Book Title: Agam 32 Chulika 02 Anuyogdwar Sutra Stahanakvasi
Author(s): Aryarakshit, Madhukarmuni, Shobhachad Bharilla, Devkumar Jain Shastri
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003500/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jose sva0pUjya gurudeva zrI jorAvaramala jI mahArAja kI smRti meM Ayojita saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya zrI madhukaTa muni anuyogadArasUtra mUla alavA vicakA dviprANa-paziSTa vyakta wwwaraty og Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhimata upapravartaka tapodhana zrI sudarzana muni jaina Agama dharma, darzana evaM AdhyAtmika uccabodha ke apUrva srota to haiM hI sAtha hI bhUgola, khagola, sabhyatA, saMskRti, itihAsa prAdi nAnA jJAna vijJAna ke anupama bhaNDAra haiN| vartamAna paristhiti meM badalate parivezAnusAra AgamoM para prAmANika, sAragarbhita, samAlocanAtmaka evaM tulanAtmaka vivecana kI mahatI AvazyakatA thii| isa mahattvapUrNa AvazyakatA kI pUrti kI hai-bhAgamavidyA ke pAraMgata manISI jaina tattva ke parama niSNAt vidvAn mahAn sAdhaka sva. yuvAcArya zrI madhukara munijI mahArAja ne| unakI isa mahAna dena ke lie samAja sadA unakA RNI rhegaa| yaha kArya unake kIrti stambha ke rUpa meM unakI smati ko sadaiva sthAyI banAye rakhegA / unake isa mahAn upakAra ke lie unakA hArdika abhinandana karate hue atIva harSAnubhUti ho rahI hai / isa pavitra kArya meM tana, mana, dhana se sahayoga dene vAle mahAnubhAvoM kA sahayoga bhI prazaMsanIya hai| zrI Agama prakAzana samiti dvArA alpa samaya meM prakAzita sundara spaSTa evaM TikAU bAgama granthoM ko dekhakara mana bahuta prasanna hai / samiti ke bahutabahuta sAdhuvAda ke sAtha prAzA hai ki zeSa mAgama zIghra hI par3hane ko mileNge| parama pUjanIya, upapravattaMka, tapodhana samrAT zrI sudarzana munijI mahArAja zrI mahAvIra jaina bhavana ambAlA zahara Jain Edralinis Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LALIT C. SHAH OM ahaM jinAmama-pratyamAlA : granthAGka 28 [ paramazraddheya gurudeva pUjya zrIjorAvaramalajI mahArAja kI puNya-smRti meM prAyojita ] zrI AryarakSitasyaviraviracita anuyogadvArasUtra [ mUlapATha, hindI anuvAda, vivecana, pariziSTa yukta] preraNA [ upapravartaka zAsanasevI sva0 svAmI zrIbrajalAlajI mahArAja zrAdyasaMyojaka-pradhAnasampAdaka - (sva0) yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' anuvAdaka-vivecaka " upAdhyAya zrI kevalamunijI sampAdaka / devakumAra jaina mukhyasampAdaka 0 paM. zobhAcandra bhArilla prakAzaka 3 zrI AgamaprakAzana-samiti, vyAvara (rAjasthAna) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published at the Holy Remembrance occasion of Rev. Guru Sri Joravarmalji Maharaj Fourth Upanga ANUYOGADVARASUTRA [Original Text, Hindi Version, Notes, Annotations and Appendices etc.) Inspiring Soul Up-pravartaka Shasansevi (Late) Swami Sri Brijlalji Mabaraj Convener & Founder Editor (Late) Yuvacharya Sri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar' Translator & Annotator Upadhyaya Sri Kewal Muniji Sub Editor Dev Kumar Jain Cbief Editor Pt. Shobhachandra Bharill Publishers Sri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-pranpamAlA : panthAGka: 28 nirdezana sAdhvI zrI umarAbakuvara 'arcanA' D sampAdakamaNDala anuyogapravartaka munizrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' upAcArya zrI devendramAna zAstrI zrI ratanamuni paNDita zrI zobhAcandrajI bhArilsa 0 prabandhasampAdaka zrIcanda surANA 'sarasa' 10 sampreraka munizrI vinayakumAra 'bhIma' zrI mahendramuni 'dinakara' 0 prakAzana tithi vIranirvANa saMvat 2513 vi. saM. 2044 I. san 1987 0 prakAzaka zrI AgamaprakAzana-samiti jainasthAnaka, pIpaliyA bAjAra, cyAvara (rAjasthAna) pina-305901 mudraka satIzacandra zukla vaidika yaMtrAlaya, kesaragaMja, ajamera-305001 mUlyako rupaye 62) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jinagam Granthmala Publication No. 28 Direction Sadhwi Umravkunwar Archana' Board of Editors Anuyoga-pravartaka Muni Shri Kanhaiyalal 'Kamal' Sri Devendra Muni Shastri Sri Ratan Muni Pt. Shobhachandra Bharili Managing Editor Srichand Surana 'Saras' ( Promotor Munisri Vinayakumar Bhima' Sri Mahendramuni 'Dinakar ? Date of Publication Vir-nirvana Samvat 2513 Vikram Samvat 2044; July, 1987 O Publisher Sri Agam Prakashan Samiti, Jain Sthanak, Pipaliya Bazar, Beawar (Raj.) india Pin 305 901 O Printer Satish Chandra Shukla Vedic Yantralaya Kesarganj, Ajmer Price FREE 50 621 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya anuyogadvArasUtra jaina AgamoM meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai| isameM pratirAdita viSaya anya prAgamoM meM prarUpita viSayoM se bahata aMzoM meM bhinna haiM, ataeva viziSTa jijJAsa janoM ke lie isakA adhyayana aura manana bhI vizeSa upayogI hai| pramoda kA viSaya hai ki prAgamaprakAzana kI kar3I meM samiti isa grAgama ko pAThakoM ke karakamaloM meM pahu~cA rahI hai| aAgamoM kI vidvattApUrNa prastAvanA ke dekhana meM mAhityavAcaspati vidvaTTara upAcArya zrI devendra munijI ma. kA bahumUlya sahayoga samiti ko prAraMbha se hI prApta rahA hai| sacAI yaha hai ki ApakA mahayoga bhI AgamaprakAzana kI tvarita gati kA eka pradhAna kAraNa rahA hai| sAdhusammelana punA meM sammilita hone ke lie sudUra vihAra karate hue bhI nApane prastAvanAlekhana ke hamAre anurodha ko vismRta nahIM kiyaa| zabdoM dvArA prApakA AbhAra vyakta karanA saMbhava nahIM hai| parNa vizvAsa hai, Age bhI isI prakAra ApakA sahayoga prApta hotA rhegaa| prastuta pAgama ke anuvAdaka-vivecaka zramaNasaMgha ke upAdhyAya bidvAna zreSTha pravaktA zrI kevala munijI ma. kA nAma kauna nahIM jAnatA ? aApakI ora se samiti ko jo mahatvapUrNa yogadAna prApta huA hai, vaha mukta kaMTha se sarAhanIya hI nahIM stutya bhI hai| sAtha hI jina vidvAnoM ke sahayoga ne anya ke prakAzana, sampAdana, saMzodhana meM sahayoga pradAna kiyA hai, una sabhI ke prati hama AbhArI haiN| anuyogadvAra prAgamagranthamAlA kA 28vAM grantha hai| isake pazcAta jIvAjIvAbhigama, chedasUtra aura candra-sUrya kAzana zeSa rahatA hai / katipaya anivAryatAmoM ke kAraNa inake prakAzana meM kucha vilamba hone ko saMbhAvanA hai, tathApi prayAsa yahI hai ki yathAsaMbhava zIna battIsI kA prakAzana parA kiyA jA sake / katipaya prAgamoM ke panAkAra prakAzana kI yojanA bhI samiti ke samakSa hai| use bhI kAryAnvita karane kA prayAsa cAlU kara diyA gata khAcarauda adhivezana meM nirNaya liyA gayA hai ki prAgama battIsI kI upalabdhi ko akSaNNa rakhA jAe aura jo pAgama samApta ho jAe~ unakA puna: mudraNa karAyA jaae| isa nirNaya ke anusAra prAgamaprakAzana kA kArya bhaviSya meM bhI nirantara cAla rahegA aura prAgamaprakAzana samiti sthAyI rUpa grahaNa kregii| ataeva nivedana hai ki jina sadasya mahAnubhAvoM ne apanI kizteM abhI taka nahIM bhejI haiM, ve kRpayA zIghra bhejakara isa punIta yojanA ke kAryAnvayana meM puNya ke bhAgI bneN| ratanacaMda modI sAyaramala cauraDiyA cAMdamala binAyakiyA kAryavAhaka adhyakSa pradhAnamaMtrI maMtrI AgamaprakAzana samiti, byAvara (rAja.) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakathya zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA bhASita aura gaNadharoM Adi dvArA saMkalita aMga, upAMga, AgamoM se yaha anuyogadvArasUtra apanI varNanazailI aura barNya viSaya kI dRSTi se bhinna hai| samasta prAgamoM ke prAzaya aura usakI vyAkhyA ko samajhane kI kujo rUpa hone se isakA anUThA hI sthAna hai| isameM prAdhyAtmika vicAroM kI vivecanA kI apekSA dArzanika dRSTi pramukha hone se ise uttaravartI jaina dArzanikoM ke liye mArganirdezaka zAstra kahA jA sakatA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to zAstra-vyAkhyAtAoM ke liye yaha sUtra prazikSaNa (Training) dene vAlA hai| anuyoga kA artha 'anuyoga' anu aura yoga zabdoM kA yaugikarUpa hai| isakA sAmAnya artha hai-zabda kA usake artha ke sAtha yoga-sambandha jor3anA / lekina pratyeka zabda mUla meM eka hote hae bhI anekArthaka hai| ve artha usameM gabhita haiN| ataH yathAprasaMga zabda aura nizcita artha kI saMyojanA anuyoga kahalAtA hai| AgamoM meM anuyoga kI carcA nandI aura samavAyAMga sUtra meM jo bhAgamoM kA paricaya diyA hai, usameM prAcArAMga prAdi AgamoM ke saMkhyeya anuyogadvAra haiM, yaha ullekha hai / sthAnAMgasUtra meM dravyAnuyoga ke dasa prakAra batAye haiM / bhagavatIsUtra meM anuyogadvArasUtragata anuyogadvAra ke cAra mUla dvAroM meM se nayavicAraNA kA vistAra se varNana kiyA hai| isa saMkSipta saMketa se yaha kahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIra ke samaya meM sUtra kI vyAkhyA karane kI jo vidhA thI, usa sabakA samAveza rUpa-eka paripakvarUpa anuyogadvArasUtra hai| __ anuyogadvArasUtra meM svIkRta vyAkhyApaddhati kA parijJAna to pAThaka svayaM isa zAstra ke adhyayana se kara leMge ki vyAkhyeya zabda kA nikSepa karake usake aneka arthoM kA nirdeza kara usa zabda kA prastuta meM kauna sA artha grAhya hai, yaha zailI apanAyI hai| isI zailI kA anusaraNa vaidika aura bauddha-sAhitya meM kiyA gayA hai, jo aneka graMthoM ko dekhane se spaSTa ho jAtA hai / kintu vistArabhaya se usa sabakA yahA~ ullekha kiyA jAnA saMbhava nahIM hai| anuyogadvArasUtra ke kartA isa sUtra ke kartA sthavira AryarakSita mAne jAte haiN| yaha isa AdhAra para mAnA jAtA hai ki Arya vana taka to jisa kisI bhI sUtra kA anuyoga karanA hotA usako caraNakaraNAnuyoga Adi cAroM anuyoga sambandhI mAnakara vyAkhyA kI jAtI thI, parantu samayaparivartana ko lakSya meM lekara dIrghadraSTA sthavira pAryarakSita ne anuyoga kA pArthakya kiyA, taba se kisI bhI sUtra kA sambandha cAroM anuyogoM meM se kisI eka anyoga se jor3a kara artha kiyA jAne lagA / isIlie isake kartA sthavira AryarakSita mAne jAte haiM / lekina pAcArAMga Adi grAgamoM ke paricaya kA jaisA pUrva meM ullekha kiyA gayA hai, usase spaSTa hai ki isake mUla upadeSTA zramaNa bhagavAn mahAvIra haiM aura usI prAdhAra se sthavira AyarakSita ne anuyogadvArasUtra kA niryahaNa (dohana) kiyaa| isIlie kartA ke rUpa meM sthavira AryarakSita kA puNya-smaraNa kiyA jAne lgaa| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra svakathya kA aMtima caraNa upasaMhAra hai| isameM pUrvokta saMkSipta vicAroM kA saMkSepa meM duharAnA yogya nahIM hai| ataH sarvaprathama sva. vidvadvarya yuvAcArya zrI madhukara munijI ma. kA evaM unakI dUradarzI zlAghanIya pratibhA kA abhinaMdana karatA hU~ ki unakI preraNA se pAgama vAGamaya sarvajanasulabha ho sakA / mujhe harSa hai ki se mAdhyama se prastuta anuyogadvArasUtra dvArA isa prakAzana meM sahayoga dene kI AkAMkSA kI pUrti kA avasara prApta hA / samiti ke prabandhakoM ko sAdhuvAda hai ki svargIya yuvAcAryazrI dvArA nirdhArita praNAlI ke anusAra ve prAgama-sAhitya ke prakAzana meM saMlagna haiN| vayovRddha evaM jJAnavaddha paM. zrI zobhAcandrajI bhArilla ke prati pramodabhAva vyakta karatA hai ki ve apanI vidvattA ko suniyojita kara pAgamoM ko janagamya banAne ke liye prayatnazIla haiN| __ aMta meM maiM apane sahayogI zrI devakumArajI jaina kI prAtmIyatA kA smaraNa karatA hU~ ki isa jaTila mAnejAne vAle sUtra ko susaMpAdita karane evaM sugama se sugamatara banAne meM apanI yogyatA, buddhi kA pUrA-pUrA yoga diyA hai| unake zrama kA suphala hai ki zAstragata bhAvoM ko itanA spaSTa kara diyA ki ve sarvajanahitAya sarala, subodha ho ske| isI saMdarbha meM eka bAta aura spaSTa kara detA hai ki zAstragata bhAvoM ko spaSTa karane meM pUrNa viveka rakhA hai, phira bhI kahIM skhalanA ho gaI ho to pAThaka kSantavya mAnakara saMzodhita aura sUcita karane kA lakSya rakheMge / ki bahunA ! kevala muni ahamadanagara 15-4-1987 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama maMgalAcaraNa abhidheyanirdeza 0 AvazyakanirUpaNa yAvazyaka pada ke nikSepa kI pratijJA Avazyaka ke nikSepa nAmasthApanA-yAvazyaka Agamadravya-yAvazyaka bhAgamadravya-pAvazyaka aura naya daSTiyA~ nogrAmamadravya-prAvazyaka nobhAgamajJAyakazarIra drabyAvazyaka noAgamabhavya zarIra dravyAvazyaka jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatirikta-dravyAvazyaka laukika dravyAvazyaka kUprAba canika dravyAvazyaka lokottarika dravyAvazyaka bhAvAvazyaka AgamabhAvAvazyaka nopAgamabhAvAvazyaka laukikabhAvAvazyaka kuprAkavanika bhAvAvazyaka lokottarika bhAvAvazyaka Avazyaka ke paryAyavAcI nAma 0 x orm.xxr99. zrutanirUpaNa zrata ke bheda nAma aura sthApanAzruta dravyazruta ke bheda mAgamadravyazrata an [8] Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nogrAgamadravyazruta jJAyakrazarIradravyazruta bhavyazarIradravyazruta jazarIra-bhavyazarIra-vyatirikta dravyazruta bhAvazruta nomAgamabhAvazruta lokikabhAvazruta lokottarikabhAvazruta zruta ke nAmAntara mr Mr ormxWr UU mr r r skandhanirUpaNa skandha-nirUpaNa ke prakAra nAma-sthApanA skandha dravyaskandha nomAgamadravyaskandha mAyakazarIra-dravyaskandha noprAgama-bhavyazarIradravyaskandha jAyaka zarIra-bhavya zarIra-vyatirikta dravyaskandha sacittadravyaskandha acittadravyaskandha mizradravyaskandha jJAyaka zarIra-bhavya zarIra-vyatirikta dravyaskandha kA prakArAntara se prarUpaNa kRtsnaskandha akRtsnaskandha anekadravyaskandha bhAvamkandhanirUpaNa skandha ke paryAyavAcI nAma prAvazyaka ke prAdhikAra aura adhyayana upakramanirUpaNa anuyogadvAra-nAmanirdeza upakrama ke bheda aura nAma-sthApanA upakrama dravya upakrama sacittadravyopakrama acittadravyopakrama Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizradravyopakrama kSetropakrama kAloyakrama bhAvopakrama upakramavarNana kI zAstrIya dRSTi xxxx AnupUrvInirUpaNa prAnupUrvI nirUpaNa nAma-sthApanA AnupUrvI dravyAnupUrvI naigama-vyavahAranayasammata anopanidhiko dravyAnupUrvI ke bheda naMgama-vyavahAramayasammata arthapadaprarUpaNA aura prayojana naigama-vyavahAra nayasammata bhaMgasamutkIrtana aura usakA prayojana naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA samavatAraprarUpaNA anugamaprarUpaNA satpadaprarUpaNA dravyapramANa kSetraprarUpaNA sparzanAprarUpaNA kAlaprarUpaNA antaraprarUpaNA nxn Toda dara 0.KOM bhAgaprarUpaNA bhAvaprarUpaNA alpabahutvaprarUpaNA saMgrahanayasammata anopanidhikI dravyAnapUrvIprarUpaNA saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA evaM prayojana saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA evaM prayojana saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA samavatAraprarUpaNA saMgrahanayasammata anugamaprarUpaNA satpadaprarUpaNA saMgrahanayasammata kSetraprarUpaNA saMgrahanayasammata sparzanAprarUpaNA saMgrahanayasammata kAla aura antaraprarUpaNA saMgrahanayasammata bhAgaprarUpaNA [10] Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgrahanayasammata bhAvaprarUpaNA propanidhiko-dravyAnupUrvI nirUpaNa pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI aupanidhiko-dravyAnupUrvI kA dUsarA prakAra pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI kSetrAnupUrvI ke prakAra naigama-vyavahAranayasammata anopanidhiko kSetrAnapUrvI naMgama-syabahAranayasammata arthapadaprarUpaNA aura prayojana naMgama-vyavahAranayasammata kSetrAnupUrvI bhaMgasamutkIrtanatA evaM prayojana negama-vyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA nai gama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnI kI samavatAraprarUpaNA naigama-syavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvI anugama prarUpaNA anugamasaMbandhI satpadaprarUpaNatA anugamasaMbandhI dravyapramANa kSetrAnupUrvI ko anugamAntarvartI kSetraprarUpaNA anugamagata sparzanAprarUpaNA anugamagata kAlaprarUpaNA anugamagata antaraprarUpaNA anugamagata bhAgaprarUpaNA anugamagata bhAvaprarUpaNA anugamagata alpabahutvaprarUpaNA saMgrahanayasammata anaupanidhiko kSetrAnapUrvIprarUpaNA gropanidhikI kSetrAnupUrvI kI vizeSa prarUpaNA adholokkSetrAnupUrvI tiryam (madhya) loka kSetrAnupUrvI Urdhva lokakSetrAnupUrvI propanidhiko kSetrAnapUrvI ke varNana kA dvitIya prakAra kAlAnupUrvIprarUpaNA naMgama-vyavahAranayasammata anopanidhiko kAlAnupUrvI (ka) arthapadaprarUpaNatA - (kha) bhaMgasamutkIrtanatA 102 103 104 0 0 0 744 0 112 113 [11] Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dr 118 or 118 or or or 119 120 121 124 125 (ga) bhaMgopadarzanatA (gha) samavatAra (Ga) anugama (Ga 1) satyadaprarUpaNatA (2) dravyapramANa (3, 4) kSetra aura sparzanAprarUpaNA (Ga 5) kAlaprarUpaNA (Ga 6) antaraprarUpaNA (Ga 7) bhAgaprarUpaNA (Ga 8, 9) bhAva aura alpabahutvadvAra saMgrahanayamAtya anopanidhikIkAlAnupUrvI saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA Adi propanidhikI kAlAnupUrvI : prathama prakAra zropanidhiko kAlAnupUrvI : dvitIya prakAra utkIrtanAnupUrvInirUpaNa gaNanAnupUrvIprarUpaNA saMsthApanAnupUrvIprarUpaNA samAcArI-mAnupUrvIprarUpaNA bhAvAnupUrvIprarUpaNA 125 125 126 127 128 nAmAdhikAra - rm m ~ ~ 146 147 148 148 nAmAdhikAra kI bhUmikA ekanAma dvitAma vinAma dravyanAma guNanAma varNanAma maMdhanAma rasanAma sparzanAma saMsthAnanAma paryAyanAma vinAma kI vyAkhyA kA dUsarA prakAra caturnAma paMcanAma r 149 151 woo~~ 152 153 [12] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chahanAma 155 w sy m m m r m m audayikabhAva jIvodayaniSpanna zrodayikabhAva ajIvodaya niSpanna praudayikabhAva praupazamikabhAva kSAyikabhAva kSAyopazamikabhAva pAriNAmika bhAva sAnnipAtikabhAva dvikasaMyogaja sAnnipAtikabhAva nikasaMyogaja sAnnipAtikabhAva catu:saMyogaja sAnnipAtikabhAva paMcasaMyogI sAnipAtikabhAva saptanAma saptasvaroM ke svara sthAna jIvanizrita sapta svara prajIvanizrita sapta svara sapta svaroM ke svara lakSaNa-phala sapta svaroM ke grAma aura unakI mUcrchatAe~ saptasvarotpatti prAdi viSayaka jijJAsAe~ : samAdhAna gItagAyaka kI yogyatA gIta ke doSa gIta ke pATha guNa gIta ke vRtta-chanda gIta kI bhASA gItagAyaka ke prakAra upasaMhAra aSTranAma w m 182 182 187 185 185 ou wo ouorovo-o-~ nabanAma 194 194 vIrarasa zRgAra rasa adbhutarasa raudrarasa bIDanakarasa bIbhatsarasa hAsyarasa 195 195 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNarasa prazAntarasa 199 202 203 203 204 204 205 0 dasanAma gauNanAma nogauNanAma pratipakSapadaniSpannanAma pradhAnapadaniSpannanAma anAdi-siddhAntaniSpannanAma nAmaniSpannatAma avayavaniSpannanAma saMyoganiSpannatAma dravyasaMyogajanAma kSetrasaMyogajanAma kAlasaMyoganiSpanna nAma bhAvasaMyoganiSpannanAma pramANaniSpannanAma nAmapramANaniSpannalAma sthApanApramANaniSpannanAma nakSatranAma devanAma kulanAma pASaNDanAma jIvitahetunAma mAbhiprAyikanAma dravyapramANaniSpannanAma bhAvapramANaniSpannanAma sAmAsikabhAvapramANaniSpannanAma dvandva samAsa bahubrIhi samAsa karmadhAraya samAsa dvigu samAsa tatpuruSa samAsa avyayIbhAva samAsa ekazeSa samAsa taddhitajabhAvapramANanAma karmanAma 214 215 215 216 217 217 219 222 222 [14] Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KAM zilpanAma zlokanAma saMyoganAma samIpanAma saMyUthanAma aizvaryanAma apatyanAma dhAtu janAma niruktijanAma 224 225 225 225 226 226 227 pramANAdhikAra 227 229 229 my mr M m m MY lh pramANa ke bheda dravyapramANanirUpaNa pradezaniSpanna dravya pramANa vibhAganiSpanna dravyapramANa mAnapramANa dhAnyamAnapramANa rasamAnapramANa unmAnapramANa avamAnapramANa gaNimapramANa pratimAnapramANa kSetrapramANaprarUpaNa pradezaniSpannakSetrapramANa vibhAganiSpannakSetrapramANa aMgulasvarUpanirUpaNa AtmAMgula prAtmAMgula kA prayojana prAtmAMgula ke bheda aMgulatrika kA alpabahutva utsedhAMgula paramANunirUpaNa vyavahAraparamANu vyAvahArikaparamANu kA kArya utsedhAMgula kA prayojana nAraka-avagAhanA nirUpaNa 244 244 245 247 248 249 l . l l 253 256 258 259 [ 15 ] Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 266 274 276 279 280 282 282 284 285 281 bhavanapati devoM ko avagAhanA paMca sthAvaroM kI zarIrAvagAhanA dvIndriya jIvoM kI avagAhanA zrIndriya jIvoM kI zarIrAvamAhanA caturindriya jIvoM kI zarIrAvagAhanA paMcendriyatiyeMca jIvoM kI zarIrAvagAhanA manuSya avagAhanAnirUpaNa vANavyaMtara aura jyotiSka devoM kI avagAhanA vaimAnika devoM ko avagAhanA utsedhAMgula ke bheda aura bhedoM kA alpabahatva pramANAMgulanirUpaNa pramANAMgula kA prayojana pramANAMgula ke bheda, alpabahutva kAlapramANaprarUpaNa samayanirUpaNa samayasamUhaniSpatra kAlavibhAga aupamikakAlapramANanirUpaNa palyopama-sAgaropamaprarUpaNa praddhApalyopama-sAgaropamanirUpaNa mArakoM kI sthiti bhavanapati devoM kI sthiti paMca sthAvaroM kI sthiti vikalendriyoM kI sthiti paMcendriyatiryaMcoM kI sthiti jalacarapaMcendriyatiyaMvoM kI sthiti sthalacara paMcendriya tiyaMcoM kI sthiti khevara paMcendriya tiyaMtroM kI sthiti saMgrahaNI gAthAeM manuSyoM kI sthiti vyaMtara devoM kI sthiti jyotiSka devoM kI sthiti vaimAnika devoM kI sthiti saudharma prAdi acyutaparyanta kalpoM ke devoM kI sthiti aveyaka aura anuttara devoM kI sthiti kSetra palyopama kA nirUpaNa 291 291 298 301 0 0 Mr r r m mm or r 0 0 0 0 0 305 307 307 308 312 or mmm SNY or or 318 322 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sh sh 326 llh llh llh llh 336 338 338 341 343 344 345 346 sUkSmakSetrapalyopama-sAgaropama sUkSmakSetrapalyopama-sAgaropama kA prayojana ajIvadravyoM kA varNana jIvadravyaprarUpaNA zarIranirUpaNa cauvIsa daMDakavartI jIvoM kI zarIraprarUpaNA paMcazarIroM kA saMkhyAparimANa baddhamukta kriyazarIroM kI saMkhyA baddhamukta AhAraka zarIroM kA parimANa baddhamukta tejasazarIroM kA parimANa baddhamukta kArmaNazarIroM kI saMkhyA nArakoM meM baddhamukta paMcazarIroM kI prarUpaNA bhavanavAsiyoM ke baddha-mukta zarIra pRthvI-apa-tejaskAyika jIvoM ke baddha-mukta zarIra vAyukAyikoM ke baddha-mukta zarIra vanaspatikAyikoM ke baddha-mukta zarIra vikalatrikoM ke baddha-mukta zarIra paMcendriya tiyaMcayonikoM ke baddha-mukta zarIra manuSyoM ke bada-mukta paMcazarIra bANavyaMtara devoM ke bana-mukta zarIra jyotiSkadevoM ke baddhamukta paMca zarIra jyotiSka devoM ke baddha-mUkta zarIra evaM kAlapramANa kA upasaMhAra bhAvapramANa guNapramANa ajIvaguNapramANanirUpaNa jIvaguNapramANanirUpaNa pratyakSapramANanirUpaNa manumAnapramANanirUpaNa pUrvavat anumAnanirUpaNa zeSavat-anumAnanirUpaNa dRSTasAdhayaMvat-anumAna pratikUla vizeSadRSTa-sAdharmyavat-anumAna ke udAharaNa upamAnapramANa sAdhopanIta upamAna vaidhopanIta upamAna mAgamapramANanirUpaNa 349 353 354 357 358 358 360 361 366 369 372 372 374 [17] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 386 AWWWW NA 386 388 401 401 darzanaguNapramANa cAritraguNapramANa nayapramANanirUpaNa prasthakadRSTAnta dvArA nayanirUpaNa vasatidRSTAnta dvArA nayanirUpaNa pradezaSTAnta dvArA nayanirUpaNa bhavyazarIra dravyasaMkhyA nirUpaNa jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatirikta dravya zaMkha ekabhavika prAdi zaMkhaviSayaka nayadRSTi aupamyasaMkhyAnirUpaNa sat-sadarUpa praupamyasaMkhyA sad-prasad rUpa aupamyasaMkhyA asat-sat praupamya saMkhyA asad-asad rUpa praupamya saMkhyA parimANasaMkhyAnirUpaNa kAlikazrutaparimANasaMkhyA dRSTivAda zrutaparimANasaMkhyAnirUpaNa jJAnasaMkhyA nirUpaNa maNanAsaMkhyAnirUpaNa saMkhyAta Adi ke bheda saMkhyAtanirUpaNa parItAsaMkhyAtanirUpaNa yuktAsaMkhyAtanirUpaNa asaMkhyAtAsaMkhyAta kA nirUpaNa parItAnantanirUpaNa yuktAnantanirUpaNa anantAnantanirUpaNa bhAva-saMkhyAnirUpaNa vaktavyatAnirUpaNa vaktavyatA ke bheda svasamayavaktavyatAnirUpaNa parasamayavaktavyatAnirUpaNa svasamaya-parasamayavaktavyatAnirUpaNa vaktavyatA ke viSaya meM nayadRSTiyA~ 0 0 0 0 0 on or m"-xxr 1704 0 0 0 0 0 0 409 412 G Aao 424 424 425 426 426 [18] Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAdhikAranirUpaNa arthAdhikAranirUpaNa 429 samavatAranirUpaNa 429 samavatAranirUpaNa nAma sthApanAdra vyasamavatAra kSetramamavatAra kAlasamavatAra bhAvasamavatAra Or mmmm. nikSepAdhikAra or m m3 441 441 441 443 444 444 nikSepanirUpaNa prodhaniSpatranikSepa adhyayananirUpaNa nAma-sthApanA-adhyayana dravya adhyayana bhAva-adhyayana akSINanirUpaNa nAma-sthApanA-prakSINa dravya-prakSINa bhAva-akSINa Aya-nirUpaNa nAmasthApanA-prAya prAgama-dravya-prAya nomAgama-dravya-prAya bhAva-prAya kSapaNAnirUpaNa nAmasthApanAkSapaNA dravyakSapaNA bhAvakSapaNA nAmaniSpanna nikSepaprarUpaNA nAma-sthApanA-sAmAyika dravyasAmAyika bhAvasAmAyika sAmAyika ke adhikArI kI saMjJAyeM 445 448 449 Xxxxx K [19] Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 zramaNa kI upamAyeM prakArAntara se zramaNa kA nirvacana sUtrAlApakaniSpanna nikSepa 457 457 anugamanirUpaNa 458 458 1 anugamanirUpaNa niyuktyanugama nikSepaniyuktyanugama upodghAtaniryuktyanugama sUtraspazika niyuktyanugama 458 459 462 467 468 471 nayanirUpaNa nayanirUpaNa kI bhUmikA naMgama prAdi sAta nayoM ke lakSya nayavarNana upasaMhAra pariziSTa 1. kathAnaka 2. kAlagaNanA kI saMjJAoM aura krama meM vividhatA 3. gAthAnukrama 4. viziSTa zabdasUcI 5. saMjJAvAcakazabdAnukrama 474 477 492 [20] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra : eka samIkSAtmaka adhyayana prastAvanA adhyAtma aura vijJAna atIta kAla se hI mAnavajIvana ke sAtha adhyAtma aura vijJAna kA atyanta gaharA sambandha rahA hai / ye donoM satya ke antastala ko samudghATita karane vAlI divya aura bhavya dRSTiyA~ haiN| adhyAtma AtmA kA vijJAna hai / vaha AtmA ke zuddha aura azuddha svarUpa kA, baMdha aura mokSa kA, zubha aura azubha pariNitiyoM kA, hrAsa aura vikAsa kA gambhIra gahana vizleSaNa hai to vijJAna bhautika prakRti kI garu gambhIra granthiyoM ko sulajhAne kA mahattvapUrNa sAdhana hai| usane mAnava ke tana, mana aura indriyoM ke saMrakSaNa va saMpoSaNa ke lie vividha AyAma upasthita kie hai| jIvana kI akhaNDa satA ke sAtha donoM kA madhura sambandha hai| adhyAtma jIvana kI antaraMga dhArA kA pratinidhitva karatA hai to vijJAna bahiraMga dhArA kA netRtva karatA hai| adhyAtma kA viSaya hai jIvana ke antaHkaraNa, antazcaitanya evaM prAtmatattva kA vivecana va vizleSaNa krnaa| AtmA ke vizodhana va UrvIkaraNa karane kI prakriyA prastuta karanA / jIva aura jagata, pAramA aura paramAtmA, vyakti aura samAja prabhRti ke zAzvata tathyaparaka satya kA digdarzana karanA / jaba ki vijJAna kA kSetra hai prakRti ke aNu se lekara brahmANDa taka kA prayogAtmaka anusandhAna krnaa| adhyAtma yoga hai to vijJAna prayoga hai| adhyAtma mana, vacana aura kAyA kI prazasta zaktiyoM ko kendrita kara mAnava-cetanA ko vikasita karane vAlI nirbhaya aura nirdvandva banAne kI divya va bhavya dRSTi pradAna karatA hai| vaha viveka ke tRtIya netra ko udghATita kara kAma aura vikAroM ko bhasma karatA hai| jaba ki vijJAna nitya naI bhautika sukha-suvidhAoM ko samupalabdha karAne meM apUrva detA hai| vijJAna ke phalasvarUpa hI mAnava ananta AkAza meM pakSiyoM kI bhA~ti ur3Ana bharane lagA hai, machaliyoM kI bhAMti ananta sAgara kI gaharAI meM jAne lagA hai aura pRthvI para drutagAmI sAdhanoM se gamana karane lagA hai| vidyut ke divya camatkAroM se kauna camatkRta nahIM hai ! adhyAtma antarmukha hai to vijJAna bahirmakha hai| adhyAtma antaraMga jIvana ko sajAtA hai, saMvAratA hai, to vijJAna bahiraMga jIvana ko vikasita karatA hai| bahiraMga jIvana meM kisI bhI prakAra kI vikhalatA nahIM pAye, dvandva samutpanna na hoM, isalie antaraMga dRSTi kI AvazyakatA hai evaM antaraMga jIvana ko samAdhiyukta banAne ke lie bahiraMga kA sahayoga bhI apekSita hai| binA bahiraMga sahayoga ke antaraMga jIvana vikasita nahIM ho sakatA / mUlataH adhyAtma aura vijJAna paraspara virodhI nahIM haiN| unameM kisI prakAra kA virodha aura dvandva nahIM hai| ve eka-dUsare ke pUraka haiM, jIvana kI akhaNDatA ke lie donoM kI anivArya AvazyakatA hai| [21] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma kA pratinidhi Agama jaina-Agama AdhyAtmika jIvana kA pratinidhitva karane vAle cintana kA adbhuta va anUThA saMgraha hai, saMkalana hai| Agama zabda bahuta hI pavitra aura vyApaka arthagarimA ko apane-Apa meM sameTe hue hai| sthUla dRSTi se bhale hI Agama aura grantha paryAyavAcI zabda rahe hoM para donoM meM gaharA antara hai| prAgama 'satyaM zivaM sundaraM' kI sAkSAt anubhUti kI abhivyakti hai| vaha ananta satya ke draSTA, sarvajJa, sarvadarzI, vItarAga tIrthaMkaroM kI vimala vANI kA saMkalana-Akalana hai| jabaki granthoM va pustakoM ke lie yaha nizcita niyama nahIM hai| vaha rAga-dveSa ke daladala meM phaMse hue viSaya-kaSAya kI Aga meM jhulasate hue, vikAra aura vAsanAtroM se saMtrasta vyakti ke vicAroM kA saMgraha bhI ho sakatA hai| usameM kamanIya kalpanA kI U~cI ur3Ana bhI ho sakatI hai para vaha kevala vANI kA vilAsa hai, zabdoM kA ADambara hai, kintu usameM antaraMga kI gaharAI nahIM hai| __ jaina pAgama meM satya kA sAkSAt darzana hai, jo akhaNDa hai, sampUrNa va samagra mAnavacetanA ko saMsparza karatA hai / satya ke sAtha ziva kA madhura sambandha hone se vaha sundara hI nahIM, atisundara hai| vaha pArSavANI tIrthakara yA hI hai| yAska ne RSi kI paribhASA karate hae likhA hai-'jo matya kA sAkSAta draSTA hai, vaha RSi haiN'|' pratyeka sAdhaka RSi nahIM bana sakatA, RSi vaha hai jisane tIkSNa prajJA, tarkazuddha jJAna se satya kI spaSTa anubhUti kI hai| yahI kAraNa hai ki vedoM meM RSi ko maMtradraSTA kahA hai| maMtradraSTA kA artha hai---sAkSAt satyAnubhUti para prAdhUta zivatva kA pratipAdana karane vAlA sarvathA maulika jJAna / vaha AtmA para AI huI vibhAva pariNatiyoM ke kAlUSya ko dUra kara kevalajJAna aura kevaladarzana se sva-svarUpa ko pAlokita karatA hai / jo yathArtha satya kA parijJAna karA sakatA hai, prAramA kA pUrNatayA parivodha karA sake, jisase AtmA para anuzAsana kiyA jA sake, vaha pAgama hai / use dUsare zabdoM meM zAstra aura sUtra bhI kaha sakate haiN| jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya meM likhA hai--jisake dvArA yathArtha satya rUpa jJeya kA, AtmA kA paribodha ho evaM prAtmA kA anuzAsana kiyA jA sake, kaha zAstra hai| zAstra zabda zAs dhAtu se nirmita hupA hai, jisakA artha hai-zAsana zikSaNa aura udabodhana / jisa tattvajJAna se AtmA anuzAsita ho, ubuddha ho, vaha zAstra hai| jisase AtmA jAgata hokara tapa, kSamA evaM ahiMsA kI sAdhanA meM pravRtta hotI hai, yaha zAstra hai / aura jo kevala gaNadhara, pratyekabuddha, zrutakevalI aura abhinna dazapUrvI ke dvArA kahA gayA hai, vaha sUtra hai| dUsare zabdoM meM jo grantha pramANa se alpa artha kI apekSA mahAna, battIsa doSoM se rahita, lakSaNa tathA ATha guNoM se sampanna hotA huaA sAravAn anuyogoM se sahita, vyAkaraNa vihita, nipAtoM se rahita, aniMdya aura sarvajJa kathita hai, vaha sUtra hai / 1. RSidarzanAt / --nirukta rA11 2. sAkSAtkRtadharmANo RSayo bbhuuvuH| -nirukta 1120 3. 'sAsijjae teNa tahiM vA neyamAvAvato satthaM' TIkA-zAsu anuziSTau zAsyate jJeyamAtmA vA'nenAsmAdasminniti vA zAstram / --vizeSAvazyakabhASya, gAthA 1304 4. suttaM gaNadharakadhidaM taheba' patteyabuddhakadhidaM ca / sudakevaliNA kadhidaM abhiNNadasabdhi kadhidaM ca / / -mUlAcAra, 5180 5. appammatha mahatthaM battIsA dosavirahiyaM jaM ca / lakkhaNajuttaM suttaM aTThe hi guNe hi uvaveyaM / appakkharamasaMdiddhaM ca sAravaM vissagro muhaM / atyobhamaNavajjaM ca sutaM savvaNNubhAsiyaM // -bhAva. niryakti, 880, 886 [22] Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa sandarbha meM yaha samajhanA Avazyaka hai ki prAgama kaho, zAstra kaho yA sUtra kaho, sabhI kA eka hI prayojana hai| ve prANiyoM ke antarmAnasa ko vizuddha banAte haiN| isalie prAcArya haribhadra ne kahA--jaise jala vastra kI malinatA kA prakSAlana karake usako ujjvala banA detA hai, vaise hI zAstra bhI mAnava ke antaHkaraNa meM sthita kAma, krodha Adi kAluSya kA prakSAlana karake use pavitra aura nirmala banA detA hai| jisase prAtmA kA samyaka bodha ho, prAtmA ahiMsA saMyama aura tapa sAdhanA ke dvArA pavitratA kI ora gati kare, vaha tattvajJAna zAstra hai, aAgama hai| ___ mAgama bhAratIya sAhitya kI mUlyavAn nidhi hai| DaoN. haramana jekobI, DaoN. zukiMga prabhRti aneka pAzcAtya murdhanya manISiyoM ne jaina-pAgama sAhitya kA talasparzI adhyayana kara isa satya-tathya ko svIkAra kiyA hai ki vizva ko ahiMsA, aparigraha, anekAntavAda ke dvArA sarvadharma-samanvaya kA punIta pATha par3hAne vAlA yaha sarvazreSThatama sAhitya hai| pAgama sAhitya bahuta hI virATa aura vyApaka hai| samaya-samaya para usake vargIkaraNa kiye gae haiN| prathama vargIkaraNa pUrva aura aMga ke rUpa meM hayA / dvitIya vargIkaraNa aMgapraviSTa aura aMgabAhya ke rUpa meM kiyA gayA / tRtIya vargIkaraNa Arya rakSita ne anuyogoM ke AdhAra para kiyA hai| unhoMne sampUrNa aAgama sAhitya ko cAra anuyogoM meM bAMTA hai| __anuyoga zabda para cintana karate hue prAcIna sAhitya meM likhA hai--'aNuoyaNamaNuyogo'---anuyojana ko anuyoga kahA hai|' 'anuyojana' yahA~ para jor3ane va saMyukta karane ke artha meM vyavahRta huA hai| jisase eka dUsare ko sambandhita kiyA jA sake 1 isI artha ko spaSTa karate hue TIkAkAra ne likhA hai-jo bhagavata kathana se saMyojita karatA hai, vaha 'anuyoga' hai| abhidhAnarAjendra koSa meM likhA hai-laghu-sUtra ke sAtha mahAn-artha kA yoga karanA anuyoga hai / 12 anuyoga eka cintana anuyoga zabda 'anu' aura 'yoga' ke saMyoga se nirmita huA hai / anu upasarga hai| yaha anukUla arthavAcaka hai| sUtra ke sAtha anukUla, anurUpa yA susaMgata saMyoga anuyoga hai / bRhatkalpa 3 meM likhA hai ki anu kA artha 6. malinasya yathAtyantaM jalaM vastrasya zodhanam / antaHkaraNaratnasya, tathA zAstraM vidubaMdhAH / / -yogabindu, prakaraNa 219 7. samavAyAMga 14:136 8. ahavA taM samAso duvihaM paNNataM taM jahA--aMgapaviTTha aMgabAhira c| --nandI, sUtra 43 9. (ka) aAvazyaka niyukti, 363-377 (kha) vizeSAvazyakabhASya 2284-2295 (ga) dazakAlika niyukti, 3 TI. 10. "yujyate sabadhyate bhagavaduktArthena saheti yoga:" 11. "aNusUtraM mahAnarthastato mahatIrthasyANunA sUtreNa yogo anuyogaH" 12. dekho 'aNuproga' zabda, pR. 340 13. aNuNA jogo aNujomo aNu pacchAbhAvo ya theve ya / jamhA pacchA'bhihiyaM sutaM thovaM ca teNANu / / ---bRhatkalpa 1, gA. 190 [ 23 ] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAdbhAva yA stoka hai| usa dRSTi se artha ke pazcAt jAyamAna yA stoka sUtra ke sAtha jo yoga hai, vaha anuyoga hai| AcArya malayagiri 4 ke anusAra artha ke sAtha sUtra kI jo anukUla yojanA kI jAtI hai, usakA nAma anuyoga hai / athavA sUtra kA apane abhidheya meM jo yoga hotA hai, vaha anuyoga hai| yahI bAta AcArya haribhadra, 5 AcArya abhayadeva," prAcArya zAnticandra' ne likhI hai / prAcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa kA bhI yahI abhimata hai / 18 __ jaina Agama sAhitya meM anuyoga ke vividha bheda-prabheda haiN| nandI meM prAcArya devavAcaka ne anuyoga ke do vibhAga kiye haiN| vahAM para dRSTivAda ke parikarma, sUtra, pUrvagata, anuyoga aura calikA ye pAMca bheda kiye gaye haiN|" usameM 'anuyoga' vaturtha hai / anuyoga ke 'mUla prathamAnuyoga' aura 'gaNDikAnuyoga' ye do bheda kie gaye haiN| mUla prathamAnuyoga kyA hai ? isa prazna para cintana karate hue prAcArya ne kahA-mUla prathamAnuyoga meM arhan bhagavAn ko samyaktvaprApti ke bhava se pUrvabhava, devalokagamana, AyuSya, cyavana, janma, abhiSeka, rAjyazrI, pravrajyA, tapa, kevalajJAna kI utpatti, tIrthapravartana, ziSya-samudAya, gaNa-gaNadhara, AryikAe~, pravartinI, caturvidha saMgha kA parimANa, sAmAnya kevalI, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, samyak zrutajJAnI, vAdI, anuttara vimAna meM gaye hue muni, uttara vaitriyadhArI muni, siddha avasthA prApta muni, pAdapopagamana anazana ko prApta kara jo jisa sthAna para jitane bhakta kA anazana kara antakRta hue / ajJAna-raja se viSamukta ho jo munivara anuttara siddhi mArga ko prApta hue unakA varNana hai / isake atirikta inhIM prakAra ke anya bhAva, jo anuyoga meM kathita haiM, vaha 'prathamAnuyoga' hai| dUsare zabdoM meM yoM yaha sakate haiM:--'prathamAnuyoga meM samyaktvaprApti se lekara tIrthapravartana aura mokSagamana taka kA varNana hai|" dUsarA gaNDikAnuyoga hai / gaNDikA kA artha hai--samAna vaktavyatA se prAdhikAra kA anusaraNa karane vAlI vAkyapaddhati; aura atuyoga arthAta-----arya prakaTa karane kI vidhi| prAcArya malayagiri ne likhA hai----ikSa ke madhya bhAga kI maNDikA sadRza ekArtha kA adhikAra yAnI granthapaddhati / gaNDikAnuyoga ke aneka prakAra haiM-23 14. sUtrasyArthena sahAnukUlaM yojanamanuyogaH / athavA abhidheye vyApAraH sUtrasya yoga: / anukUlo'nurUpo vA yogo anuyogaH / yathA ghaTazabdena ghaTasya prtipaadnmiti|| -Avazyakaniyukti, malaya.. ni. 127 15. AvazyakaniyuktiharibhadriyAvRtti 130 16. (ka) samavAyAMga, abhayadevavRtti 147 (kha) sthAnAMga, 4 / 1 / 262, pR. 200 17. jambUdIpaprajJapti-ameyaratnamaMjUSA vRtti, pR. 4-5 18. aNujoyaNamaNujogo suyassa niyaeNa jamAbhidheyeNaM / vAvAro vA jogo jo aNurUvo'NukUlo vA // ---vizeSAvazyakabhASya, gA. 1383 19. parikkame, suttAI, dhuvvagae, aNuyoge, cuuliyaa| -zrImalayagiroyAnaMdIvRtti, pR. 235 20. paDhamANuyoge, gNddiyaannuyoge| -zrInandIcUrNI mula, pR. 58 21. iha mUlabhAvastu tIrthaMkaraH tasya prathamaM pUrvabhavAdi athavA mUlassa paDhamANuyoge etyatitvagarassa atItabhava pariyAya parisattaI bhANiyanyA / zrInaMdIvRtti cUrNI, pR. 58 22. se ki taM gaMDiyANuyoge? gaMDiyANuyoge aNegavihe pamgatte.... -zrIsamavAyAMgavRtti, pR. 120 [ 24 ] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) kulakara gaNDikAnuyoga-vimalavAhana Adi kulakaroM kI jIvaniyA~ / (2) tIrthaMkara gaNDikAnuyoga-tIrthakara prabhu kI jIvaniyA~ / (3) gaNadhara gaNDikAnuyoga----NadharoM kI jiivniyaaN| (4) cakravartI gaNDikAnuyoga-bharatAdi cakravartI rAjAyoM kI jiivniyaaN| (5) dazAha gaNDikAnuyoga- samudra vijaya prAdi dazA) kI jiivniyaaN| (6) baladeva gaNDikAnayoga rAma Adi baladevoM kI jiivniyaaN| (7) vAsudeva gaNDikAnuyoga-kRSNa prAdi vAsudevoM kI jiivniyaaN| (4) harivaMza gaNDikAnuyogaharivaMza meM utpanna mahApuruSoM kI jIvaniyA~ / (9) bhadrabAhu gaNDikAnuyoga---bhadrabAhu svAmI kI jiivnii| (10) tapaHkarma gaNDikAnuyoga- tapasyA ke vividha rUpoM kA varNana / / (11) citrAntara gaNDikAnuyoga-bhagavAna RSabha tathA ajita ke antara samaya meM unake vaMza ke siddha yA sarvArtha siddha meM gaye haiM, unakA varNana / {12) utsapiNI gaNDikAnuyoga-utsapiNI kAla kA vistRta vrnnn| (13) avatapiNI gaNDikAnuyoga-avasapiNI kAla kA vistRta vrnnn| deva, mAnaba, tiyaMca, aura naraka gati meM gamana karanA, vividha prakAra se paryaTana karanA Adi kA anuyoga 'gaNDikAnuyoga' meM hai| jaise-vaidikaparamparA meM viziSTa vyaktiyoM kA varNana purANa sAhitya meM huA hai, vaise hI jainaparamparA meM mahApuruSoM kA varNana gaNDikAnuyoga meM huA hai| gaNDikAnuyoga kI racanA samaya-samaya para mUrdhanya manISI tathA prAcAryoM ne kii| paMcakalpaNi23 ke anusAra kAlakAcArya ne gaNDikAe~ racI thIM, para una gaNDikAoM ko saMgha ne svIkAra nahIM kiyA / AArya ne saMgha se nivedana kiyA- merI gaNDikAe~ kyoM svIkRta nahIM kI gaI haiM ? una gaNDikAyoM meM rahI huI truTiyAM batAyI jAyeM, jisase unakA pariSkAra kiyA jA ske| saMgha ke bahuzruta prAcAryoM ne una gaNDikAnoM kA gaharAI se adhyayana kiyA aura unhoMne una para prAmANikatA ko mudrA lagA dii| isase yaha spaSTa hai-kAlakAcArya jaise prakRSTa pratibhAsampanna prAcArya kI gaNDikAe~ bhI saMgha dvArA svIkRta hone para hI mAnya kI jAtI thIM / isase gaNDikAoM kI prAmANikatA siddha hotI hai / anuyoga kA artha vyAkhyA hai / vyAkhyeya vastu ke AdhAra para anuyoga ke cAra vibhAga kiye gaye haiM-caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga, aura dravyAnuyoga / 24 digambaraparamparA ke grantha dravyasaMgraha kI TIkA'5 meM, paMcAstikAya meM, tattvArthavRtti meM, ina anuyogoM ke nAma isa prakAra milate haiM prathamAnuyoga, 23. pnycklpcuunni| -kAlakAcArya prakaraNa, pR. 23-24 24. cattAriu aNuprogA, caraNe dhamma gaNiyANuproge ya / daciyA'Nuproge ya tahA, jahakammaM te mahaDDhIyA / / -abhidhAna rAjendrakoSa, pra. bhAga, pR. 256 25. prathamAnuyogo....caraNAnuyogo....karaNAnuyogo....dravyAnuyogo ityuktalakSaNAnuyogacatuSTayarUpe caturvidhaM zrutajJAnaM jJAtavyam / -dravyasaMgraha TIkA, 421182 26. paMcAstikAya, 173 27. tatvArthavRtti, 254 / 15 [25] Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAnuyoga, karaNAnuyoga aura drvyaanuyog| zvetAmbara aura digambara granthoM meM nAma aura karma meM kucha antara avazya hai para bhAva sabhI kA eka-sA hai| zvetAmbara dRSTi se sarvaprathama caraNAnuyoga hai / 28 ratnakaraNDazrAvakAcAra meM prAcArya smntbhdr| ne caraNAnuyoga kI paribhASA karate hue likhA hai-gRhastha aura muniyoM ke cAritra kI utpatti, vRddhi aura rakSA ke vidhAna karane vAle anuyoga ko caraNAnuyoga kahate haiM / dravyasaMgraha kI TIkA meM likhA hai-upAsakAdhyayana prAdi meM zrAvaka kA dharma aura mulAcAra, bhagavatI ArAdhanA Adi meM yati kA dharma jahA~ mukhyatA se kahA gayA hai, vaha caraNAnuyoga hai| 30 bahadravyasaMgraha, anagAradharmAmRta TIkA prAdi meM bhI caraNAnUyoga kI paribhASA isI prakAra milatI hai / prAcAra sambandhI sAhitya paraNAnuyoga meM AtA hai| jinadAsagaNi32 mahattara ne dharmakathAnuyoga kI paribhASA karate hue likhA hai sarvajJokta ahiMsA Adi svarUpa dharma kA jo kathana kiyA jAtA hai, athavA anuyoga ke vicAra se jo dharmasambandhI kathA kaho jAtI hai, vaha dharmakathA hai| prAcArya haribhadra 33 ne bhI anuyogadvAra kI TIkA meM ahiMsA lakSaNayukta dharma kA jo pAkhyAna hai, use dharmakathA kahA hai| mahAkavi puSpadanta ne bhI likhA hai-jo abhyudaya, niHzreyasa kI saMsiddhi karatA hai aura saddhadharma se jo nibaddha hai, vaha saddhadharmakathA hai| dharmakathAtuyoga ko hI digambara paramparA meM prathamAnuyoga kahA hai| ratnakaraNDazrAvakAcAra35 meM likhA hai---dharma, artha, kAma aura mokSa kA paramArthajJAna samyagjJAna hai, jisameM eka puruSa yA viSaSTi zlAghanIya puruSoM ke pavitra-caritra meM ratnatraya aura dhyAna kA nirUpaNa hai, vaha prathamAnuyoga hai| gaNitAnuyoga, gaNita ke mAdhyama se jahA~ viSaya ko spaSTa kiyA jAtA hai, dimambara paramparA meM isake sthAna para karaNAnuyoga yaha nAma pracalita hai| karaNAnuyoga kA artha hai-loka-praloka ke vibhAga ko, yugoM 28. (ka) Avazyakaniyukti 363-777 (kha) vizeSAvazyakabhASya 2284-2295 29. gRhamedhyanagArANAM cAritrotpatti-bRddhirakSAGgam / caraNAnuyogasamayaM samyagjJAnaM vijAnAti / / -ratnakaraNDa. 45 30. dravyasaMgraha TIkA, 42118229 31. sakaletaracAritra-janma rakSA viddhikRta / vicAraNIyazcaraNAnuyogazcaraNArataH / / -anagAradharmAmRta, 3.11 paM. AzAdharajI 32. dhammakahA nAma jo ahiMsAdilakkhaNaM sabbaNNapaNIyaM dhama aNuyogaM vA kahei esA dhmmkhaa| dazavakAlikacUNi, pR. 29 33. ahiMsAlakSaNadharmAnvAkhyAnaM dhrmkthaa| -anuyogadvAra TIkA, pR. 10 34. yato'bhyudayaniHzreyasArtha-saMsiddhiraMjasA / _saddharmasta nibaddhA yA sA saddharmakathA smRtaa| -mahApurANa, mahAkavi puSpadaMta, 11120 35, prathamAnuyogamAkhyAnaM caritaM purANamapi puNyam / bodhisamAdhinidhAnaM bodhati bodha: samIcInaH // ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 43 36. lokAloka-vibhakteryugaparivRttezcaturgatInAM ca / Adarzabhiva tathA matiravaiti karaNAnuyoga c|| -ralakaraNDa zrAvakAcAra, 44 [26] Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke parivartana ko tathA cAroM gatiyoM ko darpaNa ke sadRza prakaTa karane vAle samyagjJAna ko karaNAnuyoga kahate haiN| karaNa zabda ke do artha haiM--(1) pariNAma aura (2) gaNita ke sUtra / dravyAnuyoga-jo zrutajJAna ke prakAza meM jIva-ajIda, puNya-pApa aura bandha-mokSa Adi tattvoM ko dIpaka ke sadRza prakaTa karatA hai, vaha dravyAnuyoga hai| jinabhadramaNi kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya meM likhA hai38--dravya kA dravya meM, dravya ke dvArA athavA dravyahetuka jo anuyoga hotA hai, usakA nAma dravyAnuyoga hai| isake atirikta drabya kA paryAya ke sAtha athavA dravya kA dravya ke hI sAtha jo yoga (sambandha) hotA hai, vaha bhI dravyAnuyoga hai| isI taraha bahuvacana--dravyoM kA dravyoM meM bhI samajhanA caahie| Agama-sAhitya meM kahIM saMkSepa se aura kahIM vistAra se ina anuyogoM kA varNana hai| Arya vajra taka AgamoM meM anuyogAtmaka dRSTi se pRthaktA nahIM thii| pratyeka mUtra kI cAroM anuyogoM dvArA vyAkhyA kI jAtI thii| prAcArya bhadrabAhu ne isa sambandha meM likhA hai--kAlika zruta anuyogAtmaka vyAkhyA kI dRSTi se apRthak the| dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate hai unameM caraNa-karaNAnuyoga prabhati anuyoga catuSTaya ke rUpa meM avibhaktatA thii| Arya vaja ke pazcAt kAlika sUtra aura dRSTivAda kI anuyogAtmaka pRthaktA (vibhaktatA) kI gii| AcArya malayagiri40 ne prastuta viSaya ko spaSTa karate hue likhA hai-Arya vana taka zramaNa tIkSNa buddhi ke dhanI the, ata: anuyoga kI dRSTi se avibhakta rUpa se vyAkhyA pracalita thii| pratyeka sUtra meM caraNa-karaNAnuyoga Adi kA avibhAgapUrvaka vartana thaa| mukhyatA kI dRSTi se niyuktikAra ne yahA~ para kAlika zruta ko grahaNa kiyA hai anyathA anuyogoM kA kAlika-utkAlika Adi sabhI meM avibhAga thA / 41 jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne isa sambandha meM vizleSaNa karate hae likhA hai-Arya vajra taka jaba anuyoga apRthak the taba eka hI sUtra kI cAroM anuyogoM ke rUpa meM vyAkhyA hotI thii| 37. jIvAjIvasutattve puNyApUNye ca bandhamokSau ca / dravyAnuyoga-dIya: zrutavidyA lokamAtanute // -ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 46 38. dabbassa jo'Nuprogo davve davveNa davvaheU vaa| dabasma pajjaveNa va jogo, dabveNa vA jogo / / bahavayaNo'vi evaM neo jo vA kahe annvutto| danvANuyoga eso....." ----vizeSAvazyakabhASya, 1398-99 39. jAvaMta ajjavairA apuhuttaM kAliprANuprogassa / teNAreNa puhuttaM kAliprasui diTThivAe a|| -aAvazyakaniyukti, malayagirivRtti, gAthA 163, pR. 383 40. yAvadAryavajrA-AryavajasvAmino mukho mahAmatayapastAvatkAlikAnuyogasya kAlikazrutavyAkhyAnasyApRthaktva pratisUtraM caraNa karaNAnuyogAdInAmavibhAgena vartanamAsIt, tadAsAdhUnAM tIkSNaprajJatvAt / kAlikagrahaNaM prAdhAnyakhyApanArtham, anyathA sarvAnuyogasyApRthaktvamAsIt / / Avazyaka niryakti, pR. 383 prakA. Agamodaya samiti apahatte aNiyogo cattAri bAra bhAsae ego| pUhattANoga karaNe te attha tovi vocchinnA // ki baharehiM puhuttaM kayamaha tadaNaMtarehi bhaNiyammi / tadaNatahiM tadabhihiya gahiya suttattha saarehi| --vizeSAvazyakabhASya, gAthA 2286-2287 41. / 27 ] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogoM kA vibhAga kara diyA jAya, unakI prathaka-pRthaka chaMTanI kara dI jAya to vahA~ usa sUtra meM cAroM anuyoga vyavacchinna ho jAyeMge / ina prazna kA samAdhAna karate hue bhASyakAra ne likhA hai, jahA~ kisI eka sUtra kI vyAkhyA cAroM anuyogoM meM hotI thI, vahA~ cAroM meM se amuka anuyoga ke AdhAra para vyAkhyA karane kA yahA~ para abhiprAya hai| prAryarakSita se pUrva apRthaktvAnuyoga pracalita thA, usameM pratyeka sUtra kI vyAkhyA caraNa-karaNa, dharma, gaNita aura dravya kI dRSTi se kI jAtI thii| yaha vyAkhyApaddhati bahuta hI kliSTa aura smRti kI tIkSNatA para avalambita thii| prAyaMrakSita ke 1. dubaMlikA puSyamitra, 2. phalgurakSita, 3. vindhya aura 4. goSThAmAhila ye cAra pramukha ziSya the| vindhyamuni mahAn pratibhAsampanna zIghrayAhI manISA ke dhanI the| Arya rakSita ziSyamaNDalI ko Agama vAcanA dete, use vindhyamuni usI kSaNa grahaNa kara lete the / ata: unake pAsa agnima adhyayana ke lie bahuta-sA samaya avaziSTa rahatA / unhoMne pAryarakSita se prArthanA kI-mere lie adhyayana kI prathaka vyavasthA kreN| prAcArya ne prastuta mahanIya kArya ke lie mahAmedhAvI durbalikA puSyamitra ko niyukta kiyaa| adhyApanarata durbalikA puSyamitra ne kucha samaya ke pazcAt AryarakSita se nivedana kiyA-Arya vindhya ko pAgama vAcanA dene se mere paThita pATha ke punarAvartana meM bAdhA upasthita hotI hai| isa prakAra kI vyavasthA se merI adhIta pUrvajJAna kI rAzi vismRta ho jAyegI / prAryarakSita ne socA mahAmedhAvI ziSya kI bhI yaha sthiti hai to AgamajJAna kA surakSita rahanA bahuta hI kaThina hai| dUradarzI Arya rakSita ne gambhIratA se cintana kara jaTila vyavasthA ko sarala banAne hetu zrAgama-adhyayana krama ko cAra anuyogoM meM vibhakta kiyA / yaha mahattvapUrNa kArya dazapura meM bIranirvANa saM. 592, vi. saM. 122 ke AsapAsa sampanna huA thaa| yaha vargIkaraNa viSaya sAdRzya kI dRSTi se kiyA gayA hai| prastuta vargIkaraNa karane ke bAvajada bhI yaha bheda-rekhA nahIM khIMcI jA sakatI ki anya AgamoM meM anya anuyogoM kA varNana nahIM hai| udAharaNa ke rUpa meM, uttarAdhyayanasUtra meM dharmakathA ke atirikta dArzanika tathya bhI paryApta mAtrA meM haiN| bhagavatIsUtra to aneka viSayoM kA virATa sAgara hai| AcArAMga Adi meM bhI aneka viSayoM kI carcAe~ haiN| kucha AgamoM ko chor3akara anya AgamoM meM cAroM anuyogoM kA sammizraNa hai / yaha jo vargIkaraNa huA hai vaha sthUla dRSTi ko lekara huA hai| vyAkhyAkrama kI dRSTi se yaha vargIkaraNa apRthaktvAnuyoga aura pRthaktvAnuyoga ke rUpa meM do prakAra kA hai| hama yahA~ para caraNakaraNAnuyoga, gaNitAnuyoga, dravyAnuyoga aura dharmakathAnuyoga para cintana na kara kevala anuyogadvArasUtra para cintana kreNge| mUla pAgamoM meM nandI ke pazcAt anuyogadvAra kA nAma AtA hai| nandI aura anuyogadvAra ye donoM Agama culikA sUtra ke nAma se pahacAne jAte haiN| calikA zabda kA prayoga una adhyayanoM yA granthoM ke lie hotA hai jinameM avaziSTa viSayoM kA varNana yA vaNita viSayoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA ho| 42. (ka) devidavaMdiehi mahANubhAvohi rakkhiyajjehiM / jugumAsajja vibhatto, aNuyogo to karo cauhA / / cattAri aNuyoga caraNadhammagaNiyANuyoga ya / danviyaNuyoge vahA jahakkama mahiDDhiyA // -abhidhAnarAjendrakozaH (kha) kAliya suyaM ca isibhAsiAI taiyo amuurpnnttii| salona diThivAo cauttharo hoi aNurogo // -Avazyakaniyukti-124 [28] Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavakAlika pora mahAnizItha ke anta meM bhI cUlikAeM-cUlAeM-cUr3Ae~ prApta hotI haiN| cUlikAoM ko vartamAna yuga kI bhASA meM grantha kA pariziSTa kaha sakate haiM / nandI aura anuyogadvAra bhI pAgama sAhitya ke adhyayana ke lie pariziSTa kA kArya karate haiM / jaise pAMca jJAnarUpa nandI maMgalasvarUpa hai vaise hI anuyogadvArasUtra bhI samagra AgamoM ko aura usakI vyAkhyAnoM ko samajhane meM kuMjI sadRza hai| ye donoM prAgama eka dUsare ke paripUraka haiN| prAgamoM ke vargIkaraNa meM inakA sthAna calikA meM hai| jaise bhavya mandira zikhara se adhika zobhA pAtA hai vaise hI prAgamamandira bhI nandI aura anuyogadvAra rUpa zikhara se adhika jagamagAtA hai| hama pUrva paMktiyoM meM yaha batA cuke haiM anuyoga kA artha vyAkhyA yA vivecana hai| bhadrabAhu svAmI ne prAvazyakaniyukti meM anuyoga ke anuyoma-niyoga, bhASA-vibhASA aura kArtika ye paryAya batAye haiN| 43 jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne vizeSAvazyakabhASya meM44 saMghadAsagaNi ne bRhatkalpabhASya5 meM ina sabhI paryAyoM kA vivaraNa prastuta kiyA hai / yaha satya hai ki jo paryAya diye gaye haiM, ve sabhI paryAya pUrNa rUpa se ekArthaka nahIM haiM, kintu anuyogadvAra ke jo vividha prakAra haiM, unheM hI paryAya likhane meM AyA hai|46 AgamaprabhAvaka zrI puNyavijayajI mahArAja ne apanI anuyogadvAra kI vistRta prastAvanA meM aMga sAhitya meM anuyoga kI carcA kahA~-kahA~ para pAI hai, isa para pramANa purassara prakAza DAlA hai| saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki zramaNa bhagavAn mahAvIra ke samaya sUtra kI jo vyAkhyApaddhati thI usI vyAkhyApaddhati kA vikasita aura paripakvarUpa hameM anuyogadvArasUtra meM sahaja rUpa se nihArane ko milatA hai| usake pazcAta likhe gaye jaina AgamoM ke vyAkhyAsAhitya meM anuyogadvAra kI hI zailI apanAI gii| zvetAmbara granthoM meM hI nahIM digambara paramparA ke grantho meM bhI isa zailI ke sundara saMdarzana hote haiM / anuyogadvAra meM dravyAnuyoga kI pradhAnatA hai / usameM cAra dvAra haiM, 1899 zlokapramANa upalabdha mUla pATha hai / 152 madya sUtra haiM aura 143 padya sUtra haiN| anuyogadvAra meM prathama paMcajJAna se maMgalAcaraNa kiyA gayA hai| usake pazcAt Avazyaka-anuyoga kA ullekha hai| isase pAThaka ko sahaja hI yaha anumAna hotA hai ki isameM AvazyakasUtra kI vyAkhyA hogI, para aisA nahIM hai / isameM anuyoga ke dvAra arthAt vyAkhyAtroM ke dvAra upakrama Adi kA hI vivecana kiyA gayA hai| vivecana yA vyAkhyApaddhati kaisI honI cAhie yaha batAne ke lie Avazyaka ko dRSTAnta ke rUpa meM prastuta kiyA hai| prastuta sUtra meM kevala pAvazyaka, zruta, skandha, adhyayana nAmaka grantha kI vyAkhyA, usake chaha adhyayanoM meM piNDArtha (arthAdhikAra kA nirdeza), unake nAma aura sAmAyika zabda kI vyAkhyA dI hai| AvazyakasUtra ke padoM kI vyAkhyA nahIM hai| isase spaSTa hai ki anuyogadvAra mukhyarUpa se anuyoga kI vyAkhyAoM ke dvAroM kA nirUpaNa karane vAlA grantha hai---Avazyakamutra ko vyAkhyA karane vAlA nhiiN| AgamasAhitya meM aMgoM ke pazcAt sarvAdhika mahattvapUrNa sthAna AvazyakasUtra ko diyA gayA hai, kyoMki 43. apayogo aNiyogo bhAsa vibhAsA ya vattiyaM caiva / te aNuyogassa' tu gAmA egaThiyA paMca // yAva. ni. gAthA 126, vize. 1382, bra. 187 44. vizeSAvazyakabhASya 1418, 1419, 1420 45. vRhatkalpabhASya mA. 195, 196, 198, 199 46. naMdisuttaM-aNuprogaddArAI-prastAvanA puNyavijayajI ma., pR. 37-39 [29] Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta sUtra meM nirUpita sAmAyika se hI zramaNajIvana kA prArambha hotA hai| pratidina prAtaH sandhyA ke samaya zramaNajIvana kI jo Avazyaka kiyA hai isakI zuddhi aura mArAdhanA kA nirUpaNa isameM hai| ata: aMgoM ke adhyayana se pUrva Avazyaka kA adhyayana Avazyaka mAnA gayA hai| etadartha hI Avazyaka ko vyAkhyA karane kI pratijJA prastuta sUtra meM kI hai| vyAkhyA ke rUpa meM bhale hI sampUrNa grantha kI vyAkhyA na ho, kevala grantha ke nAma ke padoM kI vyAkhyA kI gaI ho, tathApi vyAkhyA ko jisa paddhati ko isameM apanAyA gayA hai vahI paddhati sampUrNa AgamoM kI vyAkhyA meM bhI apanAI gaI hai / yadi yaha kaha diyA jAya ki Avazyaka kI vyAkhyA ke bahAne se granthakAra ne sampUrNa prAgamoM ke rahasyoM ko samajhAne kA prayAsa kiyA hai to atizayokti nahIM hogii| Agama ke prArambha meM prAbhinibodhika Adi pAMca jJAnoM kA nirdeza karake zratajJAna kA vistAra se nirUpaNa kiyA hai / kyoMki zrutajJAna kA uddeza (par3hane kI prAjJA), samaddeza (par3he hae kA sthirIkaraNa), anujJA (anya ko par3hAne kI prAjJA) evaM anuyoga (vistAra se vyAkhyAna) hotA hai| jabaki zeSa cAra jJAnoM kA nahIM hotaa| aMgapraviSTa aura aMgabAhya ke uddezAdi hote haiM vaise hI kAlika, utkAlika aura prAvazyakasUtra ke bhI hote haiM / sarvaprathama yaha cintana kiyA gayA hai ki prAvazyaka eka aMgarUpa hai yA aneka aMgarUpa ? eka zrutaskandha hai yA aneka zrutaskandha ? eka adhyayanarUpa hai yA aneka adhyayanarUpa? eka uddezanarUpa hai yA aneka uddezanarUpa ? samAdhAna prastuta karate hue kahA hai ki prAvazyaka na eka aMgarUpa hai, na aneka aMgarUpa, vaha eka zrutaskandha hai aura aneka adhyayanarUpa hai| usameM na eka uddeza hai na aneka / aAvazyaka' zrutaskandhAdhyayana kA svarUpa spaSTa karane ke lie Avazyaka, zruta, skandha aura adhyayana ina cAroM kA prathaka-pRthaka nikSepa kiyA gayA hai| Avazyaka nikSepa cAra prakAra kA hai-- nAma, sthApanA, dravya aura bhaav| kisI kA bhI Avazyaka yaha nAma rakha denA nAma-prAvazyaka hai| kisI vastu kI Avazyaka ke rUpa meM sthApanA karane kA nAma sthApanAmAvazyaka hai| sthApanAnAvazyaka ke 40 prakAra haiM-kASThakarmajanya, citrakarmajanya, vastrakarmajanya, lepyakarmajanya, graMthikarmajanya, veSTanakarmajanya, parikarmajanya, (dhAtu Adi ko pighalA kara sAMce meM DhAlanA) saMghAtikarmajanya (vastrAdi ke Dhakar3e jor3anA) aura akSakarmajanya (pAsA) varATakakarmajanya (kaur3I) inase pratyeka ke do bheda haiM--eka rUpa aura aneka rUpa / puna: sadbhAvasthApanA aura asadbhAvasthApanA rUpa do bheda haiN| isa taraha sthApanAmAvazyaka ke 40 bheda hote haiM / dravyamAvazyaka ke AgamataH aura noAgamataH ye do bheda haiN| Avazyakapada smaraNa kara lenA aura usakA nirdoSa uccAraNAdi karanA AgamataH dravyagnAvazyaka hai| isakA vizeSa spaSTIkaraNa karane ke lie saptanaya kI dRSTi se dravyAvazyaka para cintana kiyA hai| nogrAgamata: dravyAvazyaka kA tIna dRSTiyoM se cintana kiyA gayA hai| ve dRSTiyA~ haiM zarIra, bhavyazarIra aura tadvyatirikta / Avazyakapada ke artha ko jAnane vAle vyakti ke prANarahita zarIra ko jJazarIradravyAvazyaka kahate haiN| jaise madhu yA ghRta se rikta hue ghaTa ko bhI madhughaTa yA dhRtaghaTa kahate haiM, kyoMki pahale usameM madhu yA ghRta thaa| vaise hI prAvazyakapada kA artha jAnane vAlA cetana tattva, abhI nahIM hai tathApi usakA zarIra hai; bhUtakAlIna sambandha ke kAraNa vaha jJazaroradravyAvazyaka kahalAtA hai| jo jIva vartamAna meM Avazyakapada kA artha nahIM jAnatA hai, kintu AgAmI kAla meM apane isI zarIra dvArA use jAnegA vaha bhavyazarIradravyAvazyaka hai| jJazarIra aura bhavyazarIra se atirikta tadavyatirikta hai / vaha laukika, kumAvanika aura lokottarIya rUpa meM tIna prakAra kA hai| rAjA, yuvarAja seTha, senApati, sArthavAha prabhRti kA prAta: va sAyaMkAlIna Avazyaka kartavya vaha laukikadravyAvazyaka hai| kutIthikoM kI kriyAe~ kuprAvaca nikadravyAvazyaka hai| zramaNa ke guNoM se rahita, niraMkuza, [30] Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinezvara bhagavAna kI AjJA kA ullaMghana karane vAle svacchanda-vihArI kI apane mata kI dRSTi se ubhayakAlIna kriyAe~ lokottaradravyAvazyaka haiM / bhAvabhAvazyaka' pAgamata: aura noprAgamataH rUpa meM do prakAra kA hai| Avazyaka ke svarUpa ko upayogapUrvaka jAnanA AgamataH bhAvanAvazyaka hai| noprAgamata: bhAvanAvazyaka bhI laukika aura kuprAvacanika tathA lokottarika rUpa meM tIna prakAra kA hai| prAtaH mahAbhArata, sAyaM rAmAyaNa prabhati kA sa-upayoga paThana-pAThana laukikapAvazyaka hai| carma grAdi dhAraNa karane vAle tApasa Adi kA apane iSTadeva ko sAMjali namaskArAdi karanA kUprAvaca nika bhAvanAvazyaka hai| zuddha-upayoga sahita vItarAga ke vacanoM para zraddhA rakhane vAle cavidha tIrtha kA prAta: sAyaMkAla upayogapUrvaka Avazyaka karanA lokottarika-bhAvanAvazyaka hai| __Avazyaka kA nikSepa karane ke pazcAt sUtrakAra zruta, skandha aura adhyayana kA nikSepapUrvaka vivecana karate haiN| zruta bhI Avazyaka kI taraha 4 prakAra kA hai--nAmazruta, sthApanAzruta, dravyazruta aura bhAvazruta / zruta ke zruta, sUtra, grantha, siddhAnta, zAsana, AjJA, vacana, upadeza, prajJApanA-pravacana evaM prAgama' ye ekArthaka nAma haiN| skandha ke bhI nAma, sthApanA, dravya aura bhAvaskandha aise 4 prakAra haiN| skandha ke gaNa, kAya, nikAya, skandha, varga, rAzi, puJja, piMDa, nikara, saMghAta, yAkUla aura samUha, ye ekArthaka nAma haiN|48 adhyayana 6 prakAra kA hai--sAmAyika, cavizatistava, vandana, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna / sAmAyika rUpa prathama adhyayana ke upakrama, nikSepa, anugama aura naya ye cAra anuyogadvAra haiN| upakrama kA nAmopakrama, sthApanokrama , dravyopakrama, kSetropakrama, kAlopakrama aura bhAvopakrama rUpa 6 prakAra kA hai| anya prakAra se bhI upakrama ke chaha bheda batAye gaye haiM--prAnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA, arthAdhikAra aura samavatAra / upakrama kA prayojana hai ki grantha ke sambandha meM prArambhika jJAtavya viSaya kI carcA / isa prakAra kI carcA hone se grantha meM Aye hae kramarUpa se viSayoM kA nikSepa karanA / isase vaha sarala ho jAtA hai| pAnapUrvI ke nAbhAnupUrvI, sthApanAnupUrvI, dravyAnupUrvI, kSetrAnupUrvI, kAlAnupUrvI, utkIrtanAnupUrvI, gaNanAnapUrvI, saMsthAnAnupUrvI, sAmAgAryAnupUrvI, bhAvAnupUrvI, ye dasa prakAra haiM jinakA sUtrakAra ne ativistAra se nirUpaNa kiyA hai| prastuta vivecana meM aneka jaina mAnyatAoM kA digdarzana karAyA gayA hai / nAmAnupUrvI meM nAma ke eka, do yAvata dasa nAma batAye haiN| saMsAra ke samasta dravyoM ke ekArthavAcI aneka nAma hote haiM kintu ve sabhI eka nAma ke hI antargata Ate haiN| dvinAma ke ekAkSarikanAma aura anekAkSarikanAma ye do bheda haiN| jisake uccAraNa karane meM eka hI akSara kA prayoga ho vaha ekAkSarika nAma hai| jaise dhI, strI, hI ityaadi| jisake uccAraNa meM aneka akSara hoM, vaha anekAkSarikanAma hai / jaise- kanyA, vINA, latA, mAlA ityaadi| athavA jIvanAma, ajIbanAma athavA vizeSikanAma, vizeSikanAma isa taraha do prakAra kA hai| isakA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| trinAma ke dravyanAma, guNanAma aura paryAyanAma ye tIna prakAra haiN| dravyanAma ke 47. suyaM suttaM gaMthaM siddhanta sAsaNaM prANa tti vayaNa uveso| paNNavaNe prAgame vi ya egaTThA pajjavA sutte // ---sU. 42, gAthA 1 48. gaNa kAya nikAe nie khaMdhe bagge taheva rAsI y|| pUje ya piNDe nigare saMghAe pAula samUhe // --sU. 12, gA.1 (skandhAdhikAra) ( 31) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAstikAya, adharmAstikAya, aAkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura zraddhAsamaya (kAla) ye chaha bheda haiM / guNanAma ke varNanAma, gaMdhanAma, rasanAma, sparzanAma aura saMsthAnanAma Adi aneka bheda-prabheda haiN| paryAyanAma ke eka guNa kRSNa, dviguNa kRSNa, triguNa kRSNa, yAvat dasaguNa, saMkhyeyaguNa, asaMkhyeyaguNa aura anantaguNa kRSNa ityAdi aneka prakAra haiM / caturnAma 4 prakAra kA hai.-yAgamata:, lopataH, prakRtitaH aura vikaartH| vibhaktyanta pada meM varNa kA prAgamana hone se padma kA pAni ! yaha pAgamata: pada kA udAharaNa hai| vargoM ke lopa se jo pada banatA hai vaha lopata: pada hai; jaise---paTo'tra-paTotra / sandhikArya prApta hone para bhI sandhi kA na honA prakRtibhAva kahalAtA hai| jaise zAle ete, mAle ime / vikArata: pada ke udAharaNa-daMDAgraH, nadIha, madhudakam / paMcanAma pAMca prakAra kA hai-nAmika, naipAtika, AkhyAtika, aupasagika aura mizra / padanAma audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, pAriNAmika ora sannipAtika-chaha prakAra kA hai| ina bhAvoM para karmasiddhAnta va guNasthAnoM kI dRSTi se vistArapUrvaka prakAza DAlA gayA hai| isake pazcAt saptanAma meM sapta svara para, aSTanAma meM aSTa vibhakti para, navanAma meM navarasa evaM dasanAma meM guNavAcaka dasa nAma batAye haiN| upakrama ke tRtIya bheda pramANa para cintana karate hue dravyapramANa, kSetrapramANa, kAlapramANa aura bhAvapramANa ke rUpa meM cAra bheda kiye gaye haiN| dravyapramANa pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna rUpa se do prakAra kA hai| pradezaniSpanna-dravyapramANa ke antargata paramANu, dvipradezI skandha yAvat dazapradezI skandha prAdi hai| vibhAganiSpannadravyapramANa ke mAna, unmAna, avamAna, gaNitamAna aura pratimAna, ye pAMca prakAra haiN| inameM se mAna ke do prakAra hai----dhAnyabhAnapramANa, rasamAnapramANa / dhAnyamAnapramANa ke prasRti, sedhikA, kuDaba, prastha, prADhaka, droNi jaghanya, madhyama, utkuSTa, kumbha Adi aneka bheda haiN| isI prakAra rasamAna pramANa ke bhI vividha bheda haiN| unmAna pramANa ke arddhakarSa, karSa, arddhapala, pala, akSatulA, tulA, arddhabhAra, bhAra Adi aneka bheda haiN| isa pramANa se agara, kumakuma, khA~Da, gur3a Adi vastunoM kA pramANa mApA jA sakatA hai| jisa pramANa se bhUmi prAdi kA mApa kiyA jAya vaha avamAna hai / isake hAtha, daMDa, dhanuSya zrAdi aneka prakAra haiN| gaNitamAnapramANa meM saMkhyA se pramANa nikAlA jAtA hai / jaise eka, do se lekara hajAra, lAkha, karor3a Adi jisase dravya ke pAya-vyaya kA hisAba lagAyA jAya / pratimAnajisase svarNa Adi mApA jaay| isake gujA kAMgaNI niSpAva, karmamAzaka, maNDalaka, sonayA prAdi aneka bheda haiN| isa prakAra dravyapramANa kI carcA hai| kSetra pramANa pradeza niSpanna aura vibhAganiSpanna do prakAra kA hai| eka-pradezAvagAhI, dvi-pradezAvagAhI Adi pudagaloM se vyApta kSetra ko pradezaniSpanna kSetrapramANa kahA gayA hai| vibhAganiSpanna kSetrapramANa ke aMgula, vitasti, hasta. kukSi, daMDa, koza, yojana Adi nAnA prakAra haiN| aMgula-prAtmAMgula, utsedhAMgula aura pramANAMgula ke rUpa meM tIna prakAra kA hai| jisa kAla meM jo mAnava hote haiM unake apane aMgula se 12 aMgula pramANa mukha hotA hai / 108 aMgula pramANa pUrA zarIra hotA hai| ve puruSa uttama, madhyama aura jaghanya rUpa se 3 prakAra ke haiN| jina puruSoM meM pUrNa lakSaNa haiM aura 108 aMgula pramANa jinakA zarIra hai ve uttama puruSa haiM, jina puruSoM kA zarIra 104 aMgula pramANa hai ve madhyama puruSa haiM aura jinakA zarIra 96 agula pramANa hai ve jaghanya puruSa haiN| ina aMguloM ke pramANa se chaha aMgula kA 1 pAda, 2 pAda kI 1 vitasti, 2 vitasti kA 1hAtha, 2 hAtha kI 1 kukSi, 2 kukSi kA eka dhanuSya, do hajAra dhanuSya kA 1 koza, 4 koza kA eka yojana hotA hai| prastuta pramANa se prArAma, udyAna, kAnana, cana, vanakhaNDa, kuMA, vApikA, nadI, khAI, prAkAra, stupa Adi nApe jAte haiN| utsedhAMgula kA pramANa batAte hue paramANu trasareNu, rathareNu kA varNana vividha prakAra se kiyA hai / prakAza meM jo dhUlikaNa A~khoM se dikhAI dete haiM ve basareNu haiM / ratha ke calane se jo dhUli ur3atI hai vaha rathareNu hai| paramANu [ 32] Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA do dRSTiyoM se pratipAdana he sUkSma-paramANu aura vyAvahArika-paramANu / ananta sUkSma-paramANugoM ke milane se eka vyAvahArika-paramANu banatA hai| vyAvahArika-paramANuoM kI kamazaH vRddhi hote-hote mAnavoM kA bAlAgra, lokha, jU, yaba aura aMgula banatA hai, jo kramaza: pATha gune adhika hote haiN| prastuta aMgula ke pramANa se chaha aMgula kA arddhapAda, 12 aMgula kA pAda, 24 aMgula kA eka hasta, 48 aMgula kI eka kukSi, 96 aMgula kA 1 dhanuSya hotA hai| isI dhanuSya ke pramANa se do hajAra dhanuSya kA 1 koza aura 4 koza kA 1 yojana hotA hai| utsedhAgula kA prayojana 4 gatiyoM ke prANiyoM kI avagAhanA nApanA hai| yaha avagAhanA jaghanya aura utkRSTa rUpa se do prakAra kI hotI hai| jaise naraka meM jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai aura utkRSTa avagAhanA 500 dhanuSya pramANa hai aura uttara vikrimA karane para jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra dhanuSya hotI hai| isa taraha utsedhAgala kA pramANa sthAyI, nizcita aura sthira hai| utsedhAMgula se eka hajAra gunA adhika pramANAMgula hotA hai| vaha bhI utsedhAMgula ke samAna nizcita hai| avasarpiNI kAla ke prathama tIrthakara bhagavAn RSabha aura unake putra bharata ke aMgula ko pramANAMgula mAnA gayA hai| antima tIrthakara zramaNa bhagavAna mahAvIra ke eka aMgUla ke pramANa meM do utsedhAMgula hote haiN| dUsare zabdoM meM kaheM to unake 500 aMgula ke barAbara 1000 utsedhAMgula arthAta 1 pramANAMgula hotA hai| isa pramANAMgula se anAdi padArthoM kA nApa jJAta kiyA jAtA hai| isase baDA anya koI aMgula nahIM haiN| kAlapramAga pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna rUpa se do prakAra kA hai| eka samaya kI sthiti vAle paramANa yA skandha grAdi kA kAla pradeza niSpanna kAlapramANa kahalAtA hai| samaya, pAvalikA, muharta, dina, ahorAtri, pakSa, mAsa, saMvatsara, yuga, palya, sAgara, avasarpiNI, utsapiNI, parAvartana Adi ko vibhAganiSpanna kAlapramANa kahA gayA hai| samaya bahuta hI mUzma kAlapramANa haiN| isakA svarUpa pratipAdita karate hue vastra-vidAraNa kA udAharaNa diyA hai| asaMkhyAta samaya kI eka prAvalikA, saMkhyAta prAvalikA kA eka ucchvAsanizvAsa, prasanna mana, pUrNa svastha vyakti ke eka zvAsocchvAsa ko prANa kahate haiN| sAta prANoM kA 1 stoka, 7 stokoM kA 1 lava', usake pazcAt zIrSaprahelikA, palyopama, sAgaropama kI saMkhyA taka prakAza DAlA hai jisakA hama anya bhAgamoM ke vivecana meM ullekha kara cuke haiM / isa kAlapramANa se cAra gatiyoM ke jIvoM ke AyuSya para vicAra kiyA gayA hai| bhAvapramANa tIna prakAra kA hai--guNapramANa, nayapramANa aura saMkhyApramANa / guNapramANa---jIvaguNapramANa aura ajIvaguNapramANa isa taraha se do prakAra kA hai| jIvaguNapramANa ke tIna bheda-jJAnaguNapramANa, darzanaguNapramAga aura cAritraguNapramANa haiN| isameM se jJAnaguNapramANa ke pratyakSa, anumAna, upamAna aura Agama ye cAra bheda haiN| pratyakSa ke indriyapratyakSa aura noindriyapratyakSa do bheda hai| indriya pratyakSa ke zrotrendriya se sparzandriya taka pAMca bheda haiN| noindriya pratyakSa ke pravadhijJAna, mana paryavajJAna aura kevalajJAnapratyakSa-ye tIna bheda haiN| anumAna--pUrvavat, zeSavat aura dRSTasAdharmyavat tIna prakAra kA hai| pUrvavatanumAna ko samajhAne ke lie eka rUpaka diyA hai| jaise--kisI mAtA kA koI putra laghubaya meM anyatra calA gayA aura yuvaka hokara punaH apane nagara meM aayaa| use dekhakara usakI mAtA pUrva lakSaNoM se anumAna karatI hai ki yaha putra merA hI hai| ise pUrvavatanumAna kahA hai| 49. pratyakSapramANa kA vistRta vivaraNa nandIsUtra ke vivecana meM diyA gayA hai / isake atirikta dekhie, lekhaka kA 'jaina Agama sAhityaH manana mImAMsA' grantha / [ 33 ] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSavata anumAna kAryataH, kAraNataH, guNata:, avayavataH aura prAzrayata: isa taraha pAMca prakAra kA hai| kArya se kAraNa kA jJAna honA kAryataHanumAna kahA jAtA hai| jaise zaMkha, bherI Adi ke zabdoM se unake kAraNabhUta padArthoM kA jJAna honA; yaha eka prakAra kA anumAna hai| kAraNataH anumAna vaha hai jisameM kAraNoM se kArya kA jJAna hotA hai| jaise--tantUpoM se paTa banatA hai, miTTI ke piNDa se ghaTa banatA hai| guNataHanamAna vaha hai jisase gaNa ke jJAna se guNI kA jJAna kiyA jAya; jaise-kasauTI se svarNa kI parIkSA, gaMdha se phaloM kI priikssaa| avayavataH anumAna hai avayavoM se avayavI kA jJAna honA; jaise--sIMgoM se mahiSa kA, zikhA se kukkuTa kA, dAMtoM se hAthI kaa| Azrayata:anumAna vaha hai jisameM pAzraya se prAzrayI kA jJAna hotA hai| isameM sAdhana se sAdhya pahacAnA jAtA hai; jaise dhue~ se agni, bAdaloM se jala, sadAcaraNa se kulIna putra kA jJAna hotA hai| raSTasAdharmyavata-anumAna ke sAmAnyadRSTa aura vizeSaSTaye do bheda haiN| kisI eka vyakti ko dekhakara taddezIya yA tajjAtIya anya vyaktiyoM kI AkRti Adi kA anumAna karanA sAmAnyaSTa-anumAna hai| isI prakAra aneka vyaktiyoM kI prAkRti Adi se eka vyakti kI prAkRti kA anumAna bhI kiyA jA sakatA hai| kisI vyakti ko pahale eka bAra dekhA ho, puna: usako dUsare sthAna para dekhakara acchI taraha pahacAna lenA vizeSaSTa-anumAna hai| upamAnapramANa ke sAdhamyopanIta aura vaidhopanIta ye do bheda haiN| sAdhopanIta ke kiMcita sAdhayoMpanIta, prAyaHsAdhopanIta aura sarvasAdhopanIta ye--tIna prakAra haiN| jisameM kucha sAdharmya ho vaha kiMcitasAdhopinIta hai| udAharaNa ke lie jaisA Aditya hai vaisA khadyota hai, kyoMki donoM hI prakAzita haiN| jaisA candra hai vaisA kumuda hai, kyoMki donoM meM zItalatA hai| jisameM lagabhaga samAnatA ho vaha prAya:sAdhopanIta hai; jaise- gAya hai vaisI nIla-gAya hai| jisameM saba prakAra kI samAnatA ho vaha sarvasAdhamyopanIta hai| yaha upamA deza, kAla Adi kI bhinnatA ke kAraNa anya meM nahIM prApta hotii| ataH usakI usI se upamA denA sarvasAdhopanIta-upamAna hai| isameM upameya aura upamAna bhinna nahIM hote / jaise--sAgara sAgara ke sadRza hai| tIrthaMkara tIrthaMkara ke samAna haiN| vaidhayopanIta ke kicitavaidhamyopanIta, prAyaHvaidhamyopanota aura sarvavaidhopanIta-ye tIna prakAra haiN| Agama do prakAra ke haiM-laukika aura lokottara / mithyAdRSTiyoM ke banAye hue grantha laukika Agama haiN| jinheM pUrNa jJAna prApta ho gayA hai aise sarvajJa, sarvadarzI dvArA pratipAdita dvAdazAMga gaNipiTaka-yaha lokottara Agama hai athavA Agama ke sUtrAgama, arthAgama aura tadubhayAgama athavA AtmAgama, anantarAgama aura paramparAgama, isa prakAra tIna bheda haiN| tIrthakara dvArA kathita artha unake lie prAtmAgama hai| gaNadhararacita sUtra gaNadhara ke lie AtmAgama hai aura artha unake lie paramparAgama hai| usake pazcAt sUtra, artha donoM paramparAgama haiM / yaha jJAnaguNapramANa kA varNana hai| darzanaguNapramANa ke cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana guNapramANa-ye cAra bheda haiM / cAritraguNapramANa pAMca prakAra kA hai- sAmAyika cAritra, chedopasthApanIya, parihAravizuddha, sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAtacAritra guNapramANa / sAmAyikacAritra itvarikA aura yAvatkathita rUpa se do prakAra kA hai| chedopasthApanIyaca cAra aura niraticAra (sadoSa aura nirdoSa) aise do prakAra kA hai| isI prakAra parihAravizuddha, sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAtacAritra bhI kramazaH nivizyamAna aura niviSTakAvika, pratipAtI aura apratipAtI, chAnasthika aura kaivalika isa prakAra do-do taraha ke haiN| cAritraguNapramANa ke pravAntara bheda-prabhedoM para prastuta pAgama meM prakAza nahIM DAlA gayA hai| [34] Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIvaguNapramANa ke 5 prakAra haiM-varNa guNapramANa, gaMdhaguNapramANa, rasaguNapramANa, sparzaguNapramANa aura inake kramaza: 5, 2, 5, 6 aura 5 bheda pratipAdita kiye gaye haiN| yaha guNapramANa kA varNana huaa| bhAvapramANa kA dUsarA bheda nayapramANa hai| naya ke naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaM bhUta-ye sAta prakAra haiN| prasthaka, vasati evaM pradeza ke dRSTAnta se ina nayoM kA svarUpa samajhAyA hai| bhAvapramANa kA tRtIya bheda saMkhyApramANa hai / vaha nAmasaMkhyA, sthApanAsaMkhyA, dravyasaMkhyA, upamAnasaMkhyA, parimANasaMkhyA, jJAnasaMkhyA, gaNanAsaMkhyA aura bhAvasaMkhyA-isa taraha ATha prakAra kA hai| gaNanAsaMkhyA vizeSa mahattvapUrNa hone se usakA vistAra se vivecana kiyA hai| jisake dvArA gaNanA kI jAya baha gaNanAsaMkhyA kahalAtI hai| eka kA aMka ginane meM nahIM pAtA ata: do se gaNanA kI saMkhyA kA prArambha hotA hai| saMkhyA ke saMpreyaka, asaMkhyeyaka aura ananta, ye tIna bheda haiM / saMkhyeyaka ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa ye tIna bheda haiM / asaMkhyeyaka ke parItAsarUpreyakA, yUktAsaMkhyeyaka aura asaMkhyeyAsaMkhyeyaka tathA ina tInoM ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa, ye tIna-tIna bheda haiN| isa prakAra asaMkhyeyaka ke 9 bheda hue / anantaka ke parItAntaka, yuktAnantaka aura anantAnantaka, ye tIna bheda haiN| inameM se parItAntaka aura yuktAnantaka ke japanya, madhyama aura utkRSTa, ye tIna-tIna bheda haiM aura anantAntaka ke jaghanya aura madhyama, ye do bheda haiN| isa prakAra kula 8 bheda hote haiN| saMkhyeyaka ke 3, asaMkhyeyaka ke 9 aura anantaka ke 8, kula 20 bheda hue| yaha bhAvapramANa kA varNana huA / hamane pUrva pRSThoM meM sAmAyika ke cAra anuyogadvAroM meM se prathama anuyogadvAra upakrama ke grAnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA, arthAdhikAra aura samavatAra, ye 6 bheda kiye the| unameM pAnupUrvI, nAma aura pramANa para cintana kiyA jA cukA hai / avazeSa 3 para cintana karanA hai| vaktanyatA ke svasamayavaktavyatA, parasamayavaktavyatA aura ubhaya samayavaktavyatA, ye tIna prakAra haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi sva-siddhAntoM kA varNana karatA svasamayavaktavyatA hai| anya matoM ke siddhAntoM kI vyAkhyA karanA parasamayavaktavyatA hai| svapara-ubhaya matoM kI vyAkhyA karanA ubhayasamayavaktavyatA hai| jo jisa adhyayana kA artha hai arthAta viSaya hai vahI usa adhyayana kA adhikAra hai| udAharaNa ke rUpa meM, jaise Avazyaka sUtra ke 6 adhyayanoM kA sAvadyayoga se nivatta honA hI usakA viSayAdhikAra hai vahI arthAdhikAra kahalAtA hai| samavatAra kA tAtparya yaha hai ki prAnupUrvI Adi jo dvAra haiM unameM una-una viSayoM kA samavatAra karanA arthAta sAmAyika Adi adhyayanoM kI prAnupUrvI Adi pAMca bAteM vicAra kara yojanA karanA / samavata sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAvasamavatAra isa prakAra chaha bheda haiN| dravyoM kA svaguNa kI apekSA se prAtmabhAva meM navatIrNa honA-vyavahAranaya kI apekSA se pararUpa meM avatIrNa honA Adi dravyasamavatAra haiN| kSetra kA bhI svarUpa, pararUpa aura ubhayarUpa se samavatAra hotA hai| kAla samavatAra zvAsocchvAsa se saMkhyAta, asaMkhyAta aura anantakAla (jisakA vistAra pUrva meM de cuke haiM) taka kA hotA hai| bhAvasamavatAra ke bhI do bheda haiM--nAtmabhAvasamavatAra aura tadubhayasamavatAra / bhAva kA apane hI svarUpa meM samavatIrNa honA prAtmabhAvasamavatAra kahalAtA hai| jaise-krodha kA krodha ke rUpa meM samavatIrNa honA / bhAva kA svarUpa aura pararUpa donoM meM samavatAra honA tadubhayabhAvasamavatAra hai| jaise-.--krodha kA krodha ke rUpa meM samavatAra hone ke sAtha hI mAna ke rUpa meM samavatAra honA tadubhayabhAvasamavatAra hai| [35] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra kA adhika bhAga upakrama kI carcA ne roka rakhA hai| zeSa tIna nikSepa saMkSepa meM haiN| prastuta grantha kI racanA aisI hai ki jJAtavya viSayoM kA pratipAdana upakrama meM hI kara diyA hai jisase bAda ke viSayoM ko samajhanA atyanta sarala ho jAtA hai| upakrama meM jina viSayoM kI carcA kI gaI hai una sabhI viSayoM para hama tulanAtmaka dRSTi se cintana karanA cAhate the jisase ki prabuddha pAThakoM ko yaha parijJAta ho sake ki prAgamasAhitya meM anya sthaloM para ina viSayoM ko carcA kisa rUpa meM hai| aura paravartI sAhitya meM ina viSayoM kA vikAsa kisa rUpa meM huA hai| para samayAbhAva ke kAraNa hama cAhate hue bhI yahA~ nahIM kara pA rahe haiN| 'pramANa eka adhyayana' zIrSaka lekha meM hamane pramANa kI carcA vistAra se kI hai, ata: jijJAsu pAThaka usa grantha kA avalokana kara sakate haiM / 50 nikSepa--yaha anuyogadvAra kA dUsarA dvAra hai| nikSepa jainadarzana kA eka pAribhASika aura lAkSaNika zabda hai| padArthabodha ke lie nikSepa kA parijJAna bahuta hI Avazyaka hai| nikSepa kI aneka vyAkhyAe~ vibhinna granthoM meM milatI haiN| jItakalpabhASya meM prAcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne likhA hai "ni' zabda ke tIna artha hai..--grahaNa, AdAna aura prAdhikya / 'kSepa' kA artha hai--prerita krnaa| jisa vacanapaddhati meM ni/adhika kSepa/vikalpa hai, vaha nikSepa hai|51 sUtrakRtAMgacUNi jinadAsagaNimahattara ne nikSepa kI paribhASA isa prakAra kI hai.--jisakA kSepa/sthApana niyata aura nizcita hotA hai, vaha nikSepa hai / 52 vahad dravyasaMgraha meM AcArya nemicanda ne likhA hai, yuktimArga meM prayojanavazAt, jo vastu ko nAma mAdi cAra bhedoM meM kSepaNa sthApana kare vaha nikSepa hai|53 nayacakra meM prAcArya mallisena malladhArI ne nikSepa kI paribhASA isa prakAra prastuta kI hai- vastu kA nAma Adi meM kSepa karane yA dharohara rakhanA nikSepa hai|54 SaTakhaNDAgama kI dhavalA TIkA meM prAcArya vIrasena ne nikSepa kI paribhASA isa prakAra prastuta kI hai--saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya meM asthita vastu ko unase nikAlakara jo nizcaya meM kSepaNa karatA hai, vaha nikSepa hai|55 dusare zabdoM meM yU kaha sakate haiM, jo anirNIta vastu kA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva dvArA nirNaya karAye vaha nikSepa hai| ise yoM bhI kaha sakate haiM--aprakRta kA nirAkaraNa karake prakRta kA nirUpaNa karanA nikSepa hai| 50. jainadarzana svarUpa aura vizleSaNa, pRSTha 376 se 405 / --lekhaka devendra muni zAstrI 51. gahaNaM pAdANa ti hoti Nisaddo tahAhiyathammi / khiva peraNe va bhaNito ahiukkhevo tu Nikkhevo / / ___-jIta kalpabhAdhya 809 (bavalacandra kezavalAla modI, ahamadAvAda) 52. nikSipyate'neneti nikSepaH / niyato nizcito kSepo nikSepaH / / --sUtrakRtAMgacUNi 1, pRSTha 17 53. juttI sujuttamagge jaM caubheyeNa hoi khalu ThavaNaM / vajje sadi NAmAdisu taM NikkhevaM have samaye / / -bRhadnayacakra 269 54. vastu nAmAdiSu kSipatIti nikSepaH / -nayacakra 45 55. saMzayaviparyaye anadhyavasAye vA sthitastebhyo'pasAyaM nizcaye kSipatIti nikSepaH / -dhavalA 4 | 1, 3, 1 / 2 / 6 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt zabda kA artha meM aura artha kA zabda meM Aropa karanA yAnI zabda aura artha ko kisI eka nizcita artha meM sthApita karanA nikSepa hai|56 saMkSipta meM sAra yaha hai ki jisake dvArA vastu kA jJAna yA upacAra se vastu meM jina prakAroM se prAkSepa kiyA jAya vaha nikSepa hai| kSepakriyA ke bhI do prakAra haiM, prastuta artha kA bodha karAne vAlI zabdaracanA aura dUsarA prakAra hai artha kA zabda meM Aropa karanA / kSepaNakriyA vaktA ke bhAvavizeSa para prAdhRta hai| prAcArya umAsvAti ne nikSepa kA paryAyavAcI zabda nyAsa diyA hai| tattvArtha rAjavAtika meM 'nyAso nikSepa:57 ke dvArA spaSTIkaraNa kiyA hai| nAma Adi ke dvArA vastU meM bheda karane ke upAya ko nyAsa yA nikSepa kahate haiM / 58 nikSepa ke nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ye cAra prakAra haiN| prastuta dvAra meM nikSepa ke aodhaniSpanna nikSepa, nAmaniSpanna nikSepa aura mutrAlApakaniSpannanikSepa- isa prakAra tIna bheda kiye haiN| aoghaniSpanna nikSepa, adhyayana, akSINa, prAya aura kSapaNA ke rUpa meM cAra prakAra kA hai| adhyayana ke nAmAdhyayana, sthApanAdhyayana, drabyAdhyayana aura bhAvAdhyayana--ye cAra bheda haiN| akSINa ke nAma, sthApanA, dravya aura bhAva--ye cAra bheda haiN| ina cAra meM bhAvAkSINatA ke grAgamata: bhAvAkSINatA aura noyAgamata: bhAvAkSINatA kahalAtI hai| jo vyaya karane para bhI kicinmAtra bhI kSINa na ho vaha nogrAgamataH bhAvAkSINatA kahalAtI hai| jaise-eka jagamagAte dIpaka se zatAdhika dIpaka prajvalita kiye jA sakate haiM, kintu usase dIpaka kI jyoti kSINa nahIM hotI vaise hI prAcArya zrata kA dAna dete haiN| ve svayaM bhI zratajJAna se dIpta rahate haiM aura dusaroM ko bhI pradIpta karate haiM / sArAMza yaha hai ki zruta kA kSINa na honA bhAvAkSINatA hai| prAya ke nAma, sthApanAdi cAra bheda haiN| jJAna, darzana aura cAritra kA lAbha prazasta prAya hai| krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kI prApti aprazasta prAya hai| kSapaNA ke nAma, sthApanAdi cAra bheda haiM / kSapaNA kA artha nirjarA, kSaya hai / krodhAdi kA kSaya honA prazasta kSapaNA hai| jJAnAdi kA naSTa honA aprazasta kSapaNA hai| moghaniSpanna nikSepa ke vivecana ke pazcAta nAmaniSpanna nikSepa kA vivecana karate hue kahA hai-jisa vastu kA nAmanikSepaniSpanna ho cukA hai use nAmaniSpannanikSepa kahate haiM, jaise sAmAyika / isake bhI nAmAdi cAra bheda haiM / bhAvasAmAyika kA vivecana vistAra se kiyA hai aura bhAvamAmAyika karane vAle zramaNa kA prAdarza prastuta karate hue batAyA hai--jisakI AtmA sabhI prakAra se sAvadha vyApAra se nivRtta hokara mUlaguNarUpa saMyama, uttaraguNarUpa niyama tathA tapa Adi meM lIna hai usI ko bhAvasAmAyika kA anupama lAbha prApta hotA hai| jo trasa aura sthAvara sabhI prANiyoM ko prAtmavata dekhatA hai, unake prati samabhAva rakhatA hai vahI sAmAyika kA saccA adhikArI hai| jisa prakAra mujhe duHkha priya nahIM hai, vaise hI anya prANiyoM ko bhI daHkha priya nahIM hai, aisA jAnakara jo na kisI anya prANI kA hanana karatA hai, na karavAtA hai aura na karate hue kI anumodanA hI karatA hai vaha zramaNa hai, Adi / 56. Nicchae NiNNae khivadi tti shikkheyo| -dhavalA pu. 1, pR. 10 57. naamsthaapnaadrvybhaavtstnnyaasH| -tattvArthasUtra 1 / 5 58. upAyo nyAsa ucyte| -dhavalA 1111111, gA. 11 / 17 [ 37 ] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sutrAlApaka nikSepa vaha hai jisameM 'karemi bhaMte sAmAiyaM' Adi padoM kA nAmAdi bhedapUrvaka vyAkhyAna kiyA jAtA hai / isameM sUna kA zuddha aura spaSTa rUpa se uccAraNa karane kI sUcanA dI hai / anuyogadvAra kA tRtIya dvAra anugama hai / uttarAdhyayanaNi meM anugama kI vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai-jisake dvArA sUtra kA anusaraNa athavA sUtra ke artha kA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai, vaha anugama/vyAkhyA hai| anuyogadvAraNi meM anugama kI vyAkhyA isa prakAra milatI hai-artha se sUtra aNu arthAt laghu hotA hai, usake anurUpa gamana karanA anugama hai / 60 dUsare zabdoM meM yoM bhI kaha sakate haiM ki sUtra aura artha ke anukUla gamana karanA anugama hai / 11 anuyogadvAra maladhArIya TIkA meM anugama ko paribhASA isa rUpa meM milatI hai--sUtra par3hane ke pazcAt na karanA anugama hai| jisake dvArA sUtrAnusArI jJAna hotA hai, vaha anugama hai|52 anugama ke mUtrAnugama aura niryuktyanugama, ye do bheda haiM / niryuktyanugama ke tIna bheda haiM- nikSepaniyuktyanugama, upodghAtaniryuktyanugama aura sUtraspazikaniyuktyanugama / isameM nikSepaniyuktyanugama kA vivecana kiyA jA cukA hai| upodghAtaniryuktyanugama ke uddeza, nirdeza, nirgama Adi chavvIsa bheda batAye haiM / sUtraspazikaniyuktyanugama kA artha hai-askhalita, amilita, anya sUtroM ke pAThoM se asaMyukta, pratipUrNa ghoSayukta, kaNTha--aoSTha se vimukta tathA gurumukha se grahaNa kiye hue uccAraNa se yukta sUtroM ke padoM kA sva siddhAnta ke anurUpa vivecana krnaa| anuyogadvAra kA cauthA dvAra naya hai / naya jainadarzana kA pAribhASika zabda hai| jo vastu kA bodha karAte haiM ve naya haiM / 3 vastu ananta dharmAtmaka hai| bastu ke una sampUrNa dharmoM kA yathArtha aura pratyakSa jJAna kevala sarvajJasarvadarzI ko hI ho sakatA hai| para sAmAnya mAnava meM baha sAmarthya nahIM hai| sAmAnya mAnava eka samaya meM kucha kA hI jJAna kara pAtA hai / yahI kAraNa hai ki usakA jJAna prAMzika hai, prAMzika jJAna ko naya kahate haiN| yaha smaraNa rakhanA hogA, pramANa aura naya ye donoM jJAnAtmaka haiN| kintu donoM meM antara yahI hai ki pramANa sampUrNa vastu kA jJAna karAtA hai to naya vastu ke eka aMza kA jJAna karAtA hai| pramANa ko sakalAdeza aura naya ko vikalAdeza kahA hai| sakalAdeza meM vastu ke samasta dharmoM kI vivakSA hotI hai para vikalAdeza meM eka dharma ke atirikta anya dharmoM kI vivakSA nahIM hotii| vikalAdeza ko samyak isIlie mAnA jAtA hai ki vaha jisa dharma kI vivakSA karatA hai usake atirikta anya dharmoM kA pratiSedha nahIM karatA kintu una dharmoM kI upekSA karatA hai| vaktA ke abhiprAya kI dRSTi se naya kA lakSaNa isa prakAra hai-birodhI dharmoM kA niSedha na karate hue vastu ke eka aMza yA dharma ko grahaNa karane vAlA jJAtA kA abhiprAya naya hai / 4 dUsare zabdoM meM anekAntAtmaka vastu meM virodha ke binA hetu kI mukhyatA se sAdhya vizeSa kI yathArthatA ko prApta karAne meM samartha zabdaprayoga naya hai|65 jitane vacana 59. anugamyate'nenAsmizceti anugmH| -uttarAdhyayanapUNi, pRSTha 9 60. pratthAto suttaM aNu, tassa aNurUvaga maNattAno anugmo| -anuyogadvAracUrNi, pRSTha 18 61. sUtrArthAnukUlagamanaM vA anugmH| ----anuyogadvAracUNi, pRSTha 23 62. sUtrapaThanAdanu pAcAd gamanaM-vyAkhyAnamanugamaH / anusUtramoM gamyate-jJAyate' anenetyanugamaH // --anuyogadvAra malladhArI TIkA, pannA 54 63. nayaMti gamayaMti prApnuvaMti vastu ye te nyaaH| -uttarAdhyayanacUNi, pRSTha 234 64. prameyakamalamArtaNDa / --pRSTha 676 65. sarvArtha siddhi / --za33 [ 38 ] Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke prakAra haiM, utane hI naya bhI haiM / 16 isa taraha naya ke ananta bheda ho sakate haiN| tathApi unakA samAhAra karate hue aura samajhane kI saralatA kI dRSTi se una saba vanana-pakSoM ko adhika se adhika sAta bhedoM meM vibhAjita kara diyA hai / anuyogadvAra meM sAta nayoM kA varNana hai| 1. nega manaya, 2. saMgrahanaya, 3. vyavahAranaya, 4. RjusUtranaya, 5. zabdanaya, 6. samabhirUDhanaya 7. evaM bhUtanaya / ThANAMga 67 aura prajJApanA 8 meM bhI sAta nayoM kA varNana hai| sAta nayoM meM zabda samabhirUr3ha aura evaM bhUta ye tIna zabdanaya hai 66 aura negama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra ye cAra naya arthanaya haiN| tIna zabda ko viSaya kahate haiM, ataH zabdanaya hai aura zeSa cAra ardha ko apanA viSaya banAte haiM isaliye arthanaya sAmAnya aura vizeSa prAdi aneka dharmoM ko grahaNa karane vAlA abhiprAya naigamanaya hai|00 prastuta naya sattArUpa sAmAnya ko dravyatva, guNatva, karmatva rUpa avAntara sAmAnya ko asAdhAraNa rUpa vizeSa tathA pararUpa se vyAvRtta aura sAmAnya se bhinna avAntara vizeSoM ko jAnatA hai athavA do dravyoM meM se, do paryAyoM meM se tathA dravya aura paryAya meM se kisI eka ko mukhya aura dUsare ko gauNa karake jAnanA naigamanaya hai|" vizeSoM kI apekSA na karake vastu ko sAmAnya rUpa se jAnanA saMgrahanaya hai / 72 jaise---jIva kahane se trasa, sthAvara prabhati sabhI prakAra ke jIvoM kA parijJAna hotA hai, bheda mahita sabhI paryAyoM yA vizeSoM ko apanI jAti ke virodha ke binA eka mAnakara sAmAnya se sabako grahaNa karane vAlA saMgrahanaya hai / 73 dUsare zabdoM meM samasta padArthoM kA samyaka prakAra se ekIkaraNa karake jo abheda rUpa se grahaNa karatA hai, vaha saMgrahanaya hai|04 athavA yoM bhI kaha sakate haiM ki vyavahAra kI apekSA na karake satAdi rUpa se sakala padArthoM kA saMgraha karanA saMgrahanaya hai| saMgrahanaya se jAne hue padArthoM kA yogya roti se vibhAga karane vAlA abhiprAya vyavahAranaya hai|6 saMgrahanaya jisa artha ko grahaNa karatA hai. usa artha kA vizeSa rUpa se bodha karane ke lie usakA pRthakkaraNa aAvazyaka hotA hai| yaha satya hai, saMgrahanaya meM sAmAnya mAtra kA hI grahaNa hotA hai tathApi usa sAmAnya kA rUpa kyA hai ? isakA vizleSaNa karane ke lie vyavahAra kI jarUrata hotI hai| isalie sAmAnya ko bhedapUrvaka grahaNa karanA vyavahAranaya hai| vartamAnakAlavartI paryAya ko mAnya karane 66. jAvaDyA vayaNapahA tAvaiyA ceva honti nnyvaayaa| -sanmatitakaM, gAthA 47 67. satta mUlanayA paM. taM.-negame, saMgahe, vavahAre, ujjusute, sadde, samabhirUDhe, evaMbhUte / -sthAnAMga 7552 68. se ki ta NayagatI ? jaNa bhegamasaMgahavabahAraujjusuyasasamabhirUDhaevaMbhUyANaM nayANa jAgatI, athavA sacaNayA vi jaM icchati / prajJApanA, pannA 16 69. tihaM sddnyaann| -anuyoga dvAra 148 70. sAmAnyavizeSAdyanekadharmopanayanaparo'dhyavasAyo nNgmH| -jainatakabhASA 71. NegehiM bhANe hi miya itti Negamassa ya niruutii| -anuyoga dvArasUtra 72. sAmAnyamAtragrAhI parAmarza : saMgrahaH / - jainatarkabhASA 73. svajAtyavirodhenaikadhyamupAnIya paryAyAnAkrAntabhedAn vizeSeNa samastagrahaNAt saMgrahaH / --sarvArthasiddhi 1133 74. samamekIbhAvasamyaktve vartamAno hi gRhyate / niruktyA lakSaNaM tasya tathAsati vibhAvyate // -zlokavAtika 1133 75. vyavahAramanapekSya sattAdirUpeNa sakalavastusaMgrAhakaH sNgrhnyH| --dhavalAkhaNDa 13 76. saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisaMdhinA kriyate sa vyavahAraH / - jainatarkabhASA 77. saMgraheNa gRhItArthasya bhedarUpatayA vastu yena vyavahriyate iti vyvhaarH| -AptaparIkSA 9 [ 39] Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle--grahaNa karane vAle abhiprAya ko RjusUtranaya kahate haiN| 8 bhUtakAla vinaSTa aura bhaviSyakAla anutpanna hone se vaha kevala vartamAna kAlavI paryAya ko hI grahaNa karatA hai| RjUsUtranaya vartamAna kSaNa kI paryAya ko hI pradhAnatA detA hai / jaise---maiM isa samaya sukha bhoga rahA huuN| yahA~ para kSaNasthAyI sukhaparyAya ko sukha mAnakara usa suravaparyAya kA prAdhAra jo prAtmadravya hai, usako gauNa kara diyA gayA hai| paryAyavAcI zabdoM meM bhI kAla, kAraka, liMga, saMkhyA, puruSa aura upasarga ke bheda se arthabheda mAnanA zabdanaya hai|76 vibhinna saMyogoM ke AdhAra para jo zabdoM meM arthabhedI kalpanA kI jAtI hai, vaha zabdanaya hai / paryAyavAcI zabdoM meM bhinna artha ko ghotita karanA niyukti thAnI vyutpatti ke bheda se paryAyavAcI zabdoM ke artha meM bheda svIkAra karane vAlA mamabhirUDhanaya hai| indra, zaka, purandara, prabhati zabda paryAyavAcI haiN| tathApi bhinna-bhinna vyutpatti se bhinna-bhinna artha ko dhotita karate haiN| zabdanaya to samAna kAla, kAraka, liga Adi yukta paryAyavAcI zabdoM kA eka hI artha mAnatA hai| kintu kAraka Adi kA bheda hone para hI paryAyavAcI zabdoM meM artha bheda svIkAra karatA hai| para kAraka Adi kA bheda na hone para paryAyavAcI zabdoM meM abhinna artha mAnatA hai para samabhirUDhanaya to paryAyabheda hone se hI una zabdoM meM arthabheda mAnatA hai|80 jisa mamaya padArthoM meM jo kriyA hotI hai, usa samaya kriyA ke anukUla zabdoM se artha ke pratipAdana karane ko evaM bhUtanaya kahate haiN|61 jaise-~-aizvarya kA anubhava karate samaya indra, samartha hone ke samaya zakra aura nagaroM kA nAza karate samaya purandara khnaa| evaMbhUtanaya nizcaya pradhAna hai, zabdoM kI jo vyutpatti hai usa vyutpatti kA nimittabhutakriyA java padArtha meM hotI hai taba vaha padArtha ko usa zabda kA bAcya mAnatA hai| isa prakAra sAtoM naya pUrva-pUrva naya se uttara-uttara nayoM kA viSaya sukSma hotA calA gyaa| naMgamanaya sAmAnya aura vizeSa bheda-abheda donoM ko grahaNa karatA hai| jabaki saMgrahanaya kI dRSTi usase saMkIrNa hai, vaha sAmAnya aura abheda ko viSaya karatA hai| saMgrahanaya se bhI vyavahAranaya kA viSaya kama hai| saMgrahanaya jahA~ samasta sAmAnya padArthoM ko jAnatA hai, aura vyavahAranaya saMgraha se jAne hue padArtha ko vizeSa rUpa se grahaNa karatA hai| RjusUtranaya kA viSaya vyavahAranaya se kama hai, ki vyavahAranaya traikAlika viSaya kI sattA ko mAnatA hai| jabaki Rjumutranaya se vartamAna padArtha kA hI parijJAna hotA hai| Rjumutranaya kI apekSA zabdanaya kA viSaya kama hai| kyoMki zabdanaya kAla Adi ke bheda se vartamAna paryAya meM bhI bheda svIkAra karatA hai| zabdamaya vartamAna paryAya ke vAcaka vividha paryAyavAcI zabdo meM se kAla, liMga, saMkhyA, puruSa prAdi vyAkaraNa mambandhI viSamatAnoM kA nirAkaraNa karake kevala' samAna kAla, liMga Adi zabdoM ko ekArthavAcI mAnatA hai| jabaki RjUsUtranaya meM kAla grAdi kA bheda nahIM hotA / zabdanaya se bhI samabhirUDha kA viSaya kama hai| vaha paryAya aura vyutpattibheda se arthabheda mAnatA hai| jabaki zabdanaya paryAyavAcI zabdoM meM kisI bhI prakAra kA bheda nahIM mAnatA / samabhirUDanaya indra, zakra Adi ekArthavAcI zabdoM ko bhI vyutpatti kI dRSTi se bhinna arthavAcI mAnatA hai| vaha kimI eka hI zabda ko vAcaka rUpa meM rUDha karatA hai| para vaha sUkSmatA zabdanaya meM nahIM hai| evaMbhUtanaya kA viSaya samabhirUDhanaya se bhI nyUna hai| vaha artha ko bhI usa zabda kA vAcya tabhI mAnatA hai, jaba artha apanI 78. (ka) Rju vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtra prAdhAnyata: sUtrayannabhiprAya RjusUtraH / (kha) paccuppalaggAhI ujjusuno NayavihI muNe avvo| -jainatarkabhASA 79. kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / kAlakArakaliMgasaMkhyApuruSopasargAH kAlAdayaH / --jainatarka bhASA 20. paryAyazabdeSu niyuktibhedena bhinnamartha samabhirohan samabhirUDhaH / -jainatarkabhASA 81. yenAtmanAbhUtastenaivAdhyavasAyatIti evNbhuutH| -sarvArthasiddhi 1133 [ 40 ] Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t) vyutpati mUla kriyA meM lagA ho| sArAMza yaha hai, pUrva-pUrva naya kI apekSA uttara-uttara naya sUkSma aura sUkSmatara viSaya vAlA hotA hai; aura uttara-uttara naya kA viSaya pUrva-pUrva naya ke viSaya para hI Adhata hai| aura pratyeka kA viSaya kSetra uttarottara tyUna hone se inakA paraspara meM paurAparya sambandha hai| nayadvAra ke vivecana ke sAtha hI cAroM prakAra ke anuyogadvAra kA varNana pUrNa hotA hai / isa prakAra anuyogadvArasUtra meM bahuta hI mahattvapUrNa jaina pAribhASika zabda-siddhAntoM kA vivecana hai| upakrama-nikSepa zailI kI pradhAnatA aura sAtha hI bheda-prabheda kI pracuratA hone se yaha Agama anya prAgamoM se kliSTa hai tathApi janadarzana ke rahasya ko samajhAne ke lie yaha atIva upayogI hai| jainAgama kI prAcIna caNi-TokAnoM ke prArambha ke bhAga ko dekhate hae jJAta hotA hai ki samagra nirUpaNa meM vahI paddhati apanAI gaI hai jo anuyogadvAra meM hai| yaha sirpha zvetAmbarasammata jaina AgamoM ko TIkAnoM para hI nahIM lAgU hotA varan digambara apanAI hai| isakA pramANa digambarasammata SaTkhaNDAgama Adi prAcIna zAstroM kI TIkA se milatA hai prAcInatA kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| anuyogadvAra meM sAMskRtika sAmagrI bhI pracAra mAtrA meM hai| saMgIta ke sAta svara, svarasthAna, gAyaka ke lakSaNa, grAma, mUcrchanAe~, saMgIta ke guNa aura doSa, navarasa, sAmudrika lakSaNa, 108 aMgula ke mApa vAle, zaMkhAdi cihna vAle, masa, tila prAdi vyaMjana vAle uttama puruSa prAdi batAye gaye haiN| nimita ke sambandha meM bhI prakAza DAlA hai, jaise-AkAzadarzana aura nakSatrAdi ke prazasta hone para suvRSTi aura aprazasta hone para bhikSa Adi / isa taraha isameM sAMskRtika va sAmAjika varNana bhI kiyA gayA hai| 82 anuyogahAra ke racayitA yA saMkalanakartA ArakSita mAne jAte haiN| Arya rakSita se pahale yaha paddhati thI ki prAcArya apane medhAvI ziSyoM ko choTe-bar3e sabhI sUtroM kI vAcanA dete samaya cAroM anuyogoM kA bodha the| usa vAcanA kA kyA rUpa thA? vaha Aja hamAre samakSa nahIM hai, tathApi itanA kahA jA sakatA hai ki be bAcanA dete samaya pratyeka sUtra para AcAradharma, usake pAlanakartA, unake sAdhana-kSetra kA vistAra aura niyamagrahaNa kI koTi evaM bhaMga Adi kA varNana kara sabhI anuyogoM kA eka sAtha bodha karAte the| isI vAcanA ko apRthaktvAnuyoga kahA gayA hai| prAcArya malayagiri ne likhA hai ki jaba caraNakaraNAnuyoga Adi cAroM anuyogoM kA pratyeka sUtra para vicAra kiyA jAya to vaha apRthaktvAnuyoga hai| apRthaktvAnuyoga meM vibhinna naparaSTiyoM kA avataraNa kiyA jAtA hai aura usameM pratyeka sUtra para vistAra se carcA kI jAtI hai|83 Arya vanasvAmI taka kAlika AgamoM ke anuyoga (vAcanA) meM anuyogoM kA apRthaktva rUpa rahA / usake pazcAta prAya rakSita ne kAlika zruta aura dRSTivAda ke pRthak anuyoga kI vyavasthA kii|4 kAraNa nimAryarakSita ke dharmazAsana meM jJAnI, dhyAnI, tapasvI aura bAdI sabhI prakAra ke santa the| una ziSyoM meM puSyamitra ke tIna viziSTa mahAmedhAvI ziSya the| unameM se eka kA nAma durbalikApuSyamitra, dUsare kA dhRtapuSyamitra aura tIsare kA vastrapuSyamitra thaa| dhratapuSyamitra aura vastrapuSyamitra kI labdhi kA yaha prabhAva thA ki pratyeka gRhastha ke ghara se zramaNoM ko ghRta aura vastra saharSa upalabdha hote the| durbalikApuSyamitra nirantara svAdhyAya meM tallIna rahate the| 82. 'nandosuttaM anuyogadArAI' kI prstaavnaa| -pRSTha 52 se 70 83. apuhuttamegabhAvo sutte sutte suvittharaM jattha / bhannaMtaNuprogA caraNadhammasaMkhANadalyANa // -Avazyaka malayagiri vRtti, pR. 383 84. jAvaMti ajjavairA apuhuttaM kAliyANunoge ya / teNAreNa puhutta kAliyasuya diTTivAye ya // (vahIM) [41] Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyaMrakSita ke anya muni, vindhya, phalgurakSita, goSThAmAhila pratibhAsampanna ziSya the| unheM jitanA sUtrapATha prAcArya se prApta hotA thA usase unheM santoSa nahIM hotA thA, ata: unhoMne eka pRthak vAcanAcArya kI vyavasthA ke lie prArthanA kii| AcArya ne durvalikApuSyamitra ko isake lie niyukta kiyA / kucha dinoM ke pazcAt durbalikApuSyamitra ne prAcArya se nivedana kiyA ki vAcanA dene meM samaya laga jAne ke kAraNa maiM paThita jJAna kA punarAvartana nahIM kara pAtA, ataH vismaraNa ho rahA hai| prAcArya ko Azcarya huA ki itane medhAvI ziSya kI bhI yaha sthiti hai / ataH unhoMne pratyeka sUtra ke anuyoga pRthak-pRthaka kara diye / apariNAmI aura pratipariNAmI ziSya naya dRSTi kA mUlabhAva nahIM samajha kara kahIM kabhI ekAnta jJAna, ekAnta kriyA, ekAnta nizcaya athavA ekAnta vyavahAra ko ho upAdeya na mAna leM tathA sUkSma viSaya meM mithyAbhAva nahIM grahaNa kareM, etadartha nayoM kA vibhAga nahIM kiyaa|85 anuyogadvAra kA racanA samaya vIra nirvANa saMvat 827 se pUrva mAnA gayA hai aura kitane hI vidvAna use dusarI zatAbdI kI racanA mAnate haiN| prAgamaprabhAvaka puNyavijayajI mahArAja Adi kA yaha mantavya hai ki anuyoga kA pRthakkaraNa to prAcArya prAyaM rakSita ne kiyA kintu anuyogadvArasUtra kI racanA unhoMne hI kI ho aisA nizcita rUpa se nahIM kaha skte| vyAkhyA sAhitya mUla grantha ke rahasya kA samudghATana karane hetu atItakAla se usa para vyAkhyAtmaka sAhitya likhA jAtA rahA hai| vyAkhyAtmaka lekhaka mUla grantha ke abhISTa artha kA vizleSaNa to karatA hI hai, sAtha hI usa sambandha meM apanA svatantra cintana bhI prastuta karatA hai| prAcInatama jaina vyAkhyAtmaka sAhitya meM prAgamika vyAkhyAoM kA gauravapUrNa sthAna hai| usa vyAkhyAtmaka sAhitya ko pAMca bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| (1) niyuktiyA~ (nijjutti), (2) bhASya (bhAsa), (3) cUNiyA~ (cuNNi), (4) saMskRta TIkAe~ aura (5) lokabhASAoM meM racita vyAkhyAe~ / niyuktiyA~ aura bhASya ye jaina AgamoM kI prAkRta padya-baddha TIkAe~ haiM jinameM vizeSa rUpa se pAribhASika zabdoM kI vyAkhyAe~ kI gaI haiN| isa vyAkhyAzailI kA darzana hameM anuyogadvArasUtra meM hotA hai| para anuyogadvAra para na niyukti likhI gaI hai aura na koI bhASya hI likhA gayA hai| anuyogadvAra para sabase prAcIna vyAkhyA cUNi hai| caNiyA~ prAkRta athavA saMskRtamizrita prAkRta meM likhI gaI vyAkhyAe~ haiN| gadyAtmaka hone ke ka / yAtmaka hone ke kAraNa caNiyoM meM bhAvanAbhivyakti nirbAdha gati se ho pAI hai| vaha bhASya aura niyukti kI apekSA adhika vistRta aura caturmukhI jJAna kA srota hai| anuyogadvAra para do cUNiyA~ upalabdha haiN| eka cUNi ke racayitA jinabhadragaNi kSamAzramaNa haiM, jo kevala aMgula pada para hai / dUsarI anuyogadvAracUNi ke racayitA jinadAsagaNimahattara haiM ve saMskRta aura prAkRta ke adhikArI vijJa the / inake guru kA nAma gopAlagaNi thA, jo vANijyakulakoTika gaNa aura vajrazAkhA ke 85. (ka) Avazyaka malayagirivRtti, pRSTha 399 (kha) prabhAvakacaritra 240-243, pRSTha 17 (ga) RSimaNDala stotra 210 [ 42] Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAna the aura unake vidyAguru pradyumnakSamAzramaNa the| unake pitA kA nAma nAga thA aura mAtA kA nAma gopA thA 86 jinadAsamahattara ke jIvana ke sambandha meM vizeSa sAmagrI upalabdha nahIM hai| nandINi ke anta meM unhoMne jo apanA paricaya diyA hai, vaha bahuta hI aspaSTa hai / 60 uttarAdhyayanaNi meM unhoMne apane guru ke nAma kA evaM kula, gaNa aura zAkhA kA ullekha kiyA hai, para svayaM ke nAma kA ullekha nahIM kiyaa| nizIthaNi ke prArambha meM unhoMne pradyumna kSamAzramaNa kA vidyAguru ke rUpa meM ullekha kiyA hai| nizIthacUrNi ke anta meM unhoMne apanA paricaya rahasya zailI meM diyA hai| ve likhate haiM, akArAdi svarapradhAna varNamAlA ko eka varga mAnane para avarga se savarga taka pATha varga banate haiN| prastuta krama se tRtIya 'ca' varga kA tRtIya akSara 'ja', catuthaM 'Ta' varga kA paMcama akSara 'Na', paMcama 'ta' varga kA tRtIya akSara 'da', aSTama varga kA tRtIya akSara 'sa' tathA prathama 'a' varga kI mAtrA 'ikAra' dvitIya mAtrA 'AkAra' ko kramaza: 'ja' aura 'da' ke sAtha milA dene para jo nAma hotA hai, usI nAma ko dhAraNa karane vAle vyakti ne prastuta caNi kA nirmANa kiyA hai / 12 anuyogadvAraNi ke racayitA jinadAsagaNimahattara hI haiN| unakA samaya vikrama saMvat 650 se 750 ke madhya hai / kyoMki nandIcUNi kI racanA vi. saM. 733 meM huI hai| anuyogadvAraNi mUla sUtra kA anusaraNa karate hue likhI gaI hai ! isa cUNi meM prAkRta bhASA kA ho mukhya rUpa se prayoga hayA hai| saMskRta bhASA kA prayoga ati alpa mAtrA meM huA hai| isameM prArAma prabhRti zabdoM kI vyAkhyA hai| prArambha meM maMgala ke sambandha meM bhAvanandI kA svarUpavizleSaNa karate hue jJAna ke 86. vANijakulasaMbhUto koDiyagaNito ya vjjsaahiito| govAliyamahattarapro vikkhAto pAsi logammi / / sasamaya-parasamayaviU proyassI dehiga sugNbhiiro| sIsagaNasaMparivaDo vakhANaratippiyo prAsI // tesi soseNa imaM uttajjhayaNANa caNNirakhaMDaM tu / raiyaM aNuggahatthaM sIsANaM maMdabuddhIga || -uttarAdhyayanacUNi-1-2, 3, gAthA 57. savisesAyarajuttaM kAu paNAmaM ca atyadAyissa / pajjuNNakhamAsamaNassa caraNa-karaNANupAlassa // -nizodhavizeSacUNi, pIThikA 2 88. saMkarajaDamauDavibhUsaNassa taNNAmasarisaNAmassa / tassa suteNesa katA visesacuNNI NisIhassa // .-nizIvizeSacUNi, uddezaka 13 89. rvikrmbhidhaannkkhrsttmvggNt-akkhrjuennN| NAmaM jasithie suteNa tise kayA cuNNI // -nizItha vizeSacUrNi, uddezaka 15 90. Ni re ga ma ma ta Na ha sa dA ji yA psuptisNkhgjtttthitaakulaa| kamaTTitA dhImataciMtiyakkha rA phuDaM kaheyaMta'bhidhANa kttunno|| nandINi 1 91. uttarAdhyayanacUNi 1, 2, 3 . 92. ti cau paNa amavagge ti tiga apakharA va tesi / paDhamatatiehI tidusarajuehI NAmaM kayaM jassa // -nizIthacUrNi [ 43 ] Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca bhedoM para cintana na kara yaha likhA hai ki isa para hama nandIcUNi' meM vyAkhyA kara cuke haiN| ataH usakA avalokana karane hetu prabuddha pAThakoM ko mucana kiyA hai / isase yaha bhI spaSTa hai ki anuyogadvAracUNi, nandIcUrNi ke pazcAt likhI gii| anuyogavidhi aura anuyogArtha para cintana karate hue Avazyaka para paryApta prakAza DAlA hai / AnupUrvI para vivecana karate hue kAlAnupUrvI kA svarUpa pratipAdana karate hue unhoMne pUrvAgoM kA paricaya diyA hai| sapta svaroM kA saMgIta kI dRSTi se gaharAI se cintana kiyA hai| vIra, zRgAra, adbhuta, raudra, brIDanaka, vIbhatsa, hAsya, karuNa aura prazAnta ina nau rasoM kA modAharaNa nirUpaNa hai| mAtmAgula, utsedhAMgula, prAmANAMgula, kAlapramANa, manuSya prAdi prANiyoM kA pramANa garbhaja prAdi mAnakoM kI saMkhyA Adi para vivecana kiyA gayA hai| jJAna aura pramANa, saMkhyAta asaMkhyAta, ananta Adi viSayoM para bhI cUNikAra ne prakAza DAlane kA prayAsa kiyA hai| prAcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa, jo suprasiddha bhASyakAra rahe haiM, jinhoMne anuyogadvAra ke aMgula pada para eka ca ilikhI thI, usa caNi ko jinadAmagaNimahattara ne akSaraza: udadhata kiyA hai| 3 prastuta caNi meM prAcArya ne apanA nAma bhI diyA hai / 4 caNi ke pazcAta jaina manISiyoM ne Agama sAhitya para saMskRta meM aneka TIkAe~ likhI haiN| TIkAdAroM meM prAcArya ribhadrasUri kA nAma sarvaprathama hai| ve prAcIna TIkAkAra haiN| haribhadrasUri pratApapUrNa pratibhA ke dhanI prAcArya the| unhoMne aneka AgamoM kI TIkAe~ likhI haiN| anuyogadvAra para bhI unakI eka mahattvapUrNa TIkA hai, jo anuyogadvAraNi kI zailI para likhI gaI hai| TIkA ke prArambha meM unhoMne sarvaprathama zramaNa bhagavAna mahAvIra ko namaskAra kara anuyogadvAra para vivRtti likhane kI pratijJA kI hai / 5 anuyogavRtti kA nAma unhoMne ziSyahitA diyA hai| isa vatti kI racanA nandI vivaraNa ke pazcAta haI hai ! 6 maMgala Adi zabdoM kA vivecana nandIbatti meM ho jAne ke kAraNa isameM vivecana nahIM kiyA hai, aisA TIkAkAra kA mata hai| yAvazyaka zabda para nikSepapaddhati se cintana kiyA hai| zruta para nikSepapaddhati se vicAra kara TIkAkAra ne caturvidha zrata ke svarUpa ko Avazyaka vivaraNa se samajhAne kA sUcana kiyA hai| skandha, upakrama prAdi ko bhI nikSepa kI dRSTi se samajhAne ke pazcAta vistAra ke sAtha prAnupUnI vA pratipAdana kiyA hai| prAnupUrvI ke anukrama, anuparipATo, ye paryAyavAcI batAye haiM / AnupUrvI ke pazcAt dvinAma se lekara dazanAma taka kA vyAkhyAna kiyA gayA hai| pramANa para cintana karate hue vividha aMguloM ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai aura samaya se lekara palyopama-sAgaropama taka kA varNana kiyA gayA hai| bhAvapramANa ke varNana meM pratyakSa, anumAna, praupamya, pAgama, darzana, cAritra naya aura saMkhyA para vicAra kiyA hai| jAnanaya aura kriyAnaya ke samanvaya kI upayogitA siddha kI gaI hai| - .--. 93. gaNadharavAda paM. dalasutra mAlavaNiyA, pRSTha 211 94. zrI zvetAmbarAcArya zrI jinadAsagaNimahattara pUjyapAdAnAmanuyogadvArANAM cUNiH ---anuyogadvAraNi 95. praNipatya jinavarendra tridazendranarendrapUjitaM vIram / __ anuyogadvArANAM prakaTArthI vivRttimabhidhAsye // anuyogadvAravRtti ? 96. nndydhyynvyaakhyaansmnntrmevaanuyogdvaaraadhyynaavkaashH| --anuyogadvAravatti, pRSTha 1 97. vijJapti: phaladA paMsAM, na kriyA phaladA mtaa| mithyAjJAnAtpravattasya, phalAsaMvAdadarzanAt / / kriyana phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhavet // ...-anuyogadvAravRtti, pRSTha 126, 127 [44 ] Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvAra para dUsarI vRtti maladhArI prAcArya hemacandra kI hai| prAcArya hemacandra mahAn pratibhA-sampanna aura AmamoM ke samartha jJAtA the| yaha vRtti sUtrasparzI hai| sUtra ke guru gambhIra rahasyoM ko isameM prakaTa kiyA gayA hai| vRtti ke prArambha meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ko, gaNadhara gautama prabhRti prAcAryavarga ko evaM zruta devatA ko namaskAra kiyA gayA hai| vRttikAra ne isa bAta kA spaSTIkaraNa kiyA hai ki prAcIna medhAvI prAcAryoM ne caNi va TIkAnoM kA nirmANa kiyA hai| unameM una prAcAryoM kA prakANDa pANDitya jhalaka rahA hai| tathApi maiMne mandabuddhi vyaktiyoM ke lie isa para vRtti likhI hai| yaha vRtti granthakAra kI prauDha racanA hai| kRti ke adhyayana se granthakAra kI gahana adhyayanazIlatA kA anubhava hotA hai| prAgana ke marmasparzI vivecana se yaha spaSTa hai ki prAcArya Agama ke eka marmajJa vidvAn the| unakI prastuta vati anuyogadvAra kI gahanatA ko samajhAne ke lie atyanta upayogI hai| prAcArya haribhadra kI TIkA atyanta saMkSipta thI aura vaha mukhya rUpa se prAkRta caNi kA hI anuvAda thii| prAcArya hemacandra ne suvistRta TIkA likhakara pAThakoM ke lie anuyogadvAra ko sarala aura sUgrAhya banA diyA hai| vatti meM yatra-tatra anya granthoM ke zloka udhata kie gaye haiN| vRti kA vranthamAna 5900 zloka pramANa hai| para vRtti meM racanA ke samaya kA koI ullekha prApta nahIM hai| saMskRta TIkA yuga ke pazcAt loka bhASAoM meM bAlAvabodha kI racanAe~ prArambha huIM, kyoMki TIkAoM meM dArzanika viSayoM kI carcAeM carama sImA para paha~ca gaI thiiN| janasAdhAraNa una viSayoM ko sahaja rUpa se nahIM samajha makatA thA, ataH janahita kI daSTi se AgamoM ke zabdArtha karane vAle saMkSipta lokabhASAoM meM TabbAnoM kA nirmANa kiyaa| sthAnakavAsI prAcArya muni dharamasiMhajI ne vikrama kI aThArahavIM zatAbdI meM sattAIsa AgamoM para bAlAvabodha Tabbe likhe / Tabve mUlasparzI artha ko sparza karate haiN| sAmAnya vyaktiyoM ke lie ye bahuta hI upayogI haiN| anuyogadvAra para bhI eka TabbA likhA huA hai / TaTabA ke pazcAta AgamoM kA anuvAdayuga prArambha hmaa| AcArya amolaka RSijI ma. ne sthAnakavAsI paramparAmAnya battIsa grAgamoM kA hindI anuvAda kiyaa| usameM anuyogadvAra bhI eka hai| yaha anuvAda sAmAnya pAThakoM ke lie atyanta upayogI siddha huaa| zramaNa saMgha ke prathama prAcArya prAtmArAmajI ma. ne AgamoM ke rahasyoM ko samudghATita karane hetu aneka grAgamoM para hindI meM vyAkhyAe~ likhiiN| ve vyAkhyAe~ sarala, sarasa aura sugama haiN| unhAne anuyogadvAra para bhI saMkSipta ma vivecana likhaa| sthAnakavAsI paramparA ke prAcArya ghAsIlAlajI ma. te saMskRta meM vistRta TIkAe~ likhiiN| una TIkAoM kA hindI aura gujarAtI meM anuvAda bhI kiyaa| prAya: unake racita battIsa prAgamoM kI TIkAe~ mudrita ho cukI haiN| lekhaka ne aneka granthoM ke uddharaNa bhI diye haiN| isa prakAra anuyogadvArasUtra para aneka murdhanya manISiyoM ne kArya kiyA hai| jaba prakAzanayUga prArambha huA taba sarvaprathama san 1880 meM anuyogadvArasUtra maladhArI hemacandrakRta vRtti sahita rAyavahAdura dhanapatasiMha kalakattA se prakAzita hayA / usake pazcAta sana 1915-16 meM vahI Agama devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra bambaI se prakAzita huA hai| punaH san 1924 meM prAgamodaya samiti bambaI se baha vRtti prakAzita huI aura san 19391940 meM kesarabAI jJAna mandira pATana se yaha vRtti prakAzita huii| san 1928 meM anuyogadvAra haribhadrakRta vRtti sahita RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA ratalAma se prakAzita huaa| [ 45 ] Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra saMvat 2446 meM sukhadevasahAya jvAlAprasAda jauharI haidarAbAda ne anuyogadvAra, prAcArya amolaka RSijI dvArA kiye gaye hindI anuvAda ko prakAzita kiyA / san 1931 meM zvetAmbara sthAnakavAsI jaina kAnsa bambaI ne upAdhyAya prAtmArAmajI ma. kRta hindI anuvAda kA pUrvAdhaM prakAzita kiyA aura usakA uttarArdha murArIlAla caraNadAsa jaina paTiyAlA ne prakAzita kiyaa| anuyogadvArasUtra kA mUlapATha aneka sthaloM se prakAzita hanA hai, para mahAvIra vidyAlaya bambaI kA saMskaraNa apanI zAnI kA hai| zuddha mUlapATha ke sAtha hI prAcInatama pratiyoM ke AdhAra se mahattvapUrNa TippaNa bhI diye haiM aura AgamaprabhAvaka pUNyavijayajI ma. kI mahattvapUrNa prastAvanA bhI hai| prastuta Agama svargIya santaratna yuvAcArya madhukara munijI mahArAja ne pAgama battIsI ke prakAzana kA dAyitva vahana kiyA aura unakI prabala preraNA se utprerita hokara aneka mUrdhanya manISiyoM ne Agama sampAdana kA kArya prArambha kiyaa| vividha manISiyoM ke puruSArtha se svalpa samaya meM aneka Agama prakAzita hokara prabuddha pAThakoM ke hAthoM meM phuNce| prAyaH zuddha mUlapATha, artha aura saMkSipta vivecana ke kAraNa yaha saMskaraNa atyAdhika lokapriya huA hai| prastuta jinAgama granthamAlA ke antargata anuyogadvArasUtra kA zAnadAra prakAzana hone jA rahA hai| pUrva paramparA kI taraha isameM bhI zuddha mUlapATha, hindI anuvAda aura vivecana kiyA gayA hai| isa prAgama ke sampAdaka aura vivecaka haiM upAdhyAya zrI kevalamunijI mhaaraaj| Apa jyotipUruSa jaina divAkara zrI cauthamalajI mahArAja ke ziSyarala haiM / Apa prasiddha pravacanakAra, saMgItakAra, kahAnIkAra, upanyAsakAra aura nibandhakAra haiN| ApakI tIna darjana se adhika pustake vividha vidhAmoM meM prakAzita huI haiM aura ve atyadhika lokapriya bhI huI haiN| ApazrI jIvana ke uSAkAla meM gItakAra rahe, zatAdhika sarasa-sarala bhajanoM kA nirmANa kara jana-jana ke priya bane / usake pazcAt vividha viSayoM para kahAniyAM likhIM, kahAniyoM ke mAdhyama se unhoMne jana-jIvana meM sukha aura zAnti kA sarasajja bAga kisa prakAra lahalahA sakatA hai, isa para prakAza ddaalaa| usake pazcAt unakI lekhanI upanyAsa kI vidhA ko ora mudd'ii| paurANika-aitihAsika-dhArmika kathAoM ko unhoMne upanyAsa vidhA meM prastuta kara janamAnasa kA dhyAna jainasAhitya ko par3hane ke lie utprerita kiyaa| sAtha hI unhoMne lalita zailI meM nibandha likhakara apanI utkRSTa sAhityika ruci kA paricaya diyaa| anuyogadvAra jainAgama sAhitya meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai jaisA ki hama pUrva paMktiyoM meM batA cuke haiN| anuyogadvAra kA sampAdana karanA bahuta hI kaThina hai| kintu upAdhyAya zrIjI ne sundara sampAdana kara apanI prakRSTa pratibhA kA paricaya diyA hai| yaha sampAdana apane-Apa meM anaThA hai| jijJAsu pAThakoM ke lie anuyogadvAra kA yaha sundara saMskaraNa ati upayogI siddha hogaa| sampAdanakalA vizArada paNDita zobhAcandrajI bhArilla ne apanI tIkSNa dRSTi se parimArjana kara sone meM sugandha kA kArya kiyA hai| maiM prastuta Agama para bahuta hI vistAra se prastAvanA likhanA cAhatA thA, para pUnA santa sammelana hone ke kAraNa pAlI se pUnA pahu~canA bahuta hI Avazyaka thaa| nirantara vihAra yAtrA calane ke kAraNa tathA sammelana ke bhIr3a-bhare vAtAvaraNa meM bhI likhanA sambhava nahIM thaa| sammelana meM mahAmahima rASTrasaMta AcAryasamrAT zrI prAnanda RSijI mahArAja ne mujhe saMgha kA uttaradAyitva pradAna kiyA, isalie samayAbhAva rahanA svAbhAvika thaa| udhara prastAvanA ke lie nirantara Agraha prAtA rahA ki laghu prastAvanA bhI likhakara bheja deN| samayAbhAva ke kAraNa saMkSepa [46 ] Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hI kucha likha gayA hai| yadi kabhI samaya mila gayA to vistAra se anuyogadvAra para likhane kI bhAvanA rakhatA hai| parama zraddheya sadguruvarya upAdhyAya zrI purukara munijI mahArAja kA maiM kina zabdoM meM grAbhAra vyakta kruuN| unakI apAra kRpA sadA mujha para rahI hai| prastuta prastAvanA likhane meM bhI unakA patha-pradarzana mere lie sambala rUpa meM rahA hai / anta meM maiM AzA karatA hU~ ki prabuddha pAThakagaNa prastuta prAgama kA svAdhyAya kara apane jJAna kI abhivRddhi kareMge aura jIvana ko pAvana-pavitra bnaayeNge| -upAcArya devendra muni zrI tilokaratna sthA. jaina dhArmika parIkSA borDa AcArya Ananda RSijI mahArAja mArga ahamadanagara (mahArASTra) AcAryasamrAT jayantI-26 julAI, 1987 [ 47 ] Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gohATI madrAsa byAvara jodhapura madrAsa durga madrAsa zrI pAgama prakAzana samiti, byAvara kAryakAriNI samiti 1. zrImAna seTha kaMvaralAlajI vaitAlA adhyakSa 2. zrImAna seTha ratanacandajI modI kAryavAhaka adhyakSa 3. zrImAna seTha khIMvarAjajI coraDiyA upAdhyakSa 4. zrImAn dhanarAjajI vinAyakiyA upAdhyakSa 5.. zrImAn hukmIcandajI pArakha upAdhyakSa 6. zrImAn pArasamalajI coraDiyA upAdhyakSa 7. zrImAn jasarAjajI pArakha upAdhyakSa 8. zrImAn jI. sAyaramalajI coraDiyA mahAmaMtrI 9. zrImAn cA~damalajI vinAyakiyA mantrI 10. zrImAn jJAnarAjajI mUthA sahamantrI 11. zrImAna amaracandajI modI sahamaMtrI 12 zrImAn jaMvarIlAlajI zIzodiyA koSAdhyakSa 13. zrImAn amaracandajI botharA koSAdhyakSa 14. zrImAn bAdalacandajI mehatA 15. zrImAn dulIcandajI corar3iyA sadasya 16. zrImAn esa. bAdalacandajI coraDiyA sadasya 17. zrImAn mohanasiMhajI loDhA sadasya 18. zrImAn mAMgIlAlajI surANA sadasya 19. zrImAna bhaMvaralAlajo zrIzrImAla sadasya byAvara pAlI byAvara byAvara madrAsa sadasya indaura madrAsa madrAsa byAvara sikandarAbAda durga 20. zrImAn cAMdamalajI caupaDA sadasya byAvara sadasya madrAsa sadasya nAgaura sadasya 21. zrImAn candanamalajo corar3iyA 22. zrImAn mUlacandajI surANA 23. zrImAn AsUlAlajI boharA 24. zrImAn sumeramalajI mer3atiyA 25. zrImAn jAlamasiMhajI mer3atavAla 26. zrImAn prakAzacandajI jaina mahAmandira, jodhapura jodhapura sadasya parAmarzadAtA byAvara parAmarzadAtA nAgaura Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siriajjarakkhiyatheraviraiyaM aNuogaddArasuttaM zrIAryarakSitasthaviraviracita anuyogadvArasUtra Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra maMgalAcaraNa 1. nANaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA--AbhiNiyohiyaNANaM 1. suyaNANaM 2. ohiNANaM 3. maNapajjavaNANaM 4. kevalaNANaM 5 / [1] jJAna ke pAMca prakAra (bheda) kahe haiM / ve isa prakAra-1 abhinibodhikajJAna, 2 zrutajJAna, 3 avadhijJAna, 4 mana paryavajJAna, 5 kevljnyaan| vivecana-yaha maMgalAcaraNAtmaka sUtra hai| zAstra ke svayaM maMgalarUpa hone para bhI sUtrakAra ne ziSTa puruSoM kI AcAra-vyavahAra-paraMparA kA paripAlana karane ke liye, zAstra kI nirvighna parisamApti ke liye, ziSyoM ko zAstra ke viSayabhUta arthajJAna kI prApti kI dRr3ha pratIti karAne ke liye zAstra kI Adi meM maMgalasUtra kA nirdeza kiyA hai| jJAna kI maMgalarUpatA kaise ? sarva jJeya padArthoM kA jJAtA, vighnoM kA upazamaka, karma kI nirjarA kA hetu, nija-mAnanda kA pradAtA aura prAtmaguNoM kA bodhaka hone se jJAna maMgalarUpa hai| isIliye sUtrakAra kI maMgalarUpatA kA bodha karAne ke liye jJAna ke varNana se zAstra ko prArambha kiyA hai| jJAna zabda kI vyutpatti-bhAvasAdhana, karaNasAdhana, adhikaraNasAdhana aura kartR sAdhana ina cAra prakAroM se jJAna zabda kI vyutpatti saMbhava hai 'jJAtiH jJAnam' - arthAt jAnanA jJAna hai| yaha bhAvasAdhana jJAna zabda kI vyutpatti hai| arthAt jAnane rUpa kriyA ko jJAna kahate haiN| 'jJAyate anena iti jJAnam' yaha jJAna zabda kI karaNasAdhana vyutpatti hai, arthAt prAtmA jisake dvArA padArthoM ko jAnatA hai, vaha jJAna hai| isa vyutpatti dvArA jJAnAvaraNakarma kA kSaya athavA kSayopazama lakSita hotA hai| kyoMki inake hone para hI AtmA meM jJAna kA prAdurbhAva hotA hai| isaliye jJAnAvaraNakarma kA kSaya aura kSayopazama jJAna rUpa hone ke kAraNa abheda saMbaMdha se jJAnarUpa hI hai, jo padArthoM ko jAnane meM sAdhakatama hai| 'jJAyate asminniti jJAnamAtmA' padArtha jisameM jAne jAyeM vaha jJAna hai--yaha adhikaraNamUlaka vyutpatti hai| isake dvArA AtmA jJAna rUpa pratIta hotA hai| yahA~ pariNAma (jJAna) aura pariNAmI (AtmA) kA abheda hone ke kAraNa prAtmA ko jJAna rUpa mAna liyA gayA hai / kyoMki jJAnAvaraNakarma ke kSaya athavA kSayopazama se viziSTa aAtmA kA pariNAma jJAna hai aura AtmA usa pariNAma vAlA hai| athavA jJAna guNa hai aura AtmA usa guNa kA AdhAra hone se guNavAn-guNI hai| 'jAnAtIti jJAnam' isa kartasAdhana vyutpatti se yaha artha labhya hai ki AtmA jAnane kI kriyA kA kartA hai| isaliye kriyA aura kartA meM abhedopacAra hone se jJAna kA 'prAtmA' yaha vyapadeza hotA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 // [anumogadvArasUtra ukta samagra kathana kA sArAMza yaha huA ki jisake dvArA vastuoM kA svarUpa jAnA jAye, athavA jo nija svarUpa kA prakAzaka hai, athavA jo jJAnAvaraNakarma ke kSaya yA kSayopazama ke nimitta se utpanna hotA hai, vaha jJAna hai / jJAna kI paMcaprakAratA kA kAraNa-jJAna ke pAMca prakAra-bheda arthApekSayA tIrthaMkaroM ne aura sUtra kI apekSA gaNadharoM ne prarUpita kiye haiN| yaha saMketa 'paNNatta-prajJapta' zabda dvArA kiyA gayA hai|' athavA 'paNNattaM' zabda kI saMskRtachAyA prAjJAptaM bhI hone se yaha artha huA ki jJAna kI paMcaprakAratA kA bodha gaNadharoM ne prAjJoM-tIrthakara bhagavantoM se prApta prApta kiyA hai / athavA 'paNNattA' pada kI saMskRtachAyA prAjJAta bhI hotI hai| ataeva isa pakSa meM prAjJoM-gaNadharoM dvArA AttAM--- tIrthakaroM se grahaNa kiyA hai, yaha artha hunnA / athavA 'prajJAptaM' yaha saMskRta chAyA hone para yaha artha humA ki bhavya jIvoM ne svaprajJA-buddhi se jJAna kI paMcaprakAratA kA bodha prAptaM--prApta kiyA hai| sArAMza yaha ki sUtrakAra ne 'paNNatta' zabda prayoga dvArA apanI laghutA prakaTa karate hue yaha spaSTa kiyA hai ki svabuddhi yA kalpanA se yaha kathana nahIM karatA hU~, pratyuta tIrthakara bhagavantoM dvArA nirUpita prAzaya ko hI yahA~ spaSTa kara rahA hU~ / ' jJAna ke pAMca bhedoM ke lakSaNa-kramaza: isa prakAra haiM AbhinibodhikajJAna-yogya deza meM avasthita vastu ko mana aura indriyoM kI sahAyatA se jAnane vAle bodha-jJAna ko AbhinibodhikajJAna kahate haiN| yaha artha abhi-ni-bodha ina zabdoM se prakaTa hotA hai| isa prAbhinibodhikajJAna kA apara nAma matijJAna bhI hai| yahA~ jJAna zabda sAmAnya jJAna kA tathA abhinibodha zabda indriya aura mana se utpanna hone vAle viziSTa jJAna kA bodhaka hai| ataH 'prAbhinibodhika. ca tajjJAnaM ca prAbhinibodhikajJAna' isa taraha ina donoM sAmAnya-vizeSa-jJAnoM meM samAnAdhikaraNatA hai / zrutajJAta-bole gaye zabda dvArA arthagrahaNa rUpa upalabdhivizeSa ko zrutajJAna kahate haiN| zrata arthAta zabda / kAraNa meM kArya kA upacAra karane se zabda ko bhI zratajJAna zabda zrotA ko abhilaSita artha kA jJAna karAne meM kAraNa hai| yaha jJAna bhI mana aura indriyoM ke nimitta se utpanna hotA hai, phira bhI isakI utpatti meM indriyoM kI apekSA mana kI mukhyatA hone se ise mana kA viSaya mAnA gayA hai| ___ avadhijJAna-'avadhAnamavadhiH indriyAdyanapekSamAtmanaH sAkSAdarthagrahaNam, avadhireva jJAnamavadhijJAnam'- arthAt indriyoM aura mana kI sahAyatA ke vinA kevala grAtmA dvArA hone vAle arthagrahaNa ko avadhi kahate haiM aura avadhirUpa jo jJAna vaha avadhijJAna kahalAtA hai| mathavA marvA yoki 1. atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / -prAba. niyukti, gAthA 62 2. 'paNNataMti' prajJaptamarthatastIrthakaraiH sUtrato gaNadharaH prarUpitamityarthaH / pranena strakRtA prAtmana: svamanISikAparihatA bhavati / -anu. sUtravRtti, pRSTha 1 3. zrutamanindriyasya / -tattvArthasUtra 2 / 22 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUtamAna nirUpaNa] kA artha maryAdA hai aura rUpI padArthoM ko pratyakSa karanA arUpI ko nahIM, yahI isakI maryAdA-avadhi hai / ataeva jo jJAna maryAdA sahita-rUpI padArthoM ko jAnatA hai, use avadhijJAna kahate haiN|| manaHparyavajJAna-mana:-pari-ava ina tIna zabdoM se niSpanna 'manaHparyava' zabda hai / sajJI jIvoM dvArA kAyayoga se gahIta aura mana rUpa se pariNAmita manovargaNA ke pudgaloM ko mana kahate haiN| 'pari' kA artha hai sarva prakAra se aura 'av' dhAtu rakSaNa, gati, kAMti, prIti, tRpti aura avagama (bodha) artha meM prayukta hotI hai / ukta arthoM meM se yahA~ avagama artha meM av dhAtu kA prayoga huA hai / ataeva saMjJI jIvoM dvArA kie jAne vAle cintana ke anurUpa mana ke pariNAmoM ko sarva prakAra se avagama karanA-jAnanA manaHparyavajJAna kahalAtA hai| kevalajJAna-saMpUrNa jJeya padArthoM ko (unakI trikAlavartI guNa-paryAyoM sahita) viSaya karane vAle, jAnane vAle jJAna ko kevala jJAna kahate haiN| pAMca jJAnoM kA krama kevalajJAna ke atirikta zeSa matijJAna prAdi cAra jJAnoM ke aneka avAntara bheda haiM, jinheM jijJAsU jana nandIstra prAdi se jAna leveM / prAsaMgika hone se pAMca jJAnoM ke kramavinyAsa kA kAraNa spaSTa kiyA jAtA haiN| sarvaprathama matijJAna aura zrutajJAna kA nirdeza karane kA kAraNa yaha hai ki ye donoM jJAna samyaka athavA mithyA rUpa meM, nyUnAdhika mAtrA meM, samasta saMsArI jIvoM meM sadaiva rahate haiN| ina donoM jJAnoM ke hone para hI zeSa jJAna hote haiN| isIliye ina donoM kA sarvaprathama nirdeza kiyA hai aura donoM meM bhI pahale matijJAna ke ullekha kA kAraNa yaha hai ki matijJAna pUrvaka hI zrutajJAna hotA hai| mati aura zrata jJAna ke anantara avadhijJAna kahane kA kAraNa yaha hai ki ina donoM ke sAtha avadhijJAna kI kaI bAtoM meM samAnatA hai / yathA--jaise mithyAtva ke udaya se mati aura zruta jJAna mithyArUpa meM pariNata hote haiM, usI prakAra avadhijJAna bhI mithyArUpa meM pariNata ho jAtA hai| tathA jaba koI vibhaMgajJAnI samyagdRSTi hotA hai, taba tInoM jJAna eka sAtha samyak rUpa meM pariNata hote haiM / mati evaM zruta jJAna kI labdhi kI apekSA chiyAsaTha sAgaropama se kucha adhika sthiti hai, avadhijJAna kI bhI utanI hI sthiti hai| avadhijJAna ke anantara manaHparyavajJAna kA nirdeza karane kA kAraNa yaha hai ki donoM meM pratyakSatva Adi kI samAnatA hai| jaise avadhijJAna pAramArthika pratyakSa hai, vikala hai, kSayopazamajanya hai evaM rUpI padArtha isakA viSaya hai, usI prakAra manaHparyavajJAna bhI hai| kevalajJAna sabase aMta meM prApta hotA hai, ataeva usakA nirdeza sabase aMta meM kiyA hai| ina pAMca jJAnoM meM prAdi ke cAra jJAna kSAyopazamika aura aMtima kevalajJAna jJAnAvaraNakarma ke sarvathA kSaya se pAvirbhUta hone ke kAraNa kSAyikabhAva rUpa hai| 1. kevala zabda ke eka, zuddha, sakala, asAdhAraNa, ananta aura nirAvaraNa bhI artha hote haiN| isakA artha granthAntaroM se jJAta kreN| 2. zrutaM matipUrva ............. / -tattvArthasUtra 120 6. matizrutAvadhayo viparyamazca / -tattvArthasUtra 1232 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadArasUtra matijJAnAdi pAMca jJAnoM meM se eka sAtha eka jIva meM adhika se adhika cAra jJAna labdhi kI apekSA se ho sakate haiN| yadi eka jJAna ho to mAtra kevalajJAna hogaa| kyoMki yaha kSAyika jJAna hai, ataH isake sAtha matijJAna Adi cAra kSAyopazamika jJAnoM kA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai| do hone para mati aura zruta jJAna hoNge| kyoMki ye donoM jJAna sAmAnyatayA sabhI saMsArI jIvoM meM pAye jAte haiM / tIna hone para mati, zruta aura avadhi athavA mati, zruta aura manaHparyava yaha tIna jJAna pAye jAte haiM aura cAroM hoM to mati, zruta, avadhi, mana:paryava ye cAroM jJAna saMbhava haiN| upayoga kI dRSTi se eka samaya meM eka hI jJAna hotA hai| abhidheyanirdeza 2. tattha cattAri NANAI ThappAiM ThavaNijjAI, jo uhissaMti No samuhissaMti No aNuNNavijjati, suyaNANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai / 2] ina (pAMca prakAra ke) jJAnoM meM se cAra jJAna (mati, avadhi, manaHparyava aura kevalajJAna) vyavahAra yogya na hone se sthApya haiM, sthApanIya haiN| kyoMki ye cAroM jJAna (guru dvArA ziSyoM ko) upadiSTa nahIM hote haiM, samupadiSTa nahIM hote haiM aura na inakI prAjJA dI jAtI hai| kintu zrutajJAna kA uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga hotA hai| vivecana-sUtra meM zratajJAna ko abhidheya koTi meM grahaNa karane aura zeSa cAra jJAnoM ko grahaNa na karane ke kAraNa ko spaSTa kiyA hai ki yadyapi zrutajJAna ke atirikta zeSa matijJAna Adi cAroM jJAna bhI padArthabodha ke hetu haiM, parantu zrutajJAna kI taraha inameM zabdavyavahAra kI pravRtti kA prabhAva hone se ye apane svarUpa, anubhava evaM padArtha ke svarUpa ko vyakta nahIM kara pAte haiN| zrutajJAna kA Azraya liye binA ve apane viSayabhUta heyopAdeya viSaya se na to sAkSAt rUpa meM nivRtta karAte haiM aura na usameM pravRtta karAte haiN| isIliye ukta cAra jJAnoM ko yahA~ vicArakoTi meM grahaNayogya nahIM mAnA hai| jo lokopakAra meM pravRtta hotA hai, vaha saMvyavahArya hai, lekina matyAdi cAra jJAnoM kI sthiti vaisI nahIM hai| matyAdi cAra jJAnoM ke asaMvyavahArya hone se inakA uddeza, samuddeza nahIM hotA aura na anujJAprAjJA hotI hai| ye cAroM jJAna apane-apane prAvaraNIya karma ke kSayopazama evaM kSaya se svataH ho jAyA karate haiN| apanI yAvirbhati-utpatti meM uddeza, samuddeza Adi kI apekSA nahIM rakhate haiN| zrutajJAna ke uddeza Adi hone kA kAraNa-prAyaH loka kI heyopAdeya artha meM pravatti-nivRtti zrutajJAna ke dvArA dekhane meM grAtI hai tathA kevalajJAnAdi dvArA jAne gaye artha kI prarUpaNA zrutajJAna (zabda) dvArA kI jAtI hai| isIliye use saMvyavahArya-lokavyavahAra kA kAraNa hone se, gurupadeza se usakI prApti hone se, guru dvArA ziSyoM ko pradAna kiye jAne se aura svapara-svarUpa kA pratipAdana karane meM samartha hone se zrutajJAna kA uddeza, samuddeza aura anujJA prAdi kiyA jAnA saMbhava hai aura jisake uddeza Adi hote haiM, usameM anuyoga, upakrama prAdi anuyogadvAroM kI pravRtti hotI hai| sArAMza yaha huA ki zrutajJAna ke atirikta zeSa cAra jJAna AdAna-pradAna karane yogya nahIM haiM, paropakArI nahIM haiM, apitu jisa grAtmA ko jo jJAna hotA hai vahI usakA anubhava karatA hai, anya nahIM / A . Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atajJAna nirUpaNa] kintu zrutajJAna paropakArI hai isIliye zrutajJAna ke uddeza prAdi hote haiM aura cAroM jJAnoM kA svarUpa - varNana bhI zrutajJAna dvArA kiyA jAtA hai| viziSTa zabdoM ke artha-ThappAiM-sthApya--asaMvyavahArya-vyavahAra meM jinakA upayoga kiyA jAnA saMbhava nahIM hai| ThavaNijjAiM-sthApanIya haiM--avyAkhyeya hone se isa prasaMga meM ve vicArakoTi meM grahaNa kiye jAne yogya nahIM haiM / No uhissaMti- inakA uddeza nahIM kiyA jAtA hai| tumheM par3hanA cAhie, ziSya ke liye isa prakAra ke guru ke grAjJA-upadeza rUpa bacana ko uddeza kahate haiM / No samuddissaMti-samuddeza nahIM hotA / yaha paThita grantha vismRta na ho jAya, ata: isakI AvRtti karo, ise sthira-paricita karo, isa prakAra kA guru kA prAdezamUlaka vacana samuddeza kahalAtA hai / No aNuNNavijjati-anujJA-pAjJA nahIM dI jaatii| paThita grantha kA dhAraNA rUpa saMskAra jamAao, dUsaroM ko ise par3hAo, isa prakAra ke guru ke grAnA rUpa vacana ko anujJA kahate haiN| 3. jai suyaNANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai, ki aMgapaviTussa uddeso samuddeso aguNNA aNuogo ya pavattai ? aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai ? aMgapaviTThassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai, aMgabAhirassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pdtti| ___ imaM puNa paTThavaNaM paDucca aMgabAhirassa uddeso samuddeso aNuNNA annuogo| [3 pra.] bhagavan ! yadi zrutajJAna meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai to vaha uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti aMgapraviSTa zruta meM hotI hai / athavA aMgabAhya zruta meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai ? 3 u.] AyuSman ! aMgapraviSTa (pAcArAMga Adi) zruta meM bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai tathA aMgabAhya Agama (zruta) meM bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravartita hote haiN| 4. jai aMgabAhirassa uddeso samuddeso aguNNA aNuogo ya pavattai, ki kAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ? ukkAliyassa uddeso samuddeso aNugNA aNuogo? kAliyassa vi uddeso samuddeso aNuNNA annuogo| ukkAliyassa vi uddeso samuddeso aNuNNA annuogo| imaM puNa paTThavaNaM paDucca ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA annuogo| [4 pra.] bhagavan ! yadi aMgabAhya zruta meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti hotI hai to kyA vaha uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga kI pravRtti kAlikazruta meM hotI hai athavA utkAlika zruta meM uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravartamAna hote haiM ? [4 u.] AyuSman ! kAlikazruta meM bhI uddeza yAvat anuyoga kI pravRtti hotI hai aura utkAlika zruta meM bhI uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga pravRtta hote haiM, kintu yahA~ utkAlika zruta kA uddeza yAvat anuyoga prArambha kiyA jaayegaa| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4 ka [anubogavAra vivecana-yaha do sUtra zAstra ke varNya viSaya kI bhUmikA rUpa haiM aura praznottara ke mAdhyama se yaha spaSTa kiyA hai ki yadyapi aMgapraviSTa aura aMgabAhya rUpa meM mAne gaye donoM prakAra ke zruta kA anuyoga kiyA jAtA hai| lekina yahA~ aMgabAhyazruta aura usake bhI kAlika evaM utkAlika rUpa se mAne gaye do bhedoM meM se mAtra utkAlika zruta ke sambandha meM anuyoga kA vicAra kiyA jA rahA hai| aMgapraviSTa--tIrthaMkaroM ke upadezAnusAra jina zAstroM kI racanA svayaM gaNadhara karate haiM, ve aMgapraviSTa zAstra kahalAte haiM / aMgabAhya-aMgazruta kA AdhAra lekara jinakI racanA sthavira karate haiM, una zAstroM ko aMgabAhya kahate haiN| kAlikazruta-jisa zruta kA rAtri va dina ke prathama aura aMtima prahara meM svAdhyAya kiyA jAtA hai| utkAlikazruta--jo asvAdhyAyakAla ko chor3akara kAlika se bhinnakAla meM bhI par3hA jAtA hai| aMgapraviSTa prAdi vibhAgoM meM parigaNita zAstroM ke nAma evaM paricaya ke liye naMdIsUtra dekhiye| 5. jai ukkAliyassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ? ki Avassagassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ? Avassagavairittassa uddesso samuddeso aNuNNA aNuogo ? Avassagassa vi uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo, Avassagavarittassa vi uddeso samuddeso aNuNNA annuogo| imaM puNa paTThavaNaM paDucca Avassagassa annuogo|| [5 pra. bhagavan ! yadi utkAlika zruta ke uddeza prAdi 4 hote haiM to kyA ve uddeza Adi Avazyaka ke hote haiM athavA Avazyakavyatirikta (AvazyakasUtra se bhinna) utkAlika zruta ke hote haiM ? [5 u.] AyuSman ! yadyapi Avazyaka aura Avazyaka se bhinna donoM ke uddeza Adi 4 hote haiM parantu yahA~ (isa zAstra meM) Avazyaka kA anuyoga prArambha kiyA jA rahA hai / vivecana sUtra meM zAstra ke nizcita varNya viSaya kA saMketa kiyA gayA hai ki sUtrakAra ko AvazyakasUtra kA anuyoga karanA abhISTa hai aura iSTa hone kA kAraNa yaha hai ki AvazyakasUtra sakala samAcArI kA mUla AdhAra hai| AvazyakasUtra meM uddeza, samuddeza evaM anujJA ke pravartamAna hone para bhI sUtrakAra ne unakA ullekha na karake avasara prApta hone kI apekSA kevala anuyoga karane kA saMketa kiyA hai| anuyoga kA niruktyartha-sUtra ke sAtha anu--niyata-anukUla artha kA yoga-jor3anA arthAt isa sUtra kA yaha abhidheya hai, isa prakAra kI saMyojanA karake ziSya ko samajhAnA, sUtra ke artha kA kathana karanA / athavA eka sUtra ke ananta artha hote haiM, isa prakAra artha mahAn aura sUtra aNurUpa hotA hai, ataeva aNu-sUtra ke sAtha artha ke yoga ko aNuyoga (anuyoga) kahate haiN|' 1. niyayANuka lo jogo suttassattheNa jo ya annuprogo| suttaM ca aNu teNaM jogo asthassa ashuprogo|| -anuyoga. vRtti pa. 7 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutamAna nirUpaNa anuyogaviSayaka vaktavyatA kA krama isa prakAra hai-- 1. nikSepa-nAma, sthApanA prAdi rUpa se bastu sthApita karake anuyoga (kathana) krnaa| 2. ekArtha-anuyoga ke paryAyavAcI zabdoM ko kahanA jaise anuyoga, niyoga, bhASA, vibhASA, vArtika, ye anuyoga ke samAnArthaka paryAyavAcI nAma haiN|' 3. nirukti-zabdagata akSaroM kA nirvacana krnaa| arthAt tIrthakaraprarUpita artha kA gaNadharokta zabdasamUha rUpa sUtra ke sAtha anukUla, niyata sambandha prakaTa karanA / 4. vidhi---sUtra ke artha kahane athavA anuyoga karane kI paddhati ko vidhi kahate haiN| vaha isa prakAra hai--sarvaprathama guru ko ziSya ke liye sUtra kA artha kathana karanA caahiye| dUsarI bAra usa kathita artha ko niyukti karake samajhAnA cAhiye aura tIsarI bAra prasaMga, anuprasaMga sahita jo artha hotA ho usakA nirdeza karanA cAhiye / yahI sAmAnya se anuyoga kI vidhi hai| anuyoga zravaNa ke adhikArI sAmAnya se pariSad (zrotRsamUha) ke tIna prakAra haiM1. jJAyaka 2. ajJAyaka aura 3. durvidagdhA / jJAyakapariSada--guNa aura doSoM ke svarUpa ko jo vizeSa rUpa se jAnatI hai aura kuzAstroM ke mAnane vAle matoM meM jise Agraha nahIM hotA, aisI pariSad jJAyakapariSad kahalAtI hai| yaha pariSad haMsa kI taraha doSa rUpI jala kA parityAga karake guNa rUpI dUdha ko grahaNa karane vAlI hotI hai / ajJAyakapariSada-jisake sadasya svabhAvataH bhadra, sarala hote haiM aura samajhAne se sanmArga para yA jAte haiM / aisI pariSad ko ajJAyakapariSad kahate haiM / duvidagdhApariSad-jisake sadasya kisI bhI viSaya meM niSNAta na hoM, apratiSThA ke bhaya se jo niSNAta se nahIM pUche, jJAna ke saMskAra se rahita, pallavagrAhI pAMDitya se yukta hoM, aise vyaktiyoM ko sabhA durvidagdhApariSad kahalAtI hai| ina tIna pariSadAnoM meM se Adi kI do anuyoga kA bodha prApta karane yogya haiN| anuyogakartA kI yogyatA-anuyoga karane ke adhikArI-kartA kI yogyatA kA zAstroM meM isa prakAra se ullekha kiyA hai--- 1-4-jo pAryadeza meM utpanna huA ho| jisakA kula (pitRvaMza) aura jAti (mAtRvaMza) vizuddha ho / sundara prAkRti, rUpa Adi se saMpanna ho| 5. jo dRr3ha saMhananI (zArIrika zaktisaMpanna) ho / 6. dhRtiyukta-pariSaha aura upasarga sahana karane meM samartha ho / 7. anAzaMsI-satkAra-sammAna Adi kA anAkAMkSI ho| 8. avikatthana-vyartha kA bhASaNa karane vAlA na ho / 9. amAyI-kapaTa - - -- -- ------ ----- 1. aNogo ya nimogo bhAsa vibhAsA ya battiyaM ceva / ee aNuprogassa ya nAmA egaTThiyA paMca // -anuyogavRtti pa. 7 2. suttattho khalu paDhamo, bIno nijjuttimIsito bhnnito| taizro ya niravaseso, esa vihI hoi annuproge| -anuyoga. vRtti pa. 7 3. anuyoga. vRtti pa.8 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] [anuyogabArasUtraH bhAvarahita-niSkapaTa ho| 10. sthiraparipATI-abhyAsa dvArA anuyoga karane kA sthira abhyAsI athavA guruparamparA se prApta jJAna kA dhanI ho / 11. grahItavAkya-pAdeya vacana bolane vAlA ho| 12. jitapariSad-sabhA ko prabhAvita karane vAlA evaM kSubhita na hone vAlA ho| 13. jitanidra- zAstrIya adhyayana-cintana-manana karate hue nidrA kA vazavartI nahIM hone vaalaa| 14. madhyastha-pakSapAta rahita-- niSpakSa ho| 15 deza, kAla, bhAva kA jJAtA ho| 16. Asannalabdhapratibha-prativAdI ko parAsta karane kI pratibhA se sampanna ho| 17. nAnAvidhadezabhASAvijJa-aneka dezoM kI bhASAoM kA jJAtA ho / 18. paMcavidha prAcArayukta-jJAnAcAra Adi pAMca prakAra ke prAcAroM kA pAlaka ho| 19 sUtrArthatadubhaya-vidhijJa-sUtra, artha evaM ubhaya (sUtrArtha) kI vidhi kA jAnakAra ho| 20. AharaNa-hetu-upanayanaya-nipuNa-udAharaNa, hetu, upanaya aura naya dRSTi kA marmajJa ho / 21. grAhaNAkuzala-ziSya ko tattva grahaNa karAne meM kuzala ho| 22. svasamaya-parasamayavit-sva aura para siddhAnta meM niSNAta ho / 23. gambhIra-udAra svabhAva vAlA ho / 24. dIptimAn-paravAdiyoM dvArA parAsta na kiyA jA sake / 25. ziva-janakalyANa karane kI bhAvanA se bhAvita ho / 26. saumya-zAnta svabhAva vAlA ho / 27. guNazatakalita-dayA, dAkSiNya Adi saikar3oM guNoM se yukta ho| isa prakAra ke guNoM se yukta vyakti pravacana kA anuyoga karane meM samartha hotA hai yA anuyoga karane kA adhikArI hai|' isa prakAra anuyoga sambandhI vaktavyatA jAnanA cAhiye / prAvazyaka pada ke nikSepa kI pratijJA 6. jai Avassayassa aNuogo AvassayaNNaM kimaMga aMgAI ? suyakkhaMdho suyaksaMdhA? ajAyaNaM ajjhayaNAI ? uddesago uddesagA? ___ AvassayaNNaM No aMgaM No aMgAI, suyakkhaMdho po suyakkhaMdhA, No ajsayaNaM, ajmayaNAI, jo uddesago, go uddesgaa| [6 pra.] bhagavan ! yadi yaha anuyoga Avazyaka kA hai to kyA vaha (AvazyakasUtra) eka aMga rUpa hai yA aneka aMga rUpa hai ? eka zrutaskandha rUpa hai yA aneka zrutaskandha rUpa hai ? eka adhyayana rUpa hai yA aneka adhyayana rUpa hai ? eka uddezaka rUpa hai yA aneka uddezaka rUpa haiM ? [6 u.] AyuSman ! AvazyakasUtra (aMgapraviSTa dvAdazAMga se bAhya hone se) eka aMga nahIM hai aura aneka aMga rUpa bho nahIM hai| vaha eka zrutaskandha rUpa hai, aneka zrutaskandha rUpa nahIM hai, (chaha adhyayana hone se) aneka adhyayana rUpa hai, eka adhyayana rUpa nahIM hai, eka yA aneka uddezaka rUpa nahIM hai, (arthAt AvazyakasUtra meM uddezaka nahIM haiM / ) vivecana--yahA~ AvazyakasUtra ke paricaya saMbandhI eka aura bahuvacana kI apekSA ATha prazna haiM aura unake uttara diye haiM ki yaha chaha adhyayanAtmaka zrutaskandha rUpa hone se aneka adhyayana aura eka zrutaskandha rUpa hai / zeSa chaha prazna agrAhya hone se anAdeya haiN| 1. anuyoga-vRtti pa, 7 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka nirUpaNa viziSTa zabdoM ke artha isa prakAra haiM-- aMga-tIrthakaroM ke artha-upadezAnusAra gaNadharoM dvArA zabdanibaddha zruta kI aMga saMjJA hai| zrutaskandha adhyayana kA samUhAtmaka bahatakAya khaMDa zrutaskandha kahalAtA hai| adhyayana-zAstra ke kisI eka viziSTa artha ke pratipAdaka aMza ko adhyayana kahate haiM / uddezaka-adhyayana ke antargata nAmanirdezapUrvaka vastu kA nirUpaNa karane vAlA prakaraNavizeSa uddezaka kahalAtA hai| Avazyaka Adi padoM kA nikSepa karane kI pratijJA 7. tamhA Avassaya NiksivissAmi, suyaM NikkhibissAmi, khaMthaM NikkhivissAmi, ajmayaNaM NiksivissAmi / [7] (AvazyakasUtra zrutaskandha aura adhyayana rUpa hai) isaliye Avazyaka kA nikSepa kruuNgaa| isI taraha zruta, skandha evaM adhyayana zabdoM kA nikSepa-yathAsaMbhava nAma Adi meM nyaas-kruuNgaa| 8. jattha ya jaM jANejjA NikkhevaM Nikkhive hirvsesN| jattha vi ya na jANejjA caukkayaM nivikhave tattha // 1 // [8] yadi nikSeptA (nikSepa karane vAlA) jisa vastu ke samasta nikSepoM ko jAnatA ho to use (usa jIvAdi rUpa vastu meM) una sabakA nirUpaNa karanA cAhiye aura yadi sarva nikSepoM ko na jAnatA ho to cAra (nAma, sthApanA, dravya, bhAva) nikSepa to karanA hI cAhiye / / 1 / / vivecana-ina do sUtroM meM zrAvazyaka prAdi padoM kA nikSepa karane kI pratijJA evaM adhikatama, nyUnatama nikSepa karane ke kAraNa va kartA kI yogyatA kA nirdeza kiyA hai| Avazyaka Adi padoM kA nikSepa karane kA kAraNa--pUrva meM yaha spaSTa ho cukA hai ki isa zAstra meM Avazyaka kA anuyoga kiyA jaayegaa| isake artha kA spaSTa rUpa se vivecana tabhI ho sakatA hai jaba padoM kA nikSepa kiyA jAye / isaliye Avazyaka Adi padoM kA nikSepa karane kI pratijJA kI hai| nikSepa karane kI upayogitA--yaha hai ki zabda ke vividha arthoM meM se prasaMgAnurUpa artha kI abhivyakti nikSepa dvArA hI hotI hai| aisA karane para artha kA pratipAdana kisa dRSTi se kiyA jA rahA hai, yaha bAta samajha meM AtI hai| kyoMki aprastuta kA nirAkaraNa karake prastuta kA vidhAna karane meM nikSepa hI samartha hai| jisase prakRna artha kA bodha aura aprakRta artha kA nirAkaraNa ho jAtA hai| nikSepakartA kI yogyatA-vAgavyavahAra kI prAmANikatA kA kAraNa nikSepa hai| isaliye sAmAnyatayA to sAdhAraNa, asAdhAraNa sabhI vyakti isake karane ke adhikArI haiN| lekina yadi nikSeptA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva prAdi jitane rUpa se zabda kA artha jAne, adhika se adhika utane prakAroM dvArA zabda kA nikSepa kare ! yadi ina saba bhedoM se paricita na ho to use zabda kA nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra prakAra se avazya nikSepa karanA caahiye| kyoMki inakA kSetra vyApaka hone se pratyeka padArtha kama se kama nAma, sthApanA, dravya, bhAva rUpa to hai hii| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra : Avazyaka ke nikSepa 9. se kiM taM AvassayaM? AvassayaM caunvihaM paNNattaM / taM jahAnAmAvassayaM 1 ThavaNAvassayaM 2 dabdhAvassayaM 3 bhAvAvassayaM 4 / [9 pra.] bhagavan ! Avazyaka kA svarUpa kyA hai ? [9 u.] AyuSman ! Avazyaka cAra prakAra kA kahA hai / yathA-1. nAma-yAvazyaka, 2. sthApanA-pAvazyaka, 3 dravya-yAvazyaka, 4 bhAva-Avazyaka / vivecana--'yathoddezaM nirdezaH' isa nyAyAnusAra prathama Avazyaka kA nikSepa kiyA hai| sUtra meM se kiM taM prAvassayaM' ityAdi meM se 'se' atha artha kA dyotaka magadhadezIya zabda hai aura 'pratha' zabda kA prayoga maMgala, anantara, prArambha, prazna aura upanyAsa Adi arthoM meM hotA hai / prastuta meM isakA upayoga vAkya ke upanyAsa artha meM kiyA gayA hai| 'ki' praznArthasUcaka hai aura 'taM' pUrva prakrAnta parAmarzaka sarvanAma hai| 'Avazyaka' zabda kA nirvacana-vibhinna rUpoM meM isa prakAra kiyA jA sakatA hai jo avazya karane yogya ho, vaha Avazyaka hai| arthAt sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa caturvidha saMgha ke dvArA pratidina kramazaH dina aura rAtri ke aMta meM karane yogya sAdhanA ko Avazyaka kahate haiM-avazyaM kartavyamAvazyakam / AtmA ko durguNoM se haTAkara pUrNa rUpeNa-sarva prakAra se guNoM ke vazya--adhIna kare, vaha aAvazyaka hai--'guNAnAM prAsamantAdvazyamAtmAnaM karotItyAvazyakam / ' - indriya aura kaSAya Adi bhAvazatru sarvaprakAra se jisake dvArA vaza meM kiye jAte haiM, vaha pAvazyaka hai --'grA-samantAd vazyA bhavanti indriyakaSAyAdibhAvazatravo yasmAttadAvazyakam / ' 'zrAvassayaM' kA saMskRta rUpa 'AvAsaka bhI hotA hai / ataeva guNazUnya AtmA ko sarvAtmanA guNoM se jo bAsita kare use prAvAsaka (grAvazyaka) kahate haiM--'guNazUnyamAtmAnam prA-samantAt vAsayati guNairityAvAsakam / ' nikSepavidhi ke anusAra Avazyaka ke sAmAnyatayA nAma prAdi cAra prakAra hone kA kAraNa yaha hai ki pratyeka zabda kA artha nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra rUpoM meM ho sakatA hai| zAstrIya bhASA meM isa rUpa kA saMketa karane ke liye nikSepa zabda kA prayoga huA hai / aba yathAkrama ukta cAra rUpoM dvArA Avazyaka kA varNana karate haiN| nAma-sthApanA-prAvazyaka 10. se ki taM nAmAvassayaM? nAmAvassayaM jassa NaM jIvassa yA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa vA Avassae tti nAma kIrae / se taM nAmAvassayaM / 1. saMyakta pada kA khaNDa-khaNDa rUpa meM pRthakkaraNa karake vAkya ke prathaM ke spaSTIkaraNa karane ko nirvacana kahate haiN| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka nirUpaNa] [13 [10 pra.] bhagavan ! nAma-Avazyaka kA svarUpa kyA hai ? [10 u.] AyuSman ! jisa kisI jIva yA ajIva kA athavA jIvoM yA ajIvoM kA, tadubhaya (jIva aura ajIva) kA athavA tadubhayoM (jIvoM aura ajIvoM) kA (lokavyavahAra calAne ke liye) 'Avazyaka' aisA nAma rakha liyA jAtA hai, use nAma-yAvazyaka kahate haiN| 11. se ki taM ThavaNAvassayaM ? jaNNaM kaTukamme vA cittakamme vA potthakamme vA leppakamme vA gaMthime vA veDhime vA pUrime vA saMdhAime vA akkhe vA varADae vA ego vA aNegA vA sambhAvaThavaNAe vA asambhAvaThavaNAe vA Avassae tti ThavaNA Thavijjati / se taM ThavaNAvassayaM / [11 pra.] bhagavan ! sthApanA-Avazyaka kA kyA svarUpa hai ? [11 u.] AyuSman ! sthApanA-Avazyaka kA svarUpa isa prakAra hai-kASThakarma, citrakarma, pustakarma, lepyakarma, graMthima, veSTima, pUrima, saMghAtima, akSa athavA varATaka meM eka athavA aneka prAvazyaka rUpa se jI sadabhAva athavA asadabhAva rUpa sthApanA kI jAtI hai, vaha sthApanA-aAvazyaka hai| yaha sthApanA-yAvazyaka kA svarUpa hai| 12. nAma-TTavaNANaM ko paiviseso ? NAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vaa| [12 pra.] bhagavan ! nAma aura sthApanA meM kyA bhinnatA-aMtara hai ? [12 u.] AyuSman ! nAma yAvatkathika hotA hai, kintu sthApanA itvarika aura yAvatkarthika, donoM prakAra kI hotI hai| vivecana-ina tIna sUtroM meM nAma aura sthApanA Avazyaka kA svarUpa evaM donoM kI vizeSatA-- bhinnatA kA nirdeza kiyA hai| nAma-Avazyaka-nAma, abhidhAna yA saMjJA ko kahate haiN| ataeva tadAtmaka Avazyaka nAmaAvazyaka kahalAtA hai / nAma-prAvazyaka meM nAma hI Avazyaka rUpa hotA hai- athavA nAma mAtra se hI jo Avazyaka kahalAye vaha nAma-pAvazyaka hai| nAma kA kSetra itanA vyApaka hai ki lokavyavahAra calAne ke liye jIva, ajIva, jIvoM, ajIvoM athavA jIvAjIva se mizrita padArtha athavA padArthoM ke liye upayoga hotA hai| isako udAharaNoM dvArA spaSTa karate haiM / jIva kA prAvazyaka yaha nAmakaraNa kiye jAne meM vyakti kI icchA mukhya hai| jaise kisI vyakti ne apane putra kA nAma devadatta rkhaa| lekina use deva ne diyA nahIM hai, phira bhI lokavyavahAra ke liye aisA kahA jAtA hai| yahI daSTi nAma-Avazyaka ke liye bhI samajhanA cAhiye ki bhAvaAvazyaka se zUnya kisI jIva, ajIva kA vyavahArArtha Avazyaka nAmakaraNa kara diyA gayA hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [amuyogahArabhUtra eka ajIva meM Avazyaka nAma kA prayoga isa prakAra jAnanA cAhiye-Avazyaka zabda kA eka artha AvAsa bhI batalAyA hai| ataeva sUkhe acitta aneka koTaroM se vyApta vRkSAdi meM 'yaha sarpa kA AvAsa hai, isa nAma se lokavyavahAra hotA hai| aneka jIvoM ke liye AvAsaka yaha nAma isa prakAra ghaTita hotA hai---iSTikApAka Adi kI agni meM aneka mUSikAyeM saMmUrchana janma dhAraNa karatI haiN| isa apekSA se vaha iSTikApAka Adi kI agni mUSikAvAsa rUpa se kahI jAtI hai / isa prakAra una asaMkhyAta agnijIvoM kA prAvAsaka nAma siddha hotA hai| aneka ajIvoM kA prAvAsaka nAma isa prakAra jAnanA cAhiye--ghoMsalA aneka acitta tinakoM se banatA hai aura usameM pakSI rahane se pakSiyoM kA vaha AvAsaka hai, yaha kahA jAtA hai| ataH una aneka ajIvoM meM AvAsaka aisA nAma siddha hai| jIva aura ajIva ina donoM kA prAvAsaka yaha nAma isa prakAra hai ---jalAzaya, udyAna Adi se yukta rAjamahala rAjA kA prAvAsa nAma se kahalAtA hai| vahA~ jalAzaya-udyAna Adi sacitta aura IMTa Adi acitta haiM aura ina donoM se niSpanna rAjamahala grAvAsa rUpa hone se vaha ina donoM se niSpanna rAjamahala AvAsa rUpa hone se AvAsaka nAmanikSepa kA viSaya banatA hai| isI prakAra rAjaprAsAda samasta nagara rAjA Adi kA prAvAsa rUpa se vyavahAra meM kaha diyA jAtA hai| jisase una saMmilita aneka ajIvoM aura jIvoM kA prAvAsaka aisA nAma kahalAtA hai| isI prakAra anya sabhI jIva Adi ke liye prAvAsaka saMjJA samajha lenA caahiye| sthApanA-Avazyaka-'amuka yaha hai' isa abhiprAya se jo sthApanA kI jAtI hai, use sthApanA aura kASThAdi kI putalI meM AvazyakavAn zrAvaka Adi rUpa jo sthApanA hotI hai use sthApanAAvazyaka kahate haiM / yaha Avazyaka kriyA aura Avazyaka kriyAvAna meM prabhedopacAra se saMbhava hai| arthAta bhAva-yAvazyaka se rahita vastu meM bhAva-aAvazyaka ke abhiprAya se sthApanA kiye jAne se ise sthApanAAvazyaka kahate haiN| __yaha sthApanA tatsadRza-tadAkAra aura asadaza-anAkAra (atadAkAra) ina donoM prakAra kI vastuoM meM kucha kAlavizeSa ke liye athavA yAvatkathika (jaba taka vastu rahe taba taka) ke liye kI jA sakatI hai| yadyapi jaise bhAva-pAvazyaka se zUnya vastu meM nAmanikSepa kiyA jAtA hai, usI prakAra bhAva se zUnya vastu meM tadAkAra yA atadAkAra sthApanA bhI kI jAtI hai| ataeva bhAvazUnyatA kI apekSA donoM meM samAnatA hai| parantu kAla-maryAdA kI apekSA donoM meM vizeSatA hone se donoM pRthaka-pRthaka mAne zriya davya ke astitva kAla taka rahatA hai| arthAta nAmavyavahAra yAvatkathika hI hai, jabaki sthApanA svalpa kAla ke liye bhI aura yAvatkathika bhI hotI hai / isake sivAya donoM meM anya prakAra se bhI bhinnatA saMbhava hai / jaise ki indrAdi kI pratimA meM kuMDala-kaTaka-keyUra grAdi se bhUSita AkRti dikhatI hai aura dekhakara sammAna, prAdara kA bhAva paidA hotA hai-vaisA nAma indra ko dekhane-sunane se ullAsa Adi utpanna nahIM hotA hai| isa prakAra kI sthitivizeSa nAma aura sthApanA nikSepa ke pArthakya-bhinnatA kA kAraNa hai| jAte Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvasyakamipaNA sUtragata viziSTa zabdoM ke artha isa prakAra haiM kaTrakamme (kASThakarma)-lakar3I meM ukerI gaI prAkRti / cittakamme -(citrakarma) kAgaja Adi para citrita praakRti| potthakamme (pustakama)- kapar3e para citrita prAkRti Adi / athavA pustaka prAdi meM banAI gaI racanA vizeSa yA tADapatra para cheda kara banAye gaye prAkAra prAdi / leppakamme (lenyakarma)gIlI miTTI ke piMDa se racita prAkAra | gaMthime (granthima)- sUta Adi ko gUthakara banAI gaI racanA / veDhime (veSTima)-eka, do yA aneka vastroM ko veSTita kara, lapeTakara banAyA gayA AkAra / pUrime (pUrima)-garma tAMbe, pItala grAdi ko sAMce meM DhAlakara banAyA gayA prAkAra / saMghAime (saMghAtima)puSpoM Adi ko athavA aneka vastrakhaMDoM ko sAMdhakara-jor3akara banAyA gayA rUpaka / akkhe (akSa)caupar3a ke pAse prAdi / varADae (vraattk)-kaudd'ii| 13. se ki taM davAvassayaM ? davvAvasmayaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-Agamato ya 1 No Agamato ya 2 / [13 pra.] bhagavan ! dravya-yAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [13 u.] AyuSman ! dravyAvazyaka do prakAra kA kahA hai| vaha isa prakAra--1. prAgamadravyAvazyaka, 2. nogrAgamadravyAvazyaka / vivecana----yahA~ bheda karake dravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA gayA hai| dravya--jo una-una paryAyoM ko prApta karatA hai vaha dravya hai, arthAt jo atIta, anAgata bhAva kA kAraNa ho use dravya kahate haiM / vivakSita paryAya kA jo anubhava kara cukI athavA bhaviSyat kAla meM anubhava karegI aisI vastu prastuta prasaMga meM dravya ke rUpa meM parigaNita huI hai| ___ isa prakAra kA dravya rUpa jo Avazyaka ho vaha dravya-Avazyaka hai / arthAt jo Avazyaka rUpa pariNAma kA anubhava kara cukA athavA bhaviSya meM anubhava karegA aisA aAvazyaka ke upayoga se zUnya sAdhu kA zarIra Adi dravya-Abazyaka pada kA abhidheya hai / prAgamadravya-yAvazyaka 14. se kiM taM Agamato davAvassayaM ? Agamato davAvassayaM jassa NaM Avassae ti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM NAmasamaM ghosasamaM ahINakkharaM aNaccakkharaM abvAiddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM patipuNNadhosaM kaMThovippamukkaM guruvAyaNovagayaM / se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAe, go aNuppehAe / kamhA ? "aNuvaogo dava" miti kaTu / [14 pra. bhagavan ! aAgamadravya-pAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [14 u.] AyuSman ! Agamadravya-Avazyaka kA svarUpa isa prakAra hai-jisa (sAdhu) ne 'pAvazyaka' pada ko sIkha liyA hai, (hRdaya meM) sthita kara liyA hai, jita-prAvRtti karake dhAraNA rUpa kara liyA hai, mita--zloka, pada, varNa Adi ke saMkhyApramANa kA bhalI-bhAMti abhyAsa kara liyA hai, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] [anuyogadvArasUtra parijita--AnupUrvI-anAnupUrvI pUrvaka sarvAtmanA parAvartita kara liyA hai, nAmasama-svakIya nAma kI taraha avismRta kara liyA hai, ghoSasama-udAttAdi svaroM ke anurUpa uccAraNa kiyA hai, ahInAkSara-akSara kI hInatArahita uccAraNa kiyA hai, anatyakSara-akSaroM kI adhikatA rahita uccAraNa kiyA hai, avyAviddhAkSara-vyatikrama rahita uccAraNa kiyA hai, askhalita--skhalita rUpa (bIca-bIca meM kucha akSaroM ko chor3akara) se uccAraNa nahIM kiyA hai, amilita-zAstrAntarvartI padoM ko mizrita karake uccAraNa nahIM kiyA hai, avyatyAnaMDita-eka zAstra ke bhinna-bhinna sthAnagata ekArthaka sUtroM ko ekatrita karake pATha nahIM kiyA hai,' pratipUrNa-akSaroM aura artha kI apekSA zAstra kA anyUnAdhika abhyAsa kiyA hai, pratipUrNa ghoSa-yathAsthAna samucita ghoSoM pUrvaka zAstra kA parAvartana kiyA hai, kaMThoSThavipramuvata---svarotpAdaka kaMThAdi ke mAdhyama se spaSTa uccAraNa kiyA hai, guruvAcanopagata-guru ke pAsa (aAvazyaka zAstra kI) vAcanA lI hai, jisase vaha usa zAstra kI vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, dharmakathA se bhI yukta hai| kintu (artha kA anucintana karane rUpa) anuprekSA (upayoga) se rahita hone se vaha Agamadravya-Avazyaka hai| kyoMki 'anupayogo dravyaM' isa zAstravacana ke anusAra Avazyaka ke upayoga se rahita hone ke kAraNa use Agamadravya-pAvazyaka kahA jAtA hai| vivecana prastuta sUtra meM pAgamadravya-prAvazyaka kA svarUpa batAyA hai| sUtrArtha spaSTa hai / Agama-zratajJAna kA kAraNa prAtmA, tadadhiSThita deha aura upayogazunya sutra kA uccAraNa zabda hai| ye sabhI sAdhana hone se kAraNa meM kArya kA upacAra karake unheM pAgama kahA hai| dravya kahane kA kAraNa yaha hai ki vivakSita bhAva kA kAraNa dravya hotA hai| isaliye Avazyaka meM upayoga rahita tmA ko Agamadravya-mAvazyaka kahA jAtA hai| yadi upayoga pUrvaka anaprekSA ho taba vaha bhAva-prAvazyaka jAye / ataeva anupayoga ke kAraNa use dravya-prAvazyaka kahA gayA hai| sUtrakAra ne zikSitAdi zrutaguNoM ke varNana dvArA yaha sUcita kiyA hai ki isa prakAra se zAstra kA abhyAsI bhI yadi usameM anupayukta (upayoga binA kA) ho rahA hai to vaha dravyazruta-dravyayAvazyaka hI hai| zrutaguNoM meM 'ahInAkSara' kA grahaNa isaliye kiyA hai ki honAkSara sUtra kA uccAraNa karane se artha meM bheda ho jAtA hai aura usase kriyA meM bheda bhAne se parama kalyANa rUpa mokSa kI prApti na hokara ananta saMsAra kI prApti rUpa anartha prakaTa hote haiM / ghoSasama aura paripUrNa ghoSa-ina donoM vizeSaNoM meM sa ghoSasama vizeSaNa zikSAkAlAzrayI hai aura paripUrNaghoSa vizeSaNa parAvartanakAla kI apekSA hai / prAgamadravya-pAvazyaka aura nayadRSTiyA~ 15. [1] gamassa ego aNuvautto Agamao ega davAvassayaM, doNi aNuvauttA Agamao doNNi davAvastayAI, tiNi aNuvauttA Agamao tiNi davvAvassayAI, evaM jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyAI tAI gamassa Agamao dvaavssyaaii| 1. sUtroM kA pATha karate samaya bIca-bIca meM svabuddhi se racita tatsadRza sUtroM kA uccAraNa karanA athavA bolale samaya jahA~ virAma lenA ho vahA~ virAma nahIM lenA aura jahA~ virAma nahIM lenA ho vahA~ virAma lene ko bhI vyatyAgraMDita kahate haiN| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka nirUpaNa] [17 [15-1] naigamanaya kI apekSA eka anupayukta prAtmA eka Agamadravya-prAvazyaka hai| do anupayukta AtmAeM do prAgamadravya-aAvazyaka, tIna anupayukta AtmAe~ tIna bhAgamadravya-prAvazyaka hai| isI prakAra jitanI bhI anupayukta prAtmAe~ haiM, ve sabhI utanI hI naigamanaya kI apekSA AgamadravyaaAvazyaka hai| [2] evameva vavahArassa vi / [15-2| isI prakAra (naigamanaya ke sadRza hI) vyavahAranaya bhI prAgamadravya-Avazyaka ke bheda svIkAra karatA hai| [3] saMgahassa ego vA aNegA vA aNuvautto vA aNuvauttA vA Agamao davvAvassayaM vA davAvassayANi vA se ege davvAvassae / [15-3] saMgrahanaya (sAmAnyamAtra ko grahaNa karane vAlA hone se) eka anupayukta prAtmA eka dravya-yAvazyaka aura aneka anupayukta prAtmAe~ aneka dravya-prAvazyaka haiM, aisA svIkAra nahIM karatA hai / vaha sabhI AtmAoM ko eka dravya-pAvazyaka hI mAnatA hai| [4] ujjusuyassa ego aNuvautto Agamao egaM davAvassayaM, puhattaM necchai / / 15-4] RjusUtranaya ke mana se eka anupayukta prAtmA eka aAgamadravya-prAvazyaka hai| vaha pRthaktva-bhedoM ko svIkAra nahIM karatA hai / [5] tiNhaM saddanayANaM jANae aNuvautte avatthU / kamhA? jai jANae aNuvautte Na bhavati / se taM Agamao davAvassayaM / [15-5] tInoM zabdanaya (zabda, samabhirUDha, evaMbhUta naya) jJAyaka yadi anupayukta ho to use pravastu (asata) mAnate haiN| kyoMki jo jJAyaka hai vaha upayogazunya nahIM hotA hai aura jo upayogarahita hai use jJAyaka nahIM kahA jA sktaa| yaha pAgama se dravya-yAvazyaka kA svarUpa hai / vivecana- sUtra meM pAgamadravya-pAvazyaka ke viSaya meM nayoM kA mantavya spaSTa kiyA hai / vastu ananta dharmAtmaka hai| kintu vacana meM eka samaya meM eka hI dharma kA kathana karane kI yogyatA hone se usa eka dharma ke grAhaka bodha ko naya kahate haiN| pratyeka vastu meM ananta dharmoM ke hone se nayoM kI saMkhyA bhI ananta hai, tathApi sugamatA se bodha karAne ke liye unakA sAta vibhAgoM meM samAveza kara liyA jAtA hai| naigamanaya kI mAnyatAnusAra padArtha sAmAnya aura vizeSa ubhaya rUpa hai / vaha na kevala sAmAnya rUpa hai aura na kevala vizeSa rUpa hI hai| ataH vaha eka nahIM apitu aneka prakAroM dvArA artha kA bodha karAtA hai| ataeva usa naya kI dRSTi se vizeSa rUpa bheda ko pradhAna mAnakara jitane bhI anupayukta vyakti haiM, utane hI Agamadravya-yAvazyaka haiN| vaha saMgrahanaya kI taraha eka hI dravya-aAvazyaka nahIM maantaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [anuyogadvArasUtra saMgrahanaya dvArA gRhIta padArthoM kA vidhipUrvaka vibhAga jisa abhiprAya se kiyA jAtA hai, usa abhiprAya ko vyavahAranaya kahate haiN| vyavahAranaya meM laukika pravRtti-vyavahAra kI pradhAnatA hotI hai, jisase vaha lokavyavahAropayogI padArthoM ko svIkAra karatA hai, anya ko nhiiN| lokavyavahAra meM jala zrAdi lAne ke liye ghaTa Adi 'vizeSa' upakArI dikhate haiM ataH usa vizeSa ke atirikta anya koI ghaTatva Adi sAmAnya nahIM hai / ataeva vyavahAranaya vizeSa ko vastu rUpa se svIkAra karatA hai, sAmAnya ko nhiiN| jisase vizeSa-bheda kI mukhyatA se naigamanaya ke sadRza hI jitane bhI anupayukta vyakti hoM, utane hI Agamadravya-Avazyaka haiM / isa prakAra prarUpaNA meM samAnatA hone se sUtrakAra ne kramaprApta saMgrahanaya ko chor3akara granthalAdhava kI dRSTi se vyavahAranaya kA upanyAsa saMgrahanaya se pUrva aura naigamanaya ke anantara kiyA hai / samasta bhuvanatrayavartI vastusamUha kA sAmAnyamukhena saMgraha karane vAle, jAnane vAle saMgrahanaya kI apekSA eka athavA aneka jitanI bhI anupayukta AtmAyeM haiM, ve saba Agama se eka dravya-Avazyaka hai| kyoMki saMgrahanaya mAtra sAmAnya ko hI grahaNa karatA hai, vizeSoM ko nahIM aura vizeSoM ko svIkAra na karane meM usakA mantavya yaha hai ki ve vizeSa sAmAnya se pRthak he yA apRthak haiM ? yadi prathamapakSa svIkAra kiyA jAya to sAmAnya ke abhAva meM kharaviSANavat vizeSa sambhava nahIM haiM aura vizeSa sAmAnya se apRthak hone se ve sAmAnya hI hai| isaliye sAmAnya se vyatirikta vizeSa sambhava nahIM haiN| ataH jitane bhI dravya-Avazyaka haiM, ve sabhI sAmAnya se avyatirikta hone ke kAraNa eka hI pAgamadravya-Avazyaka rUpa haiN| atIta, anAgata paryAyoM ko chor3akara vartamAna svakIya paryAya ko svIkAra karane vAlA RjusUvanaya eka Agamadravya-prAvazyaka ko mAnatA hai, pArthakya-bheda ko svIkAra nahIM karatA hai| kyoMki atIta paryAya ke vinaSTa hone aura anAgata paryAya ke anutpanna hone se vaha vartamAna paryAya ko hI mAnatA hai aura vaha vartamAna paryAya eka sAmayika hone se eka hI hai| isI kAraNa isa naya kI dRSTi meM pRthaktva-nAnAtva nahIM hai / jisase isa naya kI mAnyatAnusAra grAgamadravya-aAvazyaka eka hI hai, aneka nhiiN| zabdapradhAna nayoM kA nAma zabdanaya hai| zabda ke dvArA hI arthAvagama hone se ye zabda ko pradhAna mAnate haiN| zabda, samabhirUr3ha aura ebaM bhUta ke bheda se zabdanaya tIna haiN| inakA mantavya hai ki jJAtRtva aura anupayuktatA kA samanvaya sambhava nahIM hai| kyoMki jJAtA hone para anupayukta aura anupayukta hone para jJAtA yaha sthiti vana nahIM sakatI hai| jJAtA hai to vaha usameM upayukta hai aura yadi anupayukta hai to vaha usakA jJAtA nahIM hai| isaliye AvazyakazAstra ke anupayukta jJAtA ko lekara kI jAne vAlI Agamadravya-prAvazyaka kI prarUpaNA asat hai| isa prakAra se Agamadravya-grAvazyaka kA svarUpa evaM tatsambandhita nayoM kA mantavya jAnanA caahiye| nogrAgamadravya-Avazyaka 16. se ki taM noAgamato davAvassayaM? Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka nirUpaNa] noAgamato danvAvastayaM tivihaM paNNattaM / taM jahA-jANagasarIradabvAvassayaM 1 bhaviyasarIradavvAvassayaM 2 jANagasarIraviyasarIravatirittaM davAvassayaM 3 / [16 pra.] bhagavan ! nogrAgamadravya-yAvazyaka kA svarUpa kyA hai ? [16 u.] aAyuSman ! noAgamadravya-yAvazyaka tIna prakAra kA hai| yathA-1. jJAyakazarIradravyAvazyaka, 2. bhavyazarIradravyAvazyaka, 3. jAyakazarIra bhavyazarIra-vyatiriktadravyAvazyaka / vivecana--sUtra meM bhedoM ke dvArA noAgamadravyAvazyaka kA svarUpa batAyA hai| no zabda kA prayoga sarvathA aura ekadeza donoM prakAra ke niSedhoM meM hotA hai / yahA~ nogrAgamadravyAvazyaka ke bhedoM meM 'no' zabda sarvathA aura ekadeza abhAva ke artha meM prayukta huA hai| kyoMki ina bhedoM meM pAgama kAAvazyakAdi jJAna kA sarvathA abhAva hai aura ekadezapratiSedhavacana meM no zabda kA udAharaNa isa prakAra jAnanA cAhiye-yAvartAdi kriyAoM ko karate aura vaMdanAsUtra prAdi rUpa Agama kA uccAraNa karate hue jo Avazyaka karate haiM, ve nogrAgabhadravyAvazyaka haiM / isake tIna prakAra haiM / aba krama se unakA vivecana karate haiN| noAgamajAyakazarIradravyAvazyaka 17. se ki taM jANagasarIradavAvassayaM ? jANagasaroradavyAvassayaM Avassae tti padatyAdhikArajANagassa jaM sarIrayaM vavagayacutacAvitacattadehaM jIvaviSpajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA siddhasilAtalagayaM vA pAsittA NaM koi bhaNejjA-aho! NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiGeNaM bhAveNaM Avassae ti payaM AdhaniyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM nidaMsiyaM upadasiyaM / jahA ko diLaMto? ayaM mahakubhe AsI, ayaM ghayakubhe AsI / se taM jaanngsrordvaavssyN| [17 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [17 u.] AyuSman ! Avazyaka isa pada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle ke vyapagatacaitanya se rahita, cyuta-cyAvita grAyakarma ke kSaya hone se zvAsocchavAsa Adi dasa prakAra ke prANoM se rahita, tyaktadeha-AhAra-pariNatijanita vRddhi se rahita, aise jIva vipramukta zarIra ko zaiyAgata, saMstArakagata athavA siddhazilAgata-anazana grAdi aMgIkAra kiye gaye sthAna para sthita dekhakara koI kahe-'aho ! isa zarIrarUpa pudgalasaMghAta ne jinopadiSTa bhAva se Avazyaka pada kA (guru se) adhyayana kiyA thA, sAmAnya rUpa se ziSyoM ko prajJApita kiyA thA, vizeSa rUpa se samajhAyA thA, apane prAcaraNa dvArA ziSyoM ko dikhAyA thA, nidarzita---akSama ziSyoM ko Avazyaka grahaNa karAne kA prayatna kiyA thA, upazita-nayoM aura yuktiyoM dvArA ziSyoM ke hRdaya meM avadhAraNa karAyA thaa| aisA zarIra jJAyakazarIradravya-Avazyaka hai| ziSya -isakA samarthaka koI dRSTAnta hai ? prAcArya--(dRSTAnta isa prakAra hai...) yaha madhu kA ghar3A thA, yaha ghI kA ghar3A thA / yaha jJAyakazarIradravyAvazyaka kA svarUpa hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] [anuyogadvArasUtra vivecana--sUtra meM dravyAvazyaka ke dUsare bheda nomAgama ke jJAyakazarIradravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| jisane pahale AvazyakazAstra kA savidhi jJAna prApta kara liyA thA, kintu aba paryAyAntarita ho jAne se usakA vaha nirjIva zarIra yAvazyakasUtra ke jJAna se sarvathA rahita hone ke kAraNa noprAgamajJAyakazarIradravyAvazyaka hai| yadyapi mRtAvasthA meM cetanA nahIM hone se usa zarIra meM dravyAvazyakatA nahIM hai, tathApi bhUtapUrvaprajJApananayApekSayA atIta Avazyaka paryAya ke prati kAraNatA mAnakara usameM dravyAvazyaka hai / lokavyavahAra meM aisA mAnA bhI jAtA hai, jo sUtragata dRSTAntoM se spaSTa hai ki pahale jima ghar3e meM madhu yA ghRta bharA jAtA thA lekina aba nahIM bhare jAne para bhI yaha madhukaMbha hai, yaha dhRtakuMbha hai' aisA kahA jAtA hai| isI prakAra nirjIva zayyAdigata zarIra bhI bhUtakAlIna Avazyaka paryAya kA kAraNa rUpa AdhAra hone se nogrAgama kI apekSA dravyAvazyaka hai| sUtrastha 'aho' zabda dainya, vismaya aura AmaMtraNa ina tIna arthoM meM prayukta hayA hai| jaise zarIra anitya hai isase dainya kA, isa nirjIva zarIra ne Avazyaka jAnA thA isase vismaya kA aura dekho isa zarIrasaMghAta ne AvazyakazAstra kA jJAna prApta kiyA thA, isase paricitoM ko grAmaMtrita karane kA grAzaya ghaTita hotA hai| viziSTa zabdoM kA artha--sejjA (zayyA) sarvAMgapramANa laMbA-caur3A pATA Adi / saMthAra (saMstAra) aDhAI hAtha pramANa laMbA-caur3A pATa, yaha zayyA ke pramANa se prAdhA hotA hai| siddhasilAtala (siddhazilAtala) anekavidha tapasyAyoM ko karane vAle sAdhujanoM ne jahA~ svayameva jAkara bhaktapratyAkhyAna rUpa anazana kiyA hai, karate haiM aura kareMge, athavA jahA~ para jisa kisI maharSi ne saMstAraka karake maraNadharma ko prApta kiyA ho, usa sthAna kA nAma siddhagilAtala hai / noAgamabhavyazarIradravyAvazyaka 18. se ki taM bhaviyasarIradabvAvassayaM? bhaviyasarIradavAvassayaM je jove joNijammaNaNikkhate imeNaM ceva sarIrasamussaeNaM AdattaeNaM jiNovadiTheNaM bhAveNaM Avassae tti payaM sevakAle sikkhissai, na tAva sikkhai / jahA ko diLato? ayaM mahukume bhavissai, aya dhayakubhe bhavissai / se taM bhaviyasarIradabvAvassayaM / [18 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [18 u.] AyuSman ! samaya pUrNa hone para jo jIva janmakAla meM yonisthAna se bAhara nikalA aura usI prApta zarIra dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra bhaviSya meM Avazyaka pada ko sIkhegA, kintu abhI sIkha nahIM rahA hai, aise uma jIva kA vaha zarIra bhavyazarIradravyAvazyaka kahalAtA ziSya-isakA koI dRSTAnta hai ? prAcArya-(dRSTAnta isa prakAra hai-) yaha madhukaMbha hogA, yaha ghRtakuMbha hogaa| yaha bhavyazarIradravyAvazyaka kA svarUpa hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAvazyaka nirUpaNa [21 vivecana-sUtra meM nogrAgamadravyAvazyaka ke dUsare bheda bhavyazarIradravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| vartamAna kI apekSA isa zarIra meM Agama ke prabhAva ko lekara nogrAgamatA jAnanA caahiye| yadyapi isa samaya ke zarIra meM pAgama kA abhAva hai, lekina 'bhAvini bhUtavadupacAra:-bhAvI meM bhI bhUta kI taraha upacAra hotA hai-ke nyAyAnusAra bhaviSyakAlIna sthiti ko dhyAna meM rakhakara upacAra se usameM dravyAvazyakatA mAnI hai| kyoMki vartamAna meM na sahI kintu yahI zarIra Age calakara isI paryAya meM AvazyakazAstra kA jJAtA bnegaa| yahI bAta dRSTAntoM dvArA spaSTa kI gaI hai ki bhaviSya meM madhu yA ghRta jinameM bharA jAgA una ghar3oM ko vartamAna meM madhughaTa yA ghRtaghaTa kahA jAtA hai| ina donoM dRSTAntoM meM saMkalpamAtragrAhI naigamanaya kI apekSA hai / jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyAvazyaka 19. se ki taM jANagasarIraviyasarIravatiritte davAvassae ? jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte damyAvassae tividhe paNNatte / taM jahA--loie 1 kuppAvaNite 2 louttarite 3 // [19 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [19 u.] AyuSman ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyAvazyaka tIna prakAra kA hai| yathA-1 laukika, 2 kuprAvanika, 3 lokotarika / vivecana-sUtra meM ubhayavyatirikta dravyAvazyaka ke tIna bhedoM ke nAma ginAye haiM / yathAkrama unakA varNana karate haiN| laukika dravyAvazyaka 20. se ki taM loiyaM davAvassayaM? loiyaM davAvasmayaM je ime rAIsara-talavara-mAuMbiya-koDubiya-inbha-seTTi-seNAvai-satyavAhappabhitio kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe suvimalAe phulluppala-kamalakomalummilliyammi ahapaMDure pabhAe rattAsogappagAsakisuyasuyamuhagujarAgasarise kamalAgara-naliNisaMDabohae uTThiyammi sUre sahassarassimmi diNayare teyasA jalate mudhoyaNa-daMtapakkhAlaNa-tella-phagiha-siddhatthaya-hariyAliyaadAga-dhava-puSpha-malla-gaMdha-taMbola-vatthamAiyAI davAvassayAI karettA tato pacchA rAyakulaM bA devakulaM vA ArAmaM vA ujjANaM vA sabhaM vA pavaM vA gacchati / se taM loiyaM dvaavssyN| [20 pra.] bhagavan ! laukika dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [20 u.] AyuSman ! jo ye rAjezvara athavA rAjA, Izvara, talavara, mAGavika, kauTumbika, ibhya, zreSThI, senApati, mArthavAha Adi rAtri ke vyatIta hone se prabhAtakAlIna kiMcinmAtra prakAza hone para, pahale kI apekSA adhika sphuTa prakAza hone, vikasita kamalapatroM evaM mRgoM ke nayanoM ke Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] [anuyogadvArasUtra ISad unmIlana se yukta, yathAyogya pItamizrita zvetavarNayukta prabhAta ke hone tathA rakta azokavRkSa, palAzapuSpa, tote ke mukha aura guMjA (ciramI) ke ardha bhAga ke samAna rakta, sarovaravartI kamalavanoM ko vikasita karane vAle aura apanI sahasra razmiyoM se divasavidhAyaka teja se dedIpyamAna sUrya ke udaya hone para mukha ko dhonA, daMtaprakSAlana, telamAliza karanA, snAna, kaMghI Adi se kezoM ko saMvAranA, maMgala ke lie sarasoM, puSpa, dUrvA Adi kA prakSepaNa, darpaNa meM mukha dekhanA, dhUpa jalAnA, puSpoM aura puSpamAlAoM ko lenA, pAna khAtA, svaccha vastra pahananA Adi karate haiM aura usake bAda rAjasabhA, devAlaya, pArAmagRha, udyAna, sabhA athavA prapA (pyAU) kI ora jAte haiM, vaha laukika dravyAvazyaka hai| vivecana--sUtra meM laukika dravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai ki saMsArI janoM dvArA Avazyaka kRtyoM ke rUpa meM jinako avazya karanA hotA hai, ve saba laukika dravyAvazyaka haiN| ina daMtaprakSAlana Adi laukika prAvazyaka kRtyoM meM dravya zabda kA prayoga mokSaprApti ke kAraNabhUta Avazyaka kI apradhAnatA kI apekSA se kiyA hai / mokSa kA pradhAna kAraNa to bhAvAvazyaka hai, na ki dravyAvazyaka / ataeva 'appAhaNNe vi dabbasaddotthi'-apradhAna artha meM bhI dravya zabda prayukta hotA hai. isa zAstravacana ke anusAra apradhAnabhUta Avazyaka dravyAvazyaka hai tathA ina daMtadhAvanAdi kRtyoM meM lokaprasiddhi se bhI AgamarUpatA nahIM hai, ataH inameM Agama kA abhAva hone se nogrAgamatA siddha hai| prabhAtavarNana kI vizeSatA-'pAupabhAyAe' ityAdi padoM dvArA sUtrakAra ne prabhAta kI vizeSa avasthAoM kA varNana kiyA hai| yathA-'pAuppabhAyA' isa pada dvArA prabhAta kI prathama avasthA batalAI hai| isa samaya meM prabhAta kI prAbhA kI prAraMbhika avasthA hotI hai| isake bAda yathAkrama se prabhAta kI dvitIya avasthA hotI hai, jisameM pUrva kI apekSA prakAza sphuTatara tathA dhIre-dhIre bar3hakara kamaloM ke ISat vikAsa se yukta hokara kucha-kucha zvetatAmizrita pIta varNa se samanvita ho jAtA hai, jise suvimalAe....ahapaMDure pabhAe pada se spaSTa kiyA hai| isake bAda prabhAta tRtIya avasthA meM pahu~catA hai / taba sUrya pUrNa rUpa meM udita hokara apane prakAza se prakAzita ho jAtA hai| isa uSAkAlIna sthiti kA saMketa rattAsogappagAsa....teyasA jalate pada dvArA kiyA hai / viziSTa zabdoM ke artha- rAIsara-rAjezvara-cakravartI, vAsudeva Adi, athavA rAjA-- mahAmADalika, Izvara--yuvarAja, sAmAnya mAMDalika, amAtya Adi, talavara-rAjA dvArA pradatta ratnAlaMkRta svarNapaTTa ko mastaka para dhAraNa karane vAlA / mAiMbiya-jinake AsapAsa meM anya gAMva nahIM ho athavA chinna-bhinna janAzraya vizeSa ko maDaMba aura ina maDaMboM ke adhipati ko mADaMbika kahate haiN| koDubiya-kauTumbika--aneka kuTumboM kA pratipAlana karane vAle / inbha-ibha nAma hAthI kA hai| jinake pAsa hAthI-pramANa dravya ho| sehi-jo koTayadhIza haiM tathA rAjA dvArA nagaraseTha kI upAdhi se vibhUSita evaM saMmAnArtha svarNapaTTaprApta / seNAvai hAthI aAdi caturaMga senA ke nAyaka senApati / satyavAha--sArthavAha-gaNima, dharima, meya aura paricchedya rUpa kraya-vikraya yogya dravyasamUha ko lekara lAbha kI icchA se jo anya vyApAriyoM ke samUha ke sAtha dezAntara jAte haiM evaM una kA saMvardhana karate haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka nirUpaNa kuprAvAcanika dravyAvazyaka 21. se ki taM kuppAvaNiyaM davAvassayaM? kuppAvaNiyaM davAvassayaM je ime caraga-coriga-cammakhaMDiya-bhicchuDaga-paMDuraMga-gotamagomvatiya-gihidhamma-dhammacitaga-aviruddha-viruddha-vu-sAvagappabhitayo pAsaMDatthA kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe jAva teyasA jalate iMdassa vA khaMdassa vA ruddassa vA sivassa vA vesamaNassa vA devassa vA nAgassa vA jakkhassa vA bhUyassa vA mugudassa vA ajjAe vA koTTakiriyAe vA uvalevaNasammajjaNA''varisaNa-dhUva-puppha-gaMdha-mallAiyAI davAvassayAI kareMti / se taM kuppAvayaNiyaM davAbassayaM / [21 pra.] bhagavan ! kuprAvanika dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [21 u.] AyuSman ! jo ye caraka, cIrika, carmakhaMDika, bhikSoNDaka, pAMDuraMga, gautama, govatika, gahIdharmA, dharmacintaka, aviruddha, viruddha, vRddhathAvaka Adi pASaMDastha rAtri ke vyatIta hone ke anantara prabhAta kAla meM yAvat sUrya ke jAjvalyamAna teja se dIpta hone para indra, skanda, rudra, ziva, vaizramaNa-kubera athavA deva, nAga, yakSa, bhUta, mukunda, AryAdevI, koTTakriyAdevI Adi kI upalepana, saMmArjana, snapana (prakSAlana), dhUpa, puSpa, gaMdha, mAlA prAdi dvArA pUjA karane rUpa dravyAvazyaka karate haiM, vaha kuprAvadhanika dravyAvazyaka hai / vivecana-sUtra meM kuprAvanika dravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| mokSa ke kAraNabhUta siddhAMtoM se viparIta siddhAntoM kI prarUpaNA evaM prAcaraNa karane vAle caraka Adi kuprAvacanikoM ke Avazyaka ko kuprAvanika dravyAvazyaka kahate haiN| ye caraka Adi indrAdikoM kI pratimAnoM kA upalepana Adi Avazyaka kRtya karate hai, ataH prAvazyaka pada diyA hai tathA ina upalepanAdi kriyAyoM meM mokSa ke kAraNabhUta bhAvAvazyaka kI apradhAnatA hone se dravyatva evaM Agama ke sarvathA abhAva kI apekSA noprAgamatA jAnanA caahiye| sUtra meM 'prabhati' zabda se parivAjaka prAdi kA evaM yAvat zabda se pUrvokta 20 veM sUtra meM kathita prAtaHkAla kI tIna avasthAnoM aura sUrya ke sahasrarazmi, dinakara grAdi vizeSaNoM ko grahaNa kiyA gayA sUtragata zabdoM kA artha--caraga (caraka)--samudAya rUpa meM ekatrita hokara bhikSA mAMgane vAle athavA khAte-khAte calane vAle / coriga (cIrika)-mArga meM par3e hue vastrakhaMDoM (cithar3oM) ko pahanane vAle / cammakhaMDiya(carmakhaMDika)-camar3e ko vastra rUpa meM pahanane vAle athavA jinake camar3e ke hI samasta upakaraNa hote haiN| bhicchuDaga (bhikSoNDaka)-apane ghara meM pAlita gAya prAdi ke dUdhAdi se nahIM kintu bhikSA meM prApta anna se hI udarapUrti karane vAle athavA sugata ke zAsana ko mAnane vAle / paMDaraMga (pANDarAMga)--zarIra para bhasma (rAkha) kA lepa karane vaale| gotama (gautama)-baila ko kauDiyoM kI mAlAoM se vibhUSita karake usakI vismayakAraka cAla dikhAkara bhikSAvRtti karane vAle / goliya (govratika)-gocaryA kA anukaraNa karane vAle / govrata kA pAlana karane vAle ye gAyoM ke madhya meM rahane kI icchA se gAyeM jaba gAMva se nikalatI haiM taba unake sAtha hI nikalate haiM, ve jaba baiThatI haiM taba Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] [anuyovavArasUtra baiThate haiM, khaDI hotI haiM taba khaDe hote haiM, jaba caratI haiM, taba kandamUla, phala Adi kA bhojana karate haiM aura jaba jala pItI haiM taba jala pIte haiM / ' gihidhamma (mahidharmA)---gRhasthadharma hI zreyaskara hai, aisI jinakI mAnyatA hai aura aisA mAnakara usI kA AcaraNa karane vaale| dhammaciMtaga (dharmacintaka)yAjJavalkya prAdi RSipraNIta dharmasaMhitA Adi ke anusAra dharma ke vicAraka aura tadanusAra dainika pravRtti, prAcAra vAle / aviruddha (aviruddha)-deva, napa, mAtA, pitA aura tiryaMcAdi kA vinA kisI bhedabhAva ke samAnarUpa meM--ekasA vinaya karane vAle vainayika mithyAdaSTi / viruddha (viruddha)-puNyapApa, paraloka Adi ko nahIM mAnane vAle akriyaavaadii| inakA prAcAra-vicAra sarva pAkhaMDiyoM, sarva dharma vAloM kI apekSA viparIta hone se ye viruddha kahalAte haiM / buDDha-sAvaga (vRddha zrAvaka)-brAhmaNa / prAcIna kAla kI apekSA inameM vaddhatA mAnI hai| kyoMki bharatacakravartI ne apane zAsanakAla meM deva, dharma, guru kA svarUpa sunAne ke liye inakI sthApanA kI thii| athavA vRddhAvasthA meM dIkSA aMgIkAra karake tapasyA karane vAle zrAvaka / pAsaMDatthA (pASaNDastha)--pASaNDa arthAt vratoM kA pAlana karane vAle / khaMda (skanda)-kArtikeya-mahezvara kA putra / rudra (rudra)-mahAdeva / siva (ziva)-vyaMtaradeva vizeSa / vesamaNa (vaizramaNa)-kubera, dhanarakSaka yakSavizeSa / nAga (nAgakumAra) bhavanapatinikAya kA devavizeSa / jakkha, bhUta (yakSa, bhUta-vyaMtarajAtIya deva / mugunda (makanda) baladeva / ajjA (grA)devIvizeSa / koTTakiriyA (koTTakriyA)-mahipAsura kI mardaka devii| uvalevaNa (upalepana) tela, ghI prAdi kA lepa karanA / sammajjaNa (sammArjana)-vastrakhaMDa se poMchanA / AvarisaNa (grAvarSaNa)gaMdhodaka se abhiSeka karanA, snAna kraanaa| lokotarika dravyAvazyaka 22. se ki taM logottariyaM davAvassayaM? logottariyaM dabAbassayaM je ime samaNaguNamukkajogI chakkAyaniraNukaMpA hayA iva uddAmA gayA iva niraMkusA ghaTThA maTThA tuppoTThA paMDarapaDapAuraNA jiNANaM aNANAe sacchaMdaM vihariUNaM ubhaokAlaM Avassagassa uvaThThati / se taM loguttariyaM davAvassayaM se taM jANagasarIrabhaviyasarIravairittaM davvAvassayaM / se taM noAgamato davAvastayaM / se taM davAvassayaM / {22 pra.] bhagavan ! lokottarika dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? 22 u.] prAyaHmana ! lokottarika dravyAvazyaka kA svarUpa isa prakAra hai---jo (sAdhu) zramaNa ke (mula aura uttara) gaNoM se rahita hoM, chaha kAya ke jIvoM ke prati anukampA na hone na hone ke kAraNa azva kI taraha uddAma (zIghragAmI-jaldI-jaldI calane vAle) hoM, hastivat niraMkuza hoM, snigdha padArthoM ke lepa se aMga-pratyaMgoM ko komala, salaunA banAte hoM, jala Adi se bAraMbAra zarIra ko dhote hoM, athavA telAdi se kezoM kA saMskAra karate hoM, aoThoM ko mulAyama rakhane ke liye makkhana lagAte hoM, pahanane-aoDhane ke vastroM ko dhone meM Asakta hoM aura jinendra bhagavAna kI prAjJA kI upekSA kara svacchaMda vicaraNa karate hoM, kintu ubhayakAla (prAtaH sAyaMkAla) Avazyaka karane ke liye tatpara ho to unakI baha kriyA lokottarika dravyAvazyaka hai / 1. ina gotikA kI caryA kA vistRta varNana raghubaMza prathama sarga meM rAjA dilIpa kI pravRtti dvArA kiyA gayA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka nirUpaNa] [25 isa prakAra yaha jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyAvazyaka kA svarUpa jAnanA cAhiye / yaha nopAgamadravyAvazyaka kA nirUpaNa huA aura sAtha hI dravyAvazyaka kI vaktavyatA bhI pUrNa huii| vivecana--sUtra meM ubhayavyatirikta dravyAvazyaka ke tIsare bheda kA svarUpa spaSTa karate hue nogrAgamadravyAvazyaka evaM dravyAvazyaka kI vaktavyatA kA upasaMhAra kiyA hai / loka meM zreSTha sAdhuoM dvArA Acarita evaM loka meM uttara-utkRSTatara jinapravacana meM varNita hone se Avazyaka lokottarika hai| kintu zramaNaguNa se rahita svacchandavihArI dravyaliMgI sAdhuoM dvArA kiye jAne se vaha prAvazyakakarma apradhAna hone ke kAraNa dravyAvazyaka hai tathA bhAvazUnyatA ke kAraNa usakA koI phala prApta nahIM hotA hai / prastuta meM 'no' zabda ekadeza pratiSedha artha meM prayukta huA hai| kyoMki pratikramaNakriyA rUpa ekadeza meM AgamarUpatA nahIM hai, kintu usake jJAna kA sadbhAva hone se Agama kI ekadezatA hai| isa prakAra kriyA kI dRSTi se Agama kA prabhAva aura jJAna kI dRSTi se Agama kA sadbhAva prakaTa karane se 'no' zabda meM dezapratiSedharUpatA hai| isa prakAra saprabheda dravyAvazyaka kA nirUpaNa jAnanA caahiye| aba kramaprApta bhAvAvazyaka kA varNana karate haiN| bhAvAvazyaka 23. se ki taM bhAvAvassayaM ? bhAvAvassayaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-Agamato ya 1 poAgamato ya 2 // [23 pra.] bhagavan ! bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [23 u.] AyuSman ! bhAvAvazyaka do prakAra kA hai-1. AgamabhAvAvazyaka aura 2. nopraagmbhaavaavshyk| vivecana-prastuta meM bhedoM dvArA bhAvAvazyaka kA svarUpavarNana prArambha kiyA hai| vivakSita kriyA ke anubhava se yukta artha ko bhAva kahate haiN| ataH yahA~ bhAva zabda vivakSita kriyA ke anabhava se yukta sAdhvAdi ke liye prayukta hanA hai aura unaka aura uttakA Avazyaka bhAvAvazyaka hai| yaha kathana bhAva aura bhAvavAn meM abhedopacAra kI apekSA kiyA gayA hai| jaise aizvarya rUpa indana kriyA ke anubhava se yukta ko bhAvataH indra kahA jAtA hai athavA vivakSita kriyA ke anubhava rUpa bhAva ko lekara jo Avazyaka hotA hai vaha bhAvAvazyaka hai| isa bhAvAvazyaka ke do bheda haiM / krama se jinakA varNana isa prakAra hai-- prAgamabhAvAvazyaka 24. se ki taM Agamato bhAvAvassayaM ? Agamato bhAvAvassayaM jANae uvutte| se taM Agamato bhAvAvassayaM / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra [24 pra.] bhagavan ! aAgamabhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [24 u.] AyuSman ! jo Avazyaka pada kA jJAtA ho aura sAtha hI upayoga yukta ho, vaha prAgamabhAvAvazyaka kahalAtA hai / vivecana-sUtra meM prAgamabhAvAvazyaka ke svarUpa kA nirdeza kiyA hai| jJAyaka hone ke sAtha jo usake upayoga se bhI yukta ho vaha Agama se bhAva-Avazyaka hai| arthAt aAvazyaka ke arthajJAna se janita upayoga ko bhAva aura usa bhAva se yukta Avazyaka ko bhAvAvazyaka kahate haiM evaM Avazyaka ke artha ke jJAtA kA Avazyaka meM upayogarUpa pariNAma AgamabhAvAvazyaka hai| jJAyaka evaM upayogayukta sAdhu ko usa pariNAma se yukta hone ke kAraNa abhedavivakSA se bhAvAvazyaka kahA jAtA hai| noprAgamabhAvAvazyaka 25. se ki taM noAgamato bhAvAvassayaM? noAgamato bhAvAvassayaM tivihaM paNNattaM / taM jahA--loiyaM 1 kuppAvaNiyaM 2 loguttariyaM 3 / [25 pra.] bhagavan ! nogrAgamabhAvAvazyaka kise kahate haiM ? [25 u.] AyuSman ! nogrAgamabhAvAvazyaka tIna prakAra kA hai| jaise--1. laukika, 2. kuprAvanika aura 3. lokottarika / vivecana-nogrAgamadravyAvazyaka ke anurUpa noprAgamabhAvavAzyaka ke bhI laukika prAdi tIna bheda haiM / krama se unakI vyAkhyA isa prakAra hai-- laukika bhAvAvazyaka 26. se ki taM loiyaM bhAvAvassayaM? loiyaM bhAvAvassayaM puTavaNhe bhArahaM avaraghe rAmAyaNaM / se taM loiyaM bhAvAvassayaM / [26 pra.] bhagavan ! laukika bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [26 u.] AyuSman ! dina ke pUrvArdha meM mahAbhArata kA aura uttarArdha meM rAmAyaNa kA vAcana karane, zravaNa karane ko laukika nogrAgamabhAvAvazyaka kahate haiM / vivecana-sUtra meM nogrAgama se laukika bhAvAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai ki niyata samaya para lokavyavahAra meM prAgamarUpa se mAne gaye mahAbhArata, rAmAyaNa Adi kA vAMcanA aura zravaNa avazya karane yogya hone se laukika Avazyaka haiM aura unake artha meM vaktA evaM zrotA ke upayogarUpa pariNAma hone se bhAvarUpatA hai| kintu vAMcane vAle kA bolane, pustaka ke panne palaTane, hAtha kA saMketa karane tathA zrotA ke hAthoM ko jor3e rahane Adi rUpa kiyAyeM pAgamarUpa nahIM haiN| kyoMki 'kiriyA Agamo na hoi'-kriyA Agama nahIM hotI hai, jJAna hI aAgamarUpa hai| isaliye kriyArUpa deza meM pAgama kA abhAva hone se nogrAgamatA hai| isa taraha ekadeza meM prAgamatA kI apekSA yaha laukika-bhAvAvazyaka kA svarUpa jAnanA caahiye| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka nirUpaNa] kuprAvanika bhAvAvazyaka 27. se ki taM kuppAvaNiyaM bhAvAvassayaM ? kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM je ime caraga-cIriya-jAva pAsaMDatthA ijjajali-homa-jappa-uMdurukkanamokkAramAiyAI bhAvAvassayAI kareMti / se taM kuppAvaNiyaM bhAvAbassayaM / [27 pra.] bhagavan ! kuprAvanika bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai| [27 u.| prAyupman ! jo ye caraka, cIrika yAvat pApaNDastha (upayogapUrvaka) ijyA yajJa, aMjali, homa-habana, jApa, undumakka --dhUpaprakSepa yA baila jaisI dhvani, vaMdanA Adi bhAvAvazyaka karate haiM, vaha kuprAvanika bhAbAvazyaka hai| vivecana--sUtra meM kuprAvanika bhAvAvazyaka kA svarUpa banalAyA hai| mithyAzAstroM ko mAnane vAle caraka, cIrika Adi pASaMDI yathAvasara jo bhAvasahita yajJa Adi kriyAyeM karate haiM, vaha kuprAvacanika bhAvAvazyaka hai| caraka grAdi dvArA avazya hI nizcita rUpa se kiye jAne se ye yajJa Adi aAvazyaka rUpa haiM nathA inake karane vAloM kI una kriyAoM meM upayoga evaM zraddhA hone se bhAvarUpatA hai / tathA ina carakAdi kA una kriyAoM saMbandhI upayoga to dezataH Agama rUpa hai aura hAtha, sira Adi dvArA hone vAlI pravRtti AgamarUpa nahIM hai / isIlie aAgama ke eka deza kI apekSA nogrAgama haiM / katipaya zabdoM ke viziSTa artha - ijjaMjali--(ijyAMjali) yajJa aura tannimittika jaladhArA prakSepa-chor3anA / athavA ijyA --pUjA gAyatrI prAdi ke pAThapUrvaka brAhmaNoM dvArA kI jAne vAlI saMdhyopAsanA aura aMjali-hAtha jor3akara namaskAra karanA athavA ijyA mAtA Adi gurujanoM ko aMjali- namaskAra karanA / undurukka-undu-mukha aura rukka baila jaisI dhvani karanA, arthAt mukha se baila jaisI garjanA karanA athavA dhUpaprakSepa krnaa| lokottarika bhAvAvazyaka 28. se ki taM logottariyaM bhAvAvassayaM ? logottariyaM bhAvAvassayaM jagaNaM imaM samaNe vA samaNI vA sAvae vA sAviyA vA taccitte tammaNe tallese tayajjhavasite tattizvajyavasANe tayaTTovautte taya piyakaraNe tabbhAvaNAbhAvite aNNattha katthai maNaM akaremANe ubhaokAlaM AvassayaM kareMti, se taM logottariyaM bhAvAvassayaM / se taM noAgamato bhAvAvassayaM / se taM bhAvAvassayaM / [28 pra.] bhagavan ! lokottarika bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? [28 u.] aAyuSman ! dattacitta aura mana kI ekAgratA ke sAtha, zubha lezyA evaM adhyavasAya se sampanna, yathAvidhi kriyA ko karane ke liye tatpara adhyavasAyoM se sampanna hokara, tIvra prAtmotsAhapUrvaka usake (prAvagAyaka ke) artha meM upayogayukta hokara evaM upayogI karaNoM---zarIrAdi ko niyojita kara, usakI bhAvanA se bhAvita hokara jo ye zramaNa, zramaNI, zrAvaka, zrAvikAyeM Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 [anuyogadvArasUtra anyatra mana (vacana-kAya) ko DolAyamAna (saMyojita kiye binA ubhayakAla (prAta:-saMdhyA samaya) aAvazyaka-pratikramaNAdi karate haiM, vaha lokottarika bhAvAvazyaka hai| isa prakAra se yaha nogrAgama bhAvAvazyaka kA svarUpa jAnanA cAhiye aura isake sAtha hI bhAvAvazyaka kI vaktavyatA pUrNa huii| vivecana-sUtra meM lokottarika bhAvAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| jo zramaNa Adi jinapravacana meM mana ko kendrita kara donoM samaya aAvazyaka karate haiM, use lokottarika bhAvAvazyaka kahate haiM / __ pratikramaNa Adi kriyAyeM zramaNa Adi janoM ko avazya karane yogya hone se Avazyaka haiN| inake karane vAloM kA unameM upayoga vartamAna rahane se bhAvarUpatA hai| 'tayaTThova utta' aura 'tayappiyakaraNe' ina do padoM dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki Avazyaka kriyAyeM svayaM to pAgama rUpa nahIM haiM ata: AvazyakakriyArUpa ekadeza meM to anAgamatA hai kintu inake jJAnarUpa ekadeza meM prAgamatA kA sadbhAva hone se ubhayarUpatA ke kAraNa inheM nopAgama lokottarika bhAvAvazyaka jAnanA caahiye| prAvazyaka ke paryAyavAcI nAma 29. tassa NaM ime egaTTiyA gANAghosA NANAvaMjaNA NAmadhejjA bhavaMti / taM jahA AvassayaM 1 avassakaraNijjaM 2 dhuvagiragaho 3 visohI ya 4 / / ajjhayaNachakkavaggo 5 nAo 6 ArAhaNA 7 maggo 8 // 2 // samaNa sAvaeNa ya avassakAyabvayaM havati jamhA / aMto aho-nisissa u tamhA AvassayaM nAma // 3 // se taM aavstyN| [29] usa Avazyaka ke nAnA ghoSa (svara) aura aneka vyaMjana vAle ekArthaka aneka nAma isa prakAra haiM 1 Avazyaka, 2 avazyakaraNIya, 3 dhra vanigraha, 4 vizodhi, 5 adhyayana-SaTkavarga, 6 nyAya, 7 zrArAdhanA aura 8 maarg| zramaNoM aura zrAvakoM dvArA dina evaM rAtri ke anta meM avazya karane yogya hone ke kAraNa isakA nAma Avazyaka hai / yaha Avazyaka kA svarUpa hai| vivecana--yahA~ Avazyaka ke paryAyavAcI nAma batalAye haiN| jo pRthak-pRthak udAttAdi svara vAle aura aneka prakAra ke kakArAdi vyaMjana vAle hone se kiMcit arthabheda rakhate hue bhI ekArthasamAnArthavAcaka haiM 1. Avazyaka-avazya karane yogya kArya ko Avazyaka kahate haiM / sAmAyika Adi kI sAdhanA sAdhu Adi ke dvArA avazya nizcita rUpa se kiye jAne yogya hone se Avazyaka hai| athavA jJAnAdi guNoM aura mokSa kI jisake dvArA pUrNatayA prApti hotI hai vaha Avazyaka hai- 'jJAnAdiguNA mokSo vA prAsamantAdvazyaH kriyate'nenetyAvazyakam / ' athavA indriya, kaSAyAdi bhAvazatruoM ko sarvata: vaza meM karane vAloM ke dvArA jo kiyA jAtA hai, use Avazyaka kahate haiM--'pAsamantAd vazyA indriyakaSAyAdibhAvazatravo yeSAM, taireva kriyate yat tadAvazyakam / ' Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuta nirUpaNa] [29 2. avazyakaraNIya -- mumukSu sAdhakoM dvArA niyamataH anuSTheya hone ke kAraNa avazyakaraNIya hai / 3. dhruvanigraha ---anAdi hone ke kAraNa karmoM ko tathA karmoM ke phala janma - jarA-maraNAdi rUpa saMsAra ko bhI dhruva kahate haiM aura Avazyaka karma evaM karmaphalarUpa saMsAra kA nigraha karane vAlA hone ke kAraNa dhra vanigraha hai| 4. vizoSi-karma se malina aAtmA kI vizuddhi kA hetu hone se Avazyaka vizodhi kahalAtA 5. adhyayanaSaTkavarga-prAvazyakasUtra meM sAmAyika Adi chaha adhyayana hone se yaha adhyayanaSaTkavarga hai| 6. nyAya--abhISTa artha kI siddhi kA samyaka upAya hone se nyAya hai / athavA jIva aura karma ke anAdikAlIna sambandha ke apanayana kA kAraNa hone se bhI nyAya kahalAtA hai / 7. ArAdhanA-ArAdhya-mokSaprApti kA hetu hone se ArAdhanA hai| 8. mArga-mArga kA artha hai upAya / ataH mokSapura kA prApaka-upAya hone se mArga hai| isa prakAra se sUtrakAra ne pahale jo 'pAvassayaM nikkhivissAmi' pratijJA kI thI, tadanusAra prAyazyaka kA nyAsa karake varNana kiye jAne se yaha AvazyakAdhikAra samApta hugraa| zruta ke bheda 30. se ki taM suyaM? suyaM camvihaM paNNattaM / taM jahA-nAmasuyaM 1 ThavaNAsuyaM 2 davvasuyaM 3 bhAvasuyaM 4 / [30 pra.] bhagavan ! zruta kA kyA svarUpa hai ? [30 u.] AyuSman ! zrata cAra prakAra kA hai-1 nAmazruta, 2 sthApanAzruta, 3 dravyazruta, 4 bhaabshrut| vivecana---sUtrakAra ne Avazyaka ke anantara 'suyaM nikkhavissAmi' ---zruta kA nikSepa karUMgA, isa pratijJAnusAra nikSepavidhi se zrata ke svarUpa kA varNana karanA prAraMbha kiyA hai| nAma aura sthApanA zruta 31. se ki taM nAmasuSaM? nAmasuyaM jassa NaM jIvassa yA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa vA tadubhayANa bA sue i nAma korati / se taM nAmasuyaM / [31 pra] bhagavan ! nAmazru ta kA kyA svarUpa hai ? [31 u.] AyuSman ! jisa kisI jIva yA ajIva kA, jIvoM yA ajIvoM kA, ubhaya kA athavA ubhayoM kA 'zra ta' aisA nAma rakha liyA jAtA hai, use nAmazruta kahate haiN| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30) P4 anuyogadvArasUtra 32. se ki taM ThavaNAsuyaM ? ThavaNAsuyaM jagaNaM kaTukamme vA jAva sue i ThavaNA Thavijjati / se taM ThavaNAsuyaM / [32 pra.] bhagavan ! sthApanAca ta kA svarUpa kyA hai ? [32 u.] aAyuSman ! kASTha yAvat kaur3I Adi meM yaha zrata hai, aisI jo sthApanA, kalpanA yA Aropa kiyA jAtA hai, vaha sthApanAzruta hai / 33. nAma-ThavaNANaM ko pativiseso ? nAmaM AvahiA, ThavaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vaa| [33 pra.] bhagavan ! nAma aura sthApanA meM kyA vizeSatA-antara hai ? [33 u.] AyuSman ! nAma yAvatkathika hotA hai, jabaki sthApanA itvarika aura yAvatkathika donoM prakAra kI hotI hai| vivecana yahA~ nAma aura sthApanArUpa zrata kA svarUpa batalAne ke sAtha una donoM meM antara kA nirdeza kiyA hai| nAmamAtra se zruta nAmazruta hai--nAmnA--nAmamAtreNa zrutaM nAmazra tamiti-- isa samAsa ke anusAra jisa jIva, ajIva Adi kA zruta yaha nAma rakha liyA jAtA hai, vaha nAmazruta hai / jIva aAdi kA zrata nAma rakhane kA kAraNa pUrvokta nAmAvazyaka ke kathanAnusAra jAnanA cAhiye / sthApanAzrata kA vivecana bhI pUrvokta sthApanAvazyaka ke anurUpa hai| kintu Avazyaka ke badale yahA~ zruta zabda kA prayoga karanA caahiye| ataeva tadAkAra, atadAkAra kASThAdi athavA kASThAdi se nimitta prAkRti meM jo zrutapaThanAdi kriyAvanta sAdhu Adi kI sthApanA kI jAtI hai, yaha sthApanAthata hai| nAma aura sthApanA Avazyaka ke sadaza hI nAma aura sthApanA zruta meM bhI antara jAnanA cAhiye ki nAma kA prayoga vastu ke sadbhAva rahane taka hotA hai jabaki sthApanA vastu ke sadbhAva paryanta aura yathAyogya alpakAla ke liye bhI kI jA sakatI hai| dravyazrata ke bheda 34. se kiM taM dadhvasuyaM ? davvasuyaM duvihaM paNNattaM / taM jahA Agamato ya 1 noAgamato ya 2 / [34 pra.] bhagavan ! dravyazra ta kA kyA svarUpa hai ? [34 u.] aAyuSman ! dravyazruta do prakAra kA hai| jaise----1 Agamadravyazruta, 2 nogrAgamadravyazruta / prAgamadravyazrata 35. se ki taM Agamato davvasuyaM ? Agamato dadhvasuyaM jassa gaM sue ti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva kamhA? jai jANate aNuvautte Na bhavai / se taM Agamato davvasuyaM / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [31 bhuta nirUpaNa] [35 pra.] bhagavan ! Agama kI apekSA dravyazruta kA kyA svarUpa hai ? [35 u.] AyuSman ! jisa sAdhu Adi ne zruta yaha pada sIkhA hai, sthira, jita, mita, parijita kiyA hai yAvat jo jJAyaka hai vaha anupayukta nahIM hotA hai Adi / yaha pAgama dravyazruta kA svarUpa hai / vivecana-sUtra meM pAgama dravyazra ta kA svarUpa batalAyA hai ki tha tapada ke abhidheya--prAcArAdi zAstroM ko jisane sIkha to liyA hai, kintu usake upayoga se zUnya hai, isa kAraNa vaha pAgama se dravyazra ta hai| __ 'jAva kamhA' pada dvArA Avazyaka viSayaka pUrvokta zabda naya Adi kI mAnyatA sambandhI sUtrAlApaka taka kA atideza kiyA gayA hai jo isa prakAra hai NAmasamaM ghoSasamaM ahINavakharaM aNakcakkharaM avvAiddhakkharaM akkhaliyaM amiliyaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNadhosaM kaMThoDhavippamukkaM guruvAyaNovagayaM / se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAe No aNuppehAe / kamhA ? 'aNu vayogo davva' miti kaTu / Negamassa ego aNuvautto pAgamayo egaM davAbassayaM (davvasuyaM) doNNi aNuvauttA Agamayo doNi davvAvassayAI (davvasuyAI) tiNNi aNuvauttA prAgamo tiNi davAvassayAI (davvasuyAI) evaM jAvaDyA aNubauttA tAvaiyAI tAI aMgamassa prAgamayo davAvassayAI (dvvsuyaaii)| evameva babahArassa vi| saMgahassa ego vA praNegA vA aNubautto vA aNuvauttA vA prAgamo davAvasmayaM (dabvasuyaM) vA davvAvassayANi (davvasuyANi) vA se ege davAvassae (dbvsue)| ujjusuyassa ego aNuvautto Agamano egaM davAvassayaM (davvasurya), puhutta necchai / tiNhaM saddanayANaM jANae aNuvautta avatthU / kamhA ? ........... / inakA artha dravyAvazyaka ke prasaMga meM kiye gaye gaye artha ke anurUpa hai| kintu sarvatra Avazyaka ke sthAna meM zru ta zabda kA prayoga karanA caahie|' noprAgamadravyazruta 36. se ki taM NoAgamato dannasuyaM ? NoAgamato davvasuyaM tivihaM pannattaM / taM jahA-jANayasarIradavvasuyaM 1 bhaviyasarIradavvasurya 2 jANayasarIrabhaviyasarIravairittaM davyasuyaM 3 / / |36 pra.] bhagavan ! nogrAgamadravyazruta kA kyA svarUpa hai ? [36 u.] AyuSman ! noyAgamadravyazru ta tIna prakAra kA kahA hai| jaise -1, jJAyakazarIradravyazru ta, 2. bhavyazarIradravyazrata, 3. jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyatha ta ! vivecana-sUtra meM nogrAgamadravyAvazyaka ke samAna nogrAgamadravyazruta ke bhI tIna bhedoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai / krama se aba ina tInoM kA spaSTIkaraNa karate haiM / 1. dekheM sUtra saMkhyA 14, 15 kA artha / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] [anuyogadvArasUtra jAyakazarIradravyazruta 37. se kiM taM jANayasarIradavvasutaM ? jANayasarIradazvasutaM sutattipadatyAhikArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacutacAvitacattadehaM jIvavippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA siddhasilAthalagayaM vA, aho ! NaM imeNaM sarIrasamussaeNaM jidilaiNaM bhAveNaM sue i payaM AviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM nidaMsiyaM uvadaMsiyaM / jahA ko diLaMto? ayaM madhukubhe AsI, ayaM ghayakume AsI / se taM jANayasarIradavvasutaM / [37 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIra-dravyazruta kA kyA svarUpa hai ? [37 u.] AyuSman ! zru tapada ke arthAdhikAra ke jJAtA ke vyapagata, cyuta, cyAvita, tyakta, jIvarahita zarIra ko zayyAgata, saMstArakagata athavA siddhAzilA-tapobhUmigata dekhakara koI kahe-- aho ! isa zarIrarUpa pariNata pudgalasaMghAta dvArA jinopadezita bhAva se 'zru ta' isa pada kI guru se vAcanA lI thI, ziSyoM ko sAmAnya rUpa se prajJApita aura vizeSa rUpa se prarUpita, darzita, nirdAzata, upadarzita kiyA thA, usakA vaha zarIra jJAyakazarIradravyAvazyaka hai| ziSya-isakA dRSTAnta ? prAcArya-(jaise kisI ghar3e meM se madhu yA ghI nikAla liye jAne ke bAda kahA jAye ki) yaha madhu kA ghar3A hai, yaha ghI kA ghar3A hai / isI prakAra nirjIva zarIra bhUtakAlIna zrutaparyAya kA AdhArarUpa hone se jJAyakazarIradravyazru ta kahalAtA hai| vivecana--yahA~ jJAyakazarIradravyazruta kA svarUpa batalAyA hai| sUtragata padoM kI vistRta vyAkhyA jJazarIradravyAvazyaka ke anurUpa jAnanA caahiye| ___ jIvaviSamuktatA ke AdhAra para patthara Adi pudgalasaMghAtoM meM bhI kadAcit zra tajJAtRtva, kartatva evaM muktatva kI saMbhAvanA kI jAya to usakA nirAkaraNa karane ke liye sUtra meM zayyAgata Adi padoM kI yojanA kI hai| bhavyazarIradravyazrata 38. se kiM taM bhaviyasarIradavvasutaM ? bhaviyasarIradavvasutaM je jIve joNIjammaNa-nikkhate imeNaM ceva sarIrasamussaraNaM AvattaeNaM jiNIvaiTThaNaM bhAveNaM sue i payaM sekAle sikkhissati, Na tAva sikkhati / jahA ko diLaMto ? ayaM madhukubhe bhavissati, ayaM ghayakubhe bhavissati / se taM bhaviyasarIradabvasutaM / [38 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravyazru ta kA kyA svarUpa hai ? [38 u.] AyuSman ! bhavyazarIradravyazrata kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye-samaya pUrNa hone para jo jIva yoni meM se nikalA aura prApta zarIrasaMghAta dvArA bhaviSya meM jinopadiSTa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [33 zruta nirUpaNa]. bhAvAnusAra zrutapada ko sIkhegA, kintu vartamAna meM sokha nahIM rahA hai, aise usa jIva kA vaha zarIra bhavyazarIra-dravyazruta hai / ziSya-isakA dRSTAnta kyA hai ? prAcArya (madhu aura ghI jina ghar3oM meM bharA jAne vAlA hai, parantu abhI bharA nahIM hai, unake liye) 'yaha madhughaTa hai, yaha ghRtaghaTa hai' aisA kahA jAtA hai / vivecana--yahA~ bhaviSya meM bhAvazrata kI kAraNa rUpa paryAya hone kI yogyatA kI apekSA bhavyazarIradravyatha ta kA svarUpa nirdiSTa kiyA hai| jJazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyazrata 39. se ki taM jANayasarIrabhaviyasarIravatirittaM davvasutaM ? jANayasarIrabhaviyasarIravatirittaM pattayapotthayalihiyaM / [39 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta-dravyazru ta kA kyA svarUpa hai ? [39 u.] aAyuSman ! tAr3apatroM athavA patroM ke samUharUpa pustaka meM athavA vastrakhaMDoM para likhita zru ta jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyazruta hai| vivecana-pUrvokta jJazarIra aura bhavyazarIra dravyazru ta kA lakSaNa ghaTita na hone se unase bhinna yaha dravyazra ta kA lakSaNa yahA~ nirUpita kiyA hai| patrAdi para likhita zru ta bhAvatha ta kA kAraNa hone se ubhayavyatirikta-dravyazruta hai| patra Adi para likhe zra ta meM upayoga rahitatA hone se dravyatva hai| AtmA, deha aura zabda prAgama ke kAraNa haiM / inakA abhAva hone se athavA patra Adi meM likhita zruta meM acetanatA hone ke kAraNa nogrAgamatA hai| ___'suya' pada kI saMskRtachAyA 'sUtra' bhI hotI hai, ata: ziSya kI buddhi kI vizadatA ke liye suya ke prakaraNa meM prakArAntara se sUtra (sUta) kI bhI vyAkhyA kI jAtI hai 40, ahavA suttaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA-aMDayaM 1 boMDayaM 2 koDayaM 3 vAlayaM 4 vakkayaM 5 / [40] athavA (jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravya-) sUtra pAMca prakAra kA hai--1. aMDaja 2. boMDaja, 3. kITaja, 4. vAlaja, 5. balkaja / 41. se kiM taM aMDayaM? aMDayaM haMsagambhAdi / se taM aMDayaM / [41 pra.] bhagavan ! aMDaja kise kahate haiM ? [41 u.] aAyuSman ! haMsagarbhAdi se bane sUtra ko aMDaja kahate haiM / 42. se ki taMboMDayaM? boMDayaM phalihamAdi / se taM boMDayaM / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] [anuyogadvArasUtra [42 pra.] bhagavat ! boMDaja kise kahate haiM ? [42 u.] aAyuSman ! boMDa--kapAsa yA ruI se banAye gaye sUtra ko kahate haiN| 43. se ki taM kIDayaM ? kIDayaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA-paTTe 1 malae 2 aMsue 3 coNaMsue 4 kimirAge 5 / se taM kiiddyN| [43 pra.] bhagavan ! koTajasUtra kise kahate haiN| _ [43 u.] aAyuSman ! kITajasUtra pAMca prakAra kA hai-1. paTTa, 2. malaya, 3. aMzuka, 4. cInAMzuka, 5. kRmi rAga / 44. se ki taM bAlayaM ? vAlayaM paMcavihaM paNNataM / taM jahA-uNNie 1 uTTie 2 miyalomie 3 kutave 4 kiTTise 5 / se taM vaalyN| [44 pra.] bhagavan ! vAlaja sUtra kA kyA svarUpa hai ? / [44 u.] aAyuSman ! vAlaja sUtra ke pAMca prakAra haiM- 1. proNika, 2. auSTrika, 3. mRgalomika, 4. kautava, 5. kiTTisa / 45. se ki taM vakkayaM ? vakkayaM saNamAI / se taM vakkayaM / se taM jANagasarIrabhaviyasarIravatirittaM daThavasuyaM / se taM moAgamato davvasuyaM / se taM dadhvasuyaM / [45 pra.] bhagavan ! balkaja kise kahate haiM ? [45 u.] aAyuSman ! sana Adi se nirmita sUtra ko kahate haiM / isa prakAra yaha jAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyazrata kA varNana hai aura isake sAtha hI noAgamadravyazra ta evaM saprabheda dravyatha ta kA nirUpaNa samApta huaa| vivecana - yahA~ sUya kA artha sUtra (sUta) bhI hone kI apekSA ubhayavyatiriktadravyazra ta kA varNana karane ke sAtha nogrAgamadravyazra ta evaM samagra dravyazru ta ke nirUpaNa kI pUrNatA kA saMketa kiyA hai / kAraNa meM kArya kA upacAra aMDaja Adi nAmoM kA hetu hai| ataeva jisa vastu se aura jisa kSetra vizeSa meM jo sUtra banA, usako usa nAma se kahA hai| aMDaja Adi kI vyAkhyA ___ aMDaja ke rUpa meM haMsagarbha kA ullekha kiyA gayA hai| haMsa, pataMgA jAtIya eka caturindriya jIva hai, jise kozA bhI kahate haiM / vaha apanI lAra se eka thailI (kozikA, kuzerA) banAkara usI meM baMda ho jAtA hai / usase utpanna sUtra kA nAma aMDaja hai| boMDa arthAt kapAsa kA koza aura usa kapAsa se bane sUta ko boMDaja kahate haiM / athavA boMDa arthAt vamanIphala-ruI se yA semala kI ruI se bane sUtra kA nAma boMDaja hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta nirUpaNa] kITa-caturindriya jIvavizeSa kI lAra se utpatra sUtra ko kITaja kahate haiM / paTTa Adi pAMcoM bheda kITajanya hone se kITaja haiN| paTTasUtra kI utpatti ke viSaya meM aisA mAnA jAtA hai ki jaMgala meM saghana latAcchAdita sthAnoM meM mAMsapuMja rakhakara usakI AjU-bAjU kucha aMtara meM UMcI-nocI aneka kIleM gAr3a dI jAtI haiM / mAMsa ke lobhI kITa-patage mAMsapujoM para maMDarAte haiM aura koloM ke AsapAsa ghUmakara apanI lAra ko chor3ate haiM / usa lAra ko ekatrita karake jo sUta banatA hai, use paTTasUtra kahate haiN| malaya deza meM bane kITaja sUtra ko malaya kahate haiM tathA cIna deza se bAhara kIToM kI lAra se banA sUtra aMzuka aura cIna deza meM banA sUtra cInAMzuka kahalAtA hai| kRmirAgasUtra ke viSaya meM aisA sunA jAtA hai ki kinhIM kSetravizeSoM meM manuSyAdi kA rakta bartana meM bharakara usake mukha ko chidroM vAle Dhakkana se DhaMka dete haiN| usameM bahuta se lAla raMga ke kRmikIr3e utpanna ho jAte haiN| ve kRmi chidroM se nikalakara bAhara AsapAsa ke pradeza meM ur3ate hue apanI lAra chor3ate haiM / isa lAra ko ikaTrA karake jo sUta banAyA jAtA hai, vaha kRmirAgasUtra kahalAtA hai| lAla raMga ke kRmiyoM se utpanna hone ke kAraNa isa sUta kA raMga bhI lAla hotA hai / __ romoM-bAloM se bane sUta ko bAlaja kahate haiM / bher3a ke romoM-bAloM se jo sUta banatA hai vaha auNika, UMTa ke romoM se banA sUta auSTrika, mRga ke romoM se banA sUta mRgalomika tathA cUhe ke romoM se banA sUta kotava kahalAtA hai| ina prauNika Adi sUtroM ko banAte samaya idhara-udhara bikhare bAloM kA nAma kiTTisa hai| inase nirmita athavA auNika Adi sUta ko duharA-tiharA karake banAyA gayA sUta athavA ghor3oM Adi ke bAloM se banA sUta kiTTisa kahalAtA hai| sana Adi kI chAla se banAyA gayA sUta balkaja hai| bhAvazruta 46. se ki taM bhAvasuyaM ? bhAvasuyaM duvihaM pannattaM / taM jahA -Agamato ya 1 noAgamato 52 / [46 pra.] bhagavan ! bhAvaca ta kA kyA svarUpa hai ? [46 u.] AyuSman ! bhAvazru ta do prakAra kA hai / yathA- 1 AgamabhAvazruta aura 2 nogrAgamabhAvatha ta / 47. se ki taM Agamato bhAvasuyaM ? Agamato bhAvasuyaM jANate uvautte / se taM Agamato bhAvasuyaM / [47 pra.] bhagavan ! aAgamabhAva ta kA kyA svarUpa hai ? [47 u.] AyuSman ! jo zra ta (pada) kA jJAtA hone ke sAtha usake upayoga se bhI sahita ho, vaha AgamabhAvatha ta hai / yaha pAgama se bhAvazruta kA lakSaNa hai| vivecana--sUtra meM prAgamabhAvazrata kA lakSaNa batAyA hai| zrata rUpa pada ke artha ke anubhavaupayoga se yukta sAdhu Adi bhAvazabda kA vAcyArtha hai| abhedopacAra se sAdhvAdi bhI bhAvazruta Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] [anuyogadvArasUtra haiN| zrata meM upayogarUpa pariNAma ke sadbhAva se usameM bhAvatA aura zru ta ke arthajJAna ke sadbhAva se AgamatA jAnanA cAhiye / nomAgamabhAvazruta 48. se kiM taM noAgamato bhAvasuyaM ? noAgamato bhAvasuyaM duvihaM pannattaM / taM jahA-loiyaM 1 louttariyaM ca 2 / [48 pra.] bhagavan ! noAgama kI apekSA bhAvazruta kA kyA svarUpa hai ? [48 u.] AyuSman ! noprAgamabhAvazruta do prakAra kA hai / jaise-1. laukika, 2. lokottarika / laukika bhAvazruta 49. se ki taM loiyaM bhAvasuyaM ? loiyaM bhAvasuyaM jaM imaM aNNANiehi micchadiTThIhiM sacchaMdabuddhi-mahavigappiyaM / taM jahAbhArahaM rAmAyaNaM bhImAsurukkaM koDillayaM ghoDamuhaM sagaDabhaddiAo kapyAsiyaM nAgasuhumaM kaNagasattarI vaise siyaM buddhavayaNaM vesiyaM kAvilaM loyAyayaM sadvitaMtaM mADharaM purANaM vAgaraNaM nAGagAdI, ahavA bAvattarikalAo cattAri ya vedA saMgovaMgA / se taM loiyaM bhAvasuyaM / [49 pra.] bhagavan ! laukika (noAgama) bhAva ta kA kyA svarUpa hai ? [49 u.] AyuSman ! ajJAnI mithyAdRSTiyoM dvArA apanI svacchanda buddhi aura mati se racita mahAbhArata, rAmAyaNa, bhImAsurokta, kauTilya (racita arthazAstra), ghoTakamukha, zaTakabhadrikA, kAsika, nAgasUkSma, kanakasaptati, vaizeSikazAstra, bauddhazAstra, kAmazAstra, kapilazAstra, lokAyatazAstra, SaSThitaMtra, mATharazAstra, purANa, vyAkaraNa, nATaka prAdi athavA bahattara kalAyeM aura sAMgopAMga cAra veda laukika noprAgamabhAvathata haiN| vivecana--sUtra meM laukika noprAgamabhAvazruta kA svarUpa batalAyA hai ki sarvajJokta pravacana se viruddha abhiprAya vAlI buddhi aura mati dvArA viracita sabhI zAstra laukika bhAvabhuta haiM / mahAbhArata, rAmAyaNa Adi meM prAgamazAstra rUpa lokaprasiddhi hone se grAgamatA aura inameM varNita kriyAyeM mokSa kI hetu na hone se anAgama haiN| isa prakAra kI ubhayarUpatA ko batAne ke liye sUtrakAra ne nogrAgama pada kA prayoga kiyA hai| tathA 'upayogo bhAvanikSepa:--upayoga hI bhAva nikSepa hai' aisA zAstravacana hone se inameM saMlagna upayoga kI apekSA bhAvarUpatA jAnanI cAhiye, kintu zabdoM ke acetana hone se ye mahAbhArata prAdi bhAvazruta nahIM haiN| sUtra meM prayukta buddhi aura mati zabdoM meM se avagraha aura IhA rUpa vicAradhArA buddhi hai aura avAya tathA dhAraNA rUpa vicAradhArA ko mati kahate haiN| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zruta nirUpaNa [37 ajJAnika pada meM na samAsa alpArtha kA bodhaka hai, ata: ajJAnika kA tAtparya 'alpajJAna vAle' jAnanA cAhiye tathA aise alpajJAnI samyagdRSTi bhI hote haiM-ataH unakI nivRtti ke liye mithyAdRSTi pada diyA hai| sUtrokta katipaya granthoM ke nAma to sarvavidita haiM aura zeSa aprasiddha granthoM kA paricaya isa prakAra hai bhImAsurukkaM-bhImAsurokta, eka jainetara prAcIna zAstra / saMbhavataH isameM aMgavidyA kA varNana kiyA gayA hogaa| __koDillayaM-kauTilyaka-cANakya dvArA racita arthazAstra / athavA koDilla yAnI mugadara / ataH mugdara Adi zastroM kI nirmANa vidhi sUcaka zAstra / ghoDamuhaM-ghoTamukha, azvAdi pazuoM kA varNana karane vAlA zAstra / sagaDaddiA -zakaTabhadrikA-zakaTavyUha Adi ke rUpa meM sainyaracanA kI vidhi batAne vAlA shaastr| kappAsiya-kAryAsika-kapAsa Adi se sUta, kapar3A Adi banAne kI vidhi batAne vAlA zAstra / nAgasuhuma-nAgasUkSma-eka jainetara zAstra / saMbhavataH isameM sarpa Adi viSaile jIva-jantuoM kA varNana kiyA gayA hogaa| kaNagasattarI-kanakasaptati-eka prAcIna jainetara zAstra / saMbhava hai isameM sone Adi dhAtuoM kA athavA sone ke tAra se mizrita kapar3A banAne kI vidhi kA varNana kiyA gayA ho| vaisesiya-vaizeSika, kaNAda muni dvArA prarUpita darzanavizeSa-vaizeSikadarzana / buddhavayaNa-buddhavacana, tathAgata buddha dvArA prarUpita darzana-bauddha darzana / vesiya-vaizika-kAmazAstra, vyApAra-vyavasAya kA zAstra / kAvila-kApila, kapila RSiracita darzana-sAMkhyadarzana / loyAyaya-lokAyata, bRhaspatiracita shaastr-caarvaakdrshn| sadvitaMta-SaSThitaMtra--sAMkhyadarzana athavA dhUrtatA sikhAne vAlA zAstravizeSa / mADhara-mAThara, zAstravizeSa / bahattara kalAoM ke nAma samavAyAMga Adi sUtroM se jAna lenA caahiye| sAmaveda, Rgaveda, yajurveda, atharvaveda ye cAra veda prasiddha haiM tathA zikSA, kalpa, vyAkaraNa, chanda, nirukta, jyotiSa, ye vedoM ke chaha aMga aura inakI vyAkhyA rUpa grantha upAMga haiN| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3j [anuyogadvArasUtra lokottarika bhAvazruta 50. se ki taM logottariyaM bhAvasuyaM ? ___ logottariyaM bhAvasuyaM jaM imaM arahatehi bhagavaMtehiM utpannanANa-dasaNadharohi tIta-pAppanna-magAvatajANAha samvannahi savvadarisohi telokkavAhiya-mahiya-pUihi apahihayavaranANa-daMsaNadharehi paNotaM duvAlasaMga gaNipiDagaM / taM jahA--AyAro 1 sUyagaDo 2 ThANaM 3 samavAo 4 viyAhapaNNattI 5 nAyAdhammakahAo 6 uvAsagadasAo 7 aMtagaDadasAo 8 aNuttarovavAiyadasAo 9 paNhAvAgaraNAI 10 vivAgasuyaM 11 didivAo 12 ya / se taM logottariya bhAvasuyaM / se taM noAgamato bhAvasuyaM / se taM bhAvasuyaM / [50 pra.] bhagavan ! lokottarika (nogrAgama) bhAvazruta kA kyA svarUpa hai ? |50 u.] aAyuSman / ( jJAna-darzanAvaraNa karma ke kSaya se ) utpanna kevalajJAna aura kevaladarzana ko dhAraNa karane vAle, bhUta-bhaviSyat aura vartamAna kAlika padArthoM ko jAnane vAle, sarvajJa, sarvadarzI, trilokavartI jIvoM dvArA avalokita, mahita-pUjita, apratihata zreSTha jJAna-darzana ke dhAraka arihaMta bhagavantoM dvArA praNIta 1 AcArAMga, 2 sUtrakRtAMga, 3 sthAnAMga, 4 samayAyAMga, 5 vyAkhyAprajJapti, 6 jJAtRdharmakathA, 7 upAsakadazAMga, 8 antakRddazAMga, 9 anuttaropapAtikadazAMga, 10 praznavyAkaraNa, 11 vipAkazruta, 12 dRSTivAda rUpa dvAdazAMga, gaNipiTaka lokottarika nopAgama bhAvazruta haiN| isa prakAra se nopAgama bhAvazruta kA varNana pUrNa huaa| vivecana--sUtra meM nogrAgama kI apekSA lokottarika bhAvazruta kA svarUpa batalAyA hai / arhat bhagavantoM dvArA praNIta gaNipiTaka meM upayogarUpa pariNAma hone se bhAvazrutatA hai aura yaha upayoga rUpa pariNAma caraNaguNa-cAritraguNa se yukta hai to vaha nogrAgama se bhAvazruta hai / kyoMki caraNaguNa kriyA rUpa hai aura kriyA Agama nahIM hotI hai| isa prakAra yahA~ 'no' zabda ekadezaniSedhaka rUpa meM prayukta huA hai| tIrthaMkara bhagavantoM dvArA arthataH prarUpita prAcAra prAdi dvAdaza aMga gaNipiTaka lokottarika bhAvazruta haiN| zruta ke nAmAntara 51. tassa NaM ime egaDhiyA nANAghosA nANAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti / taM jahA suya sutta gaMtha siddhata sAsaNe ANa vayaNa ubadese / paNNavaNa Agame yA egaTThA pajjavA sute // 4 // se taM suyaM / [51] udAttAdi vividha svaroM tathA kakArAdi aneka vyaMjanoM se yukta usa zruta ke ekArthavAcaka (paryAyavAcI) nAma isa prakAra haiM Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zruta, 2. sUtra, 3. grantha, 4. siddhAnta, 5. zAsana, 6. prAjJA, 7. vacana, 8. upadeza, 9. prajJApanA, 10. prAgama, ye sabhI zru ta ke ekArthaka paryAya haiM / isa prakAra se ta kI vaktavyatA samApta huI / vivecana yahA~ zru ta ke paryAyavAcI nAmoM ko ginAyA hai, jinameM zabdabheda hone para bhI arthabheda nahIM hai| kyoMki 1. guru ke samIpa sune jAne ke kAraNa yaha zrata hai| 2. arthoM kI sUcanA milane ke kAraNa isakA nAma sUtra hai| 3. tIrthakara rUpa kalpavRkSa ke bacana rUpa puSyoM kA prathana hone se inakA nAma graMtha hai| 4. pramANasiddha artha ko prakaTa karane vAlA-batAne vAlA hone se yaha siddhAnta hai| 5. mithyAtvAdi se dUra rahane kI zikSA-sIkha dene ke kAraNa athavA mithyAtvI ko zAsita, saMyamita karane vAlA hone se yaha zAsana hai|' 6. mukti ke liye AjJA dene vAlA hone se athavA mokSamArgapradarzaka hone se ise aAjJA kahate haiN| 7. vANI dvArA prakaTa kiye jAne se yaha vacana hai| 8. upAdeya meM pravRtti aura heya se nivRtti kA upadeza (zikSA) dene vAlA hone se ise upadeza kahate haiN| 9. jIvAdika padArthoM ke yathArtha svarUpa kA prarUpaNa karane vAlA hone se yaha pramAphnA hai| 10. AcArya paraMparA se pAne athavA Aptavacana rUpa hone se yaha pAgama hai| isa prakAra zru tAdhikAra ke adhikRta viSayoM kA vivecana samApta huaa| skandha-nirUpaNa ke prakAra 52. se ki taM khaMdhe ? khaMdhe cauvihe paNNatte / taM jahA- nAmakhadhe 1 ThavaNAkhaMdhe 2 vanvakhaMdhe 3 bhAvakhaMdhe 4 // [52 pra.] bhagavan ! skandha kA kyA svarUpa hai ? [52 u.] AyuSman ! skandha ke cAra prakAra haiN| ve isa taraha-1. nAmaskandha, 2. sthApanAskandha, 3 dravyaskandha, 4 bhAvaskandha / vivecana- 'khaMcaM niksivissAmi' skandha kA nikSepa karUMgA-isa pratijJA ke anusAra sUtra meM nikSepavidhi se skandha kI prarUpaNA prArambha kI gaI hai| 1. hAribhadrIyA aura maladhAriyAvRtti meM zAsana ke sthAna para pAThAntara ke rUpa ke pravacana zabda hai| jisakA artha yaha hai ki prazasta-pradhAna-zreSTha-prathama vacana hone se isakA nAma pravacana hai--'prazastaM prathama vA vacanaM pravacanam / ' Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.] [anuyopadvArasUtra khaMdhaM (skandha) kA artha hai pudgalapracaya-pudgaloM kA piMDa / samUha-samudAya, kaMdhA, vRkSa kA dhar3a (jahA~ se zAkhAyeM nikalatI haiM) ke liye bhI skandha zabda kA prayoga hotA hai / nAma-sthApanAskandha 53. se ki taM nAmakhaMdhe ? nAmakhaMdhe jassa gaM jIvassa vA ajIvassa vA jAva khaMdhe ti NAmaM kajjati / se taM nnaamkhNdhe| [53 pra.] bhagavan ! nAmaskandha kA kyA svarUpa hai ? [53 u.] AyuSman ! jisa kisI jIva yA ajIva kA yAvat skandha yaha nAma rakhA jAtA hai, use nAmaskandha kahate haiM / 54. se ki taM ThavaNAkhaMdhe ? ThavaNAkhaMdhe jaNaM kaTukamme vA jAva khaMdhe i ThavaNA Thaviti / se taM tthevnnaakhNdhe| [54 pra. bhagavan ! sthApanAskandha kA kyA svarUpa hai ? [54 u.] AyuSman ! kASThAdi meM 'yaha skandha hai' isa prakAra kA jo Aropa kiyA jAtA hai, vaha sthApanAskandha hai| 55. NAma-ThavaNANaM ko pativiseso ? nAma AbakahithaM, ThavaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vaa| [55 pra.] bhagavan ! nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? [55 u.] AyuSman ! nAma yAvatkathika (vastu ke astitva rahane taka) hotA hai parantu sthApanA itvarika-svalpakAlika aura yAvatkathika donoM prakAra kI hotI hai| vivecana--Upara nAma aura sthApanA skandha kA svarUpa batalAyA hai| unakI vizeSa vyAkhyA nAma sthApanA Avazyaka ke anurUpa samajha lenI caahiye| dravyaskandha 56. se ki taM dadhvakhaMdhe ? davvakhaMdhe duvihe paNNatte / taM jahA--Agamato ya 1 noAgamato ya 2 / [56 pra.] bhagavan ! dravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [56 u.] AyuSman ! dravyaskandha do prakAra kA hai / yathA--1. Agamadravyaskandha aura 2. nogrAgamadravyaskandha / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandha nirUpaNa 57. (1) se ki taM Agamao davvakhaMdhe ? Agamao dazvakhaMdhe jassa NaM khaMdhe i payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM jAva Negamassa ege aNuvautte Agamao ege davyakhaMdhe, do aNavattA Agamao do (piNa) davvakhaMdhAI, tiNi aNavattA Agamao tiNi davvakhaMdhAI, evaM jAvaiyA aNuvauttA tAvaiyAI tAI dmvkhNdhaaii| [57 pra. 1] bhagavan ! aAgamadravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? {57 u. 1] AyuSman ! jisane skandhapada ko guru se sIkhA hai, sthita kiyA hai, jita, mita kiyA hai yAvat naigamanaya kI apekSA eka anupayukta AtmA Agama se eka dravyaskandha hai, do anupayukta AtmAyeM do, tIna anupayukta AtmAyeM tIna Agamadravyaskandha haiM, isa prakAra jitanI bhI anupayukta AtmAyeM haiM, utane hI prAgamadravyaskandha jAnanA cAhiye / (2) evameva vavahArassa vi / 2. isI taraha (nagamanaya kI taraha) vyavahAranaya bhI Agamadravyaskandha ke bheda svIkAra karatA hai| (3) saMgahasta ego vA aNegA vA aNukutto vA aNuvauttA vA dabakhaMdhe vA davyakhaMdhANi vA se ege dvvkhNdhe| 3. sAmAnyamAtra ko grahaNa karane vAlA saMgrahanaya eka anapayakta prAtmA eka dravyaskandha aura aneka anupayukta AtmAyeM aneka prAgamadravyaskandha aisA svIkAra nahIM karatA, kintu sabhI ko eka hI Agamadravyaskandha mAnatA hai| (4) ujjusuyassa ego aNuvautto Agamao ege davvakhaMdhe, puhattaM Necchati / 4. RjusUtranaya se eka anupayukna aAtmA eka Agamadravyaskandha hai / vaha bhedoM ko svIkAra nahIM karatA hai| (5) tiNhaM saddaNayANaM jANae aNuvautte avatthU / kamhA ? jai jANae kahaM aNuvautte bhavati ? se taM Agamao dvkhNdhe| 5. nInoM zabdanaya jJAyaka yadi anupayukta ho to use abastu-asat mAnate haiM / kyoMki jo jJAyaka hai vaha anupayukta nahIM hotA hai / yaha pAgamadravyaskandha kA svarUpa hai / vivecana--yahA~ aAgamadravyaskandha kA svarUpa evaM tadviSayaka naya-vivakSAoM kA ullekha kiyA hai| ina sabakA varNana pUrvokta Avazyaka ke sthAna para skandha pada rakhakara pAgamadravyAvazyaka kI taraha jAnanA cAhiye / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] [anuyogadvArasUtra nozrAgamadravyaskandha 58. se kiM taM NoAgamato davakhaMdhe ? poAgamato babvakhaMdhe tibihe paNNatte / taM jahA-jANagasarIradabvakhaMdhe 1 bhaviyasarIradavyakhaMdhe 2 jANagasarIrabhakyisarIravairitte dazvakhaMdhe 3 / [58 pra.] bhagavan ! nogrAgamadravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [58 u.] AyuSman ! noAgamadravyaskandha tIna prakAra kA hai| yathA-1. jJAyakazarIradravyaskandha, 2. bhavyazarIradravyaskandha aura 3. jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyaskandha / jAyakazarIradravyaskandha 59. se ki taM jANagasarIradabvakhaMdhe ? jANagasarIradavvakhaMdhe khaMdhe 6 payasthAhigAra-jANagassa jAva khaMdhe i payaM AviyaM paNNa viyaM parUpiyaM jAva se taM jANagasarIradanvakhaMdhe / [59 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [59 u.] AyuSman ! skandhapada ke arthAdhikAra ko jAnane vAle yAvat jisane skandha pada kA (guru se) adhyayana kiyA thA, pratipAdana kiyA thA, prarUpita kiyA thA, Adi pUrvavat samajhanA cAhie / yaha jJAyakazarIradravyaskandha kA svarUpa hai / vivecana--sUtra meM nopAgama jJAyakazarIradravyaskandha kA svarUpa batAyA hai| jisakA vizada artha pUrvokta jJAyakazarI radravyAvazyaka ke sadRza jAnanA cAhiye / mAtra Avazyaka ke sthAna para skandha zabda kA prayoga kiyA jaae| sUtragata do 'jAva' padoM dvArA sUtra 17 meM ullikhita padoM ko grahaNa karanA cAhiye / nogrAgama-bhavyazarIradravyaskandha 60. se ki taM bhaviyasarIradazvakhaMdhe ? bhaviyasarIradavvakhaMdhe je jIve joNijammaNanikkhaMte jAva khaMdhe i payaM sekAle sikkhissai / jahA ko diLaMto? ayaM mahukume bhavissai, ayaM ghayaku me bhavissati / se taM bhviysriirdbvkhNdhe| [60 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [60 u.] aAyuSman ! samaya pUrNa hone para yathAkAla koI yonisthAna se bAhara nikalA aura vaha yAvat bhaviSya meM 'skandha' isa pada ke artha ko sIkhegA (kintu abhI nahIM sIkha rahA hai), usa jIva kA zarIra bhavyazarIradravyaskandha hai / ziSya-isakA dRSTAnta ? Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandha nirUpaNa prAcArya-dRSTAnta isa prakAra hai--vartamAna meM madhu yA ghI nahIM bharA hai kintu bhaviSya meM bharA jAyegA aise ghar3e ke liye kahanA--yaha madhukubha hai, yaha ghRtakuMbha hai| isa prakAra bhavyazarIradravyaskandha kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana -..-jJAyakazarIra evaM bhavyazarIradravyaskandha kI vyAkhyA dravyAvazyaka kI vyAkhyA ke samAna hone se tadanurUpa jAnanA caahiye| jJAyakazarora-bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha 61. se ki taM jANagasarIrabhaviyasarIravArite davvakhaMdhe ? jANagasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhaMdhe tivihe paNNatte / taM jahA-sacitte 1 acitte 2 mIsae 3 // [61 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [61 u. prAyuSman ! jJAyakazarIra bhavyazarIvyatiriktadravyaskandha ke tIna prakAra haiM / ve prakAra ye haiM-1 sacitta, 2 acitta aura 3 mizra / vivecana--sUtra meM ubhayavyatiriktadravyaskandha ke eka apekSA se tIna bheda batalAye haiN| sacittadravyaskandha 62. se kiM taM sacittadavvakhaMdhe ? sacittadadhvakhaMdhe aNegavihe paNNatte / taM jahA-hayakhaMdhe gayakhaMdhe kinnarakhaMdhe kiMpurisakhaMdhe mahoragakhaMdhe usabhakhaMdhe / se taM sacittadavvakhaMdhe / [62 pra.] bhagavan ! sacittadravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [62 u.] AyuSman ! sacittadravyaskandha ke aneka prakAra haiN| ve isa taraha haya (azva) skandha, gaja (hAthI) skandha, kinnaraskandha, kiMpuruSaskandha, mahoragaskandha, vRSabha (baila) skandha / isa prakAra yaha sacittadravyaskandha kA svarUpa hai / vivecana--cetanA, saMjJAna, upayoga, mana aura vijJAna ye saba citta ke paryAyavAcI nAma haiN| isa citta se jo yukta ho vaha sacitta hai| skandha kA artha pUrva meM batAyA jA cukA hai| yaha sacittaskandha vyaktibheda kI apekSA aneka prakAra kA hai| jo udAharaNa ke rUpa meM diye gaye hayaskandha Adi nAmoM se spaSTa hai| apaudgalika hone se yadyapi jIva meM skandhatA ghaTita nahIM hotI hai, parantu yaha aikAntika niyama nahIM ki pudgalapracaya meM hI skandhatA mAnI jaae| pratyeka jIva asaMkhyAtapradezI hai| ataH una pradezoM kI samudAya rUpa skandhatA usameM supratIta hI hai| arthAt jIva pudgalapracaya rUpa nahIM, kintu asaMkhyAta pradezoM kA samudAya rUpa skandha hai / isake atirikta jIva kA gRhIta zarIra ke sAtha amuka apekSA se abheda hai aura sacittadravyaskandha kA adhikAra hone se yahA~ una-una zarIroM meM rahe jIvoM meM paramArthataH sacetanatA hone se hyAdikoM ko skandha rUpa meM grahaNa kiyA hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] anuyogadvArasUtra yadyapi sacittadravyaskandha kI siddhi hayaskandha Adi meM se kisI eka udAharaNa se ho sakatI thI tathApi prAtmAvatavAda kA nirAkaraNa karane evaM jIvoM ke bhinna-bhinna svarUpa tathA unakI anekatA batAne ke liye udAharaNa rUpa meM haya grAdi pRthaka-pRthaka jIvoM ke nAma diye haiM / advaitavAda ko svIkAra karane para bhedavyavahAra nahIM banatA hai| acittadravyaskandha 63. se ki taM acittadatvakhaMdhe ? acittadavvakhaMdhe aNegavihe paNNatte / taM jahA--dupaesie khaMdhe tipaesie khaMdhe jAva dasapaesie khaMdhe saMkhejjapaesie khaMdhe asaMkhejjapaesie khaMdhe aNaMtapaesie khaMdhe / se taM acittdvvkhNdhe| [63 pra.| bhagavan ! acittadravyaskandha kA svarUpa kyA hai ? [63 u. AyuSman ! acittadravyaskandha aneka prakAra kA prarUpita kiyA hai| vaha isa taraha-dvipradezika skandha, tripradezika skandha yAvat dasapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, anantapradezika skandha / yaha acittadravyaskandha kA svarUpa hai| vivecana-yahA~ sUtrakAra ne acittadravyaskandha kA svarUpa batAyA hai / do pradezI skandha se lekara anantapradezI skandha taka jo aura jitane bhI pudgalaskandha haiM ve saba acittadravyaskandha haiN| prakRSTaH (pudagalAstikAya-} deza: pradeza:, isa vyutpatti ke anusAra sabase alpa parimANa bAle pudgalAstikAya kA nAma pradeza-paramANa hai / do Adi aneka paramANuoM ke mela se banane vAle skandhoM kA mUla paramANu hai| paramANu meM astikAyatA isaliye hai ki vaha skandhoM kA utpAdaka hai| mizradravyaskandha 64. se kiM taM mIsadadhvakhaMdhe ? mIsadavvakhaMdhe aNegavihe pnnnnte| taM jahA-seNAe aggimakhaMdhe seNAe majjhimakhaMdhe seNAe pacchimakhaMdhe / se taM miisdvvkhNdhe| [64 pra.] bhagavan ! mizradravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? [64 u.] AyuSman ! mizradravyaskandha aneka prakAra kA kahA hai / yathA-senA kA agrima skandha, senA kA madhya skandha, senA kA aMtima skandha / yaha mizradravyaskandha kA svarUpa hai / vivecana--sUtrakAra ne mizradravyaskandha ke udAharaNa ke rUpa meM senA kA ullekha kiyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki senA sacetana aura acetana ina donoM kA mithaNa (saMyoga) rUpa avasthA hai| hAthI, ghor3e, manuSya Adi sacetana tathA talavAra, dhanuSa, kavaca, bhAlA Adi acetana vastugroM ke samudAya kA nAma senA hai / isIliye ise mizradravyaskandha kahA hai| jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyaskandha kA prakArAntara se prarUpaNa 65. ahavA jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte damvakhaMdhe tivihe paNNatte / taM jahA- kasiNakhaMdhe 1 akasiNakhaMdhe 2 agadaviyakhaMdhe 3 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandha nirUpaNa [45 65] athavA jJAyakazarIra-bhavyazarIranyatiriktadravyaskandhra ke tIna prakAra haiN| jaise-1 kRtsnaskandha, 2 akRtsnaskandha, 3 anekadravyaskandha / vivecana--yahA~ ubhayavyatirikta dravyaskandha ke prakArAntara se kRtsna (saMpUrNa), akRtsna (apUrNa) aura aneka (eka se adhika dravyoM kA samudAya), ina tIna bhedoM ke nAma batAye haiM / aba krama se unakA spaSTIkaraNa karate haiN| kRtsnaskandha 66. se ki taM kasiNakhaMdhe ? kasiNakhaMdhe se ceva hayakkhaMdhe gayakkhaMdhe jAva usabhakhaMdhe / se taM ksinnkhNdhe| [66 pra.] bhagavan ! kRtsnaskandha kA kyA svarUpa hai ? [66 u. AyuSmana ! hayaskandha, gajaskandhra yAvat vRSabhaskandha jo pUrva meM kahe, vahI kRtsnaskandha haiM / yahI kRtsnaskandha kA svarUpa hai| vivecana--yahA~ kRtsnaskandha kA svarUpa batalAyA gayA hai| yadyapi isa kRtsnaskandha ke udAharaNoM meM bhI sacittadravyaskandha ke udAharaNa hayaskandha Adi kA ullekha kiyA hai, lekina donoM meM antara yaha hai ki sacittadravyaskandha meM to ya (azva) Adi jIvoM kI vivakSA kI hai, unake zarIra kI nahIM aura kRtsnaskandha ke prasaMga meM jIva aura jIvAdhiSThita zarIrAvayava ina donoM ke samudAya kI vivakSA hai| isa taraha abhidheya-bhinnatA se sacittadravyaskandha aura kRtsnaskandha meM bheda (antara) hai / arthAt kRtsnaskandha meM jIva aura jIvAdhiSThita zarIrAvayavoM ke samudAya ko aura sacittadravyaskandha meM mAtra asaMkhyAtapradezI jIva ko grahaNa kiyA hai / isa prakAra udAharaNa eka hone para bhI donoM meM antara hai| yaskandha, gajaskandhra prAdi ke AkAra-prakAra meM jo choTApana, bar3Apana hai, vaha paudgalika pradezoM kI apekSA hai, lekina pratyeka jIva asaMkhyAtapradezI hai aura usa zarIra meM sabhI pradezoM ke sarvAtmanA tadAkAra rUpa se rahane ke kAraNa asaMkhyAta pradeza sarvatra tulya haiM, hInAdhikatA nahIM hai| pudgala pradezoM meM vRddhi hAni hone para bhI prAtmapradezoM meM vRddhi-hAni nahIM hotI hai / akRtsnaskandha 67. se kitaM akasiNakhaMdhe ? akasiNakhaMdhe se ceka dupaesiyAdI khaMdhe jAva aNaMtapadesie khaMdhe / se taM akasiNakhaMdhe / [67 pra.] bhagavan ! akRtsnaskandha kA kyA svarUpa hai ? [67 u. prAyuSman ! akRtsnaskandha pUrva meM kahe gaye dvipradezika skandha Adi yAvat anantapradezika skandha haiM / isa prakAra akRtsnaskandha kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana--sUtra meM akRtsnaskandha kI vyAkhyA kI hai / akRtsna yAni aparipUrNa / ataeva jisa skandha se anya koI dUsarA bar3A skandha hotA hai, vaha aparipUrNa hone ke kAraNa akRtsnaskandha hai| dvipradezika prAdi skandha apUrNa haiM aura inameM aparipUrNatA isa prakAra hai ki dvipradezika skandha tripradezika Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra skandha se nyUna hone ke kAraNa aparipUrNa hai| isI taraha uttarottara kI apekSA purva-pUrva kA skandha akRtsnaskandha jAnanA caahiye| yaha akRtsnatA kRtsnatA prApta hone ke pUrva taka hotI hai| pUrva meM dvipradezika Adi se lekara ananta pradeza bAle skandha sAmAnya rUpa se acitta kahe haiN| parantu akRtsnadravyaskandha ke prakaraNa meM sarvotkRSTa skandha se nIce ke skandha hI uttarottara kI apekSA akRtsnaskandha rUpa meM grahaNa kiye haiN| yahI ina donoM meM bheda hai| anekadravyaskandha 68. se ki taM agadaviyakhaMdhe ? agadaviyakhaMdhe tasseva dese avacite tasseva dese ucie / se taM agadaviyakhaMdhe / se taM jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte dabvakhaMdhe / se taM noAgamato davvakhaMdhe / se taM davvakhaMdhe / [68 pra.] 'bhagavan ! anekadravyaskandha kA kyA svarUpa hai ? |68 u.] AyuSman ! ekadeza apacita aura ekadeza upacita bhAga milakara unakA jo samudAya banatA hai, vaha anekadravyaskandha hai| isa prakAra se jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyaskandha kA nirUpaNa samApta hayA aura isakI samApti ke sAtha nogrAgama dravyaskandha kA aura mAtha hI dravyaskandha kA varNana bhI pUrNa huA jAnanA caahiye| vivecana--sUtrArtha spaSTa hai| isameM vizeSa kathanIya yaha hai ki eka deza apacita bhAga arthAt jIvapradezoM se rahita (acetana nakha kezAdi rUpa bhAga evaM ekadeza upacita--jI pITha, udara Adi bhAga ke saMyoga se eka viziSTa AkAra vAlA jo deha rUpa samudAya banatA hai, vaha anekadravyaskandha hai / jaise hayaskandha, gajaskandha Adi / yadyapi yaha anekadravyaskandha bhI kRtsnaskandha kI taraha hayAdi skandha rUpa se pratIta hotA hai, phira bhI donoM meM yaha aMtara hai ki kRtsnaskandha meM to mAtra jIva ke pradezoM se vyApta zarIrAvayava rUpa deza ko ho vivakSita kiyA hai, jIva-pradezoM se avyApta nakhAdi pradezoM ko nahIM, kintu anekadravyaskandha meM pUrvokta ke sAtha nakhAdi rUpa acetana deza bhI vivakSita haiN| mizradravyaskandha se bhI yaha anekadravyaskandha bhinna hai| kyoMki mizradravyaskandha meM to pRthakapathaka rUpa se avasthita hastI, talavAra Adi ko mizraskandha rUpa se kahA hai, parantu isa anekadravyaskandha meM viziSTa pariNAma rUpa se pariNata hue sacetana-acetana dravyoM ke eka samudAya ko aneka dravyaskandha kahA hai| bhAvaskandha nirUpaNa 69. se ki taM bhAvakhaMdhe ? bhAvakhaMdhe dubihe paNNatte / taM jahA--Agamato ya 1 noAgamato ya 2 / [69 pra.] bhagavan ! bhAvaskandha kA kyA svarUpa hai ? Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandha nirUpaNa [47 [69 u.] pAyuSman ! bhAvaskandha do prakAra kA kahA hai| vaha isa taraha-1. AgamabhAvaskandha 2. nogrAgamabhAvaskandha / 70. se kitaM Agamato bhAbakhaMdhe? Agamato bhAvabaMdhe jANae uvautte / se taM Agamato bhaaykhNdhe| [70 pra.] bhagavan ! AgamabhAvaskandha kA kyA svarUpa hai ? [70 u.] AyuSman ! skandha pada ke artha kA upayoga yukta jJAtA AgamabhAvaskandha hai| 71. se ki taM noAgamao bhAvakhaMdhe ? noAgamao bhAvakhaMdhe eesi ceva sAmAiyamAiyANaM chaNhaM ajjhayaNANaM samudayasamiisamAgameNaM niSphanne AvassagasuyakkhaMdhe bhAvakhaMdhe ti labbhai / se taM noAgamato bhAvakhaMdhe / se taM bhAvakhaMdhe / [71 pra. bhagavan ! noprAgamabhAvaskandha kA kyA svarUpa hai ? [71 u.] AyuSman ! paraspara-saMbandhita sAmAyika Adi chaha adhyayanoM ke samudAya ke milane se niSpanna aAvazyakazrutaskandha nogrAgamabhAvaskandha kahalAtA hai| isa prakAra se bhAvaskandha kI vaktavyatA jAnanA caahie| vivecana-ina sUtroM meM bhAvaskandha kA svarUpa spaSTa kiyA hai| inameM se prAgamabhAvaskandha kI vyAkhyA to pAgamabhAvAvazyaka pratipAdaka sUtra kI jaisI jAnanA cAhie / nogrAgamabhAvaskandha kI svarUpavyAkhyA meM 'samudayasamiisamAgameNaM' pada mukhya hai| isameM 'samudayasamii' kA artha hai sAmAyika Adi chaha adhyayanoM ke samUha kA avyavahita milanA tathA samAgama yAni SaTpradezI skandha kI taraha chaha adhikAra vAle aAvazyakazrutaskandha kA prAtmA meM eka rUpa honaa| arthAt lohazalAkAoM kI taraha paraspara nirapekSa sAmAyika Adi paTa aAvazyakoM ke samudAya-samiti-samAgama se niSpanna Avazyakazrutaskandha kA nAma bhAvaskandha hai / yahI bhAvaskandha jaba mukhavastrikA, rajoharaNa grAdi kI vyApAra rUpa kriyA se vivakSita kiyA jAtA hai taba vaha noAgamabhAvaskandha hai| yahA~ nogrAgama meM prayukta 'no' zabda sarvathA AgamabhAva kA niSedhaka nahIM hai kintu ekadeza kA niSedhaka hai| skandhapadArtha kA jJAna pAgama, usameM jJAtA kA upayoga bhAva aura rajoharaNa Adi dvArA kI jAne vAlI pramArjanA Adi triyAya nomAgama haiM / skandha ke paryAyavAcI nAma 72. tassa NaM ime egaTThiyA nANAghosA nANAvaMjaNA nAmadhejjA bhavaMti / taM jahA---- gaNa kAya nikAya khaMdha vagga rAsI puje ya piDa niyare ya / saMghAya Akula samUha bhAvakhaMdhassa pajjAyA // 5 // se taM khNdhe| [72.] usa bhAvaskandha ke vividha ghoSoM evaM vyaMjanoM vAle ekArthaka (paryAyavAcI) nAma isa prakAra haiM-- Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] [anuyogadvArasUtra (gAthArtha) gaNa, kAya, nikAya, skandha, varga, rAzi, puMja, piMDa, nikara, saMghAta, Akula aura samUha, ye sabhI bhAvaskandha ke paryAya haiM / vivecana-paryAyavAcI zabdoM kI vyAkhyA isa prakAra hai1. gaNa-malla Adi gaNoM kI taraha skandha aneka paramANugoM kA saMzliSTa pariNAma hone se gaNa kahalAtA hai| 2. kAya--skandha bhI puthvIkAyAdi kI taraha hone se use kAya kahate haiN| 3. nikAya-ghaTa jIvanikAya kI taraha yaha skandha bhI nikAya rUpa hai / 4. skandha-dvipradezI, vipradezI Adi rUpa saMzliSTa pariNAma vAlA hone se skandha kahalAtA 5. varga---govarga kI taraha skandha varga hai| 6. rAzi-cAvala, gehUM Adi dhAnya rAzivat hone se skandha kA nAma rAzi bhI hai| 7. puja-ekatrita kiye gaye dhAnyapuMjavat hone se ise paMja kahate haiN| 8. piMDa-gur3a Adi ke piMDavat hone se piMDa hai| 9. nikara-cAMdI grAdi ke samUha kI taraha hone se yaha nikara hai| 10. saMghAta-mahotsava Adi meM ekatrita janasamudAya kI taraha hone se isakA nAma saMghAta hai| 11. Akula-AMgana Adi meM ekatrita (vyApta) janasamUha jaisA hone se skandha ko prAkula kahate haiN| 12. samUha-nagarAdi ke janasamUha kI taraha vaha samUha hai| isa prakAra skandhAdhikAra kA samagra varNana jAnanA cAhiye / pAvazyaka ke adhikAra aura adhyayana 73. Avassagassa NaM ime atthAhigArA bhavaMti / taM jahA~ sAvajjajogaviratI 1 ukkittaNa 2 guNavao ya paDivattI 3 // khaliyassa nidaNA 4 vatigiccha 5 guNadhAraNA 6 ceva // 6 / / [73] prAvazyaka ke adhikAroM ke nAma isa prakAra haiM-- (gAthArtha) 1. sAvadyayogavirati, 2. utkIrtana, 3. guNavatpratipatti, 4. skhalitanindA, 5. vraNacikitsA aura 6 gunndhaarnnaa| vivecana yahA~ Avazyaka ke chaha arthAdhikAroM ke nAma batAye haiN| ye arthAdhikAra isaliye haiM ki prAvazyaka kI sAdhanA, pArAdhanA dvArA jo upalabdhi hotI hai athavA jo karaNIya hai usakA bodha inake dvArA hotA hai / spaSTIkaraNa isa prakAra hai ___sAvadyayogavirati--hiMsA, asatya aAdi sAvadya yogoM kA tyAga krnaa| arthAt hiMsA Adi nindanIya kAryoM se virata honA athavA hiMsA Adi ke kAraNa hone vAlI malina mAnasika Adi vRttiyoM ke prati unmukha na honA sAvadyayogavirati (sAmAyika) arthAdhikAra hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandha nirUpaNa] utkIrtana-sAvadyayoga kI virati se jo svayaM siddha, buddha, mukta hue evaM dUsaroM ko bhI Atmazuddhi ke liye isI sAvadhayoga-pravRtti ke tyAga kA jinhoMne upadeza diyA aise upakAriyoM ke guNoM kI stuti karanA utkIrtana (caturvizatistava) arthAdhikAra hai| guNavatpratipatti-sAvadyayogavirati kI sAdhanA meM tatpara guNavAn arthAt mUla evaM uttara guNoM ke dhAraka saMyamI nirgrantha zramaNavarga kI pratipatti-Adara-sammAna karanA guNavatpratipatti (vaMdanA) arthAdhikAra hai| skhalitanindA-saMyamasAdhanA karate hue pramAdavaza hone vAlI skhalanA--aticAra--doSa kI zuddha buddhi se saMvegabhAvanApUrvaka nindA-gardA karanA skhalita nindA (pratikramaNa) arthAdhikAra hai| cikitsA-svIkRta sAdhanA meM kAyotsarga karake zarIra para mamatva-rAgabhAva tyAga karake--aticArajanya bhAvavraNa (ghAva-doSa) kA prAyazcitta rUpa auSadhopacAra dvArA nirAkaraNa karanA baNacikitsA (kAyotsarga) arthAdhikAra hai / guNadhAraNA-prAyazcitta dvArA doSoM kA pramArjana karake mUla aura uttara guNoM ko aticAra rahita-nirdoSa dhAraNa-pAlana karanA guNadhAraNA (pratyAkhyAna) arthAdhikAra hai / gAthokta 'ca' aura 'eva' zabdoM dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki mUla meM Avazyaka ke yahI chaha arthAdhikAra haiM aura inase sambandhita prAcAra-vicAra Adi sabhI kA inhIM meM samAveza ho jAtA hai| 74. Avassagassa eso piDattho vaNNito samAseNaM / etto ekkekkaM puNa ajjhayaNaM kittaissAmi // 7 // taM jahA--sAmAiyaM 1 bauvIsatthao 2 vaMdaNaM 3 paDikkamaNaM 4 kAussaggo 5 paccakkhANaM 6 / [74] isa prakAra se AvazyakazAstra ke samudAyArtha kA saMkSepa meM kathana karake aba eka-eka adhyayana kA varNana kruuNgaa| unake nAma yaha haiM..--- 1. sAmAyika 2. caturviMzatistava 3. vaMdanA 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga aura 6. pratyAkhyAna / vivecana yaha pratijJAvAkya hai / piMDArtha ke rUpa meM AvazyakazAstra ke jisa artha kA pUrva meM saMketa kiyA hai usI kA vizada varNana karane ke liye yahA~ pRthaka-pRthaka adhyayanoM ke nAma batAye haiN| inakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai sAmAyika adhyayana sarvasAvadyayoga kI virati kA pratipAdaka hai| caturvizatistava adhyayana caubIsa tIrthaMkaroM kA stavana-guNAnuvAda kiye jAne se utkIrtana ____vaMdanA adhyayana mUlaguNoM evaM uttaraguNoM se saMpanna muniyoM kA bahumAna karane rUpa hone se guNavatpratipatti prAdhikAra hai / pratikramaNa adhyayana mUlaguNoM aura uttaraguNoM se skhalita hone para lage aticAroM kA nirAkaraNa karane vAlA hone se skhalitanindA arthAdhikAra rUpa hai|| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.] [anuyogadvArasUtra kAyotsarga nAmaka pAMcavA~ adhyayana cAritrapuruSa ke aticArarUpI bhAvavraNa kI prAyazcitta rUpa cikitsA karane ke kAraNa braNacikitsA adhikAra hai| pratyAkhyAna adhyayana mUla aura uttara guNoM ko niraticAra dhAraNa karane rUpa hone se guNadhAraNA arthAdhikArAtmaka hai| yadyapi kRta pratijJAnusAra Avazyaka, zruta aura skandha ke anantara adhyayana kA nikSepa kiyA jAnA cAhiye thA, kintu vakSyamANa 'nikSepa-anuyogadvAra' meM nikSepa kiye jAne se yahA~ mAtra adhyayanoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai| anuyogadvAra-nAmanirdeza 75. tattha paDhamAyaNaM sAmAiyaM / tassa NaM ime cattAri aNuogaddArA bhavati / taM jahA--uvakkame 1 Nikleve 2 aNugame 3 gae 4 / 75. ina (chaha adhyayanoM) meM se prathama sAmAyika adhyayana ke yaha cAra anuyogadvAra haiM1. upakrama 2. nikSepa 3. anugama 4. naya / vivecana--- 'ekkekka puNa ajjhayaNaM kittaissAmi' ke nirdezAnusAra sUtrakAra ne sAmAyika sambandhI vicAraNA prArambha kI hai / sAmAyika ke prathama upanyAsa kA kAraNa yaha hai ki sAmAyika samasta cAritraguNoM kA AdhAra aura mAnasika, zArIrika duHkhoM ke nAza tathA mukti kA pradhAna hetu hai / sAmAyika kI niyukti---samasya prAyaH-samAyaH prayojanamasyeti sAmAyikam- sarvabhUtoM meM prAtmavat dRSTi se saMpanna rAga-dveSa rahita AtmA ke (samabhAva rUpa) pariNAma ko sama aura isa sama kI Aya-prApti yA jJAnAdi guNotkarSa ke sAtha lAbha ko samAya kahate haiN| yaha samAya hI jisakA prayojana hai, usakA nAma sAmAyika hai| anuyoga---adhyayana ke artha kA kathana karane kI vidhi kA nAma anuyoga hai| athavA sUtra ke sAtha usakA anukUla artha sthApita karanA anuyoga hai| upakrama---nikSepa karane yogya banAne kI rIti se dUrastha vastu kA samIpa lAnA-pratipAdana karanA / athavA guru ke jisa vacana-vyApAra dvArA athavA vinIta ziSya ke vinayAdi guNoM se vastu nikSepayogya kI jAtI hai use upakrama kahate haiN| nikSepa---nAma, sthApanA Adi ke bheda se sUtragata padoM kA nyAsa-vyavasthApana krnaa| anugama-sUtra kA anukUla artha kahanA / naya.-ananta dharmAtmaka vastu ke zeSa dharmoM ko apekSAdRSTi se gauNa mAnakara mukhya rUpa se eka aMza ko grahaNa karane vAlA bodha / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama nirUpaNa] upakrama Adi kA kramavinyAsa-nikSepayogyatAprApta vastu nikSipta hotI hai aura isa yogya banAne kA kArya upakrama dvArA hotA hai / ata: sarvaprathama upakrama aura tadanantara nikSepa kA nirdeza kiyA hai ! nAma Adi ke rUpa meM nikSipta vastu hI anugama kI viSayabhUta banatI hai, isaliye nikSepa ke anantara anugama kA tathA anugama se yukta (jJAta) huI vastu nayoM dvArA vicArakoTi meM AtI hai, ataeva anugama ke bAda naya kA kathana kiyA gayA hai| upakrama ke bheda aura nAma-sthApanA upakrama 76. se ki taM uvakkame ? uvakkame chavihe pnnnntte| taM jahA-nAmovakkame 1 ThavaNovakkame 2 dagvobakkame 3 khetovakkame 4 kAlovakkame 5 bhAvovakkame 6 / [76 pra.] bhagavan ! upakrama kA svarUpa kyA hai ? [76 u.] prAyuSman ! upakrama ke chaha bheda haiN| ve isa prakAra--1. nAma-upakrama, 2. sthApanAupakrama, 3. dravya-upakrama, 4. kSetra-upakrama, 5. kAla-upakrama, 6. bhAva-upakrama / 77. nAma-ThavaNAo gyaao| [77] nAma-upakrama aura sthApanA-upakrama kA svarUpa nAma-prAvazyaka evaM sthApanAaAvazyaka ke samAna jAnanA caahiye| vivecana-sUtrakAra ne ina do sUtroM meM upakrama ke bhedoM ke sAtha nAma aura sthApanA upakrama kA svarUpa batalAyA hai / kisI cetana yA acetana padArtha kA "upakrama' aisA nAma rakha lenA nAma-upakrama hai aura kisI padArtha meM upakrama kA Aropa karanA-upakrama rUpa se use mAna lenA sthApanA-upakrama kahalAtA hai| dravya-upakrama 78. se ki taM davvovakkame ? / dabovakkame duvihe paNNatte / taM jahA Agamao ya 1 noagamaoya 2 jAva jANagasarIrabhaviyasarIravatiritte dAvovakkame tivihe paNNatte / taM jahA-sacitte 1 acitte 2 mIsae 3 / [78 pra.] bhagavan ! dravya-upakrama kA kyA svarUpa hai ? [78 u.] aAyuSman ! dravya-upakrama do prakAra kA hai-1. Agamadravya-upakrama, 2. nomAgamadravya-upakrama ityAdi pUrvavat jAnanA cAhiye yAvat jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravya-upakrama ke tIna prakAra haiM / ve isa taraha ..1. sacittadravya-upakrama, 2. acittadravya-upakrama, 3. mizrazarIradravyaupakrama / vivecana --sUtra meM dravya-upakrama kI vyAkhyA to ko hai, lekina katipaya viSayoM ke liye saMketa mAtra kiyA hai, jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52]] [anuyogadvArasUtra bhUtakAlIna athavA bhaviSyatkAlIna upakrama kI paryAya ko vartamAna meM upakrama rUpa se kahanA dravya-upakrama hai / isake bhI dravyAvazyaka ke bhedoM kI taraha Agama aura nogrAgama ko prAzrita karake do bheda haiN| unameM se upakrama ke artha kA anupayukta jJAtA Agama kI apekSA dravyopakrama hai aura nogrAmama ko Azrita karake jJAyakazarIra, bhavyazarIra tathA donoM se vyatirikta, ye tIna bheda hote haiN| unameM upakrama ke anupayukta jJAtA kA nirjIva zarIra noAgamajJAyakazarIradravyopakrama tathA jisa prApta zarIra se jIva Age upakrama ke artha ko sIkhegA vaha bhavyazarIradravyopakrama hai aura ina donoM se vyatirikta nogrAgamadravyopakrama kA sUtra meM isa prakAra se saMketa kiyA hai-- jisa upakrama kA viSaya sacittadravya hai, acittadravya hai aura sacitta-pracitta donoM prakAra kA dravya hai, use anukrama se ubhaya-vyatirikta sacittadravyopakrama, acittadravyopakrama aura mizradravyopakrama jAnanA caahiye| inakA vizeSatA ke sAtha spaSTIkaraNa prAge kiyA jA rahA hai / sacittadravyopakrama 79. se ki taM sacittadavovakkame ? sacittadavobakkame tivihe paNNatte / taM jahA-dupayANaM 1 cauppayANaM 2 apayANaM 3 / ekkekke duvihe parikamme ya 1 vatthuviNAse ya 2 / [79 pra.] bhagavan ! sacittadravyopakrama kA kyA svarUpa hai ? 79 u.] AyuSman ! sacittadravyopakrama tIna prakAra kA kahA hai / yathA--1. dvipada-manuSyAdi do paira vAle dravyoM kA upakrama, 2. catuSpada-cAra paira vAle pazu Adi kA upakrama, 3. apada-binA paira vAle vRkSAdi dravyoM kA upakrama / ye pratyeka upakrama bhI do-do prakAra ke haiM--1. parikarmadravyopakrama, 2. vastuvinAzadravyopakrama / 80. se ki taM dupae uvakkame ? dupae uvakkame dupayANaM naDANaM naTTANaM jallANaM mallANaM muTTiyANaM velaMbagANaM kahagANaM padagANaM lAsagANaM AikkhagANaM laMkhANaM maMkhANaM tUNaillANaM tubavINiyANaM kAyANaM mAgahANaM / se taM dupae uvkkme| [80 pra.] bhagavan ! dvipada-upakrama kA kyA svarUpa hai ? [80 u.] AyuSman ! naToM, nartakoM, jalloM (rassI para khela karane vAloM), malloM, mauSTikoM (muTThI se prahAra karane vAloM, paMjA lar3Ane vAloM), belabakoM (vidUSakoM, bahurupiyoM), kathakoM (kathAkahAnI kahane vAloM), plavakoM (chalAMga lagAne bAloM, tairane vAloM), lAsakoM (hAsyotpAdaka kriyAyeM karane vAloM, bhAMDoM), pAkhyAyakoM (zubhAzubha batAne vAloM), laMkhoM (bAMsa Adi para car3hakara khela dikhAne vAloM), maMkhoM (citrapaTa dikhAne vAle bhikSuoM), tUNikoM (taMtuvAdya-vAdakoM), tuMbavINakoM (tumbe kI vINA-vAdakoM), kAvaDiyAoM tathA mAgadhoM (maMgalapAThakoM) Adi do paira vAloM kA parikarma aura vinAza karane rUpa upakrama Ayojana dvipadadravyopakrama hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama nirUpaNa] 81. se kiM taM cauppae uvakkame ? cauppae uvakkame cauppayANaM AsANaM hatthINaM iccAi / se taM cauppae ubakkame / [81 pra.] bhagavan ! catuSpadopakrama kA kyA svarUpa hai ? [81 u. AyuSman ! cAra paira vAle azva, hAthI Adi pazuoM ke upakrama ko catuSpadopakrama kahate haiN| 82. se kiM taM apae uvakkame ? apae uvakkame apayANaM aMbANaM aMbADagANaM iccAi / se taM apae uvakkame / setaM scittdvyovkkme| [82 pra.bhagavan ! apada-dravyopakrama kA kyA svarUpa hai ? [82 u.] AyuSman ! prAma, aAmrAtaka prAdi binA paira vAloM se saMbandhita upakrama ko apada-upakrama kahate haiN| isa prakAra se sacittadravyopakrama kA svarUpa jAnanA cAhiye / vivecana--ina tIna sUtroM meM sacittadravyopakrama kA svarUpa batalAyA gayA hai / sacetana hone se dvipada, catuSpada aura apada ina tIna meM samasta zarIradhArI jIvoM kA grahNa ho jAne se sacittadravyopakrama ke tIna bheda batAye haiN| dvipadoM, catuSpadoM aura apadoM ke rUpa meM kramaza: naTa Adi manuSyoM, hAthI Adi caupAyoM aura grAma prAdi apadoM (vRkSoM) ke nAma sugamatA se bodha karAne ke liye udAharaNa rUpa meM prayukta kiye haiN| vastu ke guNa, zaktivizeSa kI vRddhi karane ke prayatna yA upAya ko parikarma aura vastu ke vinAza ke sAdhanoM-talavAra grAdi ke dvArA unako vinaSTa kiye jAne ke prayatna ko vastuvinAza upakrama kahate haiN| __naTa, nartaka Adi dvipadoM kI zArIrika zakti bar3hAne vAle ghRtAdi padArthoM kA sevana rUpa prayatnavizeSa dvipada parikarma-upakrama hai aura talavAra Adi ke dvArA inhIM kA binAza-ghAta karane rUpa prayatna-Ayojana vastuvinAzopakrama kahalAtA hai / isI prakAra catuSpadoM aura apadoM saMbandhI parikarma aura vinAza viSayaka upakramoM ke liye bhI samajha lenA caahiye| acittadravyopakrama 83. se kiM taM acittadavorakkame ? acittadavyovakkame khaMDAINaM guDAdoNaM matsyaMDoNaM / se taM acittadavyovakkame / [83 pra.] bhagavan ! acittadravyopakrama kA kyA svarUpa hai ? Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] [anuyogadvArasUtra [83 u.] AyuSman ! khAMDa (zakkara), gur3a, mizrI athavA rAba Adi padArthoM meM upAyavizeSa se madhuratA kI vRddhi karane aura inake vinAza karane rUpa upakrama ko acittadravyopakrama kahate haiN| mizradravyopakrama 84. se ki taM mIsae davovakkame ? mosae davvovakkame se ceva thAsaga-AyaMsagAimaMDite aasaadii| se taM mIsae davyovakkame / sa taM jANayasarIrabhaviyasa roravairitte davvovakkame / se taM noAgamao dabovakkame / se taM davyovakkame / [84 pra.] bhagavan ! mizradravyopakrama kA kyA svarUpa hai ? [84 u.] aAyuSman ! sthAsaka, darpaNa Adi se vibhuSita evaM (kuMkuma Adi se) maMDita azvAdi sambandhI upakrama ko mizradravyopakrama kahate haiN| isa prakAra se jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyopakrama kA svarUpa jAnanA cAhiye aura isake sAtha hI nogrAgamadravyopakrama evaM dravyopakrama kI vaktavyatA pUrNa huI / vivecanaacittadravyopakrama kI vyAkhyA sugama hai, acitta padArthoM meM guNAtmaka vRddhi athavA unako naSTa karane ke liye kiyA jAne vAlA prayatna acittadravyopakrama kahalAtA hai| mizradravyopakrama ke viSaya meM yaha jAnanA cAhiye--azva, baila Adi sacitta haiM aura sthAsaka, Adarza, kuMkuma Adi acitta haiN| mizra zabda dvArA ina donoM kA bodha karAyA hai| aise vibhUSita, maMDita azyAdi ko zikSaNa dekara vizeSa guNoM se yukta karanA to parikarmarUpa dravyopakrama hai evaM talavAra Adi ke dvArA unakA prANanAza karanA Adi vastuvinAzarUpa dravyopakrama hai / zabdArtha-thAsaga (sthAsaka) azva ko vibhUSita karane vAlA prAbhUSaNa / AyaMsaga (Adarza)baila Adi ke gale kA darpaNa jaisA camakIlA prAbhUSaNa vizeSa / kSetropakrama 85. se ki taM khettovakkame ? khetovakkame jaNNaM hala-kuliyAdIhiM khetAI uvakkAmijaMti / se taM khettovakkame / [85 pra.] bhagavan ! kSetropakrama kA kyA svarUpa hai ? [85 u.] AyuSman ! hala, kulika Adi ke dvArA jo kSetra ko upakrAnta kiyA jAtA hai, vaha kSetropakrama hai| vivecana-yahA~ saMkSepa meM kSetropakrama kA svarUpa batalAyA hai aura kSetra zabda se gehUM Adi anna ko utpanna karane vAle sthAna-kheta ko grahaNa kiyA hai| ataeva hala aura kulika-kheta meM se taNAdi ko haTAne ke kAma meM Ane vAlA eka prakAra kA hala (dezI bhASA meM ise 'bakhara' kahate haiM / ) se jotakara kheta ko bIjotpAdana yogya banAnA parikarma viSayaka kSetropakrama hai aura usI kSetra ko hAthI Adi Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upakrama nirUpaNa] bAMdha kara bIjotpAdana ke ayogya (baMjara) banA denA vinAza-viSayaka kSetropakrama hai| kyoMki hAthI ke mala-mUtra se kheta kI bIjotpAdana zakti kA nAza ho jAtA hai| / yadyapi parikarma aura vinAza kSetragata pRthvI Adi dravyoM ke hone kI apekSA ise dravyopakrama kahA jA sakatA hai, phira bhI kSetropakrama ko pRthak mAnane kA kAraNa yaha hai ki kSetra kA artha hai AkAza aura prAkAza amUrta hai, ataH usakA to upakrama nahIM hotA hai| kintu sAdheya rUpa meM vartamAna pRthvI Adi dravyoM kA upakrama ho sakane se unakA upakrama... prAdhAra rUpa AkAza meM upacarita kara liye jAne se use kSetropakrama kahate haiN| jaise ki maJcA krozanti-maMca bolate haiM, aisA jo kahA jAtA hai vaha prAdheya rUpa puruSoM Adi ko maMca rUpa prAdhAra meM upacarita karake kahA jAtA hai| kAlopakrama 86. se kitaM kAlovakkame? kAlovakkame jaM NaM nAliyAdIhi kAlassovakkamaNaM kIrati / se taM kAlovakkame / [86 pra.] bhagavan ! kAlopakrama kA kyA svarUpa hai ? [86 u.] aAyuSman ! nAlikA Adi ke dvArA jo kAla kA yathAvat jJAna hotA hai, vaha kAlopakrama hai| vivecana--sUvArtha spaSTa hai / nAlikA (tAMbe kA banA pede meM eka chidra sahita pAtra-vizeSa, jalaghar3I, retaghar3I Adi) athavA kIla Adi kI chAyA dvArA kAla kA jo yathArtha parijJAna kiyA jAtA hai vaha parikarmarUpa tathA nakSatroM Adi ko cAla se jo kAla vinAza hotA hai vaha vastuvinAza rUpa kAlopakrama hai| kAla' dravya kA paryAya hai aura dravya-paryAya kA mecakamaNivat saMvalita rUpa hone se dravyopakrama ke varNana meM kAlopakrama kA bhI kathana kiyA jA cukA mAnanA caahiye| tathApi samaya, pAvalikA, muhUrta ityAdi rUpa se kAla kA svataMtra astitva batAne ke liye kAlopakrama kA pRthak nirdeza kiyA hai| bhAvopakrama 87. se ki taM bhAvovakkame ? bhAvovakkame duvihe paNNatte / taM jahA--Agamato ya 1 noAgamato ya 2 // [87 pra.] bhagavan ! bhAvopakrama kA kyA svarUpa hai ? [87 u.] AyuSman ! bhAvopakrama ke do prakAra haiM / ve isa taraha----1. prAgamabhAvopakrama, 2. nogrAgamabhAvopakrama / 88. se ki taM Agamao bhAvovakkame ? Agamao bhAvovakkame jANae uvutte| se taM Agamao bhAvovakkame / [88 pra. bhagavan ! AgamabhAvopakrama kA kyA svarUpa hai ? Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra [88 u.] AyuSman ! upakrama ke artha ko jAnane ke sAtha jo usake upayoga se bhI yukta ho, vaha AgamabhAvopakrama hai| 89. se ki taM noAgamato bhAvovakkame ? noAgamato bhAvovakkame duvihe paNNatte / taM jahA---pasatthe ya 1 apasatthe ya 2 / [89 pra.] bhagavan ! noAgamabhAvopakrama kA svarUpa kyA hai ? [89 u.] AyuSman ! nobhAgamabhAvopakrama do prakAra kA kahA hai / yathA-1. prazasta aura 2. aprazasta / 90. se kiM taM apasatthe bhAvovakkame ? apasatthe bhAvovakkame DoDiNi-gaNiyA'maccAINaM se taM apasatthe bhAvovakkame / [90 pra.] bhagavan ! aprazasta bhAvopakrama kA kyA svarUpa hai ? [90 u.] AyuSman ! DoDaNI brAhmaNI, gaNikA aura amAtyAdi kA anya ke bhAvoM ko jAnane rUpa upakrama aprazasta noAgamabhAvopakrama hai / ' 91. se ki taM pasatthe bhAvovakkame ? pasatthe bhAvovakkame gurumAdINaM / se taM pasatthe bhAvovakkame / se taM noAgamato bhAvovakkame / se taM bhaavovkkme| [91 pra.] bhagavan ! prazasta bhAvopakrama kA kyA svarUpa hai ? [91 u.] AyuSman ! guru Adi ke abhiprAya ko yathAvat jAnanA prazasta noprAgamabhAvopakrama hai| isa prakAra se noprAgamabhAvopakrama kA aura isake sAtha hI bhAvopakrama kA varNana pUrNa hayA jAnanA caahiye| vivecana-sUtrakAra ne yahA~ saprabheda bhAvopakrama kA svarUpa nirdeza karane ke sAtha bhAvopakrama kI vaktavyatA kI samApti kA saMketa kiyA hai| bhAvopakrama--svabhAva, sattA, AtmA, yoni aura abhiprAya ye bhAva zabda ke pAMca artha haiN| inameM se yahA~ abhiprAya artha grahaNa kiyA gayA hai| ataeva artha yaha huA ki bhAva-abhiprAya ke yathAvat parijJAna ko bhAvopakrama kahate haiM aura upakrama zabda ke artha ke jJAna ke sAtha usake upayoga se yukta jIva AgamabhAvopakrama kahalAtA hai| nogrAgamabhAvopakrama ke aprazasta aura prazasta yaha do bheda hone kA kAraNa yaha hai ki DoDiNI, brAhmaNI prAdi ne parakIya abhiprAya ko jAnA to avazya kintu baha sAMsArika phalajanaka hone se aprazasta hai / guru Adi kA abhiprAya mokSa kA kAraNa hone se prazasta hai / 1. ina dRSTAntoM ke kathAnaka pariziSTa meM dekhiye| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] aba bhAratIya laukika dRSTi kI apekSA yaha upakrama kA varNana jAnanA caahiye| aba zAstrIya paddhati se upakrama kA nirUpaNa karate haiN| upakrama varNana kI zAstrIya dRSTi __ 92. ahvA uvakkame chavvihe paNNatte / taM jahA ANupuvI 1 nAmaM 2 pamANaM 3 vattamvayA 4 atyAhigAre 5 samoyAre 6 // [52] athavA upakrama ke chaha prakAra haiN| yathA--1. AnupUrvI, 2. nAma, 3. pramANa, 4. vaktavyatA, 5. adhikAra pora 6. samavatAra / _ vivecana--prakArAntara se upakrama ke ina bhedoM kA nirdeza karane kA kAraNa yaha hai ki pUrva meM jisa prazasta bhAvopakrama kA varNana kiyA hai, vaha gurubhAvopakrapa rUpa hai / pUrva meM Adi zabda se grahaNa kiye gaye zAstrIya bhAvopakrama kA varNana yahA~ prastuta hai| prAnupUrvI prAdi prakAroM dvArA kiye jAne se usake chaha bheda ho jAte haiN| prAnupUrvI nirUpaNa 93. se ki taM ANupuvI ? ANuputvI dasavihA paNNatA / taM jahA--nAmANupuvvI 1 ThavaNANupubbo 2 davANupunvI 3 khettANuyuvI 4 kAlANupucI 5 ukkittaNANuyubbI 6 gaNaNANupubbI 7 saMThAgANupunvI 8 sAmAyAriyANuputvI 9 bhAvANupunvI 10 / 193 pra.] bhagavan ! prAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [93 u.] AyuSman ! prAnupUrvI dasa prakAra kI hai / vaha isa prakAra---1. nAmAnupUrvI, 2. sthApanAnupUrvI, 3. dravyAnupUrvI, 4. kSetrAnupUrvI, 5. kAlAnupUrvI, 6. utkIrtanAnupUrvI, 7. gaNanAnupUrvI, 8. saMsthAnAnupUrvI, 9. samAcAryanupUrvI, 10. bhAvAnupUrvI / vivecana--sUtra meM zAstropakrama ke prathama bheda pAnupUrvI ke dasa nAmoM ko ginAyA hai| jinakA yathAkrama vivecana Age kiyA jaaegaa| AnupUrvI ----prAnupUrvI, anukrama evaM paripATI, ye prAnupUrvI ke paryAyavAcI zabda haiM / ata: artha yaha huA ki anukrama-eka ke pIche dUsarA aisI paripATI ko prAnupUrvI kahate haiM--pUrvasya anupazcAdanupUrva tasya bhAvaH prAnupUrvI / nAma-sthApanA pAnupUrvI 94. se ki taM gAmANupuvI? nAma-ThavaNAo taheva / [94 pra.] bhagavan ! nAma (sthApanA) prAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [94 u.] prAyudhman ! nAma aura sthApanA prAnupUrvI kA svarUpa nAma aura sthApanA aAvazyaka jaisA jAnanA cAhiye / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] (anuyogadvArasUtra dravyAnapUrvI 95. davANupuravI jAva se ki taM jANagasarIrabhaviyasarIravaIrittA davvANupuvI ? jANagasarIrabhaviyasarIravairittA dabvANupubbI duvihA paNattA / taM jahA-uvaNihiyA ya 1 aNoNihiyA ya 2 / [25] dravyAnupUrvI kA svarUpa bhI jJAyakazarIra-bhavyazarIvyatirikta dravyAnupUrvI ke pahale taka sabheda dravyAvazyaka ke samAna jAnanA caahiye| pra. bhagavan ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? u. AyuSman ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatirikta drabyAnupUrvI do prakAra kI kahI hai| yathA--1 propanidhiko dravyAnupUrvI aura 2 anaupanidhiko dravyAnupUrvI / 96. tattha NaM jA sA uvANihiyA sA tthppr| [96] inameM se aupanidhiko dravyAnupUrvI sthApya hai / tathA-- 97. tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA pnntaa| taM jahA-Negama-vavahArANaM 1 saMgahassa ya 2 // [97] anopanidhiko dravyAnupUrvI ke do prakAra haiM-1 naigama-vyavahAranayasaMmata, 2 sNgrhhnysNmt| vivecana--sUtra saMkhyA 94-95 meM nAma, sthApanA AnupUrvI tathA dravyAnupUrvI ke katipaya bhedoM kA svarUpa sadRza nAma vAle Avazyaka ke bhedoM ke jaisA samajhane kA atideza kiyA hai / isake atirikta vizeSa kathanIya isa prakAra hai aupanidhiko AnupUrvI--isakA mUla zabda upanidhi hai / jisameM 'upa' kA artha hai samIpa tathA 'nidhi' kA artha hai rkhnaa| ataeva kisI eka vivakSita padArtha ko pahale vyavasthApita karake phira usake pAsa hI pUrvAnupUrvI Adi ke krama se anyAnya padArthoM ko rakhe jAne ko upanidhi kahate haiM aura yaha upanidhi jisa aAnupUrvI kA prayojana hai, use propanidhikI AnupUrvI kahate haiN| anaupa nidhiko AnupUrvo-anupanidhi-pUrvAnupUrvI Adi ke kramAnusAra padArtha kI sthApanA, vyavasthA nahIM karanA anaupanidhikI zrAnupUrvI kahalAtI hai / ina donoM meM alpaviSaya vAlI hone se propanidhikI prAnupUrvI ko gauNa mAnakara pahale bahuviSaya vAlI anaupanidhikI prAnupUrvI kA varNana prAraMbha kiyA hai| propanidhikI prAnupUrvI kA kathana Age kiyA jaaegaa| anaupanidhiko AnupUrvI kI dvividhatA-gama, saMgraha, vyavahAra Adi sAta nayoM kA dravyAthika aura paryAyAthika ina do nayoM meM antarbhAva ho jAtA hai| dravyAthikanaya dravya hI paramArtha hai, isa prakAra paryAyoM ko gauNa karake dravya ko svIkAra karatA hai aura paryAyAthikanaya kI dRSTi se paryAyeM hI mukhya haiM sat haiM / naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tIna naya dravya ko hI viSaya karane vAle Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvo nirUpaNa hone se dravyAthikanaya haiM tathA RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta ye cAra naya paryAyoM ko viSaya karane vAle hone se paryAyAthikanaya haiN| sAmAnya se dravyAthikanaya do prakAra kA hai-1 vizuddha, 2 avizuddha / naigama aura vyavahAra naya ananta paramANa, ananta dvayaNaka grAdi aneka vyakti svarUpa aura kRSNAdi aneka guNA ke AdhArabhUta trikAlavartI dravya ko viSaya karane vAle hone se avizaddha haiM aura saMgrahanaya svajAti kI apekSA paramANa Adi eka sAmAnya rUpa dravya ko hI viSaya karatA hai| yaha dravyagata pUrvApara vibhAga ko nahIM mAnatA hai| isakI dRSTi meM aneka bhinna-bhinna paramANu Adi bhI paramANutva Adi rUpa se samAnatA vAle hone ke kAraNa eka haiM, ataH unameM bhI bheda nahIM hai| ina saba kAraNoM se saMgrahanaya vizuddha hai / ataeva dravyAthikanaya ke mata se dravyAnupUrvI kA zuddha-azuddha svarUpa batAne ke liye anopanidhiko AnupUrvI ke do bheda ho jAte haiN| skandha meM anaupanidhiko AnupUrvI kase? jijJAsU kA prazna hai ki skandha anantapradezI taka ke hote haiN| unameM koI tripradezI, koI catuHpradezI isa prakAra uttarottara samasta skandha kramapUrvaka hone se unameM pUrvAnupUrvI ke krama se sthApanA kI vyavasthA hone ke kAraNa aupanidhikitva saMbhava hai, anaupanidhikarUpatA kaise ? isakA uttara yaha hai ki skandhagata tripradezikatA Adi kisI ke dvArA krama se rakhakara nahIM banAI gaI hai| vaha to svabhAva se hI hai| sabhI skandha svAbhAvika pariNAma se pariNata hote rahate haiN| prataeva skandha meM anaupanidhikIpana hai| jahA~ tIrthakara prAdi ke dvArA pUrvAnapurvI ke krama se vastoM kI vyavasthA hotI hai. vahA~ para propanidhiko aAnupUrvI hotI hai / jaise dharma, adharma grAdi chaha dravyoM meM athavA sAmAyika Adi chaha adhyayanoM meN| anaupanidhiko meM AnupUvitva kaise ? yadyapi anaupanidhikI meM pUrvAnupUrvI ke krama se vyavasthApana nahIM hotA hai, phira bhI tIna Adi paramANunoM meM prAdi, madhya aura anta rUpa niyata krama se vyavasthApana kI yogyatA hI AnupUrvitva kA kAraNa hai| pAThabheda-atrokta sUtra 94-95 ke sthAna para kisI-kisI prati meM nimna prakAra se vistRta pATha hai nAmaThavaNAmo gayAyo, se kitaM dabbANapubbI ? 2 duvihA paNNattA, taM jahA--Agamayo a nobAgamayo a| se ki taM prAgamayo davANapuvI ? 2 jassa NaM ANupugvitti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva no aNuppehAe, kamhA ? aNuvanogo davamitikaTTa, gamassa NaM ego aNuvautto pAgamano egA davvANapuvI jAva kamhA ? jai jANae aNuvautte na bhavai se taM Agamo davvANupuvI / se kiM taM nogrAgamo davANupubbI ?2 tivihA paNNattA, taM jahA---jANayasarIradabvANupunvI bhavigrasarIradavvANapubI, jaannysriir-bhviprsriirvirittaadvvaannupuvii| se kiM taM jANayasarIradavANuputrI ? 2 payatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM bavagayacuyacAviyacattadehaM sesaM jahA dabAvassae tahA bhANigravvaM jAva se taM jaannysriirdvvaannupuvii| se kiM taM bhavisarIradavvANupubbI ? 2 je jIve joNIjammaNanikkhaMte sesaM jahA davAvassae jAba se taM bhvisriirdbvaannupubbii| sUtrapATha kA Azaya spaSTa hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhiko dravyAnupUrvI ke bheda 98. se kiM taM gama-vavahArANaM aNovaNihiyA davvANupuvdhI ? Negama-vavahArANaM aNovaNihiyA davANuputI paMcavihA paNNattA / taM jahA aTupayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoyAre 4 aNugame 5 / [98 pra] bhagavan ! naigamanaya aura vyavahAranaya dvArA mAnya anaupanicikI dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [98 u.AyuSman ! naigama-vyavahAranayasaMmata dravyAnupUrvI ke pAMca prakAra haiN| ve isa prakAra---1 arthapadaprarUpaNA, 2 bhaMgasamutkIrtanatA, 3 bhaMgopadarzanatA, 4 samavatAra aura 5 anugama / vivecana-naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhiko dravyAnupUrvI kA jina pAMca prakAroM dvArA vicAra kiyA jAnA hai, unake lakSaNa isa prakAra haiM..... arthapadaprarUpaNA--tryaNuka skandha Adi rUpa artha ko viSaya karane vAle pada kI prarUpaNA karanA / arthAt sarvaprathama saMjJA-saMjJI ke sambandha mAtra kA kathana karanA arthapadaprarUpaNA hai / bhaMgasamutkIrtanatA-pAnupUrvI Adi ke padoM se niSpanna hue pRthak-pRthak bhaMgoM kA aura saMyogaja do Adi bhaMgoM kA saMkSepa rUpa meM kathana karanA bhaMgasamutkIrtanatA hai / bhaMgopadarzanatA---sUtra rUpa meM uccArita hue unhIM bhaMgoM meM se pratyeka bhaMga kA apane abhidheya rUpa tryaNakAdi artha ke sAtha upadarzana--kathana karanA / arthAta bhaMgasamatkIrtana meM to mAtra bhaMgavitA mUtra kA hI uccAraNa hotA hai aura bhaMgopadarzana meM vahI sUtra apane viSayabhUna artha ke sAtha kahA jAtA hai / yahI donoM meM antara hai| samavatAra AnupUrvI prAdi dravyoM kA svasthAna aura parasthAna meM antarbhAva hone ke vicAroM ke prakAra kA nAma samavatAra hai| anugama-prAnupUrvI Adi dravyoM kA satpadaprarUpaNA Adi anuyogadvAroM se vicAra karatA anugama hai| negama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNA aura prayojana 99. se ki taM gama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA? gama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA tipaesie ANupunvI, caupaesie ANupuvI jAva dasapaesie ANupunvI, saMkhejjapadesie ANupuTavI, asaMkhejjapadesie ANupunvI, aNaMtapaesie aannupugvii| paramANupoggale aNANupunyo / dupaesie avatantrae / tipaesiyA ANupuThavIo jAva aNaMtapaesiyA ANupuvIo / paramANupoggalA annaannuputhviio| dupaesiyA avttbgaaii| se taM aMgama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayA / 699 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata arthapada kI prarUpaNA kA kyA svarUpa hai ? [99 u.] AyuSman ! (tIna pradeza bAlA) tryaNukaskandha prAnupUrvI hai| isI prakAra catuSpradezika prAnupUrvI yAvat dasapradezika, saMkhyAtapradezika, asaMkhyAtapradezika aura anantapradezika Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvo nirUpaNa skandha AnupUrvI hai| kintu paramANu pudgala anAnupUrvo rUpa hai| dvipradezika skandha avaktavya hai| aneka tripradezika skandha yAvat aneka anantapradezika skandha prAnupUviyA~-aneka prAnupUrvI rUpa haiM ! aneka pRthaka-pRthaka pudgala paramANu aneka anAnupUrvI rUpa haiM / aneka dvipradezika skandha aneka pravaktavya haiN| isa prakAra naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNA kA svarUpa jAnanA cAhiye / vivecana--sUtra meM negama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNA kI vyAkhyA kI gaI hai| yahA~ yaha samajhanA cAhiye ki AnupUrvI paripATI ko kahate haiM aura paripATI rUpa pAnupUrvI vahIM hotI hai jahA~ Adi, madhya aura anta rUpa gaNanA kA vyavasthita krama hotA hai| ye Adi, madhya aura anta tripradezika skandha se lekara anantapradezika skandha evaM skandhoM meM hote haiN| isaliye inameM pratyeka skandha prAnupUrvI rUpa hotA hai| paramANu anAnupUrvI rUpa kyoM ? --eka paramANu athavA pRthak-pRthak svataMtra sattA vAle aneka paramANuoM meM prAdi, madhya aura aMtarUpatA nahIM hone se ve anAnupUrvI haiM / AnupUrvIrUpatA unameM saMbhava nahIM hai| dvipradezika skandha kI avaktavyatA kA kAraNa yadyapi dvipradezika skandha meM do paramANu saMzliSTa rahate haiM, isaliye yahA~ anyonyApekSA pUrvasya anu-pazcAt--arthAt eka ke bAda dUsarA, isa prakAra kI anupUrvarUpatA---pAnupUrvI hai| kintu madhya ke abhAva meM saMpUrNa gaNanAnukrama nahIM bana pAne se dvipradezika skandha meM gaNatAnukramAtmaka prAnupUrvI rUpa se kathana kiyA jAnA azakya hai aura dvipradezI skandha meM paraspara kI apekSA pUrva-pazcAdbhAva kA sadbhAva hone se pudgala paramANu kI taraha anAnapUrvI rUpa se bhI use nahIM kaha sakate haiN| isa prakAra prAnupUrvI aura anAnupUrvI rUpa se kahA jAnA zakya nahIM hone se yaha dvipradezika skandha pravaktavya hai| Adi, madhya, anta kA vAcyArtha-prAdi arthAt jisase para (agalA) hai kintu pUrva nhiiN| jisase pUrva bhI hai aura para bhI hai, yaha madhya aura jisase pUrva to hai kintu para nahIM, vaha anta kahalAtA hai| bahuvacanAnta padoM kA nirdeza kyoM ?.-tripradezika prAnupUrvI hai ityAdi eka vacanAnta se saMjJA-saMjJI sambandha kA kathana siddha ho jAne para bhI prAnuparcha Adi dravyoM kA haraeka bheda ananta vyakti rUpa hai tathA naigama evaM vyavahAranaya kA aisA siddhAnta hai, isa bAta ko pradarzita karane ke liye 'tripradezA: prAnupUrvyaH' aisA vahuvacanAnta prayoga kiyA hai| arthAt tripradezika ekadravyarUpa eka hI AnupUrvI nahIM kintu tripradezikadravya ananta haiM, ataH utanI hI ananta AnupUrviyoM kI sattA hai| kramavinyAsa meM hetu---sUtrakAra ne eka paramANu se niSpanna anAnupUrvI dravya, paramANudvaya ke saMbandha se niSpanna avaktavya dravya aura phira paramANu traya ke saMzleSa se niSpanna prAnupUrvI dravya, isa prakAra dravya kI vRddhirUpa pUrvAnupUrvI krama kA lathA isI prakAra paramANuvayaniSpanna AnupUrvI, paramANudvayaniSpanna avaktavya aura eka paramANuniSpanna anAnupUrvI rUpa pazcAnupUrvI kA ullaMghana karake pahale prAnupUrvI dravya kA, tadanantara anAnupUrvI dravya kA aura sabase aMta meM pravaktavya dravya kA nirdeza yaha spaSTa karane ke liye kiyA hai ki grAnupUrvI dravyoM kI apekSA anAnupUrvI dravya alpa haiM aura anAnupUrvI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra dravyoM kI apekSA pravaktavya dravya aura bhI alpa haiN| isa prakAra se dravya kI alpanA-nyUnatA kA nirdeza karane ke liye sUtra meM yaha kramavinyAsa kiyA hai| 100. eyAe NaM gama-bavahArANaM adupayaparUvaNayAe ki paoyaNaM ? eyAe NaM gama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe bhaMgasamukkittaNayA kiiri| [100 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata isa arthapadaprarUpaNA rUpa prAnupUrvI se kyA prayojana siddha hotA hai ? [100 u.| AyuSman ! isa naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNA dvArA bhaMgasamutkIrtanA kI jAtI hai arthAt bhaMgoM kA kathana kiyA jAtA hai| vivecana--sUtra meM yaha spaSTa kiyA hai ki arthapadaprarUpaNA kA prayojana yaha hai ki usake bAda bhaMgasamatkIrtana rUpa kArya hotA hai| tAtparya yaha hai ki arthapadaprarUpaNA meM prAnaparvA ha hai ki athapadaprarUpaNA meM prAnupUrvA, anAnaparvI, pravaktavya saMjJAye nizcita hone ke bAda hI bhaMgoM kA samutkIrtana (kathana) ho sakatA hai, anyathA nhiiN| naMgama-vyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtana aura usakA prayojana 101. se ki taM gama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? gama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA asthi ANuputvI 1 asthi agANupucI 2 asthi avattavae 3 asthi ANupuvIo 4 asthi aNANupubbIo 5 asthi avattavvayAI 6 / ahavA asthi ANupunvI ya aNANupuvvI ya 1 ahavA asthi ANupunvI ya aNANuyuvIo ya 2 ahahvA asthi ANuputvIo ya aNANupumvI ya 3 ahavA asthi ANupunvIo ya aNANuyuvIo ya daka', ahavA atthi ANupucI ya avatavvae ya 1 ahavA asthi ANupuvI ya avattavyayAI ca 2 ahavA asthi ANupubbIo ya avattanvae ya 3 ahavA asthi aNupunvIo ya avattanvayAiM ca daka, ahavA asthi aNANupunvI ya avattavvae ya 1 ahavA asthi aNANupuTabI ya avattavvayAI ca 2 ahavA atthi aNANupuvIo ya avattavae ya 3 ahavA asthi aNANupuvIo ya avattabvayAiM ca Traka / ahavA asthi ANupuvI ya aNANupubvI ya avattavvae ya 1 ahavA asthi ANupubvI ya aNANupugvI ya avattavvayAI ca 2 ahavA asthi ANuputvI ya aNANupuncoo ya avattavbae ya 3 ahavA asthi ANupuzvI ya aNANupumvIo ya avattavbayAI ca Tka ahavA asthi AgupuTavIo ya aNANupuvI ya avattavae ya 5 ahavA asthi ANupuvvIo ya aNANupunvI ya avattavyayAiM ca 6 ahavA asthi ANuputvIo ya aNANuputhvIo ya avattavae ya 7 ahavA asthi ANupubvIo ya aNANupuvvIo ya avattadhvayAI ca 8, ee aDha bhNgaa| evaM samve vi chavvIsaM bhaMgA 26 / se taM negama-vavahArANaM bhNgsmukkittnnyaa| [101 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtana kA kyA svarUpa hai ? 6101 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtana kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye1. 'Taka' cAra (4) saMkhyA kA dyotaka akSarAMka hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa 1. AnupUrvI hai, 2. anAnupUrvI hai, 3. pravaktavya hai, 4. AnupUbiyAM haiM, 5. anAnupUrviyAM haiM, 6. (aneka) pravaktavya haiM / athavA 1 aAnupUrvI aura anAnupUrvI hai, 2. prAnupUrvI aura anAnupUrviyA~ haiM, 3. prAnupUrviyAM aura anAnupUrvI hai, 4. mAnugRviyAM aura anAnupUrviyAM haiM / athavA 1. pAnupUrvI aura pravaktavyaka hai, 2. AnupUrvI aura (aneka) avaktavya haiM, 3. AnupUbiyAM aura avaktavya hai 4. prAmupUrviyAM aura (aneka) pravaktavya haiM / athavA 1. anAnupUrvI aura pravaktavya hai, 2. anAnupUrvI aura (aneka) pravaktavya hai, 3. anAnupUrviyAM aura (eka) pravaktavya hai, 4. anAnupUviyAM aura aneka pravaktavya haiM / athavA 1. AnapUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya hai, 2. prAnupUrvI, anAnupUrvI aura aneka pravaktavya haiM, 3. prAnupUrvI, anAnaviyAM aura pravaktavya hai, 4. pAnapUrvI, anAnupUrviyAM aura aneka avaktavya haiM, 5. mAnaviyAM, anAnapUrvI aura pravaktavya hai, 6 aAnapaviyAM, anAnupUrvI aura aneka pravaktavya haiM, 7. prAnupUrviyAM, anAnupUrviyAM aura avaktavya hai, 8. AnupUrviyAM, anAnupUrviyAM aura aneka pravaktavya haiM, isa prakAra yaha pATha bhaMga haiM / ye saba milakara chabbIsa bhaMga hote haiM / yaha naigama-vyavahAratayasammatabhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa hai| vivecana--sUtra meM naigama-vyavahAranapasammata chabbIsa bhaMgoM kA samutkIrtana (kathana kiyA hai / jo paraspara saMyoga aura asaMyoga kI apekSA se banate haiM / ina chabbIsa bhaMgoM ke mUla AdhAra prAnupUrvI, anAnupUrvI aura pravaktavya yaha tIna padArtha haiM / inake asaMyoga pakSa meM ekavacanAnta tIna aura bahuvacanAnta tIna isa prakAra chaha bhaMga hote haiN| saMyogapakSa meM ina tIna padoM ke dvikasaMyogI bhaMga tIna catubhaMgI rUpa hone se kula bAraha haiN| ina eka-eka bhaMga meM do-do kA saMyoga hone para ekavacana aura bahuvacana ko lekara cAra-cAra bhaMga hote haiM / isaliye tIna caturbhagI aura unake kula bAraha bhaMga ho jAte haiN| trikasaMyoga meM ekavacana aura bahuvacana ko lekara ATha aMga banate haiN| isa prakAra chaha, bAraha aura pATha bhaMgoM ko milAne se kula chabbIsa bhaMga ho jAte haiN| sugamatA se bodha ke liye unakA prArUpa isa prakAra haiasaMyogI bhaMga 6 dvikasaMyogI bhaMga 12 vikasaMyogI bhaMga 8 (prathama catubhaMgI) 1. AnupUrvI 1. AnupUrvI anAnupUrvI, 1. AnupUrvI---anAnupUrvI-- 2. anAnupUrvI 2. AnupUrvI anAnupUrviyAM, pravaktavya, 3. avaktavyaka 3. AnupUrviyAM anAnupUrvI, 2. AnupUrvI---anAnupUrvI..... 4. prAnupUrviyAM 4. AnupUrviyAM anaanurviyaaN| aneka avaraktavyaka, 5. anAnupUrviyAM 3, AnupUrvI----anAnupUrviyAM-- 6. aneka pravaktavyaka pravaktavyaka, Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra (dvitIya caturbhagI) 1. prAnupUrvI--avaktavyaka, 4. AnupUrvI--anAnupUrviyAM-- 2. AnupUrvI aneka pravaktavyaka, aneka avaktavyaka, 3. pAnupUrviyAM--pravaktavyaka, 5. AnupUrviyAM anAnupUrvI-- 4. yAnupUrviyAM aneka pravaktavyaka, prvktvy| 6. grAnupUrviyA-anAnupUrvI, (tRtIya catubhaMgI) aneka pravaktavyaka, 1. anAnupUrvI -avaktavyaka, 7. prAnupUviyAM--anAnupUrviyA 2. anAnupUrvI aneka -pravaktavyaka gravaktavyaka 8. prAnupUrtiyAM --anAnuviyAM 3. anAnupUviyAM--pravaktavyaka, - aneka pravaktavyaka / 4. anAnurviyAM aneka avktvyk| kula milAkara bAraha bhaMga hote haiN| ina bhaMgoM kA samutkIrtana-varNana isaliye kiyA jAtA hai ki asaMyogI chaha aura saMyogaja bIsa bhaMgoM meM se baktA jisa bhaMga se dravya kI vivakSA karanA cAhatA hai, vaha usa bhaMga se vivakSita dravya ko kahe / isI kAraNa yahA~ naigama-vyavahAranayasaMmata samasta bhaMgoM kA kathana karane ke liye ina bhaMgoM kA samutkIrtana kiyA hai| 102. eyAe NaM Negama-vavahArANaM maMgasamukkittaNayAe ki paoyaNaM ? eyAe NaM aMgama-bavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe bhaMgovadasaNayA korai / [102 pra.] bhagavan ! isa naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? [102 u.] aAyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA prayojana yaha hai ki usake dvArA bhaMgopadarzana-bhaMgoM kA kathana kiyA jAtA hai| vivecana.....sUtra meM samutkIrtana kA prayojana batAyA hai / yadyapi bhaMgasamutkIrtana aura bhaMgopadarzana kA Azaya sthUla dRSTi se eka jaisA pratIta hotA hai, lekina zabdabheda se arthabheda hone ke nyAyAnusAra donoM meM aMtara hai / vaha isa prakAra---bhaMgasamutkortana meM to bhaMgoM kA nAma aura ve kitane hote haiM, yaha batalAte haiM aura bhaMgopadarzana meM unakA tryaNuka Adi vAcyArtha kahA jAtA hai| kyoMki vAcakasUtra ke kathana ke binA vAcya rUpa artha kA kathana karanA asaMbhava hai| isaliye bhaMgopadarzanatA, bhaMgasamutkIrtanatA kA phala jAnanA cAhiye / arthAt bhaMgasamutkIrtanatA kAraNa hai aura bhaMgopadarzana usakA kArya hai| naigama-vyavahAranayasammata bhagopadarzanatA 103. se ki taM gama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ? Negama-babahArANaM bhaMgovadaMsaNayA tipadesie ANuputvI 1 paramANupoggale aNANupuvI 2 dupadesie avattavvae 3 tipadesiyA ANuputvIo 4 paramANupoggalA aNANupumbIo 5 dupadesiyA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ana pUrvI nirUpaNa] [65 avattavvayAiM 6 / ahavA tipadesie ya paramANupoggale ya ANupuzvI ya aNANupumvI ya 1 ahavA tipadesie ya paramANupoggalA ya ANupubbI ya aNANu puvIo ya 2 ahavA tipadesiyA ya paramANupoggale ya ANapugvIo ya aNANupuvI ya 3 ahavA tipadesiyA ya paramANupoggalA ya ANupugvIo ya aNANupuvIo ya 4, ahavA tipadesie ya dupadesie ya ANupujvI ya avattavvae ya 1 ahavA tipadesie ya dupadesiyA ya ANupumvI ya avattamvayAI ca 2 ahavA tipadesiyA ya dupadesie ya ANu puthvIo ya avattavvae ya 3 ahavA tipadesiyA ya dupadesiyA ya ANupuvIo ya avattamvayAI ca 4, ahavA paramANupoggale ya dupadesie ya aNANupucI ya avattavae ya 1 ahavA paramANupoggale ya dupadesiyA ya aNANupuvI ya avattabdhayAiM ca 2 ahavA paramANupoggalA ya dupadesie ya aNANupuSvIo ya avattavvae ya 3 ahavA paramANupoggalA ya dupadesiyA ya aNANupubbIo ya avatavvayAiM ca 4 / ahavA tipadesie ya paramANu poggale ya dupadesie ya ANupumvI ya aNANupucI ya avattadhvae ya 1 ahavA tipadesie ya paramANupoggale ya dupadesiyA ya ANu puSvI ya aNANupurako ya avattavvayAiM ca 2 ahavA tipadesie ya paramANupoggalA ya dupadesie ya ANupunvI ya aNANupuzvIo ya avattavae ya 3 ahavA tipae sie ya paramANupoggalA ya dupadesiyA ya ANupurvI ya aNANuputvIyo ya avattanvayAI ca Traka ahavA tipadesiyA ya paramANupoggale ya dupadesie ya ANupuvIo ya aNANupunvI ya avattavae ya 5 ahavA tipadesiyA ya paramANupoggale ya dupadesiyA ya ANuputhvIo ya aNANuputhvI ya avattaviyAI ca 6 ahavA tipadesiyA ya paramANupoggalA ya dupadesie ya ANuputhvIo ya aNANuputhvIo ya avattabbae ya 7 ahvA tipadesiyA ya paramANupoggalA ya dupadesiyA ya ANupuThavIo ya aNANupubbIo ya avattavbayAI ca 8 / se taM negama-cavahArANaM bhNgovdsnnyaa| [103 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA kA kyA svarUpa hai ? [103 u.] aAyuSman ! naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa isa prakAra hai-- 1. tripradezika skandha aAnupUrvI hai, 2. paramANupudgala anAnupUrvI hai, 3 dvipradezika skandha pravaktavya hai, 4. tripradezika aneka skandha prAnuviyA~ haiM, 5. aneka paramANu pudgala anAnupUviyA~ haiM, 6. aneka dvipradezika skandha pravaktavyaka haiN| (isa prakAra se asayogI chaha bhagoM kA artha jAnanA caahiye|) athavA 1. tripradezika skandha aura paramANupudgala prAnupUrvI aura anAnupUrvI rUpa hai, 2. tripradezika skandha aura aneka paramANupudgala prAnupUrvI aura anAnupUviyoM kA vAcyArtha hai, 3. aneka tripradezika skandha aura paramANupudgala prAnupUrviyAM aura anAnupUrvI hai, 4 aneka tripradezika skandha aura aneka paramANuyudgala prAnupUrviyoM aura anAnupUviyoM kA rUpa haiM / athavA--- 1. tripradezika skandha aura dvipradezika skandha prAnupUrvI-pravaktavya rUpa hai, 2. vipradezika skandha aura aneka dvipradezika skandha pAnupUrvI pravaktavyaka rUpa haiM, 3. aneka tripradezika skandha aura dvipradezika skandha aAnupUrviyA~ aura pravaktavya rUpa haiM, 4. aneka tripradezika skandha aura aneka dvipradezika skandha mAnupUrviyoM aura avaktavyako rUpa haiM / athavA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] [anuyogadvArasUtra 1. paramANupudgala aura dvipradezika skandha anAnupUrvI pravaktavyaka rUpa hai, 2. paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha anAnupUrvI pravaktavyakoM rUpa hai, 3. aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandha anAnupUviyoM aura pravaktavya rUpa hai, 4. aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha anAnupUviyoM aura pravaktavyako rUpa haiM / athavA 1. vipradezika skandha, paramANupudgala aura dvipradezika skandha prAnupUrvI-anAnupUrvI pravaktavyaka rUpa hai, 2. tripradezika skandha, paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha prAnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyakoM rUpa hai, 3. tripradezika skandha, aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandha prAnupUrvI, anAnapUviyoM aura pravaktavyaka rUpa hai, 4. tripradezika skandha, aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezika skandha prAnupUrvI, anAnuviyoM aura pravaktavyakoM rUpa hai, 5. aneka tripradezika skandha, paramANapudagala aura dvipradezikaskandha prAnuviyoM, anAnupUrvI aura pravaktavyaka rUpa hai, 6. aneka tripradezika skandha, paramANapudgala aura aneka dvipradezika skandha AnupUrviyoM, anAnupUrvI aura pravaktavyako rUpa hai, 7. aneka tripradezika skandha aneka paramANupudgala aura dvipradezika skandha AnupUrviyoM, anAnupUrviyoM aura avaktavyaka rUpa hai, 8. aneka tripradezikaskandha, aneka paramANupudgala aura aneka dvipradezikaskandhra anupUrviyoM-.-anAnupUrviyoM-pravaktavyako rUpa haiN| isa prakAra se naigama-vyavahAranayasaMmana bhaMgopadarzanatA kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana...-pUrva meM bhaMgasamUtkIrtana ke dvArA jo saMkSepa rUpa meM saMketa kiyA thA, usI kA yahA~ vistAra se vAcyArtha spaSTa kiyA hai ki kisa bhaga ke dvArA kisake liye saMketa kiyA hai| jaise ki tripradezI skandha prAnupUrvI zabda kA, paramANupudgala anAnupUrvI kA aura dvipradezIskandha avavatavya zabda kA trAcya hai| ataeva ekavacana va bahuvacana ke rUpa meM jisa prakAra se prAnupUrvI Adi zabda kA prayoga kiyA gayA ho, usakA usI rUpa meM vAcyArtha nirdhArita kara lenA caahie| ___ arthapadaprarUpaNA aura bhaMgopadarzanatA meM yaha antara hai ki arthapadaprarUpaNA meM to kevala arthapada rUpa padArtha kA kathana aura bhaMgopadarzanatA meM bhinna-bhinna rUpa se kathita bhaMgoM kA artha spaSTa kiyA jAtA hai / isaliye yahA~ punarukti kI kalpanA nahIM karanI caahiye| samavatAra-prarUpaNA 104. (1) se ki taM samoyAre ? samoyAre Negama-vavahArANaM ANapuvvIdavvAiM kahi samoyaraMti ? ki ANupubvodahi samoyaraMti ? aNANupuTavIdahi samoyaraMti ? avattavvayadoha samoyaraMti? negama-vavahArANaM ANupuvvodavAI ANupuSyIdavahiM samoyaraMti, No aNANupugvIdahi samoyaraMti no avattavyayahi samoyaraMti / [104-1 pra.] bhagavan ! samavatAra kA kyA svarUpa hai ? naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdavya' kahA~ samavatarita (samAviSTa) hote haiM ? kyA AnupUrvIdravyoM meM samavatarita hote haiM, anAnupUrvIdravyoM meM athavA pravaktavyakadra vyoM meM samavatarita hote haiM ? Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa [67 [104-1 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata pAnupUrvIdravya prAnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM, kintu anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyadravyoM meM samavatarita nahIM hote haiN| [2] gama-vavahArANaM aNANupubbodavvAI kahi samoyaraMti ? ki aNupugvIdoha samoyaraMti ? aNANuputhvIdavehi samoyaraMti ? avattavvayAdavahiM samoyaraMti ? Negama-vavahArANaM aNANupubdhIdavvAI No ANupubvodabehiM samoyaraMti, aNANupucvIdahi samoyaraMti, No avattavvayadahi samoyarati / [104.2 pra.] naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya kahA~ samavatarita hote haiM ? kyA aAnupUrvI dravyoM meM samavatarita hote haiM ? anAnupUrvI dravyoM meM yA pravaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiM ? 1204-2 u.] AyuSman ! anAnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM aura pravaktavyakadravyoM meM samavatarita nahIM hote haiM kintu anAnupUrvIdravyoM meM samavatarita hote haiM / [3] gama-yavahArANaM avattanvayadavAI kahiM samoyaraMti ? ki ANuputrIdahi samoyaraMti ? aNANupubvIdahiM samoyaraMti ? avattavvayadahi samoyarati ? gama-vavahArANaM avattavvayadavvAiM No ANuputvIdahi samoyaraMti, No aNANupuvIdohiM samoyaraMti, avattavvayadahiM samoyaraMti / se taM samoyAre / [104-3 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayamAnya avaktavyadravya kahA~ samavatarita hote haiM ? kyA AnupUrvIdravyoM meM athavA anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiM ? [104-3 u.] yAyuSman ! abaktavyakadravya prAnupUrvIdravyoM meM aura anAnupUrvodravyoM meM samavatarita nahIM hote haiM kintu avaktavyakadravyoM meM samavatarita hote haiN| yaha samavatAra kI vaktavyatA hai| vivecana--sUtrakAra ne sUtra meM kauna dravya kisameM sabhavatarita hotA hai, yaha spaSTa kiyA hai| samavatAra kA tAtparya hai samAveza arthAt prAnupUrvI prAdi dravyoM kA binA kisI virodha ke apanI jAti meM rahanA, jAtyantara meM nahIM rahane kA aura kArya meM kAraNa kA upacAra karake 'AtupUrvI grAdi dravyoM kA antarbhAva svasthAna meM hotA hai, yA parasthAna meM, isa prakAra ke cintanaprakAra-vicAra ke uttara ko bhI samavatAra kahate haiN| yaha vicAra kisa prakAra se kiyA jAtA hai ? usako sUtra meM spaSTa kiyA hai| aviruddha rUpa se prAnupUrvIdravya---tri pradezika prAdi skandha-prAnupUrvI dravya meM, anAnupUrvI dravya-paramANupudgala---anAnupUrvIdravya meM aura avaktavyadravya-dvipradezikaskandha -avaktavyadravya meM avirodha rUpa se - apanI jAti meM vinA virodha ke rahate haiN| isa prakAra kI avirodhavRttitA svajAtIya padArtha meM hI ho sakatI hai, itara jAti meM nhiiN| pAnupUrvIdravyoM kA samavatAra yadi parajAti meM bhI mAnA jAe no parajAti meM rahane para usameM svajAti meM rahane kI avirodhavRttitA nahIM bana skegii| isase yaha siddhAnta pratiphalita huaA ki nAnA dezavartI samasta prAnupUrvIdravya prAnupUrvIdravyoM meM rahate haiM, parajAti meM nhiiN| isI prakAra anAnupUrvI aura abaktavya dravyoM ke liye bhI samajha lenA caahiye| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra anugamaprarUparaNA 105. se ki taM aNugame ? aNugame Navavihe paNNatte / taM jahA saMtapayaparUvaNayA 1 dadhvapamANaM ca 2 khetta 3 phusaNA ya 4 / kAlo ya 5 aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appAbaha 9 ceva // 8 // [105 pra.] bhagavan ! anugama kA kyA svarUpa hai ? 105 u.] AyuSman ! anugama nau prakAra kahA gayA hai, jaise-1. satpadaprarUpaNA, 2. dravyapramANa 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAga, 8. bhAva aura 9. alpavahula / __vivecana -sUtra meM negama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke antima bheda anugama ko vaktavyatA prArambha kI hai| anugama-sUtra ke anukUla athavA anurUpa vyAkhyAna karane kI vidhi ko anugama kahate haiM / athavA sUtra par3hane ke pazcAt usakA vyAkhyAna karanA anugama hai| isa anugama ke satpadaprarUpaNA Adi nau bheda haiM, jinake lakSaNa isa prakAra haiM satpadaprarUpaNA--vidyamAna padArthaviSayaka pada kI prarUpaNA ko kahate haiN| jaise prAnupUrvI Adi dravya sat padArtha ke vAcaka haiM, asat padArtha ke vAtraka nahIM, aisI prarUpaNA karanA / anugama karate samaya yaha prathama karane yogya hone se sarvaprathama isakA vinyAsa kiyA hai| dravyapramANa--yAnapUrvI grAdi padoM ke dvArA jina dravyoM ko kahA jAtA hai unakI saMkhyA kA vicAra karane ko kahate haiN| kSetra-prAnupUrvI Adi padoM dvArA kathita dravyoM ke AdhArabhUta kSetra kA vicAra krnaa| sparzana--prAnupUrvI Adi dravyoM dvArA sparzita kSetra kI paryAlocanA karanA / kSetra meM kevala AdhArabhUta AkAza kA hI grahaNa hai, jabaki sparzanA meM AdhArabhUta kSetra ke cAroM tarapha ke aura Upara-nIce ke ve AkAzapradeza bhI grahaNa kiye jAte haiM jo Adheya dvArA spazita hote haiM, yahI kSetra aura sparzana meM antara hai| kAla -aAnupUrvI prAdi dravyoM kI sthiti kI maryAdA kA vicAra karanA / antaravirahakAla / arthAt vivakSita paryAya kA parityAga ho jAne ke bAda puna: usI paryAya kI prApti meM hone vAle virahakAla ko antara kahate haiM / bhAga -pAnapUrvI prAdi dravya dUsare dravyoM ke kitane bhAga meM rahate haiM, aisA vicAra karanA / bhAva---vivakSita prAnupUrvI Adi dravya kisa bhAva meM haiM, aisA vicAra krnaa| alpabahutva-...arthAt nyuunaadhiktaa| dravyArthika, pradezArthika aura tadubhaya ke Azraya se ina bhAnupUrvI Adi dravyoM meM alpAdhikatA kA vicAra kiyA jAnA alpabahutva kahalAtA hai| inakA vistRta vicAra krama se Age ke sUtroM meM kiyA jA rahA hai / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa satpada prarUpaNA 106. (1) negama-vavahArANaM ANupubbIdavvAiM ki asthi masthi ? NiyamA asthi / [106-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranaya kI apekSA AnupUrvI dravya haiM athavA nahIM haiM ? [106-1 u.] aAyuSman ! niyama se--avazya haiM / (2) negama-vavahArANaM aNANupudhIdavvAiM ki asthi Natthi ? NiyamA asthi / [106-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranapasaMmata anAnupUrvI dravya haiM athavA nahIM haiM ? | 106-2 u.] aAyuSman ! avazya haiN| (3) negama-vavahArANaM avattavvagadamvAiM ki asthi patthi ? niyamA atthi| [106-3 pra.] bhagavan ! kyA naigama-vyavahAranayasamata gravaktavyaka dravya haiM yA nahIM haiM ? [106-3 u.] aAyuSman ! avazya haiM / (isa prakAra se satpadaprarUpaNA rUpa prathama bheda kI baktavyatA jAnanA cAhiye / ) vivecana - sUtra meM negama-vyabahAranayasaMmata prAnupUrvI Adi dravyoM kA nizcitarUpeNa astitva prakaTa kiyA hai| ve asat rUpa nahIM haiM aura na unakA kabhI abhAva ho sakatA hai| yahI satpadaprarUpaNA kA hArda hai| dravyapramAraNa 107. (1) negama-vavahArANaM ANuputhvIdavAI ki saMkhejjAiM asaMkhejjAI aNaMtAI ? no saMkhajjAI no asaMkhejjAI annNtaaii| [107-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranaya kI apekSA AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, athavA ananta haiM ? [107-1 u.] AyuSman ! ve saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta bhI nahIM kintu ananta haiN| [2] evaM doNNi vi| [107-2] isI prakAra zeSa donoM (anAnupUrvI aura avaktavya dravya) bhI ananta haiM / isa prakAra se anugama ke dravyapramANa nAmaka dUsare bheda kI vaktavyatA jAnanA cAhiye / vivecana--sUtra meM anugama ke dUsare bheda kA hArda spaSTa kiyA hai ki prAnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya dravya ananta haiM aura inake ananta hone kA kAraNa yaha hai ki ye pratyeka AkAza ke eka-eka pradeza meM ananta-ananta bhI pAye jAte haiM / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70) anuyogadvArasUtra asaMkhyAtapradezI AkAza rUpa kSetra meM ananta prAnupUrvI Adi dravyoM kA avasthAna kaise saMbhava hai ? isakA uttara yaha hai ki kyoMki pudgala kA pariNamana acintya hai aura prAkAza meM avagAhana zakti hai / jaise eka pradIpa kI prabhA se vyApta eka gahAntarvartI aAkAza pradezoM meM dUsare aura bhI aneka pradIpoM kI prabhA kA avasthAna hotA hai, isI prakAra prAnupUrvI Adi ananta dravyoM ko asaMkhyAtapradezI grAkAza meM usakI avagAhanazakti ke yoga se evaM pudagala pariNamana kI vicitratA se avasthiti hone meM aura prAnupUrvI Adi dravyoM ko ananta mAnane meM kisI prakAra kI bAdhA nahIM hai| prastuta meM prayukta 'evaM doNi vi' ke sthAna para kisI-kisI prati meM nimnalikhita pATha hai-. 'evaM aNANupubbIdavvAiM avattavvagadabvAiM ca aNaMtAI bhaannigrvaaii|' jima meM saMkSepa aura vistAra kI apekSA zabdoM meM antara hai, lekina donoM kA prAzaya samAna hai| kSetraprarUpaNA 108. [1] Negama-vavahArANaM ANuputvIdavAI logassa katibhAge hojjA? ki saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMskhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savaloe hojjA ? __ egadavvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAge vA hojjA asaMkhejjaibhAge vA hojjA saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA sambaloe bA hojjA, nANAdamvAI paDucca niyamA savvaloe hojjaa| [108-1 pra.] bhagavan ! naigama vyavahAranayasaMmata grAnupUrvI dravya (kSetra ke) kitane bhAga meM avagADha haiM ? kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagADha haiM ? asaMkhyAtaveM bhAga meM avagADha haiM ? kyA saMkhyAta bhAgoM meM avagADha haiM ? asaMkhyAta bhAgoM meM avagADha haiM ? athavA samasta loka meM avagADha haiM ? [108-1 u.] AyuSman ! kisI eka prAnupUrvIdravya kI apekSA koI loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM pravagADha hai, koI eka prAnupUrvI dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai tathA koI eka prAnupUrvI dravya loka ke saMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka AnupUrvI dravya asaMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka dravya samasta loka meM avagADha hokara rahatA hai| kintu aneka dravyoM kI apekSA to ve niyamataH samasta loka meM avagADha haiN| [2] negama-vavahArANaM aNANupunvIdavAI ki logassa saMkhejjaibhAge hojjA? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe vA hojjA ? egadavaM paDucca no saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhejjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA no savvaloe hojjA, NANAdabvAiM paDucca niyamA savaloe hojjaa| [108-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga meM avagADha haiM? asaMkhyAta bhAga meM avagADha haiM ? saMkhyAta bhAgoM meM haiM yA asaMkhyAta bhAgoM meM haiM athavA samasta loka meM avagADha haiM ? Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa [108-2 u.] aAyuSman ! eka anAnapUrvIdravya kI apekSA vaha loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagADha nahIM hai, asaMkhyAnaveM bhAga meM avagADha hai, na saMkhyAta bhAgoM meM, na asaMkhyAta bhAgoM meM aura na sarvaloka meM avagADha hai, kintu aneka anAnupUrvIdravyoM kI apekSA niyamataH sarvaloka meM avagADha hai| [3] evaM avattathvagadamvANi vi / [108-3] isI prakAra pravaktavyadravya ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / (yaha kSetra prarUpaNA kA prAzaya hai|) vivecana--sUtra meM prAnupUrvI prAdi dravyoM ke kSetra viSayaka pAMca praznoM ke uttara diye haiM / ve pAMca prazna isa prakAra haiM.-- 1. pAnupUrvI prAdi dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM ? athavA 2. asaMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM ? athavA 3. loka ke saMkhyAta bhAgoM meM rahate haiM ? athavA 4. asaMkhyAta bhAgoM meM rahate haiM ? athavA 5. samasta loka meM rahate haiM ? yaha pUrva meM batAyA jA cukA hai ki kama se kama tryaNuka skandha prAnupUrvIdravya hai tathA dvayaNuka skandha aura paramANu kramaza: pravaktavya evaM anAnupUrvI dravya haiN| yaha tryaNaka Adi kA vyavahAra pudgaladravya meM hI hotA hai| ataeva pudgaladravya kA AdhAra yadyapi sAmAnya se to lokAkAza rUpa kSetra niyata hai / parantu vizeSa rUpa se bhinna-bhinna pudagaladravyoM ke AdhArakSetra ke parimANa meM aMtara hotA hai| arthAt aAdhArabhUta kSetra ke pradezoM kI saMkhyA prAdheyabhUta pudgaladravya ke paramANuoM kI saMkhyA se nyUna yA usake barAbara ho sakatI hai, adhika nhiiN| isaliye eka paramANu rUpa anAnupUrvIdravya AkAza ke eka hI pradeza meM sthita rahatA hai parantu dvayaNuka eka pradeza meM bhI raha sakatA hai aura do pradezoM meM bhii| isI prakAra uttarottara saMkhyA bar3hate-bar3hate tryaNuka, caturaNuka yAvan saMkhyAtANuka skandha eka pradeza, do pradeza, tIna pradeza yAvan saMkhyAta pradezarUpa kSetra meM Thahara sakate hai / saMkhyAtANuka dravya kI sthiti ke liye asaMkhyAta pradeza vAle kSetra kI AvazyakatA nahIM hai| isI prakAra asaMkhyAtANuka skandha eka pradeza se lekara adhika se adhika apane barAbara ke asaMkhyAta saMkhyA vAle pradezoM ke kSetra meM Thahara sakatA hai| kintu anantANuka aura anantAnaMtAguka skandha ke viSaya meM yaha jAnanA cAhiye ki vaha eka pradeza, do pradeza ityAdi krama se bar3hate-bar3hate saMkhyAta pradeza aura asaMkhyAta pradeza vAle kSetra meM Thahara sakate haiN| unakI sthiti ke liye ananta pradezAtmaka kSetra kI jarUrata nahIM hai| pudgaladravya kA sabase bar3A skandha, jise acitta mahAskandha kahate haiM aura jo anantAnanta guNoM kA banA hotA hai, vaha bhI asaMkhyAtapradezI lokAkAza meM hI Thahara jAtA hai| lokAkArA ke pradeza asaMkhyAta hI haiM aura usase vAhara pudgala kI avagAhanA saMbhava nahIM hai| uparyukta samagra kathana prAnupUrvI prAdi eka-eka dravya kI apekSA se samajhanA cAhie / kintu aneka kI apekSA ina samasta dravyoM kA avagAhana samasta lokAkAza meM hai / jisakA spaSTIkaraNa 'nANAdabAI paDucca niyamA savvaloe hojjA' pada dvArA kiyA gayA hai / anantAnanta pudgalaparamANugoM se niSpanna acitta mahAskandharUpa prAnuparvIdravya ke eka samaya Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] [anuyogadvArasUtra meM samasta loka meM avagADha rahane ko kevalIsamudghAta ke caturtha samayavartI prAtmapradezoM ke sarvaloka meM vyApta hone kI taraha jAnanA cAhiye / sparzanA prarUpamA 109.[1] Negama-vavahArANaM ANupRthvIdavvAI logassa ki saMkhejjaibhAmaM phusaMti ? asaMkhejjaibhAgaM phusaMti ? saMkhejje bhAge phusaMti ? asaMkhejje bhAge phusaMti ? saTavaloyaM phusaMti ? egadavyaM paDucca logassa saMkhejjaibhAgaM vA phusaMti, asaMkhejjaibhAgaM vA phusaMti saMkhejje vA bhAge phusaMti asaMkhejje vA bhAge phusaMti savvalogaM vA phusaMti, NANAdavvAiM paDucca niyamA savvalogaM phusaMti / [109-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata yAnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? athavA asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? saMkhyAta bhAgoM kA sparza karate haiM ? athavA asaMkhyAta bhAgoM kA sparza karate haiM ? athavA samasta loka kA sparza karate haiM ? [109-1 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranaya kI apekSA eka grAnapUrvIdravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai, asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai, saMkhyAta bhAgoM kA sparza karatA hai, asaMkhyAta bhAgoM kA sparza karatA hai athavA sarvaloka kA sparza karatA hai, kintu aneka (AnupUrvI) dravya to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiM / (2) Negama-vavahArANaM azANuputvIdavyANaM pucchA, ega davaM paDucca no saMkhejjaibhAga phusaMti asaMkhejjaibharagaM phusaMti no saMkhejje bhAge phusaMti no asaMkhejjebhAge phusaMti no savvalogaM phusaMti, nANAdavvAiM paDucca niyamA savvaloga phusaMti / [109-2 pra] bhagavan ! naigama-vyavahAranaya kI apekSA anAnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? ityAdi prazna hai / [109.2 pra.] AyuSman ! eka eka anAnupUrvI kI apekSA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza nahIM karate haiM kintu asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM, saMnyAta bhAgoM kA, asaMkhyAta bhAgoM kA yA sarvaloka kA sparza nahIM karate haiN| kintu aneka anAnupUrvI dravyoM kI apekSA to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiN| (3) evaM avattavvagadamvANi vi bhaanniyvaanni| [109-3] pravaktavya dravyoM kI sparzanA bhI isI prakAra samajhanA cAhiye / vivecana--sUtra meM pAnapUrvI, anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kI ekavacana aura bahuvacana kI apekSA sparNanA kA vicAra kiyA hai| sUtrArtha sugama hai aura praznottara kA prakAra kSetraprarUpaNA ke samAna hI jAnanA caahie| lekina kSetra aura sparzanA meM yaha aMtara hai ki paramANudravya kI jo avagAhanA eka AkAza pradeza meM hotI hai, vaha kSetra hai tathA paramANu ke dvArA apane nivAsasthAnarUpa eka aAkAzapradeza ke atirikta cAroM ora tathA Upara-nIce ke pradezoM ke sparza ko sparzanA kahate haiM / paramANu Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] kI sparzanA AkAza ke sAta pradezoM kI isa prakAra hai--cAroM dizAoM ke cAra pradeza, Upara-nIce ke do pradeza evaM eka vaha pradeza jahA~ svayaM usakI avagAhanA hai / isa prakAra anAnupUrvI dravya kI kula milAkara sAta pradezoM kI sparzanA hotI hai| yadyapi paramANu niraMza hai, eka hai, tathApi sAta pradezoM ke sAtha usakI sparzanA hotI hai / kAlaprarUpaNA 110. [1] gama-vavahArANaM ANuputvIdavvAiM kAlao kevaciraM hoMti ? egaM danvaM paDucca jahaNaNaM ega samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, nANAdabvAiM paDucca NiyamA smvddhaa| [110-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata prAnupUrvIdravya kAla kI apekSA kitane kAla taka (mAnupUrvIdravya rUpa meM) rahate haiM ? / [110-1 u.] AyuSman ! eka prAnupUrvIdravya jaghanya eka samaya evaM utkRSTa asaMkhyAta kAla taka usI svarUpa meM rahatA hai aura vividha pAnapUrvIdravyoM kI apekSA niyamata: sthiti sArvakAlika hai| [2] evaM donni vi| [2] isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti bha. jAnanA cAhiye / vivecana-pUtra meM prAnupUrvI grAdi dravyoM kA eka aura aneka kI apekSA se unhIM prAnupUrvI Adi dravyoM ke rUpa meM rahane ke kAla kA kathana kiyA gayA hai| pAnaparvIdravya kA pAnaparvIdravya ke rUpa meM rahane kA jaghanya eka samayarUpa aura utkRSTa asaMkhyAta kAla isa prakAra ghaTita hotA hai ki paramANudvaya Adi meM dUsare eka Adi paramANuoM ke milane para eka apUrva prAnupUrvIdravya utpanna ho jAtA hai aura eka samaya ke bAda hI usameM se eka Adi paramANu ke chUTa jAne para vaha prAnupUrvIdravya usa rUpa se vinaSTa ho jAtA hai| isa apekSA prAnupUrvIdravya kA pAnupUrvI ke rUpa meM rahane kA kAla jaghanya eka samaya hotA hai aura jaba vahI eka prAnupUrvIdravya asaMkhyAta kAla taka usI pAnapUrvIdravya ke rUpa meM rahakara eka prAdi paramANu se viyukta hotA hai taba usakI avasthiti kA utkRSTa asaMkhyAta kAla jAnanA cAhiye / aneka prAnapUrvIdravyoM kI apekSA to ina prAnupUrvIdravyoM kI sthiti niyamataH sArvakAlika hai| kyoMki aisA koI kAla nahIM ki jisameM ye prAnupUrvI dravya na hoN| kisI bhI eka prAnupUrvIdravya kA prAnupUrvI rUpa meM rahane kA kAla ananta nahIM hai| kyoMki pudgalasaMyoga ko utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla kI hI hotI hai, isase adhika nahIM / / anAnupUrvI aura avaktavya dravyoM kA bhI eka aura aneka kI apekSA utkRSTa aura jaghanya sthiti kAla aAnupUrvIdravyavat jAnanA caahiye| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] [anuyogadvArasUtra yahA~ prayukta 'evaM donni vi' sUtra ke sthAna para kisI-kisI prati meM 'aNANapUvI davAI avaktavvagadavvAiM ca evaM ceva bhANiavvAI' pATha hai aura tadanurUpa usakI vyAkhyA kI hai| lekina zabdabheda hone para bhI donoM ke prAzaya meM aMtara nahIM hai, mAtra saMkSepa aura vistAra kI apekSA hai| antaraprarUpaNA 111. [1] Negama-bavahArANaM ANupuvIdavvANamaMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? egaM davvaM paDucca jahaNNaNaM egaM samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca patthi aNtrN| [111-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata pAnapUrvIdravyoM kA kAlApekSayA aMtaravyavadhAna kitanA hotA hai ? [111-1 u,] AyuSman ! eka prAnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla kA aMtara hotA hai, kintu aneka dravyoM kI apekSA aMtara-virahakAla nahIM hai| [2] Negama-vahArANaM aNANupuvIdavvANaM aMtaraM kAlato kevaciraM hoi ? egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM saMmayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, nANAdavAiM paDucca patthi aNtrN| [111-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravyoM kA kAla kI apekSA aMtara kitanA hotA hai ? [111-2 u.] AyuSman ! eka anAnupUrvIdravya kI apekSA antarakAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla pramANa hai tathA aneka anAnupUrvIdravyoM kI apekSA aMtara nahIM hai| [3] Negama-vavahArANaM avattavvagadamvANaM aMtaraM kAlato kevaciraM hoti? egaM davaM paDucca jahaNNaNaM ega samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, nANAdavAI paDucca tthi aMtaraM / [111-3 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata avaktavyadravyoM kA kAlApekSayA antara kitanA hai ? [111-3 u.] aAyuSman ! eka pravaktavyadravya kI apekSA aMtara jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla hai, kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / vivecana-sUtra ke tIna vibhAgoM meM kramazaH AnupUrvIdravyoM, anAnupUrvIdravyoM aura pravaktavyadravyoM kA eka aura aneka kI apekSA se kAlApekSayA aMtara batAyA hai ki pAnapUrvI prAdi dravya AnupUrvI Adi svarUpa kA parityAga karake puna: usI prAnupUrvI svarUpa ko kitane kAla ke vyavadhAna se prApta karate haiM / vaha isa prakAra hai| eka AnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya aMtara eka samaya kA, utkRSTa aMtara ananta kAla kA hai| nAnA dravyoM kI apekSA aMtara nahIM hone kA bhAva isa prakAra jAnanA cAhiye ki tryaNuka, caturaNaka Adi AnupUrvIdravyoM meM se koI eka AnupUrvIdravya svAbhAvika athavA prAyogika pariNamana se khaMDa-khaMDa hokara AnupUrvI paryAya se rahita ho jAe aura puna: vahI dravya eka samaya ke bAda svAbhAvika Adi Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] [75 pariNAma ke nimitta se unhIM paramANayoM ke saMyoga se vivakSita pAnapUrvI rUpa bana jAe to isa prakAra eka AnupUrvIdravya kI apekSA prAnupUrvI svarUpa ke parityAga aura puna: usI svarUpa meM Ane ke bIca meM eka samaya kA jaghanya aMtara par3A / isIliye eka pAnupUrvI dravya kI apekSA jaghanya aMtarakAla eka samaya kA batAyA hai| utkRSTa aMtarakAla ananta kAla isa prakAra hai---koI eka vivakSita AnupUrvIdravya pUrvokta rIti se prAnupUrvIparyAya se rahita ho gayA aura nirgata ve paramANa anya dvayaNaka, tryaNaka Adi se lekara anantapradezIskandha paryanta rUpa ananta sthAnoM meM pratyeka utkRSTa kAla kI sthiti kA anubhava karate hue saMzliSTa rhe| isa prakAra pratyeka dvayaNuka Adi ananta sthAnoM meM ananta kAla taka saMzliSTa hotehote ananta kAla samApta hone para jaba unhIM paramANugoM dvArA vahI vivakSita pAnupUrvIdravya puna: niSpanna ho taba yaha ananta kAla kA utkRSTa antara hotA hai / nAnA pAnupUrvIdravyoM kI apekSA kAla kA antara nahIM batAne kA kAraNa yaha hai ki loka meM anantAnanta prAnupUrvIdravya sarvadA vidyamAna rahate haiM / isaliye aisA koI samaya nahIM hai ki jisameM samasta prAnupUrvIdravya apanI AnupUrvIrUpatA kA eka sAtha parityAga kara dete hoN| eka anAnupUrvIdravya kA jaghanya antara eka samaya hone kA aura aneka kI apekSA antara nahIM na tathA pravaktavyadravyoM kA eka--anekApekSayA jaghanya-utkRSTa antara aAnupUrvI dravyavat hai / lekina eka anAnupUrvI dravya kI apekSA utkRSTa antara asaMkhyAta kAla pramANa batAne kA kAraNa yaha hai ki paramANu rUpa anAnupUrvIdravya kisI bhI skandha ke sAtha adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka saMyukta avasthA meM rahatA hai / isIliye asaMkhyAta kAla kA utkRSTa antara jAnanA cAhiye / asaMkhyAta kAla taka saMyukta rahane meM pudgalasvabhAva kAraNa hai| kAla kI taraha kSetra kI apekSA bhI antara hotA hai| jaise ki isa pRthvI se sUrya kA antara ATha sau yojana hai| isIliye sUtra meM kSetragata antara ke parihArArtha kAla pada kA prayoga kiyA hai ki yahAM kAlApekSayA antara kA vicAra karanA abhISTa hai, kSetrakRta antara kA nhiiN| bhAgaprarUpaNA 112. [1] gama-vavahArANaM ANuputvIdavvAI sesadavvANaM kahabhAge hojjA? kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA? no saMkhejjaibhAge hojjA no asaMkhejjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA niyamA asaMkhejjesu bhAgesu hojjaa| [112-1 pra.] bhagavan ! negama-vyavahAranayasaMmata samasta prAnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga haiM ? kyA saMkhyAta bhAga haiM ? asaMkhyAta bhAga haiM athavA saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM [112-1 u.] AyuSman ! AnupUrvIdravya zeSa drabyoM ke saMkhyAta bhAga, asaMkhyAta bhAga athavA saMkhyAta bhAgoM rUpa nahIM haiM, parantu niyamata: asaMkhyAta bhAgoM rUpa haiN| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 [anuyogadvArasUtra [2] gama-vavahArANaM praNANuputvIdavvAI sesadavvANaM kahabhAge hojjA ? ki saMkhenjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? no saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhejjaibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjaa| [112-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga hote haiM ? kyA saMkhyAta bhAga hote haiM ? asaMkhyAta bhAga hote haiM ? saMkhyAta bhAgoM rUpa hote haiM ? athavA asaMkhyAta bhAgoM rUpa hote haiM ? [112-2 u.] AyuSman ! anAnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke saMkhyAta bhAga nahIM hote haiM, saMkhyAta bhAgoM athavA asaMkhyAta bhAgoM rUpa nahIM hote haiM / kintu asaMkhyAta bhAga hote haiN| [3] evaM avattabbagadavANi vi| [3] avaktavya dravyoM saMbandhI kathana bhI uparyuktAnurUpa asaMkhyAta bhAga samajhanA cAhiye / vivecana--sUtra meM yaha spaSTa kiyA hai ki AnupUrvIdravya (tryaNukAdi skandha) anAnupUrvIdravya (paramANu) aura pravaktavyadravya (dvayaNukaskandha) kitantraveM bhAga hote haiM ? isakA abhiprAya yaha hai ki AnupUrvIdravya, anAnupUrvI aura pravaktavya dravyoM se adhika haiM yA kama ? isake uttara ke liye sUtra meM pada diyA-niyamA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA / arthAt ye zeSa dravyoM ke asaMkhyAta bhAgoM rUpa adhika haiN| zeSa dravyoM kI apekSA samasta prAnupUrvIdravya adhika isaliye haiM ki anAnupUrvI dravya paramANu rUpa hai aura abaktavyadravya dvayaNa ka rUpa hai tathA AnupUrvIdravya tryaNuka Adi skandha se lekara anantANukaskandha paryanta haiN| isIliye ye AnupUrvIdravya zeSa dravyoM kI apekSA asaMkhyAta bhAgoM se adhika haiM / yahI kathana nimnalikhita Agamika uddharaNa se spaSTa hai 'eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM saMkhijjapaesiyANaM asaMkhejjapaesiyANaM aNatapaesiyANa ya khaMdhANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA aNaMtapaesiyA khaMdhA, paramANupoggalA aNataguNA saMkhijjapaesiyA khaMdhA saMkhijjaguNA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA asaMkhejjaguNA / ' [anuyoga. vRtti pa. 66] isa sUtra meM samasta pudgala jAti kI apekSA se usake asaMkhyAtapradezIskandha asaMkhyAtaguNe kahe haiM aura ye asaMkhyAtapradezIskandha pAnupUrvI meM hI antarbhUta hote haiM / ataeva jaba saba prAnupUrvIdravya zeSa samasta dravyoM se bhI asaMkhyAtaguNe haiM to phira anAnupUrvI aura pravaktavya dravyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe to svayameva siddha haiN| __ anAnupUrvIdravya (paramANu) prAnupUrvI aura pravaktavya dravyoM kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAga haiM tathA pravaktavyadravya AnupUrvI aura anAnupUrvIdravya kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAga jAnanA cAhiye, jisake liye sUtra meM saMketa kiyA hai-asaMkhejjaibhAge hojjaa| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] [77 bhAvaprarUpaNA 113. [1] gama-vavahArANaM prANuputvIdanvAiM kayarammi bhAve hojjA ? ki udaie bhAve hojjA ? uvasamie bhAve hojjA ? khAie bhAve hojjA? khAnovasamie bhAve hojjA ? pAriNAmie bhAve hojjA ? sanivAie bhAve hojjA? NiyamA sAipAriNAmie bhAve hojjaa| [113-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM vartate haiM ? kyA praudayika bhAva meM, aupazamika bhAva meM, kSAyika bhAva meM, kSayopazAmika bhAva meM, pAriNAmika bhAva meM athavA sAnnipAtika bhAva meM vartate haiM ? [113 u.] AyuSman ! samasta AnupUrvIdravya sAdi pAriNAmika bhAva meM hote haiM / [2] aNANupavIdavvANi avattavyadavANi ya evaM ceva bhaanniyvaanni| [2] anAnupUrvIdravyoM aura avaktavyadravyoM ke liye bhI isI prakAra jAnanA cAhiye / arthAt ve bhI sAdipAriNAmika bhAva meM haiM / vivecana-AnupUrvI Adi dravyoM meM sAdipAriNAmika bhAva hotA hai, jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai dravya kA vibhinna rUpoM meM hone vAle pariNamana-parivartana ko pariNAma kahate haiM aura yaha pariNAma hI pAriNAmika hai / athavA pariNamana yA usase jo niSpanna ho use pAriNAmika kahate haiN| yaha pAriNAmikabhAva sAdi aura anAdi ke bheda se do prakAra kA hai| anAdi pariNamana to lokaniyAmaka rUpI aura arUpI dravyoM meM se dharmAstikAya Adi arUpI dravyoM kA hotA hai aura vaha unakA svabhAvataH usa rUpa meM anAdi kAla se hotA calA pA rahA hai aura anantakAla taka hotA rhegaa| lekina rUpI pudagaladravya meM jo pariNamana hotA hai, vaha sAdi-pariNAma hai| meghapaTala, indradhanuSa prAdi paudgalika dravyoM ke pariNamana meM anAditA kA abhAva hai| kyoMki pudgaloM kA jo viziSTa rUpa meM pariNamana hotA hai vaha utkRSTa rUpa se bhI asaMkhyAta kAla taka hI sthAyI rahatA hai| isaliye samasta prAnupUrvIdravya sAdipAriNAmika bhAva vAle haiN| isI prakAra anAnupUrvI aura pravaktavya dravyoM meM bhI sAdipAriNAmika bhAva jAnanA caahie| alpabahutvaprarUpaNA 114. [1] eesi gaM bhNte| gama-bavahArANaM prANuputvIdavvANaM aNANuputhvIdavyANaM pravattavayadavvANa ya davaTThayAe paesaTTayAe dabar3ha-paesaTTayAe kayare kayarohito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? gotamA ! samvatthovAiM gama-bavahArANaM avattanvayadavAI davaTThayAe, praNANuputvIdavvAiM dasvaTThayAe visesAhiyAI, prANupuvvIdavvAiM davvaTTayAe prsNkhejjgunnaaii|| [114-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata prAnupUrvIdravyoM, anAnupUrvIdravyoM aura Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] [anuyogadvArasUtra pravaktavyadravyoM meM se dravya, pradeza aura dravyapradeza kI apekSA kauna dravya kina dravyoM kI apekSA alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? [114-1 u.] gautama ! dravya kI apekSA naigama-vyavahAranayamammata avaktavyadravya sabase stoka (alpa) haiM, avaktavyadravyoM kI apekSA anAnupUrvIdravya, dravya kI apekSA vizeSAdhika haiM aura dravyApekSA mAnupUrvIdravya anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyAtaguNe hote haiN| [2] paesaTTayAe Negama-vavahArANaM savvatthovAI praNANuSubbodavvAiM apaesaTTayAe, pravattavvayadavvAI paesaTTayAe visesAhiyAI, ANuputvIdavvAiM paesaTTayAe aNaMtaguNAI / [2] pradeza kI apekSA naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya apradezI hone se sarvastoka haiM, pradezoM kI apekSA pravaktavyadravya anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika aura prAnupUrvIdravya pravaktavya dravyoM se anantaguNe haiN| [3] davvaTTha-paesaTTayAe samvatthovAiM gama-bavahArANaM avattatvagadavAI davaTThayAe, praNANuputvIdavvAI danvaTThayAe apaesaTTayAe visesAhyiAI, avattavvagadavvAI paesaTTayAe visesAhiyAI, prANupubIdavvAiM davaTTayAe asaMkhejjaguNAI, tAI ceva paesaTThayAe annNtgunnaaii| se taM aNugame / se taM gama-vavahArANaM aNovaNihiyA davANupuvI / [3] dravya aura pradeza se alpabahutva naigama-vyavahAranayasammata avaktavyadravya-dravya kI apekSA sabase alpa haiM / dravya aura apradezArthatA kI apekSA anAnupUrvIdravya vizeSAdhika haiM, pradeza kI apekSA pravaktavyadravya vizeSAdhika hai, aAnupUrvIdravya dravya kI apekSA asaMkhyAtaguNa aura vahI pradeza kI apekSA anantaguNa haiN| isa prakAra se anugama kA varNana pUrNa hayA evaM sAtha hI nagama-vyavahAranayasaMmata anaupanidhiko dravyAnupUrvI kI vaktavyatA bhI pUrNa huI / vivecana--sUtrakAra ne naigama-vyavahAranayasammata prAnupUrvI Adi dravyoM kA dravya, pradeza aura ubhaya kI apekSA alpabahutva batalAyA hai / spaSTIkaraNa isa prakAra hai dravyArtha se pravaktavyadravya sarvastoka, unase anAnupUrvIdravya vizeSAdhika aura unase AnupUrvIdravya asaMkhyAtaguNa hone meM vastusvabhAva kAraNa hai| dUsarI bAta yaha hai ki anAnupUrvI dravya-paramANu meM eka hI aura avaktavyadravya meM dvipradezIskandha rUpa eka sthAna hI labhya hai, parantu prAnupUrvIdravya meM vyaNukaskandha se lagAkara ekottara vRddhi se-eka-eka pradeza kI uttarottara vRddhi hone se anantANuka skandha paryanta ananta sthAna haiN| isIliye AnupUrvIdravya, anAnupUrvI aura pravaktavya dravyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe batAye haiN| - pradezoM kI apekSA anAnupUrvIdravya ko sabase kama batAne kA kAraNa yaha hai ki yadi paramANu rUpa ina anAnupUrvI dravyoM meM bhI dvitIya Adi pradeza mAna liye jAyeM to pradezArthatA se bhI anAnupUrvIdravyoM kI pravaktavyadravyoM se adhikatA mAnI jA sakatI hai, parantu paramANu apradezI hai aura yahA~ Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvo nirUpaNa [79 pradezArthatA kI apekSA alpavahutva kA kathana kiyA hai / ataH anAnupUrvIdravya sarvastoka haiM, yahI siddhAnta yuktiyukta hai| yadyapi anAnupUrvI dravyoM ke agradezI hone se pradezArthatA nahIM hai, tathApi 'prakRSTaH dezaH pradezaH' isa vyutpatti ke anusAra sarva sUkSma deza arthAt pudgalAstikAya ke niraMza bhAga ko pradeza kahate haiM aura aisA pradezatva paramANu dravya meM hai| isIliye pradezArthatA kI apekSA yahA~ anAnupUrvIdravyoM kA vicAra kiyA hai| pravaktavyadravyoM ko anAnupUrvIdravyoM se pradezArthatA kI apekSA vizeSAdhika kahane kA kAraNa yaha hai ki anAnupUrvIdravya ekapradezI (apradezI) hai jabaki pravaktavyadravya dvipradezI hai| isIliye avaktavyadravyoM ko pradezApekSA anAnupUrvIdravyoM se vizeSAdhika kahA hai| AnupUrvIdravya avaktavyadravyoM kI apekSA pradezArthatA se anantaguNe isaliye haiM ki inake pradeza pravaktavya dravyoM ke pradezoM se anantaguNe taka haiN| dravya aura pradezarUpa ubhayArthatA kI apekSA pravaktavyadravyoM ko sarvastoka batAne kA kAraNa yaha hai ki pUrva meM avaktavyadravyoM meM dravyArthatA kI apekSA sarvastokatA kahI hai aura anAnupUrvIdravyoM ko pravaktavyadravyoM se ubhayArtha kI apekSA jo kucha adhikatA kahI hai vaha dravyArthatA se jAnanA cAhiye kintu anAnupUrvIdravyoM se avaktavyadravya pradezArthatA kI apekSA vizeSAdhika haiM aura yaha adhikatA unake dvipradezI hone ke kAraNa jAnanA caahiye| AnupUrvIdravyoM ke viSaya meM dravya aura pradezArthatA kI apekSA jo pRthaka-pRthaka nirdeza kiyA hai, vahI ubhayarUpatA ke liye bhI samajha lenA cAhiye ki dravyArthatA kI apekSA asaMkhyAta guNe aura pradezArthatA kI apekSA anantaguNa haiM / isa prakAra ye naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI viSayaka vivecanIya kA kathana karane ke bAda aba saMgrahahnayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA vivecana prArambha karate haiN| .. saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI prarUparaNA 115, se ki taM saMgahassa aNovaNihiyA davANapaccI ? saMgahassa praNovANihiyA davANupuvvI paMcavihA pgnnttaa| taM jahA--apayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoyAre 4 aNugame 5 / [115 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? __ [115 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI pAMca prakAra kI kahI hai| ve prakAra haiM-1. arthapadaprarUpaNatA, 2. bhaMgasamutkIrtanatA, 3. bhaMgopadarzanatA, 4. samavatAra, 5. anugama / vivecana--saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kI prarUpaNA bhI pUrvokta naigamavyavahAranayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kI taraha pAMca prakAroM dvArA karane kA kathana sUtra meM kiyA hai| ina arthapadaprarUpaNatA Adi ke lakSaNa pUrvokta anusAra hI jAnanA cAhiye / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUba saMgrahanayasammata arthapadaprarUparaNatA evaM prayojana 116. se ki taM saMgahassa aTupayaparUvaNayA? saMgahassa aTupayaparUvaNayA tipaesiyA prANupunvI cauppaesiyA prANupuTavI jAva dasapaesiyA prANupuvI saMkhijjapaesiyA ANupuvvI asaMkhijjapaesiyA ANuputvI aNaMtapadesiyA ANuputvI, paramANupoggalA aNANupuvvI, dupadesiyA avatavvae / se taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA / [116 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? [116 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kA svarUpa isa prakAra haitripradezika skandha AnupUrvI hai, catuSpradezI skandha AnupUrvI hai yAvat dasapradezika skandha aAnupUrvI hai, saMkhyAtapradezika skandha aAnupUrvI hai, asaMkhyAtapradezika skandha aAnupUrvI hai, anantapradezika skandha prAnupUrvI hai / paramANupudgala anAnupUrvI haiM aura dvipradezika skandha pravaktavyaka hai / saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kA yaha svarUpa hai| vivecana--saMgrahanaya kI dRSTi se yaha arthapadaprarUpaNatA hai| isameM aura pUrva kI naMgama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA meM yaha antara hai ki naigama-vyavahAranaya kI apekSA eka tripradezika skandha eka prAnupUrvIdravya hai aura aneka tripradezika skandha aneka prAnupUrvIdravya haiN| isa prakAra ekatva aura anekatva donoM kA nirdeza kiyA hai| yaha kathana anantapradezI skandha paryanta jAnanA caahiye| kintu saMgrahanaya sAmAnyavAdI hai aura usake avizuddha evaM vizuddha yaha do prakAra haiM / ataeva sAmAnyavAdI hone se avizuddha saMgrahanaya ke matAnusAra samasta tripradezika skandha eka hI pAnupUrvI hai, kyoMki sabhI tripradezika skandha yadi ve apane tripradezitva rUpa sAmAnya se bhinna haiM to dvipradezika prAdi skandha kI taraha ve tripradezika skandha nahIM kahalA sakate haiM aura yadi tripradezikatva rUpa sAmAnya se ve abhinna haiM to ve sabhI tripradezI skandha eka rUpa hI haiN| isI kAraNa sabhI vipradezika skandha eka hI AnupUrvI hai, aneka prAnupUrvIdravya nahIM haiN| isI prakAra catuHpradezika skandha se lekara anantANuka skandha taka saba svatantra, svatantra bhinnabhinna catuSpradezI Adi pAnupUrvI haiM / ukta dRSTi avizuddha saMgrahahnaya kI hai| parantu vizuddha saMgrahanaya ke matAnusAra tripradezika skandha se lekara anantapradezika skandha paryanta ke skandhoM kI jitanI bhI AnupUrviyAM haiM, ve saba mAnupUvitva rUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa eka hI prAnupUrvI rUpa haiN| isI prakAra anAnupUrvI aura pravaktavyaka ke liye samajhanA cAhiye ki anAnupUvitva rUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa samasta paramANupudgala rUpa anAnupUrviyAM eka hI anAnupUrvI haiN| pravaktavyakatva rUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa samasta dvipradezika skandha bhI eka avaktavyaka Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnu ni 117. eyAe NaM saMgahassa aTupayaparUvaNayAe ki poyaNaM ? eyAe NaM saMgahassa aTThapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA kori| [117 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata isa arthapadaprarUpaNatA kA kyA prayojana hai ? [117 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata isa arthapadagrarUpaNatA dvArA saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA (bhaMgoM kA nirdeza) kI jAtI hai| vivecana-isa sUtra dvArA saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kA prayojana spaSTa kiyA hai ki isase bhagasamutkIrtanatA rUpa prayojana siddha hotA hai / isa bhaMgasamutkIrtanatA kI vyAkhyA nimna prakAra hai--- saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA evaM prayojana / 118. se kiM taM saMgahassa bhaMgasamukkitaNayA ? saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA asthi ANupubbI 1 asthi praNANupurI 2 asthi avattavae 3 ahavA asthi ANupuvvI ya pramANupavdhI ya 4 ahavA asthi ANupando ya pravattambae ya 5 ahavA asthi praNANuyumvI ya avatanvae ya 6 ahavA asthi prANupuccI ya praNANuputhvI ya avattavae ya 7 / evaM ee satta bhaMgA / se taM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA / [118 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA svarUpa hai ? / 118 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa isa prakAra hai 1. prAnupUrvI hai, 2. anAnapUrvI hai, 3. avaktavyaka hai| athavA-4. prAnupUrvI aura anAnupUrvI hai, 5. grAnupUrvI aura pravaktavyaka hai, 6. anAnupUrvI aura pravaktavyaka hai| athavA-7. AnupUrvIanAnupUrvI-avaktavyaka hai| isa prakAra ye sAta bhaMga hote haiM / yaha prarUpaNA saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa hai| 116. eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe ki paoyaNaM ? eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA kajjati / [119 pra. bhagavan ! isa saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? [119 u.] AyuSman ! isa saMgrahanayasammata bhaMgasamutkIrtanatA ke dvArA bhaMgopadarzana kiyA jAtA hai| vivecana--ina do sUtroM meM bhaMgasamutkIrtanatA kA Azaya aura prayojana spaSTa kiyA hai / bhaMgasamutkIrtanatA meM mUla tIna pada haiM--prAnupUrvI, anAnupUrvI aura pravaktavya / inake vAcyArtha pUrva meM spaSTa kiye jA cake haiN| ina tInoM padoM ke pRthaka-pRthaka svatantra tIna bhaMga, do-do padoM ke saMyoga se tIna bhaMga aura tInoM padoM ke saMyoga se eka bhaMga banatA hai| isa prakAra tInoM padoM ke svatantra aura saMyogaja kula sAta bhaMga hote haiN| ina bhaMgoM ke kathana dvArA bhaMgopadarzanatA rUpa prayojana siddha hotA hai, ataeva aba bhaMgopadarzanatA ko spaSTa karate haiN| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] anuyogadvArA saMgrahamayasammata bhaMgopadarzanatA 120. se ki taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA ? bhaMgovasaNayA tipaesiyA prANupu vI 1 paramANupoggalA praNANupuvI 2 dupaesiyA pravattavvae 3 mahavA tipaesiyA ya paramANupoggalA ya ANupuvI ya praNANupuvI ya 4 mahavA tipaesiyA ya bupaesiyA ya prANupuvI ya avattanvae ya 5 ahavA paramANupoggalA ya dupaesiyA ya aNANuputhvI ya avattavyae ya 6, ahavA tipaesiyA ya paramANuyoggalA ya dupaesiyA ya ANupuvI ya aNANuputhvI ya avattavyae ya 7 / se taM saMgahassa bhNgovdNsnnyaa| [120 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA kA kyA svarUpa hai ? [120 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa isa prakAra hai--tripradezika skandha prAnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM, paramANupudgala anAnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM aura dvipradezika skandha avaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiM / athavA-- tripradezika skandha aura paramANapudgala AnupUrvI-anAnupUrvI zabda ke vAcyArtha rUpa meM, tripradezika aura dvipradezika skandha AnupUrvI-pravaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM tathA paramANupudgala aura dvipradezika skandha, anAnupUrvI-pravaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiM / athavA tripradezika skandha-paramANupudgala-dvipradezika skandha prAnupUrvI-anAnupUrvI-pravaktavyaka zabda ke vAcyArtha rUpa meM vivakSita hote haiN| isa prakAra se saMgrahanayasammata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana--pUrva sUtra meM bhaMgasamutkIrtana ke rUpa meM jina saMjJAoM kA ullekha kiyA thA, una saMjJAoM kA vAcyArtha isa sUtra meM spaSTa kiyA hai ki prAnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka zabda ke dvArA yAvanmAtra tripradezika Adi skandha, paramANupudgala aura dvipradezika skandha grahaNa kiye jAte haiN| arthAt yahI inake vAcyArtha haiN| isI prakAra dvikasaMyogI aura vikasaMyogI padoM kA vAcyArtha samajha lenA caahiye| samavatAramarUpaNA 121. se ki taM samoyAre ? samoyAre saMgahassa ANupucIdavAI kahi samoyaraMti ? ki ANupuvIdavvehi samoyaraMti ? aNANupubbIdanvehi samoyaraMti ? avattavdayadanvehi samoyaraMti ? __saMgahassa ANuputvIdanvAiM prANuputvIdarvehi samoyaraMti, no azANupubbodavvehi samoyaraMti, no pravattabvayadabvehi samoyaraMti / evaM doNNi vi saTThANe saTThANe samoyaraMti / se taM samoyAre / [121 pra.] bhagavan ! samavatAra kA kyA svarUpa hai ? kyA saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM samAviSTa hote haiM ? athavA anAnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM ? yA avaktavyakadravyoM meM samAviSTa hote haiM ? Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnapUvI nirUpaNa] [83 [121 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya prAnupUrvIdravyoM meM samavatarita hote haiM, anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM meM nhiiN| isI prakAra donoM bhI-anAnupUrvIdravya aura avaktavyakadravya bhI svasthAna meM hI samavatarita hote haiN| yaha samavatAra kA svarUpa hai| vivecana-samavatAra sambandhI spaSTIkaraNa naigamavyavahAranayasammata samavatAra ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai| tadanurUpa yahA~ bhI samajha lenA cAhiye ki sajAtIya kA sajAtIya meM hI samAveza hotA hai / samAveza honA hI samavatAra kI paribhASA hai| saMgrahanayasammata anugamaprarUpaNA 122. se ki taM aNugame ? bhaNugame aTTavihe pnnte| taM jahA---- saMtapayaparUvaNayA 1 da vapamANaM 2 ca khetta 3 phusaNA 4 ya / kAlo 5 ya aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appAbahuM nasthi // 6 // [122 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata anugama kA kyA svarUpa hai ? [122 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata anugama ATha prakAra kA hai / vaha isa prakAra (gAthArtha) 1. satpadaprarUpaNA, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAga aura 8. bhAva / (kintu saMgrahanaya sAmAnyagnAhI hone se) isameM alpabahutva nahIM hotA hai| vivecana--sUtra meM anugama ke ATha prakAroM ke nAma ginAye haiN| inakI vyAkhyA isa prakAra hai-- satpadaprarUpaNA 123. saMgahassa ANupuvvodavvAiM ki asthi Nasthi ? niyamA asthi / evaM doNNi vi| [123 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya haiM athavA nahIM haiM ? [123 u.] AyuSman ! niyamata: (nizcita rUpa se) haiN| isI prakAra donoM (anAnupUrvI aura pravaktavyaka) dravyoM ke liye bhI samajhanA caahiye| vivecana--isa satpadaprarUpaNA dvArA yaha prarUpita kiyA hai ki ye AnupUrvI Adi pada asadarthaviSayaka nahIM haiM / kintu jaise stambha Adi pada stambha Adi rUpa apane vAstavika artha ko viSaya karate haiM, usI prakAra AnupUrvI Adi pada bhI vAstavika rUpa meM vidyamAna padArtha ke vAcaka haiN| isI tathya ko batAne ke liye sUtra meM kahA hai-'niyamA asthi / ' dravyapramANaprarUpaNA ...... 124. saMgahassa prANapucIdavAiM ki saMkhejjAiM asaMkhejjAI aNaMtAI ? no saMkhejjAI no asaMkhejjAiM no aNaMtAI, niyamA ego rAsI / evaM dogiNa vi| .. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubomAArasUtra [124 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM yA ananta haiM ? [124 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta nahIM haiM aura ananta bhI nahIM haiM, parantu niyamata: eka rAzi rUpa haiN| isI prakAra donoM--(anAnupUrvI aura avaktavyaka) dravyoM ke liye bhI jAnanA cAhiye / vivecana-dravyapramANaprarUpaNA meM pAnupUrvI prAdi padoM dvArA kahe gaye dravyoM kI saMkhyA kA nirdhAraNa hotA hai| yahI bAta sUtra meM spaSTa kI hai| saMgrahanaya sAmAnya ko viSaya karane vAlA hone se usake mata se saMkhyAta Adi bheda saMbhava nahIM haiM / kintu eka-eka rAzi hI haiM / isI bAta kA saMketa karane ke liye sUtra meM pada diyA hai--niyamA ego rAsI / jisakA artha yaha hai ki jaise viziSTa eka pariNAma se pariNata eka skandha meM tadAraMbhaka paramANuoM kI bahulatA hone para bhI ekatA kI hI mukhya rUpa se vivakSA hotI hai| usI prakAra AnupUrvIdravya aneka hone para bhI unameM AnupUrvItva sAmAnya eka hone se unheM saMgrahanaya eka mAnatA hai| saMgrahanayasammata kSetraprarUpaNA 125. saMgahassa ANupugvIcandAI logassa katibhAge hojjA ? ki saMkhejjatibhAge hojjA ? asaMkhejjatibhAge hojjA? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA? no saMkhejjatibhAge hojjA no asaMkhejjatibhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesa hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA samvaloe hojjA ? evaM doNi vi| [125 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya loka ke kitane bhAga meM haiM ? kyA saMkhyAta bhAga meM haiM ? asaMkhyAta bhAga meM haiM ? saMkhyAta bhAgoM meM haiM ? asaMkhyAta bhAgoM meM haiM ? athavA sarvaloka meM haiM ? [125 u.] AyuSman ! samasta prAnupUrvIdravya loka ke saMkhyAta bhAga, asaMkhyAta bhAga, saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM meM nahIM haiM kintu niyamataH sarvaloka meM haiN| isI prakAra kA kathana donoM (anAnupUrvI aura avaktavyaka) dravyoM ke lie bhI samajhanA cAhiye / arthAt ye donoM bhI samasta loka meM haiM ? vivecana--saMgrahanaya kI apekSA AnupUrvI Adi dravyoM kA kSetra sarvaloka batAyA hai| usakA kAraNa yaha hai ki prAnuvitva Adi rUpa sAmAnya eka hai aura vaha sarvalokavyApI hai| isIliye AnupUrvI Adi dravyoM kI sattA sarvaloka meM hai| saMgrahanayasaMmata sparzanAprarUpaNA 126. saMgahassa ANuputvIdavvAiM logassa ki saMkhejjatibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjatibhAgaM phusaMti ? saMkhejje bhAge phusaMti ? asaMkhejje bhAge phusaMti ? sabbalogaM phusaMti ? no saMkhejjatibhAgaM phusaMti no prasaMlejjatibhAgaM phusaMti no saMkhejje bhAge phusaMti no asaMkhejje bhAge phusaMti, niyamA sabaloga phusati / evaM doni vi / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] [126 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasaMmata AnupUrvIdravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga kA, asaMkhyAta bhAga kA, saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM yA sarvaloka kA sparza karate haiM ? 6126 u.] aAyuSman ! prAnupUrvIdravya loka ke saMkhyAta bhAga kA sparza nahIM karate haiM, asaMkhyAta bhAga kA sparza nahIM karate haiM, saMkhyAta bhAgoM aura asaMkhyAta bhAgoM kA bhI sparza nahIM karate haiM, kintu niyama se sarvaloka kA sparza karate haiM / isI prakAra kA kathana anAnupUrvI aura pravaktavyaka rUpa donoM dravyoM ke liye bhI samajhanA caahiye| vivecana-AnupUrvI Adi dravyoM kI sparzanA kA kAraNa pUrvokta kSetraprarUpaNA ke samAna samajha lenA cAhiye / ye prAnupUrvI Adi dravya AnupUvitva Adi rUpa sAmAnya ke sarvavyApI hone se sarvalokavyApI haiM, unakI sattA sarvaloka meM hai| ataeva ye sabhI niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiN| saMgrahanayasammata kAla aura aMtara kI prarUpaNA 127. saMgahassa prANupubbIdavAI kAlao kevaciraM hoMti ? savvaddhA / evaM doNi vi| {127 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya kAla kI apekSA kitane kAla taka (AnupUrvI rUpa meM) rahate haiM ? | [127 u.] AyuSman ! AnupUrvIdravya AnupUrvI rUpa meM sarvakAla rahate haiM / isI prakAra kA kathana zeSa donoM dravyoM ke liye bhI samajhanA caahiye| 128. saMgahassa ANupunvIdavyANaM kAlatokevaciraM aMtaraM hoti ? natthi aMtaraM / evaM doNi vi| [128 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasaMmata AnupUrvIdravyoM kA kAlApekSayA kitanA aMtara-birahakAla hotA hai ? [128 u.] AyuSman ! kAlApekSayA AnupUrvIdravyoM meM aMtara nahIM hotA hai / isI prakAra zeSa donoM dravyoM ke liye samajhanA cAhiye / vivecana-ina donoM sUtroM meM saMgrahanayamAnya samasta prAnupUrvI Adi dravyoM kA kAla kI apekSA avasthAna aura aMtara kA nirUpaNa kiyA hai| jisakA prAzaya yaha hai prAnupUrvitva, anAnupUvitva aura avaktavyakatva sAmAnya kA viccheda nahIM hone se inakA avasthAna sarvAddhA-sArvakAlika hai aura isIliye kAla kI apekSA inakA virahakAla bhI nahIM hai| ina donoM bAtoM kA nirUpaNa karane ke liye pada diye haiM-'savvaddhA' aura 'natthi aNtrN'| sArAMza yaha ki prAnupUrvitva Adi kA kAlatraya meM sattva rahane ke kAraNa viccheda na hone se unakA avasthAna sArvakAlika hai aura isIliye unameM kAlika aMtara-virahakAla bhI saMbhava nahIM hai| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra saMgrahanayasammata bhAgaprarUpaNA 126. saMgahassa ANuputvIdavAI sesada vANaM katibhAge hojjA ? ki saMkhejjatibhAge hojjA ? asaMkhejjatibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA? asaMkhejjesu bhAgesa hojjA? / .. no saMkhejjatibhAge hojjA no asaMkhejjatibhAge hojjA No saMkhejjesu bhAgesa hojjA go asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA tibhAge hojjA / evaM doNi vi| [129 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata AnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga pramANa hote haiM ? kyA saMkhyAta bhAga pramANa hote haiM yA asaMkhyAta bhAga pramANa hote haiM ? saMkhyAta bhAgoM pramANa athavA asaMkhyAta bhAgoM pramANa hote haiM ? [129 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata prAnupUrvIdravya zeSa dravyoM ke saMkhyAta bhAga, asaMkhyAta bhAga, saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM pramANa nahIM haiM, kintu niyamata: tIsare bhAga pramANa hote haiM / isI prakAra donoM (anAnupUrvI aura avaktavyaka) dravyoM ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / vivecana-sUtra meM bhAgaprarUpaNA kA prarUpaNa kiyaa| prAzaya yaha hai ki saMgrahanayamAnya samasta prAnupUrvI Adi dravyoM meM se AnupUrvIdravya niyama se zeSa dravyoM ke vibhAga pramANa haiN| kyoMki anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko milAkara jo rAzi utpanna hotI hai, usa rAzi ke tIna bhAga karane para jo tRtIya bhAga Aye tatpramANa AnupUrvIdravya haiN| kyoMki yaha tIna rAziyoM meM se eka rAzi hai / isI prakAra anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke liye jAnanA ki ve bhI tIsare-tIsare bhAga pramANa haiN| saMgrahanayasammata bhAvaprarUparaNA 130. saMgahassa ANupuvIdavvAI kayarammi bhAve hojjA ? niyamA sAdipAriNAmie bhAve hojjA / evaM doNi vi / appAbahuM natthi / se taM annugme| se taM saMgahassa aNovaNihiyA vanvANuputrI / se taM aNovaNihiyA dvvaannupuvii| [130 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasaMmata prAnupUrvIdravya kisa bhAva meM hote haiM ? [130 u.] AyuSman ! prAnupUrvIdravya niyama se sAdipAriNAmika bhAva meM hote haiM / yahI kathana zeSa donoM (anAnupUrvI aura pravaktavyaka) dravyoM ke liye bhI samajhanA caahiye| rAzigata dravyoM meM alpabahutva nahIM hai / yaha anugama kA varNana hai / isa prakAra se saMgrahanayasammata anaupanidhiko dravyAnupUrvI kA kathana pUrNa hunnA aura sAtha hI anaupanidhikI dravyAnupUrvI kI baktavyatA bhI pUrNa huii| vivecana-sUtrArtha spaSTa hai / saMvandhita vizeSa vaktavya isa prakAra hai AnupUrvI Adi rAzigata dravyoM meM alpabahutva nahIM hai| kyoMki saMgrahanaya kI dRSTi se pAnapUrvI prAdi dravyoM meM anekatva nahIM hai, sabhI eka-eka dravya haiN| jaba anekatva nahIM, sabhI eka-eka haiM to unameM alpabahutva kaise saMbhava hogA? Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnupUrvI nirUpaNa] alpabahutva nahIM hone para bhI saMgrahanayamAnya anugama ke prakaraNa meM jo 'saMgahasya ANupuvIdavvAiM ki saMkhijjAI............' Adi bahuvacanAnta padoM kA prayoga kiyA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki saMgrahanaya kI apekSA to ye dravya eka-eka haiM, parantu vyavahAranaya se bahuta bhI haiN| isa prakAra se anaupanidhiko dravyAnupUrvI kA nirUpaNa samApta huaa| aba pUrva meM jisa aupanidhi kI dravyAnupUrvI ko sthApya mAnakara varNana nahIM kiyA thA, usakA kathana Age kiyA jAtA hai| propanidhiko dravyAnupUrvInirUpaNa 131. se ki taM provaNihiyA davvANupuvI ? provaNihiyA dabbANupubbI tivihA pnnnnttaa| taM jahA---puvvANupuvvI 1 pacchANupuTavI 2 aNANuputvI 3 y| [131 pra.] bhagavan ! propanidhiko dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [131 u.] AyuSman ! aupanidhikI dravyAnupUrvI ke tIna prakAra kahe haiM, yathA-1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anAnupUrvI / vivecana-sUtra meM propanidhikI dravyAnupUrvI ke tIna bheda batAye haiM / 'upanidhinikSepo viracanaM prayojanamasyA ityopanidhiko' arthAt kisI eka vastu ko sthApita karake usake samIpa pUrvAnupUrvI Adi ke krama se anya vastuoM ko sthApita karanA upanidhi kA artha hai| yaha prayojana jisakA ho, usakA nAma propanidhikI hai| yaha dravyaviSayaka dravyAnupUrvI pUrvAnupUrvI Adi rUpoM se tIna prakAra kI hai| pUrvAnupUrvI-vivakSita dharmAstikAya Adi dravyavizeSa ke samudAya meM jo pUrva-prathama dravya hai, usase prAraMbha kara anukrama se prAge-Age ke dravyoM kI sthApanA athavA gaNanA kI jAtI hai use pUrvAnupUrvI kahate haiM / yathA-dharmAstikAya se prAraMbha kara kramAnusAra kAladravya taka gaNanA krnaa| . . pazcAnupUrvo-usa dravyavizeSa ke samudAya meM se atima dravya se lekara vilomakrama se prathama dravya taka jo AnupUrvI, paripATI nikSipta kI jAtI hai vaha pazcAnupUrvI hai / anAnupUrvI-pUrvAnupUrvI evaM pazcAnupUrvI ina donoM se bhinna svarUpa vAlI AnupUrvI ko anAnupUrvI kahate haiN| aba yathAkrama ina tInoM bhedoM kA nirUpaNa karate hai| pUrvAnupUrvI 132. se ki taM puvANupuvI ? pugvANupunvI dhammasthikAe 1 adhammatthikAe 2 aAgAsatthikAe 3 jIvatthikAe 4 poggalasthikAe 5 addhAsamae 6 / se taM puvvANugyo / [132 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [manubogazAlUma [132 u.] AyuSman ! pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye-1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya, 3. aAkAzAstikAya, 4. jIvAstikAya, 5. pudgalAstikAya, 6. addhAkAla / isa prakAra anukrama se nikSepa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| paracAnupUrvo 133. se ki taM pacchANupugyo ? pacchANupubbI zraddhAsamae 6 poggalasthikAe 5 jIvasthikAe 4 bhAgAsasthikAe 3 adhammasthikAe 2 dhammasthikAe 1 / se taM pcchaannupuvii| [133 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [133 u.] AyuSman ! pazcAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai ki 6. addhAsamaya, 5. pudgalAstikAya, 4. jIvAstikAya, 3. AkAzAstikAya, 2. adharmAstikAya, aura 1. dharmAstikAya / isa prakAra ke vilomakrama se nikSepaNa karane ko pazcAnupUrvI kahate haiM / anAnupUrvI 134. se ki taM aNANaevI ? aNANupuvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDIe aNNamaNNambhAso durUvalo / se taM annaannupuvii| [134 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [134 u.] prAyuSman ! eka se prAraMbha kara eka-eka kI vRddhi karane para chaha paryanta sthApita zreNI ke aMkoM meM paraspara guNAkAra karane se jo rAzi Aye, usameM se Adi aura aMta ke do rUpoM (bhaMgoM) ko kama karane para anAnupUrvI banatI hai / vivecana-ina tIna sUtroM (132, 133, 134) meM aupanidhiko dravyAnupUrvI ke eka apekSA se pUrvAnupUrvI Adi tIna bhedoM kA svarUpa batalAyA hai| dharmAstikAya Adi ke lakSaNa prAyaH sugama hai ki gamana karate hue jIvoM aura pudgaloM kI gati meM sahAyaka dravya ko dharmAstikAya aura unakI sthiti meM sahAyaka dravya ko adharmAskiAya, sabhI dravyoM ko avasthAna-avakAza dene meM sahayogI dravya ko prAkAzAstikAya, cetanApariNAma yukta dravya ko jIvAstikAya, pUraNa-galana svabhAva vAle dravya ko pudgalAstikAya aura pUrvApara koTi-vipramukta vartamAna eka samaya ko addhAsamaya kahate haiN| SaDdravyoM kI vizeSatA-dharmAstikAya Adi ina SaDdravyoM meM se addhAsamaya eka samayAtmaka hone se asti rUpa hai kintu 'kAya' nahIM hai| zeSa pAMca dravya pradezoM ke saMghAta rUpa hone se astikAya kahalAte haiM / jIvAstikAya sacetana aura zeSa pAMca acetana haiM / pudgalAstikAya rUpI-mUrta aura zeSa pAMca dravya amUrtika-arUpI haiM / dharma, adharma aura AkAza ye tIna astikAya dravya dravyApekSA eka-eka dravya haiN| jIvAstikAya aura pudgalAstikAya anantadravya haiM tathA kAla apradezIdravya hai / jIva, dharma, adharma ye tIna asaMkhyAta Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] [89 pradezI haiM / prAkAzAstikAya sAmAnya se anantapradezI dravya hai / lokAkAzarUpa AkAza asaMkhyAtapradezI aura alokAkAza anantapradezI hai / pudgalAstikAya ke saMkhyAta, asaMkhyAta ananta pradeza hote haiM / aNurUpa pudgala to eka pradezI hai aura skandhAtmaka pudgala do pradezoM ke saMghAta se lekara anantAnanta pradezoM taka kA samudAya rUpa ho sakatA hai| dharma, adharma aura AkAza ye tIna astikAya nitya, avasthita evaM niSkriya haiM aura jIva, pudgala sakriya astikAya dravya haiN| SaD dravyoM kA kramavinyAsa-dharma pada mAMgalika hone se sarvaprathama dharmAstikAya kA aura tatpazcAt usake pratipakSI adharmAstikAya kA upanyAsa kiyA gayA hai| inakA AdhAra AkAza hai, ata: ina donoM ke anantara AkAzAstikAya kA ullekha kiyA hai, tatpazcAta AkAza kI taraha amUrtika hone se jIvAstikAya kA nyAsa kiyA hai| jIva ke bhogopabhoga meM Ane vAlA hone se jIva ke anantara pudgalAstikAya kA vinyAsa kiyA hai tathA jIva aura ajIba kA paryAya rUpa hone se sabase aMta meM addhAsamaya kA upanyAsa kiyA hai| kramavinyAsa kI ukta dRSTi pUrvAnupUvitva meM hetu hai| isI krama ko pratiloma krama se sabase aMtima addhAsamaya se prAraMbha karake kramAnusAra ullekha kiye jAne para pazcAnupUrvI kahalAtI hai / kintu anAnupUrvI meM vivakSita padoM ke ukta donoM kramoM kI upekSA karake saMbhavita bhaMgoM se ina padoM kI viracanA kI jAtI hai| usameM sabase pahale eka kA aMka rakhakara eka-eka kI uttarottara vRddhi chaha saMkhyA taka hotI hai, jaise 1-2-3-4-5-6 / phira inameM paraspara guNA karane para banane vAlI anyonyAbhyasta rAzi (2x243444546-720) meM prAdi evaM aMtya bhaMgoM ko hai anAnupUrvI banatI hai, kyoMki prAdya bhaMga pUrvAnupUrvI kA aura aMtima bhaMga pazcAnupUrvI kA hai| aupanidhiko dravyAnupUrvI kA dUsarA prakAra 135. ahavA ovaNihiyA davyANupucI tivihA patnattA / taM jahA-puvANuputvI 1 pacchANupucI 2 praNANupuvI 3 / [135] athavA aupanidhikI dravyAnupUrvI tIna prakAra kI kahI hai| yathA--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3, anAnupUrvI / vivecana-pUrva sutra meM sAmAnya se dharmAstikAya Adi SaDa dravyoM kI pUrvAnupUrvI Adi kA kathana kiyA hai| aba usI ko pudgalAstikAya para ghaTita karane ke liye punaH aupanidhikI dravyAnupUrvI ke tIna bhedoM kA yahA~ ullekha kiyA hai| pUrvAnupUrvI Adi tInoM ke lakSaNa sAmAnyatayA pUrvavat haiN| lekina pudgalAstikAya kI apekSA krama se puna: unakA nirUpaNa karate haiMpUrvAnupUryo 136. se ki taM puvANuputrI ? puvANupubvI paramANupoggale dupaesie tipaesie jAva dasapaesie jAya saMkhijjapaesie asaMkhijjapaesie aNaMtapaesie / se taM puvaannupugyo| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 [anuyogadvArasUtra [136 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [136 u.] AyuSman ! pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai--paramANupudgala, dvipradezika skandha, tripradezika skandha, yAvat dazapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, anantapradezika skandha rUpa kramAtmaka aAnupUrvI ko pUrvAnugUrvI kahate haiN| pazcAnupUrvo 137. se kiM taM pacchANupudI ? pacchANupubdhI aNaMtapaesie prasaMkhijjapaesie saMkhijjapaesie jAva dasapaesie jAva tipaesie dupaesie paramANupoggale / se taM pcchaannupuvii| [137 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA svarUpa kyA hai ? [137 u.] AyuSman ! pazcAnupUrvI kA svarUpa yaha hai-anantapradezika skandha, asaMkhyAtapradezika skandha, saMkhyAtapradezika skandha yAvat dazapradezika skandha yAvat tripradezika skandha, dvipradezika skandha, paramANapudgala / isa prakAra kA viparIta krama se kiyA jAne vAlA tyAsa pazcAnupUrvI hai| anAnupUrvI 138. se ki taM aNANupuvI ? aNANupuThavI eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe sahIe atramannabhAso durUvaNo / se taM aNANupugyo / se taM ovaNihiyA davANupuvI / se taM jANagavvairittA davANupathvI / se taM noAgamao damvANupubbI / se taM dvvaannupvii| [138 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [138 u.] AyuSman ! eka se prAraMbha karake eka-eka kI vRddhi karane ke dvArA nimita anantapradezika skandha paryanta kI zreNI kI saMkhyA ko paraspara guNita karane se niSpanna anyonyAbhyasta rAzi meM se Adi aura aMta rUpa do bhaMgoM ko kama karane para anAnupUrvI banatI hai| yaha aupanidhi kI dravyAnupUrvI kA varNana jAnanA cAhiye / isa prakAra se jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyAnupUrvI kA aura sAtha hI noprAgama dravyAnupUrvI tathA dravyAnupUrvI kA bhI varNana pUrNa huyA / vivecana-yahA~ pUrvAnupUrvI Adi rUpa meM pudgalAstikAya ko udAhRta karane kA kAraNa yaha hai ki pUrvAnupUrvI nAdi ke vicAra meM paramANu Adi dravyoM kA paripATI rUpa krama pudgala dravyoM kI bahulatA ke kAraNa saMbhava hai| eka-eka dravya rUpa mAne jAne se dharma, adharma, AkAza ina tInoM astikAya dravyoM meM pudgalAstikAya kI taraha dravyabAhulya nahIM hai tathA jIvAstikAya meM ananta jIvadravyoM kI sattA hone ke kAraNa yadyapi dravyabAhulya hai, phira bhI paramANu, dvipradezI, tripradezI skandha yAvat anantapradezI skandha meM jaisA pUrvAnupUrvI Adi rUpa pUrva-pazcAdbhAva hai, vaisA jIvadravya meM nahIM hai| kyoMki pratyeka jIva asaMkhyAta pradeza vAlA hone se samasta jIvoM meM tulyapradezatA hai| paramANa, dvipradezika skandha Adi dravyoM meM viSama pradezatA hai, jisase vahA~ pUrva-pazcAdabhAva hai| addhAsamaya eka samaya pramANa rUpa hai / isIliye usameM bhI pUrvAnupUrvI Adi saMbhava nahIM hai / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa [91 ina saba kAraNoM se dharmAstikAya Adi anya dravyoM ko chor3akara pudgalAstikAya ko hI pUrvAnupUrvI Adi rUpa se udAhRta kiyA gayA hai| __ isa prakAra pUrva meM batAye gaye dravyAnupUrvI ke do prakAroM kA pUrNa rUpa se kathana kiyA jA cukA hai / ataH aba kramaprApta kSetrAnupUrvI kA varNana prAraMbha karate haiM / kSetrAnuparvo ke prakAra 136. se ki taM khettANuputvI ? khettANupubbI duvihA paNNattA / taM jahA-ovaNihiyA ya aNovaNihiyA y| [139 pra.] bhagavan ! kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [139 u.] aAyupman ! kSetrAnupUrvI do prakAra kI hai| yathA-1. propanidhiko kSetrAnupUrvI aura 2. anaupanidhiko kSetrAnupUrvI / 140. tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA ThappA / [140] ina do bhedoM meM se aupanidhiko kSetrAnupUrvI (alpa viSaya vAlI hone se pazcAt varNana kiye jAne ke kAraNa) sthApya hai / 141. tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA pannattA / taM nahA-Negama-kvahArANaM 1 saMgahassa ya 2 / [141] anaupanidhiko kSetrAnupUrvI do prakAra kI kahI gaI hai| yathA--1. naigama-vyavahAranayasaMmata aura 2. saMgrahanayasaMmata / vivecana-yaha tIna sUtra kSetrAnupUrvI ke varNana kI bhUmikA rUpa haiN| sUtrokta kramAnusAra inakA varNana Age kiyA jA rahA hai / naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhiko kSetrAnupUrvI 142. se ki taM gama-vavahArANaM aNovaNiyiA khettANuputI ? gama-vavahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvI paMcavihA pnnnnttaa| taM jahA---aTupayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadaMsaNayA 3 samoyAre 4 aNugame 5 / [142 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhiko kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [142 u.] AyuSman ! isa ubhayanayasammata anaupanidhi kI kSetrAnupUrvI kI prarUpaNA ke pAMca prakAra haiM / yathA--1. arthapadaprarUpaNatA, 2. bhaMgasamutkIrtanatA, 3. bhaMgopadarzanatA, 4. samavatAra, 5. anugm| vivecana-sUtrokta arthapadaprarUpaNatA Adi kI lakSaNa-vyAkhyA dravyAnupUrvI ke prasaMga meM kiye gaye varNana ke samAna jAnanI cAhiye / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92) [anuyogadvArasUtra naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUparaNA aura prayojana 143. se ki taM gama-bavahArANaM aTThapayaparUvaNayA ? Negama-vavahArANaM anupayaparUvaNayA tipaesogADhe ANupuvI jAva dasapaesogADhe ANupumvI jAva saMkhijjapaesogADhe ANupanvI asaMkhejjapaesogADhe ANupavI, egapaesogADhe aNANupuccI, dupaesogADhe avattavvae, tipaesogADhA ANuputhvIo jAva dasapaesogADhA ANupuvIzro jAva saMkhejjapae. sogADhA ANupunvIo asaMkhijjapaesogADhA ANupuvIo, egapaesogADhA praNANupubdhIo, dupaesogADhA avattavvagAI / se taM gama-vavahArANaM atttthpypruuvnnyaa| [143 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAramayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? [143 u.] AyuSman ! ukta nayadvaya-sammata arthapadaprarUpaNA kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye---tIna AkAzapradezoM meM avagADha dravyaskandha AnupUrvI hai yAvat dasa pradezAvagADha dravyaskandha AnupUrvI hai yAvat saMkhyAta aAkAzapradezoM meM avagADha dravyaskandha pAnupUrvI hai, asaMkhyAta pradezoM meM avagADha dravyaskandha aAnupUrvI hai / / grAkAza ke eka pradeza meM avagADha dravya (pudgalaparamANu) se lekara yAvat asaMkhyAtapradezI skandha taka kSetrApekSayA attAnupUrvI kahalAtA hai / do AkAzapradezoM meM avagADha dravya (do, tIna yA asaMkhyAtapradezI skandha bhI) kSetrApekSayA pravaktavyaka hai| tIna AkAzapradezAvagAhI aneka-bahuta dravyaskandha prAnupUrviyAM haiM yAvat dasapradezAvagAhI dravyaskandha prAnupUrviyAM haiM yAvat saMkhyAtapradezAvagADha dravyaskandha aAnupUrviyAM haiM, asaMkhyAta pradezAvagADha dravyaskandha AnupUrviyAM haiN| eka pradezAvagAhI pudgalaparamANu prAdi (aneka) dravya anAnupUrviyAM haiN| do aAkAzapradezAvagAhI dvayaNukAdi dravyaskandha pravaktavyaka haiM / yaha naMgama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA kA svarUpa jAnanA cAhiye / 144. eyAe NaM gegama-bavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe ki poyaNaM ? eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA kIrati / [144 pra.] bhagavan ! isa naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA prayojana hai ? [144 u.] AyuSman ! isa naigama-vyavahAranayasammata arthapadaprarUpaNatA dvArA naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai| vivecana-ina do sUtroM meM kramaza: naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI ke prathama bheda arthapadaprarUpaNatA kA svarUpa evaM prayojana batalAyA hai / sUtrArtha spaSTa hai| saMbandhita vizeSa vaktavya isa prakAra hai Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa [93 kSetrAnupUrvI meM kSetra kI pradhAnatA hai| vyaNukAdi rUpa pudgalaskandhoM ke sAtha usakA sIdhA sambandha nahIM hai| ataeva tripradezAvagAhI drabyaskandha se lekara anantANaka paryanta skandha yadi ve eka AkAzapradeza meM sthita haiM to unameM kSetrAnupUrvIrUpatA nahIM hai / phira bhI yahA~ jo tripradezAvagADha dravyaskandha ko AnupUrvI kahA gayA hai, usakA tAtparya AkAza ke tIna pradezoM meM avagAha rUpa paryAya se viziSTa dravyaskandha hai| kyoMki tIna pUdagalaparamANu vAle dravyaskandha AkAza rUpa kSetra ke tIna pradezoM ko bhI rokakara rahate haiN| isIliye AkAza ke tIna pradezoM meM avagAhI dravyaskandha bhI pAnupUrvI kahe jAte haiN| vaise to kSetrAnupUrvI kA adhikAra hone se yahA~ kSetra kI mukhyatA hai| parantu tadavagADhadravya ko kSetrAnupUrvIrUpatA kSetrAvagAha rUpa paryAya kI pradhAnatA vivakSita hone kI apekSA se hai| prasaMga hone para bhI kSetra kI mukhyatA kA parityAga karake upacAra ko pradhAnatA dekara tadavagAhI dravya meM kSetrAnupUrvI kA vicAra isaliye kiyA gayA hai ki satpadaprarUpaNatA Adi rUpa vakSyamANa vicAra kA viSaya dravya hai aura isI ke mAdhyama se jijJAsuoM ko samajhAyA jA sakatA hai tathA kSetra nitya, avasthita, acala hone se prAyaH usameM AnupUrvI Adi kI kalpanA kiyA jAnA sugama nahIM hai, isIliye kSetrAvagAhI dravya ke mAdhyama se kSetrAnupUrvI kA vicAra kiyA hai| sUtrokta 'asaMkhejjapaesogADhe pANaSubbI--'asaMkhyeyapradezAvagADha prAnupUrvI' isa pada kA artha prAkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM avagADha asaMkhyAta aNuoM vAlA athavA ananta aNuoM vAlA dravyaskandha AnupUrvI hai, aisA jAnanA cAhiye / isakA tAtparya yaha hai ki eka pudgalaparamANu AkAza ke eka hI pradeza meM avagADha honA hai| parantu do pradeza vAle skandha se lekara asaMkhyAta pradeza vAle pudgalaskandhoM meM se pratyeka pudgalaskandha kama se kama eka prAkAzapradeza meM aura adhika se adhika jisa skandha meM jitane pradeza-paramANu haiM utane hI AkAza ke pradezoM meM avagADha hotA hai, ananta AkAzapradezoM meM nhiiN| kyoMki dravyoM kA avagAha lokAkAza meM hai aura lokAkAza ke asaMkhyAta hI pradeza hai| anAnupUrvI aura pravaktavya saMbandhI vivaraNa kA prAzaya yaha hai ki eka AkAzapradeza meM sthita paramANu aura skandha kSetra kI apekSA anAnupUrvI haiM tathA dvipradezAvagAr3ha dvipradezika Adi skandha kSetra kI apekSA pravaktavyaka hai / / isa arthapadaprarUpaNA kA prayojana bhaMgasamutkIrtanatA hai / ataH aba bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa aura prayojana spaSTa karate haiN| naigama-vyavahAranayasammata kSetrAnupUrvI-bhaMgasamutkIrtanatA evaM prayojana 145. se ki taM gama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA? gama-bavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA asthi ANuputhvI 1 asthi aNANuyudhI 2 asthi avattanvae 3 evaM davANupubbIgameNaM khettANupuvIe vi te ceva chanvIsaM bhaMgA bhANiyanvA, jAva se taM gama-vavahArANaM bhNgsmukkittnnyaa| [145 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA svarUpa hai ? Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | anuyogadvArasUtra [145 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa isa prakAra hai-1 prAnupUrvI hai, 2 anAnupUrvI hai, 3 pravaktavyaka hai ityAdi dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha kSetrAnupUrvI ke bhI vahI chabbIsa bhaMga haiM, yAvat isa prakAra naigamavyavahAranaya sammana bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa jAnanA cAhiye / 146. eyAe NaM Negama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe ki paoyaNaM ? eyAe gaM gama-vavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe Negama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kajjati / [146 pra. bhagavan ! isa naigama-vyavahAranayamammata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? 146 u. prAyuSmana ! isa naigama-vyavahAranayasammata bhagasamutkIrtanatA dvArA naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| vivecana-sUtra meM naMgama-vyavahAranayamammata kSetrAnupUrvI ke chabbIsa bhaMga dravyAnupUrvI ke bhaMgoM ke nAmAnurUpa hone kA ullekha kiyA hai| dravyAnupUrvI saMbandhI chabbIsa bhaMgoM ke nAma sUtra 101, 103 meM batAye gaye haiN| nagama-vyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA 147. se ki taM gaMgama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ? gama-vavahArANaM bhaMgocadaMsagayA tipaesogADhe ANupunvI egapaesogADhe aNANupulvI dupaesogADhe avattavvae, tipaesogADhAo ANupuvIo egapaesogADhAo aNANupucIo dupaesogADhAI avattavvayAI, ahavA tipaesogADhe ya egapaesogADhe ya ANuputvI ya aNANuputvI ya, evaM tahA ceva davANupuTavIgameNaM chabbIsaM bhaMgA bhANiyavvA jAva se taM gama-vavahArANaM bhNgovdNsnnyaa| (147 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kA kyA svarUpa hai ? [147 u.] AyuSman ! tIna prAkAzapradezAvagADha vyaNukAdi skandha prAnupUrvI pada kA vAcya haiM--prAnupUrvI haiN| eka prAkAzapradezAvagAhI paramANusaMghAta anAnupUrvI tathA do aAkAzapradezAvagAhI caNukAdi skandha kSetrApekSA avaktavyaka kahalAtA hai / tIna AkAzapradezAbagAhI aneka skandha 'mAnupUviyo' isa bahuvacanAnta pada ke vAcya haiM, eka eka AkAzapradezAvagAhI aneka paramANusaMghAta 'anAnupUviyAM' pada ke lathA dvi AkArApradezAvagAhI dvayaNuka Adi aneka dravyaskandha 'pravaktavyaka' pada ke vAcya haiN| athavA tripradezAvagADhaskandha aura eka pradezAvagADhaskandha eka prAnupUrvI aura eka anAnupUrvI hai| isa prakAra dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha chabbIsa bhaMga yahA~ bhI jAnane cAhiye yAvat yaha naigamavyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa hai| vivecana-sUtra meM bhaMgopadarzanatA kA svarUpa spaSTa kiyA hai / yahA~ batAye gaye chabbIsa bhaMgoM kA varNana dravyAnupUrvI ke anurUpa hai| lekina donoM ke varNana meM yaha bhinnatA hai ki dravyAnupUrvI ke prakaraNagata prAnupUrvI, anAnupUrvI aura pravaktavyaka padoM ke vAcyArtha tripradezika grAdi skandha, ekapradezI pudgalaparamANu aura dvipradezIskandha haiM jabaki isa kSetrAnupUrvI ke prakaraNagata bhaMgopadarzanatA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] [95 meM aAkAza ke tIna pradezoM meM sthita tripradezika Adi skandha hI prAnupUrvI zabda ke vAcyArtha mAne haiM kintu eka yA do aAkAzapradezoM meM sthita tripradezika Adi skandha prAnupUrvI zabda ke vAcyArtha nahIM haiM / kyoMki yaha pUrva meM kahA jA cukA hai ki vipradezika skandha aAkAza ke eka pradeza meM bhI, do pradezoM meM bhI aura tIna pradezoM meM bhI avagADha ho sakatA hai| isaliye kSetrAnupUrvI meM yadi tripradezika skandha aAkAza ke eka pradeza meM avagADha hai to vaha kSetra kI apekSA anAnupUrvI aura yadi do pradezoM meM avagADha hai to avaktavyaka zabda kA vAcya hogA / isI taraha asaMkhyAtapradezika skandha aAkAya ke eka. do, tIna prAdi pradezoM meM aura asaMkhyAta pradezoM meM bhI Thahara sakatA hai| prataH kSetra kI apekSA yaha asaMkhyAtANaka skandha bhI eka pradeza meM sthita hone para anAnupUrvI mAnA jAegA aura do pradezoM meM avagAda hone para pravaktavyaka tathA tIna se lekara asaMkhyAta pradezoM taka meM sthita hone para prAnupUrvI mAnA jAyegA / isa dRSTi ko dhyAna meM rakhakara kSetra kI apekSA prAnupUrvI, anAnupUrvI aura pravaktavyaka ina ekavacanAnta evaM bahuvacanAnta padoM ke asaMyoga aura saMyoga se banane vAle chabbIsa bhaMgoM kA vAcyArtha bhaMgopadarzanatA meM samajha lenA cAhiye / nagama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvI ko samavatAraprarUpaNA 148. [1] se ki taM samoyAre ? samoyAre Negama-vavahArANaM prANuputvIdavvAI kahi samoyaraMti ? kiM ANuputvIdavvehi samoyaraMti ? aNANupubvodabvehi samoyaraMti ? avattanvayadavvehi samoyaraMti ? ANupuTavIdavvAiM ANupuvIdavehi samoyaraMti, no aNANupuvvodavehi samoyaraMti no avattanvayadavvehi samoyaraMti / 148-1 pra.] bhagavan ! samavatAra kA kyA svarUpa hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata aAnupUrvI dravyoM kA samAveza kahA~ hotA hai ? kyA prAnupUrvI dravyoM meM, anAnupUrvI dravyoM meM athavA pravaktavyaka dravyoM meM samAveza hotA hai ? [148-1 u. prAyuSman ! prAnupUrvI dravya pAnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM, kintu anAnupUrvI dravyoM aura pravaktavyaka dravyoM meM samAviSTa nahIM hote haiM / [2] evaM tiNi vi saTTANe samoyaraMti ti bhANiyanvaM / se taM samoyAre / [2] isa prakAra tInoM sva-sva sthAna meM hI samAviSTa hote haiM / yaha mamavatAra kA svarUpa hai| vivecana -sUtra meM samavatAra kA svarUpa batAyA hai| mamavatAra kA artha hai samAviSTa honA, eka kA dUsare meM mila jaanaa| yaha samabanAra svajAti rUpa dravyoM meM hotA hai. parajAti rUpa meM nahIM / yahI samavatAra kA svarUpa hai / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96] [anuyogadvArasUtra naigama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvo-anugamaprarUpaNA 146. se ki taM aNugame ? aNugame gavihe paNNatte / taM jahA-- saMtapayaparUvaNayA 1 davvapamANaM 2 ca khetta 3 phusaNA 4 ya / kAlo 5 ya aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appAbahuM 6 caiva // 10 // {149 pra.] bhagavan ! anugama kA kyA svarUpa hai ? [149 u.] aAyuSman ! anugama nau prakAra kA kahA hai / yathA-(gAthArtha) 1 satpadaprarUpaNatA, 2 dravya pramANa, 3 kSetra, 4 sparzanA, 5 kAla, 6 aMtara, 7 bhAga, 8 bhAva aura 9 alpabahutva / vivecana--sUtra meM anaupanidhikI kSetrAnupUrvI saMbandhI anugama ke bhedoM ke nAma ginAye haiM / ina nau bhedoM ke lakSaNa pUrvokta anaupanidhikI dravyAnupUrvI-anugama ke anurUpa samajha lenA caahiye| aba yathAkrama ina nau bhedoM kI vaktavyatA kA prAzaya spaSTa karate haiN| anugamasaMbandhI satpadaprarUpaNatA 150. se ki taM saMtapayaparUvaNayA ? Negama-vavahArANaM khettANupubbIdavvAiM ki asthi patthi ? NiyamA asthi / evaM doNi vi / [150 pra.) bhagavan ! satpadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvIdravya (mat-astitva-rUpa) haiM yA nahIM ? [150 u.] AyuSman ! niyamataH haiN| isI prakAra donoM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke liye bhI samajhanA cAhiye ki ve bhI niyamata:-nizcita rUpa se haiN| anugamasaMbandhI dravyapramANa 151. Negama-bavahArANaM ANupuvIdavvAiM ki saMkhejjAiM asaMkhejjAI aNaMtAI ? mo saMkhejjAiM no aNaMtAI, niyamA asaMkhejjAI / evaM doNNi bi / [151 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, athavA ananta haiM? [151 u.] aAyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata prAnupUrvI dravya na to saMkhyAta haiM aura na ananta haiM kintu niyamataH asaMkhyAta haiN| isI prakAra donoM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke liye bhI samajhanA caahiye| vivecana--sUtra meM kSetra kI apekSA AnupUrvI Adi dravyoM kA pramANa asaMkhyAta batalAyA hai| kyoMki AkAza ke tIna pradezoM meM sthita dravya kSetra kI apekSA prAnupUrvI rUpa haiM aura tIna grAdi pradeza vAle skandhoM ke AdhArabhUta kSetravibhAga asaMkhyAtapradezI loka meM asaMkhyAta haiN| isaliye dravya kI apekSA bahuta prAnupUrvI dravya bhI AkAza rUpa kSetra ke tIna pradezoM meM tIna, cAra, pAMca, chaha Adi se lekara anantapradeza(paramANu)vAle aneka AnupUrvIdravya avagADha hokara rahate haiN| ata: ye saba dravya tulya Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] pradezAvagAhI hone ke kAraNa eka haiM / kSetrAnupUrvI meM loka ke aise tripradezAtmaka vibhAga asaMkhyAta haiM / isaliye AnupUrvI dravya bhI tattulya saMkhyA vAle hone ke kAraNa asaMkhyAta hote haiN| isI prakAra prAnupUrvI dravya kI taraha anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravya bhI asaMkhyAta haiN| tAtparya yaha hai ki loka ke eka-eka pradeza meM avagAhI aneka dravya kSetra kI apekSA eka hI anAnupUrvI rUpa haiM aura asaMkhyAta isaliye haiM ki loka asaMkhyAtapradezI hai aura loka ke eka-eka pradeza meM ye ekaeka rahate haiM tathA do pradezoM meM sthita bahuta bhI dravya kSetra kI apekSA pravaktavyaka dravya haiN| kyoMki aAkAza ke do pradeza rUpa vibhAga asaMkhyAta hote haiM, isaliye aAdhAra kI apekSA tadavagAhI dravya bhI asaMkhyAta haiN| kSetrAnupUrvI ko anugamAntarvartI kSetraprarUpaNA 152. [1] gama-vavahArANaM khettANupumbIdavAI logassa katibhAge hojjA ? ki saMkhijjaibhAge vA hojjA? asaMkhejjahabhAge vA hojjA ? jAva samvaloe vA hojjA ? egadanvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAge vA hojjA asaMkhejjaibhAge vA hojjA saMkhejjesu kA bhAgesu hojjA asaMkhejjesu vA bhAgesu hojjA desUNe vA loe hojjA, NANAdabvAI paDucca NiyamA samvaloe hojjaa| |152-1 pra.| bhagavan ! negama-vyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga meM rahate haiM ? kyA saMkhyAtaveM bhAga meM, asaMkhyAtaveM bhAga meM yAvat sarvaloka meM rahate haiM ? [152-1 u.] AyuSman ! eka dravya kI apekSA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM, asaMkhyAtaveM bhAga meM. saMkhyAtabhAgoM meM, asaMkhyAtabhAgoM meM athavA dezona loka meM rahate haiM, kintu vividha dravyoM kI apekSA niyamata: marvalokavyApI haiN| [2] aNANupucIdavANaM pucchA, ega davvaM paDucca no saMkhijjatibhAge hojjA asaMkhijjatibhAge hojjA no saMkhejjesu0 no asaMkhejjesu0 no samvaloe hojjA, nANAdavAiM paDucca niyamA savaloe hojjaa| | 152-2 pra. | na~gama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvI dravya ke viSaya meM bhI yahI prazna hai| [152-2 u.] yAyuSman ! eka dravya kI apekSA saMkhyAtaveM bhAga meM, saMkhyAta bhAgoM meM, asaMkhyAta bhAgoM meM athavA sarvaloka meM avagADha nahIM hai kintu asaMkhyAtaveM bhAga meM hai tathA aneka dravyoM kI apekSA sarvaloka meM vyApta haiN| [3] evaM avattavvagadamvANi vi bhANiyavANi / |3] pravaktavyaka dravyoM ke liye bhI isI prakAra jAnanA caahiye| vivecana -sUtra meM eka aura aneka dravyoM kI apekSA kSetrAnupUrvI ke dravyoM kI kSetraprarUpaNA kI hai| usakA prAzaya yaha hai--eka AnupUrvI dravya dravya kI apekSA to loka ke saMkhyAtaveM yA asaMkhyAtaveM bhAga meM, saMkhyAta bhAgoM yA asaMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura dezona loka meM bhI rahatA hai / isakA kAraNa Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] [anuyogadvArasUtra yaha hai ki skandha dravyoM kI pariNamanazakti vicitra prakAra kI hotI hai| ataH vicitra prakAra kI pariNamanazakti vAle hone ke kAraNa skandha dravyoM kA avagAha loka ke saMkhyAta Adi bhAgoM meM hotA hai / kyoMki viziSTa kSetra meM avagAha se upalakSita hue skandha dravyoM ko hI kSetrAnupUrvI rUpa se kahA gayA hai| prazna-kSetrAnupUrvI ke prasaMga meM eka dravya kI apekSA aAnupUrvI dravya ko dezona loka meM avagADha honA batAyA hai kintu dravyAnupUrvI meM anantAnanta paramANuoM se niSpanna evaM pudgaladravya ke sabase bar3e skandha rUpa acitta mahAskandha ko sarvalokavyApI kahA hai| isa prakAra acitta mahAskandha kI apekSA eka prAnupUrvI dravya samasta loka meM vyApta hotA hai| ata: yahA~ (kSetrAnupUrvI meM) jo eka AnupUrvI dravya kI apekSA dezona loka meM avagAhanA kahI hai, vaha yuktiyukta kaise hai ? uttara-isa jijJAsA ke samAdhAna ke liye yaha samajhanA cAhiye ki yaha loka AnupUrvI, anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM se sadA vyApta hai, azUnya hai| ataeva yadi grAnupUrvI dravya ko sarvalokavyApI mAnA jAye to phira anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM ke Thaharane ke liye sthAna na hone ke kAraNa unakA prabhAva mAnanA pdd'egaa| kintu jaba dezona loka meM eka prAnupUrvI dravya vyApta hokara rahatA hai, aisA mAnate haiM taba acitta mahAskandha se pUrita hue loka meM kama-se-kama eka pradeza aura dvipradeza aise bhI raha jAte haiM jo kramazaH anAnupUrvI dravya ke viSayarUpa se tathA avaktavyaka dravya ke viSayarUpa se vivakSita ho jAte haiN| ina eka aura do pradezoM meM pAnupUrvI dravya kA sadbhAva rahatA hai to bhI apradhAna hone se usakI nahIM kintu anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM kI pradhAnatA hone se vivakSA kI jAtI hai| isIliye eka prAnupUrvI dravya kI apekSA se dezona loka meM avagAhita kahA gayA hai| sArAMza yaha hai ki kSetrAnupUrvI meM yadi loka ke samasta pradeza grAnupUrvI rUpa mAna liye jAyeM to usa sthiti meM anAnupUrvI aura avanavyaka pradeza kauna se hoMge jinameM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya Thahara sakeM ? ataH yaha mAnanA cAhiye ki kSetrAnupUrvI meM eka pradeza anAnupUrvI kA viSaya hai aura do pradeza pravaktavyaka ke viSaya haiM / ataH anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM ke viSayabhUta pradeza ko chor3akara zeSa samasta pradeza prAnupUrvI rUpa haiN| isa prakAra kSetrAnupUrvI meM eka prAnupuDhe dravya kI apekSA dezona samasta loka meM pAnupUrvI dravya avagAha haiM, yaha jAnanA caahie| eka anAnupUrvI dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM avagAhI isaliye mAnA hai ki anAnupUrvI rUpa se vahI dravya vivakSita huaA hai jo loka ke eka pradeza meM avagADha ho aura loka kA eka pradeza loka kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai / nAnA anAnupUrvI dravya sarvalokanyApI isaliye mAne haiM ki eka-eka pradeza meM avagADha anAnupUrvI dravyoM ke bheda samasta loka ko vyApta kiye hue haiN| pravaktavyaka dravyoM kI vaktavyatA bhI anAnupUrvI dravyoM ke samAna kathana karane kA prAzaya yaha hai ki eka avaktavyaka dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM avagAhita rahatA hai| kyoMki loka ke pradezadvaya meM avagADha hue dravya ko pravaktavyaka dravya rUpa se kahA gayA hai aura ye do pradeza loka ke asaMkhyAta pradezoM kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAga rUpa haiM tathA jitane bhI pravaktavyaka dravya haiM ve sabhI loka ke do-do pradezoM meM rahane ke kAraNa sarvalokavyApI mAne gaye haiN| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa eka hI kSetra meM paraspara viruddha AnupUrvo Adi vyapadeza kaise saMgata ?- anAnupUrvI Adi dravyoM ke sarvalokavyApI hone para bhI eka hI kSetra meM prAnupUrvI, anAnupUrvI aura avaktavyaka ye tInoM pRthakpRthak viSaya vAle hone para bhI inakI saMgati isa prakAra hai ki ayAdi pradezoM meM avagADha grAnupUrvI dravya se eka pradezAvagADha dravya bhinna hai aura ina donoM se dvipradezAvagADha bhinna hai| isa prakAra prAdheya rUpa avagAhaka dravya ke bheda se prAdhAra rUpa avagAhya kSetra meM vyapadezabheda honA yukta hI hai| kyoMki bhinna-bhinna sahakAriyoM ke saMyoga se tattad dharma kI abhivyakti hone para ananta dharmAtmaka eka hI vastu meM yugapat vyapadezabheda honA dekhA jAtA hai| jaise khaGga, kunta, kavaca Adi se yukta eka hI vyakti ko khaGgI, kuntI, kavacI Adi kahate haiN| anugamagata sparzanAprarUSaNA 153. [1] gama-vavahArANa ANapandIdavAI logassa ki saMkhejjaibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjati0 2 jAba samvalogaM phusaMti ? egaM davvaM paDucca saMkhejjatibhAgaM vA phusaMti asaMkhejjatibhAgaM vA saMkhejje vA bhAge asaMkhejje vA bhAge desUNaM vA logaM phusaMti, jANAdavvAI paDucca NiyamA savvalogaM phusaMti / [153-1 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata pAnupUrvI dravya kyA (loka ke) saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? yA asaMkhyAtava bhAga kA, saMkhyAtaveM bhAgoM kA athavA asaMkhyAtaveM bhAgoM kA athavA sarvaloka kA sparza karate haiM ? 153-1 u. aAyuSman ! eka dravya kI apekSA saMkhyAtaveM bhAga kA, asaMkhyAveM bhAga kA, saMkhyAtaveM bhAgoM kA, asaMkhyAveM bhAgoM kA athavA dezona sarva loka kA sparza karate haiM kintu aneka dravyoM kI apekSA to niyamataH sarvaloka kA sparza karate haiN| [2] aNANupuvIdavAiM avattavyayadavvANi ya jahA khettaM, navaraM phusaNA bhANiyabvA / [2] anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI sparthanA kA kathana pUrvokta kSetra dvAra ke anurUpa samajhanA cAhiye, vizeSatA itanI hai ki kSetra ke badale yahA~ sparzanA (sparNa karatA hai) kahanA caahiye| vivecana--sUtra meM negama-vyavahAranayasammata prAnupUrvI prAdi dravyoM kI sparzanA kA nirdeza kiyA hai| eka prAnurvI Adi dravya loka ke saMkhyAta prAdi bhAga se lekara dezona loka kA sparza karate haiM / eka AnupUrvI dravya ko dezona loka kI sparzanA kahane kA kAraNa yaha hai ki yadi eka prAnupUrvI dravya samasta loka kA sparza kare to anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM ko rahane kA avakAza prApta nahIM ho sakegA aura taba una donoM kA prabhAva mAnanA pdd'egaa| ata: ina donoM dravyoM kA sadbhAva batAne aura inheM bhI avakAza prApta hone ke lie eka AnupUrvI dravya kI sparzanA dezona sarva loka batAI hai| zeSa varNana pUrvokta kSetra prarUpaNAvat hai / anugamagata kAlaprarUpaNA 154. Negama-vavahArANaM ANupuTavIdavAI kAlato kevaciraM hoti ? Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuyogadvArasUtra egadavdhaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, NANAdabvAiM paDucca sambaddhA / evaM doNi vi| [154 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayamammata grAnupUrvI dravya kAla kI apekSA kitane samaya taka (grAnupUrvI dravya ke rUpa meM) rahate haiM / / [154 u.] AyuSman ! eka dravya kI apekSA jaghanya eka mamaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka rahate | vividha dravyoM kI apekSA niyamataH (prAnapUrvI dravyoM kI sthiti) sArvakAlika hai / isI prakAra donoM---anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM kI bhI sthiti jAnanA caahiye| vivecana--prazna kiyA gayA hai ki prAnupUrvI Adi dravya apane-apane rUpa meM kaba taka rahate haiM ? isakA uttara eka aura aneka drabya ko prAzrita karake diyA hai| jisakA niSkarSa yaha hai eka dravya kI apekSA to kama se kama eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka eka AnupUrvI dravya kSetra meM avagADha rahatA hai| yAnI dvipradeza yA eka pradeza meM avagAhita huaA dravya pariNamana kI vicitratA se java pradezatraya Adi meM avagAhita hotA hai, usa samaya usameM grAnupUrvI aisA vyapadeza ho jAtA hai / aba yadi vaha dravya eka samaya taka vahA~ avagAhita rahakara bAda meM pahale kI taraha do pradezoM meM yA eka pradeza meM avagAhita ho jAe taba vaha kSetrApekSayA AnupUrvI dravya nahIM rahatA, ata: usakI sthiti eka samaya kI hai| lekina jaba vahIM aAnupUrvI dravya asaMkhyAta kAla taka tIna aAdi aAkAzapradezoM meM avagADha rahakara puna: dvipradezAvagADha yA ekapradezAvagAhI banatA hai taba usa pAnupUrvI dravya kI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla kI hotI hai / isI prakAra eka anAnupUrvI aura pravaktavya dravya kI jaghanya aura utkRSTa sthiti ke viSaya meM samajhanA cAhiye / eka AnupUrvI Adi dravyoM kI utkRSTa sthiti ananta kAla isaliye nahIM hai ki eka dravya adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka hI eka rUpa meM avagADha raha sakatA hai / aneka AnupUrvI Adi tInoM dravyoM kA avasthAna sArvakAlika mAnane kA kAraNa yaha hai ki aisA koI bhI samaya nahIM hai ki jisameM koI na koI AnupUrvI Adi dravya avagAhita na hoN| anugamagata antaraprarUpaNA | 155. NegamabavahArANaM ANuputvIdavANamaMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? tiNNi vi eNaM davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, NANAdavAI paDucca Nasthi aNtrN| [155 pra.] bhagavan ! naMgama-vyavahAranayamammata AnupUrvI dravyoM kA kAla kI apekSA antara kitane samaya kA hai ? [155 u.] aAyuSman ! tInoM (AnupUrvI, anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM) kA antara eka dravya kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa 101 vivecana-sUtra meM eka aura aneka dravyoM kI apekSA antaraprarUpaNA kI gaI hai| praznottara meM bhinnatA kyoM ? yadyapi prazna to pAnupUrvI dravyoM ko Azrita karake kiyA hai lekina uttara meM 'tiNNa vi' tInoM ko grahaNa isaliye kiyA hai ki ina tInoM dravyoM kA antara samAna hai| jisakA bhAva yaha hai ki jisa samaya koI eka AnupUrvI dravya kisI eka vivakSita kSetra meM eka samaya taka avagADha raha kara kisI dUsare kSetra meM avagAhita ho jAtA hai aura phira punaH akelA yA kisI dUsare dravya se saMyukta hokara usI vivakSita AkAzapradeza meM avagADha hotA hai to usa samaya usa eka AnupUrvI dravya kA antarakAla-virahakAla jaghanya eka samaya hai tathA jaba vahI dravya anya kSetra-pradezoM meM asaMkhyAta kAla taka avagADha raha kara mAtra usI athavA anya dravyoM se saMyukta hokara pUrva ke hI avagAhita kSetrapradeza meM avagAhita hotA hai taba utkRSTa virahakAla asaMkhyAta kAla hotA hai| anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM ke liye bhI isI prakAra jAnanA caahiye| virahakAla anantakAlika kyoM nahIM?-yadyapi dravyAnupUrvI meM eka dravya kI apekSA utkRSTa viharakAla anantakAla kA batAyA hai / parantu kSetrAnupUrvI meM asaMkhyAta kAla kA isaliye mAnA gayA hai ki dravyAnupUrvI meM to vivakSitadravya se dUsare dravya ananta haiN| ataH unake sAtha krama-krama se saMyoga hone para punaH apane svarUpa kI prApti meM use ananta kAla laga jAtA hai / parantu yahA~ (kSetrAnupUrvI meM) vivakSita avagAhakSetra se anya kSetra asaMkhyAta pradeza pramANa hI hai| isaliye pratisthAna meM avagAhanA kI apekSA usakI saMyogasthiti asaMkhyAta kAla hai| jisase vivakSita pradeza se anya asaMkhyAta kSetra meM paribhramaNa karatA huA dravya puna: usI vivakSita pradeza meM anya dravya se saMyukta hokara yA akelA hI asaMkhyAta kAla ke bAda avagAhita hotA hai| nAnA dravyoM ko apekSA aMtara kyoM nahIM ?- sabhI prAnupUrvI dravya eka sAtha apane svabhAva ko chor3ate nahIM haiN| kyoMki asaMkhyAta grAnupUrvI dravya sadaiva vidyamAna rahate haiN| ataeva nAnA dravyoM kI apekSA aMtara nahIM hai / anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM ke aMtara kA vicAra bhI isI prakAra jAnanA caahiye| anugamagata bhAgaprarUpaNA 156. Negama-vavahArANaM ANupuvIdavvAiM sesadavANaM katibhAge hojjA ? tiNi vi jahA dvvaannupuviie| [156 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata prAnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga pramANa hote haiM ? [156 u.] aAyuSman ! dravyAnupUrvI jaisA hI kathana tInoM dravyoM ke liye yahA~ bhI samajhanA caahiye| vivecana --sUtra meM dravyAnupUrvI ke atideza dvArA kSetrAnupUrvI ke dravyoM kI bhAgaprarUpaNA kA kathana kiyA hai| isakA bhAva yaha hai ki anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravyoM kI apekSA AnupUrvI dravya asaMkhyAna bhAgoM se adhika haiM tathA zeSa dravya prAnupUrvI dravyoM ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiN| ___ AnupUrvI dravya asaMkhyAta bhAgAdhika kaise ? -- prAnupUrvI dravya ko asaMkhyAta bhAgoM se adhika mAnane para jijJAsu kA prazna hai Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 anuyogadvArasUtra yaha pUrva meM kahA hai ki tIna Adi pradezoM meM sthita dravya prAnupUrvI haiM, eka-eka pradeza meM sthita anAnupUrvI aura do-do pradezoM meM sthita dravya pravaktavyaka haiM aura ye tInoM dravya sarvalokavyApI haiM / ata: vicAra karane para AnupUrvI dravya sabase alpa siddha hote haiN| vaha isa prakAra loka asaMkhyAtapradezI haiN| lekina una asaMkhyAta pradezoM ko asatkalpanA se 30 mAnakara una pradezoM ke sthAna para 30 rkheN| ina tIsa pradezoM meM eka-eka anAnupUrvI dravya avagAhita hai, ataH anAnupUrvI dravyoM kI saMkhyA 30 tathA eka-eka pravaktavyaka dravya loka ke do-do pradezoM meM avagADha hone ke kAraNa unakI saMkhyA 15 tathA mAnupUrvI dravya loka ke tIna-tIna pradezoM meM avagADha hone se unakI saMkhyA 10 aAtI hai| bahuta se AnupUrvI dravya tIna se lekara asaMkhyAta pradezoM meM avagADha haiM, ata: unakI saMkhyA aura bhI kama honI cAhie / isa prakAra vicAra karane para ve kama hI prApta hote haiN| uttara yaha hai ki jo aAkAzapradeza eka prAnupUrvI dravya se avagADha hote haiM, ve hI yadi anya prAnupUrvI dravyoM se avagADha nahIM hoM to pUrvokta kathana yuktisaMgata mAnA jA sakatA hai, parantu aisA hai nahIM / kyoMki eka AnupUrvI dravya meM jo tIna AkAzapradeza upayukta hote haiM, ve hI tIna pradeza anya-anya grAnupurvI dravyoM dvArA bhI avagADha hote haiN| isaliye loka kA eka-Aka pradeza aneka trikasaMyogI prAnapUrvI dravyoM kA prAdhAra hotA hai| isI prakAra se cata: saMyogI yAvata asaMkhyAta saMyogI dravyoM ke viSayoM meM bhI jAnanA cAhiye / isa prakAra eka-eka AkAzapradeza anekAneka tri-aNukAdi prAnupUrvI dravyoM se saMyukta hotA hai| prAnupUrvI dravya rUpa prAdheya ke bheda se pratyeka pradeza rUpa AdhAra kA bhI bheda ho jAtA hai| kyoMki AkAzapradeza jisa svarUpa se eka Adheya se upayukta hote haiM, usI svarUpa se ve dUsare prAdheya se upayukta nahIM hote haiN| yadi aisA hI mAnA jAye ki aAkAzapradeza jisa svarUpa se eka grAdheya se saMyukta hote haiM, usI svarUpa se ve anya prAdheya se bhI saMyukta hote haiM to eka prAdhAra meM unakI avagAhanA hone se una aneka prAdheyoM meM ghaTa meM ghaTa ke svarUpa kI taraha ekatA prasakta hogii| isaliye apane svarUpa kI apekSA se asaMkhyAtapradezI loka meM jitane bhI trikusaMyogAdi se lekara asaMkhyAta saMyoga paryanta ke saMyoga haiM, utane hI prAnupUrvI dravya haiM / ye prAnupUrvI dravya tIna Adi saMyogoM ke bahuta hone ke kAraNa bahusaMkhyA vAle haiM aura avaktavyaka dravya dvika saMyogoM ke kama hone ke kAraNa kama haiM tathA anAnupUrvIdravya lokapradezoM kI saMkhyA ke barAbara hone ke kAraNa unase bhI kama hI haiN| anugamagata bhAvaprarUparaNA 157. gama-vavahArANaM ANuputvIdavAI kayarammi bhAve hojjA ? tinni vi NiyamA sAdipAriNAmie bhAve hojjA / [157 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravya kisa bhAva meM vartate haiM ? [157 u.] AyuSman ! tInoM hI (AnupUrvI, anAnupUrvI, pravaktavyaka) dravya niyamataH sAdi pAriNAmika bhAva meM vartate haiM / vivecana--sUtrArtha sugama hai| isa bhAvaprarUpaNA kA tAtparya yaha hai ki tIna Adi pradezoM meM prAnupUrvI dravyoM kA avagAhapariNAma, eka pradeza meM anAnupUrvI dravyoM kA avagAhapariNAma aura dvipnadezoM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnuSI nirUpaNa [103 meM avaktavyaka dravyoM kA avagAhapariNAma mAdi hai| isaliye ye saba dravya sAdipAriNAmika bhAvavartI haiN|' anugamagata alpabahutvaprarUpaNA 158. [1] eesi gaM bhaMte ! gama-bavahArANaM ANuputvIdavvANaM aNANuputvIdadhvANaM avattanvayadavvANa ya davaTTayAe paesaTTayAe dabvaTThapaesaTThayAe ya kayare kayarahito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! samvatthovAiM gama-vavahArANaM avattambayadavvAiM dabbaTThayAe, aNANuyubbodavAI damvaTThayAe visesAhiyAI, ANupuTavIdavAiM dabbaThThayAe asaMkhejjaguNAI / [158-1 pra.] bhagavan ! ina naigama-vyavahAranayasaMmata prAnupUrvI dravyoM, anAnupUrvI dravyoM aura avaktavya ka dravyoM meM kauna dravya kina dravyoM se dravyArthatA, pradezArthatA aura dravyArtha-pradezArthatA kI apekSA alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? [158-1 u. gautama ! naigama-jyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravya dravyArthatA kI apekSA saba se alpa haiM / dravyArthanA kI apekSA anAnuyUrvI dravya avaktavyaka dravyoM se vizeSAdhika hai aura AnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyAtaguNa haiM / [2] paesaThThayAe samvatthovAI gama-bavahArANaM aNANupubbIdavAiM apaesaThThayAe, avattamvayadavvAiM paesaThThayAe visesAhiyA, ANupubbIdavAI paesaThThayAe asNkhejjgunnaaii| 2] pradezArthatA kI apekSA naigama-vyavahAratayasaMmata anAnupUrvIdravya apradezI hone ke kAraNa sarvastoka haiN| pradezArthatA kI apekSA avaktavyaka dravya anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika haiM aura prAnupurvI dravya pradezArthatA kI apekSA pravaktavyaka dravyoM se asaMkhyAtaguNa haiN| [3] davvaTTha-paesaThThayAe savvatthovAI gama-vavahArANaM avattavyadavAI davaTThayAe, aNANupubbIdavvAI davvaTThayAe apaesaTThayAe bisesAhiyAI, abattavvayadavvAI paesaTTayAe visesAhiyAI, ANupubbodavvAI davaTThayAe asaMkhejjaguNAI, tAI ceva paesaThThayAe asNkhenjgunnaaii| se taM aNugame / se taM gama-bavahArANaM aNovaNihiyA khettANupubbI / [3] dravyArtha-pradezArthatA kI apekSA meM naigama-vyavahAranayasaMmata avaktavya ka dravya dravyArtha se sabase alpa hai, (kyoMki pUrva meM dravyArthatA se pravaktavyaka dravyoM meM sarvastokatA batAI hai|) dravyArthatA aura apradezArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravya pravaktavyaka dravyoM se vizeSAdhika haiN| pravaktavyaka dravya ...- ---.-- . .. " -- - 1. kinhIM kinhIM pratiyoM meM 'tinidhi NiyamA sAdipAriNAmie bhAve hojjA' ke sthAna para 'NiyamA sAi pAriNAmie bhAve hojjA / evaM doNivi' pATha hai / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] [anuyogadvArasUtra pradezArthatA kI apekSA vizeSAdhika haiN| prAnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA asaMkhyAtaguNa hai aura usI prakAra pradezArthatA kI apekSA bhI asaMkhyAtaguNa haiM / / isa prakAra se anugama kI vaktavyatA jAnanA cAhiye tathA isake sAtha hI naigama-vyavahAranayasaMmata anaupanidhiko kSetrAnupUrvI kA varNana pUrNa huaa| vivecana-sUtra meM kSetrAnupUrvI ke anugamagata alpabahutva kA nirdeza kiyA hai / yahA~ yaha jAnanA cAhiye dravyoM kI gaNanA ko dravyArthatA tathA pradezoM kI gaNanA ko pradezArthatA evaM dravyoM tathA pradezoM donoM kI gaNanA ko dravyArtha-pradezArthanA yA ubhayArthatA kahate haiN| AnupUrvI meM viziSTa dravyoM ke avagAha se upalakSita hue nabhaHpradezoM meM yaha tIna nabhaHpradezoM kA samUdAya hai. yaha cAra nabhaHpradezoM kA samudAya hai, ityAdi rUpa nabhaHpradezasamudAya dravya haiM aura ina samudAyoM ke jo grAraMbhaka haiM ve pradeza haiM / anAnapUrvI meM eka-eka pradeza-avagADha dravya se upalakSita sakala AkAzapradeza pRthak-pRthaka pratyeka dravya haiM / eka-eka pradeza rUpa dravya meM anya pradezoM kA rahanA asaMbhava hone se yahA~ pradeza saMbhava nahIM haiN| pravaktavyakoM meM loka meM jitane-jitane do-do pradezoM ke yoga haiM, utane pratyeka dravya haiM aura ina dvikayogoM ko prAraMbha karane vAle pradeza haiN| zeSa alpabahutva kA kathana sugama hai / isa varNana ke sAtha naigama-vyavahAranayasaMmata anopanidhikI kSetrAnupUrvI kA kathana samApta huaa| aba kramaprApta saMgrahahnayasaMmata anopanidhiko kSetrAnupUrvI kA varNana prAraMbha karate haiM / saMgrahanayasaMmata anaupanidhiko kSetrAnupUrvIprarUpaNA 159. se ki taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANapuvI ? jaheva davANupuvI taheva khettANupulvI yavvA / se taM saMgahassa agovaNihiyA khettaannpuvii| se taM aNovaNihiyA khettaannupumbii| [159 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasaMmata anopanidhiko kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [159 u.] AyuSman ! pUrvokta saMgrahanayasamata anaupanidhiko dravyAnupUrvI kI taraha isa kSetrAnupUrvI kA bhI svarUpa jAnanA cAhiye / isa prakAra se saMgrahanayasaMmata anaupanidhiko kSetrAnupUrvI kI aura sAtha hI anaupanidhiko kSetrAnupUrvI kI vaktavyatA samApta huI / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] [105 vivecana--sUtra meM saMgrahanayasammata anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke atideza dvArA kSetrAnupUrvI ke varNana karane kA saMketa kiyA hai| lekina kisI-kisI prati meM isa saMkSipta kathana se sambandhita sUtrapATha isa prakAra hai se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuvI ? saMgahassa aNovaNihiyA khettANupubbI paMcavihA paNNattA, taM jahA--pratthapayaparUvaNayA 1, bhaMgasamukkittaNayA 2, bhaMgovadaMsaNayA 3, samoyAre 4, aNugame 5 / se kiM taM saMgahassa atthapayaparUvaNayA? saMgahamsa atthapayaparUvaNayA tipaesogADhe prANuputrI cauppAsogADhe ANupuvI, jAba dasapae aNANuputvI, duppaesogADhe avattavvae / se taM saMgahassa atthapayaparUvaNayA / eyAe NaM saMgahassa atthapayaparUbaNayAe ki poyaNaM ? saMgahassa pratthapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA kajjai / saMgahassa bhaMgasamuzkittaNayA asthi ANupubbI, atthi aNANupuvI, asthi avattavvae / ahavA asthi prANupuvI aNANapubbI ya, eva jahA davANupubbIe saMgahassa tahA bhANiyabvaM jAva se taM sagahassa bhaMgasa mukkittnnyaa| eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe ki payoyaNaM ? eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA kajjai / se ki taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA? saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA tippaesogADhe prANupubbI, egapaesogADhe aNANupuvI, duppaesogADhe avattatrae / ahavA tippaesogADhe ya egapaesogADhe ya prANughuvI ya aNANupuvI ya, evaM jahA davvANupubIe saMgahassa tahA khettANupubbIe vi bhANiyacvaM jAva se taM saMgahassa bhNgovdNsnnyaa| se kiM taM samoyAre ? samoyAre saMgahassa prANuputvIdavvAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvIdavvehi samoyaraMti? aNANuputvIdavvehi ? avattavvagadasehi ? tiNNivi saTANe samoyaraMti / se taM smoyaare| se kiM taM aNugame ? aNugame aTThavihe paNNatte, taM jahA -- saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM natthi / saMgahassa prANupubbIdavAiM ki atthi Nasthi ? NiyamA atthi / evaM tiNi vi sesagadArAI jahA davyANapuThavIe saMgahassa tahA khettANapuvIe vi bhANiyavvAiM jAba se taM aNugame / se taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuyI / se taM aNovaNihiyA khettaannupubbii| ina sUtroM kA artha-pUrvokta dravyAnupUrvIgata pATha kI taraha jAnanA cAhie / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106] [anuyogadvArasUtra aba kSetrAnupUrvI ke dUsare bheda propanidhiko kSetrAnupUrvI kI prarUpaNA prArambha karate haiN| isake do prakAra haiM-vizeSa aura sAmAnya / bahuvaktavya hone se pahale vizeSApekSayA varNana karate haiN| aupanidhiko kSetrAnupUrvI kI vizeSa prarUpaNA 160. se kitaM ovaNihiyA khettANapuvI ? oNihiyA khettANuputvI tivihA pnnnnttaa| taM jahA---puvvANupubyo 1 pacchANupubdho 2 aNANupuThavI 3 / [160 pra.] bhagavan ! propanidhiko kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [160 u.] AyuSman ! auSanidhiko kSetrAtupUrvI ke tIna bheda haiN| ve isa prakAra-1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anAnupUrvI / 161. se ki taM puvANupuvI ? puyANugubdhI aholoe 1 tiriyaloe 2 uDDhaloe 3 / se taM punvaannupuvvii| [161 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [161 u.] AyuSman ! 1. adholoka, 2. tiryakloka aura 3. Uvaloka, isa krama se (kSetra-loka kA) nirdeza karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| 162. se ki taM pacchANupudI ? pacchANupunvI uDDaloe 3 tiriyaloe 2 aholoe 1 / se taM pacchANupuvvI / [162 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [162 u.] aAyuSman ! pUrvAnupUrvI ke krama ke viparIta 1. Urdhvaloka, 2. tiryakloka, 3. adholoka, isa prakAra kA krama pazcAnupUrvI hai / 163. se ki taM aNANupubbI ? aNANupuvvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe tigacchagayAe seDhoe anamannambhAso durUvaNo / se taM annaannuputvii| [163 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kise kahate haiM ? [163 u.] AyuSman ! eka se prArambha kara ekottara vRddhi dvArA nirmitta tIna paryanta kI zreNI meM paraspara guNA karane para niSpanna anyonyAbhyasta rAzi meM se Adya aura atima do bhaMgoM ko chor3akara jo rAzi utpanna ho vaha anAnupUrvI hai| vivecana-ina tIna sUtroM meM propanidhiko kSetrAnupUrvI kA svarUpa batalAyA hai / aupanidhikI dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM jaise dravyAnupUrvI kA adhikAra hone se dharmAstikAya Adi dravyoM ko pUrvAnupUrvI prAdi rUpa meM udAhRta kiyA hai, vaise hI yahA~ kSetrAnupUrvI kA prakaraNa hone se adholoka Adi kSetra pUrvAnupUrvI Adi ke rUpa meM udAhRta hue haiN| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa [107 adholoka prAdi bheda kA kAraNa-loka ke adholoka Adi tIna bheda hone kA mukhya AdhAra madhyaloka ke bIcoMbIca sthita sumeruparvata hai| isake nIce kA bhAga adholoka aura Upara kA bhAga Urdhvaloka tathA donoM ke bIca meM madhyaloka hai| madhyaloka kA tirchA vistAra adhika hone se ise tiryakloka bhI kahate haiN| adholoka Adi kA prArambha kahA~ se ?-- jaina bhugola ke anusAra loka Upara se nIce taka lambAI meM caudaha rAja hai aura vistAra meM aniyata hai| yaha dharmAstikAya aAdi SaDdravyoM se vyApta hai| isa ratnaprabhA pRthvI para bahu sama bhUbhAga bAle meruparvata ke madhya meM AkAza ke do-do pradezoM ke varga (pratara) meM ATha rucaka pradeza haiN| unameM se eka adhastana pratara se lekara nIce ke nau sau yojana gaharAI ko chor3akara usase nIce adholoka hai| isI prakAra uparitana pratara se lekara Upara ke nau sau yojana chor3akara Upara kucha kama sAta rAjU lambA Urdhvaloka hai| ina adholoka aura Urdhvaloka ke bIca meM aThAraha sau yojana pramANa U~cAI vAlA tiryagloka-madhyaloka hai / adholoka Adi nAmakaraNa kA hetu sAmAnya rUpa se to meruparvata se nIce kA bhAga adholoka, Upara kA bhAga Urdhvaloka aura barAbara samarekhA meM tirchA phailA kSetra tiryagloka-madhyaloka ke nAmakaraNa kA hetu hai| lekina vizeSApekSayA kAraNa yaha hai.---'adhaH' zabda azubha artha kA vAcaka hai| ataeva kSetrasvabhAva se adhikatara azubha dravyoM kA pariNamana adholoka saMjJA kA hetu hai TUrdhva' zabda zubha artha kA vAcaka hai| ataeva Urdhvaloka meM kSetra-prabhAva se dravyoM kA pariNamana prAya: zubha huaA karatA hai| ataeva zubha pariNAma vAle dravyoM ke sambandha se Urdhvaloka yaha nAma hai| tiryak zabda kA eka artha madhyama bhI hotA hai| ata: isa madhyaloka meM kSetra-prabhAva se prAyaH madhyama pariNAma vAle dravya hote haiN| isaliye ina madhyama pariNAma rUpa dravyoM ke saMyoga bAle loka kA nAma madhyaloka yA tirthakloka hai / athavA adholoka aura Urdhvaloka ke madhya meM sthita hone se yaha madhyaloka kahalAtA hai| adholoka Adi kA kramavinyAsa---sUtra meM sarvaprathama adholoka ke upanyAsa kA kAraNa yaha hai ki vahA~ para prAya: jaghanya pariNAma vAle dravyoM kA hI sambandha rahA karatA hai| isIlie jisa prakAra caudaha guNasthAnoM meM jaghanya hone se sarvaprathama mithyAtvaguNasthAna kA upanyAsa kiyA jAtA hai, usI prakAra yahA~ para bhI jaghanya hone se adholoka kA sarvaprathama upanyAsa kiyA hai tathA madhyama pariNAma vAle dravyoM ke saMbandha ke kAraNa tatpazcAt tiryakloka kA aura utkRSTa pariNAma vAle dravyoM ke saMbandha ke kAraNa anta meM Urdhvaloka kA upanyAsa kiyA hai| ___ yaha kathana pUrvAnupUrvI kI apekSA jAnanA cAhiye / pazcAnupUrvI meM pUrvAnupUrvo kA vyutkrama (viparIta krama) hai / anAnupUrvI meM ina tIna padoM ke chaha bhaMga hote haiM / anAnupUrvI meM prAdi aura aMta bhaMga chor3ane kA kAraNa yaha hai ki Adi kA bhaMga pUrvAnupUrvI kA aura aMtima bhaMga pazcAnupUrvI kA hai| aba pUrvokta propanidhiko kSetrAnupUrvI kA lokatrayApekSA pRthak-pRthak varNana karate haiM / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] [anuyogadvArasUtra adholokakSetrAnupUrvI 164. aholoyalettANupuvvI tivihA paNNattA / taM jahA-puvvANupucvI 1 pacchANupuvvI 2 agANuputro 3 / [164] adholokakSetrAnupUrvI tIna prakAra kI kahI hai / yathA... 1. pUrvAnupUrvI. 2. pazcAnupUrvI, 3. anaanupuurvii| 165. se ki taM puvANupuvI ? puvANupubbI rayaNappabhA 1 sakkarappabhA 2 vAlayappabhA 3 paMkappabhA 4 dhUmappabhA 5 tamappabhA 6 tamatamadhyabhA 7 / se taM punvANupuvI / [165 pra.] bhagavan ! adholokakSetrapUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [165 u.] AyuSman ! 1. ratnaprabhA. 2. zarkarAprabhA, 3. bAlukAprabhA, 4. paMkaprabhA, 5. dhUmaprabhA, 6. tamaHprabhA, 7. tamastamaHprabhA, isa krama se ( sAta narakabhUmiyoM ke ) upanyAsa karane ko adholokakSetrapUrvAnupUrvI kahate haiN| 166. se ki taM pacchANupucI ? pacchANupunvI tamatamA 7 jAva rayaNappabhA 1 / se taM pacchANupuchI / [166 pra.] bhagavan ! adholokakSetrapazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai? [166 u.] AyuSman ! tamastamaHprabhA se lekara yAvat ratnaprabhA paryanta vyutkrama se (narakabhUmiyoM kA) upanyAsa karanA adholokapazcAnupUrvI kahalAtI hai| 167. se ki taM aNANupuvI ? aNANupunvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe sattagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso duruuvnno| se taM annaannupugvii| [167 pra.] bhagavan ! adholokakSetraanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [167 u.] AyuSman ! adholokakSetraanAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai-aAdi meM eka sthApita kara sAta paryanta ekottara vRddhi dvArA nirmita zreNI meM paraspara guNA karane se niSpanna rAzi meM se prathama aura antima do bhaMgoM ko kama karane para yaha anAnupUrvI banatI hai| vivecana----prastuta cAra sUtroM meM adholokakSetrAnupUrvI kA varNana kiyA hai / adholoka meM ratnaprabhA Adi sAta narakapRthviyAM haiN| ratnaprabhA prAdi nAma kA kAraNa-pahalI narakapRthvI kA nAma ratnaprabhA isaliye hai ki vahA~ nAraka jIvoM ke prAvAsa sthAnoM se atirikta sthAnoM meM indranIla Adi aneka prakAra ke ratnoM kI prabhA- kAnti kA sadbhAva hai / zarkarAprabhA nAmaka dvitIya pRthvI meM zarkarA-pASANakhaMDa jaisI prabhA hai| bAlukAprabhA meM bAlU-retI jaisI prabhA hai| cauthI paMkaprabhApRthvI meM kIcar3a jaisI prabhA hai / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa [109 dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura tamastama:prabhA pRthviyoM meM kramaza: dhUma-dhaMdhA, aMdhakAra aura gAr3ha aMdhakAra jaisI prabhA hai| isI kAraNa sAtoM narakapRthviyAM sArthaka nAma vAlI haiN| anAnupUrvI meM eka Adi sAta paryanta sAta aMkoM kA paraspara guNA karane para 5040 bhaMga hote haiN| inameM se Adi kA bhaMga pUrvAnupUrvI aura aMtima bhaMga pazcAnupUrvI rUpa hone se ina do ko chor3akara zeSa 5038 bhaMga anAnupUrvI ke haiN| tiryaga (madhya) lokakSetrAnaparvo 168. tiriyaloyakhettANuputvI tivihA paNNatA / taM jahA-punvANupuvvI 1 pacchANupubvI 2 aNANupuvvI 3 / [16] tiryag (madhya) lokakSetrAnupUrvI ke tIna bheda kahe gaye haiN| ve isa prakAra1. pUrvAnRpUrvI, 2. pazcAnupUrvI, 3. anAnupUrvI / 169. se ki taM pugvANupucI? puvvANupunvI jaMbuddIve lavaNe dhAyai-kAloya-pukkhare vrunne| khIra-ghaya-khoya-naMdI-aruNavare kuDale ruyage / / 11 // jaMbuddIvAo khalu niraMtarA, sesayA asNkhimaa| bhuyagavara-kusavarA vi ya koMcavarAbharaNamAIyA // 12 // AbharaNa-vattha-gadhe uppala-tilaye ya pauma-nihi-rayaNe / vAsahara-daha-gadIo vijayA vakkhAra-kappidA / / 13 // kuru-maMdara-AvAsA kaDA nakkhatta-caMda sUrA ya / deve nAge javakhe bhUye ya sayaMbhuramaNe ya // 14 // se taM puvaannuyuyii| [169. pra. bhagavan ! madhyalokakSetrapUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [169. u.] AyuSman ! madhyalokakSetrapUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaMDadvIpa, kAlodadhisamudra, puSkaradvIpa, (puSkaroda) samudra, varuNadvIpa, varuNodasamudra, kSIradvIpa, kSIrodasamudra, ghRtadvIpa, dhRtodasamudra, ikSuvaradvIpa, ikSuvarasamudra, nandIdvIpa, nandIsamudra, aruNavaradvIpa, aruNavarasamudra, kuNDaladvIpa, kuNDalasamudra, rucakadvIpa, rucakasamudra / 11 / jambUdvIpa se lekara ye sabhI dvIpa-samudra binA kisI antara ke eka dUsare ko ghere hue sthita haiM / inake Age asaMkhyAta-asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke anantara bhujagavara tathA isake anantara asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke pazcAt kuzavaradvIpa samudra hai aura isake bAda bhI asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke pazcAt kauMcavara dvIpa hai / punaH asaMkhapAta dvIpa-samudroM ke pazcAta prAbharaNoM Adi ke sadaza zubha nAma vAle dvIpasamudra haiM / 12 / yathA---- Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 {anuyogadvArasUtra prAbharaNa, vastra, gaMdha, utpala, tilaka, padma, nidhi, ratna, barSadhara, hRda, nadI, vijaya, vakSaskAra, kalpendra / 13 / kuru, maMdara, AvAsa, kaTa, nakSatra, candra, sUryadeva, nAga, yakSa, bhuta grAdi ke paryAyavAcaka nAmoM vAle dvIpa-samudra asaMkhyAta haiM aura anta meM svayaMbhUramaNadvIpa evaM svayaMbhramaNasamudra hai| yaha madhyalokakSetrapUrvAnupUrvI kI baktavyatA hai / 170. se ki taM pacchANupumbI ? pacchANupubdhI sayaMbhuramaNe ya bhUe ya jAva jaMbuddIve / se taM pcchaannuputhvii| [170 pra.] bhagavan ! madhyalokakSetrapazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [170 u.] Ayugman ! svayaMbhUramaNasamudra, bhUtadvIpa aAdi se lekara jambudvIpa paryanta vyutkrama se dIpa-samudroM ke upanyAsa karane ko madhyalokakSetrapazcAnupUrvI kahate haiN| 171. se ki taM aNANupuvI ? aNANupuvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe asaMkhejjagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabhAso durUvUNo / se taM annaannupuvyo| [171 pra.] bhagavan ! madhyalokakSetraanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? 171 u.] aAyuSman ! madhyalokakSetraanAnurvI kI vaktavyatA isa prakAra hai-ka se prArambha kara asaMkhyAta paryanta kI zreNI sthApita kara unakA parampara guNAkAra karane para niSpanna rAzi meM se Adya aura antima ina do bhaMgoM ko chor3akara madhya ke samasta bhaMga madhyalokakSetraanAnapUrvI kahalAte haiN| vivecana-prastuta sUtroM meM madhyalokakSetrAnupUrvI kA nirUpaNa kiyA hai| madhyalokavartI asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke madhya meM pahalA dvIpa jambUdvIpa hai aura usake bAda yathAkrama se pAge-Age samudra aura dvIpa haiN| unameM prathama dvIpa kA nAma jambUvRkSa se upalakSita hone se jambUdvIpa hai aura asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke anta meM svayaMbhUramaNa nAmaka samudra hai| ye sabhI dvIpa-samudra dune-dUne vistAra vAle, pUrva-pUrva dvIpa samudra ko veSTita kiye hue aura cUr3I ke AkAra vAle haiN| lekina jambUdvIpa lavaNasamudra se ghirA huA thAlI ke AkAra kA hai / isake dvArA anya koI samudra veSTita nahIM hai / ina asaMkhyAta dvIpa-samudroM kI nizcita saMkhyA ar3hAI uddhAra sAgaropama ke samayoM kI saMkhyA ke barAbara hai| madhyaloka kA bhI madhya yaha jambudvIpa eka lAkha yojana lambA-caur3A hai aura isake bhI madhya meM eka lAkha yojana UMcA sumeruparvata hai jo adho, madhya evaM Urdhva loka ke vibhAga kA kAraNa hai| gAthokta puSkara se lekara svayaMbhUramaNa taka ke zabda kramazaH usa-usa nAma vAle dvIpa aura samudra donoM ke vAcaka jAnanA caahie| gAthokta dvIpa saMkhyA meM bhinnatA---gAthA meM nandIzvaradvIpa ke anantara aruNavara, kuMDala aura rucaka ina tIna nAmoM kA ullekha hai, lekina anuyogadvAraNi meM aruNavara, aruNAvAsa, kuNDalavara Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] [111 zaMkhabara, rucakavara ina pAMca nAmoM ko ginAyA hai / isa prakAra cUrNi ke mata se rucakabara kA krama terahavAM aura gAthAnusAra gyArahavAM hai| samudrIya jaloM kA svAda-lavaNasamudra lavaNa ke samAna rasa vAle jala se pUrita hai| kAloda evaM puSkaroda kA jala zuddhodaka ke rasa-samAna rasa vAlA hai| bAruNoda vAruNIrasavat , kSIroda kSIrarasa jaise, dhRtoda ghRta jaise tathA ikSurasasamudra ikSurasa jaise svAda se yukta jala vAlA hai| isake bAda ke antima svayaMbhUramaNasamudra ko chor3akara zeSa sabhI samudra ikSurasa jaise svAda vAle jala se yukta haiN| svayaMbhUramaNasamudra ke jala kA svAda zuddha jala jaisA hai| sabhI dvIpa-samudroM kA nAmollekha kyoM nahIM sUtrakAra ne asaMkhyAta dvIpa-samudroM ke nAmoM meM se katipaya kA vo ullekha kiyA kintu unake atirikta aMtarAlabartI zeSa dvIpa-samudroM kA nAmollekha isaliye nahIM kiyA hai ki ve asaMkhyAta hai kinta loka meM zaMkha, dhvaja, kalaza, svastika, zrIvatma, rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi jitane bhI padArthoM ke zubha nAma ho sakate haiM, una sabase upalakSita anta galabanI dvIpa-samudroM ke nAma jAna lenA caahiye| UrdhvalokakSetrAnuparcha 172. uDalogakhettANupunvI tivihA pnnnnttaa| taM jahA--punvANupubbI 1 pacchANupuvI 2 aNANupubbI 3 / [172] Urdhva lokakSetrAnupUrvI tIna prakAra kI hai| vaha isa rUpa se----1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI, 3. anaanupuurvii| 173. se ki taM puyANapuccI? punvANupubbI sohamme 1 IsANe 2 saNaMkumAre 3 mAhide 4 baMbhaloe 5 laMtae 6 mahAsukke 7 sahassAre 8 ANate 9 pANate 10 AraNe :11 accute 12 gevejjavimANA 13 aNuttaravimANA 14 IsipalbhArA 15 / se taM pumvaannughuvii| [173 pra.] bhagavan ! UryalokakSetraviSayaka pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [173 u. prAyuSman ! 1. saudharma, 2. IzAna, 3. sanatkumAra, 4. mAhendra, 5. brahmaloka, 6. lAntaka, 7. mahAzukra, 8. sahasrAra, 9. Anata, 10. prANata, 11. pAraNa, 12. acyuta, 13.3veyakavimAna, 14. anuttaravimAna, 15. ISatprArabhArApRthvI, isa krama se Urdhvaloka ke kSetroM kA upanyAsa karane ko UrdhvalokakSetrapUrvAnupUrvI kahate haiN| 174. se ki taM pacchANupubbI ? pacchANupuvo IsipambhArA 15 jAva sohamme 1 / se taM pcchaannupuyii| [174 pra. bhagavan ! UvalokakSetrapazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [174 u.] aAyuSman ! ISatprAgabhArAbhUmi se saudharma kalpa taka ke kSetroM kA vyutkrama se upanyAsa karane ko UrdhvalokakSetrapazcAnupUrvI kahate haiM / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] [anuyogadvArasUtra 175. se kiM taM aNANuyuvvI ? aNANuputhvI eyAe ceva egAdigAe eguttariyAe paNNarasagacchagayAe seDhIe aNNamaNNamAso durUvUNo / se taM annaannupubvii| [175 pra.] bhagavan ! Urdhva lokakSetraanAnupUrvI kise kahate haiM ? [175 u.] aAyuSman ! Adi meM eka rakhakara ekottaravRddhi dvArA nimitta pandraha paryanta kI zreNI meM paraspara guNA karane para prApta rAzi meM se Adi aura aMta ke do bhaMgoM ko kama karane para zeSa bhaMgoM ko UrdhvalokakSetraanAnupUrvI kahate haiN| vivecana--yahA~ UrdhvalokakSetrAna pUrvI kA svarUpa spaSTa kiyA hai| sarvaprathama saudharmakalpa kA upanyAsa isaliye kiyA hai ki vaha prarUpaNakartA se sarvAdhika nikaTa hai / saudharmanAma kA kAraNa yaha hai ki usa kSetra sambandhI (battIsa lAkha) vimAnoM meM saudharmAvataMsakavimAna sarvazreSTha hai aura vaha isa vimAna se yukta hai| isI prakAra se IzAna se lekara acyuta taka ke kalpoM ke IzAnAvataMsaka Adi vimAnoM ke liye bhI samajhanA cAhiye ki una-una kalpoM meM ve-ve vimAna sarvazreSTha haiM, ataeva ye kalpa unhIM nAmoM vAle haiN| ___saudharma se lekara acyuta paryanta ke bAraha devalokoM meM indra, sAmAnika prAdi vargAtmaka bheda hone se ve kalpopapanna kahalAte haiN| veyaka aura anuttara vimAna kalpAtIta saMjJaka haiM / inameM indra Adi bhedarUpa kalpa nahIM pAyA jAtA hai| loka rUpa puruSa kI grIvA ke sthAnApanna vimAnoM kI aveyaka saMjJA hai| inakI kula saMkhyA nau hai aura adho, madhya aura Urdhva ina tIna vargoM meM ye tIna-tIna kI saMkhyA meM sthita haiN| anuttaravimAna anya devavimAnoM se anuttara-zreSThatama hone se anuttara kahalAte haiN| yaha anuttara vimAna kula pAMca haiM, jinake nAma vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha haiN| ye vijayAdi aparAjita paryanta cAra vimAna pUrvAdi cAra dizAoM meM eka-eka sthita haiM aura inake bIca meM sarvArthasiddha vimAna hai| vijayAdi pAMcoM vimAnoM meM samyagdRSTi jIva hI utpanna hote haiM aura nizcita rUpa se ve muktipada prApti ke adhikArI hote haiN| ___ nava graiveyaka taka vimAnoM meM mithyAdRSTi aura samyagdRSTi donoM taraha ke jIva utpanna ho sakate haiN| ISatprAgbhArApRthvI apane prAntabhAga meM bhArAkrAnta puruSa kI taraha kucha jhukI huI hone se ISatprAgbhArA kahalAtI hai| ise siddhazilA bhI kahate haiN| UrdhvalokakSetra saMbandhI pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI saMbandhI vizeSa vaktavyatA anya grAgamoM se samajha lenI caahiye| aba prakArAntara se propanidhiko kSetrAnupUrvI kA varNana hai / aupanidhiko kSetrAnupUrvI ke varNana kA dvitIya prakAra 176. ahavA ovaNihiyA khetANupuvI tivihA pnnnnttaa| taM jahA-- gubvANupubvI 1 pacchANuputhvI 2 aNANupumvI 3 / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] [113 [176] athavA propanidhiko kSetrAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai / yathA--..1 pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anAnupUrvI / 177. se ki taM puvANupubvI ? puvANupuvI egapaesogADhe dupaesogADhe jAva dasapaesogADhe jAva asaMkhejjapaesogADhe / se taM puvaannupudii| [177 pra.] bhagavan ! (aupanidhiko kSetrAnupUrvI saMbandhI) pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [177 u.] AyuSman ! ekapradezAvagADha, dvipradezAvagADha yAvat dasapradezAvagADha yAvat asaMkhyAtapradezAbagADha ke krama meM kSetra ke upanyAsa ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| 178. se ki taM pacchANuputrI ? pacchANupucI asaMkhejjapaesogADhe jAva egapaesogADhe / se taM pcchaannuputrii| [178 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [178 u.] AyuSman ! asaMkhyAtapradezAvagADha yAvat ekapradezAvagADha rUpa meM vyutkrama se kSetra kA upanyAsa pazcAnupUrvI hai| 179. se ki taM aNANuputvo? aNANupunbI eyAe cena egAdiyAe eguttariyAe asaMkhejjagacchagayAe seDhIe annamanabhAso durUvUNo / se taM aNANupubdhI / se taM ovaNihiyA khetANupunvI / se taM khettaannupuvvii| [179 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [179 u.] AyuSman ! eka se prAraMbha kara ekottara vRddhi dvArA asaMkhyAta pradeza paryanta kI sthApita zreNI kA paraspara guNA karane se niSpanna rAzi meM se Adya aura aMtima ina do rUpoM ko kama karane para kSetraviSayaka anAnupUrvI banatI hai| ___ isa prakAra se aupa nidhikI kSetrAnupUrvI kI evaM sAtha hI kSetrAnupUrvI kI vaktavyatA samApta huI jAnanA caahiye| vivecana.. ina cAra sUtroM meM sAmAnya se aupanidhiko kSetrAnupUrvI kA vivecana karake kSetrAnupUrvI kI vaktavyatA kA upasaMhAra kiyA hai / lokAkAza asaMkhyAta pradezapramANa hai| ataH ekapradeza rUpa kSetra se prAraMbha karake tramazaH asaMkhyAta pradeza paryanta ke kSetra kA pUrvAnupUrvI Adi ke rUpa meM ullekha kiyA hai| ava kSetrAnupUrvI ke anantara kramaprApta kAlAnupUrvI kA varNana prAraMbha karate haiN| kAlAnupUrvIprarUpaNA 180. se kiM taM kAlANupuvI? kAlANupuccI duvihA paNNattA / taM jahA--ovaNihiyA ya 1 aNovarNAihayA ya 2 / [180 pra.] bhagavan ! kAlAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [180 u.] AyuSman ! kAlAnupUrvI ke do prakAra haiM, yathA- 1 aupanidhikI aura 2 anaupanidhiko / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114] [anuyogadvArasUtra 181. tatva NaM jAtA ovANihiyA sA ThappA / [181] inameM se (alpa viSaya bAlI hone se abhI vivecana na karane ke kAraNa) aupanidhiko kAlAnupUrvI sthAdhya hai / tathA--- 182. tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA paNNattA / taM jahA-Negama-vavahArANaM 1 saMgahassa ya 2 // [182] anopanidhiko kAlAnupUrvI do prakAra kI kahI gaI hai---1 naigama-vyavahAranayasaMmata aura 2 sNgrhnysmmt| vivecana yaha sUtratraya kAlAnupUrvI ke varNana karane kI bhUmikA rUpa haiN| aba sUtragata saMketAnusAra prathama naigama-vyavahAranayasaMmata anopanidhiko kAlAnupUrvI kA vivecana prAraMbha karate haiM / negama-vyavahAranayasaMmata anaupanidhiko kAlAnupUrvI 183. se ki taM gama-vavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupugyo ? gama-vavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupuTavI paMcavihA paNNatA / taM jahA-aTupayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadasaNayA 3 samotAre 4 aNugame 5 / [183 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata anaupanidhiko kAlAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [183 u.] AyuSman ! (naigama vyavahAranayasaMmata) anaupanidhikI kAlAnupUrvI ke pAMca prakAra kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM- arthapadaprarUpaNatA, 2 bhaMgasamutkIrtanatA, 3 bhaMgopadarzanatA, 4 samavatAra, 5 anugm| vivecana-sUtrokta arthapadaprarUpaNatA prAdi ke lakSaNa pUrva meM batalAye jA cuke haiN| ataeva prasaMgAnurUpa aba unakA maMtavya spaSTa karate haiN| (ka) arthapadaprarUpaNatA 184. se ki taM gama-vavahArANaM aTThapadaparUvaNayA ? gama-vavahArANaM aTThapadaparUvaNayA tisamayadiIe ANupunvI jAva dasasamayaDhiIe ANupubbI saMkhejjasamayaTTiIe ANupubdhI asaMkhejjasamadvitIe aannuputvii| egasamaya dvitIe annaannupuvii| dusamayaTTiIe avttnve| tisamaya dvitIyAo ANuyudhvIo jAva saMkhejjasamadvitIyAo ANuputhvIo asaMkhejjasamayadvitIyAo aannuputvoo| egasamaya dvitIyAo annaannuputviio| dusamayaTTiIyAI avttnvyaaii| se taM gama-vavahArANaM atttthpypruussnnyaa| [184 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvo nirUpaNa] [115 [184 u.] AyuSman ! (nagama-vyavahAranayasaMmata) arthapadaprarUpaNatA kA svarUpa isa prakAra hai-tIna samaya kI sthiti vAlA dravya AnupUrvI hai yAvat dasa samaya, saMkhyAta samaya, asaMkhyAta samaya kI sthitivAlA drabya prAnupUrvI hai| eka samaya kI sthiti vAlA dravya anAnupUrvI hai / do samaya kI sthiti vAlA dravya avaktavyaka hai| tIna samaya kI sthiti vAle aneka dravya prAnupUviyAM haiM yAvat saMkhyAtasamayasthitika, asaMkhyAtasamayasthitika dravya aAnupUrviyAM haiN| eka samaya kI sthiti vAle aneka dravya aneka anAnupUrviyAM haiN| do samaya kI sthiti vAle aneka dravya aneka avaktavyaka rUpa haiN| isa prakAra se naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA kA svarUpa jAnanA cAhiye / 185. eyAe NaM Negama-vavahArANaM aTTaphyaparUvaNayAe jAva bhaMgasamukkittaNayA kjjti| [185] isa naigama-vyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA ke dvArA yAvat bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai| vivecana--ina do sUtroM meM naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI ke pahale bheda arthapadaprarUpaNatA kA prAzaya aura prayojana batAyA hai| arthapadaprarUpaNatA ke prasaMga meM prayukta pAnapUrvI, anAnapUrvI evaM pravaktavyaka zabda ke artha pUrva meM spaSTa kiye jA cuke haiN| ataeva kAla ke varNana ke prasaMga meM jisa dravya kI sthiti kama se kama tIna samaya kI hai, vaha trisamayasthitika dravya AnupUrvI hai| aisA dravya paramANu, dvipradezika, tripradezika yAvat saMkhyAta, asaMkhyAta aura anantapradezika skandha bhI ho sakatA hai| parantu usakI sthiti kama se kama tIna samaya kI honI caahiye| adhika-se-adhika asaMkhyAta samaya kI sthiti vAlA dravya bhI prAnupUrvI rUpa kahA jaaegaa| __ yadyapi kSetrAnupUrvI kI taraha kAlAnupUrvI ke prasaMga meM bhI ullekha to dravyavizeSa kA hai, parantu yahA~ samayatraya Adi rUpa kAlaparyAya se yukta dravya grahaNa kiye haiN| isa prakAra kAla kI tIna prAdi samaya rUpa paryAya aura una paryAyoM vAle dravya meM abheda kA upacAra karake evaM kAlaparyAya ko pradhAna mAnakara kAlaparyAyaviziSTa dravya meM kAlAnupUrvI jAnanA cAhiye / anantasAmayika kAlAnupUrvI kyoM nahIM ?-sUtra meM tIna samaya se lekara asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravya ko kAlApekSayA AnupUrvI rUpa meM grahaNa kiyA hai, kyoMki svabhAva se hI kisI bhI dravya kI ananta samaya kI sthiti nahIM hotI hai| arthAt aisA koI bhI dravya nahIM jisakI sthiti ananta samaya kI ho| isIliye ananta samaya kI sthiti vAlI kAlAnupUrvI kA yahA~ ullekha nahIM kiyA gayA hai| anAnupUrvI aura avaktavya viSayaka vizeSatA-pAnupUrvI meM to trisamaya sthitika se lekara asaMkhyAtasamayasthitika paryanta paramANu Adi dravyoM ko prAnupUrvI ke rUpa meM grahaNa kiyA hai| arthAt Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] anuyogadvArasUtra AnupUrvI meM Adya ikAI tIna samaya hai aura carama asaMkhyAta samaya hai| lekina anAnupUrvI aura pravaktavyaka meM yaha vizeSatA hai anAnupUrvI meM dravya cAhe paramANu se lekara anantANuka rUpa ho, lekina usakI sthiti yadi eka samaya kI hai to vaha kAlApekSayA anAnupUrvI hai / isI prakAra yadi usakI sthiti do mamaya pramANa hai vaha do samaya kI sthiti vAlA hai to vaha pravaktavyaka dravya hai / eka-bahuvacanAntatA kA kAraNa-sUtrakAra ne ekavacana aura bahuvacana kI apekSA AnupUrvI Adi kA nirdeza kiyA hai| usakA kAraNa yaha hai ki tIna grAdi samayoM kI sthiti vAle prAnupUrvI dravya eka-eka vyakti rUpa bhI haiM aura aneka ananta vyakti rUpa bhI haiN| isIliye tIna Adi samaya kI sthiti vAle eka dravya ko eka prAnupUrvI, eka samaya kI sthiti vAle eka dravya ko eka anAnapUrvI aura dvisamaya kI sthiti vAle eka dravya ko eka pravaktavyaka kahA hai| lekina jaba vahI grAnapUrvI Adi dravya vizeSa-bheda kI vivakSA se aneka-vyakti rUpa hote haiM taba vahuvacana kI apekSA prAnupUrviyoM, anAnupUviyoM aura abaktavyako rUpa kahalAte haiN|' sUtra meM arthapadaprarUpaNatA ke prayojana rUpa meM bhaMgasamutkIrtanatA kA saMketa kiyA hai, ata: ava bhaMgasamutkIrtanatA kA nirdeza karate haiM / (kha) bhaMgasamutkIrtanatA 186. se kiM taM gama-bavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? gama-vavahArANaM bhaMgasamukkittagayA asthi ANupunvI asthi aNANupubdhI asthi avattavae, evaM davvANupugvigameNaM kAlANupuvvIe vi te ceva chasvIsaM bhaMgA bhANiyacyA nAva se taM gama-bavahArANaM bhNgsmukkittnnyaa| [168 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA svarUpa hai ? 186 u.] AyuSman ! aAnupUrvI hai, anAnupUrvI hai, pravaktavyaka hai, isa prakAra dravyAnupUrvIvat kAlAnupUrvI ke bhI 26 bhaMga jAnanA cAhiye yAvat yaha naigama vyavahAranayasaMmata bhaMgasatkIrtanatA kA svarUpa hai| 187. eyAe NaM Negama-vavahArANaM jAva ki paoyaNaM ? eyAe NaM Negama-bavahArANaM jAva bhaMgovadaMsaNayA kajjati / [187 pra.] bhagavan ! isa naigama-vyavahAranayasaMmata yAvat ( bhaMgasamutkIrtanatA kA ) kyA prayojana hai ? {187 u.] AyuSman ! isa naigama-vyavahAranayasaMmata yAvat ( bhaMgasamutkIrtanatA ) se bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| 1. sUtra saMkhyA 185 ke sthAna para kisI-kisI prati meM nimnalikhita sUtra pATha hai epAe Na negama-vyavahArANaM aTTamayaparUbaNayAe ki poaNaM? emAe NaM Negama-bavahArANaM prapayaparUnaNayAe aMgama-vavahA rANaM bhaMgasamukttiNayA kjjii| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa [117 _ vivecana--isa sUtrapATha kI vyAkhyA spaSTa hai| dravyAnupUrvI kI taraha kAlAnupUrvA ke prasaMga meM bhI chabbIsa bhaMga jAnanA cAhiye / ve chabbIsa bhaMga isa prakAra haiM--- pAnapUrvI Adi ekavacanAnta tIna pada ke asaMyogI tIna bhaMga haiM aura isI prakAra bahuvacanAnta pada ke tIna bhaMga banate haiN| isa prakAra pRthaka-pRthaka chaha bhaMga ho jAte haiM aura saMyogapakSa meM ina tInoM padoM ke dvisaMyogI bhaga tIna hote haiN| inameM eka-eka bhaMga meM do-do kA saMyoga hone para ekavacana aura bahuvacana ko lekara cAra-cAra bhaMga ho jAte haiN| isa prakAra tInoM bhaMgoM ke dvikasaMyogI kula bhaMga bAraha banate haiM tathA trikasaMyoga meM ekavacana aura bahuvacana ko lekara aATha bhaMga banate haiN| isa prakAra saba bhaMga milAkara (6+12+8=26) chabbIsa hote haiM / dravyAnupUrvI ke prasaMga meM inake nAma batAye jA cake haiN| tadanasAra yahA~ bhI vahI nAma samajha lenA caahiye| aba prayojanarUpa meM saMketita bhagopadarzanatA kA nirUpaNa karate haiN| (ga) bhaMgopadarzanatA 188. se ki taM gama-vavahArANaM bhaMgovadasaNayA ? gama-vavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA tisamayaThitIe ANupuvI egasamayaThitIe aNANaputhvI aNANupuvI dusamayahitIe avattavavae, tisamadvitIyAo ANupuvIo egasamayadvitIyAo aNANupuvIo dusamaya dvitIyAI avattabvayAI / evaM davvANugameNaM te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyavvA, jAva se taM gama-vavahArANaM bhNgovdsnnyaa| (188 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kA kyA svarUpa hai ? 1188 u.] AyuSman ! naigama-vyavahAranayasammata bhaMgopadarzanatA kA svarUpa isa prakAra hai-.. trisamayasthitika eka-eka paramANu Adi dravya prAnupUrvI hai, eka samaya kI sthiti vAlA eka-eka paramANa prAdi dravya anAna parvI hai aura do samaya kI sthiti vAlA paramANa Adi dravya pravaktavyaka hai| tIna samaya kI sthiti vAle aneka dravya 'pAnupUviyAM' isa pada ke vAcya haiN| eka samaya kI sthiti vAle aneka dravya 'anAnapUrviyAM tathA do samaya kI sthiti vAle dravya 'avaktavya' pada ke vAcya haiN| isa prakAra yahA~ bhI dravyAnupUrvI ke pAThAnurUpa chabbIsa bhaMgoM ke nAma jAnane cAhie, yAvat yaha bhagopadarzanatA kA prAzaya hai / vivecana--sUtrArtha kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai tIna samaya kI sthiti vAlA, eka samaya kI sthiti vAlA aura do samaya kI sthiti vAlA eka-eka vyakti rUpa paramANu Adi anantANuka paryanta dravya kramazaH prAnupUrvI, anAnapUrvI aura pravaktavyaka hai| yaha to huyA ekavacanApekSA prAnupUrvI prAdi pada kA vAcyArtha, lekina jaba yahI tIna samaya prAdi kI sthiti vAle pUrvokta dravya vyakti aneka rUpa meM vivakSita hote haiM taba ve 'AnupaviyAM' Adi bahuvacanAnta pada ke vAcya ho jAte haiN| yaha asaMyoga pakSa meM ekavacana ke tIna aura bahuvacana ke tIna, kula chaha bhaMgoM kA kathana hai| lekina prastuta sUtra meM saMyogaja bhaMgoM kI vAcyArtharUpatA kA ullekha nahIM kiyA hai / una bhaMgoM ko dravyAnapUrvI ke samAna samajha lenA caahie| yaha maMgopadarzanatA kI vaktavyatA hai| aba samavatAra kA kathana karate haiM / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] anuyogabArasUtra (gha) samavatAra 189. se ki taM sabhoyAre ? samoyAre gama-vavahArANaM ANupusvidavvAiM kahi samoyaraMti ? jAva tiNi vi saTThANe saTThANe samoyaraMti ti bhANiyavvaM / se taM samoyAre / [189 pra.] bhagavan ! samavatAra kA kyA svarUpa hai ? naigama-vyavahAranayasaMmata aneka AnupUrvI dravyoM kA kahA~ samavatAra (antarbhAva) hotA hai ? yAvat--- 189 u.] tInoM hI sva-sva sthAna meM samavatarita hote haiN| isa prakAra samavatAra kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana- sUtra meM samavatAra saMbandhI prAzaya kA saMketa mAtra kiyA hai| spaSTIkaraNa isa prakAra hai samavatAra arthAt una-una dravyoM kA sva-sva jAtIya dravyoM meM antarbhUta honA / isa apekSA pUrvapakSa ke rUpa meM nimnalikhita prazna haiM--- kyA naigama-vyavahAramayasaMmata samasta prAnupUrvIdravya prAnupUrvIdravyoM meM yA anAnupUrvIdravyoM meM yA pravaktavyakadravyoM meM antarbhUta hote haiM ? isI prakAra ke tIna-tIna prazna anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravya-viSayaka bhI jAnanA cAhiye / isa taraha kula nau prazna haiN| jinakA uttara isa prakAra hai 1. naigama-vyavahAranayasaMmata sabhI prAnupUrvIdravya AnupUrvIdravyoM meM hI samAviSTa hote haiM / kintu anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa nahIM hote haiM / 2. naigama-vyavahAranayamAnya samasta anAnupUrvIdravya apanI jAti (anAnupUrvIdravya ) meM antarbhUta hote haiN| unakA vijAtIya prAnupUrvI yA avaktavya dravyoM meM antarbhAva nahIM hotA hai| 3. naigama-vyavahAranayasaMmata avaktavyadravya avaktavyakadravyoM meM hI antarbhUta hote haiM, anya AnupUrvI Adi dravyoM meM nhiiN| sArAMza yaha ki AnupUrvI, anAnupUrvI aura pravaktavyaka ye tInoM hI prakAra ke dravya apaneapane sthAna (jAti) meM hI antarbhUta hote haiM / (Ga) anugama 190. se kitaM aNugame ? aNugame Navavihe paNNatte / taM jahA saMtapayaparUvaNayA 1 jAva appAbahuM ceva 9 // 15 // [190 pra.] bhagavan ! anugama kA kyA svarUpa hai ? [190 u.] prAyuSman ! anugama nI prakAra kA kahA hai| ve prakAra haiM-1 satpadaprarUpaNA yAvat 9 alpabahutva / kveicana-sUtra meM anugama ke nau prakAroM meM se pahale satpadaprarUpaNatA aura aMtima alpabahutva kA nAmollekha dvArA aura zeSa kA grahaNa jAva-yAvat pada dvArA kiyA hai| una sabhI nau prakAroM ke nAma anukrama se isa prakAra haiM Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnupUrvo nirUpaNa] 1. satpadaprarUpaNatA, 2. dravyapramANa, 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. aMtara, 7. bhAga, 8. bhAva, 9. alpabahutva / ina nau prakAroM ke lakSaNa pUrva kathanAnusAra yahA~ bhI samajha lenA caahiye| inakA vaktavyatA isa prakAra hai(Ga- 1) satpadaprarUparaNatA 191. Negama-vavahArANaM ANupugvidamvAI ki asthi Nasthi ? niyamA tiNi vi asthi / [191 pra.] bhagavan ! naigama vyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM haiM ? [191 u.] AyuSman ! niyamata: ye tInoM dravya haiN| vivecana--sUtra meM anugama ke prathama bheda satpadaprarUpaNatA kA prAzaya spaSTa kiyA hai / vidyamAna padArthaviSayaka pada kI prarUpaNA ko satpadaprarUpaNatA kahate haiN| ataeva jaba aisA prazna kiyA jAtA hai ki naigama-vyavahAranayasaMmata aAnupUrvI, anAnupUrvI evaM pravaktavya dravya haiM yA nahIM? taba isakA uttara diyA jAtA hai--niyamA tiNNi vi asthi-ye tInoM dravya sadaiva asti rUpa haiMniyamata: ye tInoM dravya haiN| yahI satpadaprarUNatA kI vaktavyatA kA Azaya hai / (2) dravyapramANa 192. gama-vavahArANaM ANupunvidavvAI ki saMkhejjAI asaMkhejjAiM aNaMtAI ? tiNi vi no saMkhejjAiM, asaMkhejjAI, no annNtaaii| [192 pra.] bhagavan ! naigama vyavahAranayasammata pAnupUrvI prAdi dravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta hai yA ananta haiM ? [192 u.] AyuSman ! tInoM dravya saMkhyAta aura ananta nahIM haiM, parantu asaMkhyAta haiN| vivecana sUtra meM prAnupUrvI Adi dravyoM ko asaMkhyAta batAyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki loka meM dravya to ananta haiM, kintu tIna samaya Adi kI sthiti vAle pratyeka paramANu Adi kI samayatrayAdi rUpa sthiti eka hI hai| kyoMki yahA~ kAla kI pradhAnatA hai aura dravyabahutva kI gaunntaa| isaliye tIna samaya, cAra samaya Adi kI, eka samaya kI aura do samaya kI sthiti vAle jitane bhI paramANu Adi ananta dravya haiM ve saba apanI-apanI sthiti kI apekSA se eka hI AnupUrvI Adi dravya * rUpa haiM arthAt tIna samaya kI sthiti vAle ananta dravya eka hI prAnupUrvI haiN| isI prakAra cAra samaya kI sthiti bAle ananta dravya eka AnupUrvI haiM yAvat dasa samaya kI sthiti vAle eka AnupUrvI haiM, ityAdi / anAnupUrvo aura avaktavya dravya asaMkhyAta kaise ?- yadyapi eka samaya kI sthiti vAle aura do samaya kI sthiti vAle dravyoM meM pratyeka dravya ananta haiN| lekina loka ke asaMkhyAta pradeza haiM, ata: unake avagAha bheda asaMkhyAta haiN| isaliye eka samaya kI sthiti vAle aura do samaya kI sthiti vAle jitane bhI dravya haiM, unameM se eka-eka dravya meM avagAhanA ke bheda se bhinnatA hai / ataeva isa bhinnatA kI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] [anuyogadvArasUtra vivakSA kI vajaha se pratyeka dravya asaMkhyAta haiM / tAtparya yaha hai ki loka asaMkhyAtapradezI hai, ataH loka meM eka samaya kI sthiti vAle aura do samaya kI sthiti bAle dravyoM ke rahane ke sthAna asaMkhyAta haiN| ataH una asaMkhyAta aAdhAra rUpa sthAnoM meM ye dravya rahate haiN| isaliye eka samaya kI aura do samaya kI sthiti vAle pratyeka dravya meM asaMkhyAtatA siddha hai| (Ga 3, 4) kSetra aura sparzanA prarUpaNA 193. Negama-vavahArANaM ANupusvidavvAiM logassa ki saMkhejjaibhAge hojjA ? pucchaa| egadavvaM paDucca logassa saMkhejjatibhAge vA hojjA jAva asaMkhejjesu vA bhAgesu hojjA desUNe vA loe hojjA, nANAdavvAI paDucca niyamA-savaloe hojjA / evaM aNANupugvi-avattavyadavANi bhANiyavvANi jahA Negama-bavahArANaM khettaannupuviie| [193 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata aneka AnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAta bhAga meM rahate haiM ? ityAdi prazna hai / [ 193 u.] aAyuSman ! eka dravya kI apekSA (samasta prAnupUrvIdravya) loka ke saMkhyAta bhAga meM rahate haiM yAvat asaMkhyAta bhAgoM rahate haiM athavA dezona loka meM rahate haiN| kintu aneka dravyoM kI apekSA niyamataH sarvaloka meM rahate haiM / samasta anAnupUrvI dravyoM aura avaktavya dravyoM kI vaktavyatA bhI naigama-vyavahAranayasammata kSetrAnupUrvI ke samAna hai| 194. evaM phusaNA kAlANupuvIe vi tahA ceva bhANitamvA / [194] isa kAlAnupUrvI meM sparzanAdvAra kA kathana tathaiva (kSetrAnupUrvI jaisA hI) jAnanA caahiye| vivecana- ina do sUtroM meM anugama ke kSetra aura sparzanA ina do dvAroM kA nirUpaNa kiyA hai| kSetradvAra meM prAnupUrvI-trayAdi samaya kI sthiti vAle dravya kA loka ke saMkhyAta prAdi bhAgoM meM rahanA una-una bhAgoM meM unakA avagAha sambhavita hone kI apekSA jAnanA cAhiye tathA tIna Adi samaya kI sthiti vAle sUkSma pariNAmayukta skandha ke dezona loka meM avagAhita hone para eka prAnupUrvI dravya dezona lokavartI hotA hai| aAnupUrvI dravya sarvalokavyApI isaliye nahIM ki sarvalokavyApI to acitta mahAskandha hI hotA hai aura vaha acitta mahAskandha eka samaya taka hI sarvalokavyApI rahatA hai| tadanantara usakA' saMkoca-upasaMhAra ho jAtA hai| use kAla kI apekSA grAnupUrvI dravya nahIM kahA jA sakatA, kyoMki prAnupUrvI dravya kama se kama tIna samaya kI sthiti vAlA hI hotA hai| yadi acitta mahAskandha ko sarvalokavyApI mAnA jAye to phira anAnupUrvI aura pravaktavya dravyoM ke Thaharane kA sthAna na hone ke kAraNa unakA prabhAva mAnanA pdd'egaa| lekina dezona loka meM usakI sthiti mAnane para loka meM kama se kama eka pradeza aisA bhI rahegA jisameM anAnupUrvI aura abaktavyaka dravya ke Thaharane ke liye sthAna mila jAtA hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUoM nirUpaNa] [121 - isI prakAra se eka anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya ke liye samajhanA cAhiye ki ve loka ke asaMkhyAta bhAga meM rahate haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- kSetrAnupUrvI kI taraha kAlAnupUrvI meM bhI eka anAnupUrvI aura eka pravaktavya dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai| kAla kI apekSA kramaza: jisakI eka samaya aura do samaya kI sthiti hai, vaha kSetra kI apekSA bhI eka aura do pradeza meM sthita hotA hai aura ve pradeza loka ke asaMkhyAtaveM do Adeza maladhArIyAvRtti meM nimnalikhitado prAdezAntaroM kA ullekha hai--1. pAesaMtareNa vA savva pucchA hojjA / 2. mahAkhaMdhavajjamannadazvesu pAillA caupucchAsu hojjA / prathama aAdeza kA saMketa anAnupUrvI ke avagADha hone ke prasaMga meM kiyA hai| vaha prakArAntara se sUtrokta saMkhyeya Adi pAMcoM pRcchAoM meM labhya hai| tAtparya yaha huA ki eka samaya kI sthiti vAle anAnupUrvIdravya meM se koI eka dravya loka ke saMkhyAta bhAga meM, koI eka asaMkhyAta bhAga meM, koI eka saMkhyAta bhAgoM meM koI eka asaMkhyAta bhAgoM meM aura koI eka sarvaloka meM rahatA hai tathA nAnA anAnupUrvIdravyoM ko apekSA ve sarvaloka meM bhI rahate haiM / kyoMki eka samaya kI sthiti vAle anAnupUrvI dravyoM kA sarvatra sattva hai| eka anAnupurvIdravya kA sarvaloka meM rahanA acitta mahAskandha kI daMDa, kapATa Adi avasthAoM kI apekSA jAnanA caahie| kyoMki ye daMDAdi avasthAyeM prAkAra bheda se paraspara bhinnabhinna haiM aura eka-eka samayavartI haiN| ata: eka-eka samayavartI hone ke kAraNa ve pRthak-pRthaka anAnupUrvIdravya haiN| dUsare prAdeza kA sambandha pravaktavya dravya se hai| do samaya kI sthiti vAlA koI eka avaktavya kadravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM, koI asaMkhyAtaveM bhAga meM, koI saMkhyAta bhAgoM meM aura koI asaMkhyAta bhAgoM meM avagADha hotA hai. kinta sarvaloka meM avagAha nahIM hotA hai| kyoMki sarvaloka meM abagADha to mahAskandha hotA hai aura vaha do samayoM kI sthiti vAlA nahIM hai| isI kAraNa avaktavyakadravya ke viSaya meM pAMcavA~ vikalpa sambhava nahIM hai / nAnA pravaktavyakadravyoM kI sarvalokavyApitA svata: siddha hI hai| sparganA ke liye kSetrAnupUrvIvata samajhane ke saMketa kA tAtparya yaha hai ki kSetrAnupUrvI kI taraha kAlAna pUrvI meM bhI eka-eka pAna pUrvIdravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga, asaMkhyAtaveM bhAga, saMkhyAta bhAgo, asaMkhyAta bhAgoM athavA degona loka kA aura aneka dravyoM kI apekSA sarvaloka kA sparza karate haiN| tathA--.. eka-gAka anAnaparvI aura avaktavya ka dravya loka ke mAtra asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM / kintu saMkhyAtaveM bhAga, saMkhyAtaveM bhAgoM, asaMkhyAtaveM bhAgoM aura dezona loka kA sparza nahIM karate haiN| vividha dravyoM kI apekSA niyamataH sarvaloka kA sparNa jAnanA cAhiye / (Ga 5) kAlaprarUpaNA 195. [1] Negama-bavahArANaM ANupugvidanvAI kAlato kevaciraM hoMti ? egaM dadhvaM paDucca jahaNaNaM tiNi samayA ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, nANAdabvAiM paDucca smvddhaa| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] [anuyogahArasUtra . [195-1 pra.] bhagavan ! naMgama-vyavahAranayasammata prAnupUrvIdravya kAlApekSA (prAnupUrvI rUpa meM) kitane kAla taka rahate haiN| [195-1 u.] aAyuSman ! eka prAnupUrvIdravya kI apekSA jaghanya sthiti tIna samaya kI aura utkRSTa sthiti asaMkhyAta kAla kI hai / aneka AnupUrvIdravyoM kI apekSA sthiti sarvakAlika hai / [2] gama-vavahArANaM aNANupugvidavvAI kAlo kevaciraM hoMti ? egadannaM paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM ekkaM samayaM, nANAdambAiM paDucca smvddhaa| [195-2 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasaMmata anAnupUrvIdravya kAlApekSA (anAnupUrvI rUpa meM) kitane kAla taka rahate haiM ? [195-2 u.] AyuSman ! eka dravyApekSayA to ajaghanya aura anutkRSTa sthiti eka samaya kI tathA aneka dravyoM kI apekSA sarvakAlika hai / [3] gama-vavahArANaM avattavvayadavvAiM kAlato kevaciraM hoMti ? eNaM davvaM paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM do samayA, nANAdabvAiM paDucca svvddhaa| [195-3 pra.] bhagavana ! naigama-vyavahAranayasammata avaktavyakadravya kAlApekSayA (pravaktavyaka rUpa meM) kitane kAla rahate haiM ? [195-3 u.] prAyuSman ! eka dravya kI apekSA ajaghanya anutkRSTa sthiti do samaya kI hai aura aneka dravyoM kI apekSA sthiti sarvakAlika hai / vivecana----yahA~ anugama ke pAMcaveM kAladvAra kI prarUpaNA kI hai| eka pAnapUrvIdravya kI jaghanya sthiti tIna samaya aura utkRSTa sthiti asaMkhyAta samaya kI batAne kA kAraNa yaha hai ki grAnapUrvIdravyoM meM tIna samaya kI sthiti bAle dravya sabase kama haiM aura ve tIna samaya taka hI prAnapavIM ke rUpa meM rahate haiN| isaliye ekavacanAnta pAnaparvI idravyoM kI jaghanya sthiti tIna samaya pramANa kahI hai aura asaMkhyAta samaya kI sthiti kahane kA kAraNa yaha hai ki vaha dravya asaMkhyAta kAla ke bAda grAnupUrvI rUpa meM rahatA hI nahIM hai| nAnA pAnupUrvIdravyoM kI apekSA sthiti sarvakAlika isaliye hai ki nAnA prAnupUrvI dravyoM kA sadaiva sadbhAva rahatA hai| eka-eka anAnapUrvI aura pravaktavyaka dravya kI sthiti mAtra kramaza: eka samaya aura do samaya pramANa hone se ina donoM ke viSaya meM jaghanya aura utkRSTa kI apekSA vicAra kiyA jAnA sambhava nahIM hone se ajaghanya aura anutkRSTa kAla sthiti eka aura do samaya kI batalAI hai| kyoMki eka samaya kI sthiti vAlA dravya anAnupUrvI aura do samaya kI sthiti vAlA dravya pravaktavyaka hai / nAnA anAnupUrvI aura pravaktavyaka dravya sarvakAla meM sambhava hone se unakI sthiti sarvAddhA pramANa hai| (Ga 6.) antaraprarUpaNA 196. [1] Negama-vavahArANaM ANupugvidavyANamaMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? egadavvaM paDucca jaharaNeNaM ega samayaM ukkoseNaM do samayA, nANAdabvAiM paDucca natthi aMtaraM / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa |123 196-1 pra. bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata AnupUrvI dravyoM kA kAlApekSayA antara kitane samaya kA hotA hai ? [196-1 u.] aAyuSman ! eka dravya kI apekSA jaghanya antara eka samaya aura utkRSTa antara do samaya hai / kintu aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai| [2] gama-vavahArANaM praNANupugvidavvANaM aMtaraM kAlato kevaciraM hoti ? egadavvaM paDucca jahaNNeNaM do samayA upakoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, NANAdavyAI paDunaca gatpi aMtaraM / [196-2 pra.] bhagavan ! kAlApekSayA naigama-vyavahAranayasammata anAnupUrvI dravyoM kA antara kitane samaya kA hotA hai ? [196-2 u./ AyuSman ! eka dravya kI apekSA jaghanya antara do samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla kA hai| aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / [3] gama-bavahArANaM avattanvagadamvANaM pucchaa| egadavvaM paDucca jahaNNaNaM ega samaya ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, jANAvaThavAiM paDucca pariNa aNtrN| [196-3] anAnupUrvIdravyoM kI taraha naigama-vyavahAranayasammata avaktavyakadravyoM ke viSaya meM bhI prazna hai| eka dravya kI apekSA avaktavyakadravyoM kA antara eka samaya kA aura utkRSTa asaMkhyAta kAla pramANa hai / aneka dravyoM kI apekSA antara nahIM hai / vivecana-yahA~ prAnupUrvI Adi dravyoM kA antara-virahakAla batalAyA hai| ve apane prAnupUrvI Adi rUpoM ko chor3akara anya parimANa se pariNata hokara punaH usI rUpa meM kitane samaya bAda pariNata ho jAte haiM ? eka AnupUrvIdravya kA jaghanya aura utkRSTa antara kramazaH eka aura do samaya batAne kA kAraNa yaha hai ki yadi tIna samaya kI sthiti vAlA koI vivakSita eka prAnupUrvIdravya prAnupUrvI rUpa apane pariNAma ko chor3akara kisI dUsare pariNAma se eka samaya taka pariNata rahakara punaH usI pariNAma se tIna samaya kI sthiti vAlA bana jAtA hai taba jaghanya antara eka samaya kA hotA hai aura jisa samaya vahI dravya do samaya taka pariNAmAntara se pariNata banA rahakara bAda meM tIna samaya kI sthiti vAlA banatA hai to usa dazA meM utkRSTa do samaya kA antara hotA hai| yadi pariNAmAntara se pariNata banA huA vaha dravya kSetrAdi saMbandha ke bheda se do samaya se adhika samaya taka bhI rahatA hai to usa samaya bhI vaha usa sthiti meM bhI pAnupUrvitva kA anubhavana karatA hai aura taba vaha antara hI nahIM hotA hai| nAnA dravyoM kI apekSA antara nahIM kahane kA kAraNa yaha hai ki tIna samaya kI sthiti vAle koI na koI dravya loka meM sarvadA rahate haiN| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] [anuyogadvArasUtra anAnapUrvI dravyoM meM eka dravya kI apekSA jadhanya do samaya aura utkRSTa asakhyAta kAla kA antara batAne kA kAraNa yaha hai ki eka samaya kI sthiti vAlA eka anAnapUrvI dravya jisa samaya kisI anya rUpa meM do samaya taka pariNata rahakara bAda meM punaH usI apanI sthiti meM pA jAtA hai taba jaghanya se do samaya kA antara mAnA jAtA hai aura yadi pariNAmAntara se pariNata hA eka samaya taka rahatA hai to vaha antara hI nahIM hotA hai| kyoMki usa sthiti meM bhI vaha eka samaya kI sthiti vAlA hone se anAnupUrvI rUpa hI hai aura yadi do samaya ke bAda bhI pariNAmAntara se pariNata banA rahatA hai to jaghanyatA nahIM hai / jaba vahI dravya asaMkhyAta kAla taka pariNAmAntara se pariNata rahakara puna: eka samaya kI sthiti vAle pariNAma ko prApta karatA hai taba utkRSTa asaMkhyAta kAla kA grantara hotA hai / nAnA dravyoM kI apekSA antara na kahane kA kAraNa yaha hai ki loka meM sarvadA unakA sadbhAva rahA karatA hai| ekavacanAnta avaktavyadravya ke jaghanya aura utkRSTa antara ke liye yaha samajhanA cAhiye ki do samaya kI sthiti vAlA koI pravaktavyakadravya pariNAmAntara se pariNata huA eka samaya taka rahatA hai aura bAda meM punaH vaha do samaya kI sthiti ko prApta kara letA hai taba virahakAla jaghanya rUpa meM eka samaya hai aura jaba do samaya kI sthiti vAlA koI avaktavyadravya asaMkhyAta kAla taka pariNAmAntara se pariNata rahakara puna: do samaya kI apanI pUrva sthiti meM prAtA hai taba usakA antara asaMkhyAta kAla kA mAnA jAtA hai / nAnA avaktavyadravyoM kA loka meM sarvadA sadbhAva pAye jAne se antara nahIM hai| (Ga 7) bhAgadvAra 197. Negama-vavahArANaM prANupumvidanvAiM sesadabvANaM kaibhAge hojjA ? pucchaa| jaheva khettaannupuviie| [197 pra.] bhagavan ! naigama-vyavahAranayasammata prAnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kitaneveM bhAga pramANa haiM ? |197 u.] AyuSman ! yahA~ kAlAnupUrvI ke prasaMga meM tInoM dravyoM ke liye kSetrAnupurvI jaisA hI kathana samajhanA caahiye| . vivecana-sUtra meM kAlAnupUrvI ke bhAgadvAra kA varNana karane liye kSetrAnupUrvI ke bhAgadvAra kA atideza kiyA hai aura kSetrAnupUrvI ke prasaMga meM dravyAnupUrvI kA atideza kiyA hai / prAzaya yaha huA ki dravyAnupUrvI ke bhAgadvAra dvAra kI taraha isa kAlAnapUrvI ke bhAgadvAra kI bhI vaktavyatA jAnanI caahiye| saMkSepa meM vaha isa prakAra hai samasta prAnupUrvIdravya zeSa dravyoM kI apekSA asaMkhyAtabhAgoM se adhika --asaMkhyAtaguNita haiM aura zeSa dravya-anAnapUrvI evaM pravaktavyaka dravya-inakI apekSA asaMkhyAtabhAga nyUna haiM, isakA kAraNa ke anAna pUrvI eka samaya kI sthiti rUpa eka sthAna ko aura pravaktavyakadravya dvisamaya kI sthiti rUpa eka sthAna ko hI prApta hai, kintu prAnupUrvIdravya tIna-cAra-pAMca Adi samaya kI sthiti rUpa sthAnoM se lekara asaMkhyAta samaya taka kI sthiti rUpa sthAnoM ko prApta karatA hai / isa prakAra prAnapUrvIdravya zeSa dravyoM kI apekSA asaMkhyAtabhAgoM se adhika aura zeSa do dravya usakI apekSA asaMkhyAtabhAga nyUna hote haiN| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ana yUrU nirUpaNa! |125 (8,9) bhAva aura alpabahatva dvAra 198. bhAvo vi taheva / appAbahuM pi taheva neyanvaM jAva se taM aNugame / se taM gama-vavahArANaM aNIvaNihiyA kaalaannupuvii| [198] bhAvadvAra aura alpavahutva kA bhI kathana kSetrAnupUrvI jaisA hI samajhanA cAhiye yAvat anugama kA yaha svarUpa hai| isa prakAra naigama-vyavahAranayasammata anaupanidhikI kAlAnupUrtI kA varNana pUrNa humA / vivecana---sUtra meM kSetrAnupUrvI kI bhAva aura alpabahutva kI prarUpaNA kI taraha kAlAnupUrvI ke bhI ina donoM dvAroM kA kathana karane kA ullekha karate hue anu gama aura naigama-vyavahAra nayasammata anaupanidhikI kAlAnu pUrvI ke varNana kI samApti kI sUcanA dI gaI hai / bhAva aura alpabahatva prarUpaNA kA sArAMza isa prakAra haiAnupUrvI, anAnupUrvI aura pravaktavyaka ye tInoM dravya sAdi pAriNAmika bhAva vAle haiN| inakA alpavahutva isa prakAra jAnanA cAhiye-samasta pravaktavyadravya svabhAva se hI kama hone se zeSa do dravyoM kI apekSA alpa haiM / anAnupUrvIdravya abaktavyakadravyoM kI apekSA vizeSAdhika tathA aAnupUrvIdravya ina donoM dravyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNa adhika haiM / yaha asaMkhyAtaguNAdhikatA pUrvokta bhAgadvAra kI taraha yahA~ jAnanA caahiye| ___ isa prakAra naigama-vyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA varNana karane ke pazcAt ava maMgrahanayamAnya anopanidhiko kAlAnupUrvI kA vicAra kiyA jAtA hai| saMgrahanayamAnya anaupanidhiko kAlAna pUrvI / 199. se ki taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANapuvI ? saMgahassa praNoviihayA kAlANupuvI paMcavihA pnnnnttaa| taM jahA--aTupayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA 2 bhaMgovadasaNayA 3 samotAre 4 aNugame 5 / [199 pra.] bhagavana ! saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [199 u.] AyuSman ! saMgrahanayasammata anaupanidhikI kAlAnupUrvI pAMca prakAra kI hai / ve prakAra haiM- 1. arthapadaprarUpaNanA, 2. bhaMgasamutkIrtanatA, 3. bhaMgopadarzanatA, 4. samavatAra aura 5. anugama / vivecana--arthapadaprarUpaNatA Adi ke lakSaNa pUrva meM kahe jA cuke haiN| Age unake prAzaya kA nirdeza karate haiN| saMgrahanayasaMmata arthapadaprarUpaNatA Adi 200. se ki taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ? saMgahassa aTThapayaparUvaNayA eyAI paMca vi dArAI jahA khettANapubbIe saMgahassa tahA kAlANupuvIe vibhANiyavANi, gavaraM ThitIabhilAvo jAva se taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupuvI / se taM praNovaNihiyA kaalaannupugvii| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] amuyogadvArasUtra 1200 pra.] bhagavan ! saMgrahanayasammata arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? [200 u.] AyuSman ! ina pAMcoM dvAroM kA kathana saMgrahanayasammata kSetrAnupUrvI kI taraha samajha lenA cAhiye / vizeSa yaha ki 'pradezAvagADha' ke badale 'sthiti' kahanA cAhiye yAvat isa prakAra se saMgrahanayasaMmata anIpanidhiko kAlAnupUrvI aura anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA varNana huaa| vivecana--sUtra meM saMgrahanayasaMmata anaupanidhiko kSetrAna pUrvI ke atideza dvArA kAlAnupUrvI ke pAMca padoM kA varNana kiyA hai / kSetrAnupUrvI saMbandhI ina pAMca padoM kA vistAra se varNana pUrva meM kiyA gayA hai / tadanumAra pradezAvagADhatA ke sthAna para 'samayasthitika' pada kA prayoga karake jaisA-kA-taisA varNana yahA~ samajha lenA cAhiye / isa prakAra se samasta anaupanidhikI kAlAnapUrvI kA varNana karane ke anantara aba alpavaktavya hone se sthApya mAnI gaI aupanidhikI kAlAnupUrvI kI vyAkhyA karate haiM / propanidhiko kAlAnupUrvI : prathama prakAra 201. [1] se kiM taM provaNihiyA kAlAgupunvI ? ovaNihiyA kAlANupubvI tivihA pnnttaa| taM jahA-punvANupugyo 1 pacchANupugyo 2 praNANuputhyo 3 / [20 1-1 pra.] bhagavan ! aupanidhikI kAlAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [20 1-1 u. prAyuSman ! aupanidhikI kAlAnupUrvI ke tIna prakAra haiM--1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI aura 3. anAnupUrvI / [2] se ki taM puSvANupuSvI ? puSvANupubdhI egasamayaThitIe dusamayaThitIe tisamayaThitIe jAva dasasamayaThitIe nAva saMkhejjasamayaThitIe asaMkhejjasamayaThitIe / se taM pussyaannupubbii| [201-2 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [201-2 u. AyuSman ! pUrvAnuparvI kA svarUpa isa prakAra hai--eka samaya kI sthiti vAle, do samaya kI sthiti vAle, tIna samaya kI sthiti vAle yAvat dasa samaya kI sthiti vAle yAvat saMkhyAta samaya kI sthiti vAle, asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM kA anukrama se upanyAsa karane ko (opanidhikI) pUrvAnupUrvI kahate haiM / [3] se ki taM pacchANupumvI ? pacchANupuvI asaMkhejjasamayaThitIe jAya ekkasamayaThitIe / se taM pcchaannupukhkhii| 1201-3 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [201-3 u.] AyuSman ! asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle se lekara eka samaya paryanta kI sthiti vAle dravyoM kA-vyutkrama se upanyAsa karanA pazcAnupUrvI hai / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] 127 [4] se ki taM aNANupuvI? praNANupubdhI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe asaMkhejagacchagayAe seDhoe aNNamaNNabhAso durUvaNo / se taM annaannuputrii| [201-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [201-4 u.] AyuSman ! anAna pUrvI kA svarUpa isa prakAra jAnanA ki eka se lekara asaMkhyAta paryanta eka-eka kI vRddhi dvArA niSpanna zreNI meM paraspara guNAkAra karane se prApta mahArAzi meM se prAdi aura aMta ke do bhaMgoM se nyUna bhaMga anAnupUrvI haiN| vivecana--sUtra meM aupanidhikI kAlAnaparvI kA varNana kiyA gayA hai| sUtra kA prAzaya spaSTa hai ki Adi se prAraMbha kara aMta taka kA krama pUrvAnupUrvI, vyutkrama se-anta se prAraMbha kara Adi taka kA krama pazcAnaparvI tathA ana krama evaM vyutkrama se Adi aura aMta ke do sthAnoM ko chor3akara zeSa sabhI bIca ke bhaMga anAnupUrvI rUpa haiN| prAdi bhaMga pUrvAnupUrvI aura aMtima bhaga pazcAnupUrvI rUpa hone se inako grahaNa na karane kA kathana kiyA hai| aba prakArAntara se aupanidhikI kAlAnupUrvI kA varNana karate haiM / propanidhiko kAlAnapavI : dvitIya prakAra 202. [1] ahavA ovaNihiyA kAlANupugvI tivihA paNNattA / taM jahA-puthvANapucI 1 pacchANuputhvI 2 aNANupuccI 3 / [202-1] athavA propanidhikI kAlAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai / jaise-1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI, 3. anAnupUrvI / _[2] se ki taM puzvANuputhvI ? puvANupubbI samae prAvaliyA ANApANU thove lave muhutte divase ahorate pakkhe mAse ud prayaNe saMvacchare juge vAsasae vAsasahasse vAsasatasahasse punvaMge pugve tuDiyaMge tuDie aDaDaMge aDaDe avavaMge avave hUhuyaMge hue uppalaMge uppale paumaMge paume galiNaMge NaliNe athaniuraMge athaniure auyaMge aue nauyaMge naue pauyaMge paue caliyaMge calie sosapaheliyaMge sIsapaheliyA paliobame sAgarovame osappiNI ussapiNI poggalapariyaTTe tItaddhA aNAgataddhA smvddhaa| se taM pugdhANuputhvI / [202-2 pra. bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA ravarUpa hai ? [202-2 u. prAyuSman ! samaya, AvalikA, pAnaprANa, stoka, lava, muhUrta, divasa, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, varSazata, varSasahasra, varSazatasahasra, pUrvAga, pUrva, truTitAMga, truTita, aDaDAMga, aDaDa, avavAMga, avava, huhukAMga, huhuka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, arthanipurAMga, arthanipura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga, zIrSaprahelikA, palyopama, sAgaropama, avasarpiNI, utsarpiNI, pudgalaparAvarta, atItAddhA, anAgatAddhA, sarvAddhA rUpa krama se padoM kA upanyAsa karanA kAla saMbandhI pUrvAnupUrvI hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 [anuyogadvArasUtra [3] se ki taM pacchANupubdhI ? ....... pacchANuputvI samvaddhA aNAgataddhA jAva samae / se taM pacchANupubyo / |202-3 pra.] bhagavan ! pazcAnapUrvI kA kyA svarUpa hai ? [202-3 u.] aAyuSman ! marvAddhA, anAgatAddhA yAvat samaya paryanta vyutkrama se padoM kI sthApanA karanA pazcAnupUrvI hai / [4] se ki taM aNANuputvo? aNANapugnI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe aNNamaNabhAso durUvaNe / se taM aNANupucI / se taM provaNihiyA kAlANupubbo / se taM kaalaannuputhvii| {202-4 pra.] bhagavan ! anAnaparvI kA svarUpa kyA hai ? [202-4 u.] aAyuSman ! inhIM kI (samayAdi kI) eka se prAraMbha kara ekottara vRddhi dvArA sarvAddhA paryanta kI zreNI sthApita kara paraspara guNAkAra se niSpanna rAzi meM se prAdya aura aMtima do bhaMgoM ko kama karane ke bAda bace zeSa bhaMga anAnupUrvI haiM / isa prakAra se propanidhikI kAlAnupUrvI aura sAtha hI kAlAnupUrvI kA varNana pUrNa huaa| vivecana--sUtra meM prakArAnta ra se gropanidhikI kAlAnupUrvI kA svarUpa batAyA hai aura aMta meM kAlAnupUrvI ke varNana kI samApti kA saMketa kiyA hai| sUtrokta propanidhikI kAlAnupUrvI kI vaktavyatA kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai aupanidhikI kAlAnupUrvI ke donoM prakAroM ke avAntara bhedoM ke nAma samAna haiN| prathama prakAra meM kAla aura dravya kA abhedopacAra karake samayaniSTha dravya kA kAlAnupUrvI ke rUpa meM aura dUsare prakAra meM kAlagaNanA ke krama kA kathana kiyA hai| samaya kAla kA sabase sUkSma aMza aura kAla gaNanA kI prAdya ikAI hai| isase samasta prAvalikA Adi rUpa kAla saMjJAnoM kI niSpatti hotI hai| isIliye sUtrakAra ne sarvaprathama isakA upanyAsa kiyA hai / samaya grAdi kA varNana prAge kiyA jaaegaa| samaya se lekara sarvAddhA paryanta anukrama se upanyAsa pUrvAnupUrvI, vyutkrama se upanyAsa pazcAnupUrvI evaM pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI gaNanA ke aAdya bhaMga ko chor3a kara yatheccha kisI bhI bhaMga se upanyAsa karanA anAnupUrvI rUpa hai / isa prakAra samagra rUpa se kAlAnupUrvI kA varNana karane ke anantara atra kramaprApta utkIrtAnupUrvI kA nirUpaNa karate haiM / utkIrtanAnupUrvInirUparaNa 203. [1] se ki taM ukkittaNANupubbI ? ukkittaNANuputvI tivihA paNattA / taM jahA-punvANupuvvI 1 pacchANupubvI 2 aNANupunvI 3 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa] [129 |203-5 pra. bhagavan ! utkIrtanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [203-1 u.] AyuSman ! utkIrtanAnupUrvI ke tIna prakAra haiN| yathA-1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI, 3, anAnupUrvI / [2] se kiM taM puvvANapuvI ? puvANupuvI usabhe 1 ajie 2 saMbhave 3 abhiNaMdaNe 4 sumatI 5 paumappabhe 6 supAse 7 caMdappahe 8 suvihI 9 sItale 10 sejjase 11 vAsupujje 12 vimale 13 aNate 14 dhamme 15 saMtI 16 kuthU 17 are 18 mallI 19 muNisuvvae 20 NamI 21 ari?NemI 22 pAse 23 vaddhamANe 24 / se taM puvaannupuvii| 1203-2 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? 203-2 u.] aAyuSman ! pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye--1. RSabha, 2. ajita, 3. saMbhava, 4. abhinandana, 5. sumati, 6. padmaprabha, 7. supArzva, 8. candraprabha, 9. suvidhi, 10. zItala, 11. zreyAMsa, 12, vAsupUjya, 13. vimala, 14. ananta, 15. dharma, 16. zAMti, 17. kuntha, 18. ara, 19. malli, 20. munisuvrata, 21. nami, 22. ariSTanemi, 23. pArva, 24. vardhamAna, ima krama se nAmoccAraNa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| [3] se ki taM pacchANupuTavI ? pacchANupuvI baddhamANe 24 pAse 23 jAva usame 1 / se taM pacchANupuvI / 203-3 pra. | bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? 1203-3 u.] mAyugman / vyutkrama se arthAt vardhamAna, pArzva se prAraMbha karake prathama Rpabha paryanna nAmoccAraNa karanA pazcAnupUrvI hai / [4] se ki taM praNANapuvI ? aNANuyudhvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe caudhIsagacchagayAe seDhIe agaNamaNNanbhAso durUvaNe / se taM praNANupuvI / se taM ukkittnnaannupuvii| [203-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? |203-4 u.| prAyuSman ! inhIM kI (RSabha se vardhamAna paryanta kI eka se lekara eka-eka kI vaddhi karake cauvIsa saMkhyA kI zreNI sthApita kara paraspara guNAkAra karane se jo rAzi banatI hai usameM me prathama aura aMtima bhaMga ko kama karane para zeSa bhaMga anAnupUrvI haiN| vivecana--sUtra meM utkIrtanApUrvI kI vyAkhyA kI hai| nAma ke uccAraNa karane ko utkIrtana kahate haiM aura isa utkIrtana kI paripATI utkIrtanAnupUrvI kahalAtI hai| RSabha, ajita prAdi kA krama se vardhamAna paryanta paripATI rUpa meM nAmoccAraNa karanA utkIrtanAnupUrvI kA prathama bheda pUrvAnupUrvI hai / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] [anuyogadvArasUtra ina RSabha Adi ke nAmoccAraNa meM RSabhanAtha sabase prathama utpanna hue haiM, isaliye unakA prathama nAmoccAraNa kiyA hai / tadanantara jisa krama se ajita prAdi hue usI krama se unakA uccAraNa kiyA hai| pazcAnupUrvI meM vardhamAna ko grAdi karake RSabha pada ko aMta meM uccArita kiyA jAtA hai| eka se lekara cauvIsa aMkoM kA paraspara guNA karane para jo rAzi utpanna ho, usameM prAdi-aMta ke do bhaMgoM ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiM / RSabha Adi ke utkIrtana kA kAraNa-isa zAstra meM prAvazyaka kA prakaraNa hone para bhI anAnupUrvI meM sAmAyika Adi kA utkIrtana na kahakara prakaraNabAhya RSabha Adi kA utkIrtana karane kA kAraNa yaha hai ki yaha zAstra sarvavyApaka hai / isI bAta kA samarthana karane ke liye RSabha Adi kA utkIrtana kiyA hai aura unake nAma kA uccAraNa karanA isaliye yukta hai ki ve tIrthakartA haiN| inake nAma kA uccAraNa karane vAlA zreya ko prApta kara letA hai| zeSa sUtrastha padoM kI vyAkhyA sugamya hai / garaNanAnuparvo prarUparaNA 204. [1] se ki taM gaNaNANupuccI ? gaNaNANupuvI tivihA paNNattA / taM jahA--puvANuputrI 1 pacchANapasvI 2 praNANupuyI 3 / [204-1 pra.] bhagavan ! gaNanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [204-1 u.] AyuSman ! gaNanAnupUrvI ke tIna prakAra haiN| ve isa taraha---1. pUrvAnupUrvI 2. pazcAnupUrvI 3. anAnupUrvI / [2] se ki taM puvANupubbI ? puvANupuvI ekko dasa sayaM sahassaM dasasahassAI sayasahassaM basasayasahassAI koDI dasa koDIno koDIsayaM dasakoDIsayAiM se taM puvANuputhvI / [204-2 pra. bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? 204-2 u.] aAyuSman ! eka, dasa, sau, sahasra (hajAra), dama sahasra, zatasahasra (lAkha), dasazatasahasra, koTi (karor3a), dasa koTi, koTizata (araba), dasa koTizana (dasa araba), isa prakAra se ginatI karatA pUrvAnupUrvI hai| [3] se ki taM pacchANuputhvI ? pacchANupulvI dasakoDisayAI jAva ekko / se taM pcchaannupulyo| [204-3 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [204-3 u.] AyuSman ! dasa araba se lekara vyutkrama se eka paryanta kI ginatI karanA pazcAnupUrvI hai| [4] se kiM taM praNANupuvI ? aNANupubbI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe dasakoDisayagacchagayAe seDhoe annamanabhAso durUvUNo / se taM aNANupubbI / se taM gaNaNANupuvI / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI mirUpaNa [131 [204-4 pra. bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai| [204-4 u. AyuSman ! inhIM ko eka se lekara dasa araba paryanta kI eka-eka vRddhi vAlI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNA karane para jo bhaMga hoM, unameM se prAdi aura aMta ke do bhaMgoM ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiM / vivecana prastuta meM saprabheda gaNanAnupUrvI kA svarUpa batalAyA hai| ginatI karane kI paddhati ko gaNanAnupUrvI kahate haiM / 'eka' yaha gaNanA kA prAdi sthAna hai aura isake bAda kramaza: pUrva-pUrva ko dasa guNA karate jAne para uttara-uttara kI dasa, sau, hajAra Adi kI saMkhyAe~ prApta hotI haiN| inameM pUrvAnupUrvI eka se prAraMbha hotI hai aura pazcAnupUrvI isake viparIta utkRSTa se prAraMbha kara jaghanyatama gaNanAsthAna meM pUrNa hotI hai| anAnupUrvI meM jaghanya aura utkRSTa pada rUpa anukrama evaM vyutkrama chor3a karake yatheccha krama kA anusaraNa kiyA jAtA hai| aba kramaprApta saMsthAnAnapUrvI kA svarUpa batalAte haiM / saMsthAnAnapUrvoprarUpaNA 205. [1] se ki taM saMThANANupuvI ? saMThANANuputvI tivihA paNNattA / taM jahA-pundhAguputvI 1 pacchANupuccI 2 aNANupuvI 3 / |205.1 pra.] bhagavan ! saMsthAnApUrvI kA kyA svarUpa hai ? [205-1 u. AyuSman ! saMsthAnApUrvI ke tIna prakAra haiM--- 1. pUrvAnupUrvI 2. pazcAnupUrvI 3. anAnupUrvI / [2] se ki taM puvANuputhvI ? puvANupubbI samacauraMse 1 NaggohamaMDale 2 sAdI 3 khujje 4 vAmaNe 5 huMDe 6 / se taM puvaannupulo| [205-2 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kise kahate haiM ? [205-2 u.] AyuSman ! 1. samacaturastrasaMsthAna, 2. nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna, 3. sAdi-- saMsthAna, 4. kubjasaMsthAna, 5. vAmanasaMsthAna, 6. huMDasaMsthAna ke kama se saMsthAnoM ke vinyAsa karane ko pUrvAnupUrvI kahate haiN| [3] se ki taM pacchANupuvI ? pacchANupucI huMDe 6 jAva samacauraMse 1 / se taM pacchANapandhI / [205-3 pra.] bhagavan ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [205-3 u.] AyuSman ! haMDasaMsthAna se lekara samacaturasrasaMsthAna taka vyutkrama se saMsthAnoM kA upanyAsa karanA pazcAnupUrvI hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] [anuyogadvArasUtra [4] se ki taM aNANupunyo ? aNANupumvI eyAe va egAdiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe annamannabhAo durUvUNe / se taM aNANupubvI / se taM saMThANANuputvI / [205-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [205-4 pra.] aAyupman ! eka se lekara chaha taka ko ekottara vRddhi vAlI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane para niSpanna rAzi meM se prAdi aura granna rUpa do bhagoM ko kama karane para zeSa bhaMga anAnupUrvI haiM / isa prakAra se saMsthAnAnupUrvI kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana--sUtra meM saMsthAnAnupUrvI kA svarUpa batalAyA hai / saMsthAna, AkAra aura prAkRti, ye samAnArthaka zabda haiM / ina saMsthAnoM kI paripATI saMsthAnAnupUrvI kahalAtI hai| yadyapi ye saMsthAna jIva aura ajIva sambandhI hone se do prakAra ke haiM, tathApi yahA~ jIva se saMbaddha aura usameM bhI paMcendriya jIva saMbandhI grahaNa kiye gaye haiN| ye saMsthAna samacaturasra prAdi ke bheda se chaha prakAra ke haiN| inake lakSaNa kramaza isa prakAra haiM 1. samacaturasrasaMsthAna-..'samA catasro'strayo yatra tat samacaturasram' yaha isakI vyutpatti hai| tAtparya yaha huaA ki jisa saMsthAna meM nAbhi se Upara ke aura nIce ke samasta avayava sAmudrika zAstra ke anusAra apane-apane pramANa se yukta hoM hInAdhika na hoM, vaha samacaturasrasaMsthAna hai| isa saMsthAna meM zarIra ke nAbhi se Upara aura nIce ke sabhI aMga-pratyaMga pramANopeta hote haiM / Aroha-pariNAha (utAracar3hAva) anurUpa hotA hai| isa saMsthAna vAlA zarIra apane aMgula se eka sau pATha aMgula UMcAI vAlA hotA hai, yaha saMsthAna sarvottama hotA hai / samasta saMsthAnoM meM mukhya, zubha hone se isa saMsthAna kA prathama upanyAsa kiyA hai| 2. nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna-nyagrodha ke samAna viziSTa prakAra ke zarIrAkAra ko nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna kahate haiM / nyagrodha vaTavRkSa kA nAma hai / isake samAna jisakA maMDala (AkAra)ho arthAt jaise nyagrodha-vaTavRkSa Upara meM saMpUrNa avayavoM vAlA hotA hai aura nIce baisA nahIM hotaa| isI prakAra yaha saMsthAna bhI nAbhi se Upara vistAra vAlA aura nAbhi se nIce hIna pramANa vAlA hotA hai| isa prakAra kA saMsthAna nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna kahalAtA hai| 3. sAdisaMsthAna----'pAdinA saha yad vartate tat sAdi / ' arthAt nAbhi se nIce kA utsedha nAma kA dehabhAga yahA~ yAdi zabda se grahaNa kiyA gayA hai / ataeva nAbhi se nIce kA bhAga jisa saMsthAna meM vistAra vAlA aura nAbhi se Upara kA bhAga hIna hotA hai, vaha saMsthAna sAdi hai / yadyapi samasta zarIra Adi sahita hote haiM, to bhI yahA~ sAdi vizeSaNa yaha batalAne ke lie prayukta kiyA hai isa sasthAna meM nAbhi ke nIce ke avayava Adya saMsthAna jaise hote haiM, nAbhi se Upara ke avayava vaise nahIM hote| 4. kubja saMsthAna--jisa saMsthAna meM sira, grIvA, hAtha, paira to ucita pramANa vAle hoM, Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvI nirUpaNa [133 kintu hRdaya, pITha aura udara pramANa-vihIna hoM, vaha kubjasaMsthAna hai| arthAt pITha, peTa Adi meM baDa ho aisA saMsthAna kubjasaMsthAna kahalAtA hai| 5. vAmanasaMsthAna--jisa saMsthAna meM bakSasthala, udara aura pITha lakSaNayukta pramANopeta hoM aura bAkI ke avayava lakSaNahIna hoM, usakA nAma vAmanasaMsthAna hai| yaha saMsthAna kubja se viparIta hotA hai / sAmAnya vyavahAra meM aise sthAna vAle ko baunA yA bAmaniyA kahA jAtA hai / 6. huMDasaMsthAna -jisa saMsthAna meM samasta zarIrAvayava prAya: lakSaNavihIna hoN| kinhIM-kinhIM prAcAryoM ne saMsthAnoM ke krama meM vAmana ko cauthA aura kubja ko pAMcavAM sthAna diyA hai / samacaturastra saMsthAna samasta lakSaNoM se yukta hone se mukhya hai aura zeSa meM yathAkrama lakSaNoM se hInatA hone ke kAraNa azubhatA hai / isa prakAra saMsthAnAnupUrvI kI vaktavyatA pUrNa huI / aba zeSa rahe do bhAnupUrvIbhedoM meM se pahale samAcArI-prAnupUrvI kA vicAra karate haiM / samAcAro-prAnupUrvIprarUparaNA 206. [1] se kiM taM sAmAyArImANuputhvI ? sAmAyAroANupugvI tivihA paNNattA / taM jahA-punvANupuvvI 1 pacchANupucvI 2 aNANuyuvvI 3 / [206-1 pra.] bhagavan ! samAcArI-yAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? / 206-1 u.] aAyuSman ! mamAcArI-aAnupUrvI tIna prakAra kI hai--1. pUrvAnupUrvI 2. pazcAnupUrvI, 3. anAnupUrvI / [2] se ki taM punvANupubbI ? puvANupuvI icchA 1 micchA 2 tahakkAro 3 AvasiyA 4 ya nisIhiyA 5 / ApucchaNA 6 ya paDipucchA 7 chaMdaNA 8 ya nimNtnnaa| uvasaMpayA ya kAle 10 sAmAyArI bhave basavihA 3 // 16 // se taM punvANupunvI / [206-2 pra.] bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [206-2 u.] AyuSman ! pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai 1. icchAkAra, 2. mithyAkAra, 3. tathAkAra, 4. aAvazyakI, 5. naiSedhikI, 6. ApracchanA, 7. pratipracchanA, 8. chaMdanA, 9. nimaMtraNA, 10. upasaMpad / yaha dasa prakAra kI samAcArI hai| ukta krama se ina padoM kI sthApanA karanA pUrvAnupUrvI hai| [3] se ki taM pacchANupubbI ? pacchANupubbI uvasaMpayA 10 jAva icchA 1 / se taM pacchANupanvI / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R [anumomabArasUtra 1206-3: pra. bhagavan ! pazcAnupUrvI kA svarUpa kyA hai ? [206-3 u.] AyuSman ! upasaMpad se lekara icchAkAra paryanta vyutkrama se sthApanA karanA samAtkArI sambandhI pazcAnupUrvI hai| [4]. se ki taM aNANupuccI ? aNANuputvI eyAe ceva emAdiyAe eguttariyAe dasagacchagayAe seDhIe annamasambhAso. durUvUNo / se taM annaannupuvii| se taM saamaadhaariiaannupucii| 12.6.4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? 206-4 u.] aAyuSman ! eka se lekara dasa paryanta eka-eka kI vRddhi dvArA zreNI rUpa meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane se prApta rAzi meM se prathama aura antima bhaMga ko kama kArane para zeSa rahe bhaMga amAnupUrvI haiN| isa prakAra se samAcArI-mAnupUrvI kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana--sUtrArtha sugama hai| ziSTa janoM dvArA prAcarita kriyAkalApa rUpa prAcAra kI paripATI samAcArI yAnapUIM hai aura usa samAcArI kA icchAkAra Adi ke krama se upanyAsa karanA pUrvAnupUrvI Adi hai / icchAkAra Adi ke lakSaNa isa prakAra haiM-- 1. icchAkAra-binA kisI dabAva ke aAntarika preraNA se vratAdi ke AcaraNa karane kI icchA karanA icchAkAra hai| 2. mithyAkAra-prakRtya kA sevana ho jAne para pazcAttApa dvArA maiMne yaha mithyA- asata AcaraNa kiyA, aisA vicAra karanA mithyAkAra kahalAtA hai| 3. tathAkAra guru ke vacanoM ko 'tahata' kahakara svIkAra karanA-guru-AjJA ko svIkAra krnaa| 4. Avazyako-aAvazyaka kArya ke lie bAhara jAne para guru se nivedana karanA / 5. naSedhiko kArya karake vApasa Ane para apane praveza kI sUcanA denaa| 6. ApacchamA--kisI bhI kArya ko karane ke liye gurudeva se prAjJA lelA--pUchanA / 7. pratipracchanA--kArya ko prAraMbha karate samaya punaH gurudeva se pUchanA athakA kisI kArya ke liye gurudeva ne manA kara diyA ho taba thor3I dera bAda kArya kI anivAryatA batAkara punaH puuchnaa| 8. chaMdanA- anya sAMbhomika sAdhunoM se apanA lAyA pAhAra Adi grahaNa karane ke liye nivedana krnaa| 9. nimantraNA-pAhArAdi lAkara zrAphko dUMgA, aisA kahakara anya sAdhuoM ko nimaMtrita karanA / 10. upasaMpat-zrutAdi kI prApti ke artha anya sAdhu kI prAdhInatA svIkAra karanA / icchAkArAdi kA upanyAsakrama-dharma kA AcaraNa svecchAmUlaka hai| isake liye para kI AjJA kAryakArI nahIM hotI hai| isaliye icchA pradhAna hone se sarvaprathama icchAkAra kA upanyAsa kiyA hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnupUrvI nirUpaNa] [135 asAdikoM meM skhalamA hone para "mithyA duSkRta' diyA jAtA hai / ata: icchAkAra ke bAda mithyAkAra kA pATha rakhA hai| aura mithyAkAra ye donoM garuvacanoM para vizvAsa rakhane para zakya hai. ataH mithyAkAra ke bAda tathAkAra kA vinyAsa kiyA hai / guruvacana ko svIkAra karake bhI ziSya kA kartavya hai ki jaba yaha upAzraya se bAhara jAe to aAjJA lekara jaae| isa tathya ko spaSTa karane ke liye tathAkAra ke bAda AvazyakI kA pATha rakhA hai| bAhara gayA hayA ziSya naSedhikI pUrvaka hI upAzraya meM praveza kare / yaha saMketa karane ke liye aAvazyakI ke bAda naiSedhikI kA upanyAsa kiyA hai| upAzraya meM praviSTa ziSya jo kucha bhI kare vaha guru kI AjJA lekara kare / yaha batAne ke lie naSedhikI ke bAda ApracchanA kA pATha rakhA hai| kisI karttavya kArya ko karane ke liye ziSya guru se AjJA le aura ve usa kArya ko na karane kI AjJA deM aura kArya atyAvazyaka ho to kArya prAraMbha karane ke pUrva puna: guru se prAjJA le, yaha batAne ke lie prApracchanA ke anantara pratipracchanA kA vinyAsa kiyA hai| guru kI AjJA prApta kara azanAdi lAne vAlA ziSya usake paribhoga ke liye anya sAdhuoM ko sAdara AmaMtrita kare, isa bAta ko batAne ke liye pratipracchanA ke bAda chaMdanA kA pATha rakhA hai| gRhIta AhArAdi meM hI chandanA hotI hai, parantu agRhIta AhArAdi meM nimaMtraNA hotI hai, isIliye chandanA ke bAda nimaMtraNA kA vinyAsa kiyA hai| icchAkAra se lekara nimaMtraNA taka kI sabhI samAcArI gurumahArAja kI nikaTatA ke binA nahIM kI jA sakatI hai / isakA saMketa karane ke liye sabase aMta meM upasaMpat kA upanyAsa kiyA hai / samAcArI-pAnupUrvI kA yaha svarUpa hai / aba AnupUrvI ke aMtima bheda bhAvAnupUrvI kA kathana karate haiM / bhAvAnupUrvIprarUparaNA 207. [1] se kiM taM bhAvANupunvI ? bhAvANupubbI tivihA paNNattA / taM jahA-puvANupubbI 1 pacchANupuvvI 2 aNANupuvI 3 / [207-1 pra.] bhagavan ! bhAvAnapUrvI kA kyA svarUpa hai ? [207-1 u.] AyuSman ! bhAvAnapurvI tIna prakAra kI hai / yathA- 1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAnupUrvI, 3. anAnupUrvI / [2] se ki saMpudhANupugyo ? puvANupuradhI sabaie 1 upasamie 2 khatie 3 khaoksamie 4 prAriNAmie 5 sannivAtie 6 / se taM puyaannupubdhii|| [207-2 pra.] 'bhagavan ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136) [anuyogadvAra sUtra [207-2 u.] aAyuSman ! 1. praudayikabhAva, 2. praupazamikabhAva, 3. kSAyikabhAva, 4. kSAyopazamikabhAva 5. pAriNAmika bhAva, 6. sAnnipAtikabhAva, isa krama se bhAvoM kA upanyAsa karanA pUrvAnupUrvI hai| [3] se ki taM pacchANapanvI ? pacchANupuccI sannivAtie 6 jAva udaie 1 / se taM pcchaannpuvii| [207-3 pra.] bhagavan ! pazcAnapUrvI kA kyA svarUpa hai ? [207-3 u.] Ayugmana ! sAnnipAtikabhAva se lekara praudayikabhAva paryanta bhAvoM ko vyutkrama se sthApanA karanA pazcAnupUrvI hai| [4] se ki taM azANapatvI ? aNANupunvI eyAe ceva egAdiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe annamanabhAso durUvraNo / se taM aNANupuchI / se taM bhAvANuyucI / se taM ANuputvI tti padaM samattaM / [207-4 pra.] bhagavan ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? [207-4 u.] aAyuSman ! eka se lekara ekottara vRddhi dvArA chaha paryanta kI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara guNAkAra karane para prApta rAzi meM se prathama aura aMtima bhaMga ko kama karane para zeSa rahe bhaMga anAnupUrvI haiM / isa prakAra se bhAva-anAnupUrvI kA varNana pUrNa huA aura isake sAtha hI upakrama ke prAnupUrvI nAmaka prathama bheda kI vaktavyatA bhI samApta huii| vivecana--sUtra meM bhAvAnupUrvI kA svarUpa batalAyA hai| vastu ke pariNAma (paryAya) ko bhAva kahate haiM / prastuta bhAva antaHkaraNa kI pariNati vizeSa rUpa haiN| bhAva jIva aura ajIva donoM meM pAye jAte haiM, parantu prasaMga hone se yahA~ jIba se saMbaddha bhAvoM ko grahaNa kiyA hai, arthAt ye praudayika prAdi bhAva jIva ke pariNAma vizeSa haiM / ina pariNAma rUpa bhAvoM kI paripATI ko bhAvAnupUrvI kahate haiN| bhAvoM kA kramavinyAsa -isa zAstra meM nArakAdi cAroM gatiyAM audayikabhAva rUpa se kahI jAne vAlI haiM aura praudayikabhAva rUpa narakAdi gatiyoM ke hone para hI zeSa praupazamika Adi bhAva yathAsaMbhava utpanna hote haiM / isI kAraNa usakA sarvaprathama upanyAsa kiyA hai aura isake bAda avaziSTa pAMca bhAvoM kaa| avaziSTa pAca bhAvoM meM bhI praupazamika bhAva alpa viSaya vAlA hai / isaliye prathama saupazamika bhAva kA aura praupazamika kI apekSA adhika viSaya vAlA hone se aupazamika ke bAda kSAyikabhAva kA vinyAsa kiyA hai| isake anantara viSayoM kI taratamatA kA pAzraya karake krama se kSAyopazamika aura pAriNAmika bhAva kA pATha rakhA hai / ina pUrvokta bhAvoM ke dvikAdi saMyogoM se sAnnipAtikabhAva utpanna hotA hai / isasiye aba se aMta meM sAnnipAtikabhAva kA upanyAsa kiyA gayA hai / __isa prakAra kA kramavinyAsa pUrvAnupUrvI rUpa hai aura vyutkrama pazcAnupUrvI hai aura Adi tathA aMta bhaMga ko chor3akara zeSa bhaMga anAnupUrvI haiN| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [137 isa prakAra se bhAvAnupUrvI kA varNana jAnanA cAhiye / pUrva meM nAmAnupUrvI se lekara bhAvAnupUrvI naka jo dasa grAnupUviyoM ke nAma ginAye the, unakA varNana samApta ho cukA hai, yaha sUcanA sUtra meM se taM prANupuvvI' pada dvArA dI gaI hai tathA 'grANupubbi ti padaM samatta' pada dvArA yaha batalAyA hai ki upakrama ke prathama bheda prAnupUrvI kI baktavyatA bhI samApta huii| aba upakrama ke dUsare bheda nAma kA varNana karate haiN| nAmAdhikAra kI bhUmikA 208. se ki taM gAme ? NAme dasavihe paNNatte / taM jahA--egaNAme 1 duNAme 2 tiNAme 3 cauNAme 4 paMcaNAme 5 chaNAme 6 sattaNAme 7 aTThaNAme 8 NavaNAme 9 dasaNAme 10 / | 208 pra. bhagavan ! nAma kA kyA svarUpa hai ? | 208 u.| aAyuSman ! nAma ke dasa prakAra haiN| ve isa taraha---1. eka nAma, 2. do nAma, 3. tIna nAma. 4. cAranAma, 5. pAMca nAma, 6. chaha nAma, 7. sAta nAma, 8. pATha nAma, 9, no nAma. 10. dama nAma / vivecana----upakrama ke dvitIya bheda nAma kI pramapaNA kI bhUmikA rUpa yaha sUtra hai| nAma kA lakSaNa--- jIva, ajIva rUpa kisI bhI vastu kA abhidhAyaka-vAcaka zabda nAma kahalAtA hai|' isa nAma ke eka, do, tIna Adi prakAroM se dasa bheda haiM / jisa eka nAma se samasta padArthoM kA kathana ho jAe, vaha eka nAma hai / jaise sat / aisA koI bhI padArtha nahIM jo sattA se vihIna ho ataH isa sat nAma se lokavartI samasta padArtho kA yugapat kathana ho jAne se sat eka nAma kA udAharaNa hai| isI prakAra jina do, tIna, cAra, yAvat dasa nAmoM se samasta vivakSita padArtha kahane yogya vanate haiM ve kramazaH do se lekara dasa nAma taka jAnanA cAhie / aba kama se eka, do grAdi nAmoM ke svarUpa kA nirdeza karate haiN| 1. ekanAma 209. se ki taM egaNAme ? egaNAme NAmANi jANi kANi vi davvANa guNANa pajjavANaM ca / tesi Agamanihase nAma ti parUviyA saNNA // 17 // se taM egnnaame| 1. jaM vatthuzobhihANaM pajjayabheyANasAri taM NAmaM / paibheaM jaM namaI paibheaM jAi jaM bhnniaN|| anuyogavatti, patra 104 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] [anuyogadvAratatra [209 pra.] bhagavan ! ekanAma kA kyA svarUpa hai ? [209 u.] AyuSman ! dravyoM, guNoM evaM paryAyoM ke jo koI nAma loka meM rUr3ha haiM, una sarako 'nAma' aisI eka sajJA Agama rUpa nikaSa (kasauTI) meM kahI gaI hai / 17 / yaha ekanAma kA svarUpa hai| vivecana--sUtra meM ekanAma kA svarUpa batalAyA hai / jIva, ajIva bheda viziSTa dravyoM ke jaise jIva, jantu, AtmA, prANI, aAkAza, nabhas, tArApatha vyoma, ambara ityAdi aura guNoM ke yathA jJAna, buddhi, bodha ityAdi tathA rUpa, rasa, gaMdha ityAdi tathA nArakatva Adi paryAyoM ke jaise nAraka, tiryaMca, manuSya Adi, eka guNa kRSNa, do guNa kRSNa ityAdi loka meM rUr3ha sabhI nAma 'nAmatva' isa sAmAnya pada se gRhIta ho jAne se ve eka nAma kahalAte haiM / sArAMza yaha hai ki saMsAra meM dravyoM, guNoM, paryAyoM ke sabhI lopharUr3ha nAma yadyapi pRthak-pRthak haiM, kintu nAmatva sAmAnya kI apekSA ve saba nAma eka hI haiN| Agama kI nikaSarUpatA-jaise sonA, cAMdI grAdi ke yathArtha svarUpa kA parijJAna nikaSapaTTa (kasauTI) se hotA hai, usI prakAra jIvAdi padArthoM ke svarUpa kA parijJAna Agama-~-zAstra se / ataH unake svarUpa ke parijJAna kA hetu hone se sUtrakAra ne prAgama ko nikaSa kI upamA se upamita kiyA hai / 2. dvinAma 210. se ki taM duNAme ? kuNAme duvihe paNNatte / taM jahA-egavakharie ya 1 aNegakkharie ya / [210 pra.] bhagavan ! dvinAma kA kyA svarUpa hai ? [210 u.] AyuSman ! dvinAma ke do prakAra haiM-1. ekAkSarika aura 2. anekAkSarika / 211. se ki taM egakharie ? egakkharie aNegavihe paNNatte / taM jahAhrIH zrIH dhIH strii| se taM egvkhrie| [211 pra.] bhagavan ! ekAkSarika dvinAma kA kyA svarUpa hai ? [211 u.] AyuSman ! ekAkSarika dvinAma ke aneka prakAra haiN| jaise ki hrI (lajjA athavA devatA vizeSa), zrI (lakSmI athavA devatA vizeSa), dhI (buddhi), strI Adi ekAkSarika nAma haiN| 212. se ki taM aNegavakharie? aNegakkharie aNegavihe paNNatte / taM jahA-kaNNA vINA latA mAlA / se taM aNegakkharie / [212 pra.] bhagavan ! anekAkSarika dvinAma kA kyA svarUpa hai ? [212 u.] AyuSman ! anekAkSarika nAma ke bhI aneka prakAra haiM / yathA---kanyA, vINA, latA, mAlA prAdi anekAkSarika dvinAma haiN| vivecana-sUtra meM dvinAma kA svarUpa udAharaNoM dvArA spaSTa kiyA hai| dvinAma kA tAtparya hai do akSaroM se banA huaA nAma / kisI bhI vastu kA uccAraNa akSaroM ke Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa mAdhyama se hotA haiM / ataH eka akSara se niSpanna nAma ko ekAkSarika aura eka se adhika-aneka akSaroM se niSpanna hone vAle nAma ko anekAkSarika kahate haiM / zrI, hI Adi nAmoM ke atirikta isI prakAra ke anya nAmoM ko bhI ekAkSarika nAma samajhanA cAhiye tathA vINA, mAlA Adi do akSaroM ke yoga se niSpanna nAmoM kI taraha balAkA, patAkA Adi tIna akSaroM yA inase adhika akSaroM se niSpanna nAmoM ko anekAkSarika nAma meM ansAhita jAnanA caahie| ina ekAkSara aura anekAkSaroM se niSpanna nAma se vivakSita samasta vastusamUha kA pratipAdana kiye jAne se yaha dvinAma kahalAtA hai / nAma ke dvArA vastu vAcya hotI hai / ata: aba prakArAntara se vastumukhena dvinAma kA nirUpaNa karate haiM 213. ahavA dunAme duvihe paNNatte / taM jahA-jIvanAme ya 1 ajIvanAme ya 2 / [213] athavA dvinAma ke do prakAra kahe gaye haiM / yathA-1. jIvanAma aura 2. ajIvanAma / 214. se ki taM jIvaNAme ? jovaNAme aNegavihe paNNatte / taM nahA--devadatto jaNNadatto viSNudatto somvto| setaM jiivnaame| [214 pra.] bhagavan ! jIvanAma kA kyA svarUpa hai ? [214 u.] AyuSman ! jIvanAma ke aneka prakAra kahe gaye haiN| jaise devadatta, yajJadatta, viSNudatta, somadatta ityAdi / yaha jIvanAma kA svarUpa hai / 215. se ki taM ajIvanAme ? ajIvanAme aNegavihe paNNatte / taM jahA-ghaDo paDo kaDo raho / setaM ajIvanAme / [215 pra.] bhagavan ! ajIvanAma kA kyA svarUpa hai ? 215 u.] AyuSman ! ajIvanAma bhI aneka prakAra ke haiM / yathA-ghaTa, paTa, kaTa, ratha ityAdi / yaha ajIvanAma haiN| vivecana---nAma ke dvArA vAcya padArtha do prakAra ke haiM-- jIva aura ajIba / jisameM cetanA pAI jAtI hai use jIva kahate haiM / athavA tInoM kAloM meM indriya, bala, prAyu aura zvAsocchavAsa rUpa goM tathA jJAna, darzana Adi bhAvaprANoM se jo jItA thA, jItA hai aura jIvita rahegA vaha jIva hai| jisameM jIva kA guNa, dharma, svabhAva nahIM pAyA jAtA hai use ajIva kahate haiN| yaha donoM prakAra ke padArtha loka meM sadaiva pAye jAte hai| ataH lokavyavahAra calAne ke liye unakI jo pRthak-pRthak saMjJAeM nirdhArita kI jAtI haiM, unakA dvinAma meM antarbhAva kara liyA jAtA kintu jIva aura ajIva kahane mAtra se loka-vyavahAra nahIM calatA hai / kyoMki eka zabda se iSTa artha kA grahaNa aura aniSTa kA parihAra nahIM kiyA jA sakatA hai| tathA ye jIva aura ajIca Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] [anuyogadvArasUtra padArtha aneka haiM / ataH una saba kA bodha karAne ke liye prakArAntara se punaH dvinAma kA nirUpaNa karate haiN| 216. [1] ahavA dunAme duvihe paNNatte / taM jahA--vise sie ya 1 avisesie ya 2 / [266-1] athavA apekSAdRSTi se dvinAma ke aura bhI do prakAra haiN| yathA-... 