Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana [Anandadhana caubIsI para padamAnabhASya] stutikAra yogIzvara sata zrI AnandaghanajI bhASya-nirdezaka zramaraNasaghIya mahAmahima rASTrasata AcAryapravara zrIAnandaRSijI mahArAja bhASyakAra vidvadratna paM0 munizrI nemicandrajI ma0 bhASyapreraka tapasvIratna zrI maganamunijI ma0 sayojaka pravacanaprabhAkara zrIsumeramunijI ma0, evaM sevAniSTha zrIvinodamunijI prakAzaka vizvavAtsalya prakAzana samiti lohAmaNDI, AgarA - 2 ( u0 pra0)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * grantharAja: adhyAtmadarzana - - * viSaya . cauvIsa sorthaDaro kI stuti ke mAdhyama se adhyAtma-jJAna * stutikAra yogIzvara sata zrIAnandaghanajI * bhApyakAra: ___paM0 munizrI nemicandrajI * bhASya-nirdezaka : zramasaMghIya AcAryapravara zrI AnanvapijI mahArAja * bhASyapreraka : * prakAzaka : tapasvIratna zrImaganamunijI ma0 vizvavAtsalya prakAzana samiti * bhASya-upapreraka : lohAmaDI, AgarA-2 (u0pra0) sevAniSTha zrIkundanaRpijI ma0 * saMyojaka mudraka : pravacana-prabhAkara pa0 sumera kalyANa priTiMga presa munijI ma0, karmaTha sevAniSTha rAjAmaNDI, yAgarA-2 zrIvinodamunijI * mUlya: * prastAvanA-lekhaka teraha rupaye vidvarya zrI candanamunijI ma0 * AzIrvacana : prApti-sthAna rASTrasata upAdhyAya kavirata | 1. vizvavAtsalya prakAzana samiti zrI amaramunijI ma0 lohAmaMDI, AgarA-2 (u.pra.) 1 2 magala kiraNa sTorsa . * saskaraNa : gujaragallI,a nagara (mahArASTra) prathama, sitambara 1676
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ LALnla tapasvI zrImanamnanijI eka paricaya -muni hastImala, mevADI tapasvIratna muni zrImaganalAlajI mahArAja kA vIrabhUmi rAjasthAna ke nimbAhaDA ke nikaTa 'rANIkheDA' gA~va me vi0 sa0 1963 phAlguna kRSNA 2 guruvAra ko janma huaa| Apa osavAlakula ke antargata caupaDAgotrIya zrInathamalajI eva mAtuzrI hagAmabAI ke Atmaja haiN| Apake jyeSTha bhrAtA kA nAma zrIratanalAlajI caupaDA hai| pitA kA lADalA eva mAtA kI A~kho kA tArA, jana 2. mana kA dulArA bAlaka 'magana' mAtA kI EFITNER . mamatAlu goda me khelatA-kUdatA baDhatA rhaa| do 12 varSa kI umra me hI Apake pitAzrI kA svarga1. vAsa ho gyaa| dono bhAIyo ke jIvana vikAsa / . kA pUrA dAyitva mAtA para A gyaa| mAM ne sAhasa ke sAtha apane dAyitva ko nibhAyA / dono putro ko paDhA-likhA kara yogya banA diyA aura baDa hone para dono ko vyavasAya meM lagA diyaa| samaya para apane jyeSTha putra ratanalAla kI yogya , kanyA ke sAtha zAdI kara dii| Apako bhI vivAha ke bandhana me Avaddha karane kA prayatna kiyA, parantu Apane vivAha karane se hI spaSTa inkAra kara diyaa| mAtA-pitA ke dhArmika saskAro se ApakA jIvana saskArita thaa| bacapana je hI Apa me adbhuna sAhama, nirbhayatA, sevA, kaSTasahiSNutA aura sAdhu-sAdhviyo ke prati zraddhA-bhakti' thii| sAdhu-sAdhviyoM kI sevA me rahane ke kAraNa mApako zAstra-zravaNa, dharma ke svarUpa tathA jIvana ke svarUpa ko samajhane kA sahaja hI avasara mila jAtA thaa| Apa santo ke mukha se vItarAgavANI mAtra suna kara . uddindi-AL
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI nahI raha gae, use jIvana meM utArane kA bhI prayala karate rhe| damI kA pariNAma hai, ki Apako mAgArika bhAgo eva bhogajanya sAdhanoM meM virakti ho gii| Apane apanI bhAvanA ko apanI mamatAnu mA eva jyeSTha bhAI tathA parijano ke mAmane rkhii| mAtA eva vaTe bhAI ne bApamo vibhinna prakAra se mamajhAyA, parijanoM ne bhI Apako gRhasthajIvana meM gepha rakhane ke lie maba taraha me prayatna kie / parantu ve maphana nahIM ho ske| jinake jIvana meM maccA vairAgya udbuddha ho jAtA hai, AtmA me tyAga kI jyoti pracalita ho uThatI hai, use koI bhI zakti mamAra me roka kara nahIM rakha mphtii| saubhAgya se Apako yogyatama guru mina ge| sthAnaphyAsI mamAja meM AcAryapravara zrIhukamIcandajI mahArAja ke papThama paTTadhara yuga-puruSa, yuga-drapTA, krAntikArI vicAraka, jyotidhara AcArya zrIjavAharalAlajI mahArAja ke suyogya uttarAdhikArI saralasvabhAvI, paNDitapravara tatkAlIna yuvAcArya gaNezIlAlajI mahArAja ke sAnidhya me di0 ma0 1666 mAgha zukmA ekAdazI ke dina jAvada zahara me vorAjI kI bagIcI meM mApane bhAgavatI jainadIkSA svIkAra kii| dIkSA ke 15 dina pahale ajameranivAsI ekA jyotiSI ne isa dina dIkSA kA vighnakAraka batAyA thA, parantu dIkSArthI maganalAlajI ne isakI paravAha na karake usI dina dIkSA grahaNa kii| cabUtare ke phaTar3e para lagI zinAeM TUTa kara gira par3I, kintu zAsanadeva kI kRpA se kimI ke jarA bhI coTa na AI / yaha adbhuta camatkAra ghaa| Apane pUjya guradeva kI sevA meM meM raha kara Agamo kA adhyayana kiyA; aura yahaniza santo kI sevA-zrapA me salagna rhe| asvastha mAdhu kI paricaryA karane kA Apako acchA anubhava hai / Apako nADI kA jJAna bahuta acchA hai| isalie rogo kA nidAna karane aura usake anurUpa yAyurvedika auSadha batAne me Apa bahuta nipuNa haiN| bhInAsara (bIkAnera) me jaba jyotirdhara AcAryapravara zrIjavAharalAlajI mahArAja asvastha the. tava Apane asvastha-avasthA se le kara mantima sAsa taka bar3I lagana, zraddhA eva bhakti se sevA ko| unake antima samaya se kucha ghaMTe pahale unakI vANI vada ho gaI thI, taba Apa unhe davA de kara hoza me laae| unhoMne Apake dvArA preraNA karane para sayArA grahaNa kiyA, jo 5 ghaTe taka kA aayaa| rugNa, glAna, vRddha evaM bAla sAdhuo kI sevA-vayAvRtya karane meM Apa siddhahasta haiM aura sevA ke
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) kArya me Apako Ananda bhI AtA hai| vartamAna AcAryapravara zrIAnandaRSijI mahArAja kI sevA kA bhI Apako lAbha milA hai| Apa dIrgha-tapasvI bhI haiN| Apane aba taka 51 aura 41 dina ke upavAsa kie haiN| 33 aura 31 dina kI tapaH-sAdhanA do bAra kI hai, 15, 11, 6, 10, 6 eka-eka bAra aura aTThAI, sAta, chaha, pAMca, taile eva bele to aneka bAra kie haiN| Apa tapa sAdhanA me kevala garmI pAnI lete haiN| tapa aura tyAga se tapA huA ApakA sayama-niSTha jIvana pratyeka sAdhu ke lie preraNAdAyaka hai| ApakA vihAra (paidala bhramaNa) kSetra mevADa, mAravADa, bIkAnera, mAlavA gujarAta, mahArASTra, bambaI eva Andhra-pradeza rahA hai| kaI varSoM se Apa AcArya samrATa zrImAnanda RSijI mahArAja kI sevA me haiM aura AcAryazrI ApakI sevA se santuSTa haiN| maiMne yaha anubhava kiyA hai, ki Apa santo kI dhAyamAtA ke samAna haiN| ___ AdhyAtmika sAhitya ke prati Apako vizeSa abhiruci hai| Apake hRdaya me Anandaghana caubIsI para rASTrabhASA hindI me vistRta eva sundara bhASya likhA kara samAja me AdhyAtmika vicAro kA pracAra karane kI bhAvanA jAgRta huii| Apane apane gurubhrAtA siddhahastalekhaka paNDitapravara muni zrInemicandrajI mahArAja ko isa grantha para bhASya likhane kA anurodha kiyA, jisakA phala pAThako ke samakSa hai| tapasvIratnazrI ke hI prabala puruSArtha kI dena hai, ki 'adhyAtma-darzana' ke rUpa me yaha 'padamagna-bhASya' upalabdha ho sakA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzAdAya adhyAtma yogI sata mAnanda ghanajI dvArA racita nauvIgI (gatu viniri) AdhyAtmika jagat meM atyanta prasiddha hai| isame darzana, dharma, pUjA, bhati, dharmakriyA, vAtmA ke marvocca guNo mI bhArAdhanA, vAtmika coratA, paramAtmakA darzana, mana Adi kI mAdhanA ityAdi bAdhyAtmika viSayoM para naugoma tIrthakaro kI stuti ke mAdhyama se marasa, sarala, bhaktima pradhAna gaya pado kI saracanA hai| isa para aneka vinArako eva sAdhako nelyaM, bhAvArya, vivecana mAdi prastuta kiye haiM, phintu vistRta Dhaga se pado me girina tAttayoM ko vividha pahaluoM se khola sake. aimI vyAkhyA meM paripUrNa bhASya hindI bhASA meM aba taka prakAzita nahI huA thaa| hame prasannatA hai ki hamArI prAgana namiti meM hiMdI mApA me adhyAtmadarzana ke nAma se padamagna-bhAdhya pramANita huA hai| hama bhASyakAra haiM-pravuddha vicAraka vidvadvayaM pa0 muni zronemicandajI mhaaraaj| isake mArganirdezaka to gapTasata AcAyazrIAnandapijI ma0 rahe, kintu marvAdhika mampreraka rahe haiM-tapasvIrala zrImaganamunijI mahAgaja, jinagI matata preraNA va zrIkundana pijI ma0 ko sahasreraNA aura sarvAdhika mahayoga se yaha vizAlakAya grantharAja prakAzita ho sakA hai| imI prakAra hama rASTamara upAdhyAya zrIamaramunijI ma ke prati atyanta patA hai, jinhoMne apanA AzIrvacana likha kara hame upakRta kiyA hai, sAya ho vidvadvarya zrIcandanamunitrI ma (mAhitya nikAya) ke bhI hama atyanta AbhArI hai ki unhoMne isa anya rAja para atyanta bhAvavAhI mundara prastAvanA likha kara isakA samucita mUlyAkana kiyA hai| zrIsumeramunijI eva vinodamunijI ne isa bhApya ko yAdyopAnta aneka bAra paTA, aura isameM ucita sujhAva, sazodhana eva rivaddhana sUcita karane kI mahatI kRpA kI hai| paNDitaratna vijayamunijI mAstrI eva kalamakalAghara muni samadarzIjI kA bhI isame apUrva sahayoga milA hai, etadartha hama inake prati bhI kRtajJa haiN| __anta me, jina-jina mahAnubhAvo kA pratyakSa yA parokSarUpa ne isa grandharAja me sahayoga milA hai, tathA jina-jina mahAnubhAvo ne udAratApUrvaka isa grandharAja ke prakAzana me arthasahayoga diyA hai, una sabake prati hama hArdika AbhAra vyakta karate haiN| mujJa sudhIjana ise par3ha kara AdhyAtmika lAbha uThAeMge to hama apanA prayAsa sArthaka smjheNge| -matrI, vizvavAtsalya prakAzana samiti, maagraa|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ AzIrvacana bhArata kI santa-paramparA me samaya bhArata ke pratyeka prAnta me adhyAtmavAdI, bhaktivAdI, tathA tattvavAdI santa hue haiN| uttarapradeza kI santaparamparA me sUradAsa tathA tulasIdAsa kA nAma atyanta prasiddha hai| ye dono santa caiSNava-sampradAya ke the| parantu santa kavIe kisI bhI sampradAya me Avaddha na ho kara unmukta vicAraka kahe jA sakate haiM , mahArASTra me santa rAmadAsa, santa sukArAma tathA ekanAtha Adi janapriya tathA loka-prasiddha santa ho cuke haiN| rAjasthAna me mIrA, raidAsa aura dAdU rAjasthAnI janatA ke mana ke kaNa-kaNa me rama cuke haiN| mIrA jaisA pada-mAdhurya tathA bhAvagAmbhIrya anyatra milanA baDA hI durlabha hai| yahI kAraNa hai, ki mIrA ke sagItamaya pada kAzmIra se le kara kanyAkumArI taka AvAla-gopAla prasiddha haiN| ata. mIrA kA jIvana tathA usake bhAva-pravaNa pada bhAratIya jana-jIvana ko sArvajanika sampatti mAne jAte haiN| vIra-prasUtA rAjasthAnabhUmi meM eka anya adhyAtmavAdI santa huA thA, jisakA nAma Anandaghana thaa| santa Anandadhana kA janma jainaparamparA ke zAlIna parivAra me huA thaa| usake majjAgata saskAra bhI jaina-saskRti ke hI rhe| parantu santa Anandaghana ke pado ko tathA adhyAtma-pradhAna stutiyo ko paDha kara yaha nirNaya nahIM kiyA jA sakatA, ki vaha jaina-paramparA me Abaddha thaa| santa Anandaghana ne apane pado me andhaparamparA, rUDhi aura jaDatA kA khula kara virodha kiyA hai| paramparApremiyo ne use paramparA ke jAla meM jakar3ane kA ekAdhika bAra prayAsa kiyA thA, para svatantravicAraka tathA yugasparzI cintana ke dhanI sudhAravAdI santa Anandaghana ne paramparApremiyo kI kisI bhI pArta ko mAnane se spaSTa inkAra kara diyA thaa| isI kAraNa paramparA-vAdiyo dvArA unhe kaI bAra tiraskRta bhI honA par3A, para usa masta yogI ko AdaranirAdara ko koI paravAha nahI thii| dharmadhvajI jaDavAdI logo se jIvanabhara ve sagharSa karate rahe, unake sAtha samajhaute ke samasta prayAsa asaphala rhe| santa Anandaghana jainaparamparA ke the, isame jarA bhI mandeha nahI hai / parantu unake .
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmika kAvya me sUra jaimA gAmmIyaM, tulagI jaMgI vyApananA, pIromI spaSTatA eva prakharatA tathA morA jamA mAdhuyaM aura tugArAma jainI mRdanA sarvatra chalakatI dRSTigocara hotI hai| yadyapi uname bihArakSetra musyatayA rAjasthAna aura gujarAta rahe, tathApi unako phIti aura pramiddhi bhArata ke prAnta-prAnta meM parivyApta ho cukI thii| santa mAnandadhana ne jana-paramparA-prasiddha samasta tIrtha kage mI madhyAtmapradhAna stuti-saracanA kI hai| eka-eka tIrya kara kI ekA-eka stuti meM gAyaka aura zrotA yAtma-vibhora ho uThate haiN| santa Anandapana kalpanApradhAna nahIM, apitu sahaja bhAva pradhAna kavi thaa| usakI stuti aura padI meM mayaMtra mAntarama chalakatA rahatA hai / unake pado kA sthAyIbhAva niveda hai| mAthya kI kasauTI para kasa kara dekhA jAe to mAdhurya tathA pramAda guNa pratipada meM prativimyita diyAI dete haiN| alakAra-yojanA bhI yaya-tatra upalabdha hotI hai, parantu yaha gauna hai, mukhara nahIM ho pAI / kavi kA udhara dhyAna hI nahIM thA, usakA mukhya lakSya thA-eka-mAtra zAnta-rasa ke paripAka kI or| zAntarasa ke paripAka me tathA usakI abhivyakti meM Anandaghana ko pUrNata saphalatA milI hai| zAnta-rama ke vibhAva, anubhAva, sthAyIbhAva tathA saMcArI-bhAva vahI sUvI ke sAtha rasa ko abhivyakti kara dete haiN| zAnta-rasa vAcya nahI rahA, vaha mavaMtra abhivyajita huA hai| yahI kAraNa hai, ki Anandadhana ke adhyAtmapradhAna kAthya me sarvatra bhAvo kI madhurimA, zailI kI prAjalatA tathA bhASA kI garimA apanI abhivyakti pAtI rhii| mere premI marvodayavicAraka muni zrInemicandrajI ne santa mAnandapana ko caturviMzati-stutiyo para 'adhyAtma-darzana' nAma se eka bhApya likhA hai, jisameM eka-eka stuti ko spaSTa karane kA saphala prayAma kiyA hai| abhI taka Anandaghana para itanA vizada, itanA spaSTa tathA itanA marmasparzI bhASya kisI bhI lekhaka ne prastuta nahIM kiyA hai| isakA samana zreya prabuddha vicAraka gAdhIvAda ke vyAkhyAtA, adhyAtmayogI munivara nemicandrajI ko hai, jinhoMne athaka parizrama karake adhyAtmapremI janatA ke kara-kamalo me eka adhyAtmakamana mamarpita kara diyA hai| jise pA kara pratyeka pAThaka tathA zrotA ko amita Ananda kI bhAvAnubhUti tathA rasAnubhUti hogii| -upAdhyAya amaramuni vIrAyatana, rAjagRha (nAlaMdA)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ L sarala svabhAvI munizrI sundaralAlajI mahArAja karmaTha sevAniSTha zrI vinodamunijI ( sayojaka ) kalamakalAghara munizrI samadarzI hai| pravacana prabhAkara pa0 munizrI sumeracandrajI mahArAja ( sayojaka) 3 muni sanmatizIlajI t T rt
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA adhyAtma eka aisI bhUmikA hai, jisakA Ananda zandagamya nahI anubhava. gamya hai| vaha kisI se pAI nahI jAtI, apanAI jAtI hai| vaha eka aisA sarasa rasa hai, jisakA Azika svAda bhI jIvana me AmUlacUla parivartana lA detA hai / mata-sampradAya kI jaDa dhAraNAeM, saMkucita bADAvandI aura aha kI bhedarekhAe~ vahAM svata tirohita hone laga jAtI haiN| ekAtmabhAva kI anupama anubhUti sarvatra maitrI kI gAthA ko mukharita kara detI hai aura 'eka eva bhagavAnayamAtmA' kI dhvani svata gU jane laga jAtI hai| ahA ! yaha eka nirAlI hI mastI hai, anUThA hI phakkaDapana hai, vicitra AtmadazA hai| adhyAtmayogI kI kalyANI vANI kucha bhavya bhAvabhagimA ko dhAraNa kara letI hai| usakI dRSTi kucha anyAdRzI sRSTi ke liye hI amRtavRSTi karatI rahatI hai| usake roma-roma me se ajasra kalyANa kA srota bahatA rahatA hai| svanAma-dhanya adhyAtmayogI zrImAnandadhanajI ko jainajagat kA kona vijJa nahI jAnatA ? unakI adbhuta adhyAtmarasa se otaprota kucha kRtiyAM hI unakA yathArtha paricaya hai| mata-sampradAya kI sImAo ko toDa kara unhoMne unmukta munivrata ko svIkArA thaa| digambara-zvetAmbara kI sArI upAdhiyo ko unhoMne dUra rakha dI thii| usI kA hI pariNAma hai ki Aja sArA jainasamAja unakI tAttvika kRtiyo ko sasammAna AtmasAt kara rahA hai, apanA rahA hai aura unhe gaurava pradAna kara rahA hai| Azcarya hI kyA ? gagA kA pAnI to sabhI ke liye gagA kA pAnI hI hai, usake narmalya-mAdhurya Adi guNa sabhI ko ekarUpatA pradAna karate hai| jaina ho, cAhe ajaina, hindU ho cAhe muslima, svadezI ho yA videzI, gagA kA pAnI sabhI kI pyAsa bujhAtA hai, zAnti pradAna karatA hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) Anandaghana covIsI 'jayantu te sukRtinaH, rasasiddhA kavIzvarA', nAsti yerpA yaza kAye jarAmaraNajaM bhayam / " sahI kahA hai kRtikAra atIta ke gADha andhakAra me vilIna ho jAte haiM, para unakI mara kRtiyo para kAla kA phara kaTAkSa prabhAvI nahI bana pAtA / yuga-yugAnta ve kRtiyA~ akhaNDa jyoti virotI rahatI hai, patha praNA banAtI rahatI hai aura gumarAhI ko sahI rAha dikhalAtI rahatI haiM / adhyAtmayogI zrImAnandaghanajI kI cotrImI eka aisI hI anupama kRti hai, adbhuta dena hai yA sahaja Atmika udgAra hai| jinheM pahane vAlA mAdhaka masta hue binA nahI raha maktA, jhUme binA nahI raha sakatA ora kucha apane hRdaya ko chU rahA hai aisA anubhava kiye binA nahI raha sakatA / unake ekaeka pada kucha anUThI tAtvikatA liye hue prasphuTita hue hai / bhASA ko sajjA kA vahA~ koI dhyAna nahIM hai / vahA~ to bhAvanA hI mAkAra vana kara nikharI hai / apanI akRtrima nirAlI mastI meM hI sarasvatI ne pavitra padanyAsa kiyA hai / sahaja sarala zabda bhI aneka arthoM ke abhivyajaka bane dikhAI dete haiM / abhidhA lakSaNA ke pIche mAno dhvaniyA~ kucha anibhava prakANa vimera rahI haiM / spoM kI to vahA~ bharamAra hai / prathama pada ho aNDa ananta prema kA pratinidhitva karatA hai / RSabha jinezvara ko priyatama pada para pratiSThita karatI huI zuddhacetanArUpa nannArI apane prANezvara ke prema kA varNana karatI hai| dekhiye "RSabha jinezvara prItama mAharo ora na cAhUM re phanta / rojhayo sAheva saMga na parihare, bhAge sAdi ananta / / " unhoMne sAdi ananta ke bhaga se apane deva kI prIti ko pukArA hai, arthAt jisa prema kI Adi hai- prArambha hai, para anta nahI hai-ananta hai / ahA ! kaimo adbhuta eva nirAlI prIti hai / jagat kA prema sopAdhika hai, kintu yaha prema to nirupAdhika hai / upAdhijanya prema to, yaha kucha mAMga rahA hai, cAha kara rahA hai, vaha asalI hone na hone para prema kA sadbhAva eva tirobhAva ho to prema ho - isa prakAra prema kahA~ ? mAMga kI pUrti jahA~ ho, vahA~ vAstavikatA' 1 kahA~ ? prema kI saccAI kahA~ ? zrI AnandaghanajI imI stavanA me eka vaDI krAnti kI bAta kaha ht DAlate haiM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ "koI patiraMjana atighaNo tapa kare re, patiraMjana tanatApa / e patirajana meM navi citta dhayu re, rajana dhAtu-melApa ||RSama0 // 4 // rUr3higata tapazcaryA kI sabhI sAdhako me baDI lambI paramparA rahI hai| usa para yaha vyagyokti hai ki pati ko khuza karane ke liye kucha atighora tapa karate haiM aura zarIra ko tapAnA hI patimilana kA hetu mAnate haiM, kintu mere citta me vaha nahI rucA hai, mujhe vaha ucita nahIM lagA hai| patiraMjana to dhAtumilApa hI hai, pati-patnI kI ekarasatA hI hai, tanmayatA hI hai| dhAtu-milApa ke kSaNa hI patirajana ke kSaNa haiN| isa prakAra paramAtma-prema kA adbhuta vizlepaNa yahA~ paThanIya hai| __zrIAnandaghanajI ajita-jina ke darzanotsuka bana kara unake patha ko nihAra rahe haiM, unakI bATa joha rahe haiN| parantu kisa patha se prabhu kA milanA hogA? vaha patha kauna-sA hai ? use kaise pahacAnA jAe? isI samasyA me jagat kI ulajhana kA citraNa karate hue Apa likhate haiM "carama nayaNe karI mAraga jovatAM re, bhalyo sayala sasAra / neNa nayaNa karI mAraga joie re, nayaNa te divya vicAra |pthddo||2|| puruSa-parampara-anubhava jovatA re andho andhaM palAya / vastu vicAre re jo Agame karo re, caraNadharaNa nahIM ThAya // 50 // 3 // ahA | usa patha ko nihArane ke liye ina carmacakSuo kA kAma nahIM hai, vahAM to divyanayano kI AvazyakatA hai| " kucha loga kahate haiM-- 'paramparAgata mArga sahI hai" aisI mAnyatA vAlo para tIkhA kaTAkSa karate hue ve likhate haiM ki 'andhe ke pIche andhe ho rahe haiN|' jo mArga dikhAne ke lie aguA banA hai, vaha svaya andhA hai-vaha svaya kabhI usa mArga ko dekha nahIM pAyA hai, to usake pIche calane vAle andhAnukaraNa karane vAle to mArga pA hI kaise sakate haiM ? imI pada ke uttarArdha me eka gaharI bAta kaha dete haiN| yadi vastutayA Agamakathano para vicAra kiyA jAe to para rakhane kA bhI sthAna nahIM hai| kahAM Agamo kI asidhArA--jaisI atyanta tIkSNa eva ahidRSTi jaisI satata jAgarUkatA kI sAdhanA aura kahA~ Aja ke sAdhako kI suvidhA-paraka vRtti / hA ! kaise mArga pAyA jA sakatA hai ? kahI-kahI zrIAnadaghanajI kI 'antazcetanAM prabhu ke prati atIva utkaNThita hotI huI apanI sumati nAmaka sakhI se kaise bhAvabhare zabdo me kahatI hai
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) "dekhana de re, saptI mune dezana de, candra prabhu-mugacanda, sakhI / upazamarasano phanda, sakhI, gatakalimala-duma inha,sakho // 1 // ahA / kitanI gaharI bhAvAbhivyakti hai ! sambo mujhe dekhane de ! bhAratA ke pIche kAraNa hai ki bhavabhramaNa karate hue anantakAla meM mujhe yaha mubamamAra prApta nahIM huA hai| vividha yoniyo ke mAmika citraNa kA namUnA degiye -- "suhama nigode na dekhiyo sakhI, gAvara atihi pizeSa ||sIlA puDhavI AU na lekhiyo sasI, teU AU naleza saavii0|| vanaspati, atighaNadohA sakhI, dauTho nahi dIdAra ||sso| vi-ti-caridiya jalalohA, saso, gatasapnIpaNa pAra ||skho0|| tAtparya yaha hai ki vahAM kahI mujhe darzana kA maukA nahIM milaa| phevala imI manuSyabhava me yaha suavasara upalabdha hunA hai, mata mujhe aba dekhane de| prastAvanA meM kitanA vivecana diyA jAe, pratyeka kRti adbhuta bhAyoM ko liye hue calI hai| maccA mAdhaka kabhI apanI kamajorI nahI chipaataa| vaha to rake kI coTa sabhI ke Age use vyakta kara detA hai| mana kI cacalatA ke Age hairAna zrI AnandaghanajI satrahaveM kunthunAthasvAmI ke stavana me gajaba kI vyAkhyA karate haiM "kunyujina ! manaDu kima hI na bAje, jima-jima jatana karI ne rAtima-tima alagU bhAje / " / prabho / merA mana kisI prakAra bAja nahI AtA / ise vAyU karane ke liye jyo-jyo prayatna karatA hU~, tyo-nyo vaha dUra bhAgatA hai| mana kA yaha nizcita svabhAva hai ki jahAM jAne ke liye hama rokanA cAheMge, vahA~ vaha jarUra jaayegaa| isI anubhavagamya sthiti kA yaha prakaTa digdarzana hai| mana ke dauDane kI nissAratA kA citraNa paDhiye "rayaNI vAsara, vasatI-ujjara, gayaNa-pAyAle jAya / sApa khAya ne mukhaDu coyu, eha mokhANo nyAya, ho, kunthu // rAta-dina, basati-ujADa, AkAza-pAtAla meM yaha dauDatA rahatA hai| itanA dauDate hue bhI ise kucha prApta nahIM hotaa| phira bhI mAlika ko to yaha bhArI banA hI detA hai / jaise-sApa kATatA hai, to usakA peTa to nahIM bharatA, para jise raMka mAratA hai, use to viSa se vyAkula banA hI detA hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) mahA | kaisI vicitra lokokti kA prayoga kiyA hai| isI stavana ke antima pada me tove eka asAdhAraNa ghoSaNA kara dete haiM-'prabho / 'amuka ne mana ko jItA, mana ko mArA, mana ko vaza me kiyA-ye sava sunI sunAI bAteM haiN| maiM una para kaise vizvAsa karU ? yadi Apa mere mana ko vaza me lA de, to maiM uparyukta kathano ko satya mAna luuNgaa|' "Anandaghana prabhu | mhAro ANo to sAcU karI maanuu|" vastuta mana ko mAranA kaThina samasyA hai| AnandaghanajI mana ko mArane se adhika sudhArane me vizvAsa karate haiN| isa bhAMti sArA hI grantha bahumUlya zikSAmaNiyo se eva AdhyAtmika anubhUtiyo se bharA par3A hai| basa, kaNa kI parIkSA se hI manabhara kI parIkSA ho jAtI hai / mUlakRti eva bhASyakAra yadyapi Anandaghana cauvIsI para Aja taka aneka TIkAe~ likhI gaI haiM, aneka vyAkhyAe kI gaI hai, phira bhI ve bahuta sakSipta eva zabdArtha mAtra jaisI hI haiN| unase pAThako kI tattvajijJAsA yathArthatayA samAhita nahI ho paatii| zrImadrAjacandra jaise mahAn tattva-manIpiyo ne bhI kucha gItikAo para hI prakAza DAlA hai, sabhI gItikAo para nhii| ata mumukSuo kI mAga thI ki koI anubhavI sAdhaka isakI vistRta vyAkhyA kare / samudra kI atala gaharAiyo taka gotA lagAne vAlA tairAka hI usakI gaharAI ko mApa sakatA hai| kevala taTa para ghUmane vAle yAtrI ko usakA kaise patA laga sakatA hai? isa abhAva kI pUrti bhASya likha kara muni zrInemicandrajI ne sacamuca me kI hai| bhASyakAra ne kisa gaharAI se tattva ko chuA hai aura kaisI vAstavika vyAkhyA se samAdhAna : kiyA hai, yaha viziSTa vAcako se kadApi chupA nahI rhegaa| idhara-udhara kI vyAkhyA se vyartha kA kalevara baDhAnA aura bAta hai aura mUla kA sparza karanA bhinna bAta hai| yaha mUlasparzI vyAkhyA banI hai| granthakAra ke pratyeka zabda ke tAtparya ko pakaDane kI isame vizeSa ceSTA kI hai| "yaha ni sandeha hai ki mUla-mUla hai, vyAkhyA-vyAkhyA hai| saikaDo varSoM kA antara cintana ke stara ko badala DAlatA hai| zabda bhI apane tAtparyoM ko badala lete haiN| vahIM aidayugIna mAnava apanI buddhi se avazya kucha joDanA eva kucha toDanA cAhatA hai-yaha svIkaraNIya tathya hai, phira bhI TIkA, vRtti, bhASya ke
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinA dumaga koI cArA nahIM hai / mUla ko kitanI yacAtA kauna sA hai? yahI dekhanA vahA~ abhISTa hai| , vaise hI caubImI ke pado meM jahAM-jahAM kucha zAstrIpajIyI bhAvanAeM haiM, vahAM-vahAM una-una zAstrIya prAcIna granyoM ke paloka mAdi TippaNa meM mapramANa de diye gaye haiN| isase prastuta bhAgya kI maulikatA para aura bhI cAra cAMda laga gaye haiN| vyAkhyA kI prAmANikatA vahI vyAkhyAkAra apane aura kRtikAra ke sAtha nyAya karatA hai, jo apanI mAnyatAo ko prAdhAnya na de kara kRti ke bhAvoM ko prAdhAnya detA hai, kyoMki vaha vahAM apanI mAnyatAo kI vyAkhyA nahIM kara rahA hai, balki phimI anya vyAkhyeya kI vyAkhyA kara rahA hai| isa viSaya meM bhI bhApyakAra vilakula sare utare haiN| merI dRSTi meM yaha unako gyAlyA kI prAmANikatA hai, jo vizeSa zlAghanIya eva anukaraNIya hai| phUlo kI bagiyA mahaka rahI hai, maurabha vikhera rahI hai, kauna umase prINita hogA-use yaha paravAha nahIM hai| kalarava ke sAtha pItala madhura pAnI kA motA vaha rahA hai, kauna usa pAnI kA upabhoktA hogA--use isakI cintA nahIM hai| muni zrInemicandrajI bhI usI dhuna ke dhanI haiN| ye svAnta.sukhAya satata sAhityasAdhanA me salagna rahate haiN| kona kasA upabhoga karegA- isa cintA se virata haiM, phira bhI saurama va zItala jala kA upabhoga hara koI karanA hI caahegaa| saskRta ke eka subhApita me kahA hai "guNA kuvanti dUtatvaM, dUre'pi vasatAM satAm / ketakI-gandhamAghrAya, svayamAyAnti pttpdaa.||" -vasa inhI zabdo ke sAthavi0 sa0 2033, jyeSThazuklA 10 // belanagaja, aagraa| --candanamuni
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ardha-sahAyakoM kI sUcI nArAyaNagAMva borI junnara junnara ahamadanagara sonaI zrIrAmapura zrIrAmapura zrIrAmapura AzvI AzvI 501) zrImatI kamalAbAI geMdAmalajI bhalageTa ... 151) sau. AnandIbAI mANakacandajI coraDiyA, 251) zrI saradAramalajI popaTalAla sacetI 51) zrI pannAlAla dhUlacada lUNAvata 100) yAbUlAlajI cunnIlAlajI dhokA 100) campAlAla ramaNalAla cageDiyA 105) so kamalAbAI ghevaracanda sacetI 105) zrI mumvaralAlajI punamacandajI bAphanA 51) zrI santAvAI mizrIlAlajI bhaDArI 105) zrI vasantIlAlajI kezaracandajI borA 105) zrI ratanalAlajI navalamalajI bhaDArI 105) zrImalajI zAntilAlajI gAMdhI 225) zrI zAntilAlajI dulIcanda rAtaDiyA 31) zrInathamalajI sUranamalajI caupaDA 30) zrIjhumaralAlajI kacaradAsajI gAMdhI 105) zrI ramaNalAlajI kesaracandajI borA 165) sau. campAbAI zakaralAla gA~dhI 31) zrImUlacandajI kacaradAmajI borA 31) zrI harakacandajI gulAvacandajI paTavA 105) zrI nemicandanI bhAgacandajI kaTAriyA 100) challANI bradarsa, gajavAjAra 251) zrI kevalacandajI harakacandajI loDhA 51) zrI mohanalAlajI zAntilAlajI gAMdhI 51) DaoN kAntilAla khuzAlacandajI borA 51) zrI campAlAla nainasukhajI siMghI zrIrAmapura ahamadanagara sonagAMva
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ paTagI ( 16 ) 51) zrI amaralAlajI suzAnacandajI borA miinaar 25) zrI vasantalAla pannAlAla gugale 15) zrI ghevaracanda badanalAlajI mehara 11) zrI mohanalAlajI phirodiyA 100) zrI megharAja jaina, reDImeTa bAjAra paramIyare (karNATaka) 75) zrI prakAzalAla candanamala nAhara miser 151) zrI candrakAntajI zobhAcandajI bAphanA ghohanarI 105) zrI mANakacandajI dhUlacandajI duggara poDanadI 201) zrI pukharAjajI hIrAlAla jI tAteDa 21) zrI mizrIlAlajI dagadulAlajI monI 11) zrI lakhamIcandajI dhImAlAla nAhara 25) zrI rAjakumAra AsakaraNa caDhAliyA 15) zrI gokulacanda semarAja muyA ghoDanadI 201) zrI bhaMvarIlAlajI jugarAjajI ghanaphagara ghohanadI 105) zrI dhanarAjanI motIlAlajI borA, AitavAjAra ya nagara 105) zrI bhojarAjajI surezakumAra khIMvasarA 101) zrI mANakacandajI rAjamalajI vAphanA vaDagAMva 51) zrI mohanalAlajI bhagavAnadAsa koThArI a nagara 301) zrI pannAlAlajo kezarIcandajI cageDiyA 105) zrI uttamacandajI zAntilAlajI nAhara ghoDanadI 101) zrI ratanavAI sukhalAlajI vinAyaka 51) zrI kanhaiyAlAlajI nemicandajI bhaTevarA ghoDanadI 111) zrI uttamacandajI rUpacandajI bhaDArI (vaDAlAvAlA) na nagara 105) zrI ratanalAla cAndamalajI pIpalAvAlA 31) zrI mohanalAlajI ostavAla, umarANa 31) zrI dharamIcandajI navInakumArajI rAyacUra (karNA) 51) zrI zobhAcandajI jhaNakAramalajI copaDA ma gA. roDa, mahamadanagara 105) zrI dhanarAjajI zrImalajI pItaliyA sAraDAgalI, ahamadanagara 105) zrI phUlacandajI harakacandajI botharA AitavAjAra, ahamadanagara ...) zrI uttamacandajI rAjamalajI gUgale gajabAjAra, pAtharDI (ma na) vIra
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kATegalI // ( 17 ) 101) zrI mAnakacandajI phUlacandajI, loDhA, dAlamaDaI, ahamadanagara 105) zrI dAnamalajI kacaradAsajI nAhara, vinaya TeDiMga ka telIkhU Ta (a nagara) 105) zrI kAntilAla ghevaracada siMghavI dAlamaDaI (a nagara) 105) zrI nArAyaNadAsa mohanalAla loDhA 75) zrI AsarAja kanhaiyAlAla kaTAriyA ADatabAjAra, ahamadanagara 31) zrI cunnIlAlajI lakhamIcandajI borA khistIgalI, a nagara 61) nAjuvAI hIrAlAlajI caupaDA 105) premalatAbAI mukanadAsajI dugaDa 31) so sarasavAI popaTalAlajI desaraDA (6 upavAsa ke upalakSa me) panasare galI, ahamadanagara 500) kacaradAsajI mohanalAlajI loDhA ghAsagalI, ahamadanagara 75) mohanalAlajI jugarAjajI dAlamaDaI (a. nagara) 105) amonakacandajI viradIcandajI kaTAriyA bhIkAra bAjAra, ahamadanagara 25) sau0 sUrajavAI nemIcandajI loDhA banajAra galI, ahamadanagara 35) vazIlAlajI suvAlAlajI gugale jAmakheDa (a nagara) 11) nemIcandajI mANakacandajI muthIyAna paradezI gallI, ahamadanagara 105) zrI premarAja pannAlAlajI muNota sadAbhavana navIpeTha, ahamadanagara 1000) zrInemIcandajI bhAgacandajI kaTAriyA cAIsa, ahamadanagara - 151) zrI amRtalAlajI vazIlAlajI gA~dhI navIpeTha, ahamadanagara . 61. zrI manasukhalAlajI lUNakaraNajI muNota vRraDagalI, ahamadanagara -, 51) zrI lAlacandajI amaracandajI cageDiyA khistIgalI, ahamadanagara _ 165) zrI suvAlAlajo vadulAlajI botharA AData bAjAra, ahamadanagara / 105) zrI cAndamalajI pannAlAlajI DAgA AData va jAra, ahamadanagara 51 / zrI bazIlAlajI nandarAmajI paTavA ambikAnagara, ahamadanagara / 151) zrI vijayakumArajI bAjIrAvajI gAMdhI navIpeTha, ahamadanagara / 301) zrI zAntilAlajI mohanalAlajI kATheDa AitavAjAra, a. nagara 105) zrI mANakacandajI banecadajI khAviyA carcaroDa, a nagara 105) zrI kAntilAlajI tArAcandajI mUthA khistIgallI, a. nagara 105) zrI ratanacandajI rAmacandajI borA panasare gallI , ma nagara
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) 1.5) zrImatI ratanabAI cunnIlAlajI karNATa c/o indrabhAna cunnIlAla karNAvaTa mAratabAjAra, va nagara 31) zrI gakaralAlajI bhImarAjajI phaTAriyA banajAganI, ca. nagara 151) zrI manasukhalAla cainasukhalAlajI koThera mAramA lena, a nagara 105) zrI zAntilAlajI vazIlAlajI bhaDArI AratavAjAra, ma. nagara 31) zrI harakacandajI kimanadAmajI cattara yurudagallI , a. nagara 31) yI mUryakAntajI jugarAja jI rAkA dAna maDaI, ya. nagara 15) zrI mubhApalAlajI zakaranAlajI gu denA mAlIyATA, a nagara 501) zrI punamacandajI motIlAlajI munIta dAlamaTaI, a nagara 21) zrI popaTalAlajI cAdamalajI gAMdhI zahAjIroha, ya. napara 120) zrI navalamalajI zobhAcandajI gAMdhI dAlamaTaI, ma. nagara 105) zrI kezaracandajI gunAvacandajI muNmeta dAlamaTaI, nagara 105) zrI kAntilAlajI brajalAlajI nivADIvAlA 15) zrI java gelAlajI kisanadAmajI hiraNa manamADa vAlA 30) zrI dhanarAjajI ramezalAlajI borA gajabAjAra, a. nagara 75) zrI indrabhAnajI ghevara cadajI bhaDArI vistagalI, ma. nagara 105) zrI kAntilAlajI bhI cadajI luNAvata tAvIdAsa galI, ma nagara 251) so gulAbavAI maganalAlajI AzvIvAlA mocIgalI, a. nagara 105) zrI motIlAlajI mulatAnacadajI dorA TrasTa paradezIgalI, ma nagara 101) nAnIbAI rAmacanda gagale kolhAra 101) zrI hIrAlAlajI candanamalajI kukumor3a kolhAra 51) zrI mukhalAlajI uttamacandajI rAkA 35) zrI zAntilAlajI nathamalajI gakA 31) zrI manamukhalAlajI nemicadajI coraDiyA 21) zrI zAntilAlajI nainamukhajI siMghavI 15) zrI pannAlAlajI gU decA pAnolI 51) zrI svArthIlAla jo naina mukhalAlajI bhaTevarA cAkaNa 51) zrI cunnIlAlajI nemicadajI bhaTevarA uralIkAcana 31) zrI amolakacadajI navalamala gugaliyA ghumaregalI kaoNrnara, a. nagara 105) zrI punamacadajI dagaDUrAmajI bhaTArI kApaDa bAjAra, a nagara
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 19 ) 75) zrI suvaralAla ganalAla kAsavA ADhate bAjAra, a. nagara 15) zrI kahaiyAlAla gAMdhI a nagara 21) zrI mANakacadajI gokuladAsa munota viDAvAlA, a. nagara 201) zrI surajabAI daulatarAmajo borA a nagara 501) zrI kezaracadajI vazIlAlajI kaTAriyA pADalIkara ma. nagara 251) zrI zakaralAlajI mohanalAlajI pokharaNA a. nagara 105) zrI manamukhalAla kezaracadajI cageDiyA sonaI, a nagara 165) zrI harakacadajI ratanacadajI challANI ADate bAjAra, a nagara 61) zrI bhIkacadajo rAmacadajo la kaDa vAkuDIvAlA a nagara 51) zrImatI rabhAvAI bhagavAnadAmajI koThArI sarjepura roDa, a nAra 55) zrI jhuMbaralAlajI bhagavAnadAsajI koThArI sarjapura roDa, a. nagara 61) zrI mANikacadajI bhikanadAsajI kaTAriyA sundaranivAsa, a nagara 15) zrI khuzAlacada dIpacada bamba gajavAjAra, a nagara 105) zrI hemarAjajI zrImalajI gAMdhI rastApura vAlA a. nagara 15) zrI dalIcada jIvarAja gAMdhI ADate bAjAra, a nagara 31) zrI genamala candanamala gugale tapakIra galI, ma nagara 15) zrI mohanalAlajo hammIramalajI copaDA telosUTa, a nagara 105) zrI sukhalAlajI cunnIlAlajI loDhA gajavAjAra, a nagara 61) zrI mANakacada ratanacada challANI pArazAsUTa, a nagara 15) zrI cadanamalajI zivalAlajo pArakha a nagara 31) zrI rAjendrakumAra mohanalAlajI muthA khistI gallI, a. nagara 61) zrI uttamacandajI chogamalajI rAtaDiyA navA kApaDa vAjAra, a nagara 31) zrI popaTalAla bhIkamadAma bhalagaTa gaNeza TreDarsa mAlIvADA, ma nagara 21) zrI zeSamalajI amaracandajo bhaDArI - navA bAjAra, a nagara 15) zrI phUlacada catrabhuja gAMdhI jUnA bAjAra, a nagara 55) zrI samarathamalajI kundanamalajI borA kapaDA vAjAra, a nagara 60 zrI zAntilAlajI bhagavAnadAsajI gugale topakhAnA, a nagara 31) zrI sajayakumAra gopaTalAla pIpADA a. nagara 75) zrI zAntilAlajI pannAlAla cageDiyA bhigAra, a. nagara
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 20 ) 15) zrImatI rambhAvAIna hemarAjajI gAMdhI, kApaDa bAjAra, ma0 nagara 15) zrI AnandarAmajI kizamadAmajI chAjeDa, mu mhAmA bhIrAmapura 101) zrImatI sUrajabAI mohanalAla jI, zakara roTa, pUnA-6 arthamayogI mahAnubhAvo ko yaha sUcI bahana hI mAvadhAnI ke mAtha chapavAI gaI hai, phira bhI kinhIM mahAnubhAvo ke nAma isa sUcI meM raha gaye ho to ye haiM kSamA kreN| sambhava hai, hamAre pAsa ghoDanadI ke ayaM sahAyako kI sUcI nahIM pahuMcI ho| hama unase kSamAprArthI hai| ina mUvI kI pratIkSA meM hI pustaka meM chapane meM kAphI vilamba ho gayA hai| jina-jina mahAnubhAvo ne isa vizAlakAya grantha rAja meM artha mahayoga kiyA hai, hama unheM dhanyavAda dete haiM / bhaviSya me hama AzA karate haiM ki ve mahAnubhAva isa prakAra ke advitIya grantharAja ke prakAzana meM avazya apanA sahayoga dete rheNge| matrI vizvavAtsalya prakAzana samiti lohAmaDI, AgarA-2 pustaka-prAptisthAna (mahArASTra me) rAjendrakumAra mohanalAla muthA arvana kaoN-oNpareTiva baiMka, gAMdhI roDa, ahamadanagara (mahArASTra)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 RSabhadeva stuti -- saccI paramAtma-prIti (tarja - karmaparIkSA karaNa kumara cAlyo "rAga-mAru) RSabhajinezvara prItama mAharo re, aura na cAhU~ re kaMta / roiyo sAheba saMga na parihare re, bhAMge sAdi-ananta // dhruva // 1 // artha 4000 mere sacce priyatama ( patideva ) to rAgadveSa-vijetA RSabhadeva paramAtmA haiM / maiM aura kisI ko apane pati ke rUpa meM nahIM cAhatI, kyoki mere paramAtmadeva (pati) yadi eka bAra prasanna ho jAyeMge to ve sAdi- ananta bhaga (vikalpa) kI dRSTi se kadApi merA sAtha nahIM choDeMge / bhASya paramAtma-prIti hai / paramAtma 1 1 antarAtmA kI sarvottama upalabdhi prIti ke sambandha me vibhinna vikalpa hai / parantu stutikartA zrIAnandaghanajI jagat ke kisI bhI tathAkathita mahAn (dhana, saundarya Adi kI dRSTi se ) vyakti ko apane priyatama ke rUpa me pasada nahI karate / isIlie apanI zraddhA nAma kI makhI se cetanA ( antarAtmA ) dvArA kahalAte hai - mere priyatama to rAgadveSavijayI RSabhadeva paramAtmA ( zuddha Atmadeva ) haiM / inhI ke caraNo me maiM apane tana, mana, indriya, hRdaya, buddhi Adi sarvasva arpaNa karatI hU~ / inhI ke pAsa rahane, inhI kI sevA meM aharniNa salagna rahane kI merI bhAvanA hai / maiM apane inhI patideva ko cAhatI hU~ / inake sAtha rahane meM maiM apane jIvana kI parama saphalatA mAnatI hU~ | anya ke sAtha kyo nahIM ? letI hai, use apanA sarvasva AryanArI jisake sAtha eka vAra prIti joDa samarpaNa kara detI hai, vahI usakA AmaraNAnta pati kahalAtA hai / usake sAtha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtmadarzana me ume cAhe jitane kaSTa uThAne paDe, vada pariNarAgaNA yA paniyatA hI gatI hai parantu uga prIti me no prAya bhaga honA deyA gayA / mAI kara pati AnI patnI ko akAraNa hI chor3a dene hai kaI garI gandI ; apanI patnI kI upekSA kara baiThate hai, kaI mAlamRtya bina pAne, isalie aimI lAMkika prIti to asthAyI aura prAya vipatikAriNI hotii| umI kAraNa guddhacetanA sanI aine phigI laugi va gagaTepapagA pani pigatama) ne prIti joDanA nahIM caahtii| akhaNDaproti ke dhanI paramAtmA zuddhacetanA ko antarAtmA pukAra uThanI hai ki rAga meM anyanta dara paramAtmA (Rpabhadeva) hI akhaNDaprIti ke dhanI hai, unake nAya e bAra bhege prIti juDa jAne para vaha kabhI TUTegI nhiiN| ve eka vAra gujhe, pragamanApaga apanA leMge to phira kadApi merA sAtha nahIM chodd'eNge| / yahA~ yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki paramAtmA ke gAya aigI ulagaDaprIti tabhI avicchinna, sthAyI aura aTUTa raha sakatI hai, jaba AtmA (cetanA) bhI natana apanI zuddha svabhAvadazA me rhe| AtmA gaddha svabhAvadanA kI prIti chora kara yadi mAmArika vastuo, indriyavipayo yA vyaktiyoM ke prati moha, Agani, AkAkSA yA svArthabaga prIti karane jAyegI to usakI vaha proti paramAtmA ke prati avyabhicAriNI nahIM rahegI / ata ve pAhate hai-'paramAtmAmmI pati bhI namI prasanna raheMge, jaba unake prati ananyabhakti, ananyazraddhA aura svabhAva dhArA meM matataramaNatA hogI aura eka bAra prasanna (mvabhAvaniSTha) hone para ve mere hRdayasarvamba kabhI mega parityAga nahIM kreNge|' paramAtmA ke prati prIti ke sthAyitva kA kAraNa eka vAra paramAtmA ke sAtha prIti hojAne para vaha madA ke lie sthAyI kyo ho jAtI hai, isake lie AnandaghanajI kahate hai ki vaha prIti mAdi-ananta hai| umanI eka vAra Adi (zuruAta) to hotI hai, parantu una prIti kA anta nahIM hotaa| jisa prIti kA prArambha to ho, para anta ho jAya, vaha prIti sthAyI nahIM hotI, jyAdA se jyAdA vaha-eka janma taka TikatI hai| zarIra TUTane ke bAda vaha bhI chUTa jAtI hai|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ maccI paramAtma-prIti maga-parihAra banAma svabhAvadazAparihAra koI kaha sakatA hai, saga kA eka artha Asakti hai, aura vaha to tyAjya mAnI gaI hai, isalie paramAtmA ke sAtha yaha kaise sagata ho sakatA hai ? parantu yahA~ vItarAganIti kA pramaga hone se saga kA artha Asakti nahIM, apitu svabhAvadazA kA sAtha hai, jise paramAtmadeva kabhI choDate nhiiN| prIta-sagAI re jagamA sahu kare re, prIta sagAI na koya / prIta sagAI re nirupAdhika kahI re, sopAdhika dhana khoya // RSabha0 // 2 // artha jagat me prIti-sambandha to sabhI karate haiN| parantu aise prIti-sambandha me koI dama nahIM hotaa| yayArtha prIti-sambandha to sarva upAdhiyo se mukta hotA hai| upAdhiyo se yukta prIti-sambandha to Atmadhana ko kho baiThatA hai| bhASya akhaNDa prIti-sambandha hI AtmasvabhAvarUpI / akhaNDadhana kA rakSaka hotA hai, jabaki khaNDita prItisambandha AtmasvabhAvarUpI akhaNDa dhana ko naSTa kara detA hai / isakA mUla kAraNa upAdhi batalAyA gayA hai / pUrvokta prathama paktiyo me akhaNDaprIti kA lakSaNa batAyA gayA hai, jabaki isame akhaNDa prIni-sambandha kA svarUpa batAyA hai| jagat kA prema-sambandha ... jagat meM apanI santAna, parivAra, jAti, dharmasaMgha, rASTra, prAnta Adi se adhikAza loga prema-sambandha joDate haiN| parantu yaha sambandha prAya cirasthAyI nahI hotA, manuSya hI nahI, pazu-pakSI Adi samasta prakAra ke jIva bhI paraspara prema karate haiM, parantu duniyAdArI ke isa prema me prAya dehasambandha hotA hai / mAsArika prIti-sambandha ke pIche zarIra aura zarIra se sambandhita vastue~saundarya, svArthalipsA, vividha kAmanAe~, bhogapaNA, putrapaNA, vittaSaNA, indriyavipayAkAkSA, ahapopaNa Adi paudgalika upAdhiyA~ rahatI hai| jaise dUdha me khaTAI DAlate hI vaha phaTa jAtA hai , vaise hI usa akhaNDa prItisambandha me upAdhi rUpI khaTAI paDate hI vaha TUTa (phaTa) jAtA hai| usame vAhya dhana, gAdhana aura bala kA to nANa hotA hI hai, AtmaguNarUpI dhana kA sabase jyAdA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana nAza hotA hai| kyoki mAnAmi nIdgAlA vantu gA pani gabhI nAgagana haiM unheM apane mAnane para yAnI uname ahanA-mamatA ko jagA kA Aropa karane para bhI ve jaganI nahIM honI / usa kSaNAgara tuo pagAra pIriyA gambandha prArambha meM, madhya meM, aura anta meM bhI yayA pagegamA nahI honA kyoki vaha vividha upAdhiyoM se ghiga hotA hai| sanA prItisambandha imIlie zrIAnandadhanajI nacca prIti-gambandha kA bApa bAni hue kahate haiM---"gaccA prItinambandha to nimpAdhika kahalAtA hai, jiname anaNhatA, avicchinatA aura upAdhimuktatA hotI hai , usame prItisambandha. monigambanna vA pAtra evaM prIni-sambandhakA tInoM meM nimpAdhikatA hotI hai| na prInisambandha ke pIche bhI koI Anani, phalAkAkSA Adi upAdhi nahIM hotI , nA prIti-sambandha jisake mAya jor3A jAtA hai, yaha bhI rAga-dveSa, mora Adi upAdhiyo se rahita mamadarzI, vizvavalana eva navaM bhUtAtmabhUta hotA hai, tathA prIti-sambandha joDane vAlA vyakti bhI apane ko Agadhyadeva ke anukUla pUrvotta svArtha, AkAnA Adi upAdhiyo ne rahita AtmasvabhAvanipcha, AtmaparAyaNa banA letA hai, jisase une Atmadhana khone kA koI khatarA nahIM rahatA , balki vaha apanI Atmazaktiyo ko pragaTa kara letA hai, AtmaguNo kA vikAsa para letA hai| nirupAdhika prIti kA krama prazna hotA hai ki narvathA nirupAdhika prIti to kSINamoha nAmaka vArahaveM guNasthAna para pahu~ce hue vyakti hI kara sakate hai, uname nIce kI bhUmikA vAle mAdhaka kI prIti sarvathA nimpAdhika nahIM hotI , taba phira eka parivAra yA magha meM rahate hue deva, gurU, dharmamaba, deza, kisI nArvajanika gamyA va vizva ke sAtha yA maitrIsAdhaka yA vAtsalyamAdhaka saMgaThana ke prati jo samUhagata prIti hotI hai, usameM nimpAdhikatA kame A sakatI hai ? unakA samAdhAna nakSepa me zrIAnandavanajI ke dRSTikoNa me isa prakAra he "upAdhi kA mUla' anA aura mamatA hai / jitanI-jitanI jisakI ahatA-mamatA adhika tInna hogI, utanI-utanI upAdhi vadanI jAyagI aura jitanI-jitanI ahatA- mamatA manda hogI, unanI-unanI upAdhi kama hotI jaaygii| isalie ahnA-mamatA nA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccI paramAtma-prIti tyAga jitanA maMkIrNa dAyare meM hogA, utanA hI upAdhi kA dAyarA baDhatA jAyagA, aura jitanA vyApaka vizAla dAyare me hogA, utanA hI upAdhi kA dAyarA kama hotA jAyagA / isIlie eka AdhyAtmika pumpa ne sAdhaka ko parAmarNa diyA hai 'yadi ahatA-mamatA kA sarvathA tyAga nahI kara sakate to ahatAmamatA ko vyApaka kara do, sarvatra phailA do|' arthAt -- zarIra, parivAra, jAti, prAnta, rASTra Adi para jo ahatA-mamatA hai, use ina savase Upara uTha kara sAre vizva ke prANiyo taka pahucA do| samamna prANiyoM ko AtmatulyadRSTi se dekho, sarvabhUtamaitrI aura vizvavAtsalya kI dRSTi me vyavahAra karo / niSkarSa yaha hai eka zarIra meM rahate hue bhI apane zarIra Adi ke prati mamattvadRSTi se na soca kara sArI mAnavajAti kI dRSTi ' me aura yahA~ taka ki bar3hate-bar3hate sarvaprANimAtra kI dRSTi se soco, vizva kI samasta AtmAoM ke prati zraddhA aura niSThA rakho, virodhI, durguNI athavA pApI AtmAo ke prati bhI ghRNA, dvepa IrSyA yA vairabhAva choDa kara uname bhI virAjita nirAvaraNa cetanA ko dekho aura unake sAtha bhI samatA kA vyavahAra karo / apanI vyakticetanA ko vizvacetanA me vilIna karane kA prayatna kro| isa prakAra kI vizvavatsalanA sarvabhUtamaitrI yA marvabhUtAtmabhUtadRSTi rakhate hue java dharmasaMgha, deza yA jAti ke prati viziSTa sAmUhika prIti-sambandha hogA to usame upAdhi kA aza bahuta-hI kama ho jaaygaa|2 / / ___ kadAcit dehAdi-mayogavaza nirupAdhika prItisambandha me skhalanA A bhI jAyagI to bhI vaha bahuta sUkSma hogI, usakA parimArjana. yA zuddhIkaraNa bhI pratikramaNa, AtmanindA (pazcAttApa), garhaNA, prAyazcitta Adi se ho skegaa| parantu isake sAdhaka ko tAdAmya-tATasthya kA tathA anAyAsa-AyAsa kA viveka eva apramAdayukta jAgRti rakhanA bahuta hI Avazyaka hai| isa dRSTi me sacce __ "ahatA-mamatA-tyAga. yadi katu na zakyate / - ahatA-mamatA caiva sarvatraiva 'vidhIyatAm // " 2 vizvavandhutva Adi prazasta bhAvanAo me yadyapi prazastarAga kA aNa mabhava hai, tathApi apraNastarAga (dRpTi, sneha, aura vipaya ke prati rAga) kI apekSA vaha bahuta hI kSINa hogaa|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMdhyAtma-darzana mInilambandha me dhyeyAnuyUla-anuvandha jas / anyathA, yASTimAra kuTumba-vAbInA, jamIna-jAyadAda Adi kI upAdhi chole bAtA gAdharaH rana mambandha ko chor3a kara bhI jinya-ziyA, gata-gakA, myAna, prasiddhi, Adi mohhvA ho kara naH upAdhiyoM ge ghira jAyagA aura na prInimamvandhavA viSAkta banA legaa| koI kaMta-kAraNa kApThabhakSaNa kare re, malazu kaMtane dhAya / e melo navi kadIe saMbhave re, melo ThAma na ThAya // Rpabha0 // 3 // artha kaI mohAndha vivekaviphala mahilAeM pati ke milane ke lie kAThamaga karatI haiM (lakar3iyo kI citA para pati ke sAtha jIvita jata maratI hai), isa isa kAraNa se ki isa prakAra karane meM pati se jaldI milana ho jaaygaa| parantu aisA milana kisI bhI taraha sambhava nahIM hai, kyoki milane vAle ke tayA jisase milanA hai, usame milane ke, kimI sthAna kA patA nahIM hai, na donoM kA koI eka sthAna hI nizcita hai| upayukta paktiyo meM zrI AnandaghanajI prItisambandha to haTa karane hetu vivekavikAra vyaktiyo ke dvArA ajamAe jAne vAle pani-milana ke mithyA upAya batalAte hue kahate haiM-"kaI mohAnya eva vitra nAriyoM lAtura ho kara Avegavaza, mAmAjika kuprathAvaga athavA mohAnyatAvaza yA dikhAve re lie prAcInakAla meM apane mRta pati ke sAtha gatI ho jAtI thI, mujhe agale janma meM yahI pati mine', iga lihAja se ve mRta pani ke mAtha cinA meM jala maratI thI, parantu isa pravAra vA dehArpaNa karake prIti vA pradAna nirarthaka hai| yaha mAnyatA marvathA bhrAntipUrNa hai ki pati ke mAya jala marane vAlI strI ko pati mila hI jAyagA, kyoki mabhI prANI apane-apane karmAnuvAra vividha yoniyo aura gatiyoM meM janma lete haiM, pati aura usake mAya jala magne vAlI patnI ke karma bhinna-bhinna hai , nalie unheM gati bhI bhinna-bhinna milegii| kadAcit dono ko eka hI gati mila bhI jAya, phira bhI dono kA eka hI rASTra, prAnna, nagara 1 kimI kimI prati me 'kahIe' hai, ugakA artha hotA hai- 'kahIM bhI' /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccI paramAtma-prIti yA grAma meM, tathA eka hI parivAra me athavA samamaskArI kula yA jAti me janma pAnA atyanta kaThina hai / patimilana ke lie svadAhakriyA : bhrAntipUrNa isIlie adhyAtmayogI zrIAnandaghanajI kA spapTa kathana hai ki aisI patimilana kI mAnyatA bhramapUrNa hai / yaha eka prakAra kI Atma hatyA hai, isa prItisambandha kI dRDhatA kA mUla vaiSayika AkAkSA hai, jo jainadRSTi se nidAna ( niyANA ) hai | tAttvika dRSTi se dekhA jAya to isa svadAhakriyA ke pIche AtmadRSTi kI sarvathA vismRti, gati - Agati ke kAraNo va karma ke acala siddhAnta kA ajJAna, vizva-vyavasthA kI alpajJatA tathA prAya Aveza aura abhimAna ke poSaNa kI dRSTi se eka prakAra kA Atmahanana pratIta hotA hai / kaI vyakti apanI yA apanI jAti kI prasiddhi ke lie bhI bahuta dhana kharca karate hai, kaSTa sahate haiM aura prANa taka arpaNa kara dete hai / isalie aime AtmadAha ke pIche prasiddhi kI kAmanA bhI ho sakatI hai / 3 " 7 T lokottara dRSTi se bhI kASThabhakSaNakriyA se milana nahIM kASThabhakSaNa kA pahale jo artha kiyA gayA thA, vaha laukika pati-milana kI dRSTi me thA, lokottarapati - paramAtmA me milana kI dRSTi se artha hotA haiparabrahma paramAtmA ko pati mAna kara kaI loga use prApta karane hetu prIti ke Avega meM A kara pacAgni tApa tapate hai, yAnI apane cAro ora Aga se tathA sira ko sUrya ke pracaNDa tApa se jalA kara apane sAre zarIra ko bhasma kara dete hai | kintu isa prakAra mUDhatApUrvaka jala kara marane se bhI mukti meM virAjita paramAtmA se minana sambhava nahI hai, kyoki aisA vyakti patA nahI mara kara kisa gati aura yoni me jAyagA ! ata paramAtmA ke sthAna (mokSa) meM usakA milApa kadApi sambhava nahI hai / 1 , 4 patimilana ke ye saba mUDhatApUrNa upAya dehadamana ke sivAya aura kucha nahI haiM / isI prakAra paramAtmA ke prati prIti batAne hetu yadi koI vyakti mUDhatAvaNa dehadamana karatA hai, to use bhI paramAtmArUpI pati prApta nahI hotA, kyoMki aise ajJAnakrapTa se zubhabhAvanA ho to kadAcit svargAdi bhale hI prApta ho jAya, parantu paramAtmamilana yA muktimilana athavA nizcayanaya kI bhASA ge kahe to zuddhAtmabhAva milana kadApi nahI ho sakatA / kAraNa spaSTa hai ki isake
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana pIche kevala bhrAntiraNa dehAgaNI piyA hai, Amama gapUrvaka gundra pAmasvarUpa meM ramaNanA aura pAkSArita tyAga nahIM hai| balki yA. yAnI paramAtmamilana ke lie bhI ena prakAra ke anatApavaMga AramadAnamaya tIna AtaM-rIdra dhyAna hone me naraka aura niyaMgati kI prAna hone kI mI mambhAvanA hai| isa prakAra janmamaraNa ke cakkara meM kamAne bAnI gRTanApUrNa vA zrI vA digdarzana kaga kara zrIAnandaghanajI isake sambandha meM vizeSa pATIkaraNa karate haiM koI patirajana atighaNo tapa kare re, patirajana tana-tApa / e patiraMjana me navi citta dhayu re rajana dhAtumelApa Rssm0||4|| artha kaI vyakti pati (paramAtmA=nAya) ko prasanna karane ke lie atyanta kaThora tapa karate haiN| isa prakAra kA patiraMjana zarIra ko tapAnA-kaSTa denA hai| maiMne apane citta meM isa prakAra ke patiraMjana (paramAtmA ko gaza karane ke tarIke) ko sthAna nahIM diyaa| maiM eka dhAtu se dUsaro dhAtu ke manA (ekameka ho jAne se hone vAle raMjana ko hI paramAtmArUpI pati kA rajana mAnatA hai| bhApya patigjana ke lie mUDhatApUrNa tapa paramAtmA kI prIti-mampAdana ke icchuka vyaktiyo dvArA paramAtmApI pati ko rajana karane ke nAnA ugAyo ko banA kara dhIAnandapanajI apanA nirNaya spaSTarUpa ge batAte hue kahate hai-jaige mAgArika jIvana meM vividha prakAra ke kAma-bhogo kI abhilApiNI striyA Ane pati ko yuga karane meM lie aneka prakAra ke tapa karatI haiM , kaI apane suhAga ko amara rakhane ke lie mahIne-mahIne taka upavAga, ekAzana, yA candrAyaNa Adi janeka kaSTadAyaka napa karatI haiM, saubhAgyasUcaka cihna dhAraNa karatI hai, kaI bAra rAni-jAgaraNa karatI hai, bhagavAn ko manAne hetu rAta-dina nAma-japa karatI haiM, pati ke khAnepIne se pahale myaya nahI mAtI-pItI , ityAdi aneka kaSTa maha kara ve dedamana karatI haiN| caMge hI I tayAAdhita gAvu-ganyAgI athavA bhattA -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccI paramAtma-prIti paramAtmArUpI pati ko rijhAne ke lie 6 jagala. me, guphAo me va ekAnta me rahate haiM, paramAtmA va AtmA kA svarUpa samajhe binA. hI karttavyavimukha ho kara rAta-rAtabhara jAga kara, jora-jora se dhuna bolate haiM, nAma raTate hai, kadamUla, phala Adi khA kara nirvAha karate hai , kaI pacAgni-tApa sahate haiM, kaI aughe laTaka kara zIrSAsana kI taraha ulaTe khaDe rahate hai, kaI gIta Rtu me ThaDe pAnI me ghaTo khaDe raha kara parabrahma kA jApa karate hai, kaI mahIno bhUkhe rahate hai yA kisI eka cIja para rahate haiM, kaI mahIno taka khaDe rahate hai, kaI ekA TAMga U~cI karake khaDe rahate haiM, koI vividha Asana karate haiM / isase bhI Age vaDhakara dehadamana ke aneka upAya parabrahma-pati ko rajana karane ke lie vivekavikala logo dvArA ajamAye jAte hai jaise kaI loga bhairavajapa kA Alabana lekara pahADa yA U~ce sthala me gira kara jhapApAta karate hai, koI himAlaya me jA kara varpha meM gala jAte haiM, koI kANI me karavata se apane zarIra ko ciravA dete haiM, koI jamIna me miTTI meM zarIra ko davavA kara jIvitasamAdhi le lete hai / ye aura isa prakAra ke anya dehadamana ke upAya vAla (ajJAna) tapa hai aura inake phalasvarUpa ye vAlamaraNa ke hI prakAra haiN| paramAtma-pati kA vAstavika rajana isIlie zrIAnandaghanajI ne aise tapo ko tapa nahI, tanatApa (zarIra ko tapAnA-kapTa denA) kahA hai| aura isa prakAra patirajana ke tamAma upAyo ko unhoMne mana se bhI nahI cAhA, na svIkAra kiyaa| matalaba yaha hai ki dehadamana se hone vAle ajJAnayukta niruddezya vAhya tapa me aura AtmA kI zuddha dazA meM ramaNa karane ke hetu hone vAle tapa me bahuta antara hai| Atmazuddhi (nirjarI) ke hetu sivAya isa prakAra kA ajJAnapUrvaka kiyA jAne vAlA kaSTasahanarUpa tapa laukika pati kA rajana kara sakatA hai, magara lokottara pati (paramAtmadeva) kA rajana to mone aura cAdI ke milApa, yA mone ke sAtha sone ke milApa (dhAtumilApa) kI taraha ekameka ho jAne arthAt AtmA ke zuddha AtmasvabhAva me tallIna ho jAne se ho sakatA hai| prema karane vAlA 1 . rA sambandha meM vizepaM jAnakArI ke lie dekhiye uvavAI mUtra me vAla tapasviyo kA vrnnn| ..
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana aura premapAna donoM meM abhinnanA, kavAvayanA yA nadra panA ho jAnA dI vAgnavika lokotara paniragana hai| lokottara patiraMjana meM sogya tapa upayuka gAthA meM zuddhacetanA rA paramAtmacetanA re gAra gAya jAne ko hI vAstavika panirajana rahA hai, jo guddhacetanA kI jATamA nI bhAvanA hai, parantu imare daurAna jo bhI vAya yA nAbhyantara napa togA, yaha lakSya kI dizA meM le jAne vAlA hogA , jaise nonA, cAdI Adi dI dhAtuko ko ekameka karane ke lie use kadAcin 500 DigrI nana kA nApa denA par3anA hai, vaise hI paramAtmA ke sAtha AtmA sa milana gArane ke lie mana, banana, kAyA kI itanI utkaTa tIna damA, svAbhAvika rUpa meM bhUkha, pyAsa, gardI, garmI Adi ko mamabhAva se nahane ke rUpa meM bAhya tapa, tathA asmiAdi anagAlana ke rUpa me dhyAna, kAyotsarga, vayAbRtya, svAdhyAya, prAyazcitta , vinaya Adi Abhyantara tapa karane paDa nakate hai / lekina una tapa ko hama cala detApa nahIM kaheMge , kyoki vaha utkRSTa ramAyanapUrvaka AtmA kI paramaviNuddhadamA kI prApti ke lie svAbhAvika rUpa me hone vAnA moddezya naga hai| mAsArikA prema ko patirajana ke viSaya meM nirarthaka batAne ke bAda kaI vyakti kimI meM prema karanA yA prema prApta karanA bilakula nahIM cAhate, yaha mAnyatA bhI bhrAntimUlaka hai, use banAne ke lie Age kI gAthA me zrIAnandaghanajI kahate hai koI kahe lIlA re alakha-alakha taNIre, lakha pUre mana Asa / doSarahita ne lIlA navi ghaTe re, lIlA doSa-vilAsa // Rssbh0|||| ___ artha koI (vaidika Adi sampradAya vAle) kahate haiM ki Izvara (paramAtmA) to lakSa (jisake svarUpa ko jAnakArI yA pahicAna na ho sake, aisA) hai, isa re dRzyamAna jagat ko adRzyalpa racanA, usI Izvara kI lIlA hai| ata isa lA ko jAna lene para vaha alakSa Izvara mana kI sabhI mAzAe~ pUrNa kara detA / parantu yogIzvara AnandaghanajI kahate hai ki paramAtmA (bAhyacakSuo se
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccI paramAtma-prIti alakSya nirajana nirAkAra jarUra hai, magara vaha) to samasta pApadoSo se rahita hotA hai, usake aisI lIlA saMgata nahIM hotI ; kyoki jagat kI racanArUpI lolA to kAma-krodhAdi doSarUpa vilAsa hai| bhASya paramAtmaprIti kA ajJAnajanita prakAra paramAtmA ke mAtha prIti karane kA eka anya prakAra mAmArika logo dvArA apanAyA jAtA hai, jisakA ullekha karate hue AnandaghanajI kahate haiM--kaI logo kI mAnyatA hai ki yo vyartha hI tapa karake dehadamana karane kI yA paramAtmapati ko rijhAne ke lie jala marane kI AvazyakatA nahI ; kyoki paramAtmA to aladhya (ane ya-adRzya) hai , usa videha (deharahita) ke sAtha hama sadeha kA milana yo ho nahIM sakatA , imalie uma alakSa paramAtmA kI jo lIlA (sasAra kI racanA) hai, use lakSya meM le lo, yAnI usa Izvara-lIlA ko sAkSAt dekha lo, aura usakI mahimA kA isa rUpa meM guNagAna karate rho| niSkarSa yaha hai ki Izvara hI hamAre vicAro, bhAvo aura kAryoM kA niyatA hai, usakI icchA para hI hamAre jIvana kA sArA dAromadAra hai, isa bAta ko mAna kara usa para hI mava kucha choDa do, hame kucha karane-dharane kI jarurata nahI, na tapa karanA hai, na kapTa sahanA hai, na AtmamvarUpa me ramaNa ke lie dhyAna, kAyotsarga, svAdhyAya Adi karanA hai, vahI pramanna ho kara mava kucha kara degA / usakI ima lIlA ko dekha kara umI ke guNagAna meM masta rahane se vaha pramanna hogA, aura hamAre manoratha pUrNa kara degaa| parantu yaha mAnyatA prAntiyukta hai, AtmA kI svatantratA ko naSTa karane vAlI aura svapuruSArthavighAtaka he, svarUparamaNatA me vighnakAraka hai, jAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA se AtmA ko haTAne vAlI hai| / nirdoSa paramAtmA ke liye sadoSa lIlA sagata nahIM uparyukta mAnyatA kA khaNDana karate hue ve kahate hai-"jo paramAtmA rAga, dveSa, kAma, krodha, anyAya, pakSapAna Adi dopI se bilakula mukta hai, vItarAga hai, ananta jAna-darzana-cAritra-mukhamaya hai, usame kAmanAjanita icchA meM sampRkta dopayukta namAra kI racanAspa lIlA kaise mambhava ho sakatI hai ? saMsAra ke vikAroM evaM dopo-karmoM Adi me sarvathA mukta nirajana nigakAra hone para paramAtmA puna kAmanA Adi dopI ge yukta ho nAra uga rAga-dvegayukta samAra kI
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-dargana racanA ko apanI lIlA mI digAraMga goki nIrA uni mahotI hai, jo jJAna eva guga kI paripUrNatA me hI gamaya / mAgIlorA pratyakSa dopayukta hI hai / paramAtmA janma-garaNa ha nara meM nA pAnI pI dopayakta pravRtti me yo paDheMge ? alakSya paramAtmA ke lakSyanamako sApa proni ukta mAnyatA bAlo kA mana hai-ma mAnate hai ki paramAtmA ko binamuna annadhya-adRzya, avyakta haiM , ganuppa kI buddhi meM para-jagamya hai| paMga paradA kA dhyAna karane ke lie bhI kaI yogI bAga anaya (anantra kI dhvani parI) jagAte haiN| ata aine anadaya ge ge lakSyambakA avatarita honA, hotA hai| bhaktimArgI logo ne aise annakSya ko brahmA, viSNu aura mahaM. ina nIlA lakSyaspo me valpita kiyA hai, yAnI unakA kahanA hai ki brahmA sRSTi kA utpAdana karatA hai, viSNu usakA bharakSaNa karatA hai aura maheza (ziva) usakA mahAra karatA hai| re tIno parabrahma paramAtmA ke lakSyarUpa hai| anadayamA paramAtmA ke ina lakSyampoM kI java icchA hogI, tabhI nathya ke gAra hamArI gaccI mIni hogii| unhI kI icchA bannavAna hai / paramAtmA gaye lakSyaspa hI hamArI AgAo ko pUrNa kreNge| isalie kucha karane kI jarUrata nhiiN| jaba ye nayA gagavAn tuSTa hoMge, nabhI paramAtmaprIti prApta hogii| yahI pAraNa ki bhaktimArgIya logo ne ina lakSyarUpa bhagavAno ko paramAtmA ke avatAra, paigambara, cA mamIhA (prabhuputra) mAna kara unheM prasanna karane karane ke lie kIrtana, dhuna, nAmoccAraNa Adi vidhiyA~ pracalina kI / unako rijhAne ke lie nRtya-gIta, vAdya Adi kA Ayojana kiyA ; parantu yaha gava bhrAnti hai, kyoMki isake pIche mavama vaDhA ajJAna to karma-siddhAnta kA hai| prANI jamA-jamA karma karatA hai, vaisa-vaisA hI phala use svaya ko milatA hai| puda ke mivAya dUnaga koI usake zubha yA azubha karma ko vadalane aura acchA yA buga phala dene me samartha nahIM hai / dUsarI mUla yaha hai ki jIvana me himA, agatya Adi kA tyAga yA parabhAvI meM ramaNatA kA tyAga kiye vinA tathA svabhAva me tathA hinA Adi Atmika guNo me ramaNa kiye vinA athavA kartavyakarma chor3a para sirpha paramAtmA yA unake lakSyarUpa avatAge ke guNagAna karane Adi me paramAtmA kI prIti yA pragannanA gampAdana karane kI bAta vyartha ceSTA hai, vAlacepTA hai| kyA
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccI paramAtma-prIti paramAtmA cATutApriya hai ki usakI cApalUsI karane se vaha unake pApa mApha kara degA? paramAtmA ke prati prIti itanI sastI nahI hai / usame to do dhAtuo ke ekarUpa hone kI taraha apane aha Adi vikAro ko miTA kara guddha AtmadazA ke prati sarvasva samarpaNa karanA par3atA hai| agara jAna-darzana-cAritra me puruSArtha kiye vinA kevala aise thoye guNagAno se hI paramAtmA prasanna ho jAtA tava - to, jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA karane kI jarUrata hI kyA rahatI ? athavA svabhAva me ramaNatA kI AvazyakatA bhI kyo hotI ? isIlie agalI' gAthA 'me paramAtmaprIti yA paramAtmabhakti kA rahasya batAte hue zrIAnandaghanajI kahate hai'cittaprasanle re pUjanaphala kAre, pUjA 'akhaDita eh| kapaTarahita thaI Atama-arpaNA re, Anandaghana-pada-reha / / RSabha0 // 6 // artha AtmacetanA-antarAtmA kI prasannatA ko hI paramAtmapUjA kA phala kahA hai| yahI vAstava me akhaNDapUjA hai| aura aisI akhaNDa paramAtmapUjA niSkapaTa yA niHzalya athavA kaSAyarahita ho kara apanI AtmA ko paramAtmA me arpaNa kara dene se hotI hai / yahI svAtma-arpaNatA Anandadhana (saccidAnandamaya paramAtmA ke) pada (sthAna) kI rekhA yA maryAdA hai, athavA nizAnI hai|' ' bhASya paramAtmA kI pUjA kA phala * cittaprasannatA pUrvokta gAthAo me paramAtmArUpI' pati ko pramanna karane ke vividha ajJAnamUlaka upAyo ko zrIAnandadhanajI ne bhrAnta' ThaharA kara paramAtmA ke sAtha dhAtumilApa kI taraha ekarUpatA (tadAtmatA) ko unakI prasannatA kA kAraNa batAyA , ava isa gAthA me usakI vizepatA eva phalaprApti kI nizAnI vatAte hue ve kahate hai ki AtmacetanA kI prasannatA hI paramAtmapUjA kA phala hai| AtmacetanA kI prasannatA dvaita, kapAya, parabhAva, vikalpa yA zalya Adi 'vikAro se rahita ho kara paramAtmA ke sAtha antarAtmA kI ekarapatA se hotI hai| ekarUpatA nirvikAratA -svacchatA va nirvikalpatA rakhane meM hotI hai| yahI avicchinna-akhaNDapUjA hai| java antarAtmA parabhAvo me virata ho kara satata
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 adhyAtma-darzana paramAtmatattva yA zuddha nananyabhAva meM lIna ho jAtI hai, jo agaguragananA pI dhAga meM bahatI rahatI hai, vahI paramAnagAgI vibhidA nApA artha svaccha yA nirmana bhI hotA hai| jaitanya (Frm) mI niga, gAnA hai, jaba uga para vinA po, parabhAvo, napAyI yA gAgA-fere-imyA naga galyo kI chAyA na paTe, yA nage galina nii| nikapaTa apaMNatA : paramAtmA kI vAstavika pUgA paramAtmA kI bhAvapUjA hI cAgnavika pUjA hai| payogi unI meM pugya, pUjaka aura pUjA kA abheda yA ekatva avindiAmae mera gaanaa| tabhI paramAtmA ke gAya tanmayatA yA nadAtmatA ko gAtI / aura yogI TATTI ' lie nippaTa apaMNatA honI anivArya haiN| jahAM paTa Aji laganA meM dvaitabhAna, mvAyabhAna yA mAyAdi zalya yA mohagAta AgarA. gamAnI / jahA~ arpaNatA me dama, dikhAvA, yA chala-prapana A jAtA hai, vahAM apaMgA pAgnathita nahIM honI, aura na vahA~ mAnmA meM Ananda utpana hogaa| kaI vAra vahuta-se loga paramAtmA kI bhakti kA dikhAvA karate haiN| bar3e-bare samAroha karake ve paramAtmA kI pUjA yo aditatA banAne ke lie agaM mInaMga, akhaNDa japa Adi karate hai, parantu uganAya gacce gAne meM apanA nahIM hotI, yA to prasiddhi yA nAmanA-sAmanA hotI hai yA lokara jana para paramAtmabhatti, prabhapUjA yA akhaTa prabhunAmakIrtana kI oTa meM apanI vigI mvArthasiddhi yIbhAvanA hotI hai / ata kisI prakAra ke dama, chanaprapaca, mAyAjAla yA dikhAve Adi meM dUra raha kara niSkAma-ni svArthabhAva me zuddha cetanA kA paramAtma-cenanA meM arpina ho jAnA - tallIna ho jAnA hI paramAtmA kI saccI pUjA hai| maccA gamarpaNa 'appANa vomirAmi' - yAnI apane Atmatattva se bhinna parabhAva-jinako abhI taka sAdhaka apane mAnanA AyA hai, unakA vyumarga--anna karaNa ne tyAga karane para hI AtA hai| samarpaNa mana ko manAne yA laukika cAturya vatAne kA nAma nahIM hai, kyoki aisA karane meM mahajabhAva nahIM rahatA / umame to paramAtmA (Adarza yuddhAtmadazA) ke lie sarvasva nyochAvara karane, apane Apako bhUla jAne aura tadrUpa dRpTi, tanmayatA, aura tadAtmanA prApta karane kI taDaphana cAhie / aime samarpaNakartA ko bahirAtmadazA me sadA-garvadA ke lie garvathA mukta ho kara
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ saccI paramAtma-prIti 15 antarAtmadazA meM hI satana vicaraNa karanA paDatA hai / sAtha hI vAhyabhAva kA visarjana, buddhi-vilAsa para akuza, parabhAva ke tyAga ke sAtha zuddhacetanA ke pati vizuddha parama AtmA ke sAtha itanI ekalayatA ho jAya ki dhyAnA, dhyeya aura dhyAna eka ho jAya, aisA AtmArpaNa ho jAnA hI vAstavika paramAtma-prIti hai / aura adhyAtmayogI kA lakSya sadA imI prIti kA sAkSAtkAra karanA hotA hai| Anandaghana-pada kA artha Anandaghana kA artha hai - saccidAnandamaya / saccA aura Thosa Ananda AtmA ko tabhI prApta hotA hai, jaba vaha vikalpo, vitarko, vikAro, podagalika bhAvo yA kapAyAdi parabhAvo se zUnya ho / Anandaghanazabda kA zabda artha bhI (middha zuddha, buddha, mukta) AtmA ke Ananda kA samUha bhI hotA hai / gaNitazAstra me lavAI, cauDAI aura U~cAI, ina tIno ke samUha ko ghana kahate haiM / yahA~ bhI Ananda yAnI AtmA kI nirvikArI dazA aura dhana yAnI usakI vipulatA, Thosapana, dono milakara Anandaghanapada honA hai / reha zabda kI vibhitra arthoM ke sAtha sargAta H reha zabda kA artha 'rahanA' bhI hotA hai| jisakA artha hotA hai - 'Anandavanamaya paramAtmA ke sthAna me rahanA / ' adhikAza vicArako ne isakA artha 'rekhA' kiyA hai / rekhA kA artha vaha cAmatkArika maryAdA hai, jisakA ullaghana nahI kiyA jA sakatA / kapaTarahita ho kara AtmasamarpaNa karanA hI Anandaghanapada kI maryAdA (rekhA) hai / rekhA kA artha kaI loga nizAnI (cihna) bhI karate haiM / ve yo arthasagati biThAte haiM ki niSkapaTa AtmArpaNA hI Ananda ghana-pada-prApti kI nizAnI hai / kaI pratiyoM meM reha ke badale 'leha' zabda bhI milatA hai / jimakA artha kiyA jAtA hU~--aimA nirvyAja AtmArpaNa hI Anandaghanapada ko upalabdha karanA hai / sArAMza zrI AnandaghanajI ne prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva paramAtmA kI stuti karate hue paramAtma-prIti kA samasta tatvajJAna isameM batA diyA hai / prIti ke
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAnA-darzana lie yathArya nIti-gAja kI parinAna, nigamAyA prImiya aura govA prIni, nItiprIti ga pani gana me ni bAgA, mAna ciSita gaSTa-rAhana Adi ko napara banA ra nara patijana fan jIna kA rahasya, tatpazcAta azA prabhu nI poni meM vignA to gAra hatyamAna lI gIzi giddha karane vAlo kI ajanA banA kara gannI proni ke lie cetanA kI mA aura nipaTa AnmApaNanA kI anivAganA banAI ganagana, paramAyAprIti kA rahasyodghATana karane meM yogI dhImAyAjI mAra kara divAyA hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. zrI.ajitanAtha-stuti, paramAtmapatha kA darzana (tarja-pUrvavat) paramAtmA se prIti ke sambandha me pUrva stuti me bahuta hI spaSTarUpa me yogI zrIAnandaghanajI ne kaha diyA ki niSkapaTa ho kara Atma-samarpaNa karane se hI paramAtmaprIti ho sakatI hai , parantu ukta paramAtmaprIti yA paramAtmaprApti kA mArga java taka vAstavika rUpa se jAna liyA na jAya, tava taka paramAtmabhakti adhabhakti rahegI , isalie ava isa stuti me paramAtmaprApti ke mArga kA darzana (nirNaya) karane kI dRSTi se ve kahate hai'pathaDo nihAlu re bIjA jina taNo re, ajita ajita-guNadhAma / "je teM jItyA re, teNe hU~ jItiyo re, puruSa kisyu mujha nAma // pathar3o0 // 1 // artha maiM dvitIya vItarAga paramAtmA zrIajitanAtha bhagavAn kA (unake pAsa pahuMcane kA) mArga atyanta bArIkI se dekha rahA huuN| ajitanAtha paramAtmA mujha sarIkhe vyaktiyo dvArA nahIM jIte (sAdhe) gae sadguNo ke dhAma hai| unhone rAgadvaSAdi zatruo ko jIta kara jisa mArga se kArya siddha kiyA thA, usa mArga ko dekhate hue maiM unheM kahatA hU~-mere paramAtmadeva / jinako Apane jIta liyA thA, unhoMne Apase parAjita ho kara aba mujhe jIta liyA hai| dUsaro ke dvArA / vijita (parAjita) ho kara bhI merA nAma puruSa (pauruSavAna AtmA) kaise ThIka ho sakatA hai ? ata philahAla to Apa jisa mArga se gaye haiM, usa samasta patha kA avalokana karane kA prayatna kara rahA huuN| / bhASya ___ paramAtmapatha kA nirIkSaNa kyo, kaise ? paramAtmA (vizuddha AtmA) ke sAtha prIti karane vAle antarAtmA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAnma-darzana ke lie pahale yaha jAnanA jarUrI hai ki paramAtmA gadhAma taka gamanaka lie paramAtmA jina mArga se gae hai aura apane dhAma nara para haiM, una mArga ko pahale bhannImAni deza le, annara meM una para pAyagAnA lI dRSTi se vItarAgabhAva athavA gudAtmabhASa gA pApara anArAmA ma paramAtmapatha kA darzana karane ke lie, pUrNatagA jnnus| jagat meM mina-bhina dharmoM aura pA, mana-manAlage mamanda puraya paramAtma-prApti ke alaga-alaga mArga banAne ha / nakAra ginAnu mAraka vAmnavika mArga ko choDa kara eka yA dUga mAga kA patA , mAna kara jaba uddezya se bindra umage natIna nAmana jAte haiM yA pInagAjika badale gaga, 1 pa aura moha ko bhUla nalyA najara AnI gAgina samaya hotA hai no mAzrata pazcAttApa yA TI bAra mAnadhyAna meM jAtA ! vAra mAdhaba gajagI buddhi pI dora lagA para kAli dvArA apana, nAnu pragaTa karake una] mArga (utpatha) para caTa gatA hai, phira patrarAtA hai, unameM piMDa chuDAne ke lie chapaTAtA hai aura mohanIyAnaM ko pravananA kAraNa vItarAga paramAtmA dvArA anyanta yA prApita ganyagdarzana-jAna nandipa (mokSa) mArga ko prApta nahIM kara pAtA / mAndiyA buddhi mIra hRdaya pAnamA naya karake calane ke bajAya vaha kevana buddhi para bharomA ma para calatA hai tira patana se mArga para caTa jAnA hai, yA Thokara khA jAtA hai ! tInarI vAna bhaktirasa kI dRSTi meM yaha hai ki jane premI yA virahiNI strI apane pati ke Ane kI bATa johatI rahatI hai, isI prakAra paramAtmA ke mAya maccI prIti karane vAlA paramAtmapremI nAdhaka bhI paramAtmA meM (unake svadhAma meM pahuMca jAne ke vAraNa) viraha ho jAne se jantarAtmA meM unake padhAne (zuddha AnmabhAva ke Ane) kI bATa johatA= pratIkSA karatA rhtaa| ina saba dRpTiyo ne vizuddha AtmabhAva kA pathika sAdhaka narvaprathama panmAtmA ke usa vizuddha aura vAstavika mArga ko dekhane-nAnane aura bhalIbhAMti hadayagama parane ke lie Atura-utsuka hai| vaha paramAtma-patha ke darzana-cArIkI meM avalo vana, vanne, vRddhi aura hadaya me nirIkSaNa-parIkSaNa ganne ke lie nanna ho kara khaDA hai / baha jAgRta ho kara jantarahRdaya ne pukAra uThanA hai-'pathaTo nihAlu re
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmapatha kA darzana bojA jinatapo re nAtha bhagavAn vA mArga nIhAra rahA hU~ / dekhanA nahI hai, apitu jagat meM pracalita 'maiM dUsare tIrthakara vItarAga paramAtmarUpa zrIajitanIhArane kA artha sAmAnyarUpa se hI anekavidha paramAtmapatho kA vizleSaNa karate hue antara me DubakI lagA kara yathArtha paramAtmapatha ko dekha jAna-vicArasamajha kara haTatA se nirNaya karake unameM tanmaya ho jAnA hai / isameM nirIkSaNa karane ke sAtha-sAtha usa patha ko antara meM utArane aura tadanunAra gati - pragati karane kA mAga hRdaya meM nirdhArita karane kI bAta bhI gatArtha hai / 16 paramAtmaprApti kA mArga he guTa AtmabhAva-prApti kA mArga kaha yA mokSa kahe, bAta eka hI hai| isalie kevala jAna denA (jJAna) hI paramAtmaprApti kA mArga nahI hai, darzana (hRdaya se zraddhApUrvaka dhAraNa karanA) aura cAritra ( tadanusAra AcaraNa karanA) bhI mArga hai / niSkarSa yaha hai ki bhautikatA kI cakAcaudha meM sAdhaka kI dRSTi AdhyAtmikatA ke mArga se haTa jAtI hai, vaha apanI najara bhautikatA meM gaDA letA hai, isIlie adhyAtmayogI sAdhaka AdhyAtmikatA kI majila, adhyAtma ke caramazikhararUpa paramAtmA ke samIpa jAne ke lie AdhyAtmikatA ke mArga meM apanI dRSTi sthira karanA cAhatA hai / rAga, dveSa Adi aneka cora, 4 zatru vijetA paramAtmA ke mArga me zatruo me vijita sAdhaka ke antara kI pukAra jaba paramAtmamAga kA pathika sAdhaka antara me DubakI lagA kara paramAtmA ke mArga kA avalokana karatA hai to usake antara se pukAra uThatI hai - 'he - ajitanAtha ( rAgadveSAdi zatruo se avijita ) paramAtman | Apake pAsa pahucane ke mArga me to kAma, krodha, lobha, moha, mada, , DAkU, luTere, zatru ke rUpa me Atmadhana kA haraNa karane ke lie khaDe haiM, Apane to una sabako jIta liyA hai, isalie ApakA 'ajita' nAma to sArthaka hai, parantu ve kAmAdi zatru,, jinheM Apane jIta liyA thA, ve aba mujhe jIta rahe haiM, yA parAjita kara dete hai, meM jaba Apake dvArA prarUpita yA abhyasta mArga ko dekha kara calane ke lie tatpara hotA hU~ to aneka zatru A kara usa rAste me khaDe ho jAte hai / maiM una sabane hAra kara ghabarA jAtA hai / apanI puruSArthahInatA para mujhe tarana AtI haiM, maiM mocane lagatA hU~, jaba Apa puruSa ho kara vItarAgatA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ caan-ttaan ke mArga meM bAdhA una 5 mAraha dRpo para niyamanakArA dvArA vijita (pagajina) na ho ra janana guNA yasa munya a pAra bana gara apane nAma ko mArca ko hai. jayanita maiM sAmAdina ho kara unake gage ghuTane Tera detA hai , navanA mana T' nagarI nAma ho sakatA hai bhAgamo meM nayA gAnva-darzana meM samA merA gayA hai| AtmA ponyayukta hone ke purama 2 lAna ! TATE apanI zakti ko na pahicAna kara vibhAge re manAnAmata ganA, gAdi dUpaNo kA gulAma bana jAnA hai, pIrapaTIna va nirAma bana barAmada Age parAjita ho gatA hai, taba vaha paramAtmA ke Aga punAra kA hai.-- 'puruSa phisya majJa nAma / mega pupa nAma yadA meM paoNmyavAna horara java vikAro me apanI parAjaya dekhatA hai, na mujhe romA nagatA hai ki mere lie purupa zabda zobhA nahIM denA / yadyapi puraSa hote hue bhI merI dazA purapArthahIna ho hI hai, phira bhI Apane jina mArga kA pugpArya kiyA, usa mArga ke dAna tora gannA dekhA hogA to kisI dina ma ganne se jAne kA dAvA bhI ho nregaa| inalie prabho / maiM Apake patha kA avalokana karane ko udyana huA, aura prAthamika avalokana me mujhe jo kucha mAlUma huA, ume maiM Apake nAmane vinama bhAva se prastuta karatA huuN| __ jainadarzana kI dRSTi me dekheM to kAla, svabhAva, niyati, karma aura pumpArtha ina pAco kAraNo kA samavAya hone para hI koI kArya banatA hai| parantu ina pAco kAraNo me pumpArtha ko bhI vikAmamArga meM sthAna diyA gayA hai / vAstava meM dekhA jAya to zubha yA azubha karmoM kA bandhana bhI AtmA ke vaibhAvika , 1 aThAraha doSa ye hai-dAnAntarAca, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAnta rAya, vIryAntarAya, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, juguptA, kAma, (vedodaya) ajJAna, mithyAtva, nidrA, avirati, rAga aura dvep| 2 'purimA tumameva tuma mitta , purisA attANamava mamabhijANaha , AcArAgasUtra
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmapatha kA darzana puruSArtha ne hotA hai / AtmA jaba tIvra svAbhAvika puruSArtha karatA hai, taba ina.. karmo para vijaya prApta karake apane lie ajara-amara-akSaya sthAna, bhI prApta kara letA hai| inI kAraNa AtmA puruSa (yumpArtha karane vAlA) kahalAtA hai| vItarAga paramAtmA (ajitanAtha) se caitanyamampanna sAdhaka kahatA hai-Apa. to svAbhAvika parama puspArtha karake karmoM para vijaya pA kara paramapulpa kahalAe / lekina merI sthiti dekhate hue mujhe lagatA hai ki mere lie puruSa nAma sArthaka nahIM hai| cU ni maiMne vItarAga paramAtmA ke AdarNa ko tathA unako priyatama kena ne svIkAra kiyA hai, nava merA yaha kartavya ho jAtA hai ki maiM ApakA mArga dekha kara Apake mArga para A jaauuN| jo vItarAga paramAtmA ke pairo tale haiM, unheM maiMne sira para caDhA liye hai , ata Apake sahaza banane kA kharA mArga yahI hai ki vItarAga jina mArga me cale hai, usa rAste ko dekhU aura unake patha kA anumaraNa kruuN| isI prakAra karane para merA 'puruSa' nAma sArthaka hogaa| isI dRpTi ne antarAnmA ne vItarAga paramAtmA (ajitanAtha) ke mArga ke avalokana karane kA nirNaya kiyaa| ___ yahA~ avalokana me kevala jinAmAtRpti hI nahIM, apane purapArtha ko avakAza dene kI bhI tIvra icchA pratIta hotI hai / isIlie antarAtmA vItarAga paramAtmA ke Adarza mArga ke darzana ke lie musajja hotA hai , vahA~ kaine-kaise anubhava hote haiM, vaha svaya prakaTa karatA hai ___ mArga-avalokana meM pahalI kaThinAI caramanaparaNe karI mAraga jovatAM re, bhUlyo sayala saMsAra / jeraNe nayaraNe karI mAraga joie re, nayaNa te divya-vicAra ||pNthdd'o||2|| . . . artha camar3e ko A~kho me ApakA (bItarAga paramAtmA kA) nArga dekhate hue to, sArA sasAra bhrAnta ho gayA hai / - ajitanAya paramAtmA jisa mArga ne 'ajita' (ajeya) bane haiM, usa mArga ko jisa netra se dekhanA cAhie, vaha divyavicArarUpI netra (jJAnanetra) hai| . . . bhASya - . carmacakSuyo se vItarAgamArga ke darzana azakya haiM . nyUla A~kho se paramAtmA ke mArga, kA dakhane vAle loga unake pratIka ke,
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana Age nAcanA gAnA bajAnA gagA ranA unake mitra para no mAga DAlanA na nayI sI bheMTa nAnA unamA-mA mAga racanA aura isakA pracAra-prasAra karanA gA rada yAdava- mAnA ki karanA, prabadA unI nijaya bola ra gana-gabhara DAga mA cina nAma-jItana vayaM kA unake gore guNagAna karane meM mAra ne gAyana ne samyagdazana-mAna-nantra viyara meM koI grAma paramAna mAtra bAhA mana ko hI nAnA mancA mAga gamaga loga bhI vAhya gagagaga kI bhUlabhulaiyA me hI aTaka kara jAte haiM / paramAnA mAga kA mArga darzana narga 7 pAne / dUsarI dRSTi se dege lo banamAnayAda pAnA ra dharmanAramAra, mata, pApA dargana mAmA ke mArga ko mirpha camare kI na puna AMtrI ne dekhane kA prayatna karate hai| ve prAra myU STi hI bhagavAna ko vAnA kriyAmao yA pravRttiyo athavA bAhya vyavahAra va AcaraNa ko dena para unA mArga kA nirNaya karate haiN| ve ina sthUla Ayo ne prAya pahI daMgA karane haiM ki hamAre pUjanIya Anadhyadeva gRhamyAvasyA meM me gnAna karate the? kaisI gADI meM baiThane the ? unhoMne vivAha kiyA yA nahIM kiyaa| unake mAtA-pitA, bhAI-vahana the yA nahIM? ve kauna the, kyA the? ye kaime vastra pahanane ye dIkSA lI, taba kaise ThAThavATha se lI thii| yahAM-yahAM vihAra kiyA. pinanI bAtA tapanyAe~ kI? unakA ziSya-zipyAnamudAya dinanA yAzinane anumAcI ye? kebalamAna hone ke bAda ve AhAra karate the yA nahIM ? vai damya ranute ye yA nagna rahate the? ve dinabhara upadeza Adi vAhya kriyAeM pAyA karate the? ve ratnajaTina svarNamaya mihAsana yA paTTa para baiThane the yA zilApaTTa para unake pAsa devatA, indra Adi Ate the yA nahI ? Ate the to una para chaya karane , va namara DhalAte the yA nahIM? ve atizayo ne yakta the pAnahI ? aura aisI hI vAte carmacakSuo ne dekhI jA sakatI hai| isa prakAra camaDe kI AMkho meM isa syUladargana ko hI paramAtmamArga samajha kara mArA tasAra bhUlA hupA hai / vaha paramAtmamArga ke vAstavika tatva yA hArda ko nahIM samajha paataa| isI prakAra kaI bhyUla dRpTi vAle loga gAjA, sulaphA, bhAga yA zagava Adi nazailI cIjo kA sevana karave paramAtmA ke mArga ko dekhane kI ceSTA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmapatha kA darzana karate hai| unakA kahanA hai ki naze kI dhuna me bhagavAn me sUrata laga jAyagI, vyakti anya myUla sAsArika cintAo se mukta ho jaaegaa| parantu ye bhI bhrAti me pUrNa betukI bAte hai / naze meM cUra hone para vyakti apane Ape me hI nahI rahatA, vaha paramAtmapatha ko kaise jAna pAegA? __vastuta mohanIya karma kI prabalatA ke kAraNa vyakti kI divyadRSTi (svabhAvadRSTi) para jaba pardA paDa jAtA hai, taba vaha sthUla dRSTi se Abaddha hone ke kAraNa paramAtmA ke sacce mArga ko dekha nahIM pAtA / vaha bhrAtivaza vividha dharmo . patho, mato, sampradAyo yA darzano kI mRgamarIcikA me phasa jAtA hai| paramAtmapatha ke darzana divyanetra dvArA hI sambhava jisa prakAra eka gA~va se dUmare gA~va jAte samaya bhUtala para saDaka yA mArga sthUla A~kho se sApha dikhAI detA hai, usa prakAra kA vItarAgamArga nahIM hai, jo carmacakSuo se dikhAI de ske| vaha syUlamArga nahI, atIndriya mArga hai , jo divyavicArarUpI netra se hI dikhAI de sakatA hai| arthAt-pAramArthika-vicAraNArUpI divyanayana ke binA mastaka me sthita camaDe kI A~kho se paramAtmA kA yaha atIndriya mArga dekhA nahIM jA sktaa| paramAtmamArga kA yathArtha nirNaya karane me carmacakSu saphala nahIM ho sakate aura na hI vibhinna mano, payo ko dekha kara unake vizleSaNapUrvaka vItarAga ke yathArtha mArga ko pRthak karane me carmacakSu samartha ho sakate haiN| syUlanetra Akhira kitanI dUra taka dekha sakate haiM ? anta meM unakI bhI sImA hai| syUlanetro se pramANanaya ke bhagajAla kA yA agasatyapUrNasatya kA athavA AtmA ke svabhAva-vibhAva kA darzana nahIM kiyA jA sktaa| isI kAraNa vItarAga paramAtmA ke yathArtha mArga kA nirNaya divyadicArarUpI netra-antazcakSu se hI ho sakatA hai / sAtha hI paramAtmamArga aura sasAramArga dono kA samyak vizlepaNa 'karanA bhI carmacakSuo ke bUte se bAhara hai| divyavicAracakSu kA artha hai---zuddha AtmA kA jJAna, gaharA Antarika jJAna , vahI Antarika netra hai / vItarAga paramAtmA ke patha ko jAnane-samajhane aura nirakhane-parakhane me dIrghadRSTi yA rahasyajJa cakSu honI cAhie / bAhya pravRtti para se bahuta-sI bAteM samajha meM nahIM aatii| para
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. -emn mAtmamArga ko jAnane-gamAna meM paharI garIra aura bhAnmA kA gAyA, syaparabhAva, karma aura AtmA kA nambandha, vagaita aneka nAnA ma na jAne hai / ino lie vanna vasa cakSI paryApta nahI aura lonara dIpaM dRSTi ke lie gahana abhyAna jamnIha, jo jItA mumAna kI jmaa| yaha merI pahalI ktthinaaii| 'carama zanda pA jayaM 'antima bhI honA hai yAnI nimari-fifrare nampUrNa jAnI ve netr| unakI arthanagati kA prakAra hotI --agarata (pUrNa) jJAnI kI dRSTi meM ina namAra modana no nAga manAra vivina aTapaTI cakya nadAra ganiyo yA pagaTiyo meM mUlA dRyA na jAtA hai| paramAtmamArga ke dagaMna meM dUnage-tIsarI kaThinAI panmAtmapatha ke yathAva darzana meM jina mApta nahIM divya vicAranabhu (anIkiA naya) abhI taka mujhe pAna nahI hai| ina ThinAI ko dekhate hue aba mujhe paramAtmapatha ke dAna ke anya gAvI para dRSTipAta kara nA jarUrI hai , yaha noca kara bhaganI mAyA na panmAnmapatha se dagaMna kA pipAsu mAdhaka kahanA hai puruSa-parampara-anubhava jovatA re, adho aMdha palAya / vastu vicAre re jo Agame karI re, caraNa dharaNa nahIM ThAya // prddo0||3|| artha paramAtmamArga se anabhijJa kisI rayAtiprApta (praniha) puruSa ke anubhava athavA sampradAya-paramparA se trale yAte hue (mArga-viSayaka) sadigrasta jJAna yA paJcendriyo ko viSayAsakti se utpanna parAzrita bodha ko dRSTi se paramAtmamArga ko dekhane jAe~ to yahA~ aMgho ke dala kI taraha eka ke poche eka andhAnusaraNa hI pratIta hotA hai / nirdoSa AptapuraSo ke vacanasamUha-rUpa Agama ko dRSTi se vastutattva (yathArtha mArga) kA vicAra kareM to Agamokta paramAtmamArga aura uparyukta puruSa-paramparA Adi dvArA batAye-jAne vAle paramAtmamArga me AkAza-pAtAla jitanA antara dikhAI detA hai, ata AcaraNa ke antara ko dekhate hue kahIM para rakhane ko jagaha nahIM rhtii| -
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmapatha kA darzana bhASya puruSa-paramparA anubhava se mArganirNaya sabhava nahIM ___uparyukta gAthA me purupa, paramparA aura anubhava ye tIna pada hai / tIno kA Azaya bhI alaga-alaga pratIta hotA hai / pulpa-paramparA ne Azaya hai, vItarAga mArga me anabhina kimI prasiddha purupa ne koI paramAtmamArga banAyA, usake pIche vinA moce-samajhe andhazraddhAvaza cale Ate hue mArga ke jJAna ko paramAtmamArga: mAnanA / dUsare paramparApada se Azaya hai.--zAstro me na likhI- gaI vAto ko eka ke bAda eka guru-ziSya-paramparA yA sanpradAya-paramparA dvArA kuruDhivaza pracalita mArga ko paramAtmamArga mAnanA / tathA anubhava kA Azaya haipacendriyo me viSayAsakta purupa ke anubhava ke dvArA paramAtmamArga kA nirNaya karanA / yAnI apanI galata samajha se utpanna hue anubhava se paramAtma-mArga kA nirNaya krnaa| zrI AnandaghanajI kahate haiM ki pUrvokta tIno upAya andho kI TolI me eka andhe ke pIche dUsare anve ke bhAgane kI taraha hai| inase vItarAga paramAtmA ke asalI mArga kA patA nahIM lgtaa| , vItarAgamArga me anabhijJa kimI prasiddha puruSa ne vItarAgamArga ke nAma se koI bAta claaii| usake pIche Ane vAlI bhIDa usa para koI pUrvApara vicAra kiye vinA andhazraddhAvaza use yathArtha paramAtmamArga ke nAma se pakaDa letI haiN| ata aise prasiddha purupa kI paramparA se paramAtmamArga kA nirNaya karanA korA, andhAnukaraNa ho jAtA hai / isI prakAra zAstra me kaI bAte likhI nahIM hotI , kaI bAte pUrvAparaviruddha yA vItarAgatA ke siddhAnta se asagata bhI milatI haiM, parantu gurudhAraNA yA sampradAyaM-paramparA ke nAma se ve paramAtma-mArga ke rUpa me calAI jAtI hai, magara aisI sDha sampradAyaparamparA para se bhI paramAtmamArga kA nirNaya karanA khatare se khAlI nahIM hai, kyoki aimA karanA bhI lakIra ke phakIra bana kara andhAdhundha calanA hai| ' ' ____ apanA yA bahuta-se logo kA parAzrita anubhava bhI galata ho sakatA hai, isalie uma para se bhI paramAtma-mArga kA nirNaya karanA gatAnugatikatA ko baDhAvA denA hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ andho 'atra pasAra nA - ki jamA AdanI svaya mAga deva nahIM mAnAnI sthiti meM vaha jima mArga banAnA hai, vaha bhI umage batAe anamA varatI aura na hone meM pITa pIne natA hai| phalata vaha mAgakA mAgaTAnA pA to utpaya para calanA hai, ayamA TUnara nArga kA anusaraNa karatA rahatA hai| adhe mArgadarzaka ke mArgadazana meM anugAmI pathika bhI janya ho tara banatA hai| nI prakAra paramparA, mampradAya-paramparA aura pagacita anubhava-paramparA sInA hI andhAnukaraNa mAtra haiM, inasa bAlavira paramAtmamAga kA niNaya nahIM ho nAtA / gNA dene vAlA apana mata, yayA abhinAyA nyAyahI ho kA jaya praNA lane pAna ko preraNA detA hai naba mAya maradRSTi choDa denA hai, isalie paramAnmamArga ne bAra meM unakI yA usakI paramparA kI bAta bhI prAyaH pUrNatayA yathArtha nahIM mAnI jA sktii| , Agama se bhI mArganirNaya kaThina hai paramAtmA ke mArga nirNaya karane meM Agamo-dhamazAstroM kA AdhAra bhI sAphI vajanadAra mAnA jAtA hai| jAgaga meM paramAtmapatha kA nirNaya kArana meM pahalI kaThinAI yaha hai ki yadyapi AptapuraSo ke vacana [ahalA pranu dvArA bhApita artha eva gaNadhage dvArA grathita (mampAdita) mUtra ko Agama yA zAntra kahA jAtA hai parantu prAya Agama yA zAstra ke nAma meM pracalita Agamo yA gAstro meM batAI gaI bAto kA artha karane vAle minna-bhinna dRSTi ke hote haiM, ve apane sampradAya,mata, paya yA gaccha kI paramparA ke anunAra hI prAya martha karate haiM , usI arya ko yathArya aura dUsarI paramparA dvArA kathita ayaM 1-dekhiye 'andho andha palAya' kA mUlasUtra meM nirdeza agho agha paha nito, dUramaddhANa gacchati / Avaje uppahaM jatU aduvA pNyaagugaamie| svakRtAgamUtra zu 1 a 1 u 2 adhA AdamI anve ko prerita karake le jAya to vaha vivakSita mArga meM pRthaka mArga para le jAtA hai athavA andhA prANI uttatha para jA bahatA hai, yA anya mArga kA anusaraNa karatA hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmapatha kA darzana 27 ko yathArtha mAna kara apane mAne hue arya ko hI cAhe vaha yathArtha na ho, yathArtha spa me calAte rahate hai| dravyAnuyoga, dharmakathAnuyoga (caritAnuyoga), caraNAnuyoga aura gaNitAnuyoga ina cAra bhAgo me Agamo me tanvajJAna ke atirikta cAritra, diyA, samyaktva kA mvarUpa, sAdhuzrAvaka ke caritra eva AcAra-vicAra kA varNana guNasthAnakamAroha, jIvo ke bhedAbheda, sAta naya, nikSepa, pramANa, nau tatva, gaNita, vibhinna dharmakathAe~, vrata, tapa Adi kI vidhiyAM batAI gaI haiM / ata ina mava tathAkathita Agamo meM kathita bAto kA artha pratyeka sampradAya, mata, patha yA gaccha Adi apanI paramparA ke anusAra karatA hai aura usI ko saccI batAtA hai| use hI vItarAgatA kA zuddha va yathArtha mArga kahatA hai| zraddhAlu vyakti kI buddhi parasparavirodhI bAte dekha kara cakarA jAtI hai| isalie Agamo se paramAtma ke amalI mArga ko khojanA vaDA duSkara kArya hai| ___isame dUsarI kaThinAI yaha hai ki vItarAgaprabhu ke mArga kA Agamo me anveSaNa karane vAle sAdhaka prAya unake mAdhu-dharma pAlana ke samaya Ae hue upamarga aura paripaha, unake tapa, tyAga, mahAvrata, pAca samiti, tIna gapti tathA nirdopa midAcaryA Adi kA varNana yA sAdhaka ke lie vidhirUpa me kathita mArga kA varNana paDhate hai to unake rogaTe khaDe ho jAte hai| phalata prabha jisa vAhyacAritra ke patha me gae, jo kaThora kriyAkANDa prabhu ne kie, svaparakalyANa ke lie jo ghora kapTa-sahana prabhu ne kie, sardI,-garmI Adi sahana karake jo kaThora sAdhanA unhoMne kI , uma kaThora kriyAkANDa ke mArga ko hI paramAtmA kA mArga mamajha baiThate haiM / isa prakAra bAhya cAritra meM hI prAya unakI buddhi ulajhI rahatI hai| aise sAdhaka svaya bhI usI kriyAkANDa-mArga kA anusaraNa karake apane ko prabhumArga para calane vAle pathika mAnate hai| isa kAraNa bhI prabhupatha ke rUpa meM prabhu ke dvArA antaraga rUpa me Acarita svarUparamaNarUpa cAritra yA svarUpa kA jJAna-darzana unakI samajha me prAya AtA nhiiN| isIlie prabhupaya kA nirNaya Agama se durlabha lagatA hai| aura phira Agama yA zAstra kA jo lakSaNa AcAryoM ne kiyA hai, tadanusAra to kaI Agama Agama yA zAstra kI koTi me Ane bhI kaThina ho jAte hai| kyoki uttarAdhyayanasUtra ke anusAra zAstra kI paribhASA kI gaI hai.---'jisake
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-mana dvArA Atmaparibodha ho AmA A~gA para nayama kI gAnA TET pavitratA jI Ara gati kara una nayanAna ko nA aanaa| vyatAti ke anusAra AcArya jinabhadragaNi mAmA ne nAma kA jana kiyA hai jisake mAna padhArya gavanA mevA, jAtmA gAha AtmA ko anumAnita, girita kiyA gayA yara bhAga gayA gina eva samantabhadra nI jAnna kI yaha panArI nizcita karane ? vInagaraApnapurupo hAla jAnA-paramA gayA ho jA cinI anya vano dAma 7ghitahIna (apadamya) na phiga vAnare jA pratyakSa anumAna pramAtI (narka evaM pramANa) ne Tina nako nA, jApAnimAmo va yA nimita sArvajanika hitopadeza ho AdhyAtma-nApanA ke vidha jAne vAle pakA--- vicAramaraNiyAM kA jo virodha karanA ho, vahIM nAcA mAtra hai| Apnayantrana ko Agama kahate hai, lekina AvAraM abhayadevari ko anumAna ApnapurA malA pratipAdana karane ko lAhita nahIM hone, nomAna yA pakane noTa kA aga na ho, kyoMki ainA kannaM ne unakI jAnanA bopa AtA hai lanyA yathArtha upadezaka Apta hai, jinako vacana ma pUrvApavirodhA samagani-vinAti na ho, jinane vacana pratyakSAdi pramANo ne Tina ntii| ana agala, mA-1 eva Apna ke pUrvota lakSago ke anusAra vartamAna meM pacanita pArina nAno ke jananAra jana panmAtmamArga kA nirNaya mAne jAte hai to unameM kauna-sI 1. 'ja soccA paDivajjati tava khatimahimaya'-uttanadhyayana 6/8. 2 mAsijjae teNa hi vA neyamAyAvato satra-vizegAvazyaka, bhAya zAsu anugipTaoN, zAsyane neyamAtmA / yA'nenA'smAdasminniti vA / jAmyam---TIkA 3 AptopajJamanullacyamahaTenavirodhakam / tattvopadezahat sAva zAstra kApayaghaTTanam ||-nkrnnddm zrAvakAcAra 4. 'AptavacanamAgama'-pramANanayatattvAnoMka 5 nahi Apta sAkSAtpArampayaMNa vA yanna mokSAga tatpratipAdayitumattahate anAptatvaprasagAt / -bhagavatInUtravRtti / 6. Apna khalu mAkSAtkRtadharmA tayAdRSTasyArthamya nirajApayiSayA prayukta / "upadeSTA nyAyadazana, vAtsyAyanabhAya /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmapatha kA darzana bAta kisa'naya kI dRSTi se kahI gaI hai ? pUrvAparavirodhI bAte kisa apekSA se kahI gaI hai ? yaha samajha me nahI AtA / isalie Agama ke athAha samudra me DubakI lagA kara paramAtmA kA mArga DhUMDhanA baDA duSkara kArya hai| aura phira Agamo ke dvArA mirpha mArga kA avalokana (nirIkSaNa) karanA ho to vaha pracalita Agamo va zAstro ke bArabAra svAdhyAya, adhyayana eva parizIlana (abhyAsa) se bahuta kucha sampanna ho sakatA hai, mArga kaisA hai ? kyA hai ? isakA rahanya kyA hai ? Adi vAte samajha me A sakatI haiM, lekina yahA~ kore (vandhya) avalokana ko paramAtmapatha ke nIhArane me sthAna nahI hai, aisA avalokana to uttarAdhyayanasUtra kI 'ja soccA paDivajjati tava kha timahisaya' ukti ke anusAra thothA va niSphala hai| tyAgabhAva se rahita jJAna, AcaraNa se rahita jJAna vandhya hai| paramAtmapatha kA nizcaya karane ke lie zAstrajJAna ke anusAra AcaraNa kA kadama baDhAnA Avazyaka hai| isalie paramAtmapatha ko nihArane kA artha-prabhu mArga ko dekha-samajha-jAna kara usa para calanA hai, prabhupatha para cale vinA, usakA samyagjJAna yA anubhava nahIM ho sktaa| 'caraNa dharaNa nahiM ThAya' kA rahasya isIlie zrIAnandavanajI ne pUrvokta kAraNo ko le kara spaSTa kara diyA ki Agama (zAstra) ke dvArA paramAtmA ke patha kI asaliyata kA vicAra kareM to usa para caraNa TikAne ko yA cAritra kA AcaraNa karane ko koI sthAna hI nahI rahatA / vaha atyadhika kaThora lagatA hai| isa dRSTi se 'caraNa dharaNa' ke tIna rahasya pratIta hote haiM / prathama to yaha hai ki Agamo me kathita prabhu dvArA Acarita vyavahAra (sthUla) dRSTi ke cAritra (kriyAkANDa) ko hI prabhupatha samajha lene se svaruparamaNarUpa nizcayacAritra me sthira rahanA sAdhaka ke lie kaThina ho jAtA hai, isa kAraNa svarUparamaNalpa caritra para kadama rakhanA duSkara hai| dUsarA rahasya yaha hai-zAstro me kathita bAto me parasparaviruddha tathA kaI jagaha asagata vAto ko dekha kara buddhi ke cakarA jAne se kauna-sA paramAtma-patha hai ? kisakA anusaraNa kiyA jAya ? isa prakAra buddhibhrama ho jAtA hai aura sAdhaka paramAtmA ke asalI mArga ko pahicAna hI nahI pAtA / usa para kadama rakhanA to dUra kI bAta hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-vagana tIsaga rahAya yaha ki pranAnA Agamo ra bhI jo bAta mA para. mAtmA taka pahu~cane kA jo nambara mArga banAyA hai, uno anumAra mAna yuga meM pUrI taraha ne bhAcaraNa lagnA TelI gIra hai| paukinagupaca kAnImA kore pApAvalopana meM nahIM ho jAtA, ugo sie prabhama pAtratAtita cAritra ko jAna-janama kA usa para calanA anivArya, nIlie kahA gayAurA prabhupaca para kadama raganA- nA--anidhAgAna - 27 mAnA atyanta kaThina hai| ___caraNa dharaNa vaha ThAya' ka naramya yara mI to mAno megAthina prabhamArga-nAgyimArga-2 mi te namaravAnI hai ki ma dAsa ke thiyo nAka myAga vA pojana na nAcaNAra pAlana) na kare, pArAkira prayojana na bhI Aganamoni, pArasa gamA pada-pratiSThA kI gAlamA meM nihAra nAminA AgamaranA dI , kevala Aitpada (bItagagatA) prApta karane ke lie nAgni-pAlana TF 'ga dRSTi me vItarAganA ke patha para nalanA baDe-baDe nAdhakoM ne tirAyina ho jAnA hai, kyoki AnArya hemacandra ko bhI kahanA paDA---- dRSTigaga itanA vanavAn aura pApiSTa hai ki bar3e-ghaMTe mAdhako ke lie unamo naSTa karanA kaTina honA hai|' 7 kAnAmgehanIya bhI itanA prabala hotA hai ki vaha nAdhanaH pI pavitra dRSTi para moha eva ajAna kA pardA DAla detA hai, jisane unai paranAlA yathArtha patha hI dRSTigocara nahI honA, ima patha para banane ko to avaza ho kahA~ ? isIlie Agama me patha ke vastutatva para vicAra kara lene para bhI pUrvokta kAraNo se usa para caraNa (kadama) rakhanA kaThina ho jAtA hai yA unake mvarUparamaNampa cAritra para sthira rahane athavA vyavahAra cArAi rapa me Acagni prabhupatha gI kaThoratA kA dekha kara unakA AnaraNa karane kI koI gaMjAiza nhiiN| 1 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArga'-jatvAcaM nUtra 112 2 'na ihalogaTThayAe AyAramahiTThijjA, na paralogaTThayAe AyAramahidvijjA na kittivannasilogaTThayAe AyAramahiTThijjA, nannatya Aratahi hehi aayaarmhitttthijjaa|' -dazavai0 6/36 3 dRSTirAgo hi pApIyAn duruccheda satAmapi-AcArya hemacandra
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmapatha kA darzana prabhupatha ke nirNaya me coyI aura pAcavIM kaThinAI vItarAgAmArga ke nirNaya kA pipAsu AzAvAna sAdhaka apanI anya paThinAiyA~ peza karatA hai tarka-vicAre re vAda-paramparA re, pAra na pahuMce koya / abhimata vastu re vastugate kahe re, te viralA jana joya // . pthddo0||4|| artha tarka yAnI anumAnapramANa ke dvArA paramAtmapara kA vicAra kareM to sivAya zuSka vAda-vivAda kI lambI paramparA ke aura kucha hAtha nahIM aataa| aise vivAdo kI lambI katAra se koI bhI jijJAsu sAdhaka kisI nirNaya ke sire taka nahIM pahuMcatA / hamArI abhISTa aura jijJAsA ke anukUla vastu kA yathAryarUpa se lAbhadAyaka aura paripUrNa azo me kathana karane vAle puruSa to isa saMsAra me bahuta hI virale dikhAI dete haiM / bhAdhya tarka dvArA bhI paramAtmamArga kA nirNaya duSkara nyAyazAstra me anumAna-pramANa kA bahuta bar3A sthAna hai| jo vAta sAvya''vahArika pratyakSa yA AgamapramANa se siddha nahIM hotI, ve anumAna-pramANa dvArA siddha kI jAtI haiN| sArA jainatattvajJAna tarka ke anukUla hai| jainadarzana kA samagra nayavAda, saptabhagI, syAdvAda, AtmavAda, yA tattvavAda Adi aneka bAteM tarka kI kasauTI para yathArtha rUpa se kama kara nirNIta kI gaI haiN| sanmati-tarka, myAdavAda-majarI, anekAnta-jayapatAkA, syAdavAdaratnAkara, khaNDanakhAdya, ratnAkarAvatArikA, tattvArthasUtra Adi granyaratno para vicAra karate hai, to aimA mAlUma hotA hai, jainadarzana ne tarka dvArA javardasta kilA phataha kiyA hai / parantu tarka me vAda-vivAda kA kahI anta nahIM aataa| eka pravala tarka pUrvokta nirvala tarka ko kATa detI hai| catura naiyAyika tarko kA aisA jAla viTA detA hai ki usame me prativAdI kA nikalanA to dUra rahA, una sabako pUrvapakSa ke rUpa me samajhanA bhI dupkara ho jAtA hai / isIlie kahA hai1 vAdAzca prativAdAzca vadanno nishcitaaniv|| tattvAnta naiva gacchanti tilapIlavadgatI / /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-nagana vAda aura prativAda kAra mAga apane mAne niznira aura yathAvaM vAta kahate ho, isa prakAra joga terI pANI nAga aura amana yAne vaila kI taraha gola-gAla kara pAte rahate haiM, ve bhI kisI nA mirA nahIM paate| inIlie kahA hai-'tapraniSTha' tA. vinA deda ke nAre zAnada para jagaha pratiSThita (yira) nahIM ho pAtA / isalie paramA-mamAga kA vicAra bhI kecana tarNa dAga karane para nikAya anubhavahIna yA bhAvahIna guNa vAdavivAda ke aura kucha patA nahIM pahanA / yothI dalIlo, yA gapna taphA meM vyakti kisI eka. natIne para nahIM pahu~ca pAte / yahI kAraNa hai chaho darzana apane-apane mata vo tara dvAga pramAgina karate hai, mina kara samanvaya nahIM kara paate| carcA karane vAle jaba apane-apane hetuo dvArA apane matAgRhIta pakSa ko middha karane kA prabala karate haiM. nava satyagodhana ke badana kevala vidvattA kA pradarzana diyA jAnA hai| nara-vinara vArane vAlo me jinAnA devadane prAya vijigIpA pAI jAtI hai| kriyAmAga me bhI tattvanAna kI tanha apanI mAnI huI kriyAoM ko matya nayA bInagagamArgAnukUla siddha karane ke lie toM kA bahuta dupayoga kiyA jAtA hai tathA, paranpara AkSepa karake jijJAsAvuddhi me praSTa ho kara dUnaro yo nIcA dikhAne vadanAma karane yA harAne kI duddhi munya bana jAtI hai| matalaba yaha hai ki sampradAya-mata-patha ke bheda, khIcAtAna, durAgraha, satyAnveSaNavRtti ke badale apane abhimata ko satya siddha karane ke lie mAnavasulabha avRtti-poSaNa ke kAraNa vartamAna sthiti me satyazodhana yA vItarAga-paramAtmamArga kA paryavalopana yA nirNaya kore takaM dvArA honA atIva dupkara hai| vastu kA yathAryatpa me kayana karane vAle virale haiM isase pahale pUrvota sabhI upAyo dvArA vItarAgamArga ke nirNaya ke sambandha me vicAra kiyA gayA, lekina aisA koI bhI upAya maphala nahIM mAlUma paDanA, jimase yathArya nizcaya kiyA jA ske| ata zrIAnandadhanajI kahate hai ki aba to yaha icchA hotI hai ki vastu jaisI aura jisa prakAra kI hai, use vasI aura usI prakAra meM jo yathAryarUpa meM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-patha kA darzana kahe, unake pAsa jA kara paramAtmamArga kA nirNaya karU , magara aise yathArthavaktA mahApunpa to virale hI hai / jo hai, ve jhaTapaTa pahacAne nahIM jA sakane / aise mahAn purupo kA samAgama agakya nahI to durlabha jarUra hai , kyoki vastu ke svarUpa meM kisI bhI prakAra kI nyUnAdhikanA na karake kahanA, apane rAgadveSa, apanI mAmpradAyika eva paramparAgata mAnyatAo, dhAraNAo yA apane nijI svArtho , maskAge yA aha kA kathana me lezamAtra bhI praveza na hone denA, bahuta hI kaThina hai / kinI vastu ke bAre me jaba hama satyatA khojane ke lie kinI mahAn me mahAn kahalAne vAle mahAnubhAva ke pAsa jAte haiM, to vahA~ unake tattvapratipAdana ke samaya vyaktigata abhAva, mAmpradAyikatA kA puTa, paramparAgata dhAraNAo, mAnyatAo yA apane samkAro kA samAveza, tathA kaI bAra 'yaha sanya svaya ko hI upalabdha huA hai' isa prakAra ke dAve hI dRSTigocara hoNge| isa prakAra ke pratipAdana ne jijJAsu vItarAga paramAtmA ke asalI mArga ke satyadarzana ke badale uparyukta bhUlabhulaiyA yA adhika ulajhana me paDa jAtA hai| jagat meM aise loga inegine haiM, jo kisI vastu me nihita vastutatva yA yathArtha dharma kA yathAtathyarUpa meM kathana kara ske| kyoki vastu kA yathArtha kathana karanA isalie TeDhI khIra hai ki aisA karane vAle prAya sAmpradAyikatA, svatvamoha yA kAlamoha se grasta apane kahe jAne vAle logo ke kopabhAjana bana jAte haiM, prAya unheM nAstika, midhyAtvI, kRtaghna Adi nAnA gAliyo kA zikAra vananA paDatA hai athavA unake pUrvAgraha, rUTha mithyAmamkAra, ahabhAva se lipaTe hue mata hI unheM kimI lAgalapeTa ke vinA madhyasthabhAva me matya pratipAdana karane me vAdhaka bana jAte haiM / isalie apane pUrvAgraho, rUDha samkAro, vivekavikala mAnyatAo yA dhAraNAo, yA andhavizvAso athavA deva-guru-dharma eva Agama-sambandhI mUDhatAo ne Upara uTha kara bItasagapatha ke sambandha me nipkAma bhAva se matya pragaTa karane vAle mahApurupa virale hai| zuddha satyabhASako kI viratanA ke kAraNa paramAtmamAga kA nizcaya durlabha hai| __ vastu ko yathArtha va yathArUpa me kahane vAle va isame jarA-mI bhI animayokti khIcAtAna, manAgraha yA pUrvAgraha rakhe vinA jinAmu ke Age pragaTa karana vAle puruSoM kI viralatA dekhanI ho to kisI bhI bar3e se baDe nathAkathina tattvajJAnI yA mahAn kahalAne vAle vyakti ke nAnnidhya meM kucha dina raha kara, unakI dalIleM, tarka, sAmpradAyika jhakAva Adi para se dekhI-samajhI jA sakatI hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ taamaan paramAnmapaya ke gaMna ne chaThI mAThinAI isa prakAra paramAtmapatha ke darzana meM muya-mukhya vinAyo / pUrvAna gAvAloM meM ullekha karake zrImAnandapanagI anna paramAtmA ke mana meM lie pUrvokta dinacanampI AdhAra . viSaya meM dula manA pAridana karate hai vastu vicAre re divyanayana taNo re, viraha paDayo niradhAra / taratama joge re taratama vAsanA re, bAmita bodha jAcAra / / pNvddo||5|| padArya ke yathAyaM spa kA vicAra karane meM jo divyaneta pratyakSatAnI atizayajJAnI yA atizaya pratyakSa jJAna haiM unakA to ima (pacama) kAla meM nicara hI viyoga ho gayA hai / imaliye unake cinha meM dame to pastutantra ke prayA) jJAna kA koI AdhAra nahIM hai| mana-vacana-kAyA ke yogo ko tagramatA bAsanAo (kaSAyo) ko taratamatA ke anusAra hotI hai| isa dRSTi se prabala vAnanAo (kaSAyoM) se kramaza mukta hone ke kAraNa kaI mahAn AtmAoM ke phapAyo ke kSayopazama kI adhikatA hogI, utanI hI mana bacana-kAyA ke yogoM ko sthiratA adhika hogI / ata aise mahApuruSo ke jJAna ke adhikAdhika kSayopazama se bhAvita bogha hI isa kAla me AdhArabhUta hai| bhApya divyanayana kyA haiM ? unakA viyoga zyo ? yogI AnandadhanajI ne paramAtma-patha ke dAna ke lie pahale divyanayana kI mukhyatA batAI thii| anya upAyoM se prabhapatha-dargana kI duSparatA kA pratipAdana ke bAda yahA~ ve puna usI divyanayana kA ulleA karate hue kahate hai ki agara Aja isa prakAra ke divyanetradhArI yA AtmapratyakSanAna hote to mujhe prabhupatha ke darzana ke lie pUrvokta kaThinAiyoM kA sAmanA na karanA paDatA / merI paramAtma-mArga ke darzana kI samasyA bahuta hI AsAnI me hA ho jAtI, parantu aphasosa hai ki Aja ve divanetradhArI mahApurupa ina kSena (bhannakSetra) me rahe nahI athavA mere apane adara ve divyaneya (pratyanazAna) prakaTa hone durlabha
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-patha kA darzana 35 hone se mujhe bhI paramAtmA-paya kA nirNaya karanA kaThina ho rahA hai / unakA nizcaya hI viyoga ho gayA hai| divyanayana-pada se yahA~ indriyo me na hokara, jinhe sIve AtmA se hone vAlA jJAna prApta ho gayA hai, ve pratyakSajAnI mahApuruSa yA AtmapratyakSajJAna vivakSita hai| kyoki vastutatva kA yathArya pUrNa nirNaya to pratyakSa jJAnI yA pratyanajJAna hI kara sakate haiN| parokSajJAniyo ke jJAna mai kucha na kucha kamI raha hI jAtI hai| mukhyatayA jJAna do prakAra ke haiM- pratyakSa aura parokSa / indriyo aura mana kI upasthiti me jo jJAna hote haiM, ve parokSajJAna kahalAte hai| jainadarzana kI dRSTi se matijJAna aura tanAna ye dono parokSajAna hai / cUki anya darzana indriyo aura padArtha ke sannikarpa se hone vAle jJAna ko pratyakSajJAna mAnate haiM, isI kAraNa jaina dArzanika ime sAvyavahArika pratyakSa aura indriyo aura mana ke nimitta ke binA mIdhe hI AtmA meM hone vAle jJAna ko pAramArthika pratyakSa kahane lge| pAramArthika pratyakSa ho vAstavika pratyakSa jJAna hai| isI ko hI zrIAnandadhanajI ' divyanayana = AtmapratyakSa-jJAna kahate haiN| -aise AtmapratyakSa jJAna se hI vastutatva kA yathArtha rahamya samajhA jA sakatA hai| tabhI paramAtmA ke mArga kA saccA nirNaya ho sakatA hai, parantu isa pacama kAla me isa (bharata) kSetra me to aime AtmapratyakSajJAnI yA AtmapratyakSajJAna kA mayoga nahIM hai, unakA isa samaya viyoga hai| vibhinna dRSTiyo se taratamayoga aura taratama vAsanA ke artha tayA tadya kta bodha vAsanA kA artha hai-kapAya, rAga-dvapa, yA moha Adi aura yogo kA artha hai-mana-vacana-kAyA ke vyApAra / jyojyo vAsanAo kI taratamatA = nyUnAdhikatA hotI jAtI hai, tyo-tyo mana-vacana-kAyA ke yogo kI taratamatA hotI hai| arthAta jisameM vAsanAo (kapAyo, abhimAna, nAmanA-kAmanA, pUjAmatkAra-lipsA, eva vividhi evaNAo,) kI jinanI aura jisa anupAta meM tIvratA yA mandatA hogI, utanI aura usI anupAta me usame mana-vacana-kAyA - ke yogo kI capalatA (asthiratA) yA acapalatA (sthiratA) hogI aura uma
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 adhyAtma-darzana usa vyakti rA bodha mo yogI ko gamalanA yA avamAnanA , anugAra AnAutanA aguddha (animaMna) yA zuddha (nirml)ogaa| tAtya yaha hai ki jisa vyakti kA bAMdha jinanA-hinA nITa paNAdo prAra ne rahita hogA, utanA- unanA yaha nirmana, nimaMnatara rAnA mAyagA / na raSTi se prabalatara yA prabala kapAyo meM munna hAne ke pAraNa gni mAgabhAvo ke manijJAna aura anajJAna vizuddha va nirmana, aine bAgamana, bahana riDa yA gItArya mahApugpo kA gudAtmabhAvanA ge vAgina (nAgina) yoga tInamAnavaga ne paramAtmapatha dazana se niA AdhArabhUta hai| __athavA niznayanaya kI dRSTi me nA ko apanI mAnmA pravanara gA prazna kapAyo meM mukta hogI, tabhI umakA bhayopazama tIna hogA aura una nITa bhayopazamabhAva ne vAnita (yukta) bodha me jAna pI vizuddhanA hogI, buddhi para anAna, moha, abhimAna, lAlamA, gRhA, nvArtha Adi gA bhAvagNa sama hogA aura tabhI mai nvaya paramAtmapatha= zuddhAtmadazA ko patha kA nirNaya para ngaa| arthAt-pravalakapAyoM me rahita merI AtmA zuddhAtmabhAvaramaNampa paramAtmapaya ke pratyakSadarzana meM agrasara hogii| sAdhAraNa prANI mAmAgki vAmanAnI yA parabhAvo kI aura itanA Asakta hotA hai ki sahanA usame AtmavikAna yA svabhAvaramaNatA kI bhAvanA jAgRta nahIM hotI aura ume jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazamabhAva utanA nahIM milatA aura na hI tadanurUpa yoga =(mayoga) milate hai| ina dRSTi meM jisa vyakti kI jinanI-jitanI zudvAtmajAna kI kSayopazamabhAva meM hotI hai, utane-unane prabala va prabalanara nayoga (yoga) mI use mahaja meM milate jAte haiM / vAnI kSayopagamabhAvo kI nyUnAyikatA ke anunAra anukUla sayogo ko nyUnAdhikatA honI hai| ___ udAharaNArtha-kaI mAdhako kA kSayopazamabhAva nona honA hai to unheM prauTa Ara anubhavI guruo, tadanukUla nAdhano, anukUla sthAna-nahatAra-gatmaga Adi patA nayoga milatA hai, unakI brahaNa-dhAraNA-gatti bhI tIdatara hotI hai, jaci kaI sAdhako ko tIna aura katipaya gadhako ko manda vA nandataH ninanI hai / na dRSTine jina mAdhako kI bhopAmabhAvanA nITatama hogI unhe tadanupUna tIjatana manoga aura nInatama grana-dhAraNAgakti milege aura tadanusAra unakA bodha bhI dInatama kSayopazamabhAvanA se gAvita hogaa| aise vyaktiyo kA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-patha kA darzana 37 vodha hI vartamAnakAla me to paramAtmapatha ke nirNaya kA AdhAra ho sakatA hai / vartamAnakAla me paramAtmapatha nirNaya me AdhArabhUta bodha hama bahuta-sI bAra yaha anubhava karate haiM ki sAdhako ke bodha me aneka prakAra kI nyUnAdhikartA hotI hai / kisI-kisI sAdhaka kA kSayopazama itanA prabala hotA hai ki cAhe jaisA nayA prazna usake sAmane prastuta kiyA jAya, vaha apane vizAla vAcana aura vyApaka vodha ke AdhAra para usakA yathArtha uttara de sakatA hai / zAstra meM aise-aise zru tanAniyo kA ullekha hai ki ve apane matijAna se usakA ThIka upayoga lagAe~ aura unakA vodha sthira vizAla aura sudRDha ho to cAhe jaise sUkSmabhAvo ke viSaya me kevalajJAniyo ke barAbara yathAtathya nirNaya de sakate haiN| isIlie zrIAnandaghanajI Atma-pratyakSajJAniyo (divyanetro) ke abhAva me pUrvokta pravalatama kSayopazamabhAvanA se bhAvita bodha ko isa yuga meparamAtmapatha-nirNaya kA AdhAra mAnate haiN| nizcayanaya kI bhASA me kahe to apane me AtmapratyakSajJAna (divyanetra) ke abhAva me apane upAdAna=kSayopazamabhAva ke prAbalya se hone vAlA (vAmita) bodha hI vartamAnakAla me paramAtmamArga ke nirNaya kA AdhAra bana sakatA hai| ___isa bAta ko na mAna kara yadi yahI Agraha rakhA jAya ki jaba kabhI divyajJAnI yA divyajJAna kA yoga milegA, tabhI paramAtmapatha kA bodha kiyA jAyagA, to usa sAdhaka ko aneka kaThinAiyo kA sAmanA karanA paDegA, aneka vighna' usake vikAsamArga me roDA aTakAeMge, ava taka usane jo bhI pragati kI hai, vaha bhI Thappa ho jAyagI aura AtmA karmoM se bhArI ho kara janmamaraNa ke cakra meM bhaTakatI rahegI / ana apane kSayopazama ke anusAra jo bhI anukUla sAdhana yA sayoga prApta ho, unakA avalambana le kara paramAtmapatha para pragati karate rahanA cAhie / isI Azaya se zrIAnandaghanajI ne vartamAnakAla me mati-zrutajJAna ke utkRSTa kSayopazamabhAva se bhAvita bodha se yukta jJAnI yA jJAna ke AdhAra ko yogya mAnA hai| paramAtmapayadarzana ke liye zreSTha AdhAra : samaya kI parapakvatA pUrvokta gAyA me divyajJAna ke abhAva meM vartamAna yuga me utkRSTa kSayo
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-dana pasamayatA nati-dha najAnI yA mati meM nAna -- nimana bAMdhArabhUta banAyA, parantu zrIAnakAnajI una dina ni : / na manoya hai ki maiM vaya banA divyajJAna mA diyo samAna, kannu usa samaya unakI upaladhi na hone para nInA AdhAra-... mAnmathAna ke nira, nAga ke antima gANana :--- kAlalabdhi lahI paMtha nihAjare, e AmA avalamba / e jana jove re jinajo jAgajo re, Anandaghana-mata antra pthdd'o||6|| acaM yathArtha (samAvaramagatArapa) puraSAcaM prate-karate pAla paripazya (namaya paka jAne) hone para tayArUpa Atmaladhi (Atmakti) prApta karake mArakA (paramAtnA kA) patha dekha makU gA, yaha mAgA (pratIkSA) hI mere lie aMcha avalambana hai / he vItarAgaprabho ! isI jAgA ke AdhAra para mere sageNA vyatti no rahA hai / ise hI Apa Anandaghana (naccidAnandarapa) ke paya kA mAnavRkSa yA sAra smjhnaa| bhApya kAlalabdhi ko pratIkSA * jIne kA prapta AdhAra zrIAnandaghanajI ApAvAdI (Optimist) hai, 3 janadarzana kI rago ko chUne hae kahate hai, jisameM tana-mana-prANaM meM paramAtmapatra-mokSapatha pAne kI tIvratA hai, jo ahaniMga mvabhAvaramaNamvarupa mAna-varNana-cAritra me purapArtha karatA hai, une eka na eka dina paramAtmapatha ke vAna ho para hate haiM, unakA vaha pumpArtha, vaha tIna tamannA khAlI nahI jAnI, para nAdhya ko usa jamA kI pratIkSA karanA, una avasara ke Ane ka ya khanA jarUrI hai| - kheta me bIja bote hI kimAna ko unakA phala nahIM mila jAtA, une kAphI pratIkSA karanI par3atI hai, dhairya ke mAya phmala pakane taka intajAra karanI paDatI hai, tava taka ume utsAhapUrvaka goDAI, micAI, aura surakSA karanI hotI hai| tabhI use umakA sundara phala milatA hai| isI prakAra paramAtmapatha ke darzana ke lie bhI svabhAvaramaNarUpa purupArtha dvArA Atmazakti prApta hone taka pratIkSA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-patha kA darzana karanI Avazyaka hai| isI dRSTi se yogI zrIAnandaghanajI antara se pukAra uThane haiM "vItarAgaprabho / samaya paripakva hote hI Atmazakti (kAlalabdhi) prApta hone para maiM avazya Apake patha kA darzana karU~gA, isI AzA---pratIkSA kA avalambana le kara maiM jI rahA huuN| vAstava me, merI AtmA to usI dina ko dekhane ke lie utsuka hai, jisa dina mujhe paramAtmapatha ke darzana hoMge, usI dina -merI yaha AtmasAdhanA saphala hogii| - kAlalabdhi kA avalambana kyA aura kaise ? jainadarzana meM pratyeka kArya ke lie kAla, svabhAva, niyati, karma aura puruSArtha, pA~ca kAraNasamavAya ko anivArya batA kara upayukta sthAna diyA gayA hai, yahI vAta AtmavikAsa ke lie hai / isa dRSTi se AtmavikAsa ke lie dUsare cAra kAraNo kI taraha kAla kA paripAka bhI honA cAhie / samaya pakane, para hI amuka kArya hotA hai| Ama amuka samaya Ane para hI pakatA hai / garbha nau mahIne kA hone para hI dAlaka kA prasava hotA hai, phasala amuka samaya para hI pakatI hai| isI taraha divyajJAna ke lie amuka kAla kA lAbha yA prApti kAlalabdhi kahalAtI hai| svabhAvaramaNa meM puruSArtha karate-karate jisa samaya Atmazakti iMtanI vaTa jAyagI ki divyajJAna-AtmapratyakSajJAna hote dera nahIM lagegI, usI samaya ko kAlalabdhi1(samaya kA paripAka) kahanA caahiye| __zAstra me 5 prakAra kI labdhiyAM batAI gaI haiM--(1) kAlalabdhi, (2) 'bhAvalabdhi, (6) karaNalabdhi, (4) upazamalabdhi aura (5) kSAyikalabdhi / kAlalabdhi bhI Atmazakti-vizepa me hI prApta hone vAlA eka nAmarthya hai, eka prakAra kI yogyatA hai, jisake prApta hone para paramAtmapatha kA spaSTa darzana ho jAtA hai| imalie zrIAnandaghanajI ne kAlalabdhi ko hI paramAtmapatha-darzana kI yAzA kA antima AdhAra mAna kara usI ke mahAra jIne va tava taka pratIkSArata rahane kI bAta-abhivyakti kI hai| 1-'pADayamaha mahaNNavo' me labdhi ke kSayopazama, sAmarthya vizeSa, ahinA, lAbha, prApti aura yogyatA Adi artha kiye gaye haiN| -
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 adhyAtma-darzana dUmage kI AzA aura payadarzana kI AgA meM antA 'yo to 'AzA aurana kI yayA kIja' pada meM zrIjAnandajI ne AmAre prani upekSA vyakta kI hai, lekina yahA~ AmA so vaDhA Agara mAnA hai, parantu isa AgA aura usa AzA meM gata-dina kA annara / yara AmA gaI. jinameM podgalika bannuo myUla yA bhautika padArthoM kA vipakI prAna kI AzA hai, uname jAgA karane vAle yA yUcha hilAne vAle pAnImA gaI hai| vaha laganA panapadArthoM kI gulAmI hai parantu yatI AgA hai-~kAsanadhi prApta hone para paramAtmapatha ke dagaMna kI jAgA, unameM minI meM mAMga, galAmI yA yAnanA nahIM kI gaI hai, na parapadAyoM ko prApta karane kI hajAgA yaha to AtmA kA apane AtmamvabhAva meM puruSAraM kara kAnanadhi prApta hone para paramAtmapathadazana kI AzA hai / uname AnAdAnI ke dAma banane meM bAta hai, jabaki inameM AgAdAnI para vijaya prApta karane kI bAta hai / cAnanaja (AtmA) ko isa prakAra kI AzA ke avalambana ke sivAya aura koI nArA hI nahIM hai| jIvana kA mAdhAra . bhautika yA Atmika ? zrIAnandavanajI Ane kahate haiM-TanI AzA ke AdhAra para mujha magenA sAdhakajana jIvana jI rahA hai| sAdhaka-jIvana re nie mamArI jIvo kI taraha dhana-sampatti, saMtati sukha-mAmagrI Adi jIne ke AdhAra nahIM hote, usake jIna kA AdhAra AdhyAtmika hotA hai / kyoki sAdhaka ko jaba taka pUrNamuda AtmadazA kI prApti nahIM ho jAtI, jaba taka kA jitanA kAna hai, una phAna ko vaha Atmazakti upalabdha karane meM vitAtA hai, vaha svabhAvaramaNa me punpAya karate karate hI apanA jIvana pUrNa karatA hai, unake jIvana jIne kA AdhAra. Atmika hotA hai / AtmasAdhanA karanA, AtmasvarUpa jAnanA Atmazakti prApta karanA Atmazakti prApta karane ke lie sAdhana-mAmagrI juTAnA va umakA samucita upayoga karanA hI usake jIvana kA ekamAtra lakSya hotA hai| isI dRSTi me zrIAnandaghanajI ke antara kA svara gUMja uThanA hai"e jana jIvere jinajI! jANajo re .. " Anandaghana-mata-amba ke sambandha me yogI zrIAnandaghanajI ne apanA koI mata, patha, mampradAya yA gaccha nahIM
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-patha kA darzana 41 banAyA aura na ve kisI sampradAya ko calAnA cAhate the, balki unhone isI cItrInI meM Age gaccha sampradAya, patha Adi ke prati apanI aruci pradarzita kI hai, isalie Anandaghana-mata kA arya kisI mata, patha yA sampradAya kA sUcaka nahI ho sktaa| cUki yogI AnandaghanajI jiMdagIbhara Atma-zodhana, Atmacintana-manana aura AtmavikAsa ke avalokana me rahe haiM, isalie Anandadhanamata kA artha yahAM AnandaghanarUpa = zuddhAtmabhAvamaya mata=vicArarUpI Amraphala athavA zuddhAtmabhAvamaya dicAra kA sAra hai| zrIAnandadhanajI ke kahane kA abhiprAya yaha hai ki jaba maiMne apane zuddha citta-kSetra meM paramAtma-patha-darzana ke prati tIvra AtmaniSThA-rUpI Ama kI guThalI vo dI hai, taba to eka dina meM usake svabhAvaramaNatA me Ananda dene vAle AnandaghanarUpa paramAtmA ke vicAra kI zItala zuddhAtmadazArUpI chAyA vAlA AmravRkSa -paramAtmA (vItarAga) athavA paramAtmapathadarzanarUpI Amraphala avazya prApta kruuNgaa| aisA merA akhaNDa mata=nizcaya hai / sArAMza ajitanAya bhagavAn kI stuti ke bahAne isa stuti me zrIAnandaghanajI ne panmAtma-mArga ke darzana kI tIvra utkaNThA batAI hai| sAtha hI divyajJAnacakSu ko usakA sarvottama upAya banA kara unhoMne paramAtmapatha ke darzana karane me carmacakSu, puruSa-paramparA, gAstra-paramparA tathA parAzrita anubhava, Agama, tarka, yathArthavaktA eva divyajAna kA viyoga Adi mukhya kaThinAiyoM batAI hai , lekina anta me svIkAra kiyA hai ki uccazreNI ke kSayopazama vAle nirmala zrutajJAnI puruSa ke zra tajJAna kA vodha vartamAnayuga me AdhArarUpa ho sakatA hai| lekina antima gAthA me kAlaparipakva hone taka paramAtmapathadarNana kI pratIkSA me rata rahane kI AzA kA avalambana mAna kara usI ke sahAre jIvana jIne kA nizcaya kiyA hai| matalaba yaha hai ki rAgadveSAdi vikAro se rahita zuddha AtmadazA prApta hone para hI pUrNarUpa se paramAtmapatha kA sAkSAtkAra ho sakatA hai, yahI saba gAthAo kA nicoDa hai|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 sambhavanAtha-stuti-- paramAtmA ko sevA (tarja-rAtalI ramI ne rihAyo AviyA re, rAga-gagiri) panmAtmA ke nAya agaNTa nIti ke bAda paramAtmA ke mApAna va nirNaya kannA ganmamAdhaya ke lie panivArya hotA hai mArga kA nirNaya ho jAne para hI paramAtmA kI meyA bhalIbhAMti ho sakatI hai| gira nImare tIrthaga bI nambhavanAyabhagavAn kI stuti ke mAdhyama meM paramAtma mevA ra rahasyodghATana karate hA zrIAnandavanajI lAne hai--- 'sabhavadeva' te dhura sevo save re, lahI prabhutevana-neda / sevana-kAraNa pahalI bhUmikA re, abhaya, advepa, akheda / / smbhv0||1|| artha paramAtmA (paramazuddha AtmA) kI sevA kA gaharA rahasya mamama kara sabhI mAtmasAdhaka sarvaprathama sambhavanAthadeva (vItarAga paramAtmA) vA yotagaraparamAtmA ke devatva kI sevA kreN| paramAtmasevA me kAraNabhuta pahalI bhUmikAavasthA ke yogya abhaya, adveSa aura akheda ye tIna vAte haiN| paramAtma-sevA dayo ? pUrvota do ntutiyoM meM jina prakAra prathama Ara dvitIya tIthakara kI ntuti ke mAdhyama ne prIAnandaghanajI ne paramAtmaprIti aura paramAtmamArga ke dazana kA rahasya khola kara rakha diyA hai, vaise hI ina stuni me nImare nI kara zrI sambhavanAthadeva kI stuti ke mAdhyama ne paramAtmA kI yA paramAnmantra kI sevA sarvaprathama kyo karanI cAhie ? paramAtma-mevA kyA hai aura kaise karanI cAhie ? ina navakA vizleSaNapUrvaka rahasyodghATana kiyA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI mevA 43 savAla-yaha hotA hai ki zrIAnandadhanajI ne isa stuti me dUsare saba kArya choDa kara sabhI sAdhako ko sarvaprathama paramAtmA kI mevA karane kI preraNA kyo dI? isakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki dUnarI stuti kI antima gAthA meM unhoMne yaha batA diyA ki maiM paramAtmapatha ke darzana ke vinA hargija haTane vAlA nahI, cAhe kitanA hI kAla kyo na vyatIta ho jAya, nai tava naka dhairya yA pratIkSA karU gA, jaba merI Atmazakti itanI vaDha jAyagI, merA kSayopazamabhAva itanA tIvratama ho jAyagA ki kAla kA paripAka bhI ho jAyagA aura eka dina vaha avasara bhI A jAyagA, jaba maiM paramAtmapatha kA nAkSAtkAra karake hI dama lUMgA , isI AzA aura vizvAsa ke sAtha meM baiThA huuN| ata java sAdhaka kI paramAtmapathadarzana kI itanI tatparatA ho jAtI hai, taba use apane Apako paramAtmapathadarzana ke yogya, samartha aura kAryakSama banAne ke lie sarvaprathama utsAhapUrvaka paramAtmamevA karanA anivArya hotA hai| yahI kAraNa hai ki zrIAnandaghanajI sabhI mumukSuo, kintu paramAtmapapradarzana se nirAza mAdhako kA va apane ko paramAtmapathadarzana ke yogya banAne hetu pahale paramAtmasevA -karane kA AhvAna karate haiM / paramAtma-sevA kyA hai ? parantu nAtha hI ve kucha sAdhako tathA mbaya ke vetanarAja meM cetAvanI ke taura para kahate hai ---paramAtmA kI sevA karane se pahale nevA kA svarUpa tathA usakA rahasya samajha lo / paramAtmanevA kA svarUpa eva rahasya samajhe vinA hI duniyAdAra logo kI taraha agara paramAtmasevA ke nAma se kimI aura kArya ko karane laga - jAoge, yA sevA ke sAtha kimI prakAra kA rAga, dvepa, moha, nAmanA-kAmanA, bhaya, lobha, tyA kisI svArtha ko joDa doge athavA sevya puruSakA svarUpa na samajha kara, jaise-taine rAgI-dvepI, kAmI, krodhI deva ko hI devAdhi deva paramAtmA mAna kara usakI sevA ko paramAtmamevA mAna kara karane lagoge, yA paramAtmA (nirajana-nirAkAra zuddha anantanAnadarzanacAritramaya AtmA) ke vItarAgatva yA zuddha Atmatva kI upAsanA ke badale unake vAhyarUpa, syUlapratIka yA unake dvArA vihita kriyA kalApo yA unake vAhya atizaya, zArIrika vaibhava kI hI sevA karane me juTa kara unake yothe guNagAna yA kore kIrtana karake hI use paramAtmasevA samajha loge , athavA paramAtmA ke nAma se kisI vyakti
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaag vinaya (bhale hI vaha mahAna hA) prati gaga aura moha karake umanI vAyamevA-myUlasevA (apanI AnnA ko gagaDepa moha yA parabhAva meM nahaTA Fr) kagna laga jAjoga to mAmA-mAyA ke vAstavika nAma genina ho jaaoge| paramAtmamevA kA vAyavika aura garama nAma kamAyo, gaga-dveSa moha mArgo meM muki hai / mukti prApna hona kI avadhi taka bIca meM paramAgavAnI gAnA ke vIgana unI nilami jo no yathArya (kAryakSA se sambandhita) gAbhava hai unakA ullekha Age kI mAyAma mpaya garanavinA mAnagone. nama) mevA kAgne ma ma mukti ke badale kamavandhana hI adhika gambhava hai| mAya hI yaha vicAraNIya hai ki yahA~ mambhavadeva (paramAnmadeva nAhI nevA karane kA kahA hai / vAnI AtmamAgharu kA jAdarza sevya purupa paramAnadeva haiN| paramAtmadeva ko mAmUlI yA nyUnAdhika guNA gadevatva prApta nahI hAnA / aimeM devatva kI prApti ke lie ananna guNo kI paripUrNatA honI Ava. zyaka hai / paripUrNatA ke milara para pahuMce hue AnnA ko hI paramAnamadeva kahA jA sakatA hai / vahI sAdhaka dvArA mevA ke yogya AdagaM ho sakatA hai / yahI kA hai ki kimI kimI prati meM 'mambhavadevata' pATha milatA hai, unakA artha mambhava (paramAtma) deva kI maMvA ke badale paramAtmA ye devatva ko mevA hotA hai, nizcayanaya kI dRSTi meM yaha artha adhika magata pratIta hotA hai| tAtparya yaha hai ki vItagaga paramAtmadeva janI kimI prAtara ko mevA nahIM cAhate, vartamAna me ve svaya pratyakSa nahIM haiM, isalie unake zarIra me mambandhita vastuo kI sevA karanA bhI sambhava nahIM hai , aura parokSa hone ke kAraNa unakI AtmA ko hamArI mevA kI apekSA nahIM hai| balki ve apanI AtmA ko paramAtmadeva banAne ke lie kisI kI sevA yA sahayoga kI apanA rame vinA svayaM ke zuddhAtmabhAvaramaNa meM purupArya karate haiN| ve pratyakSa ho yA parokSa hamAre dvArA unake guNagAna yA stuti karane me unako koI bhI lAbha nahIM hai| vItarAga hone ke kAraNa hamAre dvArA sevA karane yA na karane se ve koI khuza yA nArAja nahIM hote, na varadAna yA zrApa dete haiN| ata nizcaya hapTi me paramAtmasevA kA rahasya hai--zuddha aatmsevaa| vItarAga-paramAtmadeva ko Adarza mAna kara apanI AtmA ko rAga, dvepa, kaSAya Adi parabhAvo se haTA kara guddha svabhAva meM lagAnA, apanI AtmA ko paramAtmA kI taraha AtmaguNoM
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA se pUrNa, va yogya banAne kA matata purupArtha karanA-paramAtmadevarUpa Adarza ko na bhUlanA hI prakArAntara se paramAtma-mevA hai| vastuta paramAtmasevA zuddha AtmabhAva kA eka Adarza hai / ata sAdhaka ke dvArA paramAtmA ke sAtha svabhAvasvalparamaNatA ke rUpa me abhinnatA sthApita karanA hI paramAtma-sevA hai| yahI kAraNa hai ki janadarzana paramAtmadeva-zabda me rAga, dveSa, ahakAra Adi parabhAvo meM par3ane vAle, jagat ke niyannA-kattA-dhartA-hartA, acche-bure karma ke phala pradAna me samartha kisI tathAkadhita deva ko Adarza vA mevya nahI mAnatA / paramAtmadeva ina saba mohamAyAdi parabhAvo me rahita nirajana, nirAkAra, anantajJAnAdi guNo me paripUrNa paramaguddha AtmA hote haiN| paramAtmasevA kaise ? pUrvoktasvarUpayukta paramAtmadeva kI mevA kame kI jAya ? unheM kyA bheTa caDhAI jAya ? unakI sevA ke lie kyA le kara pahu~cA jAya ? ye aura aise prazna sevaka ke sAmane upasthita hote haiN| yaha to sarvavidita hai ki vItarAga paramAtmA kisI prakAra kI vAhya bheMTa yA samAra kA koI bhI padArtha dUsaro se nahIM caahte| parantu AtmArthI mAdhaka jaba vItarAgadeva ko Adarza mAna kara unakI sevA karane ke lie tatpara hotA hai to paramAtmasevA ke lie ume apanI AtmA me vaisI yogyatA prApta karanI cAhie / vinA bhUmikA prApta kiye hI koI vyakti vAhya nAcagAna, ragarAga yA kIrtana-bhajana Adi ko hI paramAtmamevA mAna vaiThegA to vaha dhokhA khaaegaa| paramAtmasevA kevala 'nAcane, gAne, yA rijhAne se nahIM ho jAtI , usake lie apanI AtmA me vaisI yogyatA prApta karanI jarUrI hai| koI vyakti dazavI kakSA kI yogyatA prApta kiye binA hI prAimarI me sIdhA dazavI kakSA me baiTha jAya to vaha saphala nahIM ho sakatA, vaise hI paramAtmasevA kI bhUmikA yA yogyatA prApta kiye binA yA mevA kA ka kha ga sIkha kara bIca kI bhUmikA pAra kiye vinA sIdhA hI paramAtmasevA kI uccakakSA para pahu~canA cAhe to vaha saphala nahI ho sktaa| isIlie paramAtmasevA ke lie sarvaprathama apanA upAdAna tadanurUpa zuddha honA jarUrI hai| upAdAna zuddha hue vinA mevyaputpa-paramAtmA ke pratyakSa nikTa samparka me rahane para bhI vyakti unane kucha lAbha nahIM uThA sakatA, vAstavika mevA karanA to bahuta dUra hai| aura na hI unase parokSa nevA ho sakatI hai| isIlie yahA~ sevA ke lie
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana prathama bhUmikA prApta kanne kA artha honA hai-mo-gapuruSa ke anurapa apane upAdAna kI zuddhi / 'devo bhUtvA deva yajet' ina cyApa ge anusAra tInarAga paramAtmadeva kI mevA ke lie apanI AtmA (upAdAna) ke tamanunya hone kA purapArtha karanA Avazyaka hai| yahA~ 'sevanakAraNa' zabda hai, usakA jathaM 'mevA ke lie abhima nagara pratIta hotA hai| yadi 'navanagANa mada meM kAraNa zabda ko nimitakA mAnA jAya to bhUmikA kA ayaM karanA hogA---'citta bhUmikA' (agamyA) ayavA 'cittabhUmi' (manobhUni) / kyoki mAnnayA meM citta kI amuka bhUmikA yA amuA prakAra kI cittabhUmi hI nimita kAraNa bana sakatI hai| paramAtmasevA ko prathama bhUmikA ke spa me tIna bAteM jarUrI paramAtmamevA kI niSThA rakhane vAle sAdhaka ke lie prAthamika bhUmikA ke ssa meM tIna bAne prApta karanI jastI hai-'abhaya, advaipa, akheda / ina tIna kI pahalI bhUmikA me anivAryatA nalie batAI ki sAdhAraNa vyakti yA rAjA athavA dhanADhya kI mevA ke lie bhI vyavahAra meM nadanUtana yogyatA aura bhUmikA prApta karanI par3atI hai, taya lokonara bItagaga paramAtmA kI sevA ke lie to kAphI UMcI AtmabhUmikA athavA citta bhUmikA kA honA Avazyaka hai / paramAtmA kI sevA ko bahuta-ne ajJaloga bahuta AmAna namalate hai athavA bahuta-se nazebAja yA pUrta loga sAdhu-santa ke vepa me kucha mI tyAga karane kI bAta athavA AtmabhAvo me ramaNa karane kI bAta ko tilAjali de kara mirpha nazA ka ke mUrata lagAne yA paramAtmA ke kore guNagAna, kIrtana-bhajana karane mAtra ne unakI sevA honA mAnate haiM / parantu yaha itanA manA maudA nahIM hai| isIlie zrIAnandaghanajI isI stuti kI antima gAthA meM kahA~ hai-"mugdha sugamakarI sevana Adare re, sevana agama anUpa" isI kAraNa paramAtmadeva kI sevA kI pAyatA ke lie ye tIna vAte sarvaprathama Avazyaka batAI hai / yadi sAdhaka ko paramAnmamvarUpa kA 1--yogasAdhanA me citta kI pAca bhUmikAeM batAI gaI haiM ---kSipta, mUDa. . vikSipta, ekAgra aura niruddha /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA bhaya, dveSa, nadI mevana (sparza yA milana) karanA ho to usake lie prAthamika yogyatA ke rUpa me usame bhayarahitatA, dvAparahitatA aura khedarahitatA honI Avazyaka hai / ina tIno ke vinA AtmA me paramAtmadeva kI sevA kI yogyatA nahIM aatii| kisAna neta me bIja bone se pahale bhUmi ko sApha va samatala karatA hai, usame kATe, kakaDa, jhADajhakhADa Adi ho to unhe ukhADa pheMkatA hai, jamIna UvaDakhAvaDa ho to une phoDa kara datAlI se sama banAtA hai / isI prakAra AtmaspI bhUmi meM sevArUpI vIja bone se pahale AnmabhUmi me rahe hue bhaya, tupa, kheda Adi kATe-kakaDo ko sApha karake AtmabhUmi ko samatAbhAva se samatala banAnA Avazyaka hai| tabhI paramAtmamevA kA yathArtha phala mila sakatA hai| bhaya, dveSa, kheda se kakarIlI, kaTIlI yA patharIlI banI huI Ubar3a-khAbaDa (viSama) manobhUmi yA AtmabhUmi me yadi paramAtmasevArUpI bIja bo diyA jAyagA to vIja to niSphala hogA hI, parizrama bhI vyartha jAyagA / isIlie paramAtmasevA ke lie tatpara sAdhaka ko pahalI bhUmikA ke rUpa me ye tIna bAteM apanAnI jarUrI hai| Age kI bhUmikA ke lie to isase bhI baDhakara ucca yogyatA kI apekSA hai, yaha bAta bhI 'pahalI' zabda se dhvanita hotI hai| ava Age kI gAyA me zrIAnandaghanajI svaya ina tIno ke artha batAte hai'bhaya' caMcalatA (ho) je pariNAmanI re, 'dvaSa' arocakabhAva / 'kheda' pravRtti ho karatAM thAkie re, doSa abogha= lakhAva ||sbhv02|| artha pariNAmo (manobhAvo) athavA vicAro kI cacalatA (asthiratA) hI bhaya hai, paramAtmasevA ke prati aruci, athavA mana ke pratikUla padArtha ke prati yA mukti, muktimArga yA muktimArga ke ArAdhaka ke prati ghRNA aprIti doSa hai, isI prakAra paramAtmasevA kI yA sayamAdi dharma kI pravRtti kriyA karate hue Uva jAnA, ghabarA jAnA, thaka jAnA yA ruka jAnA kheda hai| paramAtmasevA me bAdhaka ye tIno doSa avodha (nAsamajhI, ajJAna yA mithyAtva) kI nizAnI haiM / / zANya paramAtmasevA me prathama vighna . bhaya paramAtmasevA antatogatvA zuddha AtmamevA me phalita hotI hai| ata
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 adhyAtma-gana sAdhaka ko mana ke vigI bhI kone ga yadi naramAdipA bhaya chAyA rAnA, yA narakAdibhava-nivAra yaso haTiga hI yaha paramAtmanayA kA mArga karatA hai, athavA paramAtmagavA kA taya nandAdi bhara pA minI bhaya ke nivAraNa kA hai . athavA kinI apayaza, AgmAt apaMdanA, gumalA, yA prANa apavA AjIrikA ne jAna dara meM paramAtmA kI jAnI hai yA anya kinI gvAyaM meM bhaga para jAne ge, Tara kI jAnI : to yaha gAprenni hone ke kAraNa dIpayata hai / mokima kA artha paggiAmo meM janatA A jAnA hai| jaba manuSya ke mana meM bhaya kI jAga nagatI hai to yaha nana nA kI lapaTe uchAlatA hai aura mana masAnmabhAvaramAnAparamAnanA haTa kara amuka bhaya ke cintana meM canA jAtA hai, cina emAgra na raha phara ho jAtA hai| kaI daphA manupya parivAra, namAja, jAti, cauma, nayanara ga yA vimI tathAnAyina mahAn vyanphirame paramAtmamevA meM lgtaa| badamA inake davAva me yA nindA ne dara ne gaddha paramAtmamevA ke mArga kI chaTa baiThanA hai| vAstava me ye saba, paramAtmamevA me nATa karane vAle nayA manoyoga ko cacana banAne vAle hone se vighnavAnka haiM / jAmloM meM bhaya ke mukhyatayA 7 kAraNa batAye haiM-ihalokamaya, paglorabhaya, jAdAna (chIna lene kA) athavA atrANa (asurakSA kA) bhaya, AmmAt (durghaTanA ho jAne kA) bhaya, AjIvikA kA bhaya, apayamabhaya aura maraNabhaya / mAdhaka ne una 7 bhayo me meM koI bhI bhaya hogA to vaha rajoguNI bana jAgA, asthira ho jAyagA unakI AtmA zudvAtmabhAvaramaNatAtpI paramAtmanevA ne vimutra ho jaaegii| nagarakta prANI koI bhI natkArya nAhanapUrvaka nahIM kara nAtA, vaha latkArya ganne me dUnaro me davanA hai, saccI bAta nahIM kaha sakatA, unakA jIvana nadA gapAgamna banA rahatA hai, aisI sthiti meM pamAtmamevA ke bAre meM bhI unakI mamala syATa nahI hotI, usakA jJAna-darzana samyak nahIM honA / paramAtmamevA me dvitIya vighna . dveSa parImAtmA ka gavA kA tAtparya zuda AtmA kI vA hai / jaba AtmabhAva me bhinna bhAvo-garIra aura garIra ne sambandhita vastuo ke prati gaci, prIti aura usakA utkaTaspa moha yA lAlanA honI hai jaba anagamabhApo ke prati gaci pravala hotI hai to AtmabhAvo kI mevA ( mAtmanevA) ke prati
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA 46 / aruci yA ghRNA ho jAtI hai| matalaba yaha hai ki java AtmabhAva-ramaNatA ke prati aruci hotI hai to sAdhaka ke jIvana meM zarIra se sambandhita padArthoMdhana, makAna, jamIna jAyadAda, santAna, jAti athavA sampradAya Adi ke prati AkarpaNa, rAga yA moha vaDha jAtA hai| kyoki yaha svAbhAvika hai ki jaba eka padArtha ke prati rAga yA moha hogA to dUsare padArtha ke prati aruci yA ghRNA hogii| vahI vAstava me upa hai| zuddhAtmabhAva ke prati yA AdhyAtmika pragati ke prati aisA arocakabhAva paramAtmasevA meM bAdhaka hai| dUsarI dRSTi meM soceM to zuddhAtmabhAva kI dRSTi se svarUpa me ramaNa karane vAlA sAdhaka java kisI jAti, dharma sampradAya, vepa, raga, varNa, prAnta, yA rASTra ke vyakti yA prANI ke ina vAhyaspo-parabhAvo ko dekha kara aruci yA ghRNA pragaTa karatA hai, usake prati aprIti paidA hotI hai , taba vaha usake andara virAjamAna zuddhAtmatattva ko nahIM dekhatA, kintu usake bAhya (zArIrika) rUpa, vepabhUSA va rahanasahana ko hI dekha kara usase ghRNA yA aruci karane lagatA hai , yaha bhI paramAtmasevA me vighna hai| ___athavA dUsarI dRSTi se kahe to zuddhAtmadagA me ramaNatA yAnI paramAtmasevA karane vAle mAdhaka ko jIvana me zarIra aura mana ke pratikUla kisI bhI paristhiti yA pratikUla (aniSTa) vastu yA vyakti ke prApta hone para yAnI nizcayanaya kI bhApA me kahe to pratikUla parabhAvo kA sayoga upasthita hone para aruci, aprIti yA ghRNA honA bhI paramAtmasevA me vAdhaka hai|| athavA yo bhI kahA jA sakatA hai ki jo vyakti paramAtmasevA (zuddha AtmasevA) ke lie tatpara hai, usako agara sarva karmakSayakarI mukti ke prati yA muktimArga ke prati aruci hai , jo bhavAbhinandI sAdhaka indriyoM ke bhoga-vilArA, nAcagAna, khAnapAna Adi me masta haiM, aura yaha socatA hai ki mukti meM to ye saba cIjeM haiM nahI , ata usa rukhImUkhI mukti se kyA lAbha ? isa taraha jo vyakti mukti yA muktipatha kA nAma sunate hI muMha macakoDa kara usake prati ghRNA aura aprIti pragaTa karatA hai, to usakA yaha arocakabhAva bhI dvepa hai, jo paramAtmasevA meM bAdhaka hai| paramAtmasevA me tIsarA vighna : kheda AtmA kI zuddhadazA me ramaNa karane kI yA mokSamArga kI pravRtti karate
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtga-darzI mamaya thaka jAnA, raka jAnA, kaba jAnA lagatAiTa paMdA honA gaMda hai, aura . vaha bhI paramAtmamevA meM vighna / bahuta-gI vAna hama dekhane hai ki nAdhaka garamAnmamaiyA kI mAdhanA ginAkaratA aba jAtA hai aura nAha uThatA hai-aba nahIM nagA ra pravRni yo kareM / nane varSa to karate-kagne ho gaye / gava yA to vara zusAnmagAvaragaNanA gI yA mokSamArga kI pravRti ko vegAra yamA kara jI-naMga vinA gana gAyA, athavA DhusalA kara une binanula ThoTa denA hai / athavA cinI AtmasAdhara ko varSoM taka paramAtmamevA kI mAdhanA karate ho jAte haiM aura uge ugane anukUla abhISTa phala nahIM najara AtA athavA pratikUna phala najara AtA hai, yA usakI ukta nAdhanA ke sAtha sajocI hAnIrika panAkAkSA pUrNa nahIM hotI, nava yA to vaha usa sAdhanA ke prati azradA pragaTa karanA hai, yA rogAMna kara vahIM sthagita kara detA hai| jayavA AtmasAdhanA yA mobhamAdhanA kI pravRtti karate-karate phala ke lie utAvalA ho kara phala ke zIghra dRSTigocara na hone para kAzIla ho kara binA kisI prakAra kA mamAdhAna athavA AtmanirIkSaNaavalokana yA apanI bhUna kA paryAlocana-parimArjana mire vinA nanA unA pravRtti karane meka jAtA hai| gemara neda ke hI prakAra hai jo paramAnAgevA ke mArga me bahata baDe vighna haiN| ye tIno doSa abodha ke paricAyaka haiM paramAtmasevA ke mArga meM vAdhaka yA vighnamAraka, bhaya, dvIpa aura meda nAmaka ye vidopa vAta-pitta-kapha nAmaka nidoSa ke samAna mAdhaka ke avodha ke cihna hai| ye tIno doSa AtmayAdhaka me ho to mamalanA cAhie ki unameM paramAtmasevA ke bAre meM nAsamajhI hai, ajJAna hai athavA alpajJAna hai| uge patA hI nahIM ki ye tIno dopa mila kara usakI paramAtmamevA-sAdhanA kI jaDa kaime kATa rahe hai| paramAtmamevA ke sAdhaka ko apanI sAdhanA ke daurAna jahAM - pariNAmo me kisI bhI prakAra kI cacalatA (asthiratA) dikhAI de, athavA mvabhAvaramaNaspa paramAtmasevA yA muktimArga kI pravRtti karate samaya kimI vyakti, paristhiti, zarIra yA zarIra me mamvaddha vastu yA prANI ke prati amaci yA ghRNA paidA hone lage, athavA AtmamAdhanA-rUpa paramAtmasevA (muktimArga)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA , kI pravRtti karate samaya thakAna, adhIratA yA jhuMjhalAhaTa hotI pratIta ho to samajha lenA cAhie ki yaha merI kisI nAdAnI kA pariNAma hai| mujhe inase vaca kara turata kinArAkamI karanI cAhie ; anyathA merI paramAtmamevA kI prAthamika bhUmikA paripakva nahI hogI , kaccI raha jaaegii| ina tIno doSo se rahita ho kara paramAtmasevA kI bhUmikA taiyAra kareM nivarpa yaha nikalA ki kisI ke lihAja, davAva, yA kisI prakAra kI * bhIti ke zikaMje me na A kara nirbhayatA se--abhaya vana kara sevAsAdhanA kare , sAtha hI sabhI prANiyo-khAmakara mAnavo me nihita pratikUla vepa, jAti, sampradAya, varNa, raga, prA.ta Adi ke prati, yA pratikUla paristhiti athavA vastu ke prApta hone para unake prati ghRNA, aruci yA aprIti choDa kara prANiyo me nihita gudva Atmatatva ke prati ruci yA prIti kare, aniSTa vastu yA sthiti ke prApta hone parazuddha AtmabhAva kI aura apanI lInatA-nanmayatA rkhe| isI prakAra paramAtmasevAmAdhanA kI kisI bhI pravRtti ko rucipUrvaka, zraddhApUrvaka, dhairya ke sAtha vinA, thake binA, Uve phanAkAkSA pUrI na hone para bhI utsAhapUrvaka satata karatA rhe| paramAtmasevA ke lie prAthamika bhUmikA ke rUpa me abhaya, advapa aura akheda ina tIno ko sAdhaka apanA le, yahI zrIAnandaghanajI kA Azaya hai| bhUmikApUrvaka paramAtmasevA ke vAstavika avAntara phala pUrvagAthAdvaya me paramAtmamevA kA svarUpa, rahasya aura usake lie prAthamika bhUmikA ke rUpa me bhaya, dvepa aura kheda ina tIno dopo kA tyAga batAyA , parantu mAdhaka ke antara me sahaja hI prazna hotA hai ki Akhira paramAtmamevA kI pUrvokta bhUmikA aura sthiti kaba aura kaise taiyAra hotI hai ? use ukta sAdhanA ke daurAna kyA kyA yathArtha lAbha karmakSaya yA kSayopazama kI dRSTi se milate haiM ? imI jinAmA ko zAnta karane hetu zrIAnandaghanajI agalI gAthA meM kahate haicaramAvarta ho caramakaraNa tathA re, bhavapariNati-paripAka / doSa Tale valI dRSTi khule bhalI re, prApti pravacana-vAk ||smbhv0||3|| artha
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-vana java carama (antima) pudgalaparAta cala rahA ho, yAnI bhavanamaNa phA antima ca ho , tathA usame bhI caramaparA (nonoM karaNoM meM se antima karaNa) ho aura jaba mavarariNani (janmamaraNa kI sthiti parampaga) mA paripAka = antima tirA A pacA ho, tava karmamalarapa Topo kA nivAraNa ho jAtA hai, tathA usakI dRSTi samyak ho para khula jAtI hai, mAtmasammA hotI jAtI hai aura uge vItarAga-pravacana ko mApI mA lAna prApta hotA hai ! bhApya pUrvokta gAthAdvaya meM vatAye hue bhaya, dveSa aura medana tIno dopoM se cale jAne para paramAtmagevA kI prathama bhUmimA prApta hotI hai , aura natra gAya kI dRpti meM meM manAminanditA (magAra meM janma-maraNa ke cakra meM jalane ganI bAto me mani = prasannatA) miTa jAtI hai aura usame mokSAbhinandinA utpanna ho jAtI hai| yAnI nAdhaka kA mana nagAra kI gaira me haTa genI aura ho jAtA hai| pahalI upalabdhi * caramapudgalapagavataM kamalayaspa mukti kI dazA meM mAdhara japArajanmamaraNA nasAramAgara me mithyAtvAzrita anantadukharUpa jananna pudgalapanavoM kA anubhava karanA huA sAgara ke kinAre lagane kI taraha pudgalaparAvarta ke kinAre laga jAtA hai| arthAt unakA pudgalaparAvartajanmamaraNa kA taka jantima raha jAtA hai| paramAtmamevA ke lAbha ke rUpa meM sAdhaka kI samArayAmA kitanI kama ho jAtI hai / mokSa kI dauDa me vaha kitanA naphala ho jAtA hai / caramapudgalaparAvarna koI kama upalabdhi nahIM hai| pudgalaparAvarta jaina pAribhASika zabda hai / dravya me mAmAnyatayA marvapudgalo kA jigame grahaNa aura tyAga ho ,vaha pudgalapagavataM kahalAtA hai / carama (antima) pudgalaparAvarta yAnI paryannavartI pudgalAvarta-- dravyata. sAmAnyatayA mabhI pudgalo ke gahaNa aura tyAgarUpa se pravRtta hone para hotA hai / isakA spaSTIkaraNa ima prakAra hai-caudaha rajjUnamANa noka me AdArika, vaikriya, nejama, kArmaNa, bhASA, zvAmocchvAna aura mana ina mAto kI vargaNAo ke rUpa meM sabhI pudgala bhare hue haiN| unakA pariNamana karanA arthAt ukta pratyeka vargaNA ke rUpa me pratyeka pudgala kA pariNamana kiyA jAya, taba dravya se vAdara pudgalaparAvarta hotA hai| isI taraha eka-eka pudgalaparamANa .
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA 53 ko pahale audArika vargaNA ke rUpa me bhoge, tatpazcAt kramaza : vaikriyAdi chaho vargaNAo ke rUpa meM dUsarI vargaNA ke vyavadhAnarahita bhoge, isa prakAra kramaza sAto vargaNAo ke rUpa me sarvapudgala bhoge jAya, tava dravya se sUkSma pudgalaparAvarta hotA hai / imame eka paramANu audArikavargaNA ke rUpa me bhogane para yadi bIca me vaikriyAdivargaNA ke rUpa me use cAhe jitanI vAra bhogA jAya, vaha sUkSma pu0 pa0 me nahIM mAnA jaataa| lokAkAza ke asakhya pradeza hai| pratyeka pradeza kA maraNa se sparzana kiyA jAya, tava kSetra se vAdara pudgalaparAvarta hotA hai, isI taraha lokAkAza ke pratyeka pradeza kA kramaza eka ke bAda eka maraNa se sparzana kiyA jAya, taba kSetra se sUkSma pudgalaparAvarta hotA hai / kSetra se sUkSma pudgalaparAvarta me eka pradeza me maraNa hone ke bAda usake anantara (usame vilakula salagna) pradeza me maraNa ho, vahI mAnA jAtA hai, vIca ke kAla me anya pradezo me cAhe jitane maraNa ho, ve nahI gine jAte / kAlacakra ke utsarpiNI aura avasarpiNI dono ke sabhI samayo kA vyutkrama se (Age-pIche) maraNa me sparzana kare, tava kAla me vAdara pudgalaparAvarta hotA hai, tathA isI prakAra kAlacakra ke utsapiNI aura avasarpiNI Aro ke samaya kA maraNa me kramaza sparzana ho, tava kAlase sUkSma pudgalaparAvarta' hotA hai| udAharaNArthaisase pIche kI utsarpiNI ke prathama samaya meM mRtyu hone para usake vAda kI dUsarI kisI bhI utsarpiNI me dUsare mamaya me mRtyu ho, vahI kAla me sUkSma pu0 pa0 mAnA jAtA hai / vAkI ke bIca ke maraNasamaya kI gaNanA isame nahI kI jAtI / kapAya se adhyavasAya paidA hote haiM, aura unase karmabandha hote haiN| cUMki kapAyajanita adhyavamAya tIvra, tIvratara, tIvratama, manda, mandatara, mandatama Adi hone se karmabandha me bahuta tAratamya . (nyUnAdhikya) hotA hai| kaSAyajanita adhyavasAyo kI tIvratAmandatA ke asakhya sthAna (DigriyA~) hote hai, isIlie anuvandha-sthAna bhI asakhya hai| cUMki vAmanA aneka prakAra kI hotI hai, ata anuvadhasthAna bhI asakhya (utane hI) prakAra ke hote haiN| ina mabhI anuvadha- sthAnako ko pahale-pIche mRtyu dvArA sparza karake pUrNa kare, tava bhAva se vAdara pudgalaparAvarta hotA hai| isI prakAra pahale alpakaSAyodaya ke adhyavasAya se mRtyu pA kara, natpazcAt usake anantara rahe hue (lagate) adhyavasAya-sthAna me maraNa prApta karake kramaza sarva adhyavasAyasthAno kA ukta maraNa se sparza .. ....
