ય કર્યું. આ વખતે હિંદ મહારથી પરદેશી રાજ સેલ્યુકસ હિંદની લક્ષ્મી અને વૈભવ લૂટવા માટે હિંદ પર ચઢી આવ્યા હતા. એ પંજાબમાં તા જીત્યા, પરંતુ આગળ જતાં મગધરાજની સેનાએ એને હાલ્યે. સેલ્યુકસ ચંદ્રગુપ્તની સેનાથી હારીને હિંદ છોડીને જતા રહ્યો.
૧૫૮
ચંદ્રગુપ્ત શરૂઆતમાં ખાસ કોઈ ધર્મને માનતા નહાતા. કેટલાક ગ્રંથકારો કહે છે કે એના ઉપર બોદ્ધ ધમની છાપ હતી અને પુરાણકારા વૈદિક ધર્માંની છાપ હાવાનુ જણાવે છે; કિન્તુ વાસ્તવિક રીતે જોઈએ તે એને કોઈ પણ ધર્મો ઉપર રુચિ કે અભાવ નહાતા.
6
ચંદ્રગુપ્તના રાજ્ય અમલના વર્ષોમાં ખારવી દુકાળ પડયો હતા. આ વખતે જૈનધર્મના સમર્થ આચાય સુસ્થિતસૂરિ પાટલીપુત્ર પધાર્યા હતા. તેમણે પેાતાની સાથેના દરેક સાધુઓને મગધ બહાર માકલ્યા, કિન્તુ એ સાધુએ ગુરુભક્તિના પ્રેમથી આકોઈ પાછા ત્યાં જ આવ્યા. તેએ ગુરુની મના છતાંય ત્યાં જ રહી પોતાની વિદ્યાર્થી અદ્રશ્યકારક અજન બનાવી, તે માંજીને રાજમહેલમાં અદશ્ય રીતે જઈ રાજલેાજનમાંથી પાત્રો ભરી લાવતા અને ગુરુભકિત કરતા હતા.આ બાજી ચંદ્રગુપ્ત ભૂખ્યા રહેવાથી દુખળા થવા માંડયો. ચાણકયે આમ થવાનું કારણ પૂછ્યું ત્યારે એણે કહ્યું કે, મારું Àાજન કાઈક લઈ જાય છે.' ચાણકયે તપાસ કરી તે તેને ખાત્રી થઇ કે કાઈ દિવ્યપુરુષ દિવ્યશક્તિથી થાળમાં જેટલું પીરસવામાં આવે છે તે બધુ જ લઈ જાય છે. તેણે ચારને પકડવા વિવિધ ઉપાયે કર્યાં, પણ કાંઈ ન વળ્યું. પછી એણે મરચાંની ધુમાડી કરાવી. જેથી ક્રિષ્ય મુનિએની આંખનાં આંસુ ઋતાં અંજન ધાવાઈ ગયું અને તે દેખાઈ આવ્યા. ચાણકયે જોયું કે તે જૈનસાધુએ છે, એટલે એણે સુસ્થિતાચાર્યજી પાસે જઈ ફરિયાદ કરી કે, ‘આપના કાઈક સાધુ રાજપિ'ડ લઈ જાય છે.’ સૂરિજીએ તપાસ કરીને શિષ્યાને ઉપાલંભ આપ્યા. પછી શિષ્યાએ કહ્યું: ‘હુવે આવું કદી પણ નહિ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
હું વિકાસ ત્યાગી
સાતમું ]
આ૦ શ્રીધૂલિભદ્રસૂરિજી કરીએ, કિન્ત શુદ્ધ આહાર પણ અમને ક્યાંયથી મળતું નથી.”
પછી સૂરિજીએ ચાણક્યને કહ્યું કે, “હે ભદ્ર! સંઘમાં રહેલા તમારા જેવા પુરુષો પણ જ્યાં માત્ર કુક્ષિભર જ બની રહે, ત્યાં આ બાળક સાધુ શું કરે?” ચાણક્યને પિતાની ભૂલ સમજાઈ. તેણે બે હાથ જોડીને કહ્યું કે, “હે પ્રભે! અપરાધ માફ કરે. આપને હવે પછી કોઈ પણ જાતની તકલીફ નહિ પડે. સાધુમહાત્માઓને જે કાંઈ જોઈએ તે મારે ત્યાંથી વિના સંકેચે લઈ જાય, હું મુનિ-મહાત્માઓની ભકિત કરીશ.”
મંત્રીશ્વર ચાણક્ય જ્ઞાતિએ બ્રાહ્મણ હતા, છતાં ધ ચૂત જેન હતો. એણે રાજાને જેન બનાવવા માટે પણ ભગીરથ પ્રયત્ન કર્યો. એણે રાજાને કહ્યું કે, “સાચે ત્યાગી સાધુ એ જ છે કે જે કંચન અને કામિનીને સર્વથા ત્યાગી હોય.' ચંદ્રગુપ્ત આની પરીક્ષા કરી. જેમાં આખરે જૈન સાધુઓ સફળ નીવડ્યા. ચંદ્રગુપ્ત ચાણક્યના પ્રયત્નથી અને જૈન સાધુઓના ઉપદેશથી જૈનધર્મ સ્વીકાર્યો હતે. એ ધીમે ધીમે જેનધર્મને પરમ અનુરાગી થયે અને એણે જેનધર્મના પ્રચાર માટે પણ સક્રિયપ્રયત્ન કર્યો હતે.
ચાણક્ય ભવિષ્યને ખ્યાલ રાખી ચંદ્રગુપ્તને ઝેરનો વિકાર જીતવા, ધીમે ધીમે રસાયન તુય વિષાહાર આપવા લાગ્યા. ચંદ્રગુપ્તને તે તે વિષ પચવા માંડયું, પરંતુ એકવાર પટ્ટરાણી કે જે ગર્ભવતી હતી, તેણે આગ્રહ કરી રાજાની સાથે ભેગા બેસીને રાજાને જ આહાર ખાવાની હઠ લીધી અને માત્ર એક જ કેળિયો પેટમાં જતાં, રાજાના વિષાહારે રાણીને ભયંકર અસર કરી. રાણી તે મૃત્યુ પામી. પરંતુ ચાણક્યની દક્ષતાથી તેને ગમે બચી ગયો. એ બાળકના માથા ઉપર એક વિષનું બિન્દુ પડયું હતું માટે બાળકનું નામ બિન્દુસાર પાડવામાં આવ્યું.
ચંદ્રગુપ્ત ૨૪ વર્ષ રાજ્ય કર્યું. ત્યાર પછી એને પુત્ર બિન્દુસાર ગાદીએ બેઠો.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦ જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ | ભારતના ઈતિહાસમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય પ્રથમ જ એ ભારતીય રાજા થયેલ છે કે જેણે પશી વિજેતા સેલ્યુકસને જબ્બર હાર આપી, તેની પાસેથી દંડના બદલામાં આજકાલના વાયવ્ય સરહદ પ્રાંતના કાબૂલ, હિરાત તથા કંદહારની આસપાસ રહેલ પરોપનિંસદ, એરિયાઅન, અરજિયા પ્રાંત મેળવ્યા હતા. તેમજ તેની કન્યા એથીનાને પોતાની રાણી બનાવી હતી. સેલ્યુકસના રાજદૂત મેગેસ્થિનિસે પોતાના “પ્રવાસ પુસ્તકમાં ચંદ્રગુપ્તના સમયના હિંદનું જે વર્ણન લખ્યું છે તે વાંચતાં એમ લાગે છે કે તે વખતે હિંદમાં મહાન પ્રતાપી રાજા ચંદ્રગુપ્ત જ હતું અને ત્યારે ભારત ઉન્નતિના શિખરે ઊભું હતું.
મંત્રીશ્વર ચાણક્યની સહાયતાથી મૌર્યવંશની રાજગાદી સ્થાપનાર આ મહાન રાજા જૈનધર્મ પાળી સ્વર્ગવાસ પામે.
સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત જૈન મંદિર બંધાવ્યા અને જૈન મૂર્તિઓ કરાવ્યાનો ઉલ્લેખ મળે છે. સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તના સમયની એક પ્રાચીન મતિ ત્રણસો વર્ષ પહેલાં ઘાંઘાણી તીર્થમાં બિરાજ. માન હતી એ એતિહાસિક ઉલ્લેખ મળે છે.
મૌર્ય ચંદ્રગુપ્ત જૈનધમી હત; એમ તે દરેક વિદ્વાન સ્વીકારે છે. કિન્તુ દિગંબર વિદ્વાને ઊમરે છે કે “મૌર્ય ચંદ્રગુપ્ત તકેવળી આ. ભદ્રબાહસ્વામી પાસે જેન દીક્ષા લીધી હતી.” તે વાત કલ્પનારૂપ જ છે.
વિક્રમની બીજી સદી સુધી શ્વેતાંબર કે દિગંબરના ભેદ પડયા હતા એટલે તે સમય પહેલાં જે જે જૈન મુનિઓ થયા તે દરેક માટે શ્વેતાંબર કે હિંગબર એકસરખું અભિમાન લે છે. ચંદ્રગુપ્ત જે સમ્રાટ દીક્ષા લે એ તે ખરેખર જેન
૧. સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત જૈન હતો તેના પ્રમાણ માટે જુઓ – મૌર્ય સામ્રાજ્યકા ઇતિહાસની કે. પી. જાયસવાલે લખેલી ભૂમિકા; મિથબંધુલિખિત “ભારતવર્ષ કે ઇતિહાસ” ખંડ ૨, પૃ. ૧૨૧ તથા જનાર્દન ભટ્ટે લખેલ “અશોકકે ધમલેખ” પૃ. ૧૪ વગેરે.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું] આ૦ શ્રીરથલિભદ્રસૂરિજી
૧૧ ધમની ગૌરવભરી બીના છે. પરંતુ જે ઘટના બની જ ન હોય, તેને કેવળ ધર્મની મહત્તા વધારવા ખાતર ઊભી કરવી, એ તો ન્યાયસંગત નથી જ. દિગંબર ગ્રંથોમાં પણ કંઈ આવું જ બન્યું છે.
જૈન ઈતિહાસમાં મૌર્ય ચંદ્રગુપ્તનું જૈનત્વ, મંત્રી ચાણક્યની જેન દીક્ષા અને તાત્કાલીન બીજી દીક્ષાઓ વગેરેના ઉલેખે મળે છે. યદિ સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત દીક્ષા લીધી હતી તે તેને ઉલેખ ત્યાં જરૂર કરવામાં આવત પણ જૈન ઇતિહાસમાં એ ઉલ્લેખ મળતો નથી. પુરાણ, બૌદ્ધગ્રંથ, કે કથાસરિતસાગરમાં પણ તેવું કંઈ સૂચન મળતું નથી, એટલે ચંદ્રગુપ્તની દીક્ષાની વાત પાયા વગરની ઠરે છે. - દિગંબર ગ્રંથમાં શ્રત કેવળી આ શ્રીભદ્રબાહુને આચાર્યપદકાળ વીર સં. ૧૩૩ થી ૧૬૨ બતાવ્યો છે અને મૌર્ય ચંદ્રગુપ્તને રાજકાળ વીર સં. ૨૧૫ થી શરૂ થતે બતાવ્યો છે. વચમાં પ૩ વર્ષનું આંતરું પડે છે એટલે જ્યાં એ બંને મળ્યા જ નથી, ત્યાં ગુરુ-શિષ્ય હોવાની કે દીક્ષાની વાત જ શી કરવી?
વેતાંબરની એક પ્રાચીન માન્યતા પ્રમાણે મૌર્ય ચંદ્રગુપ્તનો સમય વીર નિ. સં. ૧૫૫ છે. એ સમયે બારવણી દુકાળ ચાલતે હતું અને આચાર્ય શ્રી મહાપ્રાણ ધ્યાન કરતા હોવાથી બીજાના સંસર્ગમાં આવતા જ નહોતા, તેમજ સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત પણ ન નો રાજા થવાથી દેશને વ્યવસ્થિત કરવાની ખટપટમાં પડ્યા હતું. આ પરિસ્થિતિમાં સમ્રાટ આચાર્યશ્રીનાં દર્શન કરવાને કુરસદ મેળવે એટલું જ શક્ય છે. ચંદ્રગુપ્તને રાજકાળ ૨૫ થી ૨૮ વર્ષને લેખાય છે. એ રીતે પણ મૌર્ય ચંદ્રગુપ્તની દીક્ષા તે કલ્પનારૂપ જ બની રહે છે.
દિગંબરે મૃતકેવળી ભદ્રબાહુસ્વામીનું દક્ષિણમાં સ્વર્ગગમન માને છે પરંતુ શ્રવણબેલગોલને કનડી શિલાલેખ, આ૦ હરિણસૂરિના કથાકેષ અને બ્ર. નેમિદત્તને આરાધનાકથાકેષ આ
કાળ ચાલત
મહાપ્રાણ પ્રધાન
સંસર્ગમાં આવતા
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
પ્રિકરણ માન્યતાની વિરુદ્ધમાં જાય છે. એટલે આચાર્યશ્રી દક્ષિણમાં ગયા અને સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત જૈન દીક્ષા લીધી; એ વાતને અવકાશ જ હેતે નથી, એટલે દિગંબરે મૌર્ય ચંદ્રગુપ્તની દીક્ષા માને છે તે વાત તદ્દન બેટી જ છે.
સાચી વાત એ છે કે ચંદ્ર પહાડી પરના લેખ પ્રમાણે ચંદ્ર નામના પુરૂષે આ૦ બીજા ભદ્રબાહુસ્વામીના શિષ્ય પાસે દીક્ષા લીધી છે, જેનાથી મુનિઓને ચંદ્રવંશ ચાલ્યા છે. દિગંબર લેખકેએ આ ચંદ્રસૂરિને અનુક્રમે વિશાખદત્ત, પ્રભાચંદ્ર, ચંદ્રગુપ્ત, ગુપ્તકૃતિ અને રાજર્ષિ ચંદ્રગુપ્ત બનાવી દીધા છે.
શ્વેતાંબર સાહિત્યમાં પણ દક્ષિણમાં જઈ સમાધિ લેનાર આ વજસ્વામીના પ્રશિષ્ય આ૦ ચંદ્રસૂરિની દીક્ષાને ઈતિહાસ મળે છે, જે ચંદ્રકુળના આદિ આચાર્ય છે. એમ બને ઈતિહાસમાં આ. ચંદ્રસૂરિને સંબંધ મળે છે, તેઓ જૈનધર્મના સમર્થ આચાર્ય છે પણ તે રાજર્ષિ ચંદ્રગુપ્ત નથી જ.
સમ્રાટ બિંદુસાર સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તનો આ પુત્ર હતું. સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્ત ધીમે ધીમે ઝેર પચાવવા માટે વિષાહાર કરતો હતે, એમાં એકવાર એની ગર્ભવતી રાણું દુધરા જીદ્દ કરી તેની થાળીમાં જમવા બેઠી. રાજાના વિષાને એને એકદમ ઝેરી અસર કરી અને તે મૃત્યુ પામી. પરંતુ ચાણક્યની દક્ષતાથી રાષ્ટ્રના ગર્ભને જીવતે બહાર કાઢવામાં આવ્યો. એના માથા ઉપર ઝેરનું બિંદુ ટપકર્યું હતું માટે એનું નામ બિન્દુસાર રાખ્યું હતું.
બિન્દુસાર પિતાના મૃત્યુ પછી યુવાન વયમાં જ રાજા બન્ય હતે. ચાણકયે એના પિતાના સમયથી રાજસેવા બજાવી છે. તેમજ
૧. આ સંબંધી વિશેષ જાણવા ઈચ્છનારે અમારું વેતાંબર-દિગંબર સમન્વય” નામનું પુસ્તક જેવું. અથવા “જૈન સત્ય પ્રકાશ” કમાંક ૩૭માં છપાયેલ “જેન રાજાઓ” શીર્ષક લેખ વાંચી લે. (જુઓઃ પૃ૦ ૧૩૬)
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમ ]
આ શ્રીસ્થૂલિભદ્રસૂરિજી
૧૬૩
પાતે પણ એની સહાયથી રાજા ખનેલ છે. માટે બિન્દુસાર ચાણકયનુ બહુમાન રાખે એમાં નવાઈ નથી.
<
સેાળમી સદીના પ્રસિદ્ધ તિબેટી લેખક તારાનાથ લખે છે કે ચાણકયની મદદથી બિન્દુસારે ૧૬ રાજ્ગ્યા ઉપર વિજય મેળવ્યો હતા. જૈનાગમ શ્રૃહત્કપભાષ્ય' ગા. ૧૧૨૭માં લખ્યું છે કે ‘બિન્દુસારે ચંદ્રગુપ્ત કરતાં પણુ માટું રાજ્ય મેળવ્યું હતું. ’ બિન્દુસારના જુદા જુદા ગ્રંથામાં જુદાં જુદાં ( દીપવ’શ ' તથા ‘મહાવ'માં બિન્દુસાર વૃત્તાંત'માં તથા ખીજા પુરાણે!માં વારિસાર ભદ્રસાર ગ્રીપ્રથામાં અમિત્રોચેટસ એટલે વગેરે નામા મળે છે. તેના રાજદરબારમાં ‘3ઇમેક્રસ ' નામને યુનાની એલચી આન્યા હતા. તેણે તે સમયને ઇતિહાસ લખ્ય છે પણ આજે આ ગ્રંથ થાડા જ મળે છે.
:
નામે મળે છે. કલિયુગ રાજ‘વાયુપુરાણ'માં કે અમિત્રઘાત
બિન્દુસાર જૈનધમી હતા. યદ્યપિ આ સંબ’ધી સ્પષ્ટ ઉલ્લે`મા મળતા નથી પરંતુ એના પિતા જૈનધર્મી હતા. ચાણકય મંત્રી જૈનધમી હતા અને અશેાક પણ શરૂઆતમાં જૈનધમી હતા, આ જોતાં બિન્દુસાર જૈનધમી હાય એમ લાગે છે. સત્યકેતુ વિદ્યાલંકાર “ મૌર્ય સામ્રાજ્યક્રા ઇતિહાસ'માં લખે છે કે “ સૌ રાજાપા ખૌદ્ધ કે જૈન હતા. તેમના ધર્મવિજયથી ઈર્ષાળુ ખની બ્રાહ્મણીએ મોર્ય સામ્રાજય પ્રત્યે વિદ્રોહ ફેલાવી તે શાસનના અત આણ્યો. ”
બિન્દુસારના બીજો મંત્રી સુગન્ધુ હતા. એણે બિન્દુસાર પાસે રાજમાતાના મૃત્યુપ્રસંગને વિકૃતરૂપે ચિતરી કપટથી રાજાને ચાણકય:પ્રતિ અભાવ કરાવ્યેા અને છેવટે તે મંત્રી જ ચાણકયના મૃત્યુનું પણ નિમિત્ત અન્ય.
મોર્ય બિન્દુસાર ૨૫ વર્ષ રાજ્ય કરી મૃત્યુ પામ્યા. સમ્રાટ અશોક
સમ્રાટ અશોક બિન્દુસારના પુત્ર છે. શરૂઆતમાં તે જૈન
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ હશે રાજા થયા પછી એને રાજલેજ વધે અને બોદ્ધ સાધુઓના પરિચયથી તેમજ બૌદ્ધધમી રાણ તિષ્યરક્ષિતાના સહવાસથી તે બૌદ્ધધમી બન્યો હતો. પરંતુ રાણી તિબ્બરક્ષિતાએ યુવરાજ કુણાલને અંધ બનાવ્યે આ ઘટનાથી અને કલિંગના યુદ્ધમાં અસંખ્ય માનવીઓના સંહારથી ઉત્પન્ન થયેલ ધૃણાથી, તે બોદ્ધધર્મની કટ્ટરતા તછ દરેક ધર્મો પ્રત્યે સમભાવી બન્યા હતા. રાજતરંગિણમાં લખ્યું છે કે “સમ્રાટ અશોક તેની પાછળની જિંદગીનાં છેલ્લાં ૪ વર્ષ જેન બન્યું હતું.” - ભારતીય ઈતિહાસમાં અશોક મહાન પ્રતાપી રાજા ગણાય છે. એણે ફરમાને કાઢીને અહિંસા ધર્મને સુંદર પ્રચાર કરાવ્યું હતું.
યુવરાજ કુણાલ અશકને પુત્ર કુણાલ હતું. તે બાળક હતું ત્યારે અવન્તીમાં અશોકે તેને ભણવા ગ્ય જાણી તેના રાજશાસન પત્રમાં લખ્યું કે “સુમાને થીય૩–હવે કુમારે ભણવું જોઈએ” પરંતુ તેની બૌદ્ધધમી વિમાતાએ આ પત્રમાં છૂપી રીતે પિતાની આંખના આંજણની કાળાશથી એ સુધારો કર્યો કે “કુમારે
ધી –હવે કુમારે આંધળા થવું.” બસ, કુમારે આ જાણ્યું અને તે પિતાની આજ્ઞા માની પિતાની જાતે જ આંધળે થયા. હું
અશોકને આ કરુણ સમાચાર મળ્યા આથી તેને બહુ દુઃખ થયું. તેણે કુણાલને નિભાવ માટે એક મોટી ઉપજવાળું ગામ ભેટ આપ્યું અને એના ઓરમાન ભાઈને અવન્તીને પ્રદેશ સગે.
કુણાલને શરતશ્રી નામે પત્ની હતી, જેણે રાજલક્ષણવાળા એક રૂપવાન કુમારને જન્મ આપે કુણાલ પોતાના પુત્રનો જન્મ સાંભળી એને જન્મોત્સવ ઊજવી ગુપ્ત વેશે પાટલીપુત્ર આવ્યા. તેણે પ્રથમ પિતાના મધુર કંઠથી વિવિધ રાગ ગાઈ સમ્રાટ અશોકને રીઝવ્યું. અશોકે પૂછયું: “તું કોણ છે?” કુણાલ પિતા પાસે આવ્યું અને બોલ્યા “હું આપને અંધ થયેલ પુત્ર
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું] અ. શ્રીસ્થૂલિભદ્રસુરિજી
૧૬૫ કુણાલ છું.” પછી રાજાને એની હાલત ઉપર કરૂણા ઉપજી અને પછી તે બનેમાં નીચે પ્રમાણે પ્રશ્નોત્તરે થયા.
રાજા – “વત્સ! માગ
કુણાલ–પિતાજી! આપ પ્રસન્ન થયા છે તે કાંકણું આપો?”
રાજા–“કુમાર ! એમાં તે શું માગ્યું ?”
મંત્રીશ્વસ–મહારાજા! કાંકણને રાજવી અર્થ અર્ધરાજ્ય થાય છે. એટલે કે કુમાર રાજ્ય માગે છે.”
અશકા–“વત્સ! તું આંધળે છે. તે રાજ્યને શું કરીશ?” કુણાલઆપના પૌત્ર માટે હું રાજ્ય માગું છું.” રાજા–“પુત્ર કયારે થયો?' કુણાલ–સંપ્રતિ” (હમણાં જ).
આ સાંભળી રાજા પ્રસન્ન થાય છે. બાળકનું નામ “સંપ્રતિ જ રહે છે. રાજા એને યુવરાજપદે સ્થાપે છે. જે ઇતિહાસમાં સમ્રાટ સંપ્રતિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. એ રાજાને પરિચય આર્ય સુહસ્તિસૂરિજીના ચરિત્રમાં આપવામાં આવશે.
મોર્ય રાજા બલભદ્ર વીર સં. ૨૧૪માં રાજગૃહીમાં મૌર્યવંશી બળભદ્ર રાજા હતો. મૌર્યવંશ વીર સં. ૧૫૫માં પાટલીપુત્રની ગાદીએ આ છે. ત્યારથી મગધને પ્રદેશ તેને આધીન હતું. એટલે વીર સં. ૨૧૪માં મોર્ય રાજાને સુઓ કે મૌવંશી સ્વતંત્ર રાજા મગધનું શાસન કરતા હોય એ સ્વાભાવિક છે. આ રાજા જૈનધમી હતું. તેણે જેનધામમાંથી નીકળેલ આષાઢાચાર્યના નવા અવ્યક્ત મતને દાબી દીધું હતું. આ રાજા જેન છે. આ ઉપરથી કંઈક એવું પણ અનુમાન કરી શકાય છે કે પ્રાય: મૌર્ય રાજાઓ અને મૌર્ય જેનધર્મી હતા.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ - પ્રિકરણ
મંત્રો ચાણક્ય ભારતીય ઈતિહાસમાં ભારતને એક મહાન સામ્રાજ્યરૂપે સ્થાપનાર, મોર્યવંશને રાજગાદી અપાવનાર, એક મહાન મુત્સદ્દી વિજેતા અને પંડિત તરીકે ચાણક્યનું નામ પ્રસિદ્ધ છે.
તેને જન્મ ગોલ્ડ (ડ) દેશના ચણક ગામમાં થયે હતે. પિતાનું નામ ચણી ને માતાનું નામ ચોધરી હતું. તે બંને જ્ઞાતિએ બ્રાહ્મણ પણ જેનધર્મના પરમ ઉપાસક હતા. અવારનવાર જૈન સાધુઓ ત્યાં આવીને ઊતરતા અને ચણ બ્રાહ્મ તેઓની ઉત્તમ રીતે ભક્તિ અને સેવા કરતો હતે.
એક વાર બ્રાહ્મણ પત્ની ચણેશ્વરીએ દાંત સહિત પુત્રને જન્મ આપે. પંડિતે તરત જન્મેલા આ બાળકને જૈન સાધુઓ પાસે લઈ જઈ નમસ્કાર કરાવ્યા અને પૂછ્યું કે, આ પુત્ર દાંત સહિત જન્મે છે તેનું શું ફળ છે? જ્ઞાની મુનિઓએ કહ્યું કે,
આ બાળક રાજા થશે.” પિતાએ મારા બાળક રાજા થશે તે મરીને દુર્ગતિએ જશે એમ વિચારી દાંત ઘસાવી નાખ્યા. આ સમાચાર પણ તેણે મુનિઓને આપ્યા. મુનિઓએ કહ્યું કે, “એના દાંત રહ્યા હતા તે રાજા થાત પરંતુ હવે તે રાજા નહિ પણ રાજા જે પ્રતાપી તે થશે જ થશે.”
ચણ બ્રાહ્મણે બાળકનું નામ “ચાણકય” રાખ્યું. માતા પિતાએ એને સારી રીતે ભણાવ્યો. તે સર્વ વિદ્યાને પારંગત અને શ્રાવક થયે. તે એક બ્રાહ્મણ કન્યા સાથે પરણે અને શાંતિમાં જીવન પસાર કરવા લાગ્યા.
એક વાર ચાણક્યની પત્ની લગ્ન પ્રસંગે પિતાને પિયેર ગઈ. ત્યાં એની બીજી બહેને શ્રીમંતને ઘેર પરણાવેલી હતી તે સારાં સારાં કપડાં અને આભૂષણથી સુશોભિત થઈને આવી હતી. જ્યારે ચાણક્ય પત્ની તદ્દન સાદા જ વેશમાં જ હતી. આથી એની બહેન અને બહેનપણીઓએ એની ખૂબ જ હાંસી મશ્કરી કરી અને તે શરમની મારી ઘરના ખૂણામાં બેસી રહી.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું ] આ૦ શ્રીધૂલિભદ્રસૂરિજી
૧૬૭ બીજે દિવસે ચાણક્ય ત્યાં આવ્યો. સ્ત્રીને ઉદાસ જોઈને તેણે પૂછ્યું: “શું કેઈએ તારું અપમાન કર્યું છે કે જેથી તું આટલી બધી ઉદાસ છે?” ચાણક્યની સ્ત્રીએ બધી યથાર્થ બીના જણાવી. હવે ચાણક્યને એમ થયું કે હું ધન કમાઈ લઈએ તે ઠીક, એટલે તે પાટલીપુરમાં નંદરાજની સભામાં ગયે. અહીં નંદરાજાના નોકરોએ તેનું ભયંકર અપમાન કરી બચી ઝાલી તેને રાજસભામાંથી કાઢી મૂકો. ચાણકયે જતાં જતાં પ્રતિજ્ઞા કરી કે, જે નંદવંશનું જડમૂળથી નિકંદન ન કાઢું તે હું બ્રાહ્મણ નહીં.
બસ, પછી ચાણકય પંડિતે ચંદ્રગુપ્તને મેળ, બીજા ર જાઓને સાથા. એક વાર પરાજય પામીને નાસભાગ પણ કરી, પ્રાણાંત દુઃખ અને કષ્ટો સહ્યાં છતાં બધાને તરી ગયે અને આખરે વિજય મેળવ્યું. તેણે નંદવંશને સ્થાને મોર્યવંશ સ્થા, ચંદ્રગુપ્તને રાજ્યાભિષેક કર્યો અને પોતે ચંદ્રગુપ્તને મહામંત્રી બન્યો. તેણે અનેક યુદ્ધ લડી સામંતને જીત્યા, સિકંદર અને સેયુકસ જેવા પરદેશી વિજેતાઓને હરાવી સિંધુની પિલી મેર ભગાડવા અને કાબૂલ તથા કંદહાર વગેરેને હિંદ સાથે જોડી દીધા. ભારતવર્ષનું સહુ પહેલું સ્વતંત્ર સાર્વભૌમ રાજ્યતંત્ર ઊભું કરનાર આ મહામાત્ય ચાણક્ય હતે.
ચાણક્ય જેનધમ હતું. એણે ચંદ્રગુપ્તના સમય પહેલાં અને તે સમયે પડેલા બાર વર્ષ દુકાળમાં શ્રમણ સંઘની સુંદર સેવા કરી હતી. તેમજ ચંદ્રગું ને પણ અનેક યુક્તિઓથી બતાવી આપ્યું કે જૈન સાધુઓ સાચા ત્યાગી, સંયમી અને અકિંચન છે. તેઓ જ સત્ય ધર્મના ઉપદેષ્ટા છે. આખરે રાજા ચંદ્રગુપ્તને જૈનધર્મી બનાવ્યું. તેણે રાણીને ગર્ભ બચાવી લીધે, જે પાછળથી બિન્દુસાર નામે ઓળખાય છે. ચંદ્રગુપ્તના મૃત્યુ પછી તે રાજા થયો. બિન્દુસારને સુબધુ નામે બીજે મંત્રી હતું. એણે ઈષ્યોથી રાજાને ભરાવ્યું કે, તમારી માતાને ચાણયે મારી નાખી હતી. આની તપાસ કર્યા વિના બિન્દુસારે ચાણકયનું અપમાન કર્યું.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
જેન પરંપરાને ઈતિહાસ [ પ્રકરણ આથી ચાણકયે સંસારની આવી દશા જોઈ મુનિ પણું સ્વીકારી નગર બહાર જઈ અણસણ કર્યું. રાજાને ચેડા સમય પછી સત્ય વસ્તુનું ભાન થયું. તેને પોતાની ભૂલ સમજાતાં તેણે ચાણકય પાસે જઈને ક્ષમા યાચી પુનઃ મંત્રીપદ ગ્રહણ કરવા આગ્રહ કર્યો. સુબધુ આ સમાચાર જાણ, રાજા પાસે ગયે ને પિતાની ભૂલની ક્ષમા માગી. તે ચાણક્ય મુનિની પૂજા કરવા ગયે. તેણે ધૂપ અને દીપથી પૂજા કરી પણ તે સળગતે ધૂપ મૂકીને જ ચાલ્યા ગયે. આથી પાસે રહેલાં છાણાં બળવા માંડયાં. ચાણક્ય મુનિ સ્થિર થઈ અપિ િvi gવામિ વગેરે બેલતાં ધ્યાનમાં મૃત્યુ પામી દેવલોક ગયા.
પછી તે રાજા બિંદુસારે સુબધુ મંત્રીને દેશવટે આપે, જે ત્યાં કમેતે મરણ પામ્યું.
(જુઓઃ “પરિશિષ્ટ પર્વ, સંથારાપો , મરણસમાધિ, આવશ્યકનિર્યુક્તિ વગેરે, તથા અનેકાન્ત વર્ષ” રજુ, અં૦ ૧)
કલિકાલસર્વજ્ઞ આ૦ શ્રીહેમચંદ્રસૂરિજી “અભિધાન ચિંતામણિમાં ચાણક્યનાં આ પ્રમાણે ૮ નામ આપે છે. વાસ્યાયન, મલિનાગ, કુટિલ, ચાણકય (પાલી ભાષામાં ચણુકા અને પ્રાકૃત ભાષામાં ચાણકક થાય છે) દ્વામિલ, પક્ષિલસ્વામી, વિષ્ણુપ્ત અને અંગુલ. ચાણકયના ગ્રંથમાં “ચાણક્ય નીતિ, કૌટિલેય અર્થશાસ્ત્ર વાસ્યાયન કામસૂત્ર વગેરે પ્રસિદ્ધ છે
ત્રીજા નિëવ આવ આષાઢાભૂતિના શિષ્યો: વિર સં. ૨૧૪માં આ આષાઢાભૂતિના શિષ્ય અવ્યક્તવાદી ત્રીજા નિતંબ થયા.
આ૦ અષાઢભૂતિ પિતાના શિષ્યોને વાચના દેતા હતા અને એક રાત્રે એચિંતા કાળધર્મ પામી દેવકમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થયા. આ ઘટનાની કોઈને ખબર પડી નહીં. આચાર્ય પણ દેવલોકમાં જતાં જ પિતાના શિષ્યોને વાચનાને ક્રમ ચાલુ રાખવા માટે દયા લાવી પિતાને શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો ને વાચના ચાલુ રાખી.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાતમું]
આ૦ શ્રીરલિભદ્રસૂરિજી જ્યારે વાચના સમાપ્ત થઈ ત્યારે આચાર્ય શિષ્યોને સાચી વાત જણાવી. પુનઃ શરીર છોડી દેવામાં પ્રયાણ કર્યું. શિગે તે આ વાત સાંભળીને આભાજ બની ગયા. સાથોસાથ એવા વહેમી બની ગયા કે ગુરુમહારાજે તે દેવ હોવા છતાં દેહધારી બની આપણને વંદન કરાવ્યું. ન માલમ સાથેના સાધુઓ પણ એવા જ દેહધારી નહીં હોય? દેવ તે અવિરતિ હોય, અપચ્ચકખાણ હોય, તેને વંદન થાય જ કેમ? માટે સાથેના સાધુઓને વંદન કરવું ઉચિત નથી. એક નહીં, બે નહીં કિતુ તે દરેક સાધુ શંકાના ચકાવામાં ફસાયા, અંદરોઅંદરનો વંદનવ્યવહાર બંધ કરી બેઠા અને અવ્યકતવાદી સ્વછંદી બની ગયા. તેઓ વિહાર કરતા કરતા રાજગૃહીમાં આવ્યા. ત્યારે રાજા મોર્ય બળભદ્ર હતું. તેણે આ સ્થિતિ જોઈને તેને ઉપાય કર્યો. તેણે પ્રથમ તે આ સાધુઓને પકડાવી માર મરા. જ્યારે સાધુએ પૂછયું કે, “તું શ્રાવક થઈને ગુરુઓને કેમ મારે છે?” ત્યારે તેણે ઠાવકું સુખ કરી જણાવ્યું કે, “ન માલુમ, આપ સાધુ છે કે આપના શરીરમાં કોઈ ચાર ઘૂસી ગયા છે. વળી, ન માલૂમ હું શ્રાવક છું કે મારા શરીરમાં કઈ દેવ ઊતરી આવ્યો છે!” બસ! આ યુક્તિથી સાધુઓને ભ્રમ ભાંગી ગયે, સંશય નીકળી ગયો. તેઓ “મિચ્છામિ દુકડ” દઈ સન્માર્ગમાં આવી ગયા અને અંદર અંદર વંદન કરવા લાગ્યા.
ભગવાનના શાસનમાં ૯ નિહ થયા છે, તેમાં આ ત્રીજો નિહલ છે.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ આઠમુ આય મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસૂરિ
આર્ય મહાગિરિ અને આર્ય સુષુપ્તિ એ મહાપ્રતાપી શ્રીસ્થૂલિભદ્રસૂરિજીના શિષ્યરત્ના અને પટ્ટધરો છે. એક પછી એક એમ અને ખાલ્યાવસ્થામાં યક્ષા સાધ્વીજીના આશ્રયે પન્યા છે. માટે ૮ પટ્ટાવતી'માં આ અને આચાર્ય વાની આગળ આ શબ્દ યાજવામાં આવેલ છે. આ ખતે આચાર્યંની ઉંમરમાં લગભગ ૪૫ વના તફાવત હતા. અને આચાર્યાં મહુ જ તીક્ષ્ણ બુદ્ધિના હતા, તેમજ પરમ ત્યાગી અને સયમયમના ઉપાસક હતા. આ બને આાચાર્યાના સમયમાં જૈનધર્મના ઘણા પ્રચાર થયા છે. જૈનધર્મના પ્રચારનું કેન્દ્ર મગધ હતું; જેમાં આ આચાય વર્ધના સમયમાં
અવન્તીના ઉમેરા થાય છે. ભગવાન મહાવીરદેવના સમયમાં અવન્તીના ચડપ્રદ્યોત જૈનધમી બન્યા હતા, એ જ અવન્તી વીર સ. ૬૦માં પાલક્રશના વિનાશ પછી અને મગધરાજ નદીના હાથમાં ગયા પછી ગૌણુ અને છે. પશુ સમ્રાટ સ'પ્રતિના સમયે (વીર સ', ૨૭૫માં) પેાતાનુ ભૂતપૂર્વ ગોરવ પુનઃ પ્રાપ્ત કરે છે; એટલું જ નહિ કિન્તુ અવન્તી ભારતમાં જૈનધર્મની વિજયપતામાં ફરકાવવાનું મહાન કેન્દ્ર પશુ અને છે.
આ બન્ને આચાએ અહુ જ પશ્રિમપૂર્ણાંક ૧૧ ગ અને ૧૦ પૂર્વી કઠસ્થ કર્યાં હતાં અને ઉશ્ન વિહાર કરી ઘણા ઘણા ભવ્ય પ્રાણીઓને પ્રતિષ્ઠા હતા.
મા મહાગિરિજીએ વિચ્છેદ થયેલ જિનલ્પની તુલના કરી આત્મધ્યાન દશામાં ઘણા સમર્ટીંગાત્ચા હતા. આ સમય દરમ્યાન
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
આખું] આ મહાગરિ અને આર્ય સુહસ્તિસૂરિ ૧૭ ગચ્છનાયક તરીકે શ્રી આર્ય સુહસ્તિસૂરિજી રહ્યા છે. તેઓ
સ્થવિરકલ્પી હતા, તેમજ આર્ય મહાગિરિજીને ગુરુ તુલ્ય માનતા હતા, અને આચાર્યે પ્રાય: સાથે વિચરતા હતા. આર્ય મહાગિરિજી મોટે ભાગે નગર બહાર ઉલાનમાં જ રહેતા અને આર્ય સુહસ્તિસૂરિજી વિશેષતઃ વસતીમાં રહેતા હતા.
એક વાર આર્ય સુહસ્તિસૂરિજી વિહાર કરતા કરતા પાટલીપુત્રમાં પધાર્યા છે અને તેમણે વસુભૂતિ નામના ધનાઢય શ્રેષ્ઠીને પ્રતિબધી જૈનધર્મને અભ્યાસી અને પરમ ઉપાસક બનાવ્યું છે. એ શ્રાવક ગુરુજીની પૂબ ઉપાસના કરતું હતું અને ધર્મતત્તવ પણ ભણત હતો. વસુભૂતિએ સૂરિજીને વિનંતી કરી પિતાને ઘેર પધરાવ્યા અને સૂરિના ઉપદેશથી વસુભૂતિના આખા કુટુંબે જૈનધર્મ સ્વીકાર્યો. એક વાર આર્ય સુહસ્તિસૂરિજી ઉપદેશ માટે એને ઘેર આવ્યા હતા. ત્યારે આર્ય મહાગિરિજી પણ ત્યાં પધાર્યા. આથી આર્ય સુહસ્તિસૂરિજીએ ઊભા થઈ તેમને વંદનાદિથી સત્કાર અને આદર કર્યો, એટલે વસુભૂતિએ પૂછ્યું: “આ કોણ પધાર્યા છે કે જેની આ૫ આટલી ભક્તિ કરે છે?' આર્ય સુહસ્તિસૂરિ બેલ્યા: હે શ્રેષ્ઠી! એ મારા ગુરુ છે. તેઓ સદાયે ત્યાગ કરવા લાયક તુચ્છ આહારદિની શિક્ષા ગ્રહણ કરે છે અને તેવી ભિક્ષા ન મળે તે ઉપવાસી રહે છે.
બીજે દિવસે આર્ય મહાગિરિજીને ગૌચરી જતાં સારે મિણ આહાર મળવા લાગ્યું. પિતે આહાર લીધા સિવાય જ પાછા આવ્યા અને સુહસ્તિસૂરિને કહ્યું: “વત્સ! તમે કાલે જાહેરમાં મારે વિનય કર્યો તેથી આજે મને અનેષણીય આહાર મળે, માટે ફરીવાર આવું કરશે નહીં. આર્ય સુહસ્તિસૂરિએ વિનયથી જણાવ્યું: “તથાસ્તુ
એક વાર આ બંને સૂરિપંગ વિહાર કરતા કરતા જીવિત સવામીની યાત્રાએ જતાં વચમાં અવન્તી નગરીમાં પધાર્યા છે અને જુદી જુદી વસતિમાં ઉતર્યા છે. આ વખતે અહીં રથયાત્રાને
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પર પરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ
મહાત્સવ શરૂ થતાં જિનેશ્વરના રથ અસ્ખલિત ગતિથી નગરમાં ફરવા લાગ્યા છે. નગરજના સાથે છે. બ'ને આચાર્ય વચ્ચે પણ પેાતાના વિશાળ શિષ્યસમૂહ સહિત સાથે છે. એ રીતે ફરતો ફ્શ્તા રથ મંદિરના દ્વાર પર આવ્યેા. યુવરાજ સપ્રતિએ રથયાત્રામાં આવતા આચાય શ્રીસુહસ્તિસૂરિજીને જોયા અને તેને વિચાર થયા કે, મેં આમને કચાંક તૈયા છે. વિશેષ ઊહાપાહ કરતાં એને જાતિસ્મરણુ જ્ઞાન થયું ને તેણે સૂરિજીને આળખ્યા. અટ્ઠા ! આ તે માશ પૂર્વભવના ગુરુજી છે. પછી પાતે નીચે આવી ગુરુજીને પ્રેમપૂર્વક નમસ્કાર કર્યો અને નિયથી પૂછ્યું! હું પ્રભુ! જૈનધર્મની આરાધનાનું ફળ શું છે ? ' સૂરિજી ખેલ્યાઃ અવ્યકત સામાયિકનું ફળ રાજ્યાદિક છે. અને વ્યકત સામાયિકતુ ફળ માક્ષ પણ છે.’ રાજા સૂરિજીના આ ઉત્તર સાંભળી પ્રસન્ન થયા. એને વિશ્વાસ પણ એ. પછી સૂરિજીને પૂછ્યું': હું ભગવન્! આપ મને આળખા છે ?' સૂરિજી એલ્યા રાજન ! અવન્તીપતિને કાણુ ન ઓળખે ’ રાજા એલ્યે: ‘સૂરિજી મહારાજ ! આ સિવાય બીજી રીતે આપ આળખા છે ? ' સૂરિજી ઉપયાગ મૂકીને ખેલ્યા હા. હા, હવે આળખ્યા. તારા પૂર્વ ભવની કથા સાંભળ, અશેાકના રાજકાળની એ વાત છે.