1. vizeSita aura avizeSita / vivecana-sUtra meM dvinAma kA eka aura rUpa spaSTa kiyA hai / avize pita-abheda-sAmAnya aura vizeSita-bheda-viziSTa kI apekSA bhI dvinAma ke do prakAra hai / ina do prakAroM ke hone kA kAraNa yaha hai--uttarApekSayA pUrva avizeSa aura bheda pradhAna hone se uttara vizeSa hai| jo nimnalikhita sUtroM se spaSTa hai-- [2] avise sie dave, visesie jIvadacce ya ajIvadavve ya / [216-2] dravya yaha avize pita nAma hai aura jIvadravya evaM grajI va dravya ye vizeSita nAma haiN| [3] avise sie jIvadavve, visesie Neraie tirikkhajoNie maNusse deve / [216-3] jIvadravya ko avizedhita nAma mAne jAne para nAraka, tiryaMcayonika, manAya aura deva ye vizeSita nAma haiN| [4] avisesie Neraie, visesie rayaNappabhAe sakkarappabhAe vAluyappabhAe paMkappabhAe dhamapabhAe tamAe tmtmaae| avisesie rayaNappabhApuDhaviNeraie, visesie pajjattae ya apajjattae y| evaM jAva avisesie tamatamApuDhaviNeraie, visesie pajjattae ya apajjattae y| [216-4] nAraka avizeSita nAma hai aura ratnaprabhA kA nAraka, zarkarAprabhA kA nAraka. vAlukAprabhA kA nAraka, paMkaprabhA kA nAraka, dhUmaprabhA kA nAraka, tamaHprabhA kA nAraka, tamastamaHprabhA kA nAraka yaha vizeSita dvinAma haiN| ratnaprabhA kA nAraka, isa nAma ko avizeSita mAnA jAe to ratnaprabhA kA paryApta nAraka aura ratnaprabhA kA aparyApta nAraka vizeSita nAma hoMge yAvat namastamaHprabhApRthvI ke nAraka ko avizeSita mAnane para usake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma khlaaeNge| [5] avisesie tirikkhajoNie, visesie egidie beiMdie teiM die caridie paMcidie / (216-5 tiryanayonika isa nAma ko avizeSita mAnA jAe to ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, caturindriya, paMcendriya ye pAMca vizeSita nAma haiN| [6] avisesie egidie, visesie puDhavikAie AukAie teukAie bAukAie vnnssikaaie| akseisie puDha bikAie, visesie suhumapaDhavikAie ya bAdarapuDhavikAie ya / akseisie suhumapuDhavikAie, visesie pajjattayasuhumapuDhavikAie ya apajjattayasuhumapuDhavikAie y| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa 141 ___ avisesie bAdarapuDhavikAie, visesie pajjattayabAdarapuDhavikAie ya apajjattayavAvarapuDhavikAie y| evaM Au. teu. vAu. vaNassatI. ya avisesie ya pajjattaya-apajjayabhedehi bhANiyanvA / [216-6] ekendriya ko vizepita nAma mAnA jAye to pRthvI kAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya ye vizeSita nAma haiN| ___ yadi pRthvIkAya nAma ko avizeSita mAnA jAye to sUkSmapRthvIkAya aura bAdarapRthvIkAya yaha vizeSita nAma haiN| sUkSmapRthvIkAya nAma ko avizeSita mAnane para paryApta sUkSmapRthvIkAya aura aparyApta sUkSmapRthvIkAya yaha vizeSita nAma haiM / bAdarapRthvIkAya nAma avizeSita hai to paryApna bAdarapRthvIkAya aura aparyApta bAdarapRthvIkAya yaha vizeSita nAma haiN| isI prakAra apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya ina nAmoM ko avizeSita nAma mAne jAne para anukrama se unake paryApta aura aparyApta ye vizepita nAma haiN| [7] avisesie beiMdie, visesie yajjattayabeiMdie ya apajjattaya beiMdie ya / evaM teiMdiyacaridiyA vi bhANiyabvA / [216-7 ] yadi dvIndriya ko avizeSita nAma mAnA jAye to paryApta dvIndriya aura aparyApta dIndriya vizeSita nAma haiM / isI prakAra trIndriya aura caturindriya ke liye bhI jAnanA cAhie / [8] avisesie paMceMdiyatirikkhajoNie, visesie jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie khayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / [216-8] paMcendriya tiryaMcayonika ko avizeSita nAma mAnane para jalacara paMcendriyatiryaMcayonika, sthalacara paMcendriyatiryaMcayonika, khecara paMcendriya tiryacayonika vizeSita nAma haiN| [9] avisesie jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, vise sie sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajogie ya gambhavatiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / / avisesie sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajogie, visesie pajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayasamucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajogie ya / avisesie gambhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, vise sie pajjattayagambhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayagambhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / [216-9] jalacara paMcendriyatiryaMcayonika avizeSita nAma hai to sammUrchima jalacara paMcendriyatiryaMcayonika aura garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika yaha vizeSita nAma hai| saMmUrchima jalacara paMcendriyatiryaMcayonika avizeSita nAma hai to usake paryApta saMmUrchima jalacara paMcendriyatiryaMcayonika, aparyApta saMmUrchima jalacara paMcendriyatiyaM trayonika ye do bheda vizeSita nAma haiN| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142) [anumopadvAra garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriya tiryaMcayonika yaha nAma aviSita hai aura paryApta garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiryaMcayonika tathA aparyApta garbhavyutkrAntika jalacara paMcendriyatiyaMcayonika nAma vizeSita haiN| [10] avisesie balayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visasie caupayalayarapaMcediyatirikkhajoNie ya parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisasie cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie sammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajogie ya ganbhavatiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / avisasie sammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie panjattayasammugchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajogie ya apajjattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikAlajoNie y| avisesie gambhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajogie, viseMsie pajjattayagambhavakkatiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayagambhavakkatiyaca uppamathalayarapaMdhediyatirikkhajogie y| avisesie parisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajogie, visesie uraparisappathalayarapaMriyatirikkhajoNie ya bhuyaparisappathalayarapaMcediyatirikkhajoNie y| evaM sammucchimA pajjattA apajjatA ya, gambhavakkaMtiyA vi pajjattA apajjattA ya bhANiyakhvA / [216-10 alabara paMcendriyatiryacayonika ko avizeSita nAma mAne jAne para catuSpada thalacara paMcendriya tiryaMcayonika, parisarpa thalacara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma haiN| yadi catuSpada thalacara paMcendriyatiyaMcayonika ko aviNeSita mAnA jAye to sammUrchima catuSpada thalacara paMcendriyatiyaMcayonika aura garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriyatiryacayonika the bheda vizeSita nAma haiN| sammUrchima catuSpada thalacara paMcendriya tirthacayonika yaha avizeSita nAma ho to paryApta sammUrchima catuSpada thalacara paMcendriya tiyaMcayonika aura aparyApta sammUrchima catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika vizeSita nAma haiN| yadi garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriyatiyaM ca yonika nAma ko avizeSita mAnA jAye to paryApta garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriyatiryaMcayonika aura aparyApta garbhavyutkrAntika catuSpada thalacara paMcendriya tiryaMcayonika ye vizeSita nAma haiN| yadi parisarpa sthalacara paMcendriya tiryaMcayonika yaha avizeSita nAma hai to usake bheda uraparisarpa thalacara paMcendriyatiryaMcayonika aura bhujaparisarpa thalacara paMcendriya tiryaMcayonika nAma vizeSita nAma haiN| isI prakAra saMmUrchima paryApta aura aparyApta tathA garbhavyutkrAntika paryApta, aparyApta kA kathana kara lenA caahiye| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAmAdhikAra nirUpaNa] [11] avisesie khahayarapaM.diyatirikkhajoNie, viseMsie sammucchimakhahayarapaMcediyatirikkhajoNie ya gambhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie y| avisesie sammucchimakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajjattayasammuschimakhayarapaMcediyatirikkhajoNie ya apajjattayasamucchimakhayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / ___ avisesie gambhavatiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie, visesie pajjattayagambhavakkatiyakhahayarapaMcediyatirikkhajoNie ya apajjattayagambhavakkaMtiyakhahayarapaMceMdiyatirikkhajoNie ya / / [216-11] khecara paMcendriya tiryacayonika avizaSita nAma hai to samUcchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika aura garbhavyatkrAntika khecara paMcendriyatiryaMcayonika vize pita nAma rUpa haiN| ___ yadi saMmUchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika nAma ko aviNeSita nAma mAnA jAye to paryApta samUcchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika aura aparyApta saMmUcchima khecara paMcendriya tiryaMcayonika rUpa usake bheda vizeSita nAma haiN| isI prakAra garbhavyutkrAntika khecara paMcendriya tiryaMcayonika nAma ko avizeSita mAnA jAye to paryApta garbhavyutkrAntika khecara paMcendriya tiryaMcayonika aura aparyApta garbhavyutkrAntika khecara paMcendriya tiryaMcayonika ye nAma vizeSita nAma kahe jaayeNge| [12] avisesie magusse, viselie sammucchimamaNase ya gambhavakkaMtiyamaNusse ya / avisesie sammucchimamaNUse, visesie pajjattayasammucchimamaNase ya apajjattagasammucchimamaNUse y| avisesie gabbhavakkaMtiyamaNase, visesie pajjattayagambhavakkaliyamaNUse ya apajjattayaganbhavakkaMtiyamaNUse y| [216-12] manuSya isa nAma ko avizeSita (sAmAnya) nAma mAnA jAye to saMmUcchima manuSya aura marbhavyutkrAntika manuSya yaha nAma vizeSita khlaayeNge| saMmUcchima manuSya ko avizeSita nAma mAnane para paryApta samUcchima manuSya aura aparyApta saMmUcchima manuSya yaha do nAma vizepita nAma haiN| yadi garbhavyutkrAntika manuSya ko avizeSita mAnA jAye to paryApta garbhavyutkrAntika manuSya aura aparyApta garbhavyutkrAntika manuSya nAma vizeSita rUpa ho jaayeNge| [13] avisasie deve, visesie bhavaNavAsI vANamaMtare joisie vemANie ya / avisesie bhavaNavAsI, visesie asurakumAre evaM nAga. suvaNNa. vijju. aggi. dIva. udadhi. disA. vAta. thaNiyakumAre / savvesi vi avisasiya-visasiya-pajjattaya-apajjasayabheyA bhANiyasvA / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] [anuyogadvArasUtra [216-13] deva nAma ko avizeSita mAnane para usake avAntara bheda bhavanavAsI, vANavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika yaha devanAma vizeSita khlaayege| yadi ukta devabhedoM meM se bhavanavAsI nAma ko avizeSita mAnA jAye to asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikkumAra, vAyukumAra, aura stanitakumAra ye nAma vizeSita haiM 1 ina saba nAmoM meM se bhI pratyeka ko yadi pravizaSita mAnA jAye to una sabake paryApta aura aparyApta bheda vizeSita nAma khlaaaaNge| [14] avisesie vANamaMtare, visesie pisAe bhUte jakkhe rakkhase kiNNare kiMpurise mahorage gNdhve| etesi pi avisesiya-visesiya-pajjattaya-apajjattayabheya bhANiyanvA / [216-14] vANavyaMtara isa nAma ko avizeSita mAnane para pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gaMdharva, ye nAma vizeSita nAma haiM / ina mabameM se bhI pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta aparyApta bheda vizeSita nAma kahalAyeMge / [15] avisesie joisie, visesie caMde sUre gahe nakkhatte tArArUve / etesi pi avisasiya-visesiya-pajjattaya-apajjattayabheyA bhANiyavvA / [216-15] yadi jyotiSka nAma ko avizeSita mAnA jAye to caMdra, sUrya, graha, nakSatra aura tArArUpa nAma vizeSita kahe jaayeNge| inameM se bhI pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta, aparyApta bheda vizeSita nAma haiN| jaise ki paryApta candra, aparyApta candra prAdi / [16] avisesie vemANie, vise sie kappovage ya kappAtItae ya / avisesie kappovae, visesie sohammae IsANae saNaMkumArae mAhidae baMbhalogae latayae mahAsukkae sahassArae ANayae pANayae AraNae accutae / etesi pi avisesiya-visesiya-pajjattaya-apajjattayabhedA bhANiyavvA / [216-16] yadi vaimAnika devapada ko avizeSita nAma mAnA jAye to usake kalpopapanna aura kalpAtIta yaha do prakAra vizeSita nAma haiM / / kalpopapatra ko avizeSina nAma mAnane para saudharma, IzAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAMtaka, mahAzukra, mahasrAra, Anana, prANata, pAraNa, acyuta vimAnavAsI deva nAma vizeSita nAma yadi inameM se pratyeka ko avizeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta, aparyApta rUpa bheda vizeSita nAma khlaayeNge| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [145 [17] avisesie kappAtItae, visesie gevejjae ya aNuttarovavAie ya / avise sie gevejjae, visesie hechimagevejjae majjhimamevejjae urimageyejjae / avisesie heTimagevejjae, visesie hedvimaheDimagevejjae heTimamajjhimagevejjae hetttthimurimgevejje| avisesie majjhimagevejjae, visesie majjhimahe Timagevejjae majjhimamajjhimagevejjae mjjhimuvrimgevejje| avisesie urimagevejjae, visesie ucarimaheTimagevejjae urimajjhimagevejjae uvrimuvrimgevejje| etesi pi samvesi avisesiya-visesiya-pajjattaya-apajjatsayabhedA bhANiyadhvA / [216-17] yadi kalpAtIna ko avizeSita nAma mAnA jAye to graiveyakavAsI aura anuttaropapAtika deva vizeSita nAma ho jAe~ge ! avayakavAsI ko avizeSita nAma mAnane para adhastanapraiveyaka, madhyamaveyaka, uparitanagreveyaka ye nAma vizeSita nAma rUpa hoNge| jaba adhastanapraiveyaka ko avizeSita nAma mAnA jAyegA taba adhastana-adhastana greveyaka, adhastana-madhyama praiveyaka, adharatana-uparitana aveyaka nAma vizeSita nAma kahalAyeMge / avizeSita nAma ke rUpa meM madhyamaveyaka ko mAnane para madhyama-adhastana aveyaka, madhyama-madhyama veyaka, madhyama-uparima veyaka nAma vizepita nAma hoNge| yadi uparima aveyaka ko avizeSita nAma mAnA jAe to uparima-adhastana graiveyaka, uparimamadhyama graMveyaka, uparima-uparima veyaka ye nAma vizeSita nAma khlaayeNge| ina sabako bhI aviNeSita nAma mAnA jAye to unake paryApta aura aparyApta ye vizeSita nAma khlaayeNge| [18] avisesie aNuttarovavAie, visesie vijayae vejayaMtae jayaMtae aparAjiyae snvtttthsiddhe| etesi pi samvesi avisesiya-visesiya-pajjattaya-apajjattayabhedA bhANiyavvA / |216-18 | yadi anuttaropapAtika deva isa nAma ko avizeSita nAma kahA jAye to vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita. sarvArthamiddhavimAnadeva vizeSita nAma kahalAyeMge / ina sabako bhI avizapina nAma kI koTi meM grahaNa kiyA jAe to pratyeka ke paryApta aura aparyApta bheda vizeSita nAma rUpa haiN| [19] avisesie ajovadamve, visesie dhammasthikAe adhammasthikAe AgAsasthikAe poggalatthikAe addhAsamae ya / avisesie poggalasthikAe visesie paramANupoggale dupaesie jAva aNaMtapaesie / se taM dunaame| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146] anuyogadvArasUtra 216-19] yadi ajIvadravya ko avizeSita nAma mAnA jAye to dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura addhAsamaya, ye vizeSita nAma hoNge| yadi pudgalastikAya ko bhI avizeSita nAma mAnA jAye to paramANupudgala, dvipradezika yAvat anantapradezika skandha, yaha nAma vizeSita kahalAyeMge / isa prakAra se dvinAma kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana-ina sUtroM meM avizeSita aura vizeSita ina do apekSAoM se dvinAma kA varNana kiyA hai| tAtparya yaha hai ki pratyeka vastu sAmAnyavizeSAtmaka hai| sagrahanaya sAmAnya aMza ko aura vyavahAranaya vizeSa ko pradhAnatA dekara svIkAra karatA hai / saMgrahanaya dvArA gRhIta avizeSita--sAmAnyaekatva meM vyavahAranaya vidhipUrvaka bheda karatA hai| ina donoM nayoM kI dRSTi se ye nAma avizeSita aura vizeSita bana jAte haiN| inameM pUrva-pUrva avizeSita- sAmAnya aura uttarottara vizeSita-vizeSa nAma haiN| sUtrArtha sugama hai| sAmAnya-vizeSa nAmoM ke dvArA jIva aura ajIva dravyoM ke isa prakAra bheda karanA caahiye| katipaya pAribhASika zabda--sUtra meM Agata prAya: sabhI zabda pAribhASika haiN| lekina unameM se yahA~ katipaya vizeSa zabdoM ke hI artha prastuta karate haiN| saMmUrchima jIva ve haiM jo tathAvihakarma ke udaya se garbha ke binA hI utpanna ho jAte haiN| vyutkrAnti kA tAtparya utpatti hai| ataH jina jIvoM kI utpatti garbhajanma se hotI hai ve garbhavyutkrAntika jIva haiM / jo sarakate haiM, ve parisarpa kahalAte haiM / ye jIva bhujaparisarpa aura uraparisarpa ke bheda se do prakAra ke haiM / sAdika jIva chAtI se sarakane vAle hone se uraparisarpa kahalAte haiM aura jo jIva bhujAoM se sarakate haiM, ve bhujaparisarpa haiN| jaise godhA, nakula Adi / isa prakAra se dvinAma kI vaktavyatA jAnanA caahiye| trinAma 217. se kiM taM tinAme ? tinAme tivihe paNNatte / taM jahA- davaNAme 1 guNaNAme 2 pajjavaNAme ya 3 / [217 pra. bhagavan ! trinAma kA kyA svarUpa hai ? [117 u.] AyuSman ! trinAma ke tIna bheda haiN| ve isa prakAra--1. dravyanAma, 2. guNanAma aura 3 paryAyanAma / vivecana-tIna vikalpa vAlA nAma trinAma hai| sUtra meM dravya, guNa aura paryAya ko trinAma kA udAharaNa batalAyA hai| dravya, guNa, paryAya kA lakSaNa-una-una paryAyoM ko jo prApta karatA hai usakA nAma dravya hai| yaha dravya zabda kA vyutpattimUlaka artha hai| isa artha ke pariprekSya meM jaina dArzanikoM ne dravya kI vyAkhyA do prakAra se kI hai jo guNa aura paryAya kA AdhAra ho tathA utpAda, vyaya aura dhrauvya svabhAva vAlA ho, use dravya kahate haiN| trikAla sthAyI svabhAva vAle asAdhAraNa dharma ko guNa aura prati samaya palaTane vAlI avasthA ko athavA guNoM ke vikAra ko paryAya kahate haiM / guNa dhrava aura paryAya Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa [147 utpAda-vyaya rUpa haiM / ina dravya, guNa aura paryAya ke nAma ko kramazaH dravyanAma, guNanAma aura paryAyanAma kahate haiN| krama se aba ina tInoM kA svarUpa batalAte haiM / (ka) dravyanAma 218. se ki taM davaNAme ? davaNAme chabihe paNNatte / taM jahA-dhammatthikAe 1 adhammasthikAe 2 AgAsasthikAe 3 jIvasthikAe 4 poggala sthikAe 5 addhAsamae 6 a / se taM davaNAme / [218 pra.] bhagavan ! dravyanAma kA kyA svarUpa hai ? [218 u.] AyuSman ! dravyanAma chaha prakAra kA hai| yathA-1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya, 3. AkAzAstikAya, 4. jIvAstikAya, 5. pudgalAstikAya, 6. addhAsamaya / vivecana-sUtra meM dravyanAma ke rUpa meM vizva ke maulika upAdAnabhUta chaha dravyoM ke nAma batAye haiN| ina chaha dravyoM meM dharmAstikAya se lekara pudgalAstikAya paryanta pAMca mukhya dravya haiM aura addhAsamaya kI abhivyakti prAya: pudgaloM ke mAdhyama se hone ke kAraNa usakI vizeSa sthiti hai| vartanA, pariNamana, paratva-aparatva grAdi rUpoM ke dvArA usakA bodha hotA hai| dharmAstikAya Adi chaha dravyoM meM pudgala dravya hI bhUrta hai / arthAt aindriyika anubhUti yogya hone ke sAtha rUpa, rasa, gaMdha, sparza guNoM se yukta hai, jabaki zeSa dravya amUrta-arUpI hone se indriyagamya nahIM haiM / isI dRSTi se prathama dharma se lekara jIva paryanta amUrta dravyoM kA aura inake bAda mUrta pudgala kA nirdeza kiyA hai| dharma se lekara pudgala paryanta dravyoM ke sAtha astikAya vizeSaNa isaliye diyA hai ki ye dravya asti-trikAlAvasthAyI hone ke sAtha-sAtha kAya-bahupradezI haiM / 'asti' zabda yahA~ pradezoM kA vAcaka hai, ataeva pradezoM ke kAya-piNDa rUpa dravya astikAya kahalAte haiN| zraddhAsamaya kA astitva vartamAna samaya rUpa hone se usake sAtha 'kAya' vizeSaNa nahIM lagAyA hai| (kha) guraganAma 219. se ki taM guNaNAme ? __guNaNAme paMcavihe paNNatte / taM jahAvaNNaNAme 1 gaMdhaNAme 2 rasaNAme 3 phAsaNAme 4 saMThANagAme 5 / [219 pra. bhagavan ! guNanAma kA kyA svarUpa hai ? [219 u.] AyuSman ! guNanAma ke pAMca prakAra kahe haiN| jinake nAma haiM-~1. varNanAma, 2. gaMdhanAma, 3. rasanAma, 4. sparzanAma, 5. saMsthAnanAma / _ vivecana-sUtra meM batAe gae guNanAma ke pAMcoM bheda pudgaladravya meM pAye jAte haiM / yadyapi dharmAstikAya Adi dravyoM ke apane-apane guNa haiM, parantu pudgaladravya ke sivAya zeSa dravyoM ke amUrta hone se unake guNa bhI amUrta haiN| isa kAraNa saMbhavataH unakA ullekha nahIM kiyA gayA hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] [anuyogadvArasUtra ina varNanAma Adi ke lakSa isa prakAra haiM__ varNanAma--jisake dvArA vastu alaMkRta, anuraMjita kI jAye uro varNa kahate haiN| isa varNa kA nAma varNanAma hai / varNa cakSurindriya kA viSaya hai| gaMdhanAma--jo saMghA jAye vaha gaMdha hai / yaha nANendriya kA viSaya hai| isa gadha ke nAma ko gaMdhanAma kahate haiN| rasanAma-jo cakhA jAtA hai vaha rabha hai| yaha rasanendriya kA viSaya hai| rama kA jo nAma baha rasanAma hai| sparzanAma-jo sparNanendriya dvArA sparza karane para jAnA jAe vaha sparza hai aura isa mparza kA nAma sparzanAma hai| saMsthAnanAma-AkAra, prAkRti ko saMsthAna kahate haiN| isa saMsthAna ke nAma ko saMsthAnanAma kahate haiN| guNanAma ke ina pAMcoM bhedoM kA varNana isa prakAra haivarNanAma 220. se kitaM vaNNanAme? vaNNanAme paMcavihe paNNatte / taM jahA-kAlavaNNanAme 1 nIlavaNNanAme 2 lohiyavaNNanAme 3 hAliddavaNNanAme 4 sukkilavaNNanAme 5 / se taM vaNNanAme / 1220 pra.] bhagavan ! varNanAma kA kyA svarUpa hai ? {220 u.] AyuSman ! varNanAma ke pAMca bheda haiN| ve isa prakAra-1. kRSNavarNanAma 2. nIlavarNanAma 3. lohita (rakta) varNanAma 4. hAridra (pIta) varNanAma 5. zuklavarNatAma / yaha varNanAma kA svarUpa hai| vivecana--sUtra meM varNanAma ke pAMca mUla bhadoM ke nAma batAye haiN| kAle, pIle, nIle prAdi varNa (raMga) ke svarUpa ko sabhI jAnate haiM / katthaI, dhUsara Adi aura bhI varNa ke jo aneka prakAra ke haiM, ve ina kRSNa Adi pA~ca maulika vargoM ke saMyoga se niSpanna hone ke kAraNa svatantra varNa nahIM haiN| isaliye unakA pRthaka ullekha nahIM kiyA hai| gaMdhanAma 221. se ki taM gaMdhanAme ? gaMdhanAme duvihe paNNatte / taM jahA-surabhigaMdhanAme ya 1 durabhigaMdhanAme ya 2 / se taM gaMdhanAme / [221 . bhagavan ! gaMdhanAma kA kyA svarUpa hai ? [221 u.] AyuSman ! gaMdhanAma ke do prakAra haiM / yathA--1. surabhigaMdhanAma 2. durabhigaMdhanAma / yaha gaMdhanAma kA svarUpa hai| vivecana--sUtra meM gaMdhanAma ke mUla do bhedoM kA saMketa kiyA hai| jo gaMdha apanI ora AkRSTa karatI hai, vaha surabhigaMdha aura jo vimukha karatI hai, vaha durabhigaMdha hai| ina donoM ke saMyogaja aura bhI aneka bheda ho sakate haiM, parantu ina donoM kI pradhAnatA hone se unakA pRthak nirdeza nahIM kiyA hai| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa |149 rasanAma 222. se ki taM rasanAme ? rasanAme paMca vihe pnnnntte| taM jahA-tittarasaNAme 1 kaDuyarasaNAme 2 kasAyarasagAme 3 aMbilarasaNAme 4 mahurarasaNAme ya 5 / se taM rasanAme / [222 pra. bhagavan ! rasanAma kA kyA svarUpa hai ? [222 u.] AyuSman ! rasanAma ke pAMca bheda haiM / jaise--1. tiktarasanAma 2. kaTu karasanAma 3. kaSAyarasanAma 4. grAmlarasanAma 5. madhura rasanAma / isa prakAra se rasanAma kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana-sUtra meM tikta, kaTu, kaSAya, Amla aura madhura ke bheda se rasa ke pAMca prakAra batalAye hai / ina rasoM ke guNa, dharma, svabhAva isa prakAra haiM 1. tiktarasa kapha, aruci, pitta, tRSA, kuSTha, viSa, jvara Adi vikAroM ko naSTa karane vAlA hai| yaha rasa prAya: nIma Adi meM pAyA jAtA hai| 2. gale ke roga kA upazamaka, kAlI mirca Adi meM pAyA jAne vAlA rasa kaTu karasa hai| 3. jo raktadoSa Adi kA nAzaka hai, aisA prAMvalA, baher3A Adi meM pAyA jAne vAlA rasa kaSAyarasa hai / yaha svabhAvata: rUkSa, zIta evaM rocaka hotA hai / 4. imalI Adi meM rahA huA rasa grAmla rasa hai / yaha jaTharAgni kA uddIpaka hai / pitta aura kapha kA nAza karatA hai, rucivardhaka hai / lokabhASA meM isako khaTTA rasa kahate haiN| 5. pittAdi kA zamana karane vAlA rasa madhura rasa hai| yaha rasa bAlaka, vRddha aura kSINa zakti vAloM ko lAbhadAyaka hotA hai tathA khAMDa, zakkara Adi mIThe padArthoM meM pAyA jAtA hai| sparzanAma 223. se ki taM phAsaNAme ? phAsaNAme adavihe paNNatte / taM jahA.-kakkhaDaphAsaNAme 1 mauyaphAsaNAme 2 garuyaphAsaNAme 3 lahuyaphAsaNAme 4 sItaphAsaNAme 5 usiNaphAsaNAme 6 giddhaphAsaNAme 7 lukkhaphAsaNAme 8|setN phaasnnaame| [223 pra.] bhagavan ! sparzanAma kA kyA svarUpa hai ? [223 u.] AyuSman ! sparzanAma ke ATha prakAra kahe haiN| unake nAma haiM-1. karkazasparzanAma 2. mRdusparzanAma 3. gurusparzanAma 4. laghusparzanAma 5. zItasparzanAma 6. uSNasparzanAma 7. snigdhasparzanAma 8. rUkSasparzanAma / yaha sparzanAma kA svarUpa hai / vivecana-sUtra meM sparzanAma ke ATha prakAroM kA ullekha kiyA hai| ina ATha prakAroM meM se Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] [anuyogadArasUtra pratyeka ke sAtha nAma zabda jor3a dene para pUrA nAma ho jAtA hai / jaise karkazasparzanAma, mRdusparzanAma yAvat rUkSasparzanAma / pASANa Adi meM karkaza--khuradarAsparza rahatA hai / komala sparNa mRdusparza kahalAtA hai| yaha vetra Adi meM pAyA jAtA hai| jo adhaHpatana kA kAraNa ho aura lohe ke golaka Adi meM pAyA jAtA hai, vaha gurusparza hai| jo sparza prAyaH Urdhva, adho aura tiryaka gamana meM kAraNa ho aura arkatula (Aka kI ruI) aAdi meM pAyA jAtA hai, vaha laghusparza hai| zItalatA-ThaMDepana kA anubhava karAne meM jo hetu hai tathA varpha Adi meM pAyA jAtA hai, vaha zItasparza hai| jo uSNatA---garmI kA bodhaka, AhArAdi ke pakAne kA kAraNa ho evaM agni Adi ke rahatA hai vaha uSNasparNa hai| paraspara mile hue pudgaladravyoM ke saMzliSTa hone kA jo kAraNa ho aura telAdi padArthoM meM pAyA jAye vaha snigdhasparza hai / jo pudgala dravyoM ke paraspara prabandha kA kAraNa ho, aisA bhasmAdi kA sparza rUkSasparza hai| ina sparzo kA jo nAma vaha tattat nAma bAlA sparzanAma samajhanA caahie| sparza ke ukta pATha bhedoM ke saMyogaja sparzoM kA bhI inhIM meM antarbhAva ho jAne se unakA pRthak nirdeza nahIM kiyA hai| saMsthAnanAma 224. se ki taM saMThANaNAme ? saMThANaNAme paMcavihe paNNatte / taM jahA--parimaMDalasaMThANaNAme 1 vaTTasaMThANaNAme 2 taMsasaMThANaNAme 3 cauraMsasaMThANaNAme 4 AyatasaMThANaNAme 5 / se taM saMThANaNAme / se taM guNaNAme / (224 pra.] bhagavan ! saMsthAnanAma kA kyA svarUpa hai ? |224 u.] aAyuSman ! saMsthAnanAma ke pAMca prakAra kahe gaye haiN| yathA-1. parimaNDalasaMsthAnanAma, 2. vRttasaMsthAnanAma, 3. vyatrasaMsthAnanAma, 4. caturasrasaMsthAnanAma, 5. aaytsNsthaannaam| yaha saMsthAnanAma kA svarUpa hai / isa prakAra se yaha guNanAma kI vyAkhyA samApta haI jAnanA caahie| vivecana--sUtra meM saMsthAnanAma ke bhedoM ko batalAkara guNanAma kI vaktavyatA kI samApti kI sUcanA dI hai| saMsthAna ke pAMca bhedoM kA svarUpa prasiddha hai / jo thAlI, sUrya yA candramaNDala ke samAna gola ho, bIca meM kiMcinmAtra bhI khAlI sthAna na ho, aisA saMsthAna parimaNDalasaMsthAna kahalAtA hai| jaba ki vattasaMsthAna cUDI ke samAna (bIca meM khAlI) gola hotA hai| tIna koNa (kone) vAle saMsthAna ko zyana-tribhuja yA tikonA saMsthAna kahate haiN| tInoM bhujAoM kI lambAI caur3AI kI bhinnatA se yaha sasthAna aneka prakAra kA ho sakatA hai| caturasrasaMsthAna meM cAroM koNa evaM lambAI-caur3AI samAna hotI hai, jabaki AyatasaMsthAna meM cAroM koNa samAna hone para bhI lambAI adhika aura caur3AI kama hotI hai| . isa prakAra AkAroM kI bhinna-bhinnarUpatA se saMsthAnanAma ke mukhya pAMca bheda haiN| inake sivAya Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] 151 aura jo bhI bhinna-bhinna prAkRtiyAM sambhava haiM, unakA inhIM meM antarbhAva ho jAne se pAMca se adhika maulika saMsthAna sambhava nahIM haiN| isa prakAra se guNanAma kI vaktavyatA kA prAzaya jAnanA cAhiye / paryAyanAma 225. se ki taM pajjavanAme ? pajjavanAme aNegavihe pnnnnte| taM jahA--egaguNakAlae duguNakAlae jAva aNaMtaguNakAlae, egaguNanolae duguNanolae jAva praNataguNanIlae, evaM lohiya-hAlidda-sukkilA vi bhANiyavvA / egaguNasurabhigaMdhe duguNasurabhigaMdhe jAva aNaMtaguNasurabhigaMdhe evaM durabhigaMdho bi bhaanniybvo| egaguNatitte duguNatitte jAva aNaMtaguNatitte, evaM kAya-kasAya-aMbila-mahurA vi bhANiyabvA / egaguNakakkhaDe duguNakakkhaDe jAva aNaMtaguNakakkhaDe, evaM mauya-garuya-lahuya-sIta-usiNa-giddhalukkhA vi bhANiyavvA / se taM pajjavaNAme / [225 pra.| bhagavan ! paryAyanAma kA kyA svarUpa hai ? [225 u.] aAyuSman ! paryAyanAma ke aneka prakAra haiN| yathA-ekaguNa (aMza) kAlA, dviguNakAlA yAvat anantaguNakAlA, ekaguNanIlA, dviguNanIlA yAvat anantaguNanIlA tathA isI prakAra lohita (rakta), hAridra (pIta) aura zuklavarNa kI paryAyoM ke nAma bhI samajhanA cAhie / ekaguNasurabhigaMdha, dviguNasurabhigaMdha yAvat anantaguNasurabhigaMdha, isI prakAra durabhigaMdha ke viSaya meM bhI kahanA cAhie / - ekaguNatikta, dviguNatikta yAvat anantaguNatikta, isI prakAra kaTuka, kaSAya, amla evaM madhura rasa kI paryAyoM ke liye bhI kahanA caahie| ekaguNakarkaza, dviguNakarkaza yAvat anantaguNakarkaza, isI prakAra mRdu, guru, laghu, zIta, uraNa, snigdha, rUkSa sparza kI paryAyoM kI vaktavyatA hai| yaha paryAyanAma kA svarUpa hai| vivecana--sUtra meM paryAyanAma kI vyAkhyA kI hai| paryAya kA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai| paryAya dravya ke samAna sarvadA sthAyI-dhra va rUpa na hokara utpatti-vinAza rUpoM ke mAdhyama se parivartita hotI rahatI hai| prastuta prasaMga meM guNoM ko mAdhyama banAkara paryAya kA svarUpa batAyA hai / paryAya ekaguNa (aMza) kRSNa prAdi rUpa hai| arthAta jisa paramANu Adi dravya meM kRSNaguNa kA eka aMza ho vaha paramANu Adi dravya ekaguNakRSNavarNa Adi vAlA hai| isI prakAra do Adi aMza se lekara ananta aMzoM taka ke liye jAnanA cAhiye / ye sabhI aMza paryAya haiN| pudagalAstikAya ke do bheda haiM-- aNu aura skandha / inameM se skandhoM meM to pA~ca varNa, do gaMdha, pA~ca rasa aura pATha sparNa kula milAkara bosa guNa aura paramANuoM meM karkaza, mRdu, guru, laghu ye cAra sparza nahIM hone se kula solaha guNa pAye jAte haiM tathA eka paramANu meM zeSa rahe zIta-uSNa, snigdha-rUkSa Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] [anuyogadvArasUtra ina cAra sparzoM meM se bhI eka samaya meM avirodhI do sparza tathA eka varNa, eka gaMdha, eka rasa, isa prakAra kula pA~ca guNa aura unake paryAya sambhava haiN| ye varNa Adi guNa mUrta vastu---pudgala se kabhI vilaga nahIM hote haiM kintu inake eka, do Adi rUpa aMza rUpAntarita hote rahate haiN| tabhI dravya ke pravasthAntara hone kA bodha hotA hai| jaise kisI paramANu meM sarvajadhanya (ekaguNa) kRSNAdi guNa haiM, ve do aMza kRSNAdi guNoM ke Ane para nivRta ho jAte haiM / isIliye kRSNAdi guNoM ke ye eka. do, tIna yAvat saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta aMza saba paryAya pudgalAstikAya ke guNa-paryAyoM kA ullekha kyoM ? jaise ye varNa, gaMdha Adi guNa aura inake aMza rUpa paryAya pudgalAstikAya meM pAe jAte haiM, usI prakAra dharmAstikAya Adi meM bhI gatihetutva, sthitihetutva zrAdi guNa aura pratyeka meM ananta agurulaghu rUpa paryAya pAe jAte haiN| parantu amUrta hone se unakA ullekha nahIM karake indriya-pratyakSa hone se pudgala kI dravya, guNa aura paryAyarUpatA kA hI yahA~ ullekha kiyA hai| isa prakAra dravya, guNa aura paryAya ke bheda se vinAma kI vyAkhyA karane ke bAda aba prakArAntara se punaH trinAma kI eka aura vyAkhyA karate haiM / trinAma kI vyAkhyA kA dUsarA prakAra 226. taM puNa NAma tivihaM itthI 1 parisaM 2 NapusagaM 3 ceva / eesi tiNhaM pi ya aMtammi parUvaNaM vocchaM // 18 // tattha purisassa aMtA A I U o ya hoMti cattAri / te ceva itthiyAe havaMti okAraparihINA // 19 // aM ti ya iM ti ya u ti ya aMtA u Napusagassa boddhavvA / etesi tiNhaM pi ya vocchAmi nisaNe etto // 20 // AkAraMto rAyA IkAraMto girI ya siharI ya / UkAraMto viNha dumo oaMtAo parisANaM // 21 // AkAratA mAlA IkAraMtA sirI ya lacchI ya / UkAraMtA jaMbU vaha ya aMtA u itthINaM // 22 // aMkArataM dhannaM iMkArataM nasakaM acchi / uMkAraMtaM pIlu mahuM ca aMtA NapusANaM / / 23 / / se taM tinnaame| [226] usa trinAma ke punaH tIna prakAra haiM / jaise-1 strInAma 2 puruSanAma aura 3 napuMsakanAma / ina tInoM prakAra ke nAmoM kA bodha unake antyAkSaroM dvArA hotA hai| / / 18 / / puruSanAmoM ke aMta meM 'pA, I, U, o' ina cAra meM se koI eka varNa hotA hai tathA strInAmoM ke aMta meM 'o' kI chor3akara zeSa tIna (grA, I, U) varNa hote haiM / / 19 / / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa [153 jina zabdoM ke anta meM aM, iM yA uM varNa ho, unako napuMsakaliMga vAlA samajhanA cAhiye / aba ina tInoM ke udAharaNa kahate haiM ! // 20 // AkArAnta purupa nAma kA udAharaNa rAyA (rAjA) hai| IkArAnta kA udAharaNa girI (giri) tathA siharI (zikharI) haiM / UkArAnta kA udAharaNa viNhU (viSNu) aura okArAnta kA dumo (drumo-vRkSa) hai / / 21 / / strInAma meM 'mAlA' yaha pada prAkArAnta kA, sirI (zrI) aura lacchI (lakSmI) pada IkArAnta, jambU (jAmuna vRkSa), vaha (vadhU ) UkArAnta nArI jAti ke (nAmoM ke) udAharaNa haiM / / 22 / / dhanna (dhAnya) yaha prAkRnapada aMkArAnta napuMsaka nAma kA udAharaNa hai / acchi (akSi) yaha iMkArAnta napusakanAma kA nayA pIlu (polu-vakSa vizeSa) mahaM (madhu) ye uMkArAnta napuMsakanAma ke pada isa prakAra yaha trinAma kA svarUpa hai| vivecana--sUtra meM prakArAntara se trinAma kA svarUpa spaSTa kiyA hai / dravyAdi sambandhI nAma strI, puruSa aura napaMsakaliMga ke bheda se tIna prakAra ke haiM aura ina tInoM liMgoM kA bodha una-una nAmoM ke anta meM prAgata prAkArAdi varNoM dvArA hotA hai| prAkRta bhASA kI taraha saMskRta meM bhI liMgApekSayA zabdoM ke tIna prakAra haiM, lekina hindI meM puruSa aura strI liMga zabda hI mAne gaye haiM / ataH hindI meM trinAmatA nahIM hai| isa prakAra vyAkaraNazAstra kI dRSTi se liMgAnusAra yaha trinAma kA svarUpa jAnanA caahiye| caturnAma 227. se ki taM catuNAme ? catuNAme cauvihe paNNatte / taM jahA--AgameNaM 1 loveNaM 2 payaIe 3 vigAreNaM 4 / | 227 pra. bhagavan ! caturnAma kA kyA svarUpa hai ? [227 u.] AyuSman ! caturnAma ke cAra prakAra haiM / yathA--1. prAgamaniSpannanAma 2. lopaniSpanna nAma 3. pratiniSpanna nAma 4. vikAraniSpanna nAma / 228. se ki taM AgameNaM ? | AgameNaM pamAni payAM si kuNDAni / se taM AgameNaM / [228 pra.] bhagavan ! Agamani pannanAma kA kyA svarUpa hai ? [228 u.] aAyuSman ! padmAni, payAsi, kuNDAni prAdi ye saba prAgamaniSpannanAma haiN| 229. se ki taM loveNaM? loveNaM te atra te'tra, paTo atra paTo'tra, ghaTo atra ghaTo'tra, ratho atra ratho'tra / se taM loveNaM / [229 pra.] bhagavan ! lopaniSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [229 u.] aAyupman ! te+atra-te'tra, paTo+atra---paTo'tra, ghaTo+atra ghaTo'tra, ratho+ atra---ratho'tra, yelopanApannanAma haiM / 230. se ki taM pagatIe ? agnI etau, paTU imo, zAle ete, mAle ime / se taM pagatIe / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 [amuyogAssUdha [230 pra.] bhagavan ! prakRtiniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [230 u.] aAyuSman ! agnI enau, paTU imo, zAle ete, mAle ime ityAdi prayoga prakRtiniSpanna nAma haiN| 231. se ki taM vikAreNaM ? vikAreNaM daNDasya agraM daNDAnam, sA AgatA sA''gatA, dadhi idaM dadhIdam, nadI Ihate madohate, maSu udakaM madhUdakam, bahu Uhate bahUhate / se taM vikAreNaM / se taM cauNAme / [231 pra. bhagavan ! vikAraniSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [231 u.] aAyuSman ! daNDassa+ agraM---daNDAgrama, sA+pAgatA--sA''gatA, dadhi+ idaMdadhIdaM, nadI + Ihate nadIhate, madhu + udakaM- madhUdaka, bahu+Uhate-bahUhate, ye saba vikAraniSpannanAma haiN| isa prakAra se yaha caturnAma kA svarUpa hai| vivecana---sUtra 227 se 231 taka pAMca sUtroM meM ApekSika niSpannatAoM dvArA caturnAma kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai| pAgama, lopa, prakRti aura vikAra ina cAra kAraNoM se niSpanna hone se caturnAma ke cAra prakAra haiM / ina aAgamaniSpanna Adi ke lakSaNa isa prakAra haiM AgamaniSpanna-kisI varNa ke prAgama--prApti se niSpanna pada pAgamaniSpanna kahalAte haiN| jaise padmAni ityAdi / inameM 'dhruTsvarAd ghuTi nu: (kAtaMtravyAkaraNa sUtra 24) sUtra dvArA Agama kA vidhAna hone se padamAni Adi zabda prAgamaniSpanna ke udAharaNa haiN| isI prakAra 'saMskAra ityAdi zabdoM ke liye jAnanA cAhiye ki inameM suTa kA Agama hone se 'saMskAra' yaha AgamaniSpanna nAma haiN| lopaniSpanna-kisI varNa ke lopa-apagama se jo zabda niSpanna hote haiM unheM lopaniSpannanAma kahate haiN| jaise te+yatra-te'tra ityAdi / ina zabdoM meM 'edotparaH padAnte' (kAtaMtravyAkaraNa sUtra 115) sUtra dvArA prakAra kA lopa hone se yaha lopaniSpanna nAma haiN| isI prakAra manas + ISA-manISA (buddhi), bhramatIti 5 : ityAdi zabda sakAra, makAra Adi vargoM ke lopa se niSpanna hone ke kAraNa lopaniSpatranAma haiN| prakati niSpanna- jo prayoga jaise haiM unakA vaisA hI rUpa rahanA prakRtibhAva hai / ataH jina prayogoM meM prakRtibhAva hone se kiso prakAra kA vikAra (parivartana) na hokara mUla rUpa meM hI rahate haiM, unheM prakRtiniSpatranAma kahate haiN| ye prayoga vyAkaraNika vibhakti Adi se saMyukta hote haiM / jaise--'agnI etau' ityAdi zabda / yahA~ 'dvivacanamano' (kA. sU. 62) sUtra dvArA prakRtibhAva kA vidhAna kiye jAne se sandhi nahIM huI / yaha prakRtiniSpannanAma kA udAharaNa hai / vikAraniSpanna-kisI varNa kA varNAntara ke rUpa meM hone ko vikAra kahate haiM / vikAra se niSpanna hone vAlA nAma vikAra niSpannanAma kahalAtA hai| arthAt jisa nAma meM kisI eka varNa ke sthAna para dUsare varNa kA prayoga hotA hai vaha vikAraniSpannanAma hai| jaise 'da isya + agram --daMDAgram' Adi / ina udAharaNoM meM, 'samAnaH savarNe dIrdhIbhavati parazca lopam (kA. 24) sUtra dvArA AkAra rUpa Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [155 dIrgha varNAtmaka vikAra kiye jAne se ye vikAraniSpannanAma ke udAharaNa haiM / isI prakAra anyAnya vikAraniSpanna nAmoM kA vicAra svayaM kara lenA cAhiye / zabdazAstra kI dRSTi se sabhI zabda prakRti pratyaya prAgama Adi kisI-na-kisI eka se niSpanna hote haiM / Dittha, Davittha Adi avyutpanna mAne gaye zabda bhI zAkaTAyana ke mata se vyutpanna haiM aura unakA ina pAgama prAdi cAra nAmoM meM se kisI na kisI eka meM samAveza ho jAtA hai / yaha caturnAma kI vyAkhyA hai| paMcanAma 232. se ki taM paMcanAme? paMcanAme paMcavihe pnnnntte| taM jahA-nAmikaM 1 nepAtika 2 AkhyAtikaM 3 aupasagikaM 4 mithaM 5 ca / azva iti nAmikam, khalviti nepAtikam, dhAvatItyAkhyAtikam, pari ityaupagikam, saMyata iti mizram / se taM pNcnaame| [232 pra. bhagavan ! paMcanAma kA kyA svarUpa hai ? [232 u.] AyuSman ! paMcanAma pAMca prakAra kA hai / ve pAMca prakAra haiM-1 nAmika, 2 naipAtika, 3 zrAkhyAtika, 4 aupasagika aura 5 mizra / jaise 'azva' yaha nAmikanAma kA, 'khalu' naipAtikanAma kA, 'dhAvati' AkhyAtikanAma kA, 'pari' aupasagika aura 'saMyata' yaha mizranAma kA udAharaNa hai| yaha paMcanAma kA svarUpa hai / vivecana-sUtra meM paMcanAma ke pAMca prakAroM kA nirdeza kiyA hai| ina nAmika Adi pAMcoM meM samasta zabdoM kA saMgraha ho jAne se ye paMcanAma kahe jAte haiN| kyoMki zabda yA to kisI vastu kA vAcaka hotA hai athavA nipAta se, kriyA kI mukhyatA se, upasargoM se, saMjJA (nAma) ke sAtha upasarga ke saMyoga se apane abhidheya-vAcya kA bodha karAtA hai| jaise-..'azva' zabda vastu kA vAcaka hone se nAmika hai / 'khalu' zabda nipAtoM meM paThita hone se naipAtika hai| kriyA-pradhAna hone se 'dhAvati' yaha tinanta pada AkhyAtika hai / 'pari' yaha pra, parA, apa, sam Adi upasargoM meM paThita hone se praupasargika hai tathA 'saMyata' yaha subanta pada sam upasarga aura yat dhAtu-ina donoM ke saMyoga se banA hone ke kAraNa mizra hai| isa prakAra se yaha paMcanAma kA svarUpa hai| chahanAma 233. se ki taM chanAme ? chanAme chavihe paNNatte / taM jahAudaie 1 uvasamie 2 khaie 3 khaoksamie 4 pAriNAmie 5 sannivAtie 6 / [233 pra.) bhagavan ! chahanAma kA kyA svarUpa hai ? [233 u.] prAyuSman ! chahanAma ke chaha prakAra kahe haiN| ve ye haiM-1. praudayika, 2. propazamika, 3. kSAyika, 4. kSAyopazamika, 5. pAriNAmika aura 6. sAnnipAtika / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] anuyogadvArasUtra vivecana--yahA~ chahanAma ke prakaraNa meM nAma aura nAmavAle arthoM meM abhedopacAra karake chaha bhAvoM kI prarUpaNA kI hai| sUtrokta udaie-audayika prAdi se audayikabhAva, praupazamikabhAva, kSAyika bhAva, kSAyopazamikabhAva, pAriNAmikabhAva aura sAnnipAtikabhAva isa prakAra samagra pada kA grahaNa kiyA gayA hai / ina zrIdayikabhAva Adi ke lakSaNa isa praka 1. audAyikabhAva-jJAnAvaraNa Adi pATha prakAra ke karmoM ke vipAka kA anubhava karane ko udaya kahate haiM / isa udaya kA athavA udaya se niSpanna bhAva (paryAya) kA nAma praudayikabhAva hai / 2. aupazamikabhAva- sattA meM rahate hae bhI karmoM kA udaya meM nahIM rahanA arthAt prAtmA meM karma kI nija zakti kA kAraNavaza prakaTa na honA yA pradeza aura vipAka donoM prakAra ke karmodaya kA ruka jAnA upazama hai| jaise bhasmarAzi se AcchAdita agni chipI rahatI hai, usI prakAra isa upazama avasthA meM karmo kA udaya nahIM hotA hai, kintu ve sattA meM sthita rahate haiN| isa upazama kA nAma hI aupazamikabhAva hai / athavA isa upazama se niSpanna bhAva ko proparAmikabhAva kahate haiM / yaha bhAva sAdisAnta hai| 3. kSAyikabhAva-karma ke prAtyantika vinAza hone ko kSaya kahate haiN| yaha kSaya hI kSAyika hai / athavA kSaya se jo bhAva utpanna hotA hai vaha kSAyikabhAva hai| sArAMza yaha ki karma ke prAtyantika kSaya se prakaTa hone vAlA bhAva kSAyikabhAva hai / yaha bhAva sAdi-ananta hai| 4. kSAyopaza mikabhAva-karmoM kA kSaya aura upazama honA kSayopazama hai| yaha kSayopazama ho kSAyopazamikabhAva hai / athavA kSayopazama se jo bhAva utpanna hotA hai vaha kSAyopazamikabhAva hai| yaha bhAva kucha bajhI haI aura kucha nahIM bujhI huI agni ke samAna jAnanA caahiye| tAtparya yaha hAya isa kSayopazama meM kitaneka sarvaghAtispardhakoM kA udayAbhAvI kSaya aura kitaneka sarvaghAtispardhakoM kA sadavasthA rUpa upazama hotA hai aura dezaghAti prakRti kA udaya rahatA hai| isIliye isa bhAva ko kucha bujhI huI aura kucha nahIM bujhI huI agni kI upamA dI hai| kSayopazama meM karma ke udayAvalipraviSTa maMda rasaspardhakoM kA kSaya aura anudIyamAna rasaspardhakoM kI sarvaghAtinI vipAkazakti kA nirodha yA dezaghAti rUpa meM pariNamana hotA hai| yadyapi kSayopazama meM kucha karmoM kA udaya rahatA hai kintu unakI zakti atyanta kSINa ho jAne ke kAraNa ve jIva ke guNoM ko ghAtane meM samartha nahIM hote haiN| pUrNazakti ke sAtha karmoM kA udaya meM na prAkara kSINazakti hokara udaya meM pAnA hI yahA~ kSaya yA udayAbhAvI kSaya aura sattAgata sarvaghAti karmoM kA udaya meM na AnA hI sadavasthArUpa upazama kahalAtA hai| yadyapi dezapAtI karmoM kA udaya hone kI apekSA yahA~ praudayika bhAva bhI mAnA jA sakatA hai kintu guNa ke prakaTa hone vAle aMza kI apekSA ise kSAyopazamikabhAva kahA hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirupaNa [157 5. pAriNAmikabhAva-amuka-amuka rUpa se vastudhoM kA pariNamana honA pariNAma aura yaha pariNAma hI pAriNAmikabhAva hai / athavA usa pariNAma se jo bhAva utpanna hotA hai vaha pAriNAmikabhAva hai / athavA jisake kAraNa mUla vastu meM kisI prakAra kA parivartana na ho, vastu kA svabhAva meM hI pariNata hote rahanA pAriNAmikabhAva hai| 6. sAnnipAtikabhAva-ina pAMcoM bhAvoM meM se do-tIna Adi bhAvoM kA milanA sannipAta hai, yaha sannipAta hI sAnipAtikabhAva hai| athavA isa sannipAta se jo bhAva utpanna hotA hai. vaha sAnnipAtikabhAva kahalAtA hai| aba ina bhAvoM kA vistAra se svarUpa nirUpaNa karate haiN| audayikabhAva 234. se ki taM udaie? udaie duvihe paNNatte / taM jahA-udae ya 1 udayaniSphaNNe ya 2 / [234 pra. bhagavan ! audayika bhAva kA kyA svarUpa hai ? [234 u. | AyuSman ! audAyikabhAva do prakAra kA hai| jaise--1. praudayika aura 2. udayaniSpanna / 235. se ki taM udae ? udae aDhaNhaM kammapagaDINaM udaeNaM / se taM ude| [235 pra. bhagavan ! praudayika kA kyA svarUpa hai ? [235 u.] aAyuSman ! jJAnAvaraNAdika ATha karmaprakRtiyoM ke udaya se hone vAlA audayikabhAva hai| 236. se ki taM udayaniSpharaNe ? udayaniSphaNNe duvihe paNNatte / taM jahA-jIvodayaniSphanne ya 1 ajIvodayaniSphanne ya 2 / [236 pra.] bhagavan ! udayaniSpanna praudayikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [236 u.] AyuSman ! udayaniSpanna audayikabhAva ke do prakAra haiM--1. jIvodayaniSpanna, 2. ajIvodayaniSpanna / vivecana-ye tIna sUtra audayikabhAva nirUpaNa kI bhUmikA haiN| jJAnAvaraNAdi pATha karmoM kA aura karmoM ke udaya se hone vAlA bhAva-paryAya audayikabhAva hai| ina donoM bhedoM meM paraspara kAryakAraNabhAva hai| jJAnAvaraNa Adi pATha karmoM kA udaya hone para tajjanya avasthAyeM utpanna hone se karmodaya kAraNa hai aura tajjanya avasthAyeM kArya haiM evaM una-una avasthAoM ke hone para vipAkonmukhI karmoM kA udaya hotA hai, isa dRSTi se avasthAyeM kAraNa haiM aura vipAkonmukha karmodaya kArya hai| . udayaniSpanna ke jIvodayaniSpanna aura ajIvodayaniSpanna bheda mAnane kA kAraNa yaha hai ki karmodaya ke jIva aura ajIva yaha do mAdhyama haiM / ata: karmodayajanya jo avasthAyeM sAkSAt jIva ko prabhAvita karatI haiM athavA karma ke udaya se jo paryAya jIva meM niSpanna hotI haiM, ve jIvodayaniSpanna aura ajIla ke mAdhyama se jina avasthAoM kA udaya hotA hai, ve ajIvodaya niSpanna audayikabhAva haiN| .: Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazya anuyogahAra sUtra jIvopayaniSpanna audayikabhAva 237. se ki taM jIvokyaniSphanne ? jIvodayaniSphanne aNegavihe paNNatte / taM jahA-geraie tisvikhajoNie maNusse veve, puDhavikAie jAva vaNassaikAie, tasakAie, kohakasAyI jAva lohakasAyI, itthIvedae purisavedae NapuMsamavedae, kaNhalese evaM nIla0 kAu0 teu0 pamha0 sukkalese, micchAdiTThI avirae aNNANI AhArae chaumatthe sajogI saMsAratthe asiddhe / se taM jiivodynissphnne| |237 pra.] bhagavan ! jIvodayaniSpanna praudAyikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [237 u.] aAyuSman ! jIvodayaniSpanna praudayikabhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai| yathA-nairayika, niryacayonika, manuSya, deva, pRthvIkAyika yAvA vanaspatikAyika, trasakAyika, krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI, strIvedI, puruSavedI, napusakavedI, kRSNalezyI, nIla-kApota-teja-padmazuklalezyI, mithyAdRSTi, avirata, ajJAnI, yAhAraka, chadmastha, sayogI, saMsArastha, prasiddha / yaha jIvodayaniSpanna audayikabhAva kA svarUpa hai| ajIvodayaniSpanna praudayikabhAva 238. se ki taM ajIvodaya niSphanne ? ajIvodayaniSphanne coddasa vihe paNNatte / taM jahA- orAliyaM vA sarIraM 1 orAliyasarIrapayogapariNAmiyaM vA dabbaM 2 veumviyaM vA sarIraM 3 veubviyasarIrapayogapariNAmiyaM vA damba 4 evaM AhAragaM sarIraM 6 teyagaM sarIraM 8 kammaga saroraM ca bhANiyadhvaM 10 payogapariNAmie vaNe 11 gaMdhe 12 rase 13 phAse 14 / se taM ajIvodayaniSphaNNa / se taM udayaniSphaNNe / se taM ude| [238 pra. bhagavan ! ajIvodayaniSpanna yaudayikabhAva kA kyA svarUpa hai ? |238. u.] aAyuSman ! ajIvodaya niSpanna praudayikabhAva caudaha prakAra kA kahA hai / yathA1. audArikazarIra, 2. audArikazarIra ke vyApAra se pariNAmitagahIta dravya, 3. vaikriyazarIra, 4. vaivikrazarIra ke prayoga se pariNAmita dravya, isI prakAra 5-6 AhArakazarIra aura AhArakazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya, 7-8 taijasa zarIra aura taijasazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya, 9-10 kArmaNazarIra aura kArmaNazarIra ke vyApAra se pariNAmita dravya tathA 11-14 pAMcoM zarIroM ke vyApAra se pariNAmita varNa, gaMdha, rasa, sparza dravya / / isa prakAra se yaha ajIvodayaniSpanna yaudayikabhAvaH tathA udayaniSpanna aura audayika donoM prakAra ke praudayikabhAvoM kI prarUpaNA jAnanA caahiye| vivecana-ina do sUtroM meM jIvodayaniSpanna aura ajIvodayaniSpanna praudayikabhAva' kA nirUpaNa kiyA hai / karmoM ke udaya se jIva meM udita hone vAlA bhAva jIvodayaniSpanna aura ajIva ke mAdhyama se udita hone kAlA bhAva ajIvodayaniSpanna praudayikabhAva hai| jIvodayaniSpanna audayikabhAva meM nAraka Adi cAra gatiyAM, krodhAdi cAra kaSAya, tIna veda, mithyAdarzana, ajJAna, chaha leNyAyeM, asaMyama, saMsAritva, prasiddhatva Adi parigaNita kiye gaye haiM, kyoMki Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnAdhikAra nirUpaNa] 1A59 ye saba bhAva karma ke udaya se jIva meM hI niSpanna hote haiM / jaise ki gatinAmakarma ke udaya se manuSyagati Adi gatiyAM utpanna hotI haiM aura ina gatiyoM kA udaya hone para jIva manuSya, tiryaMca Adi kahalAtA hai| isI prakAra kodhAdi cAroM kaSAyoM kA udaya kaSAya cAritramohanIyakarmajanya hai tathA nokaSAyacAritramohanIya kA udaya hone para strI prAdi vedatrika, hAsyAdi nokaSAya niSpanna hote haiM / mithyAtvamohanIya ke udaya se mithyAdarzana aura jJAnAvaraNa ke udaya se ajJAna hotA hai| lezyAeM kaSAyAnuraMjita yogapravRtti rUpa haiM aura yoga zarIranAmakarma ke udaya ke phala haiN| cAritramohanIya ke sarvaghAtispardhakoM ke udaya se asaMyatabhAva tathA kisI bhI karma kA udaya rahane taka asiddhatvabhAva evaM saMsArasthatvabhAva hotA hai| isI prakAra karmodaya se jIva meM jo bhI anya paryAya niSpanna hoM, ve saba jIvodayaniSpanna audayikabhAva rUpa haiM / sUtrakAra dvArA sUtra meM jIvodayaniSpanna ke rUpa meM kiye gaye katipaya nAmoM kA ullekha upalakSaNa mAtra hai / ata: inake samAna hI nidrA, nidrAnidrA prAdi nidrApaMcaka prati jo bhI jIva ke svAbhAvika guNoM ke ghAtaka karma haiM, una sabake udaya se utpanna paryAyoM ko jIvodayaniSpanna praudayikabhAvarUpa samajhanA caahiye| ___ ajIbodayaniSpanna audayikabhAva ke bhI aneka prakAra batAye haiN| jaise audArika Adi zarIra / ina zarIrAdi ko ajIvodayaniSpanna audAyikabhAva isaliye kahA hai ki yadyapi nArakatva Adi paryAyoM kI taraha praudArika Adi zarIra bhI jIva ke hote haiM, lekina audArika Adi zarIranAmakarmoM kA vipAka mukhyatayA zarIra rUpa pariNata pudgaloM meM hone se inheM pudgalavipAkI prakRtiyoM meM parigaNita kiyA hai aura pudgala ajIva hai / ataH inako ajIvodayaniSpanna praudayikabhAva rUpa mAnA jAtA hai| aupamikabhAva 239. se ki taM uvasamie ? uvasamie duvihe paNNatte / taM jahA-uvasame ya 1 uvasamaniTaphaNNe ya 2 / (239 pra.] bhagavan ! aupazamikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [239 u.| AyuSman ! praupazamikabhAva do prakAra kA hai / vaha isa prakAra ---1. upazama aura 2. upazamaniSpanna / 240. se ki taM uvasame ? ubasame mohaNijjassa kammassa uvasameNaM / se taM uvasame / [240 pra.] bhagavan ! upazama (aupazamika) kA kyA svarUpa hai ? [240 u. AyuSman ! mohanIyakarma ke upazama se hone vAle bhAva ko upazama (pauSazamika) bhAva kahate haiN| 241. se kiM taM usamanipphaNNe? uvasamaniSphaNNe aNegavihe pnnnntte| taM jahA---uvasaMtakohe jAva uvasaMtalobhe upasaMtapejje upasaMtadose uvasaMtadaMsaNamohaNijje uvasaMtacaritamohaNijje uvasaMtamohaNijje upasabhiyA sammattaladdhI upasamiyA carittaladdhI uvasaMtakasAyachaumatthavItarAge / se taM uvasamaniSphaNNe / se taM upasamie / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] [anuyogadvArasUtra [241 pra.] bhagavan ! upazamaniSpanna aupazamikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [241 u.] AyuSman ! upazamaniSpanna praupazamikabhAva ke aneka prakAra haiN| jaise ki upazAMtakrodha yAvat upazAMtalobha, upazAMtarAga, upazAMtadveSa, upazAMtadarzanamohanIya, upazAMtacAritramohanIya, upazAMtamohanIya, praupazamika samyaktvalabdhi, aupazamika cAritralabdhi, upazAMtakaSAya chadmasthavItarAga grAdi upazamaniSpanna propazamikabhAva haiN| isa prakAra se aupazamikabhAva kA svarUpa jAnanA cAhiye / vivecana----sUtrakAra ne ina tIna sUtroM meM praupazamikabhAva kA svarUpa batalAyA hai| upazama se hone vAlA auSazamika bhAva do prakAra kA hai| eka prakAra kA praupazamika bhAva to vaha hai jo mohanIyakarma ke upazama se honA hai| mohanIyakarma darzanamohanIya aura cAritramohanIya ke bheda se do prakAra kA hai / darzanamohanIya ke udaya se jIva prAtmasvarUpa kA darzana, zraddhAna karane meM asamartha rahatA hai| usakI zraddhA-pratIti yathArtha nahIM hotI hai aura cAritramohanIya ke udaya rahate jIva prAtmasvarUpa meM sthira nahIM ho pAtA hai / darzanamohanIya ke tIna bhedoM aura cAritramohanIya ke 25 bhedoM ko milAne se mohanIyakarma ke aTThAIsa bheda haiM / mohanIyakarma kA pUrNa upazama gyArahaveM guNasthAna meM hotA hai| __darzanamohanIya ke upazama se samyaktvalabdhi kI aura cAritramohanIya ke upazama se cAritralabdhi kI prApti hotI hai| yaha batalAne ke liye sUtra meM uvasamiyA sammattaladdhI, uvasamiyA cAritraladdhI yaha do pada diye haiM / - dusare upazamanispanna auSazamikabhAva ke aneka bheda darzanamohanIya aura cAritramohanIya ke aneka prabhedoM ke upazAMta hone kI apekSA se jAnanA cAhiye / isIliye upazAMtakrodha prAdi kA nirdeza kiyA hai| upazAMtakaSAyachadmasthavItarAga--isameM upazAMtakaSAya, chagastha aura vItarAga, yaha tIna zabda haiM / arthAt kaSAya ke upazAMta ho jAne se rAga-dveSa kA sarvathA udaya nahIM hai, kintu chadma (jJAnAvaraNa grAdi prAvaraNabhata ghAtikarma ) abhI zeSa haiN| isa prakAra kI sthiti upazAMtakaSAyachadamasthavItarAga kahalAtI hai| isameM mohanIyakarma kI sattA no hai, kintu udaya nahIM hone se zarad Rta meM hone vAle sarovara ke jala kI taraha mohanIyakarma ke upazama se utpanna hone vAle jIva ke nirmala pariNAma hote haiN| kSAyikabhAva 242. se ki taM khaie ? khaie duvihe paNatte / taM jahA - khae ya 1 khayaniSphaNNe ya 2 / [242 pra.] bhagavan ! kSAyika bhAva kA kyA svarUpa hai ? [242 u.] aAyuSmana ! kSAyika bhAva do prakAra kA kahA gayA hai / yathA--1. kSaya aura 2. kSayaniSpanna / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nAmAdhikAra nirUpaNa [161 243. se ki taMkhae ? khae aTThaNhaM kammapagaDINaM khaeNaM / se taM khae / [243 pra.) bhagavan ! kSaya-kSAyika bhAva kise kahate haiM ? [243 u.] aAyupman ! pATha karmaprakRtiyoM ke kSaya se hone vAlA bhAva kSAyika hai| 244. se ki taM khayaniSphaNNe ? khanimphaNNe agavihe paNNatte / taM jahA.- uppaNNaNANadasaNadhare-arahA jiNe kevalI khINaAbhiNibohiyaNANAvaraNe khoNasuyaNANAvaraNe khoNaohiNANAvaraNe khINamaNapajjavaNANAvaraNa khoNakevalaNANAvaraNe aNAvaraNe NirAvaraNe khINAvaraNe NANAvaraNijjakammavippamukke, kevaladaMsI samvadaMsI khoNanidde khINanihAnidde khoNapayale khINapayalApayale khINathINagiddhe khoNacakkhudasaNAvaraNe khoNaacakkhasaNAvaraNe khoNaohidasaNAvaraNe khINakevaladasaNAvaraNe aNAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe darisaNAvaraNijjakammavippamukke, khINasAyaveya Nijje khINaasAyaveyaNijje aveyaNe nivveyaNe khINaveyaNe subhA'subhaveyaNijjakammavippamukke, khINakohe jAva khINalobhe khINapejje khINadose khINadaMsaNamohaNijje khINacarittamohaNijje amohe nimmohe khINamohe mohaNijjakammaviSpamukke, khoNaNeraiyAue khINatirikkhajoNiyAue khoNamaNussAue khINadevAue agAue nirAue khINAue Auyakammavippamukke, gati-jAti-sarIraMgovaMga-baMdhaNa-saMghAta-saMghataNa-aNegaboMdiviMdasaMghAvippamukke, khoNasubhanAme khoNAsubhaNAme aNAme niNNAme khINanAme subhA'subhaNAmakammavippamukke, khINaccAgoe, khoNaNIyAgoe agoe niggoe khINagoe subhA'subhagottakammabiSpamukke, khINadANaMtarAe khINalAbhaMtarAe khINabhogatarAe khINuvabhogatarAe khINaviriyaMtarAe aNaMtarAe NiratarAe khoNaMtarAe aMtarAiyakammavippamukke, siddhe buddhe mutte pariNinvue aMtagaDe savvadukkhappahINe / se taM khayanipphaNNe / se taM khie| [244 pra.) bhagavan ! kSayaniSpanna kSAyikabhAva kA kyA svarUpa hai ? 1244 u. prAyupmana ! kSayaniSpanna kSAyikabhAva aneka prakAra kA kahA hai| yathA-... utpannajJAnadarzanaghorI, ahaMta. jina, kevalI, kSINagrAbhinivodhika jJAnAvaraNa bAlA, kSINazrutajJAnAvaraNavAlA, kSINa avadhijJAnAvaraNa vAlA, kSINamanaHparyayajJAnAvaraNa vAlA, kSINakevalajJAnAvaraNa vAlA, avidyamAna AvaraNa vAlA, nirAvaraNa vAlA, zrINAvaraNa vAlA, jJAnAvaraNIyakarmavipramukta, kevaladarzI, sarvadarzI, kSINanidra, kSINanidrAnidra, kSINapracala, kSINapracalApracala, kSINastyAnagRddhi, kSINacakSudarzanAvaraNa vAlA, kSoNa pracakSudarzanAvaraNa vAlA, kSINavadhidarzanAvaraNa vAlA, kSINakevaladarzanAvaraNa vAlA, anAvaraNa, nirAvaraNa, kSINAvaraNa, darzanAvaraNIyakarmavipramukta, kSINasAtAvedanIya, kSINaasAtAvedanIya, avedana, nirvedana, kSINavedana, zubhAzubha-vedanIyakarmavipramukta, kSINakrodha yAvat kSINalobha, kSINa rAga, kSINadveSa, kSINadarzanamohanIya, kSINacAritramohanIya, amoha, nirmoha, kSIgamoha, mohanIyakarmavipramukta, kSINanarakAyuSka, kSINatiryaMcAyuSka, kSINamanuSyAyuSka, kSINadevAyuSka, anAyuSka, nirAyuka, kSINAyuSka, prAyukarmavipramukta, gati-jAti-zarIra-aMgopAMga-baMdhana-saMghAta-saMhanana-anekazarIravRndasaMghAtavipramukta, kSINa-zubhanAma, kSINa-subhaganAma, anAma, nirnAma, kSINanAma, zubhAzubha Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] [anuyogadvAra sUtra nAmakarmavipramukta, kSINa-uccagotra, kSINa-nIcagotra, agotra, nirgotra, kSINagotra, zubhAzubhagotrakarmavipramukta, kSINa-dAnAntarAya, kSINa-lAbhAntarAya, kSINa-bhogAntarAya, kSINa-upabhogAntarAya, kSINavIryAntarAya, anantarAya, niraMtarAya, kSINAntarAya, aMtarAyakarmavipramukta, siddha, buddha, mukta, parinivRtta, aMtakRta, sarvaduHkhaprahINa / yaha kSayaniSpanna kSAyikabhAva kA svarUpa hai / isa prakAra se kSAyikabhAva kI vaktavyatA jAnanA caahiye| vivecana--yahA~ kSaya aura kSayaniSpanna bhAvoM kA svarUpa nirUpaNa kiyA hai| kSAyikabhAva apane-apane uttarabhedoM sahita jJAnAvaraNa Adi pATha karmoM ke sarvathA apagama rUpa hai aura kSayaniSpanna kSAyika bhAvoM ke rUpa meM jo nAma ginAye haiM, ve kSaya se utpanna huI prAtmA kI nija svAbhAvika avasthAe~ haiN| karmoM ke naSTa hone para prAtmA kA jo maulika rUpa prakaTa hotA hai, usI ke ye vAcaka haiN| jaise kevalajJAnAvaraNa ke naSTa hone para prAtmA meM kevalajJAnaguNa prakaTa ho jAtA hai aura matijJAna prAdi cAra kSAyopazamika jJAna kSAyika rUpa ho jAte haiM-kevalajJAna antahita ho jAte haiM, taba kSINakevalajJAnAkaraNa aisA jo nAma hotA hai vaha nAma, sthApanA yA dravyanikSepa rUpa nahIM hotA kintu bhAvanikSepa rUpa hotA hai / isI prakAra zeSa nAmoM ke liye bhI jAnanA caahiye| yadyapi sUtrokta nAmoM kA vargIkaraNa Avazyaka nahIM hai, sabhI nAma niSkarmA AtmA ke bodhaka haiM / tathApi sugamabodha ke liye una nAmoM ke tIna varga isa prakAra ho sakate haiM 1. prathama varga una nAmoM kA hai jinase karmoM ke sarvathA kSINa hone para prAtmA ko saMbodhita kiyA jAtA hai / ye nAma haiM utpannajJAna-darzanadhArI, arhat, jina, kevlii| 2. dUsare varga meM ve nAma haiM jo pAMca prakAra ke jJAnAvaraNakarma, nau prakAra ke darzanAvaraNakarma, do prakAra ke vedanIyakarma, aTAIsa prakAra ke mohanIyakarma, cAra prakAra ke prAyaSyakarma, bayAlIsa prakAra ke nAmakarma, do prakAra ke gotrakarma aura pAMca prakAra ke aMtarAyakarma ke kSaya se niSpanna haiN| ina nAmoM kA ullekha kSINa-prAbhinibodhikajJAnAvaraNa se antarAyakarmavipramukta pada taka kiyA hai tathA sarvathA karmaprakRtiyoM ke kSaya se siddhAvasthA prApta hone se yaha kathana siddha bhagavAn kI apekSA jAnanA caahiye| 3. tIsare varga ke nAmoM meM sarvathA karmakSaya hone para sambhava prAtmA kI avasthA kA nirUpaNa kiyA hai / isake dyotaka zabda siddha, buddha, mukta, parinirvRtta, aMtakRta aura sarvaduHkhaprahINa haiM / padasArthakya - sUtragata sabhI pada pAribhASika haiN| inameM se adhikAMza ke lakSaNa paMcasaMgraha, karmaprakRti prAdi karmagranthoM se jAnakara aura unake sAtha kSINa zabda jor3ane para jJAta ho sakate haiN| kintu kucha pada aise haiM ki paryAyavAcI hone se unameM zabdanaya kI apekSA bheda nahIM hai kintu samabhirUDhanaya kI apekSA unake vAcyArtha meM bheda ho jAtA hai / aise padoM kA yahA~ ullekha kiyA jAtA hai aNAvaraNe nirAvaraNe khINAvaraNe-vartamAna meM prAtmA avidyamAna AvaraNavAlA hone se anAvaraNa rUpa hai, kintu bhaviSya meM punaH karmasaMyoga hone kI sambhAvanA kA nirAkaraNa karane ke lie Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa nirAvaraNa pada diyA hai aura karmasaMyoga na honA tabhI mambhava hai jaba karma niHsattAka ho jaaeN| yaha batAne ke liye kSINAvaraNa pada diyA hai| ___ aveyaNe nivveyaNe khINaveyaNe --avedana kA artha hai vedanA (anubhUti) rahita kintu 'a' upasarga alpa, ISad artha meM bhI prayukta hone se avedana kA artha alpavedana bhI ho sakatA hai / ataH isa asaMgata artha kA nirAkaraNa karane ke liye nivedana' pada prayukta kiyA hai| prAzaya yaha ki sarvathA vedanArahita ko nivedana samajhanA cAhiye aura vartamAna kI yaha nivedana rUpa avasthA kAlAntarasthAyI bhI hai, isakA bodhaka 'kSINavedana' pada hai| amohe nimmohe khINamohe-amoha arthAt apagata mohanIyakarma vaalaa| parantu amoha kA eka artha alpa moha vAlA bhI saMbhava hone se usakA nirAkaraNa karane ke liye 'nirmoha' pada diyA hai| ni:zeSa rUpa se mohakarma rahita aisA nirmohI amoha pada kA vAcya hai| aisA nirmohI bhI kAlAntara meM mohodayayukta bana sakatA hai, jaise upazAMtamohavAlA / isa AzaMkA ko nirmUla karane ke liye kSINamoha pada diyA hai ki apunarbhava rUpa mohodayavAlA jIva amoha, nimoha nAma se yahA~ grahaNa kiyA gayA hai| isI prakAra aNAme, niNNAme, khINanAme, agoe, niggoe, khINagoe, aNaMtarAe, giratarAe, khINaMtarAe padoM kI sArthakatA kA vicAra nAma, gotra aura antarAya karma kI apekSA kara lenA caahiye| aNAue nirAue khINAue-tadbhavasaMbandhI Ayu ke kSaya hone para bhI jIva anAyuSka kahalAtA hai| ata: aise anAyUSka kA nirAkaraNa karane ke liye---jisakA prAyUkarma ni:zeSa rUpa se samApta ho cakA hai aise anAyaSka kA grahaNa karane ke liye nirAyaSka pada diyA hai| aisI nirAyaSka avasthA jIva kI zailezI dazA meM ho jAtI hai| vahA~ saMpUrNa rUpa se nirAyuSkatA to nahIM hai kintu kiMcinmAtra prAyu avaziSTa hone para bhI upacAra se use nirAyuSka kahate haiN| ataH isa AzaMkA ko dUra karane ke liye kSINAyuSka' pada rakhA hai, arthAt saMpUrNa rUpa se jisakA Ayukarma kSINa ho cukatA hai vahI anAyuSka, nirAyuSka nAma vAlA kahalAtA hai| uparyukta padoM kI sArthakatA to jJAnAvaraNa Adi pRthak-pRthaka karma ke kSaya kI apekSA jAnanA cAhiye aura pAThoM karmoM ke sarvathA naSTa hone para niSpanna padoM kI sArthakatA isa prakAra hai siddha-samasta prayojana siddha ho jAne se siddha yaha nAma niSpanna hotA hai| buddha--bodha svarUpa ho jAne se buddha, mukta bAhya aura grAbhyantara parigrahabaMdhana se chUTa jAne para mukta, parinirvRttasarva prakAra se, saba tarapha se zItIbhUta ho jAne se parinirvRtta, antakRt-- saMsAra ke aMtakArI hone se antakRt aura sarvaduHkhaprahINa-- zArIrika evaM mAnasika samasta duHkhoM kA prAtyantika kSaya ho jAne se sarvaduHkhaprahINa nAma niSpanna hotA hai| ___ isa prakAra se kSAyika aura kSayaniSpanna kSAyikabhAva kI vaktavyatA kA prAzaya jAnanA caahiye| kSAyopamikabhAva 245. se ki taM khovasamie ? khaovasamie duvihe pannatte / taM jahA-khaovasame ya 1 khaovasamaniSphanne va 2 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] anuyogadvArasUtra . [245 pra.] bhagavan ! kSAyopazamikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [245 u.] AyuSman ! kSAyopazAmikabhAva do prakAra kA hai / baha isa prakAra-1. kSayopazama aura 2. kSayopazamaniSpanna / 246. se ki taM khaovasame ? khaovasame cauNhaM ghAikammANaM khaoksameNaM / taM jahA nANAvaraNijjassa 1 saNAvaraNijjassa 2 mohaNijjassa 3 aMtarAiyassa 4 / se taM khovsme| |246 pra.] bhagavan ! kSayopazama kA kyA svarUpa hai ? [246 u.] aAyuSman ! 1. jJAnAvaraNIya, . darzanAvaraNIya, 3. mohanIya aM 8. antarAya, ina cAra ghAtikarmoM ke kSayopazama ko kSayopazamabhAva kahate hai| 247. se ki taM khaovasamanipphanne ? khaovasamaniSphanne aNegavihe pnnnnte| taM jahA--khovasamiyA AbhiNibohiyaNANaladdhI jAva khaovasamiyA maNapajjavaNANaladdhI, khaovasamiyA matiaNNANaladdhI khaoksamiyA suyaaNNANaladdhI khaovasamiyA vibhaMgaNANaladdhI, khaovasa miyA cakkhudasaNaladdhI evamacakkhudaMsaNaladdhI ohidasaNaladdhI, evaM sammaIsaNaladdhI micchAdasaNaladdhI sammAmicchAdasaNaladdhI, khaovasamiyA sAmAiyacarittaladdhI evaM chedovaTThAvaNaladdhI parihAra visuddhiyaladdhI suhamasaMparAiyaladdhI evaM carittAcarittaladdhI, khagrovasamiyA dANaladdhI evaM lAbha0 bhoga0 uvabhoga0 khaovasamiyA bIriyaladdhI evaM paMDiyavIriyaladdhI bAlavIriyaladdhI bAlapaMDiyavIriyaladdhI, khaovasamiyA soiMdiyaladdhI jAva khovasamiyA phAsidiyaladdhI, khaovasamie AyAradhare evaM sUyagaDadhare ThANadhare samavAyadhare vivAhapaNatidhare evaM nAyAdhammakahA0 uvAsagadasA0 aMtagaDadasA0 aNuttarovavAiyadasA0paNhAvAgaraNa khaovasamie vivAgasupadhare khaovasamie diTTivAyadhare, khaovasamie NavaputhvI jAva coddasapugvI, khaovasamie gaNI khaovasamie vaaye| se taM khaovasamanipphaNNe / se taM khaovasamie / [247 pra. bhagavan ! kSayopazamaniSpanna kSAyopazAmikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [247 u.] AyuSman ! kSayopazamaniSpanna kSAyopazamikabhAva aneka prakAra kA hai| yathAkSAyopazamikI prAbhinibodhikajJAnalabdhi yAvat kSAyopazamikI manaHparyAyanAnalabdhi, kSAyopazamikI mati-ajJAnalabdhi, bAyopazamikI zruta-ajJAnalabdhi, kSAyopazAmikI vibhaMgajJAnalabdhi, kSAyopazamikI trakSudarzanalabdhi, isI prakAra acakSudarzanalabdhi, avadhidarzanalabdhi, samyagdarzanalabdhi, mithyAdarzanalabdhi. samyagamithyAdarzanalabdhi, kSAyopazamikI sAmAyika cAritralabdhi, chedopasthApanAlabdhi, parihAravizuddhilabdhi, sUkSmasaMparAyikala bdhi, cAritrAcAritralabdhi, kSAyopazamikI dAna-lAbha-bhoga-upabhogalabdhi, kSAyogazamikI vIryalabdhi, paMDitavIryalabdhi, bAlavIryalabdhi, bAlapaMDitavIryalabdhi, kSAyopagamikI yondriyala bdhi yAvat kSAyopazamikI sparNa nendriyalabdhi. kSAyopazAmika prAcArAMgadhArI. strakRtAMgadhArI, sthAnAMgadhArI, samavAyAMgadhArI, byAkhyAprajJaptidhArI, nAtAdharmakathAMgadhArI, upAsakadazAMgadhArI, antakRdazAMgadhArI, anuttaropapAtikadazAMgadhArI, praznavyAkaraNadhArI, kSAyopazamika Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa 1165 vipAkazrutadhArI, kSAyogaza mika dRSTivAdadhArI, kSAyopazamika navapUrvadhArI yAvat caudahapurvadhArI, kSAyopazamika gaNI, zAyopazAmika bAcaka / ye saba kSayopazamaniSpannabhAva haiN| yaha kSAyoparAgikabhAva kA svarUpa hai| vivecana ---yahA~ maprabheda kSAyopazAmikabhAva kA svarUpa spaSTa kiyA hai / eka to tatat .....amukaamuka karma kA kSayopazama hI kSAyopazAmika hai aura dUsarA kSayopazama niSpannabhAva kSAyopazAmika hai| vivazcita jJAnAdi guNoM kA bAta karane vAle udayaprApta karma kA kSaya - sarvathA apagama aura anudIrNa unhIM karmoM kA upazama -vipAka kI apekSA udayAbhAva, isa prakAra ke kSaya se upalakSita upazama ko kSayopazama kahate haiM aura isa kSayopazama se niSpanna paryAya kSayopazamaniSpannabhAva hai| jisa karma meM sarvaghAtI aura dezaghAtI ye donoM prakAra ke spardhaka (aMza) pAye jAte haiM, unakA kSayopazama hotA hai / kintu jinameM kevala dezadhAtIspardhaka hI pAye jAte haiM aise hAsyAdi navanokaSAya aura jinameM mAtra sarvadhAtImpardhaka hI pAye jAte haiM. aise kevalajJAnAvaraNa prAdi karmoM kA kSayopazama nahIM hotA hai| yadyapi apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvaghAtI hI haiM kintu inheM apekSAkRta dezaghAtI mAna liye jAne se anantAnubaMdhI Adi kaSAyoM kA kSayopazama mAnA jAtA hai tathA aghAti karmoM meM dezaghAti aura sarvaghAti rUpa vikalpa na hone se unakA kSayopazama saMbhava nahIM hai / isa prakAra se yaha kSayopazama kI sAmAnya bhUmikA jAnanA caahiye| kisa-kisa karma ke kSayopazama se kauna-kauna se bhAva prakaTa hote haiM, usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- prAbhinibodhikajJAna arthAt matijJAna / isa jJAna kI prApti kA nAma AbhinibodhikajJAnalabdhi hai / yaha matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se prApta hone ke kAraNa kSAyopazamikI hai| isI prakAra zrutajJAnalabdhi, avavijJAnalabdhi aura manaHparyAyajJAnalabdhi tattat jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se prApta hone ke kAraNa kSayopazamaniSpanna haiM / kevalajJAna aura kevaladarzana bhI labdhirUpa haiN| kintu kevalajJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke kSaya se prApta hone ke kAraNa yahA~ unakA ullekha nahIM kiyA hai / ve kSayaniSpannalabdhi haiN| mati-ajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se mati-ajJAna, zruta-jJAnAvaraNa ke kSayopazama se zrutaprajJAna, vibhaMga-jJAnAvaraNa ke kSayopazama se vibhaMgajJAna kI prApti hone se inheM kSAyopazamikI matyajJAnazrutAjJAna-vibhaMgajAnalabdhi kahA hai| yahA~ ajJAna kA artha jJAna kA prabhAva nahIM kintu mithyAjJAna samajhanA caahie| .. bhAyopazAmikI cakSudarzanalabdhi, pracakSudarzanalabdhi, avadhidarzanalabdhi kramazaH cakSadarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa aura avadhidarzanAvaraNa karma ke kSayopazama se prApta hone ke kAraNa kSayopazamaniSpanna haiN| samyagdarzanalabdhi, mithyAdarzanalabdhi, samyagmithyAdarzanalabdhi kI prApti mithyAtvamohanIya karma ke kSayopazama se hone ke kAraNa kSayopazamaniSpanna haiN| sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya nAmaka cAra cAritralabdhiyAM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166) / anuyogavArasUtra cAritramohanIyakarma ke kSayopazama se tathA cAritrAcAritralabdhi (dezacAritralabdhi) anantAnubaMdhI evaM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama se prApta hotI hai / dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya labdhi dAnAntarAya Adi pAMca antarAyakarma ke kSayopazama se prApta hone ke kAraNa kSayopazamaniSpanna haiN| paMDitavIryalabdhi, bAlavIryalabdhi evaM bAlapaMDitavIryalabdhi kI prApti vIryAntarAyakarma ke kSayopazama se hotI hai / zrotrendriya se lekara sparzanendriya taka kI pAMca indriyalabdhiyAM bhAvendriya kI apekSA jAnanA cAhiye / ve matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa, acakSadarzanAvaraNa ke kSayopazama se hotI haiM / isI prakAra prAcArAMga prAdi bAraha aMgoM ko dhAraNa karane aura vAcaka rUpa labdhiyAM zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama se hotI haiM / ataH ye kSAyopazamika haiN| kSAyopazamika aura upazamabhAva meM antara-kSaya aura upazama kA saMyogaja rUpa kSayopazama hai| udayaprApta karma kA kSaya aura anudIrNa usI karma kA vipAka kI apekSA se udayAbhAva isa prakAra ke kSaya se upalakSita upazama kSayopazama kahalAtA hai| yahI sthiti aupazamikabhAva kI bhI hai / vahA~ bhI udayaprApta karma kA sarvathA kSaya aura anudayaprApta karma kA na kSaya aura na udaya kintu upazama hai / isa prakAra sAmAnya se donoM meM koI antara pratIta nahIM hotA hai| phira bhI donoM meM antara hai| vaha yaha ki kSayopazamabhAva meM kama kA jo upazama hai vaha vipAka ko apekSA se hai, pradeza ko apekSA se nhii| kyoMki pradeza kI apekSA se to vahA~ karma kA udaya rahatA hai| paranta gopazamikabhAva meM vipAka aura pradeza donoM kI apekSA upazama jAnanA caahiye| aupazamikabhAva meM karma kA na vipAkodaya hotA hai aura na pradezodaya hI hotA hai| isIliye kSAyopazamika aura aupazamika ye donoM pRthak-pRthak bhAva mAne gaye haiN| pazama jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ina cAra dhAti karmoM kA hI hotA hai, anya karmoM kA nahIM, jaba ki karaNasAdhya upazama sirpha mohanIyakarma kA hI hotA hai / isa prakAra se kSAyopazamikabhAva kI vaktavyatA jAnanA cAhiye / pAriNAmikabhAva 248. se ki taM pAriNAmie ? pAriNAmie bubihe paNNatte / taM jahA-sAdipAriNAmie ya 1 aNAdipAribhAmie ya 2 / | 248 pra] bhagavan ! pAriNAmikabhAva kise kahate haiM ? [248 u.] AyuSman ! pAriNAmikabhAva ke do prakAra haiN| yathA- 1. sAdipAriNAmika, 2. anAdipAriNAmika / 249. se ki taM sAdipAriNAmie ? sAdipAriNAmie aNegavihe paNNase / taM jahA juNNasurA jugNagulo juNNadhayaM juNNataMdulA ceva / ammA ya aubharukkhA saMjhA gaMdhavaNagarA ya // 24 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANAdhikAra nirupaNa upakAvAyA visAvAghA gajjiyaM vijja NigghAyA javayA jakkhAbittA miyA mahiyA rayugdhAo caMdovarAgA sUroyarAgA caMdaparivesA sUraparivesA pahicaMdayA paDisUrayA iMdadhaNa udagamacchA kavihasiyA amohA vAsA vAsadharA gAmA NagarA gharA paThavatA pAyAlA bhavaNA nirayA rayaNappamA sakkarappabhA vAlayappamA paMkappabhA dhamappabhA tamA tamatamA sohamme IsANe jAva ANae pANae AraNe accae gevejje aNuttarovavAiyA IsIpambhArA paramANupoggale dupadesie jAva aNaMtapadesie / se taM sAvipAriNAmie [241 pra.] bhagavan ! sAdipAriNAmikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [249 u.] AyuSman ! sAdipAriNAmikabhAva ke aneka prakAra haiM / jaise-- jIrNa surA, jIrNa gur3a, jIrNa ghI, jIrNa taMdula, abhra, abhravRkSa, saMdhyA, gaMdharvanagara / 124 tathA ___ ulkApAta, digdAha, meghagarjanA, vidyuta, nirdhAt, yUpaka, yakSAdipta, dhUmikA, mahikA, rajoddhAta, candragrahaNa, sUryagrahaNa, candrapariveSa, sUryapariveSa, praticandra, pratisUrya, indradhanuSa, udakamatsya, kapihasita, amodha, varSa (bharatAdi kSetra), varSadhara (himavAnAdi parvata), grAma, nagara, ghara, parvata, pAtAlakalaza, bhavana, naraka, ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tama:prabhA, tamastamaHprabhA, saudharma, IzAna, yAvat prAnata, prANata, pAraNa, acyuta, graiveyaka, anuttaropapAtika devavimAna, ISatprAgabhArA pRthvI, paramANupudgala, dvipradezika skandha se lekara ananta pradezika skandha sAdipAriNAmikabhAva rUpa haiM / 250. se ki aNAdipAriNAmie ? aNAdipAriNAmie dhammasthikAe adhammasthikAe AgAsasthikAe jIvasthikAe poggala sthikAe addhAsamae loe aloe bhavasiddhiyA abhavasiddhiyA / se taM aNAdipAriNAmie / se taM pAriNAmie / [250 pra. bhagavan ! anAdipAriNAmikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [250 u. AyuSman ! dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya, loka, aloka, bhavasiddhika, abhavasiddhika, ye anAdi pAriNAmika haiM / yaha pAriNAmikabhAva kA svarUpa hai / vivecana--sUtra meM pAriNAmika bhAva kA nirUpaNa kiyA hai| vaha sAdi aura anAdi ke bheda se do prakAra kA hai| pAriNAmikabhAva kA lakSaNa va vizeSatA- dravya ke mUla svabhAva kA parityAga na honA aura pUrva avasthA kA vinAza tathA uttara avasthA kI utpatti hotI rahanA pariNamana-pariNAma hai| arthAt svarUpa meM sthita rahakara utpanna tathA naSTa honA pariNAma hai| aise pariNAma ko athavA isa pariNAma se jo niSpanna ho use pAriNAmika kahate haiN| pAriNAmikabhAva ke kAraNa hI jisa dravya kA jo svabhAva hai, usI rUpa meM usakA pariNamanaparivartana hotA hai / arthAt pratyeka dravya meM svabhAvastha rahate hue hI parivartana hotA hai| vaha na to sarvathA tadavastha nitya hai aura na sarvathA kSaNika hii| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] [anuyogadvArasUtra pariNAma ke isa lakSaNa dvArA dravya aura guNa meM ekAnta bheda evaM dravya ko marvathA avikRta aura guNoM ko utpanna-vinaSTa mAnane vAle naiyAyika prAdi darzanoM kA tathA vastumAtra ko kSaNasthAyIniranvaya vinAzI mAnane vAle vauddhadarzana ke maMtavyoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| yaha pAriNAmikabhAva sAdi aura anAdi ke bheda se do prakAra kA hai| sAdipAriNAmika saMbandhI spaSTIkaraNa---sAdipAriNAmika ke aneka prakAroM kI mAditA kA kAraNa yaha hai surA, gur3a, pata aura taduloM kI navya aura jIrNa, ina donoM avasthAnoM meM anugata hone para bhI unameM navInatA paryAya ke nivatta hone para jIrNatA rUpa paryAya utpanna hotA hai| isaliye sAdipAriNAmika ke udAharaNa rUpa meM jIrNa vizeSaNa se viziSTa surA Adi padoM ko rakhA hai| jIrNatA upalakSaNa hai, ataH isI prakAra se navya vizeSaNa ke liye bhI samajhanA caahiye| bharatAdi kSetra sAdipAriNAmika kaise ?--bharanAdi kSetra, himavAn prAdi varSadhara parvata, narakabhUmiyAM evaM devavimAna apane prAkAra mAtra se avasthita rahane ke kAraNa zAzvata avazya hai kintu ve paudgalika haiM aura pudgala dravya pariNamanazIla hone se japanya eka samaya aura utkRSTa asaMkhyAna kAla bAda usameM avazya pariNamana hotA hai| saba vilaga hue una pudgalaskandhoM ke sthAna meM dUsare-dUsare skandha milakara usa-usa rUpa pariNata ho jAte haiN| isaliye varSadharAdikoM ko sAdipAriNAmikatA ke rUpa meM udAhana kiyA hai| megha Adi meM to kucha kAla paryanta hI rahane se sAdirUpatA svayaMsiddha hai| dharmAstikAya Adi paG dravya, loka, aloka, bhavasiddhika, abhavasiddhika anAdipAriNAmikabhAva isaliye hai ki ve svabhAvata: anAdi kAla se usa-usa rUpa se pariNata haiM aura anantakAla taka rheNge| sUtragata kaThina zabdoM ke artha-~~~-abbhA...abhra, megha / anbharukkhA --amravRkSa -vRkSAkAra meM pariNata hue megha / saMjhA--saMdhyA---dinarAtri kA saMdhikAla / gaMdhavaNagarA-gaMdharvanagara- uttama prAsAda se zobhita nagara kI AkRti jaise AkAza meM bane hA pUdagaloM kA pariNamana / ukkAvAyA--ulkApAtaAkAzapradeza se giratA huA tejpuj| disAdAghA- digdAha---kisI eka dizA kI ora AkAza meM jalatI huI agni kA AbhAsa honA---dikhAI denA / gajjiya-gAjata-megha kI garjanA / vijja-- vidyuta--- bijlii| NigghAyA - nirghAta.. -gAja (bijalI) giranA / javayA -yUpaka .. zuklapakSa sambandhI prathama tIna dina kA bAla candra / jakkhAdittA ---yakSAdIpta prakAza meM dikhAI detI haI piyAcAkRti agni / dhUmiyA--dhUmikA---grAkAza meM rUkSa aura virala dikhAI par3atI huI dhueM jaisI eka prakAra kI dhUmasa / mahiyA--mahikA-jalakaNayukta dhUmasa, kuhraa| rayugghAoM rajodghAta -yAkAza meM dhUli kA ur3anA, praaNdhii| caMdovarAgA sUrovarApA--candoparAga. mUryoparAga candragrahaNa aura sUryagrahaNa / cadaparivesA sUraparivesA-candrapariveza, sUryapariveza.....candra aura sUrya ke cAroM ora golAkAra meM pariNata hue pudgala paramANuoM kA maNDala / paDicaMdayA, paDisUrayA---praticandra, pratisUrya utpAta yAdi kA sUcaka dvitIya candra aura dvitIya mUrya kA dikhAI pdd'naa| iMdadhaNu--indradhanuSa-- AkAza meM nIla-pIla yAdi varNa viziSTa dhanuSAkAra prAkRti / udagamaccha udakamatsya- indradhanupa ke khaNDa, ttukdd'e| kavihasiyAkapihasitA--..kabhI-kabhI AkAza meM sunAI par3ane vAlI ati karNakaTa dhvani / amohA---amogha--udaya aura asta ke samaya mUrya kI kiraNoM dvArA utpanna rekhA-vizeSa / vAsA .. varSa... bharatAdi kSetra, vAsadharAvarSadhara -himavAn Adi parvata / zepa zabdoM ke artha sugama haiM / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [169 sAnnipAtikabhAva 251. se ki taM saNNivAie ? saNNivAie etesi ceva udaiya-uvasamiya-khaiya-khaovasamiya-pArimAmiyANaM bhAvANaM duyasaMjoeNaM tiyasaMjoeNaM caukkasaMjoeNaM paMcagasaMjoeNaM je nippajjati savve se sanivAie naame| tattha NaM dasa dugasaMjogA, dasa tigasaMjogA, paMca caukkasaMjogA, ekke paMcagasaMjoge / [251 pra. bhagavan ! mAnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [251 u.] aAyupman ! audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika, ina pAMcoM bhAvoM ke dvi kasaMyoga, trikasaMyoga, catu:saMyoga aura paMcasaMyoga se jo bhAva nimpanna hote haiM ve mana mAnnipAtikabhAva nAma hai / / unameM se dvikasaMyogaja dasa, trikasaMyogaja dasa, catu saMyogaja pAMca aura paMcasaMyogaja eka bhAva haiM / isa prakAra saba milAkara ye chabbIsa sAnnipAtikabhAva haiN| vivecana-sUtra meM sAnnipAtikabhAva kA svarUpa batalAyA hai| pUrvokta praudayika Adi pAMca bhAvoM meM se do prAdi bhAvoM ke milane se jo-jo bhAva niSpanna hote haiM, ve saba sAnnipAtikabhAva haiN| ___ ina audayika Adi pAMca bhAvoM ke dvika, trika, catuSka aura paMca saMyogaja chabbIsa bhaMgoM meM se jIvoM meM kula chaha bhaMga pAye jAte haiN| zeSa bIsa prarUpaNA mAtra ke liye hI haiN| sAnnipAtikabhAva do Adi bhAvoM ke saMyogajarUpa haiN| ataH aba yathAkrama una dvikasaMyogaja Adi sAnnipAtikabhAvoM kA nirUpaNa karate haiN| dvikasaMyogaja sAnnipAtikabhAva 252. tattha NaM je se dasa dugasaMjogA te NaM ime-asthi gAme udaie uvasamanippaNNe' 1 asthi NAme udaie khayanippaNNe 2 atthi NAme udaie khaovasamanippaNNe 3 asthi NAme udaie pAriNAmiyanippaNNe 4 asthi NAme uvasamie khayanippaNNe 5 asthi gAme uvasamie khaovasamanippaNNe 6 asthi NAme ubasabhie pAriNAmiyanippanne 7 asthi NAme khaie khaovasamanippanne 8 asthi NAme khaie pAriNAmiyaniSpanne 9 asthi NAme khayovasamie pAriNAmiyanippanne 10 / [252 ] do-do ke saMyoga se niSpanna dasa bhaMgoM ke nAma isa prakAra haiM 2.praudayika-graupazAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva 2. audayika-kSAyika ke saMyoga se niSpanna bhAva 3. audayika-kSAyopazAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva 4. audayika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva 5. praupazamika-kSAyika ke saMyoga se niSpanna bhAva 6. praupazamika-kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva 7. praupazAmika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva 8. kSAyika-kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva 9. kSAyika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpana bhAva tathA 10. zrAyopazamikapAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva / 253. katare se nAme udaie uvasamanippanne ? udae tti maNase uvasaMtA kasAyA, esa NaM se NAme udaie uvasamanipyanne 1 / 1. pAThAntara---niSphaNNa / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17.] [anuyogadvArasUtra katare se nAme udaie khayanippanne ? svae tti maNUse khatiyaM sammattaM, esa NaM se nAme udaie khayanippanne 2 / katare se gAme uvaie khayovasamanippanne ? udae tti maNase khayoksa miyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme udaie khayovasamanippanne 3 / katare se NAme udaie pAriNAmiyaniSpanne ? udae tti maNUse pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie pAriNAmiyanippanne 4 / kayare se NAme upasamie khayaniSpanne ? upasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM, esa NaM se NAme upasamie khayanippanne 5 / kayare se NAme upasamie khaovasamanippaNNe ? uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme upasamie khaovasamanippanne 6 / kayare se jAme upasamie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme uvasamie pAriNAmiyaniSpanne 7 / katare se gAme khaie khaoksamiyanippanne ? khaiyaM sammattaM khayovasamiyAiM iMdiyAI, esa paM se NAme khaie khayovasamanippanne 8 / katare se jAme khaie pAriNAmiyanippanne ? khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme khaie pAriNAmiyanippanne 9 / katare se NAme khayovasamie pAriNAmiyanippanne ? / khayovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jove, esa NaM se gAme khayovasamie pAriNAmiyanippanne 10 // [253 pra. bhagavan ! praudayika-groyamikabhAva ke saMyoga se niSpanna bhaMga kA svarUpa kyA uttara--pAyuSman ! praudayika-aupazamikabhAva ke saMyoga se niSpanna bhaMga kA yaha svarUpa hai--audayikabhAva meM manuSyagati aura praupazamikabhAva meM upazAMta kaSAya ko grahaNa karane rUpa audayika-aupazamikabhAva hai / 1 prazna--bhagavan ! audayika-kSAyikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? uttara-prAyuSman ! audayikabhAva meM manuSyagati aura kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva kA grahaNa audayikakSAyikabhAva hai / 2 / / prazna-bhagavan ! audayika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? uttara-AyuSman ! audayikabhAva meM manuSyagati aura kSAyopazamikabhAva meM indriyA jAnanA cAhiye / yaha audayika-kSAyopazAmikabhAva kA svarUpa hai / 3 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa [171 prazna-bhagavan ! praudayika-pAriNAmikabhAva ke saMyoga se niSpanna bhaMga kA kyA svarUpa hai ? uttara-AyuSman ! praudayikabhAva meM manuSyagati aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva ko grahaNa karanA praudayika-pAriNAmikabhAva kA svarUpa hai / 4 prazna-bhagavan ! aupazamika-kSayasaMyoganimpannabhAva kA svarUpa kyA hai ? uttara-prAyuSman ! upazAMtakaSAya aura kSAyika samyaktva yaha aupazamika-kSAyikasaMyogaja bhAva kA svarUpa hai / 5 prazna-bhagavan ! praupazamika-kSayopazamaniSpannabhAva ke saMyoga kA kyA svarUpa hai ? uttara-pAyuSman ! praupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya aura kSayopazamaniSpanna meM indriyAM yaha aupazamika-kSayopazamaniSpannabhAva kA svarUpa hai / 6 prazna--bhagavan ! aupazamika-pAriNAmikasaMyoganiSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? uttara -grAyaSman ! prIpazamikabhAva meM upazAMta kaSAya aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva yaha aupazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai / 7 prazna - bhagavan ! kSAyika aura kSayopazamaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? uttara - aAyuSman ! kSAyika samyaktva aura kSAyopasamika indriyAM yaha kSAyika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA svarUpa jAnanA cAhiye / 8 prazna-bhagavan ! kSAyika aura pAriNAmikaniSpanna kA kyA svarUpa hai ? uttara--prAyuSman ! kSAyikabhAva meM kSAyika samyaktva aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva kA grahaNa kSAyika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA svarUpa hai| 9 prazna-bhagavan ! kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvasaMyogaja kA kyA svarUpa hai ? uttara --pAyuSman ! kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva ko grahaNa kiyA jAye to yaha kSAyopazamika-pAriNAmikabhAva kA svarUpa hai / 10 isa prakAra se yaha dvikasaMyogI sAnnipAtika bhAva ke dasa bhaMgoM kA svarUpa hai| vivecana--ina do sUtroM meM se pahale meM dvikasaMyogI dasa sAtripAtikabhAvoM ke nAma aura dUsare meM 'katare se nAme .......' prazna aura 'esa NaM se NAme......' uttara dvArA una-una bhAvoM kA udAharaNa sahita svarUpa spaSTa kiyA hai| ina dasa saMyogaja nAmoM meM audayika ke sAtha uttaravartI praupazamika prAdi cAra bhAvoM meM se eka-eka ko jor3ane se cAra bhaMga aupazamika ke sAtha, kSAyika prAdi tIna bhAvoM ke saMyoga se tIna bhaMga, kSAyika ke sAtha kSAyopazamika Adi do bhAvoM ke saMyoga se do bhaMga aura kSAyopazamika ke sAtha aMtima pAriNAmikabhAva ko jor3ane se eka bhaMga banatA hai| kula milAkara inakA jor3a (4+3+2 +1=10) dasa hai| ina dasa bhagoM ko svarUpavyAkhyA ke prasaMga meM ullikhita manuSya, upazAMtakaSAya bhAla Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] [anuyogadvArasUtra samyaktva Adi nAma upalakSaNa rUpa haiN| ata: inameM anya jina-jina karmaprakRtiyoM kI udaya, upazama, kSaya, kSayopazama rUpa sthiti banatI ho una sabakA grahaNa kara lenA caahiye| yadyapi dvikasaMyogI-sAnnipAtikabhAva ke dasa bhaMga batalAye haiM, lekina inameM se mAtra kSAyikapAriNAmika bhAvaniSpanna eka nauvAM bhaMga hI siddha bhagavAn kI apekSA ghaTita hotA hai / siddha bhagavAn meM kSAyika samyaktva aura pAriNAmikabhAva rUpa jIvatva hai| isake atirikta zeSa nau bhaMga kevala prarUpaNAmAtra hI haiN| kyoMki siddhoM ke sivAya sabhI saMsArI jIvoM meM kama se kama yaha tIna bhAva to hote hI haiM--graudayika-vaha gati jisameM ve haiM, kSAyopazamika-yathAyogya indriya aura pAriNAmika-.. jIvatva / isa prakAra se dvikasaMyogI dasa sAnnipAtika bhAvoM kI vaktavyatA jAnanA caahiye| trikasaMyogaja sAnnipAtikabhAva 254. tattha NaM je te dasa tigasaMjogA te NaM ime-asthi gAme udaie upasamie khayaniSpanne 1, asthi NAme udaie uvasamie khaovasamanippanne 2, asthi gAme udaie uvasamie pAriNAminiSpanne 3, asthi NAme udaie khaie khaovasamanippanne 4, asthi NAme udaie khaie pAriNAmiyaniSpanne 5, atthi NAme udaie khayovasamie pAriNA miyanippanne 6, asthi NAme uvasamie khaie khovasamanippanne 7, asthi NAme uvasamie khaie pAriNAmiyanippanne 8, asthi NAme uvasamie khagrovasamie pAriNAmiyaniSyanne 6, asthi NAme khaie khaovasamie pAriyAmiyanipyanne 10 / [254] vahA~ (sAnnipAtikabhAva meM) trikasaMyogaja dasa bhaMga isa prakAra haiM-1. praudayikagraupazamika-kSAyikaniSpannabhAva, 2. praudayika-aupazamika-kSAyopazamikaniSpannabhAva, 3. praudayikaaupazapika-pAriNAmikaniSpannabhAva, 4. praudayika-kSAyika-kSAyopazAmikaniSpannabhAva, 5. praudayikakSAyika-pAriNAmikaniSpatnabhAva, 6. praudayika-jhAyopazamika-pAriNAmi kaniSpannabhAva, 7. aupazamikanAdhika-kSAyopazamikaniSpannabhAva, 8. graupazamika-kSAyika-pAriNAmikaniSpannabhAva, 9. praupazamikakSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva, 10. kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva / 255. katare se gAme udaie uvasamie khaya niSpanne ? udae tti maNase uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM, esa NaM se NAme udaie uvasamie khayaniSpanne 1 / [255-1 pra] bhagavan ! audayika-aupazamika-kSAyikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-1 u.] aAyuSman ! manuSyagati praudayikabhAva, upazAMtakaSAya praupazamikabhAva aura zAyikasamyaktva kSAyikabhAba yaha audayika-aupazamika-kSAyikatiSpannabhAva kA svarUpa hai / 1 katare se jAme udaie uvasamie khayovasaminippane? udae tti maNase uvasaMtA kasAyA khayovasamiyAI iMdiyAI, esa zaM se NAme udaie uvasamie khaovasamaniSpanne 2 / [255-2 pra. bhagavan ! praudayika-graupazamika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nihANa] [173 [2552 u.] AyuSman ! manuSyagati praudayikabhAva, upazAMtakaSAya aupazamika aura indriyAM kSAyopAmikabhAva, isa prakAra praudayika-aupazamika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA svarUpa jAnanA cAhiye / 2 / kayare se NAme udaie uvasamie pAriNAmiyaniSpanne ? udae tti maNase uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jora, esa NaM se NAme udaie upasamie pAriNAmiyaniSpanne 3 / [255-3 pra.] bhagavan ! audayika-aupazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-3 u.] aAyuSman ! manuSyagati praudayika, upazAMtakaSAya aupazamika aura jIvatva pArizAmika bhAva, isa prakAra se praudayika-aupazamika-pAriNAmikaniSpanna bhAva kA svarUpa hai / 3 kayare se NAme udaie khaie khaovasamanippanne ? udae tti maNase khaiyaM sammattaM khovasamiyAI iMdiyAI. esa NaM se NAme udaie khaie khaovasamaniSpanne 4 / [255-4 pra.] bhagavan ! audayika-kSAyika-kSAyogazamikaniSpanna sAnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-4 u.] aAyuSman ! manuSyagati praudayika, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva aura indriyAM kSAyo zamikabhAva yaha audayika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai| 4 / katare se NAme udaie khaie pAriNAmiyanippanne ? udae tti maNUse khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme udaie khaie pAriNAmiyanippanne 5 / [255-5 pra.] bhagavan ! praudayika-kSAyika-pAriNAmikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-5 u.] Ayupman ! manuSyagati praudayikabhAva, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva isa prakAra kA praudayika-kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai| 5 katare se NAme udaie khovasamie pAriNAmiyanippanne ? udae ti maNase khayovasa miyAI iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie khaovasamie pAriNAmiyaniSpanne 6 / [255-6 pra. bhagavan ! praudayika-kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-6 u.] AyuSman ! manuSyagati praudayika, indriyAM kSAyopazamika aura jIvatva pAriNAmika, yaha audayika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA cAhiye / 6 katare se NAme upasamie khaie khaovasamanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khovasamiyAiM iMdiyAI, esa NaM se NAme uvasamie khaie khovasamanippanne 7 / [255-7 pra.] bhagavan ! aupazamika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-7 u.] AyuSman ! upazAMtakaSAya aupazamikabhAva, kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva, indriyAM kSAyopazamikabhAva, yaha praupazamika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpanna sAnnipAtikabhAva hai / 7 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] [anuyogadvArasUtra katare se NAme upasamie khaie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme upasamie khaie pAriNAmiyanippanne 8 / [255-8 pra.] bhagavan ! praupazamika-kSAyika-pAriNAmikaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-8 u. prAyuSman ! upazAMtakaSAya aupa zamikabhAva, kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva, jIvatva pAriNAmikabhAva, yaha aupazamika-kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA cAhiye / 8 katare se NAme uvasamie khaovasamie pAriNAmiyaniSpanne ? uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jove, esa NaM se NAme uvasamie khaovasamie pAriNAmiyaniSpanne / [255-9 pra.] bhagavan ! aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [255-9 u.] prAyaSman ! upazAMtakaSAya aupazamikabhAva, indriyAM kSAyopazamika aura jIvatva pAriNAmika, isa prakAra se yaha praupazamika-kSAyopazamika-pAriNAbhikabhAvaniSpannamAnnipAtikabhAva kA svarUpa jAnanA cAhiye / 9 katare se gAme khaie khovasamie pAriNAmiyaniSpanne ? khaiyaM sammattaM khaovasamiyAI iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme khaie khayovasamie pAriNAmiya nippanne 10 / [255-10 pra.] bhagavan ! kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva kA kyA svarUpa [255-10 u.] AyuSman ! kSAyikasamyaktva kSAyikabhAva, indriyAM kSAyopazamikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva, isa prakAra kA kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai| 10 vivecana-prastuta do sUtroM dvArA tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna dasa sAnnipAtikabhAvoM ke bhaMga aura aura unake svarUpa kA nirUpaNa kiyA hai / trikasaMyogaja bhAvoM ke praudayika aura praupazamika ina do bhAvoM ko paripATI se nikSipta karake avaziSTa kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM meM se eka-eka bhAva kA unake sAtha saMyoga karane para prathama tIna bhAva niSpanna hue haiN| unameM bhI pahalA audayika-praupazamikakSAyikasAnnipAtikabhAva isa prakAra ghaTita karanA cAhiye ki yaha manuSya upazAMtakrodhAdi kaSAya bAlA hokara kSAyika samyagdRSTi hai / manuSya se manuSyagati ko grahaNa kiyA hai aura manuSyagatinAmakarma ke udaya se manuSya hone se gati audayikabhAva hai| upazAMtakodhAdi kaSAya kahane se aupazamikabhAva tathA kSAyikasamyaktva se kSAyikabhAva ghaTita hotA hai| isI prakAra se zeSa do bhaMgoM meM pe pahale praudayika-praupazamika, kSAyopazamika-sAnnipAtikabhAva meM manuSya, upazAMtakaSAya, paMcendriya tathA dUsare praudayika-aupazamikapAriNAmikasAnnipAtikabhAva meM manuSya, upazAMtakaSAya, jIvatva ko ghaTita kara lenA caahiye| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [175 tatpazcAt zrIpazamikabhAva ko vilaga kara praudayika aura kSAyika bhAva ko grahaNa kiyA jAya taba kSAyopazAmika evaM pAriNAmika bhAvoM meM se eka-eka kA grahaNa karane para trisaMyogI kabhAva ke do bhaMga isa prakAra banate haiM--1. audAyika-nAyika-kSAyopazAmika aura 2. praudayika-kSAyika-pAriNAmika / pahale kA dRSTAnta hai-kSINakaSAyI, manuSya, indriya vAlA aura dUsare kA dRSTAnta-kSAyika samyaktvI, manuSya, jIva hai| ina bhAvoM ko pUrvavat ghaTita kara lenA cAhiye / __ kevala audayikabhAva kA grahaNa aura aupazamika evaM kSAyika bhAva kA parityAga kiye jAne para chaThA trisaMyogI--praudayika-kSAyopazamika-pAriNAmikasAnnipAtikabhaMga banatA hai / isakA udAharaNa hai-manuSya manoyogI jIva hai| yahA~ taka to audayikabhAva saMyoga meM grahaNa kiyA gayA hai / lekina audayikabhAva ko chor3akara zeSa prIpazamikAdi cAra bhAvoM meM se eka-eka kA parityAga kiye jAne para isa prakAra cAra bhaMga banate haiM- 1. aupazamika-kSAyika-kSAyopazamikasAnnipAtikabhAva 2. grIpazamika-kSAyika-pariNAmikasAnnipAtikabhAva 3. aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmikasAnnipAtikabhAva aura 4. kSAyikakSAyopazamika-pAriNAmikasAnnipAtikabhAva / ina cAroM ke sUtrokta udAharaNa svayaM ghaTita kara lenA caahiye| ina dasa saMyogaja bhaMgoM meM se pAMcavAM aura chaThA bhaMga jIvoM meM pAyA jAtA hai / yathA--audayikakSAyika-pAriNAmikabhAboM ke saMyoga se niSpanna pAMcavAM sAnipAtika bhAva manuSyagati audayika, jJAnadarzana-cAritra kSAyika aura jIvatva pAriNAmika rUpa hone se yaha bhaMga kevaliyoM meM ghaTita hotA hai| ina tIna bhAvoM ke atirikta anya bhAva unameM nahIM haiN| kyoMki upazama mohanIyakama kA hotA hai aura ve mohanIyakarma kA sarvathA kSaya kara cuke haiM tathA kevaliyoM kA jJAna indriyAtIta-atIndriya hone se unameM kSAyopazamikabhAva bhI nahIM hai / praudayika, kSAyopazamika evaM pAriNANAmika ina tIna bhAvoM se niSpanna chaThA bhaMga nArakAdi cAroM gati ke jIvoM meM hotA hai| kyoMki unameM nArakAdi gatiyAM audayikI haiM, indriyAM kSAyopazamikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva hai| inake atirikta zeSa ATha bhaMgoM kI kahIM para bhI saMbhAvanA nahIM hone se prarUpaNAmAtra samajhanA caahie| isa prakAra trikasaMyogI dasa sAnnipAtikabhAvoM kI vaktavyatA hai / catuHsaMyogaja sAnnipAtikabhAva 256. tattha NaM je te paMca caukkasaMyogA te NaM ime--asthi NAme udaie upasamie khaie khovasamanippanne 1 asthi NAme udaie upasamie khaie pAriNAmiyaniSpanne 2 asthi NAme udaie uvasabhie khayovasamie pAriNAmiyaniSpanne 3 asthi NAme udaie khaie khovasamie pAriNAmiyanippanne 4 asthi NAme uvasamie khaie khovasamie pAriNAmiyanipyante 5 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] [anuyogadvArasUtra 256] cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnnipAtikabhAva ke pAMca bhaMgoM ke nAma isa prakAra haiM-1 praudayika-praupazamika kSAyika-kSAyopazamikaniSpannabhAba, 2 praudayika-aupazamika-kSAyikapAriNAmikaniSpannabhAva, 3 praudayika-graupayamika-kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva, 4 praudayikakSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikaniSpannabhAva, 5 aupaza mik-kssaayik-kssaayopshmik-paarinnaamiknisspnnbhaav| 257. katare se NAme udaie uvasamie khaie khagrovasamanippanne ? udae tti maNase uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khovasamiyAI iMdiyAI, esa NaM se NAme udaie upasamie khaie khamovasamaniSpanne 1 / [257-1 pra.] bhagavan ! audayika-aupazamika-kSAyika-kSAyopazamikaniSpanna sAnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? 257-1 u.] aAyuSman ! audayikabhAva meM manuSya, praupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva aura kSAyopamikabhAva meM indriyAM, yaha praudayika-aupazamikakSAyika-kSAyopazamikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / 1 katare se nAme udaie uvasamie khaie pAriNAmiyaniSyanne ? udae ti maNUse upasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve, esa jaM se gAme udaie upasamie khaie pAriNAmiyanipyanne 2 / [257-2 pra.] bhagavan ! praudayika-aupazamika-kSAyika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [257-2 u.] AyuSman ! audayikabhAva meM manuSyagati, aupazAmikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha audayika-graupazamika-kSAyikapAriNAmikabhAvanippanna sAnipAtikabhAva kA svarUpa hai / 2 katare se gAme udaie uvasamie khovasamie pAriNAmiyaniSpanne ? udae tti maNase uvasaMtA kasAyA khagrovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se NAme udaie upasamie khagrovasamie pAriNAmiyaniSpanne 3 / [257-3 pra.] bhagavan ! audAyika-praupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? [257-3 u.] aAyuruman ! praudayikabhAva meM manuSyagati, praupazamikabhAva meM upazAMtakapAya, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, isa prakAra se audayika-aumikakSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva ke tRtIya bhaMga kA svarUpa jAnanA cAhiye / 3 __ katare se NAme udaie khaie khaovasamie pAriNAmiyanippanne ? udae ti maNa se khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme udaie khaie khovasamie pAriNAmiyaniSpanne 4 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [177 nAmAdhikAra nirUpaNa [257-4 pra.] bhagavan ! praudayika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnipAtikabhAva kise kahate haiM ? [257-4 u.] AyuSman ! praudayikabhAva meM manuSyagati, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha praudayika-kSAyika-kSAyopazamikapAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / 4 katare se nAme upasamie khaie khaoyasamie pAriNAmiyanippanne ? uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovasa miyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se nAme uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyaniSpanne 5 / [257-5 pra.] bhagavan ! aupazamika - kSAyika - kSAyopazamika - pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa kyA hai ? [257-5 u.] AyuSman ! aupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha aupazamika-kSAyikakSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA svarUpa hai / 5 vivecana-ina do sUtroM meM catuHsaMyogI sAnnipAtikabhAva ke pAMca bhaMgoM ke nAma aura unake svarUpa batalAye haiN| svarUpa batAne ke prasaMga meM udAharaNArtha prayukta manuSyagati, zAyikasamyaktva, indriyAM, jIvatva aAdi upalakSaNa rUpa hone se usa-usa bhAva rUpa meM anyAnya gatiyoM Adi kA bhI grahaNa samajha lenA caahiye| ina catuHsaMyogI pAMcoM bhaMgoM meM pAMcaveM pAriNAmikabhAva ko chor3ane aura zeSa cAra bhAvoM kA saMyoga karane para prathama bhaMga, cauthe kSAyopazamikabhAva ko chor3akara zeSa cAra bhAvoM ke saMyoga se dUsarA bhaMga, tIsare kSAyika bhAva ko chor3akara bAkI ke cAra bhAvoM ke saMyoga se tIsarA bhaMga, dUsare aupazamikabhAva ko chor3akara zeSa cAra bhAvoM ke saMyoga se cauthA bhaMga aura pahale praudayikabhAva ko chor3akara zeSa cAra bhAvoM ke saMyoga se pAMcavAM bhaMga niSpanna jAnanA caahiye| ina pAMcoM bhaMgoM meM se tRtIya aura caturtha ye do bhaMga hI jIva meM ghaTita hote haiM, zeSa tAna nahIM / ghaTita hone vAle bhaMgoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai audayika-praupazamika-kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna tRtIya bhaMga nAraka Adi cAroM gatiyoM meM hotA hai| kyoMki vivakSita gati praudayikI hai tathA prathama samyaktva ke lAbhakAla meM upazamabhAva hone se aura manuSyagati meM upazamazreNI meM bhI aupazamika samyaktva hone se aupazamikabhAva hai| indriyAM kSAyopazamikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva rUpa haiM / isa prakAra yaha tRtIya bhaMga sarva gatiyoM meM pAyA jAtA hai| sUtra meM prayukta isa tRtIya bhaMga ke udAharaNa rUpa meM 'udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA' pATha isa bAta ko spaSTa karane ke liye hai ki upazamazreNI meM manuSyatva kA udaya aura kaSAyoM kA upazama hotA hai / athavA sUtrokta pATha upalakSaNa rUpa hone se yathAyogya gati Adi kA grahaNa samajha lenA caahiye| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] [anughogadvArasUtra audAyika-kSAyika-kSAyopazamika aura pAriNAmikabhAvoM kA saMyogaja rUpa cauthA bhaMga bhI tRtIya bhaMga kI taraha narakAdi cAroM gatiyoM meM saMbhava hai / parantu vizeSatA yaha hai ki tRtIya bhaMgokta upazamasamyaktva ke sthAna para yahA~ kSAyika samyaktva samajhanA caahiye| kSAyika samyaktva nAraka, tiyaMca aura deva ina gatiyoM meM to pUrvapratipanna jIva ko aura manuSyagati meM pUrvapratipanna aura pratipadyabhAna ko bhI hotA hai / isI kAraNa yaha caturtha bhaMga cAroM gatiyoM meM saMbhava hai| ___ isa prakAra catuHsaMyogI sAnnipAtikabhAvoM kI prarUpaNA jAnanA cAhiye / aba aMtima paMcasaMyogI sAnnipAtikabhAva kA nirUpaNa karate haiN| paMcasaMyogI sAnipAtikabhAva 258. tasya gaMje se ekke paMcakasaMjoge se gaM ime-asthi nAme udaie uvasamie khaie samovasamie pAriNAmiyanippanne 1 / [258] paMcasaMyogaja sAnnipAtikabhAva kA eka bhaMga isa prakAra hai-praudyik-praupshmikkssaayik-kssaayopshmik-paarinnaamiknisspnnbhaav| 259. katare se nAme udaie upasamie khaie khaovasamie pAriNAmiyaniSpanne? udae tti maNUse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khovasamiyAI iMdiyAI pAriNAmie jIve, esa NaM se gAme udaie uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmiya niSpanne / se taM sannivAie / se taM chaNNAme / (259 pra.] bhagavan ! prodayika aupazamika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna sAnnipAtikabhAva kA kyA svarUpa hai ? 259 u.] AyuSman ! praudayikabhAva meM manuSyagati, praupazamikabhAva meM upazAMtakaSAya, kSAyikabhAva meM kSAyikasamyaktva, kSAyopazamikabhAva meM indriyAM aura pAriNAmikabhAva meM jIvatva, yaha praudayika-graupazamika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAvaniSpanna :sAnipAtikabhAva kA svarUpa hai| isa prakAra se sAnnipAtikabhAva aura sAtha hI SaDnAma kA varNana samApta huaa| vivecana-isa sUtra meM pAMca bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnnipAtikabhAva kA kathana karane ke sAtha SaDnAma kI vaktavyatA kI samApti kA saMketa kiyA hai| isa paMcasaMyogaja sAnipatikabhAva meM audayika Adi pAriNAmika bhAva paryanta pAMcoM bhAvoM kA samAveza ho jAtA hai| inake atirikta anya bhAvoM ke na hone se yahA~ eka hI bhaMga banatA hai| yaha bhaMga kSAyika samyagdRSTi hokara uparAmazreNI para pArohaNa karane vAle manuSya meM pAyA jAtA hai / isI kA saMketa karane ke liye sUtra meM manuSya,upazAMtakaSAya prAdi ko udAhRta kiyA hai| jIva meM prApta sAnnipAtikamAva-nirUpaNa kA sArAMza praudayika prAdi pAMca mUla bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnipAtikabhAva ke dvikasaMyogI dasa, trikasaMyogI dasa, catuSkasaMyogI pAMca aura paMcasaMyogI eka kula chanvIsa bhaMgoM meM se jIvoM meM sirpha dvikasaMyogI eka, trikasaMyogI do, catuSkasaMyogI do aura paMcasaMyogI eka, isa prakAra chaha bhaMga pAye jAte haiN| zeSa bhaMga prarUpaNAmAtra ke lie hI haiN| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [179 jIvoM meM prApta bhaMgoM kA kAraNa sahita spaSTIkaraNa isa prakAra hai--- 1. kSAyika aura pAriNAmikabhAva se niSpanna dvikasaMyogI bhaMga siddha jIvoM meM pAyA jAtA hai| kyoMki unameM pAriNAmikabhAva jIvatva aura kSAyikabhAva ananta jJAna-darzana prAdi haiN| 2. audayika-kSAyopazamika-pAriNAmikabhAva ke saMyoga se niSpanna trisaMyogI bheda cAturgatika saMsArI jIvoM meM pAyA jAtA hai / kyoMki unameM gatiyAM praudayika rUpa, bhAvendriyAM kSAyopazamika rUpa aura jIvatva Adi pAriNAmikabhAva rUpa haiN| 3. audayika-nAyika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna trisaMyogI bhaMga bhavastha kevaliyoM meM pAyA jAtA hai / vaha isa prakAra hai-audayikabhAva manuSyagati, kSAyikabhAva kevalajJAna Adi aura pAriNAmikabhAva jIvatva rUpa se unameM hai| 4. audayika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna catu:saMyogI bhaMga caturgatika jIvoM meM pAyA jAtA hai / isameM gati prodayikabhAva, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva, bhAvendriyAM kSAyopazamikabhAva aura jIvatva pAriNAmikabhAva rUpa hai| 5. audayika-auSazamika-kSAyopazamika-pAriNAmika ke saMyoga vAlA catu:saMyogI bhaMga bhI cAroM gatiyoM meM pAyA jAtA hai| isakA prAzaya bhI pUrvokta catuHsaMyogI bhaMga ke anurUpa hai| vizeSa itanA hai ki kSAyikabhAva ke sthAna para aupazamikabhAva meM aupazamika samyaktva kA grahaNa karanA cAhiye / 6. paMcasaMyogI sAnnipAtikabhAva praudayika prAdi paMca bhAvoM kA saMyoga rUpa hai aura vaha kSAyika samyagdRSTi upazamazreNI meM vartamAna manuSyoM meM pAyA jAtA hai / vaha isa prakAra manuSyagati prodayikabhAva, kSAyika samyaktva kSAyikabhAva, aupazamika cAritra aupazamikabhAva, bhAvendriyAM kSAyopazamikabhAva rUpa aura jIvatva pAriNAmikabhAva rUpa jAnanA caahiye| isa prakAra chaha nAma ke rUpa meM chaha bhAvoM kA nirUpaNa karane ke anantara aba kramaprApta saptanAma kI prarUpaNA karate haiM / saptanAma 260. [1] se ki taM sattanAme ? sattanAme satta sarA paNNattA / taM jahA sajje 1 risame 2 gaMdhAre 3 majjhime 4 paMcame sare 5 / dhevae 6 ceva NesAe 7 sarA satta viyAhiyA // 25 // [260-1 pra.] bhagavan ! saptanAma kA kyA svarUpa hai ? [260-1 u.] AyuSman ! saptanAma sAta prakAra ke svara rUpa hai / svaroM ke nAma isa prakAra haiM--1. SaDja, 2. RSabha, 3. gAMdhAra, 4. madhyama, 5. paMcama, 6. dhaivata aura 7. niSAda, ye sAta svara jAnanA cAhiye / 25 vivecana--sUtra meM saptanAma ke rUpa meM sAta svaroM kA varNana kiyA hai| vaha isaliye ki puruSoM kI bahattara aura striyoM kI causaTha kalAoM meM zakuniruta gIta, saMgIta, vAdyavAdana Adi kA samAveza kiyA gayA hai aura ve svara dhvanivizeSAtmaka haiM / sAta svaroM ke lakSaNa isa prakAra haiM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180] [anuyogadvArasUtra 1. SaDja-chaha se janya / arthAt svarotpatti ke kAraNabhUta kaMTha, vakSasthala, tAlu, jihvA, danta aura nAsikA ina chaha sthAnoM ke saMyoga se utpanna hone vAle svara ko SaDja kahate haiN| 2. RSabha-RSabha kA artha baila hai / ataH nAbhi se utthita aura kaMTha evaM zira se samAhata hokara (TakarAkara) RSabha ke samAna garjanA rUpa svara / 3. gAMdhAra-gaMdhavAhaka svara / nAbhi se samutthita evaM kaMTha va hRdaya se samAhata tathA nAnA prakAra kI gaMdhoM kA vAhaka svara gAMdhAra kahalAtA hai| 4. madhyama-zarIra ke madhyabhAga se utpanna hone vAlA svara / arthAt zarIra ke madhyabhAganAbhipradeza meM utpanna huI aura uras evaM hRdaya se samAhata hokara puna: nAbhisthAna meM AI huI vAyu dvArA jo ucanAda hotA hai, vaha madhyama svara hai / 5. paMcama-jisa svara meM nAbhisthAna se utpanna vAyu vakSasthala, hRdaya, kaMTa aura mastaka meM vyApta hokara svara rUpa meM pariNata ho, use paMcama svara kahate haiM / 6. dhaivata-pUrvokta sabhI svaroM kA anusaMdhAna karane vAlA svara dhaivata kahalAtA hai / 7. niSAda-sabhI svaroM kA abhibhava karane vAlA svara / yaha svara samasta svaroM kA parAbhava karane vAlA hai / prAditya (sUrya) isakA svAmI kahalAtA hai| saMgItazAstra meM ina svaroM kA bodha karAne ke liye-'saregamapadhanI' pada diyA hai / padokta ekaeka akSara pRthak-pRthak svara kA bodhaka hai / jaise 'sa' SaDja svara kA bodhaka hai / isI prakAra zeSa re-ga-mapa-dha-nIakSara RSabha Adi svaroM ke bodhaka haiN| ye sAtoM svara jIva aura ajIva donoM para Azrita haiN| arthAt jIva aura ajIva ke mAdhyama se inakA prAdurbhAva ho sakatA hai / svara sAta hI kyoM yadyapi svarotpatti ke sAdhana jIbha Adi trasa-dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM meM pAye jAte haiM aura ina jIvoM ke asaMkhyAta hote se svaroM kI saMkhyA bhI asaMkhyAta hai| phira bhI una sabhI svaroM kA sAmAnya rUpa se ina SaDja prAdi sAta svaroM meM antarbhAva ho jAne se maulika svaroM kI saMkhyA sAta se adhika nahIM hai| sapta svaroM ke svarasthAna [2] eesi NaM sattaNhaM sarANaM satta sarahANA paNNattA / taM jahA sajjaM ca aggajohAe 1 ureNa risaha saraM 2 / kaMThuggateNa gaMdhAraM 3 majmajohAe majjhima 4 // 26 // nAsAe paMcamaM brUyA 5 daMtoTTeNa ya ghevataM 6 / bhamuhakleveNa sAyaM 7 saraDhANA viyAhiyA / / 27 // [260-2] ina sAta svaroM ke sAta svara (uccAraNa) sthAna kahe gaye haiM / ve sthAna isa prakAra gI Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa 181 1. jihvA ke agrabhAga se SaDjasvara kA uccAraNa karanA cAhie / 2. vakSasthala se RSabhasvara uccarita hotA hai / 3. kaMTha se gAMdhArasvara uccarita hotA hai| 4. jihvA ke madhyabhAga se madhyamasvara kA uccAraNa kare / 5. nAsikA se paMcamasvara kA uccAraNa karanA caahie| 6. daMtoSTha-saMyoga se dhaivatasvara kA uccAraNa karanA caahie| 7. mUrdhA (bhra kuTi tAne hue zira) se niSAda svara kA uccAraNa karanA caahie| 26, 27 vivecana-yahAM sUtrakAra ne SaDja prAdi sAta svaroM ke pRthak-pRthak svara-uccAraNasthAnoM kA kathana kiyA hai| svarasthAna kA lakSaNa va mAnane kA kAraNa mUla udgamasthAna nAbhi se utthita avikArI svara meM vizeSatA ke janaka jihvA Adi aMga svarasthAna haiN| yadyapi SaDaja Adi samasta svaroM ke uccAraNa karane meM sAmAnyatayA jihvAna, kaMTha Adi sthAnoM kI apekSA hotI hai tathApi vizeSa rUpa se eka-eka svara jihvAgrabhAgAdika rUpa sthAnoM meM se eka-eka sthAna ko prApta kara hI abhivyakta hotA hai| isI abhiprAya ko spaSTa karane ke liye SaDja prAdi svaroM kA pRthak-pRthak eka-eka svarasthAna mAnA gayA hai| jaise vakSasthala se RSabhasvara uccarita hotA hai, isakA yaha artha hayA ki RSabhasvara kA uccAraNasthAna vakSasthala hai| isa svara ke uccAraNa meM vakSasthala kA vizeSa rUpa meM upayoga hotA hai| isI prakAra anya svaroM aura unake sthAnoM ke liye bhI samajha lenA caahiye| pUrva meM yaha saMketa kiyA hai ki ye SaDja grAdi sapta svara jIva-ajIvanizrita haiN| ataH aba krama se unakA nirdeza karate haiN| jIvanibhita saptasvara [3] satta sarA jIvaNissiyA paNNattA / taM jahA-- sajjaM ravai mayUro 1 kukkuDo risabhaM saraM 2 / haMso ravai gaMdhAraM 3 majjhimaM tu gavelagA 4 // 28 // aha kusumasaMbhave kAle koilA paMcama saraM 5 / chaThaM ca sArasA kucA 6 sAyaM sattamaM ganno 7 // 29 / / [260-3] jIvanizrita-jIvoM dvArA uccarita hone vAle saptasvaroM kA svarUpa isa prakAra 1. mayUra SaDjasvara meM bolatA hai| 2. kukkuTa (murgA) RSabhasvara meM bolatA hai| 3. haMsa gAMdhArasvara meM bolatA hai| 4. gavelaka (bher3a) madhyamasvara meM bolatA hai| 5. koyala puSpotpattikAla (vasantaRtu-caitra vaizAkhamAsa) meM paMcamasvara meM bolatA hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] anuzogadvArasUtra 6. sArasa aura krauMca pakSI dhaivatasvara meM bolate haiM / tathA--- 7. hAthI niSAda svara meM bolatA hai / 28,29 ajIvanizrita saptasvara [4] satta sarA ajIvaNissiyA pnnnnttaa| taM jahA sajjaM ravai muyaMgo 1 gomuhI risahaM saraM 2 / saMkho ravai bAMdhAraM 3 manimamaM puNa bhallarI 4 // 30 // caucalaNapatiDhANA gohiyA paMcamaM saraM 5 / ADaMbaro dhevaiyaM 6 mahAmerI ya sattamaM 7 // 31 // [260-4] ajIvanizrita saptasvara isa prakAra haiM1. mRdaMga se Sar3ajasvara nikalatA hai| 2. gomukhI vAdya se RSabhasvara nikalatA hai| 3. zaMkha se gAMdhArasvara nikalatA hai| 4. jhAlara se madhyamasvara nikalatA hai| .. 5. cAra caraNoM para sthita godhikA se paMcamasvara nikalatA hai| 6. bAbara (nagAr3A) se dhaivatasvara nikalatA hai| 7. mahAbherI se niSAdasvara nikalatA hai / 3.0, 31 vivecana-sUtrakAra ne saptasvaroM kI abhivyakti ke sAdhanoM ke rUpa meM kuchaeka jIvoM aura ajIva padArthoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai ki amuka dvArA usa-usa prakAra kA svara niSpanna hotA prAzaya ko spaSTa karane ke liye udAhRta jIvoM aura ajIboM ke nAma upalakSaNa rUpa hone se ina jaise anyoM kA grahaNa bhI inase kiyA gayA samajhanA cAhiye / phalAdi se abhivyakta hone vAle svaroM meM to jIvanizritatA svayaMsiddha hai aura madaMga Adi ajIba bastuoM meM jIvavyApAra apekSita hai / mRdaMga Adi dvArA janita svaroM ke nAbhi, kaMTha Adi se utpanna hone rUpa artha ghaTita nahIM hotA hai to bhI una vAdyoM se SaDja Adi svaroM jaise svara utpanna hone se unheM mRdaMga Adi ajIvoM se nizrita kahA jAtA hai| saptasvaroM ke svaralakSaNa-phala [5] eesi NaM sattAha sarANaM satta saralakkhaNA paNNattA / taM jahA sajjeNa lahai vitti kayaM ca na vinnssii| gAvo puttAya mittA ya nArINaM hoti vallaho 1 // 32 // risaheNaM tu esajjaM seNAvAcaM dhaNANi ya / batya gaMbhamalaMkAraM itthIo sayaNANi ya 2 // 33 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] gaMdhAre gotanuttiNA kajjavittI klaahiyaa| havaMti kaNo paNNA je aNNe satyapAragA 3 / / 34 // manimasaramaMtA u havaMti suhjiivinno| khAyatI piyato detI majjhimassaramassio4 // 35 // paMcamassaramaMtA u havaMtI puhviiptii| sUrA saMgahakattAro aNegaNaraNAyagA 5 // 36 // dhevayassaramaMtA u havaMti klhppiyaa| sAuNiyA vAguriyA soyariyA macchabaMdhA ya 6 // 37 // ' caMDAlA mur3hiyA melA, je ya'NNe pAvakAriNo / godhAtagA ya corA ya nesAtaM saramassitA 7 // 38 // [260-5] ina sAta svaroM ke (tattat phala prApti ke anusAra) sAta svaralakSaNa kahe gaye haiN| yathA 1. SaDjasvara vAlAmanuSya vRtti-pAjIvikA prApta karatA hai| usakA prayatna vyartha nahIM jAtA hai / use godhana, putra-pautrAdi aura sanmitroM kA saMyoga milatA hai / vaha striyoM kA priya hotA hai / 32 2. RSabhasvara vAlA manuSya aizvaryazAlI hotA hai / senApatitva, dhana-dhAnya, vastra, gaMdhasugaMdhita padArtha, AbhUSaNa-alaMkAra, strI, zayanAsana Adi bhogasAdhanoM ko prApta karatA hai / 33 3. gAMdhArasvara vAlA zreSTha AjIvikA prApta karatA hai / vAditravRtti vAlA hotA hai / kalAvidoM meM zreSTha-ziromaNi mAnA jAtA hai| kavi athavA kartavyazIla hotA hai| prAjJa-buddhimAncatura tathA aneka zAstroM meM pAraMgata hotA hai / 34 4. madhyamasvarabhASI sukhajIvI hote haiM / ruci ke anurUpa khAte-pIte aura jIte haiM tathA dUsaroM ko bhI khilAte-pilAte tathA dAna dete haiM / 35 5. paMcamasvara vAlA vyakti bhUpati, zUravIra, saMgrAhaka aura aneka guNoM kA nAyaka hotA hotA hai / 33 6. dhaivatasvara vAlA puruSa kalahapriya, zAkunika (pakSiyoM ko mArane vAlA-ciDImAra), vAgurika (hiraNa prAdi pakar3ane-phaMsAne vAlA), zaukarika (sUaroM kA zikAra karane vAlA) aura matsyabaMdhaka (macchImAra) hotA hai / 37 1-2. pAThAntara revayasaramaMtA u, vaMti duhjovinno| kucelA ya kuvittIya, corA caMDAlamuTTiyA / / NisAyasaramaMtA u, hoti kalaha kaargaa| jaMdhAcarA lehavAhA, hiMDagA bhAravAhagA / / --anuyogadvAravRtti, pR. 129 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] [anuyogadvArasUtra 7. niSAdasvara vAlA puruSa cAMDAla, vadhika, mukkebAja, goghAtaka, cora aura isI prakAra ke dUsare-dUsare pApa karane vAlA hotA hai / 38 vivecana-ina gAthAoM meM vyakti ke hAva-bhAva-vilAsa, prAcAra-vicAra-vyavahAra, kula-zIlasvabhAva kA bodha karAne meM svara- bAgavyavahAra ke yogadAna kA saMketa kiyA gayA hai| bolane mAtra se hI vyakti ke guNAvaguNa kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| ziSTa sarala jana prasAdaguNayukta komalakAntapadAvalI kA prayoga karate haiM, jabaki dhUrta, vaMcaka vyaktiyoM ke bolacAla meM karNakaTu, apriya aura bhayotpAdaka zabdoM kI bahulatA hotI hai evaM unakI pravRtti bhI vAgvyavahAra ke anurUpa hI hotI hai / saptasvaroM ke grAma aura unakI mUrchanAe~ [6] etesi NaM sattaNhaM sarANaM tayo gAmA paNNattA / taM jahA-sajjaggAme 1 majjhimamgAme 2 gaMdhAraggAme 3 // [260-6] ina sAta svaroM ke tIna grAma kahe gaye haiM / ve isa prakAra1. SaDjagrAma, 2. madhyamagrAma, 3. gAMdhAragrAma / [7] sajjaggAmassa NaM satta mucchaNAmro paNattAno / taM jahA-- maMgI koranvIyA harI ya rayaNI ya sArakaMtA y| chaTThI ya sArasI nAma suddhasajjA ya sattamA // 39 // [260-7] SaDjagrAma kI sAta mUrcchanAe~ kahI gaI haiN| unake nAma haiM 1. maMgI, 2. kauravIyA, 3. harit, 4. rajanI, 5. sArakAntA, 6. sArasI aura 7. shuddhssddj| 39 [8] majjhimagAmassa gaM satta mucchaNAmo pnnnnttaao| taM jahA-- uttaramaMdA rayaNI uttarA uttarAyasA (taa)| assokatA ya sovIrA amIrU bhavati sattamA // 40 // [260-8] madhyamagrAma kI sAta mUrcchanAe~ kahI haiM / jaise 1. uttaramaMdA, 2. rajanI, 3. uttarA, 4. uttarAyazA athavA uttarAyatA, 5. azvakrAntA, 6. sauvIrA, 7. abhirudgatA / 40 [] gaMdhAraggAmassa NaM satta mucchaNAmro paNNattAo / taM jahA naMdI ya khuDDimA pUrimAya cauthI ya suddhgNdhaaraa| uttaragaMdhArA vi ya paMcamiyA havai mucchA u // 41 // suThuttaramAyAmA sA chaTThA niyamaso u nnaaybvaa| ahauttarAyatA koDimA ya sA sattamI mucchA // 42 // [260-9] gAMdhAragrAma kI sAta mUrcchanAe~ kahI gaI haiN| unake nAma ye haiM--- Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] 1185 1. nandI, 2. kSudrikA, 3. pUrimA, 4. suddhagAMdhArA, 5. uttaragAMdhArA, 6. muSThutara-mAyAmA aura 7. uttarAyatA-koTimA / 41-42 / (isa prakAra se sAta svaroM ke tIna grAma aura unakI sAta-sAta mUrcchanAoM ke nAma jAnane cAhiye / ) vivecana-sUtrakAra ne saptasvaroM ke tIna grAma aura pratyeka kI mUrcchanAoM ke nAma ginAye haiN| mUrcchanAoM ke samudAya ko grAma kahate haiN| ve SaDja prAdi ke bheda se tIna prakAra ke haiM / pratyeka grAma kI sAta-sAta mUrcchanAeM hone se saba milakara ikkIsa haiN| mUrcchanA arthAt gAyaka kA gIta ke svaroM meM tallIna-~-mUcchita-sA ho jaanaa| maMgI prAdi ikkIsa murchanAmoM kI vizeSa jAnakArI ke liye bharatamuni kA nATyazAstra Adi grantha dekhiye| sapta svarotpatti prAdi viSayaka jijJAsAe~ : samAdhAna [10] satta ssarA kato saMbhavaMti ? gIyassa kA havati jonnii?| katisamayA UsAsA ? kati vA gIyassa AgArA? // 43 // satta sarA nAbhIno saMbhavaMti, gItaM ca runajoNIyaM / pAyasamA ussAsA, tiNi ya goyassa AgArA // 44 // prAdimiu ArabhaMtA, samunvahaMtA ya majjhagArammi / avasANe ya jhavetA, tini vi gIyassa AgArA // 45 // [260-10-a] pra.- sapta svara kahA~ se--kisase utpanna hote haiM ? gIta kI yoni kyA hai ? isake ucchvAsakAla kA samayapramANa kitanA hai ? gIta ke kitane prakAra hote haiM ? uttara-sAtoM svara nAbhi se utpanna hote haiN| rudana gIta kI yoni-jAti hai| pAdasamajitane samaya meM kisI chanda kA eka caraNa gAyA jAtA hai, utanA usakA (gIta kA) ucchvAsakAla hotA hai / gIta ke tIna prakAra hote haiM Adi meM mRdu, madhya meM tIvra (tAra) aura aMta meM maMda / isa prakAra se gIta ke tIna prAkAra jAnane caahie| 43, 44, 45 . vivecana-ina tIna gAthAnoM meM se pahalI gAthA meM gIta ke svaroM ke utpattisthAna Adi saMbandhI cAra prazna haiM aura agalI do gAthAnoM meM praznoM ke uttara diye haiN| ___ gAthAgata vizeSa zabda-runnajoNiyaM-- ruditayonika-gIta kI yoni rudana hai, athavA rone kI jAti jaisA hai / AgArA---grAkArA ---svarUpavizeSa / avasANe-avasAne-aMta meN| jharvatA--- kSapayanta: samApta karate smy| gItagAyaka kI yogyatA [10 A] chaddose aTTha guNe tiNNi ya vittANi doNi bhnnitiiyo| jo gAhI so gAhiti susikkhato raMgamajjhammi / / 46 / / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] [anumogadvAra [260-10-A] saMgIta ke chaha doSoM, ATha guNoM, tIna vRttoM aura do bhaNitiyoM ko yathAvat jAnane vAlA suzikSita-gAnakalAkuzala vyakti raMgamaMca para gaayegaa| 46 vivecana--sUtrakAra ne gAnakalA meM pravINa vyakti kI yogyatA kA nirdeza kiyA hai ki vaha gIta ke doSa-guNa Adi kA marmajJa ho / ataH Age gIta ke doSoM aura guNoM Adi kA nirUpaNa karate haiM / gIta ke doSa [10 ] bhIyaM duyamuppicchaM uttAlaM ca kamaso muNeyavvaM / ___ kAkassaramaNunAsaM cha dosA hoti goyassa // 47 / / [260-10-i] gIta ke chaha doSa isa prakAra haiM1. bhItadoSaDarate hue gAnA / 2. drutadoSa-udvegavaza zIghratA se gaanaa| 3. utpicchadoSa--zvAsa lete hue yA jaldI-jaldI gAnA / 4. uttAladoSa tAlaviruddha gAnA / 5. kAkasvaradoSa-kaue ke samAna karNakaTu svara meM gaanaa| 6. anunAsadoSa nAka se svaroM kA uccAraNa karate hue gAnA / 47 vivecana-gAthArtha sugama hai| yaha chaha doSa gAyaka ko upasanIya banA dete haiN| pAThAntara ke rUpa meM 'uppicchaM' ke sthAna para rahassaM' pada bhI prayukta huA hai, jisakA artha hai akSaroM ko ladhu banAkara gaanaa| gIta ke [10 I] pugNaM rataM ca alaMkiyaM ca vattaM tahevamavidhuLe / ____ mahuraM samaM sulaliyaM aTTha guNA hoti gIyassa // 48 // [260-10-I] gIta ke ATha guNa isa prakAra haiM-- 1. pUrNaguNa-svara ke Aroha-avaroha Adi samasta svarakalAoM se paripUrNa gAnA / 2. raktaguNa--geya rAga se bhAvita hokara gaanaa| 3. alaMkRtaguNa-vividha vizeSa zubha svaroM se saMpanna hokara gaanaa| 4. vyaktaguNa-gIta ke boloM-svara-vyaMjanoM kA spaSTa rUpa se uccAraNa karake gaanaa| 5. avighuSTaguNa-vikRti aura vizRkhalatA se rahita niyata aura niyamita svara se gAnAcIkhate-cillAte hue na gaanaa| 6. madhuraguNa-karNapriya manorama svara se koyala kI bhAMti gaanaa| 7. samaguNa-sura-tAla-laya Adi se samanugata-saMgata svara meM gaanaa| 8. sulalitaguNa-svaragholanAdi ke dvArA lalita-zrotrendriyapriya sukhadAyaka svara meM gAnA / 48 [10 u] ura-kaMTha-siravisukhaM ca gijjate mauya-ribhiyapadabaddhaM / __ samatAla paDukkhebaM sattassarasIbharaM gIyaM // 49 / / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnAdhikAra nirUpaNa [ 17 [260-10 u] gIta ke ATha guNa aura bhI haiM, jo isa prakAra haiM1. urovizuddha-jo svara urasthala meM vizAla hotA hai| 2. kaMThavizuddha nAbhi se utthita jo svara kaMThasthala meM vyApta hokara sphuTa rUpa se vyakta hotA hai / arthAt jo svara kaMTha meM nahIM phtttaa| 3. zirovizuddha--jo svara zira se utpanna hokara bhI nAsikA ke svara se mizrita nahIM hotaa| 4. mRduka--jo gIta mRdu-komala svara meM gAyA jAtA hai| 5. ribhita-gholanAbahula AlApa dvArA gIta meM camatkAra paidA karanA / 6. padabaddha-gIta ko viziSTa padaracanA se nibaddha krnaa| 7. samatAlapratyutkSepa-jisa gIta meM (hasta) tAla, vAdya-dhvani aura nartaka kA pAdakSepa sama ho arthAt eka dUsare se milate hoN| 8. saptasvarasIbhara--jisameM (SaDja) Adi sAtoM svara taMtrI Adi vAdyadhvaniyoM ke anurUpa hoN| athavA vAdyadhvaniyAM gIta ke svaroM ke samAna hoN| 49 [10 U] akkharasamaM payasamaM tAlasamaM layasamaM gahasamaM ca / nissasiussasiyasamaM saMcArasamaM sarA satta // 50 // [260-10-U] (prakArAntara se) saptasvarasIbhara kI vyAkhyA isa prakAra hai 1. akSarasama-jo gIta hrasva-dIrgha-pluta aura sAnunAsika akSaroM ke anurUpa hrasvAdi svarayukta ho| 2. padasama--svara ke anurUpa padoM aura padoM ke anurUpa svaroM ke anusAra gAyA jAne vAlA gIta / 3. tAlasama--- tAlavAdana ke anurUpa svara meM gAyA jAne vAlA gIta / 4. layasama-vINA prAdi vAdyoM kI dhunoM ke anusAra gAyA jAne vAlA gIta / 5. grahasama-vINA Adi dvArA grahIta svaroM ke anusAra gAyA jAne vAlA gIta / 6. nizvasitocchvasitasama-- sAMsa lene aura chor3ane ke kramAnusAra gAyA jAne vAlA gIta / 7. saMcArasama-sitAra Adi vAdyoM ke tAroM para aMgulI ke saMcAra ke sAtha gAyA jAne vAlA gIta / isa prakAra gIta svara, taMtrI Adi ke sAtha saMbandhita hokara sAta prakAra kA ho jAtA hai| 50 vivecana-yadyapi SaDja Adi ke bheda se sapta svaroM ke nAma prasiddha haiN| lekina akSarasama prAdi isa gAthA dvArA pana: sapta svaroM ke nAma batAne kA kAraNa yaha hai ki SaDaja Sar3aja Adi nAma to kaMThodgata dhvanivAcaka haiM aura yahA~ lipi rUpa akSaroM kI apekSA hai / isIliye anuyogadvAra maladhArIyA vRtti meM isa gAthA ko 'sattamsarasIbharaM'- saptasvara sIbharaM pada kA vizeSaNa mAnate hue kahA hai- ...... saptasvarAsIbharaMti -- akSarAdibhisamAyatra tatsaptasvarasIbharamiti, te cAmI saptasvaraH-akkharasama....... / ' Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185] [anuyogadvArasUtra [10 e] nihosaM sAravaMtaM ca heujuttamalaMkiyaM / uvaNIyaM sovayAraM ca miyaM mahurameva ya / / 51 // [260-10-e] geya padoM ke ATha guNa isa prakAra bhI haiM1. nirdoSa-alIka, upaghAta Adi battIsa doSoM se rahita honA / 2. sAravaMta-sArabhUta viziSTa artha se yukta honaa| 3. hetuyukta-arthasAdhaka hetu se saMyukta honaa| 4. alaMkRta-kAvyagata upamA-utprekSA Adi alaMkAroM se yukta honA / 5. upanIta--upasaMhAra se yukta honaa| i.sopacAra aviruddha alajjanIya artha kA pratipAdana krnaa| 7. mita-alpapada aura alpaakSara vAlA honaa| 8. madhura-suzrAvya zabda, artha aura pratipAdana kI apekSA priya honA / 51 vivecana-sUtrakAra ne 'chaddose aTTha guNe' ina padoM ke anusAra gIta saMbandhI doSoM aura vibhinna apekSAmoM se guNoM kA varNana kiyA hai / varNana karane kA kAraNa yaha hai ki gAyaka gItavidhAoM ko jAnatA huaA bhI doSoM kA nirAkaraNa aura guNoM kA samAyojana karane kA lakSya nahIM rakhe to vaha janapriya aura saMmAnanIya nahIM ho pAtA hai / gIta ke vRtta-chanda [10 ai] samaM asamaM ceva samvattha visamaM ca jN| tiNNi vittappayArAI cautthaM novalagabhai // 52 // [260-10ai] gIta ke vRtta-chanda tIna prakAra ke hote haiM-- 1. sama-jisameM gIta ke caraNa aura akSara sama hoM arthAt cAra caraNa hoM aura unameM guru-laghu akSara bhI samAna hoM, athavA jisake cAroM caraNa sarIkhe hoN| 2. ardhasama-jisameM prathama aura tRtIya tathA dvitIya aura caturtha caraNa samAna hoN| 3. sarvaviSama-jisameM sabhI caraNoM meM akSaroM kI saMkhyA viSama ho, jisake cAroM caraNa viSama hoN| inake atirikta cauthA prakAra nahIM pAyA jAtA hai / 52 gIta kI bhASA [10 o] sakkayA pAyayA ceva bhaNiIo hoMti duNNi u| saramaMDalammi gijjaMte pasatthA isibhAsiyA // 53 // [260-10-pro] bhaNatiyAM-gIta kI bhASAyeM do prakAra kI kahI gaI haiM--saMskRta aura prAkRta / ye donoM prazasta evaM RSibhASita haiM aura svaramaMDala meM pAI jAtI hai / 53 vivecana---ukta do gAthAoM meM gIta ke chandoM aura bhASAyoM kA vicAra kiyA gayA hai| aba 'so gAhiti' pada ke anusAra kauna kisa prakAra se gAtA hai ? isakA praznottara vidhA dvArA nirUpaNa karate haiN| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] gItagAyaka ke prakAra [11] kesI gAyati maharaM ? kesI gAyati kharaM ca rukkhaM ca ? / kesI gAyati caura ? kesI ya vilaMbiyaM ? dutaM kesI ? vissaraM puNa kerisI? // 54 // [paMcapadI] sAmA gAyati mahuraM, kAlI gAyati kharaM ca rukkhaM ca / gorI gAyati cauraM, kANA ya vilaMbiyaM, dutaM aMdhA, vissaraM puNa piMgalA // 55 // [paMcapadI] [260-11-a. pra. kauna strI gadhara svara meM gIta gAtI hai ? paruSa aura rUkSa svara meM kauna gAtI hai ? caturAI se kauna gAtI hai ? vilaMbita svara meM kauna gAtI hai ? duta svara meM kauna gAtI hai ? tathA vikRta svara meM kauna gAtI hai ? [260-11-a. u.] zyAmA (SoDazI) strI madhura svara meM gIta gAtI hai, kRSNavarNA strI khara (paruSa) aura rUkSa svara meM gAtI hai, gauravarNA strI caturAI se gIta gAtI hai, kAnI strI vilaMbita (maMda) svara meM gAtI hai / aMdhI strI zIghratA se gIta gAtI hai aura piMgalA (kapilA) vikRta svara meM gIta gAtI hai| 54, 55 vivecana--ina do gAthAoM dvArA parokSa meM gIta svaroM dvArA gAyaka kI yogyatA, sthiti Adi kA anumAna lagAne kA saMketa kiyA hai / kucha bhinnatA ke sAtha anya pratiyoM meM gAthA 55 isa rUpa meM aMkita hai-- gorI gAyati mahuraM sAmA gAyai kharaM ca rUvakhaM ca / kAlI gAyai caura kANA ya vilaMviyaM dutaM aMdhA / / vissaraM puNa piNglaa| isa prakAra se sapta svaramaMDala saMbandhI Avazyaka varNana karane ke anantara aba upasaMhAra karate haiN| upasaMhAra [11 A] satta sarA tayo gAmA mucchaNA ekkavIsati / tANA epUNapaNNAsaM sammattaM saramaMDalaM // 56 / / setaM sattanAme / [260-11-yA isa prakAra sAta svara, tIna grAma aura ikkIsa mUrcchanAyeM hotI haiM / pratyeka svara sAta tAnoM se gAyA jAtA hai, isaliye unake (74 7 = 49) unapacAsa bheda ho jAte haiM / isa prakAra svaramaMDala kA varNana samApta huA / 56 svaramaMDala ke varNana kI pUrNatA ke sAtha saptanAma kI vaktavyatA bhI samApta huI / vivecana--yaha gAthA saptasvara aura saptanAma ke varNana kI samApti sUcaka hai| unapacAsa tAneM hone kA kAraNa yaha hai ki SaDja Adi sAta svaroM meM se pratyeka svara sAta tAnoM meM gAyA jAtA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 [anuyogadvArasUtra hai tathA saptataMtrikA vINA meM 49 tAneM hotI haiM aura isI prakAra ekataMtrikA athavA tritaMtrikA vINA ke sAtha kaMTha se gAI jAne vAlI tAneM bhI 49 hotI haiN| isa prakAra saptanAma kA varNana hai| aba kramaprApta aSTanAma kA nirUpaNa karate haiM..aSTanAma 261. [1] se kiM taM aTunAme ? ahanAme aTTavihA gayaNavibhattI paNNattA / taM jahAniise paDhamA hoti 1 bitiyA ubadesaNe 2 // taiyA karaNammi kayA 3 cautthI saMpayASaNe 4 / / 57 / / paMcamI ya apAyANe 5 chaTThI sassAmivAyaNe 6 / sasamI saNNidhANatthe 7 aTThamA''maMtaNI bhave 8 / / 58 // [261-1 pra.] bhagavan ! aSTa nAma kA kyA svarUpa hai ? [261-1 u.] AyuSman ! ATha prakAra kI vacanavibhaktiyoM ko aSTa nAma kahate hai / vacanavibhakti ke ve ATha prakAra yaha haiM 1. nirdeza-pratipAdaka artha meM prathamA vibhakti hotI hai| 2. upadezakriyA ke pratipAdana meM dvitIyA vibhakti hotI hai| 3. kriyA ke prati sAdhakatama kAraNa ke pratipAdana meM tRtIyA vibhakti hotI hai / 4. saMpradAna meM caturthI vibhakti hotI hai| 5. apAdAna (pRthaktA) batAne ke artha meM paMcamI vibhakti hotI hai| 6. sva-svAmitvapratipAdana karane ke artha meM SaSThI vibhakti hotI hai| 7. sanidhAna (aAdhAra) kA pratipAdana karane ke artha meM saptamI vibhakti hotI hai| 8. saMbodhita, AmaMtrita karane ke artha meM aSTamI vibhakti hotI hai / 57, 58 vivecanaH-ina do gAthAoM meM aSTanAma ke rUpa meM pATha vacanavibhaktiyoM kA nirUpaNa kiyA hai| bacamavibhakti-jo kahe jAte haiM ve vacana haiM aura vibhakti arthAt kartA, karma Adi rUpa artha jisake dvArA pragaTa kiyA jAtA hai / ata: vacanoM-padoM kI vibhakti ko vacanavibhakti kahate haiM / yahA~ vacanavibhakti se suvanta (saMjJA, sarvanAma) rUpa prathamAnta Adi padoM kA grahaNa jAnanA cAhiye, tiGganta rUpa AkhyAta vibhaktiyoM kA nahIM / yathAkrama ATha vacanavibhaktiyoM kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai niddese paDhamA pratipAdaka arthamAtra ke pratipAdana karane ko nirdeza kahate haiN| pratipAdaka artha ke viSaya meM aneka mata pracalita haiN| jinameM jAti, vyakti, liMga, saMkhyA, kAraka ina pAMca ko pratipAdaka ke artha meM svIkAra kiyA hai aura inameM bhI jAti evaM vyakti rUpa artha muspa haiN| isakA nirdeza karane meM 'su, o, jas' yaha prathamA vibhakti hotI haiN| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] 2. bitiyA uvadesaNe-upadeza kriyA se byApta karma ke pratipAdana meM dvitIyA vibhakti hotI hai| kriyA meM pravartita karAye jAne kI icchA utpanna karane ko upadeza kahate haiM aura jisa para kriyA kA phala par3e vaha karma hai| isakI bodhaka 'am, prauTa, zas' yaha vibhakti haiM / 3. taiyA karaNammi-kriyAphala kI siddhi meM sabase adhika upakAraka, sahAyaka ko karaNa kahate haiN| isa karaNa meM 'TA, bhyAm, bhis' yaha tRtIyA vibhakti hotI haiM / / 4. cautthI saMpayAvaNe-jisake liye kriyA hotI hai, use sampradAna kahate haiM aura isa saMpradAna meM 'Da bhyAm, bhyas' vibhakti hotI haiN| 5. paMcamI yA apAyANe-jisase alaga hone yA pRthaktA kA bodha ho, use apAdAna kahate haiN| isa apAdAna ko batAne ke liye 'usi, bhyAm, bhyas' yaha paMcamI vibhakti hotI haiN| 6. chaTTI sassAmivAyaNe-sva-svAmitva sambandha kA pratipAdana karane meM 'us, pros, Am' yaha SaSThI vibhakti hotI haiN| 7. sattamI saNiNadhANatthe-sannidhAna arthAt kriyA karane ke prAdhAra yA sthAna kA bodha karAne meM 'Di, pros , supa' yaha saptabhI vibhakti hotI haiN| 8. aTTamA''mataNI bhave---kisI kA dhyAna apanI ora AkarSita karane ke artha meM saMbodhanarUpa AThavIM vibhakti kA prayoga kiyA jAtA hai| isa prakAra sAmAnya se ATha vibhaktiyoM kA kathana karake aba inako udAharaNa dvArA spaSTa karate haiN| 261. [2] tatva paDhamA vimattI niddese so imo ahaM va ti| bitiyA puNa uvadesa bhaNa kuNasu imaM va taM va tti 2 // 56 // tatiyA karaNammi kayA maNiyaM va kayaM va teNa va mae vA 3 // haMdi Namo sAhAe havati cautthI payANammi 4 // 60 // avaNaya givha ya etto ito tti vA paMcamI apAyANe 5 / chaTThI tassa imassa va gayassa vA sAmisaMbaMdhe 6 // 61 // havati puNa sattamI taM imammi AdhAra kAla bhAve ya 7 / AmaMtaNI bhave aTTamI u jaha he juvANa! ti 8 // 62 // se taM atttthnnaame| [261-2] 1. nirdeza meM prathamA vibhakti hotI hai / jaise--vaha, yaha athavA maiM / 2. upadeza meM dvitIyA vibhakti hotI hai| jaise isako kaho, usako karo Adi / 3. karaNa meM tRtIyA vibhakti hotI hai / jaise--usake aura mere dvArA kahA gayA athavA usake aura mere dvArA kiyA gayA / 4. saMpradAna, namaH tathA svAhA artha meM caturthI vibhakti hotI hai| jaise viprAya gAM dadAtibrAhmaNa ko (ke liye) gAya detA hai / namo jinAya-jinezvara ke liye merA namaskAra ho| agnaye svAhA--agni devatA ko havi diyA jAtA hai / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] [anuyogadvArasUtra 5. apAdAna meM paMcamI hotI hai / jaise--yahAM se dUra karo athavA isase le lo| 6. svasvAmIsambandha batalAne meM SaSThI vibhakti hotI hai| jaise-usakI athavA isakI yaha vastu hai| 7. AdhAra, kAla aura bhAva meM saptamI vibhakti hotI hai / jaise (vaha) isameM hai / 8. grAmaMtraNa artha meM aSTamI vibhakti hotI hai / jaise-he yuvan ! / 59-62 / yaha pATha vibhaktirUpa aSTanAma kA varNana hai| vivecana-sUtrakAra ne gAthA 59 se 62 taka pUrvokta prathamA Adi pATha vibhaktiyoM kA udAharaNa sahita varNana kiyA hai| ina vibhaktiyoM dvArA vAkyagata zabdoM kA paraspara eka dUsare ke sAtha ThIka-ThIka saMbandhoM kA parijJAna hotA hai tathA yaha AThoM vibhaktiyAM saMjJAvAcaka zabdoM ke sAtha jur3atI haiM kintu sarvanAma zabdoM meM pAThavIM saMbodhana vibhakti prayukta nahIM hotI hai| hindI bhASA meM ina vibhaktiyoM kI kAraka saMjJA hai aura kartA prAdi bheda haiM, jinake cihna isa prakAra haiM kartA-ne / karma-ko / karaNa--se, dvaaraa| saMpradAna-ko, ke liye| apAdAna se / saMbandha-kA, kI, ke / adhikaraNa-meM, para / saMbodhana- he, ho, are| hindI bhASA meM ina pratyayoM se saMskRta jaisA eka, dvi, bahuvacana kI apekSA koI aMtara nahIM aAtA hai / samAna rUpa se ekavacana aura bahuvacana rUpa saMjJAnAmoM ke sAtha saMyojita hote haiM / isa prakAra se aSTanAma kI prarUpaNA kA prAzaya jAnanA cAhiye / navanAma 262. [1] se ki taM navanAme ? - navanAme Nava kamvarasA paNNattA / taM jahA vIro 1 siMgAro 2 abbhuno ya 3 rodo ya 4 hoi bodhabbo / velaNao 5 bIbhaccho 6 hAso 7 kaluNo 8 pasaMto ya 6 // 63 // [262-1 pra.] bhagavan ! navanAma kA kyA svarUpa hai ? [262-1 u.] AyuSman ! kAvya ke nau rasa navanAma kahalAte haiM / jinake nAma haiM--- 1. vIrarasa, 2. zRgArarasa, 3. adbhutarasa, 4. raudrarasa, 5. vIDanaka rasa, 6. bIbhatsa rasa, 7. hAsyarasa, 8. kAruNyarasa aura 9. prazAMtarasa, ye navarasoM ke nAma haiN| 63 / vivecana--sUtra meM nau kAvyarasoM ke nAma ginAye haiN| kAvyarasoM kI vyAkhyA-kavi ke karma ko kAvya aura kAvya meM upanibaddha rasa ko kAvyarasa kahate haiN| vibhinna sahakArI kAraNoM se antarAtmA meM utpanna ullAsa yA vikAra kI anubhUti rasa kahalAtI hai| rasasiddhAnta mAnane kA kAraNa---rasasiddhAnta mAnava-mana sambandhI gahana anuzIlana kA paricAyaka hai / saundaryaviSayaka dhAraNAoM kA sAra-sarvasva hai / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa [193 rasa-parikalpanA kAvyAsvAda se saMbaddha hai| prAsvAdana ke kSaNoM meM AsvAdaka jaba anubhUti kI gahanatA meM eka akhaMDa prAnandopalabdhi meM lIna hotA hai taba vaha usa AsvAda yA Ananda kA koI na koI nAma denA cAhatA hai| basa yahI dRSTi rasa nAmakaraNa kI hetu hai aura ise kAvyazAstra meM siddhAnta ke rUpa meM pratiSThita kiyA hai| rasoM kI saMkhyA sAmAnyata: anubhUti ke do prakAra haiM--sukhAtmaka aura duHkhAtmaka / ata: sthUla rUpa meM rasa ke do bheda hoNge| lekina ye anubhUtiyAM itanI adhika haiM, itane prakAra kI haiM ki unheM sukha yA duHkha meM samAyojita nahIM kiyA jA sakatA hai| isIliye prAcAryoM ne anubhUtiyoM kI bhinnatAoM kA bodha karAne ke liye rasa ke bheda karake unake pRthaka-pRthak nAmakaraNa kiye aura rasa. saMkhyA ke saMdarbha meM paraMparita daSTi kA atikramaNa karake aneka navIna rasoM kA bhI nAmollekha kiyaa| lekina aMta meM rasabheda ke rUpa meM ina nau nAmoM ko svIkAra kiyA gayA hai.. zRgArahAsyakaruNA rodravIrabhayAnakAH / bIbhatsA'dbhutazAntAzca nava nATaca rasAH smRtAH / / ina nau bhedoM meM se kucha vidvAnoM ne karuNa, raudra, bhayAnaka aura bIbhatsa ina cAra rasoM ko duHkhAtmaka tathA zRgAra, hAsya, vIra, adbhuta aura zAnta ina pAMca ko sukhAtmaka kahA hai| lekina sAhityazAstriyoM ne isa mata ko grAhya nahIM maanaa| unakI yukti hai--rasa kI prakriyA meM duHkha kA aMza rahane para bhI pariNati meM koI bhI rasa duHkhAtmaka nahIM hai| jainAcAryoM kI mAnyatA bhI nI rasoM kI hai, lekina unake nAmoM meM kucha antara hai| unhoMne inameM se bhayAnaka rasa ko asvIkAra karake 'vIDanaka' nAmaka rasa mAnA aura zAMta ke sthAna para prazAMta' zabda kA prayoga kiyA hai / isa prakAra sAmAnya se navarasoM kI rUparekhA batAne ke bAda aba vistArapUrvaka bIra Adi pratyeka rasa kA varNana karate hai| vIrarasa [2] tattha pariccAyammi ya 1 tava-caraNe 2 sattujaNaviNAse ya3 / aNaNusaya-dhiti-parakkamaciNho vIro raso hoi / / 64 // vIro raso jahA so NAma mahAvIro jo rajjaM payahiUNa pvio| kAma-kkohamahAsattupakkhanigghAyaNaM kuNai / / 65 / / [262-2] ina naba rasoM meM 1. parityAga karane meM garva yA pazcAttApa na hone, 2. tapazcaraNa meM dhairya aura 3 zatruoM kA vinAza karane meM parAkrama hone rUpa lakSaNa vAlA vIrarasa hai / 64 vIrarasa kA bodhaka udAharaNa isa prakAra hai rAjya-vaibhava kA parityAga karake jo dIkSita huA aura dIkSita hokara kAma-krodha Adi rUpa mahAzatrupakSa kA jisane vidhAta kiyA, vahI nizcaya se mahAvIra hai| 65 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] [anuyogadvArasUtra vivecana--sUtrakAra ne ina do gAthAoM meM se pahalI meM ananuzaya, dhRti, parAkrama prAdi vIrarasa ke bodhaka cihnoM kA ullekha kiyA hai aura dUsarI meM vIrarasa ke lakSaNoM se yukta vyakti ko udAharaNa rUpa meM prastuta kiyA hai / zatru do prakAra ke haiM--pAntarika (bhAva) aura bAhya (dravya) / mokSa kA pratipAdaka hone se prastuta zAstra meM kAma, krodha Adi bhAva-zatruoM ko jItanevAle mahApuruSa ko vIra kahA hai / yahI dRSTi prAge ke udAharaNoM ke liye bhI jAnanA cAhiye / zRMgArarasa [3] siMgAro nAma raso ratisaMjogAbhilAsasaMjaNaNo / maMDaNa - vilAsa-vibboya-hAsa-lIlA-ramAlago // 66 / / siMgAro raso jahA maharaM vilAsalaliyaM hiyayummAdaNakaraM juvANANaM / sAmA saduddAmaM dAetI mehalAdAma / / 67 // [262-3] zRMgArarasa rati ke kAraNabhUta sAdhanoM ke saMyoga kI abhilASA kA janaka hai tathA maMDana, vilAsa, vibboka, hAsya-lIlA aura ramaNa ye saba zRMgArarasa ke lakSaNa haiM / 66 [ kA bodhaka udAharaNa hai-- kAmaceSTAoM se manohara koI zyAmA (solaha varSa kI taruNI) kSudra ghaTikAoM se mukharita hone se madhura tathA yuvakoM ke hRdaya ko unmatta karane vAle apane koTisUtra kA pradarzana karatI hai / 67 vivecana--pUrva kI taraha ina do gAthAnoM meM sodAharaNa zRgArarasa kA varNana kiyA gayA hai| pahalI gAthA meM zRgAra rasa kI saMbhava ceSTAoM kA aura dUsarI meM una ceSTAoM se yukta vyakti (nAyikA) ko udAhAraNa rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| gAthokta katipaya zabdoM kI vyAkhyA-ratisaMjogAbhilAsasaMjaNaNo-- rati---suratakrIDA ke kAraNabhUta lalanA Adi ke sAtha saMgama kI icchA ko utpanna karane vAlA / maMDaNa--alaMkAra-grAbhUSaNoM Adi se zarIra ko alaMkRta karanA--sajAtA / vilAsa-kAmottejaka netrAdi kI cessttaayeN| vibboya-- vikArottejaka zArIrika pravRtti / lIlA---gamanAdi rUpa ramaNIya ceSTA / ramaNa-- krIDA krnaa| adbhutarasa [4] vimhayakaro ayubbo va bhUyaputvo va jo raso hoi / so hAsa-visAyuppattilakkhaNo abbhuto nAma / / 68 // abbhuo raso jahA annaM ki pratthi jiivlommi| jaM jiNavayaNeNatyA tikAlajuttA vi Najjati ! // 66 // [262-4] pUrva meM kabhI anubhava meM nahIM Aye athavA anubhava meM Aye kisI vismayakArIAzcaryakAraka padArtha ko dekhakara jo Azcarya hotA hai, vaha adbhuta rasa hai| harSa aura viSAda kI uttpatti adbhutarasa kA lakSaNa haiH| jaise-- Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa [195 isa jIvaloka meM isase adhika adbhuta aura kyA ho sakatA hai ki jinavacana dvArA trikAla saMbandhI samasta padArtha jAna liye jAte haiN| 68,69 vivecana--adbhutarasa kA lakSaNa aura udAharaNa ina gAthAoM dvArA batAyA gayA hai| harSa aura viSAda kI utpatti ko adbhutarasa ke lakSaNa batAne kA kAraNa yaha hai ki Azcaryajanaka kisI zubha vastu ke dekhane para harSa aura azubha vastu ko dekhane para viSAda kI utpatti hotI hai| raudrarasa [5] bhayajaNaNarUva-saiMdhakAracitA- khaasmusspnno| sammoha-saMbhama-visAya-maraNaliMgo raso roho // 70 // roddo raso jahAbhiuDIviDaMbiyamuhA ! saMdaTTho?! iya ruhiramokiNNa ! / haNasi pasu asuraNibhA ! bhImarasiya ! atirodda ! roddo'si // 71 // [262-5 bhayotpAdaka rUpa, zabda athavA aMdhakAra ke cintana, kathA, darzana Adi se raudrarasa utpanna hotA hai aura saMmoha, saMbhrama, viSAda evaM maraNa usake lakSaNa haiM / 70, yathA--- bhRkRTiyoM se terA mukha vikarAla bana gayA hai, tere dAMta hoThoM ko cabA rahe haiM, terA zarIra khUna se lathapatha ho rahA hai, tere mukha se bhayAnaka zabda nikala rahe haiM, jisase tU rAkSasa jaisA ho gayA hai aura pazuoM kI hatyA kara rahA hai / isaliye atizaya raudrarUpadhArI tU sAkSAta raudrarasa hai / 71 vivecana yahA~ raudrarasa kA lakSaNa aura una lakSaNoM se yukta vyakti ko udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| udAharaNa ke rUpa meM prastuta rUpaka se spaSTa hai ki hiMsA meM pravRtta vyakti ke pariNAma raudra hote haiM aura bhRkuTi Adi ke dvArA hI una pariNAmoM kI raudrarUpatA Adi kA bodha hotA hai| yadyapi bhayajanaka pizAcAdi ke rUpa ke darzana, smaraNa Adi se saMmohAdi lakSaNa vAle bhayAnakarasa kI utpatti hotI hai, tathApi unake raudrapariNAmoM kA bodha karAne kA kAraNa hone se isameM raudratA kI vivakSA kI hai| __ zabdArtha-saMmoha--vivekazUnyatA-vivekavikalatA, saMbhama-saMbhrama vyAkulatA, bhiuDIbhrakuTi-bhauMhoM ko Upara car3hAnA / viDaMbiya-viDambita-vikarAla, vikRta / ruhiramokiNNarudhirAkIrNa-khUna se lathapatha / asuraNibhA--asuranibha-asura-rAkSasa ke jaise (ho rahe ho) / bhImarasiya-bhImarasita-bhayotpAdaka zabda bolane vAlA / atiroddo- atiraudra---atizaya raudra ruupdhaarii| boDanakarasa [6] viNayokyAra-gujjha-gurudAramerAvatikkamuppaNNo / velaNao nAma raso lajjA-saMkAkaraNaliMgo // 72 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] [anuyogadvArasUtra velaNao raso jahA--- ki loiyakaraNIo lajjaNiyataraM ti lajjiyA homo| vArijjammi gurujaNo parivaMdai jaM vahUpotaM // 73 // [262-6] vinaya karane yogya mAtA-pitA Adi gurujanoM kA vinayana karane se, gupta rahasyoM ko prakaTa karane se tathA gurupatnI Adi ke sAtha maryAdA kA ullaMghana karane se vIDanakarasa utpanna hotA hai / lajjA aura zaMkA utpanna honA, isa rasa ke lakSaNa haiM / 72, yathA-(koI vadhU kahatI hai--) isa laukika vyavahAra se adhika lajjAspada anya bAta kyA ho sakatI hai-maiM to isase bahuta lajAtI hU~---mujhe to isase bahuta lajjA-zarma AtI hai ki vara-vadhU kA prathama samAgama hone para gurujana-sAsa Adi vadhU dvArA pahane vastra kI prazaMsA karate haiM / 73 vivecana-vrIDanakarasa kA sodAharaNa lakSaNa batAyA hai ki lokamaryAdA aura prAcAramaryAdA ke ullaMghana se vIDanakarasa kI utpatti hotI hai aura lajjA grAnA evaM prAzaMkita honA usake jJApaka cihna haiM / lajjA arthAta kArya karane ke bAda mastaka kA namita ho jAnA, zarIra kA saMkucita ho jAnA aura doSa prakaTa na ho jAe, isa vicAra se mana kA dolAyamAna banA rhnaa| udAharaNa apane-Apa meM spaSTa hai| kisI kSetra yA kisI kAla meM aisI rUDhi---lokaparaMparA rahI hogI ki navavadhU ko alatayoni pradarzita karane ke lie suhAgarAta ke bAda usake raktaraMjita vastroM kA pradarzana kiyA jAtA thaa| parantu hai vaha atizaya lajjAjanaka / bIbhatsarasa [7] asui-kunnv-duiisnnsNjogmaasgNdhnissphnnnno| nibveya'vihiMsAlakkhaNo raso hoi biibhtso|| 74 / / bIbhatso raso jahA--- asuimalabhariyanijjhara sabhAvaduggaMdhi savvakAlaM pi| dhaNNA u sarIrakali bahumalakalusaM vimucaMti // 75 / / [262-7] azuci-mala mUtrAdi, kuNapa-zava, mRta zarIra, durdarzana -- lAra Adi se vyApta ghRNita zarIra ko bAraMbAra dekhane rUpa abhyAsa se yA usakI gaMdha se bIbhatsarasa utpanna hotA hai / nirveda aura avihiMsA bIbhatsarasa ke lakSaNa haiM / 74 bIbhatsa rasa kA udAharaNa isa prakAra hai-- apavitra mala se bhare hue jharanoM (zarIra ke chidroM) se vyApta aura sadA sarvakAla svabhAvataH durgandhayukta yaha zarIra sarva kalahoM kA mUla hai| aisA jAnakara jo vyakti usakI bhUrNI kA tyAga karate haiM, ve dhanya haiN| vivecana-sUtrakAra ne bIbhatsa rasa kA svarUpa batalAyA hai aura udAharaNa meM rUpa ke zarIra kA ullekha kiyA hai| zarIra kI bIbhatsatA ko sabhI jAnate haiM pala-rudhira-rAdha-mala thailI kIkasa vasAdi teM mailii| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa [197 ataeva isase adhika aura dUsarI ghaNita vastu kyA ho sakatI hai ? nirveda aura avihiMsA bIbhatsarasa ke lakSaNa batAye haiN| nirveda arthAt udvega, mana meM glAnibhAva, saMkalpa-vikalpa utpanna honaa| zarIra Adi kI asAratA ko jAnakara hiMsAdi pApoM kA tyAga karanA avihiMsA hai| ina donoM ko udAharaNa meM ghaTita kiyA hai ki yaha zarIra yathArtha meM udvegakArI hone se bhAgyazAlI jana usake mamatva ko tyAga kara, hiMsAdi pApoM se virata hokara AtmaramaNatA kI ora agrasara hote haiN| hAsyarasa [] rUva - vaya - ves-bhaasaavivriiyvilNbnnaasmuppnno| hAso maNappahAso pakAligo raso hoti // 76 // hAso raso jahA pAsuttamasImaMDiyapaDibuddhaM deyaraM ployNtii| hI! jaha thaNabharakaMpaNapaNamiyamajjhA hasati sAmA // 77 // 262-8] rUpa, vaya, veSa aura bhASA ko viparItatA se hAsya rasa utpanna hotA hai| hAsyarasa mana ko harSita karane vAlA hai aura prakAza-mukha, netra Adi kA vikasita honA, aTTahAsa Adi usake lakSaNa haiM / 76 hAsya rasa isa prakAra jAnA jAtA hai----- prAta: sokara uThe, kAlimA se kAjala kI rekhAoM se maMDita devara ke mukha ko dekhakara stanayugala ke bhAra se namita madhyabhAga vAlI koI yuvatI (bhAbhI) hI-hI karatI haMsatI hai / 77 vivecana-yahA~ hAsyarasa kA svarUpa batAyA hai| hAsya rasa rUpa, vaya, veza aura bhASA kI viparItatA rUpa viDaMbanA se utpanna hotA hai| puruSa dvArA strI kA yA strI dvArA puruSa kA rUpa dhAraNa karanA rUpa kI viparItatA hai| isI prakAra vaya Adi kI viparItatA-viDambanA ke viSaya meM jAna lenA cAhiye / jaise koI taruNa vRddha kA rUpa banAe, rAjaputra vaNik kA rUpa dhAraNa kare, Adi / isa prakAra kI viparItatAoM se hAsyarasa kI utpatti hotI hai / ha~sate samaya mukha kA khila jAnA, khila-khilAnA Adi hAsyarasa ke cihnoM ko to sabhI jAnate haiN| karuNarasa [6] piyvippyog-bNdh-vh-vaahi-vinnivaay-sNbhmusspnno| sociya-vilaviya-pavvAya-haligo raso klunno||78 // kaluNo raso jahA-. pajjhAtakilAmiyayaM bAhAgayapappuyacchiyaM bahuso / tassa viyoge puttiya ! dubbalayaM te muhaM jAyaM // 79 // [262-9] priya ke viyoga, baMdha, badha, vyAdhi, vinipAta, putrAdi-maraNa evaM saMbhrama-paracakrAdi ke bhaya prAdi se karuNa rasa utpanna hotA hai / zoka, vilApa, atizaya mlAnatA, rudana Adi karuNarasa ke lakSaNa haiN| 78 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] [anuyogadvArasUtra karuNarasa isa prakAra jAnA jA sakatA hai he putrike ! priyatama ke viyoga meM usakI vAraMvAra atizaya cintA se valAnta-murbhAyA huA aura prAMsuoM se vyApta netroM vAlA terA mukha durbala ho gayA hai / 79 vivecana-karuNarasa ke svarUpavarNana ke prasaMga meM usake zoka, vilApa, mukhazuSkatA, ronA Adi cihna batAye gaye haiM, jinheM udAharaNa meM kAraNa sahita spaSTa kiyA hai / prazAntarasa [10] nihosamaNasamAhANasaMbhavo jo pasaMtabhAveNaM / avikAralakSaNo so raso pasaMto tti NAyavyo / / 80 / / pasaMto raso jahA sambhAvanisvikAraM uvasaMta-pasaMta-somadiTThIyaM / hI! jaha muNiNo sohati muhakamalaM pIvarasirIyaM / / 81 // [262-10 ] nirdoSa (hiMsAdi doSoM se rahita), mana kI samAdhi (svasthatA) se aura prazAnta bhAva se jo utpanna hotA hai tathA avikAra jisakA lakSaNa hai, use prazAntarasa jAnanA cAhiye / 80 / prazAntarasa sUcaka udAharaNa isa prakAra hai-sadbhAva ke kAraNa nivikAra, rUpAdi viSayoM ke avalokana kI utsukatA ke parityAga se upazAnta evaM krodhAdi doSoM ke parihAra se prazAnta, saumya dRSTi se yukta muni kA mukhakamala vAstava meM atIva zrIsampanna hokara suzobhita ho rahA hai| 81 vivecana--yahAM sUtrakAra ne nava rasoM ke aMtima bheda prazAntarasa kA svarUpa batAyA hai| krodhAdi kaSAyoM rUpa vaibhAvika bhAvoM ko rahitatA se jo aMtara meM zAMti kI anubhUti evaM bAhara meM mukha para lAvaNyamaya proja-teja dikhAI detA hai, vaha saba prazAntarasa rUpa hai| isI bAta ko udAharaNa dvArA spaSTa kiyA hai| isa prakAra navarasoM ke rUpa meM navanAma kA varNana karake aba granthakAra upasaMhAra karate haiM[11] ee Nava kanvarasA battIsAdosa vihisamuppaNNA / gAhAhi muNeyavvA, havaMti suddhA va mIsA vA // 2 // se taM nvnaame| [262-11] gAthAoM dvArA kahe gaye ye nava kAvyarasa alIkatA Adi sUtra ke battIsa dopoM se utpanna hote haiM aura ye rasa kahIM zuddha (amizrita) bhI hote haiM aura kahIM mizrita bhI hote haiN| isa prakAra se navarasoM kA varNana pUrNa huA aura navarasoM ke sAtha hI navanAma kA nirUpaNa bhI pUrNa huaa| vivecana--yaha gAthA navarasoM aura sAtha hI navanAma ke varNana kI samApti kI sUcaka hai| ye navarasa Age kahe jAne vAle alIka, upadhAta Adi sUtra ke battIsa doSoM ke dvArA utpanna hote haiN| jaise Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa]] [199 teSAM kaTataTabhraSTaigajAnAM madavindubhiH / prAvartata nadI ghorA hastyazvarathavAhinI / / arthAt una hAthiyoM ke kaTa-taTa se jharate hue madavinduoM se eka ghora (vizAla) nadI baha nikalI ki jisameM hAthI, ghor3A, ratha aura senA bahane lgii| yaha kathana alIkatA doSa se duSita hai, kyoMki madajala se nadI kA nikalanA na to kisI ne dekhA hai, na sunA hai aura na saMbhava hai| yaha to eka kalpanAmAtra hai| isa alIka doSa se adbhutarasa utpanna huA hai| isI prakAra se anyatra bhI yathAsaMbhava sUtradoSoM se una-una rasoM kI utpatti jAnanA caahiye| parantu yaha ekAnta niyama nahIM hai ki sabhI rasa alIkAdi doSoM kI viracanA se hI utpanna hote hai / jaise-tapazcaraNa viSayaka vIrarasa tathA prazAnta Adi rasoM kI utpatti alIkAdi sUtradoSoM ke binA bhI hotI hai| 'suddhA vA missA vA havaMti' arthAt kisI kAvya meM zuddha-eka hI rasa aura kisI meM do aura do se adhika rasoM kA samAveza hotA hai / aba nAma adhikAra ke aMtima bheda dasanAma kA varNana karate haiM -- dasanAma 263. se ki taM dasanAme ? dasanAme dasavihe paNNatte / taM jahA-goNe 1 nogoNNe 2 AyANapadeNaM 3 paDibakkhapadeNaM 4 pAhaNNayAe 5 aNAdiyasiddhateNaM 6 nAmeNaM 7 avayaveNaM 8 saMjogeNaM 6 pamANeNaM 10 / [263 pra.] bhagavan ! dasanAma kA kyA svarUpa hai ? [263 u.] AyuSman ! dasa prakAra ke nAma dasa nAma kahalAte haiM / ve isa prakAra haiM 1. gauNanAma, 2. nogauNanAma, 3. prAdAnapadaniSpannanAma, 4. pratipakSapadaniSpalanAma, 5. pradhAnapadaniSpannanAma, 6. anAdisiddhAntaniSpatnanAma, 7. nAmaniSpannanAma, 8. avayavaniSpannanAma, 9. saMyoganiSpannanAma, 10. pramANaniSpannanAma / vivecana--prastuta sUtra dasanAma kI vyAkhyA kI bhUmikA rUpa hai| yahA~ batalAyA hai ki vibhinna AdhAroM ko lekara vastu kA nAmakaraNa kiyA jA sakatA hai| prastuta meM dasa AdhAra kahe gae haiM / unakA Azaya yaha haigauNanAma 264. se ki taM goNe? goNNe khabhatIti khamaNo, tapatIti tapaNo, jalatIti jalaNo, pavatIti pavaNo / se taM goNNe / [264 pra.] bhagavan ! gauNa---guNaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [264 u.] AyuSman ! gauNa-guNaniSpannanAma kA svarUpa isa prakAra hai jo kSamAguNa se yukta ho usakA 'kSamaNa' nAma honA, jo tape use tapana (sUrya), prajvalita ho use jvalana (agni), jo pave arthAt bahe use pavana kahanA / yaha gauNanAma kA svarUpa hai / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 [anuyogadvArasUtra vivecana-sUtra meM katipaya udAharaNoM ke dvArA gauNanAma kA svarUpa batalAyA hai| guNoM ke prAdhAra se jo saMjJAyeM nirdhArita hotI haiM, unheM gauNanAma kahate haiM / yaha yathArthanAma bhI kahalAtA hai / udAharaNa ke rUpa meM jina nAmoM kA ullekha kiyA hai, ve kSamA, tapana, jvalana, pavana rUpa nAma ke anusAra guNoM vAle haiM / isaliye unake nAma guNaniSpanna hone se gauNa-yathArtha nAma haiN| nogauNanAma 265. se ki taM nogoNNe ? nogoNNe akuto sakuto, amuggo samuggo, amuddo samuddo, alAlaM palAlaM, akuliyA sakuliyA, no palaM asatoti palAso, amAtivAhae mAtivAhae, abIyavAvae bIyavAvae, no iMdaM govayatIti iMdagovae / se taM nogonnnne| [265 pra.] bhagavan ! nogauNanAma kA kyA svarUpa hai ? [265 u.] AyuSman ! nogauNanAma kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiyekunta-zastra-vizeSa (bhAlA) se rahita hone para bhI pakSI ko 'sakunta' kahanA / mudga---mUMga dhAnya se rahita hone para bhI DibiyA ko 'samudga' kahanA / mudrA-aMgaThI se rahita hone para bhI sAgara ko 'samudra' khnaa|| lAla-lAra se rahita hone para bhI vizeSa prakAra ke ghAsa ko 'palAla' kahanA / kulikA bhitti (dIvAra) se rahita hone para bhI pakSiNI ko 'sakulikA' kahanA / pala-mAMsa kA AhAra na karane para bhI vRkSa-vizeSa ko 'palAza' khnaa| mAtA ko kandhoM para vahana na karane para bhI vikalendriya jIvavizeSa ko 'mAtRvAhaka' nAma se khnaa| bIja ko nahIM bone vAle jIvavizeSa ko 'bIjavApaka' kahanA / indra kI gAya kA pAlana na karane para bhI kITavizeSa kA 'indragopa' nAma honaa| isa prakAra se nogauNanAma kA svarUpa hai| vivecana sUtra meM nogauNanAma kA svarUpa katipaya udAharaNoM dvArA batalAyA gayA hai / yaha nAma guNa-dharma-svabhAva Adi kI apekSA kiye binA mAtra lokarUDhi se niSpanna hotA hai / isa prakAra ke nAma ayathArtha hone para bhI loka meM pracalita haiN| sUtragata udAharaNa spaSTa haiM / jaise 'sakunta' yaha nAma ayathArtha hai / kyoMki vyutpatti ke anusAra jo kunta-~-zastra-vizeSa-bhAlA se yukta ho vahI sakunta hai| kintu pakSI ko bhI sakunta (zakunta) kahA jAtA hai / isI prakAra anya udAharaNoM ke liye jAnanA caahiye| prAdAnapadaniSpannanAma 266. se ki taM AyANapadeNaM ? AyANapadeNaM AvaMtI cAturaMgijjaM ahAtasthijja addaijja asaMkhayaM jaNNaijjaM purisaijjaM (usukArijaM) elaijja vIriyaM dhammo maggo samosaraNaM jamaIyaM / se taM AyANapadeNaM / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [201 [266 pra.] bhagavan ! AdAnapadaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [266 u.] AyuSman ! prAvaMtI, cAturaMgijjaM, asaMkhayaM, ahAtathijja addaijja, jaNNaijja, purisaijja (usukArija), elaijjaM, vIriyaM, dhamma, maga, samosaraNaM, jamaIyaM Adi AdAnapadaniSpannanAma haiN| vivecana--sUtra meM AdAnapadaniSpananAma kA svarUpa batAne ke liye saMbandhita udAharaNoM kA ullekha kiyA hai| kisI zAstra ke adhyayana prAdi ke prAraMbha meM uccarita pada AdAna pada kahalAtA hai| usa ke AdhAra se niSpanna-rakhe jAne vAle nAma ko prAdAnapadaniSpannanAma kahate haiM / jaise pAvaMtI--isa prAcArAMgasUtra ke pAMcaveM adhyayana ke nAma kA kAraNa usake prAraMbha meM uccarita 'pAvaMtI keyAvaMtI' pada hai| 'cAuraMgijja' yaha uttarAdhyayanasUtra ke tIsare adhyayana kA nAma hai, jo usa adhyayana ke prAraMbha meM prAgata cattAri paramaMgANi dullahANIha jaMtuNo' gAthA ke AdhAra se rakhA hai| 'asaMkhayaM jIviya mA pamAyae' isa vAkya meM prayukta 'asaMkhayaM' zabda uttarAdhyayanasUtra ke caturtha adhyayana ke nAma kA kAraNa hai| ___ 'jaha suttaM taha attho' gAthokta jaha taha ina do padoM ke AdhAra se sUtrakRtAMgasUtra ke terahaveM adhyayana kA 'jahataha' nAmakaraNa kiyA gayA hai| isI prakAra 'purAkaDaM addaiyaM suNeha' isa sUtrakRtAMgasUtra ke dvitIya zrutaskandha ke chaThe adhyayana kI pahalI gAthA ke 'addaiyaM' pada ke AdhAra se isa adhyayana kA nAma 'addaijja' hai| uttarAdhyayanasUtra ke paccIsaveM adhyayana ke prAraMbha meM yaha gAthA hai-- mAhaNakulasaMbhUtro Asi vippo mhaayso| jAyaI jama janmami jayaghoso ti nAmayo / / isa gAthA meM prAgana 'janna' pada ke prAdhAra se isa adhyayana kA nAma 'jannaijja' rakhA hai / isI veM adhyayana kI pahalI gAthA meM prAgata usUyAra pada ke AdhAra se usa adhyayana kA nAma "usakArija' hai tathA sAnave adhyayana ke prAraMbha meM 'elayaM pada hone se usa adhyayana kA nAma 'elaijja' hai| _sUtrakRtAMgasUtra ke pAThaveM adhyayana kI pahalI gAthA meM 'vIriyaM' pada hone se usa adhyayana kA nAma 'vIriyaM rakhA tathA nauveM adhyayana kI pahalI gAthA meM 'dhamma' pada hone se vaha adhyayana 'dhammajmayaNa' nAma vAlA hai aura gyArahaveM adhyayana kI prastAvanA kI prathama gAthA meM 'magga' zabda hone se usa adhyayana kA nAma 'maggajya NaM' hai| sUtrakRtAMgasUtra ke bArahaveM adhyayana ke prAraMbha kI gAthA meM 'samosa raNANimANi' pada hai| isI ke prAdhAra se usa adhyayana kA nAma 'samosaraNajjhayaNaM' rakha liyA gayA tathA pandrahaveM adhyayana kI pahalI gAthA meM 'jamaIya' pada hone se adhyayana kA nAma 'jamaIyaM' hai| isI prakAra anya nAmoM kI AdAnapadaniSpannatA samajha lenA cAhiye / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] [anuyogadvArasUtra pratipakSapadaniSpannanAma 267. se ki taM paDivakkhapadeNaM? paDivakkhavadeNaM Navesu gAmA''gara-Nagara-kheDa-kabbaDa-maDaMba-doNamuha-paTTaNA''sama-saMvAha-sannivesesu niyissamANesu asivA sivA, aggI sIyalo, visaM mahuraM, kallAlagharesu aMbilaM sAuyaM, je lattae se alattae, je lAue se alAue, je subhae se kusu bhae, AlavaMte vivliiybhaase| se taM pddipkkhpdennN| [267 pra.] bhagavan ! pratipakSapada se niSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [267 u.] AyuSman ! pratipakSapadaniSpannanAma kA svarUpa isa prakAra hai navIna grAma, prAkara, nagara, kheTa, karbaTa, maDaMba, droNamukha, paTTana, Azrama, saMbAha aura sanniveza Adi meM nivAsa karane athavA basAye jAne para azivA (zRgAlI, siyAranI) ko 'zivA' zabda se uccArita karanA / (kAraNavazAt) agni ko zItala aura viSa ko madhura, kalAla ke ghara