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ el-baal kare, taba bhAva se sUkSmapudgalaparAvanaM saMtA hai| bAda bIna meM dUsare adhyavasAya sthAno nA maraNa meM parNa garenI uMge gudaga T0 nahIM mAnA jaataa| prANI ne aige ananta pudgatagaranana kiye / prasAra pAla agaNita pudgalaparAvarnano se pravAha ga vara, aba nA paMde gAnA sAyA hai| dravya, kSetra, kAla aura bhApa meM jo pudgaragavataMna para batAe , vo vAdara (myUla) parAvartana vatAe hai, sUkSma pudganagana no ananta vAra liya hoge| tAtparya yaha hai mUkSma pudgala-gavartana ra vicAra kareM to dama koTAkoTI mAgaropamakAna kI eka utyagiNI otI hai. ugaH prathama samaya meM maraNa ho, unake bAda dUsarI unsarpiNI ke ThIka gare nagara meM maraNa ho, vahIM ginA jAtA hai / vIca me vyutlama me jitanI bAra maraNa hA. ve vyayaM gA / ve sUkSma pudgalaparAvarta kI gaNanA meM nahIM aate| jaga prakAra, phe ananta gudaganaparAvarta ho cukane ke bAda jaba gagAra meM bhaTa yAne bhaTamarI prANI TT nima pudgalaparAvarta Ae, taba use oghadRSTi haTa kara yogadRSTi mAna hone lagatI hai| paramAtmamevA kI prAthamika bhUmikA (yogyanA) ho jAne para gAdhara ko uma 'caramapudgalAvarta' kA lAbha milatA hai / yaha bhI para prasAra tI 'kAlanadhi' hai| dUsarI upalabdhi caramakaraNa ma sasAra meM uparyukta kayAnAnusAra anala gudagalapagavarnanamAla naka prANI avodhadazA meM bhaTakatA rahatA hai| vaha gagadvepa meM gATa gamna, masAragamikA ho kara janeka prakAra kI syUla aura mUdama yAtanAeM gahatA hai| gaTne meM me nikala kara dUgare meM giratA hai| kaI daphA devagani ma janma la bara myUna mukho kA anubhava karatA hai, tathA aneka vAra narakagati meM paidA ho kara mahAyAtanAe~ mahatA hai| kaI bAra to eka bAra Akha mUda kara cole, utane samaya me 16-16 bAra janmamaraNa hotA hai| parantu jahA~ taka namyagdRSTi prApta nahIM hotI, vahA~ taka pIdgalika padAryo-parabhAvo me hI vaha Ananda mAnanA hai , parabhAvI me ramaNa kA vaha AdI ho jAtA hai| parantu jaba kisI jijJAsu ko yathArtha mArga para AnA hotA hai to usakI oghadRSTi naSTa ho kara yogadRSTi khula jAtI hai / vaha carama pudganaparAvarta taka A pahu~catA hai|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA aura samyagdarzana prApta hone se pahale vaha dharmamArgAnusArI sunIti, ucita niyatraNa aura ucita vyavahAramArga para cala kara guNaprApti me dhIre dhIre pragati karatA hai aura vyavahArakuzala banatA hai| jainadarzana me samyaktva prApta hone se pahale ukta mArgAnusArI vyakti ko tIna karaNa prApta hone kA vidhAna hai| karaNa kA artha yahA~ eka vizeSa pariNAma yA adhyavasAya hai| ve tIna karaNa ye haiyathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa / ye tIno karaNa samyaktvaprApti me kAraNabhUta haiN| __yayApravRttikaraNa me prANI kI pUrvakAla me jaisI pravRtti thI, vaisI hI banI rahatI hai, usame jarA bhI parivartana nahI hotA / kaI loga ise adha - pravRttikaraNa bhI kahate hai| jisa prakAra pahADI nadI kA patthara nadI me vAravAra idhara-udhara luDhakate-TakarAte gola, camakadAra va cikanA bana jAtA hai, isI prakAra jIva bhI masArasAgara me aneka dukha sahate-sahate komala aura zuddha pariNAmI bana jAtA hai / usakA pariNAma itanA zuddha ho jAtA hai ki usake vala para usake AyuSyakarma ke sivAya bAkI ke jJAnAvaraNIya Adi sAta karmoM kI (milA kara) utkRSTa sthiti 1 ghaTate-ghaTate palyopama ke amakhyAtave , bhAga nyUna (jarA-mI kama) eka koTAkoTI sAgaropamakAla kI raha jAtI hai| isI pariNAma ko zAstra me yathApravRttikaraNa kahA hai| yathApravRttikaraNa se jIva rAgadvepa kI eka majabUta, karkarA, gUDha vA~sa ke samAna durbhadya dRDha granthI (gATha) taka AtA hai, isI ko granthIdeza kI prApti kahate haiM / yo to yathApravRttikaraNa se abhavyajIva bhI isa granthIdeza kI prApti anantavAra kara sakate haiM, yAnI karmo kI bahuta baDI sthiti ghaTA kara anta koTAkoTI sAgaropamapramANa kara makate haiM, parantu ve rAgadvepa kI isa durbhedya niviDa granthI ko toDa nahIM sakate / ata isa granthI kA bhedana kiye vinA hI prANI vApasa pUrvapravRtti me 1 karmo kI utkRSTa sthiti isa prakAra hai-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura antarAya kI utkRSTa sthiti 60 koTAkoTI mAgaropama kI hai, mohanIya kI utkRSTa sthiti 70 koTAkoTI sAgaropama kI hai, nAma-gotra karmoM kI utkRSTa sthiti 20 koTAkoTI mAgaropama kI hai , Ayukarma kI utkRSTa sthiti 22 mAgaropama kI hai| -prmirm anen - / /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-nabhara lauTa jAya to yazApravRttikAraNa kA koI nahIM rahA yA nina yathApravRttikAraNa to prANI ne aneka bAra liyaa| rita ne ananna yathApravRttivaraNa diyA huA bhavyajIva antima pavApravRti yAda gAga nahIM lauTanA , jyo-jyo vaha Age banA jAnA hai vAyo gopariNAmo me yathApravRttikaraNa meM bhI adhikAdhika nirmanA (TA) hotI jAtI hai. aura eka dina vaha una vizuddhanara pariNAma mAga garaganIma aura kAThora granthI ko-jayAta gagaDheSa ne aniSTamagAro po kina-bhinna kara sakatA hai| ____ apUrvakaraNa-bhavyajIya pUrvona jina pariNAma meM gagadvaipakI murbheya nayI ko lAgha jAtA hai, uga pariNAma ko zAmba meM apUryakaraNa rahA hai| vapUrvakaraNa nAma rakhane kA matalaba yaha hai ki jaga prakAra kA pariNAga kadAcit hI hotA hai, vAravAra nahIM hotA / usakAraNa ge tathA prANI ne apanI mamArayAnA meM isase pahale kabhI isa prakAra kA prandhIbheda nahIM kiyA hone meM tathA gagaTTepa kI pakI gATha vo toDa TAlane kA yaha pahalA hI jabagara hone ko gAraNa Atmazakti ke uga abhUtapUrva ujjvala jIra nAhagA gAgaM ko 'apUvaMgA ' rahA jAtA hai| ina prabara vanagranthI ke TUTane me cetana gagadvega para kuThAra kI taraha tINapariNAmaspI ghAga ne prahAra karane ukta granthI ko ziyita para detA hai aura apanI agUrva jAtmagakti ko namasAra ko Age baTAnA hai, apanI pragati ke naye AyAma aura nUnana dvAra polatA hai| parantu aguvavaraNa vahI kara makanA hai, jinane yathApravRttikaraNa lyiA ho / magara yathApravRttikaraNa vAlA apUrvakaraNa kare hI, aimA ekAnta niyama nahIM hai / para apUrvakaraNa mAgne / lie pahale yathApravRttikaraNa karanA anivArya hai| dRSTi meM yayApravRttikaraNa kI apUrvakaraNa ke pUrvakaraNa ke rUpa meM bahuta hI upayogitA hai| kintu yaha dhyAna rahe ki pUrvakaraNa me niviDa rAgadvepa kI gATha TUTane se rAgahepa kA marvathA nAza nahIM ho jAtA, rAgadveSa kI jo pakkI gATha pI, vaha khula jAtI hai, umakI pakaTa DhIlI ho jAtI hai aura umakA marvathA nAga parane kA mArga khula jAtA hai| . anivRttikaraNa-caramakaraNa =antarakaraNa-apUrva (karaNa) vIryotnAna ke pariNAma ge prANI granthibheda karane ke bAda antamuhartakAla meM anivRtti
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA karaNa me A jAtA hai| apUrvakaraNa karate samaya prANI ke pariNAmo me jo nirmalatA (karmakSaya ke kAraNa) huI thI, umakI apekSA anivRttikaraNa meM aura bhI adhika nirmalatA hotI hai| ise anivRttikaraNa yA caramakaraNa isalie kahA jAtA hai ki ima pariNAma ke bala me jIva samyaktva ko avazya prApta kara letA hai| sasyavatva prApta kiye binA vaha nivRtta nahIM hotA, vApisa nahI lauTatA / ina tIno karaNo kA krama isa prakAra hai-java taka pUrvokta granthIdeza hai, tava taka prathamakaraNa hai, granthIbheda ho jAne para dvitIya karaNa ho jAtA hai, aura java jIva samyaktva ko Asanna (nikaTa) kara letA hai, yA puraskRta (sAmane) kara letA hai, tava anivRttikaraNa hotA hai| anivRttikaraNa kI sthiti antarmuhUrtapramANa hai, usa sthiti meM se java kaI eka bhAga vyatIta ho jAte hai aura sirpha eka bhAga zeSa raha jAtA hai, taba antarakaraNa kI kriyA zurU hotI hai| vaha bhI antarmuhUrtapramANa hI hotI hai| cUMki antarmuhUrta ke asakhyAta bheda hai| antarakaraNa karane para usa mithyAtvakarma ke ekatrita karmadalo kI do sthitiyA ho jAtI hai / antarakaraNa se adhastanI prathama sthiti antarmuhartaparyanta rahatI hai, utane kAla meM jitane bhoge jA sake, utane usake karmadala hote hai / aura dUsarI sthiti isI antarakaraNa se zepa uparitanI hotI hai| prathama sthiti meM jIva antima antarmuhUMrtakAla me mithyAtva-karmadaliko ko bhoga letA he , tava taka vaha imalie mi yAdRSTi hI rahatA hai| parantu antarmuhUrta ke bAda prayama sthiti, ke haTate hI antarakaraNa kI dvitIya sthiti ke prathama samaya me hI aupazamika mamyaktva ko prApta kara letA hai| kyoki usa samaya meM mithyAtvamohanIya karmadaliko kA vipAka aura (pradezodaya = vedana) nahI rhtaa| parantu yaha aupazamika samyaktva utane kAla (antarmuhUrta) taka hI rahatA hai, jitane kAla taka ke udayayogya dalika Age-pIche kara liye jAte haiN| isake prApta hote hI jIva ko padArthoM kI spaSTa yA asadigdha pratIti hotI hai| jaise vana me lagI huI dAvAgni pahale jale hue indhana yA Uparapradeza ko pA kara daba jAtI hai, vaise hI mithyAtvavedanarUpa dAvAnala bhI antarakaraNa ko pA kara dava jAtA hai| aisI sthiti me vyakti ko aupazamika samyaktva kA lAbha hotA hai / tAtparya yaha hai ki anivRttikaraNa ge prANI do kArya karatA hai-mithyAtvasthiti ke do
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 adhyAtma-varNana vibhAga karo anarakaraNa karatA hai| annagRhataM kAla nA kA mithyAtvakAmadalika vAlA choTA puja jo udaya meM AtA hai, unakA kSaya kara denA, aura inake anantara kSaNa me hI bAkI ke jo garmadanika udayAbhimugna na hA hA uma pu ja ko upazAnta kara denA hai, jisase uge 2 ugamasamyavanya prApta honA hai| usa prakAra ke anivRttikaraNa ko hI gharamakaraNa magasanA naahie| mithyAtvakarmadaniko kA isa prakAra antara karanA (meda pAlanA) tI antarakaraNa kahalAtA hai| mithyAtvamohanIya the nagadaliko me jima nagaya isa prakAra kA antara (bheda) kiyA jAtA hai, una gamaya prANI ko jo Ananda AtA hai, usakI tulanA grISmaRtu me registAna meM dopahara ko calatI huI lU aura kaDI dhUpa me vyAkula prANI ke zarIra para vAvanA candana chir3akAne meM athavA registAna meM kisI hare-bhare jamIna ke Tukde ko pA kara jo Ananda jaura mumbazAnti prApta hotI hai yA jo apUrva mAnandamayI paristhiti bana jAtI hai, ugame kI gaI hai| ThIka isI prakAra kA Ananda anivRttibharaNa na anta me aura annagkaraNa ke prathama samaya meM prANI ko hotA hai / uga namaye usake gADha mithyAtvatimira kI tIvratA kama ho jAtI hai, kaThora anannAnubandhI kapAya haTa jAtA hai, mithyAtva ne una vyakti ko jo garinApa diyA thA, vaha bhI miTa jAtA hai / jima mithyAtva ke jora meM prANI nagAra meM bhaTakanA thA, anAdikAla meM usake jAla meM phamA huA yA, uganI mamApti hotI dekha kara use bahuta Ananda kA anubhava hotA hai, phira une samyagdarzana kI prApti hone se usakI uttarottara pragati hotI jAtI hai| sacamuca anivRttikaraNa mumukSu ke lie varadAnasA hai, gamyagdarzana kA dvAra kholane vAlA hai| parantu yaha AnandAnubhUti, yaha adbhuta upalabdhi usI ko honI hai, jo rAgadvepa kI pakkI batramayI gATha ko toDa kara Age baTa jAtA hai| jo rAgadveSa kI gATha yA caTTAna ko dekha kara ghabarA kara vApisa lauTa jAtA hai yA vahI 1 antamuhUrta kAla kA matalaba hai-88 minaTa se jarA-mA kama kAla / 2 jisakA tatkAla udaya na ho tathA marvayA nANa bhI na ho, jo andara davA huA paDA rahe, uro upagamana yA upazama kahate haiN|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA 56 ThiThaka jAtA hai , vaha isa AnandAnubhUti yA upalabdhi ko prApta nahIM kara sktaa| isa sambandha meM tIna cITiyo kA udAharaNa diyA jAtA hai-kucha cITiyA~ aisI hotI hai, jo calate-calate kIla, caTTAna yA dIvAra jaisI koI rukAvaTa A jAya to ghabarA kara vahI se vApasa lauTa jAtI hai| kucha aimI hotI haiM, jo mAhasa karake rukAvaTa DAlane vAlI kIla, caTTAna yA dIvAra para caDha to jAtI haiM, kintu vahI ThiThaka jAtI hai, Age nahIM bar3ha paatii| kintu tIsare prakAra kI kucha cITiyA~ aisI bhI hotI haiM, jo kIla Adi ko choDa kara Age baDha jAtI haiN| isI prakAra jo vyakti darzanamohanIyakarma ke bhArI-bharakama puMja ko dekhate hI ghabarA kara vApasa lauTa jAte haiM, ve yathApravRttikaraNI kI koTi me Ate haiN|' jo uma darzanamohanIyakarmapuMja se sAhama karake bhiDa jAte hai, usame nihita rAgadveSa kI Thoma aura kaThora gATha ko toDa DAlate haiM, ve apUrvakaraNI kI koTi me Ate haiM, parantu rAgadvepa kI niviDagrathI kA bhedana karake vahA~ se jo Age baDhate hai, ve anivRttikaraNa ke adhikArI banate hai / ardhapudgalaparAvartakAla taka sasAra me sthiti vAkI rahatI hai, taba jIva apUrvakaraNa karatA hai| javaki caramakaraNa meM caramapudgalaparAvarta kAla taka kA sasAra-bhramaNa rahatA hai / isame mokSayAtrA kI ora jIva kI dIDa gurU ho jAtI hai| tIsarI upalabdhi : bhavapariNatiparipAka sAdhaka ko paramAtmamevA kI prathamabhUmikA prApta hone ke bAda jaba caramapudgalaparAvarta aura caramakaraNa kI upalabdhi ho jAtI hai to yaha svAbhAvika hai ki usakI pariNati yAnI ruci yA Adata parabhAvo me ramaNa ke kAraNa sasAra me-janmamaraNarUpa paribhramaNa me, yA parabhAvo-paudagalika padArthoM ko apane mAna kara uname Asakta hone, va Ananda mAnane Adi bhava yAnI sAsArika vAtI kI ora se haTa kara mokSa kI ora ho jaay| kyoki AtmA kA mUla svabhAva to anantajJAna-darzana-cAritramaya hai / rAgadvepa kI pariNati (bhavapariNati) ke kAraNa umakA mUla svabhAva, dava gayA hai yA vaha apane asalI svabhAva me bhaTaka gayA hai / parabhAvaramaNatA yA parapariNati meM dilacaspI jIva kI samAra, yAtrA kA digdarzana hai , magara java ume paramAtmamevA kI prathama bhUmikA prApta
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana ho jAtI hai to vaha apane sva-svabhAva meM ramaNanA kI ora gamgA ho jAtA hai, uga mamaya ugakI mamArapariNati (ci, gvabhAva yA Adana) kA anna A jAtA hai, umA kinArA A jAtA hai / nAgAggi bantuoM meM dilanApI lene kI ugako gIgA A jAtI hai / gayoki aba usakI bhuniyAga ho cukI galie umar3I namAgyAnA (bhavampini) kI pariNani pA kara jIrNa-zrIgaM to cukatI hai| matalaba yaha hai ki eme nApa ko ma prakAra kI mAriNanitA kinArA dikhAI dene lagatA hai, taba mamAra ke prani pariNati kA anta to A jAtA hai, magara abhI taka mamAra kA marvathA bhanna nahIM AyA, umo ana ke lie to jaba vaha mamyagdargana pAne ke bAda 'mbabhAgamaNa' meM manana pugapA karatA hai ; nabhI AtA hai| cauthI upalabdhi : dopa-nivAraNa yahA~ paca-kAraNasamavAyo kA yoga kina prakAra hotA hai, yaha bhI vicAraNIya hai / pahalA caramAvarta (antima pudagalAgavanaM) kAna nAmamA pAraNa kA dyotaka hai. dUsarA anivRtti karaNa puspArtha nAmakA kAraNa yA sUcanA hai, aura tImaga bhavapariNatipariNAma svabhAva bhavitavyatA aura kama nAmA kAraNo kA dyotaka hai / ata pAMcI kAraNo ke mamabAra ke hone para ukta nIno upalabdhiyo ke mAdhyama se upagamanamyayantra naka mAdhana pahu~ca jAtA hai| yahAM tamA jaba sAdhaka pahuMca jAtA hai to samAra-mammunatA kA doSa yA mithyAropa haTa jAtA hai , athavA prakArAntara meM kaha to anannAnubandhI godhra, mAna, mAyA aura lobhalpa tIvratama va kaThoratama kapAyadopa miTa jAtA hai| yaha dhyAna rahe ki una bhUmikA meM sthita sAdhaka meM anya prakAra ne dopo kA nayA nAza nahIM hotA , magara ve dopa dUra haTa jAte hai| pacama upalabdhi * samyagdRSTi kA khulanA jaba utta mAdhaka me mithyAtva kA doSa dUra haTa jAtA hai, hAlAki usame abhI samyagdarzana (kSayopazama) ke nAva cala, mana, aura bhagADha doya rahate hai, tathApi anivRttikaraNa ke antargata antarakaraNa karane se umakI dRSTi samyaka rUpa se bula jAtI hai, use vastutatva kA bhalIbhAMti yathAtathyarUpa me vodha ho jAtA hai, vaha heya, neya, upAdeya tattvo ko anchI taraha jAna jAtA hai, parabhAva
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA aura svabhAva kA bhedavijJAna usake hRdaya me bhalIbhAMti jaga jAtA hai| oghadRSTi khatma ho kara use yogadRSTi prApta ho jAtI hai, apane svasvarUparUpa kA use jAna ho jAtA hai| aba taka usakA dRSTivindu samArasammukha thA, aba vaha dizA badala kara mokSasammukha hotA jAtA hai / java isa prakAra sAdhaka kI dRSTi samyak ho jAtI hai , taba abhI taka usame rahe hue durAgraha, ekAnta abhiniveza Adi dUra hote jAte hai, sasAra ke prati usakA rAga (moha yA Asakti) kama hotA jAtA hai, usake citta me sthiratA, zAnti aura namratA AtI jAtI hai , usame svakIya-parakIya bhAvo kA viveka A jAtA hai, use apane hitAhita kA bodha ho jAtA hai, sasAra se chuDAne vAlA aura usame bhaTakAne vAlA kauna-kauna hai ? isakA pRthakkaraNa karane kI usame zakti A jAtI hai| isI kA nAma bhalI dRSTi kA khulanA hai| 'yogadRSTisamuccaya' me mitrA, tArA, valA, dIptA, sthirA, kAntA, prabhA aura parA nAmaka jina 8 dRpTiyo kA ullekha hai, yadyapi uname se pUrva-pUrva kI 4 dRSTiyA~ AtmA ke sammukha kramaNa khulatI huI dRSTiyA~ hai, magara ve cAra dRpTiyA~ to mithyAtvaguNasthAna kI bhUmikA me rahatI haiM, jabaki yahA~ mithyAtva kI bhUmikA pAra karake sAdhaka caramakaraNa kI bhUmikA para A kara samyagdRSTi kA dvAra khola detA hai / isalie "malI dRSTi' se yahA~ pramagAnusAra samyagdRSTi artha hI sagata lagatA hai| kahI-kahI 'dRSTi khule' kA artha mArgAnusArI kI dRSTi khula jAtI hai, kiyA gayA hai / parantu yaha artha bhI yahA~ sagata nahI jacatA / kyoki mArgAnusArI kI bhUmikA samyaktvaprApti se pahale kI bhUmikA hai , mArgAnumArI kI bhUmikA ke lie jo 35 guNa vatAe haiM, ve naitika jIvana ke haiN| AdhyAtmika jIvana kI bhUmikA samyagdarzana-prApti ke bAda zurU hotI hai| yahA~ samyaktvaprApti ke prArambha kI bhUmikA me to samyak dRSTi khulatI hI nahI hai / mArgAnumArI kI dRSTi to ukta sAdhaka kI bahuta pahale hI khula cukI hotI hai / ata 'dRSTi khule bhalI' se samyagdRSTi kA khulanA hI siddhAnta-sammata artha hai / chaThI upalabdhi : pravacanavANI ko prApti aise samyagdRSTisampanna sAdhaka ko anAyAsa hI pravacanavANI kI prApti /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtA-darzana ho jAtI hai / yaha vAna spaSTa hai ki pravacana vANI kI prApti gamyaSTi ko hI ho sakatI hai, mithyAdRSTi kI nii| mithyAtvaganna vyazi mehadaya pravacana namyavaspa me pariNata na ho kara mithyApa me hI prAya pariNata hotaM? mithyAdRSTi pravananavANI kA zravaNa para gakatA hai. kaNaM muharoM meM pravacanavANI ke gabda dAla gakatA hai, kintu pravananavANI kI prApti vaha nahIM kara paataa| kyoki uge pravacanavANI hRdayagama nahIM hotI, ugavI dRSTi gamyA gulI na hone ge vaha dimAga meM jacatI nahIM, gale uttagnI nhiiN| lie jo bAta garne na utare, anekAnta ke Agne me bhinna-bhinna dRSTibinduoM meM gamana meM na Ae. hRdaya aura buddhi ko jace nahIM, uge usakI prApti nahIM kahA jA glnaa| yahI kAraNa hai ki anivRttikaraNa pI samprApti ro paharo midhyAdRSTi kI bhUmikA meM vyakti ko pravananavANI kI prApti nahIM honI, jabaki utta varamakaraNa kI prApti ke mAtha hI samyagdRSTi bana jAne ge vyani pravacanavANI kI prApti bhalIbhAMti kara letA hai| pravacanavANI kI prApti kA artha hai-vItarAga-prApita nivAla kI vANI kI prApti athavA muvihita jinAgamo kI vANI kI upalabdhi / vAstava meM mahAmUlya niddhAnto ke mahAn natyoM ko jAna lenA, unheM vyavasthita mpa ne yathAyogya sthAna para sayojana karanA pravacanavANI kI prApti hai| pravacana kA artha-jinadevapraNIta siddhAnta yA vItarAga AptapurapI dvArA prarUpita pravacanarUpa dvAdazAgI (bAraha ago) hotA hai| prabanana vA magha yA caturvidha tIrtha-yahAM magana nahIM hai| eme uttama aura vItarAga-vijJAnapAragata Apna-pravacano kI prApti vahuta bar3I upalabdhi hai, sAdhaka ke jIvana meN| aime pravananalAbha se sAdhaka rAsAra aura mokSa kA svarUpa, haMya-je ya-upAdeya kA tattva, svaparavivevA, Adi bhalImAMti jAna jAtA hai| zuddhAtmabhAva meM ramaNa yA samyagdarNana-bAna-cArigrasta mokSamArga meM prayANa ko adhika sthira, paripakva aura nizcita kara letA hai / usake hRdaya me aise pravacanokta vacano ke prati zraddhA, pratIti aura ruci adhikakAdhika baDhatI jAtI hai| pravacanaprApti me vaha zAnta, dhIra, nippakSa aura "samatAvAna ho jAtA hai, sAtha hI isame usame sahiSNutA, rahasyajJatA, samajhAne kI cAturI, pratyeka samasyA ko Atmabuddhi me sulajhAne kI gakti, upakArabuddhi
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA jinAnA aura mamatA bar3hatI jAnI hai aura AkSepabuddhi, kadAgrahI vRni, IrNA pratyeka bAna ko dehabuddhi me gonane kI svArthavRtti ghaTa jAtI hai| ma prakAra pUrvokta chahI upalabdhiyAM paramAtmagaMvA kI payama bhUmikA prApta hone para mAdhaka ko lagana ho jAtI hai| prathama-bhUmikApUrvaka paramAtmasevA me prerakanimitta pUrvokta gAthA meM karmakSaya eva mokSaprApti athavA svabhAvaramaNatA se pramaza mukti kI dizA meM prasthAna meM gambandhita 6 phalo kA ullekha zrIAnanda ghanajI ne kiyA / aba una phalo kI prApti me preraka nimittakAraNa ke sambandha me ve agalI gAthA me kahate haiM--- paricaya pAtaka-ghAtaka sAdhuzure, akuzala-apacaya ceta / anya adhyAtama zravaNa-manana karI re, parizIlana naya het|| samava0 // 4 // artha aisA hone para sAdhaka ko pApoM ke nAza karane vAle sAdhuo kA paricaya hotA jAtA hai| usake citta meM akalyANakArI azubhasaMkalpo kI kamI hotI jAtI hai aura use AtmA ke sambandhoM me vicAra karane vAle AdhyAtmika granyo ke zravaNa eva manana dvArA naMgama Adi samasta nayo, hetuoM yA upAdAnAdi kAraNo kA anAgrahabuddhipUrvaka parizIlana (bAra-bAra abhyAsa) karane kA yoga milatA jAtA hai| bhASya preraka nimitto kI prApti jaba mAdhaka caramAvarta, caramakaraNa, bhavapariNatiparipAka, dopa-nivAraNa, samyagdRSTi aura pravacanavANI kI prApti, ina upalabdhiyo kA anAyAsa lAbha pA letA hai, taba usakI AdhyAtmika pragati vaTatI jAtI hai, kintu sAmAnya janatA unakI AdhyAtmika pragati kI parakha nahIM kara paatii| vaha aise mAdhaka ko cunI yA pAgala-mA kaha detI hai| parantu zrIAnandaghanajI ne aise samyagdRSTiprApta sAdhaka kI AdhyAtmikapragatisUcaka kucha vAto kA nirdeza kiyA hai, jo preraka nimitta ke rUpa me ume anAyAsa hI milatI jAtI hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 adhyAlA-darzana . jina para meM uge AdhyAgiya vikAgapati ke pa ga pahilAnA jA sakatA hai| prathama preraka nimitta : pApanAzaka sAdha meM paricaya aimA jAdhyAtmavikAnapathika atIna jijJAsu ca namra hotA hai, vaha apane AMgika jJAna ke mada me A kara apa nahI banatA / jana use nage-naya jAna kI prApti ke lie, apane AcaraNa meM Age bale. hA pApanAnA evaM dharma (svabhAva) me lIna mbaparamuktigAdhya, mAdhuoM me parinaya kA yoga gila mila jAtA hai, unakA satmaMga karake vaha apane bApa nAna meM, nayA tanyo ke anubhava meM vRddhi karanA jAtA hai| jo bhI, jahAM bhI aigA gyamAvaramaNamAdhaka yA paramAtmabhAvalIna ravapara-pAyANa sAdhanaH puma use mila jAne hai, unakI magati vaha avazya karatA hai| vAstava meM, gimI mI vyaktiH gI AdhyAnmika pragati kA mApadaNTa bAhAvepa yA bAhya priyAga nahIM hotI, yaha hotA hai-jJAna kA 'bhaNDAra bharane athavA niznayadRSTi meM bahe no apane supupta jJAna ko jAgRta va pragaTa karane ke uddezya meM, kisI prakAra kI nvAtha bhAvanA yA spRhA se dUra raha kara abhyAtmajJAna ke anubhavI, zuddhAnmavijJAna me pAragata, azubhakAryoM yA agubhabhAvo (pApo) ko naSTa karane vAle guNa kA matsaga, samparka yA paricaya / mimI vyani ko mohavana meM hI usameM amalI jIvana kA patA lagAyA jA sakatA hai / 'samAna-zIta-vyasaneSu satyam' isa nItisUtra ke anusAra eka marIkhI Adata, samAna pIla, svabhAva aura tulya nyamana vAlo kI hI parampara eka dUsare ke sAtha paTarI vainI hai| dIrgha paricaya, cirakAlasthAyI maitrI, yA sthAyI sagati samAna bhUmikA vAle logo kI hI nibhatI hai / ukta sadguNI sAdhupuruSa kA paricaya (lambe arma taka sahavAma yA samparka-melajola) sAdhaka ke AdhyAtmika vikAsa kA paricAyaka hotA hai| vAstava meM aime pApavRttinAzaka santapurapa ke namAgama kA yoga mila jAne se usakI pApavRtti svata naSTa ho jAtI hai, vuddhi kI jaDatA dUra ho jAtI hai, vANI me matyatA A jAtI hai, aise purapo ke sanmaga se sAdhaka apanI ijjata me cAra cA~da lagA detA hai, jIvana meM unnati kI rAha pA letA hai| citta me AtadhyAna-raudradhyAna yA cintAeM kAphUra ho kara prasannatA paidA hotI hai, aise vyakti kA jIvana sarvAMgINa banatA hai| jisake mana-vacana
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA 65 kAyA me ' ekaspatA ho, jo saralatA aura nizchalatA, nispRhatA aura namratA kI mUrti ho, bar3e se baDe pApiyo ke mana meM sthita pApa jisake darzana se hI dUra bhAga jAte ho, vahI sAdhumanA puspa hai| matalaba yaha hai ki paramAtma-sevA kI prathamabhUmikAprApta sAdhaka ko aise mahAn sAdhupurupa kA satsagarupa nimitta prApta ho hI jAtA hai / jo AdhyAtmika pragati ke mArga para vaDhanA cAhatA hai, use vaime nimitta prAya mila hI jAte haiM / dUsarA nimitta . cittavRtti me akuzalatA kA tyAga ' AtmasAdhanA meM pragati ho jAne kI dUsarI parakha yaha hai ki ukta sAdhaka kI cittavRtti me akalyANakArI athavA kharAva pariNAmo-adhyavasAyo (yA sakalpavikalpo) kA apacaya=kSaya yA hrAsa ho jAtA hai athavA akuzala zabda kA artha azubhakarma yA pApakarma bhI hotA hai, isake anusAra 'ceta' zabda ko choDa kara arthasaMgati isa prakAra viThAI jA sakatI hai ki usakI AtmA me azubha=pApakarma ghaTa jAte hai, kama ho jAte haiM athavA kSINa ho jAte haiN| ' cittavRtti yA citta kI pariNAma (adhyavasAya) dhArA akuzala (avivekI yA vikRta) kaise bana jAtI hai ? aura usakA hrAsa kaise ho jAtA hai ? kuzala cittavRtti kaisI hotI hai ? vaha sAdhaka kI sAdhanA me kitanI upayogI upalabdhi hai ? isa sambandha me vicAra karane para spaSTa pratIta hogA ki akuzala cittavRtti ke kAraNa sparNa, 'rasa, ghrANa, karNa aura netra, ina pAMco indriyo ke anukUla vipayo ko dekha kara vaha turanta lalacA jAegA, uname Asakta ho kara unake bhoga meM anukUla, kintu natIje me bhayakara dukhadAyI vipayo ko bhogane ke lie tatpara ho jAegA, hitapI vyaktiyo ke manA karane para bhI vaha unase virakta nahIM hogA, usakA citta ukta viSayo ko pAne ke lie taiyAra ho jAegA, unake vastusvarUpa kA sahI mUlyAkana vaha nahI kara paaegaa| matalaba yaha hai ki jahA~ taka vyakti kA citta isa prakAra kA akuzala rahatA hai, vahAM taka usame masAra kI vAsanA kama nahIM hotI, zarIra athavA jaDavastuo kA aura cetana kA paraspara sambandha kitanA, kaisA aura kahA~ taka hai ? isakA jJAna na hone se sirpha sunI-sunAI bAto se vaha thoDA bahuta jAnatA hai, ume indriyabhogo me jIvana kI sArthakatA dRSTigocara hotI hai| jahA~ taka
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana akuzalatA hotI hai, vahAM taya gotra mAna, mAyA, loga Adi mAnagika vikAro ko unake agalI rUpa meM yaha pahinAna nahI gannA, rAgaga ke yathArtharUpa ko na jAnane ke kAraNa praNaya (dAmpatyaprema) sAmpradAcita vajAnIya moha nayA rASTrAnyatA Adi ko upAdeza mAna letA hai, atatvAbhiniveza kA zikAra vana kara masAra ke gAuriyA pravAha meM baha jAtA hai, aisI sthiti meM AnAbhimu utA na ho kara gagArAbhimukhatA hI adhika rahatI hai| kintu jaya ukta akugala cittavRtti mA hrAsa ho jAtA hai, to unake moha, kapAya Adi kA hrAsa ho jAtA hai, yaha zarIra, citta, prandriyoM Adi para niyantraNa kara sakatA hai, zarIra, pitta, indriyo Adi kA svabhAvaramaNarUpa dharma me sadupayoga kara sakatA hai, vaha narmakSaya karane me kAraNabhUna gamatAbhAva ko apanA letA hai ; vantu ke yathArtha svarUpa ko jAna letA hai, krodhAdi rikAro yA rAgadvepo ke svarUpa ne bhanIbhAMti paricita ho jAne ke kAraNa, uname hone vAlI bhArI hAni ko dekha kara vaha apane svarUpa meM ramaNa karane lagatA hai| une AdhyAtmika vikAsa meM jIvana kI sArthakatA pratIta hone lagatI hai| pApama meM vaha sahanA lipaTatA nahIM, balki pApakarma kA hAta kara detA hai / makugana citta kA hrAsa aisA pravana nimitta hai, jisake kAraNa nAdhaka kI mbana AdhyAtmika unnati hotI rahatI hai| mare artha ke anusAra akuzala-apacaya yAnI, cetanA (AtmA) meM me pApakarmoM yA azubha karmoM kA hAna ho (ghaTa) jAtA hai| arthAt jaba taka dure yA azubhakarma rahate haiM, taba taka AtmA kI parabhAvo meM, vizeSata. azubha parabhAvo meM ramaNa karane kI vRtti banI rahatI hai , vaha pApakarma karane meM hI jIvana kA saccA Ananda mAnatA hai| kintu AtmA meM kuzalatA prApta hone para vaha pApakarmoM ko bahuta hI kama detA hai, usake azubhakarmo kI jaDe hila jAtI haiN| usakI cetanA AtmAbhimukhI. ho kara saMsArAbhimukhatA yA svArthAndhatA ve kAraNa hone vAle pApakarmoM ko kSINa kara detI hai| yahI unakI AdhyAtmika pragani kA mApadaNDa hai| - - tIsarA nimitta : AdhyAtmagranyo kA zravaNa, manana aura parizIlana vAstava me vyakti ke jIvana me java AdhyAmika vikAsa honA hai,
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA : tava usakI jijJAsA AtmA ke apane asalI guNa=jJAna ko, jo soyA huA hai, - jagAne kI hotI hai| vaha nAnA bhivyakti me mahAnimitta, jJAna ke srota AdhyA" tmika gratho ko sunane, una para manana-cintana karane aura vividha nayo aura / hetuo yA upAdAnAdi kAraNo se usakA parizIlana karake adhikAdhika hRdayagama " karane kI hotI hai / vaha jJAna bhI usakA vandhya nahIM hotA, vaha AcaraNa ke ___ rUpa meM use kriyAnvita karake AdhyAtmika pragati ke naye-naye dvAra kholatA muI rahatA hai| 4 . AdhyAtmika grantho ke zravaNamanana-pUrvaka parizIlana para se sAdhaka kI AdhyAtmika pragati kA patA laga jAtA hai / jisa sAdhaka me AdhyAtmika vikAsa adhika hogA, usakI ruci svAbhAvikarUpa se AdhyAtmika grantho ke zravaNa aura manana dvArA unakI gaharAI meM DUba jAne aura una grantho me vihita bAto kA S apanI AtmA ke sAtha tAlamela viThAne kI hogii| vaha una AdhyAmika grantho kI gaharAI meM dubakI lagA kara jJAnaratno ko khoja kara nikAla legA, AtmA me suSupta zaktiyorupI muktAo ko prApta kara legA , AtmA meM nihita ananta jJAnAdiguNo kI nidhi ko hastagata kara legaa| AdhyAtmika granyo ke parizIlana (vAra-vAra ke abhyAsa) se usame heya-jJeya-upAdeya kA viveka A jAyagA / karma, zarIra, AtmA, puNya, pApa, dharma, adharma, nirjarA, vadha, mokSa, svabhAva-parabhAva, rAgadvepa kapAya Adi parapariNatiyo kA AtmA para prabhAva aprabhAva, AtmA kA svarUpa kyA hai ? vaha svaya apane karmoM kA kartA-hartA hai jae yA aura koI mahAsattA hai ? mana, vANI, indriya, kAyA Adi kA AtmA ke ma sAtha kyA sambandha hai ? ye AtmA ko kaise gulAma banA lete haiM ? inakI dAsatA me nA kaise mukti ho sakatI hai ? ityAdi aneka vAto ke sambandha me usakA jJAna jA siddhAnta sammata, paripakva aura samyak ho jaaygaa| jIvana aura jagat kI dhatA aTapaTI gutthiyo, mAnasika ulajhanoM, cintAo, bhayo, pUrvAgraho jhUThe Agraho yA Adi se usakA mAnasa mukta ho kara zAnti, samatA, sahiSNutA, niSpakSatA, dhIratA, ekAgratA Adi se yukta ho jAyagA / ni sandeha AdhyAtmika grantho zi kA svAdhyAya vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, anuprekSA aura dharma kathA se anuhotA hai| prANina ho to mAnavajIvana kA kAyApalaTa ho sakatA hai, apane khoye hue
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darNana jAna ke gajAne ko gAkara AtmA meM aguya Anandako anugAni hotI hai, AtmA apane abhinna gANI mAga meM pA kara ugaMga nagara ho jAnI hai| AdhyAtmika jJAna me ota-prota vyakti vAnA-gInA, gonA, navA anya bhArI gi cinnAeM sarvathA bhUla jAnA hai| AdhyAgamanyo ke gAnA myAdhyAya se vyakti ko mAna-samAdhi laga jAtI hai, usako pratyeka yantu nUyaM ke prakAra no taraha hamtAganakAlan gAlUma ho jAtI hai| meM kauna hU~, paramAtmA mauna hai? mamAra ke anya prANI kIna hai| unake sAtha tathA garogadi jalapadArthoM yA parapadArtho ke mAtha mega kyA aura vitanA gambandha hai ? kaige jAtmA poM meN| bandhana meM jakaDa jAtA hai ? kaMge chUTa sakatA hai? kArgavandhana ke milane prakAra haiM ? mukti ke kyA-kyA upAya hai| jAgA kI viparamaNa meniyA meM mudRDha ho sakatI hai ? AtmA parabhAvo me jAsakta kyo ho jAtA hai ? Adi tamAma vAle usake jAnaneyo gAmane spaSTa ho jAtI haiN| kintu totAraTana kI taraha AdhyAtmika granthoM kI zabdAvalI yA pAri bhApika zabdo ko kevala ghoTa lene kA nAma hI svAdhyAya nahIM hai| aura hI artha samajha-bUjhe vinA kimI granya ko paTa-guna lene ko hI svAdhyAya kahA jA sakatA hai| isalie zrIAnandaghanI kA svara gUja uThanA hai.---'grata adhyAtama zravaNa-manana karI re parizIlana naya heta', arthAt adhyAtmagranyo para kevala paDhanA-sunanA hI nahIM, apitu nayo aura hetuo ke mAya mananapUrvara .parizIlana karanA hI vAstavika svAdhyAya hai, aura isa prakAra ke svAdhyAya meM sAdhaka kI AdhyAtmika pragati kI parakha ho jAtI hai| kevala dravya, guNa, pAma kA raTana karane vAlA yA adhyAtmagranyo ko sUne mana se yA vidvattA pradarzita karane kI dRSTi se paDhane yA munane-sunAne vAlA, athavA AtmA-paramAtmA ko lambI-cauDI, vyavahAra se vilkula asambaddha carcA karane vAlA, yA AdhyAtmikatA meM pahale naitikatA yA dhArmikatA kI bU da bhI jIvana me na ho aura kora AdhyAtmika tarka-vitarka karane vAlA vyakti vAstavika svAdhyAya me koso dUra hai| . use AdhyAtmika yA AdhyAtmika vikAsa kI pagaDaDI para calane vAla "nahI kahA jA sktaa| kaI daphA to isa prakAra ke tathAkayita adhyAtmavA ' adhyAtmazUnya jIvana bitAte hue lambI cauDI AdhyAtmikatA, tattvajJAna a
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA svAdhyAya kI DIge mAra kara AtmavacanA aura samAjavacanA karate dekhe ., jAte hai| - isaliye AtmA se sambandhita uparyukta bAte jina grantho me nizcaya aura vyavahAra dono 'dRSTiyo se akita ho, jo adhyAtma 'ko jIvana me ramAne aura pacAne vAle anubhavI manISiyo, cAritrazIla mahAn 'AtmAo dvArA likhe gae ho, jina grantho me ullikhita bAteM sarvajJa Aptavacano se sammata ho, siddhAnta, yukti, tarka, pramANo, aura nayo se siddha ho, jo apane pUrvAgraha, paramparAgraha, sAmpradAyika pakSapAta Adi se dUra ho, jo jIvana ke ucca AdarzoM aura dhyeya ko spaSTata pratipAdana karate ho, aise grantha AdhyAtmika grantha hai| aise granyo kA ekAgratApUrvaka zravaNa, manana, nididhyAsana aura yukti, pramANa, naya, hetu, kAraNa Adi ke vicArapUrvaka parizIlana karane, aura apanI AtmA ke sAtha una vAto kA tAla-mela biThAne kA abhyAsa karanA sacce mAne me 'svAdhyAya' hai| aise sAdhaka ko anAyAsa hI isa prakAra ke svAdhyAya kA vAtAvaraNa eva pravalanimitta mila jAtA hai, AdhyAtmika grantho kI jijJAsA aura mImAsA-pUrvaka prApta huA svAdhyAya sAdhaka kI AdhyAtmika pragati kA paricAyaka hai| dUsare zabdo me kahe to paramAtmasevA kI prAthamika bhUmikA prApta karane kA phala batA kara zrIAnandaghanajI ne vaisI bhUmikA prApta karane me nimittakAraNarUpa ye saba vastue~ batA dI haiN| kyo abhaya, advaipa aura akheda-avasthA ke paripakva banAne ke lie pApaghAtaka sAdhupurupa kA satsaga, citta me akuzalatA kA hrAsa, eva adhyAtmagrantho kA zravaNa-mananapUrvaka sayuktika abhyAsa bahuta Avazyaka hai| isalie ye tIno bAte, pUrvokta tIno guNoM kI prApti meM preraka nimittakAraNa, bana jAtI hai| isa kAryakAraNabhAva sambandha ko na mAna kara, jo vyakti paramAtma-sevArUpa kArya ke lie AdhyAtmika vikAsa aura usake kAraNo ko ur3Ane kA prayAsa karate haiM, unhe phaTakArate hue zrIAnandadhanajI agalI gAthA me kahate hai kAraNajoge ho kAraja nIpaje re, ehamA koI na vaad| kAraNa viNa paNa kAraja sAghIe re, e nijamata unmAda // smbhv0||5|| .
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana artha kAraNo ke yoga se hI kArya nippanna hotA hai, aisA pAyagAmprIya siddhAnta hai, isame vivAda ko koI avakAza nahIM hai / parantu jo loga yaha kahate haiM ki hama anukUla kAraNoM ke vinA ho kArya siddha kara (banA) lage; yaha unakA manamAnA bakavAsa hai, apane mata kA matavAlApana hai / bhASya kAraNa aura kArya kA avinAmAghI sambandha yaha kevala nyAyagAma kI hI bAta nahIM, vizva meM pratyeka mAnava zrI anubhavasiddha bAna hai ki vAraNa hone para hI kArya sampanna honA hai| isalie yaha nivivAda hai / parantu kauna-se kAraNoM kA kina-kina kAryoM ke hone meM hAya hai, yaha nizcitarUpa meM nahIM batAyA jA sktaa| isalie kaI IzvaravAdI, devavAdI yA avyatAgaktipUjaka loga ayavA prakRtivAdI AnanI manuSya aimA kaha dete haiM ki hama kisI bhI kArya ke lie kAraNo ko juTAne kI AvazyakatA nhiiN| Izvara cAhegA, amuka deva kI kRpA hogI yA phalA devI yA adRzyazakti hama para prasanna hogI, yA prakRti hamAre anukUla hogI to kAyaM apane Apa hI ho jaaygaa| hame kucha karane-dharane kI jarUrata nhiiN| parantu unakI yaha vAte vemirapara kI haiM / ve svaya roTI banAne kA aura roTI muMha meM DAlane kA kyo prayAsa karate hai ? vahIM unheM apane ArAdhyadeva yA mAnyazakti ke mahAre ko choDa kara samaya Ane para, ukta vastu kA svabhAva nadrapa pariNata hone kA ho, japanA karma bhI anukUla ho, baigA kArya karanA niyata bhI ho, to bhI svaya puSpArtha karanA hotA hai| pratyeka kArya meM koI na koI kAraNa avazya hotA hai / kAraNa ke abhAva me koI bhI kArya nahIM ho sakatA / mUla me kAraNa ke do rUpa hote haiM--upAdAnaspa aura nimittaspa / jo kAraNa antata svaya svayaM kArya-rUpa meM pariNata hotA hai, use upAdAnakAraNa kahA jAtA hai| jo kAraNa kArya kI sampannatA meM anukUla (sahayogI) rahatA hai aura kArya ho jAne ke bAda alaga ho jAtA hU~ vaha nimittakAraNa bahalAtA hai| udAharaNa ke lie, kalpanA kIjie, ghaDA eka kArya he / miTTI umame ugAdAna kAraNa hai , paroki miTTI svaya anta meM ghaTarUpa
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA 71 me pariNata hotI hai , kintu ghaDe ke banane me kumhAra, DaDA, cAka aura DorI vagairaha nimitta kAraNa haiN| nimitta tIna prakAra kA hotA hai-sahakArInimitta prerakanimitta / aura taTastha nimitta / ghaDe ke banane me ghaDA banAne vAlA kumhAra prerakanimitta hai / aura cAka, DaDA, DorI Adi jo anya mAdhana haiM, ve sahakArInimitta haiN| tathA kAla, svabhAva, niyati (bhavitavyatA), karma aura puruSArtha, tathA AkAza Adi saba taTasthanimitta haiM / jainadarzana me vihita kAla, svabhAva Adi paca-kAraNasamavAya bhI pratyeka kArya ke hone me anivArya batAye haiM / koI vyakti uparyukta paca-kAraNa-samavAya meM se pAMco ko kAraNa na mAna kara ekAntarUpa se kisI eka yA aneka ko kAraNa mAne to vaha yathArtha nahI hai| . kAraNa kA lakSaNa bhI nyAyazAstriyo ne yahI kiyA hai ki jo kArya hone ke avyavahita pUrvakSaNa me avazya hAjara ho / jo kArya me sAdhaka ho, jisake na hone para kArya ho hI na sake , use kAraNa kahate haiM / ' . kAraNa ke isa lakSaNa kI dRSTi se kArya kI sampannatA ke lie dono hI kAraNa Avazyaka haiM, parantu mukhyatA upAdAna kI hai| upAdAna ke hone para nimitta to koI na koI avazya rahegA hii| hAM, nimittakAraNa eka ke badale dUsarA ho sakatA hai, parantu tadrUpa upAdAna kA honA to anivArya hai / isIlie adhyAtmazAstra meM upAdAna kI mukhyatA mAnI gaI hai| __jIva, pudgala, dharma, adharma Adi 6 dravyo me se jIva aura pudgala gatimAna aura kriyAvAna dravya haiM / pratyeka dravya apanI kriyA meM upAdAnakAraNa svaya hotA hai / jIva aura pudgala me jo kriyA aura gati hotI hai, usakA upAdAna vaha svaya hI hai| upAdAna to eka hI hotA hai, jaba ki nimitta aneka ho sakate haiM, unake sambandha me nizcitarUpa se kucha nahIM jA sktaa| yadi upAdAna kA kAryarUpa meM pariNata hone kA nizcita kAlakSaNa A cukA hai, to nimitta bhI usI kSaNa A mileNge| kintu yadi upAdAna hI zuddha nahIM hai, to nimitta kitanA hI zuddha kyo na rahe, usase kisI prakAra kA parivartana nahI hogA / parivartana nimitta me nahI, upAdAna meM honA cAhie / nimitta balavAna nahI, balavAna , to upAdAna hai| AkAza meM jaba sUrya udita hotA hai to usakA, prakAza dhIre-dhIre phailanA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana prArambha honA hai, taba gamana nyA hI ginane lagate haiN| sUtra meM na to kamAna puppa ko milAyA aura na una mujArA phUlo kI adara usane nA gAkSAta mIdhA parivartana hI kiyA / pUla kA jitanA phUla kI apanI phiyA / yahA~ sUrya prerakanimitta nahIM naTambanimita hai| kintu para pumbhakAra jiga samaya ghaDA banAtA hai, taba vaha cyApUrvara hI banAnA hai| ataH yaha tadanyanirmita nahIM, presa nimitta hai| machalI nava jana meM naramI hai, no marane kA kAma machalI svaya hI karatI haiN| jana taigne kI kriyA kA upAdAna myaya machalI hI hai, kyoki unI meM kriyA huii| kintu malya gI taraNaniyA meM nizcaya meM dharmAstikAya aura bavahAra meM jana nimitta hotA hai| upAdAna aura nimitta kI samasyA tanI gahana hai ki use gamalanA unanA AsAna nahIM hai / phira bhI yadi upAdAna ko pA liyA jAya to gamanyA hala hote dera nahIM lagatI / samyagdRSTi AtmA ko mUla dRSTi upAdAna para kendrita rahatI hai / yadyapi vaha nimina kA niraskAra nahIM karatA, tathApi vaha nimitta meM ulajha kara nahIM baiTha jAtA / nimina to gadA undhita rahanA hI hai, dera upAdAna kI hI honI hai| gakti bAhara me nahIM apane antara meM rahatI hai| jo vyakti apanI gakti ko jAgRta kara letA hai, vaha jagat meM amAdhAraNa samajhe jAne vAle kArya kara lenA hai / andara kI gati ko jAgRta karane kA artha hai.--upAdAna ko jAgRta karanA / jisa bAtmA ne upAdAna ko gamata liyA, una AtmA ke lie koI bhI sAvanA kaThina nahIM hai| prastuta pramaga me paramAtmasevArUpa kArya hai| usake lie mAdAnavAraNa AtmA hai| abhaya, adve pa.aura aseda ye AtmA ke sahabhAvI guNa hone se sahakArI upAdAnakAraNa hai| kintu prakArAntara -se unheM paramAtmasavArUpa kArya ke antaraMga nimittakAraNa kahA jA sakatA hai / aura pUrvagAthA me batAe hue tIna kAraNoM me me akuzalavRtti kA hrAsa antaraMga-nimitta va pApa ghAtaka sAdhuo se paricaya, tayA AdhyAtmika ganyo kA zravaNa, manana eva nayahetu-pUrvaka parizIlana ye do paramAtmasevAspa kArya ke pregka nimittakAraNa hai, jabaki kAna, svabhAva, niyati, pharma, puruSArtha Adi isake naTanya (udAmIna)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA nimittakAraNa hai / isI prakAra carama Avarta, caramakaraNa, bhavapariNatiparipAka, dopa-nivAraNa, samyagdRSTi kI prApti Adi kArya (phala) bhI kAraNa kI apekSA rakhate hai| / dUsarI taraha se dekhe to abhaya, advepa aura akheda ye tIna paramAtma-sevA rUpa kArya ke lie anantarakAraNa hai aura pApanAzaka sAdhu se paricaya, cittavRtti yA cetanA me se azubha (pApa) karmoM kA hrAsa, tathA AdhyAtmika grantho ke zravaNa-mananapUrvaka sayuktika parizIlana Adi paramparAkAraNa hai / * sau vAta kI eka vAta hai-paramAtmasevA ke yogya bane hue AtmArUpa mukhya upAdAnakAraNa kA tathA abhaya, adveSa eva akhedarUpa sahakArI upAdAna kAraNo kA kArya se ThIka pahale kSaNa me honA anivArya hai / agara upAdAna kAraNa jAgRta hogA to pUrvokta nimitta svata upasthita ho jaayeNge| ___ zAstro me varNana AtA hai ki rAjA pradezI eka ghora nAstika thA / vaha dharma ke prati azraddhAlu va dhArmika puruSo ke prati ghRNA karatA thA / para jaba kezIkumAra zramaNa ke sAnnidhya me AyA to usakI dRSTi meM acAnaka parivartana kaise ho gayA ? jo vyakti atyanta krUra aura kaThora thA, vaha atyanta komala kaise bana gayA? yaha saba kucha upAdAna ke parivartana se huaa| rAjA pradezI kA upAdAna prasupta par3A thA, kezIkumAra zramaNa kA nimitta milate hI vaha jAgRta ho gyaa| itanA jAgRta ki usakI rAnI ne dharmasAdhanA me saglana rAjA ko vipa de diyA, taba bhI vaha zAnta banA rhaa| aisA parivartana usakI nijazakti-upAdAna kA thaa| arjunamAlAkAra pratidina sAta vyaktiyo kI hatyA karane vAlA mahApApI banA huA thA, koI bhI, yahA~ taka ki rAjagRhI kA rAjA bhI use pakaDane kA sAhasa nahIM kara skaa| usI arjunamAlI ko mahAvIra ke darzanArtha jAte hue rAjagRhI ke nirbhIka thamaNopAmaka sudarzana kA nimitta milA to vaha ekadama namra evaM dayAlu bana gyaa| ata sudarzana kA nimitta avazya hai, lekina arjuna kA upAdAna zuddha na huA hotA to sudarzana '(nimitta) kyA kara sakatA thA? bhagavAna mahAvIra kA nimitta gautama ko bhI gilA caura gauzAlaka ko bhii| lekina gauzAlaka chaha varSa taka unake
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana mAtha raha kara bhI | pThatva ajita karane meM lie niphara rahA ki unakA upAdAna zuddha na thA, jabaki gautama mahAn banane meM saphala ho gayA thaa| isalie apanI yogyatA, nijazakti (upAdAna) ko paramAtmamevA (gunddhaAtma-ramaNatA) spa kArya ke lie jAgRta karanA Avazyaka hai| upAdAna jAgRta hote hI nimitta apane Apa upasthita ho jAyeMga / parantu yaha bAta nivivAra hai ki paramAtmamevA-rUpa kArya ke lie upAdAnagAraNa ke nAtha-mAya pUrvokta nimitta kAraNo kA honA avazyambhAvI hai| kArya-kAraNa-sambandha ko na mAnane vAlo kA mata prastuta paramAtmasevA ke sambandha meM ekAnta bhaktivAdI, yA ekAnta nizcayadRSTivAdI ayavA avyaktazaktivAdI vA ekAnta niyati Adi patrakAraNavAdI ayavA ekAnta paramAtmAtrayavAdI yA isI prakAra kI mAnyatA vAle logo kA kahanA hai ki paramAtmamevArUpa kArya ko hama pUrvokta kAraNoM ke vinA hI siddha kara leNge| hame ukta kAraNoM ke jhajhaTa meM par3ane yA apanI AtmA ko kisI kapTa meM DAlane kI jarUrata nahIM, apane Apa paramAtmasevA kA saba kAma ho jaaygaa| ekAnta-bhaktimAgiyo kA kahanA hai-na koI bhaya, dvapa yA geda choDane kI jarUrata hai aura na kimI prakAra kA tyAga, tapa yA svabhAvaramaNarUpa puruSArtha (nAna darzana-cAritra meM puruSArtha) karane kI hI AvazyakatA hai| ye maba svakartRtvavAda ke jhajhaTa haiM / ina bAto ke caka kArameM na paDa kara mana meM dRDha vizvAsa kara lo ki paramAtmA jaba cAheMge, taba apane Apa unakI mevA kA kArya ho jaaygaa| ekAnta nizcayAbhAsiyo kA kahanA hai,-kisI prakAra kA tyAga, tapa yA cArina me puruSArtha Adi saba vyavahAra kI bAteM hai, asadbhUta haiM, ye saba zarIra se sambandhita vAte hai, iname paramAtmA kI sevA me koI sahAyatA nahIM mila sakatI / java AtmA se paramAtmasevA honI hogI, taba apane Apa ho jAyagI AtmA bhI apane Apa tadanurUpa zuddha ho jaaygii| upAdAnaspa AtmA zuddha hogI to nimittakAraNo kI koI jarurata hI nahIM rhegii| paratu vyavahAra kA aura nimittakAraNo kA yaha apalApa vastuta nizcayanayAbhAma hI sUcita karatA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA 75 * avyaktazaktivAdiyo kA mata bhI lagabhaga bhaktivAdiyo jaisA hI hai| ve kevala devI yA avyaktazakti athavA prakRti ko rijhAne, prasanna karane aura usase varadAna mAMgane kA prayAsa karate haiN| apanI AtmA dvArA koI bhayAdi ke tyAga, ahiMsAdi ke pAlana yA AtmaramaNarUpa pumpArtha kI kataI jarUrata mahasUsa nahIM krte| ' - - ekAnta niyativAdI bhI kAlAdi anya cAra kAraNo kA apalApa karate hue yA AtmArUpI upAdAnakAraNa ke prati upekSA karate hue kahate haiM-'jo kucha honA hogA, vaha ho hI jaaygaa| paramAtmasevA vidhAtA ne (yA bhAgya me) likhI hogI to ho jaaygii| hamAre tyAga, tapa vrata, niyama, sayama yA svabhAvaramaNa me puruSArtha Adi karane se kyA hogA? ina saba cakkaro meM par3ane kI kyA jarUrata hai ? yahI hAla ekAntakAlavAdI, ekAntasvabhAvavAdI, ekAnta niyativAdI, ekAntakarmavAdI, yA ekAntapurupArthavAdI (kriyAkANDarata)' logo kA hai| ve bhI paramAtmAsevArUpa kArya ke lie apane eka-eka kAraNa ko le kara upAdAnakAraNarUpa AtmA ko zuddha banAne yA anya vibhinna prakAra ke nimittakAraNo kI AvazyakatA nahI smjhte| ekAntaparamAtmAzrayavAdI to lagabhaga Alasyapopaka-se hote hai / mAlasiyo kA jIvanasUtra to yahI hai, "ajagara karai na cAkarI, paMchI kare na kAma / dAsa malUkA kaha gaye, sabake dAtA rAma" / spaSTa hai ki ve bhI paramAtmA ko hI sava kAryoM kA dAromadAra mAnate haiN| parantu Akhira java ve apane hI isa mata ke viruddha calate haiM to unheM ghUma phira kara kAryakAraNavAda kI mAnyatA para AnA hI par3atA hai| isalie zrIAnandadhanajI kA mukhya svara yahI gUMja rahA hai ki jo loga paramAtmasevArUpa kArya ko pUrvokta upAdAna yA nimitta kAraNo ke binA hI kara lene kI jhUThI jidda ThAnate haiM, yA isa mithyAgraha ke zikAra hai, ve apanI mAnyatA kI jhUThI duhAI dete hai yA unakA kathana mahaja vakavAsa hai| athavA 'vadato vyAghAta' nyAya ke anusAra apane hI muha se apanI vAna kA khaNDana hai, yA phira sAmpradAyika mata ke durAgraha kA matavAlApana hai| kucha loga pUrvokta gAnyatA ke durabhinivezavaza yaha kaha baiThate hai ki
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ jadhyAtma-dana paramAtmA kI gevA to bahuta AgAna hai, tuma logo ne me bahana kaThora aura agamya banA dI hai, mame tyAga ke tala meM kucha bhI mAnA-dhannA nahIM hai, unma zrIAnandaghanajI asaliyata batAte hue kahate hai mugdha sugama karI sevana Adare re, sevana agama anupa / dejo kadAcita sevaka-yAcanA re, Anandaghana-rasa-rUpa // sNbhv0||6|| artha mugdha (ajJAnI, bhole, vAlajIva yA atattvadarzI, nAsamama) loga paramAtmasevA ko AsAna mAna kara use apanA lete haiN| magara paramAtmasevA agamya (pratyeka vyakti dvArA AsAnI se jAnI na jA sakane yogya) aura anupama (vejor3a) hai / Ananda ke ghanarasarUpa pramo ! merI Apase prArthanA hai ki bhaviSya me kabhI mujhe aisI advitIya paramAtmasevA denA / bhASya mugdha logo ko dRSTi me paramAtmasevA AsAna mugdha me yahA~ abhiprAya hai-una anattvadarzI logo me, jo kAryakAraNabhAva kA gahagaI me koI vicAra nahIM karate, jo lakIra ke phakIra bana kara apanI buddhi me paramAtmamevA ke bAre meM nahIM, socate, athavA jADambarapagavaNa logo kI cakAcaudha me paDa kara bhayAdi ke tyAga, napa yA svabhAvaramaNaspa jJAnadarzanacAritra me pumpArtha karane kI mukhya vAta ko uDA kara upekSA karake kevala nAnane-gAne aura kIrtanajamAdi karane kI AmAna bAta para mugva hai, yA jo nAmamasa aura bholebhAle loga hai, jiname labI samajha nahIM hai, tayAkathita guru ne jo bhI mArga pakaDA diyA, ume paramAtmA kI sevA-bhakti mAna kara ca nane vAle bAlajIva hai| aise vivekamUha loga paramAtmasevA ko bahuta hI AsAna samajha kara apanA lete haiN| ve yaha nahIM socate ki paramAtmabhakti kevala nAca-gA kara yA unakA nAma jora-jora se raTa kara unheM rijhAne kA pradarzana karane me yA caDhAvA caDhAne yA prasAda vATane yA unake pratIka ke Age kore hAya joDa dene yA unakA guNa gAna karane mAna ge athavA unakI nakala kara lene se siddha nahIM hotI paramAtga- sevA ke lie jo vAstavika kAraNa hai, unhe apanAne para hI vaha siddha
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA 77 ho sakatI hai| kevala zabdAdi-vipayo me Asakta, sAsArika svArtha me magna, vargAdi Rddhisiddhi ke lobha me DUve hue athavA apanI nAmavarI yA prasiddhi ke lie paramAtmA kA pratIka banA kara unake mukuTa yA anya sAgArika padArtha caDhA dene mAtra se paramAtmamevA nahIM ho sktii| parantu mugdha loga isa paramAtma-sevA ko, jo 1 sAdhAraNa vyakti kI pahuMca se bAhara hai, jo sasAra me anupama vastu hai, use bilakula AsAna, sugama aura jhaTapaTa siddha hone vAlI cIja mAnate hai aura umI dRSTi me paramAtmasevA ke vAstavika kAraNo ko tilAjali de kara sevA ke nAma para sastA saudA apanAte hai, jisame 'hIga lage na phiTakarI raMga cokhA ho jAya' cAhate hai| parantu paramAtmasevA ko ve jitanI sarala mAnate haiN| utanI sarala nahI hai, isame to bAhya (para) bhAvo ko choDa kara Antarika bhAvo kI gaharAI meM jAnA par3atA hai / santa kabIrajI bhI yahI vAta kahate haiN| 2 paramAtmasevA kI prArthanA : sAdhaka kI *ti maya namrabhASA isa stuti ke anta me yogI zrIAnandaghanajI aisI kaThora paramAtmasevA kI sambhavadeva prabhu me yAcanA karate hai / prazna hotA hai- sAdhaka ko to svaya puruSArtha dvArA paramAtmasevA siddha karanI cAhie, use paramAtmA se mAgane kI kyA jarUrata hai ? vAstava me nizcayanaya kI dRSTi se to paramAtmasevA yA kisI bhI AdhyAtmika anuSThAna ke lie paramAtmA yA kisI bhI 'avyakta zakti se sAdhaka ko mAgane kI jarUrata nahIM hotii| aura na hI vItarAgaparamAtmA kisI ko koI cIja dete-lete haiN| magara vyAvahArika dRSTi se AnandaghanajI apanI namratA pradarzita karane ke lie bhakti kI bhASA me paramAtmA ke sAmane isa prakAra kI prArthanA kara baiThate hai to koI anucita bhI nahI hai / aura phira zrIAnandaghanajI paramAtmA se kisI mAsArika vastu yA prasiddhi, padavI, Rddhi, siddhi Adi kI koI mAga nahIM karate, ve to adhyAtmayogI ke lie 1 nItikAra kahate haiM-'sevAdharmaH paramagahano yoginAmapyagamya ' / mevAdharma atyanta gahana hai, vaha yogiyo ke lie bhI agamya hai, sAdhAraNajano kI to 'vAta hI kyA? 2 bhakti bhagavanta kI bahuta bArIka hai, zIza sauMpe vinA bhakti naahiiN| nAcanA, kUdanA, tAla kA pITanA, rADiyA khela kA kAma nAhIM /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana paramAtmamevA anivArya hone se ugI kI prArthanA karane hai / vaha bhI 'dejI kadAcit' kaha kara utAva nepana meM nahI, kintu dhIratA nAtha, jaba kamI apane vAriyamohanIyakarma kA kSayopazamananA noTa to jAga, mI paramAtmA kI zudra mevA cAhate haiN| cUMki ve paramAtmanevA ko agamya aura anupama vantu maha cuke haiN| isa prArthanA meM ve vartamAna meM apanI AtmA kA utta prasAra gI agamya yA anIndriya, anupama rocA ke yogya na honA bhI namratApUrvaka dhvanita karAra dete haiN| eka bAta yaha bhI hai ki ve paramAtmasevA ke ga Agneyapatha para Ane ge pahale jo mahAgurupa uga kaThorapaya para prayANa karakene pAra kara cuke haiM, unakI preraNA, mArgadarzana yA dinAnidAna cAhate haiN| kyoti paramAtmasenA jaise AdhyAtmika mArga meM pAragata pupa ke nirdegana meM calane para airo gahana kArya me kahI rakhananA, AtmavacanA, patana yA brAnti kI saMbhAvanA nahIM rhtii| / imalie aise mevAniSNAta vItarAga paramAtmA ke caraNo me vinaya karake, unakI AnA le kara unake sAmane sevaka bana kara namra prArthanA karake mevA ke Agneya patha para calane meM mahIsalAmatI yA AtmamurakSA adhika hai, khatare kI sabhAvanA vAma hai| kaI loga guru yA paramaguru (paramAtmA) kA nithAya (zaraNa) na svIkAra karake adhyAtma ke nAma me ulaTe rAste caDha jAte haiM, phira unheM usI patha kA pUrvAgraha ho jAtA hai, ve galata, mArga ko bhI sahI siddha karane kI vAziNa karate haiN| isalie ye aura aise mabhAvita khataro me bacane kA ugAya garaNAgata vana kara 'appANa bosirAmi' kaha kara prArthanA karanA hai| .. 'Anandadhana-rasarapa' ke sambandha meM * AnandaghanarasarUpa-zabda paramAtmA kA sambodhana bhI sambhava hai| jisakA artha hotA hai-Ananda se otaprota sevArasa Apame lavAlaba bharA hai, Apa Anandaghanarasamaya haiN| 'Anandaghanarasaspa' sevA kA vizepaNa bhI bahuta kucha sambhava hai ; kyoki paramAtmA kI sevA itanI Thosa AnandaramadAyinI hotI hai ki usakA anumava vahI kara sakatA hai / jisa bhAgyazAlI ko paramAtmamevA yathArtha " rUpa me upalabdha ho jAtI hai, usako vaha sevA Ananda se otaprota lagatI hai, vANI se agamya hone ke kAraNa vaha vANI me usakA varNana nahI kara sktaa|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI sevA athavA 'merI yAcanA AnandaghanarasarUpa hai , yaha artha bhI ho sakatA hai| yAnI merI paramAtmamevA kI yAcanA AnandamagaladAyinI hai| mujhe sasAra kI koI bhI vastu paramAtmasevA ke samAna AnandadAyinI nahIM lgtii| yahI anupama AnandadAyinI hai| isI kI yAcanA mai karatA huuN| mujhe isI yAcanA meM Ananda hai| ... . sArAMza isame zrI sabhavanAtha paramAtmA kI stuti ke mAdhyama se zrIAnandaghanajI ne paramAtmasevA kA rahasya khola diyA hai| prArambha me adhyAtmayogI ke lie paramAtmasevA sarvaprathama Avazyaka batA kara usake lie prAthamika bhUmikA ke rUpa me abhaya, advepa aura akheda kI sAdhanA karanA jarUrI batAyA hai| cUMki vItarAgaparamAtmA svaya' abhaya, vItadvepa, (vItarAga) aura khedarahitahaiM, isalie unakI sevA ke lie ukta tIno guNa prAthamika bhUmikA ke rUpa meM zuddhAtmabhAvaramaNakartA sAdhaka me hone Avazyaka hai| isake pazcAt paramAtmAsevAphala ke rUpa meM caramAvarta, caramakaraNa, bhavapariNati paripAka, mithyAttvadopanivAraNa, samyagdRSTi kI prApti, pravacanavANI kI prApti Adi batAe hai / tadanantara paramAtmasevA kI prathama bhUmikA prApta karane ke tIna mukhya upAya , phira paramAtmasevArUpa kArya ke lie kAraNo kI anivAryatA batA' kara kAryakAraNabhAvasambandha ko na mAnane vAle tathA paramAtmasevA ko sugama samajha kara apanAne vAle mugdha logo ko cunautI.dI hai| aura anta me, agamya, anirvacanIya, anupama paramAtmasevA prApta hone kI prArthanA bhakti kI bhASA me karate hue prastuta viSaya kA upasahAra kiyA hai / sacamuca, isa stuti me paramAtmasevA kA rahasya adhyAtmayogI zrI ne khola kara rakha diyA hai| .1 . bhayaverAo uvre| 2 'kheyannae se kusale mahesI'-(sUtrakRtAga vIrastuni)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 . zrIabhinandana-jinastuti paramAtma-darzana kI pipAsA (tarja--Aja nihelo re dIme nAIno re, rAga-dhanAnI, siMdhuDo) adhyAtma ke pramika vikAsa patha para AyA haA mAdhaka paramAtmarovA ke bAda paramAtmA ke darNana kA dhyAmA vana kara, aneka vinavAgAjA aura ganATA ke bIca bhI darzanonmuka hotA hai aura puvAra uThanA hai abhinandana jina darisaNa tarasIe, darisaNa durlabha deva / mata-matabhede re jo jaI pUchIe, saha thApe ahameva / / abhi0 // 1 // artha meM abhinandana nAmaka caturya jinendra (vItarAga paramAtmA) ke darzana ke lie tarasa rahA hU~; parantu he paramAtmadeva ! ApakA darzana bahuta hI durlana ho rahA hai| pratyeka mata, patha, sampradAya aura darzana ke agragaNyo ke pAsa jA kara pUchate haiM ki paramAtmadarzana kaise hogA? tava uttara me sabhI mata-paMya-sampradAya vAle alaga-alaga mata (abhiprAya) me apanI-apanI mAnyatA kI sthApanA karate hue kahate haiM ~ "hamArA mArga hI prabhudarzana kA saccA mArga hai , hama ho paramAtmA kA darzana karA deNge|" athavA pratyeka mata-paMya vAle kahate haiM-"yahIM A jAlo / maiM hI paramAtmA huuN|" bhApya paramAtmadarzana kyoM, kyA aura kaise ? paramAtmamevA kI prathama bhUmikA ke dvArA samyagdarzana ke prayama mopAna para caDhA huA sAdhaka TheTha majila taka pahu~canA cAhatA hai, use kevala itane se hI santopa nahIM hotaa| vaha samyagdarzana ke antima chora taka pahu~ca kara paramAtmA ke bhalIbhAMti darzana karanA cAhatA hai / aura samyagdarzana ke patha para
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-dargana kI pipAsA prayANa prArambha hote hI usakA yaha prazna uThAnA ucita bhI hai ki "paramAtmA ke ke darzana kyokara hoMge? gaiM unake darzana pAne ke lie bahuta hI utsuka huuN| jaba maiM vItarAga paramAtmA ke darzana ke sambandha me vicAra karane lagatA hUM to mujhe unake darzana bahuta hI durlabha, duSprApya aura kaThina pratIta hote haiN| yadi aba bhI itanI uccabhUmikA para Ane ke bAda bhI paramAtmA kA darzana nahIM prApta kara sakA to merA jIvana vyartha calA jAyagA / paramAtmA kA darzana prApta kiye vinA mere lie jagat me saba kucha mithyA hai, sArA vizva andhakAramaya eva du samaya hai|" isIlie zrIAnandaghanajI kahate hai-'darasaNa tarasIe' Apake devadurlabha darzana ke lie tarasa rahA huuN| Apake samyak darzana ke binA maiMne samAra kI aneka parikramAe~ kara lI, aneka jagaha bhaTakA, devaloka me bhI gayA, naraka, tithaMca aura manuSyaloka me pahuMcA , magara kisI bhI jagaha sukha nahIM milA / Apake samyagdarzana ke vinA saccA sukha prApta hotA bhI kaise ? kyoki vahA~ maiM kSaNabhagura vaipayika sukho ke cakkara me phasa rahA , ApakA saddarzana pA kara zuddhAtmatanmayatAspI Atmika sukha prApta nahIM kiyaa| ata meM pUrNa tatparatA ke sAtha sannaddha huuN| ___ cUMki gAthA me jina-darzana pada hai, isalie usakA sahI artha-vItarAga paramAtmA ko A~kho me dekhanA nahIM hotA, apitu paramAtmA ko antarAtmA se dekhanA hotA hai / athavA darganazabda darzanamohanIya karma ke upazama, kSayopazama yA kSaya se hone vAlI tanvaruci yA tattvArthazraddhA ke artha me hai / athavA vItarAga-paramAtmA kA jo darzana hai, use prApta karanA hai yAnI sAdhaka ko prApta hue kSAyopazamika yA aupazamika samyagarNana se hI santuSTa ho kara vaiTha jAnA nahIM hai, apitu ananta kSAyikasamyagdarzana taka mujhe prApta karanA hai, jo Aja durlabha ho rahA hai , athavA paramAtmadarNana kA matalava zuddha AtmA kA darzana hai| paramAtmadarzana durlabha kyo ? Aja karmoM va kapAya, rAga-dvepa, moha Adi vikAro ke kAraNa zuddha (parama) AtmA para nAnA AvaraNa Ae hue haiM, isalie usakI jhAkI nahI ho rahI hai, usake darzana meM aneka vighnabAdhAe~ aDI khaDI haiM, isalie paramAtmadarzana durlabha ho rahA hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana koI yaha vaha savanA hai ki jagata meM tana dharmoM, gampadAyoM, goM, paMgA yA darzano ke hone hA bhI paragAtmA no varNana gayo durtaga ho rahe hai| ganI dharma, mana, papa Adi paramAtmA ke darzana karane. prabhu-nAkSAtkAra karAne kA dAvA karate hai, phira yayA kAraNa hai ki paramAtmA ke darzana itane dupmANa ho rahe haiM ? jahA~ hanane dharma aura dharmo ke saMsthApA ho, jahA~ vividha dharmAvanA', paramAtmA ke puna, paigambara, masIhA, yA avatAra maujUda ho, vahA~ bhanA paramAtmA kA darNana itanA kaThina kyoM honA cAhie? isa prazna ke uttara meM svaya AnandaghanajI isa gAthA ke uttarArdha dvArA kahate hai.--' mata matabhede re jo jaI pUchoe, sahu thApe ahameva' isakA tAtparya yaha hai ki cAhe jiga patha, mata, mampradAya yA darzana ke kendra yA dharmasthAna me jA kara pUchA jAya, navaMya prAya mithyA Agraha, apanI mAnyatA kI pakaDa, apane mana para gaccAI ko cApa lagAne kA abhiniveza dikhAI degaa| isalie ekAntapTiparAyaNa, matAnahI prAya yahI kaheMge-hama kahate haiM, vahIM prabhudarzana nA matvamArga hai, hamAre mata, patha yA sampradAya Adi ke sivAya kimI patha, mata Adi ko satya ke darNana nahIM hue, na hamAre sivAya kinI ne Aja taka prabhudarzana kA rahasya (yA satya) pragaTa kiyA hai|' athavA ve kaheMge-"hamAre dharma-sampradAya yA mata-patha meM banAne gae Igavara yA bhagavAn hI parabrahma paramAnmA haiM, unake darzana mAre mata, patha vA sampradAya me zAmila hone para hI hoNge| hame guru svIkAra kara lo, bama, tumhe paramAtmA ke darNana bahuta jaldI karA deNge|" isa prakAra eka yA dUsarI taraha se mabhI apanI-apanI mAnyatAo ko satya batA kara jijJAsu vyakti ke kAna, netra, aura muha bada kara dete hai, ve na dUsare kI bAta sunane dete haiM, na dusaro kI satya vAta dekhane-samajhane dete hai, na kimI viSaya meM tarka karane dete haiM / isa prakAra jijJAsu eva bhadra paramAtmadarzanapipAsu vyakti ina sampradAyo yA matapayo ke bhavarajAla me phasa jAte hai| ekAnta AgrahI loga koI zakA . yA tarka bhI prAya nahIM karane dete, valki zaMkA yA tarka karane vAle ko yA to ve adharmI, nAstika banAte haiM, yA phira ve adharmI, mithyApTi yA nAstika ho jAne kA Dara dikhA kara cupa kara dete hai| anekAntavAda ke upAsaka bhI prAya matAgraha yA matAndhatA ke zikAra bana jAte hai, aura apane hI mata ko satya mida karane me eDI se coTI taka pasInA bahA dete hai| vividhra darNana bhI
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAmA ekAnta AgrahI bana kara apanI mAnI huI bAta ko saccI aura dUsare kI bAta ko vilakula mithyA siddha karane me tanika bhI nahI skucaate| yahA~ taka ki apanI bAta ko bhagavAn ke dvArA batAI huI siddha karane kA prayAsa karate haiM / ata ina vAdo, mato, patho yA sampradAyo ke jhajhAvAto me sAdhaka sahasA nirNaya nahIM kara pAtA ki kauna-gA patha, mana, yA dharmasampradAya mujhe paramAtmadarzana karAyegA ? kauna-sA darzana satya hai ? aura kabhI-kabhI to vAhya ADambaro yA vAkpaTu logo ke mohaka zabda jAla me sAdhaka pharA jAtA hai, paramAtmadarzana kI dhuna meM ekAnta aura mithyA darzana ke cakkara meM par3a jAtA hai, athavA bhogavilAsa, rAgaraMga yA handriyaviSayapopaka vAtAvaraNa kI cakAcaudha me paramAtmadarzana bhUla jAtA hai, kisI dUsare vanAvaTa, dikhAvaTa va sajAvaTa se otaprota amuka vyakti ke darzana ko hI paramAtmA kA darNana samajha letA hai, athavA aneka mAnyatAo evaM mato ke andhaDa meM vyakti bhrAntivaza kahI kA kahI bhaTaka jAtA hai| isI kAraNa paramAtmA ke darNana yA paramAtmA kA darzana bahuta durlabha hai| vizva meM pracalita vividha darzano ko dekhate haiM to ve bhI apanI,apanI mAnyatAbo ke ekAnta Agraha me phase hue hai| ve dUsare darzano ke dRSTikoNo ko samajha kara samanvaya karane yA apane matAgraha ko chor3ane ke lie jarA bhI taiyAra nahIM hai / yahA~ pramagavaza AtmA ke sambandha me kucha darzano ke ekAntadRSTiparaka mata dekhie-sAkhya, yoga aura vedAntadarzana AtmA ko kUTastha nitya mAnate haiM / ve kahate haiM ki jaise airana para hathauDe kI cAhe jitanI coTe par3eM, vaha sthira rahatA hai, vaise hI deza, kAla Adi ke kitane hI thapeDe khAne para bhI AtmA me jarA bhI parivartana nahI hotA, vaha vilakula sthira rahatI hai| isa mAnyatA me uparyukta tIno dargana bilakula bhI parivartana nahIM karane aura na hI apanI jAnadRpTi khola kara satya ke dUsare pahalU ko dekhane-parakhane kA prayAsa karate hai| isI prakAra naiyAyika aura vaizepika sukha-dukha, jJAna Adi ko AtmA ke guNa mAnate avazya hai, lekina AtmA ko ekAnta nitya aura aparivartanazIla (apariNAmI) mAnate hai| . bauddhadarzana AtmA ko ekAnta kSaNika, pariNAmI aura niranvaya pariNAmo kA pravAhamAtra mAnate haiN|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana hanI prakAra AtmA aura pudgala ke, cetanA aura motika vastu ke ayathA para AtmA kA garI AtmAo ne gAya gambandha ne pipaya meM nayA bagna aura A mA kA gambandha TUTa jAne ke bAda AtmA bI hone vAlI sthiti sambandha meM pratyeka darzanakAra kI mAnyatA bhinna-bhinna hai / pratyekA darjana prAya. apanI hI bAta ko gatya mAna kara AgrahapUrvaka pakaDe rakhatA hai| pariNAmasvampa ve paramAtmA (AnmA) ke yathArtha darzana ke anvepaNa kI udAna bhAvanA ke badate AtmA (garamA mA) ke sambandha meM apanI bAta ko saccI myApina pAne kA prayAsa karate hai| umalie na dazanI ke gabdajAlarUpa mahAraNya meM paga para prANI yathArya (namyag darzana nahIM kara pAtA ! yahI kAraNa hai ki zrIAnandadhanajI ne yathAryadarzana ko durlabha batAyA hai| athavA uparyukta payo, vAdo, matoM yA darzano kA ekAnta Agraha, nApekSanA rahita dRSTi, pUrvAparavirodha na ho, tabhI sApekSa dRSTiyukta, kAnta-Agraharahita, purvAparamagata, vizuddha, pakSapAtarahita aura anekAntavAraviguddha paramAtmadarzana (tattvajJAna kA zuddha zraddhAna) ho sakatA hai| parantu pUrvokta mato, payo yA darzanI meM ye lakSaNa na hone se mAtraka ke lie paramAtmadarzana yA tattvAryazraddhAnarUpa darzana athavA zuddha AtmadarNana atyanta durlabha hai / athavA AtmA ke dvArA bAra-bAra parabhAvo me paDa jAne ke kAraNa yA chahI dravyo ke yathArtha vastutanva (svarUpa) para mvatvamoha-kAlamoha va pUrvAgraha Adivaza na Tika sakane ke kAraNa paramAtmA (satya) ke darzana dUrAtidUra hote jAte haiN| isalie AcArya siddhasena divAkara ke antara se svara phUTa par3A"prabho / moha ke andhakAra se mere netra Avata ho ge| isI kAraNa maiMne Aja taka kabhI eka bAra bhI ApakA darzana nahI kiyA / maiM soca rahA thA ki iga samaya marmasthAna ko bIMdhane vAle aneka anartha (aniSTa kaSTa) mujhe pIDita kara rahe haiM, agara ApakA darzana ho gayA hotA to ye muphe kaSTa dene ko udyata kyoM 1 nUna na mohatimirAvRtalocanena, pUrva vibho / sakRdapi pravilokito'si / marmAviyo vidhurayanti hi mAmana :, prodyatpravandhagataya. kathamanyayate // -kalyANamadira stotra
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAsA hote ?" sacamuca paramAtmadarzana ke binA bAra-bAra sasAra me janmamaraNa kI anarya-paramparAe~ khaDI hotI hai, agara eka bAra bhI sacce mAne me samyak vamoha kA AvaraNa haTa kara mujhe ApakA sasyagdarzana ho jAya to yaha anarthaparamparA bhI miTa jAya yA isakI sImA A jAya / parantu mohAdi vikAro meM AtmA ghirI hone ke kAraNa zuddhAtmadarzana nahI kara pAtI, jo paramAtmA kA saccA darzana hai, use nahI. prApta kara pAtI aura na hI una paramAtmA ke vatAye: hAe sadarzana (satya) para avicala, gADha aura nirdoparUpa se zraddhA hI Tika pAtI hai| cUMki samyagdarzanarahita prANI kI siddhi (karmamukti) nahI ho sakatI, na sasAra kA anta A sakatA hai, isalie darzana devadurlabha hai, aura usI kI hArdika tamannA hai / ___isa gAthA me batAI huI yogI zrIAnandaghanajI kI bAta kI sAkSI ke rUpa me uttarAdhyayanasUtra me svaya zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ke gautamagaNadhara ke samakSa nikAle hue udgAra hai nahu jiNe ajja dosaI, bahumae dosaI mggdesie| 'he gautama ! tumhe Aja jina (vItarAga paramAtmA) kA darzana nahIM ho rahA hai| aneko mata (mAnyatA) vAle mArgadezaka dikhAI de rahe hai|' bahuta me mArgadezaka loga paramAtmadarzana (zuddha Atmadarzana) isalie nahIM karA pAte, usakA kAraNa zrIAnandaghanajI ne isI gAthA ke uttarArddha me spaSTa diyA hai| isIlie vartamAnakAla me paramAtmadarNana atIva durlabha hai, jisako pAne ke lie ve utsuka hai| isIlie agalI gAthA me darzana kI durlabhatA kA vizeSa spaSTIkaraNa karate hue kahate haiM 'sAmAnye karI darzana dohilu, nirNaya sakala vizeSa / mada meM gheryo re aMdho kema kare, ravi-zazirUpa-vilekha ? // abhinandana // 2 // __ artha sAmAnyarUpa se ho jaba ApakA darzana durlabha he to samasta nayo, pramANo,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darNana nikSepo Adi dvArA sarva prakAra se nirNayaspa ApakA vizeSa darzana to aura hI durlabha hai / payophi jaise koI andhA ho aura phira zagatra Adi ke naze se ghirA ho to pahale to vaha sUrya aura candramA ke spa ko hI dekha nahIM sapatA, to phira ina dono ke svarUpa kA pRthaka-pRthaka vizleSaNa kase kara sakatA hai ? base ho vivekatetra se rahita aura unameM bhI mata, sampradAya, paMtha aura darzana Adi ke Agrahaspa mada se mata bane hae matapazcAdI sAmAnyatayA ApakA darzana prApta nahIM kara sakate to vibhinna nayapramANAdi dvArA Apaphe (suddhAtmA ke) vizleSaNapUrvaka vizeSa darzana to prApta hI kame kara sakate haiN| bhASya sAmAnya aura vizeSarUpa se darzana kI dubhatA pUrvokta gAthA meM paramAtmadarzana kI durna manA gA eka kAraNa batAyA 4-~matapathavAdiyoM kA matAmaha / isa gAyA meM ugI yA vijega- spaSTIkaraNa piyA gayA hai ki usakA natIjA gayA AtA hai, paramAtmadarzana kI durlabhatA yAM imame mAmAnya aura vizepa do dRSTiyoM meM zrInAnandadhanajI ne nonA hai| yahA~ paramAtmA ke darzana ke do prakAra vanAe hai-gAmAnya aura vizeSa / sAmAnyarUpa me paramAtmA (abhinandana) ke darzana hai ve hI AtmA , (mare) darzana hai| jo merI AtmA ke darzana hai, ve hI paramAtmA kett| maMge aura inakI AtmA (dravya) ke myUla paryAya meM bhale hI bhinnatA ho, mAmAnyapa se svarUpadarzana meM koI bhinatA nahIM hai| . ____vAtmA aura paramAtmA dono yo AtmaguNo- jJAnAAdATA yA caitanyamvaraNa me koI annara nhiiN| yaha mAmAnya dazana hai| imI dRSTi se kahA hai ki nAgAnyarUpa meM gamamta gazArI AtmAoM ko paramAtmadarzana yA zuddhAtmadarzana durlabha hai| bahuta-me prANI to Atmadarzana kA vicAra mI nahIM karate, ve masAra ke vyavanAra yA apane mAmArita kriyAkalApo yA zarIra, parivAra va gantAna Adi ke bharaNa-pogaNa Adi mAnArikha pravRttiyo me itane racepace rahate haiM, athavA vividha vyasana, nidrA, gapazapa yA Alasya meM itane grasta rahate hai ki unheM darzana ke sambandha me mocane-vicAgne taka kI phuragata hI nahIM ginanI, darzana prAgna gAralA no dUra kI bAta hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAsA 87 athavA kaI loga aise hote hai, jo matamatAntara ke jhagaDe me paDa kara apane pAthika yA sAmpradAyika kadAgraho, pUrvAgraho, yA mithyA mAnyatAo, yA mithyAjJAna, ke cakkara me aise phasa jAte haiM ki usase chUTanA kaThina ho jAtA hai| aise, durAgrahI aura A~kha khola kara na dakhane vAlo ke lie darzanaprApti sAmAnyarUpa se kaThina hai| ____isI prakAra AtmA ke sambandha me 6 sthAna (bAte) batAe gae haiM, jinhe mAnanA yA jina para socanA darzanaprApti ke lie anivArya hai-(1) AtmA avazya hai, (2) AtmA zAzvata hai, avinAzI hai, (3) jIva puNya aura pApa kA kartA hai| (4) jIva kRtakarmoM kA bhoktA hai, (5) yogya puruSArtha hone para jIva kI mukti hotI hai, (6) jItra kI mukti ke lie upAya bhI hai / ina 6 sthAnako kA vicAra, svIkAra aura spaSTa jAnakArI na ho to darzanaprApti nahI hotI, darzanaprApti ke abhAva me vaha jIva sasAra me bhaTakatA rahatA hai , magara vaha usakA kAraNa nahIM jAna pAtA aura cakkara khAtA rahatA hai| isalie vibhAvo yA paudgalika bhAvo me ramaNa karate rahane vAle jIvo ko sAmAnyarUpa se darzana kI prApti durlabha hai| / vyavahAranaya kI dRSTi se darzanaprApti ke 3 liMga (cihna) vatAe hai(1) zuzrUSA-jise darzana sambandhI tathyo aura tattvo ko sunane-samajhane kI arhaniNa tamannA ho tathA jo dUsare saba kAma choDa kara darzana kI vicAra-carcA munane ke lie dauDa paDatA ho, usame use khUba Ananda AtA ho, vaha zuzrU pAliMgI hai / (2) sevA-jise dharmakaraNI yA dharmAcaraNa me bahuta Ananda AtA ho, aisA vyakti sevA-ligI hai / tathA (3) vayAvRtya-jise deva athavA guru kI sevA, paricaryA, vaiyAvRtya karane me Ananda AtA ho, rogI, vRddha, tapasvI, Adi kI sevA me jisakI dilacaspI ho, vaha vaiyAvRtyaliMgI hai| ina tIna liMgo ko prApti vAlA darzana prApta honA bahuta kaThina hai| kyoki ina tIno ke lie apanA svArtha, spRhAe~, va icchAe~ choDa kara mAnasika ekAgratA, anuzAsanazIlatA eva indriyasayama ko apanAnA paDatA hai| ye mAdhAraNa prANI meM hote nahI , imalie sAmAnyarUpa se darzana kI prApti durlaga batAI hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana __ vastutattva kA bodha tavA para maccI samajAvaMgA zravA go jaba hama paramAtmA kA samyagdargana pAhate hai, to ise prApta karane ke lie bhI sAmanyanayA vyavahAra. naya kI dRSTi se 4 ago kI prApti AvAyaraH batAI * (2) tattvajJAna kA mudRDha paricaya (2) tattvajJAna yA tattvajJAnI kI gavA (B) vyApanagudagaMnI yA varjana (darzana'ghrATa jIva kA maga na karanA) aura (1) ligImagavarjana (dharmavirodhI, dharmAndha athavA adharmI vyakti ke gaga kA tyAga) gamyaktva ke lie ye cAro zarte bahuta hI kaThina hone se sAmAnyatayA darzana ko kaThina batAyA gayA hai| ata, nizcaya aura vyavahAra dono dRSTiyo me mAmA mpa ge varNana hI durlabhatA kA pratipAdana yathArtha hai / darzanamohanIya kI nIyagranthI kA zratanAnaspI panI chanI se jaba bhadana ho jAtA hai, taba AtmA ke marvaprathama divyanayana khulate hai| uname sarvaprathama jo sAmAnyajJAna hotA hai ki maiM hai, vaha hai, ce hai| usa prakAra ke mAna ko sAmAnyadarzana hai kahA jAtA hai , jo ki anyanta dulaMga hai| zAstrIya paribhASA / me sAmAnyadarzana ko upazamasamyaktva kahA hai, jo anAdi mithyAnya ke naSTa hone para anivRttikaraNa ke antima daura meM hotA hai| aura usake Ate hI navaMprathama anantAnuvandhI krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kA upagamana hotA hai| jise jJAna ke dvAga namasta padArtho kA vibhina dRSTiyoM, nayo eva hetuo se mamataspa me vizleSaNa ho gaphe tayA gamyA nirNaya ho ga, ume vizeSa darzana kahate haiN| vizepadarzana sAmAnyadarzana se bhI dula bhatara nalie hai ki isame ramnu ke tamAma pahanuo kA vibhina dRpTikoNI ge vicAra aura nirNaya karanA hotA hai| jo vyakti sAmpradAyika, pAthika yA dArganika kadAgraha, pUrvAgraha yA apane mAne hue mata-patha yA mAnyatA ko satya mAnane ke mada se grasta hai, jo dUnage ke pAsa yA anyatra satya sambhava he, ige kanaI degunA-gunanA bhI nahIM cAhatA , vaha ahakAra, andhazraddhA, sAmpradAyika kaTTaratA, hRdaya meM amatya - jAnate hue bhI satya siddha karane kA haTha, vivekacakSu ke prayoga se inkAra ityAdi aneka upAdhiyo se yukta hai, vaha vibhinna nayo (dRSTikoNo), pahaluo aura hetuoM se vastutattva kA yA AtmA kA vicAra yA nirNaya nahIM kara gktaa| isa kAraNa vizepadarzana kI prApti durlabhatara batAI hai| kadAcin vizeSadarzana kI prApti
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAsA 86 ho bhI jAya, to bhI AsapAsa ke virodhI vAtAvaraNa ke kAraNa usake dila-dimAga me yaha vAta jacanI muzakila hai ki svaya ke mAne hue mata-patha-darzana ke atirikta anyatra bhI satya ke aMzo kI sambhAvanA hai, athavA bhinnabhinna dRSTivinduo se pratyeka vastutattva ko dekhA jA sakatA hai / isalie nirNaya karanA yA nizcaya karanA dargana kI prApti me bhI bar3hakara muzkila hai| isI kAraNa sarvAMgasatyadarzana kI jhAkI honA kaThina hai| mAmAnya aura vizeSa rUpa se darzana kI durlabhatA ko spaSTa karane ke abhiprAya se zrIAnandaghanajI eka udAharaNa prastuta karate hai-"mada me gheryo re adho kema kare, ravizazirUpavilekha" jisa prakAra koI vyakti svaya andhA ho, phira zarAva Adi nazailI cIja kA sevana karane se vaha naze meM cUra ho jAya to sUrya aura candramA ke svarUpa kA vizlepaNa karanA to dUra rahA, unake rUpa kA avalokana bhI nahIM kara sktaa| usI prakAra jo vyakti pahale to mithyAttvarUpI andhakAra se grasta ho, mithyAtva se andhA ho, phira vaha apane mata, patha, sampradAya yA darzana ke mada ('merA hI saccA hai' ke ahakAra ke naze) me DUbA ho to, vaha nayo, hetuo Adi dvArA vibhinna pahaluo yA dRSTikoNo se vizeSa prakAra se paramAtmA ke satya kA darzana karanA to dUra rahA, sAmAnyarUpa se bhI ukta darzana ko prApta nahIM kara sktaa| vyAvahArika dRSTi se soce to jise dazanamohanIya ke kAraNa mithyAttvadazA se grasta hone meM sAmAnyarUpa se samyagdarzana kI prApti nahI huI, use zakA, kAkSA, vicikitsA, mithyApTi-prazasA, mithyAdRSTimastava, ina samyakttva ke 5 aticAro (gaNo) se rahita viziSTa paramAtmadarzana kI prApti keme ho sakatI hai? bahuta-me tathAkathita paNTita yA vidvAn vibhinna prakAra ke nayo, hetuo, tarkoM yA Agamo dvArA bhI paramAtmA kA samyagdarzana prApta karane meM samartha ho sakate haiM, isa bAta kA khaNDana karate hue zrIAnandadhanajI agalI gAthA me kahate haiM- hetu-vivAde ho citta dharI joie, atidurgama nyvaad| AgamavAde ho gurugama ko nahIM, e savalo viSavAda // abhinandana0 // 3 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana artha hetuo (tako) ke vivAdo (pUrvapakSa-uttarapakSa ke sagar3I meM) citta ko dRr3hatA se lagA kara unake dvArA paramAtmA kA darzana karane jAya to nayayAda (vibhinna dRSTibinduo) ko samajhanA atyanta pecIdA hai| zAstrapramANa mI sahAyatA lene jAya to zAstra kI jaTila evaM pUrvApara-asaMgata bAto se jahA~ buddhi cakarA jAtI hai; vahA~ koI gurugama (nippasa guru kI dhAraNA) na hone se paramAtma-darzana me yaha saba vyarya kA vivAda hai, baDA jhagaDA hai, prapaMca hai yA atyanta khedajanaka hai / mAdhya nayavAda me paramAtma-darzana durlabha zrIAnandadhanajI paramAtmadarzana kI dunaM bhatA kA pratipAdana aba anya pahaluoM me karate hai| bahuta se loga paramAtmadarzanaprApti ko bahuta hI mAnAna samajhate hai| ve socate hai ki itane baDe-baTe vidvAn duniyA meM haiM, ve kisI bhI vannu ko samajhane-samajhAne ke lie mUkSma meM mUkSma taka prastuta karate hai, vividha dRSTikoNo ko samajhate-samajhAte hai / parantu nakoM yA hetuo se paramAtmA kA darzana itanA AmAna nahIM hai / kyoki nayavAda atyanna durgamya hai| vibhinna nayo kA varNana kara denA cA vibhinna dRSTikoNo ko prastuta kara denA gA bAta hai, aura apanA matAgraha pUrvAgaha yA pakSAgraha athavA ekAsanya kI prApti ko garvANa satya samajhane kA akAra choDa kara vibhinna nayo yA dRSTikoNo me mApekSatAnAma jamya-avigedhitA jathavA nagati sthApita karanA aura bAta hai| yaha bAta buddhi kI apekSA hRdaya meM jyAdA gambandha rakhatI hai| jaba taka hRdaya paramAtmA (zuddha AtmA) ke matyadarzana ke lie jhuke nahIM, buddhi meM me kadAgraha, manAgraha yA mvatvamada kA nazA na utare, taba taka hRdaya nana aura marana nahIM ho sakanA, aura hRdaya ke namra va marala hue vinA natyadarzana hone atIva dubha hai| jahAM vaudvika pahalavAno dvAganoM ke dAvIca lagA kara dUsare ko hagane aura svaya ke jItane jathavA apane buddhibala ma 'brAnta na prastuta karake yA toDa-maroDa kara artha karate apanI mAnI huI vAna ko maccI siddha karane kA prayAsa hotA hai , vahA~ mRtyaniSThA nahIM hotii| prabhudargana kI prApti ke lie Antagi niSThA ke agAra meM koI bhI hetu yA nayavAda mahAyA nahIM ho sktaa|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAsA AgamavAda se bhI darzanaprApti kaThina ava rahI Agama pramANo dvArA prabhudarzana prApta karane kI bAta, vaha bhI vyartha zrama he / kyoki Agamo ke pATho me paramAtmadarzana kA nirNaya karane me kaThinAI yaha hai ki Agamo me jahA~ bhI pUrvAparaviruddha, asagana, amuka dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke mandarbha me kahI huI vAte AeMgI, vahA~ mAdhaka kI buddhi kI gADI aTaka jAegI , vahA~ nippakSa guru kI dhAraNA kI jarUrata paDegI aura niSpakSa, sApekSavAdapUrvaka vastutatva kA yathAtathya pratipAdana karane vAle guru vahuta hI virale haiN| Agama kA artha hai-vItarAga Aptapurupo dvArA bhApita aura gaNadharo dvArA grathita-sakalita mUlasUtra, jiname jainadarzana ke cAro anuyogo ke sambandha me bAte kahI gaI ho / Agamo me bahuta-sI bAte pracalita aura upAdeya hotI hai, vahuta-sI heya aura jJeya hotI hai / kaI sthalo para dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke anusAra amuka paristhivaza utsargasUtra ke vadale apavAdasUtra hote haiM, kaI jagaha vibhinna Azayo se pRthak-pRthak vidhAna vyavahAracAritrapAlana ke hetu kiye gae haiM, aisI sthiti meM sAmAnya sAdhaka kI vuddhi gaDabaDa yA zakA me paDa jAtI hai aura usa samaya yathArtha nirNaya karane ke lie niSpakSa, sacce guru kA milanA bhI kaThina ho jAtA hai| kyoki Agamo me bahana-se vivAdAspada sthalo me paramparAgata artha yA sampradAyagata dhAraNAe~ calatI haiM, kisI vivAdAspada viSaya ke bAre me kimI guru me pUchane para prAya vaha jisa sampradAya--paramparA kA hogA, use jaisI dhAraNA hogI, tadanusAra hI prAya artha karegA yA dhAraNA btaaegaa| aisI sthiti me paramAtmA ke yathArtha darzana kI prApni to khaTAI me paDa jAyagI , vyakti eka ke bada ne parI paramparAgata vAta ko hI paramAtmA kA darzana samajha kara apanA legaa| isalie zAstrapramANa dvArA bhI paramAtma-darzana kI prApti honA kaThina hai| ata sApekSadRSTi (anekAntadRSTi)-prarUpaka jaba vAdavivAda ke akhATe me utara jAtA hai, taba use paramAtma-(matya) darzana to hote nahIM, vaha apane ahakAra me hI satuSTi karatA hai, jo pahale se jAnA-mAnA hai, usI ko matya mamajha kara paramAtmA ke darzana ke nAma me calAtA hai| vAda-vivAdo meM agara vijigIpAbhAva hotA hai, gijAmAbhAna nahIM /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana isa kAraNa 'vAde-vAde jAyate tattvavodha : 12 badale vAda-vivAra magaTe, caravirodha aura Tepa kA mpa le letA hai / pira gAhe yaha hetuvAda ho yA AgamavAda ve yathArya paramAtgadarzana kI prApti me prAya bAdhA banate haiN| gumgama kA artha hotA hai-niSpakSa guru kI preraNA yA mArgadarzana / Agamo me bahuna mI vAne gurugama ke abhAva meM ulaTe upa meM pariNata yA pracalita ho jAyA karatI hai| pratyeka vyakti meM guru hone kI yogyanA nahIM hotI / kevala maskRta, prAkRta Adi bhASAo kA paNDina hone se, mAmyo kA adhika vAcana hone mAtra me koI guru nahIM ho sakatA / mAtra meM (dharmopadezaka) ke sambandha meM bahuta hI spaSTa batAyA gayA hai - jo apanI AtmA ko parabhAvo (durguNo) me sadA bacAtA ho, indriyoM aura mana kA damana karatA ho, jisane cintA-zoka Adi ko naSTa kara 'diyA ho, jo nizcinta va nispRha ho, Azrayo se dUra ho, yahI paripUrNa (mamI hapTiyo meM maryAgapUrNa) eva yathAtathyaspa meM zuddha dharma kA gathana kara sakatA hai| jimakA gambhIra adhyayana ho, vicAge ke anurUpa AcAra ho, bhautikasRSTi ke badale AdhyAtmika dRSTi munthya ho, guDha AtmabhAva me niSThA ho, jo zraddhApUrvaka ahiMmA satya-Adi dharmoM kA pAlana karatA ho, jimane dharma ko jIvana meM ramAyA ho, vahI guru kahalAne aura zAstroM ke sambandha meM mArgadarzana dene kA adhikArI hai| ata. isa kAla meM nippakSa, nirabhimAnI, svayaprerita, dIrghadrapTA, navInaprAcIna yugadraSTA, dravya-kSetra-kAla-bhAva ke jJAna meM kuzala guru kA mayoga milanA bahuta hI kaThina hai| yahI kAraNa hai ki hetuvAda, nayavAda yA AgamavAda ke dvArA paramAtmA ke darzana kI prApti hone ke badale vivAda, virodha, jhagaDA, yA . vipamabhAva yA seda car3hane kI AzakA hai , jimakA sakena zrIAnandaghanajI ne isa gAthA ke anta meM kara diyA hai| "Ayagutte sayA daMte, chinnasoe aNAsave / te dhamma suddhamAikkhaMti, paDipunnamaNelisaM // "
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAsA 63 paramAtmadarzana ke viSaya me aura kyA-kyA vighna haiM, unakA nirdeza karate hue zrIAnandaghanajI agalI gAthA me kahate hai ghAtI DU gara ADA atighaNA, tujha darisaNa jaganAtha / dhIThAI karI mAraga saMcarUM, seMgU koI na sAtha // abhinandana0 // 4 // artha he jagat ke nAtha ! mere deva !, Apake yathArthadarzana me rAste me vighnakAraka ghAtIkarmoM ke aneka pahADa ar3e khar3e haiN| sAhasa karake kadAcit Apake darzana pAne ke mArga para cala paDU to bhI sAtha meM calane vAlA koI rAste kA jAnakAra pathapradarzaka bhI to nahIM hai ! bhASya paramAtmadarzana me bAdhaka : ghAtIkarmaparvata paramAtmA ke yathArthadarzana ke lie AtmA kA bhI zuddha honA Avazyaka hai / ceharA cacala yA malina hotA hai to darpaNa me ThIka dikhAI nahIM detA, vaise hI AtmA mana-vacana-kAyA ke yogo se asthira aura kapAyo va karmoM se malina hotA hai to paramAtmArUpI darpaNa me yathArtharUpa me usake darzana nahI ho skte| yahI kAraNa hai ki paramAtmadarzana ke lie sarvaprathama AtmA ke guNo kA sIdhI ghAta karane vAle karmoM (cAra ghAtIkarmoM jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya) ko zrIAnandaghanajI ne parvata ke samAna bAdhaka vatAe haiM / 1. vibhinna mato vAlo kA svamata-sthApanA kA Agraha, 2 sAmAnyarUpa se darzanaprApti kI durlabhatA, 3 kisI eka nizcaya para Ane kI usame bhI adhika kaThinatA, 4 mata-mada ke naze meM cUra mithyAtvAndha hone ke kAraNa svarUpakI azakyatA, 5 tarkavAda kI jaTilatA, 6 nayavAda kI durgamyatA, 7 Agama dvArA darzanaprApti me gurugama kA abhAva, - 8 sacce mArgadarzana ke abhAva me jhUThe vivAda , itane prabhudarzanaghAtI parvato kI vAta pUrvokta gAthAo me zrIAnandaghanajI ne kii| parantu inase bhI baDhakara AtmaguNaghAtaka 4 mukhya parvata haiM, jo paramAtmA ke darzana me roDe aTakAte haiN| ve eka nahI, cAra nahI, aneka haiM aura Thosa haiN| karmoM ke mukhyatayA do vibhAga kiye haiM-ghAtI aura aghAtI / ghAtIkarma AtmA ke cAra mUla anujIvI guNo-jJAna, darzana, cAritra
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAga-darzana aura vIrya vA ghAta karate hai, uname vinavAga phuNcaane| ye hai-- bhAnAvaraNIya, dAMnAvaraNIya, goragIra aura angn| prazAraNIra jAna kA kAma yA jyAdA pAna karanA patA hai / yaha vastu kA yathArtha jJAna nahIM hone denaa| darNanAvaraNIra bannu gA gAgAnya vodha hone meM vina dAlanA hai| jo vRddhi po cAkaramaTAna ra gaga-deSa ke Athita banA kara manovikArga, kapAyo va vedodaya tAga cAgni para prabhAva DAnanA hai vaha cAritramohanIya tathA zadva AtmA-paramAtmA ke darzana meM bAvara natA hai, vaha nigohanIya na meM hai| jo AtmA kI anityazakti, ananna bala-vIrya vikasita nahIM hote denA, vaha antarAyarama hai| ina nArI pAnIko kI sarvaguNaghAtI prakRniyA~ 20 haiM aura dezaghAtI karmapraganiyA~ 27 hai / bAgI ke 4 (vedanIya, nAma, goga aura Ayu) varga aghAtI hai| ye AtmaguNoM kA sIdhA ghAta nahIM krte| ye prAya zarIra meM hI adhika sambandhita hai| zrIAnandaghanajI paramAtmA se prArthanA karate hai"he jagannAtha ! ye AnmaguNaghAtI karmaparvata hai, jo Apake darzana meM alarAyampa hai| ye pahADa jaba taka cUra-cUra nahIM ho jAyeMge, taba taka Apake darzana hone kaThina hai| nizcayanaya kI dRSTi se kahe to AtmA ke zuddha svarUpa ke darzana hone meM ye parabhAvampa ghAnIkarma vighnakAraka hai| ye cAro mila bAra mere anantanAnaguNa, anantadarzanaguNa, anantacAritraguNa aura anannavalavIrya kA hAla kara rahe hai. athavA maiMne ina parabhAvo ko apane mAna kara apanAe, ye mere hI apanI svarUpa ke darzana me vAdhaka bana gae haiN| inheM kaise dUra kara ? darzana meM vighna : sAthI pathapradarzaka kA abhAva koI kaha sakatA hai ki sAdhaka ko to apanI AtmA meM hI ramaNa karane me matalava hai, karmoM kA AtmA se sambandha hI kyA hai ? ye kyA kara sakate haiM ? parantu vAstavikatA kucha aura hI hai| sAdhaka vAhara me zuSka adhyAtmavAda ke ghere meM paDA-paDA yo kahatA rahatA hai ~~'maiM jAtA hUM, ipTA hU~, nirmohI hU~, anantabalI hU~, parantu isa bhrama meM apane ApakA adhika mUlyAkana karake jaba vaha paramAtmadarzana ke mArga para Age bar3hatA hai to usake paira laDakhaTAne lagate hai, usakA hRdaya kApane lagatA hai, usakI gati sAsArika mohamAyA me hI
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAsA adhika lagatI hai, usakA mana rAgadveSa ke dvandvo, matAgraho, pUrvAgraho Adi kI aura hI adhika dauDatA hai, buddhi ahakAra ke popaNa me hI lagatI hai, kAma-krodhalobha moha Adi durguNo kI zikAra vana kara AtmA nirbala ho jAtI hai| phira bhI AnandaghanajI ina ghAtIparvato kI paravAha na karake paramAtmadarzana ke lie sAhasapUrvaka kadama Age baDhAte hai, apanI sArI zakti baTora kara ve cala paDate haiM, yA to kArya siddha karake choDUMgA yA zarIra chor3a daMgA , isa prakAra ke dRDhasakalpapUrvaka jaba ve darzanaprApti ke rAste para cala dete hai, to Age cala kara unhe anubhava hotA hai ki "are / maiM to akelA hI cala paDA / mujhe na rAste kA patA hai aura na paramAtmA ke darzana kI vidhi kI jAnakArI hai , kame pahu~ca pAU~gA, paramAtmA ke nikaTa ?" ata vaha svaya hI isa kaThinAI ko pragaTa karane haiM-'saMgU koI na sAya' seg kA artha hotA hai-rAste kA jAnakAra, rAstA batAne vAlA pathapradarzaka / java ajJAta deza meM koI vyakti jAtA hai yA aTavI (ghora jagala) ke rAste se jAtA hai to kisI na kisI pathapradarNaka-mArga ke jAnakAra AdamI ko sAtha le letA hai / tAki vaha rAstA bhUle nahI, sahI salAmata apane gantavya sthAna para pahuMca jAe aura rAste me DAkuo, luTero Adi se bhI rakSA ho ske| paramAtmadarzana kA patha bhI bahuta kaTakAkIrNa aura aTapaTA hai / anajAnA AdamI isa patha para calane kA sAhasa karegA, to vaha kahI rAstA bhUla kara paramAtmA ke badale kisI camatkArI yA prANighAtaka yA svArthasAdhaka "rAgadvepaparAyaNa devI-devo ke cakkara meM phaMsa jAegA athavA paramAtma-darzana ke nAma se kisI uTapaTAga vyakti ke darzana ko hI saccA darzana mAnane lagegA / use paramAtmadarzana meM saphalatA nahIM milegii| vAstava meM aise AdhyAtmika vyA ko paramAtmadarzana ke lie calanA to svaya ko hI hai, usake badale dUsarA vyakti cale to use darzana nahIM ho sakeMge / parantu koI saccA mArgadarzaka mila jAtA hai, to use rAstA DhUMDhane meM koI dikkata nahIM hotI aura na vaha sIdhA rAstA choTa kara yA bhUla kara utpathagAmI vanatA hai| parantu zrIAnandaghanajI apanI lAcArI pradarzita karate hai ki maiM calA to thA, aise kisI mArgadarzaka sAthI kI khoja me, para mujhe aisA koI vyakti nahI milA, jo ni spRha, niSpakSa aura ni svArtha ho kara sahI-sahI mArgadarzana kara kara de, yA mujhe utpatha para jAne se bacA le, jahA~ maiM rAstA bhUla jAU, /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 adhyAtma-darzana vahA~ mujhe rAstA batA de / parantu aphasosa hai ki aigA koI yogya mArgadarNaka gAthI nahIM milaa| adhakanA. utpayagAmI, magArapopA, vAsanAvadaka yA svArthI mArgadargava jasa najara jAe, para unage marA kAma banane ke bale jyAdA vimaTatA , isalie merI kaThinAI yaha hai ki maiM aba binA ro minI mArgadarzaka sAthI ke baiThA huuN| mujhe paramAtmadarNana kI bahana tI tamannA hai, patA nahIM pava pUrI hogI? itanI gaba kaThinAiyAM batA kara aba zrIAnandapanajI paramAtmAzaMna / anya upAyo ko niSphala batAte hue kahate hai 'darzana- darzana' raTato jo phirUM, to raNaroja-samAna / jehane pipAsA ho amRtapAnanI, kima bhAMje viSapAna ?" abhinandana // 5 // artha agara mai darzana-darzana ko raTa lagAtA phira' to yaha merA raTana araNyarodana ke samAna yA merA vaha bhramaNa jaMgalI roja ke bhramaNa ke samAna hogA ! bhalA jise prabhudarzanarUpI amRta pIne kI icchA ho, umaphI vaha pyAsa darzanazabda ke raTanarUpI jahara se kaise miTa jAyagI ? bhASya darzana ke raTana se darzana kI pyAsa nahIM miTatI zrIAnandaghanajI ne darzana kI durlabhatA para vicAra karate hue pichannI gAthAo me apanI ulajhana aura khinnatA pragaTa kI hai| unheM matAgrahavAdiyo se paramAtmadarzana -prApti durlabha lagatI hai| isI taraha tarkavAda, nayavAda aura AgamavAda se bhI vivAda ke mivAya aura kucha palle nahI paTatA najara AtA ! svaya puruSArtha karane jAya to unhe ghAtIkarmaspI parvato kA lAMghanA dupkara lagatA hai aura kadAcit sAhama karake paramAtmadarzana ke patha para cala bhI paTe, to bhI rAste me anabhina hone ke kAraNa tathA koI pathapradarzaka (Guide) na hone me kahI bhaTaka jAne kA khatarA pratIta hotA hai / parantu anta meM unheM eka upAya sUjhA ki maiM 'darzana-darzana' kI raTa lagA kara logo ke sAmane apanA vicAra pragaTa karU , zAyada koI rAbara mila jAya aura darzana kI merI pyAsa
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAsA miTA de|' parantu uya gambandha meM bhI ve apanI nirAzA pragaTa karate hai ki agara mai janatA ke sAmane darzana-darzana cillAtA phirUM to merI yaha pukAra araNyarodana ke samAna hogI / mujhe aimI sambhAvanA kama hai ki koI merI yaha pukAra sune / kyoki sasAra me adhikatara loga zuSka adhyAtmavAda kI raTana ke dvArA apanA Atmasatopa mAna lete hai, athavA sUkhA adhyAtmavAda badhAra kara janatA meM adhyAtmayogI yA AdhyAtmika vyakti ke rUpa me prasiddhi prApta kara lete haiM, ve apane jIvana me prAya vAstavika Atmadarzana yA paramAtmadarzana na to svayaM hI kara pAte hai, aura na dUsaro ko karA sakate hai| athavA merA darzana-darzana kI raTa lagAte ghUmanA bhI usI taraha hogA, jaise jaMgala me roja (nIla gAya) kA hotA hai| becArA vaha pazu garmI meM pyAsa lagane para pAnI kI khoja me idhara-udhara dauDa lagAtA phiratA hai, parantu pAsa jAne para dUra se dikhAI dene vAle pAnI ke badale mUkhI reta milatI hai| jaise usame usakI pyAsa nahI miTatI , vaise hI paramAtmadarzana kI pyAsa bujhAne ke lie darzanazabda kI raTa lagAtA jagaha-jagaha bhaTakatA phirU , to uma Azika satya ko hI savAMzasatya mAna lene, cAhe jima 'darzana' ko paramAtmA kA darzana mAna lene se merI bhI darzana kI pyAsa nahIM miTa sakatI / jima taraha kisI vyakti ko amRta pIne kI icchA ho, vaha agara amRta ke nAma para vipa pI le to umakI amRtapipAsA miTa nahIM sakatI, usI taraha jime paramAtmA (vItarAga) ke samyagdarzana kI pipAsA ho, uge agara samyagdarzana ke nAma se pracalita koI kudarzana yA avyavasthita ekAnta-darzana prApta karA de to usakI samyagdarzanapipAsA karo miTa sakatI hai ? balki jaise pAnI ke badale miTTI kA tela pI lene para pyAsa miTane ke badale adhika bhaDaka uThanI hai, vaise hI paramAtmA vItarAga ke samyagdarzanarUpI amRta ke badale koI kudarzanaspI vipa pilA de to usase darzana kI pyAga miTane ke badale aura adhika bhaDakegI , yAnI aise vyakti ko pratyeka rAmyagdarzana ko dekha kara bhI ugame mithyAdarzana kI bU Ane lagegI, vaha sacce darzana ko bhI jhUThA rAmajhane lgegaa| jaise dUdha kA jalA chAcha ko bhI phUMka-phUMka kara pItA hai, vaise hI samyagdarzanapipAsu bhaDaka jAne para samyagdarzana ko apanAne me bhI sadeha yA vahama karane lgegaa| - - - - - - - - - - - -
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-varNana yahA~ 'raNaroja' kA artha arArodana dhimA gagana pratIta hotA hai| uga dRSTi ge artha hogA--sudarayAtrI hI vana meM hone vAlI damA ke gamAna ukta adhyAtmayAtrI kI dazA mamAraspI bana ga ho jAtI hai| ghora aTI pAra karake jAne vAlA yAtrI agara uga aTabI meM pAnI-pAnI pukAntA hai to unakI pyAma jaba nahIM bujatI, taba Akhira vaha hAra-yaka kara pAnI ne nAga ne jo bhI cIja mila jAtI hai, use pI kara mana ko manA lenA hai, magara unameM uga yAtrI kI pyAsa bujhatI nahIM, isI prakAra masAraspI dhIra bhaTavI pAra kara jAne vAlA adhyAtmayAnI bhI paramAtmA ke samyagdarzana kI pAsa lagane para darzanadargana zabda kI raTa lagAtA hai, aura jaba une sancA darzana nahIM milatA, taba AkhirakAra hAra-yaka kara vaha jo bhI 'darzana' mila jAtA hai, use hI maccA mAna kara mana ko bahalAtA hai, lekina usakI saddarzana kI jo pyAna thI, vaha miTanI nahIM / phalana pyAsa banI kI banI rahatI hai / yaha ThIka usI taraha hai, jaise kimI ko amRta pIne kI icchA ho, vaha amRta ke vadane amana ke nAma ge vipapAna kara le, athavA gagAjala me avagAhna karane kI icchA vAlA vyakti talaiyA ke gade va chichale pAnI meM avagAhana kAra le / yA gulAba ke sugandhita phUla ke badale gulAbI raMga ke nirgandha TenU ke phUla prApta kara le / kaI vAra azadarzana (Agika matya) viSapAna jaisA bana jAtA hai, ugI ko savAzadarzana (matya) mAna kara prANI vahI phA jAtA hai, usakA jAge kA vikAsa yA guNasthAnakrama raka jAtA hai / jamala me jamRta-darzana kA artha haiamara hone kA darzana / vAhya kriyAkANDa se anuprANita yA bhaunika dAna athavA laukika sukho kI pUrti karane vAlA darNana amaratA yA amRna kA darzana nahIM hai / ugame cAhe svargaprApti ho jAtI ho, yA manuSyagani prApta ho jAtI ho, magara hai yaha janmamaraNa kA cakra, samAra (mata) kI prApti hii| igalie jisa janmamaraNa ke cakra se mukta ho kara amRtatva ke darzana pAne yA una paramAtmA ke amRtatva ke darzana pAne kI icchA hai, vaha sa mRtatva (janma-garaNa ke) cakra me phaimAne vAle darzana ko pakAu le to usake lie yaha viSapAna tutya hI hogaa| usakI amRtapipAsA usa viSapAnatulya viparIta darzana, samAramArga me bhaTakAne vAle kudarzana yA bhautika darzana meM kaise miTa makatI kaI vAra sAmAnya mAdhaka yaha mAna lete haiM ki vItarAga deva, paMcamahAvratI
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ paragAtma-darzana kI pipAgA guru aura vItarAganAdhina dharma ina tIno kA pATha guru ke mukha se suna lene me aura tathAkayina amuA vepa va amunA jiyA vAle gura ko guru banA lene mAtra se vItarAga-paramAtmA ke samyagdarzana kI prApti ho gii| parantu samyagdarzana kI prApti itanI nulabha nahIM hai| samyagdarzana kI prApti ke lie AtmA kI zuddhasvaspa aura tadanusAra guda AtmadaNA ko prApta deva (phira unakA nAma cAhe jo ho, ve kinI bhI dharmanIrya me hue ho / athavA zuddhAtmadazA ko prApta karane ke lie parabhAvo ke prati Asakti, mUrchA, moha, Adi ko choDa kara mAdhanA karane vAle (ve cAhe jima paya, dharma-sampradAya yA vepa ke ho) guru yA svargAdi prApti ke karAne vAle moha [ya] mArga-janmamaraNa ke patha-kA choDa kara monamArga para le jAne vAle dharma ko dharma mAnanA, vizvAsa karanA aura apanI AtmA ko isI zuddha AtmabhAva ramaNa vAle patha para le jAne ke lie aharniza prayatna karanA Avazyaka hai| anyathA, vItarAga paramAtmA ke samyagdarzana ke badale andhaviNbAga, gumTamavAda, jaThA satopa, macce AtmavikAsa me rukAvaTa Adi cIje hI palle pttegii| phira to hara koI par3hA-likhA tathAkathita vyakti vepa pahna kara bholebhAle vyaktiyoM ke kAna me yaha mantra-'deva arhanta, guru nirganya (athavA amukanAma vAlA) aura kevalIprarUpita dharma, ye tIna karo svIkAra, ho jAyegA veDA pAra" pheMka degA aura lAkho tathAkathita mamyagdarzanI anuyAyI AsAnI se banA legaa| jaigA ki aneka dharma-gampradAya ke logo me dekhA jAtA hai| zrIAnandaghanajI ko isIlie kahanA paDA--"mata mata bhede re jo jaI pUchie sahu thApe ahameva" / sagI matapathavAdI apane-apane mata-paya yA apane nAma kI rAmakina [samyaktva] de kara vInagaga-paramAtmA ke samyagdarzana ke nAma se apanA sikkA calAne kA prayAga karate dekhe jAte hai aura vaha tathAkathita samyagdarzana amRta ke badale jahara kA kAma karatA hai-parampara vibhinna dharmarAmpradAyo, patho, mato ke zagaTe baTA kara vairavirodha phailA kara, rAga-dvepa vaDhA kara / aime tathAkathita gamyagdarzaniyo me mere-tere kI, apane upAzrayo , mAnyatAo, paramparAo, va anuyAyiyo ke ahatva-mamattva baDhAne aura dUsaro ko nIcA dikhAne unake prabhAva ko phIkA karane kI hoDa lagatI hai| ina sArI prakriyAo
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana ge tathArathita rAmyaga-darzanI yA gamyagdarzana pAna karAne vAreTAra AtmaSTi kI lA ge rakha kara yA paramAtmA yA jAgA . tamA nI jorazora ga nTa lagA kara usakI oTa meM prAya ganararraSTa vana jAna hai| ve zarIra meM nambandhita bAno-baTiyA khAnapAna, gammAna, pratiSThA, anuvApigenI vRddhi garIrapoSaNa, ahakArapogaNa, yA gaga-gavardhaka pravRttiyoM meM hI adhika ganagna najara Ate haiN| isIlie AnandaghanajI sa nathAkathita levala vAle gamyagdarzana me matuSTa nahIM haiM, ve ine amanapAna ke badale viSapAna samajhate hai| bata vai ime na apanA kara agalI gAthA meM paramAtmA ke samyagdarzana kI prApti ke lie kRtamavalpa ho kara pukAra uThane haitarasa na Ave ho maraNa-jIvana tago sIjhe jo darasaNakAja / darasaraNa durlabha sulabha kRpA thakI, 'Anandaghana' mahArAja // __ abhinandana0 // 6 artha agara Apake (paramAtmA) darzana kA kArya siddha ho jAya, to mumne jIvana yA mRtyu ke kaSTa ko koI paravAha nahIM hai| athavA yadi Apake darzana kI prApti kA merA kAma bana jAya to phira mujhe jIvana (janma)-maraNa ke cakra me bhaTakane kA trAsa (kapTa) nahIM rahegA-sadA ke lie miTa jAegA / sAmAnyarUpa se to darzana durlabha hai, tathApi Ananda ke samUharUpa Apa jinarAja (paramAtmadeva) kI kRpA ho jAya to yaha sulabha bhI hai| bhApya darzanakArya kI siddhi ke lie jIvanamaraNa ko bAjI lagAne ko taiyAra AdhyAtmika jIvana meM mokSayAtrI ke lie paramAtma-darzana yA samyagdargana sabane mahatvapUrNa vastu hai , yo kahA jAya to koI atyukti nahIM hogI ki samyagdarzana eka kA aka hai, aura jJAna, cAritra, tapa, bIya, upayoga Adi vidiyA hai / jaise eka ke na hone para vidiyo kA koI mUlya nahIM honA , vaime hI samyagdarzana na ho to jAna, cAritra, tapa, niyama, mayama, vIrya, upayoga va
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAsA Adi kI koI kImata nahI hai / samyagdarzana ke abhAva me jJAna, cAritra Adi sava bhavabhramaNa me vRddhi karane vAle hai, bhava me mukti dilAne vAle nhii| samyagdarzana ke abhAva me cAhe jinanA tapa kara le, cAhe jitanA zarIra ko kaSTa de le, cAhe jitanI kaThora kriyA kara le, cAhe jitanA AcAra pAlana kara le, ve saba mukti ke kAraNa nahIM banate, uname svargAdi bhale hI prApta ho jAya, ve janmamaraNa ke bandhana ko kATane vAle nahI banate / uttarottara AtmavikAma bhI tabhI hotA hai, jaba samyagdarzana ke sAtha jAna aura cAritra ho / guNasthAnazreNI para bhI jIva tabhI caDhatA hai, jaba usame samyagdarzana ho| kore vepa kA, thothI kriyAo kA, vidvattA, pANDitya yA zAstro ke gambhIra adhyayana kA samyagdarzana ke vinA koI mUlya nahI hai| AtmavikAsa me ye vastue~ tabhI madada de sakatI haiM , java samyagdarzana inake mUla me ho| jisakA darzana (dRSTi) samyak ho jAtA hai, use zAstro kI, tattvo kI, heya-jJeya- upAdeya kI, vastusvarUpa ko samajhane kI, adhyAtmadRSTi se kisa vastu kA, kahA~, kitanA aura kaisA upayoga yA samvandha hai ? ina saba bAto kI yathArtha samajha A jAtI * hai, AtmabhAva para Thosa zraddhAna ho jAtA hai, samasta jIvo ko AtmA kI dRSTi se dekhane me vaha abhyasta ho jAtA hai, samasta zAstro, dharmoM, darzano, mato, patho 'dharmagrantho, dharmadhuradharo, mahApuruSo Adi tathA sasAra ke samasta padArthoM ko vaha - AtmA kI kasauTI para kasa kara jAMcane-parakhane laga jAtA hai| pratyeka vastu me nihita satyo va tathyo kI chAnavIna vaha kara sakatA hai| yahI saccA Atmadarzana aura yahI saccA paramAtmadarzana hai| vItarAga kA samyagdarzana bhI yahI hai| ise pA kara vyakti nihAla ho jAtA hai, janma-maraNa ke anekAneka cakkaro ko kATa detA hai, usakA sasAra-paribhramaNa sImita ho jAtA hai / aura prANI ke jIvana meM sabase baDA kaSTa janmamaraNa kA hai, kyoki janma lene ke bAda mRtyuparyanta prANI samyagdarzana ke abhAva me ajJAna va moha ke vazIbhUta ho kara aneka anaryakara va tIvra azubhakarmabandhaka pravRttiyA~ kara vaiThatA hai, apane lie phira janmamaraNa ke cakra vaDhAtA rahatA hai / yahI dukho kI paramparA kA mUla kAraNa hai| ataeva zrIAnandaghanajI kahate haiM ki agara darzana-prApti kA merA kArya siddha hotA ho to meM jIvana-garaNa kI bAjI lagAne ko taiyAra huuN| mujhe jiMdagI ge cAhe jitane pApTa rAhane paDe, merI jiMdagI cAhe Aphato gagAra
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 adhyAtma-darzana para khaDI ho, mujhe mAraNAntikA pATa bhI kyoM na gahanA paTe, cAhe merI mRtyu hI mAmane khaDI ho, athavA cAhe mujhe kaI jIvana vayo na dhAraNa karane paheM, guNoM isakA koI raja narI, na mujhe jiMdagI yA gIta kI pyAga hai. jidagI rahe. yA jAya, mauta bhale hI Aja hI jA jAya, mujhe ina para koI nahIM AnI , na mujhe jidagI me moha hogA, aura na hI mRtyU meM naganna / agara prA . gamyagdarzana kI upalabdhi honI ho nA mai hajAra jiMdagiyAM nyauchAvara karane ko nakAra hai| yaha huA una pakti kA eka artha, jo adhika gagana bnnaa| isakA dUgaga ayaM uga prakAra bhI kiyA gayA hai ki agara vInagagaprabhu ke darzana kA merA kArya siddha ho jAya to mujhe phira unane janma-maraNa ke vAna nahIM rhege| yAnI mere janma-maraNa ke kATa kama ho jAyeMge, kyoki samyagdarzana prApta hone para (mamAra-janmamaraNa pA cana) paritta (gImita) ho jAtA hai| pahale artha meM zrIAnandaghanajI kI mamyagdarzana-prApti kI tIna tamannA, apUrva utsargabhAvanA pragaTa hotI hai, usake nie ye jIvana-maraNa ko bAjI lagAne ko taiyAra ho jAte hai| jina prakAra dhana yA vahumU ya ratna Adi kI prApti ke lie manupya aneka prakAra ke yapTa sahna karane ko taiyAra ho jAtA hai, itanA hI nahIM, apanI jAna hathelI para rana kara, yA gotAkhoro kI taraha marajIvA vana kara abhISTa vastu ko prApta karane kA bharasaka prayatna karatA hai, vaise hI zrIAnandaghanajI bhI mAno darzanapipAnu logo ko darzanaprApti kA upAya batAte hue kahate hai -bhavya jIvo | paramAtmadeva (zuddha Atmadeva) ke darzana kI prApti ke lie jIvana aura maraNa pI paravAha mata karo, tana, mana, dhana, mAdhana sabhI vastue~ isa para phanA kara do, isake lie jo bhI kapTa Ae~, sahane ko taiyAra rho| dUsare maya ke anusAra zrIAnandadhanajI darzanakAryakI siddhi yA phala batAte hai, ki agara darzanakArya siddha ho jAyagA to janma-maraNa kA trAsa nahIM rahegA, apAra janma-maraNa kA vaha kaSTa miTa jAyagA yA kama ho jaaygaa| durlabha darzana--kRpA se sulabha pUrvokta gAthAo dvArA zrImAnandadhanajo darzana kI durlabhatA kA vibhinna pahaluo se pratipAdana kara cuke| darzanaprApti ke mArga meM kitanI aDacane haiM ? -rNanaprApti ke lie vyavahArika, mAnasika, AdhyAtmika Adi dRSTiyoM se pIna
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAsA kauna me upAya hai? yaha bAta bhI unhoMne isa stuti me dila khola kara prabhu ke samakSa rakha dii| parantu anta me hAra-thaka kara ve paramAtmA ke sAmane ghuTane Teka kara kahate hai--'ApakA darzana to durlabha hai, parantu he AnandamUrti deva / ApakI kRpA se mulabha bhI hai| matalaba yaha hai ki zrIAnandadhanajI mAno apanA baunApana jAhira karate hue kahate hai-darzanarUpI amRtaphala jo paramAtmAspI taru me lage hue hai, pAne to hai, para mai to abhI unhe pAne me akSama hU~, vInA huuN| mujha para paramAtmA kI kRpA ho jAya to durlabha darzana bhI sulabha ho sakatA hai| niSkarSa yaha hai ki zrIAnandadhanajI se yaha amRtaphala choDA bhI nahIM jAtA, kintu sAtha hI pAne kI durlabhatA bhI hai,| darzana kI mahattA ke sAtha-sAtha usakI durlabhatA bhI pratIta hotI hai / magara ve isa durlabhatA ko sulabhatA me pariNata karane ke lie kaTibaddha haiM, 'paramAtma-kRpA dvArA / dekhanA yaha hai ki vaha paramAtmakRpA kaise prApta hotI hai ? yaha bAta Atma-arpaNa ke sanvandha me kI gaI agalI (sumatinAtha prabhu kI) stuti me spaSTa kI gaI hai| Anandaghana-paramAtmA kI kRpA kyA va kaise ? __prabhukRpA se durlabha darzana sulabha hone kI bAta para vicAra kara lenA Avazyaka hai, kyoki jisa dharma yA darzana meM Izvara ko sRSTikartA mAnA jAtA hai, vahA~ Izvara-anugaha yA prabhukRpA se kisI bhI vastu kI prApti hone kI bAta mAnI jA sakatI hai, parantu sRSTi ko anAdi mAnane vAle jainadarzana me paramAtmA kI kRpA ko kyA sthAna ho sakatA hai ? yaha vicAraNIya prazna hai / vItarAga paramAtmA to para kartA-hartA hai nahI, na kucha lete-dete haiN| phira bhI jaina dRSTi se pratyeka kArya ke hone me nimittakAraNo me jo 5 kAraNa-samavAya Avazyaka mAne hai, unake atirikta bhI aneka nimittakAraNa ho sakate hai, vaise nimittakAraNo me se eka kAraNa 'paramAtmA' ho sakate hai| aisA mAnane me saiddhAntika dRSTi me koI Apatti bhI nahIM hai / sabhI prANI eka sAtha to mokSa me jAte hI nahI haiM , parantu paramAtmA kI kRpA to savako mokSa meM le jAne kI hai ; aura rahI hai / Avazyakaniyukti me siddho (paramAtmA) aura AtmA ke guNo kA gAzvatabhAva varNita hai / siddha (paramAtmA) kI upakArakatA zAzvatabhAva ko le kara hai / iga tattvadRSTi ge prabhukRpA ko Agama meM anigahatvapUrNa sthAna diyA gayA hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 adhyAtma-darzana __mUla me to svaya AtmA, jo upAdAnakAraNa hai, utanI prayatna honI cAhie ki vaha paramAtmadarzana ke yogya bana gare / ugItiga nignaTa meM ve apanI Anandadhanampa vInarAga gudvanyapa jAgA ko bhI sambodhina nAndA kahate haiM- he ananta Ananda re dhAma AtmA, nerI gApA ho jAya, yAnI tU itanI mazakta, gamartha aura kAryakSama bana jAya to tu AgAnI ge paramAtmadarzana yA gudAtma-darzana kara sakatI hai| jaba AtmA zuddhAtmabhAva kI Ara nIyanA ne vaDhanI hai, to anAvAna hI giddha-paramAtmA kI gumA prApta ho jAnI hai| AtmA kA zuddhatA kI ora baDhanA hI ganmAnmA yA cAnaviya darzana hai, athavA mamyagdarzana yA lAbha hai| sArAMga ina stuti meM zrIAnandadhanajI ne paramAtmA ke darzana (samyagdargana) kI mahattA aura durlabhatA ke vibhinna kAraNo kA ullekha karate hue varNana kiyA hai| matapadhavAdiyo kA apane mana kI sthApanA kA Agraha, hetu (naka) vAda nayavAda aura nAgamavAda, ghAtIkamagarvana-nivAraNa, pathapradargaka kA sAtha, darzana kI raTa, Adi sabhI upAyo me paramAtmadarzana kI dubhatA middha kI hai| ghAtIkarmaparvato ko haTAnA tathA darNanakArya kI giddhi ke lie jIvanamaraNa kI bAjI lagAnA, ye do darzanaprApti ke AdAnakAraNa haiM, jinake pragaTa hone para kArya avazya hotA hai| bAkI ke gaba nimittakAraNa to upAdAna kAraNa ke zuddha aura yogya hone para prAya apane-Apa hI anukUla bana jAte haiN| sacamuca, paramAtmA ke samyagdana ke sambandha meM zrIAnandadhanajI ne vibhinna pahaluo se varNana karake kamAla kara dikhAyA hai| vAstava meM samyagdarzana kA mvarUpa, vyavahAra aura nizcaya dono dRSTiyo se vicAraNIya hai / sAtha hI samyagdarzana ke prakAra, isake guNasthAna, ise puSTa karane vAle 8 guNa, isakI pragati va phala ke sambandha me tIna (yoga) zuddhi, zudhUpAdi tIna liMga, zamAdi 5 lakSaNa, kAdi 5 dUpaNa, 5. bhUpaNa (sthairya, prabhAvanA, bhakti, kuzalatA aura tIrtha sevA), prAvacanI Adi 8 prabhAvaka, rAyAbhiyogeNa dhAdi 6 AgAra, natcanAna-paricayAdi / gadahaNA, 6 jagaNA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma-darzana kI pipAsA 105 (kudeva aura kuguru ke sAtha vandana, namana, dAna, pradAna, AlApa, salApa, isa taraha 6 prakAra kA vyavahAra na rakhanA) 6 bhAvanA (AlakArika zabda, mUla, dvAra, nIva, nidhAna, AdhAra, bhAjana), 6 sthAna (asti, nitya, kartA, bhoktA, mukti, upAya), arihata Adi 10 vinaya, isa prakAra samyagdarzana ke 67 bola (adhiSThAna) vizeSa rUpa se jAnane yogya haiN| darzana AtmA kA mUlaguNa hai, mokSa kA dvAra hai, dharma kA mUla hai| isa para jitanA bhI manana kiyA jAya, thor3A hai|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 adhyAtma-darzana saganI tamAma mAvA pravRttiyo kA garvatIbhAvana utsarga (tyAga) karane para. mAtmA ke caraNoM meM jAnI buddhi, indriyAM, mana, vANI mAdi mavalo mamapaNA karanA / muni banane ke bAda pAdAdhAna ke kAraNa nayama meM vicalita hone para medhakumAra ko jaba zramaNa bhagavAna mahAvIra ne vibhina puttiyo dvArA samajhAyA to usane apanI bhUla gvIkAra kara lI aura prAyazcitta bArA vAtmamuddhi karo. prabha mahAvIra ke samakSa paninA mAra lI ki "Aja meM jIvanaparyanta gipha. bosa ke sivAya, mere mamagna gApAga, gana buddhi-sandriyAdi mava nAgako samapita, ye saba ApatI AjA ge vAhara nahIM cleNg|" AnA me hI dharma hai, nAnA me tapa hai, isakA bhI Agaya AtmasamarpaNa ge hai| cAra garaNI kA svIkAra karanA bhI AtmamapaMNa ke antargata hai| vaiSNava-sampradAya me pranubhakti kI dRSTi me mamapaMga karane ko vAta kA ullekha bhagavadgItA eva bhAgavata Adi dharmagranyoM meM jagaha-jagaha diyA hai| vahA~ 'sarvamba arpaNa' kA artha yahI kiyA gayA hai ki nUne jo kucha sakArya, sadavicAra, madAcAra, sahavyavahAra yA manuSThAna kiye haiM, una mavako pranasamarpaNa kara / tere buddhi mana, indriyAM, vANI, Adi nava avayava tayA tere pAsa jo kucha bhI apane mAne hue tana, mana, dhana, sAdhana, parivAra, nanlAna, pratiSThA sampradAya Adi hai, unhe prabhu ke caraNo me namarpaNa kara de, aura kaha de 'idaM na mama' (yaha merA nahIM hai prabhu ApakA hI hai)| Izvara-kartRtvavAda kI dRSTi me samasta padArtha, garIra, dhana Adi bhagavAn ke diye hue mAne jAte haiM, imalie mamarpaNa karate samaya bhakti kI bhASA meM bhakta yahI kahatA hai-'prabho ! ApakI dI huI vastu Apako hI samarpita karatA huuN|" sarvasva-samarpaNa' me khAne-pInepahinane le kara vyApAra, AjIvikA, adhyayana karanA, bhojana banAnA, Adi jo bhI satpravRttiyA~ hai, una sabamai mamatvavuddhi kA tyAga karanA bAvazyaka hotA hai| yadi samarpaNa nATakIya taura para na ho to samarpaNakartA yahI 1 'ANarae dhammo, ANAe tavo' / 2 arihate saraNa pavajjAmi, siddhasaraNa pavajjAmi' Adi / 3 'marpitamanovRddhi' (mere me mana aura buddhi ko apita kara) 4. tat kurava madarpaNaM (tarai mamamma kAryoM ko gere arpaNa kara) 5. tvadIya vastu govinda ! tubhyameva raampNge|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke caraNo me AtmasamarpaNa 106 mAnatA hai ki maine jo bhI rAtkArya kiye, ve kisI kAmanAvRtti ro nahIM, kevana nipkAmabhAva se arthAt prabhukRpA ge yA prabhuprItyartha kiye haiM, unake zubha phala kA zreya bhI prabhu ko ho / isa prakAra ke samarpaNa me bhakta pratyeka zubha kArya niSkAmabhAva se karatA hai to ahatA-mamatA yA svachandatA kI, vRtti kisI prakAra prakAra ke badale yA zubhaphala kI AkAkSA yA apekSA nahI raha sktii| isa prakAra ke samarpaNa me ahakartRtva, mamakartRtva kA tyAga ho jAne se bhakta prabhu me tanmaya, tallIna aura tadrapa ho jAtA hai| isa prakAra kA tAdAtmya sthApita karanA aura ni spRha vRtti rakhanA hI samarpaNa kA kArya hai| AtmasamarpaNa kisako kiyA jAya ? - AdhyAtmika sAdhaka ke lie Atma-samarpaNa karane kI bAta to samajha me AtI hai, parantu kisake samakSa kiyA jAya? kyoki jagat me dekhA jAtA hai ki sAdhAraNa vyakti apane se viziSTa sattA, prabhutA, zakti, aura vaibhava vAle zAsaka, samrAT, padAdhikArI, zaktizAlI, yA vaibhavaNAlI ke Age samarpaNa kara detA hai, vijetA ke sAmane parAjita apane hathiyAra DAla detA hai, vaha svaya ko una-una viziSTa zaktizAlI devo yA prabhuo ke adhIna (Surrender) kara detA hai| isI prakAra lokika vyavahAra bhI kaI brahmA, viSNu, maheza Adi viziSTa devo yA durgA, kAlI, bhavAnI, caNDI, cAmuNDA, sarasvatI lakSmI Adi viziSTa deviyo ke Age vyakti natamastaka ho kara sarvasva-arpaNa karatA hai, naivaidya (caDhAvA) caDhAtA hai| athavA paramAtmA ke nAma se kaI rAgI, dveSI, bhautika aizvarya-sampanna prabhu-ko sarvasva-samarpaNa kara detA hai| isI bAta ko dRSTigata rakha kara zrIAnandaghanajI AdhyAtma vikAsa-pathika sAdhako ke lie isI gAthA meM AtmArpaNa kI bAta spaSTa karate haiM'sumaticaraNakaja Atama-arpaNA, darpaNa jema avikAra, sujJAnI |"--"he AtmajJAnI / adhyAtma-vikAsa-tatpara / darpaNa kI taraha nirmala (nirvikAra) zrIsumatinAtha vItarAga (paramAtmA) ke caraNa me Atma-samarpaNa kro|" : yahA~ prabhucaraNa ko darpaNa ke samAna nirvikAra isalie batAyA hai ki jaise darpaNa
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 : sumatinAtha-jina stuti paramAtmA ke caraNoM meM AtmasamarpaNa (tarja-rAga vasata, tathA phedAro) sumaticaraNakaja Atama-arpaNA, darpaNa jima avikAra, sujAnI / matitarpaNa bahusammata jAgIe, parisarpaNa suvicAra, sujJAnI / / mumati0 1 // artha he sujJAnI / isa avasapiNI kAla ke paMcama tIrthakara zrI sumatinAtha paramAtmA ke darpaNa kI taraha nirmala nivikAra caraNakamala (athavA kamalavat nilepa cAritra) me apanI AtmA ko samarpita (arpaNa) karanA vAstava meM apanI buddhi ko tRpta (satupTa) karanA hai| aura isa bAta ko bahujana-sammata (mAnya) samato / aisA karane se AtmA me (yA jagat me) sadvicAro kA pracAra-prasAra hogaa| bhASya Atma-samarpaNa kyoM ? pUrvastuti me paramAtmA ke darzana kI durlabhatA kA varNana karate hue zrIAnandaghanajI ne anta me paramAtmA kI kRpA meM usakI mulabhatA vatAI , parantu paramAtmA kI kRpA nabhI prApta ho sakatI hai, jaba nAdhaka apanI AtmA ko paramAtmA ke caraNo me 'appANa vosirAmi' (maiM apane ApakA vyutsarganyauchAvara validAna karatA hai) kara de , apane Apako sarvatobhAvena samarpaNa kara de / igalie zrImumatinAtha tIrthakara kI stuti ke mAdhyama se isa stuti meM AdhyAtmika sAdhana ke lie paramAtmA ke caraNoM meM apanI AtmA ko samarpita karane kI bAta para jora diyA hai| kaI vAra mAdhaka apanI svacchanda vRtti-pravRttiyo, svArthoM, spRhAo yA nAmanA-vAganAo ko choDe binA hI pAtgavikAga po patha para Age bar3hanA
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke caraNoM me AtmasamarpaNa 107 cAhatA hai / athavA tathAkathita prabhu ke Age nAca-gA kara, unakI jaya bola kara, unake guNagAna karake, unakI cApalUmI karake, binA kucha tyAga va punpArtha kiye mirpha unako rijhA kara unakI kRpA prApta karanA cAhatA hai, athavA nATakIya Dhaga se aupacArika rUpa me zabdo me kahanA hai-'yaha saba prabhu kA hai, parantu antara me sabhI cIjo para ahatva-mamatva kA sarpa phana phailAe baiThA rahatA hai , prabhu kI AjJA kI oTa me sabhI kArya manamAne Dhaga me karatA hai, svacchanda pravRtti karatA hai / parantu ye saba AtmA ke nijI (anujIvI) guNo ke vikAsa me vAdhaka hai , imI dRpTi ge zrIAnandaghanajI ko kahanA paDA-AtmasamarpaNa, aura vaha bhI nirdoSa, ni spRha, nirvikArI paramAtmacaraNo me kiye binA AtmavikAmecchuka sAdhaka kI koI gati nahI hai / isake vinA usake sakalpa-vikalpa miTa nahIM sakate, usakI buddhi ko santopa nahI ho sakatA, usake tana-mana ko zAnti nahIM mila sakatI / aura jaba taka vikalpa aura yogo kA cApalya kama nahI hogA, taba taka AtmavikAsa honA duSkara hai , paramAtmabhakti honI kaThina hai / isIlie paramAtmabhakti 1 ke lie Atma-samarpaNa va zIpa-samarpaNa mata kavIrajI ne anivArya batAyA hai| Atma-samarpaNa kA svarUpa ___ sarvaprathama savAla yaha hai ki AtmasamarpaNa kyA hai ? isakA svarUpa kyA hai ? java taka ise samajha na liyA jAya, tava taka AtmasamarpaNa kI bAta adhUrI aura aupacArika yA zAbdika hI rhegii| __jainadarzana me 'vinaya' me usakA samAveza kiyA gayA hai, usake lie jainazAstro me 'appANa vosirAmi' zabda kA prayoga jagaha-jagaha kiyA gayA hai usakA tAtparya hai-apanI ahatA-mamatA, apanI lAlasA, apanI icchAkAmanA, vAsanA, apanI svacchandatA, apanA svArtha, apanI samasta uhAma eva cacala vRttiyAM, apane gupta manobhAva, apane samasta durvicAro, duSkAryoM va "bhakti bhagavata kI bahuta bArIka hai| zIza sopyA binA bhakti naahiiN|"
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 adhyAtma-magana para acchI-curI rAbhI vastubo gA prativimba paDhanA hai, lekina darpaNa para unavA koI asara nahIM hotA, vaha svaccha aura nirmana rastA hai, vaine hI prama nA caraNa bhI nirmala nirvikAra rahatA hai, usa para bhI magAra ke vikAroM kA koI magara / nahIM hotA, unake jJAna meM sabhI acchI dhurI vastuoM kI palaka pAtI hai, legina una para koI asara nahIM hotaa| yahAM mumaninAtha nAmaka pAtra tIrthakara kI stuti kA pramaga hone se 'numativaraNa' kahA hai, parantu 'doparahita jItarAga paramAtmA kA caraNa' hI samajhanA caahie| cUMki ina stuti meM AtmasamarpaNa karane vAlA vyakti mumukSu hai, adhyAtma-ramika hai, vItarAgapatha kA rAhI hai, isIlie 'munAnI' zabda se uge sambodhita kiyA gayA hai| iga kAraNa Upara vatAe hue kisI bhautika zattizAlI, vaibhavazAlI, yodA yA rAgI-nepI prabhu ke caraNo me AtmasamarpaNa karane kA to savAla hI nahIM utthnaa| jo kAma, prodha Adi aThAraha dopoM se rahita, nivikArI, nisvAyaM, nispRhA, namagAvI vItarAga paramAtmA haiM , (unakA nAma cAhe jo ho) unhI ke caraNoM meM AtmasamarpaNa karanA caahie| rAgI, dvepI yA laukika vyakti yA bhautika zakti ke Age namarpaNa karane se sunAnI ke Atma-guNoM kA vikAsa hone ke badale hAma' hI hogaa| adhyAtmavinAna kA eka siddhAnta hai ki 'yAdRzI bhAvanA yasya siddhirbhavani tAdRzo', jisakI jaisI bhAvanA hotI hai, vamI hI kArya siddhi ho jAnI hai| jo jisa para zraddhA rakhatA hai, vaha vaisA hI bana jAtA hai / isake anusAra agara koI sAdhaka bhautiyA-zaktisampanna dekha nAra nAgI, krodhI, vikArI ko apanA Adarza mAna kara usake caraNo me samarpaNa kara detA hai, unake prati pUrNa zraddhA rakhatA hai, to usake bhI vaigA hI bana jAne kI sambhAvanA hai, usase unakI AtmazaktiyAM pragaTa nahIM ho sakeMgI, unake AtmaguNo kA vikAsa nahIM ho skegaa| imalie Adarza ko choTA yA nIcA kadApi nahIM banAnA caahie| yahI kAraNa hai ki isa stuti meM nirdopa eva nirvikArI-vItarAga paramAtmA ke caraNo me sAdhaka ko AtmasamarpaNa karane kA kahA gayA hai| yAnI adhyAtma 1 yo yacchUddha * sa eva sa --bhagavad gItA /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke caraNo me AtmasamarpaNa 111 sAdhaka ko apanA Adarza, zradveya yA ArAdhya nirdopa, nirvikArI paramAtmA ko mAnanA hai, unhI ke caraNo me apanA sarvasva samarpaNa karanA hai| parantu yaha saba kathana bhakti kI bhApA me vyavahAranaya kI dRSTi se hai| nizcayanaya kI dRSTi meM artha hogA-AtmA kA darpaNa kI taraha nirvikArI (zuddha) parama AtmA (paramAtmA) me samarpaNa krnaa| athavA caraNa cAritra ko kahate hai, isa dRSTi se isakA artha yaha bhI ho sakatA hai ki vItarAga-upadiSTa nirlepa (kamalavat) va nirdopa cAritra me apanI AtmA ko tallInatanmaya kara denA yA AtmA ke paramazuddha svarUpa meM apane Apako lIna kara denA / yahI kAraNa hai ki 'vinaya' ke cAra bhedo me jJAna-darzana-cAritra ke vinaya ko adhyAtma-sAdhanA me atyadhika mahatvapUrNa mAnA gayA hai| AtmasamarpaNa se lAbha aura usakA mahatva - isa prakAra ke AtmasamarpaNa se adhyAtmapathika ko bhautika lAbha to aneko haiN| sarvamva-samarpaNa kara dene se sabase baDA lAbha to yaha hai ki vyakti nizcita ho jAtA hai, kisI bhI zubhakArya ke hAni-lAbha ke samaya mana ke palaDe para mAnasika cintAo kA utAra-caDhAva nahIM hotA, mAnasika santulana yA samanva banA rahatA hai, kArya bigar3a jAne para manuSya mana kalpita yA akalpita nimitto ko kosane yA unheM bhalA-burA kahane kI pravRtti se chUTa jAtA hai, aura kArya bhalIbhAMti siddha hone para bhI apane yA apano ko nimitta mAna kara manuSya ahakAra me. phUla jAtA hai, pratiSThA-prApti aura zreya ke lUTane kI dhuna me vaha vividha mado me jhUma kara apanI AtmA ko nIcI girA letA hai, apane vikAsa kA adhika mUlyAkana karake Age ke vikAsa se apane ko vacita kara detA hai| parantu paramAtma-samarpaNa karane ke bAda dono hI avasthAo me vaha apane samatva para, upAdAna para sthira rhegaa| isase usakI buddhi ko bahuta matopa milegA . . bhaktimArgIya sarvasva-samarpaNa kI dRSTi se dekhe to bhI kaI lAbha pratIta hote haiN| kyoki bahuta-sI bAra sAdhaka ko phalAkAkSA yakA detI hai, vo taka sAdhanA karate-karate vaha uba jAtA hai aura jhaTapaTa saphalatA prApti na hone para vaha tilamilA uThatA hai aura jhu jhalA kara satkArya yA satpatha ko bhI choDa
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 adhyAnA-sAna baiThanA hai / rogI dagA meM paramAlA-rAmapita vyaji ko phalAnokSA (nAkSA) gahI gtaaegii| vaha niptAkSa, ni ninajIra nivininiya ho kara mAdhanA ke patha, para avAghagati me calatA jAyagA / dumarA lAbha sarvagvagamapita vyakti ko badale kI bhAvanA se chuTakAre kA milatA hai| yAnI prAya mAdhaka kimI nI mevA, paropakAra Adi satkArya ke badale usa vyakti se praniSThA, nAmavarI yA kucha bhautika lAbha cAhatA hai, isa prakAra kI saudebAjI narake vaha sAdhanA kI miTTI meM milA detA hai| parantu paramAtmasamarpita nAdhaka niHgRha va nisvArtha bhAva se matkArya yA satpuruSArtha kregaa| isameM kAmAmohanIya gAma meM bahuna azo meM vaha sAdhaka baca jaaygaa| IpTa ke viyoga aura aniSTa vastu yA vyakti ke sayoga se use AtaMraudradhyAna nahIM hogA, kyoki vaha to saba kucha bhagavaccaraNo me marpina kara cukA hai| kisI prakAra kA bhaya, kSobha, aridharanA bA loga kA jvAra use nahI davA skegaa| kyoMki samarpaNa karane para use vairAgaraNa agaya kA varadAna mila jAtA hai| sabase bar3A bhaunika lAma sAmArikA logo ko yaha hai ki ve sacce mAne meM paramAtmA ke caraNo me sarvakAryoM yA icchAoM ko samarpita kara dete hai to phira akArya yA bure kArya meM ve pravRna nahI ho sakate, durvyasano aura pApakAryoM se to unheM phira bananA hI hogaa| jainasAdhakoM ne lie to 'appANa vosirAmi' karane ke bAda samamna sAvadha (dopayutta.) kAryoM ko choDanA hotA hai tathA apane mana-vacana-kAyA ko pApakAyoM ge haTAnA anivArya hotA hai| samarpaNakartA ke jIvana meM ahakartRtva aura mamakartRtva-jo ki samasta rAga-dvepo kI jar3eM hai sabhI sAsArita jhagaDo ke mUla hai-me bhI prAya piNDa chUTa jAtA hai| ina aura aise hI doyo ke haTa jAne yA nATa ho jAne para AtmasamarpaNakartA ko AdhyAtmika lAbha bhI aneko hote hai-'1) AtmA mohanIya Adi pAtIkamA~ ko Ate hue roka (savara kara) letI hai , (2) Arta-rodra-dhyAna me vaca kara varma-zukladhyAna meM laga jAtI hai. (3) parabhAvo meM ramaNa karane kI vRtti choDa kara strabhAva meM ramaNa kArane meM pravRtta hotI hai, (8) zarIra aura zarIra se sambandhita sabhI durbhAtro yA bhautika padArthoM (parabhAvovibhAvo) ke cintana se haTa kara Atma-cintana meM adhikAdhika juTanI hai, (5) AtmasamAdhi prApta kara letI hai| isIlie zrIAnandadhanajI ne isa nAyA me
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke caraNo me AtmasamarpaNa 113 isake mukhyatayA do lAga tatA diye haiM-gatitarpaNa ora suvicAra-parirArpaNa / ahatva mamanva, cintA, kAkSA, svArtha, dopAropaNa, racatvamoha Adi mava buddhi kI uchalakUda kA pariNAma hai / jaba sAdhaka AtmasamarpaNa kara detA hai to vuddhi kI yaha gava uchalakUda banda ho jAtI hai, vaha sthira, zAnta aura santuSTa (tRpta) ho jAtI hai ki jaba maine saba kucha paramAtmA para choTa diyA hai, gava kucha unhe hI mauMpa diyA hai to mujhe kimI vAta kI cintA, phalAkAkSA, nimitta ko zreyaazreya dene, manamAnA karane, yA ahatA-mamatA karane kI kyA jarUrata hai ? AtmA meM samarpaNa me pahale jo durvicAro ke bAdala umaDa-ghumaDa kara A jAte the, samarpaNa ke bAda ve saba phaTa jAte hai aura sadvicAro kA sacAra AtmA me hotA rahatA hai| athavA AtmA parabhAvo me sacAra karanA choDa kara svabhAva yA svarUpa me ramaNatA ke suvicAroM me hI sanAra karatA hai athavA aise muvicAro me Age baDhanA hai| __ isa prakAra ke AtmasamarpaNa kI bAta kevarA hama hI nahI kaha rahe hai, isakA mahatva pratyeka dharmamasthApaka, pratyeka sampradAya, pratyeka mata-patha aura darzana meM AMkA gayA hai| baDe-baDe dharmadhuragharo, AdhyAtma-pathaprerako yA adhyAtma-mArgadarzako eva bhaktimAgiyo ne AtmasamarpaNa ko adhyAtma-patha para prayANa karate samaya Avazyaka mAnA hai| isalie AtmasamarpaNa kI bAta bahujanasammata, aneka dharmapurupa-mAnya aura mArvajanika hai , vobala hamArI kapolakalpita yA naI nahI hai| parantu paramAtmA ke caraNo meM AtmasamarpaNa karane ke lie kisa prakAra kI AtmA honI cAhie, isa sandarbha me zrIAnandaghanajI agalI gAthA me AtmA kI tIna mukhya avasthAe~ batAte haitrividha sakala tanudharagata AtamA, bahirAtama dhuri bheda, sujJAnI ! bIjo antara Atama, tIsaro paramAtama aviccheda, sujJAnI // artha samasta zarIradhAriyo ke AtmA tIna prakAra ke hote haiM-sabase pahalA prakAra bahirAtmA kA hai, dUsarA prakAra antarAtmA kA hai aura tIsarA prakAra paramAtmA kA hai, jo akhaNDa, avinAzI aura nitya hai| - /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 udhyAnma-dAna bhAgya AtmA ko tIna avasthAo ke kAraNa tIna prakAra adhyAtmamAdhaka jaba saMsAra kI maganta AtmAo , gAya maitrI, abhinnatA yA sarvabhUtAtmagAva, yA Atmaupampa bayavA samatva sthApita karane jAtA hai to use gasAra ke mamanta deldhAriyoM yA prANiyoM ke kArI colo, DhAMco yA vibhinna dezo, veSoM, bhApAzI, prAntI, varga-sampradAyoM, jAtiko yA darzano ke UparI bAvaraNo ko apanI vivekAmayI prajJA se dUra haTA kara saba meM virAjamAna AtmA ko dekhanA caahie| use kisI bhI prANI kA mUlyAkana ina UparI bhedo yA AvaraNo se na karake AtmA para ne karanA caahie| vaise to nizcaya dRSTi se mamAra kI sabhI jAtmAo va paramAtmA kI AtmA ne koI antara nahIM hai, parantu vyavahAradRSTi se nAtmA ko le kara vizleSaNa karate haiM, to jAna kI nyUnAdhikatA ke kAraNa bAhya bheda dikhAI detA hai| bata samAra ke samasta prANiyo kI AtmAo ko dekhate haiM to usakI mukhyata tona koTiyAM najara AtI hai-(1) bahirAtmA, (2) antarAtmA baura (3) prmaatmaa| ye tIno AtmAe~ uttarottara nimaMnatara hai| mAtma-guNoM ke vikAsa kI dRSTi se uttarotara Age baTI huI haiN| iname sarvazreSTha akhaNDa, nirmalatama, nirvikAratama, eva avinAzI eva sadA ekasvarUpa meM rahane vAlA prakAra paramAtmA kA hai, isase kama nirmala va unama prakAra antarAnmA gA hai aura sabame nikRpTanama adhika vikArI prakAra vahirAtmA kA hai| athavA 'aviccheda' zabda kA artha yo bhI kara sakate hai ki mAnmadravya kI dRSTi se sarvatra avicchinna eka Atmadravya hI hai| ye tIna bheda to AtmA ke sambandha me vibhinna buddhi ko le kara kiye gaye haiN| AtmA ke ye tIna prakAra kisa kAraNa se kiye hai, tIno ke lakSaNa kyAkyA hai ?, yaha vAta agalI do gAthAgo meM batAte hai Atamabuddha kAyAdika grahyo, bahirAtama aghalpa, sujnyaanii| kAyAdikano sAkhIcara rahyo, antara AtamarUpa, sujJAnI // 3 // jJAnAnande ho pUraNa pAvano, vajita sakala upAya, sujnyaanii|| . atIndriya guNagaNamaNi-AgarU, ima paramAtama sAdha, sujJAnI // 4 // K
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke caraNo meM Atma-samarpaNa 115 artha - jo zarIra, yA zarIra se sambandhita padArthoM Adi ko Atma-buddhi se grahaNa karatA-mAnatA hai, use prathama pApa rUpa vahirAtmA kA prakAra samajhanA / zarIra tathA sarvapadArthoM yA samasta pravRttiyo me apanepana (mamatva) kI buddhi haTA kara sarvatra una sabakA sAkSI (jJAtA-draSTA) bana kara rahatA hai, vaha antarAtmA kahalAtA hai| jo jJAna ke Ananda se paripUrNa ho, jo parama pavitra ho, karma, kaSAya, rAgadveSa Adi saba upAdhiyo se dUra ho, jo indriyo se agamya-agocara ho, jo anantagaNarUpI-maNiyo kA bhaNDAra yA khAna ho, isa prakAra ke svarUpa vAle ko paramAtmA samajho athavA isa prakAra ke paramAtmapada ko siddha karoprApta kro| bhASya AtmA kA prathama prakAra bahirAtmA AtmA ke tIno prakAro me vahirAtmA sabase nikRSTa prakAra hai / bahirAtmA zarIra ko hI AtmA samajhatA hai| vaha yahI tarka karatA hai ki jaise pRthvI, jala, vAyu, agni (teja) aura AkAza, ina pAMcabhUto ke sayoga se eka cIja bana jAtI hai, athavA govara (miTTI) ke sAya gomUtra (pAnI) vAyu, sUrya kI dhUpa va AkAza ke milane me gobara me bicchU paidA ho jAte hai, vaise hI ukta pAMca bhUto ke mayoga se hI yaha zarIra banA hai, yahI AtmA hai / isa prakAra vaha AtmA nAma kI koI cIja na mAna kara zarIra ko hI saba kucha samajhatA hai| zarIra kI rAkha hone para AtmA kI samApti mAnatA hai, usakA kathana isI prakAra kA hotA hai ki jaba taka jIo, sukha se jIo, karja karake ghI pIo, khUva mIja uDAo, zarIra ke bhasma hote hI saba kucha hI khatma ho jAtA hai, AtmA nAma kI koI alaga cIja nahIM hai, na koI zarIra ke rAkha hone ke bAda lauTa kara AtA hai| aisA zarIra vyakti ko apanA mAna kara yaha samajhatA ha ki yaha sadA zAzvata 1. yAvajjIvet sukha jIvet, RNa kRtvA ghRta pivet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamana kuta ||-caarvaak
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 adhyAtma-darzana bArahatA rahegA, kabhI jIrNa-zIrNa nahIM hogA, yaha zarIra merA hai. meM gayA hai| isI ko puSTa karane aura zarIra ke lie duniyAbhara ke upA-pachAra karane ma vaha lagA rahatA ha / zarIra ke lie jarA-sA bhojana cAhie vaha baTiyA meM baTiyA - mvAdiSTa padArthoM ko juTAyegA aura gaganaH karake rogA, parIra ko mundara banAne ke lie tela-phUlela, nIma, pAuDara Adi lgaaegaa| zArIra bokane ke lie sAdhAraNa vastra cAhie, para zarIramohI duniyAbhara ke vaDhiyA aura vArIka vastro ko juTAyegA, saMgraha karake rkhegaa| zarIra ko rahane ke lie eka makAna cAhie, kaI makAna banAegA, AlImAna bagale rAjA-saMvAra kara ranegA / ina aura aise hI zarIra me gumbandhita tamAma padAyoM para.usakI maiM aura merepana kI buddhi hogI, jisake kAraNa rAga-dvepa. ghRNA, moha, nAgakti, IrSyA, varavirodha, kalaha Adi aneka utpAta khaTe hoMge, jiname pApa karmoM kA bahuta vaDA puMja taiyAra ho jaaygaa| matalaba yaha hai ki bahirAmA jIva apanI samasta pravRttiyo meM maiM aura merezana ke kAraNa itanA nadra.pa ho jAtA hai ki use AtmA ke pRthak amnindha tA bhAna hI nahIM rhtaa| zarIra hI maiM hUM, ye saba cIjeM yA ye rAva sage-sambandhI, riztedAra mere haiM, yaha saba dhana, makAna, dUkAna, jamIna, jAyadAda saMca merI hai, ye saba satkArya mere hI kiye hue hai, merI ejjata baDhe, mujhe hI yaza mile, merA nAma rozana ho, maiM hI sarvesarvA vana jAUM, merI hI yaha saba kamAI hai| isa prakAra gatadina mamatva ke jAla meM jo phaimA rahatA hai, AtmA ko bilagula bhUla jAtA hai, jo zarIrAdi para dravyo ko Atmabuddhi se pakar3a kara anAtmabhUta tatvA ko sva-svampa mAnatA hai, unhI meM tadApAra ho jAtA hai, jise nAzavAna garIra ke lie duniyAbhara ke prapaca, pApakarma va 'udher3abuna karate hue koI sakoca yA vicAra hI nahI hotA, eka kSaNabhara ke lie bhI jo AtmA ke viSaya me sotra nahIM sktaa| AtmA ke lie kucha bhI nahIM krtaa| usakI gamaya cetanA moha se AvRta hone ke kAraNa ulaTI aura gaDImata ho jAtI hai| vaha aharniza punapagA, vittapaNA aura lokepaNA meM ravA-pacA rahatA hai| isI kAraNa vahirAtmA ko pAparUpa, aneka dopo me yukta aura anainaH jAdhi-dhyAdhiupAdhiyo me yukta kahA hai| AtmA kA dUsarA prakAra . antarAtmA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke caraNo me AtmasamarpaNa ' antarAtmA bahirAtmA se bilakula bhinna hotA hai / vaha zarIra aura zarIra se sambandhita vastuo (dhana, dukAna,makAna,jamIna, jAyadAda) tathA parivAra va sagesambandhI Adi me, yA zarIra se sambandhita pravRttiyo me jJAnA, draSTA aura merepana kI buddhi nahIM rakhatA, jo zarIra tayA garIra se sambandhita vastuo eva pravRttiyo kA jJAtA- drATA-sAkSIspa bana kara rahatA hai, unake mamatva me nahIM phamatA, unheM apane nahI mAnatA, yathocita pravRttiyA~ karate hue bhI vaha unhe apanI nahI mAnatA, nilipta rahatA hai| parabhAvo ko AtmA ke nahIM mAnatA 'jo zarIrAdi vAhyabhAvo meM AtmavRddhi choDa kara gUddha jJAnarUpa AtmasvarUpa kA nizcaya karatA hai, jo vipayAdi me Atmabuddhi nahIM karatA, vipayo aura zarIra 'AtmA ko AtmA se alaga mAnatA hai / jo zarIra se AtmA ko bhinna mAna kara apanI AtmA ko garIra kI kriyA kA sAkSI mAnatA hai, use paradravya mAna kara usase sambandhita mamatva me nahI pha~satA, isa kAraNa ahakAravaza apane ko usakA kartA nahIM mAnatA, pUrvopArjita karmoM ko bhogate hue apane Apako taTastha mAkSIrUpa mAnatA hai, vaha antarAtmA hai / ramsI me sA~pa kA bhrama dUra ho jAne para jaise vyakti bhramamukta ho jAtA hai, vaise hI antarAtmA 'bhramamukta ho jAtA hai| antarAtmA yo vicAra karatA hai ki AtmasvarUpa me alaga ho kara maiMne indriyo ke dvArA viSayoM me magna ho kara ahabhAva ke kAraNa AtmA ko 'yathArtharUpa se jAnA- samajhA nahI / jo jo rUpa maiM jagat me dekha rahA hU~, vaha to parAyA hai, apanA [AtmA kA rUpa to jJAnamaya hai / vahI merA asalI rUpa hai, vaha ina bAhya rUpo se bhinna hai, vaha indriyo se agocara hai| sasAra me munAI dene vAle vividha gavda bhI (cAhe ve nindA ke ho yA prazasA ke ho yA aura koI ho) pagaye hai, AtmA ke nahIM haiM, AtmA to ina zabdo se rahita hai / isI prakAra rasa, gandha aura sparza ke viSaya me vaha samajhatA hai ki ye sava parAye hai, AtmA ke nahIM hai / zarIra vagairaha meM maiMne Atmabuddhi ke bhrama se pahale aneka kriyAe~ kara lI, aba to mujhe parabhAvarUpa mana, vacana aura kAyA me AtmA ko bhinna karanA hai, jJAna me nahI / jJAna se to AtmA kA hI abhyAsa karanA hai| mujhe AtmA jyotirmaya jJAnarUpa dikha rahI hai| maine bhedajJAna hone me AtmA kA svarUpa dekha liyA hai| zarIra vagairaha ko paradravya mAna liyA, taba mere lie 'bhava na to koI strI hai, na puspa hai, na napu sakA hai, na bAlaka, yA vRddha hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 adhyAtma-darzana liMga, sayyA, varga Adi ke vikalpo meM maiM mukta hai| anya na mega koI ganu hai, na mitra / gaba prakAra kI garInceSTAe svapna yA indrajAnnavat hai| maiM abhI taka rAsAra meM sanI kAraNa dunna pAtA rahA gi: maine AtmA-anAtmA kA svabhAva-parabhAva kA bheda nahIM samajhA / janAnI puSpa viSayoM ko apane mAna para unI prIti karatA hai, mere lie yaha viSaya nIti Apani / kA mdhAna hai / kAyA para anAnI jAdamI hI Anana hone hai. ce apane zarIra kA sundara rUpa, vana, Ayu Adi cAhane hai, para mujhe apane ko cidAnada meM lagAnA hai, kAyA kI Amani choDanI hai| AtmavijJAna me rahita pugNa apanA dusa nahIM miTA samAnA / mai apane mbampa meM ramaNa karane me hI bhAnanda mAnUMgA, ajJAnI prANI apanI antaryoti raddha ho jAne ke kAraNa apanI AtmA meM bhinna vastu para mugdha- matupTa ho jAte haiM, para mujhe to apanI AtmA meM hI matupTa va mugdha honA caahie| isa prakAra antagatmA yaha mAnatA hai ki bamna ke lAla, jIrNa, moTe, dRSTa, lambe yA naSTa ho jAne meM garIra lAla, jINaM, haTa, moTA, lambA yA naSTa nahIM hotA, vaime hI zarIra ke lAla, jIrNa, moTe, dRTa lambe yA naSTa hone meM AtmA lAla moTI, lavI, dRDha jIrNa yA naSTa nahIM honI / isa prakAra se bhedavijJAna ke satata abhyAsa se antarAtmA apane bhavabhramaNa ko nAza kara detA hai| jo AtmA ko nahIM jAnatA, vaha parvata, gAMva, upAzraya Azrama bhAdi ko apane rahane kA myAna mAnatA hai, parantu jo antarAtmA (jJAnI) hai, vaha sabhI javasthAo me apanI AtmA meM hI apanA nivAma-sthAna mAnatA hai| apanI AtmA hI apanA AtmIya, vandhu, zatru , yA mitra hai, garIgadi dUsare koI apane nahIM hai, isa dRSTi me AtmaNa apanA mamAra bhI svayaM banAtI hai aura mokSa bhI straya hI apane lie racatI hai / antarAtmA zarIra ko AtmA se alaga mAnatA hai, isalie jIrNa vastra kI taraha vaha zarIra kA bhI vinA hicakicAhaTa ke tyAga kara detA hai / antatogatvA vaha jJAnI hotA hai, vaha AtmA ko antaraga rUpa se aura zarIra ko vAhyarUpa se jAna-dekha kara dono ke antara kA pakkA jJAtAdraSTA vana kara AtmA ke nizcaya se DigatA nhiiN| aimA vyakti nirantara bhedavijJAna ke abhyAsa se AtmaniSTha vana jAtA hai, AtmA dvArA AtmA me AtmA kA vicAra karanA hai, aura AtmA zarIra me bhinna hai maga prakAra ke bhedAbhyAsa
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke caraNoM meM AtmasamarpaNa 116 se pakkI niSThA ho jAne para garIra para se umakA mamatva chUTa jAtA hai, dehA -dhyAsa yA dehAsakti chUTane para vahI zarIra ke bAra-bAra janma-maraNa se chuTakArA pA jAtA hai / aisA AtmaniSTa vyakti svapna me bhI khuda zarIra me hai, yA zarIra khuda kA hai, isa prakAra zarIra ke prati Asakti yA adhyAsa nahI karatA / isalie svapna me bhI deha naSTa ho jAya to bhI use raja nahI hotaa| aise AtmaniSTha ko garIra ke Azrita jAti, liMga, vepa, varNa, prAnta, deza Adi kA abhimAna (mada) nahIM hotA / imaprakAra kA antarAtmA jo kucha bhI pravRtti yA kriyA sote yA jAgate karegA, usame use pApa-karma kA bandha nahI hogA / zubha aura azubha dono bhAvo ko vaha karmavandha kA kAraNa jAna kara jahA~ taka ho sake, AtmA zuddha bhAva me hI ramaNa karegA, jahAM azakya hogA, vahAM vinA mana se zubha bhAva ko apanAegA, kintu azubhabhAva ko to hargija nahI apnaaegaa| isa prakAra antarAtmA AtmA ko siddhasvarUpa anubhava karake AtmArAdhana dvArA paramAtmatva ko prApta kara letA hai| AtmA kA tRtIya prakAra : paramAtmA jo AtmA. anantajJAna ke Ananda se paripUrNa hai , aThAraha dopo se rahita parama pavitra hai, zarIra ke adhyAsa ke kAraNa hone vAlI samasta upAdhiyo se me rahita he, jo indriyAtIta jJAnAdi anantaguNo kA bhaDAra hai, vahI paramAtmA hai / usakA nAma cAhe jo kucha ho / jainadarzana itanA udAra hai ki vaha kisI jAti, deza, vepa, varNa, liMga Adi ke sAtha paramAtmapada ko nahI vAdhatA / kisI bhI jAti , deza, vepa, varNa, sagha, yA liMga Adi kA strI-puruSa AtmArAdhana karake paramAtmA bana sakatA hai| aisA paramAtmA indriyAtIta isalie hai ki vaha indriyo se pare hai, indriyo kA viSaya nahI hai, jahA~ indriyo kA vipaya aura vala kAma nahIM kara sakate, jahA~ vikalpAtmaka buddhi ku Thita ho jAtI hai, vahA~ ananta kevalajJAna, kevaladarzana, anantavIrya Adi guNo kI paripUrNatA se hI paramAtmA parilakSita ho sakatA hai| cU ki pUrvokta gAthA me samasta dehadhArI AtmAo ke hI ye tIna prakAra vatAe the, isalie yahA~ samastakarma, kAyA, Adi se mukta, siddha nirajana, agarIrI paramAtmA kA ullekha na kara deha ge rahate hue jo dehAdhyAsa se /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 adhyAtma-darzana garvadhA mukta ho kara nAra prAAra ke pAnIkA meM bhI muka ho curo hai, ainA para. mAtmA hI vivakSita hai / ge paramAtmA cInagaga anInakopa ho ra prAya tarate hai, aura dUgage ko gagAra-gAgara me nagne nA gAgaM banAtaM ? / aigA paramAtma gAya zigI ne de dane ma nahIM milatA, aura na kisI ko pA kA phala hai yaha no antarAtmA svayaM puramA meM, gvana pregni Anma. mAdhanA se prApta hotA hai| gI paramAtmanAra pI gidi pApna karanA adhyAtmagAdhA ke jIvana kA lakSya hai| zrI AnandaghanajI ne 'ima paramAtama sAdha' kaha kara pratyeka mAnmaniSTha sAdhaka ke dvArA vItarAga paramAtmA ke caraNoM meM pAnma samarpaNa eva tadanusAra Atma-sAdhanA ke svaya puruSArtha se paramAtmanya ko siddha karane nA nidaMga kiyA hai| sAtha hI isase anya darzano kI jAtmavinAna se viparIta isa mAnyatA kA nirAkaraNa bhI dyotita kara diyA hai ki parabrahma paramAtmA koI eka hI vyakti ho sakatA hai, yA parabrahma paramAtmA ko AtmasamarpaNa karane ke bAda sadA ke lie usI kI gulAmI, jI-hajUrI yA usake sAmane svayaM kI laghunA pradarzita karate rahanA hai aura svayaM me paramAtmapada prApta barane kI asamarthatA pragaTa karanA hai / vAstava meM nizcayadRSTi se to paramazuddha AtmA me satata ramaNatA hI AtmA kI paramAtma-gamarpaNatA hai, aura ugame AtmA gvayameva paramAtmA ho / jAtA hai| 'sArAga yaha hai ki ina tInoM gAthAoM meM batAe he| tIna prakAra kI AtmA kI avamyAo kA jJAna paramAtma-samarpaNa ke lie Avazyaka hai| 'maiM' aura 'mere' kI mamatA me java naka AtmA ghirA huA rahatA hai, taba taka vaha jIva AtmA to hai, parantu bahirAtmA samajhA jAtA hai / jaba AtmA apane ko deha se bhinna mAna kara dehAdhyAsa choDa detA hai, parabhAvo yA Atma-bhinna sarva vaibhAvika bhAvo yA padArthoM me ahanA-mamatA kI mAnyatA kA tyAga karake zAnna, mayamI, va AtmaniSTha banatA hai taba vaha alagatmA kahalAtA hai, aura java vaha pUrNa adhyAtmayogI vanakara apanI AtmA me macA lIna ho jAtA hai, taba usame 18 dopa miTa jAte hai, vaha parama pavitra, ananta guNo kI khAna, aura nAnAnanda bana jAtA hai, taba paramAtmA bananA hai /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke caraNo me AtmasamarpaNa 121 kintu yathArtha AtmasamarpaNa kisa AtmA kI sthiti me aura kaise hotA hai ? isa bAta ko batAne ke lie zrIAnandaghanajI agalI gAthA me me kahate hai bahirAtama tajI antara-AtamA-rUpa thaI thira bhAva, sujJAnI ! paramAtamanuho Atama bhAva, Atama-arpaNa-dAva, sujJAnI // 5 // artha / he sujJAnI ! vahirAtmabhAva ko chor3a kara, antarAtmA ke rUpa me bhAvapUrvaka sthira ho kara apanI AtmA me paramAtmatva avasthA kI bhAvanA karanA hI AtmasamarpaNa kA saccA dAvA yA upAya hai / bhASya / AtmasamarpaNa kA saccA upAya isa gAthA me AtmasamarpaNa kA sahaja svAbhAvika aura yathArtha upAya batAyA hai| sarvatobhAvena AtmasamarpaNa hI vAstava me paramAtmAM banane kA sarala upAya hai| isame haThayoga kI, japa-yoga kI, yA Asana-prANAyAma Adi yaugika kriyAo Adi ke jaTilatama upAyo kI apekSA nahI hai / koI bhI kisI bhI jAti, kula, dharma-sampradAya, deza yA vepa kA AtmaniSTha vyakti isa upAya ke dvArA AtmasamarpaNa karake paramAtmapada ko prApta kara sakatA hai| isame na koI bAhya adhyayana kI jarUrata hai aura na hI vAhya bhautika sAdhano yA yantra-mantra-taMtrAdi me pAragata hone kI AvazyakatA hai| isame sabase bar3I zarta hai-bahirAtmabhAva choDane kI , jo AtmA ke apane hAtha me hai / yAnI, zarIra, zarIra ke avayava-hAtha, paira, mastaka, indriyA~, mana, budvi Adi, tathA zarIra se sambandhita kuTumba, parivAra, jAti, deza Adi, eva zarIra ke Athita dhana, dharA, dhAma, jamIna, jAyadAda Adi me jo terI Atma-buddhi hai, maiM aura merApana hai, Asakti hai, tU yaha mAnatA hai ki ye mere haiM, maiM uname bhinna nahI hU~, maiM ina saba vastuo ke rUpa me hU~, ityAdi prakAra ke anAtmabhAva kI mAnyatA ko 1 vaidika dharma ke mUrdhanya grantha bhagavadgItAme bhI kahA hai jitAtmana. prazAntasya paramAtmA samAhitaH / -- zItoSNasukhadu kheSu tathA mAnApamAnayoH // a. 6 zlo. 3
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 adhyAtma-darzana . chor3a de aura antarAtmA me hRdaya aura buddhi ko ekAgra kara de, yAnI zarIra, zarIra ke agopAga, parivAra, dhana, jamIna, jAyadAda Adi myAvara-jagaga padArtha mere nahIM hai, ma unanA nahIM hU~, mere guNa, svabhAva, kArga Adi anane bhina hai, , ye nava padArtha yA mayoga sambandha, kSaNira hai. nAzavAna hai. maiM apane svabhAvampa adhinAgI hai| zubhAzubha karmo ko yoga ke pAraNa mega aura inakA milana (gayoga) ho gayA hai| maMga gvabhAva na nayako jAnanedekhane (jJAtA-drapTA) kA hai| isa prakAra antarAtmabhAna meM apane Apako sthira kara de| isa prakAra antagatmabhAva meM ekAgna hone para apanI AtmA meM mahaniMga paramAtmatva kA vicAra karanA caahie| jarthAt-pratidina yaha vicAra kare ki merI AtmA hI (zuddha hone para) paramAtmA hai| nizcayadRSTi se merI AtmA zuddha, hai buddha haiM, jJAtA hai, drapTA hai, ananta jJAna-darzana-vIrya-sukhamaya hai / maiM ina saba bAhyabhAvo, anAtmabhAvo me pare hai, mere aMga, svabhAvaja yA nahajAta nahIM hai| ye sava mayogaja hai, tere se bhinna hai| isa prakAra paramAtmatva meM Atmatva ko vilIna kara denA, nadra pa-tanmaya-tadAtmabhAvI se bhAvita kara denA hI sacce mAne me sarvAMgINa Atma-samarpaNa hai / isameM ekamAtra AtmabhAva hI rahatA hai, niyAlina AtmaniSThA hI rahatI hai tAtparya yaha hai ki paramAtmA meM annagatmA kA samapaMNa hone meM paramAtmapada milatA hai, sarvanobhAvena AtmasamarpaNa karane kA yahI savama uttama phala hai / yahI AtmasamarpaNa kI narvottama, maralatama vidhi hai / isI para me paramAtmarUpI maidAna meM AtmasamarpaNa ke khilADI kA saccA dAva laga sakatA hai / yahI paramAtmabhAvaprApti kA maccA upAya hai| AtmA ko zarIrAdi se bhinna mAna kara pRthaka-rUpa me usako vAstavika rUpa me pahicAne vinA kevala nATakIya Dhaga me athavA aupacArikarUpa se kisI bhI vItarAgaprabhu ke kevala nAma japa. jayakAra, yA nRtyagIna-bhajana ke dvArA unane caraNo me AtmasamarpaNa mAnanA vuddhibhrama hai, aime kacce AtmasamarpaNa yA gaccI bhakti kA pariNAma yaha AtA hai ki vAhyaspa me AtmArpaNa kara dene para bhI uname parivArika, sAmAjika, rASTra,rASTra ke, jAti-jAni ke, dharmasampradAyo ke ApamI agaDe, rAgadvepa, moha, mvArtha aura cairavirodha calate rahate hai, yAnI ve antara ge pUre pahirAtmA bane rahate hai| aura isa prakAra ge vahirAtgabhAva ga
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke caraNoM meM AtmasamarpaNa 123 rahate hue nATakIya Dhaga se paramAtmA ke caraNo me samarpaNa karane vAlA vyakti paramAtmabhAva prApta nahIM kara sktaa| aba antima gAthA meM paramAtmA ke caraNo me AtmasamarpaNa kA vAstavika lAbha batAte hue zrI AnandaghanajI kahate hai-- Atama-arpaNa vastu vicAratAM, bharama Tale, matidoSa, sujJAnI ! paramapadAratha saMpati saMpaje,-'Anandaghana'-rasapoSa, sujJAnI ! sumaticaraNa0 // 6 // artha paramAtmA ke caraNo me AtmasamarpaNa ke vastutatva kA vicAra karane se bhrAntiyA~, bahama yA AzaMkAe~ Tala jAtI hai, buddhi ke doSa (chadmastha avasthA ke kAraNarUpa) naSTa ho jAte haiM aura anta me,mokSarUpa parama padArtha evaM anantajJAnAdi parama sampatti prApta ho jAtI hai, jo akhaNDa zAnti, zAzvata eva paripUrNa Ananda ke rasa kI poSaka hotI hai| bhASya AtmasamarpaNa ke vastutatva kA vicAra vAstava me AtmasamarpaNa kA maccA lAbha sAdhaka tabhI uThA sakatA hai, java pUrvokta prakAra me AtmArpaNa kA svarUpa samajhe, usake yathArtha tatva para manana cintana kare / AtmA kyA hai ? kyA zarIra AtmA hai ? mana, buddhi, citta, ahakAra, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa Adi AtmA hai yA AtmasvabhAva hai ? kyA zarIra ke agopAga AtmA hai ?, yA zarIra se sambandhita parivAra, jAti, dharmasampradAya, rASTra, prAnta Adi AtmA haiM ? athavA dhana, dhAma, jamIna, jAyadAda Adi AtmarUpa hai ? athavA karma, rAga, mamatva Adi AtmA hai ? ina savakA bhalIbhAti vizlepaNa -pRthaka karake bhedavijJAna karanA AtmA ke vastutatva kA vicAra hai aura vahirAtmabhAva ko,choDa kara antarAtma-bhAva meM sthira ho kara paramAtmatatva me lIna ho jAnA, tAdAmyabhAva se bhAvita honA samarpaNa ke vastu tatva kA vicAra hai / isa prakAra AtmasamarpaNa kA yathArtha tatva soce, vicAre eva tadrUpa dhyAna kre| yathArtha cintanapUrvaka AtmasamarpaNa se vividha lAbha AtmasamarpaNa gara sAgopAga vicAra karane se saba bhrAntiyAM apane Apa