·
<
'
૧૭૨
*
• એક વાર અમે બંને આચાર્ય કૌશામ્બીમાં ગયા હતા. તે વખતે ભીષણુ દુકાળ પડયા હતા. પર ંતુ શ્રાવક સંઘ સાધુઓની પૂર્ણ ભક્તિ કરતા હતા. એક વાર એકદ્રમક રક કે જેને શિક્ષા નહાતી મળતી, તેણે સાધુઓને ભિક્ષા મળતી જોઈ હ્યું: “ મને કઈક આપા’ શિષ્યા તેને અમારી પાસે લાવ્યા. અમે ભાવિ લાભનું કારણ જાણી જણાવ્યું: 'તુ દીક્ષા લે તે અમે આહાર આપીએ.’ પછી એ ર કે દીક્ષા સ્વીકારી. ત્યાર પછી અમે એને સારી રીતે આહાર કરાવ્યા, એણે ઘણા દિવસની ભૂખ હાવાથી ખૂબ દામીને ખાધું. તેને રાતે પેટમાં વાયુ ભરાઈ જવાથી પેટમાં દર્દ થયું. રાત્રે શ્રીસ"ધે અને સાધુઓએ એની સુશ્રુષા કરી. તે સાધુધમ ની પ્રશ'સા કરતા મૃત્યુ પામી સમ્રાટ અÀાકના પુત્ર કુણુાલને ઘેર પુત્ર
.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
આખું] આય મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસૂરિ ૧૭૩ તરીકે જન્મે. જન્મતાં જ તેને રાજ્ય મળ્યું, તે તું સંપતિ રાજા થયો.
સંપ્રતિ રાજા પોતાના પૂર્વ ભવનું યથાર્થ વૃત્તાંત સાંભળી પ્રસન્ન થયું. તેણે સૂરિજીને કહ્યું: “પ્રો! આપે ચારિત્ર ન આપ્યું હેત તે હું આ દશાએ ક્યાંથી હેત ! માટે આ રાજ્યના માલિક આપે છે.” સૂરિજી બેલ્યા: “અમે તે ત્યાગી નિસ્પૃહી છીએ. જે તને ચારિત્ર-સંયમધર્મ ઉપર પ્રેમ હોય, શ્રદ્ધા હોય તે શ્રી.વીતરાગ ભગવંતને ધર્મ સ્વીકારી આત્મકલ્યાણ સાધી લે અને જિનશાસનની પ્રભાવના કર.” રાજાએ સૂરિજીના ઉપદેશથી જૈનધર્મ સ્વીકાર્યો સમ્યકત્વ સહિત શ્રાવકનાં મારતો પણ સ્વીકાર્યા તે મન, વચન, કાયાની દઢતાથી જૈનધર્મની ઉપાસના કરવા લાગ્યા. તે પરમ આઈપાસક બન્ય.
હવે તે ત્રિકાળ જિનપૂજન કરે છે, સવામીમાઈઓની સદાયે ભક્તિ કરે છે અને ખૂબ જ દાન આપે છે. જ્યાં ત્યાં એનું રાજ્ય હતું ત્યાં સર્વત્ર જૈનધર્મને પ્રચાર કરવામાં તત્પર બન્યા છે.
વળી, એક વાર અવન્તીમાં રથયાત્રા નીકળે છે. એ સમયે સુહસ્તિસૂરિજી પધાર્યા છે. રાજા પણ સપરિવાર રથયાત્રાને લાભ લે છે, એટલે દિવસે ભવ્ય રથયાત્રા નીકળી છે, ઘોડાઓને બદલે ભકિતસંપન શ્રાવકે રથને વહી રહ્યા છે, રાજમહેલ પાસે રથ આવે છે તે વખતે રાજાએ ખૂબ જ ભક્તિથી વંદના સત્કાર કરીને પોતાના સામે તેને જૈનધર્મ સ્વીકારવાનું સમજાવ્યું. આથી સામંતોએ પણ જૈનધર્મ સ્વીકાર્યો અને પોતપોતાના રાજયમાં જઈ રથયાત્રા કાઢવાની શરૂઆત કરાવી.
સંપ્રતિ શેજાએ જૈનધર્મને સ્વીકાર કર્યા પછી સવા કરોડ (સવા લાખ) જિનમૂર્તિઓ ભરાવી, છત્રીસ હજાર પ્રાચીન જિનમંદિરોને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા, સવા લાખ નવાં જિનમંદિર બંધાવ્યાં, અને સાત દાનશાળા ખુલ્લી મુકાવી. તેના રાજ્યમાં કદી પણ જનતાને ખાવાપીવાનું દુખ નથી પડયું. તેણે પિતાના
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪ જૈન પરંપરાને ઈતિહાય
[ પ્રકરણ રાજ્યમાં કોઈ પણ ભૂખે ન મરે તેને પૂરેપૂરો ખ્યાલ રાખ્યો હતે. સંપ્રતિને ઘણીવાર પિતાની પૂર્વની દુઃખદ સ્થિતિનું સ્મરણ થત અને એથી તે ગરીબોને બેલી, દીન, દુઃખી અને નિરાધારોને આધાર બની રહ્યો હતે.
સમ્રાટુ સંપ્રતિએ પિતાની અસૂર્યપશ્યા રાજરાણીઓ, રાજકુમારીએ, રાજકુમાર અને સામંતને પણ સાધુ બનાવી દુર સુદૂર પ્રદેશમાં વિહાર કરાવ્યો હતો અને જેનધર્મને વાસ્તવિક પ્રચાર કરાવ્યો હતે, ચીન, બર્મા, સિલેન, અફગાનિસ્તાન, નેપાલ, ભૂતાન, વગેરે ઘર ઘર પ્રાંતમાં જૈનધર્મને સંદેશ પહોંચાડ્યું હતું અને આંધ્ર, તામિલ, કર્ણાટક, મહારાષ્ટ્ર, સૌરાષ્ટ્ર, ગુર્જર માલવા, રાજપૂતાના વગેરે પ્રાંતમાં પણ જૈનધર્મની જ્યોતિને વધુ ઉજજવલ, જ્વલંત અને દઢ બનાવી હતી.+
(જુઓ “અહલ્કલ્પસૂત્ર” ઉ. ૧. સૂ૦ ૫૦-નિર્યુકિત ગાથા ૩ર૭૫ થી ૩૨૮૯)
+રા. બા. ગો. હો. ઓઝા લખે છે કે, “પુરાણાના હસ્તલિખિત પુસ્તકેમાં બહુધા સંપ્રતિનું નામ મળતું નથી, તે પણ “વાયુપુરાણની એક હસ્તલિખિત પ્રતિમાં દશરથના પુત્રનું નામ સંપ્રતિ આપ્યું છે, મસ્યપુરાણમાં “સંપતિ' પાઠ મળે છે કે જે સંપ્રતિનું અશુદ્ધ રૂપ છે. xxx મા દેશને કુણાલના બે પુત્રો [ દશરથ અને સંપ્રતિ માં વહેચણી થતાં પૂર્વ વિભાગ દશરથને અને પશ્ચિમ વિભાગ સંપ્રતિના અધિકારમાં રહેલો હોય, સંપ્રતિની રાજધાની કયાંક પાટલીપુત્ર અને કયાંક ઉજજૈન લખેલી મળે છે. રાજપૂતાના, માલવા, ગુજરાત તથા કાઠિયાવાડ એ દેશ પર સંપ્રતિનું રાજય હશે અને કેટલીયે જૈનમંદિર તેણે પોતાના સમયમાં બંધાવ્યાં હશે.
અજમેર જિલ્લાના બલી નામના ગામમાં વીર સંવત ૮૪ વિ. સં. પૂર્વે ૩૮૬ ઇ. સ. પૂર્વે ૪૪૩ને એક શિલાલેખ મળે છે, કે જે “અજમેર ના મ્યુઝિયમમાં સુરક્ષિત છે. તે પરથી અનુમાન થાય છે કે અશાયી પહેલાં પણ રજપૂતાનામાં જૈનધર્મને પ્રચાર હતે. જૈન લેખકોને એ મત છે કે, રાજ સંપ્રતિ કે જે અશોકને રાજવંશ જ હતું, તેને જૈનધર્મની
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું ] આર્ય મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસરિ ૧૭૫
આથી આગળ વધીને સંપ્રતિ રાજાએ પોતાની દાનશાળાએમાં રસેઇયાને સમજાવ્યા હતા કે, મુસાફરોને દાન આપ્યા બાદ પાછળ વધેલો આહાર શ્રમણ ભિક્ષુઓને આપ. આ વ્યવસ્થા માટે તેમને પગાર ૫ણું ખૂબ આપતે હતો. રસોઈયાઓ ખૂબ જ ભકિત અને પ્રેમથી મુનિવરને આહારદાન આપતા હતા. કિન્તુ આ સમાચાર જિનકલ્પી આર્ય મહાગિરિને મળતાં તેમણે “આ રાજપિંડ છે, આપણને ન કપે” વગેરે કહી આર્ય સુહસ્તિને ઉપાલંભ આપી, આ આહાર લેવાનું બંધ કરાવ્યું હતું. કિંતુ અહીં જે મહાન સત્ય નીકળે છે તે એ જ કે રાજાને જૈનધર્મના પ્રચારની અપૂર્વ ધગશ અને ખરી લાગણી હતી, તેમજ ધર્મપ્રચારક ધર્મગુરુઓને આહારાદિની મુશ્કેલી ન રહે અને તેઓ પૂબ જ ધર્મપ્રચાર કરે, એ જ એક ભાવના હતી.
આર્ય મહાગિરિજીને વર સં. ૧૪પ માં જન્મ, સં. ૧૭૫ માં દીક્ષા, સં. ર૧૫ માં યુગપ્રધાનપદ અને સં. ૨૪૫ માં ૧૦૦ વર્ષની ઉંમરે દશાર્ણ દેશના ગજેન્દ્રપદતીર્થમાં વર્ગગમન થયાં છે.
તેમની શિષ્ય પરંપરા નીચે પ્રમાણે છે:
“શ્રીક૯પસૂત્ર'ના ઉલેખ પ્રમાણે તેમને ૧ સ્થવિર ઉત્તર (બહુલ), ૨ સ્થ૦ બલિસહ, ૩ સ્થ૦ ધનાઢય, ૪ સ્થળ શ્રીઆઢય, ૫ સ્થ૦ કૌડિન્ય, સ્થ૦ નાંગ, ૭ સ્થ૦ નાગમિત્ર અને ૮ કૌશિક ગોત્રના વલ્લક હગુપ્ત એ મુખ્ય ૮ શિષ્ય હતા. એક રીતે તે આ આઠેને સાક્ષાત શિષ્ય માનવા કરતાં પરંપરાગત શિ માનવા, એમ વધારે બંધબેસતી વસ્તુ છે.
ઘણું ઉન્નતિ કરી અને રાજપૂતાના તથા તેની આસપાસના પ્રદેશોમાં પણ તેણે કેટલાંક જૈનમંદિર બંધાવ્યાં હતાં.
વિ. સં. બીજી શતાબ્દીમાં બનેલા મથુરાના કંકાલીટીલાવાળા જૈન સ્તૂપ પરથી તથા અહીંના કેટલાક અન્ય સ્થાનેથી મળેલા પ્રાચીન શિલાલેખો તથા અતિથી માલમ પડે છે કે તે સમયે પણ અહીં રાજ પૂતાનામાં જૈનધર્મને સારા પ્રચાર હતો. (“રાજપૂતાનેકા ઇતિહાસ')
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
જેન પરંપરાને ઇતિહાસ પ્રકરણ સ્થ૦ ઉત્તર અને બલિરૂહથી “ઉત્તર બલિ સહ” નામે ગણ નીકળે છે, જેની ૧ કેસમ્મીઆ, ૨ સોઈરિયા, ૩ કોઠંબાણી અને ૪ ચન્દનાગરી-એમ ૪ શાખાઓ હતી. આથી એ નક્કી છે કે આ શ્રમણુસંધ તે તે પ્રદેશમાં વધુ વિહાર કરતો હતે.
આર્ય સુહસ્તિસૂરિને વીર સં. ૧૧ માં જન્મ, સં ૨૧૫ માં દીક્ષા, સં. ૨૪૫ માં યુગપ્રધાનપદ, અને સં. ૨૯૧ માં ૧૦૦ વર્ષની ઉમરે ઉજજૈનમાં સ્વર્ગગમન થયું છે.
તેમને ઘણું શિખ્યા હતા. તે પૈકીના ૧૨ શિ, ગણે. અને કુલાની યાદી નીચે મુજબ છે:
૧ સ્થવિર આર્ય રહણ, તેમનાથી “ઉદેહ ગણું નીકળ્યો છે, જેની ૧ ઉદ્બરિજિયા, ૨ માસપૂરિઆ, ૩ મઈપત્તિઓ અને ૪ પુણપત્તિઓ–એ ૪ શાખાઓ તથા ૧ નાગભૂય, ૨ સમભૂય, ૩ ઉલગચ્છ, ૪ હસ્થેલિજ, ૫ મન્દિરાજ, અને ૬ પરિહાસયએ ૬ કુલ હતાં.
ઉદેહગણ અને નાગભૂય કુલને કનિષ્ઠ સં. ૭ ને પ્રતિમાલેખ મળે છે. (“પ્રાચીન લિપિમાલા” પૃ. ૨૪)
૨. આ૦ ચશભદ્રજી, તેમનાથી ઉડવાડિય ગણ નીકળે છે. જેની ૧ ચંપિજિયા, ૨ ભફિજિયા, ૩ કાકનિયા, અને ૪ મેહલિજિયા–એ ૪ શાખાઓ તથા ૧ ભજસ, ૨ ભદ્રગુપ્ત અને ૩ જસભદ્દ એ ત્રણ કલે હતાં.
તેમને એક શિષ્ય પરિવાર વિદિશાની આસપાસમાં વિચરતે હતે, જે વિદિશાના ઉપનગર લાલપુરના નામથી ભદિનિજયા શાખા અને ભદ્રગુપ્ત કુલના નામે જાહેર થયેલ છે. વિદિશાથી ૪ માઈલ પર ઉદયગિરિની પહાલમાં ૨૦ જેને ગુફાઓ છે, તેમાંની ૨૦મી ગુફામાં ભદ્રાયશાખાના આ૦ શંકરે ગુપ્ત સં. ૧૦૬ માં પાર્શ્વ. નાથની પ્રતિષ્ઠા કર્યા શિલાલેખ છે. (આ લેખ માટે જુઓ: ૫.૭૭)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભર છે કે આ
તે
અને આ ગુણી
આખું] આ મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસરિ ૧૦૭
૩–આ. મેઘગણુ–સંભવ છે કે આ૦ ઘનસુંદર, આ૦ ગુણ સુંદર અને આ. ગુણાકર: એમ આ આચાર્યનાં ૪ નામ છે. તેઓ તે કાલના યુગપ્રધાન છે. તેમનાથી કોઈ જુદે ગણ નીકળ્યો નથી. સંભવ છે કે મેહલિજિયા શાખા અને મહિય કુલ સાથે તેમની શિષ્યસંતતિને સંબંધ હશે. આચાર્ય શ્યામાચાર્ય તેમના શિષ્ય હશે.
૪. આ. કામર્ધિગણ –તેમનાથી વસવાડિય ગણ નીકળે છે. જેની ૧ સાવન્થિયા, ૨ રજ જપાલિયા, ૩ અન્તરિજિજયા, અને ૪ એમિલજ્યિાઃ એ જ શાખાઓ, તથા ૧ ગણિય, ૨ મેહિય, ૩ કામય અને ઈન્દ્રપુરગ એ ૪ કુલ હતાં.
૫. આ. સુસ્થિતસૂરિ–તેમનાથી કેયિ ગણ નીકળે છે, જેની ૧ ઉચ્ચાનાગરી, ૨ વિજ જાહરી, ૩ વઈરી અને ૪ મહિઝમિલા એ ૪ શાખાઓ તથા ૧ બંભલિજજ, ૨ વયૂલિજજ, ૩ વાણિજજ, અને ૪ ૫હવાહણય એ ૪ કુલે હતાં. અહીં જે ૪ શાખાઓ બતાવી છે, તે કેડિય ગણુની મુખ્ય શાખાઓ છે અને તેને પ્રારંભ આ સુસ્થિતસૂરિ તથા આ૦ સુપ્રતિબદ્ધસૂરિના સંતાનીય અનુક્રમે ૧ સ્થ૦ શાંતિ શ્રેણિક, ૨ સ્થ૦ વિદ્યાધર ગેપાલ, ૩ સ્થ૦ આર્ય વજાસ્વામી અને ૪ સ્થ૦ પ્રિયગ્રંથસૂરિથી થયેલ છે. આ ઉપરાંત કેડિયગણની ૧ અજજસેણિયા, ૨ અજજતાવસી, ૩ અજજમેરા, ૪ અજઇસિપાલિઆ) ૧ અજમાઈલી, ૨ અજપિમિલા, ૩ અજાજ જયંતી, ૪ અજજતાવરી૧ બંસદીવિયા વગેરે ઉપશાખાઓ હતી અને નાગેન્દ્ર કુલ, ચંદ્રકુલ વગેરે ઉપકુલે હતાં. આજે જે જે શ્રમણસંઘે, ગચ્છ, શ્રમણે વિદ્યમાન છે, તે દરેકે દરેક કેડિયગણ, વઈરીશાખા અને ચંદ્રકુલના જ છે
૬. આ. સુપ્રતિબદ્ધસરિ–આ. સુસ્થિતસૂરિ અને આ. સુમતિબદ્ધસૂરિ એ બન્નેનાં ગાણું, શાખા અને કુલ સામેલ હતાં.
* અહિછત્રામથી સં. ૧૨ ને કરિયાણુ, ગંભલિજ કુલ અને ઉચ્ચાનાગરી શાખાના આ પુસિલના સમયને પ્રતિમાલેખ મળ્યો છે.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
જેન પરંપરાનો ઇતિહાસ
પ્રિકર છે. આ રક્ષિતસૂરિ. ૮. આ૦ રોહગુપ્તસૂરિ.
૯. આ ઋષિગુપ્તસૂરિ–તેમનાથી માનવગણ નીકળે છે, જેની ૧ કાસવજિયા, ૨ ગોયમજિયા, ૩ વાસિદિયા અને ૪ સરદિયા એમ શાખાઓ તથા ૧ ઈસિગુત્તિઓ, ૨ ઈસિદત્તિઓ, અને ૩ અભિયન્ત એ ૩ કુલે હતાં. સમ્રાટ સંપ્રતિના ધર્મ પ્રચાર પછી સૌરાષ્ટ્ર તરફ પહેલવહેલા આ ગચછના શ્રમ આચા હોય એમ લાગે છે.
૧૦. આ શ્રીગુપ્તસૂરિ–તેમનાથી ચારણ ગણ નીકળે છે, જેની ૧ હારિયમાલાગારી, ૨ સંકાસીઆ, ૩ ગધુયા, અને ૪ વજજનાગરી એ ૪ શાખાઓ, તથા ૧ વાલિજ, ૨ પીઈમ્પિ, ૩ હાલિજજ, ૪ ૫. સમિતિજ, ૫ માલિજજ, ૬ અજય અને ૭ કહસહ એ ૭ કુલે હતાં.
૧૧. આ. બ્રણગણું. ૧૨. આ. સમગણ.
આ સુહસ્તિસૂરિના આ મુખ્ય શિષ્ય છે. તે સિવાય એક આ. કલહંસરિનું નામ “પ્રભાવકચરિત્રમાં મળે છે કે, જે આ સુહરિતસૂરિના શિષ્ય હતા, સિંહલની રાજકુમારી સુદર્શન ભરૂચના અચાવબોધ તીર્થમાં અનશનપૂર્વક મરી દેવી થઈ હતી અને તે પિતાની ચિત્રદેવીઓ સાથે દિવ્ય પુષ્પો લાવી જિનેશ્વરની પૂજા
કરતી હતી પરંતુ તે ભરૂચ શહેરના ઉદ્યાનના સમસ્ત ફૂલને વિણ લેતી એટલે બીજા કોઈને કૂલ મળે નહીં અને જિનેશ્વર સિવાયના ઈતરદેવોની ફુલપૂજા થાય નહિ, આ રીતે ગડબડ થવા લાગી. આ. કુલહંસસૂરિએ સુદર્શનાદેવીને સમજાવી, તેમ કરતાં રોકી રાખી અને ભરૂચના ઈતરદર્શનીઓને પુષ્પપૂજામાં હરત પડતી હતી તે દૂર કરી. પછી સમ્રાટ સંપ્રતિએ આ અશ્વાવબોધ તીર્થને બહાર કરાવ્યું હતું.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું ] આ મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસરિ ૧૭૯
આ૦ સુહસ્તિસૂરિને આવા તે અનેક શિષ્યો હશે પરંતુ આપણને આજે તેઓને ઈતિહાસ મળતું નથી. પ્રસિદ્ધ આર્યાએ:
આ૦ સુહસ્તિસૂરિને સાદી સમુદાય પણ વિશાળ હતું પરંતુ તેમાં ૧ ચક્ષા, ૨ યક્ષદિના, ૩ ભૂતા, ૪ ભૂતદિના, ૫ સેણા, ૬ વેણ, ૭ રણા એ સાત આર્યાએને પરિવાર મુખ્ય હતે. ત્રણ શિષ્ય પરંપરાઓ:
આ સુહસ્તિસૂરિથી ત્રણ પ્રકારની શ્રમણ પરંપરા ચાલી છે.
૧. ગણધર્વશ તેમના પાંચમા શિષ્ય આ સુસ્થિતસૂરિની શિષ્ય પરંપરા આજ સુધી ચાલુ છે, જેમાં થયેલ આચાર્યોનો પરિચય અનુક્રમે એકેક પ્રકરણમાં વિસ્તારથી આપવામાં આવ્યો છે.
૨. વાચકવંશ –આ. સુહરિતસૂરિ સુધીના આચાર્યો ગણનાયક હતા અને વાચનાચાર્ય પણ હતા, એટલે કે તેઓ ગણની તથા સંઘની સાર સંભાળ કરતા હતા. તેમજ શિષ્યને પઠનપાઠન પણ કરાવતા હતા-જિનાગમની રક્ષા કરતા હતા. પછીના આચાર્યોમાં એ સામર્થ્ય રહ્યું નહિ, એટલે ચારિત્રરક્ષાનું કાર્ય અને થતજ્ઞાનરક્ષાનું કાર્ય બે વિભાગમાં વહેંચાઈ ગયું અને ગણધરવંશ તથા વાચકવંશ-વિદ્યાધરવંશ જુદા પડ્યા. ગણધરવંશમાં તે સળંગ શિષ્ય પરંપરા આવે છે, જ્યારે વાચકવંશમાં એક પછી એક થયેલા કઈ પણ ગચ્છના સમર્થ વાચનાચાર્યની કાલના અનુક્રમવાળી નામાવલી આવે છે. આ. સુહસ્તિસૂરિ પછી આ મહાગિરિજીના શિષ આ. બલિસહસૂરિ વાચનાચાર્ય બન્યા છે. એમ વાચનાચાર્યની પરંપરા જાણવી. પછીના આચાર્યોમાં આ. વાસ્વામી ગણાચાર્ય અને વાચનાચાર્ય એમ બન્ને પદવીના ધારક હતા.
૩. યુગપ્રધાન પટ્ટાવલી –કાઈ ગણ શાખા કે કુલને ગણચાર્ય હોય કે વાચનાચાર્ય હોય પરંતુ તે ખાસ અમુક વિશેષ લક્ષણસંપન્ન હોય અને તે કાલે સંઘમાં પ્રધાન હેય તે યુગપ્રધાન મનાય છે. યુગપ્રધાન એક પછી એક અવશ્ય થાય છે.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦ જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
પ્રકરણ એટલે એક યુગપ્રધાનનું સ્વર્ગગમન થતાં બીજા આચાર્યમાં સુગપ્રધાનનાં લક્ષણે પ્રકટે છે અને તે ત્યારથી યુગપ્રધાન બને છે. આ રીતે યુગપ્રધાનની સાંકળ જેડાતી રહે છે. પાંચમા આરામાં એક પછી એક ૨૦૦૪ યુગપ્રધાન થવાના છે, જેમાં ૨૩ મહાન યુગપ્રધાન થશે, જેઓ જૈનધર્મને ઉસ્થિતિમાં લાવી મૂકશે. આ આચાયોને યુગપ્રધાન કાળ એતિહાસિક સાલવારીને વ્યવસ્થિત કરવામાં બહુ મદદગાર થઈ પડે છે. આ શ્રીસુહસ્તિસૂરિ પછી આ૦ ગુણસુંદરસૂરિ યુગપ્રધાન થયા છે.
આ પ્રમાણે ત્રણ શ્રમણ પરંપરાઓ ચાલી છે, જે પૈકીની પહેલી પરંપરાને આગળનાં પ્રકરણમાં બતાવીશું અને છેલ્લી બને પરંપરાને અહીં આપીએ છીએ. વાચકવંશપરંપરા (વિદ્યાધરવંશ) :
આ. સુહસ્તિસૂરિ પછીની વાચક વંશપરંપરા શ્રીનંદીસત્ર સ્થવિરાવલી અને શ્રીહિમવંત સ્થવિરાવલીમાં નીચે મુજબ આપી છે.
૮. આચાર્ય સુહસ્તિસૂરિજી.
૯. આર્ય બહુલ અને બલિસહ–આ બને આર્યમહાગિરિજીના શિષ્ય છે, તેઓ શરૂઆતમાં જિનકલ્પીની તુલના કરતા હતા. પછી સ્થ, બલિસહસૂરિ સ્થવિરકલપી બન્યા અને બંને ગુરુભાઈઓને ગણ એક જ હતું તેથી આ આચાર્યની શિષ્યપરંપરા ચાલી. આ. બલિસહે અંગવિદ્યા શાસ્ત્રની રચના કરી છે.
૧૦. આ સ્વાતિજી–આ આચાર્યનું જીવનચરિત્ર કંઈ જ મળતું નથી. ઉચ્ચાનાગર શાખામાં પણ વાચક ઉમાસ્વાતિજી થયા છે. જેમણે “તત્વાર્થસૂત્ર” વગેરે ગ્રંથે બનાવ્યા છે, તેઓ આ સ્વાતિસૂરિથી જુદા છે અને ઘણા પછીના સમયમાં થયા છે.
૧૧. આ. શ્યામાચાર–આ પહેલા કાલિકાચાર્ય છે. “પ્રભાવકચરિત્રના ઉલ્લેખ પ્રમાણે તેઓ યુગપ્રધાન ગુણકર (આ૦ મેઘાણી)સૂરિના શિષ્ય હતા, તેમનાં વી, સં. ૨૮૦માં જન્મ,
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમું] આ મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસૂરિ ૧૮૧ વિ. સં. ૩૦૦માં દીક્ષા, વી. સં. ૩૩૫માં યુગપ્રધાનપર, અને વી. સં. ૩૭૬માં સવર્ગગમન થયાં છે. તેઓ તે સમયના દ્રવ્યાનુયેલના પ્રકાંડ જ્ઞાતા હતા.
એકવાર ભગવાન સીમંધરસ્વામી નિગોદની વ્યાખ્યા કરતા હતા, તે સાંભળી સૌધર્મેન્દ્ર ભગવાનને પ્રશ્ન કર્યો કે, “ભગવાન ! આજે ભરતક્ષેત્રમાં નિગોદનું આવું વર્ણન કરી શકે તે કોઈ શ્રુતજ્ઞાની વિદ્યમાન છે?” ભગવાને ઉત્તર આપ્યો કે “હા, આ શ્યામસૂરિ ભરતક્ષેત્રના આચાર્યું છે, જે એ શ્રુતના બળે નિગોદનું યથાર્થ સ્વરૂપ બતાવી શકે છે.” આ સાંભળી સૌધર્મેન્દ્ર આ૦ શ્યામાચાર્ય પાસે આવ્યા. તેમણે નિમેદનું સ્વરૂપ પૂછી તેમના શ્રીમુખથી હૂબહુ વર્ણન સાંભળી તે પૂબ ખુશી થયે અને પોતે આવ્યું હતું તેની એંધાણી તરીકે ઉપાશ્રયને દરવાજે બદલી દેવલોકમાં ચાલ્યો ગયો એટલે કે તીર્થકર ભગવાન પણ સાક્ષી પૂરે અને સૌધર્મપતિ દેવેન્દ્ર પણ જેના જ્ઞાનની પ્રશંસા કરે, એવા પ્રખર જ્ઞાની તેઓ હતા. તેમણે પિતાના જ્ઞાનના વારસારૂપે ‘શ્રીપનાવણાસૂત્ર' (પ્રજ્ઞાપના)ની રચના કરી છે, જે આગમ દ્રવ્યાનુયોગના ખજાના રૂપ વિદ્યમાન છે.
પન્નવણાસૂત્રમાં ૩૬ પદો છે. ૭૭૮૭ કલેકપ્રમાણુ ગ્રંથપૂર છે. મોટે ભાગ ગદ્યમાં છે અને પ્રતિપાદક વિષયે ગણુધર શ્રીગૌતમસ્વામીને પ્રશ્ન અને ભગવાન શ્રી મહાવીરને ઉત્તર એવી પ્રનેત્તરશેલીથી ગૂંચ્યા છે. આજે આ સૂત્ર ચેથા ઉપાંગરૂપે મનાય છે, જેનાં ૩૬ પદે આ પ્રમાણે છે
૧ પ્રજ્ઞાપના, ૨ સ્થાન, ૩ અ૨બહુવ, ૪ આયુષ્ય, ૫ પર્યાય, ૬ ઉપપાત, ૭ શ્વાસોચ્છાસ, ૮ સંજ્ઞાઓ, ૯ ઉત્પત્તિસ્થાન, ૧૦ ચરમ, ૧૧ ભાષા, ૧૨ પાંચ શરીર, ૧૩ પરિણામ, ૧૪ કષાય, ૧૫ પાંચ ઈન્દ્રિય, ૧૬ પ્રાગ, ૧૭ છે વેશ્યા, ૧૮ કાયસ્થિતિ, ૧૯ સમ્યકત્વ, ૨૦ અંતક્રિયા, ૨૧ દેહમાન, રર ક્રિયા, ૨૩ થી ૨૭ કમવિચાર, ૨૮ આહાર, ૨૯ ઉપગ, ૩૦ જેવાને વિચાર, ૩૧ સંશભેદે, ૩૨ સંયમ, ૩૩ અવધિ ૩૪ દેવદાંપત્ય, ૩૫ વેદના,
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
જૈન પરપરાના ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ
૩૬ સમુદ્ધાત-આા પદોમાં તે તે વિષયાનુ વિસ્તૃત વર્ણન છે.
આ સૂત્ર ઉપર આ. શ્રીહરિભદ્રસૂરિષ્કૃત ટીકા ૩૭૨૮ શ્વાસપ્રમાણુ, આ. મલયગિકૃિત ટીકા ૧૬૦૦૦ શ્લાકપ્રમાણ અને વિષમપદ વ્યાખ્યા રચાયેલ છે. જૈન દČનનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવવા માટે આ એક જ આગમ છે; એમ કહીએ તે ચાલે.
સ’પ્રતિ રાજાના અણુધ્ધિાર પછી મિથ્યાષ્ટિ દેવાએ ઉપસ કર્યા, ત્યારે શ્રીશ્યામાચાય જીએ અશ્વાવમાષતીની રક્ષા કરી ત્યાં જિનપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. તેઓ મહારાજા ભિક્ષુરાજે કરાવેલ કલિંગની આગમવાચનામાં હાજર હતા. આ રીતે તે મહાજ્ઞાની પરમ સયમી અને સમર્થ આચાર્ય થયા છે. તેમનાથી કાલિકાચાય ગચ્છ નીકન્યેા છે અને તે બીજા કાલિકાચાર્ય થી વિખ્યાત થયા છે. ૧૨. આય સ્કંદિલસૂરિ (પડિલસૂરિ): —જે વીર સ ૩૭૬ થી ૪૧૪ સુધી યુગપ્રધાનપદે હતા, તેમનું આયુષ્ય ૧૦૮ વર્ષ પ્રમાણ હાવાનું ઢેખાય છે. તે માટે સ્થવિરાવીમાં અનનીયધરે એવું વિશેષણ આપ્યું છે, તેથી નક્કી છે કે તે આ . જીત વ્યવહારને સંપૂર્ણ વફાદાર હતા. ‘તપગચ્છ પટ્ટાવલી'માં લખ્યુ છે કે તેમણે ‘ જીતમર્યાદા' નામનું શાસ્ત્ર મનાવ્યુ છે, · હિમવત સ્થવિરાવલી'માં તેમને આ જીત નામના શિષ્ય ડાવાના ઉલ્લેખ છે, ‘પ્રભાવકચરિત્ર’ના ઉલ્લેખ પરથી અનુમાન કરી શકાય છે કે આ॰ વૃદ્ધવાર્ત્તિસૂરિ તેમના શિષ્ય હતા.
"
આ સમયે ઉજ્જૈનમાં વિક્રમાદિત્ય રાજા થયા. તેની સાથે. વરી આ પ્રમાણે છે. વી.સ. ૩૧માં ઉદાયી,સ. ૬૦માં નંદવશ, સ ૧૫૪માં મૌ વશ, સ. ર૯૪માં અલમિત્ર,સ.૩૫૪માં નલાવાહન,સ. ૩૪માં ગભિન્ન, સં. ૪૧૦માં શકારિ વિક્રમાદિત્યના રાજ્યારા. આ આચાર્ય થી ષાંડિલ્ય ગચ્છ નીકળ્યા છે, જે ગચ્છવ્યવસ્થા થઈ ત્યારે ચંદ્રગચ્છમાં સામેલ થયા હતા.
૧૩. આય સમુદ્રઃ—જેઓ ગંભીર જ્ઞાની અને ભગાળવિદ્યાના નિષ્ણાત હતા.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
આણં] આર્ય મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસરિ ૧૮૭
૧૪. આર્ય મંગુસૂરિ તેઓ વિક્રમની પહેલી સદીના મહાન જ્ઞાની, અને પ્રભાવક આચાર્ય છે. તેમને ઉપદેશ આકર્ષક હતું. તેઓ મથુરામાં પધાર્યા ત્યારે શ્રાવકે આચાર્યની ભકિત કરવાથી વિશેષ પુણ્ય થશે એ ભાવનાથી સરસ સ્વાદિષ્ટ આહાર વહરાવવા લાગ્યા. ગુરુમહારાજ પણુ જીભની લાલચથી બીજે વિહાર કરવાનું માંડી વાળી ત્યાં જ સ્થિરતા કરી રહ્યા અને અચના કર્યા વિના કાળધર્મ પામી મથુરામાં જ યક્ષપણે ઉત્પન્ન થયા. તેમણે પોતાના પૂર્વ ભવ જે અને પિતાની થયેલી ભૂલ સમજી પિતાના શિષ્ય આવી સમૃદ્ધિમાં ફસાય નહીં તેને ઉપાય ચેહ. શિષ્ય શહેર બહાર ઠલે જઈ પાછા આવતા હતા ત્યારે યક્ષે પિતાની જીભને લાંબી બહાર કાઢી રાખી. મુનિઓએ આમ કરવાનું કારણ પૂછયું, એટલે યક્ષે પિતાને પૂર્વભવ અને રસની લાલચનું કટુક પરિણામ કહી સંભળાવ્યું. આથી મુનિને વિશેષ રસત્યાગી બન્યા. મથુરામાં આ આચાર્યનું મંદિર પણ ત્યારે બનાવવામાં આવ્યું હતું.
૧૫. આર્ય નંદિલસૂરિ–તેઓ વિરની પાંચમી સદી અને વિક્રમની બીજી સદીના પ્રભાવક આચાર્ય છે. તેઓ આર્ય રક્ષિતસૂરિના વંશીય અને સાડા નવ પૂર્વના જ્ઞાતા હતા; એમ “પ્રભાવક ચરિત્રનો ઉલ્લેખ છે. આ સમયે પશ્વિનખંડમાં પવપ્રભરાજા, પાવતી રાણ, પદ્યદત્ત શેઠ, પાયશા શેઠાણ, પવકુમાર શ્રેષ્ઠીપુત્ર અને વૈરોટયા નામની શ્રેષ્ઠીપુત્રની પત્ની રહેતાં હતાં. વેટિયાને સાસુ તરફથી ઘણું જ દુઃખ હતું, તેને ત્રણ મહિનાનો ગર્ભ થતાં દૂધપાકને દેહદ ઉત્પન્ન થયા. જ્યાં સાસુની સામી પ્રીતિ હોય ત્યાં બિચારીને દેહદ પરે જ કોણ? એવામાં આ મંદિલસૂરિ ત્યાં પધાર્યા. વેટયાએ તેમને પિતાનું દુઃખ કહી સંભળાવ્યું. આચાર્ય મહારાજે ક્ષમા રાખવાનું અને ધર્મની આરાધના કરવાનું જણાવ્યું. અને હું જ્ઞાનના બળથી તને દુધપાકને દેહદ થયાનું પણ જાણું છું, જે તને પૂરે થશે, એમ પણ સાથોસાથ કહી દીધું. વેટિયા તે પ્રમાણે વર્તવા લાગી. વૈરોટયાને ચૈત્રી પૂનમે પુંડરિક
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
પ્રિકરણ તપને ઉપવાસ હતો. તેની સાસુએ બીજે દિવસે ઉદ્યાપનમાં સાધર્મિક ભકિત માટે દૂધપાક કર્યો અને છેલ્લા ઉખેડિયા વિધ્યા, તે વેરાટયાને ખાવા આપ્યા. વૈરોટિયા તેને લઈ બહાર તળાવે જઈ દુધપાકને કિનારે મૂકી પાણીમાં પગ ધોવા ગઈ. બરાબર તે જ સમયે આલિંજર નાગની નાગરાણ ત્યાં આવી દૂધપાક ખાઈ પુનઃ પાછી પાતાલમાં ચાલી ગઈ. એટલામાં વેરોટયાએ ત્યાં આવી દૂધપાક તેને નહીં પણ ખુશી થતી બોલી કે જેણે આ દૂધપાક ખાધે છે, તેના મનોરથ પૂર્ણ થાઓ. આ જાણી નાગરાજ અને નાગરાણી પૂબ ખુશી થયાં. વેરાટયાની સાસુને સ્વપ્ન આપી વેટિયાને દેહદ પૂરવા જણાવ્યું. દેહદ પૂરો થયો અને વેટયાએ નાગદત કુમારને જન્મ આપે. નાગોએ તેના મોસાળ તરીકેની બધી ફરજો અદા કરી હતી. પછી ગુરુના ઉપદેશથી આ કુટુંબે દીક્ષા લીધી અને તે મરીને સૌધર્મ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયું. વૈરેટિયા ધરણેન્દ્રની શણ બની અને ભગવાન પાર્શ્વનાથના ભક્તોને સહાય કરવા લાગી. આ૦ નંદિલ શ્રમ કમિ લિ પાર્સ ઈત્યાદિ મંત્ર ગતિ વૈરોટયાનું સ્તવન બનાવ્યું જે આજે પણ ઝેર ઉતારવાને તેમજ ઉપદ્રવે ટાળવાને ઉત્તમ જાપ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. - આ આચાર્ય નાગકુળને જૈન બનાવ્યાં હતાં, જે નાગવંશ તરીકે વિખ્યાત હતાં. બંગાળના પ્રસિદ્ધ નાગવંશને આ કળા સાથે સંબંધ હોય એ બનવાજોગ છે. જો કે શંકરાચાર્યના અત્યાચાર પછી જેને રાજપૂતાનામાં આવ્યા એટલે એ કુટુઓ જેન રહી શક્યાં નથી પરંતુ પોતે ભૂતકાળમાં ભગવાન પાર્શ્વનાથના ઉપાસક જેન હતા એમ માને છે.
૧૬. આ નાગહસ્તિસૂરિ–તેમને વર સં. ૫૭૩માં જન્મ, વી. સં, ૫રમાં દીક્ષા, સં. ૬૨૦માં યુગપ્રધાનપદ, અને સં. ૨૮૯માં સ્વર્ગગમન થયેલ છે. તેઓ ૧૧૬ વર્ષની ઉંમરે સ્થળે
ગયા છે.
દશ પૂર્વધારી આ. શ્રી વજીસ્વામીના પટ્ટધર આ. વજનરિજીએ સોપારકનગરમાં આવી શેઠ જિસુદત્તના આખા કુટુંબને
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું ] આર્ય મહાભિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસરિ ૧૮૫ સુકાળની ભવિષ્યવાણી કહી બચાવી લીધું હતું અને પછી એ કુટુંબના શેઠ જિનદત, શેઠાણ ઈશ્વરી, તેમના પુત્રો નાગ, ચંદ્ર, નિવૃત્તિ અને વિદ્યાધર એ દરેકને તીક્ષા આપી હતી. તે પૈકીના ચારે પુત્રો આગમનો અભ્યાસ કરી આચાર્ય થયા હતા અને તે દરેકના નામથી જુદો જુદો ગણ નીકળે છે. આ. નાગરિ તે આ. નાગિલ, આ. નાગે કે આ. નાગહસ્તિ: એમ અનેક નામે વિખ્યાત છે. તેમનાથી નાગૅદ્રકુલ, નાઈલીશાખા અને નાગૅદ્ર ગ૭ નીકળ્યા છે. નાગેંગ૭માં મહાકાભાવિક આચાર્યો થયા છે.