meM 'zrAmla ke sthAna para 'svAdu' zabda kA vyavahAra honaa| isI prakAra rakta varNa kA ho use alaktaka, lAbu (pAtra-vizeSa) ko alAbu, suMbhaka (zubha varNa vAle) ko kusubhaka aura viparItabhASaka-bhASaka se viparIta arthAt asambaddha pralApI ko 'abhASaka' khnaa| yaha saba pratipakSapadaniSpannanAma jAnanA cAhiye / vivecana--sUtra meM pratipakSapadaniSpannanAma kA svarUpa udAharaNa dekara samajhAyA hai| pratipakSa-vivakSita vastu ke dharma se viparIta dharma / isa pratipakSa ke vAcaka pada se niSpanna hone vAle nAma ko pratipakSapadaniSpannanAma kahate haiN| udAharaNArtha -maMgala ke nimitta zRgAlI ke liye 'prazivA' ke sthAna para 'zivA' zabda kA prayoga karanA / isakA kAraNa yaha hai ki zabdakoza meM 'zivA' zRgAlI vAcaka nAma to hai kintu usakA dekhanA yA bolanA aziva-amaMgala-azubha rUpa hone se mAMgalika prasaMgoM para azivA ke sthAna para zivA zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| isI prakAra maMgala-amaMgala viSayaka lokamAnyatA ke anusAra agni ke liye zItala, viSa ke liye madhura aura amla ke liye svAdu zabdaprayogoM ke viSaya meM jAnanA caahiye| zItala Adi zabda vastugata guNa-dharmo se viparIta guNadharma ke bodhaka hone para bhI agni Adi ke liye prayoga kiye jAte alaktata, alAbu, kusumbhaka, abhASaka Adi zabdagata 'aH' 'ku' pratyaya pratipakSa kA bodha karAne vAle hone se inake saMyoga se banane vAle padoM kI pratipakSaniSpannatA sugama hai / nogauNapadaniSpanna se ise pRthaka mAnane kA kAraNa yaha ki nogauNapada meM to nAmakaraNa kA kAraNa kuntAdi ke pravRttinimitta kA prabhAva hai / jabaki usameM pratipakSadharmavAcaka zabda mukhya hai / grAma Adi padoM kI vyAkhyA-grAma-jahA~ para buddhi prAdi guNa ase jAte haiM arthAt guNoM meM hInatA AtI hai, guNoM kA vikAsa nahIM hotA athavA jisake cAroM ora kAMToM Adi kI bAr3a ho / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] Akara-svarNa Adi dhAtuoM, rattoM aura khanija padArthoM kI khAne hoN| nagara-aThAraha prakAra ke rAjakara (Taiksa) se jo mukta ho| kheDa-jisake cAroM ora miTTI kA koTa banAyA gayA ho| karbaTa-kutsita nagara -jahA~ jIvanopayogI sAdhanoM kA abhAva ho / maDamba - jisake aAsapAsa DhAI kosa taka koI gAMva na ho| droNamukha-jo jala aura sthala rUpa pAvAgamana ke mArgoM se jur3A huA ho / paTTana (pattana) jahA~ sabhI prakAra kI vastue~ milatI hoM / Azrama-tApasoM kA AvAsasthAna / saMvAha- aneka prakAra ke logoM se vyApta sthAna athavA pathikoM kA vizvAmasthAna / sannivezasArthavAhoM kA nivAsasthAna / pradhAnapadaniSpannanAma 268. se ki taM pAhaNNayAe ? pAhaNNayAe asogavaNe sattavaNNavaNe caMpakavaNe cUyavaNe nAgavaNe punnAgavaNe ucchavaNe dakkhavaNe sAlavaNe / se taM paahnnnnyaae| [268 pra.] bhagavan ! pradhAnapadaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? |268 u. AyuSman ! pradhAnapadaniSpannanAma kA svarUpa isa prakAra hai, jaise-- azokavana, saptaparNavana, caMpakavana, Amravana, nAgavana, punnAgavana, ikSuvana, drAkSAvana, zAlavana, ye saba pradhAnapadaniSpannanAma haiM / vivecana yaha sUtra pradhAnapadaniSpannanAma kA sUcaka hai| jisakI pracuratA-bahulatA ho vaha yahA~ pradhAna kahA gayA hai aura usa pradhAna kI apekSA niSpannanAma pradhAnapadaniSpannanAma kahalAtA hai| azokavana Adi udAharaNoM meM jaise azokavana meM anya vRkSoM kA sadbhAva to hai, kintu azoka vakSoM kI pracuratA hone se usa vana ko 'azokavana' isa nAma se sambodhita kiyA jAtA hai / saptaparNavana Adi nAmoM ke liye bhI yahI kAraNa jAnanA caahiye| ___ gauNanAma se pradhAnapadaniSpannanAma meM yaha antara hai ki gauNanAma meM to kSamAdi guNa se kSamaNa Adi zabdoM kA vAcyArtha sampUrNa rUpa se usa nAma vAle meM ghaTita hotA hai, jabaki pradhAnapadaniSpannatAma meM usa-usa nAma ke vAcyArtha kI mukhyatA aura zeSa kI goNatA rahatI hai| kintu gauNatA ke kAraNa unakA prabhAva nahIM hotA hai| jaise azoka vRkSoM kI pracuratA hone para bhI vRkSoM kA abhAva nahIM hai| anAdisiddhAntaniSpannanAma 269. se ki taM aNAdiyasiddhateNaM? aNAdiyasiddhateNaM dhammasthikAe adhammatthikAe AgAsasthikAe jIvasthikAe poggalasthikAe addhAsamae / se taM aNAdiyasiddhateNaM / [269 pra.] bhagavan ! anAdisiddhAntaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] [anuyogadvArasUtra [269 u.] AyuSman ! anAdisiddhAntaniSpannanAma kA svarUpa isa prakAra hai--dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, yudgalAstikAya, addhAsamaya / yaha anAdisiddhAntaniSpannanAma kA svarUpa hai| vivecana---sUtra meM anAdisiddhAntaniSpannanAma kA svarUpa batalAyA hai / isameM anAdisiddhAnta pada mukhya hai| jisakA artha yaha hai ki amuka zabda amuka artha kA vAcaka hai aura amuka artha amuka zabda kA vAcya hai| isa prakAra ke anAdi vAcya-vAcakabhAva ke jJAna ko siddhAnta kahate haiN| ataeva ima anAdisiddhAnta se jo nAma niSpanna ho vaha anAdisiddhAntaniSpannanAma kahalAtA hai| udAharaNa ke rUpa meM jo dharmAstikAya Adi nAmoM kA ullekha kiyA hai, unameM vAcya-bAcakabhAva sambandha anAdikAla se siddha hai / unhoMne kabhI bhI apane svarUpa kA tyAga nahIM kiyA hai aura bhaviSya meM kabhI tyAga nahIM kreNge| gauNanAma se isa anAdisiddhAntanAma meM yaha antara hai ki gauNanAma kA abhidheya to apane svarUpa kA parityAga bhI kara detA hai| jabaki anAdisiddhAntanAma na kabhI badalA hai, na vadalegA / vaha sadaiva rahatA hai, isaliye sUtrakAra ne isakA pRthak nirdeza kiyA hai| nAmaniSpannanAma 270. se ki taM nAmeNa? nAmeNaM piupiyAmahassa nAmeNaM unnAmiyae / se taM NAmeNaM / [270 pra.] bhagavan ! nAmaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [270 u.] prAyuSman ! jo nAma nAma se niSpanna hotA hai, usakA svarUpa isa prakAra haipitA yA pitAmaha athavA pitA ke pitAmaha ke nAma se niSpanna nAma nAmaniSpanna nAma kahalAtA hai / vivecana----sUtra meM nAma se niSpanna nAma kA svarUpa batAyA gayA hai| isakA tAtparya yaha hai ki pUrva meM loka-vyavahAra kI mukhyatA se kisI kA koI nAmakaraNa kiyA gayA / usI nAma meM punaH naye nAma kI sthApanA karanA nAmaniSpannanAma kahalAtA hai| jaise kisI ke pitA, pitAmaha Adi bandhudatta nAma se prakhyAta hue the| unhIM ke nAma se unake pautra Adi kA nAma honA nAmaniSpannanAma hai / itihAsa meM aise aneka rAjAoM ke nAma milate haiN| avayavaniSpannanAma 271. se ki taM avayaveNaM? avayaveNaM siMgI sihI visANI dADhI pakkhI kharI NahI vaalii| dupaya cauppaya bahupaya gaMgUlI kesarI kakuhI // 83 // pariyarabaMdheNa bhaDaM jANejjA, mahiliyaM nivasaNeNaM / sittheNa doNapAgaM, kavi ca egAi gAhAe // 84 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa [205 setaM avyvennN| [271 pra.] bhagavan ! avayavaniSpanna nAma kA kyA svarUpa hai? [271 u.] AyuSman ! avayava niSpannanAma kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye zrRMgI, zikhI, viSANI, daMSTrI, pakSI, khurI, nakhI, bAlI, dvipada, catuSpada, bahupada, lAMgUlI, kezarI, kakudI Adi / 83 isake atirikta parikarabaMdhana-viziSTa racanA yukta vastroM ke pahanane se---kamara kasane se yoddhA pahicAnA jAtA hai, viziSTa prakAra ke vastroM ko pahanane se mahilA pahicAnI jAtI hai, eka kaNa pakane se droNaparimita anna kA pakanA aura (prAsAdAdi guNoM se yukta) eka hI gAthA ke sunane se kavi ko pahicAnA jAtA hai / yaha saba avayavaniSpannanAma kahalAte haiN| 84 vivecana---sUtra meM avayavaniSpannanAma kI vyAkhyA kI hai| avayavaniSpanna arthAt avayavI ke eka deza rUpa avayava kA samasta avayavI para Aropa karake avayava aura avayavI ko abhinna mAnakara jo nAma rakkhA jAtA hai use avayavaniSpannanAma kahate haiM, jo zrRMgI, zikhI Adi udAharaNoM se spaSTa hai / zrRMgI nAma zrRga (sIMga) rUpa avayava ke sambandha se, zikhI nAma zikhA rUpa avayava ke sambandha se niSpanna huA hai / isI prakAra viSANI, daMSTrI, pakSI Adi nAmoM ke viSaya meM jAnanA caahiye| yoddhA, mahilA, droNapAka, kavi Adi zabdoM kA prayoga parikarabaMdhana prAdi-Adi avasthAnoM ko pratyakSa dekhane, sunane se hotA hai aura ye parikarabaMdhana Adi yoddhA Adi avayavI ke avayava rUpa ekadeza haiM / isaliye ye zabda bhI avayava kI pradhAnatA se niSpanna hone ke kAraNa avayavaniSpantanAma ke rUpa meM udAhRta hue haiM / avayavaniSpanna aura gauNaniSpanna nAma meM antara-ina donoM kI nAmaniSpannatA ke prAdhAra bhinna-bhinna haiM ! avayavaniSpannanAma meM zrRMga Adi zarIrAvayava yA aMga-pratyaMga vizeSa nAma ke AdhAra haiM, jabaki gauNa niSpannanAma meM guNoM kI pradhAnatA hotI hai / isaliye avaya banAma aura gauNanAma pRthakpRthak mAne gaye hai| saMyoganiSpannanAma 272. se ki taM saMjogeNaM? saMjoMge caubihe paNNatte / taM jahA dadhvasaMjoge 1 khettasaMjoge 2 kAlasaMjoge 3 bhAvasaMjoge 4 // [272 pra.] bhagavan ! saMyoganiSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [272 u.] AyuSman ! (saMyoga kI pradhAnatA se niSpanna hone vAlA nAma saMyoganiSpannanAma hai|) saMyoga cAra prakAra kA hai--1. dravyasaMyoga, 2. kSetrasaMyoga, 3. kAlasaMyoga, 4. bhAvasaMyoga / vivecana--yaha sUtra saMyoganiSpannanAma ko prarUpaNA karane kI bhUmikA rUpa hai| saMyoga Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] [anuyogadvArasUtra arthAt do padArthoM kA Apasa meM jur3anA / saMyoga kI dravya, kSetra, kAla aura bhAva yaha cAra apekSAeM ho sakatI haiN| isaliye saMyogaja nAma ke cAra bheda kahe gaye haiN| ina caturvidha saMyoganiSpannanAmoM kI vyAkhyA Age kI jA rahI hai / dravyasaMyogajanAma 273. se ki taM davyasaMjoge ? davvasaMjoge tivihe paNNatte / taM jahA-sacitte 1 acitte 2 mIsae 3 / [273 pra.] bhagavan ! dravyasaMyoga se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [273 u.] aAyuSman ! dravyasaMyoga tIna prakAra kA kahA gayA hai, yathA--1. sacittadravyasaMyoga, 2. acittadravyasaMyoga, 3. mizradravyasaMyoga / 274. se ki taM sacitte ? sacitte gohi gomie, mahisIhiM mAhisie, UraNIhiM UraNie, uTTIhi uTTIvAle / se taM scitte| / 274 pra.] bhagavan ! sacittadravyasaMyoga se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [274 u. AyuSman ! sacittadravya ke saMyoga se niSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra hai gAya ke saMyoga se gomAn (gvAlA), mahiSI (bhaiMsa) ke saMyoga se mahiSImAn, meSiyoM (bher3oM) ke saMyoga se meSImAn aura UMTaniyoM ke saMyoga se uSTrIpAla nAma honA Adi sacittadravyasaMyoga se niSpanna nAma haiN| 275. se ki taM acitte ? acitte chatteNa chattI, daMDeNa daMDI, paDeNa paDI, ghaDeNa ghaDI, kaDeNa kaDI / se taM acitte / [275 pra.] bhagavana ! acittadravyasaMyoganiSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [275 u.] AyuSman ! acitta dravya ke saMyoga se niSpanna nAma kA yaha svarUpa hai-chatra ke saMyoga se chavI, daMDa ke saMyoga se daMDI, paTa (kapar3A) ke saMyoga se paTI, ghaTa ke saMyoga se ghaTI, kaTa (caTAI) ke saMyoga se kaTI Adi nAma acittadravyasaMyoganiSpanna nAma haiN| 276. se ki taM mIsae ? mosae haleNaM hAlie, sakaDeNaM sAkaDie, raheNaM rahie, nAvAe naavie| se taM miise| se taM dvvsNjoge| [276 pra.] bhagavan / mizradravyasaMyogajanAma kA kyA svarUpa hai ? [276 u.] AyuSman ! mizradravyasaMyoganiSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiyeila ke saMyoga se hAlika, zakaTa (gADI) ke saMyoga se zAkaTika, ratha ke saMyoga se ra saMyoga se nAvika Adi nAma mizradravyasaMyoganiSpannanAma haiM / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [207 vivecana--sUtrakArane saMyoganiSpanna ke prathama bheda dravyasaMyogajanAma kA svarUpa batalAyA hai| dravya tIna prakAra ke haiM--sacitta (sajIva), acitta (ajIva) aura donoM kA mishrruup| isa prakAra dravya ke tIna bheda karake unake pRthak-pRthak udAharaNa diye haiM / __ gomAna (gvAlA) Adi sacittadravyasaMyogajanAma kI niSpatti meM gAyeM sacitta (sacetana) padArtha kAraNa haiN| acittadravyasaMyogajanAma ke liye udAhRta chatrI Adi nAmoM kI niSpatti chatra prAdi acittadravyasaMyogasApekSa hai| isaliye chatra jisake pAsa hai vaha chatrI, daMDa jisake pAsa hai vaha daMDI ityAdi kahA jAtA hai| mizradravyasaMyogajanAma ke hAlika, zAkaTika prAdi udAharaNoM meM hala, zakaTa (gAr3I) Adi padArtha acitta aura unake sAtha saMyukta baila prAdi padArtha sacita haiM / isa prakAra sacitta-acitta donoM prakAra ke padArthoM kI mizratA ina nAmoM kI niSpatti kI prAdhAra hone se ye sacittAcitta (mizra) dravyasaMyoganiSpanna nAma ke rUpa meM batAye gaye haiN| isI prakAra anya nAmoM kI dravyasaMyogitA kA vicAra karake usa-usa prakAra ke dravyasaMyoganiSpanta nAma samajha lenA caahiye| kSetrasaMyogajanAma 277. se kitaM khettasaMjoge? khettasaMjoge bhArahe eravae hemavae eraNNavae harivassae rammayavassae puvavidehae avaravidehae, devakurue uttarakurue ahavA mAgahae mAlavae soraTue marahaTThae koMkaNae kosalae / se taM khettsNjoge| [277 pra.] bhagavan ! kSetrasaMyoga se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [277 u.] prAyuSman ! kSetrasaMyoganiSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra hai yaha bhAratIya-bharatakSetrIya hai, yaha airAvatakSetrIya hai, yaha hemavatakSetrIya hai, yaha airaNyavatakSetrIya hai, yaha harivarSakSetrIya hai, yaha ramyakavarSIya hai, yaha pUrvavidehakSetra kA hai, yaha uttaravidehakSetrIya hai, yaha devakurukSetrIya hai, yaha uttarakurukSetrIya hai / athavA yaha mAgadhIya hai, mAlavIya hai, saurASTrIya hai, mahArASTrIya hai, kauMkaNadezIya hai, yaha kozaladezIya hai Adi nAma kSetrasaMyoganiSpanna nAma haiN| vivecana--sUtra meM kSetrasaMyoganiSpanna nAma kA svarUpa spaSTa kiyA hai| kSetra ko AdhAramAdhyama banAkara aura kSetra kI mukhyatA se jo nAmakaraNa kiyA jAtA hai, vaha kSetrasaMyoganiSpanna nAma kahalAtA hai| bharata, airavata, magadha Adi kSetra rUpa meM prasiddha haiN| ata: lokavyavahAra calAne ke liye jo mAgadhIya-magadha deza kA rahane vAlA Adi nAma rakha lie jAte haiM, ve kSetra ke saMyoga se banane ke kAraNa kSetrasaMyoganiSpanna nAma kahe jAte haiM / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] [anuyogadvArasUtra kAlasaMyoganiSpannanAma 278. se ki taM kAlasaMjoge ? kAlasaMjoge susamasusamae susamae susamasamae dUsamasusamAe dUsamae dUsamadUsamae ahavA pAusae vAsArattae saradae hemaMtae vasaMtae gimhae / se taM kaalsNjoge| [278 pra. bhagavan ! kAlasaMyoga se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [278 u.] AyuSman ! kAla ke saMyoga se niSpanna hone vAle nAma kA svarUpa isa prakAra hai suSamasuSama kAla meM utpanna hone se yaha suSama-suSamaja' hai, yaha suSamakAla meM utpanna hone se 'suSamaja' hai| isI prakAra se suSamaduSamaja, duSamasuSamaja, duSamaja, duSamaduSamaja nAma bhI jAnanA cAhiye / athavA yaha prAvRSika (varSA ke prAraMbha kAla meM utpanna huA) hai, yaha varSArAtrika (varSARtu meM utpanna) hai, yaha zArada (zaradaRtu meM utpanna) hai, yaha hemantaka hai, yaha vAsantaka hai, yaha grISmaka hai Adi sabhI nAma kAlasaMyoga se niSpanna nAma haiN| vivecana--sUtra meM kAla ke saMyoga se niSpanna nAma kA svarUpa batAyA hai| vivakSAbheda se suSamasuSama Adi kI taraha varSA, zarad Adi RtuyeM bhI kAla zabda kI vAcya hotI haiN| ataeva ina saba kAloM ke AdhAra se niSpanna hone vAle nAma kAlasaMyoganiSpanna nAma haiN| suSamasuSama Adi kAloM kA svarUpa-jainadarzana meM ananta samaya vAle kAla kI vyavahAradRSTi se aneka rUpoM meM vyAkhyA kI hai| unameM avasarpiNI aura utsapiNI yaha kAla ke do mukhya bheda hai| ye donoM bheda bhI punaH suSamasuSama Adi chaha bhedoM (pAre) ke rUpa meM vibhAjita haiN| nAmakaraNa ke kAraNa sahita unakA svarUpa isa prakAra hai 1. suSamasuSama---isa kAla meM bhUmi prAkRtika uparAgoM se rahita hotI hai| kalpavRkSoM se paripUrNa parvata, ratnoM se bharI pRthvI, sundara nadiyAM hotI haiM / vRkSa phala-phUloM se lade rahate haiM / dina-rAta kA bheda nahIM hotA hai, zIta, uSNa vedanA kA prabhAva hotA hai| manuSya yugala (nara-nArI) ke rUpa meM utpanna hote haiM / ye akAlamaraNa se nahIM marate aura inako tIna-tIna dina ke aMtara se AhAra kI icchA hotI hai / kalpavRkSa ke phala Adi kA AhAra karate haiN| manuSyoM kI zarIra avagAhanA tIna kosa kI hotI hai| zarIra meM 256 pasaliyAM hotI haiM tathA vajraRSabhanArAcasahanana aura samacaturasrasaMsthAna vAle hote haiM / Ayu tIna palya kI hotI hai| suSamasuSamakAla kA kAlamAna bAra koDAkoDI sAgaropama kA hai / suSama--ukta prakAra ke prathama pAre kI samApti hone para tIna koDAkoDI sAgaropama kA yaha dUsarA suSama pArA prAraMbha hotA hai| isameM pUrva pAre kI apekSA varNa-gaMdha-rasa-sparza kI uttamatA meM anantaguNI hInatA A jAtI hai| krama se ghaTatI zarIra avagAhanA do kosa aura Ayu do palyopama kI ho jAtI hai| zarIra meM pasaliyAM 128 raha jAtI haiN| do dina ke aMtara se AhAra kI icchA hotI hai / pRthvI kA svAda mizrI ke badale zakkara jaisA raha jAtA hai| mRtyu se pahale yugalinI Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [209 putra-putrI ke eka yugala ko janma detI hai, jinakA cauMsaTha dina taka pAlana-poSaNa karanA par3atA hai| tatpazcAt ve svAvalaMbI ho jAte haiM aura pati-patnI ke rUpa meM sukhopabhoga karate vicarate haiN| zeSa varNana prathama prAraka ke samAna samajhanA cAhiye / suSamaduSama-dUsarA pArA samApta hone para do koDAkor3I sAgaropama kA tIsarA ArA prAraMbha hotA hai / isa bAre meM pUrva kI apekSA varNa, gaMdha, rasa aura sparza kI uttamatA ananta guNahIna ho jAtI hai| ghaTate-ghaTate dehamAna eka kosa, eka palyopama AyuSya aura zarIra ke cauMsaTha karaMDaka (pasaliyAM) raha jAte haiM / eka dina ke aMtara se prAhAra kI icchA hotI hai / pRthvI kA svAda gur3a jaisA raha jAtA hai / mRtyu ke chaha mAha pUrva yugalinI putra-putrI ke jor3e ko janma detI hai| unyAsI dina taka pAlana-poSaNa karane ke bAda vaha jor3A svAvalaMbI ho jAtA hai / zeSa kathana pahale ke samAna jAnanA cAhiye / ina nIna AroM ke liyaMca bhI yugaliyA hote haiN| isa bAre ke kAlamAna meM do vibhAgoM ke bItane para kAlasvabhAva se, kalpavRkSoM kI phaladAyinI zakti hIna hote jAne se yagala manuSyoM meM paraspara kala hone lagatA hai| isa kalaha kA aM aMta karane ke liye krama se pandraha kulakaroM kI utpatti hotI hai / ve lokavyavasthA karate haiN| kalpavakSoM kI phaladAyinI zakti ke kramazaH kSINa hote jAne para bhI jaise-taise unhIM ke AdhAra se jIvananirvAha hote rahane se asi-mami Adi ke dvArA AjIvikA ajita karane kI AvazyakatA nahIM par3atI hai / isaliye pahale aura dUsare pAre ke samAna isa bAre meM akarmabhUmika sthiti banI rahatI hai aura yugala rUpa meM utpanna hone se manuSya yugaliyA kahalAte haiM / / ___ isa tIsare nAre ke samApta hone meM caurAsI lAkha pUrva, tIna varSa aura sAr3he pATha mAsa zeSa raha jAte haiM taba (ayodhyA nagarI meM pandrahaveM kulakara ke yahA~) prathama tIrthaMkara kA janma hotA hai / ve lokavyavasthA sthApita karane ke liye asi, masi Adi dvArA AjIvikA ajita karane ke upAya batAte haiN| puruSoM ko bahattara aura striyoM ko cauMsaTha kalAyeM sikhAte haiN| rAjyavyavasthA karate haiN| phira rAjyavaibhava ko chor3akara saMyama grahaNa karate haiM aura kevalajJAna prApta hone para tIrtha kI sthApanA karate haiN| duSamasuSama- tIsarA pArA samApta hone para biyAlIsa hajAra varSa kama eka koDAkoDI sAgaropama kA cauthA pArA prAraMbha hotA hai| isameM duHkha adhika aura sukha thor3A hotA hai| pahale kI apekSA varNAdi kI, zubha pudgaloM kI anantaguNa hAni ho jAtI hai / ghaTate-ghaTate dehamAna pAMca sau dhanuSa aura AyuSya eka karor3a pUrva kA raha jAtA hai| zarIra meM battIsa pasaliyAM raha jAtI haiN| dina meM eka bAra bhojana kI icchA hotI hai / chahoM saMhananoM, chahoM bhaMsthAnoM vAle aura pAMcoM gatiyoM (saMsAra kI cAra gati, eka mukti gati) meM jAne vAle manuSya hote haiN| teIsa tIrthakara, gyAraha cakravartI, nau baladeva, nau vAsudeva, nau prativAsudeva bhI isI pAre meM hote haiN| duSama--cauthe Are ke samApta hone para ikkIsa hajAra varSa kAlamAna vAlA pAMcavAM pArA prAraMbha hotA hai / cauthe Are ko apekSA varNAdi aura zubha pudgaloM meM anantaguNI hInatA ho jAtI hai / prAyu ghaTate-ghaTate 125 varSa kI, zarIra-avagAhanA sAta hAtha kI aura zarIra meM pasaliyAM solaha raha jAtI haiM / dina meM do bAra AhAra karane kI icchA hotI hai / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] [anuyogadvArasUtra pAMcaveM pAre meM kevalajJAna, jinakalpI muni prAdi dasa bAtoM kA abhAva ho jAtA hai / pApAcAra kI vRddhi hotI jAtI hai / pAkhaMDiyoM kI pUjA hotI hai, dharma ke prati ruci kA prabhAva bar3hatA jAtA hai aadi| ina saba kAraNoM se isa pAre ko duSama kahate haiM / duSamaduSama-pAMcaveM pAre ke pUrNa hone para ikkIsa hajAra varSa kA yaha chaThA pArA prAraMbha hotA hai| isa bAre meM pahale kI apekSA varNa Adi meM zubha pudgaloM kI anantaguNI hAni ho jAtI hai| pAyu ghaTate-ghaTate bIsa varSa kI aura zarIra kI U~cAI eka hAtha kI raha jAtI hai| zarIra meM pATha pasaliyAM hotI haiM / aparimita pAhAra kI icchA hotI hai| rAtri meM zIta aura dina meM tApa atyanta prabala hotA hai| manuSya biloM meM rahate haiN| gaMgA-sindhu nadiyAM sAMpa ke samAna bAMkI gati se bahatI haiN| gAr3I kA prAdhA pahyiA DUbe, itanI unakI gaharAI hotI hai| machalI Adi jalacara jIva bahuta hote haiN| jinheM manuSya pakar3akara nadI kI reta meM gAr3a dete haiM aura zIta va garamI ke yoga se paka jAne para lUTakara khA jAte haiM / mRtaka manuSya kI khopar3I meM pAnI pIte haiM / jAnavara marI huI machaliyoM Adi ko haDDiyAM khAkara jIvanayApana karate haiN| manuSya dIna, hIna, durjana, rugNa, apavitra, AcAra-vicAra se hIna hote haiM / dharma se hIna ve duHkha hI duHkha meM apanI Ayu vyatIta karate haiN| chaha varSa kI Ayu vAlI strI saMtAna kA prasava karatI hai| ina saba kAraNoM se isa bAre kA nAma duSamaduSama hai| dhArAoM kA yaha krama avapiNIkAla kI apekSA se hai| aksapiNIkAla ke samApta hone para utsapiNIkAla prAraMbha hotA hai / vaha bhI inhIM chaha bAroM meM vibhakta hai, kintu prAroM kA krama viparIta hotA hai| arthAt utsarpiNI kA prathama pArA duSamaduSama hai aura chaThA sussm-sussm| inakA svarUpa pUrvokta hI hai| bhAvasaMyoganiSpannanAma 279. se ki taM bhAvasaMjoge ? bhAvasaMjoge duvihe paNNatte / taM jahA--pasatthe ya 1 apasatthe ya 2 // [279 pra.] bhagavan ! bhAvasaMyoganiSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [279 u.] AyuSman ! bhAvasaMyogajanAma ke do prakAra haiM / yathA-1. prazastabhAvasaMyogaja, 2. aprazastabhAvasaMyogaja / 280. se ki taM pasatthe ? pasatthe nANeNaM nANI, daMsaNeNaM dasaNI, caritteNaM caritI / se taM pasatthe / [280 pra.] bhagavan ! prazastabhAvasaMyoganiSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [280 u.] AyuSman ! (jJAna, darzana Adi prazasta (zubha) bhAva rUpa hone se) jJAna ke saMyoga se jJAnI, darzana ke saMyoga se darzanI, cAritra ke saMyoga se cAritrI nAma honA prazastabhAvasaMyoganiSpanna nAma hai| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [211 281. se ki taM apasatthe ? __ apasatthe koheNaM kohI, mANeNaM mANI, mAyAe mAyI, lomeNaM lobhI / setaM apasatthe / se taM bhaavsNjoge| se taM saMjogeNaM / [281 pra.] bhagavan ! aprazastabhAvasaMyoganiSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [281 u.] aAyuSman ! (krodha, mAna, mAyA, lobha Adi aprazasta (azubha)bhAva haiN| ataH ina bhAvoM ke saMyoga se) jaise krodha ke saMyoga se krodhI, mAna ke saMyoga se mAnI, mAyA ke saMyoga se mAyI aura lobha ke saMyoga se lobhI nAma honA aprazastabhAvasaMyoganiSpanna nAma haiN| isI prakAra se bhAvasaMyogajanAma kA svarUpa aura sAtha hI saMyoganiSpanna nAma kI vaktavyatA jAnanA caahiye| vivecana--sUtra meM bhAvasaMyogajanAma kA prazasta aura aprazasta bheda kI apekSA varNana karake saMyoganAma kI vaktavyatA kI samApti kA saMketa kiyA hai| prazasta aura aprazasta bhAva kA Azaya-dhoM ko bhAba kahate haiM / yaha sabhI dravyoM meM pAye jAte haiN| ajIva dravyoM meM to apane-apane svabhAva kA parityAga na karane ke kAraNa prazasta, aprazasta jaisA koI bheda nahIM hai / yaha bheda saMsArastha jIvadravya kI apekSA se hai / jJAna, darzana, cAritra Adi svAbhAvika guNa zubha aura pavitratA ke hetu hone se prazasta aura krodhAdi parasaMyogaja, vikArajanaka evaM patana ke kAraNa hone se aprazasta haiM / inhIM donoM dRSTiyoM aura apekSAoM ko dhyAna meM rakhakara bhAvasaMyogajanAma ke prazasta aura aprazasta bheda kiye haiM aura sugamatA se bodha ke liye kramazaH jJAnI, darzanI, kodhI, lobhI Adi udAharaNoM dvArA unheM batalAyA hai / pramANaniSpannanAma 282. se ki taM pamANeNaM ? pamANeNaM caumvihe paNNatte / taM jahA-NAmappamANe 1 ThavaNayamANe 2 davyappamANe 3 bhAvappamANe 4 // [282 pra.] bhagavan ! pramANa se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [282 u.] aAyuSman ! pramANaniSpanna nAma ke cAra prakAra haiN| yathA-1. nAmapramANa se niSpanna nAma, 2. sthApanApramANa se niSpanna nAma, 3. dravyapramANa se niSpanna nAma, 4. bhAvapramANa se niSpanna nAma / vivecana-isa sUtra meM pramANaniSpanna nAma kA bhedoM dvArA nirUpaNa kiyA gayA hai| jisake dvArA vastu kA nirNaya kiyA jAtA hai arthAt jo vastusvarUpa ke samyag nirNaya kA kAraNa ho use pramANa kahate haiN| isase niSpanna nAma ko pramANaniSpannanAma kahate haiM / jJeya vastu nAma Adi cAra prakAroM dvArA pramANa kI viSaya banane se pramANanAma ke nAma, sthApanA Adi cAra prakAra ho jAte haiM / unakA kramAnusAra Age varNana kiyA jA rahA hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] [anuyogadvArasUtra nAmapramANaniSpanna nAma 283. se ki taM nAmappamANe ? nAmappamANe jassa NaM jIvassa vA ajIvarasa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayassa bA tadubhayANa vA pamANe ti NAmaM kajjati / se taM NAmappamANe / [283 pra.] bhagavan ! nAmapramANaniSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [283 u.] AyuSman ! nAmapramANaniSpanna nAma kA svarUpa isa prakAra hai -kisI jIva yA ajIva kA athavA jIvoM yA ajIvoM kA, tadubhaya (jIvAjIva) kA athavA tadubhayoM (jIvAjIvoM) kA 'pramANa' aisA jo nAma rakha liyA jAtA hai, vaha nAmapramANa aura usase niSpanna nAma nAmapramANaniSpannanAma kahalAtA hai| vivecana--sUtra meM nAmapramANa niSpannanAma kA svarUpa spaSTa kiyA hai| vastu kA pariccheda-pRthak-pRthak rUpa meM vastu kA bodha karAne kA kAraNa nAma hai| lokavyavahAra calAne aura pratyeka vastu kI koI na koI saMjJA nirdhArita karane kA mukhya AdhAra nAma hai| isakA kSetra itanA vyApaka hai ki sabhI jIva, ajIva padArtha isake vAcya haiN| 'pramANa' aisA nAma kevala nAmasaMjJA ke kAraNa hI hotA hai / isameM vastu ke guNa-dharma Adi kI apekSA nahIM hotii| sthApanApramANaniSpanna nAma 284. se ki taM ThevaNappamANe ? ThavaNappamANe sattavihe paNNatte / taM jahA Nakkhatta-devaya-kule pAsaMDa-gaNe ya jIviyAheuM / AbhippAuyaNAme ThavaNAnAmaM tu sattavihaM / / 85 // [284 pra.] bhagavan ! sthApanApramANaniSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? [284 u.] AyuSman ! sthApanApramANa se niSpanna nAma sAta prakAra kA hai| una prakAroM ke nAma haiM 1. nakSatranAma, 2. devanAma, 3. kulanAma, 4. pASaMDanAma, 5. gaNanAma, 6. jIvitanAma aura 7. AbhiprAyikanAma / 85 vivecana---sUtra meM sthApanApramANaniSpanna nAma kA varNana karane ke liye sAta bhedoM ke nAma ginAye haiM / isakA kAraNa yaha hai ki loka meM yaha vastue~ sthApanA kA AdhAra banAI jAtI haiN| ___ sthApanApramANaniSpannanAma kA lakSaNa--nAma kI taraha lokavyavahAra calAne meM sthApanA kA bhI pramukha sthAna hai| yadyapi prayojana yA abhiprAyavaza tadarthazUnya vastu meM tadAkAra athavA / meM kI jAne vAlI sthApanA ko sthApanA kahate haiM, yahA~ usakI apekSA nahIM hai| kinta nakSatra, devatA, kula Adi ke AdhAra se kiyA jAne vAlA nAmakaraNa sthApanApramANaniSpanna nAma hai| aba gAthokta krama se sthApanApramANaniSpanna nAma ke sAtoM bhedoM kA varNana karate haiN| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [213 nakSatranAma 285. se ki taM nakkhattaNAme ? nakkhattaNAme kattiyAhi jAe kattie kattidiNe kattidhamma kattisamma kattideve kattidAse kattiseNe kattirakkhie / rohiNIhiM jAe rohiNie rohiNidinne rohiNidhamme rohiNisamme rohiNideve rohiNidAse rohiNiseNe rohiNirakkhie / evaM sabvaNakkhattesu NAmA bhANiyavvA / ettha saMgaNigAhAo kattiya 1 rohiNi 2 migasira 3 addA 4 ya puNavasU 5 ya pusse 6 y| tatto ya assilesA 7 maghAo 8 do phagguNIo ya 9-10 / / 66 / / hattho 11 cittA 12 sAdI 13[ya] visAhA 14 taha ya hoi aNurAhA 15 / / jeTThA 16 mUlo 17 punbAsADhA 18 taha uttarA 19 ceva // 7 // abhiI 20 savaNa 21 dhaNiTThA 22 satibhisadA 23 do ya hoMti bhavayA 24-25 / / revati 26 assiNi 27 bharaNI 28 esA navakhattaparivADI / / 88 // se taM nkkhttnaame| [285 pra.] bhagavan ! nakSatranAma-nakSatra ke AdhAra se sthApita nAma kA-kyA svarUpa hai ? [285 u.] AyuSman ! nakSatranAma kA svarUpa isa prakAra hai kRtikA nakSatra meM janme (bAlaka) kA kRttika (kAttika), kRttikAdatta, kRttikAdharma, kRttikAzarma, kRttikAdeva, kRttikAdAsa, kRtikAsena, kRttikArakSita Adi nAma rakhanA / rohiNI nakSatra meM utpanna hue kA rohiNeya, rohiNIdatta, rohiNIdharma, rohiNIzarma, rohiNIdeva, rohiNIdAsa, rohiNIsena, rohiNIrakSita nAma rakhanA / isI prakAra anya sava nakSatroM meM janme huoM ke una-una nakSatroM ke AdhAra se rakkhe nAmoM ke viSaya meM jAnanA cAhiye / nakSatranAmoM kI saMgrAhaka gAthAyeM isa prakAra haiM 1. kRttikA, 2. rohiNI, 3. mRgazirA, 4. ArdrA, 5. punarvasu, 6. puSya, 7. azleSA, 8. maghA, 9-10 pUrvaphAlgunI, uttaraphAlgunI rUpa do phAlgunI, 11. hasta, 12. citrA, 13. svAti, 14. vizAkhA, 15. anurAdhA, 16. jyeSThA, 17. mUlA, 18. pUrvASADhA, 19. uttarASADhA, 20. abhijita, 21. zravaNa, 22. dhaniSThA, 23. zatabhiSa, 24-25 pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA nAmaka do bhAdrapadA, 26. revatI, 27 azvinI, 28. bhariNI, yaha nakSatroM ke nAmoM kI paripATI hai / 86, 87, 88 isa prakAra nakSatranAma kA svarUpa hai / vivecana--sUtra meM nakSatranAma kA svarUpa batalAyA hai / vyakti kI usa-usa nakSatra meM utpatti kA bodha karAne ke sAtha lokavyavahAra calAne ke liye nakSatroM ke AdhAra se nAma rakha liye jAte haiM / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] [anuyogadvArasUtra jyotiSazAstra ke anusAra to nakSatroM ke nAmoM kA krama azvinI, bharaNI Adi rUpa hai, lekina abhijit nakSatra ke sAtha par3he jAne para sUtrokta kRttikA, rohiNI Adi kramavinyAsa hI dekhA jAtA hai| nakSatranAma kI vyAkhyA to ukta prakAra hai, kintu ye kRttikA Adi pratyeka nakSatra agni Adi eka-eka devatA dvArA adhiSThita haiM / isaliye kabhI-kabhI nakSatra ke adhiSThAyaka devoM ke nAma para bhI vyakti kA nAma rakha liyA jAtA hai / ata: aba devatAma kA varNana karate haiN| devanAma 286. se kiM taM devayaNAme ? devayaNAme aggidevayAhi jAte aggie aggidipaNe aggidhamme aggisamme asgideve aggidAse aggileNe agirakkhie / evaM pi samvanakkhattadevatanAmA bhANiyavvA / etthaM pi ya saMgahaNigAhAo, taM jahA--- aggi 1 payAvai 2 some 3 rahe 4 aditI 5 vahassaI 6 sappe 7 / piti 8 bhaga 9 ajjama 10 saviyA 11 taTThA 12 vAyU 13 ya iMdaggI 14 // 6 // mitto 15 iMdo 16 NiritI 17 AU 18 visso 19 ya baMbha 20 viNhU ya 21 / vasu 20 varuNa 23 aya 24 vivaddhI 25 se 26 Ase 27 jame 28 ceva / / 90 // se taM devynnaame| [286 pra.] bhagavan ! devanAma kA kyA svarUpa hai ? 286 u.] AyuSman ! devanAma kA yaha svarUpa hai| yathA--agni devatA se adhiSThita nakSatra meM utpanna hue (bAlaka) kA yAgnika, agnidatta, agnidharma, agnizama, agnidAsa, agnisena, agnirakSita prAdi nAma rkhnaa| isI prakAra se anya sabhI nakSatra-devatAoM ke nAma para sthApita nAmoM ke liye bhI jAnanA cAhiye / devatAoM ke nAmoM ko bhI saMgrAhaka gAthAyeM haiM, yathA-- 1. agni, 2. prajApati, 3. soma, 4. rudra, 5. aditi, 6. bRhaspati, 7. sarpa, 8. pitA, 9. bhaga, 10. aryamA, 11. savitA, 12. tvaSTA, 13. vAyu, 14. indrAgni, 15. mitra, 16. indra, 17. niRti, 18. ambha, 19. vizva, 20. brahmA, 21. viSNu, 22. vasu, 23. varuNa, 24. aja, 25. vivaddhi 26. pUSA, 27. azva aura 28. yama, yaha aTThAIsa devatAoM ke nAma jAnanA cAhiye / 89, 90 yaha devanAma kA svarUpa hai| vivecana-sUtra meM devanAma kA svarUpa batAyA hai| jaise agnidevatA se adhiSThita kRttikA nakSatra meM utpanna hue vyakti ke nAmasthApana meM nakSatra ko gauNa mAnakara devanAma kI mukhyatA se agnidatta, agnisena Adi nAma rakhe jAte haiM, usI prakAra prAjApatika Adi nAmoM ke liye prajApati Adi devanAmoM kI mukhyatA samajha lenA caahiye| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [215 saMgrahaNI gAthokta krama se agni Adi aTThAIsa devatAoM ke nAma kramazaH kRttikA grAdi nakSatroM ke adhiSThAtR devoM ke haiN| kulanAma 287. se kiM taM kulanAme ? kulanAme ugge bhoge rAiNNe khattie ikkhAge jAte korave / se taM kulanAme / [287. pra.] bhagavan ! kulanAma kise kahate haiM ? [287 u.] zrAyuSman ! (jisa nAma kA aAdhAra kula ho, use kulanAma kahate haiM 1) jaise ugra, bhoga, rAjanya, kSatriya, ikSvAku, jJAta, kauravya ityAdi / yaha kulanAma kA svarUpa hai / vivecana--pitA ke vaMza ko kula kahate haiN| kula ke nAma kA kAraNa koI pramukha vyakti yA prasaMga-vizeSa hotA hai| ataeva pitRvaMza kI paramparA ke AdhAra se kiyA jAne vAlA nAma kulanAma kahalAtA hai / jaise ugra kula meM janma lene se ugna nAma rakhA jaanaa| isI prakAra bhoga, rAjanya grAdi nAmoM ke viSaya meM jAnanA cAhiye / pASaNDanAma 288, se ki taM pAsaMDanAme ? pAsaMDanAme samaNae paMDuraMgae bhikkha kAvAliyae tAvasae paribvAyage / se taM paasNddnaame| [288 pra.] bhagavan ! pASaNDanAma kA kyA svarUpa hai ? [288 u.] AyuSman ! zramaNa, pANDurAMga, bhikSu, kApAlika, tApasa, parivrAjaka yaha pASaNDanAma kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana--sUtra meM udAharaNoM ke mAdhyama se pASaNDanAma kA svarUpa batalAyA hai / mata, saMpradAya, prAcAra-vicAra kI paddhati athavA vrata ko pASaNDa kahate haiN| ataeva kAraNa meM kArya kA upacAra karake pASaNDa (vrata Adi) ke AdhAra se sthApita nAma pASaNDanAma kahalAtA hai / pASaNDanAma ke udAharaNoM meM nirgrantha, zAkya, tApasa, gairika, AjIvaka ke bheda se zramaNa pAMca prakAra ke haiM / bhasma se lipta zarIra vAle aise zaiva-ziva ke bhaktoM ko pANDurAMga kahate haiM / isI prakAra buddhadarzana ke anuyAyI bhikSu, citA kI rAkha se apane zarIra ko lipta rakhane vAle zmazAnavAsI kApAlika, tapasAdhanA karane vAle tApasa aura gRhatyAgI saMnyAsI parivAjaka kahalAte haiN| gaNanAma 289. se ki taM gaNanAme ? gaNanAme malle malladinne malladhamne mallasamma malladeve malladAse mallaseNe mllrvikhe| se taM gnnnaame| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] [anuyogadvArasUtra [289 pra.] bhagavan ! gaNanAma kA kyA svarUpa hai ? [289 u.] aAyuSman ! gaNa ke AdhAra se sthApita nAma ko gaNanAma kahate haiM / jaise--malla, malladatta, malladharma, mallazarma, malladeva, malladAsa, mallasena, malla rakSita prAdi gaNa-sthApanAniSpannanAma haiN| vivecana--sUtra meM gaNanAma kA svarUpa spaSTa kiyA hai / prAyudhajIviyoM ke saMgha-samUha ko gaNa kahate haiM / isameM pArasparika sahamati athavA sammati ke AdhAra se rAjyavyavasthA kA nirNaya kiyA jAtA hai / ataeva usake prAdhAra se nAmasthApana gaNanAma kahA jAtA hai / __nau mallI, nI licchavI ina aThAraha rAjAroM ke rAjyoM kA eka gaNarAjya thaa| ina ke nAma zAstroM meM Aye haiM / ataH yahA~ udAharaNa ke rUpa meM malla, malladatta Adi nAmoM kA ullekha kiyA hai| jIvitahetunAma 290. se ki taM jIviyAhe ? jIviyAheuM avakarae ukkuruDae ujjhiyae kajjavae susspe| se taM jIviyAheuM / [290 pra.] bhagavan ! jIvitahetunAma kA kyA svarUpa hai ? (290 u.] AyuSman ! (jisa strI kI saMtAna janma lete hI mara jAtI ho usakI saMtAna ko) dIrghakAla taka jIvita rakhane ke nimitta nAma rakhane ko jIvitahetunAma kahate haiN| jaise--abakaraka (kacarA), utkuSTaka (ukaraDA), ujjhitaka (tyAgA huA), kacavaraka (kUr3e-kacare kA Dhera), sUrpaka (sUpar3A-anna meM se bhUsA Adi nikAlane kA sAdhana) Adi / ye saba jIvitahetunAma haiN| vivecana--sUtra meM jIvitahetunAma kA svarUpa batAyA hai| saMtAna ke prati mamatvabhAva aura kisI na kisI prakAra se saMtAna jIvita rahe, yaha bhAvanA isa nAmakaraNa meM antanihita hai| prAbhiprAyikanAma 291. se ki taM AbhiSpAiyanAme ? AbhippAiyanAme aMbae nibae bakulae palAsae siNae piluyae karIrae / setaM AbhippAiyanAme / se taM tthvnnppmaanne| [291 pra.] bhagavan ! AbhiprAyikanAma kA kyA svarUpa hai ? [291 u.] AyuSman ! (guNa kI apekSA rakkhe vinA apane abhiprAya ke anusAra manacAhA nAma rakha lenA AbhiprAyika nAma kahalAtA hai) jaise--. aMbaka, nimbaka, bakulaka, palAzaka, snehaka, poluka, karIraka Adi prAbhiprAyika nAma jAnanA cAhiye / yaha sthApanApramANaniSpanna nAma kI prarUpaNA hai / ___ vivecana-sUtra meM sthApanApramANaniSpanna nAma ke aMtima bheda AbhiprAyika nAma kA svarUpa batalAyA hai| AbhiprAyikanAmaniSpatti kA AdhAra apanA abhiprAya hI hai / udAharaNa ke rUpa meM batAye gaye nAmoM kI taraha anya nAma svayameva samajha lenA caahie| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [217 dravyapramANaniSpannanAma 292. se ki taM davvappamANe ? davvappamANe chavdhihe paNNatte / taM jahA-dhammAsthikAe jAya addhAsamae / se taM davyappamANe / [292 pra.] bhagavan ! dravyapramANaniSpannanAma kA kyA svarUpa hai ? [292 u.] aAyuSman ! dravyapramANaniSpannanAma chaha prakAra kA hai| yathA --dharmAstikAya yAvat addhAsamaya / yaha dravyapramANaniSpannanAma kA svarUpa hai / vivecana dharmAstikAya aAdi Sada drabyoM ke nAma dravya viSayaka hone se athavA dravyoM ke sivAya anya ke nahIM hone se dravyapramANaniSpannanAma haiM / anAdisiddhAntanAma meM bhI inhIM chaha dravyoM ke nAmoM kA ullekha kiyA hai kintu vastu anantadharmAtmaka hai, ata: vivakSAbheda ke kAraNa doSa nahIM samajhanA caahie| bhAvapramAraganiSpannanAma 263. se ki taM bhAvapamANe? bhAvappamANe cauvihe paNNatte / taM jahA sAmAsie 1 taddhitae 2 dhAtue 3 niruttie 4 / [293 pra. bhagavan ! bhAvapramANa kise kahate haiM ? [293 u.] AyuSman ! bhAvapramANa 1. mAmAsika 2. taddhitaja 3. dhAtuja aura 4. niruktija ke bheda se cAra prakAra kA hai| vivecana-bhAvapramANaniSpannanAma kI prarUpaNA prAraMbha karane ke liye sUtra meM usake cAra bhedoM ke nAma ginAye haiN| bhAva arthAt vastugata guNa / ataeva bhAva eva pramANa-bhAva hI pramANa hai-isa vyutpatti ke anusAra bhAva ruga pramANa ko bhAvapramANa kahate haiM aura usake dvArA niSpanna nAma bhAvapramANaniSpannanAma kahalAtA hai / vaha sAmAsika Adi ke bheda se cAra prakAra kA hai| Age krama se unakA varNana karate haiN| sAmAsikabhAvapramANaniSpannanAma 294. se ki taM sAmAsie ? sAmAsie satta samAsA bhavaMti / taM jahA daMde 1 ya bahuvvIhI 2 kammadhArae 3 diggu 4 ya / tappurisa 5 avvaIbhAve 6 ekkasese 7 ya sattame // 1 // [294 pra.] bhagavan ! sAmAsikabhAvapramANa kise kahate hai ? Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] [anuyogadvArasUtra [294 u.] AyuSman ! sAmAsikanAmaniSpannatA ke hetubhUta samAsa sAta haiN| ve isa prakAra 1. dvandva, 2. bahuvrIhi, 3. karmadhAraya, 4. dvigu, 5. tatpuruSa, 5. avyayIbhAva aura 7. ekazeSa / 91 vivecana-sUtra meM sAmAsika nAma kI prarUpaNA ke liye sAta samAsoM ke nAma batAye haiN| do yA do se adhika padoM meM vibhakti Adi kA lopa karake unheM saMkSipta karanA--ikaTThA karanA samAsa kahalAtA hai| samAsayukta zabda jina zabdoM ke mela se banatA hai, unheM khaMDa kahate haiN| jina zabdoM meM samAsa hotA hai unakA bala ekasA nahIM hotA, kintu unameM se kisI kA artha mukhya ho jAtA hai aura zeSa zabda usa artha ko puSTa karate haiM / apekSAbheda se samAsa ke dvandva prAdi sAta bheda haiM / dvandvasamAsa 265. se ki taM daMve samAse ? daMde samAse dantAzca oSThau ca dantoSTham, stanau ca udaraM ca stanodaram, vastraM ca pAtraM ca vastrapAtram, azvazca mahiSazca azvamahiSam, ahizca nakulazca ahinakulam / se taM daMde smaase| [295 pra.] bhagavan ! dvandvasamAsa kA kyA svarUpa hai ? [295 u.] AyuSman ! 'daMtAzca proSThau ca iti daMtoSTham, 'stanau ca udaraM ca iti stanodaram,' 'vastraM ca pAtraM ca vastrapAtram,' 'azvazca mahiSazca iti azvamahiSam', 'ahizca nakulazca iti ahinakUlama', ye sabhI zabda dvandvasamAsa rUpa haiN| vivecana-sUtra meM udAharaNoM ke dvArA dvandvasamAsa kA prAzaya spaSTa kiyA hai| tatsaMbandhI vizeSa vaktavya isa prakAra hai jisa samAsa meM sabhI pada samAna rUpa se pradhAna hote haiM tathA jinake bIca ke 'aura' athavA 'ca' zabda kA lopa ho jAtA hai, kintu vigraha karane para saMbandha ke liye punaH 'ca' athavA 'aura' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai, use dvandvasamAsa kahate haiM / dvandvasamAsa ke zabdoM se yadi eka mizrita vastu kA bodha hotA hai to ve ekavacana meM prayukta hote haiN| yathA-~-maiMne dAla-roTI khA lI hai, unameM UMca-nIca nahIM hai| kintu jina zabdoM se mizrita vastu kA bodha nahIM hotA, ve bahuvacana meM prayukta hote haiM / jaise sItA-rAma vana ko gye| yaha samAsa samAhAra dvandva aura itaretara dvandva ke bheda se do prakAra kA hai / samAhAra dvandva meM pratyeka pada kI pradhAnatA nahIM hotI, pratyuta sAmUhika artha kA bodha hotA hai| isameM sadA napuMsakaliMga tathA kisI eka vibhakti kA ekavacana hI rahatA hai / / sUtrokta udAharaNoM meM se 'dantoSTham' aura 'stanodaram' meM prANI ke aMga hone se ekavadbhAva huA hai| 'vastrapAtram' meM aprANI jAti hone se tathA 'azvamahiSam' aura 'ahinakulam' padoM meM zAzvata virodha hone ke kAraNa ekavacana kA prayoga huA jAnanA caahiye| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa [219 mAtA aura pitA-mAtApitA, puNya aura pApa-puNyapApa ityAdi zabda hindI bhASA saMbandhI dvandvasamAsa ke udAharaNa haiN| bahuvrIhisamAsa 266. se ki taM bahubbIhIsamAse ? bahunbohisamAse phullA jammi girimmi kuDaya-kalaMbA so imo girI phulliykuddy-klNbo| se taM bhubbiihiismaase| [296 pra.] bhagavan ! bahubrIhisamAsa kise kahate haiM ? [296 u.] prAyudhman ! bahuvrIhisamAsa kA lakSaNa yaha hai-isa parvata para puSpita (praphullita) kuTaja aura kadaMba vRkSa hone se yaha parvata phullakuTajakadaMba hai| yahA~ 'phullakuTajakadaMba' pada bahubrIhisamAsa hai| vivecana bahuvrIhisamAsa--samAsagata pada jaba apane se bhinna kisI anya padArtha kA bodha karAye arthAt jisa samAsa meM anyapada pradhAna ho, use bahubrIhisamAsa kahate haiN| bahuvrIhisamAsa meM zabda ke donoM hI pada gauNa hote haiM / jo sUtrokta udAharaNa se spaSTa hai ki kuTaja aura kadaMba zabda pradhAna nahIM haiM, kintu inase yukta parvata rUpa anya pada pradhAna hai| bahubrIhisamAsa meM antima pada meM vibhakti kA lopa nahIM bhI hotA hai| vibhakti kA lopa prathama pada meM aura yadi do se adhika padoM kA samAsa ho to antima pada ke atirikta anya padoM meM hotA hai| karmadhAraya samAsa 267. se ki taM kammadhArayasamAsa ? kammadhArayasamAse dhavalo basaho dhavalavasaho, kiNho migo kiNhamigo, seto paTo setapaTo, ratto paTo rttptto| se taM kammadhArayasamAse / [297 pra.] bhagavan ! karmadhArayasamAsa kA kyA svarUpa hai ? [297 u.] AyuSman ! 'dhavalo vRSabhaH dhavalavRSabhaH', 'kRSNo mRgaH kRSNamRga', 'zvetaH paTaH zvetapaTa:' 'raktaH paTa: raktapaTa:' yaha karmadhArayasamAsa hai| vivecana--sUtra meM udAharaNoM dvArA karmadhArayasamAsa kI vyAkhyA kI hai| jisakA prAzaya yaha hai jisameM upamAna-upameya, vizeSaNa-vizeSya kA sambandha hotA hai vaha karmadhArayasamAsa hai athavA samAna adhikaraNa vAlA tatpuruSasamAsa hI karmadhArayasamAsa kahalAtA hai| yadi vizeSaNa prathama ho to vizeSaNapUrvapadakarmadhAraya, upamAna prathama ho to upamAnapUrvapadakarmadhAraya, upamAna bAda meM ho to upamAnottarapadakarmadhAraya kahalAtA hai| sUtra meM jitane bhI udAharaNa diye haiM ve saba vizeSaNapUrvapadakarmadhAraya ke haiM / upamAnapUrvapada ke udAharaNa 'ghana iva.zyAma:dhanazyAma:' aura upamAnottara ke udAharaNa puruSasiMhaH jaise zabda jAnanA cAhiye / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] anuyogadvArasUtra dvigusamAsa 268. se ki taM digusamAse ? digusamAse tiNNi kaDugA tikaDugaM, tiNi mahurANi timaharaM, tiNNi guNA tiguNaM, tiNNi purA tipuraM, tiNi sarA tisaraM, tiNNi pukkharA tipukkharaM, tiNNi biMduyA tibiMduyaM, tiNNi pahA tipaha, paMca padoo paMcaNadaM, satta gayA sattagayaM, nava turagA navaturagaM, dasa gAmA dasagAma, dasa purA dasapuraM / se taM digusmaase| [298 pra. bhagavan ! dvigusamAsa kise kahate haiM ? [298 u. aAyuSman ! dvigusamAsa kA rUpa isa prakAra kA hai-tIna kaTaka vastuoM kA samUha-trikaTuka, tIna madhuroM kA samUha-trimadhura, tIna guNoM kA samUha --triguNa, nIna puroM.-- nagaroM kA samUha-tripura, tIna svaroM kA samuha--trisvara, tIna puSkaroM-kamaloM kA samUha-tripuSkara, tIna binduoM kA samuha-tribindu, tIna patha-rAstoM kA samUha---tripatha, pAMca nadiyoM kA samUha- paMcanada, sAta gajoM kA samUha-saptagaja, nau turagoM-azvoM kA samuha-navaturaga, dasa grAmoM kA samUha--dasagrAma, dasa puroM kA samUha-dasapura, yaha dvigusamAsa hai| vivecana-sUtra meM dvigusa mAsa ke udAharaNa diye haiN| jinase yaha prAzaya phalita hotA hai jisa samAsa meM prathama pada saMkhyAvAcaka ho aura jisase samAhAra-samUha kA bodha hotA ho, use dvigusamAsa kahate haiM / isameM dUsarA pada pradhAna hotA hai, jisase bahudhA yaha jAnA jAtA hai ki itanI vastuoM kA samAhAra huA hai / sUtrokta udAharaNoM se yaha spaSTa hai| dvigusamAsa kI yaha vizeSatA hai ki isameM napuMsakaliMga aura ekavacana hI AtA hai, jaise trikaTukam / rayasamAsa meM pahalA pada sAmAnya vizeSaNa rUpa aura dvigusamAsa meM pahalA pada saMkhyAvAcaka vizeSaNa hotA hai / isaliye ye donoM samAsa pRthak-pRthak kahe gae haiN| tatpuruSasamAsa 266. se ki taM tappurise samAse ? tapurise samAse titthe kAgo titthakAgo, vaNe hatthI vaNahattho, vaNe varAho vaNavarAho, vaNe mahiso vaNamahiso, vaNe mayUro vaNamayUro / se taM tappurise samAse / [299 pra.] bhagavan ! tatpuruSasamAsa kA kyA svarUpa hai ? [299 u.] aAyuSman ! tatpuruSasamAsa kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye-tIrtha meM kAka (kaugrA) tIrthakAka, vana meM hastI vanahastI, vana meM varAha vanavarAha, vana meM mahiSa vanamahiSa, bana meM mayUra vanamayUra / yaha tatpuruSasamAsa hai| vivecana---udAharaNoM ke dvArA tatpuruSasamAsa kA svarUpa batAyA hai| jisakA phalitArtha yaha hai Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa (221 isameM antima pada pradhAna hotA hai aura prathama pada prathamA vibhakti se bhinna kisI dUsarI vibhakti kA hotA hai| isake prathama pada meM dvitIyA se lekara saptamI paryanta chaha vibhaktiyoM ke rahane ke kAraNa isake chaha bheda hote haiN| sUtrokta udAharaNa saptamIvibhaktiparaka haiN| tatpuruSasamAsa ke aura bhI upabheda haiM, jinameM nan, aluka aura upapada pradhAna haiN| nan tatpuruAA meM prabhAva, niSedha arthasUcaka a, an, na upasarga zabda ke pUrva meM lagAkara samasta pada banAyA jAtA hai / jaise anAtha, ananta, asatya / isameM vyaMjana se pahale aaura svara se pahale an lagatA hai / aluk samAsa meM pUrvapada kI vibhakti kA lopa nahIM hotA hai / jaise antevAsI, khecara prAdi / upapadasamAsa meM dUsarA pada aisA kRdanta hotA hai ki asaMbaddha rahane para jisakA koI prayoga yA upayoga nahIM hotaa| jaise--kabha-kAra, carmakAra ityAdi / avyayIbhAvasamAsa 300. se ki taM avvaIbhAve samAse ? avvaIbhAve samAse agugAmaM aNuNadIyaM aNupharihaM aNucariyaM / se taM anvaIbhAve samAse / [300 pra.] bhagavan ! avyayIbhAvasamAsa kA svarUpa kyA hai ? [300 u.] AyuSman ! avyayIbhAvasamAsa isa prakAra jAnanA cAhiye--grAma ke samIpa-.. 'anugrAma', nadI ke samIpa --'anunadikam', isI prakAra anusparzam, anucaritam prAdi avyayIbhAvasamAsa ke udAharaNa haiN| vivecana--avyayIbhAvasamAsa meM pUrva pada avyaya rUpa aura uttara pada nAma hotA hai tathA anta meM sadA napaMsaliMga aura prathamA vibhakti kA ekavacana rahatA hai| yaha udAharaNoM se spaSTa hai| ekazeSasamAsa 301. se ki taM egasese samAse ? egasese samAse jahA ego puriso tahA bahabe purisA jahA bahave purisA tahA ego puriso, jahA ego karisAvaNo tahA bahave karisAvaNA jahA bahave karisAvaNA tahA ego karisAvaNo, jahA ego sAlI tahA bahave sAliNo jahA bahabe sAliNo tahA ego sAlI / se taM egasese samAse / se taM sAmAsie / [301 pra.| bhagavan ! ekazeSasamAsa kise kahate haiM ? [301 u.] AyuSman ! jisameM eka zeSa rahe, vaha ekazeSasamAsa hai| vaha isa prakAra jaisA eka puruSa vaise aneka puruSa aura jaise aneka puruSa vaisA eka puruSa, jaisA eka kArSApaNa (svarNa mudrA) vaise aneka kArSApaNa aura jaise aneka kArSApaNa vaisA eka kArSApaNa, jaise eka zAli vaise aneka zAli aura jaise aneka zAli vaisA eka zAli ityAdi ekazeSasamAsa ke udAharaNa haiN| isa prakAra se sAmAsikabhAvapramANanAma kA prAzaya jAnanA caahiye| vivecana-ekazeSasamAsa viSayaka spaSTIkaraNa isa prakAra hai Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 [anuyogadvArasUtra samAna rUpa vAle do yA do se adhika padoM ke samAsa meM eka pada zeSa rahe aura dUsare padoM kA lopa ho jAye to use ekazeSasamAsa kahate haiN| isameM svarUpANAmekazeSaekavibhaktau' isa sUtra ke anusAra eka hI pada zeSa rahatA hai aura jo eka pada zeSa rahatA hai vaha bhI dvivacana meM dvitva kA aura bahuvacana meM bahutva kA vAcaka hotA hai / jaise--'puruSazca puruSazca puruSo', 'puruSazca puruSazca puruSazca purussaaH'| samAnArthaka virUpa padoM meM bhI ekazeSasamAsa hotA hai| jaise vakradaNDazca kuTiladaNDazceti vakradaNDau athavA kuTiladaNDau / eka vyakti kI vivakSA meM 'ekaH puruSaH' aura bahuta vyaktiyoM kI vivakSA hone para 'bahavaH puruSAH' prayoga hotA hai / isa bahuvacana kI vivakSA meM eka hI 'puruSa' pada avaziSTa rahatA hai aura zeSa pada lupta ho jAte haiN| bahuta vyaktiyoM kI vivakSA meM puruSA: aisA bahuvacanAtmaka prayoga hotA hai, kintu jAti kI vivakSA meM ekavacana rUpa eka: puruSaH prayoga hotA hai / kyoMki jAti ke eka hone se bahuvacana kA prayoga nahIM hotA hai / isI prakAra ekaH karSApaNaH, bahvaH kArSApaNA: Adi padoM meM bhI jAnanA caahiye| yaha ekazeSasamAsa kA Azaya hai| mukhya samAsabhedoM ke bodhaka sUtra-vyAkaraNazAstra ke anusAra saMkSepa meM isa prakAra haiM--prAyaH pUrvapadArthapradhAna avyayIbhAva, uttarapadArthapradhAna tatpuruSa, anyapadArthapradhAna bahuvrIhi, ubhayapadArthapradhAna dvandva aura saMkhyApradhAna dvigu samAsa hotA hai| karmadhAraya tatpuruSa kA aura dvigu karmadhAraya samAsa kA bheda hai| aba bhAvapramANa ke dUsare bheda taddhitaja nAma kI prarUpaNA karate haiN| taddhitajabhAvapramANanAma 302. se kiM taM taddhiyae ? taddhiyae--- kamme 1 sippa 2 siloe 3 saMjoga 4 samIvao 5 ya saMja he 6 / issariyA 7 'vacceNa 8 ya taddhitaNAmaM tu aTTavihaM / / 12 // [302 pra.] bhagavan ! taddhita se niSpanna nAma kA kyA svarUpa hai ? |302 u.] AyuSman ! 1. karma, 2. zilpa, 3. zloka, 4. saMyoga, 5. samIpa, 6. saMyUtha, 7. aizvarya, 8. apatya, isa prakAra taddhitaniSpannanAma ATha prakAra kA hai| 92 vivecana-gAthokta kramAnusAra aba taddhitaja nAmoM kA prAzaya spaSTa karate haiN| karmanAma ___303. se ki taM kammaNAme? kammaNAme dossie sottie kappAsie suttavetAlie bhaMDavetAlie kolAlie / se taM kmmnaame| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa [223 [303 pra.] bhagavan ! karmanAma kA kyA svarUpa hai ? __ [303 u.] AyuSman ! dauSyika, sautrika, kAAsika, sUbavaicArika, bhAMDavaicArika, kaulAlika, ye saba karmanimittaja nAma haiN| vivecana--sUtra meM karma taddhitaja nAma ke udAharaNa diye haiM / karma zabda kA prayoga yahA~ paNya- becane yogya padArtha artha meM huA hai| yathA-duSyaM paNyamasyeti dauSyika:--vastra ko becane vAlA / isI prakAra sUta becane vAlA sautrika Adi kA prAzaya jAnanA cAhiye / ye dauSyika Adi zabda 'tadasya paNyaM' sUtra se Thak pratyaya hokara 'ThasyekaH' Tha ke sthAna para ik aura Adi meM vRddhi hone se bane haiN| pAThabheda-prastuta sUtra meM kinhIM-kinhIM pratiyoM meM pAThabheda bhI pAyA jAtA hai, jo isa prakAra hai--- 'taNahArae kaTThahArae pattahArae dosie sottie kappAsie bhaMDavepAlie kolAlie.......'' viziSTa zabdoM kA artha-dossie-dauSyika-vastra kA vyApArI, sottie sautrika--- sUta kA vyApArI, kapAsie-kAsika-kapAsa kA vyavasAyI, suttavetAlie-sUtravaicArika-- sUta becane vAlA, bhaMDavetAlie-bhAMDavaicArika-bartana becane vAlA, kolAlie-kaulAlikamiTTI ke pAtra becane vaalaa| zilpanAma 304. se ki taM sighpanAme ? sippanAme tuNNie taMtuvAie paTTakArie uvaTTie varuTie bhujakArie kaTukArie chattakArie bajmakArie potyakArie cittakArie daMtakArie leppakArie selakArie kottttimkaarie| se taM sippnaame| [304 pra.] bhagavan ! zilpanAma kA kyA svarUpa hai ? [304 u.] AyuSman ! taunika tAntuvAyika, pATukArika, prauDhattika vAru Tika maujakArika, kASThakArika chAtrakArika vAhyakArika paustakArika caitrakArika dAntakArika laipyakArika zailakArika kauTTimakArika / yaha zilpanAma haiN| vivecana-satra meM zilpa-kalA ke AdhAra se sthApita kucha nAmoM kA saMketa kiyA hai| isameM 'zilpam' sUtra se taddhita pratyaya Thak huA hai aura Thak ko ik Adi hone kA vidhAna pUrvavat jAnanA caahiye| sUtragata katipaya zabdoM ke artha-tuNNie-taunnika-raphU karane vAlA zilpI, taMtuvAe--- tAntuvAyika-julAhA, paTTakArie-paTTa banAne vAlA zilpI, uvvaTTie-auvRttika--pIThI Adi se zarIra ke maila ko dUra karane vAlA zilpI nAI, varuTie--vAruTika-eka zilpa vizeSa jIvI, mujakArie----mauJjakArika ----maMja kI rassI banAne vAlA zilpI, kaTukArie---kASThakArikabar3haI, chattakArie -chAtrakArika--chAtA banAne vAlA zilpI, bajjhakArie bAhyakArika-ratha prAdi banAne vAlA zilpI, potthakArie--paustakArika--jildasAja, cittakArie-caitrakArika-~ Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] [anuyogahArasUtra citra banAne vAlA zilpI, daMtakArie-dAntakArika-dAMta vanAne vAlA zilpI, leppakArielaipyakArika-makAna banAne vAlA zilpI, selakArie-zailakArika-patthara ghar3ane vAlA zilpI, koTTimakArie-kauTTimakArika-khAna khodane vAlA zilpI / zlokanAma 305. se kiM taM siloyanAme ? siloyanAme samaNe mAhaNe sncaatihii| se taM siloyanAme / [305 pra.] bhagavan ! zlokanAma kise kahate haiM ? [305 u.] prAyuSman ! sabhI ke atithi zramaNa, brAhmaNa zlokanAma ke udAharaNa haiM / vivecana-sUtra meM udAharaNa dvArA ilokanAma kI vyAkhyA kI hai / jisakA Azaya yaha hai-- zloka arthAt yaza ke artha meM taddhita pratyaya hone para niSpanna hone vAlA nAma zlokanAma hai / udAharaNa rUpa zramaNa aura brAhmaNa zabdoM meM 'arzAdibhyo'ca' sUtra dvArA prazastArtha meM matvarthIya 'ac' pratyaya huyA hai aura tapazcaryAdi zrama se yukta hone se zramaNa aura brahma (AtmA) ke pArAdhaka hone se brAhmaNa prazasta sabhI ke atithi-~-saMmAnanIya mAne jAne se zlokanAma ke udAharaNa haiN| saMyoganAma 306. se kiM taM saMjoganAme ? saMjoganAme raNo sasurae, raNo sAlae, raNo saDDhue, raNo jAmAue, ranno bhginniivto| se taM sNjognaame| [306 pra.] bhagavan ! saMyoganAma kise kahate haiM ? [306 u.] AyuSman ! saMyoganAma kA rUpa isa prakAra samajhanA cAhiye-rAjA kA sasura-rAjakIya sasura, rAjA kA sAlA-rAjakIya sAlA, rAjA kA sADhU-rAjakIya sATU, rAjA kA jamAI rAjakIya jamAI (jAmAtA), rAjA kA bahanoI-- rAjakIya bahanoI ityAdi saMyoganAma haiN| vivecana--sUtra meM saMbandhArtha meM taddhita pratyaya lagAne se niSpanna saMyoganAmoM kA ullekha hai| sUtra meM to 'raNNo sasurae' ityAdi vigraha mAtra dikhalAyA hai| jinakA artha yaha huA---rAjJaH ayaM rAjakIyaH zvasuraH ityAdi / ina prayogoM meM 'rAjJaH kac' isa mUtra se rAjan zabda meM 'cha' pratyaya hokara 'cha' ko 'iy' pratyaya huaA hai / isaliye ye aura isI prakAra ke anya nAma saMyoganiSpanna taddhitaja nAma jAnanA caahiye| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmAdhikAra nirUpaNa] [222 samopanAma 307. se kitaM samIvanAme ? samobanAme girissa samIve NagaraM giriNagaraM, vidisAe samIve NagaraM bedisaM, denAe samIve NagaraM benAyaDaM, tagarAe samIve jagaraM tagarAyaDaM / se taM samIvanAme / [307 pra.] bhagavan ! samIpanAma kise kahate haiM ? [307 u.] AyuSman ! samIpa arthaka taddhita pratyaya-niSpannanAma-giri ke samIpa kA nagara girinagara, vidizA ke samIpa kA nagara vaidiza, vennA ke samIpa kA nagara vennAtaTa (vainna), tagarA ke samIpa kA nagara tagarAtaTa (tAgara) Adi rUpa jAnanA caahiye| vivecana--sUtrokta nAma samIpa-nikaTa-pAsa artha meM taddhita 'aN' pratyaya lagAne se niSpanna hone ke kAraNa samIpArthabodhaka taddhitaja nAma haiM / saMyathanAma 308. se kiM taM saMjUhanAme ? saMjahanAme taraMgavatikkAre malayavatikAre attANusadvikAre bidukaare| se taM saMjUhanAme / [308 pra. bhagavan ! saMyuthanAma kise kahate haiM ? [308 u.] AyuSman ! taraMgavatIkAra, malayavatIkAra, AtmAnuSaSThikAra, bindukAra Adi nAma saMyUthanAma ke udAharaNa hai| vivecana -- sUtra meM saMyUthanAma kA svarUpa batalAne ke udAharaNoM kA ullekha kiyA hai| jisakA prAzaya isa prakAra hai---- graMtharacanA ko saMyUtha kahate haiM / yaha graMtharacanA rUpa saMyUtha jisa taddhita pratyaya se sUcita kiyA jAtA hai, vaha saMyUthArtha taddhita pratyaya se niSpannanAma saMyUthanAma kahalAtA hai| mUla meM taraMgavatIkAra, malayavatIkAra jo nirdeza kiyA gayA hai, usakA tAtparya yaha hai ki taraMgavatI nAmaka kathA grantha kA karanevAlA (lekhaka) taraMgavatIkAra, malayavatI graMtha kA kartA malayavatIkAra kahalAtA hai / isI prakAra prAtmAnuSaSThi, binduka Adi granthoM ke liye bhI samajha lenA caahiye| aizvaryanAma 306. se kiM taM IsariyanAme ? IsariyanAme rAIsare talavare mADaMbie koDubie inbhe seTThI satyavAhe sennaavii| se taM iisriynaame| [309 pra.] bhagavan ! aizvaryanAma kA kyA rUpa hai ? [309 u.] AyuSman ! aizvarya dyotaka zabdoM se taddhita pratyaya karane para niSpanna aizvaryanAma Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra rAjezvara, talavara, mADaMbika, kauTumbika, ibhya, zreSThI, sArthavAha, senApati Adi rUpa haiN| yaha aizvaryanAma kA svarUpa hai / vivecana-sUtra meM ullikhita aizvaryadyotaka nAma svArtha meM 'kaS' pratyaya lagAne se niSpanna hue haiM / isIliye ye sabhI nAma aizvaryabodhaka taddhitaja nAma mAne gaye haiN| apatyanAma 310. se kiM taM avaccanAme ? . avaJcanAme titthayaramAyA cakkaTTimAyA baladevamAyA vAsudevamAyA rAyamAyA gaNimAyA vAyagamAyA / se taM avaccanAme / se taM tddhite| [310 pra.] bhagavan ! apatyanAma kise kahate haiM ? [310 u.] AyuSman ! apatya-putra se vizeSita hone artha meM taddhita pratyaya lagAne se niSpannanAma isa prakAra haiM-tIrthaMkaramAtA, cakravartImAtA, baladevamAtA, vAsudevamAtA, rAjamAtA, gaNimAtA, vAcakamAtA Adi ye saba apatyanAma haiN| isa prakAra se taddhitapratyaya se janya nAma kI vaktavyatA hai / vivecana--sUtrokta tIrthakaramAtA Adi nAma apatyArthabodhaka taddhitapratyaya niSpanna haiN| titthayaramAyA arthAt tIrthaMkaro'patyaM yasyAH sA tIrthaMkaramAtA-tIrthakara jinakA putra hai, vaha tIrthakaramAtA, yahA~ tIrthakara rUpa suprasiddha se aprasiddha mAtA ko vizeSita kiyA gayA hai arthAta tIrthakarAdi ke kAraNa mAtA vizeSita-- saMmAnArha huI hai / isI prakAra cakravartImAtA Adi nAmoM kA artha samajha lenA caahiye| uparyukta taddhitapratyayaniSpannanAma kI vyAkhyA hai / aba dhAtuja nAma kA svarUpa batalAte haiN| dhAtujanAma 311. se ki taM dhAue ? dhAue bhU sattAyAM parasmaibhASA, edha vRddhau, sparddha saMharSe, gAdha pratiSThA-lipsayopaeNnthe ca, bAdha loune / se taM dhaaue| [311 pra.] bhagavan ! dhAtujanAma kA kyA svarUpa hai ? [311 u.] AyuSman ! parasmaipadI sattArthaka bhU dhAtu, vRddhayarthaka edh dhAtu, saMgharSArthaka paddhaM dhAtu, pratiSThA, lipsA yA saMcaya arthaka gAdhU aura viloDanArthaka bAdhR dhAtu Adi se niSpanna bhava, edhamAna Adi nAma dhAtujanAma haiN| vivecana-sUtra meM dhAtujanAma kA varNana kiyA hai ki jo nAma dhAtu se niSpanna hote haiM ve dhAtujanAma haiN| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] 227 niruktijanAma 312. se ki taM niruttie ? niruttie mahyAM zete mahiSaH, samati ca rauti ca samaraH, muharmuhurlasati musalaM, kapiriva lambate tthacca karoti kapitthaM, ciditi karoti khallaM ca bhavati cikkhallaM, UrdhvakarNaH ulakA, mekhasya mAlA bhekhalA / se taM nirattie / se taM bhAvappamANe / se taM pamANanAme / se taM basanAme / se taM naame| / nAme tti payaM sammattaM / / [312 pra.] bhagavan ! niruktijanAma kA kyA prAzaya hai ? [312 u.] prAyamana ! (nirukti se niSpannanAma niruktijanAma haiM / ) jaise-mahyAM zete mahiSaH-- pRthvI para jo zayana kare vaha mahiSa-bhaiMsA, bhramati rauti iti bhramaraH--bhramaNa karate hue jo zabda kare vaha bhramara, muharmuhurlasati iti musalaM-jo bAraMbAra UMcA-nIcA ho vaha mUsala, kapiriva lambate sthaccaM (ceSTA) karoti iti kapitthaM-kapi-badara ke samAna vRkSa kI zAkhA para ceSTA karatA hai vaha kapittha, ciditi karoti khallaM ca bhavati iti civakhallaM-pairoM ke sAtha jo cipake vaha cikkhala (kIcar3a), UvakarNaH iti ulaka:-jisake kAna Upara uThe hoM vaha ulUka (ullU), mekhasya mAlA mekhalA---meghoM kI mAlA mekhalA ityAdi niruktijataddhita yaha samagna bhAvapramANanAma kA kathana hai| isa prakAra se pramANanAma, dasa nAma aura nAmAdhikAra kI vaktavyatA samApta huii| vivecana--sUtra meM niruktijanAma kI udAharaNa dvArA vyAkhyA karake bhAvapramANa Adi nAmAdhikAra kI samApti kA sUcata kiyA hai / kriyA, kAraka, bheda aura paryAyavAcI zabdoM dvArA zabdArtha ke kathana karane ko nirukti kahate haiN| isa nirukti se niSpanna nAma niruktijanAma kahalAtA hai| udAharaNa ke rUpa meM prastuta mahiSa Adi nAma pRSodarAdigaNa se siddha haiN| sUtrokta se taM bhAvappamANe prAdi pada upasaMhArArthaka haiN| aba upakrama ke tIsare bheda pramANAdhikAra kA varNana karate haiN| pramANa ke bheda 313. se ki taM pamANe? pamANe canvihe pnnnntte| taM jahA--danvappamANe 1 khettappamANe 2 kAlapamANe 3 bhAvappamANe 4 / [313 pra.] bhagavan ! pramANa kA svarUpa kyA hai ? [313 u.] AyuSman ! pramANa cAra prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| ve cAra prakAra ye haiM-1. dravyapramANa, 2. kSetrapramANa, 3. kAlapramANa aura 4. bhAvapramANa / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] anuyogadvArasUtra vivecana-pramANa zabda ke artha-prasaMgAnusAra pramANa zabda kA prayoga hamAre dainika kAryakalApoM meM hotA hai aura vaha prayoga kisa-kisa Azaya ko spaSTa karane ke liye kiyA jAtA hai, isakA kucha saMketa zabdakoSa meM isa prakAra se kiyA hai-yathArthajJAna, yathArthajJAna kA sAdhana, nApa, mApa, parimANa, saMkhyA, satyarUpa se jisako svIkAra kiyA jAye, nizcaya, pratIti, maryAdA, mAtrA, sAkSI aadi| pramANa zabda kI vyutpatti--pramANa zabda 'pra' aura 'mANa' ina do zabdoM se niSpanna hai / 'pra' upasarga hai aura 'mANa' mAGa, dhAtu kA rUpa hai / vyAkaraNa meM mAU dhAtU avabodha aura mAna artha ke liye prayukta hotI hai / 'pra' kA prayoga adhika spaSTa artha kA bodha karAne ke liye kiyA jAtA hai tathA mAna kA artha hotA hai jJAna yA mApa, nAga Adi / zabdazAstriyoM ne pramANa zabda kI tIna prakAra se vyutpatti kI hai-pramiNoti, pramIyate'nena, pramitimAtraM vA pramANam-jo acchI taraha mAna karatA hai, jisake dvArA mAna kiyA jAtA hai yA pramitimAtra-mAna karanA pramANa hai| arthAt vastutroM ke svarUpa kA jAnanA yA mApanA pramANa hai| yahA~ yaha jAnanA cAhiye ki pramiti pramANa kA phala hai / ataeva jaba phala rUpa pramiti ko pramANa kahA jAtA hai taba usa pramiti ke kAraNa-bhUta anya sAdhanoM ko bhI pramANa mAna liyA jAtA hai| prastuta sUtra meM pramANa zabda ke ativistRta artha ko lekara usake cAra bheda kiye haiN| isameM dUsare dArzanikoM kI taraha kevala prameyasAdhaka tIna, cAra yA chaha zrAdi pramANoM kA samAveza nahIM hai| sthAnAMgasUtra meM bhI inhIM cAra bhedoM kA nAmollekha hai' aura vahA~ ina bhedoM kI gaNanA ke atirikta vizeSa kucha nahIM kahA gayA hai / kintu jaina vyAkhyApaddhati kA vistAra se varNana karane vAlA yaha anuyogadvArasUtra hai / jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jaina vyAkhyApaddhati kA kyA dRSTikoNa hai ? jaina zAstroM meM pratyeka zabda kI lAkSaNika vyAkhyA hI nahIM kI hai, apitu usa zabda kA kina-kina saMbhAvita arthoM meM aura kisa rUpa meM prayoga kiyA jAtA hai aura usa samaya usakA kyA abhidheya hotA hai, yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai / jo Age kiye jAne vAle varNana se spaSTa hai| pramANa zabda ke niyuktimUlaka artha ke samAna hone para bhI bhAratIya manISiyoM ne pramANa ke bhinna-bhinna lakSaNa nirUpita kiye haiN| phira bhI bhAratIya hI nahIM apitu vizva manISA kA isa bindu para mataikya hai ki yathArtha jJAna pramANa hai / jJAna aura pramANa kA vyApya-vyApaka sambandha hai / jJAna vyApaka hai aura pramANa vyApya / jJAna yathArtha aura ayathArtha donoM prakAra kA hotA hai| samyaka nirNAyaka jJAna yathArtha hotA hai aura isase viparIta nirNAyaka jJAna ayathArtha, kintu pramANa sirpha yathArtha jJAna hotA hai / pramANa kI caturvidhatA kA kAraNa-jaina vAGmaya meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA bar3A mahattva hai| kisI bhI viSaya kI carcA taba taka pUrNa nahIM samajhI jAtI jaba taka usa viSaya kA varNana dravyAdi cAra apekSAoM se na kiyA jaaye| kyoMki jagat kI pratyeka vastu pradeza vAlI hai, vaha una pradezoM meM sata rUpa se rahatI huI utpAda-vyaya (utpatti-vinAza) rUpa pariNati ke dvArA eka avasthA se dasarI avasthA meM pariNata hotI rahatI hai| isIliye loka ke padArthoM kA varNana dravyadRSTi se kiyA 1. caubihe pamANe pannatte taM jahA-dabvapamANe khettappamANe kAlappamANe bhaavppmaanne| -sthAnAMga, sthAna 4 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa 229 jAtA hai| jaba pratyeka dravya pradezavAn hai to usakA avasthAna-prAdhAra batAne ke liye kSetra kA aura usa dravya kA usI paryAya rUpa meM avasthita rahane ke samaya kA nirdhAraNa karane ke liye kAla kA evaM vastu ke asAdhAraNa bhAva--svabhAva-svarUpa ko jAnane ke liye bhAva kA parijJAna honA Avazyaka hai / ina cAroM prakAroM se hI padArtha kA astitva pUrNa yA vizada rUpa se jAnA jA sakatA hai yA samajhAyA jA sakatA hai / isI kAraNa jainadarzana meM pratyeka viSaya ke varNana kI ye cAra mukhya apekSAeM haiN| sAtha hI yaha bhI dhyAna meM rakhanA cAhiye ki pramANa zabda yahA~ nyAyazAstraprasiddha artha kA vAcaka nahIM kintu vyApaka artha meM prayukta kiyA gayA hai| jisake dvArA koI vastu mApI jAe, nApI jAe, tolI jAe yA anya prakAra se jAnI jAe vaha bhI pramANa hai / yaha bAta mUlapAThokta pramANa ke cAra bhedoM se spaSTa hai| isa prakAra sAmAnya rUpa se pramANa ke bhedoM kA nirdeza karane ke pazcAt aba unakA vistAra se varNana prArambha kiyA jAtA hai / dravyapramANa prathama hai, ataeva pahale usI kA vicAra karate haiM / dravyapramANanirUpaNa 314. se ki taM dadhvapamANe? davvapamANe duvihe paNNatte / taM jahA-padesaniSphaNNe ya 1 vibhAganiSphaNNe ya 2 / [314 pra.] bhagavan ! dravyapramANa kA svarUpa kyA hai ? [314 u.] aAyuSman ! dravyapramANa do prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai, yathA-pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna / vivecana-ziSya ne prazna kiyA hai ki bhagavan ! pramANa ke cAra bhedoM meM se prathama dravyapramANa kA kyA svarUpa hai ? aura uttara meM Agamika zailI ke anusAra batAyA ki dravya viSayaka pramANa do prakAra kA hai--1. pradeza niSpanna aura 2. vibhAganiSpanna / __ isa prakAra se dravyapramANa ke do bhedoM ko jAnakara ziSya punaH una donoM ke svarUpavizeSa ko jAnane ke liye pahale pradezaniSpanna dravyapramANa biSayaka jijJAsA prastuta karatA hai / pradezaniSyannadravyapramANa 315. se ki taM padesaniSphaNNe? padesanipphaNNe paramANupoggale dupaesie jAva dasapaesie saMkhijjapaesie akhinjapaesie aNaMtapadesie / se taM padesaniSphaNNe / [315 pra.] bhagavan ! pradezaniSpanna dravyapramANa kA kyA svarUpa hai ? [315 u.] AyuSman paramANu pudgala, dvipradezoM yAvat dasa pradezoM, saMkhyAta pradezoM, asaMkhyAta pradezoM aura ananta pradezoM se jo niSpanna-siddha hotA hai, use pradezaniSpanna dravyapramANa kahate haiN| vivecana dravya viSayaka pramANa ko dravyapramANa kahate haiM, arthAt dravya ke viSaya meM jo pramANa kiyA jAe athavA dravyoM kA jisake dvArA pramANa kiyA jAye yA jina dravyoM kA pramANa kiyA jAe, Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230] anuyogadvArasUtra use dravyapramANa kahate haiM aura usameM jo eka, do, tIna Adi pradezoM se niSpanna-siddha ho use pradezaniSpanna dravyapramANa kahate haiM / isa pradeza niSpanna dravyapramANa meM paramANu se lekara ananta pradeza vAle skandha taka ke sabhI dravyoM kA samAveza hai| paramANu eka pradeza vAlA hai, usase lekara do, tIna, cAra Adi yAvat ananta paramANu proM ke saMyoga se niSpanna skandha pramANa dvArA grAhya hone ke kAraNa prameya haiM, tathApi unako bhI rUDhivazAta pramANa isaliye kahate haiM ki loka meM aisA vyavahAra dekhA jAtA hai| yathA-jo dravya dhAnyAdi droNapramANa se parimita hotA hai, use yaha 'dhAnya droNa' hai aisA kahate haiM / kyoMki 'pramIyate yattat pramANamjo mApA jAye, vaha pramANa' isa prakAra kI karmasAdhana rUpa pramANa zabda kI vAcyatA ina paramANu Adi dravyoM meM saMgata ho jAtI hai / isIliye ve bhI pramANa kahe jAte haiM / isake atirikta jaba 'pramIyate'nena iti pramANam' isa prakAra se pramANa zabda kI vyutpatti karaNasAdhana meM kI jAtI hai taba paramANu Adi dravyoM kA eka, do, tIna Adi paramANuoM se niSpanna svarUpa mukhya rUpa se pramANa hotA hai| kyoMki ve usake dvArA hI jAne jAte haiM tathA isa svarUpa ke sAtha sambandhita hone ke kAraNa paramANu Adi dravya bhI upacAra se pramANabhUta kahe jAte haiN| jaba pramANa zabda kI 'pramitiH pramANam' isa prakAra se bhAvasAdhana meM vyutpatti kI jAtI hai taba pramiti pramANa zabda kI vAcya hotI hai aura pramiti, pramANa evaM prameya ke adhIna hone se pramANa aura prameya upacAra se pramANa zabda ke vAcya siddha hote haiM / isa prakAra karmasAdhana pakSa meM paramANu Adi dravya mukhya rUpa se evaM karaNa aura bhAva sAdhana pakSa meM ve upacAra se pramANa haiM / isIliye paramANu Adi ko pradezaniSpanna dravyapramANa kahA hai| paramANu Adi meM pradezaniSpannatA svagata pradezoM se hI jAnanI cAhiye / kyoMki svagata pradezoM ke dvArA hI pradezaniSpannatA kA vicAra kiyA jAnA sambhava hai| pradeza kA lakSaNa-AkAza ke avibhAgI aMza ko pradeza kahate haiM / arthAt AkAza ke jitane bhAga ko eka avibhAgI pudgala paramANu dheratA hai, use pradeza' tathA jo svayaM Adi, madhya aura antarUpa hai, aise nivibhAga (pudgala) dravya ko paramANu kahate haiM / aise eka se adhika do Adi yAvat ananta paramANuoM ke skandhana-saMghaTana se niSpanna hone vAlA piMDa skandha kahalAtA hai| yahA~ pradezaniSpanna ke rUpa meM mUrta---rUpI pudgala dravya ko grahaNa kiyA gayA hai / kyoMki usI meM sthUla rUpa se pakar3ane, rakhane Adi kA vyApAra pratyakSa dikhalAI detA hai| jainAgamoM meM mUrta aura amUrta sabhI dravyoM ke pradezoM kA pramANa isa prakAra batalAyA haidharmAstikAya asaMkhyAta pradeza adharmAstikAya asaMkhyAta pradeza (eka) jIvAstikAya - asaMkhyAta pradeza 1. dravyasaMgraha gA. 27 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa | [231 AkAzAstikAya - ananta pradeza __kAla dravya - apradezI (eka pradezamAtra) pudgalAstikAya-saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza / ' vibhAganiSpannadravyapramAraNa 316. se ki taM vibhAganiSphaNe? vibhAganiSphagNe paMcavihe pnnnnte| taM jahA--mANe 1 ummANe 2 omANe 3 gaNime 4 paDimANe 5 / [316 pra.] bhagavan ! vibhAganiSpanna dravyapramANa kyA hai ? [316 u.] AyuSman ! vibhAganiSpanna dravyapramANa pA~ca prakAra kA hai| vaha isa prakAra1. mAnapramANa 2. unmAnapramANa 3. avamAnapramANa 4. gaNimapramANa aura 5. pratimAnapramANa / vivecana--sUtra meM bhedoM ke mAdhyama se vibhAganiSpanna dravyapramANa kA varNana prArambha karane kA nirdeza kiyA hai| viziSTa athavA vividha bhAga-bhaMga-vikalpa-prakAra ko vibhAga kahate haiN| ataeva jisa dravyapramANa kI niSpatti-siddhi svagata pradezoM se nahIM kintu vibhAga ke dvArA hotI hai, vaha vibhAganiSpanna dravyapramANa kahalAtA hai| isakA tAtparya yaha hai ki dhAnyAdi dravyoM ke mAna Adi kA svarUpa nirdhAraNa svagata pradezoM se nahIM kintu 'do asaI kI eka pasaI' ityAdi vibhAga se hotI hai, taba usako vibhAganiSpanna dravyapramANa kahate haiM / mAna Adi ke artha isa vibhAganiSpanna dravyapramANa ke pAMcoM prakAroM ke artha isa prakAra haiM-- mAna--dravya-tarala tela Adi tathA Thosa dhAnya Adi ko mApane kA pAtravizeSa / unmAna--- tolane kI tarAja Adi / avamAna-kSetra ko mApane ke daNDa, gaja Adi / gaNima-eka, do, tIna Adi gaNanA (gintii)| pratimAna-jisake dvArA svarNa Adi padArthoM kA vajana kiyA jAye athavA Age ke mAnoM kI vyavasthA kI Adya ikaaii| tattvArtharAjavArtika meM gaNanA pramANa kI apekSA ukta pAMca bhedoM ke atirikta tatpramANa' nAmaka eka chaThA bheda aura batAyA hai aura usakI vyAkhyA kI hai--maNi Adi kI dIpti, azvAdi kI UMcAI Adi guNoM ke dvArA mUlyanirdhAraNa karane ke liye tatpramANa kA upayoga hotA hai / jaise maNi kI prabhA UMcAI meM jahA~ taka jAye, utanI UMcAI taka kA svarNa kA Dhera usakA mUlya hai, ityAdi / mAnapramANa 317. se ki taMmANe? mANe duvihe paNate / taM jahA-dhannamANappamANe ya 1 rasamANappamANe ya 2 / 1. tattvArtha sUtra 5/7-11 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] [anuyogadvArasUtra [317 pra.] he bhagavan ! mAnapramANa kA kyA svarUpa hai ? [317 u.] aAyuSman ! mAnapramANa do prakAra kA hai-1. dhAnyamAnapramANa aura 2. rsmaanprmaann| vivecana-vivecana karane kI vidhA ke anusAra yahA~ mAnapramANa kA vistAra se varNana karane ke liye usake do bheda kiye haiN| ina donoM bhedoM meM se pahale dhAnyamAnapramANa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| dhAgyamAnapramANa 318. se ki taMdhaNNamANappamANe? dhaNNamANappamANe do asatoo pasatI, do pasatIo setiyA, cattAri setiyAo kulao, cattAri kulayA pattho, cattAri patthayA ADhayaM, cattAri ADhayAI doNo, saDhei ADhayAiM jahannae kubhe, asItiADhayAI majjhimae kune, ADayasataM ukkosae kume, aTThADhayasatie vAhe / [318 pra.] bhagavan ! dhAnyamAnapramANa kA kyA svarUpa hai ? [318 u.] AyuSman ! (vaha asati, prasRti Adi rUpa hai, ataeva) do asati kI eka prasati hotI hai, do prasati kI eka setikA. cAra setikA kA eka kaDaba, cAra kaDaba kA eka pra prasthoM kA eka prADhaka, cAra pAThaka kA eka droNa, sATha ADhaka kA eka jaghanya kuMbha, assI pAThaka kA eka madhyama kuMbha, sau ADhaka kA eka utkRSTa kuMbha aura ATha sau ADhakoM kA eka bAha hotA hai| 316. eeNaM dhaNNamANappamANeNaM ki payoyaNaM ? eteNaM dhaNNamANappamANeNaM muttolI-murava-iDDara-aliMda-apavArisaMsiyANaM dhaNNANaM dhaNNamANappamANanivittilakkhaNaM bhavati / se taM dhnnnnmaannppmaanne| [319 pra.] bhagavan ! isa dhAnyamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? [319 u.] AyuSman ! isa dhAnyamAnapramANa ke dvArA muktolI (aisI koThI jo khar3e madaMga ke prAkAra jaisI Upara-nIce saMkaDI aura madhya meM kacha vistRta, caur3I hotI hai), murava (suta kA banA huA bar3A borA, jise kahIM kahIM 'phaTTa' bhI kahate haiM aura usameM anAja bharakara becane ke liye maMDiyoM, bAjAroM meM lAyA jAtA hai),iDDara (khAsa--yaha bakarI grAdi ke bAloM, sUta yA sUtalI kI banI huI hotI hai aura isameM anAja bharakara pITha para lAda kara lAte hai, kahIM-kahIM ise guNa, gona, kothalA yA borA bhI kahate haiM), aliMda (anAja ko bharakara lAne kA bartana, pAtra, DaliyA Adi) aura apacAri (baMDA, khaMtI, dhAnya ko surakSita rakhane ke liye jamIna ke andara yA bAhara banAyI gayI koThI, aAja kI bhASA meM 'sAyalo' ) meM rakhe dhAnya ke pramANa kA parijJAna hotA hai| ise hI dhAnyamAnapramANa kahate haiN| vivecana dhAnyaviSayaka mAna (mApa) dhAnyamAnapramANa kahalAtA hai| vaha asati, prasRti Adi rUpa hai / asati yaha dhAnyAdi Thosa vastuoM ke mApane kI Adya ikAI hai| TIkAkAra ne ise avAGa mukha hathelI rUpa kahA hai| Age ke prasRti Adi mApoM kI utpatti kA mUla yaha asati hai, isI se una saba mApoM kI utpatti huI hai| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [233 yadyapi adhomukha rUpa se vyavasthApita hathelI kA nAma asati hai, lekina yahA~ mAnapramANa ke prasaMga meM yaha artha liyA jAyegA ki hathelI ko adhomukha sthApita karake muTThI meM jitanA dhAnya samA jAye, tatparimita dhAnya asati hai| asati ke anantara prasUti kA krama hai| isakA prAkAra nAva kI prAkRti jaisA hotA hai| arthAta paraspara jar3I huI nAva ke AkAra meM phailI huI hatheliyAM (khovA) eka prasRti hai| isake bAda ke mAnoM kA svarUpa sUtra meM hI spaSTa kara diyA gayA hai / dhAnyamAnapramANa ke liye ullikhita saMjJAya mAgadhamAna- magadhadeza meM prasiddha mApoM kI bodhaka haiN| prAcIna kAla meM mAgadhamAna aura kaliMgamAna, yaha do taraha ke mApa-taula pracalita the / yaha donoM nAma prabhAvazAlI rAjyazAsana ke kAraNa pracalita hue the| inameM bhI zatAbdiyoM taka magadha prazAsanika dRSTi se samasta bhArata deza kA aura mukhya rUpa se uttarAMcala bhArata kA kendra hone se magadha ke atirikta bhArata ke anyAnya pradezoM meM bhI mAgadhamAna kA adhika pracalana aura mAnyatA thii| AyurvedIya granthoM meM mAya-taula ke liye mAgadhamAna ko AdhAra banAkara mAna-parimANa kI carcA isa prakAra kI hai tIsa paramANuoM kA eka trasareNu hotA hai| chaha sareNuoM kI eka marIci, chaha marIci kI eka rAI, tIna rAI kA eka sarasoM, ATha sarasoM kA eka yava (jo), cAra jau kI eka rattI, chaha rattI kA eka mAzA, cAra mAze kA eka zANa, do zANa kA eka kola, do kola kA eka karSa, do karSa kA eka ardhapala, do ardhapala kA eka pala, do pala kI eka prasRti, do prasRtiyoM kI eka aMjali, do aMjali kI eka mAnikA, do mAnikA kA eka prastha, cAra prastha kA eka prADhaka, cAra ADhaka kA eka droNa, do droNoM kA eka sUrya, do sUrya kI eka droNI, cAra droNI kI eka khArI hotI hai tathA do hajAra pala kA eka bhAra aura sau pala kI eka tulA hotI hai|' 1. trasareNurbudhaH proktastrigatA paramANabhiH / prakucaH SoDazI bilva palamevAtra kIrtyate / asareNustu paryAyanAmnA vaMzI nigadyate / / palAbhyAM pratijJeyA prasatazca nigadyate / / jAlAntargate bhAnI yatsUkSma dRzyate rajaH / prasRtibhyAmajali: syAt kuDavo arddha zarAbakaH / tasya vizattamo bhAgaH paramANaH sa ucyate / / aSTamAnaM ca saMjJeyaM kuDavAbhyAM ca mAnikA / / SaDavaMzIbhirmarIcI syAttAbhiH SaDabhistu rAjikA / zarAvAbhyAM bhavetprasthaH catu:prasthastathADhakam / tisabhI rAjakAbhizca sarSapaH procyate budhaH // bhAjana kAMsyapAtraM ca catuH SaSTipalaM ca tat / / yavo'STa sarSapai. prokto gujA syAcca catuSTayam / catubhirADhoNa: kalazonalbaNonmano / Sar3abhistu raktikAbhissyAnmASako hemadhAnyako / / unmAnaJca baTo rAzidroNaparyAyasaMjJakAH / / mASazcatubhi: zANaH syAtaharaNaH sa nigadyate / droNAbhyAM zUrpakumbhau ca catuH ssssttishraavkaaH| TaMkaH sa eva kathitastadadvaya kola ucyate / / zUpabhyiAM ca bhaveda droNI vAho goNIca sAsmRtA / / kSadrako baTakazcaiva draMkSaNa: sa nigadyate / droNIcatuSTayaM khArI kathitA sUkSmabuddhibhiH / kolakyaM ca karSaH syAt sa prokta: pANimAnikA / / catu:sahasrapalikA SaNNavadhikA ca sA / / akSaH pica: pANitalaM kiMcita pANizca tindukam / palAnAM dvisahasra ca bhAra ekaH prakIrtitaH / viDAlapadakaM caiva tathA SoDazikA matA // tulA palazataM jJeyA sarvatra vaiSa nizcayaH / / mASaTaMkAkSavilvAni kuDavaH prasthamADhakam / karamadhyo haMsapadaM suvarNa kavalagrahaH / rAzigoNI khAriketi yathottaracatuguNA / / uduvaraM ca paryAya; karSa eka nigadyate / / kuDava ke liye saMketa kiyA haisyAt karSAbhyAmaddha palaM zUktiraSTamikA tathA / mRdustu veNulohAderbhANDaM yaccaturaMgulam / zuktibhyAM ca palaM jJeyaM muSTi rAmra catuthikA / / bistINaM ca tathoccaM ca tanmAnaM kuDavaM vadet // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra cAra aMgula laMbe aura cAra aMgUla caur3e tathA cAra aMgula gahare bAMsa athavA lohe Adi ke pAtra ko kuDava kahate haiN| (kuDava dvArA dudha, jala, Adi drava padArtha mApe jAte haiM / ) inako aura inake dvArA mApe gaye dhAnya prAdi ko asati Adi kahane kA kAraNa mAna zabda kI karaNa aura karma sAdhana nirukti hai| jana karaNasAdhana meM "mIyate anena iti mAnam' arthAt jisake dvArA mApA jAye vaha mAna, yaha nirukti karate haiM taba asati Adi mAna zabda kI bAcya haiM aura 'mIyate yat tat mAnam' arthAt jo mApA jAye vaha mAna, isa prakAra kI karmasAdhana vyutpatti karane para dhAnya Adi vastuoM hI mAna zabda ko vAcya hotI haiN| isI prakAra sarvatra samajhanA cAhiye / dhAnyamAnapramANa kA prayojana spaSTa hai ki isase muktolI Adi meM bhare hue dhAnya, anAja grAdi ke pramANa kA jJAna hotA hai / isa prakAra se dhAnyamAna pramANa kA prAzaya aura upayoga jAnanA caahiye| aba rasamAnapramANa kA svarUpa spaSTa karate haiMrasamAnapramANa 320. se ki taM rasamANappamANe? rasamANappamANe ghaNNabhANappamANAo caubhAgavihie abhitarasihAjutte rasamANappamANe vihijjati / taM jahA --ca usa TThiyA 4, battIsiyA 8, solasiyA 16, aTubhAiyA 32, caubhAiyA 64, addhANI 128, mANI 256 / do cauTTiyAo battIsiyA, do battIsiyAo solasiyA, do solasiyAo aTThamAtiyA, do advabhAiyAo caubhAiyA, do caubhAiyAo addhamANI, do addhamANIo maannii| [320 pra.] bhagavan ! rasamAnapramANa kA kyA svarUpa hai ? [320 u.] AyuSman ! (tarala padArtha viSaya hone se) rasamAnapramANa dhAnyamAnapramANa se caturbhAga adhika aura abhyantara zikhAyukta hotA hai / vaha isa prakAra cAra pala kI eka catuHSaSThikA hotI hai| isI prakAra pATha palapramANa dvAbizikA, sAlaha palapramANa pozikA, battIsa palapramANa aSTabhAgikA, causaTha palapramANa caturbhAgikA, eka sau aTThAIsa palapramANa ardhamAnI aura do sau chappana palapramANa mAnI hotI hai| ataH (isakA artha yaha hA ki) do -catuHpaSThikA kI eka dvAvizikA, do dvAtrizikA kI eka poDazikA, do poDazikAnoM kI eka aSTabhAgikA, do aSTabhAgikAoM kI eka caturbhAgikA, do caturbhAgikAoM kI eka ardhamAnI aura do ardhamAniyoM kI eka mAnI hotI hai / 321. eteNaM rasamANapamANeNaM ki paoyaNaM ? eeNaM rasamANapamANeNaM bAraga-ghaDaga-karaga-kikkiri-daiya-karoDi-kuDiyasaMsiyANaM rasANaM rasamANappamAninvittilakkhaNaM bhavai / se taM rasamANappamANe / se taM maanne| [321 pra.] 'bhagavan ! isa rasamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? [321 u.] aAyuSman ! isa rasabhAnapramANa se vAraka (choTA ghar3A), ghaT --kalaza, karaka (ghaTa vizeSa), kikkiri (bhAMDavizeSa), dRti (camar3e se banA pAtra- kuSpA), karoTikA (nAda jisakA mukha Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa || 235 caur3A hotA hai aisA bargana), kuMDikA (kuMDI) zrAdi meM bhare hue rasoM (pravAhI padArthoM) ke parimANa kA jJAna hotA hai / yaha rasamAnapramANa hai| isa prakAra mAnapramANa kA svarUpa jAnanA cAhiye / vivecana ina dA sUtroM meM ragamAnapramANa kA svarUpa, dhAnyamAnapramANa se usakA pArthakya, pravAhI padArthoM ke mApane ke pAtroM ke nAma evaM parimANa kA ullekha kiyA hai| dhAnyamAna aura rasamAna... ina donoM prakAra ke mAnapramANoM dvArA vastu ke parimANa (mApavajana) kA parijhAna kiyA jAtA hai| kintu ina donoM meM aMtara yaha hai ki dhAnyamAnapramANa ke dvArA Thosa padArthoM kA mApa jJAta kiyA jAtA hai aura mAre jAne vAle Thosa padArtha kA zirobhAga----zikhA - UparI bhAga -Upara kI ora hotA hai / lekina ramabhAnAmA ke dvArA tarala - drava---yayAyoM ke parimANa kA parijJAna kiye jAne aura tarala padArthoM kI zikhA aMtaramukhI--- aMdara kI ora hone se vaha setikA prAdi rUpa dhAnyamAna pramANa ___ rasamAnapramANa kI prAdya ikAI 'catuHSaSThikA' aura aMtima mAnI' hai| catuHSaSThikA se lekara mAnI paryanta mApane ke pAtroM ke nAma kramama: pUrva-pUrva se dugune-dugune haiM / jaise ki catuHSaSThikA kA pramANa cAra pala hai to cAra pala se duganA arthAta pATha pala dvAtrizikA kA pramANa hai ga hai| isI prakAra zeSa SoDazikA Adi ke liye samajhanA caahiye| isI bAta ko vizeSa sugamatA se samajhAne ke liye punaH ina catuHSaSThikA Adi pAtroM ke mApa kA pramANa batAyA hai| pazcAnupUrvI athavA pratilomakrama se mAnI se lekara catuHpaSThikA paryanta ke pAtroM kA pramANa mAnI se lekara pUrva-pUrva meM prAdhA-AdhA kara denA caahiye| jaise do sau chappana pala kI mAnI ko barAbara do bhAgoM--eka sau aTThAIsa, eka sau aTThAIsa paloM meM vibhAjita kara diyA jAye to vaha AdhA bhAga ardhamAnI khlaayegaa| isI prakAra zeSa mApoM ke viSaya meM samajha lenA caahiye| rasamAnapramANa ke prayojana ke prasaMga meM jina pAtroM kA ullekha kiyA gayA hai, ve tatkAlIna magadha deza meM tarala padArthoM ko bharane ke upayoga meM pAne vAle pAtra haiM / ye pAtra miTTI, namar3e evaM dhAtuoM se bane hote the / unmAnapramANa 322. se kitaM ummANe? ummANe jagaNaM umminnijji| taM jahA---addhakariso kariso addhapalaM palaM addhatulA tulA addhabhAro bhaaro| do addhakarisA kariso, do karisA addhapalaM, do addhapalAiM palaM, paMcuttarapalasatiyA paMcapalasaiyA tulA, dasa tulAo addhabhAro, vIsaM tulAo bhaaro| [322 pra.] bhagavan ! unmAnapramANa kA kyA svarUpa hai ? [322 u. prAman ! nisakA unmAna kiyA jAye athavA jisake dvArA unmAna kiyA jAtA hai (jo bastu tulatI hai aura jima tarAja. kAMTA grAdi sAdhanoM se tolI jAtI hai), unheM unmAnapramANa kahate haiM / usakA pramANa nimna prakAra hai-- Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236] [anuyogadvArasUtra 1. ardhakarSa, 2. karSa, 3. ardhapala, 4. pala, 5. ardhatulA, 6. tulA, 7. ardhabhAra aura 8, bhAra / ina pramANoM kI niSpatti isa prakAra hotI hai--do ardhakarSoM kA eka karSa, do karSoM kA eka ardhapala, do ardhapaloM kA eka pala, eka sau pAMca athavA pAMca sau paloM kI eka tulA, dasa tulA kA eka ardhabhAra aura bIsa tulA do ardhabhAroM kA eka bhAra hotA hai| 323. eeNaM ummANapamANeNaM kiM payoyaNaM ? eteNaM umlANapamANeNaM patta-agalu-tagara-coyaya-kukuma-khaMDa-gula-macchaMDiyAdINaM davANaM ummANapamANaNinvattilakkhaNaM bhavati / se taM ummANapamANe / [323 pra.] bhagavan ! isa unmAnapramANa kA kyA prayojana hai ? [323 u.] AyuSman ! isa unmAnapramANa se patra, agara, tagara (gaMdha dravya vizeSa) 4 coyaka-- (coka auSadhi vizeSa) 5. kuMkuma, 6. khADa (zakkara), 7. gur3a, 8. mizrI Adi dravyoM ke parimANa kA parijJAna hotA hai| isa prakAra unmAnapramANa kA svarUpa jAnanA cAhiye / vivecana-ina do sUtroM meM vibhAganiSpanna dravyapramANa ke dUsare bheda kA varNana kiyA hai| dhAnyamAna aura rasamAna ina do pramANoM ke dvArA prAyaH sabhI sthUla padArthoM kA parimANa jAnA jA sakatA hai| phira bhI kucha aise sthUla, sUkSma aura sUkSmasthUla padArtha haiM, jinakA nizcita pramANa ukta do mAnoM se nirdhArita nahIM ho pAtA hai / isIliye una padArthoM ke sahI parimANa ko jAnane ke liye unmAnapramANa kA upayoga hotA hai| unmAna zabda kI vyutpatti bhI karmasAdhana aura karaNasAdhana-donoM pakSoM kI apekSA se kI jA sakatI hai / isIliye sUtra meM tejapatra Adi evaM ardhakarSa Adi bhAroM kA ullekha kiyA hai / tarAjU meM rakhakara jo vastu tolI jAtI hai--'yat unmIyate tat unmAnam' isa prakAra se karmasAdhanapakSa meM jaba unmAna kI vyutpatti karate haiM taba tejapatra prAdi unmAna rUpa hote haiM aura 'unmIyate anena iti unmAnam' jisake dvArA unmAna kiyA jAtA hai-~-tolA jAtA hai, vaha unmAna hai, isa karaNamUlaka vyutpatti se ardhakarSa Adi unmAna rUpa ho jAte haiN| ardhakarSa tolane kA sabase kama bhAra kA bAMTa hai| aAjakala vyavahAra meM karSa ko tolA bhI kahA jAtA hai ? kyoMki mana, sera, chaTAMka Adi tolane ke bAMTa banAne kA AdhAra yahI hai| ardhakarSa, karSa Adi prAcIna mAgadhamAna meM tolane ke bAMToM ke nAma haiN| tattvArtha rAjavAtika' meM tolane ke bAMToM aura unake pramANa kA nirdeza isa prakAra kiyA gayA hai cAra meMhadI ke phaloM kA eka zveta sarSapa phala, solaha sarSapa phala kA eka dhAnyamASa phala, do dhAnyamASa phala kA eka guMjAphala, do guMjAphala kA eka rUpyamASaphala, solaha rUpyamASaphala kA eka 1. tatvArtharAjavArtika 3138 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] (237 dharaNa, ar3hAI dharaNa kA eka suvarNa yA kaMsa, cAra suvarNa yA cAra kaMsa kA eka pala, sau pala kI eka tulA, tIna tulA kA eka kuDava, cAra kuDava kA eka prastha (sera ), cAra prastha kA eka prADhaka, cAra pADhaka kA eka droNa, solaha droNa kI eka khArI aura bIsa khArI kI eka bAha hotI hai| zravamAnapramANa 324. se ki taM omANe? omANe jaNNaM omiNijjati / taM jahA-hattheNa vA daMDeNa vA dhaNueNa kA jugeNa vA NAliyAe vA akkheNa vA musaleNa vaa| daMDaM dhaNa jugaM NAliyA ya akkha musalaM ca cauhatyaM / dasanAliyaM ca rajju viyANa omANasaNNAe / / 93 // vatthummi hatthamijja khitte daMDaM dhaNu ca paMthasmi / / khAyaM ca nAliyAe viyANa omANasaNNAe // 94 / / [324 pra.] bhagavan ! avamAna ( pramANa ) kyA hai ? [324 u.] AyuSman ! jisake dvArA avamAna ( nApa) kiyA jAye athavA jisakA avamAna (nApa) kiyA jAye, use avamAnapramANa kahate haiM / vaha isa prakAra-hAtha se, daMDa se, dhanuSa se, yuga se, nAlikA se, akSa se athavA mUsala se nApA jAtA hai / daMDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa aura mUsala cAra hAtha pramANa hote haiM / dasa nAlikA kI eka rajjU hotI hai| ye sabhI avamAna kahalAte haiM / 93 / vAstu-gRhabhUmi ko hAtha dvArA, kSetra kheta ko daMDa dvArA, mArga-rAste ko dhanuSa dvArA aura khAI-kuA Adi ko nAlikA dvArA nApA jAtA hai| ina sabako 'avamAna' isa nAma se jAnanA cAhiye / 95 // 325. eteNaM omANappamANaNaM kiM panoyaNaM ? eteNaM omANappamANeNaM khAya-ciya-karagacita-kaDa-paDa-bhitti-parikvevasaMsiyANaM vanvANa omANappamANa nivvattilakkhaNaM bhavati / se taM omANa / [325 pra.] bhagavan ! isa avamAnapramANa kA kyA prayojana hai ? [325 u.] isa avamAnapramANa se khAta (khAI ), kuA Adi, IMTa, patthara Adi se nirmita prAsAda-bhavana, pITha (cabUtarA) Adi, krakacita (karavata--pArI Adi se vidArita, khaMDita kASTha ) Adi, kaTa ( caTAI ), paTa ( vastra ), bhIMta (dIvAla), parikSepa ( dIvAla kI paridhi-dhera) athavA nagara kI pariyA Adi meM saMzrita dravyoM kI laMbAI-caur3AI, gaharAI aura U~cAI ke pramANa kA parijJAna hotA hai| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvAramUtra isa prakAra se avamAnapramANa kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana--yahA~ avamAnapramANa kI vyAkhyA kI gaI hai| vita rahane ke liye manuSya gehaM grAdi dhAnya, jala Adi tarala padArya aura svAsthyarakSA ke liye auSadha Adi vastue~ upayoga meM lAtA hai / unake parimANa ko jAnane ke liye to dhAnyamAna Adi pramANa kAma meM lAye jAte haiN| kintu surakSA ke liye vaha makAna yAdi kA, nagara kI rakSA ke liye khAta, parikhA Adi kA nirmANa karatA hai| unakI laMbAI, caur3AI Adi kA parijJAna karane ke liye pravamAnapramANa kA upayoga kiyA jAtA hai| aAge kahe jAne vAle kSetrapramANa ke dvArA bhI kSetra kI laMbAI-cauDAI kA nApa kiyA jAtA hai aura isa avamAnapramANa kA bhI yahI prayojana hai| lekina donoM meM yaha aMtara hai ki kSetra pramANa ke dvArA zAzvata, akRtrima, prAkRtika kSetra kA aura atramAnapramANa dvArA manuSya dvArA nirmita ghara, kheta Adi kI sImA kA nirdhAraNa kiyA jAtA hai| yahA~ avamAna zabda karma aura karaNa ina donoM rUpoM meM vyavahRta huA hai / jaba 'avamIyate yat tat avamAnam' isa prakAra kI karmasAdhana rUpa vyutpatti karate haiM taba usake vAcya gRhabhumi, kheta Adi aura 'avamIyate anena iti avamAnam' aisI karaNAsAdhana vyutpatti karane para nApane ke mAdhyama daMDa Adi avamAna zabda ke vAcya hote haiN| yadyapi daMDa, dhanuSa Adi mUsala paryanta nAmoM kA pramANa cAra hAtha hai, phira bhI sUtra meM inakA pRthaka-pRthaka nirdeza kAraNavizeSa se kiyA hai| vAstu gRhabhUmi ko nAgane meM hAtha kAma meM lAyA jAtA hai, jaise yaha dhara itane hAtha laMbA-caur3A hai / kSetra -kheta daMDa (cAra hAtha laMbe bAMsa) dvArA nApA jAtA hai / mArga ko nApane ke liye dhanuSa pramANabhUta ginA jAtA hai| arthAta mArga kI laMbAI aAdi ke pramANa kA bodha dhanuSa se hotA hai / khAta, kutrA Adi kI gaharAI kA pramANa cAra hAtha jitanI laMbI nAlikA ( lAThI ) se jAnA jAtA hai| ukta vastuoM ko nApane ke liye loka meM isI prakAra kI rUr3hi hai| isIliye vAstu-gRhabhUmi Adi nAye jAne vAle padArthoM meM bheda hone se unake nAma ke liye daMDa grAdi kA pRthak-pRthaka nirdeza kiyA gayA hai| tiloyapaNatti ( 11302-106 ) meM bhI kSetra nApane ke pramANoM kA isI prakAra se kathana kiyA gayA hai / kintu itanA vizeSa hai ki vahA~ 'kiku' nAma adhika hai tathA usakA pramANa do hAtha kA batAyA gayA hai / tatrastha varNana kA krama isa prakAra hai-chaha aMgula kA eka pAda, do pAda kI eka bitasti (vAlizta), do vitasti kA eka hAtha, do hAtha kA eka kika, do kiSku kA eka daMDayuga-dhanuSa, mUsala-nAlI, do hajAra dhanuSa kA eka kosa pIra cAra kosa kA eka yojana hotA hai| isa prakAra anna, vastra, grAvAsa Adi ke parimANa ke bodhaka pramANoM kA varNana karane ke pazcAt aba arthazAstra se sambandhita pramANa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| gaNimapramANa 326. se ki taM gaName? gaNime jaNNaM gaNijjati / taM jahA-ekko dasagaM sataM sahassaM dasasahassAI satasahassaM sasatasahassAI koddii| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [239 [326 pra. bhagavan ! gaNimapramANa kyA hai ? [326 u.] AyuSman ! jo ginA jAe athavA jisake dvArA gaNanA kI jAe, use gaNimapramANa kahate haiM / vaha isa prakAra hai - eka, dasa, sau, hajAra, dasa hajAra, lAkha, dasa lAkha, karor3a ityAdi / 327. eteNaM gaNimappamANeNaM ki paoyaNaM ? eteNaM gaNimappamANeNaM bhitaga-bhiti-bhatta-veyaNa-Aya-vvayanisvisaMsiyANaM davANaM gaNimappamANanivittilakkhaNaM bhavati / se taM gaNime / [327 pra.] bhagavan ! isa gaNimapramANa kA kyA prayojana hai ? [327 u.] aAyuSman ! isa gaNimapramANa se bhatya--naukara, karmacArI grAdi kI vRtti, bhojana, vetana ke Aya-vyaya se sambandhita ( rupayA, paisA Adi ) dravyoM ke pramANa kI niSpatti hotI hai| yaha gaNimapramANa kA svarUpa hai| vivecana...-bhApa, nIla aura nApane se jina vastuoM ke parimANa kA nizcaya nahIM kiyA jA sakatA, unako jAnane ke liye gaNima ( gaNanA ) pramANa kA upayoga hotA hai| jaise grAma ke vRkSa ko aura Ama ke phala ko Ama kahate haiM, vaise hI gaNimapramANa ke dvArA jisa vastu kI gaNanA hotI hai aura jisa sAdhana dvaar| usa vastu kI gaNanA kI jAtI hai, donoM gaNima kahalAte haiM / isa apekSA se gaNisa zabda kI bhI vyutpatti ke do rUpa haiM . karmamAdhana aura karaNasAdhana / 'gaNyate saMkhyAyate yat tat gaNimam' jisakI gaNanA kI jAtI hai, vaha gaNima hai, isa prakAra se karmasAdhana meM gaNima kI vyutpatti kI jAtI hai tava rupayA Adi gaNanIya vastue~ gaNima zabda kI vAcyArtha hotI haiM aura 'gaNyate saMkhyAyaye vastvaneneti gaNimam' jisake dvArA vastu ginI jAtI hai vaha gaNima hai, isa prakAra karaNasAdhana vyutpatti karane para rupayA Adi jisa saMkhyA ke dvArA gine jAte haiM, vaha eka, do, tIna, dasa, sau Adi saMkhyA gaNima zabda kI vAcyArtha hotI hai| isa prakAra se gaNima zabda ko karma aura karaNa sAdhana meM vyutpatti saMbhava hone para bhI sUtra meM gaNima zabda mukhya rUpa se karmasAdhana meM grahaNa kiyA hai aura gaNanIya vastueM jinake dvArA ginI jAtI hai, usake liye eka, dasa, sau, hajAra, dasa hajAra, lAkha, dasa lAkha, karor3a Adi saMkhyA kA saketa kiyA hai| sUtra meM gaNanA ke liye jina krama se saMkhyAoM kA ullekha kiyA hai, ve saba pUrva-pUrva se dasa gunI haiN| isase yaha jJAna ho jAtA hai ki vizva meM Aja to dasamalavapraNAlI pracalita hai, usakA prayoga bhArata meM prAcIna samaya se hotA calA pA rahA thA / prAcIna bhArata isa praNAlI kA prastAvaka rahA aura Arthika kSetra kI upalabdiyoM kA mAnadaMDa yahI praNAlI thii| yahA~ gaNanA ke liye karor3a paryanta kI saMkhyA kA saMketa kiyA hai / isase Age kI saMkhyAoM ke nAma isa prakAra hai- dasa karor3a, agya, dasa arava, kharaba, dasa kharaba, nIla, dasa nIla, zaMkha, dasa Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 [anuyogadvArasUtra zaMkha, padma, dasa padma ityAdi aura yaha sarvagaNanIya saMkhyA gaNanApramANa kA viSaya 194 aMka pramANa hai| jisakA saMketa kAla pramANa ke varNana ke prasaMga meM kiyA jaaegaa| SaTkhaMDAgama, dhavalA TIkA Adi meM gaNanIya saMkhyAoM ke nAmoM kA ullekha isa prakAra kiyA gayA hai eka, dasa, zata, sahasra, dasa sahasra, dasa zatasahasra, koTi, pakoTi, koTippakoTi, nahutta, ninnahutta, akhobhinI, bindu, abbuda, nirabbuda, ahaha, avva, aTaTa, sogandhika uppala, kumuda, puMDarIka, paduma, kathAna, mahAkathAna, asaMkhyeya, paNaTThI, bAdAla, ekaTTI / krama ke anusAra ye sabhI saMkhyAyeM uttara uttara meM dasa gunI haiN|' gaNimapramANa kA prayojana batAne ke prasaMga meM 'bhitaga-bhiti' Adi zabdoM kA prayoga huA hai| inakA artha yaha hai ki prAcInakAla meM bhRtya, karmacArI aura padAti senA Adi ko kucha-na-kucha dhanamudrAyeM bhI dI jAtI thIM / dainika majadUrI nakada do jAtI thii| jisakA saMketa 'veyaNa' zabda se milatA hai| zAsanavyavasthA aura vyApAra-vyavasAya kA prAya-vyaya, hAni-lAbha kA talapaTa mudrAoM ke rUpa meM nirdhArita kiyA jAtA thA / ArthikakSetra ke jo siddhAnta Aja pazcima kI dena mAne jAte haiM, ve saba hamAre deza meM prAcIna samaya se cale A rahe the, aisA 'AyavvayAnambisaMsiyANa' pada se spaSTa hai| pratimAnapramANa 328. se ki ta paDimANe? paDimANe jaNNaM paDimiNijjai / taM jahA-guMjA kAgaNI nipphAvo kammamAsao maMDalamo suvssnno| paMca guMjAo kammamAsano, kAgaNyapekSayA cattAri kAgaNIo kmmmaaso| tiNi niSphAvA kammamAsao, evaM caukko kmmmaaso| bArasa kammamAsayA maMDalao, evaM aDayAlosAe [kAgaNIe] maMDalao / solasa kammamAsayA suvaNNo, evaM causaTThIe [kAgaNIe] suvaNNo / [328 pra.] bhagavan ! pratimAna (pramANa) kyA hai ? [328 u.] AyuSman ! jisake dvArA athavA jisakA pratimAna kiyA jAtA hai, use pratimAna kahate haiM / vaha isa prakAra hai-1 guMjA-rattI, 2 kAkaNI, 3 niSpAva, 4 karmamASaka, 5 maMDalaka, 6 suvarNa / pAMca gaMjAmoM--rattiyoM kA, kAkaNI kI apekSA cAra kAkaNiyoM kA athavA tIna niSpAva kA eka karmamASaka hotA hai / isa prakAra karmamASaka cAra prakAra se niSpanna (catuSka) hotA hai / bAraha karmamASakoM kA eka maMDalaka hotA hai / isI prakAra ar3atAlIsa kAgiyoM ke barAbara eka maMDalaka hotA hai| 1. (ka) dhavalA 5/pra./22 (kha) ti. paNNatti 4/309-311 (ga) tattvArtharAjavArtika 3/35 (gha) trilokasAra 28-51 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa solaha karmamASaka athavA causaTha kAkaNiyoM kA eka svarNa (mohara) hotA hai| 329. eteNaM paDimANappamANeNaM ki paoyaNaM? eteNaM paDimANappamANeNaM suvaNNa-rajata-maNi-mottiya-saMkha-silappavAlAvINaM davANaM paDimANappamANanittilakSaNaM bhavati / se taM paDimANe / se taM vibhAganiSphaNNe / se taM dadhyapamANe / 329 pra.] bhagavan ! isa pratimAnapramANa kA kyA prayojana hai ? (329 u.] aAyuSman ! isa pratimAnapramANa ke dvArA sUvarNa, rajata (cAMdI), maNi, motI, zaMkha, zilA, pravAla (maMgA) Adi dravyoM kA parimANa jAnA jAtA hai| ise hI pratimAnapramANa kahate haiM / yahI vibhAganiSpannapramANa aura dravyapramANa kI vaktavyatA hai / vivecana--sUtra meM pratimAnapramANa evaM usake prayojana ke sAtha dravyapramANa ke varNana kI samApti kA pratipAdana kiyA hai / tolane yogya svarNa Adi ko evaM tolane vAle gaMjA Adi ke mApa ko pratimAna kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jaba pratimAna zabda kI karaNasAdhana meM vyutpatti karate haiM--pratimIyate anena iti pratimAnam taba pratimAna zabda ke vAcya pratimAnaka-vajana karane vAle gujAdi hote hai| kyoMki suvarNa prAdi dravyoM kA vajana guMjAdi se tola kara jAnA jAtA hai 1 jaba 'pratimIyate yattat pratimAnam'-- jisakA pratimAna-bajana kiyA jAye, vaha pratimAna, isa prakAra karmasAdhana vyutpatti kI jAtI hai taba suvarNa Adi dravya pratimAna kahalAte haiN| karaNasAdhana aura karmasAdhana donoM prakAra kI vyutpattiyoM ke anusAra guMjA Adi aura suvarNa Adi pratimAnaka evaM pratimeya donoM ko pratimAna kahA hai, phira bhI yahA~ mukhya rUpa se pratimAna zabda kA karmasAdhana rUpa vyutpattimUlaka artha liyA gayA hai / isIliye una-una suvarNa Adi ko taulane ke liye guMjA Adi rUpa bAMToM kA ullekha kiyA hai / tarAjU ke palar3e meM rakhakara suvarNa Adi ko tole jAne se yaha jijJAsA ho sakatI hai ki unmAna evaM pratimAna pramANa ke prAzaya meM koI antara nahIM hai / kyoMki cAhe tarAjU se zakkara, mizrI prAdi ko tolA jAye yA suvarNa Adi tolA jAye, tarAja ke upayoga aura tolane kI kriyA donoM meM eka jaisI hai| phira donoM kA pRthak-pRthaka nirdeza karane kA kyA kAraNa hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki loka-vyavahAra meM zakkara Adi mana, sera, chaTAMka Adi ke dvArA taule jAte haiN| unakI tola ke liye tolA, mAzA, rattI prayoga meM nahIM pAte haiM, jabaki sArabhUta dhana ke rUpa meM mAne gaye svarNa, cAMdI, maNi-mANaka Adi ko tolane ke liye tolA, mAzA Adi kA upayoga kiyA jAtA hai| yadi sonA sera se bhI tolA jAye to usa sone ko assI tolA hai, aisA kaheMge / dUsarI bAta yaha hai ki vastu ke mUlya ke kAraNa bhI unake mAna ke liye alaga-alaga mAnaka nirdhArita kiye jAte haiM / isaliye unmAna aura pratimAna ke mUla artha meM aMtara nahIM hai, lekina unake dvArA mApe-tole jAne vAle padArthoM ke mUlya meM antara hai| isI kAraNa unmAna aura pratimAna kA pathaka-pRthaka nirdeza kiyA hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] [anuyogadvArasUtra sUtra meM karmamASaka se pUrva ke guMjA Adi ke vajana ko nahIM batAyA hai| unakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- guMjA, rattI, ghoMgacI maura caNoTI ye cAroM samAnArthaka nAma haiN| muMjA eka latA kA phala hai / isakA prAdhA bhAga kAlA aura AdhA bhAga lAla raMga kA hotA hai / isake bhAra ke liye pUrva meM kahA jA cukA hai / savA guMjAphala (rattI) kI eka kAkaNI hotI hai| tribhAganyUna do guMjA arthAt paune do guMjA kA eka niSpAva hotA hai / isake bAda ke karmamASaka Adi kA pramANa sUtra meM ullikhita hai| karmamASaka, maMDalaka aura suvarNa ke bhArapramANa kA vivaraNa bhinna-bhinna rIti se batAne kA kAraNa yaha hai ki vaktA aura zrotA, ketA aura vikretA ko apane abhISTa pramANa meM suvarNa Adi lenedene meM ekarUpatA rhe| jaise jo vyakti sau kI saMkhyA ko na jAnatA ho, mAtra bIsa taka kI ginanA jAnatA ho, use saMtuSTa aura Azvasta karane ke liye bIsa-bIsa ko pAMca bAra alaga-alaga ginakara samajhAyA karmamASaka Adi kA alaga-alaga rUpa se pramANa batAne kA bhI yahI prAzaya hai| kathanabheda ke sivAya artha meM koI antara nahIM hai| suvarNa, cAMdI ko to sabhI jAnate haiM / zAstroM meM ratnoM ke nAma isa prakAra batalAye haiM 1 karketanaratna, 2 vajraratna, 3 vaiDUrya ratna, 4 lohitAkSaratna, 5 masAragallaratna, 6 haMsagarbharasna, 7 pulakaratna, 8 saugandhikaratna, 9 jyotiratta, 10 aJjanarala, 11 aMjanapulakaratna, 12 rajataratna, 13 jAtarUparatna, 14 aMkarala, 15 sphaTikaratna, 16 riSTaratna / se taM vibhAganipphaNe' pada dvArA sUcita kiyA hai ki mAna se lekara pratimAna taka vibhAganiSpanna dravyapramANa ke pAMca bheda haiM aura unakA varNana uparyukta prakAra se jAnanA cAhiye tathA 'se taM davvappamANe' yaha pada dravyapramANa ke varNana kA upasaMhArabodhaka hai ki pradezaniSpanna aura vibhAganiSpanna ke bhedoM kA varNana karane ke sAtha dravyapramANa samagrarUpeNa nirUpita ho gyaa| aba kramaprApta pramANa ke dUsare bheda kSetrapramANa kI prarUpaNA karate haiN| kSetrapramANaprarUpaNa 330. se ki taM khettappamANe? khetappamANe duvihe paNNatte / taM jahA-padesaniSphaNNe ya 1 vibhAgaNipphaNNe ya 2 / [330 pra.] bhagavan ! kSetrapramANa kA kyA svarUpa hai ? [330 u.] AyuSman ! kSetrapramANa do prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai ! vaha isa prakAra--- 1 pradeza niSpanna aura 2 vibhAganiSpanna / vivecana--dravyapramANa ke mukhya bhedoM kI taraha isa kSetrapramANa ke bhI do bheda haiM aura una bhedoM ke nAma bhI vahI haiM jo dravyapramANa ke bhedoM ke haiN| svaguNoM kI apekSA prameya hone se dravya kA nirUpaNa dravyapramANa ke dvArA kiyA jAtA hai| kintu kSetrapramANa ke dvArA punaH usI dravya kA varNana isaliye kiyA jAtA hai ki kSetra eka, do, tIna, Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [243 saMkhyAta, asaMkhyAta prAdi rUpa apane nivibhAga bhAgAtmaka aMzoM-pradezoM se niSpanna hai| pradezoM se niSpanna honA hI isakA nijasvarUpa hai aura isI rUpa se yaha jAnA jAtA hai| ataeva pradezoM se niSpanna hone vAle pramANa kA nAma pradezaniSpanna hai tathA vibhAga-bhaMga-vikalpa se niSpanna hone vAle arthAt svagata pradezoM ko chor3akara dUsare viziSTa bhAga, bhaMga yA vikalpa dvArA niSpanna hone vAle ko vibhAganiSpanna kahate haiN| ukta donoM prakAra ke kSetrapramANoM kA vizeSa varNana isa prakAra hai-- pradezaniSpannakSetrapramANa 331. se ki taM padesaNipphaNNe ? padesaNipphaNNe egapadesogADhe dupadesogADhe jAva saMkhejjapadesogA asNkhijjpdesogaa| se taM pesnnipphnnnne| [331 pra.] bhagavan ! pradezaniSpannakSetrapramANa kA svarUpa kyA hai ? [331 u.] AyuSman ! eka pradezAvagADha, do pradezAvagADha yAvat saMkhyAta pradezAvagADha, asaMkhyAta pradezAvagADha kSetrarUpa pramANa ko pradezaniSpanna kSetrapramANa kahate haiN| vivecana--sUtra meM kSetrapramANa ke prathama bheda pradezaniSpanna kSetrapramANa kA svarUpa batalAyA hai / kSetra kA avibhAgI aMza (jisakA vibhAga na kiyA jA sake aura na ho sake aise) bhAga ko pradeza kahate haiM / aise pradeza se jo kSetrapramANa niSpanna ho, vaha pradezaniSpanna kSetrapramANa kahalAtA hai / yahA~ kSetra zabda.grAkAza ke artha meM prayukta hayA hai| prAkAza ke do bheda haiM--lokAkAza aura alokAkAza / dharmAstikAya Adi SaDa dravya jitane aAkAza rUpa kSetra meM avagADha hokara sthita haiM, use lokAkAza aura isake atirikta kore AkAza ko alokAkAza kahate haiN| yadyapi alokAkAza meM AkAzAstikAya dravya kA sadbhAva hai, phira bhI use alokAkAza isaliye kahate haiM ki loka aura aloka ke niyAmaka dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravya vahA~ nahIM haiN| inakA sadbhAva aura asadbhAva hI AkAza ke lokAkAza, alokAkAza vibhAga kA kAraNa hai| pradezaniSpanna kSetrapramANa ekapradezAvagAThAdi rUpa hai| kyoMki vaha eka pradezAdi avagADharUpa kSetra eka prAdi kSetrapradezoM se niSpanna huA hai aura ye ekAdi pradeza apane nijasvarUpa se hI pratIti meM Ate haiM, ataeva inameM pramANatA jAnanA caahiye| isakA tAtparya yaha hai ki kSetra svapradezoM kI apekSA jaba svasvarUpa se jAnA jAtA hai taba 'pramIyate yat tat pramANam'--jo jAnA jAye vaha pramANa hai, isa prakAra ke karmasAdhana rUpa pramANa zabda kI vAcyatA se vaha ekAdi pradeza rUpa kSetra pramANa hotA hai, parantu jaba 'pramIyate'nena yattat pramANam' isa prakAra pramANa zabda kI vyutpatti karaNasAdhana meM kI jAtI hai taba kSetra svayaM pramANa rUpa na hokara eka pradezAdi usakA svarUpa pramANa hotA hai| yadyapi AkAza rUpa kSetra to eka pradeza se lekara ananta pradezAtmaka hai| lekina sUtra meM 'egapadesogADhe, dUpadesogADhe jAva saMkhejjapadesogADhe asaMkhijjapadesogADhe' pada dene kA kAraNa yaha hai ki Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244] [anuyogadvArasUtra yahA~ lokAkAza rUpa kSetra ko grahaNa kiyA hai aura lokAkAza ke asaMkhyAta hI pradeza hote haiM aura unhI meM jIva, pudgala Adi dravya avagADha hote haiN| dravya kI apekSA AkAza eka hai aura usameM pradezoM kI kalpanA kA AdhAra hai pudgaladravya / pudgaladravya ke do rUpa haiM--paramANu aura skandha / paramANu aura skandha kA svarUpa pahale batAyA jA cukA hai| eka paramANu jitane kSetra ko avagADha karake rahatA hai, utane kSetra ko eka pradeza kahate haiM / AkAza kA svabhAva avagAhanA dene ke kAraNa usake eka pradeza meM paramANu se lekara ananta paramANuoM ke piMDa rUpa skandha kA bhI avagAha ho sakatA hai / isI bAta kI ora saMketa karane ke liye sUtra meM ekapradezAvagADha se lekara asaMkhyAtapradezAvagADha taka pada diye haiN| yahI pradezaniSpannakSetrapramANa hai| aba vibhAganiSpannakSetrapramANa kA vicAra karate haiM vibhAganiSpannakSetrapramANa 332. se ki taM vibhAgaNiphaNNe ? vibhAgaNiphaNNe aMgula vihatthi rayaNI kuccho ghaNu gAuyaM ca boddhavvaM / __ joyaNaseDhI payaraM logamaloge vi ya taheva // 95 // [332 pra.] bhagavan ! vibhAganiSpannakSetrapramANa kA kyA svarUpa hai ? 6332 u.] AyuSman ! aMgula, vitasti (beMta, bAlizta), ratti (hAtha) kukSi, dhanuSa, gAU (gavyUti), yojana, zreNi, pratara, loka aura aloka ko vibhAganiSpannakSetrapramANa jAnanA cAhiye / 95 vivecana--sUtra meM vibhAganiSpannakSetrapramANa kA varNana kiyA hai| isakA pRthak rUpa se nirUpaNa karane kA kAraNa yaha hai ki kSetra yadyapi svagata pradezoM kI apekSA pradezaniSpanna hI hai, parantu jaba svarUpa se usakA varNana na kiyA jAkara sugama bodha ke liye una pradezoM kA kathana aMgula aAdi vibhAgoM ke dvArA kiyA jAtA hai, taba use vibhAganiSpanna kSetrapramANa kahate haiM / arthAt kSetraniSpannatA se isa vibhAganiSpannatA meM yaha antara hai ki kSetraniSpannatA meM kSetra apane pradezoM dvArA jAnA jAtA hai, lekina vibhAganiSpannatA meM usI kSetra ko vividha aMgula, vitarita Adi se jAnate haiN| yaha aMtara pramANa zabda kI karaNasAdhana rUpa vyutpatti ko apekSA se jAnanA cAhiye / vibhAganiSpanna kI prAdya ikAI aMgula hai / ataeva aba aMgula kA vistAra se vivecana karate haiN| aMgulasvarUpanirUpaNa 333. se ki taM aMgule ? aMgule tivihe paNNatte / taM jahA-AyaMgule 1 ussehaMgule 2 pamANaMgule 3 / [333 pra.] bhagavan ! aMgula kA kyA svarUpa hai ? Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [245 [333 u.] AyuSman ! aMgula tIna prakAra kA hai, yathA-1. prAtmAMgula, 2. utsedhAMgula aura 3. pramANAMgula / vivecana---aMgula ke mukhya tIna prakAra haiM / aba krama se unakA vistRta varNana kiyA jA rahA hai| AtmAMgula 334. se kiM taM prAyaMgule ? AyaMgule je NaM jayA maNussA bhavaMti tesi gaM tayA apaNo aMguleNaM duvAlasa aMgulAI muhaM, navamuhAI purise pamANajutte bhavati, doNie purise mANajutte bhavati, addhabhAraM tulamANe purise ummANajutte bhavati / mANummANa-pamANe jutA lakkhaNa-baMjaNa-guhi uvveyaa| uttamakulappasUyA uttamapurisA muNeyacvA // 96 / / hoMti puNa ahiyapurisA aTThasataM aMgulANa udhiddhaa| chaNNauti ahamapurisA cauruttara majjhimillA u // 97 // hoNA vA ahiyA vA je khala sara-satta sAraparihINA / te uttamapurisANaM avasA pesattaNamurveti // 98 // [334 pra.] bhagavan ! AtmAgula kise kahate haiM ? [334 u.] jisa kAla meM jo manuSya hote haiM (usa kAla kI apekSA) unake aMgula ko AtmAMgula kahate haiN| unake apane-apane aMgula se bAraha aMgula kA eka mukha hotA hai| nau mukha pramANa vAlA (arthAt eka sau pATha prAtmAMgula kI UMcAI vAlA) puruSa pramANayukta mAnA jAtA hai, droNika puruSa mAnayukta mAnA jAtA hai aura ardhabhArapramANa taula vAlA puruSa unmAnayukta hotA hai| jo pUruSa mAna-unmAna aura pramANa se saMpanna hote haiM tathA (zaMkha Adi zArIrika zabha) lakSaNoM evaM (tila masA Adi) vyaMjanoM se aura (udAratA, karuNA Adi) mAnavIya guNoM se yukta hote haiM evaM (ugra, bhoga Adi) uttama kuloM meM utpanna hote haiM, aise (cakravartI grAdi) puruSoM ko uttama puruSa samajhanA cAhite / 96 ye uttama puruSa apane aMgula se eka sau pATha aMgula pramANa UMce hote haiN| adhama puruSa chiyAnavai aMgula aura madhyama puruSa eka sau cAra aMgula UMce hote haiM / 67 ye hIna (chiyAnavai aMgula kI UMcAI vAle) athavA usase adhika UMcAI vAle (madhyama puruSa) janopAdeya evaM prazaMsanIya svara se, sattva se-Atmika-mAnasika zakti se tathA sAra se arthAt zArIrika kSamatA, sahanazIlatA, puruSArtha Adi se hIna aura uttama puruSoM ke dAsa hote haiM / 98 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246] anuyogadvAramUva __335. eteNaM aMgulapamANeNaM cha aMgulAI pAdo, do pAyA vihatthI, do vihatthopro rayaNI, do rayaNIo kucchI, do kucchIno daMDaM dhaNa juge nAliyA akkha-musale, do dhaNusahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAiM joyaNaM / [335] isa AtmAMgula se chaha aMgula kA eka pAda hotA hai / do pAda kI eka vitasti, do vitasti kI eka ratti aura do ratni kI eka kukSi hotI hai| do kukSi kA eka daMDa, dhanuSa, yuga, nAlikA akSa aura mUsala jAnanA cAhiye / do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai / vivecana-ina do sUtroM meM aMgula ke tIna prakAroM meM se prathama prAtmAMgula ke svarUpa Adi kA varNana kiyA hai| aAtmAMgula meM 'yAtmA' zabda 'sva' artha kA sUcaka hai / ataeva apanA jo aMgula use AtmAMgula kahate haiM / yaha kAlAdi ke bheda se anavasthita pramANa vAlA hai / isakA kAraNa yaha hai ki utsapiNI aura avapiNI kAla ke bheda se manuSyoM ke zarIra kI UMcAI Adi bar3hatI-ghaTatI rahatI hai / ataeva jisa kAla meM jo puruSa hote haiM, usa kAla meM unakA aMgula AtmAgula kahalAtA hai / isI apekSA se aAtmAMgula ko aniyata pramANa vAlA kahA hai| ___ prAtmAMgula se nApane para bAraha aMgula kA jitanA pramANa ho usakI 'mukha' yaha saMjJA hai / aise nau mukhoM arthAt eka sau ATha aMgula UMcAI vAlA puruSa pramANapuruSa kahalAtA hai| dUsare prakAra se bhI pramANayukta puruSa kI parIkSA karane ke kucha niyama batAye haiM-eka bar3I jalakuMDikA ko jala se paripUrNa bharakara usameM kisI puruSa ko baiThAne para jaba droNapramANa jala usase chalaka kara bAhara nikala jAye to vaha puruSa mAnayukta mAnA jAtA hai aura usa puruSa kI droNikapuruSa yaha saMjJA hotI hai| athavA droNaparimANa nyUna jala se kuMDikA meM puruSa ke praveza karane para yadi vaha kaMDikA pUrNa rUpa se kinAroM taka bhara jAtI hai to aisA puruSa bhI mAnayukta mAnA jAtA hai| tIsarI parIkSA yaha hai ki tarAja se taulane para jo puruSa ardhabhArapramANa vajanavAlA ho, vaha puruSa unmAna se pramANayukta mAnA jAtA hai / aise puruSa loka meM uttama mAne jAte haiN| ye uttama puruSa pramANa, mAna aura unmAna se saMpanna hone ke sAtha hI zarIra meM pAye jAne vAle svastika, zrIvatsa grAdi zubha lakSaNoM tathA tila, masA prAdi vyaMjanoM se yukta hote haiN| inakA janma lokamAnya kuloM meM hotA hai| ve uccagotrakarma ke vipAkodaya ke kAraNa loka meM Adara-samAna ke pAtra mAne jAte haiM, prAjJA, aizvarya, saMpatti se saMpanna-samRddha hote haiM / uparyukta mApa-taula se hIna puruSoM kI gaNanA madhyama athavA jaghanya puruSoM meM kI jAtI hai / sUtrokta uttama puruSa ke mAnadaMDa ko hama pratyakSa bhI dekhate haiM / senA aura senA ke adhikAriyoM kA cayana karate samaya vyakti ko UMcAI, zArIrika kSamatA, sAhasa aAdi kI parIkSA karane para nirdhArita mAna meM uttIrNa vyakti kA cayana kara liyA jAtA hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [247 isa prakAra se AtmAMgula kI vyAkhyA karane ke pazcAt usakA upayoga kahA~ aura kisa ke nApane meM kiyA jAtA hai, ise spaSTa karate haiM / AtmAMgula kA prayojana 336. eeNaM pAyaMgulappamANeNaM kiM paoyaNaM? eteNaM AyaMgulappamANe je NaM jayA maNussA bhavaMti tesi NaM tayA appaNo aMguleNaM agaDa-dahanadI-talAga-vAvo-puriNi-dohiyA-gujAliyAo sarA sarapaMtiyAo sarasarapaMtiyAo bilapaMtiyAo ArAmujjANa-kANaNa-vaNa-vaNasaMDa-vaNarAIo devakula-sabhA-pavA-thUbha-khAiya-parihAo pAgAraaTTAlaga-cariya-dAra-gopura-toraNa-pAsAda-ghara-saraNa-leNa-AvaNa-siMghADaga-tiya-caukka-caccara- caumuhamahApaha-pahA sagaDa-raha-jANa-jugga-gilli-thilli-sIya-saMdamANiya-lohI-lohakaDAha-kaDucchya-AsaNa. sataNa-khama-bhaMDa-mattovagaraNamAdINi ajjakAligAiM ca joyaNAI mavijjati / [336 pra.] bhagavan ! isa AtmAMgulapramANa kA kyA prayojana hai ? [336 u.] AyuSman ! isa AtmAMgulapramANa se kuyA, taDAga (tAlAba), draha (jalAzaya), vApI (catuSkoNa bAlI bAvar3I), puSkariNI (kamalayukta jalAzaya), dIpikA (lambI-caur3I bAvar3I), gujAlikA (vakrAkAra bAvar3I), sara (apane-Apa banA jalAzaya---jhIla), sarapaMkti (zreNI--paMkti rUpa meM sthita jalAzaya), sara-sarapaMkti (nAliyoM dvArA saMvandhita jalAzayoM kI paMkti), vilapaMkti (choTe mukha vAle kUpoM kI paMkti----kuMDiyAM), pArAma (bagIcA), udyAna (aneka prakAra ke puSpa-phaloM vAle vRkSoM se yukta bAga), kAnana (aneka vRkSoM se yukta nagara kA nikaTavartI pradeza), vana (jisameM eka hI jAti ke vRkSa hoM), vanakhaMDa (jisameM aneka jAti ke uttama vRkSa hoM), vanarAji (jisameM eka yA aneka jAti ke vRkSoM kI zreNiyAM hoM), devakula (yakSAyatana prAdi), sabhA, prapA (pyAU), stUpa, khAtikA (khAI), parikhA (nIce saMkar3I aura Upara vistIrNa khAI), prAkAra (parakoTA), aTTAlaka (parakoTe para banA Azraya-vizeSa--aTArI), carikA(khAI aura prAkAra ke bIca banA ATha hAtha caur3A mArga), dvAra, gopura (nagara meM praveza karane kA mukhya dvAra), toraNa, prAsAda (rAjabhavana), ghara (sAmAnya janoM ke nivAsa sthAna), zaraNa (ghAsa-phasa se banI jhopaDI), layana (parvata meM banAyA gayA nivAsasthAna), ApaNa (vAjAra), zrRgATaka (siMghAr3e ke AkAra kA trikoNa mArga), trika (tirAhA), catuSka (caurAhA), catvara (caugAna, cauka, maidAna), caturmukha (cAra dvAra vAlA devAlaya Adi), mahApatha (rAjamArga), patha (galiyAM), zakaTa (gAr3I, bailagAr3I), ratha, yAna (sAdhAraNa gAr3I), yugya (DolI-pAlakhI),,gilli (hAthI para rakhane kA haudA), thilli (yAna-vizeSa, bahalI), zivikA (pAlakhI), syaMdamAnikA (ikkA), lohI (lohe kI choTI kar3AhI), lohakaTAha (lohe kI bar3I kar3AhI--kar3AhA), kuDachI (camacA), grAsana (baiThane ke pATa Adi), zAyana(zayyA), stambha, bhAMDa (pAtra prAdi) miTTI, kAMse Adi se bane bhAjana gRhopayogI vartana, upakaraNa Adi vastuoM evaM yojana Adi kA mApa kiyA jAtA hai| vivecana--sUtrokta bhavanAdi kA nirmANa manuSya apane samaya ko dhyAna meM rakhakara karate haiN| isIliye satra meM manuSyoM dvArA banAI gaI evaM prazAzvata bastuoM kI lambAI caur3AI-UMcAI prAdi kA mApa AtmAMgula se kiye jAne kA ullekha kiyA gayA hai / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248] [anuyogadvArasUtra 'ajjakAligAI' arthAt Aja-kala zabda vartamAna kA bodhaka hai| arthAt jisa kAla meM jitanI UMcAI, caur3AI Adi bAle manuSya hoM, unakI apekSA hI AtmAMgula kA pramANa nirdhArita hotA hai| prAtmAMgula kA prayojana batalAne ke anantara aba usake avAntara bhedoM kA nirdeza karate haiM / prAtmAMgula ke bheda 337. se samAsao tivihe paNNatte / taM jahA--sUtiaMgule 1 payaraMgule 2 ghaNaMgule 3 / aMgulAyatA egapade siyA seDhI sUiaMgule 1 sUyI sUyIe guNiyA payaraMgule 2 payaraM sUIe guNitaM ghaNaMgule 3 / [337] AtmAMgula sAmAnya se tIna prakAra kA hai- 1. sUcyaMgula, 2. pratarAMgula, 3. dhanAMgula / 1. eka aMgula lambI aura eka pradeza caur3I AkAza-pradezoM kI zreNi-paMkti kA nAma sUcyaMgula hai| 2. sUcyaMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para pratarAMgula banatA hai / 3. pratarAMgula ko sUcyaMgula se guNita karane para ghanAMgula hotA hai / vivecana-sUtra meM prAtmAMgula ke bhedatrika kA varNana kiyA hai| sucyaMgula kI niSpannatA meM zreNI zabda pAyA hai| isa zabda ke aneka artha hote haiM / yahA~ kSetrapramANa ke nirUpaNa kA prasaMga hone se zreNi zabda kA artha 'grAkAzapradezoM kI paMkti' grahaNa kiyA gayA hai| zAstra meM zreNi ke sAta prakAra kahe gaye haiM-1. RjuaAyatA, 2. ekatovakrA, 3. dvitovakrA, 4. ekataHkhahA, 5. dvitaHkhahA, 6. cakavAlA, 7. ardhckrvaalaa|' ina sAta bhedoM meM se prastuta meM RjupAyatA zreNi prayojanIya hai| ataeva sUcyaMgula kA artha yaha huA ki sUcI-sUI ke AkAra meM dIrghatA ko apekSA eka aMgula laMbI tathA bAhalya kI apekSA eka pradeza RjuaAyatA prAkAzapradezoM kI paMkti sUcyaMgula kahalAtI hai| yadyapi siddhAnta kI dRSTi se sUjyaMgulapramANa AkAza meM asaMkhya pradeza hote haiM, lekina kalpanA se inakA pramANa tIna mAna liyA jAe aura ina tIna pradezoM ko samAna paMkti meM 000 isa prakAra sthApita kiyA jAe to isakA AkAra sUI ke samAna eka aMgula lambA hone se ise sUcyaMgula kahate haiN| - pratarAMgula--pratara varga ko kahate haiM aura kisI rAzi ko do bAra likhakara paraspara guNA karane para jo pramANa Ae vaha varga hai / jaise do kI saMkhyA ko do bAra likhakara unakA paraspara guNA karane para 2 x 2 =4 hue / yaha cAra kI saMkhyA do kI vargarAzi huii| isIliye sUtra meM pratarAMgula 1. ThANAMga pada 7 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [249 kA lakSaNa batAyA hai.---'sUyI sUyIe guNiyA patharaMgule' arthAt sUcyaMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para jo pramANa ho vaha pratarAMgula hai / yadyapi yaha pratarAMgula bhI asaMkhyAta pradezAtmaka hotA hai, lekina asatkalpanA se pUrva meM sUcyaMgula ke rUpa meM sthApita tIna pradezoM ko tIna pradezoM se guNA karane para jo nau pradeza hue, una nau pradezoM ko pratarAMgula ke rUpa meM jAnanA cAhiye / asatkalpanA se isako sthApanA kA prArUpa isa prakAra hogA- :: sUcyaMgula aura pratarAMgula meM yaha aMtara hai ki sUcyaMgula meM dIrghatA to hotI hai kintu bAhalyaviSkaMbha eka pradezAtmaka hI hotA hai aura pratarAMgula meM dIrghatA evaM viSkambha-caur3AI samAna hotI hai| ghanAMgula-gaNitazAstra ke niyamAnusAra tIna saMkhyAoM kA paraspara guNA karane ko ghana kahate haiM / aisA karane se usa vastu kI dIrghatA-lambAI, viSkamma---caur3AI aura piMDatva-moTAI kA jJAna hotA hai / ghanAMmula ke dvArA yahI kArya niSpanna kiyA jAtA hai| isIliye sUtra meM ghanAMgula kA lakSaNa batAyA hai ki pratarAMnula ko sUcyaM gula se guNA karane para ghanAMgula niSpanna hotA hai-'payaraM sUIe guNitaM vaNaMgule / ' prakArAntara se isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai-sUcyaMgula kI rAzi kA paraspara tIna bAra guNA karane para prApta rAzi-guNanaphala ghanAMgula hai| yadyapi yaha ghanAMgula bhI asaMkhyAta pradezAtmaka hotA hai, lekina asatkalpanA ho use yoM samajhanA cAhiye ki pUrva meM batAye gaye nau pradezAtmaka pratarAMgula meM sUcyaMgula sUcaka tIna kA guNA karane para prApta sattAIsa saMkhyA dhanAMgula kI bodhaka hai| inakI sthApanA pUrvokta navapradezAtmaka pratara ke nIce aura Upara nau-nau pradezoM ko dekara karanI caahiye| yaha sthApanA pAyAma-viSkambha-piMu (lambAI-caur3AI-moTAI) kI odhaka hai aura ina sabameM tulyatA hotI hai| ukta kathana kA sArAMza yaha huA ki sUcyaMgula dvArA vastu ko dIrghatA, pratarAMgula dvArA dIrghatA aura viSkaMbha evaM ghanAMgula dvArA dIrghatA, viSkaMbha aura piMDa ko jAnA jAtA hai| aMgulatrika kA alpabahutva 338. etesi NaM bhaMte ! sUtiaMgula-payaraMgula-ghaNaMgulANa ya katare katarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA ? savvatthove sUtiaMgule, pataraMgule asaMkhejjaguNe, ghaNaMgule asaMkhejjaguNe / se taM AyaMgule / [338 pra.] bhagavan ! ina sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM se kauna kisase alpa, kauna kisase adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [338 u.] AyuSman ! inameM sUcyaM gula sabase alpa hai, usase pratarAMgula asaMkhyAtaguNA hai aura usase ghanAMgula asaMkhyAtaguNA hai / 000 000 000 000000000 000000000 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250] [anuyogadvArasUtra isa prakAra AtmAMgula kA svarUpa jAnanA caahie| vivecana--sUcyaMgula Adi aMgulatrika kA alpavahattva unake svarUpa se spaSTa hai| kyoMki sUcyaMgula meM kevala dIrghatA hI hotI hai, ataeva vaha apane uttaravartI do aMguloM kI apekSA alpa parimANa vAlA hai| pratarAMgula meM dIrghatA ke sAtha viSkaMbha bhI hone se sUcyaMgula kI apekSA usakA asaMkhyAta guNAdhika pradezaparimANa honA svAbhAvika hai / ghanAMgula meM lambAI aura caur3AI ke sAtha moTAI kA bhI samAveza hone se usameM pratarAMgula se asaMkhyAtaguNAdhikatA spaSTa hai / isI kAraNa sUcyaMgUla Adi aMgUlanika meM pUrva kI apekSA uttara aMgUla ko asaMkhyAta-asaMkhyAta guNA adhika kahA hai / 'se taM prAyaMgale' pada pAtmAMgula ke varNana kI samApti kA sUcaka hai / utsedhAMgula 339. se ki taM ussehaMgule ? ussehaMgule aNegavihe paNNatte / taM jahA paramANU tasareNa rahareNU aggayaM ca vAlassa / likkhA jUyA ya javo aTTaguNavivaDDiyA kamaso // 99 // [339 pra.] bhagavan ! utsedhAMgula kA kyA svarUpa hai ? [339 u.] AyuSman ! utsedhAMgula aneka prakAra kA kahA gayA hai / vaha isa prakAra paramANu, sareNu, rathareNu, bAlAgra (bAla kA agra bhAga), likSA (lIkha), yUkA (jaM) aura yava (jau) ye sabhI kramaza: uttarottara pATha guNe jAnanA cAhie / 59 vivecana--prastuta sUtra meM utsedhAMmula kA svarUpa batAyA hai| utsedha kahate haiM bar3hane ko| ataeva jo ananta sUkSma paramANu, sareNu........ityAdi ke krama se bar3hatA hai, vaha utsedhAMgula kahalAtA hai / athavA nArakAdi caturgati ke jIvoM ke zarIra kI uccatA-UMcAI kA nirdhAraNa karane ke liye jisa aMgula kA upayoga kiyA jAtA hai, use utsedhAMgula kahate haiN| utseghAMgula to eka hai kintu usakI aneka prakAratA paramANu, basareNu Adi kI vividhatA kI apekSA se jAnanA caahie| kintu paramANa, sareNu yAdi svayaM utsedhAMgula nahIM haiN| unase niSpanna hone vAlA aMgula utseghAMgula kahalAtA hai / utsedhAMgula kI niSpatti kI prAdya ikAI paramANu hai, ata: aba paramANu Adi ke krama se utsedhAMgula kA savistAra varNana karate haiN| paramANunirUpaNa 340. se ki taM paramANU ? paramANU duvihe paNNatte / taM jahA-suhume ya 1 vAvahArie ya 2 / [340 pra.] bhagavan ! paramANu kyA hai ? Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [251 [340 u.] AyuSman ! paramANu do prakAra kA kahA hai, yathA-1 sUkSma paramANu aura 2 vyavahAra paramANu / 341. tattha NaM je se suhune se Thappe / [341] inameM se sUkSma paramANu sthApanIya hai arthAt yahA~ vaha adhikRta nahIM hai| 342. se ki taM bAvahArie ? vAvahArie aNaMtANaM suhumaparamANupoggalANaM samudayasamitisamAgameNaM se ege vAvahArie paramANupoggale nippajjati / [342 pra.] bhagavan ! vyavahAra paramANu kise kahate haiM ? [342 u.] AyuSman ! anantAnaMta sUkSma paramANu groM ke samudAya-samAgama (ekIbhAva rUpa milana) saM eka vyAvahArika paramANu niSpanna hotA hai / vivecana--sUtra meM utsedhAMgula ko prAdya ikAI paramANu kA svarUpa batalAyA hai / parama+aNu = paramANu, arthAt saba dravyoM meM jisakI apekSA anya koI aNuttara (adhika choTA) na ho, jisameM caramatama aNutva ho yA jisakA punaH vibhAga na ho sake, aise avibhAgI aMza ko paramANu kahate haiN| paramANu sAmAnyatayA pudgaladravya kI avibhAgI paryAya hai, kintu kahIM-kahIM anya dravyoM ke bhI sUkSmatama buddhikalpita bhAga ko paramANu kahA jAtA hai| isa dRSTi se paramANu ke cAra prakAra haiM-1 dravyaparamANu, 2 kSetraparamANu, 3 kAlaparamANu, 4 bhAvaparamANu / paramANu se jo brAzaya grahaNa kiyA jAtA hai, usake lie karma sAhitya meM avibhAgapraticcheda zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / paramANu, pudgaladravya kI paryAya hone se rUpI-mUrta hai| usameM paudgalika guNa-varNa, gaMdha, rasa aura sparza pAye jAte haiM / tathApi apanI sUkSmatA ke kAraNa vaha sAmAnya jJAniyoM dvArA indriyagrAhya nahIM hai-dRSTigocara nahIM hotA hai / lekina pAramArthika pratyakSa vAle kevalajJAnI aura kSAyopazamika jJAnI (parama avadhijJAnI) use jAnate-dekhate haiN| sAmAnyatayA to eka prAkAzapradeza meM eka paramANu rahatA hai. lekina isake sAtha hI paramANu meM sUkSma pariNAma va avagAhana rUpa aisI vilakSaNa zakti rahI huI hai ki jisa prakAzapradeza ko eka paramANu ne vyApta kara liyA hai, usI AkAzapradeza meM dUsarA paramANu bhI pUrNa svatantratA ke sAtha raha sakatA hai| itanA hI nahIM, usI prAkAzapradeza meM sUkSma rUpa se pariNata anantapradezI skandha bhI raha sakatA hai / jaise eka kamare meM eka dIpaka kA prakAza paryApta hai, kintu usameM anya saikar3oM dIpakoM kA prakAza bhI samA jAtA hai| isI prakAra usa eka dIpaka ke athavA saikar3oM dIpakoM ke prakAza ko eka ladhu vartana se AcchAdita kara diyA jAe to usI meM vaha prakAza simaTa jAtA hai| isase spaSTa hai ki una prakAzaparamANuoM kI taraha pudgala meM saMkoca-vistAra Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252] [atuyonadvArasUtra rUpa meM pariNata hone kI zakti hai, ataeva paramANu yA paramANunoM kA piMDa-skandha jisa sthAna meM avasthita hotA hai, usI sthAna meM anya paramANu aura skandha bhI raha sakate haiM / Adhunika vijJAna kI dRSTi se bhI paramANu kI sUkSmatA kA kucha anumAna laga sakatA hai / pacAsa zaMkha paramANuoM kA bhAra DhAI tole ke lagabhaga aura vyAsa eka iMca kA dasa karor3avAM bhAga hotA hai| dhUla ke eka laghutama kaNa meM dasa padma se bhI adhika paramANu hote haiM / sigareTa ko lapeTane ke patale kAgaja kI moTAI meM eka se eka ko saTAkara rakhane para eka lAkha paramANu A jaayeNge| sor3AvATara ko gilAsa meM DAlane para usameM jo nanhIM-nanhIM baMda utpanna hotI haiM, unameM se eka bUMda ke paramANuoM kI gaNanA karane ke liye tIna araba vyaktiyoM ko baiThA deM aura ve nirantara vinA khAye, pIye aura soye pratiminaTa yadi tIna sau kI gati se parigaNanA kareM to usa bUda ke paramANuoM kI samasta saMkhyA ko ginane meM cAra mAha kA samaya laga jaayegaa| bArIka keza ko ukhAr3ate samaya usakI jar3a para jo rakta kI sUkSma vRMda lagI rahegI, use aNuvIkSaNa yaMtra ke mAdhyama se itanA bar3A rUpa diyA jA sakatA hai ki vaha bUMda chaha yA sAta phITa ke vyAsa vRtta meM dikhalAI de to bhI usake bhItara ke paramANu kA vyAsa 9 iMca hI hogaa|' uparyukta kathana kA yaha prAzaya hayA ki jo parama aNa rUpa hai, usI ko paramANu kahate haiM / jainadarzana meM isa paramANu kI vibhinna apekSAoM se vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai--- kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagaMdhavarNo dvisparzaH kAliMgazca // arthAt paramANu kisI se utpanna nahIM hotA ata: vaha kAraNa hI hai / usase choTI dUsarI koI vastu nahIM hai ataH vaha antya hai, sUkSma hai aura nitya hai / eka rasa, eka gaMdha, eka varNa aura do sparza vAlA hai tathA kArya dekhakara hI usakA anumAna kiyA jA sakatA hai-pratyakSa nahIM hotA hai| __ attAdi attamajjhaM attaMtaM va iMdiyagejjhaM / jaM davaM avibhAgo taM paramANu viprANAhi / / arthAt jisakA Adi, madhya aura anta svayaM vahI hai aura jise indriyAM grahaNa nahIM kara sakatIM, aise vibhAgarahita dravya ko paramANu samajhanA caahiye| paramANu ke uparyukta svarUpa-nirdeza se yaha spaSTa hai ki paramANu parama-aNu rUpa hai| usake bheda nahIM haiM, lekina sAmAnya janoM ko samajhAne ke liye vItarAga vijJAniyoM ne paramANu ke upAdhikRta bhedoM kI kalpanA isa prakAra kI hai-1. sUkSma-vyAvahArika, 2. kAraNarUpa-kAryarUpa / 1. jainadarzana aura Adhunika vijJAna pR. 47 2. tatvArthabhASya, tatvArtharAjavArtika, anuyogadvArasUtra TIkA patra 161 3. sarvArtha siddhi pR. 221 meM uddhata Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [253 sUkSma aura vyAvahArika paramANa ke viSaya meM vistAra se Age vicAra kiyA jA rahA hai / ataH yahA~ zeSa bhedoM ke lakSaNoM kA hI nirdeza karate haiM kAraNarUpa-kAryarUpa paramANa-jo pRthvI, jala, teja aura vAyu ina cAra dhAtuoM kA hetu hai, vaha kAraNaparamANu aura skandha se pRthak hue avibhAgI antima aMza ko kAryaparamANu kahate haiM / athavA skandha ke vighaTana se utpanna hone vAlA kAryaparamANu hai aura jina paramANuoM ke milane se koI skandha bane vaha kAraNaparamANu hai|' paramANu ke uparyata aupAdhika bhedoM meM se aba sUkSma aura vyAvahArika paramANu ke viSaya meM vicAra karate haiM kAraNa ke binA kArya nahIM hotA aura paramANujanya kArya--skandha pratyakSa dRSTigocara hone se sUkSma paramANu hai to avazya kintu vaha prakRta meM anupayogI hai| ataeva usake astitva ko svIkAra karake bhI use sthApanIya mAnakara anantAnanta sUkSma pudgala-paramANunoM ke ekIbhAva rUpa saMyoga se utpanna hone vAle vyAvahArika paramANu kA vivecana karate haiN| vyAvahArika paramANu 343. [1] se NaM bhate ! asidhAraM vA khuradhAraM vA ogAhejjA / haMtA ogaahejjaa| se NaM tastha chijjejja vA bhijjejja vA ? no iNaThe samaThe, no khalu tattha satthaM kamati / [343-1 pra.] bhagavan ! dhyAvahArika paramANu talavAra kI dhAra yA chure kI dhAra ko avagAhita kara sakatA hai ? [343-1 u.] hA~, kara sakatA hai| [prazna to kyA vaha usa (talavAra yA chure se) chinna-bhinna ho sakatA hai ? [uttara] yaha artha samartha nahIM hai arthAt aisA nahIM hotaa| zastra isakA chedana-bhedana nahIM kara sktaa| vivecana--pudgala dravya ke paramANu aura skandha ye do mukhya bheda haiM / prakArAntara se chaha bheda bhI hote haiM 1. sthUla-sthUla-miTTI, patthara, kASTha Adi Thosa padArtha / 2. sthUla-dUdha-dahI, pAnI, tela Adi tarala padArtha / 3. sthUla-sUkSma-prakAza, uSNatA Adi / 1. niyamasAra tAtparyavRtti 25 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254] [anuyogadvArasUtra 4. sUkSma-sthUla vAyu-vASpa Adi / 5. sUkSma-karmavargaNA Adi / 6. sUkSma-sUkSma antima niraMza pudgala paramANu / ' pudgala ke ukta chaha bhedoM meM se vyavahAra paramANu kA samAveza pAMcaveM sUkSmavarga meM hotA hai| [2] se NaM bhaMte ! agaNikAyassa majjhamajjheNaM vItovadejjA ? haMtA vitIvadejjA / se NaM tattha DahejjA ? no tigaThe samaThe, go khalu tattha satthaM kamati / [343-2 pra.] bhagavan ! kyA vaha vyAvahArika paramANu agnikAya ke madhya bhAga se hokara nikala jAtA hai ? [343-2 u.] AyuSman ! hA~, nikala jAtA hai| [pra.] taba kyA vaha usase jala jAtA hai ? [u.] yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki agnirUpa zastra kA usa para asara nahIM hotaa| vivecana-agni ke dvArA bhasma nahIM hone para ziSya socatA hai ki jala to use avazya hI naSTa kara detA hogA / ataH punaH prazna pUchatA hai-- [3] se NaM bhaMte ! pukkhalasaMvaTTayassa mahAmehassa majjhamajheNaM vItIvadejjA ? hatA botovadejjA / se NaM tastha udaulle siyA ? no tiNaThe samaThe, No khalu tattha satthaM kamati / [343-3 pra.] bhagavan ! kyA vyAvahArika paramANu puSkarasaMvartaka nAmaka mahAmedha ke madhya meM se hokara nikala sakatA hai ? [343-3 u.] aAyuSman ! hA~, nikala sakatA hai / pra.] to kyA vaha vahA~ pAnI se gIlA ho jAtA hai ? [u.] nahIM, yaha artha samartha nahIM hai, vaha pAnI se bhIgatA nahIM, gIlA nahI hotA hai| kyoMki apkAyarUpa zastra kA usa para prabhAva nahIM pdd'taa| vivecana-puSkarasaMvartaka eka mahAmegha kA nAma hai, jo utsarpiNIkAla ke 21 hajAra varSa pramANa vAle dupama-duSama nAmaka prathama yAre kI samApti ke anantara dUsare are ke prArambha meM sarvaprathama varamatA hai| jaina mAnyatA ke anusAra vyavahAra kAla ke do bheda haiM--utsapiNIkAla pora avasarpiNIkAla / utsapiNIkAla meM manuSyAdika ke bala, vaibhava, zrI aAdi kI uttarottara vRddhi aura avapiNI meM 1. bAdarabAdara-vAdara bAdaramuhumaM ca suhamathUlaM ca / suhamaM ca suhamasuhama dharAdiyaM hodi chanabhayaM / / -go. jIvakAMDa 603 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suSama pramANAdhikAra nirUpaNa [255 uttarottara hrAsa hotA hai| ye donoM pratyeka dasa-dasa koDAkoDI sAgaropama pramANa ke hote haiM aura pratyeka chaha-chaha vibhAgoM meM vibhAjita haiN| jinako pArA yA prAraka kahate haiM / utsarpiNI ke anantara avapiNI aura avasarpiNI ke anantara utsarpiNI kA krama bhI nirantara parivartita hotA rahatA hai evaM ina donoM ke kula milAkara bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa kAlamAna ko eka kAlacakra kahate haiN| aise kAlacakra atIta meM ananta ho cuke hai aura anAgata meM ananta hoNge| kyoMki kAla ananta hai| piNodvaya kAla ke chaha bheda aura kAlapramANa-~-1. duSamAduSamA (2100 varSa), 2. duSamA (21000 varSa), 3. dudhamAsuSamA (4200 varSa nyUna eka koDAkoDI sAgaropama), 4. suSamAduSamA (do koDAkoDI sAgaropama), 5. suSamA (tIna koDAkoDI sAgaropama), 6. suSamAsuSamA (cAra koDAkoDI saagropm)| ye urSiNI kAla ke chaha AroM ke nAma haiN| inake nAma krama se yaha spaSTa ho jAtA hai ki pahale pAre se lagAkara uttarottara sukha ke sAdhanoM kI vRddhi hotI jAtI hai / isake viparIta avarApiNI kAla ke bhedoM ke nAma isa prakAra haiM-~1. suSamAsuSamA (4 koDAkoDI sAgaropama), 2. suSamA (tIna koDAkoDI sAgaropama), 3. suSamAduSamA (do koDAkoDI sAgaropama), 4. duSama (42000 varSa nyUna eka koDAkoDI sAgarApama), 5. duSamA (21000 varSa), 6. dUpamAdUpamA (21000 vrss)| ina kAlabhedoM meM kramazaH uttarottara jIvoM kI Ayu, zrI Adi meM hrAsa hotA jAtA hai| avasarpiNI kAlagata carama hrAsa ke pazcAt tathA utsarpiNI kAla kA jaba prathama pArA duSamaduSama samApta ho jAtA hai aura dvitIya prAraka duSamA ke lagate hI sakala janoM ke abhyudaya ke nimitta puSkarasaMvartaka Adi mahAmegha prakaTa hote haiM / puSkarasaMvartaka nAmaka medha bhUmigata samasta rUkSatA, pAdapa Adi azubha prabhAva ko zAMla-prazAMta karake dhAnyAdi kA abhyudaya karatA hai / isa medha meM jala va hata hotA hai| isIliye ziSya ne jijJAsA byakta kI thI ki kyA vyavahAraparamANa pRSkarasaMvartaka megha se prabhAvita hotA hai ? [4] se NaM bhaMte ! gagAe mahANaIe paDisoyaM havvamAgacchejjA ? haMtA hvmaagcchejjaa| se NaM tattha viNidhAyamAvajjejjA ? no tiNaThe samaThe, No khalu tattha satthaM kamati / 6343-4 pra.] bhagavan ! kyA vaha vyAvahArika paramANu gaMgA mahAnadI ke pratisrota (viparIta pravAha) meM zIghratA se gati kara sakatA hai ? [343-4 u.] AyuSman ! hA~, vaha pratikUla pravAha meM zIghra gati kara sakatA hai / [pra. to kyA vaha usameM pratiskhalanA (rukAvaTa) prApta karatA hai ? [u.] yaha artha samartha nahIM hai, kyoMki (kisI bhI) zastra kA usa para asara nahIM hotA hai / vivecana-pratikUla pravAha meM bhI usa vyAvahArika paramANu ke pratiskhalita na hone ke uttara ko sunakara ziSya ne punaH apanI jijJAsA vyakta kI [5] se NaM bhaMte ! udagAvataM vA udabadu vA ogAhejjA? haMtA progAhejjA / se gaM tattha kucchejja vA pariyAvajjejja vA? No iNaThe samaThe, no khalu tattha satthaM kamati / 1. anuyogadvArasUtravRtti pR. 161 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256] [anuyogadvArasUtra satyeNa sutikheNa vi chettu bhettava jaM kira na sakA / taM paramANU siddhA vayaMti prAdI pamANANaM // 10 // [343-5 pra.] bhagavan ! kyA vaha vyAvahArika paramANu udakAvarta (jalabhaMvara) aura jalabindu meM avagAhana kara sakatA hai ? 343-5 u.] aAyuSman ! hA~, vaha usameM avagAhana kara sakatA hai / [pra.] to kyA vaha usameM pUtibhAva ko prApta ho jAtA hai--sar3a jAtA hai ? [u. yaha yathArtha nahIM hai / usa paramANu ko jalarUpI zastra AkrAMta nahIM kara sakatA hai / atyanta tIkSNa zastra se bhI koI jisakA chedana-bhedana karane meM samartha nahIM hai, usako jJAnasiddha kevalI bhagavAn paramANu kahate haiM / vaha sarva pramANoM kA prAdi pramANa hai arthAt vyAvahArika paramANu pramANoM kI Adya ikAI hai / 100 vivecana--paramANu pudgaladravya kI paryAya hai / ataeva prastuta sUtra meM ziSya ne pudgala ke sar3anagalana dharma ko dhyAna meM rakhakara apanI jijJAsA vyakta kI hai| uttara meM prAcArya ne batalAyA ki aisA kahanA, mAnanA, socanA yathArtha nahIM hai| kyoMki zastra kA prabhAva to sthala skandhoM-padArthoM para hI par3atA hai, sUkSma rUpa meM pariNata padArthoM para nhiiN| yadyapi yaha vyAvahArika paramANu ananta sUkSma (nizcaya) paramANugoM kA piMDa hone se skandha rUpa hai, kintu svabhAvataH sUkSma rUpa meM pariNata hone ke kAraNa usa skandha (vyavahAraparamANu) para agni, jala Adi kisI bhI pratipakSI kA prabhAva nahIM par3atA hai| gAthokta siddhA' pada se siddhagati ko prApta hue siddha bhagavanta gRhIta nahIM hue haiN| mukti meM virAjamAna siddha bhagavAn vacana-yoga se rahita haiM / isaliye yahA~ para siddha zabda kA artha jJAnasiddhabhavasthakevalI bhagavAn jAnanA caahie|' paramANu kI vizeSatA batalAne ke bAda aba usake dvArA niyanna hone vAle kAryoM kA varNana karate haiN| vyAvahArika paramANu kA kArya 344. aNaMtANaM vAvahAriyaparamANupoggalANaM samudayasamitiptamAgameNaM sA egA ussAhasahiyA ti vA sahasaNyiA ti vA uDDhareNU ti vA tasareNU ti vA rahare gUti vA / aTTha ussAhasaNhiyAo sA egA sAhasahiyA / aTTha sahasaNhiyAo sA egA uDDhareNU / aTTha uTTareNUo sA egA tasareNU / aTTa tasareNUo sA egA rahareNU / aTTa rahaNUo devakuru-uttarakuruyANaM maNuyANaM se ege vAlagge / aTTha devakuru-uttarakuruyANaM maNuyANaM bAlaggA harivAsa-rammagavAsANaM maNuyANaM se ege vAlagge / aTTha harivassa-rammayavAsANaM maNussANaM vAlaggA hemavaya-heragaNavayavAsANaM maNussANaM se ege vaalgge| aTTa hemavaya-heraNNavayavAsANaM maNussANaM vAlaggA pubvavideha-avaravidehANaM maNussANaM te ege vaalgge| 1. siddhatti-jJAnasiddhAH kebalino, na tu siddhAH siddhi gatAH, teSAM vadanasyAsambhavAditi |-----anuyogdvaarvtti patra 161 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [257 aTTa puTavavideha-avaravidehANaM maNUsANaM vAlaggA bharaherakhayANaM maNassANaM se ege vAlagge / praha bharaherakyANaM masANaM vAlaggara sAegA likkhA / aTa likkhAo sA egA jyaa| aTTa yAto se ege jayamajjhe / aTTha javamane se ege ussehaMgule / [344] una anantAnanta vyAvahArika paramANunoM ke samudayasamitisamAgama (samudAya ke ekatra hone) se eka utpalakSNaplakSiAkA, zlakSNazlakSNikA, UrdhvareNu, basareNu aura rathareNu utpanna hotA hai| ATha utzlakSNa zlakSiNakA kI eka zlakSNazlakSNikA hotI hai| pATha zlakSNazlakSNikA kA eka UrdhvareNu hotA hai / pATha UrdhvareNuoM kA eka basa reNu, pATha trasareNunoM kA eka rathareNu, pATha rathareNuoM kA eka devakuru-uttarakuru ke manuSyoM kA bAlAna, pATha devakuru-uttarakuru ke manuSyoM ke bAlAnoM kA eka harivarSa-ramyakvarSa ke manuSyoM kA bAlAgra hotA hai / pATha harivarSa-ramyavarSa ke manuSyoM ke bAlAnoM ke barAbara haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| haimavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSyoM ke pATha bAlAnoM ke barAbara pUrva mahAvideha aura apara mahAvideha ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai / pATha pUrva videha-apara videha ke manuSyoM ke bAlAnoM ke barAbara bharata-erAvata kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAna hotA hai| bharata aura erAvata kSetra ke manuSyoM ke ATha bAlAroM kI eka likSA (lIkha) hotI hai / pATha likSAoM kI eka jUM, ATha juoM kA eka yavamadhya aura pATha yavamadhyoM kA eka utsedhAMgula hotA hai| 345. eeNaM aMgulapamANe cha aMgulAI pAdo, bArasa aMgulAI bihatthI, cauccIsaM aMgulAI rayaNI, aDayAlIsaM aMgulAI kuccho, channautI aMgulAI se ege daMDe i vA dhaNU i vA juge i vA nAliyA i vA akle i vA musale i thA, eeNaM dhaNuppamANeNaM do ghaNusahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAI joynnN| [345] isa aMgulapramANa se chaha aMgula kA eka pAda hotA hai| bAraha aMgula kI eka vitasti, caubIsa aMgula kI eka rani, ar3atAlIsa aMgula kI eka kukSi aura chiyAnavai aMgula kA eka daMDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa athavA mUsala hotA hai / isa dhanuSapramANa se do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai / vivecana ina do sUtroM meM batAyA gayA hai ki utsedhAMgula kI niSpatti kaise hotI hai ? pahale to sAmAnya rUpa se kathana kiyA hai ki ananta vyAvahArika paramANuoM ke saMyoga se eka utzlakSNazlakSiNakA Adi kI niSpatti hotI hai aura usake bAda utzlakSNazlakSNikA Adi ko pUrva-pUrva kI apekSA ATha-pATha guNA batalAyA gayA hai| ina donoM meM se pahale kathana dvArA yaha prakaTa kiyA gayA hai ki ye saba ananta paramANuoM dvArA niSpanna hone kI dRSTi se samAna haiM aura dusare prakAra dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai ki ananta paramANu proM se niSpanna hone kI samAnatA hone para bhI pUrva-pUrva kI apekSA uttarottara meM aSTaguNAdhikatA rUpa vizeSatA hai| isa prakAra prathama kathana sAmAnya rUpa evaM dvitIya kathana vizeSa rUpa samajhanA cAhiye / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258] [anuyogadvArasUtra utzlakSNazlakSNikA aura zlakSNazlakSNikA ye donoM bhI ananta paramANuoM kI sUkSma pariNAmapariNata skandha avasthAyeM haiM aura vyavahAraparamANu kI apekSA kucha sthUla hotI haiN| ataH vyavahAraparamANu se bhinnatA batAne ke liye inakA pRthaka-pRthaka nAmakaraNa kiyA hai| svataH yA para ke nimitta se Upara, nIce aura tirache rUpa meM ur3ane vAlI reNu-dhali kA nAma UrdhvareNu hai| havA Adi ke nimitta se idhara-udhara ur3ane vAle dhUlikaNa trasareNu aura ratha ke calane para cakra ke jora se ukhar3a kara ur3ane vAlI dhUli rathareNu kahalAtI hai / bAlAna, likSA Adi zabdoM ke artha prasiddha haiN| __ rathareNu ke pazcAt devakuru-uttarakuru, harivarSa-ramyakvarSa Adi kSetroM ke kramollekha se usausa kSetra saMbandhI zubha anubhAba kI nyUnatA batAI gaI hai / prastuta sUtra meM magadha deza meM vyavahRta yojana kA mApa batAyA hai---'cattAri gAuyAiM joyaNaM'cAra gavyUtoM kA eka yojana hotA hai| gavyUta kA zabdArtha hai-vaha dUrI jisameM gAya kA raMbhAnA sunA mAnyataH gAya kA raMbhAnA eka phAga taka sUnA jA sakatA hai| ataH saMbhava hai ki usa samaya cAra phalA~ga kA eka yojana hotA ho| isase yaha bhI phalita hotA hai ki anyAnya dezoM meM yojana ke bhinna-bhinna mApa pracalita the| jisa deza meM solaha sau dhanuSoM kA eka gavyUta hotA hai, vahA~ chaha hajAra cAra sau dhanuSoM kA eka yojana hogaa|' digaMbara paraMparA meM aMgula kA pramANa isa prakAra batalAyA hai-anantAnanta sUkSma paramANuoM kI eka pravasannAsanna, ATha avasannAsanna kI eka santrAsana, pATha sannAsana kA eka zruTareNu (vyavahArANu), ATha truTareNu kA eka sareNu (trasajIva ke pAMva se ur3ane vAlA aNu), ATha trasareNu kA eka rathareNu, pATha rathareNu kA uttama bhogabhUmija kA bAlAgra, ATha uttama bhogabhUmija ke bAlAgra kA eka madhyama bhogabhUmija kA bAlAgra, pATha madhyama bhogabhUmija ke bAlAna kA eka jaghanya bhogabhUmija kA bAlAgra, ATha jaghanya bhogabhUmija ke vAlAgna kA eka karmabhUmija kA bAlAgra, ATha karmabhUmija ke bAlAgra kI eka likSA (lIkha), pATha lIkha kI eka jU, ATha jU kA eka yava aura pATha yava kA eka aMgula, isake Age kA varNana eka-sA hai| utsedhAMgula kA prayojana 346. eeNaM ussehaMguleNaM kiM paoyaNaM ? eeNaM ussehaMguleNaM Neraiya-tirikkhajoNiya-maNUsadevANaM sarIrogAhaNAo mavijjati / {346 pra.] bhagavan ! isa utsedhAMgula se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? [346 u.] AyuSman ! isa utsedhAMgula se nArakoM, tiryaMcoM, manuSyoM aura devoM ke zarIra kI avagAhanA mApI jAtI hai| 1. buddhisTa iNDiyA, pRSTha 41 2. mAgadhagrahaNAta kvacidanyadapi yojanaM syAditi pratipAditaM, tatra yasmina deze SoDazabhirdhana:zatargavyUtaM syAttatra SaDabhiH sahasraM zcatubhiH zatairdhanuSAM yojanaM bhavatIti / --sthAnAMga pada 7. vatti patra 412 3. tiloyapaNNatti 15102 / 116, tattvArtharAjavArtika, harivaMzapurANa, go. jIvakAMDa Adi / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [259 vivecana--sUtra meM utsedhAMgula ke upayoga kA prayojana batAyA hai ki usase nArakAdikoM ke zarIra kI avagAhanA mApI jAtI hai| jIva do prakAra ke haiM--mukta aura sNsaarii| mukta jIvoM kI aTala avagAhanA hotI hai, arthAt siddha to jisa manuSyazarIra se mukti prApta kI usase tribhAganyUna avagAhanA vAle hote haiM / inakI yaha avagAhanA sAdi aparyavasita hai| kintu saMsArI jIva janma-maraNa rUpa raNa eka gati se gatyantara meM gamana karate haiM aura vahA~ apane karmodayavazAta jitanI nA vAlA jaisA zarIra prApta hotA hai, tadanurUpa bhavayaryanta rahate haiN| unakI yaha avagAhanA aniyata hotI hai / isaliye unakI avagAhanA kA pramANa jAnanA Avazyaka hai aura yaha kArya utsedhAMgula dvArA saMpanna hotA hai / ataeva aba praznottaroM ke dvArA nArakAdi jIvoM kI avagAhanA kA varNana karate haiN| nAraka-avagAhanA nirUpaNa 347. [1] gairaiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? gotamA ! duvihA paNNattA / taM jahA-bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveubviyA ya 2 / tastha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahaNNeNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM paMca dhnnusyaaii| tattha NaM jA sA uttaraveumviyA sA jahaNaNaM aMgulassa saMkhejjaibhAga, ukkoseNaM ghaNusahassaM / [347-1 pra.] bhagavan ! nArakoM ke zarIra kI kitanI avagAhanA kahI gaI hai ? [347-1 u.] gautama ! nAraka jIvoM kI zarIra-avagAhanA do prakAra se prarUpita kI gaI hai,-1. bhavadhAraNIya (zarIra-avagAhanA) aura 2. uttaravaikriya (shriir-avgaahnaa)| unameM se bhavadhAraNIya (zarIra) kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa pAMca sau dhanuSapramANa hai| uttaravaikriya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka hajAra dhanuSapramANa hai| vivecana-prastuta sUtra meM nAraka jIvoM kI avagAhanA kA pramANa batAyA hai| varNana karane kI do zailiyAM haiM sAmAnya aura vizeSa / yahA~ sAmAnya se samasta nAraka jIvoM kI bhavadhAraNIya zarIrApekSayA aura uttaravaikriyazarIrApekSayA avagAhanA kA nirUpaNa kiyA hai| nAraka Adi ke zarIra dvArA avagADha AkAza rUpa kSetra athavA nAraka aAdi jIvoM kA zarIra avagAhanA zabda kA vAcyArtha hai / gatinAmakarma ke udaya se nara-nArakAdi bhava meM jisa zarIra kI upalabdhi hotI hai aura usakI jo UMcAI ho, vaha bhavadhAraNIya avagAhanA hai| usa prApta zarIra se prayojanavizeSa se anya zarIra kI jo vikurvaNA kI jAtI hai, vaha uttaravaikriya-avagAhanA kahalAtI hai|' 1. bhave-nArakAdiparyAyabhavanalakSaNe prAya:samApti yAvatsatataM dhriyate yA sA bhavadhAraNIyA, sahajazarIragatetyarthaH yA tu tadgrahaNottarakAlaM kAryamAzritya kriyate sA uttaravaikriyA / anuyogadvAravRtti, patra 164 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 anuyogadvArasUtra nArakoM aura devoM kA bhavadhAraNIya zarIra vaikriya hotA hai| tiryaMcoM evaM manuSyoM kA bhavadhAraNIya zarIra to audArika hai, kintu kinhIM-kinhIM manuSyoM aura tiryaMcayonika jIvoM meM labdhivazAt vaikriyazarIra bhI pAyA jAtA hai / __ yadyapi prakRta meM sAmAnyataH nArakoM ke zarIra kI avagAhanA kI jijJAsA kI gaI hai lekina uttara meM bhedapUrvaka usa avagAhanA kA nirdeza isaliye kiyA hai ki bheda kiye binA zarIra kI avagAhanA ke pramANa ko spaSTa rUpa se batAnA saMbhava nahIM hai / / isa prakAra sAmAnya se nArakoM kI avagAhanA kA pramANa kathana karane ke pazcAt aba vizeSa rUpa se bhinna-bhinna pRthviyoM ke nArakoM kI avagAhanA batalAte haiN| [2] rayaNappabhApuDhavIe neraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA? goyamA ! dubihA paNNattA ! taM jahA-bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveuvviyA ya 2 // tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjahabhAga, ukkoseNaM satta dhaNUI tiNi rayaNIyo chacca aNgulaaii|| tattha NaM jA sA uttaraveuviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paNNarasa dhaNUI aDDAijjAyo rayaNIo ya / [347-2 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI kitanI zarIrAvagAhanA kahI hai ? [347-2 u.] gautama ! vaha do prakAra kI kahI gaI hai-1. bhavadhAraNIya aura 2. uttaravaikriya / unameM se bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA to jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa sAta dhanuSa, tIna ratti tathA chaha aMgulapramANa hai| dUsarI uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa aura utkRSTa pandraha dhanuSa, ar3hAI ratni-do ratni aura bAraha aMgula hai| [3] sakkarappabhApuDhaviNeraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA-bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveuvviyA ya 2 / tastha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM paNNarasa dhaNUI aDDAijjAo rayaNIo y| tatva NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAga, ukkoseNaM ekkattIsaM dhaNUI rayaNI y| [347-3 pra.] bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA kitanI kahIM hai ? [347-3 u.] gautama ! unakI avagAhanA kA pratipAdana do prakAra se kiyA hai / yathA 1. bhavadhAraNIya aura 2. uttaravaikriya / unameM se bhavadhAraNIya avagAhanA to jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa pandraha dhanuSa do ratni aura bAraha aMgula pramANa hai / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [261 uttaravaikriya avagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa ikatIsa dhanuSa aura eka ratni hai| [4] vAluyapabhApuDhavIe NeraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ? . goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA -bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveviyA ya 2 / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM ekkatosaM dhaNUI rayaNI y| tattha NaM jA sA uttaraveunviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM bArTi dhaNUI do rayaNIyo ya / [347-4 pra.] bhagavan ! bAlukAprabhApRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA kitanI bar3I pratipAdana kI gaI hai ? [347-4 u.] gautama ! unakI zarIrAvagAhanA do prakAra se pratipAdana kI gaI haiN| yathA1. bhavadhAraNIya aura 2. uttaravaikriya / ina donoM meM se prathama bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa ikatIsa dhanuSa tathA eka ratti pramANa hai| uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAsaTha dhanuSa aura do rani pramANa hai| [5] evaM savAsi puDhavINaM pucchA bhANiyavA-paMkappabhAe bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM ukkoseNaM bAsaTTi dhaNaI do rayaNIo ya, uttaraveunviyA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paNuvIsaM dhaNusayaM / dhamappabhAe bhavadhAragijjA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paNuvIsaM dhaNusayaM, uttaraveubviyA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM aDDAimjAI dhnnusyaaii| tamAe bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM ukkoseNaM aDDAijjAI ghaNusapAI, uttaraveunciyA jahaNNeNaM aMgulassa saMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhnnusyaaii| {347-5] isI prakAra samasta pRthviyoM ke viSaya meM avagAhanA sambandhI prazna karanA caahiye| uttara isa prakAra hai paMkaprabhApRthvI meM bhavadhAraNIya jaghanya avamAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa bAsaTha dhanuSa aura do ratti pramANa hai| uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka sau paccIsa dhanuSa pramANa hai| dhUmaprabhApRthvI meM bhavadhAraNIya jaghanya (zarIrAvagAhanA) aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa eka sau paccIsa dhanuSa pramANa hai| uttaravaikriyA zarIrAvagAhanA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa DhAI sau (do sau pacAsa) dhanuSa pramANa hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] anuyogadvAra sUtra tamaHprabhApRthvI meM bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa DhAI sau dhanuSa pramANa hai / uttaravaikriya zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa pAMca sau dhanuSa hai| [6] tamatamApuDhavineraiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA? goyamA! duvihA pannatA / taM jahA-bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveumviyA ya 2 / tattha gaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM paMca dhnnsyaaii| tattha NaM jA sA uttaraveunviyA sA jahanneNaM aMgalassa saMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM dhnnushss| [347.6 pra.] bhagavan ! tamastama pRthvI ke nairayikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI bar3I nirUpita kI gaI hai ? [347-6 u.] gautama ! vaha do prakAra kI kahI hai.--1. bhavadhAraNIya aura 2. uttaravaikriya rUpa / unameM se bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa pAMca sau dhanuSa kI hai tathA uttaravaikriya zarIra kI jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra dhanuSa pramANa hai| vivecana---prastuta sUtra meM vizeSApekSayA sAtoM narakapRthviyoM ke nairayikoM kI bhavadhAraNIya evaM uttaravaikriya zarIrAvagAhanA kI prarUpaNA kI gaI hai| sAtoM pRthviyoM meM batAI gaI utkRSTa bhavadhAraNIya avagAhanA una-una pRthviyoM ke antima prastaroM meM hotI hai / bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA se uttaravaikriya avagAhanA kA pramANa sarvatra dUnA jAnanA caahiye| digambara sAhitya meM bhI nArakoM kI utkRSTa bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA kA pramANa yahA~ batalAe gae pramANa ke samAna hI hai / pRthak-pRthak prastaroM kI apekSA kiyA gayA pRthak-pRthak nirdeza isa prakAra hai---- prastara prathama pR. dvi. pRthvI tR. pRthvI catu. pRthvI paMcama pRthvI SaSTha pRthvI saptama pRthvI saMkhyA dha. ra. aM.* dha. ra. aM. dha. ra. aM. dha. ra. aM. dha. ra. aM. dha. ra. aM. dha, ra. aM. 1. 0,3, 0 8,2,210 17,1,103 35,2,200 75,0,0 166,2,16 500,0,0' 2. 1,1,83 9,0,224 19,0,93 40,0,17, 87,2,0 208,1,8 3. 1,3,17 9,3,1819 20,3, 8 4 4,2,134 100,0, 250,1, 4. 2,2,13 10,2,142 22,2,63 49,0,103 112,2,0 5. 3,0,10 11,1.1021 24,1,57 53,2,66 125,0,0 1. prAdhAra -tiloyapaNNatti 2/217-270, rAjavArtika 3/3 * saMketa-dha. dhanuSa, ra- ratti (hAtha), aM. aMgula (gaNanA-1 dhanuSa == 4 hAtha, 24 aMgula) Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [263 6. 3,2,183 12,0,716 26,0,4 58,0,30 7. 4,1,3 12,3,3 27,3,246 2,2,0 8. 4,3,113 13,1,231 29,2,13 9. 5,1,20 14,7,1915 31,1,0 10, 6,0,43 14,3,151 11. 6,2,13 15,2,12 12. 