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 adhyAtma-darzana kAphUra ho jAtI hai| jaise pakANa hote hI andhakAra miTa jAtA hai, vaise to AtmasamarpaNa ke pammAna kA prakAza hone ho, tramA gArA praberA daraho jAtA hai / ve bhrama gayA hai ? garIra jora ra ma nambada gabhI padAryA meM Atma. buTTi yA maiM aura meregana gAgA nama thA, jaMge aga manI memona kA naga ho jAtA hai dUra me mIpa meM cAdI kA bhrama ho jAnA hai, ugo pAra anAna eva moha ke kAraNa parapadAryoM meM apanepana ke jo gAto gaye the, ve gara tattvavicAraNA se miTa jAte haiN| usake janAvA AnmagamagaNa para gaharAI me tAniyA cilaga rana para buddhi para kuhAme kI taraha jame hue nava doSa dUra ho jAte haiN| gaMmArI vyakti kI buddhi para anAdikAlIna gamkAravaga jo ajJAna, moha, mithyAtva, duni duzcintana, duzcepTA, gazaya, viparyaya, banadhyavanAya, anizcitatA, cintA, bhaya, Azako Adi dopo kI parato kI parateM jamI huI thI, ve pUrvokta sadvicAra se ukhaDa jAtI hai, buddhi me nizcinnatA va halakApana mahasUsa hone lagatA hai| aura zrutajAna se vaDhate-baDhate jaba kevalajAna pragaTa ho jAtA hai, to chamasthatA ke kAraNa jAna para par3A huA pardA bhI hara jAnA hai , ___imase bhI Age cala kara AtmasamarpaNa ke sAdhaka ko mokSarUpa paramapadAya eva anantajJAnAdi AdhyAtmika sampatti prApta ho jAtI hai, use zAzvata khajAnA mila jAtA hai, vaha kRtakRtya ho jAtA hai, janmamaraNa ke caka ne, rAgadvepAdi ke cagula se chUTa jAtA hai, karmo se sarvathA mukta ho jAtA hai aura aina akSaya zAzvata Ananda ke dhAma meM pahuMca jAtA hai, jahA~ pahu~cane ke bAda lauTanA nahIM hotA, vahI akhaNDa Ananda ke rasa meM vaha nimagna ho jAtA hai / vahA~ kimI kA jhaMjhaTa, cintA, phikra, yA kisI bhI prakAra kI moha-mAyA nahIM rahatI hai| vahA~ ekarama Ananda rahatA hai| sArAza isa pacama tIrthakara kI stuti me zrI Ana-dadhanajI ne vahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA, ina tIna AtmAo kA svarUpa batA kara paramAtmA ke caraNo meM AtmasamarpaNa kA vAstavika upAya, mahatva aura nAma batAyA hai|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : padmaprabhajina-stuti- AtmA aura paramAtmA ke bIca aMtara-bhaMga . (tarja-cA~daliyA, sandezoM kaheje mArA kAnta ne rAga mAru va sindhuDo) padmaprabha jina , tujha mujha AMta re, kima bhAje bhagavanta ? , , karmavipAke kAraNa joIne re, koI, kahe matimanta / padmaprabhajina0 // 1 // artha, ''he padmaprabha, vItarAga paramAtma deva / Apake aura mere bIca me jo antara (dUrI) paDa gayA hai, 'he bhagavan | vaha antara kaise dUra (naSTa) ho sakatA hai ? karmaphala kA jJAtA koI buddhimAna puruSa (paramAtmA aura AtmA ke bIca me dUrI kA kAraNa karmoM ko jAna kara) kahatA hai--karmoM kA paripAka (karmaphalabhoga) hone para hI yaha antara miTa sakatA hai / bhASya - paramAtmA aura AtmA ke bIca me dUrI kA kAraNa . karma isase pahale kI stuti me bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA kA lakSaNa batA kara vahirAtmabhAva ko choDa kara antarAtmA me sthira hokara AtmA meM paramAtmatva kI bhAvanA karane se paramAtmapada kI prApti vatAI gaI thI, usame spaSTa ho gayA ki sAmAnya jIva jaba taka bahirAtmA banA rahegA, tava taka usake aura paramAtmA ke bIca me bahuta hI dUrI rhegii| ata aba isa stuti me usake sambandha meM do prazna uThAye gaye haiM-nahalA prazna yaha hai ki paramAtmA aura sAmAnya AtmA ke bIca me jo dUrI hai, vaha kisa kAraNa se hai ? aura dUsarA yaha ki vaha antara kaise dUra ho sakatA hai ? - nizcayanaya kI dRSTi se yaha bAta to mpaSTa hai ki "appA so paramappA' .'AtmA hI paramAtmA hai|' aura yaha vAta bhI yathArtha hai ki jisa jIvAtmA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 adhyAtma-varNana ke pariNAma bahirAtma bhAva ro haTa jAte haiM aura jiganI pariNati aura sthiratA antarAtmA me ho jAtI hai, mA antarAgabhAvarata jIvAtmA hI paramAtmA banane ke lie utsuka aura tatpara hotA hai| parantu, jaba vaha vyavahAndRSTi se dekhatA hai ki niznayaSTi se AtmA aura paramAtmA meM no annara na hote hue bhI vartamAna me to mere aura paramAtmA ke bIca me to karoDo nomo kA annara hai / maiM madhyaloka me hai aura paramAtmA loka ke agrabhAga para hai, mere se sAta rajjUpramANa lokabhUmi pAra karane ke turanta bAda, hI loka ke zikhara para haiN| itanA adhika phAmalA (Distance) no mere aura paramAtmAne bIca meM kSetrakRta hai / kAlakRta dUrI bhI hai, ki bhagavAn padmaprabhu avapiNI kAla ke cauthe Are me mukta (siddha) paramAtmA bana cuke hai aura maiM panaga Are me hai , yAnI kAla kA phAmalA bhI kAphI ho cukA hai aura jAge bhI na jAne kitanA kAla abhI aura lagegA, Apake pAsa pahu~cane naka me / dravyakRta antara bhI paramAtmA ke aura mere bIca meM kAphI hai| paramAtmA vartamAna meM siddha hai, mukta hai, gati jAti-zarIrAdi me rahita hai jIra meM vartamAna meM siddha buddha-mutta nahIM huuN| ganijAti garIrAdi se mayukta hai, meM vartamAna meM middhatva me rahita hUM, paryAyarUpa ke azuddha huuN| kahA~ ve zuddhaananta jJAna-darzana-cAriya-vIrya se yukta aura kahAM meM alpana, alpadarzI, cAritra aura vIrya meM bhI bahuta pichar3A huA / kinanA alara hai / aura bhAvakRta antara bhI paramAtmA ke aura mere vIca ge nAphI hai / ve rAgadveparahita mahAnandI gudva aura nikhAlisa AtgabhAvo ge bhare hue hai, meM jabhI rAgadveSa-kAma krodha-loma-mAna-mohAdi kapAya bhAvo se mayukta hai| ata mujhe Azcarya hotA hai ki paramAtmA ke aura mere bIca me dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se jo itanA antara (phAsalA) paDa gayA hai, vaha kyo pA gayA hai ? jabaki dravyamvabhAva kI dRSTi se merI aura paramAtmA kI AtmA me aikya hai, samAnatA hai| ata. zrI jAnandaghanajI jinAmAbhAva se pUchate haiM ki Apake aura mere vIca me jo itanA antara paDa gayA hai, vaha kisa kAraNa se hai ? vyavahAranaya kI dRSTi se jaba unhoMne socA to unheM spaSTa jJAta ho gayA ki paramAtmA ke aura mere bIca meM jo itanA dravya-kSetra-kAla-bhAvakRta antara par3a gayA hai| usakA mUla kAraNa hai-mere vaibhAvika guNa kA azuddha pariNamana aura nimitta kAraNa hai karma / kyoki paramAtmA samasta karmoM se rahita hone ke kAraNa kSetra
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura paramAtmA ke vIca antara-bhaga 127 se bhI hamase bahuta dUra cale gaye, kAla se bhI ve karma naSTa hote hI kAphI pahale pahuMca gae, hama vahuta pIche raha gae / dravya aura bhAva se bhI karmoM ke sarvathA naSTa hote hI unake aura hamAre bIca me itanA antara ho gayA ki ve siddha, buddha mukta, anantanAnadazanamaya ho gae, aura hama abhI karmo se ghire hone ke kAraNa hI vandhana me jakar3e haiM, sasArI hai, jJAna-darzana bhI hama meM abhI parokSa aura atpa haiN| rAga-dvepa-moha Adi vikAra bhI karmo ke hI kAraNa hai, aura inake rahate aura naye karma bhI hama bAdha lete hai| paramAtmA aura sAmAnya AtmA ke bIca kA antara java yaha nizcaya ho gayA ki paramAtmA aura sAmAnya AtmA ke bIca me kAphI antara hai, aura vaha karmoM ke kAraNa hai, tava zrI AnandaghanajI itane antara ko sahana na kara sake / ve paramAtmAdarzana ke lie to jIvana-maraNa kI bAjI lagAne ko taiyAra ho gae aura antarAtmA kI bhUmikA taka A pahu~ce, tava isa karma ke abhAva aura sadbhAva ko le kara rahe hue antara ko dUra karane ke lie ve paramAtmA ke sAmane antarhadaya me pukAra uThe-"padmaprama jina tujha mujha AtarU re; kima bhAje bhagavaMta?" parantu paramAtmA to azarIrI, nirajana, nirAkAra, siddha (mukta) hone ke kAraNa unakI yaha AvAja suna nahI sakate, kintu apane jJAna me ise jAna to sakate hai, magara jJAna me jAna lene ke bAvajUda bhI ve nirAkAra, azarIrI, vANI rahita hone ke kAraNa uttara to de nahI sakate / ata zrIAnandadhanajI kI hArdika jijJAsA ko zuddhabuddhi vAle gurudeva muna kara bole-'paramAtmA me karma nahIM hai, karmavipAka nahIM hai, karmabandhana kA kAraNa hI nahIM rahA, isalie ve parama zuddha, vuddha, mukta, sahajAnadI zuddhasvarUpI, siha parama-AtmA (paramAtmA) hai, tuma me abhI karma hai, mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya, yoga Adi haiM, jiname tuma me karma bandhana kA kAraNa hai ! tuma me karma-upArjana kI kriyA hotI hai, karma kriyA se banate haiN| isalie karmaphalayoga (karmavipAka) tuma me hotA hai| kyoki karma hI bandhanarUpa vana kara zubhAzubha phala cakhAte hai / java taka ye karma phala de kara (karma bhoga kara) kSaya nahIM ho jAte, jhaDa nahI jAte, tava paramAtmA aura AtmA ke bIca me antara rhegaa| jIvAtmA karma ke phala bhogane
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 adhyAga-zaMga (vipAka) veH rAgaya meM agara gaganAgAva ga yA jAtmabhAvoga mithara raha nahIM gakatA, pratyuta rAga, dveSa moha, loga Adi karatA rahA hai| lI kAraNa AtmA aura paramAtmA ke bIca meM antara pahA mA / agara yaha antara naSTa karanA ho to garvaprathama kargabandha . kAraNA-gi yAtvAdi ko pahale sarvathA naSTa kara do / java kamavandha ke kAraNa nATa ho jAyeMge to naye kAmoM nA bandha nahIM hogA, tathApi purAne karma, jo ganA me pa haiM, ve eka na eka dina apane-apane vipAka (paripAka) kA phala de kara avazya naSTa ho jAeMge / ata agara tumane itanA sAvadhAnI rakhI ki jaba kama phala dene- bhAve tava (pa.lopabhoga ra samaya) samatvabhAva- AtmabhAva- meM sthira rahoge to tumhAre purAne mRtakarma naSTa ho jAyaga, aura naye sire se naye karma Ate hA pahale se hI eka jAyeMge / isa prakAra karmoM ke samabhAvapUrvaka phalabhoga hone se hI tumhArI AtmA aura paramAtmA ke vIca me jo annara hai, vaha nahIM rhegaa| tuma jAra paramAtmA ekameka ho jaaoge| tumhArI AtmA hI zuddha ho kAra paramAtmA bana jaanegii| phira paramAtmA aura tumhArI AtmA ke bIna meM na kSetrakRta dUrI rahegI, na kAlata, .. aura na hI dravyakRta antara rahegA, na bhAvakRta koI lantara rhegaa| tAtparya yaha hai ki karmoM ko kATa dene para jIvAtmA aura paramAtmA ke bIca kisI prakAra kA antara nahIM rhegaa| ___kaI IzvaravartRtvavAdI dharma-sampradAya aigA mAnate hai ki paramAtmA kI kRpA hogI to karma svayameva kaTa jAyeMge athavA kama phala dene vAle to bhagavAn haiM, unase mAphI mAga lo, unakI sevAkti (kevala guNagAna, cApalUmI Adi ) karake unhe rihA lo| ve prasata ho kara pApa mApha kara deMge, tumhAre pApakarma dhI dege, una savakA khaNDana isa gAthA se ho jAtA hai| jaba zudvavuddhiyukta guradeva yA bAnI pugpa se yaha rapaTa uttara mila gayA ki paramAtmA ke aura tumhArI AtmA ke bIca kA antara miTAne kA acUka upAya karmoM ko rAgabhAva ge bhoga kara kATanA hai / taba zrIAnandaghanajI ke mana 1. dekhie unhI ke dharmagranya bhagavadgItA me| na kartRtva na karmANi lokasya sRjati prabhu / . . na karmaphalasayoga, svabhAvastu pravartate / /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura paramAtmA ke vIca antara-bhaga 126 me sahasA prazna uThanA hai ki ve karma kitanI kisma ke hai ? ve kaise-kaise vadhate haiM ? kitane-kitane kAla taka ve jyAdA se jyAdA AtmA ke sAtha Thahara sakate hai ? una karmo me tIvratA-mandatA Adi kaise hotI hai ? jisase unhe bhogate samaya adhika yA kama dukha mahasUsa ho ? ye aura aise antarmAnasa uThe hue prazno kA ve agalI gAthA dvArA sakSepa me samAdhAna karate hai - payaI-ThiI aNu bhAga-pradezathI re, mUla-uttara bahubheda / dhAtI-aghAtI ho, bandhodaya-udIraNA re, sattA karmaviccheda / / padmaprabhajana * // 2 // artha prakRti (nizcita svarUpa ke phala dene ke karmoM kA svabhAvarUpa bandha), sthiti (karmoM kA AtmA ke sAtha karmatvarUpa se rahane kA kAlasImArUpa baMdha) anubhAga (karmoM kI phala dene kI nyUnAdhika, zakti) (rasarUpa) bandha aura pradeza (kArmANavargaNAnusAra karmapudalo ke nyUnAdhika jatyo kA niyamanarUpa bandha) ina cAro prakAra ke bandho se, phira karmoM kI mUla (mukhya) tathA uttara (avAntara) prakRtiyA~ aneka bhedo vAlI haiM, phira karma bhI do prakAra ke hai-- ghAtIkarma, aura aghAtI karma tathA karmoM ke bandha, udaya, udIraNA aura sattA ina cAro ko samajha kara ina sabhI kA viccheda (vinAza) kara denA hI paramAtmA ke aura AtmA ke bIca kA antara miTAne kA upAya hai| bhASya cAra prakAra se karmoM ke bandha mAtmA ke sAtha karmoM ke lagane kA sArA tattvajJAna jaba taka na samajha liyA jAya, tava taka sAdhaka na to karma-sayogo ko AtmA se alaga karane kI bAta soca sakatA hai aura na hI vaha paramAtmA aura apane bIca ke antara ko toDane kA sahI puraSArtha kara sakatA hai| isa dRSTi se sarvaprathama kama ke lagane ke 5 mukhya kAraNa batAe hai-mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya aura yoga / inake avAntara bheda 57 haiM, ina sabako bandhahetu kahate haiN| AtmA ke sAtha karmo kA sayoga ina 57 vandhahetuo me se eka yA aneka hetuo kI
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 - adhyAtma-varNana upasthiti hone para hInA hai| gavapragaganI' bandha ke hetuoM para vijaya prApta karanA caahie| jaba vigI karma kA bandhana hone lagatA hai, taba pragati, sthiti, anubhAga aura pradeNa, ye nAra bAte mukaraM ra ho jAtI hai| aa.|, zArava-prasiddha modaka ke dRSTAnna para ge ime samajha leM--- prakRtivandha---jaise koI modaka vAtarogahartA hotA hai, koI pinanAzaka, to koI kaphavinAmA hotA hai, aura ve una-una dravyo ge banAye jAte hai, unI prakAra karma bhI vibhinna svabhAva ke hote haiM, ve vibhinna kAraNoM se alagajalaga prakRti ke hote haiM, kaI karma AtmA kI zAnazakti no rokate hai, kaI darzana kI zakti ko, kaI gukha yA dukha paidA karane vAle haiM, kaI mohamAyA meM phaMsAne vAle hote haiM, kaI zarIra kI Ayu pradazita karane vAle, gAI zarIra kI AkRti banAne vAle, kaI jAti meM nyUnAdhikatA karane vAle haiM, kaI lAbha, zakti Adi ko rokane vAle hote hai / ga prakAra patyeka varga ko prakRti (svabhAva) niyata karane va batAne vAlA vandha prativandha hotA hai| sthitivandha---jaise vibhinna mAdako ke acche rahane, bigar3ane lagane yA bigaDa jAne kI avadhi hotI hai, vaise hI vibhinna karmoM kI AtmA ke sAtha sthiti (Tike rahane kI kAlamaryAdA) ko sthitivandha kahate hai / karmo kI sthiti bhI zubha-azubha jAdi aneka adhyavagAyo ke anusAra vaidhatI hai| sthitivandha ge yaha mukarrara hotA hai ki amuka karma kava phala degA, phala dene lagane ke bAda kitane samaya taka vaha phala degA, athavA kitane samaya taka amuka karma kittI prakAra kA phala diye vinA AtmA ke mAtha juDA rahatA hai ? rasa (anubhAga) vandha - jisa prakAra laDDuo ke raso me bhI koI mIThA, koI phIkA, koI tIkhA, koI kasailA yA snigdha hotA hai tathA koI eka gunA mIThA, koI do gunA, koI tIna gunA mIThA, caraparA Adi hotA hai| isI prakAra karmoM ke raso me bhI vibhinnatA hotI hai| rasavandha bhI manda, mandatara, mandatama, tIvra, tInatara, tIvratama Adi anekavidha adhyavasAyapUrvaka kI gaI kriyA ke anusAra niyata hotA hai| kisa karma kI mandatA yA gADhatA kitanI hai, yaha rasa (anubhAga) bandha me hI mukarrara hotA hai / pradezavandha-jisa prakAra laDDU bAMdhate samaya koI AdhA pAya kA, koI pAvabhara kA, koI AdhA sera aura koI serabhara kA bhI vAMdhA jAtA hai, kaI
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura paramAtmA ke bIca antara-bhaMga 131 kaI laDDU choTe hote hai, kaI bar3e hote hai / gI prakAra karmoM kI vargaNA (saMkhyA) jirAme niyata hotI hai, ki amuka karma kitanI karmavargaNA kA banA huA hai| tadnusAra eka-do hajAra-lAkha vagairaha kI rAkhyA niyata kI jAtI hai| tathA amuka-amuka (karmapradezo) karmavargaNA ke pudgalarakandho ke jattho kA niyamana bhI pradezavandha me hotA hai| ukta dRSTi se pratyeka karmabandha cAra-cAra prakAra kA samajhanA caahie| prakRti-karmoM kI mUla prakRtiyAM 8 hai-(1) jJAnAvaraNIya, (2) darzanAvaraNIya, (3) vedanIya, (4) mohanIya, (5) AyuSya, (9) nAma, (7) gotra, (8) antarAya / ina ATho kI uttara-prakRtiyAM 158 haiM ...---jJAnAvaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya kI 6, vedanIya kI 2, mohanIya kI 28, Ayupya kI-4, nAmakarma kI 103, gotrakarga kI 2, aura antarAyakarma kI 5 / . ghAtI-aghAtI karma-ina-ATho karmoM aura unakI uttaraprakRtiyo me se 4 ghAtIkarma hai aura 8 aghAnIkarma hai| ' bandha-AtmA ke zubhAzubha adhyavasAyo arthAt bhAvakoM ke nimitta se Atma-pradezo ke sAtha karmapudgalo kA kSIranIra-nyAya se jur3a jAne se dravyakarmadala kA grahaNa hotA hai aura prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarUpa me vandhane yAnI karmo ke Atmapradeza ke sAtha juDa jAne ke kAraNa vandha (karmavandha) kahalAtA hai| 1 se le kara 14 guNasthAna taka pratyeka guNasthAna me kitane karmo kA bandha hotA hai, isakA vicAra bhI vandha ke antargata kiyA jAtA hai| udaya-jo zubhAzubha karma AtmA ke sAtha vanya (lage) hai, unakA kAla java paripakva ho kara karmaphala dene ko taiyAra hotA hai, usa udayakAla ko udaya kahate haiN| kisa guNasthAna me kitane-kitane karma udaya me Ate hai, jaba karma 1. cAro bandho kA lakSaNa zloka me dekhie 'prakRti , samudAya syAt, sthiti. kAlAvadhAraNam / anubhAgo raso jJeya. , pradezo dalasaMcaya. / 2 isakA vizepa vistAra karmagrantha Adi se samajha lenA caahie| '
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 adhyAtma-darNana kisI yogya samaya para phala dete haiM. tava rAmasA jAtA hai ki amuvA kAryA yA udaya huaa| gArmodaya ke kAraNa ghoMga-baiga pana bhogane paDate? isakA bhI patA udaya se lagatA hai| udIraNA-jina karmoM kA udayakAla abhI taka nahI AyA, una udIraNAyogya karmo ko kimI anuSThAnavizepa yA pranaga vizeSa ke nimina se karmaphala zIghra bhoge jAne kI yogyatA paidA ho jAnA aura phatAbhimupa hone para unakA bhogA jAnA tathA phala de kara nivRtta ho jAnA caukI udIraNA kahalAtI hai| udIraNA me dera meM phala dene vAle karma bahuta hI jaldI phala dene yogya bana jAte haiN| kona-ro guNanyAna meM kitane gArmoM kI udIraNA hotI hai isakA vicAra karmagranya Adi me isI ke antargata batAyA gayA hai| sattA-udayakAla se pahale jo karga AtmA sAtha lage rahate hai, bhoge nahI jAte, jo karmaphala dene le lie nAkha nahIM jaae| phira bhI uname phala dene kI zani hai, ve abhI sTaoNka meM paTe haiM unheM sattA kahate hai| kisa guNa-sthAna meM kitane karmoM kI manA hai. umanA bhI vicAra mI ke antargata hai| isa prakAra karmoM ke vadha, udaya, udIraNA aura sattA kaba, kauname guNasthAna meM, aura kaMge hote hai ? isa viSaya meM bhalIbhAMti samajhanA caahie| prakRtivandha Adi se le kara sattA taka kI jo bAteM karma ke sambandha me yahAM batAI gaI hai, ve isalie ki sAdhaka isa bAta ko bhalIbhAMti dila me viThA le ki ki ina karmoM ke kAraNa hI usake aura paramAtmA ke bIca meM judAI hai, alagAva hai / ata ava vaha AtmasAkSI me sIdhA puspArtha karane laga jAya, isI se umake ukta karmabandhoM, mUla-uttara karmaprakRtiyo, ghAtI-aghAtI karmo, vandha, udaya, udIraNA aura sattArupa karmoM ko kATane kA puspArtha saphala hogaa| aura 1 vandha, udaya, udIraNA aura sattA ita cAro ke vipaya me dUsare karmagrantha, prajJApanAsUtra, kammapayaTI, gomaTasAra Adi me vistRta carcA hai / pAThaka vahI se dekha leN|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura paramAtmA ke bIca atara-bhaga tabhI usake karmoM kA viccheda hogA aura vaha paramAtmA ke nikaTa phuNcegaa| ava taka vaha AtmabhAva kI upekSA karake vibhAva-bhAva me magna ho kara ulaTA puspArtha karatA rahA, isI se karmavandha huA, jisase paramAtmA se usakA antara pddaa| karma vAMdhane kA pumpArtha karane vAlA bhI tU hai, to karmoM ko kSaya karane kA purupArtha karane vAlA bhI tU hI hai| / pUrvokta gAthA se yaha spaSTa ho gayA ki jIva ke sAtha lage hue prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarUpa se mUlaprakRti aura uttaraprakRti tathA ghAtI va aghAtI ke rUpa meM jo vandha, udaya, udIraNA aura sattA ke rUpa me sthita karma hai unhI ke kAraNa hI paramAtmA aura jIvAtmA me antara hai / ata karmoM kA viccheda hone para hI jIvAtmA-paramAtmA ke bIca kA antara TUTa sakatA hai| itanA spaSTa kara dene ke bAvajUda bhI yaha zakA hotI hai ki AtmA to zuddha, buddha, nirlepa hai, usa para karma Ae hI kyo ? Ae haiM to ve kava se Ae hai ? karmapudgalo ke sAtha AtmA kA sayoga kaba se hai ? pahale karma thA yA pahale AtmA ? yahA~ AtmA masArI kava se banI, kava taka rahegI ? AtmA ke sAtha karmoM kA mambandha kisa prakAra kA hai ? ina dono kA sambandha kauna joDatA hai ? ina saba zakAo kA samAdhAna zrIAnandaghanajI agalI gAyA me karate hai kanakopalavat, payar3I puruSataraNI re, jor3I anAdi svabhAva, anyasaMjogI jihA~ lagI AtamA re, sasArI kahevAya // padma0 // 3 // artha anAdikAla se apane svabhAva se jaise sone kA Tukar3A aura miTTI dono jur3e (mile) rahate hai, vaise hI sone sarIkhI AtmA jaba taka dUsare (karmAdi) ke sAtha jur3I huI hai, taba taka vaha saMsArI kahalAtI hai| bhASya - yahA~ mukhyatayA yaha batAne kA prayAsa kiyA hai ki AtmA apane Apa me zuddha vuddha hote hue bhI java taka zarIra ke sAtha samvaddha hai, tava taka usakA paramAtmA ke sAtha milanA duSkara hai| dUsarI bAta yaha batAI gaI hai ki karma aura AtmA kA yaha maya sambandha aisA nahIM hai ki AtmA karmo ke sAtha tadrUpa bana gaI ho, aisA hone para to karmoM kA AtmA me alaga honA hI asambhava ho
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 adhyAtmadargana jAyagA / imalie zrIAnandavanajI ne ina dono ke sambandha ko kanA aura, upala yAnI sonA aura miTTI ke gambandha kI upagA dI hai / gogA giTTI meM milA hai, parantu vaha kara se unake gAra minA huA? ge TIkA merA nh| jA sakatA / parantu yaha nizcita si miTTI mitA yA gonA miTTI ne eka dina anaga kiyA jA sakatA hai, bhale hI vaha janAdikAla me ho-~usakA kAla nizcita na ho| miTTI meM gonA alaga hone para hI apane pUrNa zuddha lpa me AtA hai isalie miTTI aura gAMga kA gambandha mogalambandha hai| kintu miTTI kA sone ke nAya gayoga kisane kiyA ? pAva kiyA ? miTTI pahale minI thI yA monA pahale milA thaa| ina pragnA vA jane koI nizcita uttara nahIM diyA jA sakatA, naMgetI jIvAtmA kA gArgoM ke nAya sayoga ke sambandha meM jAna lenA caahie| vyavahAranaya ko dRSTi meM kamoM ke mAtha AtmA kA gambandha mbaya AtmA ke dvArA kRta hotA hai, dUsarA koI jIva yA Izvara AtmA ke sAtha karmoM kA nayoga milAtA hai, yaha bAta asaMgana pratIta hotI hai, kyoki yadi Izvara hI kAmaMkA gayoga karAtA hai, tovara hI karma se viyoga (mukti) karA sakatA hai| yadi Izvara ke hAtha me hI jIvo ke karmoM kI mukti ho to kimI bhI jIva ko mArmakSaya karane aura karmoM se mukta hone ke lie koI purapArya karane kI jarUrata nahIM rahegI , na vrata yA mahAnatAdi dhAraNa karane kI AvazyakatA rhegii| parantu yaha vAta mAnane para Igvara prapacI, rAgI, dvepI, anyAyI Adi ThaharegA, jane ki umakA svarUpa kataI nahI hai| ata pAtmA kA karmA gAya gayoga-sambandha svayakRta hai / parantu yaha mayoga kavate he ? eka AtmA kI dRSTi se pravAharUpa se AtmA aura karmoM kA mayoga sambandha banAdi hai / AtmA gahale karmo me milI thI yA karma AnmA se mile the? yaha atiprazna hai, jinakA samAdhAna bIjavRkSanyAya se diyA jAtA hai ki vIja pahale yA yA vRkSa pahale yA ? murgI pahale thI yA baMDA pahale thA ? dono kI prAthamikatA mApekSa hai| inalie isa para jyAdA gaura na karake yahI mocA jAya ki AtmA aura karmoM kA sambandha pravAharUpa se bhale hI anAdikAlIna ho, magara eka na eka dina usakA anta A sakatA hai, jina kAraNo se usakA maMyoga huA hai, una kAraNo ko miTA dene para AtmA svarNavat zuddha karmamalarahita bana sakatI hai / jaise karmavandha ko purapArtha vyavahAradRSTi se bhAtmakRta hai, vaise hI kargamukti kA puruSArtha bhI Atmakata hai / gahAM karga ke
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura paramAtmA ke bIca atara-bhaga vadale 'anya' zabda prayukta kiyA gayA hai, isalie karma ke atirikta jo bhI parabhAva (AtmA se bhinna bhAva) hai, unake sAtha sayoga-viccheda kA purupArtha hone para eka dina unase mukti ho sakatI hai aura AtmA apane Apa me zuddha, buddha mukta ho jAegI aura tava AtmA aura paramAtmA ke bIca kA antara khatma ho jAegA, vaha paramAtmarUpa bana jAegI / jaise sone ko miTTI se alaga hone ke lie amuka amuka prakriyAo me se gujaranA par3atA hai, vaise hI AtmA ko karmoM yA parabhAvo se alaga hone ke lie bhI dharmadhyAna Adi prakriyAo me se use gujaranA Avazyaka hai / jaba taka AtmA kA karmoM yA parabhAvo ke sAtha badastUra sambandha nyUnAdhikarUpa me calatA rahegA, taba taka vaha [jIvAtmA] sasArI kahalAegA, vaha paramAtmA-[zuddha] rUpa tabhI kahalAegA, jaba karmoM [parabhAvo] se sarvathA rahita hI kara zuddha, buddha, nirajana ho jaaegaa| ... jIva [AtmA] ke mukhyatayA do bheda hai-siddha aura saMsArI / jaba taka prANI sasArI hotA hai, taba taka eka gati se dUsarI gati me aura eka yoni se dUsarI yoni me vAravAra bhaTakatA rahatA hai / sasAra me bhI cAragatiyo ora caurAsI lAkha jIvayoniyo me se vaha kisa gati aura kisa yoni me jA kara paidA hogA, yaha bhI zubhAzubha karmoM ke adhIna hai / yadyapi karmavandha manuSya dvArA svayameva ' hotA hai, jisakA karmaphala bhI svayameva bhoganA hotA hai / kaI loga yaha kaha dete hai ki koI bhI prANI apane kRta karmoM kA azubha phala svaya bhoganA nahI cAhatA, isalie tathAkathita Izvara ko bIca meM karmaphala bhugavAne ke lie mAdhyama mAnA gayA / magara jainadarzana zuddha-buddha-mukta Izvara ko bIca meM nahIM DAlatA, vaha kahatA hai ki koI prANI cAhe yA na cAhe, karmoM me svata tadrapa pariNamana kI tathA phala dene kI zakti hai / jaise mirca khAne para muMha apane Apa jala jAtA hai, usake lie kisI dUsare ko mAdhyama banAne kI jarUrata hI nahIM hotii| karma svata hI prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarUpa me vargIkRta ho kara vadha jAte hai / - samaya para svayameva phala de dete hai , jise prANI ko bhugatanA paDatA hai / karma apanA phala prApta karAne dene me svatatra hai / ve anya kisI phaladAtA yA mAdhyama kI apekSA nahIM rakhate / imIlie zrIAnandaghanajI ne pAhA--"jahA~ taka AtmA ko ge
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAga-dana lipta-kamoM se mayukta hai, taba vaha yaha ganArI, ginna yA guna, nahIM / ana, yadi AtmA ne paramAtmA naphA annara dUra karanA ho to karmoM meM nabaMdhA mukta zuddha, aura syampaniTha honA gAvaka? / nabhI vaha gagArgamiTa para siddha (mukta) kahalAegA / phira usane jagamaraNa kA cana bhI miTa jAegA / yahA~ phira eka navAla paidA hotA hai ki yaha no gamata me A gayA nAma Adi anya ke nApa jaba tama AtmA kA mayoga hai, taba taka vaha bandhana meM mukta nahI ho gaganI. parantu pRthaka pRthaka karmoM ke gAya gayogAmbava ge sambaddha karane vAlA pAnI kamoM kA vargIkaraNa (Ciassification) karane vAlA kona hai jisame unake phala me antara para jAnA hai aura kyA una karmoM ke sAtha mayoga hone meM AtmA yo rokA jA saratA hai ? yadi rokA jA sakatA hai to me ? aura zimake dvArA? ina sabake samAdhAna hetu agalI gAthA antuta hai.. kAraNa joge ho bAMdhe baMdhane re, kAraNe mugati mukAya / Azrava-saMvara nAma anukrame re, heya-upAdeya gaNAya / / padmaprabhajina 0 // 4 // artha amuka-amuka kAraNo ke milane para amuka-amuka kamoM kA bandha hotA hai, amuka-amuka karaNo ke milane para karmoM se mukta ho kara yAtmA mukta bhI ho sakatI hai / AtmA java karmavandhana karatI hai, tava karmo ke ukta pravAha ke Agamana ko Azrava aura naye kamoM ke nirodha (rokane) ko saMvara kahate haiM, jo kramazaH heya aura upAdeya kahalAte haiN| bhApya kAraNo se badha aura kAraNo se mokSa AtmA aura paramAtmA ke bIca meM duI DAlane vAle karma hai, yaha bAta nizcita ho jAne para savAla uThanA hai ki karma kina-kina kAraNoM se baMdhane haiM, aura kina kAraNo me chUTate hai ? pahale mabhavadeva paramAtmA kI stuti meM spaSTa batAyA jA cukA hai ki koI bhI karma vinA kAraNa ke kadApi sambhava nahIM hai| . kartA dvArA kArya hogA to unake kAraNa hoMge hI / pratyeka kArya me kaI kAraNa hote hai| yahA~ yaha bhI vitAnA abhISTa hai ki narmavandhanarUpa kArya bhI kinhI
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura paramAtmA ke bIca atara-bhaMga kAraNo meM hotA hai, aura karmamokSa bhI kinhI kAraNo se / sAmAnyarUpa se karma bandhana ke mukhyatayA 5 kAraNa zAmba me batAye haiM- 1mithyAtva, avirani, prasAda, pAya aura yoga / inhI pAMco kAraNo ko Azrava kahA gayA hai| aura inhI kAraNo me mukta hone para AtmA karmoM se mukta hotI hai / karma mukta hone ke bhI 6 kAraNa batAye hai-5 samiti, 3 gupti 10 zramaNadharma, 22 parIpahajaya, tathA cAritra-pAlana eva 12 prakAra ke tapa / inheM hI eka zabda me mavara kahA gayA hai| Azrava aura savara heya-upAdeya kyo ? ina dono me Athava tyAya hai / yadyapi kaI loga vyavahAranaya kI dRSTi se aisA mAna lete haiM ki zubha-Azrava (puNya) kaJcit upAdeya hai, jaba taka karmoM se sarvathA mukti na ho, taba taka use choDA nahI jA sakatA, choDanA nahI cAhie / parantu nizcayanaya kI dRSTi meM yaha bAta vAstavika nahI jacatI hai / nizcayanaya kI bhApA me yo kahA jA sakatA hai ki zubhAzrava (puNya) choDane yogya hI hai| karmoM se sarvathA mukta hone para use choDanA nahI paDatA, vaha mvaya chUTa jAtA hai| isI prakAra zubhakarmo ko grahaNa karanA nahIM paDatA, aura na hI AtmA apane guNasvabhAvo ke mivAya kimI ko khIcatA hai / zubhakarmo ko lAcArI se choDa nahI make, yaha alaga bAta hai| kyoki azubha Azrava (pApa) se to sadaiva bacanA cAhie / isalie azubhakarmo (Azravo) ko choDane yA uname bacane ke lie mukhyatayA zuddha bhAvo (mvaguNamvabhAva) me pravRti ho, agara zuddhabhAvo me satata pravRtta na raha sake to kama se kama zubhabhAvo (zubhAzravo) me to pravRtta rahanA ucita hai / imI dRSTi ko le kara vyavahAradRSTi se zubhAzrava kathaJcit upAdeya mAnA jAtA hai, kintu mumukSu ke lie he vaha heya hii| kyoki usase karma mukti to hotI nahI, karmavandhana hI hotA he, janma-maraNa kI paramparA hI vaDhatI hai / isI prakAra karmamukti ke jo kAraNa batAye gae haiM, yA samyagdarzana, samyag, jJAna, aura samyakcAritra ko jo mokSa ke kAraNa vatAye gaye hai, ve vyavahAranaya 1 mithyAtvAvirati-pramAda-kaSAyayogA bandhahetava / sa Azrava. / 2- sa samiti-gupti-dharmAnupekSA-pariSahajaya-cAritraH, tapasA nirjarA ca // -tatvArthasUtra
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 adhyAtma-darzana kI dRSTi se batAye gaye haiN| nignayana kI dRSTi meM nau svabhAva, svaguNoM yA svambamga meM gaNatA hI garma mukti pA yA upAya hai / vahI ninAda se sabara aura nirjagaI, jo upaadey| Adhara ko nalie heya bana rAyara gayA ki igage AtmA ko ko caMdhana meM jakarabara nirAla taka masAra ke janmamagNa ke caka meM paribhramaNa karanI rahatI hai |nvr ghoTAlA jagAdeya batAyA ki yaha AtmA ko pArmoM ke bandhana me paTanaM me gAra apane nya sthira karatA hai aura cirakAlIna janmamaraNa ke cara me mukta karatA hai| Azrava aura sapara ke lakSaNa jisa kAraNa me prANI karmoM ke bandhana meM baMdha jAtA hai, use baMdha kahate haiM / jIvarUpI tAlAba me karmarUpI jala kA AnA Azraya hai / Ayava me kamoM ke Agamana ke srota (hAra) khule hone hai, jabakti maMdara meM yamo ke Agamana ke srota (dvAra) vada hote hai / jIvaspI tAlAba me karmaspI jana kA AnA banda ho(ka) jAya, ume mavara kahate haiM / nizcayanaya kI dRSTi se zuddhabhAvo ke sivAya AtmA kA gubha yA agubha bhAvo mai bahnA yA pravRtta honA, Azrava kahanAnA hai aura AtmA kA zubha-azubha bhAvoM meM haTa kara zuddha bhAvo-~~-AtmaguNo yA svamvarUpa meM pravRtta honA yA sthira honA, lIna honA savara pahanAtA hai| jinake nambagadarzana, virati, akapAya, ayoga, mahAvrata, jaNuvrata Adi aneka bheda hai| alaga alaga svabhAva ke karmoM ke alaga-alaga kAraNa mAmAnyatayA karmavandha kA pAraNa Ayava aura mAdhava ke mUtra 5 kAraNa batAye gaye hai, lekina zAstroM meM pUrvokta 8 karmoM kI prakRti ke raMga meM vandhane vAle 8 karmoM meM se pratyeka ke bandha ke pRthaka-pRthaka kAraNa bhI batAye gaye haiN| jaise jJAnAvaraNIya karmabandha ke 5 kAraNa mugya hai-jJAna yA jJAnI ke doSa dekhanA, jJAna yA jJAnI kA nAma chipAnA, jJAna yA jJAnI me TAha karanA, jJAna grahaNa karane me yA jJAnI ke jJAna-prApti me vighna DAlanA, nAna yA jJAnI kI ANAtanA-avinaya karanA / isI prakAra ke 5 kAraNa darzanAvaraNIya karma ke hai / tathA vedanIya, mohanIya Adi karmoM ke bandha ke alaga-alaga kAraNa zAstro me vatA rakhe hai| / - niSkarSa . prabhumaya banane ke lie saMvara kA svIkAra / yahAM Apana aura sanara donoM kA mvaraNa banA kara, logo ko kamaga heya
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura paramAtmA ke bIca aMtara-bhaMga 138 aura upAdeya (grahaNa karane yogya) batAne kA prayojana yaha hai ki agara tumhe vItarAga paramAtmA aura tumhAre bIca kA antara miTAnA ho to karmavandha ke kAraNabhUta Azrava ko heya samajha kara choDanA cAhie aura savara ko upAdeya samajha kara svIkAranA cAhie / tabhI tumhArA mAnavadeha saphala hogA aura tumhArA paramAtma-milana kA zubhamanoratha pUrNa hogaa| yahI mukti prApta karane kA saccA upAya hai, yahI siddhatva kA mArga hai aura yahI paramAtmamilana kA satpatha hai| aura karmabandhana ke kAraNo kA svIkAra aura inkAra tumhAre hI hAtha me hai / yadi hAtha meM AI huI isa vAjI ko hAra gae to phira cirakAla taka samAra me paribhramaNa karanA paDegA / _ 'karmoM ke vandha aura mokSa kA svarUpa jAnate hue bhI AtmA bAra-bAra karmoM se juDa jAtA hai, usame na juDane kA kyA koI upAya hai ?' isa jijJAsA ke samAdhAna-hetu zrIAnandaghanajI agalI, gAthA me kahate haiyu janakaraNe ho antara tujha paDyo re, guNakaraNe karI bhNg| prantha ukte karI paMDitajana kahyo re, antarabhaga subhaMga // pdmbh0|5| artha he bhavya / yujanakaraNa (karma ke sAtha jur3ane kI kriyA) ke kAraNa terA paramAtmA se antara (phAsalA) paDA hai,jo guNakaraNa (AtmaguNo me ramaNa karane kI kriyA) ke dvArA bhaga ho (chUTa) sakatA hai / AgamAdi dharmagrantho ke kathana se Agama ke anubhavI paNDito ne paramAtmA se AtmA ke bIca kI dUrI miTAne kA yahI sarvazreSTha upAya batAyA hai / bhASya tIna karaNa aura unakA svarUpa pUrNagAthA me karmabandha aura karmamukti ke kAraNa kramaza Azrava aura savara ko heya aura upAdeya batAyA, kintu kevala kAraNo ke batAne mAtra se heya tyAgA nahI jA sakatA aura upAdeya ko grahaNa nahI kiyA jA sktaa| matalava yaha 1. 'tatpradoSa-nihnava-mAtsaryAntarAyAzAdanopaghAtA . jJAnadarzanAvaraNayo' / tattvArthasUtra
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 adhyAtma-darNana hai ki jaba taka kimI cIja ko choDana aura garaNa karane kI prakriyA mAlUma na ho, taba taka choDane yogya ko chor3ane aura grahaNa karane gogya go grahaNa karane kA purapArtha nahIM ho gktaa| isI kAraNa usa gAthA me paramA-mA aura AtmA ke vIca me paDe hue anara ke kAraNa pa yu janAraNa kI prakriyA ko banAyA hai, jabaki urA antara ke dUra karane ke kAraNampa guNakAraNa kI prapriyA ko batAyA hai| savAla yaha honA hai ki yu janakaraNa aura guNakaraNa kI prakiyA koI TyAga kI prakriyA hai yA sahajayoga kI ? kAThinatama kiyA hai pA saralatama ? isake samAdhAna meM itanA hI kahA jA sakatA hai ki yogIzvara thIAnandaghanajI mvaya jainadharma aura jainayoga ke purampArtA hai. isannie unhoMne jainadharmamAnya mahajayoga kI hI prakriyA prastuta kI hai, hayyoga kI nahIM / ye karaNa-prakriyA unhoMne apanI mana paripana nahIM banAI hai parantu Agamo aura dharma-granyoM ke AdhAra para anubhavI vidvAnoM dvArA batAI gaI prakriyAe hai / jaina-Agamo ke anugAra AtmA kI yaha nahaja prakriyA tIna karaNo me vargIkRta kI gaI hai-yu janakAraNa, guNakaraNa aura jJAnakaraNa / AtmA kI karmoM ke mAtha jur3ane (mayoga] kI prakriyA ko yu janakaraNa kahate hai / yaha kriyA jAdhavarUpa hai| ma miyA kA patA mamArI jIva hai / sidra paramAtmA ke mAya mamArI jIva ke milane me janlarAya nA kAraNa yujanakaraNa kI kriyA hai / dUgaga karaNa, jo ThIka isake viparIta hai, guNakAraNa hai| jisame AtmA apane vAstavika guNo-jJAna-darzana-cAritra me rata yA bira ho kara kriyA karatA hai, usa kriyA ko guNakaraNa kahate haiN| isI AtmakiyA ko maeNvara kahate haiN| tAtparya yaha hai ki AtmA meM rahe hue karmabandha ke kAraNabhUna sasAra-yogyatA nAmaka svabhAva kA pragaTa honA yuJjanakaraNa hai, yahI bhAva-Azrava hai aura AtmA ko mokSa kI ora le jAne vAle muktiyogya svabhAva kA prakaTa honA guNakaraNa hai, / yahI bhAvasavara, nirjarA aura anta meM mokSa hai| ye dono svabhAva jIva me hote hai, iname se eka / 1 haribhadrasUrIya yogavindu grantha me kahA hai AtmA tadanyasayogAt satArI, tdviyogtH| sa eva mukta eto ca svAbhAcyAt tayostathA // 6 // anyato'nuho'pyatra tatsvAbhAnya-nivandhana. //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura paramAtmA ke bIca atara-bhaga 141 svabhAva java pragaTa hotA hai to dUsarA svabhAva chipa jAnA hai| isa prakAra AvirbhAva-tirobhAva, ke rUpa me ye dono paryAye jIva me pAI jAtI hai / abhavya - jIva me sirpha eka hI masArayogyatA-svabhAva hotA hai / sasArI bhavyajIvo me dono svabhAva munya-gINarupa me hone hai| tIsarA karaNa jAnakaraNa hai, jisakA artha hai-vastu ko vastusvarUpa se jAnane-pahicAnane kI kriyaa| vastuta imakA samAveza guNakaraNa me hI ho jAtA hai| / guNa-karaNa me pravRtta honA hI aMtara-bhaga kA zreSTha upAya '' pUrvokta dono karaNo ko bhalIbhA~ti jAna kara guNakaraNaM me pravRtta honA hI AtmA aura paramAtmA ke bIca meM par3e hue antara (dUrI) ko bhaMga karane kA suaga-zreSTha upAya hai, rAmavANa ilAja hai / AtmA aura paramAtmA ke vIca kI dUrI miTAne kA upAya AtmA ke sivAya anya kisI kA anugraha nahI hai| kyoki karmavandha ke sayoga aura viyoga dono AtmA ke svabhAva ke anusAra hote hai / yadi thoDI dera ke lie IzvarakRpA Adi ko kAraNa mAna bhI liyA jAya, tava bhI dono svaguNa-svabhAva ke anusAra hI hote hai| matalaba yaha hai ki java AtmA savara me pravartamAna hotI hai, yAnI vyavahArika dRSTi se vaha aSTa-pravacanamAtA (samitigupti) kA pAlana karatI ho, vAraha anuprekSA, kSamA Adi dazavidha zramaNadharma me udyukta ho, paripaha para vijaya prApta karane me prayatnazIla ho, pacamahAvrata yA pacANuvrata, niyama Adi me purupArtha kara rahA ho, tava vaha Azravarahita ho jAtA hai / isase navIna karmo ko Ate hue roka detA hai| yaha guNakaraNa kI prakriyA hai, jo AtmA ke svapuruSArtha se hotI hai, isa prakriyA se IzvarAdi kA anugraha svata prApta ho jAtA hai| yu janakaraNa ko rokane se hI aimA guNakaraNa hotA hai, jo pUrvokta antara ko miTAne kA saralatama upAya hai| yogavindu, yogazAstra, yogadvAtriMzikA athavA yogadRpTi-samuccaya Adi kisI bhI graMtha ko uThA kara dekhe to usame AtmA aura paramAtmA ke vIca kI dUrI miTAne kA sarvottama upAya yu janakaraNa ko roka kara guNakaraNa ko apanAne kA batAyA gayA hai /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 adhyAtmAna anAdikAna meM gagAra bhramaNa hA jIna ke dAga agara yaha prayoga gaphala ho jAva to paramAtmA aura jagamI mAtmA rebIna meM paTA hanA antara miTa sakatA hai| antima gAyA ge gI ANA to le kara utgAhapUrvaka zrIAnandaghanajI Ananda-raga vibhora ho kara jhUma uThane hai-- tujha mujha ataMra-ataMra bhAjaze re, vAjaze maMgalatUra / jIvasarovara atizaya vAghaze re, 'Anandadhana' rasapUra / / padamaprabhajina 0 // 6 // artha mere aura Apake andara kA (Antarika) jo antara hai, vaha anta me avazya miTegA athavA merA antara (guNakaraNa dvArA) upata antara ko tor3a kara rahegA / taba magalavAdya baja uThege aura merA jIvasarovara praphullita ho kara atyanta vRddhigata ho jAyagA eva vaha usa Ananda-samUha ke rasa se lavAlava bhara jAyagA athavA yaha jIva parama-AnandaspI ghana (bAdala) bana kara rama kI varSA karatA rhegaa| bhASya __ antara maga hone kA pariNAma zrIAnandavanajI pUrvokta gAthAo meM pratipAdita vAto dvArA isa bAta ko bhalIbhAMti hRdayagama kara cuke hai ki paramAtmA aura merI AtmA ne bIna meM jo antara hai, vaha kamaoN ke kAraNa hai aura karmavandhana me chuTakArA pAnA tathA AzravatyAga va gavaragrahaNa karanA bhI merI AtmA ke hI hAtha me hai / gerI AtmA jaba yaha kataI nahIM cAhegI ki vaha karmavandhana me paDe, tava vaha pratikSaNa sAvadhAna aura jAgrata ho kara karmavandhana ko kAraNo ko miTAyegI, naye karmoM ko Ane se rokegI, udaya me Ae hue purAne karmoM kA phala samabhAva se bhoga kara athavA udayAbhimukha na hue ho, unhe udIraNA karake unako kSINa karane kA puruSArtha kregii| isa prakAra guNakaraNa dvArA yAnI pratikSaNa AtmA ke jJAnAdi nijaguNo me sthira raha kara yuMjanakaraNa ke kAraNa se paramAtmA aura merI AtmA ke vIca vaTate jAne vAle antara ko maiM ekadama kATa duuNgaa| isa yuMjanakaraNa ke kAraNa maiM maMmArI kahalAtA thA, lekina jane Apa yu janakaraNa kA tyAga karake guNakaraNa apanA kara sasArI se siddha-buddha-zuddha-mukta , vane, vaise maiM bhI yu janakaraNa kA tyAga karake guNakaraNa ko apanAUMgA, jisase
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura paramAtmA bIca atara-bhaga 143 ma bhI eka dina zuddha, buddha, gukta paramAtmA bana jaauuNgaa| merI yaha ANA avazya hI phalita ho kara rhegii| jisa dina yaha antara TUTegA, usa dina merA ha vo kA sajoyA huA svapna sAkAra hogaa| aura taba dhyAna karane vAlA dhyAtA, usakA dhyeya-Apa paramAtmA, aura usakA paramAtmasama vanane kA dhyAna tIno ekAkAra ho jaayeNge| ina tIno me jima dina aikya-abhinnatva sampanna hogA, usa dina Apake aura mere vIca me par3A huA dravya-kSetra-kAla-bhAvagata sArA antara dUra ho jAyagA, maiM prabhumaya ho jAU~gA / / jainatatvajJAna me yaha vizeSatA hai ki usake anusAra yogya prayatna karane se bahirAtmA antarAtmA bana kara eka dina paramAtmasvarUpa prApta kara sakata hai| usake janma-maraNa ke cakkara miTa jAte haiM, svaya usame paramAtmarUpa bana jAne kI zakti A jAtI hai| isIlie zrIAnandaghanajI utsAha me A kara prasannatA se kaha uThate haiM--'prabho / mujhe usa guNakaraNa ke prayoga dvArA apanI yAtmika zakti ajamA kara merA anAdikAlIna sasArIpana miTAnA hai / jisa dina yaha sasArIpana miTa jAyagA, usa dina maiM aura Apa ekameka ho jAyeMge, maiM paramAtmamaya ho jAU~gA aura Apake aura mere vIca me rahI huI bheda kI dIvAra Dhaha jaaegii|' jisa dina dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kI isa prakAra kI ekatA ho jAe usa dina ukta aikya ke phalasvarupa antara me anahada magalavAdya vaja uThaga jinase usa Ananda ko dhotita karane vAle anAhata-ninAda (zabda-dhvani) satata munAI degaa| jaise duniyAdAra loga apanI icchitavastu kA prApti kI khuzI me magala vAje bajAte haiM, vaise hI sAdhaka ko bhI jaba apane ISTa sAdhya kI prApti ho jAtI hai to usa khuzI ko pragaTa karane se lie Ananda ke anAhata magala-dhvanimaya vAdya usake antara me baja uThate hai| paramAtmA aura Atma kI ekatA ke usa rUpa kI mahimA gAne me tIno loka me koI samartha nahIM hai aura na use zabdo se prakaTa karane meM koI samartha hai| neti-neti' (isake Age kucha nahIM kahA jA sakatA) kaha kara vANI bhI usa abhUtapUrva Ananda kA varNana karane meM asamartha ho jAtI hai| isIlie zrIAnanda- ghanajI jIvAtmA-paramAtmA ke aikya ke usa najAre ko apane zabdo me saketa ke
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 adhyAtma-yAMna rUpa meM abhivyakta karane haiM ki paramAtmA aura AtmA ke bIca me dUrI DAuna vAle karma raja kA java eka raNa-bhI nahIM rahegA, taba yaha Anandamaya AtmA-marovara paramazAnta sudhArana ne lavAlaba bhara jaaygaa| kyoki aba naka AtmA ko jatRpni thI, vaha sadA ke lie samApta ho kara mAzyata pagmanRpni prAna ho jaaygii| usake Ananda kA kyA ThikAnA ! jaba jIva guNakaraNa kI prakriyA dvAga savaradhama ke vAraNa namaza. pAnIkarmoM kA kSaya kara denA hai, taba kevalanAna, kevaladarzana, calasuna aura AtmAnanda kA bala prApta kara hI lenA hai| tava usake kevala nAma-govAdi cAra karma vAkI raha jAte haiM, nagara Ayukarma ge nAma-gotra ke kagaMdala adhinA ho to unheM Ayupya ke barAvara karane ke lie vaha kevalI-mamudghAta karanA hai, jisase jo jova eka samaya agula ke jagalyAnave bhAga garIra meM maMda thA, vaha aba lokavyApta ho jAtA hai| isI kAraNa zrIAnandaghanajI ko bahanA kahanA paDA-jIva-marovara atizaya vAdhaze re aannddhn-rspuur| garovara meM kamala khile hue hote haiM, unakA svabhAva jala kI sataha se Upara rahane kA hotA hai / java sarovara meM pAnI bar3ha jAtA hai to kamana bhI baDha jAte haiM, phUla jAte hai| yaha eka prAkRtika niyama hai ki jyo-jyo sarovara meM pAnI vaTatA jAtA hai, lo-tyo kamala apane rUpa, rasa aura raga ko na bigaDane de kara baDhanA jAnA hai| inI prakAra jyA-jyoM guNakaraNa dvArA savaradharma-sevana se paramAtmA aura mAtmA ke vItra kA annara TuTanA jAtA hai, tyo tyo jIvamarovara meM AtmajJAnarUpI jala baDhanA jAtA hai aura AtmajJAnarUpI jana ke vRddhiMgata hone ke mAya-yAya AtmAnanda-kamala meM bhI vRddhi hotI jAtI hai| guNakaraNa kI adhikatA me vahI jIvAtmA apane jJAna ko lokAloka meM vyApta kara detA hai aura vaha AtmA paramAtmA meM lIna ho kara sadA ke lie loka ke agrabhAga para jA kara virAjamAna ho jAtI hai| aura taba vaha AtmA sadaiva nijAnandasamUha ke rama ye paripUrNa ho kara parama tRpta ho jAtI hai| sArAza ima stuti ke Arambha me zrIAnandaghanajI ne do prazna uThAe the- para r
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA aura paramAtmA ke bIca atara-bhaga 145 mAtmA aura gerI mAmA ke bIca meM annara kyo paTA? usa antara ko miTAne kA kyA upAya hai ? gale samAdhAna ke rUpa meM unhe jJAta huA ki apanI AtmA kA para (nAma Adi) ke sAtha yu janakaraNa ke kAraNa jo sayogasambandha hai athavA ho rahA hai, une guNakaraNa dvArA miTAnA hI paramAtmA aura AtmA ke bIca anAdi karmoM ke mayoga ke kAraNa pare hue annara ko miTAnA hai| ata ve ukta upAya ko jajamAne ke lie udhana ho gae aura usake zubhapariNAmo kA digdarzana karA kara paramAtmA ge apanI jAtmA kI ekatA sthApita karane kI AzA meM pratIkSArata hai| vAstava meM, paramAtmA ne AtmA kI isa prakAra kI ekatA hogI, tabhI saccI bhakti, yathArtha prIni, yathArtha mevA-upAsanA, satyadarzana, Adi siddha hoge|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 : zrI supArAjina-stuti aneka nAmoM se paramAtmA kI vandanA (tarja-rAga sAraMga, malhAra, lalanA kI dezI) zrIsupArzvajina, vadie sukhasampattino hetu, llnaa| zAnta-sudhArasa-jalanidhi, bhavasAgaramA setu, lalanA // 1 // artha he antarAtmArUpI lalanA ! (sakhI!) Ao, hama zrIyuta supArzvanAtha jina (sAtaveM tIrthakara paramAtmA ko vandana kareM, kyoki ve samasta prakAra ke sukha aura sampatti ke kAraNa hai, apane svarapa me sthira zAnta amRtarasa ke samudra haiM aura saMsArasAgara ko pAra karane me hamAre lie pula ke samAna hai| bhASya paramAtmA ko vandanA kyo ? pUrvokta stuti me zrIAnandaghanajI ne paramAtmA aura AtmA ke vIna antara ke kAraNa aura unako miTAne ke lie nivAraNopAya vanAe the| karmabandhanarUpa una kAraNo ko miTAne ke lie tathA paramAtmA aura AtmA ke vIna sAmIpya sthApita karane ke lie isa stuti me paramAtma-vandanA Avagyaka batAI hai / zrI supAzvanAtha vItarAga paramAtmA ke mAdhyama ne isame paramAtma-vandanA kA rahasya batAte hae tIna vAte unhoMne abhivyakta kI hai- paramAtmavandanA payA hai ? aura kisa nAma se, kisa svarUpa vAle paramAtmA ko vandanA kI jAya / sarvaprathama paramAtmavandanA kyo kI jAya ? isakA rahasyodghATana zrIAnandaghanajI antarAtmAspI lalanA (strI-sakhI) ko sambodhita karate hue kahate haiMhe antarAtmA-sakhI, paramAtmA ke pAsa to anantanAna-darzana, ananta avyAvAdha mukha aura anantavIrya surakSita hai, parantu moha, ajJAna jaura azubhakarmoM ke kAraNa merA jJAnadhana abhI taka luTa rahA hai / maiM mohabaNa eva asAtAvedanIya ke pari
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka nAmo se paramAtmA kI vandanA 147 NAmasvaspa jagat ke tathA janmamaraNa ke aneka du kho se otaprota rahA, abhI taka maiMne inane-itane bhayaMkara dukha sahe, phira bhI sasAra-samudra ke kinAre kA patA nahI laga rahA hai aura naye-naye aneko dukha aura A rahe haiM / tathA maiMne mahikarmavaza tathA vIryAntarAyakarma ke phalasvarUpa apanI zakti AtmA ke zuddhasvarUpa ko dekhane, jAnane aura usame ramaNa karane me nahI lagAI, yAnI jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA me apanI zakti na lagA sakA, aura prAya' vipayo ke popaNa baDhAne me aura rAga-dvepa-moha Adi kI lIlAe~ karane me hI lagAI / ata subuddhirUpI sakhI! ava tU ina savase haTa kara vItarAga paramAtmA ke ke vandana karane me laga jaa| kyoki prathama to paramAtmA kA nAma supArzva hai / lokki loga lohe se sonA banAne ke lie pArasamaNi kA upayoga karate haiM, parantu hame to apanI AtmA, jo vipaya-kapAyo me, rAgadve pa me rata ho kara vartamAna me jaga lage hue lohe ke samAna vana rahI hai, use sonA banAnA hai, isake lie supArzva nAmaka cetanapArzvamaNi kA avalambana lenA caahie| vandanA ke rUpa me inake pAsa Ane se yAnI inake abhimukha hone se AtmA me khoI huI yA soI huI jJAnazakti eva darzanazakti prakaTa ho sakatI hai / vaha pArasa to lohe ke sAtha sparza hone para kevala sonA vanAtA hai, parantu ye supArzva AtmA ko sone ke samAna zuddha hI nahI, apane samAna buddha aura mukta (siddha) bhI banA dete hai| matalaba yaha hai, hamArI AtmA me soI huI jJAna-darzana kI vipulazakti ko abhivyakta karane ke lie hame vItarAga paramAtmA kI vandanA karake unakA sAmIpya prApta karanA caahie| kyoki vandanA karane vAle ko vandanIya purupa ke abhimukha =sammukha honA Avazyaka hotA hai| java vandaka AtmA vandanIya paramAtmA ke sammukha hogI to svabhAvata usame nihita jJAna-darzana kI zakti ke rodhaka karmoM kA palAyana hone lagegA, jJAnadarzana ko zakti ko rokane vAle rAgadveSa-mohAdi vikAro kI bhagadaDa zurU ho jAyagI aura AtmA kI zAna-darzana zakti nirmalatara aura nirvikAra hotI jaaygii| paramAtma-vandanA kA sabase bar3A lAbha yaha hai ki vandanA me citta ekAgra hone para sAdhaka viSayavikAro se haTa kara svasvarUpa ke darzana eva jJAna meM lIna ho jaaegaa| vandanA se sarvottama
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 adhyAtma-darzana upalabdhi AtmAdi kI prApti hogii| monikA nAdinI upAdhi lie duniyAdAra loga manegA vyattimA ke pAsa gaTAta phirane haiM, jo di gAbhavAna hai, taba phira Atmika naTi ke dAdeSTA, nirdezanA, dAnA paramAtmA ko vandanA karane me Apatti hI gayA hai ? goki bagara yaha Anmagati eka bAra bhI prApta ho gaI to gAdhaka sadA ke lie anantamAna-varNana-gurA-vIrya ko prApta kara AtgagamAdhi meM lIna ho jaaygaa| dugarI bAta yaha hai ki paramAtmA anantaguNa aura ananta-akSayanAnAdi gampatti lakSmI kI upalabdhi ke kAraNa hai, isalie inako vandana karane meM mAdhaka apane ApakA antadarzana kara sakegA / apanI AtmA para manana-cintana kara sakegA ki vaha jinako vandana kara rahA hai, ve paramAtmA to uga anantaavyAbAdha gupa ke dhanI bane hue hai, aura vaha abhI taka vaiSayita sukhoM ko, athavA vastuniSTha sukha ko hI mukha mAnatA rahA / pariNAmasvarapa uga dhaNika sukhAbhAsa ke cakkara meM paTa kara usane ananta-ananta janga kho die, aneka janmagaraNa ke dukha aura una una janmo me hone vAle anekAnera duga lAcArI meM sahe, ava sabhala jA, aura anantasukhI paramAtmA kI vandanA ke mAdhyama se use apanI AtmA meM nihita usa ananta bAdhIna-sukha ke rAjAne ko prApta karanA hai| usake lie tujhe jJAna-darzana-cAritrampa rannatraya kI [jayavA nizcayadRSTi se svasparamaNaspa cAritra kI ArAdhanA karanI lAjimI hai, usake lie jo mukhabIjarUpa dukha-kSaNika dukha pUrvakarmoM ke phalasvarUpa gahane par3e, unheM samabhAva se saha kara asAtAvedanIya karma ke jAla ko bATa de, aura paramAtmavandanA ke dvArA jAnAdi akSaya sampatti ko prApta karanA hai| isIlie paramAtmavandanA kA dUsarA kAraNa zrIAnandaghanajI batalAte hai---'sukha-sampattino hetu / ' paramAtma-bandanA kA eka tIsarA kAraNa aura hai, vaha haizAntasvarUpamaya zAntasudhArasa ko prApta karanA / ava taka AtmA apane ko bhUla kara nadI, parvata, guphA, jaMgala, tIrthasthAna, yA parivAra, satAna, strI, vipayavAsanA yA bhautika padArtho kI prApti me zAti mAna rahA thA, vaha apane zuddhasvarUpa ke AsapAsa jalatI huI krodha, mAna, mAyA, lobha, mada, moha, matsara rUpI kapAyAgni ko nahIM dekha rahA thA, parantu paramAtma-vandanA ke samayavandanIya paramAtmA kA rUpa dekha kara antarAtmA me avazya hI vicAra karegA ki
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka nAmo se paramAtmA kI vandanA 146 paramAtmA kI AtmA bhI mere hI samAna he, phira ye to apane svarUpa me sthira hone se gAta amRtarasa ke samudra bane hue hai aura maiM aNAti ke mahAsAgara me gote lagA rahA huuN| ata isa prakAra kI merI zAti ko lupta karane yA dabAne vAle kapAyo, vAsanAo tathA rAga-dvepo aura tajjanita hone vAle moha yA atarAyakarmoM ke bandhana me dUra rahU~, maiM pratikSaNa sAvadhAna raha kara navIna karmoM ke ke praveNa ko rokU aura purAne karmo ke udaya me Ane para unhe samabhAva se shuuN| aura isa prakAra maiM bhI zAntasudhArasa-samudra paramAtmA ke samIpa pahuMca jAU~ athavA svaya bhI zAtasudhArasa kA sAgara bana jAU~ / cauthA paramAtmavandanA kA kAraNa yaha batAyA hai ki vaha AtmA aura paramAtmA ke bIca meM par3A huA jo athAha sasArasamudra hai, use pAra karane ke lie pula ke samAna hai| kisI nadI yA samudra ko pAra karane ke lie pula kA sahArA liyA jAtA hai| pula ke sahAre se vyakti anAyAsa hI usase pAra ho jAtA hai| parantu sasAra samudra itanA lambA-cauDA hai ki isa para pula banAne vAle bahuta hI hI virale loga hote hai / hara eka ke vaza kI bAta nahI he yaha / parantu vItarAga paramAtmA ne tIrthakara-avasthA me sasArI jIvo ke tirane aura sasArasamudra pAra hone ke lie tIrtha (caturvidha sagha-sAdhu-sAdhvI-zrAvaka zrAvikArUpa) kI sthApanA kI thii| usU tIryarUpI pula ke sahAre me aneka bhavyajIva isa sasArasamudra ko pAra kara gae aura ava bhI kara sakate hai| isalie paramAtmavandanA karane se bhavyajIva sahasA paramAtmA ke abhimukha hogA hI aura unake dvArA kiye hue kAryakalApo para-unake cAritrArAdhana para tathA tIrthasthApana para avazya vicAra kregaa| vandanA ke mAdhyama se yaha smaraNa hI use tIrtha kA sahArA le kara sasArasamudra ko pAra karane meM sahAyaka hogaa| athavA paramAtmavadanA hI eka prakAra se sasAramAgara ko pAra karane me pula kA kAma karatI hai| kyoki paramAtmavadanA karate samaya sahasA vicAra hogA ki paramAtmA sasArasAgara se kaise pAra ho gae aura maiM kyo pIche raha gayA? isa prakAra UhApoha karane se vaha samArasamudra ko pAra karane ke lie paramAtmA dvArA tIrthakaraavasthA ge sthApita tIrtha kA sahArA le kara jJAnadarzanacArAi kI ArAdhanA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 adhyAtma-darzana karane me pravRtta honA sambhava hai| isIlie zrImAnadAnajI paramAnagavadanA kA antima kAraNa batAte haiM.---'bhavasAgaramA setu' / koI kaha sakatA hai ki yaha to apanI svArthapUrti ke lie unheM badanA karanA hunA, vadanA nivArya honI caahie| pantu yaha bAta ko gAganI hogI ki ucca ne ucca svArtha ata me paramArtha bana jAtA hai / jAma mArga para caTane lie kimI uttama mArgadarzaka meM mAlUma karane meM eka pracAra kA paramArtha rI hai| svargAdi mukha yA ihalaukika bhautika sukho ko pAne kI abhilApA vandanA kA kAraNa hotI to avazya kahA jAtA ki yaha svArthayukta vandanA hai| paramAtma-vandanA kyA hai ? saskRtacyAkaraNa ke anusAra 'vadi abhivAdana-stutyo' vandanakriyA abhivAdana-abhimukha ho kara namana karane tathA stuti karane ke artha meM prayukta hotI hai / vaMdanA meM apane ArAdhya yA vandanIya prabhu ke prati hRdaya (mana) me guNAkarSaNa ho kara prasannatA kI umiyAM uchalane lagatI haiM, yAnI hRdaya aura vuddhi vandanIya prabhu ke prati jhuka jAte hai| vANI anyaprazaMsA yA anyo ke guNagAna se haTa kara paramAtmA kI stuti, pragamA ayavA guNagAna me ekAna ho jAtI hai tathA kAyA anyaviSayo se sarvayA haTa kara vandanIya paramAtmA ke abhimukha ho kara mabhI agoM-mahita sarvathA jhuka jAtI hai, unhI ke dhyAna, nAmajapa yA svarUpacintana meM indriyosahita vaha elAna ho jAtI hai| sAmAnyatayA vandanA karane vAlA jaba vandanIya pumpa ke sammukha hotA hai to apanA nAma bhI pragaTa karatA hai ki maiM (amuka nAma vAlA) Apako vandana kara rahA huuN| isI prakAra paramAtmA ko vandanA karane vAlA bhI java apanA nAma pukAra kara prabhu ke prati vandana-namana karegA, taba sahamA hI use apane svarUpa kA bhAna hogaa| niSkarpa yaha hai ki paramAtmavandanA vaha hai, jisame mana, buddhi, hRdaya, vANI, zarIra, indriyA~ tathA samasta agopAga vandanIya prabhu ke prati jhuka jAya, unhI ke guNaciMtana, guNagAna, guNArAdhana aura guNo me tanmayatApUrvaka laga jaay| nizcayadRSTi se paramAtmavandanA kA artha he-AtmA kA apane zuddha mvarUpa nAya prabhu ke prati guNagAna, guNArAdhana jaay| nizcaya
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka nAmoM se paramAtmA kI vandanA me sarvatobhAvena jhuka jAnA, nama jAnA, umI kI stuti, guNagAna, guNadhyAna eva guNaciMtana meM lIna ho jaanaa| vAstava meM vandanA vandanakartA ko vandanIya pumpa ke pAma lA kara viThA detI hai, use vandya ke nikaTavartI banA detI hai| vandanA kisa paramAtmA ko ? vandanA kime kI jAya ? vandanIya paramAtmA kauna ho sakate hai ? isakA rahasyodghATana isa stuti kI prathama gAthA me to kiyA hI hai| bAkI kI sabhI gAthAo me vandanIya paramAtmA kA svarUpa hI batAyA hai| prathama gAthA me zrIsupArzvajina, sukha sampatti kA hetu, zAntasudhArasa-jalanidhi aura bhavasAgara me setu (pula) ye cAra vizeSatAe~ vandanIya paramAtmA kI batAI hai / ye cAro vizeSatAe~ vItarAgatA, anantasukhaprApti, anantajJAnAdisampatti, parama zAti ke amRtasAgara (nirvANaprApta) ina paramAtmA ke cAra guNo se abhivyakta kI jA sakatI haiN| vAstava me vandanIya Adarza bhI jaba ukta paramaguNo se sampanna ho, tabhI usase lAbha uThAyA jA sakatA hai, anyathA hInaguNo vAle eva rAgI-dvepI sAsArika sukhasampatti yA pArasamaNi vAle vyaktiyo ko vadanA karane se guNavRddhi nahI ho sktii| hIna Adarza ke prati vadanA hIna guNo ko pragaTa kara sakatI hai, sarvocca paramaguNo ko nahI / yo to vItarAga paramAtmA ke nAmo aura guNo kA koI pAra nahIM hai, kiMtu phira bhI maketa ke lie zrImAnandaghanajI agalI gAthAo me vadanIya paramAtmA ke kucha viziSTa guNo aura nAmo kA nirdeza karate haiM sAta mahAbhaya TAlato, saptama jinavara, deva, lalanA ! sAvadhAna manasA karI, dhAro jinapada-seva, lalanA // zrIsupArzva // 2 // ziva, zaMkara, jagadIzvara, cidAnanda bhagavAna, lalanA / jina, arihA, tIrthakarU, jyotisvarUpa asamAna, llnaa|| ___ zrIsupArzva0 // 3 // alakha, niraMjana, vacchalu, sakalajantu-visarAma, llnaa| abhayadAnadAtA sadA, pUraNa AtamarAma, lalanA / / shriisupaarshv0||4||
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 adhyAtma-darzana vItarAga-madakalpanA-rati-arati-bhaya-soga; lalanA / nidrA-tandrA-duraMdazA-rahita abAdhita yoga ; lalanA // zrIsupAzca0 // 5 // paramapuruSa, paramAtamA, paramezvara, paradhAna; lalanA! paramapadAratha, parameSThI, paramadeva, paramAna; lalanA / / shriisupaashv0||6|| vidhi, viraMci, vizvambharU hRSIkeza, jaganAtha, lalanA / aghahara, adhamocana, dhaNI, mukti-paramapada-sAya; llnaa| ghIsupAya0 // 7 // ema aneka abhidhA dhare, anubhavagamya vicAra; lalanA / je jANe tehane kare, 'Anandadhana' avatAra; lalanA / / . zrIsupArzva0 // 8 // arya yaha saptama tIrtha kara sAta mahAbhayoM kA nivAraNa karane vAle haiM, isalie he antarAtmArUpIsakhI ! apramattamana se vItarAgaparamAtmA ke caraNasmala kI sevA karo, ayavA citta ko ekAgra karake sAvadhAna ho kara usame vItarAga paramAtmapada kA dhyAna kro| vItarAgaparamAtmA ke nAma ziva (kalyANakArI yA upadravarahita), zakara (sukhakartA), jagadIzvara (jagat ke Izvara-pati), cidAnaMda (anaMtajJAna aura AnaMda se yukta), bhagavAn (sanagna jJAna, aizvarya, dharma, yaza, zrI, vairAgya Adi se yukta, jina (rAga-dveSAdi ke vijetA), arihA (karmazatruo kA vinAza karake vAle), tIrthakara (dharmatIrtha-maMgha kI nyApanA karane vAle), jyotisvarUpa (Atmajyotirmaya) evaM asamAna (sasAra meM advitIya-apratima haiN| ___ Apa alakSa (bahirAtmA dvArA agamya), niraMjana karmoM ke lepa se rahita), vatsala (prANimAtra ke prati niSkAma vAtsalya rakhane vAle), samanta jIvo ke lie vidhAmarUpa, abhayadAnadAtA, samagrarUpa me pUrNatA ko prApta, aura ekamAtra AtmA me hI ramaNa karane vAle hai / Apa rAga, dveSa, samanta mado, vikalpo, proti-aproti (raci-aruci), bhaya
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka nAmoM se paramAtmA kI vandanA zoka, nidrA, tandrA (eka prakAra ke Alamya), durdazA (duSTa avasthA) se bilakula rahita haiN| ___ Apa puruSo me utkRSTa puruSa hai, utkRSTa AtmA hai, parama Izvara hai, sarvotkRSTa haiM, saMsAra ke samasta padArthoM me uttama padArtha hai, parameSThI (sarvocca pada para adhiSThita) haiM, devo me utkRSTa deva (devAdhideva) haiM, ucca se ucca sammAna ke yogya hai athavA samasta sAdhako ke lie pramANasvarUpa hai| ___ Apa vidhi (mokSamArga ke vidhAtA) hai, brahmA (AtmaguNo kI racanA karane vAle) haiM, vizva ke AtmaguNapoSaka athavA vizva me vyApta viSNu haiM, indriyo ke vazIkartA haiM, tIno loko ke rakSaka hone se nAtha hai, pApanAzaka haiM, pApa se mukta karAne vAle haiM, svAmI (apane Apake mAlika athavA vizva ke svAmI) hai, muktirUpI paramapada ko prApta karAne me sArthavAha (sAthI) hai| isa prakAra Apa aneka nAmo ke dhAraka haiM, Apake guNaniSpanna aneka nAma hai, jo svAnubhava-svajJAna se vicAra karake jAne jA sakate haiN| isa tathya ko jo jAna letA hai (jo bhavyAtmA isa taraha se svarUpa samajhabUjha kara paramAtmavadana karatA hai) unhe ve Ananda ke samUha kA avatAra (saccidAnandadhanamaya) banA dete haiM / isalie aise paramAtmA kI hama vandanA-praNati-stuti-bhakti kreN| bhASya vandanIya paramAtmA ke aneka guNaniSpanna nAma ina gAthAo me zrIAnandaghanajI ne saptama jinavara zrIsupArzvanAtha tIrthakara kI stuti ke mAdhyama me paramAtma-vandanA ke silasile meM kauna-me, kinakina mukhya guNo vAle paramAtmA vandanIya haiM, isa sambandha me unake sArthaka nAmo kA ullekha kiyA hai / ye sabhI nAma guNa niSpanna haiM / ina kucha parigaNita nAmo ke atirikta aura bhI aneka nAma ho sakate hai, yaha bhI unhone 'ema aneka abhidhA dhare' kaha kara batA diyA hai / 'jinasahasranAma' me paramAtmA ke hajAra nAmo kA ullekha kiyA hai . isIlie kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra ne vandanIya paramAtmA kI pahicAna ke lie eka zloka meM nirdeza kara diyA"jisa jisa samaya (yuga) me, jo-jo, jisa kisI bhI nAma se pukAre jAte ho, ne eka hI hai, una gahApuruSa vItarAga bhagavAn ko namana-vandana ho, bazarte ki
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana ve samasta dopo ge rahita ho|' jainadharma kinI vizeSa nAga kA pakSapAta nahIM karanA aura apane hI nAne hue kisI nAma ko vandanIya mAnane kA Agrata rakhanA 1 unakI zinI bhI mahAna AtmA ko vandanIya mAnane kI guNanipama eka hI gA~TI hai, aura vaha hai-"rAga-gAdi bhavanamaNakAraka dopo kA jiname astitva na ho / unI dRSTikoNa ko le kara zrIAnandadhanajI ina stuti ga vandanIya paramAtmA ke guNaniSpanna nAmo kA kamA ullekha karate hai| sAta mahAbhaya ke nivAraka jagat ke samasta prANI apane zarIra, indriyoM, mana aura prANoM kI tathA zarIra se sambandhita rAjIva-nirjIva padArthoM kI rakSA kI cintA meM lage rahate hai, ve mukhyatayA sAta mahAbhaya haiM / ve mAta mahAbhaya isa prakAra hai--(1) ihalokabhaya-isa loka meM merA kyA hogA? kauna mujhe sakaTo me vacAegA? kauna khAne-pIne ko degA ? athavA ina loka meM merI icchAo kI pUrti hogI yA nahIM? mukaddame, vyApAra-dhaMdhe, parIkSA Adi meM mujhe saphalatA milegI yA nahIM ? isa prakAra kI aharniza cintA / (2) paralokamaya-patA nahIM, agale janma me mujhe narakaloka milegA yA tiyaMJcaloka milegA? athavA manuSyaloka milegA? aura paraloka me patA nahIM, kitanI yAtanAeM sahanI par3egI ? manupyaloka mila jAne para bhI zAyada mujhe kharAva vAtAvaraNa va aneka nakaTo se ghirA rahanA paDe , isa prakAra kI nAnA cintaaeN| (3) AdAnamaya (mANabhaya)-apanI dhana-sampatti, yA anya kimI mamattvagrasta vastu ke chIna jAne kA Dara, athavA AdAna yAnI kimI se koI vastu lene jAne para milegI yA nahIM ? isa prakAra kI phikra, yA kimI bhI prakAra kA sakaTa athavA pIDA ne vacane kI cintA, athavA kisI sakaTa ke A paDane para apanI yA apanI mAnI huI vantu kI rakSA kA bhaya / (4) akasmAtbhaya =Akasmika makaTa yA durghaTanA ke upasthita ho jAne kI bhIti, (5) AjIvikAbhaya-apanI jIvikA yA rojI yatra tatra samaye yo'si so'syabhidhayA yayA tayA / nItadoSa-katuSa.sa cet, eka eva bhagavan namo'stu te //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka nAmoM se paramAtmA ko vandanA 155 chUTa jAne kA Dara athavA merA rojagAra-dhadhA calegA yA nahI, athavA vyavasAya nahI calA to kyA hogA? isa prakAra kI rAtadina cintA karanA (5) apayazabhaya-apanI yA apano kI apakIrti, apayaza, badanAmI, veijjatI yA apratiSThA hone kA Dara / phalA jagaha loga merA apamAna kareMge yA mere para jhUThA kala ka lagA deMge to kyA hogA? isa prakAra kI cintA / aura (7) maraNabhayaapane athavA apane mAne hAlogo ke prANo kA viyoga ho jAne kA ddr| usake mara jAne para merA kyA hAla hogA? athavA mere mara jAne para mere parivAra Adi kA kyA hAla hogA ? hAya ! maiM itanI jaldI mara jAU~gA ? mujhe mauta na A jAya ? isa prakAra mRtyu kA nAma sunate hI kApa uThanA / eka aura prakAra se bhaya tIna prakAra ke hai-AdhyAtmikabhaya, karmajanyabhaya aura bhautika (paudgalika) bhaya / nimnalikhita mAtoM bhaya AdhyAtmikabhaya ke antargata haiM-kAma, krodha, mada harpa, rAga, dvepa aura mithyAtva / ye AtmA ke sAtha raha kara AtmaguNo kI hAni karane vAle haiM / karmajanyamaya zubhAzubha karmoM se utpanna hote hai / upayukta (ihalokabhaya Adi) sAto bhaya kamajanyamaya ke antargata hai / bhautikamaya-ye bhaya pudgalo kI vikRti ke kAraNa jIvAtmA ko hote haiM / ye bhautika bhaya sAta prakAra ke haiM-roga, mahAmArI, vaira, anAvRSTi, ativRSTi, svacakrabhaya, aura paracakrabhaya / ye bhaya mohanIyakarma ke udaya vAlo ko atyanta bhayabhIta karate rahate haiM aura unhe vAstavika sukhoM se vacita kara dete hai| inake nivAraNa ke lie ve vividha upAya karate haiM, indra, candra, narendra Adi kI sevA karate haiM, phira bhI ye upAya unhe bhayarahita nahIM banA skte| vItarAga-paramAtmA ina sabhI bhayo se rahita nirbhaya hote haiN| unhe vaDe se vaDA bhaya bhI vicalita nahI kara sakatA aura na kisI prakAra kA bhaya unhe apane svarUpa se cyuta kara sakatA hai / baDe se vaDe sakaTo kA sAmanA karane me ve jarA bhI nahIM ghavarAe / apanI sAdhanA ke daurAna bar3e se bar3e vighna, paripaha yA upasarga Ae, phira bhI ve tanika bhI nahI ddige|| ___ isalie zrIAnandaghanajI kahate hai-bhayAkula AtmA ko pUrNa nirbhaya supArzvanAtha (vItarAga) paramAtmA kI vandanA aura zaraNa le kara bhayarahita honA Avazyaka hai / kevala zarIra aura mastaka ko jhukA lenA hI vandanA nahIM hai , kintu sAvadhAna mana se apramatta ho kara mana-vacana-kAyA ko epAna karake vIta
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana rAgaparamAtmA kI naraNamevA (navacA paramAtmapada kA Agavana) ragnA hI macce mAne meM vandanA hai| isame mAge kI gAthAgo meM vandanIya paramAtmA ke guNAnApana nAmo vA ullekha karate hue zrIAnandaghanajI rahate hai-zivazaMkara jagadIzvaraH / paramAtmA ziva hai| yAnI va kimI prakAra kA gadrava manAne vAle yA masAra me pralaya kA tANDava karane vAle nahIM hai, ve macce jayoM meM ziva-nigadrava hai| athavA kalyANampa hai, yA vizvahina karane vAle hai| athavA ve z2amoM ke upadrava ke nivAraka hai| ve kisI kA mahAra karane vAle nahIM hai, apitu mahAra ko roka kara karayANa karane vAle haiN| paramAtmA kara hai, yAnI pratidina mukha ke karane vAle AtmamukharUpa hai / paramAtmA svargaloka, mayaMloka aura pAtAlaloka tIno loko me Upara hone ke kAraNa, athavA tIno lokoM meM unakA AdhyAtmika Adeza pracalita hone meM ve jagadIzvara hai| unakA aizvarya bhI Izvara ke samAna hone se ve sacce artha meM jagadIzvara haiN| ve jJAnAnandamaya hone se cidAnanda hai / mamagna aizvarya, dharma, vairAgya, yaza, zrI, mokSa ina chaha vAto ro paripUrNa hone ke kAraNa ve bhagavAn hai / athavA bhava (janmamagNarUpa namAra) kA anna diyA hai, isalie bhagavAna haiM / rAga, dvepa, pAma, krodha, moha, lobha Adi para vijaya prApta kara lene ke kAraNa ve jina (vijetA) hai, Apane karmazatruo ko davA diye hai, yAnI unheM jIna liye hai, isalie arihA (arihata) kahalAte haiM / dharmatIrtha (zramaNa-dhamaNI-zrAvaka-zrAvikArapa caturvidha magha) kI sthApanA karane ke kAraNa Apa tIrthakara haiN| isI prakAra Apa mukta (siddha) ho jAne para kevala zuddha caitanya (AtmA) se madA jyotirmaya (prakAzita) hone se jyotisvarUpa hai / AtmA-paramAtmA kI tulanA dharmostikAyAdi pAca dravya nahI kara sakate, imalie Apa asamAna haiM, athavA duniyA meM paramAtmA ke mivAya koI bhI prANI aisA nahIM hai, jisake sAtha ApakI namAnatA kI jA sake, isalie Apa (paramAtmA) amamAna haiM, ananya haiM athavA phArasI bhASA me asmAna AkAza ko kahate hai, ata AkAza kI taraha paramAtmA jJAnarUpa se vyApaka yA avyakta hai| / isI taraha Apa alakSya haiM, arthAt mana yA buddhi se agamya haiM, vANI se .
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka nAmo se paramAtmA kI vandanA 157 anirvacanIya haiM, akSara se lise nahIM jA sakate, koI bhI alpaja prANI Apako jAna-dekha yA samaja nahI sakA / Apa sarAAra kI mohamAyA se, karma, kAyA Adi meM bilakula nirlepa hone ke kAraNa nirajana haiN| jo loga yaha mAnate haiM ki Izvara nirAkAra hote hue bhI jagat ke dukho ko dekha kara duniyA me puna A kara janma dhAraNa karate hai, irA gata kA isame khaNDana ho jAtA hai| kyoki paramAtmA ko nirajana-nirAkAra, ajara-amara ho jAne ke bAda puna janma dhAraNa karane yA sasAra ke prapaco me par3ane kI kyA AvazyakatA hai? aura jaba unake zarIra hI nahIM hai, tava ve kaise to janma lege, kase vANI voleMge, kaise koI kArya kareMge mata mukta azarIrI paramAtmA nirajana hone se kisI bhI sAsArika mohamAyA me paDate nhiiN| ve vizvavatsala bhI hai| isakA matalaba yaha nahIM hai ki ve jagat ke prati kisI kAmanA, rAga yA moha se prerita haiN| samabhAvapUrvaka samastaprANiyo kA niSkAraNa paramahita unase hotA rahatA hai / ve jagat ke ekAnta niSkAraNa paramahitapI hai, AtmIya hai, vizvamitra haiM / isalie jagatvatmala hai / jagat ke mAtA-pitA samAna hai| sAtha hI ve cAra gatiyo va caurAsI lakSa jIvayoniyo me vAravAra bhaTakane ke kAraNa thake hue jIvo ke lie vizrAmasthAna hai, AzrayasthAna hai, pApI se pApI jIva ko bhI unake pAsa baiThane meM koI bhaya yA khatarA nahIM hai, balki unake pAsa baiThane se krUra prANI bhI zAnta aura saumya bana jAtA hai| isalie prabhu samasta jantuo ke lie vizrAmarUpa hai tayA krU rAtika ra prANI paramAtmA ke pAsa nirbhayatApUrvaka A-jA va baiTha sakate hai, isalie unakA sadA abhayadAnadAtA nAma bhI mArtha hai / jJAna, darzana, cAritra, balavIrya, sukha Adi AtmA ke anujIvI guNo se paripUrNa hone ke kAraNa paramAtmA pUraNa haiM tathA prabhu svaya AtmA me hI sthira rahate haiM, AtmA me hI ramaNa karate haiM, isalie AtmArAma bhI haiN| - isake atirikta paramAtmA ke aura bhI aneko guNanippanna nAma haiN| ve rAga (moha), mada (aSTamada), sakalpavikalpa, rati (ruci), arati (aruci), bhaya, zoka, nindrA, tandrA, (Alasya), duravasthA Adi dopo (jo ki chadamastha me
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 adhyAtma-darzana hote haiM) se rahita hai / unheM mana-vacana-lAyA meM yoga koI bAdhA (kApTa) madada vItarAga-avasthA me nahIM phuNcaate| videha (dehamukta) avasthA me to uname ukta yoga hote hI nhiiN| mananaya yaha hai ki gamArI jIvo ko apane aura apanI lie vAta-vAta me rAga (moha), mamatA ho jAtI hai| dhana, bala, jAti, kula, prabhutva, (sattA, pada Adi), rUpa, kisI vastu kA lAga Adi pA kara unheM agimAna (garva) ho jAtA hai, jarA-jarA-gI bAtame ve makalpavikalpa meM bane-utarAte rahate hai, IpTa vastu ke viyoga aura janiSTa ke mayoga meM arani (arucighRNA) ho jAtI hai tathA aniSTa vastu ke viyoga aura iMpTa ke gayoga me rati (ruci harpa) paidA ho jAtI hai, bAta-bAta me mArta-raudradhyAna ke vikarapaNAla gU thane laga jAte haiN| thoDI-thoDI-sI bAta ko le kara yA jarA-sI apriya ghaTanA kI surAga milate hI bhaya paidA ho jAtA hai , priyajana yA priyavastu ke viyoga aura apriyajana yA apriyavastu ke sayoga me zoka paidA ho jAtA hai, ve hAhA- ' kAra yA hAyatobA macA uThate haiM, ayavA rone-pITanA yA vilApa karane lagate haiN| duniyAdAra logo ko cintA ke kAraNa bhale hI nIMda na AtI ho, vaise ye dravyanidrA me bhI vesudha par3e rahate hai, bhAvanidrA me to prAya magna rahate hI hai, kyoki ve AtmasvarUpa meM jAgRta nahI rahate haiN| sAtha hI ve mAtmasvarupa meM ramaNa karane me AlasI (tandrAparAyaNa) hote haiM, unhe yogo kI capalatA pratikSaNa khinna-kSubdha banA detI hai|' unhe sAsArikA viSayavAsanAlo meM pravRtta karatI hai / __ isake viparIta pUrvoka kathAnAnusAra paramAtmA ina saba dopo se vilakula rahita hai / ve duniyAdArI ke ina dopo se vilakula achUte hai| kyoki ve ina tamAma dopo ko naSTa karake hI vItarAga bane hai| rAga, dvepa, mada, karapanA, rati, marati, bhaya, zoka aura durdazA, ye sava mAnasika yoga hai aura nidrA tayA tandrA ye dono zArIrika yoga hai, ye saba yoga prabhu me na hone se unama avAdhita-yogI nAma sArthaka haiM / ina saba dopo se rahita hone se ve svaya purupo me sarvathA utkRSTa (Superman) hai , AtmikadRSTi se mahAparAkramI hone se ve parama purupa kahalAne yogya hai / unakI AtmA paramAtmatvapada ko prApta hone se ve parama AtmA=paramAtmA hai / tathA sumatinAtha tIrthakara kI stuti me paramAtmA ke batAye hue lakSaNa ke anusAra ve vahirAtmA aura antarAtmA se Age bar3he hue
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka nAmo se paramAtmA kI vandanA 156 paramAtmA haiN| tathA prabhu kA paramezvara nAma bhI sArthaka hai, kyoki tIrthaMkara avasthA me the, tava ve sarvocca aizvaryasampanna the, saba para AdhyAtmika dRSTi se dharmazAsana karate the| isake atirikta prabhu purupo me pradhAna mukhya bhI haiM ; kyoki Apake nAma kI sarvatra mahimA hai| duniyA ke sarvotkRSTa padArtha hone se athavA mokSarupa uccapada hI ApakA artha (sAdhya) hone se Apa paramapadArtharUpa hai| isI taraha Apa sabake lie manojJa IpTa vastu ko prApta kiye hue / hone se parameSTI haiM, athavA Apa parama-utkRpTa ISTa jJAna (kevalajJAna) ko prApta hai, isalie parameSThI haiM / ApakA eka nAma paramadeva bhI hai| Apa paramadeva yA mahAdeva isalie haiM, ki dUsare deva to rAgI-dvepI Adi bhI ho sakate hai, parantu Apa to vItarAga haiM, rAga-dveparUpI mahAmallo ko Apane jIta liyA hai| isalie ApakA paramadeva nAma sArthaka hai / Apa sasAra ke samasta sAdhako ke lie pramANarUpa hai / athavA prabhu svaya pramANabhUta haiM, unake sAtha kisI kI tulanA nahI ho sakatI ? __ isake atirikta paramAtmA vidhi haiM-mumukSu (mokSArthI) ke lie vidhimArga kauna-sA hai, niSedhamArga kauna sA hai ? isakA yathArtha vidhAna karane vAle hai athavA apanI AtmA ko zuddharUpa me sthApana karane me vidhAtA hai| dvAdazAgI Agamo kI artharupa se racanA (nirmANa) karate haiM--prarUpaNA karate haiM , isalie Apa viraci = brahmA hai / athavA apane AtmaguNo kI svaya racanA karane vAle hone se viraci brahmA hai / ApakA Adeza-upadeza sasAra ke lie AtmaguNapopaka hone se Apa vizvabhara hai / ayavA ApakI AtmA me sAre jagat kI rakSA vasI huI hone se bhI Apa vizvambhara hai--vizva-paripUrNa hai / prabhu indriyo ke Iza svAmI hone se athavA prabhu ke kisI prakAra kI icchA nahI hai, ve samasta icchAo ke svAmI hone se hapIkeza kahalAte haiM / jJAna dvArA prANimAtra kI rakSA karane me kAraNabhUta hone se Apa jagat ke nAtha (rakSaka) hai / Apa agha yAnI pApa ke harane vAle haiM athavA Apako vandana karane se pApa palAyita ho jAte haiM, isalie Apa aghahara hai| Apame ekAgra hone vAle tathA ApakA nAmammaraNa karane vAle pApa se chUTa jAte hai, ayavA pApI se pApI vyakti ke pApa Apake pAsa Ate hI chUTa jAte hai, isalie Apa aghamocana bhI haiM / athavA sva-AtmA ko zubhAzubha agha=Azrava se mukta karate-karAte hai, isalie Apa
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 adhyAtma-vAna aghahara era jabamocana hai / Apa apane ananta AtmaguNo ke dhanI hai, athavA jagat ke dhaNI khAmI haiM, mAnika hai| tIrthakage ko sabhI loga svAmI mAnate hai / Apa muttirapa paramapada mAyAha hai| sanAra ke samasta tApa kA zamana karane vAlA, ekAntaguga kA dhAma mokSa hai, jahAM janama-jarA-garaNa nahI, Adhi-vyAvi-upAdhi nahIM hai, usa paramasukharUpa mokSa ko prApta karane meM ApasArthavAha kI taraha sAtha dene vAle-sahAyagA hai / isa prakAra pUrvonnata gAthAo me vItarAga paramAtmA ke 'ziva' ge lekara 'guktiparamapadasAya' taka kula 45 mukhya-mukhya mArthaka nAma vatAe haiM, aura bhI anekA nAma unake ho sakate haiN| ' isalie zrIjAnandaghanajI antima gAthA me kahate haiM-'ema aneka abhidhA ghare' yAnI hama paramAtmA ke nAma yahA~ taka ginAe~ ? unake aneko nAma ho marate haiM / jo sAdhaka jima guNa kA apanI AtmA me anubhava karanA cAhatA hai, vaha usa guNa se yukta nAma ko le kara prabhu kA smaraNa karatA hai-usa, guNa para vicAra karatA hai to usake lie vaha nAma anubhavagamya ho jAtA hai / athavA paramAtmA kA rUpa vicArapUrvaka anubhava se hI jAnA jA sakatA hai| jisa guga kA anubhava jise ho gayA hai, vaha yadi use apanA dhyeya banA kara vicArapUrvaka dhyAna karatA hai to vaha dhyAtA AnandaghanarUpa ho jAtA hai, vaha apane jIvana kA avataraNa Anandamaya banA letA hai, athavA apanI AtmA ko AnandaghanarUpa - mAMce meM DhAla letA hai| matalaba yaha hai ki upayukta guNo se paripUrNa prabhu kA jo bhalIbhAMti jAnatA hai, unakA dhyAna karatA hai, vaha tadrapa ho jAtA hai, saccidAnandamaya bana jAtA hai| sArAMza isa prakAra isa stuti meM vandanIya paramAtmA ke guNanippanna nAma batAne ke sAtha-sAtha anta me paramAtma-vandanA kA phana bhI batalA diyA hai, jise bhalIbhAMti jAna kara prabhu kI vandanA-namana-stuti-bhakti-sevA karake apanA jIvana saphala karanA caahie|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 zrIcandraprabhajina-stuti paramAtmA kA mukhadarzana (tarja-kumArI rove, Ananda kare, mune koI mukAve, rAga-kedAro yA gaur3I) dekhaNa de re, sakhI mune dekharaNa de candraprabhu mukhacanda, skhii| upazamarasano kaMda, sakhI, gatakalimala-dukhadvanda, sakhI0 // 1 // artha AtmA kI zuddha (jJAna ) cetanA azuddha cetanA-sakhI se kaha rahI haihe skhii| mujhe isa avasarpiNIkAla ke AThaveM tIrthakara zrIcandraprabhu [vItarAgaparamAtmA ke mukharUpIcandra ke darzana kara lene de, kyoki paramAtmA kA mukhacandra zAnta (upazama) rasa kA mUla hai, aura vaha kleza, rAgadvaSarUpI maila (vikAra) va samasta duHkha; se dUra hai| bhASya paramAtmA ke mukhacandra kA darzana kyo ? pichalI stuti me zrIAnandaghanajI ne paramAtma-vandanA ke sambandha meM sAgopAgarUpa meM batAyA thA, parantu vandanA me jo abhimukhatA honI cAhiye, vaha to kevala amuka guNanippanna nAma le lene yA tadanusAra japa kara lene se nahI ho sakatI, vaha to prabhu ke zAnta- amRtarasapUrNa, samasta kalako va malinatAo se rahita pUrNacanda kI taraha mukhacandra ke dikhAI dene para hI bhalIbhA~ti ho sakatI hai, isalie zrI AnandaghanajI zrIcandraprabhu tIrthakara kI stuti ke mAdhyama se paramAtmA ke zAnta, nirmala mukhacandra kA darzana karane ko utkaNThita-paramautsuka ho kara AtmA kI ekAntahitapI zuddhacetanA dvArA apanI ajJAnacetanArUpI sakhI se kahalAte hai ki 'tU prabhu ke mukhacandra ko dekhane de|' - yahA~ zrIAnandaghanajI ne sakhI ko sambodhana karate hue prabhumukha ke darzana kI jo vAta kahI, usa para se prazna hotA hai ki kyA aba taka AtmA kI jJAna
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 adhyAtma-darzana netanA (gakti) prabhu kA mukhacandra dekhane meM pAvaTa DAla rahI thI ki une gambodhana karake kahanA paDA-sapI, mane dekhaNa de| __isake uttara ge yahI gAhA jA galanA hai ki AtmA aba taka aneka gatimA aura yoniyo meM jananabAra garinamaNa para AI, para nahIM to jAtmA ko zuddha (mAna) cetanA para nanA gATa AvaraNa A gayA thA ki pramure, mukhanana mA dAna nA dUra nahA, usakI kAmanA bhI nahIM ho sAtI thI, kahI varapanA to ho sakatI thI. para uga para bhI AvaraNa yaa| vahIM soDA AvaraNa thA, to bhI midhyAnvaye gAda timira ne sAraNa AtmA ragaMna nahI kara gkii| pahI kAraNa hai ki jaba nakA AtmA nI netanA hI bhamuma ke darzana karane meM bAdhaka banI rahI / aba ganuSyajanma meM samyagdarzana prApta hAna para bahana-sago me vara anukUla banI hai, nIlie zrIAnandadhanajI AtmA kI hinaipiNI gaddha (gAga) cetanAspI rAkhI dvArA jAba-netanAsatI se karalAna --gAya to mujho candra-pabhu (paramAtmA) ne guruvandanA dAna na na da / aba no dazana ma antarAga gA TAlAvata janmonakA tune garI AmA ko jaghara me rakhA, usake jJAna neno para pardA DAla diyA, jinage vaha paragAtmA ke ujjvalamukhacandra ko dekha na gyii| ava vItarAga paramAtmA ke murAcandra ko davana kI merI icchA tIna vanI hai, aura prabhu ne vAtavika gupacandra pA bhalIbhAMti darzana karane me tU hI bAdhaka ho rahI hai| merI bAdhAlA kAraNa ina vAhyanetro meM maiM aba taka prabhamukha degane kA prayatna karatI rahI, parantu paramAtmA ke asalI mukhacandra ke darzana nahIM kara gyii| agara maiM ina manuSyajanma me aura itane uttamadharma, gamyagdarzana evaM samasta uttama nimitta-evaM avasara ko pA kara bhI paramAtmA ke yathArtha mukhacandra ko nahIM dekha sakI, to merA janma vRthA ho jAyagA / patA nahIM, phira ainA zubha avasara milegA yA nahIM / ana tu mujhe paramAtmA ke mukhacandra ke darzana isa janma me to avazya karane de|" yahA~ vAra-bAra 'dekhaNa de' gabda kA prayoga karanA punaranidopa na ho kara kavitA kA guNa hai, yahAM bAra-bAra 'dekhaNa de' zabda kA prayoga paramAtmA ke muna- . candra ke dargana kI AturatA, yA tIvecchA ko sUcita karatA hai| paramAtma-mukhadarzana kI AturatA kyo ? savAla yaha hotA hai ki jagat me mAtApitA, bhAI, parivAra meM apane se
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kA mukhadarzana jyeSTha, athavA adhyApaka, rASTranetA yA samAjamAnya purupa athavA anya kisI vaDe mAne jAne vAle vyakti ke mukhadarzana kI AturatA na ho kara paramAtmA ke mukhadarzana kI hI AturatA kyo hai ? isakA samAdhAna zrI AnandaghanajI prabhumukha kI do vizeSatAo dvArA pragaTa karate haiM-'upazamamarasano kada tathA 'gatakalimala-duHkha dvanda / tAtparya yaha hai ki sAsArika vyakti, phira ve cAhe kitane hI mahAn kyo na ho, jaba taka chamastha haiM, taba taka rAgadvepa Adi vikAro yA karmarUpI kIcaDa se malina bane hue haiM, unake jIvana me kaSAyo kI Aga sulagatI rahatI hai, cAhe vaha dhImI Aca me hI ho / isalie unakA mukhacandra aneka kapAyo se satapta hone se yaNAta vanA huA, kAmAdianeka vikAro yA kamoM va rAgadvepAdi se malina vadu kho se yukta banA huA hai, isalie unakA mukhacandra bhautika dRSTi se bhale hI sundara yA darzanIya ho, AdhyAtmika dRSTi se yA Atma-vikAsa kI dRSTi se unakA mukha darzanIya nahI kahA jA sakatA, javaki paramAtmA kA mukha pUrNimA ke cadramA kI taraha nipkalaka eva paripUrNa hai, vaha kapAyo se rahita hone ke kAraNa zAntarasa kA mUla hai, usame se zAntasudhArasa Tapaka rahA hai| aura usame rAgadvapa, kAmakrodha Adi vikAro yA karmoM kA maila bilakula na hone se vaha sabhI prakAra ke kalaka, kleza ke maila , yA vikAro kI malinatA se sarvathA rahita hai / candramA me to phira bhI kalaka raha sakatA hai yA usakI kalA me ghaTa-baDha ho sakatI hai, lekina prabhu-mukhacandra me na to koI kalaka raha sakatA hai aura na hI unake guNo me koI ghaTa-baDha ho sakatI hai / yahI kAraNa hai ki anya sAsArika mukhacandro ko choDa kara yahA~ paramAtmA ke zAnta, nirmala, nirvikAra mukhacandra ke darzana kI tIvra uttaSThA pradarzita kI hai| paramAtma-mukhacandra se tAtparya yaha kahA jA sakatA hai ki paramAtmA java nirajana, nirAkAra eva azarIrI siddha ho gae, tava unake mukha hI nahI rahA, phira unake mukha-darzana kI vAta kame sagata ho sakatI hai? vAstava me vyavahAra kI dRSTi se 13ve guNasthAnasayogIkevalI vItarAgaprabhu zarIradhArI hote haiM , unake mukhacandra ke darzana kA vidhAna yahAM bhUtanagamanaya kI dRSTi se samajhanA cAhie / nizcayanaya kI dRSTi se to zuddha-sidva-svarUpa, paramAtmA ke zuddhajJAnarUpa mukhacandra kA darzana samajhanA caahie| kyoki dUsare mukha to saptadhAtu se bane MISTRImgarpramma rgeog rapmmmmm TAMITTINE.mmm
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 adhyAtma-darzana hue, mukhacandra haiM, aura ve to sadA malayukta rahate haiN| 'asuI asuImama' ma zAmnavacanAnusAra zarIra kA pratyeka avayava atrimaya hai, manina hai| mukta paramAtmA kA jJAnarapI muvacandra to sadA gavina aura zaTTa rahatA hai. usame vikAra yA agaddhatA ko koI nyAna hI nahIM hai| maSTige yahA~ middha paramAtmA ke jJAnampa muvacandra kA darzana hI abhISTa hai| vyavahArapiTa me bhI gocA jAya to vartamAna meM zrIcandraprabhu tIrthakara pratyakSa nahIM hai, ve to mukti meM virAjamAna hai| bata parIkSA meM unako mukhacandra ke darzana kaine kiye jA sakate hai ? yaha eka gavAla hai| isalie yahA~ bhI nayogIkevalI garIradhArI vItarAga paramAtmA ke muvacandra ke darzana se jJAnampa muThacandra athavA zaddha AtmabhAvatpI mukhacandra ke darzana hI abhISTa hai, aisA pratIta hotA hai / kyoki vahI mukhacandra upazamaraga kA kada eva gamagna kleza, mAninya eva dukha-dRndo se rahita hai| mAtha hI aige paramAtma-mukhacandra ke darzana karane kA adhikArI bhI jJAnacetanAyukta mamyagdRSTi AtmA honA cAhie, tabhI vaha paramAtmA ke mutrandra para chiTakatI huI upazamarasa kI cAMdanI dekha sakegA nayA gagaDe pAdi kalimala aura dukha-dvandva se rahita nirmalatA kA nirIkSaNa kara skegaa| ___ isa prakAra meM darzana karane vAle ko hI mavara-nirjarArUpa mahAn dharma kA lAbha mila sakatA hai| anyathA, zuddha AtmabhAvarUpI mukhacandra yA zuddhajJAnamaya mukhacandra kI upekSA karane kevala mukhacandra ke samyagbhAvanAhIna darjana meM DarA mahAn dharma kA lAbha nahIM ho sktaa| isI dRSTikoNa me agalI kucha gAthAoM meM kisa-kisa gati aura jIvayoni me kahA~-kahA~ paramAtmA ke ukta mukhacandra ke darzana nahIM ho sake, isakA varNana zrIAnandaghanajI mArmika zabdo me karate haiMsuhama nigode na dekhiyo, sakhi! bAdara ati hi vizeSa // sa0 // puDhavI AU na lekhiyo sakhi teU vAU na leza // sakhI 0 // 2 // vanaspati, atigharaga dihA, sa0, dITho nahiM dIdAra // sa0 // bi-ti- caridiya-jalalIhA, sa0 ; gatasanniparaNa dhAra ||s0||3||
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kA mukhadarzana 165 sura-tiri- niraya-nivAsamA, sa0; manuja-anAraja sAtha / sa0 / apajjattA pratibhAsamAM, sakhi0, catura na car3hiyo hAtha // sakhI0 // 4 // ima aneka thala jAraNIe, sa0; darzana-viNu jinadeva; sa0 / AmamathI mata jANIe, sa0, kIje nirmala-seva // s0||5|| artha he skhii| maine sUkSma nigoda (sAdhAraNa vanaspatikAya) me paramAtmA ke mukhacandra ko nahIM dekhA, aura bAdaranigoda (sAdhAraNa vanaspatikAya ke vAdara nigoda) me bhI khAsataura se unakA mukha nahIM dekhaa| tathA pRthvIkAya aura apkAya nAmaka ephendriyajIva ke rUpa meM bhI prabhumukha ke darzana nahIM kiye aura tejaskAya (agnikAya) aura vAyukAya ke bhava me bhI mujhe lezamAtra darzana nahIM he| // 2 // pratyeka vanaspatikAya (vRkSa Adi) ke rUpa me bahuta lambe kAla (dIrghakAla) taka rahA, lekina he jJAnacetanArUpI sakhI! maine prabhu kA dIdAra nahIM dekhaa| isI prakAra dvIndriya (do indriyo vAle jIva), trIndriya (tIna indiyo vAle jIva, aura caturindriya (cAra indriyo vAle jIva) me bhI rahA, lekina vahA~ bhI pAnI para khIMcI huI lakIra kI taraha (darzana ke binA) vRthA samaya khoyA, kucha bhI darzana palle nahIM paDA / asajI (dravyamana se rahita) paJcendriya jIva ke rUpa me janma dhAraNa karane para bhI yahI hAla rhaa| // 3 // sajJI-paJcendriya-avasthA meM bhI mai suragati (bhavanapati, vANavyantara, jyotiSI aura vaimAnika, ina cAra prakAra ke devo kI yoni) me rahA, tiryaJcagati (kutte, billI, hAthI, ghoDe Adi sajJI, tirya capacendriya jIvayoni) me rahA, tathA nitya (naraka) gati (sAto hI narako kI nArakamUmiyo) me nivAsa kiyA; isI prakAra manuSyagati, prabhumukhadarzana ke yogya sajJopacendrira manuSyayoni) me AyA, lekina yahA anAryamanuSyo kA sahavAsa (samparka) milA, tathA aparyApta (sAto paryAptiyo kI pUrNatA se hona) avasthA me eva pratibhAsarUpa paryApta-avasthA me bhI rahA, lekina catura paramAtmA mere hAtha nahIM Ae, yAnI soMpaJcendriya kI ina jIva-yoniyo me bhI prabhu-mukha ke darzana se maiM vacita ho rahA / // 4 // /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAnA-darzana isa prakAra samajha lo phi meM pUrvokta aneka sthAno meM zrI vItarAga paramAtmadeva ke (mukha) darzana ke binA hI rahA / yaha mamamna (pUrvokta) abhiprAya [vicAra] vItarAgaprarUpita Agamo [zAstro me hama jAna sakate haiN| ataH he jJAnacetanArUpI sakhI ! aba to mujhe [jabaki meM prabhAvadarzana ko yogyatA ke lie samyagdRSTi pA gayA hai] prabhu ke mukhacandra kA darzana karane de, aura Agamo ke varNana me samajha kara nirmala [nivandha ho kara] mana-vacana-phAyA ko ekAgra karake prabhu kI sevA-bhakti kara lene de / // 5 // vividha gatiyo aura yoniyoM meM prabhu mukhadarzana se bacita rahA isa stuti kI prathama gAthA me paramAtmA ke munacandra gA bimna. usake darzana kA mahatva aura darzana kI nIvratA btlaaii| parantu prabhumukha ke dAna itane samaya naka mAdhaka kI AtmA yayo nahIM kara gakI? kyA kAraNa thA darzana ke lAbha meM vacita rahane kA? yaha bAna nahIM batAI gaI thii| ata, gI vAna ko cAra gAthAo dvArA zrIAnandaghanajI abhivyakta karate haiN| vAstava meM pUrvokta vivecana ke anusAra nahIM mAne meM vItarAga paramAtmA ke mukhacandra kA darzana samyagdRSTi AtmA hI kara sakatA hai| apane sivAya jitanI bhI gatiyo aura yoniyo meM jIva jAtA hai, vahAM prabhumula kA darzana to dUra rahA, usakI jarA-nI karapanA bhI nahIM hotI, ainA vicAra hI nahIM utthtaa| damI bAta ko zrI AnandaghanajI kramaza kahate haiM merI AtmA mUzmanigoda nAmaka mAdhAraNa vanampatikAya meM rahI, jahA~ agula ke amakhyAtaveM bhAga jitane eka hI zarIra meM (anantajIvo ke lie eka hI zarIra me, eka hI mAtha zvAsocchvAsa aura janma-maraNa karate hue) anantakAla taka rahI, parantu vahA~ to apane hI astitva kA bhAna na thA, vesudha cetanA thI, vahA~ bhalA prabhumukhadarzana kahA~ ho sakatA thA? auraH vAdara nigoda vanaspatikAya me bhI anantakAla taka rahA, magara vahA~ bhI sUkSmajJAnacetanA na hone se darzana na ho skaa| yahI hAla pRthvIkAyika, jalakAyika, vAyukAyika, agnikAyika Adi ekendriya jIvo ke rUpa meM rahate hue rahA / vahA~ sparzendriya hI thI, dravyamana yA nahIM, jigame meM cintana kara sakatA, aura prazu
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kA mukhadarzana 167 mukhadarzana kara sktaa| pratyeka vanaspatikAyika jIva ke rUpa me bahuta dIrghakAla taka (usakI sthiti bahuta lambI hone ke kAraNa) rahA, lekina vahA~ - bhI prabhu ke manorama zAnta dIdAra ko va sUkSmajJAnacetanA aura vicAra karane ke lie dravyamana na hone ke kAraNa nahI dekha skaa| isI prakAra vahA~ se Age baDha kara merA jIva do indriyo (sparzana eva rasanA) vAle jIvo me gayA, jahAM maiM svAda to lene lagA, parantu A~kha ke abhAva me prabhu ko dekha kaime sakatA thA, yahI hAla tIna indriyo (spazana, rasanA eva prANa indriya) vAle jIvo me utpanna hona para huaa| usake Age pragati karake merA jIva caturindriya (sparzana, rasanA, nANa Ara cakSa ina cAra indriyo vAle) jIvo meM paidA huA, vahA~ bhI prabhudazana ke lie A~kha to milI, parantu antara kI A~kha na milana vahA~ bhI darzana na ho ske| yahA~ taka A kara bhI maine pAnI para lakIra khIcane kI taraha vyarya hI janma khoe| mujhe sparzana, rasanA, nANa, cakSu aura karNa ye pAMco indriyA~ bhI milI, lekina dravyamana nahI milane ke kAraNa vInarAgaprabhu ko prabhu ke rUpa me jAnA-samajhA bhI nahI, vicAra bhI na kara skaa| isalie amajI-pacendriya jIva ke rUpa meM janma lenA bhI vyartha gyaa| isake bAda merA jIva parvatIya nadI me idhara-udhara luDhakane se camakIle bane hue golamaTola patthara kI taraha vividha yoniyo me bhaTakatA-bhaTakatA kisI - taraha cAra prakAra ke devanikAyo me se aneka devayoniyo me phuNcaa| vahA~ pAMco indriyAM, mana Adi mile, bhogasAmagrI bhI paryApta milI, vaipayika sukha bhI paryApna milA, vaikriya garIra milA, lekina vahAM bhI maiMne apanA samaya prabhumukhadarzana me na vitA kara rAga raga, bhogavilAsa aura vaipayika sukho aura kapAyo me hI vitaayaa| ata vahA~ vItarAgaprabhU ko prabhu ke rUpa meM jAnane-samajhane kA prayAsa bhI na kiyaa| kaI bAra maiM tiryaca-pacedriya kI vividha yoniyo me gyaa| vahAM maiM jalacara, sthalacara, secara, uraparisarpa aura bhujaparisarpa ke rUpa me vividha sthAno me paidA huA, vahA mujhe mana bhI milA, lekina viveka-vikala hone se usakA upayoga anyAnya viSaya-kapAyo me hI huA, paramAtmA ke mukha ko dekhane kA vicAra taka mere mana meM nahIM
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 adhyAtma-darNana vicAra bhI gA ki dukho bAranAo maayaa| hAlAki cAhatA to maiM vaisA vicAra kara bharatA yaa| ima rikta jAto narako meM maiM aneka bAra janmA, bahana naye samaya naka vahA~ rahA / vahA~ vaniya zarIra, pAMvo indriyoM aura mana bhI mile, vibhaganAna bhI janma meM hI milaa| lekina narako me aneka dugo aura yAtanAo ko saTne-gahane meM itanA adhIra nIra becaina ho gayA ki dukhI aura mayoM se AyAnta mere dimAga me kabhI yaha vicAra bhI narI AnA thA ki maiM paramAtmA ke mugacandra kA darzana kreN| ina saba ghATiyo yo pAra karane meM vizeSa puNya ke kAraNa majI-panvendriya manupya bnaa| pAMco indriyAM, svata vidyApIla mana nayA vividha mAdhana bhI mile, yahAM prabhumukhadarzana karane ke yogya zarIra, mana, indriya, buddhi, sAdhana Adi bhI mile, lekina anAryakSetra, anAryakula, banArvajAti, manAryakarma evaM anAryavAtAvaraNa milaa| anArya manupyoM ke sahavAsa meM rAta-dina rahane vAle vyakti ke mana meM kAryakarma kI preraNA kaise ho sakatI cI? aura Aryakarma kI preraNA antarmana me jAge vinA vItarAgamukhadarzana kI lagana kaise padA ho sakatI thI? yahI kAraNa hai ki itanA uttama manuSyajanma pA kara bhI maina vyartha kho diyaa| yahAM bhI mUkSmannAnacetanA-zUnya hone meM meM prabhumukhadarzana se vacina hI rhaa| yahAM mujhe kamI chaho paryApniyAM pUrI nahIM milI, kabhI chaho paryAptiyAM pUrI milI to bhI zuddhajJAnacenanA na hone se catura prabhu mere hAtha me bAe hI nhiiN| maiM Tukura-Tukura dekhatA hI raha gayA, magara prabhumukhadarzana na ho ske| isa prakAra zrIAnadaghanajI apanI lavI AtmayAtrA kA itihAsa kahate-kahate upasahAra karate haiM- maiM ekendriya me le kara paJvendriya naka ke aneka syAno me bhaTakA aura dIrghakAla taka rhaa| cAra gatiyo me se koI bhI aisI gati, 84 lAkha yoniyo meM se koI bhI aisI yoni, tathA pAMca jAtiyoM meM se koI bhI aisI jAti; sakSepa me masArI jIva ke sabhI prakAro me se koI bhI aisA prakAra nahI choDA, jahA~ maine janma na liyA ho, ' magara kisI bhI jagaha maine - 1. na sA jAI, na sA joNI, na ta ThANaM, na ta kulaM / , na jAyA, na muA jatya, satve jIvA agataso ||-uttraadhyyn-suutr
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kA mukhadarzana 166 prabhumukhadarzana nahIM kiye| maiM ina saba jagaho me mArA-mArA bhaTakatA phirA, lekina prabhu-mukha darzana se vihIna hI rhaa| / koI kaha sakatA hai ki zrIAnandaghanajI avadhijJAnI yA kevalajJAnI, athavA jAtismaraNajJAnI to the nahI, unhe yaha saba kaime mAlUma huA ki "mai amuka-amuka jagaha ekendriya se le kara pavendriya taka me gayA, lekina kahI bhI prabhu-mukha-darzana nahIM kara sakA ?" isI zakA kA samAdhAna karane hetu zrI AnandaghanajI namratApUrvaka kahate hai-'AgamathI mata jANIe""" yaha bAta maiM apane kisI pratyakSajJAna yA jAtismaraNajJAna ke bala para yA kapolakalpita va managaDhata nahI kaha rahA hU~, apitu Agama (Apta vItarAgapuruSo ke vacana) ke AdhAra para kaha rahA huuN| koI bhI suvihita sudRSTi purupa jinaprarUpita Agamo se isa (ukta) mAnyatA kA milAna kara sakatA hai , kyoki sAdhu ke lie2 Agama hI netra hai| paramAtmamukhadarzana kI tIvratA zrIAnandaghanajI apanI antarvyathA ke sAtha paramAtmamukhadarzana kI tIvratA vyakta karate hue kahate hai - "isa prakAra mai anantakAla taka vividha gatiyo aura yoniyo me yAtrA karatA rahA, lekina prabhumukhadarzana nahIM kara skaa| mujhe puna manuSyazarIra, uttama kula, AryakSetra-jAti-kula-karmAdi mile haiM, zubhakarmoM ke phalasvarUpa acchA vAtAvaraNa aura uttama satsaga bhI milA, aura samyagdarzanarUpI ratna bhI milA hai, ata aba ise vyartha hI nahIM khonA cAhie / agara isa janma me prabhumukhadarzana kA avasara cUka gayA aura zuddhAtmA ke darzana nahIM kara sakA to pahale kI taraha phira vibhinna gatiyo aura yoniyo me bhaTakane ke sivAya koI cArA nahI hai| itanA sArA kAtA pIjA puna kapAsa ho jAyagA / isIlie zuddhacetanAlpI AtmA apanI azuddhacetanarUpI sakhI se puna -puna kahatI hai-"dekhaNa de, sakhI | mune dekhaNa de|" ata paramAtmA ke mukhacandra kA darzana karake apanA manuSya-janma sArthaka kara lenA caahie| para paramAtma-mukhadarzana kaise kiyA jAya ? isakI vidhi 2. 'AgamacakkhU sAhU'-pravacana sAra
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 adhyAtma-darzana kyA hai ? isake lie zrImAnandaghanajI yahate hai--jina nApina Agamo meM prabhu kA saccA mbarapa mamala kara zuddha nirgala (nisvArtha, nikAma, nibaMdha) citta se paramAtmA kI sevA kage, unameM otaprAta ho jAno, yAnI tumhArI AtmA ko nirmala banA kara paramAtmA malIna karo apavA paramAtmabhAva meM ramaNa karo, jigase paramAtmA ke yathAya guvacandra dAMga ho jaaegaa| jo loga paramAtmadeva kA gaccA gvarUpa nahIM gagana ra gagAra meM pracalina vividha nAmo vAle rAgI, dvepI, kAmI, kotrI yA vimArI pisI devI, deva ko yA bhautika zaktisampana vyakti ko bhagavAn prabhu yA paramAtmA mAna kara usake mukhadarzana ko hI yathA mukhadarzana mAnate hai, unake ukta mana kA khaNDana bhI prakArAntara se isake dvArA ho gayA / isI dRSTi se zrImAnandaghanajI paramAtmA ke mukhacandra ke darzana yAnI paramAtmA = zuddhAtmA ke gatmvarUpa ke gAkSAtkAra kA upAya agalI gAyA meM batAte haiM nirmala sAdhubhagati lahI, sa0; yoga-avaMcaka hoy| sasI0 ! kriyA-avacaka tima sahI, sa0; phala-avaMcaka joya / / sa0 // 6 // artha AtmA nirmala sAdhu-sAdhviyo kI bhakti prApta karake jaya yoga-avaMcaka banatI hai, usake bAda vaha kriyA-avacaka ho jAtI hai aura anta meM phalaavaMcaka vanatI hai, yAnI jaya yoga, kriyA aura phala tIno me AtmA avaMcaka ho jAtI hai, taba paramAtmA ke mukhacandra kA darzana vaha bekhaTake kara sakatI hai| bhASya paramAtma mukhadarzana kA yathArtha upAya yathArtha paramAtmamukhadarzana ke hetu isa gAthA meM sAdhaka ke lie tIna vAte batAI gaI haiM-yogA'vacakatA, kriyA'vacakatA, aura phalA'vacakatA / ina tIno ke hone para hI sAdhaka paramAtmA kA sacce mAne meM darzana kara sakatA hai / basnuta AtmagmagAvarUpa moma-(paramAlaga-pada) ke sAtha anuva nya honA yoga pAhalAtA hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kA mukhadarzana 171 pUrvagAthA me yogAvaJcakatA ke lie sacce deva kI nirmalasevA kI bAta kahI thI, usI sandarbha me zrImAnandaghanajI isa gAthA me sacce guru (nirmala sAdhusAdhvI) kI bhakti kI bAta kahate hai| isakA tAtparya yaha hai ki sacce deva, sacce guru aura saddharma ke yoga (nimitta) se kadApi vacita na ho, aise amogha, yA acUka avasaro ko kadApi na cUke, sAtha hI samyagjJAnapUrvaka mokSa ke anukUla dharma kriyA karane me jarA bhI gaphalata na kare tathA mokSarUpI phala prApta karane se na cUke / [rAgadvepa, kapAya, karma Adi se mukti ke jaba-jaba prasaga Ae~, unhe na cUke, una avasaro se AtmA ko kadApi vacita na kare / ] yAnI yoga, kriyA aura phala ke avamaro se vacita na ho| dUsare zabdo me yo bhI kahA jA sakatA hai, apanI AtmA ke prati vaphAdAra raha kara paramAtmA kI sAkSI se apanI pUrI tAkata lagA kara (bharamaka) yoga, kriyA aura phala kI ArAdhanA se vacita na hone kA prayatna kare / apanI AtmA ko Thage nahI / yoga ke nAma para mithyAyogo se na ThagA jAya, AtmaguNa yA svarUpa kA lakSya cUke nhii| kriyA ke nAma para phUThI, dabhavaIka, vikAsaghAtaka, paravacaka kriyAo se ThagA na jAya, isI prakAra mokSarUpI phala ke nAma para apane dhyeya ko choTA banA kara ihalaukika yA pAralaukika sukha-sAdhanAdi-prAptirUpa phana se pramAvita ho kara ThagA na jaay| mokSa ke nAma para vividha ADambaro yA janmamaraNavarddhaka phalo me lubhA kara AtmavacanA na kara baitthe|' yogadRSTisamuccaya me ina tIno yogo kA svarUpa isa prakAra batAyA hai-"darzanamAtra se pavitra ho jAya, aisI kalyANakAriNI sampatti se yukta satapuruSo ke satsaga se, tathA darzana se yoga (milana) honA yogA'vacaka yoga kahalAtA hai| aise sadguruo, sadevo Adi ko praNAma karanA tathA anya mokSadAyaka aneka saddharmakriyAo yA sadbhi. kalyANasampannadarzanAdapi pAvana / tathA darzanato yoga AdyA'vacaka ucyate // teSAmeva praNAmAdi-kriyA-niyama ityalam / kriyAvacakayoga syAnmahApApakSayodaya. // phalAvaJcakayogastu sadbhya eva niyogata / sA'nuvandhaphalAvAptidharmasiddhau satA matA // , -yogadRSTisamuccaya 217,218,216
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyArabhandazana niyamo me bharamaka zakti lagAnA kimAvatakayAMga hai, jo mahApApo ke kSaya / me jAgatA hai| tayA sadguroM ke nimina (sahayoga) meM nirvANAmA dharma kI prApti karatA hai| gato dvArA sammana isa prakAra ke mokSAnuvandhI phana kI prApti hote rahanA phalAvacakayoga hai| nirA gaha hai ki ina tIno me khoTe yogo se vaca kara pralobhana, bhaya, svArya yA kAmanA ke bhAvo ko chor3a kara sahadeva, gadaguru evaM madharma kI paTarahita hokAra nikaraNazuddha mevAbhakti karane se paramAtmA ke yayAsvaradarzana kI pratIni ho jAtI hai, jo bAntaka me prabhu-mukha candradarzana hai| tayA pUrvokta vidhi meM nikAmamAya ne mamyagjJAnapUrvaka mana-vacana-kAyA kI ekAgratApUrvaka mokSadAyitI dhaniyA kI jAtI hai to vaha kriyA avacaka ho jAtI hai| aura usakA phana bhI zuddha milatA hai, karmamuktikA phala ko chor3a kara jo kisI sAMsArika pratiSThA, nAmavarI, dambha, ISyA, svArtha yA pralobhana ko le kara niSA karatA hai, usakA fana bhI sAMsArika epaNA se lipta hone ke kAraNa vacaka hai, abaMdhaka nahIM / ataH avacakabhAva se avacakakriyA karake avaMcavaphala ke rUpa me vItarAga-paramAtmA kA sAkSAtkAra samyagdRSTi mAtmA kara sakatI hai| nizcayanaya kI dRSTi se dekhA jAya to jaba nimittoM ko gauNa mAna kara apane samakSa zuddha-AtmabhAva me ramaNa ke yogo ke upasthita hone para jaba AtmA se unakA sahI zuddhabhAva ma upayoga, AtmaguNa yA vana kA lakSya hotA hai, tadanusAra guddha svamAvaramaNaspa kriyA hotI hai tathA guddhamvamAva me mAtmA sthira hone ke yogo ko nahI cUkatI, tabhI vaha paramAtmA ke zuddhAmacetanarUpI mukhacandra ke darzana kara sakatI hai| anyathA gubha-azubhabhAvo meM yA parabhAvoM me ramaNatA aura sthiratA to aneka janmo aura gatiyo meM kI, magara usase jarA bhI kArya siddha nahIM huaa| kintu ukta tIno yogo kI avacakanA yAnI tIno yogo kA avasara na cUkane kI bAta pramAdI vyakti yA pramata sAdhaka se kAme nima makatI hai ? isaka lie pravala AzAvAna zrIAnandaghanajI antima gAyA me kahate hai- preraka avasara jinavara, sa0; mohanIya kSaya jAya skhii0| kAmitapUraNa suratarU, sa0, Anandaghana-prabhu pAya skhii0||7||
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kA mukhadarzana 173 artha jaba preraka (ukta tIno yogo me pravRtta karane kA) avasara AegA, taba zrojinavara (vItarAga paramAtmA) ho preraNA kreNge| aura sAdhaka kramazaH apramatta-guNasthAna se Age baDha kara nivRttivAdara, anivRttivAdara, aura sUkSmasaMparAya Adi guNasthAno ko lAgha kara 12veM kSINamohaguNasthAna para pahuca jAyagA, jahA~ usakA sabase baDA ghAtIkarma-mohanIya sarvathA naSTa ho jaaygaa| aura apane (paramAtmadarzana ke) manoratha ko pUrNa karane vAle kalpavRkSa ke samAna saccidAnandamaya prabhu ko pA jaaygaa| yAnI usakA paramAtmadazana kA manoratha pUrNa ho jAyagA / athavA usa Anandamaya paramAtmapada ko sAdhaka svaya pA jAyagA / bhASya paramAtmamukhadarzana ke manoratha me saphalatA ima antima gAthA me zrIAnandaghanajI pUrvokta tIno avacaka-yogo kI prApti ke avasaro ko pramattasAdhaka na cUka sake, isake lie avasara-preraka vItarAga paramAtmA ko hI batA kara unake caraNa-zaraNa me jAne kI bAta para jora dete haiM / sacamuca sAdhaka kI AtmA paramAtmA ke prati pUrNa vaphAdAra raha kara pravRtti kare to usakI zuddha AtmA hI preraNAdAyaka avasaro ko na cUkane kI preraNA de detI hai / zuddha AtmA kI AvAja hI paramAtmA kI saccI preraNA hai / parantu vahuta-se sAdhaka zreyamArga ko kaThina aura dukhamaya samajha kara usase apane Apako vacita kara dete haiM, preyamArga ko hI sarvasva samajha lete hai, kyoki usame prAya tAtkAlika phala milatA hai / nizcayanaya kI bhASA me kahe to zuddha AtmA kI AtmabhAva me ramaNa kI athavA svabhAva kI preraNA ko UvA dene yA thakA dene vAlI samajha kara sAdhaka kI AtmA bhaya-pralobhanapUrNa parabhAvo yA bhautika bhAvo athavA vaibhAvika bhAvo me ramaNa kI ora mur3a jAtI hai aura svabhAvaramaNa me pramAda kara baiThatI hai| ata zuddha-AtmabhAvo me ramaNa ke avasaro kI satata preraNA dane vAle paramAtmA- zuddhAtmA hai| usI preraNA ko majabUtI se pakaDa lene para tIno yogo me avacakatA se sAdhaka kramaza uttarottara guNasthAno ko pAra karake vArahaveM guNasthAna para pahu~ca jAtA hai, jahA~ samasta karmoM ke mUla
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 sme -ghn mohanIya karma kA narvathA kSaya ho jAtA hai| yahI pradAna kI garvottama upalabdhi hai, mAdhaka ke jIvana meM / zrI AnanmanajItI jAgA ge paramAtmA ke vizuddha mukhacandra kA darzana karane meM lie ungur| unako annagatmA pukAra uThatI hai ki mohanIra kama ke Aya hote hI pAka manovAMchita (mokSarUpI pAna pAne kA) pUrNa manoraya pArane vAle, kAmavRkSAvana Anandhanamaya paramAtmapada ko prApta kara letA hai| athavA prabhavanamA manogya pUrNa se saphna karane vAle vItarAga-paramAtmA ke caraNa hI manorathapata haiM, ve hI gApavRkSaNa hai, saccidAnandamaya haiN| matalaba yaha hai ki paramAtmamukhacandra kA darNana karane kI tamannA jima sAdhA meM hogI, vaha tIno yogo kI pUrNa bharagamA AgadhanA karane meM vItarAga paramAtmA kI preraNA uma-u7 avagara para pA hI legA, aura Age baTate-baTane vINamoha-guNagyAna para jA pahu~negA, jahAM usake utta ganodaya ke samAna hone meM koI sandeha nahIM hai / nayoki itanI ucca-bhUmikA para pahu~cane ke bAda jo vaha gvayameva pUrNa gudvAtmA vana kara paramAtmamaya ho jAtA hai, lvayaM kAmanApukha kalpavRkSarUpa va Anandavanamaya paramAtmapada ko prApta kara lenA hai| sArAMza usa stuti me zrI AnandaghanajI ne paramAtmA ke murAcandra kA svarUpa evaM usako darzana kI tIvratA batA kara aba taka vibhinna gatiyo aura yoniyo meM prabhudarzana na milane kA itihAsa batA ra janta me pramumukhadarzana pAne ke lie AtmA kI avacakatraya-sAdhanA batAI tathA bhavacakatA ke avasara ke lie vItarAga prabhu ko hI preraka mAna kara kSINamoha-guNasthAna zreNI taka pahu~na kara pUrNa saccidAnandamaya paramAtmapada ko prApta karane kI mAzA vyakta kI hai|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : zrIsuvidhinAtha-jina-stuti paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA (tarja-rAga kedAro, ema dhanno dhaNIne paracAve) suvidhijinesara pAya namI ne, zubhakaraNI ema kIje re / atighaNo ulaTa aMga dharI ne, praha uThI pUjIje re // suvidhi 0 // 1 // artha isa avasarpiNIkAla ke nauveM tIrthakara rAgadvaSavijetA zrIsuvidhinAtha (paramAtmA) ke caraNo me namana karake pUNya-upArjanarUpa zubhakriyA Age batAI huI vidhi se karanI cAhiye / vaha zubha-kriyA yaha hai ki hRdaya me atyanta umaga (utsAha) dhAraNa karake subaha uTha kara paramAtmApUjA karanI caahie| bhASya paramAtmA kI pUjA kA rahasya pUrvastuti me jaise paramAtmA ke mukhacandra ke darzana kA rahasya batAyA gayA yA ki sacce mAne me apanI AtmA me paramAtmabhAva dekhanA hI paramAtmamukhadarzana hai, vaise hI paramAtmA kI pUjA bhI sacce mAne me to apanI AtmA ko zuddha svabhAva me sthira rakhanA hai / parantu yaha AtmA jaba taka chamastha hai, pramAdI hai, pramattasAdhaka-avasthA maiM hai, taba taka vaha niratara zuddhasvabhAva me sthira raha nahIM sakatI, vaha kisI na kisI vAhya nimitta kA avalambana le kara zuddhAtmabhAva me sadA ke lie sthira paramAtmA kA smaraNa karanA cAhatI hai aura unake Azraya se apane AtmaguNo kA smaraNa karatI hai / parantu yaha dhyAna rahe ki AtmajAgRti yA AtmalakSya ke vinA kevala vAhyanimitta sukhaprada nahIM hote| isalie paramAtmA kI pUjA kA avalambana bhI AtmajAgRti kI dRSTi se lenA Avazyaka batAyA gayA hai| vItarAga-paramAtmA kI bhAvapUjA yA dravyapUjA karane se unhe to koI lAbha T amgh memas-Par -
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 adhyAtma-darzana (bhotikA yA AdhyAtmika) nahI hotA, pUjA karane vAlA apo Atmika lAbha kI dRSTi se hI unakI pUjA ke mAdhyama meM apane jAtmaguNo kA smaraNa karane apanI AtmA ko jagAtA hai| usa dRSTi ne denA jAya to paramAtmA kI dravyapUjA bhI bhAvAnulakSI yA bhAvapUrvaka ho, tamI phanadAyinI hotI hai| magara bhAvanA na ho to vaha ukta uddezya ko siddha nahIM karatI / dUsare zabdoM meM kaha no akelI dravyapUjA bhAvagUjA ke binA mukti-phaladAyaka jayavA lAgAvA yA AtmaguNo meM sthiratApradAyaka nahIM hotii| magara paramAtmA kI pUjA bhI phimI laukika svArtha, bhautika padArtha-prApti kI lAlasA, yA yazakIti kI icchA ne kI jAtI hai to uparyukta uddezyaAtmajAgRti kA prayojana-yUrA nahIM hotA / vaha tabhI pUrA ho nakatA hai, jaba paramAtma-pUjA ke sAtha AtmajAgRti kI dRSTi se nimnokta bAto kA viveka ho-(1) jisakI pUjA kI jA rahI hai, vaha sacce mAne meM vItarAga-paramAtmA ke rUpa meM pUjAyogya yA pUjya hai yA nahIM ? (2) paramAtmA kI pUjA kisI bhautika lAlasA, kAmanA, prasiddhi, svArtha yA padaliptA nathavA gisI podgalika lAbha kI dRSTi se kI jA rahI hai yA mirpha jAtmavikAma athavA Atmagugo kI preraNA yA AtmajAgRti kI dRSTi se kI jA rahI hai ? (3) paramAtmapjA kA rahasya yA usakA khAsa prayojana kyA hai ? (4) paramAtmA kI bhAvapurvaka pUjA yA bhAvanA se hI pUjA ho sakatI hai yA durbala AtmA ke lie aura bhI koI pUjA kA prakAra hai ? agara hai to vaha kauna-sA hai? usakI pUjA ke sAtha bhAvazuddhi kase raha sakatI hai? paramAtmapUjA ke sambandha meM ina aura aisI hI kucha bAto para vicAra kiye vinA paramAtmA kI kevala myUlapUjA (jo ki vartamAnakAla ma anyadharmoM kI bhaktimArgIya zAkhAo me apanAI jAtI hai) ko apanA lenA, athavA avivekapUrvaka paDonI sampradAyo kI bAhyapUjA va vAhyakti kA anyAnukaraNa karanA AtmaguNavikAsa kI dRSTi ke lAbhadAyaka nahIM ho sktaa| uparyukta vAto ke sambandha me hama yahAM kucha prakAza DAleMge / yaha to pahale bhI kaI vAra kahA jA cUkA hai ki pUjanIya vyakti kA nAma cAhe jo kucha ho; agara usame vItarAgatA, samatA, AtmasvarUpa meM sanata sthiratA va anantajJAnAdi guNa hoM to vaha paramAtmA hai, vandanIya, darzanIya, sevanIya aura pUjanIya hai| parantu isake viparIta jisame vItarAgatA Adi guNa na ho, sirpha vAhya ADambara,
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapajAnulakSI dravyapUjA 177 jananA kI bhIDa, vAhya rAgaraga tathA Akarpaka AbhUpaNa, pozAka Adi pahanane vAle, bAhya bhogo va vaibhavo kI cakAcauMdha me dUve hue vyakti ko vandanIya, darNanIya, mevanIya jora pUjanIya (AdhyAtmikadRSTi se) nahIM mAnA jA sktaa| parantu agara sacce artho me yathoktaguNasampanna paramAtmA kI pUjA bhI agara bhItika svArtha Adi kisI dRSTi se bhI kI jAyagI to vaha bhI sacce mAne me paramAtmapUjA nahI hogI / gacce arthoM me paramAtmapUjA vahI hogI, jahA~ use mAtmaguNo ke vikAna yA svasvarUpa meM sthiratA kI dRSTi se AtmajAgRti pUrvaka apanAyA jaaygaa| vAstava me paramAtmA (vItarAga haiM, isalie una) ko hamAre dvArA kI gaI pUjA se koI matalava yA lAbha nahIM, lekina hame apanI AtmA ko AtmaguNo ke vikAsa kI pUrNatA kI ora le jAne ke lie paripUrNatA ke pratIka paramAtmA kI pUjA karanA hai / manupya jaimA bananA cAhatA hai, vaisA Adarza use apanAnA jarUrI hotA hai / agara sAdhaka ko apane Atma-vikAsa ke antima zikhara taka pahu~canA ho to use AtmavikAsa kI parAkASThA para pahuMce hue Adarzapurupa paramAtmA kI pUjA - AdarzarUpa kI pUjA karanA nitAta Avazyaka hai / paramAtmA ke tulya banane ke lie use paramAtmA ke Adarza apanAne tathA apane uma nirNaya para dRDha rahane ke lie paramAtmapUjA anivArya hai| paramAtmapUjA kA rahasya bhI yahI hai ki AtmA paramAtmA kI pUjA dvArA apane Apako paramAtmA banane ke patha para TikAe rakhe, jahA~ AtmaguNo yA AtmavikAma ke viparIta athavA svarUpa yA svabhAva ke viparIta patha yA bAta ho, yAni paramAtmapUjA ke viparIta bhautika yA AtmaguNAtirikta vikAro yA vibhAvo kI pUjA kA kA prazna sAmane Ae, phira vaha sirpha dhana, yaza, vala, rUpa, vaibhava, kula, jAti Adi kI pUjA kA hI prazna kyo na ho, samyagdRSTi sAdhaka usame nahI phasegA, paramAtmapUjA ke asalI patha se vicalita nahIM hogaa| paramAtmapUjA se viparIta svArthapUjA yA bhautikapUjA ke cakkara me vaha nahI aaegaa| paramAtmapUjA paramAtmA ko khuza karane ke lie yA pApo se mAphI ke lie athavA pApo para pardA DAla kara dharmAtmA yA bhakta kahalAne ke lie nahIM , apitu apanI AtmA ko sarvAMgapUrNa sarvaguNasampanna banAne ke lie hai| isa prayojana yA uddezya ko na samajha kara jo loga paramAtmA ke pratIka (mUrti) ke sAmane nAca-gA kara kevala unako rijhAne kA prayatna karate hai, unake pratIka ke sAmane caDhAvA caDhA kara athavA amuka laukika svArtha kI pUrti ke lie unakI manautI karate haiM, athavA unake -
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 esaaey'aa-gaan bimba ke Age bakane Adi paNa-pakSI gI bali nahAna, rAva, mAna mAvi goya yA abhaya dravya naTAte hai, ve bhI paramAtmaprajA ke vAstavika prayogana memanamina hai| vAstava me paramAtmA kI pUjA bhAvo ge hI to rAgAtI hai, unakI stuti kA guNagAna ke pIche bhI paramAtmamaya banane yA Atma-guNavizArA kI panakASThA para pahu~cane kA lakSya hotA hai| vaha bhI eka eka pakAra kI bhAvanA hI / / jayavA pUrNa nyAgI paramAtmA ke gamA hiMsAdi-tyAga kI puNAjali caTAnA hii| unakI pUjA hai, jo bhAvamaya hai| parantu kucha durvala AtmAo ko jJAnayoga kA yaha mArga bahuta kaThina pratIta hotA hai / sAdhAraNatayA loga kaToramArgako choDa kara AmAna mArga pakaDate haiM , nayoki paramAtmA kI kaMvala bhAvapUjA karane meM jJAna, buddhivaibhava, yA mAnasika cintana, dhyAna Adi kI AvazyakatA hotI hai, jo pratyeka vyakti ke vaza kI bAta nahIM hai| Ama jAdamI satata gvarUpalakSya yA AtmaguNo ke vikAsa yA svabhAva meM sthira nahIM raha sktaa| isalie zrI AnandaghanajI ne mambhava hai, usa yuga me jAma AdagiyoM ke 'pravyapujA kI ora vaTane hue lokapravAha ko nayA moDa dene athavA usameM bhAvA jAnulakSitA kA nayA daura lAna athavA bhAvapUjA ke sAtha usa samaya ke loka mAnasa meM pracalita dravyapUjA kA samanvaya karane kI dRSTi se kaha diyA ho-'zubhakaraNI ema kIje re' / tAtparya yaha hai ki yA to azubha pravRtti kI ora bar3hate hue lokamAnaga ko gAma ro kama aitihAsika dRSTi me nirvivAda hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke bAda lagabhaga 170 varSa meM AcArya bhagavAha svAmI he| unhoMne candragupta rAjA ko usake 16 svapnI kA arthabodha dete hae pUrva svapna me caityasthApanA tathA usase hone vAlI hAni kA saketa kiyA hai| dekhiye vyavahAramUtra kI cUlikA"paMcamae duvAlasaNi sajutto kaNha ahi diTTho, tassa phala duvAlasavAsaparimANo dukkAlo bhvissii| tathya kAliyasUyappamahANi sutANi vocchi jjisati / ceiya ThavAvei "lomeNa mAlArohaNa-devala-uvahANa-ujjamaNajivivapaiTrAvaNavihi pagAsissati, avihe pathe paDissaI / ... ... isase yogI zrIAnandaghanajI kI, usa samaya kI bhAvanA samajhI jA sakatI hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 176 zubha pravRtti meM Tike rahane ke lie paramAtmapUjA ke sthUlarUpa kA zrIAnandaghanajI ne samarthana kiyA ho, athavA unhoMne bhaktimArgIya dharma-rAmpradAyo me usa yuga me pracalita lakSyahIna, bhAvahIna, bAhyacamatkAraparaka, svArthalakSyI, ADamvarayukta bhaktivAda ke rUpa meM pracalita tathAkathita bhagavatpUjA ko dekha kara yA paramAtmapUjA ke nAma para vikRtiyA~, ADamvara, andhavizvAsa, camatkAra yA rUDhivAda Adi dhuse hue dekha kara unhe haTA kara jainatva kI dRSTi se anekAntasiddhAnta ke jariye bhAvapUjAnulakSyI dravyapUjA kA samarthana kiyA ho / yahI kAraNa hai ki unhoMne isa stuti kI prathama gAthA meM isa bAta ko spaSTa kara diyA hai-'atighaNo ulaTa aga dharI ne, 'praha uThI pUjIje re' arthAt paramAtmapUjA karo, para kaba aura kaise ? isa vAta kA pUrNa viveka karake kro| 'ulaTa aga dharI ne' kA matalava hai-mana-vacana-kAyA me pUrNautsAha, utkaTa bhAvanA, zarIra ke aga-aga me pUrNa sphUrti dhAraNa karake / tathA 'praha uThI pUjIje re' kahane kA yaha matalaba hai ki prAta kAla uThane hI yA savere uTha kara sarvaprathama aura saba kAmo ko gauNa karake paramAtmapUjA karo / yadyapi paramAtmA kI bhAvapUjA ke lie koI vizeSa samaya niyata nahI hotA, jisa samaya sAdhaka kI icchA ho, usa samaya vaha kI jA sakatI hai| phira bhI prAta kAla kA samaya brAhmamuhUrta yA amRtavelA kahalAtA hai, usa mamaya tana, mana, vAtAvaraNa saba zAnta rahatA hai, citta ekAgra rahatA hai, mana anyamanaska nahIM rahatA, dimAga bhI UlajalUla vicAro me rahita hotA hai, tanamana me sphUrti rahatI hai| eka laukika svarNasUtra bhI hai ___ "Early to bed, 'early to rise, Makes man healthy,wealthy and wise" jo vyakti jatdI so jAtA hai aura prAta jandI uThatA hai, vaha manupya svastha, dhanADhya aura buddhimAna banatA hai| isalie Atmika dRSTi se bhI prAta kAla : paramAtmA kI paryupAsanA ke lie bahuta uttama hai / paramAtmA ke nAmajapa, bhajana, guNagAna, vandanA; stuti, Adi ke dvArA paramAtmapUjA ke lie bhI prabhAtakAla . . sarvottama rahatA hai| kintu isake pUrva eka vAta prabhAtakAla meM sarvaprathama karaNIya / ' aura vatA dI hai-'suvidhi jinesara pIya namIne' suvidhi (jinhoMne mokSamArga' kA spaSTa vidhAna kiyA hai aise) vItarAgaparamAtmA ke caraNo ko namana krke| isake do artha pratIta hote haiM- eka to yaha hai ki vItarAga-paramAtmA ke caraNa -
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAga-nagana me namana ra unakI pUjA karanA / dumaga yAra yaha hai piramAtmA ke pada (naraNa yA cArita) ko namana karake batA jisa nAgni meM vidhinAya prabhu mokSa gae hai, usa cAritravAn AtmA ko zuddha pada ko namana krke| niArya yaha hai jitIyaMkara bhagavAna nyUna panIra kehI sthApita unakI mUrti kA mAlambana le kara usame paramAtmA kA AropaNa karake 'mRti nI nahIM, mUnimAna-paramAtmA kI pUjA kara rahA haga gAyanA ge uga guga meM jora-zora ne pracalita mUrtipUjA meM Ae nA vikAga ko dUra karane aura bhAvapUjA ke lakSya ge dravyapUjA karane kA zrIAnandaghanajI jaga AdhyAtmika aura ni sgRha sana ne viveka kiyA ho, aigA pratIta hotA hai| imI Azaya ko le kara ve agalI gAyA meM kahate haidravyabhAva zucibhAva dharI ne, harakhe dehare jaie re / daha-tiga-paNa ahigama sAcavatA, ekamanA dhuri yaie re / / muvidhi0 // 2 // artha dravya se yAnI bAhyaspa se aura bhAva se yAnI AntarikarUpa meM zuddha--- (pavitra-doparahita) bhAva dhAraNa karake (rakha kara) harSapUrvaka devAlaya (mandira) me jAe~ aura dravya-bhAva dono prakAra kI pUjA kareM / mandira me daza grikoM aura 5 abhigamo kA vidhipUrvaka pAlana karate hue marvaprayama ekAgranita ho jaaeN| dravya aura bhAva se zucitApUrvaka dravyapUjA aura bhAvapUjA ima gAthA me zrI AnandadhanajI dravyapUjA aura bhAvapUjA dono meM zucibhAva zuddhabhAva, doparahita bhAva kI anivAryatA batAte haiM / isa gAthA ke do artha nikalate haiM / eka to yaha hai ki dravyapUjA maM dravya me aura bhAva se dono prakAra me gucitA = zuddhatA rakhI jAya / dUsarA artha yaha hai ki dravyapUjA aura 'bhAvapUjA dono me zudrabhAva, doparahita bhAva rakhe jAya / 1 zrI AnandaghanajI svaya ni mgraha hote hae bhI mUrtipUjaka-paramparA ke mata ye / isalie unhoMne apanI paramparA aura dhAraNA ke anusAra dravyapUjA kA samarthana kiyA hai| yaha unakA apanA mata hai| unake dravyapUjA ke isa mana se 'bhApyakAra kA sahamata honA anivArya nahIM hai /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 181 dravyapUjA kI dRSTi se dravyana zucibhAva kA artha hai-1zarIra aura zarIra ke agopAga svaccha karake paramAtmapUjA ke yogya binA maile zuddha sApha vastra pahina kara tathA paramAtmapUjA ke yogya jo zuddha dravya hai, unhe bhI zudvarUpa me lenA / matanava yaha hai ki aise dravya na lie jAya, jo vItarAgaprabhu kI pUjA ke yogya na ho / jaise zarAva, mAsa Adi ghinaune dravya yA vali caDhAne ke lie koI pagu yA pakSI Adi jIva le kara jAya / athavA vItarAga eva tyAgI mahApuruSo kI pUjA ke lie bhoga-vilAsa kI sAmagrI le kara koI jAya to vAstava meM vItarAgapUjA ke lie ye cIjeM ucita dravya nahIM haiM / jo bhI dravya le kara jAya, vaha bhI ThIka taraha se ucitarUpa me le kara jaay| jaise kaI loga pajA kI sAmagrI idhara-udhara bikharate hue, yA bArabAra jamIna para yA gade sthAna para girAte hue athavA kapaDe Adi astavyastarUpa me pahana kara yA garIra me zaucakriyA (malamUtra Adi kI kriyA) kI hAjata rakha kara jAte hai yA zarAva Adi nazIlI cIjeM pI kara athavA mAsAdi abhakSya vastue~ khA kara athavA kisI vyakti se laDajhagaDa kara kisI kI hatyA, mArapITa Adi karake, kisI para atyAcAra-anyAya karake, prabhu-pUjA ke lie khUna se rage hAyo, athavA gade zarIra ko le kara jAnA bhI dravyata aNucibhAva hai| isI taraha vItarAga-paramAtmA kI dravyapUjA karane ke lie vAhya ADavara racanA. yA lokadikhAvA karanA, jora-jora se cillA kara dUsare vyaktiyo dvArA kI jAne vAlI pUjA meM khalala DAlanA, Adi sava dravyata aNucibhAva hai / kyoki paramAtmapUjA dikhAve yA pradarzana kI cIja nahIM hai / vaha to AtmaguNavikAsa yA svasvarUpa me sthira rahane ke lie hotI hai / isI taraha dravyapUjA kI dRSTi meM bhAvata zucibhAva kA artha hai--citta meM kisI prakAra kA kAlupyabhAva, kisI ke sAtha vairavirodha, hoDa (pratiyogitA), sagharpa, athavA jayaparAjaya kA bhAva le kara paramAtmapUjA ke lie nahI pahu~canA , athavA putra, dhana, yaza, pratiSThA, pada, mukaddame me jIta, prasiddhi Adi kimI sAmArika kAmanA se 1 pahAe suddhapAvesAi vatthAi pavara-parihie -upAsakadazAga sUtra ma. mahAvIra ke pAsa Ananda zramaNopAsaka ke jAne ke samaya kA varNana / Ananda zramaNopAsaka ne mnAna kiyA, zuddha aura gabhA me pravega ke yogya varano ko ThIka rUpa meM phne|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-dAna . paramAtmapUjA ke lie nahI jAnA / lopa pavAda kI dRSTi pajAgA pagati kA varapa yA yathArya pUjAvidhi nagajhe binA athavA garIra aura pahI, mana aura kahIM bhaTaka rahA ho, ganI cigi ge gAnA liA pravRtta sAmI bhAvana agucibhAva hai / vAnlava ne paramAtmapUjA yA artha, veSa, gvarUpa, nidhi Adi samala kara niyAmaya doparahina bhAvoM meM tana-mana kI rAmanAra utsAhapUrvaka paramAtmapUjA ke lie jAnA pagAmA kI hatyAmA meM bhAvana gucibhAva dhAraNa karanA hai| __ kyoki AcArya nami aura AtrAya aminagati ne dravyabhAva-noMca ko paramAtmapUjA aura vacanamayama ko va hAra-gaira po, mannA Adi bago ka nabhyavidhipUrvaka rIna ko dravyamakoca nayA vizuddha mana pranu meM joDane ko bhAvanalotra pahA hai| pahI kramazaH dravyapUjA aura bhAvapUjA hai / javaM mozae paramAtmA kI bhAvapUjA panta bhamara dravyata eva sAvata zucibhAva kI ora / bhAvapUjA ko kuTa prakAra Age umI stuti meM batAe jaayeNge| nadanunAra bhAvapUjA me pravRtta hote samaya apane zarIra, agopAga tathA / kane ke Amana, pahinane ke vastro gadi kA zuddha honA Avazyara hai| una samaya kI jAne vAlI zArIrika ceSTAe~ bhI ThIka ho , uname cacalatA yA abhimAna na ho, vyagratA na ho| usa samaya gade sthAna meM yA atyanta polAhalabharI bhIDabhar3akke vAlI mazAnta jagaha meM baiThanA ayadA gadai vAtAvaraNa meM, zArIrika hAjano ko rakha kara yA unna bImArI yA ghara meM koI bImAra yA azakta kI sevA kI jimmedArI ke samaya usI hAlata meM paramAtmA kI bhAvapUjA ke liye baiThanA ThIka nahIM hotaa| kyokti una mamaya zarIra aura nahIM hogA, mana aura kahI / donoM kA tAra juDegA nahIM, paramAnma-pUjA meN|' isI taraha mAlA ke manake phrAine ke sAtha zarIra aura mana ko bhI ekAgra karanA dravya vaconigraha-saMkoco dravyapUjA nigadyate / tatra mAnasasaMkoco bhAvapUjA hi purAtanai. / / amitagati-zrAvakAcAra pUjA ca dravyabhAvasaMkoca.) tatra karaziraHpAdAdisanyAso dravyasaMkoca / bhAvasaMkocastu vizuddhamanaso niyog.| --par3AvazyakavRtti, praNipAtadaNDakA
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 183 / zuci me gumAra hai / yaha no huI dravyaguddhi kI vAta / bhAvapUjA me bhAvaNudvi ke lie pUrvokta prakAra ge lakSyapUrvaka citta kI prasannatA, utmAha aura AtmasamarpaNatA rakhanA hai| uga samaya citta me kisI prakAra kA goka, vipAda, ghRNA yA capalatA nahIM honI cAhie / nabhI bhAvapUjA me bhAvataH zucibhAva A sakatA hai / agara bhAvapUjA bhI kisI saudebAjI, mvArthasiddhi yA laukika kAmanA ke azudvabhAvo ko le kara kI jAya, to vaha dUpita ho jAtI hai, vaha pavitra, niSkAma, nikalupa eva vizuddha nirjarAlakSI yA, AtmaguNavikAsalakSI nahIM rhtii| dravyapUjA aura bhAvapUjA kahA~ kI jAya ? yadyapi paramAtmA kI pUjA ke lie koI sthAnavizepa niyata nahIM hotA, tathApi sAmAjika dRSTikoNa se samAja ke Ama AdamI ko vItarAgapUjA kI ora pravRtta karane ke lie zrIbhadrabAhu svAmI ke bAda ke AcAryagaNa tAtkAlika paristhitiyo ko maddenajara rakha kara zubha uddezya se jainamandira, caityAlaya yA jinAlaya ke lie preraNA dene lge| isI paramparA ke sandarbha meM zrIAnandadhanajI kahate hai-'harakhe dehare jaie re' arthAt paramAtmA-pUjA ke lie harpapUrvaka devAlaya me jAnA caahie| deharA yA derAmara-zabda devagRha, devAzraya Adi zabdo kA apanaMga hai / jahA~ vItarAgaparamAtmA kI mUrti (pratimA yA vimba) kI sthApanA kI jAtI hai aura jinabhagavAn kA AropaNa karake dravyapUjA bhAvapUjAnulakSyI kI jAtI hai / dravyapUjA kI dRSTi me yaha avalambana hai| parantu jise dravyapUjA na karake paramAtmA kI sIdhI bhAvapjA hI karanI ho, usake lie devAlaya deha yA hRdaya ho sakatA hai , vahI Atmadeva virAjamAna hai| usame paramAtmadeva kA AropaNa karake paramAtmA kI bhAvapUjA karanI caahie| eka AcArya ne to spaSTa kahA hai ki yaha 'deha hI deharAsara (devAlaya) hai / isI me virAjamAna zuddha Atmadeva ko paramAtmadeva mAno aura ajJAnarUpI maila dUra karake so'habhAva se usakI pUjA kro| athavA daharAzraya kA matalava hRdaya-mandira bhI hai / kyoki paramAtmadeva ko 1 deho devAlaya prokta jIvo deva- sanAtana / tyejedajJAnanirmAlya, so'haMbhAvena pUjayet //
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 adhyAtma-darzana bhI svadehasthita hRdayamandira meM sthApita karake hI bhAvanA meM unakI pUjA kI jAtI hai / vedAnta-granyo meM daharAkAra kA varNana AtA hai ki AtmA hRdaya me sthina daharAkAga meM virAjamAna hai| jo bhI ho, mAvAjA ke lie hatyamandira paramAtmadeva kAyAlaya ho sakatA hai| paramAtmapUjA ke lie vidhi paramAtmapUjA ke lie caityavandana bhApya, pravacanamAgehAra Adi grandhI me paramparAgata kucha vidhiyAM, maryAdAeM banAI gaI hai| zrIyAnandaghanajI ne mUnipUjA kI usI cAlU paripATI ke anusAra daza prakAra ke nika era pAMca - abhigamo ke pAlana kA uralena yahAM kiyA hai, vaha dravyapUjA kI dRSTi se ina prakAra hai-~ (1) nisohinika-devAlaya (deharAsara) meM praveza karate samaya tIna bAra naipedhikI kriyA karanI cAhie / yAnI meM nava prakAra ke gRhakAryasambandhI yA vyApArasabandhI vaTapaTa yA cintAeM chor3a (niSedha) karave praveza kara rahA hU~. maiM hiMsAdi samasta mAnamika vicAro, basatyAdi saba bacanA evaM jazubhakAyAdi ceSTAmo ko devAlaya ke bAhara chor3a kara isame praveza kara rahA hU~ pUjA meM pravRtta ho rahA hU~,vandana kara rahA hU~ / isa prakAra nIna bAra nisIhi. nisIhi, nizIhi zabda kA uccAraNa kre| (2) pradakSiNAtrika- pUjya ko dAhinI ora rakha kara unake cAro ora pradakSiNA-parikramA denA / yaha pUjyapumpa ke prati bahumAna kA sUcaka hai / . (3) praNAmatrika-tIna prakAra kA tIna vAra namana praNAmatrika kahalAtA hai| (1) aMjalivaddhapraNAma,-do hAtha joTa kara jhukanA , (2) ardhavinata praNAma -jisa praNAma ke samaya AdhA jhukA jAya / (2) pacAga praNAma-do hAtha, do ghuTane aura mastaka ye pAMco aga namA kara jhuknaa| 2 mUrti me paramAtmabhAva kA AropaNa karate samaya logo kI azraddhA na ho, pUjyabhAva banA rahe, logo ke lie vaha hasI kA pAtra na ho, usa dRSTi se sabhava - hai, yaha vidhAna ho|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 185 (4) pUjAtrika-agapUjA (jala, cadana, puSpa Adi se pUjA), agrapUjA (dhUpa, dIpa, akSata, phala va naivedya Adi se pUjA) aura bhAvapUjA (gIta, magIta, bhajana, stavana Adi ke dvArA citta ekAga karake paramAtmA kA dhyAna karanA) athavA prakArAntara se vighna-upazAminI, nivRttidAyinI aura abhyudayasAdhinI ye tIna pUjAe~ bhI haiM, jo pUjAtrika kahalAtI hai / (5) avasthAtrika-paramAtmA ke jIvana ke piNDastha, padastha aura rUpAtIta ina tIno avasthAo kI pUjA karate samaya kalpanA karanA avasthAtrika hai / tIrthakara kevalajJAna prApta kareM, usase pahale kI avasthA ko piNDastha, unake sarvajasarvadarzI hone ke bAda kI avasthA ko padastha aura ve samasta karmoM se mukta, siha, buddha ho jAya, usa samaya kI avasthA ko rUpAtIta kahA jAtA hai / (6) tridizinivRtta-dRSTitrika-paramAtmA (yA prabhumUrti) ke sAmane hI dRSTi sthApita krnaa| Urddhava (UMcI) dizA, adho (nIcI) dizA tathA tiryagdizA (tirachI dizA) kI ora dRSTi (najara) na karanA athavA apanI pITha pIche kI dizA, apane dAhinI ora kI dizA va apane vAMI ora kI dizA kI ora na dekhanA, najara na pheranA-pradizinivRtta-dRSTitrika kahalAtA hai| (7) bhUmipramArjanatrika-prabhu ko pacAga praNAma karate samaya, yA vandana karate samaya rajoharaNa, pramAnikA yA uttarAmana se tIna vAra bhUmi kA pramArjana (zuddhi) krnaa| (8) Alambanavika--prabhu ke samIpa vandana karate samaya jina sUtrapATho kA uccAraNa kiyA jAya, uname hamva, dIrgha, padasampadA Adi kA dhyAna rakhanA varNAlambana hai, ukta sUtrapATho ke artha para vicAra karanA arthAlambana hai aura paramAtmA yA unakI pratikRti (pratimA) me-unake guNo kA dhyAna karanA pratimAlambana hai, isa prakAra ke tIna Alambana hai| __(8) mudrAtrika-paramAtmapUjA karate samaya tIna prakAra kI mudrAe~ dhAraNa kI jAtI hai-(1) yogamudrA-hAtha kI daso u~galiyo ko paraspara eka dUsare me malagna karake kagala ke DoDe kI taraha dono hAtha rakha kara, dono hAtha kI
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 adhyAtma-darzana kuhaniyo ko peTa para gaanaa| (2) jinamudrA-ge gaiH gAnA bAga ke bhAgo me 4 agula kA phArAnA tathA pirale bhAgoga gage 'ga phAsalA rasa kAra saDA honA / (3) muktAzuktimudrA-bAya kI aguniyo ko eka dUsare meM managna kiye binA hI mono sAtha cauTe mArane nalATa para rkhnaa| (10) praNidhAnatrika-mana, vacana, kAyA-ina tIno yogoM kA praNidhAna (ekAgratA) karanA / athavA 'jAvata cehayAI, jayaMti ke vi sAI' va jaya coyarAya ('AbhavamakhaDA' tapaH) ina tIna pATho ke uccAraNa ke samaya sAvadhAna rahanA bhI praNidhAnanika kahalAtA hai| ina daso niko kA dravyapUjA ke gamatra pAlana karane kArya to spaSTa hai| bhAvapUjA ke samaya prabhumUrti ke bajAya prabhu kI chavi ko jantamana meM kalpanA karake sthApita karanA tathA pUjAyikA me agapUjA aura agapUnA kI bhI bhAvarUpa hI kalpanA karanA abhIpTa hai| jaise ki AcArya haribhadrahari ne pUjASTaka me AmA, gatya, asteya, maithunatyAga, moha (mamattva) varjana, gurupUjA, tapa, aura jJAna, inhe satpuppa kahe haiN| isI prakAra dhUpa, dIpa Adi ke viSaya meM samajha lenA caahie| isake atirikta pUjAvidhi me devaguru ke pAsa jAte gamaya '. abhigama (Rules of decent appronch) (vItarAga-paramAtmA ke anurUpa viziSTa maryAdA) kA pAlana bhI Avazyaka hai| ve 5 abhigamana prakAra haiM--(1) pUjA karane jAte samaya pUjA karane vAle ke pAsa phUla, phala yA vanaspati Adi sajIva (macitta) vastuo kA tyAga karanA, (2) chana, jUte, talavAra, mukuTa yA koI zastra-lAThI Adi abhimAna yA vaibhava kI mUcaka yA vaibhava yA mAnava (jAtyAdi) bhedabhAvamUcaka cIjo kA tyAga karanA / vastrAlakAra Adi ucita 1 pacaviheNa abhigameNa abhigacchati, ta jahA-"sacitANa davANaM visaraNayAe, acittANa davvANa aviusaraNayAe, uttarAsaga-karaNeNa, cavakhaphAse aMjalipaggaNa, maNaso egattIkaraNaNaM / / -bhagavatIsUtra 2 zrI jJAnavimalasUri ne bhI kahA hai-derAmarajImA praveza karatA joDA, (jUte) chatra, cAmara, mukuTa ane phUlahAra vigere vahAra mUkavA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 187 vastue~ pahanI ho to ve sApha va sAdI ho, (3) binA mile hue eka akhaDa uttarIya barana (cAdara) ko mukha me mayukta karanA yAnI ume mukha para lagAnA, tAki mukha kA ucchiSTa pUjya para na paDe / (8) cAhe jitanI dUra se iSTadeva yA guru para dRSTi paDate hI turana dono hAthoM ko ajalibaddha (joDa) karake namaskAra karanA aura (5) mana ko indriyo ke bAhya vipayo se haTA kara paramAtma deva yA guru ke prati ekAgra krnaa| ina pAtro abhigamo kA pAlana dravyapUjA kI dRSTi se to mandira me praveza karate samaya karanA Avazyaka he hI, bhAvapUjA kI dRSTi me hRdayamandira me prabhupUjA ke lie pravRtta hote samaya bhI ye pAlanIya haiM / yAnI prabhupUjA ke lie zuddha Asana para baiThate samaya bhI pUrvokta pAco abhigamo kA AcaraNa karanA Avazyaka hai| savase mUla bAta to yaha hai ki paramAtmapUjA ke samaya mana ekAgna honA cAhie / isI bAta ko zrIAnandaghanajI prakaTa karate haiM--"ekamanA dhuri thaie re / " sI bAta kI eka bAta hai ki pUjA ke samaya sabase pahale yaha avazyakaraNIya hai ki mana ko tamAma sAsArika vAto, ciMtAo, vyApAro va UlajalUla vicAro me haTA kara prabhu ke svarUpa me, unake guNo ke cintana me joDa denA caahie| agara mana kahI aura ghUma rahA he aura zarIra va vacana me prabhupUjA ho rahI hai, to usame Ananda nahIM aaegaa| vaha eka prakAra kI vegAra hogii| usame Ananda va mastI nahIM aaegii| jaise-taise pUjAvidhi pUrI kara lenA to bhADai ta logo kA kAma hai, athavA eka prakAra kA dikhAvA hai, umame dama bhI A sakatA hai| isa prakAra kI anyamanaska pUjAvidhi se yathArtha lAbha, yA zubhakaraNI kA mampAdana nahIM ho sakatA | prabhubhakti kI mastI me mana itanA tanmaya ho jAya ki vAhara kI halacalo kA, yahA~ taka ki apane zarIra, khAnapAna, nIda Adi kA bhAna bhI na rahe, duniyAdArI kI cIjo kA mana me vicAra hI na Ae, tabhI paramAtmapUjA me ekAgratA kahI jA sakatI hai| paramAtmA ke zuddha AtmabhAvo, 3 sanAtana yA vaidikAdi dharmoM meM bhI sandhyAvandana yA upAsanA ke samaya kucha maryAdAo kA pAlana anivArya hotA hai|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18% adhyAtma-dana viziSTa guNo Adi ke cintana meM manAne , vAnI meM nahIM nahIM ke kA meM kAgratA na gAdhane meM ebamArIra kI parma naSTAlA yo na genogamAramapUjA prAyaH nATakIya rUpa le letI haiN| panI mAnasika vAgatArahita vana nyapUjA pUjA ke aTATe vidhividhAno yA niyAkANo me hI anAra ra jAtI hai| pUjaka kA dhyAna uga mamA prAya piyAkANDako jage naMge paga parane kI ora hI raha jAtA hai| isalie zrIAnandadhanajI paramAtmapUjA meM gambandha meM aneka gataroM ge mAvadhAna karane aura itanI bArIkI ne dravyapUjArthI kA mukha gAvapUjA kI ora moDane ke bAda jagalI gAthAo me vanyapUjA kI pranalita paramparAoM kA ullekha karate hai-- "kusuma, akSata, varavAsa-sugandhI, dhUpa, dIpa manasAkhI re| aMgapUjA paNa bheda suNI ima, gurumukha Agama bhAkho re // suvidhi // 3 // artha puppa, akSata (akhaNDita cAvala ke dAne , uttama suvAsa vAle sugandhita dravya, dhUpa, dIpaka, yo ina pAca dravyo se mana kI mAnIpUrvaka yA mana ke bhAvoM ke sAtha vItarAga-paramAtmA kI pratimA kI agamparzI pUjA ke pAca prakAra haiN| aito paMcaprakArI pUjA maine apanI paramparA ke AdaraNIya gurumo ke mukhAvida se sunI hai tathA mAgama (arthAgama) me kahI hai| bhApya paramAtmA ko pacaprakAro dravyata aMgapUjA yadyapi pUrvAkta gAthAo ke anusAra dravyapUjA bhI bhAvo ko udbuddha karane ke lie hai, isalie antatogatvA vaha vartamAna naigamanaya kI dRSTi meM bhAvapUjA me hI pariniSThina hotI hai, phira bhI usa yuga meM bhaktimArgIya gAsAmo me pracalita parampagao ke anumAra zrIAnandaghanajI ne dravyapUjA kA unlekha ima gAthA meM kiyA hai| dravyapUjA kI dRSTi me vItarAga-pratimA kI agapUjA ke pAMca prakAra hai
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA phUla, akSata (akhaNDita cAvala) zreSTha, sugandhita padArtha, dhUpa aura dIpa / parantu isa agapUjA ke pAtro prakAro ke sAtha zrIAnandaghanajI ne 'mana-sAkhI re'2 pada jor3A hai| isakA matalaba yaha hai ki vItarAga-pratimA me vItarAga-prabhu kA AropaNa karake usake Age phUla caDhAte samaya mana me vicAra karanA cAhie ki maiM phUla kI taraha komala aura jIvana me sugandha bhara kara prabhu ke caraNoM meM apane ko nyochAvara kruuNgaa| akSano kI taraha burAiyo, vAmanAo eva vyasano ke sAmane kSata dhvasta = parAjita nahIM hoUgA / mai uname dabUgA nhiiN| zreSTha sugandhita padArthoM kI taraha jIvana ko saccAritra me saurabhamaya banAUgA, dhUpa kI taraha apane AsapAsa ke vAtAvaraNa ko apane bure vicAro se gadA na banA kara acche .. vicAro, samyaga-darzana ke pracAra se mugandhita vanAUgA,aura dIpaka kI taraha apanI AtmA ko jJAnajyoti se Alokita karUgA / he bhagavan | maiM apane ina pA~co ago dvArA ApakI paraga zuddha, buddha, mukta zreSTha, A mA kI pUjA karake apanI AtmA ko rAga-dvepa, kAma-krodha mamatva, Adi burAiyo yA tajjanita karmo se mukta, niSkalaka, akhaNDazuddhatAyukta, svaruparamaNarUpa saccAritra se sugandhita, samyagdarzana kI niSThA se suvAsita aura samyagjJAna se prakAzita kara rahA huuN| zrIAnandaghanajI isa pacaprakArI agapUjA ke sambandha me svamatapratipAdana me taTastha rahe hai / yahI kAraNa hai ki ve apane antara kI vAna spaSTa kaha dete hai-'agapUjA paNa bheda suNI ima, gurumukha, Agama-bhAkhI re' arthAt maiMne aisI pacaprakArI agapUjA apanI paramparA ke mahAna guruo ke mukha se aura caityavandana bhApya, pravacana sAroddhAra Adi arthAgamo me kahI huI sunI hai| 1 yadyapi jinendrabhagavAn sacitta puSpa ke tyAgI hote haiM, dravyapUjA ke samaya kucha mUrtipUjaka sampradAya ko unhe sacitta puSpa caDhAnA asagata-sA lagatA hai, tathA sacittapuSpa kI hiMsA hone kI tarka bhI dI jAtI hai, parantu lAbhAlAbha kI dRpTi se soca kara zubhabhAvo kA palaDA bhArI hone me tathA gRhastha sacitta puppo kA tyAgI nahI hotA, isa kAraNa se thoTe se sacittapuppo kI hiMsA kI kriyA me prathaka mAnI jAne se mUrtipUjakaparamparA ke kucha AcAryoM ne dravyapUjA ke lie ime tathA dhUpa-dIpa Adi ko kSamya mAnA hai| isI dRSTi se sAvadyatyAgI zrIAnandadhanajI ne pacaprakArI agapUjA ke sAtha mana ke bhAvo kA tAra pUrvokta pAco dravyo me pUjana ke samaya joDanA AvazyakA batAyA hai| --bhASyakAra
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 pUrvokta agapUjA kA yaha varNana gavahAragarI apekSA ga pratyaSTi ne ikssaa| ____ ava nizcayanaya kI apekSA ne 'bhAvapUjA gI dRSTi ge jaba naga jaga-pUjA para vicAra karate haiM to mA mAlUma hotA hai ki vInagaga-pagagAnA kI agapUjA ke lie nicayanaya kI dRSTi meM ye batA gauNa hai| ye yAMnI cIjeM jaya hai unase cetanA ke mahAprANa kI gajA mAramA viga gannapUrNa nahI laganA / kyoki pratyeka dravya gvanana hai| eka dravya geno vya kA guccha manA-yuga (nizcaya me) nahIM ho mknaa| nizcayanaya kI dRSTi ge puSpa akSata dhupa Adi pacadravya paramAtmapujA ke lie na bhI liye jAya ko bhI mAnasika cintana ke dvArA prakArAntara meM bhAvapuppa-jJAnadIpa Adi hAga mAnapUjA kA jA sakatI hai| ata. zubhabhAvo ne udavodhana ke lie unheM pratIka mAna kara apanAye jAya to bhAvapUjA kI dRSTi se agapUjA gaphala hA makatI hai| jaine puppa ke sambandha meM janajagan ke udbhaTa vidvAn AvAcaM haribhadramUri ne apTaka me ATha satpuppa batAe hai-.-'ahimA, satya, jattaya, brahmacarya, amagatA, gurubhakti, tapasyA aura jJAna / bhagavAn ke caraNoM meM ye phUla cddhaaie| isI taraha vItarAga-paramAtmA kI agapUjA ke lie bAtmA ra akhaNDa zuddhasvarUpamaya zukladhyAna meM manta ho jaaie| sugandhita padAthA se paramAtmA kI pUjA karanI ho to AtmA ke anujIvI guNo spI sugandhita padArtho se kiijie| dharmadhyAna kI dhUpa de kara apane aura AmapAga ke jIvana aura jagat ke vAtAvaraNa ko suvAmita kara diijie| mamyagjJAna meM vRddhi kIjie, zAstrajJAna, zrutajJAna eva matijJAna vddhaaie| AtmA ko jJAnadIpa se Alokita kiijie| yahI dIpakapUjA kA tAtparya hai / AtmA ko svarUpanAna me sthira karane, svabhAva me ramaNa karAne evaM apane zuddhasvarUpa me zraddhA karane kA prayatna kIjie yahI nizcayadRSTi se pacaekA agapUjA hai| zrIAnandadhanajI ne jagalI gAthA meM pUrvokta pana pakArI agapUjA kA phala vatAyA hai 1 ahiMsA-satyamasteya-brahmacaryamasaMgatA / gurubhaktistapo jJAnaM satpuSpANi pracakSate ||-hribhdriiy apTaka ,
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapjA ehanu phala doya bheda suNI je, anantara ne paraspara re / ANApAlana, cittaprasannI, mugati sugati suramandira re / suvidhi0 // 4 // artha isake do phala sunane me Ate haiM, eka anantara [tAtkAlika sIdhA Direct] phala aura dUsarA pArasparika phala / anantara phala to vItarAga paramAtmA kA sAlambana dhyAna [ sAkAra upAsanA ] karake kramaza paramAtmabhAva prApta karane rUpa paramAtmA kI AjJA kA pAlana aura paramAtmA kI pratimA ko dekha kara citta kI prasannatA=zuddhAtmabhAva me citta kI sthiratA, hai / isakA paramparAphala he-manuSyabhavarUpa sadgati athavA devaloka kI prApti aura anta me mukti kI prApti , bhASya paramAtmapUjA kA phala vItarAga-paramAtmA kI upAsanA kisI laukika phalAkAkSA se karanA ucita nhiiN| unakI sevA, pUjA, bhakti aura upAsanA apanI AtmA ko jagAne, apanI AtmA ko apane anujIvI guNo kI ora mor3ane aura vAsanA, kAmanA, prasiddhi, Asakti, mamatA Adi burAiyo se dUra rakhane ke lie, satasat kA viveka karane aura svasvarUpa me niSThA baDhAne ke lie hai| isI dRSTi se zrIAnandaghanajI pUrvokta paramAtmapUjA ke dono prakAra ke phala batAte haianannaraphala aura pAramparika phala / anantaraphala to tAtkAlika kahalAtA hai, jo kArya sampanna hote hI vyakti ko milatA hai, jabaki paramparAgata phala dUragAmI hotA hai, vaha kaI vAra to imI eka janma meM hI mila jAtA hai, kaI vAra bhavAntara (dUsare-tIsare Adi janma) me milatA hai / / yaha to nizcita hai ki kisI bhI kriyA kA phala to avazya milatA hai / mAtha hI yaha bhI nizcita hai ki pratyeka kriyA kA phala kartA ke bhAvo para Azrita hai| eka samAna kriyA hone para bhI kartA ke bhAva azubha ho to usakA phala bhI agubha milegA, aura zubha hoMge to zubha milegaa| tathA yadi - - 1. 'yA yA kriyA sA sA phlvtii|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra adhyAtma-darzana uma niyA ke karate samaya nipAga aura nimAkSa bhAna hai, guddha AtmA ko hI prApta karane kA lakSya hai to una una zuddhabhAvo meM phApa unale kartA ko zuddha phana= kamoM ge muzita [mosaphala kI prApti hogii| paramAtmapUjA ke sambandha meM bhI yahI bAta sagajanI caahie| yadyapi AdhyAtmika mAdhaka ko phala kI icchA nahIM hotI, tathApi 'prayojanamanuddizya mando'pi na pravartate' isa nyAya ke anugAra vinA prayojana ke paramAtmapUjA kI pravRtti bhI koI vicAravAna gAdhaka kauna kara gayAnA hai? ina dRSTi meM paramAtmapUjA ke prayojana aura uddezya yA kathana phana te ga ma zrIAnandadhanajI ne kiyA hai / ata ga pani ke prayojana gaura uddezya ke bhA meM ye do panna mpaSTa hai| __ yadi pajAkartA paramAtmapUjA jaMgI zubha pravRtti ke mAya nAde-bAjI karatA hai, dUsaro ko dhokhA de kara, vakame ge mAla kara apane vo bhavana nA paramAtmapUjaka kahalAne kA dikhAvA karatA hai, yA damma karatA hai, to yaha pUjA bhI aNubhabhAvo ke pAraNa azubhaphanadAyinI banatI hai| yadi pUjAkanA zubhabhAvo ke sAtha paramAtmapajA pharatA hai to usakA janantaraphana puNyaprApti ke pariNAmasvarUpa cittaprasannatA, aura paramparA ge manuSyagati thA devagati prApta hotI hai| parantu yadi vaha niSkAma evaM niSkAdA nAva me apanI Atmazuddhi, Atmahita yA zuddhAtmabhAva yA vItarAgabhAva me ramaNanA kI dRSTi se paramAtmapUjA karanA hai to usakA anantara phala AjJApAlana aura citta kI guddhi [prasannanA hai, tathA parampagaphala kAmoM se mukti mokSa] hai| ___vAstava meM, zAstrIya dRSTi meM bhagavAn kI AjJA mAthava me pravRtti karane kI nahIM hai| unakI AnA Ava me rahita savara me yA guddhasvarUpa me ramaNa karane-ekAta nirjarA [Atmazuddhi] yA AItpadaprApti kI dRSTi se koI bhI pravRtti karane kI hai| kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra ne bItarAgamtuti me kahA hai- 'ApakI AjJA kA paripAlana hI ApakI pUjA hai|' yahI vAta zrI AvArAgarana me bhI kahI hai.2 "zrItIyaMkara deva ne mokSamAdhanA ke 1 'tava saparyAstavAjJAparipAlanam'-ayogavyavacchedikA / 2 ANAe mAmaga dhamma, esa uttara vAde iha mANavANaM viyaahie| -~-AcA. thu. 1 a. 6 u. 2 .
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 1630 lie manupyo ko kahA hai ki 'merA dharma AjJApAlana meM hai|' tIrthakaradeva ne do prakAra ke dharmoM kI AcaraNa karane kI AjJA dI hai-~AgAradharma aura anagAravarma / isa vinayamUlaka dharma ke AcaraNa se kramaza jJAnAvaraNIyAdi ATha karmoM kI prakRti kA kSaya karake manuSya lokAna-pratiSThita siddhi [mukti]sthAna ko prApta kara letA hai| parantu yaha dharmAcaraNa na isa loka ke kisI svArtha yA vAsanA kI dRSTi se dharma kare, na paraloka ke kisI prayojana se dharmAcaraNa kare, na kIti, vAhavAhI yA pratiSThA kI dRSTi se dharmAcaraNa kare, kintu vItarAgaprApti [zuddhAtmabhAva me sthiratA] ke uddezya se dharmAcaraNa kre|2 niSkarSa yaha hai ki yadi koI mumukSu sAdhaka vItarAgatA-prApti kI dRSTi se varmAcaraNarUpa AjA kA pAlana karatA hai, to vaha vItarAga paramAtmA kI pUjA hI hai aura usakA anantara phala vItarAga kI AjJA kA paripAlana aura citta kI prasannatA [nirmalatA hai| jabaki paramparAgata phala [anna me] siddhi [mukti sthAna kI prApti hai| java sAdhaka paramAtmA [padmAsanastha jinapratimA ke sAnnidhya meM padmAsana se vaiTha kara vItarAgaparamAtmA ke jJAnAdi anantacatuSTaya guNo kA dhyAna karatA hai to usake hRdayapaTala me vikArabhAvo yA vaibhAvika guNo kA jAla haTa kara paramAtmabhAva yA zuddhAtmabhAva kA Andolana hotA hai| dhIre-dhIre paramAtmabhAva saskAro me jama jAtA hai| yahI paramAtmapUjA kA phala hai / rAcamuca aisI paramAtmapUjA AjJApAlana meM zurU ho kara cittaprasannatA taka pahu~ca kara gubhagati aura antatogatvA mukti taka pahu~cA detI hai| zuddha kA viveka karane ke lie hI zrIAnandavanajI ne prabhupUjA ke dravya aura bhAva dono prakAra ke anantara aura paramparAgata phala batAye hai, phalAkAkSA karake pUjA karane kI dRSTi meM nhiiN| 1 icceeNaM viNayamUlaeNa dhammeNa aNupuTaveNaM , aTThakammapayaDIo khavetA loyaggapaiTThANA bhavati |--jnyaataasuutr a 5 2 na ihalogaTTayAe AyAramahi dvijjA, na paralogaTThayAe AyAramAhiTijjA na kittivannasilogaTTayAe AyAramahiTrijjA; nannatya Arahatehi hehiM aayaarmhitttthijjaa| -dazavakAlika a 8-6
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 adhyAtma-darzana agalI gAthA ma zrIAnandapanajI una yuga meM pranalina apThanakArI agrapUjA ke sambandha meM bhI bhAvo kA tAra prabha ne jor3ane / liga kahate haiM--- phUla akSata vara dhUpa paIvo, gaMdha naivedya phala jala bharI re| aMga-agrapUjA malI aDavidhA, bhAve bhavika zubhagati varI re / / savidhi0 // 5 // artha phUla, jala, aura gaMdha (kesara Adi mugadhita padArtha) ina tIno me pUjA karanA agapUjA hai, tathA akSata. zreSTha dhUpa, dIpaka, navedha va phala ina pAcoM se pUjA karanA agrapUjA karanA hai, donoM mila kara ATha prakAra kI pUjA hai| bhavyajIva zuma hArdika bhAvo me usakI ArAdhanA karake mugati prApta karate haiN| agapUjA aura agrapUjA yo sAya no bhAvA kA tAra pUrvokta panaprakArI pUjA kA varNana karate hA zrIAnandaghanajI ne jaiga mana sAmbI re' kaha kara mana ke sAkSitva me--mAnaniya bhAvo ko tAra jor3a kara paramAtmA kI pUjA meM otaprota hone kA vidhAna kiyA thA, usI prakAra yaha bhI japTanavArI pUjA me bhI gumabhAvoM kA tAra joDane kI bAta kahI gaI hai| matalaba yaha hai ki yahA bhI pahale kI taraha ATha yo ge pUjA karate samaya mana me una dravyo yo guddha Atmasvaspa yA AtmagaNa kI preraNA ke pratIka mAna kara agapUjA aura agrapUjA karane se gubhagati kI prApti batAI hai| agapUjA kA matalaba hai-aige nyo se pUjA karanA, jinanA mparga paramAtmapratimA se ho tathA agrapUjA kA matalaba hai-una dagI me gajA karanA, jinakA sparza paramAtmA kI pratimA se nahIM hotA, nirpha prabhu kI pratimA ke samakSa khaDe raha kara unhe car3hAnA hotA hai / igalie nahA ha-'aga-agrapUjA malI aDavidha' yAnI phUla, jala aura kesara Adi gandha , ye tIna agapujAyogya dravya haiM , dhUpa,, akSata, dIpa, phala aura naivedya ye pAca agapUjAyogya dravya hai| vartamAna meM pracalita pUjA me dravyo kA krama yaha hai--sarvaprathama jala kA abhiSeka, unaka vATa kesara va anya sugandhita dravyo ke baDhAne kA rivAja hai| tatpazcAt puppa,
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 165 caDhAnA, cauthI pUjA dazAga dhUpa kI, pAcavI dIpaka kI, chaThI pUjA cAvala kI sAtavI phalo kI aura AThavI pakvAnna Adi, naivedya caDhAne kI prathA hai| , parantu ina dono prakAra kI pUjA ke sAtha bhAvahInatA ho to . usakA yathepTa aura yathocita phala nahIM miltaa| isalie zrIAnandaghanajI ne isa gAthA me spaSTa kaha diyA hai-'bhAve bhavika zubhagati varI re'| bhavikajIva isa aSTaprakArI pUjA ko bhAvo se otaprota ho kara karegA, tabhI sugati prApta kregaa| pUjAyogya dravyo ko bhAvo ke dhAge me kaise piroe~ ? yadyapi yaha aSTaprakArI pUjA bhI dravyo kA Alamvana le kara kI jAtI hai, tathApi ina savako bhAvo ke dhAge me pirone kA abhyAsa karanA caahie| anyathA, na to citta me prasannatA hogI, na pUjyadeva ke sAya AtmIyatA hogI aura na hI pUjA kA uddezya siddha hogaa| aisI bhAvavAhinI pUjA ke atirikta korI dravyapUjA yAtrika, ruDhigrasta eva kabhI-kabhI pradarzana honI sabhava hai| isalie pratyeka dravya ke sAtha-sAtha hRdaya ke bhAvo kA tAra juDanA caahiye| jaise pUrvokta aSTaprakArI pUjA meM kramaza jala se prabhupratimA kA abhiSeka karane yA jala caTAne kA rivAja hai| vaiSNavapUjAvidhi me pAdya, arghya, Acamana, aura snAna (abhiSeka) ke lie 4 cammaca isalie caDhAe jAte haiM ki hama apanA zrama, manoyoga, prabhAva eva dhana ina cAro upalabdhiyo kA yathAsambhava adhikAdhika bhAga vItarAga-paramAtmIya prayojana ke lie samarpita kareM / caMki jala zItalatA, zAnti, namratA, vinaya eva sajjanatA kA pratIka hai, / ata mattrayojano ke lie maiM samaya lagAU~gA, zramavinduo kA samarpaNa kruuNgaa| yaha to huI vyavahAranaya kI dRSTi se bAta / nizcayanaya kI dRSTi se jala caDhAne ke samaya yaha bhAva Ane cAhie ki prabho / maiM aba taka yaha nahIM anubhava kara pAyA ki maiM zuddha, vuddha, caitanyaghana hU~, ye indriyo ke madhura viSaya vipasama hai, yaha lAvaNyamayI kAcanakAyA bhI kSaNabhagura hai, yaha saba kucha jaDa kI krIDA hai, caitanya kA isase kyA vAstA? isa bAta ko aura svaya ke Atmavaibhava ko bhUla kara maiM mahatva-mamatva me phasa gayA thaa| parantu ava meM Apake sAnnidhya me samyak-jala le kara usa mithyAmala ko dhone AyA huuN| isake pazcAt candana, n 1. 'yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyA.'