આર્ય નંદિલસૂરિ એ સમર્થ વાચનાચાર્ય થયા છે. તેઓ વ્યાકરણ, ગણિત, ભાંગા અને કર્મપ્રકૃતિના પ્રકાંડ વિદ્વાન હતા. તેમણે અનેક વાચનાચાર્યો તૈયાર કરી વાચકવંશને સમૃદ્ધ કર્યો હતે.
દિગમ્બર આચાર્ય ઈન્દ્રનંદિ જણાવે છે કે, તે અરસામાં આ ગુણધરે પાંચમાં જ્ઞાનપ્રવાદ પૂર્વની દશમી વસ્તુના ત્રીજા દેષપ્રાભૂતના આધારે “ષપ્રાભત” યાને “કષાયપ્રાભૂતશાસ્ત્ર બનાવ્યું હતું, જેમાં અધિકાર ૧૫, મૂળ ગાથા ૧૮૩ અને વિવરણ ગાથા ૫૦૩ પ્રમાણ રચના હતી. તે તેમણે આ૦ નાગહસ્તિને ભણાવ્યું હતુંજેના ઉપર આ૦ વીરસેને ૨૦૦૦૦ ધવલા અને આ
જ્યસેને ૪૦૦૦૦ તેની અનુપૂતિ “જયધવલા” ટીકા કરેલ છે. (છૂતાવતાર આય ૧૭૭થી ૧૮૭, સંસ્કૃત શ્રાવતાર આ ૧૫૦ થી ૧૫૪) આ ઉપરથી નક્કી છે કે તે સમયે પાંચ પૂર્વેથી અધિક જ્ઞાન વિદ્યમાન હતું અને આ નાગહસ્તિ કર્મ વિષયના સંપૂર્ણ જ્ઞાતા હતા તેમજ સમર્થ વાચનાચાર્ય હતા.
આ૦ મહાગિરિજીની પરંપરાના આ. કેડિજના શિષ્ય આ૦ નાગ, આ આઠ નાગહસ્તિસૂરિથી ભિન્ન આચાય છે. - ૧૭ આ. રેવતી નક્ષત્રઃ–તેમને યુગપ્રધાનકાળ વીર સં. ૬૮૯થી ૭૪૮ સુધી છે. ૧૦૯ વર્ષની ઉંમરે સ્વર્ગ ગયા છે. તેઓ જાત્યંજન જેવા પ્રધાન અને બીડેલા કુસુદ જેવા શોભતા હતા. તેમણે પણ વાચકવંશને ખૂબ વિકસાવ્યું હતું.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
પ્રિકરણ ૧૮. આ૦ સિંહસૂરિ – તેમને યુગપ્રધાનકાળ વી. સં. ૭૪૮ થી ૮૨૬ છે. તેઓ અચલપુરાના વતની હતા, બ્રહ્મદીપી શાખામાં દીક્ષિત થયા હતા, કાલિકશ્રતના પ્રખર વ્યાખ્યાતા હતા, ધીર હતા અને ઉત્તમ વાચનાચાર્યપદે આવ્યા હતા.
૧૯ આ૦ સ્કંદિલ–તેમનું નામ સમરથ હતું. તે મથુરાના રહેવાસી, ધ જૈન, બ્રાહ્મણ મેઘરથ અને રૂપરેખાના પુત્ર હતા. તેમણે આ વાસ્વામી અને આર્ય રથની પરંપરાના કાશ્યપ ગાત્રવાળા સ્થવિર આર્ય સિંહના ઉપદેશથી વૈરાગ્ય પામી આર્ય ધર્મ પાસે દીક્ષા લીધી હતી અને બ્રહ્મદીપિકા શાખાના આ સિંહસૂરિ વાચનાચાર્ય પાસેથી આગમ તથા પૂર્વનું જ્ઞાન મેળવી વાચકપદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. યુગપ્રધાનમંત્રના આધારે તેમનો વાચનાચાર્ય કાળ વીર સં. ૮૨૬ને છે. તેઓ તે સમયના સમર્થ વાચનાચાર્ય છે. આ અરસામાં સૌરાષ્ટ્રમાં બૌદ્ધધર્મ અને જૈન ધર્મમાં સંઘર્ષ ચાલ્યો, મધ્ય ભારતમાં હૂણે અને ગુપ્તનું ભયંકર યુદ્ધ થયું અને બાર વષ દુકાળ પડ્યો. એટલે જૈન મુનિઓની અને વિશેષતઃ કૃતધારાની સંખ્યા ઘટી ગઈ પરિણામે આગમન વિચહેદ થવાની સ્થિતિ આવી પડી. આ કટોકટીમાં વીર સં. ૮૩૦ થી ૮૪૦ લગભગમાં આ કંદિલસરિએ ઉત્તરાપથના મુનિઓને મથુરામાં અને આ૦ નાગાજીને દક્ષિણપથના મુનિઓને વલભીમાં એકઠા કરી જેથી આગમવાચના કરી અને જિનાગને પુસ્તકરૂપે લખ્યાં. આ રીતે મથુરામાં અને વલભીમાં બે પાડો તૈયાર થયા. હવે તે બન્ને પાઠ મેળવી એક ચક્કસ પાઠ નકકી કરવાનું બાકી હતું, પરંતુ કાળના પ્રભાવે તે ચોગ મળે નહીં એટલે તેઓએ તે વારસો પિતાના શિખ્યાને આપે.
દેવદ્ધિગણુ ક્ષમાશ્રમણ “નંદીસૂત્રની પટ્ટાવલીમાં વાચનાચાર્ય દિલની ખૂબ પ્રશંસા કરે છે અને કલ્પસૂત્રની “સ્થવિરાવલીમાં તેમનું નામ આપી તેમના ગુરભાઈ આર્ય જંબૂથી
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું ] આ મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસૂરિ ૧૮૭ પિતાની પટ્ટાવલી જોડે છે. આથી એમ માની શકાય કે આ સ્કંદિલ સમર્થ ગણાચાર્ય હતા તેમજ અજોડ વાચનાચાર્ય હતા.
આ આચાર્યને કલ્પસૂત્રની સ્થવિરાવલીમાં “અજજસંઝિલ નામથી અને નંદીસૂત્રની પટ્ટાવલીમાં ખદિલાયરિય” નામથી ઉલેખ્યા છે, તે તેમના પર્યાયવાચક નામે જ સંભવે છે, તેમનાં પર્યાયવાચક નામે સંડિકલ, પંડિલ, ખદિલ, સ્કંદિલ ઈત્યાદિ છે એટલે તે દરેકને એક માની અમે અહીં આ સ્કંદિલનું ચરિત્ર આપેલ છે.
આ આચાર્યને અનેક ગુરુમાઈઓ હતા પરંતુ આપણને તેઓમાંથી એકનું જ નામ મળે છે. ગૌતમ ગોત્રી આર્ય જબૂસૂરિ એ તેમના ગુરુભાઈ હતા, જેઓ સાત્વિક શકિતશાલી, જ્ઞાની અને ચારિત્રશાલી હતા. તેમની શિષ્ય પરંપરામાં આવે દેવદ્ધિગણી ક્ષમાશ્રમણ થયા છે
૨૦. હિમવંત ક્ષમાશ્રમણ--જેઓ પૂર્વના પણ જ્ઞાતા હતા.
૨૧. આ૦ નાગાર્જુનસૂરિ–તેઓ નાગેન્દ્રવંશના અને આ૦ કંદિલાચાર્યના સમકાલીન આચાર્ય છે. તેમણે દક્ષિણાયના શ્રમણ સંઘને મેળવી વલભીમાં ચેથી આગમવાચના કરી હતી. તેમને વીર સં. ૭૪ માં જન્મ સં. ૮૦૭ માં દીક્ષા, સં. ૮૨૬ માં યુગપ્રધાનપદ અને સં. ૯૦૪ માં ૧૧૧ વર્ષની ઉંમરે સાગમન થયેલ છે. તેઓ વાચનાચાર્ય હતા.
આ સ્થાને નંદીસૂવ પટ્ટાવલીમાં બીજી બે પ્રક્ષિપ્ત ગાથાએ મળે છે, જેમાં આ ગેવિંદ અને આ ભૂતદિનને નામોલ્લેખ છે. * अज संडिलं थेरे अंतेवासी (-कल्प स्थविरावली)
ते वंदे खंदिलायरिए (-नंदीपट्टावली गा० ३३) (વાન) રિષ્ઠ અગ્રણી (–નરીક્વટી બાગ ૨) सामज खंदिलायरियं (-दुस्सम समणसंघथयं) घनसुंदर-श्यामार्यों स्कंदिलाचार्य इत्यपि ॥ ११५ ॥
(ારા- રૂ૪)
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮ જેન પરંપરાને ઈતિહાસ
પ્રિકરણ આ શેવિંદસૂરિ શરૂમાં કટ્ટર મિથ્યાત્વી હતા, પ્રકાંડ વાદી હતા અને જેનાચાર્યો સાથેના વાદમાં અનેક વાર હાર્યા હતા. પછી તેમણે જેને શાસ્ત્રો ભણ તેનું ખંડન કરવું, એવા દંભથી જૈન મુનિ બની પૂર્વે સુધીનું જૈન જ્ઞાન મેળવ્યું પણ તેનું પરિણામ એ આવ્યું કે તેઓ જિનવાણીના પ્રભાવે મિથ્યાત્વી મટી સાચા જૈનાચાર્ય બન્યા, અને વાચકપદે સ્થાપિત થયા. જિનવાણીને મહિમા અપાર છે. તેઓ વીર સં. ૯૦૦ પછી, વિદ્યમાન હતા. (શ્રાદદિનકૃત્ય ગા ૯૦ ટીકા પૃ. ૨૪૪)
૨૨. આભૂતદિન- તેમને યુગપ્રધાનકાળ વી. સં. ૯૦૪થી વી. સં. ૯૮૩ સુધી છે. તેમનું આયુષ્ય ૧૧૯ વર્ષનું હતું. તેઓ આ નાગાર્જુનસૂરિના શિષ્ય હતા, સોના જેવી દીપતી કાંતિવાળા હતા, બહુ દયાળુ હતા, તેમણે પઠન પાઠનને પૂબ ઉત્તેજન આપ્યું છે અને નાગેન્દવંશને શોભાવ્યું છે.
૨૩. આ લેહિત્યસૂરિ–તેઓ સૂત્ર અને અર્થના યથાર્થ ધારક હતા અને સાત ભંગીમાં નિષ્ણાત હતા.
૨૪, દુષ્યગણિ–તેઓ મધુર ભાષી હતા, સમર્થ વ્યાખ્યાતા હતા, સામાન્ય અર્થ અને વિશેષ અર્થના ભંડાર હતા. તેમનાં હાથ પગનાં તળિયાં કેમળ અને લક્ષણવાળાં હતાં તેમજ તેમના ચરણમાં અનેક જ્ઞાની પુરુષે મૂકી રહેતા હતા.
નંદીસુવ પટ્ટાવલી'માં આ સ્થાને પણ એક પ્રક્ષિસ ગાથા છે. જેમાં આ દુષ્યગણના વાસ્તવિક ગુણેની પ્રશંસા છે. કહ૫. સૂત્રમાં આ પંડિલના ગુરુભાઈની પરંપરામાં દેશી ગાણું ક્ષમાશ્રમણ બતાવ્યા છે, તે અને આ આચાર્ય એક હોય એમ લાગે છે.
૨૫. દેવવાચક–આચાર્ય શ્રીદેવગિણિ શ્રમાશ્રમણ જ વાચનાચાર્ય દેવવાચક છે. તેઓ આ શ્રીવાસ્વામીની એક શ્રમણ પરંપરાના ગણનાયક હતા અને વાચકવંશના વાચનાચાર્ય પણ હતા. (વિચારશ્રેણિ) આ કંદિલસૂરિએ કરેલી ચોથી માથુરીવાચનાના આગમને વારસે તેમની પાસે હતું. આ સમયે
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
આણું] આ મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસૂરિ ૧૮૯ આચાર્ય નાગાર્જુનસૂરિની પરંપરામાં આચાર્ય કાલકાચાર્ય વિદ્યમાન હતા જેમને યુગપ્રધાનકાળ વી. સં. ૯૮૩ થી ૯૪ છે, આ૦ નાગાનની ચોથી :વલભીવાચનાને વારસે તેમની પાસે હતું. આ અને આચાર્યોએ વીર સં. ૯૮૦ માં વલભીમાં મળી અને વાચનાના પાઠ મેળવી એક આગમપાઠ નકકી કર્યો છે. જે પાઠ આજે વિદ્યમાન છે. બન્ને વાચનાના પાઠભેદે પણ તેમાં કાયમ રાખ્યા છે. આ કાલિકસૂરિ તે ચોથા કાલકાચાર્ય છે. તેમણે વીર સં. ૯૩ માં આનંદપુરમાં વલભીવંશીય રાજા ધ્રુવસેન (પહેલા) ની હાજરીમાં શ્રીસંઘ સમક્ષ “કલપસૂત્ર' વાંચવાને પ્રારંભ કર્યો. તેમની જ પાટે આ સત્યમિત્ર યુગપ્રધાન થયા છે; જે છેલા પૂર્વવિદ્ હતા, વાચકવંશના અંતિમ આચાર્ય હતા. ત્યાર પછી વાચકવંશ આગળ ચાલ્યું નથી.
અહીં નંદીસૂત્રના આધારે આ વાચકવંશ બતાવ્યું છે, નંદસૂત્ર પ્રમાણે ગ. શ્રીસુધમોસ્વામીથી પચીસમા વાચનાચાર્ય આ૦ દેવદ્ધિ છે. “હિમવંત સ્થવિરાવલી” અને “નંદીસૂત્રની ટીકા'માં પણ આ જ આચાર્યક્રમ મળે છે, વળી “કૃષ્ણર્ષિગચ્છના આ જયસિંહરિએ ધર્મોપદેશમાળાના પજ્ઞ વિવરણને અંતે ગણધરો તથા વાચનાચાર્યો બતાવ્યા છે, તેમાં આ દેવદ્ધિને આ૦ જંબૂસ્વામીથી વશમા આચાર્ય ઉલેખ્યા છે. એટલે શ્રીસુધમસ્વામીથી આ દેવદ્ધિગણ પચીસમા વાચનાચાર્ય છે; એ વાત નક્કર છે અને એ રીતે નંદીસૂત્રને વાચનાચાર્ય ક્રમ બરાબર છે.
કઈ કઈ પ્રતિમાં આમંગ અને આ નદિલ ખમણની વચ્ચે બે પ્રક્ષિપ્ત ગાથાઓ આપી આ ધમ, આ ભદ્રગુપ્ત, આ૦ વજીસ્વામી તથા આ૦ રક્ષિતશ્રમણને વાચનાચાર્ય જણાવ્યા છે. ખરેખર, તેઓ વાચનાચાર્ય તે છે જ કિન્તુ તેઓ જુદી શાખાઓના વાચનાચાર્યો છે, માટે તેઓને “નંદીસૂત્રના પ્રસ્તુત વાચકવંશમાં લીધા નથી.
આ જ રીતે આ નાગાર્જુન પછી પણ બે પ્રક્ષિપ્ત ગાથાઓ આપી આ૦ ગોવિંદ આ ભૂતદિન્ન અને આ૦ સંયમવિષ્ણુને
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦ જેન પરંપરાને ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ વાચનાચાર્ય જણાવ્યા છે પણ તેઓ આ ભૂતદિનના સમકાલીન છે, માટે તેઓને નંદીસૂત્રના વાચકવંશમાં લીધા નથી,
પ્રક્ષિપ્ત ગાથાઓમાં બતાવેલ વાચનાચાર્યો પૈકીના કેટલાક તે યુગપ્રધાને છે. તેઓનું વર્ણન આગળ યુગપ્રધાન પટ્ટાવલીમાં આપેલ છે.
वाई य खमासमणे, दिवायरे वायग त्ति पगहा । पुव्वगयम्मि य सुत्ते, एए सदा पउंजंति ॥ १॥
વાદી, ક્ષમાશ્રમણ, દિવાકર અને વાચક આ શબ્દો પૂર્વધર માટે વપરાય છે–વપરાતા હતા.
હવે તે વાદી શબ્દ વાદી અર્થમાં, ક્ષમાશ્રમણ શબ્દ ક્ષમાધર બહુશ્રતના અર્થમાં, દિવાકર શબ્દ તેજસ્વી અર્થમાં અને વાચક શબ્દ ઉપાધ્યાય અર્થમાં વપરાય છે.
વાચકવંશ તે જુદા જુદા ગચ્છમાં એક પછી એક થયેલા વિદ્યાધારક વાચનાચાર્યોની શૃંખલારૂપે જેડેલી શ્રમણ પરંપરા છે, આથી ઈતિહાસમાં કઈ કઈ સ્થાને આ વાચકવંશને જ વિદ્યાધરવંશ તરીકે પણ ઓળખાવ્યા હોય એમ લાગે છે.
“પ્રભાવચરિત્ર'માં આ શ્યામાચાર્યને આ૦ ગુણાકરસૂરિયાને આ ગુણસુંદરસૂરિના શિષ્ય બતાવ્યા છે અને આગળ જતાં તેમને જ વિદ્યાવંશના બતાવ્યા છે. વળી, દરેક આચાયે વાચકવંશના પ્રધાન આચાર્યો છે. આ સમન્વય જોતાં પ્રસ્તુત વિવારવંશ અને વાચકવંશ એક છે, એમ માનવું એ વ્યાજબી માન્યતા છે. આમ માનવાથી ઘણું ઐતિહાસિક ગૂચેનો સરળ ઉકેલ થઈ જાય છે.
ક્સમકાલસમણુસંઘથયં” અને “વિચારશ્રેણિના આધારે સુગપ્રધાન પટ્ટાવલી તથા યુગપ્રધાને કાળ નીચે મુજબ છે:
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઝ] આ મહામરિ અને આર્ય સુહસ્તિસરિ ૧૯૧
યુગપ્રધાન પટ્ટાવલી ૧. ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામી વીર સં. ૧ થી ૨૦ ૨. આ૦ જંબૂસવામી
વી. સં. ૨૦ થી ૪૪ ૩. આ પ્રભવવામી વી. સં. ૬૪ થી ૭૫ ૪. આ૦ શય્યભવસૂરિ વી. સં. ૭૫ થી ૯૮ ૫. આ૦ યશોભદ્રસૂરિ વિ. સં. ૯૮ થી ૧૪૮ ૬. આ૦ સંભૂતિવિજય વિ. સં. ૧૪૮ થી ૧૫ ૭. આ૦ ભદ્રબાહુસ્વામી વી. સં. ૧૫૬ થી ૧૭૦ ૮. આ ભૂલભદ્રજી
વી. સં. ૧૭૦ થી ૨૧૫ ૯ આ૦ મહાગિરિજી
વી. સં. ૨૧૫ થી ૨૪૫ ૧૦. આ૦ સુહસ્તિસૂરિજી વી. સં. ૨૪૫ થી ૨૯૧
૧૧. આ૦ ગુણસુંદરસૂરિ–તેમને વિર સં. ૨૩૫ માં જન્મ, સં. ૨૫૯ માં દીક્ષા, સં. ૨૯૧ માં યુગપ્રધાનપદ અને સં. ૩૩૫ માં ૧૦૦ વર્ષની ઉંમરે સ્વર્ગગમન.
આ આચાર્યનાં બીજાં નામે આ૦ ઘનસુંદર, આ મેવગણિ, આ૦ ગુણસુંદર અને આ૦ ગુણાકર મળે છે. “પ્રભાવકચરિત્ર'ના ઉલેખ પ્રમાણે આ પ્રથમ કાલિકાચાર્યજી તેમના શિષ્ય છે. આ સુહસ્તિસૂરિના પહેલા ૬ શિષ્ય પૈકીના પહેલા પાંચ શિષ્યને જુદા જુદા ગણના પ્રવર્તક બતાવ્યા છે. માત્ર ત્રીજા શિષ્ય મેઘગણિને જુદા ગણસ્થાપક તરીકે ઓળખાવ્યા નથી, આથી એમ લાગે છે કે તે આ મેઘગણિ જ યુ. આ૦ ઘનસુંદરસૂરિ યાને યુ. આ૦ ગુણસુંદરસૂરિ હોવા જોઈએ અને એમ હોય તે આ યુગપ્રધાન આચાર્ય આ૦ સુહસ્તિસૂરિના જ શિષ્ય છે.
૧૨. આ. શ્યામાચાર્યજીવર સં. ૩૩પ થી ૩૭૬. તેઓ આ૦ ગુણસુંદરસૂરિના શિષ્ય છે, જેમનું જીવનચરિત્ર વાચકવંશ પરંપરામાં આવી ગયું છે.
(જુઓ: પૃ. ૧૮૦) ૧૩. આ૦ સ્કંદિલજી–વીર સં. ૩૭૬ થી ૪૧૪, જેમનું ચરિત્ર વાચકવંશમાં આપ્યું છે. (જુઓ : પૃ. ૧૮૨)
૧૪. આ૦ રેવતીમિત્ર –વીર સં. ૪૧૪ થી ૪૫૦.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨ જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ ૧૫. આ ધર્મસરિ–તેમને વીર સં. ૩૯૨ માં જન્મ, સં. ૪૦૬ માં દીક્ષા, સં. ૪૫૦ માં યુગપ્રધાન પદ, સં. કલ્પ માં ૧૦૨ વર્ષની ઉંમરે સ્વર્ગગમન થયાં છે. દાદા શ્રીધર્મઘોષસૂરિજી લખે છે કે આ અરસામાં આ ખપૂટાચાર્ય, આ વૃદ્ધવાદી થયા, “જીતક૯૫” બન્યું, પંચકલ્પને વિચ્છેદ થયે, પ્રત્યેકબુદ્ધ, સ્વયં બુદ્ધને વિચ્છેદ થયે, બુદ્ધતિની સંખ્યા ઘટવા લાગી, આ સિદ્ધસેન દિવાકર આ આચાર્યના શિષ્ય હતા વગેરે. વિચારશ્રેણિ” માં પણ આ૦ સિદ્ધસેનને આ ધર્મસૂરિના શિષ્ય તરીકે ઓળખાવ્યા છે. આથી માનવું પડે છે કે, આ કંદિલસૂરિજીએ વીર સં. ૮૦૬ થી ૪૧૪ ના ગાળામાં “છતકલ્પ બનાવ્યા હશે અને આ સિદ્ધસેન દિવાકર આ આચાર્ય પ્રત્યે ખૂબ પૂજ્યભાવ ધરાવતા હશે.
૧૬. આ ભદ્રગુપ્તસૂરિ–વીર સં. ૪૪ થી ૫૩૩.
૧૭. આ૦ શ્રીગુસૂરિ–વીર સં. ૧૩૩ થી ૫૪૮. શ્રેરાશિક મતને સ્થાપનાર રેહબુત આ આચાર્યને વિદ્યાશિષ્ય હતે.
૧૮. આ વાસ્વામી વીર સં. ૫૪૮ થી ૫૮૪. આ આચાર્યશ્રીનું ચરિત્ર પટ્ટાનુક્રમમાં આગળ આવશે.
૧૯. આ૦ આર્યશક્ષિત –વીર સં. ૧૮૪ થી ૫૯૭ ૨૦. આ દુર્બલિકાપુષ્પમિત્ર–વીર સં. પ૭ થી ૧૭.
૨૧. આ૦ વજનસુરિ–વીર સં. ૧૭ થી ૨૦ જેમનું ચરિત્ર પટ્ટના અનુક્રમે આગળ આપીશું.
૨૨. આ૦ નાગહસ્તિ–વીર સં. ૨૦ થી ૬૮૯ તેમનું ચરિત્ર વાચકવંશ પરંપરામાં આવી ગયું છે. (જુઓ: પૃ. ૧૮૪)
૨૩. આ રેવતીમિત્ર–વર સં. ૬ થી ૭૪૮. તેઓ પણ સમર્થ વાચનાચાર્ય હતા. (જુઓ: “વાચકવંશપરંપરા” પૃ. ૧૮૫)
૨૪. આ સિંહસૂરિ–વીર સં. ૧૪૮ થી ૮ર૬. તેઓ પણ બહાદ્વીપી શાખામાં થયેલ વાચનાચાર્ય છે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમં ] આર્ય મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસૂરિ ૧૯૩
૨૫. આ૦ નાગાર્જુનસૂરિ–વીર સં. ૮૨૬ થી ૯૦૪. તેમણે વિ. સં. ૮૩૦ લગભગમાં વલભીમાં મોટી આગમવાચના કરી છે. (પરિચય માટે જુઓઃ “વાચકવંશ પરંપરા.” પૃ. ૧૮૭)
૨૬. આ૦ ભૂતદિન્નસૂરિ-વીર સં. ૯૦૪ થી ૯૦૩. તેઓ નાગેન્દ્રકુળના સમર્થ વાચનાચાર્ય હતા. (જુઓઃ “વાચકવંશપરંપશે.” પૃ. ૧૮૮ ).
૨૭. આ. કાલિકસૂરિ વીર સં૦ ૯૮૩ થી ૯૪. તેઓ ચોથા કાલિકાચાર્યું છે. જેમ આ૦ કંદિલસૂરિની આગમવાચનાના વાચનાચાર્ય આ દેવદ્ધિગણુ ક્ષમાશ્રમણ હતા, તેમ આ નાગાર્જુનસૂરિની આગમવાચનાના વાચનાચાર્ય આ૦ કાલિકસૂરિ હતા. આ બંને આચાર્યોએ મળી બંને આગમવાચનાના પાઠ મેળવીને એક આગમપાઠ બનાવ્યું છે અને વલભીમાં વીર સં. ૯૮૦ માં આગમને પુસ્તકારૂઢ કર્યો છેજે આગમે અત્યારે વિદ્યમાન છે. વીર સં. ૩ લગભગમાં વલભીના રાજા પ્રથમ ધ્રુવસેનને કુમાર મરી ગયો એટલે રાજકુટુંબ શેકમાં હતું અને તે વડે નગરમાં રહેતું હતું. આ૦ શ્રી કાલિકાચા તે વર્ષે ત્યાં ચોમાસું કરી રાજકુટુંબના શેકનિવારણ માટે શ્રીસંઘ સમક્ષ જાહેર રીતે “શ્રીક૯પસૂત્ર'નું વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. રાજાએ પણ સહકુટુંબ શેક મૂકી, ઉપાશ્રયમાં આવી “કપસૂત્ર” સાંભળ્યું હતું ત્યારથી સંઘ સમક્ષ “કલ્પસૂત્ર” વાંચવાનો પ્રારંભ થયો છે, જે પ્રવૃત્તિ આજ પણ વિદ્યમાન છે. વિવેકી શ્રાવક-શ્રાવિકાઓની ફરજ છે કે દકેરે પજુસણમાં શોક મૂકી ઉપાશ્રયમાં આવી “શ્રીક૯પસૂત્ર'નું વ્યાખ્યાન સાંભળવું જોઈએ. એ આચાર્ય તે યુગના સમર્થ યુગપ્રધાન છે.
૨૮. આ સત્યમિત્ર-વીર સં. ૯૯૪ થી ૧૦૦૦. આ આચાર્ય છેલા પૂર્વધર છે. તેમનું સ્વર્ગગમન થતાં પૂર્વજ્ઞાનને સમૂળ વિકેદ થયો છે.
૨૦ આહારિલ–તેમને વીર સં. ૯૪૩ અથવા ૯૫૩ માં જન્મ, વીર સં. ૯૭૦ માં દીક્ષા, વીર સં. ૧૦૦૦ માં યુગપ્રધાનપદ અને વીર સં. ૧૯૫૫ માં સ્વર્ગગમન થયેલ છે. ૨૫
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ [ પ્રકરણ આ આચાર્યનાં હારિલસૂરિ, હરિગુણસૂરિ અને હરિભદ્રસૂરિ એમ ત્રણ નામે મળે છે. “વિચારશ્રેણિમાં સુગપ્રધાન, આ. હારિને સ્થાને હરિભદ્રસૂરિનું નામ આપ્યું છે તેમજ તેમના વિશે પંરપ૦ ગાથા આપી, વિક્રમ સં. ૧૮૫ માં સ્વર્ગગમન બતાવેલ છે અને ત્યાર પછી “તો વિનમક્ષમામા દશા” એમ સંચાજના કરેલ છે. આ આચાર્ય વર સં. ૯૮૦ ની વલભીવાચનામાં હાજર હતા, તેમને હૃણસમ્રાટ તેરમાણુ ગુરુ તરીકે માનતા હતે. આ આચાર્યને વિશેષ પરિચય પ્રકરણ ૨૭માં આપીશું.
૩૦, આ જિનભદ્વગણિ ક્ષમક્ષમણ–તેમનો વીર સં. ૨૦૧૧ માં જન્મ, સં. ૧૦૨૫ માં દીક્ષા, સં. ૧૦૫૫ માં યુગપ્રધાનપદ, અને સં. ૧૧૧૫ માં ૧૦૪ વર્ષની ઉંમરે સ્વર્ગગમન થયેલ છે. તેમણે વિશેષાવશ્યક ભાગ-ટીક અપૂર્ણ ગા. ૪૫૦૦, છતકલ્પ, સભાષ્ય વિશેષણવતી ગ્રં. ૪૦૦, બૃહદસંગ્રહણ, બુહતક્ષેત્રસમાસ ધ્યાનશતક, અને નિશીથભાષ્ય વગેરે ગ્રંશે નિર્માણ કર્યા છે. “તીર્થકલ્પમાં ઉલ્લેખ છે કે, તેમણે મથુરામાં જઈ “મહાનિશીથ સૂત્રને જીણુંદ્વાર કર્યો હતો પણ તે આ૦ જિનદાસ ગાણને ઉદ્દેશીને લખ્યું હોય એમ સંભવે છે. કેમકે “મહાનિશીથ”ની ઉદ્ધારપ્રશસ્તિને છેડે જિનભને નહીં, કિન્તુ જિનદાસ ગણીના નામને ઉલલેખ છે. આ આચાર્ય તે સમયના પ્રભાવક યુગપ્રધાન છે. તેમણે શક સં. ૫૩૧ (વિ. સં. દ૬૬, વીર સં. ૧૮૭૬)માં ચે. શુ. ૧૫ બુધવાર સ્વાતિ નક્ષત્રમાં વલભીમાં રાજા પ્રથમ શીલાદિત્યના રાજયકાળમાં ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીના જિનાલયમાં ગ્રં. ૪૩૦૦
ના તેમના સત્તા સમય માટે જુઓઃ “જેન સાહિત્ય સંશોધક' ખંડ ૩, અં. ૧, પૃ. ૮૮ માં શ્રીયુત મોહનલાલ ભ. ઝવેરીને “જિનભદ્રગણું ક્ષમાશ્રમણને સમય' શીર્ષક લેખ.
* શાકે ૫૩૧, વિ. સં. ૬૬૬, ઇ. સ. ૬૯, ૬૧૦, વલભી સં. ૨૯૧ વીર સં. ૧૦૭૬ એ બરાબર વર્ષો છે. પહેલા શીલાદિત્યના વલભી સં. ૨૮૫ થી ૨૯૯ સુધીનાં તામ્રપત્રે મળે છે એટલે તે રાજા વલમી સં. ૨૯૧માં વિદ્યમાન હતા એ વાત નક્કી છે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
માઢમ ]
આય મહાદ્િર અને આય સુહસ્તિસૂરિ
૧૯૫
પ્રમાણુ - વિશેષાવશ્યક~ભાષ્યની રચના કરી છે અને તે વધુ જૈન દર્શનની અનેક શ્રદ્ધાગમ્ય વસ્તુઆને તર્કથી પણ સ્વીકારી શકાય તેવી રીતે વ્યવસ્થિત કરી છે. વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય ' એ જૈન સાહિત્યમાં મુકુટમણિ સમાન શાસ્ત્ર છે. મહાતાત્ત્વિક આ સિદ્ધસેન દિવાકરજીએ ‘ સન્મતિત ’માં કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શીન ઉપયાગની સહસ્થિતિ અને એકતા અનેક દલીલે!થી રજી કરી છે, જ્યારે આ જિનભĀગણી ક્ષમાશ્રમણે શ્રૃતિ અને યુક્તિથી તેના સચોટ જવાખ આપી ‘કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનના ઉપયેગે, એક ઢાળે ન હાઈ શકે' એ આગમવાણીને વ્યાજબી ઠરાવી છે. તે આગમવાદી કે સિદ્ધાંતવાદી તરીકે એળખાય છે, તે આ કારણે જ છે. તેમણે ‘ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય 'માં સુમધુની : વાસવદત્તા' અને આ પાદલિપ્તસૂરિની ‘તરંગવતીના ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેમની વસ્તુનિરૂપણુ શૈલી અજોડ હતી. તેથી જ ક. સ. શ્રીહેમચંદ્રસૂરિજીએ ‘સિદ્ધહેમ બૃહ્રદ્ વૃત્તિ’ [અ. ૨, પા. ૨, સૂ. ૩૯.] માં ૩પત્તિનમદ્રક્ષમાશ્રમનું ચાલ્યાતાઃ લખી તેઓને મહાવ્યાખ્યાતા તરીકે નવાજ્યા છે.
'
તેમના ‘ જીતકલ્પ ભાષ્ય' ઉપર આ. સિદ્ધસેનસૂરિએ ચૂણી રચી છે, શ્રીતિલકાચાર્યે વિ. સં. ૧૨૭૪ માં ટીકા રચી છે. વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય' ઉપર પાતે સ્વાપજ્ઞ ટીકા રચી છે, જે અધૂરી રહી હતી, તેને કાટિ આય મહેત્તરે પૂરી કરી છે અને તેના આધારે બીજા શ્રીકાઢ્યાચાર્યે તથા આ॰ મલધારી હેમચંદ્રે વિસ્તૃત ટીકા રચી છે. ધ્યાનશતક' ઉપર આ હરિભક્રસૂરિ વગેરેએ ટીકા બનાવી છે. તેમજ તેમના જિતકલ્પ ભાષ્ય'ના આધારે સામપ્રભસૂરિએ ‘ તિજિતકલ્પ' અને આ ધર્માંધાષસૂરિએ શ્રાદ્ધજિતકલ્પ બનાવ્યા છે.
"
"
"
આ સિદ્ધસેન ‘જિતકલ્પ'ની ચૂણીમાં ૬ પદ્યોથી તેમની સ્તુતિ કરે છે; જેમાં તેમને આગમાના વાસ્તવિક અર્શીના જ્ઞાતા, યુગપ્રધાન, બહુશ્રુતના માનનીય, સશુચિથાઅકુશલ, દર્શીન, જ્ઞાન ઉપયોગના વાસ્તવિક માર્ગમાં સ્થિત, અનેક મુનિવર સેવિત,
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ પ્રમાણ
સ્વસમવેદી, પરસમયના જાણુ, સર્વવિદ્યાવિશારદ, સમર્થ વ્યાખ્યાતા, વિસ્તૃત અનુયેગવાળા, બહુયશવાલા, મહાજ્ઞાની, ગણધરવાદને વિસ્તારથી સમજાવનાર, અનુપમ “વિશેષાવશ્યકના વિધાતા, “જિત દાનકલ્પ' સૂત્રના કર્તા, પરશાસ્ત્રનિપુણ, આદ સંયમી અને ક્ષમાશ્રમમાં એક નિધાન જેવા વગેરે વિશેષ આપ્યાં છે. તેમના પરિચય માટે આ વિશેષ સાર્થક છે અને ઉચિત પણ છે. એકંદરે વિક્રમની સાતમી સદીના ઉત્તરાર્ધના આ સમર્થ યુગપ્રધાન છે. * ૩૧. આ સ્વાતિસૂરિ–વીર સં. ૧૧૧૫ થી ૧૧૯૦. “દુસ્સમકાલસમણસંઘથય” અને “લેકપ્રકાશમાં આ આચાર્યને વાચક ઉમાસ્વાતિ તરીકે ઓળખાવ્યા છે પરંતુ આ આચાર્ય વાચક ઉમાસ્વાતિથી જુદા ત્રીજા સ્વાતિસૂરિ છે. આ આચાર્યો ચૌદશે પાખી વ્યવસ્થિત કરી હતી. આ માટે નીચે મુજબ બે ગાથાઓ મળે છે –
बारसवाससएसु, पुण्णिमदिवसाओ पक्खियं जेण। चउद्दसी पढम पव्वं, पकप्पिरं साहिसूरिहि ॥२८॥
(“પટ્ટાવલી સમુચ્ચય' પૃ. ૧૯૬, “રત્નસંચય' ગા. ૨૮૦) बारसवाससपसुं, पन्नासहिपसुं वद्धमाणाओ । જલદ્રાવેલો, પવિત્ર વદરિÉિ (“વિચારણિ”)
આ જ અરસામાં વાચક ઉમાસ્વાતિની ઉપમા આપી શકાય તેવા આ સિદ્ધસેનગણિ થયા છે, જેમને “મહાનિશીથસૂત્રની ઉદ્ધારપ્રશસ્તિમાં સિદ્ધસેન દિવાકર તરીકે નવાજ્યા છે.
૩૨. આ પુષ્પમિત્ર-વીર સં. ૧૧૦ થી ૧૨૫૦. - ૩૩. આ સંભૂતિ–વી.સં. ૧૨૫૦ થી ૧૩૦૦. આ જ અરસામાં મઢેરગચ્છના આ ભદ્રકીતિ યાને આ બપ્પભક્ટિ થયા છે, જે તે યુગના યુગપ્રધાન છે.
૩૪. મારસંભૂતિવી. સં. ૧૩૦૦ થી ૧૩૬૦.
૩૫. આ ધમરષિ-સ્વર્ગવાસ વીર સં. ૧૪૦૦. આ અરસામાં રાજગચ્છના આ૦ ધનેશ્વર મહાન પ્રભાવક થયા છે.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમુ ] આ મહાર અને આય સુહસ્તિસૂરિ
૧૯૭
૩૬. આ॰ જ્યેષ્ટાંગણુ-વી. સં. ૧૪૦૦ થી ૧૪૭૧ આ. વિમલચંદ્રસૂરિના શિષ્ય વીરણુજી તે યુગના યુગપ્રધાન છે. સ’ભવે છે કે તે અંગવિદ્યાના જ્ઞાતા હતા અને ગણિ તરીકે પ્રસિદ્ધ હતા એટલે તેઓ જ જ્યેષ્ટાંગ ગણિ હાય.
૩૭. આ૦ ફલ્ગુમિત્ર-વી. સ. ૧૪૭૩ થી ૧૫૨૦.
૨૮. આ૦ ધઘાષ-વી. સ. ૧૫૨૦ થી ૧૫૯૮. તેઓ રાજગચ્છના આ શીલભદ્રસૂરિના ત્રીજા પટ્ટધર છે. નાગારના રાજા આણુ અને શાકભરીના રાજાએ અજયરાજ, અનાજ તથા વિગ્રહરાજ વગેરે તેમને ગુરુ તરીકે માનતા હતા; જે રાજાઓના સત્તાસમય વિ. સં. ૧૨૦૦ લગભગના છે.
નિહવાઃ
રાજા જે ધર્મ અપનાવે તે રાજધમ કહેવાય છે. રાજધમની અસર જનતા અને સમકાલીન ધર્મ ઉપર થાય એ સ્વાભાવિક છે. તેમજ તત્કાીન વિભિન્ન ધર્મમાં રાજધની અસર નીચે આંતરિક સ'ઘણુ ઉત્પન્ન થાય એ પણુ સહજ છે. સમ્રાટ અશાક ખોદ્ધધર્મી બન્યા એટલે મૌદ્ધધર્મ ને રાજ્યાશ્રય મળ્યેા. એ મૌદ્ધધર્મના ક્ષણિકવાદ શૂન્યવાદ કે ક્રિયાક્ષણવાદ વગેરેની અસર બીજા દÖના ઉપર શું થઈ તેના આપણુને વ્યવસ્થિત ઈતિહાસ મળતા નથી, કિન્તુ જૈનદર્શન ઉપર તેની કંઈક અંશે અસર થઈ હોય એવું તત્કાલીન નિહ્નવાના ઇતિહાસમાંથી મળી શકે છે.