7,0,213 bhavanapati devoM kI zarIrAvagAhanA 348. [1] asurakumArANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA? gotamA ! duvihA paNNattA ! taM0-bhavadhAraNijjA ya 1 uttaraveubdhiyA ya 2 / tattha NaM jA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulasta asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM satta rynnoo| tattha NaM jA sA uttaraveulviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejjaibhAga ukkoseNaM joyaNasattasahassaM. [348-1 pra.] bhagavan ! asurakumAra devoM kI kitanI zarIrAvagAhanA hai ? [348-1 u.] gautama ! vaha do prakAra kI hai, yathA-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya avagAhanA / unameM se bhavadhAraNIya zarIrAvagAhanA to jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa sAta ratti pramANa hai| uttaravaikriya jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka lAkha yojana pramANa hai| [2] evaM asurakumAragameNaM jAva thaNitakumArANaM tAva bhANiyanvaM / [348-2] asurakumAroM kI avagAhanA ke anurUpa hI nAgakumAroM se lekara stanitakumAroM paryanta samasta bhavanavAsI devoM kI donoM prakAra kI avagAhanA kA pramANa jAnanA caahiye| paMca sthAvaroM kI zarIrAvagAhanA 349. [1] puDha vikAiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA? goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM vi aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM / evaM suhamANaM ohiyANaM apajjattayANaM pajjattayANaM bAdarANaM ohiyANaM apajjattayANaM pajjattayANaM ca bhANiyabvaM / evaM jAva bAvaracAukkAiyANaM apajjattayANaM pajjattayANa bhANiyavvaM / [349-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI kahI hai ? [349-1 u.] gautama ! (pRthvIkAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA) jaghanya bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| isI prakAra sAmAnya 1. asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hone se jaghanya kI apekSA utkRSTa pravagAhanA adhika hai| yahI apekSA sarvatra jAnanA caahiye| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264) [anuyogadvArasUtra rUpa se sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI aura (vizeSa rUpa se) sUkSma aparyApta aura paryApta pRthvIkAyika jIvoM kI tathA sAmAnyataH bAdara pRthvIkAyikoM evaM vizeSataH aparyApta aura paryApta pRthvIkAyikoM kI yAvat paryApta bAdara vAyukAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA jAnanA caahiye| [2] vaNassaikAiyANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA? goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM sAtiregaM joynnshssN| suhumavaNassaikAiyANaM ohiyANaM 1 apajjattayANaM 2 pajjattagANaM 3 tiNha vi jahanne] aMgulassa asaMkhejjatibhAga, ukkoseNa vi aMgulassa asNkhejjtibhaagN| bAdaravaNastatikAiyANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM sAtirega noyaNasahassa; apajjattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMlejjaibhAga, ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjaibhAga; pajjattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, unakoseNaM sAtiregaM joyaNasahassaM / [349-2 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyika jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [349-2 u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa kucha adhika eka hajAra yojana kI hai| sAmAnya rUpa meM sUkSma vanaspatikAyika aura (vizeSa rUpa meM) aparyApta tathA paryApta sUkSma vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / praudhika rUpa se bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sAdhika eka hajAra yojana pramANa hai| vizeSa-aparyApta bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| paryApta (bAdara vanaspatikAyika jIvoM) kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sAdhika eka hajAra yojana pramANa hotI hai| vivecana-prastuta sUtra meM tiryaMcagati ke usa aura sthAvara rUpa do bhedoM meM se pRthvIkAyika Adi pAMca sthAvara jIvoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai / dvIndriya jIvoM ko avagAhanA ___ 350. [1] evaM beiMdiyANaM pucchA bhANiyavvA-beiMdiyANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM bArasa joyaNAI; apajjattayANaMjahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjaibhAga; pajjattayANaM ja0 aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM bArasa joynnaaii| [350-1 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM kI avagAhanA kitanI hai ? [350-1 u.] gautama ! (sAmAnya rUpa se) dvIndriya jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana pramANa hai| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [265 aparyApta (dvIndriya jIvoM) ko jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke prasaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| paryApta (dvIndriya jIvoM) kI jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana pramANa hai| vivecana dvIndriya jIvoM kI avagAhanAvarNana ke prasaMga meM paryApta dvIndriya jIva kI utkRSTa avagAhanA bAraha yojana pramANa batalAI hai, vaha svayaMbhUramaNasamudra meM utpanna zaMkhoM Adi kI apekSA se jAnanA caahiye| kisI-kisI prati meM dvi-tri-caturindriya paMcendriya paryApta jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI likhI hai, yaha cintanIya hai / trIndriya jIvoM kI zarIrAvagAhanA [2] teiMdiyANaM pucchA go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAga, ukkoseNaM tiSNi gAuyAI; apajjattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhejjahabhAga; pajjattayANaM jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM tigNi gaauyaaii| [350-2 pra.] bhagavan ! zrIndriya jIvoM kI avagAhanA kA mAna kitanA hai ? [350-2 u. gautama ! sAmAnyataH trIndriya jIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa avagAhanA tIna kosa kI hai| aparyAptaka trIndriya jIvoM ko jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| trIndriya paryAptakoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa avagAhanA tIna gavyUta pramANa hai| vivecana-paryAptaka trIndriya jIvoM kI batAI gaI tIna gavyUta pramANa utkRSTa avagAhanA ar3hAI dvIpa (jambUdvIpa, dhAtakIkhaMDa aura adhaMpuSkara dvIpa) ke bAhara ke dvIpoM meM rahane vAle karNazRgAlI Adi trIndriya jIvoM kI apekSA jAnanA cAhiye / caturindriya jIvoM ko zarIrAvagAhanA [3] cAradiyANa pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAga, ukkoseNaM cattAri gAuyAiM; apajjattayANaM jahanneNaM ukkoseNa vi aMgulassa asaMkhenjaibhAgaM; pajjattayANaM pucchA, jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM cattAri gAuyAI / [350-3 pra.] bhagavan ! caturindriya jIvoM ko avagAhanA kitanI hai ? [350-3 u.] gautama ! audhika rUpa se caturindriya jIvoM kI jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa cAra gavyuta pramANa hai| aparyApta (caturindriya jIvoM) kI jaghanya evaM utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai / paryAptakoM kI jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTataH cAra gavyUta pramANa hai / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266] [anuyogadvArasUtra vivecana-caturindriya paryApta jIvoM kI utkRSTa avagAhanA kA cAra gavyUta pramANa aDhAI dvIpa se bAhara ke bhramara Adi caturindriya jIvoM kI apekSA se batAyA gayA hai / paMcendriya tiyaMca jIvoM ko zarIrAvagAhanA 351. [1] paMceMdiyatirikkhajoNiyANa pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMgalassa asaMkhejjaibhAgaM, ukkoseNaM joyaNasahassaM / [351-1 pra.] bhagavan ! tiryaMca paMcendriya jIvoM kI avagAhanA kitanI hai ? [351-1 u.] gautama ! (sAmAnya rUpa meM tithaMca paMcendriya jIvoM kI) jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana pramANa hai| [2] jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM pucchA, goyamA! evaM ceva / sammucchimajalayarapaMceMbiyANaM evaM ceva / apajjattagasammucchimajalayarapaMceMdiyANaM pucchA, jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAga, ukkoseNa vi aMgalassa asaM0 / pajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyANaM pucchA, jahanneNaM aMgu0 asaMle0 ukkoseNaM joyaNasahassaM / gambhavakkaMtiyajalayarapaMceMdiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM joynnshssN| apajjattayANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0 ukkoseNaM aMgu0 asaM0 / pajjattayANaM pucchA, goyamA ! jahanneNaM aMgu0 asaMkha0, ukkoseNaM joyaNasahassaM / [351-2 pra.] bhagavan ! jalacarapaMcendriyatiyaMcayonikoM kI avagAhanA ke viSaya meM pRcchA hai ? [351-2 u.] gautama ! isI prakAra hai| arthAt jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI hai / [pra.] saMmUcchima jalacaratiyaMcayonikoM kI avagAhanA ke liye jijJAsA hai ? [u.] gautama ! saMmUcchima jalacaratiryaMcayonikoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI jAnanA caahiye| [pra.] aparyApta samUcchima jalacaratiyaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI (aparyApta samUcchima jalacaratiryaMcayonikoM kI) jaghanya zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai aura utkRSTa avagAhanA bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai / [pra.] bhagavan ! paryApta samUcchima jalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana pramANa hai| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [267 [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAMtajalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unako zarIrAvagAhanA jaghanyata: aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH yojanasahasra kI hai| [pra.] aparyApta garbhavyutkrAMtajalacarapaMcendriyatiryacayonikoM ko avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| [pra.] bhagavan ! paryAptaka garbhajajalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya zarIrAvagAhanA agula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojanapramANa hai| vivecana--prastuta sUtra meM prathama sAmAnya rUpa se paMcendriya tiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai, tatpazcAt unake jalacara, sthalacara aura khecara, ina tIna prakAroM meM se jalacara paMcendriya tiryaMca jIvoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai / unake sAta avagAhanAsthAna haiM-1. sAmAnya jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika, 2. sAmAnya saMmUcchima jalacarapaMcendriyatiryacayonika, 3. aparyApta saMmUcchima jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika, 4. paryApta saMmUcchima jalacarapaMcedriyatiyaMcayonika 5, sAmAnya garbhaja jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika, 6. aparyApta garbhaja jalacarapaMcendriyatiyaMcayonika, 7. paryApta garbhaja jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika / isI prakAra ke avagAhanAsthAna sthalacara aura khecara paMcendriyatiryaMcayonikoM ke bhI jAnanA caahiye| kintu itanA vizeSa hai ki sthalacara paMcendriya tiryaca catuSpada, uraparisarpa aura bhujaparisarpa ina tIna bhedoM vAle hone se aura pratyeka ke sAta-sAta avagAhanAsthAna hone se kula milAkara sthalacara ke ikkIsa avagAhanAsthAna ho jAte haiM tathA eka avagAhanAsthAna sAmAnya paMcendriya tiryaMcoM kA hai| isa prakAra paMcendriya tiryaMca jIvoM ke kula milAkara avagAhanAsthAna chattIsa hote haiM / jalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM ke ukta sAta avagAhanAsthAnoM meM se jo utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana pramANa kI batAI hai, vaha svayaMbhUramaNasamudra ke matsyoM kI apekSA jAnanA caahiye| sthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika tIna prakAra ke haiM-1. catuSpada, 2. uraparisarpa, 3. bhujaparisarpa / ina tIna prakAroM meM se aba catuSpadoM ko avagAhanA kA pramANa batalAte haiM [3] cauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha* aMgalassa asaM0, ukkoseNaM cha gaauyaaii| sammucchimacauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM gAuyapuhataM / apajjatagasammucchimacauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha* aMgu0 asaM0 ukko0 aMgu0 asN0| pajjattagasammucchimacauppayathalayarANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgu0 asaMle0, ukko. gAuyapuhattaM / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268) [anuyogadvArasUtra gambhavakkaMtiyacauppayathalayaraparcediyANaM pucchA, goyamA ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukko0 cha gaauyaaii| apajjattayagambhavatiyacauppayathalayarapaMceMdiyANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0 ukkoseNaM aMga0 asaM0 / pajjattayANaM jahanneNaM aMgu0 asaMkhe0, ukkoseNaM cha gaauyaaii| uraparisappathalayarapaMcidiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMga0 asaM0 ukkoseNaM joyaNasahassaM / sammucchimauraparisappathalayarapaMceMdiyANaM pucchA, go0 ! jahanneNaM aMgu0 asaMkhe0 ukkoseNaM joynnpuhttN| apajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgula0 asaM0 / pajjattayANaM jaha0 aMga0 asaMkhe0, ukkoseNaM joyaNapuhattaM / gambhavakkaM tiyaraparisappathalayara0 jaha* aMgu0 asaM0 ukkoseNaM joyaNasahassa; apajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgu0 asaM / pajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaMkhe0, ukkoseNaM joyaNasahassaM / bhuyaparisappathalayarANaM pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaMkhe0 ukkoseNaM gAuyapuhattaM / sammucchimabhuya0 jAva jaha0 aMgu0 asaM0 ukko0 ghaNupuhattaM / apajjattagasammucchimabhuya0 jAba pucchA, go ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukko0 aMgu0 asaM0 / pajjattayANaM jaha0 aaMga0 saMkhe0, ukkoseNaM dhaNahattaM / gambhavakkaitiyabhuya0 jAca pucchA, go0 ! jahaH aMgu0 asaM0, ukkoseNaM gAuyapuhattaM / apajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM aMgu0 asaM0 / pajjattayagamavakkaM tiya0 jAva pucchA, go0 ! jaha0 aMgu0 asaMkhe0, ukko0 gAuyapuhattaM / [351-3 pra.] bhagavan ! catuSpadasthalabarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA ke viSaya meM jijJAsA hai ? [351-3 u.] gautama ! sAmAnya rUpa meM (catuSpadasthalacarapaMcendriya tiryacoM kI) jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa chaha ganyUti kI hai|| [pra.] samUcchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM ko avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa ganyUtipRthaktva (do se nau ganyUti) pramANa hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta samUcchima catuSpadasthalacarapaMcendriya tiryacoM ko avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya evaM utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| [pra.] bhagavan ! paryApta samUcchima catuppadasthalacarapaMcendriyatiryacayonikoM kI kitanI zarIrAvagAhanA hai ? Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [u.] gotama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa ganyUtipRthaktva kI hai| [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAntika catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI kitanI avagAhanA hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa chaha gavyUti pramANa zarIrAvagAhanA hai / [pra.] bhagavan ! aparyApta garbhavyutkrAnta catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI kitanI zarIrAvagAhanA hai ? u.] gautama ! unakI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / [pra.] bhagavan ! paryAptaka garbhana catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u. gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa chaha gavyUti pramANa hai| vivecana yahA~ catuSpadasthalacarapaMcendriya tiryaca jIvoM kI sAta avagAhanAsthAnoM kI apekSA pratyeka kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA kA pramANa batalAyA hai| garbhaja catuSpadoM kI chaha manyUtipramANa utkRSTa avagAhanA devakuru Adi uttama bhogabhUmigata garbhaja hAthiyoM kI apekSA jAnanA caahiye| aba sthalacara ke dUsare bheda uraparisaoNM kI avagAhanA kA pramANa batalAte haiM[pra.] bhagavan ! uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama! uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiyaMtrayonikoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa yojanasahasra (eka hajAra yojana) kI hai| [pra. bhagavan ! saMmUcchima uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa yojanapRthaktva hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta samUcchima uraparisarpasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai| pra.] paryApta saMmUrchima uraparisarpasthalacarapaMcendriya tiryacoM kI kitanI avagAhanA hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura utkRSTa yojanapRthaktva kI hai| kAnta uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kA pramANa kitanA hai ? Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270) [anuyogadvArasUtra [u.] gautama ! jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai aura utkRSTa avagAhanA eka sahasra yojana kI hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta garbhajauraparisarpasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| [pra.] bhagavan ! paryAptaka garbhavyutkrAntika uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryacayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hajAra yojana kI hai| vivecana-prastuta praznottaroM meM sthalacara ke dUsare bheda uraparisarpapaMcendriya tiryaMcoM ke sAta avagAhanAsthAnoM meM jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai| inameM garbhaja paryApta uraparisoM kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana manuSyakSetrabahirvIpavartI garbhaja soM kI apekSA jAnanA caahie| [pra.] bhagavan ! aba bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA jAnane kI jijJAsA hai ? _ [u.] gautama ! sAmAnya se bhujaparisarpasthalacarapaMcendriya tiryaMcoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa avagAhanA gavyUtipRthaktva kI hai| [pra.] bhagavan ! saMmUcchima bhujaparisarpasthalacarapaMcendriya tiryaMcayonikoM ko avagAhanA kA pramANa kyA hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa dhanuSapRthaktva ko avagAhanA hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta samUcchima bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiyaMcayonikoM kI avagAhanA kA pramANa kyA hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA kA pramANa aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| [pra.] bhagavan ! paryApta samUcchima bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI avagAhanA kA pramANa kitanA hai ? [u.] gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa dhanuSapRthaktva kI [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAnta bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa kyA hai ? Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [271 [u.] gautama ! unakI zarIrAvagAhanA kA pramANa jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa gavyUtapRthaktva hai| [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAnta aparyApta bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryacayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI zarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula kA asaMkhyAtaveM bhAga hai| [pra.] bhagavan ! paryAptaka garbhavyutkrAntika bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa gavyUtapRthaktva pramANa hai| vivecana--prastuta praznottaroM meM bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatirya cayonikoM kI zarIrAvagAhanA kA jaghanya aura utkRSTa donoM apekSAyoM se sAta avagAhanAsthAnoM meM pramANa batalAyA hai| prAge khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAte haiM / [4] khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM0, go0 ! jaha0 aMgu0 asaM0 ukko0 dhaNupuhattaM / sammucchimakhayarANaM jahA bhuyaparisappasammucchimANaM tisu vi gamesu tahA bhANiyasvaM / gambhavakkaMtiyANaM jaha* aMgu0 asaM0, ukkoseNaM dhaNupuhattaM / apajjattayANaM jahanneNaM aMgu0 asaM0, ukko aMga0 asaM0 / pajjattayANaM jaha0 aMgu0 asaMkhe0, ukko0 ghaNupuhattaM / [351-4 pra.] bhagavan ! khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [351-4 u. gautama ! unakI jaghanya avagAhanA aMgala ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa dhanuSapRthaktva pramANa hai tathA sAmAnya saMmUcchima khecarapaMcendriya tiryaMca jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA saMmUrchima janma vAle bhujaparisarpa paMcendriya tiryacoM ke tIna avagAhanAsthAnoM ke barAbara samajha lenA caahiye| [pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAnta khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa dhanuSapRthaktva pramANa hai| ___ [pra.] bhagavan ! aparyApta garbhavyutkrAnta khecarapaMcendriyatiyaMcayonikoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / [pra.] bhagavan ! paryApta garbhaja khecarapaMcendriyatiryacayonikoM kI zarIrAvagAhanA kitanI Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272] [anuyogavArasUtra [u.] gautama ! unakI jaghanya zarIrAvagAhanA kA pramANa aMgula kA asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa dhanuSapRthaktva hai| [5] ettha saMgahaNigAhAo bhavaMti / taM jahA joyaNasahassa gAuyapuhatta tattoya oyaNapuhattaM / doNhaM tu dhaNupuhattaM sammucchima hoi uccattaM // 101 / / joyaNasahassa chaggAuyAI tatto ya joyaNasahassaM / gAuyapuhatta bhuyage pakkhosu bhave dhaNupuhattaM // 102 // [351-5] ukta samagra kathana kI saMgrAhaka gAthAeM isa prakAra haiM saMmUcchima jalacaratiryaMcapaMcendriya jIvoM kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana, catuSpadasthalacara kI gavyUtipathaktva, uraparisarpasthalacara kI yojanapathaktva, bhujaparisarpasthalacara kI evaM khecaratiyaMcapaMcendriya kI dhanuSapRthaktva pramANa hai| 101 garbhaja tiryaMca paMcendriya jIvoM meM se jalacaroM kI eka hajAra yojana, catuSpadasthalacaroM kI chaha gavyUti uraparisarpasthalacaroM ko eka hajAra yojana, bhujaparisarpasthalacaroM kI gavyUtipRthaktva aura pakSiyoM (khecaroM) kI dhanuSapRthaktva pramANa utkRSTa zarIrAvagAhanA jAnanA cAhiye / 102 vivecana-uparyukta praznottaroM meM khecarapaMcendriya tiryacoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai| isake sAtha hI ekendriya se lekara paMcendriya paryanta ke samasta tiryaMcagati ke jIvoM kI avagAhanA kA varNana samApta huaa| uparyukta kathana ko nimnalikhita prArUpa dvArA sugamatA se samajhA jA sakatA haiavagA- nAma jaghanya avagAhanA utkRSTa avagAhanA hanA krama 1. sAmAnya paMcendriya aMgu. ke asaMkhyAtaveM bhAga eka hajAra yojana pramANa jalacara 1. sAmAnya jalacara aMgu. ke asaM. bhAga eka hajAra yojana 2. samUcchima jalacara aMgu ke asaMkhyA. bhAga eka hajAra yojana 3. aparyA , aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga 4. paryApta eka hajAra yojana 5. sAmAnya garbhaja 6. aparyApta , aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAma 7. paryApta , eka hajAra yojana pramANa sthalacara (ka) catuSpada 1. sAmAnya catuSpada aMgula ke asaMkhyA. bhAga chaha gavyUti pramANa 2. saMmU. , gavyUtipRthaktva Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [273 avagAhanA krama nAma jaghanya avagAhanA utkRSTa avagAhanA --- - - . .---..--. aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga gavyUtapRthaktva chaha gavyUti pramANa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga chaha gavyUti pramANa aMgula eka hajAra yojana pramANa yojanapathaktva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga yojanapRthaktva eka hajAra yojana pramANa aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga eka hajAra yojana pramANa 3. apa. saMmU. , aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga 4. paryA., , 5. sAmAnya garbhaja 6. apa. , 7. paryA. , (kha) uraparisarpa 1. sAmAnya uraparisarpa / - ke asaM. bhAga 2. saMbhU. , 3. apa. 4. paryA. 5. sAmAnya garbhaja apa. ga. 7. paryA. ga. (ga) bhujaparisa 1. sAmAnya bhujaparisarpa aMgu. kA asaMkhyAtaveM bhA. 2. sAmAnya bhuja. samU. // 3. saMbhU. , aparyApta , , 4. " " paryApta , 5. sAmAnya bhuja. garbhaja " 6. garbha. bhUja. apa. 7. " " paryApta khecara 1. sAmAnya khecara 2. samU. khecara 3. saMmU. khecara apa. 4. , , paryApta / sAmAnya garbhaja khecara 6. garbhaja khecara apa. 7. , paryApta gavyUtipRthaktva dhanuSapRthaktva aMgula kA asaM. bhAga dhanuSapRthaktva gavyUtipRthaktva aMgula kA asaMkhyA. bhAga gavyUtipRthaktva dhanuSapRthaktva aMgula kA asaM. bhAga dhanuSapRthaktva x w aMgula kA asaM. bhAga dhanuSapRthaktva isa prakAra tiryaca paMcendriyoM ke chattIsa avagAhanAsthAnoM kA jaghanya aura utkRSTa pramANa jAnanA caahie| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274] .. [anuyogadvArasUtra manuSyagati-avagAhanAnirUpaNa 352. [1] maNussANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA? goyamA ! jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAga, ukkoseNaM tinni gAuyAI / [352-1 pra. bhagavan ! manuSyoM kI zarIrAvagAhanA kitanI kahI gaI hai ? [352-1 u.] gautama (sAmAnya rUpa meM) manuSyoM kI avagAhanA jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa tIna ganyUti hai| [2] sammucchimamaNussANaM jAva goyamA ! jahanneNaM aMgu0 asaM0, ukko0 aMgu0 asaM0 / [352-2 pra.] bhagavan ! saMmUcchima manuSyoM kI avagAhanA kitanI hai ? [252-2 u.] gautama ! saMmUcchima manuSyoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| [3] gambhavakkaMtiyamassANaM jAva goyamA ! jaha0 aMgu0 asaM0, ukkoseNaM tinni gaauyaaii| apajjatagagambhavakkaMtiyamaNussANaM pucchA, go0 ! jaha* aMgu0 asaM0 upakoseNa vi aMgu0 asN0| pajjattayaga0 pucchA go0 ! jaha0 aMgu0 asaMkhe0, ukkoseNaM tini gaauaaii| [352-3 pra.] bhagavan ! garbhavyutkrAnta manuSyoM kI avagAhanA kI pRcchA hai ? [352-3 u.] gautama ! sAmAnya rUpa meM garbhaja manuSyoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa tIna gavyUti pramANa hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta garbhavyutkrAnta manuSyoM kI avagAhanA kitanI hai ? [u.] unakI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| [prabhagavan ! paryApta garbhavyutkrAntika manuSyoM kI avagAhanA kA pramANa kitanA hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa avagAhanA tIna gavyUti pramANa hai| vivecana--prastuta praznottaroM meM manuSyoM kIzarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai| manuSyoM ke pAMca avagAhanAsthAna haiM..1. sAmAnya manuSya, 2. saMmUcchima manuSya, 3. garbhaja manuSya, 4. paryApta garbhaja manuSya aura 5. aparyApta garbhaja manuSya / saMmUcchima tiryacoM kI taraha samUcchima manuSyoM meM aparyApta aura paryApta the do vikalpa nahIM hote| samUcchima manuSya garbhaja manuSyoM ke zukra, zoNita grAdi meM hI utpanna hote haiM aura ve aparyApta avasthA meM hI mara jAte haiN| ata: unameM paryApta, aparyApta vikalpa saMbhava na hone se tajjanya avagAhanAsthAna bhI nahIM batAye haiN| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utta pramANAdhikAra nirUpaNa] [275 sAmAnya pada meM manuSyoM kI jo utkRSTa avagAhanA tIna gavyUti pramANa kahI gaI hai, vaha devakuru Adi ke manuSyoM kI apekSA jAnanA caahie| digambaraparamparA ke granthoM meM manuSyagati sambandhI zarIrAvagAhanA kA pramANa kSetrApekSA aura suSamAsuSamA Adi kAloM kI apekSA se bhI pRthak-pRthak batalAyA hai| jJAtavya hone se usako yahA~ uddhRta karate haiN| bharatAdi kSetroM tathA bhUmi kI apekSA avagAhanA kA pramANa isa prakAra hai gaNanA--2000 dhanuSa kA eka kosa adhikaraNa avagAhanA kSetranirdeza minirdeza jaghanya utkaSTa 1. bharata, airabata karmabhUmi 33 hAtha 525 dhanuSa haimavata, hairaNyavata jaghanya bhogabhUmi 525,500 dhanuSa 2000 dhanuSa hari, ramyaka madhyama bhogabhUmi 2000 dhanuSa 4000 dhanuSa videha 500 dhanuSa 500 dhanuSa devakuru, uttarakuru uttama 4000 dhanuSa 6000 dhanuSa antarvIpa kubhogabhUmi 500 dhanuSa 2000 dhanuSa chaha AroM kI apekSA manuSyoM kI avagAhanAavapiNI kAlanirdeza utsapiNI jaghanya utkRSTa jaghanya utkRSTa suSamAsuSamA 4000 dha. 6000 dha. duSamAduSamA 1 hAtha 3 yA 33 hAtha suSamA 2000va. 4000,, duSamA 3 yA 33 hAtha 7 hAtha suSamAsuSamA 525 dha. 2000 ,, duSamAsuSamA 7 hAtha 525 dhanuSa duSamAsuSamA 7 hAtha 525 , suSamAduSamA 525 dhanuSa 2000 dhanuSa 3 yA 33 7 hAtha suSamA 2000 dhanuSa 4000 dhanuSa hAtha duSamAduSamA 1 hAtha 3 yA 33 hAtha suSamAsuSamA 4000 dhanuSa 6000 dhanuSa isa prakAra se manuSyoM kI avagAhanA batalAne ke bAda bhavanapati devoM kA varNana pUrva meM kara diye jAne se aba devagati ke vANavyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika nikAya ke devoM kI avagAhanA kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| 1. prAdhAra--mUlAcAra 1063,1087, sarvArthasiddhi 3/29-31, tattvArtharAjavArtika 3/29-31, dhavalA 4/1,3,2/45, jambUdvIpaprajJapti 11/54, tattvArthasAra 2/137 2.. AdhAra----tiloyapaNNAtti 4 / 335, 396, 404, 1277, 1475, 1536, 1564, 1568, 1576, 1595 1597, 1598, 1600, 1601, 1602, 1604 mAthAyeM / kAlanirdeza duSamA --- -- - -- Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276] [anuyogadvArasUtra vANa-vyaMtara aura jyotiSka devoM ko avagAhanA 353. vANamaMtarANaM bhavadhAraNijjA uttaraveunviyA ya jahA asurakumArANaM tahA bhANiyavyaM / [353 / vANavyaMtaroM kI bhavadhAraNIya evaM uttara vaikriyazarIra kI avagAhanA asurakumAroM jitanI jAnanA caahiye| 354. jahA vANamaMtarANaM tahA jotisiyANaM / [354 | jitanI (bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya rUpa) avagAhanA vANavyataroM kI hai, utanI hI jyotiSka devoM kI bhI hai| vivecana-ina do sUtroM meM vANavyaMtara aura jyotiSka devanikAyoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa pUrva meM kathita asurakumAroM kI avagAhanA ke atideza dvArA batalAyA hai| jisakA tAtparya yaha huA ki asurakumAroM kI jo bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgala ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa sAta ratni aura uttaravaikriya kI jaghanya avagAhanA aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka lAkha yojana kI kahI hai, itanI hI avagAhanA ina vyaMtaroM evaM jyotiSka devoM kI bhI hai| labdhi kI apekSA deva paryAptaka hI hote haiN| ataeva paryApta, aparyApta vikalpa saMbhava nahIM hone se inakI pRthak-pRthak avagAhanA kA pramANa nahIM batAyA hai, kintu vaikriyazarIrI hone se vividha prakAra ke uttaravaikriya rUpa niSpanna karane kI kSamatA vAle hone se tatsaMbandhI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAyA hai / vaimAnika devoM ko avagAhanA 355. [1] sohammayadevANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! duvihA pa0 / taM0-bhavadhAraNijjA ya uttaraveumviyA y| tattha gaMjA sA bhavadhAraNijjA sA jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjaibhAgaM ukkoseNaM satta rynniio| tattha NaM jA sA uttaraveubviyA sA jahanneNaM aMgulassa saMkhejahabhAga, ukkoseNaM moyaNasata shssN| [355-1 pra.] bhagavan ! saudharmakalpa ke devoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? [355-1 u.] gautama ! (saudharmakalpa ke devoM kI avagAhanA) do prakAra kI kahI gaI haibhavadhAraNIya aura uttrvaikriy| inameM se bhavadhAraNIya zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa sAta ratni hai| uttaravaikriya zarIra kI avagAhanA jaghanya aMgala ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka lAkha yojana pramANa hai| [2] jahA sohamme tahA IsANe kappe vi bhANiyanvaM / [355-2] IzAnakalpa meM bhI devoM kI avagAhanA kA pramANa saudharmakalpa jitanA hI jAnanA caahiye| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [3] jahA sohammayadevANaM pucchA tahA sesakappANaM devANaM pucchA bhANiyavA jAva accuyakappo saNakumAre bhavadhAraNijjA jaha0 aMgu0 asaM0 uSakoseNaM cha rayaNIo; uttaraveubdhiyA jahA sohmme| jahA saNaMkumAre tahA mAhide / baMbhaloga-laMtaesu bhavadhAraNijjA jaha0 aMgula0 asaM0, ukko0 paMca rayaNIo; uttaraveuvviyA jahA sohmme| mahAsukka-sahassAresu bhavadhAraNijjA jahanneNaM aMgu0 asaM0, ukkoseNaM cattAri rayaNIo; uttaraveunviyA jahA sohamme / ANata-pANata-AraNa-accutesu causu vi bhavadhAraNijjA jaha* aMgu0 asaM0, ukkoseNaM tiNNi rayaNIo; uttaraveundhiyA jahA sohamme / [355-3] saudharmakalpa ke devoM kI zarIrAvagAhanA viSayaka prazna kI taraha IzAnakalpa ko chor3akara zeSa acyutakalpa taka ke devoM ko avagAhanA saMbandhI prazna pUrvavat jAnanA caahiye| uttara isa prakAra haiM sanatkumArakalpa meM bhavadhAraNIya jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa chaha ratni pramANa hai, uttaravaikriya avagAhanA saudharmakalpa ke barAbara hai| sanatkumArakalpa jitanI avagAhanA mAhendrakalpa meM jaannaa| brahmaloka aura lAMtaka-ina do kalpoM meM bhavadhAraNIya zarIra kI adhanya avagAhanA aMgala ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa avagAhanA pAMca ratti pramANa hai tathA uttaravaikriya avagAhanA kA pramANa saudharmakalpavat hai| mahAzukra aura sahasrAra kalpoM meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa cAra ratti pramANa hai tathA uttaravaikriya zarIrAvagAhanA saudharmakalpa ke samAna hai| aAnata, prANata, prAraNa aura acyuta-ina cAra kalpoM meM bhavadhAraNIya avagAhanA jaghanya aMgala kA asaMkhyAtavAM bhAga aura utkRSTa tIna ratni kI hai| inakI uttarakriya avagAhanA saudharmakalpa ke hI samAna hai| vivecana-devoM ke cAra nikAya haiM-bhavanapati, vANa-vyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika / inameM se Adi ke tIna nikAya indra prAdi kRta bhedakalpanA pAye jAne se nizcitarUpeNa kalpopapanna hI haiN| phira bhI rUDhi se 'kalpa' zabda kA vyavahAra vaimAnikoM ke liye hI kiyA jAtA hai| saudharma Adi acyuta paryanta ke deva indrAdi bheda vAle hone se kalpopapanna haiM aura inase Upara graiveyaka Adi sarvArthasiddha taka ke vimAnoM meM indrAdi kI kalpanA nahIM hone se vahA~ ke deva kalpAtIta kahalAte haiN| uparyukta sUtra meM kalpopapanna vaimAnika devoM ke saudharma se lekara acyuta paryanta ke devoM kI Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 [anuyogadvArasUtra bhavadhAraNIya evaM uttaravaikriya avagAhanA kA pramANa jaghanya tathA utkRSTa ina donoM apekSAoM se batalAyA hai| - ina sabhI kalpavAsI devoM ko uttaravaikriya jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA samAna arthAt jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa eka lAkha yojana kI hai| yaha uttaravaikriya utkRSTa zarIrAvagAhanA kA pramANa unakI yogyatA--kSamatA kI apekSA se hI jAnanA caahie| lekina bhavadhAraNIya utkRSTa avagAhanA meM antara hai / isakA kAraNa yaha hai ki Upara-Upara ke pratyeka kalpa meM vaimAnika devoM kI Ayusthiti, prabhAva, sukha, dyuti-kAMti, lezyAproM kI vizuddhi, viSayoM ko grahaNa karane kI aindriyaka zakti evaM avadhijJAna kI vizadatA adhika hai|' kintu eka deza se dUsare deza meM gamana karane rUpa gati, zarIrAvagAhanA, parigraha-mamatvabhAva aura abhimAna bhAvanA uttarottara Upara-Upara ke devoM meM hona-hIna hotI hai / 2 isI kAraNa saudharmakalpa meM devoM kI zarIrAvagAhanA sAta ratni pramANa hai to vaha bArahaveM acyutakalpa meM jAkara tIna ratni pramANa raha jAtI hai / isI prakAra uttarottara zarIrAvagAhanA kI hInatA kA krama |veyaka se lekara sarvArthasiddha vimAna taka ke kalpAtIta devoM ke liye bhI jAnanA caahiye| 'jahA sohammayadevANaM pucchA tahA sesakappANaM devANaM pucchA bhANiyavvA jAva accuyakappo' isa vAkya meM isa prakAra ke prAznika padoM kA samAveza kiyA gayA hai-'saNakumAre kappe devANaM bhaMte! kemahAliyA sarIrogANA pagNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA, taM jahA bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya / tattha NaM jA saa...|' isI prakAra se zeSa kalpoM ke nAmoM kA ullekha karake unaunake prazna kI udbhAvanA kara lenA caahiye| isa prakAra se kalpopapanna vaimAnika devoM kI zarIrAvagAhanA kA pramANa batalAne ke anantara "aba kalpAtIta vaimAnikoM kI zarIrAvagAhanA kA nirUpaNa karate haiN| [4] gevejjayadevANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannatA? go0 ! gevejjagadevANaM ege bhavadhAraNijjae sarIrae, se jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM do rynniio| [355-4 pra.] bhagavan ! aveyakadevoM kI zarIrAvagAhanA kitanI hai ? 355-4 u.] gautama ! |veyakadevoM ke ekamAtra bhavadhAraNIya zarIra hI hotA hai / usa zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa avagAhanA do hAtha kI hotI hai| [5] aNuttarovavAiyadevANaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA pannattA ? goyamA ! aNuttarokvAiyadevANaM ege bhavadhAraNijjae sarIrae, se jahanneNaM aMgulassa asaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM ekkA rynnii| 1. sthitiprabhAvasukhadyutilezyA vizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH / 2. gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH / -tattvArthasUtra 4 / 20,21 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hos: pramANAdhikAra nirUpaNa] [279 [355-5 pra.] bhagavan ! anuttaropapAtika devoM ke zarIra kI kitanI avagAhanA hotI hai ? [355-5 u.] gautama ! anuttaravimAnavAsI devoM ke ekamAtra bhavadhAraNIya zarIra hI kahA gayA hai / usakI avagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa eka hAtha kI hotI hai| vivecana--yahA~ greveyaka aura anuttara vimAnavAsI devoM kI avagAhanA kA pramANa batalAyA hai / ye deva uttaravikriyA nahIM karate haiM, ataeva inakI bhavadhAraNIya zarIra kI avagAhanA kA hI pramANa batalAyA hai| ___caturvidha devanikAyoM kI zarIrAvagAhanA ke pramANa kA sugamatA se bodha karAne vAlA prArUpa isa prakAra hai-- krama devanAma bhavadhAraNIya uttaravaikriya jaghanya utkRSTa jaghanya utkRSTa 1. bhavanapati aMga.asaM.bhAga sAta hAtha aMgu.saM. bhAga eka lAkha yo. 2. vANa-vyaMtara 3. jyotiSka 4. saudharma-IzAna 5. sanatkumAra-mAhendra chaha hAtha 6. brahmaloka-lAntaka pAMca hAtha 7. mahAzukra-sahasrAra cAra hAtha 8. pAnata-prANata tIna hAtha 9. pAraNa-acyuta tIna hAtha 10. ve ka do hAtha 11. anuttara eka hAtha yaha sarva avagAhanA utsedhAMgula se mApI jAtI hai| utsedhAMgula ke bheda aura bhedoM kA alpabahutva 356. se samAsao tivihe paNNatte / taM jahA---sUIaMgule payaraMgule ghaNaMgule / aMgulAyatA egapadesiyA seDhI sUIaMgule, sUI sUIe gaNiyA payaraMgule, payaraM sUIe guNiyaM dhnnNgule| [356] vaha utsedhAMgula saMkSepa se tIna prakAra kA kahA gayA hai / yathA-sUcyaMgula, pratarAMgula aura dhnaaNgul| eka aMgula lambI tathA eka pradeza caur3I prAkAzapradezoM kI zreNI (paMkti --rekhA) ko sUcyaMgula kahate haiM / sUcI se sUcI ko guNita karane para pratarAMmula niSpanna hotA hai, sUcyuMgala se guNita pratarAMgula dhanAMgula kahalAtA hai|' 1. sUcyaMgula meM kevala lambAI kA, pratarAMgula meM lambAI aura caur3AI kA tathA dhanAMgula meM lambAI, caur3AI aura moTAI --tInoM kA grahaNa hotA hai| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 [anuyogadvArasUtra 357. eesi NaM sUcIaMgula-payaraMgula-dhaNaMgalANaM katare katarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA? __ samvatthove sUIaMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, dhaNaMgule asNkhejjgunne| se taM ussehaMgule / [357 pra.] bhagavan ! ina sUcyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [357 u.] inameM sarvastoka (sabase choTA) sUcyaMgula hai, usase pratarAMgula asaMkhyAtaguNA aura pratarAMgula se ghanAMgula asaMkhyAtaguNA hai / isa prakAra yaha utsedhAMgula kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana-pAtmAMgula kI taraha yaha utsedhAMgula bhI sUcI, pratara aura dhana ke bheda se tIna prakAra kA hai| inakA svarUpa tathA alpabahutva evaM alpabahutva ke kAraNa ko prAtmAMgulavat samajha lenA caahie| pramANAMgulanirUpaNa 358. se ki taM pamANaMgule? pamANaMgule egamegassa NaM raNo cAuraMtacakkaTTissa aTTha sovaNNie kAgaNirayaNe chattale duvAlasaMsie aTThakaNNie ahigaraNisaMThANasaMThie paNNatte, tassa NaM egamegA koDo ussehaMgulavikkhaMbhA, taM samaNassa bhagavano mahAvIrassa addhaMgulaM, taM sahassaguNaM pamANaMgulaM bhavati / [358 pra.) bhagavan ! pramANAMgula kA kyA svarUpa hai ? [358 u.] prAyuSman ! (parama prakarSa rUpa parimANa ko prApta--sabase bar3e aMgula ko pramANAMgula kahate haiM / ) bharatakSetra para akhaNDa zAsana karane vAle cakravartI rAjA ke aSTa svarNapramANa, chaha tala bAle, bAraha koTiyoM aura pATha kaNikAoM se yukta adhikaraNa saMsthAna (sunAra ke eraNa jaise AkAra vAle) kAkaNIratna kI eka-eka koTi utsedhAMgula pramANa viSkabha (caur3AI) vAlI hai, usakI vaha eka koTi zramaNa bhagavAn mahAvIra ke ardhAgula pramANa hai / usa ardhAMgula se hajAra guNA (arthAt utsedhAMgula se hajAra guNA) eka pramANAMgula hotA hai| 359. eteNaM aMgulaSpamANeNaM cha aMgulAI pAdo, do pAyA-duvAlasa aMgulAI vihattho, do vihatthIo rayaNI, do rayaNIo kuccho, do kucchImo dhaNa, do ghaNusahassAI gAuyaM, cattAri gAuyAI joyaNaM / 359] isa aMgula se chaha aMgula kA eka pAda, do pAda athavA bAraha aMgula kI eka vitasti, do vitastiyoM kI ratli (hAtha), do ratni kI eka kukSi hotI hai| do kukSiyoM kA eka dhanuSa, do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta aura cAra gavyUta kA eka yojana hotA hai| vivecana-ina do sUtroM meM se pahale meM pramANAMgula kA vyutpattilabhya artha batalA kara usake yathArtha mAna kA nirdeza kiyA hai| isI prasaMga meM cakravartI rAjA kA svarUpa, usake pramukha ratna kAkaNI Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [281 kA pramANa aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ke AtmAMgula kA mAna batA diyA hai| isa taraha eka hI prasaMga meM aneka vastuoM kA nirdeza karake jijJAsunoM ko sugamatA se bodha karAyA hai| pramANAMgula' kA vyutpattilabhya artha sugama hai| cakravartI rAjA kA lakSaNa batAne se liye 'egamegassa' aura 'cAuraMtacakkavaTTissa' yaha SaSThI vibhaktyanta do vizeSaNa diye haiN| inameM se egamegassa vizeSaNa kA artha yaha hai ki eka samaya meM eka kSetra meM eka hI cakravartI rAjA hotA hai, adhika nahIM / jambUdvIpa meM karmabhUmika kSetra bharata aura airavata ye do haiM / inake sivAya zeSa kSetra akarmabhUmika (bhogabhUmika) haiN| unameM zAsaka, zAsita prAdi vyavasthA nahIM hotI hai| ataeva bharatakSetrApekSA dakSiNa, pUrva aura pazcima ina tIna dizAoM meM phaile hue lavaNasamudra aura uttara meM himavanparvata paryanta taka pAMca mleccha aura eka AryakhaMDa isa prakAra chaha khaNDoM se maMDita sampUrNa bharatakSetra ko vijita kara ekacchatra zAsana karane vAle rAjA cAturaMtacakravartI kahalAte haiN|' tIrthakaroM kI taraha cakravartI rAjA bhI utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke tIsare, cauthe pAre meM hote haiN| pratyeka cakravartI sAta ekendriya aura sAta paMcendriya, kula caudaha ratnoM kA svAmI hotA hai / apanI-apanI jAti meM sarvotkRSTa hone ke kAraNa inheM ratna kahA jAtA hai| prastuta meM ullikhita kAkaNIratna pArthiva hai aura vaha pATha suvarNa jitanA bhArI (vajana vAlA) hotA hai| suvarNa usa samaya kA eka tola thaa| isakA vivaraNa pUrva meM batAyA jA cukA hai| sAtha hI usake AkAra-saMsthAna Adi kA ullekha karate hue batAyA hai ki vaha cAroM ora se sama hotA hai| usakI ATha kaNikAyeM aura bAraha koTiyAM hotI haiN| pratyeka koTi eka utsedhAMgula viSkaMbha pramANa hotI hai| kAkaNIratna viSa ko naSTa karane vAlA hotA hai| yaha sadA cakravartI ke skandhAbAra meM sthApita rahatA hai| isakI kiraNe bAraha yojana taka phailatI haiM / jahA~ caMdra, sUrya, agni Adi aMdhakAra ko naSTa karane meM samartha nahIM hote, aisI tamisrA guphA meM yaha kAkaNI ratna aMdhakAra ko samUla naSTa kara detA hai| 'cauraMgUlappamANA sUvaNNavarakAgaNI teye ti' arthAta caturaMgula pramANa kAkaNIratna jAnanA cAhiye, aimA kisI-kisI grantha meM kahA gayA hai| lekina tathAvidha saMpradAya kI upalabdhi na 1. aizvata kSetra kI apekSA pUrva, pazcima aura uttara dizA meM phaile lavaNasamudra aura dakSiNa dizA meM zikharI parvata paryanta ke airavata kSetra ko vijita karane vAle samajhanA caahiye| 2. viSkaMbha zabda kA prayoga kAkiNIratna kI samacaturasratA kA bodha karAne ke liye kiyA hai ki isakA mAyAma-lambAI aura viSkaMbha---caur3AI samAna hai aura pratyeka utsedhAMgula pramANa hai| kyoMki UMcI karane para jo koTi abhI AyAma vAlI-lambI hai, vahI tirachI karane para viSkabha vAlI-caur3I ho jAtI hai| ataeva pAyAma aura viSkaMbha ina meM se kisI eka kA nirNaya ho jAne para dUsarA svayaM nirNIta ho jAtA hai| 3. anuyogadvArasUtravatti, patra 171 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] [anuyogadvArasUtra hone se vizeSa spaSTIkaraNa nahIM kiyA jA sakatA parantu pratyeka utsedhAMgula bhagavAn mahAvIra ke ardhAMgula ke barAbara hotA hai, yaha nizcita hai aura usase hajAra guNA eka pramANAMgula hotA hai / pramAraNAMgula kA prayojana 360. eteNaM pamANaMguleNaM ki paoyaNaM ? eeNaM pamANaMguleNaM puDhavINaM kaMDANaM pAyAlANaM bhavaNANaM bhavaNapatthaDANaM nirayANaM nirayAvaliyANaM nirayapatthaDANaM kappANaM vimANANaM vimANAvaliyANaM vimANapatthaDANaM TaMkANaM kaDANaM selANaM siharINaM panbhArANaM vijayANaM vakkhArANaM vAsANaM vAsaharANaM vAsaharapankyANaM velANaM veiyANaM dArANaM toraNAgaM dIvANaM samuddANaM AyAma-viksaMbha-uccattobeha-parikkhevA mavinjati / [360 pra.] bhagavan ! isa pramANAMgula se kaunasA prayojana siddha hotA hai ? [360 u.] aAyuSman ! isa pramANAMgula se (ratnaprabhA Adi naraka) pRthviyoM kI, (ratnakAMDa Adi) kAMDoM kI, pAtAlakalazoM kI, (bhavanavAsiyoM ke) bhavanoM kI, bhavanoM ke prastaroM kI, narakAvAsoM kI, narakapaMktiyoM kI, naraka ke prastaroM kI, kalpoM kI, vimAnoM kI, vimAnapaMktiyoM kI, vimAnaprastaroM kI, TaMkoM kI, kUToM kI, parvatoM kI, zikhara vAle parvatoM kI, prAgbhAroM (namita parvatoM) kI, bijayoM kI, vakSAroM kI, (bharata Adi) kSetroM ko, (himavana Adi) varSadhara parvatoM kI, samudroM kI, velAoM kI, vedikAoM kI, dvAroM kI, toraNoM kI, dvIpoM ko tathA samudroM ko laMbAI, caur3AI, UMcAI, gaharAI aura paridhi nApI jAtI hai| vivecana-loka meM tIna prakAra ke rUpI padArtha haiM-1. manuSyakRta, 2. upAdhijanya aura 3. zAzvata / manuSyakRta padArthoM kI laMbAI, caur3AI Adi kA mApa AtmAgula ke dvArA jAnA jAtA hai / upAdhijanya padArtha se yahA~ zarIra abhipreta hai / isakA mApa utsedhAMgula dvArA kiyA jAtA hai| zAzvata padArthoM kI lambAI-caur3AI Adi pramANAMgula ke dvArA mApI jAtI hai| jaise narakabhUmiyAM zAzvata haiM, unakI lambAI-caur3AI meM kiMcinmAtra bho antara nahIM pAtA, ata: pramANAMgula kA parimANa bhI sadaiva eka jaisA rahatA hai| pramAraNAMgula ke bheda, alpabahutva ___ 361. se samAsao tivihe paNNatte / taM jahA--seDhIaMgule payaraMgule ghnnNgule| asaMlejjAo joyaNakoDAkoDIo seDhI, seDhI seDhoe guNiyA pataraM, pataraM seDhIe gaNitaM logo, saMkhejjaeNaM logo guNito saMkhejjA logA, asaMkhejjaeNaM logo guNio asaMkhejjA logaa| 6361] vaha (pramANAMgula) saMkSepa meM tIna prakAra kA kahA gayA hai--1. zreNyaMgula, 2. pratarAMgula, 3. ghnaaNgul| (pramANAMgula se niSpanna) asaMkhyAta koDAkoDI yojanoM kI eka zreNI hotI hai| zreNI ko zreNI se gaNita karane para pratarAMgula aura pratarAMgula ko zreNI ke sAtha guNA karane se (eka) loka hotA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa 1283 hai / saMkhyAta rAzi se guNita loka 'saMkhyAtaloka', asaMkhyAta rAzi se guNita loka 'asaMkhyAtaloka' aura ananta rAzi se guNita loka 'anantaloka' kahalAtA hai| 362. etesi gaM seDhIaMgula-payaraMgula-ghaNaMgulANaM katare katarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA ? ___savvatthove seDhiaMgule, payaraMgule asaMkhejjaguNe, ghaNaMgule asaMkhejjaguNe / se taM pamANaMgule / se taM vibhAganiSphaNNe / se taM khetppmaanne| [362 pra.] bhagavan ! ina zreNyaMgula, pratarAMgula aura ghanAMgula meM kauna kisase alpa, adhika, tulya athavA vizeSAdhika hai ? [362 u.] AyuSman ! zreNyaMgula sarvastoka (sabase choTA-alpa) hai, usase pratarAMgula asaMkhyAta guNA hai aura pratarAMgula se ghanAMgula asaMkhyAta guNA hai / isa prakAra meM pramANAMgula kI, sAtha hI vibhAganiSpanna kSetrapramANa aura kSetrapramANa kI vaktavyatA pUrNa huii| vivecana-prastuta meM 'asaMkhejjAyo joyaNakoDAkoDIo seDhI' pada kA yaha Azaya hai ki jo yojana pramANAMgala se niSpanna ho vahI yojana yahA~ grahaNa karanA cAhiye aura aise pramANAMgula se niSpanna yojana kI asaMkhyAta koDAkoDI saMvartita caturastrIkRta loka kI eka zreNI hotI hai| eka karor3a ko eka karor3a se guNA karane para prApta saMkhyA ko koDAkoDI kahate haiM / ___ yadyapi sUtra meM ghanAgula ke svarUpa kA saMketa nahIM kiyA hai lekina, yaha pahale batAyA jA cukA hai ki ghanAMgala se kisI bhI vastu kI lambAI, caur3AI aura moTAI kA parimANa jAnA jAtA hai| ataeva yahA~ ghanIkRta loka ke udAharaNa dvArA dhanAMgula kA svarUpa spaSTa kiyA hai| loka ko ghanAkAra samacaturasra rUpa karane kI vidhi isa prakAra hai-samagra loka Upara se nIce taka caudaha rAjU pramANa hai| usakA vistAra nIce sAta rAjU, madhya meM eka rAjU, brahmaloka nAmaka pAMcaveM devaloka taka ke madhyabhAga meM pAMca rAjU aura zirobhAga meM eka rAjU hai| yahI zirobhAga loka kA anta hai| isa prakAra kI lambAI, cauDAI pramANa vAle loka kI prAkRti donoM hAtha kamara para rakhakara nAcate hue puruSa ke samAna hai| isIliye loka ko puruSAkAra saMsthAna se saMsthita kahA hai / isa loka ke ThIka madhyabhAga meM eka rAjU caur3A aura caudaha rAjU UMcA kSetra trasanAr3I kahalAtA hai| ise trasanAr3I kahane kA kAraNa yaha hai ki dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke sasaMjJaka jIvoM kA yahI vAsa sthAna hai| aba isa caudaha rAja pramANa vAle UMce loka ke kalpanA se adhodizAvartI lokakhaMDa kA pUrva dizA vAlA bhAga jo ki adhastanabhAga meM sAr3he tIna rAjU pramANa vistRta hai aura phira krama se Upara 1. madhyalokavartI asaMkhyAta dvIpa samudroM meM sabase antima svayaMbhUramaNa samudra kI pUrva taTavartI vedikA ke anta se lekara usakI pazcima taTavartI vedikA ke anta taka ko rAjU kA pramANa samajhanA cAhiye / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284] anuyogadvArasUtra kI ora hIyamAna vistAra vAlA hotA hA ardharAja pramANa evaM sAta rAja UMcA hai, ko lekara pazcima dizA vAle pArzva meM Upara kA bhAga nIce kI ora aura nIce kA bhAga Upara kI ora karake ikaTThA rakha diyA jAye, phira Urdhvaloka meM bhI samabhAga karake pUrva dizAvartI do trikoNa rUpa do khaNDa haiM, jo ki pratyeka sAr3he tIna rAjU UMce hote haiM, unheM bhI kalpanA meM lekara viparIta rUpa meM arthAt dakSiNa bhAga ko ulTA aura uttara bhAga ko sIdhA karake ikaTThA rakha diyA jaae| isI prakAra pazcima dizAvartI donoM trikoNoM ko bhI ikaTThA kiyA jAe, aisA karane para loka kA vaha ardhabhAga bhI sAr3he tIna rAjU kA vistAra vAlA aura sAta rAjU kI UMcAI vAlA hogaa| tatpazcAt usa Upara ke ardhabhAga ko nIce ke ardhabhAga ke sAtha jor3a diyA jaaye| aisA karane para loka sAta rAjU UMcA aura sAta rAjU caur3A ghanarUpa bana jAtA hai / isa lambAI, caur3AI aura moTAI kA paraspara guNA karane para (sx 747= 343) tIna sau tetAlIsa rAjU dhana phala loka kA hotA hai| siddhAnta meM jahA~ kahIM bhI binA kisI vizeSatA ke sAmAnya rUpa se zreNI athavA pratara kA ullekha ho vahA~ sarvatra isa ghanAkAra loka kI sAta rAjU pramANa zreNI athavA pratara samajhanA caahiye| isI prakAra jahA~ kahIM bhI sAmAnya rUpa se loka zabda grAe, vahA~ isa ghanarUpa loka kA grahaNa karanA cAhiye / saMkhyAta rAzi se guNita loka kI saMkhyAtaloka, asaMkhyAta rAzi se guNita loka kI asaMkhyAtaloka tathA ananta rAzi se guNita loka kI anantaloka saMjJA hai| yadyapi anantaloka ke barAbara aloka hai aura usake dvArA jIvAdi padArtha nahIM jAne jAte haiM, tathApi vaha pramANa isaliye hai ki usake dvArA apanA----aloka kA svarUpa to jAnA hI jAtA hai| anyathA alokaviSayaka buddhi hI utpanna nahIM ho sakatI hai| isa prakAra se vibhAganiSpanna evaM samasta kSetrapramANa kI prarUpaNA jAnanA caahiye| kAlapramANa prarUpaNa 363. se ki taM kAlappamANe? kAlappamANe duvihe paNNatte / taM jahA-padesaniSphaNNe ya vibhAganiSphaNNe ya / [363 pra.] bhagavan ! kAlapramANa kA kyA svarUpa hai ? [363 u.] AyuSman ! kAlapramANa do prakAra kA kahA gayA hai- 1. pradezaniSpanna, 2. vibhAganiSpanna / 364. se kiM taM padesaniSphaNNe ? padesaniSphaNNe egasamayadvitIe dusamayadvitIe tisamaya dvitIe jAba dasasamayadvitIe saMkhejjasamayadvitIe asaMkhenjasamayadiIe / se taM padesaniSphaNNe / |364 pra.] bhagavan ! pradezaniSpanna kAlapramANa kA kyA svarUpa hai ? [364 u.] AyuSman ! eka samaya kI sthiti bAlA, do samaya kI sthiti vAlA, tIna samaya kI sthiti vAlA, yAvat dasa samaya kI sthiti vAlA, saMkhyAta samaya kI sthiti vAlA, asaMkhyAta Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [205 samaya kI sthiti vAlA (paramANu yA skandha) pradezaniSpanna kAlapramANa hai| isa prakAra se pradezaniSpanna (arthAt kAla ke nivibhAga aMza se niSpanna) kAlapramANa kA svarUpa jAnanA caahiye| 365. se ki taM vibhAganiSphaNNe ? vibhAganiSphaNNe-- samayA''valiya-muhuttA divasa-ahoratta-pakkha mAsA ya / saMvacchara-juga-paliyA sAgara-osa ppi-pariaTTA // 103 // [365 pra.] bhagavan ! vibhAganiSpanna kAlapramANa kA kyA svarUpa hai ? [365 u.] AyuSman ! samaya, pAvalikA, muhUrta, divasa, ahorAtra, pakSa, mAsa, saMvatsara, yuga, palyopama, sAgara, avasarpiNI (utsarpiNI) aura (pudgala) parAvartana rUpa kAla ko vibhAganiSpanna kAlapramANa kahate haiM / 103 vivecana-prastuta sUtroM meM kAlapramANa ke mukhya do bhedoM kA ullekha kiyA hai / kAla ke nivibhAga aMza (samaya) ko yahA~ 'pradeza' kahA gayA hai| ataeva ina nivibhAga aMzoM--- pradezoM se niSpanna hone vAlA kAlapramANa pradezaniSpanna kAlapramANa hai| eka samaya kI sthiti vAlA paramANu yA skandha eka kAlapradeza se, do samaya kI sthiti vAlA paramANu yA skandha do kAlapradezoM se niSpanna hotA hai / isI prakAra tIna Adi samaya se lekara asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle paramANu yA skandha Adi saba kAla ke utane-utane hI avibhAgI aMzoM (pradezoM) se niSpanna hote haiN| asaMkhyAta aMzoM (pradezoM) se asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle pudgala niSpanna hote haiN| isase Age pudgaloM kI eka rUpa se sthiti hI nahIM hotI hai, arthAt pudgala paryAya kI adhika se adhika sthiti asaMkhyAta kAla kI hI hotI hai| samaya, pAvalikA Adi rUpa kAla vibhAgAtmaka hone se ve vibhAganiSpanna kAlapramANa kahalAte haiN| vibhAganiSpanna kAlapramANa kI prAdya ikAI 'samaya' hai| ataH aba usI kA vistAra se varNana kiyA jAtA hai| samayanirUpaNa 366. se ki taM samae ? samayassa NaM parUvaNaM karissAmi-se jahANAmae tuNNAgadArae siyA taruNe balavaM jugavaM juvANe appAtake thiragahatthe daDhapANipAyapAsapiThetarorupariNate talajamalajuyalaparighaNibhavAhU cammedRga-duhaNa-maTTiyasamAhaya niciyagattakAye laMghaNa-pavaNa-jaiNavAyAmasamatthe urassabalasamaNNAgae chae dakkhe patto kusale mehAvI niuNe niuNasippovagae egaM mahati paDasADiyaM vA paTTasADiyaM vA gahAya sayarAhaM hatthamettaM osaarejjaa| tatya coyae paNNavayaM evaM vayAso__ jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasADiyAe vA sayarAhaM hatthamete osArie se samae bhavai ? Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286] [anuyogadvArasUtra no iNamaThe samaThe? jamhA saMkhejjANaM taMtUNaM samudayasamitisamAgameNaM paDasADiyA niSpajjai, uvarillambhi taMtummi acchiNNe he dille taMtU Na chijjai, aNNammi kAle urille taMtU chijjai aNNammi kAle hiDille taMtU chijjai, tamhA se samae na bhavati / evaM vayaMtaM paNNavarga coyae evaM kyAsi-jeNaM kAleNaM teNaM tuNNAgadAraeNaM tIse paDasADiyAe vA paTTasADiyAe vA uvarille taMtU chiNNe se samae ? Na bhavati / jamhA saMkhejjANaM pamhANaM samudayasamitisamAgameNaM ege taMtU niSphajjai, uvarille pamhammi acchiNNe heDille pamhe na chijjati, aNNammi kAle uvarille pamhe chijjati aNNammi kAle heDille pamhe chijjati, tamhA se samae Na bhavati / evaM vadaMtaM paNNavagaM coyae evaM vadAsi-jeNaM kAleNaM teNaM tugNAgadAraeNaM tassa taMtussa uvarille pamhe chiNNe se samae ? Na bhavati / kamhA ? jamhA aNatANaM saMghAtANaM samudayasamitisamAgameNaM ege pamhe NiSphajjai, urille saMghAte avisaMghAtie heDille saMghAte Na visaMghADijjati, agNamima kAle uvarille saMghAe visaMghAtijjai agNammi kAle heDille saMghAe visaMghAdijjai, tamhA se samae Na bhavati / eto vi NaM suhumatarAe samae paNNatte samaNAuso! [366 pra.] bhagavan ! samaya kise kahate haiM ? [366 u.] AyuSman ! samaya kI (vistAra se) prarUpaNA karUMgA / vaha isa prakAra--jaise koI eka taruNa, balavAn, yugotpanna (suSamaduSama Adi tIsare-cauthe bAre meM utpanna) nIroga, sthirahastAgra (majabUta pahuMcA) bAlA, sudRr3ha-vizAla hAtha-paira, pRSThabhAga (pITha), pRSThAnta (pasalI) aura uru (jaMghA) vAlA, dIrghatA, saralatA evaM pInatva kI dRSTi se samAna, samazreNI meM sthita tAlavRkSayugala athavA kapATa-argalA tulya do bhujAoM kA dhAraka, carmeSTaka (praharaNavizeSa), mudgara muSTikAmuSTibandha Adi ke vyAyAmoM ke abhyAsa, prAghAta-pratighAtoM se sudRr3ha-saghana zArIrika avayava vAlA, sahaja Atmika-mAnasika balasampanna, kUdanA, tairanA, daur3anA Adi vyAyAmoM se ajita sAmarthya-zakti se sampanna, cheka (kAryasiddhi ke upAya kA jJAtA), dakSa, pratiSThapravINa, kuzala (vicArapUrvaka kArya karane vAlA), medhAvI (buddhimAn), nipuNa (catura), apanI zilpakalA meM niSNAta, tunnavAyadAraka (darjI kA putra) eka bar3I sUtI athavA rezamI zATikA (sAr3I) ko lekara atizIghratA se eka hAtha pramANa phAr3a detA hai| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [287 [pra.] bhagavan ! to jitane kAla meM usa darjI ke putra ne zIghratA se usa sUtI athavA rezamI zATikA ko eka hAtha pramANa phAr3a diyA hai, kyA utane kAla ko 'samaya' kahate haiM ? [u.] aAyuSman ! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt vaha samaya kA pramANa nahIM hai / [pra.] kyoM nahIM hai ? [u. kyoMki saMkhyAta taMtuoM ke samudAya rUpa samiti ke saMyoga se eka sUtI zATikA athavA rezamI zATikA niSpanna hotI hai banatI hai| ataeva jaba taka Upara kA tantu chinna na ho taba taka nIce kA tantu chinna nahIM ho sakatA / ataH Upara ke tantu ke chidane kA kAla dUsarA hai aura nIce ke tantu ke chidane kA kAla dUsarA hai / isaliye vaha eka hAtha pramANa zATikA ke phaTane kA kAla samaya nahIM hai| isa prakAra se prarUpaNA karane para ziSya ne punaH prazna pUchA--- pra. bhadanta ! jitane kAla meM darjI ke putra ne usa sUtI zATikA athabA rezamI zATikA ke Upara ke tanta kA chedana kiyA, kyA utanA kAla samaya hai ? [u.] utanA kAla samaya nahIM hai| [pra.] kyoM nahIM hai ? [u.] kyoMki saMkhyAta pakSmoM (sUkSma avayavoM--rezAnoM) ke samudAya rUpa samiti ke samyaka samAgama se eka tantu niSpanna hotA hai-nirmita hotA hai / isaliye Upara ke pakSma ke chinna na hone taka nIce kA pakSma chinna nahIM ho sakatA hai / anya kAla meM Upara kA pakSma aura anya kAla meM nIce kA pakSma chinna hotA hai / isaliye use samaya nahIM kahate haiN| isa prakAra kI prarUpaNA karane vAle guru se ziSya ne punaH nivedana kiyA [pra.] jisa kAla meM usa darjI ke putra ne usa tantu ke uparivartI pakSma kA chedana kiyA to kyA utane kAla ko samaya kahA jAe ? / [u., utanA kAla bhI samaya nahIM hai / [pra. kyoM nahIM hai ? [u.] isakA kAraNa yaha hai ki ananta saMghAtoM ke samudAya rUpa samiti ke saMyoga se pakSma nirmita hotA hai, ataH jaba taka uparivartI saMghAta pRthak na ho, taba taka adhovatI saMghAta pRthak nahIM hotA hai / uparivartI saMghAta ke pRthak hone kA kAla anya hai aura adhovartI saMghAta ke pRthak hone kA kAla anya hai / isaliye uparitana pakSma ke chedana kA kAla samaya nahIM hai / AyuSman ! samaya isase bhI atIva sUkSmatara kahA gayA hai / vivecana-prastuta sUtra meM samaya kA svarUpa spaSTa kiyA hai| jisa prakAra pudgala dravya ke avibhAjya carama aMza ko paramANa kahate haiM, usI prakAra kAla dravya ke nivibhAga aMza kI 'samaya' saMjJA hai / samaya kitanA sUkSma hai ? isakA nirdeza karane ke liye katipaya udAharaNoM kA ullekha kiyA hai| lekina ve saba aAMzika haiM aura samaya unase bhI sUkSma aMza hai / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] [anuyogadvArasUtra yadyapi loka meM ghaMTA, dina, varSa prAdi ko hI kAla kahane kA vyavahAra pracalita hai para yaha kAla vastubhUta-pAramArthika nahIM hai / vastubhUta kAla to vaha sUkSma aMza hai jisake nimitta se sarva dravya pariNamana karate rahate haiN| yadi vaha na ho to uparyukta prakAra se prAropita kAla kA vyavahAra hI na ho| samaya se choTA kAlAMza sambhava nahIM hai, kyoMki sUkSma se sUkSma paryAya bhI usa eka samaya se pUrva nahIM badalatA hai / isaliye zAstroM meM samaya kI paribhASA isa prakAra kI hai--- __jaghanya gati se eka paramANu saTe hue dvitIya paramANu taka jitane kAla meM jAtA hai, use samaya kahate haiM / athavA tatprAyogya vega se eka ke Upara kI ora jAne vAle aura dUsare ke nIce kI ora Ane vAle do paramANuoM ke sparza hone meM lagane vAlA kAla samaya kahalAtA hai| yadyapi AtmA, padArthasamUha aura siddhAMta ke artha meM bhI samaya zabda prayukta hotA hai, kintu yahA~ kAladravya aura usakI paryAya kA bodha karAne ke liye samaya zabda kA prayoga huA hai| prastuta sUtra meM 'samayassa NaM parUvaNaM karissAmi' se lekara 'etto'vi .......paNNatte samaNAuso' pada taka kA kathana viziSTa prAzaya ko abhivyakta karane ke liye kiyA gayA hai ki samaya kAla kA sabase adhika sUkSma aMza hai / usakA svarUpa sAmAnya rUpa se kathana karane para buddhigrAhya nahIM ho sakatA hai / usake svarUpa ko samajhane ke liye vistRta vyAkhyA apekSita hai| jaba ananta paramANoM ke saMghAta (samudAya) se eka pakSma (rezA) niSpanna hotA hai aura ve saMghAta kramazaH hI chinna hote haiM, taba usa pakSma ke vidAraNa meM ananta samaya laganA cAhiye / lekina siddhAnta meM jo asaMkhyAta samaya laganA kahA hai, usakA kAraNa yaha hai ki pakSma phAr3ane meM pravRtta puruSa kA prayatna acintya zakti vAlA hone se asaMkhyAta samayoM meM ananta saMghAtoM kA chedana ho jAtA hai| una saMghAtoM se banA huA eka sthUla pakSama yahA~ vivakSita hai aura aise sthUla pakSma asaMkhyAta hI hote haiM, ananta nhiiN| ataH unakA krama se chedana hone meM ananta nahIM kintu asaMkhyAta samaya lgegaa| yadyapi asaMkhyAta samaya lagane kA saMketa satra meM nahIM kiyA hai, kinta prakaraNAnasAra use yahA~ samajha lenA cAhiye / sUtra meM saMketa na karane kA kAraNa yaha hai ki chadmastha janoM ke jJAna kA viSayabhUta ho sake aura usase samaya kI carama sUkSmatA kA bodha ho jAe aisA dRSTAnta diyA jAnA sambhava nahIM hai| isIliye samaya kI sUkSmatA batAne ke liye sAmAnya rUpa meM sUtrakAra ne saMketa kiyA hai-'etto'vi NaM suhumatarAe samae -- samaya isase bhI adhika sUkSmatara hotA hai|' arthAt uparitana pakSma ke chedanakAla kA asaMkhyAtavAM aMza samaya hai| puruSa kA prayatna acintya zakti vAlA honA pratyakSa siddha hai| jaise koI puruSa dUsare kisI sthAna para jAne ke liye prasthAna kare aura yadi gamana rUpa prayatna meM pravRtti karatA rahatA hai to vaha apane gantavya sthAna para bahuta jaldI pahuMca jAtA hai| usI prakAra phAr3ane kI kriyA meM pravRtta puruSa bhI apane prayatna se ananta paramANoM ke samudAya se bane pakSma (reze) ko asaMkhyAta samaya meM chedana kara de, yaha svAbhAvika hai| isa prakAra se samaya kA svarUpanirdeza karane ke bAda aba usake samaha rUpa kAlavibhAgoM kA varNana karate haiN| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [289 samayasamUhaniSpanna kAlavibhAga 367. asaMkhejjANaM samayANaM samudayasamitisamAgameNaM sA egA Avaliya ti pavuccai / saMkhejjAo AvaliyAo UsAso / saMkhejjAo AvaliyAo nosaaso| haTussa aNavagallassa niruvakiTussa jNtunno| ege UsAsa-nIsAse esa pANu ti buccati / / 104 / / satta pANi se thove, satta thovANi se lve| lavANaM sattahattarie esa muhutte viyAhie // 105 // tiNi sahassA satta yaHsayANi tehariM ca ussAsA / esa muhutto bhaNiyo sahiM agaMtanANohiM / / 106 // eteNaM muhattapamANeNaM tIsaM muhattA ahoratte, paNNarasa ahorattA pakkho, do pakkhA mAso, do mAsA uU, tiSNi uU ayaNaM, do ayaNAI saMvacchare, paMcasaMvaccharie juge, vIsaM jugAI vAsasayaM, dasa vAsasatAI vAsasahassaM, sayaM vAsasahassANaM vAsasatasahassaM, caurAsoI vAsasayasahassAI se ege puvaMge, caurAsIti puvvaMgasatasahassAiM se ege pugve, caurAsII pubasasayahassAI se ege tuDiyaMge, caurAsIiM tuDiyaMgasayasahassAI se ege tuDie, caurAsIiM tuDiyasayasahassAI se ege aDaDage, caurAsoI aDaDaMgayasasahassAI se ege aDaDe, caurAsII aDaDasayasahassAiM se ege avavaMge, caurAsII pravavaMgasayasahassAiM se ege prabave, caurAsoti abaksatasahassAiM se ege hUhuyaMge, caurAsII hahuyaMgasatasahassAiM se ege hahae, evaM uppalaMge upale paumaMge paume naliNaMge naliNe atyaniuraMge athaniure auyaMge aue uyaMge Naue pauyaMge paue cUliyaMge cUliyA, caurAsIti cUliyAsata sahassAI se ege sosaraheliyaMge, caurAsoti sIsapaheliyaMgasatasahassAI sA egA sospheliyaa| etAva tAva gaNie, eyAvae ceva gaNiyassa visae, ato paraM ovamie / [367] asaMkhyAta samayoM ke samudAya samiti ke saMyoga se (asaMkhyAta samayoM ke samudAya rUpa saMyoga se) eka prAvalikA niSpanna hotI hai / saMkhyAta pAvalikAoM kA eka ucchvAsa aura saMkhyAta AvalikAoM kA eka niHzvAsa' hotA hai / hRSTa (prasanna), vRddhAvasthA se rahita, (bhUtakAlika evaM vartamAnakAlika) vyAdhi se rahita manuSya Adi ke eka ucchvAsa aura ni:zvAsa ke 'kAla' ko prANa kahate haiM / 104 aise sAta prANoM kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava aura satahattara lavoM kA eka muhUrta jAnanA cAhiye / 105 athavA-- 1. koSThagata vAyu ko bAhara nikAlane ko ucchvAsa aura bAhara kI vAyu ko andara koSTha (koThe) meM le jAne kI niHzvAsa kahate haiM / eka ucchvAsa meM sthUlagaNanA se 35 sekeNDa hote haiM, itane hI niHzvAsa meM bhii| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290] [anuyogadvArasUtra sarvajJa-anantajJAniyoM ne tIna hajAra sAta sau tihattara ucchvAsa-nizvAsoM kA eka muhUrta kahA hai / 106 isa muhUrta pramANa se tIsa muhUtoM kA eka ahorAtra (dinarAta) hotA hai, pandraha ahorAtra kA eka pakSa, do pakSoM kA eka mAsa, do mAsoM kI eka Rtu, tIna RtuoM kA eka ayana, do ayanoM kA eka saMvatsara (varSa), pAMca saMvatsara kA eka yuga aura bIsa yuga kA varSazata (eka sau varSa) hotA hai / dasa sau varSoM kA eka sahasra varSa, sau sahasra varSoM kA eka lakSa (lAkha) varSa hotA hai, caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAMga, caurAsI lAkha pUrvAMgoM kA pUrva, caurAsI lAkha pUrvo kA truTitAMga, caurAsI lAkha truTitAMgoM kA eka truTita, caurAsI lAkha truTitoM kA eka aDaDAMga, caurAsI lAkha aDaDAMgoM kA eka aDaDa, caurAsI lAkha aDaDoM kA eka avavAMga, caurAsI lAkha avavAMgoM kA eka avava, caurAsI lAkha avavoM kA eka huhuaMga caurAsI lAkha huaMgoM kA eka huhu, isI prakAra utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, acchanikurAMga, acchanikura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, calikAMga, calikA, caurAsI lAkha calikAoM kI eka zISeprahelikAMga hotA hai evaM caurAsI lAkha zIrSaprahelikAMgoM kI eka zIrSaprahelikA hotI hai| etAvanmAtra hI gaNita (gaNanA) hai| itanA hI gaNita kA viSaya hai, isake Age upamA kAla kI pravRtti hotI hai| vivecana prastuta sUtra meM gaNanIya kAla kA varNana kiyA hai| isakI prArambhika ikAI prAvalikA hai aura antima saMkhyA kA nAma zIrSaprahelikA hai / prAvalikA kA kAlamAna nizcita amuka maNanIya saMkhyA ke dvArA nirdhAraNa kiyA jAnA zakya nahIM hone se usake mAna ke liye batAyA ki asaMkhyAta samayoM ke samudAya kI eka AvalikA hotI hai| lekina isake bAda ke ucchavAsa, niHzvAsa Adi se lekara zIrSaprahelikA paryanta kA mAna nizcita gaNanIya saMkhyA meM batalAyA hai| isameM bhI jahA~ taka ke kAlamAna ko sAmAnya nirdhArita saMjJAoM dvArA kahA jAnA zakya hai, una-unake liye dina, rAta, pakSa, ayana Adi ke dvArA batAyA hai / lekina usake bAda ke kAlamAna ko batAne ke liye pUrvAMga, pUrva prAdi saMjJAyeM nirdhArita kI aura pratyeka ko pUrva-pUrva se caurAsI lAkha-caurAsI lAkha varSa adhika-adhika batAyA hai| isake liye nirdhArita saMjJAoM ke nAma sUtra meM batAe gae haiN| lekina granthAntaroM meM ina saMjJAyoM ke krama aura nAmoM meM antara hai / jaisejambUdvIpaprajJapti meM ayuta, nayuta aura prayuta pATha hai aura jyotiSkaraNDaka ke anusAra inakA krama isa prakAra hai pUrvAMga, pUrva, latAMga, latA, mahAlatAMga, mahAlatA, nalinAMga, nalina, mahAna linAMga, mahAnalina, padmAMga, padma, mahApadmAMga, mahApadma, kamalAMga, kamala, mahAkamalAMga, mahAkamala, kumudAMga, kumuda, mahAkumudAMga, mahAkumuda, truTitAMga, truTita, mahAtruTitAMga, mahAtruTita, aDaDAMga, aDaDa, mahAaDaDAMga, mahAaDaDa, ahAMga, aha, mahAgrahAMga, mahAyaha, zIrSaprahelikAMga, shiirssprhelikaa| isa prakAra kI vibhinnatA ke kAraNa ke viSaya meM kAlalokaprakAzakAra kA maMtavya hai ki anuyogadvArasUtra, jambUdvIpaprajJapti Adi mAthuravAcanA se anugata haiM aura jyotiSkaraNDaka Adi balabhIvAcatA se anugata haiM / isI se donoM nAmoM meM antara hai / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [291 digambara sAhitya meM bhI kAlagaNanA ke pramANa kA nirUpaNa kiyA gayA hai / yahA~ kiye gaye varNana se usa varNana meM samAnatA adhika hai, vibhinnatA katipaya aMzoM meM hI hai| sAtha hI vahA~ bhI saMjJAnoM ke krama evaM nAmoM meM antara pAyA jAtA hai| ataeva paraspara tulanA karane kI dRSTi se digambara sAhityagata varNana kA sArAMza pariziSTaM meM dekhie / isa prakAra vyavahAra meM jitanI rAzi kI gaNanA kI jA sakatI hai, utanA hI gaNita kA viSaya hai / isake bAda gaNanA karane ke liye upamA kA Azraya liyA jAtA hai / aupamika kAlapramAraNanirUpaNa 368. se ki taM ovamie ? ovamie duvihe paNNatte / taM jahA-paliokme ya sAgarovame y| [368 pra.] bhagavan ! aupamika (kAla) pramANa kyA hai ? arthAt aupamika (kAla) kise kahate haiM ? 368 u.] AyuSman ! aupamika (kAla) pramANa do prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAra-1. palyopama aura 2. sAgaropama / vivecana---aupamika kAla use kahate haiM jo gaNita kA viSaya na ho, kevala upamA ke dvArA jisakA varNana kiyA jaae| vaha do prakAra kA haipalyopama aura sAgaropama / palya (dhAnya ko bharane kA gaDDhA) kI upamA ke dvArA jisa kAlamAna kA varNana kiyA jAe use palyopama aura sAgara (samudra) kI upamA dvArA jisakA svarUpa samajhAyA jAe use sAgaropama kAla kahate haiM / palyopama-sAgaropamaprarUpaNa 366. se ki taM paliovame ? paliokme tivihe paNatte / taM jahA- uddhArapaliovame ya addhApaliobame ya khettpliovmey| [369 pra.] bhagavan ! palyopama kise kahate haiM ? [369 u.] AyuSman ! palyopama ke tIna prakAra haiM-1. uddhArapalyopama, 2. addhApalyopama aura 3. kSetrapalyopama / 370. se ki taM uddhArapaliovame? uddhArapaliovame dubihe paNNatte / taM jahA-suhume ya vAvahArie ya / [370 pra.] bhagavan ! uddhArapalyoyama kise kahate haiM ? [370 u.] AyuSman ! uddhArapalyopama do prakAra se varNita kiyA gayA hai, yathA-sUkSma uddhArapalyopama aura vyAvahArika uddhArapalyopama / 371. tattha NaM je se suhume se Thappe / [371] ina donoM meM sUkSma uddhArapalyopama abhI sthApanIya hai| arthAt usakI yahA~ vyAkhyA na karake Age kreNge| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292] [anuyogadvArasUtra 372. tattha paMje se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA-joyaNaM AyAma-vikkhaMmeNaM joyaNaM uDDaM uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM pariraeNaM / se NaM egAhiya-behiya-tehiya jAva ukkoseNaM sattarattArUDhANaM sammaThe sannicite bharie vAlaggakoDoNaM / te NaM vAlaggA no aggI DahejjA, no vAU harejjA, no kucchejjA, no pali viddhaMsijjA No pUittAe hatvamAgacchejjA / tao NaM samae samae egamegaM vAlaggaM avahAya jAvatieNaM kAleNaM se palle khoNe norae nilleve (TTite bhavati, se taM vAvahArie uddhaarpliovme| esi pallANaM koDAkoDI havejja dsgunnitaa| taM vAvahAriyassa uddhArasAgarobamassa egassa bhave parImANaM // 107 // [372] vyAvahArika uddhArapalyopama kA svarUpa isa prakAra hai- utsedhAMgula se eka yojana lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana UMcA evaM kucha adhika tigunI paridhi vAlA eka palya ho / usa palya ko (sira kA muMDana karAne ke bAda) eka dina, do dina, tIna dina yAvat adhika se adhika sAta dina ke uge hue bAlAnoM se isa prakAra ThasAThasa bharA jAe ki phira una bAlAnoM ko agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake, na ve sar3a-gala sake, na unakA vidhvaMsa ho, na unameM durgandha utpanna ho-sar3eM nhiiN| tatpazcAt eka-eka samaya meM eka-eka bAlAgra kA apaharaNa kiyA jAe---unheM bAhara nikAlA jAe to jitane kAla meM vaha palya kSINa, nIraja nirlepa aura niSThita (khAlI) ho jAe, utane kAla ko vyAvahArika udadhArapalyopama kahate haiN| aise dasa koDAkoDI palyopamoM kA eka vyAvahArika uddhAra sAgaropama hotA hai / 107 vivecana----yahA~ palyopama aura sAgaropama ke prathama bheda uddhAra palyopama aura uddhAra sAgaropama ke sUkSma evaM vyAvahArika ina do bhedoM meM se vyAvahArika bheda kA varNana kiyA hai / yahA~ palya kI upamA se varNana karane kA kAraNa yaha hai ki dhAnya ke mApapAtra ko sabhI jAnate haiM / prastuta meM utsedhAMgula se niSpanna eka yojana pramANa kI lambAI, caur3AI aura UMcAI vAle palya ko svIkAra kiyA hai| isase alpAdhika parimANa vAlA palya upayogI nahIM hai| jisakI caur3AI samAna hotI hai, usakA vyAsa (paridhi) kucha adhika tigunI hotI hai| isaliye yahA~ palya kA vyAsa batAne ke liye pada diyA hai 'taM tigaNaM savisesa pariraeNaM / ' yahA~ kiMcit adhika kA tAtparya kicit nyUna SaDbhAgAdhika eka yojana tathA tIna yojana pUre grahaNa karane cAhiye / arthAt usa palya kI paridhi kiMcit nyUna SaDbhAgAdhika tIna yojana pramANa hotI hai / usa palya ko jina bAlAnoM se bhare jAne kA kathana kiyA hai, unake liye prayukta egAhiya, behyi Adi vizeSaNoM kA yaha prAzaya hai ki zira ko maMDana karAne ke pazcAta eka dina meM bAla uga sakate haiM, bar3ha sakate haiM, unake agrabhAgoM kI ekAhika bAlAna saMjJA hai| isI prakAra dvayAhika, tryAhika Adi vizeSaNoM kA artha samajha lenA cAhiye aura 'jAva....sattarattaparUDhANa" pada dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki sAta se adhika dinoM ke bAlAgoM se palya ko na bharA jaae| ve bAlAna palya meM kisa prakAra se bhare jAe? isake liye do vizeSaNa diye hai--- 'samma? snnicite|' inakA Azaya yaha hai ki vaha palya isa prakAra pUrita kiyA jAye ki usakA UparI bhAga Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [293 kA carama pradeza bhI bAlAnoM se rahita na ho, vaha khacAkhaca bharA huA ho aura sAtha hI isa prakAra se bharA jAe ki raMcamAtra bhI sthAna khAlI na rahe kintu nivir3atA se bharA jaae| ve bAlAgra aisI nivir3atA se bhare hue hoM ki Aga unheM jalA na sake, pavana ur3A na sake, ve sar3a-gala na sake / dravyalokaprakAza meM kahA hai ve kezAgra itanI saghanatA se bhare hoM ki yadi cakravartI kI senA una para se nikala jAe to bhI ve jarA bhI daba na ske| una bAlAnoM ko pratisamaya eka-eka karake nikAlane para jitane samaya meM vaha palya pUrI taraha khAlI ho jAe, utane kAlamAna ko eka vyavahAra uddhArapalyopama kahate haiM aura aise dasa koTi vyavahAra uddhArapalyopamoM kA eka uddhArasAgaropama kAla kahalAtA hai| dravyalokaprakAza meM likhA hai ki uttarakuru ke manuSyoM kA sira muMDA dene para eka se sAta dina taka ke andara jo kezAgra rAzi utpanna ho, yaha samajhanA cAhiye / kSetravicAra kI sopajJaTIka meM likhA hai ki devakuru, uttarakuru meM janme sAta dina ke meSa (bher3a) ke utsedhAMgula pramANa roma lekara unake sAta bAra pATha-ATha khaNDa karanA cAhiye / isa prakAra ke khaNDoM se usa palya ko bharanA caahiye| digambara sAhitya meM eka dina se sAta dina taka janme hue meSa bAlAnoM kA hI ullekha milatA hai| isa prakAra se vibhinna granthoM meM bAlAgna viSayaka pRthak-pRthak nirdeza haiM, tathApi una sabake mUla prAzaya meM koI maulika antara pratIta nahIM hotaa| 373. etehiM vAvahAriyauddhArapaliovama-sAgarovamehi ki payoyaNaM? etehi bAvahAriyauddhArapalinokma-sAgarovamehi gasthi kiMci paoyaNaM, kevalaM papNavaNA paNavijjati / se taM vAvahArie uddhaarpliovme|| 373 pra. bhagavan ! ina vyAvahArika uddhAra palyoSama aura sAgaropama kA kyA prayojana hai ? athavA inase kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? [373 u.] AyuSman ! ina vyAvahArika uddhAra palyopama aura sAgaropama se kisI prayojana kI siddhi nahIM hotI hai / ye donoM kevala prarUpaNAmAtra ke liye haiN| yaha vyAvahArika uddhArapalyopama kA svarUpa hai / vivecana--isa sUtra meM vyAvahArika uddhAra palyopama aura sAgaropama ke prayojana ke viSaya meM praznottara hai| yahA~ jijJAsA hotI hai ki jaba koI prayojana siddha nahIM hotA to phira inakI prarUpaNA hI kyoM kI gaI ? uttara yaha hai ki prayojana ke do prakAra haiM--sAkSAt aura paramparA / paramparA rUpa se to prayojana yaha hai ki vyAvahArika-bAdara palyopama Adi kA svarUpa samajha lene para hI sUkSma palyopamAdi kI prarUpaNA saralatA se samajha meM AtI hai| isa prakAra se sUkSma kI prarUpaNA meM upayogI hone se vyAvahArika kI prarUpaNA nirarthaka nahIM hai| kintu sAkSAta rUpa se isake dvArA kisI vastu kA kAlamAna jJAta nahIM kiyA jaataa| ataH sUtrakAra ne usakI vivakSA na karake mAtra prarUpaNAyogya batalAyA hai / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294] [anuyogadvArasUtra 374. se ki taM suhame uddhArapaliovame ? suhame uddhArapaliovame se jahAnAmae palle siyA-joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM uDaDhaM uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, se NaM palle egAhiya-hiya-tehiya0 ukkoseNaM sattarataparUDhANaM sammaThe sannicite bharite vAlaggakoDoNaM / tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejjAiM khaMDAI kajjati / te NaM vAlaggA diTThIprogAhaNAo asaMkhejjatibhAgamettA suhamassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asaMkhejjaguNA / te NaM vAlaggA No aggI DahejjA, jo vAU harejjA, No kucchejjA, No palividdhaMsejjA, jo pUittAe hvvmaagcchejjaa| tao NaM samae samae egamegaM vAlaggaM avahAya jAvatiteNaM kAleNaM se palle khoNe norae nilleve NiTThie bhavati, se taM suhame uddhaarpliokme| etesi pallANaM koDAkoDI havejja dsgunniyaa| taM suhunassa uddhArasAgarovamassa u egassa bhave parImANaM // 108 // [374 pra.] bhagavan ! sUkSma uddhAra palyopama kA kyA svarUpa hai ? [374 u.] Ayuman ! sUkSma uddhArapatyopama kA svarUpa isa prakAra hai-dhAnya ke palya ke samAna koI eka yojana laMbA, eka yojana cauDA aura eka yojana gaharA evaM kucha adhika tIna yojana kI paridhi vAlA palya ho| isa palya ko eka, do, tIna yAvat utkRSTa sAta dina taka ke uge hue bAlAnoM se khUba ThasAThasa bharA jAye aura una eka-eka bAlAna ke (kalpanA se) aise asaMkhyAta---asaMkhyAta khaMDa kiye jAe jo nirmala cakSu se dekhane yogya padArtha kI apekSA bhI asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hoM aura sUkSma panaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAtaguNe hoM,' jinheM agni jalA na sake, vAyu ur3A na sake, jo sar3a-gala na sakeM, naSTa na ho sakeM aura na durgadhita ho skeN| phira samaya-samaya meM una bAlAgrakhaMDoM nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha patya vAlAgroM kI raja se rahita, bAlAnoM ke saMzleSa se rahita ora pUrI taraha khAlI ho jAe, utane kAla ko sUkSma uddhArapalyopama kahate haiN| isa palpopama kI dasa guNita koTAkoTi kA eka sUkSma uddhArasAgaropama kA parimANa hotA hai / (arthAt dasa koTAkoTi sUkSma uddhArapalyopamoM kA eka sUkSma uddhArasAgaropama hotA hai)| 108 375. eehi suhame hi uddhArapaliovama-sAgarovamehi ki paoyaNaM ? etehi suhumehi uddhArapaliobama-sAgarovamehiM dIva-samuddANaM uddhAre gheSyati / [375 pra.] bhagavan ! isa mUkSma uddhArapalyopama aura sUkSma uddhArasAgaropama se kisa prayojana ko siddhi hotI hai ? [375 u.] sUkSma uddhArapalyopama aura sUkSma uddhArasAgaropama se dvIpa-samudroM kA uddhAra kiyA jAtA hai-dvIpa-samudroM kA pramANa jAnA jAtA hai / 1. paryApta vAdara pRthivIkAyika ke zarIra ke barAbara cAdarapRthivIkAyikaparyAptazarI ratulyAnIti vRddhavAdaH / -anuyogadvArATIkA patra 182 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] ___376. kevatiyA NaM bhaMte ! dIva-samuddA uddhAreNaM pannattA ? go0 ! jAvaiyA NaM aDAijjANaM uddhArasAgarokmANaM uddhArasamayA evatiyA NaM dIva-samuddA uddhAreNaM paNNattA / se taM suhame uddhArapaliovame / se taM uddhArapaliovame / [376 pra.] bhagavan ! kiyatpramANa dvIpa-samudra uddhAra pramANa se pratipAdana kiye gaye haiM ? [376.u] gautama ! ar3hAI uddhAra sUkSma sAgaropama ke uddhAra samayoM ke barAbara dvIpa samudra haiN| yahI sUkSma uddhArapalyopama kA aura sAtha hI uddhArapalyopama kA svarUpa hai / vivecana-prastuta sUtroM meM sUkSma uddhAra palyopama aura sAgaropama kA kAlamAna evaM usakA prayojana batalAyA hai| yadyapi vyAvaharika uddhAra palyopama aura sAgaropama ke varNana se yaha katipaya aMzoM meM milatA-julatA hai, lekina nAzika bhinnatA bhI hai aura vaha isa prakAra ki sUkSma palyopama kA pramANa nirdeza karane ke liye jo eka se sAta dina taka ke bAlAna liye gaye haiM, unake aise khaMDa kiye jAe~ jo nirmala cakSu se dekhane yogya vastu kI apekSA bhI asaMkhyAtaveM bhAga hoM aura sUkSma panaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAta guNa pramANa hoN| unako pratyeka samaya nikAlane para jitanA kAla vyatIta ho vaha kAlapramANa eka sUkSma uddhArapalyopama kahalAtA hai aura jaba dasa koTAkoTI pramANa palya khAlI ho jAeM taba eka sUkSma uddhArasAgaropama kAla hotA hai| isake pratipAdana karane kA mukhya prayojana yaha batalAnA hai ki aDhAI uddhArasAgaropamoM arthAt paccIsa sUkSma uddhArapalyopamoM meM se bAlAgna khaMDoM ko uddhRta karane nikAlane meM jitane samaya lagate haiM, utane dvIpa-samudra haiM / praddhApalyopama-sAgaropamanirUparaNa 377. se ki taM addhApaliovame? addhApaliovame duvihe paNNatte / taM jahA-suhame ya vAvahArie ya / [377 pra.] bhagavan (palyopama pramANa ke dvitIya bheda) addhApalyopama kA kyA svarUpa hai ? [377 u.] aAdhugman ! addhApalyopama ke do bheda haiM--1. sUkSma addhApalyopama aura 2. vyAvahArika praddhApalyopama / / 378. tattha NaM je se suhame se Thappe / 379. tattha NaM je se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA joyaNaM vikkhaMbheNaM, joyaNaM uDDhaM uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parivakhedeNaM, se NaM palle egAhiya-behiya-tehiya jAva bhariye vAlaggakoDoNaM / te NaM vAlAgA no aggI DahejjA, no vAU harejjA, no kucchejjA, no palividdhaMsejjA, no pUittAe habamAgacchejjA / tato NaM vAsasate vAsasate gate egamegaM vAlamga avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khoNe norae nilleve niTTie bhavati, se taM vAvahArie addhaapliobne| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296] [amuyogabArasUtra eesi pallANaM koDAkoDI havijja dsgunniyaa| taM vAvahAriyassa addhAsAgaroSamassa egassa bhave parImANaM // 109 // [378, 379.] unameM se sUkSma addhApalyopama abhI sthApanIya hai (arthAt vaha bAda meM prarUpita kiyA jAyegA) 1 vyAvahArika kA varNana nimna prakAra hai dhAnya ke palya ke samAna eka yojana pramANa dorgha, eka yojana pramANa vistAra aura eka yojana pramANa UrvatA se yukta tathA sAdhika tIna yojana kI paridhi vAlA koI patya ho / usa palya ko eka, yAvata sAta divasa ke uge hae bAlAnoM se isa prakAra se pArita kara diyA jAe ki ve bAlAgra agni se jala na sake, vAyu unheM ur3A na sake, ve sar3a-gala na sakeM, unakA vidhvaMsa bhI na ho sake aura unameM durgandha bhI utpanna na ho sake / tadanantara usa palya meM se sau-sau varSa ke pazcAt eka-eka bAlAna nikAlane para jitane kAla meM vaha patya una bAlAgnoM se rahita, rajarahita aura nirlepa evaM niSThita--pUrNa rUpa se khAlI ho jAe, utane kAla ko vyAvahArika addhApalyopama kahate haiN| dasa koTAkoTi vyAvahArika addhApalyopamoM kA eka vyAvahArika sAgaropama hotA hai / 105 380. eehiM vAvahAriehi addhApaliovama-sAgarovamehiM ki paoyaNaM? eehiM jAva natthi kiMcippaoyaNaM, kevalaM tu paNNavaNA paNNavijjati / se taM vAvahArie addhApaliovame / [380 pra.] bhagavan ! vyAvahArika addhA palyopama aura sAgaropama se kisa prayojana kI siddhi hotI hai ? 380 u.AyuSman ! vyAvahArika zraddhA palyopama evaM sAgaropama se koI prayojana siddha nahIM hotA hai / ye kevala prarUpaNA ke liye haiN| isa prakAra se vyAvahArika addhApalyopama kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana prastuta sUtra meM vyAvahArika addhA palyopama aura sAgaropama ke svarUpa kA nirUpaNa karate hue ina donoM ke prayojana kA kathana kiyA hai| ina donoM ke svarUpa kA nirUpaNa pUrvokta vyAvahArika uddhAra palyApama evaM sAgaropama ke tulya ho hai, kintu itanA antara hai ki vyAva praddhA palyopama aura sAgaropama meM eka-eka bAlAna ko pratyeka samaya na nikAla kara sau-sau varSa ke bAda nikAlane para jitanA samaya lagatA hai utanA kAla vyAvahArika addhApalyopama kA hai aura dasa koTAkoTi vyAvahArika addhApalyopamoM kA eka vyAvahArika praddhAsAgaropama hotA hai| __isa vyAvahArika addhA palyopama aura sAgaropama kA sAkSAt prayojana to kucha nahIM hai, lekina paramparA rUpa meM sUkSma praddhA palyopama aura sAgaropama kA jJAna karAne meM sahAyaka haiN| isaliye inakI prarUpaNA kI gaI hai| 381. se ki taM suhume addhApaliovame ? suhame addhApaliovame se jahAnAmate palle siyA---joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM uDDhe uccatteNaM, taMtiguNaM savisesaM parikkhevaNaM; se gaM palle egAhiya-behiya-tehiya jAva bharie vAlagakoDINaM / tattha NaM egamege vAlagge asaMkhenjAiM khaMDAI kjjti| te NaM vAlagA diTThoogAhaNAo asaMkhejjati. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [297 bhAgametA suhumassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asNkhejjgunnaa| te NaM vAlaggA No aggI DahejmA, no vAU harejjA, no kucchejjA, no palividdhaMsejjA, no pUittAe havvamAgacchejjA / tato gaM vAtasate vAsasate gate egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTie bhavati, se taM suhame addhaapliovme| eesi pallANaM koDAkoDI havejja dsgunniyaa| taM suhamassa praddhAsAgarovamassa egassa bhave parImANaM / / 110 / / [381 pra.] bhagavan ! sUkSma praddhApalyopama kA kyA svarUpa hai ? [381 u.] AyuSman ! sUkSma praddhApalyopama kA svarUpa isa prakAra hai- eka yojana lambA, eka yojana caur3A, eka yojana UMcA evaM sAdhika (kucha nyUna SaSTha bhAga adhika) tIna yojana kI paridhi vAlA eka palya ho / usa palya ko eka-do-tIna dina ke yAvat bAlAna koTiyoM se pUrI taraha bhara diyA jaae| phira unameM se eka-eka bAlAgra ke aise asaMkhyAta asaMkhyAta khaNDa kiye jAe~ ki ve khaNDa dRSTi ke viSayabhUta hone vAle padArthoM kI apekSA asaMkhyAta bhAga hoM aura sUkSma panaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAta gaNe adhika hoM / una khaNDoM meM se sau-sau varSa ke pazcAt eka-eka khaNDa ko apahRta karane-nikAlane para jitane samaya meM vaha palya bAlAgrakhaNDoM se vihIna, nIraja, saMzleSahita aura saMpUrNa rUpa se niSThita- khAlI ho jAe, utane kAla ko sUkSma zraddhApalyopama kahate haiN| isa addhApalyopama ko dasa koTAkoTi se guNA karane se arthAt dasa koTAkoTi sUkSma addhApalyopamoM kA eka sUkSma addhAsAgaropama hotA hai / 110 382. eehi sumehi addhApaliovama-sAgarovamehi kiM payoyaNaM ? etehiM suhumehiM addhApaliovama-sAgarovamehi ratiya-tiriyajoNiya-masa-devANaM AuyAI mavijjati / [382 pra.] bhagavan ! isa sUkSma praddhApalyopama aura sUkSma praddhAsAgaropama se kisa prayojana ko siddhi hotI hai ? [382 u.] aAyuSman ! isa sUkSma praddhApalyopama aura sUkSma addhAsAgaropama se nAraka, tiyaMca, manuSya aura devoM ke AyuSya kA pramANa jAnA jAtA hai / vivecana--yahA~ sUkSma addhApalyopama aura sUkSma zraddhAsAgaropama kA svarUpa batAyA hai| vyAvahArika addhApalyopama se isa sUkSma addhApalyopama ke varNana meM yaha antara hai ki palya meM bhare bAlAgoM ke asaMkhyAta-asaMkhyAta khaNDa buddhi se kalpita karake una khaNDoM ko sau-sau varSa bAda patya meM se nikAlA jAtA hai / jitane kAla meM ve bAlAgrakhaNDa nikala jAte haiM utane kAla ko eka sUkSma praddhApalyopama kahate haiM / vyAvahArika addhApalyopama meM saMkhyAta karor3a varSa aura sUkSma addhApalyopama meM asaMkhyAta karor3a varSa hote haiN| isake dvArA nAraka Adi cAturgatika jIvoM kI bhavasthiti aura sAtha meM kAyasthiti, karmasthiti Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290] [anuyogadvArasUtra Adi kA mAna jJAta kiyA jAtA hai / ataeva aba caturgati ke jIvoM kI bhapasthiti--AyuSya kA pramANanirUpaNa karate haiN| naraka, tiryaMca, manuSya aura deva ye cAra gatiyAM haiM / ata: isI krama se unakI sthiti kA nirdeza karane ke lie jijJAsu prazna karatA hai--- nArakoM kI sthiti 383. [1] raiyANaM bhaMte ! ke vattiyaM kAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM / [383-1 pra.] bhagavan ! nairayika jIvoM kI sthiti (Ayu) kitane kAla kI kahI gaI hai ? [383-1 u.] gautama ! sAmAnya rUpa meM (nAraka jIvoM kI sthiti) jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI kahI hai| vivecana-sUtra meM sAmAnya rUpa meM nairayika jIvoM kI sthiti batAI hai kintu ratnaprabhA prAdi nAma vAlI narakapRthviyAM sAta haiM ! ataH aba pRthak-pRthaka pRthvI ke nArakoM kI sthiti kA nirUpaNa karate haiN| [2] rayaNappabhApuDhaviNeraiyANaM bhaMte ! kevatiyaM kAlaM ThitI paM0 ? go! jahanneNaM vasavAsasahassAI ukkoseNaM ekkaM sAgarovamaM, apajjattagarayaNappabhApuDhaviNeraiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI paM0? go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukko0 aMto0, pajjattaga jAva jaha0 dasavAsasahassAiM aMtomuhutUNAI, ukkoseNaM sAgarovamaM aMtomuhattUNaM / [383-2 pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti kitane kAla kI pratipAdana kI gaI hai ? [383-2 u.] gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka sAgaropama kI hotI hai / [pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke aparyAptaka nArakoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [u.] gautama ! inakI jaghanya sthiti antarmuhUrta pramANa aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI ke paryAptaka nArakoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta nyUna dasa hajAra varSa ko aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna eka sAgaropama kI hotI hai| [3] sakkarapabhApuDhaviNeraiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jahanneNaM sAgarovamaM ukkoseNaM tiNi saagrovmaaii| [383-3 pra.] bhagavan ! zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI sthiti kitanI hai ? Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [383-3 u.] gautama (sAmAnya rUpa meM) zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kI jaghanya sthiti eka sAgaropama aura utkRSTa tIna sAgaropama pramANa kahI gaI hai| [4] evaM sesapahAsu vi pucchA bhANiyanvA-vAlayaphbhApuDhaviNeraiyANaM jaha0 tiNi sAgarovamAiM, upakoseNaM sata saagrovmaaii| paMkapabhApuDhavineraiyANaM jaha0 satta sAgarovamAI, ukkoseNaM dasa saagrovmaaii| dhUmappabhApuDha vineraiyANaM jaha0 basa sAgarovamAI, ukkoseNaM sattarasa saagrovmaaii| tamapuDhavineraiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannatA ? go0 ! jahanneNaM sattarasa sAgarovamAiM, ukkoseNaM bAvIsaM saagrokmaaii| tamatamApuDhavineraiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannattA? go0 ! jahanneNaM bAvIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| [383-4] isI prakAra ke prazna zeSa pRthviyoM ke viSaya meM bhI pUchanA cAhiye / jinake uttara kramaza: isa prakAra haiM---- bAlukAprabhA nAmaka tIsarI pRthvI ke nairayikoM kI jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI hai| (caturtha) paMkaprabhA pRthvI ke nArakoM kI jaghanya sthiti sAta sAgaropama aura utkRSTa sthiti dasa sAgaropama kI kahI hai| dhUmaprabhA (nAmaka paMcama) pRthvI ke nArakoM kI jaghanya sthiti dasa sAgaropama aura utkRSTa sthiti satraha sAgaropama pramANa jAnanA caahiye| {pra.] bhagavana ! tamaHprabhA pRthvI ke nArakoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? u.] gautama ! tamaHprabhA nAmaka SaSTha pRthvI ke nArakoM kI jaghanya sthiti satraha sAgaropama aura utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama kI hotI hai / [pra.] bhagavan ! tamastama:prabhA pRthvI ke nArakoM kI prAyu-sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [u.] AyuSman ! tamastama :prabhA (nAmaka saptama) pRthvI ke nairayikoM kI jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama pramANa aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hai|' 1. sAtoM narakaviyoM ke nArakoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti darzaka saMgrahaNI gAthAe~ isa prakAra haiM--- sAgarameyaM tiya satta dasa ya sattarasa taha ya bAvIsA / setIsaM jAba ThiI sattasu vi kameNa puDhavIsu / / jA paDhamAe jeTrA sA bIyAe kaNiTriyA bhnniyaa| prathama narakapRthvI se lekara maptama pRthbI taka anukrama se eka, tIna, sAta, dasa, satraha, bAIsa aura tetIsa sAgaropama ko utkRSTa sthiti hai tathA jo pUrva pRthvI kI utkRSTa sthiti hai, vaha usakI uttaravartI pRthvI kI jaghanya sthiti jAnanA caahiye| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30.] [anuyogadvAramAtra vivecana--prastuta sUtra meM narakagati ke jIvoM kI sAmAnya evaM pratyeka bhUmi ke nArakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batalAyA hai| jIva ko jo nArakAdi bhavoM meM roka kara rakhatI hai, use sthiti kahate haiN| karmapudgaloM kA baMdhakAla se lekara nirjaraNakAla taka prAtmA meM avasthAna rahane ke kAla kA bodha karane ke liye bhI karmazAstra meM sthiti zabda kA prayoga hotA hai lekina yahA~ Ayukarma ke niSekoM kA anubhavana-bhogane ke artha meM sthiti zabda prayukta huA hai| isaliye jaba taka vivakSita bhava kA Ayukarma udayAvasthA meM rahatA hai, taba taka jIva usa paryAya meM rahatA hai| vivakSita paryAya meM Ayukarma ke sadbhAva taka rahanA isI kA nAma jIvita yA jIvana hai aura yahA~ isa jIvana ke artha meM sthiti zabda rUDha hai / isIliye nArakoM kI dasa hajAra varSa Adi kI jo sthiti kahI hai, usakA tAtparya yaha hai ki jIva itane kAla taka vivakSita nAraka avasthA meM rhegaa| jJAnAvaraNa Adi anya karmoM kI sthiti kI taraha prAyukarma kI sthiti ke bhI do prakAra haiM1. karmarUpatAvasthAnalakSaNA aura 2. anubhvyogyaa| bhogabhUmija manuSya aura tiryaMca tathA deva aura nAraka apanI-apanI prAyu ke chaha mAsa zeSa rahane para parabhava kI Ayu bAMdhate haiM tathA karmabhUmija manuSyoM aura tiryaMcoM ke prAya: apanI Ayu ke tribhAga meM parabhava kI Ayu kA baMdha hotA hai| isa prakAra se prAyukarma ke baMdha kI vizeSa sthiti hone ke kAraNa evaM baMdha kI anizcitatA ke kAraNa prAyukarma kI sthiti meM usakA abAdhAkAla saMmilita nahIM kiyA jAtA hai, jisase usakI karmarUpatAvasthAnalakSaNA sthiti kA nizcita pramANa batAyA jA sake, isIliye usakI jo bhI sthiti kahI jAtI hai vaha zuddha sthiti (bhujyamAna sthiti) hotI hai| usameM abAdhAkAla sammilita nahIM rahatA hai / ataeva yahA~ jo nAraka jIvoM kI AyurUpa sthiti kahI gaI hai tathA prAge ke sUtroM meM tiryaMca Adi jIvoM kI sthiti kahI jAegI, vaha anubhavayogyA-bhujyamAna prAyu kI apekSA kahI gaI jAnanA cAhiye / aparyApta avasthA kI Ayusthiti kA kAla sarvatra antarmahurta hI hai| sAmAnya sthiti meM se aparyApta kAla ko kama kara dene para jo sthiti zeSa rahatI hai, vaha paryAptakoM kI sthiti jAnanA cAhiye / deva, nAraka aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSya, tiryaca karaNa kI apekSA hI aparyAptaka mAne gaye haiM, labdhi kI apekSA nahIM / labdhi kI apekSA to ye saba paryAptaka hI hote haiN| inake atirikta zeSa jIva labdhi se paryAptaka aura aparyAptaka donoM prakAra ke hote haiN| yahA~ nArakoM kI bhavadhAraNIya sthiti kA mAna nirUpita kiyA gayA hai| aba bhavanapati devoM kI sthiti kA kathana kiyA jAtA hai 1. yapi karmapudagalAnAM baMdhakAlAdArabhyanirjaraNakAlaM yAvatsAmAnyenAsthitiH karmazAstreSu sthitiH pratItA, tathA'pyAyu:karmapudagalAnubhavana meva jIvita rUDham / -manuyogadvAraTIkA, patra 184 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirupaNa] bhavanapati devoM kI sthiti 384. asurakamArANaM bhaMte ! devANaM kevatikAlaM ThitI paM0? go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM sAtiregaM sAgarovamaM / asurakumArINaM bhaMte ! devINaM kevatikAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jahanneNaM vasavAsasahassAI, ukkoseNaM addhapaMcamAI paliovamAI / _ [384.1 pra.] bhagavan ! asurakumAra devoM kI kitane kAla kI sthiti pratipAdana kI gaI hai ? [384-1 u.] gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa kucha adhika eka sAgaropama pramANa hai| [pra.] bhagavan ! asurakumAra deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [u.] gautama ! jaghanya sthiti dasa hajAra varSa aura utkRSTa sADhe cAra palyopama kI kahI hai| [2] nAgakumArANaM jAya go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM desUNAI doNi pliovmaaii| nAgakumArINaM jAva go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM desUrNa paliovamaM / [3] evaM jahA gAgakumArANaM devANaM devINa ya tahA jAva thaNiyakumArANaM devANaM devINa ya bhANiyagvaM / [384-2, 3 pra.] bhagavan ! nAgakumAra devoM kI sthiti kitanI hai| [384-2, 3 u.] gautama ! jaghanya darA hajAra varSa kI aura utkRSTa dezona do palyopama kI hai| [pra.] bhagavan ! nAgakumAradeviyoM kI sthiti kitane kAla pramANa hai ? [u.] gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa aura utkRSTa dezona eka palyopama kI hotI hai evaM jitanI nAgakumAra deva, deviyoM kI sthiti kahI gaI hai, utanI hI zeSa-suparNakumAra se stanitakumAra taka ke devoM aura deviyoM kI sthiti jAnanA caahiye| vivecana-uparyukta praznottaroM meM cAra devanikAyoM meM se pahale bhavanapati devanikAya ke asurakumAra Adi stanitakumAra paryanta sabhI dasa bhedoM ke deva aura deviyoM kI Ayusthiti kA pramANa batalAyA hai| ina sabhI devoM aura deviyoM kI sAmAnya se jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai kintu utkRSTa sthiti meM antara hai, jo mUla pATha se spaSTa hai| paMca sthAvaroM kI sthiti 385. [1] puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannatA? go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassA / suhumapuDhavikAiyANaM zrohiyANaM apajjattayANaM pajjattayANa ya tiraha vi pucchaa| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302) anuyogadvArasUtra go0 ! jaha* aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM / bAdarapuDhavikAiyANaM pucchaa| go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM bAvIsaM vaasshssaaii| apajjattayavAdarapuDhavikAiyANaM pucchaa| go0 ! jahaNNaNa vi aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM, pajjattayabAdarapuDhavikAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhutaM ukkoseNaM bAvIsaM vAsasahassAI aMtomuttUNAI / [385-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla taka hotI hai ? [385-1 u.] gautama ! (pRthvIkAyika jIvoM kI) jaghanya sthiti antarmahUrta kI aura utkRSTa bAIsa hajAra varSa kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! sAmAnya sUkSma pRthvIkAyika jIvoM kI tathA sUkSma pRthvI kAyika aparyApta aura paryAptoM kI sthiti kitanI hai ? [u. gautama ! ina tInoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| [pra.] bhagavan ! bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti ke liye pRcchA hai ? [u.] gautama ! jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti bAIsa hajAra varSa kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! aparyApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? [u.] mautama ! (aparyApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI) jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmahurta kI hotI hai tathA paryApta bAdara pRthvIkAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmahurta kI aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna bAIsa hajAra varSa kI hai| [2] evaM sesakAiyANaM pi pucchAvayaNaM bhANiyadhvaM AukAiyANaM jAva go0 ! jaha aMtomuhattaM ukkoseNaM sttvaasshssaaii|| suhamaAukAiyANaM ohiyANaM apajjattayANaM tiNha vi jahaNNaNa vi aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM / bAdaraAukAiyANaM jAva go0 ! jahA ohiyANaM / apajjattayabAdaraAukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM / pajjattayavAdaraAu0 jAva go0 ! jaha0 aMtomuttaM ukkoseNaM sattavAsasahassAI aNtomuhutnnaaii| [385-2] isI prakAra se zeSa kAyikoM (apakAyika se vanaspatikAyika paryanta) jIvoM kI sthiti ke viSaya meM bhI prazna kahanA caahiye| arthAt jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM kI sthiti jAnane ke liye prazna kiye haiM, usI prakAra se zeSa kAyika jIvoM ke viSaya meM prazna karanA caahiye| uttara isa prakAra haiM Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [303, gautama ! apkAyika jIvoM kI praudhika jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti mAta hajAra varSa kI hai| sAmAnya rUpa meM sUkSma apkAyika tathA aparyApta aura paryApta prakAyika jIvoM kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa hai / gautama ! bAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti sAmAnya akAyika jIyoM ke tulya jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAta hajAra varSa hai| gautama ! aparyApta bAdara prakAyika jIvoM ko jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa bhI antarmuhUrta pramANa hai| gautama ! paryAptaka bAdara apkAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna sAta hajAra varSa kI hai| __ [3] teukAiyANaM bhaMte ! jAva go0 ! jaha aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNi raaiNdiyaaii| suhamateukAiyANaM ohiyANaM apajjattayANa pajjattayANa ya tiNha ki jaha0 aMto0 ukko0 aMto0 / bAdarateukAiyANaM bhaMte ! jAva go0 ! jaha* aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNi raaiidiyaaii| apajjattayabAyarateukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMto ! pajjattayavAyarateukAiyANa jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM tiSNi rAiMdiyAiM atomuhutuunnaaii| [385-3 pra.] bhagavan ! (sAmAnya rUpa meM) tejaskAyika jIvoM kI kitanI sthiti kahI gaI hai ? / [385-3 u.] AyuSman ! sAmAnya tejaskAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna rAta-dina kI batAI hai| ___audhika sUkSma tejaskAyika aura paryApta, aparyApta sUkSma tejaskAyika kI jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| [pra.] bhagavan ! bAdara tejaskAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [u.] gautama ! bAdara tejaskAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna rAtri-dina kI hotI hai / pra.] bhagavan ! aparyApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA kAlapramANa kitanA hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhurta pramANa hai / [pra.] bhagavan ! paryApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI sthiti kitanI hotI hai ? Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] [anuyogadvArasUtra [u.] gautama ! paryApta bAdara tejaskAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna tIna rAtri-dina kI hotI hai| [4] bAukAiyANaM jAva go0 ! jaha* aMto0 ukko0 tiNi vaasshssaaii| suhamavAukAiyANaM ohiyANaM apajjattayANaM pajjattayANa ya tiNha vi jaha aMto0 upako0 aMtomuhattaM / bAdaravAukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNNi vAsasahassAI / apajjattayabAdaravAukAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNa vi aMtomuhuttaM / pajjattayabAdaravAukAtiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNNi vAsasahassAI aNtomuhttnnaaii| [385-4 pra.] bhagavan ! vAyukAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? [385-4 u.] gautama ! vAyukAyika jIvoM ko jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna hajAra varSa kI hotI hai / kintu sAmAnya rUpa meM sUkSma vAyukAyika jIvoM kI tathA usake aparyApta aura paryApta bhedoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmahUrta pramANa hotI hai| gautama ! bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmahUrta kI aura utkRSTa sthiti tIna hajAra varSa kI hotI hai| ___ aparyAptaka bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa antarmuhUrta hai / aura-- gautama ! paryAptaka bAdara vAyukAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna tIna hajAra varSa kI hai| [5] vaNassaikAiyANaM jAva go ! jaha0 aMto0 ukko0 dsvaasshssaaii| suhamANaM ohiyANaM apajjattayANaM pajjattayANa ya tihi vi jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMtomuhattaM / bAdaravaNassaikAiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 isa bAsasahassAiM, apajjattayANaM jAva go0 ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa vi aMtomuhattaM / pajjattayabAdaravaNassaikAiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 dasavAsasahassAI aNtomuttuunnaaii| [385-5 pra.] bhagavan ! vanaspatikAyika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [385-5 u.] gautama ! sAmAnya rUpa se vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti dasa hajAra varSa kI hotI hai / sAmAnya sUkSma vanaspatikAyika tathA unake aparyAptaka aura paryAptaka bhedoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta " // pramANAdhikAra nirUpaNa] [305 [pra.] bhagavan ! bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI kitanI sthiti batAI hai ? [u.] gautama ! bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhurta kI aura utkRSTa sthiti dasa hajAra varSa kI kahI hai yAvat gautama ! aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmahurta kI hotI hai| kintu gautama ! paryAptaka bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta nyUna dasa hajAra varSa kI jAnanA cAhie / vivecana-uparyukta praznottaroM meM pahale to sAmAnya se pRthvIkAyika Adi pAMca sthAvaroM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batAyA hai| kintu pRthvIkAyika Adi ye pAMcoM sthAvara sUkSma aura bAdara ke bheda se do-do prakAra ke haiM aura ye pratyeka bheda bhI aparyAptaka evaM paryAptaka ina do avasthAoM vAle hote haiN| ukta bhedoM meM se pAMcoM sUkSma sthAvaroM kI audhika, paryApta aura aparyApta bhedoM tathA bAdara aparyAptakoM kI jaghanya evaM utkRSTa sthiti antarmuharta kI hai, lekina paryApta bAdaroM kI unake aparyAptakAla kI sthiti kama karake zeSa sthiti isa prakAra jAnanA cAhiye. nAma ja. sthi . u. sthi . pRthvI antarmuhUrta bAIsa hajAra varSa ( anta0 nyUna ) apa teja tIna dina-rAta vAyu tIna hajAra varSa vanaspati sUkSma aura bAdara aparyAptaka pRthvIkAyika Adi kI sAmAnya se tathA jaghanya aura utkRSTa evaM inhIM ke paryAptaka bheda kI jaghanya sthiti kA ThIka-ThIka parimANa kSudrabhava rUpa antarmuhUrta pramANa hai| isakA kAraNa yaha hai ki antarmuhUrta ke bahuta bheda haiM aura nigodiyA jIva ke bhava kI Ayu ko kSudrabhava kahate haiN| kyoMki saba bhavoM kI apekSA usakI sthiti ati alpa hotI hai| itanI sthiti manuSya tiryaMcoM meM saMbhava hone se manuSya aura tiryaMca kI jaghanya sthiti kA ThIka-ThIka pramANa kSudrabhava rUpa antarmuhUrta jAnanA caahie| vikalendriyoM kI sthiti 386. [1] beiMdiyANaM jAva go0 jaha0 aMto0 ukkoseNaM bArasa saMvaccharANi / apajjattaya jAva gotamA ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMtomuhattaM / pajjattayANaM jAva gotamA ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM bArasa saMvaccharANi aNtomuhttuunnaaii| [386-1 pra.] bhagavan ! dvIndriya jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [386-1 u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti antarmahurta aura utkRSTa sthiti bAraha varSa kI hai| aparyAptaka dvIndriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmahUrta pramANa hai / dasa , " Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogahArasUtra paryAptaka dvIndriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtanyUna bAraha varSa kI hai| [2] teiMdiyANaM jAva go0 ! jahanneNaM aMto0 ukko0 ekaNapaNNAsaM raaiNdiyaaii| apajjattaya jAva gotamA ! jaha* aMto0 ukkoseNaM aMto0 / pajjattaya jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM ekUNapaNNAsaM rAiMdiyAI aMtomuttUNAI / [386-2 pra.] bhagavan ! trIndriya jIvoM ko sthiti kitane kAla ko kahI gaI hai ? [386-2 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUtaM kI aura utkRSTa unapacAsa (49) dina-rAtri kI hotI hai| aparyAptaka trIndriya jIvoM kI sthiti jaghanya bhI aura utkRSTa bhI antarmahurta kI hai| paryAptaka trIndriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhurta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna unapacAsa dina-rAtri kI hotI hai| [3] caridiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko. chammAsA / apajjattaya jAva go0 ! jaha0 aMtomuhuttaM ukko0 aMto0 / pajjattayANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM chammAsA aMtomuhuttaNA / [386-3 pra.] bhagavan ! caturindriya jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [386-3 u.] gautama ! caturindriya jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa chaha mAsa kI hotI hai| aparyAptaka caturindriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hotI hai| paryAptaka caturindriya jIvoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta pramANa aura utkRSTa antarmuhUrta nyUna chaha mAsa kI hotI hai| vivecana-Upara audhika rUpa meM vikalendriyatrika dvIndriya, trIndriya, caturindriya jIvoM kI aura unake paryApta, aparyApta bhedoM kI apekSA jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batalAyA hai| sAmAnya se tathA aparyApta jIvoM kI jaghanya sthiti to antarmaharta pramANa hI hotI hai kintu paryApta jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuharta pramANa hai aura utkRSTa sthiti aparyApta avasthAbhAvI antarmuhUrta pramANa sthiti ko kama karake zeSa jAnanA cAhiye, jisakA darzaka prArUpa isa prakAra hainAma ja. sthi . u. sthi. dvIndriya antarmuhUrta bAraha varSa (anta. nyUna) . trIndriya unapacAsa dina ( , ) caturindriya chaha mAsa ( , ) Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [307 paMcendriyatiryaMcoM ko sthiti 387. [1] paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tiNi pligrovmaaii| [387.1 pra. bhagavan ! paMcendriya tiryacayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [387-1 u.] gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI hai / vivecana-ukta praznottara meM sAmAnya se tiryaMca paMcendriya jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA nirdeza kiyA hai, lekina jalacara, sthalacara aura khecara ke bheda se paMcendriya tiryaMcayonika jIva tIna prakAra ke haiM aura ye tInoM prakAra bhI pratyeka samucchima tathA garbhaja ke bheda se do-do prakAra ke haiM / ataeva aba ina pratyeka kI sthiti kA pRthak-pRthak kathana karate haiN| jalacara paMcendriyatiryaMcoM kI sthiti [2] jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAba go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM punvkoddii| sammucchimajalayarapaMceMdiyatirikakhajoNiyANaM jAva goyamA! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM puvkoddii| apajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva goyamA ! jaha* aMto. ukkoseNaM aNto0| pajjattayasammucchimajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM puvakoDI aNtomuhttnnaa| galbhavatiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha* aMtomuhuttaM ukkoseNaM pushvkoddii| apajjattayagambhavakkaMtiyajalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANa jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko. aMto0 / pajjattayagambhavakkatiyajalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva goyamA ! jaha0 aMto0 ukko0 puzvakoDI aNtomuttuunnaa| [387-2 pra.] bhagavan ! jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitanI kahI gaI hai ? [387-2 u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa pramANa kI hotI hai tathA saMmUcchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIva kI jaghanya sthiti antarmahUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa kI hotI hai| aparyAptaka samUrchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra paryAptaka saMmUcchimajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmahurta pramANa aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtanyUna pUrvakoTi barSa pramANa jAnanA caahiye| sAmAnya se garbhavyutkrAntikajalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa pUrvakoTi varSa jitanI hai / ___ aparyAptaka garbhavyutkrAntika jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti bhI antamuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hai| paryAptaka garbhavyutkrAntika jalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmaharta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kama pUrvakoTi varSa kI hai| vivecana--yahA~ jalacarapaMcendriyatiryaMca jIvoM kI sthiti kA varNana kiyA hai| pAnI ke aMdara rahane vAle jIvoM ko jalacara kahate haiM / ye do prakAra ke haiM--samUcchima aura grbhj| dizA-vidizA aAdi se idhara-udhara se zarIrayogya pudgaloM kA grahaNa hokara zarIrAkAra rUpa pariNata ho jAne ko samarchima janma aura strI ke udara meM zukra-zoNita ke paraspara garaNa arthAt mizraNa ko garbha kahate haiN| isa garbha se utpanna hone vAle jIva garbhaja kahalAte haiN| yaha janmabheda manuSya aura paMcendriya tiryaMcagati ke jIvoM meM pAyA jAtA hai| inameM koI paryAptaka hote haiM aura koI apryaaptk| isIliye tiryaca paMcendriya ke bheda jalacara jIvoM kI sthiti saMmUcchima aura garbhaja tathA ina donoM ke paryAptaka aura aparyAptaka bhedoM kI apekSA pRthak-pRthaka batalAI hai| pUrva kA pramANa pahale batAyA jA cukA hai ki caurAsI lAkha varSa ko eka pUrvAMga kahate haiM aura caurAsI lAkha pUrvAMga kA eka pUrva kahalAtA hai / aMkoM meM jisakI gaNanA kA pramANa 70560000000000 sa prakAra ke varSa pramANa vAle eka pUrva ke hisAba se karoDa pUrva kI utkRSTa sthiti jalacarapaMcendriyatiryaMca jIvoM kI hotI hai / catuSpada, uraparisarpa aura bhujaparisarpa ke bheda se sthalacara jIva tIna prakAra ke haiM / krama se unakI sthiti isa prakAra hai-... sthalacara paMcendriyatiryaMcoM kI sthiti [3] cauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 timNi pliovmaaii| sammucchimacauppayathalayarapaMcediyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 curaasiitivaasshssaaii| apajjattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANa jAva go0 ! jahanneNaM aMto. ukko0 aNto0|| = / - - - 1. puvassa hu parimANa sattari khala koDisadasaharasAI / chappaNNaM ca sahassA bodadhanvA vAsakoDINaM // -sarvArthasiddhi pa.165 se uddhata Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] pajjattayasammucchimacauppayathalayarapaMceMdiya tirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 caurAsItivAsasahassAI aNtomuhuttuunnaaii| gambhavakkaMtiyacauppayathalayara0 jAba go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tiSNi paliovamAI / apajjattayaganbhavatiyacauppaya0 jAva go ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMtomuhattaM / pajjattayagambhavakkaMtiyacauppayathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva jaha0 aMto0 ukko0 tiNi palimrovamAiM aNtomuhttuunnaaii| uraparisappathalayarapaMceMdiya tirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevatikAlaM ThitI paM0? go0 ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM punckoddii| sammucchimauraparisappa0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tevannaM vaasshssaaii| apajjattayasammucchimauraparisampa0 jAva go0 ! jaha* aMto0 ukkoseNaM aMto0 / pajjatayasammucchima uraparisappa0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 tevaNNaM vAsasahassAI aNtomuttuunnaaii| gamavakkatiyauraparisappathalayara0 jAva go0 ! jaha* aMto0 ukkoseNaM punyakoDI / apajjattayagambhavakkaMtiyauraparisappa0 jAva gotamA ! jaha0 aMto0 ukko aMto0 // pajjattayagambhavakkaMtiyauraparisappathalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko puvakoDI aMtomuttUNA / bhuyaparisappathalayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto ukkoseNaM puvkoddii| sammucchimabhuyaparisappa0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM bAyAlIsaM vAsasahassAI / apajjattayasammacchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyatirikkha joNiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 aNto| pajjattayasammacchimabhuyaparisappathalayarapaMceMdiya0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 bAyAlosaM vAsasahassAI aNtomuttuunnaaii| ganbhavatiyabhuyaparisappathalayarapaMceMdiyANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 puthvkoddii| apajjattayagambhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 aMtomuhattaM / pajjattayagabbhavakkaMtiyabhuyaparisappathalayara0 jAva go ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM puvakoDI aNtomuhttnnaa| [387-3 pra.] bhagavan ! catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? [387-3 u. gautama ! sAmAnya rUpa meM jadhanya sthiti antarmuharta kI aura utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hotI hai| gautama ! saMmUcchimacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiyaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti caurAsI hajAra varSa kI hai| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 anuyogahArasUtra aparyAptaka saMmUcchima catuSpadasthalacarapaMcendriyatiryacayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa jAnanA cAhiye / tathA .. paryAptaka samUcchimavatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta hIna caurAsI hajAra varSa kI jAnanA caahiye| garbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiyaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa tIna palyopama kI hai| aparyAtaka garbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryacayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hotI hai| paryAptaka garbhajacatuSpadasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ko jaghanya sthiti antarmahUrta kI aura utkRSTa antarmuhUrta hIna tIna palyopama kI jAnanA cAhiye / / [pra.] bhagavan ! uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryayonika jIvoM kI sthiti kitanI hai ? [u.] gautama ! sAmAnya rUpa meM uraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa karor3a pUrva varSa kI hai| pra.] bhagavan ! saMmUrchimauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [u.gautama ! unakI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti trepana hajAra varSa kI hai / aparyAptaka samUcchimauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya tathA utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| paryAptaka samUcchimauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryacayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna vepana hajAra varSa kI hai / tathA pra.] bhagavan ! garbhajauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai? [u.] gautama ! garbhajauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti koTi pUrva varSa kI hai| ___ gautama ! aparyAptaka garbhavyutkrAntikauraparisarpasthalacara paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI kahI gaI hai| paryAptaka garbhajauraparisarpasthalacarapaMcendriyatiyaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna pUrvakoTi varSa kI hai| pra. bhagavan ! bhujaparisarpasthala carapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai? u.] gautama ! sAmAnya se to bhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryacayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti karor3a pUrva varSa kI hai| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [311 samUcchimabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti bayAlIsa hajAra varSa kI hotI hai / tathA aparyAptaka samUcchimabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiyaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI jAnanA cAhiye / aura- gautama ! paryAptaka saMmacchimabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna bayAlIsa hajAra varSa kI hotI hai / gautama ! garbhavyutkrAntikabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiyaMcayonika jIvoM kI audhika jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa karor3a pUrva varSa kI hai|| aparyAptaka garbhavyutkrAntikabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryacayonika jIvoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hotI hai / __ paryAptaka garbhajabhujaparisarpasthalacarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna karor3a pUrva varSa pramANa hai| vivecana--yahAM paMcendriya tiryaMcayonika ke dUsare bheda sthala cara ke catuSpada, uraparisarpa aura bhujaparisarpa ina tIna prakAroM kI prabhedoM sahita jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batalAyA hai / sAmAnya se sabhI kI jaghanya sthiti aura aparyAptakoM kI utkRSTa sthiti antarmuhUrta pramANa ho hai| lekina utkRSTa sthiti ke pramANa meM aMtara hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai gAya, bhaiMsa prAdi cAra paira vAle tiyaMca catuSpadapaMcendriyatiryaMca, peTa ke sahAre reMgane vAle calane vAle sarpa Adi jIva uraparisarpa aura pairoM ke sahAre reMgane vAle nevalA Adi jIva bhujaparisarpa kahalAte haiN| ___ sAmAnya se to paMcendriyatiryacayonikoM ko utkRSTa sthiti tIna palyopama hai, jo bhogabhUmijoM kI apekSA samajhanA caahiye| ___ samUcchima sthalacarapaMcendriyatiryacoM kI utkRSTa sthiti sAmAnya se caurAsI hajAra varSa aura garbhaja catuSpadoM kI tIna palyopama kI hai| paryAptaka samUcchima sthalacaroM kI antarmahurta nyuna caurAsI hajAra varSa tathA garbhajoM kI antarmuhUrta nyUna tIna palyopama pramANa hai| kyoMki aparyAptakAla antarmuhUrta se adhika nahIM haiM / isIliye usako kama karane kA saMketa kiyA hai| sthalacarapaMcendriyatiryaMcoM ke dUsare bheda uraparisaoN kI sAmAnya se utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa pramANa hai / samUcchima kI utkRSTa sthiti trepana hajAra varSa aura garbhaja kI pUrvakoTi varSa hai| kintu paryApta kI apekSA saMmUcchima kI antarmuhUrtanyUna trepana hajAra varSa aura garbhaja kI antarmuhUrtanyUna pUrvakoTi varSa jAnanA caahiye| sthalacarapaMcendriyatiyaMcoM ke tIsare bheda bhujaparisoM kI sAmAnya se utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa tathA saMmUcchimoM kI bayAlIsa hajAra varSa aura garbhajoM kI pUrvakoTi varSa hai| paryApta kI apekSA mamUcchimoM kI antarmahUrta nyuna bayAlIsa (42) hajAra varSa tathA garbhajoM kI antarmahUrta nyUna pUrvakoTi varSa hai| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312] [anuyogadvArasUtra yahA~ sAmAnya se tathA pRthak-pRthaka bhedoM kI apekSA jo jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batAyA hai, usameM jaghanya se Upara aura utkRSTa kAla se nyUna sabhI sthitiyAM madhyama sthitiyAM kahalAtI haiM / jinake aneka bheda hote haiM / khecarapaMcendriyatiryaMcoM kI sthiti [4] khahayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! ketikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM / sammucchimakhahayara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 bAvariM vaasshssaaii| apajjattayasammucchimakhahyara0 jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM aMto0 / pajjatagasammucchimakhahyara0 jAva gotamA ! jaha0 aMto0 ukkoseNaM bAvari vAsasahassAI aNtomuttuunnaaii| gambhavakkaMtiyakhayarapaMcediyatirikkha0 jAva go0 ! jaha* aMto0 ukko0 palinovamassa asaMkhejjaibhAgaM / apajjattayagambhavatiyakhahayara jAva go0 ! jaha0 aMtomahattaM ukkoseNaM aMtomahattaM, pajjattayagambhavakkaMtiyakhayarapaMceMdiyatirikkha0 jAva goyamA! jahaH aMto0 ukkoseNaM palimovamassa asaMkhejjaibhAgaM aMtomuttUNaM / [387-4 pra.] bhagavan ! khecarapaMcendriyatiyaMcayotika jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? [387-4 u.] gautama ! sAmAnya se khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antamaharta kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai| samUcchima khecarapaMcendriyatiyaM cayonika jIvoM kI prAdhika sthiti jaghanya antarmuhUrta kI aura utkRSTa bahattara hajAra varSa kI hai| aparyAptaka samUcchima khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti jaghanya se bhI antarmuharta kI aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta kI hai| paryAptaka saMmUcchima khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna bahattara hajAra varSa kI jAnanA cAhiye / sAmAnya rUpa meM garbhavyutkrAntikakhecarapaMcendriyatiyaMcayonika jIvoM ko jaghanya sthiti antarmahUrta kI hai aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| aparyAptaka garbhaja khecarapaMcendriyatiryaMcayonikoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai aura utkRSTa bhI antarmuhUrta kI hai / tathA paryAptaka garbhajakhecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI jaghanya sthiti antarmahurta kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hotI hai / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [313 vivecana--yahA~ khecarapaMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI sthiti kA pramANa batalAyA hai| pUrvanirdhArita praNAlI ke anusAra pahale sAmAnya se, phira unake samUcchima aura garbhaja bheda kI apekSA aura phira ina donoM ke bhI aparyAptaka aura paryAptaka prakAroM kI apekSA sthiti kA nirUpaNa kiyA hai / jaghanya sthiti to sarvatra antarmuhUrta pramANa hai lekina utkRSTa sthiti samUcchimoM kI bahattara hajAra varSa aura garbhajoM kI palyogama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| paryAptakoM kI utkRSTa sthiti meM se antarmuhUrta nyUna karane kA kAraNa yaha hai ki samasta saMsArI jIva antarmuhurta kAla meM yathAyogya apanI-apanI paryAptiyoM ko pUrNa kara paryApta ho jAte haiM / aparyApta avasthA antarmuhUrta se adhika kAla taka nahIM rhtii| saMgrahaNI gAthAyeM [5] estha etesi saMgahaNigAhAo bhavaMti / taM jahA sammuccha putvakoDI, caurAsoti bhave sahassAI / tevaNNA bAyAlA, bAvattarimeva pakkhINaM // 111 // gabbhammi pugvakoDI, tiNNi ya palinovamAiM paramAuM / ura-bhuyaga puncakoDI, paliuvamAsaMkhabhAgo ya // 112 // [387-5] pUrvokta kathana kI saMgrahaNI gAthAyeM isa prakAra haiM saMmUcchima tiryaMcapaMcendriya jIvoM meM anukrama se jalacaroM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa, sthala traracatuSpada samUcchimoM kI caurAsI hajAra varSa, uraparisoM kI trepana hajAra varSa, bhujaparisoM kI biyAlIsa hajAra varSa aura pakSI (khecaroM) kI bahattara hajAra varSa kI hai / 111 garbhaja paMcendriyatiryacoM meM anukrama se jalacaroM kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi varSa, sthalacaroM kI tIna palyopama, uraparisoM aura bhujaparisaryoM kI pUrvakoTi varSa aura khecaroM kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / 112 vivecana-pUrva meM saprabheda paMcendriyatiryaMcayonika kI jaghanya aura utkRSTa sthiti batAI gaI hai / unameM se ina do gAthAoM meM sAmAnya se unhIM kI utkRSTa sthiti kA ullekha kiyA hai| __ isa paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM kI Ayu-sthiti ke kathana ke sAtha tiryaMcagati ke samasta jIvoM kI sthiti kA varNana pUrNa huA / manuSyoM kI sthiti bhaMte ! kevaikAlaM ThiI paM? go0 ! jahanneNaM aMtomuhutaM ukkoseNaM tiNNi pliovmaaiN| 388-1 pra.] bhagavan ! manuSyoM kI sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [388.1 u.] gautama ! jaghanya antarmuharta kI aura utkRSTa tIna phlyopama kI kahI hai| [2] sammucchimamaNussANaM jAva go0 ! jaha0 aMto0 ukko0 aMto0 / |388-2] saMmUrchima manuSyoM ko jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314] [anuyogadvArasUtra [3] ganbhavatiyamaNussANaM jAva jahAneNaM aMtomahattaM ukkoseNaM tiNi pliovmaaii| apajjattayagabbhavavatiyamaNussANaM jAva go0 ! jahaM0 aMto0 ukkoseNaM aNto0| pajjattayagambhavakkaMtiyamaNussANaM jAva goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM tiNNi paliovamAiM aNtomuttuunnaaii| [388-3] garbhavyutkrAntikamanuSyoM kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIna palyopama kI hotI hai| aparyAptaka garbhavyutkrAntikamanuSyoM kI jaghanya sthiti bhI antarmuhUrta kI aura utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI hI jAnanA caahie| paryAptaka garbhavyutkrAntikamanuSyoM kI jaghanya sthiti antarmahurta kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta nyUna tIna palyopama pramANa hai / vivecana-sUtra meM manuSyagati ke jIvoM kI prAyusthiti kA jaghanya aura utkRSTa kI apekSA nirUpaNa kiyA hai| jambUdvIpa, dhAtakIkhaMDa aura ardhapuSkaravaradvIpa manuSyakSetra haiN| itane kSetra meM hI manuSyoM kA nivAsa hai / ye dvIpa aneka khaMDoM (bharata Adi kSetroM) meM vibhakta haiN| bharata, ai ravata tathA devakuru aura uttarakuru ko chor3akara videha kSetra meM kAlaparivartana ke anusAra akarmabhUmi rUpa avasthA bhI hotI hai aura karmabhUmi rUpa bhii| yahA~ jo manuSyoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kI batAI hai vaha uttama bhogabhUmi kSetra devakuru aura uttarakuru kI apekSA jAnanA caahiye| ye donoM videhakSetrAntarvartI sthAnavizeSa haiN| yahA~ sadaiva uttama bhogabhUmi rUpa sthiti rahatI hai aura kAlApekSayA suSamAsuSamA kAla pravartamAna rahatA hai| vyaMtara devoM kI sthiti 386. vANamaMtarANaM bhaMte ! devANaM kevatikAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAI uvakoseNaM paliovamaM / vANamaMtarINaM bhaMte ! devINaM kevatikAlaM ThitI paNNattA ? go0 ! jahanneNaM dasavAsasahassAI ukkoseNaM addhapalinovamaM / / [389 pra.] bhagavana ! vANavyaMtara devoM kI sthiti kitane kAla kI pratipAdana kI gaI hai ? [u. 389] gautama ! jaghanya sthiti dasa hajAra varSa aura utkRSTa sthiti eka palyopama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! vANadhyaMtaroM kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [u. ] gautama ! unakI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa sthiti ardhapalyopama kI hotI hai| vivecana--uparyukta praznottaroM meM vyaMtara deva nikAya ke deva-deviyoM kI jaghanya aura utkRSTa Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [315 sthiti kA nirUpaNa kiyA hai| vyaMtara devoM ora deviyoM ko jaghanya sthiti to eka samAna dasa hajAra varSa kI hai, kintu utkRSTa sthiti meM antara hai / devoM kI sthiti eka palyopama kintu deviyoM kI ardhapalyopama pramANa hai / jyotiSka devoM kI sthiti 360. [1] jotisiyANaM bhaMte ! devANaM jAva / goyamA ! jaha0 sAtiregaM aTThamAgapalimovama ukkoseNaM paliovamaM vAsasatasahassamabhahiyaM / joisoNaM bhaMte ! devoNaM jAva go0 ! jaha0 aTubhAgapaligrovamaM ukkoseNaM addhapaliprovama paNNAsAe vAsasahassehiM abbhahiyaM / [390-1 pra.] bhagavan ! jyotiSka devoM kI sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [390-1 u.] gautama ! jaghanya kucha adhika palyopama ke AThaveM bhAga pramANa aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika palyopama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! jyotiSka deviyoM kI sthiti kitane kAla ko batAI hai ? / [] gautama ! unakI jaghanya sthiti palyopama kA pAThavAM bhAga pramANa aura utkRSTa sthiti pacAsa hajAra varSa adhika arthapalyopama kI hotI hai| [2] caMdavimANANaM bhaMte ! devANaM jAva jahanneNaM ca ubhAgapaliovama ukkoseNaM paliovamaM vAsasatasahassAhiyaM / caMdavimANANaM bhaMte ! devINaM jAva jahanneNaM caubhAgapaliovama ukko0 addhapaliovamaM paNNAsAe vAsasahassehi ahiyaM / [390-2 pra.] bhagavan ! caMdravimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [390-2 u.] gautama ! jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI hotI hai / [pra.] bhagavan ! caMdravimAnoM ko deviyoM kI sthiti kitane kAla kI pratipAdana kI gaI hai ? [u.] gItama ! jaghanya sthiti palyoSama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti pacAsa hajAra varSa adhika ardhapalyopama kI hotI hai| [3] sUravimANANaM bhaMte ! devANaM jAva jaha0 caubhAgapaliovamaM ukko0 paligrovama vAsasahassAhiyaM / sUravimANANaM bhaMte ! devogaM jAva jaha0 caubhAgapaliovama ukko0 addhapaliovamaM paMcahi vAsasahiM adhiyaM / [390-3 pra.] bhagavan ! sUryavimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla ko batAI hai ? [390-3 u.] gautama ! javanya sthiti palyopama kA caturthAMza aura utkRSTa sthiti eka hajAra varSa adhika eka palpopama ko hotI hai| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316] [anuyogadvArasUtra [pra.] bhagavan ! sUryavimAnoM kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [u] gautama ! sUryavimAnoM kI deviyoM kI jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti pA~casau varSa adhika ardhapalyopama kI hotI hai| [4] gaha vimANANaM bhaMte ! devANaM jAva jahanneNaM caubhAgapaliovamaM ukko0 paliovamaM / gaha vimANANaM bhaMte ! devINaM jAva jaha0 caubhAgapaliovama ukkoseNaM addhapaliovamaM / [390-4 pra.] bhagavan ! grahavimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [390-4 u.] gautama ! jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti eka palyopama kI hai| [pra.] bhagavan ! grahavimAnoM kI deviyoM kI sthiti kitane kAla kI batAI hai ? [u.] gautama ! jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti kA pramANa ardhapalyopama kA hai| [5] NakkhatavimANANaM bhaMte ! devANaM jAva goyamA! jaha0 caubhAgapaliovama ukko0 addhapalinovamaM / NakkhatavimANANaM bhaMte ! devINaM jAva go0 ! jahanneNaM caubhAgapalinovama ukko0 sAtirega caubhAgapaliovamaM / [390-5 pra.] bhagavan ! nakSatravimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [390-5 u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti ardhapalyopama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! nakSatravimAnoM kI deviyoM kI sthiti kA pramANa kyA hai ? [u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa sthiti sAdhika palyopama kA caturtha bhAga pramANa hai / [6] tArAvimANANaM bhaMte ! devANaM jAva go0 ! jaha0 sAtiregaM aTThabhAgapaligrovama ukko0 caubhAgapaligrovamaM / tArAvimANANaM bhaMte ! devINaM jAva go0 ! jahanneNaM aTThabhAgapaligrovama ukko0 sAtiregaM atttthbhaagpliovmN| [390-6 pra.] bhagavan ! tArAvimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [390-6 u.] gautama ! kucha adhika palyopama kA aSTamAMza bhAga jaghanya sthiti hai aura utkRSTa sthiti palyopama kA caturtha bhAga hai| [pra.] bhagavan ! tArAvimAnoM kI deviyoM kI sthiti kA kAla kitanA kahA hai ? [u.] gautama ! jaghanya sthiti palyopama kA AThavAM bhAga aura utkRSTa sthiti sAdhika palyopama kA AThavAM bhAga hai| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa vivecana--uparyallikhita praznottaroM meM jyotiSka devanikAya ke devoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA pramANa batalAyA hai / sUrya, caMdra, graha, nakSatra aura tArA ye jyotiSka devoM ke pAMca prakAra haiN| ina pAMcoM ke samudAya ko sAmAnya bhASA meM jyotiSkamaMDala kahate haiN| inakA avasthAna hamAre isa samatala bhUmibhAga se sAta sau nabbe yojana Upara jAkara nau sau yojana taka ke antarAla meM hai| jisakA krama isa prakAra hai-samatala bhUmibhAga se sAta sau nabbe yojana Upara tArAoM ke vimAna haiM / ye saba jyotiTaka devoM ke vimAnoM se adhobhAga meM sthita haiN| isase dasa yojana Upara sUryavimAna hai, isase assI yojana Upara candravimAna hai, isase cAra yojana Upara azvanI, bharaNI Adi nakSatroM ke vimAna haiM, inase cAra yojana Upara budha graha kA, isase tIna yojana Upara zukragraha kA, isase tIna yojana Upara bRhaspati graha kA, isase tIna yojana Upara maMgalagraha kA aura isase tIna yojana Upara zani graha kA vimAna hai / yaha jyotiSka devoM se vyApta nabhaHpradeza eka sau dasa yojana moTA aura ghanodadhivAtavalaya paryanta asaMkhyAta dvIpa-samudra paryanta laMbA hai| ye jyotiSka deva manuSyaloka meM meru kI pradakSiNA karane vAle aura niraMtara gatizIla haiN| jo meruparvata se cAroM ora gyAraha sau ikkIsa yojana dUra rahakara golAI meM vicaraNa karate haiM / inakI isa niraMtara gamanakriyA ke dvArA manuSyakSetra meM dina-rAtri Adi kA kAlavibhAga hotA hai| manuSyakSetra se bAhara ke jyotiSka devoM ke vimAna avasthita rahate haiM / ve gatizIla nahIM haiN| puSkarabaradvIpa ke madhyabhAga meM sthita mAnuSottaraparvata ke bhItara kA kSetra manuSyakSetra kahalAtA hai| mAnuSottaraparvata kI eka bAjU se lekara dUsarI bAjU taka kula milAkara vistAra paitAlIsa lAkha yojana hai / vaimAnika devoM ko sthiti 361. [1] vemANiyANaM bhaMte ! devANaM nAva go0 ! jahaNaNaM paliovamaM ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| vemANINaM bhaMte ! devINaM jAva go0 ! jaha0 paliprovama ukko0 paNapaNNaM pliovmaaii| [391-1 pra.] bhagavan ! vaimAnika devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [391-1 u.] gautama ! vaimAnika devoM kI sthiti jaghanya eka palya kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI hai| [pra.] bhagavan ! vaimAnika deviyoM kI sthiti kitanI hotI hai ? u.] gautama ! vaimAnika deviyoM kI jaghanya sthiti eka palya kI aura utkRSTa sthiti pacapana (55) palyopama kI hai| vivecana--Upara ke praznottaroM meM sAmAnya se vaimAnika devoM aura deviyoM kI jaghanyatama aura utkRSTatama sthiti kA pramANa batalAyA hai| zAstra meM devoM kI sAmAnya se jaghanya sthiti dasa hajAra varSa batalAI hai, kintu yahA~ vaimAnika devoM kI jaghanya sthiti eka palyopama kI batAne para yaha zaMkA ho sakatI hai ki devagati vAle hone para bhI ina vaimAnika devoM kI jaghanya sthiti kA pRthaka se nirdeza karane kA kyA kAraNa hai ? isakA uttara yaha hai ki vaimAnika deva caturvidha devanikAyoM meM vizuddhatara Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318] [anuyogadvArasUtra lezyA-pariNAma-dyuti Adi se saMpanna haiN| inakI apekSA bhavanapati, vyaMtara, jyotiSka deva vizuddhi Adi meM hona haiM / ataeva vaimAnika devoM kI pRthak rUpa se jaghanya sthiti kA nirdeza kiyA hai| devoM kI jo jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI batAI hai, vaha bhavanapati aura vyaMtara devoM kI hotI hai aura ye bhavanapati va vyaMtara bhI devagati va devAyu vAle haiN| ataeva jaba sAmUhika rUpa meM devagati kI jaghanya sthiti kA kathana karate haiM to vaha dasa hajAra varSa kI batAI jAtI hai| saudharma se lekara acyuta paryanta ke deva indra Adi dasa bhedoM kI kalpanA hone se kalpopapanna aura inake Upara praiveyaka aura anuttara vimAnavAsI deva ukta prakAra kI kalpanA na hone se kalpAtIta saMjJA vAle haiM / yahA~ jo jaghanya sthiti eka palyopama kI batAI hai, vaha pahale saudharma devoM kI apekSA se hai aura tetosa sAgaropama kI utkRSTa sthiti sarvArthasiddha devoM kI hotI hai| aba anukrama se eka-eka kalpa aura kalpAtIta devoM kI sthiti kA varNana karate haiN| saudharma Adi acyuta paryanta kalpoM kI sthiti [2] sohamme NaM bhaMte ! kappe devANaM kevatikAlaM ThitI paM0? go0 ! jaha0 paliovamaM ukkoseNaM donni sAgarovamAI / sohamme NaM bhaMte ! kappe devINaM jAva goyamA! jahannegaM paliovama ukkoseNaM satta pliovmaaii| sohamme NaM bhaMte ! kappe aparigahiyANaM devINaM jAva go0 ! jaha0 paliprovama ukkoseNaM pannAsaM pliovmaaii| [391-2 pra. bhagavan ! saudharmakalpa ke devoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? [391-2 u.] gautama ! unakI jaghanya sthiti eka palyopama kI aura utkRSTa sthiti do sAgaropama kI hai| [pra.] bhagavan ! sodharmakalpa meM (parigRhItA) deviyoM ko sthiti kitane kAla kI hai ? [u.] gautama ! sodharmakalpa meM (parigRhItA) deviyoM kI jaghanya sthiti eka palyopama kI aura utkRSTa sAta palyopama kI hai| [pra.] bhagavan ! saudharmakalpa meM aparigRhItA deviyoM kI sthiti kitanI hai ? [u.] gautama ! jayanya sthiti palyopama kI aura utkRSTa sthiti pacAsa palyopama kI hotI hai| [3] IsANe gaM bhaMte ! kappe devANaM kevatikAlaM ThitI pannattA? go0 ! jahanneNaM sAtiregaM palibhovama ukko0 sAtiregAiM do saagrovmaaii| IsANe NaM bhaMte ! kappe devoNaM jAva go0 ! jahaH sAtiregaM paliovama ukko0 nava pliovmaaii| IsANe NaM bhaMte ! kampe apariggahiyANaM devINaM jAva go0 ! jahanneNaM sAiregaM paliovarma ukkoseNaM paNapaNNaM pliprovmaaiN| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [319 [391-3 pra.] bhagavan ! IzAnakalpa meM devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [391-3 u.] gautama ! IzAnakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti sAdhika palyopama kI aura utkRSTa sthiti sAdhika do sAgaropama kI hai| [pra.] bhagavan ! IzAnakalpa kI (parigRhItA) deviyoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [u.] gautama ! jaghanya sthiti sAdhika palyopama kI aura utkRSTa sthiti nau palyopama kI hotI hai| [pra.] bhagavan ! IzAnakalpa meM aparigRhItA deviyoM kI sthiti kitanI hai ? [u.] gautama ! jaghanya kucha adhika palyopama kI hai aura utkRSTa sthiti pacapana palyopama kI hai| [4] saNaMkamAre NaM bhaMte ! kappe devANaM kevaikAlaM ThitI pannatA? go0 ! jaha0 do sAgarovamAI ukkoseNaM satta saagrovmaaii| [391-4 pra.] bhagavan ! sanatkumArakalpa ke devoM kI sthiti kitanI hotI hai ? [391-4 u.] gautama ! jaghanya do sAgaropama kI aura utkRSTataH sAta sAgaropama kI hai| [5] mAhide NaM bhaMte ! kappe devANaM jAva gotamA ! jaha0 sAiregAI do sAgarovamAI, uko sAiregAI satta saagrovmaaiN| [391-5 pra.] bhagavan ! mAhendrakalpa meM devoM kI sthiti kA pramANa kitanA hai ? [391-5 u.] gautama ! jaghanya sthiti sAdhika do sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti kucha adhika sAta sAgaropama pramANa hai| [6] baMbhaloe NaM bhaMte ! kappe devANaM jAva gotamA ! jahaM0 satta sAgarovamAI ukkoseNaM dasa saagrovmaaii| [391-6 pra.] bhagavan ! brahmalokakalpa ke devoM kI sthiti kitanI hai? [391-6 u.] gautama ! jaghanya sthiti sAta sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti dasa sAgaropama kI hai| [7] evaM kappe kappe kevatikAlaM ThitI pannattA ? go0 ! evaM bhANiyavaMlaMtae jaha0 dasa sAgarovamAI ukko0 coisa saagrovmaaii| mahAsukke jaha0 coddasa sAgarovamAi ukkoseNaM sattarasa saagrovmaaii| sahassAre jaha0 sattarasa sAgarovamAI ukkoseNaM advArasa saagrovmaaii| ANae jaha* aTThArasa sAgarovamAiM ubako ekkaNavIsaM saagrovmaaii| pANae jaha* ekkUNavIsaM sAgarovamAI ukko0 bIsaM saagrovmaaii| AraNe jaha0 vIsaM sAgarovamAI ukko0 ekkavIsaM saagrovmaaii| accue jaha0 ekkavIsaM sAgarovamAiM ukkoseNaM bAvIsaM saagrovmaaii| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320] [anuyogadvArasUtra [391-7 pra.] bhagavan ! isI prakAra pratyeka kalpa kI kitane kAla kI sthiti kahI gaI hai ? [391-7 u.] gautama ! vaha isa prakAra kahanA jAnanA cAhiye lAMtakakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti dasa sAgaropama, utkRSTa sthiti caudaha sAgaropama kI hotI hai| mahAzukrakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti caudaha sAgaropama aura utkRSTa sthiti satraha sAgaropama kI hai| sahasrArakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti satraha sAgaropama aura utkRSTa sthiti aThAraha sAgaropama kI hai| aAnatakalpa meM jaghanya sthiti aThAraha sAgaropama aura utkRSTa sthiti unnIsa sAgaropama ko hai| prANatakalpa meM jaghanya sthiti unnIsa sAgaropama aura utkRSTa sthiti bIsa sAgaropama kI hai| pAraNakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti bIsa sAgaropama aura utkRSTa ikkIsa sAgaropama kI sthiti hai| __ acyutakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti ikkIsa sAgaropama kI aura utkRSTa bAIsa sAgaropama kI sthiti hotI hai| vivecana--pUrva meM sAmAnya se vaimAnika devoM kI sthiti batAne ke bAda yahA~ vizeSa rUpa se sthiti kA nirdeza kiyA hai / vaimAnika devoM ke chabbIsa loka haiN| unameM saudharma Adi acyuta paryanta bAraha devaloka kalpasaMjJaka haiN| inakI sAmAnya se jaghanya sthiti eka palyopama kI aura utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama kI hai / deviyoM kI jaghanya sthiti eka palya kI aura utkRSTa sthiti pacapana palyopama kI hai| kintu dUsare IzAnakalpa se Upara deviyAM utpanna nahIM hotI haiM, isaliye dUsare kalpa taka hI deviyoM kI sthiti kA kathana kiyA hai| inake do bheda haiM--parigahItA aura aparigrahItA / ina donoM kI jaghanya sthiti prathama devaloka meM eka palyoghama kI aura dUsare devaloka meM sAdhika eka palyopama kI hai, lekina prathama devaloka kI parigRhItA deviyoM kI utkRSTa sthiti sAta palyopama kI aura aparigRhItA kI pacAsa palya ko hotI hai / dvitIya devaloka ko parigRhItA deviyoM kI utkRSTa sthiti nau palyopama kI aparigRhItAoM kI pacapana palyopama kI hotI hai| IzAnakalpa meM devoM ko utkRSTa sthiti saudharmakalpa ke devoM se kucha adhika do sAgaropama aura sanatkumArakalpa kI apekSA mAhendrakalpa ke devoM kI utkRSTa sthiti sAdhika sAta sAgaropama hai| lekina isake bAda brahmaloka se lekara acyuta kalpa taka pUrva ko utkRSTa sthiti uttara kI jaghanya sthiti jAnanA caahiye| greveyaka aura anuttara devoM ko sthiti [-] hedimahe TimagevejjavimANesu NaM bhaMte ! devANaM kevaikAlaM ThitI paM0 ? go0 ! jaha0 bAvIsaM sAgarovamAI ukko0 tevIsaM sAgarovamAI / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [321 heTimamajjhimagevejjavimANesu NaM jAva go0 ! jaha0 tevIsaM sAgaroMkamAI ukkoseNaM cauvIsaM saagrovmaaii| hedvimauvarimagevejja0 jAva jaha0 caudIsaM sAgarovamAiM ukko. paNuvIsaM saagrovmaaii| majjhimaheTThimagevejjabimANesu NaM jAva goyamA ! jaha0 paNuvIsaM sAgarovamAI ukko0 chavIsaM saagrovmaaii| majjhimamajjhimagevejja jAva jaha0 chanvIsaM sAgarovamAI ukko0 sattAvosaM saagrovmaaii| majjhimauvarimagevejjavimANesu NaM jAva gotamA ! jaha0 sattAvIsaM sAgarovamAI ukko0 aTThAvIsaM saagrovmaaii| urimaheTThimageveja jAva jaha0 aTThAvIsaM sAgarodamAI ukko0 ekkaNatIsaM saagrovmaaii| uparimamajjhimagevejja. jAva jaha0 ekkUNatIsaM sAgarobamAI ukko0 tIsaM saagrovmaaiN| uvarimaurimagevejja0 jAva jaha tIsaM sAgarovamAI ukko0 ekkatosaM sAgarovamAI / [391-8 pra.] bhagavan ! adhastana-adhastana praiveyaka vimAna meM devoM kI sthiti kitanI kahI [391-8 u.] gautama ! jaghanya sthiti bAIsa sAgaroSama kI aura utkRSTa sthiti teIsa sAgaropama kI hai| [pra.] bhagavan ! adhastanamadhyama aveyaka vimAna ke devoM kI sthiti kitanI kahI hai ? u. gautama ! jaghanya sthiti teIsa sAgaropama aura utkRSTa sthiti caubIsa sAgaropama kI hai| adhastana-uparima beyaka ke devoM kI jaghanya sthiti caubosa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti paccIsa sAgaropama kI hai / tathA gautama ! madhyama-adhastana aveyaka ke devoM kI jaghanya sthiti paccIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti chabbIsa sAgaropama kI hotI hai / tathA-- madhyama-madhyama veyaka devoM kI jaghanya sthiti chabbIsa sAgaropama kI, utkRSTa sthiti sattAIsa sAgaropama kI hai / tathA gautama ! madhyama-uparima veyaka vimAnoM meM devoM kI jaghanya sthiti sattAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti aTThAIsa sAgaropama kI hotI hai / tathA uparima-adhastana aveyaka vimAnoM ke devoM kI jaghanya sthiti aTThAIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti unatIsa sAgaropama kI hai| uparima-madhyama praiveyaka devoM kI jaghanya sthiti unatIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti tIsa sAgaropama kI hai / tathA uparima-uparima aveyaka vimAnoM ke devoM kI jaghanya sthiti tIsa sAgaropama kI aura utkRSTa sthiti ikatIsa sAgaropama kI hai| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322] [anuyogadvArasUtra [6] vijaya-jayaMta-jayaMta-aparAjitabimANesu NaM bhaMte ! devANaM kevaikAlaM ThitI paNNatA ? go0 ! jahaNaNaM ekkatIsaM sAgarovamAI ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI / samvasiddhe NaM bhaMte ! mahAvimANe devANaM kevaikAlaM ThitI paNNatA? go0 ! ajahaNNamaNukkosaM tettIsaM sAgarovamAI / se taM suhame adaapliovme| se taM addhApaliokme / [391-9 pra.] bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? [391-9 u.] gautama ! jaghanya ikatIsa sAgaropama kI aura utkRSTa tetIsa sAgaropama kI sthiti hai| [pra.] bhagavan ! sarvArthasiddha mahAvimAna ke devoM kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? [u.] gautama ! unakI ajaghanya-anutkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI hotI hai| isa prakAra se sUkSma addhApalyopama ke abhidheya kA varNana karane ke sAtha zraddhApalyopama kA nirUpaNa pUrNa huaa| vivecana--Upara kalpAtIta devalokoM ke devoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA varNana kiyA hai| ye devaloka do vargoM meM vibhakta haiM--praiveyaka aura anuttara vimAna / 'gaiveyaka' nAma kA kAraNa yaha hai ki puruSAkAra loka ke grIvA rUpa sthAna meM ye avasthita haiM tathA vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita evaM sarvArthasiddha mahAvimAna sarvottama hone ke kAraNa 'anuttara' kahalAte haiN| anuttara vimAnoM kA to pRthak-pRthak nAmanirdeza kiyA hai, vaisA naiveyaka vimAnoM kA nAmollekha nahIM kiyA hai / lekina zAstroM meM adhastanatrika, madhyamatrika aura uparitanatrika ke nAma isa prakAra batAye haiM--adhastanatrika-bhadra, subhadra, sujAta, madhyamatrika-saumanasa, priyadarzana, sudarzana, uparitanatrika-amoha, sumati, yazodhara / sarvArtha siddha mahAvimAna ke atirikta zeSa devalokoM meM jaghanya aura utkRSTa sthiti hotI hai / lekina sarvArthasiddha mahAvimAna meM yaha bheda nahIM hone se vahA~ tetIsa sAga ropama kI hI sthiti hai / isI kA bodha karAne ke liye sUtra meM 'ajahaNNamaNukkosa' pada diyA hai| yahA~ paryAptakoM kI apekSA vyaMtaroM se lekara vaimAnika devoM taka kI sthiti kA varNana kiyA gayA hai, lekina ina sabhI kI aparyApta avasthA bhAvI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI samajhanA cAhiye / kyoMki antarmuhUrta ke pazcAt ve avazya paryAptaka ho jAte haiN| isa prakAra se addhApalyopama kA varNana karane ke bAda aba kSetrapalyopama kA kathana karate haiM : kSetraphlyopama kA nirUpaNa 392. se ki taM khettapaliovame ? khettapaliyovame dubihe paNNatte / taM jahA-suhame ya vAvahArie ya / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [323 [392 pra.] bhagavan ! kSetrapalyopama kA kyA svarUpa hai ? [392 u.] gautama ! kSetrapalyopama do prakAra kA kahA hai-sUkSma kSetrapalyopama aura vyAvahArika kSetrapalyopama / 363. tattha NaM je se suhume se Thappe / [393] unameM se sUkSma kSetrapalyopama sthApanIya hai| arthAt usakA yahA~ varNana nahIM kiyA jaaegaa| kintu 394. tattha NaM je se vAvahArie se jahAnAmae palle siyA-joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM,joyaNaM uDDhe uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle egAhiya-behiya-tehiya0 jAva bharie vAlaggakoDoNaM / te NaM vAlaggA No aggI DahejjA, go vAto harejjA, jAva No pUittAe hanvamAgacchejjA / je NaM tassa pallassa AgAsapadesA tehi vAlAgehi apphunA tato gaM samae samae gate egamegaM AgAsapaesaM avahAya jAvatieNaM kAleNaM se palle khoNe jAva niTThie bhavai / se taM vAvahArie khettapaliovame / eesi pallANaM koDAkoDI havejja dasaguNiyA / taM vAvahAriyassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 113 // [394] una donoM meM se vyAvahArika kSetrapalyopama kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye yojana aAyAma-viSkambha pora eka yojana UMcA tathA kucha adhika tiganI paridhi bAlA dhAnya mApane ke palya ke samAna palya ho| usa palya ko do, tIna yAvat sAta dina ke uge bAlAnoM ko koTiyoM se isa prakAra se bharA jAe ki una bAlAnoM ko agni jalA ta sake, vAyu ur3A na sake Adi yAvat unameM durgandha bhI paidA na ho| tatpazcAt usa palya ke jo grAkAzapradeza bAlAroM se vyApta haiM, una pradezoM meM se samaya-samaya (pratyeka samaya) eka-eka AkAzapradeza kA apaharaNa kiyA jAe-- nikAlA jAe to jitane kAla meM vaha palya khAlI yAvat vizuddha ho jAe, vaha eka vyAvahArika kSetrapalyopama hai| isa vyAvahArika kSetra-palyopama kI dasa gaNita koTAkoTi kA eka vyAvahArika kSetrasAgaropama kA parimANa hotA hai| arthAta dasa koTAkoTi vyAvahArika kSetrapalyopamoM kA eka vyAvahArika kSetra sAgaropama hotA hai / 113 vivecana-yahA~ vyAvahArika kSetrapalyopama kA pramANa batAkara vyAvahArika kSetra sAgaropama kA svarUpa batAyA hai| pUrva meM jo vyAvahArika uddhArapalyopama aura addhApalyopama kA svarUpa batAyA hai, unhIM ke samAna bAlAnakoTiyoM se palya ko bharane kI prakriyA yahA~ bhI grahaNa kI gaI hai| kintu unase isameM antara yaha hai ki pUrva ke donoM palyoM meM samaya kI mukhyatA hai, jabaki yahA~ kSetra mukhya hai| isa prakAra se vyAvahArika kSetrapalyopama aura kSetra sAgaropama kA svarUpa batalAne ke bAda aba usake prayojana kA kathana karate haiN| jaise koI eka yojana prAya Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324] [anuyogadvArasUtra 395. eehi vAvahAriehi khetapaliovama-sAgarovamehi kiM payoyaNaM? eehi nasthi kicippaoyaNaM, kevalaM tu paNNavaNA pnnnnvijji| se taM vAvahArie khettapaliovame / [395 pra.] bhagavan ! ina vyAvahArika kSetrapalyopama aura sAgaropama se kaunasA prayojana siddha hotA hai arthAt inakA kathana kisaliye kiyA gayA hai ? [395 u.] gautama ! ina vyAvahArika kSetrapalyopama aura sAgaropama se koI prayojana siddha nahIM hotA / mAtra inake svarUpa kI prarUpaNA hI kI gaI hai / isa prakAra se yaha vyAvahArika kSetrapalyopama evaM sAgaropama kA svarUpavarNana samApta huaa| vivecana-sUtra meM vyAvahArika kSetrapalyopama evaM sAgaropama ke svarUpa aura prayojana kA saMketa karane ke bAda aba-'tattha NaM je se suhume se Thappe' kI sUcanAnusAra sUkSma kSetrapalyopama kA svarUpa batalAte haiN| sUkSma kSetrapalyopama-sAgaropama 396. se ki taM suhame khettapaliovame ? suhame khettapaliovame se jahANAmae palle siyA--joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM uDDaM uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parivakheveNaM; se NaM palle egAhiya-behiya-tehiya0 jAva ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM sammaThe sannicite bharie vAlamgakoDINaM / tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejjAiM khaMDAI kajjai, te NaM vAlaggA viTThIogAhaNAo asaMkhejjaibhAgamettA suhamassa paNagajIvassa sarIrogANAo asaMkhajjaguNA / te NaM vAlAgA jo agI DahejjA, no vAto harejjA, No kucchejjA, No palividdhaMsejjA, jo pUittAe hvmaagcchejjaa| je gaM tassa pallassa prAgAsapadesA tehi vAlaggehi apphunnA vA aNapphuNNA vA tao NaM samae samae gate egamegaM mAgAsapadesaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle vIge nIrae nilleve giTThie bhavati / se taM suhame khettapaliovame / [396 pra.] bhagavan ! sUkSma kSetrapalyopama kA kyA svarUpa hai ? [396 u.] aAyuSman ! sUkSma kSetrapalyopama kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye-jaise dhAnya ke palya ke samAna eka palya ho jo eka yojana lambA-caur3A, eka yojana UMcA aura kucha adhika tigunI paridhi vAlA ho / phira usa palya ko eka dina, do dina, tIna dina yAvat sAta dina ke uge hue bAlAnoM se bharA jAe aura una bAlAgoM ke asaMkhyAta-asaMkhyAta aise khaNDa kiye jAe~, jo dRSTi ke viSayabhUta padArtha kI apekSA asaMkhyAta bhAga-pramANa hoM evaM sUkSmapanaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAta guNe hoM / una bAlAgrakhaNDoM ko na to agni jalA sake aura na vAyu ur3A sake, ve na to sar3agala sake aura na jala se bhIga sakeM, unameM durgandha bhI utpanna na ho sake / usa palpa ke bAlAnoM se jo AkAzapradeza spRSTa hue hoM aura spRSTa na hue hoM (donoM prakAra ke pradeza yahA~ grahaNa karanA cAhiye) unameM se prati samaya eka-eka AkAzapradeza kA apaharaNa kiyA jAe to jitane kAla meM vaha palya kSINa, nIraja, nirlepa evaM sarvAtmanA vizuddha ho jAye, use sUkSma kSetrapalyopama kahate haiM / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] 397. tattha NaM coyae paNNavarga evaM vadAsIasthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA je NaM tehiM vAlaggehi aNapphuNNA? haMtA atthi, jahA ko diLaMto? se jahANAmate koTue siyA kohaMDANaM bharie, tattha NaM mAulugA pavikhattA te vi mAyA, tattha gaM billA pakkhittA te vi mAtA, tattha NaM AmalayA pavikhattA te vi mAyA, tattha NaM bayarA pakkhittA te vi mAyA, tattha NaM caNagA pavikhattA te vi mAyA, lastha NaM muggA pavikhatA te vi mAyA, tastha NaM sarisavA pakkhittA te vi mAtA, tattha NaM gaMgAvAlyA pakkhittA sA vi mAtA, evAmeva eeNaM diTThateNaM atthi NaM tassa pallassa AgAsapaesA je NaM tehiM vAlaggehi annpphunnnnaa| eesi pallANaM koDAkoDI havejja dsgunniyaa| taM suhumassa khettasAgarovamassa egassa bhave parImANaM // 114 // [397] isa prakAra prarUpaNA karane para jijJAsu ziSya ne pUchAbhagavan ! kyA usa palya ke aise bhI AkAzapradeza haiM jo una vAlAgrakhaNDoM se aspRSTa hoM ? AyuSman ! hA~, (aise AkAzapradeza bhI raha jAte) haiN| isa viSaya meM koI dRSTAnta hai ? hA~ hai / jaise koI eka koSTha (koThA) kaSmAMDa ke phaloM se bharAhanA ho aura usameM bijaurAphala DAle gae to ve bhI usameM samA gae / phira usameM vilbaphala DAle to ve bhI samA jAte haiN| isI prakAra usameM AMvalA DAle jAe~ to ve bhI samA jAte haiN| phira vahA~ bera DAle jAe~ to ve bhI samA jAte haiN| phira cane DAleM to ve bhI usameM samA jAte haiN| phira maMga ke dAne DAle jAe~ to ve bhI usameM samA jAte haiN| phira sarasoM DAle jAyeM to ve bhI samA jAte haiN| isake bAda gaMgA mahAnadI kI bAla DAlI jAe to vaha bhI usameM samA jAtI hai| isa dRSTAnta se usa palya ke aise bhI AkAzapradeza hote haiM jo una vAlAgrakhaNDoM se aspRSTa raha jAte haiM / ina palyoM ko dasa koTAkoTi se guNA karane para eka sUkSma kSetrasAgaropama kA parimANa hotA hai| 114 vivecana--sUtra meM sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama kA svarUpa batalAyA hai| vyAvahArika kSetrapalyopama meM to patyAntarvartI bAlAnoM se spRSTa AkAzapradezoM kA apaharaNa kiyA jAtA hai aura una bAlAgoM ke apaharaNa meM hI sasyAta utsarpiNI-pravapiNiyAM samApta ho jAtI haiN| kintu sUkSma kSetrapatyopama meM palya sthita bAlAnoM ke asaMkhyAta khaNDa kiye jAte haiM, jinase AkAzapradeza aspRSTa bhI hote haiM aura spRSTa bhI / kUSmANDa phala Adi se yukta koThe ke dRSTAnta dvArA ise spaSTa kiyA gayA hai| isameM spRSTa aura aspRSTa donoM prakAra ke AkAzapradezoM kA apaharaNa kiye jAne se isakA kAla vyAvahArika kSetrapalyopama se asaMkhyAta guNA adhika hotA hai| bAlAgrakhaNDoM se aspRSTa aura spRSTa donoM prakAra ke AkAzapradezoM ko grahaNa karane kA kAraNa Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326] [anuyogadvArasUtra yaha hai ki una bAlAgoM ke asaMkhyAta khaNDa kara diye jAne para bhI ve bAdara-sthala haiN| ataeva una bAlAgrakhaNDoM se aspRSTa pradeza sambhavita haiM aura vAdaroM meM antarAla honA svAbhAvika hai| jo kUSmAMDa se lekara gaMgA kI bAlukA taka ke koThe meM samA jAne ke dRSTAnta se spRSTa hai| asaMkhyAta aAkAzapradezoM ke aspRSTa rahane ko hama eka dUptare dRSTAnta se bhI samajha sakate haiN| jaise kASThastambha Thosa dikhatA hai aura pradezoM ko saghanatA se hameM usameM pola pratIta nahIM hotI hai| phira bhI usameM kIla samA jAtI hai| isase yaha siddha hai ki usa kASTha meM aise aneka aspRSTa pradeza haiM jinameM kIla ne praveza kiyaa| ata: yaha spaSTa hai ki isa palya meM bhI aise asaMkhyAta grAkAzapradeza raha jAte haiM jo una bAdara vAlAgrakhaNDoM se aspRSTa haiN| isIliye sUkSma kSetrapalyopama ke svarUpavarNana ke liye spRSTa aura aspRSTa donoM prakAra ke prakAzapradezoM kA grahaNa kiyA hai| sUkSma kSetrapalyopama-sAgaropama kA prayojana 368. etehi suhamehi khettapaliovama-sAgarovamehi kiM paoyaNaM ? etehiM suhumehiM paliovama-sAgarovamehi diTThivAe dambAI ma vijjati / [398 pra.] bhagavan ! ina sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama kA kyA prayojana hai ? [398 u.] AyuSman ! ina sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama dvArA dRSTivAda meM varNita dravyoM kA mAna (gaNana) kiyA jAtA hai / / vivecana-sUtra meM sUkSma kSetrapalyopama aura sAgaropama ke prayojana kA kathana kiyA hai / ataeva aba dravyoM kA varNana karate haiN| ajIva dravyoM kA varNana 399. kaividhA NaM bhaMte ! davA paNNatA ? go0 ! duvihA paNNattA / taM jahA-jovadavvA ya ajovadanvA ya / [399 pra.] bhagavan ! dravya kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? [399 u.] gautama ! dravya do prakAra ke haiM, ve isa prakAra-jIvadravya aura ajIvadravya / 400. ajobadavyA NaM bhaMte ! kativihA paNNattA ? go0 ! duvihA pannatA / taM jahA-arUviajIvadavvA ya rUviajIvadavvA ya / [400 pra.! bhagavan ! ajIvadravya kitane prakAra ke haiM ? [400 u.] gautama ! ajIvadravya do prakAra ke kahe gaye haiM-arUpI ajIvadravya aura rUpI ajIvadravya / 401. arUviajIvadavvA NaM bhaMte ! kativihA paNNatA ? go0 ! dasavihA pnnnnttaa| taM jahA-dhammasthikAe dhammasthikAyassa desA dhammasthikAyassa padesA, adhammasthikAe adhammatthikAyassa desA adhammasthikAyassa padesA, AgAsasthikAe AgAsasthikAyassa desA AgAsasthikAyassa padesA, addhAsamae / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [327 [401 pra.] bhagavan ! arUpI ajIvadravya kitane prakAra ke haiM ? |401 u.] gautama ! arUpI ajIvadravya dasa prakAra ke kahe gaye haiM yathA-1. dharmAstikAya, 2. dharmAstikAya ke deza, 3. dharmAstikAya ke pradeza, 4. adharmAstikAya, 5. adharmAstikAyadeza, 6. adharmAstikAyapradeza, 7. aAkAzAstikAya, 8. AkAzAstikAyadeza, 9. AkAzAstikAyapradeza aura 10. addhaasmy| 402. rUdhiajIvadanvA NaM bhaMte ! kativihA pannatA? go0 ! caudivahA paNattA / taM jahA-khaMdhA khaMdhadesA khaMdhappadesA paramANupoggalA / [402 pra. bhagavan ! rUpI ajIvadravya kitane prakAra ke prajJapta kiye gaye haiM ? [402 u. gautama ! ve cAra prakAra ke haiM, yathA-1. skandha, 2. skandhadeza, 3. skandhapradeza aura 4. paramANu / 403. te NaM bhaMte ! ki saMkhejjA asaMkhejjA aNaMtA ? gotamA! no saMkhajjA, no asaMkhejjA, annNtaa| se keNaTheNaM bhaMte ! evaM buccatite no saMkhejjA, no asaMkhejjA, aNatA ? go0 ! aNatA paramANupoggalA aNaMtA dupaesiyA khaMdhA jAva aNaMtA aNaMtapadesiyA khaMdhA, se eteNaM aTThaNaM goyamA ! evaM vuccati--te NaM no saMkhejjA, no asaMkhejjA, annNtaa| 6403 pra.] bhagavan ! ye skandha prAdi saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? 403 u.