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana 166 pecara yA anya sugandhita dradhya nAga jAte hai| candana kI yaha vizeSatA hai ki usa vRkSa ke kaNa-kaNa me gugandha hotI hai, yaha rAmIpavanI roM yA lATa-AyAdI ko bhI gugandhina karatA hai| apanI jItanatA gaMgApa, bindra jage vipadaMga vAla prANiyoM taka ko zAnti pradAna karatA hai| usakI chAyA ge gaTane vAle bhA gugandhabharI gItalatA prApta karate hai| umIlATI gATa kara becane yA pandhara para ghigane vAle apakArI bhI badale meM pratigodha nahIM, para hI pAna hai| naSTa hote-hote bhI candana apanI lagATI meM bhajana yA jaga nAgne gI mAlA, havana-sAmagrI vAna vagairaha de jAtA hai| usI prakAra pajAgA mI yaha mAnanA gve ki merI zakti yA gAmarthya kA upayoga bhI jIvana ke anna tava mA prakAra ho| niracayanaya dRSTi se candana caTAte mamaya yaha bhAvanA kare ki prabhA / jada bhIra cetana kI sabhI pariNatiyAM apane-apane meM hotI hai| AtmA ke vAratavika svarUpa meM anagina varata ge vyakti bananya ke lie jara ko anukUna yA pratikUla batAte haiM, para yaha gavagana kI bhUThI pAnA hai| maine candana ne gaNA kAparAta pratikUla gayogo me bhI gana ko prodhI, nilita saga yA AdhyAnI banA kara ganmamaraNa ke cakra ko banAyA 1 ana utta vikAro me ganapta hadaya nandana kA samAna zItala banAne ke lie Apo pAma AyA hai| candana ke badale gAI jagaha kesara yA ku kuma vagairaha cAyA jAnA hai| uga gamaya bhI aigI bhAvanA kI jA sakatI hai| isI prakAra akSata upAjina ana, dhana, vaibhava, vana Adi kA pranAka ' upArjana ko dUsaro meM gavibhAga na karake apane Apa hI yati rahane vAla na 'cora' kahA gayA hai| ana upArjana ko japane eva apane parivAra taka ka upayoga me mImita na rakha kara usame deza, dharma, samAja, saraphAna Adi / '' bhAga svIkAra karanA caahie| tadanusAra apanI kamAI kA eka baDA jaga mita rUpa se nikAlA jAya, yaha vyavahAranaya kI dRSTi se akSana-samapaNa n| preraNA hai| - nizcayanaya kI dRSTi me akSata-samarpaNa ke sAtha yaha bhAvanA ho ki prabho / merI AtmA akSata hai, ujjvala hai, dhavala hai, paradravya ke sAtha kiJcit bhA nahI lagI huI hai, phira bhI maiM anukUla manona padAryo para mamatva aura abhimAna
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 167 nirantara karatA rahatA huuN| merA caitanya jar3a ke sAmane jhuka jAtA hai, dava jAtA hai, vaha akhaNDita nahIM raha pAtA, ana apane zAzvata aura avinAzI (akSata) Atmanidhi ko pAne ke lie maiM Apa (paramAtmA) ke caraNa-zaraNa meM AyA hai| isake pazcAt puSpa-magarpaNa ke gamaya yaha bhAvanA karanI hai ki jaise puSpa komala hotA hai, khilatA-khilAnA hai, halakA-phulakA hotA hai, namratApUrvaka samapita ho jAtA hai, vaige hI haga bhI komala (nirabhimAna, madarahita) ho kara khilekhilAe~ (AtmavikAsa kare-karAeM), bAhya cintAo ke bojha se rahita ho kara apanI jindagI halakI-phunakI vitAe~, vizvodyAna ko zobhAyamAna banAne ke lie apanA jIvana namratApUrvaka kapaTarahina ho kara mamarpita kara deM / phUla kI taraha gardana nucavA kara tathA marmabhedI suI kA-sA chedana mAgabhAvapUrvaka svIkAra karake paramAtmA ke caraNo me samarpita ho jAya / nizcayadRSTi me puSpa-samarpaNa ke gamaya yaha bhAvanA kare ki hamArI AtmA kuTitatA (mAyA, mithyAdarzana) me rahita ho kara, puSpa kI taraha sukomala ho, mvamvarUpa kI suvArA meM ramaNa kreN| svambarupa kA cintana ho, caimA hI sambhApaNa ho, vRtti me bheda na ho / nijaguNo me sthiratA ho / dIpaka ke gamaya bhAvodvodhana isa prakAra kare ki dIpaka sneha se -cikanAI se bharApUrA hai, vaha svaya jala kara maro ko prakAza detA hai| inhI vizepatAo ke kAraNa use pUjA me sthAna milA-he / isI prakAra hama bhI apane anta karaNa me asIma sneha, sadbhAva bhara kara paramArtha ke lie baDha-caDha kara - tyAga, balidAna kare, kaSTa sahe, svaya jJAna se jAjvalyamAna ho kara dUsaro ko , jJAna kA prakAza de / jinakI dRSTi utkRSTa AdarzavAdI, UddhavagAmI hai, ve hI jIvanta dIpajyoti kahe jA sakate haiM / hama bhI paramAtmA ke Adarzapatha para cala ": kara unake kRpAbhAjana vane / dhUpavatto me agnisthApanA bhI prakArAntara se dIpaka kI AvazyakatA-pUrti karatI hai, usakI bhI yahI preraNA hai| nizcayadRSTi me dIpaka-samarpaNa ke samaya yaha cintana ho ki prabho ! ava * taka maiMne jaga ke jaDa-dIpaka ko hI ujAlA samajhA thA, kintu vaha to AdhI - ke eka hI jhora me ghora adhakAra bana jAtA hai| ata prabho | isa nazvaradIpa
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 998 sadhyAtmandamAga ko samapita karake, Apake phevana-vAnanpI dIpaNA kI lI ga apane mAtmadIpa ko jalAne ke lie lAyA hai| dhUpa dete samaya antara ge yaha bhAvanA hA ki pramI / ma cupa (vA agasvatI) kI taraha svaya jana kara dUgaro to maurabha pAra gaNoM meM apanI gukAniyo kI yaza maurabha caTA dU / dhUpa kI nanha nirgamamAnabhAra ge paropakArI apane Apako lagA duu| nizcayadRSTi meM dhUpa deM gamaya vicAra yAra merI gaha midhyA prAli rahI bijakarma mujhe ghamAtA hai, meM jaba pI pariNati ke manuSya ho kara apane ko rAgIpI banA letA hai| isa prakAra meM gadiyoM meM bhAvakarma yA bhAvamaraNa karatA AyA |kin aba jApare cAraNoM meM A kara ina dhUpa me yaha nIkha nhA hU~ ki jaganI AtmA kI rabasvampAcaraNampI gandha ko apanAUM eva paragandha (vaibhAvika pariNati) ko jalA duu|' phala-samarpaNa ke samaya vicAra kare ki prabho ! maiM apane pratyeka satkArya vA phala Apake caraNo meM nyauchAvara kara rahA huuN| merA apanA kucha nahIM hai, taba ApakA hI hai / maiM svaya-kana tva ke abhimAna ne rahita ho kara phana kI taraha samarpita ho rahA hU~ / jathavA mujhe jo bhI zubha phala vizva-udyAna meM mile haiM, unheM maiM vizva ko bAMTa duu| nizcayadRSTi se yaha soce ki prbho| jina meM apanA kahatA hU~, vaha mujhe chor3a kara cala detA hai| maiM isase vyadhita aura vyAkula ho jAtA hU~, jisakA phala vyAkulatA hai / ana prabho! maiM zAnta, nirAkula cetana hU~, mukti merI sahacarI hai / yaha jo moha-mamatva hai, vaha phala kI taraha paka kara AtmavakSa se TUTa paDe aura Apake caraNo me samarpita ho jAya / isI me merI sAthakatA hai| navedya (miSTAnna Adi padArtha) caDhAte samaya soce ki prabho / maiM sasAra kI samasta vastuo ko apanI mAna kara uname Asakta rahatA hUM, para aba padArtha ke prati vaha mamatA aura ahatA nApa ke caraNo me naivedya ke rUpa me marpita kara rahA huuN| 'nizcayadRSTi se yaha soce ki prabho ! aba taka agaNita jaDadravyo (parabhAvo) se merI bhUkha nahI miTI, tRSNA kI khAI khAlI kI khAlI rahI, yuga-yuga se mai icyAsAgara me gote khAtA AyA, AtmaguNo kA anupama rasa choDa kara pacendriya
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 166 viSayo kA rasa pItA rahA ata Apake caraNo me AtmakathA nivedana karake ina maba paradravyo kA naivedya caDhAtA huuN| isa prakAra pUrvokta apTadravyo ke mAdha zubha aura zuddha bhAvo kA puTa de kara paramAtmA ke guNo me tanmaya ho kara bhaktipUrvaka paramAtmapUjA karake bhavyajIva zubhagati prApta karate haiN| paramparA me ve mukti bhI prApta kara sakate uparyukta bhAvanAo me anuprANita vidhi ko choDa kara jo prabhupUjA ke bahAne sirpha ganda, rUpa, rasa, gandha aura sparNa (gadya-gIta ke zabdo, nartaka-nartakI ke rUpo, miThAiyo, phalo yA anya pramAda ke rUpa meM prApta khAdya-peyavastu ke raso, itra Adi sugandhita padArthoM kI sugandho eva komala vastuo ke sasparzI , me Asakta aura mugdha ho kara indriyo aura mana ko ucca khala banA kara bhogo me tanmaya hote haiM, vilAsitA aura rAgaraga me mazagUla ho kara mahaphila kA majA lUTane Ate hai , ve prabhupUjA me komo dUra hai| ve aimI prabhupUjA me Atmaguddhi, cittaprasannatA aura AtmaguNo me lInatA ke badale sAsArika viSayavAsanAo me ulajha kara kabhI-kabhI Atmapatana eva AtmavacanA kara lete hai / kyoki 1 zabdAdi-vipaya kAmaguNa hai, aura masAra ke mula kAraNa hai / janmamaraNa ke caka ko gati dene vAle hai / isI kAraNa usa samaya ke lokapravAha ko ulaTI dizA me bahate dekha kara AnandaghanajI ko kahanA paDA-bhAve bhavika zubhagati varI re, pUjA ke aura bhI aneka prakAra uma yuga me pracalita the, jinakA jikra zrIAnandaghanajI chaThI aura sAtavI gAthAo me karate hai sattarabheda, ekavIsa prakAre, aSTottarazata bhede re / bhAvapUjA bahuvidha niradhArI, dohagadurgatichede re // suvidhi0 6 // artha paramAtmA kI dravyapUjA 17 prakAra kI hai, 21 prakAra kI hai aura 108 prakAra kI hai / aura bhAvapUjA aneka prakAra ko nirdhArita (nidiSTa) hai| jo durbhAgya aura durgati ko miTAtI hai| 1. "je guNe se mUlaThANeje, mUlaThANe se guNe"-~AcArAga ya 2 u 1
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 adhyAtma-darzana bhAdhya paramAtmApUjA ke vividha prakAra paramAtmApUjA se apanI AtmA ko jagAne ke lie aura bhI anekoM prakAra hai| zrIAnandaghanajI ne una yuga meM pracagita dragapUjA yA mAtArA jA ve ?', 21 aura 108 una tIna prakAro kA ulama piyA hai| parantu yaha dravyamAnI tabhI nahI arya me sArthaka hA sAnI hai, jaba pUrvAnA vidhi meM ina sabA nAra tadanukUla zubha yA zuddha mAvo yA tAra juDA ho| anyathA, vaha patA cala sthUlapUjA yA yAntrika kriyA bana kara raha jaaygii| mananda prasAra garI pUjA uma paramparA ke AcAryA nega pracAra batAI hai-~-~~-nAna (abhiyaMkA thA snAna), 2- cadanAdi kA vipana, vastrayuga tra-paridhAna,' 4-~~vAsapUjA (vAsakSepa yA sugandhita vastu, 5--puppapUjA (yuna na nahAnA) 6-- puramAlA, 7--puppo kI AgI-racanA, 8-cUrNapUjA, [barAsa kA cUrNa], Edhvaja pUjA, 10-AbhUSaNapUjA, 11---puSpagRhapUjA, 12--gugumamegha [puSpavRSTi karanA), 13-~aSTamagalapUjA (naztarI yA hAya meM bATa mAganikA ko vAma kara khaDe rahanA), 14-dhUpa-dIpa-gUjA, 15-gInapUjA, (tAlalayasahita prabhuguNagAna karanA) 16 nRtyapUjA (prana kI pratimA ke Age nRtya karanA) 17srvvaadypuujaa| / - isI prakAra 21 prakArga dravyapUjA bhI una yuga meM pracalita thii| vaha isa prakAra hai- ~-jalapUjA, 2-vastrapUjA, :..-candanapUjA, 4-puSpapUjA, 5-vAsapUjA, 6-cUrNAcUrNapUjA (barAma ke cUrNa me nandana TAlanA), 7--- puSpamAlA, 8-japTamAgalika-pUjA, 6-dIpakApUjA, 10-cUpapUjA, -11---- akSatapUjA, 12-dhvajapUjA, 13-cAmarapUjA, 14-~chatrapajA, 15----mukuTapUjA, 16-darpaNapUjA, 17-naivedyapUjA, 15-phUlapUjA, 16-gItapUjA, 20-nATakapUjA, 21-vAdyapUjA / isI prakAra prabhupratimA ke Age sundara phala va naivedya caDhA kara 108 prakAra se dravyapUjA karane kI paramparA bhI usa paramparA meM pracalita hai| isI taraha aSTottarI, caumaTha prakArI yA 66 prakArI dravyapUjA bhI kahI-kahI pracalita hai / 1 vastrayugala ke badale kahI-kAhI 'cakSuyugala' milatA hai|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA parantu ina sabake mAtha purvokta prakAra me tadanukUla bhAvanAo ko joDanA Avazyaka hai| kyoki ina saba dravyapUjAo kA upayoga itanA hI hai ki ye saba bhAvapUjA kA nimitta bane / akelI dravyapUjA durbhAgya aura durgati kA nAza karane vAlI nahIM hai / isI kAraNa Arambha-parigraha ke tyAgI, anagAra (muni) yA sAdhusAdhvigaNa dravyapRgA nahIM karate, ve mirpha bhAvapUjA hI karate hai / isalie zrIAnandaghanajI ne bhAvapUjA para jora dete hue kahA hai-~bhAvapUjA bahuvidha niradhArI, dohaggadurgatichede re / ___ bhAvapUjA payA, kese aura phisalie ? vAstava me dravyapUjA no bhAvapUjA taka pahu~cAne hetu / gRhasthasAdhako (dezacAritrI) ke lie eka mAdhana ho sakatI hai / jaige-nanheM gizu ko khilaune de kara yA citra batA kara unake jariye vividha padArtho kA bodha karAyA jAtA hai, parantu Age kI kakSAo me pahuMcane para use cino yA khilono kI jarUrata nahI paDatI, vaha unheM chor3a detA hai aura apanI bhAvanA aura cintanazakti ke jariye vividha anubhava prApta kara letA hai| mabhava hai, isI prakAra AcAryoM ne sthUlabuddhi prAthamika bhUmikA ke logo ke lie mUrti yA kisI pratIka me paramAtmA kI chavi kI kalpanA karake yA ugame paramAtmA kA AropaNa karake vividha dravyo se myUla pUjA karane kA vidhAna kiyA ho, parantu unakA mUla lakSya aura mukhya prayojana to bhAvapUjA taka pratyeka jinAmu ko pahuMcAne kA rahA hai| zrIAnandavanajI ne bhI isalie vAravAra bhAvapUjA kI ora igita kiyA hai| ___ bhAvapUjA me kisI vAhya vastu kA Alambana nahI liyA jAtA / usame apane hRdaya ke tAro ko bhagavAna ke guNo se joDA jAtA hai| jahA~ kisI bAhya dravya kA Azraya na le kara sirpha apane manobhAvo dvArA hI pUjya kI pUjA-bhakti kI jAtI hai, unake caraNo me tyAga, balidAna eva sayama kA naivedya caDhAyA jAtA hai, unake samakSa prArthanA ke rUpa meM apanI AlocanA, garhA, Atma-nivedana, AtmanindanA (pazcAttApa) vyakta kI jAtI hai, stotro, bhajano, stavano aura stutiyo ke mAdhyama se yA dhyAna, cintana, manana, Adi se paramAtmA kA sAnnidhya prApta karane kA prayAsa kiyA jAtA hai, vahA~ bhAvapUjA hai| ___ isalie bhAvapUjA kA koI : eka hI prakAra na- batA kara bahuvidha prakAra batAe haiM / cUMki vItarAgaparamAtmA me ; anantaguNa hai, una samasta guNo kI
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 adhyAtma-yAna prApti ke lie vividha rUpa meM adhyayanAya karanA hotA hai / ganie bhAvajA bhI asaMkhya prakAra kI hai| bhavyAtmA jaba bhI kisI guNa kI prApti ke lie gujyacaraNoM meM vigI bhI prakAra meM nivedana gAranA hai, aura sapanunAra napriya hone kA prayatna karatA hai, jaba usa bhAvapUnA ge ugame dIpi, dukha aura durgani naSTa ho jAte hai| jaise ki eka jainAcArya ne kahA hai ... 'vItarAga-panmAtmA kI pUjA karane meM upanagAM kA bhaya ho jAtA hai, vighnarapI beleM kaTa jAtI hai, mana prasannatA me bhara jAtA hai| ____ yaha eka manovaijJAnika tathya hai ki jara manuSya kinI cintA, vipatti, paSTa yA aniSTa vAtAvaraNa me ghirA hotA hai, taba yadi kinI nartha vyakti kA uge AzvAsana mila jAtA hai, yA vaha phinI samartha vyakti kI megA meM managna ho jAtA hai apavA kimI uccaguNI para vizvAsa rakha kara usakI AgadhanA karane me laga jAtA hai athavA kisI viziSTa guNI meM guNo ko prApta karane kI uge preraNA mila jAtI hai aura usa para vizvAsa rakha kara unake Adega-nirdeza meM vaha mAdhanA karatA hai, to svAbhAvika hI usakI vaha cintA, vipatti, paTa yA aniSTa paristhiti samApta ho jAtI hai, unako vyathita karane vAle jalajalUla vicAra mamApta ho jAte haiM aura usakA mana Azvala, vizvasta aura namAhita eva namAdhistha ho jAtA hai| nAtha hI paramavisvannapugpo para vizvAma gyu kara apane pApakarmoM kA tyAga karane aura aura ahiMsA-satyAdi ghamo kA AcaraNa karane se usake durgati ke dvAra baMda ho jAta hai, bhadgati aura mukti ke dvAra khula jAte hai| yahI bAta paramaArAdhya vItarAgaparamAtmA kI nevA, bhakti, upAsanA aura bhAvapUjA ke sambandha ma samajhanI caahie| isI dRSTi se paramAtmA kI bhAvapUjA meM durbhAgya aura durgati ke naSTa ho jAne kI bAta kahI gaI hai / kyoki kApaTarahita ho kara paramAtmA ke sammukha AtmasamarpaNa karane me hI paramAtmA kI akhaNDa bhAvapUjA hotI hai, jinakA tAtkAlika phala citta kI prasannatA hai, yaha prathama tIrthakara kI stuti upasargAH kSayaM yAnti, chidyante vighnavallayaH / manaH prasannatAmeti pUjyamAne jinezvare //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 203 me kahI gaI hai / jata bhAvapUjA me citta ke samasta vikAra, duzcintA, durvyAna, Adi kAphUra ho kara usame prasannatA, svacchatA, nirmalatA aura pavitratA paidA ho jAtI hai, jisane durbhAgyadUra ho kara madbhAgya me pariNata ho jAtA hai, du sthiti, duzcintA aura durgati miTa jAtI hai aura susthiti, nizcintatA aura sugati prApta ho jAtI hai, paramparA se karmakSaya hone me mukti prApta ho sakatI hai / uparyukta nathyo ve prakAza me mataraha prakAra kI bhAvapUjA kA artha hai--17 prakAra kA asayama choDa kara AtmA ke zuDha sayamaguNo ko apanAnA / ikkIsa prakAra kI bhAvapUjA kA artha hai--21 prakAra ke mavaladopo kA, tyAga karake AtmA ke anujIvI guNo kI ArAdhanA karanA / isI taraha 108 prakArI bhAvapUjA bhI pacaparameSThI ke 108 guNo kI ArAdhanA karane se hotI hai / athavA 17 prakAra kA mayama-pAlana karane kA puspArtha karanA tathA bAraha prakAra ke tapa aura nau prakAra kI brahmacaryasamAdhi mila kara 21 guNo kI ArAdhanA karane kA purupArtha karanA bhI bhAvapUjA hai / pUrvokta gAthAo me agapUjA aura agnapUjA, yo do prakAra kI dravyapUjA aura aneka prakAra kI bhAvapUjA, isa taraha pUjA ke tIna prakAro kA varNana kiyA gayA, aba agalI gAthA me cauthI pratipattipUjA kA varNana karate hai turiyabheda paDivattipUjA, upazama-kSIraga-sayogI re / cahA pUjA ima uttarajjhayaNe, bhAkhI kevalabhogI re| suvidhi // 7 // artha paramAtmapUjA kA cauthA prakAra pratipattipUjA hai| jo upazAntamoha, kSINamoha aura sayogIkevalI nAmaka 11veM 12veM aura 13veM guNasthAna me hotI hai / yo caturya prakAra kI pUjA zrIkevalajJAnI ne uttarAdhyayanasUtra me batAI hai| bhASya paramAtmapUjA kA cauthA prakAraH pratipattipUjA paramAtmapUjA ke tIna prakAro kA varNana pahale kI gAthAo me kara cuke - - RT ramana Antimom
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 adhyAtma-darzana hai| yahAM zrIAnandaghanajI ne cauthe prakAra go gUjA--pratipattipUjA batAI hai| ___ yahA~ 'cauhA pUjA' kA artha caudhI (caturthI) gUjA hai, joki uttarAdhyayanamUtra kI vRtti meM pratipatti kA ullekha hai| vahIM anANAtanAvinaya ko pratipatti kahA gayA hai| pratipattipUjA kI vyAgyA ga prakAra hai uttarAdhyayanamUna kI vRtti me vinaya ke pragaga ge pratigati sAmartha anAzAtanAvinaya batAyA hai| lalitavistarA vRtti nAdi meM pratipatti kA artha 'pratipatti avikalAssptopadezapAlanA' kiyA hai / yAni AptapuruSo ke upadeza kA akhaNTa (adhirUna) rUpa se pAlana karanA pratipatti hai| yaha artha vyavahAramaya kI dRSTi meM magana hai| kintu nizcayanaya kI dRSTi se pratipatti kA artha hotA hai--paramAtmA ko AtmabhAva se agIkAra karanA athavA AtmA ke guNoM kA gamayarUpa meM anubhava karanA, paramAtmA me svasvanga nA gavedana yathArthampa ge garanA pariNattipUjA hai| pratipattipUjA ke adhikArI pratipattipUjA bhI bhAvapUjA kA viziSTa aga hai, jintu ugaka adhikArI 11 ve guNasthAna meM sthita upagAnlamohI hote hai, jinA tamAma napAyabhAva upazAnta ho jAte hai, athavA 12 ve guNanyAna ge sthita kSINamotI hai, jinake tamAma kaMpAyabhAva kSINa ho cuke hote hai, athavA terahaveM guNandhAna meM sthita : sayogI-kevalI bhagavAn hai, prathama do koTi ke mahAn AtmA AtmaguNo kA yathArtharUpa se anubhava kara lete hai, athavA yathAyyAta-cAritrI hone ke kAraNa vItarAgagaramAtmA ke upadeza kA ve avikalarUpa se pAlana karate hai, athavA ve pUrNatA ke patha para hone me vItarAgaparamAtmA kI jarA bhI AzAtanA yA AjJA kI avahelanA nahIM krte| antima sayogI-kevanI to sadehamukta vIta-rAga ho jAte hai, aura ve AtmA-paramAtmA ke guNo kA sAkSAt anubhava karate hai aura yathAkhyAtacAritrI hone se ve avikalarUpa me AjJApAlana karate hai| / isa prakAra paramAtmapUjA ke cAra prakAra zrIAnandaghanajI ne isa stuti me batAe haiM-agapUjA, agrapUjA, bhAvapUjA aura prtipttipuujaa| kintu
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 205 jaisA ki pUrvokta gAthAo ke varNana meM batAyA gayA hai, do prakAra kI dravyapUjA prAthamika bhUmikA vAlo ke lie hai aura vAda .. kI do prakAra kI bhAvapUjA uttarottara uccabhUmikA vAlo ke lie hai / isI bAta ko lalitavistarAvRtti me spaSTaspa se batAyA gayA hai ki puppapUjA ( agapUjA ), AmIpapUjA (agrapUjA) stutipUjA (vandanA, kAyotsarga, stuti, stava, nAmasmaraNa, japa, guNakIrtana, prArthanA eva bhAvanA Adi ke jariye bhAvapUjA) aura pratipattipUjA ina cAro pUjAo me kramaza uttara-uttara (Age-Age) kI pUjA adhika mahattvapUrNa hai| dezavirati me ukta cAro pUjAe~ hotI haiM, sarAga-sarvavirati Adi meM stuti aura pratipattirUpa do pUjAe~ hotI hai, upazAnta mohAdi-pUjAkartA meM pratipattipUjA hI hotI hai| niSkarSa yaha hai ki dravyapUjA se bhAvapUjA zreSTha hai, aura vahI upAdeya hai / paramAtmapUjA kA mukhya prayojana AtmasvarUpa meM ramaNa karanA aura Atmazuddhi karake AtmA ke anujIvI guNo ko vikasita karanA hai, jo bhAvapUjA ke dvArA hI siddha ho sakatA hai| isI kAraNa zrIAnandadhanajI paramAtmapUjA ke uddeoNya eva phala ke sambandha me gaketa karate hue antima gAthA me kahate haiM ima pUjA bahubheda suraNIne, sukhadAyaka zubhakaragI re| bhavikajIva karaze te leze, 'Anandaghana'-pada-dharaNI re|| savidhi 0 // 8 // artha isa prakAra paramAtmapUjA ke bahuta-se bhedo ko suna-samajha phara jo bhavyajIva laukika aura lokottara sukhadAyaka zubhakaraNI = uttama anuSThAna (jinAjJAvAhya kriyAo kA tyAga karake jinAjJAyukta zubhakriyA) karegA, yAnI use kriyAnvita karegA, vaha Ananda ke samUharUpa paramapada (mokSa) bhUmi [mokSabhUmi siddhazilA] prApta karegA . athavA mokSapada kI bhUmikA prApta kregaa| puSpA'mISa-stuti-pratipattipUjAnA yathottara prAdhAnyam / devaviratI cavidhA sarAga-sarvaviratyAdI stotra-pratipattirUpe dva / upazAntamohA''dI pUjAkArake pratipattiH // 1 -lalitavistarAdi se
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 adhyAtma-darzana bhASya paramAtmapUjA kA rahasya jAna kara use kriyAnvita karanA hai isa nAthA me zrIAnandaghanajI ne paramAtmapUjA ke bahuna ge prakAra aura usake rahasya ke jJAna para bahuta jora diyA hai| nAya hI una logo ko cetAvanI bhI dI hai ki kevala pUjA ke rahasya ko jAna lenA hI paryApta nahIM hai, usame laukika aura lokottara dono prakAra ke mukha ko dene vAlI jinAnAyukta gubhakriyAe~ hai, unhe avazya karanA hai| jina kriyAo se AtmA apane guDha myarUpa me ramaNa kara sake, jo triyA AtmA ko svaguNo kI ora le jAne vAlI hai, AtmA kA vikAsa karane vAlI hai, ve hI niyA laukika aura lokonara mukha dene vAlI hai| jinase AtmA kAma, krodha, lobha, moha Adi vikAro kI aura jAtI ho, jinase apanA aura maro kA ahita hotA ho, jo kiyA manuSyajIvana me vaira-virodha-bardva ka, himA, asatya Adi baTAne vAlI ho, ve loka-paraloka dono jagaha du sadAyinI hai, lokottara mukha to uname mitatA hI kaise ? parantu jisa karaNI se dUsaroM ko kSaNika sukha milatA ho, magara apane Apa ko janmamaraNa ke cakra me par3a para dukha pAnA par3atA ho, athavA apane ko kSaNika nukha prApta hote hue bhI dusaro ko dukha meM par3anA paDatA ho, (jaisepUjA ke lie pazuvali yA garAva Adi caTAnA) vaha karaNI ubhayatukhadAyaka nahIM hai, isalie use zubhakaraNI nahIM kahA jA sakatA / athavA jisa jiyA ne ihaloka me to nAzavAna aindriyaka sukho kI prApti ho jAya, parantu paraloka kA athavA lokottara mukha kA mArga umase avaruddha ho jAya, ume bhI sarvamukhadAyaka - zubhakaraNI nahIM kahA jA sktaa| jisa karaNI se kAlika aura trailaukivA gukha kI prApti ho, uge hama sarvasukhadAyinI gubhakaraNI kaha sakate hai / aisI zubhakaraNI se bhavya bhaktajana avazya hI maccidAnandamaya pada kI bhUmikA yA bhUmi (sthAna) prApta kara skegaa| ___isa gAthA se yaha bhI dhvanita hotA hai ki prabhupUjA ke jJAtA ko kevala jAna kara hI nahIM raha jAnA cAhie / agara vaha kevala jAna-samajha kara bhI cupacApa baiTha jAtA hai, avazyakaraNIya zubhakriyA meM pravRtta nahIM hotA, to vaha isa hAya me AI huI vAjI yA amUlya avasara ko kho degA, isa jiMdagI se
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA 207 prAptavya alamyalAbha ko gavA kara bAda maiM hAtha mala-mala kara pchtaaegaa| athavA paramAtmapUjA kA yaha avasara bAra-bAra nahI milegaa| agara ise cUka gae to paramAnandapada-prApti ke badale dukhadvandvavaIka janmamaraNa ke cakra me bhaTakanA paDegA / vAra-bAra janmamaraNa ke dukha se bacanA ho to mAvapUjA kA Alambana lenA hI uttama hai| sArAMza isa stuti me zrIAnandaghanajI ne paramAtmA kI bhAvapUjAnulakSI dravyapUjA ke vividha prakAra batA kara anta meM bhAvapUjA aura pratipattipUjA para jora diyA hai, mAtha hI pUjA kA rahasya batA kara ise zuddha AtmasvarUpa ke lakSya se karake Anandaghanamaya pada prApta karane kA saketa kiyA hai / isa prakAra kI samajhapUrvaka kI gaI paramAtmapUjA se anta meM prAptavya jo lokottara lAbha-saccidAnandamaya paramAtmapada athavA ukta pada kA jo sthAna hai, vaha milatA hai / ., ava AgAmI stuti me zrIAnandaghanajI paramAtmapUjA me pahale ke parasparavirodhI guNo me yukta paramAtmA ke yathArtha svarUpa kA rahasyodghATana karate haiN|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10: zrIzItalanAtha-jina-stuti-- parasparavirodhI guNoM se yukta paramAtmA (tarja-guNaha vizAlA maMgalika mAlA, rAga dhanyAdhI goDI) zItala jinapati lalita tribhaMgI, vividha bhaMgo mana mohe re / karuNA, komalatA, tIkSaNatA, udAsInatA sohe re // zItala0 // 1 // dasaveM tIrthakara zrozItalanAya jinendra paramAtmA kI vividha sundaramagiyo para citana karane para ve mana ko mugdha kara detI haiN| vItarAga-paramAtmA meM eka ora ahiMsakamAva hone ke kAraNa pharaNA aura komalatA [namratA hai, to dUsarI ora inase virodhI tIkSNatA [bharatA] aura udAsInatA [upekSAbhAva] se ve suzobhita haiN| bhASya paramAtmA ke jIvana ke vividha pahalU pUrvantuti meM paramAtmapUjA ke sambandha meM vistRtarUpa ge kahA gayA , lekina savAla yaha hotA hai ki paramAtmA kA vAstavika balA kyA hai ? unameM kaI bAra paramparavirodhI guNo kA nivAna bhI hotA hai, jinhe dekha kara pUjaka (bhakta), cAkara meM par3a jAtA hai ki kiga guNa bAte prabhu go Adarga va pUjya mAnA jAya ? jainadharma paramAtmA ke bAhya rUpa kI apekSA Antarika mpa ko hI pUjyatA yA usakI pUjA kA AdhAra mAnatA hai / anya sampradAyo meM jahAM AtmiyA guNo ke vaibhava kI ora dhyAna na de kara zArIrika vAhyavabhava, AbhUpaNa eva pozAka Adi vAhya rUpo se hI, syUlaprabhutA se hI apane mAne hue tathAkathita prabhuo yA bhagavAno ko pUjya mAna kara unakI pUjA-bhakti para jora diyA jAtA hai, vahA~ jainadharma vAhyarUpo, vaibhava, paugAvA, AbhUpaNAdi ThATha-bATha va bAhya camatkAro para se hI kimI kI pUjyatA kA mApadaDa nahIM mAnatA, na use pUjya
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramparavirodhI guNo se yukta paramAtmA 206 mAnatA hai, aura na usakI pUjA kA vidhAna karatA hai, use amuka nAmo se koI pakSapAta nahIM hai, kintu vaha Antarika guNo Atmika vaibhava, rAgadveSarahitatA Adi antaraga rUpa ko hI mahattva detA hai| isI kAraNa Apta mImAsA me jainAcArya samantabhadra ne spaSTa kahA hai-1 prabho / Apake pAsa deva Ate haiM, Apa AkAza meM uDate hai, Apake pAsa chapa, cAmara Adi vibhUtiyA~ haiM, inase Apa hamAre lie mahAn (vizvapUjanIya) nahI hai, kyoki ye sava vAhya vaibhava yA camatkAra Adi to eka jAdUgara me bhI pAye jA sakate haiM / " jainadharma to guNo kA pUjArI hai| 'jisame vItarAgatA ke guNa ho, yAnI sasAra ke bIja ko akurita karane vAle rAga-dveSAdi dopa jisake naSTa ho gae ho, phira vaha cAhe brahmA ho, viSNu ho, hara ho, buddha ho, yA jina ho, use namaskAra hai|' isa dRSTi ge paramAtmA kI parIkSA vAhya spa, vaibhava, vilAsa va ThAThabATha yA camatkAra se na karake vItarAgatA Adi antaraga guNo kI paripUrNatA me karanI caahie| parantu kaI vAra vItarAga-paramAtmA me virodhI guNa dekha kara unase ghabarAnA nahIM cAhie, apitu anekAta va sApekSadRSTi se vicAra karake virodhI pratIta hone vAle jatAga guNo kA paraspara sAmajasya biThA lenA caahie| prathama gAyA me zrI vItarAga prabhu [10 ve nIrthakara zrIzItalanAthajI] ke mAdhyama ne unake jIvana me vividha bhAgamagiyo [dRpTiyo] vAlI manorama vibhagiyo kA uralekha karate hai| yAnI vItarAga prabhu hamArI pUjA ke Adarza hai [phira bhale hI ve cAhe jisa nAma ke ho], hamAre lie pUjanIya haiN| eka ora uname ataraga guNa haiM-karuNA aura komalatA, jabaki dUsarI ora ThIka isase virodhI guNa-tIkSNatA aura udAsInatA bhI haiN| -devAgamastotra 1. devAgama-nabhoyAna-cAmarAdi-vibhUtaya. / mAyAviSvapi dRzyante, nAtastvamasi no mahAn // 2. bhavabIjAkurajananA rAgAdyA kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro, jino vA namastasmai // - -AcArya hemacandra
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 adhyAtma-darzana prazna hotA hai ki jaba prabhu rAga ga rahita hai, no uname karaNA aura komalatA [hRdayadrAvakanA] kA~ge hai ? noki jamaNA aura gogalatA donoM hI prAya rAgajanita hotI haiM, phira bhale hI ye dono prAtarAganina se tathA unameM ThIka ina dono guNI ge viparIta nITanA aura udAgInagA ko? kyoki ye dono prAya pajanina honI hai| phira gale tarI yA prazana e hI kyoM na ho| ____ matalaba yaha hai ki ye parasparavirodhI guNa bInagagaparamAtmA meM guNogina ho rahe hai, isakA kyA kAraNa hai ? isI zakA kA samAdhAna tathA pararapara virodhI guNoM meM nivAsa kI magati anekAntasiddhAta dvArA agalI gAyA me iga pavAra biThAI gaI hai sarvajantuhitakaraNI karaNA, karmavidAraNa tITAraNa re| hAnAdAnarahita pariNAmI, udAsInatA-vIkSaNa re|| gItala0 // 2 // artha prabhu me jo karaNA hai, vaha sarvajIvahitakAriNI hai, vahI komatatA hai; tayA uname tIkSNatA (kaThoratA) isalie hai ki ve pharnaganuo kA samUta chedana karane me kaThora haiM / kimI ISTa va manoja ratu ko dekha kara uge rAgavaza grahaNa karane ke tathA aniSTa va amanoja vantu ko dekha kara use choDane ke hepayukta pariNAmo se rahita haiM, tayA sasAra ke samasta padAryA yA jIvo ko samabhAva me dekhate haiM, isalie udAsInatA kA guNa bhI uname dikhAI detA hai / bhASya vizvavandha paramAtmA ke caritra meM parasparavirodhI guNo kI prathama sagati paramAtmA kA caritra vividha prakAra se vicAraNIya hai| kevala vicAraNIya hI nahIM, AdaraNIya, pUjanIya aura upAsanIya bhI hai, Anandajanaka bhI hai| uparyukta gAyA me prabhu ke caritra me tIna parasparavirodhI guNo ke samAveza kI sagati anekAtavAda kI dRSTi meM kI gaI hai| ve guNa hai-kaNAkomalatA, tIkSNatA aura udaasiintaa|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ parasparavirodhI guNo se yukta paramAtmA 211 prAya dekhA jAtA hai ki jisakA hRdaya karuNA aura komalatA se paripUrNa hotA hai, usake hRdaya me tIkSNatA-kaThoratA pratIta nahIM hotI, aura tIkSNatA ho to udAsInatA nahI ho sakatI, parantu vItarAgaparamAtmapada kA sUkSmatA se adhyayana karane para usame ye tIno parasparavirodhI guNa eka sAtha dikhAI dete haiM / ve kase? paramAtmA ke una-una guNo kA svarUpa samajhe vinA jhaTapaTa nirNaya kara baiThe, yaha ucita nhiiN| ata isI kA samAdhAna karate hue, zrIAnandaghanajI kahate haiM- sarvajantuhitakaraNI karuNA arthAt vItarAga tIrthakara paramAtmA kI vRtti jagat ke trasa-sthAvara Adi samasta prANiyo kA hita karane kI hotI hai / praznavyAkaraNa-sUtra me tIrthakara bhagavAn dvArA kI jAne vAlI pravacanapravRtti kA uddezya batAyA hai ki samasta sasAra ke jIvo kI rakSArupa dayA ke lie bhagavAn ne pravacana kahe haiN| 'savai jIva karu zAsanarasI, aisI bhAvadayA mana ullasI' isa prakAra sarvaprANiyo kA hita karane vAlI karuNA aura komalatA uname hai| kintu pahale apanI AtmA kI karuNA kiye binA koI paramAtmA karuNAnidhi nahI bana sakatA / ata. karmazatruo yA rAgadvepAdiripuo se dabI huI, raka banI huI / apanI AtmA para karuNA karane ke lie ve ina zatruo se jUjhate hai, ina para karuNA nahI karate, isIlie kahA hai-'karmavidAraNa tIkSaNa re karmoM ke naSTa karane me ve atyanta kaThora bana jAte hai| athavA apane vRtakoM kA nAza karane hetu apanI vRttiyo ko tIkSNa banA kara paramakaruNAzIla prabhu zukladhyAna utpanna karate hai / kRtakarmoM ko kATane meM zukladhyAnavRtti hI saphala hotI hai, jise tIkSNa guNa kahA gayA hai| isalie tIkSNatA bhI vItarAgaprabhu kI gobhA hai| isI kAraNa unakA eka nAma ari [ karmazatruo ] ke hanta [nANaka] bhI hai / unhe karmoM para dayA nahI AtI ki ye vecAre kahA~ jAyeMge? inakA kyA hogA? ata jisa samaya prabhu meM pUrvokta prakAra kA karuNAbhAva hotA hai, usI samaya uname karmoM ko kATane kI tIkSNatA tIvratA] bhI hotI hai / parantu vicAra karane para yaha virodha nahIM rhtaa| kyoki karuNA karane yogya prANI athavA AtmA aura karma vilakula alaga-alaga haiN| java paramAtmA vItarAga karmarahita ho kara 1. 'savvajagajIvarakkhaNadayaTThayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiya / - / -praznavyAkaraNasUtra
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 adhyAtma-darzana paramazunannadhyAnI ho jAte haiM, taba unage sAdhakadazA miTa kara siddhamukta] dagA pragaTa ho jAtI hai, aura unhe jagA samamna padArtha hAnAgalAvat ho jAte haiN| usa samaya ye samasta padArtho ko taTamyarUpa-udAsIna mAba ne dene haiM unake lie grAhya-ayAhya bhAva nahIM rhtaa| ve na to kimI aniSTa varatu para dvaipa karake usa kA tyAga karane kI pravRtti karate hai aura na IpTa vastu para rAga karake uge svIkAra karane kii| kyoki ve rAgadveSa meM sarvathA gahana haiM / isI tyAga-grahaNarahina pariNAga vAlI dRSTi ko udAgInatA kahate hai, jo prabhu ke paramapada kI prApti kI mukhya hetu hai| nizcayadRSTi me vicAra kareM to vItarAga-paramAtmA me kAraNAvRti kA guNa kevala parAtmahitakara nahIM, apitu vAstava meM svAmahitakara hotA hai / aura svAtmahita ve tabhI mAnate hai, jaba karmoM ke bandhana meM AtmA ko bacAe~ / tathA karmavandhana namI naSTa hotA hai, nava audAsInyabhAva se yukta mAyA vI utkRSTa AtmavIrya kI tIkSNanA ho| isa prakAra ye nIno parampara virodhI gaNa vItarAga-paramAtmA me eka gAtha pAye jAte haiM, jo ye cetanAmIna jAgrata sAdhaka ko preraNA dete haiN| jagalI gAyA me isI vibhagI jInya prakAra meM gagati banAne :-~-- paradu khachedana-icchA karuNA; tIkSaNa para dukha rIjha re| udAsInatA ubhaya-vicakSaraNa, eka ThAme kima sIjhe re ? zItala0 // 3 // artha dUsaro ke dukho ko miTAne kI icchA hI karaNA hai| para [parabhAvo yA AtmA se bhinna jaDapudgalo] ko du.khI [AtmA se haTate dekha kara ve prasanna hote haiM, yaha unakI tIkSNatA hai| tathA karuNA aura tINatA dono ke lakSaNoM se vilakSaNa mAdhyasthyavRtti yA taTasthapariNAma udAsInatA hai / jAzcarya hotA hai ki ye tIno guNa vilakSaNa hone se eka jagaha kaise siddha ho (raha) sakate haiN| parantu prabhu me ye tIno guNa eka sAtha rahate haiM, yahI unakI prabhutA hai| bhASya dUsarI dRSTi se vibhagI ko sagati pUrvokta gAthA me vItarAga-paramAtmA me tIna paraspara virodhI guNo kI
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ parasparavirodhI guNo se yukta paramAtmA 213 magati eka dRSTi ge kI gaI thii| iga gAthA me dagarI dRSTi me una tIno guNo kI nagati viThAI gaI hai| adhyAtmakalpadra ma' ga-dha meM karaNA yA lakSaNa banAyA gayA hai-paradukha dekha kara use dUra mA kI athavA dugaro ko vigI prakAra kA dukha na ho, ime dekhane kI icchA karaNA hai| vyavahAradRSTi meM vItagagaprabhu ko parama kAgaNika, niSkAma karaNAjIla kahA jAtA hai| ve TUmaro ko dukhI dekha kara ume uma duga se chur3Ane kI icchA rakhane haiM, ume ukta du kha me chuTakAre kA upAya batAte hai / du ya kyoM hote haiM ? unheM kigane paidA kiye hai ? unake nivAraNa ke kyA japAya haiM ? ityAdi saba bAte ve jagat ke pIDita saMsArI jIvo ko batAte haiN| isalie karaNA to uname hai hii| parantu unake sAya hI jaba ve dekhate haiM ki magArI jIva rAga, dvega, moha aura ajJAna ke kAraNa yA parapadArtha ke sambandha ke kAraNa duga pAte hai to apanI AtmA ke sAtha lage una paraNadArthoM ke gambandho ko haTAne meM jabardasta tIkSNa vRtti bhI prabhu meM hotI hai, ve una rAjIva yA nirjIva parapadArthoM kA mohabandhana baDI sannI me haTA kara suNa hote hai / igIlie kahA gayA-"tIkSaNa para dukha rIjhe re" yAnI bancana me DAnane vAle parapadAryo ke japanI yA dUsaro kI AtmA se pRthak hone ge du kha meM paTe dekha kara rAjI hote hai| ve indriyadamana me pudgalo ko haTAne me khuga hote haiN| nImarI ora ve udAsIna bhI rahate haiN| jahAM ve dekhate haiM ki aneka prANI jAnabUjha kara gubhAzubha karma upArjana karate haiM, koI bhUTha bolate hai, corI, ThagI, beImAnI, cugalI, mAyA Adi karate haiM, una sabake prati ve udAsIna rahate hai| yAnI pApakarma karane vAle jIvo ko dekha kara na to ve unake prati karuNA karate haiM, aura na hI unake prati kaThoratA (nodha) karate haiM, ve karuNA aura tIkSNatA se alaga hI udAsInatA yA taTasthatA kI vatti rakhate haiN| isa prakAra paramparaviruddha tIno bAte prabhu me hai, virodhAbhAsa ne yukta tIno guNa uname ekA mAtha maujUda rahate haiM / nizcayadRSTi ye dekhe to rAga-dvepa-moha Adi ke kAraNa dukha pAte hae mAsArika jIvo ko dekha kara upadeza, preraNA Adi pravRtti dvArA unake vandhanamukta hone kA prayatna ve karate haiN| athavA parapadArtho ke prati Asakti ke kAraNa apanI AtmA ko hone vAle duHkho ke dUra karane kI icchA cItarAga-paragAtmA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 adhyAtma-darzana kI saccI karuNA hai| dUsarI ora parapadArthoM ke nAtha sambandhoM ko haTAne kI kaThoratA hone se, parapadAryoM ko apane me huA viyoga-dudha dega kara bhagavAna prasanna hote hai aura mAmArika jIvo ke zubhAzubha pariNAmo ko apane jJAna meM dekhate ha, para darpaNavan taTastha rahate hai, mamatA rakhate hai| ina prakAra vItarAga paramAtmA me karuNA tIdaNatA, aura udAnInanA ina tIno parampara virodhI guNo kA gamAveza ho jAtA hai| agalI gAyA me phira inhI tIna guNo kI tInarI dRSTi me parampara magati viThAI gaI hai. abhayadAna' tima lakSaraNa karugA, tIkSagatA guNabhAve re| preraka viraNa kRti udAmonatA, ima virodha mati nAve re // zItala // 4 // artha isI prakAra jIvo ko bhayarahita karane ke lie jIvanadAna (athavA upadezadAna) denA paramAtmA me karuNA kA lakSaNa hai| unake guga me aura bhAvI meM tIkSNatA hai, kisI prakAra kI preraNA ke binA pranu me svAbhAvikarapa se riyA hotI rahatI hai, isalie udAtInatA hai / isa taraha vicAra karane para virodho kI taraha dikhAI dene vAle tIno guNo me koI bhI virodha kI buddhi nahIM paidA hotii| bhASya ima gAyA me bhI eka anya dRSTi meM prabhu me tIno virodhI guNoM kA astittva siddha kiyA hai| jIvamAtra ko janma, jaga, mRtyu, roga, zoka Adi kA bhaya rahatA hai / usa bhaya me chuTakArA dilA kara jagaya karane kA mUta hetu hai-jJAna / abhaya kA jJAna denA hI prabhu kI karuNA hai| drava aura bhAva ne prabhu nAgArika jIvo ko nirbhayatA kA dAna dete haiN| ve kahate hai-kisI sAmArika padArya me Daro mt| tumhArI AtmA svaya bhayayukta-nirmaya hai, ipsa prakAra mAmArika padArtho me bhaya na pAne denA-dravya-abhayadAna hai, aura masAra 1. kisI-kisI prati me 'tima lakSaNa karuNA' ke badale 'te malakSaya karuNA' hai| vahA~ 'karmarUpI maila ke kSaya kA hetupa upadeza hI karaNA hai' yaha artha sgaanaa| .
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ parasparavirodhI guNo se yukta paramAtmA 215 kA bhaya miTA denA bhAva-abhayadAna hai, athavA apanI AtmA ko parapadArtho se nirbhayatA kA dAna denA prakaTa karanA bhI abhayadAna hai, yaha nizcayadRSTi se abhayadAna prabhu me karaNA kA hI lakSaNa hai| vyavahAradRSTi se dekhA jAya to prabhu ke pAsa jo bhI jIva A jAtA hai, vaha unakI parama ahiMsA ke kAraNa nirbhaya ho jAtA hai| ume aimI pratIti ho jAtI hai ki maiM abhaya ho gayA hai| arhanta paramAtmA kA eka vizepaNa 'namotthuNa' ke pATha me AtA hai'abhayadayANa' aura abhayadAna paramAtmA kI karuNA kA dyotaka cihna hai| jJAnAdi guNo para AjAnAdi ke chAe hue AvaraNo-vaibhAvika guNo ko dUra karane ke lie eka tarapha se AtmA ke svAbhAvika guNo ko prApta karate hai, ajJAnAdi ko kaThoratA se haTAte haiM, dUsarI ora parabhAvo (pudgalo) ko parAyA (zatru) mAna kara bAra-bAra unhe tyAjya samajha kara choDane kA vicAra kiyA karate hai, ravabhAva me tIvratA se ramaNa kiyA karate hai| isake kAraNa pudgalo (parabhAvo) ke prati unakI kar3I A~pa hai, jo unakI tIkSNatA kA lakSaNa hai| isI prakAra samAra ke svarUpa kA vicAra karate haiM to mAlUma hotA hai, prAya sabhI kArya (vyApAra, dhandhA, naukarI Adi) preraNA para AdhArita hai| ve isa svarUpa ko jAnate haiM aura koI nindA kare yA praNasA, bhalA kahe yA burA, vandanA kare, yA niMdA kare, sabhI me nirapekSa ho kara kisI bhI preraNA ke vinA mahajabhAva se AtmapariNatirUpa vRti-kartavya me niSThA rakhate hai / yaha padArtha iSTa, priya yA manojJa hai, yaha aniSTa, apriya yA amanoja hai, isa prakAra kI preraNA prabhu me nahIM hotii| lie uname vinA kimI preraNA ke svarUparamaNa kriyA hotI rahatI hai| yaha unakI udAsInatA kA lakSaNa hai| isa prakAra vItarAgaprabhu me pUrvokta tIno virodhI guNa eka sAtha rahate hai, kyoki unake pAtra alaga alaga hai| agalI gAthA me vItarAgaprabhu me anya guNo kI tribhagiyo kA astitva hue kahate hai zakti vyakti tribhuvana-prabhutA, ninthatA sayoge re| yogI, bhogI, vaktA, maunI, anupayogI upayoge re // shiitl0||
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 adhyAtma-darzana artha prabhuvItagaga me ananta jAtmavIryaspa zAkti hai, jo ki samasta AtmAoM me sAmAnyarUpa meM hotI hai, phira bhI jJAnAdi guNoM kI abhivyakti meM prabhu kA apanA alaga vyaktitva hai / tathA eka ora unakI tIno lokoM ke samAna prANiyo para svAmitva (prilokaprabhutA yA tribhuvanapUjyatA) hai; javaki mage ora ve nirgrantha (akiMcana) haiM / isI prakAra prabhu mokSa ke mAya joDane (yoga karane) vAle guNo ko athavA mana-vacana-kAyAspa riyoga ko dhAraNa karate haiM, isalie ve yogI hai, jabaki isake viparIta ve bhogI bhI haiN| yAnI ve AtmaguNo kA svaya bhoga (anugava) karate haiN| eka ora ve dvAdazAgIpa pravacana karate haiN| isalie vaktA haiM, jabaki dUsarI ora mInI bhI hai sAvadhabhASA bolane tathA pApakarma kA upadeza dene me ve mauna rahate haiN| ve kevala-darzanI haiM, isalie nirAkAra upayogI hone se upayoga nahIM lagA sakate-nirupayogI haiM, tavaiva kevalajJAnI hone se sAkAra upayoga vAle hone se ve upayogI hai| sAtha hI ina pAMco jor3o ke sAtha sayoga hone se eka-eka bhaga aura juTa jAyagA. pratyeka ko pribhaMgI ho jaaygii| bhASya paramAtmA me paraspara virodhI pAMca guNa-tribhaMgiyAM sAdhAraNatayA paramAtmA ke parampara virodhI ko Ama AdamI samajha nahIM pAtA vaha to unhe ulajhanabhare aura paramparavirodhI samajha kara chor3a detA hai| mAhityazAstra meM ise virodhabhAsa alakAra kahA lAtA hai / jo vicAra karane para ThIka samajha meM AtA hai| paramAtmA me nimnaligita tIna-tIna bhaga ho sakate hai(1) zakti, vyakti aura zakti-vyakti-rahita(2) tribhuvanaprabhutA, nirganyatA aura tribhuvanaprabhutA-nirgranthatArahita, (3) yogI, bhogI aura yoga bhoga-rahita, (4) vaktA, maunI aura vaktRtva-mAna-rahita aura (5) upayogavAna, anupayogI aura upayoga-anupayogarahita / ye pA~coM guNatribhagiyAM, paraspara virodhI haiM, lekina ina para gaharAI se vicAra karane para spaSTa ho jAtA hai ki pratyeka vibhagI vItarAga-paramAtmA me eka sAtha raha sakatI hai| udAharaNa ke taura para pahalI nizagI me tIna guNa
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ parasparavirodhI guNo se yukta, paramAtmA 217 haiM-zakti, vyakti aura zakti-vyakti-rahita / vItarAga paramAtmA me anantazakti hai, ananta-vIrya ke dhanI paramAtmA apanA anantavIrya batA sakate haiM / meru ko uThAnA ho to ve use uThA sakate hai, bhujAo se athAha samudra ko pAra kara sakate hai| apane zuddhasvabhAva eva sva-guNa me lIna rahane kI adbhuta zakti prabhu me hai, yaha prabhu kA Atmika guNa hai| vaise to pratyeka AtmA me ananta zakti hai, yaha usakA svabhAva hai| parantu sAmAnya AtmA usakI abhivyakti nahIM kara sktii| paramAtmA me gatti kA pUrNa vyaktIkaraNa hotA hai, parantu hotA hai, vaha jJAna, darzana, cAritra Adi alaga-alaga guNo kA alaga-alaga / prabhu me vaise to jAnAdi mabhI-zaktiyA~ pUrNarUpa meM hai, parantu ve cAhe to eka-sAtha una sabakI abhivyakti kara sakate hai / athavA sAsArika logo kI apekSA paramAtmA kA alaga vyaktitva hone se paramAtmA unase viziSTa vyakti hai| parantu paramAtmA me dono guNo kA eka sAtha astitva hote hue bhI siddha (mukta) dazA me uname zakti hote hue bhI na hone jaisI hai, kyoki vaha zakti kucha kara nahIM sakatI, vaha akaraNavIrya hotI hai / aura siddhadazA me alaga-alaga guNo kI alagaalaga abhivyakti (vyakti) nahI hotI / athavA paramAtmA ne zaktitva yA vyaktitva kisI irAde se batAne kA prayatna nahI kiyA, isalie uname ye tIno guNa eka sAtha rahane me koI virodha nahI hai| dUsarI tribhagI me bhI tIna guNa haiM--tribhuvanaprabhutA, nirgranthatA aura tribhuvanaprabhutA-nigranthatArahita / yaha bahuta hI Azcaryajanaka lagatA hai ki paramAtmAvItarAga me tIno loko kI pUjyatA-uname 34 atizaya aura ATha mahAprAtihAryoM ke hone se tIno bhuvano kI prabhutA (aizvaryayuktatA) pratyakSa dikhAI detI hai, tathApi svaya nimrantha hone se uname nirgranthatA hai / unhoMne sasAra yA sAmArika padArtho ke sAtha koI lAgalapeTa, yA mamatvAdi kI gA~Tha nahI rakhI, duniyA me unhe kucha bhI lenA-denA nahIM hai, unheM na koI vastu ISTa hai, na aniSTa hai / yahI unakI nirgranyatA hai / yAnI tribhuvana kI vaibhava-sampannatA -prabhutA ke hote hue bhI uname akiMcanatA (aparigrahavRtti) eva nirlepatA (nirgranyatA) hai| athavA eka ora indra, narendra aura cakravartI dvArA pUjanIya hone se tribhuvanaprabhutA hote hue bhI svaya nirganthatA guNa se paripUrNa hai|
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 adhyAtma-darzana nizcayanaya kI dRSTi se vicAra kare to paramAtmA me AtmA ke samAna guNa vikasita hone meM tIno loko ke samasta mAtmaguNo ke svAmI hone meM uname nibhavana-prabhutA hai, tathA pacamahAvanagAhA nAmAyiA gahaNa karanA, imalie parama tyAgI hone se uname nirganyatA, paramAtA kA myampa yA parabhAvo kA kArya unase jAna me jalAte hA bhI ve unamA nepa AtmA para nahIM hone dete| tIsarA maga prabhu ke ribhuvana-prabhunA ne eva nigraMndhanA na rahita hone kA hai, jo vaDA aTapaTA hai| phira bhI yaha gagana hai, kyokti gi-yAtvIjIya praNa ko pUjya nahI mAnate / gagaragaraNAdi gayA unake aSTamahApAtihArya Adi dekha kara Apako tyAgI yA nirgandha (aparigrahI nahIM mAnane, imaliA cItagaga paramAtmA tIno loka ke prabhu nahIM rhe| tathA giddhi (mukti prApta nagI jIva samAna haiM, vahAM na koI prabhu hai aura na hI koI usayA dAma | yahA~ pUjca-yUjakabhAva vilakula nahIM hai, isalie tribhuvanaprabhunA se paramAtmA rahina hai tathA prabhu kevala mAtru nA vepa dhAraNa kie gadA nahIM phinne, apanA prabhu ne bhI me bhI svaguNa me ramaNatArupI mamatA hai, isalie ve nigayatA me rahita bhI hai| isa prakAra pUrvokta tIno virodhI guNo kA prabhu me annitva hai| unakI sagati bhalIbhAMti samajha lene para guNo me virodha nahIM aataa| tIsarI guNavibhagI hai-yogI, bhogI, aura yoga-mAMga-nahita / loka vyavahAra me dekhA jAtA hai ki jo yogI hai, vaha bhogI nahIM nda gakatA / paraparamAtmA me mana-vacana-kAyA ko apane vaza me rakhane vAle yogI ke namasta guNa hai| vyavahAradRSTi me vItarAga-avasyA me mana-vacana-kAyA ke yogo ne yukta (sayogI kevalI) hai| nizcayadRSTi me ratnanayI kI mAdhanAmpa yoga me mukta hone athavA mokSa ke gAtha jur3e hue hone me yA paramAtmA ke guNo yA zuddhasvarUpa ke sAtha yukta hone se ve yogI haiN| tathApi dUsarI jora ve bhogI bhI haiN| isase cokiye nhii| paramAtmA vilAsI jaise bhogI nahIM hai| ve svAtmaguNo ke bhogI hai, janubhanI hai, anubhava karate hai| athavA vyavahAradRSTi ro ve gogAntarAya aura upamogAntarAya karma kA kSaya kara dene ke kAraNa tIno
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ parasparavirodhI guNoM se yukta paramAtmA 216 loka ke samasta bhorgo se bhI utkRSTa svAtmaramaNatArUpI bhogo ke bhogI hai| jaba samasta karmoM kI kSaya hotA hai, taba ayogI-kevalI guNasthAnaka me aura mokSa jAne ke bAda ve na to yogI rahate hai, na bhogii| kyoki vahA unake samasta yoga dUra ho jAte haiM aura ayogI-guNasthAnaka me pA~ca hrasva akSaro a i u R lu, ke uccAraNa meM jitanA samaya lagatA hai, usa samaya na to ve yogI hai aura na bhogI hai / ava Aie cauthI guNavibhagI pr| isame bhI tIna guNa hai-vaktA, maunI aura avktaamiinii| vaktA to prabhu isalie haiM ki ve svaya dvAdazAgI kA pravacana dete hai aura paramadezanA dete haiM tathA maunI umalie hai ki ve muniyo ke sagha ke pati (mvAmI) hai| athavA ve sadA AtmabhAva me niSTha hone se maunI hai| sAvadha yA pApamaya, Azravajanaka upadeza ke sambandha me ve vaktA nahI hai, tathA vaktA aura maunI hote hue bhI usa vakta ve dvAdazAgI ke sivAya kucha vacana nahIM bolate, isalie ve usa samaya na to baktA haiM, na maunI hai / athavA ve avaktAmaunI yo haiM ki jo jagat me hai, usI ko ve kahate hai, nayA kucha bhI nahIM kahate, isalie vaktRtva se rahita hai, tathApi dezanA dete haiM, isalie ve mauna me bhI rahita hai| isa prakAra yaha cIthI guNavibhagI bhI prabhu me eka mAtha avirodharUpa se sagata ho jAtI hai / ava pA~cavI guNavibhagI kA vicAra kre| vaha hai-upayogI, anupayogI aura upayoga-anupayoga-rahita / sAmAnya chadamastha jJAna ko to koI bAta kahanI yA jAnanI ho to usake lie upayoga lagAnA paDatA hai, parantu vItarAga-paramAtmA to kevalajJAna ke dhanI hote haiM, isalie vinA hI upayoga lagAe ve vAta ko jAna-dekha sakate hai, isalie anupayogI hai, kyoki uname jJAna-darzana kA upayoga sadA pravartamAna rahatA hai| kintu prabhu jJAna-darzana ke upayogamaya hone meM upayogI hai| athavA AtmA aura upayoga kA abheda upacAra karane se paramAtmA svata anupayogI hai| kintu yogamandhana hone ke bAda unheM jJAna kA yA darzana kA upayoga lagAne kA koI prayojana nahI rhtaa| usa samaya ve na upayogI hai, na anupyogii| uname jJAnadarzana kA upayoga sadA pravartamAna rahatA hai, isalie ve anupayoga-rahita
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 adhyAtma-darzana hai aura upayoga to uname svata pravRtta hotA hai, unhe upayoga lagAnA nahIM paDatA, mata ve upayogarahita bhI hai| isa prakAra pAMcavI guNanigagI bhI cItarAgamabha me ganI bhAMti paTina ho jAtI hai| unake sivAya aura bhI gamparavirodhI guNanimagiyA cItarAgamana meM ghaTita ho sakatI hai. iga vAta ko banAne ke lie antima gANa meM zrIAnandaghanajI kahate hai-- ityAdika bahubhagatribhaMgI, camatkAra citta deto re| acarajakArI citravicitrA, Anandaghanapada, leto re|| zItala // 6 // artha ye aura isa prakAra ko aura bhI bahuta-me bhago (bhedo-vikalpoM) vAlI vibhagiyA~ citta me camatkAra paidA karatI haiN| mAmAnya va vizeSa dono taraha se vicitra prakAra kI AzcaryakArI ye guNatribhaMgiyoM AtmAnanda-mamUharUpa pada (mokSa) ko prApta kara letI haiM yAnI ina AtmasvarUpamUlakA binagiyo me magna ho jAne se kevalajJAna prApta ho kara anta me saccidAnandapada (paramAtmapada) prApta ho jAtA hai| bhASya paramAtma-guNa cintana me Anandaghanamata-pada kI prApti yahAM eka savAla uThatA hai ki Akhira paramAtmA me ina jaTapaTI guNatripUTiyo kA citana karane kA ciMtana karane lAbha kyA hai ? isakA koI prayojana bhI to honA caahie| isake uttara meM zrIAnandaghanajI kahate hai.-savase pahalA lAbha to yaha hai ki ina guNanipuTiyo kA cintana citta meM zuddha AtmA kI guNamayI zaktiyo kA camatvAra paidA karatA hai| paramAtmabhAta 1 isa prakAra hamane apanI buddhi me ina guNatribhagiyo ke parasparavirodhI bhAva ko dUra karake eka mAtha prabhu me hone kI magati viThAI hai / inake sivAya aura bhI kisI taraha meM ghaTita ho gakatI ho to vahathatajJAnI ke sahayoga me ghaTita karane kA pAThaka prayatna kre| -~bhASyakAra
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ parasparavirodhI guNo se yukta paramAtmA 221 paramAtmA ke ina guNo para cintana karate-karate gAnanda Azcarya se bhara jAtA hai ki eka hI AtmA me itane guNa kahA~ se A gae ? choTI-sI, avyavata, amUrta, adRzya AtmA me itane guNo ke dhAraNa karane kI zakti kahA~ se A gaI ? dUsarA mahattvapUrNa lAbha sAmAnyatayA aura vizepatayA prabhuguNatripuTiyo ke vAra-bAra ke cintana se AtmA kI ananta AzcaryakArI jJAna-sampadA vikasita ho jAtI hai, AtmA apanI supupta jJAna-zakti ko pragaTa karake svaya svasvarUpa me yA zuddharUpa me, athavA AtmaguNo me ramaNa karane me ekAgra ho jAtA hai, aura isa prakAra ke UhApoha me ekAgra hone se use kevalajJAna prApta ho kara eka dina Anandaghanamaya paramAtmapada yA mokSapada prApta ho jAtA hai| cUMki syAdvAda-zailI ke binA jIvana aura jagat kA yA AtmA-paramAtmA kA samyagjJAna nahIM hotA aura samyagjJAna hone kA rAbUta rAmyagdarzana hai / samyagdarzana mokSa kI prAthamika bhUmikA hai| jise samyagdarzana ho gayA, use mokSaprApti avazya ho jAtI hai| dUrAre zabdo meM kahe to isa prakAra vibhinna pahaluo se paramAtmA ke guNo kA cintana karane se cintanakartA kI AtmA bhI svata svAbhAvikarUpa se una guNo kI ora jhukegI, aura eka dina vaha AzcaryakAraka vicitra guNatribhaMgI-cintana se Anandaghanamaya prabhupada ko prApta kara legii| isI prakAra kI anyAnya guNanipuTiyo kA cintana karo yahI kAraNa hai ki zrIAnandaghanajI ne paramAtmA ke jIvana me upayukta guNatri bhagi yo ke sivAya, aigI hI anya guNa-vibhagiyo kA cintana karane kA saketa ziyA hai| paramAtmapadaprApti ke icchuka ko aura bhI guNatripuTiyo cintana karanA caahie| udAharaNa ke tIra para-vItarAgaprabhu kAmI bhI hai, krodhI bhI hai aura akAmI-akrodhI bhI hai| sarvaprathama dRSTipAta me to paramAtmA ke lie kAmI zabda sunate hI vyakti cauka uThatA hai, parantu gaharAI me vicAra karane para usakA yaha bhrama dUra ho jAtA hai| prabhu kAmI isalie hai ki ve sva (Atma) svarUpa kI kAmanA vAle hote hai / krodhI isalie haiM ki ve moha, rAga, dvepa, kAma Adi AtmaguNanAzaka anta zatruo ko kaThoratApUrvaka khadeDa dete haiM / kintu sAtha hI ve akAmI isalie hai ki ve AtmA ke pratikUla parapadArtha ko grahaNa karane kI kAmanA nahIM rakhate, tathA ve akrodhI isalie haiM ki
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 sadhyAtma-darzana paripaha-upamarga (kapTa) dene vAle deva, manuSya gA niyaMtra jAdi zigI para jaga bhI, gana se gI krodha nahIM karane / isa prakAra ke aneka jAzcaryajanaka guNatripuTiyA paramAtmA meM ghaTita ho sakatI haiN| ina viniya-miga giyo kA rahasya jora anubhava anubhavI bAdhana guru se jAna lene cAhie / sArAMza zrIAnandadhanajI ne zrIzItalanAtha tIthakara kI stuni ke jariye paramAtmA me upatabdha vividha, vicitra eba Azcaryajanaka guNa-vimagiyoM kI sagati vinA hai, jisame AtmA ina aura aigI hI anya guNatripuTiyo ve cintana-manana ge paramAtmaguNo kI ora rAtana AgApita eva tangaya ho kara anta meM Anandadhanamaya paramAtmapada yA mokSapada kI prApti kara letA hai / mAnavajIvana kI sarvottama upalabdhi paramAtmA ke guNoM meM ekAganApUrvaka ninnana meM hI hotI hai| 8.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 : zrI zreyAMsanAtha-jina-stutiadhyAtma kA Adarza : prAtmarAmI paramAtmA (tarja-aho matavAle sAjana, rAga gauDI) zrIzreyAMsajina antarajAmI, AtamarAmI, nAmI re| adhyAtama-pada' pUraNa pAmI, sahaja mugatigatigAmI re|| zrI zreyAMsa 0 // 1 // artha zrI (jJAnalakSmI) yut zreyAMsanAtha nAmaka gyArahaveM tIrthakara (rAgadvaSavijetA) anta karaNa ke bhAvo ke jJAtA hai , AtmA me ramaNa karane vAlo me zreSTha haiN| athavA sArthaka nAma vAle haiM, yA bhAvakarmarUpa zao ko namAne-jhukAne vAle haiN| adhyAtmapada (jJAna) kI pUrNatA pahu~ca kara anAyAsa hI mosagatigAmI bana gaye haiN| bhASya adhyAtma kI pUrNatA para pahu~ce hue . paramAtmA pUrvokta stuti me zrIAnandaghanajI ne paramAtmA ke vibhinna parasparavirodhI guNo kI tripuTiyA~ batA kara ukta guNo ko prApta karane kI bAta kahI hai, isa stuti meM paramAtmA ke ukta guNo kI pUrNatA taka pahu~cane ke lie adhyAtmaAtmA ke pUrNa vikAsa) ke hetu paramAtmA kA Adarza apanAnA Avazyaka batAyA hai| jaba taka Adarza sAmane na ho taba taka koI bhI sAdhaka vahA taka pahu~cane ke lie utsAhita nahIM hotaa| adhyAtma ke vipaya me bhI yahI bAta hai| jagat me vibhinna dharmo, mato, patho aura sampradAyo ke loga adhyAtma kI raTa lagAte hai / ve AtmA ke vAre me jarA-sI jAnakArI prApta karate hI apane ko adhyAtmavAdI yA adhyAtma jJAnI ghopita kara dete haiN| zrIAnandaghanajI isa stuti dvArA abhivyakta kara rahe 1 kahIM kahIM 'pada' ke badale 'mata' zabda milatA hai, tava, adhyAtama-mata pUraNa pAmI' kA artha hotA hai-AtmavikAsa ke patha ke siddhAnta ko pUrNarUpa se prApta krke|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 adhyAtma-darzana hai ki AtmA ke bAre meM jarA-gI jAnakArI pA lene gAra ge, AmA aura jada kI pAribhApika zabdAvalI ko ghoTa lene ne vA adhyAtA kI cAne vadhArane mAtra se hI kisI vyakti ko AdhyAtmika yA AtmavivAra kI paripUrNatA para pahuMcA humA nahIM kahA jA sakatA / ilie ena sAdhayA ne adhyAnmabhAno para karArA vyaga kiyA hai-kalAvadhyAtmino bhAnti phAlgune bAlakA yayA' isa kaliyuga me AdhyAtmika hone kA dAvA karane vAle aise pratIta hote hai| jaise phAlguna mahIne me holI para acchA vAlaka ho to bhI apazabda bolane kA majA lUTatA hai / jinheM adhyAtma kA ka sa ga bhI naAnA ho, bhI the uccasvara se apane me AdhyAtmikatA hone kA dAvA karate haiN| isalie zrImAnandaghanajI hamI stuti meM Age adhyAtma kyA hai ? gaccA AdhyAgika kauna hai ? isakA purjA-purjA khola kara vAstavika rahasya batAte hai| __ maccA AdhyAtmika vanane yA adhyAtma kI puNatA taka pahu~cane pe lie vItarAgaparamAtmA ke Adarza ko sAmane rakhanA aura ve jiga AtmavikAga ke mArga para cala kara adhyAtma kI parAkASThA para pahana hai, unake svarUpa tayA mArga ko jAnanA atyAvazyaka hai| kyoki AtmotthAna yA AtmavikAsa ke patha para cala kara ve AdhyAtmikapUrNatA tA pahu~ce hai, unhoMne jAtmavikAsa kA sidvAnta ko pUrNatayA jAnA thaa| igalie ve ina mArga ke pUrNa vizepana hai / jo jisa mArga kA pUrNa vizepajJa yA anumavI hotA hai, vahI usa mArga ko batA sakatA hai athavA unI se usa mArga kI jAnakArI prApta ho sakatI hai| paramAtmA AdhyAtmika vikAsa kA zrIgaNeza karate samaya AtArAmI rahe haiM , yAnI ve parabhAvo, vaibhAvika guNo yA parapadArthoM se lagAva choDa kara apanI AtmA ke guNo me yA svAtmasvabhAva meM satata ramaNa karate rahe haiN| aura sAmAnya prANiyo kI AtmA para jo parabhAvarUpa karma yA rAga pAdi vikAra hAvI ho jAyA karate hai paramAtmA una kamoM yA vikAro ko namA dete haiM, apane adhIna kara lete haiM, una indriyo eva mana ko anuzAsita kara lete haiM, unhe apane para hAvI nahIM hone dete, isIlie ve arihanta yA jina ke nAma se sasAra me nAmI (prasiddha) hai| yahI kAraNa hai ki ve AtmajJAna kI parAkASThA para pahu~ca jAne se antaryAmI bana gaye haiM / java jJAna itanA nirmala ho jAtA hai ki usame koI vikAra yA sazaya-viparyaya-anadhyavasAyarupa dopa nahIM hotA, taba vaha kevalajJAna ho jAtA hai, jisake jariye samasta carAcara
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma kA Adarza . AtmarAmI paramAtmA 225 jagat hastAmalakavat pratyakSa dRSTigocara hone lagatA hai, usake lie koI bhI vastu parokSa nahIM rahatI, usa jJAna me koI bhI antarAya, vAdhakatattva yA kSetra -kAla kI dUrI kI aDacana nahIM rhtii| isalie isa pUrNajJAna ke dhanI hone se paramAtmA ghaTa-ghaTa ke bhAvo ko jAnate haiM, ve pAragAmI haiN| sAtha hI AdhyAtmikatA kI pUrNatA para pahuMca jAne kI unakI nizAnI yaha hai ki uname rAgadve pAdi nahIM rahe, una para unhone pUrNatayA vijaya prApta va ralI hai| isI AdhyAtmika pUrNatA ke phalasvarUpa ve anAyAsa hI muktipadagAmI bane haiM, siddhapada para pahu~ce haiN| jaise phala paka jAne para vinA hI prayAsa ke vaha peDa se TUTa kara nIce Tapaka paDatA hai, vaise hI AdhyAtmikatA (AtmasvarUpa me satataramaNatA) paripakva ho jAne para paramAtmA bhI parabhAvo se alaga ho kara athavA karmoM se pRthaka ho kara svAbhAvika rUpa se anAyAsa hI-mokSa me jA pahu~cate haiN| niSkarpa yaha hai ki vikAsa yA AdhyAtmikatA ke carama zikhara (AdarNa) taka pahu~cane ke lie AtmA AdhyAtmikatA ke carama zikhara para pahuMce hue vItarAga antaryAmI AtmarAmI nAmI paramAtmA (unakA nAma cAhe theyAmanAtha ho yA aura kucha ho) ko AdarzarUpa me sAmane rakhanA Avazyaka hai| koI kaha sakatA hai ki kyA duniyA me zreyAsanAtha jina ke sivAya aura koI pUrNa AdhyAtmika yA Atma rAmI nahI huA? yaha to ghara ke deva, ghara ke pUjArI vAlI kahAvata caritArtha ho rahI hai| isakA kyA sabUta hai ki duniyA me aura kisI dharma me AdhyAtmika haehI nahI ? isalie zrIAnandaghanajI ne zreyAsanAtha kI stuti ke bahAne se isa gAthA me batAe AdhyAtmika ke viziSTa guNo para se sabhI AdhyAtmiko parIkSA le DAlI hai aura AdhyAtmiko kI jAMca ke lie kucha kasauTiyAM bhI batA dI hai| unhoMne 'jina' zavda se kisI vyaktiviNepa kA nAma na le kara jisa kisI nAma ke jina (rAgadvepa-vijetA) ho, unhe AtmarAmI, nAmI, adhyAtmamatapUrNagAmI eva antaryAmI batA kara unake Adarza ko svIkAra karane kI bAta kahI hai| agalI gAthA me ve AtmarAmI kI kasauTI batA rahe haiM---
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 'pradhyAga-darzana sayala saMsArI indriyarAmI, munigaNa * AtamarAmI re| mukhyapaNe je AtamarAmI, te kevala nikAmI re|| zrI zreyAMsa // 2 // artha satAra meM raheM hue ayavA samAra ke kAraNoM ko sevana karane vAle (mamAra ko apanA mAnane vAle) jIva pAMco indriyo ke 23 viSayo me ramaNa karane vAle (Asakta ) haiN| agara koI AtmA (AtmaguNoM) meM ramaNa pharane vAle hai to kSamAdi-daza vidha munidharma kA pAlana karane vAle muni hai| mukhyatayA kevala ve hI AtmA meM ramaNa karane vAle haiM, jo kAmanA [loga, Amakti Adi] athavA kAma (viSayo me Asakti) me rahita haiN| bhASya AtmarAmI kA mukhya lakSaNa pahane yaha batAyA jA cukA hai ki jo pUrNa AdhyAtmika hotA hai, vaha narvaprayama AtmarAmI hotA hai / parantu navAla yaha hotA hai ki Anma namI kiye samajhA jAya ? bahuta-se AtmA-AtmA kI raTa lagAne vAle jagaha-jagaha Azrama banA kara yA kisI kuTiyA meM apanA dega jamA kara logoM ko bhunAva meM DAla dete hai, bahuta-ge cAlAka loga kucha hAya kI saphAI yA vAdya camatkAra banA kara apane ko AtmarAgI batAte haiN| bahuta ne loga bhAgamaNatA kA pradarzana karane ke lie nRtya, gIta, gagIta, ghuna, kInana yA pravacana Adi ne baDe-baTe Ayojana karate hai, zAhI ThATabATha meM trepace raha pAra pAtro indriyo kA vipatrAsvAdana karate hue apane ko AtmArAmI yA pahuce hue mahAnmA ghoSita karate rahate haiN| bahuta-se loga zarIra me gakha ramA kara, gAje-sulaphe kA dama lagA kara yA garAba ke naze meM masta ho kara apane ko AtmagamI ke rUpa meM prasiddha karate rahate haiM, apane ko adhyAtmayogI banA kara sabhI prakAra ke indriyavipayo ke mukha lUTate rahate haiM, ve aiza-ArAma me rAtadina mazagUla rahate hai / mukhasuvidhAo aura bhogo ke gulAma bane hue aise nakalI tathAkathita AtmArAmI logo me mAvadhAna karate hue zrIAnandaghanajI kahate hai--'sayala samArI 1 'gaNa' ke badale adhikAza pratiyo me 'guNa' zabda hai /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma kA AdarNa AtmarAmI paragAtmA 227 indriyarAmI' arthAt-jina-jina togo ko indriyavipayo ke, bhogo ke, yA mukhamuvidhAo ke gulAma va Asakta dekho, una rAvako AtmarAmI nahI, indriyarAmI smjho| jo mAsArika viSayasukho ko lAta mAra kara, indriyavipayo ke prati anAsakta ho kara adInabhAva se apanI AtmA me yA AtmaguNa me masta rahate hai, kSamA, mArdava Adi munidharma kA pAlana karate hai, ve munigaNa hI vAstava meM AtmarAmI hai| yaha vAta zrIAnandaghanajI muniyo ke prati kisI pakSapAta ke kAraNa nahIM kaha rahe hai| kyoki munidharma kisI bhI jAti, dharma sampradAya, deza, veya yA patha kI bapautI nahIM hai, usa para kisI kI monopolI (ekAdhikAra) nahIM hai, aura na hI kisI eka vyakti yA jAti Adi kA ThekA hai| use koI bhI, kisI bhI jAti, dharma-sampradAya, deza, vepa yA patha kA vyakti pAlana kara sakatA hai, bazarte ki vaha dazavidha zramaNadharmo se yukta ho / aura jo muni isa prakAra se indriyavipayo me ramaNatA (Asakti) se dUra hogA, use hI AtmarAmI kahA jaaegaa| / kyoMki muni para kisI kI Adi kA __AtmarAmI kA mukhya lakSaNa yaha hai ki vaha kAmanA (svArtha, lobha, prasiddhi Adi kI lipsA, sukha-suvidhAo kI lAlasA) tathA kAma (pA~co indriyo ke vipayo kI Asakti, gulAmI, mUrchA) se rahita ho, dUra ho, use hI kevala AtmarAmI samajho, jo nipphAma va ni spRha ho| __ jIvo ke do bheda hai=siddha aura sasArI / jo siddha, buddha, mukta paramAtmA haiM, ve to adhyAtma ke carama zikhara para pahuMca cuke hai| parantu jo sasArI hai, ve sasAra me hI sukha mAnate hai, usI me masta rahate hai, ve eka yA adhika indriyo ke vipayo me Ananda mAnate hai, cAhe jisa upAya se indriyasukho ko prApta karane kI lAlasA rakhate haiN| indriyagukha kama hone para usase santopa na mAna karave, yena-kena-prakAreNa naitika-anaitika rUpa se indriyo ke vipayabhogo ko bhogate haiM, rAta-dina unake gulAma bane rahate hai, isake phalasvarUpa ve sasAra ke janmamaraNa ke cakra me phaMse rahate hai, unake sasAra-paribhramaNa kA anta AtA hI nhii| eka gati se nikala kara dUsarI me, eka yoni se nikala kara dUsarI yoni me jAte haiN| isa prakAra ve sasAra me cakkara lagAte rahate haiM parantu kaI loga isa bhUmikA se bahuta U~ce uThe hue hote hai, ve paryApta sukha milate hue bhI unhe
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 adhyAtma-darzana tilAjali de kara unase bilanula udAgIna, janAgama yA nigA rahA hai| jo vAstavika muni yA zramaNa hai, ve apane guNAagAdi dAvidha pramaNamA athavA nAnAdi AtmaguNo-me ragaNa karane hai| ve gAdhugaNo meM masta raha kara unako anuhA hI rAvako upadeza dete hai| yadyapi guni bhI agI tAgAdhA hai, ve miTTa yA mukta nahIM hue, nava nA garAArI hai, nayApi ce apane sAmya pAna, nintana, zakti, vANI Adi kA upayoga mAgika guNo-zAna, darNana, nArita aura vIrya-ge karate hai, rAgAra meM rahate hue bhI AtmikaguNoM (athavA yanidharma) me ragaNa gArate haiN| unameM aura gAmAga gagArI jIva me yaha antara hai| isake bAvajUda bhI muniyo (athavA sAdhu-ganyAgiyoM ke veSa) ge bhI bahana-ge pudgannAnandI, indriyAsakta hote haiM, unheM AtmarAgI mAnanA yathArya nahIM hai| jinake mana-vacana-kAyA ke yoga indriyoM ke andAdivipayo ge nirapeA, anAka va ni gRha raha kara gcaravarUna japayA jAnAdi guNagaya AtmA ge kI gaNa garate hai, unhe hI mucyanayA AtgarAgI gamAnA naagi| patra jagalI gAyA meM zrIAnandadhanajI paramAtmA me jo gacne jaETrr kA guNa pUNanayA vigitA hai, uga adhyAtma kI kagoTI banAte haiM nijasvarUpa je kiriyA sAdhe, te adhyAtama lahIye re| je kiriyA karI caugati sAdhe, te na adhyAtama kahIye re / / zrIzreyAMsa0 // 3 // artha jisa kriyA se sacce artha me nijasvarUpa ko prApta karane yA svarUpa me sthira hone kI sAdhanA kI jAtI hai, vaha adhyAtma-kriyA hai| parantu jisa kriyA ke karane se narakAdi cAro gatiyo me se koI eka gati milatI ho, use adhyAtma mata smjho| 'adhyAtma' kI kasauTI vahuta-se loga 'adhyAtma' ke nAma se aneka prakAra kI kaThora kriyAe~ karate haiM, unakI una kriyAmao ko dekha kara sAdhAraNa loga, yahA~ taka ki
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma kA Adarza AtmarAmI paramAtmA 226 kriyAkANDapriya sAdhaka bhI vAhavAha kara uThate hai, ve unhe AdhyAtmika yA AtmA ke khaTake vAle mA~gane lagate hai, aura ve svayaM bhI kaI bAra kisI ke dvArA pUche jAne para yahI javAba dete hai ki 'hama ye saba kriyAe~ apanI AtmA ke lie karate haiM / parantu unake annara kI taha me AtmA ke lie ve kriyAe~ hotI nahI, ve prAyaH kI jAtI hai-apanI prasiddhi, kisI pada yA pratiSThA kI lipsA yA kisI svArthalAlasA se prerita ho kara / kaI sAdhako ke hRdaya me apanI kaThora niyAo ke phalasvarUpa devaloka yA svargamukha prApta karane kI kAmanA hotI hai| athavA kucha tathAkathita adhyAtmika manuSyaloka me hI logo ko apanI tarapha Akarpita karane ke lie dUsare sAdhako ko apane se hIna va nikRSTa vatA kara unake prati lokamAnasa me ghRNA phailAne kA kAma karate hai / athavA ku~vA-phUMka kara kadama rakha kara, maile-kucaile phaTe-se kapaDe, gandagIbharA zarIra eva pero me vivAI phaTa jAne para bhI davA na lagA kara apane tathAkathita vAhya tyAga aura vairAgya kI chApa logo para DAla kara AdhyAtmika kahalAne kA prayAma karate hai| ata zrIAnandavanajI ne 'adhyAtma' ke nAma se duniyA meM pracalita vAto me kharI-khoTI cI vAmITI batA dI ki jo loga apane antara me mbamvarUpa ke lakSya ko chor3a kara sirpha svargAdi lakSya kI dRSTi se kriyA karate hai, unakI vaha kriyA yA pravRtti sacce gAne meM AdhyAtmika nahI kahI jA sktii| svargaprApti duniyAdAra logo ko AkarSaka lagatI hai, ve adhyAtma kA sastA tumkhA khojate phirate hai, isalie kaI DhogI sAdhaka unako cakkara me pha~sA kara yogAdi kriyAe~ yA anya uTapaTAga kriyAe~ batA kara apanA ullU sIdhA kara lete haiM, magara unakI vaha kriyA kataI AdhyAtmika nahIM hotii| AdhyAtmika yA adhyAtma use hI kahA jA sakatA hai, jisame tamAma kriyAe~ yA pravRttiyA~ ravarUpa ke lakSya se kI jAtI ho / ' anya kriyAe~ aura svasvarUpalakSyI kriyA AdhyAtmika jagat me pAMca prakAra kI kriyAe~ mAnI jAtI hai-(1) vipakriyA, (2) garalakriyA, (3) ananuSThAnakriyA, (4) tadhetukriyA, aura amRtakriyA / ina pAMco kriyAo meM vipa aura garalakriyA meM kisI na kisI kAmanA ke vazIbhUta ho kara gagupya nidAna karatA hai , athavA gigI ko gArane
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana yA nukasAna pahuMcAne kI dRSTi se lie bAhara meM adhyAtmalakSyI divAI dene vAlI ninyA bhI nidAna-vipa me dUpita hone kAraNa adhyAtma nahIM kahI jA sktii| jo kriyA karane yogya hai, une na karanA jananupThAna niyA, vaha bhI kimI apekSA se tyAjya hai, phisI apekSA meM upAdeya hai| tathA tadahetukriyA aura amRtakriyA ve dono mbatpala yI va AtmaguNa vikAsalalI hone se sarvathA upAdeya hai, namAdaraNIya hai, adhyAtmama hai| cAhe jaisI uTapaTAga kriyA ko yA amuka jJAna kI prApti ko adhyAtma nahIM kahA jA sktaa| spapTa zabdo me kahe to jina kiyA ne Arambha, parigraha (anAtmapadArtha para mamatA) Adi kArya-kAraNabhAvayukta priyA se athavA indriyo ke zabdAdi vipaya, krodhAdi kapAyabhAva se yukta kriyA meM mAdhaka ko naraka, niyaMca, manuSya, deva Adi gatiyo me se koI bhI gati mile, nadrUpa kriyAtmaka nAdhanA AdhyAtmika nahIM samajhI jaato| parantu nizcayadRSTi meM nijasvarapa aura vyavahAra dRSTi meM ahiMmA, satya, japa-tapa Adi-mahita mana-vacana-nAyA kI nirvandha niyA hai, jo nija-pada ko mAdhane meM bahuta upayogI hai| usI kriyA ko AdhyAtmika niyA mAnI gaI hai, jo samyagdarzana, samyagnAna aura samyakcAritra kI hI kriyA hai| tayA apramattabhAva se viSayakapAvAdi se rahita yA anAtmapadArtha para mamatA se dUra raha kara kiyA kI jAya, vaha bhI AdhyAtmakriyA hai| agalI gAthA me adhyAtma ko cAra nikSepo se samajhA kara heyopAdeya kA viveka batAte hue zrIAnandaghanajI kahate haiM nAma adhyAtama, ThavaNa adhyAtama, dravya adhyAtama chaMDo re / bhAvaadhyAtama nijaguNa sAdhe, to tehazu raDha maDo re // zrIzreyAMsa0 // 4 // 1. mAlUma hotA hai zrIAnandaghanajI ke yuga me caityavAda kA bahuta jora thA, yA bhaktimArgIya sampradAyo me bAhyADambara, camatkAra evaM mayAdi kA jora thA, una sabakI oTa me adhyAtma kA nAga lagAyA jAtA thaa| isI kAraNa zrIAnandavAjI ko adhyAtma kA gaccA artha karanA pdd'aa|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma kA Adarza AtmarAmI paramAtmA 231 artha nAmamAtra (kahane bhara) kA adhyAtma, sthApanAbhara kA adhyAtma tathA adhyAtma ke jJAtA kAmRta zarIra jahA~ chUTA hai, vaha sthAna-vizeSa dravya-adhyAtma ina tIno prakAra ke adhyAtmo ko chor3o, jisase nija AtmaguNo kI sAdhanA hotI ho, aisA bhAva-adhyAtma ho to usame juTa paDo, usI kI dhuna me laga jaao| bhAjya adhyAtma . kauna-sA heya, kauna-sA upAdeya ? zrIAnandaghanajI ne isame aura agalI gAthAo me 'adhyAtma kA sAgopAga vizlepaNa karake heya aura upAdeya kA viveka batAyA hai| jahA~ adhyAtmazabda kI yA AtmA-AtmA kI kevala raTana ho, usakA koI artha samajha me na AtA ho, nAmamAtra kA adhyAtma ho, yAnI 'adhyAtma' kI bhAvanA se rahita kisI jIva yA pudgala kA nAma 'adhyAtma' rakha diyA jAya to aise nAma-adhyAtma se Atmasiddhi nahIM hotii| ata vaha tyAjya hai| isI prakAra kimI kAgaja para 'adhyAtma' zabda likha diyA jAya yA adhyAtma zabda kA koI kalpita citra yA mUrti banA kara adhyAtma kI sthApanA kara dI jAya, usame adhyAtma kA koI guNa nahIM hotaa| aisA sthApanAadhyAtma bhI tyAjya hai| adhyAtma ke nAma se jahA~ haThayoga kI recakapUraka Adi kriyAeM karake adhyAtma kA pradarzana kiyA jAtA ho, AtmA kI antaravRtti jarA bhI sudharI na ho, vahA~ dravya-adhyAtma hai, athavA zuSka AdhyAtmika grantha samajhebUjhe vinA paDhane-bolane vAlA upayogazUnya vaktA bhI dravya-adhyAtma hai, athavA adhyAtmajJAtA ke mRta garIra ko yA jahA~ usakA zarIra chUTA hai, usa sthAna ko adhyAtma kahanA dravya-adhyAtma hai| yaha bhI AtmasvarUpa kI sAdhanA me upayogI na hone se tyAjya hai| nAma, sthApanA aura dravya, ye tIno prakAra ke adhyAtma jAnane yogya hai, apanAne yogya nahIM, choDane yogya hai / ye tIno bhAvaadhyAtma me sahAyaka na ho to tyAjya haiN| adhyAtma kA vAstavika svarUpa yaha hai ki jo apane AtmaguNo ko pragaTa kare, sAve, vahI bhAva-adhyAtma hai / 'AtmAnamadhikRtya vartate ityadhyAtmam' ima vyutpatti ke anusAra jo AtmA ke svarUpa ko le kara pravRtta ho, vaha adhyAtga hai| aigA bhAvaadhyAtma, jigage nijaguNo kI sAdhanA ho, bhAtmA
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 adhyAga-darzana kI siddhi ho, uge sAdhA jA go, umedArI uge apanA kara ugameM tatkAla juTa pho| apanI AtmA ko ugAne jorado! ____ cUMki pUrvokta nAmAdi tIna prakAra mAyAma kA apanA I Atmika lAbha nahI ho, nAlA, gasAra phe. janmagaraNa : gapUrakara nirajana-nirAkAra niti unameM prANa nahIM to gnii| gAgalaya govAgamana yA paramAtmapada-prApti hai, jo bhAna adhyAtma apanAne meM jInAmA hai| bhAva-adhyAtma mAvyAya, dhyAna, napa, mapama tathA jAnogatA hai, jo mokSamArga ke kAraNagUna / janIliA dhIAnAnI nAga, sthApanA aura dravya-adhyAnA ko bAhara nirpha bhAva-adhyAnAma vAlI nagAne para jora de rahe hai, bAratava ge bhAva-adhyAtma hI andara-bAhara gI ki sarIkhI raha kara apane amiraguNo meM pravRni kaga kara le mAgaguNoM kA pragaTa karAtA hai| unhI ge ragaNa nArAtA hai| gItA bhAga-nAgI upAya hai. usI me jIvana kI spaataa|| parantu yahAM eka bAta kI cetAvanI paricita hotI hai ki jo bAhara meM bhAva-adhyAtma pratIta hotA ho, lekina jo nijaguNa nahIM sAdha mana, unna bhAva-adhyAtma mata rAmajho aura uga adhyAtmAgAsa ke pIche mata pdd'e| bhAva-adhyAtma kI gI, UMcI-nIcI kaI dheNiyAM hotI hai| unna-usa zreNI para gahu~cane ke bAda nIce-nIce kI zreNiyA~ choDanI jAvazyA jahA~ taka ucca zreNI para nahIM pahu~ce, vahA~ nA jiga zreNI (bhUmikA) para bhAtmA sthita ho, una zreNI kI gAdhanA dRDhatApUrvaka pAranI cAhie, jisase ugAyegI prApta ho jaay| bhAva-adhyAtma kI yathArtha zurUAta to samyagdarzana kI prApni meM hI ho jAtI hai, parantu AramavikAsa kA uddezya siddha karane ke lie 'pacA''cAracariyA' yAnI pA~ca AcAro ke AcaraNa me isakI zurUAta mAnI jAtI hai, jime evaM bhatanaya se adhyAtma mAnA jA sakatA hai| maitrI Adi bhAvanAo ne jaba mana vAsita hone lage, tava nasUnaya se 'adhyAtma' samajhanA cAhie / antima pragalagarAvartana ge praviSTa Adi dhArmika jIva ge asunabaMdhaka yA rAkRtavandhaka
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma kA Adarza AtmarAmI paramAtmA 233, bhAva Ane ke bAda se naigamanaya se adhyAtma mAnA jA sakatA hai| apramatta bhAva se le kara 14veM ayogIkevalI guNasthAna taka to paramanizcayanaya kA bhAva-adhyAtma kahA jA sakatA hai / usI ke utAra-caDhAva ke ye aneka bheda hai / aba agalI gAthA me zabda aura artha kI dRSTi se adhyAtma kA vizlepaNa karate hai zabda-adhyAtama artha suNI ne, nirvikalpa Adarajo re / zabda-adhyAtamabharjanA jAraNI, hAna-grahaNa-mati dharajo re // zrIdha yAMsa0 // 0 // artha jaya adhyAtmazabdamAtra jAna kara usakA yathArtha artha suno aura phira samasta . vikalpa choDa kara bhAvArtha kA svIkAra kro| zandamAtra-adhyAtma me yathArthatA (satyatA) ho bhI sakatI hai, nahI bhI ho sakatI hai| yo samajha kara jisame Atmasiddhi hone me zakA ho, kisI prakAra kA kalyANa na hotA ho, vaise nAmAdi adhyAtma kA tyAga karo aura jisa bhAva-adhyAtma se apane nijAtma guNo me ramaNatA hone se svarUpasiddhi hotI ho, vahAM use grahaNa kro| bhASya nirvikalpa zabda-adhyAtma hI upAdeya hai isa gAthA me puna nirvikalpa bhAva-adhyAtma ko acchI taraha Thoka-vajA kara apanAne kI bAta kahI hai ki adhyAtmazabda ko munate hI ekadama cauka mata paDo / sabhava hai, tumhe lambe-cauDe adhyAtmazAstra ke potho kI apekSA eka choTe-se vAkya me adhyAtma kA sAra mila jAya / parantu sunane ke bAda usa para vicAra karo, use jA~co-parakho aura usame me zuddha AtmA ke atirikta vikalpamAtra ko dUra karake use nirvikalpaka rUpa meM apnaao| yaha jarUra dekho ki usa adhyAtma ke sAtha kahI Age-pIche koI parapadArtha kA (mbArtha, abhimAna dambha, droha, moha kAmanA Adi kA) vikalpa to nahIM lagA hai ? jaba tuma vAstavika adhyAtma kA artha samajha kara use apanAoge to tumhe saccA Ananda bhAegA, jigakI tulanA meM duniyA kI koI bhI vastu nahIM hai| parantu AyAtma
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 adhyAtma-darzana ve jhUTI pratiSThA ye moha gepa kara muThI stuko prmaane| aura na hI saThI siddha hone vAlI bagnu ko pUrvAgrahAga sannI miTTa karane kI koziNa karate haiN| sacce AdhyAtmika pugapatI, nokinI garga-nigana yA mRtAhije me na A kAra, kisI ne gayabhIta na hokara kA nAma: une umI page gogaha jAmA pragaTa krne| pAhe una koI gAla meM pUcha lo, cAhe merI sabhA meM pacha no, ye goya hI jAgA to, pamto gatyasvanpa ko pragaTa karane meM pAnI hicakicAeMge natI, na uge chipAne kA prayatna kreNge| gacne AdhyAtmiA. maga lakSaNa ke miyA bAtI ke jI bhI'loga adhyAtma mA hAla pITane vAle haiM, yA adhyAtma tIna nagA para bholI janatA ko ulaTI-sIdhI bAta gamatA kara AdhyAnimaka hone kA dAvA karate hai yA AdhyAtmiA ke nAma se prasiddha ho jAte haiM, unhe, bAnA namAnA caahie| kintu jo yathArthapa ge vannutatva kA prakAgana ne hai, ye jAnandamaya AtmA ke mata (adhyAtga) meM myAyI spage Tika jAte haiN| ve jAyAtmikatA ge panita yA galita nahIM hone, gA ke lie sthira ho jAne haiN| sArAMza zrIdheyAmanAyajina (paramAgA) kI stuti ke mAdhyama se zrInAganyamAnI ne paramAtmA ko pUrNa AdhyAtmika aura AtmarAmI, nAgI, annAtI va mokSagAmI yatA para paramAtmapada-prApti ke lie una Adarza gunita karaNe tatpazca t mAtmarAmI eva adhyAtma kA lakSaNa, adhyAtma kA vizlepaNa, aura anta me macce AdhyAtmika kI pahicAna batA kara adhyAtmazAstra kA navanIta prastuta kara diyA hai| vAstava meM pUrNa adhyAtmadazA ko prApta karane ke lie maccA AdhyAtmika vana kara AtmotthAna ke zikhara takaH kramaza pahacanA Avazyaka hai|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : zrIvAsupUjya-jina-stuti vividha cetanAoM kI dRSTi se parama AtmA kA jJAna (tarja-tugiyAgiri zikhara sohe, rAga-gor3I tathA paraja) vAsupUjya jina tribhuvanasvAmI, dhananAmI 'paranAmI re| nirAkAra sAkAra sacetana, karama-karamaphala-gAmI re|| vAsu0 1 // artha zrI vAsupUjya nAmaka bArahaveM tIrthakara vItarAga paramAtmA haiM / Uvaloka, adholoka aura tiryagloka, ina tIno loko ke svAmI haiM / ve zuddha caitanya dhAtumaya yA aneka nAmavAle athavA nitya haiM , tathA AtmaguNo ke rAgAdirUpa zatruo ko namAne vAle athavA pariNAmI (rUpAntara hone vAle) bhI haiM / ve prabhu darzanopayoga ke kAraNa nirAkAra bhI haiM aura jJAnopayoga ke kAraNa sAkAra bhI haiN| evaM jJAnAdicatuSTaya se jJAnacetanAmaya, karma aura karma ke phala ke kAmI haiN| bhASya vividha dRSTiyo se paramAtmA me nihita guNa pUrvastuti me vItarAgaparamAtmA ko adhyAtma ke caramazikhara para car3hane ke lie AdarzarUpa mAna kara adhyAtma kI eva AdhyAtmika vanane kI preraNA hai, kintu AdhyAtmika banane ke lie zuddha (parama) AtmA meM nihita vividha AtmaguNo kA jJAna honA anivArya hai| aisA soca kara thIAnandaghanajI isa stuti me parama (zuddha) AtmA ke guNo kA varNana vividha dRSTiyo se karate hai| 1 cUMki bhArata ke bahuta-se darzana AtmA ko kUTastha nitya mAnate hai / bauddha 1 kahI kahI 'paranAmI' ke badale 'pariNAmI' pATha bhI hai|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 adhyAtma-darzana zabda ke moha meM mata phaMsanA, kyoki moha nI jagat meM gAne vAlA / ana adhyAtma zabda ko muna kara unakI jo gauTiyAM pahane banAI gaH -- nijamvarUpa je kiriyA mAdhe teha adhyAtama lahiye re Ari, nAgAra tathA nAma, gthApanA aura drA adhyAtmA jyAgo gAne meM bhAva-adhyAtma tumhArI buddhi ko jace, uMge apnaao| nagI adhyAtma mAnyoM meM ukta zabda-adhyAtma me guNa bhI ho gakatA hai. nahI bhI ho sktaa| namo kI sahAyatA se jahA~ guNa na hA to, vahA use choTane kI aura jahAM guNa ho, vahA~ grahaNa karane kI buddhi rkhnaa| kore adhyAtmazAstra ke nAma meM prabhAvita mata ho jAnA / ' adhyAtmazabda kA pratipAdana karane vAle nathAkathita AdhyAtmika me suda me adhyAtma hai yA nahIM? yaha dekhanA / anyathA adhyAtma kI korI vyAkhyA me tuma jhUma uThoge, para AdhyAtmika ke jIvana meM pUrvona AdhyAtmikatA nahIM hogI , to tumhe bhI vaha kaise nAra manegA jaba ki vaha svayaM tara nahI sakA hai ? athavA isa gAthA kA yaha bhI ayaM ho sakatA hai ki AdhyAtmika bhAgarUpI gabda-adhyAtma me meM usakA vistRta artha nuna kara, anta me nirvikalpadagA hI apanAnA / cUMki bhAva-adhyAtma nirvikalpadaggA prApta karane ke lie hI hai| zAstra to amuka hada taka hI sahAyaka ho gakate haiN| anta meM to nirvikalpa dazA para pahuMcanA hai, jahA~ pahu~ca jAne para udAmInabhAva prApta hone se kucha bhI lenA (grahaNa) yA chor3anA (hAna) nahIM hotaa| athavA uga gAyA kA eka artha yaha bhI hai ki zabdanaya kI apekSA meM adhyAtma kI bhAvanAo-alagaalaga kakSAo kA bheda jAna lene ke bAda tyAga yA mvIkAra kI buddhi nahIM rhtii| vipayo ke prati svata hI taTasthatA-udAsIna ho jAtI hai / avyAtmasAdhanA kisalie karanI cAhie tathA usakA prayojana aura ucca dhyeya kyA hai ? yaha bAta zrIjAnandadhanajI ne 'nivikalpa Adarajo re' kaha kara sUcita kI hai| 1 uttarAdhyayana sUtra meM spaSTa kahA hai - bhaNatA akaraMtA ya vadhamokkhapaiNNiNo / vAyAvIriyametaNa samAsAseMti appaya //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma kA Adarza AtmarAmI paramAtmA 235 - adhyAtma kA svarUpa bhalIbhAMti samajhAne ke vAda aba antima gAthA me zrIAnandaghanajI AdhyAtmika purupa kA lakSaNa batAte hai adhyAtamI je vastuvicArI, bIjA jANa2 labAsI re| vastugate je vastu prakAze, Anandadhana-matavAsI re // zrI zreyAMsa0 // 6 // artha jo adhyAtma mArga me lIna haiM, ve vastutattva kA vicAra karane vAle hote haiM, bAkI ke dUsare loga to kore lavAra hai-adhyAtma kI bakavAsa karate haiM / vastu ko jaisI hai usa rUpa me jo (vastutattvarUpa me) prakaTa karate haiM, yathArtha, rUpa se usa para prakAza DAlate haiM, ve hI Ananda ke samUha rUpa AtmA ke (adhyAtma) ke mata me nivAsa karane (sthira rahane vAle hai| AdhyAtmika kauna aura kaise ? zrIAnandaghanajI isa stuti kI antima gAthA me AdhyAtmika kI yathArtha pahicAna batAte haiM aura jo AdhyAtma ke nAma se thothI bakavAsa karate hai, unhe lavAra samajha kara unakA saga choDane kI vAta sUcita karate hai / vAstava me adhyAtma kA vipaya itanA gahana hai, itanI cirakAlIna sAdhanA kI apekSA rakhatA hai ki rAha calatA vyakti AtmA kI do cAra raTI-raTAI vAte kaha dene mAtra se AdhyAtmika nahIM mAnA jA sakatA hai| AdhyAtmika kI saccI pahicAna yahI hai ki jo kimI vastu para vibhinna nayo, pahaluo eva dRpTivinduo me vicAra karate hai, usa para bhalIbhAMti zraddhA rakhate hai, samajhate haiM, adhyAtma ke pUrvokta nakSaNa ke anusAra vastu ko satya kI kasauTI para kasate hai, jo vastu guNo meM sahI nahIM utaratI, use pakaTe rakhane kA moha nahIM rakhate, use turanta choDa dete haiM, guNo me sahI utarane vAlI vastu ko pakaDate hai, use hI yathArtharUpa me prakAzita (pragaTa) karate haiN| caahie| 1 kisI kisI prati me 'adhyAtamI' ke badale 'adhyAtama' zabda hai, vahA~ artha hotA hai-'adhyAtma me to vastu kA vicAra hI hotA hai , 2 'jANa' ke badage nAhI-nAhI 'vadhA' zabda hai|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 adhyAga-parNana dagana AtmA ko kSaNiApariNAmI gAnatA hai na mAlagA ko rAgAdimaya (pranigaya) mAnata hai aura koI varNana yAtmA ko sadA-garva vA ekAla jJAnamaya mAnatA hai, koI karmamaya aura koI karmaphalatanAgaya mAnanA hai| ina mava ekAntavAdI dArzaniko kI ekAnta mAnyatA kA ambIkAra karate hue zrIAnandaghanajI anekAntadRSTi meM gApAra me zuTa bhAgAta vividha varNana paramAtmA kI stuni ke bahAne karate hai| matalaba yaha hai ki mAdhAraNa bhavya AtmA ko agara paramAtmA se milanA ho to use sarvaprathama yaha mocanA hogA ki maiM kauna haiM? AtmA kAna hai? paramAtmA kauna va base hai ? maiM nitya, kUTastha (sadAsarvadA) ninya hai yA pariNAmI (parivartana-rUpAntaraNIna) bhI hU~? merI AtmA nirAkAra hI hai yA vaha AkAra bhI dhAraNa karatI hai ? vaha pacabhUnamaya acetana hI hai yA zarIra ke mAya rahate hue sacetana bhI hai ? yadi AtmA kevala jJAnacetanAmaya hai to phira garIra ke sAtha usakA kyA lenA-denA hai ? aura vaha ina gati, yoni yA Teha me phaime A gaI ? yadi kahe ki karmoM ke kAraNa A gaI , taba kyA AmA kamaMtratanAmaya bhI hai ? yadi karmacetanAmaya hai to rahe, kintu vaha to sabhI nagArI jIvoM ke sAtha samAnarupa me hai / phira eka ko kama dukha, eka ko adhika, eka mandabuddhi, eka tIvabuddhi, aimA samAra meM kyoM dikhAI detA hai ? aimI vividhatA hai, tava to kahanA cAhie ki AtmA karmaphananetanAmaya bhI hai| ina saba vAto kA rahasya zrIAnandaghanajI ne paramAtmA kI stuti ke mAdhyama meM khola kara rakha diyA hai / paramAtmA meM nihita zuddha AtmA ke guNo tathA AtmA ke vividha rUpo kA jJAna ho jAnA hI vAstava meM adhyAtmajJAna hai| aimA / adhyAtmajJAna ho jAne para mAdhaka ko paramAtmA se milane meM AsAnI ho jAtI hai| ata isa gAthA me paramAtmA yAnI zuddha AtmA ko tribhuvanamvAmI kahA~ gayA hai / AtmA java rAgadvepAdi vikArazatruo ko jIta kara gudvacaitanya para apanA Adhipatya jamA letI hai , to tIno loko me koI aisI zakti nahIM, jo ume haTA sake, davA sake , jIta ske| tIno loko me vaha AtmA savane baDhakara zaktimAna va anantavIryamaya hone me vaha tIno bhuvana se Upara uTha kara tIno
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha netanAo kI dRSTi me parama AtmA kA jJAna 226 bhavano kI gvAmI bana jAtI haiM / aigI zuddha-buddha-mukta banI huI AtmA phira kahI janma-maraNa nahIM karatI, koI kamavandhana nahIM karatI, parantu sAtha hI vaha jJAnAdi me pariNamana karatI hai, isalie parivartana = (pariNAma) zIla bhI hai / vaha ekAnta kUTastha nitya nahI hai / samArI AtmAe~ bhI nizcayadRSTi se nitya eva avinAzI hote hue bhI vividha gatiyo me bhramaNa karane ke kAraNa pariNamana-parivatanazIla hai, athavA zarIra dhAraNa karane ke gAtha-sAtha AtmA ke aneka nAma-spa ho jAte hai / paramAtmA kI eka AtmA ke bhI jina, vItarAga Adi yA apama, ajina Adi, athavA tIrthakara jagadguru, kevalajJAnI, vizvavatsala Adi aneko nAma-spa ho jAte hai / sAtha hI para yAnI zatru--(AdhyAtmika dRSTi se AtmA ke guNo kA ghAta karane vAle) karmo yA rAgadvepAdivikAro-parabhAvo rUpI zatruo ko paramAtmA namA dete haiN| ve unhe apane para hAvI nahIM hone dete / na apanI AmA ko davAne dete hai , isa dRSTi se ve paranAmI haiN| isI prakAra mamArI AtmA bhI paranAmI bana sakatI hai , vazarte ki vaha rAgadvepAdivikAge yA AtmaguNaghAtaka karmo, (jo ki parabhAva hai, AtmA ke zatru haiM) se dUra raha kara svabhAva me hI ramaNa kare / __ paramAtmA kI AtmA jaba guddha, buddha, siddha (mukta) ho jAtI hai, taba vaha sarvathA nirAkAra ho jAtI hai athavA nizcayadRSTi se samasta AtmAe~ apane Apa me alpI, amUrta hone me nirAkAra hai, isalie paramAtmA bhI nirAkAra hai / parantu vyavahAradRSTi se zarIra ke sAtha sayoga hotA hai, athavA vItarAgaprabhu kI AtmA bhI java tIryakara-avasthA me deha me sthita (zarIravyApI) rahatI hai, taba unakI AtmA aura samArI AtmAe~ bhI sAkAra sacetana kahalAtI hai| athavA paramAtmA me sAkAra (jJAna) upayoga ke kAraNa sAkAra jJAnacetanA aura nirAkAra (darzana) upayoga ke kAraNa nirAkAra nAnacetanA hotI hai / yahI samasta masArI jIvo meM bhI hotI hai| athavA vItarAgaprabhu (tIrthakararUpa me) java deNanA (upadeza) dete hai, tava ve zarArIrI hone se mAkAra hote hai, aura jaba mokSa me cale jAte haiM, tava nirAkAra ho jAte haiM / isa dRSTivindu se AtmA ke do prakAra hue-jo vItarAga prabhu me ghaTita hote hai / pratyeka AtmA ko ina do prakAro se samajhanA caahie| AtmA kI bhinna-bhinna avasthAo ke kAraNa use sAkAra aura nirAkAra kahane me jarA bhI virodha nahI hai / kyoki vyavahAradRSTi se ye
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 adhyAtA-darzana rAba bhera navagyAgedo kAraNa ye / zinagari ne AtmAda nahIM hotaa| mI taraha nyAhAranaya kI dRSTi AhamA gATTIT, aura bhAvArmaphala kA kAgI (goktA yA abhinaapii)| pragA pAgA jaba sanA . gagAra meM rahatA hai, nA nA vaha kama pAtA hai ki gujaranA hai. to use zubhaphala aura azubhAmaM karatA hai to azubhaphA ginatA hai| vItarAga paragAnagA bhI jaba taka sAkAra (sadeha), gayogI banI hai, taba taka unake bhI yogI kI capalatA ke kAraNa marma hote hai, cAhe ve guma hI ho, aura una karmoM kA phala bhI javazyameva nAganA par3atA hai, cAhe meM mamayamAna bhI bhogeN| kintu vItarAga-prabhu jAnate haiM ki jo maine liye hai, unakA phala mbaya guru hI avazyamaMtra bhoganA hai| karmaphala gogane nagara ve pavanA nhiiN| ve karmaphala bhoga kara unage gIna hI TyAga (muti) 'no' / gata va zudropayogI raTa gAra kamala mAgane ke jaupacArita pase nAmI he jAte hai| athavA unhoMne yevanAnaprApti ne po jogI bhAbhakarma ni hai, unake phalasvarupa tIrthakara nAmagoza Adi karmaphala---unTa hI gogane hai, kyogina akATya gidvAna para unakA galImAni vizvAA hotA hai ki jo bhI karma kiye hai, unake phala bhoga binA koI cArA nahI hai| yoki 1 vRnakoM kA phalabhoga anivArya hai| jaba gamata karmaphala bhoga liye jAyeMge, tabhI mukti hogii| mukti meM gaye vAda na to karma karanA hotA hai aura na karma phala bhoganA honA hai| vahA~ to karma mukta ho kara AtmA nijaguNo me pravRna rahatA hai, yAnI apane jJAna-darzana-cArinAdi guNo ma ramaNa karatA rahatA hai| yahA~ miTTa, vudva, mukta ho kara paramAtmA guddha jJAnacetanA meM lIna rahate haiN| matalaba yaha hai ki jainadarzana meM cetanA ke tIna maMda mAne gaye haijJAnacetanA, karmacetanA aura krmphlcetnaa| cetanA yadyapi apane Apa meM eka akhaNDa tattva hai, kintu vibhinna dazAo yA apekSAo me usake tIna rUpa bana jAte hai-jJAnarUpa, karmarUpa aura karmaphalaspa / yadyapi tIno cetanAo ke krama - 1. kaDANa kammANa mokkha atyi|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha cetanAo kI dRSTi se parama AtmA kA jJAna 241 me pahale karmaspa cetanA, phira karmaphalarUpa cetanA, tadanantara jJAnarUpa cetanA hai, tayApi yahAM pahale jJAnacetanA ko prastuta kiyA hai, tadanantara zepa dono cetanAo ko / ina tIno cetanAo ke lakSaNa kamaza Age kI gAthAo me zrIAnandaghanajI svaya btlaayeNge| yahA~ uparyukta tIno cetanAo ko paramAtmA me batAne kA abhiprAya yaha hai ki AdhyAtma-rasika sAdhaka karmacetanA aura karmaphalacetanA ke samaya sAvadhAna rahe, samabhAvI ho kara cale aura apramatta (jAgRta) rahe , tAki sasAra se parADmukha ho kara nirAkAra paramAtmA kI taraha antarmukhI vana kara ekamAtra zuddha jJAnacetanA kI akhaNDadhArA kI sAdhanA kre| svaya me sva kA upayoga kare, apane andara apane svarUpa kA jJAna kre| isa prakAra jJAnacetanA kI avicchinna dhArA vikamita hote-hote siddha (paramAtma) dazA taka pahuMca jaay| isI dRSTi se sarvaprathama jJAnacetanA ke viSaya me agalI gAthA me kahate nirAkAra abhedasaMgrAhaka, bhedagrAhaka sAkAro re / darzana-jJAna dubheda cetanA, vastugrahaNa vyApAro re ||vaasu0||2|| artha paramAtmA me abhedasvarUpa ko grahaNa karane vAlA nirAkAra (darzana = nivizeSasAmAnya) upayoga hai , tayA bhedayukta svarUpa ko grahaNa karane vAlA sAkAra (jJAna-vizeSa) upayoga bhI hai / vastu ko grahaNa karane me AtmA ke ina dono upayogo (vyApAro) ko le kara inake kramaza darzanacetanA aura jJAnacetanA ye do bheda ho jAte hai| arthAt ye dono cetanAeM hI kramaza: nirAkAra aura sAkAra kahalAtI hai, jo paramAtmA me kevaladarzana aura kevalajJAna ke rUpa me rahatI haiN| bhASya jJAnacetanA : svarUpa aura bheda paramAtmA me jisa trizuddha jJAnacetanA kA vikAsa huA hai, vaha do prakAra kI hai-eka sAmAnyagrAhI hai, dUsarA vizeSagrAhI hai / jIva-ajIva 'mAdi / /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 adhyAtma-dana rAmapadArthoM kI sAmAgaspa yA sabhedApa ge harA nigAra jAnanetanA hai, jine dargana kahate hai laura jIva-ajIva Adi magana pAyomIniyA me yA bhedarUpa se gAhaka sAdhAra mAnanenanA hai, jise nA ho / pranAra paramAtmA me nirAkAra upayoga aura sAvAra upayoga kI diyA (AganApAra) pratikSaNa hotI rahatI hai| arthAt AtmA paramAtmA ke parapa ko jAnane kI, jaDa (ajIva) se bhinna caitanya (AtmA) po pahicAnane kosiyA honI hai, vaha na dono prakAroM ke jariye hotI hai| pratyeka padArtha meM sAmAnya aura vizeSa do prakAra ke dharma hote hai, to pratyeka AtmA meM bhI padArtha ke pUrvotta do ghamA~ (sAmAnya vizeSa) ko jAnane kI zakti hotI hai , jine jJAnacetanA aura dazananetanA pahane hai| AtmA meM agara jAnacetanA na hotI to vaha yaha kaise jAna sakatI ki jIvana parA hai ? jagan kyA hai ? jagat me vitane dravya haiM ? unake nayA-yA lakSaNa haiM? jIva aura ajIva meM kyA antara hai ? aura unakA mApana meM kyA sambandha hai? AtmA me jJAnacetanA (mAnazakti) hone se hI vaha yaha naba jAna sastI hai| jJAnacetanA ke do bheda to isalie kiye haiM ki AtmA padArthoM ko jAna to avazya sakatI hai, magara vaha kisI bhI padArya ko sahanA vipalma se usake asalI svarUpa ko pahicAna nahIM sktii| vaha namaza hI jAnatI hai| kisI cIja ko dekhate hI yA sparga Adi hote hI pahale kSaNa me, gAmAnyarupa se eka aisA AbhAsa hotA hai ki yaha kucha hai usake bAda dUsare-tIsare kSaNo me vaha vastu kisa prakAra kI hai ? kaisI hai ? kyA hai ? Adi vizeSa prakAra ge jAnatI hai| isI krama ko nirAkAra upayoga (darzana) Ara sAkAra upayoga (jJAna) kahA jAtA hai / sAmAnya ne vizeSa taka pahu~cane kA samaga bahuta hI anpa hotA hai / yahAM jAnanetanA dvArA guddha AtmA yA paramAtmA ke viSaya meM jAnakArI karane hetu sva kA upayoga sva meM karanA hotA hai / vastuna isI sthiti kA nAma jAnacetanA hai| aisI jJAnanetanA vItarAgagAva kI yA guddha AnmasparA kI eka pavitradhArA he| bAnacetanA ge sAdhA anya vinaso ko choTa kara masAra se parAmukha ho kara yAnI bahirmuzI na raha kara antarmugI bana jAtA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha cetanAo kI hapTi ro parama AtmA kA jJAna 243 hai| aura paramAtmabhAva - muktipada kI ora agrasara hotA hai| jJAnacetanA kI sAdhanA me svaya me sva kA upayoga, sva me svasvarUpa kA bhAna karanA hotA hai| yahI sabase baDI sAdhanA hai, yahI sabase bar3A dharma hai| jJAnacetanA kI akhaNDadhArA samyagdarzana se bar3hate-baDhate paramAtmadazA taka pahu~ca jAtI hai| yadyapi zuddha jJAnacetnA ke sAtha bhI chadmastha ko vIca-bIca me zubhadhArA avazya AtI hai| parantu zuddha jJAnacetanA kA atyadhika bala hone se ve vikalpa adhika dera taka nahIM Tika pAte / mana ke zubha yA azubha vikalpo ko toDane kA ekamAtra sAdhana zuddha jJAnacetanA hI hai| nizcayadRSTi me ekamAtra AtmasvarUpa ke atirikta anya kucha bhI apanA nahIM hai aura vaha AtmasvarUpa kI avicchinna sthiti hI jJAnacetanA hai| parantu aisI jAnacetanA adhika samaya taka avicchinnarUpa se sAmAnya / sAdhaka me Tika nahIM pAtI, bIca me zubha kA vikalpa A jAtA hai, isalie Age kI gAthA me cetanA ke dvitIya prakAra-karmacetanA ke bAre me kahate hai-- kartA pariNAmI, pariNAmo, karma te jIve karie re / eka-anekarUpa nayavAde, niyate nara anusarie re ||vaasu0||3|| artha paramAtmA zuddhanaya se nijasvabhAva kA, tathA azuddhanaya (paryAyAthika naya) kI mukhyatA kI apekSA se svaparyAyo, bhAvakarmAdi kA utpAdaka aura vinAzaka hai| vaha svaparyAyo kA upAdAnakAraNa aura paraparyAyo kI utpatti aura vinAza kA bhI kAraNa (kartA) samajhA jAtA hai / aisI AtmA tathA pratyeka dravya pariNamanazIla (pariNAmI) hai| karma bhI usakA eka pariNAma hai| parantu vaha karma tabhI bandhanakAraka hotA hai, jaba jIva ke dvArA kiyA jAtA hai , yAnI jaba cetanA ke sAtha usakA saMyoga hotA hai| vAstava me nizcayanaya kI dRSTi se AtmA ekarUpa hai aura vyavahAranaya kI dRSTi se anekarUpa hai| yaha saba nayavAda kI dRSTi se hai / isalie he mumukSa sAdhaka ! anta me to tumheM nizcayanaya se nirNIta AtmA kA hI anusaraNa karanA caahie| bhASya
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 adhyAtma-dargena AtmA kA eka mpa : karmacetanA paramAtmA ge nipacayaSTi se to jAnanetanA hI natI: nani jaya tamA ve cAra ghAnIkarmo se yukta hone meM banA unameM gAnA gI hotI hai| vItarAga eva sadehamukta hone para karmacAnA nahIM hotii| maga 7 ganArI jIvo ke karmacetanA avazya hotI hai| - prazna hotA hai ki cetanA to AtmA kA guNa hai aura yArma apane Apa meM jaDa hai| ina dono kA mela kaise ho sakatA hai ? jaba jar3a cetana kA mela nahIM, nava ume karmatretanA kyo kahA gyaa| isakA samAdhAna yaha hai ki nizcayadRSTi se siddho kI AtmA meM karmacetanA nahIM hotii| vyavahAradRSTi ne sAsArika gagapayukta mAtmAo ke mAtha hI karmacetanA kA sambandha hai / karma ko, kevala karma mana smjho| kyoki usake sAtha cetanA bhI hai| isI kAraNa se vandha hotA hai / yadi karma ke sAtha cetanA na ho to bandha nahIM ho sktaa| jalatI huI agarabattI ke kAraga sabhI kI nAka me bhInI-bhInI mugandha pahu~cI aura unheM Ananda maayaa| payA TUTa kara nIce gira paDA, isase eka AdamI kA nira phaTa gayA , yahAM agaravanI yA pakhA , ina dono me se kisI ko bhI pharma kA vandhana nahIM hotaa| gyoki ye dono jaDa haiM / jaDa hote hue bhI uname karma (niyA) avazya sampanna hunA; magara vandhana nahIM huaa| niSpharpa yaha hai ki jaDa padArtha me karma hote hue bhI ugama cetanA na hone ke kAraNa bandha nahIM hotA / vanya vahI hotA hai, jahA~ - cetanA hotI hai / pakhe aura agarabattI me karma (niyA yA cepTA) to hai, parantu -- cetanA nahI hai, isalie na to pase ko agubhavandha huA aura na agarabattI ko * hI zubhavandha huaa| ata karmacetanA kA artha yaha hai ki jahA cetanApUrvaka karma kiye jAya, / usI se hI zubha yA azubha bandha hotA hai / cetanApUrvaka karma cetana me hI sambhava hai , isalie cetana meM hI bandha hotA hai, aura cetana me hI mokSa ho sakatA hai / caitanyazUnya pudgala me karma hote hue bhI bandha nahIM ho sktaa| yahI karmacetanA kA rahasya hai / parantu prazna hotA haiM ki karmacetanA AtmA meM hotI kisa kAraNa se hai ?
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha cetanAo kI dRSTi se parama AtmA kA jJAna 245 java hamAre antara me rAga yA drupa se kisI kriyA kI sphuraNA hotI hai, tava bhAvavatIzakti se AtmacetanA vividha vikalpa karatI hai / jaise yaha karU yA vaha kama ? vaha karU yA na karUM? kyA karU, kyA na karUM ? isa prakAra ke vikalpo kI jo dhvani AtmA meM nirantara uThA karatI hai, vahI karmacetanA kA kAraNa hai| aimI cetanA (vikalpo kI sphuraNA) kahI bAhara kI nahI, hamAre adara kI hai / vaha antara kI cetanA hI karmacetanA hai / bhale hI vAhara me tadanuspa koI kriyA na ho / adhyAtmajagat me mUla prazna karma (kriyA) kA nahI hai, apitu karmabandha kA hai , jo kamacetanA ke kAraNa hotA hai| isalie zrIAnandaghanajI ne spaSTa kaha diyA ki kartA (cetana yA acetn| pariNAmI pariNamanazIla hai / parantu unhoMne sAtha me yaha bhI batA diyA ki 'pariNAmo karma je jIve karie re' , koI bhI karma jo jIva ke pariNAmo (cetanA me utpanna vidhiniSedha ke vividha vikalpo kI laharo) se kiyA jAtA hai, use hI karmacetanA kahate hai| karmacetanA ke samaya cetanA ke sAgara me vikalpo kA taphAna uThatA hai / tava AtmA svarUpa me sthira nahI raha pAtI / java AtmA svasvarUpa me sthira nahIM raha pAtI, tava karmabandha ke cakkara me ulajhI rahatI hai| vikalpo kI lahareM hI karmavandha kA mUla kAraNa banatI hai| yadyapi AtmA apane sahajasvarUpa se zAntasarovara ke samAna sthira hai , kintu java usame katavyasambandhI vividha vikalo kI umiyA~ uThane lagatI haiM, taba vaha azAnta bana jAtI hai / isa virAT vizva me sarvatra lokAkAza. 'ke pratyeka pradeza meM ananta-ananta kamavargaNAo kA akSaya bhaDAra bharA par3A hai| java cetanA me vividha vikalpo kA tUphAna uThatA hai, taba ye hI. karmavargaNAe~ karma kA rUpa dhAraNa karake AtmA se baddha ho jAtI hai / ananta atItakAla meM ye karmavargaNAeM karma kA rUpa dhAraNa karatI aura AtmA se baddha hotI AI haiM , bhaviSya me bhI ye kama kA na tava taka lenI rahegI, jaba taka bhAvakarma kA sarvathA kSaya va ho jAya / cU ki karmaparamANuo ke sAtha Atmapradezo kA sazlepa (karma) bandha kahalAtA hai| yahI kAraNa hai ki jaDakarmo ke sAtha cetana kI paralakSyI vikalpa zakti rahatI hai| koI bhI kArya binA kAraNa ke ho nahIM sakatA, bhale hI hame kAraNa pratyakSa na diyAI de / lekina kArya to avazya hI digAI detA hai / janakArgabandhamma kArya ke prati cetanA kA rAgadvepAtgaka vikalpa hI nimitta,kAraNa
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 adhyAtma-darzana hai| zAstra meM jaha karmI ko dravyakarma aura cetanakoM ko bhApakarma kahA hai| ata bhAvakarma se dravyakarma kA aura dravyakama me bhAvakama kA vadha hotA rahatA hai| yaha nimittanaimittika-sambanvara gAvakarga hI vAranA ma nanA hai| isa dRSTi se jaba hama vicAra karate hai to pharma cetanA ke bhI do bheda ho jAta hai-puNyakarmacetanA, aura pApakarma-netanA / kimI dunI vyakti ko dekha kara usake dukha dUra karane kI bhAvanA meM jo dAna diyA jAtA hai yA gumakti, yA segA kI jAtI hai, vaha puNyakarma cetanA hai| jaba mAtmA me zubhakArya karane kA vikalpa __uThatA hai, taba puNyakarmacetanA hotI hai| vaha cetanA jimame puNya kI dhArA zubha dAna me pravAhita hotI rahatI hai, vaha puNyakarmananA hai| isame guma. yoga meM sthita AtmA puNyakarmavandha karatI hai| dUgarI karmanatanA pApakarmacetanA hai| jo puNyakarmacetanA meM viparIta hai, ugame pAra kI dhArA pravAhita hotI rahatI hai| una samaga AtmA bagumayoga me riyata ho kara gArapratiyo kA vandha karatI hai| kisI ko kATa dene, dupa dene kA vicAra kAma, nodha Adi kA agubha vikalpa pApakarmacenanA hai / kimI kI vastu chInanA, kimI ke sAtha mArapITa karanA, kisI ko gAlI denA bAdi pApakarmacetanA ke udAharaNa hai| mithyAdRSTi AtmA hI nahI, gamyagdRSTi mAtmA bhI jara aisI azubhayoga kI kriyAe~ karatI hai, to uge bhI pApaprakRtiyo kA bandha honA hai| AtmA nizcayanaya kI dRSTi meM caitanyarUpa lakSaNa ke kAraNa eka hai| sAtha hI vyavahAranaya kI dRSTi se jIvAtmAe~ ananta hai| kisI apekSA se jJAnAtmA Adi ATha AtmAe~ bhI hai| isIlie zrImAnandadhanajI ne kahA'eka-aneka-rUpa nayavAde / niSkarSa yaha hai ki AtmA ke sAtha rAgadveSAdi vikalo ke kAraNa kArmANavargaNAmo kA sazlepa-sayogasambandha hotA hai| isa kAraNa ve kArmANa-vargaNAe~ hI AtmA ke sAtha cipakane ke samaya karma kahalAtI hai| AtmA kArmANavargaNA ko karmarUpa se karatA hai| vaha karane vAlA AtmA kA eka pariNAma hai| 1 kahA bhI hai-'ege AyA'-~-ThANAgamUya 2 'aNaMtA jIvA'---gavatIgUna
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha cetanAo kI dRSTi se parama AtmA kA jJAna 247 vaha bhI bhAvakarma hai, jo AtmA ke rAgadvepAdi pariNAma rUpa haiN| vahI vAstava me karmacetanA hai| anupacArita asadmUta vyavahAranaya me AtmA dravyakarma kA kartA kahalAtA hai| yadyapi AtmA caitanyarUpa ke kAraNa eka ; pratIta hotI hai, parantu karma ke kAraNa usake aneka bheda ho jAte haiN| vividha gatiyo aura yoniyo meM AtmA ke pariNamana ke kAraNa usake aneka rUpa dikhAI dete hai| paramAtmA me karmacetanA va karmaphalacetanA nahIM hotI , kyoki ve ghAtI karmo eva rAgadvepa se rahita hote hai| ve zuddha jJAnacetanA yA jJAnadarzana-cAritrarUpa muktimArga me sthira hote haiN| isIlie zrIAnandaghanajI ,bhavyasAdhako se kahate hai-'niyate nara / anusarie re' arthAt-sAdhakapuruSa / karmacetanA kA svarUpa samajha kara tathA AtmA ke vividha rUpa dekha kara vikalpo ke jAla (bhale hI ve zubha ho) me lubhA mata jaanaa| tU ekamAtra dhruva, zAzvata Atmatattva me yA AtmasvarUpa me sthira ho kara usakA anusaraNa krnaa| .. caMki dravyAthika-nizcayanaya ke anusAra AtmA svabhAvAriNati se nijasvarUpa kI athavA svaguNo kI hI kriyA kA kartA hai / jaise ki uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai-svajJAna se AtmA svaparapadArtha ko jAnatI hai, darzana' se zraddhA karatI hai, cAritra se karmaparamANu rokane kI kriyA (savara) karatI hai aura AtmAnanda-paramAnanda ,svabhAva ko bhogatI hai, usame ramaNa karatI hai| aba agalI gAthA me karmaphalacetanA ke sambandha me zrIAnandavanajI kahate haiN| sukhadu kharUpa karmaphala jArago, nizcai eka Anando re| . cetanatA pariNAma na cUke, cetana kahe jinacaMdo re / / vAsupUjya0 // 4 // artha karma ke phala sukharUma bhI haiM, aura du khalpa bhI haiM, ise bhalImAti samajha 1 kahA hai-"nANeNa jANai bhAve, dasaNeNa ca sarahe / caritaNa nigiNyAI, tayeNa parisarAI // " / / /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 adhyAtma-darzana lo| nizcayadRSTi me ekamAna AtmAnanda (svasparamaNatA kA Ananda) hI AtmA kA phalabhoga hai / zrIjinezvarI (vItarAgo) meM candra ke samAna toyaM karadeva kahate haiM cetana ko cetanatA hI usake pariNAma haiM, jinhe vaha padApi nahIM chor3a sktaa| bhApya karmaphalacetanA . mvarUpa aura kAraNa jaba AtmA karmaphalacetanArUpa hotA hai to rAgapajanita yamabandha kA zubhAzubha phala bhI use milatA hai| prANI so java dukha kA anubhava ho, to use bhI karma phala jAnanA cAhie, aura mukha kA anubhava ho, taba bhI use karmaphala samajhanA caahie| AtmA ke anukUna (manoga) vedana (anubhava) honA sukha kahalAtA hai aura AtmA ke pratikUla amanona vedana hotA hai.--dukha / java koI rogI, kagAla yA kapTapIDita hotA hai to nahalA dukha kA anubhava karatA hai aura jaba jIva svatya, dhaniyA, vaibhavavilAsa se yukta yA mAzApAlaka parivAra se yukta ho kara manona vastuo ko pA jAtA hai to sukha kA anubhava karatA hai / parantu vai sukha-du kharUpa phala Ane haiM-pUrvakarmo ke phalasvarUpa hii| phira cAhe ve guma ho yA azubha karma kA phala avazya milatA hai| karma java apanA phala dene lagatA hai, taba usake sAtha apanI cetanA ko apanI cetanA kI pariNati ko joDa denA karmaphalacetanA hai| yAnI jisameM jIva apane zubha eva lazubha karma ke phala kA anubhava karate samaya zubha phala ko pA kara prasanna ho uThatA hai aura azubha phala ko pA kara khinna ho uThatA hai| usakI dRSTi prAya puNya, pApa aura usake phala meM hI ulajhI rahatI hai| karmaphalacetanA meM jIva ko apane svarUpa kA mAna nahIM ho paataa| vaha karmoM ke bhAra se itanA davA rahatA hai ki karma aura karmaphala ke atirikta avinAzI zuddha Atmatattva para usakI dRSTi nahIM pahuMca paatii| yaha sukha bhoga laM, vaha sumba 'bhoga lUM, yaha dukha na bhogU, vaha dukha bhoganA na par3e, isa prakAra bhogane, na bhogane ke vikalpo me ulajhe rahanA hI karma phalacetanA hai| karmaphalacetanAyukta jIva apane AdhyAtmika Ananda ko, apane Atarika AtmasvarUparamaNajanya zAzvata ananta mukha ko bhUla jAtA hai| vaha indriyajanya bhogo me sukha mAna kara itanA Asakta ho jAtA hai ki use karmapAla ke atirikta kisI vastu nA-apanI Atmika
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha cetanAo kI dRSTi se parama AtmA kA jJAna 246 svarUpanidhi yA svaguNanidhi kA bhAna hI nahIM rahatA ki vaha jisa Ananda yA sukha kI khoja me hai, vaha zAzvana mukha yA Ananda kahI bhautika padArtho yA indriyo ke vipayo me nahIM, balki antarAtmA me hI hai| kintu vaha bahirmukhI hone ke kAraNa sukha aura Ananda kI khoja bAhara me hI karatA hai| isIlie zrIAnandaghanajI kahate haiM-nizca eka Anando re / karmo ke zubha yA agubha phala jaise ajJAnI ko bhogane par3ate haiM, vaMse jJAnI ko bhI bhAgane par3ate haiN| lekina jJAnI (samyagdRSTi) AtmA dukharUpa karmaphala se becainI nahIM mAnatA / aura dukharUpaphala bhogate samaya usakI dRSTi mukhyatayA ghRNAyukta yA dvepAtmaka nahIM hotii| isI taraha sukharUpa karmaphala ho to bhI vaha harSita yA Asakta nahIM hotaa| vaha dono sthitiyo ko bhogate samaya samabhAva me rahatA hai / niSkarpa yaha hai ki vItarAga purupa yA samyagdRSTi AtmA bhI pUrvakRta zubhAzubha karmo ke kAraNa karmaphalacetanA se yukta hote haiM , lekina jahA~ sAdhAraNa (ajJAnI yA mithyApTi) AtmA dukharUpa karmaphala bhogate samaya hAyatovA macAtA hai, dUsaro (nimitto yA mana kalpita nimitto) ko kosatA hai, apane upAdAna (AtmA) ko nahIM dekhatA , tathA isa janma yA pUrvajanmo me svaya dvArA hata kinhI azubha karmo ke hI ye pala hai, isa vAta ko nahIM maantaa| vaha antarmukhI ho kara AtmasvarUpa kA cintana nahIM krtaa| ata yaha nizcita samajho ki zubhAzubhakarma kA sukha-dukharUpa phala nighacayanaya kI dRSTi se AtmA kA svarUpa nahI hai , vaha caitanya se bhinna hai / mukha aura dukha ye pudgalaparyAya kI avasthAe~ haiM / mana-vacana-kAyA kI yogajanya kriyA karma kA phala hai| karma yA karmaphala ke sAtha AtmA kA sambandha nhii| valki nizcayanaya kI dRSTi se AtmA jJAnadarzanacAritramaya yA ananta-Anandamaya hai aura usI nijamvarUpAnanda me masta rahatI hai / AtmA kI nirguNa kriyA se to nizcaya eka Ananda hI hai , jo anivarcanIya, ananta tathA anubhavagamya hai| sAdhaka ko AtmA kI nizcayanaya kI isa Anandamaya dazA ko dhyAna me rakhanI cAhie / parantu sAtha hI yaha bhI samajha lenA cAhie ki trikAla ekasvabhAvI (kSAyikabhAvI) AtmA, cetana ko yA cetanatA me pariNagana ko nAgI bhUlatI nhiiN| jimane jage karma bAye hoge, ugagI AtmA tApa ho jAyagI , igame
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 adhyAtma-darzana vaha jarA bhI nahIM cUkatI , cAhe vaha paniSTa du paramAnAmAge ghirI , cAhe jaisI vicitra pariNamanamA ho, cAhe vevana AnmAnana kAhI anubhava karatI ho / nabhI anbAno me, mazAla ma ra ga ga sAtamA apane caitanya ko kabhI chor3a nahIM sktii| vAstava ga vana nIno kAna meM cenaga hI rahatA hai / ume jo mukhadu sAdi hote hai, ye to miga pA ra pariNAma hai| AtmA ke 8 rucakapradeza to hamegA ne rarane hai| una para T T koI anara nahI hotaa| jana nizvaranaya kI dRSTi ne AtmA garma yA karmA nahIM hai| para use jo mukha-dukha bhogane par3ate haiM, ve kA phala haiN| yaha bAta vItarAga paramAtmA (jinanandra) karate hai / vaha raha kara zrIAnandapanajI apanI namratA pradarzita karate hai aura kahate haiM ki yaha bAta maiM apane gA me kalpita nahIM kaha rahA hU~ , zrI vItagagayeSTa paramAtmA ise kahate hai| yahA~ nizcaya aura vyavahAra dono nayo kI dRSTi se jAtmA ke vividhampo kA pratipAdana kiyA hai / atra AtmA kI upayukta nIna cetanAo nA lakSaNa sakSepa me batAte haiN| pariNAmI cetana pariNAmo, jJAna-karama-phala bhAvI re| jJAnakarmaphala-cetana kahIe, le jo teha manAvo re ||vaasu0 5 / / artha cetana (AtmA) vividha avagthAo me apanI cetanA pariNamana karatA hai| isalie AtmA apane Apa meM pariNAmI hai / isI kAraNa vaha jJAnarUpa me, karmarUpa me yA bhaviSyakAlika pharmaphalarUpa meM pariNata hotI haiN| isI ko kramaza jAnacetanA, karmacetanA aura karmaphalacetanA kahate haiN| ina tIno cetanAo ko tuma manAnA, dUsaro ko manAnA, athavA tumhArI khuda ko AtmA ko, vItarAga paramAtmA kI taraha ThIka upayoga karane hetu manA lenA / bhASya cetanA ko tridhArA aura isakA sadupayoga ___ vItarAga paramAtmA caitanyarUpa hai / caitanya meM sarvana sAmAnyarUpa se amanya Atmapradeza vyApna haiM / AtmA pariNAmasvarUpa hai / vaha jaba jiga rUpa meM pari. Namana karatI hai, nara tadanurUpa yA jAtI hai| ye pariNAma tIna pAtara ke he
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha cetanAo kI dRSTi se parama AtmA kA jJAna 251 jJAnarUpa, karmarUpa aura karmaphalarUpa / java AtmA kA zuddha pariNamana, arthAt apane jJAnAdi guNoM me pariNamana hotA hai, taba vaha jJAnacetanA kahalAtI hai, jo ki zuddha aura bhUtArtha hai / java AtmA karma ke rUpa me pariNamana karatI hai, taba vaha karmacetanA kahalAtI hai aura jaba vaha karmaphala ke rUpa meM pariNata hotI hai, taba karmaphalacetanA kahalAtI hai| ye dono cetanAe~ 'para' ke nimitta me hotI hai| inameM AtmA rAgAdipariNAma (bhAva) vAlI ho jAtI hai| isalie ye dono cetanAe~ abhUtArya azuddha aura anAnacetanA hai| sva-svarUpa ke jJAna ke sivAya anya me 'yaha mai karatA hUM' , isa prakAra karma ke kartRtva meM AtmA kA lIna honA karmacetanA hai| isI taraha svAtmajJAna ke sivAya anca me 'maiM ise bhogatA hUM', isa prakAra karma ke bhoktatva me AtmA ko tadrUpa banA lenA karmaphalacetanA hai| magara jJAnacetanA kI taraha karmacetanA aura karmaphalacetanA me bhI cetana kA hI pariNamana hai| yaha bAta apane Apako aura dUsaro ko avazya samajhA lo| yahI bAta vibhinna adhyAtmagranyo / me vatAI hai| 1. jJAnAkhyA cetanA bodha , karmAkhyA dvissttrkttaa|| janto karmaphalAkhyA sA, vedanA vyapadizyate // -adhyAtmasAra vodha jJAnacetanA hai, rAgadvepa karmacetanA hai, prANI ke karmoM ke anusAra phana karmaphalacetanA hai , jime vedanA bhI kahA jAtA hai| 'pariNamadi jeNa davya, takkAla tammayatti paNata' -pravacanasAra jo dravya jisa kAla me jisa bhAva meM pariNata hotA hai, usa kAla me vaha dravya tadrUpa ho jAtA hai| appA pariNAmamappA, pariNAmo NANa-kamma-phala-bhAvI / tamhA NANa kamma phalaM ca AdA mugedavo // 125 // pariNamadi ceyaNAeM AdI pUNa cetaNA tidhaa'bhimdaa| sA puNa NANe kamme phalammi vA kammaNo bhaNidA // 123 // NANa, achaviyappo kamma jIveNa ja samAraddha / tamaNegavidhaM bhaNida phana ti sokha va dukkha vA // 124 ||--prvcnsaar arya-AtmA pariNAmasvarUpa hai pariNAma jJAnarUpa me, karmarUpa me aura karmaphalalarupa me hone vAle trividha haiN| isalie AtmA ko jJAnarUpa, karmarUpa aura karmaphalarUpa mAnanA caahie| AtmA svacetanA ke dvArA pariNamana karatI hai / cetanA tIna prakAra kI mAnI gaI haiM--kapaza vaha haijJAnavipayaka, karmavipayaka aura karmaphalavipayaka / samasta vikarapa (vastugrahaNa vyApAra) jJAna hai, jIva ke dvArA prArambha kiye gaye kArya kaga hai, jo ATha prakAra ke hote hai / gumkha aura dusamma kaphina haiN| jise aneka prakAra kA kahA hai|"
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 adhyAtma-darzana zrI AnandaghanajI kA kahane kA Agaya yaha zima mAno yA na mAno, cetana kA avazya hI pariNagana hogA , ghora jaba taka jIva gagArI, naya taka gubha yA azubha maMbandhana bhI hogA hI , yA jigane jaMge garma ki hoMge, use tadanusAra pala bhI milegA, jo uga anya do bhAMganA pddegaa| isama rAI rattIbhara bhI pharka par3hane vAlA nhiiN| saniA capanI AtmA ko bhalIbhAMti rAmanA lo| anya logoM ko bhI gaha bAta bhI gAMti hayagama kaga do| cetana aura acetana meM yahI antara hai ki netana AtmA yA nijI mahabhAcI guNa hai, pudgala yA jaDa ko yA kisI bhI jar3adama ko yaha vijJAna nahIM milatA / karma ke sAtha cetanA juTatI hai, usa samaya jase adhyavasAya yA pariNAma hote haiM, tadanusAra karmavandha hotA hai / cetana ke sambandha meM koI priya yA apriya ghaTanA ho to samajha lenA cAhie ki avazya hI yaha mere kisI pUrvakRta zubha yA azubha karma kA phala hai| karma karate samaya tathA karmaphala bhogate samaya tIrthakara paramAtmA kI taraha rAga-dvepa, Atakti, ghRNA, droha-moha Adi bhAva nahI rakhane cAhie , yahI isakA phalinArtha hai| AtmA ke sambandha me vAstavika jJAna aura umane prApta hone vAle anirvacanIya Ananda ke sambandha me zrIAnandaghanajI antima gAthA meM kahate hai AtamajJAnI zramaNa kahAve, vIjA to drAlagI re| ghastugate je vastu prakAze, Anandaghana-matasaMgI re / / vAsu0 // 6 // artha AtmA ke sambandha me vividha pahaluo aura dRSTiyo se jJAna prApta karane vAlA zramaNa kahalAtA hai| isake atirikta aura saba kevala muniveSadhArI draliMgI haiM / jo vastu jisa rUpa me ho, use usI rUpa meM jAneM, samajheM ora pragaTa kare (kahe) ve hI Anandaghana (saccidAnanda paramAtmA) ke, zuddha AtmasvarUpa ke athavA jahA~ AnandasamUha hai, usa mokSa ke jJAna (mata) ke satsagI (vAdI yA prApta karane vAle) haiN| bhASya
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha cetanAo kI dRSTi se parama AtmA kA jJAna 253 adhyAtmajJA narasika hI zramaNa haiM pUrvokta matAnusAra jo adhyAtmajJAnI, (vividha pahaluo ro AtgA ke jJAtA) haiM , jo AtmavijJAna ke rasika haiN| jo apane jIvana meM pratyeka pravRtti yA kriyA AtmA ko, yA AtmasvarUpa ko lakSya me rakha kara karate hai| isake atirikta jo peTa bharane ke lie adhyAtmajJAna vadhArate haiM, jo adhyAtmajJAna ke bahAne zabdajAla racate hai yA AtmajJAna kI oTa me svArthamaya vyApAra yA spRhAo kA jAla bichAte haiM, ve zramaNa ke vepa me nakalI zramaNa hai, vepadhArI hai| ve nakalI adhyAtmajJAnI haiM, bhAvapUrvaka adhyAtmajJAnI nahIM hai| aise loga sAdhu, sanyAsI, zramaNa yA muni kA vepa pahina kara AtmajJAna me purupArtha karanA choDa kara sirpha khAnapAna, aiza-ArAma, zArIrika sukha-suvidhA, pada-pratiSThA Adi kI lipsA me paDa jAte hai| ve khAnA, pInA aura mauja uDAnA hI apane jIvana kA lakSya banA lete hai| dekhiye, muni kA lakSaNa jJAnasAra me vatAyA hai manyate yo jagattatva sa muni. parikIrtita / samyaktvameva tanmaunaM, mauna samyaktvameva ca // jo jagat ke tattvo para bhalIbhAMti manana karatA hai, vahI muni kahalAtA hai| samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa ratnatraya me anugata jo' samyaktva (satyatA) hai, vahI mauna = munitva hai aura jo munitva hai, vahI isa prakAra kA samyaktva hai| jisame AtmA kA samyak jJAna hai, urAme hI munitva samajho, jisame munitva hai, usame hI sampragnAna samajho, jo AtmajJAna meM masta ho, jo jaDacetana kA bheda, AtmA kA svarUpa, guNo aura zaktiyo kA rahasya bhalIbhAMti jAnatA ho, vahI saccA sAdhu hai / jisakI dRSTi me rAjA aura raka kA, garIva-amIra kA koI bheda na ho, samasta prANiyo me nihita AtmaguNa yA zuddha Atmatva (caitanya) dRSTi se jo dekhatA ho, vahI muni hai, vahI zramaNa hai, samana hai| aisI AtmadRSTi hone para usakI dRSTi me jaDa yA para padArthoM kA 'ja sammati pAsaha, ta moNati pAsaha , ja moNati pAsaha, taM sammati pAsaha / ' --AcArAgasUtra
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 vAdhyAtmamazana lanA mUlya nahI honA / dama tAliya. gurA maigI mI vAna anidhyatA kiyA gayA hai-"jo' AtgazAna-darzana se gampanI, sayama ra pa meM haiM, jo isa prakAra ke gaNo ro namAyakta ho, use gayagI ko ho nA ho|" aisA AtmajJAnI nispRha bhamaNa, jo bAta gI hogI, nA mAnyatA hogA, jaisI dekhI-gunI-gocI-rAmatI yA ganumAna kI hogI, ugI rUpa meM logo ke sAmane pragaTa kregaa| vaha bhUThe gulAhine, tAgalapeTa, cApalUsI yA apano ke pakSapAta se dUra hogaa| aimA muni hI Anandaghanamata yAnI mokSamArga kA sAthI yA mAgaNI hai sacidAnandaghana paramAtmA ke mata kA saMgI-sAthI hai / zrIAnandaghanajI ni gRha mAdha the| unhoMne apanA koI mata, paMtha yA sampradAya nahIM calA yA isalie 'mata' kA artha yahI siI 'vicAra' samajhanA cAhie, sampradAya yA paramparA nahIM / ve yogI eva bhautika pralobhano se dUra, sacce masta sata the| unhone AtmajJAna ko pacA va ramA liyA thaa| kyoki anubhavayukta AtmajJAna se hI koI muni ho sakatA hai, kevala adhyAtma ke grantho kI pArimApika zabdAvalI raTa lene se nahIM, apitu samatAbhAva lo jIvana me ramA lene se hI koI zramaNa ho sakatA hai| aisA AtmanAnI mAgha hI vastu kA yathArtharUpa me kathana karatA hai| vaha AtmanAna hI upalabdhi karane, dUsaro ko samajhAne, AtmajJAna ko jIvana me ramAne meM aura anta me, AtmajJAna kA vAstavika pratipAdana karane meM jarA bhI nahIM hickicaataa| pravacanasAra aura jJAnasAra me yamaNatva kA lakSaNa batAyA hai ki jo darzana, "nANa-dasaNa-saMpanna, sajaye ya tave ry| eya guNasamAutta sajayaM sAhumAlave // " -daza a 7 dasaNa-NANa-carittesu tIsu jagava samajhiyo jo du| eggagagatoti mata, mAmaNNa tarasa paripuNNa // -pravacanasAra AtmAnamAtmanyeva yacchaddha jaanaatyaatmaanmaatmnaa| zeyaM ratnatraye jJaptiracyA''cArakatA mune. // ~~jJAnasAra
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha cetanAmo kI dRSTi se paraga AtmA kA jJAna 255 jAna aura cAritra tIno ge ekA sAtha ekAgna va gamudyata rahatA hai, usakA yamaNatva paripUrNa mAnA gayA hai| nizcayadRSTi ro mAnA gayA hai ki jo AtmA ke dvArA AtmA ke sambandha meM zudra AtmA ko jAnatA hai, uge hI muni smjho| usI muni ke gamyagdarzana-jJAna-cAritrampa ratnatraya me yAnI zraddhA, bodha aura AcaraNa (AcAra) me ekarUpatA samasanI caahie| sArAMza isa stuti me zrIAnandaghanajI ne paramAtmA ke svarUpa kA bhalIbhAti guNacitraNa karake sAghakabhakta ko jJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphalacetanA rUpa cetanAtraya ko AtmA kA aga banA kara AtmA kI zuddha jJAnacetanA para calanA tathA karma evaM karmaphalacetanA kI kevala jAnakArI prApta karanA abhISTa batAyA hai| anta me, AtmajJAnI kI mahattA batA kara sAdhaka ke jIvana me vastutatva ke yathArtha prakANa (prarUpaNa) aura paramAtmA kI prApti ko hI sArabhUta tattva vatanAyA hai| SHA
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 zrIvimalanAtha jina-ratuti vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra (tarja-IDara AyA AvalI re, IDara dADima drAkSa, rAga-manhAra) duHkhadohaga dUre TalyAM re, sukhasaMpadazu meTa; ghoMgadhaNo mAthe kiyo re, kuraNa gaMje nara-kheTa ? / vimalajina, dIThAM loyaNa Aja, mArA sIdhyAM vAMchita kAja / / vimalajina0 // artha terahaveM tIrthaphara zrIvimalanAya vItarAga paramAtmA ko Aja maiMne netroM me dekhA , isase mere bhUtakAla ke sabhI du.potpAdaka karma, vartamAnakAla me una du kho kA anubhava tayA bhaviSyakAla kI Aphato se bharA durbhAgya, ye saba miTa gaye, sukha-sampadA ke mAya bheMTa huii| Aja maiMne apane sira para jabardasta svAmI ko dhAraNa kiyA hai, isalie kauna dupTa (khala) jana mujhe jIta sakatA hai yA phira kauna tuccha manupya ke adhIna ho sakatA hai ? athavA Atmagugo kA zikAra karane vAlA kauna mithyAvAdI manuSya mujhe harA sakatA hai ? ina Asmika cakSuo se rAgaDha pavijetA prabhu ko dekhane [gamyagdRSTi se mere samasta manovAcina [samyagdarzanAdi] kArya siddha ho ge| bhApya paramAtmA kA sAkSAtkAra kyo, kyA aura kame? zrIAnandaghanajI ne pUrvastuti me tIna prakAra kI cetanA kA varNana karake anta me jJAnacetanA para hI sthira rahane para jora diyA thA, parantu jo vyakti karma aura karmaphala ke sAtha apanI cetanA ko lagA detA hai, vaha nAnacetanA me sthira nahI raha sakanA / jJAnacetanA me sthira rahane kA prayojana yahI hai ki vaha dhIre dhIre kramaza Age baDha kara paramAtmasAkSAtkAra taka pahuMce / antima dhyeya taka pahuMcanA hI jJAnacetanA me dRDhatApUrvaka Tike rahane kA prayojana hai| para
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 257 mAtmatatva kA sAkSAtkAra karane para mAtgA ravayameva paramAtmA bana jAtI hai| isIlie zrIAnandaghanajI paramAtmanatva yAnI zuddha AtmA ke darzana karake svaya ko kRtakArya mAnate haiN| cUMki paramAtmA vartamAna meM apane Apa me nirajana nirAkAra haiM, aura ava ve tIrthakara-avasthA ge bhI pratyakSa vidyamAna nahIM hai, isalie unake darzana yA sAkSAtkAra ina cargacakSuo ge to hone asambhava haiM, taba phira zrIAnandaghanajI ne isa stuti me kaise kaha diyA-vimala jina dIThA loyaNa Aja ? isakA gamAdhAna yaha hai ki zrIAnandaghanajI ne dUgare tIrthakara (zrI ajitanAtha) kI stuti me batAyA thA ki 'nayaNa te divya vicAra' arthAt-jina netro ge jina bhagavAn (paramAtmA) ke darzana ho sakate haiM, ve to divyavicArarUpI netra haiN| yahAM bhI locano se bhagavAna ko dekhane se tAtparya hai-divyavicArarUpI netro se paramAtmA ko dekhanA / paramAtmA ko dekhane yA sAkSAtkAra karane se vahAM matalaba hai-zuddha jAtmatva (paramAtna) kA vicAra karanA, paramAtmA ke svarUpa kA cintana-manana karake unake tattva kA apane Atmadeva meM vicAra karanA / yahI paramAtmasAkSAtkAra yA pradargana athavA Atmala kI pratIti se tAtparya hai / yaha huA nizcayadRSTi se artha / vyavahAradRSTi se prabhu ko nayano se dekhane kA artha hai-prabhu vItarAga kI sAkAra chavi kI antarmana me kalpanA karavo unake vimala (karmaphalarahita) eva rAgadvepavijetA rUpa ko nIhAranA, apane hRdaya me paramAtmA kI zuddhAtmaguNo se yukta chavi ko dekhanA, samyagdarzana-samyagjJAnarUpa divyanayano se paramAtmA ko hRdaya sihAmana para virAjamAna karake unake pratyeka guNa para gaharAI se cintana karanA, unako apane nAtha yA svAmI mAna kara unake caraNo me sarvasva arpaNatApUrvaka bhaktibhAvanA se apanA sira jhukAnA , aura unake guNo kA praphulla mana se gAna krnaa| yahI divyanetro se paramAtma-sAkSAtkAra yA AtmasAdAlAra (prabhudarzana yA zudrAtmadarzana) hai| __ paramAtmasAkSAtkAra ke bAda du khadaurbhAgyanAza kaise ? aba taka AtmA ne cAro gatiyo aura vividha yoniyo me dukha hI dukha pAyA , kyoki pUrvokta divyanetra nahIM mile ye, jinase paramAtmA ke darzana kara pAtA / devagatime dUsare devo kA utkarpa dekha kara IrSyA hotI hai, cyavana (anta)
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 adhyAtma-darzana vAla najadIka AtA hai, taba deva gaTa-viyoga ke dukha ge pohita ho kara vilApa aura zoka karate haiN| ganupyagati ge vairavirodha, nivA, gaya, aTaviyoga aura aniSTa yoga meM dukha hI dukha hotA hai| niyaMcagati me vivaga aura parAdhIna ho kara pazu-pakSI Adi ko cupacApa khUba dukha sahane parate hai aura naragati ne dukha kA to koI ThikAnA hI nahIM hai / vahAM pAramparika dukha ke sivAya kSetrAta dukha kA bhI koI pAra nahIM hai| isa prakAra jArI gatiyoM aura vividha yoniyo me manAna, moha, aura mithyAtva ke kAraNa dukha hI dukha sahe / bhUtakAla meM bhI dukha mahe, vartamAna meM bhI ajJAna aura mithyAtva ke kAraNa manuSya yAdhyAtmika dukha-viSayakapAyajanya janmamaraNAtmaka, mAnanikA durA-pTapadArtha kI aprApti aura usake viyoga tathA pratikUla aniSTa padArtha kI prApti yA sayoga se hone vAle mana kalpita dukha , eva zArIrika dusa-bhUkha, pyAma jvara, kaTamAla Adi roga, ganna jAdi ke ghAva se hone vAlI pIDA, yoM vividha duHkha nahatA hai / durbhAgya, yamanamIvI, pUTe bhAgya yA puNyahInatA agubhanAmakarma kA phala hai / jisake bhAgya bure hote haiM, use bhaviSya me aneka duHkho aura sakTo kA sAmanA karanA paTatA hai / durbhAgya ke kAraNa vyakti kI buddhi bhI ku Thita ho jAtI hai, use saccI bAta mUlatI nhiiN| parantu ina saba dukho aura durbhAgyo kA khAtmA paramAtmA ke darzana (sAkSAtkAra hote hI ho gyaa| isakA rahasya kyA hai? mAie sarvaprathama nizcayadRSTi se isa para soce-samyanna samyAnAnA divyacakSu se paramAtmA ke akhaNDa AtmaguNo para vicAra karake jaba AtmA paramAtmamaya yA paramAtmA me lIna ho jAtA hai, jise hama pahale paramAtmamAkSAtkAra kaha mAe hai, usakI upalabdhi ho jAtI hai, taba AtmA ko apanI asaliyata kA patA laga jAtA hai / vaha socane lagatA hai, ki ye saba sAsArika padArtha, jinhe maiM apane mAna kara uname lubdha ho kara pUrvokta sabhI prakAra ke dukha pAtA thaa| inake kAraNa cAro gatiyo meM bArabAra bhaTakatA thA / iname koI sukha nahI hai, ye to duHkhaspa hai / saccA gukha to AtmA me hai, paramAtmA ke guddha rUpa ko nihArane meM hai / ana aba jaba ki mujhe divyadRSTi prApta ho gaI hai, mujhe paramAtmatva (zuddha Atmatatva) me DUbane para pUrvokta dukho kA bhAna bhI nahIM hotaa| mujhe apanI AtmA ke zuddhasvarUpa ko dekha kara saba prakAra kI tRpti,
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 256 zAnti, satupTi aura Ananda kI anubhuti ho gii|mujhe aba kisI bhI parapadArtha yA vAhyapadArtha se sukha prApta karane kI koI apekSA nahI hai / ye padArtha apane Apa me mujhe na koI sukha de sakate hai, na dukha / ye maNika sukha yA dukha to tabhI dete haiM, jaba maiM inhe apane mAna kara Asaktivaza iname se ISTa ke viyoga yA aprApta hone para taDaphatA hU~, isI prakAra iname se aniSTa se ghRNA aura dvepa karake parezAna hotA huuN| agara maiM inase koI lagAva ta rakhU, inhe apanA na mAnUM, sirpha zuddha AtmA ko hI paramAtmA me divyanetro se dekhU , to na to mujhe kisI prakAra kA dukha hogA, na mere lie koI durbhAgya kA abhizApa hogaa| isI kAraNa zrIAnandaghanajI pUrvoktadRSTi se paramAtmadarzana (divyanetro se) hote hI mastI me jhUma uThate haiM, unakA roma-roma pukAra uThatA hai--'duHkhadohaga dUre TalyA re, sukha-sampadazubheMTa / " Aja mere tamAma duHkha (mana karipata yA zArIrika yA AdhyAtmika) dUra ho gaye hai, merA durbhAgma bhI miTa gayA hai ; kyoki avyAvAdha anantasukha, anantajJAnAdicatuSTaya se sampanna paramAtmA se merI bheMTa ho gaI hai, uname maiMne apanI zuddha AtmA kI jJAnAdi nidhi ko dekhA to apanI khoI huI samyagdarzana-jJAnAdi mukhasampadA mujhe mila gii| vyavahAradRSTi se isa para vicAra kiyA jAya to yaha artha pratIta hogA ki vItarAga kI chavi ko antarmana me nihArane aura bhaktibhAva se unake darzanavandana karane se ihalaukika dukha, duzcintAe~, bhaya, vighna aura nAnA prakAra ke sakaTa dUra ho jAte haiN| prabhudarzana-vandana-bhaktijanita puNya ke prabhAva se zArIrika, mAnasika tamAma dukha dUra ho jAnA koI asvAbhAvika nahI hai| aura sAtha hI prabhudarzana se durbhAgya kA mUla jo azubha nAmakarma hai, vaha saubhAgya me pariNata ho jAya, isame bhI koI atyukti nahI hai| puNyakarma pravala ho jAne para vAhya sukha aura sampatti prApta ho jAnA bhI dubhara nahI hai| isI kAraNa vyavahAradRSTi se bhI zrIAnandaghanajI ne zAyada antara ke ullAsapUrvaka kahA ho-duHkhadohaga dUre TalyA re, sukha-sampadazaM bheMTa" laukika vyavahAra meM bhI dekhA jAtA hai ki kisI zaktizAlI yA vaibhavazAlI puruSa kI darzana-vinayarUpa bhaktise dIna-hIna vyakti ke dukha aura durbhAgya naSTa ho jAte haiM, use sukha-sampadA kI prApti ho jAtI hai, taba vimalanAtha vItarAgaprabhu kI ukta bhakti se dukhadurbhAgya naSTa ho kara sukha sampadAeM hAsila ho jAya , isame kauna-sI bar3I
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 madhyAtma-darNana bAta hai? pragu ke darNana, vinaya aura bhaktipUrvaka basA Adi ge nizcaya aura vyavahAra dono haTiyo ne anAgAgI pUrNatA pAla pAla ho jAte hai| paramAtmadarzana ke kAraNa bhatta me Atmika dRTanA itanA hI nahI, nicayadRSTi meM pUrvAta prakAra paramAtmasAkSAtkAra ke kAraNa Atmatatvana vyakti ke jIvana meM Atmavala bana jAtA hai, aura mAna cipagapapAyAdijanya duzcintAo, bhayo aura vikAge ne yaha karanA nahIM, hAra nahIM khAtA, unake adhIna ho kara vaha unake Age ghuTane nahIM TeklA / duniyAdAra loga kahate haiM ki sampattivAna ko aneka prakAra kA nigoganina yA duzcintA nita bhaya rahatA hai, parantu jine paramAtmApa (guda jAgananya gA) javana pRSTamA ho, jisake gira para paramAtmA (zudra mAtganavaSTi) zI bAjAyA ho, jigane paramAtmA jaise javardamna nAtha banAye ho, o ko rAga nahIM pAra rAyanA / java anantavanI rAgadvepavijetA paramAtmA (gudva AtAdena) go gane jagane svAmI banAye hai to vaha pratikSaNa mere sAtha hai aura sAtha rahega / mugalo ananacatuSTayaspa aura gamyagdarzanamAnaspa Atmika gampatti gitI hai, vaha gItika surA gampatti kI taraha nANavAna nahIM hai, vaha to nakhaNDa aura avinAzI / unakA viyoga kadApi honA sambhava nahIM hai| aigI dazA meM yadi koI mi nyAya, ajJAna, rAga, dvepa, moha, Adi Antarika zAo--(jo ki pratikSaNa bhAmaguNoM ke zikAra karo kI Toha ge rahate haiM, jinakA mAmA bAmaguNo ko lAta gA naSTa karane kA hai) kA gI gaya nahIM rhaa| ve gurA para hAvI ho jAya aura mujhe apanA zikAra banA kara apane cagula meM phaMsA leM, yA mujhe hairAna kAreM, aisI mabhA vanA nahIM hai / isaniA zrIAnandapanajI dRTa Atmabana ke gAtha kaha uThane hai'dhIga dhaNI mAthe kiyo re, koNa gaje nara kheTa ?" ___ vyavahAradRSTi se isakA tAtparthi yaha hotA hai ki jaba maiMne vItarAga prabhu kA sAnnidhya prApta kiyA hai, yA AdhAra liyA hai unakA hI arniNa. smaraNa, dhyAna, japa, navana, guNagAna karake unake hI AzAnurUpa samyagdarNana-jJAna--cAritramaya varma kA pAlana kiyA hai, taba koI nI dupTa, zatru yA dhokhebAja mujhe hairAna nahI kara sakatA, merA ahita nahIM kara sakatA aura na gRjhe harA sakatA hai / lokavyavahAra me java kisI gtrI ko pati kA, bAlaka ko mAtApitA kA, naukara ko mAlika kA aura sevaka ko svAmI kA AdhAra mila jAtA hai, to phira
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 261 vaha vyakti Azvasta ho jAtA hai / vaha kisI se ghabarAtA, DaratA, yA sakaTa me citlAtA nahI, isI prakAra yahA~ bhakta ko bhI paramAtmArUpI nAva (svAmI) kA jabardasta AdhAra minna jAne para use kisI se Darane, ghabarAne yA cillAne kI jarUrata nahIM / aura phira paramAtma makti eva darzana se jaba vyakti ke jIvana me samyagdarzana, jJAna, vrata, niyama, sayama Adi cAritraguNa A jAte hai to use saccejhUThe kI pahicAna ho jAtI hai, vaha mudeva, suguru aura sudharma kI prApti kara letA hai, use acche satsagI mila jAte hai, parivAra, samAja aura rASTra bhI usake anuyU na ho jAte haiM / vyavahArika dRSTi se sukha aura sampatti mila jAne para use kisI dIna-hIna yA tuccha vyakti ke sAmane hAtha pasArane aura usakI jIhajUrI karane kI jarUrata nahIM rhtii| paramAtmadarzana se manovAchita kAryasiddhi aura phira zrI AnandadhanajI vastutatva ko jAna lene tathA nizcayadRSTi se pUrvotarIti se paramAtmadargana ho jAne para aura samyagdarzana-jJAnarUpa Atmika sukha-sampatti prApta ho jAna para kRtArtha ho kara apanI mastI me bola uThate hai'mArA sodhyA vAchita kAja' mere manovAchita kArya siddha ho ge| mujhe paramAtmadargana ke duSkarakArya meM saphalatA mila gaI / jisa Atmika gukhasampadA ko prApta karane kA merA manoratha thA, vaha sidda ho gayA / vyavahArahaSTi se bhI paramAtmA ke darzana eva bhakti karake unhe svAmI banA lene ke bAda unakI AjJAnusAra samyagdarzana-jAna-cArita kI ArAdhanA se dukha, durbhAgya, duzcintA Adi saba dUra ho kara mukha-sampadA mila jAne se sabhI manovAcita kArya siddha ho jAte haiN| ava zrIAnandaghanajI paramAtmA ke sAgopAga darzana ke hetu sarvaprathama unake caraNo ke darzana kI mahattA banAte hai caraNakamala kamalA base re, nirmala thirapada dekh| samala asthira pada parihare re, pakaja pAmara pekha / ||viml0 // 2 // artha Apake caraNa-cAritrarUpa caraNakamala me athavA bAhyacaraNakamala' me, kamalA (jJAnalakSmI, AtmaguNasampatti athavA apTamahAprAtihAryarUpa lakSmI) ghAtIkarma --malarahita (nirmala) aura svabhAva meM sthira pada (AtmasthAna) dekha
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 adhyAtma-darzana kara basI huI hai| vaha sasAra ke viSaya-karAyarUpI paMka meM utpanna hone vAle kamala (bAhya vaibhava) ko mala (rAgadveSAdi-malayukta), asthira evaM pAmarambamAra vAlA desakara chor3a detI hai / athavA kamala ko malayukta phIcaTa meM paidA hue dekha kara apane ajJAna aura mamatva ke kAraNa nAzavAna vAgha sampati ko hI vAstavika lakSmI mAna kara pAmara bane hue deza kara usa asthiramyAna po bhautiyA lakSmI chor3a detI hai| bhApya paramAtmA ke caraNa-darzana kA prayoga vItarAga paramAtmA ke pUrvottarIti se darzana ke lie ugrana nAdhaka go mAMprathama unake caraNa ke darzana kyo karane cAhie? makA prayojana batAte hue zrI bhAnandaghanajI vItarAgaparamAtmA ke caraNakamala kA mahatva batAne hai| nizcayadRSTi se paramAtmA kA cAriyarUpI caraNa yayAyAta hotA hai, jisameM rAgaTepAdi yA ghAtIkarma Adi kisI prakAra kA maila nahIM hotA aura vaha caraNa (cAritra) cacala nahIM hotA, eka bAra prApta ho jAne ke bAda phira vaha jAtA nahIM hai / svabhAva me satata avichinampa se ramaNa ke kAraNa vaha sthira hotA hai| paramAtmA ke uma cAritralpo pUrga zuddha, (ggehAdimalarahita zuddha) sthira pariNAma vAle, caraNarUpI kamala ko dekha kara phevala (ananta) jJAnAdivatuSTayarUpI lakSmI vahAM sadA ke lie vama gaI hai / bhautipAlakamI bhI apanA basthira aura kIcaDa vAlA sthAna tayA apane para hone vAle ajJAna, aura mohamamatva ke kAraNa pAmara samaja kara choDa detI hai| dhyavahAradRSTi se prabhu ke caraNakamala ko nirmala (pakarahita) mAra sthira dekha kara lakSmI vahI nivAsa kara letI hai / isa kAraNa prabhu apanI nAna-darzanacAritra kI sampadA me itane lIna hai, ki vaha sampatti Apako chor3a kara anyatra kahI jAtI nahI / isI kAraNa Apa satata AtmAnanda-manta rahate haiN| kaI dhanavAno ke paira me padma hotA hai, ve jahA~ bhI jAte haiM, vahA~ Ananda hI Ananda hotA hai| yahI nahIM, aise vyaktiyo kI mahimA aura yazakIrti sarvatra phaila jAtI hai / prabhu vItarAga ke caraNo me bhI padma hotA hai| isalie unake lie bhI aimA kahA jA sakatA hai ki unake caraNo me ladamI lIlA karatI hai, bhATa
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 263 mahAprAtihAryarUpI lakSmI ke kAraNa unakI yazakIti phailatI hai, divyajana unakI sevA me rahate hai| yahI kAraNa hai ki lakSmI apane asthira aura pakila (kIcaDa se gade) sthAna ko choDa kara lakSmIvAna aura puNyavAnaprabhu ke caraNakamala me A kara vasI huI hai, kyoki unakA caraNakamala nirmala aura sthira hai / athavA yaha artha bhI sagata ho sakatA hai ki bhagavAn vItarAga kA nirmala yayArayAtacArikarupI caraNakamala svabhAva se hI sthira hai, use dekha kara yA ananta-jJAnAdicatuSTaya lakSmI vahA~ rahatI hai, use dekha kara pAmara prANI apanI pAmaratA kA dhyAna karatA hai aura hara prakAra se mohamala utpana karane vAlI kamalA-bhautikalakSmI kA tyAga karatA niSkarpa yaha hai ki jahA~ parigraha hai, vahA~ Arambha (hiMsA) hai, Arambha aura parigraha me lIna hone vAle pAmara praNiyo ko sukha kahA~ ? mumukSu java antarAtmA se parigraha kA tyAga karatA hai, tabhI sthirasvabhAva vAlA va cAritravAna banatA hai / nirgala (niraticAra) yathAyyAtacAritrI hone para usa AtmA ko anantajJAnAdicatuSTaya-lakSmI utpanna hotI hai| sArAza yaha hai ki mumukSa AtmA bhagavAn ke caraNakamala ko anantapAramArthika bhAvalakSmI kA nivAsasthAna dekha kara svaya bhI bhItika lakSmI kA lobha sarvathA choDa kara unake caraNakamala me lIna ho jAnA cAhatA hai| isake atirikta vItarAgaprabhu ke caraNakamala me aura kyA AkarpaNa hai ? ise zrIAnandaghanajI apane anubhava se agalI gAthA me batAte hai muja mana tuja padapaMkaje re, lIno guNa-makaraMda / raMka garaNe madaradharA re, indra, candra, nAgendra / vimala 0 // 3 // artha Apake darzana ke bAda Apake caraNakamala kA itanA AkarSaNa ho gayA hai ki merA mana (jJAnacetanAyuktaAtmA) Apake gugo-rupI parAga se yukta caraNa(AtmaramaNatArUpa cAritra) me (aba itanA) lIna ho gayA hai ki svarNamayI meruparvata kI bhUmi ko tathA indra, candra yA nAgendra ke pada athavA sthAna (loka) ko bhI vaha tuccha samajhatA hai / use Apake (zuddha AtmA ke) ananta-jJAnAdiguNo
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 adhyAtma-darzana ko sorama se yukta caraNakamala (svabhAvaramaNacAritra] me itanI lInatA ho gaI / hai| ki dUmarI mohaka vastuo kI tarapha vaha jAtI hI nahIM hai| bhApya paramAtmA ke caraNava mana meM lIna hone ke bAda / pUrvagAyA me zrI AnandaghanajI ne vItarAga-paramAtmA ke zaraNAgala kA mAhAtmya banAte hue kahA thA ki uname bhAyalakSmI gA pipAsa hone meM yaha sarvatomukhI AkarSaka hai| ata baya ga gAthA meM yaha batAyA ki merA mAnacetanAyukta bhAvamana (AtmA) paramAtmA ke zaraNama ko sAkAra tanA Akarpita ho gayA hai ki vaha anya bhautika gAnamArako ramaNIga ma ramaNIya vastu yA sthAna kI ora jAtA hI nhiiN| unheM atyAnya nAsatA hai / paramAtmA ke caraNakamala me kyA nAkarSaNa haiM ? prazna hotA hai ki paramAtmA ko caraNayAmala meM ganImara yo nAkapita ho jAtA hai? isakA samAdhAna isI gAyA meM diyA gayA hai.---'guNamakaranda jaise bhaurA kamana kI parAga ko pA kara tRpta ho jAtA hai, yaha gugandhita pagaga me itanA lona ho jAtA hai ki use apane tana kI gudha narI rahatI, yAmala go kATa kara bAhara nikalane kI patti hote hue bhI vaha rAta ko kAmakopa meM vanda ho jAtA hai / itanI lInatA gIre meM hotI hai| isI prakAra mAre ge eka guNa yaha bhI hotA hai ki vaha viSThA Adi durgandhayukta padAryo para kabhI nahIM jAtA, tathA sugandhita kamala yA tApake sivAya daniyA kI cAhe jaisI ragaviragI, sundara, manomohaka yA AkarSaka jayavA komala, svAdiSTa padArtha yA manorama sagIta vAlA guramya sthAna bhI kyo na ho, vaha vahAM nahIM jAtA aura na vahA~ baiThanA cAhatA, vaise hI divyaneno se paramAtmA ko darzanapipAsu makta sAdhaka kA manarupI (bhAvamana-AtmA) madhukara bhI java paramAtmA ke ananta-AtmaguNarUpI parAga se paripUrNa paramAtmataraNakamala (AtmaramaNatArUpI cAritra) ko dekha kara vahI lIna ho jAtA hai, vahI tRpta ho jAtA hai| vaha Apake guNaparAga se yukta caraNakamala me itanA AkarSita ho jAtA hai yA AtmA ke anantaguNo se se yukta vItarAga ke cAritra (mAgaM) kA upAsakA (samyagdRSTi) bana jAtA hai, taba / umako gana ko vizva ke sabhI mohaka yA raMgIna padArtha,tuccha lagane lagate haiM / vaha
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 265 sasAra ke padArtho kI bilakula paravAha nahIM karatA, na use kisI sthAna yA padavizepa kI icchA hotI hai| itanA AkarSaNa hai paramAtmA ke caraNakagala meM / ___ sasAra kI sarvazreSTha vastue~, jo pratyeka sAsArika aura yahA~ taka ki kabhI-kabhI sAdhaka ko bhI lubhAyamAna karatI haiM, ve ye hai-rUpavAna sundara vastuo me sarvottama sumeruparvata hai, jo sArA kA sArA svarNamaya hai / jisa sone ke lie sArI duniyA bhAgatI phiratI hai, jisake lie duniyAbhara ke chalabala, hatyAkANTa yA pApa kiye jAte haiM jo sonA manuSya ko abhimAnI, ucca padAdhikArI, sarvocca pratiSThAsampana yA sAsArika gukha kI vastuo se sampanna banA detA hai, usa sone se hI sArA meruparvata gaDhA huA hai| sAtha hI vahAM devopama sukho se yukta ramaNIya nandanavana hai, isalie bhI sAsArika vastuo me sarvotkRSTa sundara pA~co indriyo ke vipayo se vaha paripUrNa he / isake alAvA indraloka yA indrapada ye dono bhI sasAra ke AkarpaNIya pAdaryA me advitIya hai / indraloka vaha hai, jahA~ sabhI prakAra ke indriyasukho kA bhaNDAra hai, jahA~ eka se eka sundara divyAganAe~ sundaratama mukhabhoga, manoramya sugandha, manohArI gagIta, nRtya, vAdya saba prakAra kI mukha-suvidhAe~, hAtha joDe hue AjJAkArI sevaka, vinIta deva-devIgaNa, eka se eka car3hakara ramaNIya cittAkarSaka bhavana aura pratiSThita pada hai / isI prakAra candraloka bhI vizva ke mAnavo ke lie zAnti dAyaka sthAna hai / kahate hai, ca dramA se amRta jharatA rahatA hai / jisa amRta kI khoja me deva, dAnava, mAnava sabhI mAre-mAre phirate hai, / amRta pA jAne para manupya ko janma, jarA, mRtyu, vyAdhi Adi kI cintA nahI rahatI bhUkha-pyAsa sava bujha jAtI hai, jinakI cintA se manuSya rAta-dina azAnta rahatA hai / ata candraloka pAne ke lie mAnava-mana isalie lAlAyita rahatA hai ki usake pA jAnepara amRta ke bhaNDAra candra kA sAnnidhya pA kara mAnava ke mana ko zAnti mila jAtI hai / isake atirikta mAnava-mana ke lie eka aura vizeSa Akarpaka aura gudagudAne vAlI vastu hai-nAgendraloka / yaha bhI eka prakAra kA devaloka hai, jahA bhavanapati deva haiM unake bhI divyasukho kA kyA ThikAnA / divyabhavana, divyaramaNiyAM, divya citravicitra ratna, sagIta nRtya, gIta, vAya, sarvabhogya
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 adhyAtma-darzana padArtha Adi kI pracuratA tAlArya gaha hai ki manuSya ke gana po bhApita karane vAle tiyaMcaloka, Ubaloka, jyotirloka aura aghotoka, una sabame jo sarvocca gukha ke kendra haiM, lugAvane pada yA padArtha hai, mithyApTi nAgArika logo kA mana jhaTapaTa ina me ge kisI ke lie lAlAyita ho sakatA hai / 'madaradharA' gara meM yahA tiloma kA gola hai / jahA~ nandanavana ke yA canArI jAdi ke sukhA mA AkarSaNa hai| 'indra' gabda se yahA~ Urva loka kA mota hai, jahA~ vaimAnika devI-deva eva devendro ke sukha hai / candrapada se yahA~ jyotirloka kA maketa hai, jahAM sUrya, candramA Adi ke loka yA pada kA mukha he / tathA 'nAgendra' zabda me adholokavAsI bhavanapati tathA vyantara deva-devendra Adi kA gota hai, jahA~ ina divya sukhavaibhava hai| sAmAnya vyakti kA mana masAra kI ina gupanampannatAyukta preya vastuoM kI ora sahamA AkarSita ho sakatA hai, parantu jina mAtmamAdhaka (samyagdRSTi) kA ganarupI bhramara paramAtmA (guddha AtmA) ke guNorUpI gugandhita pagaga ge yukta caraNakamana (jAtmaramaNatArUpI cArina meM lIna ho gayA hai, ume ye saba vastue~ tuccha va asArapratIta hotI hai / kyoki vaha apane divya samyagdarzanajJAna se yaha bhalIbhAMti samajha jAtA hai ayavA unake dila dimAgame yaha bAta acchI taraha akita ho jAtI hai ki manuSyo yA devo ke jo sukhadAyaka bhogya pada, padArtha, yA indriyavipaya haiM, ve saba puNyakarma se milate hai| jahAM taka puNya hai, vahIM taka inakA astitva hai| parantu ye sava pada, padArtha yA vipayasukha kSaNika va nAzavAna haiM, sukhAbhAsadAyaka hai / puNyanAza ke sAtha hI ina sukhAbhAso kA bhI nAza ho jAtA hai / isa kAraNa ina saba padArthoM kA viyoga hone me matRpti rahatI hai, jo ki du kha kA kAraNa hai , jabaki AtmA-paramAtmA ke guNa tathA uname ramaNa karane se jo mukha-prApta hotA hai, vaha avinAzI hai| uname DUba kara AtmA tRpta ho jAtI hai / usa Atmasukha ke sAmane ina sAsArika padArthoM se hone vAle sukha kucha bhI nahIM hai, nagaNya haiM, ve kisI visAta me nahI hai| yahI kAraNa hai ki vItarAgamArga ke upAsaka samyagdRSTi adhyAtmarasika zrIAnandaghanajI hRdaya se pukAra uTate haiM-prabho / merA manamadhukara zuddha AtmaguNorUpI parAga ro yukta Apake pAdapadma meM itanA tanI ho gayA hai ki vaha
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 267 zAzvata svarNamayamumerugiri kI bhUmi, indra-loka, candraloka, yA nAgendraloka Adi sarvocca sukha kA AbhAsa karAne vAlI vastuo ko tuccha mAnatA hai, inheM jarA bhI nahIM cAhatA / ina savakA sukha paramAtmapada (zudvAtmA) ke sukha ke pAsaga me bhI nahIM AtA / paramAtmA ke caraNa me lInanA kA jo asIma sukha hai, usake sAmane ye saba gukha nikamme yA phIke mAlUma hote haiN| kamala ke saurabhayukta parAga me masta banA huA bhaurA java tRpta ho jAtA hai, tava usake lie duniyA kI acchI se acchI mAnI jAne vAlI vastu bhI tuccha ho jAtI hai, vaha unakI ora A~kha uThA kara nahI dekhatA, vahI vaiThA huA apanI mastI me gunagunAtA rahatA hai| vaise hI paramAtmaguNo se yukta caraNakamala me jaba manarUpI bhramara masta bana kara jama jAtA hai, athavA guddha AtmaguNo kI saurabha se jisa AtmA kA dhyAna suvAsita ho jAtA hai , tava vaha sarvathA tRpta ho jAtA hai, taba usake lie bhI sasAra kI acchI mAnI jAne vAlI tamAma vastue~ tuccha ho jAtI hai| vaha paramAtmA ke caraNo me lIna ho kara 'tU hI tU hI' kI raTana se tAdAtmyasumkha kA anubhava karane lagatA hai| usake mana-vacana-kAyA Adi sava AtmaguNo ke pragaTa karane me laga jAte haiM: yahI kAraNa hai ki agalI gAthA me zrIAnandadhanajI ArAdhya-ArAdhaka (hata) bhAva se paramAtmA ko apanI AtmA kA AdhAra aura mana kA vizrAmasthala batAte hue kahate haiM sAheba samaratha tu dhaNI re, pAmyo parama udAra / manavisarAmI vAlaho re, Atamaco AdhAra // viml0||4|| artha he sAhiba prabho / Apa hI mere samartha zaktizAlI svAmI (mAlika) haiM Apa sarIkhA atyanta udAra svAmI (pati) maine pAyA hai / isalie Apa hI mere mana (jJAnacetanAyuktaAtmA) ke vizrAma-sthAna haiM, Apa hI mere priyatama haiM, merI AtmA ke AdhAra hai| bhAjya AtmA-paramAtmA kA svAmI-sevaka-sambandha pUrvagAthA me zrIAnandaghanajI ne batAyA hai ki mumukSu AtmA kA mana paramAtma-caraNa meM lIna bana kara vayo saMsAra kI rArvaSeSTha sukhadAyaka mAnI jAne
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 adhyAtma-darzana vAlI vantuo me nahI nubhAtA? ugake kucha kAraNa to hama para spaSTa kara Ae ha. ga gAyA me paramAtmacaraNa meniyara gagana miniTa tAga gAA prathama mAraNa : mamathaM cAmo paramAtmA paramAtmA ke caraNa meM pira hone , yahAM jo banAe haiM, una kAraNo ko dekhane ne AtmA aura paramAnagA gaM myAmI-bhayaka-nanyA pratIta hotA hai / yAnI mAmA ko nimna jora paramAtmA ko jAnana athavA mAtmA ko pahATa kI nanasTI para DeTA jora paramAtmA ko unakI coTI para baiThe hue mAna kara jAtgamAika patA apane Apo uno naraNa gelIna kara denA hai| gevatA bana kara unakI zaraNa svIkAra karatA hai| prazna hotA hai ki rakya mevA, dhana kAra paramAtmA To yAmI canA ne mAna ge bhakta ko nizcintA, gAvarA, nigaMya Ara jAnandita ho gAnA hai ? inI kA gamAdhAna mAhava samaratha tU dhaNI re' pada ke antargana A jAtA hai ! jame phimI lIkiya vIra pupa kI zaraNa me jAge athavA minI baiMgavazAlI nagartha yakti ko mvAmI banA lege para uga para jimmevArImA jAtI hai ki zaraNAgata sevaka para koI nakaTa yA AphA, A jAya yA koI vyanihAlA kare to vaha jIjAna se unavI rakSA kre| isI prakAra adhyAtmaramika nAdhaka (mAnandadhanajI) ne bhI pragu kI taraNa ge jAkara unako svAmI banA liyA hai, isIlie ve bhagavAna po samartha ravAgI banA kara mAravala ho gae haiM ki pazu Aga hI gaira samartha svAmI hai, isalie Apa para (nizcayadRSTi meM zuddha evaM ananta zaktimAna hone se namartha mAtnadeva kI zaraNa me jAne para) jimmedArI A jAtI ki ve zaraNAgatarakSaka ke virada kA vicAra karo merI AtmA kI rakSA kreN| Apa jaise samartha purupa kA mere hRdaya meM dhyAna rahane se musa para koI bhI zatru (Atmika ripu = rAgadve pAdi) hamalA nahIM kara sakate / merA koI kuTa bhI vigADa nahIM mamatA / duniyA moharAjA ke rAga-dvepa, kAma, trodha Adi anucaro ko zatra-samAna aura balavAna mAnatI hai, ve indra, narendra Adi ko hairAna karate haiM, vividha yoniyo me nAnA prakAra kI yAtanA de kara satAte hai / parantu Apa jinake hRdaya meM virAjamAna haiM, unheM koI bhI parezAna nahIM kara
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 266 gAtA, ugake janmamaraNa kI bRTi bhI nahI honI / yaha no kucha-kucha nizcaya dRSTi ne sagata bAta huii| ____ vyavahAradRSTi se artha yaha hai ki prabho / mAlika ! Apa pUrNa samartha haiM Apa me ananta bala hai, ugake sAgane koI Tika nahIM sakatA / sAtha hI Apa mere nApa hai| guru para Apa sarose gvAmI kI chapavAyA hai, kRpAdRSTi hai, taba dUgarA cayA ra sAnA hai ? bAmnatika dRSTi ge dekhA jAya to paramAtmA vItarAga hone ge ve dUgaroM ko pratyakSa me ko bala dete- lete najara nahIM aate| kintu jaba gevaka samarpaNavRtti ge gudabhAvattipUrvaka prabhu ke caraNa meM dRTamakApa karato apanA jIvana khapAne kA hanTa nizcaya kara lenA hai aura dhyAnamudrA me baiTha kara prabhu ke guNoM kA dhyAna karatA hai to usame vala aura pIrupa racaya sphurita ho jAtA hai, paramAtmA ke janantazaktizAlI svarUpa kA dhyAna karane se AtmA meM bhI zani pragaTa karane kA utsAha jaga jAnA hai| dUsarA kAraNa parama udAra prabhu lokavyavahAra meM dekhA jAtA hai ki gevaka svAmI kI sevA karatA hai, to vaha khuza ho kara sevaka kI tanakhvAha bar3hA detA hai, usakI lagana dekha kara uro inAma de detA hai, usakI padonati kara detA hai / isI dRSTi ge zrIAnandaghanajI kahate hai'pAmyo parama udAra' yAnI Apa parama udAra-cetA hai| isakA nizcayadRpTi se magana artha yaha hai ki paramAtmA (guddha AtmA) itanA udAra hai ki umakI sevA (AtmambAva meM ramaNa yA AgA ke guNo yA AtmA kA gavana) karane se mamyagdRSTi vyakti paramAtmA se yaha AzvAsana pA jAtA hai ki aba tU Azvasta ho jA, terI durgani yA janmamaraNavRddhi to avazya hI nahIM hogii| yadi koI niryana yA manuSya paramAtmattva (pada svabhAva yA Atmagago) kI sevA-dhyAna karatA hai to usakI Atmonnati hue vinA nahIM rahatI, padonnati bhI ho jAtI hai| yAnI pApakarmI se bhArI banI huI AtmA lakI ho jAtI hai| isase puNyakarmoM kI prabalatA ho jAne para usa jIna ko paramAtmA kI rovA-gujA karane ke vicAra uThate haiM, vaha uga puNyagaNi ke phalasvarUpa dugani me na jA kara manuSyagani yA davagati me jAtA hai / yaha usa jIva kI padonnati hai / tathA puNyapu ja ke phalasvarupa zubhabhAvo kI zRkhalA zurU ho jAtI hai, jirAme AtmA para Ae hue karmoM kI nirjarA ho jAtI hai yA azubhakarma kA jora atyanta kama ho kara gubha me badala jAtA hai / yaha Atmonnati huii|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 adhyAtma-darzana vyavahAradRSTi se isakA magata jayaM yaha hai ki Apa aise parama upArapurapa hai ki kisI ko bhI apane ne hIna nahIM maante| lokavyavahAra meM no svAmI sevaka ko kadApi apane varAvara kA svAmI nahIM banAtA, bhale hI gevaka mAlika kI atyanta lagana se vinaya-bhaktipUrvaka sevA karatA ho / kintu jaba samyagdRSTi bhakta paramanirmalaspa vana kara udAra prabhu kA dhyAna karatA hai to use zuddhAtmasvarapa kA sAnidhya prApta hotA hai, gavA karane vAle ko prabhu jagane se bhinna na rahane de kara yAnI sevaka kA sevakatva miTA kara use apane barAvara kA paramAtmA banA dete haiM , svAmI-sevaka kA bheda miTA dete hai| isalie sAdhaka kahatA hai-'maiM to Apa jaine parama utAra svAgI ko pA nAra dhanya hai, kRtakRtya huuN|' vyavahAradRSTi se isakA artha yaha bhI ho sakatA hai-prabho / Apa jaise parama udAra paramAtmA ko pA kara maiM bhI alamya lAbha se yukta banA huuN| kyoki mujhame bhI Apa kI taraha apane me hIna-dIna yA jarUratamada yA dukhI ko tanamana yA sAdhana kA dAna dene yA tyAga karane kI mAvanA paidA huI / Apa paramadAnI haiM, yaha to sArA sasAra jAnatA hai ki Apane muni-dIkSA grahaNa karane se pahale eka varSa taka prAya lagAtAra dAna diyA aura jagata ko dAna dene kI udAratA gikhaaii| tIsarA kAraNa : sAdhaka ke mana ke vizrAma isI kAraNa ko lekara AnandaghanajI kahate hai.'mana-visarAmI' Apa mere mana ko vizrAma dene vAle haiM / merA mana duniyAbhara meM kaI daphA to UlajalUla vAto me bhaTakatA rahA, vipayo, kapAyo me va durbhAvo meM merA mana bhaTakA, kintu aba ApakA caraNakamala pakaDa liyA to vaha ina saba vipayo me vizrAma nahIM pAtA, vaha to eka mAtra Apa me hI nizcayadRSTi se zuddha AtmasvarUpa (svabhAva) me, cyavahAraNi se paramAtmA (vItarAga) me hI vizrAma pAtA hai| usakI thakAna dhyAna karane se hI miTatI hai| aura jagaha to vaha vizrAnta ke badale zrAnta ho (yaka) jAtA hai / mere mana ko prasanna karane vAlA Apake sivAya ArAma kA sthAna koI nahIM hai| prabho / merA mana vividha padArthoM me bhaTakA, usane vividharUpa dhAraNa kiye, phira bhI ise tRpti na huI, usake bhramaNa karane kA cacala svabhAva nahIM miTA / isa
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 271 kAraNa yaha thaka gayA, uge kahI nArAma nahI gilA / sadguru kI parama kRpA se mujhe Apake guNo kA patA lagA / maiMne unakA mahattva samajhA / ava Apake sivAya koI bhI uccasukha kA yA vizrAma kA sthAna mujhe pratIta nahI hotaa| cauthA kAraNa priyatama vItarAga prabhu paramAtmA me mana ko ramAne aura Azvasta-vizvasta ho jAne kA cauthA kAraNa zrIAnandaghanajI batAte haiM-'vAlaho me paramAtmA atyanta priya haiN| jo atyanta priya yA vAtsalyamaya hotA hai, use dekhate hI AtmIyatA jAgatI hai, hRdaya me Ananda kI umiyAM uchalane lagatI haiM, romAca ho jAtA hai, mana me mAnanda kI anubhUti hotI hai, citta me AlhAda utpanna hotA hai / sacamuca bhakta sAdhaka ko paramAtmA kA smaraNa karate hI, yA hRdaya kI AMkho se antara me usakA svaspa nihArate hI ayavA usakA bhAvapUrvaka darzana karate hI pyAra umaDa paDatA hai| prazna hotA hai ki jagat me itane padArtha haiM, itane jIva haiM athavA apane sambandhI yA mitra haiM, kyA ve pyAre nahI lagate, jo paramAtmA ko hI atipriya batAyA gayA hai| isa prazna kA samAdhAna zrImAnandaghanajI prathama tIrya kara kI stuti me 'bhAge sAdi ma nAta' kaha kara kara Ae hai / yahA~ eka dUsare pahalU se paramAtmA ke priyatama lagane kA kAraNa batAte haiM. prabho / maiMne ajJAnavaza sasAra ke aneka padArthoM yA sambandhiyo yA mitro ko apane priya mAne, parantu ve sabake saba priya ke badale apriya, svArthI aura dhokhevAja nikale / mujhe bholA samajha kara unhoMne khUva bnaayaa| kisI ne merA (AtmA kA) mahattva nahI vddhaayaa| jahA~ mujhe pavitratA dikhAI detI thI, apavitratA niklii| asaliyata kA patA lagate hI una sabake prati mujhe aruci ho gaI / aba to mujhe pratIti ho gaI ki Apa hI ekamAtra parama pavitra aura zuddha (Atma) svabhAva vAle haiM / isalie mujhe Apa hI Adi ro le kara anta taka priya-~-priyatama pratIta hue| pA~cavaoN kAraNa AtmA kA AdhAra paramAtmA me mana ke jama jAne kA pAMcavAM kAraNa zrIAnandaghanajI batAte hai- 'Atamaco aadhaar'| duniyA me bahuta se padArthoM aura nAte-riztedAro ko
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 adhyAtma-darzana maiMne AdhAra gUta gAne, kintu ve saba gu nirAdhAra chor3a kara cale gae, kinArAkamI kara gae, naMTa ke gamaya mujhe (gerI AtmA ko mAzyAgana dene vAle, mujha me AtmavizvAsa jagAne vAle koI bhI nahIM rahe / isalie attatogatvA mujhe Apake sivAya koI bhI AtmA kA AdhAra nahI jvaa| Apake AdhAra para rahane vAle vyaktiH yo mAga gAthA gyAsa vA mana tanAnAdicatuSTaya kA surA milatA hI hai| ina gaba kAraNo ko le kara zrIAnandaghanajI ne paramAtmA ho mAtmA ne lie samartha myAgI, paraga-udAra, gana vizrAmI, priyatama aura AdhArabhuta btaayaa| ganamuna, nagAra ke vividha tApa kI jvAlA meM gulasane ?e prANI ke lie paramAtmA kA hI AdhAra hai, varI sakAraNa kA hai, jahanumA gi, nikAma preraka yA mArgadarzaka haiM, nigyA vizvavarAla hai| aba agalI gAthAo me paramAtmA ke darzana ke aneka nAma batAte hai darisaNa dIThe jinataNa re, saMzaya na rahe vedh|| dinakara karabhara pasaratAM re, andhakAra-pratiSedha // vimala0 // // artha zrIvItarAga paramAtmA (zuddhaAtmasvaspa) ke darzana hone se kisI bhI prakAra ke virodha yA vighna kI zakA nahIM rhtii| jaise sUrya kI kiraNo kA jAla phailate ho andhakAra (ruka naSTa ho) jAtA hai| vaise hI Apake darzana hote hI ajJAnAndhakAra naSTa ho jAtA hai| bhASya vItarAgaprabhu ke darzana kA sAkSAtphala pUrvagAthAo me vItarAga-paramAtmA ke darzana meM pahale kI bhUmikA ke rUpa me unake caraNakamala me lInatA aura rAsAra kI zreSThanama mAnI jAne vAlI vastuo ke prati udAsInatA kA digdarzana kiyA gayA thA, isa gAthA meM paramAtmA ke dazana kA sAkSAtphala batAte hue gUryakiraNo kI upamA dI hai| jaise sUrya kI kiraNo ke phailate hI ghora se ghora andhakAra bhI naSTa ho jAtA hai, ___vaise hI prabhu ke darzano kI prApti hote hI mana me cAhe jitane bahama, zakAeM, .