* ગૌતમ બુદ્ધના નિર્દેણુ નાં ૧૦૦ વષૅ ગયા બાદ વૈશાલીમાં બૌદ્ધ સંગતિ ( પરિષદ ) મળી, જેમાં તેના બે વિભાગા પડયા, ૧ ધ સ્થવિરવાદ અને ૨ મહાસાંધિક. વળી, ખીજા થાય વર્ષોં વીત્યા બાદ બૌધમ માં ૧૮ નિકાય ( સંપ્રદાય ) થયા. ત્યાર પછી સમ્રાટ અોફ થયી છે. મહા સધિકમાં એક ચૈત્યવાદી નામે સંપ્રદાય હતા; તેમજ મહાસાંધકની આધિશાખામાં વૈપુણ્યવાદ નામના સ'પ્રદાય જન્મ્યા હતા, જે મહાશૂન્યવાદી શ'પ્રદાય હતેા, જે મંત્રયાન, વજ્રયાન અને ૮૪ સિદ્ધ્મા (૮૪ નાથ) તરીકે પણ પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે. બૌદ્ધ વિદ્વાનેા લખે છે કે મંત્રયાન સૂત્રો ઈ. સ. પૂર્વે ૪૦૦ થી ૨૦૦ સુધીનાં મળે છે.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ આ અરસામાં જૈનધર્મના ૧ આષાઢાચાર્ય, ૨ અશ્વમિત્ર, અને ૩ ગંગ નિતંબ થયા છે, તે પૈકીના આષાઢાચાર્યને મત ગત પ્રકરણમાં બતાવી ગયા છીએ અને અશ્વમિત્ર તથા ગંગનો. પરિચય નીચે પ્રમાણે છે. ચોથો નિહવ અવમિત્ર:–
વીર સં. ૨૨૦માં ક્ષણિકવાદી અશ્વમિત્ર એ નિદ્ભવ થયે છે. તે આર્ય મહાગિરિજીના શિષ્ય કોટિનને શિષ્ય હતું. તેણે પર્યાયે પ્રત્યેક સમયે પલટાય છે, એ સિદ્ધાંતને સામે રાખી “દરેક પદાર્થો ક્ષણિક છે. કર્મકર્તા જીવ બીજી ક્ષણે રહેતે નથી અને તેનાં કર્મ એટલે પાપ, પુણ્ય પણ નાશ પામે છે” એ વિચિત્ર નિર્ણય કર્યો. આમાં તે કાળે રાજ્યાશ્રય પામી ફેલાતા જતા બૌદ્ધદર્શનના ક્ષણિકવાદને વ્યામોહ જ હતા એમ કહીએ તે ચાલે. ત્યારથી તેણે પિતાને ન સામુચ્છેદિક યાને શુન્યવાદી મત ચલા
આ મુનિએ એકવાર રાજગૃહીમાં આવ્યા. ત્યાંના દાણ શ્રાવકે તેઓને સમજાવવા માટે પકડી પીટાવ્યા અને સાધુઓએ “તું શ્રાવક થઈ સાધુઓને કેમ પીટાવે છે?” એમ પૂછયું, ત્યારે દાણીએ પરખાવી દીધું કે, તમારા મત પ્રમાણે તે ક્ષણે ક્ષણે પયોય પલટાતા જાય છે. એ હિસાબે નથી તમે સાધુ કે નથી હું શ્રાવક, નથી રહેતા માર ખાનારે જીવ કે નથી ટકી રહેતું મારવાનું પાપ. બસ, તરત મુનિઓ સમજી ગયા અને સાચે રસ્તે આવી ગયા.
ભગવાનના શાસનમાં આ ચે નિલવ છે. પાંચમો નિહર ગંગદેવ –
વિર સં. ૨૨૮ માં ગંગદેવ પાંચમે નિહલ થયે.
તે આ મહાગિરિજીના શિષ્ય ધનગુપ્તનો શિષ્ય હતો, તેણે એક સમયે બે ઉપગ ન હોય, એક સમયે બે ક્રિયા ન થાય. આ સિદ્ધાંતને સામે રાખી “જે ક્ષણે એક અનુભવ થાય ત્યારે લગાતાર એક જ અનુભવ રહે, પણ તે ક્ષણે બીજો અનુભવ ન જ થાય.”
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું ]
આય મહાગિરિ અને આય સુહતિસૂરિ
૧૯૯
એવા નિ ય કર્યા હતા પણ એક વાર લગાતીર નદી ઊતરતાં તેને ઉપરથી ગરમી અને નીચેથી ઠંડી એમ એક ક્ષણે એક સાથે એ ક્રિયાના અનુભવ થયા. આથી તેને વિચાર આવ્યા કે શાસ્ત્રમાં એક સમયે એ ક્રિયાની મના કરી છે, જ્યારે મને એક સમયે એ ક્રિયાઓનુ વેદન પ્રત્યક્ષ છે, તા સાચું શું ? તેણે ગુરુ પાસે આવી પોતાની શંકા ધરી દીધી. ગુરુમહારાજે ઉત્તર આપ્યા કે, મહાનુભાવ! એક સમયે એ ક્રિયા થતી નથી, પણ ક્ષણમાં અસંખ્ય સમયા નડી જાય છે તેથી એક ક્ષણમાં અનેક ક્રિયાઓના અનુભવ થાય છે; તે સ્વાભાવિક છે. તને નદીમાં ગરમી અને શરદીના જે અનુભવ થયેા છે, તે એક સમયમાં નહીં કિન્તુ અસંખ્ય સમયેામાં થયેલ અનુભવ છે. આ અસંખ્ય સમાવાળા ક્ષણમાં થયેલ અનુભવને એક સમયના અનુભવ છે એમ કહેવું તે માટી ભૂલ છે. વળી, છદ્મસ્થને અનુભવના ઉપયોગ થતાં થતાં અસખ્ય સમયા ચાલ્યા જાય છે. એ રીતે પણ આ તારા અનુસવ એક સમયના નથી. એટલે એક સમયે એ ક્રિયા થાય નહીં, એ શાસ્ત્રવચન સાચું છે. માટલુ સમાધાન થવા છતાં ગંગદેવે તેને સ્વીકાર્યું નહી અને પોતાના નવે દ્વિક્રિય મત ચલાન્યા. આ મત પશુ વધુ કાળ ચાલ્યું નથી.
ભગવાનના શાસનમાં આા પાંચમા નિદ્ભવ છે. સમ્રાટ સ’પ્રતિ
આ અરસામાં રાજકુમાર કુણાલ અને સમ્રાટ સ`પ્રતિ એ. જૈન રાજાએ થયા છે. કુણાલ તે સમ્રાટ અશોકના ચુવરાજ હતા, કિન્તુ તેની વિમાતાના પ્રયાગથી તે આંધળા બન્યા અને રાન્ત થવાને લાયક ન રહ્યો, આથી સમ્રાટ અશેાકે પેાતાના બીજા પુત્રને યુવરાજપદ આપ્યુ. સમય જતાં કુન્નુાલની રાણીએ સંપ્રતિકુમારને જન્મ આપ્યા. સમ્રાટ અશોકના રાજ્યના સાચા વારસદાર તેા એ હતા જ, એટલે સમ્રાટે તેને પણ યુવરાજપદે સ્થાપી, કુમારભક્તિમાં ઉજ્જૈનના પ્રદેશ આપ્યા. આમ એ યુવરાજો અન્યા. એ જ કારણે અશાકના મૃત્યુ પછી તેના સામ્રાજ્યના
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०० જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[પ્રકરણ બે ભાગ પડયા છે. અશોક આ સંપ્રતિકુમારને રાજખટપટને ભેગ ન થાય તે માટે ઉજજૈનમાં જ રાખતા હતા. સંપ્રતિએ પણ યુવરાજકાળમાં જ આ૦ સુહસ્તિસૂરિના ઉપદેશથી જૈનધર્મ સ્વીકાર્યો હતા, અને તેને પિતા કુણાલ શાંત જીવન વિતાવવા માટે તક્ષશિલામાં રહેતા હતા. ત્યાં તેને ધર્મારાધન કરવા માટે તક્ષશિલામાં માટે જિનવિહાર બંધાવી આપે છે, જે તક્ષશિલાના ખંડેરેમાં આજે પણ સરકાપ વિભાગમાં કુણાલના પ તરીકે વિખ્યાત છે. સમ્રાટ સંપ્રતિએ યુવરાજકાળમાં અને રાજા થયા પછી અનેક જિનાલયો બનાવ્યાં, જિનબિંબ સ્થાપ્યાં જૈનધર્મને પ્રચાર કરાવ્યું અને જેનધર્મની પ્રભાવના કરી. વળી, તેણે યુવરાજકાળમાં જ પશ્ચિમ અને દક્ષિણ ભારતનાં રાજ્ય છતી, પિતાના રાજ્યને વધારો કર્યો હતો. આ વૃત્તાંત ઉપર આ૦ શ્રી સુહસ્તિસૂરિજીના ચરિત્રમાં આવી ગયેલ છે. - “હિમવંત સ્થવિરાવલીના ઉલ્લેખ પ્રમાણે “સમ્રાટ અશોક વીર સં૦ ૨૪૦ માં મરણ પામે.” એટલે તે જ સમયે સંપ્રતિ ઉજજૈનીની ગાદીએ બેઠો અને રાજા બન્યો. તેણે પાટલીપુત્રની ગાદીએ બેસવું જોઈએ એ જરૂરી હતું. પરંતુ ત્યાં તેનું પરિચિત કેઈ ન હતું. જ્યારે વિરોધીઓ ઘણુ હતા. પરિણામે કુટુંબકલેશ થાય અને મૌર્યવંશ નબળે પડે એ પણ પ્રત્યક્ષ દેખાતું હતું. આથી સંપ્રતિએ પાટલીપુત્ર જઈ ત્યાંની ગાદીએ બેસવાનું ઉચિત માન્યું નહીં.
તેણે બીજી તરફ પશ્ચિમ અને દક્ષિણમાં પિતાના બળથી પિતાનું રાજ્ય વધાર્યું હતું, જેમાં તેને પાર્જિત મિલકત 1 x આજે પણ એમ બને છે, જેમકે –મહાસભા અને મુસ્લિમ લીગના કારણે હિન્દુસ્તાનના હિન્દુસ્તાન અને પાકીસ્તાન એમ બે ભાગો પડયા છે.
“વીર વંશાવળીમાં ઉલ્લેખ છે કે સમ્રાટ સંપ્રતિએ ઉત્તરમાં ઘંઘાણી, પૂર્વમાં હિસગિરિ, દક્ષિણમાં ઈરગિરિ, અને પશ્ચિમમાં દેવપત્તન નગર જિનપ્રાસાદ બનાવ્યા હતા. આ ઉપરથી તેના રાજ્યારંભકાળની રાજ્યની સરહદ મળી શકે છે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ આર્ય મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસૂરિ ર૦૧ તરીકે સતેષ હતું. એટલે તે ઉજજેનની ગાદીએ બેઠો અને સમ્રાટ બન્યું. હવે પાટલીપુત્રની ગાદીએ સંપ્રતિ આવે નહીં એટલે રાજા કાણું તે અંગે કુટુંબકલેશ થયો. અંતે ૩ વર્ષ પછી વીર સં. ૨૪૩ માં પુણ્યરથ પાટલીપુત્રની ગાદીએ આવ્યું, જેનું બીજું નામ દશરથ હશે. તેના મૃત્યુ પછી સં૨૮૦માં તેને પુત્ર બૃહદરથ રાજા થયા અને સં. ૩૦૪ માં તેને સેનાપતિ પુષ્યમિત્ર રાજાને મારી પાટલીપુત્રની ગાદીએ આવ્યા.
બૌદ્ધધર્મ બતાવે છે કે, અશોકે મરણ સમયે પિતાનું રાજ્ય બૌદ્ધ સંઘને દાનમાં આપી દીધું. અશોકને યુવરાજ સંપદી હતા. તેણે ચાર કરોડ સેનામહોરો વડે આ રાજ્યને ખરીદી લીધું અને પછી તે સંપદી પૃથ્વીને રાજા બન્યા
(દિવ્યાવદાન અવદાન ૨૯ તથા સિવાયદાનાલ્પલતા)
બૌદ્ધ ગ્રંથમાં સંપ્રતિનું નામ સંપદી લખ્યું છે, જયારે પુરાણોમાં બંધુપાલિત, સંગત, સપ્તતિ અને સંપ્રતિ નામ આપ્યાં છે.
સંપતિના સિકકામાં એક બાજુ ઉપર-નીચે રસ અને ટી શબ્દ લખેલા છે બીજી બાજુ ઉપર નીચે ૭ અને ... ચિલો
*તારાનાથજી લખે છે કે-કુણાલને વિકતાશક નામનો પુત્ર હતો.
તિબેટના ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે, બાદશાહ સંપ્રતિ મ. સં. ૨૩૫ માં ગાદીએ આવ્યું. (“ઈન્ડીયન એન્ટીકરી’ પુ. ૩૨, ૫, ૨૩૦)
છે. ગો. ભાંડારકર લખે છે કે, સંપ્રતિને માત્ર ૧૦ દિવસને હતા ત્યારે ગાદીએ બેસાડ્યો. (ભાંડારકર રીપેટ” ઈ. સ. ૧૯૮૩, પૃ. ૧૩૫)
છે. પિશલ સાહેબ માને છે કે, રૂપનાથ, સાસરામ અને વૈરાટના શિલાલેખે સમ્મતિએ દાવ્યા છે. (પ્રે. રોજડેવિસ સાહેબ પણ એને સહમત છે. )
('ઈન્ડીયન એન્ટીકવેરી’ પુ. ૬ પૃ. ૧૪૯) સ્મીથ સાહેબ જણાવે છે કે–Almost all ancient Jain temples or monuments of unknown origin are ascribed by the voice to Samprate, who is in fact regarded as a Jain Asoka. (Smith, 'Early History of India," P. P. 202.) (“વિશાળ ભારત’ કવ ર૭૫)
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨ જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ છે. કોઈ કોઈ સિકકામાં : ની નીચે પ્રસ્થતિક) પણ મળે છે. આ સિક્કો તેના રાજ્યશાસન ઉપર સુંદર પ્રકાશ પાડે છે.
સામાન્ય રીતે મૌર્ય સિક્કાઓમાં ઉપર નીચે ગૌ અને જો શબ્દ છે. બીજી બાજુ ઉપર-નીચે . અને R ચિહ્નો છે. જેને હંમેશાં દેરાસરમાં પ્રભુની સામે ચેખાની આવી નિશાનીઓ કરે છે.
(મેડન રીવ્યુ, સને ૧૯૩૪ જુન અક પૃષ્ઠ ૨૪૭) - “હિમવંતસ્થવિરાવલીના ઉલ્લેખ પ્રમાણે સમ્રાટ સંપ્રતિ વીર સં. ૨૪ માં જેનધર્મનું આરાધન કરી સ્વર્ગે ગયેલ છે. તેને કંઈ સંતાન ન હતું. અવનિત પાર્શ્વનાથ તીર્થ:
આ૦ સુહસ્તિસૂરિના હાથે ઉજજૈનમાં અતિપર્વનાથની સ્થાપના થઈ છે, જેને ઈતિહાસ નીચે મુજબ છે: - આર્ય સુહરિતસૂરિજી વિહાર કરતા કરતા વિદિશામાં શ્રી જીવિત સ્વામીનાં દર્શન કરી ઉજજૈનમાં પધાર્યા છે અને ભદ્રા શેઠાણીની વસતીમાં ઊતર્યા છે. આચાર્યશ્રી એકવાર સંધ્યા સમયે નલિનીશુભ વિમાનના વર્ણનવાળા અશયનનું પરાવર્તન કરવા લાગ્યા, આ વખતે ભદ્રા શેઠાણના પુત્ર અવન્તિએ પિતાના મહેલના સાતમે માળે બેઠા બેઠા આ અધ્યયન સાંભળ્યું અને એને ઊહાપિઠ કરતાં જાતિસમરણ જ્ઞાન થયું. તરત જ તેણે નીચે ઊતરી સરિજી પાસે આવીને કહ્યું: “ભગવાન ! હું ભદ્રા શેઠાણનો પુત્ર છું. આપ જેનું વર્ણન કરે છે તે નલિની ગુમ વિમાનથી હું આ છું અને ફરી ત્યાં જવા ઈચ્છું છું માટે મને દીક્ષા આપો.' ' સૂરિજી બોલ્યા-વત્સ ! સંયમપંથ સુલભ કે સરળ નથી. અહીં તે મીણના દાંતે લેઢાના ચણા ચાવવા જેવું છે. વત્સ! અગ્નિને સ્પર્શ કર સુલભ છે, પરંતુ જિનપ્રણીત અતિચાર રહિત વ્રત પાળવાં દુષ્કર છે.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
આઠમું:] આ મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસૂરિ ૨૩
અવન્તિસુકુમાર બાલ્યો –ગુરુજી! આ વાત સત્ય છે. પ્રા! હું દીક્ષા લેવાને અત્યંત ઉત્કંઠિત છું પરંતુ સાધુસમાચારી: ચિરકાળ પાળવા અસમર્થ છું. તેથી હિમ્મત ધરીને પ્રથમથી જ અનશન સહિત દીક્ષા લઈશ. હું ધારું છું કે એમાં કષ્ટ અ૫ રહેશે. તે પ! આપ મને જકડી દીક્ષા આપે. .
સૂરિજી બોલ્યા-વત્સ! દીક્ષા લેવામાં ઢીલ ન કરીશ કિન્તુ તારા કુટુંબવર્ગની અનુજ્ઞા મેળવ. અવન્તિસુકુમારે ઘરે જઈ રજા માગી પરંતુ બંધુઓએ, માતાએ તેને રજા ન જ આપી, એટલે અવન્તિસુકુમારે સ્વહસ્તે જ લેચ કરી દીક્ષાને વેષ પહેર્યો અને પછી ગુરુ પાસે આવી વિધિપૂર્વક દીક્ષા સ્વીકારી
પછી તે ગુરુની આજ્ઞા લઈ મશાન ભૂમિમાં ગયા. રસ્તામાં તીક્ષણ કાંટા, કાંકરા અને પથ્થર લાગવાથી તેમના પગમાંથી લેહીનાં બિંદુઓ નીકળ્યાં. તેમણે ધીમે ધીમે ચાલતાં “કંથારિકા કુંડ ઝાડની નીચે જઈ અનશન સ્વીકાર્યું. આ વખતે એક શિયાલણ પોતાનાં બચ્ચાં સહિત આહાર શેધવા નીકળી હતી તે લોહીની ગંધથી ચાલતી ચાલતી જયાં અતિસુકુમાર હતા ત્યાં આવી. એણે અને એનાં બચ્ચાંઓએ અતિસુકુમારના પહેલા પહેરમાં અને પગ, બીજા પહેરમાં અને સાથળ, ત્રીજા પહોરે પેટ, તથા ચોથા પહેરે ઉપરનો ભાગ છે અને અવન્તિસુકુમાર મુનિ મૃત્યુ પામી નલિની ગુલ્મ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા.
સવારે ભદ્રા માતા અવન્તિસુકુમારની બત્રીસ વધૂઓ સાથે ગુરુ પાસે આવી. ગુરુવંદન કરીને ગુરુજીને પ્રેમથી પૂછયું કે, અવન્તિમુનિ કયાં છે?” સૂરિજીએ કહ્યું: “એ જ્યાંથી આવ્યો હતો અને એને જ્યાં જવું હતું ત્યાં તે ગમે છે. ભતા માતા અને પુત્રવધૂએ આ વૃત્તાંત સાંભળી એ સમશાન ભૂમિમાં ગયાં અને ત્યાં મુનિનું કહેવર જોઈ તેમણે કારમું ભયંકર રુદન કર્યું. આખરે બધાને વૈરાગ્ય રંગ લાગે છે, એક સગર્ભ પુત્રવધૂને બાકી રાખી પુત્રવધુઓ અને ભદ્રા માતા એ દરેકે દીક્ષા લીધી છે. '
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
જેન પરંપરાને ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ આ અવન્તિસુકુમારની તે ગર્ભવતી સ્ત્રીએ મહાકાળી નામના પુત્રને જન્મ આપે હતું. મહાકાલે વિ. સં. ર૫૦ લગભગમાં ક્ષપ્રાના કાંઠે પિતાના સ્મારકરૂપે શ્રીઅવનિપાનાથજીનું ગગગચુંબી ભવ્ય મંદિર સ્થાપ્યું, જેનું બીજું નામ મહાકાળનું મંદિર હતું, જે રાજા પુષ્યમિત્રના કાળમાં મહાકાળ મહાદેવના મંદિર તરીકે બની ગયું હતું. સમય જતાં મહારાજા વિક્રમાદિત્યના ધર્મગુરુ આ સિદ્ધસેન દિવાકરે ત્યાં પાર્શ્વનાથજીની મૂર્તિ પ્રગટ કરી છે અને તેમના ઉપદેશથી અવનિતપાશ્વનાથના મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર થયે છે, આજે તે સ્થાન અવન્સિપાશ્વનાથના તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. જૈન ગુફાઓ :
સમ્રાટ સંપ્રતિ ઉજજૈનમાં યુવરાજપદે હતું ત્યારે જ તેણે દક્ષિણપથમાં અને સૌરાષ્ટ્રમાં પિતાની આણ ફેલાવી દીધી હતી. આથી આંબ, દ્રવિડ વગેરે દક્ષિણમાં અને સૌરાષ્ટ્રમાં ત્યારથી આરંભીને એટલે મૌર્યકાળ, ક્ષત્રપાળ અને ગુપ્તકાળમાં અનેક જૈન ગુફાઓ બની છે, અનેક જૈન તીર્થો વધ્યાં છે. - દક્ષિણમાં-કૃષ્ણા નદીના કિનારે અયવલીની ગુફા, અઈહેલ ગુફા, ખાનદેશની સામે ગુફા, ચેવલા પાસેની અણુકીટણકીની ગુફાઓ, જેનું વર્ણન ઉ. મેઘવિજ્યજીએ મેઘદૂતસમસ્યલેખ . ૪૭ માં કરેલ છે. કારૂસાની ગુફા, ઔરંગાબાદની ગુફા, મોમીના બાદની ગુફા, ચમારના જૈન ગુફા, જેમાં વિક્રમાદિત્યના સમકાલીન આચાર્ય આર્ય કાલકના નામવાળે શિલાલેખ છે અને ઈલેરાની ગુફા જ્યાં સમ્રાટ સંપ્રતિએ ભગવાન નેમિનાથને પ્રાસાદ બનાવ્યો હતે, વગેરે વગેરે..
સૌરાષ્ટ્રમાં તાલધ્વજગિરિ, ઓસમગિરિ, ઢંકગિરિ વગેરે જૈન ગુફાઓ પ્રસિદ્ધ છે.
પહાડપુર-બંગાળમાં (ગર જિલ્લામાં E. B. Rના જમાલગંજ સ્ટેશનથી ૩ માઈલ દૂર) પહાડપુર ગામ છે, જેનું
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ ] આર્ય મહાગિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસરિ ૨૫ પ્રાચીન નામ પડ્રવર્ધન છે. ઈતિહાસ કહે છે કે, અંતિમ કૃતકેવળી આ૦ શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીના શિષ્ય ગદાસને મુનિગણ અહીં વિચરતા હતા. તેની ત્રીજી શાખા પણ પાંડવઈનિકા નામથી પ્રસિદ્ધ છે. પહાડપુરનો પ્રાચીન ટીલો ખોદતાં તેમાંથી એક તામ્રપત્ર પ્રાપ્ત થયું છે. તેમાં લખ્યું છે કે, ગુપ્ત સંવત ૧૫૯ માં વટગોહલી ગામના એક બ્રાહ્મણદંપતીએ નિગ્રન્થ વિહારની પૂજા માટે ભૂમિદાન કર્યું. (મોડને રીવ્યુ' ઓગષ્ટ સને ૧૯૩૨, પૃષ્ઠ: ૧૫૦) આ ગુપ્ત સંવત તે મૌર્ય ચંદ્રગુપ્તને લાગે છે, જેનું બીજું નામ મૌસંવત છે. સાંચીતૂપ, ભુવનેશ્વરસૂપ અને પહાડપુરતૂપમાં ઘણું સામ્યતા છે, કેમકે એ ત્રણે જેનÚપે છે. માળવાની ગુફાઓ :
ઉદયગિરિ-વિદિશાથી ૪ માઈલ પર ઉદયગિરિમાં ૨૦ ગુફાઓ બની હતી. જે પૈકીની પહેલી અને છેલ્લી ગુફાઓ તે આજે પણ જેનગુફાઓ તરીકે ઓળખાય છે. વસમી ગુફામાં આર્યભ શાખાના મુનિ શંકરભદ્ર ગુપ્ત સં. ૧૦૬ માં ભ૦ પાશ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી, જેને શિલાલેખ આજે પણ મળે છે.
(શિલાલેખ માટે જુએ ગત પૃષ્ઠ ૭૭) ધુમનાર-બુંદીથી કેટા જતાં વચમાં વારોલી, ધુમનારની પહાડી, ચંબલ નદી, અને ઝાલાપટ્ટન–ચંદ્રાવતી વગેરે સ્થાન
આવે છે.
ધુમનારની પહાડીને વ્યાસ દેઢક ટેશન છે. ઊંચાઈ ૧૪૦ ફીટની છે, ઉપર સપાટ ભાગ છે, ચારે બાજુ કુદરતી કોટ બને છે, જે કોર્ટમાં લગભગ ૧૭૦ ગુફાઓ છે. જો કે તેમાં આજકાલ બાવાએ રહે છે, નાનાં મોટાં મંદિરો અને ચતુર્ભુજ વિષ્ણુ, મહાદેવ વગેરેની મૂતિઓ છે. કેઈ કઈ ગુફાઓમાં તે ઊભી અને બેઠી જૈન મૂતિઓ તથા બૌદ્ધ સ્મૃતિ એ પણ છે. ચંબલ નદી તરફની ગુફા તે જૈન ગુફા છે. તેના સ્તંભેમાં જેન કારીગરી વિદ્યમાન છે. અહીં ભગવાન રાષભદેવ, શાંતિનાથ,
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પર પરાના ઇતિહાસ
રણ
નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ અને મહાવીન્નામીની મૂર્તિઓ છે, જેને લાકા પાંડવ તરીકે પૂજે છે. એક ચદ્રપ્રભુની પ્રતિમા પણ વિદ્યમાન છે. આ દરેક સ્મૃતિ એ દેશ-ત્રિઅર પીઢ ઊ'ચી છે. બીજી એક ૧૦૦ ફીટ લાંખી, ૮૦ ફીટ પહાળી જૈન ગુફા છે, જેને કા ભીમ અજાર’તરીકે આળખાવે છે. આ ગુફામાં શસ્ત્રસાર અને રાજલાક નામના આરડાએ છે. રાજàાકમાં ભ॰ આદિનાથની * પ્રતિમાઓ વિરાજમાન છે.
"
૨૦
ધુમનારની ગુફાઓ દનીય છે; જો કે તે ઈ લાશ, કાલે સાસેટ વગેરે પ્રાચીન ગુફાઓ જેટલી વિશાળ નથી પરંતુ એ સૌથી વધુ પ્રાચીન છે, એમાં જરાય શંકા નથી. આ ગુફ઼ામાં અનેક અદ્ભુત પદાર્થો ભરેલા છે. (અ. ૧૨)
ચદ્રાવતી-ધુમનારની પહાડીથી આગળ લરાપટ્ટન છે, જેનું પ્રાચીન નામ ચદ્રાવતી છે. ચંદ્રાવતીમાં પ્રાચીન કાળમાં ૧૦૮ જૈન દેરાસર હતાં, જેમાં એકી સાથે ઘટાનાદ થતા હતા. એ જ કારણે આ શહેરનાં આલરાપટ્ટન અને ઘટતું શહેર એમ ખીત નામા પડેલાં છે. આજે મદિરા વિદ્યમાન નથી, પણ તેનાં ખરા નજરે પડે છે. માત્ર એ-ત્રણ મદિરા સારી સ્થિતિમાં વિદ્યમાન છે, તે પ્રાચીન કાલના સૌંદર્યની પરાકાષ્ઠા બતાવી રહ્યાં છે કેમકે આ મદિરાનું શિલ્પકામ અત્યંત સુંદર છે. ઉત્તર ભાગમાં શ॰ શાંતિનાથનું મંદિર છે, જે તેમાંનું એક છે. તળાવના બધ પાસે. જૈતેાના નસિયાજી છે, જેમાં પુષ્કળ સમાધિમંદિરો છે. કોટાના મુખ્ય મંત્રી જાલમસિહું ધનવાનાને વસાવી રહ્યા કરવા માટે ચદ્રાવતીના સ્થાને આ નવું ઝાલાપટ્ટન વસાયુ છે, અહી જૈન આસવાદ્યા અને વૈષ્ણવાની માટી વસતી છે. જૈન મંદિરમાં સ. ૧૧૦૩ના શિલાલેખ છે. અહીંથી એક સ, ૭૪૮ના શિલાલેખ મળ્યા છે, તે પરથી સમજાય છે કે તે સમયે અહી દુર્ગાચલ નામના પરાક્રમી જૈન રાજા હતા. (અ. ૧૩.)
( ‘ગઢ રાજસ્થાન’ ભા॰ ૨, અ॰૧૨-૧૩ )
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાબુ ! આ મહાભિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસરિ ૨૦૭
ઘાઈ-માળવામાં બી. બી. એન્ડ સી. આઈ. રેલવેના રતલામ, નાગદા અને કેટાની વચ્ચે અક્ષાંશ ૨૪-૧૫, રેખાંશ ૭મા પર સુવાસરા Suvasra છે, ત્યાંથી સાતેક માઈલ દૂર ઘાસઈ Ghasoi ગામ છે તેની પાસે એક ચાર માઈલના ઘેરાવાવાળું સૂકું તળાવ છે. તેના કિનારે કેટલાયે દટાયેલ જૈન દેરાસર અને સમાધિ સ્થાનનાં અવશે ઊભાં છે. તે તળાવમાં તથા તેના કિનારે બે હજાર વર્ષ પહેલાનાં હજારો પ્રાચીન અવશે પથરાયેલાં છે, જેમાં કલાપૂર્ણ પ્રતિમાઓ, વિવિધ કેરણીવાળા થાંભલા, પથ્થરના ટુકડા, સેનાના ગધેલા સિકકા વગેરે અનેક વસ્તુઓ છે. આ સંશોધનથી મધ્ય ભારતમાં ચંબલ નદીને કાંઠે અને બીજી રીતે કહીએ તે પ્રાચીન દશાર્ણ દેશમાં આ પ્રાચીન જૈન સ્થાપત્યનો વધારે થયે છે*
" ગજપદતીર્થ (પૃ. ૫૯), જીવિતસ્વામી (પૃ. ૨૦), વિદિશાભીસા, સચી (પૃ. ૭૬), ઉદયગિરિ (પૃ. ૭૭), ધૂમનારની ગુફાઓ, ચંદ્રાવતી, ઘાઈ, અને ઢીંપુરી તીર્થ એ દશાર્ણ દેશનાં પ્રાચીન જેને સ્થાને છે.
હીંપુરી તીર્થ:
વિમલયશા રાજાને સુમંગલા રાણથી પુપચૂલ અને પુષ્પચૂલા નામે પુત્ર પુત્રી હતાં. લોકો પુષસૂલને ખરાબ વર્તનના કારણે વંકચૂલ કહીને બોલાવતા. પિતાએ દેશવટો આપ્યાથી વંકચૂલ, તેની બહેન અને તેનો પરિવાર પહાડી ભીલેમાં જઈ વસ્યા. વંકચૂલે ત્યાં લૂંટફાટને ધંધો શરૂ કર્યો અને સિંહગુહાપટ્ટીનું રાજય જમાવ્યું.
*Remnants of a ruined Jain temple and of Sam. adhi may still be seen there as evidence of Culture and great artistic excellence of people of those days.
(BHARAT D. 81-7-50, જૈન સત્ય પ્રકાશ, ક્રમાંકઃ ૧૭૯)
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮ જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ
[પ્રકરણ એક વાર આ સુરિતસૂરિએ આબુથી વિહાર કરી અષ્ટાપદજી જતાં વચમાં અહીં માસું કર્યું વંકચૂલે પણ પિતાના ગામમાં કોઈએ દારૂ-માંસ વાપરવાં નહીં એ મનાઈહુકમ કરી મુનિ ઓને શુદ્ધ અન્નજળ મળે તેની પૂરી વ્યવસ્થા કરી પરંતુ તેણે આચાર્ય મહારાજનું વ્યાખ્યાન સાંભળ્યું નહીં. ચોમાસા બાદ તેણે આચાર્યશ્રી પાસેથી ચાર પ્રતિજ્ઞા લીધી . વળી, કોઈ પ્રસંગે તેણે આ સુસ્થિતના શિષ્ય ધર્મષિ અને ધર્મદત્તને ચોમાસું રાખ્યા અને તેના ઉપદેશથી ચંબલને કાંઠે શરાવિકા પહાડીની પાસે પહલીમાં મોટું દેરાસર બંધાવી તેમાં ભગવાન મહાવીર પ્રભુની પ્રતિમા પધરાવી હતી. ત્યારથી આ સ્થાન તીર્થ બન્યું અને સંઘ યાત્રા કરવા આવવા લાગ્યા. '
પ્રાચીન કાળમાં એક નગરને રાજા શત્રુ સામે યુદ્ધ કરવા ગળે એટલે તેની રાણીએ સેનાના રથમાં બે જિનપ્રતિમાઓ લાવી આ રક્તી નદીને કાંઠે ગુપ્ત નિવાસ કર્યો હતો અને રાજા યુદ્ધમાં મર્યો છે એવા જૂઠા સમાચાર સાંભળી રથ સહિત પ્રતિમાઓને નદીમાં પધરાવી પિતે પણ જળપ્રપાત કર્યો હતે. રાજાએ અહીં આવતાં આ વૃત્તાંત જાણ દીક્ષાને સ્વીકાર કર્યો, પરંતુ તે પ્રતિમાઓ નદીમાં હતી. એક દિવસે એક શેઠ-શેઠાણી વહાણ દ્વારા સિંહગુહાની યાત્રાએ આવતા હતા, શેઠાણીએ દૂરથી દેરાસરને વધાવવા માટે સેનાની કંકાવટીમાં કેસર-ચંદન અને કપૂર જોળી તૈયાર કર્યો, પરંતુ કંઈ ભૂલ થવાથી તે કંકાવટી હાથથી છૂટી નદીમાં પડી અને સેનાના રથમાં વિરાજમાન જીવતહવામી ભગવાન પાર્શ્વનાથના હૃદય ઉપર જઈ પડી. વંકચૂલ રાજાએ શેઠની વિનતિથી ધીવરને પાણીમાં ઉતાર્યો ધીવર પણ પહેલીવાર નદીને તળિયે જ કંકાવટી લઈ આવ્યું, બીજીવાર તળિયે જઈ ભગવાન પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાને લઈ આવ્યો ને ત્રીજીવાર પાણીમાં ઊતર્યો પણ બીજી પ્રતિમા તથા રથને લાવી શક્યો નહીં. એટલે તે રથ અને તે પ્રતિમા પાણીમાં જ રહ્યાં. વંકચૂલે ભગવાન પાર્શ્વનાથના બિંબને ભગવાન મહાવીર સ્વામીના ગભારામાં સ્થાપ્યું
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમું ] આર્ય મહાભિરિ અને આર્ય સુહસ્તિસરિ ૨૦૦૯ પણ તે પ્રતિમા મૂળનાયકથી નાની હતી, નાનું બાળક હેય તેવી લાગતી હતી.
આથી ભલે તેને ચેલ્લણ દેવ તરીકે ઓળખવા લાગ્યા. અને સિંહગુફાપલી પણ ઢીંપુરી તરીકે પ્રસિદ્ધ થઈ
વંકચૂલે ચારે પ્રતિજ્ઞાઓનું પાલન કર્યું હતું અને તેથી તેને પિતાને અનુક્રમે ૧ જીવ બચ્ચે ૨ પુષ્પચૂલાને જીવ બળે, ૩ ઉજજૈન માં રાજસન્માન કર્યું અને ૪ બારમો દેવલેક મને એમ લાભ પ્રાપ્તિ થઈ હતી. આ રીતે વંકચૂલે આ તીર્થની સ્થાપના કરી છે.
આ જિનપ્રભસૂરિ કહે છે કે-ઢીંપુરી તીર્થ આજે વિદ્યમાન છે અને ત્યાં એ બને પ્રતિમાઓની યાત્રાને મેળે ભરાય છે. તે સેનાને રથ અને તે પ્રતિમાજી પણ નદીમાં ગુપ્ત છે. એ માટે લેકવાયકા સંભળાય છે કે–એક બુ ધીવરને વહાણ થંભી જવાથી તપાસ કરતાં તે રથનીખીલી મળી હતી. તે તેને પિતાને ઘેર લઈ આવ્યું અને સેનાના રથને ઉઠાવી લાવવા મનસુબ કરવા લાગ્યો, પરંતુ એ રાતે તેને ઉંઘ ન આવી, ડર લાગે, અને મારી નાખવાના ભણકારા સંભળાયા. એટલે તે સવારે વહેલે ઊઠી ખીલીને જ્યાંથી લાવ્યું હતું ત્યાં મૂકી આવ્યા અને સુખી થશે. વળી, કેઈ મુસલમાન, ભગવાન પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાને તેડવા આવ્યું હતું તેને હાથ જ ત્યાં થંભાઈ ગયો. આ પ્રમાણે ત્યાં ઘણું ચમત્કાર થાય છે. (વિવિધતીર્થ કલ્પ)
માલધારી આ રાજશિખરસૂરિ લખે છે કે–આજે પણ સકલ સંઘ તે જ ઢીંપુરીમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામી તથા ચેલણ પાશ્વનાથની યાત્રા પૂજા અને ઉત્સવો કરે છે.
(વિ. સં. ૧૪૦૫ “ચતુવિંશતિપ્રબંધ) આ રીતે ઢીંપુરી એ પ્રાચીન તીર્થ છે, જે આજે સંભવતઃ માળવામાં ચંબલ નદીને કાંઠે ધુમ્બારની ગુફા પાસે ચંદ્રાવતીના ખડેર તરીકે વિદ્યમાન છે.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦ જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ
પ્રિકરણ બીજા તીર્થો:
સંપ્રતિ રાજાએ શકુનિકાવિહારને ઉદ્ધાર કરાવ્યું, મારવાડમાં ઘાંઘામાં ભગવાન પવસ્વામીનું, પાવાગઢમાં ભ૦ સંભવનાથનું, હમીરગઢમાં ભ૦ પાર્શ્વનાથનું, ઈલેરગિરિમાં ભગવાન નેમનાથનું, પૂર્વ દિશામાં રહીશ નગરમાં શ્રી પાર્શ્વનાથનું, પશ્ચિમમાં દેવપત્તનમાં ચંદ્રપ્રભુનું, ઈડરગઢમાં શાંતિનાથનું મંદિર બંધાવ્યું. સિદ્ધાચલ, સિવંતગિરિ, ગિરનાર, શંખેશ્વર, નદિયા, બ્રાહ્મણવાડા, વગેરેના સંઘે કાઢી યાત્રા કરી અને ત્યાં રથયાત્રાઓ પણ કાઢી હતી. કમળનેર પર સંપ્રતિએ બંધાવેલ જિનમંદિર આજે પણ વિદ્યમાન છે, એમ “ટેડ રાજસ્થાનમાં ઉલલેખ છે.
(જેન સત્યપ્રકાશ, કમકિ ૩૭) આ જ અરસામાં કલિંગરાજ વરાજે ઉદયગિરિ અને ખંડગિરિ ઉપર બીજી ૧૧ ગુફાઓ બનાવી હતી, અને ત્યાંના મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કા હતો.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ નવમું આ સુસ્થિતસૂરિ આ૦ સુપ્રતિબદ્ધસૂરિ
આ સુહસ્તિસૂરિની પાટે ૧૨ પટ્ટધર થયા છે, તેમાં પાંચમા આ સુથિતસૂરિ અને છઠ્ઠા આ૦ સુપ્રતિબદ્ધસૂરિ છે.
આ અને આચાર્યો કાકંદી નગરના વતની હતા. શકુળમાં જન્મેલા સગાભાઈ હતા, વ્યાડ્યાપત્ય શેત્રના હતા. અને ચાર જ્ઞાનવાળા હતા. તેઓ તીર્થકરન્ટ દ્રવ્યોના કરોડમાઅશને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકતા હતા.
આ અને આચાર્યોએ કુમરગિરિ પર્વત ઉપર કે જ્યાં રાજા શેભરાયે ગુફાઓ બંધાવી હતી, અને ભ૦ આદિનાથ પ્રભુજીની સુવર્ણ પ્રતિમાની શ્રીસુધર્માસ્વામીના હાથે પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી, તેજ સ્થાનમાં કઠિન તપસ્યા કરીને કોડવાર સૂરિમંત્રનો જાપ કર્યો હતે.
શ્રીસુધમવામીના આઠે પટ્ટધર સામાન્ય રીતે નિગ્રંથગચ૭. ના કહેવાતા. જ્યારે આ બન્ને આચાર્યો અને પછીના આચાર્યો કેટિગચ્છના ગૌરવવંતા બિરુદથી પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે. અર્થાત આ સમયે નિર્ગથગચ્છનું બીજું નામ કેટિગચ્છ પડયું.
બને આચાર્યોમાં આ સુસ્થિતસૂરિ ગચ્છનાયક હતા, જ્યારે આ સુમતિમહસૂરિ વાચનાદાન કરતા હતા. આ સુસ્થિતસૂરિની ૩૧ વર્ષની ગૃહસ્થાવસ્થા, ૧૭ વર્ષને સામાન્ય વ્રતપર્યાય, ૪૮ વર્ષ સુધી સૂરિપદ, ૯૬ વર્ષનું સવાયુ અને વીર સં. ૩૩૯માં કુમગિરિ પર્વત ઉપર સ્વર્ગગમન.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ આ આચાર્યના સમયમાં જેન શ્રમણસંઘનું મેટું સંમેલન થયું હતું અને બીજી આગમવાચના થઈ હતી. કુમારગિરિ પર બીજી આગમવાચના
આપણે જોઈ ગયા છીએ કે વી. સં. ૧૬૦ લગભગમાં પટણામાં આ. શ્રીસ્થૂલિભદ્રસૂરિની અધ્યક્ષતામાં પહેલી આગમવાચના થઈ હતી. અને આગામે સુરક્ષિત જળવાઈ રહે તે માટે વ્યવસ્થા કરી હતી. પરંતુ મુનિએનું અસંગ જીવન એટલે કાયમ સમૂહ રૂપે રહી શકાય નહીં અને એક ધારું પઠન પાઠન ચાલી શકે નહીં ઈત્યાદિ કારણે કંઠસ્થ જિનવાણીની રક્ષામાં અનેક અંતરાયે આવી ઊભા રહેતા, પરિણામે જિનવાણને મુખપાઠ રાખનારા મુનિવરની સંખ્યા ઓછી થતી જતી હતી. આથી સમ્રાટ સંપ્રતિએ ઉજજૈનમાં આર્ય સુહસ્તિસૂરિની અધ્યક્ષતામાં એક શ્રમણસંમેલન મેળવી, નાનકડી આગમવાચન કરાવી હતી. અને મુનિવરે દૂર દૂરના ક્ષેત્રમાં વિચરે અને ત્યાં પણ આગમાભ્યાસ ચાલુ રહે, એમ વ્યવસ્થા કરાવી હતી. એટલે ત્યાં સુધી પઠન-પાઠન બરાબર રીતે ચાલતાં હતાં, પરંતુ ત્યાર પછી થોડાંએક વર્ષો જતાં એકાએક મોટે રાજકાંતિને આંચકો લાગ્યો અને જિનાગમની રક્ષાનું કામ કપરું થઈ પડયું.