| gautama ! ye skandha Adi saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta bhI nahIM haiM kintu ananta haiN| pra.] bhagavan ! aisA kahane kA kyA artha hai ki skandha Adi saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta nahIM haiM, kintu ananta haiM ? u.] gautama ! paramANa yudagala ananta haiM, dipradezikaskandha ananta haiM yAvata anantapradezikaskandha ananta haiM / isIliye gautama ! yaha kahA hai ki ve na saMkhyAta haiM, na asaMkhyAta haiM kintu ananta haiN| vivecana--sUkSma kSetrapalyopama sAgaropama se dRSTivAda-aMga meM varNita dravyoM kA svarUpa jAnA jAtA hai / dravya do prakAra ke haiM-grajIvadravya aura jIvadravya / inameM se uparyukta sUtroM meM alpavaktavya hone se pahale ajIvadravyoM kA varNana kiyA hai| isa virATa vizva ke mUla meM do hI tattva haiM / ina do tattvoM kA vistAra yaha jagat hai| ina donoM meM se jIvadravya jJAtA, draSTA, bhoktA hai jabaki ajIvadravya acetana hai, jaDa hai| inako dravya kahane kA kAraNa yaha hai ki ye utpAda-vyaya-dhrauvya svabhAva vAle haiN| utpAda-vyaya svabhAva ke kAraNa paryAya se paryAyAntara hote hue bhI dhra va svabhAva ke kAraNa sadaiva apane maulika rUpa meM sthira rahate haiN| kitanA bhI parivartana A jAe lekina apane mUla guNadharma se kabhI bhI cyuta nahIM hote / jIva cetanA svabhAva ko chor3akara acetana rUpa meM parivartita nahIM hotA hai aura ajIva aneka sahakArI kAraNoM ke milane para bhI apane jaDarUpatva kA tyAga nahIM karatA hai| isa sthiti ke kAraNa inako dravya kahA jAtA hai / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328] [anuyogadvArasUtra ina donoM prakAra ke dravyoM meM se pahale ajIvadravya kA varNana kiyA hai| ajIvadravya ke mukhya pAMca bheda haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, addhAsamaya aura pudgalAstikAya / inameM se Adi ke cAra dravya arUpI-amUrta haiM aura pudgala rUpI-bhUrta hai / pudgala ko rUpI, mUrta isaliye kahate haiM ki rUpa, rasa, gaMdha, sparza guNayukta hone se yaha dravya vibhinna AkAroM ko dhAraNa karake hameM dRSTigocara hotA hai| ukta pAMca bhedoM meM se zraddhAsamaya ko chor3akara zeSa cAroM ke sAtha 'astikAya' vizeSaNa lagAyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki ye dravya pradezapracaya rUpa yA aneka pradezoM ke piNDa haiN| addhAsamaya mAtra eka samaya rUpa hone se usameM pradezapracaya nahIM hai| usakA apane rUpa meM ekapradezAtmaka (samayAtmaka) astitva hai| isI kAraNa sUtra meM kAla ko chor3akara zeSa arUpI dravyoM ke tIna-tIna bheda kahe gae haiN| pudgalAstikAya rUpI hai aura isake cAra bheda haiN| isa prakAra ajIvadravyoM ke avAntara bheda saba mila kara caudaha hote haiN| ___ arUpI ajIvadravya ke dasa prakAra nayavivakSAoM se kahe gaye haiN| vistRta vivecana isa prakAra hai yadyapi dharmAstikAya mUlata: eka dravya hai kintu saMgrahanaya, vyavahAranaya aura RjusUtranaya ina tInoM nayoM kI vivakSA ke bheda se bheda ho jAtA hai| ina tInoM nayoM kA abhiprAya alaga-alaga hai| saMgrahanaya dharmAstikAya ko eka hI dravya mAnatA hai| vyavahAranaya usa dravya ke deza aura RjusUtranaya usake nivibhAga rUpa pradeza mAnatA hai| saMgrahanaya vastu ke sAmAnya aMza ko grahaNa karatA hai| vyavahAranaya vastugata vizeSa aMzoM ko svIkAra karatA hai aura RjusUtranaya kI dRSTi meM vartamAnavartI avasthA hI vastu hai / vyavahAranaya kI mAnyatA hai ki jisa prakAra saMpUrNa dharmAstikAya jIva, pudgala kI gati meM sahAyaka-nimitta banatA hai, usI prakAra se usake deza-pradeza bhI jIva aura pudagala kI gati meM nimitta hote haiN| isI kAraNa ve bhI pRthaka dravya haiN| RjusUtranaya kI mAnyatA hai ki kevaliprajJAkalpita pradeza rUpa nivibhAga bhAga hI svasAmarthya se jIva aura pudgala kI gati meM nimitta hote haiM / ataeva ve svatantra dravya haiN| ___ isI prakAra se adharmAstikAya aura prAkAzAstikAya ke tIna-tIna prakAroM ke viSaya meM bhI samajha lenA caahiye| zraddhAsamaya ko eka hI mAnane kA kAraNa yaha hai ki nizcayanaya ke mata se vartamAna kAla rUpa 'samaya' kA hI paramArthataH sattva hai, atota-anAgata kA nhiiN| kyoMki anAgata anutpanna hai aura pratIta vinaSTa ho cukA hai| isaliye usameM deza, pradeza rUpa vizeSa nahIM ho skte| rUpI ajIvadravya pudgala ke cAra bhedoM meM se skandha ke buddhikalpita do bhAga, tIna bhAga Adi deza haiM / dvayaNuka se lekara anaMtANuka paryanta saba skandha ho haiM / skandha ke avayavabhUta nivibhAga bhAga pradeza haiM tathA jo skandhadazA ko prApta nahIM haiM-svatantra haiM, aise niraMza pudgala 'paramANu' kahalAte haiM / ye sabhI skandhAdi bhI pratyeka ananta-ananta haiN| isa prakAra ajIvadravya kA varNana karake aba jIvadravya kA varNana karate haiN| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [329 jIvadravyaprarUpaNA 404. jovavavvA gaM bhaMte ! ki saMkhejjA asaMkhajjA amalA? go0 ! no saMkhajjA, no asaMkhenjA, annNtaa| se keNaTheNaM bhaMte ! evaM buccaha jIvadadhvA NaM no saMkhejjA no asaMkhejjA aNaMtA? goyamA! asaMkhejjA raiyA, asaMkhejjA asurakamArA jAva asaMkhejjA thaNiyakumArA, asaMkhejjA puDhayokAiyA jAva asaMkhejjA vAukAiyA, aNaMtA vaNassaikAiyA, asaMjjA beMdiyA Ava asaMkhejjA caridiyA, asaMkhejjA paMceMdiyatirikkhajoNiyA asaMkhejjA maNasA, asaMkhejjA vANamaMtariyA, asaMkhejjA joisiyA, asaMkhejjA vemANiyA, aNaMtA siddhA, se eeNaM aTThaNaM gotamA ! evaM buccai jIvadanyA zaM no saMkhejjA, no asaMkhejjA, aNaMtA / 404 pra.] bhagavana ! kyA jIvadravya saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? [404 u.] gautama ! jIvadravya saMkhyAta nahIM haiM, asaMkhyAta nahIM haiM, kintu ananta haiN| [pra.] bhagavan ! kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki jIvadravya saMkhyAla nahIM, asaMkhyAta nahIM kintu ananta haiM ? [u.] gautama ! ananta kahane kA kAraNa yaha hai-asaMkhyAta nAraka haiM, asaMkhyAta asurakumAra yAvat asaMkhyAta stanitakumAra deva haiM, asaMkhyAta pRthvIkAyika jIva haiM yAvat asaMkhyAta vAyukAyika jIva haiM, ananta vanaspatikAyika jIva haiM, asaMkhyAta dvIndriya haiM yAvat asaMkhyAta caturindriya, asaMkhyAta paMcendriya tiryaMcayonika jIva haiM, asaMkhyAta manuSya haiM, asaMkhyAta vANavyaMtara deva haiM, asaMkhyAta jyotiSka deva haiM, asaMkhyAta vaimAnika deva haiM aura ananta siddha jIva haiM / isIliye gautama! aisA kahA jAtA hai ki jIvadravya saMkhyAta nahIM, asaMkhyAta bhI nahIM kintu ananta haiN| vivecana yahA~ jIvadravya kI anantatA kA varNana kiyA gayA hai| jo jItA thA, jItA hai aura jIyegA, isa prakAra ke kAlika jIvanaguNayukta dravya ko jIva kahate haiM / arthAt jo jJAna, darzana Adi bhAvaprANoM se athavA bhAvaprANoM ke sAtha indriyAdi rUpa dravyaprANoM se jItA thA, jItA hai aura jiyegA vaha jIva hai / jIva do prakAra ke haiM...mukta aura sNsaarii| mukta jIva jJAna, darzana prAdi bhAvaprANoM se hI yukta haiM kintu saMsArI jIva dravyaprANoM kI alpAdhikatA evaM gati, zarIra Adi ko vibhinnatA ke kAraNa aneka prakAra ke haiN| phira bhI sAmAnyataH saMsArI jIvoM ke mukhya do prakAra haiM-basa aura sthAvara / sanAmakarmodaya se prApta indriyAdi prANoM se yukta jIva trasa aura sthAvaranAmakarma ke udaya se prApta indriyAdi prANoM se yukta jIva sthAvara kahalAte haiM / saMsArI jIvoM kI saMkhyA ananta hai, kyoMki akele vanaspatikAyika jIva ananta haiM aura akele mukta jIva bhI ananta haiM / isIliye sAmAnyataH jIvadravyoM kI saMkhyA ananta batAI hai| saMsArI jIvoM kI jo jo saMkhyA sAmAnya rUpa se kahI gaI, be sabhI zarIradhArI haiM ata: aba unake zarIroM kA varNana karate haiM / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330] [anuyogadvArasUtra zarIranirUpaNa 405. kati NaM bhaMte ! sarIrA paM0 ? go. ! paMca sarIrA paNNattA / taM jahA-orAlie veumbie AhArae teyae kammae / [405 pra.] bhagavan ! zarIra kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? [405 u.] gautama ! zarIra pAMca prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-1. praudArika, 2. vaikriya, 3. AhAraka, 4. tejasa, 5. kArmaNa / vivecana-ukta praznottara meM zarIra ke pAMca bhedoM kA nAmollekha kiyA gayA hai| zarIra-jo zIrNa-jarjarita hotA hai arthAt utpattisamaya se lekara niraMtara jarjarita hotA rahatA hai use zarIra kahate haiN| saMsArI jIvoM ke zarIra kI racanA zarIranAmakarma ke udaya se hotI hai| zarIranAmakarma kAraNa hai aura zarIra kArya hai / audarika Adi vargaNAe~ unakA upAdAnakAraNa haiM aura audArikazarIranAmakarma Adi nimittakAraNa haiM / inake lakSaNa kramaza: isa prakAra haiM audArikazarIra--isameM mUla zabda 'udAra' hai| zAstroM meM 'udAra' ke tIna artha batAye haiM---1. jo zarIra udAra arthAt pradhAna hai| audArikazarIra kI pradhAnatA tIrthaMkaroM aura gaNadharoM ke zarIra kI apekSA samajhanA cAhie / athavA praudArika zarIra se mukti prApta hotI hai evaM praudArika zarIra meM rahakara hI jIva muktigamana meM sahAyaka utkRSTa saMyama kI ArAdhanA kara sakatA hai| isa kAraNa use pradhAna mAnA gayA hai| 2. udAra arthAt vistAravAn--vizAla zarIra / audArika zarIra kI utkRSTa avagAhanA kucha adhika eka hajAra yojana kI hai, jabaki vaikriyazarIra kA itanA pramANa nahIM hai / usakI adhika se adhika avagAhanA pAMca sau dhanuSa kI hai aura vaha mAtra sAtavIM narakapRthvI ke nArakoM kI hotI hai, anya kI nhiiN| yadyapi uttaravaikriyazarIra eka lAkha yojana taka kA hotA hai, kintu vaha bhavAnta paryanta sthAyI nahIM hotA / athavA zeSa zarIroM kI vargaNAnoM kI apekSA praudArika zarIra kI bargaNAmoM kI avagAhanA adhika hai| isaliye yaha udAravistAravAn hai| 3. udAra kA artha hotA hai-mAMsa, haDDiyoM, snAyu prAdi se baddha zarIra / mAMsa-majjA Adi sapta dhAtu-upadhAtueM audArikazarIra meM hI hotI haiM / isa zarIra ke svAmI manuSya aura tiryaca vaikriyazarIra---vividha kriyAoM ko karane meM sakSama zarIra athavA viziSTa (vilakSaNa) kriyA karane vAlA zarIra vaikriya kahalAtA hai / prAkRta meM 'veuvie' zabda hai, jisakA saMskRta rUpa 'vaikurvika' hotA hai / vikurvaNA ke artha meM viku dhAtu se vaikuvika zabda banatA hai| yaha baiMkriyazarIra do prakAra kA hai-labdhipratyayika aura bhava pratyAyika / tapovizeSa prAdi viziSTa nimittoM se jo prApta ho use labdhipratyayika aura jo bhava-janma ke nimitta se prApta ho use bhavapratyayika vaikriyazarIra kahate haiM / labdhijanya manuSyoM aura tiryaMcoM ko tathA bhavajanya deva-nArakoM ko hotA hai| AhArakazarIra-caturdazapUrvavid muniyoM ke dvArA viziSTa prayojana ke hone para yogabala se jisa zarIra kA nirmANa kiyA jAtA hai athavA jisake dvArA kevalajJAnI ke sAmIpya se sUkSma padArtha saMbaMdhI zaMkAoM kA samAdhAna prApta kiyA jAtA hai, use pAhArakazarIra kahate haiN| AhAraka Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] RddhisaMpanna saMyata apane kSetra meM kevalajJAnI kA abhAva hone aura dUsare kSetra meM unake vidyamAna hone kintu usa kSetra meM audArikazarIra se pahuMcanA saMbhava nahIM hone se isa zarIra ko niSpanna karate haiN| isakA nirmANa pramattasaMyataguNasthAnavartI muni karate haiM / tejasazarIra-jo zarIra meM dIpti aura prabhA kA kAraNa ho / tejomaya hone se bhakSaNa kiye gaye bhojanAdi ke paripAka kA kAraNa ho athavA teja kA vikAra ho use taijasazarIra kahate haiM / yaha sabhI saMsArI jIvoM meM pAyA jAtA hai / yaha do prakAra kA hai-ni:saraNAtmaka aura aniHsaraNAtmaka / ani:saraNAtmaka maka tajasazarIra bhakta anna-pAna sAdi kA pAcaka hokara zarorAntavatI rahatA hai tathA praudArika, vaikriya aura grAhArakazarIroM meM teja, prabhA, kAMti kA nimitta hai| ni:saraNAtmaka tejasa zubha aura azubha ke bheda se do prakAra kA hai / zubha tejasa subhikSa, zAMti Adi kA kAraNa banatA hai aura azubha isake viparIta svabhAva vAlA hai / yaha zarIra taijasalabdhipratyayika hotA hai| kArmaNazarIra--aSTavidha karmasamudAya se jo niSpanna ho, audArika aAdi zarIroM kA jo kAraNa ho tathA jo jIva ke sAtha parabhava meM jAe vaha kArmaNazarIra hai| pAMca zarIroM kA kramanirdeza--audArika aAdi zarIroM kA kramavinyAsa karane kA kAraNa unakI uttarottara sakSamatA hai| audArikazarIra svalpa pudagaloM se niSpanna hotA hai aura isakA pariNamana zithila evaM bAdara rUpa hai / isake anantara bahuta aura bahutara pudgalaparamANuoM se AgeAge ke zarIra niSpatra hote haiM kintu unakA pariNamana sUkSma-sUkSmatara hotA jAtA hai| kArmaNazarIra itanA sUkSma hai ki usako carmacakSuoM se nahIM dekhA jA sktaa| paramAvadhijJAnI aura kevalajJAnI hI usako jAnate-dekhate haiN| uttarottara paramANuskandhoM kI bahulatA ke sAtha inakI saghanatA bhI kramaza: adhika-adhika hai / taijasa aura kArmaNazarIra samasta saMsArI jIvoM ko prApta hote haiM aura inakA saMbandha anAdikAlika hai / mukti prApta nahIM hone taka ye rahate haiN| ___ isa prakAra sAmAnya rUpa se audArika Adi zarIroM kA nirUpaNa karake aba caubIsa daMDakavartI jIboM meM unakA vicAra karate haiN| caubIsa daMDakavartI jIvoM ko zarIraprarUparaNA 406. raiyANaM bhaMte ! kati sarIrA pannattA ? go0 ! tayo sarIrA paM0 / taM0 - veunvie teyae kmme| [406 pra.] bhagavan ! narayikoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM ? [406 u.] gautama ! unake tIna zarIra kahe gaye haiN| ve isa prakAra--vaikriya, tejasa aura kArmaNa shaariir| 407. asurakumArANaM bhaMte ! kati sarIrA paM0? go0 ! tao sarIrA paNNattA / taM jahA-veuvie teyae kammae / evaM tiNNi tiNi ete ceva sarorA jAva thaNiyakumArANaM bhANiyanvA / [407 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke kitane zarIra hote haiM ? Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 // [anuyogadvArasUtra [407 u. gautama ! unake tIna zarIra kahe haiM / yathA-vaikriya, taijasa aura kaarmnn| isI prakAra yahI tIna-tIna zarIra stanitakumAra paryanta sabhI bhavanapati devoM ke jAnanA caahiye| 408. [1] puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kati sarorA paNNatA ? go0 ! tayo sarIrA pnnttaa| taM jahA-orAlie teyae kammae / [408-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? [408-1 u.] gautama ! unake tIna zarIra kahe gaye haiM---audArika, taijasa aura kArmaNa / [2] evaM Au-teu-yaNassaikAiyANa vi ete ceva tiNi sarIrA bhANiyamvA / [408-2] isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ke bhI yahI tIna-tIna zarIra jAnanA cAhie / [3] vAukAiyANaM jAva go0 ! cattAri sarIrA pnnttaa| taM0-orAlie umbie teyae kmme| [408-3 pra.] bhagavan ! vAyukAyika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? 1408-3 u. gautama ! vAyukAyika jIvoM ke cAra zarIra hote haiM praudArika, vaikriya, taMjasa aura kArmaNa zarIra / 409. baMdiya-teMdiya-caridiyANaM jahA puDhavIkAiyANaM / [409] pRthvIkAyika jIvoM ke samAna dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke bhI (audArika, taijasa, kArmaNa yaha tIna zarIra) jAnanA caahiye| 410. paMceMriyatirikkhajoNiyANaM jAva go0 ! jahA-bAukAiyA / [410 pra. paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM ke kitane zarIra hote haiM ? [410 u.| gautama ! paMcendriya tiryaMcayonikoM ke zarIra vAyukAyika jIvoM ke samAna jAnanA caahie| arthAt inake bhI praudArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa ye cAra zarIra hote haiN| 411. maNasANaM jAva go0 ! paMca sarIrA pnnttaa| taM0---orAlie veumvie AhArae teyae kmme| [411 ] gautama ! manuSyoM ke pAMca zarIra kahe gaye haiM / unake nAma isa prakAra haiM-praudArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra / 412. vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM jahA neraiyANaM, veubviya-teyaga-kammagA titi tinni sarIrA bhANiyanvA / [412] kANadhyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke nArakoM ke samAna vaikriya, tejasa aura kArmaNa ye tIna-tIna zarIra hote haiN| vivecana-Upara caubIsa daMDakavartI jIvoM meM pAye jAne vAle zarIroM kI prarUpaNA kI hai| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa 1333 tejasa aura kArmaNa zarIra to sabhI saMsArI jIvoM meM hote hI haiN| unake atirikta manuSyoM aura tiryaMcoM meM bhavasvabhAva se audArika aura deva-nArakoM meM baikriyazarIra hote haiN| prAhArakazarIra manuSyoM ko labdhivizeSa se prApta hotA hai aura kinhIM viziSTa manuSyoM ke hI hotA hai / yahA~ sAmAnya rUpa se hI manuSyoM meM usake hone kA nirdeza kiyA hai| vAyukAyika aura paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM meM jo vaikriyazarIra kA sadbhAva kahA hai, usakA tAtparya yaha hai ki vaikriyazarIra janmasiddha aura kRtrima do prakAra kA hai / janmasiddha vaikriyazarIra devoM aura nArakoM ke hI hotA hai anya ke nahIM aura kRtrima vaikriya kA kAraNa labdhi hai| labdhi eka prakAra kI zakti hai, jo katipaya garbhaja manuSyoM aura tiryacoM meM bhI saMbhavita hai tathA kucha bAdara vAyukAyika jIvoM meM bhI vaikriyazarIra pAyA jAtA hai| isaliye vAyukAyika jIvoM meM cAra zarIroM ke hone kA vidhAna kiyA hai / pAMca zarIroM kA saMkhyAparimANa 413. kevatiyA NaM bhaMte ! orAliyasarIrA paNNattA ? go0 ! duvihA paNNatA / taM jahA-bakhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te ballayA te gaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNI-osappiNIhiM avahoraMti kAlao, khettato asaMkhejjA logA / tattha NaM je te mukkellagAte NaM aNaMtA, aNatAhi ussappiNI-prosappiNohi avahIraMti kAlao, khettato aNaMtA logA, davao abhavasiddhiehi aNaMtaguNA siddhANaM atbhaago|| { 413 pra.] bhagavan ! audArikazarIra kitane prakAra ke prarUpita kiye haiM ? [413 u. | gautama ! praudArikazarIra do prakAra ke prarUpita kiye haiN| ve isa prakAra1. baddha audArikazarIra, 2. mukta audArikazarIra / unameM jo baddha audArikazarIra haiM ve asaMkhyAta haiM / ke kAlataH asaMkhyAta upiNiyoM-abasapiNiyoM dvArA apahRta hote haiM aura kSetrataH asaMkhyAta lokapramANa haiM / jo mukta haiM, ve ananta haiM / kAlata: ve ananta utsapiNiyoMavasarpiNiyoM se apahRta hote haiM aura kSetrataH ananta lokapramANa haiM / dravyataH ve mukta audArikazarIra prabhavasiddhika (abhavya) jIvoM se ananta guNe aura siddhoM ke anantaveM bhAgapramANa haiM ! vivecana-Upara baddha aura mukta prakAroM se audArikazarIroM kI saMkhyA kA parimANa batalAyA baddha-baMdhe hue / baddha use kahate haiM jo pRcchA ke samaya jIva ke sAtha saMbaddha haiM aura mukta vaha hai jise jIva ne pUrvabhavoM meM grahaNa karake tyAga diyA hai / yahA~ audArikazarIra ke prakAroM ke viSaya meM pUche jAne para uttara meM baddha aura mukta kahane kA kAraNa yaha hai ki baddha aura mukta zarIroM kI pRthak-pRthak saMkhyA kahI jAegI aura baddha tathA mukta audArikazarIroM kI saMkhyA kahIM dravya se, kahIM kSetra se tathA kahIM kAla se (samaya, pAvalikA Adi se) kahI jaayegii| bhAva kI vivakSA dravya ke aMtargata kara lene se usakI apekSA saMkhyA kA kathana sUtra meM nahIM kiyA hai| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334] [anuyogadvArasUtra baddha audArikazarIroM kI saMkhyA-baddha audArikazarIra asaMkhyAta haiM / yadyapi baddha audArikazarIra ke dhAraka jIva ananta haiN| kyoMki audArikazarIra manuSyoM aura pRthvIkAyika Adi pAMca prakAra ke ekendriyoM se lagAkara paMcendriya tiryaMcoM meM pAyA jAtA hai| inameM bhI akele vanaspatikAyika jIva hI ananta haiM / kintu audArikazarIradhArI jIva do prakAra ke haiM--1. pratyekazarIrI, 2. anantakAyika / pratyekazarIrI jIvoM kA alaga-alaga audArikazarIra hotA hai| unakI saMkhyA asaMkhyAta hai aura jo anantakAyika haiM, unakA praudArikazarIra pRthak-pRthak nahIM hotA kintu ananta jIvoM kA eka hI hotA hai| isalie audArikazarIrI jIva anantAnanta hote hue bhI unake zarIroM kI saMkhyA asaMkhyAta hI hai| ___ kAlApekSayA baddha praudArikazarIroM kI saMkhyA asaMkhyAta utsapiNiyoM aura asaMkhyAta avasapiNiyoM' se apahRta hone yogya batAI hai| isakA tAtparya yaha hai ki yadi utsarpiNI aura avapiNI kAla ke eka-eka samaya meM eka-eka praudArikazarIra kA apaharaNa kiyA jAe to samasta audArikazarIroM kA apaharaNa karane meM asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avapiNI vyatIta ho jAeM / asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hone se asaMkhyAta utsapiNI aura asaMkhyAta avapiNI kAla ke samaya asaMkhyAta haiM, ataeva baddha audArikazarIra bhI asaMkhyAta hI haiN| kSetrApekSayA baddha audArika-zarIroM kI saMkhyA kA pramANa batAne ke liye sUtra meM kahA hai-- baddha audArikazarIra asaMkhyAta loka-pramANa haiM / isakA artha yaha huA ki yadi samasta baddha audArikazarIroM ko apanI-apanI avagAhanA se paraspara apiMDa rUpa meM (pRthak-pRthaka) AkAzapradezoM meM sthApita kiyA jAe to asaMkhyAta lokAkAza una pRthak-pRthak sthApita zarIroM se vyApta ho jAe~ / arthAt ekaeka lokAkAzapradeza para eka-eka zarIra rakhA jAe to kramazaH rakhane para bhI ve baddha praudArikazarIra itane aura bace rahate haiM ki jinheM kramazaH eka-eka pradeza para rakhane ke liye prasaMkhyAta lokoM kI AvazyakatA hogii| mukta audArikazaroroM kI saMkhyA-mukta audArikazarIroM kA anantatva kAla, kSetra aura dravya kI apekSA isa prakAra samajhanA cAhiye kAlApekSayA una mukta audArikazarIroM kA parimANa ananta utsapiNiyAM-avasapiNiyoM ke apaharaNa kAla ke barAbara hai| arthAta utsapiNI aura avasapiNI kAloM ke eka-eka samaya meM ekaeka mukta audArikazarIra kA apaharaNa kiyA jAe to apaharaNa karane meM ananta utsapiNiyAM aura ananta avasapiNiyAM vyatIta ho jaaeNgii| kSetrApekSayA mukta praudArikazarIroM kA pramANa ananta loka-pramANa hai / arthAta eka loka meM asaMkhyAta pradeza haiM / aise-aise ananta lokoM ke jitane AkAzapradeza hoM, itane mukta audArikazarIra dravyApekSayA mukta audArika zarIra abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa haiM / etadviSayaka zaMkA-samAdhAna isa prakAra hai1. dasa koDAkoDI sAgaropama kAla kA eka utsarpiNI kAla aura utane hI sAgaropamoM kA eka avapiNI kAla hAtA hai| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [335 zaMkA-jina jIvoM ne pahale samyaktva prApta kara liyA aura bAda meM mithyAdRSTi ho gaye aise pratipatita samyagdRSTi jIvoM kI saMkhyA abhavyoM se anantaguNI aura siddhoM ke ananta bhAga pramANa batalAI hai / ' to kyA ye mukta audArikazarIra inhIM ke barAbara haiM ? samAdhAna-yadi ye unakI samAna saMkhyA vAle hote to unakA sUtra meM nirdeza hotA, kintu sUtra meM saMketa nahIM hai / ataeva yaha jAnanA cAhiye ki ye mukta audArikazarIra pratipatita samyagdRSTiyoM kI rAzi kI apekSA kadAcit hIna, kadAcit tulya aura kadAcit adhika bhI hote haiM / 2 ye anantAnanta audArikazarIra eka hI loka meM dIpaka ke prakAza ke samAna avagAr3ha hokara rahe hue haiN| jaise eka dIpaka kA prakAza samagra bhavana meM vyApta hokara rahatA hai aura anya aneka dIpakoM kA prakAza bhI usI bhavana meM raha sakatA hai, vaise hI anantAnanta mukta audArikazarIra bhI eka lokAkAza meM samAviSTa hokara rahate haiN| baddha-mukta vaikriyazarIroM kI saMkhyA 414. kevatiyA gaM bhaMte ! veubviyasarIrA paM0 ? gotamA! duvihA paNNattA / taM0- baddhallayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejjA, asaMkhenjAhiM ussappiNiosa ppiNIhi avahIraMti kAlao, khettao asaMkhejjAo seDhIo patarassa asNkhejjibhaago| tattha NaM je te mukkellayA te gaM aNaMtA, aNaMtAhi ussappiNi-osappiNIhiM avahoraMti kAlao, sesaM jahA orAliyassa mukkellayA tahA ete vi bhANiyabvA / [414 pra.] bhagavan ! vaikriyazarIra kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? [414 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe haiM / yathA-baddha aura mukta / unameM se jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM aura kAlataH asaMkhyAta utsapiNiyoM-avasapiNiyoM dvArA apahata ho haiN| kSetrata: ve asaMkhyAta zreNIpramANa haiM tathA ve zreNiyAM pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM tathA mukta vaikriyazarIra ananta haiM / kAlataH ve ananta utsapiNiyoM-avasapiNiyoM dvArA apahata hote haiN| zeSa kathana mukta audArikazarIroM ke samAna jAnanA caahie| vivecana---yahA~ sAmAnya rUpa se vaikriyazarIra ke baddha-mukta prakAroM kI saMkhyA kA parimANa batalAyA hai| vaikriyazarIra nArakoM aura devoM ke sarvadA hI baddha rahate haiN| parantu manuSya aura tiryacoM ke jo ki vaikiyalabdhizAlI haiM, uttaravaikriya karane ke samaya hI baddha hote haiN| yaha varNana pUrvokta audArikazarIra ke kathana se prAya: milatA-julatA hai| parantu kSetrApekSayA baddha kriyazarIroM kI saMkhyA kA nirdeza karane meM kucha vizeSatA hai| jo isa prakAra jAnanA cAhiye kSetrApekSayA baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta zreNI pramANa haiM aura una theNiyoM kA pramANa pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hai / jisakA Azaya yaha huA ki pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitanI zreNiyoM haiM aura una zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane hI baddha vaikriyazarIra haiN| mukta vaikriyazarIroM kA varNana mukta audArikazarIroM ke samAna hai| ata: unakI anantatA bhI pUrvokta mukta audArikazarIroM ke samAna samajha lenI caahiye| 1-2. anuyogahAra maladhArIyA TIkA patra 197 ta Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336] [anuyogadvArasUtra baddha-mukta prAhArakazarIroM kA parimANa 415. kevaiyA gaM bhaMte ! AhAragasarIrA paM0 ? goyamA! duvihA paM0 / taM-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha paMje te baddhallayA te gaM siyA asthi siyA nasthi, jai asthi jahaNNaNaM ego vA do bA tiNi vA, ukkoseNaM sahasapuhataM / mukkellayA jahA orAliyasarIrassa tahA bhANiyavvA / [415 pra.] bhagavan ! AhArakazarIra kitane kahe gaye haiM ? [415 u.] gautama ! pAhArakazarIra do prakAra ke kahe gaye haiN| ve isa prakAra-baddha aura mukta / unameM se baddha syAt - kadAcit hote hai kadAcit nahIM hote haiM / yadi hote haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahanapRthaktva hote haiN| mukta ananta haiM, jinakI prarUpaNA audArikazarIra ke samAna jAnanA caahie| vivecana yahA~ baddha aura mukta AhArakazarIroM kA parimANa batalAyA hai| baddha AhArakazarIra caturdazapUrvadhArI saMyata manuSya ke hote haiN| baddha AhArakazarIra ke kadAcit hone aura kadAcita nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki AhArakazarIra kA aMtara (virahakAla) jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa kA hai| yadi aAhArakazarIra hote haiM to unakI saMkhyA jaghanyataH eka, do yA tIna hotI hai aura utkRSTa (adhika se adhika) sahasrapRthaktva ho sakatI hai| do se nau taka kI saMkhyA kA nAma prathaktva hai aura sahasra kahate haiM, dasa sau (hajAra) ko| ataeva isakA artha yaha hamA ki unakI utkRSTa saMkhyA do hajAra se nau hajAra taka ho sakatI hai| arthAt eka samaya meM (pRcchA kAla meM) utkRSTata: eka sAtha do hajAra se lekara nau hajAra taka AhArakazarIradhAraka ho sakate haiN| mukta pAhArakazarIroM kA parimANa mukta audArikazarIroM kI taraha samajhanA caahiye| baddha-mukta tejasazarIroM kA parimANa 416. kevatiyA NaM bhaMte ! teyagasarIrA paNNatA ? goyamA ! duvihA paM0 / taM-bakhellayA ya mukkellayAya / tattha NaM je te baddhallayA te gaM agaMtA, aNaMtAhi ussapiNi-osappiNIhi avahIraMti kAlao, khettato aNaMtA logA, davao siddhehi aNaMtaguNA savvajIvANaM aNaMtabhAgUNA / tattha NaM je te mukkellayA te NaM aNaMtA, aNatAhi ussappiNiosappiNIhi avahIrati kAlato, khetato aNaMtA logA, davao savvajIvehi aNaMtagaNA jIvavaggassa annNtbhaago| [416 pra.] bhagavan ! taijasazarIra kitane kahe gaye haiM ? [416 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe haiM-baddha aura mukta / unameM se baddha ananta haiM, jo kAlata: prananta utsapiNiyoM-avapiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetrata: ve ananta lokapramANa haiN| dravyata: siddhoM se anantaguNe aura sarva jIvoM se anantabhAga nyUna haiN| mukta taijasazarIra ananta haiM, jo kAlataH ananta utsapiNiyoM-avapiNiyoM meM apahRta hote haiN| kSetrataH ananta lokapramANa haiM, dravyataH samasta jIvoM se anantaguNe tathA jIvavarga ke anantaveM bhAga haiM 1 vivecana--yahA~ tejasazarIroM kA parimANa batAyA hai| yaha bhI baddha aura mukta ke bheda se do prakAra ke haiN| baddha taijasazarIra ananta isaliye haiM ki sAdhAraNazarIrI nigodiyA jIvoM ke bhI Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [337 taijasazarIra pRthak-pRthak hote haiM, audArikazarIra kI taraha eka nahIM / usakI anantatA kA kAlataH parimANa-ananta utsapiNiyoM aura pravapiNiyoM ke samayoM ke barAbara hai| kSetrata: ananta lokapramANa hai arthAt ananta lokAkAzoM meM jitane pradeza hoM, itane pradezapramANa vAle haiN| dravya kI apekSA baddha taijasazarIra siddhoM se anantaguNe aura sarvajIvoM kI apekSA se anantabhAga nyUna hote haiN| isakA kAraNa yaha hai-taijasazarIra samasta saMsArI jIvoM ke hote haiM aura saMsArI jIva siddhoM se anantaguNe haiM, isaliye taijasazarIra bhI siddhoM se anantaguNe hue| kintu sarvajIvarAzi kI apekSA vicAra karane para samasta jIvoM se anantaveM bhAga kama isaliye haiM ki siddhoM ke taijasazarIra nahIM hotA aura siddha sarvajIvarAzi ke anantaveM bhAga haiN| ata: unheM kama kara dene se taijasazarIra sarvajIvoM ke mantaveM bhAga nyUna ho jAte hai| isa prakAra baddha taijasazarIra cAhe siddhoM se anantaguNe haiM, aisA kaho, cAhe sarvajIvarAzi ke anantaveM bhAga nyUna haiM, aisA kaho, artha samAna hai| sArAMza yaha ki baddha taijasazarIra sarva saMsArI jIvoM kI saMkhyA ke barAbara haiM, samasta jIvarAzi kI saMkhyA ke barAbara nahIM haiM / mukta taijasazarIra bhI sAmAnyataH ananta haiM / kAla kI apekSA ananta utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ke samayoM ke barAbara haiM / kSetra kI apekSA ananta lokapramANa haiM / arthAt ananta lokoM kI pradeza rAzi ke barAvara ananta haiN| dravyataH mukta taijasazarIra sarvajIvoM se anantaguNe haiM tathA sarva jIvavarga ke anannabeM bhAgapramANa haiN| mukta taijasazarIroM kA parimANa samasta jIvoM se anantaguNA mAnane kA kAraNa yaha hai ki pratyeka jIva bhUtakAla meM ananta-ananta taijasazarIroM kA tyAga kara cuke haiN| jIvoM ke dvArA jaba unakA parityAga kara diyA jAtA hai, una zarIroM kA asaMkhyAta kAla paryanta usa paryAya meM avasthAna raha sakatA hai / ata: una sabakI saMkhyA samasta jIvoM se anantaguNI kahI gaI hai tathA jo jIvavarga ke anantaveM bhAgapramANa kahI gaI hai, usako isa rIti se samajhanA cAhiye mukta tejasazarIra jIvavarga ke anantaveM bhAgapramANa hai| isakA kAraNa yaha hai ki samasta mukta taijasazarIra jIvavarga pramANa to taba ho pAte jaba ki eka-eka jIva ke taijasagarIra sarvajIvarAzipramANa hote yA usase kucha adhika hote aura unake sAtha siddha jIvoM ke ananta bhAga kI pUrti hotii| parantu siddha jIvoM ke to taijasazarIra hotA nahIM, ata: unako milAyA nahIM jA sakatA hai tathA eka-eka jIva ke mukta taijasazarIra sarva jIvarAzipramANa yA usase kucha adhika nahIM apitu usase bahuta kama hI hote haiM aura ve bhI asaMkhyAta kAla taka hI usa paryAya meM rahate hai, usake bAda taijasazarIra rUpa pariNAma---paryAya kA parityAga karake niyama se dUsarI paryAya ko prApta ho jAte haiN| isaliye pratiniyata kAla taka avasthita hone ke kAraNa unakI saMkhyA utkRSTa se bhI ananta rUpa hI hai, isase adhika nahIM / utane kAla meM jo anya mukta taijasazarIra hote hai, ve bhI thor3e hI hote haiM, kyoMki kAla thor3A hai| isa kAraNa mukta taijasazarIra jIvavargapramANa nahIM hote kintu jIvavarga ke anantabhAga mAtra hI hote haiN| dravya kI apekSA uparyukta mukta tejasazarIra sarvajIvoM se anantaguNe athavA sarva jIvavarga ke anantaveM bhAgapramANa hone ko asatkalpanA se spaSTa karate haiM--- kisI eka rAzi ko usI rAzi se guNA karane para varga hotA hai| jaise 4 ko 4 se guNA Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338] [anuyogadvArasUtra karane para 44 4 16 solaha saMkhyA vAlA varga hotA hai| isI prakAra jIvarAzi se jIvarAzi ko guNA karane para prApta rAzi jIvavarga hai / sarva jIvarAzi ananta hai| use kalpanA se dasa hajAra aura ananta kA pramANa 100 mAna liyA jAe to dasa hajAra ke sAtha 100 kA guNA karane para dasa lAkha hue| yaha huA mukta taijasa zarIroM kA sarvajIvoM se anantaguNA parimANa / jIvabarga kA ananta bhAga isa prakAra hogA ki sarva jIvarAzi kalpanA se 10000 mAnakara varga ke liye isa dasa hajAra ko dasa hajAra se guNA kreN| isa prakAra guNA karane se dasa karor3a kI rAzi aaii| vaha jIvavarga kA pramANa huA / aba ananta ke sthAna para pUrvokta 100 rakhakara dasa karor3a meM unakA bhAga dene para dasa lAkha Aye / vahI jIvarAzi ke varga kA anantavAM bhAga huA / isa prakAra se mukta taijasazarIra itane pramANa meM jIvarAzi ke varga ke anantaveM bhAga rUpa haiM, aisA asatkalpanA se samajha lenA caahiye| mukta taijasazarIra dravya kI apekSA sarvajIvoM se anantaguNe haiM yA jIvavarga ke anantaveM bhAgapramANa haiM, ina donoM kathanoM kA eka hI tAtparya hai| kevala kathana kI bhinnatA hai, artha kI nahIM hai| baddha-mukta kArmaNazarIroM kI saMkhyA 417. kevaiyA NaM bhaMte ! kammayasarIrA pannatA? go0 ! duvihA paNNattA / taM jahAbaddhellayA ya mukkellayA ya / jahA teyagasarIrA tahA kammagasarIrA vi bhANiyavyA / / [417 pra.] bhagavan ! kArmaNazarIra kitane kahe gaye haiM ? [417 u.] gautama ! be do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-baddha aura mukt| jisa prakAra se taijasazarIra kI baktavyatA pUrva meM kahI gaI hai, usI prakAra kArmaNazarIra ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| vivecana tejasazarIroM ke samAna hI kArmaNazarIroM kI vaktavyatA jAna lene kA nirdeza karane kA kAraNa yaha hai ki tejasa aura kArmaNa zarIroM kI saMkhyA evaM svAmI samAna hai tathA ye donoM zarIra eka sAtha rahate haiM--ataeva itanI samAnatA hone se vizeSa kathanIya zeSa nahIM raha jAtA hai| ___isa prakAra pAMca zarIroM kA sAmAnya rUpa se kathana karake aba nArakAdi caubIsa daMDakoM meM unakI prarUpaNA kI jAtI hai| nArakoM meM baddha-mukta paMca zarIroM kI prarUpaNA 418. [1] neraiyANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA pannatA? gotamA! duvihA paNNattA / taM0-badhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhallayA te NaM nasthi / tattha NaM je te mukkellayA te jahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA / [418-1 pra.] bhagavan ! nairayika jIvoM ke kitane praudArikazarIra kahe gaye haiM ? [418-1 u.] gautama ! audArikazarIra do prakAra ke kahe gaye haiM-baddha aura mukta / unameM se baddha audArikazarIra unake nahIM hote haiM aura mukta praudArikazarIra pUrvokta sAmAnya mukta audArikazarIra ke barAbara jAnanA caahiye| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [2] neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubviyasarIrA pannatA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM jahA-badallayA pa mukkellayA pa / tattha gaMje te baddhellayA te gaM asaMkhejjA asaMkhejjAhi ussappiNI-osappiNohi avahIrati kAlao, khettao asaMkhejjAo seDoo payarassa asaMkhejjahabhAgo, tAsi gaM seDhoNaM vikkhaMbhasUyI aMgulapaDhamavaggamUlaM vitiyavAgamUlapaDappaNNaM ahaba NaM aMgula bitiyavaggamUladhaNapamANamettAo seddhiio| tattha gaMje te mukkellayA te gaM jahA ohiyA orAliyasarIrAtahA mANiyagyA / [418-2 pra.] bhagavan ! nAraka jIvoM ke vaikriyazarIra kitane kahe gaye haiM ? [418-2 u.] gautama ! do prakAra ke kahe gaye haiM-baddha aura mukta / unameM se baddha vaikriyazarIra to asaMkhyAta haiM jo kAlata: asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM ke samayapramANa haiN| kSetrataH ve asaMkhyAta zreNIpramANa hai| ve zreNiyAM pratara kA asaMkhyAta bhAga haiN| una zreNiyoM kI viSkambha, sUcI' aMgula ke prathama vargamUla ko dUsare vargamUla se guNita karane para niSpanna rAzi jitanI hotI hai / athavA aMgula ke dvitIya vargamUla ke dhanapramANa zreNiyoM jitanI hai| mukta kriyazarIra sAmAnya se mukta audArikazarIroM ke barAbara jAnanA caahiye| [3] gairaiyANaM bhaMte ! kevaiyA pAhAragasarIrA paNNatA? goyamA! duvihA pnnnnttaa| taM jahA-babellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te badallayA te Na nasthi / tatva NaM je te mukkellayA te nahA ohiyA orAliyA tahA bhANiyanvA / [418-3 pra.] bhagavan ! nAraka jIvoM ke kitane AhArakazarIra kahe gaye haiM ? [418-3 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-baddha aura mukta / baddha pAhArakazarIra to unake nahIM hote haiM tathA mukta jitane sAmAnya audArika zarIra kahe gaye haiM, utane jAnanA caahiye| [4] teyaga-kammagasasorA jahA etesiM ceva veubviyasarIrA tahA bhANiyavvA / [418-4] taijasa aura kArmaNa zarIroM ke liye jaisA inake vaikriyazarIroM ke viSaya meM kahA gayA hai, usI prakAra samajhanA cAhiye / vivecana-uparyukta praznottaroM meM nAraka jIvoM meM baddha aura mukta audArika Adi paMca zarIroM ke parimANa kI prarUpaNA kI gaI hai| vaikriyazarIra vAle hone se nArakoM meM baddha audArikazarIra nahIM hote haiM / mukta audArikazarIra sAmAnya se batAye gaye mukta audArikazarIroM ke samAna ananta haiM / kyoMki pUrvaprajJApananaya kI apekSA nAraka jIvoM ke audArikazarIra hote haiN| nAraka jIva jaba pUrva bhavoM meM tiryaca yA manuSya paryAya meM thA, taba vahA~ praudArikazarIra thA aura aba use chor3akara narakaparyAya meM AyA hai| isIliye nAraka jIvoM ke mukta praudArikazarIra sAmAnyataH ananta kahe haiN| nairayika jIvoM kA bhavastha zarIra vaikriya hotA hai / ataeva narayikoM ke baddha vaikriyazarIra utane 1. vistAra kI apekSA--lambAI ko liye huI eka prAdeziko zreNI / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34.] [anuyogadvArasUtra hI haiM jitane nairayika haiN| nairayikoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai, ata: eka-eka nAraka ke eka-eka vaikriyazarIra hone se unake kriyazarIroM kI saMkhyA bhI asaMkhyAta hai / isa asaMkhyAtatA kI zAstrakAra ne kAlata: aura kSetrataH prarUpaNA kI hai| kAlata: prarUpaNA kA artha yaha hai ki asaMkhyAta utsapiNiyoM aura avasapiNiyoM ke jitane samaya haiM, utane hI nArakoM ke baddha vaikriyazarIra haiN| kSetrata: baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta zreNI pramANa haiN| yahA~ zreNI kI vyAkhyA ke liye saMketa kiyA hai.--payarassa asaMkhejjaibhAgo--pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hI zreNI kahalAtA hai| aisI asaMkhyAta zreNiyoM meM jitane AkAzapradeza haiM, utane hI nArakoM ke baddha vaikriyazarIra hote haiN| ___ aba yahA~ prazna hai ki pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM asaMkhyAta yojana koTiyAM bhI A jAtI hai to kyA itane kSetra meM jo prAkAza-zreNiyAM haiM, unako yahA~ grahaNa kiyA gayA hai ? isa jijJAsA kA samAdhAna karane ke liye zAstra meM saMketa diyA hai-pratara ke asaMkhyeya bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM kI vistArasUcI-zreNI yahA~ grahaNa kI gaI hai kintu pratara ke asaMkhyeya bhAga meM rahI huI asaMkhyAta yojana koTi rUpa kSetravartI nabhaHzreNI grahaNa nahIM kI gaI hai / isa viSkambhasUcI kA pramANa dvitIya vargamUla se guNita prathama vargamUla jitanA grahaNa kiyA gayA hai / isakA prAzaya yaha huA ki aMgula pramANa kSetra meM jo pradeza rAzi hai, usameM asaMkhyAta vargamUla haiM, unameM prathama vargamUla ko dvitIya vargamUla' se guNA karane para jitanI zreNiyAM labhya hoM, utanI pramANa vAlI viSkambhasUcI yahA~ grahaNa karanA cAhie / ise yoM samajhanA cAhie ki vastutaH asaMkhyeyapradezAtmaka pratarakSetra meM asatkalpanA se mAna leM ki 256 zreNiyAM haiN| ina 256 kA prathama vargamUla solaha (164 16 = 256) athavA (24 5+ 6 - 16) humA aura dUsarA vargamUla 4 evaM tIsarA vargamUla 2 hotA hai / prathama vargamUla 16 ke sAtha dvitIya vargamUla 4 kA guNA karane para (16 x 4 - 64) causaTha hue / basa itanI hI (64) usakI zreNiyAM huii| aisI zreNiyAM yahA~ grahaNa kI gaI haiN| __ prakArAntara se isI bAta ko sUtra meM isa prakAra kahA gayA hai-aMgula ke dvitIya vargamUla ke ghanapramANa zreNiyAM samajhanA caahiye| isakA prAzaya huA ki aMgula mAtra kSetra meM jitane pradeza haiM, usa rAzi ke dvitIya vargamUla kA ghana kareM, utane pramANa vAlI zreNiyAM samajhanA cAhiye / jisa rAzi kA jo varga ho use usI rAzi se guNA karane para dhana hotA hai / yahA~ asatkalpanA se asaMkhyAta pradezarAzi ko 256 mAnA thA / usakA prathama vargamUla 16 aura dvitIya vargamUla 4 hun|| ataH isa dvitIya varga kI rAzi kA ghana karane se 44 444 = 64 huA / so ye 64 pramANa rUpa zreNiyAM yahA~ jAnanA cAhie / isa prakAra ke kathana meM varNanazailI kI vicitratA hai, artha meM koI antara nahIM hai| yaha asatkalpanA se kalpita huI 64 saMkhyA rUpa zreNiyoM kI jo pradezarAzi hai, jinheM saiddhAntika dRSTi se asaMkhyAta mAnA hai, usa rAzigata pradezoM kI saMkhyA ke barAbara nArakoM ke baddha vaikriyazarIra hote hai| nArakoM ke baddha vaikriyazarIroM ko prasaMkhyAta mAnane kA kAraNa yaha bhI hai ki pratyekazarIrI hone se nArakoM kI saMkhyA itanI hI--asaMkhyAta hai / ataeva unake baddha vaikriyazarIra itane hI ho sakate 1. prathama vargamUla ke bhI vargamUla ko dvitIya vargamUla kahate haiM, isI prakAra tRtIya Adi varga mUloM ke viSaya meM jAnanA caahiye| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [341 haiM, alpAdhika nahIM / isI prakAra anyatra bhI jo jIva pratyekazarIrI hoM-svatantra eka-eka zarIra ke svAmI hoM-unake baddha zarIroM kI saMkhyA bhI tatpramANa samajha lenA cAhiye / nArakoM ke mukta vaikriyazarIroM kI prarUpaNA audhika mukta audArikazarIra ke samAna jAnane ke kathana kA Azaya yaha hai ki mukta praudArikazarIroM kI saMkhyA sAmAnyataH ananta kahI gaI hai, utanI hI saMkhyA vAle nAraka jIvoM ke mukta vaikriyazarIra haiN| nArakoM ke baddha audArikazarIra kI taraha baddha AhArakazarIra ke viSaya se bhI jAnanA caahiye| kyoMki nArakoM ke baddha AhArakazarIra nahIM hote haiM tathA jaise pUrva meM mukta audArikazarIroM kI saMkhyA sAmAnyataH ananta kahI hai, utanI hI saMkhyA mukta AhArakazarIroM kI hai / baddha aura mukta taijasa-kArmaNa zarIroM kI saMkhyA baddha-mukta vaikriyazarIroM ke barAbara batAne kA kAraNa yaha hai ki ye donoM zarIra sabhI nArakoM ke hote haiM, ataeva inakI saMkhyA tatpramANa samajhanA caahiye| bhavanavAsiyoM ke baddha-mukta zarIra rANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA pannattA ? goyamA ! jahA neraiyANaM orAliyasarIrA tahA bhaanniybvaa| [419-1 a.] bhagavan ! asurakumAroM ke kitane audArikazarIra kahe gaye haiM ? [419-1 u.] gautama ! jaisI nArakoM ke baddha-mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA kI, usI prakAra inake viSaya bhI jAnanA caahie| vivecana-vaikriyazarIra vAle hone se jaise nArakoM ke baddha audArikazarIra nahIM haiM, usI prakAra asurakumAroM ke bhI baddha audArikazarIra nahIM hote| unake vaikriyazarIra hotA hai| parantu mukta audArikazarIra jaise nArakoM ke ananta kahe haiM isI prakAra inake bhI jAnanA cAhiye / [2] asurakumArANaM bhaMte ! kevatiyA veubviyasarIrA pannattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te bakhellayA te NaM asaMkhejjA asaMkhejjAhiM ussappiNi-osappiNIhi avahIraMti kAlato, khettato asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhejjaibhAgo, tAsi NaM seDhoNaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlassa asNkhejtibhaago| mukkellayA jahA prohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyanvA / [419-2 pra. bhagavan ! asurakumAroM ke kitane vaikriyazarIra kahe gaye haiM ? [419-2 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM-baddha aura mukta / unameM se baddha asaMkhyAta haiM / jo kAlata: asaMkhyAta utsapiNiyoM aura avasapiNiyoM meM apahRta hote haiM / kSetra kI apekSA ve asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiM aura ve zreNiyAM pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai tathA mukta vaikriyazarIroM ke liye jaise sAmAnya se mukta audArikazarIroM ke liye kahA gayA hai, usI taraha kahanA caahiye| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342} [anuyogadvArasUtra vivecana-yahA~ asUkumAroM ke baddha-mukta vaikriyazarIroM kA parimANa batAyA hai / sAmAnyataH to asurakumAroM ke baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta haiM kintu ve asaMkhyAta, kAlata: asaMkhyAta urpiNI aura avapiNI kAla ke jitane samaya hote haiM, utane haiN| kSetrata: asaMkhyAta kA parimANa isa prakAra batAyA hai ki pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke jitane pradeza hote haiM, utane haiN| yahA~ una zreNiyoM kI viSkambhasUcI lI gaI hai jo aMgulapramANa kSetra ke pradezoM kI rAzi ke prathama vargamUla kA asaMkhyAtavAM bhAga hai| yaha viSkambhasUcI nArakoM kI viSkambhasUcI kI apekSA usake bhAga pramANa vAlI hai / isa prakAra asurakumAra, nArakoM kI apekSA unake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa hote haiN| prajhApanAsUtra ke mahAdaNDaka meM ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI saMkhyA kI apekSA samasta bhavanavAsI deva asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kahe gaye haiN| ataH samasta nArakoM kI apekSA asurakumAra unake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiM, arthAt alpa haiM yaha siddha ho jAtA hai / asurakumAroM ke mukta vaikriyazarIroM kI prarUpaNA audhika mukta audArikazarIroM ke tulya samajhane kA saMketa kiyA hai, arthAt sAmAnya rUpa se mukta audArikazarIra ke samAna ananta haiN| [3] asurakumArANaM bhaMte ! kevaiyA AhAragasarIrA pannattA ? goyamA ! duvihA paNNatA / taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / jahA eesi ceva orAliyasarIrA tahA bhaanniybbaa| [419.3 pra.] bhagavan ! asurakumAroM ke kitane AhArakazarIra kahe gaye haiM ? [419-3 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM- baddha aura mukta / ye donoM prakAra ke AhArakazarIra ina asurakumAra devoM meM audArikazarIra ke jaise jAnane cAhiye / tathA---- [4] teyaga-kammagasasarIrA jahA etesi ceva veubviyasarIrA tahA bhANiyavvA / [419-4] tejasa aura kArmaNa zarIra jaise inake (asurakumAroM ke) vaikriyazarIra batAye, usI prakAra jAnanA caahiye| [5] jahA asurakumArANaM tahA jAva thaNiyakumArANaM tAva bhANiyavvaM / [419-5] asurakumAroM meM jaise ina pAMca zarIroM kA kathana kiyA hai, vaisA hI stanitakumAra paryanta ke saba bhavanavAsI devoM ke viSaya meM jAnanA cAhiye / vivecana-yahA~ asurakumAroM ke baddha aura mukta AhArakazarIra Adi zarIratraya kI tathA asurakumAroM ke atirikta zeSa nau prakAra ke bhavanapati devoM ke baddha-mukta audArika Adi pAMca zarIroM kI prarUpaNA kI hai| baddha aura mukta prAhArakazarIra asurakumAra devoM meM audArikazarIravat jAnane ke kathana kA yaha prAzaya hai ki jisa prakAra baddha audArikazarIra asurakumAra devoM ke nahIM hote usI prakAra baddha AhArakazarIra bhI nahIM hote haiN| mukta audArikazarIra jisa prakAra asurakumAroM ke ananta hote hai, usI prakAra mukta AhArakazarIra bhI ananta jAnane caahiye| taijasa-kArmaNa zarIra baddha asaMkhyAta aura mukta ananta jAnane caahie| spaSTIkaraNa pUrva meM kiyA jA cukA hai| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [343 asurakumAroM ke baddha aura mukta zarIroM kA jo parimANa vatAyA hai, vahI tajjAtIya hone se zeSa bhavanavAsiyoM ke zarIroM kA bhI samajha lenA caahiye| pRthvI-apa-tejaskAyika jIvoM ke baddha-mukta zarIra 420. [1] puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevayA orAliyasarIrA pannasA ? goyamA ! duvihA paM0 / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / evaM jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhAgiyavvA / puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA beubviyasarIrA pannattA? goyamA! duvihA paM0 / taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tatya NaM je te baddhellayA te sthi / mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhaanniysvaa| AhAragasarIrA vi evaM ceva bhANiyabdhA / teyaga-kammagasarIrANaM jahA esi ceva orAliyasarIrA tahA bhaanniyvyaa| [420-1 pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane praudArikazarIra kahe gaye haiM ? [420.1 u.] gautama ! inake audArikazarIra do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukt| inake donoM zarIroM kI saMkhyA sAmAnya baddha aura mukta audArikazarIroM jitanI jAnanA cAhiye / [pra.] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra kitane kahe gaye haiM ? [u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM-baddha aura mukta / inameM se baddha to inake nahIM hote hai aura mukta ke lie praudArikazarIroM ke samAna jAnanA cAhiye / AhArakazarIroM kI vaktavyatA bhI isI prakAra jAnanA cAhiye / inake baddha aura mukta taijasakArmaNa zarIroM kI prarUpaNA bhI inake baddha aura mukta audArikazarIroM ke samAna samajhanA caahie| [2] jahA puDhavikAiyANaM evaM AukAiyANaM teukAiyANa ya samvasarorA bhANiyavvA / [420-2] jisa prakAra kI vaktavyatA pRthvIkAyikoM ke pAMca zarIroM kI hai, vaisI hI vaktavyatA arthAt utanI hI saMkhyA apkAyika aura tejaskAyika jIvoM ke pAMca zarIroM ko jAnanI cAhie / vivecana--Upara pRthvIkAyika, prakAyika, tejaskAyika jIvoM ke baddha aura mukta zarIroM kA parimANa batalAyA hai| pRthvIkAyikoM ke baddha-mukta zarIroM kA parimANa batAne ke liye prodhika audArikazarIroM kA saMketa diyA gayA hai / prajJApanAsUtra ke zarIrapada ke anusAra unakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ___ baddha zarIra asaMkhyAta haiN| kAla kI apekSA ve asaMkhyAta utsapiNiyoM aura avapiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetrataH ve asaMkhyaloka pramANa haiM / mukta audArikazarIra ananta haiM / kAlataH ananta utsapiNiyoM aura avasapiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetrata: ve ananta lokapramANa hai tathA dravyata: ve abhavyoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga haiN| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344] [anuyogadvArasUtra apkAyika aura tejaskAyika jIvoM ke baddha aura mukta audArikazarIroM kA parimANa bhI itanA hI jAnanA caahiye| pRthvIkAyika Adi jIvoM ke baddha aura mukta praudArikazarIroM kA kramazaH jo asaMkhyAta aura ananta parimANa batAyA hai, usakA vizadatA ke sAtha spaSTIkaraNa pUrva meM sAmAnya se baddha aura mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai, tadanurUpa vaha samasta varNana yahA~ bhI samajha lenA caahie| baddha vaikriya aura grAhAraka zarIra inako bhavasvabhAva se hI nahIM hote haiN| kintu mukta zarIra hote haiM / vaikriyazarIra sAmAnya mukta praudArikazarIroM ke samAna ananta aura mukta prAhArakazarIra bhUtakAlika manuSyabhavoM kI apekSA ananta hote haiN| pRthvIkAyikoM Adi ke baddha aura mukta taijasa-kArmaNa zarIroM ke liye jo audArika zarIroM ke parimANa kA saMketa kiyA hai, usakA tAtparya yaha hai ki baddha tejasa-kArmaNa baddha audArikavat asaMkhyAta aura mukta taijasa-kArmaNa mukta audArikavat ananta haiN| vAyukAyikoM ke baddhamukta zarIra [3] vAukAiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pannattA ? go0 ! jahA puDhavikAiyANaM orAliyasarIrA tahA bhANiyanvA / vAukAiyANaM bhaMte ! kevatiyA veugviyasarIrA pannattA? go0 ! duvihA pN0| taM0-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha gaMje te baddhallayA te NaM asaMkhejjA samae 2 avahIramANA 2 paliovamassa asaMkhejjaibhAgameleNaM kAleNaM avAhIraMti / no ceva NaM avahiyA siyaa| mukkellayA jahA ohiyA orAliyamukkellayA / AhArayasarIrA jahA puDhavikAiyANaM beubviyasarIrA tahA bhANiyabvA / teyaga-kammayasarIrA jahA puDha vikAiyANaM tahA bhANiyanvA / [420-3 pra.] bhagavan ! vAyukAyika jIvoM ke praudArikazarIra kitane kahe gaye haiM ? [420-3 u.] gautama ! jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM ke audArika zarIroM kI vaktavyatA hai, vaisI hI yahA~ jAnanA caahiye| [pra.] bhagavan ! vAyukAyika jIvoM ke vaikriyazarIra kitane haiM ? | u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM--baddha aura mukta / unameM se baddha asaMkhyAta haiN| yadi samaya-samaya meM eka-eka zarIra kA apaharaNa kiyA jAye to (kSetra) palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane pradeza haiM, utane kAla meM pUrNataH apahRta hoN| kintu unakA kisI ne kabhI apaharaNa kiyA nahIM hai aura mukta audhika audArika ke barAbara haiM aura AhArakazarIra pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra ke samAna kahanA caahiye| baddha, mukta tejasa, kArmaNa, zarIroM kI prarUpaNA pRthvIkAyika jIvoM ke baddha evaM mukta taijasa aura kArmaNa zarIroM jaisI samajhanA cAhiye / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [345 vivecana-vAyukAyika jIvoM ke baddha aura mukta audArikazarIroM ke parimANa meM to koI vizeSatA nahIM hai| ve kramazaH pRthvIkAyika jIvoM ke samAna asaMkhyAta aura ananta haiM / lekina inameM vaikriyazarIra bhI saMbhava hone se tatsambandhita spaSTIkaraNa isa prakAra hai vAyukAyika jIvoM ke baddha vaikriyazarIra asaMkhyAta haiM aura usa asaMkhyAta kA parimANa batAne ke liye kahA hai ki yadi ye zarIra eka-eka samaya meM nikAle jAe~ to kSetraphalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane samayoM meM inako nikAlA jA sakatA hai / tAtparya yaha hai ki kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ke AkAza meM jitane pradeza hai, utane ye baddha vaikriyazarIra hote haiN| parantu yaha prarUpaNA samajhane ke liye hai / vastutaH aAja taka kisI ne isa prakAra apaharaNa karake nikAlA nahIM hai| __kadAcit yaha kahA jAe ki asaMkhyAta lokAkAzoM ke jitane pradeza haiM, utane vAyukAyika jIva haiM, aisA zAstroM meM ullekha hai, to phira unameM se vaikriyazarIradhArI vAyukAdhika jIvoM kI itanI alpa saMkhyA batAne kA kyA kAraNa hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki vAyukAyika jIva cAra prakAra ke haiM1. sUkSma aparyApta vAyukAyika, 2. sUkSma paryApta vAyukAyika, 3. bAdara aparyApta vAyukAyika praura 4 bAdara paryApta vAyukAyika / inameM se prAdi ke tIna prakAra ke vAyukAyika jIva to asaMkhyAta lokAkAzoM ke pradezoM jitane haiM aura unameM vaikriyalabdhi nahIM hotI hai| bAdara paryApta vAyukAyika jIva pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane prAkAzapradeza hote haiM, utane haiM, kintu ve sabhI vaikriyalabdhisampanna nahIM hote haiN| inameM bhI prasaMkhyAtaveM bhAgavartI jIvoM ke hI vaikriyalabdhi hotI hai| vaikriyalabdhisampannoM meM bhI saba baddha vaikriyazarIrayukta nahIM hote, kintu asaMkhyeya bhAgavartI jIva hI baddhavaikriya zarIradhArI hote haiN| isaliye vAyUkAyika jIvoM meM jo baddhavaikriyazarIradhArI jIvoM kI saMkhyA kahI gaI hai, vahI sambhava hai / isase adhika baddhavaikriyazarIradhArI vAyukAyika jIva nahIM hote haiN| vAyukAyika jIvoM ke baddha-mukta prAhArakazarIra ke viSaya meM pRthvIkAyika jIvoM ke mukta vaikiyazarIra ke samAna jAnanA cAhiye / arthAt vAyukAthika jIvoM ke AhArakalabdhi kA abhAva hone se baddhAhArakazarIra to hote hI nahIM kintu ananta mukta AhArakazarIra ho sakate haiN| baddha-mukta taijasa-kArmaNazarIroM kI saMkhyA pRthvIkAyikoM ke inhIM do zarIroM ke barAbara kramazaH asaMkhyAta aura ananta jAnanA caahiye| vanaspatikAyikoM ke baddha-mukta zarIra [4] vaNassaikAiyANaM orAliya-ubviya-AhAragasarIrA jahA puDha vikAiyANaM tahA bhANiyavvA / vaNassaikAiyANaM bhaMte ! kevaiyA teyaga-kammagasarIrA paNNattA? go0 ! jahA ohiyA teyaga-kammagasarIrA tahA vaNassaikAiyANa vi teyaga-kammagasarIrA bhANiyantA / 420-4] vanaspatikAyika jIvoM ke praudArika, vaikriya aura pAhAraka zarIroM ko pRthvIkAyika jIvoM ke praudArikAdi zarIroM ke samAna samajhanA cAhiye / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346] [anuyogadvArasUtra [pra.] bhagavan ! banaspatikAyika jIvoM ke taijasa-kArmaNa zarIra kitane kahe gae haiM ? [u. gautama ! prodhika taijasa-kArmaNa zarIroM ke pramANa ke barAbara vanaspatikAyika jIvoM ke taijasa-kArmaNa zarIroM kA pramANa jAnanA caahiye| vivecana ukta kathana kA tAtparya yaha hai ki vanaspatikAyikoM ke baddhaudArikazarIra pRthvIkAyika jIvoM ke samAna jAnanA cAhiye / arthAt asaMkhyAta hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki sAdhAraNa vanaspatikAyika jIva ananta hone para bhI unakA eka zarIra hone se graudArikazarIra asaMkhyAta hI ho sakate haiN| inake vakriyalabdhi aura grAhArakalabdhi nahIM hone se mukta-vakriya-grAhArakazarIra hI hote haiN| unakA parimANa ananta hai| parantu inake baddha aura mukta taijasa-kArmaNazarIraananta haiN| kyoMki ve pratyeka jIva ke svatantra hote haiM aura sAdhAraNa jIvoM ke ananta hone se ina donoM ko ananta jAnanA caahiye| vikalatrikoM ke baddha-mukta zarIra 421. [1] beiMdiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pasattA ? gotamA ! duvihA paNNattA / taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhallayA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhi ussappiNI-osapiNohi avahIraMti kAlao, khettato asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhejjaibhAgo, tAsi NaM seDhINaM vikkhaMbhasUyo asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo asaMkhejjAI seDhivaggamUlAI; beiMdiyANaM orAliyasarIrehiM baddhellaehiM payaraM avahIrai asaMkhejjAhiM ussappiNi-osappiNIhi kAlao, khettao aMgulapayarassa AvaliyAe ya asaMkhejjaibhAgapaDibhAgeNaM / mukkellayA jahA ohiyA orAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / veubviya-AhAragasarIrA gaM baddhellayA nasthi, mukkellayA jahA orAliyasarIrA ohiyA tahA bhaanniyvaa| teyA-kammagasarorA jahA etesi ceva porAliyasarIrA tahA bhANiyavvA / [421-1 pra.] bhagavan ! dvIndriyoM ke audArikazarIra kitane kahe gaye haiM ? [421-1 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiN| yathA--baddha aura mukta / unameM se baddhanaudArikazarIra asaMkhyAta haiN| kAlata: asaMkhyAta utsapiNiyoM aura avasa piNiyoM se apahRta hote haiM / arthAt asaMkhyAta utsapiNiyoM-avasapiNiyoM ke samaya jitane haiN| kSetrata: pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM kI rAzipramANa haiN| una zreNiyoM kI viSkabhasUcI asaMkhyAta koTAkoTi yojanapramANa hai / itane pramANa vAlI viSkambhasUcI asaMkhyAta zreNiyoM ke vargamUla rUpa hai| hIndriyoM ke baddhaudArikazarIroM dvArA pratara apahRta kiyA jAe to kAla kI apekSA asaMgAta unsapiNI-avasarpiNI kAloM meM apahRta hotA hai tathA kSetrata: aMgula mAtra pratara aura AvalikA ke asaMkhyAtava bhAga-pratibhAga (pramANAMza) se apahRta hotA hai| jaisA praudhika mukta praudArikazarIroM kA parimANa kahA hai, vaisA inake muktayaudArikazarIroM ke liye bhI jAnanA cAhie / dvIndriyoM ke baddhavaikriya-pAhArakazarIra nahIM hote haiM aura mukta ke viSaya meM jaisA praudhika muktaudArikazarIra ke viSaya meM kahA hai, vaisA jAnanA cAhiye / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [347 taijasa aura kArmaNa ke baddha-mukta zaroroM ke lie jaisA inake audArikazarIroM ke viSaya meM kahA hai, tadanurUpa kathana karanA caahie| [2] jahA beiMdiyANaM tahA teiMdiyANaM caridiyANa vi bhANiyantra / [421-2] dvIndriyoM ke baddha-mukta pAMca zarIroM ke sambandha meM jo nirdeza kiyA hai, vaisA hI trIndriya aura caturindriya jIvoM ke viSaya meM bhI kahanA caahiye| vivecana--prastuta pATha meM dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke baddha aura mukta zarIroM kI prarUpaNA kI hai / usakA hIndriya kI apekSA se spaSTIkaraNa isa prakAra hai dvIndriyoM ke baddhaudArikazarIra asaMkhyAta haiM aura usa asaMkhyAta kA parimANa kAla kI apekSA asaMkhyAta utsapiNI aura avasarpiNI kAla ke jitane samaya hote haiM, tatpramANa hai| kSetra kI apekSA ve zarIra pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM kI rAzipramANa haiN| ina zreNiyoM kI vikrabhasUcI asaMkhyAta koTAkoTi yojanoM kI jAnanA cAhiye / itane pramANa vAlI viSkaMbha (vistAra) sUcI asaMkhyAta zreNiyoM ke vargamUla rUpa hotI hai| isakA tAtparya yaha hai ki prAkAzatheNi meM rahe hue samasta pradeza asaMkhyAta hote haiM, jinako asatkalpanA se 65536 samajha le| ye 65536 asaMkhyAta ke bodhaka hai| isa saMkhyA kA prathama vargamUla 256, dUsarA vargamUla 16, tIsarA vargamUla 4 tathA cauthA vargamUla 2 huA / kalpita ye vargamUla asaMkhyAta vargamUla rUpa haiM / ina vargamUloM kA jor3a karane para (256+16+4+2= 278) do sau aThahattara hue| yaha 278 pradezoM vAlI yaha viSkambhasUcI hai| aba isI garI rapramANa ko dUsare prakAra se batAne ke liye sUtra meM pada diyA hai ............ payaraM avahIra asaMkhejjAhi ussapiNi-grosapiNohi kAlayo' arthAta dIndriya jIvoM ke baddhaaudArikazarIroM se yadi saba pratara khAlI kiyA jAe to asaMkhyAta utsapiNIavapiNI kAloM ke samayoM se vaha samasta pratara dvIndriya jIvoM ke baddha praudArika zarIroM se khAlI kiyA jA sakatA hai aura kSetrataH 'aMgalapayarassa prAvaliyAe yaM asaMkhejjaibhAgaM paDibhAgeNa' arthAta aMgula pratara ke jitane pradeza haiM unako eka-eka dvIndriya jIvoM se bharA jAe aura phira una pradezoM se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa samaya meM eka-eka dvIndriya jIva ko nikAlA jAe to pAvalikA ke asaMkhyAta bhAga lagate haiN| itane pradeza aMgula pratara ke haiN| usa pratara ke jitane pradeza haiM, utane dvIndriya jIvoM ke baddhagraudArikazarIra haiN| isa prakAra se batAI gaI saMkhyA meM pUrvokta kathana se koI bheda nahIM hai, mAtra kathana-zailI kI bhinnatA hai / dvIndriyoM ke mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA audhika muktapraudArikazarIroM ke samAna dvIndriyoM ke vavakriya-aAhArakazarIra nahIM hote haiM / muktavaikriya-grAhArakazarIroM ko prarUpaNA audhika mukta audArikazarIroM ke samAna hai-ve ananta haiN| inake baddha, mukta tejasa, kArmaNa zarIroM ko prarUpaNA inhIM ke baddha, mukta audArikazarIroM kI taraha kramaza: asaMkhyAta aura ananta jAnanA caahie| vIndriya, caturindriya jIvoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA drondriyoM ke baddha-mukta zarIroM ke samAna hai / mAtra 'dvIndriya' ke sthAna meM 'trIndriya' aura 'caturindriya' zabda kA prayoga karanA caahiye| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 [anuyogadvArasUtra paMcendriya tiryaMcayonikoM ke baddha-mukta zarIra 422. [1] paMcediyatirikkhajoNiyANa vi orAliyasarIrA evaM ceva bhaanniybbaa| [422-1] paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke bhI praudArikazarIra isI prakAra (dvindriya jIvoM ke audArikazarIroM ke samAna hI) jAnanA cAhiye / [2] paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyA veuvivayasarIrA paNNatA? goyamA ! duvihA paM0 / taM0-baddhellayA ya mukkellayA y| tattha gaMje te baddhellayA te jaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNi-osappiNIhi avahauraMti kAlao, khettao jAva vikhaMbhasUyo aMgulapaDhamavaggamUlassa asaMkhejjaibhAgo / mukkellayA jahA ohiyA orAliyA / AhArayasarIrA jahA beiMbiyANaM / teyaga-kammagasarIrA jahA oraaliyaa| 422-2 pra.] bhagavan ! paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke vaikriyazarIra kitane kahe gaye [422-2 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM --baddha aura mkt| unameM se baddhavakriyazarIra asaMkhyAta haiM jinakA kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM se apaharaNa hotA hai aura kSetrata: yAvat (zreNiyoM kI) viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna zreNiyoM jitanI hai / muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya audArikazarIroM ke pramANa tathA inake AhArakazarIroM kA pramANa dvIndriyoM ke prAhArakazarIroM ke barAbara hai / taijasa-kArmaNa zarIroM kA parimANa audArikazarIroM ke pramANavat hai / vivecana--yahA~ paMcendriyatiryaMcayonika jIvoM ke baddha-mukta audArika Adi zarIroM kI prarUpaNA kI hai| baddha-mukta audArika, grAhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIroM ke viSaya meM vizeSa varNanIya nahIM hai / kyoMki inake baddha aura mukta audArikazarIra dvIndriya jIvoM ke barAbara haiN| inake baddhAhArakazarIra nahIM hote haiM aura muktAhArakazarIra dvIndriyoM ke samAna hai| baddha taijasa-kArmaNa zarIra inake baddhaaudArikazarIravat hai| kintu kinhIM-kinhIM ke vaikriyalabdhi saMbhava hone se vaikriyazarIra ko lekara jo vizeSatA hai, isakA saMkSipta sArAMza isa prakAra hai paMcendriyatiryaMcayonikoM ke baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiM, arthAt kAla kI apekSA asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM ke samayoM jitane pramANa vAle haiM tathA kSetra kI apekSA ye pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNI rUpa haiM aura una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna zreNiyoM jitanI hai| muktavaitriyazarIra audhika bhuktaaudArikazarIravat ananta haiN| yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki yahA~ trIndriya, caturindriya aura paMcendriyoM ke liye sAmAnya se asaMkhyAta kahA gayA hai| lekina asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hone se vizeSApekSA unakI saMkhyA meM alpAdhikatA hai| vaha isa prakAra-paMcendriya jIva alpa haiM, unase kucha adhika caturindriya, unase trIndriya vizeSAdhika, unase dvIndriya vizeSAdhika aura ekendriya ananta guNe haiN| isaliye unake zarIroM kI asaMkhyAtatA meM bhI bhinnatA hotI hai| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] manuSyoM ke baddha-mukta paMca zarIra 423. [1] maNasANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA pannattA? go0 ! duvihA pnnttaa| taM jahA-ballayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te gaM siya saMkhejjA siya asaMkhejjA, jahaSNapade saMkhejjA saMkhejjAo koDIo, eguNatIsaM ThANAI tijamalapayassa uri caujamalapayassa heTThA, ahavaNaM chaTTo vAgo paMcamavaragapaDuppaNNo, ahavarNa chaNNautichayaNagadAirAsI, ukkosapade asaMkhejjA, asaMkhejjAhiM ussappiNi-osappiNIhiM avahIraMti kAlao, khettato ukkosapae svavikhatehi maNasehi seDhI avahIrati, asaMkhejjAhiM ussappiNIosappiNIhi kAlao, khettao aMgulapaTamavAgamUlaM tatiyavAgamUlapaDuppaNNaM / mukkellayA jahA ohiyA oraaliyaa| [423-1 pra.] bhadanta ! manuSyoM ke praudArikazarIra kitane kahe gaye haiM ? [423-1 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM-baddha aura mukt| unameM se baddha to syAt saMkhyAta aura syAta asaMkhyAta hote haiM / jaghanya pada meM saMkhyAta koTAkoTi hote haiM arthAt unatIsa aMkapramANa hote haiN| ye unatIsa aMka tIna yamala pada ke Upara tathA cAra yamala pada se nIce hai, athavA paMcamavarga se guNita chaThe vargapramANa hote haiM, athavA chiyAnave (96) chedanakadAyI rAzi jitanI saMkhyA pramANa haiM / utkRSTa pada meM ve zarIra asaMkhyAta haiN| jo kAlata: asaMkhyAta utsapigiyoMavasapiNiyoM dvArA apahata hote haiM aura kSetra kI apekSA eka rUpa prakSipta kiye jAne para manuSyoM se zreNI apahRta hotI hai / kAlata: asatyAta utsapiNI-avasarpiNI kAloM se apahAra hotA hai aura zretrata: tIsare mUlavarga se guNita aMgula ke prathama vargamUla pramANa hote haiN| unake mukta praudArikazarIra audhika muktayaudArikazarIroM ke samAna jAnanA caahie| [2] maNasANaM bhaMte ! kevatiyA veubviyasarIrA paNNattA ? go0 duvihA paM0 / taM0-ballayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM saMkhejjA samae 2 avahIramANA 2 saMkhejjeNaM kAleNaM avahIraMti, no ceva NaM avahiyA siyaa| mukkellayA jahA ohiyA orAliyA / [423-2 pra. bhagavan ! manuSyoM ke vaikriyazarIra kitane kahe haiM ? [423-2 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM-baddha aura mukta / unameM se baddha saMkhyAta haiM jo samaya-samaya meM apahRta kiye jAne para saMkhyAta kAla meM apahRta hote haiM kintu apahRta nahIM kiye gaye haiM / muktavaikriyazarIra mukta prAdhika audArikazarIroM ke barAbara jAnanA caahiye| [3] masANaM bhaMte ! kevaiyA AhArayasarIrA pannattA? go0 ! duvihA pnnnnttaa| taM jahA-baddhellayA ya mukkellayA ya / tastha NaM je te baddhellayA te gaM siya asthi siya nasthi, jai asthi jahanneNaM ekko vA do vA tiSNi vA ukkoseNaM sahassapuhattaM / mukkelayA jahA ohiyA oraaliyaa| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350] [anuyogadvArasUtra [423-3 pra.] bhagavan ! manuSyoM ke AhArakazarIra kitane kahe gaye haiM ? [423-3 u.] gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM, yathA-baddha aura mukt| unameM se baddha to kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM bhI hote haiN| jaba hote haiM taba jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiM / muktAhArakazarIra prAdhika muktapraudArikazarIroM ke barAbara jAnanA caahiye| [4] teyaga-kammagasarorA jahA etesi ceva ohiyA orAliyA tahA bhANiyavvA / [423-4] manuSyoM ke baddha-mukta taijasa-kArmaNa zarIra kA pramANa inhIM ke baddha-mukta audArika zarIroM ke samAna jAnanA cAhiye / / vivecana-Upara manuSyoM ke baddha-mukta audArika Adi paMca zarIroM kA parimANa batalAyA hai / manuSya mukhya rUpa se audArikazarIradhArI haiM / ataH unake viSaya meM vizeSa rUpa se vaktavyatA isa prakAra hai manuSyoM ke baddhaaudArikazarIra kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta, hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki manuSya do prakAra ke haiM--garbhaja aura saMmUcchima / inameM se garbhaja manuSya to sadaiva hote haiM kintu samucchima manuSya kabhI hote haiM aura kabhI nahIM hote haiN| unakI utkRSTa prAyu bhI aMtarmuharta kI hotI hai aura utpatti kA virahakAla utkRSTa caubIsa muhUrta pramANa kahA gayA hai| ataeva java saMmUcchita manuSya nahIM hote aura kevala garbhaja manuSya hI hote haiM, taba ve saMkhyAta hote haiN| isI apekSA usa samaya vaddha prIdArikazarIra saMkhyAta kahe haiN| jaba saMmUcchima manuSya hote haiM taba samuccaya manuSya asaMkhyAta ho jAte haiN| kyoMki saMmUcchima manuSyoM kA pramANa adhika se adhika zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM sthita AkAzapradezoM kI rAzi ke tulya kahA gayA hai| ye samUcchima manuSya pratyekazarIrI hote haiM, isaliye garbhaja aura samUcchima-donoM ke baddhodArikazarIra milakara asaMkhyAta hote haiN| yadyapi jaghanyapada meM saMkhyAta hone se garbhaja manuSyoM ke audArikazarIroM kA parimANa nirdiSTa ho gayA kintu saMkhyAta ke bhI saMkhyAta bheda hote haiM / isaliye saMkhyAta kahane se niyata saMkhyA kA bodha nahIM hotA hai / ataeva niyata saMkhyA batAne ke liye saMkhyAta koTAkoTi kahA gayA hai aura isako vizeSa spaSTatA ke liye tIna yamala pada se Upara aura cAra yamala pada se nIce kahA hai| isakA prAzaya isa prakAra hai-...ye saMkhyAta koTAkoTi 22 aMkapramANa hotI hai| zAstrIya paribhASA ke anusAra ATha-pATha padoM kI eka yamalapada saMkhyA hai| ata: cauvIsa aMkoM ke to tIna yamalapada ho gaye aura usake bAda pAMca aMka zeSa rahate haiM, jinase cauthe yamala pada kI pUrti nahIM hotii| isI kAraNa yahA~ tIna yamalapadoM se Upara aura cAra yamalapadoM se nIce yaha pATha diyA hai| __ aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karane ke liye sUtra meM dusarI vidhi batAI hai| paMcama varga se chaThe varga ko guNita karane para jo rAzi niSpanna ho, jaghanya pada meM usa rAzipramANa manuSyoM kI saMkhyA hai / tAtparya isa prakAra hai ki eka kA varga nahIM hotA / eka ko eka se guNA karane para guNanaphala eka hI pAtA hai, saMkhyA meM vRddhi nahIM hotI ata: eka ko varga rUpa meM gaNanA nahIM hotii| varga kA prArambha Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [351 do kI saMkhyA se hotA hai| ata: do kA do se guNA karane para 4 saMkhyA huI / yaha prathama varga huaa| cAra kA cAra se guNA karane para 16 saMkhyA huI, yaha dUsarA varga huaa| phira 16 ko 16 se guNA karane para 256 saMkhyAI, yaha tanIya varga hmaa| 256 ko 256 se guNA karane para 65536 saMkhyA huI, yaha cauthA varga huprA / isa cauthe varga kI rAzi 65536 ko puna: isI rAzi 65536 se gaNita karane para 4294967296 cAra araba unIsa karor3a unacAsa lAkha sar3asaTha hajAra do sau chiyAnavai rAzi paMcama varga kI hii|' isa paMcama varga kI rAzi kA usI se gaNA karane para 18446744073709551616 rAzi huI, yaha chaThA varga huaA / isa chaThe varga kA pUrvokta paMcama varga ke sAtha guNA karane para niSpanna rAzi jaghanya pada meM manuSyoM kI saMkhyA kI bodhaka hai / yaha rAzi aMkoM meM isa prakAra hai-79228162 514264337593543950336 / ina aMkoM kI saMkhyA 29 hai, ata: 29 aMka pramANa rAzi se garbhaja manuSyoM kI saMkhyA kahI gaI hai| ye unatIsa aka koTAkoTi prAdi ke dvArA kahA jAnA kaThina hai, ata: isakA bodha karAne ke liye ukta saMkhyA do gAthAoM dvArA isa prakAra kahI jA sakatI hai-- chattinni tini sunna paMceva ya nava ya tinni cattAri / paMceva tiNi nava paMca satta tinneva tinneva / / cau cha ho cau ekako paNa do chakke kkago ya aTuva / do-do nava satteva ya aMkaTThANA parAhuttA / 2 / ukta 21 aMkoM ko isa rIti se bolA jA sakatA hai sAta koDAkoDI-koDAkoDI, bAnavai lAkha koDAkoDI koDI, aTThAIsa hajAra koDAkoDI koDI, eka sau koDAkoDI koDI, bAsaTha koDAkoDI koDI, ikyAvana lAkha koDAkoDI, bayAlIsa 1. cattAri ya koDisayA auNatIsaM ca hoMti koddiio| auNNAvanna lakkhA sattaTTo ceva ya sahassA / 1 do ya sayA chaNNauyA paMcamadago samAsayo hoi / eyassa kato vaggo chaTTo o hoI taM boccha 12 // -prajJApanA malayavRtti patrAMka 28 2. lakkhaM koDAkoDI caurAsI i bhave shssaaii| cattAri ya sattaTThA hoMti sayA koDakoDIgaM / 3 / cauyAla lakkhAi koDINa satta ceva ya sahassA / tiSNi tayA sattayarI koDINa haMti nAyacyA / 4 / paMcANauI lakkhA ekAvannaM bhave shssaaiN| chasola suttarasayA eso cha8o havai vaggo 151 -prajJApanA malayavRtti patrAMka 28 ina gAthAnoM meM nirdiSTa aMkoM ko 'aMkAnAM vAmato gati;' ke anusAra viparIta krama se gaNanA karanA tathA prAge bhI yahI niyama jAnanA cAhiye / / 3. (ka) anuyogadvAra maladhArIya batti patrAMka 206 / (kha) ch-ti-ti-su-pnn-nv-ti-c-p-ti--p-s-ti-ti-cu-ch-do| ca-e-pa-do-cha-e-a-be-ve-Na-sa paDha makkha rsNtiyaannaa|| -prajJApanA malaya vatti patrAMka 281 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352] [anuyogadvArasUtra hajAra koDAkoDI, chahasau koDAkoDI, tetAlIsa koDAkoDI, saitIsa lAkha koDI, unasaTha hajAra koDI, tInasau koDI, caupana koDI, unatAlIsa lAkha pacAsa hajAra tInasI chattIsa / isI saMkhyA ko prakArAntara se samajhAyA gayA hai ki manuSyoM ke audArikazarora chiyAnavai chedanakadAyI pramANa haiN| jo AdhI-AdhI karate-karate chiyAnaveM bAra chedana ko prApta ho aura aMta meM eka baca jAye, use chiyAnaveM chedanakadAyIrAzi kahate haiM / usako isa prakAra samajhanA cAhiyeprathama varga (4 saMkhyA) ko chedane para do chedanaka hote haiM, pahalA chedanaka do aura dusarA chedanaka eka / donoM ko milAkara do chedanaka hue| isI prakAra dUsare varga 16 ke cAra chedanaka hue, vaha isa prakAraprathama 8, dvitIya 4, tRtIya 2 aura caturtha 1 / tRtIya varga 256 ke pATha chedanaka, caturtha varga ke 16 chedanaka, pAMcaveM varga ke 32 aura chaThe varga 64 chedanaka hue| isa prakAra pAMcaveM aura chaThe varga ke chedanakoM kA yoga karane para kula 96 chedanaka hote haiN| yaha chiyAnaveM chedanakadAyI rAzi hai / athavA eka ke aMka ko sthApita karake uttarottara use chiyAnavai bAra dugunA-dugunA karane para ho vaha rAzi chiyAnavai chedanakadAyIrAzi kahalAtI hai / isa chiyAnave chedanakAyI rAzi kA parimANa utanA hI hogA, jise chaThe varga se guNita paMcama varga kI rAzi ke prasaMga meM batAyA gayA hai| yaha jadhanyapada meM manuSyoM kI saMkhyA kA pramANa hai| jaghanyapada meM manuSyoM kI saMkhyA ukta pramANa vAlI saMkhyAta hai| ataeva utane hI manuSyoM ke jaghanya padavartI baddhaaudArikazarIra jAnanA caahiye| utkRSTa pada meM manuSyoM kI saMkhyA pIra unake baddha audArikazarIroM kA pramANa isa prakAra hai-utkRSTa pada meM manuSyoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai| jo saMmUcchima manuSyoM kI saMkhyA kI apekSA pAI jAtI hai| jaba saMmUcchima manuSya paidA hote haiM taba ve eka sAtha adhika se adhika asaMkhyAta hote haiN| asaMkhyAta saMkhyA ke asaMkhyAta bheda haiM / ina bhedoM meM se jo asaMkhyAta saMkhyA manuSyoM ke liye mAnI hai, usakA paricaya yahA~ kAla aura kSetra donoM prakAroM se diyA gayA hai| ___ manuSyoM ke mukta audArikazarIroM kA pramANa sAmAnya mukta audArikazarIroM ke samAna ananta hai| manuSyoM ke baddha vaikriyazarIra saMkhyAta haiM, kyoMki vaikripalabdhi garbhaja manuSyoM meM hI hotI hai aura vaha bhI kisI kisI meM, saba meM nahIM / kAlata: isa saMkhyAta kA pramANa isa prakAra hai-eka-eka samaya meM eka-eka vaikriyazarIra kA apahAra kiyA jAe to saMkhyAta utsarpiNI-aksapiNI kAla vyatIta ho jaae| muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya muktaudArikazarIroM jitanA ananta samajhanA caahiye| manuSyoM ke baddha AhArakazarIra hote bhI haiM aura nahIM bhI hote haiN| hoM to jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa sahasrapRthaktva taka ho sakate haiM / mukta AhArakazarIra sAmAnya mukta AhArakazarIroM jitane haiN| 1. baddha-mukta mAhArakazarIroM kA pramANa sAmAnya baddha-mukta AhAraka zarIroM ke prasaMga meM kAraNa sahita spaSTa kiyA jA cukA hai| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [353 manuSyoM ke baddha-mukta taijasa aura kArmaNa zarIroM kA pramANa inake baddha-mukta audArikazarIrAM ke pramANa jitanA hai / arthAt badbha asaMkhyAta aura mukta ananta haiM / ' vAraNavyaMtara devoM ke baddha-mukta zarIra 424. [1] vANamaMtarANaM orAliyasarIrA jahA neraiyANaM / |424-1 | vANavyaMtara devoM ke praudArikazarIroM kA pramANa nArakoM ke praudArikazarIroM jaisA jAnanA caahiye| [2] vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaiyA veubviyasarIrA pannattA ? go0 ! duvihA paM0 / taM0-badhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA te NaM asaMkhejjA, asaMkhejjAhi ussa ppiNi-osappiNIhi avahoraMti kAlato, khettao asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhajjaibhAgo, tAsi NaM seDhoNaM vikkhaM bhasUI saMkhejjajoyaNasayavaggalibhAgo patarassa / mukkellayA jahA ohiyA oraaliyaa| [424-2 pra.| bhagavan ! vANavyaMtara devoM ke kitane vaikriyazarIra kahe gaye haiM ? 424-2 u.| gautama ! ve do prakAra ke kahe gaye haiM-baddha aura mukta / unameM se baddhavaikriya zarIra mAmAnya rUpa se asaMkhyAta haiM jo kAna kI apekSA asaMkhyAta utsapiNI-avapiNI kAloM meM apahRta hote haiM / kSetrataH pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiN| una zreNiyoM kI viSka bhasUcI pratara ke saMkhyeyayojanazatavarga pratibhAga (aMza) rUpa hai / mukta kriyazarIroM kA pramANa audhika audArikagarIroM kI taraha jAnanA cAhiye / [3] AhAragasarIrA duvihA vi jahA asurakumArANaM / 424-3, donoM prakAra ke AhArakazarIroM kA parimANa asurakumAroM ke donoM pAhArakazarIroM ke pramANa jitanA jAnanA cAhiye / [4] vANamaMtarANaM bhaMte ! kevaiyA teyaga-kammagasarIrA paM0 ? go0 ! jahA eesiM ceva veubviyasarIrA tahA teyaga-kammagasarorA vi bhaanniymvaa| [424-4 pra.| bhagavan ! vANavyaMtaroM ke kitane taijasa-kArmaNa zarIra kahe haiM ? |424-4 u. | gautama ! jaise inake vaikriyazarIra kahe haiM, vaise hI tejasa-kArmaNa zarIra bhI jAnanA caahiye| vivecana-vANavyaMtara devoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA kA spaSTIkaraNa isa prakAra vANavyaMtara devoM ke audArikazarIroM kA pramANa nArakoM ke audArikazarIroM ke pramANa 1. yadyapi eka manuSya ke eka sAtha cAra zarIra taka ho sakate haiM, pAca nhiiN| parantu yahA~ pAMca baddha zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai, usakA tAtparya yaha hai ki nAnA manuSyoM kI apekSA eka sAtha pAMca zarIra bhI hote haiN| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ayogadArasUtra jitanA kahane kA tAtparya yaha hai ki vANavyaMtara devoM ke baddhodArikazarIra to hote nahIM haiN| mukta audArikazarIra pUrvabhavoM kI apekSA ananta haiN| vANavyaMtara devoM ke baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiM, kyoMki ina devoM kI saMkhyA asaMkhyAta hai| isa asaMkhyAta ko spaSTa karane ke liye kahA hai ki kAlataH eka-eka samaya meM eka-eka baddhavaikriyazarIra kA apahAra kiyA jAye to asaMkhyAta utsarpiNI aura asaMkhyAta avasarpiNI kAloM ke samayoM meM inakA apahAra hotA hai / kSetra kI apekSA pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI haI jo asaMkhyAta zreNiyA~ haiM, una zreNiyoM ke jitane pradeza hoM utane pradeza pramANa vANavyaMtaroM ke baddhavaikriyazarIra haiN| una asaMkhyAta zreNiyoM kI viSkabhasUcI tithaMca paMcendriyoM kI baddhanaudArikazarIra kI viSkaMbhasUcI se asaMkhyAtaguNahIna jAnanA cAhiye / vANavyaMtara devoM ke muktavaikriyazarIroM kA pramANa adhika muktagraudArikazarIroM ke samAna hai, arthAt ananta hai| baddha aura mukta AhArakazarIroM kA pramANa asurakumAroM ke samAna kahane kA tAtparya yaha hai ki vANavyaMtara devoM ke baddhagrAhArakazarIra hote nahIM haiM aura muktAhArakazarIra mukta audArikazarIroM ke samAna ananta haiM / baddha tejasa-kArmaNa zarIra vANavyaMtaroM ke baddhavaikriyazarIra ke samAna prasaMkhyAta haiM aura mukta taijasa-kArmaNa zarIra ananta hote haiM / jyotiSka devoM ke baddha-mukta paMca zarIra 425. [1] joisiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyasarIrA paM0 ? go0 ! jahA neraiyANaM tahA mANiyadhvA / |425-1 pra. bhagavan ! jyotiSka devoM ke kitane audArikazarIra hote hai ? |425-1 u.] gautama ! jyotiSka devoM ke audArikazarIra nArakoM ke praudArikazarIroM ke samAna jAnanA caahiye| [2] joisiyANaM bhaMte ! kevaiyA ubviyasarIrA paNNatA? * ! duvihA paM0 / 20-baddhallayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te baddhellayA jAva tAsi gaM seDhINaM vikhaMbhasUcI bechappaNNaMgulasayavaggalibhAgo payarassa / mukkellayA jahA ohiyoraaliyaa| [425-2 pra. bhagavan ! jyotiSka devoM ke kitane vaikriyazarIra kahe haiM ? [425-2 u.] gautama ! do prakAra ke kahe gaye haiM-baddha aura mukt| unameM jo baddha haiM yAvat unakI zreNI kI viSkabhasUcI do sau chappana pratarAMgula ke vargamUla rUpa aMza pramANa samajhanA cAhiye / muktavaikriyazarIroM kA pramANa sAmAnya muktodArikazarIroM jitanA jAnanA cAhiye / [3] AhArayasarIrA jahA neraiyANaM tahA bhANiyamvA / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [355 [425-3] jyotiSkadevoM ke prAhArakazarIroM kA pramANa nArakoM ke AhArakazarIroM ke barAbara hai| [4] teyaga-kammagasarIrA jahA eeti vedha gheuniyA tahA bhANiyavvA / 25.4| jyotiSkadevoM ke baddha-makta taijasa aura kArmaNa zarIroM kA pramANa inake baddha-mukta vaikriyazarIroM ke barAbara hai / vivecana--prastuta sUtroM meM jyotiSkadevoM ke baddha-mukta zarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai / inake baddha-mukta audArikazarIroM kI prarUpaNA nArakavat samajhane kA tAtparya yaha hai ki baddhaaudArikagarIra to jyotiSkadevoM ke hote nahIM aura muktIdArikazarIra pUrvabhavoM kI apekSA ananta haiN| jyotiSkadevoM ke baddha vaikriyazarIroM kA nirdeza ati saMkSepa meM kiyA hai| usakA Azaya yaha hai ki ve asaMkhyAta haiN| kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI aura apiNI kAloM ke samayoM ke barAbara haiN| kSetrataH unakA pramANa pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM ke pradezoM ke barAbara hai / vizeSa yaha hai ki una zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI vyaMtaroM kI viSkabhasUcI se saMkhyAta guNI adhika hotI hai| kyoMki mahAdaMDaka meM vyataro se jyotiSka deva saMkhyAtaguNA adhika batAye gaye haiN| isIliye pratibhAga ke viSaya meM vizeSa spaSTa karate hue kahA hai ki una zreNiyoM kI viSkabhasUcI 256 pratarAMguloM kA vargamUla rUpa jo pratibhAga-aMza hai, usa aMzarUpa yaha viSkaMbhasUcI jAnanA cAhiye / prAzaya yaha hai ki 256 aMgula vargapramANa zreNIkhaMDa meM yadi eka-eka jyotiSka deva kI sthApanA kI jAye to ve saMpUrNa pratara ko pUrNa kara skeNge| prathavA yadi eka-eka jyotiSkadeva ke apahAra se eka-eka do sau chappana aMgula varga pramANa zreNI khaMDa kA apahAra hotA hai, taba saba milakara jyotiSka devoM kI saMkhyA kI pUrNatA ho aura dUsarI ora saMpUrNa pratara khAlI hogA / muktavaikriyazarIra sAmAnya muktamaudArikazarIroM ke tulya arthAta ananta haiM / nArakoM ke jaise baddhapAhArakazarIra nahIM hote, isI prakAra jyotiSka devoM ke bhI nahIM haiN| muktAhArakazarIra nArakoM ke zarIroM ke samAna ananta haiN| jyotiSkoM ke baddha naijasa-kArmaNa zarIra asaMkhyAta haiM, kyoMki ye deva asaMkhyAta haiN| mukta taijasa-kArmaNa zarIra ananta haiM / ananta hone kA kAraNa nArakoM ke mukta taijasa-kArmaNa zarIroM kA pramANa batAne ke prasaMga meM spaSTa kiyA jA cukA hai| vaimAnika devoM ke baddha-mUkta zarIra evaM kAlapramANa kA upasaMhAra 426. [1] vemANiyANaM bhaMte ! kevatiyA orAliyasarIrA pannatA? goyamara ! jahA neraiyANaM tahA bhANiyavvara / [426-1 pra. bhagavan ! vaimAnika devoM ke kitane praudArikazarIra kahe gaye haiM ? Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356] [anuyogadvArasUtra [426-1 u.) gautama! jisa prakAra nairayikoM ke audArikazarIroM kI prarUpaNA kI gaI hai, usI prakAra vaimAnika devoM kI bhI jAnanA cAhiye / [2] vemANiyANaM bhaMte ! kevaiyA veubviyasarIrA paNNatA? go0 ! duvihA paM0 / taM0--baddhellayA ya mukkellayA ya / tattha NaM je te badallayA te gaM asaMkhejjA, asaMkhajjAhi ussappiNi-osa ppiNIhi avahIraMti kAlao, khetao asaMkhejjAo seDhIo payarassa asaMkhejjaibhAgo, tAsi NaM seDhINa vikkhabhasUI aMgulabitiyavaggamUlaM tatiyavagamUlapaDappaNNaM, ahava NaM aMgulatatiyavaggamUlaghaNappamANamettAo seDhIo / mukkellayA jahA ohiyA oraaliyaa| [426-2 pra. bhagavan ! vaimAnika devoM ke kitane ba~kriya zarIra kahe gaye haiM ? {426-2 u. gautama ! de do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / unameM se baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiN| unakA kAla kI apekSA asaMkhyAta utsapiNI-avasarpiNI kAloM meM apaharaNa hotA hai aura kSetratta: pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM jitane haiN| una zreNiyoM kI viSkabhasUcI aMgula ke tRtIya vargamUla se guNita dvitIya vargamUla pramANa hai athavA aMgula ke tRtIya vargamUla ke ghanapramANa zreNiyAM haiN| muktakriyazarIra audhika audArika zarIra ke tulya jAnanA caahiye| [3] AhAra yasarIrA jahA neraiyANaM / |426-3] vaimAnika devoM ke baddha-mukta grAhArakazarIroM kA pramANa nArakoM ke baddha-mukta AhArakazarIroM ke barAbara jAnanA cAhiye / [4] teyaga-kammagasarIrA jahA eesa ceya veuviyasarIrA tahA bhANiyasvA / se taM suhame khettpliovme| se taM khelpliovme| se taM paliovame / se taM vibhaagnniphnnnne| se taM kAlappamANe / | 426-4] inake baddha aura mukta tejasa-kArmaNa zarIroM kA pramANa inhIM ke (baddha-mukta) vaikriyazarIroM jitanA jAnanA caahiye| yaha sUkSma kSetrapalyopama kA svarUpa hai| isake sAtha hI kSetrapalyopama tathA palyopama kA svarUpa bhI nirUpita ho cukA / sAtha hI vibhAganiSpanna kAlapramANa evaM samagna kAlapramANa kA kathana bhI purNa huaa| vivecana--- sUtra meM vaimAnika devoM ke baddha-mukta paMca zarIroM kI prarUpaNA karake kAlapramANa kA upasaMhAra kiyA hai| vaimAnikoM ke baddha-mukta audArikazarIroM ke liye nairayikoM ke zarIroM kI saMkhyA kA nirdeza kiyA hai / isakA tAtparya yaha hai ki narayikoM kI taraha vaimAnika devoM ke bhI baddhodArikA zarIra nahIM hote / muktaudArikazarIra pUrva ke ananta janmoM kI apekSA ananta hote haiN| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [357 baddhavaikriyazarIra asaMkhyAta haiN| kAla kI apekSA unakA apaharaNa kiye jAne para asaMkhyAta utsarpiNI-avapiNI kAloM ke samayoM jitane hoMge / kSetra kI apekSA asaMkhyAta kA pramANa batAne ke liye kahA hai ki pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta zreNiyoM kI jitanI pradezarAzi hotI hai, utane haiM / isI bAta ko aura adhika spaSTa karane ke liye kahA hai ki ina zreNiyoM kI viSkabhasUcI kA pramANa tRtIya vargamUla se guNita dvitIya vargamUlapramANa athavA aMgula ke tRtIya vargamUla kA dhana karane para prApta saMkhyApramANa jAnanA cAhiye / jisakA asatkalpanA se spaSTIkaraNa isa prakAra hai mAna leM ki asaMkhyAta zreNiyAM 256 haiM / inakA prathama vargamUla 16, dvitIya vargamUla 4 aura tRtIya vargamUla 2 huyA / isa dvitIya vargamUla 4 aura tRtIya vargabhUla 2 se gaNA karane para (442 -- 8) pATha hue / ina ATha ko hama asaMkhyAta zreNiyoM kI vikabhasUcI mAna leN| ina asaMkhyAta zreNiyoM kI jitanI pradeza rAzi hogI utane vaimAnika devoM ke kSetra kI apekSA baddhavaikriyazarIra haiM / athavA aMgula kA pramANa 256 hai| isakA tRtIya vargamUla 2 huA / usakA ghana karane para (2x2x2 =8) hue| isa pATha ko hama kalpanA se asaMkhyAta zreNiyoM kI viSkaMbhasUcI mAna leN| isa prakAra donoM prakAra ke kathana meM artha kA koI bheda nahIM hai| muktavaikriya zarIroM kA parimANa sAmAnya muktaudArika zarIroM jitanA ananta jAnanA caahiye| vaimAnika devoM ke baddha aura mukta pAhArakazarIroM kA pramANa nArakoM jaisA jAnane ke saMketa kA yaha Azaya hai ki jaise nArakoM ke baddhayAhArakazarIra nahIM hote, isI prakAra vaimAnika devoM ke bhI nahIM hote haiN| muktAhArakazarIra pUrvabhavoM kI apekSA hote haiM / inakA pramANa nArakoM ke muktAhArakazarIroM jitanA ananta hai| baddha-taijasa-kArmaNa zarIroM kA pramANa inhIM ke baddhavaikriyazarIroM ke samAna asaMkhyAta aura mukta-taijasa-kArmaNa zarIra mukta vaikriya zarIroM ke samAna ananta haiN| . isa prakAra se caubIsa daMDakavartI jIvoM ke zarIroM kI prarUpaNA jAnanA cAhiye / isake pazcAt 'se taM' Adi padoM dvArA kAlapramANa ke varNana ke pUrNa hone kI sUcanA dI gaI hai| aba kramaprApta bhAvapramANa kA varNana prAraMbha karate haiM / bhAvapramANa 427. se ki taM bhAvappamANe? . bhAvappamANe tivihe paNNatte / taM jahA--guNappamANe NayappamANe sNkhppmaanne| [427 pra. bhagavan ! bhAvapramANa kA kyA svarUpa hai ? [427 u.| prAyuSman ! bhAvapramANa tIna prakAra kA kahA hai / yathA-1. guNapramANa, 2. nayapramANa aura 3. saMkhyApramANa / " ... . ........ .. .. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358] [manojavArasUtra vivA---yaha sUtra bhAvapramANa kA varNana karane ke liye bhUmikA rUpa hai / 'bhavanaM bhAvaH' yaha bhASa zarUda kI vyutpatti hai, arthAt honA yaha bhAva hai| bhAba vastu kA pariNAma hai| loka meM vastueM do prakAra kI hai-jIva-sacetana aura ajIva. acetana / sacetana vastu kA pariNAma jJAnAdi rUpa hai aura acetana kA pariNAma varNAdi rUpa hai| uparyakta kathana kA sArAMza yaha hai ki vidyamAna padArthoM ke varNAdi aura jJAnAdi pariNAmoM ko bhAva aura jisake dvArA una varNAdi pariNAmoM kA bhalIbhAMti bodha ho, use bhAvapramANa kahate haiN| vaha bhAvapramANa tIna prakAra kA hai-guNapramANa, nayapramANa aura sNkhyaaprmaann| guNoM se dravyAdi kA athavA guNoM kA guNa rUpa se jJAna hotA hai ataeva be guNapramANa kahalAte haiM / amantadharmAtmaka vastu kA eka aMza dvArA nirNaya karanA naya hai / isI ko nayapramANa kahate haiM / saMsthA kA artha hai gaNanA karanA / yaha gaNanA rUpa pramANa saMkhyApramANa hai / bhAvapramANa ke ukta tIna bhedoM kA prAge vistRta varNana kiyA jAtA hai / guNapramANa 428. se kitaM guNapamANe? guNappamANe duvihe paNNatte / taM jahA-jIvaguNappamANe ya ajIvaguNappamANe ya / [428 pra. bhagavan ! guNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [428 u. AyuSman ! guNapramANa do prakAra kA kahA gayA hai jIvamuNapramANa aura prjiivgunnprbhaam| vivecana -guNapramANa ke svarUpavarNana ko prAraMbha karate hue usake do bhedoM kA ullekha kiyA hai| ina bhedoM meM se alpavaktaca hone se pahale ajIvaguNapramAga kA nirdeza karate haiM / ajIvaguNapramANanirUpaNa 429. te ki taM ajIvaguNapamANe? ajIdhaNappamANe paMcavihe paNNase / taM jahA- vaNNaguNappamAme maMSaguNappamANe rasaguNappamANe phAsaguNappamANe saMThANaguNappamANe [429 pra.] bhagavan ! ajIvaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [429 u.] AyuSman ! ajIvaguNapramANa pAMca prakAra kA kahA gayA hai-1. varNaguNapramANa, 2. gaMdhaguNapramANa, 3. rasaguNapramANa, 4. sparzaguNapramANa aura 5. saMsthAnaguNapramANa / 430. se ki taM vaNagaNappamANe ? vaNNaguNappamANe paMcavihe pnnte| taM. kAlavayamuNappamAle jAva sukillvnnnngunnppmaanne| se tNbnnnngnnppmaaye| [430 pra.] bhagavan ! varNaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ facAra nirUpaNa [430 u.] prAyuSman ! varSa guNapramANa pAMca prakAra kA kahA hai / yathA-kRSNavarNaguNapramANa yAvat zuklavarNayugnamANa / yaha varSaguvApramANa kA svarUpa hai / 431. se ki taM gaMdhaguNappamANe? baMdhaguNalpanAne duvhei paNate / saM0 ... murabhigaMdhamuNappamANe vura bhigavaNa kamANe ya / se taM gNdhmulkmaanne| [431 pra. bhagavan ! gaMdhaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [431 u. AyuSman ! gaMdhaguNapramANa do prakAra kA hai / yathA--surabhigaMdhaguNapramANa, durabhigaMdhaguNapramANa / isa prakAra yaha gaMdhaguNapramANa kA svarUpa jAnanA cAhie / 432. se ki taM rasaguNappamANe? rasaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taM0-tittarasaguNappamANe jAva mahararasaguNappamANe / se taM rsgunnppmaanne| | 432 pra. bhagavan ! rasaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [432 u. AyuSman ! rasaguppapramANa pAMca prakAra kA kahA gayA hai / yathA-tiktarasaguNaprayANa yAvat madhurarasaguNapramANa / yaha rasaguNapramANa kA svarUpa hai / / 433. se ki taM phAsaguNappamANe ? phAsaguNappamANe aTTavihe paNatte / taM0-kakkhaDaphAsaguNappamANe jAva lukkhphaasgunnppmaanne| se taM phaasgunnppmaanne| [433 pra. bhagavan ! sparzaguNapramANa kA svarUpa kyA hai ? 433 u.! AyuSman ! sparzagaNapramANa pATha prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakArakarkazasparzaguNapramANa yAvat rUkSasparzaguNapramANa / yaha sparzaguNapramANa hai| 434. se ki taM saMThANaguNappamANe? saMThANaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taM0-parimaMDalasaMThANamuNappamANe jAva AyayasaMThANaguNappamANe / se taM saMThANaguNappamANe / se taM ajiivgunnppmaanne| [434 pra. bhagavan ! saMsthAnaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [434 u.] aAyuSman ! saMsthAnaguNapramANa pAMca prakAra kA kahA gayA hai / jaise--parimaMDalasaMsthAnaguNapramANa yAvat aAyatasaMsthAnaguNapramANa / yaha saMsthAnaguNapramANa kA svarUpa hai / isa prakAra se ajIvaguNapramANa kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana--yahA~ ajIvaguNapramANa kA kathana kiyA hai| pramANa zabda kI vyutpatti bhAka, karuNa aura karma ina tIna sAdhanoM meM hotI hai, yaha pahale spaSTa kiyA jA cukA hai| bhAvasAdhana pakSa meM guNoM ko jAnane rUpa pramiti pramANa hai / yadyapi guNa svayaM pramANabhUta nahIM hote haiM kintu jAnane rUpa kriyA Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360] - [anuyogadvArasUtraH guNoM meM hotI hai, isaliye abhedopacAra se guNoM ko bhI pramANa mAna liyA jAtA hai| karaNasAdhana pakSa meM guNoM ke dvArA dravya jAnA jAtA hai, isaliye guNa pramANabhUta ho jAte haiN| karmasAdhana pakSa meM guNa guNarUpa se jAne jAte haiM, isaliye guNa pramANa rUpa haiN| yahA~ jina guNoM ko pramANa rUpa se prastuta kiyA hai, ve mUrta ajIva dravya pudgala ke haiN| ye sabhI pudgaladravya ke asAdhAraNa svarUpa ke bodhaka haiM / atya dravyoM meM nahIM hote haiM / jisa dravya meM rUpa hotA hai, usI meM saMsthAna-grAkAra hotA hai| prAkAra ke mAdhyama se baha dRzya hotA hai| isIliye parimaMDala Adi saMsthAnoM ko bhI guNa pramANa ke rUpa meM mAnA hai / saMsthAnoM ke nAmollekha meM 'yAvat' pada se parimaMDala aura Ayata saMsthAna ke sAtha vRtta, yasa aura caturasra saMsthAna ko grahaNa kiyA hai / balaya (cUr3I) ke AkAra ke saMsthAna ko parimaMDalasaMsthAna kahate haiN| lohagolaka (golI) ke AkAra ko vRttasaMsthAna, siMghAr3e jaise AkAra ko tryasa (trikoNa) saMsthAna, samacaurasa (caukaura) AkAra ko caturasrasaMsthAna aura lambe AkAra ko AyatasaMsthAna kahate haiN| sthAnAMgasUtra meM saMsthAna sAta kahe gae haiM---1. dIrgha, 2. hrasva, 3. vRtta (geMda ke samAna gola), 4. trikoNa, 5. catuSkoNa, 6. prathala-vistIrNa aura 7. parimaMDala-valaya kI bhAMti gola / ' ye sabhI varNAdi guNa ajIva padArtha ke haiM / isaliye inako ajIvaguNapramANa meM grahaNa kiyA hai| jIvaguNapramANanirUpaNa . . 435. se ki taM jIvaguNappamANe ? jIvaguNappamANe tivihe paNNatte / taM jahA-NANaguNappamANe daMsaNaguNappamANe carittaguNappamANe y| [435 pra. bhagavan ! jIvaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [435 u.) AyuSman ! jIvaguNa pramANa tIna prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| vaha isa prakAra-jJAnaguNapramANa, darzanaguNapramANa aura caaritrgunnprmaann| vivecana yahA~ jIva ke mUlabhUta guNoM kA ullekha karake jIvaguNapramANa ke tIna bheda batAye 436. se kiM taM gANaguNappamANe ? NANaguNappamANe cauThivahe yaNNatte / taM0-paccakkhe aNumANe provamme Agame / |436 pra. bhagavan ! jJAnaguNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [436 u.] aAyuSman ! jJAnaguNapramANa cAra prakAra kA kahA gayA hai--1. pratyakSa, 2. anumAna, 3. upamAna aura 4 pAgama / 1. sthAnAMgasUtra, sthAna 7 / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa vivecana--sUtra meM jIvaguNapramANa ke prathama bheda jJAnaguNapramANa ke cAra bhedoM kA nAmollekha kiyA hai / jinakA aba vistAra se varNana karate haiN| pratyakSapramAranirUpaNa 437. se ki taM paccakkhe ? paccakkhe dubihe paNNatte / taM jahA-iMdiyapaccarakhe ya goiMdiyapaccakkhe ya / 1437 pra.| bhagavan ! pratyakSa kA kyA svarUpa hai ? |437 u.) AyuSman ! pratyakSa ke do bheda haiM / yathA--indriyapratyakSa aura noindriya pratyakSa / 438. se ki taM iMdiyapaccakkhe ? iMdiyapaccakkhe paMcavihe paNNatte / taM jahA-soiMdiyapaccakkhe cakkhuridiyapaccakkhe ghANidiyapaccakkhe jibhidiyapaccakkhe phAsidiyapaccakkhe / se taM iMdiyapaccakkhe / 1.438 pra.| bhagavan ! indriyapratyakSa kise kahate haiM ? [438 u.! prAyuSman ! indriyapratyakSa pAMca prakAra kA kahA hai| yathA--1. zrotrendriyapratyakSa, 2. cakSurindriyapratyakSa, 3. ghANendriyapratyakSa, 4. jihvendriyapratyakSa, 5. sparzanendriya pratyakSa / isa prakAra yaha indriyapratyazna hai| 439. se ki taM NoiMdiyapaccarakhe? goiMdiyapaccakkhe tivihe paM0 / taM0--ohiNANapaccakkhe maNapajjavaNANapaccakkhe kevalaNANa. paccakkhe / se taM NoiMdiyapaccakkhe / se taM paccakkhe / [439 pra. bhagavan ! noindriyapratyakSa kA kyA svarUpa hai ? |439 u.| AyuSman ! noindriyapratyakSa tIna prakAra kA kahA gayA hai--1. avadhijJAnapratyakSa, 2. mana:paryavajJAnapratyakSa, 3. kevalajJAna pratyakSa / yahI pratyakSa kA svarUpa hai| vivecana ukta praznottaroM meM bheda sahita pratyakSapramANa kA svarUpa batalAyA hai| pratyakSa zabda meM prati+akSa aise do zabda haiM / akSa zabda kA vyutpattilabhya artha hai- akSNoti jJAnAtmanA vyApnoti jAnAtItyakSa prAtmA / ' arthAt akSa jIva--prAtmA ko kahate haiM, kyoMki jIva jJAna rUpa se samasta padArthoM ko vyApta karatA hai---jAnatA hai / jo jJAna sAkSAt prAtmA se utpanna ho, jisameM indriyAdi kisI mAdhyama kI apekSA na ho, vaha pratyakSa kahalAtA hai| yadyapi 'akSa-akSa pratigatam' aisI bhI vyutpatti pratyakSa zabda kI ho sakatI hai, lekina vaha yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki aisI vyutpatti karane meM avyayIbhAva samAsa hotA hai aura avyayIbhAva samAsa se banA zabda sadA napaMsaliMga meM hotA hai| taba 'pratyakSo bodhaH, pratyakSA buddhi: pratyakSaM jJAnam' isa prakAra se triliMgatA pratyakSa zabda meM nahIM pA skegaa| ata: pratyakSa zabda kI pUrvokta vyutpatti hI nirdoSa hai| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362) [anuyogadvArasUtra pratyakSa ke do bheda haiM--1. indriyapratyakSa aura 2. noindriyapratyakSa / jisa pratyakSa jJAna kI utpatti meM indriyA~ sahakArI hoM vaha indriyapratyakSa hai aura jisa jJAna kI utpatti indriya Adi kI sahAyatA se nahIM hotI hai, use noindriyapratyakSa kahate haiM / 'no' zabda yahA~ niSedhavAcaka hai| tAtparya yaha huA ki jisa jJAna ko utpatti kevala AtmAdhIna hotI hai, vaha noindriyapratyakSa hai| indriyajanya jJAna ko laukika vyavahAra kI apekSA se pratyakSa kahA gayA hai, kyoMki loka meM aisA vyavahAra dekhA jAtA hai--'maiMne apane netroM se pratyakSa dekhA hai|' paramArtha kI apekSA to indriyajanya jJAna parokSa hI hai / nandIsUtra meM jo indriyajanya jJAna ko pratyakSa kahA gayA hai vaha bhI lokavyavahAra kI apekSA se kahA gayA hai| indriyapratyakSa ke pAMca bheda zrotra Adi pAMcoM indriyoM dvArA grahaNa kiye jAne vAle apaneapane viSayoM kI apekSA jAnanA cAhiye / jaise zrotrendriya kA viSaya zabda hai, cakSurindriya kA viSaya rUpa, ghrANendriya kA viSaya gaMdha, rasanendriya kA viSaya rasa evaM sparzanendriya kA viSaya sparza hai| indriyapratyakSa ke bhedoM ke krama-vinyAsa se jijJAsA utpanna hotI hai ki zAstroM meM jIvoM kI indriyavaddhi kA krama sparzana, rasanA, prANa, cakSa aura zrotra, isa prakAra kA hai| usa krama ko choDakara pazcAnapUrvI se isakA ullekha kyoM kiyA hai? isakA uttara yaha hai ki kSayopazama aura pUNya kI prakarSatA adhika hone para jIva paMcendriya banatA hai aura usake bAda usase nyUna hone para caturindriya / trIndriya, dvIndriya aura ekendriya ke liye bhI yahI samajhanA caahiye| ataeva puNya aura kSayopazama kI prakarSatA ko dhyAna meM rakhakara sarvaprathama zrotrendriyapratyakSa kA aura phira pazcAnupUrvI ke krama se cakSurindriya aAdi kA vidhAna kiyA hai| abhiprAya yaha hai ki puNya aura kSayopazama kI mukhyatA se to pazcAnupUrvI se aura jAti kI apekSA pUrvAnupUrvI se indriyoM kA krama kahA gayA hai| ina indriyoM ke dvArA utpanna hone vAlA jJAna indriyapratyakSa hai| noindriyapratyakSa ke tIna bheda haiM-avadhijJAtapratyakSa, mana paryAyajJAnapratyakSa aura kevalajJAnapratyakSa / inako noindriyapratyakSa kahane kA kAraNa yaha hai ki inakI utpatti kevala AtmAdhIna hai| inameM indriyavyApAra sarvathA nahIM hotA hai kintu sAkSAt jIva hI artha ko jAnatA hai| avadhijJAna Adi tInoM ke lakSaNa pUrva meM batAye jA cuke haiN| anumAnapramANaprarUpaNA 440. se kiM taM aNumANe ? aNumANe tivihe paNNatte / taM-puvvavaM sesavaM vidvasAhammavaM / [440 pra.] bhagavan ! anumAna kA kyA svarUpa hai ? [440 u. AyuSman ! anumAna tIna prakAra kA kahA hai--pUrvavat, zeSavat aura dRSTasAdharmyavat / vivecana-granumAna zabda ke 'manu' aura 'mAna' aise do aMza haiN| 'anu' kA artha hai pazcAt aura mAna kA artha hai jJAna / arthAt sAdhana ke grahaNa (darzana) aura saMbandha ke smaraNa ke pazcAt hone vAle jJAna ko anumAna kahate haiM / tAtparya yaha hai ki sAdhana se sAdhya kA jo jJAna ho, vaha anumAna Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] hai| sAdhya ke sAtha avinAbhAva sambandha rakhane vAle hetu ko sAdhana kahate haiN| ataeva usa hetu ke darzana hote hI sAdhya-sAdhana kI vyApti kA smaraNa hotA hai, taba jahA~-jahA~ sAdhyAvinAbhAvI sAdhana hotA hai, vahA~-vahA~ sAdhya hotA hai, isa niyama ke anusAra jahA~ avinAbhAvI sAdhana dRSTigata ho rahA ho vahA~ avazya hI sAdhya hai, isa prakAra se parokSa artha kI sattA jAnane vAle jJAna ko anumAna kahate haiM / yaha anumAna pratyakSajJAna kI taraha pramANa hai / pUrvavat-anumAnanirUpaNa 441. se ki taM putabada ? puvvavaM mAtA puttaM jahA na- juvANaM puNarAgata / kAI paccabhijANejjA puligeNa keNai // 115 // taM jahA-khateNa vA varNaNa vA maseNa vA laMchaNeNa vA tilaeNa vA / se taM putvavaM / 1441 pra. bhagavan ! pUrvavat-anumAna kise kahate haiM ? 441 u. AyuSman ! pUrva meM dekhe gaye lakSaNa se jo nizcaya kiyA jAye use pUrvavat kahate haiN| yathA - mAtA bAlyakAla se guma hue aura yuvA hokara vApasa Aye hue putra ko kisI pUrvanizcita cihna se pahacAnatI hai ki yaha merA hI putra hai| 115 jaise- deha meM hue kSata--ghAva, vraNa-kuttA prAdi ke kATane se hue ghAva, lAMchana, DAma aAdi se bane cihnavizeSa, maSa, nila Adi se jo anumAna kiyA jAtA hai, vaha pUrvavat-anumAna hai| vivecana--yahA~ anumAna ke pUrvavat bheda kA lakSaNa batAyA hai / tAtparya yaha hai ki pUrvajJAta kisI liMga (cihna) ke dvArA pUrvaparicita bastu kA jJAna karanA pUrvavat anumAna hai / ' yahA~ anumAnaprayoga isa prakAra kiyA jAyegA- yaha merA putra hai, kyoMki anya meM nahIM pAe jAne vAle kSatAdi viziSTa liMga vAlA hai| kadAcita yaha kahA jAye ki isa anumAnaprayoga meM sAdharmyadRSTAnta kA abhAva hone se yaha sAdhya kI siddhi karane meM akSama hai to isakA uttara yaha hai ki hetu dRSTAnta ke bala se hI apane sAdhya kA nizcAyaka ho, yaha niyama nahIM hai / parantu jisa hetu meM anyathAnupapannatva (sAdhya ke abhAva meM hetu kA na honA) hai, vaha niyama se apane sAdhya kA gamaka hotA hai| arthAt anyathAnupannatva hI hetu kA lakSaNa hai / dRSTAnta ke abhAva meM bhI aisA hetu gamaka hotA hai| yadi yaha kahA jAye ki jaba putra pratyakSajJAna kA viSaya hai, taba anumAnaprayoga karane kI kyA AvazyakatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai, puruSa kA piMDamAtra dikhane para bhI 'yaha merA putra hai yA nahIM aisA saMdeha banA huA hai| isa saMdeha kA nirAkaraNa karane ke liye anumAnaprayoga kiyA jAnA saMgata hai ki--yaha merA putra hai, kyoMki amuka asAdhAraNa cihna se yukta hai / 1. anuyogadvAra. malayavRtti. pR. 212 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364] [anuyogadArasUtra zeSavat-anumAnanirUpaNa 442. se ki taM sesavaM? sesavaM paMcavihaM paNNattaM / taM jahA- kajjeNaM kAraNeNaM guNeNaM avayaveNaM AsaeNaM / [442 pra.] bhagavan ! zeSavat-anumAna kise kahate haiM ? [442 u.] aAyuSman ! zeSavat-anumAna pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yathA---1. kAryeNa (kArya se), 2. kAraNena (kAraNa dvArA), 3. guNeNa (guNa se), 4. avayavena (avayava se) aura 5. AzrayeNa (grAzraya se) / (ina pAMcoM dvArA jo anumAna kiyA jAtA hai. use zeSavat-anumAna kahate haiM / ) 443. se ki taM kajjeNaM ? kajeNaM saMkhaM saddeNaM, bheri tAlieNaM, vasabhaM DhakieNaM, moraM kekAieNaM, hayaM hesieNaM, gayaM * gulagulAieNaM, rahaM ghaNaghaNAieNaM / se taM kajjeNaM / |443 pra.] bhagavan ! kArya se utpanna hone vAle zeSavat-anumAna kA kyA svarUpa hai ? 1443 u.] AyuSman ! zaMkha ke zabda ko sunakara zaMkha kA anumAna karanA, bherI ke zabda (dhvani) se bherI kA, baila ke raMbhAne-dalAMkane se baila kA, kekArava sunakara mora kA, hinahinAnA munakara ghor3e kA, gulagulAhaTa sunakara hAthI kA aura ghanaghanATa sunakara ratha kA anumAna karanA / yaha kAryaliMga se utpanna zeSavat-anumAna hai| 444. se kitaM kAraNaNaM? kAraNeNaM taMtavo paDassa kAraNaM Na paDo taMtukAraNaM, vIraNA kaDassa kAraNaM Na kaDo voraNAkAraNaM, mippiDo ghaDassa kAraNaM Na ghaDo mippiDakAraNaM / se taM kAraNeNaM / |444 pra.| bhagavan ! kAraNarUpa liMga se utpanna zeSavat-anumAna kyA hai ? |444 u.! AyuSman ! kAraNarUpa liMga se utpanna huA zeSavat-anumAna isa prakAra haitata paTa ke kAraNa haiM, kinta paTa tata kA kAraNa nahIM hai, vIraNA-taNa kaTa caTAI) ke kAraNa haiM, lekina kaTa vIraNA kA kAraNa nahIM hai. miTTI kA piMDa ghar3e kA kAraNa hai kintu ghar3A miTTI kA kAraNa nahIM hai| yaha kAraNaliMgajanya zeSavat-anumAna hai / 445. se ki taM gaNeNaM? guNaNaM suvaNNaM nikaseNaM, puppha gaMdhaNaM, lavaNaM raseNaM, madiraM AsAyieNaM, vatthaM phAseNaM / se taM guNaNaM / | 445 pra.| bhagavan ! guNaliMgajanya zeSavat-anumAna kise kahate hai ? | 445 u. prAyuSman ! nikaSa-- kasauTI se svarNa kA, gaMdha se puSpa kA, rasa se namaka kA, AsvAda (cakhane) se madirA kA, sparza se vastra kA anumAna karanA guNanippanna zeSavat-anumAna hai| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [365 446. se ki taM avayaveNaM ? avayaveNaM mahisaM siMgeNaM, kukkuDaM sihAe, hatthi visANeNaM, varAhaM dADhAe, moraM piccheNaM, AsaM khureNaM, vagghaM naheNaM, camaraM vAlagaMDeNaM, dupayaM maNUsamAi, caupayaM gavamAdi, bahupayaM gomhiyAdi, sIhaM kesareNaM, vasahaM kakuheNaM, mahilaM balayabAhAe / pariyarabaMdheNa bhaDaM, jANijjA mahi liyaM NivasaNeNaM / sittheNa doNapAgaM, kaI ca ekkAe gAhAe / / 116 / / se taM avyvennN| |446 pra.) bhagavan ! avayava rUpa-liMga se niSpanna zeSavat-anumAna kise kahate haiM ? |446 u.| AyuSman ! sIMga se mahiSa kA, zikhA se kukkuTa (murgA) kA, dAMta se hAthI kA, dADha se varAha (sUara) kA, piccha se mayUra kA, khura se ghor3e kara, nakhoM se vyAghra kA, bAloM ke gucche se camarI mAya kA, dvipada se manuSya kA, catuSpada se gAya Adi kA, bahu padoM se gomikA Adi kA, kesarasaTA se siMha kA, kakuda (kAMdhale) se vRSabha kA, cUr3I sahita bAhu se mahilA kA anumAna karanA / tathA baddhaparikaratA (yoddhA kI vizeSa prakAra kI pozAka) se yoddhA kA, veSa se mahilA kA, eka dAne ke pakane se droNa-pAka kA aura eka gAthA se kavi kA jJAna honA / 116 yaha avayavaliMgajanya zeSavat-anumAna hai| 447. se ki taM prAsaeNaM ? AsaeNaM aggi dhUmeNaM, salilaM balagAhi, vuTuM annavikAreNaM, kulaputtaM sIlasamAyAreNaM / iGgitAkAritaijJeyaH kriyAbhirbhASitena ca / netra-vaktravikAraizca gRhyate'ntargataM manaH // 117 // se taM AsaeNaM / se taM sesavaM / [447 pra.) bhagavan ! prAzrayajanya zeSavat-anumAna kise kahate haiM ? [447 u.} aAyugman ! dhUma se agni kA, bakapaMkti se pAnI kA, abhravikAra (meghavikAra) se vRSTi kA aura zIla sadAcAra se kulaputra kA tathA zarIra kI ceSTAyoM se, bhASaNa karane se aura netra tathA mukha ke vikAra se antargata manaAntarika manobhAva kA jJAna honA / yaha pAzrayajanya zeSavat-anumAna hai / yahI zeSavat-anumAna hai| vivecana Upara zeSavat-anumAna kA svarUpa batalAyA hai| kArya se kAraNa kA, kAraNa se kArya kA, guNa se guNI kA, avayava se avayavI kA aura pAzraya se tadAzrayavAn kA anumAna zeSavat-anumAna kahalAtA hai / sUtra meM udAharaNoM dvArA yaha spaSTa kiyA gayA hai| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 manucogahArasUtra kAryAnumAna meM kArya ke hone para usake kAraNa kA jJAna hotA hai| jaise hinahinAhaTa rUpa kArya ke dvArA usake kAraNa ghor3e kI pratIti hotI hai / isIliye yaha kAryajanya zeSaSat-anumAna hai| kAraNAnumAna meM kAraNa ke dvArA kArya kI anumiti hotI hai| jaise-AkAza meM viziSTa meghaghaTAnoM ko dekhane para vaSTi kA anumAna kiyA jAtA hai, kyoMki viziSTa prakAra ke meghoM se vRSTi avazya hotI hI hai / viziSTa megha kAraNa haiM aura vRSTi kArya hai| kAraNa-kAryabhAva saMbaMdhI matabhinnatA kA nivAraNa karane ke lie sarakAra ne anya udAharaNa diyA hai-taMtu paTa ke kAraNa hote haiM, paTa tantuoM kA kAraNa nahIM hai| kyoMki prAtAnavitAnIbhUta bane hue taMtumroM se pahale paTa kI upalabdhi nahIM hotI hai, kintu pAtAnavitAnIbhUta bane hue taMtuoM kI sattA meM hI hotI hai / parantu tantuSoM ke liye aisI bAta nahIM hai, paTa ke abhAva meM bhI taMtuoM kI upalabdhi dekhI jAtI hai| cAhe koI nipuNa puruSa paTa rUpa se saMyukta hue taMtunoM ko usa pada se alaga kara de taba bhI vaha paTa una taMtuoM kA kAraNa nahIM hai| guNajanya zeSavat-anumAna se guNoM ke dvArA guNI-vastu kA jJAna hotA hai| jaise kasauTI para svarNa ko kasane se ubharI huI rekhA se svarNa kA, gaMdha kI upalabdhi se puSpa kI jAti Adi kA jJAna hotA hai / isa prakAra ke anumAna ko guNajanya zeSavat-anumAna kahA hai / avayava se avayavI ke anumAna kI pravRtti tabhI hotI hai jaba DhaMke chipe hone ke kAraNa avayavI na dikhatA ho, mAtra tadavinAbhAvI avayava kI upalabdhi ho rahI ho / prAzrayAnumAna meM agni kA dhUma se jJAna honA prAdi jo udAharaNa diye gaye haiM, unakA prAzaya yaha hai ki dhUma Adi agni Adi ke Azrita rahate haiN| isaliye dhUma Adi ko dekhane se unake prAzrayI kA jJAna ho jAtA hai / yadyapi dhUma, agni kA kArya hai aura aisA anumAna kArya se kAraNa ke anumAna meM antarbhUta hotA hai, tathApi use yahA~ jo AzrayAnumAna kahA hai, usakA kAraNa yaha hai ki dhUma agni ke prAzraya rahatA hai, aisI loka meM prasiddhi hai| ise lakSya meM rakhakara dhama ko prAzrita mAnakara tadAzrayI agni kA use anumApaka kahA hai / dRSTasAdharmyavat-anumAna 448. se ki taM diTusAhammavaM ? diSTusAhammakaM duvihaM paNNattaM / taM jahA-sAmannaviThaM ca visesaviTTha c| |448 pra.] bhagavan ! dRSTasAdharmyavat-anumAna kA kyA svarUpa hai ? |448 u. AyuSman ! dRSTasAdharmyavat-atumAna do prakAra kA kahA hai / yathA-1. sAmAnyadRSTa, 2. vizeSadRSTa / 446. se ki taM sAmaNNavidheM ? sAmaNNAdiLaM jahA ego puriso tahA bahave purisA jahA bahave purisA tahA ego puriso, Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [37 pramANAdhikAra nirUpaNa bahA ego karisAvaNo tahA bahale karisAvaNA jahA mahake karisAvamA tahA ego karitAmaNo se taM saamnnnnvilN| / 449 pra. bhagavan ! sAmAnyadRSTa anumAna kA kyA svarUpa hai ? {449 u. AyuSman ! sAmAnyadRSTa anumAna kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye-jaisA eka puruSa hotA hai, vaise hI aneka puruSa hote haiM / jaise aneka puruSa hote haiM, vaisA hI eka puruSa hotA hai / jaisA eka kArSApaNa (sikkAvizeSa) hotA hai vaise hI aneka kArSApaNa hote haiM, jaise aneka kArSApaNa hote haiM, vaisA hI eka kArSApaNa hotA hai| yaha sAmAnyadRSTa sAdharmyavat-anumAna hai / 450. se ki taM visasadiThaM? visesadiLaM se jahANamAe kei purise kaMci purisaM bahUNaM purisANaM majjhe pusvAdiDheM paccabhijANejjA-ayaM se purise, batUrNa vA karisAvaNANaM mAjhe pukadiLaM karisAvaNaM paccabhijANijjAayaM se krimaavge| lassa samAsato timihaM gahaNaM bhavati / taM jahA--totakAlagahaNaM paDaSaNakAla gahaNaM aNAgatakAlagahaNaM / |450 pra. bhagavan ! vizeSadRSTa anumAna kA kyA svarUpa hai ? 450 u. AyuSman ! vizeSadaSTa anumAna kA svarUpa yaha hai-jaise koI eka puruSa aneka puruSoM ke bIca meM kisI pUrvadRSTa puruSa ko pahacAna letA hai ki yaha vaha puruSa hai| isI prakAra aneka kArSApaNoM (sikkAmoM) ke bIca meM se pUrva meM dekhe hue kArSApaNa ko pahicAna letA hai ki yaha vahI kArSApaNa hai| usakA viSaya saMkSepa se tIna prakAra kA hai| vaha isa prakAra - pratItakAlagrahaNa, pratyutpanna (vartamAna) kAlagrahaNa aura anAgata (bhaviSya) kAlagrahaNa / (arthAt anumAna dvArA bhUta, vartamAna aura bhaviSya ina nInoM kAloM ke padArtha kA anumAna kiyA jAtA hai / ) vivecana-- yahA~ dRSTasAdharmyavat-anumAna kA vicAra kiyA gayA hai / pUrva meM dRSTa-upalabdha padArtha kI samAnatA ke prAdhAra para hone vAle anumAna ko dRSTasAdharmyavat kahate haiN| pUrva meM koI padArtha sAmAnya rUpa se dRSTa hotA hai aura koI vizeSa rUpa se / isIliye daSTa padArtha ke bheda se isa anumAna ke sAmAnyadRSTa aura vizeSadRSTa ye do bheda ho jAte haiN| tAtparya yaha hai ki kisI eka vastu ko dekhakara tatsadaza sabhI vastuoM kA jJAna karanA yA bahuta vastuoM ko dekhakara kisI eka kA jJAna karanA sAmAnyadRSTa hai| vizeSadRSTa meM aneka vastuoM meM se kisI eka ko pRthak karake usake kaiziSTya kA jJAna kiyA jAtA hai / zAstrakAra ne ina donoM anumAnoM ke jo udAharaNa diye haiM, unameM se sAmAnyadRSTamAdharmyavat ke dRSTAnta kA prAzaya yaha hai ki eka meM dRSTa sAmAnya dharma kI samAnatA se anya adRSTa anekoM meM bhI Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36) anuyogadArasUtra usa sAmAnyadharma kA tathA anekoM meM daSTa sAmAnya se tadanurUpa eka meM sAmAnya kA nirNaya kiyA jAtA hai| vizeSadRSTasAdharmyavat-anumAna meM bhI yadyapi sAmAnya aMza to anusyUta rahatA hI hai, kintu itanI vizeSatA hai ki pUrva-darzana se prApta saMskAroM se vartamAna meM upalabdha usI padArtha ko dekhakara anumAna kara liyA jAtA hai ki yaha vahI hai jise maiMne pUrva meM dekhA thA / aba anukUla viSaya kI apekSA tIna prakAroM kA varNana karate haiM451. se kitaM totakAlagahaNaM ? totakAlagahaNaM uttiNANi vaNANi niSphaNNasassaM vA mediNi puNNANi ya kuDa-sara-dizohiyA-talAgAI pAsittA teNaM sAhijjai jahA--suvaTThI Asi / se taM tItakAlagahaNaM / [451 pra. bhagavan ! atItakAlagrahaNa anumAna kA kyA svarUpa hai ? [451 u.! AyuSman ! banoM meM UgI huI ghAsa, dhAnyoM se paripUrNa pRthvI, kuMDa, sarovara, nadI aura bar3e-bar3e tAlAboM ko jala se saMpUrita dekhakara yaha anumAna karanA ki yahA~ acchI vRSTi huI hai| yaha atItakAlagrahaNasAdharmyavan-anumAna hai| 452. se ki taM paDuppaNNakAlagahaNaM ? paDuppaNNakAlagahaNaM sAhuM goyaraggagayaM vicchaDDiyapaurabhatta-pANaM pAsittA teNaM sAhijjA jahA-mubhikkhe vaTTai / se taM paDuppaNNakAlagahaNaM / |452 pra. bhagavan ! pratyutpanna (vartamAna) kAlagrahaNa anumAna kA kyA svarUpa hai ? [452 u.] AyuSman ! gocarI gaye hue sAdhu ko gRhasthoM se vizeSa pracura pAhAra-pAnI prApta karate hue dekhakara anumAna kiyA jAtA hai ki yahA~ subhikSa hai| yaha pratyutpanna kAlagrahaNa anumAna hai| 453. se ki taM aNAgayakAlagahaNaM ? aNAgayakAlagahaNaM abbhassa nimmalattaM kasiNA ya girI savijjuyA mehaa| thaNiyaM vAubhAmo saMjhA rattA ya NiddhA ya // 118 // vAruNaM vA mAhidaM vA aNNayaraM vA pasatthaM uppAyaM pAsittA teNaM sAhijjai jahA --suvuTThI bhavissai / se taM aNAgatakAlagahaNaM / [453 pra.] bhagavan ! anAgatakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? 453 u.! AyuSman ! AkAza kI nirmalatA, parvatoM kA kAlA dikhAI denA, vijalI sahita meghoM kI garjanA, anukUla pavana aura saMdhyA kI gADha lAlimA / 118 vAruNa-ArdrA Adi nakSatroM meM evaM mAhendra-rohiNI prAdi nakSatroM meM hone vAle athavA Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] kisI anya prazasta utpAta-ulkApAta yA digdAhAdi ko dekhakara anumAna karanA ki acchI vRSTi hogii| ise anAgatakAlagrahaNavizeSadRSTasAdharmyavat-anumAna kahate haiM / vivecana-yahA~ grahaNakAla kI apekSA anukUla vizeSadRSTa-dRSTasAdharmyavat-anumAna kA vivecana kiyA gayA hai| vizeSatA kA vicAra kisI na kisI AdhAranimitta se kiyA jAtA hai / yahA~ kAla ke nimitta se anukUla vizeSa dRSTa ke tIna prakAra batAye haiN| yadyapi kAla kA koI bheda nahIM hai, vaha anantasamayAtmaka hai, kintu jaba ghar3I, ghaMTA, miniTa prAdi vyavahAra se kAla ke khaMDa karate haiM taba sthUla rUpa se bhUta, vartamAna aura bhaviSya, aisA nAmakaraNa karate haiM / jo Upara diye gaye kAlaviSayaka udAharaNoM se spaSTa hai / kAlatrayaviSayaka anumAnoM kI vyAkhyA isa prakAra hai---- 1. atItakAla se saMbandhita grAhya vastu kA jisake dvArA jJAna kiyA jAtA hai, use atItakAlagrahaNa-anumAna kahate haiN| usakA anumAnaprayoga isa prakAra hai-'iha deze suvRSTi : AsIt samutpannatuNavanasasyapUrNamedanIjalapUrNakuNDAdidarzanAt taddezavat / ' isameM grAhya vastu suvRSTi hai, jisakA atItakAla meM honA anumAna dvArA grahaNa kiyA gayA hai| yahA~ suvRSTi huI hai, yaha pakSa hai, tRNa, dhAnya, jalAzayAdi ye usake kArya hone se hetu aura anyadezavat yaha anvayadRSTAnta hai / isI prakAra ye tIna-tIna (pakSa, hetu aura dRSTAnta) sarvatra jAnanA caahiye| 2. vartamAnakAlasaMbandhI vastu ko grahaNa karane vAle anumAna ko pratyutpannakAlagrahaNaanumAna kahate haiN| jaise--'isa pradeza meM subhikSa hai' kyoMki sAdhuoM ko pracura bhojanAdi kI prApti dekhane meM AtI hai / isameM subhikSa sAdhya hai aura bhojanAdi kI prApti hetu hai / 3. bhaviSyatkAlasaMbandhI. viSaya jisakA grAhya-sAdhya ho, use anAgatakAlagrahaNa anumAna kahate haiM / yathA--isa deza meM suSTi hogI kyoMki vRSTinimittaka AkAza kI nirmalatA Adi lakSaNa dikha rahe haiM, usa deza kI taraha / isa anumAnaprayoga meM suvRSTi sAdhya hai, aAkAza kI nirmalatA dikhanA hetu aura usa deza kI taraha dRSTAnta hai / suvRSTi hone ke anumApaka nakSatra isa prakAra haiM varuNa ke nakSatra-1. pUrvASADhA, 2. uttarAbhAdrapada, 3. AzleSA, 4. ArdrA, 5. mUla, 6. revatI aura 7. zatabhiSa / mahendra ke nakSatra-1. anurAdhA, 2. abhijita, 3. jyeSThA, 4. uttarASAr3hA, 5. dhaniSThA, 6. rohiNI aura 7. zravaNa / pratikUlavizeSadRSTa-sAdharmyavat-anumAna ke udAharaNa 454. eesi ceva vivaccAse tivihaM gahaNaM bhavati / taM jahA--- tItakAlagahaNaM paDuppaNNakAlagahaNaM aNAgayakAlagahaNaM / [454] inakI viparItatA meM bhI tIna prakAra se grahaNa hotA hai---atItakAlagrahaNa, pratyutpannakAlagrahaNa aura anAgatakAlagrahaNa / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 [anuyogabArasUtra 455. se kiM taM tItakAlagahaNaM ? nittaNAI baNAI aniSphaNNasassaM ca metiNi sukkANi ya kuDa-sara-gadi-daha-talAgAI pAsittA teNaM sAhijjati jahA--kuvuTThI AsI / se taM tItakAlagahaNaM / [455 pra.] bhagavan ! atItakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? [455 u.] AyuSman ! tRNarahita vana, aniSpanna dhAnyayukta bhUmi aura sUkhe kuMDa, sarovara, nadI, draha aura tAlAboM ko dekhakara anumAna kiyA jAtA hai ki yahA~ kuvRSTi huI hai-~-vRSTi huI nahIM hai, yaha atItakAlagrahaNa hai| 456. se ki taM paDuppaNNakAlagahaNaM ? paDuppaNNakAlagahaNaM sAhuM goyaragamayaM bhikkhaM alabhamANaM pAsittA teNaM sAhijjai jahAdubhikkhaM vai / se taM paDuppaNNakAlagahaNaM / [456 pra.] bhagavan ! pratyutpanna-vartamAnakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? [456 u.] AyuSman ! gocarI gaye hue sAdhu ko bhikSA nahIM milate dekhakara anumAna kiyA jAnA ki yahA~ durbhikSa hai / yaha pratyutpanakAlagrahaNa-anumAna hai| 457. se ki taM praNAgayakAlagahaNaM? praNAgayakAlagahaNaM aggeyaM vA vAyavvaM vA aNNayaraM vA appasatthaM upAyaM pAsittA teNaM sAhijjai jahA-kuTThI bhavissai / se taM aNAgatakAlagahaNaM / se taM visesditttth| se taM diTThasAhammavaM / se taM aNumANe / [457 pra.] bhagavan ! anAgatakAlagrahaNa kA kyA svarUpa hai ? [457 u.] AyuSman ! (jaise)-Agneya maMDala ke nakSatra, vAyavya maMDala ke nakSatra yA anya koI utpAta dekhakara anumAna kiyA jAnA ki kuvRSTi hogI, ThIka varSA nahIM hogI / yaha anAgatakAlagrahaNa-anumAna hai| yahI vizeSadRSTa hai / yahI dRSTasAdharmyavat hai| isa prakAra se anumAnapramANa kA vivecana jAnanA caahiye| vivecana-jaise pUrva meM anukUlatA kI apekSA vizeSadRSTasAdharmyavat-anumAna ke kAlaviSayaka tIna udAharaNa diye haiM, usI prakAra yahA~ pratikUlagrahaNa saMbaMdhI tIna udAharaNoM kA ullekha kiyA hai / viparIta hetuoM-nimittoM ko dekhakara tattatkAlabhAvI grAhya vastuoM kI siddhi kA bhI anumAna kiyA jAtA hai / jaise 1. tRNarahita vanoM, sUkhe khetoM aura sUkhe sarovaroM Adi ko dekhakara yaha anumAna kiyA jAtA hai ki isa deza meM ThIka varSA nahIM huI / yaha atItakAlagrahaNa kA anumAna hai| 2. vartamAnakAla kA grAhaka anumAna isa prakAra se jAnanA cAhie yahA~ dubhikSa hai, kyoMki sAdhuoM ko bhikSA nahIM miltii| isameM bhikSutroM ko bhikSA prApta nahIM hote dekhakara anumAna kiyA ki yahA~ durbhikSa hai| Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] 3. bhaviSyatkAla sambandhI anumAna, yathA-sabhI dizAoM meM dhuMgrA ho rahA hai, AkAza meM bhI prazabha utpAta ho rahe haiM, ityAdi se yaha anumAna kara liyA jAtA hai ki yahA~ kUvaSTi hogI, kyoMki vRSTi ke abhAva ke sUcaka cihna dRSTigocara ho rahe haiM / bhaviSya meM kuvRSTisUcaka nakSatra isa prakAra haiM Agneya maMDala ke nakSatra--1. vizAkhA 2. bharaNI 3. puSya 4. pUrvAphAlgunI 5. pUrvAbhAdrapadA 6. maghA aura 7. kRttikA / ___ vAyavya maMDala ke nakSatra--1. citrA, 2. hasta, 3. azvanI, 4. svAti, 5. mArgazIrSa, 6. punarvasu aura 7. uttraaphaalgunii| ___ ina sabako anumAna pramANa kahane kA kAraNa yaha hai ki inameM anu-liMgagrahaNa aura avinAbhAvasaMbandha ke smaraNa ke pazcAt bodha hotA hai / ___ anumAnaprayoga ke avayava-prAsaMgika hone se yahA~ anumAnaprayoga ke avayavoM kA kucha vicAra karate haiM / anumAnaprayoga ke avayavoM ke viSaya meM AgamoM meM spaSTa rUpa se kucha nahIM kahA gayA hai / lekina prAcIna vAdazAstra ko dekhane se yaha patA calatA hai ki prAraMbha meM kisI sAdhya kI siddhi meM adhikAMzataH dRSTAnta kI sahAyatA adhika lI jAtI thI, jo anuyogadvArasUtragata anumAnaprayogoM ke udAharaNoM se spaSTa hai| parantu jaba hetu kA svarUpa vyApti ke kAraNa nizcita huprA aura hetu se hI mukhya rUpa se sAdhya kI siddhi mAnI jAne lagI taba hetu aura udAharaNa ina donoM ko sAdhya ke sAtha milAkara pratijJA, hetu, udAharaNa ye tIna anumAna ke aMga bana gye| phira darzanAntaroM ke zAstroM ke dUsare-dUsare avayavoM kA bhI samAveza hone se inakI saMkhyA dasa taka pahuMca gii| AcArya bhadravAha ne dazavakAlikaniyukti meM atumAnaprayoga ke avayavoM kI carcA kI hai| yadyapi saMkhyA ginAte hue unhoMne pAMca' aura dasa avayava hone kI bAta kahI hai kintu anyatra unhoMne mAtra udAharaNa yA hetu aura udAharaNa se bhI arthasiddhi hone kI sUcanA dI hai| dasa avayavoM ko bhI unhoMne do prakAra se ginAyA hai| isa prakAra bhadrabAhu ke mata meM anumAnavAkya ke do, tIna, pAMca yA dasa avayava hote haiM / avayava isa prakAra haiM-- 2. pratijJA, udAharaNa; 3. pratijJA, hetu, udAharaNa; 5. pratijJA, hetu, dRSTAnta, upasaMhAra, nigamana / 10. (ka) pratijJA, pratijJAvizuddhi, hetu, hetuvizuddhi, dRSTAnta, dRSTAntavizuddhi, upasaMhAra, upasaMhAravizuddhi, nigamana, nigamanavizuddhi / 1. dazavakAlika niyukti 2. vahI gAthA 50 3. vahI gAthA 49 4. vahI gAthA 137 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372] anuyogadvArasUtra 10 (kha) pratijJA, pratijJAvibhakti, hetu, hetuvibhakti, vipakSa, viSakSa-pratiSedha, dRSTAnta, AzaMkA, AzaMkApratiSedha, nigamana / lekina anumAnaprayoga meM kitane avayava hone cAhiye isa viSaya meM jainadarzana kA koI prAgraha nahIM hai / sarvatra yaha svIkAra kiyA hai ki jitane avayavoM se jijJAsu ko tadviSayaka jJAna ho jAye utane hI avayavoM kA prayoga karanA caahiye| ___isa prakAra se bhAvapramANa ke dUsare bheda anumAna kI carcA karane ke bAda aba tIsare bheda upamAna kA varNana karate haiM / upamAnapramANa 458. se ki taM ovamme ? ovamme dubihe paNNatte / taM jahA-sAhammovaNIte ya vehammovaNIte ya / [458 pra.] bhagavan ! upamAna pramANa kA kyA svarUpa hai ? [458 u.] upamAna pramANa do prakAra kA kahA hai, jaise -mAdhopanIta aura vaidhopanIta / vivecana yahA~ bhedamukhena upamAna pramANa kA varNana kiyA gayA hai| sadRzatA ke AdhAra para vastu ko grahaNa karanA upamAna hai| upamA do prakAra se dI jA sakatI hai--samAna-sadRza guNadharma vAle tulya padArtha ko dekhakara athavA visadaza guNadharma vAle padArtha ko dekhakara / isIliye upamAna pramANa ke do bheda batAye 1. sAdhopanIta aura 2. vaidhopanIta / samAnatA ke AdhAra se jo upamA dI jAtI hai use sAdhopanIta kahate haiM tathA do athavA adhika padArthoM meM jisake dvArA vilakSaNatA batalAI jAtI haiM use vaidhopanIta kahate haiN| yaha sAdharmya aura vaidharmya kiMcita, prAya: aura sarvata: ina prakAroM dvArA vyakta hotA hai| isI apekSA se inake tIna-tIna avAntara bheda ho jAte haiM, jinakA spaSTIkaraNa karate haiM--- sAdhopanIta upamAna 456. se ki taM sAhammovaNIe ? sAhammovaNIe tivihe paNNatte / taM0 ----kicisAhamme pAyasAhamme savasAhamme ya / [459 pra. bhagavan ! sAdhopanIta-upamAna kise kahate haiM / [459 u.| AyuSman ! jina padArthoM kI sadRzata upamA dvArA siddha kI jAye use sAdhopanIta kahate haiN| usake tIna prakAra haiM-1. kiMcitsAdhopanIta, 2. prAyaHsAdhamyopanIta aura 3. sarvasAdhopanIta / 460. se ki taM kiMcisAhamme ? kicisAhamme jahA maMdaro tahA sarisavo jahA sarisavo tahA maMdaro, jahA samuddo tahA goppayaM jahA goppayaM tahA samuddo, jahA prAicco tahA khajjoto, jahA khajjoto tahA Aicco, jahA caMdo tahA kuMdo jahA kudo tahA caMdo / se taM kiMcisAhamme / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUyaNa] [373 [460 pra.] bhagavan ! kiMcitsAdhopanIta kise kahate haiM ? [460 u.] AyuSman ! jaisA maMdara (meru) parvata hai vaisA hI sarSapa (sarasoM) hai aura jaisA sarSapa hai vaisA hI mandara hai| jaisA samudra hai, usI prakAra goSpada-(jala se bharA gAya ke khura kA nizAna) hai aura jaisA goSpada hai, vaisA hI samudra hai tathA jaisA Aditya--sUrya hai, vaisA khadyota-juguna hai / jaisA khadyota hai, vaisA Aditya hai| jaisA candramA hai, vaisA kuMda puSpa hai, aura jaisA kuMda hai, besA candramA hai| yaha kiMcitsAdhopanIta hai| 461. se ki taM pAyasAhamme ? pAyasAhamme jahA go tahA gavayo, jahA gavayo tahA go| se taM pAyasAhamme / [461 pra.bhagavan ! prAyaHsAdhopanIta kise kahate haiM ? [461 u.] AyuSman ! jaisI gAya hai vaisA gavaya (rojha) honA hai aura jaisA gatraya hai, vaisI gAya hai / yaha prAyaHsAdhopanIta hai / 462. se ki taM sandhasAhamme ? savvasAhamme ovamma patthi, tahA vi teNeva tassa provammaM kIrai, jahA-arahaMtehiM arahaMtasarisaM kayaM, evaM cakkaTTiNA cakkavaTTisarisaM kayaM, baladeveNa baladevasarisaM kayaM, vAsudeveNa vAsudevasarisaM kayaM, sAhuNA sAhusarisaM kathaM / se taM savvasAhamme / se taM sAhammobaNIe / [462 pra.] sarvasAdhopanIta kise kahate haiM ? [462 u.] aAyuSman ! sarvasAdharmya meM upamA nahIM hotI, tathApi usI se usako upamita kiyA jAtA hai| vaha isa prakAra-arihaMta ne arihaMta ke sadRza, cakravartI ne cakravartI ke jaisA, baladeva ne baladeva ke sadRza, vAsudeva ne vAsudeva ke samAna, sAdhu ne sAdhu sadaza kiyA / yahI sarvasAdhopanIta thor yaha sAdhopanIta upamAnapramANa hai| vivecana---prastuta meM upamAnapramANa ke prathama bheda sAdhopanIta ke avAntara bhedoM kA varNana kiyA hai| do bhinna padArthoM meM AMzika guNa-dharmoM kI samAnatA dekhakara eka ko dUsare kI upamA denA sAdhopanIta upamAna hai| yaha upamAna ekadezika bhI ho sakatI hai-katipaya varNa-gaMdha-rasa-sparza kI apekSA bhI aura kucha usase bhI adhika eka jaisI rUpa tathA atyalpa bhinnatA vAlI ho sakatI hai aura kucha aisI bhI jo sarvAtmanA sadRza ho| isI apekSA sAdhopanIta ke tIna bheda hote haiN| kiMcitsAdhopanIta meM kucha-kucha samAnatA ko lekara upamA dI jAtI hai| isake lie sUtrakAra ne jo udAharaNa diye haiM unameM sarSapa aura meruparvata ke bIca prAkAra-saMsthAna Adi kI apekSA bheda haiM, tathApi donoM mUrtimAna haiM aura rUpa-rasa-gaMdha-sparzavAna hone se paudgalika haiM / isI prakAra se sUrya aura khadyota meM mAtra prakAzakatva kI apekSA, samudra evaM goSpada meM jalavattA tathA candra tathA kuMda Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374] [anuyogadvArasUtra meM zuklatA kI apekSA samAnatA hai| anyathA una sabameM mahAn aMtara spaSTa hai / isIliye aisI upamA kiMcitsAdhopanIta kahalAtI hai| kiMcitsAdhamryopanIta se prAyaHsAdhopanIta upamA kA kSetra vyApaka hai| isameM upameya aura upamAna padArthagata samAnatA adhika hotI hai aura asamAnatA alpa-nagaNya jaisii| jisase zrotA upameya vastu ko tatkAla jAna letA hai| kiMcitsAdhopanIta vastu kA jJAna karanA tatkAla sambhava nahIM hai| isako samajhane ke liye adhika spaSTIkaraNa apekSita hotA hai / yahI donoM meM antara hai| prAya sAdhopanIta ke liye go aura gavaya kA udAharaNa diyA hai| isameM go sAsnAdi yukta hai aura gavaya (nIlagAya) vartulAkAra kaMTha vAlA hai| lekina khura, kakuda, sIMga Adi meM samAnatA hai| isIliye yaha prAyaHsAdhopanIta kA udAharaNa hai| sarvasAdhopanIta meM sarva prakAroM se samAnatA batAne ke liye usI se usako upamita kiyA jAtA hai / ataeva kadAcit yaha kahA jAye ki upamA to do pRthak padArthoM meM dI jAtI hai| sarva prakAroM se samAnatA to kisI meM bhI kisI ke sAtha ghaTita nahIM hotI hai| yadi isa prakAra se samAnatA ghaTita hone lage to phira donoM meM ekarUpatA hone se upamAna kA yaha tIsarA bheda nahIM bana skegaa| to isakA uttara yaha hai: yaha satya hai ki do vastuoM meM sarvaprakAra se samAnatA nahIM milatI hai, phira bhI sarvaprakAra se samAnatA kA tAtparya yaha hai ki usa jaisA kArya anya koI nahIM kara sakatA hai| isIliye arihaMta Adi ke udAharaNa diye haiM ki tIrtha kA sthApana karanA ityAdi kArya arihaMta karate haiM, unheM anya koI nahIM karatA hai / lokavyavahAra meM bhI dekhA jAtA hai ki kisI ke kiye hue adbhuta kArya ke liye kahA jAtA hai- isa kArya ko prApa hI kara sakate haiM athavA Apake tulya jo hogA, vahI kara sakatA hai, anya nhiiN| isI dRSTi se sarvasAdhopanIta ko upamAnapramANa kA pRthak bheda mAnA hai|' aba upamAnapramANa ke dUsare bheda vaidhopanIta kA kathana karate haiMvaidhopanIta upamAnapramANa 463. se ki taM vehammovaNIe ? vehammovaNIe tivihe paNNatte / taM jahA-kicivehamme pAyavehamme savvavehamme / [463 pra.] bhagavan ! vaidhopanIta kA tAtparya kyA hai ? [463 u.] AyuSman ! vaidhopanIta ke tIna prakAra haiM, yathA--1. kiMcitvaidhopanIta, 2. prAya:vaidhopanIta aura 3. sarvavaidhayopanIta / 464. se ki taM kicivehamme ? kicivehamme jahA sAmalero na tahA bAhulero, jahA bAhulero na tahA sAmalero / se taM kicivehmme| 1. sarvasAdhopanIta ke liye yaha saMskRta lokokti prasiddha hai-- gaganaM gaganAkAraM sAgaraH sAgaropamaH / rAmarAvaNayoyuddha rAmarAvaNoriva / / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [375 [464 pra.] bhagavan ! kiMcitvaidhayopanIta kA kyA svarUpa hai ? [464 u.] AyuSman / kisI dharmavizeSa kI vilakSaNatA prakaTa karane ko kiMcitavaidhayopanIta kahate haiM / vaha isa prakAra jaisA zabalA gAya (citakabarI gAya) kA bachar3A hotA hai vaisA bahulA gAya (eka raMga vAlI gAya) kA bachar3A nahIM aura jaisA bahulA gAya kA bachar3A vaisA zabalA gAya kA nahIM hotA hai / yaha kiMcitavaidhayopanIta kA svarUpa jAnanA cAhiye / / 465. se kiM taM pAyavehamme ? pAyavehamme jahA vAyaso na tahA pAyaso, jahA pAyaso na tahA vAyaso / se taM pAyavehamme / [465 pra.] bhagavan ! prAya:vaidhopanIta kise kahate haiM ? [465 u.] AyuSman ! adhikAMza rUpa meM aneka avayavagata visadRzatA prakaTa karane ko prAya:vaidhopanIta kahate haiM / yathA--jaisA vAyasa (kaumA) hai vaisA pAyasa (khIra) nahIM hotA aura jaisA pAyasa hotA hai vaisA vAyasa nahIM / yahI prAya vaidhopanIta hai| 466. se ki taM savvavehamme ? samvavehamme nasthi, tahA vi teNeva tassa ovamma kIrai, jahA-NIeNaM NIyasarisaM kayaM, dAseNaM vAsasarisaM kayaM, kAkeNa kAkasarisaM kayaM, sANeNaM sANasarisaM kayaM, pANaNaM pANasarisaM kayaM / se taM sanvavehamme / se taM vehammovaNIe / se taM ovmme| [466 pra.] bhagavan ! sarvavaidhopanIta kA kyA svarUpa hai ? [466 u.] AyuSman ! jisameM kisI bhI prakAra kI sajAtIyatA na ho use sarvavaidhopanIta kahate haiM / yadyapi sarvavaidharmya meM upamA nahIM hotI hai, tathApi usI kI upamA usI ko dI jAtI hai, jaise-nIca ne nIca ke samAna, dAsa ne dAsa ke sadaza, kaue ne kaue jaisA, zvAna (kuttA) ne zvAna jaisA aura cAMDAla ne cAMDAla ke sadRza kiyA / yahI sarvavaidharyopanIta hai| yahI vaidhopanIta upamAnapramANa kA prAzaya hai| yaha upamAna pramANa kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana-ukta praznottaroM meM upamAnapramANa ke dUsare bheda vaidhopanIta kA vicAra kiyA hai| yaha vaidhopanIta vilakSaNatA kA bodha karAtA hai aura usake bhI tIna bheda haiN| kiMcita vaidhopanIta meM sAmAnya dharma kI apekSA bheda nahIM hai / gogata dharmoM kI apekSA donoM meM tulyatA hai, lekina mAtA pRthak-pRthak prakAra kI hone se varNabheda avazya hai / isI kAraNa kiMcit vilakSaNatA prakaTa kI gaI hai| / prAya:vaidhopanIta meM aneka avayavagata visadRzatA para dhyAna rakhA jAtA hai| vAyasa aura pAyasa ke nAma meM do akSaroM kI samAnatA hai, kintu vAyasa cetana hai aura pAyasa jar3a padArtha hai / isaliye donoM meM sAmya nahIM ho sakatA hai / isa vidharmatA ke kAraNa prAya:vaidhayaMtA kahI gaI hai| yadyapi sarvavaidhopanIta meM bhI sarvasAdhopanIta kI taraha usakI upamA usI ko dI jAtI hai, phira bhI use isaliye pRthak mAnA hai ki prAyaH nIca bhI jaba gurughAta Adi mahApApa nahIM karatA Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra to phira anIca karegA hI kaise? ataH sakala jagat ke viruddha karma meM pravRtta hone kI vivakSA se sarvavaidhopanItatA batAne ke liye sarvavaidhopanIta upamAnapramANa kA nirdeza kiyA hai| aba kramaprApta AgamapramANa kA vicAra karate haiN| prAgamapramANanirUpaNa 467. se ki taM Agame? Agame duvihe paNNatte / taM jahA-loie ya logurie ya / [467 pra.] bhagavan ! aAgamapramANa kA svarUpa kyA hai ? [467 u.] AyuSman ! aAgama do prakAra kA hai / yathA-1. laukika 2. lokottara / 468. se ki taM loie? loie jaNNaM imaM aNNANiehi micchAdiTThoehi sacchaMdabuddhimativigappiyaM / taM jahA--bhArahaM rAmAyaNaM jAva cattAri ya vedA saMgovaMgA / se taM loie Agame / [468 pra.] bhagavan ! laukika Agama kise kahate haiM ? [468 u.] AyuSman ! jise ajJAnI mithyAdRSTi janoM ne apanI svacchanda buddhi aura mati se racA ho, use laukika Agama kahate haiN| yathA--mahAbhArata, rAmAyaNa yAvat sAMgopAMga cAra veda / ye saba laukika pAgama haiM / 469. se ki taM loguttarie? loguttarie jaM imaM arahaMtehi bhagavaMtehi uppaNNaNANa-dasaNadharehi tIya-paccuppaNNa-maNAgayajANaehi telokkavahiya-mahiya-pUiehi savaNNUhi sambadarisIhi paNIyaM duvAlasaMga gaNipiDagaM / taM jahA-AyAro jAva dihivAo / se taM loguttarie Agame / [469 pra.] bhagavan ! lokottara Agama kA kyA svarUpa hai ? [469 u.] AyuSman ! utpannajJAna-darzana ke dhAraka, atIta, pratyutpanna (vartamAna) aura anAgata ke jJAtA trilokavartI jIvoM dvArA saharSa vaMdita, pUjita sarvajJa, sarvadarzI arihaMta bhagavantoM dvArA praNIta AcArAMga yAvat dRSTivAda paryanta dvAdazAMga rUpa gaNipiTaka lokottarika Agama haiN| 470. ahavA Agame tivihe paNNatte / taM jahA-suttAgame ya asthAgame ya tadubhayAgame ya / ahavA Agame tivihe paNNatte / taM0-attAgame aNaMtarAgame paraMparAgame ya / titthagarANaM atthassa attAgame, gaNaharANaM suttassa attAgame asthassa aNaMtarAgame, gaNaharasIsANaM suttassa aNaMtarAgame atthassa paraMparAgame, teNa paraM suttassa vi atthassa vi No attAgame jo aNaMtarAgame paraMparAgame / se taM loguttarie / se taM Agame / se taM NANaguNappamANe / [470] athavA ( prakArAntara se lokotarika ) Agama tIna prakAra kA kahA hai / jaise1. sUtrAgama, 2. arthAgama aura 3. tadubhayAgama / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [377 athavA (lokottarika) zrAgama tIna prakAra kA hai| yathA-1. aAtmAgama, 2. anantarAgama, aura 3. paraparAgama / arthAgama tIrthaMkaroM ke liye prAtmAgama hai| sUtra kA jJAna gaNadharoM ke liye prAtmAgama aura artha kA jJAna anantarAgama rUpa hai| gaNadharoM ke ziSyoM ke liye sUtrajJAna anantarAgama aura artha kA jJAna paramparAgama hai| / tatpazcAt sUtra aura artha rUpa Agama AtmAgama bhI nahIM hai, anantarAgama bhI nahIM hai, kintu paramparAgama hai / isa prakAra se lokottara Agama kA svarUpa jAnanA caahiye| yahI pAgama aura jJAnaguNapramANa kA varNana hai| vivecana--prastuta praznottaroM meM jJAnaguNapramANa ke antima bheda Agama kA varNana karake anta meM usakI samApti kA ullekha kiyA hai| prAcInakAla meM jijJAsu zraddhAzIla vyakti dharmazAstra ke rUpa meM mAne jAne vAle apane-apane sAhitya ko kaMThopakaMTha prApta karake smaraNa rakhate the| isIliye una dharmazAstroM kI zruta yaha saMjJA hai| jaina paramparA ke zAstra bhI prAcInakAla meM zruta yA samyak zruta ke nAma se prasiddha the / zruta zabda kA artha hai sunA huaa| lekina isa zabda se zAstroM kA viziSTa mAhAtmya prakaTa nahIM ho sakane se prAgama zabda prayukta kiyA jAne lgaa| Agama' zabda ko vyAkhyA granthoM meM niruktimUlaka se lekara kartA kI vizeSatAoM Adi kA bodha karAte hue kI gaI pAgama zabda kI vyAkhyAoM kA sArAMza isa prakAra hai-- (gurupAramparyeNa) AgacchatItyagamaH-guruparamparA se jo calA A rahA hai use Agama kahate haiM ! isa nirukti se yaha spaSTa huaA ki Agama zabda kaMThopakaMTha zrutaparamparA kA vAcaka hai tathA zruta aura Agama zabda ekArthavAcI haiN| varNya viSaya kA parijJAna karAne kI dRSTi se aAgama zabda kI lAkSaNika vyAkhyA yaha haiA samantAd gamyante-jJAyante jIvAdayaH padArthA aneneti AgamaH--jIvAdi padArtha jisake dvArA bhalIbhAMti jAne jAyeM vaha Agama hai| arthAt jisake dvArA ananta dharmoM se viziSTa jIba-ajIva Adi padArtha jAne jAte haiM aisI prAjJA Agama hai / athavA vItarAga sarvajJa deva dvArA kahe gaye SaD dravya aura sapta tattva Adi kA samyak zraddhAna, jJAna tathA vratAdi kA anuSThAna rUpa cAritra isa prakAra se ratnatraya kA svarUpa jisameM pratipAdita kiyA gayA hai, usako prAgama yA zAstra kahate haiN| Agama kA kartA kauna ho sakatA hai ? isako spaSTa karate hue Agama kI vyAkhyA kI hai--- jisake sarvadoSa prakSINa ho gaye haiM, aise pratyakSajJAniyoM dvArA praNIta zAstra aAgama zabda ke vAcya haiN| arthAt janma, jarA Adi aThAraha doSoM kA nAza ho jAne se jo kadApi asatya vacana nahIM bolatA aise prApta ke vacana ko pAgama kahate haiM aura isa prAptokta pAgama kI prAmANikatA isaliye hai ki nyUnAdhikatA evaM viparItatA ke vinA yathA-tathya rUpa se vastu-svarUpa kA usameM pratipAdana kiyA jAtA hai| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378] [anuyogadvArasUtra Agama ke bheda-prathama Agama ke do bheda kiye haiM- laukika aura lokottara / inakA bhAvazruta ke varNana ke prasaMga meM vicAra kiyA jA cukA hai| ataeva yahA~ prakArAntara se kiye gaye prAgama ke tInatIna bhedoM kA vicAra karate haiM / ve isa prakAra haiM prathama prakAra 1. arthAgama, 2. sUtrAgama, 3. tadubhayAgama / dvitIya prakAra-1. aAtmAgama, 2. anantarAgama, 3. paramparAgama / __jaba artha (bhAva) aura sUtra kI apekSA Agama kA vicAra kiyA jAtA hai, taba arthAgama Adi ukta tIna bheda hote haiN| kyoMki tIrthaMkara artha kA upadeza karate haiM aura gaNadhara usake AdhAra se sUtra kI racanA karate haiN|' ata: isa prakAra arthAgama aura sUtrAgama yaha do bheda hue / tIsarA bheda ina donoM kA sammilita rUpa hai| dusarI apekSA se ukta tInoM bhedoM kA nAmakaraNa kiyA hai--yAtmAgama Adi rUpa meM / tIrthakara arthopadeSTA haiM aura gaNadhara usa artha ko sUtrabaddha karate haiN| ataeva tIrthakara ke liye artharUpa Agama aura gaNadharoM ke liye sUtrarUpa prAgama AtmAgama hai / artha kA mUla upadeza tIrthakara kA hone se arthAgama gaNadhara ke liye AtmAgama nahIM kintu gaNadharoM ko lakSya karake artha kA upadeza diyA hai isaliye arthAgama gaNadharoM ke liye anantarAgama aura gaNadharaziSyoM ke liye paramparAgama hai / kyoMki vaha tIrthaMkara se gaNadharoM ko prApta huA aura gaNadharoM se unake ziSyoM ko| sUtrarUpa Agama gaNadharaziSyoM ke liye anantarAgama hai, kyoMki gaNadharoM se sUtra kA upadeza sAkSAt unako milA hai aura gaNadharaziSyoM ke bAda hone vAle prAcAryoM ke liye artha aura sUtra ubhaya rUpa Agama paramparAgama hI hai| prAgama ke uparyukta sabhI prakAra viziSTa zabdarUpa haiM aura viziSTa zabdoM kI utpatti puruSa ke tAlvAdi ke vyApAra dvArA hone se pauruSeya-puruSakRta hai, apauruSeya nahIM / yaha saMketa karane ke liye sUtra meM 'paNIaM-praNIta' zabda kA prayoga kiyA hai| yadi kahA jAye ki anAdi-anidhana hone se zabda kA kabhI vinAza nahIM hotA, kintu usa para AvaraNa pA jAtA hai| tAlvAdi kA vyApAra usa prAvaraNa ko haTAkara abhivyakta kara detA hai, utpanna nahIM karatA hai| sarvadA rahane vAle kI abhivyakti hotI hai, utpatti nhiiN| kintu yaha kathana ayukta hai| kyoMki ekAntata: aisA mAnA jAye to phira saMsAra ke jitane bhI vacana haiM, ve saba apauruSeya ho jAyeMge, taba amuka pAgama pramANa hai aura amuka Agama apramANa, isakI vyavasthA nahIM bana skegii| isake atirikta zabda mUrtika haiM arthAt bhASAvargaNA ke pudgaloM se niSpanna hone ke kAraNa mUrta haiN| AkAza kI taraha amUrta nahIM haiN| zabdoM kI paudgalikatA prasiddha bhI nahIM hai / kyoMki nagAr3e Adijanya mahAghoSa se kAna kI jhillI taka phaTa jAtI hai tathA bhIta Adi ke kAraNa abhighAta bhI hotA hai aura yaha abhidhAta prAdi honA pratyakSasiddha hai, ataH zabda paudgalika hai| sArAMza yaha hai ki zabda ekAntataH apauruSeya nahIM hai kathaMcit pauruSeya aura kathaMcit apauruSeya hai / arthAt paudgalika bhASAvargaNAoM kA pariNAma hone se apauruSeya tathA puruSa ke tAlvAdika ke vyApAra se janya hone se pauruSeya hai| 1. atthaM bhAsa i arahA, sutaM gaMthati gaNaharA niuNaM / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [379 isa prakAra se jJAnaguNapramANa kA nirUpaNa karane ke bAda aba bhAvapramANa ke dUsare bheda darzanaguNapramANa kA varNana karate haiM / darzanaguNapramANa 471. se ki taM dasaNaguNappamANe? dasaNaguNappamANe cauvihe paNNatte / taM jahA-cakkhudasaNaguNappamANe acakkhudasaNaguNappamANe ohisaNaguNappamANe kevaladaMsaNaguNappamANe ya / cakkhudaMsaNaM cakkhudaMsaNissa ghaDa-paDa-kaDa-radhAdiesu damvesu, acakkhudaMsaNaM acakkhudaMsaNissa AyabhAve, ohidaMsaNaM ohidaMsaNissa sanvarUvidajvehi na puNa sambapajjavehi, kevaladasaNaM kevaladaMsaNissa savvadagdhehi savvapajjabehi ya / se taM dasaNaguNappamANe / [471 pra.] bhagavan ! darzana guNapramANa kA kyA svarUpa hai ? [471 u.] AyuSman ! darzanaguNapramANa cAra prakAra kA kahA gayA hai| vaha isa prakAracakSudarzanaguNapramANa, acakSudarzanaguNapramANa, avadhidarzanaguNapramANa aura kevaladarzanaguNapramANa / cakSudarzanI kA cakSudarzana ghaTa, paTa, kaTa, ratha Adi dravyoM meM hotA hai| __ acakSudarzanI kA acakSudarzana prAtmabhAva meM hotA hai arthAt ghaTAdi padArthoM ke sAtha saMzleSa-- saMyoga hone para hotA hai| avadhidarzanI kA avadhidarzana sabhI rUpI dravyoM meM hotA hai, kintu sabhI paryAyoM meM nahIM hotA hai| kevaladarzanI kA kevaladarzana sarva dravyoM aura sarva paryAyoM meM hotA hai / yahI darzanaguNapramANa hai| vivecana-jIva meM ananta guNa haiM / unameM se jJAnaguNa kA varNana pUrva meM kiyA jA cukA hai| pratyeka dravya sAmAnya-vizeSAtmaka hai / samAna rUpa se sabhI dravyoM meM pAye jAne vAle guNadharmoM ko sAmAnya aura asAdhAraNa dharmoM ko vizeSa dharma kahate haiN| ye donoM prakAra ke dharma pratyeka dravya meM haiM aura ina donoM ko jAnane-dekhane vAle guNa darzana aura jJAna haiM / jJAna dvArA dravyagata vizeSa dharmoM aura darzana dvArA sAmAnya dharmoM kA parijJAna kiyA jAtA hai| jaise jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama Adi hone se jJAna dvArA padArthoM kA vizeSa rUpa meM pRthaka-pRthak vikalpa, nAma, saMjJApUrvaka grahaNa hotA hai vaise hI darzanAvaraNakarma kA kSayopazama Adi hone se padArthoM kA jo sAmAnya grahaNa hotA hai. use darzana kahate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki koI kisI padArtha ko dekhatA hai aura jaba taka vaha dekhane vAlA vikalpa na kare taba taka jo sattAmAtra kA grahaNa hai, use darzana aura jaba yaha zukla hai, yaha kRSNa hai ityAdi rUpa se vikalpa utpanna hotA hai taba usako jJAna kahate haiN| darzana meM sAmAnya kI mukhyatA hai aura vizeSa gauNa, jabaki jJAna meM sAmAnya gauNa aura vizeSa mukhya hotA hai| darzana yadyapi sAmAnya ko viSaya karatA hai parantu vakSadarzana ke udAharaNoM meM ghaTAdi vizeSoM kA ullekha yaha saMketa karane ke liye kiyA gayA hai ki sAmAnya aura vizeSa meM kathaMcit abheda hone Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380] [anuyogadvArasUtra se vaha ekAntataH vizeSavyatirikta sAmAnya ko grahaNa nahIM karatA hai, kyoMki vizeSarahita sAmAnya kharaviSANa jaisA hotA hI nahIM / isaliye vizeSoM kA sAmAnya grahaNa karanA darzana kahA hai|' darzana bhI jJAna kI taraha aAtmA kA gaNa hai| isIliye pramANavicAra ke prasaMga meM isakA nirUpaNa kiyA hai| darzana ke bheda aura lakSaNa---darzanaguNa pramANa ke cAra bhedoM ke lakSaNa isa prakAra haiM 1. bhAvacakSarindriyAvaraNa karma ke kSayopazama evaM cakSu rUpa dravyendriya ke anupaghAta se cakSudarzanalabdhi vAle jIva ko ghaTa Adi padArthoM kA cakSu se sAmAnyAvalokana honA cakSudarzana hai / cakSudarzanasampanna jIva tadAvaraNakarma / ke kSayopazama evaM cakSurindriya ke avalaMbana se mUrta dravya kA vikala rUpa se (eka deza se) sAmAnyataH avabodha karatA hai| 2. cakSu ke atirikta zeSa cAra indriyoM evaM mana se hone vAle padArthoM ke sAmAnya bodha ko acakSudarzana kahate haiM / yaha acakSudarzana bhAva-pracakSarindriyAvaraNa karma ke kSayopazama se aura dravyendriyoM ke anupaghAta se acakSudarzanalabdhisaMpanna jIva ke ghaTAdi padArthoM kA saMzleSa rUpa saMbandha hone para hotA hai / cakSurindriya aura mana aprAdhyakArI haiN| arthAt ye donoM padArthoM ke sAtha saMzliSTa hokara padArthoM kA darzana nahIM karate haiN| ve unase pRthaka rahakara hI apane viSayoM ko jAnate haiM / isI bAta kA saMketa karane ke liye acakSudarzana ke prasaMga meM sUtrakAra ne 'prAyabhAve-AtmabhAva pada diyA hai| cakSu aura mana ke sibAya zeSa zrotrAdika indriyAM prApyakArI haiM, arthAt padArtha ke sAtha saMzliSTa hokara hI apane viSaya kA avabodha karatI haiN| ___yadyapi cakSudarzana aura acakSudarzana se sAmAnyataH vikala rUpa se padArtha kA bodha hotA hai, tathApi donoM meM yaha aMtara hai ki cakSudarzana kA viSaya mUrtadravya hai evaM acakSudarzana ke viSaya mUrta aura amurta donoM prakAra ke dravya haiN| 3. ayadhidarzanAvaraNakarma ke kSayopazama se jo samasta rUpI padArthoM kA avadhidarzanalabdhisaMpanna jIva ko sAmAnyAvalokana hotA hai, use avadhidarzana kahate haiM / arthAt paramANu se lekara sarvamahAn aMtima skandha taka ke mUrta dravya ko jo pratyakSa dekha sakatA hai, vaha avadhidarzana hai / avadhidarzana mUrta dravya kI sarva paryAyoM meM nahIM hotA hai kintu vikala rUpa se dezata: sAmAnya avabodhana karAtA hai| isIliye sUtra meM pada diyA hai 'savarUvidavvehi na puNa sambapajjavehiM / ' kyoMki avadhidarzana kI viSayabhuta paryAyeM utkRSTa eka padArtha kI saMkhyAta athavA asaMkhyAta aura jaghanya rUpa se rUpa, rasa, gadha aura sparza ye cAra batAI haiN| -anuyogavRtti, pR. 220 1. nivizeSa hi sAmAnyaM bhaveta kharabipANavata / 2. puDha suNe sadrU vaM puNa pAsaI apuTTa tu / 3. dabbAnI asaMkhejje saMkhejje prAvi pajjave lhr| do pajjave duguNie lahai ya egAu davAo / / - anu. maladhArIyA vRtti pR. 230 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa) [381 4. samasta rUpI aura arUpI padArthoM ko sAmAnya rUpa se jAnane vAle paripUrNa darzana ko kevaladarzana kahate haiN| yaha kevaladarzanAvaraNakarma ke kSaya se AvirbhUta labdhi se saMpanna jIva ko mUrta aura amUrta samasta dravyoM aura unakI samasta paryAyoM meM hotA hai| avadhidarzana kI taraha manaHparyAyadarzana ko pRthak na mAnane kA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra manaHparyAyajJAnI bhata aura bhaviSya ko jAnatA to hai para dekhatA nahIM tathA vartamAna meM bhI mana ke viSaya ko vizeSAkAra se hI jAnatA hai / ataH sAmAnyAvalokanapUrvaka pravRtti na hone se manaHparyAyadarzana nahIM mAnA hai / yaha darzanaguNapramANa kI vaktavyatA kA sArAMza hai| cAritraguraNapramANa 472. se ki taM carittaguNappamANe ? carittaguNappamANe paMcavihe paNNatte / taM jahA-sAmAiyacarittaguNappamANe chedokTThAvaNiyacarittaguNappamANe parihAravisuddhiyacarittaguNappamANe suhamasaMparAyacarittaguNappamANe ahkkhaaycrittgunnppmaanne| sAmAiyacarittaguNapamANe duvihe paNNatte / taM jahA-ittarie ya Avakahie ya / chedovaTThAvaNiyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taM jahA-sAtiyAre va niratiyAre y|| parihAra visuddhiyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taM jahA-NivisamANae ya NiviTukAyie y| suhumasaMparAyacarittaguNappamANe duvihe paNNatte / taM jahA-saMkilissamANayaM ca visujjhamANayaM c| ahakkhAyacarittaguNappamANe dubihe paNatte / taM jahA-paDivAI ya apaDivAI ya-chaumatthe ya kevalie ya / se taM carittaguNappamANe / se taM jIvaguNappamANe / se taM guNappamANe / [472 pra.} bhagavan ! cAritraguNapramANa kise kahate haiM ? [472 u.] aAyugman ! caritraguNapramANa ke pAMca bheda haiN| ve isa prakAra-1 sAmAyikacAritraguNapramANa, 2 chedopasthApanIyacAritraguNapramANa, 3 parihAravizuddhicAritraguNapramANa, 4 sUkSmasaMparAyacAritraguNapramANa, 5 yathAkhyAtacAritraguNapramANa / inameM se---- sAmAyikacAritraguNapramANa do prakAra kA kahA gayA hai-1 itvarika aura 2 yAvatkathika / chedopasthApanIya cAritraguNapramANa ke do bheda haiM, yathA-1 sAticAra aura 2 niratikAra / parihAravizuddhikacAritraguNapramANa do prakAra kA hai-nivizyamAnaka, 2 niviSTa kAyika / sUkSmasaMparAyacAritraguNapramANa do prakAra kA kahA gayA hai-1 saMklizyamAnaka aura 2 vizuddhayamAnaka / __ yathAkhyAta cAritraguNapramANa ke do bheda haiN| ve isa prakAra-1 pratipAtI aura 2 aprtipaatii| athavA 1 chAdmasthika aura 2 kailika / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382] [anuyogadvArasUtra isa prakAra se cAritraguNapramANa kA svarUpa jAnanA caahiye| isakA varNana karane para jIva guNapramANa tathA guNapramANa kA kathana samApta huaa| vivecana--prastuta sUtra meM bhedoM-prakAroM ke mAdhyama se cAritraguNapramANa kA nirUpaNa kiyA hai| jJAna, darzana, sukha Adi kI taraha cAritra bhI jIva kA svabhAva-dharma hai / kyoMki svarUpa meM ramaNa karanA, svabhAva meM pravRtti karanA cAritra hai| yaha sarvasAvadyayogavirati rUpa hai| cAritra ke bheda-- saMsAra kI kAraNabhUta vAhya aura aMtaraMga kriyAoM se nivatti rUpa hone se sAmAnyApekSayA cAritra eka hI hai| cAritramohanIya ke upazama, kSaya yA kSayopazama se hone vAlI vizuddhi kI dRSTi se bhI cAritra eka hai| kintu jaba vibhinna dRSTikoNoM se cAritra kA vicAra karate haiM to usake vibhinna prakAra ho jAte haiN| jaise-vAhya va Abhyantara nivRtti athavA vyavahAra aura nizcaya ko apekSA athavA prANIsaMyama va indriyasaMyama kI apekSA vaha do prakAra kA hai / aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se tIna prakAra kA hai| chadmasthoM kA sarAga aura vItarAga cAritra tathA sarvajJoM kA sayoga aura prayoga cAritra, athavA svarUpAcaraNacAritra, dezacAritra, sakalacAritra, yathAkhyAtacAritra ke bheda se cAra prakAra kA hai| sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAta ke bheda se pAMca prakAra kA hai| isI taraha vividha nivRtti rUpa pariNAmoM kI dRSTi se saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta vikalpa-bheda ho sakate haiN| parantu yahA~ ati saMkSepa aura ati vistAra se bhedoM ko na batAkara pAMca bheda batalAye haiN| jinameM sabhI apekSAoM se kiye jAne vAle prakAroM kA antarbhAva ho jAtA hai / __sAmAyikacAritra-sam upasargapUrvaka gatyarthaka aMya dhAtu se svArtha meM ik pratyaya lagAne se sAmAyika zabda niSpanna hotA hai / sam arthAt ekatvapane se 'mAya' arthAt Agamana / arthAt paradravyoM se nivRtta hokara upayoga kI AtmA meM pravRtti honA sAmAyika hai| athavA 'sam' kA artha hai rAgadvaSa rahita madhyastha prAtmA / usameM 'pAya' arthAt upayoga kI pravRtti samAya hai| yaha samAya hI jisakA prayojana hai, use sAmAyika kahate haiN| athavA sama kA artha hai--samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra, inake prAya-lAbha athavA prApti ko samAya kahate haiN| athavA 'samAya' zabda sAdhu kI samasta kriyAoM kA upalakSaNa hai / kyoMki sAdhu ko samasta kriyAyeM rAga-dveSa se rahita hotI haiM / isa 'samAya' se jo niSpanna ho, saMpanna ho, use sAmAyika kahate haiN| athavA samAya meM hone vAlA sAmAyika hai| athavA samAya hI sAmAyika hai / isakA tAtparya yaha huA ki sarvasAvadha kAryoM se nivRtti, virati / mahAvratadhArI sAdhu-sAdhviyoM ke cAritra ko sAmAyikacAritra kahA gayA hai| kyoMki mahAvratoM ko aMgIkAra karate samaya samasta sAvadha kAryoM-yogoM se nivRtti rUpa sAmAyikacAritra grahaNa kiyA jAtA hai| yadyapi sAmAyikacAritra meM chedopasthApanA Adi uttaravartI samasta cAritroM kA antarbhAva ho jAtA hai, tathApi una cAritroM se sAmAyika cAritra meM uttarottara vizuddhi aura vizeSatA pAne ke kAraNa unakA pRthak nirdeza kiyA hai| sAmAyikacAritra ke do bheda haiM-1 itvarika aura yAvatkathika / ' itvarika kA artha hai1. digambara sAhitya meM niyatakAlika aura aniyatakAlika zabdoM kA prayoga huA hai, kintu prAzaya meM aMtara nahIM hai| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa alpakAlika aura yAvatkathika yAnI AjIvana (jIvana bhara, yAvajjIvana ke liye grahaNa kiyA jAne vaalaa|) bharata aura airavata kSetroM meM prathama aura antima tIrthaMkara ke tIrtha meM mahAvratoM kA AropaNa nahIM kiyA gayA ho taba taka zaikSa (navadIkSita) kA cAritra itvarika sAmAyikacAritra hai| isako dhAraNa karane vAle vAda meM pratikramaNa sahita ahiMsA, satya Adi pAMca mahAvrata aMgIkAra karate haiM tathA isake svAmI sthitakalpI hote haiM evaM kAlamaryAdA upasthApana paryanta (bar3I dIkSA lene taka) mAnI jAtI hai / yAvatkathika sAmAyikacAritra bharata, airavata kSetroM meM madhya ke bAIsa tIrthakaroM ke sAdhunoM meM aura mahAvideha ke tIrthaMkaroM ke sAdhuoM meM hotA hai| kyoMki unakI upasthApanA nahIM hotI, arthAta unheM mahAvatAropaNa ke liye dUsarI bAra dIkSA nahIM dI jAtI hai / isa saMyama ko dhAraNa karane vAloM ke mahAvata cAra aura kalpa sthitAsthita hotA hai|' chedopasthApanikacAritra-jisa cAritra meM pUrva paryAya kA cheda aura punaH mahAvratoM kI upasthApanA kI jAtI hai, vaha chedopasthApanikacArita hai| yaha chedopasthApanikacAritra sAticAra aura niraticAra ke bheda se do prakAra kA hai| sAticAra chedopasthApanikacAritra mUlaguNoM (mahAnatoM) meM se kisI kA vidhAta karane vAle sAdhu ko puna: mahAvratoccArapUrvaka diyA jAtA hai / niraticAra chedopasthApanika cAritra itvarika sAmAyika vAle zaikSa (navadIkSita) bar3I dIkSA ke rUpa meM grahaNa karate haiM athavA eka tIrtha se dUsare tIrtha meM jAne para aMgIkAra kiyA jAtA hai / jaise pArzvanAtha ke kezI prAdi zramaNa jaba bhagavAna mahAvIra ke tIrtha meM sammilita hae the taba punardIkSA ke rUpa meM isI saMyama ko grahaNa kiyA thA / yaha chedopasthApanikacAritra bharata aura airAvata kSetra meM prathama aura aMtima tIrthaMkara ke samaya meM hI hotA hai / sAmAyika meM saMpUrNa vratoM ko sAmAnya kI apekSA eka mAnakara eka yama rUpa meM grahaNa kiyA jAtA hai aura chedopasthApanikacAritra meM usI eka yama-bata ko ahiMsAmahAvata Adi pAMca athavA aneka prakAra ke bheda karake grahaNa kiyA jAtA hai / kintu ina donoM meM anuSThAnakRta koI vizeSatA nahIM hai| parihAravizaddhicAritra-parihAra kA artha hai tapovizeSa aura usa tapovizeSa se jisa cAritra meM vizuddhi prApta kI jAtI hai, use parihAravizuddhicAritra kahate haiN| isake do bheda haiM1. nivizyamAnaka, 2. niviSTakAyika / / jisa cAritra meM sAdhaka praviSTa hokara tapovidhi ke anusAra tapazcaraNa kara rahe hoM, use nivizyamAnaka parihAravizuddhicAritra aura jisa cAritra meM sAdhaka tapovidhi ke anusAra tapArAdhanA kara cuke haiM, usa cAritra kA nAma niviSTakAyika parihAravizuddhicAritra hai 1 nivizyamAnaka tapArAdhanA karate haiM aura niviSTakAyika una tapArAdhakoM kI sevA karate haiN| parihAravizuddhitapArAdhanA kI saMkSepa meM vidhi isa prakAra hai--- 1. Acelakya, auddezika, zayyAtara piMDa; rAjapiMDa, kRtikarma, vrata, jyeSTha, pratikramaNa, mAsa aura paryuSaNA-ina dasa kalpoM meM jo sthita haiM ve sthitakarUpI tathA zavyAtara piDa, vrata, jyeSTha tathA kRtikarma ina cAra niyamoM meM sthita tathA zeSa chaha kalpoM meM jo prasthita hote haiM, ve sthitAsthita kalpI kahalAte haiN|---aavshyk haribhadrIyatti, pR. 790 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384] [anuyogadvArasUtra ____ nau sAdhu milakara isa parihAratapa kI ArAdhanA karate haiM / unameM se cAra sAdhaka nivizyamAnaka-tapa kA AcaraNa karane vAle hote haiM tathA zeSa rahe pAMca meM se cAra unake anupArihArika arthAt vaiyAvRtya karane vAle hote haiM aura eka sAdhu kalpasthita bAcanAcArya hotA hai|' nivizyamAna sAdhaka grISmakAla meM jaghanya caturthabhakta (eka upavAsa), madhyama SaSThabhakta (do upavAsa) aura utkRSTa aSTamabhakta (tIna upavAsa) karate haiM / zItakAla meM jaghanya do, madhyama tIna aura utkRSTa cAra upavAsa tathA varSAkAla meM jaghanya tIna, madhyama cAra aura utkRSTa pAMca upavAsa karate haiM / yaha krama chaha mAsa taka calatA hai aura pAraNA ke dina abhigraha sahita AyaMbilavata' karate haiN| bhikSA meM pAMca vastuoM kA grahaNa aura do kA abhigraha hotA hai| kalpasthitaparicAraka pada grahaNa karane vAle, vaiyAvRtya karane vAle sadA pAyaMbila hI karate haiN| isa prakAra chaha mahIne taka tapa karane vAle (nivizyamAnaka) sAdhaka bAda meM anupArihArika (vaiyAvatya karane vAle) banate haiM aura jo abhI anuparihArika the, ve chaha mahIne ke liye parihArika (tapArAdhaka) bana jAte haiM / ye bhI pUrva tapasviyoM kI taraha tapArAdhanA karate haiN| dUsare chaha mAsa ke bAda tIsare chaha mAsa ke liye vAcanAcArya hI tapasvI banate haiM aura zeSa ATha sAdhUtroM meM se sAta anucArI aura eka vAcanAcArya banate haiN| isa prakAra tIsare chaha mAsa pUrNa hone ke bAda akAraha mAha kI yaha parihAravizuddhitapArAdhanA pUrNa hotI hai| kalpa samApta ho jAne ve sAdhaka yA to jinakalpa ko aMgIkAra kara lete haiM athavA apane gaccha meM puna: lauTa Ate haiM yA punaH vaisI hI tapasyA prAraMbha kara dete haiM / isa parihAratapa ke pratipadyamAnaka ise tIrthakara bhagavAna ke sAnnidhya meM athavA jisane isa kalpa ko tIrthakara se svIkAra kiyA ho usake pAsa se aMgIkAra karate haiM, anya ke pAsa nhiiN| aise maniyoM kA cAritra parihAravizuddhicAritra hai| yaha cAritra jinhoMne chedoSasthApanAcAritra aMgIkAra kiyA huA hotA hai, unhIM ko hotA hai| isa saMyama kA adhikArI banane ke liye gahasthaparyAya (umra) kA jaghanya pramANa 29 varSa tathA sAdhUparyAya (dIkSAkAla) kA jaghanya pramANa 20 varSa aura donoM kA utkRSTa pramANa kucha kama pUrva koTi varSa mAnA hai| isa saMyama ke adhikArI ko sAr3he nau pUrva kA jJAna hotA hai / isa saMyama ke dhAraka muni dina ke tIsare prahara meM bhikSA va vihAra kara sakate haiM aura anya samaya meM dhyAna, kAyotsarga Adi / 1. yadyapi isake sAdhaka zrutAtizayasaMpanna hote haiM tathApi vaha eka prakAra kA kalpa hone ke kAraNa unameM eka kalpasthita prAcArya sthApita kiyA jAtA hai| 2. prAyaMbila eka prakAra kA vrata hai, jisameM vigaya-dhI, dUdha Adi rasa chor3akara kevala dina meM eka bAra anna khAyA jAtA hai tathA garama kiyA huyA (prAzuka)pAnI piyA jAtA hai| -zrAvazyakaniyukti gA. 1603-5 3. paMcavastuka gA. 1494 4. digambara sAhitya meM isake bAre meM thor3A-sA matabheda hai| usameM tIsa varSa kI umra vAle ko isa saMyama kA adhikArI mAnA hai aura nI pUrva kA jJAna prAvazyaka batAyA hai| tIrthaMkara ke sivAya aura kisI ke pAsa isa saMyama ko grahaNa karane kI manAI hai tathA tIna saMdhyAroM ko chor3akara dina ke kisI bhAga meM do kosa jAne kI sammati dI hai| -- go. jIvakANDa gA. 437 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [385 dasava ye parihAravizuddhicAritrArAdhaka do prakAra ke hote haiM-1. itvarika ora 2. yAvatkathika / itvarika be haiM jo kalpa ko samApti ke bAda usI pUrva ke kalpa yA gaccha meM A jAte haiM tathA jo kalpa samApta hote hI binA vyavadhAna ke tatkAla jinakalpa ko svIkAra kara lete haiM, ve yAvatkathika cAritrI kahalAte haiN| sUkSamasaMparAyacAritra-jisake kAraNa jIva caturgati rUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, use saMparAya kahate haiN| saMsAra-paribhramaNa ke mukhya kAraNa krodhAdi kavAya haiN| isaliye inakI saMparAya yaha saMjJA hai / jisa cAritra meM sUkSma arthAt saMjvalana ke sUkSma lobharUpa saMparAya-kaSAya kA udaya hI zeSa raha jAtA hai, aisA cAritra sUkSmasaMparAyacAritra kahalAtA hai / yaha cAritra sUkSmasaMparAya nAmaka dasaveM guNasthAnavartI muniyoM ko hotA hai| yaha cAritra saMklizyamAnaka aura vizuddhacamAnaka ke bheda se do prakAra kA hai| kSapakaANi yA upazamazreNi para prArohaNa karane vAle kA cAritra vizuddhayamAnaka hotA hai| jabaki upazamazreNi se upazAMtamoha nAmaka gyArahaveM guNasthAna meM pahu~ca kara vahA~ se girane para sAdhaka jaba punaH / gUNasthAna meM AtA hai, usa samaya kA sukSmasaMparAyacAritra saMklizyamAnaka kahalAtA hai| kyoMki isa patanonmukhI dazA meM saMkleza ko adhikatA hai aura patana kA kAraNa saMkleza hai| isIliye isako saMklizyamAnaka kahate haiN| yathAkhyAtacAritra-prAkRta meM isako 'ahakkhAya' cAritra kahate haiN| usakI zAbdika byusatti isa prakAra jAnanA cAhiye aha-pA-akkhAya / yahA~ aha atha zabda yAthAtathya artha meM, aA-aAGa upasarga abhividhi artha meM prayukta huyA hai aura akkhAya kriyApada hai| jisako saMdhi hone para, ahAkkhAya pada banatA hai| phira 'hrasvaH saMyoge' isa sUtra se prakAra hone se ahakkhAya pada bana jAtA hai| isakA artha yaha huA ki yathArtha rUpa se sarvAtmanA jo cAritra kaSAyarahita ho, use yathAkhyAtacAritra kahate haiN| prAtmA ke sarvathA zuddha bhAva kA prAdurbhAva kaSAyoM ke ni:zeSa rUpa se abhAva hone para hotA hai| isa cAritra ke do bheda haiM--pratipAtI aura aprtipaatii| jisa jIva kA moha upazAMta hamA hai, usakA pratipAtI aura jisakA moha sarvathA kSINa ho gayA hai, usakA cAritra apratipAtI hotA hai| athavA pAzraya ke bheda se isa cAritra ke do bheda haiM-chAdmasthika (chadmastha arthAt gyArahaveM, bArahaveM guNasthAnavartI jIva kA) ora kaivalika (terahaveM aura codahaveM guNasthAnavI jIva kaa)| yadyapi gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAnavartI jova kA moha sarvathA upazAnta aura kSINa ho jAtA hai parantu jJAnAvaraNa Adi zeSa tIna ghAtikarma (chadma) rahate haiN| isIliye unako chadmastha kahA jAtA hai| kevalI ke moha ke sivAya zeSa tIna ghAtikarma bhI ekAntata: naSTa ho jAte haiN| ___ isa prakAra se cAritraguNapramANa kI prarUpaNA jAnanA cAhiye aura isa cAritraguNapramANa kA kathana samApta hone se jIvaguNapramANa kA varNana pUrNa huA / isake sAtha hI guNapramANa kA kathana bhI samApta ho gyaa| aba kramaprApta nayapramANa kA nirUpaNa karate haiN| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386] [anuyogadvArasUtra nayapramANatirUpaNa 473. se kiM taM nayappamANe ? nayappamANe tivihe paNNatte / taM jahA-patthaya diTTateNaM vasahidiTThateNaM paesadiTThateNaM / [473 pra.bhagavan ! nayapramANa kA svarUpa kyA hai ? 