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 273 azraddhA, avizvAsa, mithyAvAsanA, ajAna, sammoha Adi cAhe jitane bhare ho, Apake darzana (paramAtmasvarUpadarzana) hote hI AtmavikAsa me bAdhaka ye tamAma vighna naSTa ho jAte haiN| AtmA svAbhAvika rUpa se nirmala ho jAtI hai| usake lie kucha bhI prayatna nahIM karanA pddtaa| sazaya apane Apa miTa jAtA hai aura nirmala samyagdarzana pragaTa ho jAtA hai| 'saMzayAtmA vinazyati, isa kahAvata ke anusAra jo vyakti adhika zakAzIla saMzayAtmA hotA hai, usakA jIvana naSTa ho jAtA hai, parantu agara vaha vItarAga-paramAtmA kA samyagdarzana (AtmasvarUpa-darzana) prApta kara le to usakA tamAma sazaya bhAga jAtA hai| usakI AtmA me samyagjJAna kA prakAza ho jAtA hai / paramAtmA ke darzana kA yaha tAtkAlika phala hai| cAro ora se virodha aura avarodha (vighna) paidA ho rahe ho, ve bhI Apake yathArtha darzana se miTa jAte hai| vAstava me vItarAga paramAtmA ke yathArthasvarUpa kA darzana hI unakA darzana hai, usa darzana ke hote hI, usa para dRDha AsthA ke kAraNa ni.sazarya pratIti ho jAtI hai ki' mujhe avazya hI paramAnanda-prApti hogii| nizcayanaya kI dRSTi se prabhu ke aura mere svarUpa me koI antara nahIM hai , isa bAre meM paramAtmA ke svaspadarzana hone para sAdhaka ko koI zakA nahIM rhtii| yaha to huI paramAtmA ke sUkSma (AtmasvarUpa) darzana ke sAkSAtphala kI bAta / aba agalI gAthA me paramAtmA ke syUladarzana kA sAkSAtphala batAte hue zrIAnandaghanarjI kahate hai amiyabharI mUrati racI re, upamA na ghaTe koy| dRSTi suvArasa jhIlatI re, nirakhata tRpti na hoya // // vimala0 // 6 // artha amRta se bharI ApakI AkRti (parama audArika zarIrAtmaka) (zumanAmakarma ke kAraNa) racI huI, hai, sasAra ko kisI vastu ke sAtha jimako upamA (tulanA) nahIM kI jA sktii| vaha rAgadveSa kI uSNatA se rahita (zAnta), paramakAruNyasudhArasa se otaprota hai / jime carmacakSu yA jJAnacakSu se dekhane para tRpti ho nahIM hotii|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 yadhyAtma-darzana paramAtmA ke syUladarzana aura unakA mAkSAtkala pUrvagAthA me vItarAga paramAtmA ke gRSmadarzana meM tAkAni phana kA varNana thA, isame zrIAnandaghanajI ne paramAtmA ke myUladarzana kA mAvAtpala batAyA hai| vItarAgaprabhu ke bhUdamadarzana kA tatkAlaphata no bahuta hI janupama hai, kintu unake myUladarzana kA bhI pala kama nahI hai| vItarAgaparamAtmA ke syUladarzana do prakAra meM ho sakate hai-egA no unake jIvanakAla meM unakI audArika dehAkRti ke varNana, dUsare unake nirvANa (mokSa) prApta ho jAne ke bAda isa loka me unake svaladAna kI pUrti ke rUpa meM (yAnI unakI audArika dehAkRti ko aivaja meM) unakI pratikRti (mUni) ko bhAvapUrvaka drshn| yadyapi paramAtmA ke sthaladarzana ke sAtha bhI AtmasvaspabhAva honA Abazyaka hai, anyathA paramAtmA kI syUla deha yA unakI pratimA ke dekhane para bhI darzaka kA koI vAstavika prayojana siddha nahIM hogaa| sthaladarzana ke pahale prakAra meM zrIAnandadhanajI (sAdhaka) kahate haiM"vItarAga prabho / (vimalanAtha tIrtha kara) ApakI AkRti hI amRtarama se labAlaba bharI huI hai, jise nAmakarmarUpI citrakAra sabake zarIra ko racatA hai, parantu ApakI dehAkRti parama utkRSTa, zubhavarNa, zubhagandha, zubharasa, zubhasparza, zubha sahanana-sasthAna Adi me nimita hai, jisakI upamA ke lAyaka samAra meM koI upameya padArtha nahIM hai| yadyapi sUrya, candra, meha Adi padArtha sundara jarUra haiM, kintu thApake sAtha iname se kisI kI upamA ghaTita nahI ho sakatI , kyoki iname se koI bhI padArtha zAntasudhArasa kA dhAraNa nahIM karate, aura adhika samaya taka dekhane para netro ko kapTa dete haiN| isalie uname aruci paidA hojAtI hai, javaki ApakI dehAkRti me paramakaruNAmaya zAntamudhArasa chalaka rahA hai / isa kAraNa koI bhI samyagdRSTi Apako dekhatA hai to usakI tRpti nahIM hotI balki Apake vAravAra darzana karane vAle ko Ananda hotA hai| isI bhAva ko, dyotina karate hue bhaktAmarastotra me kahA hai-'zAntarama meM raMge hue jina para1 dekhiye 'bhaktAmarastotra' me ye. zAntarAgarucibhi. paramANumistva / nimApitastribhuvanakalalAmabhUta tAvanta eva khalu te'pyaNava. pRthivyAM, yatta samAnaparaM nahi rupamasti // na A
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 275 mA guo me ApakA zarIra banA hai, ve paramANu jagat me utane hI the / ata tIno bhuvana me ekamAtra sundara he jinavara | Apake jaisA kisI dUsare kA rUpa nahI hai / ApakA koI upameya hI nahIM hai / kyoki gambhIratA samudra ke sAtha ghaTita ho sakatI hai| sthiratA- dhairya me parvata kI upamA dI jAtI hai / nirmalatA-svacchatA ke lie zaradaRtu ke dina kI upamA dI jAtI hai / manoharatA kI candra ke sAtha, vizAlatA kI pRthvI ke mAya, tejasvitA kI mUrya ke sAtha eva valipThatA kI pavana ke sAtha upamA ghaTita ho sakatI hai| parantu Apa (tIrthakaraprabhu) ke aparimita mAhAtmya ke sAtha tulanA kI jA sake aimA koI upamAna hI jagat me pratIta nahIM hotA / upamA samAna guNo vAlo kI dI jAtI hai / parantu jo guNo me hIna ho, vaha samAna kaise bana sakatA hai ? ata Apake sAtha guNo me samAnatA (varAvarI) kara sake aisI koI vastu duniyA me najara nahI aatii| to phira Apane adhikatA rakhane vAlI vastu jarat me aura koI ho sakatI hai ? nahI ho sakatI, isame koI Azcarya nahI / aura hIna ke sAtha to upamA dI hI nahI jA sakatI / isalie Apa anupama hai|" isI bhAva ko vyakta karane lie zrI AnandaghanajI kahate haiM.--'upamA ghaTe na koya / ' sAtha hI yaha bhI kaha diyA hai ki 'nirakhata tRpti na hoya / ' matalava yaha hai ki ApakI deharacanA mAno amRta kA sAra nikAla kara banAI gaI ho, isa kAraNa use kisI bhI padArtha se upamA nahIM dI jA sakatI aura aisA mAlUma hotA hai ki use ekaTaka dekhatA hI rahU~ / use dekhate-dekhate netro ko tRpti hI nahIM hotI / zAntamudhArasa se otaprota ApakI amRtamayI dehAkRti dekha kara tIno loka ke indra-narendra Adi Apake caraNakamalo me jhuka kara apane Apa me paramazakti anubhava karate hai| sthUladarzana ke dUsare prakAra kI dRSTi me isakA artha kaI vivecanakAra yo pharane haiM-ApakI mUrti (Apake deha kI pratikRti) amRta se paripUrNa banAI gaI 1 dekhiye siddhasena divAkaramUrikRta paJcamI dvAtriMzikA me'gambhIramambunidhinA'cala sthiratvaM, shrddivaa-nirmlmittmindunaa| bhuvA vizAla, yatimad vivasvatA, balaprakarSa pavanena varNyate // 3 // guNopamAna na tavAna kiJcidameya-mAhAtmyasamaJjasa yata / samena hi syAdupamA'bhidhAna, nyUno'pi tenA'sti kuta samAna // 4 // "
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 adhyAtma-darzana hai aura itanI maraga banAI gaI hai gi duniyA me kilI (mati) ke sAtha usakI tulanA nahIM kI jA sktii| uga vItarAga-pratimA kI dRSTi amRtA ge mAno tarabatara hai / jise dekhate hue netro ko kabhI tRpti nahIM hotii|" matalaba yaha hai ki ApakI (tIrthakaradeva kI) mRti amRta me bhagUra banAI gaI hai, jisake hAtha me hathiyAra nahIM hai, isa kAraNa raudrarupa nahI hai| jise degale hI zAnti ho jAtI hai| duniyA me tIrthakara yA vItarAga ke nivAsa pinI bhI deva kI gRni dekheM to Apako pratIta hogA ki yA to unase hAra meM koI bhagAra zAnaamba hogA, athavA umakA rUpa bhayakara hogA; khallI bhAMga jora bhayAyane rUpa ko dekha kara hI manuSya ghabarA jAtA hai| ApasI gati to paryavAmana meM sthita hai, kintu kAmadeva Adi kI mUrti ke samAna Apake bagala me koI strI nahIM hotii| balki vaha zAntarama me nimagna ho, usa prakAra kI bhAvavAhinI banAI gaI hai / bhoja rAjA ke darabAra meM prasiddha jainapaNDita kavi dhanapAla ne zIrthakara (devAdhideva) kI mUrti ke lie udgAra nikAle hai prazamarasa limagna dRSTiyugma pramanna, vadanakamalamaddha. phAminIsagazUnyaH / karayugapi dhatta zastrasambadhavAdhya, tadasi jagati devo vItarAgaratvameva / / ___ arthAt--" jisakI dono AvaM prazamarasa meM nimagna haiM, jinakA vadanakamata pramanna hai, jo strIsaga se rahita hai, hAtha gantra ke sambandha se rahita hai, hai vItarAga prabho / jagat me aisA vAstavika deva, tU hI hai|" tAtparya yaha hai ki vItarAga deva hI Adarza eva pUjya haiM / vahIM anupameya hai| merI A~khe Apake isa anupama ko dekha kara tRpta hI nahIM hotii| parantu dhyAna rahe, scUladarzana ke dvitIya prakAra kI dRSTi se yaha artha tabhI sagata hotA hai, jaba vItarAga-darzana ke samaya samyagdarzana yukta bhAvadhArA mana meM pravAhita ho rahI ho| bhAvadhArA ke binA yaha artha bilakula rAgata nahIM ho sktaa| aba isa stuti kA upamahAra karate hue zrI Anandaghana jI vItarAgadeva se eka paramabhakta sevaka ke rUpa me prArthanA karate haiM eka araja sevaka taNI, avadhAro jinadeva / kRpA karI muja dIjiye re, 'Anandaghana'-pada-seva // // vimala0 // 7 //
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 277 277 artha jinadeva ! sevaka ko sirpha eka arja hai, jisa para Apa dhyAna deM (lakSya meM leN| vaha yaha hai ki kRpA karake mujhe Anandaghana-paramAtmapada kI sevA diijie| Anandaghanapada-sevA kI prArthanA kyA aura kyo ? zrI AnandaghanajI ne isa stuti kI pUrvagAthAo me 'sAheba, samaraya tu dhaNIre' tathA 'dhauMgadhaNI mAthe kiyo re' kaha kara vItarAgaprabhu ko svAmI va nAtha ke rUpa meM svIkAra kiyA hai, taba yaha svAbhAvika hai ki vaha unake samakSa sevaka ke rUpa me (mbAmI meM) ucita yAcanA yA prArthanA kre| isalie zrI AnandaghanajI vItarAga paramAtmA se sirpha eka arja karate hai| koI kaha sakatA hai ki vItarAgaprabhu to kisI ko koI padArtha dete-lete nahIM hai, ve taTastha bhAva me, mvabhAva me (rAgadveSarahita ho kara) sthita ho kara sabakA kalyANa cAhate hai, phira aise vItarAgapramu se kisI cIja kI yAcanA karanA kahAM taka ucita hai ? kyoki pratyeka prANI ko apane zubhAzubhakarmAnusAra IpTa yA aniSTa vastu phana ke rUpa me milatI hai, paramAtmA yA koI bhI deva ksiI ke zubhakarmoM ke phala ko azubha meM pariNata nahI karate aura na hI azUbhakarmo ke phala ko zubha me badala makate haiN| isakA samAdhAna yaha hai ki zrIAnandaghanajI svaya AdhyAtmika mAdhupulpa hai, ve karma ke phalasvarUpa prApta hone vAlI kisI bhI vastu kI yAcanA vItarAgaprabhu me nahI karate aura na hI vItarAgopAsaka koI aisI yAcanA kara sakatA hai / ve garIra-sampatti, putra, parivAra, dhanyadhAnya, bhUmi, strI, svargAdi kI Rddhi, middhi, maNi, matra yA auSadha Adi karma phalajanya bhautika padArtho kI yAcanA nahIM karate, ve anya sevako kI taraha lobhI nahIM haiM, aura na hI mithyAdarzana yA ajJAna se yukta hai / ve vartamAna meM apanI Atmazakti kama hone ke kAraNa AdhyAtmika zakti ke sarvocca zikhara para pahuMce hue vItarAgadeva me sirpha eka hI, aura vaha bhI AdhyAtmika yAcanA karate haiM ki "prabho / isa bhava me tayA parabhava me mujhe Apa (maccidAnandaghana paramAtmA kI padasevA -caraNasevA mile|" ise hI ve bhakti kI bhASA me kaha dete hai-'kRpA karI
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana maja dIjie re isake lie ve bhagavAna mA dhyAna bAgama tI arja hai, aura vaha bhI AdhyAtmika hai, usa para to Apako dhyaanaahiitgaa| kyoki meM ApakA nevaka banA hai| bApo Adeza-ni nAra meM calatA AyA hU~ aura calana kA prayatna karUgA / 3 smA: '.- paramAtmapada ko sevA / isI taraha kI prArthanA anya ApAyaryAya nAbhI kI / yaha prArthanA mirpha AtmavikAna kI sUcanA hai| yadyapi vInarAgaprabhu kisI ko koI AdhyAtmiA zakki bhI data nahIM, kinnu jimakA upAdAna prathA ho, use ve AdhyAtmiA zaktizAta hone meM nimitta bana sakate hai| jaise guru gipya meM jAnane jAna uMdainanA nahIM kila yogya zipya ho, jijJAsu ho aura ArAdhanA-mAdhanA ke lie ubata ho to gura umako jAnavRddhi yA jJAna kI abhivyakti me nimina bana jAte haiN| isI pramAna nahIM zrIAnandaghanajI kI paramAtmA isa AdhyAtmika zakti kI yAcanA ke pIche bhI yahI rahasya hai ki paramAtmA kI caraNagevA ke lie gurupAyaM to ve svaya kareMga hI, isIlie isa stuni me pahale ve paramAtmA ke caraNoM kI bhavyatA, nirmalatA eva unake anupameya vyaktitva kI mahimA kA kayana kara cuke hai / isI meM Arapita ho kara ve samAra kI mamamta jAkapaMka va manoja vantu mo ko tuncha aura heya samajha kara ekamAtra paramAtmA ke caraNa garne kA nevAra hue hai| hRdaya kI prabana urmiyo me udbhUta udgAra hai ye / ainI prayatna bhanibhAvanA se kI gaI prArthanA saphala bhI hotI hai / paramAtmA jaba apane AdhyAtmaramika AtmamAdhaka bhakta kI pukAra ko japane jJAna meM jAnate hai to prAya unake nimitta me jinAmunakta ke atara me jJAna kA mahAprakAza prakaTa ho jAtA hai / bhagavadgItA kI bhApA meM kaha to yaha prArthanA eka jAnI bhakta kI prArthanA hai, jisame bhagavAn me aura kisI cIja kI yAcanA na ho kara paramAtmapada (nizcayadRSTi ne zuddha jAtmasvarUpa meM ramaNatA 1- 'mama hujja sevA bhave bhave tumha calaNANa' (Apako caraNasevA mujhe bhava bhava (janma-janma) me milA kare), 'tanme tvadezaraNagya zaraNya bhUyA' (ekamAtra ApakI zaraNa meM Aye hue zaraNa lene yogya prabho | Apako zaraNa (sevA) prApta ho ), sidvA siddhi mama disNtu| 2 kyoMki pada yA caraNa kahA jAtA hai|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA sAkSAtkAra 276 =lInatArUpa cAritra) kI sevA prApti kI prArthanA hai / athavA paramAtmapada (vItarAgapada muktipada) prApta karane kI yaha prArthanA hai / tAtparya yaha hai ki AnandaghanajI vyavahAradRSTi se niraticAra cAritra-pAlana karake, nizcayadRSTi se svarUparamaNa-rUpacAritra-pAlana karake 'tava sararyAstavAjAparipAlanam' ke anusAra paramAtmA kI AjJArAdhanArUpa sevA karanA cAhate haiM / sArAMza vimalanAtha tIrthakara (paramAtmA) kI isa stuti me paramAtmA ko svAmI (Adarza mAna kara divyanetro se unake sarvAMgINa darzana ke rUpa me unake nayana, caraNa, mana, dIdAra, AtmA, AkRti Adi samasta ago kI sevA karake zrImAnandaghanajI eka adhyAtmarasika sevaka kA dAyitva aura kartavya sUcita karate hai| isIlie anta me paramAtmA kI sAMgopAga sevA prApta hone kI yAcanA karate hai|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 : zrIanantanAtha-jina-stuti--- vItarAga paramAtmA ko caraNasevA (tarja vimala kulakamalanA hasa tu jIvaDA, rAga, kAraNA, gamagiri) dhAra taravAranI sohalI dohalI, cadamA jinatagI caraNasevA / dhAra para nAcatA dekha bAjIgarA, sevanAdhAra para rahe na devA paar||1|| artha talavAra ko dhAra para calanA sarala (tu ma) hai, kintu caudahaveM jina (vItarAga prabhu) ko caraNasevA durlabha (dupphara) hai / talavAra ko dhAra para nAcate hue kuzala vAjIgara dikhAI dete haiM / kintu vItarAga kI caraNasevA kI dhAga para bhavanapati Adi deva bhI nahIM Tika sakate, manuSyo kA to kahanA hI yayA? bhAvya paramAtmA kI caraNasevA kA rahasya terahave tIrthakara paramAtmA kI zuni ke anta meM zrIjAnandaghanajI ne prabhu me caraNava mala kI sevA kI yAcanA kI hai, uname kilI yo zayA ho mayatI hai, ki Akhira unhoMne aisA kyA mAMga liyA? prabhu kI mevA no mAMge binA hI mina nakatI hai| isa zakA ke nivAraNa karane ke lie caudahaveM tIrthakara kI stuti ke mAdhyama me isa stuti meM batAyA gayA hai ki vInarAgaprabhu kI caraNamevA AmAna nahIM hai / vaha talavAra kI dhAra para calane se bhI baDakara duSkara hai| vItarAga-paramAtmA kI caraNamevA' kA artha vAstava meM vyavahAradRSTi se mAmAyika Adi cAriyapAlana kI AnA kA paripAlana hai| mA~ga meM kahe to bhagavAn kI AjJA kI ArAdhanA hI unakI mevA hai / svaya tIrthakara mahAvIra 1. vItarAga stuti karate hue AcArya hemacandra ne kahA-'taba saparyAstavAjA paripAlanam' (Apako AjJA kA paripAlana ho ApakI sevA hai )
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kI caraNasevA 281 ne atidurlabha cAra vAto me se eka sayama (cAritrapAlana) me AtmA ke purupArtha ko ' durlabha kahA hai| savAla yaha hotA hai ki aisI prabhu-caraNasevA itanI duSkara-durlabha kyo hai ? isakA samAdhAna yadyapi agalI gAthAo me svayameva zrIAnandaghanajI ne kiyA hI hai, tathApi sakSepa me isake uttara me yo kahA jA sakatA hai ki AtmA anAdikAla me AtmasvarUpa me ramaNa (paramAtma-caraNa) kI dhArA para akhaNDita--avicchinnarUpa se calane me bhUla karatI A rahI hai / vaha bhUla kyo hotI hai ? kaise hotI hai, isa viSaya me vAstavika jimmevAra to AtmA svaya hI hai, nimittarUpa se jimmevAra dravyakarma, parapadArtha Adi kAraNa vatAye jAte haiM / jo bhI ho, AtmA ke puruSArtha kI kamI hI paramAtma-caraNasevA me bAdhaka kAraNa hai / asAvadhAno (pramAda) hI AtmA ko nIce girAtI hai, 11 veM guNasthAna para pahuMcI huI uttama AtmA kA TheTha dUsare guNasthAna taka patana hone me vahI kAraNa hai / pUrNatayA AjArAdhanA-~-yathAkhyAtacAritra me-vArahave guNasthAna me hotI hai, vahI prabhucaraNasevA hai, vahA~ taka pahu~canA kitanA durlama hai? ise pratyeka sAdhaka jAnatA hai / usake bIca meM kabhI samyagdarzana me, kamI samyagjJAna me aura kamI samyakcAritra-me antarAyabhUta kitane hI bAdhakatatva Ate hai, moha una sabame pradhAna hai / rAga,dveSa, kAma, krodhAdi kaSAya Adi ko jIta kara hI bhagavaccaraNo ke samIpa pahuMcA jA sakatA hai| inake jItane kA mArga bhI pakaDa liyA, sAdhaka kA vepa bhI dhAraNa kara liyA, aura mahAvrato kA strIkAra bhI kara liyA, kintu itane mAtra se ina bAgha katatvo ko jItA nahI jA sakatA / inhe jItane ke lie satata sAvadhAnI, sadA atmasvarUpalakSyI kriyA, AtmalakSyI jJAna aura mokSamArga yA paramAtmatatva para akhaNDa avicala zraddhA rakhanI Avazyaka hotI hai / jarA-sA bhI cUkane para jhaTa se ye vAdhaka tatva AtmA ko davA dete haiM , pIche yA nIce dhakela dete haiM , kyoki talavAra kI dhAra para nAcate hue kadAcit gira bhI jAya to usake hAtha-pairo ko hI coTa 1 dekhiye uttarAdhyayana sUtra me-- cattAri paramagANi dullahANIha jataNo / mANusatta suI saddhA sajamamammi ya coriya /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - - - -- 282 adhyAtma-darzana pahu~catI hai, magara cAritra me banArUpI asivAga se gira jAya yAnI AnAvirA. dhanA ho jAya to anantadu samayasagAra ke janma maraNa prApta hone kI pUrI gambhAvanA hai| yahI kAraNa hai ki zrIAnandaghana jI apanI bAta spaSTa kara dete haidhAra saravAranI sohalI dohalI' . ." matalaba yaha hai ki yadyapi naravAra kI dhAra (noka) para nAcanA atyanta kaThina hai / isame jarA-sI anAvadhAnI hote hI prANa khatare meM par3a jAte haiN| kintu koI sadhA huA, kuzala-naTo dvArA bAjIgarI vI kalA me prazikSita eva nipuNa tanavAra kI tIkSNa dhAra para bhI cala sakatA hai| usake lie tava talavAra kI dhAra para calanA ko muzkila vAta nahIM hotI, vaha AsAna cIja ho jAtI hai, parantu pahale batAe anusAra vItarAgaparamAtmA kI caraNamevA kI dhArA para calanA atya na duppara hai| vaha kyo duSkara hai ? yaha hama pahale sakSepa me kaha Ae hai / manuSyo ke lie to aimI caraNamevA duSkara hai hI, para jinheM sasAra ke sabhI sAdhana sulabha hai, una cAro prakAra ke devo ke lie bhI yaha atyanta dupphara hai / yadi caraNa-mevA kA artha dhUra, dIpa, puSpa, akSata, naivedya Adi dvArA prabhu kI bAhya dravyapUjA hotA to yaha devo aura manuSyo ke lie kyA kaThina yA ? aura tava zrIAnandaghanajI ko yaha nahI kahanA par3atA ki sevanAdhAra para rahe na devA / isalie caraNasevA kA ayaM bAhya dravyapUjA kathamapi magana nahIM hai| hA~, bhAvapUjA yA pratipattipUjA artha kavacit magata ho sakatA hai| usI prakAra caraNasevA kA artha prabhu ke syUlacaraNo kI mevA bhI vyavahArAnukUla nahIM hai / kyoki vItarAga ke myUlacaraNa to tIrthakara avasthA meM unake jIvitakAla meM hI prApta ho sakne hai / aura mAna lo, koI tIrthakara bhagavAna ke jIvanakAla meM bhI maujUda ho, aura prabhu ke caraNo kA chU letA hai yA unake caraNa dabA kara unakI vAhya mevA mAna letA hai, kintu agara unakI cAritrAgadhanArUpa AjJA kA pAlana nahIM karatA hai, balki unakI AnA 3 viparIta AcaraNa, prarUpaNa yA zraddhAna karatA hai to usa hAlata me vaha caraNo kI yathArtha vAhyamevA bhI kame mAnI jA sakatI hai ? aura smUlamevA kA vaha pradarzana (dikhAvA) kame umakA veDA pAra kara sakatA hai ? isalie niSkarSa yaha nikalA ki tIrthakara-avasthA me prabhu kI caraNasevA bhI unakI AjJA ke paripAlana se caritArtha ho sakatI hai, anyathA nhiiN|
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ko caraNamevA 283 antatogatvA caraNasevA ke saba arthoM kA paryavasAna to vItarAga ke AjJAnurUpa cAritrapAlana meM hI hotA hai| yahI kAraNa hai ki vItarAga pI caraNasevA devo ke lie bhI durlabha batAI hai, nahI to syUlacaraNasevA yA vAhya dravyapUjA devo ke lie kyA durlabha thI ? kintu devo ke lie prabhucaraNasevA isalie durlabha hai ki ve mokSamArga kI ArAdhanA ke lie vItarAgadeva dvArA prarUpita (AjJapta) rAgadveSa, viSaya-kapAya yAdi ko jItane hetu vrata, tapa, japa, mayama Adi vyavahAra cAriya tathA AtmasvarUparamaNatArUpa nizcaya cAritra kA paripAlana nahIM kara sakate / devatA avatI hote haiM / uname vrataniyamo kA pAlana nahIM ho sktaa| indriyo ke vaipayika sukha me magna devo ke lie cAritrArAdhanarUpa AjJAparipAlana yAnI prabhucaraNo kI sevA duSkara hai / isIlie kahA hai-'sevanAdhAra para rahe na devA' / avAcaka (mUka) tiyaMco ke lie bhI caraNasevA lagabhaga azakya hai aura nArako ke lie lie sadaMva nAnA du kho me magna rahane ke kAraNa sevAdhAra para calanA azakya hai / niSkarSa yaha hai ki pUrvokta caraNasevA manuSyo me jo sarvavirati, AjJA ke sarvathA ArAdhaka, apramatta mahAmuni hai, unake lie suzakya hai| ava agalI gAthAo me batAte haiM ki vItarAgacaraNasevA kI dhAra (AjJA-paripAlanake patha) para calanA kyo dupkara haiMeka kahe 'leviye vividha kiriyA karI, phana anekAntalocana na pekhe / phala anekAnta kiriyA karI bApar3A rar3abar3e cAragati mAhi lekhe / / ||dhaar0 // 2 // artha kaI loga kahate haiM ki "vItarAga paramAtmA ko caraNasevA (AjJApAlana) me kriyA bhI AtI hai, isalie . (bhAvazUnya yA jJAnazUnya athavA vikRtabhAva se) / vrata, japa, tapa, anuSThAna, dravyapUjA Adi kriyAe~ karake hama vItarAgaprabhu kI sevA AjJA kA pAlana karate hai| parantu ve usakA natIjA, (phala) jo vibhinna prakAra kA hai, A~kho se nahI dekhate (nahIM socte)| ve vecAre apanI AzA ke anukUla aneka phala kI kalpanA karake (athavA ve aneka phala dene vAlI) kriyA (ajJAnavaza) karate haiM jisake kAraNa ve cAra gati me bhaTakate haiM, cakkara lagAte phirate haiN|
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 adhyAtma-darzana bhApya vItarAgavaraNamevA ke ajJAnajanita prakAra bahuta se loga aimA mocate hai ki vItarAgadeva pI caraNasevA hamAre lie kucha mI kaThina nahIM hai| vItarAgaprabhu kI AjJA japAdi vividha miyAga karane meM hai| kriyAeM karane se hI prabhumevA ho jaaygii| kyoki yaha ekA siddhAna hai-'yA yA kriyA sA sA phalavatI' jo jo kriyA hotI hai, usakA kucha na kucha phala hotA hI hai / aise loga yA to ajJAnavaza loka-paraloyA kI pinI na kisI kAmanA ke vazIbhUta ho kara koI na koI anuSThAna yA kriyA bhagavAn ke nAma kI oTa me karate rahate hai, athavA kriyA kA marma samajhe binA hI kriyA ke sAtha zuddha AtmasvarUpa kA lakSya cUka kara zuddhabhAva ne zUnya priyA paramAtmA kA nAma le kara karate rahate hai / kaI daphA to ve bahuta kaThora (japa, tapa, kapTanahana Adi kI) kriyA karate hai, parantu unake pIche koI vicAra yA jJAna nahIM hotA, ve niyAe kevala vRthAkaSTa bana jAtI hai| sAdhaka mamalatA hai ki maiM ina kriyAo ko bhagavAna ke nAma ne karatA hUM, isalie bhagavAna prasana ho jAye, isa prakAra prabhu kI caraNasevA ho jaaygii| parantu unheM yaha samasa nahIM ki priyAe~ karane mAtra meM prabhumevA nahIM ho jAtI yA nirdhArita abhIpTa pariNAma / nahIM A makanA jo kriyAe~ kisI ihalaukika yA paralaukika kAmanA ke bama ho kara kI jAeMgI, unakA phana to milegA, para una niyAo jaisA phala nahIM milegA, jo kimI bhI mvArtha yA ihalaukika paralaukika kAmanA me rahita ho kara kI jAtI hai| ve anIpTamokSaphaladAyinI hotI haiM, parantu zubha athavA azubha pariNAmI ke sAtha kI jAne vAlI niyAe~ samAraphaladAyinI hogii| kimI prakAra kA vicAra kiye binA aghAca dha ajJAnapUrvaka bhagavAna kA nAma le kara yannavat kriyA karane se bhI, jo una kriyAo kA abhISTaphala (karmamuktispa) milanA cAhie, vaha nahIM milatA / unakA anekAnta 1(vyabhicArI) phana milatA hai, jo kriyA ke ISTaprayojana ke viruddha hotA hai, isa bAta kI ve jAnazaya kriyAvAdI japanI viveka kI A~kho se nahI dekhate, yAnI ve kiyA ke natIje para soce-vicAre vinA hI prabhu kA nAma le kara adhAdhu dha kriyAe~ karate hai / aise loga bhagavAn kI AnApAlana kA dama bharate hai, lekina yathArtha meM vaha samAra kI gevA hotI hai|
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kI caraNasevA 285 athavA anekAnta kA artha ekAnta na honA bhI hai| kaI bAra kriyA kA phala mokSamArga kI prApti hotA hai, kaI bAra sasAravRdvi hotA hai| yAnI kriyA kA phala ekAta (eka hI prakAra kA) nahIM hotaa| isa bAta ko trinyAvAdI nahI dekhate nahIM vicArate / kucha loga zriyA ke aneka (vibhinna) phalo ko to jAnate-mAnate haiM, para ve isa bhava yA parabhava me sukhamuvidhAe~, vaibhavAdi kI prApti kI AzA me kriyAe~ karate rahate hai / ve krira e phala to avazya detI haiM, para uge hama sacce mAne me phala nahIM kaha sakate, sthAyI sukha dene vAle phala ko hI hama vAstavika phala vaha makate hai / asthAyI phala vAlI kriyAo me to ve vecAre eka se dUsarI gati me, dUsarI se tIsarI gati me bhramaNa karate rahate haiN| devagati yA manuSyagati meM milane vAle podgalika sukharUpa phala bhI kSaNika aura asthAyI hote haiM / kaI bAra to aisA paudagalika sukha bhI nahIM miltaa| aimA kriyAphala to cAragatiyo me bhaTakAne vAlA aura masAravRddhi kA kAraNa hai| samyagdRSTi mAtmA ke lie vaha zyiA upAdeya nahI ho sktii| pahale hama pAca prakAra kI kriyAo kA varNana kara cuke hai / ve isa prakAra haiM-vipakriyA, garalakriyA, ananuSThAna kriyA, tadahetu kriyA aura amRtkriyaa| ina me me prathama tIna kriyAe~ cAro gatiyo me bhramaNa karAne vAlI haiM / zepa do kriyAe~ mokSaprApti kI kAraNabhUta hai / jJAnazUnya kriyAvAdI prathama kI tIna kriyAo se deva-narakAdi cAro gatiyo me bhaTakatA rahatA hai / ata prabhucaraNasevArUpa kriyA zuddhAtmaprApti yA mokSaprApti kA phala dene vAlI ho, vahI upAdeya hai / niSkarSa yaha hai ki saMsAra me prAya ekAntakriyAvAdI logo kI pUrvokta mAnyatA ke kAraNa prabhucaraNa-mevA durlabha hai| agalI gAthA meM zrIAnandaghanajI tattvajJAnaniSTha logo ke jhUThe mamattvayukta vyavahAra ke kAraNa prabhucaraNa-mevA ko durlabha batAte hue kahate haiM 1 anekAnta kA ayaM yahA~ vyabhicArI hetvAbhAsarupa doSa hai, jisakA lakSaNa hai- mAne hue kAraNa me tadanusAra kArya na honA yA mAne hue hetu ke anusAra sAdhya kA na honA / yahA kArya . phala ke sAtha vimavAdI kAraNa hone se vyabhicAra (anekAnta) doSa hai /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 adhyAtma-mazana gacchanA bheda bahu nayaNa nihAlanA tattvanI vAta karatAM na lAje / udarabharaNAdi nijakAja karatAM thakA, mohanaDiyA kalikAla raaje|| dhAra0 // 3 // artha gaccho (upasampradAyo) ke bahuta-se bheda pratyakSa dekhate dara bhI aphamoma hai, ina logo ko tattva kI bAteM baghArate hue jarA bhI garma nahIM aatii| aisA mAlUma hotA hai, udarabharaNa, vagairaha (var3iyA khAne-pIne, pahanane kA sAmAna aura rahane ke lie AlIzAna bhavana, evaM sammAna Adi apane manamAne (svAya) kArya karate hue ye yadAgrahI loga kaliyuga me moha me ghire hue suzobhita ho ho rahe haiN| bhASya tattvajJAna baghArane vAloM ko paramAtmamevA pUrvagAthA me jJAnahIna kriyAvAdI logo ke dvArA paramAtmanevA kA nirAkaraNa kiyA thA, isame jJAnavAdI logo dvArA paramAtmanevA ke Dhoga kI kalaI zrIAnandaghanajI ne khola dI hai| paramAtmanevA kitanI durlabha hai ? yaha gaccho, patho aura sampradAyo ke pRthak-pRthaka bhedo ko dekhate hue spaSTa mAlUma ho jAtA hai| jiname paramAtmasevA kI maccI lagana hai, uname gancha, mata, paya aura sampradAya ke vibhinna bheda paidA karane, bholI janatA ke sAmane apane gaccha, mata, patha yA sampradAya kI baDAI aura maccAI kI DIga hArane aura dUsaro ke ina gacchAdi kI nindA aura unheM mithyA kahane aura logo ko apane gacchAdi me khIcane kA jhUThA Agraha ho hI nahIM sktaa| jahA~ isa prakAra kI khIcAnAna hai, matAgraha hai, merA hI mata, paya yA gaccha saccA he, hamAre mata, gaccha, yA patha ke mAdhaka bhagavAn kI AjJA ke anusAra calate hai, hamArA patha yA gaccha hI prabhu kA paya yA gaccha hai, isa prakAra jAne gaccha yA payAdi kI mahattA jamAne ke lie AkAza-pAtAla eka kiyA jAtA hai, aise gAdhako ke muMha ma tattvajJAna kI bAteM zobhA nahIM detii| unheM zarma nahIM AtI hai ki hama eka ora to anekAnta kI bAteM baghAra kara saba dharmo, patho, matoM eva darzano meM parampara samanvaya, mApekSatA aura sahiSNutA paidA karake virodha miMTAne aura
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kA caraNasevA 287 kadAgraha choDane kI baDI-baDI bAte karate haiM kintu dUsarI ora se hama hI gaccho, patho Adi ke bhedo se cipaTe hue hai, sampradAyamohavaza eka dUsare me paraspara, bheda DAla kara athavA anuyAyiyo ke mana me apane se bhinna mata, patha, mampradAya Adi kI nindA karake ghRNA paidA karate hai| jahA~ tattvajJAna ho, vahA~ mamatva kI vRtti zobhA nahIM detii| jahAM tattva ho, vahA~ mamatva nahI aura jahA~ mamatva ho, vahA~ tattva nahIM hotaa| parantu ina kaliyugI mAdhako kI to vAta hI nirAlI hai| inakA Upara kA sAdhu vepa aura vacanADambara dekha kara bholebhAle loga unake vArajAla me pha~sa jAte haiM, ve inakI Dhola me pola ko 'jAna nahIM paate| kintu vAstava me aise sAdhaka dambhI haiM, ve thothe tattvajJAna dvArA hI paramAtmacaraNasevA ho jAnA mAnate hai, para aimA mAlUma hotA hai ki ye saba bAte kevala peTa bharane, pratiSThA pAne, vastrAdi anya sAdhana lene eva apanA svArtha siddha karane kI haiM , aura isa kaliyuga me ve andara se mithyAtvamohanIya karma ke cagula me phaMse hue haiM , kevala vAhara se zobhAyamAna lagate haiM, andara se to moha kI majabUta gA~Tha se jakaDe hue haiN| ___ vAstava me zrIAnandaghanajI ne Aja ke tathAkathita tattvajJAnavAdI logo ko baDI cetAvanI isame de dI hai| aise va liyugI guruo ke kAraNa hI paramAtmA kI yathArthasevA isa yuga me durlabha ho rahI hai| Aja ke yuga me tathAkathita sAdhaka AcArya, sUrisamrATa, munipu gava, prakharavaktA, adhyAtmayogI, yogIrAja, AtmArthI Adi bana kara lacchedAra bhASA me tAttvika bAteM baghArate rahate hai, parantu unake vyavahAra ko dekhA jAya to ve atyanta sakIrNa, anudAra, dUsare sampradAya, yA, patha (gaccha) ke sAdhuo se ghRNA, chUAchUta yA bhedabhAva karane vAne, dUsaro ko mithyAtvI samajhane vAle pratIta hote haiN| mana karipata kriyAgADa, veSa, patha, mata, yA gaccha kI thothI mahattA kI DIga hAMkane vAle ke mukha se AtmajJAna yA tattvajJAna kI bAteM zobhA nahIM detii| moha ke zikaje meM phaMsa kara aise loga tantrajJAna chau kara pUMjIpatiyo ko apane, bhakta vanA lede haiM, ve inake vaDhiyA khAnapAna, AvazyaktAo mAnapratiSThA Adi svArtha kI pati kara dete hai, ye unhe puNyavAna bhAgyazAlI, meTha, dAnavIra Adi vizeSaNo se satkRta sammAnita kara dete haiN| isa prakAra inake tattvajJAna kA upadeza paramAtmA kI caraNasevA vA prayojana siddha karane vAlA nahIM hotA, vaha eka prakAra se mohalipta svArtha sevA karane vAnA ho jAtA hai|
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 madhyAnma-darzana ___ Age kI gAthA pre paramAtmagevA kI phira dulaMgatA bhUcita kI haivacananirapekSa vyavahAra jhUTho kaho, vacanasApeka vyavahAra saaco| vacananirapekSa vyavahAra saMsAraphala, sAMbhalI AdarI koI raaco|| dhAra0 // 4 // artha jina pravacana (paramAmA kI AnA kI, nizcaya dRSTi meM Atmatattya phI apekSA se rahita, visaMgata vyavahAra (dhArmika AcAra) mithyA hai, paramAtmavacana se sAtha vacana (Atmatattva) se nirapekSa vyavahAra sasAraspa phala kA pradAyaka hai / aisA suna kara use Adara kyo dete ho ? umame payo phaMsate ho ? bhASya vacananirapekSa aura vacanasApekSa vyavahAra vItarAga paratmAmA ke anekAntavAda me mane va cana yA pravacana athavA AtmatattvalakSyI vacana me mApekSa vyavahAra hI vAstava meM jinAnA kA anugaraNakartA hone se maccA hai| yahAM vyavahAra kA artha vyavahAracAritra yAnI dhAmika AcAravicAra se hai / ' jo vyavahAra ghAjita eka tattvajJapuruSo dvArA ihaloka me sadA Acarita hotA hai, usa vyavahAra kA AcaraNa karatA huA sAdhaka nindA kA bhAgI nahIM banatA / jainAgamo meM pAMca prakAra kA vyavahAra batAyA hai-AgamavyavahAra, zra tavyavahAra, AjJAvyavahAra, dhAraNAbyavahAra aura jItavyavahAra / ye pAMco vyavahAra jainasAdhuvarga ke vAhyAcAro tathA vidhAno se sambaddha hai| aime sAdhvAcAra-sambandhI vidhAno kA varNana vyavahAra mUtra Adi meM milatA hai| pAco me se koI bhI vyavahAra sUtracAritraspa-dharma se anuprANita ho vahI vacana sApekSa vyavahAra kahalAtA hai, jo vyavahAra jinapravacana, vItarAga-middhAnta yA nizcayanaya me sammata na ho, vaha nirapekSavyavahAra hai| samagra jainadarzana nayavAda para AdhArita hai| eka bAta eka dRpTivindu me saccI hotI hai, vahI dUsare dRSTivindu se bilakula ulaTI pratIta hotI hai / 1 jaise ki uttarAdhyayanamUtra meM kahA hai dhammajjiya ca vyavahAra, baddha hA'yariya sdaa| tamAyarato vavahAra, garahaM nAbhigacchaI // /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kI caraNasevA 266 isa apekSAvAda ko yathArtharUpa se samajha kara jo AcaraNa, prarUpaNa va zraddhAna karatA hai, unakA vaha vyavahAra vacanasApekSa hone ke kAraNa saccA , vyavahAra (naya) hai| parantu isake viparIta jo apekSA yA dRSTivindu ko ThIkataura se na samajha kara ekAnta eka hI dRSTi se AcaraNa, prarUpaNa va zraddhAna karatA hai, usakA vaha vyavahAra vacananirapekSa hone ke kAraNa mithyA hai| isa prakAra kA vacananirapekSa vyavahAra athavA Atmatattva kI apekSArahita paramArtha mUlahetubhUtarahita vyavahAra (nizcaya ko lakSya meM na rakha kara kI huI vyavahArakriyA) kA phala to cAragati me bhramaNa-rUpa sasAra hI hai / yahA~ jaise vacananirapekSa vyavahAra ko sasAra vRddhirUpa phaladAtA kahA hai, vaise vacananirapekSa vyavahAra ko choDa kara ekAnta nizcaya bhI upalakSaNa se sasAra vRnnirUpa phala dAtA samajha lenA caahie| niSkarpa yaha hai ki yogI AnandaghanajI usa yuga ke matavAdI (matAgrahI) gaccha (paya) vAsiyo athavA kriyAkANDiyo ke mokSaphala ko tathA AtmajJAna kI apekSA rahita kayana-zraddhAna-AcaraNa dekha kara yA anubhava karake kahate hai, jo loga managaDhata aTapaTI kriyAo ko dharma yA bhagavAn ke nAma se pUjApratiSThA Adi ke mamatva se sApekSa jinapravacana kA vyavahAra karate haiM, ve bhI ekAntavAdI yA apane hI kalpita mata ko saccA mAnane vAle sAdhaka samAra kI vRddhi karate haiM / jise gaccha, mata, patha yA apane mAne hue tathAkathita sAvadha anuSThAna kA Agraha nahIM hai, jo samyak (Atma, jJAna kI vRddhi kI apekSA rakha kara jinapravacana-anekAntavAda kA vyavahAra karatA hai; vaha AtmakalyANa kI apekSA (maddenajara) rakhate hue anekAntavacana bolatA yA kahatA hai, vahI samArasAgara se pAra utaratA hai| ___yahI kAraNa hai gaccha-matAdi ke Agraha ke kAraNa jo AtmasvarUpa-nirapekSa AcaraNa karate haiM, unhe dekha kara zrIAnandaghanajI ko vyathita mana se kahanA paDA-'sAmalI AdarI kAI rAco' isa bAta ko bhalIbhAti suna lene para bhI usako apanA kara kyo usame mazagUla hue ho, " . .. , . usI vyavahAra kI oTa me devaguru-dharma para zraddhA na rakha kara jo kriyA kI jAtI hai , usake pariNAma ko batAne ke lie agalI gAthA me kahate haiM
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 adhyAtma-darzana deva-guru-dharmanI zuddhi kaho rahe kesa rahe zuddhazradvAna ANA, zuddha zraddhAnaviNa sarvakiriyA pharI, chAra para lIpaNa teha jaago|, dhaar0||5|| artha aise nirapekSavacanavAdI logo se deva, gura aura dharma ko zuddhi (pavitratA) yA zuddhibhakti kaise surakSita raha sakatI hai ? aura isa tattvatrayo ko zuddhi yA zuddhabhakti ke binA zuddha zraddhAna phaise lAyA jA sakatA hai ? tathA zuddha zraddhA ke vinA yaha samajha lo ki samasta kriyAe~ rAkha (dhUla) ke Dhera para lopane ke samAna hai| bhASya deva-guru-dharma para zuddha zraddhA se rahita kiyA kA phala bahuta se mata-pathavAdI yA nAstika vicAradhArA vAle loga apane-apane patho, gaccho, sampradAyo yA mato kI vicAradhArA kA Agraha rakha kara apanI paramparA (phira cAhe vaha samAra vaDhAne vAlI kriyA yA prarUpaNA se sambandhita ho) se eka iMca bhI idhara-udhara nahI haTanA cAhate / apanI laukikA yA bhautika phalAkAkSA ke vazIbhUta ho kara ve apane mAne hue devI-devo yA avatAro ko bhI usI raga me raga lete hai , devIdevo yA avatAroM ko bhagavAn-bhagavatI yA vizvamAtA kA rUpa de kara unhI ke nAma se sabhI tatphalAvalambI kriyAe~ karate rahate haiM, vaisI hI laukika sasAravRddhi karane vAlI prarUpaNA karate haiM yA zraddhA rakhate haiM, tava jo vItarAga vItadopa deva hai, kacanakAminI ke tyAgI mahA vratI sacce guru (sAdhu) haiM, athavA mokSamArgadarzaka athavA karma muktidarzaka zuddhAtmaramaNarUpa dharma hai, una para zuddha zradvA kaise raha sakatI hai ? yA unakI vicAradhArA, zraddhA, prarUpaNA yA kriyA me jo dopa hai, usakI zuddhi kaise hogI? vahuta-se loga apane azuddha vicAro kA nirUpaNa karate hue sacce deva, sadguru aura saddharma para AsyA ukhADane kI koziza karate hai| ve sAmAnya logo ko bhI ina sabase Upara uTha kara socane kI, inako hRdaya se nikAlane kI jorazora se preraNA karate hai / isakA natIjA yaha hotA hai ki ve vecAre yA to camatkAro yA ukta vicArako ke mAyAjAla me phasa jAte hai, yA laukika -
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kI caraNasevA 261 phalAkAkSAvAdI bana kara phira unhI ko bhagavAn paigambara yA guru mAna baiThate haiN| isa prakAra na to ve ucca bhUmikA (guNasthAna) para pahuMca pAte haiM, jahA~ deva-guru-dharma kI koI AvazyakatA nahIM rhtii| uname svata. devatva, gurutva aura zuddha dharmatattva pragaTa ho jAtA hai / kintu ve bholebhAle loga to itanI ucca bhUmikA ko chU nahI pAte aura na hI sacce deva, guru, dharma para zraddhA rakha kara cala pAte hai / ve trizaku kI taraha aghabIca me hI laTake raha jAte hai| isalie paramAtmatatva ko prApta karane ke lie jo buniyAdI tIna tattva haiM-samyagdeva, samyagguru, aura saddharma , unakI zuddhi yAnI darzanavizuddhi ve nahI kara pAte / isakA natIjA yaha hotA hai ki ve vividhamata-pathavAdiyo ke pAsa idhara-udhara bhaTakate rahate hai, vAhya dRSTi se bhI aura Atmika dRSTi se bhI ve janmamaraNarUpa sasAra me bhaTakate rahate haiN| ve devagurudharmatattva kI zuddhi jo sadvyavahAra kI mukhya AdhArazilA hai, use hRdaya me nahI jamA pAte / vAstava me usa zuddhi kA AdhAra zuddha zraddhA hai, usase bhI ve haTa jAte hai| ___java vyakti ke jIvana me zuddha zraddhA (ukta triveNI para) nahI hotI,,to vaha jo bhI zraddhA, prarUpaNA yA kriyA karatA hai, vaha sava rAkha ke Dhera para lIpane ke samAna vyartha zrama hotA hai| una kriyAo yA prarUpaNAo se sivAya sasAraparibhramaNa ke aura kucha prayojana siddha nahIM hotA / una kriyAo Adi me lagAyA huA samaya, zrama, zakti aura dimAga saba kucha apane hI hAtho va apane hI pairo para kulhANI mArane sarIkhA hotA hai| sAdhakajI gaye the mukti kI sAdhanA karane aura phasa gaye sasAra (bhoga) kI sAdhanA me, aisA hI kucha ho jAtA hai| zraddhA, samyaktva, zraddhAna, samyagdRSTi yA samyagdarzana, ye sava ekArthavAcaka haiM / jo vacanasApekSa vyavahAra kA Adara karanA cAhatA hai, use zuddha guru aura saddharma kA zaraNa lenA hI hogaa| tabhI usakA zuddha zraddhAna Tika skegaa| yAnI use vyavahAradRSTi se samyaktva prApta ho kara Tika sakegA / samyaktva ke vinA jitanI bhI kriyA (cAhe vaha bhagavAn kA nAmajapa, guNagAna yA stuti athavA vAhyapUjA, bhakti bhI kyo na ho) kI jAyegI, bhale hI vaha vacanasApekSa vyavahArayukta ho, to bhI rAkha para lIpane ke samAna niSphala hogii| matalava yaha hai ki samyaktva ke binA sava vRthA hai, eka aka ke binA vidiyo ke samAna
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 adhyAtma-darzana hai| jaise ganI, UpaDanAvaDa, vigahI jora bUDhAnaraMTa bhI jagaha gAjakiya vinA usa para koI gobara kA lepana karatA hai, to vaha phijUA jAtA hai, kintu sApha kI huI, zuddha tagabhUmi para kiyA haA lepana kI sArthaka hAtA hai| vaise hI zraddhA se sApha kI huI mula AtmabhUmi (pA cina mi) para dagurudhana kI lagana meM kI huI zodha bhI tabhI phalita hotI hai, aura namI AtmabhUmi para kiyA huA kriyA kA lepana sthAyI aura kAragara hotA hai| ' isa stuti me zrIAnandaghanajI ne eka adhyAtma mAnaka ko adhyAtma ' kI buniyAda pakkI karane kA spaMpTa maketa diyA hai aura unake lie use pratikSaNa yaha cintana karane ke lie bAdhya diyA hai ki vizuddha deva-guru-dharma kaise mila sakate haiM ? inakI nevAbhakti meM kaise prApta ho mapanI hai ? zuddha aura azuddha deva ke, pavitra aura apavitra guru meM tathA saddharma aura kudharma ke kyA-kyA lakSaNa haiM ? inhe kase pahicAne / unakI zuddhatA aura zuddha prajJA kaise Tika sakatI hai ? guru ke lakSaNa to 'AtamanAnI zramaNa pAhAve, Adi pado dvArA zrIAnandadhanajI pahale banA cuke hai, deva ke viSaya meM bhI Age eka mtuti me vistAra se kahA jAegA / ___ agalI gAthA meM zuDha cArita kI pahicAna ke lie zrIAnadaMghanajI 'nirbhIka ho kara spaSTa satya kaha dete haiMpApa nahIM koI utsUtra-bhASaNa jisyo, dharma nahIM koI jaga suutrsriikho| sUtra anusAra je bhavika kiriyA kare, tehano suddha, cAritra priikho| artha jagat me utsUtrabhASaNa (zruta yA siddhAnta se viruddha prarUpaNa) jaisA koI bhI pApa (azubhaphala) nahIM hai, isI taraha sUtrAnusAra prarUpaNa-AcaraNa ke sarokhA koI dharma nahIM hai / vAstava me sUtrAnusAra jo bhavya sAdhaka kriyA karatA hai, usI kA cAritra zuddha smjho| usake zuddhacAritraM kI isI prakAra parakha lo| ' bhASya sAdhaka ke zuddhacAritra kI parakha '' sasAra me vahuta-se sAdhaka aise haiM, jo mRtAgahI hai, patha-gacchavAdI haiM yA sampradAyavAdI haiM, athavA svakapolakalpita deva-guru-dharma kI mAnyatA ko . .
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kI caraNasevA 263 prarUpaNA karate haiM, yA phira ve apanA manamAnA vicAra-AcAra banA lete hai / ye aura aise loga apanI mAnI huI bAta para zAstra kii| chApa lagAte hai, zAstra kI duhAI dete haiM, zAstra kA pramANa dete haiM aura zabdo kI khIcatAna * karake apanI ayathArtha vAta ko 'zAstrasammata siddha karane kA prayAsa karate haiM, aise , mahAnubhAva utsUtrabhApI hai, ve siddhAntaviruddha, sUtro (zra to), se viparIta zraddhA, prarUpaNA aura AcaraNa karate haiN| unakA; yaha kArya pApa he, jo bahuta hI ghora hai jisakA phala bhI bhayakara azubha hai| . . . . . . utsUtrabhApaNa kA rahasyArtha hai-siddhAnta 'yA vItarAMgavacana "(zruta) se nirapekSa prarUpaNa karanA, sUtranirapekSa AcaraNa evaM zraddhAne krnaa| vAstava me zAstra yA sUtramAdhaka ke lie kArya kArya kA nirNaya dete hai| jaba sAdhanA me koI ulajhana, bahama, zakA yA sazaya A paDe, taba zAstra hI usa adhere me prakAza kA kAma karatA hai / bhagavadgItA meM bhI kahA hai ki tumhAre lie kArya aura akArya kI vyavasthA me zAstra hI pramANa haiM / jo zAstrokta vidhividhAna ko choDa kara apanI svacchandatA se manamAmI pravRtti karatA hai, vaha 'siddhi ko prApta nahIM kara sktaa| isa dRSTi se jo vyakti zAstravihita siddhAnta-sammata bAto kI upekSA karate haiM yA unakI makhaula ur3Ate haiM aura manAnA pracAra karate hai, 'manamAnA AcaraNa karate hai, ve pApa karate haiN| isIlie zrIAnandadhanajI sUtra-siddhAnta se viruddha prarUpaNa ko pApa' aura sUtrasammata prarUpaNa va AcaraNa ko dharma kahate haiM / prANAtipAta Adi 18 pApasthAno me sabase bar3A pApa', mithyAdarzanazatya hai.| sabase baDA dharma sUtra-cAritradharma hai| ..... .. .... .. . .: - __- nayapramANayukta jinapravacana sUtra kahalAtA hai, jo kathana nayo aura pramANo se anuprANita anekAntadRSTi me nizcaya-vyavahAra, dono ko maddenajara rakha kara kiyA jAtA hai, use bhI jinavacanasApekSa (sUtrasammata) bhApaNa kahA jA sakatA hai / isa dRSTi se ukta gAthA ko bhAvArtha yaha hotA hai ki jinavacana , 1 tasmAcchAstra pramANa te kAryAkAryavyavasthitau / ya zAstravidhimutsRtya vartate kAmakArata / .. .. na sa siddhimavApnoti -- - .
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 adhyAtma-darzana nirapekSa, nayapramANayuktamUtra me viruddha, nyUna yA adhika kathana, bhASaNa yA AcaraNa karane se bar3hakara aura koI pApa nahIM aura jinavacanagApekSa nayapramANayukta mUtrAnusAra yathArtha prarUpaNa, kayana yA AnaraNa karane ke samAna koI dharma nahIM hai / jo bhavya sAdhaka upayukta vidhi se sUtrAnusAra kriyA karatA hai, usI kA cAriya zuddha samajhanA caahie| usakA tAtparya yaha hai ki jo bhavya jIva vItarAga paramAtmA kI AjJA (vacana) kA anusaraNa karate hue miyA (dharmAcaraNa karatA hai, bhAnayoga me samanvita kriyAyoga kI sAdhanA karatA humA AtmavikAsa kA patha taya karatA hai, unakA cAriza zuddha hai| isake viparIna jo manamAnA calatA hai, vaha cAhe jitanA baDA tapasvI ho, phiyAkANDI ho, mahata ho, yA ADavaro aura camatkAro se prabhAvita kara detA ho, unakA cAritra zuddha nahIM kahA jA sakatA , kyoki usakA sArA AcaraNa mUghanirapekSa yA AjJAvAhya hone se samyagdarzana se rahita hone ke kAraNa samyaktacAriyasya nahIM hai| ava antima gAyA me vItarAgaparamAtmA ko caraNasevA ke lie batAye hue upAyo ko hRdaya me sajo kara bhaktibhAvapUrvaka jo nAdhanApatha para calanA hai, usakA phala batAte hue zrIAnandaghanajI kahate haiMeha upadezano sAra saMkSepathI, je narA cittamAM nitya dhyaave| te narA divya bahukAla sukha anubhavI, niyata 'Anandaghana' rAja pAve / ||dhaar0||7 artha isa pUrvokta upadeza kA sAra jo vyakti pratidina hRdayaMgama karake dhyAna me rakhate haiM, ve bhakti zIla vyakti ciraphAla taka divya (devaloka ke) sukhoM kA anubhava karake anta meM avazya (nizcita) hI Anandamana (paramAtmA) kA rAjya-- mokSarAjya prApta karate haiN| bhASya isa stuti me vItarAga paramAtmA kI caraNasevA ke lie zrIAnandaghanajI ne una saba vAdhakatatvoM kI ora se sAvadhAna rahane kA saketa kiyA hai, jo vAhara se to paramAtmA kI sevA mAlUma hotI hai, parantu vAstava me sevA kI oTa me ve sasAra me paribhramaNa karAne vAlI haiN| uname se mukhyatayA nimnalikhita vAteM ye haiM-1-kriyA ke vividha sasAraparibhramaNajanaka phalo kA vicAra
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kI caraNasevA 265 kiye vinA paramAtmA kI sevAbhakti ke nAma para nAmakAmanA vaza vividha anupThAna krnaa-kraanaa| 2-kisI laukika yA bhautika phala prApti kI mAzA se jAnabUjha kara bhagavAn ke nAma kI oTa me triyA karanA, jo mokSaprApti ke badale sasAra me bhaTakAne vAlI ho| 3--gaccha, mata, patha, sampradAya Adi kA kadAgraha, kalaha vaDhAnA, janatA me bhagavAn ke nAma para sampradAyapoSaNa, paraspara kalaha, jhagaDe, vidveSa Adi paidA karake apanA svArtha siddha krnaa| 4-tattvajJAna kI bAteM baghAra kara bholebhAle logo ko bhagavAn ke nAma se sampradAya, mata, patha, calA kara usameM phaMsAnA, kaTTaratA baDhAnA, aura unase svArtha siddha karanA, athavA svaya mohajAla meM phNsnaa| 5.- anekAntavAdayukta kathana se otaprota jinavacana yA kathana kI upekSA karake manamAnA vyahAra-dhArmika AcAra-vicAra pracalita karanA, aura vaha bhI paramAtmA ke nAma kI oTa me / athavA aise svacchanda dharmAcAra eva vicAra kA vItarAga ke nAma se popaNa karanA, jisase sivAya sasAraphala ke aura kucha palle na paDatA ho| 6-deva, guru dharma para zuddhazraddhA va zuddha vicAra na rakhanA, athavA inake nAma se mithyA deva, guru, dharma ko pakaDa lenA athavA inhe anAvazyaka batA kara svacchanda jIvI, pudgalAnandI bnnaa-bnaanaa| 7-sUtraviruddha prarUpaNa, zraddhAna, AcaraNa eva anuSThAna krnaa-kraanaa| ye sava bAteM paramAtmA kI caraNasevA me vAdhaka hai, inase baca kara mokSaprAptijanaka ni svArya kriyAe~ karanA, laukika phalAkAkSA se koI bhI anuSThAna na karanA, na laukika phala prApta karane kI abhilASA rakhanA eva gaccha-mata pathAdi ke kadAgraha eva jhagaDe choDakara, samabhAvapUrvaka jinAjJAnusAra zraddhA, prarUpaNA aura sayamasAdhanA karanI cAhiye / AtmA eka hai, mokSamArga eka hai, mokSa bhI eka hai| bhavyamumukSu ke lie ucita hai, ki ekAtmaka sukhaprApti ke niravadya patha ko apanA kara savara-nirjarApUrvaka tapasayama kI kriyA kre| vividha bhautika phala kI icchA se kI gaI kriyA ke phalasvarUpa aneka gatiyo me bAra vAra janma lenA paDatA hai,
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 adhyAtma-darNana usase Atmasukha kI hAni hotI hai / ata. ganAra kI mRlara pa kriyAno kA pari tyAga karanA cAhiye / mohamagatA ke adhIna ho kara yA mUga-niddhAnta ke Azaya ko choDa kara manamAnI deva-guru sthApanA, banA, ninyAyANTa ko le kara bane hue gaccha, yA sampradAya ke bhedo kI puSTi ke lie Adeza-upadeza karanA tathA apanI sukhamuvidhA tathA bhautika sukha va sammAna ke lie tattvacarcA varanA AtmArthI ke lie zobhAmprada nahIM hai / Atmadharma kI apekSA ne rahita agatya vacanavyavahAra kA tyAga karanA cAhie / nUnavinddha pratpaNa yA bhI tyAga karanA Avazyaka hai / sAdhAraNa janatA rAga-raga ke viSayo ke prati lubdha ho kara sayama se tralina ho tathA usame mirpha dhana, putra eva sAgAripha gusa kI epaNA baDhe, isa prakAra ke utsUtrabhASaNa kA tyAga karanA caahie| ye aura isa prakAra ke upadeza-vacano kA sAra muna kara jo inase hRdaya meM mAdarzarUpa me dhAraNa kareMge, unayA vAra vAra cintana kareMge, AdaravaMza unakA amala karake jo tanmaya baneMge, ve bhavya nara-nArI cirakAla tavA diTara- advitIya cittasamAdhirUpa , sAnAvedanIya mukha kA anubhava karane AtmaguNa me ekarama ho dara nizcita hI mokSa me jAyege, yAnI saccidAnandampapa-mAmapada meM lIna ho jAyege / nivarpa yaha hai ki paramAtmA kI caraNamevA kA jo mUla prayojana hai, use aise mumukSu siddha kara leNge| zrIAnandadhanajI kA vacana uttarAdhyayana-mUtra eva siddhAnta se pUrNata sammata hai ki pUrvokta gAthAo me vatAe hue upadeza ke anusAra calane se chaThe guNasthAna me rahe hue sAdhaka ko kabhI-kabhI sAnavA guNasthAna prApta hone se devagati kA AyuSya ba~dha jAtA hai / vahA~ se divyasukho kA anubhava karane ke bAda cyava kara manuSyagati me A kara jAti Adi se samRddha kula me paidA hotA hai, yahA~ use 10 volo kI prApti hotI hai / tadantara samyagdarzana-jJAna-cAritra aura tatya ThikcA jahAThANa, jakkhA Auksae cuyA / uti mANasa joNi, se dasage'bhijAyae // 16 // bhuccA mANussae bhoe, appaDirUpe ahaauy| puvva visuddhasaddhamme, kevala bohi bujjhiyaa||16|| tavasA dhama yakamte, siddha havai sAsae // 20 //
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA kI caraNasevA 267 tapa, savara eva bhAvanAo ke bala se sasAra kA uccheda karake mokSa prApta kara letA hai| yAnI jamanya tIsare bhava me, madhyama pAca bhava me aura utkRSTa ATha bhava me to usakA mukti-paramAtmapada prApta karanA nizcita hai| . sArAMza isa stuti me prabhu kI caraNasevA ko talavAra kI dhAra para calane se bhI durlabha batA kara bIca kI gAthAo me usake aneka kAraNo kA ullekha kiyA hai| yadyapi paramAtmA kI caraNasevA kA tAtparya to zuddha AtmasvabhAvaramaNarUpa cAritra kI mAdhanA me hai, athavA vyavahAra se samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ArAdhanA se hai, vi tu bIca me jo bhrAtiyA~, aTapaTI ghATiyAM, bhaya, pralobhana, svArtha, lobha Adi ke rUpa meM rukAvaTeM yA devAdi ke prati zraddhA kI skhalanA yA vikRta zraddhA Adi vighnabAdhAe~ A jAtI haiM, unase nipaTanA TeDhI khIra hai / isalie zrIAnandadhanajI, ne pratyeka mumukSu sAdhaka ko sAvadhAna rahane ke lie saca aura sApha-sApha bAteM kaha dI haiN| aura anta me sacce mAne me prabhucaraNasevA kA phala divyasukha-prApti aura anta me mokSaprApti batA dI hai| aisI caraNasevA paramAtmA ke pAsa pahu~ca kara hI kI jA sakatI hai / parantu paramAtmA aura AtmA ke bIca kI dUrI hai, use kATane ke lie dharma kI ArAdhanA jarUrI hai| isa bAta ko 15ve tIrthakara dharmanAtha kI stuti ke mAdhyama se zrI AnandaghattajI batAte haiN|
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15: zrIdharmanAtha-jina-stutiparamAtmabhakta kA abhinnaprItirUpa dharma (tarja-rasiyA, sAraga, rAga gauDI) dharma jinezvara gAUM raga zubhaga ma paDazo ho prIta, jinezvara ! 'bIjo manamandira Araga nahIM, e ama kulavaTa-rIta, jinezvara / dharma0 // 1 // artha isa avasarpiNI kAla ke 15 jinezvara zrIdharmanAya-svAmI (paramAtmA) kA guNagAna AtmabhAva ke raMga me raga kara karatA huuN| prabho / merI Apake tApa jo prIti hai, usame bhaga na paDe, yahI cAhatA hU~ / maiM Apa (vItarAga) ke sivAya anya kisI ko apane mana-(manoyogarapo) mandira me praviSTa nahIM karAUMgA; yaha hamAre (samyagdRSTi ke) kula kI kulItatA (Teka) kI rIti (paramparA) hai|| bhASya paramAtmA ke sAtha abhinnaprItirapa dharma pUrvastuti me zrIAnandaghanajI ne vItarAga-prabhu kI caraNasevA kA vyavahAradharma batAne kA upakrama kiyA hai, isa stuti me unhoMne paramAtmA ke sAtha abhinatA sthApita karane ke lie nizcayadharma batAne kA prayatna kiyA hai| vAstava me AtmA aura paramAtmA ke bIca meM jo dUrI hai, use miTAne ke lie dharma hI ekamAtra pula hai| parantu paramAtmA ke sAtha sadaiva abhinnatA TikAye rakhane vAlA dharma svarUpasiddhirUpa dharma hai, jise paramAtmA ke bhakta ko apane jIvana me amUlya ratna kI taraha surakSita rakhanA hai, use yAtmasvarUpa ke dIpaka kI lau sadA prajvalita rakhanI hai / dharma gayA to saba kucha gyaa| jaise pativratAstrI apanA dharma apane prANo kI taraha surakSita rakhatI hai, samaya Ane para vaha prANo ko homa detI hai, magara dharma ko jarA bhI A~ca nahIM Ane detI, vaise hI paramAtmA kA bhakta
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmabhakta kA abhinnaprItirUpa dharma 269 apane abhinnaprItirUpa dharma ko jarA bhI A~ca nahIM Ane detA, bhale hI usake lie use sarvasva homanA paDe / pativratA strI umaga me A kara pati ke guNagAna antara se karatI hai, vaha kisI ke dvArA guNagAna ke lie majabUra nahIM kI jAtI aura na hI kisI prakAra kA pralobhana de kara use guNagAna ke lie taiyAra kiyA jAtA hai, usI prakAra prabhuprItirUpI dharma kA pAlaka bhakta bhI kisI ke davAba, bhaya, yA pralobhana me na Akara svata preraNA se umaga me A kara prabhu ke guNagAna karatA hai| jisa prakAra pativratAstrI apane pati ke sivAya dUsare kisI purupa ko (dAmpatyaprema kI dRSTi se) svapna me bhI mana me nahI lAtI, yahI usakI kulInatA kI rIti hai, isI prakAra samyagdRSTi jJAnacetanAvAna bhavyAtmA kI bhI zraddhA dRDha aisI ho jAtI hai ki dharmanAtha siddhaprabhu vI aura merI AtmA me tulyatA hai, isI kAraNa se prabhu ke sAtha merI prIti juDI hai, usame zuddha deva ke sivAya dUsare kisI rAgI aura dvepI deva ko manamandira me jarA bhI nahI lAnA / jaise pativratAstrI ko haradama khaTakA rahatA hai ki kahI merI aura pati kI abhitraprIti meM koI bhaga na paDa jAya, koI vighna na DAla de , vaise hI samyagdRSTi sAdhaka me ke mana bhI yaha khaTakA rahatA hai ki mere aura paramAtmA kI juDI huI prIti me vIca me koI bhaga na DAla de| isalie masta yogI zrIAnandaghanajI antara se pukAra uThate haiM-'bhaga ma par3azo ho prIta, jinezvara / svarUpasiddhi me vighnarUpa hai-anta karaNa me anya rAgI, dveSI sastrIka deva kA dhyAna aura bahirmukhI banAne vAle anAtmatattvo para raag| parantu jaba sAdhaka ina dono kA parityAga kara detA hai, taba sAdhaka kahatA hai-'merA AtmabhAva aura paramAtmA kA svabhAva eka hai, pRthak nahI hai, isalie unakA aura merA kula eka hI hai| jima mArga se prabhu ko mukti yA siddhi milI hai, usI mArga se maiM bhI calUM aura prabhu ke sAtha akhaNDa prIti ke lie unakA sAnnidhya prApta karU / prabhu kI taraha mujhe bhI mokSa prApta karanA hai, isalie karmoM para vijaya pA kara mukta yA middha prabhu kA guNagAna karU / " 'e ama kulavaTarIta' kaha kara to sAdhaka ke dvArA ananya-samarpaNa kA bhAva abhivyakta kiyA gayA hai / zrIAnandaghanajI ne bhakti me mana ko ekAgra karane ke lie
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa dharma kA samarthana kiyA gayA thA, usa dharma ke sambandha meM agalI gAyA ge jagat ke logo kI mana yiti pragaTa karate haiMdharama dharama karato jaga saha phire, dharma na jANe ho marma, jinezvara / dharama jinezvara caraNa grahyA pachI, koI na bAMdhe ho karma, jinezvara // dharma0 // 2 // artha saMsAra me saba loga alaga-alaga nAmo se paruTe hue vibhinna tathAkathita dharmoM ko dharma dharma kaha kara pukArate haiM, parantu cItagaga pramo ! yahI duga hai ki ve dharma kA rahasya nahIM jAnate / Atmadharmamaya zrI dharmanAya vItarAgaprabhu o caraNa (AtmasvabhAvaramaNarUpa dharma) kA grahaNa kara lene para bhavantramaNa karAne vAle vamoM kA bandha koI bhI bhakta nahIM krtaa| bhASya vividha sAsArika logoM ko dharma kI raTa kaI loga kahate haiM ki karmamukta karane vAle (mUtra-cAriyarUpa yA AtmaramaNatArUpa) dharma kA AcaraNa to bahuta hI AmAna hai, isa me kucha bhI karane-gharane kI kyA jarUrata hai ? igI kAraNa bahuta-se loga dharma dharma cilAyA karate haiM / ve vAta bAta me ImAna, dharma Adi ko saugandha jAte hai, jaba bhI koI dUsare dharma kA vyakti prasiddhi yA tarakkI pA jAtA hai, tava aise ghamaMvArI loga mahamA cilA uThate haiM-'dharma khatare me' hai / aura sirpha bAhyakriyAkANDo yA sAmpradAyika kadAgraho me racepace loga amuka dharmasthAna me jA kara kriyAe~ karake yA kucha puNya kI pravRtti karake apane Apako AzvAsana de lete haiM ki hamane dharma kara liyaa|' aura isI dharma kI oTa me ve dUsaro ko Thagate haiM, cakamA de dete hai / parantu vItarAga paramAtmA ke prati jaminaprItirUpa saccA vItarAgatArUpa dharma to Atmadharma hai, jisakA lakSaNa 'vastu vA svabhAva batAyA gayA hai| isI prakAra jagat ke prAya sabhI loga dharma-dharma cillAte haiM, koI kahatA hai-maiM jaina hUM, koI kahatA hai-maiM bauddha huuN| koI apane ko zaMtra batAtA hai, yo to prAya mabhI kahate haiM, aura aise sampradAyagata dharma ke lie laDane-marane ko taiyAra ho jAte haiM / parantu ve prAya dharma ke marma ko nahIM jAnate, aura na ve vAstavika dharma kI
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmabhakta kA abhinnaprItirUpI dharma 301 ArAdhanA karate haiN| ve yathArtha dharma se lAkho kosa dUra haiM / yA to ve loga dharma kI korI bAte karate haiM, yA dharma kA dikhAvA karate hai| Atmadharma kI bAta to virale hI jAnate hai / dharma kI AtmA ko yathArtharUpa se pahicAnanA tathA * Atmika dharma kauna-mA hai, jo paramAtmA ke nikaTa pahu~cA sake , ise bhI koIkoI mAI kA lAla jAnatA hai| khAnA pInA, mauja uDAnA, isa zarIra ke kArya ko hI ve dharma mAnate haiM / AtmA zarIra se alaga hai, ityAdi vAte ve jaba taka nahI samajhate, taba taka saccA Atmika dharma yA paramAtmA ke sAtha abhinnatArUpI dharma ko ve nahIM smjhte| . dharma zabda se yahA~ Atmadharma (svarUpAcaraNa-cAritra) samajhanA caahie| usa cAritra (dharma) ke vala se vyakti naye karmoM ko nahIM bAdhatA aura usake purAne karma samaya para paripakva ho kara bhugata lene se khira jAte haiM / aura antima pariNAma yaha AtA hai ki dharmanAyajinezvara jima svarUpa me sthira hai, usI svarUpadharma ko vaha upalabdha kara letA hai| aura yaha dharma hI vItarAgaparamAtmA ke caraNa grahaNa karane vAlA ho jAtA hai| jaba taka AtmA ko yaha anubhava nahI ho jAtA ki maiM paramAtmA hU~, tava taka karmabandha hotA rahatA hai, parantu dhajinezvara (paramAtmA) ke caraNa pakaDane para unakI zaraNa me jAne para yAnI paramAtmA ke sAtha abhedarUpa ho jAne para ayavA apanI AtmA paramAtmasvarUpa pratIta ho jAne para koI karma bAdha hI nahI sakatA, kyoki karmavandhano kA rukanA hI dharmaprApti kA prayojana yA phala hai| dharma ke Ate hI karmavandha rukane lagatA hai, isa rahasya ko tathAkathita dharmavAdI nahIM jaante| __AgAmI gAthA me yathArtha dharma kI prApti se kyA lAbha hotA hai ? ise batAte haiM pravacana-ajana jo sadguru kare, dekhe parama nidhAna, jinezvara ! hRdayanayana nihAle jagadharaNI, mahimA merusamAna, jinezvara / dharma0 // 3 // 1 'vatthusahAvo dhammo'-vastu kA svabhAva dhama hai / Atmadravya kA svabhAva dharma hai| /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 adhyAtma-darzana artha sAkSAt AtmAnubhavI (Atmasvarapa ke yathArtha jJAtA) sadgararUpI mAgha yadi pravacana (pAramAyika sarvahitakArI, narva jIvoM ke prati ucca koTi phA bhAvakaruNAlpa upadeza=bhApravacana spI divya aMjana le kara hRdayarapI netroM meM AMjeM to zipyaspa jijJAsu sAdhaka kA darzanamoha-mithyAtvarUpa netrAndhavaroga dUra ho jAtA hai, aura vaha paramotkRSTa Atmadharmarapa yA AtmaguNaratno kA avinAzI nidhAna (dhana kA khajAnA) ko pratyakSa dekhane lagatA hai| sAtha hI aise khule hue hRdayacakSu (divyanayana) se meruparvata jaisI mahimA vAle jagat ke svAmI--paramAtmA kA sAkSAt darzana ho jAtA hai / bhASya dharmaprApti kA phala * paramAtmasAlAtkAra isa gAthA me Atmadharma kA phala batAyA gayA hai| jo vyakti isa pAtmadharma ko prApta kara letA hai, unake hRdaya kI Akho me yadi AtmasvarUpa ke jJAtA gurudeva pravacanatpI ajana Aja deM to apanI AtmA hI guNaratno kI nidhi ke rUpa me dikhAI de sakatI hai| sAtha hI mehagiri-mahama mahimAvAn vItarAga bhagake bhI nAkSAtkAra hone lagatA hai / masAra meM bahuta-se syUla vuddhi vAle loga paramAtmA eva AtmA ko prApta karane ke lie pahADa, nadI, guphA, tIrya Adi meM jAte haiM, parantu sadguna ke sasiddhAnta ko hRdayagama kiye vinA inake vAstavika darzana prApta nahIM ho sakate, aura na hI paramAtmadhana mila sakatA hai| prAcIna kAla me tAntrikavidyA ke prabhAva me bhajana lagA kara jamIna meM gaDI huI vastu yA nidhi ko dekha sakate ye, vartamAna me bhUgarbhavettA jamIna ke garbha meM pAnI Adi kA patA lagA lete haiN| isI prakAra sadguru bhI pravacanarUpI ajana hRdayacakSu me moja deM to usake mahAprakAza se sAdhaka bhI AtmA kI mahAmUlya guNanidhi tathA tIna loka ke svAmI Atmadeva tayA yAtma paramAtmadhana, eva lokAloka-svarUpayukta jJAnadhana jAnadekha sakatA hai| isa gAthA me cAra vAte sUcita kI gaI hai-(1) samadarzIsadguru ko DhUMDha kara unakI sevA karanA, (2) nigraMnyapravacana =AtmalakSI Aptavacana kA zravaNa-mamana karanA, (3) sadguru ke upadezarUpa ajana se hRdayanetra me divyaprakAza
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmabhakta kA abhinnaprItirUpa dharma 303 prApta karanA, (4) AtmA-paramAtmA kI svarUpanidhi kA dekhanA / ina cAro ke dvArA paramAtmaprItirUpa dharma kA pAlana karake dharmanAtha bhagavAn ke sAtha abhinnatA sthApita karanA-paramAtmasvarUpa bana jAnA hI isakA vAstavika phala hai| , aba agalI gAthA me isase Age kI prakriyA batAte haiM dor3ata dor3ata dor3ata dor3iyo', jetI mananI dor3a, jinezvara ! premapratIta vicAro, dakar3I gurugama le jo jor3a, jinezvara // dharma // 4 // artha prabhu se prIti jor3ane ke lie maiM khuba daur3A, khuna dauDA, mana kI jitanI daur3a (pahu~ca) thI, utane taka daur3A / parantu kisI ne kahA-apanI buddhi ke sAtha gurudeva se mile hue nirdhArita mArgadarzana (gurugama) ko jor3a kara samajhodekho to tumheM prabhu ke sAtha nikaTa hI prIti hai isa bAta kI pratIti ho jaaygii| bhASya __ prabhu se prIti jor3ane kA AsAna tarIkA yogI zrIAnandaghanajI ne yahAM paramAtma-prItirUpa dharmapAlana ke bAre me sAdhaka kI ulajhana aura usako sulajhAne kA AsAna tarIkA abhivyakta kiyA hai| kyoki jagat me prabhuprItirUpa dharma bhavya prANI ko taba taka prApta nahIM hotA, jaba taka use sadguru kA mArga-darzana na mile, paramAtmA ke prati ni svArtha yA niSkAma premabhAva se utkaTa zraddhA-pratIti na ho / tAtparya yaha hai ki jahA~ taka bhavyAtmA ko samyagdarzana aura guru-mArgadarzana, ye dono prApta nahI, hote vahA~ taka zuddhAtmA yA dharmadevarUpa paramAtmA ke sAya saccI prIti nahIM hotii| jise ye dono prApta ho jAte haiM, vaha sAdhaka apanI jAnacetanA ke bala se apanA anubhava pragaTa karatA hai-"pramo ! maiM apanI bAta kyA kahU~? maiM dharma-dharma raTatA phirA, dhArmika hone kA dAvA kiyA, dhArmika hone kA dikhAvA yA 1 kahI kahI 'doDiyo' kA artha kiyA gayA hai-dauddnaa| yAnI mana kI jitanI dauDa hai, vahA~ taka khUba dauDa lagA lo|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 adhyAtma-darzana dambha kiyA, isake lie maiM jalatI, vRkSatIrtha parvatanIyaM, gati yA mandiramya tIrtha Adi aneka sthAno para paramAtmA ke darzana karake paramAtmaprItira dharmAcaraNa kI dRSTi se bahuta bhaTakA, jahAM-jahA~ mega mana, pahu~ca jAtA thA, vahAM-vahAM dauDa lgaaii| arthAt-mere mana ne jahAM jAne kA mayatya viyA, vahA~ doTA gayA / sAraya, nyAya, mImAmA, vedAnta Adi darzano meM banAI huI kalpanAo ke vaza ho kara sabhI sAdhanAeM kii| bahuta-sI daphA amuka tIrtha meM paramAtmA hoMge, yaha soca kara vahAM cakkara lagA AyA, aura pUrvokta dharma ko bhI aneka jagaha vyartha hI khojA, phira bhI maphanatA na milii| mujhe antarmukhI ho kara' AtmatIrtha meM mvamvarUpadarzana meM dubakI lagAnI thI, jo ki mere pAna hI thA, magara vahAM nahIM lgaaii| jo vantu atyanta nikaTa thI une pahicAna na sakA aura jahA~-nahA dauDadhUpa kI, use DhUMDhane ke lie AkAza-pAtAla chAna ddaalaa|" cintu zrIAnandaghanajI ukta jijAgu bhavyaprANI me kahate haiM-'isa prakAra vAhara bhaTakane kI tumheM jarUrata nhiiN| jime tuma bAhara TUTa rahe ho, vaha vibhUti tumhAre apane andara hai, tumhAre mAya hai, tumhAre pAsa hai, vaha to tuma (sva-AtmA) hI ho| ata pahale apane (AtmA) ko jAno, phira usake bAre me tantradarzana karo, tatpazcAt AtmajJAnI samadarzI sadguna kA mArgadarzana lo, unake va AptapuraSo ke vacano kA zravaNa-manana aura dhyAna karo, guru ke upadeza ko AtmA ke sAtha joDa do| yahI maza. prema, pratIta, vicAro' guru, gama lejo, ina pado ke sAtha aryasaveta hai, prema ke sAya mAmAyikAdi cAritra, kA pratIta ke sAtha samyagdarzana kA, 'vicAro' ke mAya samyagjJAna yA dhyAna kA, guru ke mAtha AtmajJAnI samadarzI sadguru kA, 'gama ke mAya jinapravacana ke zravaNamanana yA mArgadarzana kA 'la jo jor3a' pado ke mAya svajJAnamvadarzana-svacAritra, aura madguru kI sevA-upAsanA karake unake dvArA AtmaparamAtmamidvAnta kA zravaNa-manana karake AtmA me hI isa upadeza ko joDo / isI tarIke se dharmamaya zuddhAtmA (paramAtmA) se akhaNDa prIti hogii| AtmAparamAtmA kI svarUpaprApti (akhaNDaprIti) kA asalI sAdhana va Alambana - 1 kahA bhI "ida tIrthamida tIrtha bhramanti tAmasA janA. , AtmatIthana jAnanti, sarvameva nirarthakan //
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmabhakta kA abhinnaprItirUpa dharma 305 guru, zAm eva gurugama hI hai| gurupreraNA me paratantratA kI kalpanA bilakula na kro| gurudeva tumhe yuktiyukta mahAva, parAmarza, mArgadarzana , kaI ulajhano ke hala dvArA tumhArI gutyiyo ko sulajhAne kI koziza karege / isake kAraNa prabhupronila dharga kI pratIti tumhAre lie atyanta jAsAna aura nikaTa ho jAyagI / imItie kahA-"premanIna vicAro TU kaDo, gurugama lejo joDa / 2 niSkarSa yaha hai ki mumukSa ukta sAdhana ko choDa kara apane mana kalpita sAdhano meM dIDa na lagAe, tayA yayArtha upAsanA aura yathArtha jJAna se svarUpAnusadhAna kreN| parantu paramAtmaprItirUpa dharmapAlana ke lie zrIAnandaghanajI sAdhaka ko ekapakSI prIti choDa kara ubhayapakSI prIti-sampAdana ke lie agalI gAthA me preraNA karate haiMephapakhI kima prIti paravar3e, ubhaya milyA hAya sadhi, jinezvara ! hu~ rAgI, hu mohe phadIyo, tunIrAgI nirabandha, jinezvara // dharma0 // 5 // artha jinezvara prabho | aba maiM samajhA ki ekataraphI prIti kaise posA sakatI hai, sahI jA sakatI hai ? kyoki mela (sandhi-joDa) do ke milane para hI hotA hai, kyoki maiM rAgI (kaSAyavAna) hU~, moha ke phade me phaMsA huA hU~ aura Apa vItarAga (pAdidoparahita) eva karmavandharahita haiM / 1 jaisA ki AcArAgasUtra meM kahA hai-'sahasamiyAe payavAgaraNeNa annesi vA aMtie soccaa| doDiyo kA artha doDanA karane para matalava nikalatA hai ki jagannAtha paramAtmA ko antazcakSu me dekhate hI turanta gurugama sAtha me le kara tumhArI AtmA me jitanA vikAsa huA ho, usake valAnusAra jitane jora se dauDA jA sake, utane jora se paramAtmA taka pahu~cane ke lie doDate hI rahanA, arthAt AtmavikAsa me Age bar3hate hI rhnaa| aisA karane para tumhArI ora se paramAtmA me huI prIti kI pratIti tumhe avilamba hI samajha meM A jaaygii| agara sAtha me gurugama nahI rakhoge to Age cala kara bhUla hote hI unazamayaNI ke patha para caDha jAoge, jahA~ se vApisa lauTanA hogaa| ata eka vAra apramattabhAva pAte hI bhAvamana-AtmA kI jitanI zakti aura tIvratA ho, tadanusAra dauDa lagAoge to yAye baDha kara paramAtmapada-prIti kara sakoge, anyathA pramattabhAva me AnA pdd'egaa|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 napArama-vayana bhASya paramAtmA ke sAtha abhinna prIti kase ? zrIAnandaghanajI aupacArika rUpa se paramAtmA ke sAtha bAtacIta karane kI rIti pragaTa karate hai, kyoki pUrvagAthA meM prabhuprIti kA atyanta AsAna aura nikaTavartI rAstA batAyA thA, usase paramAtmA atyanta najadIka ho jAte haiN| ata mumukSu apane antara meM prabhu ke nAtha bAtacIta karatA hai-prabho / ghamaM jinezvara ! maiM Apake mAtha prIti to karanA cAhatA hU~, Apame sAtha merI prIti hogI kaise ? aura hogI to bhI nibhegI kaise aura kitane dina ? kyoki prIti ubhayapakSI hotI hai, ekapakSI nahI / dUsarI bAta yaha hai ki samAna prakRti, ekasarIkhe zIla, svabhAva aura Adata vAlo kI prIti (maitrI) jur3atI hai| merI aura ApakI prakRti (svabhAva) me vyavahAnnaya kI dRSTi se bahuta hI antara hai / maiM rAgIdvapI hai, mohagrasta hai / maiM bAta-bAta me rAga, dveSa, aura moha me ghira jAtA hU~ aura Apa kisI para bhI, yahA taka ki ApakI varSoM se sevA karane, eka mApake prati anurAga rakhane vAle para jaga bhI rAga nahIM karate aura na hI Apase pratikUla calane vAle dupTajana yA virodhI para Tepa yA ghRNA karate haiM, sasAra kI kisI bhI manojJa se manojJa cIja ke prati bhI ApakA moha (Amakti) nahIM hai| mai abhI takA karmabandha me yukta hU~, pratikSaNa vibhinna pharmoM se yukta hotA hai| javaki Apa karmabandha se rahita hai, maghavA ghAtImo me vilakula dUra haiN| lata. ApakI aura merI prakRti, Adata aura svabhAva meM rAta-dina kA antara hone se Apake sAtha merI prIti ho hI kaise sakatI hai ?" "mAnA ki nizcayanaya kI dRSTi se Apake aura mere svarUpa, aura svabhAva me koI antara nahIM hai / parantu nizcayanaya to Adarza kI bAta kahatA hai| Adarza aura vyavahAra me vahuta baDI dUrI hotI hai| agara dono me itanI dUrI na hotI to pratyeka AtmA paramAtmA ke nikaTa pahuMca gaI hotii| ata isa antara ko dUra karane para hI ApakI aura merI prIti ho sakatI hai| yaha eka laukika tathya hai ki eka vyaktito dUsare ke sAtha sneha sambandha joDane yA rakhane ke lie usake hetu tana, mana, dhana sarvasva homane, yahA~ taka ki patage kI taraha mara miTane taka ko taiyAra hai, parantu dUsare kI ora taiyAra hai, se koI javAba nahIM 1 'samAna-zolavyasaneSu sakhyam'--nItikAra
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmabhakta kA aminnaprItirUpa dharma 307 milatA, upekSA yA udAsInatA hI varatI jAtI hai / ataH usake mana me sneha kI umi na ho, tava vahA~ ekataraphI prIti kaise jama sakatI hai ? isa dRSTi se maiM Apase prIti karanA cAhatA hUM, usake lie prayatna bhI karatA hU~, Apa se bAtacIta karane kA, kitu Apa vItarAga hone ke kAraNa koI javAva hI nahIM dete, kisI prakAra kA sneha hI nahIM dikhAte, Apake mana meM bhI mere sneha kI koI kImata nahIM hai, Apa udAsIna hai, tava Apake aura mere bIca me maitrI kaise jama sakatI hai yA Tika sakatI hai ? isalie kahA hai-'ubhaya milyA hoya sadhi' dono ke milane vAtacIta karane para hI sandhi (mela yA sulaha) ho sakatI hai| ata aba to mai ApakI sevA me jabarana par3A hUM, aura Apase bAtacIta karane ko utsuka huuN| isa prakAra dauDate-dauDate paramAtmA ke nikaTa pahuMcate hI sAdhaka ke mana me vicAra AyA--"aba mai Apake svarUpa ko samajha gayA hUM ki Apa mere sAtha prIti kyo nahI joDate ?" mai abhI taka rAga-dvepa-moha ke cagula meM phaMsA humA hUM-mujhe abhI taka sajvalana kapAyo aura nokaSAyo ne ghera rakhA hai , jisase purAne karma to bahuta hI kama kSINa hote hai, naye adhika vadhate jAte hai| jabaki Apa rAga-dvepa-moha se vilakula pare haiM, kisI bhI prakAra ke karmabandhana se jakaDe hue nahIM hai / ata ava yadi mujhe Apase prIti joDanA ho to Apake samAna (rAga-dva pa-moharahita eva nUtana (karmabandhana se rahita) hue binA koI cArA nahIM / paramAtmA ke sAtha prIti me bhaga (vighna) DAlane vAle to rAga-dveSAdi kapAyabhAva hai, inhe mujhe avazya dUra karanA hI hogA / yahI paramAtmA ke sAtha ekatA-prIti-maitrI karane kA rAmabANa upAya hai|" niSkarSa yaha hai ki zrIAnandaghanajI ne isa gAthA me prakArAntara se paramAtmA ke sAtha samAnatA (prIti) sthApita karane ke hetu sUcita kara diyA hai ki abhI se nirbhIka aura sAhasI vana kara vyavahAra se samyagdarzana-jJAna-cAritra (tapa, japa, vrata, sayama) ke pAlana me yA nizcayanaya se AtmasvarUpa me ramaNa kA satpurupArtha kara, ghavarA mata / isI para satata calate rahane se tere rAgadveSAdi bhAga jAyeMge aura tU svaya nirvandha ho jaaygaa| phira dekhanA, dharmajineza (paramAtmA) aura tumame samAnatA AtI hai yA nahI ? basa, apramattabhAva me praveza kara / sAvadhAna raha kara Atmadarzana me Age baDha /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 adhyAtma-darzana isalie zrI AnandaghanajI sasAra ke adhikAza pramAdI, samyagdRSTi kI jyoti se vihIna, asAvadhAna, lAparavAha aura andhAdhuMdha calane vAle logoM kI manodazA kA varNana karate hue vAhate haiparama nidhAna pragaTa mukha Agale, jagata ullaghI jAya, jine0 ! jyoti vinA juo jagadIzanI, aMghoaMdha pulAya; jinezvara !dhrm0||6|| arya apane maha ke sAmane pratyakSa sarvazrIpTha mahAnidhi zuddha AtmA yA paramAtmA pragaTa hai, phira bhI jagat ke nIva use lAgha kara Age bar3ha jAte haiM, jaise baMdha ke poche dUsarA aghA dohatA hai, vaise hI anantacatuSTayavAna paramAtmA ko jJAnara panyoti ke vinA jagat ke jIva andhe kI taraha jagat ke logoM kA anusaraNa va anukaraNa pharate hue calate haiM / bhApya paramAtmajyoti se rahita jIca kI dagA khajAnA DhUMDhane ke lie jaine dIpayA yA prakAza kI jarUrata pahanI hai. vaise hI gADha mithyAtvAndhakAra se DhakI huI mahAmUnya Atmanidhi yA paramAtmanidhi ko dekhane ke lie bhI paramAtmA kI jyoti (samyagjJAna darzana kI jyoti) kI jaharata hotI hai| vaha jyoti jisake pAna nahIM hotI, vaha sAmane nikaTa par3I huI mahAmUlya vastu (jo ki ekapradezabhara bhI dUra nahIM hai) paramanAnAdi guNaratnanidhirUpa dharmamUrti nAtmA ko dekha nahIM pAtA, vaha use lAca kara Age bar3ha jAtA hai, aura dUra-sudUra vano, parvato, guphAo, jar3atIrthoM yA anya sthAno me DhUMDhatA phiratA hai / "adhenaiva nIyamAnA yayAndhA" vAlI kahAvana ke anusAra paramAtmA kI samyagjJAnajyoti se vihIna vaha vyakti mAMsArika mithyAtvAndha logo ke netRtva me unake pIche-pIche calatA hai, unakA anusaraNa karatA hai / vaha yaha nahIM jAnatA ki jisa AtmanidhirUpa khajAne kI vaha khoja kara rahA hai, vaha svayaM hI hai, svayarUpa hai / isalie kahI bhI dUra yA paradeza jAne kI AvazyakatA nhiiN| akhaNDa, avinAzI, paramajAnanidhi AtmaguNanidhAna Atmadhana to prANimAtra me hI prakAzamAna hai / vaha atyanta nikaTa hai / use DhUMTane ke lie kisI syUla dIpaka kI jarUrata nahIM, sirpha antarAtmA me vItarAga paramAtmA ke jAnarUpI prakAza kI AvazyakatA hai / vAstava me jagatpati paramAtmA kI jagamagAtI AtmadarzanarUpI
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmabhakta kA abhinnaprItirUpa dharma jyoti ke prakAza ke binA yaha jagat mithyAtvAndhakAra me adhA ho kara bhaTaka rahA hai / Atmadarzana kA rahasya hai-svayaM svaya ko jAne, pahicAne, andaraandara hI jo jJAnAdi guNaratno kA khajAnA bharA par3A hai, jo ki vilkula najadIka hai, use bhalIbhAti smjhe| jise AtmadarzanarUpI jyoti kA prakAza mila jAtA hai, usa jJAnajyoti vAle ko Atmadhana bhalIbhAMti dikhAI detA hai, vaha dUsaro ko batA bhI sakatA hai, vaha indriyo ke vipayo ko AtmA se bhinna jAnatA-mAnatA hai| vaha AtmA ke avyAvAdha sukha ko vaipayikasukha se bilakula pRthak samajhatA hai| ____ Atmadhana kA abhilApI mumukSu java Atmaja aura samyagdRSTi niHspRha guru ke pAsa AtA hai, tava guru use apUrvavANI 'dvArA kahatA hai-'tU jise cAhatA hai, vaha to tere pAsa hI hai / tIrtha, dhAma Adi vAhya sAdhano ko choDa kara tU apane AtmasvarUpa me sthira ho jA aura jJAna dRSTi se dekha) terI paramanidhi (Atmanidhi) tere pAsa hI hai|' jagadIza (sAre jagat para AdhyAtmika Adhipatya jamAe hue paramAtmA) vItarAga ne bhI jJAnajyoti dvArA hI anantacatuSTayarUpa paramanidhi prApta kara jaDa (bhautika padArtha kI) upAsanA choDa dI aura Atmacetana kI upAsanA kI eva unhoMne jJAnajyoti se apane pAsa hI paramanidhi ko dekha lI; vaise hI he bhavya / tere lie bhI yahI upAya hai / paramAtmA ke lie jo kArya-kAraNa thA, vahI kArya-kAraNa tere lie bhI hai| zrImAnandaghanajI usa yuga ke mohAndha aura pudgalAnandI sAsArika jato kI gatAnugatikatA lakIra ke phakIra banane kI vRtti) dekha kara nirbhIkatApUrvaka spaSTa kahate haiM-adhikAza loga aise logo ke cakkara meM par3a jAte haiM, jo bAhara se to AtmajJAnI, AtmArthI aura mumukSu hone kA dabha, dikhAvA aura Dola karate hai, AtmA-AtmA kI hI raTa lagAte haiM, aura AtmA ke viSaya me lacchedAra bhASaNa eva vANI-vilAsa se logo ko prabhAvita kara dete haiM, parantu adara se ve kAle hote haiM- uname kapAyo kI agni prajvalita rahatI hai, viSayo kI Asakti me aura bhautika jaDa padArthoM ke moha me ve jakaDe rahate haiM, bholebhAle jijJAsu loga, bhI svArthalipsA eva jaDAsaktivaza aise logo ke pAsa bhaTakate haiM, jo jaDatIrthoM,
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 adhyAtma-darzana jaDapadArthoM eva bhautika ADambaro se cuna bAyapUjA ke nanakara meM DAla dete haiN| bhalA, aise logo ko una nakalI tayAruthita nAtmanAniyo, kintu jopAmako se kyA milegA, jo nbaya hI Atmadarzana ke yathArtha prakAza meM dacita haiM ? isalie ve kahate haiM-'jyoti binA juo jagadIganI." ___Atmika prakAza aura paramAtmaprakAza donoM meM abhinanA hai / eka ho, vahA~ dUsaro kA astitva hotA hI hai / ata paramAtmaprItirUpa dharmapAlana dvArA paramAtmA ke sAtha abhinnatA sAdhane ke lie pUrvokta prakAra meM Atmadarzana (prabhu. jyoti) ke prakAza meM usa paramanidhi ko DhUMDhane kA kArya marvaprathama karanA cAhie / yahI isa gAthA kA tAtparya hai / jinhoMne pUrvAkta prakAra se Atmadarzana ke prakAza dvArA Atmanidhi dRsTigocara kara lI hai, unakA svarUpa agalI gAyA me banA kara unhe va unase sambandhita kSetra-kAla-dravyAdi ko dhanyavAda dete hai - niramala guNamaNirohaNa-bhUgharA, munijanamAnasahasa, jinezvara / dhanya te nagarI,dhanya velA ghar3I, mAta-pitA-kula-vaza, jinezdara ! // dharma0 // 7 // artha prabho ! Apa rohaNAcalapavaMta me utpatra (jina bhagavAna = dharmajina yA zuddhAtmA, nirmala zuddharatno ke samAna jinAjJA samatAdi guNaratnayukta haiM, munijano pAlaka ke zuma manarUpI mAnasarovara ke haMsa ke samAna haiM / vaha nagarI (ratnapurI yA jinamagavAn kI janmabhUmi) dhanya hai / vaha samaya aura ghaDI jaba jinezvara kA janma huA thA dhanya haiM / tathA vaha mAtA pitA (subanA mAtA aura bhAnurAjA pitA) kula (ikSvAku) aura vaza (kSatriya) bhI dhanya hai, jahA~ bhagavAn ne janma liyA thaa| bhASya paramAtmA kA svarUpa eva unake kSetrakAlAdi ko dhanyatA / isa gAthA me mahAtmA AnandaghanajI ne Atmanidhi kA sarvayA sAkSAtkAra karane vAle paramAtmA (dharmanAtha-jina yA pratyeka vItarAga) kA svarUpa aura unase sambandhita kSetrakAlAdi kI mahimA batAI hai| jaba vyakti Atmadarzana karane ke
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmabhakta kA abhinnaprItirUpa dharma 311 lie utsuka hotA hai, taba vaha yaha dekhatA hai ki Adarza kasA hai, binA Adarza, ke vyavahAra ke lie vyakti taiyAra nahIM hotaa| Adarza ke binA vyakti nirutsAhita eva hatAza ho kara yo kaha kara baiTha jAtA hai ki aisA vyakti to koI hai nahIM, phira hama kisake pIche caleM, kisa sAdhya ko siddha kare yA kisa dhyeya ko prApta kareM ? isalie zrIAnandaghanajI vItarAga-prabhu ke guNo (AtmaguNo) kA varNana karate hue kahate haiM--prabhu dharmanAtha (athavA koI bhI vItarAgI puruSa) nirmala (jinake jJAnAdi guNo me kisI prakAra kA mala yA dopa nahIM hai), guNarUpI ralo ke rohaNAcala haiN| kahate hai, rohaNAcala nAmaka parvata silona (zrIlakA) me hai, jisame aneka ratna hote haiM, vaha parvata hI ratnamaya hai| mata jase rohaNAcarya aneka ratno kA udgamasthAna hai, vaise hI jinaprabhu bhI aneka guNaratno ke udagamasthAna hai| tayA ve muniyo eva mumukSupro ke zubha manarUpI mAnasarovara ke hasa haiM / jaise hasa mAnasarovara para A kara vizrAma letA hai, vaise hI vItarAgaprabhu paramahasa (jaladugdhavat heyopAdeya kA viveka karane vAle) munijano ke pavitra manarUpI sarovara para A kara virAjate haiM / paramAtmA kA parama jJAnaprakAza munijano ke mAnasa me hI sthira hotA hai / athavA mAnasarovara ke haMsasadRza muniyo ke pavitra mana jahA~ krIDA karate haiM, vaha prabhu hI mere lie sarvasva haiM, ve hI mere Adarza, dhyeya aura sAdhya haiM / asakhya guNo aura pavitratA ke dhAmarUpa bane hue prabhu mere AdhAra haiM / aise paramAtmA ke sAtha prItidharma va sevAbhakti ke pAlana dvArA abhinnatA sthApita karanA hI mere jIvana kA lakSya hai| Apame dAnazIlatA, nirbhayatA, nirlobhatA, nIrogatA Adi aneka guNa haiM, kitane ginAU~ / Apake aneka guNa hI mujhe varavasa Apase bhakti, sevA, eva prIti karake abhinna eva tanmaya hone ko prerita karate haiN| isI kAraNa Apake prati bhaktivibhora banI huI vANI sakriya ho uThatI hai ki vaha nagarI, vaha velA, vaha ghaDI dhanya hai, jahA~ aura jaba ApakA janma huA thaa| ve mAtA-pitA bhI dhanya hai, jinhone Apako janma diyA / ve kula aura vaza bhI dhanya haiM, jinhe Apane pAvana kiyA / vyaktigata dRSTi se artha kare to dharmanAthaprabhu kI janmabhUmi ratnapurI (ayodhyA ke pAsa) thii| unake janmasamaya ___kI velA va ghaDI bhI zubha thii| unakI mAtA kA nAma suvratA aura pitA kA
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 adhyAtma-darzana nAma bhAnurAjA thA / unakA kula icdAku aura vaza piga thaa| ye matra Apake pAvana avataraNa se, sparza se dhanya ho / mAmAnyatayA arya kare to mamI vItarAga paramAtmAo kI nagarI, belA ghar3I, mAtA-pitA aura kula-naga dhanya haiN| prabhu (dharmanAtha) kA zarIra rogarUpI mala me rahita, nirmala, madanavarNa hai| yaha divya audArika zarIra gehaNAcala parvata kI japamA meM upameya hai / tathA vaha divyazarIra svastika Adi eka hajAra lakSaNo rUpa maNiyo kA tathA maumyatA, AhlAdakatA bAdi uttamaguNo kA dhAma-~-pavanatya hai / isa garIra kA adhiSThAtA athavA sAjhIghara AtmA munijano ke manapI mala ko suzobhita karane vAle rAjahasa ke samAna hai aura prasannatA kA kAraNabhUta hai / athavA zuddha zAzvata vItarAgadeva paramAtmA (muddhAtmA) kI dRSTi me ayaM kareM to..-paramAtmA nirmala-kSAyikabhAvI, kevalajJAnAdi guNamaNiyo ke nAdhArarUpa hai, bhavyAtmAoM ke hRdayasagevara me samyagjJAnAdi guNamaNiyo ko utpanna karate haiM, ve apane svabhAva se anala meraparvata narIne haiM nIra sAvadya nigrAnuSThAnAdi se nivRtta meniyo ke mAnanarovara ke rAjahana haiM / ve yogI munijana Apake svara kA manana karate haiM, unake antara dhvani aura vicAra uTane hai-aha+sa yA ta.+ aham = so'ham - hasaH / annAt vItarAga prabhu janA hI meM haiN| nagarIpada kA rUpa 'nakarI' hotA hai, ana siddhatva kI apekSA se na--karInakarI yAnI jo hastapAdAdi zarIrAgo se rahita hote haiN| athavA mitanyapadapAta paramAtmA sthUlasUkSmazarIra se rahita zuddhAtmA ko nagarI (nakarI) gamanA ! vahI mAtmA dhanya hai / usa velA va ghaDI ko bhI dhanya hai, jisa samaya povanajAna-yovaladarzanarUpa AtmA kA prAkaTya hotA hai| paramAtmA yA zuddhAtmA kI mAtA apTa-pravacanamAtA hai aura sAyikamAvatpa pinA sarvathA dhanya hai-pagamanIya haiM / anantavIryAdi guNasamUha aura pratisamaya avyAvAdha mAtgamukha paidA honA, yahI go paramAtmA kA kula aura vaza hai, jo prazamya hai| paramAtmA se abhinna prItipsampAdana ke lie unake caraNo me nivAsa Avazyaka hai, yahI soca kara zrIAnandaghanajI antima gAyA meM kahate haimana-madhukaravara kara jor3o kahe, padaphaja nikaTa nivAsa, jinezvara ! cananAmI Anandaghana sAMbhalo, e sevaka aradAma, jinezvara ! // dhama0 // 8 //
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmabhakta kA abhinnaprItirUpa dharma 313 artha ___merA manarUpI zreSTha bhramara hAtha joDa kara kahatA hai ki Apake caraNakamala ke pAsa merA nivAsa ho: karmazatrao ko atyanta namA dene vAle yA bahuta hI nAmI (prasiddha) Ananda ke mamUharUpa paramAtmA | sevaka kI isa prArthanA (vinati) ko suniye| bhASya prItisampAdanahetu caraNakamalo ke nikaTa nivAsa kI prArthanA isa stuti kI antima gAthA me zrIAnandaghanajI paramAtmaprItirUpa dharma kA sarvAMzata pAlana karane vAle hetu kahate haiM ki he prabho ! Apa to aneko ko jhukA dete haiM yA Apa aneka nAmo se prasiddha haiM, Apako kisa-kisa nAma se pukArUM ? abhinnatA ke lie nAmarUpa (jo bhinnatA pragaTa karane vAle haiM) kI AvazyakatA nahIM rahatI / ata prabho / Apake uttamottama guNo se AkRSTa ho kara merA manarUpI madhukara, jo ki zubhabhAvo se otaprota hai, prArthanA karatA hai, athavA merA mana Apake caraNakamalo me guNarUpI parAga kA rasapAna karane hetu utkRSTa bhAvavAlA bhramara vana kara Apake caraNa-zaraNa me rahanA cAhatA hai| merI ArtabhAva kI isa vinati ko Apa mAna le| java ApakI mere prati prIti (zuddha vatsalatA) hogI, tabhI maiM aura Apa eka baneMge / phira koI bhI vighna A kara hamArI prIti me roDA nahIM aTakA makegA , na koI bhI A kara hamAre bIca me dUrI paidA kara skegaa| prazna hai-kyA vItarAga paramAtmA bhakta kI isa prArthanA ko suneMge ? yA aisI yAcanA pUrI kareMge ? vAstava me jainadRSTi se vItarAgaprabhu ke sAtha yaha bAta ghaTita nahIM hotI, magara bhakti kI bhApA me bhakta paramAtmA ko abhinna AtmIya mAna kara aisA kahatA hai aura AtmasvarUpaniSTha vana kara svarUpAcaraNa (yathAvyAtacAritra) rUpI caraNakamala meM nivAsa karanA cAhatA hai to koI anucita bhI nahIM hai / tabhI paramAtmaprItirUpa dharma kA pAlana ho skegaa| sArAMza isa stuti kI sabhI gAthAo me vItarAga paramAtmA ke sAtha abhinna, nirvi
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 adhyAtma-darzana ghna, advaita, prItilpa dharma ke AcaraNa (nizcayanaya se svaspAcaraNa) karane kI bAta kI maga te iti taka puSTi kI gaI hai| sAtha hI yaha batA diyA hai, isa prItidharma ke pAlana meM bAdhaka aura sAdhaka tatva kauna-kauna se haiM ? prIti kI pratIti, ekapakSIya prIti kA nirAkarama, prIti ke lie paramAtmanidhi yA darzana, usakA svalpa, aura vaisA kSetra, kAla aura pAtratA prApta hone para dhanyatA tathA paramAtmacaraNo me nivAsa Adi bAto kA bhalIbhAMti samAveza bhI bakhUbI se adhyAtmapayogI zrIAnandaghanajI ne kiyA hai| MAHAROdia E
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : zrIzAntinAtha-jina-stutiparamAtmA se zAnti ke sambaMdha meM samAdhAna (tarja-catura comAsa paDikamI, rAga malhAra) zAntijina / eka muja vinati, suNo tribhuvanarAya re ! zAnti-svarUpa kima jANIe, kaho mana kima parakhAya re ? ||shaanti0 // 1 // artha / solahaveM tIrthaMkara zrIzAntinAtha jina (paramAtmA) | merI Apa se eka vinati hai, he tribhuvana ke rAjA ! use suniye vaha yaha hai ki zAnti kA svarUpa kyA hai ? use kaise jAnA jAya ? aura yaha bhI batAie ki usa zAnti kI parakha mana se kaise ho sakatI haiM ? bhASya zAnti ke sambandha me prazna kyo ? yaha stuti vItarAga zAntinAtha paramAtmA kI hai| prabhu kA nAma zAntinAtha hai, isalie zrIAnandaghanajI ko zAnti kA smaraNa ho AyA aura unhoMne isa stuti se mAdhyama se zAnti ke viSaya me vividha prazna uThA kara unakA samAdhAna DhUMDhane kI koziza hai / zrIAnandaghanajI AdhyAtmika sAdhako ke pratinidhi hai / jagat me samasta prANI zAnti cAhate haiN| manuSyo me sabhI varga aura koTi ke loga apanI-apanI bhUmikA aura kalpanA ke anusAra zAnti kI cAha rakhate hai| kaI loga iSTa bhautika padArthoM yA indriyaviSayo kI prApti me zAnti mAnate haiM, parantu Age cala kara java unakA viyoga ho jAtA hai yA prApta hone para bhI indriyo kI zakti kSINa yA durbala ho jAtI hai to zAnti dUrAtidUra hotI calI jAtI hai, yA amuka iSTa vastu svaya ko na mila kara dUsare ko mila jAtI hai, yA dUsare ko upabhoga karate dekhatA hai to mana IrSyA aura dvepa se azAnta ho jAtA hai, isalie kabhI Adhidaivika, kabhI Adhibhautika aura kabhI AdhyAtmika ina
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 sadhyAtma-darzana tIno du kho me se kisI bhI prakAra ke dupa se, vipani me, cintA se mana azAnti ke bhUle me bhUlatA rahatA hai| ata vastuniSTha zAnti,kI mithyA mAnyatA ke kAraNa sAmAnyasAdhaka hI nahIM, bar3e-baDe sAdhaka azAnta hote rahate haiM / ____isIlie zrImAnandaghanajI sabhI mAdhayo kI ora ne zAnti ke sambandha meM vividha prazna pUchate haiM / bahuta se sAdhaka bhautika sampani me sampanna hote hue bhI zAnti mahI pAte, ve sAsArika svArtho, lAlasAo, puna, dhana evaM loka kI epaNAo se lipta ho kara becaina rahate hai| bAhara mAnti kI lalaka hote hue bhI unake andara azAnti kI Aga dhadhakatI rahatI hai| adhyAtma-sAdhaka ke jIvana meM umake tana, mana, nayana para azAnti kI jarA bhI chAyA nahIM honI cAhie, koI bhI kaSTa, Aphata, vipama prasaga, iSTaviyoga aniSTasayoga ho, phira bhI sAdhaka masta, zAnta aura kartavyaparAyaNa honA caahie| sAdhakajIvana ke kisI bhI kSetra me, kisI bhI kone meM agara azAnti hogI to unakI nArI sAdhanA gaDabaDa meM paDa jAyagI , mAdhanA kA majA kirakirA ho jAyagA, prabhubhakti aura prabhuprApti ke lie kiyA gayA dharmAcaraNa bekAra ho jAyagA / inhI saba kAraNo ko le kara sAdhaka ke jIvana me kaisI zAnti honI cAhie ? usa zAnti kA svarUpa kyA hai ? usa zAnti kI pahicAna kyA hai ? zAntavyakti ke mana kI parakha kaise ho sakatI hai? ye satra gAntivipayaka prazna gAntinAtha prabhu ke sAmane zrIAnandaghanajI ne prastuta kiye haiN| zAntinAya bhagavAna ke sAmane ye prazna kyo ? prazna hotA hai ki zAntinAtha prabhu se ye prazna kyo pUche gage ? uttara meM nivedana hai ki jo jisa bAta kA vizepajJa, anubhavI, abhyAsI yA adhikArI ho, vahI dUsare anabhijJa, jijJAsu aura utsuka vyakti ko uya sambandha me batA sakatA hai / eka to zAninAtha prabhu kA nAma hI zAnti kA nAtha-zAnti ke svAmI hai / dUsare, zAntinAtha prabhu apanI mAtA adhirArAnI ke garbha me the, tabhI usa sAre pradeza me mahAmArI kA upadrava cala rahA thaa| ApakI mAtAjI ne ApakA smaraNa va dhyAna kiyA, jisase samagra pradeza me zAnti ho gaI / sArA upadrava samApta ho gayA / isI kAraNa janma se pahale hI Apake mAtA-pitA ne ApakA nAma zAntinAtha rakhA thA / ataH zAntinAtha prabhu ke sAmane sarvAgapUrNa zAnti
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna 317 ke viSaya me jijJAsA prastuta karanA svAbhAvika hI hai| zAntinAtha prabhu sasAra ke akAraNa, nisvArtha va niSkAma vandhu hai, ve zAntimatra ke vizeSajJa, vizvazAnti ke puraskartA aura anubhavI hai, ata. unake sAmane zAntiviSayaka prazna prastuta karanA cAhie, yaha soca kara hI isa stuti me ye prazna pratuta kiye gaye hai| zAntinAtha prabhu yadyapi vItarAga eva siddha-buddha mukta-nirAkAra hone ke kAraNa kisI jijJAsu sAdhaka me mIdhI bAtacIta nahIM karate, tathApi jijJAsu aurabhAvukahRdaya AtmasAdhaka mumukSu java zuddha anta karaNa se zAnti se sambandhita kisI prazna para zAntinAtha prabhu ke Adarza ko samakSa rakha kara tathA unake jIvana ke zAntipradAyaka madhura sasmaraNo se preraNA le kara gaharAI se vicAra karatA hai to usake zuddha aura samyagdarzanayukta mAnasa me yathArtha samAdhAna aMkita ho jAtA hai, usakA bhAvavibhora anta karaNa zAnti ke sabhI pahaluo para samAdhAna pA jAtA hai| isI dRSTi me zrIAnandaghanajI ne zAntinAtha (zAntimaya vItarAga) prabhu ke samakSa vinati kI hai| nizcayanaya kI dRSTi se dekhe to anantazAntimaya zAnti ke nAtha Atmadeva ke sAmane unake dvArA prastuta yaha zAnti-viSayaka prArthanA hai| zAntinAtha prabhu (ayavA zAntinAtha Atmadeva) ko 'tribhuvanarAya' isalie kahA gayA hai ki Urdhvaloka, madhyaloka, aura adholoka yAnI tribhuvana ke sabhI jIva unhe apane kalyANakartA mAnate haiM, zakrastava meM loganAhANa' ityAdi vizepaNa isI bAta ko siddha karate haiN| agalI gAthA me zrImAnandaghanajI zuddha AtmalakSI bana kara zAntinAtha bhagavAna se upayukta prazno kI jijJAsA ke viSaya me AzvAsana eva dhanyavAda prastuta karAte hai dhanya tu Atama jehane, ehavo prshn-avkaashre| dhIraja mana bharI sAMbhalo, kaha zAnti-pratibhAsa re // shaanti||2|| artha he Atmana ! tU dhanya hai, jise isa prakAra ke prazna karane kA avakAza milA, vicAra AyA / ata aba tuma ina praznoM kA uttara mana me dhairya dhAraNa karakesuno / maiM tumhe zAnti kA pratibhAsa-svarUpa-prakAza yA upAya kahatA huuN|",
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAtma-darNana he Atman kI icchA huI / tumhAho ki aisA gambhIra bhASya pragnakartA ko dhanyavAdanApana dharmazAnyo yA AdhyAtmika ganyo kI viziSTa nIti hai-jinAmu kA Adara karanA, jisane dharma aura dharmI kA mahatva baDhe, viziSTa jJAnaprApti ke lie jijJAsu prayatnazIla ho| yahA~ bhI umI nIti kA anusaraNa kiyA gayA hai| he bhAtman / tuma dhanya hai ki tumhe zAntinAtha bhagavAna kI Adarza zAnti kA svarUpa jAnane kI icchA huI / tumhAre mana meM aisA prazna uThA, yaha bhI maubhAgya kI bAta hai / tuma baDe bhAgyazAlI ho ki aisA gambhIra savAla tumheM sUjhA / jo AtmA bhavya aura samya dRSTi hotA hai, athavA adhyAtmaranika tatvajijJAsu hotA hai, yA jima zAnti prApta karanI hotI hai, usake mana meM hI aine prazna uThane hai / bahuta se loga jijJAsu bana kara koI zaMkA uThAte hai, unheM kaI adhyAtmajJAna se anabhija yA mAtmika cAritra daurbalvayukta vyakti sahasA dabA dete hai, use nAstika, kAzIla yA ajJAnI kaha baiThate haiM, aura usako adhyAtmajJAna meM vacita kara dete haiM / parantu samyagdRSTi, tatvatra eva samatvayogI purupa jijJAsu kI jijJAsu ko protsAhana dete haiM, ki tumane bahuta hI acchA savAla uThAyA / ve mAnate hai ki isase hamAre jJAna meM vRddhi hI hogI, dUsare vyakti bhI isa jJAna me lAbhAnvita hoge / aine jijJAsu apane mana me aneka prazno ko sthAna dete hai| jijJAsu zrotA ke do guNa : ekAgratA aura dhairya AdhyAtmika dRSTi me zAnti ke viSaya me jo sunanA cAhatA hai, usa jijJAsu zrotA me do guNa hone Avazyaka hai-ekAgratA aura dhairya / vaktA jaba koI vAta kahatA hai yA kisI gambhIra vipaya kA pratipAdana karatA hai, tava zrotA magara ekAgratA pUrvaka na suna kara anyamanaska ho kara sunatA hai to vaha vipaya ko bhalIbhAMti grahaNa nahIM kara sakatA, na samajha sakatA hai / adhUrI mamajha se kaI vAra zrotA uTapaTAga bAteM kaha kara yA tarka-vitarka karake bhrAnti phailAtA hai yA managaDhata bAteM karatA phiratA hai / zrotA kA dUsarA guNa hai- dhairya / yadi zrotA me kitI pratikUla vAta ke sunane kA dhairya nahIM hotA to vaha vIca me
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna hI ukhaDa jAyagA, adhUrI vAta suna kara nindA karegA, logo me galataphahamI phailAegA, khaNDana ke lie pravRtta hogA |at ina dono durguNo se zrotA aura vaktA dono kI mAnasika vAcika zAnti khatma ho jAyagI ! isIlie zrIAnandaghanajI zAntimaya Atmadeva (zAntinAthajinadeva se kahalAte hai----'dhIraja mana gharI sAmalo' tuma merI bAta ko dharya aura ekAgracitta ho kara suno| zAnti-pratibhAsa kyA aura kaise ? zrI zAntinAtha bhagavAn ne jisa rUpa me zAnti prApta kI thI, usI zAnti kA pratibhAsa (jhalaka, svarUpa-prakAza yA upAya) sunAne-samajhAne ke lie ve pravRtta hote haiN| zAnti-pratibhAsa kA artha----zAntinAtha-prabhu kI jhalaka bhI hotA hai, AtmazAnti kI pratIti yA upAya bhI hotA hai, athavA zAnti-svarUpa pratibhAsa yA jhalaka bhI hotA hai / jo bhI ho, aba kramaza zAnti ke sambandha me agalI gAthAo me kahate hai-- bhAva avizuddha suvizuddha je, kahyA jinavaradeva re| te tema avitattha sadahe, prathama e zAntipadaseva re ||shaanti03|| artha vItarAdha-deva (zAntinAtha) paramAtmA ne aupazamika Adi bhAva, jo zuddha nahIM haiM athavA jo bhAva zuddha haiM, una para usa-usa prakAra se usa usa rUpa me ve ! jaise haiM, vaise (yathAtathya) hI zraddhA kare, sarvaprathama yahI sthAna yA pada zAntinAtha bhagavAn ke caraNakamala kI athavA zAnti kI ArAdhanA va sevA hai| bhASya zAnti kA prathama sopAna : yathArtha zraddhA kaI vAra vyakti kisI vastu kA kevala bAhyarUpa dekha kara usake antaragarUpa kI upekSA karake vastu ko yA to viparIta rUpa meM mAnatA hai, galata vastu ko, jisakA pariNAma bhayakara hai, ApAta ramaNIya dekha kara use baDhiyA athavA manojJa mAna kara usake viyoga me dukhI ho kara hAyatovA macAtA hai, usake kAraNa (yAnI iSTa viyoga-aniSTa sayoga ko kAraNa vaha vyakti azAnta ho jAtA hai / ata sarvaprathama jisa vastukA jaisA svarUpa, svabhAva yA pariNAma hai ,
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 adhyAtma-darzana use usIrUpa me usI svabhAva yA pariNAma vAlA mAne, ugake viyoga yA aniSTa sayoga meM merI AtmA kA kucha bhI bigaTane vAlA nahIM, hama prakAra kI dRr3ha zraddhA yathArtha vizvAsa, vItarAga-Apta- vacana para pUrNa AsthA rakha kara caleM ; tabhI zAnti-mAnasika zAnti ho rAvAtI hai / anyathA, zraddhA mAnava ko becana kara detI hai / azraddhA se mAnava-maritapka me UnajannUla vinAge ke tUphAna uThane haiN| athavA nizcayadRSTi meM isakA artha hai-aupamikAdi jo bhAva vizuddha nahIM hai , tathA jo bhAva (padArtha yA tatva) vizuddha batAye hai / yAnI acche aura bure jo bhAva (tatva yA padArtha ) jiga jisa rUpa meM Apta vItarAgadeva ne kaha hai, unheM usI spa me mamajhe, una para zraddhA rakhe aura me hI haiM, yo jAne, yaha mabarI pahalI zAntipada-prApti kI zarta hai / tIrthakaradeva dvArA praspita bhAva vItarAga arhadeva bhAptapuruSa hai, ve rAga, dvepa eva moha, pakSapAta Adi dopo se rahita hone ke kAraNa vastu kA svatta viparItarUpa me vatAe~, aisA asambhava hai| ata ' jIva, ajIva, puSpa, pApa Adi no tatva jIva ko sambandha meM vicAra, tathA dUsare aneka bhAva yA padArtha, paD dravya Adi tIrthakaradevo ne mUnasUtro me batAye hai, ve usI rUpa meM yathArtha haiM, isa prakAra kI zradvA una para rkheN| vastu ko apane asalI svarUpa me-antaraga-bahinga dono spoM meM dekhanA aura usa para vizvAsa jamAe rakhanA, zAntiprApti kI pahalI zana hai / vItarAgaprabhu ne Agamo meM kaI jagaha kharAva bhAvo kA bhI varNana kiyA hai| pApI jIva karma ke kisa-kisa prakAra ke phala bhogate haiM, unake caritra bhI batAe hai| karmoM ke acche-bure phala bhI milate haiM, mRpi kartA Izvara yA aura jIvAjIvA ya vadho ya, puNNaM pAvAsavo tahA / savaro nijjarA mokkho, satee tahiyA nava / tahiyANaM tu bhAvANa sabhAve uvaetaNaM / bhAveNa saddahatassa samatta ta viyAhiya // sasAratyA ya siddhA ya ime jIvA viyAhiyA / ruviNo cevArUvI va ajIvA duvihA viya // ima jIvamajIve ya soccA saddahiUNa ya / saddhANanANamaNamae ramejja sajame munnii|| -uttarA0
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna koI hai yA nahIM ? isa para bhI mUlamUtra me spaSTIkaraNa diyA hai ki samasta padArtha jinadeva ne kahe haiM unhe ni sakoca vaise hI rUpa meM maane| 'puruSavizvAse vacanavizvAsa.' isa nyAya ke anusAra una padArthoM yA bhAvo ke mUla vaktA Aptapurupa para vizvAsa ho, to unake dvArA kathita yA prarUpita vacano para bhI zraddhA yA vizvAsa jama jAtA hai / isa prakAra deva (vItarAga) tattva ke sambandha me usake mana meM jarA bhI zakA-kuzakA nahIM rhtii| yaha zAntisvarUpa kI pahalI zarta hai| aisI zraddhA rakhane vAlA hI vAstavika dharma aura zAnti, ko prApta kara sakatA hai| bahuta-sI bAte atIndriya tathA amUrta hone ke kAraNa adRzya hotI hai, anirvacanIya bhI hotI haiM, jaise loka-aloka bhI jo dUra haiM, ve nahIM dikhAI dete , devaloka yA nAgaloka dUra hai, ve dRSTigocara nahIM hote| magara ye saba usI prakAra haiM, jisa prakAra se bhagavAna ne vatAe haiN| isa prakAra samyaktva kA prathama lakSaNa-deva ko deva ke rUpa me jAne, devakathita vAta ko bhI usI rUpa me samajhe va kavUla kare, yaha zAnti kI prAthamika bhUmikA hai| , - nizcayanaya kI dRSTi se svabhAva-parabhAva athavA svabhAva-vibhAvarUpa AtmAanAtmA Adi kA jaisA rUpa hai, acchA yA burA, use vaisA hI, usI rUpa me maane| ava zAnti ke dUsare sopAna ke bAre me kahate haiM AganadhAra guru samakitI, kiriyA saMvara sAra re ! sampradAyI-avaMcaka sadA, zuci anubhavAdhAraM re ! ||shaanti0||4|| ___ artha jo Agamo kA jJAtA (dhAraka) ho, samyagdRSTi ho, saMvarapradhAna zuddha dharmakriyA karane me tatpara ho, samyak vicAra aura AcAra kA mArgadarzana dene vAle dharmasagaThana kA sadasya ho, avacaka = niSkapaTabhAva se pravRtti karatA ho, sadA pavitra anta karaNa vAlA ho, zuddha AtmAnubhavI ho, aise guru kA AdhAra zAntipada ke lie Avazyaka hai / yaha zAnti kI dUsarI zarta hai / bhASya ... yogA'vacaka guru kA yoga : zAnti kA dvitIya sopAna
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 adhyAtma-darzana pUrvagAthA meM zAntipada ke lie zuddha deva ke pratikSA Avazyaka banalAI, aba pavitra guru ke prati zraddhA kI jAvazyakatA kA napena karaNe guNa kA lakSaNa batAte hai / vAstava meM zAnti kA gbara aura zAnti ke lie mArgadarzana hetu 'guru' kI mahatI AvazyakatA hai, parantu bhUmaNDala meM jAna aneyA nAmadhArI gura ghUma rahe hai / ye ziSya ko nanamArga vidhAnA to dUra rahA, unTa mArga para cahA dete haiM , jisa para cala kara vaha apane jIvana kA nArA kara letA hai, jAni meM vadale azAnti ke garna meM gira jAtA hai, karma-mukti ko badale pAmabandhana karake nAnA yoniyo aura gatiyo me bhaTakatA rahatA hai / mI kAraNa bahuta-se loga to yahAMtaka kahane lage-"aise kugurao se to gurana banAnA acchA hai / " parantu sabhI guru aise nahIM hote aura sabhI loga guru ke vinA raha nahIM gaphAle / sadagura ne vacita rahanA eka alabhya lAbha ko khonA hai / isI dRSTi ne zAntipradAyaka yA zAntisvarUpadarzaka sacce guru kI pahicAna ke lie zrIAnandaghanajI gatake lakSaNa batAte hue kahate hai-'Agamadhara gura0 * * sadgura ke lakSaNa Agamadhara guru-sadguru kI pahivAna ke lie sarvaprayama yaha dekhanA cAhie ki vaha nAgamo va siddhAnta kA jJAtA ho, jJAtA hI nahIM, bhAgamo ke gUDha rahanyo, pUrvAparaviruddha vAto, utsarga-apavAda ke mo eva dravya-kSetra-kAlabhAva ke anusAra yugAnukUla sayojana karane kA anubhavI ho / kyoki jisako zAstro kA rahasyapUrvaka jJAna hogA, vaha kamI mI paristhiti ke samaya AtmasamAdhi me sthira raha sakegA, dUsaro ko bhI zAstrajJAna de kara samAdhinya kara skegaa| pApa eva pramAda se bacane ke lie Agana dIpaka ke samAna hai| dazavakAlika sUtra meM kahA hai ki 'zAntra (sUtra) jJAna se citra ekAgra hotA hai, usakI AtmA svaya svadharma-svabhAva meM sthira ho kara dUsaro ko sUtrajJAna se svadharma me sthira karatI hai sUtro (zruto) kA adhyayana karake sAdhaka zruta 1. dekhiye dazavakAlika sUtra (a 8 u 4) kA vaha pATha 'nANamegaggacitto ya Thio ya ThAvaI para / suyANi ya ahijjittA rao suyamamAhie / /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna samAdhi meM rata (lIna) ho jAtA hai / vahuta se sAdhaka Agago kI bAta to dUra rahI, sAmAnya nItidharma ke jAna se bhI rahita hote hai, ve sirpha vepadhArI yA vyamanI hote hai| samyaktvavAna gura-bahuta se loga akSarajJAna yA bhASAjJAna ke paNDita hote haiM, ve pratyeka zAstra kI vyAkhyA bahuta hI bArIkI se kara sakate hai, parantu unake antara meM samyagdarzana nahIM hotA, ve yA to paisA yA prasiddhi kamAne ke lie zAstrajJAna karate-karAte haiM, yA dUsaro ke sAtha sAmpradAyika sagharpa me utarane ke lie aisA karate haiN| dhyAna rahe, mithyANTi bhI pUrva se kucha kama taka kA jJAna prApta kara sakatA hai| ata gura kA samyagdRSTi honA vahata yAvazyaka hai / guma mamyagdRSTi hogA to vaha mithyAno yA pUrvAparaviruddha vAto me se bhI apanI mamanvayI anekAntI eva sApekSa dRSTi me tattva nikAla legA , zAstro, dharmo, eva kriyAvANDo ke kAraNa hone vAle jhUThe sagharSoM ko vaha miTA sakegA , uname paraspara sAmajasya sthApita kara skegaa| isa prakAra samyaktvIguru pArasparika sagharpo evaM vivAdo ko miTA kara zAnti sthApita kara sakatA hai| saMvaranadhAna kriyAvAn guru-jo samiti-gupti eva savara me yukta kriyA karatA hai, vaha guru pratyeka kriyA meM dhyAna rakhegA ki vaha sasAravRddhi kI kAraNa na ho / bahuta se guru apanI mahimA baDhAne ke lie maMsAravarddhaka (Azravapopaka) kriyA karate-karAte rahate haiM, una kriyAo me AtmasvarUpa yA karma-mukti kA lakSya kama hotA hai, ADambara yA zubhAzrava kA bhAga jyAdA hotA hai / isalie kriyAvidhijJa eva savarapradhAna (karmo ko Ate hue rokane kI) kriyA karane vAlA honA caahie| anyathA, bahuta-se aise guru hote haiM, jo Arambha-samArambha se grathita sAvadya kriyAkANDo ke bhavarajAla meM svaya bhI phaise rahate haiM, anuyAyiyo ko bhI pha~mA dete haiN| parantu kriyAvAna guru pratyeka kriyA mokSadAyinI karegA, ihaloka-paralokalakSI nahI, tathA usake sAtha use kartRtva kA abhimAna nahIM hogA, usakI kriyA svecchAcArI nahI hogI, apitu zAstrAnusAra niravadya hogii| isa prakAra kI niravadya kriyA karane karAne vAlA guru hI zAntipradAtA ho sakatA hai|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 yadhyAtma-darzana sampradAyI guragamyaka vicAra jora AcAra kA mArgadarNana dene vAlA dharma-sagaThana sampradAya hai / guru aige tampradAya meM gambara honA cAhie / ene sampradAya me rahane vAlA muguru svaya AtmAnuzAmita dAtA? aura nara ko bhI anRNAmana me gyatA hai / sampradAyI gura ganamAne kA mAnane vAnAcAcArI nahI hogaa| parantu gampradAyI kA yaha matalaba nahIM haiM ki vaha gampradAna ke moha me yA nAmpradAyikatA se grasta ho kara nampradAya meM banane vAlI galata bAto kA namarthana karegA yA apane anuyAyiyoM ko ujanA para dUsare mApradAyo me laDAyegA-giDAyegA yA navarpa kraayegaa| vaha gampradAyI guru gadAgrahI hogA, durAgrahI nahIM, vaha dravya-kSetra-kAna-bhAva ko dekha pAra yugAnukUla nAti (parivartana-rAzodhana) kregaa| cUMki sampradAya mundara manakArI meM jIvana kA nirmANa karatA hai, vyakti ko anuzAsita rakhatA hai, unma ta nahIM hone detA , ata sampradAya me rahanA burA nahI, gAmpradAyikatA yA sampradAya-goha se grasta honA buga hai| guru pUrvokta vyAgyAnusAra nampradAyI hogaa| vaha garalamanA, marala svabhAvI, cAlatAta, va rahanasahana menana aura dambha, dhUrtatA, vacakanA yA ThanI se bilakula dUra hogA, jo bAta jaimI hogI vaisI hI kahegA, yA karegA / andara-bAhara eka hogA, dharma-jIpana me vaha dUra hogA / vaha prabhu kI sAkSI se guru ke mArgadarzana meM apanI AtmA kI vaphAdArIpUrvaka dharmArAdhanA karegA / athavA svampalakSa me vacita nahIM hone vAlA guru ho / zuciguru--vaha pavitra svabhAva, pavitra, niSpApa, niSkalupa, kapAya mAva kI klipTanA se dUra eva maryAdita vepabhUpAghArI hogaa| pavitra guru se hI janatA zAnti kA pATha sIkha sakatI hai / anubhavAdhAra guru-AtmaguNa tathA vyAvahArika evaM AdhyAtmika anubhavo kA AdhArarUpa guru hI svaya tara sakatA hai, dUgaro ko tAra sakatA hai / apane anubhava ke sahAre vaha azAnta vAtAvaraNa ko zAnta vAtAvaraNa meM badala sakatA hai / athavA nizcayaSTi se vaha zuddha AtmAnubhavI ho| ata zAnti kA svarUpa jAnane kA yA zAti-prApti kA icchuka vyakti upayukta sAto guNo se yukta sAdhaka ko hI apanA guru banAe, usI kA Azraya le, jaise-taise airegaire ko guru banAne meM to zAnti ke badane azAnti hI palle
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna / 325 pddegii| sadguru hI zAnni kA svarUpa prApta karA sakatA hai| isa kAraNa zrIAnandaghana jI ne yogA'vatraka guru ke yoga ko zAnti kA sthAna batAyA hai / sadguru kA yoga pAne ke bAda saddharmaprApti ke hetu zuddha Alambana zAnti ke lie Avazyaka hai, imI bAta ko agalI gAthA me zrIAnandaghanajI vatAte haiM - zuddha Alambana Adare, tajI avara jajAla re| tAmasI vRtti savi parihare, bhaje sAttvika sAla re // zAnti0 // 5 // artha zAntikAkSI sAdhaka anya sabhI prapaca-jAla (khaTapaTa) yA rAgIdvaSI deva-guru kA jAla chor3a kara zuddha (zAstrokta) yA AtmasvarUpa ke Alambano ko apanAe / tathA krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, tapa, dama, IryA, chala, svArtha, indriyaviSayAsakti Adi samasta tAmasIvRttiyo kA tyAga kare aura sAttvika jJAnayukta AnandadAyI vRtti dhAraNa kare / bhASya saddharmaprApti ke lie zuddha Alambana zAnti kA kAraNa deva aura gura ke yoga ke bAda saddharmaprApti ke lie kriyA'vacaka yoga vatalAyA gyaa| kriyAvacakayoga me puSTa aura zuddha Alambana prahaNa karanA caahie| prazna hotA hai ki guddha Alambana kise kahA jAya ? jo Alambana zuddha svarUpalakSyI, paramAtma lakSmI yA mokSalakSyI ho, use hI zuddha Alambana kahA jA sakatA hai| jisa Alambana se sAdhaka durgatiyo me bhaTakatA ho, jisase / jIvana patana kI ora jAtA ho, athavA jo Alambana manuSya ko sadA parAvalambI banAe rakhatA ho, uma Alambana ko zuddha Alambana se kahA jA jA sakatA hai ? zuddha Alambana meM kisI prakAra kA ADabara, apaca, svArthasAdhana, dhokhA yA mAyAjAla nahI honA caahie| vaha Alammana rAga, dvepa, kAma, krodha Adi ke pariNAmo se rahita honA caahie| ata nizcayadRSTi
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 adhyAtma-darzana meM to guha Alambana ekamAtra zudambasgalakSyI AtmA hI ho sakatA hai, jisame anya vikalo vA jAna na ho| vaha bAlambana gadA agraNTa AtmasvarUpa me gaNaspa cAritra, AtmanAna aura Atma-varUpavarNana ho maratA hai| vahIM mvAvalambana hai| usa dRSTi meM kisI dUgara kA, yahA~ taka ki deva, guru aura dharma kA bhI Alandana parAgvana hai| AtmA kA mAlambana lene meM kisI dUsare me yAcanA karane kI, dUsare ko risAne kI dRSTi me guNagAna karane kI jarurata nahIM rhtii| parantu jahA~ taka zarIra gAya meM hai, vahAM tA kisI na kisI dUsare kA Alambana lenA paTatA hai| aura yo dekhA jAya to mAlambana zabda hI paramApe-pakSita hai| Atmazakti bI patA hI mAlambana kI apekSA satI hai| sAdhya me jaba taka apUrNatA hai, jaba taka saMsArasamudra se vaha pAra nahIM ho jAtA, tava tyA ume nIkA kI taraha zarIra, maMgha, deva, gA, dharma zAstra Adi kA Alambana lenA hI par3atA hai| Alambana manuSya tabhI taka letA hai, jaba taka vaha pUrNatA ke zikhara para nahIM pahuMca jaataa| zAstra meM batAyA gayA hai ki' dharmAcaraNa karane vAle mAdhu ke lie pAMca gyAno (AghAro) ke nidhAya (Alambana) vatAe hai.---rAgha, dharmAcArya, gRhastha, chaha kAyA (sanAra ke pratyeka koTi ke jIva), aura gaaskaa| yaha to huI vyAvahArika aura mAmAjika dRSTi se Alambana kI baat| vyavahAndRSTi se zuddhadeva, sadguru aura saddharma kA Alambana lenA apUrNasAdhaka ke lie Avazyaka hotA hai| parantu dana aura rone hI anya Alambano ko grahaNa karate namaya yaha viveka karanA hogA ki maiM jina deva-guru-dharma Adi kA jAnamvana le rahA hUM, ve vItarAgabhAva-pUrNazAnti-zudvAtmagAva kI ora le jAne vAle haiM, yA parampara sAmpradAyikatA, sampradAyamoha, kadAgraha, rAga-dveSa, kapAya, saMgharSa jAdi baDhAne vAle hai ? agara ve Alambana tathAkathita deva-gura-dharma ke nAma se jhagaDe, upadrava, siraphuTIbala, chala chidra, dambha Adi paidA karane vAle ho to unhe vyavahAradRSTi se mI zuddha Alambana vAhanA anutrita hai / isI prakAra vyavahAradRSTi se mokSalakSyI Alambana ke sa me vyavahAra samyagdarNana, 1. dhammassa Na caramANassa paca ThANA nissiyA paNNattA-chakAyA, gaNe, rAyA, dhammAyarie, gaahaavii| -sthAnAMgasUtra pacama sthAna hAvA -
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA me zAnti ke sambandha me samAdhAna 327 samyagjJAna aura samyakcAritra grahaNa kiye jAte hai , lekina ve bhI vItarAgatA aura samatA ke popaka ho, tabhI upAdeya ho sakate haiN| yadi tathAkathita samyagdarzana ke nAma se kalaha kadAgraha, ekAnta eva adhazraddhAyukta mithyA mAnyatAe~ Alambana ke rUpa me svIkAra karane kA koI kahe, samyagjJAna ke nAma se unmArgagAmI, andhavizvAsayukta, athavA bhautikajJAna yA mithyAjJAna athavA aniSTa sAvadyamArga para le jAne vAle viSamatAvarddhaka jJAna yA zAstro ko Alamvana ke rUpa me thopanA cAhe athavA samyakcAritra ke nAma se koI yugavAhya, nirarthaka,savara pratipakSI, saddharma se viparIta, vRthAkaSTakArI kriyAe~ Alambana ke rUpa me lAdanA cAhe to vaha zuddha (vyavahAradRSTi se) Ala mbana nahIM ho sktaa| yadyapi pUrNata zuddha eva upAdeya Alambana to AtmasvarUpalakSyI svarUparamaNa hI ho sakatA hai, kyoki vahI nitya hai, zuddha aura abhinna Alambana hai| isa prakAra kA pratipAdana svaya AnandaghanajI agalI gAthAo me krege| kintu jaba taka zarIra hai, taba taka vyavahAradRSTi se jala santaraNa ke lie naukA kI taraha sudeva, suguru yA saddharma Adi mokSa, paramAtmA yA zuddhasvarUpa kI ora le jAne vAle puSTa yA pavitra Alamvana bhI kathacit zuddha eva upAdeya ho sakate haiN| parantu ve Alambana nadI pAra hone ke bAda naukA ko choDa dene kI taraha vItarAgadhAritra kI bhUmikA para yA ucca guNasthAna me ArUDha ho jAne para tyAjya hote hai| jaise ema0 e0 par3he hue vidyArthI ke lie usase pahale kI kakSAeM yA pAThyapustake chor3a denI hotI haiN| vaise hI uccazreNI para pahuMce hue mAdhaka ko nIcI zreNI ke rAmaya liye jAne yogya Alambana choDa dene caahie| isIlie zrIAnandadhanajI ne spaSTa kahA hai-'zuddha Alambana Adare, tajI avara jajAla re' / tAtparya yaha hai ki Alambana ke nAma se prapacamaya, rAgadvepavarddhaka, mAyAjAla meM phaMsAne vAle, vItarAgatA se vimukha karane vAle Alambana, cAhe jitane pavitra nAma se koI thopanA cAhe, unhe jajAla samajha kara choDa do / athavA zuddha Alambana kA vyavahAra dRSTi se yaha artha bhI ho sakatA haizuddharUpa se Alambana yAnI deva, guru, dharma Adi bhI sacce ho, lekina unhe galata rUpa se, svArtha, dambha, chala chidra, ADambara eva yazolipsA, padalipsA TopHONromparm anenerawan
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 adhyAtma-darzana Adi kipI viparItabhAva me, yA godha-droha pyA-amimAnavaza rahaNa karanA azuddha Alambana hai| zuddhamA ge ina cAra bAno ke nAya devagurudharma yAdi kA Alambana lene me 4 miniyAM AtI haiM-~-icchA, pravani, nyayaM aura middhi / nizcayadRSTi se AtmasvarUpalakSyI zudra AtmA kA Alambana bhI pUrvokta azuhaspa ro na le kara zudarupa se lenA bhI zuddhAlambana kA artha ho sakatA hai| tAmasIvRtti chor3a kara mAttviAvRtti kA Azraya azuddha AlampanarUpa prapaca choDa kara zuddha Alambana lenA zAntiprApti kA mUla kAraNa hai, parantu mAtha hI vyavahAradRSTi ge devagura Adi pavitra Alambano ke lie pavitra vRtti mI honI AyazyA hai| Alambana to vyavahAra ke nAma me tathAkathita zudva apanA lie, lekina vRtti abhI taka tAmasI banI huI hai, mithyAtvagrasta hai, ajJAnAndhakAramayI hai, vaha zarIra ko hI AtmA samajha kara usI kA poSaNa karane, umI ko svastha rakhane Adi kI cintA karatA hai yA umI ko AtmA samajha kara usake cintana meM ivA rahatA hai / athavA rAgI-dvepI, mohI, tara, zastrapANi, madigapAyI, mAsAzI athavA zrApa dAnA deva, bhageDI-gajeDI, duya'manI ayavA mithyAdRSTi guru eva vAmAcAra mArga-preraka vyabhicArottejaka dharma meM unI nAmagI vRtti ge otaprota rahe to vaha usake lie zAntidAyaka yA zAntimvarUpa kA paricAyaka kI ho skegaa| isIlie zrIAnandaghana jI ko kahanA paDA-"tAmaso vRtti savi pariharI, bhaje sAttvika sAla re|" sAttvikA me--mamatA, dayA, kSamA, nirlobhatA, saralatA, mRdunA, laghutA, satyatA, sayamaparAyaNatA, tazpacaryA, brahmacarya akiMcanatA, tyAga Adi kA samAveza ho jAtA hai| saMkSepa me, Atmaghama yA muna-cAritrarUpa dharma mAttvika vRtti meM A jAtA hai| isIlie sAdhaka ko bha-mahAvIra ne nirdeza kiyA hai-1 dhairyavAna, dharmasArathI. indriyarUpI azvo kA damana karane vAlA eva dharmodyAna meM rata bhikSa dharmaspI vagIne meM viharaNa kare, brahmacarya-AtmambA me ramaNa-vicaraNa karanA hI usake lie samAdhi hai|" 1 . dhammArAma care bhikkhU ghiima dhammasArahI / ghammArAmarae date, baMbhacera-samAhie / / --uttarAdhyayana a. 16
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna 326 isa prakAra zuddha Alambana le kara mAtvika vRtti se yukta hone se sAdhaka AdhyAtmika zAnti ko pA letA hai, zAnti usakI sahacarI bana jAtI hai, zAntisvarUpa ko vaha hRdayagama kara letA hai aura dUsaro ko bhI zAnti pradAna karatA hai| aba isame Age ke zAnti ke sopAna ke bAre me kahate haiphala-visaMvAda jehamA nahIM, zabda te artha-sambandhI re| sakalanayavAda vyApI rahyo, te zivasAdhanasandhi re| zAnti // 6 // artha jisake mana me mokSarUpa phala [kArya] ke sambandha meM koI visavAda [duvidhA nahIM hai, jisake kahe hue zabda aura usake artha ke sambandha meM koI virodha nahIM hai, jisake vacano me sarvatra samasta nayavAda [sApekSatA] vyApta hai, aise AptapuruSa ke vacana mokSaprApti kI sAdhanA me kAraNarUpa haiN| bhASya zAnti-sahAyaka mokSaphalAvaJcakayoga Aptavacana pUrvagAthA me zuddha Alambana kI bAta kahI gaI thii| parantu zuddha Alambana tabhI zuddha raha sakatA hai, jaba jJAna-darzana-cAritra Adi ke pAlana se viSaya me ni zaka, nirvivAda, sApekSa, sArthaka-zabdayukta Aptavacano kA Alambana liyA jAya / vahI zAntidAyaka, zAntisacAraka ho sakatA hai| zAnti ke lie phala ke prati avisavAditA Avazyaka jJAnAdi kI ayavA AtmambampalakSyI jo bhI sAdhanA kI jAya, usame phala ke prati zakA yA asagati mana meM nahIM honI caahie| jahA~ phalAkAkSA yA phana ke viSaya me zakA yA bhrAnti mana meM hotI hai, vahA~ sAdhanA kA rasa khatma ho jAtA hai, sAdhanA ke sAtha jo zraddhA, bhakti kA Ananda hai, usakA sthAna begAra le letI hai / ata zAnti ke abhilApI sAdhaka ko yaha NakA nahI honI cAhie ki isa mAdhanA kA phala milegA yA nahIM, phala nahI milA to
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 adhyAtma-darzana kyA hogA? kyoki phana to nigama ke anusAra milanA hI hai / 'yA yA trinyA gA sA phalavatI', jaisI kAraNa-gAmagI hogI, vaisA hI phala hogA, vaimA hI kArya hogA, parantu jaisA phala socA ho, sA phala na Ae to yapane gAraNa ke sAtha phala vA avimavAda kahalAtA hai| malie gAntikAkSI ke mana meM phala pI ko amagati yA NakA nahIM hotI ki gAnti kI gAdhanA kA phala milegA pA nahI? zAnti ke lie AtmArthaprAptisUcaka sApekSa vacana Aptapurapa ke mApekSA (nayavAda me yukta) vacano me zAti ke icchuka vyakti ko kA nahIM hotI, yA usake bhAvArya ke sambandha me ume zakA nahIM hotI, usake mana meM aisI gavA nahIM hotI ki aimA artha hogA yA dUnarA hogA? Aptapumpa ke jo vacana (zabda) hote hai, unakA jo sartha hotA hai, yaha uge vinA vimI virodha yA Apatti ke samajhatA hai aura svIkAra karatA hai| una pAbdo ke mayaM ke sambandha meM usake mana meM jarA bhI ulAna nahIM hotii| aisA sAdhaka' nayavAda (mAgekSatva) kI dRSTi ke paraspara avirodhIrUpa se ni.Naka ho kara samAdhAna kara detA hai , kyoki vaha pAndo meM virodhatA jAnatA hai / isalie usake nirmala mana meM zakA vuzakA ko sthAna nahIM honaa| usa prakAra kA nirgana anna karaNa zAnti ke upAyaka kA hotA hai| vaha zando kA udAharaNAtha-mokSaspaphala meM bhI vividha gayo kI apekSA ge dharmaspa sAdhana kI vyavasthA (sadhi) isa prakAra hotI hai-naMgamanaya kI apekSA se jo jIva modakSapada me avazya jAegA, ugame nihita tathArapa bhavyatA ko athavA apanabandhakamAva ko dharma kahA jA sakatA hai| sagrahanaya kI apekSA me mokSa ke loTe-baDe oka kA No ko dharma kahA jA sakatA hai| vyavahAranaya kI apekSA meM tamAma dhArmika anuSThAno ko dharma kahA jA sakatA hai| AjasUtranaya kI apekSA me dezavirati-sarvavirati ko dharma kahA jA sakatA hai| zabdanaya kI apekSA se uccadazA kI nirvikalA avasthA ko dharma kahA jA sakatA hai| gamira Dhanaya kI apekSA se sayogI kevalajJAnI avasthA ko bama vahA jA sakatA hai| evabhUtanaya kI apekSA se zailezIkaraNa kI avasthA ko ghaga kahA jA sakatA hai, jisake bAda tatkAla hI mokSa prApta ho jAnA hai||
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna 331 apekSAvAda (nayabAda) kI dRSTi se rahasyArya samajhatA hai, ki amuka padArya kA amUka apekSA se astitva bhI hai, amuka apekSA me nAstitva bhI hai| isa prakAra ke sApekSa vacana hI mokSa (zAntilpa) kI sAdhanA ke kAraNa haiM / aisA zAntimAdhaka pRyak pRyaka dRSTibinduo ko samajhatA-namajhAtA hai / isa prakAra yaha phalAvacakayoga rUpazAnti haI / zAnti ke lie kina cIjo kA grahaNa aura kina cIjo kA tyAga karanA cAhie ? isa sambandha meM zrIAnandaghanajI agalI gAthA me kahate hai-- vidhi-pratiSedha kI AtamA padAratha avirodha re| gaharAvidhiza mahAjane parigraho isyo Agama-bodha re|| zAnti0 // 7 // artha jJAna, darzana, cAritra, samAdhi, samatA, vairAgya, bhakti-kSamA Adi AtmaprApti ke yA AtmA meM ghaTita hone vAle sAdhano, guNo, svabhAvo yA dharmoM Adi kA nirUpaNa (vidhi) tathA mithyAtva, mithyAgraha, kAma, krodha, hisAdi pramAda, svacchandatA, indriyaviSayo me pravRtti, Asakti vagairaha AtmaguNa ke ghAtaka yA yA AtmA me ghaTita na hone vAle guNo, amAvo yA vibhAvo Adi kA pratiSedha nipedha, tyAga yA pratyAkhyAna) hai / A-mA ko isa prakAra vidhi-niSedharUpa (karaNIya kArya ko vidhirUpa va akaraNIya ko nipedharUpa) vAyaya dvArA yathArtha eva avirodharupa se jAna kara mahApuruSo (jJAnIjano) ne unhe jAnane (grahaNa karane) kI yogya paddhati se Atma-padArtha kA svIkAra kiyA (apanAyA) / Agamo [zAro] me isa prakAra kA bodha hai, jo zAnti kA kAraNa hai| bhASya zAstrayoga se AtmA kA vidhi-niSedha rUpa me grahaNa . zAnti kA sopAna AtmaprApti ke sAdhana ke rUpa me amuka kArya, jo ki AtmaguNo, AtmasvabhAvo, yA AtmadharmoM ke lie anukUna hai, isa rUpa meM karanA cAhie, yaha zAstrokta vidhi hai, tathA isake viparIta Atma-guNa ke ghAtaka va amuka durguNo, vibhAvo,
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 adhyAtma-dAna adharmo yA abhAvI kA dyotaka kAya hai, umA ghAga, pratyAvAna, yA niva karanA cAhie, yaha gAyokta pratiSedha hai / yAnI (AtmadRSTi meM) aguvA kArya karanA aura amuka nahIM karanA cAhie, usa prakAra ke vibhinirodha meM uga apekSAvAda ke kAraNa jarA bhI virodha nahIM dikhAI detA / pAlivAnyAnAdhaka kI kuNaladRSTi vidhi kA mvIkAra karatI hai aura niSedha kA tyAga karanI hai| ume vidhi-niSedha me gRyavA-pRyakA dRSTiminduka jJAna ke kAraNa jaga bhI ulajhana nahIM hotii| ___ Agamo me bhale hI aneka padAryoM, nanco yA anuyogo kA varNana ga nispaNa ho, lekina pratyeka kA antima tAtparyArtha-matAvApayArga AtmA padArga kA mokSa (zAzvata zAnti, ke lie nirUpaNa karanA hai / isa dRSTi se Agamo meM do prakAra ge bodhanimpaNa haiM --- vidhivAkya aura nipaMdhavAnaya / jAtmA vimA. vadazA me raha kara AtmaguNavAdhaka tatvoM kA grahaNa karake apanA mUla-vasya bhUnI, jisase vaha zAnti-mvarupa ge vanita rhii| rAga-dvaipa, kAma, nopa, loga, moha, mAyA Adi saba pudagala'bhAvo kI ora le jAne vAlI kisAno ko praniSedha kahA jAtA hai, ina kriyAo kA karmA AtmA hai, jo una vaimAnika nigAro ke kAraNa azuddha banA huA hai, isI kAraNa vaha yoga-AtmA yA kapAyAtmA ke nAma se pukArA jAtA hai| unhI kriyAo ke kAraNa AtmA ko ima agAnta - duna. maya vAtAvaraNa meM bArabAra paribhramaNa karanA par3atA hai / jaba yahI lAtmA mvavodha yA sadguru yA Agama ke bodha ge sagAvadazA me mA kara AtmaguNagAyaka vidhitatva ko grahaNa karanA hai, taba yaha guddhAtmA banatA hai, jinase umA manyadarzana-jJAna-cArina tathA vairAgyAdibhAvo me sthiratA AtI hai| isalie AtmA ke durA aura jaNAnti ke kAraNa rUpa pranipevaka (bAdhA yAghAnA) tatvo ko dUra karanA-una kA tyAga karanA aura anta gukha tathA zAnti ke kAraNarUpa vidhitanva kA pAlana karane vA apanAne ke lie tatpara rahanA, yahI hai zAnti prApta karane kA rAjamArga, jima jAgamo me yatra-tatra vodha (upadeNa yA preraNA yA AjA) ke rUpa meM batAyA hai| jinhe pUrvakA na me sapana-deva se le kara bha mahAvIra tathA unake sAmAcigo ayavA vizva ke samaSTi matapurupo ne bhI inI rUpa me vidhi me zuddha Atmapada yA paramAtmapada grahaNa kiyA hai| nyAyazAstra meM vidhi yAnI anvaya aura niSedha yAnI vyatireka kA upayoga kiyA
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna jAtA hai / jahA vidhi-(anvaya) tattva se grAhya viSaya AtA hai, vahA~ niSedha (vyatireka) tattva se abAhya vipaya apane Apa haTa jAtA hai / jaise zAstra vAkya haiupazama se krova-vijaya hotA hai, yaha anvaya vAkya hai, upazama ke abhAva (krodha) se krodhavijaya nahIM hotA, yaha vyatirekavAkya huaa|' nau tattva, dravya-kSetra kAlabhAva, dravya-guNa-paryAya, sAta naya, paca astikAya, pA~ca jJAna, utpAda-vyaya dhrauvya, kSAyivAdi pA~ca bhAva, sUtra -artha, paT dravya, nizcaya-vyavahAra, utsarga-apavAda, karma aura usake bheda Adi jo kucha boca Agamo me hai, uma sabakA mukhya tAtparya pAtrajIvo ko AtmA kA svarUpa samajhAnA hai, kyoki jAnane kA phala AtmA ko hI minegA, anyathA jAnane kI jarUrata kyA thI / vibhinna prakAra se anvayavyatireka se AtmA kA svarUpa samajhAnA hI zAstro kA mukhya kArya hai| isIlie mahApurupo ne AtmapadArtha ko bhalAbhAti samajha kara usakA jisa rUpa me jo svarUpa hai, usakA yathArtharUpa me Agamo me sagraha kiyA hai| ata Agamo ke dvArA AtmA ko avirodharUpa se vAstavika rUpame samajha lenA hI zAstrayoga hai, jo eka taraha meM zAnti kA kAraNa he / AtmA guNa nahI, kriyA nahI, kalpanA se kalpita vastu nahIM, abhAva-rUpa padArtha nahI, tathA sAyogika padArtha nahIM, apitu vaha sAkSAt bhAvarUpa amUrta, avinAzI padArtha hai, isa prakAra vidhi-niSedharUpa se pramANalpa me (gatAnugatikatA se nahI) AtmA kA vidhivat svIkAra karanA bhI zAnti kA kAraNa hai / 1 dekhiye Agamo me vidhi-niSedhaka vibhinna pATha -- (a) appaNA saccamesejjA mitti bhUhi kappae '-uttarAdhyayana (A) koha mANa ca lobhaM ca mAya ca pAvavaDDhaNa / vame cattAri dosA u, icchato hiyamappaNo // -- dazavakAlika (i) appA ceva dameyanbo, appA hu khalu duddmo| appA dato suhI hoI assi loe parattha ya / / -uttarAdhyayana I) na logassesaNa care'-AcArAMga [3] suyANi ya ahijjittA, tao jhAijja ego| -uttarA0
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 adhyAtma-darzana AnAgI gAvAoM meM mAdhyAmika gAnti kI prANinie vividha upAya batAe hai duSTajanasaMgati parihare, bhaje sugurAsantAna re| joga sAmarthya cittabhAva je, dharai mutinidAna re // zAnti // 8 // artha mAtmazAnti me vighna DAlane vAle mithyAgrahI, abhinivezo, miyAmApI, miyAdRSTi, nirdaya Adi duSTa dicAra-AcAra se dUpita) logoM ayavA micyAsva, kaSAya, viSayamakti Adi dopoM kA sasarga choDa kara niSpakSa cAnI jAtmAoM guru athavA unake nigrAya me rahe hue zipyo ko maga ti paare| isa prakAra jo mumA mukti [gAnti] ke kAraNarUpa sAmadhyaMyoga [mAtmavIrya ] ko cita meM bhAvollAmapUrvaka [yA AtmA ke uccasvabhAvapUrvaka] dhAraNa karatA hai, vaha mokSasiddhizAntilAma prApta karatA hai / bhASya duSTa-tagativarjana zAnti ke lie jarUrI mumukSu aura zAntinvalpaprApti ke icchuka vyakti ko durAgrahI, dupTasvabhAvI eva vitaNDAvAdI' durjana logo kI mohabata se dUra rahanA cAhie, kyoki 'sasargajA doSaguNA bhavanti' isa nyAya se halakI eva nIca prakRti ke logo ke sAtha rahane se lAbha ke bajAya hAni hI adhika hotI hai| unake dopa madguNI AtmArthI sAdhaka me Ane sambhava haiM / R ra kadAgrahI Adi duSTo yA dopo kI sagati 1 te mana me sakleza paidA hotA hai, agAnti aura becainI bar3hatI hai| suguru-santAna kI sevA me rahe agara nagati karanI hI ho to sadguru -(nispRha, anAsakta, tyAgI, eva AtmArthI guru) kI sevA me rhe| aisA karane meM AtmavikAsa kI sundara preraNA milegI, AtmakalyANa kA upadeza milegA, kapAya-ruci aura vipayAsakti manda hogii| agara ve madguru mahApurupo kI zipya-para 1. kahA bhI hai 'khuDehi saha sasaggi, hAsa kIDa ca vajjae' -~-uttarA, 1
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha meM samAdhAna mparA ke hoge to brahmacarya ke uttaga askAro me otaprota gurukula me raha kara unhoMne apanA jIvana-nirmANa kiyA hogA; isame gavya jijJAsu ko zAnti kI prApni anAyAsa hI hogii| matalaba yaha hai ki kumaga kA tyAga aura sumaga kA Azraya liyA jAya, jisame zAstrayoga prApta ho, siddha aura saphata ho / sAmarthya-yoga kA dhAraNa . zAnti kA kAraNa isI prakAra zAntivAJchuka sAdhaka Upara caDhatA-caDhatA sAmarthya- yoga citta me dhAraNa kare, jo mukti kA prabala kAraNa hai| sAmarthyayoga kA artha haiAtmA me itanI zakti (sAmarthya) pragaTa kare, jisase apramatta mAdhaka ho kara AtmA me asakhyakAla se nihita vipayakapAyAdi duSTa bhAvo ko choDe / yahI kAraNa hai ki sAmarthyayoga uccaguNasthAno me prApta hotA hai / isake mukhyatayA do bheda-dharmasanyAsamAmarthya yoga aura yogsnyaassaamrthyyog| 7vA~ guNamthAna choDane se 8vA guNasthAna prApta hone para dharmasanyAsa-sAmarthyayoga AtA hai, jisame sAtave guNasthAna taka karane ke vAhya dharmAnuSThAnaM choDa dene hote haiM, jabaki yogasanyAsamAmayaMyoga me 13 ve guNasyAna kA antamuharna kAla vAkI rahatA hai, taba mana-vacana-kAyA ke-nirodha karane kI kriyA zurU honI hai / vahA~ se TheTha zailezIkaraNa ke antima samaya taka kI avasthA hotI hai / athavA yahA~ 'yogasAmarthya' zabda bhI ho to usakA artha hotA hai--- mana, vacana, kAyA ke yogo para kAbU karanA yA ina tIno kA sAmarthya vatAnA / apane sayoga, sAmarthya, utsAha aura Arogya ko dekha kara sAdhaka jitanA ho sakatA hai, utanA Atmazakti pragaTa karane me tatpara hotA hai / 1 vase gurukule nicca (sadA guru ke nikaTa nivAsa kare)-uttarA0 10 2 kahA bhI hai vala thAmaM ca pehAe saddhAmArugamappaNo / khitta kAla ca ninnAya tahappANa niujara-daza 0 a0 8 joga ca tamaNadhammammi juje agalaso dhuva / jutto a samaNadhammammi aTu lahai aguttara / / daza0 a8 sAdhaka apanA vala, utsAha zraddhA, Aropa, kSetra aura kAla deva kara apanI AtmA ko mAdhanA meM juTA de| sApaka Anandharahita ho kara sa zranaga dharma me apane yoga ko laae| dhanagadharma meM laga hue mAraka kI jAtmA azya hI anutara mukha (zAnti) rUpa artha (lakSya) ko prApta karatI hai /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana yogasAmarza kA eka artha yaha bhI hai ki gupura gAva H apane mana ko vyartha ke aniSTa cintana me, va vana ko vRthA vivAda me, nindA-cugalI kAroM meM tathA kAyA ko vyartha kI ceSTAmo yA phijUla kAmo me athavA dugage ke sAtha laDAI-jhagaDe me na gA kara zuddha Atma-cintana ge, AtmaguNa nI carcA me, athavA paramAtma guNAnuvAda ga, tathA dUmaro kI sevAzuzrUgA, tyAga Adi meM lagAe / apane samaya kA dupayoga na kareM, apitu samaya kA acche vicAra, vacana eva kArya meM nadupayoga ayavA svaya ko jo samaya yA mAdhana prApta hae haiM, unakA upayoga acchI pravRtti meM kre| isa prakAra ke yogamAmaya meM svana hI zAnti prApta hotI hai, AtmA me samAdhi rahatI hai| agalI do gAthAo me mahAzAnti ke lie gamatAyoga ke viSaya meM kahate hai mAna-apamAna citta sama garage, sama gaNe pAnapha-pApANa re / vandaka-nindaka sama gaNe, isyo hoya tuM jAga re ||shaa06 // sarva jagajantu ne sama gaNe, sama gaNe tRNa-maNi bhAva re / mukti-sasAra neU sama gaNe, muNe bhavajalanidhinAva re ||shaa0 10 // atha zAntivAJchuka sAdhaka kA koI sammAna kare yA apamAna kare, dono avasthAo ko mana me sama samajhe (dono me sama rahe) / sonA aura patthara dono ko samAna samajhe, tathA usakI vandanA (bhakti -pUjA) karane vAle gaura usakI nindA (AlocanA) karane vAle dono ko sama samajhe / jaba tU isa prakAra kA samabhAvI ho jAyagA, tabhI samajhanA ki maiM mumukSa yA zAntipipAsu huuN| jagat ke samasta prANiyo ko Atmadravya kI dRSTi me samAna samajhe, tinake aura maNi dono ko pudgala kI dRSTi se samAna mAne, mukti (karmoM se mukti) meM nivAsa ho yA sasAra me, pratibaddha [vItarAga] bhAva se dono ko samAna samajhe, isa prakAra kI samatArUpa zAntivRtti ko vaha sAdhaka sasArasamudra tarane ke lie naukA smjhe| bhASya samatAyoga : mahAzAnti kA kAraNa pUrvagAthAo me batAye hue zAnti ke upAyo se Age kI bhUmikA ke rUpa me zrIAnandadhanajI mamatAyogaH banAte haiM, jo zAmnayoga,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna jJAnayoga, kriyAyoga aura sAmarthya yoga se bhI uccakathA kA hai| kyoki 1 zAstra kA jJAna to samatA kI ora dizAsUcana hI kara sakatA hai, vaha samatA ke sAgara me TheTha dUra taka nahIM le jA sakatA, magara sAmarthyayoga nAmaka svAnubhava samatAsAgara ke sAmane vAle kinAre taka AtmA ko pahuMca sakatA hai, bazarte ki samatArupa naukA para AtmA AruDha ho jAya / bahirAtmabhAva kA tyAga karake antarAtmA jaba deza-sarva virati kI bhUmikA se Age nivikalpadazA kI uccabhUmikA (sAtavA guNasthAna) para pahuMca jAtA hai, taba vaha isa prakAra kA samatAyoga prApta karatA hai| isa prakAra kA sAmarthya yogI dharmasanyasta hone se parama tRpta ho kara parama nizcaya me sthita ho jAtA hai| vaha ratnatrayI kA AtmA ke sAtha advaita-abheda karake kevala Atmadravyamaya svAnubhavamaya paryAyadRSTirUpa vikalpa se rahita nirvikalpa dhyAnastha (samAdhistha = kUTastha bana jAtA hai / vaha AtmasvabhAva kA jJAtA, AtmaramaNakartA AtmArthI purupa jaba sAmarthya yoga ke vala se samatA meM praveza karatA hai, taba yadi koI guNagrAhakatAvaza kalyANakArI, dharmadeva, jJAnI ityAdi zabdo dvArA usakI prazasA karatA hai, usakA satkArasammAna karatA hai athavA koI dvepa yA pUrvAgrahavaza usakA apamAna, tiraskAra yA nindA karatA hai, koI usakA virodha karatA hai to koI samarthana, vaha dono sthitiyo me harpa-zoka yA topa-roSa nahIM karatA, apitu dono ko paudgalika bhAva mAna kara samatA aura AtmazAnti me sthira rahatA hai| AtmArthI purupa to kevala AtmaguNa me hI ramaNa karatA hai, vaha mahAnirjarA karatA rahatA 1. adhyAtmasAra me kahA hai diD mAnadarzane zAstravyApAra : syAnna dUragaH / / asyA. svAnubhAva. pAraM sAmarthyAkhyo'vagAhate // 28 // 2- gItA me kahA hai-samatva yoga ucyate- samatva ko yoga kahA jAtA hai| jitAtmana prazAntasya paramAtmA samAhita / zItoSNasukhaduHkheSa tayA mAnApamAnayo // 7 // jJAna-vijJAnatRptAtmA phUTasyo vijitendriya / yukta ityucyate yogI, samaloSThAzmakAcana : // 8 // suhRnmitrAyudAsInamadhyastha pyabandhuSu / sAdhusvapi ca pApeSu samabuddhirviziNyate // 6 // bhagavadgItA a. 6
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 adhyAtma-darzana hai, vaha jAnatA hai ki sammAna yA apamAna se mere AtmaguNa meM koI bRddhi yA hAni hone vAlI nahI hai / isalie kisI ke dvArA bandana yA sammAna karane meM vaha prasanna yA tuSTa nahIM hotA, tavaiva kisI ke dvArA nindA yA apamAna karane se vaha khinna yA ruSTa nahIM hotaa| alabattA, guNagrAhakatAva pAdana, sammAna karane vAle ko zubha- puNya avazya milatA hai, tayA ajJAna yA dve pavaNa apamAna nindA yA tiraskAra karane vAle ko aNubha- pApa lagatA hai / kintu jAnI AtmArthI sammAna yA apamAna tathA vandanA aura nindA dono hI avasthAo me samatArasa ke sAgara para tairatA rahatA hai| kyoMki aisA samatAyogI mammAna aura apamAna ke namaya dAnAntarAya kA udaya aura upazama tathA vandaka aura nindaka ke samaya upabhogAnta rAya kA udayaupazama samajha kara dono hI avasthAo me matulita raha sakatA hai| isa prakAra se zAnti rakhanA bahuta hI kaThina hai / yaha kahanA jitanA bhAtAna hai, utanA karanA AsAna nahIM / baDe-baDe sAdhaka isameM hAra khAjAte haiN| yo kahane kA dikhAvA to prAya. sabhI karate haiM, para jaba hajAro AdamI A kara unakI prazaMsA karate haiM, to mana gudagudAne lagatA hai aura jaba ve hI unakI nindA karane lagate hai to mana tilamilA uThatA hai / prazasA aura nindA suna kara ve ekarasa nahI raha sakate / bhagavAn pArzvanAtha para eka aura kamaTha mUsaladhAra pAnI barasAtA hai, dUsarI ora dharaNendra una para chana dhAraNa karake unakI sevA meM hAjira rahatA hai, aisI sthiti meM dono ko samAna mAnane kI vRtti vanAnA bahuta hI kaThina hai / parantu parama zAnti ke lie aisA atyanta jarUrI hai / kaI loga aisA kaha dete hai ki jaba vandaka aura nindaka, sammAnakartA aura apamAnakartA dono ko jo eka sarIkhA mAnate hai, ve dono ke sAtha eka sarIkhA vyavahAra kyo nahI karate? bAta yaha hai ki ve to apanI AtmA me ramaNa karate hai , jJAnI hone se ve dono ke vastusvarUpa ko avazya jAnate haiM, magara dono me se kisI ke sAtha bartAva nahIM karate, isalie samadarzI ke lie tadyogya bartAva yA vyavahAra karane kA to savAla hI nahIM utthtaa| vidyAvinayasampanna brAhmaNa, gAya, hAthI, kuttA, zvapAka (cADAla), ina sabake prati paNDita (jJAnI- samatAyogI) samadarzI hote hai, samavartI nhii| kutte ko apane Atmatulya mAna kara kyA jJAnIpuruSa kutte ke sAtha bhojana karane baiTha
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha meM samAdhAna jAegA? yA gAya ko Atmatulya mAna kara usakA dUdha nahI dUhegA yA pIegA? isI prakAra samatAyogI AtmArthI ko Rddhi-siddhi Adi aneka labdhiyA~ prApta honA sambhava hai, vaha parantu AtmaguNalIna ke lie to sonA aura patthara dono samAna haiM / vaha vastusvarUpa jAnatA hai ki sonA pRthvI kA zubhavikAra hai aura patthara pRthvI kA azubha vikAra hai / ata jJAnI kI dRSTi me dono ekasarIkhe hai| isI taraha tinakA, jo eka tuccha nagaNya cIja hai, usase ghRNA nahI hotI, aura ratna, jo bahumUlya padArtha hai, use dekha kara moha-mamatA nahIM hotI / jJAnI kI dRSTi me dono podgalika hai / isase bhI eka kadama aura Age baDhatI hai ki vaha zatra mitra para hI nahI, sasAra ke samasta prANiyo ke prati Atmaupamya bhAva Atmatulya dRSTi rakhatA hai| Atmadravya ke ekatva kI dRSTi se vaha samasta AtmAo ko apanI AtmA ke samAna ekasarIkhe mAnatA hai| isase bhI Age baDhakara AtmArthI jJAnIpurupa samatA kI parAkASThA para pahuMca jAtA hai| 2 usakI dRSTi me muktinivAsa yA sasAra nivAsa dono barAbara haiN| kyoki vaha samajhatA hai ki maiM mukti me raha kara jo svarUparamaNa vahA~ rakhU gA vaha svarUparamaNa yahA~ (sasAra me ) raha kara kara bhI rkhuugaa| isalie mere lie koI pharka nahI paDatA- mukti aura sasAra kA / sAdhaka kaI vAra mukti ke lie utAvalA ho uThatA hai, kaI kacce sAdhaka to sAMsArika pada-pratiSThA, sammAna-satkAra eva baDhiyA khAnapAna eva viSayasukho me pralubdha ho kara mukti kI sAdhanA choDa kara sasAranivAsa kI kAmanA karane lagate haiM / parantu samatAyogI sAdhaka jJAnadazA meM rahanA hai, isalie vaha na to zIghra muktiprApti kI 1. isIlie gItA meM kahA hai vidyAvinayasampanne brAhyaNe gavi hastini / zUni caiva zvapAke ca paNDitAH samadarzinaH // nimamo nirahakAro ni sago cttgaarvo| samo ya sanvabhUesu tasesu thAvaresu ya / / lAbhAlAbhe suhe dukkhe jIvie maraNe tahA / samo nidApasaMsAsu tahA maannaavmaanno||-uttraadhyyn-28
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 adhyAtma-darzana abhilApA karatA hai aura na hI mamArapAli kI icchA karatA hai, kyoMki icchA, kAmA, abhinAyA bhora nAlasA ye mara mohanIyavAjanita hai| isalie vaha kisI bhI prakAra kI icchA, vAsanA yA mamilApA, yahA~ taka ki mokSa kI icchA ko mI tyAjya samajhatA hai / bhAnI AtmA gamAgamudra pAra karane hetu samatA ko naukA mAna kara mokSa-siddhasvarUpa (gudvAtmasvarUpa) prApta kr| kA satata puNyArya karatA hai / usake lie vyavahAradRSTi se tapa, sayama, svAdhyAya, dhyAna Adi kA mAlambana letA hai| imIlie zAstra me kahA hai-' paTakAya ke rakSaka, paramazAnta mahapi pUrva karmA kA rAyama nIra tapa se kSaya karake, samasta dukho ko kSINa karane ke lie AtmabhAvaramaNa kA purupArya karate haiM / isa prakAra yAtmamiti prApta karake ve anAdi-ananta zAntisvarUpa ko prApta kara lete haiN| isa prakAra kA samatAyogI jaba parAkASThA para pahu~ca jAtA hai to usakI sarvasva svabhAvaniSThA AtmA me hI parinipTina ho jAtI hai| mAtmA ke sivAya usake samakSa koI bhI dravya nahIM rahatA, koI bhI vikalpa nahIM rahanA, ekamAtra AtmA, Atmaikatva, usake samakSa rahatA hai, isI bAta ko AgAmI nAyA me batAte haiM ApaNo yAtamanAva je, eka cetanA''dhAra re| avara savi sAtha sayogathI, eha nija parikara sAra re|| zAnti0 // 11 // artha apanA (svaya kA) sakriya zuddha AtmabhAva (Atmatva) hI zuddha caitanyasvarUpa 1-khavittA puvakammAi sajameNa taveNa ya / siddhimaggamaNupattA tAiNo pariNinDA / / -dazavakAlika a 3 (savvadukkhapahINaTThA pakkamati mahe siNo) -uttarA0 a 28 2. ege AyA-ThANAga sUtra 'AyA sAmAie AyA sAmAiyassa aTTha-bhagavatImUtra eka AtmA hai / jagat meM samasta prANiyo kI eka sarIkhI AtmA hai / AtmA hI sapA =mAmAvika hai sAmAyika dvArA prApta artha hai /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna 341 kI prApti kA AdhAra hai / AtmA ke sivAya sabhI anAtma (karma Adi) padArtha mAtmA ke sAtha saMyogasambandha se jur3e hue haiN| vAstava me AtmA kA cetanA, jJAna, darzana, cAritra sukha Adi hI nijaparikara (apanA AtmasambandhI parivAra) hai, vahI sArabhUta eva zAzvata hai, sAtha me Ane vAlA hai| bhASya zuddha AtmabhAva hI paramazAntirUpa hai zuddha AtmA amUrta aura nirAkAra hone se manuSya apane AsapAsa ke dRzyamAna jagat-zarIra, svajana, sambandhI, mitra, parivAra, samAja, sampradAya, makAna, dhana, dhAnya Adi ko apanA mAna kara unase mamatva karatA hai, aura iSTa-aniSTa ke viyoga-sayogo me duAkhI aura azAnta ho jAtA hai| parantu use yaha patA nahI ki ye sava padArya parabhAva haiM, inase mamatvasambandha bAdhane se azAnti hI baDhatI hai| svacetanAdhAraka Atmatva athavA caitanyaguNa kA AdhArabhUta Atmadravya kA AtmabhAva hI paramazAntirUpa haiN| isI bAta ko spaSTa karane ke lie zrI AnandadhanajI kahate haiM-'ApaNo AtamabhAva je. . ' isakA tAtparya yaha hai ki AtmA ne vibhAvadazA me ajJAnadazA se audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmANa Adi zarIra dhAraNa kiye haiN| isI prakAra zarIra se salagna vAlya, yauvana, buDhApA, rUpa, kAnti, nAma, AkAra Adi tathA zarIra se sambandhita eva zarIra ke upabhoga me Ane vAle anna, jala, dhana, maNi, mANikya, sonA-cAMdI, makAna, dUkAna Adi eva mAtA-pitA, bhAI-bhaginI, patnI, putra Adi parivAra, mamAja, rASTra, sampradAya, naukara-cAkara Adi sava sayogo se utpanna yA prApta hai / isI prakAra kAma, krodha, mAna, mAyA lobha, hAsya, rati Adi aura aSTakarma kI mUla prakRti Adi saba anAtmapadArtha hai, ye saba sayogajanya hai / inake sayoga se AtmA ko pUrNa zAnti na to huI, na hogI aura na hI hotI hai / sAmAyika pATha me batAyA gayA hai sayogato dukhamanantabheda yato'znute janmavane shriirii| tatastridhA'sau parivarjanIyo yiyAsunA nirvRtimAtmanInAm / / arthAt janmarUpI vana me AtmA sayoga ke kAraNa ananta prakAra ke dukha bhogatA hai| isalie apanI paramaNAnti prApta karane ke abhilApI AtmA ko mana-vacana-kAyA tIno se sayoga kA tyAga karanA caahie|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 adhyAtma-darzana __ ata pUrNazAnti ke lie AtmA ke nAya isa dRzyamAna jagat kA sayoga choDanA anivArya hai| use choDe vinA vAstavika eva nyAyI zAnti kI sambhAvanA nahIM hai / ata pUrNa zanti ke ucTaka mumuza ke lie apanA cenanAtmaka AtmabhAva hI AdhAra hai| AtmA kA parivAra cetanA, mAna, dargana, Adi Atma-guNo ko hI samajho, anya koI parivAra mAtmA kA nahIM hai / AcArAMga mUtra, meM batAyA hai-'appA tumameva tuma mitta ki bahiyA mittamicchasi ? arthAt he Atman / tU hI terA mitra hai| bAhara ke mitra kI apekSA kyo rakhatA hai ? vAstava me bAhara kA parivAra to Akasmika gayogajanya hai, ima janma yA isa zarIra ko le kara hai| uge to ekA dina choDa kara calanA hogA, ataH AtmA yA AtmaguNa hI ekamAtra mAtmA kA parivAra hai / 'AtmA hI AtmA kA nAtha hai, AtmA hI AtmA kA mitra aura zatru hai, AtmA kA AtmA ne hI uddhAra kare kintu usakA patana na kre| isI bAtmakatvamAvanA ko le kara calane se pUrNa zAnti kA sAkSAtkAra sAdhaka ke jIvana meM ho sakatA hai| dagadai kAlika sUtra me kahA hai-'zarIrAdi ke sAtha sambandha ko tyAjya samakSa kara chorane vAle sAdhaka ko zAzvata zAnti kA sthAna-mokSapada prApta hotA hai|' isa prakAra zAnti ke uttarottara kramaza utkRSTa upAya evaM sopAna batAkara ava upasahAra karate haiM prabhumukhathI ema sAbhalI, kahe AtamarAma re| tAhare darisaraNe nistaryo, muja sivAM savi kAma re ||shaanti||12|| artha vItarAga prabhu 'zAntinAtha' ke mukha se ni.sRta vANI suna kara merA AtmArAma (AtmArUpI vagIce me viharaNa karane vAlA) kahatA hai ki Apake zAntirUpa prabhu) ke darzana-svarUpa pA kara merA sasAra-sAgara se nistAra ho cukA hai aura mere sabhI kArya siddha ho gae haiN| 1 attA hi attano nAyo * dhammapada / appAmittamamitta ca duppaTTio supaTThio / uddharedAtmanA''tmAnaM nAtmAnamavasAdayet AtmavAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmana // --bhagavadgItA 2 "ta dehavAsa atui asAsaya sayA cae niccahi adviappA / chiditta jAI-maraNassa baMdhaNa, uvei bhikkhU apuNAgamaM gaI //
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha meM samAdhAna 343 bhASya paramAtmA ke prati kRtajJatA-prakAza zrI AnandaghanajI ne zAnti prApta karane ke vividha upAya jo zrIzAntinAtha, prabhu ke dvArA prApta hue, unakA ullekha aba taka kI gAthAo me kiyA / kintu aba ve AtmArAma kI ora se ullAsapUrvaka kRtajJataprakAzana karate haiM-'tAhare darisaNe .......' vAstava me pichalI kula 6 gAthAo me atisakSepa me zrIAnandaghanajI ne AdhyAtmika dRSTi se zAntisvarUpa aura zAnti ke upAyo para prakAza DAla kara kamAla kara dikhAyA | AdhyAtmika zAnti ke viSaya me zAstro me vahuta hI vistAra se kahA gayA hai, jaisA ki ve svaya ullekha karate haiM, parantu una bAto kA sAra le kara vahata hI sakSepa me kahanA racanAkAra kI atyanta kuzalatA kA paricAyaka hai| yaha to thotA para nirbhara hai ki vaha sakSepa me kathita bAta ko vizlepaNapUrvaka vyaurevAra smjhe| jijJAsu sAdhaka kA yaha kartavya hai jaba usakI ulajhaneM sulajha jAya, mana me uThate hue vividha prazno kA samAdhAna prApta ho jAya, antara me jJAna kA prakAza jagamagA uThe, buddhi ko tRpti aura satuSTi ho jAya to AhlAdapUrvaka vaktA ke prati kRtajJatA prakaTa kare / isI dRSTi se zrIAnandaghanajI zAntisAdhaka AtmAo kI ora me kRtajJatA,vinamratA eva bhakti pradarzita karate haiN| zAntiprabhu ke siddhAnta se aviruddha vANI prazna ho sakatA hai ki yahA~ to zrI zAntinAtha prabhu ne koI bAta apane mukha se kahI nahI, phira yaha kaise kahA gayA ki 'prabhumukha thI ema sAbhalI ' isakA samAdhAna yaha hai ki jainazAstro kI racanA ke viSaya me eka siddhAnta hai ki artha (mUlavacana) ke rUpa me pahale arhanta bhagavAn tIrthakara dezanA yA upadeza dete haiN| phira gaNadhara use sUtra kA rUpa dete haiM, usa bhagavadukta vANI kA vyavasthita sakalana karate hai| isa dRSTi se hama yaha dAve ke sAtha kaha sakate haiM ki yahA~ zAnti ke viSaya me jo kucha bhI bAte kahI gaI haiM, ve tIrthakara ke vacano se kahI bhI viruddha nahIM hai| hA~, yaha bAta jarUra hai ki 'tIrthakara bhagavAn 1 'attha bhAsai arahA, sutta gu tyai gaNaharA'
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 adhyAtma-darzana kI vANI vividhasUtro me yatra-tatra vidyArI huI milatI hai| parantu paramAtmavANI siddhAnta me aviruddha hai , aura unhI ke muga se ni mRta bacana / yahI kAraNa hai ki inheM suna kara AtmArAma atyanta bhAvutAvA ho para yAnninAya prana ke prati AbhAra prakaTa karatA hai| kyoki uge yaha jArabhya nAga milA, jo saikaDo janmo me bhI nahIM mila sktaa| zAntinAya prama pho zAnti ke dargana se nistAra pahalA AbhAravacana mAtmA me ramaNa karane vAlA AlAyarthI evaM mAnavI yaha pragaTa karatA hai ki zAntinAya pramo / jApa ke nAma meM hI koI jAdU hai, jisane merI AtmA (bhAvAnta karaNa) me gAli ke vividha urAya madhurita hue| merI buddhi Apako zAntisvarUpa kA namyagdarzana pA kara nRpta hI uThI / merI mAtmA varSoM se zAnti ke sambandha meM mithyAdarzana se grasta thI, nAsArika padArthoM yA vividha kAmanAo kI pUrti meM hI zAnti kI itizrI mAnatI A rahI thI, parantu vaha kalpita zAnti mithyA, kSaNika aura AbhAsamAya niklii| usase agAnti hI vddhii| kintu aba Apane jo bAdhyAtmika zAnti ke bhUna diye haiM, uname mujhe kahI dhokhA hone vAlA nahIM / ye zAnti ke Thosa eva gyAyo upAya hai| ata zAntinAthaprarUpita zAntidarzana pA kara maiM vAstaba me mamAramAgara te tara gayA samajho / java kisI kaThina kArya kA sahI upAya mila jAtA hai, to AmA kArya to vahIM ho jAtA hai, phira to bama sakriya hone kI dera hotI hai kiTa se kAma bana jAtA hai| yahI bAta yahA~ AdhyAtmika zAnti ke viSaya me hai / zAnti ke jo nuskhe vatAye haiM, unase aba caTapaTa kArya ho sakatA hai, sirpha gAnti ke upAya ke lie juTane kI dera hai / zAntidarzana ho jAnA bhI bahuta duSkara kArga thA, vaha atyanta AmAna ho gayA, isalie eka bahuta hI pecIdA prazna hala ho gyaa| zAnti darzana meM kAryasiddhi dUsarA amlya lAbha gAntinAtha prabhu ke caraNa meM vaha huA ki zAnti ke kAraNa pahale sAre kiye karAye kAma bigar3a jAte the / kArya banane meM dera lagatI hai, vigaDane me nahI / jitane bhI sAsArika yA tathAkathita zAntivAdI milate ye yA mile, ve saba Upara-Upara me zAnti kA rAstA batA dene the, jo Age cala kara vada ho jaataa| kyoki usa tayAkathita mArga meM aneka kaThinAiyAM, vighna aDacane aura sAsArika svArtha A kara maDa jAne aura ve sAnti ko caupaTa kara,
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke zAnti ke sambandha me samAdhAna 345 dete, lekina prabhu dvArA ukta zAnti kA mArga Thosa, nirvighna, sthAyI aura advitIya hai| isalie aba mujhe itanI tamallI ho cukI ki jo kAma kaI varSoM me kyA, kaI janmo me nahI ho pAe, ve Apase zAntimArga suna kara siddha ho gae / eka aTapaTA prazna hala ho jAne se kaI kArya ho jAte haiM, isI prakAra eka baDI ulajhana miTa jAne se mere sabhI kArya siddha ho ge| maiM kRtakRtya ho gyaa| maiM nihAla ho gyaa|' yaha sava bhakti kI bhApA me nikAle hue harSodgAra haiM / isI kAraNa 'tAhare darisaNe nistoM, mujha sidhyA savi kAma re' ina dono vAkyo me bhaviSyakAlIna prayoga ke badale bhUtakAlIna prayoga hue haiN| maiM sasAra-sAgara se pAra ho jAU~gA aura mere saba kAma siddha hoge' ye hI una dono ke upacAra se artha haiN| pahale AtmabhAva ko hI ekamAtra AdhAra mAna kara mahAzAnti kA eka mAtra kAraNa usI ko hI mAnanA, usI meM ramaNa karanA aura usI ke guNo ko pragaTa karanA batAyA hai, java sAdhaka ne isa bAta ko hRdayagama kara liyA aura nizcayadRSTi se ekamAtra zuddha AtmA hI ArAdhya rahA, yaha yAda Ate hI atyanta prasannatA se vaha jhUma uThA aura agalI gAthA me usakI vANI phUTa paDI aho aho hu muja ne kahU~, namo muja namo muja re| amita phala dAna dAtAranI, jehane bheMTa thaI tujare // zAnti // 13 // artha oho / mere atahadaya me zAnti kA apUrvamatra-'AtmArAdhana' jama gayA, ata aba maiM apanI antaraAtmA se kahatA hU~, mujha AtmA ko namaskAra hai, mujhe namaskAra hai, jise Apa sarIkhe asIma phala (nAzvata zAntirUpa phala) ke dAtA se bheMTa huii| bhASya AtmA ko AtmA ke dvArA namana jaba manuSya ko kisI alabhya yA durlabha vastu ke lie jagaha-jagaha bhaTakanA paDatA hai yA jagaha-jagaha khuzAmadI yA jaise taise vyakti ko vandana-namana karanA paDatA hai, to usakI AtmA kA svatva, teja yA svabala mara jAtA hai, kintu ava javaki Apake zAntidarzana ko pA kara ma dhanya ho utthaa| mere janma-janma ke
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 adhyAtma-darzana baMdhana kaTa ge| aura mujhe Azcarya huA ki mujhe vizva kA sarvottama bahumUlya AtmazAntirUpI dhana AtmA me hI asIma-phaladAtA Apa sarIkhe samartha dAnI prabhu se mila gayA, taba maiM apane Apako hI namana karatA hai, jisakI Apa jaime parama zaktimAna puruSa se bheMTa huI / vAstava meM dekhA jAya to nimitta acche se acchA, UMce me UMcA mila jAne para bhI upAdAna (svaya kI AtmA) yadi zuddha yA yA anukUla na ho to koI bhI kArya nahIM ho sakatA / zAntisvarUpa ke prampaka zAntinAtha tIryakara se hote hue bhI jijJAsu, vinIta, kRtajJa aura svarUpagrAhaka AtmA na ho to yatheSTa phala nahIM milatA / isI dRpTi me yahAM apanI AtmA ko praphullita ho kara sAdhuvAda diyA hai ki usane zAntisvarUpa kI cAbI pA lii| isalie vaha svaya ko hI nasana karatA hai, bhAgyazAlI eva kRtakRtya mAnatA hai / aparimita phala vAstava me mokSarUpa phla hai, masAra se mukti hai , jise pAkara kucha bhI pAnA vAkI nahIM rhtaa| vAstava me paramAtmA koI mokSarUpa phala uThA kara hAtha me nahIM dete / ve to mArga batA dete haiM, upAdAna ko zuddha jora grahaNazIla rakhanA apanI mAtmA kA kAma hai, yaha vahA kaThinatama kAma hai| isI prakAra sAdhaka AtmA ko hI namana karatA hai| paramAtmA ke sAtha AtmA kA isa prakAra kA dvaita vyavahAranaya me hotA hai / nizcayanaya kI dRSTi se svaya AtmA svaya ko samajhane vAle antarAtmA ko hI namaskaraNIya samapta kara vAra. vAra namana karatA hai| vAstava me tatvajJa kI dRSTi me AtmA-paramAtmA dono abhinna hone se dono hI namaskaraNIya hai / java AtmA me bahirAtmabhAva miTa kara antarAtmabhAva pragaTa hotA hai, taba sva-AtmA para hI nimnottarUpa se paTakAraka ghaTita ho sakate haiM 1 kartA- mere AtmaguNo kA kartA maiM hI huuN| 2 pharma- mere svAbhAvika guNa-karma kI kriyA-(karma) kA kartA maiM hI huuN| aura vaibhAvika karma kA viccheda karane kI kriyA (karma) kA kartA bhI 3 karaNa- mere svAbhAvika jJAnadarzana-cAritra dvArA mere se hI Atmasvarupa pragaTa hotA hai| ahameva mayA''rAdhya -yaha bhI kahA hai|
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna 347 4 sampradAna * mere lie merA AtmA hI namaskaraNIya hai, maiM apane ko hI namaska ra karatA huuN| 5 apAdAna-mere vibhAva se mere svabhAva me Ane vAlA maiM hI huuN| 6 adhikaraNa - merI AtmA ke atyanta guNo kA sthAna (AdhAra) merA AtmA hI hai| isa gAthA me 'tuja' aura 'muna' AtmA haiM, ve dono antarAtmA ko antarAtmA ke sambodhana ke sUcaka haiN| yava upasa hAra karate hue zrIAnandaghanajI apanI bAta kahate haiMzAntisvarUpa saMkSepathI, kahyo nija-para-rUpa re / AgamamAhe vistAra ghaNo, kahyo zAntijina-bhUpa re // shaanti0||14|| artha isa stuti me AdhyAtmika zAnti kA svarUpa atyanta saMkSepa me batAyA hai| nija (pravacanakartA) aura para (zrotA) donoM hI bhanyaprANiyo ke svabhAva (rUpa) ko le kara ayavA pararUpa dono kI apekSA se zAntinijarAja aura tIrthaMkaro dvArA upadiSTa Agamo me isakA zAntisvarUpa bahuta vistAra se varNana kiyA hai| bhASya zAntisvarUpa varNana . svapararUpa se isa stuti me zrIAnandaghanajI svaya apanI ora se kahate haiM ki zAntinAtha bhagavAna dvArA sva aura para dono apekSA se prarUpita zAnti kA svarUpa maiMne akita kiyA hai / athavA nija=AtmA kA rUpa, para=paramAtmA ke rUpa me athavA Atma-rUpa kI prApti ke lie tathA para=paramAtma-svarUpa kI prApti ke lie zAnti kA svarUpa kahA hai / yadyapi Agamo me bahuta hI vistRtarUpa se zAntijina-rAja eva anya tIrthakaro dvArA Atma-varNana hai / isame do bAte vizeSarUpa se phalita hotI haiM--eka to yaha hai ki vAcanAbheda hote hue bhI tIrthakaro ke Agama (siddhAnta-jJAna) samAna hote haiM, kyoki pratyeka kI sarvajJatA ekasarIkhI hone se sarvajJo kA jJAna eka sarIkhA hotA hai / jagat me mokSamArga anAdisiddha hone se pratyeka tIrthakara isI kA upadeza dete haiM /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 adhyAtma-darzana isalie vibhina nIrya karo ke tIrtha alaga-alaga hote hue bhI unheM saMyaM tIrthakage ke kahane meM koI jApatti nahIM / inake anusAra vartamAna bAgama ko zrI zAningaya prabhu ke dvArA upadiSTa kahane meM koI virodha nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki yadyapi zAnti mvarapa kA varNana nAgamo meM bahuta hI vistRtarUpa meM kiyA hai, yahA~ to makSipta varNana hai| jinhe atyanta bistAra meM par3hanA ho, isa viSaya me pUrNarUpa se avagAhana karanA ho, unhe mUna mAgama-ganya par3hane caahie| aura vahA~ ne zAnti kA vivaraNa prApta karake use samajhanA, phira tadanusAra AcaraNa karanA Avazyaka hai| ___ isa stuti meM sakSepa meM zAntimvarUpa batAne kA uddezya yaha hai ki nakSepa me kathana ne manapya ko usame raci rahatI hai aura vistAra se paDhane kI ruci bhI jAgatI hai , jisame jJAnavRddhi ho sakatI hai| zrIAnandaghanajI isa gAthA ke anta meM apanI namratA pragaTa karate hue karane hai ki-'kaho zrIjAtijinabhUpa re ' aryat-maiM isa zAnti kA svarUpa alpajJa hone ke kAraNa pUrNatayA yahane meM samartha nahIM hai, yaha ko zAnti-svarUpa kA varNana kiyA hai, use Agamo me zAntijinezvara ne kahA hai| zAntinAtha bhagavAn ne apane AtmasvarUpa kA mAkSAtkAra kiyA, jinAgama me unakA aneka prakAra se varNana haiN| jainA unamA zAntasvarUpa hai, vaimA hI pratyeka (zuddha) AtmA kA hai| zrIzAntinAyaprabhu ne mamatAbhAva kA tyAga karake samatAbhAva ko grahaNa kiyA aura tapasayama kI niravaca karaNI yA svalparamaNa ke sAtatya me zAntamvarupa prApta kiyA, usI mArga kA AgamoM meM vistRta varNana hai / isa stuti me to usakA bahuta hI sakSipta kathana hai / zAntisvasya bhalIbhAMti jAna kara usa para cintana karake AcaraNa karanA cAhie, anyayA anubhavahIna zuSka jJAna se mati-bhrama paidA hogA, visagani eva ulajhana hogii| isa dRSTi se dhIAnandaghanajI antima gAthA me kahate haiM zAntisvarUpa ema bhAvaze, gharI zuddha praNidhAna re| 'Anandaghanapada' pAmaze te laheze bahumAna re / / zAnti0 // 15 // d artha isa (pUrvokta) prakAra ne zuddha praNidhAnapUrvaka jo zAnti ke sadaspa para vicAra
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se zAnti ke sambandha me samAdhAna 346 karegA; yAnI usake pAlana se bhAvita karegA, saskAro me sudRDharUpa se jamA legA, vaha Anandadhana (paramAtmA) kA pada prApta karegA aura jagat me bahuta hI bahumAna prApta kregaa| bhASya zAnti para manana, praNidhAna aura AcaraNa kA suphala : paramAtmapada isa gAthA me zAntisvarUpa ke pUrvagAyAo me vatAra hue upAyo aura siddhAnto para manana, cintana aura zuddha praNidhAna ke lie jora para diyA gayA hai| cUMki bahuta se loga kisI mahatvapUrNa bAta yA siddhAnta ko pahale to sunate hI nahI, sunate bhI haiM to sUne mana se sunate haiM, jisase usa sune hue para ve koI cintana manana nahI kara skte| jaba cintana-manana nahI hotA hai to usa bAta me kaI prakAra kI bhrAntiyA~ aura galataphahamiyA~ hotI hai| yaha bhalIbhAMti zravaNa-manana na karane kA hI pariNAma hai ki itane-itane sampradAya khaDe ho ge| phira unakI apanI-apanI mAnyatAo kI khIcAtAna, zabdo kI apane-apane dRSTikoNa se arthavaTanA, kadAgraha aura anta me sagharSa | isIlie zrImAnandaghanajI zAntisvarUpa ke zravaNa yA paThana ke bAda usa para bhAvana - cintana-padana, carcAvicAraNA, aura anta me usake artha ko hRdayagama karane para jora de rahe haiM / kyoki dharmAcaraNa kI koI bhI bAta tabhI gale utaratI hai, yA saskAro me baddhamUla ho sakatI hai, jaba usa para mana-vacana-kAyA kI ekAgratA (praNidhAna) pUrvaka cintana-manana-nididhyAsana kiyA jAya / tabhI usakA yatheSTa phala A sakatA hai / yahI kAraNa hai ki zrIAnandaghanajI zAntisvarUpa (pUrvokta prakAra se) para manana-cintana karake saskAro me bhAvita karane kA kahate haiM; vaha bhI zuddhapraNidhAnapUrvaka / zuddhapraNidhAna ke tIna artha hote hai= 1-zuddha Alambana me mana-vacana-kAyA kI ekAgratA, 2-mojha, mokSa-sAdhaka, mokSa ke sAdhana upAdeya haiM, inake sivAya sarva heya haiM, aimA nizcaya, 3-svaya AdhyAtmika vikAsa kI jisa bhUmikA para cala rahA ho, usa bhUmikA me raha kara usake yogya kartavyo kA ekAgratApUrvaka pAlana krnaa| zAnti ke parama darzana kI vAta koI upanyAsa yA kahAnI nahIM hai ki jhaTapaTa paDhI aura phaika dI, ise to ekAgratApUrvaka paDha-muna kara cintana-mananapUrvaka jIvana me
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 adhyAtma-darzana pacAne aura utArane se hI lAbha hogA / vaha nAma koI sAsArika lAma naho, apitu Anandadhanampa paramAtmarada ko prApta aura jagadavandanIyatApUjanIyatA, tIrthakara ke namAna utkRSTa nammAnanIya pada ge sammAnita hone kI sambhAvanA bhI hai| sArAza isa stuti me zrI AnandaghanajI ne vItarAga zrIzAntinAtha prabhu se pAntisvarUpa ke jAna, eva usakI pahicAna ke bAre meM apanI jijJAsA prastuta karake prabhu ke zrImukha se (ni mRta Agamo dvArA) sakSepa me zAnti kA samagra darzana 6 gAthAo meM prApta kiyA hai / valki yo kahanA cAhiye ki unakI antarAtmA me zAnti kA samagra svarUpadarzana anta sphurita huA hai anta meM, kRtajJatAprakAzana ke bAda unhoMne paramAtmA ke sAtha bahata sthApita karake paramazAnti ke adhiSThAna svAtmA ko namaskAra kiyA hai aura antima gAthA meM usakA phala batAyA hai-zAntisvarUpadarzana para cintana, manana, zuddhapraNidhAna karake jo use saMskArabaddha kara legA, use paramAtmapada-prApti tathA bahupUjyatA prApti hogii|
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17: zrIku thujinastuti manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA (tarja-aMbara deha murAri! hamAro "rAga-gurjarI va rAmakalI) kuMthujina | manaDu kima hI na bAjhe ho, kuMthujina, manaDu jima-jima jatana karIne rAkhu, tima-tima alagubhAje ho|kuthu0||1|| artha he ku thunAtha (17 veM tIrthakara) paramAtman ! merA mana kisI bhI upAya se vaza (kAvU) me nahIM AtA, ekAgra ho kara eka viSaya me nahIM lgtaa| ise jyo-jyo prayatna karake ise vaza me rakhane jAtA hU~, tyo-tyoM yaha dUraatidUra bhAgatA hai| bhASya prabhu ke samakSa manovazIkaraNa kA nivedana pUrvastuti me zAnti ke svarUpa aura upAyo kA sAgopAga vizlepaNa kiyA gayA thA, parantu isa prakAra kI AdhyAtmika zAnti ke patha para paira rakhate hI, tathA zAnti ke lie samatA, svarUparamaNatA eva AtmA-paramAtmA kI advaitasAdhanA karane ke lie pravRtta hone hI mana sAmane A kara vighnarUpa me khaDA ho hai / mana kisI bhI taraha zAnti ke pUrvokta upAyo ko ajamAne nahIM detaa| zAnti prApti ke lie Avazyaka Atmavala ko mana nirbala kara detA hai, jisake kAraNa sAdhaka kaSAya, moha eva pramAda ke vaza ho jAtA hai / sAdhanA ke ucca zikhara para usakA pahu~canA bahuta hI kaThina ho jAtA hai| sAdhaka java-jaba AtmasvarUpalakSyI sAdhanA karane lagatA hai, taba-taba mana usame vighna DAla detA hai / vaha indriyo ko sAdhaka banane ke bajAya vAdhaka vanane ko yAnI ulaTI dizA me prerita kara detA hai / isI kAraNa sAdhaka kaI vAra svaya bhI bhrama me paDa jAtA hai yA dUsaro ko 'bhrama me DAla detA hai ki vaha AtmA-paramAtmA kI itanI bAte karatA hai, zAstro kA aharniza svAdhyAya
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 adhyAtma-darzana karatA hai, vividha nidhAe~ karatA hai, nAna vadhAratA hai aura yaha gamana letA hai| ki maiM mahAn puruSa ho gayA, janatA bhI uge mahAyugNa mamalane lagatI hai| kintu vAhara me mahApuruSa dikhAI detA huA bhI mana meM yaha baTana hI nikaTa dazA meM hotA hai| usakA mana itane nimnamtara kA ho jAtA hai ki poI vapanA bhI nahI kara sakatA ki vaha itanA kApAyAviSTa yA indriya-viSayAmata kAMse ho gayA? vastuta bAta yaha hai ki pahale guNasthAnaka meM rahA huA caramAvartI pAnI samyaktva prApta karane kI bhUmikA taka pahu~cA huA jIva, antima yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ina tIna karaNo ko karatA hai aura isase prathama mamaya me upazamasamyaktva prApta karatA hai| usake bAda sAtaveM guNasthAna ke anta karane para cAritamohanIya karma ke upagama karane kI zurUvAta hotI hai| isa prakAra uzama karate-karate vaha dazavai guNamyAna ke mire taka A kara tamAma mohanIya karmoM ke upazAnta ho jAte hI upazAntamoha nAmaka 11 veM guNasyAna ko prApta karatA hai| jo pravala (manobala) AtmA hotI hai vaha to veM guNasyAna se sIpI kSapANI prArambha karatI hai, jo nIce kevalajJAna prApta karake (kSINamoha nAmaka 12 3 guNasthAna para pahuMca kara) nIdhI mokSa pahuMca jAtI hai, parantu nirvala (manovala me manda) vAtmA upagamazreNI kA prArambha karatI hai to vaha 11 ve guNasyAna taka pahuMca kara avazya hI nIce gira jAtI hai| kyoki 11 veM gugamyAna meM mohanIya karma kA upazama hotA hai, kSaya nhii| upazama antarmuhUtaM se adhika nahIM ttiktaa| kAraNa yaha hai ki nIce dabA huA mala (mohanIya karmajanita kapAyAdi) Upara Ae binA rahatA nhiiN| usake Upara (udaya me) Ate hI AtmA AdhyAtmika bhUmikA para se kramaza nIce (chaThe, pA~caveM, cauthe guNasthAna para athavA cAya se dUsare ho kara pahale taka A jAtI hai, athavA dazave, nauveM yo kramaza nIce) utara jAtI hai| isa prakAra uccabhUmikA se nIcI bhUmikA taka patana hone me mukhya kAraNa to mohanIya karmoM kA udaya hai| isame vyavahAradRSTi se jIva jaba taka mamArI hai, tava taka azuddha AtmA (yoga AtmA aura kapAyAtmA) mAnI jAtI hai, yoga aura kapAya kI kriyA me mohanIya karmabandhana hotA hai| khAsataura se mohanIyakarma kA udaya apanA prabhAva mana dvArA hI (vyavahAradRSTi se) batAtA hai| isalie mana
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA ko sarvaprathama sAdha liyA jAya to ye sabhI sadha sakate hai, isI dRSTi se ku thunAtha paramAtmA (jo manovijetA ho gae ye, isalie rAgadveSa, kapAya yA tajjanita vandha kA nAmonizAna nahI thA) ke samakSa zrIAnandaghanajI prArthanA karate hai-"prabho! yaha mana itanA cacala hai ki yaha kisI bhI taraha se pakaDa me nahIM aataa| merI tamAma kI-karAI varSoM kI sAdhanA ko kSaNabhara me maTiyAmeTa kara detA hai| mana me zAnti ho, tabhI AmA me zAnti ho sakatI hai| mana para vijana ho, tabhI indriyo para vijaya ho sakatI hai, indriyA~ jIta lene para karmo kA kSaya ho sakatA hai aura karpa naSTa hote hI mokSa prApta ho sakatA hai, AtmA paramAtmA vana kara siddha paramAtmA ke sAtha ekarUpa ho sakatI hai, paramazAnti ke dhAma me AtmA pahu~ca sakatI hai| isalie mana kA vazIkaraNa karanA atyanta Avazyaka hai| parantu yaha vaza meM hI nahIM hotA, kisI bhI trh|" saiddhAntika dRSTi se vivAra karate haiM to AtmA ke patana kA mukhya kAraNa mohanIya karmoM kA udaya hotA hai / parantu karmavandhana kA kAraNa kapAya hai / usa kaSAya kI cAbI mana ke hAtha me hai / 2'kapAyo yA vipayo ke sAtha mana kA yoga hone para jIva karmayogya pudgalo kA grahaNa karatA hai, tabhI karmavandha hotA hai|' isIlie kahA hai ki mana cAhe to kaSAyo se AtmA ko bA~dha bhI sakatA hai aura mana cAhe to kavAyo se mukta bhI karA (chuDA) sakatA hai| prasannacandra rAjarSi bAhara se baDe bhadra, zAnta, uttama aura dhyAnakriyA meM lIna ucca sAdhaka dikhAI dete the, kintu unake mana meM jo bhayakara yuddha kA daura cala rahA thA, jisake kAraNa vikaTa mohanIyakarmoM ke vandhana kA calacitra tejI se ghUma rahA thA, aura jisa samaya samrAT zreNika vimbasAra ne bha0 mahAvIra se usa uttama munivara kI Aya ke bAre meM prazna kiyA aura usakA uttara jaba unhe sAtavI naraka meM gamana kA milA to vaha Azcarya me Daba 1 kahA bhI hai 'maNamaraNediya maraNa, idiyamaraNe marati kammAi / kammamaraNeNa mokkho, tamhA ya maNa vazIkaraNa / ' 2. 'sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatta, sa bandha.'