સેનાપતિ પુષ્યમિત્ર રાજદ્રોહ કરી પટણાની ગાદીએ ચડી બેઠે હતું, તેણે ગાદી પર આવતાં જ ધમાંધ બની જૈન શ્રમ અને બૌદ્ધ શ્રમ વગેરેને શિરચ્છેદ કરાવી, કાળો કેર વર્તાવ્યું હતા. આથી જેને શ્રમણે એકદમ કલિંગ તરફ ચાલ્યા ગયા, તેઓનું પઠનપાઠન બંધ થયું અને જિનાલયને માટે ધક્કો લાગે. આ સમયે કલિંગરાજ ભિખુરાય ખારવેલ પરમ જેન હતું. તેણે પ્રથમ પુષ્પમિત્રને હરાવી પંજાબમાં નસાડી મૂક્યો, પછી કલિંગમાં આવી આ સુસ્થિતસૂરિ અને આ૦ સુપ્રતિબદ્ધસૂરિની અધ્યક્ષતામાં કુમારગિરિ પર મોટું શ્રમણસંમેલન મેળવી બીજી આગમવાચના કરાવી હતી.
હિમવંત સ્થવિરાવલીમાં લખ્યું છે કે આ મુનિ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
નવમું] આ સુસ્થિતરિ આ૦ સુપ્રતિબહરિ ૨૧ સંમેલનમાં જિનકલ્પીની તુલના કરનાર આ મહાગિરિના શિષ્ય પ્રશિષ્ય આ. બલિસૃહસૂરિ, દેવાચાર્ય આ. ધસેન વગેરે ૨૦૦ શ્રમ, આ. મુસ્થિત વગેરે ૩૦૦ સ્થવિરકલ્પી શ્રમ, આર્યાપિઈણ વગેરે ૩૦૦ શ્રમણ, સીવંદ ચૂક સેલક વગેરે ૭૦૦ શ્રાવકે, અને પૂર્ણ મિત્રા વિગેરે ૭૦૦ શ્રાવિકાઓ એકઠાં થયાં હતાં. વાચનામાં ૧૧ અંગે અને ૧૦ પૂર્વેના પાને અવસ્થિત કરવામાં આવ્યા હતા. આ બલિસ્સહસૂરિએ આ વાચનાના પ્રસંગે વિદ્યાપ્રવાદ પૂર્વમાંથી અંગવિદ્યા વગેરે શાસ્ત્રોની રચના કરી હતી.
આ સુસ્થિતસૂરિને મુખ્ય પાંચ શિષ્યો હતા, જેમને પરિચય નીચે પ્રમાણે છે
૧. સ્થવિર આ૦ ઈંદ્રદિન્ન, જે મુખ્ય પટ્ટધર હતા.
૨. આ પ્રિયગ્રંથસૂરિજી, જેમનાથી કટિકગણની પ્રધાન ગણાતી મજિઝમા શાખા નીકળી છે. આ આચાર્ય હર્ષપુરમાં અહિંસાધર્મને પ્રચાર કરી જેનશાસન દીપાવ્યું હતું.
૩ આ૦ વિદ્યાધર ગોપાલ, જેમનાથી કટિકગણની પ્રધાન ગણાતી વિદ્યાધરી શાખા નીકળી છે. (વીર સં ૩૫૦)
૪. આ ઋષિદત્ત.
૫આ અરિહદત (અહંદુત્ત) આ ગુણસુંદરસૂરિ:
આ અરસામાં આ ગુણસુંદરસૂરિ તથા શ્યામાચાર્ય થયા છે. તેમને પરિચય “યુગપ્રમાન પટ્ટાવલી” તેમજ વાચકવંશમાં આપેલ છે. (જૂઓઃ પૃ. ૧૮૦, ૧૯૧)
રાજા મહામેઘવાહન ખારવેલ આ આચાર્જના સમયમાં પૂર્વ ભારતમાં મહામેવવાહના નામને મહાપ્રતાપી અને જૈનધર્મને મહાપ્રભાવક રાજા થયે છે. તેના સંક્ષિપ્ત પરિચય આ પ્રમાણે છે
મહામેઘવાહન રાજા ખારવેલ તે “હિમવંત સ્થવિરાવલીના
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪ જેન પરંપરાને ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ કથન મુજબ વિશાલા નગરીના ગણસત્તાક રાજ્યતંત્રના પ્રમુખ, પરમહંતપાસક મહારાજા ચેડાનો વંશજ છે. મહારાજા ચેડા અને મગધ સમ્રાટે કેણિકનું ભયંકર યુદ્ધ થતાં આખરે મહારાજા ચેડા અનશન કરી મૃત્યુ પામી વગે ગયા છે. આ વખતે મહારાજા ચેડાને પુત્ર શોભનરાય ત્યાંથી નાસીને કલિંગ દેશમાં તે વખતના રાજા સુચનના આશ્રયે ગયે. કલિંગ રાજાઓ ભગવાનશ્રી પાર્શ્વનાથના ઉપાસક જેન હતા. કલિંગનરેશ સુચનરાય પણ જેત હતા. તેને સંતાનમાં પુત્ર ન હતું, માત્ર એક પુત્રી હતી. સુચનરાયે પિતાની કન્યા અને રાજ્ય બને શોભનરાયને આપ્યાં. તેના મૃત્યુ પછી શોભનરાય કલિંગાધિપતિ બન્યું. અને તેને વીર સં. ૧૮ માં કનકપુરમાં રાજ્યાભિષેક થયા. શોભનરાય પણ પિતાની જેમ પરમ જૈનધમી હતું, તે કલિંગદેશમાં આવેલા શત્રુંજયાવતાર રૂપ કુમારગિરિ અને ઉજજયંતાવતાર કુમારીગિરિ. તીર્થ ઉપર યાત્રા કરવા ગયે. અહીં રાજા શ્રેણિકના સમકાલીન રાજા સુચનરાયે શ્રમણને ધ્યાન કરવા માટે પાંચ ગુફાઓ બનાવી હતી, તેમજ શ્રી સુધમસ્વામીના હાથે સુવર્ણની શ્રીઋષભદેવ પ્રભુજીની પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. એટલે આ સ્થાન તીર્થરૂપ તે હતું જશે ભરાયે આ તીર્થ મહિમા વધારી ખૂબ પ્રચાર કર્યો.
આ શેષનારાયની પાંચમી પેઢીએ વીર સં. ૧૪લ્માં કલિંગની ગાદીએ ચંડરાય આઘે, તેના સમયમાં મગધના નંદવંશના આઠમા રાજ મહાનંદે અહીં કલિંગ ઉપર ચઢાઈ કરી હતી, જે યુદ્ધમાં કલિંગની ખૂબ જ ખુવારી થઈ, દેશ પાયમાલ થયે. કિન્તુ એની આઝાદીની તમન્ના ઊભી રહી. નંદરાજા ગુસ્સામાં કુમારગિરિ ઉપરના મંદિરને તેડીને સુવર્ણ મૂર્તિને પટણા લઈ ગયે.
આ પછી વીર સં. ર૭માં શોભનરાયની આઠમી પેઢીએ ક્ષેમરાજ કલિંગને રાજા બન્યા. આ ક્ષેમરાજ પટણાની સત્તાને ફગાવી સ્વતંત્ર થયે હતે. એટલે મગધસમ્રાટ અશોકે કલિંગ ઉપર પુનઃ ચઢાઈ કરી. કલિંગની સેનાએ પણ ખૂબ જોરથી તેને
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું] આ સુસ્થિતરિ આ સુપ્રતિબહાર ૨૧૫ સામને કર્યો અને તેને પરાજયની સ્થિતિમાં લાવી મૂક્યો. પછી તે અશકે પણ ઝનૂનમાં આવી મગધની આખી સેના કલિંગમાં ઉતારી, ખૂબ જુલમ ગુજારી, કલિંગરાજને હરાવ્યો અને કલિંગની સંપત્તિ લૂંટી લીધી. આ ઘટના વીર સં. ૨૩૯ માં બની છે. અમે કલિંગરાજને હરાવ્યા પછી અહીં મૌર્ય સંવત ચલા. - ભારતીય ઇતિહાસકારે અને બૌદ્ધ થશે સુદ્ધાં લખે છે કે અશોના હાથે આ છેલ્લે જ મહાભયંકર માનવસંહાર થયે હતે. અહીંના વિરતાભર્યા અને કરૂણ ટ જોઈને આખરે અશોકનું હૃદય દ્રવી ઉઠયું. એટલે તેણે બહાદુર કલિંગને સ્વતંત્રતા આપી અને પિતે રાજ્ય-લેલુપતાથી થતાં આવાં યુવો પણ બંધ કર્યા.
ક્ષેમરાજને પુત્ર વુડરાજ વીર સં ૨૭૫ માં કલિંગની ગાદીએ આવ્યું. આ વખતે કલિંગમાં શાંતિ હતી. કલિંગના તીર્થરૂપ કુમારગિરિ અને કુમારીગિરિ ઉપર જૈન શ્રમણ-નિર્ચો અને શ્રમશુઓને ચોમાસું રહેવા માટે ૧૧ ગુફાઓ તૈયાર કરાવી તે તથીને પુન: સતેજ કર્યા. વિર સં૦ ૩૦૦માં તેને પુત્ર “શિકખુરાય કલિંગને રાજા બચે તે પણ પોતાના પૂર્વજોની જેમ પરમ જૈનધમી અને મહાપ્રતાપી થયે છે. એનાં ત્રણ નામે પ્રસિદ્ધ છે.
૧. ભિખુરાય – જેન નિર્ગથ ભિક્ષુએ-શ્રમણોને પરમ ભાત હેવાથી તે શિકખુરાજ કહેવાતું હતું. - ૨. મહામેઘવાહન–એને એના પૂર્વજોથી ચાલ્યા આવતા મહામેઘ જેવા હાથીનું વાહન હોવાથી તે મેઘવાહન કહે. વાત તેણે કુમરગિરિની એક ગુફામાં હાથી છેતરાવેલ છે. આજે તે ગુફા હાથીગુફા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.
૩ ખારવેલાધિપતિ-એની રાજધાની સમુદ્રને કિનારે હોવાથી તેમજ એની રાજ્યની મર્યાદા-સીમા સમુદ્ર સુધી હેવાથી તે ખારવેલાધિપતિ કહેવાતું હતું.
આ શિકખુરા મગધના રાજા પુષ્યમિત્રને હરાવ્યા હતા,
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
જૈન પરંપરાના ઇતિહાસ
[પ્રકરણ
પાટલીપુત્રની પાસે ગંગામાં પેાતાના હાથીને સ્નાન કરાવ્યું હતું, મગતા રાજાએ અવારનવાર કલિંગને લૂટીને જે સંપત્તિ લઈ ગયા હતા, તે પાછી વાળી હતી, તેમજ આઠમે નંદ રાજા સુત્રની શ્રીઋષભદેવજીની જે મૂર્તિને લઈ ગયા હતા, તે મૂર્તિને પાટલીપુત્રમાંથી કિલ`ગ લઇ જઈ કુમરિગિર પર્યંત ઉપર શ્રેણિક રાજાએ બંધાવેલા મંદિરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવી, તેમાં તેના અસલ સ્થાને ભારે મહાત્સવપૂર્ણાંક સ્થાપી હતી. આ ઉત્સવમાં આ સુસ્થિત અને આ સુપ્રતિબદ્ધ આચર્યાની અધ્યક્ષતા હતી, અને તેના હાથે જ પ્રતિષ્ઠા થઈ હતી.
વળી, ભિમ્મુરાયે કુમારિગિર પર નવી ગુફાઓ કરાવી, તેમાં માટી જિનપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરાવી, શ્રમનુ સંધને આમ ંત્રી માટુ' શ્રમણુસ મલન કરાવ્યું, જેમાં બીજી આગમવાચના કરાવી જિનાગમાને વ્યવસ્થિત કરાવ્યાં. આ ઘટનાએથી આ વખતે કુમર ગિરિ તા મહાન તીરૂપ બન્યુ હતુ. શિકખુરાય જૈન શાસનની મહાન પ્રભાવના કરી વીર સ. ૩૩૦માં સ્વર્ગવાસ પામ્યા. એના પુત્ર વજ્રાય કર્લિંગના રાજા બન્યા. તે વી. સ', ૩૬૨માં સ્વગે ગયે. તેણે જૈનધર્મની પ્રભાવના કરી છે. તેના પછી વિટ્ઠહરાય લિગના રાજા થયા. તે પણ જૈનધર્મના મહાન ઉપાસક થયા છે. એનું વીર સ'. ૩૯૫ માં સ્વર્ગગમન થયુ' ( ‘હિમવ’ત સ્થવિરાવલી', પૃ. ૫ થી ૮)
આ મહામેઘવાહન રાજા ખારવેલના એક લેખ ઈ. સ. પૂર્વે બીજા સૈકાના એરિસામાં ગિરિ પરની હાથીગુફામાં ચાડેલા વિદ્યમાન છે જે ભારતીય પુરાતત્ત્વ વિભાગમાં ઐતિહાસિક ઘટનાએ! અને જીવનચરિત્રનું વર્ણન આપનાર સૌથી વધારે પ્રાચીન અને માટી શિલાલેખ છે.
આ લેખ ઉપરથી જાણી શકાય છે કે મહામેઘવાહન રાજા ખારવેલ ‘કલિ’ગ ચક્રવતી ’ તરીકે મનાયેા છે. આ રાજાએ આંધ્ર મહારાષ્ટ્ર અને વિદર્ભ દેશને કલિંગની છત્રછાયામાં આણ્યા હતા.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું] સુસ્થિતસૂરિ આ સુપ્રતિબદ્ધસૂરિ ર૧૭
આ રાજાને પ્રતાપ રાજ્યકાળના બીજા વર્ષમાં જ મહી નદીથી કૃષ્ણ સુધી પ્રસર્યો હતે, પછી તે એની વિજય પતાકા ભારતવર્ષમાં ઉત્તરાપથથી માંડીને પાંડચ દેશ સુધી ફરતી થઈ હતી. ખારવેલે મગજ પર ચઢાઈ કરી ભ૦ શ્રીષભદેવની પ્રતિમા કે જે “કલિંગજિન” તરીકે વિખ્યાત હતી, તેને પાછી કલિંગમાં લાવી કુમારગિરિ પર મંદિરમાં પધરાવી હતી. કલિંગની રાણીએ જૈન સાધુઓ માટે વિહાર બંધાવ્યા હતા. શ્રમને વસ્ત્રો આપ્યાં હતાં. રાજાએ આગમોને સંગ્રહ કરાવ્યો હતો વગેરે. (જૈન પ્રાચીન લેખ સંગ્રહ, ભા. ૧ જીન સાહિત્ય સંશોધક, વર્ષ ૩, અં. ૪)
શ્રીયુત જયસ્વાલ મહદય આ લેખની સમીક્ષા કરતાં ઊમેરે છે કે, “આ પરથી જણાય છે કે, ઈ. સ. પૂર્વે ૪૫૮ વિ. સં. પવે ૪૦૦ વર્ષે ઉડીસામાં જૈનધર્મ એટલે પ્રચાર હતો કે ભગવાન મહાવીરના નિવણ પછી ૭૫ વર્ષમાં જ ત્યાં મૂર્તિઓ પ્રચલિત થઈ ગઈ હતી. જેનસૂત્રોમાં લખ્યું છે કે, ભગવાન શ્રી મહાવીર પિતે ઉડીસામાં ગયા હતા અને ત્યાં તેમના પિતાના એક મિત્ર રાજ્ય કરતા હતા. આ ખંડગિરિના લેખમાં લખ્યું છે કે, કુમારી પર્વત પર અર્થાત ખંડગિરિ ઉપર જ્યાં આ લેખ છે ત્યાં ધર્મવિજયચક્ર પ્રવર્યું હતું, અર્થાત્ ભગવાન મહાવીરે પોતે જ અહીં જેનધર્મને ઉપદેશ કર્યો હતો, અથવા તેના પૂર્વવતી કઈ જિન-તીર્થકર ઉપદેશ કર્યો હતે. ત્યાં પર્વત ઉપર એક કાયનિષદી અર્થાત જેનસ્તૂપ હતું, જેમાં કોઈ અરિહંતનું અસ્થિ દાટવામાં આવેલું હતું. ખારવેલની યા એના પહેલાના વખતની એવી અનેક ગુફાઓ અને મંદિરો આ પર્વત ઉપર છે, કે જેના ઉપર પાર્શ્વનાથનાં ચિહ્નો તેમજ પાદુકાઓ છે, જે કેરી કાઢેલાં છે, અને બ્રાહ્મી લિપિના લેખવાળાં છે. તેમાં “જેન સાધુઓ રહેતા હતા.” એ વાતને ઉલ્લેખ છે. આ ઉપરથી એ સ્પષ્ટ છે કે આ સ્થાન એક જૈનતીર્થ છે તેમજ ઘણું જૂનું છે.
(જેન સાહિત્ય સંશોધક ખંડ ૩ જે, અંક ૪, પૃ. ૯૬).
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮ જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ પ્રિકરણ
આથી સ્પષ્ટ છે કે કલિંગદેશ જૈનધર્મની પ્રાચીન કેંદ્રભૂમિ છે.* * આવી રીતે આ પ્રતાપી અને મહાન શાસનપ્રભાવક જેનધમી મહારાજા ખારવેલ ઈ. સ. પૂર્વે બસમાં કલિંગ દેશમાં ( શ્રીનિર્મળકુમાર બસ્ લખે છે કે, ભુવનેશ્વરનું સ્થાપત્ય એક અને અજોડ છે, આપણે અહીંના પ્રાચીન ઈતિહાસ માટે ઘણું અજ્ઞાન છીએ. ભુવનેશ્વરના લિંગરાજ મંદિરથી અગ્નિખૂણે પકિ માઈલ પર ધવલી પહાડ છે, ત્યાં અશોક શિલાલેખ છે. બીજી દિશામાં પાંચેક માઈલ પર ખંડ ગિરિ અને ઉદયગિરિ છે, ત્યાં સમ્રાટ ખારવેલના શિલાલેખ છે, આમ હવા છતાં ખાસ ભુવનેશ્વરમાં કઈ પુરાતન વસ્તુઓ મળતી નથી; જે સંબંધે શધળની આવશ્યકતા છે. ઐતિહાસિકદષ્ટિએ ભાસ્કરેશ્વરનું મંદિર વધારે કીમતી છે. તેનું સ્થાપત્ય વિચારીએ તો રેખમંદિર કે ભદ્રમંદિરની કક્ષાનું આ મંદિર નથી. વિશેષ રીતે જોઈએ તો નક્કી છે કે, શિવલિંગ મોટું છે, તેને ઢાંકવા માટે શિપમર્યાદાને તેડી પ્રસ્તુત મંદિર ઊભું કરવામાં આવ્યું હોય એમ લાગે છે. શિવલિંગ ૪ ફુટ પહેલું અને ૮ ફૂટ ઊંચું છે, પણ ગૌરીપટ્ટની લંબાઈ સાથે તેને મેળ ખાતે નથી. શિવલિંગ અને ગૌરીપદના પથ્થરે પણ જુદી જુદી જાતના છે. આથી રાજેકલાલ મિત્ર જણાવે છે કે, પ્રથમ અહીં અશકને સ્તૂપ હતા, તેને હઠાવી પ્રસ્તુત લિંગ સ્થપાયેલ છે અને તેની ઉપર મંદિર ઊભું કરવામાં આવેલું છે. રામેશ્વરના મંદિર પાસે અશોક કુંડ ઉપર સ્તંભનો ઉપલો ભાગ છે. અમને એક ફુ દતાં એક બુદ્ધદેવની અને બીજી જૈન તીર્થકરની મૂર્તિ મળી હતી. ભાસ્કરેશ્વરનું લિંગ પ્રાચીન કાળે અશકને રૂપ હશે એમ નકકી મનાય છે. ત્યાંથી મળેલ મૂતિઓનું શિ૯ ૫ બરાબર ઉદયગિરિની રાણીગુફાને મળતું આવે છે. મંદિરની ઉત્તરમાં ગિરિગુફાઓ છે. ત્યાં બે જૈનમૂર્તિએ જોવામાં આવી. અહીં ઘણી પ્રાચીન વસ્તુઓ ભગંભમાં ધૂળમાં દટાયેલ છે. વિશેષ પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે અહીંથી ઘણુ સત્ય પ્રકટ થશે. ભુવનેશ્વરનું સ્થાપત્ય નવમીથી બીજી સદીના મધ્યનું છે. પરંતુ આવું શિપ કયા ગ્રંથમાં બતાવ્યું છે તે શોધવાની જરૂર છે. મહાનંદના બન્ને કાંઠે સૌનપુર, બૌદ, નરસિંહપુર વગેરે રાજ્યોના પ્રાચીન મંદિરની રચના ભુવનેશ્વરને મળતી આવે છે. (પ્રવાસી બં, સં. ૧૩૪૧ વૈશાખને અંક પૃ૦ ૩૫ થી ૪૦
જૈન સત્ય પ્રકાશ 'મક ૧૪a)
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમું] આ સુસ્થિતરિ આ૦ સુપ્રતિબહરિ ૨૧૯ થઈ ગયો છે. આ સમય સુધી કલિંગમાં જૈનધર્મનું પ્રાબલ્ય હતું. ને આવનાર દિમી પણ જૈનત્વથી રંગાઈ જતે હતે. માટે જ વેદધર્મના આચાર્યોએ એક નિયમ બનાવી રાખ્યો હતે કે
सिन्धु-सौवीर-सौराष्ट्रांस्तथा प्रत्यन्तवासिनः। अङ्ग-बग-कलिङ्गांश्च, गत्वा संस्कारमर्हति ॥
આ લેખ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે. ભુવનેશ્વરનું તીર્થ એ અસલી શિવતીર્થ નથી. આપણે જાણીએ છીએ કે સમ્રાટ ખારવેલે અહીં જૈન મંદિરે વગેરે બનાવ્યાં હતાં. શંકરાચાર્યના અનુયાયીઓએ ધર્મ આક્રમણ કર્યું ત્યારે જગન્નાથપુરી વગેરે જૈનતીર્થો જ શિવતીર્થો બન્યાં છે, તેવું જ અહીં પણ બન્યું છે. એટલે કે ભાસ્કરેશ્વર એ પ્રાચીન જિનમંદિર છે. જો કે લેખક અહીં બૌદ્ધ વસ્તુ હોવાનું જણાવે છે તે માત્ર જૈન થાપત્ય અને જેને ઈતિહાસનું જ્ઞાન ન હોવાના કારણે હોય એમ લાગે છે. આ સ્થાનમાં બૌદ્ધો કરતાં જેને વધારે લાગેવળગે છે, એ વાત તે ત્યાંની હાથીગુફાના લેખે જ પુરવાર કરી આપે છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે, ભુવનેશ્વર, ઉદયગિરિ વગેરે વગેરે જૈન ધર્મનાં પ્રાચીન કેંદ્રો છે.
એક વિદ્વાન લખે છે કે, ઓરિસાના ભુવનેશ્વરની પૂર્વે ૨ માઈલ દૂર કરાતત્વખાતાએ બી. બી, લાલની દેખરેખ નીચે ખેદકામ કર્યું છે, તેમાં લગભગ એક માઈલ લાંબે, એક માઈલ પહે, ૮ દરવાજાવાળો સમચોરસ શિશુપાલગઢ નીકળ્યો છે, જેને પાયા આશરે ૧૦૦ ફુટ પહે છે ચારે બાજુ ખાઈ છે તેમાં આજે પણ પાણી ભરેલું છે. સમ્રાટ ખારવેલે કલિંગ નગરને ગઢ સમરાવ્યો હતો તેમ શિલાલેખમાં સુચન છે તો તે લિંગનગર તે આ શિશુપાલગઢ જ હવે જોઈએ. એટલે આ ભારતવર્ષને ૨૧૦૦ વર્ષ જૂને કિલે છે.
(“પ્રજાબંધુ', તા. ૧૫-૮-૧૯૪૮ જે. સ. પ્ર. ક. ૧૭૭)
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ દશમું
આ૦ શ્રીકદિન્નસૂરિ આ આચાર્યને વિશેષ પરિચય મળતું નથી. સં. ૧૮૮ત્ની પં. ખુશાલ “પટ્ટાવલીમાં ઉલ્લેખ છે કે તેઓ વિહાર કરી મેશ પધાર્યા હતા.
આ અરસામાં તેમના ગુરુમાઈ આ. પ્રિયગ્રંથસૂરિ અને આ નાગસૂરિ એ પ્રભાવક આચાર્યો થયા છે. આ પ્રિયગ્રંથસૂરિ
આ સુથિત અને આ૦ સુપ્રતિબદ્ધસૂરિના બીજા પટ્ટધર આ. પ્રિયગ્રંથસૂરિ મહાપ્રભાવક મંત્રવાદી થયા છે.
અજમેર પાસેના હર્ષપુર (ઝિમ) નગરમાં ૩૦૦ જિનમંદિરે હતાં, ૪૦૦ અજેન મંદિર હતાં, ૧૮૦૦ બ્રાઘાણેનાં ઘર હતાં, ૩૬૦૦ વણિકનાં ઘર હતાં, ૯૦૦ બગીચા હતા, ૭૦૦ વા હતી, ૨૦૦ કૂવા હતા, અને ૭૦૦ દાનશાળાઓ હતી. આવા સંપત્તિસંપન્ન હર્ષ પુર નગરમાં આ૦ પ્રિયગ્રંથસૂરિ વિહાર કરતા પધાર્યા. અહીં તે વખતે બ્રહાણેએ એક મેટે યજ્ઞ આરંભ્ય હતો, એમાં બાકડાનું બલિદાન દેવાનું હતું. બાઘાણે બકરાને શણગારીને વેદી પાસે લઈ ગયા, આ સમાચાર શ્રાવકે દ્વારા સૂરિજીને મળ્યા. સૂરિજીએ મંત્રો વાસક્ષેપ આપી, શ્રાવકેને કહ્યું કે, આ વાસક્ષેપ બાકડા ઉપર નાખજે, એટલે બધું ઠીક થઈ રહેશે. શ્રાવકેએ તે વાસક્ષેપ લઈ બેકડા ઉપર નાખે, બસ ! બેકડે છેડી વારમાં વાસક્ષેપના પ્રભાવે અંબિકા દેવીથી અધિષ્ઠિત થયે, અને તે માનવી ભાષામાં બેઃ “તમે મને અગ્નિમાં બલિદાન આપવા લઈ જાઓ છે, પરંતુ જે હું તમારી
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશમું ]
આ૦ શ્રી દિનરિ જે નિર્દય થાઉં તે તમને ક્ષણવારમાં મારી નાખું એમ છું. યદિ મારા હૃદયમાં દયા ન હોત તે ક્રોધિત થયેલા હનુમાનજીએ રાવણની લંકાનગરીની જે દશા કરી હતી, તે દશા તમારા નગરની કરતાં વાર ન લાગત.” આ સાંભળી બ્રાહ્માએ પૂછયું: “તું કેણ છે? તારું શું સ્વરૂપ છે? તે કહે,”
બેકડે બે હું અગ્નિ છું. બેક મારું વાહન છે, તમે તેને શા માટે હણે છે? બીજું તમે યજ્ઞમાં જે પશુબલિદાન આપે છે, એમાં ધર્મ નથી જ. જે સાચે ધર્મ તમારે સમજ હોય તે અહીં પધારેલા આ પ્રિયગ્રંથસૂરિને પૂછે, તેમની પાસેથી સત્ય ધર્મ સાંભળી તમે તે સત્ય ધર્મને આચારમાં મૂકે. તેઓ સત્યવાદીઓમાં શ્રેષ્ઠ છે. બ્રહ્મનું ટેળું આ સાંભળી Rભર્યું અને તેણે આ પ્રિયગ્રંથસૂરિજી પાસે જઈ સત્યધર્મ સમજી સ્વીકારીને યજ્ઞમાં થતી નિર્દોષ જીવેની હિંસા બંધ કરી દીધી. આવી રીતે આ સૂરિજીએ હિંસામય યજ્ઞ બંધ કરાવી અહિંસા ધર્મને મહાન પ્રચાર કર્યો હતે.
હર્ષ પુરનું અસલી નામ મધ્યમિકા નગરી હતું. ચિત્તોડના રાજા અલટની રાણી હર્ષદેવીએ ત્યાં જ હર્ષપુર વસાવ્યું છે, જે આજે હાંસોટ એવા નામથી પ્રસિદ્ધ ગામડું છે. સ્થવિર નાગસૂરિજી:
તેઓ આર્ય મહાગિરિસૂરિની પરંપરામાં થયેલ સ્થવિર કેડિ. જના શિષ્ય હતા, અને વાચપરંપરાના વાચનાચાર્ય હતા. કશાનવંશ:
ચીનની વાયવ્ય સરહદ પર વસેલી ઈયુચિ બબ૨ જાતિએ વાહીક પર પિતાની સત્તા જમાવી, તે જાતિની કુઈશયાંગ વંશના કિઉચિઉકિઉ એ હિન્દુકુશ પર્વત પર પિતાને અધિકાર સ્થાપે, તેના જ પુત્ર એનકાઉ ચિંતાઈએ શુંગાના પડતા કાળમાં ભારતના ઉત્તર વિભાગમાં પિતાનું રાજ્ય વિસ્તાર્યું અને મથુરા વગેરેમાં રાજધાની સ્થાપી. તેને વંશ તે કશાનવ શ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
જૈન પર પરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ
તરીકે જાહેર છે. તેમાં ડસીઝ, કનિષ્ઠ, વસિષ્ઠ, હવિષ્ક, વસુદેવ, વાષ્પ, શુશન, ખુશન વગેરે રાજાએ થયા છે. કુશાન રાજાએ જૈનધર્મના પ્રેમી રાજાએ છે અને તેમના શાસનકાળમાં મથુરા વગેરે સ્થાનામાં અનેક જિનમદિરામન્યાં છે, જિમિએ ખન્યાં છે, જે પૈકીની ઘણી જિનપ્રતિમા, ભગવાન શ્રીમહાવીરસ્વામીના ગર્ભાપહારની ખેાઢેલી શિલા, વગેરે આજે લખનોમાં કેશરભાગના મ્યુઝિયમમાં સુરક્ષિત છે. તે સમયના શિલાલેખ-પ્રતિમા લેખનેા નમૂના નીચે આપુ છું.
महाराजस्य राजातिराजस्य देवपुत्रस्य पाहिक निष्कस्य सं. ७ હૈ. ૨ વિ. ૨૦-૬, પતરત પૂર્વાનાં અર્થ(૩)ટ્રેન્દ્રિયિાતો ગળાતો, आर्थनागभूतिकियातो कुलातो, गणिअ आर्यबुद्धिसिरिस्त शिष्यो वाचको आर्यसेनिकस्य भगिनी. (प्राचीन लिपिमाला, पृ० ५४ ) -
કનિષ્ક સ’૦ ૭ ચૈત્ર શુદ્ઘિ ૧૫ દિને ઉદ્દેદ્ગગણ નાગભૂય કુલના આચાર્ય આર્ય બુદ્ધિશ્રીના શિષ્ય વાચક આય શ્રેણિકની એ.....
આ પ્રમાણે તે સમયના શિલાલેખાવાળી ઘણી જિનપ્રતિ માએ મથુરામાં વિદ્યમાન હતી, જિનપ્રતિમાઓની પ્રાચીનતા સાબિત કરવામાં આ શિલાલેખા પણ મેાટે કાળા આપે છે, સાથેાસાથ “ શ્વેતાંબર જૈનધર્મ જ અસલી જૈનધમ છે. ” એ વાતને પણ આ શિલાલેખા બહુ જ સ્પષ્ટ કરી દે છે.
(ગણુ અને કુલ માટે જુએ : પૃ૦ ૧૭૬ )
ફ્લીટ સાહેબ તે। આ કુશાન રાજા કનિષ્ટથી જ વિક્રમસંવતના પ્રારંભ માને છે, એટલે કે કનિષ્કસંવત એ જ પાછળથી વિક્રમસંવત જાહેર થયા છે. કાઈ વિદ્વાન રાજા કનિષ્કને વિક્રમની પૂર્વ સદીમાં મૂકે છે, જ્યારે કાઇ વિદ્વાન તેને ઇસ્વીસનની પહેલી સદીમાં મૂકે છે.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ અગિયારમું
આ૦ શ્રી આર્યદિન્નસૂરિ આ આચાર્યશ્રીને વિશેષ પરિચય મળતો નથી. તેમને મુખ્ય બે શિષ્ય હતા.
૧. આર્ય શાંતિશ્રેણિક. ૨. આર્ય સિંહગિરિજાતિસ્મરણ જ્ઞાનવાળા હતા.
આર્ય શાંતિશ્રેણિક
આ આચાર્યશ્રીને શિષ્ય પરિવાર ઉચ્ચાનગરની આજુ બાજુ વિહાર કરતા હતા, જેથી એમનાથી ઉચાનાગર શાખા નીકળે છે. “તત્વાર્થસૂત્રના રચનાર વાચકવર્ય શ્રીઉમાસ્વાતિ મહારાજ આ શાખાના છે.
- આ. શાંતિશ્રેણિકને મુખ્ય ચાર શિષ્ય હતા, તે આ પ્રમાણે - ૧. સ્થ૦ આર્યશ્રેણિક–જેનાથી અજ સેણિયા શાખા નીકળી છે. ૨. સ્થ૦ આર્યતાપસ-જેનાથી અજજ તાપસી શાખા નીકળી છે. ૩. સ્થ૦ આર્યકુબેર-જેનાથી અજજ કુબેરી (કુબેરા) શાખા નીકળી છે. ૪. સ્થળ આર્યઋષિપાલિત જેનાથી અજ ઈસિપાલિયા શાખા નીકળી છે.
સં. ૧૮૮૯ ની પં, ખુશાલ પટ્ટાવલીમાં ઉલ્લેખ છે કે, આ આદિત્તસૂરિએ દક્ષિણમાં કર્ણાટક સુધી વિહાર કર્યો હતો. તેઓ રોજ નવીનું પચ્ચકખાણ કરતા હતા અને ઉપાધિમાં ચૌદ ઉપકરણ રાખતા હતા. અત્યાર સુધી તે કઈ મુનિ કાળધર્મ પામે તે
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪ જેન પરંપરાને ઈતિહાસ
[પ્રકરણ બીજા મુનિએ તેના શરીરને નિગ્ન સ્થાનમાં લઈ જઈને પાઠવી દેતા હતા, પરિણામે તે શરીર જનાવરોના કામમાં આવતું હતું, એવી પ્રવૃત્તિ હતી. આ આચાર્યના સમયમાં ચંદેરી નગરીમાં એક સાધુ કાળધર્મ પામ્યા એટલે તેના દેહને સાધુઓએ વેસરાવ્યું અને પછી ગૃહસ્થોએ તેને અગ્નિસંસ્કાર કર્યો એ રીતે આ આચાર્યશ્રીના સમયમાં અગ્નિદાનની પ્રથા ચાલુ થઈ છે, જે આજે પણ તે રૂપે જ ચાલુ છે.
આ અરસામાં જૈનશાસનમાં ઘણું પ્રભાવક પુરૂ થયા છે. જેમાંના મુખ્ય મુખ્ય નીચે પ્રમાણે છે.
આ૦ શ્યામાચાર્ય શિષ્ય આ પાંડિલ્ય, આય કાલકરિ, આર્ય ખટાચાર્ય, પાદલિપ્તસૂરિ, આ રુદ્રદેવસૂરિ, આ શમણસિંહસૂરિ, આ ધર્મસૂરિ, વૃદ્ધવાદિસૂરિ અને આ સિદ્ધસેન દિવાકર તથા સમ્રાટ વિક્રમાદિત્ય અને સાતવાહન વગેરે.
આ યામાચાર્ય અને તેના શિષ્ય આ પાંડિલ્યનો પરિચય વાચકવંશ પૃષ ૧૮૧ માં આવી ગયા છે. બીજા કાલિકાચાર્ય
तह गद्दभिल्लरजस्स, छेयगो कालिगायरिआ होही। तेवण्णचउसएहिं, गुणसयकलिओ सुअपउत्तो ॥ छत्तीस गुणोववेओ, गुणसयकलिओ पहाजुत्तो॥
(અપાપાખડકપ, દુસમકાલસમણુસંધથયું અવસૂરિ) આ નામના ૪ આચાર્યો થયા છે, જેમાંના એક શ્રી આર્ય શ્યામાચાર્ય (પ્રથમ કાલકાચાર્ય)ને ઉલેખ આવી ગયા છે.
બીજા કાલિકાચાર્યનો પરિચય નીચે પ્રમાણે છે.
તેમનું જન્મ સ્થાન ધારાવાસ નગર છે. ત્યાંના રાજા વીરસિંહ તેમના પિતા, અને રાણી સુસુંદરી તેમની માતા હતી, તેમનું પિતાનું નામ “કાલક” કુમાર હતું, તેમને સરસ્વતી નામે એક બહેન હતી. આ બહેન રૂપરૂપને અંબાર હતી, તેમજ તેના નામ પ્રમાણે ગુણ હતા. જાણે સાક્ષાત સરસ્વતી જ હોય એવી આ સરસ્વતી હતી.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમુ' ]
આ શ્રીદિન્તસૂરિ
૨૧
ભાઈ અને બહેનને અતિશય પ્રેમ હતા. તે દરેક કાર્યમાં પ્રાય: સાથે જ રહેતા. એક વખતે તે ભાઈબહેન ઘેાડાઓ ઉપર એસી નગર ખહાર જતા હતા, ત્યાં તેમણે ધર્મોપદેશની ગના સાંભળી. તેઓને તપાસ ક્રરાવતાં જણાયું કે આ ગુણાકર નામના મહાન જૈનાચાય અહી ધ દેશના આપી રહ્યા છે. કાલક આલ્યા: ચાલે, આપણે પણ સાંભળવા જઇએ. એટલે ભાઈબહેન, સામા અને મત્રીઓ ત્યાં ઉપદેશ સાંભળવા ગયા, કાલકકુમાર અને સરસ્વતીને સૂરિજીના ઉપદેશ સાંભળી વૈરાગ્ય ઉપન્યા અને તે બન્નેએ માતાપિતાની અનુજ્ઞા લઈ ગુણાકરસૂરિજી પાસે જૈન દીક્ષા સ્વીકારી.
કાલક સુનિ શાસ્ત્રો ભણી આચાર્ય મની મેાટા શિષ્યપરિવાર સહિત ઉજ્જયિની પધાર્યા. તે નગર બહાર ઉદ્યાનમાં રહ્યા છે, ધર્મ દેશના આપી રહ્યા છે. તેમનાં મહેન સરસ્વતી સાધ્વીજી પણુ તેમને વંદના કરવા ઉજ્જયની આવ્યાં છે, જેના રૂપ, ગુણુ અને જ્ઞાનની ખ્યાતિ રાજા પાસે પહોંચી.
આ સમયે ઉજ્જયિનીમાં ગભિલ રાજા રાજ્ય કરતા હતા; તે કામાંધ રાજા હતા. એકવાર તે સંધ્યા સમયે ફરવા જતા હતા, અને સાધ્વીજી સરસ્વતી સામેથી ઠેલે જઈને આવતાં હતાં. રાજાએ તેમને જોતાં જ કામાંધ અની પેાતાના નાકરા દ્વારા તેમનું અપહરણ કરાવ્યું. સાધ્વીજીએ ઘણી બૂમ પાડી,પરંતુ ખાજપક્ષીના માંમાં સપડાયેલા શિકારની માફક તેમને કાઈ ખચાવી શક્યું નહિ. આ સમાચાર ત્યાં રહેલા શ્રીકાલકાચાર્યને પણ મળ્યા. સૂરિજીએ મહાજન મોકલી રાજાને સમજાયે, પરંતુ રાજ કાઇ રીતે સમજ્યું નહી, આચાર્ય જઈને એને સમજાવવા પ્રયત્ન ક્યાં, પરંતુ કામાંધ રાજા કોઈ રીતે ન માન્યા; ત્યાંના બુદ્ધિવાના તેમજ પાડાશના બીજા રાજાએ પણ ગભિલને ન તા સમાવી શકયા, કે ન તા એને પાપકર્મથી પાછો વાળી શકયા. આખરે કાલિકાચા જી પંજાખ થઈને હિંદ મહાર ઈરાનમાં ગયા અને ઈરાનના ક્ષત્રપ શહેનશાહનો નાના નાના શાહી રાજાઓને પેાતાના
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬ જૈન પરંપરાનો ઇતિહાસ
પ્રિકરણ ભક્ત બનાવ્યા. એકવાર ઈરાનના શહેનશાહે ગુસ્સામાં આવીને પિતાના તાબાના ૯૬ શાહીઓનાં માથાં મંગાવ્યાંસૂરિજીને આ સમાચાર મળ્યા ત્યારે તેમણે એ દરેકને બચવું હોય તે હિંદુસ્તાન આવવા જણાવ્યું, તેઓ પોતપોતાના કાફલો લઈને સમુદ્રમાણે વહાણ દ્વારા રવાના થઈ સૌરાષ્ટ્રના કિનારે આવી ઊતર્યા. તેઓએ પ્રથમ સૌરાષ્ટ્ર જીત્યું અને પછી એથે વર્ષે ભરૂચના રાજાને સહકાર સાધી લાટના રસ્તે થઈ ઉજજેન ઉપર હલ્લો કર્યો.