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 adhyAtma-dargana gyaa| lekina pramantracandra rAjapi meM manobhAvo kI dhArA emAdama bAlI aura kucha hI kSaNo meM uge mArthamiddha devaloga meM pahu~cane yogya banA diyA / aura eka hI jhaTake meM unake mana ne tamAma pAnIkagoM kA dhaya pAraNe phevalajJAna pA liyaa| yaha mAre hI vandha aura moTA kA mula mana-madArI ke hAtha meM thaa| isalie mana hI karmoM ke nATaka kA mUtradhAra banatA hai| mana, vacana aura kAyA kA yoga kApAyajanya puna hai, yogI aura kapAyo (pitA-putra) kI kriyA ne kamabandhana hotA hai aura kapAya me yoga va yoga se kapAya, isa prakAra marma janita mamAracana calatA rahatA hai| isI kAraNa jIva ko janma, jarA, maraNa, roga, zoka, bhaya, Adhi-vyAdhi Adi phapTa nahane paDate hai| mana, vacana aura kAyA ina tIno yogI ko mumukSa zipya java gurucaraNo meM samarpita kara detA hai, tabhI une vizeSa lAbha hotA hai / lekina mumukSu zipya java dekhatA hai ki usakA phAyayoga to unako kahe anumAra (jabarana bhI) gurusevA me laga jAtA hai, vacanayoga ko bhI vaha jabarana gurustuti meM lagA sakatA hai, lekina mana itanA bholA aura nivala nahIM hai| vaha mumukSu kI AtmA (cetana) kI AjJA kA pAlana nahIM karatA / baDA cacala hai, naTakhaTa hai, idhara se udhara kUdaphAda karatA rahatA hai / vaha sAdhaka ko vArapAra hairAna kara baiThatA hai| vaha zarIra aura vacana kI taraha guru yA bhagavAna ke caraNo meM jhaTapaTa nahIM laga jaataa| aura jaba taka mana paramAtmA meM lIna yA svalpasAdhanA meM ekAgra nahIM ho jAtA, taba taka kisI bhI vyAvahArika yA pAramArthika kArya kI siddhi nahIM hotii| isIlie karmayogI zrIkRSNa ke samakSa ekadina arjuna jaise sAdhaka ko bhI kahanA paDA-'he kRSNa mana atyanta ca cala hai, jabadasta hai, valavAna hai aura sudRDha hai| usakA nigraha to meM vAyu kI taraha atiduSkara mAnatA haiN|2 isIlie zrIAnandadhanajI jaise mumukSa sAdhaka ko kahanA paDA-'manaDu kima hI na vAjhe ho, ku thujina "prabho ! isa manako maiMne deva-guru-dharma tIno me 'mana eva manuSyANA kAraNa bandhamobhayo.' cacala hi mana kRSNa ! pramAyi balavad dRDham / tasyA'ha nigraha manye vAyoriva suduSkaram / / -bhagavadgItA
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA 355 lagAnA cAhA, Apake tathA nijAtmA ke svarUpa me bhI lagAnA cAhA, lekina kisI bhI taraha na lgaa| maine ise svAdhyAya, zAstraciNtana, japa, dhyAna Adi sAdhanA meM lagAnA cAhA, para yaha iname kimI taraha bhI ekAgra na ho skaa| imI prakAra maine dharmAcaraNa, vividha stutiyo, vividha dharmakriyAo vagairaha me lagAne kA prayatna kiyA, lekina vahAM se bhI vaha ukhaDa gayA, mauna raha kara yA kAyAgapti se zarIra ko kAyotsarga se nizceSTa banA kara bhI dekha liyA, magara vahA~ se bhI mana bhAga chUTA / mere sAmane eka ora guru kA Adeza thA, para dUsarI ora mana kisI bhI taraha kAbU me mAne se inkAra kara rahA thaa| isIlie mumukSa sAdhaka ghabarA kara ku thunAtha ke samakSa uparyukta Atmanivedana karatA hai / dayAlu prabho / maiMne cAhe jitane prayatna kara liye, parantu mana eka jagaha kisI bhI padArtha me ekAgra hotA hI nhiiN| yaha eka naTakhaTa vAlaka kI taraha kisI eka vastu me apane ko salagna nahI kara sktaa| idhara-udhara dauDadhUpa kiyA hI karatA hai| aise tUphAnI zaitAna mana ko kaise vaza me karUM ? Apa mere svAmI hai, paramAtmA hai, mujhe Apa meM apane mana ko ekAgra karanA cAhie, ApakA dhyAna karanA cAhie, usameM sthira honA cAhie, ApakI sevAbhakti karanI cAhie, parantu merA yaha mana Apa me yA kahI bhI ekAgra nahIM hotaa| maiM jyo-jyo use eka jagaha bA~dha kara rakhane kA prayatna karatA hUM, tyo tyo ulTA vaha dUra bhAgatA jAtA hai, yaha mere hukma me jarA bhI nahI calatA, me ii sabhI prayAso ko niSphala banA detA hai / jaba bhI maiM ise ekAgra karane kA prayAsa karatA hUM, taba bhI yaha zaitAnI karake dUra calA jAtA hai / maiM jAnatA hUM ki Apa mere tAraka hai, udvAraka hai, isalie Apake sAmane yaha prArthanA kara rahA hU~,--mana kI zikAyata ke rUpa me / yahAM mana ko vaza me karane ke mAdhyama se moha, kapAya viSaya, rAgadveSa Adi ko vaza karane kI bAta lakSaNA se gatArtha ho jAtI hai / sAdhAraNa janatA ina sabako mana kA hI pArivArika vikAra samajhatI hai, isalie mana zabda kA prayoga kiyA gayA hai| sAtha hI mana ku thuA jaisA vahuta hI vArIka haiN| jana'- darzana me ime zarIravyApI paramANuo ke jatye ke rUpa meM mAnA gayA haiM, jabaki vizva ke naiyAyika Adi anya darzana yA mata mAnate haiM ki aNu-paramANa jitanA sUkSma mana apane viSayo kI mora sarvavyApaka AtmA me dauDavUpa karatA rahatA hai / aNu jitane mana kI upamA kunthu nAmaka sUkSma jantu ke sAtha kI gaI hai|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 adhyAtma-darzana kunyu zabda me zlepAlakAra kA yojana karake kavi ne kudha ke samAna mana ke pati (svAmI) ku thunAtha (17 veM tIrthakara) ke mamakSa mana ko vaza karane meN| sahAyaka hone kI pukAra kI hai| zrI AnandaghanajI ko mana ne kina-kina prakAra ne parezAna kara DAnA, yaha ve agalI gAthAo meM vItarAga prabhu ke samakSa nivedana karate hai - rajanI, vAsara, vasati, ujar3a, gayaNa, pAyAle jAya / sAMpa khAye ne mukhaDu yoyu , eha uchAgo nyAya ho, kuthu0||2|| artha rAta ho, cAhe dina ho, manupyo kI bastI meM ho, nirjana vIrAna pradeza meM ho, AkAza me ho yA pAtAla meM, yaha sarvatra calA jAtA hai| jaise sAMpa jisa phisI bhI bhakSya ko khAtA hai, use usame kisI prakAra kA svAda nahIM AtA / usakA muha phokA kA phokA (yoyA) hI rahatA hai, vaise hI mana saba jagaha bhaTakatA hai phira bhI usake hAtha me kucha nahIM AtA / athavA sAMpa jaba pitto ko khAtA hai to usakA maha to yoyA kA thoyA hI rahatA hai, usake muMha para tUna kA eka bhI dAga nahIM lagatA, mana bhI 'sAMpa khAe aura muha thoyA' ko kahAvata kI taraha atRpta hai, vaha bhogo se tRpta nahIM hotaa| bhASya mana kI daur3adhUpa isa gAthA me zrIAnandaghanajI mana kI sarvatra avAdhagati kA anubhava batAte hue prabhu se nivedana karate haiM ki prabho | Ara socate hoge-mana dina-dina me hI vicaraNa karatA hogA, rAta ko to vizrAma le letA hogA, yaha aisA pAjI , hai ki rAta aura dina kA vicAra kiye vinA bhaTakatA rahatA hai| isake lie to averI rAta aura ujalA dina eka sarIkhe haiM / kucha loga dinabhara ke kAma se thaka kara rAta ko vizrAma le lete haiM, para mana rAta ko bhI vizrAma nahIM letA / yaha to kisI samaya zAnta va sthira hokara baiThatA hI nahI / yaha to mujhe yahI .. choDa kara kisI bhI vastI yA ujaDe nirjana pradeza meM bhI ghUma AtA hai / kSaNabhara meM amerikA me aura dUsare hI kSaNa sahArA ke registAna meM ghUma AtA hai|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA 357 __eka pala meM yaha AkAza me (svarga me) calA jAtA hai, dUsare hI pala pAtAla - (adholoka naraka) me dauDa jAtA hai / athavA lakSaNA se yaha artha bhI ho sakatA hai ki kSaNabhara meM yaha uccavicAra para ArUDha ho jAtA hai aura dUsare hI kSaNa yaha nIca se nIca vicAra karane para utArU ho jAtA hai / maiMne mana kI gati kA anubhava kara liyA ki yaha rAta me, dina, meM, vastI me jagala meM svarga meM yA pAtAla me, parvatazikharo para yA jala-sthala-nabha me sarvatra bekhaTake bhaTakatA rahatA hai / isake lie kahI rokaToka yA kisI bhI deza, kAla, kSetra yA pAtra kA prativandha nahIM hai / yaha sarvatra aprativaddhavihArI hai| yaha apanI kalpanA ke vala se nAnA prakAra kI bhogopabhoga-sAmagrI meM lalacAtA rahatA hai| ise kisI bhI jagaha tRpti huI ho, aisA maiMne dekhA-jAnA nhiiN| duniyA meM eka kahAvata pracalita hai ki kisI manuSya ko sAMpa ne kATa khaayaa| taba sAMpa ne kahA ki "mujhe vayo badanAma karate ho ? merA muha to jaisA kA taMsA khAlI hai, jarA-sA bhI khUna kA dAga nahIM lgaa|" athavA kaI loga kahate haiM-'jise sA~pa kATa khAtA hai, vaha mara jAtA hai, parantu sA~pa ko to usase kucha bhI lAbha nahI huaa| isase usakI bhUkha to miTatI hI nhiiN| usakA muMha to khAlI kA khAlI rahatA hai| merA mana bhI sAMpa ke mukha kI taraha jaisA thA, vaisA hI atRpta rahatA hai / bhogo se kathamapi tRpta nahIM hotaa| na vaha Apake caraNo me lagatA hai| itanI jagaho para yaha dauDadhUpa karatA hai, magara kisI bhI taraha tapta nahIM hotA, bhUkhA kA bhUkhA rahatA hai| baDe-baDe mumukSujano eva tapasviyo ke kAbU me bhI mana AtA nahI, merI to vimAta hI kyA hai ? isI bAta ko batAne ke lie agalI gAthA me kahate haiM mugatitaNA abhilASI tapiyA, jJAna ne dhyAna-abhyAse / vairIDu kAMI ehavu cite, nAkhe avale pAse; ho kuthu0 // 3 // artha __ mukti ke abhilApI, tapasvI, jJAnAbhyAsa me rata sAdhaka, dhyAna ke abhyAsI ye saba uccasAdhaka apanI-apanI sAdhanA me pravRtta hone ke lie jaba prayatnazIla hote haiM to yaha mahAzatra kucha aisA halakA (nIca) cintana karatA hai ki unhe cAroM khAne citta kara detA hai /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 adhyAtma-darzana bhApya vaDhe sAdhaka ko mana pachAr3a detA hai mokSamArga ke agilApI jana apane mana go ekAgra karane ke lie mAstroM kA / svAdhyAya adhyayana eva cintana manana, carcA vicAraNA karate hai| kaI loga bhagavAn ke bhajana me samaya nikAlane kA abhyArA karate haiN| aime zAnI aura dhyAnI jJAna me tathA dhyAna me magagRla rahane kA prayatna karate hai, ve namalate haiM ki jJAna -dhyAna me tathA IzvarapraNidhAna me, bhajana-pUjana me tathA tapazcaraNa meM samaya vyatIta ho jAya to acchA / parantu ve jyo hI jJAna, dhyAna, tapajapa kA abhyAsa karane ke lie pravRtta hote haiM, tyo hI manaspI duzmana kucha aisA vicAra karane lagatA hai ki baDe-baDe jJAnI aura dhyAnI-jano ko cAro khAne citta kara detA hai / jJAnI jJAna me masta hone lagate haiM, yA dhyAnI dhyAna me ekAtra hone lagate haiM, tabhI vairI mana cAhe jahAM calA jAtA hai, jAniyo aura dhyAniyo ke hAlavehAla kara DAlatA hai / aise hI mokSamArga ke abhyAsI aura tapasvI sAdhako ko / manarUpI zatru bacAtA nahI, pratyuta unheM pachATa detA hai aura idhara-udhara . bhaTakA karatA hai| bhagavan / Apa jAnate hai ki mega mana aimA hai| dUsaro ko to unakA mana bhaTakAtA hai so bhaTakAtA hai / mule bhI apanA mana bahuta hI ulaTe mArga me bhaTakAtA hai / jahA~ sukha kI gandha bhI na ho, vahA~ yaha bhaTakA karatA hai / maiM cAhatA hUM ki mujhe mokSa mile, isake lie maiM jAna, darzana, cAritra aura tapa kI sAdhanA karatA hUM, pUrvagacita pApo ko bhamma karane ke lie-nirjarA ke lie-maiM jJAna, dhyAna, aura yoga kA abhyAsa karatA hUM, bAhya-Abhyantara tapa bhI karatA hUM, parantu mere se hI banA huA, mere sAtha hI rahane vAlA merA mana kucha aisA kharAba cintana karane lagatA hai, jisame merA sanmArga TUTa jAtA hai, meM dukhamaya sasAra me dhakela diyA jAtA huuN| maiM to mana ko acchA mAnatA hU~ magara yaha to merA bairI bana gayA hai / mAno, mere sAtha vaira lene kI icchA te hI mujhe catugatispa sasAra me bhaTakAyA karatA hai| yaha to maiMne apane sAtha mana kI zatrutA kI bAta kahI, parantu yaha kisI ko mAya riyAyata nahIM karatA vaDe-bar3e jJAniyo, dhyAniyo, aura tapasvI mAdhako ke sAya bhI yaha Upara kahe anusAra duzmanI karatA hai|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA 356 prabho ! aise mana ko kaise vaza me karU~ ? kaise use Apa meM ekAgra karU ? yahI maiM raha-raha kara vicAra karatA huuN| abhI to maiM aura adhika varNana karake mana kI kahAnI btaauuNgaa| maiM socatA thA ki sAmAnya sAdhako ke kAbU me yaha nahI AtA hogA, parantu yaha to viziSTa aura ucca sAdhako ke bhI kAbU me nahI AtA, isI bAta ko dhIAnandaghanajI agalI gAyA me batAte haiM Agama Agamadhara ne hAye, nAve kiNa vidha aaNku| kihAM karaNe jo haTha karI haTaku , to vyAlataraNI pere vAMku , ho / kunyu0 // mnddu0||4|| artha nAtha ! yadyapi pUrva yA cArAgAdi Agama-sUtragranya vaDe-bar3e Agamadharo (yA pUrvadhAriyoM) ke hAtha me haiM, tathApi yaha mana kisI bhI taraha se unake aMkuza me nahIM AyA / [pUrvadhArI yA AgamadhArI AgamAvi sUtra par3ha kara bar3e Agamadhara hote haiM, tathApi una jaiso ke hAtha me kimI bhI taraha se yaha mana nahIM AtA, ise kaise aMkuza me lAU~ ? athavA mana kI Aka-yAha kisI bhI taraha nahIM milatI yadi maiM tapa-japa Adi ke sthAna para Agraha (haTha) karake ise jabarana dhakela detA hUM (yA rokatA hU~) [kimo samaya haTha karake tAna kara rakhatA hU~] to yaha sarpa kI taraha TeDhA ho kara nikala jAtA hai (saoNpa kI taraha vaka ho jAtA hai, ulaTA phala detA hai, ThikAne nahIM AtA), aisA yaha merA mana hai / bhASya Agamadharo ke bhI vaza me mana nahIM AtA yadyapi mana ko vaza me karane ke lie Agamo=AcArAga Adi 11 ago, aupapAtika Adi 12 upAgo, uttarAdhyayana Adi 4 mUlasUtro, dazA taskandha Adi 4 chedasUtro, inase bhI Age baDhakara 14 pUoM kA adhyayana Agamana munivara eva AcAryAdi sAdhaka karate hai, aise bahuzruta vidvAn Agamo me mana kA adhikAra paDhate haiM, unake hAtha me vividha Agama (pravacana) haiM, phira bhI yaha mana unake bhI (dazapUrvadhAriyo taka ke mI) akuza me nahI AtA / Agamadhara Agamo me mana ko vaza me karane ke aneka upAya paDhate haiM, vividha upAya ve
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 adhyAtma-darzana ajamAte bhI haiM, phira bhI yaha mana unake hAtha meM nahIM aataa| baTe-baDe bAgama- .. ghArI Agama (meM mana kA varNana) paDha kara bhI isa mana kI kisI bhI taraha thAha nahI pAte / athavA AgamadhArI puraSa Agama le kara mere pAsa meM (hAtha-bagala meM) baiThe ho, phira bhI merA mana aMbuza me nahI yaataa| sAmAnya vyattiyoM kI to bAta hI kyA, vaTe-baTe AgamadhArI yA dazapUrvadhArI taka bhI mana para akuNa nahI lagA sakate, jabaki mana para kAbU karane ke aneka upAya unake hAtha meM hote haiM, unave vaNTantha bhI hote haiM, tathApi mana unake anuhA (vaza) meM nahIM aataa| maiM ise kaha kaha kara thaka gayA ki aise mAgamadhArI pUjya mAdhako kI upasthiti meM to he mana | tU mere kAbU meM A jA, parantu yaha merA bahanA nahIM maantaa| gyAraha aga ke pAThaka aneka mAdhusAdhvI taka bhI mana ko aMkuza ne na rakha sakane ke kAraNa patita hue haiN| rAjImatI sAdhvI ke rUpalAvaNya ko dekha kara racanemi jaise ucca sAdhaka kA mana TAMvADola ho gayA thA, vaha sayama se 'bhraSTa hone ko udyata ho gayA thA, kintu sAdhvI rAjImatI ko yuktisaMgata vANI suna kara vaha puna yathApUrvasthiti me AyA, parantu eka bAra to mana akuza se bAhara ho hI gayA thaa| pUrva vidyA ke dhAraka aneka ucca sAdhako ke mana ne bhI unheM paTADhA hai / itane-itane bhAgamo ke pATha bhI mana ke nirakuza ho jAne para unake kAma nahIM Ae, akuza karane meM madadagAra nahI bneN| AcArya ratnAkara ne AlocanA karate hue apane mana kI bAta khola kara rakha dI- cacalane vAlI nAriyo ke mukha ko dekha kara mAnasa me rAga kA jo aza laga gayA, vaha zuddhasiddhAnta (Agama) rUpI samudra me dho lene para yA avagAhana karane para bhI nahI gayA, he tAraka prabho | kyA kAraNa hai isame ?" paNDitarAja jagannAya jaise udbhaTa vidvAn bhI mana ke Age hAra khA kara kahate haiM- "upanipado kA amRtapAna jIbhara kara liyA, bhagavadgItA bhI buddhi me jamA lI, tathApi vaha nandravadanA mere mAnamatpI sadana se nahIM nikltii| "2 matalaba yaha hai ki hAthI para akuza 1 lolekSaNAvatra-nirIkSaNena, yo mAnase rAgalavo vilagna / na zuddhasiddhAnta payodhimadhye, dhoto'pyagAt tAraka ! kAraNaM kim ? -ratnAkara-pacaviMzati , upaniSada paripItA, gItA'pi ca hanta matipathaM niitaa| , tadapi sA vidhuvadanA, nahi mAnasa sadanAd vahiryAti ||-bhaaminiivilaas 2.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA lagA kara use vaza me karanA sarala hai, kintu mana para vividha akuza lagAne para bhI usakA vaza me honA kaThina hai| mana ke sAthI jabardastI karane para bhI chiTaka jAtA hai koI kaha sakatA hai ki AsAna tarIko se agara mana vaza me na ho to haThayoga yA kaThora upAya se jabarana use vaza me karanA caahie| use jarA bhI DhIla nahIM denI cAhie / jarA-sA bhI mana ko papolA ki vaha sira car3ha jAtA haiM, isake uttara me zrIAnandaghanajI kahate hai-kihA~ kaNe jo haThakarI haTaku, to vyAlataNI pere vAka 0 arthAt-mana ko hagagraha pUrvaka yadi kisI japa, tapa, bhajana, sAmAyika, svAdhyAya, dhyAna Adi uttama kriyAo meM roka detA hUM yA kisI samaya use jabardastI khIvAtAnI karake kAbU meM karane kI koziza karatA hUM, yAnI mana ke sAtha jora ajamAI karatA hU~ to vaha sAMpa kI taraha caTa se TeDhA ho kara saraka jAtA hai, athavA jaise davAyA huA sarpa hAtha se chaTaka kara TeDhA-meDhA ho kara jhaTapaTa bhAga jAtA hai, vaise hI yaha bhI caTa se bhAga chUTatA hai / athavA pahale to merA mana hI vakra hai, sarpa kI taraha cheDane yA uttejita karake kAbU meM rakhanA cAhUM to yaha aura jyAdA vakra ho jAtA hai| kutte kI pUcha ko kitane hI varSoM taka tela lagA kara sIdhI karane kA prayatna karane para bhI vaha TeDhI kI TeDhI hI rahatI hai, vaisA hI hAla mana kA hai| jitanA-jitanA maiM ise eka sthAna para sthira ho kara baiThane kI bAta kahatA hUM, utanA utanA tejI se yaha uddaNDatA (vakratA) karake bhAgane kI koziza karatA hai| hara prayatna kA ulaTA phala AtA hai, mana kisI taraha ThikAne nahIM aataa| kisI gRhasvAmI ne mana ko ekAgra karane ke lie sAmAyika kI / sAmAyika me mAlA ke mana ke ghUmA rahA thA, pATha bhI kara rahA thA, parantu usakA mana mocIvADe me amuka mocI ke yahA~ karja kI vasUlI ke lie calA gayA thaa| kisI ne usakI putravadhU se pUchA-"meThajI kahA~ gae hai ?" putravadhU ne apane sasura ke mana kI gatividhi ko bhAMpa kara kaha diyA-'ve to mocIvADe meM gaye haiN| seTha ne sunA to mana me phira uthala-puthala macI / sAmAyika pUrNa hote hI seTha ne apanI putravadhU se pUrvokta javAba ke lie spaSTIkaraNa mAMgA to usane sasurako unake mana kI gatividhi kA vivaraNa diyaa| isI prakAra mana ko kisI bhI anuSThAna, dharmakriyA yA sAdhanAme jabardastI rokane para bhI vaha chiTaka jAtA hai| baDe-baDe
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 adhyAtma-darzana Agamabaliyo kI bhI yaha paravAha nahIM mAranA, to sAmAnya sAdhako kI bAta hI kyA ? Ardra kumAra, nandIpeNa, ApAbhUti Adi muniyo kI jIvanI isa vAta kI sAkSI hai| inI kAraNa upAdhyAya bamovijayajI ko bhI pahanA padA ki 5 "manarUpI cacala badara cAritra nAra yogarUpI ghalo yogadama ulaTA karake sArA kA sArA zamaspI rasa nIce girA detA hai, taba bacAga muninpI samatArasavaNika kyA kara sakatA hai ? vaha bhI mana ke Age lAcAra bana jAtA hai| mIlie to aganI gAyA me zrImAnandadhanajI mana kI cAha na pA sakane kI apanI Apa bItI sunate haiM jo Thaga kahU~ tA Thagato na dekhU, zAhUphAra paNa nAhi / sarvamAhe ne saha thI alagu, e acaraja mana mAhi, ho| kunyu0 // mnddu0||5|| artha agara mana ko me [kinovakta ] Thaga yA dhUrta vahUM, to ise pisI ko Thagate hue dekhatA nahIM, parantu jahAM taka merA anubhava hai, yaha ImAnadAra sAhakAra bhI nahIM hai / mAzcarya hai yaha saba bAtoM meM apanI TAMga aDAtA hai, parantu rahatA hai sabase alaga, ayavA pratyeka kArya me bhAga letA hai, parantu alaga kA alaga hai / athavA jainatattvajJAna kI dRSTi se nana zronAdika sabhI indriyoM me hai aura ina sabhI indriyo se alaga bhI hai , aisI virodhI / tividhi dekha kara mere mana me Azcarya hotA hai , mana kI paraspara virodhI Azcaryajanaka gatividhi pUrvagAthA meM mana ke vazIkaraNa kI bAta baDe-baDe tha tadharo ke lie azakya batA kara yaha zakA paidA kara dI ki Akhira mana ainA kauna sA padArtha hai, jo 1. caraNayogaghaTAn praviloThayan zamarasa sakalaM vikiratyagha / capala eva mana piruccaka rasavaNik viddhAtu munimtu kim ? "-adhyAtmasAra
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA vaza me honA dupkara hai| isI bAta ko isa gAthA me prastuta kI gaI hai| mana kI thAha pAnA atyanta kaThina kArya hai| agara mana ko Thaga, luccA yA dhUrta kahUM to usa para yaha sahasA AropaNa ucita na hogA, kyoki syUla A~kho se to yaha kisI ko ThagatA dekhA nahI gayA, isalie ise luccA, laphagA yA Thaga kase kahA jA sakatA hai ? kisI ko A~kho se bhalIbhA~ti dekhe binA hI usa para miyyA-Aropa lagAnA nahI ; kyoki khulle rUpa me to sabhI kAma indriyA~ hI karatI haiM, mana khulle rUpa meM koI kAma karatA dekhA nahI jAtA / ata mana ko ThagAI karatA pratyakSa na dekha lU, tava taka isa para jhUThA iljAma kaise lagAyA jAya ? yaha aimI siphta se parde ke pIche kAma karatA hai ki ise Thaga nh| kahA jA sakatA / tava yaha prazna uThatA hai ki jaba mana Thaga nahIM hai, tava ise sAhUkAra kahanA cAhie, kyoki Thaga aura sAhUkAra ke bIca me aura koI vikalpa nahI hai / isake uttara me kahate haiM-zAhakAra paNa nAhi / yAnI isa mana ko sAhUkAra, ImAnadAra sakhsa bhI nahIM kahA jA sktaa| ImAnadAra sAhUkAra to ise tava kahA jAya, jaba yaha prAmANika sAhUkAra kI taraha eka bAta para dRDha rahe / para mana apanI bAta kA dhanI nahIM hai| eka kSaNa me to yaha phUla ke ghoDe para baiTha kara mahAjJAnI mahAtmA bana jAtA hai, aura dUsare hI kSaNa adhama me adhama vikalpa kara 'baiThatA hai / tathA jo sAhUkAra hotA hai, vaha ulaTe rAste me yA khataranAka sthiti me paDe hue ko vacA letA hai , parantu mana ke kAranAmo ko dekhate hue ise aisA sAhUkAra nahI kahA jA sktaa| vecAre netanarAja ke zubha adhyavasAyarUpa aura zreSTha purupo kI sagati se pAye hue japa-tapa-jJAna bhakti-rUpa khajAne ko yaha Thaga mana lUTa letA hai yA caupaTa kara detA hai / becAre jIva kI puNyarUpI pUMjI ko yaha 'mana saphAcaTa kara detA hai / vatAie, aisI hAlata me vizvAsaghAta karane vAle tathA adara hI adara isa prakAra kI ThagI karane vAle mana ko mAhakAra kahane kA sAhama bhI kaMse ho sakatA hai ? yo dekhA jAya to mana kA sthAna hRdaya (anta karaNa) meM hai| dUsarI tarapha se dekheM to yaha sAre zarIra meM vyApaka hai / indriyo kA myAna to nizcita rUpa ,, se mukha Adi para dikhAI detA hai| indriyo aura mana ke sthAna alaga-alaga
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana hone ke sAtha inake kartavya bhI alaga alaga haiN| isa tatva para vicAra karate hue to mana ko sahasA Thaga nahIM kahA jA sakatA; kintu jaba hama dekhane hai ki mana dhUrta kI taraha indriyo ko ulaTe rAste le jAtA hai viparIta aura ahitakara patha kI ora prerita karatA hai yA gumarAha kara detA hai vaThe-bar3he sAdhako ko, taba ine sAhukAra ko koTi meM bhI nahIM ginA jA sktaa| tava yaha savAla hotA hai ki mana ko kisa koTi me samajhA jAya? isakA sthAna kahA~ mAnA jAya ? isI kA rahasyodghATana zrImAnandaghanajI karate haiM-'sarvamAha ne sahuyI alagu, Azcarya isa bAta kA hai ki mana ke lie koI khAsa vizeSaNa prayukta nahIM kiyA jA sktaa| yaha nava me hai aura sava se dUra bhI rahatA hai / yaha indriyo dvArA saba kAma karatA hai, isalie sarvatra sava me hai, aura vaise kisI meM pratyakSa nahIM dikhAI detaa| yahI inakI vicitratA hai| kaI vyakti aise hote haiM ki unheM pUche vagaira yA unake hukma ke binA eka pattA bhI nahIM hila sakatA, parantu ve apane ADhatiye yA ejeMTa ke dvArA aisI sipata se kAma lete haiM ki yaha patA nahIM lagatA ki amuka nAma usane kiyA hai| isI prakAra merA mana bhI aisA hI yuktivAja hai ki vaha indiyo dvArA saba kAma karA letA hai, para khuda alaga kA alaga rahatA hai| nAma indriyo kA hotA hai, kAma hotA hai, sava mana kaa| amuka vantu mIThI hai yA nahIM? amuka padArtha darzanIya hai yA nahIM ? amuka cIja karNapriya yA sugandhayukta hai yA nahIM ? ina mavakA nirNaya mana karatA hai, para kAma saba indriyo ke mAraphata letA hai| isIlie mada ko tatvajJo ne 'no indriya' kahA hai| zabda, sparza, rUpa, rasa aura gandha Adi vipayo meM mana sabhI indriyoM ko prerita karatA hai| jaba indriyA~ zabdAdi kAma-mogo kA upabhoga karatI haiM, tava mana unake sAtha mila kara unakA anubhava karatA hai| jyojyo mana anukUla viSayo kA anubhava. kSaNika rasAsvAda letA hai, tyo tyo indriyo ko adhikAdhika preraNA detA rahatA hai / yo indriyoM ke sAtha mila kara mana cetana ko hegana kara detA hai| isIlie kahanA ki mana sava me hai, phira bhI savase dUra rahatA hai, ThIka hai| Azcarya hotA hai ki mana sabhI indriyo kA preraka bhI banA rahatA hai aura sabase alaga bhI hai| yAnI yaha pratyeka kArya meM bhAga letA hai, phira bhI sabase alaga rahatA hai| isalie mana ko kyA kahA jAya ?, isake sambandha meM kauna-se vizeSaNa
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA kA prayoga kiyA jAya ? isakI bhI koI sUjha nahI pddtii| isIlie zrIAnandaghanajI prabhu ke darabAra meM mana kI zikAyata karate hue agalI gAthA meM kahate haiM je je kahU~ te kAna na dhAre, Apa mate rahe kaalo| sura-nara-paDitajana samajAve, samajhe na mArI sAlo, ho / kunyu0|| manaDu 0 // 6 // artha mai (kisI samaya) jo jo (bhakti, vairAgya, yA paramAtmasAdhanA ko) bAteM kahatA hU~, unhe yaha kAna me hI nahIM par3ane detA, sunatA hI nahIM aura apanI svacchanda buddhi se matavAlA (masta) banA rahatA hai / athavA kuvikalpa karane se kAlA (malina = dUSita) banA rahatA hai / he nAtha ! isa mana ko devatA, manuSya yA paNDitajana yA vidvAna aura bhaktajana (athavA devoM ke paNDita, manuSyoM ke paNDita) samajhAte haiM, para merA sAlA (kumatirUpostrI kA bhAI) kucha samajhatA hI nhiiN| (athavA mahAkrodhI merA mana samajhatA hI nahIM), mere sabhI prayatna niSphala ho jAte haiN| bhASya prabhu se mana kI uddhatatA kI zikAyata zrImAnandaghanajI ne mana kI gatividhi kA rahasya na samajhane kI bAta kahI thii| kintu jo Thaga bhI nahI hai aura sAhakAra bhI nahI hai, vaha sudhara bhI sakatA hai, isa zakA kA samAdhAna karate hue zrIAnandadhanajI kahate haiM-ki mana ko sudharane ke lie, use apanI Adata badalane ke lie jo jo bAteM bhakti, jJAna, vairAgya, japa, tapa, paramAtmapada-sAdhanA yA AtmasvarUpa ramaNa Adi ke sambandha me' kahatA hU~ yA samajhAtA hU~, use vaha sunI-anasunI kara detA hai, isa kAna se suna kara usa kAna se nikAla detA hai| zAstro meM kahA hai-"ekAgratArUpa zuddha mana, vacana, aura kAyA Adi kAraNa se (tIno kI ekatA se) nizcaya hI paramAtmapada prApta hotA hai, aura ye tIno jaba azuddha bana jAte hai, tava avazya hI durgati bhI prApta hotI hai| ye bAta mana ko samajhA
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 adhyAtma darzana kara jaba mai use zuddha, ekAsa, paramAtmapada meM tanmaya banane ko karatA hai, taba vaha unheM eka dama karA detA hai| natra meM use yaha zikSA tAphina muse sahAyatA kara, apane duvira pa chora de, aura mubikApI kAM gyAna de, mujhe apane sAdhama sthira hone de, parantu aisI bAto meM to yaha jaga bhI dhyAna nahIM detA, va ika madA-mavaMdA se pracalita apanI badada mati-prakRti (Adata) ke anusAra calatA hai| usake mAmA hima ko hajAroM bAte kahatA hai, kintu vaha apane vajramaya hI svabhAva ko choDatA nahIM, apane hI mata meM kAlA (kuvikalpo me kAnupita) athavA masta (madamatta) yA mundha rahatA hai| vaha apanA manamAnA karatA hai, mere, abhiprAya kI jarA bhI paravAha nahIM krtaa| ise samajhAnA koI bacco kA khela nahIM hai| koI kaha sakatA hai ki sAdhAraNa AdamI mana kI bhApA aura prakRti na jAnatA ho, isa kAraNa mana zAyada na samajhatA ho, kisI vidvAn yA devatA dvArA samajhAne para kadAcit mAna jAya, isI gakA kA samAdhAna karate hue zrIAnandadhanajI kahate hai-'sura-nara-paNDitajana samajhAye, samajhe na mAro sAlo' arthAt mana ko rene hI nahI, bar3e-bar3e devo ne, manuSyo ne, paNDito ne bhaktajano ne, samajJA kara dekha liyA, lekina yaha merA sAlA samajhatA hI nahIM, inako daDhe-baDe Adamiyo ne ThikAne lAne kA prayAsa kiyA, lekina yaha kisI ko bhI nahIM mAnatA, nahI sunatA / sabhI ise samajhA-samajhA kara thaka ge| yahA~ zrIAnandaghanajI ne 'sAlA' zabda kA prayoga kiyA hai, vaha bhI viziSTa artha kA dyotaka hai / jIvAtmA kI do striyAM mAnI gaI haiM-eka sumati aura dUsarI kumati / athavA nizcayadRSTi se AtmA kI do cetanAeM-strI ke rUpa meM mAnI gaI haiM-zuddhacetanA aura ashuddhcetnaa| kumati kA bhAI kumana hai, jo kuvikalpa se kAle pArakarma karane ke kAraNa kAlA hai / athavA mana azuddhacetanA kA bhAI hai / isa dRSTi se mana jIvAtmA kA tAlA huA / isI kAraNa yahAM usakA prayoga kiyA gayA hai / yahA~ sAnA zabda kA prayoga tiraskArasUcaka hai| bar3e-baDe paNDita, jJAnI, vidvAn, bhakta aura deva bhI ise samajhAte haiM ki tU haTha 1 kahIM kahIM 'mAharo sAlo ke vadane 'mahAromAlo' pATha bhI milatA hai isakA artha hotA hai-mhaakovii|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA 367 mata kara, jIvAtmA ke anukUla raha kara mokSasAdhanA me sahayogI bana, parantu kumatistrI kA bhAI yaha mana (sAlA) sArI samajhAhaTa para pAnI phirA detA hai| yahAM phira eka zakA hotI hai ki mana aisA kauna sA javAMmarda hai, jo vaDovaDo ko pAnI pilA detA hai, isI zaphA ko le kara zrIAnandaghanajI agalI gAthA me kahate hai meM jANyu e liMga napu saka, sakala maradane Thele / bIjI bAte samaratha che nara, ehane koI na jhele ho0|| ___ kunyu0 ||mnddu 07 // artha maiMne to samajhA thA ki mana napa sakaliMga (nAmarda) hai, parantu yaha to sAre mardo ko poche Thela detA hai / manuSya aura saba bAto me samartha hai, para isa mana ko koI samartha puruSa bhI pakar3a hai nahIM sktaa| napu saka hote hue mardo ko mAta karAne vAlA mana pUrvagAthA me mana ke Age sabhI hAra khA jAte haiM, yaha bAta batAI thI, lekina zrIAnandaghanajI ko phira khayAla AyA ki mana to saskRta aura gujarAtI dono bhASAmo me napu sakaliMga hai, isame kyA tAkata hogI, nAmarda jo ThaharA / napu saka vyakti sabase gayAvItA aura kAyara hotA hai, vaha koI bhI sAhasa kA kAma nahIM kara sktaa| na vaha kisI marda se bhiDa sakatA hai | usame damakhama nahI hotA / vaha to eka hI dhakke se gira jAtA hai| itanA saba kucha hote hue bhI Akhira mana napu saru hai, isalie mardo ko yo hI badaraghuDakI de rahA hogA ki "maiM yo kara dUMgA, tyo kara duuNgaa|" parantu jaba isakI tAkata kA anubhava kiyA to merA antara bhI kaha uThA-napu sakaliMga me isakA prayoga bhale hI hotA ho, parantu tAkata meM yaha napu saka nahIM hai, aura na kisI marda se pIche haTane vAlA hai, baDe-baDe jJAniyo, dhyAniyo taka ko yaha celeMja detA hai, vaTe-baDe puruSo ko yaha bAta kI bAta me chaThI kA dUdha yAda dilA detA hai| cAhe jaise vahAdura AdamI ko mana minaTo me harA sakatA hai| isalie mujhe mana kI khAsiyata kA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 adhyAtma darNana aba patA lagA ki vyAkaraNa kI dRSTi se bhale hI isakA prayoga nagaliga me hotA ho, lekina yaha napu saka kisI bhI taraha nahIM hai, yaha mardo kA bhI mare hai / merI jAnakArI mana ke bAre meM yathArtha na thI, merA anumAna galata niklaa| maiM nAsamajhI se hame kamajora samajha rahA thA, lekina aba mamala meM AyA ki jina vIranarI ne baDe-baDhe pahADI se mAra lI, nadiyoM ko pravAhI ko hAtha se roka liye, kuztI me vaDe-baTe pahalavAno ko harA diyA, agale ne bar3I se banI patrasenA ko parAjita kara diyA, ve hI naravIra balipTa mana ke gulAma bana ge| yaha itanA jabardasta hai ki vaDo var3o kI pakar3a meM nahIM mAnA / aura saba bAto me samartha manuSya mana ke nAge hAra khA jAtA hai / yaha kimI kI giraphta meM nahIM AtA / kadAcit yoDI dera ke lie koI ise vahalA kara pakar3a bhI le no bhI yaha jhaTa chaTaka kara calA jAtA hai / krikeTa ke khela meM jaise amuka khilADiyoM ke hAtha me AyA huA vaoNna chaTaka jAtA hai, vaise hI mana bhI chaTaka kara daur3a jAtA hai| ata he bhagavan / jina mahApurupo ne mana ko jItA hai, unhoMne Apake batAye hue mArga se hI jItA hai, athavA Apane jina jina upAyo se mana ko jItA thA, unhI upAyo se ve mahApuruSa isa kAle mana se mukta hue haiN| isIlie maiM Apa se pukAra-pukAra kara kahatA hUM ki maiM isa mana ko kaise jItU ? ata zrIAnandaghanajI nirAza ho kara nanta meM apane anubhava kA nicor3a agalI gAthA me akita karate haiM -- mana sAdhyu teraNe saghalu sAdhyu , eha bAta nahiM khottii| ema kahe sAdhyute navi mAnu , eka hI bAta che moTI; ho| kunyu0 ||mnddu // 8 // artha jisane mana ko sAdha liyA, usane saba kucha sAdha liyA, vizva me pracalita yaha kahAvata galata nahIM hai| yaha eka aTala satya hai / phira bhI mana ko sAghe binA hI koI yoM dAvA kare ki maiMne mana ko sAdha liyA hai , meM usakI bAta mAnane ko taiyAra nahIM / kyoki eka (mana ko vaza me karane kI bAta hI sabase bar3I (durgama) bAta hai|
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA bhASya mana ko sAdhane se samasta sAdhanAeM saphala duniyAM ke sabhI dharma, sabhI darzana, mama ta vicAradhArAe~ samasta manovaijJAnika, sakala mata, isa bAta ko eka svara se svIkAra karate hai ki 'jisane mana ko sAdha liyA, usane saba kucha sAdha liyaa|' isIlie eka vicAraka ne kahA hai -'manovijetA jagato vijetA' jisane mana ko jIta liyA, usane sAre jagat ko jIta liyA / kyoki mana ko ekAna kara lene para sabhI sAdhanAe~ AsAna ho jAtI hai / sabhI dharmakriyAe~ mana ko vaza kara lene para sIdhI aura AsAna ho jAtI uname jAna A jAtI hai| mana kI ekAgratA se bahuta bar3I zakti prApta ho jAtI hai / jisane mana-rUpI bhujaga ko vaza me kara liyA, mAno paramAtmapada to usake sAmane hAtha joDe khaTA hai / aSTasiddhiyAM aura nau nidhiyA~ mana ke vijetA ke sAmane cerI bana kara khaDI ho jAtI hai| vrata, niyama, sayama, japa Adi saba mana para vijaya prApta karate hI siddha ho jAte hai| ___ koI kaha sakatA hai ki mana ko jItane kI kyA jarUrata hai ? uccakriyA yA tapa karate jAo, usI se ho saba kucha ho jAyagA, parantu AdhyAtmika jagat meM ye bAte mithyA siddha ho cukI haiN| manuSya cAhe jitanI kriyA kare, grISmaRtu meM bhayakara AtApanA le, zIta-Rtu meM ThaDa sahana kare, kAya neza kare athavA vividha prakAra ke tapa yA japa kare, mana para kAbU kiye vinA ye saba niSphala haiN| cAhe jitane rajoharaNa, mukhabastrikA yA anya veSa dhAraNa kara le, parantu mana ko vaza me nahI kiyA to ye saba nirarthaka haiN| usI kI sAdhanA, yA kriyA saphala hotI hai, jo mana ko vaza meM kara letA hai / mana ko jIte vinA ye saba korI kaSTakriyAe~ haiM / isalie yaha vAta satya se paripUrNa hai ki jisane apane mana ko niyatraNa me kara liyA, usane saba kucha sAdha liyA / isIlie zrIAnandavanajI kahate haiM-'eha bAta nahiM khottii'| jagat me mana ko vaza me karane kI bAta sabase baDI hai kaI loga jhUThamUTha dAvA karate haiM ki 'maiMne apanA mana vaza me kara liyA hai|' parantu unakI korI bAto para se saca nahIM mAnA jA sakatA / yo to koI bhI rAste calatA AdamI kaha degA-'ajI | mana ko vaza karane meM kyA dharA hai ?
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 adhyAtma-darzana thoDI-sI yogakriyAe~ karo, vaha vaza mehamA ho gayA hai|" para isa dAve pho satya nahIM mAnA jA sktaa| kyoki aise dAdezAra loga eka aura mana ko vaza meM karane kA dAvA karate haiM, dUsarI ora kAvaniyA kA pana bhI cAhate haiN| phala ke vinA becaina ho uThate haiN| isa prakAra ye vadanI vyApAta' jamI paraspara virodhI vAta karake hI apanI bAta ko mithyA siddha karate hai| yaha unakA korA vakavAsa hai| jinakI rIti, nIti, jAdeNa, upadeza-gambandhI pravRttiyoM pratyakSa rAga-dvepa se bharI dikhAI detI hai, unakI cAna meM koI natyatA nahIM hai / vAstava me jinhoMne mana ko jIta liyA ho, ve apane muMha se kadApi nahI kahate haiM ki 'maiMne mana ko praza meM kara liyA hai, mere meM rAga-dvepa nahIM hai|' mana ko sAdha lene vAle kI tamAma pravRttiyAM jagat ke hita ke lie hotI haiN| mata zrIAnandaghanajI anta meM eka hI niSkarSa para pahuMce hai-'eka hI bAta che moTo' sasAra meM aura saba bAteM AsAna haiM, mana ko gAdhanA hI sabase duSkara, kaThina aura durgama hai / ata jagat meM sabase baDI bAta meM mAnatA hU~, vaha eka hI hai, vaha hai-mana ko vaza meM karanA / inI ke lie mAdhaka kA vizeSa prayatla honA cAhie / yahI kAraNa hai ki zrIAnandaghanajI aba apane manovijaya ke bAre meM hI prabhu se prArthanA karate haiM - manaDu durArAdhya meM vaza ANyu, Agamayo nati ANu / 'Anandaghana' prabhu mAharU ANo, to sAcu karI jANuho0 // kunyu0|| manuDu 0 // 6 // __ artha aise durArAdhya (muzkila se adhIna kiyA jA sake, sAdhA jA sake, aise) mna ko Apa (bhu) ne vaza me kiyA yaha bAta meM Agamo (mUlasUtro) se jAnatA hU~,' svIkAra karatA hU~ / parantu he Ananda ke samUha | vItarAga prabho! Apa mere mana ko kAbU (vaza) me karA deM (lA deM), [mere mana ko vaza meM karane ke lie Apa sahAyapha baneM] tamI isa bAta ko satyarUpa me mAna sakatA huuN| bhApya prabhu se manovazIkaraNa kI prArthanA zrIAnandadhana jI ne isa stavana ke prArambha me eka bAta bAra-bAra prabhu
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA 371 ke samakSa nivedana kI he- 'kuthujina | manahu~ kima hi na baajhe|' aura usake bAda mana ke sambandha meM UhApoha karane ke pazcAt anta me prabhu ke sAmane ve phira vahI pukAra karate hai / ve kahate haiM, mana atyanta kaThinatA se vaza me AtA hai, yaha bAta hama anubhava aura mahApuruSo ke vacano para me jAnate haiN| isI stuti kI pUrvagAthAo me mana kI durArAdhyatA kA varNana bhI kara cuke hai| parantu he prabho / Apane to baDI muzkilI se vaza meM ho sakane vAle mana ko apane kAbU me kara liyA hai, yaha vAta maiM apanI mana kalpita nahIM kaha rahA huuN| maine Agama paDhe hai, aura una Agamo se to yaha bAta maiMne buddhi me utAra lI hai, jAna lI hai / arthAt Apane atidurgamya du sAdhya mana ko sAdha liyA hai, isa bAta ko maiMne AgamapramANa se to jAna lI hai, kintu pratyakSapramANa se bhI jAnanA cAhatA hU~ ki Apane mana ko vaza me kara liyA hai yA nhiiN| Agamo ke prati merI zraddhA hai, kyoki samyak vI ko Agamo kI bAta para zraddhA avazya honI vaahiye| isalie Agamo ke adhyayana, paThana, zravaNa eva cintana para se to maiM itanA mAnane ko taiyAra hUM ki Apane apane durArAdhya mana ko jIta liyA hai / ApakA jIvana caritra sunane se yaha bAta satya pratIta hotI hai ki mana ko vaza me karanA Avazyaka thA, ata Apane apane mana ko vaza me kara liyA, parantu he Ananda ke ghana / maiM isa bAta ko pratyakSa pramANa se tabhI saccI mAnU gA, jaba ki Apa mere mana ko kAbU meM kara deMge, yAnI merA mana mere vaza me kara deNge| Apa cAhe jisa upAya se kRpA karake mere mana ko mere adhIna banA de, to pratyakSapramANa se bhI Apake dvArA mana ko vaza me karane kI vAta siddha ho jAya aura aisA hone se merA kAma bhI siddha ho jAya / vItarAga prabhu se apane mana ke vazIkaraNa kI prArthanA kA rahasya yahA~ prazna yaha hotA hai ki vItarAga prabhu na kimI kA mana viSayo me bhaTakAte hai aura na kisI ke mana ko vaza me kara dete haiN| ve to nirajana nirAkAra paramAtmA hai, unhe kisI se lAgalapeTa (rAga) yA (hapa) nahI hai| tava phira yogI AnandaghanajI ne vItarAgabha se aisI prArthanA kI, usake pIche kyA rahasya hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki zrIAnandadhanajI tatvajJa ye, aura ve isa bAta ko bhalIbhAMti jAnate the ki vItarAgaprabhu kisI se kucha lete dete nahIM , ve rAgaDhapa ne, mAsArika mohamAyA se bilakula rahita hai, parantu bhakti
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. adhyAtma-garjana bAda meM isa bhApA ko kSamya mAnA jAtA hai| jaba apanA koI basa nahIM calatA hai, to bhakta prabhu kA hI Azraya lenA hai| yaha jAnatA hai ki veme prabhu dUsaro ke kartA-dhartA-hartA nahIM banane, kintu agara mere puSpa prabala ho, maMga zubha karmodaya ho to kadAcit prabhu prabala nimitta una sakate haiM / manako vA meM karane kA pugpAyaM mujhe hI karanA hai, mere badale prabhu puracArya nahIM kareMge, na mega hAtha pakar3a kara prabhu merA mana vaza meM sarAyage, lekina meM jo kucha puncArya karU usame ve pravala nimitta, preraka eva mahAyaka to bana hI marate haiN| kyoMki prama anantazaktimAna hai, Anandaghanamaya hai, isalie pratyakSa yA parokSa preraNA to de hI sakate haiM, mere andara anta mphuraNA to jagA hI gAte haiN| mere parokSa sahAyaka to vana hI sakate hai, mere pravana purupAyaM meM protsAhanalpa AzIvAda to unakI antarAtmA se mila sakate haiN| isalie vyavahAradRSTi se isa pakti kI aryanagati yo kI jA sakatI hai ki mere mana ko vaza (adhIna) karane meM Apa sahAyaka baneM, preraka vaneM, mujhame isa prakAra kI Atmazakti jagA de ki maiM apane mana ko vaza me kara sakU / ayavA meM apane mana ko mApane svalpa me lIna karanA cAhatA hU~, Apa kRpA karake mere andara koI anta skuraNA yA Atmazakti jagA de ki merA mana nApake svalpa me laga jAya, jisase merA janmamaraNa kA cakkara samApta ho jAya / nizcayadRSTi se isa prakAra kI arthamagati ho sakatI hai-'he lAnandaghana pramo / merA cacala mana nApake zuddhasvarUpa meM laga jAya aura maiM bhI AtmAnanda paramAnandaghana vana jAU aura sadA-savaMdA ananta Ananda [kha] me ramaNa karatA rahU~ ! ApakI kRpA se yA mere purupAyaM se) maMrA AtmalakSya na chUTe, Apake svarUpa meM lagA huA merA mana vipayo meM idhara-udhara na bhaTake, vaha merI AtmA meM hI lIna ho jAya, tabhI yaha pratyakSa pramANita ho jAyegA ki maiMne ApakI ArAdhanA kI aura durArAdhya mana ko bhalIbhA~ti sAdha liyA / vastuta nizcayapTi se aimA nivedana apanI AtmA ke prati atIva magata hai ki zrIAnandavanajI anantazaktimAna apanI AtmA se prArthanA kare ki 'AtmA / tU ananta zaktimAna hai, Anandaghana hai, isalie apanI Atmazaktiyo ke puja para vicAra karake samasta podgalika Asakti kA tyAga kara apane durArAdhya mana ko apane vaza me karake btaa| tabhI terA anantazaktimattA ko maiM pratyakSa jAna sakU gA, AgamapramANa se to maiM terA
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ manovijaya ke lie paramAtmA se prArthanA 373 anantazaktimattA ko jAnatA hI huuN| mana ko vazame karane kA upAya aba tere hI hAtha me hai / apane Apako itanA sakSama, itanA zaktizAlI, AtmavalI banA ki mana tere Age svayameva jhuka jAya, terA dAsa bana jAya, tere izAro para cale / ' . sArAMza . . . . . . . isa mahatvapUrNa stuti me zrIkunthunAtha vItarAgaprabhu se manovijaya ke lie lie prArambha se le kara anta taka jorazora se prArthanA kI gaI hai| zurUAta me mana kI zikAyata prabhu se kI hai, apane sAtha mana ke hone vAle vividha sagharSoM kA bayAna kiyA hai- rAta-dina, AkAza-pAtAla, bastI ujADa sarvatra mana kI avAghagati hai / baDe baDe mumukSa sAdhaka, tapasvI, jJAnI, dhyAnI mana ko vaza me karane ke lie paca paca kara thaka gaye, parantu mana kisI ke kAbU me nahI aataa| yahAM taka ki vaDe baDe AgamavalI bhI mana ko akuza me na lA sake, jabaradastI karane para bhI mana kAva me nahI AtA, na kisI bhI, vAta ko sunatAmAnatA hai, yahAM taka ki deva, mAnava, paNDita sabhI ne samajhA liyA, phira bhI svacchandakArI mana kisI kI eka nahI mAnatA, napusakaliMgI , hote hue bhI vaDe-baDe jAmardo ko yaha pachADa detA hai, anya vAto me samartha bhI mana ke Age asamartha ho jAte haiN| isalie anta me ve isI niSkarSa para pahuMcate haiM ki sarvaprathama aura sabase baDI bAta hai- mana ko sAdhanA / isako sAdha lene se sabhI vAte sadha jAyegI / ata ve vartamAna sthiti me mana ko vaza meM karane me apane Apako durvala jAna kara pravala anantazavitadhara vItarAga prabhu se prArthanA karate hai ki Apane apane mana ko pUrNatayA vaza me kara liyA, Agama-pramANita yaha bAta tabhI saccI mAnI jA sakatI hai, jaba mere mana ko vaza me lA deM, yA vaza karane me Apa pravala nimitta bana jaae| isa prakAra AdhyAtmika sAdhanA me sarvopari manovijaya para zrIAnandadhanajI ne jora diyA hai aura isake lie prabala puruSArtha karane kI bAta bhI dhvanita kara dI hai|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 : zrI arahanAtha-jina-stuti - vItarAga paramAtmA ke dharma ko pahicAna (tarja- RSabhano vaza rayaNAyaro, rAga-paraja yA mAra) dharama parama arahanAthano kima jANu bhagavaMta re| sva parasamaya samajhAvIe, mahimAvata mahaMta re / ghrm0||1|| artha he bhagavan ! meM zrI arahanAya nAmaka vItarAga-paramAtmA kA jo utkRSTa (svabhAvasvarUpa) dharma hai, use kisa prakAra samajhU kaise jAna sakatA hU~? usake lie mahAmahima mahAn pramo / Apa mujha para kRpA karake svasamaya (svadharma) aura parasamaya) paradharma yA kevalajJAna se pahale kI nivipalpa dhyAnasya AtmA kI dazA=svasamaya aura * sase atirikta dazA- parasamaya ayo AtmA kA jinezvaro dvArA prakAzita nirganya siddhAnta eva nithetara siddhAnta, dono ke vAre me smjhaaie| sarvotkRSTa vItarAgadharma kI jijJAsA pUrvastuti meM mana ko vaza meM karane kI prArthanA paramAtmA meM kI thI, kintu mana ko vaza meM karane kA eka kAraNa dharma hai| dharma ko bhalIbhAMti jAne samajhe vinA usame pravRti nahIM ho sakatI aura pravRtti ke binA saphala pariNAma nahIM A sktaa| isalie zrIAnandaghanajI vItarAga paramAtmA ke dharma ko jAnane-samajhane kI dRSTi se kahate haiM-'dharama parama arahanAthano kima jANu bhagavanta re / ' sasAra me anekavidha dharma haiM / kaI dharma to paraspara itane virodhI hai ki uname patA lagAnA kaThina ho jAtA hai ki kauna mA dharma yayArtha, saccA, hinakAraka aura sumbradAyakA yA tAraka hai aura kauna-mA anyayA, vartamAna me ahita kara, va kSaNika sukhadAtA hai ? samAra me dharmo kA jagala itanA lavA-cauDA hai ki usame patA lagAnA kaThina ho jAtA hai ki kauna-sA dharma aupadharUpa hai, sajIvanI
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 375 bUTI ke samAna sayamAyu kI vRddhi karane vAlA hai, cAritrarUpI prANo ko dhAraNa kara sakatA hai ? durgati me giratI huI AtmA ko bacA sakatA hai, uttama sukha me yA sugati me AtmA ko pahuMcA sakatA hai ? kyoki jaba taka dharma kI yathArtha pahicAna na ho, jIvanayAtrA me dharma ke upayoga kI sahI jAnakArI na ho, vItarAga-paramAtmA ke dvArA banAye hue yA pAle hue dharma kA yathArtha jJAna na ho, tava taka dharma kA zuddha AcaraNa nahIM ho sakatA / jisa vyakti ko dharma kA zuddha jJAna nahI hogA, vaha dharma ke nAma para vividha dharma-sampradAyo me pracalita yugavAhya kriyAkADo, kurUDhipopaka AcAro, vikAsaghAtaka paramparAo, dambha. varddhaka vidhi-vidhAno, hAnikAraka kurUDhiyo aura samAja kI akalyANakArI kuprathAo ko hI prAya dharma samajha kara unhI kA pAlana karane me dharmapAlana kI itizrI samajha legaa| aisI sthiti meM vaha yathArtha dharma ko bhI sIdhe rUpa me na pakaDa kara ulaTe rUpa me hI pakaDegA, jisase vikAsa ke badale usakI AtmA kA patana eva hrAsa hI adhika hogA / aise vyakti kI sthiti bha mahAvIra kI dRSTi me viparIta ho jAtI hai-'jisa prakAra koI kAlakUTa vipa ko pI kara jI nahI sakatA, ulaTe rUpa meM pakaDA hA zastra use pakaDane vAle ko hI mAra DAlatA hai, kisI ko vaitAla laga jAne para vaha usake prANo kA nAza kara DAlatA hai, vaise hI vipayo yA viSamarUpa se yukta dharma ko svIkAra kara lene para vaha AtmA kA vinAza kara DAlatA hai|"1 kaI bAra yaha dekhA jAtA hai ki guruparamparA yA sampradAyaparamparA se pracalita kisI rIti-rivAja yA vyavahAra athavA ghAtaka gatAnugatika prathA ko hI dharma samajhA jAtA hai| jaise amuka samAja me zarAva pInA, mAsAhAra karanA, striyo kA pardA rakhanA, amuka Dhaga se caukebAjI karanA, janeU yA coTI rakhanA, amuka taraha kA tilaka lagAnA Adi ko dharma samajhA jAtA hai, jayavA amuka manamAne AcAra-vicAra ko yA vikAsaghAtaka kriyAkANDo ke pAlana ko dharma samajhA jAtA hai| yaha to dUra rahA, jo saccA aura vyApaka dharma mAnA jAtA hai. vItarAgatA, anekAnta, samatA eva saralatA ko 1-visatu pIya jaha kAlakUDa, haNAi satya jaha kuggahIya / eso vi dhammo visao (mo) vavanno, haNAi veyAla ivAvivanno / -uttarAdhyayana0 a0 20 gA 44
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 adhyAtma-darzana dharma kA pradhAna aga samajhA jAtA hai, usI dharma ke anuyAyI-gaNa sampradAyabheda, paramparAbheda, yA AcAra-vivAra ke jarA se bheda ko lekara dUsare meM lAne sagaDane aura gAlIgalauja karane laga jAte hai, ekAta AgrahI eva AcAra-vicAra me gayA asahiSNu bana kara eka dUsare para mithyA-Aropa lagAne lagate haiM, maralanA ko tAka meM rakha kara kuTila rAjanIti kA Azraya le lene hai, samanA ke badale jAti, varga, raga, rASTra, sampradAya Adi ke nAma para ve viSamatA phailAne lagate haiM, jarAjarA sI bAta se unake va pAya aura gaga-dveSa kA pArA caDha jAtA hai, ve svaya viSama bana jAte hai, unake vItarAga-vijJAna kA mihAnta uma mamaya na jAne kahAM gAyaba ho jAtA hai ? uga samaya ye AtmA aura zarIra pe bheda-vijJAna ke vadale zarIra va zarIra me sambandhita kapAyo va rAga-dvepa Adi vikAro ko hI mAno apane mAna kara apanA lete haiM / aige gorakhadhe me mAdhAraNa vyaktiyo ko patA hI nahIM calatA ki kauna-sA vItarAga-paramAtmA kA dharma hai, kauna sA para dharma hai ? bahudhA dharma ke nAma meM bhaktivAda ke naze me yA sampradAyavAda kI dhuna me atha ghA guru-paramparA kI oTa meM AmajanatA vividha ADambaro kI cakAcodha me sacce mArga se bhaTaka jAtI hai| vaha vaI daphA aisA galata rAstA apanA vaiThatI hai, jise bAda me huDAnA atyanta kaTina ho jAtA hai| aura inake jaise anya kAraNo ko dekha kara zrIAnandaghanajI svaya sacce dharma kI jijJAsA ko le kara vItarAga-paramAtmA ke gAmane upasthita hue haiM ki vItarAna-paramAtmA (dhomarahanAtha) kA utkRSTa aura yathArtha dharma kauna-sA hai ? kauna-sA yathArya dharma hai, jo jIvana aura jagat ke lie paramakalyANakArI, AtmavikAsaka, svahitakara, cAra gatiyo aura 84 lakSa jIvayoniyo ge chuTakArA dilAne vAlA, va karmoM ko nirmUla karane meM samartha hai ? dharma ko jijJAsA kA dUsarA pahalU dharma ke vipaya me jijJAsA kA eka aura pahalU hai / vaha yaha hai ki AtmA ke lie kauna-mA dharna utkRSTa hai, aura kauna-mA nikRSTa hai ? kauna-sA AtmA kA dharma hai, aura kauna-sA anAtmA= AtmA se para mana, buddhi, indriya tathA pudgalo kA dharma hai ? athavA kauna-ro AtmA ke nikhAlama dharma' haiM yAnI AtmA ke anujIvI (nijI) guNa (dharma) hai aura kauna-se AtmA me para ke, kintu AtmA ke sAtha saMyoga-sambandha se sazliSTa hone se AtmA ke vaibhAvika guNa (kAma
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 377 kodhAdi dharma) haiM ? athavA nizcayadRSTi aura vyavahAradRSTi se jaba hama ima prazna para vicAra karate hai to zrIAnandaghanajI vItarAga-paramAtmA ke sAmane sIdhA hI prazna pUchate haiM-prabho ! maiM to ajJAna hUM, sasAra me phaMsA huA hU~, maiM spaSTarUpa se jAna nahIM sakatA ki ApakA apanA (AtmA kA) dharma kauna-sA hai ? aura parakIya dharma kauna-sA hai ? athavA nizcayadRSTi se AtmA kA zuddha dharma kauna-sA hai, vyavahAra dRSTi se kauna-sA dharma hai ? isalie zrIAnandaghanajI ne bhagavAna se prArthanA hai ki 'svaparasa-samaya samajhAvIe' prabho | ApakI mahimA apAra hai| Apa aNimA-mahimA Adi yogasiddhiyo se sampanna haiM, Apa mahAna tyAgImahanIya-pUjanIya purapa haiM / ata Apa mujha para kRpA karake samajhAie ki svadharma kyA hai, paradharma kyA hai ? athavA svasamaya= svasiddhAnta aura parasamaya para siddhAnta (pUrvokta arthoM ke anusAra) kyA hai ? athavA ina do vAkyo ko eka karake aisA artha bhI ghaTita ho sakatA hai ki-'mahimAmaya prabho / svasamayaparasamaya kI dRSTi se yaha samajhAie ki vItarAga paramAtmA kA dharma kauna-sA hai ? - jainadharma me tatvajJAna prApta karane ke lie praznottara-zailI prasiddha hai| bhagavatIsUtra me gaNadhara gautama dvArA mahAvIra se pUche gaye 36 hajAra prazna aura uttara hai| agalI gAthA. me isI prazna kA samAdhAna kiyA jAtA hai- . zuddhAtama anubhava sadA, svasamaya eha vilAsa re| parabar3I chAMhaDI je par3e, te parasamaya-nivAsa re||dhrm0||2|| artha jahAM paryAyAthika naya kI gauNa rakhakara dravyAthika naya kI mukhyatA se zuddha AtmA kA sadA sAkSAt anubhava ho, vahA svasamaya (merA dharma) hai / vahA svAtmA kA hI vilAsa (svAtmaramaNatA) hai / jahAM kabhI-kabhI vAra tyauhAra para dera se chAyA paDatI ho, usakA AtmAnumava ho, vahAM parasamaya (mere sivAya para kA dharma) hai, athavA para= AtmA se para anAtmabhAva vAlI - bahirAtmabhAva vAlI jo AtmA kI bar3I chAyAmAtra jina jina grantho me paDatI hai, vahA parasamaya =anyatIrthIya siddhAnto kA nivAsasthAna he / athavA para kI - anya AtmA kI yA dUsare dravyo ko, dravya ke sivAya guNo yA paryAyo kI praticchAyA jahA~ jahA par3atI hai, vahAM vahAM parasamaya kA rathAnaka hai / athavA zuddha dravyArthika naya
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 adhyAtma-darzana kI dRSTi se vicAraNA ho, vahA~ zuddha svasamaya tathA paradravya kI yA paryAyAdhika naya kI dRSTi se vicAraNA ho, use parasamaya mamayo / bhASya svasamaya-parasamaya kA lakSaNa aura rahasya pUrvagAthA me paramAtmA ke dharma ko samajhane ke lie sva-parasamaya kI jijJAsA prastuta kI gaI thii| isa gAthA me usI kA samAdhAna kiyA hai / vAstava me 'samaya' zabda anekArthaka aura rahasyamaya hai| amarakopa ke anusAra 'samayA zapathAcArakAlasiddhAntasavidaH' samaya kA artha zapatha, AcAra,kAla (samaya yA prasaga), kAla kA eka sUkSmavibhAga, siddhAnta eva dharma tathA dravyAtmA (AtmA) ityAdi hai / yahAM pramagavaza tIna artha 'samaya' ke ho sakate haiM- AtmA, siddhAnta (Agama) aura kAla / ina tIno kI pRthaka pRthaka vyApayA isa prakAra se hai-vizuddha (karmamala se rahita) AtmA kA jahA~ anubhava hotA hai, jimage AtmAnubhava kI vAte kI gaI haiN| yAnI AtmA nizcaya se karma rahita, parabhAva se rahita, apane guNo se paripUrNa, anAdi ananta, prakTa jJAyaka jyotisvarUpa, eka, nitya, sampUrNa jJAnadhana hai, isa prakAra zuddha AmA kA anubhava jahA~ hotA ho, vahA~ svasamaya samajhanA / ise vistRtarUpa me yo kahA jA sakatA hai ki mokSa meM Atmika dazA kamI hotI haiM ? arthAta AtmA mokSa me apanI asalI sthiti me kaisA rahatA hai, isake anubhava karane kI jo bAte ho, ve saba svasamaya kI bAte haiM / yAnI AtmA kA svabhAva UdhrvagAmI hone se vaha vAna usake anubhava kI hotI hai / AtmA kI alaga-alaga kauna-kIna mI dazAe~ hotI haiM ? vaha mUla svabhAva meM vasA rahatA hai ? ye unnatagAmI (UdhrvagAmI) saba vAne svasamaya kI haiM / isakI mUla vizuddha avasthA meM yAtmAnubhava kaisA hotA hai ? usakA jhaaN| jahA~ varNana kiyA jAya, vahA-vahA~ svasamaya kI bAta hai, yaha samajha lenA caahie| zuddha nirmala AtmA ke gambandha meM jitanI bhI bAta kahI jAtI haiM, ve mava 1-kisI kisI prati me 'para parichAyaDI' pATha bhI milatA hai, jisakA artha hotA hai- jahA para kI praticchAyA (parachAI par3atI hai|
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 376 svasamaya kI bAteM haiM / AtmA karmamalarahita dazA me kaisA nirmala hotA hai ? yaha kaise rahatA hai ? isa sambandha me huI anubhava kI bAteM jahAM ho, vahA~ svasamaya (svadharma=paramAtmA kA dharma) hai, yaha jAna lenA cAhiye / matalaba yaha hai ki AtmA kA mUla svabhAva UrdhvagAmI hai aura pudgala kA svabhAva hai-adhogaamii| jahAM AtmA ke mUla guNo kA anubhava hotA ho, yAnI AtmA nirmala ho, tava kaisA hotA hai kyA kare ?) ye saba bAteM svasamaya kI hai| isa prakAra ke zuddha dravyAthika naya kI dRSTi se vicAra yA kathana svamamaya haiM / tathA zuddha AtmA kA sadA ke lie jo sAkSAt anubhava ho, vahI svasamaya hai, vahI svAtmA kA apanA vilAsa hai, Amoda-pramoda hai, mauja hai / kAraNa yaha hai ki zuddha AtmAnubhavarUpa = AdhyAtmika vikAsarUpa mahAdharma kI sambhAvanA AtmA me hI ho sakatI hai AtmArthiyo ke lie usI kI vicAraNA Avazyaka hai, anyathA vicAraNA karane kI AvazyakatA hI kyA hai ? (2) aisA hI Atmakathana karane vAlA zAstra svasamaya= svazAstra svasiddhAnta kahalAtA hai, (3) samasta paradravyo se nivRtta ho kara AtmA jJAna-darzana-cAritrarUpa apane svabhAva me ekatvarUpa se jisa samaya pravRta hotA hai, use bhI svasamaya kahate haiM / (A) 1 AtmA ke atirikta jo paravastu, pudgala yA bhautika sukho kA jisame vidhAna ho, athavA AtmA se bhinna dUsare dravyo kI yA dravya me atirikta guNo yA paryAyo kI (para kI) prati chAyA (parachAI) jahA paDatI ho, arthAt anAdi avidyArUpa latA ke mUlamoha ke udaya se AtmA Ane jJAnadarzanAdi svabhAva se cyuta ho kara moha-rAga-dvaM pa Adi parabhAvo meM ekatvarUpa se pravRta ho, use parasamaya kahate hai / athavA paradravya kI paryAyAthika naya kI dRSTi se vicAraNA ho, vahA parasamaya kA nivAsa hai| (2) aise zAstra jisame AtmA ke atirikta vahirAtmabhAva kI laukika bAteM ho, aise sidvAnta yA zAstra parasamaya kahalAte hai, iname parva yA kisI viziSTa divasa yA pramaga para kabhI kabhI chAyA kI taraha AtmAnubhAva kI bAteM A jAtI ho yA kI jAtI ho, vahAM parasamaya kA nivAsa samajhanA cAhiye / parasamaya yA paradharma me AtmAnubhava kI bAta kabhI kabhI hotI haiM, usame podgalikabhAva kI vAne hI adhika hotI haiM / matalaba yaha hai ki jiname mukhyatayA AtmAnubhava kI vAte nahIM hotI, kamI kabhAra jarA AtmAnubhava kI bAta A jAtI hai, usa siddhAnta, zAstra yA dharma ko parasamaya hI samajhanA cAhie, jaise vRhaspati jaise
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 adhyAtma-darzana cArvAka paraloka ko nahIM mAnate, usame AtmamvabhAva se viparIta cAte hai| (3) AtmA jisa samaya parabhAva me ekatvarUpa meM pravRtta ho, usa samaya - ko parasamaya kahate hai| isa prakAra ina tIna arthoM ke anusAra svasamaya-parasamaya ko pahicAnane kI ku jI prastuta gAthA me vatA dI hai / paramamaya ko jAne vinA camamaya kI vizuddha jAnakArI nahIM ho sakatI aura jaba taka svasamaya kA vizuddha jJAna na ho, tava taka mAdhaka svasamaya meM pravRtta nahIM ho sktaa| amuka tattvajJAna svasamaya hai yA parasamaya, isake jAnane kA tarIkA isame batAyA gayA hai, vaha dono mukhya nayo kI dRSTi ge hai, isalie nayo kA jJAna bhI honA Avazyaka hai| isalie agalI gAyA me prasagavaza strasamaya :- vizuddha yAtmA ke anubhava kI vAta vividha nayo kI dRSTi se kahI jA rahI hai - tArA nakSatra graha caMdranI jyoti dineza mokSAra re / darzana-jJAna-caraNa thaphI, zakti nijAtama dhAra re||ghrm0||3|| artha jisa prakAra tAro, magala Adi graho, azvinI Adi nakSatro aura candramA kI jyoti (kAnti) sUrya (sauramaNDala) me antarbhUta ho jAtI hai, usI prakAra samyagdarzana, jJAna aura cAritra, ina sabakI zakti apanI AtmA me jaano| bhASya zatti kA kendra . AtmA pichalI gAthA me svasamaya aura parasamaya kA antara batA kara svasamaya ko apanAne kI bAta dhvanita kara dI hai| isa gAyA me prakArAntara se svasamaya kI bAta kI puSTi kI gaI hai / sUrya kI upamA de kara isa bAta ko sapTa kiyA gayA hai ki zuddha AtmA (paramAtmA) me svadharmarUpa ananta zakti chipI huI hai, para vAhara me vaha alaga-alaga rUpa me dRSTigocara hotI hai, magara hai vaha zuddha AtmA kI hI, aura usI me vaha antahita ho jAtI hai / jagat me aisI prasidvi hai ki tArA, graha, nakSatra, candramA vagairaha prakAzamAna padArtho meM sUrya kA hI prakAza satra mti hotA hai / jaba sUrya prakAzita hotA hai, to ina
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 381 sabakA prakAza sUrya me samAviSTa ho jAtA hai / vartamAna vijJAna kA bhI yaha mata hai ki graho aura candramA kA prakAza svatatra nahIM hai, ve sUrya ke prakAza ke bala se prakAzita hote hai / yahI kAraNa hai ki sUrya ke udaya hote hI ina savakA prakAza phIkA par3ane lagatA hai| isIlie kahA gayA-jisa prakAra AkAza ke graha, nakSatrAdi kI jyoti sUrya ke prakAza meM hai, usI prakAra sAmAnya jJAnarUpa darzana (athavA tattvArthazraddhAnarUpa darzana), vizeSajJAnarUpa jJAna aura sAmAyikAdi cAritra, sabame AtmA kI zakti hI hai| ina sabakI zakti kA samAveza bhI yAtmA me ho jAtA hai| nizcapanaya kI dRSTi se dekhe to jJAnadarzana-cAritra bhI AtmA se abhinna haiM, ye saba Atmamaya hI haiM, eka AtmA hI bhAsamAna hotA hai| matalaba yaha hai ki jJAna, darzana, cAritra vagairaha ke aneka paryAya hote haiM / darzana se nirAkAra jJAna hotA hai, 'yaha manuSya hai yA pazu ?' vagairaha vizeSa bAte jJAna se jAnatA hai / sAmAyika cAritra se le kara yathAkhyAtacAritra taka aneka paryAya jAnatA hai / parantu ve saba eka hI Atmadravya ko batAte hai, use hI uddezya karake hote hai| jaise paryAya aneka haiM, Atmika dravya eka hI hai / usI ke jJAna-darzana-bAritra Adi aneka paryAya hote haiM / ve anta me eka AtmA me hI samA jAte haiM / ye saba eka Atmika dravya ke hI pariNAma haiM, AtmA ke guNa hai, AtmA ke hI ye saba paryAya hai, yaha bhalIbhAti jAna lo| AtmA na ho to usake paryAya bhI nahIM hoge, yo samajha kara eka Atmika dravya kI mahattA samajha lo| jaise sabhI prakAra ke teja-phira ve cAhe tAro ke ho, candramA ke ho, sUrya ke teja me samA jAte haiM, vaise hI jJAnadarzana-cAritra ke aneka pRthak-pRthak paryAya hote haiM, para una sabakA samAveza eka AtmAnubhava me ho jAtA hai / isase yaha bhI ghotita ho jAtA hai ki jJAnadarzanacAritra kI zakti zuddhAtmAnubhava -svasamaya me samAviSTa ho jAtI hai, kintu aparajyotirUpaparasamaya kA usame samAveza nahIM hotaa| paryAya cAhe jitane huA kare, para ve mUla dravya eka AtmA se sambandhita haiM, yaha vAta bhanI mA~ti hRdayagama kara lenI cAhie / AtmA eka hai, paryAya ananta haiM / AtmA ke ananta paryAya hote hue bhI use eka hI dravya samajhanA, yahI AtmAnubhava (svasamaya) kI, AtmA ko bhalIbhAMti pahicAnane kI kuMjI hai / agalI gAthA me isI bAta ko aura spaSTa kara rahe hai
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 adhyAtma-darzana bhArI polo cIka No kanaka, aneka taraMga re / paryAyaSTi na dIjie eka ja kanaka abhagare // dharama0 4 // artha vajana me bhArI-raga me pIlA, guNa se cikanA (snigdha) none ke aise aneka prakAra dikhAI dete haiM, parantu paryAyAthika naya kI dRSTi na deN| dravyadRSTi meMdekheM to vaha abhaga (akhaNDa = adaspa) dravyApa meM eka nonA hI divAI detA hai| monA eka : prakAra aneka pUrvagAthA meM kahI huI bAta ko dUgarI taraha se sone kA dRSTAnta de kara AnandaghanajI samajhAte haiM- sone ke mAya paryAyarUpa me tIna guNa nihita haibhArIpana, pIlAraga aura cikanApana / mata naba yaha hai ki sonA tIna meM vajanadAra dhAtu hotA hai| sone kI yaha vizepatA hai ki vaha dUsare dhAtuo kI apekSA vajana meM bhArI hotA hai| usakA raMga bhI viziSTa prakAra kA paMlA hai, jo dUsare kisI dhAtu se milatA nahI hai / aura vaha dUsare dhAtuo kI apekSA cikanA bhI adhika hotA hai, sonA dUmare dhAtuo ke bajAya narama aura lacIlA hotA hai / isI kAraNa usake paramANu eka dUsare se cipaka jAte haiM, jaldI TUTane nahI / eka hI sone ke hAra, karadhanI, kakaNa jAdi aneka AbhUpaNa banAye jAte hai| jinake nAma aura AkAra bhinna-bhinna hote hai, parantu una matrame jo sonA hotA hai, use dekha-parakha kara hI sabakI kImata AMkI jAtI hai| sone ke vyApArI kI sone ke viSaya me dravyAthika dRSTi hai, magara AbhUSaNa banAne vAle sunAra yA unhe pahanane vAle kI dRSTi me AbhUpaNa mukhya hone meM paryAyAyika dRSTi hotI hai / kummAra ghaDA, koThI, surAhI vagairaha banAne ke lie jagala me miTaTI lene jAtA hai, taba vaha ghaDe, koThI Adi ko miTTI hI dekhatA hai, miTTI hI usake khayAla me vasI rahatI hai / magara kumhAra ke yahA~ se bartana kharIdane vAlo kI dRSTi me miTTI nahIM AtI, ghaDA Adi vartana hI Ate hai| isalie kumhAra kI dRSTi dravyAthika hotI hai, jabaki grAhaka kI dRSTi paryAyAyika hotI hai / imalie paryAyaSTi ko chor3a kara eka aura abaNDa sonA hI hai, isake bheda
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahivAna 383 nahIM ho sakate / sonA tIno kAla me sonA hI rahatA hai / ata. sona me bhArIpana, pIlepana yA cikanepana athavA vibhinna gahano kI kalpanA karanA paryAya dRSTi hai / paryAyadRSTi ko gauNa kara de, usakA isa samaya upayoga na kareM to vahI monA mabame ekarUpa abhedarUpa pratibhAsita hogA / padArtha ke asalI svarUpa ko samajhane kI ku jI kisI bhI padArya ke vAstavika vastusvarUpa ko samajhane ke lie dravyAthika naya kI dRSTi ko mukhya rakhe to usake payio kI dRSTi gauNa ho jaayegii| aisA karane me paryAya bhI usa dravya me samAviSTa ho kara dravyarUA hI gine jaayeNge| isI prakAra paryAyAyika dRSTi ko mukhya rakha kara dekheM to dravya gauNa ho jAyegA, vaha pratibhAsita nahIM hogaa| aisA karane se dravyatva bhI padArtha ke eka prakAra ke paryAyarUpa me ginA jaayegaa| dravyAthika dRSTi ko sAmAnya, zakti, dravya, abheda ina zabdo se samajhA jAtA hai, jaba ki paryAyAthika dRSTi ko vizepa, vyakti, svabhAva, guNa, dharma, paryAya, bheda Adi zabdo se samajhA jAta hai , bhArIpana, cikanApana yA pIlApana sone se alaga vastu nahI hai| koI sonA kharIdatA hai to usake sAtha usake ye guNa A hI jAte haiM / yaha sone ke viSaya me svasamaya hai| sone ke taula, raga, guNa kI dUsare ke guNo ke sAtha tulanA karate samaya sonA gauNa ho jAtA hai| parantu sone ke guNa mukhyatayA dhyAna meM rakhe jAte haiM / paryAyAthika dRSTi kI mukhyatayA ke samaya dravyArthika dRSTi gauNa hotI hai, parantu upacAra se usame gauNarUpa se dravyAthika naya kI dRSTi bhI hotI hai, isI taraha dravyAthika naya kI dRSTi ke samaya gogarUpa se upacAra se paryAyAthika naya kI dRSTi mukhya hotI hai| agara aisA na ho to ve dono naya ekAnta hone se nayAbhAsa vana kara mithyA sAvita ho jAte haiM / ata eka naya me gauNa rUpa se upacAra se dUsarA naya hotA hI hai, tabhI naya kI sApekSatA TikatI hai aura ve sunaya vanate hai / isa prakAra AtmArthI ko dravyadRSTi aura paryAyaSTi bhalIbhAMti samajha lenI cAhiye / Age kI gAyA me isI vipara ko AtmA para ghaTAte hue kahate hai - darzana-jJAna caraNa thakI alakhasvarUpa aneka re| nirvikalpa rasa pIjiye, zuddha nirajana eka re|| dhrm0||5|| /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAga-darzana artha usI prakAra darzana, jJAna aura cAritra ko pTi se AtmA ko dekheM to usake lakSya me na A sakeM, aise (alakSya) aneka svarUpa pratIta hote haiM, kyoMki AtmA ke ananta guNa hai / dravya-paryAya ke bhedarahita (abheda) rUpa meM dekheM to gavaM vikalpo kA vilaya ho kara AtmA kA jJAnAdika bhedarahita, eka, asuNDa, zuddha, nilepa, niraMjana, caitanya rUpame anumatra hotA hai| AttA ke sivAya dUsarA kucha bhI dvatarUpa bhAsita nahIM honA, aise AtmA kA zAna smana ra nivikara parasa piijie| bhApya paryAyadRSTi se aneka AtmA, dravyadRSTi se eka pUrvokta gAthA me sone kA dRSTAnta dekara dravyAthika aura paryAthika naya kA tatva samajhA gayA hai / umI vAta ko atmA para ghaTita kiyA hai, jaise sone ke aneka prakAra (tara geM) hote haiM, vaise hI samyagdarzana, jJAna aura cAritra se alakSya (arUpa) AtmA ke aneka taraMge =paryAye hotI haiM / sAmAnya upayoga se vaha jAtiyo ko dekhatA hai| uname vaha tanmaya ho jAtA hai, vahI umakA darzana vana jAtA hai| usame vaha manuSyo, jAnavaro yA pakSiyo ko eva sumbu-dukha ko sAmAnya prakAra se dekhatA hai / phira jarA jJAna-upayoga hotA hai, taba vaha adhika vyorevAra tathyo ko dekhatA hai| manuSya ke nAma, unakA raga, unakI jAtiyA~ aura aneka vivaraNa usake jAnane meM AtA hai / yaha saba jJAna kA pariNAma hai / isI prakAra cAritra me upayoga lagAtA hai, unakI carcA karatA dikhAI detA hai, vaha sAmAyika me sthira hotA hai to usame tathA yathAkhyAta Adi cAritra me ramaNa karatA dikhAI detA hai| isI prakAra darzana, jJAna aura cAritra kI vividhatA me vaha jaisA upayoga lagAtA hai, vaisA usakA paryAya dikhAI detA hai / yAnI AtmA java jJAna kriyA me hotA hai, taba vaha jJAnAtmA hai, jaba darzanakriyA me hotA hai, taba vaha darzanAtmA hai aura jaba vaha cAritrakriyA me hotA hai, taba cAritrAtmA hai| usI prakAra AtmA kA zuddha paryAya samyagjJAna-darzana Adi haiN| unake kriyAkAraNa hI bhale hI bhinna-bhinna pratIta ho, parantu eka hI zuddha Atmadravya kA kArya to eka hI siddha hotA hai|
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 385 eka taraha se zuddha paryAya kI dRSTi se alakSya, arUpI, nirajana, nirAkAra AtmA ke darzanopayogayukta, jJAnopayogayukta aura cAritropayogayukta Adi ananta AtmaguNa ke vikalpa se AtmA kA jJAnAvadhAna karane se vaha aneka prakAra kA anata paryAya vAlA hai, isake uparAnta karmoM ke sayoga se aneka azuddha paryAya hote haiN| usake ekendriya se le kara pacendriya taka kI prApti tathA deva, manuSya tiryaJca, nAraka Adi gati kI prApti Adi aneka paryAya hote haiN| isI alakha AtmA ko jaba nirvikalpabhAva se dekhate haiM, zAntabhAva se nihArata haiN| to sone kI taraha akelA hI pratIta hotA hai / AtmA ke jJAnAdibhAva se yA karmasayoga se aneka paryAya ho sakate haiM, para sakalpa-vikalpa choDa kara zAntabhAva se akele AtmA ko dekheM to nirAvaraNa hI diikhegaa| isIlie zrIAnandaghanajI ne kahA-"nirvikalpa rasa pIjiye, zuddha niraMjana eka re" arthAta jaba akele dravya kA hI dhyAna karanA hotA hai, eka nirvikalpa AtmA ke dhyAna kA amRtarasa pAnA hotA hai, usakA Ananda bhI anokhA hotA hai| usa samaya AtmA ekarUpa zuddharUpa eva nirajanarUpa pratibhAsita hotA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne pAtajala yogadarzana para TippaNI me bhI yahI likhA hai-nirvikalpadhyAna me zukladhyAna ke dUsare pAda meM eka svAtmadravya kA paryAyarahita dravya kA zuddha dhyAna hotA hai / aura vaha isalie vaha svasamayaniSThA hai / usa avasthA me dravyAthika pradhAna zuddhanizcayanaya kI mukhyatA hotI hai| agalI gAthA meM nizcayanaya aura vyavahAranaya dono dRSTiyo se AtmA kA kathana spaSTa karata hai paramApatha-paMtha je kahe, te raMje ekataMta re| vyavahAre lakha je rahe, tehanA bheda ananta re|| ghrm0||6|| artha paramArtharUpa (nizcayAtmaka Atmadravya kI siddhi ke) mArga kA jo koI satpuruSa kathana karatA hai, vaha (nizcayadRSTiprakAzaka vaktA yA zrotA) eka nizcayAtmaka tattva kI vicAraNA karake (yA eka hI tantra me)-prasanna hotA hai| kintu jo vyavahAranaya kI dRSTi se lakSyarUpa-AtmA meM rahate (ramaNa karate haiM, ..
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 adhyAtma-darzana unako dRSTi me AtmA ke anantaparyAyo ko apekSA se anantabheda pratibhAmita hote haiN| bhASya nizcayaSTi aura vyavahAraSTi se AtmA kA kayana pUrvagAthA me bhI AtmA ke aneka aura eka bheda batA kara anta meM nirvikalpadazA prApta karake AtmA ke Atmattva kA dhyAna karane aura use prApta karane kI bAta para jora diyA gayA hai| usase yaha bhI dhvanita ho jAtA hai ki AtmA ke ye jo ananta paryAya isa samaya dikhAI de rahe haiM, inheM dUra karake inakI asalI sthiti se nirAvaraNa, ekAkI AtmA ma hI sone kI taraha vicAra karanA aura anta meM use hI prApta karanA cAhie / aba isa gAyA me puna dono dRpTiyo me AtmA kA pratipAdana karate haiN| vAstava meM nizcaya aura vyavahAra dono apanI-apanI jagaha para ThIka hai| kore nizcaya se mI kAma nahIM cala sakatA , kyoki mAdhaka ko calanA vyavahAra kI dharatI para hai| nizcaya ke AkAza meM ur3ane ke lie vyavahAra kI dharatI para pahale paira jamAnA nAvazyaka hai| nizcaya ke parvata-zikhara para caDhane ke lie vyavahAra kI talahaTI se hI Age kadama vaDhAnA hotA hai| isalie niSkarSa yaha nikalA ki sAdhaka kI AMkheM nizcaya kI ora TikI ho, aura usake paira Tike ho-vyavahAra kI dharatI para / ekAnta nizcaya kI ora dekhate raha kara vyavahAra ko dRSTi se ojhala nahI karanA hai, tayaiva ekAnta vyavahAra kI dharatI para calate rahane kI dhuna me nizcaya ko A~kho se ojhala nahIM karanA hai| sAdhaka jaba taka sasAradazA me hai, taba taka dono dRSTiyo kA use upayoga karanA hai, kintu pragati kI dizA meM Age baDhane aura AdhyAtmika gagana me U~ce uDane ke lie use nizcayadRSTi ko mukhyatA denI hogI, kyoki vAstavika sadbhUtArtha mArga nizcaya kI pagaDaDI ko pakaDane se hI prApta hogaa| vAstavika dRSTi se AtmA ekarUpa bhI hai aura anekarUpa (anantarUpa) bhI hai / parantu paramArthadRSTi ke sAdhaka use eka rUpa meM dekhate haiM, ve use ekatantra me-AtmA ke ekatva me-dekha kara prasanna hote haiM, jabaki vyavahAradRSTi ke sAdhaka use anantarUpa me dekhate haiM / paramArthapatha (nizcayanaya) ke sAdhaka vikalpa
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 387 rahita zuddhasvarUpI anantaguNa sampanna AtmA ko ekarUpa me pratipAdana karate haiM, jabaki vyavahAramArgI loga AtmA ke ananta vikalpo ko le kara anantabheda batAte haiM / eka dUsare kI dRSTi meM eka dUsarA naya gauNa hotA hai| apekSAvAda (syAdavAda kI dRSTi se dono mArga apane-apane dhyeya ke anusAra ThIka haiN| ekAntarUpa se nizcaya kA kathana karanA aura vyavahAra kA niSedha (apalApa) karanA ThIka nahIM, tathaiva nizcaya ko bilakula janucita mAna kara ekAntarUpa me vyavahAra kA Agraha rakhanA bhI ThIka nhiiN| sAta nayo me se bhI prathama ke tIna yA cAra naya vyavahAranaya ke nAma se paricita haiM, tathA pichale tIna naya pAramArthika rUpa ke pratipAdanakartA hone se nizcayanaya ke nAma se prasiddha haiN| kintu eka bAta nizcita hai ki uccabhUmikA para ArUDha jIvo kA vikAsakrama paramanizcayanaya kI mukhyatA (vyavahAranaya kI gauNatA) se hI Age baDhatA hai / upAdhyAya nagovijaya jI ne 'adhyAtmopaniSad' tathA 'adhyAtmasAra' me isI bAta kI ora agulinirdeza kiyA hai.--1 "jo paryAyo me hI rata haiM, ve parasamaya me sthita haiM, aura jo AtmamvabhAva me lIna haiM, unakI svasamaya me hI nizcalatApUrvaka sthiratA hotI hai / " 2 "isa prakAra zuddhanaya kA avalambana lene se AtmA me ekatva prApta hotA hai, kyoki pUrNavAdI (paramArthavAdI) AtmA ke azo (paryAyo) kI kalpanA nahIM karate / (paryAya jitane jAnate haiM, utano se pUrNadravya jJAta nahI hotA / sirpha aza hI pratIta hote haiN|)sthaanaag Adi sUo me 'ege AyA' (eka AtmA) ke kathana kA jo pATha hai, usakA Azaya bhI yahI mAnA gayA hai|" ata java vyavahAsnaya kA Azraya le kara koI bAta karatA hai to AtmA ke ananta bheda ho jAte haiM, yaha hama sone ke dRSTAnta para se pahale jAna cuke haiN| sone kI jaise aneka cIjeM banatI haiM, vaise hI vyavahAranaya se hama pratyeka vastu ke ye paryAyeSu niratAste hyanyasamayasthitAH / AtmasvabhAvaniSThAnAM vA svasamayasthiti // 26 // -adhyAtmopaniSad iti zuddhanayAttamekatvaM prAptamAtmani / aMzAdikalpanA'pyastha, naSTA yatpUrNavAdinaH // 31 // eka mAtmeti sUtrasthA'pyayamevA'zayo mataH / / --adhyAtmasAra
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 adhyAtma-darzana aneka prakAra jAnate haiM / parantu vastu (AtmA) to mUla meM eka hI hai, ye natra usake alaga-alaga rUpa hai / java AtmA ke viSaya me zuddhanizcayanaya kI dRSTi se koI bAta karatA hai, to AtmA ke vibhinna payAyo aura vikalpoM ko gauNa karake mukhyatayA eka zuddha nirajana Atmatatva ko hI dekhatA hai| agara koI vyakti ekAnta eka hI dRSTi kA Agraha rakha kara dUsare kA bilakula niSedha karatA hai, vahAM yayAryanaya nahI, nayAmAna hai, yaha bAta chaha antro ke dRSTAnta para se samajha lenI caahie| andho ne hAyI kabhI dekhA nahIM thA, ata jisake hAtha me kAna Ae, usane ghaTa kaha diyA-hAthI nUpa jamA hai, jisake hAtha meM sUDa AI, usane dUsare ko mUga kaha kara kaha diyA-hAyI mUsala jaisA hai, tIsare ke hAtha me peTa AyA, to usane kahA-"hAyI to koThI jaisA hai| cauthe ke hAtha me para Ae to vaha volA-hAthI to stambha jaisA hai| pAcaveM ke hAtha me hAthI ke dAta Ae to usane kahA-"hAyI bhuMgale kI taraha hai, chaThe ke hAya me pUcha AI to usane kaha diyA hAyI to rasme jaisA hai / isa prakAra raho apane-apane Agraha para dRDha the, sabhI dUsaro ko jhUThe va apane ko saccA batA rahe the / isI prakAra jo ekAntarUpa se eka bAta ko hI pakaha kara jidda ThAna kara baiTha jAya, dUsaro ko jhUThA vatAe, vaha nayAbhAnI hai, vaha dUsare kA niSedha karatA hai| parantu jo pUrNAza ko batA kara ekarUpa ko gauNa rakhatA hai, athavA ekarUna ko vatA kara aneka paryAyo ko gauNa rakhatA hai, vaha sApekSavAdI yathArthanayavAdI hai| isa prakAra nizcayanaya aura vyavahAranaya kI upayogitA pAtra ke bheda se alaga-alaga samajhanI cAhie / itanI vAta spaSTa hone ke bAda aba nizcayanaya aura vyavahAra naya ke lAbhAlAbha ke viSaya me zrIlAndaghanajI kahate haiM . vyavahAre lakha dohilo, kAMI na Ave hAtha re / .. zuddhanaya-thApanA sevatAM, navi rahe duvidhA sAtha re / / dhrm0||7|| artha vyavahAranaya kA Azraya lene para lakSyasvarUpa ko prApta karanA atyanta kaThina
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 386 ho jAtA hai, kyoki isame kucha bhI hAtha nahIM AtA ; javaki zuddha (nizcaya) naya kI sthApanA (abhedasthApanA) ke nevana karane se (AtmasAkSAtkAra ho jAtA hai), kitI prakAra kI duvidhA mazaya) (karmamalarahita) AtmA ke sAtha nahIM rhtii| bhASya vyavahAranaya aura nizcayanaya se lAbhAlAbha pUrvagAthA meM vyavahAranaya aura nizcayanaya dono ke pAtra kauna-kauna haiM tathA ve inakA upayoga kisa-kisa taraha se karate haiM ? dono kI apane-apane sthAna me goNa-mukhyarUpa me kyA upayogitA hai ? yaha ghotita kiyA gayA hai, lekina dono nayo se kyA-kyA lAbha-alAma haiM ? isa jijJAsA kA samAdhAna nahI huA, vaha isa gAthA dvArA kiyA gayA hai / vastuta gambhIratA se socA jAya to vyavahAranaya kA avalambana lene para sAdhaka nAnA paryAyo aura vikalpo me itanA bhaTaka aura vahaka jAtA hai ki mUla lakSya chUTa jAtA hai, sAdhaka AtmA ke vividha paryAyo ke bhavarajAla meM phaMsa kara AtmA ke abheda-ekatva ko pAnA hI bhUla jAtA hai| na hI vaha AtmA ko vyavahAranaya ke dvArA pUrNarUpa se sAdha pAtA hai| usake palle kevala Upara ke chilake hI hAtha Ate haiM, AtmArUpI phala kA jo asalI tatva yA sArabhUna padArtha hai, vaha hAtha nahIM aataa| isIlie zrIAnandaghanajI jaise adhyAtmayAMgI ko kahanA paDA-"vyavahAre lakha dohilo" arthAt vyavahAranaya kA AdhAra lene para lakSya milanA durlabha ho jAtA hai| vyavahAranaya se zuddha AtmasvarUpa kA sAkSAtkAra va karmaparamANu se rahita AtmA kI siddhi nahIM hotI / vyavahAra se cAhe jitanI kriyAeM kI jAya, cAhe jaisA veza pahanA jAya, cAhe jitana karmakANDa kiye jAya, usame Atmala ya siddha nahIM hotaa| kAraNa yaha hai ki vyavahAradRSTi meM mana, vacana, kAyA ke yogo kI capalatA rahatI hai, aura yoga karmabandha kA kAraNa hai , isalie vyavahAranaya kA Azraya lene vAle AkhirakAra apane Apa ko kevala zArIrika kaSTa meM hI DAlate haiM, kyoMki usase karmavandha sarvathA samApta na hone se bhale hI devaloka Adi sugati meM manuSya gayA, uname use aneka sukhasuvidhAe~ milI, khUba aiza-ArAma milA, lekina usase janma
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 adhyAtma-darzana maraNa kA cakkara miTA nahI / kevala eka khaDDe meM meM nikala kara dUsare khar3e me paDane sarIkhI vAta huI / yo to vyavahAracArigrapAlaka sAdhaka ne manapardata jitane rajoharaNa-mukhavastrikA, pAtra Adi Dhero apanA lie, parantu usase koI vAstavika lAbha-janmamaraNa se muktilpa phala nahIM milaa| isIlie kahA gayA-"kAI na Ave hAya re" vyavahAranaya kI dRSTi meM cAhe jitanI kriyA kI jAya, AtmasAkSAtkAra nahIM hotA, kucha palle nahIM paDatA / malabattA, use sAtArika lAbha to milatA hai, acchI gati aura sukhanuvidhAeM mila jAtI haiM, para use jo pAramArthika lAma milanA cAhie, usake anupAta meM to yaha lAbha bilakula nagappa hai| koI bhI dIrghadraptA manupya aise tuccha lAbha ke lie kAma nahIM karatA, vaha to kinI mthAyI lAbha ke lie hI prayAsa karatA hai| jaise kisI majadUra ko sAre dina mehanata karane para eka paMtA mile, vaine hI vAta sArI jiMdagIbhara vinA samajha ke kriyA karane kI hai| isa taraha to eka nahI, anekoM jidagiyAM bIta jA~ca, phira bhI kucha vAstavika lAbha nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki nyavahAra ke Azraya se ladaya-zuddha vAtmA kA sAkSAtkAraprApta honA atyanta kaThina hai| kyoki jaba taka mAtmA ke sAtha karma kA eka bhI paramANu hogA, taba taka AtmA saMsArI kahalAegA, ina paramArtha ko lakSya meM rakha kara kahA gayA hai, 'vyavahAre lakha dohilo' / nitarpa yaha hai ki vyavahAra se dvidhAbhAva miTatA nahIM lakSya-AtmA kA lakSya pAnA kaThina ho jAtA hai / javaki zuddhanaya=nizcayanaya kI sthApanA ko svIkAra karane para kisI prakAra kI duvidhA nahIM rahatI, AtmadazA-svasvarUpa kA mevana karane se AtmA kA nAkSAvAra ho jAtA hai, AtmA karmaparamANu se rahita ho kara sadA ke lie zuddha vana jAtA hai| hU~ tapana yA bhinnatva jarA bhI nahIM rahatA, jahata yA ekatva kA anubhava hotA hai| phira yaha savAla nahIM rahatA ki paudagalika bhAva aura Atmika bhAva dono me me kimako svIkAra kiyA jAya / nizcayanaya ke Azraya me hI mAdhaka mokSa ke samIpa ho sakatA hai| isa gAyA ke paramArtha para vicAra karane vAle mumuluo ko Agama-pratipAdita dharma-zukladhyAna para vicAra karanA caahie| zulladhyAna ke caturtha bheda ke viSaya meM kahA hai-'samucchitrakriyAnivRtti' arthAt jaba 'AtmA kevala
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 361 AtmasvarUpa dhAna me ArUDha ho jAtA hai, taba zarIra kI zvAsa-prazvAsa kriyA Adi sUkSmakriyA bhI baMda ho jAtI hai / isa dazA ko parama nirvikalpa bhI kahate haiM, kyoki isa dazA meM koI bhI bhUla, sUkSma, kAyika, vAcika yA mAnamika kriyA nahIM kI jaatii| isa Atma-sthiti ko prApta kara lene ke vAda unakA parivartana nahIM hotaa| sambhava hai, ittI artha kA anusaraNa karate hue isa gAthA me kahA gayA hai-'zuddhanayantyApanA sevatA navi rahe duvidhA sAtha re' niSkarSa dono kA upayoga parannu mAtraka jaba taka sasArI hai, ayavA itanI uccabhUmikA taka nahIM pahuMcA hai, vahAnaka vaha vyavahAra ko vilakula phaika nahI degaa| une apanAye binA koI cArA hI nahIM hai, parantu kore vyavahAra ko pakaDa kara calegA to usase koI lAbha nahIM hai, jaba sAdhaka (chamasya) zuddha nizcayanaya ko le kara calegA to use yaha nirNaya karanA paDegA ki AtmA kA mokSa (karmabandhana se chuTakArA) kaMme ho', aura usI prakAra kA vyavahAra apanAnA pttegaa| 'jJAnakriyAbhyA mokSa' isa sUtra ke anusAra samajha-(jJAna) pUrvaka jo kriyA mokSasAdhaka hogI, masArapoSaka nahIM hogI, use hI apanAegA / anyathA, binA jJAna ke kevala kriyAe~ karane se samAra me janmamaraNa kA cakkara nahI mittegaa| matalaba yaha hai ki kevala vyavahAra kI rakSA ke lie cAhe jitanI kriyAe kI jAe~. uname vAstavika prayojana middha nahI hotA / Atmika dRSTi se yathArtha eva myAgarI lAma nahIM hotA / vaha to jJAnapUrvaka kriyA kI jAya, tabhI milatA hai / ata zuddha niznayanaya aura vyavahAranaya dono kA samanvaya karanA cAhie / ina prakAra AtmamvarUpa kA lakSya prApta karane ke lie nizcayadRSTi ke sAtha jJAnapUrvaka vyavahAra kA mayojana kara lenA caahie| paudgalikabhAva aura Atmika bhAva ina dono meM antara ko dhyAna ma rakhate hue nizcayanaya se sirpha AtmikabhAva hI upAdeya samajhanA cAhie, tAki kimI prakAra kI duvidhA yA gaDavaDa na rahe mora anta meM apanA kArya siddha ho / isa para se zrIAnandaghanajI anta me prabhu me zuddha nizcayadRSTi kI prArthanA karate haiM ekapakhI lakha prItanI, tuma sAthe jaganAtha re| kRpA karI ne rAkhajo, caraNatale yahI hAya re ||dhrm0||8
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 adhyAtma-darzana artha he jagannAtha prabho ! Apake sAtha merI prIti kA vartamAna me lakSya ekapakSIya (ekataraphI) hai, vyavahAranaya tapha hai; athavA Apake sAtha merA prema ekataraphI hai, ise dekha kara bhI mujha para kRpA karake merA hAtha pakar3a kara Apa apane caraNakamala ke nIce rakhanA, ayavA Apa apane caraNa (sAmAyika Adi cAritrabhAva) me pakaDa kara rakhanA, vahAM se jarA bhI khisakane na denaa| bhASya paramAtmA ke sAtha ekapakSIya prIti zrI AnandaghanajI pUrvagAthA me nizcayanara kA lAbha samajhane ke bAda nizcayanaya ke sAkSAtpratIka vItarAga prama ke sAtha ekatva sAdhanA cAhate haiM, lekina apanI nivalatA ko bhI ve prakaTa kara dete haiM ki zrIarahanAtha prabho | merI prIti to Apake sAtha ekataraphI hai / usakA kAraNa yaha hai ki Apake aura mere bIca me kAphI antara hai / maiM nizcayadRSTi ko mAnatA huA bhI vyavahAradRSTi ko mukhyatA detA hUM, jabaki Apa to ekamAtra nizcayanaya ke mUrtimAna pratIka haiM, vyavahAra se vilakula dUra, atidUra | imalie Apako aura merI prIti kaise TikegI? 'samAnazIlavyasaneSu sakhyam' isa nItisUtra ke anusAra ApakI aura merI maMtrI yA prIti TikanI kaThina hai| kyoki samAna zIla aura samAna svabhAva vAlo me Apasa me maitrIbhAva zobhA detA hai, aura maiM apanI bAta Apa se kyA kahUM ? Apa to jAnate hI hai ki maiM abhI taka rAgI-dveSI hUM, Apa vItarAga, dveSarahita haiN| maiM hAsya-rati Adi meM phaMsA hamA hU~, Apa inase bilakula rahita haiM, maiM vedI hai, Apa nirveda haiM, aisI parasparaviruddha merI Apake prati prIti hai| inake bAvajUda bhI maiM Apake prati cAhe jitanA prema karUM', phira bhI vaha ekapakSIya hai, kyoki Apa to rAga-dve parahita hone ke kAraNa kisI ke prati prema karate nahI, isa dRSTi se bhI Apake prati merI prIti ekapakSIya hai, maiM vyavahAradRSTi se Apake va mere bIca me kaI paryAyo va vikalpo kA phAsalA dekha rahA hU~ parantu Apa cAhe jitane bar3e jagat ke nAtha ho, nizcayanayadRSTi ne to maiM bhI Apake jaisA hI hU~, zuddha-buddha hai| isalie Apa merI eka prArthanA avazya svIkAra karanA- "he jagannAtha (arahanAtha) bhagavan / Apa jagat ke prANimAtra ke hitakartA haiM, savakA kSama-kuzala karane vAle haiM,
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 363 ApakA dharma, ApakA svarUpa AdaraNIya hai, kyoki nirdoSa aura parama udAra svAmI kA zaraNa kise priya na hogA? maiM sadguru kI kRpA ne svasamaya-parasamaya kA eva paramAtmA ke dharma kA mattatva samajhA hai| isIlie maiM Apake sAtha prIti karatA huuN| yadyapi merI prIti ekapakSIya hai, tathApi mujhe vizvAsa hai ki maiM Apake Adarza kA sevana kara rahA hU~, vaha vAravAra mujhe milA kare, isa prakAra kI kRpA karanA / 'mama hajja sevA bhave bhave tahma calaNANa' ~Apake caraNo kI mevA mujhe bhava-bhava milA kre| nizcayaSTi meM maiM Apake jaimA zuddha AtmA hU~, isalie mApase prArthanA karatA hU~ ki Apa merA hAtha pakar3a kara mujhe apane caraNakamalo kI sevA avazya deM, mere jIvana ko apane caraNo (cAritraguNo) me lagAe rakha / maine java Apako Adaza, Apake paramadharma kA svIkAra kiyA hai , aura Apake Adarza ke anurUpa hone kA nizcaya kiyA hai| maiM abhI taka siddhadazA me nahIM AyA, sAdhakadazA me hI haiN| ata usase merA patana na ho, inalie Apa merA hAtha pakaDa kara apane caraNo me rakhane kI kRpA kare, tAki bhaviSya meM maiM paramArtha prApta kara sakeM / agara Apa sarIkhe samartha puruSa merA hAtha pakaDeMge aura ApakI caraNasevA kA lAbha milA karegA, to jo isa samaya merI ekapakSIya prIti yA sevA hai, usakA lAbha mujhe jarUra milegA aura sabhI kArya siddha ho jaayeNge| paramAtmA ke prati ekapakSIya prIti kyoM? koI yahAM savAla uThA sakatA hai ki jaba paramAtmA kisI se prIti nahI karanA cAhate, tava ekapakSIya prIti karane se kyA lAbha hai ? isakA samAdhAna yo kiyA jA sakatA hai ki vartamAna me sAdhaka bhale hI rAgadveSAdi se lipaTA hai, lekina agara vaha doSI vatti vAlo ke sAtha hI prIti karatA rahegA to usake dukho kA kabhI anta hI nahI AegA / usake vibhAvabhAva me parivartana nahI hogA, na kabhI svabhAvabhAva kA anubhava hogA aura na AtmAnanda kA hii| kAma, krodhI, lobhI, rAgI aura dRSI devAdi ke mAtha to isa jIva ne anantavAra prIti kI hai, unhe apane vAmI mAne, lekina isase usakA dukha vaTatA hI gayA, janmamaraNa kama na huaa| isIlie zrIAnandaghanajI pahale apane ApakI asaliyata ko spaSTa kara dete haiM
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 adhyAtma-dazana 'ekapakhI laya prItanI tuma sAye jaganAya re / arthAt yadyapi Apa vItarAga haiM, maiM rAgadve pavAna hU~, yAni eka vastu avazya vicAraNIya hai ki maiM Apake sAtha jo prIti kara rahA hUM, ekapakSIya hote hue bhI use harA karake Apako nibhAnI hai / kyoki bhakta ke hRdaya meM jaba bhAvabhakti jAgRta ho jAtI hai, tava - bhagavAn svayaM bhakta kA hAtha pakar3a kara apane caraNakamala meM rakha lete haiM / maura Apake caraNakamala me rahane vAle meM rAgadveSa kI vRttiyAM rahegI hI kahA~ ? durvRttiyAM to apane Apa bhAga jaaeNgii| rAga-dveSa yA to rAgI dveSI kI sohabata se baDhate haiM yA rAga dveSa ke kAryo se bar3hate haiM / Apake pAsa to rAgaTTepa kA aza bhI nahI hai, aura rAgadvepa baDhAne vAlA koI padArtha bhI nahI, Apa to parama vItarAgI hai, taba rAgadvepa baDhegA hI kaise ? Apake pAsa to nirpha AtmAnanda hai | bhakta jaba vAravAra isI kA lakSya rakha kara Apake caraNa (sAmAyikAdi cAritra) kA sevana karegA to vaha avazya hI Apake jaisA bana jAegA / isalie maiM antakaraNapUrvaka Apake sAtha prIti karane kI bhAvanA pragaTa kara rahA hU~ / nata he jagatpati ! Apa mujhe hAtha pakar3a kara apane caraNakamalo meM rakha leM. maiM inase avazya hI kRtakRtya ho udUMgA / isalie erapakSIya prema hote hue bhI nizcayanava kI dRSTi se zuddhAtmA kA zuddha vAtmA ke sAtha prema hai, aura vaha ucita bhI hai, vahI antatogatvA, merA kArya siddha kara sakegA / " ? antima gAyA ne zrI AnandavanajI paramAtmA kA vyavahArika rUpa kaisA hai ise batAte hue unake parama dharma ke sevana kA phala batAte haiMcakrI dharamatIrathataNo, tIratha phala tatasAra re / tIratha seve te lahe, 'Anandaghana' niradhAra re // dharama | 0I // artha Apa to dharmatIrtha ke baDe cakavartI hai| Apake tIrtha kA sarvakarma-kSayarUpa mokSaphala yA phala to sarvazreSTha tatva ke sArarUpa ananta catuSTaya yA AtmasvarUpa kI prApti hai / aise sacce tIrya kI koI bhaktibhAva se sevA karatA hai, vaha AnandaghanarUpa ( AtmAnanda samUharUpa ) nirvANapada ko avazya hI prApta karegA / bhASya vItarAgaprabhu ke dharma ko prApti kaise aura kyoM ? pUrvagAthAo me vItarAgaprabhu zrI arahanAtha ke paramadharma kI prApti kI
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 365 jijJAsA ke sandarbha me svasamaya-parasamaya, dravyAthikaparyAyAthika va nizcayavyavahAra kI bAteM samajhAI thI / ata usI sandarbha me yahA~ vyavahAranaya kI dRSTi se pratyakSa me vItarAgaprabhu ke dharma kA darzana aura unake svIkAra kA phala batAyA gayA hai / vAstava me paramAtmA kA dharma nizcayanaya kI dRSTi se pratyakSa dikhAI nahIM de sakatA, nizcayadRSTi me to amUrta ekatvasvarUpa akhaNDa arUpI AtmA kA kevala kathana ho sakatA hai, yA AtmasvarUparamaNa kI bAta kahI jA sakatI hai| usakA AcaraNa to vyavahAranaya kI dRSTi se pratyakSa hone para hI ho sakatA hai| hA to, isI dRSTikoNa se yahAM paramAtmA ke tIrthaMkararUpa kA varNana kiyA gayA ki 'cakro dharamatIrathataNo / ' vItarAgaprabhu zrIarahanAthajI siddha ho gae, tava to unake paramadharma ko koI jAna nahIM sakatA, siddhatvadazA prApta kie binA, usa Adarga ke sambandha me yathArtha kalpanA to ho sakatI hai, anumAna eva Agama pramANa se bhI ve jAne jA sakate haiM, kintu pratyakSarUpa me nahI / pratyakSa sAkAra eva sadeharUpa me bhagavAn ko jAnane ke lie unakA tIrthakara yA usase pahale kA rUpa jAnanA-dekhanA Avazyaka hai| tIrthakara pada se pahale kA unakA gRhasthajIvana yA cakravartIjIvana khAsa preraNAdAyaka yA dharma ke AdarzarUpa me prAya anukaraNIya nahI hotA / isI hetu se yahAM 1 dharmatIrtha ke cakravartI ke rUpa meM bhagavAna kA nirUpaNa kiyA hai / yadyapi dIkSA lene se pahale zrIarahanAtha prabhu cakravartI (rAjarAjezvara) the, kintu usakA itanA mUlya nahI, jitanA dharmacakravartI kA mUlya hai / Apa svasamayarUpa paramadharma kI prApti jagat ke bhavyajIvo ko karAne aura unhe nasArasAgara se pAra utAra kara mokSaprApti karAne ke lie dharmatIrtha ke cakravartI bane / dharmatIrtha eka aisA tIrtha hai, jo jIva ko narakAdi durgati se bacA kara sad-gati prApta karAtA hai, athavA janma, jarA, vyAdhi aura maraNarupa bhaya se sarvathA mukta karake ajara-amara siddhatva (mokSa) pada ko prApta karAtA hai / dharmatIrtha kA matalaba hI hotA hai jo tAre, sAmane vAle kinAre jAne kA rAstA batAe, vaha tIrya kahalAtA hai / bhagavAn ne sabhI bhavya. jIvo ko sasArasamudra se tArane ke lie dharmatIrtha (dharmamaya sagha) kI sthApanA kii| dharma kA AsAnI se AcaraNa kara sakane ke lie use saghabaddha kiyaa| 1- 'dhammavara-cAurata cakkavaTTI'- namotyuNa-zakrastava
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 * adhyAtma-darzana sAdhu-sAdhvI, zrAvaka bora dhAvikA, ina cAro dharmAcaraNa karane vAle mAdhakoM / ke sagha (namUha) ko dharmatIrtha mAnA gayA / nadI yA tAlAva Adi para baMdhe hue ghATa ko bhI tIrtha kahate haiM / ghATa vA jAne para pratyeka vyakti nadI yA tAlAba ke pAnI kA AsAnI se upayoga kara sakatA hai, usame tara bhI sakatA hai| umI prakAra dharma kA vATa tIrtha kara dvArA bAMdha diye jAna para una dharmatIrtha ke ke mAdhyama se pratyeka bhavyajIva dhamalpI jala kA AmAnI se sevana, AcaraNa aura upayoga kara sakatA hai aura usa paramadharma ke dvArA taira bhI sakatA hai imolie nApane kevala apanA hI jAtma-kalyANa nahIM kiyA, kevala svaya hI nahI tire, jagat ke jinAmu bhayajIvoM kA bhI isa dharmatIrtha kI sthApanA karake kalyANa kiyA aura unheM bhI manAramAgara se tArA / isI prakAra bhagavAn ne dharmacakra kA pravartana kiyaa| dharmacakra ne sUrya ke cakra se dasagunI bhavyatA hotI hai| tIrthakara bhagavAna ke mukti padhArane ke bAda bhI unakA dharmacakra mamAra ke lie Adarza hotA hai vaha dharmacakra apanI zaraNa meM Ane vAlo ko cAroM gatiyo kA anta kara detA hai| dharmatIrtha ke Azraya kA phala prabho / Apake tIrtha ke astitva kA phala jagata me sArabhUtarUpa uttamatatva kA prApta honA hai jayavA tIrtha kA Azraya karane kA phala nArabhUta tatvo kA vodha honA hai| jIva, ajIva Adi nI tatvo kA jJAna jora uname se heya aura upekSya kA tyAga, aura upAdeya aura jJava kA svIkAra, tathA upAdeya eva zeyara tatvo para zraddhA rakhanA, yahI tIrtha prApta karane kA uttama phala hai| aura paramparAgata phala sasAra-sAgara ke pAra ho kara mokSa prApta karanA hai mAdhu sAdhyAzrAvaka-zrAvikArUpa caturvidha tIrtha kA Apa jaise mahApuruSa bhI 'namo tityasta kaha kara namaskAra karate haiM, aise nIrtha ko maiMne prApta kiyA hai, ise namavAra / karake usakI sevA kara sakaM, vahI merA jahobhAgya hogaa| aise tIrtha kAvA- '' kAra karane ke bAda to bApadhI ko maiM apane Adarza nAya (svAmI) ke rUpa me svA. kAra karU', usakA anusaraNa kaheM aura Apake paramadharma ko prApta karake AtmA. 1 'dhammatityayare jiNe-logassasUtra 1
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 367 mandadhana prApta karU~, yahI merI jijJAsA hai / aura merA nizcaya hai ki maiM avazya Anandaghanamaya mokSapada yA AtmAnandamaya siddhapada prApta kruuNgaa| isa gAthA meM eka vAta spaSTa dhvanita kara dI gaI hai ki jahAM taka sarvocca bhUmikA prApta na ho jAya, vahAM taka vyavahAra-dRSTi me tIrtha kA Alambana lenA aura tIrthasevA karanA mukhya AdhAra hai| tIrtha-nirapekSarUpa me bAhubalimuni kI taraha cAhe jitanI sAdhanA kI jAe, phira bhI tatva prApta nahIM hotaa| pratyuta kaI bAra to viparIta bhAva yA tIrtha yA tIrthaMkaro athavA mahApuruSo yA mAdhako ke prati ghRNAbhAva paidA ho jAne se mithyAtvamohanIya karma kA bandha ho jAtA hai| svaya tIrthakara bhagavAn bhI apane kalpa kA anusaraNa karate hue tIrthasApekSa hokara pravRtti karate haiM / sabhI bhUmikA vAle sAdhako ke lie jainazAmana me tIrtha kA Alambana lenA Avazyaka hotA hai / yahI kAraNa hai ki zrIAnandadhanajI jaise ucca AdhyAtmika sAdhako ne apanA nayA mata, patha yA sampradAya nahIM calAyA, balki anta taka tIrtha (sagha) kA hI Azraya liyA, tIrthapati ke hI caraNo me apanA sarvatra samarpaNa karake apanI sAdhanA kA vikAma kiyaa| isame phalita hotA hai ki sAdhako ko sarvocca bhUmikA para pahuMcane se pahale taka nizcayadRSTi ko Akho se jarA bhI mojhala nahI hone denA cAhie, mAtha hI vyavahAradRSTi ko bhI sarvathA nahIM choDanA caahie| - nizcayanaya aura vyavahAranaya se siddha AtmadharmoM kA vicAra do taraha se karanA cAhie -~-eka to jJAnadRSTi se, dUsarA cAritradRSTi / se jJAnahaSTi vastu kA sirpha jJAna karAne meM mukhya hotI hai, jabaki cAritradRSTi AcaraNapradhAna hotI hai| kisI jIva ke kitane hI karma jJAnavala se TUTane yogya hote haiM, jabaki kitane hI karma AcaraNa karane se, tapasyAdi karane se TUTane yogya | hote haiM / ata aise karmoM ko tor3ane ke lie AcaraNa karanA par3atA hai / aura vaha kramaza hI ho sakatA hai / prAthamika krama vyavahAranayasiddha AcaraNa kA AtA hai, aura phira nizcayanaya siddha AcaraNa kA AtA hai| isame dharmadhyAna aura zukladhyAna-nirvikalpa (asaga) dhyAna me samatAbhAva kI parAkASThA para pahuMce hue cidAnandamaya yAtmA ke anubhava Adi kA samAveza hotA hai| usa sthiti me vyavahAranaya kI kriyA choDanI hotI hai, jise dhamasaMyAgsasAmarthya yoga kahate haiM aura vaha 8 ve apUrvakaraNa nAmaka guNasthAna se hI prApta ho jAtA hai|
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 adhyAtma-darzana isase yaha spaSTa samajha lenA cAhie ki koI bhI jIva vyavahAramArga meM kramazaH hI Age bar3ha sakatA hai / kinI jIva kI anAdikA tIna tayAbhavyatA aisI hotI hai ki vyavahAranayasiddha mAga me use bahuta hI kama calanA paratA hai, vaha sIdhA nizcayanayasiddha mArga para caDha jAtA hai aura turanta mokSa meM calA jAtA hai| jaise-maradevI mAtA / bharatavakrI Adi ne to pUrvabhava meM savaviraticAritra kI ArAdhanA kI huI thI, isalie ve no ghyavahAramArga se gujarate-gujarate hI nizcaya-middha lAcaraNa ke mArga para A kara kevalajJAna prApta kara sake haiN| magara vIca kI bhUmikAeM pAra kiya vinA nIce nizcayanaya kI bhUlikA para jAstu hone vAle jIva bahuta hI thoDe hote haiN| adhikamajyaka jIvo kI tathAbhavyatA kramaza caDhAne kI hotI hai, isalie apunarvandhakabhAva kI avasthA meM le kara / The sarvavirati-avasthA taka meM calane vAle bahuta jIva hote haiN| pratyeka grAhaka / pratyeka kisma ke mAla ko nahI kharIdanA, parantu dukAnadAra ko to sabhI kisma kA mAla rakhanA par3atA hai| isI prakAra ghama-(zAsana) tIrya ko bhI bhinna bhinna koTi ke dharmaniSTha jIvo ko lanya meM rakha kara Atma-vikAma ke choTe-baDe tamAma sAdhano kA pracAra aura suvidhA juTAnI par3atI hai| isIlie jinazAsana me vyavahAra aura nizcaya dono nayo kI dRSTi se pahale se le kara caudahaveM guNasthAna taka ke jIvo ko sthAna hai| gautamAdi gaNadhara bhI maghazAsana ke anuzAsana meM rahate the / jo vyakti nIcI bhUmikA kA ho, use kA nizcayanaya kI U~cI bhUmikA kI bAta kaha kara haTAnA ThIka nahIM aura na nizcaya kI uccabhUmikA kI yogyatA ho, use nIcI bhUmikA para AnA hai| parantu uccabhUmikA vAle me nocI bhUmikA vAle jitanI cAritra kI mAtrA (naitika bhUmikA) to honI hI caahie| kintu nIcI bhUmikA vAle ucca- / bhUmikA ke ayogya vyakti me buddhibheda paidA karake ito bhraSTastato bhraSTa karanA vilakula anucita hai, pApa hai / yahI nizcaya aura vyavahAra kA rahasya sArAMza isa prakAra isa stuti me nizcaya aura vyavahAra dono nayo kI dRSTi se : 'paramAtmA ke paramadharma kI jijJAsA prakaTa kI hai| parantu Age cala kara yaha batAyA gayA hai ki dravyadRSTi se AtmAnubhava eka vastu hai, isI AtmA ke ananta :
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke dharma kI pahicAna 366 paryAya haiN| paryAvadRSTi se aneka rUpa dhAraNa karate hue bhI AtmA to sone kI taraha eka hI hai / ata. jaise sone ke vividha guNa aura paryAya sone se alaga nahIM haiM, unI ne samA jAte haiM, vaise hI AtmA ke darzana, jJAna aura cAritra Adi guNa yA deva-manuSyAdi paryAya AtmA se alaga nahIM hai, usI me samA jAte haiN| ata niSkarSa yaha hai ki AtmA ko dravyadRSTi se eka aura nityarUpa meM dekhane aura nijasvarUpa siddha karane kA yaha sava prayAsa hai| isI prakAra paryAyadRSTi (vyavahAranaya) ko choDa kara dravyadRSTi se dekhane kA bhI mukhya saketa yahA~ kiyA gayA hai / jahA~ taka paryAyadRSTi nahIM chUTegI, vahA~ taka sasAra-paribhramaNa hai, vyartha prayAsa hai| ata nizcayadRSTi se AtmA ko ananta, nitya, avyAbAdha, ratnatrayamaya jAna kara hI nirvikalpa rasa pIne para Anandaghanapada kI prApti ho sakatI hai| nizcaya ko maddenajara rakhate hue jAnapUrvaka jo vyavahAra ho, tIrthasevA ho, usameM pIche nahIM rahanA cAhie, tabhI vItarAga-paramAtmA kA parama dharma hastagata ho sakatA hai|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19: zrImallinAtha jina-stuti-- doSarahita paramAtmA kI sevakoM ke prati upekSA (tarja-kAphI, sevaka kima avagaNIe,dezI) sevaka kima avagaNiye ho, mallijina ! e ava zomA saarii| avara jehane Adara ati dIye, tehane mUla nivArI, ho|| malli 0 // 1 // artha he mallinAya tIrthakara prabho / Apa (mApakI AtmA ko anAdikAla se sevA karane vAle) ina sevakoM (kAma, krodha, rAgadveSAdi) ko avagaNanA (upekSA) kyoM kara rahe hai ? dUsare jIva jina kAma-krodhAdi) ko bahuta hI Adara dete haiM, unheM Apa to jar3amUla se naSTa kara rahe haiM / kyA isa samaya yaha saba Apake lie zobhAspada hai / (vyaga me) mAjya madhura upAlamma pUrvastuti meM vItarAga paramAtmA ke parama dharma ko jijJAsA kI vAta ghI, isame vItarAga paramAtmA kI una sevako ke prati upekSA ke lie zrImAnandaghanajI bhakti ke Aveza me A kara madhura upAlambha dete haiM ki Apato vItarAga ho gae, jo loga Apake svasamaya yA svadharma ke antargata A gae, unake prati to ApakA kucha lagAva pratyakSa nahI to, parokSarUpa se hai hI, ve loga to Apako apanA hI / mAnate haiM, isalie unhe Apake dvArA nahIM to, Apake bhakta kahalAne vAle logo / dvArA Adara-satkAra milatA hai, lekina jo loga Apake svadharma yA svasamaya ke antargata nahIM Ae, unake prati ApakA bhI upekSAbhAva hai aura ApakI dekhA dekhI mApake bhakto aura anuyAyiyo kA bhI upekSAbhAva hai ! ata he rAgadveSarahita prabho | Apako na to kisI ke prati jarA-sA bhI rAga (lagAva) honA cAhie aura na kisI ke prati upekSA yA ghRNA (Sa) kA bhAva ! Apako to samabhAva honA cAhie / parantu maiM mAnatA hUM ki Apako vItarAga ho jAne ke vAda na to bhakto ke prati rAga hai aura na abhakto ke prati dveSa, magara ve loga yA hama loga ApakI taTasthatA aura udAsInatArUpa samatA ko dekha kara yaha !
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ doparahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 401 anumAna lagA lete haiM ki Apa bilkula cupa haiM yA vilkula maketarahita haiM,, isalie ApakA una sevako ke prati vartamAna me upekSAbhAva hai, jinhone lAkho karor3o varSoM taka ApakI sevA kI thI, ApakI sevAme ve rAta-dina raha rahe the,, Apako eka kSaNa bhI akelA nahIM choDate the / merA saketa una sevako ke prati hai, jinase Apane aba ekadama mukha moDa liyA hai ? Apa baDe AdamI hai, mahAn puruSa haiM, kyA Apake lie apane sevako ko ekadama chiTakA denA, aura apane bhakto ko bhI unake prati tiraskAra karane kI preraNA karanA zobhAspada hai| jo (rAgadvepAdi) Apake atyanta nikaTavartI the, unhe bilakula dUra Thela denA aura jo Apase dUra-dUra rahate the, unhe apane najadIka le lenA, unase AtmIyatA sthApita karanA, kyA Apa jaiso ke lie nyAyocita hai ? mAnA ki Apa mahApuruSa ho gae aura ve vecAre ekadama nIcI koTi ke raha gae, para unheM ThukarAnA to nahIM cAhie thA, unheM ucita sthAna to Apako denA hI cAhie thA? parantu Apane unhe ucita sthAna denA to dUra rahA, unheM apane pAsa bhI nahIM phaTakane diyA, Apane to unakI jahe hI kATa dI, unhe apane pAsa se haTA diyA so haTAyA hI, apane bhakto ko bhI hidAyata de dI ki ve bhI unheM kisI prakAra kI tarajIha na deM, kisI prakAra se apanAe~ nahI, jo unhe apanAegA, vaha mere tIrtha yA dharmacakra kA anuyAyI nahIM raha sakegA, rahegA to bhI usakA sthAna aura darjA nIcA hogA ! Apa jAnate hI haiM ki jo sevaka vedila ho jAtA hai, vaha duzmana kA-sA kAma karatA hai, Apake ve purAne tathAkathita sevaka aba Apake zatru bana gae aura Apake bhakto yA anuyAyiyo ,ko satA rahe haiM, Apake sAtha vaira kA badalA unase le rahe hai| eka vAta aura hai, Apane jina sevako ko upekSita samajha kara nikAla diyA, unheM dUsare sAmArika jIva yA mithyAdRSTi deva bahuta hI AdarasammAnadete haiM, magara Apane to unhe jaDamUla se naSTa kara diyA aura kaha diyA, 'tumhe kahI sthAna nahIM milegA / , kyA vartamAna me Apake aisA karane se, ApakI sundara zobhA hotI hai ? athavA vartamAna sthiti meM unake prati aisA karane me hI ApakI sArI zomA hai ? pahale unhe Adara dene meM hI ApakI suzobhA thI, aba unhe sarvathA chuTTI de dene me hI ApakI sArI zobhA hai ? yaha saca hai ki purAne se purAne sevaka hote hue bhI yadi ve apanA' ahita karate ho,
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 nadhyAtma-dazAna gunahagAra sAvita ho, unhe apanAne se dAparUpa pariNAma hI AtA ho to unheM nikAla dene me saccI zobhA hai / 'sevaka kima nagagIe' ke badale yahA~ 'sevaka kima ava gaNIe' yo pATha ho to usako artha sagata ho jAtA hai |k dopI siddha ho jAne ke bAda aba sevaka kaise ginA (samajhA jA sakatA hai ? __ athavA isa gAthA kA eka aura pahalU ro bho artha kiyA jAtA haihe mallinAtha bhagavAn / maiM ApakA mevaka huuN| Apa mere svAmI haiM, phira bhI Apa mere prati upekSA kyo karate haiM ? Apa jaise sujJa purupa mujha sarIkhe sevA karane vAle kI avagaNanA kyo karate haiM ? kyA isame ApakI kucha zobhA yA mahattA vaDha jAtI hai ? maiM jAnatA hU~ ki Apa mahAn vijetA haiM, kyoki Apane sasAra ke sabhI dukho ko dene vAle rAga-dvepAdi zatru o ko jIta lie haiM aura una rAga-dve pAdi ke nIce dabI huI apanI ananta catuSTayarUpI lakSmI ko prApta kara lii| Apako isa prakAra kI zobhAspada eva sarvocca hote hue bhI Apa mere sarIkhe eka sevaka kI avagaNanA kare, upekSA kareM, kyA Apake lie yaha mobhArUpa hai ? yaha to sarvavidita hai ki svAmI ko jaba vizeSa lAbha yA jaya milatA hai to sevaka ko kucha inAma milatA hai, parantu Apa to sevaka kI avagaNanA (niraskAra) kara rahe haiM ? isa gAthA ke prArambha me 'sevaka kima avagaNoe, ke badale jaba 'sevaka kima aba gaNIe paMDhate haiM to isakA samAdhAna ho jAtA hai, zAyada dhImAnandaghanajI usI bAta ko hRdaya me rakha kara kahate ho ki 'bhagavan ! Apa aime sevaka ko kava sevaka gina (samajha) sakate hai, jo Apake zatruo ko apanAtA ho, Adara detA ho ? Apake prati bhaktibhAvanA se mujhe apanI eka bhUla najara AtI hai ki Apane java ananta kAla ke sAyI vaibhAvika guNo-rAga-dveSa, kAna, krodha, tRSNA Adi ko nirmUla kara diyA hai, unhIM rAga-dvaipAdi ko maiMne apanA rakhe haiM, unhe mere jaise aneka jIvo ne Adara de rakhA hai, de rahe haiM, taba usa nAmadhArI tathAkathita sevaka (mere jame mevaka) ko Apa kaise Adara de sakate hai ? jahAM taka ajJAnI jIva me ina durguNo ke mAya mela rahe, vahAM taka Apa sarIkhe pUrNa guNI ke sAtha unakA mela kaise baiTha sakatA hai ? isa prakAra bhakti ke Aveza me zrImAnandaghanajI dvArA vItarAgaprabhu
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSarahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 403 ko madhura upAlamma pahale lAkho karoDo varSa purAne rAga-dvepAdi tathAkathita sevako ko le kara, aura dUsare artha kI dRSTi se svaya ko le kara diyA gayA usakA ve svayameva samAdhAna pA lete haiM / vAstava meM tIrthakara mallinAtha samyagdRSTi banane se pahale rAga-dvaSAdi ko apane AtmIra mAnate the, bAda meM mamajha Ane para eka malla (pahalavAna) kI taraha mArama' kA ahita karane vAle, kI-karAI sAdhanA ko caupaTa karane aura cAragatiyo me bhaTakAne vAle una rAgadveSAdi ko zatra-sA kArya karane vAle samajha kara uname bhiDa paDe aura unhe bilakula pachADa diyA, jaDamUla se ukhAr3a kara pheMka diyaa| una purAne tathAkathita sevako ke una aparAdho-doSo ko dekha kara vItarAga bhagavAna unakI sevako me gaNanA kaise kara sakate the? unhoMne avagaNanA kI aura apane tIrtha ke anuyAyiyo ko bhI unase sAvadhAna rahane kA nirdeza kiyaa| unakA yaha kArya zobhAspada hI hai| ____ igolie una purAne tathAkathita 18 sevako (vaibhAvika guNo aura AtmA ke mahita karane vAle dopoM) go cuna-cuna kara vItarAga prabhu ne pheMka diye, unake paira ukhADa diye, apane pAsa taka nahI phaTakane diye / ____ bhagavAn ne una aThAraha dopo ko kisa prakAra, kisa krama se aura kaise nikAla diye ? unake nikAlane para kyA pratikriyA huI ? isakA vivaraNa zrI AnandaghanajI ne isa stuti me diyA hai| sarvaprathama AzA-tRSNA kA tyAga zra AnandaghanajI ne 'avara jehane Adara ati dIe, tene mUla nivArI' isa pada me yaha vItarAga ,paramAtmA ke dvArA AzA-tRSNA-tyAga kA bhAva dyotita kara diyA hai| dUsare (chamastha) loga jisa AzA - (tRSNA) ko atyanta Adara-satkAra dete haiM, use Apane mUla se hI roka dI, apane pAsa taka phaTakane nahIM dI / Apako kisI bhI sAsArika vastu yA vyakti ke prati AzA, spRhA yA tRSNA-lAlasA nahI rahI / yahAM taka ki Apane mukti taka kI AzA choDa dI thii| vItagagaprabhu ke jina 18 dopo kA tyAga isa stuti me vatAyA gayA hai, unameM AzA kA tyAga sarvaprathama doSa kA tyAga hai / parAI AzA hamezA nirAzA meM pariNata ho jAtI hai| hamame jo kucha sattva ho, usI
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 adhyAtma-darzana se pUrA-pUrA jI-toDa puruSArya karake kAma lenA cAhie, parantu dUmarA merA kAma kara degA, yaha socanA hI galata hai| isI kAraNa vInarAgapramu ne AzAdAsI kA jaDamUla se tyAga kara diyA, vaha yahAM taka ki jaba ve 12 veM gugasthAnaka para car3he, tava to Apane mokSa kI AzA bhI chor3a dii| isa prakAra Apa mUla se AzA ke tyAgI haiM, isa para java maiM socatA hU~ aura apanI ora yA duniyA kI ora dekhatA hU~ to mujhe mApa me eka prazna pUchane kA vicAra ho uThatA hai ki Apa isa sevaka kI avagaganA kyo karate haiM ? kahA~ to ApakA AzA-tyAga kA guNa aura kahAM logo kI AzA ? ina dono kA mela kahA~ ? isalie nAzA para ApakI vijaya mujhe Azcaryacakita kara detI hai ki ApakI zobhA mere jaise namra sevaka kA tyAga karane meM nahIM, kintu use apane barAbara banAne me hai| jana zroAnandayana jI prabhu se apane hRdaya kI bAta nivedana karake cupa ho jAte hai aura Age kina doSo (tathAkathita sevako) kA kaise kame tyAga kiyA yaha batAne meM laga jAte haiM jJAnasvarUpa anAdi tamArUM te lIdhu tame taarnnii| juo ajJAnadazA risAvI, jAtAM kANa na ArapI, ho ||mlli0||2|| artha prabho / mApakA manAdikAla se jJAnamaya (jJAnacetanA) svarUpa thaa| (parantu ajanadazA ke kAraNa vaha dabA huA thA) use apane kevalajJAna prApta karake khoM va liyA (Upara le liyA / usake kAraNa, dekhiye, jo ApakI ajJAnadazA [ajJAnapana me jo avasyA] yI, use Apane itanA adhika ruSTa (phaddha) kara diyA ki vaha ruSTa ho kara sadA ke lie calI gaI, phira Apane usake jAne kA koI aphasosa [zokA nahIM kiyA / vAstava me sarvajJatA prApta hote hI ApakI ajJAnardazA kA cale jAnA, pUrA zobhArUpa thA / bhASya ___ . ajJAnarUpa doSa kA tyAga zrIAnandaghanajI isa gAyA me batAte haiM ki prabhu dUsare doSa ajJAnadazA kA tyAga kisa taraha karate haiM aura usakI kyA pratikriyA hotI hai ? prabhu ne java yaha dekhA ki yaha 'ajAna' mere sAtha bahuta bahuta samaya se lagA huA hai aura
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ doparahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 405 isI kAraNa maiM jIvAdi tattvo ke yathArtha vodha nahIM kara pAtA / ataH unhone majJAnadopa ko, dUra karane kA prayatna kiyaa| ___ vAstava me AtmA ke sAtha lagA huA yaha ajJAnadoSa anAdikAlIna hai| usake rahate AtmA kyA hai ? zarIra kyA hai ? ye sukha-dukha kina kAraNo se Ate haiM ? prANI zarIra ke kAraNa, kuTumba ke dukha ko dekha kara dukhI hotA hai; suguru, sudeva aura sudharma ko kramaza kuguru, kudeva aura kudharma mAna kara tathA pA~co indriyo ke viSayoM meM lubdha ho kara dukha pAtA hai / dhana, kuTumba Adi jo para-vastue~ haiM, unheM apanI mAna kara dukha pAtA hai, vaha karma kyA haiM, ve kyo aura kaise udaya me Ate haiM ? unhe kase kATA jA sakatA hai ? prANI ina saba bAto ke ajJAnavaza aneka bure (pApa karma karate haiM, paTadravya ko na pahicAnane ke kAraNa svapara kA bhedajJAna nahIM ho paataa| isa prakAra ajJAnadazA se grasta jIva anAdikAla se sasAra me paribhramaNa karatA A rahA hai| ima ajJAnadazA kA sarvathA tyAga karake jJAnaguNa kA svIkAra karanA bahuta hI mahattvapUrNa bAta hai / jJAna se lokAloka pragaTa ho jAtA hai, aura jo vicAra kevalajJAnI pragaTa kara sakatA hai, vahI zru tajJAna se zrutajJAnI kaha sakatA hai| jJAna se jIvAjIvAdi padArthoM kA, yayArtha bodha ho jAtA hai / jJAna AtmA kA lakSaNa hai, anujIvI guNa hai| jahAM taka AtmA apanA svarUpa nahI jAnatA, vahA~ taka use bAravAra masAra me ThokareM khAnI par3atI hai, isI kAraNa jIva jJAmAvaraNIya karmaprakRti kA sacaya kara letA hai| jaba AtmA apanA jJAnasvarUpa dharma samajha letA hai, taba jJAnAvaraNIya Adi karmaprakRti se apane Apa chuTakArA pA letA hai / isIlie zrIAnandaghanajI kahate haiM-'jJAnasvarUpa anAdi tamArU, te lIdha tame taannii|' arthAt Apane apanA jo anAdi-svarUpa svabhAva, ajJAnadazA ke nIce dabA huA thA, ajJAna kI eDI tale kucalA jA rahA thA, use jAna kara Upara khIMca liyaa| matalaba yaha hai ki ajJAna ke cagula se jJAna ko Apane chUDA liyA aura anAna ko chuTTI de dii| jaba vaha ApakA anAdikAlIna sAthI ajJAna rUTha kara calA jA rahA thA, taba bhI Apane use manAyA nahI / Apa vicAra to karie / ajJAnadazA ko Apane ruSTa kara diyaa| vaha Apase ruSTa ho kara sadA ke lie calI gaI, phira bhI Apa usake lie aphasosa nahIM karate / apanA koI snehIjana kisI ko choDa kara calA jAtA ho, to
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 adhyAtma-darzana laukika vyavahAra meM usake viyoga me loga azrupAta karate haiM, zoka manAte hai, chAtI kUTate hai, para Apa to phinI prakAra kA zoka karate hI nahIM, kyoki zoka Adi saba anAna ke kAraNa hotA hai, Apane mamAna ko samUla naSTa kara diyA hai, aura kevalajJAna ko apanA liyA, isalie zoru madi kA to koI savAla hI nahIM hai| Apane bajJAnadazA kA tyAga karake jJAnadazA apanAI, yaha bhI mAmUlI kAma nahIM hai| Apane jJAna se svaya ko aura sasAra ko prakAzita kiyA, mahApuruSa bane, parantu ina sevaka kI avagaNanA kyoM kara rahe haiM ? bhUla kyo rahe hai ? ime bhI apanAie, yaha prArthanA hai / ApakI yaha guNasaragI dekha kara mujhe Ananda hotA hai / nidrA supana jAgara ujAgaratA, turIya avasthA aavii| nidrA supana dazA rIsAraNI, jANI na nAtha ! manAvI, ho / ma03 // artha nidrAvasthA, svapnAvasthA, jAgRta avasthA aura ujAgaratA-sadA jAgRtaavasthA (kevaladarzanamaya avasyA), ina cAra savasyAoM meM se Apako turIya (kevaladarzanamaya-unAgara) avasthA prApta huI, (ise dekha kara nidrAvasthA aura mvapnadazA aura upalakSaNa se jAgRta avasthA ye tIno Apase vilakula nArAja ho gaI / Apane unhe ruSTa hote jAna liyA, "phira bhI nAma Apane unheM manAI nhiiN| bhASya nidrA aura svapna dono doSo kA tyAga vItarAga sadA jAgRta rahate haiN| uname dravya aura bhAva dono prakAra se satata jAgRti rahatI hai| isIlie zrIAnanda dhanajI ne isa gAthA me spaSTa kara diyA ki-'nidrA supana jAgara"..."" " " turIya avasthA bhAvI' vItarAga prabhu ke jJAnavaraNIya karma ke sAtha-sAya darzanAvaraNIya karma bhI naSTa ho jAtA hai / darzanAvaraNIya karma kI prakRtiyAM hotI hai-(1) nidrA, () nidrAnidrA, (3) pracalA (4) pracalA-pracalA, (5) styAnaddhinidrA, (6) cakSudarganAvaraNIya, (7) acakSudarzanAvaraNIya, (8) avadhidarzanAvaraNIya aura (E) kevaladarNanAvaraNIya / inameM se prathama nidrArazA hai, jisame 5 prakAra kI nidrA kA samAveza ho jAnA hai / nidrA saralatA se prANI jAgRta ho
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSarahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 407 jAya, 'vaha nidrA hai, nidrAnidrA-jisame prANI bahuta hI hilAne, jhakajhorane yA jora se AvAja dene para jAge, use nidrAnidrA kahate haiM, pracalA-uThate baiThate nIda Ae, use pracalA kahate haiM,pracalA-pracalA-calate phirate nIda Ae, use pracalApracalA kahate haiN| aura styAnaddhinidrA-dina ko vicArA huA kAma rAta ko nIda hI nIda me kara le, use styAnaddhinidrA kahate hai| nidrA kI hI dUsarI avasthA svapnadazA hai, jisame vicitra-vicitra svapna aAte haiM, yaha bhI nIda kI hI eka dazA hai / isame bhI nidrAdazA kI taraha darzana eka bilakula jAtA hai / yaha nidrA bhI kharAba hai| nidrA lene aura jAgane ke sambandha me tIsarI jAgRtadazA hai / manuSya jAgatA ho, tava to sabhI cIjo ko dekha sakatA hai / usakA darzana bhI usa samaya jAgRta rahatA hai| yaha jAgRtadazA nidrArazA se vilakula ulaTI hai| aura cauthI turIya avasthA hotI hai| isa dazA me satata jAgRti hotI hai, sarvadA satata darzana bhI upasthita rahatA hai| cAro dazAo me se kisakI kauna-sI dazA hotI hai ? yaha viMzatikA meM batAyA hai 1 moha anAdinidrA hai, bhavyabodhi pariNAma svapnadazA hai / jAgRtadazA apramattamuniyo kI hotI hai| aura ujAgaradazA- vItarAga ko prApta hotI hai| tIrthakaro aura siddho ko ujAgaradazA hamezA rahatI hai| ve nIda cAhate hI nahI / rAtadina satata jAgRta rahate haiM / yahA~ zrI mAnandaghanajI prabhu ko mIThA upAlambha dete hue kahate haiM-"nAtha | Apane jaba ujAgaradazA (kevaladarzanamaya avasthA) apanA lI taba ApakI cirasaginI nidrAdazA aura svapnadazA ye donoM Apase pUrI taraha ruSTa ho gaI, unake sAtha Apako cirakAlIna paricaya hote hue bhI Apane unhe manAne kA prayAsa bhI nahIM kiyA / matalava yaha ki jIva kI jAgRta, svapna, suSupti aura turIyA, ina cAro avasthAoM meM se jAgRta me vyakti carmayakSuo se tamAma padArthoM ko yathArtha (yathAvasthita) rUpa me dekha sakatA hai, svapna me jAgRta avasthA me dekhI huI vastuo ko dekhatA hai, supupti dazA me vyakti gADha nidrA kA anubhava karatA hai, dekhIsunI huI kisI cIja ko nidrA me nahI dekha pAtA aura cauthI turIyAvasthA hotI hai, jise kevalAvasthA yA samAdhi-avasthA bhI kahA jAtA hai / isame samasta 1 "moho aNAiniddA, suvaNadazA bhvvvohiprinnaamo| apamatamuNI jAgara, bAgara ujAgara vIyarAutti / "
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 adhyAtma-darzana mAsArika bhAva naSTa ho kara mAtmabhAva ko jAgRti ho jAtI hai| tabhI ima avasthA kA anubhava hotA hai / isa avasthA me tamAma vastuoM ke guNadopa dene jA sakate hai, isalie vastu ke avazya mUlasvarUpa kI ora usakI dRSTi rahatI hai, yahI avasthA gAkSAtkAra kI hai| isa turIya avasthA ke samaya jIva kI jAgRta aura svapnadazA calI jAtA hai| AtmA tava kevalajJAna-darzana kA sAdhAtkAra kara letI hai| taba usakA anAdi anAtma-svabhAva nidrA-svapna Adi prakRti naSTa ho jAtI hai| ina dono avasthAo ke cale jAne para phira AtmA unako manAne aura vApisa moDa kara lAne kA prayAsa nahIM krtaa| tyAjya aThAraha dopo me me tIsare doSa-nidrAdazA aura cauthe dopa svapnadazA ke tyAga kI bAta AtI hai / vItarAgaprabhu ina ne dono dopo kA tyAga karake do guNo ko apanAyA to uparyukta dono dopa ruSTa ho kara cale ge| Apane unheM manAne kA prayAsa nahIM kiyaa| Apake lie yahI zobhAspada hai| samakita sAthe sagAI kodhI, saparivArazu gaaddh'ii| mithyAmati aparAvaNa jAgI, gharathI bAhira kADhI, ho / ma04 // artha Apane to parivArasahita zuddha samyakatva ke sAtha gADha sambandha (sagAI) kara liyA, yAnI zuddha kSAyika samyaktva (samyagdarzana) aura usake parivAra ke sAtha avicchinna sambandha jor3a liyaa| isa kAraNa mithyAmati (satya ko asatya mAnane vAlI buddhi) ko aparAdhinI (gunahagAra) jAna kara ghara (mAtmarUpI gRha yA manamandira) se bAhara nikAla dii| 'bhASya prabhu ne mithyAtvadoSa kase nivAraNa kiyA.? prabho ! apane pAMcaveM midhyAtvadopa kA nivAraNa kame kiyA ? isakI kahAnI bhI Azcaryajanaka hai| jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya ke sAya mohanIyakarma avazya hotA hai, jisakI mUla prakRti do haiM-mithyAmati aura mithyAvicAraNA / prabhu (zuddha AtmA) jaba AtmabhAva me . sthira hote haiM, taba mvapara kI yathArtha pratIti hotI hai, aura tabhI se ve apane kumbiyo ke sAtha
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSarahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 406 - " sambandha joDate haiM eva duHkha tayA vyAmoha utpanna karane vAle parasvabhAvI sambandhiyo se sadA ke lie nAtA tor3a dete haiM-sambandhaviccheda kara lete hai| AtmA kI AtmIya samyagdRSTi hai| samyagdRSTi kA parivAra hai-~-zama, savega, nirveda, anukammA, Astikya aura bhedavijJAna, viveka Adi / athavA samyaktva ke 67 bolo kA samAveza bhI parivAra meM zumAra hai| bhagavAn mallinAtha jaba vItarAga ho kara svarUpa me sthira hue, kSAyika samyaktva prApta kiyA, taba kSAyika samyaktva aura usake samasta parivAra ke sAya unhone aimA gADha sambandha joDA ki phira vaha kabhI TUTa na sake / sAdi-ananta bhaga kI dRSTi se unhoMne java, aTUTa sambandha joDa liyA to mithyAbuddhi (mithyAdRSTi-mithyAtva) ne Apatti uThAI, aura apane haka kA dAvA karane. lgii| kintu jaba taka, kSAyika samyaktva nahI thA, taba taka to vaha cupakecupake ghusa jAtI aura apanI moha mAyA ko phailA kara AtmA, ko cakkara me DAla detI thI, lekina jaba bhagavAna ne kSAyika samyaktva pA-liyA to usakI polapaTTI kA patA lagA, AtmA ke ahita karane vAle vividha aparAdho kA bhI patA calA ! ana vItarAga paramAtmA ne kudRSTi (mithyAmati) ke kAraNa vAravAra hone vAle AtmaguNa ke avarodho ko dUra karane hetu use aparAdhinI siddha karake usame sadA ke lie - samvandha-viccheda kara DAlA aura use antarAtmArUpI ghara se bAhara nikAla dii| matalaba yaha hai ki kSAyika samyaktva prApta hote hI bhagavAn ne mithyAdRSTi kA Atyantika kSaya kara ddaalaa| bAda me usakI koI paravAha nahI kii| isase prabhu ke svabhAva kA patA laga gayA ki ve guNo kA Adara aura avaguNo kA anAdara karate haiN| mithyAtva ke dvArA hone vAle aparAdha mithyAdarzana (dRSTi) AtmA kA vividha prakAra se ahita karatA hai / zAstro me mithyAtva ke aneka bheda batAe gae haiM-dharma ko adharma aura adharma kodharma mAnanA, sAdhu ko asAdhu aura asAdhu ko sAdhu mAnanA, mokSamArga ko sasAra kA mArga aura sasAra ke mArga ko mokSamArga samajhanA, ATha karmo se mukta ko amukta aura amukta ko mukta samajhanA, jIva ko ajIva aura ajIva ko jIva mAnanA, ye sava mithyAtya haiM, jo AtmA ko vastu kA asalI svarUpa samajhane-mAnane
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 adhyAtma-darzana nahI dete / bare ko khoTA aura khoTe ko kharA mAnanA hI vastutaH mithyAtva hai| isI prakAra mithyAtva ke mukhya 5 eva 25 bheda haiN| " bheda isa prakAra haiM-Abhigrahika, anAbhigrahika, Abhinivezika, sAzayika eva anAbhogika mithyAtva / (1) Abhigrahika - kudeva ko sudeva, kuguru ko muguru eva kudharma ko sudharma mAne, pakaTI huI jiddachaM De nahIM, vahIM yaha mithyAtva hai / (2) anAbhigrAhakasabhI deva, sabhI guru aura sabhI dharmoM ko binA soce-samajhe eka sarIkhe mAne, vahAM yaha mithyAtva hotA hai / (3) Abhinivezika---sance deva Adi ko na mAne, para vApa-dAdo ne jo kiyA, ume hI kiyA kare, gatAnugatika ho, vahA~ yaha mithyAtva hotA hai| (4) sAMzayika-vItarAga AptapuruSo ke vacano para kuzakA kare, sazaya-nivAraNa na kare, vahAM aisA mithyAtva hotA hai / (5) anAmogika mithyAtva--mUThatA aura bauddhika jar3atA ke kAraNa acche-bure kA yA hitAhita kA bhAna na ho, dharmAdharma kA bhI kucha patA na cale; jahA~ ekendriyAdi jIvo kI taraha moghasajJA se pravRtti ho, vahAM yaha mithyAtva hotA hai| mithyAtva ke ina prakAro ko dekhate hue sahaja hI yaha patA laga jAtA hai ki mithyAtva AtmA kA sabase jyAdA mahita karatA hai, vaha sArI sAdhanA ko, sadjJAna ko, sadbuddhi ko caupaTa kara detA hai, AtmA jina acche vicAro ko kAryarUpa me pariNata karanA cAhatI hai, mithyAtva' una saba kAryakramo ko ulaTA kara detA hai / yahI kAraNa hai ki vItarAga prabhu ime aparAdhI eva ahitakara samajha kara sarvathA bahiSkRta kara dete haiN| aba agalI gAthA me bhagavAn ne hAmyAdi 6 dopo kA kaise nivAraNa kiyA, isa viSaya me kahate haiM hAsya, arati, rati, zoka, dugachA, bhaya pAmara krsaalii| nokapAya gajazreNI caDhatAM, zvAnataNI gati jhAlI, ho ||m0||5|| artha hAsya, arati (citta kA udvega), rati [pApa me prIti], zoka [aniSTa ke sayoga aura iSTa ke viyoga se hone vAlI glAni], duga chA (jagupsA ghaNA, mAnasika glAni), bhaya ina 6 pAmara evaM karma kI khetI karane vAle kRSaka
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSarahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 411 athavA karmoM ko baTora kara saMgraha karane vAlI daMtAlI (karapAlI) rUpa nokapAyoM (AtmA ko thor3I mAtrA me bigADane vAlI kaSAyabhAvanA) ke kSaya karake Atmagugo para ArohaNa karAne vAle kSAkaNIrupI hAthI para Apake caDhate hI ina saba norupAyo ne phutte ko cAla pakA lI / yAnI usa kSapakazreNIrUpI hAyo ko dekha kara bhauMkane lage aura jaba vaha najadIka AyA to duma davA kara bhAga ge| bhASya hAsyAdi paDdoSo ke nivAraNa ke bAda apramatta-avasthA me prabhu me ye 6 doSa the / parantu jaba unhoMne dekhA ki ina nokapAyarUpI (hAsyAdi 6, aura 3 veda) kutto ko jyo-jyoM pucakArate hai, tyo tyo najadIka Ate haiM, aura jaba i.he dutkArate haiM to ye bhaukane lagate haiN| ata Apane ina 6 ko AtmA ke prani gairavaphAda ra dekha kara inheM dUra karane kA prayatna kiyA / java taka Apako vRtti aura AtmasvabhAva me ramaNatA kA mujhe patA na thA vahAM taka me apane mana meM yaha samajhanA thA ki hAsyAdi nau nokaSAya mApake sevaka hoMge, maiM bhI hAsyAdi me sukha mAnatA thA, lekina jaba se Apake vAstavika svarUpa aura sukha ko maiMne samajhA, mujhe asaliyata kA patA cala gayA ki nau nokapAyo me sukha mAnatA to pAmalapana hai, ye to kapAya ke hI choTe bhAI haiM, mohanIya karma ke beTe haiM, isalie baDe bhayakara haiM, ye sunna ke hI nahI, AtmaguNo ke ghAtaka haiN| aura maiMne dekhA ki jaba se Apane apanA svarUpa sabhAlA, ugra tapa sayama dvArA Apane kSapakoNI para car3hanA zurU kiyA, taba mujhe aisA lagA mAno koI vijayI puruSa hAthI para caDhA jA rahA hai, aura usake pIche kutte .bhauka rahe haiM / sacamuca java Apa kSapakaveNIrUpI hAthI para car3he to ye hAsyAdi chaha kutto kI taraha bhaukane lage, parantu Apane unakI ora dekhA taka bhI nahIM, Apa to cupacApa mokSapurI ke daravAje ke sAmane pahuMca ge| vecAre kamajora hAsyAdi nokapAyo kI jaba dAla nahI galI to cupacApa duma dabA kara bhAga ge| kintu ina sabakA svabhAva kutte kI nAI khiMca Ane kA (karasAlI) " hai, kutte ko jitamA pucakAreMge, utanA najadIka khicatA calA AegA, vaise hI ye hai|
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 adhyAtma-darzana hAsyAdi 6 nokapAya pratyeka AtmA kA bahuta baDA ahita karate hai, vItarAga prabhu ke bhI ye zatra bane cha / hAsya ina sabakA aguA hai| haMsI-majAka kitanA bar3A nukasAna kara baiThatI hai, usane mitra bhI kisa prakAra zatra vana jAne haiM, aura eka dUsare ke prANa lene para utArU ho jAte haiM, yaha kisI se chipA nahI hai / imalie hAsyakalAya AtmArthI ke lie tyAjya hai| rati bhI dUparA nokapAya hai, isase vyakti anukUna podgalika padArya yA pada, pratiSThA Adi milate hI mana me prasanna ho uThanA hai| isase bhI karmabandha karatA hai| isI taraha tIsarA nokapAya arati hai, jisase vyakti pratiphUla padArya, vyakti vA padAdipA kara ghRNA kara baiThatA hai, ghabarA jAtA hai| cauthA hai-joka, jisame priyavastu yA vyakti ke viyoga meM yA apriya ke mayoga meM vyakti hAyatovA, macAtA hai, aphasosa karatA hai, chAtI-mAthA kUTanA hai| isake bAda kA nokapAya hai-bhaya, jo AtmA ko apane svabhAva se bahuta jaldI vicalita kara detA hai / vaha bhI java apane dala balasahita AtA hai, to vyakti kI buddhi para hamalA kara detA hai / isake bAda chaThA nokapAya hai-jugupsA, ime vyakti kisI gadI, ghinaunI yA savitra vastu ko, zarIra ko yA jagaha ko dekha kara ghRNA meM muMha matrakoDa letA hai| yaha bhI vastusvarUpa kI nAsamajhI kA pariNAma hai| parantu vItarAgaprabhu ko kSapakagaja para dekhate hI ye bhAga gae / jyojyo prabhu sayamasthAna para car3hane gae, tyo tyo ina chaho ko cale jAnA pdd'aa| kamajora ko dekha kara to ye usa para hAvI ho jAte haiN| parantu bhagavAna ke Age jaba anantAnabandhI mAdi vaDe baDe diggaja hAra mAna kara cale gae to ina vevAroM kI kyA bimAta thii| inakA cale jAnA bhagavAna ke lie zobhArUpa hI huaa| prabho / ApakA yaha adbhuta tejasvI svabhAva dekha kara mujhe bhI yaha preraNA milI hai ki mujhe hAsyAdi 6 dopo se sAvadhAna rahanA cAhie, iheM jarA bhI muMha nahIM lagAnA caahie| Apa mere Adarza haiM, isalie mujhaM mI ApakI taraha gajagati pakaDa kara ina nokapAyo para vijaya pAnA caahie| isake bAda zrIAnandaghanajI cAritramohanIya krama ke diggaja subheTo ko bhagavAn ke dvArA parAjita karane kI kahAnI likha rahe haiM
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ doparahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 413 rAga, doSa, avira tinI pariNati, e caraNamohanA yodhaa| . vItarAga-pariNati pariNamatAM, uThI nAThA bodhA, ho |mlli0 // 6 // artha cAritramohanIya ke sabase baDe yoddhA (doSa) rAga, dveSa aura avirati kI pariNati Udhama macA rahe the, lekina Apake (ApakI AtmA ke) vItarAga-pariNati me parigata hote hI jJAnI kA dambha karane vAle ye bodhaka athavA bodhA yA jAga kara, jhaTapaTa khaDe ho kara bhAga ge| bhASya rAga, dveSa aura. avirati kA tyAga AtmA ke sabase baDe ghAtaka duzmana rAga, dvepa aura avirati haiM / ye 12 veM, 13 veM, aura 14 veM doSa haiM, vItarAga ke lie| rAga manojJa vastu para prIti karane se aura dveSa amanojJa vastu ke prati tiraskAra karane se hotA hai / rAga aura dveSa hI vAstava meM karmavIja haiM, jo muktipatha para Age baDhane se pratyeka sAdhaka ko rokate hai / ye aise mIThaM aura kAtila duzmana haiM ki inakA patA baDe baDe ucca kahalAne vAle sAdhako ko nahIM calatA / rAga-dveSa ke naze me prANI mana aura indriyo ke anukUna sayogo me itanA mazagUla ho jAtA haiM ki bAjadaphA to vaha apanA sarvasva homane ko taiyAra ho jAtA hai, apamAna saha letA hai, bhUkha, pyAsa aura nIda taka ko harAma kara baiThatA hai / isa ghAtaka viSo se sAdhaka kI AtmA apane svabhAva se mara jAtI hai, vaha panapa nahIM paatii| bAravAra janma-maraNa ke cakkara me DAla dete haiM, ye hI hamalAvara | mohanIyakarma ke ye baDe javardasta laDAkU yoddhA haiM / tIsarA hai-avirati nAmaka doSa / jaba sAdhaka ke jIvana aura antarmana me avirati paidA ho jAtI hai to vaha AtmA ko virUpa banAne vAle bhAvo kA tyAga nahIM kara pAtA, hiMsAdi pAMco Azravo ko vaha AtmaghAtaka samajhate hue bhI choDa nahIM pAtA, hiMsAdi ko choDane kA vicAra karate hI kabhI to abhimAna bIca me A kara roka detA hai, kabhI apanI galata Adata, durvyasana, kuTeva yA kuprakRti usame roDe aTakAtI hai, kabhI kabhI krodha, kapaTa aura lobha A kara virati kA hAtha pakaDa lete haiM aura use pIche dhakela dete haiM / moharAjA kA Adeza hote hI ye tIno ekadama AtmA kI svabhAva
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 adhyAtma-darzana pariNate para dhAvA bola dete haiM / sAmAnya mAdhaka ko to ye jhaTapaTa parAjita kara baiThate hai, usakI svabhAvapariNati kI sAdhanA ko minaTo meM caupaTa kara dete haiM, parantu vItarAgaprabhu yaha saba upadrava jAnabUjha kara kaise saha sakate the ? unhone vItarAga-(zuddha AtmabhAva) kI pariNati pkddii| inako jarA bhI muMha nahIM lagAyA, inhe papolA nahI / ata prama ko vItarAgapariNati meM ramaNa karate karate dekha kara rAga, dvepa aura avirati ina tIno pariNatiyo ke kAna khaDe hue, ve jhaTapaTa jAge aura uTha kara aise bhAge ki kharagoza ke sIga kI taraha unakA koI atApatA hI nahI calA / prabhu ne unheM jAte dekha kara bulAe yA apanAe nhiiN| prabho / Apake isa svabhAva ko dekha kara mujhe bhI vaDI preraNA milI hai ki mApane jisa prakAra mana majabUna karake himmata ke mAya ina tIno mahAdazepo kI ora jarA bhI nahIM dekhA, na inhe tarajIha dI, aura DaTa gae apane zuddha AtmabhAvo me, isI prakAra meM bhI apanI svabhAvapariNati me DaTA rahUM, aDiga rahUM , vazarte ki mApa isa sevaka kI avagaNanA na kareM ! __aba zrIAnandaghanajI vItarAga paramAtmA ke dvArA tyakta kAmyaka rasanAma ke 15 deM dopa kI kathA akita karate - vedodaya kAmA pariNAma, kAmyakarasa1 saha tyaagii| niSkAmI karuNArasasAgara ananta-catuSka-pada pAgI, hom0||7|| artha strIveda, puruSaveda aura napu samveda ke udaya se kAma ke jo pariNAma hote haiM [rAmamoga yA kAma vAsanA ke prati viSaya ko jo lahareM uThatI haiM] unhe tathA samasta kAmyakarasa kAma ke anukUla viSayAsvAda athavA kAmanAjanita anurula viSayo, karmoM yA padArthoM ke AsvAda kA Apane tyAga kara diyA aura nikAmI kAma-icchAkAma-nadanakAma dono se rahita ho ge| ina samasta kAmaraso kA tyAga karane ke bAvajaba bhI Apa karuNArasa ke sAgara bana ge| 1 'kAmyakarasa' ke badale kisI prati me 'kAmyakarama' zabda milatA hai, usakA arya hotA hai-kAmanA (icchA) se janita karma kA prabhu ne sarvayA tyAMga kara diyaa| /
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ doparahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 415 niSkAma hone ke kAraNa Apa me anantajJAna-darzana-sukha vIryarUpa anantacatuSTayapada panapA, pragaTa huaa| bhASya kAmyakarasadoSa kA tyAga kyo aura kaise ? vItarAgaprabho / Apane vedodayajanita caudahaveM dUSaNa samasta kAma athavA kAmyakarasa kA tyAga kara diyA, parantu savAla yaha hotA hai ki veda kyA hai ? kAma kyA hai ? usase AtmA kI kyA hAni hotI hai ? isa bAta ko samajha lene para kAma para vijaya prApta karanA AsAna hotA hai| kAma kA eka madanakAma ke rUpa meM Avirbhata honA veda hai / kAmavAsanA java udita yA uttejita hotI hai to vaDo-vaDo ke kAbU me nahI AtI, usa samaya mana me kAmabhogo kI pravala icchAo kA vedana = anubhava hotA hai, kAmottejanA kA mAnasika vedana hI veda hai, cAhe vaha kriyAnvita ho, cAha na ho| aura kAma kA dAyarA to isase bhI baDhakara vyApaka hai / jaise icchAe AkAza ke samAna ananta haiM vaise hI icchA kAma bhI ananta haiN| una saba para vijaya pAnA baDI TeDhI khIra hai| pA~co indriyo ke vipayo se janita vikAra bhI icchAkAma ke antargata hai| koI sundara eva manojJa vastu upalabdha na ho, usakI icchA ko davA lenA, phira bhI AsAna hai, kintu vastu upalabdha ho sakatI ho, phira bhI usakI icchA ko davAnA hI nahI, utpanna hI na hone denA, bahuta hI kaThina kAma hai| parantu vItarAga paramAtmA ne pUrvokta dono hI prakAra ke kAmo ke svAda kA hI jaDamUla se tyAga kara diyA, kAmo ko pUrNa karanA to dUra rahA, unakA mana me pariNAma (bhAva) hI nahIM paidA hone diyaa| isIlie zrInandaghanajI ne kahA"vedodaya kAmA pariNAmA, kAmyakarasa saha tyAgI re|" vAstava me veda moTnIra karma ke aga haiM nokapAyo me se tIna haiN| isase pahale hAsyAdi chaha dopo ke tyAga kA varNana kiyA thaa| eka kAmazabda me hI ina tInoM vedo kA samAveza ho jAtA hai| tIna prakAra ke veda ye haiM-strIveda, puruSaveda aura napu sakaveda / mohanIya karma (veda) ke udaya se jaba kisI puruSa ko strI ke sAtha bhoga bhogane kI icchA paidA ho, use purapaveda, strI ko puruSa ke sAtha ratisahavAsa kI icchA ho, taba strIveda eva puruSa aura strI dono ke sAtha
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 adhyAtma-darzana sahavAsa kI icchA ho, taba napumakaveda kahalAtA hai / isI prakAra pAMco indriyo ke vividha vipayo, vastubho yA sammAnAdi kI kAmanAmo kA utpanna honA icchAkAma hai| kisI vastu, viSaya yA sammAna Adi ko prApta karane lAlagA mana ko gudagudAne lagatI hai, manuSya indhAtrI se vyAkula ho kara unhe pUrI karane me tana, mana, dhana sarvasva lagA detA hai, phira bhI bImArI vighna, indriyanAza mAdi kAraNavaza usakI ve icchAe pUrI nahI ho pAnI / inchAe manuSya ko vyAkula kara detI haiM, unhe pUrI karane ke lie manuSya utAvalA ho uThatA hai| eka icchA pUrI hote na hote, dUmarI A dhamakatI hai| phira icchA pUrI na hone para manuSya nirAza aura dukhI hokara kaI bAra AtmahatyA taka kara baiThatA hai| dUsare kI icchAe pUrI hote dekha kara usake prati IrSyA, droha aura dveSa kA bhAva manuSya ke mana me A jAtA hai| abhIpTa inchA kI pUrti ho jAne para bhI usake viyoga me manuSya taDapatA hai, phira use pAne kI icchA balavatI ho uThatI hai, kanaka aura kAminI ye kAma ke sthUla pratIka haiM, jisake lie manuSya ne baDevaDe yuddha kie, aura patage kI taraha apane prANoM ko homa diyaa| vItarAga prabhu ne ina dono prakAra ke kAmo ko isalie mana se bhI tyAga diye ki ye AtmA kA bahuta baDA ahita karate hai / janma-janma meM prANI ko ye runAte haiM, dukhI karate hai, inakA gulAma banA huA vyakti apane dharma, apanA AtmasvabhAva, apanI naitika maryAdA, apanI vikAsa kI saba bAteM tAka meM rakha detA hai / jisame madanakAma ((vedodaya) to itanA prabala hai ki bar3e-baDe sAdhako .. ko pachAr3a detA hai / vAhara se kisI prakAra se upalabdha na hone yA na ho sakane para bhI sAdhaka mana hI mana use pAne kI dhuna me uveDavuna karatA rahatA hai / Aga me ghI DAlane para se Aga zAnta hone ke badale adhikAdhika bhaDakatI hai, vaise hI kAma ko bhogane para vaha zAta hone ke badale adhika bhaDakatA hai / isIlie dazavakAlika sUtra me kahanA paDA-'jo kAma (dono prakAra ke kAma) kA nivAraNa nahIM kara pAtA, vaha zramaNadharma kA kase pAlana kara sakatA hai ? vaha pada-pada "kaha nu kujjA sAmagNa, jo kAme na nivaare| ' pae-pae visIyato, sakappassa vasa go|| -dazavai0 ma. 2 gA ?