ગદલિલ રાજા ગદભાવિદ્યાના અભિમાનથી નચિંત હતે. એને એમ હતું કે મારી ગર્દભીવિદ્યાથી એને અવાજ જ્યાં જ્યાં સંભળાશે, ત્યાં ત્યાં બધાય મૃત્યુ પામશે. કાલિકાચાર્યજીને આ વિદ્યાની ખબર હતી તેથી તેમણે જયારે રાજા વિદ્યા સાધીને કિલા ઉપર ઉભો રહી જે અવાજ કરવા તૈયાર થાય છે કે તરત જ લયવેધી બાણ ફેંકનાર ૧૦૮ ધનુર્ધારીઓના ૧૦૮ આથી રાજાનું મ પુરાવી દીધું. આથી રાજાની વિદ્યા ચાલી ગઈ. આખરે ઘેર યુદ્ધ થયું, રાજા હાર્યો, મરાયો અને શાહી રાજાઓ ઉજજેનીના માલિક બન્યા. પછી તે ટૂંક મુદતમાં જ આ શ્રી કાલિકાચાર્યને ભાણેજ રાજા બલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર એ શાહીઓને હરાવી અવન્તિપતિ બન્યા છે. આ બલમિત્ર–ભાનુમિત્ર એ જ પ્રસિદ્ધ વિક્રમ સંવત પ્રવર્તક રાજા વિક્રમાદિત્ય.
આ કાલિકાચા- પિતાની બહેન સાધ્વીજીને છોડાવ્યાં. અને પ્રાયશ્ચિત્ત આપીને શુદ્ધ કર્યો. ચેથનું સંવત્સરી મહાપર્વ
આ કાલકસૂરિ એકવાર ઉજજેની કે ભરૂચમાં ચોમાસું હતા. તેમણે રાજા બલમિત્રની બહેન ભાનુશ્રીના પુત્ર મલભાનુને દીક્ષા આપી હતી. આથી રાજાને આચાર્યદેવ ઉપર કંઈક અપ્રીતિ થઈ. બીજી તરફ રાજપુરોહિત ધમષી હતા, તે આચાર્યશ્રીના તેજને સહી શક્યો નહીં, આથી આચાર્યશ્રીને તે દ્વેષ કરવા લાગ્યો. તેણે પ્રથમ તે એવી વ્યવસ્થા કરી કે જેનમુનિઓને નિર્દોષ આહાર
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું] આ૦ શ્રોત્રિસૂરિ
-૨૨૭ પાણી મળી શકે નહીં, પછી રાજાને ભંભેર્યો કે આચાર્ય મહારાજ ધર્મના રાજા છે, તમે દેશના રાજા છે, જ્યાં જ્યાં સૂરિજીના પુનિત ચરણે પડે ત્યાં રાજાથી ચાલી શકાય નહીં વગેરે વગેરે. આ કાલક આ વાત જાણી ત્યાંથી વિહાર કરી દક્ષિણમાં પ્રતિષ્ઠાનપુર પધાર્યા. આ અરસામાં પ્રતિષ્ઠાનપુરમાં સાતવાહન રાજા હતું, જે જૈનધર્મને પરમ ઉપાસક હતા. તેની રાણીઓ પરમજૈન હતી. ત્યાં પર્યુષણ પર્વના દિવસે આવ્યા. ભા. શુ. ૫ ને દિવસે સંવત્સરી મહાપર્વ ઉજવવાનું હતું પરંતુ તે વખતે તે પ્રદેશમાં ભા. શુ. ૫ ને દિવસ લૌકિક ઈદ્રપર્વ તરીકે ઉજવાતું હતું અને તેના મહત્સવમાં રાજા-પ્રજા એકસરખી રીતે ભાગ લેતા હતા. આથી રાજાએ સૂરિજીને વિનતિ કરી કે, ભા. શુ. ૫ લૌકિક પર્વ. મોત્સવ હોવાથી મારે ત્યાં જવું પડશે, તે આપ સંવત્સરી પર્વ ભા. શુ. ૫ ને બદલે ભા. શુ. ૬ ને દિવસે કરે, જેથી હું તેની બરાબર આરાધના કરી શકું. આચાર્ય મહારાજે જણાવ્યું કે, તે દિવસનું ઉલ્લંઘન કરાય નહીં. આથી રાજાએ ફરી વિનતિ કરી કે તે. અણગતોથે પર્યુષણ પર્વ કરે. આચાર્ય મહારાજે જણાવ્યું કે, ભલે તેમ કરીશુ. એટલે આચાર્ય મહારાજ રાજા અને શ્રી સંઘે તે વર્ષે ભા. શુ. ૪ને દિવસે સંવત્સરી મહાપર્વની આરાધના કરી. બીજા વર્ષથી સમસ્ત સંઘે ઠરાવ્યું કે હવેથી દરવર્ષે ભા. યુ. પાને આગલે દિવસે ભા. . ને દિવસે સંવત્સરી મહાપર્વ ઉજવવું. ત્યારથી લગભગ ૧૧૦૦ વર્ષ સુધી હિંદના સમસ્ત સંઘે અવિભક્તપણે ભા. શુ. અને દિવસે સંવત્સરી મહાપર્વ ઉજવ્યું છે અને આજે પણ એ જ અણુતર ચોથે સંવત્સરી ઉજવાય છે.
* महाविभूइए पविट्ठो कालगनो । पविढे हे य भणिय, भव्यसुदपंचमीए पजोसविजति । समणसंघेण य पडिवनं ॥
ताहे रना भणियं--तदिवस मम लोगाणुवित्तीए इंदो (इंद-महो) अणु. जाणेयम्यो होहित्ति । साहू चेइए ण पज्जुवासेस, तो छठ्ठीए पज्जोसवणा किजउ ।
आयरिएण भणिय- ण वह अकमेउं ।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પર પરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ
તે પેાતાની સાથેના અવિનયી શિષ્યાને સમાવવા માટે ઉજ્જૈનથી એકલા જ વિહાર કરી સ્વર્ણભૂમિ પધાર્યા હતા. ત્યાં તેમના પ્રશિષ્ય આ॰ સાગરચંદ્ર બિરાજતા હતા. તેમણે પણ ગુરુજીને ઓળખ્યા નહી. અને અપુષ્પીનું સ્વરૂપ પૂછ્યું'. આચાર્ય શ્રીએ તેને વિશદ રીતે વધુ યુ. પછી તા બીજા શિષ્યે ત્યાં આવી પહાંચ્યા અને આ સાગરચંદ્રે ગુરુજીને ઓળખીને ખમાવ્યા. આ આ કાલકસૂરિ માટે પશુ પ્રથમ કાલકાચા જી જેવા જ ઇન્દ્ર સમક્ષ નિગેાદના આખ્યાનના ઉલ્લેખ મળે છે. તેમણે પ્રથમાનુયાગ, ગડિકાનુયોગ અને કાલકસહિતા વગેરે ગ્રંથા બનાવ્યા હતા.
૨૨૮
આ શ્રીકાલિકાચાર્યે ખલમિત્ર, ભાનુમિત્ર-સમ્રાટ વિક્રમાદિત્ય, રાજા સાતવાહન, ઇરાનના શાહી સરદારા વગેરેને પ્રતિમાખ્યા છે. તેમણે મહાન રાજ્યક્રાંતિ અને મહાન ધર્મ ક્રાંતિ કરી છે. એમને પ્રતાપ અને પ્રભાવ એવા છે કે ભારતના સંધ તેમની આજ્ઞાએ માન્ય રાખે છે. તેએ વીર સ. ૪૬૫માં સ્વગે ગયા, એવા ઉલ્લેખ મળે છે.
કાલકાચાર્યની સંતતિ ખંડિલગચ્છ-કાલિકાચાય ગચ્છ, ભાવાચાય ગચ્છ અને ભાવડગચ્છ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલ છે, તેએ દિગ્ગ ધમાં ચંદ્રકુલનું નામ આપતા હતા.
આ પ્રમાચંદ્રસૂરિજી મુનિશની પરપરા જોડનારા આંકડા આપે છે કે, આ ગુડ્ડાકરના શિષ્ય પ્રથમ કાલિકાચાર્ય થયા. ( કાલિકાચાર્ય પ્રમ’ધ ) વિદ્યાધરવંશમાં શ્રુતસાગરના પારગામી
ताहे ( रन्ना ) भणियं - तो अणागयाप चउत्थीए पजोसविज्जउ ? | आयरिएण भणियं - एवं भवउ । ताहे चउत्थीप पजोसवितं ।
एवं जुगप्पहाणेहिं कारणिआ चउत्थी पवत्तिआ सा चेत्र अणुमया सव्वसाहूणं ।-( श्रीनिशीथसूत्र चूर्णि, उ० १० । पर्युषणादशशतकं ).
रन्ना भणितं - तो चउत्थीए भवतु ।
आयरिएण भणियं - एवं होउ त्ति, चउत्थीए कता पज्जोसवणा । एवं चत्थी वि जाया कारणिया । - ( पर्युषणाचूर्णि )
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું ] આ શીનિસરિ
૨૨૯ આ કાલિકની પરંપરામાં આ૦ નાગહસ્તિ, આ૦ પાદલિપ્તસૂરિ થયા. (પાદલિપ્તસૂરિ પ્રબંધ) વિદ્યાધઆનાથમાં પાદલિપ્તસૂરિના વંશમાં આ૦ પંડિલ્ટ આ વૃદ્ધવારિજી થયા. (વૃદ્ધવાદિસૂરિ પ્રબંધ) અને પાંડિલ્યગચ્છમાં આ ભાવદેવસૂરિ થયા (વીરસૂરિ પ્રબંધ) આને અર્થ એ જ થાય છે કે વાચકવંશના વાચનાચાર્ય ગુણ સુંદરસૂરિના શિષ્ય ચોદપૂરી આ૦ શ્યામાચાર્ય થયા. તેની વાચક– પરંપરામાં સ્થ૦ કેડિક્ષના શિષ્ય સ્થ૦ નાગરિ, આ પાદલિપ્તસૂરિ, આ૦ સ્કંદિલાચાર્ય, આ વૃદ્ધવાદિજી થયા છે અને આ કંદિલની પરંપરામાં આ ભાવદેવસૂરિ થયા છે. આ ભાવેદેવસૂરિની નવમી પાટે થયેલ ત્રીજા ભાવેદેવસૂરિ સં. ૧૩૧૨ના “શ્રી પાર્શ્વનાથ ચરિત્રમાં તેમજ “કાલિકામાં “કાલિકાચાર્યના વંશમાં ખંડિલ ગછ ઉત્પન્ન થયેલ છે અને પોતે આ કાલિકના સંતાનીય છે? એમ સ્પષ્ટ કરે છે. એટલે એ નક્કી છે કે આ કાલકસૂરિ પછી આ. ષડિલ્યથી ખંડિલૂગછ નીકળે છે અને તેમાં આ ભાવદેવસૂરિ થયા છે.
ઇતિહાસના આધારે કાલિકાચાર્ય ચાર થયા છે. તેમાંના ત્રીજા કાલિકાચાર્ય વાશાખામાં અને ચોથા પ્રાયઃ નાઈલકુલમાં થયા છે. જ્યારે પહેલા અને બીજા કાલિકાચાર્ય આ૦ ગુણાકરસૂરિ અને આ અંદિલસૂરિના વચલા ગાળામાં વિદ્યાધરવંશમાં થયા હોય એમ ઉપરના લખાણુ–સંકતે ઉપરથી અનુમાન કરી શકાય છે.
પંડિલગછ એ આ કાલકની સંતતિનો સ્વતંત્ર ગચ્છ છે, કિંતુ આ વસેનસૂરિના સમયમાં શ્રમણસંઘે મળી ચાર કુની વ્યવસ્થા કરી, ત્યારે આ ગ૭ ચંદ્રકુળમાં સામેલ થયો હશે. તેથી જ આ પ્રભાચંદ્રસૂરિ પંડિલગચ્છને ચંદ્રગચ્છ તરીકે જ ઓળખાવે છે. આથી એ પણ અનુમાન થાય છે કે તે કુળવ્યવસ્થામાં કંદિલાચાર્યની સંતતિ ચંદ્ર કુળમાં ભળી ગઈ હશે. ગમે તે હે પણ કાલિકાચાર્યની પરંપરામાંથી પંડિલગ છે. નીકળે છે. (વીર સં. ૪૧૪ લગભગ)
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ જન પરંપરાને ઇતિહાસ
[પ્રકરણ ઈતિહાસ કહે છે કે પંડિલૂગ આ ભાવવરિશ્ન પછી ભાવડારગચ્છ, અને ભાવડગ એવા નામથી પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. પંજાબના જેને પણ આ ભાવડારગચ્છના શ્રાવકે છે જે આજે પણ ભાવડા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. જે ભાવડારગચ્છના આચાર્યની “પટ્ટાવલી” પ્રહ ૩૪માં આપીશું.
* આ કાલકરિ પંજાબમાં ચોમાસું કરી ઈરાન તરફ પધાર્યા હતા ત્યારે પંજાબના જેને કાલકાચાર્યના ઉપાસક બન્યા હતા. તેથી જ તેઓ ભાવડરગચછના શ્રાવકે છે. પંજાબમાં જૈનધર્મનાં ઘણાં શુભ કાર્યો થયાં છે, જેમકે રાજા બાહુબલીએ ભગવાન ઋષભદેવનું ધ્યાનચક્ર સ્થાપ્યું, ભગવાન પાર્શ્વનાથને ઉપસર્ગ થયો, જયાં અહિ છત્રાનગર વસ્યું. ભ૦ મહાવીરસ્વામીએ વીતમયનગર (મોહન જે ડેર)ના રાજા ઉદાયીને દીક્ષા આપી. સમ્રાટ સંપ્રતિએ પિતાના પિતા કુણાલ માટે જિનાલય બંધાવ્યું જે આજે કુણાલતૂપ' તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. શુંગરાજ પુષ્યમિત્ર આવ્યો ત્યારે સાકર આદિમાં જિનાલ અને મુનિઓ હતા બીજા કાલીયાજીએ ઈન જવા પહેલાં આ પ્રદેશમાં વિહાર કર્યો. આ શાંતિશ્રેણિકના શિષ્યો ઉચ્ચનગરની આસપાસ વિહાર કરતા હતા તે ઉનાગર શાખાના કહેવાયા, જાવડશાહે તક્ષશિલાથી ભ૦ =ષભદેવની મૂર્તિ મેળવી શત્રુંજયતીર્થને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું. આ સમિતસૂરિએ આભાર દેશમાં (મેરઠ જિલ્લામાં) બ્રહ્મદીપ (બરનાવા)ના ૫૦૦ તપસ્વીઓને જૈન દીક્ષા આપી. આ૦ માનદેવસૂરિએ
લઘુશાંતિસ્તવ” પાઠ મોકલી તક્ષશિલામાં અમારિ શાંત કરાવી. જેન માર્શલ કહે છે કે તે અરસાના જિનમંદિરના ભગ્નાવશેષે તક્ષશિલાના ટીલામાં સિરકાપના F એને 7 બ્લેકમાં છે.
વાચક ઉમાસ્વાતિજએ તક્ષશિલા વગેરે વિશ્વાવવામાં ન દર્શનનો અભ્યાસ કરાવી શકાય એવું “તત્વાર્થ સૂત્ર’ બનાવ્યું. યુએનસ્વાંગના ઉલ્લેખ પ્રમાણે વિક્રમની સાતમી સદીમાં કટાક્ષ તીથ” પાસેનું સિંહપુરી તે જૈન વિહાર અને ભવેતાંબર પ્રમાણેનું કેન્દ્ર સ્થાન હતું. આ હરિગુપ્તસૂરિએ પવઈયા (હરપા) નગરીમાં હૃણપતિ તેરમણને ઉપદેશ આપી જૈનધર્મપ્રેમી બનાવ્યો હતો. આ અભયચંદ્રસૂરિ આ૦ અમલચંદ્રસૂરિના હાથે શાવક સિદ્ધરાજે ભ૦ આદિનાથની પ્રતિષ્ઠા કરાવી, ખરતરગચ્છના આ. જિનદતસરિએ પંજાબમાં વિહાર કર્યો, પણ તેમને ફાવ્યું નહિ. સિંધની પ્રતિષ્ઠા અને ભટનેરાની મણિભદ્ર વીરની પ્રતિમા વગેરમાં મારી
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું ] આ ખપુટાચાર્ય :
આ એક મહાન મહાન મંત્રવાદી અને પ્રાભાવિક આચાય થયા છે. એમણે ભરૂચ, શુશસ્ત્ર અને પાટલીપુત્રમાં મોદ્ધોને અને બ્રાહ્મણેાને હરાવી ચમત્કાર ખતાવી જૈનશાસનની મહાન પ્રભાવના કરી હતી.
આ શ્રીદિન્નસૂરિ
ગરબા થવાથી તેમણે પેાતાના શિષ્યોને ઉશનાગર, મુલતાન, લાહાર, દિલ્હી અને અજમેરમાં ચૈામાસું કરવાની મનાઈ કરી. ખરતગચ્છીય ઉ. જયસાગરજી સંધ લઈ પજામનાં વિવિધ સ્થાનાની યાત્રાએ પધાર્યો. આદેશથી જગદ્ગુરુ આ શ્રીવિજયહીરસૂરિના તેમના શિષ્યા, પ્રશિષ્યા પ'જાખમાં પધાર્યાં છે. ઉ. શાંતિચંદ્રજીના ઉપદેશથી લાહોરમાં સમ્રાટ આખરે દર્દી દિવસે હિંસા કરવાની મનાઈ કરી હતી. મંત્રી ક્રમ ચંદની વિનંતિથી ખરતરના આ. જિનસૂરિ સાહેાર પધાર્યાં, જેમણે ખાદશાહ અકખર પાસેથી ખંભાતના અખાતની જીવરક્ષા માટે એક વર્ષનું ફરમાન મેળવ્યું, વા. માસિ'હુજીને સૂરિપદ આપ્યું. અને જગદ્ગુરુ શ્રીવિજયહીરસૂરિજીનુ નામ આપી અષાડ ચામાસના સપ્તાહની અમારનું ફરમાન મેળવ્યુ. . જયસામજીએ લાહેરમાં ‘ક્ર’ચંદ્ર પ્રખ'ધ' અનાથ્યો. ઉ. સમયસુંદરજીએ લાહારમાં ‘અષ્ટલક્ષી' પૂરી કરી. ઉપાધ્યાય ભાનુચંદ્રજીએ લાહેારમાં સમ્રાટ અકબર પાસેથી ઉપાશ્રય તથા દેરાસર માટે જમીન અપાવી, સમ્રાટ જહાંગીરની ન્યાની શાંતિ નિમિત્તે શાંતિસ્નાત્ર ભણાવ્યું, શત્રુ'જયના ર્ હોડાવ્યા, ઉનામાં આ. હીરવિજયસૂરિના સમાધિસ્થાને જમીન અપાવી, શેઠ દુ નશલ્ય પાસે સાહેારમાં ભ. શાંતિનાથનું દેરાસર કરાવ્યું. આ ઉપાધ્યાયજીએ પંજાબમાં લાહેર, કાશ્મીર, રત્નપ’જાલ, પીરપંજાલ સુધી વિહાર લખાવ્યા હતા.
૨૩૧
સમ્રાટ અક્બરની વિનતિથી આ. વિજયસેનસૂરિ લાહોર પધાર્યા, અને તેમણે ઉ, ભાનુંદ્રજી મણિને ઉપાળ્યાય પદ આપ્યુ. ત્યાર પછી લાંકામતના પતિ, સ્થાનકમાગી સાધુ, પ'જાળસ'પ્રદાય, અને અવમતે પંજાબમાં ધમ પ્રચાર કરેલ છે. ગ્વાલિયરનરેશ આમરાનના ગુરુ • ખાપટ્ટિની જન્મભૂમિ પ ́જાબનું દુવાંતધી ગામ છે. એ જ રીતે ધર્મવીર દાદાગુરુ શ્રીયુટેરાયજી મહારાજ દુલવામાં, તપાગચ્છાધિરાજ સુનિ શ્રીલચદ્રજી અણી શિયાલકાટમાં, શાંતમૂર્તિ' મુ. શ્રીવૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨ જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
[પ્રકરણ ગુડસ નગરમાં બહેકર નામે બોદ્ધવાદીને વાદમાં પરાજિત કરવાથી તે મૃત્યુ પામી યક્ષ થયે અને જેનસંઘને સતાવવા લાગે, જેનેએ સૂરિજીને બોલાવ્યા અને સૂરિજીએ ત્યાં પધારી મંદિરની યક્ષમૂર્તિને અને એ મંદિરમાં રહેલી બીજી બૌદ્ધમૂર્તિઓને પિતાના પગે નમસ્કાર કરાવ્યા હતા, એટલું જ નહિ કિન્તુ યક્ષમૃતિને અને એકહજાર પુરુષે ખેંચી શકે એવી પથ્થરની ૨ કુંડીઓ પડી હતી તે બધાને પિતાની પાછળ આવતી કરી હતી. આ જોઈ રાજા વેણિ-વત્સરાજ અને પ્રજાને પ્રમેહ થયો. રાજા અને પ્રજાએ જેનધર્મ સ્વીકાર્યો.
આ સમપ્રભસૂરિ લખે છે કે તે રાજાએ બૌદ્ધધમી હતું ત્યારે ત્યાંતારાદેવીનું મંદિર બનાવ્યું હતું તેથી તે નગર “તારાપુર કહેવાય છે. રાજાએ જેન થયા પછી ત્યાં સિદ્ધશિલા કેટિશિલા વગેરે દેરાસર કરાવ્યાં હતાં, પરંતુ કાળના બળથી તેને દિગંબરે દબાવી બેઠા હતા. વળી, એ જ તારંગાતીર્થ ઉપર ગુજરશ્વર રાજા કુમારપાલની આજ્ઞાથી યશદેવના પુત્ર દંડાધિપ અભયકુમારે ભગવાન શ્રી અજિતનાથનું ઘણું ઊંચું (બત્રીસમાળનું દેરાસર કરાવેલ છે.
(કુમારપાલ પ્રતિબંધ, પ્રસ્તાવ ૫, પ્રકરણ ૮ મું) રામનગરમાં, અને પ્રસિદ્ધ જૈનાચાર્ય આત્મારામજી મહારાજ...........માં જમ્યા છે. ધર્મવીર દાદા ખુટેરાયજી મહારાજે પંજાબમાં પધારી પુનઃ જૈનધર્મની સ્થાપના કરી છે. ગુજરાનવાલા, શિયાલકેટ, પતિયાલા, પપનાખા, રામનગર, હશિયારપુર અને પસરૂરમાં ઉપદેશ આપી જેને બનાવ્યા, છ દેરાસરોની પ્રતિષ્ઠા કરાવી, પૂ. આત્મારામજી મહારાજ, આ. વિજયકમલસૂરિજી, મુનિ શ્રીચંદનવિજયજી મહારાજ અને આ. વિજયવલ્લભ સુરિજીએ તે પંજાબમાં ઘણું જેને વધાર્યા; જિનાલય વધાર્યા, અને જેનધર્મને પ્રચાર કર્યો. વળી, મેરઠ જિલ્લો, મુજફરનગર જિલ્લામાં સં. ૧૯૮૯ વૈશાખ સુદ ૧૧થી ગુરુકૃપાથી લગભગ અઢી હજાર નવા જેનો થયા છે, ત્યાં મુકિતવિજયજી જિન પાઠશાળા, પુસ્તકાલય અને નવાં જિનાલયો બન્યાં છે.
આમ હોવા છતાં આજે પંજાબના જે “ભાવડા” નામથી જ - વિખ્યાત છે. અને એ આ૦ કાલરિની અસીમ કૃપાનું જ મીઠું ફળ છે.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
અગિયારમું ]
આશ્રીદિરસૂરિ રાજગછીય આ પ્રભાચંદ્રસૂરિ લખે છે કે, ત્યાં આજે પણ એ અધી નમેલી ચક્ષતિ છે, જે “નિર્ગસ્થનમિત” તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.
(પ્રભાવક ચરિત્ર) . આવી જ રીતે પાટલીપુત્રમાં શૃંગવંશી દાહડ દેવભૂતિ નામે એક પ્રબલ રાજા હતા. તે બ્રાહ્મણોને પરમ ભકત હત બોદ્ધો, જેને અને બીજા ધર્મવાળાઓની ભારે ઠદર્થને કરતે હતે. એણે જૈન સાધુઓ માટે હુકમ કાઢયો કે, “તમારે બ્રાહ્મણે નમસ્કાર કરવા.” પાટલીપુત્રના જૈન સંઘે આ સમાચાર ભરૂચમાં આર્ય ખપુટાચાર્યને મોકલ્યા. તેમણે પોતાના વિદ્વાન શિષ્ય ઉપાધ્યાય (આચાર્ય) મહેન્દ્રસૂરિજીને પોતાની વિદ્યાઓ તથા કણેરની બે સેટી આપી પાટલીપુત્ર મોકલ્યા.
આ. મહેન્દ્રસૂરિજી પાટલીપુત્ર આવ્યા અને ત્યાં તેમણે દાહડરાજને કહેવરાવ્યું કે, “શુભ મુહૂર્ત બધા બ્રાહ્મણને રાજસભામાં એકઠા કર, હું તમારા હુકમનું પાલન કરવા આવ્યું છું.” રાજાએ પ્રસન્ન થઈ મોટા મોટા વેદવાદીઓ, કર્મકાંડીઓ અને પંડિત બ્રાહ્મણને એકઠા કર્યા. સૂરિજી પણ યથા સમયે રાજસભામાં પધાર્યા. ચારે દિશામાં બ્રાહ્મણ પંડિતો બેઠા હતા અને વચમાં રાજા છેડે હતે.
સૂરિજી બોલ્યા-રાજન ! પહેલાં કઈ દિશાના બ્રાહ્મણોને પગે લાગું એ તે કહે?
રાજા બે –પૂર્વદિશાના બ્રાહ્મણને.
સૂરિજીએ કણેરની સોટી ફેરવી કે પૂર્વ દિશાના બ્રાહ્મણ લાંબા થઈને સૂઈ ગયા. પછી તે બીજી બધી દિશાઓને વારે આવે અને લગભગ ૫૦૦ બ્રાહ્મણે બેઠેશ બની લાંબા થઇને સૂઈ ગયા.
રાજા આ જોઈ સૂરિજીને પગે પડી વિનંતિ કરવા લાગ્યઃ મહારાજ! મારો અપરાધ માફ કરો, માફ કરે.
સુરિજી બેલ્યા–શજન્ ! આજે તારા પાપને ઘડો ભરાવે છે,
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ * [પ્રકરણ તું પણ ઈષ્ટદેશને સંભાળી લે, તે સાધુઓને અને જૈન સાધુઓને પૂબ સતાવ્યા છે.
રાજા બોલ્યા-પૂજ્ય મહારાજ! આપ ક્ષમાશમણું છો માટે ક્ષમા કરો. - સૂરિજી બેધ્યા–રાજા! અમે તે ક્ષમાશીલ જ છીએ, કિન્તુ
તારા અપરાધોથી શાસનદેવ કુપિત થયા છે, તેમણે આ સજા કરી છે. ' એવામાં અદૃશ્ય આકાશવાણ થઈ કે, “આ બધા બ્રાહ્મણ જૈનધર્મની દીક્ષા સ્વીકારે તે જ તેઓને જીવિતદાન આપું ” થે વારમાં દરેક બ્રાહ્મણને ચેતન આવ્યું અને તેઓ બેલ્યા, તમે જેમ કહેશે એમ અમે કરીશું, અમને જીવતા છે. - રાજા પણ સૂરિજીને પગે પડીને બે, હવેથી કદી આવું નહિ કરું. આજે તમે મારી આંખે ઉઘાડી છે, અને જ્ઞાન આપી મારાં હદયચક્ષુ ઉઘાડ્યાં છે.
આ૦ મહેન્દ્રસૂરિજી બધાય બ્રાને લઈને ભરૂચ આવ્યા અને આર્ય ખપૂટાચાર્ય પાસે દીક્ષા અપાવી.
આ જોઈ ભરૂચના બ્રાહ્મણે ભડથા ખરા, પણ તેઓએ સૂરિજીના પ્રભાવથી મોન રહેવું ઉચિત ધાર્યું.
આર્ય ખપૂટાચાર્યજીએ બૌદ્ધાચાર્યોએ દબાવેલું “અધાવધતીથી મુક્ત કરાવી જીદ્ધાર કરાવી શ્રી જૈનસંઘને સોંપાવ્યું હતું.
સૂરિજી મહારાજ જ્યારે ગુડશા નગરમાં ગયા હતા ત્યારે પાછળથી તેમના ભાણેજ અને શિષ્ય ભુવનમુનિ મંત્રબળથી રાજાને ત્યાંથી અને શ્રીમતેને ત્યાંથી આહાર મંગાવી આહાર કરવા લાગ્યા. શ્રીસંઘે ના પાડી એટલે તેણે ત્યાંથી રસમાં ને રીંસમાં ચાલી નીકળી બૌદ્ધ મઠમાં આશ્રય કર્યો અને બૌદ્ધ સાધુઓ માટે જૈન ગૃહસ્થાને ત્યાંથી આહારથી ભરેલી થાળીઓ મંગાવવા માંડી. શ્રાવકોએ આ ફરિયાદ આર્ય ખપૂટાચાર્યને પહોંચાડી. સૂરિજી ભરૂચમાં આવ્યા. તેમણે આકાશમાં જ એક શિલા વિકુવી
-
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું. આ બૌદિનમરિ
૨૩૫ રાખી. આકાશ મા જતાં વાસ છે તેની સાથે અથડાયાં, અને ભાંગી ભુક્કો થઈ ગયાં. ભુવનમુનિ તે “ગુરુજી આવ્યા છે” એમ જાણી, ત્યાંથી અન્યત્ર પલાયન કરી ગયે.
આચાર્ય ખપૂટાચાર્ય પાસે આ૦ પાદલિપ્તસૂરિજીએ જ્ઞાન મેળવ્યું હતું. પાદલિપ્તસૂરિજીએ પણ ભવિષ્યમાં ભરૂચના જે બ્રાહ્યણે જૈન સંઘને ઉપદ્રવ કરતા હતા તેઓને વશ કર્યા હતા.
આ પ્રભાચંદ્રસૂરિ લખે છે કે, આજે પણ આર્ય ખપુરચાર્યના સંતાનીય આચાર્યો અધાવબોધ તીર્થમાં મહાપ્રભાવક આચાર્ય તરીકે વિદ્યમાન છે.
આર્ય ખટાચાર્યને “શ્રીનિશીય ચૂર્ણિમાં વિદ્યાસિદ્ધ તરીકે બે વાર નિર્દેશ આવે છે. તેઓ “પ્રભાવક ચરિત્રના ઉલ્લેખ પ્રમાણે વીર સં. ૪૮૪ માં અને “તપગચ્છ પટ્ટાવલીના ઉલેખ પ્રમાણે વર સં. ૪૫૩ માં થયા છે એટલે આ ખપુટ અને આ૦ મહેંદ્રસૂરિ વિક્રમની પહેલી સદીમાં થયા એમ બરાબર બંધબેસે છે*
આ રુદ્રદેવસૂરિ–એકવાર પાદલિપ્તસૂરિજી જ્યારે માન ખેતપુર પધાર્યા હતા ત્યારે આચાર્ય રુદ્રદેવસૂરિજી પ્રાથપુરથી માનખેતપુર પધાર્યા. માનખેટપુનો કૃષ્ણ રાજા પાદલિપ્તસૂરિજીને પરમ ભક્ત હતે. આ૦ રૂદ્રદેવસૂરિજી નિપ્રાભૂતશ્રત’ તનના જ્ઞાતા હતા. તેમણે એકવાર પિતાના શિષ્યોને શાસ્ત્રના આધારે માછલાં ઉપજાવવાની વિદ્યા કહી સંભળાવી. એક ધીવરે ગુપ્ત રીતે ભીતની આડમાં રહીને આ રીત સાંભળી લીધી અને ભયંકર દુકાળમાં આ વિદ્યાને ઉપયોગ કરી કુટુંબનિર્વાહ કર્યો. પછી તેણે સુરિજીને ભક્તિથી નમી આ વાત કહી, સૂરિજી આ સાંભળી વિચારમાં જ પડી ગયા. પછી તે આચાર્યશ્રીએ તેને રત્નત્પત્તિને
* આ આચાર્યશ્રીના સમયે તારંગાનું તારાદેવીનું મંદિર અને પાછળથી સિહાયિકા મંદિર બન્યાં હતાં. તેમજ તેમણે ગુલશસ્ત્રગુડસત્યના રાજા વેણુ વછરાજને પ્રતિબંધી જેનધની બનાવ્યો હતો. તેમના સમયમાં ભૃગુકચ્છમાં બલમિત્રભાનુમિત્ર રાજા હતા. (જૈન. સા. સં. ઈ. પૂ. ૧૦૦)
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ, [ પ્રકરણ પ્રયોગ શીખવી આખા કુટુંબને માંસાહારમાંથી મુક્ત કરાવ્યું.*
આર્ય શ્રમણસિંહ – આચાર્ય મહાન તિષણ હતા. એકવાર વિલાસનગરના રાજા પ્રજાપતિની રાજસભામાં આચાર્યશ્રી પધાર્યા, ત્યારે રાજાએ કહ્યું કે કંઈક આશ્ચર્ય બતાવો! આચાર્યો મુહૂર્ત જોઈ એક પથ્થરના નાકામાં સેય પરોવી એક
તિષી પંડિતને કહ્યું કે આ સેય અમુક સંક્રાતિમાં અમુક સમયે ખેંચી કાઢજે, એટલે વરસાદ પડશે અને બધું જળબંબાકાર પાણી પાણી થઈ જશે. પછી એ પ્રમાણે થયું, એટલે રાજા તે આચાર્યને વારંવાર વૃષ્ટિનું પૂછવા લાગ્યા. આચાર્યે આ રાજલપમાંથી મુક્ત થવા પિતાના શિષ્ય પાસે ઉલટસુલટ જવાબ અપાવ્યા, અને પોતે ત્યાંથી વિહાર કરી માનખેટપુર ચાલ્યા ગયા. તેઓ મહાપ્રભાવિક જ્યોતિષી થયા છે. તેમણે તિષને એક શ્રેથ બનાવ્યું હતું, જે આજે ઉપલબ્ધ નથી. કિન્તુ વિ. સં. ૫૪૭ માં થયેલ પ્રસિદ્ધ જાતિષી વરાહમિહિર બીજાએ પિતાના ગ્રંથે લાટાચાય, સિંહાચાર્ય, યવનાચાર્ય, આર્ય ભટ્ટ, પ્રદ્યુમ્ન અને વિજયનદિના ગ્રંથોના આધારે બનાવ્યા હોવાનું જણાવે છે. (ભારતીય જ્યોતિષ પૃ. ૨૧૦ થી ૨૧૬)+ (જેન સત્ય પ્રકાશ ક્ર. ૧૦૦)
આ પાદલિપ્તસૂરિજી पालित्तसूरिः स श्रीमानपूर्वः श्रुतसागरः । .. यस्मात्तरङ्गवत्याख्यं कथास्रोतो विनिर्ययौ ॥
આ૦ શ્રી પાદલિપ્તસૂરિજી “તરંગવતી” નામક અદ્દભુત પ્રાકૃત આના રચયિતા અને અનેક વિદ્યામંત્રના જાણકાર તરીકે ખૂબ પ્રસિદ્ધ છે.
* આ સંબંધમાં કેટલાક આચાર્યો એમ કહે છે કે એને સિંહને પ્રયોગ શીખવ્યો જેને ધીવરે અજમાવ્યો, અને એ સિંહ એ ધીવરને ખાઈ ગયો, કારણ કે એમાં દેષ અલ્પ છે અને લાભ વધુ છે.
+ આ આચાર્યને સમયાળ વિક્રમની ચોથી સદી હોય તે બ્રહ્મદ્વિપ શાખાના આ યુગપ્રધાન સિંહરિ તે જ આ શ્રમણસિંહ છે.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું] આ કોદિયુરિ
૨૩૭ તેમનું જન્મસ્થાન અયોધ્યા હતું, પિતાનું નામ કુલ્લ શ્રેણી અને માતાનું નામ પ્રતિમા હતું. ઘણા દેવદેવીઓની આરાધના કરવાથી પ્રતિમાને પુત્ર થયો. આથી તેનું નામ નાગેન્દ્ર પડયું. આ વખતે અધ્યામાં વિજયબ્ર રાજા હતે.
માતાએ વિદ્યાધરગચ્છના આચાર્ય નાગહસ્તિને બાલપણુમાં જ તે બાળક સે હતો અને આચાર્યના કહેવાથી માતાએ સાત વર્ષની ઉમ્મર સુધી એનું પાલન કર્યું હતું. નાગેન્દ્રને ૮ વર્ષની ઉમ્મરે દીક્ષા આપવામાં આવી, બાલમુનિ નાગહસ્તિસૂરિના ગુરુભાઈ સંગમસિંહસૂરિની પાસે રહેતા હતા અને મંડનગણિ પાસે વિદ્યાભ્યાસ કરતા હતા.
એમનું દીક્ષા વખતનું નામ શું હશે? તેને ઉલેખ મળતું નથી, કદાચ નાગૅમુનિ હશે પરંતુ તેમના બીજા પાદલિપ્ત નામ પાછળ તે સુંદર કથા રહેલી છે.
તે બાળ મુનિવરે એકવાર ગૌચરીમાં કાંજી વહોરી લાવી, વિધિપૂર્વક આચના કરી, ગુરુને બતાવી. ગુરુએ પૂછ્યું: આ ક્યાંથી લાવ્યા? ઉત્તરમાં આ વિદ્વાન બાલમુનિએ નીચેને ક કો:
अंबं तंबच्छीए (तंववत्थाए), अपुष्फियं पुष्फदंतपंतीए । नवसालिकंजियं, नववहुए कडुपण मे दिनं ॥ ३८॥
તાંબા જેવી ધૂમ આંખવાલી (તાંબા જેવા લાલ વસ્ત્રવાલી) અને કૂલ જેવા દાંતવાળી, એવી નવવધૂએ મને કડછી ભરીને નવી ડાંગરની બનાવેલી કેહેલી નહીં અને ખટુંબર એવી આ કાંજી આપી છે.
ગુરમહારાજે આ સાંભળીને એને કહ્યું કે, ઝિરોસિ. એટલે કે તું ગેયરીના અગ્નિદષથી લેપાયે છે. બાલમુનિએ તરત જ વિનતિ કરી કે પુરુદેવ! તેમાં એક કાને વધારી આપો કે હું આપના આશીવાદથી એટલે કે અગ્નિષથી રહિત અને પારલેપથી આકાશમાં ઉડનારે બનું.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮ જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
પ્રકરણ ગુરુજીએ બાલમુનિની હાજરજવાબીથી પ્રસન્ન થઈને કહ્યું કે, વત્સ! ઝિરો ઘો. બસ ત્યારથી આ બાલમુનિનું પાદલિપ્ત નામ જાહેર થયું.
ગુરુમહારાજે પાદલિપ્ત મુનિની તેજસ્વી બુદ્ધિ જોઈ એને દશ વર્ષની ઉમ્મરમાં આચાર્ય બનાવી, પોતાની પાટે સ્થાપ્યા, અને મથુરા મોકલ્યા. - આ પાદલિપ્તસૂરિજી ત્યાંથી પાટલીપુત્ર ગયા. આ વખતે અહીં “મુડ” રાજા રાજ્ય કરતા હતા. પાદલિપ્તસૂરિજીએ પિતાની અદભુત પ્રતિભાશાળી વિદ્યા અને કાવ્યથી તેને પ્રસન્ન કર્યો. એકવાર સૂરિજીએ પિતાની તર્જની આંગળી ઢીંચણ ઉપર ફેરવી મુરુંડ સજાના માથાનું દુ:ખ મટાડી દીધું હતું. આ પ્રસંગની સુચક ગાથા “નિશીથ ભાગ્ય’માં આ પ્રમાણે મળે છે :
जह जह पएसिणि जागुअंमि पालित्तओ भमाडेइ । तह तह से सिरवेयणा पणस्सह मुंरंडरायस्स ॥ ॥
સૂરિજીના લોકોત્તર પ્રભાવથી રાજાની શિવેદના મટી ગઈ અને તે ઘોડા ઉપર બેસી ઉપાશ્રયે જઈ સૂરિજીને વંદના કરી ધર્મદ્ધિ કરવા બેઠો.
એક વાર રાજાએ પૂછયું કે, અમારા નોકરે પગાર આપવા છતાયે દિલ દઈને કામ કરતા નથી, જ્યારે આપના શિષ્ય વગર પગારે કઈ રીતે કાર્ય કરે છે? સૂરિજી બોલ્યા, શિખે તે આ લેક અને પરલોકના હિતને ખાતર ગુરુની આજ્ઞાનું પાલન કરે છે.
રાજાએ કહ્યું આ વાત માનવામાં નથી આવતી. લોકોમાં મુખ્ય પ્રવૃત્તિ ધાને માટે હેય છે, જ્યારે તમારે ત્યાં તે તે વસ્તુ જ નથી. માટે જરૂર પરીક્ષા કરવી જોઈએ. હવે રાજાએ આચાર્યના કહેવાથી પિતાના પ્રધાનને તપાસ કરવા એક કે ગંગાનું વહેણ કઈ દિશામાંથી કઈ દિશામાં જાય છે? પ્રધાન તે
જેવી આજ્ઞા” કહીને ગયે. અને છેડી પૂછપરછ કરી મેડો આવીને રાજાને કહેવા લાગ્યું કે, ગંગાનું પાણી પશ્ચિમમાંથી પૂર્વમાં જાય
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
અગિયારમું ]
આ૦ શ્રીન્નિસરિ છે. પછી આચાર્યશ્રીએ શિષ્યને પૂછયું. તેણે ગંગાકાંઠે જઈ બધાને પૂછ્યું, જાતે ખાતરી કરી જોઈ અને પછી આવીને કહ્યું, ગંગા પર્વમુખી વહે છે. આ પ્રસંગને સૂચવનારી ગાથા “વિશેષા. વશ્યકભાષ્ય'માં નીચે પ્રમાણે મળે છે?
निवपुच्छीएण भणिओ, गुरुणा गंगा कुओमुही वहइ । संपाइयव्वं सीसो जह तह सव्वत्थ कायव्वं ॥ ॥
મુડ રાજાએ તે સૂરિની વિદ્વત્તા અને બુદ્ધિની ચમત્કારિતાની ઘણી વાર પરીક્ષા કરી હતી.
૧. રાજાએ એકવાર તાંતણાઓથી બારીક રીતે ગૂંથેલે એક સૂતરને દડે સૂરિજી પાસે મેક, અને કહેવરાવ્યું કે આને છેડે શોધી આપે. સૂરિજીએ દડે જોઈ આને મીણથી જોડી દીધેલ છે, એટલે છેડે એમ નહિ મળે, એમ સમજી તે દડાને ગરમાગરમ પાણીમાં નંખાવ્યો. થોડી જ વારમાં મણ ઓગળ્યું, છે જુદો પડી ગયે. રાજા આ જોઈ પ્રસન્ન થયે.
૨. રાજાએ એક ઝાડની લાકડી લઈ તેને બરાબર સરખી કરીને મોકલી, અને પુછાવ્યું કે આનું મૂળ કઈ બાજુ છે? સૂરિજીએ જોયું કે લાકડી બને બાજુથી એક સરખી અને ગળ છે. તેમણે એને પાણીમાં મુકાવી, તેને મૂળનો ભાગ ભારે હોવાથી ડૂબવા લાગ્યું, એટલે સૂરિજીએ કહ્યું કે આ બાજુ મૂળ છે.
૩. એક ચારે બાજુએ સરખી એવી ડબ્બી મોકલી અને પૂછયું કે આનું ઢાંકણું કઈ તરફથી છે? સૂરિજીએ જોયું કે ડબ્બીને આકાર ચારે તરફથી સરખે છે એટલે એને ગરમાગરમ પાણીમાં નાખી કે એને લેપ ઉખડો અને મોટું ખુલી ગયું.
બાળ સુર્ય જેવા તેજસ્વી સૂરિપુંગવે એક વાર એક દેરીને ગૂંથેલે દડે બનાવી રાજસભામાં મોકલ્યા કે આને છેડે કઈ તરફ છે તે બતાવે. રાજસભાના પંડિત સભ્યએ ઘણા ઘણું પ્રયતને કર્યો પણ એ બધા પ્રયત્નો અફળ ગયા, પછી દક્ષ અને અને ચતુર બાળ સુરિવારે ત્યાં પધારી એક પળવારમાં જ છેડે
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
જેન પરંપરાને ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ શેધી આપે. આથી રાજા અને રાજસભા ખુશ થઈ ગયાં.
માન ટપુરને કૃષ્ણરાજ સૂરિજીને પરમ ભક્ત બન્યા હતે. અહીં પણ એકવાર એક પંડિતે તે સૂરિજીની સામે ઘીથી ભરેલું કળું મેકહ્યું હતું. સૂરિજીએ તરત જ એક શૂળ લઈ કળાની વચ્ચે રોપી દીધી. આ જોઈ પંડિત તો સ્તબ્ધ જ બની ગયે.
પાદલિપ્તસૂરિજીને વિહારપ્રદેશ મુખ્યતયા આ માનખેત્રપુર જ રહેલ છે. તેમણે અહીંના રાજાને પ્રતિબંધ આપી જૈનધર્મને અનુરાગી બનાવ્યા હતા,
લાટદેશના કારપુરને રાજા ભીમરાજ પણ સૂરિજીને ભક્ત હતા. સૂરિજી નિરંતર શત્રુંજય, ગિરનાર, અષ્ટાપદ, સમેતે શિખર અને મથુરાના શ્રી સુપાર્શ્વનાથજીના સ્તૂપને વંદના કરતા હતા અને ત્યાર પછી જ માં અન્ન-પા નાખતા હતા. ' સૂરિજીએ ભરૂચના બ્રાહ્મણેમાં જૈનધર્મ અને જૈન સાધુઓ પ્રત્યે જે દ્વેષ, અનાદર અને અભાવ હતો તે મટાડ્યો હતો. ભરૂચના રાજાને પ્રતિબધી જૈનધર્મમાં સ્થિર થવા સમજાવ્યો હતે.
એમને એક ગૃહસ્થ શિષ્ય નાગાર્જુન છે, જે મહાન રસસિદ્ધ અને મંત્રસાધક હતે.
નાગાને ક્ષત્રિય પુત્ર હતું. તેનું જન્મસ્થાન ઢંકનગર. તેના પિતાનું નામ સંગ્રામસિંહ અને માતાનું નામ સુવતા. એને ઉદરમાં આવતાં જ માતાએ હજાર ફણાવાળે નાગ જે હતો. માટે જ એનું નામ નાગાર્જુન રાખવામાં આવ્યું. બચપણમાં જ બાળક નાગાર્જુન સિંહને માર્યો હતો તે મટે થતાં જંગલો, પહાડે અને ગુફાઓમાં જઈ અનેક મહાત્માઓના સંગથી વનસ્પતિઓ, જડીબુટ્ટીઓ, રસાયન અને રસસિદ્ધિ બનાવવાનું શીખે હતે. એના કાને પાદલિપ્તસૂરિજીના અદભુત ચમત્કાર સંભળાયા, અને એણે એક શિષ્ય દ્વારા આયાર્યશ્રીને રસકૂપિકા એકલાવી. સૂરિજીએ તે તે કુપિકા પછાડીને ફેડી નાખી અને એ કુપિકામાં પિતાને પેશાબ મેકલી આ રસકૂપિકા છે એમ કહેવરાવ્યું. નાગા
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું ]
આ શ્રીદ્દિનસુરિ
જીને એને પથ્થર ઉપર પછાડી અને પથ્થરને અગ્નિ લાગતાં જ પથ્થર સુવર્ણમય અની ગયા. આ જોઈ નાગા∞ ન દંગ રહી ગયા. પાદલિપ્તસૂરિજી પાસે આવી પગે પડચો, ભક્ત અની તેમની સાથે રહેવા લાગ્યા, સૂરિજીના પગ ધોઇ, સુઘી લેપની ઔષિધ જાણી લઈ લેપ બનાવી પગે ચાપડી પાતે ઊડવા લાગ્યા, તે પ્રથમ થોડુ ઊંચો કે તરત નીચે પડી ગયા એમ એ ચાર વાર પડવાથી એને ખૂબ લાગ્યુ. સૂરિજીને આની ખબર પડી. સૂરિજીજ્ઞે કહ્યું કે, વત્સ ! ગભરાતા નહિ, હું તારા ચાતુર્ય અને બુદ્ધિબળથી પ્રસન્ન થયા છું. આમાં ગુરુગમની જ થાડી ખામી રહી છે. ચેખાતું નિર્મળ ધાવણુ અને કાંજીમાં આ લેપ ઘસવાથી તારી ઇચ્છા પૂરી થશે. નાગાર્જુને એ પ્રમાણે કર્યું. અને તે આકાશમાં ઊડવા લાગ્યા. તેણે સૂરિજીને વિનંતિ કરીને કહ્યું કે મને સેવા ‘ફરમાવા. સૂરિજી ખેલ્યા : ‘તુ જીવનભર જિનધર્મ પાળી આત્મકલ્યાણ સાધ નાગાર્જુને તે કબૂલ કર્યું" અને જીવનભર જૈનપ્રેમનું 3ડીરીતે પાલન કર્યું.
તેણે સચ્છિના નામસ્મરણુ માટે સિદ્ધિગિરિની તળેટીમાં પાદલિપ્તપુર વસાવ્યું છે,જે આજે પાલીતાણાના નામથી એાળખાય છે. નાગાર્જુને એ ગિરિશ ઉપર શ્રીવીરપ્રભુનું મંદિર ખનાવી તેમાં સૂરિજીના હાથે શ્રીવીરપ્રભુ વગેરે અનેક જિનબિંબે સ્થાપ્યાં અને આચાર્ય વર્યાંની પણ મૂર્તિ સ્થાપી. સૂશ્ટિએ આ સમયે સ્વસિદ્ધિ અને આકાશગામિની વિદ્યાવાળી ભગવાન મહાવીરસ્વામીની સ્તુતિ બનાવી છે, આજે આ સ્તુતિના ગુરુગમ રહ્યો નથી.
સૂરિજીના ઉપદેશથી નાગાજીને ગિરનારની નીચે કિલ્લા પાસે દ્વારકાના રાજમહેલ વગેરે બધાવી તેમાં દશાહ મંડપ, ઉગ્રસેનના મહેલ, વિવાહવેદિકા, ભગવાન નેમિનાથનુ પાછા વળવું વગેરે બતાવ્યું છે. આ પ્રભાચસૂરિ લખે છે કે આ મહેલે આજે પણ યાત્રિકાની નજરે પડે છે. આ નાગાર્જુને રાજા સાતાહનને ભરૂચ જીતવામાં ભાગવતના વેષ લઈ મદદ કરી હતી.
શ્રીકાંતા નગરના ધનપતિ શ્રાવકે સમુદ્રમાંથી મળેલ ભ
કર
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ પ્રકરણ પાર્શ્વનાથની પ્રતિમાને સમુદ્ર કિનારે સ્થાપી હતી. નાગાર્જુને તે પ્રતિમાની સમક્ષ રસસિદ્ધિની સાધના કરી હતી. તે સિદ્ધ થતાં તે સ્થાને થાંભણ ગામ વસાવ્યું. પાછળથી આ અભયદેવસૂરિજીએ આ પ્રતિમાને પ્રગટ કરી થાંભણામાં સ્થાપી હતી.
એકવાર ચાર પંડિતેએ રાજા સાતવાહનની સૂચના પ્રમાણે પ્રાચીન ઋષિઓના શાસ્ત્રોને સાર માત્ર એકેક ચરણમાં બનાવી પ્રતિષ્ઠાનપુરની રાજસભામાં જઈ આ પ્રમાણે રજૂ કર્યો.
जीर्णे भोजनमात्रेया, कपिलः प्राणीनां दया।
बृहस्पतिरविश्वासः, पाश्चाल: स्त्रीषु मार्दवम् ॥१॥ આય કષિ કહે છે કે, પહેલાં ખાધેલું પચે પછી બીજું ભોજન કરે. કપિલ કષિ કહે છે કે, પ્રાણુઓ ઉપર દયા છે. બહસ્પતિ કહે છે કે, કેઇને વિશ્વાસ ન કરે, અને પંજાબી પતિ કહે છે કે, સ્ત્રી પ્રત્યે મૃદુ વર્તન રાખે.
આ સાંભળી રાજાએ તે પંડિતોને મોટું ઈનામ આપ્યું પરતુ તેઓએ જણાવ્યું કે, હે રાજન્ ! તારી રાજસભા અમારી પ્રશંસા કર તે જ ઠીક કહેવાય. ' ' રાજાએ પિતાની જોગવતી વારાંગનાને કહ્યું કે તું આ કવિઓના વખાણ કર.
ગવતીએ ઉત્તર આપે કે, રાજન ! તે મહાગુણવાન સમર્થ ક્રિયાપાત્ર મહાકવિ આકાશગામી અને મહાવિદ્યાસિદ્ધ આ પાદલિપ્તસૂરિ સિવાય બીજાની સ્તુતિ કરતી જ નથી.
મંત્રી શંકર આ સાંભળીને ઈષ્યોતુ બની કે તેઓ મહાણી તે જ કહેવાય કે મરીને જીવતા થાય.
ભગવતીએ વિનય કર્યો કે, એ ગિવરમાં એ પણ સંભવે છે.
* આ શેઠને સમુદ્રમાંથી ૩ ભવ્ય જિનપ્રતિમાઓ મળી હતી. તે પૈકીની એક ભ. પાશ્વનાથની ચારૂપતીર્થમાં, બીજી ભ. અરિષ્ટનેમિની ગુજરાત પાટણમાં, અને ત્રીજી ભ. પાર્શ્વનાથની ખંભાતમાં આજે વિદ્યમાન છે.
*
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
અગિયારમું ]
આ શ્રીદિસરિતા આચાર્યશ્રીને નગરપ્રવેશ હતો ત્યારે પંડિત બહસ્પતિએ પ્રથમ વિરોધ કર્યો અને પછી ખુશી બતાવી. -
કવિ પાંચાલે પણ સૂર કાઢયો કે, આચાર્યશ્રીએ “તરંગવતી’ બનાવી છે જે માત્ર સ્ત્રીઓ બાલકે અને મુને ભણવાલાયક છે.
સૂરિજીએ આ વાત સાંભળી, તેમણે એક દિવસે કપટમૃત્યુ બતાવ્યું. એમની પાલખી કવિ પાંચાલન મહેલ પાસે આવી કે, કવિએ દેડતા આવી શેકપૂર્વક કહ્યું કે, જે આચાર્યના સુખરૂપી ઝરામાંથી તરંગવતી નદી નીકળી છે તે આચાર્યને લઈ જનાર યમરાજનું માથું કેમ ફૂટી ન ગયું?
આ. પાદલિપ્તસૂરિ આ હતુતિ સાંભળીને જીવતા થયા અને રાજા, પ્રજા તથા કવિએ ખુશ થયા.
આચાર્યશ્રીએ નિવણકલિકા, પ્રમપ્રકાશ, કાલજ્ઞાન, જ્યોતિષકરંડકની ટીકા, તરંગલાકથા, અને વીરસ્તુતિ વગેરે ગ્રંથ બનાવેલ છે, જે પૈકીના ઘણું છેઆજે વિદ્યમાન છે. “તરંગલોલા” આજે ઉપલબ્ધ નથી કિન્તુ આ૦ વીરભદ્રના શિષ્ય નેમિચ તેના આધારે “તરંગવતીસાર” રમ્યો છે જે આજે મળે છે.
વિદ્વાન નાગાજીને ગરત્નાવલી, ગરત્નમાલા, અનેકાક્ષરી વગેરે ગ્રંથ બનાવ્યાનું કહેવાય છે. - આ. પાદલિપ્તસૂરિએ શત્રુંજય તીર્થ ઉપર ૩૨ દિવસનું અનશન કર્યું અને તેઓ કાલધર્મ પામી બીજા દેવલોકમાં દેવપ ઉત્પન્ન થયા.
આ પ્રભાચંદ્રસૂરિ લખે છે કે, આ મહાન શાસનપ્રભાવક આચાર્યના સમયમાં નિપ્રાકૃત માં પ્રવીણ શ્રીરાદેવસરિજી નિમિત્તવિવામાં પ્રવીણ શ્રીશ્રમણસિંહસૂરિજી, વિલાસિદ્ધ આચાર્ય ખપુટાચાર્ય, અતિશય પ્રસિદ્ધ અને સિદ્ધોપાધ્યાય શ્રી મહેન્દ્રસિરિ થયા છે.
આ પાદલિપ્તસૂરિએ આ. ખyટાચાર્યજી પાસે વિદ્યાભ્યાસ કર્યો હતો.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પર'પરાના ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ આ આચાર્ય શ્રીંના સમકાલીન રાજા ભરૂચના ખલમિત્ર, એકારપુરના ભીમરાજ, માનખેટના કૃષ્ણુરાજ, પાટલીપુત્રના મુરુડાજ અને પ્રતિષ્ઠાનપુરના સાતવાહન વગેરે છે.
આ પાદલિપ્તસૂરિના સમયનિર્ણય માટે મતભેદ પ્રવર્તે છે. આ પાદલિપ્તસૂરિ વિદ્યાધરવવંશના છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તેા તે વાચકવશમાં થયા છે. તેમના ગુરુ વિદ્યાધરવંશના આા૦ નાગસૂરિ હતા; એમ વન મળે છે. ‘કલ્પસૂત્રની સૂર્ણિમાં તેમને “ વાચક તરીકે સખ્યા છે.
""
ઈતિહાસમાં આપને એ નાગહસ્તિસૂરિજીના ઉલ્લેખ મળે છે.
૨૪૪
૧ આ. મહાગિરિની પરપરાના સ્થ. કૅડિમ્નસૂરિના શિષ્ય સ્વ. નાગસૂરિ, જે વીરિનોસુની ચાથી સદીમાં વિદ્યમાન હતા. જો આ પાદલિપ્તસૂરિજી તેમના શિષ્ય હાય તા તેમના સત્તાસમય વિક્રમપૂર્વે આવે છે.
૨ વાચકશમાં આ નદિલસૂરિ પછી વાચક આ૦ નાગહસ્તિસૂરિ થયા છે, જે આ॰ વજ્રસેનસૂરિના પટ્ટધર હતા વીરનિર્વાણુ સ. ૬૨૦ થી ૬૮૯ સુધી યુગપ્રધાનપદે હતા. યદિ આ પાદલિપ્તસૂરિજી તેમના શિષ્ય હૈાય તે તેમના સત્તાસમય વિક્રમની ત્રજી સદીનું ચેાથું યાદ આવે.
‘પ્રભાવકત્રિ’ તથા પટ્ટાવલીઓ વગેરેમાં આ પાઇલિસસૂરિશ્તે વિક્રમ પહેલાના આચાર્ય માન્યા છે. સમકાલીન રાજના નામાના આધારે વિચાર કરીએ તા આ પાદલિપ્તસૂરિ વિક્રમની ખીંજી ત્રીજી સદીના આચાય હાય એમ મનાય છે;
એકદરે ખીજા. પ્રમાણેા તપાસી આ સમયનિર્ણય કરવા જરૂરી છે. આ રુદ્રદેવસૂરિ વગેરે આ॰ પાદલિપ્તસૂરિના સમકાલીન આચાર્યાં છે, એ તે સહેજે માની શકાય તેમ છે.
વિદ્યાધરવશ તે વાચકવંશ (વીર સં. ૧૭૦), વિદ્યાધરશાખા (વીર્ સ. ૩૫૦) અને વિદ્યાધરકુલ (વીર સં. ૬૫૦) ના પરિચાયક
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું] આ૦ શ્રીદિસરિ
૨૫ શબ્દ છે. આ પાદલિપ્તસૂરિ વિદ્યાધરવંશના એટલે વાચકવંશના આચાર્યું છે એમ માનવું એ જ યુક્તિસંગત છે. યુગપ્રધાન રેવતીમિત્ર, આ ધર્મસૂરિજીઃ
તેઓને પરિચય યુગપ્રધાન પટ્ટાવલીમાં આવી ગયે છે. (પૃ. ૧૯૨) તેમના સમયે પંચકલ્પને વિચ્છેદ થયે. વી.સં. ૪૧૪ની આસપાસમાં “છતક૫” બન્યા જે અત્યારે મળતું નથી. આજે જે “જીતક૫ મળે છે તે આ જિનભદગણિ ક્ષમા શ્રમણને રચેલ છે.
“સમણુસંઘથયં” તથા “વિચારશ્રેણિમાં આ સિદ્ધસેનને યુ, આ ધર્મસૂરિના શિષ્ય તરીકે ઓળખાવ્યા છે, આથી સમજાય છે કે તેમને આ આચાર્ય પ્રત્યે વિશેષ પૂજ્યભાવ હશે. આ. વૃદ્ધવાદિસૂરિ, આ. સિદ્ધસેન દિવાકર :
सुअकेवलिणा जओ भणियआयरियसिद्धसेणेण, सम्मइए पइट्ठिअजसेण । दूस्सम-णिसा-दिवायर कप्पत्तणओ तदक्खेणं ॥
દુષમકાળરૂપી રાત્રિમાં દિવાકર જેવા લેવાથી દિવાકર નામવાળા અને પ્રતિષ્ઠિત યશવાળા શ્રુતકેવલી આ૦ સિદ્ધસેને કર્યું છે કે
(આ. હરિભદ્રસૂરિકૃત “પંચવઘુગ' ગાય ૧૦૦૮) આ. સિદ્ધસેન જેને ન્યાય-પ્રમાણશાસ્ત્રના આદ્ય પ્રતિષ્ઠાપક, રાજા વિક્રમાદિત્યની રાજસભાના સમર્થ વિદ્વાન અને રામાન્ય થર હતા. આ આચાર્ય શ્રીવૃદ્ધવાદિસૂરિવર પાસે દીક્ષા લીધી હતી.
શ્રીવૃદ્ધવાદિસૂરિજીને જન્મ ગૌ દેશના કેશલા ગામમાં થયું હતું. તેમનાં માતા-પિતાનું નામ મળતું નથી. તેમનું
* धन्वतरिक्षपणकोऽमरसिंहशंकुर्वतालभट्टघटखपरकालिदासा। ख्यातोवराहमिहिरो नृपतेः सभायां रत्नानि वै वररुचिर्नव विक्रमस्या
(તિષિામાં)
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ [ પ્રકરણ નામ “મુકદ” બ્રાહ્મણ હતું તેમણે જે વંશમાં આચાર્ય પાદલિપ્ત સૂરિજી થયા છે, તે જ વિદ્યાધરવંશના રકંદિલસૂરિજી પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી હતી.
આ મુકુન્દ શ્રમણ વૃદ્ધાવસ્થામાં દીક્ષા લીધેલી હોવાથી અને જ્ઞાન મેળવવાની વધુ જિજ્ઞાસા હેવાથી દિવસ ને રાત જોરશોરથી ભણતા હતા. એમને ના પાડવામાં આવી કે બહુ જ જલદી ઊઠી બહુ ઊંચેથી ભણવું નહીં પરંતુ જ્ઞાનપ્રાપ્તિની તાલાવેલીને લીધે તેઓ બધું ભૂલી જતા. એકવાર એક સાધુજીએ કહ્યું કે આપ આટલું જોરથી ભણીને સાંબેલું ફુલાવવાના છો? - પછી તે મુકુન્દ સાધુજીએ ગુરૂકૃપાથી સરસ્વતી મંત્ર મેળવી ભરૂચના નાલિયેરી પાડાના જિનાલયમાં મંત્રસાધના કરી સાંબેલું પણ કુલાવ્યું હતું અને શાસ્ત્ર અભ્યાસ કરી વાલીઓને હરાવી પૂરી ચોગ્યતા મેળવી હતી. ગુરુજીએ તેમને ચગ્ય જોઈ આચાર્યપદ વિભૂષિત કર્યા અને તેઓ શ્રીવૃદ્ધવાદિસૂરિજી તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા. સૂરિજી વિહાર કરતા વિશાલાનગરી ઉજજૈન તરફ પધાયાં. સમ્રાટ વિક્રમાદિત્ય ત્યારે અવન્તીમાં રાજ્ય કરતા હતે.
- શ્રીવૃદ્ધવાદિસૂરિજી વિહાર કરીને જતા હતા ત્યાં તેમને નગર બહાર “સિદ્ધસેન” નામને વિદ્વાન બ્રાહ્મણ મળે. આ પંડિત વૈદિક સાહિત્યને પારદષ્ટા હતા, વૈશેષિક, સાંખ્ય, ગ અને ન્યાયશાસ્ત્રનો પ્રકાંડ જ્ઞાતા હતા, તેણે અનેક બોદ્ધો અને બીજા પંડિતેને વાદવિવાદ કરી જીત્યા હતા. - સિદ્ધસેનના પિતાનું નામ દેવર્ષિ, માતાનું નામ દેવશ્રી અને જાતે કાત્યાયનત્રીય બ્રાહ્મણ હતા. તે બાલ્યાવસ્થામાં જ્ઞાન મેળવી મહાપંડિત થયે હતું, તે પાંડિત્યના અભિમાનમાં પેટે
ઢાને પાટે, હાથમાં એક નિસરણી અને બીજા હાથમાં કુહાડી રાખતા હતા. આવા વિચિત્ર વેશધારી પંડિતે વૃદ્ધવાદિસરિજીને કહ્યું કે મારી સાથે વાત કરે. સૂરિજી બોલ્યા, કે રાજસભામાં જઈએ. સિકસેને કહ્યું, ના. અહીં જ ઠીક છે. પછી તે ગામ બહાર મેદાનમાં જ ભરવાડની હાજરીમાં શાસ્ત્રાર્થ શરૂ થયે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું ] આ૦ શ્રીદિન રિ
૨૪૭ સિદ્ધસેને સંસ્કૃતમાં જ અમ્બહિત ભાષાપ્રવાહ વહેતે મૂકયો, ભરવાડો એમનો આ ભાષાપ્રવાહ સમજી જ ન શક્યા. પછી - આ. વૃદ્ધવાદિસૂરિજીએ લોકભાષામાં નવ મા હિ ૨૪ વગેરે દેહરા બનાવીને ભરવાડેને બેધ આપે કે કઈ જીવને માર નહિ, ચેરી કરવી નહિ, સ્વદારાસંતેષ રાખ વગેરે વગેરે. કારવાડે આ ઉપદેશ સાંભળી પ્રસન્ન થયા અને બોલ્યા: આ બુઢા સાધુ-મહારાજ જીત્યા.
સિદ્ધસેને ત્યાં જે આ. વૃદ્ધવાદિજીનું શિષ્યપણું સ્વીકાર્યું. પછી તે સિદ્ધસેને રાજસભામાં પણ વાદમાં હાર ખાધી છે અને વૃદ્ધવાદિસૂરિજી પાસે જેનધર્મની દીક્ષા સ્વીકારી છે. તે વખતે તેનું નામ “કુમુદચંદ્ર” રાખ્યું હતું. મુનિ કુમુદચંદ્ર ટૂંક સમયમાં જ જેનાગમના અયાસી થયા, સૂરિજીએ તેમની યેગ્યતા જોઈ તેમને આચાર્ય પદવી આપી અને અસલનું “સિદ્ધસેનસૂરિજી” એવું નામ આપ્યું. એટલે મુનિ કુમુદચંદ્રજી આ. સિદ્ધસેનસૂરિજી તરીકે
ખ્યાતિ પામ્યા. એમણે પોતાની અદ્દભુત કાવ્યશક્તિથી રાજા વિક્રમાદિત્યને પ્રસન્ન કર્યો. રાજાએ તેમની અજોડ વિદ્વત્તા અને કાવ્યશક્તિથી પ્રસન્ન થઈને એક કરોડ સોનામહોર આપવા માંડી. સૂરિજીએ કહ્યું કે અમે તે અકિચન સાધુ છીએ. પછી રાજાએ સૂરિજીના ઉપદેશથી જિન મંદિરના પ્રહાર કરાવ્યા, નવાંજિનમંદિરે કરાવ્યાં અને ગરીબ શ્રાવકોને પણ સહાયતા આપી.
એકવાર સૂરિજી ચિત્તોડગઢ પધાર્યા હતા. ત્યાં એક વિચિત્ર થાંભલે તેમની નજરે પડશે. આ થાંભલે પથ્થર, માટી, ઈટ, કે લાકડાને ન હતે કિન્તુ લેખમય હતું. તેમણે આને યુક્તિથી ઉઘાડયો અને તાડપત્રની એક પિથી કાઢી તેમાંથી સુવર્ણસિદ્ધિની વિદા અને સરસવમાંથી સુભટ બનાવવાની વિદ્યા વાંચી. ત્યાં તે શાસનદેવે તે પુસ્તક ખેંચી લીધું પરંતુ સૂરિજીને આ બને વિદ્યાઓ યાદ રહી ગઈ.
એકવાર સૂરિજી:વિહાર કરતા કમરગ્રામ તરફ આવ્યા છે. ત્યાંના રાજા દેવપાલ સૂરિજીના ઉપદેશથી પ્રતિબધ પામી જેમ
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮ જેન પરંપરાને ઇતિહાસ
[ પ્રકરણ ધમી થયે, રાજાએ સરિજીને પિતાની પાસે રાખ્યા. એકવાર કામરુ દેશના રાજા વિજયવર્માએ એના ઉપર હુમલો કર્યો, સૂરિજીએ દેવપાલને વિદ્યા દ્વારા સોનાની અને સુભટેની મદદ આપી, આથી દેવપાલ જી. રાજાએ અને પ્રજાએ સૂરિજીનાં ભૂરિસૂરિ યશગાન ગાયાં અને અંધારામાં પ્રકાશ ફેલાવનારું દિવાકરનું માનવંતુ બિરુદ આપ્યું. રાજા આટલેથી જ નથી અટક્યો. તે સૂરિજીને આગ્રહ કરી હાથી અને પાલખી ઉપર પણ બેસાડી દેતે હતે, આ વૃદ્ધવાદિસરિજીને આ સમાચાર મળતાં તેઓ અહીં આવ્યા. સાધુજીવનનું મહત્વ સમજાવી, પ્રતિબોધી સિદ્ધસેન દિવાકરને ત્યાંથી અન્યત્ર વિહાર કરાવ્યા.
આ સિદ્ધસેનસૂરિજીને એકવાર વિચાર આજે કે પ્રાકૃતમાં રહેલા જૈન સાહિત્યને સંસ્કૃતમાં બનાવીએ તે સારું. આ વિચાર તેમણે શરુ સમક્ષ મૂક્યો અને તેમાં નીચે મુજબ વાર્તાલાપ :
ગુજ–વત્સ ! આ તારે વિચાર ઉચિત નથી શાસ્ત્રકાર ભગવતેએ ખાસ કરીને બાલજી, સ્ત્રીઓ અને સામાન્ય બુદ્ધિના
ના બાપને માટે માગધી–પ્રાકૃતમાં શાસ્ત્રોની ગૂંથણી કરી છે. સિદ્ધસેન દિવાકર–પ્ર! પૂર્વની ભાષા તે સંસ્કૃત છે ને?
ગુરજી–વત્સ? હા, એ વાત સાચી છે. એટલે જ સ્ત્રીઓ, બાલજી અને સામાન્ય માણસ માટે તે અગમ્ય અને દુબોધ છે અને એટલા માટે તેઓને એ પૂર્વ શાસ્ત્રી ભણવવાની ના પાડી છે. તારે વિચાર ઉચિત નથી.
દિવાકરછ–પ્ર ! મારું એક સંસ્કૃત પદ્ય તે સાંભળો 'नमोऽहसिद्धाचार्योपाध्यायसर्वसाधुभ्यः' આમાં પાંચે ય પદેને મંત્ર સમાઈ જાય છે.
ગુરુજી – આ તારું કથન શાસ્ત્રવિરુદ્ધ છે. તારે એ માટે પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું પડશે.
દિવાકરજી–પ્રલે! મારું વર્તન શાસ્ત્રવિરુદ્ધ છે, તે મને પ્રાયશ્ચિત્ત આપે, આપ જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપશે, તે હું સ્વીકારીશ.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
અગિયારમું]. આ૦ શ્રીદિનસરિ
ગુરુજી–તમને પારાંચિત પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવે છે. તમારે ૧૨ વર્ષ સુધી ગુપ્ત રહેવું અને મહાન રાજાને પ્રતિબધી જેના બનાવ.
સિદ્ધસેન દિવાકર આ પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા, તેમણે સાતેક વર્ષો બાદ એક દિવસે ઉજજૈનમાં આવી રાજા વિકમદિત્યને એક લોક લખી જણાવ્યું કે પિતે રાજસભામાં આવવા ઈછે છે. વિક્રમે એ લોક-રચનાથી પ્રસન્ન થઈ તરત જ ઉત્તર વાળ્યો કે આપને જોઈએ તે લાખ સોનામહોરે લઈ જાઓ અથવા રાજસભામાં પધારે.
આચાર્યશ્રીએ રાજા પાસે જઈ એક પછી એક કે કહી સંભળાવ્યા, તે આ પ્રમાણે–
अपूर्वयं धनुर्विद्या, भवता शिक्षिता कुतः । मार्गणौधः समभ्येति, गुणो याति दिगन्तरम् ॥१॥
હે રાજન ! તું આ વિચિત્ર ધનુર્વિદ્યા ક્યાં ભણ્યો? કેમકે માગણે (બા-યાચકે) તારી પાસે આવે છે, જ્યારે તારા ગુણે ( ધનુષ્યની દેરી-યશ) દૂર દૂર સુધી ફેલાતા જાય છે.
अभी पानकुरङ्कामाः, सप्तापि जलराशयः। त्वद्यशोराजहंसस्य, पञ्जरं भुवनत्रयम् ॥२॥
હે રાજન! તારા યશરૂપી રાજહંસે આ ત્રણે ભુવનને પિતાનું પાંજરું બનાવી રાખ્યું છે, જેને આ સાતે સમુદો તે પાણીનાં કંડ જેવા લાગે છે.
सर्वदा सर्वदोऽसीति, मिथ्या संस्तूयसे बुधैः ।। नारयो लेभिरे पृष्ठं, न वक्षः परयोषितः ॥३॥
હિં રાજન્ ! “તું હંમેશાં સર્વ ઈચ્છિતને આપનાર છે,” એમ વિદ્વાને તારી પ્રશંસા કરે છે તે મિશ્યા છે, કેમકે તું શત્રુઓને પીઠ આપતું નથી અને પારકી સ્ત્રીઓને છાતી દેતો નથી.
મથકમ , ગુો વિધિવત રવા ददासि तच ते नास्ति, राजश्चित्रमिदं महत् ॥४॥
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
{
n
*
* *
*
૨૫૦
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [ પ્રારણ હે રાજન ! ભય એક જ છે છતાં તે અનેક શત્રુઓને નિયમિત રીતે ભય આપે છે, વળી તે તારી પાસે તે હેતે જ નથી. આ દરેક અજબ ઘટનાઓ છે.
રાજાએ આચાર્યશ્રીને આ લેના બદલામાં અનુક્રમે પૂર્વ પશ્ચિમ, દક્ષિણ અને ઉત્તર એમ ચાર દિશાનું રાજય સમર્પિત કર્યું. અંતે રાજાએ રાજસિંહાસનને ત્યાગ કરી ગુરવે નમીને કહ્યું કે પ્ર! આ રાજ્ય આપનું છે.
સૂરિજી બોલ્યા, અને તે અકિંચન સાધુ છીએ.
રાજા સુરિજીને અપૂર્વ ભક્તિથી રાજસભામાં બહુમાન આપે છે, અને નિરંતર રાજસભામાં આવવાનું કહે છે પરંતુ સૂરિજી મહારાજ તે ત્યાંથી વિહાર કરી જાય છે.
થોડા સમય પછી સૂરિજી અવધૂતવેશે પુનઃ અવનિમાં પધાર્યા અને મહાકાલેશ્વરના મંદિરમાં મહાદેવજી તરફ પગ લાંબા કરી સૂતા. પૂજારી તેમને પ્રાતઃકાળે મંદિરમાં પગ કરી સૂતેલા જોઈ ઉઠાડવા વિવિધ પ્રયત્ન કરે છે પરંતુ બધા પ્રયત્ન નિષ્ફળ જવાથી તે કંટાળી રાજાને ફરિયાદ કરે છે.
રાજા વિક્રમાદિત્યે પિતાના સિપાહીઓને હુકમ કર્યો કે “જાઓ, જલદી જાઓ, એ જોગીને કોરડા મારી, ઉડાડીને ભગાડી
કો. સિપાહીઓએ ત્યાં જઈ સૂરિજીને સમજાવ્યા, ધમકાવ્યા અને છેવટે કેરડાને માર શરૂ કર્યો પરંતુ બધાના આશ્ચર્ય વચ્ચે એક પણ કરડે સૂરિજીને વાગતું નથી. રાજાના અંતપુરમાં રાણીએને એ કેરડા વાગે છે. ત્યાં રડારોળ અને ગ્રીસેચીસ શરૂ થઈ આ સમાચાર મળતાં રાજાએ કેરડાને માર બંધ કરાવ્યું અને પાતે મહાકાલેશ્વરમાં આવી વિનીતભાવે છે - રાજા–પ્રભે! આપના જેવા મહાત્માને આ ન શોભે. આપે તે આ વિશ્વવંદ્ય મહાદેવજીને નમસ્કાર કરવા જોઈએ.
દિવાકર -( બેઠા થઈને) રાજ! તું જેમને વિશ્વવંદ્ય
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું ]
આ શ્રૌદિશસૂરિ
૨૫૧
કહે છે, જેમને મહાદેવ કહે છે, તે વાસ્તવિકરીતે એ પદને
ચામ્ય નથી.
રાજા: કેમ ?
MERGE
સૂરિજી:—આ મહાદેવના લિંગમાં મારા નમસ્કારને સહન કરવાની શક્તિ જ નથી.
રાજા:-મહાત્માજી ! ના, ના, એમ ા ન હાય, મને એમાં એ શક્તિ છે કે નથી તે સાક્ષાત્ મતાવે.
આચાર્યશ્રીએ તરત જ સાચા મહાદેવની સ્તુતિ શરૂ કરી, છેવટે “ કલ્યાણુમંદિર ” સ્તત્ર નવું બનાવતાં મનાવતાં ગાવા લાગ્યા. તે તેાત્રના અગિયારમા àાર્ક શિવલિંગમાંથી ધુમાડા નીકળવા માંડયો, પછી તેજ પ્રગટ્યું, સેાળમા àાકે શિવલિંગ ફાટ્યુ દરથી મહાચમત્કારી પાજિનેશ્વરનાં પ્રતિમાજી નીક્રન્યાં. આ જોઈ રાજા અને પ્રજા ઠરી ગયાં, ખત્રીથમા લેકે પ્રતિમાજી સ્થિર થયાં. આ કલ્યાણમદિર'ના Àાકા ૪૪ છે. અત્યારે પણ આ મહાપ્રાભાવિક તૈાત્ર વિદ્યમાન છે.
આ લેઈ રાજા પ્રતિબાધ પામ્યા, પછી આચાર્ય મહારાજે આ તીર્થની ઉત્પત્તિ સંબંધી ઇતિહાસ કહી સભળાÄ: “ આ સુહસ્તિસૂરિજીના સમયે અવન્તિમુકુમારના પુત્ર મહાકાળે પિતાના સ્મારકરૂપે અહીં પાર્શ્વનાથજીનું મંદિર બંધાવ્યું હતું. પાછળથી બ્રાહ્મણ્ણાના હાથમાં આ સ્થાન આવતાં તેઓએ અહી શિવલિંગ પધરાવ્યું હતું. આજે પરણે આ સ્તુતિથી અહીં આવી, કૃણાસહિત શ્રીપાનનુ તે જ બિંબ પ્રગટ કર્યું છે. ”
રાજા વિક્રમાદિત્ય સૂચ્છિના ઉપદેશથી પરમ જૈનવમી થયા, તેણે નવું મ ંદિર બનાવી તેમાં ‘ અવન્તિપાશ્વનાથજીની સ્થાપના કરી ત્યારથી અર્થાન્તપાશ્વનાથ તીય વિદ્યમાન છે. પછી તા તેમના હાથ નીચેનાં બીજા મોટા ૧૮ રામઓએ પણ જૈનધમ સ્વીકાર્યા હતા. પ્રાયશ્ચિત્તનાં ખાર વષૅમાં પાંચ વર્ષ બાકી હતાં, કિન્તુ શ્રીસંઘે તે વર્ષો માફ ક્યો છે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ર
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [પ્રકરણ રાજાએ આ મહાન સૂરિપુંગવને બહુ જ માન અને ભક્તિથી જતા, અને ભક્તિના આવેશમાં સૂરિજીને રાજસિંહાસને પણ બેસા ડતા હતા. સૂરિજી પણ રાજપાલખીમાં બેસીને રોજ રાજસભામાં જતા વિદ્યાવિનોદ, ધમાષ્ટિ, અને ધમપદેશ પણ ચાલતું હતું અને જૈન ધર્મનો પ્રચાર વધતું જતું હતું.
એમના ગુરુજી શ્રીવૃદ્ધવાદિસૂરિજીને આ સમાચાર મળ્યા, અરિજીને શાસનપ્રભાવના સાંભળી હર્ષ થશે, તેમજ પાલખીમાં બેસવું વગેરે સાંભળીને દુખ પણ થયું. પછી તે વાવૃદ્ધ સૂરિપુંગવ વૃદ્ધવાદિસૂરિજી ઉજજેન આવ્યા. તેમણે યુક્તિ કરીને શિષ્યની પાલખી ઉપાઠી, કિન્તુ વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે પાલખી બરાબર ઉપડતી ન હતી, તેમ ચલાતું પણ ન હતું. અંદર બેઠેલા સિદ્ધસેન દિવાકરે પાલખીને ડગમગતી જઈને પૂછ્યું કે
મૂજિતમત્તા જા, પિં તલ વાતિ?! ગુરુજીએ તરત જ મીઠે ઉત્તર વાળે કેन तथा बाधते स्कन्धः, यथा बाघति बाधते ॥
સિદ્ધસેન આ સાંભળી ચમક્યા, તેમને પોતાના બોલવામાં થયેલી ભૂલ ખ્યાલમાં આવી, અને સાથોસાથ એમ પણ થયું કે “મારી આવી ભૂલ કાઢનાર મારા ગુરૂજી જ હોય.” તરત જ તેમણે પાલખી રેકી નીચે ઊતરી જોયું. ચોથા ભેઈના સ્થાને સાક્ષાત્ ગુરુજી જ હતા. હવે તે તરત ગુરુજીને ચરણે નમી પડયા, પાલખી મૂકી દઈ પગપાળે ઉપાશ્રયમાં આવ્યા અને શરમના માર્યા કંઈ બોલ્યા–ચાલ્યા વિના બે હાથ જોડી ગુરુજીની સામે ઊભા રહ્યા. ગુરુજીએ પણ ઉદારતા દાખવી તેમને વાત્સલ્યભાવે ઉપદેશ આપે અને આદર્શ સાધુજીવન ગાળવા પ્રેયો, બસ! સિદ્ધસેન. સૂરિ પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ શુદ્ધ થઈ ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા
* પં. શુભાશીલ ગણી મહારાજા લખે છે કે, એકવાર ૩ઝકારપરના જૈનસંઘે શ્રીસૂરિજીને ફરિયાદ પહોંચાડી કે, અહીંના બ્રાહ્મણે અમને જિનમંદિર બાંધવા દેતા નથી.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું] આ પ્રદિસરિ
૨૫૩ સૂરિજીએ ઉત્તર વાળે કે, સમયે બધું ઠીક થઈ જશે.
પછી સૂરિજી ઉજેને પધાર્યા હતા ત્યારે તેમના ઉપદેશથી વિક્રમાદિત્યે કારપુરમાં જિનાલય બંધાવી તેમાં કારપાશ્વનાથની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી અને તેના રક્ષણ માટે ૧૨ ગામ ભેટ આપ્યાં હતાં. (વિક્રમચરિત્ર)
આ સ્થાન આજે એકલિંગ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. ત્યાં જિનાલય ને બદલે શિવાલય મેજુદ છે પરંતુ તેને ફરતી દેવીએ માં જેન ચિલો વિદ્યમાન છે, તેથી નિ:સંદેહ માનવું પડે છે કે તે એક સમયે જેનમંદિર જ હશે અને સમય જતાં બ્રાહ્મએ તેને શિવમંદિર બનાવ્યું હશે. તેની પાસે નાગદા છે તે પણ પ્રાચીન જૈનતીર્થ છે. ત્યાં આજે ૧ જિનમંદિર તથા જૂના દેરાસરનાં ખંડેરે વિદ્યમાન છે.