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ doparahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 417 para sakalpo ke vazIbhUta hokara dukha pAtA rahatA hai| yahI kAraNa hai ki vItarAgaprabhu ke (mallinAtha) ne dono prakAra kAmo aura unake pariNAma ke rasAsvAda ko bilakula tilAMjali de dI aura niSkAmI bana ge| . koI yaha prazna uThA sakatA hai jaba bhagavAn kAmarasa se vilakula khAlI ho gae to sUkhe, manahUsa aura nIrasa bana gae hoge, kintu yaha vAta nahI hai / ve vItarAga ho jAne para sarvathA udAsIna yA upekSAgrasta nahIM hote| unhoMne sasArI jIvo ko ajJAnavaza du.kha me paDe dekha kara tIrthasthApanA kI, sadhanyavasthA kI, sAdhu-sAdhviyo ke vikAsa ke lie unake dvArA puruSArtha huA, dayA aura karuNA se prerita ho kara hI unhone upadeza diyA / isalie ve nIrasa nahI, apitu karuNArasa se paripUrNa samudra ho ge| unhoMne apane anubhava bhavyajIvo ko diye / svaya anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya (zakti) ina cAro padarUpa mokSapada ke adhikArI bane / prabho / sacamuca,- Apa jaba itane anantacatuSkavAna bane haiM to apane ima sevaka ko mata bhUlie / ____ apane AdhyAtmika vikAsa ke mArga me jo bhI vighna haiM, unhe prabhu kaise dUra karate haiM, yaha agalI gAthA me dekhie dAna-vidhana vArI saha jana ne, abhayadAna-padadAtA / lAbha-vighana, jaga-vidhana-nivAraka, paramalAbharasa-mAtA, ho| m0||8|| vIryavidhana paMDitavIrya haraNI, pUraNapadavI' yogii| . bhogopa moga doya vighana nivArI, pUraNabhoga subhogI ho // ___ m||6|| / artha dAna dene me vinna (dAnAntarAya) kA nivAraNa karake pramo ! Apa sabako (dAnoM me sarvazreSTha) abhayadAna (bhayanivAraNarUpa dAna) ke pada (adhikAra) athavA nirbhayapada (sthAna)=mokSa ke dene vAle vane / lAbha (padArtha milane) me -jo antarAya (vighna ) thA, usake tathA jagat ke jIvo ke antarAya (sArI duniyA ke lAbha me jo antarAya Ae, use rokane vAle ho kara svaya paramalAma (sarvocca lAbha) ke pada-mokSaprAptirUpI paramapada me masta (lIna) bane / aura
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 adhyAtma-darzana phira vIryAntarAya (Atmazakti kI sphugNA-prakaTIkaraNa ko rokane vAle vighna) ko bhI paNDitavIrya (AtmajJAna kI zakti) se nAza pharake pUrNa padavI (mokSapada) ke sAtha juDa ge| yAnI mokSapadayogI bana gae / isI prakAra bhogAntarAya evaM upamogAntarAya ina donoM antarAyakoM ko nivAraNa (ropha) kara pUrNarUpa se Atmasukha ke bhoga aura upalakSaNa se upabhoga ke bhogI (bhogane vAle) bana ge| prabhu pAca prakAra ke antarAyadoSa ke tyAgI vate vItarAga paramAtmA ke lie jina dopo se rahita honA anivArya hai, unameM se pUrvagAthA taka 14 dopa se rahita hone taka kI bAta kahI gaI hai / ava ina do gAthAo meM 4 antarAyajanita dopo meM prabhu ke rahita hone kI bAta batAI gaI hai| ve cAra dopa isa prakAra haiM-dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, [upalakSaNa se upabhogAntarAya bhI] aura vIryAntarAya / antarAyakarma bhI mUla me ghAtIkarma kA aga hai / usakA lakSaNa hai-AtmA dvArA kI jAnI vAlI dAna, lAbha, bhogopabhoga eva vIrya kI upalabdhi me antarAya (vighna) DAlanA / abhayadAna tathA anya jo bhI AtmA se sambandhita sapalabdhiyA haiM, AtmaguNa haiM, uname rukAvaTa DAlanA, unake vikAsa ko rokanA hai| ye antarAyama pAca prakAra ke haiM, jo sivAya vItarAga ke pratyeka sasArI AtmA ke sAtha lage hue hai| dAna dene vAlA maujUda hai, phira bhI AdAtA ko dAna nahIM diyA jAnA, athavA dAna lene vAlA sAmane khaDA hai, dAtA bhI dAna denA cAhatA hai, lekina lene vAlA isa dAnAntarAyakarma ke phalasvarUpa dAna le nahI sakatA, ye dono prakAra dAnAntarAya ke haiN| vaise to dAna 5 prakAra kA hai-[1] abhayadAna, [2] supAyAna, [3] anukampAdAna, [4] kIrtidAna, aura [5] ucitadAna / iname abhayadAna sarvazreSTha hai, supAtradAna bhI utkRSTa hai, anukampAdAna bhI kisI hada taka ucita hai, kintu kIrtidAna [kIti = pratiSThA ke vadale dAna denA] aura ucitadAna [apane parivArasamAja Adi me yogya vyakti ko puraskAra Adi denA] ye dono dAna AtmA se sambandhita dAna kI koTi me nahIM haiN| ina pAMco prakAra ke dAnoM meM se bahuta
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ doparahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 416 se vyaktiyo ko hama dekhate haiM ki ve svaya kisI ko nahIM dete mo nahI dete, dUsaro ko bhI dene meM bhI kisI na kisI inkAra kara dete hai / athavA guNavAn vyakti me durgaNa kA AropaNa karake use dAna se vacita kara dete hai| aisA vyakti dAnAntarAyakarma ke udaya se dene vAle para ruSTA ho kara usase dveSa karane lagatA hai / dAno me sarvazreSTha abhayadAna hai, usameM bAhara se koI vastu detelete hue dikhAI nahIM detI, lekina abhayadAna vahI de sakatA hai, jo svaya nirbhaya ho, jisame Atmazakti yA anta preraNA kA bala ho, mana majabUta ho / prabhu ne dekhA ki dAnAntarAyakarma ne merI AtmA kA bahuta bar3A nukasAna kiyA hai, isalie pahale dIkSA lene ke eka varSa pahale se lagAtAra eka vapa taka dAna diyA, aura khUba umaga se, bahuta hI mukta mana se dAna diyA, aura muni vanate hI abhayadAna kI sAdhanA zurU kara dI, jo vItarAgapada prApta hote hI paripakva ho gii| isIlie zrIAnandaghanajI ne kahA-'abhayadAnapadadAtA' arthAt prabhu ne jagata ke samasta jIvo ko upadeza aura jAna kA dAna karake unhe nirbhayatA sikhaaii| tayA bAda meM jo bhavya jIva the, unhe abhayadAnapada-nirbhaya sthAna (mokSa) ke dAtA (abhydyaann| bane / isI prakAra upalakSaNa se cakSa, (jJAna) dAnadAtA tathA mArgadarzaka bane / dAnAntarAya ke bAda AtmA ke guNoM kA ghAta karane vAlA, lAbhAntarAya batrA, jo AtmA kA bahata vaDA ahita karane vAlA eva AtmA ko jJAna, darzana ,cAritra mora Atmasukha kA lAbha nahI lene detA thaa| yaha karma aisA hai ki jJAnAdi kA lAbha hotA hA to roDe aTakatA hai / prabhu ne lAbhAntarAya karma ko samUla naSTa karake jagan kI AtmAo ke lAbha me jo vighna the, unhe miTAe / aura svaya sasAra me sarvocca lAma ke pada (mokSaprAptirUpa paramapada) me lIna (masta) ho ge| prazna hotA hai ki vItarAgaprabhu jagat ke lAbhAntarAya ke nivAraka kaise ho sakate haiM ? unake dvArA jagat ke logo kI sAsArika lAbha kI pUrti karane kA matalaba hai unakI bhautika icchAo yA kAmanAo kI pUrti karanA / jainadharma me vItarAga paramAtmA ko isa prakAra kA kartA hA yA sAsArika lAbhadAtA nahI mAnA gayA hai, phira isa pada kI sagati kaise hogI? isake uttara me yahI nivedana hai ki lAbha do prakAra ke hote haiM -sAsArika lAbha aura
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 adhyAtma-darzana Atmika lAbha / vaise to prabhu kisI bhI prANI ke sAMmArika lAbha to kyA Atmika lAbha ke bhI sIdhe kartA-dhartA nahIM banate, na nisI ko hAya pa Da kara ve sIdhA lAbha dete haiM / parantu jahAM taka sAsArika jIvo kA savAla hai, ve kisI sAsArika vyakti ke karma meM hastakSepa nahIM karate, na kara sakate haiN| isalie sAsArika lAbha meM Ane vAle vighno ko dUra karane me ve hAtha nahIM DAlate / ava rahA Atmika lAbha / mAsArika prANiyo ko Atmika lAbha hone me jojo vighna hote haiM, unhe ve batA dete haiM, una vighnoM ko naSTa karane ke lie japa-tapa yA anya saMyamAdi sAdhanA kA ve nirdeza kara dete haiM, isame arjunamAlI, caNDakauzika, candanavAlA nAdi ko jaise bhagavAn mahAvIra ke nimitta se Atmika lAbha mila gayA, vaise hI jagat ke bhavya jIvo ke vighna dUra ho kara unhe Atmika lAbha mile / isa prakAra vItarAgaprabhu jaga ke jIvo kA vighna- - nivAraNa svayaM nahI karate, karate to ve jIva svaya hI haiM, parantu bhagavAn kI preraNA yA nirdeza se karate haiM isalie vItarAga paramAtmA ko nimittakartA kahA jA sakatA hai| ata. jagat ko AtmalAbha milane me jo vighna haiM, unheM miTAne ke lie bhagavAn preraka haiM / hA~, bhagavAna ne apane lie to dono prakAra ke lAbhoM ke antarAyo ko dUra kara diye haiN| svastha zarIra, iSTavidyA, vastu Adi kA lAbha bhI Apako milA hai, aura sarvocca anantasukhAdi kA Atmika lAbha bhii| isalie zrIAnandaghanajI ne Apake lie kaha diyA--paramalAma"rasamAtA / ' isI taraha bhagavAn ne Atmazakti ko nAza karane vAle vIryAntarAyakarma kA kSaya paNDitavIrya (AtmajJAna va AtmavikAsa ke lie Atmabala ko jAgRta karake tadanukUla mana-vacanakAyA kI pravRtti karake sarvathA yogarahita hone ke bala, tapa, saMyama Adi ke jora) se karake sampUrNa padavI jo mokSa me milatI hai, usakA yoga Apane sAdha liyA hai, yAnI Apa usa sthAna para pahuca gae haiM / usa zakti ko Apane AtmakArya me lagA dI hai / athavA Apane sampUrNa Atmavala aura AtmaRddhisiddhi prApta kI, aura zarIra se hI tIrthakara bane / isase atirikta eka vAra bhogya padArtha ko bhogane me rukAvaTa DAlane vAle bhogAntarAyakarma eva bAra-bAra bhogya padArtha ko puna -puna' bhogane me rukAvaTa DAlane vAle upabhogAntarAya karma ko Apane sva-upayoga svasukhAsvAda se dUra kara diye / isase Apa ananta Atmasukha ke bhoktA bane /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ doSarahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 421 vIryAntarAya karma ke udaya se loga idhara-udhara maTaragaztI karate phireMge, para dharmakArya, svAdhyAya, dhyAna Adi karane meM apanI zakti ke na hone kA bahAnA vanAe~ge / tapasyA karane meM asamarthatA batAeMge, kintu yo kisI matalaba ke lie bhUkhe-pyAse raha leNge| dharma zravaNa ke lie avakAza nahI milegA, kintu gappeM mArane me ghaTo bitA deMge yo mana ko kamajora banA lete haiN| isa sabase vIryAntarAya karma kA bandha hotA hai / parantu prabhu ne pUrI zakti ajamAkara isa antarAya kA kSaya kiyA hai| sAsArika jIvo ko podgalika vastu na mile to bhogAntArAma samajhanA cAhie / yahI bAta upabhogAntarAya ke sambandha me hai / dono ko eka doSa na kara 18 vAM dopa bhagavAn ke dvArA tyakta batAyA hai| ye dono antarAyakarma ina vastumo ke dene vAle kI "majAka ur3Ane se, svaya na dene tathA isaro ko bhI na dene kI salAha dene se, dene vAle kI nindA karane me badhate haiM / prabho / Apane to Atmika aura paudgalika dono vastuo me antarAya na paDe, isa rUpa me bhoga-upabhogAntarAya karmarUpa doSa ko jIta liyaa| mujhe Apake hI Adarza kA anusaraNa karatA hai| Apane duniyA ko apane udAharaNa dvArA sahI rAstA banA diyA hai / e aDhAradUSaraNajita tanu, munijanavRnde gAyA avirati-rUpaka-doSa-nivAraNa nirdUSaNa mana bhAyA ho // 10 // artha ina uparyukta 18 doSoM se rahita ApakI asakhyapradezI AvmA yA kAyA kA paca-mahAvratadhArI gaNadharAvimuni vRnda ne varNana kiyA hai| avirati vagairaha doSo se AcchAdita AtmA kA rUpaka de kara dayAsvarUpa batAphara boSoM kA nivAraNa karAne vAle (Apa hI haiM, tathA Apa svaya) saba doSoM se rahita haiN| mere mana ko Apa acche lage haiN| bhASya aThAraha doSa se rahita bhagavadrUpa java chadamasthAvasyA choDa kara, vItarAga banate haiM, taba ve svataH hI nimnalikhita 18 doSa se rahita ho jAte hai-1 AzA-tRNA, 2-ajJAna, 3 nidrA yA nindA), 4 svapnadazA, 5 mithyAtva, hAsya, 7 rati, arati, 8 zoka 6
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 adhyAtma-darzana bhaya, 10 jugupsA, 11 rAga, 12 hapa, 13 avirati 14 kAmyakadazA, 15 dAnAntarAya, 16 lAbhAntarAya, 17 bhogopabhogAntarAya aura 18 vIryAntarAya / prabhu kI kAyA (athavA amadhyapradezI AtmA) ina 18 dopo me sarvathA rahita hai / AtmA ko dUSita banAne vAle ina bahirAtmabhAvo ko chor3a kara pratyAkhyAna na karane rUpa meM avirati (mithyAtma kA mayArtha kathana karane vAle hone se Apake guNo ke kAramA hI tyAgI, vairAgI va tapasvIvRnda ne ApakA guNagAna kiyA hai| zrIAnandaghanajI bhI antima gAyA me isI dRSTi me prabhu kA guNagAna karate hue isa stuti kA upasahAra karate haiM iNavidha parakhI mana visarAmI, jinavaraguraNa je gAve / dInabandhunI mehara najara thI, 'Anandadhanapada' pAve, ho / ma0 11 // artha isa prakAra aSTAdazadoSarahita eva anantacatuSTayayukta zrImallinAyamana ko bhalImAMti dekha parakha kara una anta karaNa ke vizrAma rUpa zrIjinavara ke jJAnAdiguNo kA jo pamajha guNagAna karatA hai, ATha prakAra ke duHkho se dIna bane hue jIvo ko bhAva se AtmaguNo se samRddha karane me bandhusamAna zrItIpaMkaradeva ko paramakRpAdRSTi se vaha Anandaghanapada (mokSapada) prApta karatA hai| bhASya prabhu kA guNagAna aura usase lAbha yaha eka manovaijJAnika tathya hai ki jo jisa para zraddhA rakhatA hai, vaha vasA hI ho jAtA hai, usake mana para Ane ArAdhya Adarza ke guNo kI chAra bAra-bAra guNagAna se akita ho jAtI hai| mana aimA TeparikArDara hai, jisa para bAra-bAra uccAraNa eva zraddhA ke spandano kI chApa akita ho jAtI hai| isI dRSTi se zrIAnandadhana jI kahate haiM-'jinavaraguNa je gAve .. . 'Anandaghana' pada paave|' " parantu prabhu yA bhagavAn ke nAma para duniyA meM bahuta-se andhavizvAsa panapa rahe haiN| bahuta se loga svaya jIte-jI bhagavAn nIrtha kara yA paigambara ke nAma se pUjA-pratiSThA pA rahe haiM / imIlie AnandaghanajI parIkSApradhAnI bana kara bAhya camatkAroM yA ADambaro, se prabhAvita na ho kara kahate haiM-'iNavidha parakhI
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ doparahita paramAtmA kI sevako ke prati upekSA 423 mana visarAmI' / pUrvokta aThArahadoSo se rahita ke rUpa me vItarAgaprabhu yA bhagavAn kahalAne vAle kI bhalIbhAMti parIkSA karake hRdaya ko vizrAma de sakane vAle prabhu kA svIkAra kareM aura taba guNagAna kreN| jame jauharI ratna kI parIkSA karake hI ume apanAnA hai, sarrApha sone kI acchI taraha parIkSA karane ke bAda kharA utarane para apanAtA hai isI taraha bhagavAn yA prabhu kahalAne vAle mahAnubha vo ko 18 doparahinatA kI kamoTI para kasanA caahie| hamAre vApa-dAde yA pUrvaja unhe mAnate-pUjate Ae haiM, bahujana inhe mAnatA hai, isalie hama bhI inhe pUjate haiM, yaha no gatAnugatikatA hai, andhavizvAsa hai, isase AtmA kA bahuta baDA ahita hotA hai / imalie parIkSA karake, apanI parIkSA me jo 18 doSarahita jaceM, unakI hI pUjA karanI, unake hI guNagAna karane caahie| __parIpUrvaka prabhu kA svIkAra karane aura tadanurUpa unake guNagAna karane se dInabandhu bhagavAna kI kRpAdRSTi ho jAya to veDA pAra ho jAya, samAramAgara ko pAra karake mukti ke paramAnandaghAma me vaha unakI kRpA se jA virAjatA hai| mallinAtha prabhu ke svarUA (kI taraha tamAma vInarAgI puruSo kA svarUpa) Agama me 18 dopo se rahita aura ananta-catuSTayasahita batAyA hai / isa prakAra kA svarUpakathana narendra, devendra aura muniyo kI pariSad me nizcita kiyA huA hai| phira bhI devAgama-stotra meM kathita parIkSA-pradhAna tarIke ko apanA kara tathAkathina bhagavAna kI parIkSA se parakha kara prabhuguNo ke prati anurAgapUrvaka kA guNAnuvAda karane se mana para ve saskAra dRDharUpa se jama jAte haiM, isa prakAra se guNagAna ke bAda una dInabandhu kI ahaitukI kRpAdRSTi ho jAne para avazya hI mAkSa prApta ho jAtA hai / isakA rahasya yahI hai ki prabhu kI kRpAdRSTi yAnI kAla kI paripakvatA aimA bhavya eva samyagdRSTi jIva samaya Ate hI Avazya mokSa ko prApta kara letA hai| janadarzana ke pacakAraNa-samavAyI siddhAnta kI dRSTi se kAla kI paripakvatA bahuta mahatvapUrNa hai / prabhu hAtha se kisI ko kucha dete lete nahI, na kisI para kRpAdRSTi DAlate haiM, kyoki ve nirajana-nirAkAra haiM / svaya ke puruSArtha se hI . mokSapada kI prApti karanI caahie|
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 adhyAtma-darzana sArAMza isa stuti me zrIAnandaghana jI ne ina doSo ko purAne tathAyita mevaka aura sAthI ke rUpa me ginA kara unake prati prabhu dvArA avagaNanA ke lie unhe madhura upAlambha diyA hai, svaya ke prati avagaNanA kA bhI upAlambha hai / parantu bAda meM svata samAdhAna prApta karake prabhu ke macce svarUpa ko jAna kara unhoMne unake dvArA kramaza. 18 dopoM ke nivAraNa kI kathA kaha dI hai| aura anta me samasta sAdhako ko hidAyata de dI hai ki bhagavAna yA prabhu Adi ke nAma se tathAkathita mahAnubhAvo ko kevala 'ADambara camatkAra, yA gatAnugatitva se mata mAno / unakI 18 dopo rahita hone kI kasauTI kro| pAsa hone para hI unhe maano| isa prakAra yaha parIkSA karake bhakti yA pUjA karane kI bAta hI phalita hotI hai|
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : zrI munisuvratajina-stuti paramAtmA se Atmatatva kI jijJAsA (tarja-rAga kAphI 'AdhA Ama padhAroM pUjya !') , . zrImunisuvrata-jinarAja / eka mujha vinati nisulo / / mu0 // v|| Atamatatva kayu jANyu, jagadguru ! eha vicAra mujha kahiyo / Atamatatva jAgyA viraNa nirmala-cittasamAdhi na vi lhiyo|| zrImunisuvrata0 // 1 // artha isa avasarpiNIkAla ke vIsaveM tIrya kara zrImunisuvatadeva ! jinarAja prbho| merI eka prArthanA suniye / he jagadguro | Apane zuddha Atmatatva (paramAtmasvarUpa) kise jAnA ? athavA maiM kise jAnU ? yaha tatvajJAna (vicAra) mujhe kahie / kyoki zuddha Atmatatva ko jAne binA meM apane mana ko nirmala nirUpAdhika samAdhi, sthiratA, ekAgratA yA dhIratA nahIM prApta kara sktaa| , bhASya Atmatatva kI jijJAsA kyo aura kisase ? pUrvastuti me sarvajJa vItarAgaprabhu kI pahicAna ke lie 18 doSa se rahita hone kI kasauTI batAI thI, kintu jaba taka usa zuddha AtmA kI pahicAna na ho, usakA svarUpa kyA hai ? aura usake viSaya me vibhinna adhyAtmavAdI kyA kyA ma nate haiM ? yaha prazna hala na ho jAya tava taka sarvajJatA aura vItarAgatA kI vAta kase hala ho sakatI hai ? isalie isa stuti me paramAtmA ke sAmane bhakta yogI ne apanI jijJAsA prastuta kI hai-Atmatatva kayu jANyu ? vItarAga prabho Apane Atmattatva kise yA kaise samajhA ? athavA maiM usa Atmatatva ko / 1 'jANya' ke badale kisI prati me 'jANu' zabda bhI milatA hai, usakA artha / hotA hai-prabho ! maiM Atmatatva kise jAnUM ?
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 adhyAtma-darzana kame namasUM ? athavA kise mAna ?" kAraNa yaha hai ki yogI zrI mAnandaghanajI 'mukhamastIti vaktavyam' (muMha hai, isalie vo nanA hI cAhie), apanI upasthiti gtAnI hI cAhie, isa dRSTi meM nahIM bola yA pacha rahe haiN| unake antara me saccI lagana lagI hai| ve AtmA kI usa avasthA meM vipaya me yA usa zuddha AtmA ke sambandha meM jAnanA cAhate haiM, jo mokSarUpayA paramAtmarUpa bana sakatI hai? - vAstava meM kisI vastu kI taha taka pahuMcane aura usake sambandha meM jitane bhI mudde upasthita ho sakate haiM, usakI chAnabIna karake tatvajJAna kA nirA pAne ke lie zakA jijJAnA) prastuta karanI caahie| bhagavatIsUtra meM bhagavAna mahAvIra svAmI se gaNadhara indrabhUti gorama ke dvArA kiye hue 36 hajAra praznottarI kA ullekha hai / yaha to janadarzana kI prAcIna zailI hai ki jijAmA kA yA pRcchA prastuta kiye binA uttamarupa se tatvajJAna prApta nahIM ho sktaa| isI taraha kisI bhI vastu kA mAgopAga jJAna prApta karane ke lie prAcIna jaina dAniko ne batAyA thA-' pramAgo aura nayo se jJAna hotA hai, isI prakAra nirdeza, svA. mitva, sAdhana, adhikaraNa, vidhAna, mata, sakhyA, kSetra, sparzana, kAla antara, bhAva, alpabahutva Adi prazno ke dvArA pratyeka vastu kA talasparzI jJAna ho jAtA hai| isalie isa prakAra ke prazna-pratiprazna eva zakA-samAdhAna kI paddhati nhuta hI uttama hai, tatvajJAna kI prApti ke lie AsAna bhI hai, ziSya-prazipya-paramparA se lAbha ke lie mamIcIna bhI hai| isIlie zrIAnandaghanajI ne Atmatatva ke sambandha meM apanI jijJAsA prastuta kara dI hai| Atmatatva ke sambandha me ho jijJAsA syo ? prazna hotA hai ki yogI zrIAnandaghanajI ne Atmatatva ke viSaya me zakA prastuta kyo kI ? isakA paramAtmA kI stuti ne kyA tAlluka hai ? isa jinAmA kA eka [ samAdhAnatpa] kAraNa to . svaya zrIAnandaghanatrI ne imI gAthA ke uttarArddha meM batAyA hai / parantu samAdhAna kA mukhya muddA yaha nahIM hai| mukhya muddA to yaha hai ki jainadharma kI tamAma sAdhanAo, vrato, -niyamoM evaM . 1 'pramANanayaMdhiAma., nirdeza-svAmitva-sAdhanAdhikaraNa-vidhAnataH / / 'satsaMkhyAlesparzanakAlAntara-bhAvAlpabahuttvazca-tatvAryasUtra
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se Atmatatva kI jijJAsA 427 kriyAo ayavA tatvajJAnaprApti yA zAstro ke adhyayana Adi ke mUla me Atmatatva kA jJAna honA anivArya hai / AtmA kA svarUpa bhalIbhAMti jAne vinA kisI bhI dharmatatva kA AcaraNa, kriyA, zAstrAdhyayana yA vrataniyamapalana kA koI artha nahI rahatA / agara AtmA ko jAne binA hI kimI kriyA ko mAtra dekhAdebI yA gatAnugatikatA ayavA lakIra ke phakIra bana kara paramparAgatarUpa se kI jAegI, ayavA andhavizvAsa yA zubhabhAvanA se kI jAegI, to vaha kevala svargAdi zubhaphala de kara samApta ho jAegI, parantu vaha janma-maraNa ke baMdhana kATa kara mokSaphala-dAyinI nahI ho skegii| isIlie AtmasvarUpa jAnane ke bAda hI koI bhI sAdhanA yA pravRtti ayavA dharmakriyA Adi sArthaka pratiphala de sakatI hai, aura umI kA phala mokSa hai / isIlie bhagavAn mahAvIra ne pharamAyA thA-'jo AtmavAdI hai, vahI lokavAdI (lokaparaloka ko mAnane vAlA) hai, jo lokavAdI hai, vahI karmavAdI (karmoM ke kartRtva bhoktRtva-vandha aura mokSa ke sambandha me vizvasta) hai, tathA jo karmavAdI hotA hai, vahI kriyAvAdI (karma-bandhana se vacane aura karmoM se mukta hone ke lie Atmasvarupa-nakSI puruSArtha karane vAlA) 1 hotA hai / isa dRSTikoNa se yogI-zrI dvArA sarvaprathama Atmatatva kI jinAmA prastuta karanA nyAyocita hai| Atmatatva kI ninAsA kA dUsarA kAraNa, jo zrIAnandaghanajI ke svaya prastuta kiyA hai, vaha yaha hai ki Atmatatva kA jAnanA sarvaprathama imalie jarUrI hai ki jinazAsana kA yaha niyama hai ki mokSaprApti ke lie Atmatatva kA sarvaprathama samyagjJAna aura samyagdarzana anivArya hai| Atmatatva kI samyaka jAnakArI aura saccI tatvazraddhA ke vinA nirmala (zuddha) vittamamAdhi (mana - svasthatA) nahI hotI / mana svasthatA ke vinA kisI bhI pravatti, kriyA yA jJAnaprApti Adi ko sAdhaka binA mana se, gUne mana me vinA bhAvo kA tAra joDe hI karegA, usase usa kriyA yA pravRtti meM sajIvatA, sphUrti yA cetanA nahIM aaegii| isIlie zrIAnandaghanajI kahate haiM - Atamatattva jANyA viNa / -- 1 "je AyAvAI se loyAvAI, je loyAvAI se kammAvAI, je kammAvAI se 'kiriyaavaaii| -AcArAgasUtra prathama zru0
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 adhyAtma-darzana nirmala citta-samAdhi na vi tahiyo' / niSkarSa yaha hai ki pavitra citta zAnti ke lie aura pavitracittasamAdhi me zuddhAtmA (paramAtmA) kI prApti ke lie sarvaprathama Atmatatva kA jJAna honA jarUrI hai| paramAtmA se Atmatattva ko jijJAsA kyoM? aba savAla yaha hotA hai, ki ThIka hai, Atmatattna kA jJAna honA sarvaprathama jarUrI hai, para kimI dharmaguha, dArganika yA matapayavAdI se hI Atmatatva kA jJAna ho sakatA thA, paramAtmA se hI Atmatatva kA jJAna pAne kI icchA kyo pragaTa kI ? isakA samAdhAna yaha hai ki dharmaguru, dArzanika yA matapaMthavAdI vItarAga yA marvajJa nahI hae, taba taka ve chadamastha yA alpaja ho kaha jA sakate haiM, bhane hI ve pada, pratiSThA aura vaibhava meM kitane hI maha na ho| isalie unake kathana me, kahI jarA-sA bhI patharAga, paramparArAga, gururAga Adi A sakatA hai, bhale hI vaha prazastarAga hI kyo na ho ! isalie badamastha dvArA kathita AtmatattvajJAna me kahI svattvamoha, paramparAmoha mAdi ke kAraNa yathArtha vastusvarUpa ke yathArtha kathana me kahI dopa A sakatA hai| isalie pU. stuti me kayita 18 doparahita, vItarAga, apakSapAtI, yathArtha vaktA, nApnaparva ke samakSa hI zrI AnandaghanajI ne apanI Atmatattva kI jijJAsA prastuta kI hai, tAki unheM yathAtathyarUpa se Atmatatva kA sAMgopAMga samAdhAna mina sake / paramAtmA ke samakSa zuddha Atmatatva kI jijJAsA isalie bhI prastuta kI hai ki vItarAga paramAtmA isa mArga ke yayArtha anubhavI haiM / maccA mAgadarzaka vahI ho sakatA hai / jisane mArga ko svaya tA kiyA ho / nisane mArga kA svara anu. bhava nahIM kitA, vaha mArgajJa na hone para bhI vividha dharmagranyoM yA zAstro ke adhyayana para ne uma mAga ke sambandha me jAnakArI bhI de degA, lekni / usakI vaha jAnakArI svata anubhUta nahI hogI, parataH granyo yA zAstro se) anubhUta hogI / vItarAga paramAtmA to AtmA ke sAtha lage hue rAgadveSAdi vikAro se jUjha kara eka dina AtmA ke paramazuddhasvarUpa (paramAtmatattva ko 'pA cuke hai, isalie AtmA ke zuddhatattva kA unakA jJAna udhAra liyA huA nahIM hai, svata anubhUta hai, svayasAkSAtkRta hai / yahI kAraNa hai ki zrIAnandaghanajI vItarAga paramAtmA se sIdhA hI prazna pUchate haiM--pramo ! mApane kisa mAtmatattva ko yathArtha jAnA hai ? athavA kauna-sA Atmatattva ApakI dRSTi me yathArtha
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se Atmatattva kI jijJAsA 4260 hai ? athavA zuddha Atmatattva ko Apane kaise jAnA thA ? maiM use kaise jAna sakatA hU~ ? isa prazna me 'kayu' zabda se yaha bhI dyotita hotA hai ki AtmA ke sambandha me usa yuga me vibhinna mAnyatAeM (yA darzana va mata) pracalita thI, unhe dekhate hue vItarAgaprabhu ko niSpakSa vaktA mAna kara unhe nyAyAdhIza ke rUpa me samajha kara unase nirNaya mAMgA gayA hai ki kauna-sA Atmatattva yathArtha hai ? yAnI AtmA ke sambandha me pracalita vibhinna darzano ke mato ko dekhate hue Apane kauna-sA mata (tattva) yayArtha jAnA hai? vAstava meM zrIAnandadhanajI ne tattvajJAna ke eka mUla siddhAnta (Fundamental Point) jijJAsA ke rUpa me prastuta kiyA hai| isI ke sandarbha meM ve agalI mAthAo me vibhinna dArzaniko ke mantavya kramaza prastuta kara rahe haiM koI abandha Atamatata mAne, kiriyA karato dIse / kiriyAtaraNa phala kaho kuraNa bhogave, ima pUchyu citta rIse |mu02 jar3acetana te Atama eka ja, sthAvarajaMgama srikho| sukha-du.kha-saMkara dUSaraNa Ave, citta vicAra jo parikho |mu0||3|| eka kahe nitya ja Atamatata, AtamadarasaraNa liino| kRtavinAza akRtAgama dUSaNa, navi dekhe matihINo |mu0 // 4 // saugatamatarAgI kahe vAdI, kSaNika je Atama jaarnno| bandha-mokSa, sukha-dukha navi ghaTa, eha vicAra mana ANo |mu0||5|| bhUtacatuSkavajita Atamatata sattA alagI na ghtte| aMgha zakaTa jo najara na dekhe, to zu koje zakaTe ? |mu0||6|| artha koI-koI dArzanika (vedAtI aura sAkhyamatavAdI) Atmatattva ko karmabandharahita (avandha) mAnate haiM, phira bhI ve zubhAzubha mAnasipha Adi kriyAe~ (japa, tapa, dAna, sevA Adi) karate dekhe jAte haiN| jaba unase pUchA jAtA hai ki batAie, java AmA bandharahita hai to, ina kriyAo kA phala kauna bhogatA hai ? . taba ve mana me gusse ho (kur3ha) jAte haiM / / 2 / /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 adhyAtma-darzana koI dArzanika (atavAdI) yo mAnate haiM-paudgalika jaDa (caitanyarahita) padArya aura cetana (caitanyazakti sahita) ye dono sthAyara (pRthvokAyAdi aura jagama (calane phigne trasakAyAdi) ke samAna haiM, sabameM eka hI sAtmA hai| ina sabame koI antara nahIM hai / phintu aisA mAnane para mukha mora duphAmAMkarya doSa AegA, (yAnI eka dUsare phA sukda.kha eka dUsare kA bhogane kA prasaMga AegA / agara isa bAta paThaDe dila se vicAra kareMge to hamArI bAta me satyatA kI parIkSA kara sakeMge // 3 // eka dArzanika (atavAdI dedAnnI) kahatA hai-Atmatatva sadA ekAnta (kUTasya) nitya hai| isa prakAra nityAtma vAdI apane mAne hae Atmadarzana meM lIna (otaprota) rahatA hai| parantu apane kRta (kiye hue karma ke phala) kA vinAza aura akRta (nahIM kiye hue karmoM kA Agama (phala) milane lagegA, isa doSa ko mAnyatA vAlA madabuddhi nahIM dekhatA // 4 // saugata (bauddha mata rAgI vAdI kahate haiM-yaha (vehamyita) AtmA kSaNika hai kSaNabhara me utpanna aura vinaSTa hotA hai| aisA samajha lo| phintu aisA mAnane para mAtmA me vandha-mokSa (karmapudgaloM ke sAtha AtmA kA bandhana eva karmapadgalo se AtmA kA chuTakArA) tayA sukha-dukha AtmA me ghaTita nahIM ho sakate / kama se kAma apane dila me yaha vicAra to kara loN||5|| kucha bhautikavAdI kahate haiM-pRthvI, jala, teja aura vAyu ina cAra mUla bhUto (padArtho) ke sivAya bAtmatattva kA pRthak koI astitva nahIM hai / andhA agara rAste meM par3I huI gAr3I ko AMkhoM se nahIM dekha sakatA to isameM gADI vecArI kyA kare ? gAr3I kA kyA doSa hai ? | // 6 // - bhASya sAMkhya aura vedAnta kI dRSTi me AtmA pUrvagAthA me zrIAnandaghanajI ne vItarAga paramAtmA ke sAmane Atma tattva kauna-sA hai, jise Apane yathArtha jAnA ? isa prakAra kI jijJAsA pragaTa kI hai| usa yuga me AtmA ke bAre me vibhinna dArzanika apanA-apanA rAga alApa rahe the, sabhI eka dUsare ko mithyA aura nAstika taka kaha dete the| aise vivAda ke ghanAndhakAra meM zrIAnandaghanajI ko rAstA nahIM sUjha rahA thA ki kauna-sA Atmatattva yathArtha hai, aura vaha paramAtmA ke nikaTa le jAtA hai, kisame aura kada mokSa jAne kI yogyatA hotI hai ? ina zakAo kA samAdhAna pAne kI dRSTi se ve usa yuga me AtmA ke sambandha meM pracalita mAnyatAo kA sArA puladA prabhu ke sAmane rakha dete haiM / AcArya siddhasena divAkara apanI dvAtizat dvAtriMzikA
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se Atmatattva kI jijJAsA 431 me jinendra kI stuti karate hue kahate haiM-'jo vivekavikala loga AtmA ko vandharahita, eka, nitya (ekAta, kSaNakSayI, asadrUpa sarvathA-ekAntarUpa se mAnate haiM una vivekamUDha logoM ko samajha me vaha bhalIbhAMti nahIM aayaa| ata use samajhane ke lie vahI ekamAtra jinendra paramAtmA mere lie zaraNarUpa ho / " isa stutipATha me vividharUpa se AtmA ko mAnane vAle 5 dArzaniko kI mAnyatA kA jikra kiyA hai, yahI bAta zrIAnandaghanajI ne kramaza dUsarI, tIsarI, cauyI, pAMcavI aura chaThI gAthA me prastuta kI hai / -: marvaprathama AtmA ke sambandha me sAkhyAdi darzano kI mAnyatA prastuta karate hue ve kahate haiM- "koI avadha Atamatata maane|' arthAt sAMkhyadarzana Adi kucha darzana AtmA ko nirlepa, ni saga eva nirvandha mAnate hai / ve kahate haiM, 'asago hyaya puruSa' AtmA karmoM Adi se bilakula nirlepa, hai, isalie 'viguNo na badhyate, na macyate, isa vedavAkya ke anusAra AtmA. sattva, raja, tama ina tIna guNo se rahita hai, nirlepa hai, vaha kucha karatA dharatA nahI hai, saba karmoM se bilakula alaga-thalaga asaga rahatA hai / jo asaga rahatA hai, usake vadha bhI nahIM hotA / prakRti hI triguNAtmikA hai, vahI saba kArya karatI-dharatI hai, karma kA-bandha usI ko hotA hai / isa mAnyatA me doSa batAte hue yogIzrI kahate haiM-AtmA ko nilepa nirbandha mAnane vAle apane sampradAya me pracalita vividha kriyAeM (dAna denA, kAzI me jA kara gagAsnAna karanA Adi) karate hue pratyakSa dikhAI dete haiM / athavA pratyakSa anubhava se dikhAI detA hai ki ve mAnasika zubhAzubha vicAra, vAcika satyAsa yavANI kA vyApAra, kAyika halacala Adi spandamAna kriyAe~ karate haiN| savAla hotA hai ki jaba AtmA avandha hai, to ye kriyAe~ kauna aura kisake lie karatA hai ? jo kriyA kI jAtI hai, usake karane vAle ko phana bhI avazya milatA hai| unake zAstra kA vacana '1 'abandhastathaika. syito vA kSayI vAs- / / / pyasad vA mato yarjaDessarvathA''tmA / / / - na teSA-vimUDhAtmanAM gocaro yH| . - sa.eka parAtmA gatimeM jinendraH // 26 // .. .
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 adhyAtma-darzana hai-'pharegA so bhogegA', 'sarvA kriyA phalavatI prasiddhA' (sabhI priyAe~ phala denevAlI hotI haiM) tava unase pUchA jAtA hai ki jaba Apa ye dhArmika kriyAe~ karate haiM ayavA AtmA mana, vANI aura zarIra dvArA sthUla-sUkSma kriyAe~ karatA najara AtA hai, yaha merA, ApA aura savakA anubhava hai, taba yaha vatAiye ki ina kiyAo ke phalasvarUpa puNya aura pApa ko kauna bhogatA hai ? isI prakAra vedAntI bhI AtmA ko nirguNa mAnate haiN| nizcayanaya se to jana-darzana bhI AtmA ko jJAna-darzana-cAritramaya eva akartA mAnatA hai. vyavahAra naya se karmoM kA kartA-mokA bhI mAnatA hai| parantu vedAntI to AtmA ko avandha mAnate haiM / tava japa, tapa, anuSThAna vagairaha kriyAeM ve kisake lie kima prayojana se karate haiM ? AtmA aura kriyA kA sambandha kyA? aura phira una kriyAmo kA phala kona bhogegA ? pUrvokta donoM dArzaniko ke sAmane isa prakAra kA pratiprazna rakhA jAtA hai ki vedAntI yA sAkhyo kI ina kriyAo kA phala kauna bhogegA ? AtmA to karma vAMdhatA yA toDatA nahIM, phira bhI ApakI kriyAe~ cAlU haiM, aisI paraspara asagata bAte kyoM karate hai ? tava ve niruttara ho kara ropa me A jAte haiM aura mana me kuDhane lagate haiN| ata. prabho! isakA yayArtha uttara Apase milegA, tabhI mujhe satyatattva kI prApti hogii| grahma katvavAdI phI dRSTi me AtmA brahmAdvaitavAdI kahate haiM ki jaDa aura cetana dono hI brahma (AtmA) rUpa haiN| isI prakAra pRthvIkAyAdi sthAvara tathA usakAyAdi jaMgama ina donoM me AtmA kI dRSTi se samAnatA hai| mArA carAcara jagat brahma (Atma) maya hai| unake sUtra haiM-'ekamevAdvitIyaM brahma', 'sarva khalvida brahma neha nAnA'sti kiMcana' 'eka brahma dvitIyaM nAsti' 'jane viSNu sthane viSNuH viSNu parvatamastake' (sArI sRSTi meM eka hI brahma (AtmA) hai, brahma ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai / yaha sArA carAcara jagat brahma hai, yahAM nAnA dikhAI dene vAlA kucha bhI nahIM hai| AtmA eka hai, vaha sarvatra vyApaka hai, nitya hai| isa carAcara me saba kucha brahma hai aura kucha bhI nahIM hai / jala me, sthala me aura parvatazikhara para bhI viSNu (zuddha AtmA) hai| isa prakAra advaitavAdI kI dRSTi me jaDa aura cetana, cara aura acara samasta pRthak-pRyak jIvo kA astitva nahIM hai, tayaiva jaDa 'kA astitva bhI
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se Atmatattva kI jijJAsA alaga nahIM hai| sabhI jaDa aura samasta cetana mina kara eka hI AtmA (brahma) isa jagat me hai| tathA sabhI carAcara AtmAo kA eka hI svabhAva hai, eva sArA jagat brahmamaya hone se jaDa bhI cetana me mila jAtA hai aura cetana bhI jaDa me mila jAtA hai, taba dono ekameka ho jAte haiN| isa advaitamata ke tIna prakAra haiM[1] zudvAhata, [2] dvaitAdvaita aura [2] viziSTAdvaita / Atmatattva ko advaitamata kI dRSTi se svIkAra karane para aneka ApattiyAM AtI haiM / yo mAnane para pratyakSapramANa se pRthak-pRthak pratIta hone vAle sthAvara aura jagama, jaDa aura cetana dono prakAra ke padArtha ekasarIkhe ho jAyeMge / aisA hone para sakara' (eka dUsare me paraspara mizraNa] doSa [nyAyazAstra kA doSa] aaegaa| jaise-jaDa ko sukha-du kha kA anubhava nahI hotA, cetana ko dono kA anubhava hotA hai / jaDa aura cetana ke lakSaNa aura unakI vyavasthA meM antara hai / jaDacetana-ekatvamata ko mAnane para ye lakSaNa aura vyavasthA dono samApta ho jaaegii| kyoki jaha ko bhI cetana kI taraha sukha-du kha mAnane par3eMge aura cetanA ko bhI jaDa ke taraha sukhadu kharahita mAnanA pddegaa| aura sthAvarajIvo kA pariNAma jagamajIvo ko aura jagamajIvo kA pariNAma sthAvarajIvo ko bhoganA paDegA, parantu vastuta aisA hotA nhiiN| jagat ke sabhI prANiyo ko aisA anubhava nahIM hotA / ata yaha sakaradoSa bhI aaegaa| aura phira sukha [sAtA] kA mIThA aura dukha [asAtA] kA kaDavA anubhava sarvatra sava jagaha eka brahma me hI mAnane se acche-bure anubhavo kA ghoTAlA ho jAegA / dono prakAra ke anubhava mizra ho jaaeNge| pazu aura pakSI, kIDA aura reMgane vAle sAdi savakA lakSaNa [sAkarya eka ho jaaegaa| yaha ghoTAlA bhArI ulajhana paidA karegA / isalie isame hetvAbhAsa doSa to spaSTa dikhAI denA cAhie / isalie zrIAnandaghanajI una advaitavAdiyo se kahate haiM-'citta vicAra jo parikho' / arthAt apane mata [vicAradhArA] para ThaDe zAnta] citta T 1 sakaradoSa vaha hai, jisame alaga-alaga padArthoM ke lakSaNa kisI eka hI lakSya me ghaTita ho jAya / ata lakSaNo kA paraspara eka dUsare me mila jAnA saMkaradoSa hai|
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 badhyAtma-darzana se vicAra karake parakho to shii| Upara batAe hue tIna prakAra ke pada tamata meM se viziSTAdvaMta viSNu-upAsaka haiM, ve sthAvarajagama sabhI vastuo me viSNu ko dekhate haiN| unake mata sa jIvAtmA kabhI paramAtmA nahIM hotA / isI prakAra dvaitAdvaita [nimbArka] mata me nukha aura dunya donoM ko eka mAnA jAtA hai| yaha vAta kimI taraha gale nahIM utaratI nhii| isIlie zrImAnandadhanajo paramAtmA se vAstavika Atmatattva ko batAne kI prArthanA karate haiM / yadyapi dravyattva kI dRSTi meM sAmAnyadharma ko svIkAra karane vAle mabahnaya ko apekSA se jaDa aura cetana jarUra eka haiM, parantu vyavahAranaya kIapekSA se ve pRthak-pRthaka bhI haiM, magara ekAntarUpa se dono ko eka mAnane para sAMkaryadoSa AtA hai| Atmatattva ko ekAnta nitya mAneM to aba zrIAnandaghanajI AtmA ko ekAnta kUTamyanitya mAnane vAle advaitavAdI vedAnta athavA sAlyadarzana kI parIkSA karate haiM / atavAdI vedAnta kI ekAnta mAnyatA hai ki AtmA sadodita eka samAna rahatA hai, vaha kUTastha (ghana kI taraha sthira) hai, usame kahI bhI parivartana nahIM hotaa| isa prakAra Atmadarzana karane me lIna hue vedAntI apanI mAnyatA me upasthita hone vAle dopo ko matihIna vana kara dekha nahI skte| isa mAnyatA me doSa ye hai-isa jIvana me prANI ko sukha-du kha ke kAraNa mIThe yA kar3ave phala kA anubhava hotA hai| ekAntarUpa se svarUpa me lIma kUTasthanitya AtmA to kucha bhI karaNI= triyA nahIM kara sakatA, tathapi AtmA to acche-bure pariNAma bhogatA hai, yaha to ma pratidina dekhate haiN| hama mRSTi meM bar3e-bar3e dAnakartAo ko dekhate haiM, tapajapAdi anuSThAna karate bhI dekhate haiN| Atmadarzana me lIna AtmA to bhoktA nahI ho sakatA tathApi hama rAjA aura raka, dhanADhya aura daridra kA antara dekhate haiN| ye saba vAte ekAnta nitya mAtmA me ghaTita nahI ho sktii| ___AtmA ko ekAnta nitya mAnane se sarvavAdIsammata aura pratyakSAdi se jJAta hone vAlA kArya-kAraNabhAva kathamapi kisI bhI kAla me ghaTita nahIM ho sakatA | kyoki kArya-kAraNabhAva meM eka padArya kAryarUpa meM hotA hai,jabaki dUsarA padArtha kAraNarUpa hotA hai / athavA eka hI padArtha kI eka paryAya . (athavA) kAraNarUpa aura dUsarI paryAya kAryarUpa banatI hai| jaise lohe nAmaka
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se Atmatattva kI jijJAsA 435 eka padArtharUpa kAraNa se tArarUpa kArya utpanna haA / aura usa tAra me se eka kahA banA liyA gayA / isa taraha tAra aba paryAya hote hue bhI kAraNa bana gayA aura kaDA ho gayA kArya / parantu magara lohA sadaiva, nitya eka akhaNDasvarUpa me hI rahe to usame se tAra yA kahA kaise bana sakate haiM ? isI prakAra pratyakSa bhautika vijJAna ke anusAra ghaTita hone vAle kAryakAraNo ko dekhate hue kucha na kucha . sagati viThAnI hI pddegii| jisa kisI bhI taraha se Apa (ekAnta nityavA- . dI) kAryakAraNabhAva batAeMge, usameM Apako apane ekAnta nityavAda kI mAnyatA ko kAlpanikarUpa se, cAhe vAstavika rUpa se badalanA hI hogaa| isake binA koI cArA hI nahIM hai / AtmA ko nitya mAnane me hame koI Apatti nahIM hai lekina uname jarA bhI parivartana kiye bagaira ekAnta nitya mAnane meM Apa saphala nahIM ho sakeMge / ata vizva me prANiyo me hone vAle parivartano kI sagati biThAne ke lie AtmA ko kayacit anitya mAnanA hI paDegA / agara kathacit anitya nahI mAneMge to kAryakAraNabhAva se inkAra karanA paDegA / yaha to vIja ke vinA phala paidA karane ke samAna hogaa| eka jAti ke nara aura mAdAprANiyo se dUsare prANiyo kI utpatti tathA bIja se anna vagairaha kI utpatti pratyakSa hotI dekhI jAtI hai, usake (phala ke) binA hI kAma calA lenA hogaa| yadi kahe ki ye saba bAteM kAlpanika hai, bhrama haiM, svapnavat AbhAsa yA avidyAjanita adhyAsa hai, tava to sArI dRzyamAna sRSTi avidyAbhAmita bhrAnti ho jaaegii| phira savAla hogA ki brahma ke sivAya Apake mata me aura kucha nahI hai to yaha bhrAnti yA mAyA kahAM se A gaI ? yadi kaheM ki yaha to mana kI bhramaNA hai to mana kI bhramaNA aura mana kI zuddhi ye kahA~ se A gae, eka hI brahma hone ke bAvajUda ? yadi ye sava brahma (AtmA) me Ae haiM, taba to brahma eka aura ekasvarupa (nitya) nahIM nahIM raha skaa| isalie AtmA pariNAmI hote hue bhI nitya mAne vinA koI chuTakArA nahI hai| itanI ApattiyA~ hote hue bhI ekAnta nitya mAneMge to Apake mata me avidyA (ajJAna) kA nAza karane ke lie jo vedAntavidhizeSatva kA upayoga karate haiM, vidhi bhI vatAte haiM / agara brahma sadA nitya hI ho to usame avidyA se janita azuddhi ko dUra karane kI vidhizeSatva kI pravRtti kaise ho sakatI hai ? ekAntanitya AtmA
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana mAnane para jo kucha bhI pravRtti avidyAnAzAdi ke lie kareMge, usakA phala to Apako milegA nahI, isa dRSTi se 1 kRta (phala) kA nAza hogA aura akRta kA Agama (dopa) hogA / AtmA ekAnta nitya ekarUpa rahegI, to zubhAzubha jo karma vedAntI karegA, usakA to nAza ho jAegA, aura vrata niyamAdi zuddha kareM ya nahI karate hue bhI unakA phala milA kregaa| yAnI aisI sthiti meM kRtakarma kA phala naSTa ho jAegA aura akRtakarma kA phala milane lgegaa| athavA avidyA kA nAza yA hI, brahma hI akelA thaa| vaha Aja bhI hai| yadyiA kA nAzarUpa phala to vidhizeSatva kie rinA bhI thaa| isa taraha kiye hue purupArtha kA nAza aura nahI kare hue, kI prApti ye dUpaNa avazyameva aaeNge| AtmA ko nitya mAnane vAle kI najaro me manuSya manuSya ke bIca me jo Aja rAI aura parvata kA-sA antara hai, vaha kyo nahIM AtA ? kyA ye dhanavAna-garIba madabuddhi-tInavuddhi Adi bheda nitya AtmA meM ho sakate haiM parantu vyavahAra meM dono hI haiN| apanI buddhi me isa niSpakSa vicAra kA gaja dAna kara dekheM to turanta samasyA hala sakatI hai| ata. ekAnta nitya Atmatatva kA vicAra dimAga meM jacatA hI nahIM hai, isIlie ebho | maiM Apase nirvivAda satya zuddha Atmatattva jAnanA cAhatA huuN| AtmA kSaNikavAda kI dRSTi me kSaNikamatavAdI vauddhamatAnurAgI loga kahate haiM-AtmA kSaNavidhvasI hai, pratikSaNa utpanna-vinaSTa hotA rahatA hai / pratyeka kA-AtmA sadA eka samAna nahIM rahatA, vaha pratikSaNa badalatA rahatA hai| pahale kSaNa me jo AtmA thA, vaha dUsare kSaNa nahIM rhtaa| pahale kSaNa jo AtmA vicAra karatA hai, vaha alaga aura dUsare kSaNa vicAra karatA hai, vaha AtmA alaga hai| pRyaka prayaka vicAra karane vAlA pratikSaNa badalatA rahatA hai| bauddha vijJAnamkandha ko AtmA kahate hai , umase jJAna hotA hai / arthAt aha [maiM ) kA jJAna jisase hAtA hai, vaha skandha aura dUsare skandha kSaNa-kSaNa me badalate haiM, kyoki jJAna to kSaNa-kSaNa me badalatA 1. kRtanAza kA artha hai -pUrNa kAraNa-sAmagrI milane para bhI kAryotpatti na honA tathA akRtAgama kA artha hai-kAraNa ke vinA hI kArya utpatti honaa|
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se Atmatattva kI jijJAsA 437 . . . . hai jaba AtmA kSaNika hai to sukhadu kha kA anubhava jarA-mI dera me kaise sambhava ho sakatA hai ? jaba AtmA eka hI kSaNa TikatI hai to pratyeka vauddha zubhAzubha adhyavasAyapUrvaka kriyA karate haiM, cAra Aryasatya, aSTAA satya mAdi ke pAlana kI bAta bhI ve karate haiM, tava phira zubhAzuma karmabandha kase ghaTita hogA? kyoki karma baMdhane vAlA to kSaNabhara me naSTa ho gayA, tathA karma se chuTakArA pAne ke lie jo prayatna kiyA jAtA hai, vaha pratyatna karane vAlA AtmA bhI naSTa ho gayA, taba karmoM se mukti kisakI hogI ? puNyakarma yA pApakarma karane vAlA AtmA jaba kSaNabhara me naSTa ho gayA to phira usakA zubhAzubha phala kona bhogegA? 'buddhadeva ne 46 dina taka samAdhimukha kA upabhoga kiyA' aisA unake sampradAya dvArA mAnya pustako me hai| vaha kSaNika AtmA mAnane vAle ke lie kase sammava ho sakatA hai ? kyoki 46 dino me to kaI AtmAe~ badala cukI dUsarI dRSTi se dekhe to kriyA se AtmA ke sAtha karma raja lagate haiM / AtmA ke sAtha una karmoM kA kSIranIranyAyena badha hotA hai, AtmA AtmA me sthira ho kara jJAna-darzana-cAritra, tapa Adi kriyA karatA tathA svarUparamaNa karatA hai, usase pUrvabaddhakarmoM kA Atyantika chuTakArA [mokSa] ho jAtA hai, bhalA AtmA ko kSaNika mAnane para vandha aura mokSa kaise ghaTita hoge? ___ isa prakAra ekAnta kSaNika AtmA mAnane para usakA bandha-mokSa, puNyajanita karmaphalasvarUpa sukha yA pApajanita azubhaphalarUpa dukha usame ghaTita nahI ho skegaa| kSaNikavAdI bauddha AtmA ko eka ora to 'kSaNika mAnate haiM, dUsarI ora, AtmA ke vandha aura mokSa ko bhI mAnate haiN| yaha vadato vyAghAta jaisI paraspara viruddha bAta hai, jo gambhIratApUrvaka vicAraNIya hai, bauddha dArzaniko ke lie| isIlie zrIAnandaghanajI prabhu se prArthanA . karate haiM--prabho / kisa prakAra kA Atmatatva saccA mAnU, yaha kRpA karake mujhe btaaie| caturbhUtavAdiyo kI dRSTi me Atmatatva ava zrIAnandaghana jI kahate haiM ki duniyA me cAra bhUtavAdI bhI AtmA to mAnatA hai, magara vaha kahatA hai ki pRthvI, jala, agni aura vAyu, ina cAra
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 838 adhyAtma-darzana mahAbhUto ke sivAya AtmA nAma kA koI padArtha jagat meM hai hI nahIM / isalie cAra bhUto kA samUha ho AtmA hai / yaha cArvAka kA mata hai| cArvAka pratyakSa. vAdI hai| vaha kahatA hai - AtmA nAma kA koI padArtha pratyakSa dikhAI to detA nahI / na koI paraloka vargaha pratyakSa dikhAI dete haiM, aura ukta 4 bhUna to pratyakSa dikhAI dete haiN| jaise govara, gomUtra, Adi padArtho ke ekatra hote se ho vicchU vana jAtA hai, athavA Chemical Compound ke milane se eka davA vana jAtI hai / vame hI ina cAra bhUto kA sayoga hote hI AtmA kA prAdurbhAva ina meM se hotA hai / aura inhI cArabhUtoM ke khatma hote hI AtmA bhI khatma ho jAtA hai| basa, yahI AtmA hai| isake alAvA koI AtmA pratyakSa nahIM dikhAI detA / unane pUchA jAya ki mAtmA java bhUto ke naSTa hote hI yahI naSTa ho jAtA hai to usane jo zumAzubha karma kiye hai, unakA phala kaba, aura kisako milegA? agara kahe ki phana yahI mila jAtA hai, tava to mukti ke lie ko jAne vAlI yA asatyAdi se nivRtta hone aura na hone vAle vyaktiyo kA dharmAcaraNa, japa-tapa Adi vyartha haiM, phira to pApakarma karane vAle ko bhI koI khaTakA nahIM rahegA, kyoki AtmA kA phira kucha khela hai, vaha yahI para hai, paraloka me nahIM, ainA mAzvAsana mila jAne ke kAraNa vyakti kyo dharmAcaraNa zuddhAtmanmaNa nAdi karegA? vaha ni zaka ho kara pApakarma karegA / kyoki cArvAka kI ukti unhe preraNA detI hai-"jaba taka jIo / sukha se jIo / karja karake ghI piio| mRta zarIra ke rAkha ho jAne para usakA puna, Agamana nahI hotA, yahI vela khatma ho jAtA isakA khaNDana zrIAnandaghanajI imI gAthA ke uttarArddha se karate haiM ki madhA AdamI eka gAr3I para baiTha kara musApharI kara rahA hai| rAste me hI usase kisI ne pUchA-"kyo sUradAmajI ! gADI dekha rahe ho na ?" magara vaha gAr3I se inkAra karatA hai, athavA usakI najaro me gADI nahIM dikhAI detI to kyA gADI nahI hai ? isameM gADI kA to koI doya nahIM hai| kintu tarka yaha hai ki usa gADI ko cAhe vaha adhA A~kho se na dekha sakatA ho, parantu hAtha ke sparza se, gADI kI baha-khaDa AvAja se, athavA kisI vizvasta yAvajjIvet sukha jIvet, RNa kRtvA ghRtaM pivet / ' bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamanaM kuta ? "
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se Atmatattva kI jijJAsA 436 satyavAdI manuSya ke dvArA batalAne para ki 'gADI pAsa me hI hai, isase usa ave ko mAlUma ho jAtA hai ki gADI mere pAsa hI hai / kyA vaha adhA taba usa gADI ke astitva me inkAra kara sakatA hai ? kadApi nhiiN| kyoki sparza se, AvAja se, prAmANika puruSa ke vacana se, zAbdapramANa se eva anumAnapramANa se usane gADI kI jAnakArI kara lI hai| isake bAvajUda vaha AMkho se gADI na dekhane ke kAraNa haThapUrvaka inkAra karatA hai, to usakI jidda hI kahI jaaegii| isI prakAra cArvAkamatavAdI nAstika kI najara me kadAcit pacabhUto se atirikta AtmA na Ae, parantu usase AtmA ke astitva yA upasthiti se inkAra kaise kiyA jA sakatA hai / kyoki AtmA anumAna, Agama, Adi pramANo anubhava Adi se jJAta hotA hai ? cArabhUta ko hI AtmA mAnane se aneka doSa Ate haiM / isalie mAtmA ke lie cAhe ve haThapUrvaka inkAra kareM, kyA usase duniyA me Atmatattva abhAva yA atistva ho jAegA / mata manuSya yA pazu me cAro bhUta hote hue bhI vaha calatA phiratA kyo nahI ?' isase mAlUma hotA hai, ina cAra bhUto se atirikta koI AtmA nAma kA padArtha hai, jisakI zakti se indriyA~, mana yA zarIrAdi kAma karate haiM / vartamAna bhautika vijJAna bhI prAya. pratyakSa ko mAna kara calatA hai, parantu vaha pUrvaja AptapuruSo kI racI huI thyorI para se pahale pahale prekTikala eksaperimeMTa (prayoga) karatA hai, anumAnapramANa se bhI kAma letA hai, isalie vaha AtmA kA sarvathA inkAra kare, aisA jiddI nahIM hai / yuktiyo se samajhAne para Adhunika vijJAna mAtmatattva ke viSaya me mAna bhI sakatA hai / ata ina bhautikavAdiyo ke pravAha me na baha kara pratyeka adhyAtmasAdhaka ko AtmatAva kI chAnabIna avazya karanI caahie| isa prakAra zrIAnandadhanajI AtmA ke vipaya me vividha dArzaniko kI . aTapaTI mAnyatAo ko prastuta karake unakI bAta kyo saca nahI lagatI ? kyo gale nahIM utaratI ? ise bhI sAtha hI sAtha nivedana karake punaH bhagavAn ke . caraNo me prArthanA karate hai -"Apane jisa prakAra ke Atmatatva ko saca mAnA ho, usake viSaya me batAie / ava zrIvItarAga paramAtmA isake uttara meM kyA kahate haiM, yaha agalI gAthA me paDhie
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 adhyAtma-na ema aneka vAdI matavitrama sakaTa paDiyo na lhe| cinta samAva te mATe pUrcha, tumaviNa tata koI na kahe |mu0 7 // . artha isa prakAra aneka ekAntavAdiyo dArzaniko) ne (mAtmatatva ke viSaya me apanI-apanI ekAnta bAteM kaha kara) merI vRddhi bhrama me DAla dI hai / isa kAraNa me dharmasakaTa meM par3a gayA huuN| merA citta samAdhi (samAdhAna nahIM kara pAyA, isalie maiM Apase (apane mana ko, khAsataura se zAnti ke lie| isake bAre pUchatA huuN| mujhe vizvAma hai ki Apake vinA (niSpakSarUpa se koI AtmA ke viSaya me satyatatva kyA hai ? ise nahIM kaha sktaa| bhASya zrIAnandadhanajI ko ulajhana aura tatvajJAna ko tIvra jijJAsA zrImAnandaghanajI Atmatatva ke viSaya me paramAtmA ke samakSa itane dArthaniko ke vividha paraspara virodhI mantavyo ko prastuta karake tayA unakI vicAra ghArA kyoM nahIM jatI ?, isa bAta kA aSTa nivedana karane ke bAda bhI puna nivedana kara rahe haiM ki "prabho / isa prakAra meM aneka manavAdiyo kI ekAnta vicAradhArA Atmatatva ke viSaya me suna kara vedAnna, mAgha, bauddha aura cArvAka Adi darzano ke pRthaka-pRyak abhiprAyo ko jAnakara merI buddhi aime bhramajAla ke sakaTa meM par3a gaI hai, ki koI bhI sAdhaka aime sakaTa meM paDa kara mana me nimI prakAra kI samAdhi yA zAnti prApta nahIM kara sakatA / maiM bhI nagne mana kI zAnti, sthiratA aura ekAgratA ko kho baiThA hUM ataeva nirupAya ho kara mujhe Apako pUchanA paDA hai / kyoki cittasamAdhi yA Atmatatva ke sacce jinnAsuo ko Apake mivAya koI bhI tatva (yathArtha svarUra kaha nahI savatA / Apa hI AtmA kA yathArtha natva samajhAie aura mere citta kA samAdhAna viijie|" / ___ korTa yahAM savAla uThA sakatA hai ki adhyAtmayogI zrIAnandaghanajI ne pUvagAthAo me Atmatatva ke sambandha meM pratidina vividha dArzaniko kA mata prastuta karake svayameva unakA khaNDana kiyA hai, isa para se aisA pratIta nahI hotA ki zrIAnandaghanajI kisI prakAra ke bhrama meM ho aura unakI buddhi kuNThita ho kara vAstavikatA ko na samajha pA rahI ho / tava paramAtmA ke samakSa ina gAthAo meM unhone jo kahA hai-'ima aneka vAdI mativibhrama saMkaTa paDiyo na
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se Atmatatva kI jijJAsA 441 lahe, isa bAta ke sAtha kaise sagati baiThegI? isakA samAdhAna merI dRSTi se yaha hai ki yahAM jo kahA gayA hai, vaha yogIzrI ne apane lie nahIM kahA hai, aisA mAlUma hotA hai / yaha unhoMne Ama AdhyAtmajijJAsuo aura mumukSuo ke lie kahA hai ki isa prakAra aneka adhyAtmavAdiyo kI AtmA ke sambandha me pRthaka pRthak rAya suna kara buddhi cakarA jAtI hai, vaha ghapale me paDa jAtI hai| aneka logo kI paraspara virodhI eva apanI apanI yuktiyo kI chaTA se yukta bAteM muna kara svAbhAvika hai ki Ama (AdamI jisakA vividha darzanazAstro kA adhyayana nahIM hai, jo jaitatatvajJAna se anabhijJa hai, sahamA sazaya meM paDa jAtA hai ki yaha mata saccA hai yA vaha mata ? Aja bhI pAzcAtya saskRti yA kAmabhogottejaka vicAradhArA suna kara va De-baDe prabhAvita ho jAte haiM, vaise bhogaparAyaNa kintu bhagavAn, paigambara Adi pado se vibhUSita tathAkathita vAkpaTu logo kI lacchedAra aura jhaTapaTa gale utara jAne vAlI yuktiyo, hetuo, dRSTAnto tathA Dambaro ko dekha kara ve hataprabha ho jAte haiN| hajAro-lAkho logo kI bhIDa dekha kara ve socane lagate haiM- itane loga inakI bAta sunate haiM, to kyA ye saba buddha hai ? isa prakAra unakI buddhi jhaTapaTa DAvADola ho uThatI hai| unake dimAga me tUphAna khaDA ho jAtA hai ki itane baDe mAne jAne vAle vyakti kI bAteM mithyA yA saba kucha asatya kase ho sakatI hai ? jaba taka unake mana kA pravala , yuktiyo se yathArtha samAdhAna na kara de, taba taka unhe zAnti nahI hotii| aura yathArtha samAdhAna to ni spRha, niSpakSa, vItarAga AptapuruSa hI kara sakatA hai| pahale kahA jA cukA hai ki cAmtha vyakti cAhe kitane hI mahAn pada para ho, bAhara se ktinA hI tyAgI kahalAtA ho, usake dvArA belAga aura verAga kahA jAnA kaThina hai / isIlie AnandaghanajI ne apanI namratA pradarzita karane ke sAya sAtha jagat ke nAma sAdhako ko prAtmatattva kI saccI rAha mAlUma karAne hetu athavA sarvasAdhAraNa ko buddhi ko aise vAkpaTu logo ke jAla se nikAlane ke lie vItarAga paramAtmA se yathArtha Atmatatva kauna-sA hai ? pUrvokta darzano kI vAto me sacAI kitanI hai ? yaha jijJAsA puna prakaTa kI hai aura yaha bhI prakaTa kara diyA hai ki Apake (vItarAga) ke mivAya Atmatatva kA yathArtha jJAna koI nahIM kaha sakatA / isakA kAraNa bhI puna unhoMne dohagayA hai ki yathArtha mAtmatatva jAne vinA cittasamAdhi mana zAnti) prApta nahIM ho sktii|
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 adhyAtma-darzana mumukSu evaM AtmArthI nAdhaka kI mana zanti jahA~ taka nahIM honI, vahA~ taka vaha zuddhAtmasvarUpa meM ramaNatA, yA paramAtmA me tanmayatA kara nahIM sktaa| isalie zrIAna daghanajI ne apanI aura namasta mumukSa mAdhako kI mana zAnti ke lie yaha jijJAsA nyAyocita hI prastuta kI hai / jainadarzana ke anusAra yathArtha Atmatatva kauna-sA aura kaisA hai ? vaha kaise prApta ho sakatA haiM ? yaha agalI gAthAo me paDhie-- valatujagaguru iNi pare :khe, pakSapAta saba chddii| rAga-dvoSa-moha-pakhajita, Atapazu raDha maDo ||shrii mu0|| AtmadhyAna kare je koU, so phira iNa me nA 5 ve| vAgjAla vIju sahu jANe,' eha tanda citta' cAve ||shrii m06|| jeNe viveka gharI e pakha nahiyo, te tata(tva)jJAnI khiye| zrImanisunata kRpA karo to, ' Anandaghana-pada lahiye ||shrii m0||10|| artha pUrvokta prazna ke uttara me jagadguru vItarAga prabhu isa prakAra(nimnalikhita rUpa me) kahate haiM -naba kAra kA pakSapAna 'eka mata kA ekAnta Agraha) choDa kara gA [mano'nula ipTa anAtmapadArtha ke prati moha-Asakti]-pa mana ke pratikUla aniSTa anAtmapadArya ke prati ghRNA yA aruci) moha (mamatva ke kAraNa hone vAlA utkaTa rAga) tathA sabhI prakAra ke pakSapAta se rahita jo anantaguNamaya AtmA hai, yo vicAra karake usake sAtha dRDhatApUrvaka ekAgra ho jAo, juTa jAo // 8 // jo koI sAdhaka usa AtmA kA nirvikalpa-samAdhirUpa-dravyAthika dRSTi se dhyAna karatA hai, vaha tira rAga-vRSa, moha, pakSapAta Adi ke cakkara me nahIM 1. jANe' ke badale kimI-kisI prati me 'jANo' hai, tathA 'cAve' ke badale 'lAve pada bhI hai|
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se Atmatattva kI jijJAsA 443 AegA, vAstava me vaha Atmamaya bana jaaegaa| isase sivAya aura jo bhI varNana hai, alaga-alaga vicA' hai, vaha saba vAgjAla hai, vANIvilAsa hai / mana yA AtmA me isI tattva kA vAra-bAra manana-cintana kare, yahI vAta hRdaya me bhalomAMti jamA le, isI me tanmaya ho jAya III jisane satyAsatya kA viveka karake Upara batAe hue pakSa (mArga yA abhiprAya) kA grahaNa svIkAra) kara liyA. use hI vAstavika tatvajJAnI kahanA cAhie he muni survatanAtha | Apa kRpA kareM to hama [isa Atmatattva ko Apake vatAra anusAra samajha kara ) Anandadhana [saccidAnandamaya] pada (mokSasthAna) prApta kara sakate haiN| bhAvya vItarAgaprabhu kA uttara yo to vItarAgaprabhu ni spRha aura nirlepa meM, ve kisI ke prazna kA sIdhA uttara deM, yaha vastu unake tIrya karakAla meM to sambhava ho sakatI hai, lekina siddhatvakAla me nahI / ata zrIAnandaghanajI vItarAgadvArA prarUpita zAstrI para se Atmatattva ke viSaya me jo sphuraNA haI, use unhI kA uttara samajha kara unhI ke zrImukha se uttara dilAte haiM, isame unakI namratA, samarpaNavRtti aura jijJAmAvuddhiM parilakSita hotI hai| bhagavAn vItarAga hone se saba prakAra kA , pakSapAta choDa kara vinA kisI lAgalapeTa, mulAhije athavA kisI eka ora ' sukAva ke sabakI samajha me A sake, isa prakAra (vItarAga-munisuvrataprabhu) uttara dete haiM-bhavya jijJAsu | vedAnta, sAkhya, vauddha aura nAstika Adi mabhI ekAntavAdiyo ke pakSa ko choDa kara, sAtha hI apane andara rahe hue rAga, dvapa, moha (svatvamoha, kAlamoha) kA tyAga kara ayavA rAga-dveSa-moha-pakSarahita zuddha (nirdoSa) nijAtmasvarUpa me tallIna (tanmaya) ho kara tIvratA se juTa jAne se cittasamAdhi avazya prApta hogI / arthAt rAga-dveSa-moha-pakSa-janita karmapudgalo se rahita AtmasvarUpa me pUrNa prIti karanA Avazyaka hai| isakA eka spaSTa artha yaha bhI hai ki AtmA ke anujIvI guNo-jJAna -darzana-cAritra me lIna ho jAnA caahie| yathArtha AtmatatvajJAna ke lie rAga dveSa-moha-pakSa kA tyAga jalrI saccA AtmatattvajJAna kucha tyAga kI apekSA rakhatA hai / vaha yovana pothiyo,
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 adhyAtma-darzana anyo, zAstro yA guruo me nahI ho pAtA / usakA kAraNa yaha hai ki pothiyAM, gra tha yA zAstra apane Apa me mUka hote haiM, ve kisI ko vola kara kucha nahIM kahate, parantu apanI nimala prajA, jijJAsA eva saralabuddhi hI satyAsatya kA nirNaya kara sakatI hai / java buddhi para rAga, dveSa, moha, pakSapAta, svArtha yA lobha kA pardA par3A rahatA hai, taba taka tattva kA sahI nirNaya nahIM ho sakatA / jaise vaMdya dvArA rogI ko rasAyaNa diye jAne se pahale usakI malazuddhi kI jAnI bhAvazyaka hotI hai, vaise hI zuddha yAtmatattva ko jAnane ke lie AtmA, mana eva buddhi para lage hue vibhinna AvaraNo-malo ko dUra karanA Avazyaka hai| AtmA me (mana, buddhi eva hRdaya me) jaba taka gaga kA jora rahatA hai, taba taka vyakti niSpakSa nirNaya nahIM kara pAtA / rAga ke kAraNa vaha hara vastu para apanepana kI yA apane purAnepana kI chAga lagAne lagatA hai, apanepana me mamattva, merepana, mahattva, ahakAra, apanI jAti Adi kA mada, svArya Adi garmita hote hai / ata usake kAraNa baDe baDe sAdhaka yathArtha tattvanirNaya nahI kara paate| yaha rAga kI hI kRpA hai ki jAmAlI jaise ucca sAdhaka ne apane mata kI alaga prarUpaNA karake Aveza me A kara svamata kI sthApanA kii| yahI hAla gozAlaka Adi kA thA / AtmatattvajJAna me dUsarA baDA bAdhaka kAraNa dveSa hai| jaba vyakti ko kisI amanona yA aniSTa vastu yA vyakti ke prati ekAntarUpa meM ghRNA upekSA, udAsInatA yA rUkhApana athavA aruci ho jAtI hai athavA kisI vyakti yA sasyA ke prati IrSyA yA pUrvAgraha ho jAtA hai. to vaha umake prati berUkhI yA he padRSTi rakhane lagatA hai, aura nahIM to usakI tarakkI dekha kara teja pa paidA hotA hai| isalie dveSa bhI Atmatattva ke jAnane me vighna hai| tIsaga vAdhaka kAraNa hai- moha / mohamohita, mAnava kalyANa-akalyANa bhale. bure yA kartavyAvartavya kA bhAva nahIM kara sakatA / vaha mohavaza burAI ko bhI acchAI mAnatA hai, jahara ko bhI amRta mAnatA hai, kurUDhi ko bhI suruDhiba, aniSTa ko ISTa mAnane lagatA hai / jame A~ntra me ratodhI ho jAne para saba cIjeM lAla lAla yA ragIna dikhAI detI hai| vaise hI AtmA para moha kA roga laga jAtA hai, use AtmA ke viSaya me sIdhI aura saccI vAta ulaTI lagatI hai, dukhakArI parigraha use sukhakArI lagatA hai, viSayo kI Asakti, jo dukhakAraka hai, vaha sukhadAyaka-sI lagatI hai, kapAyo kA zatra tAbharA svabhAva use maMtrI-pUrNa lagatA
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA ke Atmatattva kI jijJAsA 445 hai| isalie Atmatatva ke jinAsu ko moha se dUra hI rahanA cAhie / pakSapAta bhI moha kA hI eka prakAra hai| pAnI me muha tabhI dikhAI de sakatA hai, jaba vaha zAnta ho, caMcala na ho, gadA na ho, maTamalA na ho, svaccha ho, sthira ho| isI prakAra usI AtmArUpI darpaNa para AtmasvarUpa kA yathArtha citra dikha sakatA hai, jo svaccha ho , moha, rAga dvepa Adi se malina, cacala yA pUrvAgraha se rahita ho / yahI kAraNa hai ki prabhu ne apane uttara meM sIdhI-bAta kaha dI hai--jise yayArtha Atmatattva kA jJAna karanA ho, use kisI bhI ekAntavAda kA pakSa nahI lenA cAhie, sAtha hI rAga, dveSa, moha mAdi se rahita ho kara nippakSabhAva se AtmasvarUparamaNa me juTa jAnA jaahie| zAstro, vikalpoM, pakSoM, mato Adi se inkAra prazna hotA hai ki vItarAgaprabhu pakSo eva rAga-dveSa-moha Adi ko choDane kA kahate haiM, lekina aba taka jina saskAro me pale-puse hai. jisa sampradAya se zikSA-dIkSA pAI hai, pahale se jisa mata, patha Adi ko svIkAra kara rakhA hai, jo vikalpa aba taka suna-pamajha rakhe haiM, unhe kahA~ phaika de ? unhe kaise daphanA deM? unhe phaike yA daphanAe vinA to zuddha AtmA kA jJAna nahIM hogA, yaha to bhArI dharmasakaTa A paDA hai, jgdguro| isakA koI anukUla samAdhAna dIjie, jisase mere citta me samAdhi ho / " isakA samAdhAna bhagavAn yo karate haiM-AtamadhyAna kare jo koU, so phira iNa me nAve / vAta yaha hai ki sampradAya mata, patha Adi ke pUrvasaskAra yA lagAva vaise to chUTa nahI sakatA , korI bAte karane se yA thoyI DIga hA~kane se ye saba nahI chUTa sakate / inake choDane kA sI.mA aura saccA upAya yahI hai ki AtmA ko dhyeya banA kara jo vyakti usI kA dhyAna karatA hai, usI me tallIna ho jAtA hai. vAdya vyavahAro ke samaya nikhAlisa AtmasvarUpa kA hI cintana karane - lagatA hai, aura yo karate-karate jaba usakA abhyAga itanA pravala ho jAtA hai ki AtmA ke sivAya dUsarI ora mana-vacana, kAyA jAte hI nahIM, taba vaha phira rAga, dveSa, moha Adi ke cakkara meM nahIM AegA / yaha svAbhAvika hai ki java vyakti nikhAlisa AtmA kI ora dhyAna degA to apane-Apa hI rAga-dveSAdi kI ora se usakI vRtti vimukha ho jaaygii| aura rAga-dvepAdi ko jaba muMha
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 ] adhyAtA-darzana nahI lagAyA jAyagA, unake prati upekSAbhAva rakhA jAegA, to ve svayameva upekSita ho kara cale jAeM gA / aba dUsarA eka savAla yaha khaDA hotA hai ki sAja, vedAnta Adi darzana jo apanI-apanI ora se vajanadAra yuktiyAM taka aura hetu de kara Atmatattva ke viSaya meM apanA-apanA mantavya prastuta karate haiM, kyA rAga-dve parahita ho kara mamabhAvapUrvaka unakI bAta ko bhI yathArtha mAna lI jAe ? isake uttara meM prabhu rahate hai - rAga parahita hone kA artha yaha nahI hai ki viveka chor3a diyA jAya aura sabakI jIhajUrI kI jAya, gagA gae gagAdAma aura yamunA gae yamunAdAsa' kI taraha sava kI hAM me hA~ milAI jaae| isake lie to ve sApha kahate haiM-"jeNe viveka dharI e pakha grahiyo, te 'tatvajJAnI phahie" arthAt jo apane viveka kI A~khe khulI rakha kara mere (paramAtmA ke) batAe hue isa vicAra-parAmarza ko grahaNa karegA aura tadanusAra calegA, vahI asala me tattvajJAnI kahalAegA) bAkI to jo samatA yA vItarAgatA kI labI-cauDI bAteM karake prasiddhi ke cakkara meM par3e hue haiM, jinakA makasada apanI nAmavarI karane ke lie duniyA kI AMkho me dhUla jhoMkanA hai, ve loga nakalI yA phasalI tatvajJAnI haiN| unase bahuta hI sAvadhAna rahanA caahie| rahI bAta unake dvArA pratipAdita mantavyo ko mAnane kI, so hamane pahale hI kaha diyA hai ki jitane bhI ekAntavAdI, mithyAnahI yA korI AtmA kI bAteM baghArane vAle haiM, unakA piMDa choDo, unake cagula me mata phaso / unake mata-pakSa ke ghere meM phaMsane se koI lAbha nahIM hai, sivAya vauddhika vyAyAma yA vahamavAjI ke kucha bhI palle par3ane vAlA nahIM hai / sAtha hI prabhu ne eka bAta aura spaSTa kara dI hai ki jise Atmatattva ko pAnA hai, use duniyAdAro yA mata-pakSavAlo kI vA 5 vAg-jAla aura cittabhrama kA kAraNa samajhanI caahie| unake zabdajAla me kataI nahI phasanA caahie| kevala Atmatattva ke dhyAna me DUba jAo isase yaha phalita hotA hai ki jo vyakti Atmatattva ke dhyAna me-lIna ho jAtA hai, use phira lambe cauDe zAstrajJAna kI, painI buddhi karake tarka-vitarka 1 'zabdajAlaM mahAraNyaM cittabhramagakAraNam'-~-zakarAcArya
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se Atmatattva kI jijJAsA 447 prastuta karane kI, yA bahasa-muvAhise kI, athavA kisI sampradAya, mata, patha, pakSa, 'yA paramparA kA Azraya lene kI AvazyakatA nahIM / use ina savako gauNa karake kevala AtmA ke vipaya me cintana-manana-nididhyAsana karanA cAhie / phira yaha svAbhAvika hai ki jaba usa mahAbhAga kA dhyAna mukhyatayA Atmatattva kI ora hI hogA to dhana-sampatti, vyApAra-vyavasAya, kuTumva- parijana, mitra, putra, patnI, mAtA, bhaginI, ghara, grAma, deza, zarIra, ahatA-~mamatA, moha, svArtha 'mithyAtva, rAga,dvepa, kisI sampradAya-mata-pakSa kA pakSapAta, vAdavivAda zAstracarcA, vyavahAradRSTi-jJAna-cAgni, kriyAkADa, yA duniyAdArI kI. 'celAcelI kI yA patha baDhAne kI saba bAteM gauNa ho jaaegii| vaha AtmA ke dhyAna meM hI tallIna ho kara guNa-paryAyo ke bhedo ko gauNa karake eka AtmA kA hI nizcayadRSTi se dhyAna kregaa| nizcayanaya (dravyAthika) dRSTi se AtmA hI eka tattva hai, usI tattva meM citta ko tanmaya banA legA, isake sivAya saba vANIvilAsa hai, zabdajAlavat haiM, zabdAdi kA jAla hai / / niSkarSa yaha hai ki yathArtha Atmatatva ko pahicAna ke lie tIna zarte haiMusameM hI [1] rAga, dvepa, moha aura pakSa kA tyAga karanA, [2] AtmA kA , dhyAna karanA, usameM hI ekAgra ho jAnA, [3] eka bAra rAgadvepAdi kA karma choDane ke bAda sasAra me kabhI lauTa kara na aanaa| __ paramAtmA kI kRpA : sAdhaka ke lie mahAlAbha zrIAnandaghana jI ne paramAtmA se Atmatatva prApta karane kI jijJAsA kA samAdhAna pA kara apane ko dhanya aura kRtakRtya smjhaa| aura apanI namratA pUrvaka prArthanA bhagavaccaraNo meM kI hai-zrImunisuvrata | kRpA karo to, Anandaghanapada lahIe' / paramAtmA kI kRpAyAcanA bhakti kI bhASA meM sIdhI prArthanA hai, isakA tAtparyArtha yaha hai ki Apa mere AtmavikAsa meM paramAvalambana vana kara pravala nimitta bana jAya~ to maiM ApakI AtmA ke sAtha (pUrvagAthA meM kahe anusAra) abhinnabhAva se rhuuN| agara mujhe apanI AtmA meM sthira hone kI zakti' mila jAya to avazya hI Anandamaya zuddhasvarUpa- vAlA zuddhAtmapada paramAtmapada prApta ho jaay| phira maiM aise sacivadAnandapada meM praviSTa ho jAU~gA ki vahAM se phira lauTa kara janma-maraNa ke cakra meM nahI AnA pddegaa| /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 adhyAtma-darzana sArAMza isa stuti me yogIzrI ne sarvaprathama prabhu ke sAmane jAtmatattva kI jijJAsA prastuta kI hai, prabhu se isa jijJAsA ke samAdhAna kA kAraNa bhI unhoMne batAyA hai| phira vedAnta, sAkhya, advaitanityavAdI eva nAstika Adi darzano ke mantavya prastuta karake puna: prabhu ke mAmana apanI ulajhana rakhI hai| jisakA uttara prama ne niSpakSarUpa se diyA ki rAga dvapa-moha Adi se dUra hA kara kevala Atmatattva me DubakI lagAo, sabhI vAdavivAdo ko choDa kara ekamAtra vAtmadhyAna me lIna ho jAo / anta meM, dhIAnandaghanajI ne prabhu se Atmatattva ko pAne kI kRpAprArthanA kI jisa kRpA se saccidAnandamaya zuddhAtmasvarUpa mokSapada kA lAbha prApta hone kI AzA bhI pragaTa kI hai / N
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa 21 : zrInamijina-stuti-- vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka tarja- dhana dhana samprati rAjA sAco, rAga-AzAvarI / SaDdarzana jina- aMga bharaNIje, nyAsa SaDga jo sAdhe re| narmijinavaranA caraNa-upAsaka, SaDdarzana ArAdhe re ||ssdd'0 1 // artha sAkhya, yoga, bauddha,mImAsaka, lokAyatika aura jaina Adi 6 darzana jina (vItarAga paramAtmA) ke 6 aga haiM, bazarte ki chahI ago kI sthApanA ThIka Dhaga se kI jAya / jo namijinavara (vItarAgaprabhu) ke parama caraNa-upAsaka haiM, ve chahI darzano ko yayArya ArAdhanA karate haiM / unhe satkArapUrvaka apanAte haiM / bhASya vItarAga-upAsaka kA darzana : udAradRSTipUrNa pUrvastuti me zrI AnandaghanajI ne prabhu se AtmA ke svarUpa ke viSaya me pachA thA, usame AtmA ke sambandha me vividha dArzaniko ke mata batA kara ekAnta matavAdiyo ke mata meM kyA-kyA doSa haiM ? yaha batAyA thaa| usI silasile meM eka prazna gamita hai phi to phira vItarAga-paramAtmA ke upAsaka kA darzana kaisA hogA? AtmA-paramAtmA, jIvana aura jagat ke sambandha me vicAra karane vAle vividha darzano ke viSaya me usakA kyA dRSTikoNa hogA? vItarAga paramAtmA ke anekAntavAda kA upAsaka apanI dRSTi se una chaho darzano me se kisako kahAM sthAna degA? ye aura inhI kucha uThane vAle prazno ke uttara me zrIAnandaghanajI ne ikkIsaveM tIrthakara zrInamijinavara kI stuti ke mAdhyama se paramAtmA ke caraNa-upAsaka ke udAra vicAradarzana ko spaSTa kiyA hai| sAtha hI yahAM yaha bhI dhvanita kara diyA hai ki vItarAga-paramAtmA kA saccA caraNa-upAsaka kauna
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 adhyAtma-darzana saMmAra me vicAra bahuta se loga karate haiM, para ve dIrghadazitA tathA vyApaka dRSTi se vicAra nahIM karate, unakA vicAra ekAgI, ekapakSIya hotA hai, apane mata-pakSakI cahAradIvArI me sImita hotA hai / sasAra kI pracalita vicAradhArAo kI chAnabIna karane meM unakI satyagrAhI jijJAsA nahI hotI, isI kAraNa uname matamahiSNutA, vicArasahiSNutA tathA AcArasahiSNutA nahIM hotI, ve vAta-bAta me jhallA uThate haiM, satya kI taha taka pahu~cane ke lie jo dhairya, viveka aura anekAntadRSTi honI cAhie, usakI uname kamI hotI hai / asala me, jisameM vizAlapTi, sahiSNutA, dIrghadarzitA aura yukti eva anubhUti nahIM hotI, vaha bhagavAn satya ke caraNo kA upAsaka nahIM ho sakatA / darzanavizuddhi, cAritrazuddhi aura jJAnazuddhi kA prathama aga hai, usake binA koI bhI kiyA, japa,tapa Adi saphala nahIM ho skte| cUMki samyagdRSTi hone para usakI dRSTi me jAdU A jAtA hai, vaha jisa zAstra, mata, vicAradhArA yA AcArapaddhati ko dekhatA hai, use janadRSTi me samAviSTa karane aura satyAza ko vinayapUrvaka apanAne ke lie prayatnazIla ho jAtA hai| isIlie nadIsUtra me kahA hai-emaAi ceva samadiTThissa samattaparigahateNa sammasuyaM, micchAdivissa micchattapariggahattaNa micchAsuyaM / ' ye jo tathAkathita mithyAzruta me parigaNita zAstra haiM, ve samyagdRSTi ke lie samyagrUpa se grahaNa karane ke kAraNa samyakzruta haiM aura ye hI sampaka zruta me parigaNita zAstra mithyA dRSTi ke lie mithyAzAstra haiM, kyoki vaha viparItarUpa me apanAtA hai| vItarAgaparamAtmA kA caraNa-upAsaka kauna, kyoM, kaise ? yahI kAraNa hai ki zrI AnandaghanajI ne vItarAga paramAtmA ke caraNopAsaka banane ke lie isa stuti me kucha zarte prastuta kI haiM , nimnalikhita muddo meM A jAtI haiM1-vividha darzano ke sambandha me sahiSNutA aura yathAyogya sthApanA kI dRSTi ho| 2-savako apane me samAne kI samyagdRSTi ho| 3- satyAgrAhI jijJAsA, dhairya, viveka, eva dIrghadazitA ho / 4-vItarAga kI sarvAMgINa AjJA kA pAlana hI sarvAMgasevA ho / 5-janadRSTi mukhyata abhedavAdI hone se AcArasahiSNutA ho|
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 451 6-tathAbhavyatA kI-sI mahAkaruNA ho, jJAnAdi ke prati vinayabhAvanA ho| jagat me sAmAnyatayA vividha mata, patha, darzana yA dharmasampradAya ke loga apane matAdi ko mAnane vAle ko hI prabhu kA bhakta yA bhagavAn ke caraNo kA upAsaka kaha dete haiM / ve na to usakI vicAradhArA kI yathArtha chAnavIna karate haiM, aura na hI usa tathAkathita pramubhakta ke AcaraNa kI koI kasauTI nirdhArita karate hai| parantu jainadarzana me vItarAga-paramAtmA kA bhakta yA caraNaupAsaka vazaparamparA se, paitRkaparamparA se, andhabhakti se, bhagavAn kI mahimA vaDhAne ke lie sirpha dhana kharca kara dene se, yA kisI amuka ucca mAne jAne vAle kUla, vaza, jAti, dharmasampradAya yA rASTra meM paidA hone se athavA kisI sattA ko hathiyA lene se yA laukika pada ko pA lene mAtra se nahI ho sakatA / yahA~ to samyagdarzana , samyagjJAna aura samyakcAritra hI vItarAga ke caraNasevaka, paramAtmA, upAsaka yA zrAvaka ke lie sarvaprathama anivArya mAne jAte haiN| yahAM to kisI bhI jAti kula, vaza Adi kI paramparA se nahI, ratnatraya ke AcaraNa se hI kisI ko bhakta yA upAsaka mAnA gayA hai / harikezIbala-muni jAti se cANDAla the, dharmaparamparA se bhI zAyada ve apane pUrvajIvana - gRhasthAzrama me jainadharma paramparA ke nahIM rahe, kintu unakA darzana, jJAna aura cAritra ujjvala thA, arjunamAlAkAra kA pUrvajIvana bhI hiMsaka banA huA thA, na vaha jAtiparamparA se jaina thA, lekina apane jIvana me usane ratnatraya ko apanAyA aura kSamAzIla bana kara apUrva zraddhA ke sAtha cAritrapAlana kiyA, pisake kAraNa vItarAga tIrthaMkara mahAvIra kA vaha paramaupAsaka sAdhu bnaa| lekina koNika samrATa jaise vyakti sattA, jAti, kula paramparA yA andhabhaktivaza bhagavAn vItarAga kA bhakta banane cale, ve sacce mAne meM prabhubhakta banane me saphala na hue| isI prakAra jinhoMne ne apane ahatva aura mamatva (merA dharma, mere bhagavAn, merA patha Adi) kI dRSTi se bhagavAn kA Azraya liyA, apane pApo para pardA DAlane yA apanI nAmabarI yA prasiddhi ke lie athavA janatA meM apanI dhAka jamAne ke lie vItarAga prabhu ke nAma aura syUla caraNa ko pakaDA, ve bhI yahAM saphala na ho ske| saphala ve hI hue, jinhone samyagdarzanapUrvaka samyak dharmAcaraNa (cAritrapAlana) ke lie apane ko taiyAra kiyA , aise mahAnubhAva cAhe jisa
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 adhyAtma-darzana deza, vepa, jAti, kuna, dharma-sampradAya yA darzana ke rahe ho, ve gRhasthAzrama meM rahe ho, ve strI ho, purupa ho, yA cAhe napuMsaka, unhone apane Apa vodha prApta kiyA ho, yA ve kisI kI preraNA se pratibuddha hue ho, jainadarzana ne una satya ke pujAriyo ko kabhI parAye nahIM mAne aura na unhe prabhu ke bhakta, zrAvaka, upAsaka yA sAdhu kahane se inkAra kiyA hai aura na hI unake mokSa (paramAtmamilana), mukti yA karmabandhana se chuTakAre kI sAdhanA para koI prativadha lagAyA hai, na kisI prakAra kI apane mAne hue tathAkathita nAmo kI hI pAvadI lagAI hai / yahI kAraNa hai ki janadarzana me 15 prakAra me se kisI bhI prakAra se mukta (paramAtmA) hone ko mukta mAnA hai, jabaki dUsare darzano meM apane mAne jAne vAle dharnasampradAya, bhagavAn yA pravartaka (masIhA yA paigambara) ke mAnane vAlo yA amuka jAti, kula yA vepa vAlo ko hI mukta, paramAtmabhakta, yA sAdhaka mAnA hai, dUsaro ko nahI / isalie thIAnandaghanajI ne paramAtmA ke caraNaupAsaka kI sarva-prathama kasauTI yaha batAI hai ki paramAtmA-vItarAga ke caraNa upAsaka kI dRSTi itanI vyApaka, satyagrAhI, udAra aura sahiSNu ho ki vaha rahI darzano ko vItarAga (paramasatya) prabhu ke aga mAne, kahe aura unakA samAyojana yA sthApana itane sundara Dhaga se kare ki sabako yathAyogya sthAna mila jAya, savako jinavara ke darzana me samAviSTa kara sake / koI bhI darzana usake lie parAyA na rahe / aura aisA tabhI ho sakatA hai, jaba manuSya anekAnta kI kevala bAteM na kare, apitu anekAnta ko jIvana me Acarita karake btaae| bahudhA aisA hotA hai ki jaina aura vItarAgabhakta kahalAne vAle tathAkathita AcAya, dharmopadezaka, munipu gava, zramaNopAsaka yA jinabhakta janatA ke sAmane to samatA aura anekAnta kI vahI-baDI bAte kareMge, kintu jahA~ AcaraNa kA prazna AegA, vahA~ ve pIche haTa jAeMge, vahA~ ve bagaleM jhAkane lageMge aura kaheMgeapanA apanA hai, parAyA parAyA hai| jarA se vicArabheda ke kAraNa dUsare ko mithyASTi, nAstika yA na jAne kyA kyA ghRNAsUcaka zabdo se pukAreMge, vahAM unakA mamatAdarzana yA anekAnta-dazana chUmatara ho jaaegaa| itanA hI nahIM, balki tathAkathita samyagdRSTi jinabhakta adara hI adara apane bhakto yA anuyAyiyo me jarA-sI vicAra-AcArabhinnatA ko le kara calane vAlo kI nindA, jhUThI AlocanA aura vyartha chIchAledara me ghaTo bitA deMge, apane samatva ko,
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-paramAtmA ke caraNa-upAsaka 453 mAnasika santulana ko, apane samyagdarzana kI vyApaka sarvabhUtAtmadRSTi ko tAka me rakha kara jainadharma aura darzana kI miTTI palIda karane lageMge / isI kAraNa vItarAga ke caraNa-upAsaka kI kasauTI meM yogI zrIAnandaghanajI kI anubhUti ke svara phUTa par3e-paDadarzanajina-aMga bhaNIje, nyAsa SaDaga je sAdhe re, namijinavaranA caraNa-upAsaka paDdarzana ArAdhe re / " tAtparya yaha hai ki isa gAyA me vItarAga-caraNa-upAsaka kI sabhI kasauTiyAM A jAtI hai| ___kaI tathAkathita jina bhakta yaha tarka prastuta kiyA karate haiM ki aisA karane se to guDa-govara saba eka ho jAegA, kahA~ vItarAga kA zAsana, dharma yA darzana aura kahA~ ye kSudrAzaya mata yA darzana ! ina sabako eka hI palaDe me rakhanA kaise ThIka rahegA ? kyA vItarAgabhakta, yA samyagdRSTi ke lie apanA-parAyA kucha nahI rahegA? phira dUsarI yukti yaha dete haiM ki ina ekAgI aura ekAntavAdI mato yA darzanoM ko hama sacce darzana yA vItarAga ke aMga kaise kaha sakate haiM ? kadAcit hama aisA kaha bhI deM to ve loga (vibhinna darzano ke anuyAyI yA mAnane vAle loga) to apane hI dharma-sampradAya, mata-patha yA darzana ko saccA aura anya savako jhUThe mAnate haiM, aisI dazA me hama unhe jinavara ke aga kaise kaha de ? kaise unheM apane darzana kI taraha mAna leM ? isakA samAdhAna yo kiyA jA sakatA hai, jise isa stuti me Age zrIAnandaghana jI ne spaSTarUpa se dyotita bhI kiyA hai ki vItarAga paramAtmA kA upAsaka sakIrNa, rAga-dveSavarddhaka, mamatvavarddhaka dRSTi kA nahIM ho sktaa| vaha apanA so saccA, isa siddhAnta ke badale 'saccA so apanA' isa siddhAnta kA himAyatI hogA / aura isa siddhAnta kI dRSTi se vaha satyagrAhI hogA, jijJAsu hogA, namra hogA, jahAM-jahAM satya (samyagjJAna) milatA hogA, binA kisI sakoca ke chahI darzano me jo satya nihita hai, use namra bana kara apanAegA, usakI dRSTi anekAnta kI spaSTa, udAra, vyApaka, sarvA gI aura sabako apane meM samAne kI hogii| usame vicAra-AcArasahiSNutA hogii| java 363 pASaNDa-mato kA kA samanvaya jainadharma aura jainadarzana meM kiyA gayA hai, taba ina chaha darzano kA kA samAveza karanA, samanvaya karanA kauna-sI baDI bAta hai ? parantu vItarAgaprabhu kA caraNa-upAsaka sabakI jI-hajUrI karane vAlA, savakI hAM me hAM
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 adhyAtma-darzana milAne vAlA, avivekI nahIM hogA, vaha sabako vividha nayo kI dRSTi me apanA-apanA ucita sthAna mile, sabako nyAya mile, kisI eka ke prati yA apane mAne jAne vAle ke hI prati pakSapAta na ho, yahI samatA kA yathArtha arya mAnanA hai| isa dRSTi se samatA kA artha savako eka sarIkhA mAnanA aura sabakI eka hI dRSTi samajhanA, galata hai| aisA honA bhI asambhava hai / yahI kAraNa hai ki tIrthakaro ne 15 prakAra se siddha (mukta) hone kA jo nirdega kiyA hai , usameM kisI ke prati kisI prakAra kA pakSapAta nahI kiyA, apitu yathAyogya nyAya diyA hai, na ki sabako rAjI rakhane kI nIti apanAI hai| umI dRSTikoNa se zrIAnandaghanajI namijinavara (vItarAga ke caraNa-upAsaka kI dRSTi, vyavahAra, AcaraNa aura vicAra ko yahAM pUrNatayA spaSTa kara dete haiM ki vaha chahI darzanI kA ArAdhaka (AdarapUrvaka apanAne vAlA) hogA, sabhI darzano ko yathAyogya sthAna para sthApita (nyasta) karegA, aura yahI darzano me nihita satya ke kAraNa unheM jinavara ke aga mAnegA / vahI namijinavara kA caraNa-upAsaka hogaa| ___ ava rahA savAla, dUsaro ke dvArA apane darzana ke sivAya anya sabako jhUThe mAnane aura ekAnta ekapakSIya mata vAle darzana ko jinavara ke aga kahane kaa| ho sakatA hai ki dUsare darzano vAle IrSyAvaza yA anya rAga-dve pAdi vikAravaza anekAntadRSTi se hamArI taraha saba darzano ko na mAne, na samanvaya phare aura ekAntamata kI hI prarUpaNA kare, parantu vItarAga ke caraNo kA upAsaka aisA nahIM kara sakatA / yahAM to spaSTa ArAdhanA-sUtra batAyA gayA hai-'uvasamasAraM su sAmaNNa' zramaNasaskRti kA sAra kaSAyo [rAgadve po] kA upazamana [zAnta, karanA hai| dUsarA koI usakI vAta sune yA na sune, mAne yA na mAne, satyavAhI dRSTi vAlA apanI anekAnta aura nayapradhAna dRSTi se savako ucita sthAna degA, vaha dUsare darzano kI dekhAdekhI apane mata ko hI saccA aura dUsare sava mato ko jhUThA kahane kA pakSapAtapUrNa, rAga-dvapayUkta ravaiyA nahI apnaaegaa| jaise kalpasUtra ke AjJArAdhanA sUtra meM batAyA gayA ki do vyaktiyo me paraspara vivAda, kalaha yA manamuTAva khaDA ho gayA hai, to uname se jo mArAdhaka hogA, vaha sAmane calA kara dUsare se kSamAyAcanA karake, usakA mana samAdhAna karane kA prayatna karegA, yadi dUsarA vyakti usake dvArA kI gaI kSamAyAcanA ko svIkAra nahI karatA, bAta sunI-anasunI kara detA hai, to ArAdhaka ko isa bAta kA khyAla nahI karanA cAhie, use apanI ora se upazamana kara lenA caahie|
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga-paramAtmA ke caraNa-upAsaka 455 yahI vAta vaicArika kSetra me vItarAga ke caraNa-upAsaka ke lie samajha lenI caahie| use apanI dRSTi se pratyeka darzana ke satyAza ko kathacit rUpa me amuka naya kI dRSTi se grahaNa karake use yathAyogya sthAna denA cAhie, dUsare cAhe usa rUpa meM mAne yA na mAneM / satyagrahaNa karane ke lie vItarAga-upAsaka ko itanA namra, mRdu, aura sarala honA cAhie ki vaha cAhe jahAM se bhI satya, milatA ho, grahaNa kara le| bhagavatI sUtra Adi Agamo me aneka vicAradhArAo eva AcAradhArAo kA samanvaya kiyA gayA hai. jo vItarAgadarzana kI parama udAratA kA sUcaka hai| yahAM bhI zrIAnandadhanajI ne jainadarzana ke sivAya chahI darzana ko vItarAga paramAtmA ke aga batA kara yaha bhI sUcita kara diyA hai ki ye samaya-puruSa ke aga hai| jaise do hAtha, do para, peTa aura mastaka ye zarIra ke 6 aga haiM. vaise hI chaha darzana jinavara ke eka-eka aga haiN| jaise zarIra ke ina ago me se koI bhI aga kATane para prANI apAhija kahalAtA hai, vaise hI 6 darzano me se kisI bhI darzana ko kATa DAlanA-khaNDana karanA jinavara ke aga ko kATanA hai / yaha yaha durbhavI kA lakSaNa hai / mukhyataH darzana ye haiM-bauddha, naiyAyika, sAkhya, vedAta lokAyatika [cArvAka ] aura jana / ina chahI darzano me se pratyeka ke muddo ko bhalIbhAMti samajha kara unakI kisI prakAra kI nindA, khoTI AlocanA, yA vyartha kI TIkA-TippaNI na krnaa| jitane azo me jisa darzana ne satya kI prarUpaNA kI hai, utane aza me use apanA kara use ucita sthAna denA / balki vANI se bhI yaha pragaTa karanA ki 6 darzana vItarAgaprabhu ke pRthak-pRthak aga haiM, aura amuka aga ke rUpa me hI upayogI haiM, use utane aza satya ke rUpa me upayogI samajha kara usakI yathAyogya sthAna para sthApanA karanA aura use apanAnA ucita hai| kintu dveSa-ghRNAvaza anya darzano kI khoTI AlocanA karanA, athavA unakA khaNDana karanA anucita hai| satya do prakAra ke haiMsarvasatya aura dRSTivindusatya / janetara darzano me sarvasatya nahI hai, parantu dRSTivindu taka to ve sacce haiM hI, aisA mAnane meM vyavahAradakSatA hai|, vItarAgaprabhu kA caraNasevaka isa prakAra paDdarzana ko svIkAra karatA hai / vItarAgaprabhu kI bhI paramakAruNikatA hai ki ve 6 hI nahI, duniyA kI tamAma vicAra
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana dhArAo ko apane darzana me samAviSTa kara lete haiM / sAtha hI yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki chahI darzano kI ArAdhanA karane meM vItarAga ke caraNasevako (jaino) ko koI harja nahIM hai / isake pIche dRSTikoNa yaha hai ki naMgamAdi sAta nayo me se dUsare nayo kI apekSA rakha kara eka naya se kapana karane vAlA jainadarzana kA ArAdhaka hai| isake viparIta 7 nayo meM se sirpha eka naya para Agraha rakha kara anya nayo ke prati upekSAdRSTi rakhanA, jinAnA se viruddha hai| ata. agalI gAthAmo me zrIAnandaghanajI yaha viveka batAte haiM, jinapravacanatattvajJAna ke SaDdarzanarUpa mago meM se kisa darzana kA ksi avayava para kisa naya kI dRSTi se nyAsa [sthApana] karanA cAhie , jinasurapAdapa pAya bakhAyo, sAMkhya-yoga doya bhede re / AtamasattA vivaraNa karatAM, laho duga aMga akhede re|| ssdd0||2|| artha rAga-dveSavijetA vItarAga paramAtmArUpI yA janadarzana ke samayapuruSarUpI kalpavRkSake do mUla athavA vItarAga paramAtmA ke kalpavRkSa-samAna do paira ke tulya sAMkhyadarzana aura yogadarzana ina donoM ko kahanA cAhie / ye dono AtmA kI sattA [mAtmA ke astitva kA vivaraNa [byorA= vivecana] karate haiN| isalie ina dono kI jor3I ko binA kisI kheda yA sakogha ke jinamata yA jinabhagavAna ke do aMga(do paira) samajho athavA svIkAra kara lo| bhASya jina-kalpavRkSa ke do mUla athavA do paira 'jina-sura pAdapa pAya' pada ke do artha nikalate haiM-eka to yaha ki jinezvararUpI kalpavRkSa do paira (mUla) aura dUsarA artha yaha hotA hai ki jina-vIta rAga ke kalpavRkSalpa do para / kalpavRkSa kA dono ke sAtha sambandha hai| kalpavRkSa vaha divyataru hotA hai, jisake nIce baiTha kara manovAchita padArtha prApta kiyA jA sakatA hai| jinabhagavAn kalpavRkSa ke samAna haiM, uname sabhI darzano kA astitva hai, athavA jina zabda se yahAM upalakSaNa se jinezvara kA - anekAnta
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 457 dRSTiyukta tattvajJAna =samayapuruSa artha gRhIta karane para bhI yaha artha ghaTita ho sakatA hai jinatattva jJAna anarUpa yA samayapuruSarUpa isa kalpavRkSa me samasta pramANo aura nayo kA samAveza hai, sabhI dravyo yA padArthoM kA sAmAnya-vizeSarUpa se dravya-kSetra-kAla-bhAvAnusAra varNana samAviSTa hai, kyoki sabhI pramANo aura nayoM se isameM AtmAdi tattvo kA vivecana hai, sabhI padArthoM kA sAmAnya, vizeSa Adi samI dRSTiyo se kathana hai, isalie kalpavRkSa kI taraha yaha samasta padArthoM ke astittva kA bhaDAra hai| isa dRSTi se ise kalpavRkSa kahane me koI matyukti nahI hai| vRkSa kA sarvazreSTha yA sarvopari AdhAra mUla [para hotA hai / mUla na ho to koI bhI vRkSa Tika nahI sktaa| mUna se rahita vRkSa eka hI havA ke jhoke se dharAzAyI ho jAtA hai| magara mUla ho to Upara ke patte Adi jhaDa jAte haiM yA DAliyAM kATa lI jAtI haiM, to bhI eka dina vaha vRkSa phaladAtA bana jAtA hai| ataH yahA~ mUlabhUta vastu AtmA ko dono darzana mAnate haiM, dono darzano ke AtmavAdI hone se dono ko jinatattvajJAna yA vItarAgarUpI kalpavRkSa ke do mUla ucita hI kahA hai| samasta darzano kA mUla AdhAra AtmA hai, aura AtmA ke astittva ko mAne vinA ye dono darzana Age nahIM clte| isa kAraNa jinatattvajJAnarUpI kalpavRkSa ko sthAyI aura majabUta rakhane ke lie dono darzana vakSa ke mUla kI taraha khaDe haiN| dUsare artha kI dRSTi se soceM to sAkhyadarzana aura yogadarzana ko vItarAga [janatattvajJAna yA samayapuruSa ke kalpavRkSa ke samAna do paira kahe haiN| vIta. rAga ke tattva-jJAna ko majabUtI se TikAe rakhane ke lie sAkhya aura yoga donoM do paira kA kAma dete haiN| manuSya ke paira ho to vaha sthiratA eva majabUtI me khar3A raha sakatA hai, isI prakAra vItarAga [samaya] puruSa yA vItarAga tattvajJAna ke dono pairo ko majabUta aura sthira rakhane ke lie ye dono darzana haiN| AtmA ko na mAnane vAlo ko AtmA kA astittva samajhAne kA kAma karake ye dono darzana vItarAga-paramAtmA ke yA vIrAgatattvajJAna ke paira majabUta banAte haiM, use sthira rakhane kA kAma bakhUbI karate haiN| mAtmA ke astittva ke vinA koI bhI AtmavAdI-darzana khaDA hI nahI ho sakatA, na khaDA raha sakatA hai| isalie
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 adhyAtma-darzana ina dono darzano ko vItarAga paramAtmA [yA unake tattvajJAna] ke kApavRkSa ke samAna do para pahane me koI atizayokti nahIM hai| sAMtya aura yoga vItarAgatatvajJAna ke mUlAdhAra sATyadarzana aura yogadarzana donoM ko jinavara-jinatattvajJAna-kalpavRkSa ke do para kyoM vatAe haiM ? inakA mela jainatattvanAna ke sAtha kahAM-kahA~ khAtA hai / isa para jaba taka vicAra na kara liyA jAya, taba taka upayukta vAta gale nahIM utregii| vItarAgarUpa-kalpavRkSa ke mUla ayavA vItarAgatanvanAna [mamayapuruSa] ke paira ke samAna ye dono aga hai| kramaza hama ina donoM para vicAra kara leN| vItarAga-paramAtmA ne nizcayarUpa se kahA hai-'AtmA hai aura vaha ananta hai nizcayadRSTi se mAtmA svaya karma kA kartA nahIM hai| agara nAtmA ko kA-bhoktA mAnanA ho to vaha svasvabhAva kA kartA aura bhoktA mAnA jA sakatA hai| yadyapi zuddhasvarUpa siddhAtmA (paramAtmA) meM anantajAna. ananta darzana, anantavIrya aura anantasukha haiM, parantu mokSadazA meM mAtmA akaraNavIyaM hone se vaha inakA upayoga nahIM karatA, isa apekSA ne une akartA mAnA hai| sAvyadarzana bhI AtmA ko mAnatA hai, parantu use kamoM me asaga (nirlepa) evaM akartA mAnatA hai / sAkhyadarzana ke anusAra AtmA kartA nahIM hai, bhoktA bhI nahIM hai, vaha to sirpha drapTA hai, sAkSIbhAva se saba kucha jAnatA-dekhatA hai| kartA prakRti hai, rAga-dveSa vagairaha saba prakRti ke kArya haiM / sAvyadarzana me mUla 25 tattva mAne gae haiN| unameM se 24 tattva [5 jJAnendriyAM, 5 karmendriyAM, 5 mahAbhUta 5 tanmAtrA, mana, buddhi, citta, mahakAra, ye prakRtijanya haiM aura paccIsA sabase bhinna, Atmatattva hai / AtmA ni saga, akartA, sAkSIbhUta eva cetanAyukta hai / jJAna se hI kleza kA nAza aura jJAna se hI mokSa [dukhatrayavinAza hotA hai| jainazAstrAnusAra sAkhyadarzana ke praNetA (sasthApaka) kapila-muni mAne jAte haiM / vartamAna itihAsakAra Aja se lagabhaga 2700 varSa pUrva,
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka / 456 IsvIman-pUrva chaThI-sAtavI zatAbdI me kapilamuni aura sAkhyadarzana kI sthApanA mAnate haiM / parantu jaina-AgamAnusAra to kapila AditIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva samakAlIna mAne jAte haiM, isa dRSTi se to hajAro lAkho varSa pUrva inakA astitva siddha hotA hai / jaina Agamika kayana para se pratIta hotA hai-kapilamani marIci muni ke ziSya the, / marIcimuni nirgranthamunidharma ke AcAra kA pAlana pUrNatayA na kara sakane ke kAraNa munitya kI smRti ke rUpa meM pRthak veSa dhAraNa karake lagabhaga unhI siddhAnto kI prarUpaNA karate hue bhagavAn RSabhadeva ke sAtha vicaraNa karate rahe / apane dvArA pratibodhita zijyo ko bhI ve RSabhadevaprabhu ke pAsa bhejate the| kintu jaba kapila [ziSya] AyA to unhe marIcimuni kA veza aura upadeza dono rucikara lage, isa kAraNa ziSyalAlasAvaza kapila ko apanA ziSya banAyA / gRhasthAzramapakSa me marIcimuni zrIRSabhadeva prabha ke putra bharatacakravartI ke putra the aura bha0 mahAvIra svAmI ke jIvarUpa me aneka bhavo me bhaTakate hue tIsare bhava me tIrthakara nAmakarma bAMdha kara anta me bha0 mahAvIra svAmI ke rUpa me 24 ve tIrthakara hue aura mokSa me padhAre / ata jainAgamo ke anusAra sAkhyadarzana-sasthApaka kapila marIcimuni ke ziSya siddha hote haiN| jo bhI ho, hame itihAsa kI gaharAI me na utara kara tattvajJAna kI dRSTi se hI sAkhyadarzana para vicAra karanA hai / tatvajJAna kI dRSTi me nizcayanaya kI akSA se jainatattvajJAna dvArA mAnya AtmA kI bAta sAkhyadarzana me hubahU unaratI hai| jainadarzana kI nizcayadRSTi se sAkhyadarzana bahuta hI nikaTa hai| sAkhyaaura yoga dono darzana tattvo kI dRSTi se eka dUsare se milate-julate haiN| yogadarzana eka Izvaratattva ko adhika mAnatA hai, jabaki sAkhyadarzana Izvara- / tattva ko alaga se nahIM mAnatA, puruSa [AtmA] me hI usakA samAveza kara letA hai| isI kAraNa darzanazAstra ke itihAsa me ye dono kramaza nirIzvarasAkhya aura sezvarasAkhya ke nAma se prasiddha haiM ! asalI sAkhya nirIzvaravAdI hai / jainadarzana kI taraha vaha Izvaratattva ko pRthak na mAna kara AtmA me hI samAviSTa kara detA hai, AtmA kI paramazuddha-muktadazA ko hI vaha Izvara mAnatA hai, jisakA janadarzana se bahuta adhika sAmya hai / jainahaSTi se mokSadazA me AtmA
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 adhyAtma-darzana me banantavIrya mAnA hai, parantu mukta-mokSaprApta AtmA ka mI usa vIrya kA pra. raNa - prayoga nahIM karate / sAnyadarzanokta puruSa [mAtmA] bhI avatA, niSkriya aura ni saga mAnA gayA hai, vahI bhI bIyaprasphuraNa karake kucha karanA-dhalA nahIM hai, isalie antatogatA nizcayadRSTi se dono darzana eka hI lakSya para pahuMca jAte haiN| ___yogadarzana ke pratipAdaka pravartaka marpi patajali haiN| ye bhI kapilamuni ke samakAlIna mAne jAte haiM / yogadarzana meM bhI sAkhyadarzana-pratipAdita 25 tattva mAne jAte haiM, aura 26 vAM Izvaratattva adhika mAnA jAtA hai| isake atirikta yogadarzana nyAyadarzana dono ne tattva mAne haiM-pacamahAbhUta, kAta, dizA AtmA aura mana / AtmA ko AThavAM vattva mAnA hai / tathAcittavRtti kA sampUrNa nirodha karane me kleza-karmarahita nAtmA mukti ko prApta karatI hai| cittavRtti ko jAna rA rokane se mokSa hotA hai, Izvara kartA hai, AtmA kArya kA kAraNa hai| cittavRtti ke nirodha ke lie yama, niyama, Asana, prANAyAma pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ye ATha aga haiM, jinakA sambandha haThayoga, japayoga aura rAjayoga Adi se hai| sAMkhya aura yoga dono hI darzana AtmA kA astitva pRthak-pRyak mAnate hai / dono hI AtmA ko akartA, draSTA, sAkSI aura asaga mAnate haiN| patajalimunipraNIta yogadarzana kA mukhya anya yogadarzana [yogasUtra] hai| usame AtmA, AtmA kA AdhyAtmika vikAsa, usakA krama, usake yama-niyamAdi upAya, AtmA kI vibhUtiyAM-kaivalya aura mokSa Adi bAto kA svavasthitarUpa se vivaraNa AtA hai| parantu vaha kahA~ apUrNa hai ? usakI apekSA vizeSa kyA-kyA sammava hai ? ayavA vartamAna meM hai ? isa viSaya meM upAdhyAya yazovijayajI ne yoga-darzana ke kaI sUtro para apanI TippaNI likha kara tathA dvAtriMzat-dvAtriMzikAo meM se kucha me adhyAtma-yoga para vivecana likha kara jaina-darzana ke sAtha yogadarzana kI tulanA kI hai| yahI nahIM, samadarzI AcArya haribhadrasUri ne pataMjali Rpi ko AdhyAtmika viSaya ke aime vyavasthita zAstra kI racanA kI yogyatA ke kAraNa tathA tIrthakaradevo ke aneka tattvo ke bahuta-se azo para nirUpaNa karane ke kAraNa eva mokSAmilApI hone para hI aise AdhyA
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 461 tmika zAstra kI racanA karane kI icchA ho sakatI hai, ityAdi guNo se Akapita ho kara sampagyadRSTi to [nizcaya se] nahIM, parantu samyagdRSTi ke pUrvAbhAsa ke rUpa me mArgAnusArI to mAna hI liye haiN| parantu itanA nizcita hai ki dono darzana AtmA ke astitva (Existance) kA svIkAra karate haiM, jo buniyAdI bAta hai| isIlie zrIAnandaghanajI ne kahA -"Atama-sattA-vivaraNa karatAM, laho duga aga akhede re " 'akhede' ko aga ke sAtha bhI joDa kara bhI kaI loga artha karate haiM-ina dono darzano kA khedarahita aga-paira ko mAno / jo paira thakAna eva kheda se rahita hote haiM, ve hI majabUtI se khaDe va jame raha sakate haiN| 'laho' ke sAtha 'akheda' ko joDane se artha nikalatA hai-vinA kisI kheda [cintA] yA sakoca ke ina dono ko aMga [caraNayugala] mAna lo| yaha artha vizeSa ucita lagatA hai / sattA kA artha astitva bhI hotA hai, zakti bho / AtmA kI zaktiyo kA vivaraNa dono darzana prastuta karate haiM, yaha kahanA bhI yathArtha hai| kintu ye dono darzana vyavahAra se bhI AtmA ko akartA mAnate haiM, vahAM jaina darzana ke sAtha inakA virodha AtA hai| phira janadarzana me haThayoga kA sthAna vilkula nagaNya hai, jabaki yogadarzana ise adhika mahatva detA hai, tathApi rAjayoga ko dono svIkAra karate haiN| ___isa prakAra paramatasahiSNa jainadarzana ke anusAra jinakalpavRkSa ke eka dezIya tatva (amuka dRSTi se satya) ko grahaNa karane vAle AtmavAdI sAkhyayoga darzano ko jina bhagavAna ke yA vItarAga tatvajJAnarUpa kalpavRkSa ke paira (mUla] ke sthAna para sthApita kiyA hai / ___ agalI gAthA me AtmA ke anya rUpo ke upAsaka do darzano kA samanvaya janatatvajJAna ke sAtha karate hue kahate haiM bheda-abheda-sugata-mImAMsaka, jinavara doya kara bhArI re| . lokAloka Alambana bhajiye, gurUmukhathI avadhArI re|| SaD0 // 3 // artha sugata=bauddhadarzana AtmA kI bhedarUpa-(pRthaka pRthak] mAnatA hai, aura
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 adhyAtma-darzana mImAsaka vedAntI AtmA ko abhedarUpa (abhinna,ekatatva) mAnate haiN| ye donoM vItarAga-paramAtmA ke tatvajJAna (samaya puruSa) ke do baDe-bar3e hAya haiM / loka aura aloka ina donoM ke avalambana pho yathArtha tatvavettA gura kI upAsanA gurugama) se jAna kara (nizpaya karake mAniye, / isakA Azraya liijie| bhASya jinezvara (samayapuruSa) ke do hAya : bauddha aura mImAMsaka isa gAthA me zrImAnandaghanajI ne AtmA ko bhinna aura aminarUpa meM mAnane vAle bauddha aura mImAmaka darzana ko vItarAgaparamAtmA ke tatvajJAnarUpa va lpavRkSa ke do baDe-baDe hAya mAne haiM / jaise manRpya ke dono hAtha sAre zarIra para phirate haiM aura zarIra ke kAryoM ke alAvA anya jo bhI karane yogya kArya haiM, unhe bhI karate haiN| hAtha puruSArthI aura kriyA karate rahane se valiSTha hote haiM, vaise hI vItarAga paramAtmA ke tatvajJAnarUpI puruSa ke dono kara (hAya) lpI dono naya (dravyAstika aura paryAyAstika naya) samasta lokAloka ke yathArtha tatvajJAna ko banAte haiN| hAya jaise mArgadarzana dete haiM, vaise hI ye dono naya (kara) bhI sAre jagat ko mArgadarzana dete haiN| inhe baDe hAtha isalie kahA ki ye kevala eka kSetra yA pradeza me nahI, sAre vizva me aura loka ke bAhara aloka me bhI mAgadarzana vapreraNA dete haiN| bauddhadarzana AtmA ko bheda rUpa (pRthak pRyak) mAnatA hai, yAnI usakA kahanA hai ki AtmA bhinna-bhinna hai, khaNDa-khaNDarUpa hai eva kSaNika hai| AtmA vijJAna pana hai, lekina vaha prati vyakti meM bhinna-bhinna hai tayA pratyeka kSaNa me badala nA rahatA hai| duniyA kI pratyeka nAzavAn vastu alaga-alaga hai| isa kSaNa jo ghaDA hai, vahI dUsare kSaga naSTa ho jAtA hai, phira dUsare hI kSaNa vaha utpanna ho jAtA hai, phira naSTa hotA hai, yo utpatti aura nAza kI paramparA calatI hai, sAmAnya vyakti ko aisA mAlUma hotA hai ki 'eka hI ghaDA hai, parantu kitane hI ghaDe utpanna hue aura naSTa ho gae, ata ve atpanna aura naSTa hone vAle ghaDe aneka haiM, ve pratyeka pRthak-pRthak haiM / parantu dravya ko choDa kara paryAya bhinna nahIM hai 'jalataragavat svarNAkAravat' yAnI pAnI aura usakI tarago kI taraha, ayavA sonA aura usake AkAra kI taraha pahale kSaga jo AtmA thA, vahI dUsare kSaNa vadala jAtA hai, isa prakAra bauddhadarzana bhedavAdI paryAyavAdI hai, ekAntaparyAyAstika naya ke AdhAra pa. calatA hai, vaha anityavAdI hai aura janadRSTi se RjumUtranayavAdI hai|
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 463 janadarzana me apekSA se yaha bhI batAyA hai ki jJeya ke jJAnasvarUpa-svabhAva hai aura vibhAva me karmAzrita paudgalika deha me bhI, pratikSaNa badalate hue deha me paryAyeM badalatI rahatI haiM, isa kAraNa bheda dikhAI detA hai| isa prakAra kI jainamAnyatAnusAra bauddha darzana ko bhI paryAyAthika naya (pramANa) kI dRSTi se dekhA jAya to bauddhadarzana satya hai, yo mAna kara ise samayapuruSa ke aga (hAtha) ke rUpa me samajhanA cAhie / mImAsAdarzana ko vItarAga paramAtmA ke aga kA vAyA hAtha mAnA gayA hai| mImAsA darzana ke do bheda haiM--pUrvamImAsA aura uttaramImAsA / pUvamImAMsAdarzana ke niyamAnusAra sasthApaka jaiminI haiM, jinakA jIvanakAla I0 pU0 tIsarI yA cauthI zatAbdI me mAnA jAtA hai| pUrvamImAsAdarzana vedo ko hI sarvasva AdhAra mAnatA hai / isa darzana kA viSaya mukhyatayA vaidika karmakANDa hai, jisame yajJAdi karmakANDa dvArA isa loka aura paraloka me svargAdi ke sukhadukhAdi prApta karane kA vidhAna hai| isa prakAra pUrva-mImAsAdarzana atyanta sUkSmavicAra karake veda ke zabdo para se hI samagra AdhyAtmika jIvana kI vyavasthA kA nirUpaNa karatA hai| uttarImImAmA kA dUsarA nAma 'vedAntadarzana, hai vaha mukhyatayA jJAnavAdI aura AtmavAdI hai| usake Rbhika vyavasthAkA bAdarAyaNa (vyAmajI) haiM, jo I0 pU0 tIsarI yA cIyI zatAbdI me hue mAne jAte haiN| isake mukhyagranya upaniSad haiM, brahmasUtra hai, jina para AdyazakarAcArya ne vyavasthitarUpa se bhASya likhe haiN| isa darzana ko vyavasthitarUpa se prastuta karane kA zreya bhI Adya zakarAcArya jI ko hai| vedAntadarzana mAnatA hai ki pratyeka padArtha vyaSTi se pRthak-pRthaka hote hue bhI samaSTi se ekatatvasUtra me - piroyA huA hai / vaha eka. tatva-brahmarUpa hai / brahya (AtmA) eka hai, vahI sarvatra vyApaka hai-eka. sarvagato nitya viguNo na vadhyate na mucyate' brahma (AtmA) eka hai, hai, sarvavyApaka hai, nitya hai, guNAtIta hai, bandhana-muktatArahita hai / vedAntadarzana ke sAmane jaba yaha prazna upasthita hotA hai ki taba phira jagat me bhinna AtmAeM dRSTigocara hotI hai, isakA kyA samAdhAna hai ? taba vaha kahatA hai-eka hI AtmA (brahma) prAgimAtra me vyavasthita hai, jaise eka candramA hote hue bhI jala me aneka candramA dikhAI detA hai, vaise hI AtmA eka hote hue bhI jalacandra kI
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 adhyAtma-darzana kI taraha aneka rUpa meM dikhAI detA hai / tAtparya yaha hai ki eka hI brahma sakala padArtho ke rUpa me pariNamita va pratibhAsita hotA hai / isa dRSTi se vedAnta (uttaramImAMsA) darzana abhedavAdI hai, dravyavAdI hai, dravyAthika naya kI ekAnta dRSTi rakhatA hai, paramasagrahavAdI aura nityavAdI jainadarzana ke nizcayanaya (zuddhasagrahanaya) kI dRSTi se 'ege AyA' AtmA eka hI hai, kyoki AtmA ke asadhyapradeza sarvaprANiyo me samAna haiM tathA sarvaprANiyo ke AtmA kA lakSaNa upayoga (jJAtAdraNTA) eka samAna hai| samasta AtmAo kI sattA eka hai, sava AtmAo me dravya-guNa-paryAyarUpa dharma eka hI hai| nizcayanaya AtmA ke bandha ko nahI mAnatA / parantu AtmA mukta bhI nahI hotA, yaha vAta nizcayadRSTi se isa prakAra ghaTita ho sakatI hai zuddha AtmA na to vandhatA hai, na mukta hotA hai, kyoki jo badhatA hI nahI , usake mukta hone kI bhI jarUrata nahIM rahatI, vastuta. AtmA sarvathA sarvadA mukta hI hai / nizcayanayAnusAra yaha vAta satya hai / isalie ise jinavaratattvajJAnarUpI kalAvRkSa kA eka hAya kahanA ucita hI hai| yadyapi vedAnta kI pUrvokta bAte azasatya hai, aMzasatya ko sarvasatya nahI samajhanA caahie| bheda aura abheda pre loka- aloka kA Alambana kaise? jainadarzana kI vizva-vyavasthA bheda aura abheda dono tattvo para vyavasthita hai / jagat me koI bhI padArtha aisA nahIM hai, jisameM bheda aura abheda dono na ho| dIpaka se le kara AkAza taka tamAma padArtha bheda aura abheda se yukta haiM / udAharaNArtha - naTa eka hote hue bhI vaha alaga-alaga veza dhAraNa karatA hai taba pRthak -pRyaka (bhinna-bhinna) veza me, bhinna bhinna nAma se pahacAnA jAtA hai / isa prakAra usame pRthaktva aura ekatva dono dikhAI dete haiN| pustaka eka hote hue bhI usake panne alaga-alaga hote haiN| pustaka yadi sarvathA eka hI ho to alaga alaga panne kyo par3he jAte ? aura panne agara sarvathA alaga-alaga hote to eka panne ke viSaya-sambandha dUsare panne ke sAtha na milatA, pustaka bhI eka nahI khlaatii| 'eka eva hi bhUtAtmA bhUte-bhUte vyvsthitH| ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // '
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 465 dUsarI dRSTi se dekheM to dravyAstikanaya jIvAdi tatva kA pratipAdana karatA hai| paryAyAstikanaya jIvAdi tatva ko anantaparyAya se pratiAdana karatA hai / dravya aura paryAya para samasta lokAloka kA AdhAra hai| 1 dravyAstikanaya kA Alambana aloka (AkAzAstikAya) hai, jabaki paryAyAstikanaya kA Alambana loka (paccAstikAyAtmaka ) hai / athavA loka rUpIdravyarUpa hone se paryAyAthikanaya kA Alambana hai, jabaki aloka arUpI hone se dravyAthikanaya kA Alambana huaa| isa dRSTi se bheda kA Alambana loka aura abheda kA Alambana aloka haa| ayavA loka aura aloka ke avalambana ke sAtha zrIAnandaghanajI ne yaha bhI spaSTa kara diyA hai - 'gurugamayo avadhArIe' arthAt tatvajJAnI ko gurudeva kI upAsanA se isakA rahasya samajha lenA caahie| ___'paramArtha' ke lekhaka ne isa para likhA hai---'brahmarandhra se nIce kA bhAga 'loka' hai aura brahmarandhra se Upara kA bhAga 'anoka' hai / isa prakAra lokAloka kI kalpanA karake sAlambana-nirAlambana dhyAna sUcita kiyA gayA hai| recakapUraka-kumbhaka Adi kriyApUrvaka kiyA gayA dhyAna sAlambana hai, aura nirAlambana dhyAna kA viSaya garbha ra eva vedAntadarzana meM pratipAdita hone se isame jahAM samajha me na Ae, vahAM dhyAna ke abhyAsI mahAn yogI tatvajJa gurudeva se jAna (samajha) lenA caahie| aba agalI gAthA me cArvAkadarzana kA samAveza jinezvara ke tatvajJAna ke eka aga ke rUpa me batAte haiM / lokAyatika kUkha jinavaranI, aMzavicAra jo kIje re| . tattvavicAra-sudhArasadhArA gurugama-viraNa kima pIje re ? ||ssdd04|| artha nAstika bRhaspati-praNIta cArvAka (lokAyatika) darzana vItarAgadeva (samaya 1 isa viSaya me isa viSaya ke vizeSa vidvAn guru se athavA jainanyAya ke anekAnta-jayapatAkA, anekakAntamatavyavasthA, syAdvAdamajarI, syAvAdakalpalatA, Adi grantho kA adhyayana karake samajha lenA caahie|
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 bAdhyAtma-darzana puruSa) kI kukSi ( udara ) hai / isa darzana ke eka khAsa hisse para yadi dhyAna se vicAra kiyA jAya to isa bAta ko nAzika) satyatA samajha meM A sakatI hai| lekina sadgura dvArA pradatta ddhi-jJAnazakti ke vinA tatvajJAnavicAraspo amRtarasa ko dhArA kA pAna kaise ho sakatA hai ? lokAyatika ko vItarAga ko kukSi ko upamA kyoM ? lokAyatika kA artha hai - loka me vistRta- phailA humA drshn| ise nAstika darzana yA vRhampati-AcAryapraNIta cArvAkadarzana bhI kahate haiN| kyoki isa darzana vole paraloka,svaga-naraka, puNya pApa,dharma-adharma,AtmA-paramAtmA aura badha-mokSa ko nahIM maante| ve to yathAzakti indriyasukha bhoga lene meM hI yAnI vartamAna paudgalika sukho ko prApta karane meM hI jIvana kI itithI mAnate haiN| kyoki cArvAkadarzana kA mUlasUtra hai-'jaba taka jIo, sukha se jIo, karja karake ghI poo| zIra ko rAkha hone para phira punarAgamana kahAM?' vatamAnayuga me inheM bhautikavAdI ( Materialists) kaha sakate haiN| isa prakAra nAstikadazana vAlo ne sirpha pratyakSapramANa ko pakaDa liyA, anya pramANo ko choDa diyaa| pratyakSa me bhI indriyArtha pratyakSa ko hI mAnA, AtmapratyakSa pramANa ko sarvathA chor3a diyA hai' cArvAkadarzana pRthvI, jala, vAyu, agni aura AkAza ina 5 bhUto ko mAnatA hai, aura inake sayoga se cetanAyukta prANI dikhAI dete haiM / AtmA nAma kA svatatra koI padArtha nahIM hai| prazna yaha hotA hai ki cArvAka jaise nAstikadarzana ko zrIAnandaghanajI ne jinavara ke udara kA sthAna kyo diyA ? yAnI ime janatatvajJAnarUpa kalpavRkSa kA udararUpa aga kyo mAnA ? isa zaMkA ke samAdhAna ke lie hame jarA tatva kI gaharAI me utaranA pdd'egaa| jainadarzana meM pAca jJAna pramANa mAne haiM-1 pratyakSa, 2 parokSa, 3 Agama, 4upamAna, aura 5anumAna / ina pAca pramANo se nayoM kA satyArtha vivecana hai| "yAvajjIveta, sukha jIvet RNaM kRtvA ghRtaM pivet / bhasmIbhUtasya dehasya punarAgamana kuta / / "
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 467 cArvAkadarzana dvArA indriyapratyakSa ( jainadarzanamAnya sAvyavahArika pratyakSa) ko svIkAra karane ke kAraNa use azata jinavara ke udara kI upamA dii| zarIra me peTa kA sthAna atyanta mahatvapUrNa haiN| vaha sAre zarIra me bhojana pahuMcAtA hai, vividha ago ko yathAyogya bhojana pahuMcA kara zakti detA hai, aura malaharaNI nADI dvArA mala ko dhakela detA hai / udara me to bhojana kA azabhara hI zeSa rahatA hai / isa dRSTi se lokAyatika darzana bhI duniyA me adhyAtmavAda ke nAma para Thage gae, athavA adhyAtmavAda ke nAma para macAI gaI lUTa ke kAraNa Ube hue logo ko peTa kI taraha apane me sthAna detA hai, tathA unheM yaha bhI AzvAsana denA hai ki paraloka kA svarga naraka thoDI dera ke lie na mAno to bhI ihaloka me jo kucha pratyakSa galata kAma karoge, usakA phala bhI pratyakSa yahI para mila jaaegaa| paraloka me naraka ke Dara se aura svarga ke pralobhana se jo TAnAdi dharma yA ahiMsAdi pAlana karate ho, vaha bhI ucita nahIM hai, kyoki bhaya aura pralomana ke kAraNa haTate hI yA bhaya-pralobhana kA vicAra dimAga se nikalate hI tuma adharma ke kArya karane para utArU ho jAoge / isalie hama kahate haiM, samAja, parivAra, sagha yA rASTra kI vyavasthA sucArUrUpa se calAe rakhane ke lie vivekayukta saskAro -pratyakSahRdaya me jame hue susaskAro se prerita ho kara dharma yA kartavya, nIti yA pathya (hitakara) vAto kA pAlana kro| jaise peTa apane pAsa kucha bhI na rakha kara binA kisI badale kI AzA se sAre ago ko de detA hai, vaise hI tuma apane pAsa adhika na rakha kara samAja, rASTra Adi ko ni svArthabhAva se de do| peTa zarIra ke dUsare avayavo ko saba kucha dene para jaba khAlI ho jAtA hai, tabhI to bhojana kI ruci jAgatI hai, peTa meM eka se adhika dina bhojana jamA paDA rahe to kanja, apaca Adi aneka roga ho jAte haiM, vaise hI jIvana me tyAga na karane para yAnI parokSajJAna Adi adhika jamA hone para vicAro kA ajIrNa, ahakAra, saDAna evaM parigraha ho jAtA - hai / ataH parokSajJAna kA sagraha na karake lokAyatika darzana pratyakSajJAna para hI dAromadAra rakha kara parokSa vicAro ko nikAla kara pratyakSa upayogI vyavahArika vicAro ko rakhatA hai, isI kAraNa AdhyAtmika vicAro kI bhUkha jAgatI hai| yaha darzana adhyAtmavicAra ke bhojana ...ruci jagAtA hai| Aja amerIkA, jarmana Adi bhautikavAdI dezo sukhAbhAso eva tajanita rogo
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 adhyAtma-darzana va du kho se Uba (ghabarA) kara vahAM kI janatA meM AdhyAtmika ruci jagI hai| isa kAraNa yaha darzana bhI jagat meM vistRta hai jagata ke aneka logo ko nIti kA pATha paDhA kara yaha adhyAtma kI bhUkha jagAtA hai| isalie isa darzana ko jinavaratatva-jJAna kA udara kahA hai| tattvajJAna ke prAthamika abhyAsa ke lie praveza karane vAle jijJAsu ko zarIra aura AtmA, ina dono me se zarIra hI nikaTavartI eva pratyakSa dikhAI dene se isake pacabhautika sthUlarUpa kA sarvaprathama jJAna cArvAkadarzana karA detA hai, isa prakAra vizva kA sarvaprathama tatvajJAna hone para usa para se jijJAsu Age baDha sakatA hai, kintu prAthamika tatvajJAna me hI praveza na ho to vaha Age kaise bar3ha sakatA hai ? isa dRSTi se cArvAka darzana bhI prAthamika tatvajJAna-praveza me sahAyaka hone se jinavara-darzana kA udararUpa eka aga mAnA gayA hai| bhale hI vaha anumAnAdi pramANo ko na mAne, sirpha eka pratyakSapramANa ko mAne, parantu eka pramANa ko bhI pramANarUpa me mAnegA to use kabhI na kabhI dUsare pramANo ko mAnane-samajhane kA maukA milegA, itanA bhara yaha janadarzana kA aga mAnA jAya to anucita nahIM hogaa| yogadRSTi se jaba udara para vicAra karate haiM to eka mahatvapUrNa bAta pratIta hotI hai / udara me nAbhi eka aisA kendrasthAna hai,jahAM se ku DalinI' jAgRta hone para chahI cakro kA bhedana ho sakatA hai| AtmA ke vikAsa kA sAkSI eva pramANa yahI sthAna hai, jahAM se cAro ora sabhI nADiyAM phailI huI haiN| sabako yahI se bala, buddhi, aura vikAsa kI sphuraNA milatI hai, isalie cArvAkadarzana ko samayapuruSa kA udararUpa aga batAnA bhI ucita hai| vaha pratyakSabhUta isa sAdhanA ke lie preraNA karatA hai aura kahatA hai, agara isa sAdhanA ko siddha kara loge to tumhArI pAco indriyo ke viSaya kI tRpti andara hI andara ho jAegI, amRta kA vaha jharanA, Ananda kA vaha srota tumhAre andara hI phUTa paDegA, jisase tumheM phira bAhara kI bhUkha-pyAsa nahI satAegI, aura na hI indriyo ke vividha mohaka viSayo kI ora tumhArI ruci rahegI / tuma apane antara me hI tRpta ho jaaoge| hAlA-ki yaha saba anubhava kI bAteM haiM, lekina ye saba parokSa nahI haiM / isalie cArvAka kahatA hai-yahI aura isI janma me isa sAdhanA ke dvArA
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 466 Ananda lUTa lo, andara kA hI vaha khajAnA prApta kara ke apane Apa me tRpta ho jAo / yahI svarga hai, yahI se mokSa hai| aisI sAdhanA na karane yA maukA cUkane para (pramAda karane para) yahI naraka, tiryaca Adi durgati hai| isa dRSTi se cArvAka darzana ko udararUpa aga batAnA bahuta hI ayapUrNa hai| udara kA yaha bhAga bahuta haM upekSita rahatA hai, kadhe ke nIce davA rahane se davA huA rahA hai, isalie ise bhI jaina-tatvajJAna ke eka vyavahArika aga ke rUpa meM sthAna diyA gayA hai| zrIAnandaghanajI ne Age cala kara isI gAthA me isakA spaSTIkaraNa bhI kara diyA hai-'aMza vicAra jo koje re' ___ 363 pAkhaNDImato (kriyAvAdI 180, akriyAvAdI 84, ajJAnavAdI 67 aura vinayavAdI 32 kula 363) ko bhI jaba janadarzana me udAratApUrvaka sthAna diyA hai, taba cArvAkadarzana ko pUrvokta kAraNo se sthAna dene me udAratA ko ho, isame to kahanA hI kyA hai ? parantu ina sabake tatvo (rahasyo) para vicArarUpI amRtarasadhArA kA pAna kimI yogya eva anubhavI udAracetA' guruvara ke vinA ho nahIM sktaa| isI kAraNa zrIAnandaghanajI ko bhI kahanA paDA -'tatvavicAra-supAramadhArA gurugama viga kina poje re ? jaina jinezvara uttama aga, antaraga-bahirage re| akSara-nyAsa gharA ArAdhaka, ArAdhe dharI sage re|| ||ssdd0 // 5 // artha jinezvara paramAmA ke tatvajJAna dvArA batAyA huA darzana (jainadarzana) ' topakara sayogI kevanI jinakA sarva zreSTha aga=mastaka hai / vaha ataraga aura bahiraMga dono rUpa me uttamAga hai / athavA ataraga zuddhi (rAgadveSa kI malinatA se rahita AtmapratyakSa se) tayA bahiragazuddhi (vyavahAra jJAnabala varipravala ke zuddha anumava se pradarzita janadarzana ko sthApanA karane vAle, athavA vyajanAkSara-sajJAkSara kA nyAsa =jJAnArya akSarasthApanArUpI dharA=pRStrI (akSarAvalI varNamAlA) kA vinyAsayA AjJAdharmarUpI dharA ke ArAdhaka , AjJApAlaka) kA paricaya karake
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 adhyAtma-darzana yA pratyeka aga ko apanI AtmA me ramA kara ArAdhanA karate haiM-AjJA pAlate haiM / ve hI vAstava me janadarzana ke ArAdhaka hote hai| bhASya jainadarzana : vItarAga kA uttamAMga chaThe aga ke rUpa me jainadarzana ko vItarAga-paramAtmA kA uttamAga=mastaka kahA gayA hai / vaha samayapuruSa ke mastaka ke samAna kahA hai| isakA kAraNa yaha nahIM hai ki zrIAnandadhanajI jaina the, isalie unhoMne janadarzana ko uttama aga ke rUpa meM batAyA hai| apitu isakA kAraNa yaha hai ki jainadarzana kisI vastu ko sirpha eka hI, ekAgI dRSTi se nahIM dekhatA, kisI bhI viSaya para usake sabhI dRSTivinduo ko maddenajara rakha kara tadanukUla nayasApekSa kyana karatA hai, tathA isa darzana meM sabhI vicAradhArAo ko yathAyogya sthAna diyA gayA hai, sabhI para matyaprAhI dRSTi se vicAra kiyA gayA hai, isa kAraNa ise uttamAga kahA gayA hai| zarIra ke avayavo me mastiSka kA sthAna sarvopari, anivArya aura uttama isalie batAyA gayA hai ki vaha sabhI avayavo ko vicAra detA hai, zarIra me mastiSka na ho to mabhI avayava vekAra ho jAte haiM, isI prakAra janadarzana sabhI darzano ko yathAyogya sthApana karane vAlA hai / yaha nahI hogA to sabhI darzana ekAgI . va ekAnta vana kara sApekSavAda ko bhUla kara apanI-apanI DhapalI aura apanArAga alApane lageMge / isalie jainadarzana usa uccasthAna ko apanI yogyatA ke kAraNa hI pA sakA hai| isa uccatA ko prApta karane meM usa para koI meharavAnI nahIM kI gaI hai, apitu, usane vAstavika rUpa me hI ise prApta kiyA hai| aura apanI mahimA aura yogyatA bhI siddha kara dI hai| jainadarzana kI yaha vizeSatA hai ki vaha sabhI dRSTibinduo ke uparAnta pramANasatya ko svIkAra karatA hai, isa kAraNa sarvathA uttama hai| jainadarzana kA ataraga aura bahiraga' jainadarzana ke do aMga haiM- antaraga aura bahiraMga 1 rAgadveSa kA sarvathA' tyAga karake AtmA ke guNo ko pragaTa karanA isakA antaraga hai tathA vAhyakriyAeM karatA, samacArI kA Upara-Upara se pAlana karanA eva caraNasattarI va karaNasattarI kA pAlana yaha vahiraga hai| isame antaggavibhAga me vairAgya eva AtmA ke
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ * . 471 vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka aneka guNa kaise prApta kiye jA sakate haiM ? isa sambandha me kAraNa aura pariNAma ke sAtha batAyA gayA hai / . , ___athavA jainadarzana antaraga aura vahiraga-zuddhi se prasiddha hai| antaragazuddhi kA artha hai-rAga-dveSa,moha, ajJAna aura mithyAtva se azuddha hue vicAro dvArA Ae hue bure pariNAmo se rahita zuddha AtmabhAva eva samatvayoga se pragaTa humAvItarAgabhAva / bahiraga zuddhi kA artha hai--Arambha-paTakAyika jIvo kI hiMsA se aura va kAmabhoga viSayasevana se Ae hue vikArI pariNAmo se azuddha bane hue jagat ke vyavahAra ko sAmAyikAdi yathA khyAtacAritrAcaraNa se zuddha karanA / akSara-nyAsa dharA-ArAdhaka kauna aura kyA ? isa prakAra batAe hue antaraga aura bahiraga dono rUpa jainadarzana kA sthAna samayapuruSa ke uttamAga (mastiSka) ke rUpa me samajhanA aura dono kA vibhAga jaisA aura jisa prakAra kA batAyA gayA hai, ni zaka aura niSkAma ho kara, vinA kisI apavAda ke usakA akSaraza anusaraNa karanA, yaha bhI akSaranyAsa-dharA kA eka artha hai / akSaraza nyAsa (sthApana) karane se yaha bhI tAtparya yaha hai ki, jisa prakAra ve akSara batAe gae haiM,usI tarIke se ,usakI sthApanA yAnI sevana, ArAdhana, AcaraNa karane kA Agraha rakhanA akSaranyAsa hai| amuka mudrA se namotyuNa kA pATha bolanA hai, amuka vidhi se 'icchAmi khamAmamaNo kahanA hai, itya di jaisI akSara-satya kI sthApanA hai, usI prakAra se akSaranyAtarUpa dharA = pRthvI kA ArAdhana karanA caahie| ___ isakA dUsarA artha yaha hai-pUrvokta prakAra se antaraga-bahiraga-zuddhi se pragaTa humA tattvajJAna asaranyAsarUpa hai| phira jinabhASita AcArAgAdi dvAdazAgI Agama, jina svara-vyajana-akSarAdi se nyAma kiyA (racA) haA hai, usa dvAdazAgImaya, jainadarzana kI dharA (AjJA) ko akSaranyAsadharA kahate haiN| kayoki dvAdazAgImaya jainadarzana hI akSaranyAsagharA hai, vahI savaMdarzano se Upara hai mastaka-sthAnIya hai| sAre dArzanika vicAro kA sapanvaya- sApekSadRSTi se kathana, anekAnta,naya, pramANa Adi se sthApana mastiSka se hI hotA hai / ata dvAdazAgAmaya jainadarzanarUpa akSaranyAsadharA kA ArAdhaka-isI jainadarzana kI AjJA kA / pAlana hai / tAtparya yaha hai ki vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka ko dvAdazAgImaya jainadarzanarupa akSaranyAsa kI AjJA kI ArAdhanA anta karaNapUrvaka karanI cAhie , kyoki isame heyopAdeya kA yathAyogya vidhAna haiM, samasta padArthoM kA
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 adhyAtma-darzana viveka hai / sarvadarzanoM kA samanvaya nayapramANadRSTi se kiyA gayA hai| ataH 'tameva saccaM nisaMka ja jihi pavaya' ise hI yayArya, satya, nigaMka samajha kara usakI bArAdhanA karanI caahie| tIsarA eka aura artha nikalatA hai-pUrvoka gAthAo me jinavara ke 6 ago meM 6 darzano ke nyAsa kI bAta pUrI karane ke mAya hI janadarzana kA paricaya dhAraNa karake 'akSaranyAsa' kI dhyAnapradiyA yahA~ mUcita kI gaI hai / isa dhyAna-' prakriyA ke anusAra zarIra ke alaga-alaga bago meM akSage kA nyAsa (sthApanA) karake ArAdhanA karanI cAhie, nabhI jinavara kA sarvAMgadarzana hogaa| yAnI vItarAga-paramAtmA kA sarvA gamaya sampUrNa darzana (jhAkI) karane ke lie, paramAtmA kI dihakSA pUrNa karane hetu pUrvavarapuruSo ne jo yakSaranyAsa ke nya meM mahAdhyAna kI prakriyA batAI hai, tadanumAra ArAdhanA karanI caahie| isIlie yanta meM kahA gayA-'sAgadhe gharI saMge re| yahI kAraNa hai ki janadarzana ko antaraMga-vahiraMga donoM dRSTiyoM ne jinezvara kA uttamAMga kahA hai| jinavaramA saghalA darzana cha, darzane jinavara bhajanA re| sAgaramAM saghalI taTinI sahI taTinImA sAgara bhajanA re|| par3a // 6 // artha jinavara (bItarAga puruSa ke tattvajJAnarUpa darzana) me samasta darzanoM kA samAveza ho jAtA hai, parantu dUsare pratyeka darzana meM jinavarapraNIta janadarzana kA samAveza ho mI sakatA hai, nahIM bhI ho sakatA hai, nizcita nahIM hai| jaise samudra me to sabhI nadiyoM kA samAveza ho jAtA hai, parantu kisI eka nadI meM sAgara kA samAveza honA ekAnta nizcita nahIM hotA / ho bhI sakatA hai, nahIM bhii| bhASya notarAgaprarUpita janadarzana meM savakA samAveza pUrvoktagAthAoM meM vItarAgaparamAtmA ke caraNa-upAsaka ko udAra va evaM sarvadarzanasamanvayI vanane kI bAta kahI gaI hai / parantu jabataka sAdhaka ke ke manamastiSka meM yaha bAta na jama jAya ki jinezvara yA jinavara kA kyA
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 473 artha hai ? kyA yaha koI vyakrivizeSa hai yA guNavAcaka sajJA hai ? jinezvara me sabhI darzano kA samAveza kyo kiyA jAya ? unakI aisI kyA vizeSatA hai, jisase unake dvArA prarUpita darzana ko uttamAga mAnA jAya ? ye aura aise aneka prazna uThate haiN| isase pUrvagAthAo ke vivecana me hama jinavara kI caraNa-upAsanA ke sandarbha me bhalIbhAMti vivecana kara Ae haiM ki jinavara kI ca Na-upAsanA ke lie kitanI udAratA, paramatasahiSNutA, vicArakatA, samatA aura vyApaka samanvayadRSTi honI caahie| jinavara koI eka vyaktivizeSa nahI hai, vaha eka guNavAcaka sajJA hai| jo sarvocca udAra, nirapekSa, ni spRha, satyagrAhI hai rAgadveSarahita hokara savako apane me samAne kI aura mahAkAruNika bana kara jagat ke sAmane vastutattva ko prakAzita karane kI vyApaka dRSTi hai, vahI jinavara , ho sakate haiN| cAhe unakA nAma koI bhI ho| janadarzana ko mAnane kI bAta kA samAdhAna pahale ho cukA hai| pUrvokta gAthAo me jinavara ke 6 darzano kA samAveza kiyA gayA hai, usake alAvA vizva me aura bhI aneka darzana haiM, vibhinna vicAradhArAeM haiM, mata-matAntara haiM, una sabakA samAveza jinavara (sarvadazanayukta vItarAgadarzana) me ho sakatA hai| jaise aneka gaDDho, TIlo, ghATiyo Adi ko pAra karatI huI aneka nadiyA~ samudra meM mila jAtI haiM, parantu kisI nadI me samudra kadAcit hI milatA hai, prAya nahIM miltaa| java samudra me jvAra AtA hai, taba nadI ke mukha me thoDebahata azo me sAgara dikhAI detA hai| usI prakAra jainadarzanarUpI samRdra itanA vizAla hai ki usameM samasta dAzanika vicAradhArAeva dRSTiyAM samA jAtI hai, vaha apanI anekAntadRSTirUpI rAjahasI coca se samasta darzano ko vibhinna nayo, pramANo aura hetuo-yuktio se yathAyogya sthAna para sthApita kara detA hai| parantu anyadarzana nadI ke samAna haiN| janadarzana me kisI na kisI eka naya yA pramANa se sabhI darzano kA samAveza ho jAtA hai, jabaki anyadarzano me kisI-kisI sthala. para jainadarzana kA ekAdha aza dikhAI detA hai, vazarte ki anekAntadRSTi se dekhA jAya yadi ekAntadRSTi se dekhA jAya to anya darzanoM me janadarzana kA aza bhI nahIM dikhAI detaa| isakA kAraNa yaha hai ki
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 adhyAtmAdarzana jainadarzana ne apanI ekadezIyatA miTA kara sarvadezItA svIkArI hai, jabaki anya darzano me se kimI ne bhI isa prakAra kI sarvadezIyatA svIkRta nahIM kii| nadiyAM jame aneka gaDDhoM, TIlo aura ghATiyo ko pAra karatI huI samudra meM milatI haiM, ve gaDDhe, TIle aura ghATiyAM vividha kriyAe. haiM vividhaparamparAeM haiM / unheM choDa dene para hI nadiyAM samudra me mila sakatI hai, isI prakAra anya dRSTiyoM yA vicAradhArAeM bhI UparI AvaraNo, paramparAo, kriyAo Adi ko tyAga karake hI janadarzanarUpI samudra me nattvadRSTi se samAviSTa hotI haiM / jaina darzana itanA vizAla aura vyApaka hai| zrIAnandaghanajI isa gAthA ke bahAne se sUcita kara dete haiM ki janadarzana ko itanA vizAla, vyApaka tathA sarvadarzanaziromaNi vatAne kA yaha matalaba nahIM hai ki kisI bhI anya mata, darzana kI mAnyatA kA dveSabhAva se khaNDana yA tiraskAra kareM, use hIna batA kara nindA kreN| aisA karanA vItarAgatA aura samatA ke mArga se viruddha hogA aura korA dikhAvA hogA-samatA kA, anekAntavAda kA / hAM, kisI darzana kA koI aMza pratikUna ho, to usake prati mAdhyasthyabhAva rakhanA cAhie / ata jainadarzana ko bhI yathArtharUma me samajha kara AtmIyabhAva se yathArtharUpa se usakI ArAdhanA karanI caahie| jinasvarUpa yaI jinA ArAdhe, te sahI jinavara hove re| bhR gI IlikAne caTakAve, te bhRgI jaga jove re / / SaD0 // 7 // artha jo isa prakAra rAga pavijetA vItarAgaparamAtmA ke tulya ho kara (yAnIrAgadveSa ko upazAnta karake jinasamAna ho kr| jinabhAva kI ArAdhanA karatA hai, vaha mahAn AtmA avazya (nizcita) hI vItarAgadeva bana jAtA hai / jaise bhaurI IlikA (laTa) nAmaka kor3e ke DaMka mAratI hai, usake sAmane guMjArava karatI hai to vaha IlikA kucha hI dino me bhramarI ke rUpa me jagat ke loga dekhate haiM, anubhava karate haiM: 1- udadhAviva sarvasindhava samudIrNAstvayi sarvadRSTaya.) / na ca tAsa bhazanuvIkSyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhi // , siddhasena divAkara cauthI dvAtrizikA
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 475 bhASya / vItarAga banane kA nuskhA * vItarAga ArAdhanA ' pUrva gAthAo me jinavara ke caraNopAsaka banane ke lie vaicArika dRSTi me vicAra-sahiSNutA, samatA, niS kSatA, udAratA Adi guNo ko le kara SaDdarzana ko jinAga mAnane kI zarta thI, parantu caraNa-upAsaka banane kA suphala kyA hai ? isake uttara me zrI AnandadhanajI kahate haiM jinasvarUpa yaI jina ArAdhe, te sahI jinavarahove re / arthAta jinezvara bhagavAna jaise bana kara (rAgapAdi vRtti nivAraNa karake) jo sAdhaka AjJApAlanasahita mana-vacana kAyA se nirvadya bhaktipUrvaka tanmaya ho kara ArAdhanA karate haiM, ve avazya hI jina- vItarAga) bana jAtA hai| . isake lie ve laukika dRSTAnta de kara samajhAte haiM-zarada Rtu me bhauMrI ko java mada caDhatA hai, taba vaha miTTI kA gharodA banAtI hai, phira hare ghAsa me se bhArI IlikA (laTa) ko lA kara use Daka mAra kara ke miTTI gharaude me DAla detI hai, phira usa gharauMde ke AsapAsa gaMjArava karatI hai / IlikA Daka kI pIDA aura bhramarI kA guMjAkha yAda karatI-karatI prANa tyAga detI hai| aura kahate haiM, mohasajJAvaza vaha usI kalevara dvArA bhramarIrUpa bana jAtI hai / kama se kama 17 veM dina bAhara nikAlatI hai-havaha bhaurI bana kara yaha saba ekAgratApUrvaka dhyAna karane kA pariNAma hai / jJAnI puruSa ise 'kITabhramaranyAya' kahate haiM / / zAstra meM batAyA gayA hai-kITo'pi bhramarI dhyAman labhate tAdRNa vapu' / basa yahI nyAya jahA~ jina-bhako ke lie hai| yo yacchaddha sa eva sa / ' jisakI jaisI zraddhA, bhAvanA hotI hai, vaha vaimA hI bana jAtA hai / mu mRkSa ko sarvaprathama yaha nizcaya honA cAhie ki merI AtmA siddhasvarUpa hai, dono ke bIca kevala rAgadveSAdi ke kAraNa hI merI bhagavAna me dUrI baDhatI jA rahI hai / aba mujhe apanA mUlasvarUpa prApta karanA hai / yo nizcaya karake svAtmA me jinezravadeva kI pratiSThA karake use dhyeyarUpa me sAmane rakha kara-svAtmA ko bhI ji zvararUpa me dekhane lamatA hai, jinadeva me ekAgratA karatA hai, dharma-zukladhyAna dvArA eka * dhyAna se sthiracitta ho kara jina-jina' yo raTana karatA hai, vaha AtmA anta me' rAga-dvepa kapAya-moha se mukta ho kara avazya hI vItarAga paramAtmA bana jAtA - hai / tAtparya yaha hai ki nirvikAro jinadeva kA dattacitta ho kara dhyAna karane se sAdhaka janmamaraNa tathA usase sambandhita asakhya dukho kA nivAraNa karake svaya jina ho jAtA hai , .