આ પછી સમા વિક્રમાદિત્યે શત્રુંજય તીર્થને મેટે યાત્રા સંઘ કાઢયો હતો, જેમાં લાખો મનુષ્ય સાથે હતા, રાજાએ ત્યાં મોટે ભદ્વાર કરાવ્યું હતું કે
સૂરિજીના ઉપદેશની આ અજોડ સિદ્ધિ છે કે તે સમયે ભારતમાં અહિંસાને વિજ્યવજ ફરક્યો.
થે–આ. શ્રીસિદ્ધસેનજીએ અનેક મોલિક ગ્રંથે બનાવ્યા છે. તેઓ જૈન ન્યાયસાહિત્યના આદિ પુરસ્કર્તા છે. તેમની પહેલાંને યુગ આગમપ્રધાન હતા, ગૌતમ ઋષિનું “ન્યાયસૂત્ર બન્યા પછી ન્યાયશાસ્ત્રની ઉપગિતા વધી, આથી જૈન દર્શનના તને
6 સમ્રાટું વિક્રમાદિત્યને સંધમાં ૧૪ મુકુટબંધી રાજાઓ, ૭૦ લાખ શ્રાવક કુટુંબે, ૫૦૦ આ૦ સિદ્ધસેન વગેરે આચાર્યો, ૧૬૯ સેનાનાં દેરાસરે, ૩૦૦ ચાંદીના દેરાસરે, પ૦૦ હાથીદાંતના જિનાલય, ૧૮૦૦ ચંદનનાં દેરાસરે, ૧ ક્રોડ રથ, ૬ હજાર હાથી, ૧૮ લાખ ઘેડા, અને બીજા વ્યવસ્થાપકે, રક્ષક, માણસે વગેરે વગેરે હતા.
આ સંધ શત્રુંજય તથા ગિરનારની પગપાળા યાત્રા કરી પાછો ઉજજૈન ગયે હતે. સંઘમાં માનનો મહાસાગર ઉલટ્યો હતો.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ
પ્રકરણ તણની કસોટીમાં કસીને સંસ્કૃતમાં રજૂ કરવાનું પરમ સૌભાગ્ય આ આચાર્યશ્રીને પ્રાપ્ત થયું છે. પરપક્ષને વાસ્તવિક રીતે બતાવી તેનું શ્રુતિ અને તર્કથી ખંડન અને સત્યનું સમર્થન આ પદ્ધતિ તેઓએ ન્યાયશાસ્ત્રને અદભુત બનાવ્યું છે. તેમના વ્ર નીચે પ્રમાણે મળે છે.
૧. ન્યાયાવતાર-કલેક ૩૨, તેની ઉપર આ૦ સિદ્ધર્ષિએ ૨૦૭૩ કની ટકા, આ ભદ્રસૂરિએ ૧૦૫૩ કનું ટિપ્પણ રચ્યાં છે. આ સિવાય તેનું અંગ્રેજી ભાષાંતર, નટસ અને સરળ ગુજરાતી ભાષાંતર પણ થયાં છે. જેનન્યાયને આ આદિ ગ્રંથ છે. તેમાં વસ્તુપ્રવાહ ભાગીરથીની જે મન્દ મન્દ ધીર અને ગંભીર હો જાય છે, તેની સંસ્કૃત ભાષા સુલલિત છે.
- ૨, સમતિતર્કઆચાર્યશ્રીને આ અદભુત અને મહાન ગ્રંથ છે. તેમાં જૈન દર્શનનાં તાની ન્યાયપૂર્ણ છણાવટ છે. આ ગ્રંથમાં ૩ કાંડે, અને ૧૬૭ પ્રાકૃત ગાથાઓ છે. પહેલા કાંડમાં ૫૪ ગાથાઓ છે, જેમાં નયવાદનું વિશદ વર્ણન છે. નયવાદનું ગંભીર અને તલસ્પશી પાચન કરવા ઈચછનારે આ કાંડનું બારીકાઈથી નિરીક્ષણ કરવું જોઈએ. બીજા કાંડમાં ૪૩ ગાથાઓ છે, જેમાં મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનની સુંદર છણાવટ છે, તેમજ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ જ્ઞાનની વાસ્તવિક્તા સમજાવી એની વિશદ ચર્ચા કરી છે. ત્રીજા કાંડમાં ૭૦ ગાથાઓ છે, જેમાં રેય તત્વની ચર્ચા કરી અનેકાન્તવાદ ચાને સ્યાદ્વાદની સુંદર વિચારણા આપી છે. એમાં સ્યાદ્વાદના અપૂર્વ રહસ્યને પ્રજાને ભર્યો છે.
આ ગ્રંથ ઉપર વેતાંબર અને દિગંબર આચાર્યએ ટીકાઓ રચી છે. એમાં તાંબર નેયાયિક આ૦ મલવાદિસૂરિજીકૃત ૭૦૦ પ્રમાણ ટીકા અને દિગંબર આ૦ સુમતિની ટીકા ઉપલબ્ધ નથી, રાજગરષ્ટીય વેતાંબરાચાર્ય પ્ર સ્નસૂરિશિષ્ય
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું ]
આ શ્રીદિવસરિ
તર્કપ ચાનન શ્રીઅક્ષયદેવસૂરિષ્કૃત તત્ત્વવિધાયિની ટીકા વિદ્યમાન છે, જે પચીશ હજાર લેાકમાં છે. આ ટીકા ભારતીય સાહિત્યના એક અપૂર્વ ગ્રંથ છે, એમ કહીએ તે ચાલે, જેનું ખીજું નામ વાદમહાણુ વ છે+
૩. દ્વાત્રિશઃ-દ્વાત્રિંશિકા :
આમાં સજીિની ખત્રીશ ખત્રીશીઓના સમાવેશ થાય છે. અત્યારે આમાંની ન્યાયવતાર સહિત ૨૧ ખત્રીશી ઉપલબ્ધ છે, જે જૈનધર્મ પ્રસારક સભા તરફથી છપાઈ ગયેલ છે. આની રચના જ એવી અપૂર્વ ગૂઢ અને ગભીરા ભરેલી છે કે આ ખત્રીશ ખત્રીશી ઉપર કોઈ પશુ સમય વિદ્વાને ટીકા નથી રચી. આમાં જૈન, વૈશ્વિક અને બૌદ્ધ સાહિત્યનાં તત્ત્વાની ગૂંથણી છે, જે અત્રીશીમાં જે વિષય લીધા તેને એટલી ગહન ભાષામાં અને જીણવટભરી રીતે સગ્રહીત કરેલ છે કે તે વિષયથી અજાણુ મનુષ્ય તે! આ મત્રોશીને સમજી શકે જ નહિ આ બત્રીશી પદ્મમાં છે અને તેની અનુષ્ટુપ, ઉપજાતિ, વૈતાદ્વીય, પૃથ્વી, આર્યો પુષ્પિતા, વસંતતિલકા, શિખીિ, મન્તાક્રાંતા, શાલિની વગેરે વગેરે જુદા જુદા છન્દીમાં રચના કરેલી છે. આચાર્ય હરિભદ્ગસૂરિજીના ષડ્સ નસમુચ્ચય, આ હેમચ`દ્રસૂરિની અન્યયોગવ્યવચ્છેદ દ્વાત્રિંશિકા, ચાગબ્યવ છે દ્વાત્રિશિકા તથા પ્રમાણુમીમાંસા અને મધ્વાચાર્યના મદનસ ંગ્રહ વગેરેનું મૂળ આ પત્રોશીએમાં છે.
૫૫
* મહે।૦ ચોવિજયજી મહારાજે પણ આ ગ્રંથ ઉપર ટીકા–ટિપ્પણ કરેલ હતું.
+ સન્મતિત સટીક ભા॰ ૧ થી ૫, ગુજરાત પુરાતત્ત્વ મંદિર અમદાવાદ તરફથી પ્રકાશિત થયા છે. ભા૦ ૧ લેા શ્રીયશોવિજયજી ગ્રંથમાલાકાશી, અને જૈન ગ્રંથ પ્રકાશક સભા-અમદાવાદે પણ પ્રકાશિત કર્યાં છે.
જેસલમેરના ભંડારામાં આ ગ્રંથની એક તાડપત્રીય પ્રત છે જે પ્રકાશિત ગ્રં! કરતાં ઘણે સ્થાને જુદી પડે છે અને પ્રાચીન છે.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરંપરાનો ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજના ન્યાયામાં ખાસ સન્મતિતર્ક અને દ્વત્રિશદ-દ્વાત્રિશિકાઓની છાયા ઝળહળે છે.
આ બત્રીશીઓમાં વાદબત્રીશી, વેદબત્રીસી, બૌદ્ધ સંતાનબત્રીશી સાંખ્યપ્રધબત્રીશી વગેરે તે તે તે દર્શનના સંદેહરૂપ છે. આમાંની ઘણી બીત્રશીઓમાં ભ૦ મહાવીરસ્વામીની સ્તુતિઓ છે. ક સ. આ૦ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ જેને માટે કહે છે કે
જય સિદ્ધસેનત મજ્ઞાશા, શિક્ષિતાઝાપવા જવ વૈશા.
૪. કલ્યાણુમંદિર સ્તુત્ર–અવનિ પાર્શ્વનાથના પ્રાગટય માટે આ સ્તંત્ર બનેલ છે, જેમાં ભગવાન પાર્શ્વનાથની હતુતિ છે વસન્તતલકાના ૪૪ સંસ્કૃત કે છે, ભાષા મંજુલ સુલલિત હૃદયંગમ ભાવવાહી અને ભક્તિપિષક છે.
૫. નયાવતાર–આ. સિંહરિ ક્ષમાશ્રમણે દ્વાદશારનયચકની ન્યાયાગમાનુસારિણી ટીકામાં આ ગ્રંથને ઉલેખ કર્યો છે. આ ઉપરાંત એ જ ટીકામાં આ૦ સિદ્ધસેનસૂરિના ગ્રંથોમાંથી (१) यत्र ार्थो वाच्यं व्यभिचरति नामाभिधानं तत्। (२) कुतो ज्ञायते इति चेत् ? सत्तार्था इत्यविशेषेणोक्तत्वात् 'अस्ति-भवतिविद्यति-पद्यति-वर्ततयः सत्तार्थाः" इत्यविशेषेणोक्तत्वात् सिद्धसूरिणा। (વિ.૨૬૬) ઇત્યાદિ ઉદ્ધરણે મળે છે જે દિવાકરજીના કેઈ અનુપલબ્ધ ગ્રંથનાં હોવાનું મનાય છે.
૬. ગહરિત– વવરણ–આ. શીલાંકરિજી ઉલેખ કરે છે કે, તેઓએ “આચારાંગસુત્રના પહેલા અધ્યયન ઉપર ગંધહતિવિવરણ રચ્યું છે જેમકે –
शस्त्रपरिज्ञा-विवरणमतिबहुगहनं च गन्धहस्ति-कृतम् । तस्मात् सुखबोधार्थ, गृह्णाम्यमञ्जसा सारम् ॥१॥
(ગાથાંનસુર–રીયા) આ ઉપરથી જણાય છે કે આ સિદ્ધસેનસૂરિએ ગંધહસ્તિ વિવરણ બનાવ્યું હતું. એવી પણ એક માન્યતા છે કે, “તવાર્થ સૂત્ર” ઉપર ગંધહસ્તિ મહાભાષ્ય બન્યું હતું, જે અત્યારે ઉપલબ્ધ નથી.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું] આ શ્રીદિન્નસુરિ
૨૫૭ સંભવ છે કે શ્રીસિકસેનગણની “તત્વાર્થસૂવ-ભાષ્યની ટીકાને અનુલક્ષીને આ માન્યતા પ્રચલિત થઈ હેય.
એક ને દૃષ્ટિ કેણ–આ. શ્રીસિદ્ધસેને “સન્મતિતમાં કેવલી ભગવાનને કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન રૂપ ઉપયોગ એક જ હેય એવું વિધાન કર્યું છે અને તેના સમર્થનમાં દલીલે અને તને ખૂબ જ ઉપયોગ કર્યો છે. શ્રીજિનભદ્ર ક્ષમાશ્રમાણે આગમના પ્રમાણે ટાંકી એ માન્યતાને જોરદાર વિરોધ કર્યો છે. આ મલવાદીજીએ એક સમયમાં કેવલજ્ઞાન તથા કેવલદર્શન બનેને સહયોગ માન્ય છે અને મહોપાધ્યાય યશોવિજયજીએ “જ્ઞાનબિંદુના વિવરણમાં આ ત્રણે આચાર્યોની માન્યતાને જુદા જુદા નથી વાસ્તવિક ઠરાવી સ્યાદવાદની વિશાળતા વ્યક્ત કરી છે.
આ આચાર્ય વિક્રમની પહેલી સદીના શાસનપ્રભાવક મહાન આચાર્ય છે. તેઓ વિહાર કરી દક્ષિણમાં પધાર્યા અને ત્યાં પ્રતિષ્ઠાનપુરમાં અનશન કરી સવગે ગયા.
દિવાકરજીની દીક્ષા પછી એમની બહેને પણ દીક્ષા લીધી હતી જેનું નામ સિદશ્રી રાખવામાં આવ્યું હતું. દિવાકરજીના સ્વર્ગવાસના સમાચાર તેમને આવી રીતે અપાયા હતાઃ
स्फुरन्ति वादिखद्योताः, सम्प्रति दक्षिणापथे॥ સાવીજીએ આ સાંભળી તરત જ નિર્ણય આપે કે
नूनमस्तंगतः वादी, सिद्धसेनो दिवाकरः॥ એક વિદ્વાનોએ આ આચાર્યનું જીવનચરિત્ર અને નિબંધો લખ્યા છે, જે ખાસ વાંચવાયેગ્ય છે.
શું વેતામ્બર કે શું દિગમ્બર એ બન્ને સંપ્રદાયના જેને આચાર્યોએ પિતાના ગ્રંથમાં આ સિદ્ધસેન દિવાકરજીને બહુ ગોરવ અને ભક્તિભાવથી યાદ કરી અંજલી આપી છે. જેમકે આ૦ હરિભસૂરિજીએ “પંચવસ્તુની ટીકામાં શ્રુતકેવલી તરીકે, વાદી દેવસૂરિજીએ સ્યાદ્વાદરસ્નાકરમાં અદ્વિતીય ગ્રંથકાર તરીકે, ક. સ. આ૦ હેમચંદ્રસૂરિજીએ પિતાની બત્રીસીમાં મહાતુતિકાર
વાહી અભિજિત થી ચાર સિદ્ધસેન સમજાય.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [પ્રકરણ તરીકે અને “સિદ્ધહેમવ્યાકરણમાં “સ્કૃષ્ટ સૂપ” સુત્રના ઉદાહરણમાં “અતિ વય” સંસ્કૃષ્ટ કવિ તરીકે, મુનિ રત્નસૂરિજીએ “અમચશ્વિમાં તેજસ્વી સૂર્ય, પ્રદ્યુમ્નસૂરિજીએ સમરાદિત્યસંક્ષેપ'માં મહાવાદીરૂપે, પ્રભાચંદ્રસૂરિજીએ “પ્રભાવક ચરિત્ર”માં સમર્થ પ્રભાવક તરીકે, વાચક શ્રીયશોવિજયજીએ પોતાના અનેક ઘરોમાં અને આઠ પ્રભાવકની સઝાયમાં આઠમા કવિ પ્રભાવક તરીકે સંબોધ્યા છે. સત્તાસમય વિચારણું–
આ૦ શ્રીસિદ્ધસેન દિવાકર સત્તાસમય માટે વિદ્વાનમાં વિચારભેદ પ્રવર્તે છે. પ્રસ્તુત વર્ણન પ્રમાણે તે આ આચાર્ય વિક્રમની પહેલી સદીના પ્રારંભના આચાર્ય છે. જ્યારે કેટલાક વિદ્વાને આ આચાર્યશ્રીને વિક્રમની ચોથી શતાબ્દીમાં સ્થાપે છે.
- ડે. હમન યાકેબી આચાર્યશ્રીના ન્યાયાવતારમાં આવેલ જાત્ત, અખાત, સચાઈ અને વાર્થ શબ્દોની ભ્રમણામાં પડી આચાર્ય વરને વિક્રમની સાતમી સદીના માનવા લલચાય છે, પરંતુ એ શબ્દો બોદ્ધયોગાચાર્ય ભૂમિશાસ્ત્ર, પ્રકરણાચાર્ય વાચા, વૈશેષિક ન્યાય દશન, બૌદ્ધ ન્યાયમુખ અને ન્યાયપ્રદેશ વગેરેમાં પણ મળે છે. એ જ રીતે કટ્ટર દિગંબર પં. જુગલકિશોર મુખ્તારજી પણ અમુક
કસાવ્ય, શીસામ્ય, અને વસ્તુસામ્યથી આ આચાર્યશ્રીને આ૦ શ્રીસમન્તભદ્રસૂરિ પછીના માનવા પ્રેરાય છે. પરંતુ આ બજેમાં પહેલા કોણ? અને પછી કોણ? એટલે કે તેનું અનુકરણ કર્યું? એ જ જટિલ સમસ્યા છે. આવી આવી શંક્તિ ક૯૫નાઓથી આચાર્યશ્રીને સમયનિર્ણય કરી શકાય જ નહીં. સાહિત્યને આધાર લઈએ તે દિ આઠ પૂજ્યપાદકૃત “જૈનેન્દ્ર વ્યાકરણ, આ૦ જિનભદ્રગણી ક્ષમાશ્રમણકૃત “વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય આ જિનદાસ મહત્તરકૃત ચૂર્ણિ છે અને આ હરિભદ્રસૂરિકૃત પંચવરતું વગેરેમાં આ૦ શ્રીસિદ્ધસેન દિવાકરજી અને તેમના સન્મતિતર્કના ઉલેખે છે. તેમજ તેએાશ્રીના સન્મતિતર્ક પર વિકમની ચોથી સદીમાં તે ટીકા પણ બની ચૂકી છે. એટલે એ
માકર રસ મસા શકિતના
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું] આ શ્રીદિનચરિ
૨૫૯ ચોક્કસ છે કે આ આચાર્યને સત્તાકાળ વિક્રમની ચોથી સદી પછી તે નથી જ તે પછી તેઓ ક્યારે થયા, પહેલી સલીમાં કે ચોથી સદીમાં એ જ પ્રશ્ન વિચારણા માગે છે..
આ૦ પ્રભાચંદ્રસૂરિ લખે છે કે, આ સિદ્ધસેન દિવાકરજી ૧. વિધાધર આખાયના, ૨. પાદલિપ્તસૂરિવાળા વંશના અને ૩, આ કંદિલસરિના પ્રશિષ્ય હતા. " (પ્રભાવક ચરિત્ર)
આ લખાણમાં તેમને વિદ્યાધર આખાયના બતાવ્યા છે. ઈતિહાસમાં ૩ વિદ્યાધર પરંપરાઓ મળે છે. જેમકે –
(૧) વિદ્યાધરવંશ-શ્રતજ્ઞાનની રક્ષાના કારણે વાચકવંશ વિદ્યાધરવંશ તરીકે પણ ઓળખાય છે. જે વીર સં. ૧ થી ૧૦૦૦ સુધી વિદ્યમાન હતે. (પરિચય માટે જુઓ પૃ. ૧૭૯ થી ૧૯૦)
(૨) વિદ્યાધરીશાખા–આ. સુરિશ્વતરિના શિલ્પ વિલાધર ગોપાળથી વીર સં. ૩૫૦ લગભગમાં નીકળી. (પૃ. ૨૧૩)
(૩) વિદ્યાધરકુલ–આ. વાસેનસૂરિના ચોથા પટ્ટધર આ વિદ્યાધરથી વીર સં૦ ૬૦૨ વિસ. ૧૯૬માં નીકળ્યું.
આ સિદ્ધસેનસૂરિ વિદ્યાધર આખાયમાં એટલે એક વાચક વંશમાં થયા છે પરંતુ એથી આચાર્યશ્રીન સત્તાસમય ઉપર કઈ પ્રકાશ પડતા નથી. યદિ આચાર્ય વિદ્યાધરકુલમાં થયા હતા તે તેમને સત્તાસમય વિક્રમની ચોથી સદીમાં આવતા પરનું તેઓ વિલાધરલના નહીં કિતુ ચંકુલ કે નાગેન્દ્રના હતા એધાં ઉલ્લેખે મળે છે.
આ પ્રભાચંદ્રસૂરિ વીરસુરિચરિત્રમાં આ સ્કંદિલસરિના પાંડિયગને ચંદ્રગછ તરીકે જ ઓળખાવે છે. એટલે શ્રમંણસ વિ. સં. ૬૦૬ માં ચારકુલની વ્યવસ્થા કરી ત્યારે આ કંદિલસરિની એક શિષ્ય પરંપરા ચંકુલમાં દાખલ થઈ હશે. એટલે સંભવ છે, આ સિદ્ધસેનની પરંપરા પણ ચંકુલમાં સામેલ થઈ હોય.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન પરંપરાને ઈતિહાસ
[ પ્રકરણ જેસલમેરના ભગવાન ચંદ્રપ્રભુના દેરાસરમાં એક પરિકરવાની ધાતુની પંચતીથી ઉપર લેખ છે કે –
श्रीनागेन्द्रकुले श्रीसिद्धसेनदिवाकरगच्छे अम्माच्छुप्ताभ्यां कारिता संवत् १०८६ *
આ શિલાલેખ પ્રમાણે આ સિદ્ધસેનજી નાગૅદ્રકુલમાં થયા હશે અથવા તેની શિષ્ય પરંપરા નાગૅદ્રકુલમાં સામેલ થઈ થઈ હશે એમ માનવું પડે છે.
આથી એ નક્કી છે કે, આ સિદ્ધસેન વિદ્યાધરકુલના નહીં, કિન્તુ વાચકવંશના આચાર્ય છે અને તેથી તેઓ વિક્રમની ચોથી શતાબ્દીમાં જ થયા છે એમ કહી શકાય તેમ નથી.
આ પ્રભાચંદ્રસૂરિની બીજી વાત એ છે કે, આ વૃદ્ધવાદિસરિ તથા આ૦ પાદલિપ્તસૂરિ વિલાધરગચ્છના આચાર્યો છે અને તેઓ વિક્રમની પહેલી સદીના આચાર્ય છે. આ વાત તેમના શબ્દોમાં આ પ્રમાણે છે:
“ જાકુટિ શ્રાવકે વિ. સં. ૧૫૦ માં ગિરનાર તીર્થ પર ભગવાન શ્રી નેમિનાથના દેરાસરને જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યું હતું. તેની પ્રશસ્તિ કેતરાવી હતી, જેમાં આ૦ પાદલિપ્તસૂરિ તથા આ૦ વૃદ્ધવાદિસૂરિને વિદ્યાધરગના બતાવ્યા છે. આ પ્રશસ્તિ કાળક્રમે એક મઠમાં રાખવામાં આવી હશે. તે મઠ ધોધમાર વરસાદથી તૂટી પડ્યો અને એ પ્રશસ્તિ મળી આવી છે અને એના આધારે અમે પણ ઉક્ત આચાર્યોને વિદ્યાધરગચ્છના લખ્યા છે.”
(પ્રભાવક ચરિત્ર, વૃદ્ધવાદિસૂરિપ્રબંધ, ૧૭૬ થી ૧૭૮)
આ શબ્દ ઉપરથી એટલું તારવી શકાય છે કે, આ પાલિસ અને આ વૃદ્ધવાદિષ્ટ વિકમની પહેલી સદીમાં વિદ્યાધરગ૭માં થયા છે. વળી, આ વૃદ્ધવારિજી આ પાદલિપ્તના વંશના છે એનો અર્થ એટલે જ થાય છે, જે વિદ્યાધરવંશના આ
આ વિશેષ માટે જુઓ જૈન સત્ય પ્રકાશ, ક્રમાંક-૮૧.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું]. આ૦ શ્રોદિનસરિ
૨૬૧ પાદલિપ્તસૂરિ છે, તે જ વંશના આ સ્કંદિલસરિ અને તેમના શિષ્ય વૃદ્ધવાદિજી વગેરે છે.
આ પ્રભાચંદ્રસૂરિ ઈતિહાસની ત્રીજી કડી જોડે છે કે- આ સિદ્ધસેન દિવાકર આ દિલના પ્રશિષ્ય છે.
વિવાર એવા વાચકવંશમાં બે કંદિલસૂરિ થયા છે. તે આ પ્રમાણે–
(૧) ૧૨. આ સ્કંદિલસૂરિ–જેમનું બીજું નામ આવે પંડિત પણ છે, તેમનાથી પાંડિલ્યગચ્છ, કાલિકાચાર્યગચ્છ ભાવડાગ૭ નીકળે છે જે પાછળથી ચંદ્રકુલના દિગબંધમાં દાખલ થઈ ગયા છે. વીર સં૦ ૪૧૪, વિ. સં. ૪ માં વર્ગ.
(પરિચય માટે જુએ, પૃ. ૧૮૨) (૨) ૧૮ આ સ્કદિવસૂરિ–તેઓ આર્ય જયન્તીશાખાના અને સંભવતઃ ચંકુલના આચાર્ય છે. વીર સં. ૮૪૦ વિ. સં. ૪૩૦ લગભગમાં સ્વર્ગ (પરિચય પૃ૦ ૧૮૬)
યદિ આ૦ સિદ્ધસેનજી પ્રથમ સ્કંદિલસૂરિના પ્રશિષ્ય હેય તે વિકમની પહેલી સદી અને બીજા સ્કંદિલસરિના પ્રશિષ્ય હોય તે વિક્રમની ચોથી સદીમાં તેમને સત્તાસમય આવે.
ભૂલવું ન જોઈએ કે આ બને સદીઓમાં એકેક વિક્રમ રાજા પણ થયા છે. તે આ પ્રમાણે - ૧. સંવત્સર પ્રવર્તક રાજા વિક્રમાદિત્ય વિ. સં. ૧
૨. ગુપ્તસંવત પ્રવર્તક રાજા ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાદિત્ય, વિ૦ નં૦ ૪૪૦ લગભગ.
હવે આપણે એક ન ઉલેખ તપાસીએ. દાદા શ્રીધર્મષસૂરિ લખે છે કેधर्माचार्यशिष्य-श्रीसिद्धसेनप्रभावकः ।
(સમણસંઘથય–અવસરિ)
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
જૈન પરંપરાને ઇતિહાસ [ પ્રકરણ એટલે કે આ દિવાકરજી આ ધમસરિને પણ પૂજ્ય માનતા હતા. આ ધર્મસૂરિને યુગપ્રધાનકાળ વી. સં૦ ૪૫૦ થી ૪૫ છે.
આ દરેક પ્રમાણેથી વિચારીએ તે આ સિદ્ધસેન દિવાકરને વિદ્યમાનકાળ વિક્રમની પહેલી કે એથી શતાબ્દી આવે છે પરંતુ પ્રાચીન ગ્રંશેમાં તેમને વિક્રમની પહેલી સદીના બતાવ્યા છે, એટલે અમે પણ આચાર્યશ્રીને અહીં એ રીતે જ વર્ણવ્યા છે. જૈન રાજાઓ
આ અરસામાં ભરૂચના બલમિત્રભાનુમિત્ર રાજાઓ, પટણાને મકુંડરાજ, માનખેડાને કૃષ્ણરાજ, કારપુરને ભીમ, કમરગામને દેવપાલ, ઉજજેનને વિક્રમાદિત્ય, ભરૂચને યુવરાજ ધનંજય અને પ્રતિષ્ઠાનપુરને શાલિવાહન વગેરે જેનધમી તથા જૈન ધર્મના પ્રેમી રાજાઓ થયા છે. તેઓને ટૂંકો પરિચય તેઓના સમકાલીન આચાર્યોના ચરિત્રમાં દર્શાવેલ છે. સમ્રાટ વિક્રમાદિત્ય–
સમ્રાટ વિક્રમાદિત્ય તે અવનિપતિ, શકવિજેતા અને સંવત્સર પ્રવર્તક તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. તે આ. શ્રીસિદ્ધસેન દિવાકરના સાટ ઉપદેશથી જેન બન્યા હતા. તેણે જિનાલયો બનાવ્યાં, જિનબિંબ ભરાવ્યાં, શત્રુંજય તીર્થને ઉદ્ધાર કરાવ્યું અને સંઘ પણ કાઢયો હતું. તેણે પૃથ્વીને અણુમુક્ત કરી શકોના બંધનમાંથી છોડાવી પિતાનો સંવત પ્રવર્તાવ્યું હતું. આ વખતે આપણે ઉપર આ૦ શ્રસિદ્ધસેન દિવાકરના ચરિત્રમાં વાંચી ચૂક્યા છીએ. જેનાચાર્યોએ વિક્રમચરિત્ર પર ઘણું સાહિત્ય સર્યું છે. એ જ રીતે અજૈન વિદ્વાનોએ પણ આ સમ્રાટુ માટે કંઈ ને કંઈ નિર્દેશ કર્યો જ છે.
ભારતવર્ષમાં આજસુધી ઘણા રાજાઓ થયા અને ગયા, જે પિકીના કેટલાએક રાજાઓનું તે આજે નામનિશાન પણ મળતું નથી, જ્યારે સમ્રાટું વિક્રમાદિત્ય કે જેને થયાને બબ્બે હજાર વર્ષ વીતી ગયાં છે, છતાંય તે પિતાની નામના વડે ભારતમાં અચળપણે ઊભું છે. વિક્રમસંવત્ એ જ એનું મોટું ભારતીય સ્મારક છે.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું
આ૦ થીદિજરિ સંવત્સરપ્રવર્તક વિક્રમાદિય થયો છે તે અંગે પુરાતત્વવિદોમાં શું વિકમ થ છે? સાચે વિક્રમાદિત્ય કયે? શું તેણે જ સંવત્સર ચલાવ્યું છે? અને રિનિર્વાણ પછી વિક્રમ ક્યારે થયો? ઈત્યાદિ બાબતમાં તીવ્ર વિસંવાદ છે. એટલે એ સંબંધી પણ આપણે અહીં શી વિચારણા કરી લઈએ.
વિ. સં. ૧ માં વિક્રમ રાજા થ છે, કિન્તુ જેના નામની સાથે વિકમ શબ્દ જોડાય છે, એવા બીજા અનેક રાજાઓ થયા છે અને તેઓની કેટલીક એતિહાસિક ઘટનાએ ભેળસેળ થઈ ગઈ છે. સ્વનરેશપ્રેમી લેખકોએ પણ એકની ઘટના બીજાના નામે ચડાવી દીધી છે, આમ હોવાથી વિક્રમનું વાસ્તવિક જીવન નિર્ભેળ મેળવી શકાય એવી સ્થિતિ રહી નથી. પણ એટલા પરથી વિ. સં. ૧ માં વિક્રમ થયે જ નથી એમ કહી શકાય તેમ નથી. “વિકમ સંવત ” એ પણ વિ. સં. ૧ માં કોઈ પણ વિકમ થયાને સબળ પુરાવે છે
વિકમનું બિરૂદ ધરનારા કે વિક્રમની ખ્યાતિ મેળવનારા અનેક રાજાઓ થયા છે. જેમકે-પાર્થિયન રાજા અઝીઝ, શાતક શાલિવાહન, શુંગવશી અગ્નિમિત્ર, વસુમિત્ર, કુશનવંશી કનિષ્ક, ગઈ ભિલો વારસદાર, ભરૂચને રાજા બલમિત્ર, ગૌતમીપુત્ર શાલિ. વાહન, શકારિ ગુપ્તવંશી સમુદ્ર, ગુપ્તવંશી બીજે ચંદ્રગુપ્ત, સ્કંદગુપ્ત, માળવાને યશોધર્મ, સેનાપતિ ભટ્ટાર્ક, કનોજનો હર્ષ. વધન, પુલકેશિવલભને પુત્ર વિકમ, માળવાને વૃદ્ધ લેજ, ચૌલુક્ય
* આ ભદ્રબાહુસ્વામી, આ૦ કાલિકાચાર્ય, આ૦ કક્કરિ, આ. સિદ્ધસૂરિ આ ચંદ્રસૂરિ, આ સ્વાતિસૂરિ આ શીલસૂરિ આ હરિભદ્રસૂરિ આ. વિજયસિંહસૂરિ, આ અભયદેવસૂરિ, આ હેમચંદ્રસૂરિ, આ ધર્મ ઘોષસૂરિ, આ મલ્લવાદિજી, રાજા વિક્રમ, રાજા શિલાદિત્ય, રાજા શાલિવાહન, રાજા ખુમાણ, રાજા ભર્તભ; આ નામવાળા એકથી વધુ ઐતિહાસિક પુરુષ થયા છે અને તેઓની જીવનઘટનાઓમાં ઓછાવત્તા અંશે ભેળસેળ પણ થયેલ છે.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરંપરાને ઈતિહાસ [પ્રકરણ વિકમ કાળ, કલ્યાણપુર સોલંકી વિક્રમાદિત્ય અને મગલરાજ હુમાયુને વિજેતા હેમુ વગેરે વગેરે - આ રાજાઓમાં કોઈ જ વિક્રમ પહેલાં થયા છે, કોઈ પછી થયા છે, કઈ અવન્તી બહારના છે, કોઈ શક છે, અને કોઈ પોતાના જુદા જુદા સંવત્સરના પ્રવર્તક છે. આ રાજાઓમાં માત્ર ૧. તત્કાલીન આંધ્રપતિ, ૨. ગર્દશિલૂનો વારસદાર અને ૩. અલમિત્ર એ ત્રણ રાજાઓ એવા છે કે જે વિ. સં. ૧ ના શકવિજેતા હોઈ શકે.
પરંતુ તે સમયને આંધપતિ તે આંધ્રપતિ છે અવન્તિપતિ નથી, અને વિક્રમ સંવતનો પ્રારંભ પ્રદેશમાં થયે જ નથી. માટે આંધ્રપતિ તે “સંવત્સરપ્રવર્તક વિક્રમાદિત્ય” નથી. સંભવ છે કે તે કદાચ શકવિજયમાં વિક્રમને મદદગાર હશે.
માળવાને દર્પણ રાજા તે અસલમાં ભરૂચથી આવી અહીં રાજા બન્યું હતું, તેને ગર્વભીવિદ્યા સિદ્ધ હતી, એટલે લોકો ગર્દભસેન, ગંધર્વસેન કે ગભિલૂના નામથી ઓળખતા હતા. એ સમયે ભરૂચ એ અવન્તિના તાબાનું કુમારભુક્તિનું શહેર હતું અને ત્યાં અવન્તિને સૂબે રહેતે હતે. ગભિઠ્ઠના સમયે બલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર ભરૂચના રાજા હતા. એમ કાલિકાચાર્યની કથા એમાં ઉલ્લેખ મળે છે. આને અર્થ એ જ થાય છે કે બલમિત્ર અને ભાનુમિત્ર ગર્દભીલ રાજાના ઉત્તરાધિકારીઓ વિશ્વાસુ કુટુમ્બીઓ કે સૂબાઓ હશે. ગમે તે હે, પણ તે દર્પણ રાજાની નિકટના સગા હતા. એટલે જ ભરૂચના સૂબા હતા અને આ કાલિક સૂરિના ભાણેજ પણ હતા. પારસકુલને શાહનશાહી પ્રથમ ભરૂચના રાજા બલમિત્ર ભાનુમિત્રને પિતાના આજ્ઞાધારી બનાવે છે, અને પછી જ ઉજજેન પર ચઢાઈ કરી ગભિલૂને મારી અવનિનો
* વિક્રમાદિત્ય સંબંધી વિશેષ જાણવા ઈચ્છનારે જૈન સત્ય પ્રકાશને ક્રમાંક ૧૦૦ વિક્રમ વિશેષાંક અને તેમાં આવેલ અમારા “સમ્રાટ વિક્રમદિત્ય” અને “મહારાજા વિક્રમાદિત્ય” લેખ વાંચી લેવા.
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગિયારમું ] આ૦ શ્રીદિરસૂરિ
૨૬૫ રાજા બને છે અને ત્યાર પછી પણ આ બલમિત્ર અવન્તીપતિ બને છે. તેને સત્તાસમય બરાબર વિક્રમ સંવત્ ૧ માં આવે છે. એટલે કે રાજા ગÉભિલ્લનો વારસદાર કહે કે ભરૂચને બલમિત્ર કહે તે એક જ વ્યક્તિ છે. તે આ કાલિકસૂરિની કૃપાથી અવન્તીપતિ બને છે, અને વિક્રમાદિત્ય તરીકે ખ્યાતિ પામે છે. સંસ્કૃત ભાષામાં તે બલમિત્ર, ભાનુમિત્ર, બલભાનુ અને વિક્રમાદિત્ય એ પર્યાયવાચક નામે જ છે અને એ રીતે પણ ભરૂચપતિ બલમિત્ર એ જ અવન્તીપતિ વિક્રમાદિત્ય છે.
ભારતવર્ષમાં આજ સુધી સો સે વર્ષના શતાબ્દી સંવત ચાલ્યા હતા. અથવા છૂટાછવાયા સંવત શરૂ થયા હતા અને નાશ પામી ગયા હતા, કિન્તુ કેઈ સર્વમાન્ય સંવત ચાલ્યા ન હતું. જો કે કલિયુગસંવત, બુનિર્વાણ અને મહાવીરનિવાસુ ચિરંજીવ સંવત્સરે બન્યા છે પરંતુ તે સાંપ્રદાયિક હતા તેથી તેને ઉપયોગ દરેક કરતા ન હતા.
વીરનિવણ સંવત કા. શ. ૧ થી પ્રત્યે છે, એ જ રીતે સમ્રાટ વિક્રમાદિત્યે પણ પિતાનો સંવત વિ. સં. ૧ ના કાર્તિક શુદિ ૧ થી પ્રવર્તાવ્યો છે. કૃતસંવત અને માલવસંવત એ વિક્રમસંવતનાં જ બીજા સાપેક્ષ નામો છે. આ વિક્રમસંવત આજસુધી ભારતવર્ષમાં પ્રવર્તે છે. સંવતવિચારણઃ
વિક્રમસંવત વરનિર્વાણ પછી કેટલા વર્ષે શરૂ થયે? તેને માટે વિદ્વાનમાં બે મત છે.
ક વીરનિર્વાણ સંવતના શિલાલેખ અને શાસ્ત્રોક્લેખ મળે છે. જેમકે, ૧. વીરજન્મ સં. ૩૭નો શિલાલેખ-મુંડસ્થલ, ૨. વીરનિર્વાણ સંવત ૨૩ ને શિલાલેખ-ભદ્રેશ્વર, ૩. વીર નિ. સં. ૮૪ ને પ્રતિમા આસન લેખ (૫.ગૌ. હી ઝાકૃત પ્રાચીન લિપિમાલા પૂછે...... ), ૪. વીર નિર્વાણ સં. ૨૧૪ વગેરે; નિદ્ભવકાળ. (આવશ્યકસૂત્ર), ૫. વીર નિ. સં. ૮૮૦ અથવા ૯૯૩ માં આગમવાચના (કલ્પસૂત્ર), સં. ૪૭૦ માં વિક્રમસંવત્સરને પ્રારંભ (વિચારણિ) વગેરે વગેરે. વિશેષ માટે “જુઓ, જૈન સત્યપ્રકાશ’ ક્રમાંક ૧૦૦ વિક્રમ વિશેષાંકમાં અમારે “ભારતવર્ષના ભિન્ન સંવત” નામને લેખ. ૦૪.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬ જૈન પરંપરાનો ઇતિહાસ [પ્રકરણ
૧. કેટલાએક જૈનાચાર્યો કહે છે કે વીરનિર્વાણ સંવત ૪૧૧ થી વિક્રમ સંવત શરૂ થયો છે. તેના આધારપાઠે નીચે પ્રમાણે છે: (१) एवं च महावीरमुत्तिसमयाओ पंचावन्ने वरिसलए।
वुच्छिन्ने नंदवंसे, चंदगुत्तो राया जाओ त्ति ॥ ५२६ ॥
અર્થાત–વીર સં. ૧૫૫ માં નંદવંશ નાશ પામે અને ચંદ્રગુપ્ત રાજા થયે. (માત્ર શમશ્યાવૃતિ-થાવત્રી) (२) अनन्तरं वर्धमानस्वामिनिर्वाणवासरात् ।
गतायां षष्टिवत्सर्यामेष नन्दोऽभवन्नृपः ॥ ६-२४३ ॥ एवं च श्रीमहावीरमुक्तेर्वर्षशते गते ।
पञ्चपञ्चाशदधिके, चंद्रगुप्तोऽभवन् नृपः ॥ ८-३३९ ॥ વિરનિર્વાણુ સં. ૬૦ માં નન્દ રાજા થશે અને વીર સં. ૧૫૫ માં ચંદ્રગુપ્ત રાજા થયે.
- (ક. સ. આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિકૃત, પરિશિષ્ટપર્વ) ૩. પાટલીપુત્રમાં વિ. સં. ૩૧ માં ઉદાયી, ૬૦ માં નદ, ૧૫૪ માં ચંદ્રગુપ્ત, સં. ૧૮૪ માં બિંદુસાર, ૨૯ માં અશોક, ૨૪૦ માં મંત્રીએ, ૨૪૩ માં પૂર્ણરથ, ૨૮૦ માં વૃદ્ધરથ, ૩૦૪.માં પુષ્યમિત્ર રાજા થયા છે. તેમ જ અવનીમાં વીર સં. ૨૪૦ માં સંપ્રતિ, ૨૯૪ માં બલમિત્રભાનુમિત્ર, ૩૫૪માં નરવાહન, ૩૯૪ માં ગર્દભિલ અને વીરનિર્વાણ સંવત ૪૧૦ માં વિક્રમાદિત્ય રાજા થયા છે.
(હિમવંત સ્થવિરાવલી–રાજવંશ) આ ગણતરી પ્રમાણે વીર સં. ૧૫૫ માં ચંદ્રગુપ્ત રાયાભિષેક થયો છે અને ત્યાર પછી ૨૫૫ વર્ષ જતાં એટલે સં. ૪૧૧ માં વિક્રમ સંવત શરૂ થયો છે. - આ રાજાવલીના આધારે આ શ્રીભદ્રબાહસ્વા