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyAtma-darzana cUriNa, bhASya, sUtra, niyukti, vRtti parampara-anubhava re| samaya puruSanA aMga kahyA e, je chede te dubhaMva re / / SaD // 8 // artha pUNi, bhASya, sUtra,niyukti,vRkti aura paramparA kA anumatra; ina sabako samayapuruSa ke aga kahe haiM / jo inakA uccheda karatA hai ( inheM nahIM mAnatA ) vaha durbhava yAnI dUrabhavya ( bahuta lambe kAla vAda mosagamana ke yogya ) hai| bhASya samayapuruSa ke jaha aMgo ko ArAdhanA jainadarzana ko vItarAgaparamAtmA kA utamAga kahA hai| uttamAga me hI vividha vicAradhArAe~ , tatvajJAna yA dRSTiyAM bharI paDI haiM, parantu una vivAradhArAo ke paripakva banAne aura gaharAI me cintana karake unakA vikAma kara sake, parampara sAmaJjasya va samanvaya viThA sake, isake lie jainadarzanarUpI uttamAga ke vividha avayavarUpa ina chaha ago kI yathAyogya ArAdhanA karanI caahie| prazna hotA hai-ina 6 ago kI ArAdhanA karane kA kyA uddezya hai ? ina 6 ago kI ArAdhanA kase aura kisa tarIke se karanI cAhie? vAstava me ye chaha aga jJAna prApta karane ke mahatvapUrNa aga haiN| mUlasUtra na hote to parApUrva se / tIrthakaro se le kara gaNadharo, aura kucha prabhAvaka AcAryoM kA jJAna kahAM se prApta hotA? isI taraha mUlasUtro para vyAkhyA, TIkA, niyukti, cUNi aura guruparamparA se prApta anubhavo kI racanA na hotI to itane AdhyAtmika jJAna kA vikAsa kaise hotA? isalie sUtra se le kara paramparAnubhava taka kA jo jJAnavaibhava hai, bodha kI apUrva sAmagrI hai,umako ThukarAnA, usakA anAdara karanA, usake lAbha se vacita rakhanA kahAM kI buddhipAnI hai ? jo vyakti jJAna ke ina uttama nimitto kI upekSA kara detA hai yA inakA khaNDana va amalApa karatA hai, vaha isa janma me to usa amUlya nidhi se vacita rahatA hI hai, agale aneka janmo me bhI use vaisI abhUta pUrva jJAnanidhi nahI milatI / imolie zrIAnandaghanajI kahate haiM-je chede te durbhade' / arthAt jo samaya puruSa ke ina ago ko kATatA hai ( inakA chedana karatA hai /
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 477 vaha jJAna (samyakvodha) se rahita ho karasasAra me durgati me, paribhramaNa karatA hai| isalie pratyeka vItarAga-caraNa-upAsaka ko ina chaha aMgo kI vidhivat ArAdhanA karanI caahie| sUtrAdi SaDaga kyA haiM ? unakI vizeSatA kyA hai ? jainadarzana ko samajhane ke lie mUlasUtro agopAgo kA paThana-pAThana bahuta hI Avazyaka hai| parantu mUlasUtra prAkRta ardhamAgadhI bhASA meM hai| binA TIkA Adi ke ve durUha Agama samajha me nahI A sakate / isalie samayapuruSa ke ye chaho aMga atyanta upayogI haiM, svaparahitakArI haiM, aura jJAnaguNa ke vikAsa ke lie pravala nimitta haiN| yadyapi jainatatva-jJAna kA vipula amUlya sAhityajise ' pUrva' kahate haiM, kAlakrama se anupalabdha ho gayA hai, phira bhI jitanA sUtrAdi sAhitya upalabdha hai, usI kA upayoga kiyA jAya to bahuta jJAna-lAbha ho sakatA hai / ava hama kramaza ina chaho kI sakSepa meM paribhASA de rahe haiMcUNi-pUrvadharo dvArA ardhamAgadhI me kiye hue kaThina prakIrNaka pado ke artha, bhaavaarth| bhASya-caudaha pUrvadharo yA gaNadharo dvArA ravita mUlasUtro para ardhamAgadhI yA vartamAna pracalita bhASAmo meM sampUrNa pada kA vistRta artha sUtra-tIrthakaro ke gaNadharo dvArA racita mUla sUtra / 11 aga vartamAna me upalabdha haiM, jo zrIsudharmAsvAmI dvArA racita haiN| niyukti - vyutpatti ke dvArA zabdo kA artha krnaa| vaha prAya ardha-mAgadhI bhApA meM hotI hai| vRtti-sUtra para saskRta TIkA, cAhe jisa pUrvAcArya dvArA likhita ho, bahuta hI prakAza DAlatI hai- mUlasUtrokta bAto pr| paramparAgata anumatra-guruziSyaparamrA se prApta anubhavajJAna, dhAraNAmo kA jnyaan| __ samayapuruSa ke ye 6 aMga haiM / agara jainadarzana kI ArAdhanA karanI ho to uparyukta chahI ago ko samajhanA, paThana-pAThana, adhyayana-manana karanA aura unakA AdarapUrvaka anusaraNa karanA cAhie / chahI aga apane-apane sthAna para mahattvapUrNa haiM, upayogI haiM / AdhyAtmika vijJAna ke lie inase baDhakara aura koI dharmazAstra
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 adhyAtma-darzana -saMgraha najara nahIM jAtA / bauddha sAhitya meM bhI prAya madhyamakoTi ke dharmodeiza haiN| vaidika sAhitya me unipadavimAga mahatvapUrNa hai. usake sivAya kisI padArtha kI vyorevAra spaSTatA vedo, pugaNo Adi meM nahIM pratIta hotI / isame kurAna vAi vila,avestA, granyamAhava Adi anya aneka dharmoM ke mUlabhUta dharmagranya prAya.' apane-apane dharma-sampradAya taka ke mImita dAyare kA hI vicAra karake itisamApti kara dete haiN| vaise to janadazana itanA udAra hai ki una -una dharmagranyo me jo bhI boDI-bahuta acchI AtmahitakArI, yathAtathya bAteM hotI haiM, unheM AdarapUrvaka svIkAra karatA hai, jaimA ki pahale : darzano ko jina-apa banA kara unakA yathAyogya mUlyAkana karane kA jora, zora se prayala kiyA gayA hai| bhagavAn kI caraNa-upAsanA ke sandarbha me chahI darzano kI AlocanA yA nindA kiye binA tahadila se apanAne para bala diyA hai / kintu jaba taka usakA koI ucca sAlambana dhyAna na batA diyA jAya, taba taka pUrNataH bhagavaccaraNopAsaka koI kaise bana sakatA hai ? isI bAta ko lakSya meM rakha kara isa gAMcA me samaya purupa ke aga batA kara unakI ArAdhanA karane kI bAta kahI gaI, agalI gAyA me isI zAstrajJAna para sAlambana padasyadhyAna kI prakriyA vAte hue kahA hai mudrA, bIja, dhAraNA, akSara nyAsa aviniyoge re| je ghyAve te navivacIje, kriyA-avacaka bhoge re // par3a0 // 6 // artha mudrA (vividha ArAdhanAo ke lie zarIra kI pRyak pRthak AkRti), bIja (maMtra kA mUla bIjAkSara yA vojaka), dhAraNA (indriyajaya ke bAda aura dhyAna kI pUrvabhUmikArUpa pArthivI Adi dhAraNAeM), akSaranyAsa (aSTakamaladala yA anyatra ka, ca, Ta, ta,pa ityAdi matrAkSaro kI sthApanA karanA), arya (artha, bhAvArtha kA Alambana), diniyoga (svaya jAnI huI cIja yogya pAtra ko batA kara bodha karAnA, gurugapUrvaka denA) isa prakAra ina 6 mAlambanoM dvArA (zrIvItarAgadeva rUpa yA samayaputparUpa dhyeya kA) jo bhavyasAdhaka dhyAna karatA hai, vaha vacita (ThagAtA nahIM hotaa| aura vaha phriyA'vacakatva kA upabhoga karatA hai, arthAt use vaha prApta ho jAtA hai|
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 476 bhASya jinavara yA samayapuruSa kA sAlambanapadasthadhyAna jinavara ke caraNa-upAsaka banane ke lie samayapuruSa (jainadarzanarUpa) ko dhyeya banA kara 6 yA 7 Alambano dvArA dhyAna karake vItarAgatva prApta karane kI prakriyA isa gAthA me zrImAnandaghanajI ne batAI hai| yaha gAthA mukhyatayA yoganiyA sa sambandhita hai| yoga me dhyAna kI . prakriyA sarvottama hai / 'padastha' dhyAna jise karanA ho, usake lie Alamvana lenA parama Avazyaka hai| pratyeka sAdhaka ko pahale usakA artha samajha lenA cAhie / ata sakSepa me artha nIce diyA jAtA hai| sarvaprathama dhyAna, dhyeya aura dhyAtA tIno kI tripuTI kA yogya honA cAhie / agara isa dhyAna ke yogya pAtra na ho to, use pahale pAtra banane kA abhyAsa karanA caahie| tadanantara yaha cayana karanA cAhie ki mujhe kauna-sA dhyAna karanA hai ? dhyAna ke 4 .prakAra haiM-piNDasya, padastha, rUpastha aura rUpAtIta / ina cAro me yahA~ nirdiSTa dhyAna piNDastha hai| isalie dhyAtA sAdhaka ko mana me nizcita kara lenA cAhie ki mujhe piNDastha dhyAna karanA hai, aura uparyukta 6 yA 7 Alambana lene haiM / tattazcAt use dhyeya kA bhI cunAva karanA cAhie / dhyeya vahI cunanA cAhie, jo dhyAna dvArA prApta honA sambhava ho / yahA~ prasagavaza jinadeva ke kalpavRkSasama padarUpa samayapuruSa ko dhyeyarUpa me cunanA hai / , aura dhyeya ke sAtha hI dhyAtA ko bhI tadanukUla dhyAna mudrA Adi me baiThanA Avazyaka hai / ve, 6 yA 7 aga isa prakAra haiM - mudrA -dhyAna karate karate samaya padmAsana yA siddhAsana, se baiTha kara apane syUlazarIra ko zAnta va ekAgra banAne ke lie zarIra kI vividha AkRtiyo (poja) me rakhanA hotA hai, use hI mudrA (poja) kahate hai| jaise zabAvarta, padmAvarta, Avarta, navapadavarta hIvarta, nandAvarta, Uvarta Adi japa karate samaya kI mudAe~ haiM / isI taraha hAtha, paira, mukha, sira Adi kI mudrAe~ bhASya me batAI gaI hai| bIja-pratyeka matra ke kucha mUna vIja yA bIjAkSara hote haiM, unhI ke AdhAra para matra siddha hotA hai, matra dvArA jo sAdhya karanA hotA hai, vaha bIjamatra phe dvArA hotA hai / jaise U~ hrI, thIM, klI, blU aiM Adi bIjamatrAkSara haiN|
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 adhyAtma-darzana ghAraNA-dhyAna karane se pUrva yoga ke apTAgokta dhAraNA va ranI par3atI hai| jo indriyajaya ke bAda aura dhyAna se pahale dhyAna kI pUrvabhUmikAspa meM hotI hai| ye dhAraNAeM kaI prakAra kI hotI haiM jaise pAyivI, vAruNI Adi / athavA apane bhAvo me 12 guNo sahita anhinta kI, yA 8 guNasahita siddha kI, 36 guNo sahita AcArya kI, 25 guNo sahita upAdhyAya kI athavA 27 guNoM sahita munivara kI dhAraNA (bhAvanA) karanI caahie| ayavA bIjAkSara-dhAraNA eka zabda hai, isake anusAra kauna-sI mudrA dhAraNa kara ke kauna-se akSara kA kaise dhyAna kiyA jAya ? ise vIjAkSaradhAraNA kahate haiM / dhyeya para citta ko sthApana karake usame ekAgra karanA pAtajalayoga ke anusAra dhAraNA hai, jo bAhya me saguNa (sAkAra) Izvara kA dhyAna tathA Abhyantara me nAsikA, jihvA Adi sAta cakro kI vyavasthA vatAI gaI hai| akSara-nyAta-a, i, u, Adi akSaro kI zAstrasammata vidhi me sthApanA karanA aura unhIM sthApita akSaro para citta ko ekAgra karanA akSaranyAta kahalAtA hai / mantrazAstra meM isakI aneka vidhiyAM batAI gaI haiN| athavA akSara aura tyAsa ye do zabda mAna kara dono ke alaga-alaga arya kiye gae haiN| jaise akSara kA artha hai- akArAdi akSarAvalI vAle sUtrasiddhAnta yA kisI. tattvajJAna para manana karanA, mana ko ekAgra karanA, nyAsa kA artha hai-guru kI AjJAnusAra kamala, hRdaya Adi para akSara kI sthApanA karanA, phira dravyaakSara se nikala kara bhAva akSara (AtmA-paramAtmA, jo kSara (vinAzI) nahI hai, usa para manana karanA, sAkSAtkAra karane hetu mana ko jodd'naa| artha-artha yA bhAvArtha kA avalambana lenaa| viniyoga-dUsaroM (yogyapAtro) ko dhyAna ke artha (jJAna) kA gurugama karAnA, athavA dhyAna me lagAnA / ayavA artha-viniyoga donoM mila kara eka zabda mAna , kara artha kiyA gayA hai-parama artha yAnI dhyAna kA viSaya piNDastha ho yA padastha ho, rUpastha ho yA rUpAtIta, usakA AtmArtha (Atmahita ke lie) hI - cittavRtti me viniyoga krnaa| kyoki sAsArika yA phalAkAMkSAviSayaka artha ko le kara anartha kI sabhAvanA hai| isa prakAra vidhivat (6, 7 yA 8 prakAra se yukta vidhi se) dhyAna (citta
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 481 kAgra ya) karatA hai, vaha kriyA'vacakatA prApta kara letA hai| kriyA-avacakatA kaise siddha ho sakatI hai, isa viSaya pe AThaveM tIrthakara kI stuti me bhalIbhAMti vivecana kiyA gayA hai, vahAM se jAna leN| isa prakAra kA avacaka-AtmA kapaTa, kaSAya, moha, kAma, rAgadveSAdi 6 ripuo se parAjita nahIM hotA, sarvatra vijaya pAtA hai aura kriyA-avacaka kA yathArtha upabhoga (AnandalAbha) karatA hai| jo loga putra, dhana, parivArAdi tathA svargAdi sAsArika sukha ke lAbha ke lie dambhayukta, pradarzana ke lie, Azrava eva pApasevana karate hue sAvadha, kintu tathAkathita dhArmika kriyA karate haiM, ve svaparavacanA karate haiM, asatya padArtha ko le kara satya ko khojate haiM / isIlie yahA~ kahA gayA-'je dhyAve te navi vacIje' jo uparyukta vidhi se dhyAna-kriyA karatA hai vaha vacita nahI hotA / isake atirikta jo dambhAdipUrNa kriyA apanAtA hai, vaha to mAyika hai hI, vacita hotA hI hai| zrata 1 anusAra vicArI bolu, suguru tathAvidha na mile re| kiriyA karI navi sAdhI zakIe, e viSavAda citta saghale re // ||ssdd0 // 10 // artha AcArAgAdi zAstro (sUtro) me jisa prakAra kahA hai, usake anusAra jaba vica ra karake volatA hU~ to tathAvidha (jaise hone cAhiye, vaise) suguru DhUDhane para bhI nahIM milte| (suguru ke mArgadarzana ke vinA) apanI icchAnusAra kriyA karate raheM to jisa sAdhya ko sAdhanA cAhate haiM, use sAdha nahIM sakate / athavA aise kisI sadguru kA yoga milA nahIM hai, jinake sahayoga se pUrvokta kriyA'vacakayoga sAdha sake / yaha saba viSavAda (viSAda yA dukha) sabhI mumukSa o ke citta me hai athavA mana me saba jagaha aisI duvidhA-sI sthiti rahA karatI hai / bhASya kriyAvacakayoga ke lie suyoga ke abhAva kA hArdika kheda pUrvagAthA me jisa kriyA'vacakatA kI prApti kA ullekha thA, usa para ___ 1 'zruta' ke badale kahI kahI 'sUtra' zabda milatA hai /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 adhyAtma-darzana vicAra karate hue zrIAnandadhanajI gahare vivAda me DUba gaye / ve apanA hArdika dukha isa gAthA ke dvArA vItarAgaparamAtmA ke sAmane vyakta karate haiM / svacchasarala-sarasahRdaya sAdhaka prabhu ke sAmane apane mana meM koI gATha nahIM rakhatA, vaha apane abodha bAlaka kI taraha prabhu ko mAtA-pitA samajha kara unake sAmane apanA hRdaya khola kara rakha detA hai- apanI jaisI sthiti, zakti, gati, mati hai, use vaha prabhu ke sAmane pragaTa kara detA hai| zrIAnandaghanajI ne java uparyukta sAdhanA ke viSaya me mathana kiyA to ve prabhu ke sAmane pazcAttApapUrvaka pukAra utthe-"prbho| va maiMne AcArAgAdi zAstro kA gaharAI se adhyayana kiyA tathA samyak zratajJAna ke sAmarthya se jo kucha mujhe anubhava huA hai, use dekhate hue usa para se jaba maiM bolatA hU~ to ukta sAdhanA ke lie jaise suguru cAhie, vaise aba taka mujhe nahI mile / mArgadarzana ke binA kriyAvacakatA Adi koI bhI sAdhanA yathArtharUpa se nahI ho sakatI / vizvavyApI jJAna kI vaDI-vaDI bAteM karane vAle, lacchedAra bhASaNa denevAle, AtmajJAna kI hIga hAkane vAle aneka tathAkathita guru milate haiM, parantu zAstro me sRguruo kA jaisA varNana milatA hai, jo lakSaNa Agamo me batAye gae haiM, unake anusAra jaba me hRdaya kI kasauTI para unhe kasa kara jAcatA-parakhatA hUM to merI kasauTI me ve khare nahIM utarate / yaha maiM koI abhima - navaza nahI kaha rahA hU~, namratApUrvaka maiM apane durbhAgya ko pragaTa kara rahA huuN| guru to sabako milate haiM, parantu zAstro me batAe (jinake lakSaNa Adi ke sambandha meM 'Agamadhara guru samakitI * Adi ke rUpa me zAntinAthabhagavAn kI stuti ke prasaga me hama paryApta vivecana kara Ae hai / lakSaNo yA guNo ke anusAra vaise suguru kA yoga isa pacama (kali) kAla me nahI milatA, eka prakAra se aise suguruo kA to dupkAla sA hI hai / mAlUma hotA hai, yogI zrIAnandaghanajI ke samaya me tathAkathita nAmadhArI sUrI AcArya,upAdhyAya,gaNI, sAdhu Adi kI kamI nahI thI, parantu una sabame unhe prAya dhanikabhakto kI gulAmI, kriyAkANDaparAyaNatA, rUDhigrastatA, sattvazraddhArahita triyAhInatA aura Adambara, pada, prasiddhi Adi kI mahattvAkAkSA dikhAI dI hogI, jisake kAraNa athavA unhe svaya ko usa samaya ke guruo se bahuta hI kTu anubhava huA hogaa| tabhI kheda ke ye udgAra nikAle hoMge- "suguru tathAvidha na mile re
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa upAsaka 483 prazna hotA hai - yadi zrIAnandaghanajI ko apanI parakha ke anusAra vaise muguru na mile no na sahI, ve apane anta karaNa se satya samajha kara kriyA yA sAdhanA karane, kyA jarUrata thI. unheM muguru kI yA suguru ke sambandha me vicAra karane kI ? AnI mastI me rahate aura yatheSTa sAdhanA karate / isakA uttara svaya ve hI de dete hai-'kiriyA karI navi sAdhI zakIe' / zrIAna dadhanajI vartamAnayuga ke tathAkathita sAdhako kI taraha ucchR khala nahI the, na svechAcAravAdI the, ve yoga guru ke mArganirdeza na me sAdhanA karane ke pakSa me the / suguru ke yogya mArgadarzana pa sAdhanA karane se samaya-samaya para sAdhanA ke mArga meM AI huI aDacane dUra ho sakatI haiM, ve yogya mArgadarzana de kara mArgabhraSTa sAdhaka ko ThikAne lA sakate haiM / parantu zrIAnandaghanajI ko aise sadguru kI ora se mArgadarzana, yathArtha paramparAnubhava nahI mila sakA, isI bAta kA kheda ve prabhu ke sAmane pragaTa kara rahe haiM / sadguru ke abhAva me yogya mArgadazana yA preraNA na milane se mokSaphaladAyinI kriyA karake ve lakSyasiddhi nahIM kara ske| pariNAmasvarUpa sAdhya ko siddha na karake, bAhyakriyAeM karake puNyabandha me sasAra bhramaNa hI kara pAe / vAstava me aisI thothI kriyAyo se sivAya puNyaprApti ke adhika prAya milatA nahIM, isI bAta kA kheda yA viSavAda rahA karatA hai / aisA lagatA hai ki itanI matra kriyAe~ karate hue bhI unase mokSaprAptirUpa phala to siddha nahIM hotA, sirpha sAsArika paudgalikaprApti mila jAtI hai| yAnI mehanata pahADabhara hai, phala rAI ke dAnebhara hai / inakA kAraNa sadgurudeva kI kRpAdRSTi yA satpreraNA kA abhAva hai| "aise sadguru ke abhAva kI khaTaka kevala mere mana me hI nahIM, mere sabhI sabhI sAdhakasAthiyo yA mumukSuo ke dilame bhI isakI vahI khaTaka hai| prabho / Apa antaryAmI haiM, Apake sAmane apanI galatI yA viSAda kI bAta kA svIkAra karane meM mujhe jarA bhI sakoca nahI hai / mujhaM svaya isa bAta kA kheda hai| ata aba Apa hI sujhAie ki mujhe kyA karanA cAhie ? isa prakAra kI prArthanA ve antima gAthA me karate haiM te mATe Ubho kara jor3I, jinavara Agala kahIe re| samaya-caraNasevA zuddha dejo,jima Anandaghana' lahira re|| ssdd||11||
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 adhyAtma darzana - artha pUrvokta abhAvadvaya ke kAraNa karayugalavaddha ho kara hama mApa jinavara ke samakSa (zuddhahRdaya se) nivedana karate haiM, hame samayapuruSa kI yA siddhAntasammata (zAstrokta) rupa jinavara kI zuddhacaraNasevA denA (pavitra cAritrasevana kI kRpA karanA, tAki hama bhI Anandaghana (paramAnandasvarUpa) pada prApta kara skeN| bhASya bhakta kI prabhu vItarAga se caraNasevA kI prArthanA bhakta ke hRdaya me jaba viSAda kA bhAra baDha jAtA hai, taba use halakA karane ke lie vaha bhagavAn ne sAmane apanA dila kholatA hai / isa prakAra bhagavAn ke sAmane hRdaya kI bAta kaha DAlane se halakApana to mahasUsa hotA hI hai, kabhIkabhI hRdaya kA kAlupya dhula jAne se nirmala anta karaNa para adbhuta AdhyAtmika preraNAeM akita ho jAtI hai, usa svata preraNA ko bhakta prabhupreraNA mAna kara zirodhArya karatA hai| yahI bAta yahAM zrIAnandaghanajI ke sambandha me hai| ve zuddha anta karaNa se karabaddha ho kara mana me prabhu kI chavi akita karake khaDe hue aura prabhu ke sAmane apane antara kI pukAra karane lage- mere hRdayezvara / ava java ki mujhe sadguru kI preraNA milane kA koI avasara (Chance) nahIM dikhatA aura usake abhAva me merI sAdhanA zuddhamokSadAyaka nahIM ho sakatI, tava nirupAya ho kara Apase namratApUrvaka prArthanA karatA hUM ki mujhe Apake (vItarAgaprabhu ke samayapurupa ke) zuddha caraNo (svarUparamaNaspa yA svAtmAnubhavarUpa cAritra) kI sevA (ArAdhanA) kA avamara deM, jisase maiM saccidAnandarUpa (Anandaghana) prApta kara skeN| yahA~ zrIAnandaghanajI ne prabhu se zuddha cAritra kI mAga kI hai, isake pIche nimnokta kAraNa pratIta hote haiM eka to yaha ki zuddha cAritra hogA, vahA~ samyagdarzana aura samyagjJAna avazya hoMge hii| parantu 'agara ve samyagjJAna mAgate to mamyakcAritra nahI prApta hotA / isalie samyakcAritra mAgane ke sAtha-sAtha unhone ukta dono ratna mAMga lie haiM / dUsarA kAraNa yaha hai ki prANI ko tathAprakAra ke zuddha cAritra kI prApti ke lie ardhapudgalaparAvartana-kAla zepa rahe tava taka pratIkSA karanI par3atI hai| kintu prabhukRpA ho jAya aura anta karaNa me tIvra savega prApta ho jAya to itanA lambA kAla bhI jhapATe ke sAtha
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka 485 pAra ho jAtA hai / samaya-cAritra kI mAga kI hai, isase phalitArtha nikalatA hai ki ve samayapuruSa kI caraNamevA ke pUrvokta upAyo ko jAnate haiM, kevala tadanusAra AcaraNa karanA hI zeSa hai, vaha AcaraNa (cAritra) hI atala samudra ko pAra karane ke samAna vahuta duSkara hai, koI sadguru bhI sAtha me mArgadazaka nahIM hai, isalie prabhu kA hAtha pakaDa kara unake antanirdeza me ve cAritrarUpI mahAsamudra ko pAra hone ke lie udyata hai / dekhie, kava unakI AzA pUrNa hotI hai / sArAMza isa stuti me vItarAga paramAtmA ke caraNa-upAsaka ke lie sarvaprayama chaha darzano ko jinavara ke aMga mAna kara unako yathAyogya sthAna para sthApita karanA jarUrI batAyA hai| yahA~ taka ki lokAyatika darzana ko bhI jinavara kA udara mAnA hai| isa prakAra kI vivekapUrNa zraddhA ke svIkAra ke bAda chaha darzano ko nadiyo kI aura janadarzana ko samudra kI upamA de kara janadarzana ke uttamAga hone kI bAta ko aura puSTa kiyA hai / isake bAda caraNa-upAsanA ko nayA moDa dekara upAsya ke anurUpa upAmanA kI uccarIti batAI hai| isake pazcAt jJAna, darzana aura cAritra tIno kI upAsanA ko caraNopAsanA me gatArtha karake usakI uttama vidhi batAI hai / tadanantara cAritra kI ucca kakSA para pahu~cane ke lie mArga-darzaka suguru ke amAva kA kheda vyakta karake prArthanA kI hai| kula milA kara vItarAgaprabhu ke caraNaupAsaka banane kA sundara tattva zrIAnandaghanajI ne isa stuti me me pragaTa kara diyA hai| - -
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : zrIneminAtha-jina-stuti dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA (tarja dhaNarA DholA, rAga-mAruNI) aSTabhavAntara vAlahI re, tuM mujha AtamarAma, manarA vhAlA! mugati-strIzu ApaNe re, sagaparaNa koI na kAma, mnraa0| 1 // artha rAjamatI zrIneminAyasgamI se kahatI hai-"ATha bhavoM (janmoM) taka maiM ApakI priyatamA patnI thI aura Apa merI AtmA (AtmA ke andara ke bhAga) me ramaNa karane vAle yA satata premapUrvaka AtmA me sthAna = ArAma pAye hae nAya the| he mere mana ke priyatama ! muktirUpI strI (zivasundarI) ke sAtha apanI sagAI-sambandha joDane (vAdhane) se koI phAma (prayojana) nahIM hai| bhASya isa paramAtma-stuti kA prayojana aura rahasya isa bAvIsaveM tIrthakara zrIariSTaneminAthasvAmI kI stuti me zrIAnandaghanajI ne jo viSaya cheDA hai, use Upara se dekhane vAle ko yahI pratIta hotA hai ki sAsArika pati-patnI kA koI prema savAda aura khAsakara patnI kI ora se pati ko upAlambha aura upadeza diyA jA rahA ho isa prakAra kA dAmpatyarAga hai, isame AdhyAtmikatA kA eka choTA bhI nahI hai| parantu isa stuti kA gaharAI se adhyayana karane para batAyA gayA hai ki isame dhyeya (paramAtmA) ke sAtha dhyAtA kI ektA satatadhyAna ke kAraNa juDatI hai, lekina bahirmukhI cittavRtti kI tarapha AtmArUpI pati ke AkarSita ho jAne para paramAtmA se dUrI baDhatI calI jAtI hai / prArambha me 10 gAthAo taka zrIrAjImatI ke dvArA zrIneminAtha sva mI ko mohAviSTa, rAgAtura eva sAMsArika prIti kI ora AkRSTa karane ke lie upAlambha-vacana Adi yuktiyo se prayatna kiyA jAtA hai, phira eka nayA
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 487 moDa liyA jAtA hai, paramAtmA ke vItarAgasvarUpa ko pahicAnate hue bhI rAgAviSTa karane kI koziza kI jAtI hai, phira 14 zrI gAthA se rAjImatI kI mohadazA kama ho jAtI hai, vaha paramAtmA kI vItarAgadazA kA dhyAna karake svakartavya kA vicAra karatI hai, straya paramAtmapada kA dhyAna karake dhyeya ke nikaTa pahuMca kara paramAtmA me lIna ho jAtI hai, bhagavAn neminAtha kI mukti se 54 dina pahale rAjImano satI mukti me pahu~ca jAtI hai / arthAt dhyAtA rAjImatI apane svAmI neminAtha ke caraNo kA anusaraNa karake unase pahale hI apane dhyeya-paramAtmA me vilIna ho jAtI hai| yogI zrIAnandaghanajI isI prakAra mohAdi paDvikAro se para ho kara muktipadaprApti ke icchuka bhavyamumukSa AtmAo ko isa stuti dvArA yahI bodha de rahe haiM ki vAhya dhyeya to nimitta rUpa hI hotA hai, saccA aura antima dhyeya to dhyAtA ke zarIra me rahA huA Atmatattva hI hai| isalie isa nimitta kA nAmamAtra ko avalambana le kara bhI bhavyAtmA ko mva-Atmatattva ke sAtha hI ekatA saghanI hai / aimA hone se dhyAtA aura dhyeya kI ekarUpatA ho jAtI hai, jo isa stuti kA bAsa prayojana hai| dUsarI eka mahattva kI vastu ima stuni me gupta rahasya ke rUpa me zuddhanizcayanaya kI dRSTi se yaha mAlUma hAtI hai ki AtmA jaba bhautika indriyo ke bhogopabhogo kA tyAga ka ke AtmadRSTi me sthira hone kA prayatna karatA hai, vaha vahimukhI indriyarUpI cittavRtti use apane meM ramaNa karate rahane ke lie lalacAtI hai, vividha mohaka pralobhano (vacano) se use khIcane kA prayAsa karatI hai / parantu sthitaprajJa AtmA jaba una vahirmukhI indriyo ke bhrAmaka moha (bAg) jAla me nahI phema kara AmadRSTi me hI sthita hone kA dRDha prayatna karatI hai, taba bahimukhI banI haI vaha cittavRtti hI antarmukhI ho jAtI hai| yaha vittavRtti bhI AtmA ke isa UdhvagAmI pada ko prApta karane ke lie prayatnazIla ho jAtI hai| phalana vaha antarmukhI cittavRtti AtmA ke paramAnanda me milane se pahale hI Atmasthita vana kara paramAnanda prApta kara letI hai| isa tathya ko mahAtmA Anandavana jI ne isa stuti me rUpaka ke mAdhyama se kathya ke rUpa me bahuna hI sundara Dhaga se prastuta kiyA hai / bahirmukhIvRtti vAlI rAjImattI ke mukha se vahirmukhI banI huI cittavRtti sarIkhe hI tAne, AkSepa
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 adhyAtma-darzana bhare upAlambha aura mohaka eva bhrAmaka zabda kahalAe jAne para bhI zrIneminAtha svAmI vApisa nahIM lauTate haiM, taba rAjImatI svaya hI bhagavAna neminAyasvAmI ke mArga kA anusaraNa karake antarvRtti me sthira ho jAtI hai / ___yahA~ yaha zakA honI svAbhAvika hai ki pahale kI stutiyo me aura isa stuti se Age kI stutiyo me kisI bhI sthala para zrIAnandaghanajI ne dUsare ke muMha me stuti nahIM karAI to phira yahAM rAjImatI ke mukha se stuti kyo karAI gaI ? isake samAdhAna meM hama yo kaha sakate haiM ki mumukSu bhavyAtmA athavA zrIAnandaghanajI ne svaya ne hI rAjImatI ke bahAne se paramAtmA neminAtha ke caritra kA smaraNa karane ke lie hI aisA kiyA hai| inhI pUrvokta gUDha aryoM ke prakAza meM isa stuti kI vibhinna gAthAo kA artha samajhane kA prayatna karanA cAhie / rAjImatI-bahirmukhI cittavRtti dvArA sthitaprajJa AtmA rUpa neminAya ko prArthanA yaha sArI stuti stutikAra ne ugrasenaputrI rAjImatI ke mukha se karavAI hai| dasare tIrthakage kI apekSA neminAthaprabhu kA caritra adabhata hai| ve AjIvana bAlabrahmacArI ke rUpa meM hI rahe haiM, kintu zrIkRSNa jI kI preraNA se, vivAha ke lie unhoMne mauna sammati de dI / lekina jaba ve rAjImatI ke sAtha vivAha karane ke lie varAta le kara svayaM rathArUDha ho kara zvasuragRha kI ora prasthAna karate haiM, to rAste meM hI unhone barAtiyo ko mAMsabhoja dene ke lie eka vAr3e me bada pazupakSiyo ko ArtanAda karate hue dekhe / neminAtha unakI pukAra ko samajha gae aura una sava bhadraprANiyo ko bandhanamukta karavA diye| unhe yaha kheda huA ki mere vivAha ke nimitta se ina saba nirdopa prANiyo kI hatyA hotI, ata ve isa vivAha se hI virakta ho kara vivAha kiye binA hI vApisa lauTane lage / sAre varAtiyo me khalabalI maca gii| rAjImatI ne jaba apane bhAvI pati ( vararAja neminAya ) ko vivAha kiye binA hI vApisa lauTate dekhA to usake mana meM bhUkampa kA-sA jhaTakA lagA / mohavaza eka bAra to vaha mUcchita ho gaI. kintu phira hoza me A kara apane sAtha kiye hue sagAI (vAgdAna) sambandha ko yAda dilA kara vaha neminAtha me pukAra karane lagI / isa stuti kI 13 gAthAo taka stutikAra ne satI rAjImatI ke mutra se jo pukAra ( prArthanA )
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 456 neminAthasvAmI ke prati karAI hai, vaha bahuta hI sundara Dhaga se prastuta kI gaI hai| khAsataura se zrIrAnImatI ke tAne aura upAlambho ne usa adbhutatA me aura vRddhi kara dI hai| rAjImatI kahatI hai-'he svAmin / pichale AThamavo maiM me ApakI prANavallabhA thI, Apa mere priyatama the, merI AtmA ke ekamAtra ArAmasthala Apa the / Apane mujhe apanI prANapyArI samajha kara mere mana ke tamAma manoratha pUrNa kiye| ava isa bhava me Apa kyA kara rahe haiM ? maiMne to jaba se Apake sAtha merA va ga dAna huA, tabhI se Apako apane AtmArAma samajha liye haiN| parantu gajava kI bAta hai ki Apane mere hRdaya ko na pahicAna kara, merI prIti ko toDa kara mujhe adhavIva me chaTakA kara, niSThuratApUrvaka ThukarA kara muktirUpI zivasundarI ke sAtha vivAha karane cala paDe / maiM to ApakI pratIkSA me yahA~ baiThI hUM aura Apa haiM, jo merI pukAra ko anasunI karake mukti pundarI se sagAI sambandha joDane jA rahe haiM, / kyA ApakA yaha kadama ucita hai ? upayoga kI dRSTi se soceM to mere sAtha ATha-ATha janmo kA purAnA sambandha thA, use choDa kara muktisundarI ke sAtha nayA sambandha joDane me Apako kyA lAbha hogA ? sagAI sambandha samAnazIla vAle ke sAtha acchA hotA hai| mere sarIkhI rAjakumArI ke sAtha sambandha to samAnatA kA sambandha hai, lekina muktisundarI ke sAtha ApakI kauna-sI samAnatA hai ? phira usake sAtha to ApakI koI jAna-pahicAna bhI nahIM hai | mere sAtha to isa janma kI nahI, pichale 8 janmo kI jAnapahicAna hai| bhalA mujha jAnI-mAnI aura saba taraha se cAhatI ApakI priya caraNasevikA ko choDa kara Apa binA kucha soce-vivAre, ajAtazIlA muktisundarI ke sAtha sambandha joDane jAeM, yaha to anucita hai / isase ApakA koI bhI prayojana nahIM siddha hogA / ata merI ora dekha kara mere sAtha ke sambandho ko yAda kariye, aura ajAnI muktisundarI ke sAtha sambandha joDane kA vicAra choDiye / agalI gAthAo me phira vaha prArthanA karatI hai ghara Avo ho, vAlama ! ghara Avo, mAI AzAnA vizarAma // ratha phero ho, sAjana ! ratha phero, mArA manarA manoratha sAtha // m02|| he vallabha, priyatama ! Apa mere (pitA kA ghara merA ghara merA ghara hai, isalie)
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 860 adhyAtma-darzana ghara para padhAro, mere rahane ke sthAna para padhAge, kyoki Apa to merI AzA ke vizrAmasthala haiN| hai sajjanapuruSa | mAra ratha ko vApisa mere ghara kI ora moDiA, mere mana ke manoraya ko sAtha le kara bApa raya vApisa moDa kara ghara padhArie / bhApya ghara para padhArane aura gya ko moDane kI prArthanA ana he prAgavallama bAmin / Apa mere ghara (pIhara) pdhaareN| Apato merI tama ma AzAo ke kendramyAna hai Apako pA kara hI mere dvArA sajoI huI AgAmao ke svapna vizrAma pAyeMge, anyathA una saba AzAnI para pAnI phira jAgA / AzAo ke mahala ujar3a jaaeNge| aura phira Apa sajjana haiM, imalie kimI kI AzAo (beMbI huI manokAmanAo) ko ThukarA kara Apa nahIM jA sakate / sajjana kisI ko pahane abhAjana (vAgdAna) de kara AzA baMdhA kara phi upe toDate nhiiN| isalie he sajjana | Apa ko ratha ke vApisa mere ghara kI ora moDie aura mere ghara kI ora moDie aura mere manoratho ko dhyAna meM rakha kara va pisa lauTie / ApakA ratha calA jA rahA hai, sAtha meM merA manoratha bhI calA jA rahA hai / Apake sAya 8 bhavo ke prema ke kAraNa aba jo sagAI. sambanA haA, usake bAda mana me jo-jo AzA ke mahala vAve ye ve saba TUTa rahe hai, Ara ratha vApisa moDeMge tabhI ve Tika skeNge| Apake ratha ke jAne Ane para mere manoratho kA jAnA-AnA nirbhara hai kyoki Apa hI mere mana ne mAne hue vidhAma hai| bhAratIya AyakanyA ke lie bAradAna ne ha bhAvI vara pati ho jAtA hai, vahIM Ajanma pati rahatA hai| eka bAra priyatama svIkAra kara cukane ke bAda vaha jIvanabhara ke lie pati ho cukatA hai| ku vArI kanyA kI samasta AzAo kA dAromadAra bhAvI pati para hai| vaha jAgRta avasthA me aneka sapane sajotI haiM, una sava svapno kI mAkAratA pati para avalambita rahatI hai| isIlie rAjImatI neminAthasvAmI se AgrahapUrvaka ukta prArthanA kara rahI hai| isa gAthA kA adhyAtmabhita arya rAjImatI ko adhyAtmika dRSTi me bahirmukhI cittavRni mAna kara isakA artha karate haiM to yo hotA hai-"vaha kahatI hai 'mere priyatama Atman / mere yahA~ padhAro ! maiM to tumhArI purAnI sevikA hUM, merI AzA ke tumhI to vizrAma (AdhAra) ho / agara tumhIM (sthitaprajJa AtmA) mujhe ThukarA doge, to merA kyA
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 461 - hAla hogA ? ata he sajjana | ratha (sAsArika bhAva-manorayarUpIratha) vApisa moDo / mere anekavidha manoratho ke sAtha tuma vApisa Ao, aura mere ghara me, A kara merI sudha lo| nArI kA prema kSaNika mAna kara upekSaNIya nahI hai, TasI bAta ko agalI gAthA me rAjImatI kahatI hai nArI-pakho zyo nehalo re, sAca kahe jaganAtha; mana0 // Izvara ardhAge dharI re tumujha jhAle na sAtha, mana0 / / 3 / / artha nArIpakSa kA ikataraphI prema (sneha) kauna sA prema hai ? "he jagannAtha ! agara Apa sacamuca aisA kahate haiM to mujhe satya kahanA paDegA ki mahAdeva jaise Izvara kahalAne vAle baDe deva ne pArvatI ko apane Adhe agoM me dhAraNa kI thI, isalie ve adhanArIzvara kahalAe / lekina tuma to merA hAtha bhI nahIM pakaDate, vAgagana de kara bhI aba piMDa chuDAte ho? bhASya nArI ke prati sneha kA mUlya isa gAthA me rAjImatI dUsarA muddA uThAtI hai / vaha kahatI hai-yadi Apa yaha kahate haiM ki strIpakSa ke kSaNika sneha kI kyA kImata hai ? "ata strI ke sAtha prema kyo kiyA jAya ? isa prazna me eka bAta aura gabhita hai ki gajImatI yaha bhI kahanA cAhatI hai ki kadAcita koI strI apane pati ke sAtha sneha na karatI ho, taba to usa pati ke lie ucita hai ki vaha aisA prazna uThAe / aura aise pati ne kadAnita apanI strI ke sAya mambandha viccheda kiyA ho, tava bhI ThIka hai, lekina mere aura Apake bIca to aiI koI bAta nahIM huI svAmina / yadi saca kahUM to Apa mere eka janma se nahI ATha-ATha janmo se paricita nAtha haiM / merA to isa janma me bhI Apake prati sneha atyanta adhika hai| para vaha sneha ekapakSIya hai, pattI ke mana me sneha ho, aura pati ke mana me sneha jarA bhI na ho, to vaha sneha kaipe nima marunA hai ? ana mere sneha ke badale me Apako bhI sneha karanA caahie| Apako bhI sneha kA javAba mneha me denA cAhie / jaba pati ke prati patnI kA prema ho to pati bhI patnI ke prati avazya prema karatA hai,
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 adhyAtma-darzana aura usake manoratha pUrNa karatA hai| anyathA ekapakSI-nArIpakSIya sneha kaise nibhegA? parantu prANezvara | kyA Apa bhUla gaye hai- pArvatA ke snehavaza zakara ne use apane adhIga me sthAna de diyA thaa| Aja bhI jagat unhe ardhanArIzvarake nAma se pahicAnatA hai| ata Apa to merA hAtha bhI nahI pakaDate, mujhe ardhAginI banAne kI bAta hI dUra rahI / Apako jAnA ho to bhale hI jAya para eka bAra merA hAtha pakaDa kara mere sAtha pANigrahaNa karake mujhe apanI ardhAginI banA kara phira jAya / merA hAtha chiTakA kara na jaaeN| mere nAtha nahI banate to Ara jagannAtha ko kahalAeMge ? merI itanI-mI prArthanA nahIM mAneMge to kyA logo me Apa acche kahalAeMge? adhyAtmahaSTi se kisake sAtha sneha ? isa gAthA ke AdhyAtmika dRSTiparaka artha para vicAra karate haiM to aisA mAlUma hotA hai ki vahirmukhI cittavRti (majAnacetanA) sthitaprajJa vItarAga AtmA me kahatI hai --'mere prati prema kA hAtha baDhAo, mujhe chiTakAo mata, mere sAya sambandha viccheda na karo, parantu sthitaprana usake bahakAve me nahIM AtA, vaha zuddha AtmA me sthira rahatA hai, strI kA sparza to muni karatA hI nahI hai, vahirmuvI cittavRttirUrI nArI kA bhI sparza nahIM krtaa| zakara-pArvatI ke dAmpatyaprema ko AdhyAtmika zuddha Atmaprema nahI kahA jA sktaa| aimA vedodayajanita rAgavarddhaka prema vItarAgaprabhu me kaise ho sakatA hai ? sAdhaka ke lie sacamuca zrIneminAtha kA yaha Adarza preraNAdAyaka hai / rAjImatI to apane svArtha ke kAraNa upAlambha detI hai, sAdhaka ko vahirmukhI cittavRttiyo ke ke dvArA diye jAte hue pralobhana, upAlambha Adi ko choDa kara Adarza jIvana jInA ho to neminAthaprabhu kA Adarza grahaNa karanA caahie| phira upAlambha kA daura calatA haipazujananI karuNA karI re, ArapI hRdaya vicAra ; mana0 / mANasanI karuNA nahIM re, e kuraNa ghara AcAra ? mana0 // 4 // prema kalpataru chediyo re, dhariyo yoga dhatta ra; mana0 / caturAIro kuraNa kaho re, guru miliyo jagazUra, mana0 // 5 // mArUM to emAM kaI nahIM re, Apa vicAro rAja, mana0 / rAjasabhA mAM besatAM re, kisar3I vadhazI lAja ? mana0 // 6 //
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 463 prema kare jagajana sahu re, niravAhe te aura ; mana0 / prIti karI ne chor3I de re, tehazuna cAle jora; mana0 / / 7 / / jo manamAM ehavu hature, nisapati karata na jANa; mana0 / nisapati karI ne chAr3atA re, mANasa huve nukazAna; mana0 // 8 // " detAM dAna savatsarI re, saha lahe vAMchita poSa, mana0 / sevaka vAchita navi lahe re, te sevakano doSa; ma0 // 6 // sakhI kahe-'e zAmalo re,' hu kahu lakSaNa seta; mana0 / iNa lakSaNa sAcI sakhI re, Apa vicAro heta; mana0 // 10 / / artha Apane pazusamUha ke prati hRdaya me bahuta dIrghadRSTi se vicAra karake atyanta dayA (karuNA) kI, parantu Apake hRdaya me manuSya ke (manuSyarUpa me mere = rAjImatI ke) prati jarA bhI dayA nahIM hai / patA nahIM, yaha kisa ghara (parivAra) kA yaha AcAra (rIti-rivAja yA maryAdApatha) hai ? // 4 // Apane to premarUpI kalpavRkSa ko kATa DAlA aura usake badale udAsInatA kA pratIka yogarUpI dhatUre kA peDa pakar3a liyA hai; athavA dhatUre kA vRkSAropaNa kara diyA hai yaha to batAie, Apako isa prakAra ke cAturya kA pATha par3hAne vAlA jagat me zUra yA zUla ke samAna kauna guru mila gayA // 5 / svAmin merA to isame kucha bhI nahIM vigaDegA ? merI ijjata isame kucha bhI nahIM jAegI, rAjakumAra | Ara apane mana me vicAra karie ! jaba Apa rAjasamA / me baiTheMge, aura loga Apake sAmane isa tuccha vyavahAra kI carcA kareMge, taba ApakI ijjata kitanI baDhegI ? // 6 // maiM to yaha samajhI hU~ ki sasAra me prama to samI loga karate haiM lekina prema karake use nibAhane vAle virale (aura) hI hote haiM / jo puruSa kisI ke sAtha prIti karake chor3a dete haiM, una para premI kA kyA jora cala sakatA hai ? // 7 // agara Apake mana me aisA (prema joDane ke bAda toDane kA) vicAra thA, to maiM pahale se hI ise samajha kara . sagAI-sambandha yA prIti sambandha na karatI / jaba koI sagAI (prIti) sambandha jor3a kara phira use chor3a detA hai, taba sAmane vAle (dUsare pakSa) kI kitanI hAni yA hairAnI hotI hai ? isa para Apa jarA vicAra karake to dekheM / / / 8 / / jaba Apa
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 adhyAtma-dazana savatsarI (eka varSa taka lagAtAra eka karoDa ATha lAkha soneyo kA, dAna dete haiM, to usase sabhI apane-apane bhAgya yA icchA ke anusAra poSaNa prApta karate haiM lekina yaha sevaka (Apake caraNo kI ATha janma taka sevA karane vAlI sevikA rAjImatI) vivAhadAnarUpa me manovAMchita dAna nahIM pA sakA, isame ApakA to kyA doSa hai, sevaka ke hI karmoM kA doSa samajhanA cAhie / // // Apako dekha kara merI sakhI ne kahA thA ki "yaha (nemikumaar| to kAle raMga ke haiM / ' taba maiMne use javAba diyA ki ve (Apa) zarIra se bhale hI kAle ho lakSaNoguNo se zveta gore) haiM / parantu ApakI anudAratA aura udAsInatA ke ina lakSaNoM ko dekhate hue merI sadhI ne jo kahA thA, vaha saca mAlUma hotA hai| ava Apa hI isa kthana ke kAraNa para vicAra kariye ki vAstava me Apa kaisa hai ? // 1 // bhAvya rAjImatI dvArA neminAthasvAmI ko upAlambhoM kA daura rAjImatI neminAthasvAmI ko apanI ora AkarSita karane ke lie upAlambha ke svara me kahatI hai-"svaamin| Apa haiM to bahuta hI dyaalu| jaba Apa barAta le kara vivAha ke lie padhAra rahe the to rAste me barAtiyo ke bhoja ke lie bADe me avaruddha pazuo kI karuNa pukAra gana kara ApakA hRdaya dayArdra ho uThA 1 Apane turata sArathI se kaha kara usa vADe ke dvAra khulaTA diye aura tamAma pazuo kI mukta karavA diye / yaha ApakI pazujana para karuNA to jagat me prasiddha ho gaI, lekina Apa pazudayA se bhI baDhakara manuSyadayA ko kyo bhUla gae? jaba se Apa ratha vApisa moDa kara lauTa gae, taba se maiM Apake viyoga me taDapa rahI hai| merA apamAna karake aura mujhe adhabica me dhakkA de kara Apane mere prati itanI krUratA varatI, kyA manuSya ko aura usame bhI mere jaisI Apako sevikA ko marane denA, yaha kahAM kA nyAya hai ? yaha ApakI kaisI karuNA hai ? aneka pazuo para dayA lA kara bhI mujhe choDa kara jAne ko taiyAra ho gae ? merI dudazA kA Apane vicAra taka nahIM kiyA ? kucha samajha me nahI AtA, ApakI dayA pA yaha kaisA Dhaga hai ? isa vakra kti me rAjAmatI ne tattvajJAna kA eka mahAsUtra spaSTa kara diyA hai ki zAstrAnusAra pazupakSI yA ekendriya se le kara pacendriya tiyaMca taka ke jIvo kI apekSA manuSya kA mahatva adhika hai / isalie isa kramAnusAra bhI manuSyo ke pratidayA pahale karanI cAhie thii| "ApakI karuNA kA AcAra pUrva
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 465 tIrthaMkaro ke zikSaNa se viruddha hai, ata yaha AcAra Apa ko zobhA nahIM detaa|" AdhyAtmika dRSTi se jaba hama isa para vicAra karate haiM to isakA samAdhAna turanta ho jAtA hai ki pazuo ke prati bhagavAn kI jo dayA thI, vaha kisI rAga yA moha se prerita ho kara nahI thI, vaha to sarvajIvahita kI dRSTi se thI, manuSya aura jisame bhI rAgAviSTa premikA ke prati dAmpatyaprema ke vaza ho kara dayA karate to vaha rAgayukta hotii| Apa rAga-dvapa meM Asakta na hona se vItarAga aura mahAkaruNAlu hai / tarAga sthitaprajJa puspa bAhyacittavRtti kI aisI rAgAtmaka pukAra ko nahI sunte| / / 4 / / usase bAda dUsarA upAlambha rAjImatI kA yaha hai ki ATha ATha bhavo se jisa premarUpI kalpavRkSa ko Apane soca-soca kara baDA kiyA thA aura isa janma me bhI mere sAtha vAgdAna hone eva mere sAtha vivAha karane kI svIkRti dene ke bAda kaI janmo se puSpita- phalita hue isa premamaya anta karaNarUpI kalpataru ko Apako socanA thA, usake badale Apane samUla ukhADa DAlA aura usake badale udAsInatA ke pratIka vairAgya kA nazA paidA karane vAle yogarUpI dhatUre ko Apa AropaNa karane lage / banihAtI hai ApakI caturAI kI / ApakI akna bhalA kaise guma ho gaI ? kauna aimA zUravIra yA jagat kA zUla ( kATA) guru Apako mila gayA, jisane isa prakAra kI aklamadI Apako dikhAI hai ? aisI caturAI kI akla dene vAlA kauna jagat ke sUryasamAna guru mila gayA ? rAjImatI eka vyavahAracatura trI kI taraha bAta kara rahI hai, vaha vakokti kI bhApA me sApha kaha rahI hai, jaise eka mohaprerita nArI kahatI hai / kalpavRkSa samasta icchAo ko pUrNa karane vAlA hotA hai| prema ko kalpavRkSa kI upamA isalie dI hai ki usase sabhI sAsArika manokAmanAe~ (putra, dhana, parivAra, strI adi) pUrNa hotI haiM, aura neminAtha ke mukti-sundarI ke prati prema ko dhatUrA bone kI upamA dI hai| usakA kAraNa yaha hai ki muktisundarI se prema karane para vaha * na to santAnasukha de sakatI hai, na aura koI sAsArika kAmanA hI usase pUrI ho sakatI hai / ulaTe, vaha to vairAgya kA nazA bhale hI caDhA de. so neminAthasvAmI ko caDhA hI diyA hai / usI naze me ve apanI aSTajanmaparicitA jAnI mAnI premadIvAnI rAjImatI ko prema ko chor3a rahe haiM, premakalpataru ko ukhADa rahe haiN|
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 adhyAtma-darzana tatvajJAna kI dRSTi se dekhA jAya to duniyAdArI kA prema mohabhita tathA saMsAravRddhi karane vAlA hone se dhatUre ke samAna avazya ho sakatA hai, yogadhAraNa karake mukti ke prati prema dhatUrA nahI, kalpavRkSasama hai, vahAM kisI prakAra kA rAgAdi nahIM hotaa| Apa sacamuca vItarAga paramAtmA hai, aura muktiprema tA rAgAdirahita kalpataruvat hotA hai, jisake phala jJAnAdi anantacatuSTayarUpa haiN| isake anantara phira rAjImatI sAsArika premikA (patnI) kI taraha mAno neminAtha ke prati usako mevikA ke nAte kahane kA adhikAra hai, isa dRSTi me tAne ma.ratI hai-'he nemivu mAra | Apa mujhe choDa kara cale jAyeMge, isameM mega to kucha bhI bigaDane vAlA nahI, kyoki maiM to Apake prati pUrNa anuttA huuN| Apa hI mere prema ko ThakarA raha haiN| kyoki Apane mere sAtha pANigrahaNa karane kI svIkRti de kara gabhita pratijJA bhI kara lI, usI kAraNa yAdava logo kI vagata sAtha me le kara rathArUDha ho kara Apa mere sAtha vivAha karane ke lie (mujhe lene ke lie) toraNa taka padhAre the| lagabhaga toraNa ke pAsa A kara mApa ratha ko mAMDa kara vApisa lauTa gae haiM, isame merA koI doSa nahI thA, aura na hai / isalie mujhe kisI prAAra kA lAchana nahI lgegaa| lekina Apa to rAjakUmAra haiM, jaba Apa rAjA. mahArAjAo kI sabhA me baiTheMge aura loga Apase spaSTIkaraNa mAgege ki 'Apane rAjImatI ko kisa kAraNa choDa dI ? taba Apa kyA javAba deMge? 'Apako usa samaya zamidA ho kara nIcA muha karanA paDegA ki kyA rAjakumArI rAjImatI kalAhIna thI ? usake rUpa lAvaNya meM koI kamI thI " kyA koI doSa yA aiba thaa| kyA usake hRdaya meM Apake prati prema nahI thA? jisake kAraNa susajjita vivAhamaDapa ke pAsa me hI vApisa lauTa Ae aura usa kanyA kA tyAga kara diyA? usa samaya Apako niruttara aura sabake sAmane lajjita honA paDegA / ApakI ijjata kyA rahegI usa samaya? aura jaba Apako svaya hI apane prema-viccheda kI yAda AegI, tava Apako apane isa lajjAjanaka kRtya se apane prati glAni nahIM AegI ? kyA apane kRtya ke prati tiraskAra nahIM padA hogA? eka aura dRSTikoNa hai isame ki 'Apa jarA vicAra to kIjie ki jaba Apa rAjasabhA me baiTheMge to Apa jaiso ko patnIvihIna dekha kara loga majAka uDAeMge binA patnI kA vyakti bADA kahalAtA hai / vADe vyakti kI na parivAra meM koI ijjata hotI hai, na sabhya samAja me / ana maiM kahatI hUM ki patto se rahita ApakI rAjasabhA me
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 467 kitanI AvarU baDhegI ? sacamuca ApakI AvarU calI jaaegii| isa para Apa ThaDe dila se vicAra krie| ___ AdhyAtmika dRSTi se to yaha bahirmukhI cittavRtti (azuddha cetanA) kA mohaka tAnA hai| AdhyAtmika vItarAgapuruSa to AtmasamAdhistha hone ke lie bAla brahmacArI ke rUpa me tIno loko me vyApta ho jaaygaa| // 6 // phira ulAhane bhare svara me vaha pukAra uThanI hai- isa duniyA me sabhI manuSya prema karate hai, isa prema me juDane vAle to sabhI hote haiM, parantu eka bAra prema karane ke bAda use jindagIbhara nibhAne vAle virale hI koI hote haiN| aise manuSyo kI saMkhyA bahuta hI nagaNya hai / jo premapAtra ke sAtha prema sambandha joDa kara AjIvana use nibhAte haiN| kyoki prema dono ora se palatA hai, ekataraphI prema TikatA nahIM, usase pramataru zIghra hI sUkha jAtA hai| adhikAza loga to prema kA tAra toDate dera nahI lgaate| Apa bhI una adhikAza sAmAnyajano kI koTi me haiN| Apane jisa premataru ko ATha-ATha janmo taka mIMcA, isa janma me bhI vAgdAna hone ke bAda prema kI dizA me prayANa to kiyA thA, magara acAnaka hI sanaka me A kara Apane premataru ko naSTabhraSTa kara ddaalaa| Apane prema jaisI mahatvapUrNa vastu ko vAlaka kA-yA khela samajha kara toDa DAlA | ata jo manuSya prema bAMdhane ke bAda akAraNa hI isa prakAra prema-bhaga kara DAlatA hai, use kyA kahA jAya ? usake sAtha jabardastI to kI hI nahI jA sakatI, na isa kAma me jabardastI cala hI sakatI hai| kyoki prema Antarika kAraNa hai, vahI premapAtro ko joDanA hai| isalie Apake dvArA kiye gae premabhaga ke khilApha na to mukaddamA kiyA jA sakatA hai, na koI jora ajamAyA jA makatA hai| yaha to rAjI-rAjI kA saudA hai| para Apake khilApha koI jora nahI cala sktaa| hA~, itanI bAta jarUra kahUMgI ki prema bAMdha kara sahasA akAraNa toDane vAle kI jagat me kitanI kImata hotI hai ? isa para jarUra vicAra kreN|, merI ora se Apake prati koI viruddha pracAra mAnahAni karane kA nahI hogA, mere hRdaya me to vahI prema Apake prati rhegaa| isake bAvajUda bhI Apa mere prema ko nahI pahicAna kara use ThukarA deMge to merA koI basa nahI cala sktaa| Apa svaya samartha haiM, maiM to kevala prArthanA ke zabdo me hI nivedana kara sakatI huuN|
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 adhyAtma-darzana ___ AdhyAtmika dRSTi se socA jAya to mohaprerita cittavRtti kI yaha uDAna hai| neminAthasvAmI ne sirpha udaya me Ae hue karmoM ko khapAne ke lie hI rAjImatI ke sAtha pichale ATha bhavo me prIti joDa rakhI thii| parantu isa bhava me jaba ve kama naSTa ho gae aura prabhu vItarAga vana gae, taba rAjImatIrUpI cittavRtti ke sAtha rAgaprerita prIti kaise kara sakate haiM ? yahI kAraNa hai ki ve muktistrI ke sAtha vItarAgaprerita prema vAdha kara use sAdi-ananta bhaga kI dRSTi se nibhAne ko taiyAra hue haiN| vAstava meM rAganti premI yA prema nibhAne vAle to samAra me bahuta hote haiM, lekina vItarAgaprerita AtmasvabhAva me akhaNDa lagana ko nibhAne vAle neminAthaprabhu sarIkhe jagat me virale hI hote haiN| // 7 // ____ aba jarA aura kaThora bana kara rAjImatI apane prema kA vyagyavANa choDatI hai- 'yadi Apako prIti karake imI taraha mujhe choDa denA thA, yadi Apake mana kI gaharAI me isI prakAra kA dagA thA yA vicAra thA ki yaha vivAha mujhe nahI karanA hai, to mujhe Apako pahale se hI batA denA cAhie thA, tAki maiM aimA jAna kara Apake sAtha premasambandha vAdhatI hI nhii| na Apako kucha zikAyata rahatI, na mujhe Apase koI zikAyata hotii| kintu Apane mere sAtha dhokhA hI kiyA--Apa susajjita vivAha-maNDapa ke nikaTa taka barAta le kara padhAre the, isase yaha to spaSTa pratIta hotA thA ki Apa mere sAtha vivAha karane padhAre haiM, kintu acAnaka eka hI jhaTake me Apa vinA kucha kahe-sune premasambandha ko toDa kara cale gae, yaha vyavahAra me kanyApakSa ke lie kitanA nukasAnadeha hotA hai ? usa kanyA kI hAlata kitanI nAjuka ho jAtI hai ? usa para kitanI Aphta utara AtI hai ? isa para jarA gaura karake vicAra to karie ! isa prakAra toraNa saka AyA huA dUlhA vinA vivAha kiye vApisa lauTa jAya, usame kanyApakSa ke prati Ama janatA ke dilo me vyartha kI kitanI hI zakA-kuzakAeM paidA ho jAtI hai ki zAyada vaha viSakanyA ho, yA kanyA pakSa ke logo ne varAta kA sammAna na kiyA ho, daheja paryApta na milane kI sambhAvanA ho| aura eka nirdopa kanyA ko isa prakAra parityaktA kI sajJA "mila jAne se zAyada vaha AtmahatyA taka bhI kara baiThe, dhairya kho kara pagalI ho jAya, yaha hAni kyA kama hai ? Apa mujha-sI nirdopa kanyA ko durdazA para to vicArie / eka vAra prema juDa jAne ke bAda use tor3a DAlane se dUsarA
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA // 8 // premIpAtra jI hI nahIM sktaa| isa nukamAna kI to koI kalpanA hI nahIM kI jA sktii| AdhyAtmika dRSTi se dekhA jAya to neminAthasvAmI isa janma me rAgaprerita prema karane me sabhala gae aura rAjImatI ko bhI mAno sAvadhAna karanA cAhate ho, isalie rAgajanita premasambandha ko toDa ddaalaa| tAki rAjImatI ke dila se yaha bhrama nikala jAya ki 'neminAtha mI sAsArika prema karane vAle haiN|' aura dila dimAga meM yaha bAta bhI jama jAya ki merA ukta bhrama naSTa ho gayA aura maiM Apake 'vizvavAtsalya' ko samajha sakI huuN| duniyAdArI ke pyAra se to sasAraparibhramaNa kA du.kha saha kara maiMne apanA kitanA nukasAna kiyA hai / lekina neminAthasvAmI dvArA gajImatI kA parityAga karane se use phAyadA yaha hone vAlA hai, ki umake antazcakSu khula jAte haiM / phira bhI abhI moha kA pardA pUrI taura se haTA nahIM hai, isalie hatAza rAjImato ko java tIrthaMkaro kI paramparA kA patA calA ki svAmI neminAtha merI vAta kucha bhI sune vinA sIdhe ghara para jAege aura paropakArabuddhi se pUre eka varSa taka lagAtAra pratidina eka karoDa ATha lAkha svarNa mudrAo kA dAna dege, taba vaha atIva namra ho kara madhura tAnA detI haiM-"nAtha / Apa jaba eka varSa taka udAratApUvaka dAna deMge to usase sabhI arthIjana yatheSTa vAchita vastu prApta kara leMge, khAsataura se Apake sabhI sevaka to apanI icchAnusAra vastue~ pA leNge| ataH ve sabhI bhAgyazAlI hoge, lekina abhAgI raha gaI ekamAtra ApakI yaha sevikA, jisane ATha-ATha janmo me ApakI caraNasevA kI hai, aura isa janma meM karane ko taiyAra hai| isa sevikA ko apanA manovAchita prItidAna ApakI ora se nahIM milegA, mujhe prItidAna na milane kA asantoSa rahegA hI aura jagat me ApakI kIrti aura dAnavIra ke rUpa me jo prasiddhi hai.umame Aca AegI ki aura saba yAcako ko to manovAchita padArtha de diyA, lekina apanI sevikA ko yatheccha dAna nahIM diyaa| isame ApakI udAratA kI kamI pratIta hogii| khaira, ava Apako jyAdA kyA kahanA hai, Apa yaha bhI kaha sakeMge ki isame merA kyA doSa hai, lene vAle ke bhAgya (antarAya karma) kA hI doSa hai, maiM kyA karUM ? isalie maiM aba Apako doSa na de kara apane karmoM ko hI doSa detI huuN| maiM hI bhAgyahIna hU~, ki mujhe manovAchita dAna nahIM mila
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 adhya tma-darzana rahA hai / para tu prANeza | Apa to apanI ora se udAratA vatAe~, nirAza na kareM, ima sevikA ko| __ yahAM rAjImatI neminAtha svAmI para dopAropaNa na karake pativratAstrI kI taraha svaya apane karmoM kA hI doSa mAnatI hai| isase karmasiddhAnta kA tattvajJAna rAjImatI ko hRdayagama huA parilakSita hotA hai / AdhyAtmika dRSTi meM vicAra kare to AtmA kI azuddha cetanA isa prakAra se apanI ora khIcane kA prayatna karatI hI hai| rAjImatI kI AdhyAtmika bhRmikA kI dRSTi se neminAtha ke dvArA vinati na svIkArana se use lAbha hI humA hai / vApika dAna ke samaya bhale hI bha0 neminAtha se usakI icchA santuSTa na huI ho, lekina parokSarUpa se mokSa me le jAne vAle Atmika dhana kA dAna rAjImatI ko avazya prApta ho gyaa| isIlie Age cala kara rAjImatI ke antara se AzIrvAda nikalA-"nAtha ! ApakI mevA kA itanA mahAn lAbha ho to maiM ApakI sevikA hone me apane ko dhanya mAnatI huuN| macce dAnezvarI Apa hI haiM, dhanya ho, Apa sarIkhe mahAdAnI ko " ava mavase antima dAva aura phaikatI hai-'he nemikUmAra, nAtha | Apa kI varAta gAje-bAje ke sAtha mere pitA ke zahara kI sImA me A rahI thI, tabhI Apako dekhane ke lie bhejI huI merI makhI ne Apako dekha kara Ane ke bAda mujhe kahA--"sakhi / nemikumAra to raga se kAle haiN| (upalakSaNa se kahUM to) ve kulakSaNI bhI mAlUma hote haiN| unase sAvadhAna rahanA / " maiMne apanI sakhI ko DATate hue vacAva karane kI dRSTi se kahA-'"bhale hI ve kAle ho, isase kyA ? kAlI cIjeM bahuta guNavAlI bhI hotI haiN| tU bhUla rahI hai| ApakA sArA parivAra bhI kAlA hai| kRSNa kAle haiM, Apa ke riztedAra bhI kAle hai| kintu unake Antarika guNo ko dekhate hue ve ujjvala haiM, sapheda haiN|" usa samaya merI sakhI ne kahA--"sAmudrikazAstra ke anusAra to Upara se kAle dikhAI dene vAle manuSya prAya andara se bhI kAle siddha ho sakate haiN|" usa samaya to maiM cupa ho gii| phira bhI Apake guNo kA smaraNa mujhe ApakI ora khIMca rahA thaa| isalie maiMne usake kahane kI ora koI dhyAna nahI diyA / parantu kucha hI samaya bAda jaba mujhe patA lagA ki nemikumAra to toraNa ke pAsa A kara apane ratha ko vApisa lauTA le gae haiN| mere kisI dopa ke binA mApane mere sAtha prIti ko toDa DAlI, tava mujhe makhI kA vaha kathana yAda AyA /
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke mAya dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 501 maiM socane lagI ki isa samaya ke Apake lakSaNo ko dekhate hue tathA Apa mere prema kA javAba nahIM dete, isalie merI sakhI kI jo dhAraNA thI, vaha saccI mAvita huii| bhale hI vaha sAmudrikazAstra nahI jAnatI thI, lekina usakI zakA para se yaha mAbita ho gayA ki Apa jaime Upara se kAle haiM, vaise lakSaNo se bhI kAle hai| kyoki kAle Adamiyo ke kAle kAma hote haiN| Apa svayaM mere kathana ke kAraNa para sahAnubhUtipUrvaka vicAra kareMge to Apa svayameva merI sakhI ke kayana kI saccAI ko mAne vinA na rhege|" ___ vAstava me adhyAtmadRSTi me hama para socA jAya to aimA spaSTa pratIta hogA ki rAjImatI kI makhI jhUThI thI, vaha svaya saccI thii| kyoki ve to 1008 uttama lakSaNo se suzobhita, vizvavandha, jagatpUjya tIrthaMkara ke uttama guNo me yukta haiM / rAjImatI apane Apako tIthaMkara neminAtha kI AdhyAtmika patha kI sahacarI hone ke nAte dhanya mAnatI hai / ___aba aganI do gAthAo me rAjImatI vyagyAtmaka bhASA me neminAtha ke jIvana me paraspara virodhAbhAma spaSTa prakaTa karatI haiM rAgIzu rAgI sahu re, vairAgI zyo rAga ? mn0| rAga vinA kima dAkhavo re mugatisundarI mAga; ma0 // 11 // eka guhya ghaTatu nathI re, saghalo jAraNe loga, m0| anekAntika bhogavo re, brahmacArI gataroga, ma. // 12 // artha rAga vAle ke sAtha to sabhI rAgI bana jAte haiM, magara jo manuSya vairAgI ho, vaha kyoM kisI ke sAtha rAga karegA ? (Apa apane bhApako vairAgI mAnate ho;) parantu agara rAga nahIM hai, to Apa (apane bhakto ko) muktisundarI (ko pAne) kA mArga kaise batAte ho ? dUsaro ko mArga batA kara to mApa svayaM usake prati rAga rakhate mAlUma hote hai / " // 11 // he nAtha | ApakI eka gupta bAta sagati nahIM lgtii| use sArI duniyA jAnatI hai / vaha yaha ki Apa anekAnta-buddhirUpI nArI kA upabhoga karate haiM, jabaki Apa rogarahita bAla-brahmacArI kahalAte haiN|
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 adhyAtma darzana bhASya rAjImatI dvArA zrIneminAya ke jIvana me virodhAbhAsa kA karArA vyaMgya ina dono gAthAo me rAjImatI ne zrIneminAthajI ke prati anahonA AkSepa lagA kara unake sAtha upahAsAtmaka vyagya kiyA hai-'prANezvara | kadAcit Apake mana meM yaha bAta ho ki maiM (Apa) to vairAgI hU, javaki gajImatI to strImvabhAvazAlI aura rAgI hai| rAga (prema) vAle ke mAtha sasAra me sabhI rAga (prema) karate haiM, parantu vaMgagI ke sAtha prema (rAga) kame sabhava ho sakatA hai ? athavA rAgI ke sAtha vaigagI kA prema kase sambhava hai ?" yo kaha kara Apa apane ko vairAgI ThaharA kara mere mAtha prema (rAga) karane ke mArga se chiTaka rahe ho aura apane sAtha prema (rAga) karane se roka rahe ho to ApakI bAta nahI mAnI jA sakatI; kyoki agara Apa sacce mAne me vaiganI ho to Apa apane bhakto para rAga (prema) kyo rakhate haiM ? imI kAraNa to unheM Apa muktipatha kA upadeza dete haiM / muktimundarI ke pAsa jAne kA mArga batAte hai / itanA hI nahI, Apa mere mAtha kA rAga (prema) choDa kara muktirUpI zivasundarI ke prati prIti (rAga) rakhate hI haiM, isalie Apa bhI rAgI hai| agara Apako muktimundarI ne prema (gaga) karanA ho to mere mAya bhI krie| maiMne kyA gunAha kiyA hai ? balki mere sAtha to ApakA ATha janmo taka lagAtAra rAga (prema) nhA hai / ataH jagat ke nyAyAnumAra pahale Apa mere mAtha vivAha karake phira muktisundarI ke mAtha prIti joddie| kyoki maiM ApakI hI hUM, Apake sAtha merA pUrNa anurAga hai| ___adhyAtmika dRSTi se isa gAyA kA isase bilakula ulaTA artha ghaTita hotA hai| rAjImatI (vAhyacittavRtti) sAmArika rAga vAlI hai aura neminAthaprabhu sAmArika rAgarahita hai / isalie prabhu ke aura rAjanItI ke bIca aba duniyAdArI kA prema jama nahI makatA / duniyA kI dRSTi se mukti ke rAgI hai, isalie duniyA se virata (vairAgI) haiN| isIlie rAjImatIrUpI sAsArika strI ke prati virAga aura mukti ke prati rAga, yaha paramAtmA kI vItarAgatA siddha karatA hai| phira rAjImatI zrIneminAtha ko unake jIvana kA eka aura virodhAbhAsa batAtI hai-'dekhiye, rAjakumAra | Apake pratyeka kArya ko saba jJAnI loga
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 503 jAnate haiM / ApakA eka bhI kArya gupta nahI, jise loga na jAnate ho| phira bhI eka bAta gupta hai, vaha yaha ki Apa anekAntadRSTi (buddhirUpI) strI kA sevana (bhoga) pratikSaNa karate haiM, phira bhI Apa bAlabrahmacArI kahalAte haiM, yaha bahuta hI Azcarya kI bAta hai| phira tAjjuba yaha hai ki syAdvAdabuddhistrI ke bhogI hote bhI Apako koI roga nahI lagA / anyathA 'bhoge rogabhayam' isa nItivAkya ke anumAra Apako roga honA caahie| athavA anekAntika nyAyazAstrapramiddha vyabhicArI doSa kA paryAyavAcI hai| isalie mApa brahmacArI hue bhI vyabhicAra (hetvAbhAsa) dopa kA sevana (bhoga) karate haiN| isa prakAra Apake jIvana me paraspara virodhAbhAsa hai / hetvAbhAsa ke 5 bheda hetu ke 5 doSa ke rUpa me mAne jAte hai-asiddha, viruddha, satpratipakSa, vyabhicAra=anekAntrika aura vAgha / yahAM 5 me se cothA doSa hai| parantu dUsarI taraha se artha karane para yaha virodhAbhAma dUra ho jAtA hai jaise-anekAntika kA artha jaise anekAntamatistrI kyiA hai, vaise anekAntavAda kA vizvaprasiddha rUpa me pratipAdana karane vAle hai, isa artha ke anusAra anekAnta me anekAnta-vyabhicAra nAmaka doSa nahIM hai / isa prakAra anekAntika kA artha jaba anekAntavAdI karate haiM to vaha anekAntika (vyabhicArI) artha me hetvAbhAsa nahI ho sakatA / isalie bhagavAn ke bAlabrahmacAritva aura rogarahitatva me koI dopa ghaTita nahIM hotaa| aba rAjImanI zrIneminAthasvAmI ko AkRSTa karane aura apane banAne me jaba saba taraha se nirAza ho gaI to antima dAva aura pheMkatI hai-- jiNa jogI tumane joU re, tiNa joNI juo rAja; mana0 / eka bAra mujha ne juo re, to sIjhe mujha kAja; mana0 // 13 / artha he nAtha ! jisa dRSTi se maiM Apako dekhatI haiM, usI dRSTi se, he rAjakumAra / Apa mujhe dekhie / sirpha eka bAra hI Apa mujhe dekha leM to mere sarva kArya siddha ho jaay|
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 adhyAtma-darzana bhASya rAjImatI kA antima dAva * dekhane kI prArthanA rAjImatI abhI mohabuddhi me jakaDI huI hai, aura vaha apane svAmI zrIneminAtha ko apanI ora khIcanA cAhatI hai| sArI AzAeM niSphala ho jAne, mAre prayatno para pAnI phira jAne ke bAda vaha apanA antima dAva phaikatI hai--he nemirAja / mujhe lagatA hai ki Apane mujhe pahale kabhI dekhI nahI hai| isI kAraNa mere aura Apake bIca me daSTibheda kI khAI paDa gaI hai| ataH maiM Apase prArthanA karatI hUM ki eka bAra Apa mujhe usI dekhane kI paddhati se jI bharakara dekha leM, jisa paddhati se maiM Apako dekhatI ha / merI Apake prati premabharI (rAgayukta=sarAga) dRSTi hai, umI rAgadRSTi se Apa mujhe eka bAra dekha leM to merA vizvAsa hai ki Apako matoSa hogA, ApakA dila vadala jAyagA, mere prati jo pUrvAgraha Apake mana meM hai, vaha samApta ho jaaygaa| isalie merI aura prArthanAeM Apane ThukarA dI to koI bAta nahIM, aba isa antima choTI-sI prArthanA ko svIkAra kIjie aura eka vAra-sirpha eka hI vAra mujhe apanI najara se jI-bhara kara dekha liijie| maiM nihAla ho jAka gii| itane se hI mere samasta manoratha siddha ho jaayeNge| mere rAgabhare hRdaya me abhI taka jo taDaphana haiM, vaha Apake dvArA dekhane bhara se zAnta ho jAyagI / " rAjImatI ko apane para itanA bharosA hai ki agara nemikumAra eka bAra mujhe jI-bhara kara dekha leMge, to phira mujha meM unako vAdhane kI kalA hai, phira ve kI chaTaka nahI skeNge| parantu neminAtha svAmI isa bAta ko bhalIbhAMti samajhate haiM ki eka vAra rAjImatI para rAgadRSTi se najara karane kA natIjA kyA AegA? isalie ve aimI ulajhana me svaya kisI bhI mUlya para paDate nahI / AdhyAtmika dRSTi se dekhA jAya to eka bAra neminAtha svAmI agara rAjImatI ke kahe anumAra rAgadRSTi se use dekha leM to unakI vItagagatA hI samApta ho jAya / imalie AdhyAtmika sAdhaka isa prakAra kI mohadazAprerita bAhyacittavRtti kI prArthanA kadApi svIkAra nahIM kara sktaa| rAjImatI bhI isa bAta ko samajha jAtI hai, phira bhI vaha isa bahAne se zrIneminAtha kI vItarAga kI bhAvanA kI kasauTI kara letI hai, jisa para ve pUre khare utarate haiN|
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 505 bhASya niSphalatA ke bAda rAjImatI kA mathana itanA saba kucha karane ke bAvajUda bhI jaba rAjImatI ko saphalatA nahI milatI hai, to usake mana me antarmathana hotA hai ki svAmI neminAtha merI bhAvanA ko jarUra mamajhate haiM, phira bhI ve mere mana kA samAdhAna kyo nahI karate? koI na koI kAraNa avazya hai, jise maiM samajha nahIM pA rahI huuN| maiM pativratA strI apane Apako mAnatI hU~, to pati jisa rAste se jA rahe haiM, usa rAste me mujhe bAdhaka nahIM bananA cAhie, pratyuta unake padacinho para cala kara mujhe unake kAma meM sahayoga denA cAhie / ataH vaha mohadazA haTA kara tattvadRSTi se vicAra karake apane udgAra pragaTa karatI hai-- mohadazA dharI bhAvanA re citta lahe tatvavicAra; mn| vItarAgatA AdarI re, prANanAtha niradhAra; mn0||14|| sevaka paraNa te Adare, to rahe sevaka-mAma'; mn0|| Azaya sAthe cAlie re, ehIja ruDu kAma; mana0 // 15 // trividha yoga dharI Adaryo re, neminAtha bharatAra; mana0 / dhAraNa-poSaNa-tArago re, navarasa muktAhAra; mana0 // 16 // artha mohanamta dazA dhAraNa karake maiMne aba taka vaisI sneharAga kI bhAvanA (vicAraNA) hI kii| parantu aba tatvajJAna kA vicAra AyA hai ki svAmInAtha ne vItarAgatA (rAgadveSarahita avasthA) apanA lI hai, (islie| prANanAtha ke jaimI avasthA (viitraagtaa| dhAraNa karanA nizcaya hI Avazyaka hai // 14 // ApakA jo sevaka (maiM) ho, vaha bhI use (svAmI kI taraha vItarAgatA) apanAe, tabhI sevaka ko mAnamaryAdA (ijjata) raha sakatI hai / ata jinakI sevA karanI hai, unake Azaya (hRdayagata bhAvanA) ke sAtha hI calanA caahie| sevaka (mujha sevikA) ke lie yahI acchA kAma hai // 15 // ___ ata. rAjImatI ne bhI trividha yoga (mana-vacana-kAyA ke yogo se yoga= sAdhutva athavA icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga yA yogAvacakayoga, 1 'mAma' ke badale kahI-kahI 'mAna' zabda bhI hai|
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 adhyAtma-darzana kriyAvaJcakayoga, phalAvaJcakayoga) ko dhAraNa karake neminAya (vItarAga paramAtmA yA zuddha Atmadeva) ko sacce mAne me pati (svAmI) ke rUpa me svIkAra kara liyA / mana meM yaha nizcaya kara liyA ki ye hI mere dhAraNa (AtmaguNoM ko TikAe rakhane) poSaNa (AtmaguNoM ko puSTa karane) tathA tAraNa (saMsArasamudra se AtmA ko tArane vAle haiN)| ye hI mere navarasarUpa athavA navaserA mauktika hAra-sama haiM / yo rAjImatI ne mAna liyA / bhASya rAjamatI kA mohadazAtyAga isase pUrva mahAsatI rAjamatI kI itanI abhyarthanA ke bAda bhI jaba zrIneminAtha prabhu vApisa na lauTe, taba rAjImatI ko vAstavikatA kA bhAna ho jAtA hai| aba taka vaha ratha vApisa lauTAne kI bAta kara rahI thI, usake badale aba bhAvanA karatI hai| usake antara me paramAtmA (zuddha AtmA) kI ora se anta sphuraNA hotI hai-"rAjImatI ! mohanIyakarmavaza parAdhIna bana kara tU yaha kyA kara rahI hai ? kimako upAlambha de rahI hai, tAne mAra rahI hai, vyaga kasa rahI hai ? prabhu nemIzvara to pUrNa vairAgyavAna bana cuke haiN| unakA nizcaya bhaTala hai| ve vIta gagatA ko apanA cuke haiN| tere zabda, terA mohaka vAhya bhautika rUpa-saundarya aura tere mohabhare vAkyavANa una para aba koI asara nahIM kara sakte / ve aba sarvAtmabhUta bana gae haiN| ye tere-se yA tere sarIkhe na bana sake, isake pIche yahI rahasya hai| aba tU padi unakI saccI sevikA--premikA hai to tujhe unake jaisI bananA pddegaa| tere ATha janmo ke prema kI ava isa janma me saccI kasauTI prabhu kara rahe haiN| ata tU apane prANanAtha bhagavAn neminAtha kI taraha hI vItarAgabhAva ko dhAraNa kr|" rAjImatI ke hRdaya me tIvra manthana ho cukA aura usane mohadazA choDa dI, neminAtha kI vItarAgatA ko vaha ArapAra dekhatI hai| vaha ekatvabhAvanA para caDha kara socatI hai-'aba taka to maiM mohadazA dhAraNa karake mocatI thI, parantu aba merA sana asalI vastusthiti ko jAna sakA hai ki 'prANanAtha | Apane dRr3hatApUrvaka vItarAgatA apanA lI hai| pahale ApakI sava vAteM mujhe ulaTI lagatI thI, lekina aba sArI / ' bAte sagata jAna paDatI haiN| pahale maiM moha ke kAraNa somArika dRSTi se Apake jIvana kI ghaTanAo kA tAlamela viThAtI thI, isakA kAraNa saba viparIta - - -
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke mAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 507 pratIta hotA thA, lekina aba sabhI bAteM bhalIbhAMti dimAga me jama gaI haiN| mere citta me aba ApakA tatvavicAra jAgrata ho cukA hai| Apa apanI bhUmikA me jo kara rahe haiM, vaha vilakula ThIka hai / ima prakAra pakkA nizcaya kara liyA ki prANanAtha ne jaba vItarAgatA kA mArga apanA liyA, to maiM unakI pativratA strI tabhI kahalA sakatI hUM, jaba unake mArga kA anusaraNa karU / prANanAtha ne to vItarAga dvArA apanAne yogya mArga hI apanAyA hai| mujhe bhI unake mArga para hI calanA caahie|" isa prakAra vaha neminAtha svAmI ke vInarAgatA ke mArga ko samajha kara apanAtI hai| svaya usa rAste para calane kA nizcaya karatI hai| vaha neminAtha ko chor3a kara dUmare ke sAtha zAdI karane kA vicAra nahIM krtii| vaha yo nahI socatI ki merI to kevala sagAI hI haI hai, ata neminAtha nahIM cAhate to dUmarA vara pasada kara luu| vaha apane Apako vAgdattA mAnatI hai aura neminAtha svAmI dvArA gRhIta mArga ko hI apane lie ThIka samajha kara apanAtI hai| ima nirNaya meM rAjImatI kI sahaja saralatA aura kRtanizcayatA hai| rAjakumArI hote hue bhI bhautika vivAha ke badale neminAtha ke Atmika vicAro ko apanA kara sarvatyAga ke mArga para jAne kA nizcaya kara cukI, yaha usake nirNaya kI bhavyatA hai| jyo-jyo rAjImatI AtmA kI AvAja sunatI gaI, tyo-tyo vaha ekatvabhAvanA me tallIna ho kara gaharI utaratI gaI.--'yaha jIva akelA hI AyA hai, akelA hI jAegA, koI kimI ke sAtha nahIM jaataa| bhagavAn ne jo mArga liyA hai, vaha vItarAga ke lie ucita va zobhAspada hai| vahI mere lie anUkaraNIya hai| kyoki maiM prabhu kI sevikA--anucarI hai| mere prANezvara zrIneminAtha kI premikA huuN| ATa-ATha janmo kA hama dono kA purAnA prema hai| parantu mere aura unake darje me jo antara hai, uma para maiMne vicAra nahIM kiyaa| mere bhautika mohanIya bhAvo ne mujhe aisA mocane bhI nahIM diyaa| sacamuca moha kA kitanA jabardasta kuprabhAva hai | satyasvarUpa ko chipA kara yaha duSTa moha asatsvarUpa ko hI samakSa prastuta karatA hai| hA~, mujhe yAda A gayA, maiM to ina prANanAtha kI janma-janmAntara se sevikA rahI huuN| svAmI kI icchA hI merI icchA rahI hai| pUrvajanmo me bhI maiM svAmI kI icchA ke adhIna thii| aura .
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 adhyAtma-darzana phira sevaka kA dharma bhI yahI hai ki svAmI kI icchA me hI apanI icchA ko milA denA / sevaka ko svAmI kI icchA kA sammAna karanA cAhie / imI se sevaka kI pratiSThA bar3hatI hai| svAmI ke abhiprAya ke anusAra calanA hI mevaka kA matakartavya hai| mere svAmI java akhaNDa brahmacaryavrata aura vItarAgabhAva dhAraNa kara cuke haiM, taba mujhe bhI inase viruddha nahIM jAnA caahie| mujhe macce mAne me inhe vararUpa me svIkAra karanA ho to inake bhautika zarIra ko nahIM, apitu inake vItarAgabhAva- zuddhAtmabhAva kA varaNa karanA cAhie / AtmA ke sAtha AtmA kA aikya hI vAstava me lagna hai, vivAha hai, pANigrahaNa hai aura yahI aba mere lie sarvottama kArya hai| jaba maiMne apane Apako ina kI sevikA rUpa me nizcita kara liyA hai, taba svAmI dvArA svIkRta vItarAgatA kA svIkAra karanA hI mere lie iSTa kartavya hai| isake sivAya aba mere lie anya koI mArga hI nahIM hai| _ aba zrIneminAtha bhagavAn ko pati ke rUpa me apanAne ke lie rAjImatI ke mana-vacana-kAyA ke (yoga) zuddhapraNidhAnapUrvaka, athavA icchAdi tIna yogo meM zrIneminAtha prabhu kA sacce mAne me svAmI ke rUpa me AdarapUrvaka svIkAra kara liyA hai| arthAt jaise neminAthaprabhu ne vikaraNa-triyoga se mAdhutA eva mana-vacana-kAyA me vItarAgatA dhAraNa kI hai, vaise hI rAjImatI ne bhI trikaraNa yoga se yA triyoga se mAdhutA eva vItarAgatA kA svIkAra karake una (neminAtha prabhu) kI ArAdhanA zurU kara dii| rAjImatI ne dRDha vizvAsa kara liyA ki mere ArAdhya (dhyeya) vItarAgadeva hI mere AtmaguNo kA dhAraNa, poSaNa karane eva AtmA ko sasArasAgara se pAra utArane vAle hai| mujhe bhI inhIM guNo ko dhAraNa karanA cAhie / athavA jJAnadazA se prabhu dhAraNakartA haiM, bhaktidazA se poSaNakartA haiM tathA vairAgyadazA se tAraNakartA haiN| __ jaise motiyo kA hAra hRdaya para dhAraNa karane para Ananda aura zobhA detA hai,vaise hI rAjImatI ne neminAtha bhartA (pati) ko tIna yogo se hRdaya meM AdarapUrvaka dhAraNa kara liyaa| usane hRdaya me nizcaya kara liyA ki svAmI ke hAtha se hI dIkSA prApta karane se merA yogAvacaka yoga saphala huA, svAmI kI AjJAnumAra dIkSA (sAdhutA) kA yathArtha pAlana karane se mega kriyAvacakayoga maphala huA aura svAmI se pahale hI mokSa me jAnA sabhava hone se merA phalAvacaka
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA 506 yoga bhI saphala hogA / athavA prabhu neminAtha navarasarUpI muktAhAra ke samAna hai / bhagavAna ke sAnnidhya se nau hI ramo kA apUrva sagama milatA hai, nau rasa ye haiM-- gAra, vIra, karaNa, rodra, hAmya, bhayAnaka, bIbhatsa, adbhuta aura gAnta / virakta eva vItarAga ke lie ye nau rasa zAntarama me pariNata ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki rAjImatI ne mavaMvirata mAdhudharma kA agIkAra karake yItarAga paramAtmA neminAya vA mAgopAgarUpa se sarvatobhAvena hRdaya me dhAraNa kara liyaa| AtmArthI eva mumukSa kI AtmA ke lie bhI vAyacittavRtti kA tyAga karake antarmukhI bana kara paramAtmA vItarAga ke patha kA anumaraNa karanA aura vItarAgatA prApta karanA abhISTa hai, yahI mArga upAdeya hai / aba zrIAnandadhanajI isa stuti kA upamahAra karate hue kahate hai-- karuNArUpI prabhu bhajyo re, gaNyo na kAja-akAja, mana / kRpA karI mujha dIjie re, Anandadhana-pada-rAja; mana0 // 17 // artha rAnImatI prabhu se antima prArthanA karate hue kahatI hai - "pharaNArUpa (dayAmaya) prabhu zrIneminAya ko maiMne bhakti=ArAdhanA (dhyAnapUrvaka) kI hai| maiMne aisA karane meM kArya (kartavya) kArya (apartavya) kA vicAra nahIM kiyaa| ata dayA karake mujhe Apa Ananda ke samUha prabhu kA rAjya (muktidhAma) diijie| ___ bhASya rAjImatI (zuddha yAtmA) kI prabhu se antima prArthanA mahAmatI rAjImatI zuddhabhAva me A kara jantarAtmA ke bodha ke kAraNa paramAtmA zrI neminAya se prArthanA karatI huI kahatI haiM- "mere AtmajJAna ke prabodhaka paramAtman / maiMne aba Apako pUrNarUpa se parakha liyA hai| Apa karuNA ke sAgara haiM, kyoki Apane lokavyavahAra naura logo kI jarA bhI paravAha nahI kI, aura anta karaNa se mUka pazuo para dayA karake tatkAla sasAramAtra 1. kimI kisI prati me 'karuNArUpI' ke badale 'kAraNarUpI' zabda hai, vahAM artha hotA hai, maine pravala nimittakAraNarUpa paramAtmA kA sevana kiyA hai|
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 adhyAtma-darzana kA tyAga kara diyA, isI ghaTanA ko le kara Apa mere pravala nimitta kAraNa vane, mere upAdAna ko zuddha vanAne me, use jagAne me Apa hI pravala kAraNa bane hai| mujhe zuddha-AtmasvarUpa ko prApta karAne me Apa nimittarUpa bane / jaba satyasvarUpa kA dAtA vAstavika nimitta bana jAtA hai, tava usakI hRdaya se bhakti-sevA karanI caahie| imalie maiM kArya-akarma yA saphalatA-niSphalatA kA vicAra kiye binA hI pUrI zakti lagA kara Apako pravala nimittarUpa mAna kara ApakI sevA karane meM juTa gaI huuN| Apake caraNo kI sevA kara rahI huuN| ata he karuNAsAgara | aba Apa mujhe maccidAnandaghanarUpa mokSapada kA sAmrAjya diijie| dhyAtA rAjImatI apane upAdAna ko zuddha aura sarvocca padArUDha karane ke lie pravalanimittarUpa paramAtmA (neminAtha prabhu) ko dhyeya mAna kara ekAgratApUrvaka unhI ke dhyAna me tallIna ho gii| ekAgra dhyAna ke pariNAmasvarUpa usane prabhu se pahale mokSagamana kiyaa| isI taraha mumukSa dhyAtA bhI dhyeyaniSTha bane mahAtmA AnandadhanajI kahate hai ki jisa taraha satI rAjamatI ne mohabhAva se ekadama palaTA khA kara vItarAga paramAtmA ke mArga kA anusaraNa kiyA, kAmabhAvanA se dekhane vAlI rAjImatI AtmadRSTi me sthira hokara bhavyAtibhavya AtmA ke rUpa me amara ho gii| bhagavAn neminAtha kA ekaniSThApUrvaka dhyAna karate-karate vaha dhyeyarUpa=AtmarUpa tadAkAra bana gii| jaise rAjImatI me eka svAminiSThA aura vAgdattA kA svatva thA, aura usI ke phalasvarUpa vaha neminAtha prabhu se 54 dina pahale mokSapada ko prApta kara cukI / isI taraha maiM (mumukSa sAdhaka) bhI dayAnidhi neminAtha prabhu kA ekaniSThA yA ekasvAminiSThA se dhyAna karatA hUM, unake mArga kA anusaraNa karatA hU aura rAjImatI kI taraha kArya-akArya kI paravAha kiye vinA maiM bhI unakA sevana karatA hU / isalie mujhe aura saba sAdhako ko bhI rAjImatI kI taraha Ananda ke samUharUpa mokSapada kA rAjya pradAna kreN| sArAza isa samagra stuti me rAjImatI ke jIvana meM paramAtmaprIti ke tIna moDa Ate hai, pahale moDa me vaha sAsArika mohadazA se prerita ho kara ghara para
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyeya ke sAtha dhyAtA aura dhyAna kI ekatA padhArane aura ratha ko vApisa mor3ane ke lie vibhinna vakroktiyo, yuktiyo, prayuktiyoM, hetuo, vyaMgyo, Adi kA prayoga karatI hai, vairAgI neminAtha ko apanI ora khIMcane ke lie| parantu usame maphalatA nahIM milatI hai to vaha sIdhe unako vItarAgatA aura brahmacarya para AkSepa karatI hai, lekina neminAtha kI apane dhyeya me aTaladazA (AtmaniSThA) dekha kara vaha hatAza ho kara Atmamanthana karatI hai, jisake phalasvarUpa usake moha kA pardA dUra ho jAtA hai, vaha neminAthaprabhu ke vItarAgatA aiva sAdhunA ke mArga kA anusaraNa karatI hai aura ekaniSTha dhyAna se dhyeyAkAra ho jAtI hai| anta me dhyAtA ke lie rAjImatI kI taraha eka svAmitvaniSThA se dhyeya kA dhyAna karanA Avazyaka batAyA hai, jisakA saketa zrIAnandaghanajI ne antima gAthA meM kiyA hai| isa sampUrNa stuti kA uddezya aura sAra hai-saccI ekaniSThA, dhyeya ke prati dhyAtA kI ekaagrtaa|
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 : zrIpArzvanAtha-jina-stavanaAtmA ke sarvocca guNoM kI ArAdhanA (tarja-rAga sAraMga, rasiyAnI dezI) dhravapadarAmI ho svAmI mAharA, ni kAmI guNarAya, sujJAnI / nijaguNakAmI ho pAmI tu dharaNI, dhruva ArAmI ho thAya, sujJAnI // 1 // artha he pArzvanAtha bhAgavan / Apa hamAre svAmI haiN| Apa dhruva (acala) pada (Atmapada yA mokSasthAna) me satata ramaNa karane vAle haiN| Apa niSkAma (kAmanA yA kAma se rahita) haiM, guNoM (zuddha AtmA ke darzana, jJAna, vIrya = zakti aura sukha Adi ananta guNo) se virAjita-suzobhita haiM / yA guNo ke rAjA haiN| Apa nija (AtmA ke) guNo=jJAnAdi guNo ke hI icchuka haiM yA jJAnAdi guNo se kamanIya haiN| athavA maiM nijaguNakAmI Apa jaise ko svAmI (pati =antaryAmI) banAne vAle yA Apako pA kara sujJAnI-bhavyajIva Apake samAna dhruva pada (acala sthAna) pAte haiM athavA acala pada me ArAmI=(ArAma karate) haiM athavA AtmA ke ananta guNoM meM ramaNa karane vAle banate haiM / bhASya sarvocca Atmika guNo ke puja paramAtmA isa stuti me zrIAnandaghanajI AtmA ke sarvottama guNo ko paramAtmA me vatA kara paramAtmA ke upAsaka ko AtmA ke sarvocca guNo kI ArAdhanA ke lie prerita kara rahe haiN| paramAtmA kA nAma pArzvanAtha hai| pAzvamaNi, eka prakAra kA sparzamaNi hotA hai| jisake sAtha lohe kA sparza hote hI vaha sonA vana jAtA hai| isI prakAra zuddha aura sarvocca AtmaguNo kA paramAtmA se sparza hote hI vaha vyakti bhI paramAtmA bana jAtA hai| bAtmaguNa zuddha hone cAhie, anyathA agara ve pUrNa vikasita na ho, una guNo me kucha doSo kA puTa ho to malinatA ke kAraNa paramAtmArUpI pArasa se una malinatAyukta AtmaguNo kA sparza hone para bhI vaha vyakti zuddha svarNasama paramAtmA nahI bana skegaa|
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke sarvocca guNo kI ArAdhanA inhI saba kAraNakalApo ko le kara vItarAga-paramAtmA banane ke lie zuddha AtmaguNo kA apane meM vikAma karake prabhu pArzvanAtharUpI pArasamaNi ke sAtha sparza karAnA hogaa| paramAtmA kina-kina sarvocca AtmaguNo se otaprota haiM ? ise kramazaH batAte haiM / sarvaprathama unake lie kahA gayA hai--dhruvapadarAmI--yAnI vItarAga pArzvaparamAtmA dhravapada yAnI nizcala Atmapada athA zailezIkaraNarUpa AtmA kI sarvathA nizcalasthiti prApta hone ke bAda mokSapada me Apa satata ramaNa karane vAle haiM / svAmI mAharA--Apa mere svAmI haiN| jaba koI prabhu ko apanA svAmI banAtA hai, tava svAbhAvika hI vaha sevaka bana gayA / sevaka ko apane sevya (svAmI) kI sevA meM tainAta rahanA caahie| isase kAvyaracayitA ne apanI namratA bhI AtmaguNo kI sevA me satata jAgRta rahane kI bAta se sUcita kara do hai| jo Atma guNo ko pragaTa karanA cAhate haiM, ve Apako apanA svAmI banA kara mokSarUpa zAzvatasthAna me ArAma (zAnti, pAne vAle bana jAte haiN| Apa ni:kAmI haiN| Apako kisI vastu yA prANI se kisI prakAra kI kAmanA nahIM hai| phira bhI ApakA samparka bhavyajIvo eva AtmAthiyo ko apane samAna vanA detA hai| Apa jJAnAdi acintya bhaneka guNo ke rAjA hai| guNo kA gajA vahI ho sakatA hai, jo una guNo para apanA Adhipatya rakhatA ho / ApakA Adhipatya jJAnAdiguNo para hai| isalie kahA gayA--'guNarAya' paramAtmA kI ArAdhanA : guNo kI ArAdhanA se prazna hotA hai, upayukta paktiyoM meM paramAtmA ke sarvocca guNo kA varNana kiyA gayA, usase kyA lAbha ? korA guNagAna karane meM apanA samaya aura zakti kyo lagAI jAya ? imI ke uttara me zrIAnandaghanajI ne kahA hai--"nijaguNakAmI ho, pAmI tu dhaNI, dhruva-ArAmI ho thAya, sujJAni / ' arthAt jo sAdhaka apane gaNo kA vikAsa karane ke icchuka haiM / ve Apa jaise guNo ke sarvocca zikhara ko pA kara yA Apa sarIkhe guNarUpI pArasamaNi (dhanI) kA sparza pA kara zAzvatarUpa se AtmA me ramaNa karane vAle yA zAzvatazAnti ke upabhoktA bana jAte haiN| niSkarSa yaha hai ki pArzvanAthasvAmI jaise sarvocca guNasampanna vItarAga ko to apane guNagAna yA apanI prazasA se koI matalaba nahIM
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 adhyAtma-darzana hai, ve to paramasamabhAvI hai, parantu jo sAdhaka Adarza guNI bananA cAhatA hai, usake lie sarvocca guNo kA Adarza (Model) sAmane honA caahie| tAki Adarza ko dekha kara svaya bhI apane jIvana ko AtmamuNo se sajA make, athavA Apa jaise guNaspI pArasamaNi ke dhanI kA sparza karake yA ApakA dhyAna, japa, guNagAna Adi karake apane jIvana ko guNarUpI svarNa se jaTita kara sake / agara sAdhaka Apake guNo kA kramaza smaraNa karatA hai, una guNo ko prApta karane kA upAya, una guNo kI prApti ke mArga meM Ane vAle vighna, una guNo kI sthiratA kA mApadaNDa Adi para matata talasparzI ciMtana karatA hai aura tadanumAra apane jIvana ko DhAlatA hai to ni mandeha eka dina vaha bhI mAtmaguNo ke sarvocca zikhara para pahuMca jAtA hai| sAdhaka ko paramAtmA me nihita sarvocca guNo para isa prakAra cintana-manana-nididhyAmana, dhyAna, japa, guNagAna Adi karane se java ve sarvocca hastagata ho jAte haiM to unake bAra-bAra sasAra me janma-maraNa kA dukha, sAtha hI guNo ke adhUre vikAsa ke kAraNa rAga, dveSa, kAma, krodha, lobha, moha Adi pravala duguNo kA sAmanA karane me hAra khAnI paDatI thI, hara bAra unakA gulAma bananA paDatA thA, apanI durbalatAo ke kAraNa una durguNo kA zikAra bana jAtA thA, kintu una sarvocca guNo para Adhipatya prApta ho jAne para ye sava dukha, dvandva, vyathAe~, bAdhAeM aura poDAeM kAphUra ho jAtI haiM, mAdhaka paramAtmA ko prApta kara letA hai, guNo meM paramAtmA ke mamAna bana jAtA hai to paramAtmA ke sAtha vaha nikaTatA sthApita kara letA hai, jo unakA sthAna hai, vahI zAzvata zAnti kA dhAma use prApta ho jAtA hai| imIlie yogIzrI ke antara se svara phUTa paDA-"nijaguNakAmI ho, pAmI tuM bhaNI, dhruva-ArAmI ho yAya, sujJAnI / ' vaha dhruva-ArAmI bana jAtA hai, sadA ke lie janma, jarA, mRtyu, vyAdhi, zoka, zArIrika-mAnasika satApa Adi sabhI jhajhaTo se vaha baca jAtA hai, madA ke lie ArAma pA jAtA hai, apanI AtmA me hI ramaNa kA ananta dhra va Ananda use mila jAtA hai| yaha kitanA baDA lAbha hai, vItarAga pArzvanAtha ke guNAnAnuvAda se sarvocca guNo kI upalabdhi kA / zrI AnandaghanajI ne isI uddezya se pArzvanAtha-jinastuti me ina sUtro ko grathita kiyA hai|
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke sarvocca guNo kI ArAdhanA __ agalI gAthAo me paramAtmA meM sabase mukhya guNa-jise guNaziromaNi yA guNa pArasamaNi kahA jA sakatA hai, jisake sparza se sarvaguNasampannatA prApta ho sakatI hai, usa jJAnaguNa ke viSaya me kahate haiM sarvavyApI kahe sarvajAragaparaNe, parapariNamanasvarUpa, sujJAnI ! pararUpe karI tattvapaNu nahIM, svasattAcidrUpa, sujJAnI ! / dhru0||2|| artha he svAmI ! Apako (paramAtmA ke dUsare darzana yA dharma vAlo kI IzvarIya mAnyatA kI taraha) lo7 sarvavyApI (sarvapadArthoM me sarvatra vyApaka) kaheM to samasta carAcara ke jJAtA ke rUpa meM Apa sarvavyApI haiM, lekina sarvapadArthoM me vyApta mAneM to Apa parapariNamana rUpa ho jaayeNge| agara Apa (zuddha cetana) parapadArtharUpa bana jAyeMge to ApakA vastutatvarUpa (cetanatva) nahIM rhegaa| ata. tatvata Apa sarvavyApI nahIM haiM kyoki ApakI sattA citsvarUpa hai| bhASya paramAtmA kI sarvavyApakatA kyA, kisa guNa se, aura kaise ? pUrvagAthA meM prabhu ke sarvocca guNa aura unakI ArAdhanA kA parama lAbha batAyA gayA thA, aba isa gAthA me pArasamaNirUpa jJAnaguNa aura usake kAraNa unakI sarvavyApakatA ke mambandha me gambhIra carcA kI gaI hai| sarvaprathama hama jJAnaguNa ke mahattva ke sambandha me samajha leN| dUsare dravyo se AtmA ko alaga karanA ho to jJAnaguNa ko hI lenA paDegA, jJAna hI eka aisA guNa hai, jo AtmA ko anya dravyo se pRthak karatA hai / jJAna-guNa pratyeka jJayapadArtha ke sAtha jur3a kara pratyeka jJeya ko jAnatA hai, jJAta hue ko dUsaro ko jJAta karA kara unhe bhI sarvajJAtA banA DAlatA hai / agara AtmA me jJAnagaNa na hotA to jagat me kauna-kauna-se dravya haiM ? kauna-kauna se tattva hai ? kauna-se padArtha hai ? unakA kyA-kyA svarUpa hai ? yaha kiha taraha se hai ? kaise hai ? kauna svagaNa hai, kauna paramANu hai ? svabhAva kyA hai, parabhAva kyA hai ? mAtmA me kitanI zaktiyAM haiM ? kauna-kauna se guNa haiM ? unake vikAsa meM sAdhaka-bAdhaka kauna-se tattva haiM ? hamArI Atmika zaktiyo ko kauna-kauna-me padArtha kase-kame rokate haiM ? usa rukAvaTa ko kaise dUra kiyA jA sakatA hai ? ina savakA jJAna-yathArtha vodha
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 adhyAtma-darzana kaise hotA? padArthoM kA yathAva sthita svarUpa jJAna ke vinA kaise jAnA jAtA ? isalie jAna ko nAtmA kA sarvopari guNa mAnA jAtA hai| paramAtmA meM jJAnaguNa marvoccarUpa se vikasita hotA hai, samasta jJeyapadArtha unake jJAna me jhalakate haiM, prativimbita hote haiN| paramAtmA (zuddha AtmA) ke imI jJAnaguNa ko le kara eka carcA prastuta kI gaI hai-'sarvavyApI kahe' prabho Apako loga marvavyApI kahate haiM, jaise kaI dharmoM aura darzano vAle loga Izvara ko sarvavyApI=sarvapadArtha me vyApta kahate haiM, nizcayanaya kI dRSTi se AtmA bhI sarvavyApaka hai| yahAM yaha savAla khaDA hotA hai ki paramAtmA ko marvavyApI anyadarzanI logo kI mAnyatA kI taraha hI mAnA jAyagA, yA aura kimI rUpa me ? jahA~ taka jainadarzana kA mavAla hai, zrIAnandaghanajI ne vastusvarUpa para gaharAI se soca kara yahA~ uttara diyA hai-'sarvavyApI kahe sarvajANagapaNe' arthAt paramAtmA ko sarvavyApI kahA jAya to kayacit satya mAnA jA sakatA hai| paramAtmA (zuddha AtmA) kA jJAna sakala carAcarapadArtha aura guNaparyAya ko jAnatA hai, isa sarvajJAnatA kI apekSA paramAtmA yA mAtmA marvavyApaka vibhu hai| kyoki jaba jAna savako jAnegA so sava jJeyo kA sparza yA prativimva usa para paDegA hii| mavako jo jAnatA hai, vaha sarvavyApI hai| parantu yadi sarvavyApaka kA artha yaha kiyA jAya ki paramAtmA marvatra sava padArthoM meM vyApta hote haiM, taba to paramAtmA yA AtmA paradravya me pariNamanarUpa yA ramaNakartA bana jAegA, jo usake svabhAva ke viruddha hai| isalie paramAtmA yA mAtmA sarvapadArthavyApI nahIM ho sktaa| eka prazna aura khaDA hotA hai-sarvajJAnatA ke kAraNa jaba paramAtmA sarvavyApaka vibhu hai, taba ve jJAnaguNa se jise-jise jAneMge, usa-usa jJeya ke rUpa me jAna aura AtmA pariNita ho jAyeMge, usa padArtha ko ve (zuddha AtmA) pUrNa. tayA jAna skeNge| jarA bhI jAnanA zepa raha jAyagA to unakI sarvajJAnatA me kamI raha jaaygii| kyoki vaha padArtha, sampUrNarUpa se unake jJAna me prativimbita ho jAtA hai, athavA jJAna usa rUpa me (tadAkAra) sampUrNa bana jAtA hai, tabhI ve use pUrI taraha se jAna sakate haiN| koI bhI guNa-svabhAva apane Apa me pUrNa hotA hai, apUrNa to sammava hI nahIM hai / rupayA apane Apa me pUrNa hai, paisA apane rUpa me pUrNa hai / ata zuddha paramAtmA) kI sarvajJAnatA samasta jJeyo me tadrUpa
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke sarvocca guNo kI ArAdhanA 517 pariNamana hone para hI pUrNatA ke zikhara para pahuMcI kahI jaaegii|" isIlie kahA gayA-~'parapariNamanasvarUpa' isakA samAdhAna yaha hai ki yaha saca hai ki 'AtmA kacit pariNAmI hai', parantu yaha ananta jJAnamaya hote hue bhI parapariNati se abAdhita hai / AtmA kA Atmatva jima tatva ke rUpa me hai, vaha parapariNatirUpa me nahI dikhanA / agara paramAtmA ke jJAna ko pUrI taura se jJeyAkAra honA mAnA jAyagA to phira jJAnagaNa kA AzrayabhUta AtmA-dravya bhI jJayarUpa vana jaaygaa| aimA hone para sarvajJa AtmA anya-sarvapadArtharUpa ho jAyagA, aura paramAtmA isa taraha kA sarvavyApaka (vibhu) mAnA jAe to use parapadArtha ke rUpa me pariNata honA pddegaa| isa prakAra paratva prApta ho jAne para usa AtmapadArtha kA apanA jo mvadravya-kSetra-kAla-bhAvarUpa svarUpa hai, vaha raha na sakegA, kyoki paradravya-kSetrakAla-bhAvarUpatA usame A jAya taba to svatatvatA yA svasvarUpatA usame rahatI hI nhiiN| jagat me pratyeka padArtha svadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se svasvarUpa me hai, aura paradravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se parapadArtha rUpa hai| pratyeka padArtha apane-apane dravya-kSetra-kAla-bhAva me pariNata hotA rahatA hai| aura pararUpa (paratva) se para ke dravyAdi me rahita hotA hai, yahI usakI sattA hai yahI usakA svarUpa hai, usI rUpa meM vaha yathAtha padArtha hai / niSkarSa yaha hai ki AtmA kA svabhAva paradravya me ramaNa karane kA nahI hai, sathaiva dUsare padArtha bhI AtmA (paramAtmA) ke svarUpa me nahI hote / ata zuddha AtmA (paramAtmA) ko sarvavyApaka ke nAma para yadi parapadArtharUpa me bananA mAna liyA jAya to vaha parapadArtha jaimA bana kara umI me ramaNa karane lgegaa| phira nmA (paramAtmA) kA apanA svAtatrya kahA~ rahA ? phira AtmA ko svatatra, svAtmasukhabhoktA kase kahA jA sakegA? jaba vaha pararUpa (dUsare padArtha ke rUpa) me bana jAtA hai, to umakA apanApana (svatva yA Atmatva) nahI rhtaa| isIlie kahA hai-'pararUpe karI tatvapaNu nahIM' arthAt kisI eka Atmadravya kA sacetana dUsare AtmAo ke spa me yA acetanadravya pudgalAdi ke rUpa me pariNamana hone para apanA Atmatva nahI rahatA / AtmA ke pararUpa bana jAne para usakA Atmatva (svamvarUpatva) nahIM rhtaa| tathA parapadArtha ke nAza ke sAtha hI usakA bhI nAza mAnanA paDegA / AtmA kI sattA svasvarUpa me astitva cidrUpa-jJAna / (cetanA) rUpa hai / usake pararUpa hone para vaha acetanAmaya ajJAnamaya bana jaaegaa|
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 adhyAtma-darzana phira yaha nahIM kahA jA sakegA- "AtmA kA svarUpa cidrUpa-cetanArupa hai| yahI bAta isa gAthA meM kahI gaI hai-'svasattAcidrUpa' / agara AtmA para me pariNata hone lage to vaha amavya aura asthirasvabhAvI ho jaaygaa| isalie dravyAyika naya se AtmA sarvavyApI hai, parantu paryAyAthika naya se vaha marvavyApI nahI hai / paramAtmA kI parapadArtha me pariNamana karane ke artha me sarvavyApI nahI apitu sarvajJAnatva ke artha me savavyApI samajhanA cAhie / kyoki AtmA kI sattA-svarUpAstitva samasta padArthoM ko jAnane kI hai, tadra papariNamana karane kI nahI, kyoki usakA svabhAva jJAnamaya hai| agalI 4 gAthAo me kramaza. dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se AtmA kA paratva batAyA gayA hai jJeya aneke ho jJAna anekatA, jalabhAnana ravi jema, sujJAnI ! dravya ekatvapaNe guNa-katA, nijapada ramatAM khema; sujJAnI ! J03 / / artha jaya aneka hone para jJAna bhI anekatva ko prApta karatA hai| jaise jala se bhare aneka vartano me eka sUrya hote hue bhI aneka sUrya dikhAI dete haiM / sUrya kI taraha Atmadravya eka hote hue bhI guNo kA bhI ekatva hotA hai| mukta (siddha) paramAtmA to apane anekaguNAtmaka padasthAna me AnandapUrvaka ramaNa karate haiM / bhASya dravya se AtmA kA jJAnaguNa eva jJeya isa gAthA me paramAtmA (zuddha AtmA) ke mukhya guNa-jJAna ke sambandha me dravya se vicAraNA kI gaI hai ki jAnane kI cIjeM (jJeya) aneka hone para jJAna bhI aneka ho jAte haiN| ise dRSTAnta dvArA samajhAte haiM-jaise sUrya eka hI hotA hai, parantu pAnI sa labAlaba bhare hue aneka bartano me pratyeka me uma sUrya kA prativimba paDane se pRthak-pRthak aneka sUrya dikhAI dete haiM, usI prakAra jJAna hote hue bhI aneka jJa yo me pRthak-payaka jJayAkAra meM pariNata ho jAne para (ve jJeya) jaise aneka haiM, vaise jJAna bhI aneka ho jAtA hai| vAstava meM yaha bAta paryAyadRSTi se yathArtha hai ki jJeya aneka haiM to jJAna bhI aneka hai, yAnI alaga-alaga AvirbhAva kI dRSTi me una jJeyo kA jJAna
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke sarvocca guNo kI ArAdhanA 516 (jAnakArI) bhI aneka prakAra kA hotA hai| pratyeka vastu apanI vizeSatA ke anumAra paryAya kI apekSA se alaga-alaga prakAra kI mAlUma hotI hai| pratyeka vastu me usakI apanI vizeSatA to hotI hI hai| paryAyAntaragata vyaktitva bhI pratyeka vastu me jarUra hotA hai| isalie paryAyadRSTi se jJAna ananta kahA gayA hai| jaise vastueM ananta haiM to unake paryAya bhI ananta haiN| ve paryAya alaga-alaga najara bhI Ate haiN| dUsarI ora mAtmadravya eka hai, isalie umakA apanA jJAnaguNa bhI eka hI honA cAhie / dravya guNa kA ghara=AzrayasthAna hai| isa dRSTi se guNa ko apane ghara me hI ramaNa karane me kSemakUzana hai, para-ghara jAne se kSemakrUzalatA nahIM rhtii| jAna aneka hone se eka AtmA ke bhI aneka ho jAne kI Apatti AtI hai| ata ekadravyarUpa apane ghara me eka jJAna kI hI svarUparamaNatA mAnI jAya, tabhI kSemakuzalatA raha sakatI haiM aura usakA apanA svarUpa bhI pUrA surakSita raha sakatA hai| anyathA eka AtmA anekarUpa ho jAne se vaha apane ekatvarUpa-svarUpa me kSemakuzala nahI raha sktii| phira bahuta se jJaya to parapadArtha haiM, unake sAtha jJAnaguNa dvArA AtmA jaba parAye ghara ramaNa karane jAyagA to jJeyo kI taraha jJAna aura AtmA ko bhI anekatva prApta karanA paDegA, jo unake lie mAra hai, apamAna hai, svarUpacyuti hai| prazna hotA hai-jJAna kA svarUpa ekatva hI hai, taba dravya kA jJAnatva usame kaise ghaTita hogA, kyoki vaha saba taka pahuMca na sakegA? isalie anantajJa ya se anantajJAnarUpa jJAnamaya eka AtmA ananta AtmasvarUpa ho jAtA hai| guNa sahabhAvI hotA hai, paryAya kramabhAvI hotA hai| sahabhAvI gaNa, (dharma) kI apekSA se tIrtha kara yA siddha apane-apane Atmika gaNo me nijapada me AnandapUrvaka ramaNa karate haiM / isa prakAra yahAM dravya kA sthAyitva aura paryAya me parivartana btaayaa| parakSetragata jJayane jANave, parakSatre thayu jJAna, sujAnI ! astipaNu nijakSetre tume kahyo nirmalatA guNa mAna, sujJAnI ! // 4 // artha para (anya) ke kSetra meM rahe hue jAnane yogya (jJa ya) padArtha ko jAnane se jJAna parakSetrI huA / Apane hI kahA thA--jJAna kA nijakSetra me ho astitva hai, yAnI jJAna to svakSetra meM rahane vAle AtmA ko hI hotA hai /
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 adhyAtma-darzana nirmalatA kA abhimAna yAnI zuddhasvasvarUpa kI svataMtratA yA svasvarUpa kI pUrNatA kA abhimAna svakSetra meM hI ho sakatA hai / bhASya kSetra se jJAnaguNa eva jJeya para vicAra isa gAthA me jJAna ke do prakAra kiye gae hai-svakSetrIya aura parakSetrIya / apanI (jJAna kI) avagAhanA se anya kSetra me rahe hue jIva yA ajIva dravya kA jJAna ho, use parakSetrIya jJAna kahA jAtA hai| zaM yapadArtha apanI avagAhanA me na ho to use parakSetrIya jJAna kahate haiN| parantu guNa aura guNI kA abheda hai, isa kAraNa jJAna to apane ananta Atmapradeza me rahA huA hai| yahAM zakA uThAI gaI hai ki dUsare kSetra meM rahe hue zeyo ko ( yarUpa parakSetra ko) jAnane se jJAna bhI parakSetra me huA kahanA caahie| jJAna dUsare ke kSetra me ho usake lie Apane kahA thA-~-apane kSetra me hI astittva hai| parakSetra me svatva nahIM hai, apitu paratva hai| kyoki ananta parakSa pragata jaya rUpajJAna, ananta ho jAne se eka AtmA bhI ananta jJAnarUpa hone se AtmA svaya anantarUpa bana jAtI hai| aisI hAlata meM AtmA apanA ekakSetrarUpa ekatva kaise rakha sakatI hai 2 imake uttara me zrIAnandaghanajI kahate hai- 'nirmalatA abhimAna' guNa aura guNI ke abheda ke kAraNa AtmA kA nirmala jJAnaguNa apane ananta Atmapradeza me rahA huA hai| apane kSetra me hI jJAna kA astitva batAyA gayA hai| jJAna kA svabhAva nirmalatA hai, isa kAraNa zIze ke samAna nirmala jJAnadarpaNa me zeyapadArtha dikhAI detA hai, para umamejJAna ke kSetra me, jJeya jAtA nahI aura na jJAna jJeya me AtA hai| isame guNa-guNI me abheda hone se sahabhAvI jJAyakadharma eka hI aura sAtha rahatA hai, vaha dhra va hai, nirmala hai| jJAna kI nirmalatA ke kAraNa zaMyapadArtha jJAna ke pAsa mAtA nahI, tathApi vaha parastrIya jJAna bhI nijakSetrIya-sA spaSTa ho jAtA hai| jaya vinAze ho, jJAna vinazvarU, kAlapramANe thAya |su0|| svakAle karI svasattA sadA, te pararIte na jAya, sujJAnI // 5 // artha jJeya padArtha naSTa hone se jJAna bhI naSTa ho jAtA hai , kyoki kAla ke anusAra aisA (kisI na kisI samaya nAza) hotA hIhai / svakAla (apane AtmA
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke sarvocca guNo kI ArAdhanA 521 ke anaMtaparyAyI kAla) ko le kara AtmA kI sattA svatva kabhI parAnuyAyI nahIM hotii| AtmA kA svakAla apanI sattA ko le kara hotA hai| bhASya kAla se AtmA kA jJAna eva jJeya AtmA kA parapariNamanarUpa me sarvavyApitva mAnane para dUsare doSa bhI Ate haiM, uname se kAlagata doSa bhI hai| ataH jJeya kA nAza hone para jJAna kA bhI mAza hotA hai, yAnI jJAna nAzavAna huaa| samaya-samaya para parivartanazIla kAla kI taraha jJeyapadArtha bhI parivartita hote rahate hai, unake bhI utpattivinAza hote rahate hai aura isa kAraNa jJAna nAzavAna siddha hotA hai| aisA hogA to prArambha me paramAtmA ko hamane 'dhruvapadarAmI' kahA thA, vaha ghaTila nahI hogA, kyoki guNa-guNI kA abheda hai| aimA vicitra pariNAma Ae, taba to jAnane vAle jJAtA-AtmA kA bhI nAza hone kI sambhAvanA hai| jJAnI jJAna kA nAza hone se umake jJAtA AtmA kA bhI nAza ho jaaygaa| isa prakAra AtmA bhI kSaNika siddha hogaa| parantu aisA hotA nhiiN| isakA mamAdhAna karate hue gAthA ke uttarArdha me kahA hai- 'svakAle karI svasattA savA, te pararIte na jAya' arthAt-padArtha kI svasattA apane kAla kI apekSA se sadA-sarvadA hotI hai| yAnI vaha svakAla kI sattA dumare kAla ke rUpa me nahI jAtI, svaya bhI dUsare rUpa meM nahIM jaatii| yadi para kA kAla mva kA kAla bana jAya to phira sva aura para me koI bheda hI nahIM rhegaa| isalie apanI sattA apane-apane kAla kI apekSA se hai / yadi aisA nahIM mAnA jAegA, to ghaTAdi anitya jJeyapadArthoM kA nAza hote hI jJAna bhI naSTa ho jaaygaa| isa taraha jJAna aura jJAna kA AzrayabhUta AtmA bhI nAzavAna siddha hotA hai| imalie yaha mAnA gayA ki svakAla meM AtmA kA anAdi-anantatva hone se svasattA se caitanya jJAnaguNa kA rUpAntara hotA hai| vAstava me jJeya kA sarvathA nAza nahIM hotA hai, kevala paryAya-parivartana hotA hai, usa samaya usakA jJAna bhI badala jAtA hai, sarvathA naSTa nahIM hotaa| matalaba yaha hai-jJeyapadArtha ke pUrvaparyAya kA nAza ho kara vaha aparaparyAya dhAraNa karatA hai, tava pUrvaparyAya kA jhAna bhI paraparyAyarUpa bana jAtA hai| isa dRSTi se AtmA kA aura AtmA ke jJAnaguNa kA nAza nahIM hotaa| kAla kI apekSA se jJeya kI atIta aura
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 adhyAtma-darzana anAgataparyAya palaTa jAtI hai, tava atItaparyAya vartamAna paryAya ko dhAraNa karatI hai| ina sarvaparyAyo kA bhAsanadharma jJAna me hai| sirpha yaha bhAsanadharma dUmare rUpa meM pariNata hotA hai| imame aimA mAmAsa hotA hai ki jJAna meM vinAzI dharma haiN| yadyapi vaha svakAla kI apekSA se apane utpAda-vyayarUpa pariNamana ko dekhate hue jJAna utpAdavyayarUpa hai tathApi usakA dharma (dhra vatva) svasattA hai, vaha kadApi paramattArUpa nahI hotaa| isa taraha middha humA ki jIvadravya svakAla se svamattA me madA akhaNDa padArtha hai| svakAla hI svarUpa hai, parakAla parasvarUpa hai| isalie svasvarUpI padArtha pararUpa bana nahI sakatA / parabhAve karI paratA pAmatAM svasattA thira ThANa , su0|| AtmacatuSkamayI paramAM nahi, to kima sahuno re jANa ||su0||dhru0||6|| artha parapadArthoM kA jJAna karane vAlA AtmA apane sivAya (para) padArthoM ke bhAvo (paryAyoM) kI apekSA se paratatva (parapadArtha) ko prApta hone se sva-AtmA apanI sattA (astitva) se kaise sthira raha sakatA hai ? AtmacatuSka (ananta jJAna, anantadarzana, anaMtacAritra aura anatavIrya, ye AtmA ke cAra guNa) parameparapadArtha meM nahIM hote, to yaha (para me milA huA) kisa prakAra sakala padArthoM kA jJAtA (sarvajJa) ho sakegA ? bhASya bhAva se AtmA kA paratva . jJAna-jJaya kI apekSA se pUrvagAthAo me dravya, kSetra aura kAla kI apekSA se AtmA ke jJAna aura zaya kA vicAra kiyA gayA thA, aba isa gAthA meM bhAva se jJAna-jJeya kA vicAra kiyA gayA hai| prativAdI zakA prastuta karate haiM ki AtmA java para padArthoM kA jJAna karatA hai, yAnI vaha apane se bhinna paramANu, AkAza Adi kA jJAna karatA hai to una parapadArthoM ke bhAvo-paryAyo kA jJAna bhI vaha karatA hI hai, tava jJAna paryAyabhAvamaya ho jAtA hai, aisA hone se vaha paratva ko prApta ho jAya, yaha svAbhAvika hai| isI kA samAdhAna karate hue kahA hai.-'svasattA thira ThANa' arthAt paravamnu jJeyAdi ko jAnane se paravastu ko prApta karane para bhI AtmA kI apanI jAnane kI sattA svasthAna me hI sthira samajhanI cAhie /
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke sarvocca gaNo kI ArAdhanA 523 yahA~ Izvara (AtmA) ko sarvavyApI mAnane vAle vAdI phira zakA uThAte haiM ki kyA AtmA parapadArthatva (parasvarUpa) ko prApta hotA hai ? uttara me kahate haiMnahI, mAtmA ke apane dravya, kSetra, kAla, bhAva dUsare padArtha me sabhava nahIM ho sakate aura na dUsare mAtmA me sabhava ho sakate haiN| isalie AtmA parapadArtha ko prApta nahIM hotaa| parantu AtmA kA jo nirmala jJAna hai, vaha jJeya ke mAkAra me pariNamana ho jAtA hai| kintu jJAna jJeyAkAra pariNata (aisA parabhAvaprApta) hone para bhI AtmA darpaNa kI taraha apanI AtmasattA me sthira rahatA hai / yahA~ phira yaha zakA hotI hai-yadi AtmA parapadArtha me pariNamana nahIM pAtA, svaya apanI AtmA me hI sthira rahatA hai aura anya padArthoM me AtmA ke guNacatuSTaya nahIM hai, taba AtmA anya sava padArthoM kA jJAtA (sarvajJa) kaise ho sakatA hai ? isI prakAra kI zakA 'vIsavIsI' grantha me uThAI gaI hai ki 1 "jIva yadi sarvavyApaka nahIM hai to usakA jo dharma-jJAna hai, vaha AtmA se bAhara kaise ho sakatA hai ? aura dharmAstikAyAdi se rahita' aloka me vaha (jJAna aura jJAnAtmA) kaise jA sakatA hai ? "matalaba yaha hai ki kisI bhI eka sarvajJa AtmA kA jJAna lokagata anantapadArtha, anantadravya va unake anantakSetro, anantakAlo aura anantabhAvo ko tathA anantaparyAyamaya ananta-alokAkA zagata ko bhI jAnatA hai, to kisI eka niyata sthala meM sthita eka hI AtmA kA jJAnaguNa usa AtmA ke bAhara tathA loka ke nAhara (jahA~ dharmAstikAya adharmAstikAya nahI haiN|) alokAkAza me kaise jA sakatA hai ? kaise gati kara sakatA hai ? pUrvokta zakA kA mamAdhAna agalI gAthA me zrIAnandaghanajI kante haiagurula gha nijaguragane dekhatAM dravya sakala dekhata / su0|| sAdhAraNa guNanI sAdharmyatA, darpaNajaladRSTAnta; su0 ||dhru0 // 7 // artha AtmA ke agurulaghu (SaDguNahAnivRddhi rUpa) guNa ko dekhate hue vaha samasta dravyo (padArthoM) ko dekhatA hai| isa agurulaghu nAmaka sAdhAraNa eka 1 'jIvo ya Na sadhvagao to taddhamo kaha bhavai bAhI" kaha vA'loe dhammAivirahie gacchai aNate ? // 18 // 18 //
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 adhyAtma-darzana samAna) gaNa ko dravya-padArthamAnamA sAdhayaMtA=samAnamitva hai, isa kAraNa eka padArtha dUsare padArtha me mila nahIM jAtA, jisa taraha darpaNa yA jala me sAmane jalatI huI agni kI jvAlA kA prativimba hUbahU par3atA hai, lekina darpaNa aura jala meM vaha jvAlA, ghusa nahIM sakatI, na jvAlA meM ye dono ghusa makane hai / darpaNa, jala tathA jvAlA tInoM meM se koI apanA dharma (svabhAva) nahIM choDatA / na jvAlA se darpaNa va jala garma hote haiM aura na jala se Aga ThI hotI hai / isa darpaNa-jala ke dRSTAnta se eka dUsare ke padAryatva meM eka dUsare padArtha pariNata nahIM hote| bhASya eka dravya kA dUsare dravya ne na milane kA kAraNa agurulaghugaNa pUrvagAthA me jo 'za kA uThAI gaI thI, usakA samAdhAna isa gAthA me diyA gayA hai ki agurulaghu nAma kA eka guNa aimA hai, jisake kAraNa AtmA havA se uDa jAya, aimA halakA bhI nahIM hotA aura na hI vaha pahADa jaisA bhArI hotA hai| jaise zIze me vastu ghumatI nahI, phira bhI hUbahU dikhAI detI hai, athavA jala me vantu praviSTa hotI nahIM, phira bhI usakA pUrA-pUrA prativimba paDatA hai, imI prakAra agugalapana ke kAraNa AtmA jayavastu me praviSTa hue vinA samasta vastuo ko hUbahU dekha letA hai| agurunaghunAmakarma ke udaya se AtmA vastu me praveza nahIM karatA, nathApi usame usakA prativimba paDatA hai, imalie paravastu kA nAza hone para bhI AtmA ke jJAnaguNa kA nAza nahIM hotaa| jisa prakAra darpaNa me aura pAnI meM prativimba yA yAyA ko jhelane kI yogyatA (zakti) rUpa samAnatA hai,usI prakAra padguNahAni-vRddhirUpa apane agurulaghuparyAya guNa ko jaise AtmA apane sampUrNa jJAna se jAna sakatA hai, vaise hI yaha sAmAnya gaNa pratyeka dravya me eka sarIkhA hone se yAtmA apane se atirikta anya saba padArthoM ko jAna-dekha sakatA hai| AtmA kI sarvajJatA ke bAre meM vizeSa spaSTIkaraNa uparyukta uttara bahuta hI sakSipta hai| isalie yahA~ hama byorevAra isa vAta ko batAne kA prayatna kara raha haiM ki 'eka AtmA kA jJAna dUsare sarvapadArthoM ko kaise jAna sakatA hai ?
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke sarvocca guNo kI ArAdhanA 525 (1) AtmA apane sarva-dravya-kSetra-kAla-bhAvo ko apane sampUrNa jJAna se jAna-dekha sakatA hai| isame koI zakA nahIM hai, kyoki svaya to svaya ko jAnatA hI hai (AtmA kA astitva apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke AdhAra para hI hai| (2) parantu AtmA me jaise apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva haiM, vaise hI dUsare padArtho ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva nahIM haiM, yaha bhI mAnanA pddegaa| arthAta kisI eka prastuta AtmA ke sivAya jagat me jitane jaDacetana anya padArtha haiM, unake jo dravyAdi cAro haiM, una sabakA nAstitva (abhAva) bhI AtmA me vidyamAna hai| tabhI vaha AtmA dUsare padArthoM se alaga hotA hai| (3) agara aisA na ho to vaha AtmA aura dUsare padArtha ekAkAra ho jAya, sArA jagat ekarUpa hI pratIta ho, koI bhI padArtha alaga-alaga pratibhAsita hI na ho| kintu padArtha alaga-alaga hote haiM, usakA kAraNa haipratyeka padArtha apane-apane dravya-kSetra-kAla-bhAva ke astitva ke kAraNa usa-usa dravyAdirUpa hai, sAtha hI dUsare padArthoM ke dravyAdi cAro usame nahI hai, una sabakA nAstitva usame hai| isalie pratyeka padArtha ke pRthak-pRthak hone kI pratIti ho ho jAtI hai / (4) jaise svadravya me para ke dravya, kSetra, kAla, bhAva nahIM hai, vaise hI svadravya ke apane eka prakAra ke dravya, kSetra, kAla bhAva me dUsare prakAra ke dravyAdicAro nahI haiM, unakA usame abhAva hotA hai| udAharaNArtha-eka AtmA nArakabhAva me thA, taba usame jo dravyAdi cAro usa samaya vartamAnarUpa me the, ve usa AtmA ke mAnavabhava me Aja vartamAnarUpa me nahI haiM, apitu bhUtakAlIna paryAya rUpa haiN| vartamAnarUpa me una paryAyo kA abhAva hai| usI prakAra vartamAna paryAya usa samaya isa AtmA me bhaviSya ke paryAya rUpa me the, para vartamAnarUpa me nahI the / arthAta eka hI padArtha ke dravya, kSetra, kAla bhAvo me bhI paraspara sbadra vyAdi kA astitva aura paradravyAdi kA nAstitva hotA hai| (5) kisI jJAnAdi eka guNa ke svaparyAya dUsare sukhAdiguNo kI apekSA se paraparyAya haiN| tathA eka-eka guNa ke ananta-ananta paryAya hote haiM, isa dRSTi se eka hI AtmA me eka-eka guNa ke pratyeka paryAya me svaparyAyo kA astitva aura paraparyAyo kA nAstitva hotA hai| (6) yo astitva aura nAstitva ina dono hI paryAyo kA astitva pratyeka padArtha me hotA hai| (7) imalie jo AtmA apane paryAyo kA astitva jAnatA hai, usI prakAra vaha apane me rahe hue paraparyAyo ke na stitva ke astitva ko bhI jAnatA hai| arthAta vaha yaha bhI jAnatA hai ki
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 adhyAtma-darzana apane meM kauna-kauna se padArtha aura unake paryAya nahIM haiN| una sabhI padArthoM ko aura unake paryAyo ko uma AtmA ko jAnane par3ate haiN| yo jAnane para hI vaha apane ko pUrNatayA jAna sakatA hai| anyathA, vaha apane ko bhI pUrI taura se nahI jAna sktaa| isIlie AcArAgasUtra meM kahA hai-je egaM jANai, se saba jANai, je savva jANai se ega jaanni| isa prakAra sva aura paraparyAyobhAvo kI paDguNa tathA bhAga kI hAni aura vRddhi jaimI apane meM hI hai, vaimI hI dUsare dravyo me hai| isa taraha kI madRzatA ke kAraNa jo apane ko pUrNatayA jAnatA hai, vaha samasta dravya ko bhalImAMti jAna sakatA hai| imIlie kahA hai- sakla dravya dekhaMta' kevalajJAna kI mampUrNa jJAna karane kI zakti itanI adhika hotI hai ki usase tIno hI kAla ke sarvapadArthoM kA eka samaya me sampUrNa jJAna pratyakSa ho sakatA hai| aisA na ho to vizvasthiti hI avyavasthita ho jAya / sAmAnya manuSya ke jJAna kI apekSA eka vidvAna kA jJAna kitanA gunA adhika hotA hai ? vaha sambhava hai, to marvajJa kA jJAna usase kaI gunA adhika ho, isame mandeha hI kyA ? vizva ke vyApaka tattvajo ko isameM koI sandeha hI nahIM hotaa| zrI pArasa jina pArasarasasamo, paNa ihAM pArasa nAhi, sujaanii| pUraNa rasiyo ho nijaguNaparasamAM, 'Anandadhana' mujha mAhi, su0 ||dhru0 7 // artha zrI (kevalajJAnarUpI lakSmI) sahita pArasajina (rAgadveSavijetA pArzvanAtha paramAtmA) pArasamaNi ke rasa ke samAna haiM, parantu yahA~ mere pArasa rasa nahIM hai / sampUrNa (rasapUrNa) rasika apane gaNo ke pratisamaya sparza se Ananda ke ghanasamAna pArasamaNi se bhI bar3hakara 'AtmA' mujha meM hai| 1 kahI kahI 'parasamA' ke vadale parasanno' zabda hai, jisakA artha hai, Atma guNo me prsn|
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA ke sarvocca guNo kI ArAdhanA 527 bhASya pArzvanAtha ke samAna pArasamaNi kyA aura kaise ? pArasamaNi me yaha guNa hotA hai ki usake sAtha loha kA sparza hote hI vaha lohA monA bana jAtA hai| isI prakAra zrI pArzvanAtha prabhu bhI usake samAna pArasa hone se ve bhI apame samparka meM Ane vAle anya jIvo ko apane jaisA banA dete haiN| phira bhI pArasanAtha prabhu pAramamaNi nahI haiM, kyoki pArasamaNi to jaDa, patthara hai athavA vaha pArama rasa mere me nahI hai| mere me abhI taka pA (pAva) rama==cauthAI rasa bhI nahIM hai, taba maiM kaise dhruvapada me ramaNa karane vAle pArzvanAtha paramAtmA kI barAbarI kara sakatA huuN| kyoki pArzvanAtha paramAtmA vItarAga bane hai, apane AtmasvarUpa me unakA pratikSaNa sparza hone se athavA apane guNo me sampUrNa prasanna hone se ve apane guNo me sampUrNa rUpa se rasapUrNa bane haiM, AnandaghanarUpa haiM usI prakAra kA Anandadhana=AnandasamUhamaya, pUrNa rasika AtmA apane nijaguNo ke sparza (guNo se prasanna) hone se mere andara bhI virAjamAna hai / usa AtmA ko kevala pragaTa karane kI jarUrata hai aura vaha pragaTa ho sakatA hai-zuddha AtmaguNarUpI pArasamaNi ke rasa kA pratikSaNa sasparza hone se / ___zrI AnandaghanajI isa stuti kA upasahAra karate haiM-prabho ! maiM (antarAtmA=mumukSu) Atma- (pArama) rasa kA sadaiva sparza karake Apa (paramAtmA) ke sAya ekarUpa honA cAhatA huuN| jo jaDa pArasamaNi hai, vaha nijaguNa-prasanna, pUrNa rasika, evaM Anandaghana nahIM hai, phira bhI apane sparza se dUsare me parivartana kara sakatA hai, to pUrNarasika, svaguNaprasanna, Anandaghana zrIpArzvanAtha paramAtmA apane sparza se dUsare kA kyA nahIM kara sakate ? maiM ApakI stuti, bhakti, sevA yA smaraNa isalie karatA hUM ki Apa me jaisA AnandasamUha hai, vaisA hI mere me haiM, jisa AtmaguNa ke satata sparza se Apane pUrNa paramAtmarUpa Ananda (paramAnanda) ghana prApta kiyA hai, Apa pUrNa jJAnacetanAmama haiM, maiM alpajJAnacetanAmaya (lohavat) hU~ Apake sparza jaisA hI merA Atmasparza ho to mere andara rahe hue AnandasamUha ko pragaTa karake maiM bhI Apake sArIkhA hI vanaM / vasa, yahI merI tamannA hai| mujha me tirobhUta rasa AtmaguNasparza se pUrNa AvirbhUta ho, yahI bhAvanA hai|
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 adhyAtma-darzana sArAMza ima stuti me zrIAnandaghanajI ne marvocca Atmika guNo ke puja eva AtmA ke jJAnaguNa kI pUrNatA ko prApta zrIpArzvanAtha paramAtmA ke guNo ke mAdhyama se AtmA ke marvocca guNo kI ArAdhanA kaise ho makatI hai ? paramAtmA (zuddha AtmA) kisa guNa se sarvavyApaka, dravyakSetrakAla-bhAva kI apekSA se kahA jA makatA hai, vaha anyadarzanIya mata kI taraha sarvadravyavyApI kyo nahI hai, isakI vizada carcA kI hai| phira zuddha AtmA (paramAtmA) kI sarvajJatA akATya yukti dvArA siddha kI hai| anta me, pArzvanAthaprabhu kI pArasamaNi ke pUrNarasa se tulanA karake AnandadhanajI ne apanI AtmA me bhI pratikSaNa AtmaguNasparza se vaisI zakti vAle pArasa kI kalpanA kI hai| aura pArzvanAtha ke samAna pArama banane kI kAmanA kI hai|
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : zrI mahAvIra-jina stutiparamAtmA se pUrNavIratA kI prArthanA (tarja-dhanAzrI ) vIrajinezvara caraNe lAgu vIrapaNu te mAgure / mithyAmoha-timira-bhaya bhAgyu , jIta nagArU vaagyure||viir0 1 // artha isa avasarpiNI kAla ke cauvIsaveM tIrtha kara dhamaNa bhagavAna mahAvIra svAmI (paramAtmA) ke caraNa (sAmAyika Adi cAritra) kA sparza karake namaskAra karatA hU~ athavA apanA antaHkaraNa cAritra meM lagAtA hU~ aura unake dvArA batAI huI yA unake jaisI vIratA mAMgatA hU~, jisa vIratva ke prabhAva se prabhu kA mithyAtva-mohanIya eva ajJAnarUpI andhakAra se utpanna hone vAlA evaM mAtmA ko vihvala banAne vAlA bhaya bhAga gayA thA aura kevalajJAna prApta karake kRtakRtya hone se vijaya kA ukA (nagArA) baja uThA thaa| bhASya vIratA ko prArthanA . kisase, kyo aura kaisI ? pUrvastuti me dravya-kSetra kAla-bhAva se paratva kA tyAga karake paramAtmA se AtmA ke sarvocca guNa-zuddhajJAna kA pAramaratna prApta karane kI utkaNThA prakaTa kI thii| parantu AtmA ke anujIvI svaguNo yA svazaktiyo ko prApta karane ke lie jaba taka AtmA me vIratA prakaTa na ho jAya athavA AtmA Atmazakti yA AtmavIrya se paripUrNa na ho jAya, taba taka svaguNa yA svazakti kA prakaTIkaraNa nahI ho sktaa| ataeva isa stuti me zrIAnandaghanajI ne vItarAga paramAtmA se vIratA kI yAcanA kI hai| isa sandarbha me sarvaprathama savAla yaha hotA hai ki Ama AdamI vIratA kI mAMga kisI bahAdura se yA kisI sAhasI puruSa se karatA hai, athavA jo zastra-astra calAne me nipuNa ho athavA yuddha karane me phurtIlA bAMkA vIra ho,
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 adhyAtma-darzana usase vIratA sikhAne kI prArthanA karatA hai, parantu yahAM jinape yogIzrI vIratA kI yAcanA yA prArthanA kara rahe hai, ve to vItarAga hai, unake na to koI zatru hai, na unheM zastra-astra se kisI se laDanA hai, na ve kisI prakAra kA yuddhakauzala dikhate haiM aura na hI ye vAteM (zastrAstra-sacAlana Adi) kisI ko sikhAte haiM, unakA mArga hI ina sabako choDane aura chuDAne kA hai, ve to hathiyAro ko chuDA kara nihatthA banAte haiM, hiMsAjanaka yuddha, zastrAstrasacAlana, zatrutA, mArakATa karane me bahAdurI Adi sabakA svaya tyAga kara baiThe haiM aura ThUmaro se tyAga karAte haiM, taba phira aise mahAtyAgiyo aura jagat se sarvathA udAsIna, nirapekSa vItarAga se vIratA kI mAga karanA kyA ucita hai, kyA yuktisagata hai ? isake uttara ke lie hame vIratA kI yathArtha paribhASA aura isake vAstavika adhikArI ko samajhanA hogaa| kyoki vIratA kI yAcanA use karanA nyAyocita hai, jo sacce mAne me vIra ho, jisane apane jIvana me pUrNavIratA prApta kI ho, jo yuddhavIra, dAnavIra aura dharmabIra se bhI Upara uTha kara adhyAtmavIra vana kara AtmA para lage hue rAga-dve pa-moha Adi ripuo yA karmazana o ke sAtha vIratApUrvaka jUjha kara pUrNa kevaladarzana eva ana tavIrya prApta kara cuke ho, jo vIratA ke mArga me gayA hai, pUrNavIratva kI majila para pahuMca cukA hai, umIse hI vIratA kI yAcanA karanA ucita hai| isa dRSTi se dekhA jAya to bha0 mahAvIra svaya Adi se le kara anta taka vIratA ke Agneyapatha se gujare haiM unhe vIratA prApta karane ke kAraNa, sAdhana, vIratA ke mArga me Ane vAlI vighna-bAdhAo, upasargoM aura paripaho kA paripakva anubhava hai, isalie unase isa prakAra kI vIratA kI prArthanA karanA koI anucita nahI hai / aura vAstava me dekhA jAya to aise adhyAtmavIro se hI vIratA kI tAlIma lI jA sakatI hai| ____ jo vyakti saMgrAma meM baDe-baDe subhaTo se sAhasapUrvaka jUjhate haiM, jo prANo kI vAjI lagA kara yuddha me apane ko jhauMka dete haiM, jinake pAsa hajAro-lAkho yoddhAo kI kI senA hai, pracura zastra-astra haiM, jinakA zarIrabala bahuta hI caDhAvaDhA hai, jo indriya-vipayo ke gulAma ho jAte haiM, kAma aura kAminI ke kaTAkSa ke Age parAjita ho jAte haiM, kaSAyo aura moha ke sAmane bhIgI villI bana jAte haiM, mana ko vAsanA-narago ke sAmane natamastaka ho jAte haiM, icchAo ke
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se pUrNavIratA kI prArthanA 531 samakSa dAsa vana jAte haiM, ve yuddhavIra ho, cAhe dAmavIra, macce mAne me vIra nahIM hai / ve AdhyAtmika dRSTi se kAyara hai, AtmavalahIna haiM, klIba hai| ____ ava prazna yaha uThanA hai ki zrImAnandaghanajI ne prabhu se vIratA kI hI mA~ga kyo kI ? aura koI cIja mAMga lete ? prabhu to auDharadAnI haiM, unase dhanasampatti, santAna, ghara, strI, vaibhava, hathiyAra, yaza, mukaddame me jIta Adi me se kisI cIja kI yAcanA kyo nahI kI ? isakA uttara yaha hai ki dIrghadarzI, sayamI, aura AtmArthI vyakti ina zarIra se sambandhita vastuo kI mAMga nahIM karatA, vaha yaha mocatA hai ki paisA, strIputra, ghara Adi cIje to isI janma me kAma AtI haiM, phira vItarAgaprabhu se to vahI cIja mAMgI jAtI hai, jo prakAgantara se prApta na ho sakatI ho| athavA jisa mahAnubhAva se jo cIz2a mAMganA ucita na ho, use unase mAMganA bhI vyartha hai| isI dRSTi se zrIAnandaghanajI ne isa gAthA me sUcita kiyA hai- 'vIrapaNa te mAga re| vIra prabho | Apa mahAvIra haiM, Apane jisa tarIke se mahAvIratva prApta kiyA hai, vahI mahAvIratva maiM Apase cAhatA huuN| mai bhautika vIratA yA bAhya zUravIratA nahI cAhatA, jo eka janma taka hI sImita ho, yA jisase Atmika zatruo ke sAmane duma dabA kara bhAga jAU~; balki aisI zUravIratA cAhatA hai, jo janma-janmAntara se mujhaM dhokhe me DAlane vAle, mere dimAga me bhrAnti paidA karane vAle aura merI anantazakti ko rAga, dvepa, moha, kAma, krodha Adi durguNo me lagA kara chinnabhinna karane vAle haiM, unase nipaTa sakU , unase jUjha sakU aura unhe khadeDa skuu| maiM Apase vaisI vIratA imalie cAhatA hUM ki agara mujhame vaha AdhyAtmika vIratA, vividha Atmazakti-sampannatA, yA vIryAcAraparAyaNatA hogI to maiM Atma-vikAsa ke lie jo kucha karanA cAhatA hU~, svarUparamaNatA me akhaNDa Tike rahane ke lie jisa prakAra kA puruSArtha karanA cAhatA hUM tathA samyagdarzanajJAna-cAritra kI bharasaka sAdhanA karake eka dina ananta-jJAna, anantadarzana ananta-avyAvAdhasUkha aura anantavIrya prApta karanA cAhatA hU~, vaha kara skuugaa| isIlie maiM Apase aura kisI bhI sAsArika vastu kI yAcanA na karake sirpha AdhyAtmikavIratA kI yAcanA karatA hU~, isa vIratA ke prApta karane se kyA hogA ? isa zakA ke samAdhAnArtha svaya zroAnandadhanajI kahate haiM-'mithyA moha moha-timira-bhaya bhAgya , jIta nagArUM vAgyu re|' isakA bhAvArtha yaha hai ki prabho / mahAvIra | jisa prakAra Apake dvArA mahAvIratA prApta hote hI
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 adhyAtma-darzana mithyAtva, mohanIyakarma, ajJAnAndhakAra Adi ApakI AtmA ke pravala zamo kA bhaya naSTa ho gayA, athavA mithyAtva, mohanIyakarma, ajJAnAndhakAra aura bhaya ye cAro pravala zatru bhAga gae, Apane arihantapada ko caritArtha kara liyA, aura jaba ye zatru raNakSetra choDa kara bhAga khar3e hue to vIratA ke pariNAmasvarUpa ApakI jIta kA nagADA baja uThA, loga Apako rAgaDha pavijetA kaha uThe, sarvatra ApakI vijayadundubhi baja uThI, loga jaya-jayakAra karane lage, usI prakAra meM bhI Apake pAvana caraNakamalo me namaskAra karake usI Atmika vIrya se paripUrNa vIratA kI yAcanA karatA huuN| samasta karmoM aura unase utpanna hue kaSAyo Adi samasta vibhAvo kA nAza hotA hai tava AtmA pUrNarUpa se khila uThatA hai aura AtmA kA vIrya bhI sampUrNata khila uThatA hai| isa prakAra kI sarvocca vijaya hone se jIta kA nagADA vaja uThatA hai| sacamuca eka vIratA kI yAcanA karane se usake antargata uparyukta Atmika zatruo kA bhayanivAraNa, karmazatruo para vijaya kA DakA, arihantapada, sAhasa, manobala, dhairya, gAmbhIrya, Adi samasta anivArya vastueM A jAtI haiN| jaise eka adhe ne deva se varadAna mAMgA thA ki merI pautravadhU ko maiM sAtavI majila para sone ke ghaDe me chAcha vilote dekhU, isa varadAna kI yAcanA me dIrgha AyuSya, aghatvanivAraNa, sAta majalA makAna, sonA, putra, pautra, pautravadhU, gAya mAdi bahuta-sI vastueM A gaI , vaise hI yogIzrI ne mahAvIraprabhu se vIratA mAga kara upayukta sana adhyAtmayogya vastueM mAMga lI haiN| vIratva se yahAM tAtparya hai-AtmavIrya se| nAmavIratva, sthApanAvIratva, dravyavIratva, ko choDa kara yahAM bhagavAn se bhAvavIratva ko prApta karane kA lakSya hai| agalI gAthAmo me usI AtmavIrya (AdhyAtmika vIratA ke prApta karane kA krama batAte haiM chaumattha vIraja (vIrya) lezyA-sage, abhisaMdhija mati aNgere| sUkSmasthUla-triyA ne rage, yogI thayo umage re ||viir0 // 2 // artha chamastha (mandakaSAyayukta) vIrya (paNDitavIrya) ke sAtha zubhalezyA (uttama pariNAmavAlI dharma-zuklalezyA) ke saga (sagati) se abhisandhija (AtmA
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se pUrNavIratA kI prArthanA 533 kA zuddha svarUpa prakaTa karane kI abhilASA) svayabaddhatA-svayaprajJArUpa mati se svayabodha ke aga=prabhAva se sUkSma (AtmA me ramaNa karane kI sUkSma) kriyA, tathA sthUla (AtmA kI pUrNa tathA zuddha svarUpa ko prakaTa karane ke heturUpa cAritra, ahiMsA paMcamahAvatAdi yA jJAnAdi pacAcAra-pAlana kI avazya AcaraNIya) kriyA ke raMga (abhilASA) se parama utsAha (umaga) pUrvaka pogI (dravya-bhAva se sAdhu) banA hai| bhASya chadmasthavIrya : sUkSmasthUlakriyA kA utsAha isa gAMthA me vIrya ke kramika vikAsa kA lakSaNa batAyA gayA hai| sarvaprathama vIrya kyA hai ? usakA kramazaH vikAsa kaise hotA hai ? isa bAta ko bhalIbhAMti samajha lenA caahie| yadyapi pichalI gAthA me Atmika-vIratA kI dhyAkhyA kI gaI thii| parantu Atmika vIratA me bhI vIrya mukhya vastu hai / usake vinA vIra aura vIratA sabhava nahIM hotI, kyoki vIryavAn ho, vahI vIra kahalAtA hai aura jo vIrya se paripUrNa ho, vaha vIratA kahalAtI hai| 1. rasa, 2 rakta, 3 mAsa, 4. meda (carbI) 5 haDDI, 6 magaja aura 7 vIrya ye sapta dhAtu haiN| ojas ko koI-koI dhAtu kahate haiM, vaha bhI vIrya ke paripAka ke rUpa me hai| ina sAta dhAtuo me se vIrya antima dhAtu hai| AhAra pacane lagatA hai, taba usame se rasabhAga aura malabhAga alaga-alaga ho jAte haiN| malabhAga maladvAra dvArA bAhara pheMka diyA jAtA hai, kintu rasabhAga me rasa se sarvaprathama rakta banatA hai, phira usame se mAma, carvI aura haDDiyAM banatI haiM, amuka haDDiyo me magaja (dimAga) bhara jAtA hai, usame se vIrya bana kara vIryAzaya me calA jAtA hai| phira vaha zarIra me phaila jAtA hai, usase zarIra meM eka prakAra kI camaka-tejasvitA yA lAvaNya, sphUrti, saundarya aura utsAha Adi pratIta hone lagate haiM, ise hI 'mojas' kahate haiM / nirogI (svastha) mAnavazarIra me ojas camakatA hai| sAmAnyajanatA kI samajha aisI hai ki upayukta 7 dhAtuo me se sAtavI dhAtu, jo vIrya hai, usI ke kAraNa vIratA, parAkrama aura zaurya prakaTa hotA hai, parantu yathArtha vastusthiti aimI nahIM hai| sacAI yaha hai ki zarIra kA saba prakAra kA saMcAlaka AtmA zarIra me vyApta rahatA hai, usakA eka guNa vIrya hai| isa vIryaguNa ke kAraNa hI zarIra me dhAtuo kA kramika nirmANa aimA hotA hai ki zarIra me vaha
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 adhyAtma-darzana nAtaveM dhAtu ke rUpa me pratIta hotA hai| zarIrasya vIrya pudgalavarSaNA me banA huA hotA hai| parantu usake nirmANa me AtmA kA vIryaguNa jitanA prakaTa hotA hai, utanA hI, utane vala vAlA ho podgalika vIrya pragaTa ho sakatA hai| yahI kAraNa hai ki zarIra choTA hote hue bhI hAthI kI apekSA siMha me vIrya (zaktizAlitA) adhika hotA hai / vIrya (zakti, bala, sthAma, parAkrama, zaurya, utsAha AdirUpa) mUla me AtmA kI vastu hai , yaha bAta janadarzana bahuta hI spaSTatApUrvaka samajhAtA hai / janadarzana kA kathana hai ki choTe-baDe koI bhI jantu, kITa, pazu, pakSI, mAnava yA deva vagairaha mana, vacana aura zarIra se jo kucha bhI sUkSma yA sthUla halacala, spandana yA pravRtti karate haiM, una mavame AtmA kA vIrya hI kAma AtA hai| usa vIrya ke binA jaDa mana-vacana-kAya kucha bhI nahIM kara skte| AtmA me vIryazakti ke do bhAga hai| kevalajJAnI prabhu kI jJAnazakti se bhI usake do bhAga na ho sakeM, aimA eka bhAga leN| usakA nAma vIrya kA eka avibhAga kahalAtA hai| aise bananta vIrya-avibhAga pratyeka AtmA me hote haiN| parantu pratyeka AtmA ke mAre ke sAre vIryA za-vibhAga khule nahIM hote| apitu nyUnAdhika azo me khule rahate haiN| vAkI ke kama se Dhake hue (AvRta) rahate haiM / kama se kama khulI vIryazakti vAle jIvo se le kara TheTha sArI kI sArI pUrNavIryazakti khulI ho, vahAM taka ke bhI jIva (AtmA) mina sakate haiN| yaha nyUnAdhika vIrya zaktiyo kI eka tAlikA dI gaI hai| kisa jIva me kitane hada taka kA Atmika vIrya khulA hotA hai, isakA bhI alpatva-bahutva batAyA gayA hai| AtmA me jo sphUraNA huA karatI hai, vaha karma ke sambandha ke kAraNa hotI hai| jaba taka AtmA kA vIrya sthira nahIM hotA, taba taka prakampita rahatA hai| jyo jyo karma kama hote jAte haiM, tyoM-tyo vIrya me sthiratA nAtI jAtI hai| anta me, zailezIkaraNa ke samaya AtmA meruparvata (gaileza) kI taraha sthira ho jAtA hai| meru kA to dRSTAnta hai; parantu meru kI apekSA bhI AtmA adhika dRDha, sthira, nipkampa bana jAtA hai / tathA turanta eka hI samaya me mokSasthAna meM pahuMca jAtA hai|' yogIzrI ne sakSepa me muddo sahita vIrya ke sambandha me bahuta-mI bAteM samajhA dI haiN| 1 janazAstro meM tathA kammapayaDI, karmagrantha vagairaha granyo me isakA vistRta varNana hai| usakA gaharAI se adhyayana karane se janadarzanasammata Atmika vIrya kA svarUpa samajhA jA sakatA hai|
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se pUrNa vIratA kI prArthanA 535 vIrya ke do prakAra hai-chadmasthavIrya aura muktavIrya / jaba taka kevalajJAna prApta nahIM hotA, taba taka jIva chadmastha kahalAtA hai| chadmasya se yahA~ tAtparya hai-majJAna me phaimA haA jIva / usakA vIrya karmoM ke kAraNa DhakA rahatA hai, pUrA pUrA khulA nahIM hotaa| lezyA kA artha hai-Atmika adhyavasAya= kRSNAdidravyo ke sahayoga se AtmA me utpanna hue alaga-alaga maav-mnovyaapaar| madakapAya ho, tabhI zubhalezyA-dharmalezyA AtI hai aura zubhalezyA ke sAtha (lezyA se maga=)sambandha ho, vahA~ paNDinavIrya jJAnapUrvaka AtmabhAvollAma ho, tava taka abhisandhija yoga kahalAtA hai| lezyAyukta chadmastha jIva kI samajhabUjha kara irAdatana kAyAdi yoga se hone vAlI AtmA kI sUkSmasthUla pravRttiyo ke Ananda (raga) me A kara utsAhapUrvaka AtmA yogI (manavacana kAyA ke yogo vAlA) ho jAtA hai, vaha 'abhimadhija yoga kahalAtA hai| aura mvAsa prakAra ke prayatna AtmA me hone vAle sahaja sphuraNa-se zarIra me jo pravRtti sahajarUpa se calatI hai| rakta vagairaha dhAtuo me aneka prakAra kI pravRttiyo-(kampana, sphuraNa--eka me se dUmare me hone vAlA rUpAntara calatA rahatA hai) se AtmA meM hone vAlA sphuraNa-'anabhisandhijayoga' kahalAtA hai| ina dono ko saralatA se samajhate haiM- hama nIda lete haiM, usa samaya bhI zarIra ke pratyeka ghAtU me kucha na kucha pravRtti calatI rahatI hai, usa samaya Atmapradezo me bhI karmoM ke kAraNa-khonate hae pAnI ke bartana me jaise pAnI uchalatA rahatA hai, vaise satata pravRtti cAlU rahatI hai, use anabhisadhiyoga kahate haiM / tathA jaba hama calate haiM yA hAtha se kucha uThAte haiM, taba kucha alaga hI kisma kI tAkata lagAnI paDatI hai, usa samaya zarIra tathA AtmA me-mana-vacana-kAyA me-prayatnapUrvaka jo pravRtti calatI hai, usa samaya mana-vacana-kAyA me jo yoga utpanna hotA hai, umakA nAma abhisAdheja yoga hai| 1 vIriya'ntarAya-desakkharaNa savvakkhaeNa vA lddhii| abhisadhijamiyara vA tattAvIriya salesassa // 3 // karmaprakRti vIryAntarAya karma ke deza se yA sarva se kSaya hone se prANiyo ko jo labdhi utpanna hotI hai, usake kAraNa chadmasthalezyAvAle sarvajIvo ko jo vIrya hotA hai, vaha abhisa dhija (yA anabhisadhija) vIrya kahalAtA hai, (bAko ke kevalajJAnI yA siddha bhagavAn kA vIrya kSAyikavIrya kahalAtA hai)
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 adhyAtma-darzana niSkarSa yaha huA ki paNDitavIrya (jJAnapUrvaka AtmabhAvollAsa) hotA hai, tabhI abhisadhija (prayatnapUrvaka karma grahaNa karane yogya) mati (svayaprajJatA yA svayavuddhatA-zuddhamati) prApta hotI hai aura usa zubhamati ke saga se samAra ke kAraNa-kArya kA tyAga hotA hai, aura sAghu vanane ke bAda bhI 5 mahAvratAdi kI sthUlakriyA aura nija AtmA ko nija AtmA me sthira karane kA-AtmaramaNa karane kI sUkSmakriyA kA raga (bhAva) utpanna hotA hai| ___ yaha saba dekha kara zrIvIraprabhu ko sthUla aura mUkSma kriyA karane kA aisA maukA mila gayA ki samAra se virakti ho gaI aura atyanta utsAha se ve sasAratyAgI yogI ho ge| yAnI chadmasthavIrya aura lezyA ke kAraNa karma grahaNa hotA hai, yaha saba dekha kara vIraparamAtmA atIva umaga se yogI ho ge| asakhyapradeze vIrya asaMkho yoga asakhita kakhe re| pudgalagaNa teNe lezu vizeSa yathAzakti mati lekhere // vI0 3 // artha AtmA ke asaMkhya pradezo meM se pratyeka pradeza meM kSayopazamika asaMkhya-asakhya AtmavIrya ke avibhAga=aMza hote haiM aura unako le kara AtmA unake samUharUpa asaMkhya mana-vacana-kAyA ke yogo-yogasthAno ko cAhatA hai, samartha banatA hai aura usase pudgaloM ke samUha se (kAraNa se) usakI madada (yoga) se grahaNa athavA pudgalasamUha tayA lezyA aneka prakAra kI hone ke kAraNa vizeSarUpa se lezyAo ke pariNAmavala se vRddhi prApta ho jAtI hai, aisA jAna lenA cAhie / bhASya mAtmA me vIrya kA sthAna pratyeka AtmA ke masatya Atmapradeza hote haiN| uname se pratyeka pradeza meM asakhya vIrya ke avibhAga aMza hote haiN| vaha vIrya prAya. kSAyopazamika vIrya hotA hai| zrIAnandaghanajI isa vicAra para ekadama ThiThaka gae, unhoMne AtmA kI vIratA para manana-cintana kiyA to unheM yAda mAyA ki apanI AtmA me kitanI 1. kisI kisI prati me 'lezaM vizeSe' ke vadale 'le suvizeSe' hai, artha hotA hai-"pudgala samUha usakI madada se letA hai grahaNa karatA hai|"
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se pUrNavIratA kI prArthanA 537 vIryazakti hai, vaha kahAM-kahA~ hai ? maiMne prabhu se vIratA mAMgI, yaha ucita to nahIM lagatA / jaba apane pAsa asakhya Atmapradeza haiM aura pratyeka Atmapradeza me asakhya avibhAga vIryAza (Atmabala) hote haiN| yaha bala (vIya za) jaba vahirmukhI bana kara kaMpana karatA hai, tava manoyoga ke lAyaka manovargaNA ke pudgalo kA grahaNa karatA hai aura unase manoyoga banatA hai| isI prakAra vacanayoga ke lAyaka bhASAvargaNA ke pudgalo ko grahaNa karane se vANIyoga banatA hai aura isI taraha kAyAyoga ke lAyaka kAyAvargaNA ke pudgalo kA grahaNa karane se kAyAyoga vanatA hai / ina yogo ke sAmarthya se lezyA kA pariNAma banatA hai, aura lezyA kI pariNAma zakti se buddhi prApta hotI hai| yahA~ AtmavIrya kI mukhyatA hai / AtmA ina mava zaktiyo tathA mukhyataH vIryazakti kA pAvarahAusa hai / ataH jo vIratA maiMne bhagavAn se mAgI thI, vaha to mere apane andara hai| isake ba da unhe yaha khayAla AyA ki zarIra merA apanA hI pudgalasamUha hai, jo lezyAvizeSa ke dvArA Atmika adhyavamAya ke yoga se apanI buddhi ke anumAra use grahaNa karatA hai| manuSyagati me to Atmika adhyavasAyarUpa lezyA kA jora hai, yogo kA bhI jora hai ata. zubha uttama lezyA ke mAdhyama se agara chadamasthavIrya bhI apane me baDhAe to bahuta hai| phira yaha dRDha AtmavizvAsa bhI ho gayA ki jisa vIratA ko mAMga tU bhagavAn se kara rahA hai, vaha to apane me bharA hai, sirpha ume kramaza pragaTa karane kI jarUrata hai| prabhu se usa vIratA ko mAMgane kI jarUrata nahIM thii| vaha to cAhe jima gati me jIva jAe, apane andara hI paDI hai| jo vastu apane andara paDI hai, use bAhara se mAMgane kI jarUrata nahIM hai| vIra-prabhu ne bhI kisI dUsare se nahI mAgI, svaya para AtmavizvAsa rakha kara ve apane valabUte para Tike rahe, musIvato kA sAmanA kiyA, isalie vIratA ke mArga me Ane vAle vighno kA jAla toDa sake / agalI gAthA me vIrya (vIratA) ke sthAyitva kI bAta zrIAnandaghanajI kahate haiM utkRSTe vIraja ne vese, yogakriyA navi pese re| yogataNI dhruvatAne leze, Atamazakti na khese re // vIra0 // 4 // 1. kahI kahI 'vIraja ne vaise' kI nagaha 'vIrya niveze' bhI pATha hai|
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 adhyAtma-darzana artha utkRSTa (sarvocca) vIrya (Atmazakti) ke vaza-prabhAva se yA AcAra se athavA Atma vIrya ke utkaSTa nirdeza (vikAsa) hone para, mana-vacana-kAyA ke yogo kI kriyA athavA pudgalo ko samaya-samaya para prahaNa karane vAlI yogo kI capalata vaza zubhAzubha adhyavasAyajanita kriyA (AtmA me) praviSTa nahIM hotii| isa prakAra yogoM ko nizcalatA (sthiratA) ke kAraNa (lazyArUpa padgala naSTa ho jAne se) Atmazakti (AtmA kI anantazakti) jarA bho Diga nahIM sakatI ayavA DigA nahIM sktii| bhASya vIrya ko utkRSTatA yogo ko sthiratA isa gAthA me zrIAnandaghanajI ne apane me AtmavIrya (vIratA) pragaTa karane aura kramaja marvoccamImA taka vikasita karane kI bAta ma tmavizvAsa ke sAtha abhivyakta kI hai| ve kahate haiM- AtmA ke pratyeka pradeza me anantavIrya (Atmazakti) hai / jaba AtmA apane utkRSTa AtmavIrya ko sarvoccamImA taka (prayoga karake) vikasita kara letA hai, yAnI jaba AtmA meM utkRSTa vIrya (vIratva) khila uThatA hai, taba mana-vacana-kAyA ke yogo kI pravRtti usame praviSTa nahIM ho saktI, arthAt ucna-guNasthAnaka prApta ho jAtA hai, taba tIno yoga manda par3a jAte haiM aura anta me sthira ho jAte haiM, AtmA me vIrya (vIratA-zakti) bahuta baDhatA jAtA hai, vikasita hotA jAtA hai, anAvRta ho kara sarvoccasImA taka pahuMca jAtA hai / isa prakAra yogo kI sthiratA ho jAne para kamapudgalo ko grahaNa karane ke rUpa me tamAma kriyA vada ho jAnI hai, lezyA bhI naSTa ho jAtI hai / utkaSTa Atma-vIrya se AtmA ayogI, akriya aura alezI bana jAtI hai| AtmavIrya svatatra bana jAtA hai / tAtparya yaha hai ki utkaSTa vIrya para yoga apanA kucha bhI prabhAva nahIM DAla sakate / yogo kI sthiratA ke sAtha AtmA bhI utkRSTa 'rUpa se sthira hotA jAtA hai| aisI dazA me triyogo ke pudgala AtmA para kucha bhI asara nahI kara sakate / pudgalo kA grahaNa karanA bhI bada ho jAtA hai aura yogatraya chUTa jAte haiM, taba AtmA bhI unase koI pravRtti karA nahI sakatA / arthAt unakI madada me naye karma yA anya karmavargaNAeM le yA livA nahIM sakatA / pudgala aura AtmA dono alaga-alaga dravya ke rUpa me alaga-alaga aura svatantra ho jAte haiN| dono kA koI sambandha nahI rahatA, dono eka dUsare
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se pUrNavIratA kI prArthanA 536 kA kucha bhI bhalA yA burA nahIM kara skte| yogo kI dhravatA (sthiratA yA nirodha) kA lakSaNa yaha hai ki vaha java parAkASThA para hotA hai, taba mana cAhe jo kAma kare, vacana cAhe jo vole, kAyA bhI yatheccha kAma kare, kisI prakAra kA karmabandhana nahI karAte, na hotA hai, sarvakriyAeM ruka jAtI haiN| jaise ATha rUcakapradezo ko karma lagate nahI, vaise hI AtmA java utkRSTa vIrya prasphuTita karatA hai, usa samaya ukta triyoga kisI prakAra kA karmavandha nahIM karate / yaha utkRSTa vIya kA hI pariNAma hai ki AtmA java utkRSTa vIrya-sphoTa karatA hai, tava kimI prakAra kA karmabandhana nahIM hotaa| Atmazakti jarA bhI ghaTatI nhii| niSkarSa yaha hai ki pUrNa vIratA kI prApti ke lie AtmA ko utkRSTa vIrya prasphuTita karanA cAhie, tAki yogo kI sthiratA ho jAya aura AtmA karmabandhana se rahita ho kara apane meM AtmavIrya ko svatantra aura svAbhAvika hone se ananta Atmasukha kA upabhoga kara ske| zrIAnandadhanajI upayukta vivaraNa dvArA vItarAgaprabhu se apanI hArdika prArthanA dhvanita kara dete hai ki "prabho / aimA utkRSTa vIratva (AtmavIrya) mujha me pragaTa ho, maiM apane utkRSTa vIrya kA upayoga kara sakU, aisI sphuraNA yA preraNA athavA anta zakti diijie|" kAmavIrya-vaze jema bhogI, tema Atama thayo bhogI re / zUraparaNe Atama upayogI, thAya teha ayogI re ||viir0 5 // artha jisa prakAra indriya viSayAsakta kAmabhoga karane vAlA bhogI kAmoryakAmabhoga spadriyasukhabhoga me upayogI zArIrika vIrya (zukranAma ke dhAtu se prApta zArIrika zakti) ke vaza ho jAtA hai, AtmA maithunasusA bhogane meM utkaTatA se tatpara ho jAtA hai| usI prakAra yAtmA (apanA AtmaguNa) bhI utanI hI vIratA ke sAtha (AtmA kI anantazaktipUrvaka) AtmA ke jJAtAdraSTIrUpa guNa athavA upayoga meM juTa kara pUre Atmavala ke sAtha apane zuddha svabhAva kA bhogI bana jAtA hai| vahI AtmA mana vacana-kAyA ke yogoM se rahita (ayogI), zuddha AramasvarUpI hotA hai /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 adhyAtma-darzana bhASya kAmavIrya kI taraha mAtmavIrya kA javardasta prayogI hI ayogI hotA hai jima prakAra mohanIya karma ke udaya me vAlavIyaM vAle indriyAsakta viSayasukha nolupa kAmI strI-purupo ko kAmottejanA hotI hai| jaise khAne-pIne ke zaukIna svAdalolupa caTore loga pathyakupathya kA vicAra kiye vinA cAhe jaisI caTapaTI, gariSTha, masAledAra, tAmasI yA miSTAnna para hAtha sApha karane ko TUTa paDane haiM, vaise hI kAma (maithuna) janya sukha meM lubdha loga kisI prakAra kA AghA-pIchA vicAra kiye binA kAmabhoga me upayogI zArIrika vIrya (balavIrya) ke kAraNa kAmabhogo (maithuna) ke sevana me zIghra pravRtta ho jAte haiN| vAstava me kAmavIrya eka prakAra kA zArIrika vIrya hai aura usakA upayoga bAlavIrya kI taraha hotA hai / bAlavIrya se kAmabhogo kI uttejanA hotI hai, jabaki puSTavIryapAvita uttejanA vAlI nahI hotI, apitu vala, vIrya aura medhAzakti ko vaDhAtI hai| / kahane kA tAtparya yaha hai, ki jaise vAlavIrya vAlA kAmabhoga kI tIvratA ke kAraNa apane kAmavIrya ke prabhAva se indriyaviSayAsaktivaza kAmabhogo me jorazora se pravRtta hotA hai, vaise hI paNDitavIrya (AtmavIrya =Atmazakti) ke prabhAva se AtmA java zuddhAtmabhAva yA AtmaguNa athavA AtmA ke upayoga me zUravIratA rakha kara pravRtta hotA hai, yAnI triyogarUpa vIrya ke kAraNa athavA uname pravartamAna AtmavIyaM ke kAraNa jo vIratApUrvaka atIva tIvratA me AtmasvabhAva me-AtmA ke upayoga me pravRtta ho jAtA hai, vaha AtmaguNa kA yA AtmA kA bhogI banatA hai| aura AtmaguNa ko bhogane se yAnI AtmA me ramaNa karane se AtmA me vIratA AtI hai, AtmavIratva ke guNa se AtmA ke guNo 'jJAna-darzana yA ja tRtva-draSTutva) kA upayogI ho jAtA hai| aura 'AtmaguNa meM matata vIratApUrvaka (tIvratApUrvaka) upayoga se AtmA ayogI (mana-vacana kAyA ke yoga-vya.pAra se rahita) ho jAtA hai| niSkarSa yaha hai ki AtmA agara zUravIratA rakha kara apane (AtmA ke) mUlagaNo me hI upayogavAn bane to vaha ayogI bana sakatA hai / virodhAbhAsa kA spaSTIkaraNa isa gAthA meM kucha zabda virodhAmAsa paidA karane vAle haiM, unakA spaSTIkaraNa kara denA Avazyaka hai| AtmA upayogI (jAna-darzana-cAritra me upayogavAn)
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se pUrNavIratA kI prArthanA 541 ___ ho, vaha yogI to ho sakatA hai, magara a-yogI kaise ? isa virodha kA samAdhAna yaha hai ki yahAM a-yogI kA artha adhyAtmayoga se rahita nahIM, apitu mana-vacanakAyA ke yoga se rahita hai / dUsarA prazna hai-ayogI hone se pahale yogI thA, vaha bhogI kaise ho sakatA hai ? isa virodhAbhAsa kA samAdhAna yaha hai ki yahAM yogI adhyAtma-yogasampanna ke artha me nahIM, apitu mana-vacana-kAyA kI pravRtti se yukta hone ke kAraNa hai| isa prakAra kA yogI hone se karma vAdha kara-sAsArika bhAva prApta karane se AtmA ko apane kiye hue samasta karma bhogane paDate haiN| isa kAraNa use bhoktA=bhogI kahate haiM, athavA yahA~ AtmabhAva me ramaNa karane vAlA hone se sAdhaka ko Atma-bhogI kahA gayA hai| kyA sava vIrya eka samAna nahIM haiM ? pahale bhI hama kaha Ae hai ki zarIraja dhAtuniSpanna vIrya aura Atma vIrya dono me rAta-dina kA antara hai| phira bhI kaI logo kI zakA yaha hai ki mazIno Adi me yA kaI vastuo me bahuta zakti hotI hai, use kyA kahege ? yaha spaSTa hai ki yaha AtmA kA vIrya to hai nahIM ? paudgalika vIrya hai| amukaamaka vastuo ke sayoga se amaka prakAra kI zakti yantra Adi me paidA ho jAtI hai, para yaha sava sayogaja hai aura paraprerita hai| ve padArtha cetana kI taraha svataH usa vIrya ko pragaTa nahIM kara skte| dUsarA koI cetana unako paraspara joDatA hai, yA sayoga karatA hai, taba jA kara uname vidyut Adi kI zakti paidA hotI hai| dUsarI zakA yaha hai ki zarIrAnta ho jAne ke bAda eka gati se dusarI gati me, eka yoni se dUsarI yoni me jIva ko kauna le jAtA hai, kyoki zarIra aura zarIra se sambandhita zakti to zarIra ke khatma hote hI khatma ho jAtI hai / AtmA ko zakti nikhAlisa to hai nahI, taba kauna-sI zakti hai ? vaha AtmA kI hI vikRta zakti hai| isakA samAdhAna karane ke lie hama vIrya ke tIna prakAra akita kara rahe haiM, tAki ina saba zakAo kA yathArtha samAdhAna ho jaay| 1 zArIrikavIrya-mathunasukha (varSAyakasukha) bhogane me jo upayogI hai, aura jo saptama-dhAtu (zukra) rUpa mAnA jAtA hai, jisake kAraNa prANI kAmavAsanA se uttejita ho kara maithunasukha bhogatA hai, bhogI banatA hai|
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 adhyAtma-darzana 2 sAsArika vIrya-mana-vacana-kAyA ke yogo ke mAraphata bhogA jAne vAlA AtmA kA bala-jisake kAraNa kmaM vadha jAne se AtmA ko mAmArika avasthA bhoganI paDatI hai, anAdikAla se--mokSagamana na ho, vahAM taka deva, nAraka, manuSya aura tiyaMtra, strI, purupa aura napu maka vagairaha kA rUpa prApta karanA par3atA hai aura vividharUpa se samAra-paribhramaNa karanA par3atA hai samAra bhoganA paDatA hai, isa dRSTi meM AtmA bhogI vanatA hai| 3. zailezIvIrya yA kSAyikavIrya-jo ratnatrayI kI ArAdhanA se, yogo kI capalatA kama hone me, vIryAntarAyakama ke savathA kSaya hone se, meruparvata yA sAre vizva ko hilA dene marIkhe kSAyikabhAva se akSaya Atmika vIrya pragaTa hotA hai, jisake kAraNa AtmA zaileza=meruparvata jaisA sthira aura sudRDha ho jAtA hai, mana-vacana-kAyA ke yogo se rahita ayogI eva sthira ho kara vIryavAna vana jAtA hai| ina tIno me se pahalA vIrya kAmamogI banAtA hai, dUsarA sasAra kA bhogI banAtA hai aura tomaga AtmA ko ayogI banA kara mukta aura sadA sthira ananta vIryavAna banAtA hai| 'vIrapaNu te Atama-ThANe, jANyu tumacI vAraNe re / / dhyAna-vinnAraNe, zakti pramAraNe, nijanavapada pahicAraNe re|| viir0||6|| artha vIratva, jise maiM Apase mAMgatA thA, usakA sthAna (nivAsa) to merI AtmA me hI hai, yaha hakIkata maiMne ApakI vANI se hI jAnI hai| isakA AdhAra to mere (AtmA ke) dhyAna, vijJAna athavA dhyAna ke zAstrIya jJAna aura zakti kI abhivyakti (vIryollAsa) para nirbhara hai| aura isI prakAra AtmA apane vIrya kI sthiratA, dhruvatA, vIryavala, Atmazakti athavA apane dhruvapada (mokSasthAna) ko pahicAna letA hai| bhASya vIratA kA mUla sthAna : apanI AtmA hI pUrvagAthA me zrIAnandaghanajI ne batAyA ki 'vIratApUrvaka AtmA sva-sva-bhAva yA nAtmaguNa meM upayogI banI rahe to eka dina AyogI vana
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se pUrNavIratA kI prArthanA 543 jAtA hai, isa para me zakA huI ki vaha 'vIratA' hai kahA~ ? kyA vaha kimI dUsare ke pAma hai ? athavA vaha ina vAhya bhautika padArthoM me hai ? isI ke samAdhAnArtha yaha gAthA prastuta kI gaI hai-'vIrapaNu te Atama-ThANe' arthAt vaha vIratA, jisakI yAcanA maiM vIraprabhu se kara rahA thA, vaha merI AtmA me hI hai / vIratva ke preraka (prayojaka) vIrya kA yathArtha mUla sthAna, mUlabhUta adhiSThAna yA AdhAra (Power house) to bAtmA hI hai| prazna hotA hai ki yaha bAta kaise aura kisase jAnI ki AtmA hI vIratA kA udgamasthAna hai, mUlasrota hai yA adhiSThAna hai ? isake uttara me ve kahate hai-'jANyu tumacI vANa re|' yaha bAta maiMne Apa (vItarAga paramAtmA) ke sivAya anya kisI se nahI jaanii| ApakI rAgadveSarahita ni svArtha, niSpakSa vANI (Agamokta vacano tathA guru-upadeza) se jAnI hai| bhAvArtha yaha hai ki dumare darzana yA ghama sampradAya ke pravartako me se kimI ne kahA- "vIratA kI prApti mere dene se hI ho sakatI hai yA Izvara kI kRpA hogI, tabhI vaha degaa|' parantu ApakI vANI se yaha bAta spaSTa ho gaI ki vIratva koI mAgane kI yA kimI ko dene-lene kI cIja nahI hai, vaha to apane hI andara hai, usakA adhiSThAna to AtmA hI hai| isa para se mujhe yaha bhI nizcita ho gayA ki vIrya zarIra kI nahI, AtmA ko vastu hai / aura AtmA me vIrya kI sthiratA bhI Apa hI ne jagat ko navIna Dhaga se samajhAI hai| vIratva kI sthiratA kI pahicAna imI sandarbha me eka aura prazna uThatA hai ki vIratva kI sthiratA kI pahicAna kyA hai, kisI AtmA me vIratva kase sthira ho sakatA hai ? yaha bhI kaise jAnA jA sakatA hai ki kisa AtmA me kitanA vIrya sthira haA hai ? isI ke uttara meM isa gAthA kA uttagaddha hai- "dhyAna-vinnANaM, zakti-pramANe, nijadhruvapada pahicANe re / ' arthAt zAstrIya dharma-zukladhyAna ke vijJAna kA AdhAra le kara apanI zakti ke anusAra AtmA jyo-jyo dhyAna me Age bar3hatA hai. tyo-yo apanI AtmA me vIrya kI kitanI sthiratA, kitanA sAmarthya, kitanI dhra vatA prApta huI hai, yaha apane dhyAna ke jJAna se jIva pahicAna sakatA hai, kyoki vIrya kI sthiratA aura dhyAna ye dono lagabhaga ekArthaka -
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma-darzana zabda haiM / vAstava me dhyAna AtmavIrya kI sthiratA- ekAgratA kA nAma hI hai| ghyAna kevala zarIra yA mana kI ekAgratA hI nahI, musyatayA AtmA kI sthiratA hai / zarIra, mana aura pavana (zvAsoccha vAsa) kI sthiratA ko upacAra se dhyAna kahA jAtA hai, para vAstava meM aimA hai nhii| isIlie kahA gayA hai ki dhyAna (ekAgratA) aura vijJAna se apanI AtmA meM nihita vIratva yA vIrya kI sthiratA ko vyakti pahacAna sakatA hai| dhyAna aura vijJAna kI zakti para se hI AtmasthiratA=mAtmazakti ke sAmazya ko jAnA-parakhA jA sakatA hai| kaI TIkAkAra 'dhra vapada' kA artha 'AtmA kA nizcala sthAna' karate haiM, aisA artha mvIkAra karane para sagati isa prakAra hogI-dharmavyAna-zuvaladhyAna se, vijJAna viziSTa zru tajJAnapUrvaka viveka se eva zaktipramANa yAnI samyagdarzana pUrvaka cAritravala ke anupAta me apanI AtmA ke dhravapada (sthirapada) ko vyakti pahacAna sakatA hai| antima gAyA me apanI zakti (vIratA) ko pragaTa karane kA ullekha zrI mAnandaghanajI karate haiM Alambana sAdhana je tyAge, parapariNati ne bhAge re| akSaya darzana jJAna vairAge 'Anandaghana' prabhu jAge re ||viir07|| artha dharmadhyAnAdi Alambano, mana-vacana-kAyA ke triyogarUpa sAdhano yA dharmopakaraNAdi sAdhano kA pUrNavIratA prApta karane vAle jo mahAtmA tyAga kara dete haiM, mAtmA se bhinna-anAtma=paudgalika bhAvo para pariNati, apavA paraspa= vaibhAvika bhAva me pariNati java bhaga=naSTa ho jAtI hai athavA sAdhya prApta nahIM kara letA, taba taka sAdhaka aneka avalambanoM (sAmAyika-pratikramaNAdi tapajapAdi) tathA aneka sAdhanoM (sAdhuveza, dharmopakaraNa, bhikSAcaryAdi eva) parabhAvoM meM paripati ko apanAtA hai, magara ye saba AtmabAhya, parabhAva, parAvalambana, parasAdhana, evaM parapariNati Adi AkhirakAra paravastu haiM, tyAjya haiM, ata: inhe jo sAdhaka . chor3a detA hai, dUra kara detA hai, vaha akSaya(avinAzI) darzana (kevaladarzana), jJAna ,
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se pUrNavIratA kI prArthanA 545 (kevalajJAna). vairAgya (kSapaka yathAkhyAtacAritra) hone para vItarAga se Anandaghana rUpa prabhu (parama samartha) bana kara jAgRta rahatA hai, zailezI avasthArUpa cAritramaya rUpa se sadA jAgRta rahatA hai| usakI jJAnajyoti jagamagAtI rahatI hai| bhASya pUrNavIratA ko prApti ke lie paravastu kA tyAga anivArya mAdhaka ko jaba taka mAdhya prApta nahIM ho jAtA, taba taka vaha aneka Alambano aura sAdhano ko apanAtA hai, aneka parabhAvo aura parapariNatiyo ko bhI agIkAra karatA hai, kaI mahAyako se sahAyatA letA hai, parantu ye mava cIjeM, yA AtmA se atirikta jo bhI sAdhana, mAlambana yA pariNati Adi hai, ve mava manuSya me parAvalambitA baDhAne vAle hai, jitanA-jitanA dUmaro kA sahArA, sahayoga, sahAyatA yA sAdhana manuNya letA hai, utanA hI utanA vaha adhikAdhika durvala hotA jAtA hai, jJAna ke mAmale me dekho, cAhe darzana ke mAmale me athavA cAritra ke mAmale me dekho, sarvatra parAzritatA sAdhaka ke jIvana ko mana-vacana-kAyA me durbala mana aura bala se parAdhIna, paramukhApekSI aura parabhAgyopajIvI banA detA hai| vIratA, zaurya, parAkrama, sAhasa, dhairya aura Atmazakti ko baDhAne vAle ke mArga me to ye maba bahuta hI adhika bAdhaka vastueM haiN| phira to manuSya jyo-jyo dhana, sampatti, vastra, upakaraNa, bhojana, peya, athavA anya jo bho / manoja, ipTa aura manohara padArtha dekhatA hai, tyo-tyo usake mana me usake pAne kI lAlasA jAgatI hai, vaha nahI mila jAtA hai, taba taka vecainI rahatI hai, mila jAne para koI chIna letA hai yA curA letA hai to kaSTa hotA hai, viyoga hone para duHkha hotA hai, isa prakAra bahuta hI mamaya, zakti, dimAga, Adi isame (paravastuo ke pIche) kharca hotA hai| isIlie jinendra bhagavAn dUsare ko sahAyatA, sevA aura sahayoga kI AkAkSA yA apekSA nahIM rakhate, ve apane hI balabUte para sAdhanA ke Agneyapatha para calate haiM, jo bhI kaThinAiyAM AtI haiM, uname jUjhate hue calate haiN| magharSa se uname zakti pragaTa hotI hai| isIlie kahA hai 1 'svavIya Nava gacchanti jinendrAH parama padam / "
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 adhyAtma-darzana "jinendra apane AnmavIrya (Atmabala) ke AdhAra para hI parama (vItagaga) pada ko prApta karate haiN| bha mahAvIra ne bhI batAyA hai ki "sabhoga (mAdharmI sAdhu ke sAtha mahayoga vyavahAra, ke pratyArayAna meM AtmA Alambano kI apekSA khatma kara detA hai, nirAvalambI sAdhaka ke yoga Atmasthita ho jAte haiM, vaha svalAbha me mantuSTa rahatA hai, dUmare me lAma ko pAne kI apekSA nahIM rakhatA, na tAkatA hai, na lAlanA rakhatA hai, na kisI se yAcanA karatA hai, na amilApA rakhatA hai| aisA karane para vaha mukhazayyA ko prApta karake nizcintatA se vicaraNa karatA hai|" isI prakAra bha0 mahAvIra ne kahA hai-"upadhi (dharmo karaNa) ke pratyAkhyAna (tyAga) kara dene se jIva aparivahabhAva prApta karatA hai nirupadhika aura niSkAma ho kara vaha upadhi ke vinA mana me kleza (becenI) nahIM paataa|" "sahAyaka kA tyAga (pratyAkhyAna) kara dene para jIva ekIbhAva ko prApta karatA hai, ekIbhAvabhUta jIva ekatva kA cintana karatA huA alpabhApI, thoDI jhaMjhaTo vAlA, alpakalaha, alpakapAya, alpasahakArI, maMyamabahula, savaravahula eva samAhita ho jAtA hai|" isI taraha AhAra, kapAya, yoga, zarIra, azana Adi ke pratyAkhyAna (nyAga) ke sambandha me bhI bhagavAn mahAvIra kA bahuta hI sundara 1 'samogapaccakkhANeNa bhate jIve kiM jaNayai ? sabhogapaccakkhANeNa jIve bAlavaNAi khavei / nirAlavaNassa ya AyayavyiA jogA bhavati / saeNa lAbheNa satusmai paralAbha no AsAdei, no takkei, no pIhei, no patthei, nau abhilasai / paralAma aNassAemANe, atakkemANe, apIhemANe, apatthemANe, aNabhilamamANe, dujja suhasejja uvasAjjittANaM viharai // -uttarAdhyayana sUtra a0 26 sU 33 2 uvahipaccakkhANeNa jIve apalimathaM jnnyi| niruvahieNa jIve nivakaMkhI uvahimatareNa ya na makilisijjaI / 37 // 3. mahAyapaccakkhANeNa jIve egIbhAva jaannyi| egIbhAvabhUe ya la jIve egalai bhAvemANe-appasadde appayajhe, appakalahe, appakasAe, appatumatume, sanamabahule, saMvaravahule, samAhie yAvi bhava // 36- -uttarAdhyayana sUtra ma0 26, sU0 37,36
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA se pUrNavIratA kI prArthanA 547 mArgadarzana hai| ina sabake prakAza me jaba hama zrIAnandaghanajI dvArA nirdiSTa Alambana, sAdhana, parapariNati Adi AtmA se bhinna paravastu ke tyAga para vicAra karate haiM to vAta solaho Ane sahI mAlUma hotI hai| vAstava me sAdhaka jitane hI adhika sAdhano, Alambano, sahAyako, dharmorakaraNo yA AhArAdi paravastuo yA parabhAvo ko adhika apanAtA hai, utanI hI adhika parigrahavRtti baDhatI hai, rAga-dveSa, ahakAra, lobha, icchAe~ Adi vaDhatI jAtA hai aura manuSya azAnta, becaina, sakliSTa, asvastha aura asatuSTa rahatA hai| usakI bhautika aura Atmika dono prakAra kI vIrya zakti kA hrAsa ho jAtA haiM, jo usake tana, mana aura AtmA para parilakSita ho jAtA hai| imalie pUrNa AtmavIratA ke abhilASI sAdhaka ko parabhAvo eva paravastuo se jitanA nAtA toDa sake, toDanA cAhie, tabhI usame vIratA jAgRta aura sthira hogii| sArAMza bha0 mahAvIra paramAtmA kI isa stuti me vIraprabhu se AdhyAtmika vIratA kI mAga kI gaI hai, parantu Age cala kara zrIAnandaghanajI ne vIrya kI Atmapradezo me vyApakatA, vIrya kI sthiratA, vIratApUrvaka Atmopayoga kA phala, vIratA kA mUla adhiSThAna, vIratA kI abhivyakti me vighnakAraka AlambanAdi kA tyAga Adi kI sAgopAga aura abhinava vicAradhArA jainadarzana ke pariprekSya me prastuta kI hai / matalaba yaha hai ki zArIrika vIrya kI apekSA Atmika vIrya kA mahatva kaI gunA adhika hai / sasAra ke dUsare darzana jahAM saptadhAtuo me se antima dhAtu vIrya ko hI sarvasva mAnate haiM, vahAM vItarAgadarzana Atmika vIrya ko mahatva detA hai, zArIrika bala, utsAha, sAhasa Adi sabakA AdhAra AtmavIrya hai / yadyapi zarIra, mana, buddhi, vIrya (zukra) Adi jarUra madada karate haiM, lekina ina sabakA preraNAsrota kendra to AtmA hI hai| bahuta-se loga zarIra se durbala hote hue bhI baDe-baDe sAhasapUrNa kAma kara baiThate haiM, jabaki zarIra se sazakta hRSTapuSTa loga sAhasa ke kAma karane se Darate haiM, himmata hAra jAte haiM, isame mUla kAraNa AtmavIratA kI kamI hai, isI cIja kI paramAtmA se zrIAnandaghanajI ne yAcanA kI hai|
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA abhimata jina-zAsana me zvetAvara sapradAya ke mahAtmAo me yogI zrIAnandadhanajI kA eka viziSTa sthAna hai| kavitArUpa me unakA caturvizatistava bahuta prasiddha aura jJAna-pradhAna hone se vidvajjano me sammAnya hai| ___aneka muniyo ne isa para vya syAeM bhI likhI haiM / zrAvako ko bhI bhaktirasa upalabdha huA hai| baDe-baDe pahuMce hue sabhrAta paTita bhI ApakI stuti se bodha prApta karate haiN| tapasvI munizrImaganamunijI ma sA kI preraNA se pa ratna munizrI nemicandrajI ma. sA ne parizramapUrvaka hindI bhASA me sAdhAraNa janatA ke lie upayogI, uttama vistRta bhASya likhA hai| pa munizrI kA yaha prayatna stutya hai| isa navIna bhASya ko paDha kara bhavya AtmAeM samyagdarzana kI ora baDhegI to bhASyapreraka tapasvI zrImaganamunijI eva bhASyakAra 50 muni zrInemicandrajI kA zrama maphala hogaa| sUrajacanda DAMgI (satyapremI) baDe maMdira ke pAsa vaDIsAdaDI (rAja) term dAta mAratI pustaka prApti sthAna (mahArASTra meM) rAjendra kumAra mohanalAla muthA arvana kaoN oNpareTiva baika ___ gAMdhIroDa ahamadanagara (mahArASTra)
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
_