473 u.] AyuSman ! nayapramANa kA svarUpa tIna dRSTAntoM dvArA spaSTa kiyA gayA hai / jaise ki..--1. prasthaka ke dRSTAnta dvArA, 2. vasati ke dRSTAnta dvArA aura. 3. pradeza ke dRSTAnta dvArA / vivecana-prastuta meM tIna dRSTAntoM dvArA nayapramANa ke svarUpa kA kathana kiyA hai| pratyeka jIvAdika padArtha ananta dharmAtmaka haiM / una ananta dharmoM meM vivakSita dharma ko mukhya evaM anya dharmoM ko gauNa karake vastupratipAdaka vaktA kA jo abhiprAya hotA hai, vaha nayapramANa hai / yadyapi nayapramANa guNapramANa ke aMtargata hI hai aura naigama, saMgraha Adi ke bheda se bahuta se naya haiM, tathApi sthAna-sthAna para atyupayogI aura gahana viSaya vAle hone se yahA~ prasthaka Adi dRSTAntatraya se nayapramANa kA varNana kiyA hai| prasthakadRSTAnta dvArA nayanirUpaNa 474. se kiM taM patthagadiLaMteNaM ? patthagadidruteNaM se jahAnAmae kei purise parasugahAya aDavihutte gacchejjA, taM ca kei pAsittA badejjA-kattha bhavaM gacchasi ? avisuddho negamo bhaNati-patthagassa gacchAmi / taM ca kei chidabhANaM pAsittA vaijjA-ki bhavaM chidasi ? visuddhatarAo negamo bhaNati-patthayaM chidAmi / taM ca kei tacchemANaM pAsittA badejjA-ki bhavaM tacchesi ? visuddhatarAno gegamo bhaNati-patthayaM tcchemi| taM ca kei ukkiramANaM pAsittA vadejjA-ki bhavaM ukkirasi? visuddhatarAo NegamobhaNati patthayaM ukkirAmi / taM ca kei [vi] lihamANaM pAsettA vadejjA--ki bhavaM [vi] lihasi ? visuddhatarAo gamo bhaNatipatthayaM [vi] lihAmi / evaM visuddhatarAgassa Negamastha nAmAuDitao pttho| evameva vavahArassa vi| saMgahassa cito mio mijjasamArUDho pttho| ujusuyassa patthayo vi patthao mijjaM pi se pttho| tiNhaM saddaNayANaM patthayAhigArajANao patthao jassa vA vaseNaM patthao niSphajjai / se taM ptthydilNtennN| [474 pra.] bhagavan ! prasthaka kA dRSTAnta kyA hai ? [474 u.] AyuSman ! jaise koI puruSa parazu (kulhAr3I) lekara bana kI ora jAtA hai ! use dekhakara kisI ne pUchA-Apa kahA~ jA rahe haiM ? Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [387 taba avizuddha naigamanaya ke matAnusAra usane kahA-prasthaka lene ke liye jA rahA huuN| phira use vRkSa ko chedana karate-kATate hue dekhakara koI kahe--prApa kyA kATa rahe haiM ? taba usane vizuddhatara naigamanaya ke matAnusAra uttara diyA-maiM prasthaka kATa rahA huuN| tadanantara koI usa lakar3I ko chIlate dekhakara pUche-pApa yaha kyA chIla rahe haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya kI apekSA usane kahA--prasthaka chIla rahA hai| tatpazcAt koI kASTha ke madhya bhAga ko utkIrNa karate dekhakara pUche-Apa yaha kyA utkIrNa kara rahe haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya ke anusAra usane uttara diyA-maiM prasthaka utkIrNa kara rahA huuN| phira koI usa utkIrNa kASTha para prasthaka kA AkAra lekhana--aMkana karate dekhakara kahe-Apa yaha kyA lekhana kara rahe haiM ? to vizuddhatara naigamanayAnusAra usane uttara diyA-prasthaka aMkita kara isI prakAra se jaba taka saMpUrNa prasthaka niSpanna-taiyAra na ho jAye, taba taka prasthaka saMbaMdhI praznottara karanA caahiye| isI prakAra vyavahAranaya se bhI jAnanA cAhie / saMgrahanaya ke mata se dhAnyaparipUrita prasthaka ko hI prasthaka kahate haiM / RjusUtranaya ke mata se prasthaka bhI prasthaka hai aura meya vastu (usase mApI gaI dhAnyAdi vastu) bhI prasthaka hai| tInoM zabda nayoM (zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta) ke matAnusAra prasthaka ke arthAdhikAra kA jAtA (prasthaka ke svarUpa ke parijJAna meM upayukta jIva athavA prasthakakartA kA vaha upayoga jisase prasthaka, niSpanna hotA hai usameM vartamAna kartA prasthaka hai| isa prakAra prasthaka ke dRSTAnta dvArA nayapramANa kA svarUpa jAnanA cAhiye / vivecana--sUtra meM prasthaka ke dRSTAnta dvArA nayadRSTiyoM kA saMketa kiyA hai / prasthaka-yaha magadha deza prasiddha eka pAtra kA nAma hai| isameM dhAnyAdi bharakara mAye jAte haiN| isa prakAra ke prasthaka ko banAne kA saMkalpa lekara koI vyakti kulhAr3I lekara vana kI ora jA rahA ho / pUchane para usane jo uttara diyA ki prasthaka ke liye jA rahA hU~, yaha avizuddha naigamanaya ke abhiprAya se saMgata hai / kyoMki vastu ko jAnane ke naigamanaya ke abhiprAya aneka hote haiN| naigamanaya saMkalpita viSaya meM usa paryAya kA aAropa kara use usa paryAya rUpa mAnatA hai| ataeva abhI to prasthaka banAne kA vicAra hI utpanna huaA hai kintu uttara diyA hai prasthaka ko mAnakara / kASTha ko kATate samaya usane jo uttara diyA vaha bhI naigamanayAnusAra ThIka hai, parantu pUrva kI apekSA vaha vizuddha hai / isake bAda kASTha ko chIlate evaM utkIrNa karate Adi prasaMgoM para jo uttara diye, unameM bhI naigamanaya kI dRSTi hai, kintu ve saba kathana pUrva kI apekSA vizuddhatara haiN| isa prakAra jaba taka lokaprasiddha prasthaka nAma kI paryAya prakaTa na ho jAye, usase pUrva taka ke jitane uttara hoMge ve saba naigamanaya ke saMkalpamAtragrAhI hone se satya haiM aura saMkalpa ke aneka rUpa hone se naigamanaya aneka prakAra se vastu ko mAnatA hai| isIlie kAraNa meM kArya kA upacAra karake jo uttara diyA jAtA hai, vaha naigamanaya kI dRSTi se hai| aisA vyavahAra meM bhI dekhA jAtA hai / sUtra meM batAye gaye naigamanaya ke avizuddha, vizuddha aura vizuddhatara yaha tIna rUpa pUrva-pUrva kI apekSA uttara-uttara meM vizeSatA ke pradarzaka haiN| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra vyavahAranaya meM lokavyavahAra kI pradhAnatA hotI hai| vaha sarvatra lokavyavahAra kI pradhAnatA ko lekara pravRtta hotA hai / ataeva jaba loka meM naigamanayokta avasthAoM meM sarvatra prasthaka vyavahAra hotA hai to yaha naya bhI vaisA hI mAnatA hai / saMgrahanaya samasta vastuoM ko sAmAnya rUpa se grahaNa karatA hai| yadi kisI vivakSita prasthaka ko hI prasthaka mAneM to vivakSita prasthaka se bhinna prasthakoM meM prasthakatva kA vyapadeza nahIM ho skegaa| kyoMki sAmAnya ke binA vizeSoM kA astitva hI nahIM hai| ___RjasUtranaya ke anusAra prasthaka bhI aura usake dvArA meya vastu bhI prasthaka hai / yaha naya naSTa evaM anutpanna hone se sattAvihIna bhUta aura bhaviSyat kAlika mAna aura meya ko nahIM mAnakara vartamAnakAlika mAna aura meya ko hI mAnatA hai / ataeva jisa samaya prasthaka apanA kArya kara rahA hai aura dhAnyAdika mApe jA rahe haiM tabhI isa naya ke anusAra prasthaka mAne jAte haiM / yaha naya pUrva nayoM kI apekSA vizuddhatara hai| __ zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ye tInoM zabdanaya haiM / inameM zabda kI pradhAnatA hai| isIliye inheM zabdanaya kahA jAtA hai aura zabda ke anusAra hI ye artha kA pratipAdana karate haiN|' ina tInoM zabdanayoM ke mata meM prasthaka ke svarUpa ke parijJAna se upayukta hA jIva prasthaka hai| ye naya bhAvapradhAna haiM / isaliye ye bhAva prasthaka ko-prasthaka ke upayoga ko-prasthaka mAnate haiM aura upayoga jIva kA lakSaNa hai / isaliye jIva kA lakSaNa rUpa upayoga jaba prasthaka ko viSaya karatA hai, taba vaha usa rUpa meM pariNata ho jAtA hai, jisase prasthaka ke upayoga ko prasthaka mAna liyA jAtA hai| athavA prasthaka ke banAne vAle vyakti ke jisa upayoga ke dvArA prasthaka niSpanna hotA hai, usa upayoga meM vatamAna vaha ko prasthaka kahA jAtA hai| kyoki katA meM jaba taka prasthaka banAne kA upayoga nahIM ha prasthaka nahIM banA skegaa| isaliye vaha kartA bhI usa prasthaka ko niSpanna karane vAle upayoga se ananya hone ke kAraNa prasthaka kahA jAtA hai| vasatidRSTAnta dvArA nayanirUpaNa 475. se ki taM vasahidiThThateNaM ? vasahidiLeMteNaM se jahAnAmae kei purise kaMci purisaM badijjA, kahiM bhavaM vasasi ? tattha avisuddho gamo bhaNai-loge vasAmi / / __ loge tivihe paNNate, taM jahA-uDDaloe adholoe tiriyaloe, tesu satvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo gamo bhagai-tiriyaloe sAmi / tiriyaloe jaMbuddIvAdIyA sayaMbhuramaNapajjavasANA asaMkhejjA-dIva-samuddA paNNatA, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAno gamo bhaNati-jaMbuddIve vasAmi / jaMbuddIve dasa khettA paNNattA, taM jahA-bharahe eravae hemavae eraSNavae harivasse rambhagavasse 1. prAdi ke naigama Adi RjusUtranaya paryanta cAra naya arthanaya haiN| kyoMki inakI artha meM hI mAnyatA pradhAna-mukhya hai| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa devakurA uttarakurA puvvavidehe avara videhe, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNatibharahe vasAmi / ___ bharahe vAse duvihe paNNatte, taM jahA-dAhiNabharahe ya uttarabhara he ya, tesu sanvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo gamo bhaNati-dAhiNaDDabharahe vsaami| dAhiNabharahe aNegAI gAma-Nagara-kheDa-kabbaDa-maDaMba-doNamuha-paTTaNA-''gara-saMvAha-saNNivesAI, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNati--pADaliputte ksaami| pADaliputte aNegAI gihAI, tesu sanvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAmro gamo bhagatidevadattassa ghare vsaami| devadattassa ghare aNegA koDhagA, tesu samvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAno Negamo bhaNatigambhaghare vasAmi / evaM visuddhassa gamassa vasamANo vasati / evameva vavahArassa vi / saMgahassa saMthArasabhArUDho vasati / ujjusuyassa jesu AgAsapaesesa ogADho tesu ksi|| tiNhaM sahanayANaM AyabhAve vasai / se taM vasahidiThThateNaM / [475 pra.] bhagavan ! jisake dvArA nayoM kA svarUpa jAnA jAtA hai vaha vasati-dRSTAnta kyA hai ? [475 u.] prAyUpmana ! vasati ke daSTAnta dvArA nayoM kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhiye-jaise kisI puruSa ne kisI anya puruSa se pUchA-Apa kahA~ rahate haiM ? taba usane avizuddha naigamanaya ke matAnusAra uttara diyA-maiM loka meM rahatA huuN| praznakartA ne puna: pUchA-loka ke to tIna bheda haiM-Urdhvaloka, adholoka, tiryagloka / to kyA Apa ina saba meM rahate haiM ? taba-- vizuddha naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA-maiM tiryagloka meM rahatA huuN| isa para praznakartA ne punaH prazna kiyA-tiryagloka meM jambUdvIpa Adi svayaMbhUramaNasamudra paryanta asaMkhyAta dvIpa-samudra haiM, to kyA Apa una sabhI meM rahate haiM ? pratyuttara meM vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA- maiM jambUdvIpa meM rahatA huuN| taba praznakartA ne prazna kiyA-jambUdvIpa meM dasa kSetra haiM / yathA-bharata, airabata, haimavata, airaNyavata, harivarSa, ramyakavarSa, devakuru, uttarakuru, pUrvavideha, apara videha / to kyA Apa ina dasoM kSetroM meM rahate haiM ? uttara meM vizuddhatara naigamanaya ke abhiprAyAnusAra usane kahA-bharatakSetra meM rahatA huuN| praznakartA ne punaH prazna pUchA-bharatakSetra ke do vibhAga haiM-dakSiNArdhabharata aura uttarArdhabharata / to kyA Apa una donoM vibhAgoM meM rahate haiM ? Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390] [anuyogadvArasUtra vizuddhatara naigamanaya kI dRSTi se usane uttara diyA-dakSiNArdhabharata meM rahatA huuN| praznakartA ne punaH prazna pUchA-dakSiNArdhabharata meM to aneka grAma, nagara, kheDa, karvaTa, maDaMba, droNamukha, paTTana, prAkara, saMvAha, sanniveza haiM, to kyA Apa una sabameM rahate haiM ? isakA vizuddhatara naigamanayAnusAra usane uttara diyA-maiM pATaliputra meM rahatA huuN| praznakartA ne punaH pUchA-pATaliputra meM aneka ghara haiM, to Apa una sabhI meM nivAsa karate haiM ? taba vizuddhatara naigamanaya kI dRSTi se usane uttara diyA-devadatta ke ghara meM basatA huuN| praznakartA ne punaH pUchA-devadatta ke ghara meM aneka prakoSTha koThe haiM, to kyA Apa una sabameM rahate haiM ? uttara meM usane vizuddhatara negamanaya ke anusAra kahA--(nahIM, maiM una sabameM to nahIM rahatA, kintu) garbhagRha meM rahatA huuN| isa prakAra vizuddha naigamanaya ke mata se vasate hue ko vasatA huA mAnA jAtA hai / arthAt vizuddha naigamanaya ke matAnusAra garbhagRha meM rahatA huaA hI 'vasati' isa rUpa se vyapadiSTa hotA hai / vyavahAranaya kA maMtavya bhI isI prakAra kA hai| saMgrahanaya ke matAnusAra zaiyA para ArUr3ha ho tabhI vaha vasatA huaA kahA jA sakatA hai| RjusUtranaya ke mata se jina AkAzapradezoM meM avagAr3ha-avagAhanayukta vidyamAna hai, unameM hI vasatA huA mAnA jAtA hai| tInoM zabdanayoM ke abhiprAya se prAtmabhAva-svabhAva meM hI nivAsa hotA hai| isa prakAra vasati ke dRSTAnta dvArA nayoM kA svarUpa jAnanA caahiye| vivecana-sUtra meM vasati-nivAsa ke dRSTAnta dvArA naya-kathanazailI kA nirUpaNa kiyA hai| naigamanaya ke aneka bheda haiM, ata: usake anusAra diye gaye uttara uttarottara vizuddhatara naigamanaya ko daSTi se haiN| kyoMki saMkapamAtra grAho hone se jaba naigamanaya apekSA daSTi se vizeSonmukhI hotA hai taba carama vizeSa ke pUrva taka vizuddha se vizuddhatara hotA jAtA hai aura ve sabhI vizuddhatara naigamanaya ke viSaya haiM / isaliye pUrva-pUrvApekSayA bizuddhatara naigamanaya ke mata se basate hue ko vasatA huA mAnA jAtA hai / yadi vaha anyatra bhI calA gayA ho taba bhI jahA~ nivAsa karegA, vahIM usako vasatA huA mAnA jaayegaa| __ isI prakAra kA vyavahAranaya kA bhI maMtavya hai| kyoMki jahA~ jisakA nivAsasthAna hai, vaha usI sthAna meM vasatA hA mAnA jAtA hai tathA jahA~ para rahe, vahI usakA nivAsasthAna hotA hai| jaise-pATaliputra kA rahane vAlA yadi kahIM anyatra jAye taba bhI kahA jAtA hai ki pATaliputravAsI amuka vyakti yahA~ pAyA hagrA hai aura pATaliputra meM kaheMge'--aba vaha yahA~ nahIM hai, anyatra vasa gayA hai| arthAta vizuddhatara naigamanaya aura vyavahAranaya ke mata se vasate hae ko vasatA hayA' mAnate haiN| isI kA saMketa karane ke liye-'evameva vavahArassa vi' pada diyA hai| saMgrahanaya kI mAnyatA hai ki 'vasati' zabda kA prayoga garbhagRha Adi meM rahane ke artha meM nahIM ho sakatA hai| kyoMki vasati kA artha nivAsa hai aura yaha nivAsa rUpa artha saMstAraka para ArUDha hone Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [391 para hI ghaTita hotA hai| ata: jaba koI saMstAraka-zayyA para zayana kare tabhI calane Adi kriyA se rahita hokara zayana karate samaya hI use vasatA huA mAnA jA sakatA hai / saMgrahanaya sAmAnyavAdI hai, isalie isake mata se sabhI zaiyAyeM eka haiM, cAhe ve kahIM bhI hoN| RjusUtranaya saMgrahanaya kI apekSA bhI vizuddha hai / RjusUtranaya kA maMtavya hai saMstAraka para prArUDha ho jAne mAtra se vasati zabda kA artha ghaTita nahIM hotA hai, kintu saMstAraka ke jitane AkAza pradeza vartamAna meM avagAhana kiye gaye haiM, unhIM para vasatA huA mAnanA caahiye| zabda, samabhirUDa aura evaMbhUta ina tInoM nayoM kI padArtha ke nija svarUpa meM rahane ke viSaya meM yaha dRSTi hai ki AkAzapradeza para dravya hone se unameM rahanA vasati zabda kA artha nahIM ho sakatA, kyoMki koI bhI dravya para dravya meM nahIM rahatA hai / isaliye pratyeka dravya apane-apane svarUpa meM nivAsa karatA hai| aba pradezadRSTAnta dvArA nayoM kA nirUpaNa karate haiM / pradezadRSTAnta dvArA nayanirUpaNa 476. se ki taM padesadiTTateNaM ? padesa diLaMteNaM gamo bhaNati---chaNhaM padeso, taM jahA-dhammapadeso adhammapadeso AgAsapadeso jIvapadeso khaMdhapadelo despdeso| evaM vayaM garma saMgaho bhaNai-jaM bhaNasi--chAhaM padeso laNNa bhavai, kamhA? jamhA jo so desapadeso so tasseva davvassa, jahA ko diLaMto? dAseNa me kharo kImo dAso vi me kharo vi me, taM mA bhaNAhi-chaNhaM paeso, bhaNAhi paMcaNhaM paeso, taM jahA-dhammapaeso ahammapaeso aAgAsapadeso jIvapaeso khNdhpdeso| evaM vayaMtaM saMgahaM vavahAro bhaNai-jaM bhaNasi-paMcaNhaM paeso taM Na bhavai, kamhA? jai jahA paMcaNhaM goTThiyANa kei davvajAe sAmaSNe, taM jahA-hiraNNe vA savaNNe vA dhaNe vA dhaNe vA, to juttaM vattu jahA paMcaNhaM paeso ? taM mA bhaNAhi-paMcaNhaM paeso, bhaNAhi-paMcaviho paeso, taM jahAdhammapadeso prahammapadeso AgAsapadeso jIvapadeso khNdhpdeso| evaM vadaMtaM vavahAra ujjusuo bhaNati--jaM bhaNasi-paMcavihI padeso taM na bhavai, kamhA ? jai te paMcaviho paeso evaM te ekkekko paeso paMcaviho evaM te paNuvIsativihI padeso bhavati, taM mA bhaNAhi-paMcaviho paeso, bhaNAhi-bhatiyambo padeso-siyA dhammapadeso siyA adhammapadeso siyA pAgAsapadeso siyA jIvapadeso siyA khNdhpdeso| __ evaM vayaMtaM ujjusuyaM saMpatisaNao bhaNati-jaM bhaNasi bhaiyavo padeso taM na bhavati, kamhA ? jai te bhaiyavyo padeso evaM te dhammapadeso vi siyA adhammapadeso siyA AgAsapadeso siyA jIvapadeso siyA khaMghapadeso 1, adhammapadeso vi siyA ghammapadeso siyA AgAsapaeso siyA jIvaghaeso siyA khaMdhapaeso 2, AgAsapa eso vi siyA dhammapadeso siyA ahammapaesI siyA jIvapaeso siyA Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392] [anuyogadvArasUtra khaMdhapaeso 3, jIvapaeso vi siyA dhammapaeso siyA adhammapaeso siyA AgAsapaeso siyA khaMdhapaeso 4, khaMdhapaeso vi siyA dhammapadeso siyA adhammapadeso siyA AgAsapadeso siyA jIvapadeso 5, evaM te aNavasthA bhavissaI, taM mA bhaNAhi-bhaiyavo padeso, bhaNAhi-dhamme padese se padese dhamme, ahamme padese se padese ahamme, AgAse padese se padese AgAse, jova padese se padese NojIve, khaMdhe padese se padese pokhNdhe| evaM vayaMtaM saddaNayaM samabhirUDho bhaNati--jaM bhaNasi-dhamme padese se padese dhamme jAva khaMdhe padese se padese nokhaMdhe taM na bhavai, kamhA? ettha do samAsA bhavaMti, taM jahA-tappurise ya kammadhArae ya, taM Na Najjai katareNaM samAseNaM bhaNasi-kiM tappuriseNaM ki kammadhAraeNaM? jai tapUriseNaM bhaNasi to mA evaM bhajAhi, aha kammadhAraeNaM bhaNasi to ghisesao bhaNAhi-dhamme ya se pase ya se se padese dhamme, ahamme ya se padese ya se se padese ahamme, AgAse ya se padese ya se se padese AgAse, jIve ya se padese ya se se padese nojove, khaMbe ya se padese ya se se padese nokhaMdhe / evaM vayaMtaM saMpayaM samabhirUDhaM evaMbhUo bhaNai-jaM jaM bhaNasi taM taM savvaM kasiNaM paDipuNNaM niravasesaM egagahaNagahitaM dese vi me avatthU padese vi me avatthU / se taM padesadiTTateNaM / se taM nnyaapmaanne| [476 pra.] bhagavan ! pradezadRSTAnta dvArA nayoM ke svarUpa kA pratipAdana kisa prakAra hotA hai ? [476 u.] aAyuSman ! pradezoM ke dRSTAnta dvArA nayoM kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie naigamanaya ke mata se chaha dravyoM ke pradeza hote haiM / jaise ----1. dharmAstikAya kA pradeza, 2. adharmAstikAya kA pradeza, 3. AkAzAstikAya kA pradeza, 4. jIvAstikAya kA pradeza, 5. skandha kA pradeza aura 6. deza kA prdesh| aisA kathana karane vAle naigamanaya se saMgrahanaya ne kahA--jo tuma kahate ho ki chahoM ke pradeza haiM, vaha ucita nahIM hai| kyoM (nahIM hai) ? isaliye ki jo deza kA pradeza hai, vaha usI dravya kA hai| isake liye koI dRSTAnta hai ? hA~ dRSTAnta hai| jaise mere dAsa ne gadhA kharIdA aura dAsa merA hai to gadhA bhI merA hai| isaliye aisA mata kaho ki chahoM ke pradeza haiM, yaha kaho ki pAMca ke pradeza haiM / yathA-1. dharmAstikAya kA pradeza, 2. adharmAstikAya kA pradeza, 3. AkAzAstikAya kA pradeza, 4. jIvAstikAya kA pradeza aura 5. skandha kA pradeza / isa prakAra kahane bAle saMgrahanaya se vyavahAranaya ne kahA-tuma kahate ho ki pAMcoM ke pradeza haiM, vaha siddha nahIM hotA hai| kyoM (siddha nahIM hotA hai) ? Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [393 pratyuttara meM vyavahAranayavAdI ne kahA-jaise pAMca goSThika puruSoM (bhAgodAroM) kA koI davya sAmAnya hotA hai / yathA-hiraNya, svarNa, dhana, dhAnya grAdi (vaise pAMcoM ke pradeza sAmAnya hote) to tumhArA kahanA yukta thA ki pAMcoM ke pradeza haiN| (parantu aisA hai nahIM,) isaliye aisA mata kaho ki pAMcoM ke pradeza haiM, kintu kaho-pradeza pAMca prakAra kA hai, jaise-1. dharmAstikAya kA pradeza, stakAya kA pradeza. 3. nAkAzAstikAya kA pradeza. 4. jIvAstikAya kA pradeza aura 5. skandha kA prdesh| vyavahAranaya ke aisA kahane para RjusUtranaya ne kahA-tuma bhI jo kahate ho ki pAMca prakAra ke pradeza haiM, vaha nahIM banatA hai| kyoMki yadi pAMca prakAra ke pradeza haiM yaha kaho to eka-eka pradeza pAMca-pAMca prakAra kA ho jAne se tumhAre mata se paccIsa prakAra kA pradeza hogA / isalie aisA mata kaho ki pAMca prakAra kA pradeza hai / yaha kaho ki pradeza bhajanoya hai--1. syAt dharmAstikAya kA pradeza, 2. syAt adharmAsti kAya kA pradeza, 3. syAt AkAzAstikAya kA pradeza, 4. syAt jIva kA pradeza, 5. syAt skandha kA pradeza hai| isa prakAra kahane vAle RjusUtranaya se saMprati zabdanaya ne kahA--tuma kahate ho ki pradeza bhajanIya hai, yaha kahanA yogya nahIM hai| kyoMki pradeza bhajanIya hai, aisA mAnane se to dharmAstikAya kA pradeza adharmAstikAya kA bhI, yAkAzAstikAya kA bhI, jIvAstikAya kA bhI aura skandha kA bhI pradeza ho ___ isI prakAra adharmAstikAya kA pradeza dharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza, jIvAstikAya kA pradeza evaM skandha kA pradeza ho sakatA hai| AkAzAstikAya kA pradeza bhI dharmAstikAya kA, adharmAstikAya kA, jIvAstikAya kA, skandha kA pradeza ho sakatA hai| jIvAstikAya kA pradeza bhI dharmAstikAya, adharmAstikAya, prAkAzAstikAya kA pradeza yA skandha kA pradeza ho sakatA hai| skandha kA pradeza bhI dharmAstikAya kA pradeza, adharmAstikAya kA pradeza, AkAzAstikAya kA pradeza athavA jIvAstikAya kA pradeza ho sakatA hai / isa prakAra tumhAre mata se anavasthA ho jaayegii| ata: aisA mata kaho-pradeza bhajanIya hai, kintu aisA kaho-dharmarUpa jo pradeza hai, vahIM pradeza dharma hai-dharmAtmaka hai, jo adharmAstikAya kA pradeza hai, vahI pradeza adharmAstikAyAtmaka hai, jo AkAzAstikAya kA pradeza hai, vahI pradeza prAkAzAtmaka hai, eka jIvAstikAya kA jo pradeza hai, vahI pradeza nojIva hai, isI prakAra jo skandha kA pradeza hai, vahI pradeza noskandhAtmaka hai| isa prakAra kahate hue zabdanaya se samabhirUDhanaya ne kahA-tuma kahate ho ki dharmAstikAya kA jo pradeza hai, vahI pradeza dharmAstikAya rUpa hai, yAvat skandha kA jo pradeza, vahI pradeza noskandhAtmaka hai, kintu tumhArA yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai / kyoMki yahA~ (dhamme paese Adi meM) tatpuruSa aura karmadhAraya yaha do samAsa hote haiM / isaliye saMdeha hotA hai ki ukta donoM samAsoM meM se tuma kisa samAsa kI Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394] [anuyogadvArasUtra dRSTi se 'dharmapradeza prAdi kaha rahe ho ? yadi tatpuruSasamAsadRSTi se kahate homo to aisA mata kaho aura yadi karmadhAraya samAsa kI apekSA kahate ho taba vizeSatayA kahanA cAhiye-dharma aura usakA jo pradeza (usakA samasta dharmAstikAya ke sAtha samAnAdhikaraNa ho jAne se) vahI pradeza dharmAstikAya hai| isI prakAra adharma aura usakA jo pradeza vahI pradeza adharmAstikAya rUpa hai, AkAza aura usakA jo pradeza hai, vahI pradeza AkAzAstikAya hai, eka jIva aura usakA jo pradeza hai, vahI pradeza nojIvAstikAya hai tathA skandha aura usakA jo pradeza hai, vahI pradeza noskandhAtmaka hai| aisA kathana karane para samabhirUDhanaya se evaMbhUtanaya ne kahA-(dharmAstikAya Adi ke viSaya meM) jo kucha bhI tuma kahate ho vaha samIcIna nahIM, mere mata se ve saba kRtsna (deza-pradeza kI kalpanA se rahita) haiM, pratipUrNa aura niravazeSa (avayavarahita) haiM, eka grahaNagrahIta haiM-~-eka nAma se grahaNa kiye gaye haiM, ataH deza bhI avastu rUpa hai evaM pradeza bhI avastu rUpa haiN| yahI pradezadRSTAnta hai aura isa prakAra nayapramANa kA varNana pUrNa huprA / vivecana-pradezadRSTAnta ke dvArA yahA~ nayoM ke svarUpa kA pratipAdana kiyA hai| pradeza Adi kI vyAkhyA---jo atisUkSma aura jisakA vibhAga na ho sake, aise skandha se sambaddha nivibhAga bhAga ko pradeza kahate haiN|' pudgaladravya kA samagrapiNDa skandha aura skandha kA jo pradeza vaha skandhapradeza kahalAtA hai / dharmAstikAya Adi pAMcoM dravyoM ke do prAdi pradezoM se jo niSpanna hotA hai use deza evaM deza kA jo pradeza use dezapradeza kahate haiN| nayoM kA mantavya-naigamanaya kI dRSTi se chaha prakAra ke pradeza haiM / isakA kAraNa yaha hai ki naigamanaya kA viSaya sabase adhika vizAla hai| vaha sAmAnya aura vizeSa donoM ko gauNa-bhUkhya rUpa se viSaya karatA hai| ataeva jaba dharmAstikAyAdi dravyoM meM sAmAnya kI vivakSA se pradezavyavasthA kI jAtI hai taba naigamanaya 'ghaTapradeza' zabda kA samAsa 'paNNa pradezaH SaTpradezaH' aisA ekavacanAnta zabdaprayoga aura jaba pradeza vizeSa kI vivakSA kI jAtI hai taba 'SaNNAM pradezA: SaTpradezA: aisA bahuvacanAnta zabdaprayoga karatA hai / isa prakAra se naigamanaya kI apekSA SaTpradeza hote haiN| saMgrahanaya kI yukti hai ki SaNNAM pradezA:' yaha kathana saMgata nahIM hai / kyoMki deza kA bhI jo pradeza mAnA hai usa deza kA svatantra astitva nahIM hai, vaha dharmAstikAyAdikoM ke pradezadvaya Adi meM hI niSpanna hai / isaliye deza kA pradeza to vastuta: dharmAstikAyAdi kA hI hogA, kyoMki dravya se abhinna deza kA pradeza vastutaH dravya kA hI hai| loka meM dekhA jAtA hai ki kisI ke dAsa ne yadi gadhA kharIdA, taba jaise dAsa usakA mAnA jAtA hai vaise hI gadhA bhI usI kA khlaayegaa| isI prakAra deza kA svatantra astitva nahIM hone se pradeza dharmAstikAya Adi pAMca dravyoM ke haiM, chaha ke nahIM / __ yadyapi saMgrahanaya sAmAnya ko viSaya karatA hai, lekina vizuddha aura avizuddha kI apekSA usake do bheda haiN| inameM se uparyukta kathana avizuddha saMgrahanaya kA hai| avizuddha saMgrahanaya avAntara sAmAnya rUpa aparasattA ko viSaya karatA hai| yaha avAntara sAmAnya aneka prakAra kA ho sakatA hai| isaliye avAntara sAmAnya ko grahaNa karane vAle avizuddha saMgrahanaya kI dRSTi se pAMca dravyoM ke pradeza 1. prakRSTo deza: pradezo nivibhAgo bhAga ityarthaH / -- anayogadvAra, maladhArIyA vatti , 227 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa kahanA saMgata hai| vizuddha saMgrahanaya aneka dravyoM ko aura aneka pradezoM ko nahIM mAnatA hai tathA sabhI padArthoM ko sAmAnya rUpa se eka svIkAra karatA hai / vizeSavAdI vyavahAranaya kI daSTi meM sAmAnya avastu hai, ata: saMgrahanaya ke maMtavya ke nirAkaraNa ke liye usane yakti dI-paMcAnAM pradeza: yaha kathana asaMgata hai| kyoMki jaise pAMca goSThika puruSoM kI cAMdI, sonA, dhana, dhAnya Adi meM sAmAnya sAjhedArI hotI hai, vaise yadi dharmAstikAya prAdi kA koI pradeza sAmAnya ho to pAMca kA pradeza kahanA ucita hai, lekina pradeza to pratyeka dravya ke pRthakpRthak apane-apane haiN| isaliye sAmAnya pradeza ke abhAva meM 'paMcAnAM pradezaH' aisA kahanA ayogya hai / dravya pAMca prakAra ke haiM aura pradeza tadAzrayabhUta haiM, isaliye paMcavidhaH pradeza:--pradeza pAMca prakAra kA hai, aisA kahanA cAhiye / RjumUtranaya to vyavahAranaya se bhI adhika vizeSavAdI hai, ata: usane vyavahAranaya kI dRSTi ko bhI ayukta mAnate hue kahA-yadi pAMca prakAra ke pradeza mAne jAyeM to dharmAstikAya Adi kA ekaeka pradeza pAMca-pAMca prakAra kA hone se pradeza paccIsa prakAra kA ho jaayegaa| kintu aisA kahanA siddhAnta se bAdhita hai / ataeva aisA na kahakara bhajanIyatA batalAne ke liye 'syAt' zabda kA prayoga karanA caahiye| jaise syAt dharmapradeza yAvat syAt skandhapradeza / tAtparya yaha hai ki artha kI upalabdhi zabda se hI hotI hai| ata: jaba paMcavidhaH pradeza: aisA kahA jAyegA taba isa kathana se pratyeka dravyapradeza meM paMcavidhatA pratibhAsita hogI aura paMcavizatividhaH pradeza: aisA 'paMcavidha: pradeza kA vAkyAtha hogaa| isaliye aisI bhrAnta dhAraNA kA nirAkaraNa karane ke liye kaho ki dharmapradeza bhajanIya hai kathana se apane-apane pradeza kA hI grahaNa hogA, parasaMbandhI pradeza kA nhiiN| zabdanaya kI dRSTi meM RjusUtranaya kI yaha dhAraNA bhI bhrAnta hai| usakA parimArjana karane ke liye zabdanaya kA kathana hai-'pradeza bhajanIya hai' aisA kahane para to jo dharmAstikAya kA pradeza hai vaha kadAcit dharmAstikAya kA bhI ho sakatA hai aura adharmAstikAyAdika anya dravyoM kA bhI tathA adharmAstikAya kA pradeza bhI kadAcit dharmAstikAyAdika kA pradeza ho sakatA hai ityAdi / isa prakAra anavasthA hone se vAstavika pradezasthiti kA abhAva ho jAyegA / bhajanA meM aniyatatA hone se pradeza apane-apane astikAya kA hokara bhI dUsare kA bhI ho jAne se anavasthA hogI hii| aisI sthiti meM yaha kaise samajhA jAye ki jo dharmAstikAya kA pradeza hai vaha dharmAstikAya kA hI hai, itara dravyoM kA nhiiN| isaliye aisA kaho-jo pradeza dharmAstikAya kA hai vaha samasta dharmAstikAya se abhinna hokara hI dharmAtmaka hai / isI taraha adharmAstikAya aura prAkAzAstikAya ina donoM ke pradezoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye, kyoMki ye donoM bhI eka-eka dravya haiN| jIvAstikAya meM eka deza nojIva haiM / yahAM 'no' zabda eka dezavAcaka hai| arthAt eka jIva sakala jIvAstikAya kA eka deza hai| eka jIvadravyAtmaka pradeza ananta jIvadravyAtmaka samasta jIvAstikAya meM nahIM rahatA hai| isI prakAra noskandha ke liye bhI samajhanA caahiye| kyoMki ananta skandhAtmaka pudgalAstikAya ke ekadezabhUta eka skandha meM rahane vAle pradeza kI samasta skandha rUpa pudgalAstikAya meM vRtti nahIM hai, isaliye eka skandhAtmaka pradeza ko noskandha kahA hai| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra samabhirUDhanaya ne zavdanaya kI dRSTi ko bhI parimAjita karane ke liye kahA----tumhArA kathana bhI yuktiyukta nahIM hai| kyoMki 'dharmapradeza' isa samAsayukta pada meM do samAsa ho sakate haiM-tatpuruSa aura karmadhAraya / yadi 'dharmapradeza' pada meM tatpuruSasamAsa mAnA jAe to vaha saptamI tatpuruSa kA bhAraMbhaka bana jAyegA / jaise 'vane hastIti banahastI' isa pada meM bhedavRtti hai arthAt vana aura hastI bhinna-bhinna haiM, vaise hI dharmapradeza pada se bhI yahI artha siddha hogA ki dharma aura pradeza bhinna-bhinna haiM tathA 'dharma meM pradeza haiM' yahA~ dharma AdhAra hai aura pradeza prAdheya / AdhAra aura Adheya meM bheda anubhavasiddha hai jaise 'kuNDe badarANi' / yadi kahA jAe ki abheda meM bhI saptamI tatpuruSa samAsa dekhA jAtA hai, jaise 'ghaTe rUpam'-ghaTa meM rUpa, to saMzaya hogA ki bheda meM saptamI samAsa hai yA abheda meM ? yadi karmadhAraya samAsa se kahate ho to vizeSarUpa se kahanA cAhie ki-'dharmazca sa pradezazca sa pradezaH dhrmH|' abhiprAya yaha ki yaha dharmAtmaka pradeza samasta dharmAstikAya se abhinna hokara hI dharmAtmaka kahalAtA hai, / dharmAstikAya ke eka deza se abhinna hokara nahIM kintu jIvapradeza ke viSaya meM aisA nahIM kahA jA sktaa| jIvAstikAya meM pRthaka-pRthak ananta jIva haiM, ataeva jIvapradeza sakala jIvAstikAya kA eka deza na hokara jIvAstikAya ke eka deza kA arthAt kisI eka jIva kA deza hokara hI jIvapradeza kahalAtA hai| isa prakAra vizeSatA batalAkara kahanA caahiye| evaMbhUtanaya ne samabhirUDhanaya ko iMgita karate hae kahA- yadi tuma dharmAstikAya, adharmAstikAya. AkAzAstikAya, padagalAstikAya aura jIvAstikAya ko svatantra jIvAstikAya ko svatantra dravya mAnate ho to yaha bhI mAnanA cAhiye ki ye sabhI pradeza kI kalpanA se rahita haiM, paripUrNa haiM, nirava zeSa haiM, niravayava haiM tathA eka hai| merI dRSTi meM ye deza-pradeza avastu hI haiN| vicAra kareM to pradeza aura pradezI meM bheda hai yA abheda hai ? bheda hai nahIM, kyoMki bheda kI upalabdhi nahIM hotI hai aura abheda kaho to dharma aura pradeza ina donoM zabdoM kA eka hI artha ho jAegA / aisI avasthA meM do zabdoM kA nahIM, kintu do meM se eka hI zabda kA uccAraNa karanA cAhie, dUsare kI vyarthatA svayaMsiddha hai| ataH dharma, adharma, AkAza, pudgala grAdi deza-pradeza rahita akhaMDa vastu haiM / isa prakAra se ye sAtoM naya apane-apane mata kI satyatA kA pratipAdana karane meM kaTivaddha rahate haiM aura apane durAgraha ke kAraNa durnaya rUpa ho jAte haiN| isa prakAra nayavarNana ke prasaMga meM durnaya kA svarUpa bhI batalA diyA hai| lekina jaba ye sAtoM naya apane mata kI sthApanA ke sAtha dUsare naya ke mata kI upekSA rakhate haiM arthAt unakA tiraskAra nahIM karate, taba usa sApekSa sthiti meM sunaya kahalAte haiN| ina sApekSa samudita nayoM meM hI saMpUrNa jinamata pratiSThita hai / pRthak-pRthak avasthA meM nahIM hai / kahA bhI hai udadhAviva sarvasindhava: samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTaya: / na ca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu saririsvavodadhiH / / he nAtha ! jaise saba nadiyAM samudra meM ekatra ho jAtI haiM, isI prakAra aApake mata meM saba naya eka sAtha mila jAte haiN| parantu Apake mata kA kisI eka naya meM samAveza nahIM ho sakatA hai| jaise samudra kisI eka nadI meM nahIM samAtA, usI prakAra sabhI vAdiyoM kA siddhAnta to jainamata hai lekina saMpUrNa jinamata kisI vAdI kA mata nahIM hai / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [397 nayapramANa ke ukta tInoM dRSTAntoM se yaha spaSTa hai ki dravya, kSetra, kAla aura bhAva sabhI nayapramANa ke viSaya hote haiN| jaise prasthakadRSTAnta meM kAla kI mukhyatA hai| vasatidRSTAnta meM kSetra kA aura pradezadRSTAnta meM dravya, bhAva kA vicAra kiyA gayA hai| ye sabhI naya jJAna rUpa haiM aura jJAna prAtmA kA guNa hai / isaliye ina nayoM kA yadyapi jJAnaguNa meM antarbhAva ho jAtA hai, phira bhI pratyakSa prAdi pramANoM se inheM bhinna isa kAraNa kahA gayA hai ki prathama to ye vastu ke eka aMza kA mukhya rUpa se kathana karane ke kAraNa pramANAMza rUpa haiN| dUsare bahu vicAra ke viSaya haiN| jinAgama meM sthAna-sthAna para inakA upayoga huA hai| prasthaka, vasati aura pradeza dRSTAntoM se yahA~ jo naya kA svarUpa nirUpaNa kiyA hai vaha to kevala upalakSaNa mAtra hai / isI taraha ina nayoM se jIvAdi padAthoM ke svarUpa kA bhI varNana kiyA jA sakatA hai| aba kramaprApta saMkhyApramANa kA nirUpaNa karate haiM / saMkhyApramAraNanirUpaNa 477. se kiM taM saMkhappamANe? saMkhappama gate / taM jahA-nAmasaMkhA ThavaNasaMkhA dadhvasaMkhA ovammasaMkhA parimANasaMkhA jANaNAsaMkhA gaNaNAsaMkhA bhaavsNkhaa| [477 pra.] bhagavan ! saMkhyApramANa kA kyA svarUpa hai ? [477 u.] AyuSman ! saMkhyApramANa ATha prakAra kA kahA hai| yathA-1. nAmasaMkhyA, 2. sthApanAsaMkhyA, 3. dravyasaMkhyA, 4. praupamyasaMkhyA, 5. parimANasaMkhyA, 6. jJAnasaMkhyA, 7. gaNanAsaMkhyA 8. bhaavsNkhyaa| vivecana-sUtra meM bhedoM ke dvArA saMkhyApramANa kA varNana prArambha kiyA hai / jisake dvArA saMkhyA--gaNanA kI jAye use athavA gaNanA ko saMkhyA kahate haiM / saMkhyA rUpa pramANa saMkhyApramANa kahalAtA hai / prAkRta bhASA meM 'zaSoH saH' sUtra se zaMkha ke 'za' ke sthAna para 'sa' Adeza ho jAtA hai / ata : yahA~ 'saMkhA zabda se saMrayA aura zaMkha donoM kA hI grahaNa sama bhanA cAhiye, jaise 'go' zabda se pazu, bhUmi ityAdi kA / saMkhyA aura zaMkha ina donoM kA saMkha zabda se grahaNa hone ke kAraNa nAma-sthApanA nAdi ke vicAra meM jahA~ saMkhyA athavA zaMkha zabda ghaTita hotA ho vahA~-vahA~ usa-usa zabda kI yojanA kara lenA caahiye| nAma-sthApanA saMkhyA 478. se ki taM nAmasaMkhA ? nAmasaMkhA jassa NaM jIvassa vA ajIvassa vA jIvANa vA ajIvANa vA tadubhayarasa vA tadubhayANa vA saMkhA ti NAmaM kajati / se taM naamsNkhaa| [478 pra.] bhagavan ! nAmasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [478 u.] AyuSman ! jisa jIva kA athavA ajIva kA athavA jIvoM kA athavA ajIvoM Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398] [anuyogadvArasUtra kA athavA tadubhaya (eka jova, eka ajova donoM) kA athavA tadubhayoM (aneka jIvoM-ajovoM donoM) kA saMkhyA aisA nAmakaraNa kara liyA jAtA hai, use nAmasaMkhyA kahate haiN| 479, se ki taM ThapaNAsaMkhA? ThavaNAsaMkhA jaNaM kaTTakamme vA potthakamme vA cittakamme vA leppakamme vA gaMdhikamme vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA akkhe vA barADae vA ekko vA aNegA vA sambhAvaThavaNAe vA asababhAvaThavaNAe vA saMkhA ti ThavaNA Thavejjati / se taM tthvnnaasNkhaa| [479 pra.] bhagavan ! sthApanAsaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [479 u.] aAyuSman ! jisa kASThakarma meM, pustakarma meM yA citrakarma meM yA lepyakarma meM athavA pranthikarma meM athavA beDhita meM athavA pUrita meM athavA saMghAtima meM athavA akSa meM athavA barATaka meM athavA eka yA aneka meM sadbhutasthApanA yA asadbhutasthApanA dvArA saMkhyA isa prakAra kA sthApana (prAropa) kara liyA jAtA hai, vaha sthApanAsaMkhyA hai| 480. nAma -ThavaNANaM ko pativiseso? nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittiriyA vA hojjA AvakahiyA vA / [480 pra.] bhagavan ! nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? [480 u.] prAyuSman ! nAma yAvatkathika (vastu ke rahane paryanta) hotA hai lekina sthApanA itvarika (svalpakAlika) bhI hotI hai aura yAvatkarthika bhI hotI hai / vivecana-nAma aura sthApanA saMkhyA kA vizeSa spaSTIkaraNa nAma-Avazyaka evaM sthApanA-yAvazyaka ke anusAra samajha lenA cAhiye / nAma aura sthApanA Avazyaka sambandhI varNana pUrva meM vistAra se kiyA jA cukA hai| dravyasaMkhyA 481. se ki taM dadhvasaMkhA? davasaMkhA duvihA paM0 / taM-prAgamao ya noAgamato ya / [481 pra.] bhagavan ! dravyazaMkha kA kyA tAtparya hai ? [481 u.] AyuSman ! dravyazaMkha do prakAra kA kahA hai, jaise--1. AgamadravyazaMkha, 2. nogrAgamadravyazaMkha / 482. se kitaM Agamao davvasaMkhA? davasaMkhA jassa gaM saMkhA ti padaM sikkhitaM ThiyaM jipaM miyaM parijiyaM jAva kaMgirAha (kaMThoTTa) viSyamukkaM (guruvAyaNovagayaM), se gaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAe, no aNuppehAe, kamhA? aNuvaogo davamiti kaTu / [482 pra.] bhagavan ! prAgamadravyazaMkha kA kyA svarUpa hai ? Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [482 u.] AyuSman ! AgamadravyazaMkha (saMkhyA) kA svarUpa isa prakAra hai jisane zaMkha (saMkhyA) yaha pada sIkha liyA, hRdaya meM sthira kiyA, jita kiyA-tatkAla smaraNa ho jAye aisA yAda kiyA, mita kiyA--manana kiyA, adhikRta kara liyA athavA (mAnupUrvI, anAnupUrvI pUrvaka jisako sarva prakAra se bAra-bAra duharA liyA) yAvat nirdoSa spaSTa svara se zuddha uccAraNa kiyA tathA guru se vAcanA sase vAcanA, pRcchanA, parAvartanA evaM dharmakathA se yukta bhI ho gayA parantu jo artha kA anucintana karane rUpa anuprekSA se rahita ho, upayoga na hone se vaha pAgama se dravyazaMkha (saMkhyA) kahalAtA hai / kyoMki siddhAnta meM 'anupayogo dravyam'-upayoga se zUnya ko dravya kahA hai / vivecana--prastuta sUtroM meM dravyasaMkhyA ke bhedoM kA kathana karake prathama bheda prAgamadravyazaMkha (saMkhyA) kA svarUpa batalAyA hai| koI puruSa zaMkha (saMkhyA) pada kA bhalI-bhAMti sarva prakAra se jJAtA hai, kintu jaba usake upayoga se rahita hai arthAt usake cintana, manana, dhyAna, vicAra meM sthita nahIM hai, taba usakI prAgamadravyazaMkha saMjJA hai / yadyapi vartamAna meM upayoga rahita hai phira bhI usa upayoga ke saMskAra sahita hone se (bhUtapUrva prajJApananaya kI apekSA) aAgama zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / prAgama dravyazaMkha (saMkhyA) viSayaka nayadRSTiyAM isa prakAra haiMprAgamadravyasaMkhyA : nayadRSTiyAM 483. [1] [gamassa] ekko aNuvautto Agamato ekA danvasaMkhA, do aNuvauttA Agamato do davvasaMkhAo, tinni aNavauttA Agamato tigni davasaMkhAo, evaM jAvatiyA aNuvauttA tAvatiyAo [aMgamassa Agamato] dshvsNkhaao| [483-1] (naigamanaya kI apekSA) eka anupayukta AtmA eka AgamadravyazaMkha (saMkhyA), do anupayukta prAtmA do prAgamadravyazaMkha, tIna anupayukta AtmA tIna bhAgamadravyazaMkha haiN| isa prakAra jitanI anupayukta prAtmAyeM haiM utane hI (naigamanaya kI apekSA Agama) dravyazaMkha haiM / [2] evAmeva vavahArassa vi / [483-2] vyavahAranaya naigamanaya ke samAna hI AgamadravyazaMkha ko mAnatA hai| [3] saMgahassa eko vA praNegA vA aNuvautto vA aNubauttA vA [Agamao] davvasaMkhA vA dadhvasaMkhAo vA [sA egA dabvasaMkhA] / [483-3] saMgrahanaya (sAmAnya-mAtra ko grahaNa karane vAlA hone se) eka anupayukta AtmA (Agama se) eka dravyazaMkha aura aneka anupayukta AtmAyeM aneka AgamadravyazaMkha, aisA svIkAra nahIM karatA kintu sabhI ko eka hI Agamadravya zaMkha mAnatA hai / [4] ujjusuyassa [ego aNuvautto] Agamao ekA davvasaMkhA, puhattaM Necchati / [483-4] RjusUtranaya kI apekSA (eka anupayukta AtmA) eka AgamadravyazaMkha hai| vaha bheda ko svIkAra nahIM karatA hai| [5] tiNhaM saddaNayANaM jANae aNuvautte avatthU, kamhA ? jati jANae aNuvautte Na bhavati / setaM Agamao dnysNkhaa| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 [anuyogadvArasUtra [483.5] tInoM zabda naya (zabda, samabhiruDa aura evaMbhUta naya) anupayukta jJAyaka ko avastu---asat mAnate haiN| kyoMki yadi jJAyaka hai to anupayukta (upayogarahita) nahIM hotA hai aura yadi anupayukta ho to vaha jJAyaka nahIM hotA hai / isaliye AgamadravyazaMkha saMbhava nahIM hai / yaha prAgamadravyazaMkha kA svarUpa hai| vivecana---bhAgamadravya-Avazyaka ke varNana meM nayaSTiyoM kA vistAra se vicAra kiyA jA cukA hai| ataH usI taraha Avazyaka ke sthAna para zaMkha zabda rakhakara yahA~ bhI samajha lenA cAhiye / nogrAgamadravyasaMkhyAnirUpaNa 484. se ki taM noAgamato davvasaMkhA ? noAgamato davvasaMkhA tivihA paM0 / taM0 -jANayasaroradadhvasaMkhA bhaviyasarIradazvasaMkhA jANayasarIrabhaviyasarIravatirittA dazvasaMkhA / [484 pra.] bhagavan ! nopAgamadravyasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? 6484 u.] AyuSman ! nomAgamadravyasaMkhyA ke tona bheda haiM-1. jJAyakazarIradravyasaMkhyA 2. bhavyazarIradravyasaMkhyA, 3. jJAyakazarIra-bhavyazarIra-vyatiriktadravyasaMkhyA / 485. se ki taM jANagasarIradavvasaMkhA ? jANagasarIradavvasaMkhA saMkhA ti payatyAhikAra-jANagasta jaM sarIrayaM vavagaya-cuya-caita-cattadehaM jIvaviSpajalaM jAva aho ! NaM imeNaM sarorasamUsaeNaM saMkhA ti payaM AghavitaM jAva uvadaMsiyaM, jahA ko diLaMto? ayaM ghayakume Asi / se taM nANagasarIradanyasaMkhA / [485 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravyasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [485 u.] AyuSman ! saMkhyA isa pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vaha zarIra, jo vyapagatacaitanya se rahita ho gayA ho, cyuta-cyavita-tyakta deha yAvat jIvarahita zarIra ko dekhakara kahanAaho! isa zarIra rUpa pudgalasaMghAta (samudAya) ne saMkhyA pada ko (guru se) grahaNa kiyA thA, par3A thA yAvata upadarzita kiyA thA-naya aura yuktiyoM dvArA ziSyoM ko samajhAyA thA, (usakA vaha zarIra jJAyakazarIradravyasaMkhyA hai / ) [pra.] isakA koI dRSTAnta hai ? [u.] (hA~, dRSTAnta hai---jaise ghar3e meM se ghI nikAlane ke bAda bhI kahA jAtA hai ki) yaha ghI kA ghar3A hai / yaha jJAyakazarIradravyasaMkhyA kA svarUpa hai / vivecana-prastuta sUtroM meM nikSepadRSTi se noAgamadravyasaMkhyA ke tIna bheda karake prathama nomAgamajJAyakazarIra bheda kA svarUpa batalAyA hai / yahA~ AtmA kA zarIra meM prAropa karake jIva ke tyakta zarIra ko nogrAgamadravya kahA gayA hai| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa]] (401 caya-caitta-cattadehaM kA artha-vipAkavedana dvArA Ayukarma ke kSaya se pake hue phala ke samAna apane Apa patita hone vAle zarIra ko cuya (cyuta) zarIra, viSAdi ke dvArA prAyu ke chinna hone para nirjIva hue zarIra ko (caitta) cyAvitazarIra tathA saMlekhanA saMthArApUrvaka svecchA se tyAge gaye zarIra ko cattadeha (tyaktazarIra) kahate haiN| bhavyazarIradravyasaMkhyA nirUpaNa 486. se ki taM bhaviyasarIradazvasaMkhA ? bhaviyasarIradazvasaMkhA je jIve joNojammaNaNikkhaMte imeNaM ceva AdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTeNaM bhAveNaM saMkhA ti payaM sekAle sikkhissati, jahA ko didruto ? ayaM ghayaphubhe bhavissati / se taM bhviysriirdbsNkhaa| [486 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravyasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [486 u.] AyuSman ! janma samaya prApta hone para jo jIva yoni se bAhara nikalA aura bhaviSya meM usI zarIrapiMDa dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra saMkhyA pada ko sIkhegA (vartamAna meM sIkha nahIM rahA hai) aise usa jIva kA vaha zarIra bhabyazarIradravyasaMkhyA hai / [pra.] isakA koI dRSTAnta hai ? [u.] (jaise ghI bharane ke liye koI ghar3A ho kintu abhI usameM ghI nahIM bharA ho to usake liye kahanA) yaha ghRtakuMbha-ghI kA ghar3A hogaa| yaha bhavyazarIradravyasaMkhyA kA svarUpa hai| vivecana--sUtra meM bhavyazarIradravyasaMkhyA (zaMkha) kA svarUpa batAyA hai| yaha bhaviSyakAlIna yogyatA kI apekSA jAnanA cAhiye / paryAyAthikanaya kI apekSA bhAvI paryAya kI mukhyatA se yaha bheda banatA hai| jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyazaMkha 487. se ki taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittA dagvasaMkhA ? jANayasarIrabhaviyasarIravairittA dabvasaMkhA tivihA paNNattA / taM jahA-egabhavie baddhAue abhimuhaNAmagotte y| [487 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIrabhavyazarI rabyatirikta dravyazaMkha kA kyA svarUpa hai ? [487 u. AyuSman ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyazaMkha ke tIna prakAra haiM1. ekabhavika, 2. badAyuSka aura 3. abhimukhanAmagotra / vivecana isa sUtra meM jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktanomAgamadravyazaMkha kA bhedamukhena svarUpa batalAyA hai| saMkSepa meM isake liye 'tadvyatiriktanoAgamadravya' zabda kA bhI prayoga kiyA jAtA hai| ekabhAvika Adi kA Azaya-jisa jIva ne abhI taka zaMkhaparyAya kI Ayu kA baMdha nahIM kiyA hai, parantu maraNa ke anantara zaMkhaparyAya prApta karane vAlA hai use ekabhavika kahate haiN| jisa jIva ne zaMkhaparyAya meM utpanna hone yogya prAyu kA baMdha kara liyA hai, aisA jIva baddhAyuSka kahalAtA Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402] [anuyogadvArasUtra hai| nikaTa bhaviSya meM jo lIva zaMkhayoni meM utpanna hone vAlA hai tathA jisake dvIndriya jAti prAdi nAmakarma evaM nIca gotra rUpa gotrakarma jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta ke bAda udayAbhimukha hone vAlA hai, usa jIva ko abhimukhanAmagotrazaMkha kahate haiN| ye tInoM prakAra ke jIva bhAvazaMkhatA ke kAraNa hone se jJazarIra aura bhavyazarIra ina donoM se vyatirikta dravyazaMkha rUpa haiN| dvibhavika, tribhavika, caturbhavika prAdi jIvoM ko dravyazaMkha isaliye nahIM kahate haiM ki aise jIva bhAvazaMkhatA ke avyavahita kAraNa nahIM haiN| ve marakara prathama bhava meM zaMkha kI paryAya meM utpanna nahIM hokara dUsarI-dUsarI paryAyoM meM utpanna hote haiN| jabaki ekabhAvika bhAvazaMkhatA ke prati avyavahita kAraNa hai| vaha jIva marakara nizcita rUpa se zaMkha kI paryAya meM hI utpanna hone vAlA hai| isIliye usakI dravyazaMkha yaha saMjJA hai|' 488. egabhavie NaM bhaMte ! egabhavie tti kAlato kevaciraM hoti ? jahaNaNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM punckoddii|| [488 pra.] bhagavan ! ekabhavika jIva 'ekabhavika' aisA nAma vAlA kitane samaya taka rahatA hai ? [488 u.] AyuSman ! ekabhavika jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa eka pUrva koTi paryanta (ekabhavika nAma vAlA) rahatA hai| vivecana-sUtra meM ekabhavika dravyazaMkha kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kramazaH antamaharta aura eka pUrvakoTi kI isaliye batAI hai ki pRthvI Adi kisI ekabhava meM antarmaharta taka jIvita rahakara tadanantara jo maraNa karake zaMkhaparyAya meM utpanna ho jAtA hai, vaha jIva antarmuhUrta taka ekabhavika zaMkha kahalAtA hai| jIvoM kI kama se kama Ayu antarmuharta kI hotI hai, isIliye jaghanya pada meM antarmuharta kA grahaNa kiyA hai| jo jIva matsya Adi kisI eka bhava meM utkRSTa rUpa se eka pUrvakoTi taka jIvita rahakara marate hI zaMkhaparyAya meM utpanna hotA hai, vaha pUrvakoTi taka ekabhavika zaMkha kahalAtA hai| kyoMki jisa jIva kI pUrvakoTi se adhika Ayu hotI hai vaha asaMkhyAta varSa kI Ayu bAlA hone se marakara devaparyAya meM hI utpanna hotA hai, zaMkhaparyAya meM nahIM / isa kAraNa utkRSTa pada meM pUrvakoTi kA kathana kiyA hai| 489. batAue NaM bhaMte ! batAue tti kAlato kevaciraM hoti ? jahaNNaNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM puvakoDItibhAgaM / [489 pra.] bhagavan ! baddhAyuSka jIva badghAyuSka rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? [489 u.] AyuSman ! (baddhAyuSka jIva baddhAyuSka rUpa meM) jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa eka pUrvakoTi varSa ke tIsare bhAga taka rahatA hai / vivecana-sUtragata kathana kA prAzaya yaha hai ki jabase koI jIva bhujyamAna prAyu meM rahate 1. anuyoga. maladhArIyAvRtti pR. 231 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] parabhava kI Ayu kA baMdha kara letA hai, taba se use baddhAyuSka kahate haiN| yahA~ baddhAyuSka dravyazaMkha ke samaya kA vicAra kiyA jA rahA hai / ataeva bhujyamAna Ayu jaghanya se antarmuhUrta jaba zeSa raha jAye, usa samaya koI jIva zaMkha yoni kI prAya kA baMdha kare, usakI apekSA baddhAyaSka kA jaghanya kAla antarmuhUrta batalAyA hai aura bhujyamAna Ayu ke pUrvakoTi ke tribhAga bAkI rahane para jo jIva parabhava kI prAyu kA baMdha karatA hai, usakI apekSA pUrvakoTi kA tribhAga samaya kahA hai| 490. abhimuhanAmagote NaM bhaMte ! abhimuhanAmagotte tti kAlato kevaciraM hoti ? jahanneNaM ekkaM samaya, ukkoseNaM aMtomuhutaM / [490 pra.) bhagavan ! abhimukhanAmagotra (zaMkha) kA abhimukhanAmagotra nAma kitane kAla taka rahatA hai ? [490 u.] AyuSman ! jaghanya eka samaya, utkRSTa antarmuhUrta kAla rahatA hai| vivecana-ukta praznottara kA tAtparya yaha hai ki jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta paryanta abhimukha nAmagotra vAlA rahakara bAda meM bhAvazaMkha rUpa paryAya ko prApta ho jAtA hai| isI prakAra ekabhavika aura badAyuSka ke liye bhI samajhanA cAhiye ki ve jaghanya aura utkRSTa kAlasthiti ke bAda avazya hI bhAvarUpatA ko prApta ho jAte haiN| ekavika Adi zaMkhaviSayaka nayadRSTi 491. iyANi ko gao kaM saMkhaM icchati ? tattha Negama-saMgaha-vavahArA tivihaM saMkhaM icchaMti, taM jahA-ekkabhaviyaM baddhAuyaM abhimuhanAmagottaM ca / ujusuo duvihaM saMkhaM icchati, taM jahA-baddhAuyaM ca abhimuhanAmagottaM ca / tiNi saddaNayA abhimuhaNAmagottaM saMkhaM icchati / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravAritA dazvasaMkhA / se taM noAgamao davvasaMkhA / se taM ddhvsNkhaa| [491 pra.] bhagavan ! kauna naya ina tIna zaMkhoM meM se kisa zaMkha ko mAnatA hai ? [491 u.] aAyuSman ! naMgamanaya, saMgrahanaya aura vyavahAranaya ekabhavika, baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra tInoM prakAra ke zaMkhoM ko zaMkha mAnate haiN| RjusUtranaya 1. baddhAyuSka aura 2. abhimukhanAmagotra, ye do prakAra ke zaMkha svIkAra karatA hai| tInoM zabdanaya mAtra abhimukhanAmagotra zaMkha ko hI zaMkha mAnate haiN| isa prakAra jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyazaMkha kA svarUpa jAnanA cAhiye / yahI noAgama dravyazaMkha (saMkhyA) kA svarUpa hai aura isI ke sAtha dravyasaMkhyA kA varNana pUrNa huaa| vivecana--prastuta sUtra meM tadvyatirikta zaMkha (saMkhyA) ke viSaya meM nayoM kA maMtavya spaSTa karate hue dravyasaMkhyApramANa kI samApti kA kathana kiyA hai| naigama Adi prathama tIna naya sthala daSTi vAle hone se tInoM prakAra ke zaMkhoM ko zaMkha rUpa meM mAnate haiN| kyoMki ve Age hone vAle kArya ke kAraNa meM kArya kA upacAra karake bartamAna meM use kArya rUpa meM mAna lete haiM, jaise bhaviSya meM rAjA hone vAle rAjakumAra ko bhI rAjA kahate haiN| isI Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404] (anuyogadvArasUtra prakAra ekabhavika, baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra, ye tInoM prakAra ke dravyazaMkha abhI to nahIM kintu bhaviSya meM bhAvazaMkha hoMge, isIliye ye tInoM naya inako bhAvazaMkha rUpa meM svIkAra karate haiN| RjusUtranaya pUrva nayatraya kI apekSA vizeSa zuddha hai / ataH yaha baddhAyuSka aura abhimukhanAmagotra-ina do prakAra ke zaMkhoM ko mAnatA hai| isakA mata hai ki ekabhavika jIva ko zaMkha nahIM mAnanA cAhie, kyoMki vaha bhAvazaMkha se ativyavahita-bahuta antara para hai| use zaMkha mAnane meM atiprasaMga doSa hogaa| zabda. samabhirUDha aura evaMbhUta naya Rjasatranaya se bhI zuddha haiN| isa kAraNa bhAvazaMkha ke samIpa hone se tIsare abhimukhanAmagotra zaMkha ko to zaMkha mAnate haiM, kintu prathama donoM prakAra ke (ekabhavika, baddhAyuSka) zaMkha bhAvazaMkha ke prati prati vyavahita hone se unheM zaMkha ke rUpa meM mAnya nahIM krte| prAkRta saMkhA' zabda ke saMkhyA aura zaMkha ye do rUpa hone se prastuta nirUpaNa meM jahA~ jo rUpa ghaTita ho sakatA ho, vaha ghaTita kara lenA caahie| aupamyasaMkhyAnirUpaNa 492. [1] se ki taM ovammasaMkhA ? provammasaMkhA caumvihA pnnnnttaa| taM jahA-asthi saMtayaM saMtaeNaM uvamijjai 1 asthi saMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai 2 atthi asaMtayaM saMtaeNaM uvamijjai 3 asthi asaMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai 4 / [492-1 pra.] bhagavan ! praupamyasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [492-1 u.] AyuSman ! (upamA dekara kisI vastu ke nirNaya karane ko aupamyasaMkhyA kahate haiN|) usake cAra prakAra haiN| jaise 2.sada vastu ko sada vasta kI upamA denA / 2. sad vastu ko asad vastu se upamita karanA / 3. asad vastu ko sad vastu kI upamA denA / 4. asad vastu ko asad vastu kI upamA denA / vivecana--sUtrArtha spaSTa hai| yahA~ aupamya saMkhyA ke cAra prakAra batalAe haiM, jinakA Age varNana karate hai| sad-sadrUpa zraupamyasaMkhyA __ [2] tattha saMtayaM saMtaeNaM uvabhijjai, jahA-saMtA arahaMtA saMtaehi puravarehi saMtaehi kavADaehiM saMtaehiM vacchaehiM uvamiti, taM jahA puravarakavADavacchA phaliha yA duMdubhitthaNiyaghosA / sirivacchaMkiyavacchA sanve vi jiNA caunvIsaM // 116 // _[492-2] inameM se jo sad vastu ko sad vastu se upamita kiyA jAtA hai, vaha isa prakAra sadrUpa arihaMta bhagavantoM ke prazasta vakSasthala ko sadrUpa zreSTha nagaroM ke sat kapAToM kI upamA denA, jaise Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [405 sabhI caubIsa jina-tIrthakara pradhAna-uttama nagara ke (toraNadvAra--phATaka ke) kapAToM ke samAna vakSasthala, argalA ke samAna bhujAoM, devadundubhi yA stanita (megha ke nirghoSa) ke samAna svara aura zrIvatsa (svastika vizeSa) se aMkita vakSasthala vAle hote haiM / 119 vivecana prastuta sUtra meM sadrUpa padArtha ko sadrUpa padArtha se upamita kiyA gayA hai| caubIsa jina bhagavAn sadrUpa haiM aura nagara ke kapAToM kA bhI astitva hai| sadrUpa kapATo se arihaMta bhagavantoM ke vakSaHsthala ko jo upamita kiyA gayA hai, usameM kapATa upamAna hai aura arihaMta bhagavantoM kA vakSaHsthala upameya hai| isI prakAra unakI bhujAoM Adi ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki yadi koI, tIrthakara ke vakSaHsthala Adi kaise hote haiM ? yaha jAnanA cAhatA hai to vaha nagara ke mukhya pravezadvAra ke kapATa Adi upamAnoM ke dvArA upameyabhUta arihaMtoM ke vakSaHsthala Adi ko jAna letA hai tathA vakSaHsthala Adi tIrthakara ke avinAbhAvI hone se tIrthakara bhI upamita ho jAte haiM / sada-prasadrUpa aupamyasaMkhyA [3] saMtayaM asaMtaeNaM uvamijjai jahA--saMtAI neraiya-tirikkhajoNiya-maNUsa-devANaM AuyAiM asaMtaehi paliovama-sAgarovamehi uvamijjaMti / [492-3] vidyamAna padArtha ko avidyamAna padArtha se upamita karanA / jaise nAraka, tiryaMca, manuSya aura devoM kI vidyamAna prAyu ke pramANa ko avidyamAna palyopama aura sAgaropama dvArA batalAnA / vivecana-isa kathana meM nAraka Adi jIvoM kA AyuSya sadrUpa hai aura palyopama-sAgaropama asadrUpa kalpanA dvArA parikalpita hone se asadpa haiM / kintu inake dvArA hI unakI Ayu batAI jA sakatI hai| isIliye isako sadrUpa upameya aura asadrUpa upamAna ke rUpa meM prastuta kiyA hai| nArakAdikoM kI Ayu upameya hai aura palyopama evaM sAgaropama upamAna haiN| asat-sat praupamyasaMkhyA [4] asaMtayaM saMtaeNaM uvaminjati jahA--- parijUriyaperaMtaM calaMtabeTa paData nicchoraM / pattaM vasaNappattaM kAlappattaM bhaNai gAhaM // 120 // jaha tumbhe taha amhe, tumhe vi ya hohihA jahA amhe / appAheti paDataM paMDayapattaM kisalayANaM // 121 // Navi asthi Navi ya hohI ullAyo kisala-paMDupattANaM / / uvamA khalu esa kayA bhaviyajaNavibohaNaTThAe / / 122 // [492-4] avidyamAna-asadvastu ko vidyamAna sadvastu se upamita karane ko asat-sat aupamyasaMkhyA kahate haiM / vaha isa prakAra hai sarva prakAra se jIrNa, DaMThala se TUTe, vRkSa se nIce gire hue, nissAra aura (vRkSa se viyoga ho jAne se) duHkhita aise patte ne vasaMta samaya prApta navIna patte (kisalaya-kopala) se kahA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 [anuyogadvArasUtra kisI girate hue purAne-jIrNa pIle patte ne navodgata kisalayoM-koMpaloM se kahA-isa samaya jaise tuma ho, hama bhI pahale vaise hI the tathA isa samaya jaise hama ho rahe haiM, vaise hI Age calakara tuma bhI ho jaaoge| yahA~ jo jIrNa pattoM aura kisalayoM ke vArtAlApa kA ullekha kiyA gayA hai, vaha na to kabhI hunA hai, na hotA hai aura na hogA, kintu bhavya janoM ke pratibodha ke liye upamA dI gaI hai / 120, 121, 122 / vivecana--prastuta dRSTAnta meM 'jaha tumbhe taha amhe' isa pada meM upamAbhUta kisalaya avasthA tatkAla vidyamAna hone se sadrUpa hai aura upameyabhUta tathAvidha jIrNa Adi rUpa patrAvasthA avidyamAna hone se asadrUpa hai tathA 'tumhe vi ya hohihA jahA amhe' yahA~ jIrNa-zIrNa Adi patrAvasthA tatkAlavartI hone se sadrUpa hai aura kisalayoM kI tathAvidha avasthA bhaviSyakAlIna hone ke kAraNa vartamAna meM avidyamAna hone se asadrUpa hai / isa prakAra asat sat se upamita huA hai| sUtrokta tIna gAthAyeM bhavya janoM ke pratibodhanArtha haiM, yathA-saMsAra kI sabhI vastueM anitya hone se kabhI bhI eka jaisI nahIM rahatI haiN| ataH svAbhyudaya meM ahaMkAra aura para kA anAdara nahIM karanA caahiye| asad-asadrUpa praupamyasaMkhyA [5] asaMtayaM asaMtaeNa uvamijjati-jahA kharavisANaM tahA sasavisANaM / se taM ovammasaMkhA / [492-5] avidyamAna padArtha ko avidyamAna padArtha se upamita karanA asad-asadrUpa praupamyasaMkhyA hai / jaisA-khara (gadhA) viSANa (sIMga) hai vaisA hI zaza (kharagoza) viSANa hai aura jaisA zazaviSANa hai vaisA hI kharaviSANa hai| isa prakAra se aupamyasaMkhyA kA nirUpaNa jAnanA cAhiye / vivecana--isa vikalpa meM upamAnabhUta kharaviSANa kA trikAla meM bhI sattva na hone se ve asadrUpa hai, vaise hI upameyabhUta zazaviSANa bhI asad-rUpa haiN| isa prakAra asat se asat upamita huA hai| parimANasaMkhyAnirUpamA 493. se ki taM parimANasaMkhA ? parimANasaMkhA duvihA pgnnttaa| taM0-kAliyasuyaparimANasaMkhA diTTivAyasuyaparimANasaMkhA ya / [493 pra.] bhagavan ! parimANasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [493 u. AyuSman ! parimANasaMkhyA do prakAra kI kahI gaI hai / jaise-1. kAlikazrutaparimANasaMkhyA aura 2. dRssttivaadshrutprimaannsNkhyaa| vivecana prastuta sUtra parimANasaMkhyA ke nirUpaNa kI bhUmikA hai| jisakI gaNanA kI jAye use saMkhyA aura jisameM paryava Adi ke parimANa kA vicAra kiyA jAye use parimANasaMkhyA kahate haiN| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [407 kAlikazrutaparimANasaMkhyA 464. se ki taM kAliyasuyaparimANasaMkhA ? kAliyasuyaparimANasaMkhA aNegavihA paNNatA / taM jahA---pajjavasaMkhA akkharasaMkhA saMghAyasaMkhA padasaMkhA pAdasaMkhA gAhAsaMkhA silogasaMkhA veDhasaMkhA nijjuttisaMkhA aNuogadArasaMkhA uddesagasaMkhA ajmayaNasaMkhA suyakhaMdhasaMkhA aMgasaMkhA / se taM kaaliysuyprimaannsNkhaa| [494 pra.] bhagavan ! kAlikazrutaparimANasaMkhyA kyA hai ? [494 u.] AyuSman ! kAlikazrutaparimANasaMkhyA aneka prakAra kI kahI gaI hai / yathA1. paryava (paryAya) saMkhyA, 2. akSarasaMkhyA, 3. saMghAtasaMkhyA, 4. padasaMkhyA, 5. pAdasaMkhyA, 6. gAthAsaMkhyA, 7. zlokasaMkhyA, 8. veDha (veSTaka) saMkhyA, 9. niyuktisaMkhyA, 10. anuyogadvArasaMkhyA, 11. uddezasaMkhyA, 12. adhyayanasaMkhyA, 13. zrutaskandhasaMkhyA, 14. aMgasaMkhyA Adi kAlikazrutaparimANasaMkhyA hai| vivecana--prastuta sUtra meM kAlikazrutaparimANa kI saMkhyA ke katipaya nAmoM kA ullekha kiyA hai| jisa zruta kA rAtri va dina ke prathama aura aMtima prahara meM svAdhyAya kiyA jAye use kAlikazrata kahate haiN| isake aneka prakAra haiN| jaise-uttarAdhyayanasUtra, dazAzrataskandhakalpa (bahalkalpa), vyavahArasUtra, nizIthasUtra Adi / ' jisake dvArA inake iloka Adi ke parimANa kA vicAra ho use kAlikazrutaparimANasaMkhyA kahate haiM / ___ paryavasaMkhyA Adi ke artha-1. paryava, paryAya athavA dharma aura usakI saMkhyA ko paryavasaMkhyA kahate haiN| 2. akAra Adi akSaroM kI saMkhyA-gaNanA ko akSarasaMkhyA kahate haiN| akSara saMkhyAta hote haiM, ananta nhiiN| isaliye akSarasaMkhyA saMkhyAta hai| 3. do Adi akSaroM ke saMyoga ko saMghAta kahate haiN| isakI saMkhyA-gaNanA saMghAtasaMkhyA kahalAtI hai / yaha saMghAtasaMkhyA bhI saMkhyAta hI hai| 4. subanta aura tiGganta akSarasamUha pada kahalAtA hai / padoM kI saMkhyA ko padasaMkhyA kahate haiM / 5. zloka Adi ke caturthAza ko pAda kahate haiN| inakI saMkhyA ko pAdasaMkhyA kahate haiM / 6. prAkRta bhASA meM likhe gaye chandavizeSa ko gAthA kahate haiM / isa gAthA-saMkhyA-gaNanA kA nAma gAthAsaMkhyA hai| 7. zlokoM kI saMkhyA zlokasaMkhyA hai| 8. beSTakoM (chandavizeSa) kI saMkhyA veSTakasaMkhyA kahalAtI hai / 1. kAlikazruta ke rUpa meM saMkalita sUtroM ke nAma Adi vizeSa varNana ke liye dekhiye nandIsUtra (prAgama prakAzana samiti, byAvara) sUtra 81 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 [anuyogadvArasUtra 9. niyukti kI saMkhyA ko niyuktisaMkhyA kahate haiM / 10. vyAkhyA ke upAyabhUta satpadaprarUpaNa athavA upakrama Adi anuyogadvAra kahalAte haiM / inakI saMkhyA ko anuyogadArasaMkhyA kahate haiM / 11. adhyayanoM ke aMzavizeSa ko uddezaka kahate haiN| inakI saMkhyA uddezakasaMkhyA kahalAtI hai| 12. zAstra ke bhAgavizeSa ko adhyayana kahate haiM / inakI saMkhyA adhyayanasaMkhyA hai| 13. adhyayanoM ke samUha rUpa zAstrAMza kA nAma zrutaskandha hai| inakI saMkhyA zrutaskandhasaMkhyA kahalAtI hai| 14. aMgoM kI saMkhyA ko aMgasaMkhyA kahate haiN| AcArAMga Adi AgamoM kA nAma aMga hai| isa prakAra se kAlikazrutaparimANasaMkhyA kA nirUpaNa jAnanA cAhiye / dRssttivaadshrutprimaargsNkhyaaniruuprnn| __ 495. se ki taM didvivAyasuyaparimANasaMkhA ? diTThivAyasuyaparimANasaMkhA aNegavihA paNNattA / taM jahA-pajjavasaMkhA bhAva aNogadArasaMkhA pAhuDasaMkhA pAhuDiyAsaMkhA pAhuDapAhuDiyAsaMkhA vatthusaMkhA punvasaMkhA / se taM viTThiyAyasuyaparimANasaMkhA / se taM primaannsNkhaa| [495 pra.] bhagavan ! dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA kyA hai ? [495 u.] prAyuSman ! dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA ke aneka prakAra kahe gaye haiN| yathAparyavasaMkhyA yAvat anuyogadvArasaMkhyA, prAbhRtasaMkhyA, prAmRtikAsaMkhyA, prAbhRtaprAbhRtikAsaMkhyA, vastusaMkhyA aura pUrvasaMkhyA / isa prakAra se dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA kA svarUpa jAnanA caahiye| __yahI pariNAmasaMkhyA kA nirUpaNa hai| vivecana isa sUtra meM dRSTivAdazrutaparimANasaMkhyA kA pratipAdana kiyA hai| jisameM paryavasaMkhyA se lekara anuyogadvArasaMkhyA taka ke nAma to kAlikathutaparimANasaMkhyA ke anurUpa haiM aura zeSa prAmRta Adi adhika nAmoM kA ullekha sUtra meM kiyA hai| ye prAbhRta Adi saba pUrvAntargata zrutAdhikAra vizeSa haiN|' isa prakAra se parimANasaMkhyA kA nirdeza karane ke bAda aba jJAnasaMkhyA ke svarUpa kA varNana kiyA jAtA hai| jJAnasaMkhyAnirUpaNa 466. se ki taM jANaNAsaMkhA? jANaNAsaMkhA jo jaM jANai so taM jANati, taM jahA-saha sahio, gaNiyaM gaNio, nimittaM nemittio, kAlaM kAlanANI, vejjo vejjiyaM / se taM jaannnnaasNkhaa| 1. prAbhRtAdayaH pUrvAntargatAH shrutaadhikaarvishessaaH| ---anuyogadvAra, TIkA pR. 234 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa 1409 [496 pra.] bhagavan ! jJAnasaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? [496 u.] aAyuSman ! jo jisako jAnatA hai use jJAnasaMkhyA kahate haiM / jaise ki---zabda ko jAnane vAlA zAbdika, gaNita ko jAnane vAlA gaNitaja-gaNika, nimitta ko jAnane vAlA naimittika, kAla ko jAnane vAlA kAlajJAnI (kAlajJa) aura vaidyaka ko jAnane vAlA vaidy| yaha jJAnasaMkhyA kA svarUpa hai| vivecana -jisake dvArA vastu kA svarUpa jAnA jAtA hai-nizcaya kiyA jAtA hai, use jJAna aura isa jJAna rUpa saMkhyA ko jJAnasaMkhyA kahate haiN| jaise devadatta Adi jisa zabda Adi ko jAnatA hai, vaha usa zabdajJAna bAlA Adi kahA jAtA hai| yaha kathana jJAna aura jJAnI meM abhedopacAra kI apekSA jAnanA caahiye| isI ko jJAnasaMkhyA kahate haiM / aba gaNanAsaMkhyA kA svarUpanirUpaNa karate haiM / gaNanAsaMkhyAnirUparaNa 467. se ki taM gaNaNAsaMkhA? gaNaNAsaMkhA ekko gaNaNaM na uveti, duppbhitisNkhaa| taM jahA--saMkhejjae asaMkhenjae annNte| [497 pra. bhagavan ! gaNanAsaMkhyA kA kyA svarUpa hai ? 6497 u.] AyuSman ! (ye itane haiM, isa rUpa meM ginatI karane ko gaNanAsaMkhyA kahate haiN|) 'eka' (1) gaNanA nahIM kahalAtA hai isaliye do se gaNanA prAraMbha hotI hai| vaha gaNanAsaMkhyA 1. saMkhyAta, 2. asaMkhyAta aura 3. ananta, isa taraha tIna prakAra kI jAnanA cAhiye / vivecana--'ye itane haiM' isa rUpa se ginatI ko gaNanA kahate haiM aura yaha gaNanArUpa saMkhyA gaNanAsaMkhyA kahalAtI hai|' yaha gaNanA do se prArambha hotI hai| eka saMkhyA to hai kintu gaNanA nahIM hai| kyoMki eka ghaTAdi padArtha ke dikhane para ghaTAdika rakhe haiM aisA kahA jAtA hai kintu 'eka saMkhyA viziSTa yaha ghaTa rakhA hai' aisI pratIti nahIM hotI hai| athavA lena-dena ke vyavahAra meM eka vastu prAya: gaNanA kI viSayabhUta nahIM hotI hai, isaliye asaMvyavahArya athavA alpa hone ke kAraNa eka ko gaNanAsaMkhyA kA viSaya nahIM kahA jAtA hai| yaha gaNanAsaMkhyA saMkhyeya (saMkhyAta), asaMkhyeya (asaMkhyAta) aura ananta ke bheda se tIna prakAra kI hai / jinakA aba anukrama se vistRta varNana karate hai| saMkhyAta prAdi ke bheda 468. se ki taM saMkhejjae ? saMkhejjae tivihe paNNatte / taM jahA--jahaNNae ukkosae ajhnnnnmnnukkose| [498 pra.] bhagavan ! saMkhyAta kA kyA svarUpa hai ? ___1. 'etAvanta ete' iti saGga khyAnaM gaNanA sngkhyaa| -anu. maladhArIyA vRtti patra 234 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410] [anuyogaTArasUtra [498 u.] aAyuSman ! saMkhyAta tIna prakAra kA SatipAdana kiyA gayA hai| vaha isa prakAra1. jaghanya saMkhyAta, 2. utkRSTa saMkhyAta aura 3. ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) saMkhyAta / 499. se ki taM asaMkhenjae ? asaMkhejjae tivihe paNNatte / taM jahA--parittAsaMkhejjae juttAsaMkhejjae asNkhejjaasNkhejje| [499 pra.] bhagavan ! asaMkhyAta kA kyA svarUpa hai ? [499 u.] AyuSman ! asaMkhyAta ke tIna prakAra haiN| jaise--1. parItAsaMkhyAta, 2. yuktAsaMkhyAta aura 3 asaMkhyAtAsaMkhyAta / 500. se kitaM parittAsaMkhejjae ? parittAsaMkhejjae tivihe paNNatte / taM0-jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosae / {500 pra.] bhagavan ! parItAsaMkhyAta kA kyA svarUpa hai ? [500 u.] AyuSman ! parItAsaMkhyAta tIna prakAra kA kahA hai-1. jaghanya parItAsaMkhyAta, 2. utkRSTa parItAsaMkhyAta aura 3. ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) parItAsaMkhyAta / 501. se ki taM juttAsaMkhejjae ? juttAsaMkhejjae tivihe paNNatte / saM0-jahaNNae ukkosae ajahaNNamaNukkosae / [501 pra.] bhagavan ! yuktAsaMkhyAta kA kyA svarUpa hai ? [501 u.] AyuSman ! yuktAsaMkhyAta tIna prakAra kA nirUpita kiyA hai / yathA--- 1. jaghanya yuktAsaMkhyAta, 2. utkRSTa yuktAsaMkhyAta aura 3 ajaghanyAnutkRSTa (madhyama) yuktAsaMkhyAta / 502. se ki taM asaMkhejjAsaMkhejjae? asaMkhejjAsaMkhejjae tivihe pnnnntte| taM jahA--jahaNNae ukkosae ajhnnnnmnnukkose| {502 pra.] bhagavan ! asaMkhyAtAsaMkhyAta kA kyA svarUpa hai ? [502 u.] AyuSman ! asaMkhyAtAsaMkhyAta tIna prakAra kA hai| yathA-1 jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta, 2. utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta aura 3. ajaghanyAnutkRSTa (madhyama) asaMkhyAtAsaMkhyAta / 503. se ki taM aNaMtae ? aNaMtae tivihe paNNatte / taM jahA--parittANatae juttANatae anntaannte| [503 pra.] bhagavan ! ananta kA kyA svarUpa hai ? [503 u.] AyuSman ! ananta ke tIna prakAra haiN| yathA- 1. parItAnanta, 2. yuktAnanta aura 3. anantAnanta / 504. se ki taM parittANatae ? parittANatae tibihe paNNatte / taM0-jahaNNae ukkosae ajhnnnnmnnukkose| [504 pra.] bhagavan ! parItAnanta kise kahate haiM ? Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [411 [504 u.] AyuSman ! parItAnanta tIna prakAra kA pratipAdana kiyA gayA hai| yathA--1. jaghanya parItAnanta, 2. utkRSTa parItAnanta aura 3 ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) parItAnanta / 505. se kiM taM juttANatae ? juttANatae tivihe paNNatte / taM jahA-jahaNNae ukkosae ajhnnnnmnnukkose| [505 pra.] bhagavan ! yuktAnanta kise kahate haiM ? [505 u.] AyuSman ! yuktAnanta ke tIna prakAra kahe haiN| ve isa prakAra-1. jaghanya yuktAnanta, 2. utkRSTa yuktAnanta 3. ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) yuktAnanta / 506. se ki taM arthatANatae ? aNaMtANatae duvihe paNNatte / taM jahA-jahaNNae ya ajahaNNamaNukkosae ya / [506 pra.] bhagavan ! anantAnanta kA kyA svarUpa hai ? [506 u.] aAyuSman ! anantAnatta ke do prakAra kahe haiN| yathA--1. jaghanya anantAnanta aura 2. ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) anantAnanta / vivecana-ukta praznottaroM meM gaNanA saMkhyA ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta ina tIna mukhya bhedoM ke avAntara bheda-prabhedoM kA nirUpaNa kiyA hai| saMkhyAta ke to jaghanya, madhyama aura utkRSTa ye tIna avAntara bheda haiN| lekina asaMkhyAta aura ananta ke mukhya tIna avAntara bhedoM ke nAmoM meM parIta paura yukta to samAna haiM kintu tIsare bheda kA nAma asaMkhyAtAsaMkhyAta aura anantAnanta hai / parItAsaMkhyAta, yUktAsaMkhyAta aura asaMkhyAtAsaMkhyAta jaghanya, madhyama aura utkRSTa hone se asaMkhyAta ke kula nau bheda haiN| parotAnanta aura yuktAnanta bhI jaghanya Adi tIna-tIna bheda vAle haiN| kintu anantAnanta meM utkRSTa anantAnanta asaMbhava hone se yaha bheda nahIM banatA hai| ataeva ananta ke pATha hI bheda hote haiN| ukta kathana kA saMkSipta prArUpa isa prakAra hai trividha saMkhyAta 1. jaghanya 3. utkRSTa 2. madhyama navavidha asaMkhyAta 1 parItAsaMkhyAla 2 yuktAsaMkhyAta 3 asaMkhyAtAsaMkhyAta 1 jaghanya parItAsaM. 2 madhyama parItAsaM. 3 utkRSTa parItAsaM. 4 jaghanya yuktAsa. 5 madhyama yuktAsaM. 6 utkRSTa yuktAsaM. 7 jaghanya asaMkhyAtAsaM. 8 madhyama 2 utkRSTa , , Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412] [anuyogahArasUtra aSTavidha ananta 1 parItAnanta 2 yuktAnanta 3 anantAnanta 1 jaghanya parItAnanta 4 jaghanya yuktAnanta 7 jaghanya anantAnanta 2 madhyama parItAnanta 5 madhyama yuktAnanta 8 madhyama anantAnanta 3 utkRSTa parItAnanta 6 utkRSTa yuktAnanta asaMkhyAta prAdi ke bhedoM kA vistAra se varNana karane ke liye sarvaprathama saMkhyAna kI prarUpaNA kI jAtI hai| saMkhyAtanirUpaNa 507. jahaNayaM saMkhejjayaM ketiyaM hoi ? dosvAI, teNa paraM ajahaNjamaNukkosayAI ThANAiM jAva ukkosayaM saMkhejjayaM Na pAvai / [507 pra. bhagavan ! jaghanya saMkhyAta kitane pramANa meM hotA hai ? (arthAt kisa saMkhyA se lekara kisa saMkhyA paryanta jaghanya saMkhyAta mAnA jAtA hai ?) [507 u.] AyuSman ! do rUpa pramANa jaghanya saMkhyAta hai, usake pazcAt (tIna, cAra prAdi) yAvat utkRSTa saMkhyAta kA sthAna prApta na hone taka madhyama saMkhyAta jAnanA caahiye| 508. ukkosayaM saMkhejjayaM kettiyaM hoi ? ukkosayassa saMkhejjayassa parUvaNaM karissAmi-se jahAnAmae palle siyA, egaM joyaNasaya. sahassaM AyAmavikkhaMbheNaM, tiNi joyaNasayasahassAI solasa ya sahassAI doNi ya sattAvIse joyaNasate tiNNi ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusataM terasa ya aMgulAI akhaMgulayaM ca kinivisesAhiyaM parikkheveNaM paNNatte / se NaM palle siddhatthayANaM bhrie| tato NaM tehiM siddhattharahiM dIva-samudANaM uddhAre gheppati, ege dIve ege samudde 2 evaM pavikhappamANehi 2 jAvaiyA NaM dIva-samuddA tehi siddhattharahi apphuNNA esa NaM evatie khette palle Aiche / se paM palle siddhatthayANaM bharie / tato gaM tehi siddhathaehiM dIva-samudANaM uddhAre gheppati ege dIve ege samudde 2 evaM pakkhippamANehi 2 jAvaiyA gaM dIva-samuddA tehi siddhattharahi apphunnA esa NaM evatie khette palle paDhamA salAgA, evaDhyANaM salAgANaM asaMlappA lomA bhariyA tahA vi ukkosayaM saMkhejjayaM Na pAvai / jahA ko diLaMto? se jahANAmae maMce siyA AmalagANaM bharite, tattha NaM ege Amalae pakkhitte se mAte, aNNe vi pakkhitte se vi mAte, anne vi pavikhatte se vi mAte, evaM pakkhippamANe 2 hohI se Amalae jammi pakkhitte se maMcae bharijjihii je vi tattha Amalae na mAhiti / [508 pra.] bhagavan ! utkRSTa saMkhyAta kitane pramANa meM hotA hai ? Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [41] 508 u. AyuSman ! utkRSTa saMkhyAta kI prarUpaNA isa prakAra karUMgA-(asatkalpanA se) eka lAkha yojana lambA-caur3A aura tIna lAkha solaha hajAra dI sau sattAIsa yojana, tIna koza, eka sau aTThAIsa dhanuSa evaM sADhe teraha aMgula se kucha adhika paridhi vAlA koI eka (anavasthita nAmaka) palya ho / (usakI gaharAI ratnaprabhApRthvI ke ratnakANDa se bhI nIce sthita vajrakANDa paryanta 1000 yojana ho aura UMcAI payavaravedikA jitanI sAr3he ATha yojana prarthAta tala se zikhA taka 10083 yojana ho| isa patya ko sarSapoM--sarasoM ke dAnoM se bhara diyA jaaye| una sarSapoM se dvIpa aura samudroM kA uddhAra-pramANa nikAlA jAtA hai arthAt una sarSapoM meM se jambUdvIpa, lavaNasamudra Adi ke krama se eka ko dvIpa meM, eka ko samudra meM prakSepa karate-karate una dAnoM se jitane dvIpa-samudra spRSTa ho jAyeM--- utane kSetra kA anavasthita palya kalpita karake uma patya ko sarasoM ke dAnoM se bhara diyA jaaye| tadanantara una sarasoM ke dAnoM se dvIpa-samudroM kI saMkhyA kA pramANa jAnA jAtA hai| anukrama se eka dvIpa meM aura eka samudra meM isa taraha prakSepa karate-karate jitane dvIpa-samudra una sarasoM ke dAnoM se bhara jAe~, unake samApta hone para eka dAnA zalAkApalya meM DAla diyA jAe / isa prakAra ke zalAkA rUpa palya meM bhare sarasoM ke dAnoM se asaMlapya--akathanIya loka bhare hue hoM taba bhI utkRSTa saMkhyA kA sthAna prApta nahIM hotA hai| isake liye koI dRSTAnta dIjiye ? jijJAsu ne pUchA / prAcArya ne uttara diyA-jaise koI eka maMtra ho aura vaha AMvaloM se pUrita ho, tadanantara eka prAMvalA DAlA to vaha bhI samA gayA, dUsarA DAlA to vaha bhI samA gayA, tIsarA DAlA to vaha bhI samA gayA, isa prakAra prakSepa karate-karate aMta meM eka AMvalA aisA hogA ki jisake prakSepa se maMca paripUrNa bhara jAtA hai / usake bAda prAMvalA DAlA jAye to vaha nahIM samAtA hai| isI prakAra bAraMbAra DAle gaye sarSapoM se jaba asaMlapya--bahuta se palya aMta meM AmUlazikha pUrita ho jAyeM, unameM eka sarSapa jitanA bhI sthAna na rahe taba utkRSTa saMkhyA kA sthAna prApta hotA hai / vivecana prastuta do sUtroM meM saMkhyAta gaNanAsaMkhyA ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa-ina tInoM bhedoM kA svarUpa spaSTa kiyA hai| jaghanya saMkhyAta-jaghanya aura madhyama saMkhyAta kA svarUpa sugama hai| do kI saMkhyA jadhanya saMkhyAta hai / kyoMki jisameM bheda-pArthakya pratIta ho use saMkhyA kahate haiM aura bheda kI pratIti kama se kama do meM hone se do ko hI jaghanya saMkhyAta mAnA jAtA hai / madhyama saMkhyAta--jaghanya saMkhyAta-do se Upara aura utkRSTa saMkhyAta se pUrva taka kI antarAlavI saba saMkhyAyeM madhyama saMkhyAta haiN| isake liye kalpanA se mAna leM ki 100 kI saMkhyA utkRSTa aura do kI saMkhyA jaghanya saMkhyAta hai to 2 aura 100 ke bIca 3 se lekara 99 taka kI sabhI saMkhyAyeM madhyama saMkhyAta haiN| utkRSTa saMkhyAta-do se lekara dahAI, saikar3A, hajAra, lAkha, karor3a, zIrSaprahelikA Adi jo saMkhyAta kI rAziyAM haiM, unakA to kisI na kisI prakAra kathana kiyA jAnA zakya hai, lekina saMkhyA itanI hI nahIM hai / ataeva usake bAda kI saMkhyA kA kathana upamA dvArA hI saMbhava hai / isaliye sUtra meM upamA kalpanA kA AdhAra lekara utkRSTa saMkhyAta kA svarUpa spaSTa kiyA hai| zAstra meM sat aura asat do prakAra kI kalpanA hotI hai| kArya meM pariNata ho sakane vAlI Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414] [anuyogadvArasUtra kalpanA ko satkalpanA aura jo kisI vastu kA svarUpa samajhAne meM upayogI to ho, kintu kArya meM pariNata na kI jA sake use asatkalpanA kahate haiM / sUtrokta palya kA vicAra asatkalpanA hai aura usakA prayojana utkRSTa saMkhyAta kA svarUpa samajhAnA mAtra hai| sUtra meM jo eka lAkha yojana kI lambAI-caur3AI, tIna lAkha solaha hajAra do sau sattAIsa yojana, tIna koza, eka sau aTThAIsa dhanuSa aura kucha adhika sADhe teraha aMgula kI paridhi vAle eka palya kA ullekha kiyA hai, vaha jambUdvIpa kI lambAI-caur3AI aura paridhi ke barAbara hai aura isakI gaharAI eka hajAra yojana pramANa aura UMcAI sADhe pATha yojana pramANa UMcI panavaravedikA pramANa batAI hai / yaha UMcAI aura gaharAI meru parvata kI samatala bhUmi se samajhanA caahiye| sArAMza yaha hai ki vaha palya tala se zikhA paryanta 10083 yojana hogaa| isI prakAra kI laMbAI-caur3AI, gaharAI-UMcAI aura paridhi vAle tIna aura palyoM kI kalpanA kreN| ina cAroM palyoM ke nAma kramazaH 1. anavasthita, 2. zalAkA, 3. pratizalAkA aura 4. mahAzalAkA haiN| jinake nAmakaraNa kA kAraNa isa prakAra hai anavasthitapalya-Age bar3hate jAne para niyata svarUpa ke abhAva vAle palya ko anavasthitapalya kahate haiM / yaha do prakAra kA hai-1. mUla anavasthitapalya aura 2. uttara anavasthitapalya / yadyapi pahalA mUla anavasthitapalya niyata mApa vAlA hone se anavasthita nahIM, kintu Age ke palyoM kI anavasthitatA kA kAraNa hone se ise bhI anavasthita kahate haiN| usake bAda ke uttaravartI palya kramaza: bar3hate-baDhate jAne ke kAraNa aniyata parimANa vAle hone se anavasthita kahalAte haiN| ye anavasthitapalya aneka banate haiM, jinakI UMcAI 10083 yojanamAna niyata hai lekina mUla anavasthitapalya ke sivAya mAge ke palyoM kI lambAI, caur3AI eka-sI nahIM hai, uttarotta ttarottara adhikAdhika hai| jaise jambUdvIpa pramANa mula anavasthitapalya ko sarasoM ke dAnoM se bharakara jambUdvIpa se lekara Age ke pratyeka samudra, dvIpa meM eka-eka dAnA DAlate jAne ke bAda jisa dvIpa yA samudra meM mUla anavasthitapalya khAlI ho jAye taba jambUdvIpa (mUla sthAna) se usa dvIpa yA samudra taka kI lambAI-caur3AI vAlA nayA palya banAyA jaaye| yaha pahalA uttara anavasthitapalya hai| isI prakAra prAge-Age mUla sthAna se lekara samApta hone bAle sarasoM ke dAne ke dvIpa yA samudra taka ke vistAra vAle anavasthitapalyoM kA nirmANa kiyA jaaye| ye anavasthitapatya kahA~ taka banAnA, isakA spaSTIkaraNa Age ke varNana se ho jaaegaa| zalAkApalya-eka-eka sAkSIbhUta sarasoM ke dAne se bhare jAne ke kAraNa isako zalAkApalya kahate haiM / zalAkApalya meM DAle gaye sarasoM ke dAnoM kI saMkhyA se yaha jAnA jAtA hai ki itanI bAra uttara anavasthitapalya khAlI hue haiN| pratizalAkApalya-pratisAkSIbhUta sarasoM ke dAnoM se bhare jAne ke kAraNa yaha pratizalAkApalya kahalAtA hai / hara bAra zalAkApalya ke khAlI hone para eka-eka sarasoM kA dAnA pratizalAkApalya meM DAlA jAtA hai| pratizalAkApalya meM DAle gaye dAnoM kI saMkhyA se yaha jJAta hotA hai ki itanI bAra zalAkApalya bharA jA cukA hai| mahAzalAkApalya-mahAsAkSIbhUta sarasoM ke dAnoM dvArA bhare jAne ke kAraNa ise mahAzalAkA Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [415 palya kahate haiM / pratizalAkApalya ke eka-eka vAra bhare jAne aura khAlI ho jAne para eka-eka sarasoM kA dAnA mahAzalAkA palya meM DAlA jAtA hai, jisase yaha jJAta hotA hai ki itanI bAra pratizalAkApalya bharA gayA aura khAlI kiyA gayA hai| utkRSTa saMkhyAta kA pramANa batAne meM ina cAroM palyoM ke upayoga karane kI vidhi isa prakAra hai-- palyopayoga vidhi - sabase pahalA jo anavasthita palya hai, isake pahale prakAra (mUla anavasthitapalpa) ko sarasoM ke dAnoM se zikhAparyanta ThAMsa-ThAMsa kara paripUrNa bhara dene ke bAda usameM se eka-eka sarasoM kA dAnA jambUdvIpa Adi pratyeka dvIpa-samudra meM ddaaleN| isa prakAra sarasoM ke dAne DAlane para jisa dvIpa yA samudra meM yaha mUla anavasthitapalya khAlI ho jAye taba mUlasthAna-jambUdvIpa se lekara utane laMbe-caur3e kSetrapramANa aura UMcAI meM mUla anavasthitapalya jitanA dusarA uttara anavasthita palya banAyeM aura isako bhI pUrvavat sarasoM ke dAnoM se zikhAparyanta paripUrNa bhreN| isa prathama uttara anavasthitapalya meM se sarasoM kA eka-eka dAnA mUla anavasthitapalya ke sarasoM ke dAne jisa dvIpa yA samudra meM DAlane para samApta hue the, punaH usake Age ke dvIpa-samudra meM kramaza: ddaaleN| isa prakAra eka-eka dAnA DAlane se jaba vaha palya khAlI ho jAye taba eka dAnA zalAkApalya meM DAlA jAye / / isa prakAra jaba-jaba uttarottara vizAla anavasthitapalya khAlI hotA jAye taba-taba eka-eka dAnA zalAkApalya meM DAlate jAnA caahiye| isa prakAra karate-karate jaba zalAkApalya pUrNa bhara jAye taba jisa dvIpa yA samudra meM anavasthitapalya khAlI huA ho, usa dvIpa yA samudra ke barAbara kSetra ke anavasthitapalya kI kalpanA karake use saraso se bhareM / usako khAlI karane para sAkSIbhUta sarasoM kA dAnA zalAkApalya meM mamAte-rakhe jAne kI sthiti meM na hone ke kAraNa use jaisAkA taisA bharA rakhanA cAhiye aura usa zalAkApalya ke dAnoM ko lekara eka-eka dvIpa-samudra meM eka-eka sarasoM kA dAnA ddaaleN| isa prakAra jaba zalAkApalya khAlI ho taba eka sarasoM kA dAnA pratizalAkApalya meM ddaaleN| isa samaya anavasthitapalya bharAhagrA, zalAkApalya khAlI aura pratizalAkApalya meM eka sarasoM kA dAnA hotA hai| tadanantara anavasthitapalya ke dAnoM meM se Age ke dvIpa, samudra meM eka-eka sarasoM kA dAnA DAleM aura jaba khAlI ho taba eka sarasoM kA dAnA zalAkApalya meM DAleM aura usa dvIpa yA samudra jitane laMbe-caur3e naye anavasthitapalya kI kalpanA karake sarasoM se bhareM aura punaH eka-eka sarasoM kA dAnA eka-eka dvIpa aura samudra meM ddaaleN| isa prakAra punaH dUsarI bAra zalAkApalya ko pUrA bhareM aura jisa dvIpa yA samudra meM anavasthitapalya khAlI humA ho usa dvIpa yA samudra ke barAbara ke anabasthitapalya kI kalpanA kareM aura use sarasoM se bhreN| ___ aisA karane para anavasthita aura zalAkA palya bhare hoMge aura pratigalAkApatya meM eka sarasoM kA dAnA hogaa| ____ aba puna: zalAkApalya ko lekara vahA~ se Age ke dvIpa-samadra meM eka-eka dAnA DAlakara use khAlI kareM aura khAlI hone para eka sarasoM kA dAnA pratizalAkApalya meM ddaaleN| aisA hone para Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra pratizalAkApalya meM do dAne aura zalAkApalya khAlI aura anavasthitapalya bharA huA hogA / ataH isa bhare hue anavasthitapalya ko lekara vahA~ se Age ke dvIpa-samadroM meM eka-eka dAnA DAleM aura khAlI hone para zalAkApalya meM eka sAkSIbhUta sarasoM kA dAnA ddaaleN| isa prakAra pUrvavat vidhi se zalAkApalya ko pUrA bhreN| taba anavasthitapalya bhI bharA huA hotA hai| bAda meM zalAkApalya ko lekara Age ke dvIpa-samudroM meM khAlI kareM aura khAlI hone para eka sarasoM pratizalAkApalya meM ddaaleN| isa prakAra anavasthitapalya ke dvArA zalAkApalya aura zalAkApalya ke dvArA pratizAlAkApalya pUrNa bharanA caahiye| jaba pratizalAkApalya pUrA bharA huA hotA hai taba anavasthita, zalAkA aura pratizalAkA yaha tInoM palya bhare hue hote haiN| isake pazcAt pratizalAkApalya ko lekara Age ke dvIpa-samudroM meM khAlI kareM aura jaba khAlI ho jAye taba mahAzalAkApalya meM eka sAkSIbhUta sarasoM ddaaleN| isa samaya mahAzalAkApalya meM eka sarasoM, pratizalAkApalya khAlI aura zalAkA va anavasthitapalya bhare hue hote haiN| isa samaya zalAkApalya ko lekara Age ke dvIpa-samudroM meM khAlI kareM aura khAlI hone para eka sarasoM pratizalAkApalya meM ddaaleN| taba mahAzalAkA aura pratizalAkA palya meM eka-eka sarasoM aura zalAkApalya khAlI tathA granavasthitapalya bhara isake bAda anavasthitapalya ko lekara Age ke dvIpa-samudroM meM khAlI kareM aura zalAkApalya ko punaH bhreN| jaba zalAkApalya bhara jAye taba anavasthitapalya ko bharA hayA rakheM aura zalAkApalya ko khAlI karake eka sarasoM pratizalAkApalya meM ddaaleN| isa rIti se anavasthita dvArA zalAkA aura zalAkA dvArA pratizalAkApalya ko pUrNa bharanA caahiye| jaba pratizalAkApalya khAlI ho jAye taba mahAzalAkApalya meM eka sarasoM aura zeSa palya bhare hue hote haiN| isake bAda pratizalAkApalya ko khAlI karake mahAzalAkApalya meM eka sarasoM DAleM aura zalAkA ko khAlI karake pratizalAkApalya meM eka sarasoM DAleM tathA anavasthitapalya ko khAlI karake eka sarasoM zalAkApalya meM ddaaleN| isa prakAra jaba mahAzalAkApalya meM eka sarasoM ke dAne kI vRddhi hotI hai taba pratizalAkApalya khAlI aura zalAkA tathA anavasthita palya bhare hue hote haiN| isa prakAra pUrva-pUrva palya khAlI hoM taba eka-eka sAkSI rUpa sarasoM Age-Age ke palya meM DAlate-DAlate jaba mahAzalAkApalya purA bhara jAye taba pratizalAkApalya khAlI aura zalAkA, anavasthita palya bhare hue hote haiN| isI prakAra zalAkA dvArA pratizalAkA aura anavasthita dvArA zalAkApalya ko pUrNa kreN| jaba mahAzalAkA aura pratizalAkA palya pUrNa hote haiM taba zalAkApalya khAlI hotA hai aura anavasthitapalya bharA huaa| isa samaya anavasthitapalya ke dvArA zalAkApalya ko pUrNa bhareM aura jaba zalAkApalya pUrA bhara jAye taba jo dvIpa, samudra ho, usa dvIpa yA samadra ke barAbara kSetra jitane anavasthitapalya kI kalpanA karake use bhI sarasoM dvArA bhara leM / isa prakAra cAroM palya pUrNa bhreN| isa prakAra karane para jitane dvIpoM aura samudroM meM sarasoM kA eka-eka dAnA par3A una saba dvIpoM kI aura samudroM kI jo saMkhyA huI usameM cAroM palyoM meM bhare hue sarasoM ke dAnoM kI saMkhyA ko milAne Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [417 se jo saMkhyA ho, usameM eka ko kama kara dene para utkRSTa saMkhyAta kA pramANa nikalatA hai / arthAt pratyeka dvIpa, samudra meM DAle gaye sarasoM ke dAne aura cAroM palyoM ke dAnoM ko ekatrita karake usameM eka ko kama karane para prApta rAzi utkRSTa saMkhyAta hai|' siddhAnta meM jahA~ kahIM bhI saMkhyAta zabda kA vyavahAra huA hai vahA~ sarbatra madhyama saMkhyAta grahaNa huprA jAnanA caahiye| isa prakAra se trividha saMkhyAta kA svarUpa batalAne ke pazcAt praba navavidha asaMkhyAta kA svarUpa spaSTa karate haiN| parItAsaMkhyAtanirUpaNa 509. evAmeva ukkosae saMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM parittAsaMkhejjayaM bhavati, teNa paraM ajahaNNamaNukkolayAI ThANAI jAva ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM Na pAvai / [509] isI prakAra utkRSTa saMkhyAta saMkhyA meM rUpa (eka) kA prakSepa karane se jaghanya parItAsaMkhyAta hotA hai| tadanantara (parItAsaMkhyAta ke) ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) sthAna haiM, jahA~ taka utkRSTa parItAsaMkhyAta sthAna prApta nahIM hotA hai| 510. ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM kettiyaM hoti ? ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM jahaNNayaM parittAsaMkhejjayaM jahaNaNayaparittAsaMkhejjayamettANaM rAsoNaM aNNamaNNAbhAso rUvaNo ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM hoti, ahalA mahantayaM juttAsaMkhejjayaM rUvarNa ukkosayaM parittAsaMkhejjayaM hoi| [510 pra. bhagavan ! utkRSTa parItAsaMkhyAta kA kyA pramANa hai ? [510 u.] AyuSman / jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi ko jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi se paraspara abhyAsa guNita karake rUpa (eka) nyUna karane para utkRSTa parItAsaranyAta kA pramANa hotA hai| athavA eka nyUna jaghanya yuktAsaMkhyAta utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa hai / vivecana... ukta do sUtroM meM asaMkhyAta ke prathama bheda parItAsaMkhyAta ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa ina tInoM bhedoM kA svarUpa spaSTa kiyA hai / jaghanya aura madhyama kA svarUpa sugama hai / utkRSTa saMkhyAta meM eka ke milAne se jaghanya parItAsaMkhyAta gazi hotI hai / jaise utkRSTa saMkhyAta kI rAzi 100 hai, isa rAzi meM eka (1) milAne 1. yaha kAmaMgranthi ka mata hai / cintu anayogadvAra maladhArIyA batti meM saketa hai - "yadA tu catvAro'pi paripUrNA bhavanti tadotkRSTa saGa khyeka rUpAdhikama bhavati / ' arthAta anavasthita prAdi palyoM ke khAlI karane aura bharane ke krama se jitane dvIpa, samudra vyApta hae una donoM kI saMkhyA milAne para jo saMkhyA mAtI hai vaha saMkhyA eka marSapa adhika 'utkRSTa saMkhyeya saMkhyA jAnanA caahiye| -'-anuyoga. maladhAroyAvatti pra.237 2. siddhate jattha jattha saMkhijjagagahaNaM kataM tattha tattha sadhda ajahannamagukkosayaM danvaM / -anuyogadvAraNi Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418] [anuyogadvArasUtra para prApta rAzi jaghanya parItAsaMkhyAta hogI arthAt 100 utkRSTa saMkhyAta saura 100+-1-101 jaghanya parItAsaMkhyAta kA pramANa huA tathA jaghanya se Upara aura utkRSTa se nIce taka kI saMkhyAe~ madhyama parItAsaMkhyAta hai / jaghanya parItAsaMkhyAla rAzi ko utane hI pramANa vAlI rAzi se abhyAsa karane se prApta rAzi meM se eka kama kara dene para prApta rAzi utkRSTa parItAsaMkhyAta saMkhyA kA pramANa hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai jisa saMkhyA kA abhyAsa karanA hai usake aMkoM ko utanI bAra likhakara Apasa meM guNA karanA / arthAt pahale aMka ko dUsare aMka se guNA karanA aura jo guNanaphala pAe usakA tIsare aMka se guNA karanA aura usake guNanaphala kA cauthe aMka se guNA karanA / isa prakAra pUrva-pUrva ke guNanaphala kA agale aka se gaNA karanA aura ata meM jo gaNanaphala prApta ho vahI vivakSita hai| ataeva kalpanA se mAna leM ki jaghanya parItAsaMkhyA kA pramANa 5 hai| isa pAMca ko pAMca bAra (5----5-5-5-5) sthApita kara paraspara guNA karane para isa prakAra saMkhyA hogI 545=25, 254 5 = 125, 125 x 5 = 625, 625 x 5= 3125 / yaha saMkhyA vAstavika rUpa meM asaMkhyAta ke sthAna meM jAnanA cAhiye / isameM se eka nyUna saMkhyA (3125-183124) utkRSTa parItAsaMkhyAta hai aura yadi eka kama na kiyA jAe to jaghanya yuktAsaMkhyAta rUpa mAnI jAegI / isIliye prakArAntara se utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa batAne ke liye kahA hai ki jaghanya yuktAsaMkhyAta meM se eka kama karane para utkRSTa parItAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai / aba yuktAsaMkhyAta ke tIna bhedoM kA svarUpa kahate haiM / yuktAsaMkhyAtanirUpaNa 511. jahannayaM juttAsaMkhejjayaM kettiyaM hoti ? jahannayaM juttAsaMkhejjayaM jahannayaM parittAsaMkhejjayaM jahaNNayaparittAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabhAso paDipugNo jahannayaM juttAsaMkhejjayaM havati, ahavA ukkosae parittAsaMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM juttAsaMkhejjayaM hoti, AvaliyA vitattiyA ceva, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAiM jAva ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM Na pAvai / [511 pra. bhagavan ! jaghanya yuktAsaMkhyAta kA kitanA pramANa hai ? [511 u. AyuSman ! jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi kA jaghanya parItAsaMkhyAta rAzi se anyonya abhyAsa karane para (unakA unhIM ke sAtha guNA karane se) prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya yuktAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai / athavA utkRSTa parItAsaMkhyAta ke pramANa meM eka kA prakSepa karane se (jor3ane se) jaghanya yuktAsaMkhyAta hotA hai / prAvalikA bhI jaghanya yuktAsaMkhyAta tulya samaya-pramANa vAlI jAnanA cAhiye / tatpazcAt jaghanya yuktAsaMkhyAta se Age jahA~ taka utkRSTa yuktAsaMkhyAta prApta na ho, tatpramANa madhyama yuktAsaMkhyAta hai| 512. ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM kettiyaM hoti ? ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM jahaNNaeNaM juttAsaMkhejjaeNaM AvaliyA guNiyA aNNamaNNabbhAso Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [419 rUvUNo ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahannayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM rUvaNaM ukkosayaM juttAsaMkhejjayaM hoti / [512 pra.] bhagavan ! utkRSTa yuktAsaMkhyAta kitane pramANa kA hotA hai ? [512 u.] aAyuSman ! jaghanya yuktAsaMkhyAta rAzi ko prAvalikA se (jaghanya yuktAsaMkhyAta se) paraspara abhyAsa rUpa guNA karane se prApta pramANa meM se eka nyUna utkRSTa yuktAsaMkhyAta hai / athavA jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi pramANa meM se eka kama karane se utkRSTa yuktAsaMkhyAta hotA hai| vivecana-prastuta do sUtroM meM yuktAsaMkhyAta ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa bhedoM kA svarUpa batalAyA hai| prAzaya sugama hai / yahA~ itanA jJAtavya hai ki prAvalikA ke asaMkhyAta samaya jaghanya yuktAsaMkhyAta meM jitane sarSapa hote haiM, utane samaya-pramANa haiM / arthAt prAvalikA jaghanya yuktAsaMkhyAta ke tulya samayapramANa vAlI jAnanA cAhiye / asaMkhyAtAsaMkhyAta kA nirUpaNa 513. jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kettiyaM hoi ? jahannaeNaM juttAsaMkhejjaeNaM AvaliyA guNiyA aNNamaNNabhAso paDipuNNo jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA ukkosae juttAsaMkhejjae rUvaM pakkhittaM jahaNNaya asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoti, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAba ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM Na pAvati / [513 pra.] bhagavan ! jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta kA kyA pramANa hai ? [513 u.] AyuSman ! jaghanya yuktAsaMkhyAta ke sAtha prAvalikA kI rAzi kA paraspara abhyAsa karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta hai| athavA utkRSTa yuktAsaMkhyAta meM eka kA prakSepa karane se jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta hotA hai| tatpazcAt madhyama sthAna hote haiM aura ve sthAna utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta prApta hone se pUrva taka jAnanA caahiye| 514. ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM kettiyaM hoti ? jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM jahaNNayaasaMkhejjAsaMkhejjayamettANaM rAsINaM aNNamaNNamAso rUvaNo ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoi, ahavA jahaNNayaM parittAgatayaM rUvaNaM ukkosayaM asaMkhejjAsaMkhejjayaM hoti / [514 pra. bhagavan ! utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta kA pramANa kitanA hai ? [514 u.] AyuSman ! jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta mAtra rAzi kA usI javanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi se anyonya (paraspara eka dUsare se) abhyAsa-guNA karane se prApta saMkhyA meM se eka nyUna karane para prApta saMkhyA utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta hai| athavA eka nyuna jaghanya parItAnanta utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta kA pramANa hai| vivecana--prastuta do sUtroM meM jaghanya, madhyama aura utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAtoM kA svarUpa batAyA hai / jinakA Azaya spaSTa aura sugama hai| kintu anya katipaya AcArya utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta kI anya rUpa se prarUpaNA karate haiN| unakA maMtavya isa prakAra hai-- . Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta kI rAzi kA varga karanA, phira usa varga kI jo rAzi pAe, usakA bhI puna: barga karanA, phira usa varga ko jo rAzi Aye, usakA bhI puna: varga krnaa| isa taraha tIna bAra varga karake phira usa bargarAzi meM nimnalikhita dasa asakhyAta rAziyoM kA prakSepa karanA cAhiye... logAgAsapaesA dhammAdhammegajIvadesA y| dabaThiyA niprogrA, patteyA ceva boddhabbA / / ThiibaMdhajjhavasANA aNubhAgA jogccheaplibhaagaa| doNha ya samANa samayA asaMkhapakhevayA dasau / ' arthAt 1. lokAkAza ke pradeza, 2 dharmAstikAya ke pradeza, 3. adharmAstikAya ke pradeza, 4. eka jIva ke pradeza, 5. dravyAthika nigoda, 2 6. anantakAya ko chor3akara zeSa pratyekakAyika (zarIrI) jAtiyoM ke jIva, 7. jJAnAvaraNa Adi karmoM ke sthitibaMdha ke asaMkhyAta adhyavasAyasthAna, 8. anubhAgaviNeSa,5 9. yogaccheda-pratibhAga 10. donoM kAloM ke samaya / ukta dasoM ke prakSepa ke bAda punaH isa samasta rAzi kA tIna bAra varga karake prApta saMkhyA meM se ekanyUna karane se utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta kA pramANa hotA hai / isa prakAra se nau prakAra ke asaMkhyAta kA varNana jAnanA caahiye| aba ananta ke bhedoM kA svarUpanirdeza karate haiN| parItAnantanirUpaNa 515. jahaNNayaM parittANatayaM kettiyaM hoti ? jahaNNayaM parittANatayaM jahaNNayaM asaMkhejjAsaMkhejnayaM nahaSNayaprasaMkhejjAsaMkhejayamettANaM rAsINaM 1. yaha dasa kSepaka trilokamAra gAthA 42 se 46 taka meM bhI nirdiSTa hai| 2. sakSama, bAbara anantakAyika vanaspati jIvoM ke zarIra-sUkSmANAM bAdANAM cAnanta kAyikavanaspati jIvAnAM zarIrANItyarthaH / --anuyogadvAra. maladhArIyA vatti patra 240 3. anantakArikoM ko chor3akara pratyekArIrI pRthvI, Apa, teja bAyu. banaspati aura sa jIva / 4. jaghanya aura uskRSTa sthitibaMdha ko chor3akara madhyama sthitibaMdha ke asaMkhyAta adhyavasAyasthAna / 5. karmoM kI phaladAna zakti kI taratama prAdi bhinnarUpatA ko anubhAgavizeSa kahate haiN| 6. mana-vacana-kAya sambandhI borya kA nAma yoga hai| unakA kevali-prajJA-chedanaka dvArA kRta nivibhAga aMza ko yogapratibhAga kahate haiN| 7. utmapiNI aura avasarpiNI kAla ke samaya / - kisI saMkhyA kA tIna bAra varga karane kI vidhi-sarvaprathama usa saMkhyA kA prApasa meM varga karanA, phira dUsarI bAra vargajanya saMkhyA kA vargajanya saMkhyA se varga karanA, tIsarI bAra dUsarI bAra kI vargajanya saMkhyA kA usI vargajanya saMkhyA se varga karanA / jaise ki 5 kA tIna bAra varga karanA ho to pahalA varga 545-25 huA / isa 25 kA dusarI bAra isI saMkhyA ke sAtha varma karanA 25425 = 625 yaha dUsarA varga hunaa| isa 625 kA 625 se guNA karanA 6254 625 = 390625 yaha tIsarA varga hunaa| isa prakAra yaha 5 kA tIna bAra varga karanA kahalAtA hai / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa [421 aNNamaNNambhAso paDipuNNo jahaNaNayaM parittANatayaM hoti, ahavA ukkosae asaMkhejjAsaMkhejjae havaM pakkhittaM jahaNNayaM parittANatayaM hoii| teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM parittANatayaM Na paavi| [515 pra.] bhagavan / jaghanya parItAnanta kA kitanA pramANa hai ? [515 pra. AyuSman ! jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi ko usI jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta rAzi se paraspara abhyAsa rUpa meM guNita karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya parItAnanta kA pramANa hai / athavA utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta meM eka rUpa kA prakSepa karane se bhI jaghanya parItAnanta kA pramANa hotA hai| tatpazcAt ajaghanya-anutkRSTa (madhyama) parItAnanta ke sthAna hote haiM aura ve bhI utkRSTa parItAnanta kA sthAna prApta na hone ke pUrva taka hote haiM / 516. ukkosayaM parittANatayaM kettiyaM hoi ? jahaNNayaM parittANatayaM jahaNNayaparittANatayamettANaM rAsINaM aNNamaNNAbhAso rUvaNo ukkosayaM parittANatayaM hoi, ahavA jahaNNayaM juttANatayaM rUvUrNa ukkosayaM parittANatayaM hoi| [516 pra.] bhagavan ! utkRSTa parItAnanta kitane pramANa meM hotA hai ? [516 u.] aAyuSman ! jaghanya parItAnanta kI rAzi ko usI jaghanya parItAnanta rAzi se paraspara abhyAsa rUpa guNita karake usameM se eka rUpa (aMka) nyUna karane se utkRSTa parItAnanta kA pramANa hotA hai| athavA jaghanya yuktAnanta kI saMkhyA meM se eka nyUna karane se bhI utkRSTa parItAnanta kI saMkhyA banatI hai| vivecana--prastuta do sUtroM meM ananta saMkhyA ke prathama bheda parItAnanta ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa ina tInoM prakAroM kA svarUpa batAyA hai| jinakA Azaya sugama hai| yuktAnantanirUpaNa 517. jahaNaNayaM juttANatayaM kettiyaM hoti ? jahaNNayaM parittANatayaM jahaNNayaparisANaMlayamettANaM rAsINaM aNNamaNNabhAso paDipuNNo jahaNNayaM juttANatayaM hoi, ahavA ukkosae parittANatae rUvaM pakkhittaM jahannayaM jutANatayaM hoi, abhayasiddhiyA vi tettiyA ceva, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI jAva ukkosayaM juttANatayaM Na pAvati / [517 pra.] bhagavan ! jaghanya yuktAnanta kitane pramANa meM hotA hai ? [517 u.] AyuSman ! jaghanya parItAnanta mAtra rAzi kA usI rAzi se abhyAsa karane se pratipUrNa saMkhyA jaghanya yuktAnanta hai| arthAt jaghanya parItAnanta jitanI sarSapa saMkhyA kA paraspara abhyAsa rUpa guNA karane se prApta paripUrNa saMkhyA jaghanya yuktAnanta hai| athavA utkRSTa paratAnanta meM eka rUpa (aMka) prakSipta karane se jaghanya yuktAnanta hotA hai| abhavasiddhika (abhavya) jIva bhI itane hI (jaghanya yuktAnanta jitane) hote haiN| usake pazcAt ajaghanyotkRSTa (madhyama) yuktAnanta ke sthAna haiM aura ve utkRSTa yuktAnanta ke sthAna ke pUrva taka haiN| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422) anuyogadvArasUtra 518. ukkosayaM juttANatayaM kettiyaM hoti ? jahaNNaeNaM juttANataeNaM abhavasiddhiyA guNitA aNNamaNNabhAso rUvaNo ukkosayaM juttANaMtapaM hoi, ahavA jahaNNaya aNaMtANatayaM rUvUNaM ukkosayaM juttANatayaM hoi| [518 pra.] bhagavan ! utkuSTa yuktAnanta kitane pramANa meM hotA hai ? [518 u.] AyuSman ! jaghanya yuktAnanta rAzi ke sAtha abhavasiddhika rAzi kA paraspara abhyAsa rUpa guNAkAra karake prApta saMkhyA meM se eka rUpa ko nyUna karane para prApta rAzi utkRSTa yuktAnanta kI saMkhyA hai / athavA eka rUpa nyUna jaghanya anantAnanta utkRSTa yuktAnanta hai| _ vivecana--yahA~ yuktAnanta ke jaghanya, madhyama aura utkRSTa bhedoM kA svarUpa batAyA hai| sUtrArtha sugama hai| zAstroM meM jahA~ bhI abhavya jIva rAzi kI anantatA kA ullekha hai, usakA nizcita pramANa jaghanya yuktAnantarAzi jitanA samajhanA caahiye| anantAnantanirUpaNa 519. jahaNNayaM aNaMtANatayaM kettiyaM hoti ? jahaNNaeNaM juttANataeNaM abhavasiddhiyA guNiyA aNNamaNNabbhAso paDipuNNo jahaNNayaM aNatANatayaM hoi, ahavA ukkosae juttANatae rUvaM pakkhittaM jahaNNayaM praNatANatayaM hoti, teNa paraM ajahaNNamaNukkosayAI ThANAI / se taM gaNaNAsaMkhA / [519 pra.] bhagavan ! jaghanya anantAnanta kitane pramANa meM hotA hai ? [519 u.] AyuSman ! jaghanya yuktAnanta ke sAtha abhavasiddhika jIvoM (jaghanya yuktAnanta) ko paraspara abhyAsa rUpa se guNita karane para prApta pUrNa saMkhyA jaghanya anantAnanta kA pramANa hai| athavA utkRSTa yuktAnanta meM eka rUpa kA prakSepa karane se jaghanya anantAnanta hotA hai / tatpazcAt (jaghanya anantAnanta ke bAda) sabhI sthAna ajaghanyotkRSTa (madhyama) anantAnanta ke hote haiN| (kyoMki utkRSTa anantAnanta rAzi nahIM hotI hai)| isa prakAra gaNanAsaMkhyA kA nirUpaNa pUrNa hugrA / vivecana--prastuta sUtra meM anantAnanta saMkhyA ke jaghanya aura madhyama ina do bhedoM kA pramANa batalAyA hai, kintu utkRSTa anantAnanta saMkhyA saMbhava nahIM hone se usakA nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai| ukta kathana saiddhAntika prAcAryoM kA hai, lekina anya prAcAryoM ne utkRSTa anantAnanta saMkhyA kA bhI nirUpaNa kiyA hai| unakA mata hai jaghanya anantAnanta kA tIna bAra varga karake phira usameM nimnalikhita chaha anantoM kA prakSepa karanA cAhiye Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] [423 miyA siddhA nigoyajIvA vaNassaI kAla puggalA ceva / savamalogAgAsaM chappete'NatapakkhevA // ' arthAt --1. siddha jIva, 2. nigoda ke jIva, 3. vanaspatikAyika, 4. tInoM kAloM (bhUta, vartamAna, bhaviSyata dravya tathA 6. lokAkAza aura alokAkAza pradeza 2 inako milAkara phira sarva rAzi kA tIna vAra varga karake usa rAzi meM kevaladvika-kevalajJAna, kevaladarzana--kI ananta paryAyoM kA prakSepa karane para utkRSTa anantAnanta kI saMkhyA kA parimANa hotA hai| yahI gaNanAsaMkhyA kI vaktavyatA hai| aba saMkhyA ke aMtima prakAra bhAvasaMkhyA kA nirUpaNa karate haiN| bhAvasaMkhyAnirUpaNa 520. se kitaM bhAvasaMkhA ? bhAvasaMkhA je ime jIvA saMkhagainAma-gottAI kammAI vedeti / se taM bhAvasaMkhA / se taM saMkhappamANe / se taM bhAvappamANe / se taM pmaanne| // pamANe tti payaM sammattaM / / [520 pra.] bhagavan ! bhAvasaMkhyA (zaMkha) kA kyA svarUpa hai ? [520 u.] AyuSman ! isa loka meM jo jIva zaMkhagatinAma-gotra karmAdikoM kA vedana kara rahe haiM ve bhAvazaMkha hai| yahI bhAva saMkhyA hai, yahI bhAvapramANa kA varNana hai tathA yahIM pramANa sambandhI vaktavyatA pUrNa huii| vivecana-prastuta sUtra meM bhAvasaMkhyA kA nirUpaNa karake pramANa pada kI vaktavyatA kA upasaMhAra kiyA hai| 1. yaha chaha kSepaka TIkA tathA trilokasAra gAthA 49 meM varNita hai| 2. yadyapi mula gAthA meM aloka pada hai| lekina upalakSaNa se loka kA bhI grahaNa kara lenA cAhiye / arthAta yahA~ loka aura aloka donoM prAkAza vivakSita haiM / 3. jJeyapadArtha ananta hone se kevalatika kI paryAya bhI ananta haiN| 4. yaha utkRSTa anantAnanta kA parimANa bodha ke liye hai, lekina lokAkAza meM vidyamAna padArthoM ke madhyama anantAnanta pramANa hone se madhyama anantAnanta hI upayoga meM liyA jAtA hai| utkRSTa anantAnanta ko siddhAnta meM upayoga meM na jAne ke kAraNa grAhya nahIM mAnA hai| utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta meM dasa kSepakoM evaM utkRSTa anantAnanta mAnane, usake nirmANa kI vidhi evaM chaha kSepakoM ke milane kA mata kArmagranthika prAcAryoM kA pratIta hotA hai| kArmagranthika prAcAryoM kI asaMkhyAta aura ananta saMkhyA ke bhedoM ko banAne kI prakriyA bhI siddhAnta se bhinna hai| isakA vistAra se varNana par3azIti (caturtha karmagrantha, zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti byAvara) meM pR. 364 se 384 meM dekhiye| 5. yadyapi saMkhyA zabda se gaNanA kA bodha hotA hai, kintu pUrva meM batAyA hai ki prAkRta bhASA meM saMkhyA zabda zaMkha kA bhI vAcaka hai| isaliye yahA~ 'bhAvasaMkhA' zabda dvIndriya jIva 'zaMkha' ke liye prayukta huA jAnanA caahiye| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra jo jIva zaMkhaprAyogya tiryaMcagati, dvIndriyajAti, audArikazarIra, zrIdArika-aMgopAMga Adi nAmakarmoM evaM nIcagotra ko vipAkataH vedana karate haiM arthAt tadanukala karmaprakRtiyoM ke udaya meM vartamAna hai, ve bhAvazaMkha (saMkhA) kahalAte haiM / yahI bhAvasaMkhyA kA artha hai / isa bhAvasaMkhyA ke varNana ke sAtha pramANadvAra kI vaktavyatA pUrNa ho jAtI hai / // isa prakAra se pramANa pada samApta huA / / aba kramaprApta upakrama ke caturtha bheda vaktavyatA kA nirUpaNa karate haiM / vaktavyatA ke bheda 521. se ki taM vattabvayA ? vattabdhayA tivihA paNNattA / taM0-sasamayavattavvayA parasamayakttavvayA sasamayaparasamayabattanvayA / [521 pra.] bhagavan ! vaktavyatA kA kyA svarUpa hai ? [521 u.] AyuSman ! vaktavyatA tIna prakAra kI kahI gaI hai, yathA---svamamayavaktavyatA, 2. parasamayavaktavyatA aura 3. svasamaya-parasamayavaktavyatA / vaktavyatA adhyayana-pAdigata pratyeka avayava ke artha kA yathAsaMbhava pratiniyata vivecana vaktavyatA ke tIna bheda kyoM?--prastuta meM samaya kA artha siddhAnta yA mata hai| ataH sva-apane siddhAnta kA prastutIkaraNa svasamayavaktavyatA, para--anya ke siddhAnta kA nirUpaNa parasamayavaktavyatA evaM svapara-donoM ke siddhAntoM kA vivecana karanA svaparasamayavaktavyatA hai / inakI pRthak-pRthak vyAkhyA Age kI jAtI hai| svasamayavaktavyatAnirUpaNa 522. se ki taM sasamayavattavayA ? sasamayavattabvayA jattha NaM sasamae Avijjati pANavijjati parUvijjati daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati / se taM sasamayavattavayA / [522 pra. bhagavan ! svasamayavaktavyatA kyA hai ? (522 u.] zrAyuSmana ! avirodhI rUpa se svasiddhAnta ke kathana, prajJApana, prarUpaNa, darzana, nidarzana aura upadarzana karane ko svasamayavaktavyatA kahate haiM / yahI svasamayavaktavyatA hai / vivecana--pUrvAparavirodha na ho, isa prakAra apane siddhAnta kI avirodhI kramabaddha vyAkhyA karane ko svasamayavaktavyatA kahate haiN| yadyapi prAghavijjati Adi uvadaMsijjati paryanta zabda sAmAnyataH samAnArthaka-se pratIta hote haiM, lekina zabdabheda se arthabheda hone se unakA pRthak-pRthak prAzaya isa prakAra hai1. adhyayanAdiSu pratyavadhavaM yathAsaMbhavaM pratiniyatArthakathanaM bktvytaa| -anuyoga. maladhArIyA vRtti, pR. 243 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baktavyatA nirUpaNa] [425 Aghavijjati sAmAnya rUpa se kathana karanA, vyAkhyAna karanA / jaise ki dharmAstikAya Adi pAMca astikAya dravya haiN| arthAt dharma, adharma, prAkAza, jIva aura pudgala, ye bahupradezI pAMcoM dravya trikAla avasthAyI haiN| paNNavijjati-adhikRta viSaya kI pRthaka-pRthaka lAkSaNika vyAkhyA karanA / jaise jIva aura pudgala kI gati meM jo sahAyaka ho, vaha dharmAstikAya hai, ityAdi / pahavijjati-adhikRta viSaya kI vistRta prarUpaNA karanA / jaise-dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradeza haiM, ityAdi / daMsijjati dRSTAnta dvArA siddhAnta ko spaSTa karanA / jaise-yathA machaliyoM ko calana meM sahAyaka jala hotA hai / nidaMsijjati-upanaya dvArA adhikRta viSaya kA svarUpa nirUpaNa karanA / jaise-vaise hI dharmadravya bhI jIva aura pudgaloM ko gati meM sahAyaka hai| uvadaMsijjati-samasta kathana kA upasaMhAra karake apane siddhAnta kI sthApanA karanA / jaise-- isa prakAra ke svarUpa vAle dravya ko dharmAstikAya kahate haiN| parasamayavaktavyatAnirUpaNa 523. se ki taM parasamayavattavvayA ? parasamayavattavvayA jattha NaM parasamae Avijjati jAva uvadaMsijjati / se taM prsmyvttvyaa| [523 pra.] bhagavan ! parasamaya vaktavyatA kyA hai ? [523 u.] aAyuSman ! jisa vaktavyatA meM parasamaya-anya mata ke siddhAnta--kA kathana yAvat upadarzana kiyA jAtA hai, use parasamayavaktavyatA kahate haiN| vivecana jisameM svamata kI nahIM kintu parasiddhAnta kI usI rUpa meM vyAkhyA kI jAtI hai, jaise sUtrakRtAMga ke prathama adhyayana meM lokAyatikoM kA siddhAnta spaSTa kiyA hai-- saMti paJcamahanbhUyA, ihamegesi AhiyA / puDhavI AU teU (ya) vAU AgAsa paMcamA / / e e paMca mahAbhUyA tebbho egotti AhiyA / graha tesiM viNAseNaM, viNAso hoi dehinno| nAstikoM ke mata ke anusAra sarvalokavyApI pRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza ye pAMca mahAbhUta kahe gaye haiN| ina pAMca mahAbhUtoM se jIva avyatirikta -abhinna hai| jaba ye paMca mahAbhUta zarIrAkAra pariNata hote haiM, taba inase jIva nAmaka padArtha utpanna ho jAtA hai aura inake vinaSTa hone para inase janya jIva kA bhI vinAza ho jAtA hai| ukta prakAra kA kathana pAhata darzana kA nahIM kintu lokAyatika mata pratipAdaka hone se para Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426] [anupogaTArasUtra siddhAnta hai| isa taraha jisa vaktavyatA meM parasiddhAnta ko prarUpaNA kI jAtI hai, vaha parasamayavaktavyatA hai| svasamaya-parasamayavaktavyatA 524. se ki taM sasamayaparasamathavattavvayA? sasamayaparasamayavattavyayA jattha NaM sasamae parasamae Adhavijjai jAva uvadaMsijjai / se taM ssmyprsmyytttvyaa| [524 pra.] bhagavan! svasamaya-parasamayavaktavyatA kA kyA svarUpa hai ? [524 u.] AyuSman ! svasamaya-parasamayavaktavyatA isa prakAra hai-jisa vaktavyatA meM svasiddhAnta aura parasiddhAnta donoM kA kathana yAvat upadarzana kiyA jAtA hai, use svasamaya-parasamayavaktavyatA kahate haiN| vivecanA--jo vyAkhyA svasamaya aura parasamaya ubhaya rUpa saMbhava ho vaha svasamayaparasamayavaktavyatA kahalAtI hai / jaise prAgAramAvasaMtA vA, prAraNNA vAvi pvvyaa| imaM darisaNamAvannA, savvadukkhA vimuccaI / / arthAt jo vyakti ghara meM rahate haiM - gRhastha haiM, athavA vanavAsI haiM, athavA pravajita (zAkyAdi) haiM, ve yadi hamAre siddhAnta ko svIkAra, dhAraNa, grahaNa kara lete haiM to sabhI (zArIrika, mAnasika) dukhoM se sarvathA vimukta ho jAte haiM / isa kathana kI ubhayamukhI vRtti hone se jaina, bauddha, sAMkhya prAdi jo koI bhI isakA artha karegA vaha apane matAnusAra hone se svasamayavaktavyatA rUpa aura itara ke liye parasamayavaktavyatA rUpa hai / isIliye ise sva-parasamayoM kI vaktavyatA kahA hai / vaktavyatA ke viSaya meM nayaSTiyAM 525. [1] iyANi ko Nao kaM vattanvayamicchati ? tattha Negama-saMgraha-vavahArAtivihaM vattavvayaM hcchNti| taM jahA sasamayavattavvayaM parasamayavattavvayaM sasamayaparasamayakttavvayaM / [525-1 pra.] bhagavan ! (ina tInoM vaktavyatAoM meM se) kauna naya kisa vaktavyatA ko svIkAra karatA hai ? [525-1 u.] AyuSman ! negama, saMgraha aura vyavahAra naya tInoM prakAra kI vaktavyatA ko svIkAra karate haiN| [2] ujjusuo duvihaM vattavvayaM icchti| taM jahA-sasamayavattavyayaM parasamayavattavvayaM / tattha NaM jA sA sasamayavattavvayA sA sasamayaM paviTThA, jA sA parasamayavattavdayA sA parasamayaM paviTThA, tamhA duvihA vattambayA, Nasthi ti vihA vttmvyaa| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaktavyatA nirUpaNa] [427 [525-2] RjusUtranaya svasamaya aura parasamaya-ina do vaktavyatAoM ko hI mAnya karatA hai| kyoMki (svasamaya-parasamayavaktavyatA rUpa tIsarI vaktavyatA meM se) svasamayavaktavyatA prathama bheda svasamayabaktavyatA meM aura parasamaya kI vaktavyatA dvitIya bheda parasamayavaktavyatA meM antarbhata ho jAtI hai| isalie vaktavyatA ke do hI prakAra haiM, kintu trividha vaktavyatA nahIM hai| [3] tiNi saddaNayA [egaM] sasamayavattavvayaM icchaMti, natyi parasamayavattavvayaM / kamhA? jamhA parasamae aNaThe aheU asambhAve akiriyA ummage aNuvaese micchAdasaNamiti kaTu, tamhA savA sasamayabattavvayA, asthi parasamayavattanvayA patthi sasamayaparasamayavatamvayA / se taM vttshcyaa| [525-3] tInoM zabdanaya (zabda, samabhirUDha evaMbhUta naya) eka svasamayavaktavyatA ko hI mAnya karate haiN| unake matAnusAra parasamayavaktavyatA nahIM hai| kyoMki parasamaya anartha, ahetu, asadbhAva, akriya (niSkriya), unmArga, anupadeza (ku-upadeza) aura mithyAdarzana rUpa hai / isalie svasamaya kI vaktavyatA hai kintu parasamayavaktavyatA nahIM hai aura na svasamaya-parasamayavaktavyatA hI hai| isa prakAra se vaktavyatAviSayaka nirUpaNa jAnanA cAhiye / / vivecana--prastuta sUtra meM spaSTa kiyA hai ki pUrvokta tIna vaktavyatAoM meM se kauna naya kisako aMgIkAra karatA hai ? ___ nayadaSTiyAM lokavyavahAra se lekara vasta ke svakIyasva rUpa taka kA vicAra karatI haiN| isI apekSA yahA~ vaktavyatAviSayaka nayoM kA maMtavya spaSTa kiyA gayA hai| naigama Adi sAtoM nayoM meM se aneka prakAra se vastu kA pratipAdana karane vAle naigamanaya sarvArtha ke saMgrAhaka saMgrahanaya aura lokavyavahAra ke anusAra vyavahAra karane meM tatpara mAnyatA hai ki loka meM isI prakAra kI rUDhi-paramparA pracalita hone se tInoM hI-sva, para aura ubhaya samaya kI vaktavyatAe~ mAnanI caahiye| RjusUtranaya pUrvokta nayoM se vizuddhatara hai, ataH usakI dRSTi se do-svasamaya aura parasamaya kI vaktavyatA ho sakatI hai / svasamaya-parasamaya vaktavyatA meM se svasamayavaktavyatA kA svasamayavaktavyatA meM aura parasamayavaktavyatA kA parasamayavaktavyatA meM antarbhAva ho jAne se vaktavyatA kA tosarA bheda saMbhava nahIM hai| ataeva tIsarI vaktavyatA yuktisaMgata nahIM hai| jaise naigama Adi tIna nayoM se RjusUtranaya vizuddhatara ko viSaya karane vAlA hai, vaise hI RjusUtranaya kI apekSA adhika vizuddhatara viSaya vAle zabdAdi tInoM nayoM ko eka mAtra svasamayavaktavyatA hI mAnya hai / kyoMki parasamayAdi zeSa do mAnyatAyeM mAnane meM yaha visaMgatiyAM haiM... 1. parasamaya 'nAstyevAtmA'- --aAtmA nahIM hai, ityAdi rUpa se anartha rUpa kA pratipAdaka hone ke kAraNa anartha rUpa isaliye hai ki prAtmA ke abhAva meM usakA pratiSedha kauna karegA? jo yaha vicAra karatA hai ki maiM nahIM hU~' vahIM to jIva-AtmA hai| jIva ke sivAya anya padArtha saMzayakAraka nahIM ho sakatA hai| isI prakAra kI aura bhI anarthatA (visaMgatiyAM) parasamaya meM jAnanA caahiye| 1. jo citei sarIre natthi prahaM sa eva hoi jIvotti / na ha jIvaMmi asaMte saMsapa uppAyamo aNNo / anuyoga. maladhArIbAbatti patra 244 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428] [anuyogadvArasUtra 2. hetvAbhAsa ke bala se pravRtta hone ke kAraNa parasamaya ahetu rUpa bhI hai / jaise--'nAstyevAtmA atyantAnupalabdheH'prAtmA nahIM hai kyoMki usakI atyanta anupalabdhi hai / yahA~ atyanta anupalabdhi hetu hetvAbhAsa hai / hetvAbhAsa hone kA kAraNa yaha hai ki prAtmA ke jJAnAdi guNoM kI upalabdhi hotI hai| jaise ghaTAdikoM ke guNoM-rUpAdi kI upalabdhi hone se ghaTAdi kI mattA hai, usI prakAra jIva ke jJAnAdika guNoM kI upalabdhi hone se usakI sattA hai|' 3. parasamayavaktavyatA asadartha kA pratipAdana karane vAlI bhI hai / kyoMki parasamaya asadbhAva rUpa ekAnta kSaNabhaMga grAdi asadartha kA pratipAdana karatA hai / ekAntataH kSaNabhaMga prAdi siddhAnta asadrUpa isalie hai ki usameM yukti, pramANa Adi se virodha hai / jaise-ekAntataH padArtha ko kSaNabhaMgura mAnane para dharma-adharma kA upadeza, sukRta-duSkRta, paraloka Adi meM gamana tathA isI prakAra se anya lokavyavahAra nahIM bana sakate haiN| tathA 4. ekAnta rUpa se zUnyatA kA pratipAdana karane vAlA hone se parasamaya meM kisI bhI prakAra kI kriyA karanA saMbhavita nahIM aura taba kriyA karane vAle kartA kA bhI prabhAva mAnanA par3egA / kyoMki sarvazUnyatA meM jaba samasta padArtha hI zUnya rUpa haiM to yaha svAbhAvika hai ki kartA aura kriyA Adi sabhI zUnyarUpa hoMge / yadi aisA na mAnA jAye to sarvazUnyatA kA siddhAnta hI nahIM bana sakatA hai| isI kAraNa parasamaya asadbhAva rUpa kA pratipAdaka hone se usakI vaktavyatA nahIM mAnI jA sakatI hai| 5. parasamayabaktavyatA isalie bhI nahIM mAnI jA sakatI hai, kyoMki vaha unmArga--paraspara viruddha vacanoM kI pratipAdaka hai| jaise--parasamaya kabhI to kahatA hai ki sthAvara aura asa rUpa kisI bhI prANI kI hiMsA na kare tathA samasta prANiyoM ko apanA jaisA hI mAne / isa prakAra kI pravRtti karane vAlA dhArmika hai|' kintu sAtha hI aisA bhI kahatA hai ki azvamedhayajJa karate samaya 5097 pazuoM kI bali karanA cAhiye / isa prakAra jaba parasamaya meM spaSTa rUpa se pUrvApara unmArgatA hai taba usakI vaktavyatA mAnya kaise kI jA sakatI hai ? 6. parasamaya upadeza rUpa bhI nahIM hai--anupadeza (kutsita upadeza) rUpa hai / kyoMki upadeza jIvoM ko ahita se chur3Akara hita meM pravRtti karAne vAlA hotA hai, parantu parasamaya ke upadiSTa siddhAnta jIvoM ko ahita kI ora le jAte haiN| jaise-jaba sabhI kucha kSaNika hai to kauna viSayAdikoM kA ---manuSoga. maladhArIyAvRtti patra 244 2. nANAINa guNANaM aNubhavapro hoi jaMtuNo sattA / jaha rUvAiguNANaM uvalaMbhAgo ghaDAINa / / 1. dhammAdhammuvaeso kayAkayaM parabhavAigamaNaM ca / ___savvAvi hu loyaThiI na ghaDai egatakhiNayammI // 3. na hisyAt sarvabhUtAni sthAvarANi carANi ca / vabhUtAni yaH pazyati sa dhArmikaH / / 4. SaT sahasrANi yujyante pazUnA madhyame'hani / azvamedhasya vacanAnnyUnAni pazubhistribhiH // --anuyoga. maladhArIyAvRtti patra 244 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAdhikAra nirUpaNa [429 sevana karane meM pravRtti nahIM karegA ? arthAta sabhI pravRtti kreNge| kyoMki isa siddhAnta ke anusAra ve yaha to jAna hI leMge ki hama kSaNika hai ataH narakAdi ke duHkha rUpa phala to hameM bhoganA hI nahIM par3eMge, phalabhoga ke kAla taka hama rahane vAle nahIM hai|' isI taraha ke anyAnya anarthAdikoM se yukta hone ke kAraNa parasamaya mithyAdarzana rUpa hai| isI kAraNa zabdAdi nayatraya ko svasamayavaktavyatA hI mAnya hai| isa prakAra se vaktavyatA sambandhI nayadRSTiyAM jAnanA caahiye| ava arthAdhikAra kA nirUpaNa karate haiN| arthAdhikAranirUpaNa 526. se ki taM atyAhigAre ? atyAhigAre jo jassa ajjhayaNassa asthaahigaaro| taM jahA sAvajjajogaviratI 1 ukkittaNa 2 guNavapro ya paDivattI 3 / khaliyassa nidaNA 4 vaNatigiccha 5 guNadhAraNA 6 ceva / / 123 // se taM atyaahigaare| [526 pra.] bhagavan ! arthAdhikAra kA kyA svarUpa hai ? [526 u.] AyuSman ! (AvazyakasUtra ke) jisa adhyayana kA jo artha-varNya viSaya hai usakA kathana arthAdhikAra kahalAtA hai / yathA 1. sAvadyayogavirati yAnI sAvadha vyApAra kA tyAga prathama (sAmAyika) adhyayana kA artha hai| 2. (catuvizatistava nAmaka) dUsare adhyayana kA artha utkIrtana-stuti karanA hai / 3. (vaMdanA nAmaka) tRtIya adhyayana kA artha guNavAn puruSoM kA sammAna, vandanA, namaskAra karanA hai| 4. (pratikramaNa adhyayana meM) prAcAra meM huI skhalanAtroM-pApoM Adi kI nindA karane kA arthAdhikAra hai| 5. (kAyotsarga adhyayana meM) vraNacikitsA karane rUpa arthAdhikAra hai| 6. (pratyAkhyAna adhyayana kA) guNa dhAraNa karane rUpa arthAdhikAra hai| yahI arthAdhikAra hai| vivecana--jisa adhyayana kA jo artha hai vaha usakA arthAdhikAra kahalAtA hai / jaise AvazyakasUtra ke chaha adhyAyoM ke gAthokta vaya'viSaya haiN| inakA prAzaya pUrva meM batAyA jA cukA hai / samavatAranirUpaNa 527. se ki taM samoyAre ? samoyAre chavihe paNNatte / taM0 ---NAmasamoyAre ThavaNasamoyAre davvasamoyAre khettasamoyAre kAlasamoyAre bhaavsmoyaare| [527 pra.] bhagavan ! samavatAra kA kyA svarUpa hai ? 1. sarvaM kSaNikamityetad jJAtvA ko na pravartate ? viSayAdI vipAko me na bhAvIti vinizcayAta / / -anuyoga. maladhArIyAvatti patra 244 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 anuyogadvArasUtra [527 u.] AyuSman ! samavatAra ke chaha prakAra haiM, jaise-1. nAmasamavatAra, 2. sthApanAsamavatAra, 3. dravyasamavatAra, 4. kSetrasamavatAra, 5. kAlasamavatAra aura 6. bhAvasamavatAra / vivecana--sUtra meM bhedoM dvArA samavatAra ke svarUpa kA varNana prArambha kiyA hai / samavatAra-vastuoM ke apane meM, para meM aura ubhaya meM antarbhUta hone kA vicAra karane ko samavatAra kahate haiN| usake nAma Adi ke bheda se chaha prakAra haiN| Age krama se unakA varNana karate haiN| nAma-sthApanA-dravyasamavatAra 528. se ki taM NAmasamoyAre ? nAma-ThavaNAo puvvavaNiyApro / [528 pra.] bhagavan ! nAma (sthApanA) samavatAra kA svarUpa kyA hai ? [528 u.] AyuSman ! nAma aura sthApanA (samavatAra) kA varNana pUrvavat (Avazyaka ke varNana jaisA) yahA~ bhI jAnanA cAhiye / 529. se ki taM dabasamoyAre ? davvasamoyAre duvihe paNNatte / taM0-prAgamato ya NoprAgamato ya / jAva se taM bhviysriirdshvsmoyaare| [529 pra.] bhagavan ! dravyasamavatAra kA kyA svarUpa hai ? [529 u.] AyUSmana ! dravyasamavatAra do prakAra kA kahA hai--1. AgamadravyasamavatAra, 2. nogrAgamadravyasamavatAra / yAvat AgamadravyasamavatAra kA tathA nogrAgamadravyasamavatAra ke bheda jJAyakazarIra aura bhavyazarIra noprAgamadravyasamavatAra kA svarUpa pUrvavat dravyAvazyaka ke prakaraNa meM kathita bhedoM ke samAna jAnanA cAhiye / vivecana--yahA~ nAma, sthApanA samavatAra kA aura dravyasamavatAra ke do bhedoM kA varNana kiyA hai / spaSTIkaraNa isa prakAra hai-nAmasamavatAra aura sthApanAsamavatAra ina donoM kA varNana to nAma-yAvazyaka aura sthApanA-prAvazyaka ke anurUpa jAnanA cAhie / parantu Avazyaka ke sthAna para samavatAra pada kA prayoga karanA cAhie / Agama aura nopAgama ko apekSA dravyasamavatAra ke do bheda haiN| inameM se noAgamadravyasamavatAra jJAyakazarIra, bhavyazarIra, tadvyatirikta ke bheda se tIna prakAra kA hai / AgamadravyasamavatAra aura noAgama jJAyakazarodravyasamavatAra evaM bhavyazarIradravyasamavatAra kA svarUpa pUrvokta dravyAvazyaka ke varNana jaisA hI jAnanA caahie| zeSa rahe jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyasamavatAra kA varNana prakAra hai 530. [1] se ki taM jANayasarIrabhaviyasarIravArite damvasamoyAre ? jANayasarIrabhaviyasarIravai ritte bavvasamoyAre tibihe paNNatte / taM nahA--AyasamoyAre Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavatAra nirUpaNa [431 parasamoyAre tadubhayasamoyAre / samvadavvA vi ya NaM AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, parasamoyAreNaM jahA kuDe badarANi, tadubhayasamoyAreNaM jahA ghare thaMbho AyabhAve ya, jahA ghaDe govA AyabhAve y| [530-1 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyasamavatAra kitane prakAra [530-1 u.] AyuSman ! jJAyakazarIra-bhavyazarIravyatiriktadravyasamavatAra tIna prakAra kA hai-yathA--1. prAtmasamavatAra, 2. parasamavatAra, 3. tadubhayasamavatAra / AtmasamavatAra kI apekSA sabhI dravya AtmabhAva-apane svarUpa meM hI rahate haiM, parasamavatArApekSayA kuMDa meM bera kI taraha parabhAva meM rahate haiM tathA tadubhayasamavatAra se (sabhI dravya) ghara meM stambha athavA ghaTa meM grIvA (gardana) kI taraha parabhAva tathA AtmabhAva-donoM meM rahate haiN| vivecana-prastuta sUtra meM tadvyatiriktadravyasamavatAra kA svarUpa spaSTa kiyA hai| pratyeka dravya-padArtha kahA~ rahatA hai ? isakA vicAra karane kA prAdhAra hai nizcaya aura vyavahAra nayadRSTiyoM kA gauNa-mukhya bhAva / svasvarUpa ke vicAra meM nizcayanaya kI aura parabhAva kA vicAra karane meM vyavahAranaya kI mukhyatA hai / isaliye nizcayanaya se samasta dravyoM ke rahane kA vicAra karane para uttara hotA hai ki sabhI dravya nijasvarUpa meM rahate haiN| nijasvarUpa se bhinna unakA koI astitva nahIM hai tathA parasamavatAra se vyavahAranaya se vicAra karane para uttara hotA hai ki parabhAva meM bhI rahate haiM / ubhayarUpatA yugapat nizcaya-vyavahAranayAzrita hai| ataH tadubhayasamavatAra se vicAra kiye jAne para AtmasamavatAra kI apekSA samasta dravya prAtmabhAva meM tathA parasamavatAra kI apekSA parabhAva meM haiN| udAharaNArtha-stambha jaise para ghara meM bhI rahatA hai aura svasvarUpa meM bhI rahatA hai, aisA spaSTa dikhatA hai| yadyapi parasamavatAra ke dRSTAnta rUpa meM prastuta 'kuNDe badarANi' udAharaNa ubhayasamavatAra kA hai kyoMki jisa prakAra bera apane se para-bhinna kuNDa meM rahate haiM vaise hI AtmabhAva meM bhI rahate haiM, isalie yaha kevala parasamavatAra nahIM hai| kintu kevala parabhAva meM rahane kA koI udAharaNa sambhava na hone se prAtmabhAva kI vivakSA na karake nAmamAtra ke lie yahA~ usakA pRthak nirdeza kiyA hai| vAstava meM samavatAra do haiM--AtmasamavatAra aura uyabhasamavatAra / jisako svayaM sUtrakAra spaSTa karate haiM [2] prahavA jANayasarIrabhaviyasarIravairite davvasamoyAre duvihe paNNatte / taM jahAAyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre y| causaTriyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM battIsiyAe samoyarati AyabhAve y| battIsiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM solasiyAe samoyarati AyabhAve ya / solasiyA AyasamoyAreNaM prAyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM aTThabhAiyAe samoyarati AyabhAve ya / aTThabhAiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM caubhAiyAe samoyarati AyabhAve ya / caubhAiyA AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhaya Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 [anuyogadvArasUtra samoyAreNaM addhamANIe samoyarai AyabhAve y| addhamANI AyasamoyAreNaM prAyabhAve samoyarai, tadubhayasamoyAreNaM mANIe samoyarati AyabhAve y| se taM jANayasarIrabhaviyasarIravatiritte davasamoyAre / se taM noprAgamao davvasamoyAre / se taM ddhvsmoyaare| [530-2] athavA jJAyakazarIrabhavya zarIravyatirikta dravyasamavatAra do prakAra kA hai-- AtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra / jaise prAtmasamavatAra se catuSpaSTikA AtmabhAva meM rahatI hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA dvAtriMzikA meM bhI aura apane nijarUpa meM bhI rahatI hai / dvAtriMzikA prAtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM aura ubhayasamavatAra kI apejJA SoDazikA meM bhI rahatI hai aura prAtmabhAva meM bhI rahatI hai| SoDazikA AtmasamavatAra se prAtmabhAva meM samavatIrNa hotI hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA aSTabhAgikA meM bhI tathA apane nijarUpa meM bhI rahatI hai| aSTabhAgikA aAtmasamavatAra kI apekSA prAtmabhAva meM tathA tadubhayasamavatAra kI apekSA caturbhAgikA meM bhI samavatarita hotI hai aura apane nija svarUpa meM bhI samavatarita hotI hai| AtmasamavatAra kI apekSA caturbhAgikA AtmabhAva meM aura tadubhayasamavatAra se ardhamAnikA meM samavatIrNa hotI hai evaM prAtmabhAva meM bhI / AtmasamavatAra se ardhamAnikA pAtmabhAva meM evaM tadubhayasamavatAra kI apekSA mAnikA meM tathA AtmabhAva meM bhI samavatIrNa hotI hai| yaha jJAya kazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyasamavatAra kA varNana hai| isa taraha nozrAgamadravyasamavatAra aura dravyasamavatAra kI prarUpaNA pUrNa huii| vivecana--parasamavatAra kI asaMbhavitA ko yahA~ dhyAna meM rakhakara prakArAntara se tavyatirikta noprAgamadravya samavatAra kI dvividhatA kA nirUpaNa kiyA hai| pratyeka dravya svasvarUpa kI apekSA svayaM meM hI rahatA hai lekina vyavahAra kI apekSA yaha bhI mAnA jAtA hai ki apane se vistRta meM samAviSTa hotA hai / lekina usa samaya bhI usakA svatantra astitva hone se vaha svarUpa meM bhI rahegA hii| mAnI, ardhamAnI, caturbhAgikA Adi magadha deza ke mApa haiN| inakA pramANa pUrva meM batAyA jA cukA hai| kSetrasamavatAra 531. se ki taM khettasamoyAre ? khettasamoyAre duvihe paNNatte / taM jahA--AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre ya / bharahe vAse AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM jaMbuddIve samoyarati AyabhAve ya / jaMbuddIve dIve AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM tiriyaloe samoyarati AyabhAve ya / tiriyaloe prAyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM loe Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavatAra nirUpaNa] [433 samoyarati AyabhAve y'| se taM khettsmoyaare| | 531 pra.] bhagavan ! kSetrasamavatAra kA kyA svarUpa hai ? [53 1 u.] aAyuSman ! kSetrasamavatAra kA do prakAra se pratipAdana kiyA gayA hai| yathA1. AtmasamavatAra, 2. tadubhayasamavatAra / prAtmasamavatAra kI apekSA bharatakSetra prAtmabhAva (apane) meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA jambUdvIpa meM bhI rahatA hai aura prAtmabhAva meM bhI rahatA hai / aAtmasamavatAra kI apekSA jambUdvIpa AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA tiryakaloka (madhyaloka) meM bhI samavatarita hotA hai aura prAtmabhAva meM bhii| AtmasamavatAra se tiryakaloka prAtmabhAva meM samavatIrNa hotA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA loka meM samavatarita hotA hai aura AtmabhAva-nijarUpa meM bhI / yahI kSetrasamavatAra kA svarUpa hai / vivecana- yahA~ kSetrasamavatAra kA svarUpa spaSTa kiyA hai| laghu kSetra ke pramANa ko yathottara bRhat kSetra meM samavatarita kiye jAne ko kSetrasamavatAra kahate haiM / udAharaNArtha diye gaye dRSTAntoM kA artha sugama hai| uttarottara bharatakSetra, jambUdvIpa, tiryakaloka Adi kSetra bRhat pramANa vAle kSetra meM bhI samavatarita hote haiM / kAlasamavatAra 532. se ki taM kAlasamoyAre ? kAlasamoyAre duvihe paNNate / taM0-AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre y| samae AyasamoyAreNaM prAyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM AvaliyAe samoyarati AyabhAve ya / evaM ANApANU thove lave muhutte ahoratte pakkhe mAse uU ayaNe saMvacchare juge vAsasate vAsasahasse vAsasatasahasse pudhvaMge puve tuDiyaMge tuDie aDaDaMge aDaDe avavaMge avave huhuyaMge huhue uppalaMge uppale paumaMge paume liNaMge paliNe asthiniuraMge athiniure auyaMge aue gauyaMge gaue pauyaMge paue culiyo cUliyA sosapaheliyaMge sIsapaheliyA paliovame sAgarovame AyasamoyAreNaM AyabhAve samotarati, tadubhayasamoyAreNaM osappiNi-ussa ppiNIsu samoyarati AyabhAve ya, osappiNiussa ppiNIno AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyaraMti, tadubhayasamoyAreNaM poggalapariyaTTe samoyaraMti prAyabhAve ya / poggalapariyaTTe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM tItaddhAaNAgataddhAsu samoyarati AyabhAve ya; tItaddhA-aNAgataddhAo AyasamoyAreNaM prAyabhAve samoyaraMti, tadubhayasamoyAreNaM samvaddhAe samoyaraMti prAyabhAve ya / se taM kaalsmoyaare| 1. loe pAyasamoyAreNaM prAyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNa aloe samoyarati prAyabhAve ya / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra [532 pra.] bhagavan ! kAlasamavatAra kA kyA svarUpa hai ? [532 u.] aAyuSman ! kAlasamavatAra do prakAra kA kahA gayA hai yathA--prAtmasamavatAra, tadubhayasamavatAra / jaise aAtmasamavatAra kI apekSA samaya prAtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA prAvalikA meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| isI prakAra prAnaprANA, stoka, laba, muhUrta, ahorAtra, (dina-rAta), pakSa, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara, yuga, varSazata, varSasahasra, varSazatasahasra, pUrvAga, pUrva, truTitAMga, truTita, aTaTAMga, aTaTa, avavAMga, avava, hUhUkAMga, hUhUka, utpalAMga, utpala, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, akSanikurAMga, akSanikura, ayutAMga, ayuta, nayutAMga, nayuta, prayutAMga, prayuta, cUlikAMga, cUlikA, zoSaMgrahelikAMga, zIrSaprahelikA, palyopama, sAgaropama ye sabhI prAtmasamavatAra se AtmabhAva meM aura tadubhayasamavatAra se avasarpiNI-utsarpiNI meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahate haiN| avapiNI-utsapiNI kAla aAtmasamavatAra kI apekSA AtmabhAva meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra kI apekSA pudgalaparAvartana meM bhI aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| pudagalaparAvartanakAla aAtmasamavatAra kI apekSA nijarUpa meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra se atIta aura anAgata (bhaviSyat kAla meM bhI evaM prAtmabhAva meM bhI rahatA hai| atIta-anAgata kAla AtmasamavatAra kI apekSA prAtmabhAva meM rahatA hai, tadubhayasamavatAra kI apekSA sarvAddhAkAla meM bhI rahatA hai aura AtmabhAva meM bhI rahatA hai| isa taraha kAlasamavatAra kA vicAra hai / vivecana-samayAdi rUpa se jo jAnA jAtA hai use kAla kahate haiM / vaha ananta samaya vAlA hai| kAla kI nyUnatama Adya ikAI samaya aura tanniSpanna pAvalikA Adi rUpa kAlavibhAga kA uttarottara bar3e kAlavibhAga meM samavataraNa karanA kAlasamavatAra hai| isake bhI pUrvavat do bheda haiM--prAtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra / yAtmasamavatAra se sabhI kAla bheda apane hI svarUpa meM rahate haiM tathA tadubhayasamavatAra se parabhAva aura AtmabhAva donoM meM rahate haiM / jaise pAnaprANa prAtmabhAva meM bhI aura para bhAva stoka meM bhI samavatIrNa hotA hai| isI prakAra anya kAlabhedoM ke lie jAnanA cAhie / kintu pudgalaparAvartana kA tadubhayasamavatAra kI apekSA pratIta-anAgata kAla meM samavatAra batAne kA kAraNa yaha hai ki pudgalaparAvartana asaMkhyAta avasarpiNI-utsarpiNIkAlapramANa hai, jisase samayamAtra pramANa vAle vartamAna kAla meM usa bRhatkAlavibhAga kA samavatAra saMbhava nahIM hone se ananta samaya vAle atIta-anAgata kAla kA kathana kiyA hai| isa prakAra kAlasamavatAra kA svarUpa jAnanA caahiye| bhAvasamavatAra 533. se ki taM bhAvasamoyAre ? bhAvasamoyAre duvihe paNNatte / taM jahA-AyasamoyAre ya tadubhayasamoyAre y| kohe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM mANe samoyarati AyabhAve ya / evaM mANe Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavatAra nirUpaNa [435 mAyA lobhe rAge mohaNijje aTTakambhavagaDIo AyasamoyAreNa AyabhAve samoyaraMti, tadubhayasamoyAreNaM chavihe bhAve samoyaraMti AyabhAve ya / evaM chabihe bhAve jIne jIvasthikAe AyasamoyAreNaM AyabhAve samoyarati, tadubhayasamoyAreNaM samvadanvesu samoyarati AyabhAve ya / etthaM saMgahaNigAhA kohe mANe mAyA lobhe rAme ya mohaNije ya / pagaDI bhAve jIve jIva sthiya savvadanvA ya / / 124 // se taM bhAvasamoyAre / se taM samoyAre / se taM uvakkame / [533 pra.] bhagavan ! bhAvasamavatAra kA kyA svarUpa hai ? [533 u.] aAyuSman ! bhAvasamavatAra do prakAra kA kahA gayA hai / yathA--AtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra / aAtmasamavatAra kI apekSA krodha nijasvarUpa meM rahatA hai aura tadubhayasamavatAra se mAna meM aura nijasvarUpa meM bhI samavatIrNa hotA hai| isI prakAra mAna, mAyA, lobha, rAga, mohanIya aura aSTakarma prakRtiyA~ prAtmasamavatAra se prAtmabhAva meM tathA tadubhayasamavatAra se chaha prakAra ke bhAvoM meM aura AtmabhAva meM bhI rahatI haiN| isI prakAra (praudayika prAdi) chaha bhAva jIva, jIvAstikAya, aAtmasamavatAra kI apekSA nijasvarUpa meM rahate haiM aura tadubhayasamavatAra kI apekSA dravyoM meM aura dhAtmabhAva meM bhI rahate haiM / inakI saMgrahaNI gAthA isa prakAra hai krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, mohanIyakarma, (karma) prakRti, bhAva, jIva, jIvAstikAya aura sarvadravya (AtmasamavatAra se apane-apane svarUpa meM aura tadubhayasamavatAra se pararUpa aura sva-svarUpa meM bhI rahate haiM) / 124 ___ yahI bhAvasamavatAra hai / isakA varNana hone para sabheda samavatAra aura upakrama nAma ke prathama vivecana.. krodha kaSAya Adi jIva ke vaibhAvika bhAvoM ke tathA jJAnAdi svAbhAvika bhAvoM ke samavatAra ko bhAvasamavatAra kahate haiM / isake bhI AtmasamavatAra aura tadubhayasamavatAra ye do prakAra haiN| sUtra meM krodhAdika ke donoM prakAra ke samavatAra kA saMkSepa meM ullekha kiyA hai / usakA Azaya yaha hai-krodhAdi praudayikabhAva rUpa hone se unakA bhAvasamavatAra meM grahaNa kiyA hai, ahaMkAra ke binA krodha utpanna nahIM hotA hai, isalie ubhayasamavatAra kI apekSA krodha kA mAna meM aura apane nijarUpa meM samavatAra kahA hai / kSapakazreNI meM ArUDha jIva jisa samaya mAna kA kSaya karane ke lie pravRtta hotA hai usa samaya vaha mAna ke dalikoM ko mAyA meM prakSipta karake kSaya karatA hai, isa kAraNa ubhayasamavatAra mAyA meM aura nijarUpa meM bhI aura aAtmasamavatAra kI apekSA apane nijarUpa meM hI samavatAra batAyA hai / isI prakAra mAyA, lobha, rAga, mohanIyakarma, aSTakarmaprakRti prAdi jIvaparyanta kA ubhayasamavatAra evaM AtmasamavatAra samajha lenA caahiye| yadyapi upakramadvAra meM zAstrakAra ko sAmAyika prAdi SaDAvazyaka-adhyayanoM kA samavatAra karanA abhISTa hai, kintu sugama hone ke kAraNa yahA~ usakA sUtra meM varNana nahIM kiyA hai| vaha isa prakAra hai Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra sAmAyika, utkIrtana kA viSaya hone se sAmAyika kA utkIrtanAtupUrvI meM samavatAra hotA hai tathA gaNanAnupUrvI meM jaba pUrvAnupUrvI se isakI gaNanA kI jAtI hai taba prathama sthAna para aura pazcAnupUrvI se gaNanA kiye jAne para chaThe sthAna para AtA hai tathA anAnupUrvI se gaNanA kiye jAne para yaha dUsare Adi sthAnoM para AtA hai, ataH isakA sthAna aniyata hai| nAma meM audAyika Adi chaha bhAvoM kA samavatAra hotA hai| isameM sAmAyika adhyayana zrutajJAna rUpa hone se kSAyopazamikrabhAva meM samavatavita hotA hai / pramANa kI apekSA jIva kA bhAva rUpa hone se sAmAyika adhyayana kA bhAvapramANa meM samavatAra hotA hai| bhAvapramANa guNa, naya aura saMkhyA, isa taraha tIna prakAra kA hai| ina bhedoM meM se sAmAyikaadhyayana kA samavatAra guNapramANa aura saMkhyApramANa meM hotA hai| yadyapi kahIM-kahIM nayapramANa meM bhI isakA samavatAra kahA gayA hai, tathApi tathAvidha naya ke vicAra ko vivakSA nahIM hone se nayapramANa meM isakA samavatAra nahIM kahA hai| jIva aura ajIva ke guNoM ke bheda se guNapramANa do prakAra kA hai / sAmAyika jIva kA upayoga rUpa hone se isakA samavatAra jIvaguNapramANa meM jAnanA cAhiye tathA jIvaguNapramANa bhI jJAna, darzana aura cAritra ke bheda se tIna prakAra kA hai / sAmAyika jJAna rUpa hone se isakA samavatAra jJAnapramANa meM hotA hai| jJAnapramANa bhI pratyakSa, anumAna, pAgama aura upamAna ke bheda se cAra prakAra kA hai| sAmAyika prAptopadeza rUpa hone ke kAraNa se isakA AgamapramANa meM antarbhAva hotA hai / kintu Agama bhI laukika aura lokottara ke bheda se do prakAra kA hai| tIrthakarapraNIta hone se sAmAyika kA lokottara-pAgama meM samavatAra hotA hai| lokottara-pAgama bhI prAtmAgama, anantarAgama aura paraMparAgama ke bheda se tIna prakAra kA hai / ina tInoM prakAra ke AgamoM meM sAmAyika kA samavatAra jAnanA caahiye| saMkhyApramANa nAma, sthApanA, dravya, praupamya, parimANa, jJAna, gaNanA aura bhAva ke bheda se pATha prakAra kA hai / ina ATha prakAroM meM se sAmAyika kA antarbhAva pAMcaveM parimANasaMkhyApramANa meM huA hai| vaktavyatA tIna yA do taraha kI kahI gayI hai| inameM se sAmAyika kA samavatAra svasamayavaktavyatA meM jAnanA cAhiye / isI prakAra caturvizatistava Adi adhyayanoM ke samavatAra ke viSaya meM jAnanA caahiye| samavatAra kA varNana karane ke sAtha upakramadvAra kI vaktavyatA pUrNa huii| aba nikSepa nAmaka anuyogadvAra kA nirUpaNa karate haiN| nikSepanirUpaNa 534. se ki taM nikkheve ? nikkheve tivihe paNNatte / taM jahA--ohaniSphaNNe ya nAmanipphaNNe ya suttAlAvaganipphaNNe ya / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepAdhikAra nirUpaNa] / 437 [534 pra.] bhagavan ! nikSepa kise kahate haiM ? [534 u.] AyuSman ! nikSepa ke tIna prakAra hai / yathA--1. aoghaniSpanna, 2. nAmaniSpanna, 3. sUtrAlApakaniSpanna / vivecana--iSTa vastu kA nirNaya karane ke liye aprakRta kA nirAkaraNa karake prakRta kA vidhAna karanA nikSepa kahalAtA hai / isake tIna bhedoM kA artha isa prakAra hai poniSpanna-sAmAnya rUpa meM adhyayana Adi zruta nAma se niSpanna nikSepa ko aoghaniSpannanikSepa kahate haiN| nAmaniSpanna-zruta ke hI sAmAyika prAdi vizeSa nAmoM se niSpanna nikSepa nAmaniSpanna nikSepa kahalAtA hai| sUtrAlApakaniSpanna-'karemi bhaMte sAmAiyaM' ityAdi sUtrAlApakoM se niSpanna nikSepa sUtrAlApakaniSpanna nikSepa hai| proghaniSpanna nikSepa 535. se kiM taM ohanipphaNNe ? zrohanipphaNNe cauvihe paNNatte / taM jahA-ajjhayaNe azoNe Ae zavaNA / [535 pra.] bhagavan ! moghaniSpanna nikSepa kA kyA svarUpa hai ? [535 u.] AyuSman ! aodhaniSpanna nikSepa ke cAra bheda haiM / unake nAma haiM--1. adhyayana, 2. akSINa, 3, pAya, 4. ksspnnaa| vivecana-sUtra meM oghaniSpannanikSepa ke jina cAra prakAroM kA nAmollekha kiyA hai, ve cAroM sAmAyika, caturviMzatistava Adi rUpa zrutavizeSa ke hI ekArthavAcI sAmAnya nAma haiN| kyoMki jaise par3hane yogya hone se adhyayana rUpa haiM, vaise hI ziSyAdi ko par3hAne se sUtrajJAna kSINa nahIM hone se akSINa haiM, mukti rUpa lAbha ke dAtA hone se prAya haiM aura karmakSaya karane vAle hone se kSayaNA haiN| isI kAraNa ye adhyayana prAdi zruta ke sAmAnya nAmAntara hone se aoghaniSpannanikSepa haiN| adhyayananirUpaNa 536. se ki taM ajjhayaNe ? ajmayaNe cauvihe paNNatte / taM jahANAmAyaNe ThavaNajjhayaNe davyajjhayaNe bhAvajmayaNe / [536 pra.] bhagavan ! adhyayana kise kahate haiM ? [536 u.] AyuSman ! adhyayana ke cAra prakAra kahe gaye haiM, yathA-1. nAma-adhyayana, 2. sthApanA-adhyayana, 3. dravya-adhyayana, 4. bhAva-adhyayana / vivecana-prarUpaNA ke liye adhika se adhika prakAroM meM vastu kA nyAsa-nikSepa na bhI kiyA jAye, to bhI kama-se-kama nAma aAdi cAra prakAroM se varNana kiye jAne kA siddhAnta hone se sUtra meM adhyayana ko nAma Adi cAra prakAroM meM nikSipta kiyA hai| Age krama se unakI vyAkhyA kI jAtI hai| Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438] [anuyogadvArasUtra nAma-sthApanA-adhyayana 537. gAma-DhavaNAo pusvvnniyaano| [537] nAma aura sthApanA adhyayana kA svarUpa pUrvavaNita (nAma aura sthApanA Avazyaka) jaisA hI jAnanA cAhiye / / vivecana-sUtra meM nAma aura sthApanA adhyayana kA svarUpa batAne ke liye nAma aura sthApanA Avazyaka kA pratideza kiyA hai aura atideza ke saMketa ke liye sUtra meM 'putvavaNiyAno' pada diyA hai| dravya-adhyayana 538. se ki taM dabvajjhayaNe ? damvansayaNe dubihe paNNate / taM jahA-pAgamao ya gomAgao ya / [538 pra.] bhagavan ! dravya-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? [538 u.] AyuSman ! dravya-adhyayana ke do prakAra haiM, yathA----1. pAgama se graura 2. noAgama se| 539. se ki taM Agamato davyajjhayaNe ? Agamato dagvajjhayaNe jassa NaM ajzayaNe ti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM jAva jAvayA aNuvauttA Agamao tAvaiyAI dazvajjhayaNAI / evameva vavahArassa vi / saMgahassa NaM ego vA agego vA taM veva bhANiyavvaM jAva se taM Agamato dnvjjhynne| 539 pra.] bhagavan ! Agama se dravya adhyayana kA kyA svarUpa hai ? (539 u. AyuSman ! jisane 'adhyayana' isa pada ko sIkha liyA hai, apane (hRdaya) meM sthira kara liyA hai, jita, mita aura parijita kara liyA hai yAvat jitane bhI upayoga se zUnya haiM, ve Agama se dravya-adhyayana haiN| isI prakAra (nagamanaya jaisA hI) vyavahAranaya kA mata hai, saMgrahanaya ke mata se eka yA aneka AtmAe~ eka prAgamadravya-adhyayana haiM, ityAdi samagra varNana Agamadravya-Avazyaka jaisA hI yahA~ jAnanA cAhiye / yaha prAgamadravya-adhyayana kA svarUpa hai| 540. se ki taM NoAgamato davajsayaNe? NoprAgamato danvajjhayaNe tivihe paNNatte / taM jahA-jANayasarIradabvajjhayaNe bhaviyasarIradavyajmayaNe jANayasarIrabhaviyasarIravatiritte davvajjhayaNe / [540 pra.] bhagavan ! nogrAgamadravya-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? [540 u.] AyuSman ! nogrAgamadravya-adhyayana tIna prakAra kA kahA gayA hai / yathA1. jJAyakazarIradravya-adhyayana, 2. bhavyazarIradravya-adhyayana 3. jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyaadhyayana / 531. se ki taM jANagasarIradadhvajjhayaNe? jANagasarIradabbajjhayaNe ajjhayaNapayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagata-cuta-caiya. Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepAdhikAra nirUpaNa] cattadeha jAva aho! gaM imeNaM sarorasamussaeNaM ajjhayaNe ti padaM AdhaviyaM jAva uvadaMsiyaM ti, jahA ko diThaMto? ayaM ghayakubhe AsI, ayaM mahukume AsI / se taM jaannysriirdbvjjhynne| [541 pra.] bhagavan ! jAyakazarIradravya-adhyayana kise kahate haiM ? [541 u.] AyuSman ! adhyayana pada ke arthAdhikAra ke jJAyaka-jAnakAra ke vyapagatacaitanya, cyuta, cyAvita tyaktadeha yAvat (jIva rahita zarIra ko zayyAgata, saMstArakagata, svAdhyAyabhUmi yA zmazAnagata athavA siddhazilAgata, dekhakara koI kahe) aho isa zarIra rUpa pudgalasaMghAta ne 'adhyayana' isa pada kA vyAkhyAna kiyA thA, yAvata (prarUpita, darzita, nidarzita), upadarzita kiyA thA, (baisA yaha zarIra jJAyakazarIradravya-adhyayana hai|) [pra.] etadviSayaka koI dRSTAnta hai ? [u.] (isa prakAra ziSya ke pUchane para prAcArya ne uttara diyA) jaise ghar3e meM se ghI yA madhu ke nikAla liye jAne ke bAda bhI kahA jAtA hai-yaha ghI kA ghar3A thA, yaha madhukuMbha thA / yaha jJAyakazarIradravya-adhyayana kA svarUpa hai| 542. se ki taM bhaviyasarIradagvajjhayaNa ? bhaviyasarIradavazayaNe je jIve joNIjammaNanikkhaMte imeNaM ceva prAdattaeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiTheNaM bhAveNaM ajjhayaNe ti payaM seyakAle sikkhissati Na tAva sikkhati, jahA ko dilaiMto? prayaM dhayakubhe bhavissati, ayaM mahukume bhavissati / se taM bhviysriirdbvjjhynne| [542 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravya-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? 542 u] AyuSman ! janmakAla prApta hone para jo jIva yonisthAna se bAhara nikalA aura isI prApta zarIrasamudAya ke dvArA jinopadiSTa bhAvAnusAra 'adhyayana' isa pada ko sIkhegA, lekina abhI-vartamAna meM nahIM sIkha rahA hai (aisA usa jIva kA zarIra bhavyazarIradravyAdhyayana kahA jAtA hai)| [pra.] isakA koI dRSTAnta hai ? |u.] jaise kisI ghar3e meM abhI madhu yA ghI nahIM bharA gayA hai, to bhI usako yaha ghRtaku bha hogA, madhukubha hogA kahnA / yaha bhavyazarIradravyAdhyayana kA svarUpa hai| 543. se ki taM jANayasarIrabhaviyasarIravairile dadhvajAyaNe ? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davajjhayaNe pattaya-potthaya lihiyaM / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairite davvajjhayaNe / se taM gomAgamao dagvajjhaNe / se taM dbyjjhynne| . 543 pra. bhagavan ! jJAyakazarIrabhavyazarIvyatiriktadravyAdhyayana kA kyA svarUpa hai ? [543 u.] AyuSman ! patra yA pustaka meM likhe hae adhyayana ko jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyAdhyayana kahate haiM / isa prakAra se nonAgamadravyAdhyayana kA aura sAtha hI dravyAdhyayana kA varNana pUrNa hunaa| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440] [anuyogadArasUtra vivecana-sUtra 538 se 543 taka chaha sUtroM meM dravyAdhyayana kA prAzaya spaSTa kiyA hai| ina sabakI vyAkhyA pUrvokta dravyAvazyaka ko vaktavyatA ke anusAra yahA~ bhI samajha lenA caahiye| kintu Avazyaka ke sthAna para adhyayana pada kA prayoga kiyA jaaye| isI prakAra prAge ke vivecana ke liye bhI jAnanA caahiye| Agamadravya-adhyayana kI nayaprarUpaNA meM vyavahAra aura saMgrahanaya kI dRSTi kA ullekha kiyA hai, zeSa nayadRSTiyoM sambandhI spaSTIkaraNa isa prakAra hai-- naigamanaya kI dRSTi se jitane bhI adhyayana zabda ke jJAtA kintu anupayukta jIva haiM, utane hI AgamadravyAdhyayana haiM / vyavahAranaya kI mAnyatA naigamanaya jaisI hai| saMgrahanaya kI mAnyatA eka yA aneka anupayukta AtmAoM ko eka Agamadravya-adhyayana mAnane kI hai| bheda ko nahIM mAnane se RjusUtranaya kI apekSA eka anupayukta prAtmA eka Agamadravya-adhyayana hai| jJAyaka yadi anupayukta ho to tInoM zabdanaya use avastu-asat mAnate haiN| kyoMki jJAyaka hone para anupayuktatA saMbhava nahIM hai aura yadi anupayukta ho to vaha jJAyaka nahIM ho sakatA hai / bhAva-adhyayana 544. sekaM taM bhAvajjhayaNe ? bhAvajjhayaNe dubihe paNNatte / taM jahA-bAgamato ya NoprAgamato ya / [544 pra.] bhagavan ! bhAva-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? [544 u.] AyuSman ! bhAva-adhyayana ke do prakAra haiM--(1) AgamabhAva-adhyayana (2) nogrAgamabhAva-adhyayana / 545. se ki taM Agamato bhAvajjhayaNe? Agasato bhAvajjhayaNe jANae uvautte / se taM Agamato bhaavjjhynne| [645 pra.] bhagavan ! AgamabhAva-adhyayana kA kyA svarUpa hai ? [545 u.] aAyuSman ! jo adhyayana ke artha kA jJAyaka hone ke sAtha usameM upayogayukta bhI ho, use pAgamabhAva-adhyayana kahate haiM / 546. se kiM taM noAgamato bhAvajjhayaNe ? nobAgamato bhAvajyaNe ajjhaSpassA''NayaNaM, kammANaM avacao ubaciyANaM / ___ aNuvacao ya navANaM, tamhA ajjhayaNamicchati // 125 // se taM goAgamato bhAvajjhayaNe / se taM bhAvajjhayaNe / se taM ajjhayaNe / [546 pra.] bhagavan ! nogrAgamabhAvAdhyayana kA kyA svarUpa hai ? [546 u. AyuSman ! nogrAgamabhAva-adhyayana kA svarUpa isa prakAra haiadhyAtma meM Ane-sAmAyika Adi adhyayana meM citta ko lagAne, upAjita-pUrvabaddha karmoM kA Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepAdhikAra nirUpaNa] [441 kSaya karane-nirjarA karane aura navIna karmoM kA baMdha nahIM hone dene kA kAraNa hone se (mumukSu mahApuruSa) adhyayana kI abhilASA karate haiN| 125 yaha nogrAgamabhAva-adhyayana kA svarUpa hai / isa prakAra se bhAva-adhyayana aura sAtha hI adhyayana kA varNana pUrNa huaa| vivecana-prastuta sUtroM meM bhAvAdhyayana kA varNana kiyA gayA hai| pAgamabhAva-adhyayana kA svarUpa spaSTa hai / nobhAgamabhAva-adhyayana viSayaka spaSTIkaraNa isa prakAra hai noprAgamabhAvAdhyayana meM prayukta 'no' zabda ekadezavAcI hai| kyoMki jJAna aura kriyA ke samudAya rUpa hone se sAmAyika Adi adhyayana Agama ke ekadeza haiN| isIliye sAmAyika Adi ko nopAgama se adhyayana kahA hai| gAthAgata padoM kA sArthakya--'ajjhappassA''NayaNa' pada kI saMskRta chAyA--adhyAtmamAnayanaMadhyAtmam-grAnayanam hai / isameM adhyAtma kA artha hai citta aura prAnayana kA artha hai lgaanaa| tAtparya yaha huA ki sAmAyika Adi meM citta kA lagAnA adhyAtmAnayana kahA jAtA hai aura isakA phala hai-kammANaM avaco ....... ............."navANaM / arthAt sAmAyika Adi meM citta kI nirmalatA hone ke kAraNa karmanirjarA hotI hai, navIna karmoM kA pAzrava-baMdha nahIM hotA hai| akSINanirUpaNa 547. se ki taM ajjhINe? ajJoNe caunvihe paNNatte / taM jahA--NAmajhoNe ThavaNajhoNe davvajjhoNe bhaavjhiinne| [547 pra. bhagavan ! (proghaniSpannanikSepa ke dvitIya bheda) akSINa kA kyA svarUpa hai ? |547 u.] AyuSman ! akSINa ke cAra prakAra haiN| yathA-1. nAma-prakSINa, 2. sthApanAakSINa, 3. dravya-akSINa aura 4. bhAva-akSINa / vivecana--sUtra meM akSINa kA varNana karanA prAraMbha kiyA hai| akSINa kA artha pUrva meM batalAyA jA cukA hai ki ziSya-praziSya ke krama se paThana-pAThana kI paraMparA ke cAlU rahane se jisakA kabhI kSaya na ho, use akSINa kahate haiM / prakSINa ke bhI adhyayana kI taraha nAmAdi cAra bheda haiM / nAma-sthApanA-akSINa 548. nAma-ThavaNAo puvvvnniyaao| [548, nAma aura sthApanA akSINa kA svarUpa pUrvavat (nAma aura sthApanA Avazyaka ke samAna] jAnanA caahiye| dravya-prakSINa 546. se ki taM davyajjhINe? davyajhoNe duvihe paNNatte / taM jahA-prAgamato ya noAgamato ya / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442] [anuyogadvArasUtra [549 pra.] bhagavan ! dravya-prakSINa kA kyA svarUpa hai ? [549 u.] aAyuSman ! dravya-prakSINa ke do prakAra haiM / yathA-1. prAgama se, 2. nogrAgama se| 550. se ki taM prAgamato davajhINe? Agamato dagvajjhINe jassa gaM ajjhoNe tti padaM sikkhitaM ThitaM jitaM mitaM parijitaM taM ceva jahA davvajjhayaNe tahA bhANiyanvaM, jAva se taM Agamato danvajjhINe / [550 pra. bhagavan ! Agamadravya-prakSINa kA kyA svarUpa hai ? [550 u.] aAyuSman ! jisane akSINa isa pada ko sIkha liyA hai, sthira, jita, mita, parijita kiyA hai ityAdi jaisA dravya-adhyayana ke prasaMga meM kahA hai, vaisA hI yahAM bhI samajhanA cAhiye, yAvat vaha pAgama se dravya-akSINa hai| 551. se ki taM noAgamato danyajjhINe ? nobAgamato davvajjhINe tivihe paNNatte / taM jahA--jANayasarIradavvajjhINe bhaviyasarIradavvajjhINe jANayasarIrabhaviyasarIravatiritte davvajjhoNe / [551 pra.] bhagavan ! nopAgama se dravya-akSINa kA kyA svarUpa hai ? [551 u.] AyuSman ! noprAgamadravya-akSINa ke tIna prakAra haiN| yathA- 1. jJAyakazarIradravya-akSINa 2. bhavyazarIradravya-akSINa 3. jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-akSINa / 552. se ki taM jANayasarIradabvajjhINe ? jANayasarIradabvajsINe ajJINapayasthAhikArajANayassa jaM sarIrayaM bavagaya-cuta-caita-cattadeha jahA dabajjhayaNe tahA bhANiyanvaM, jAva se taM jANayasarIradavajjhoNe / [552 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravya-prakSINa kise kahate haiM ? [552 u.] AyuSman ! akSINa pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vyapagata, cyuta, cyavita, tyaktadeha Adi jaisA dravya-adhyayana ke saMdarbha meM varNana kiyA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI karanA cAhiye yAvat yahI jJAyakazarIradravya-akSINa kA svarUpa hai| 553. se ki taM bhaviyasarIradavvajjhoNe ? bhaviyasarIradavijjhINe je jove joNIjammaNanikkhaMte jahA dadhvajAyaNe, jAva se taM bhviysriirdvvjjhonne| [553 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravya-akSINa kise kahate haiM ? [553 u.] AyuSman ! samaya pUrNa hone para jo jIva yoni se nikalakara utpanna huA Adi pUrvokta bhavyazarIradravya-adhyayana ke jaisA isa bhavyazarIradravya-akSINa kA varNana jAnanA cAhiye, yAvat yaha bhavyazarIradravya-prakSINa kI vaktavyatA hai| Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepAdhikAra nirUpaNa] [443 554. se ki taM jANayasarIrabhaviyasarIrabairitte davvajhoNe ? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte damvajjhINe svvaagaasseddhii| se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairite dambajjhoNe / se taM noAgamao davvajjhINe / se taM dadhvajjhoNe / [554 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-akSINa kA kyA svarUpa hai ? 554 u.] AyuSman ! sarvAkAza-zreNi jAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-akSINa yaha nogrAgama se dravya-akSINa kA varNana hai aura isakA varNana karane se dravya-akSINa kA kathana pUrNa huaa| vivecana-uparyukta sUtra 547 se 554 taka akSINa ke nAma, sthApanA aura dravya ina tIna prakAroM kA varNana pUrvokta adhyayana ke atideza ke aAdhAra se kiyA hai| jisakA tAtparya yaha hai ki adhyayana ke prasaMga meM Avazyaka ke atideza ke dvArA jo aura jaisA varNana kiyA hai, vahI aura vaisA hI varNana yaha aAvazyaka ke sthAna para akSINa zabda ko rakhakara kara lenA cAhiye, lekina itanA vizeSa hai ki jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-akSINa 'sarvAkAza zreNI' rUpa hai| jisakA prAzaya yaha hai __ kramabaddha eka-eka pradeza kI paMkti ko zreNo kahate haiN| ataeva loka aura aloka rUpa anantapradezI sarva AkAzadravya kI zreNI meM se pratisamaya eka-eka pradeza kA apahAra kiye jAne para bhI ananta utsapiNI-avasarpiNI kAloM meM kSINa nahIM ho sakane se vaha sarvAkAza kI zreNI ubhayavyatiriktadravya-akSINa hai| bhAva-prakSINa 555. se ki taM bhAvajjhoNe ? bhAvajjhINe duvihe paNNatte / taM tahA--Agamato ya nogrAgamato ya / [555 pra.] bhagavan ! bhAva-prakSINa kA kyA svarUpa hai ? [555 u.] aAyuSman ! bhAva-prakSINa do prakAra kA hai, yathA--1. pAgama se, 2. noAgama se| 556. se kiM taM Agamato bhAvajjhINe ? Agamato bhAvajjhoNe jANae uvautte / se taM Agamato bhaavjjhiinne| 1556 pra.] bhagavan ! AgamabhAva-akSINa kA kyA svarUpa hai ? [556 u.] AyuSman ! jJAyaka jo upayoga se yukta ho - jo jAnatA ho aura upayoga sahita ho vaha pAgama kI apekSA bhAva-akSINa hai| 557. se ki taM noAgamato bhAvajhINe / noAgamato bhAvajjhINe jaha dovA dovasataM paippae, dippae ya so dovo| dIvasamA AyariyA dippaMti, paraM ca doveti // 126 // Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444] [anuyogadvArasUtra se taM noAgamato bhAvajjhoNe / se taM bhAvajjhINe / se taM ajjhoNe / [557 pra.] bhagavan ! nogrAgamabhAva-akSINa kA kyA svarUpa hai ? [557 u.] AyuSman ! jaise dIpaka dUsare saikar3oM dIpakoM ko prajvalita karake bhI pradIpta rahatA hai, usI prakAra AcArya svayaM dIpaka ke samAna dedIpyamAna haiM aura dUsaroM (ziSya varga) ko dedIpyamAna karate haiM / 126 isa prakAra se nogrAgamabhAva-akSINa kA svarUpa jAnanA caahiye| yahI bhAva-akSINa aura akSINa kI vaktavyatA hai| vivecana-prastuta sUtroM meM saprabheda bhAva-akSINa kA varNana kara akSINa kI vaktavyatA kI mamApti kA sucana kiyA hai| upayoga AgamabhAva-akSINa kaise ?- zrutakevalI ke zrutopayoga kI antarmuharttakAlIna ananta paryAya hotI haiN| unameM se pratisamaya eka-eka paryAya kA apahAra kiye jAne para nanta utsapiNIavasapiNI kAla meM unakA kSaya honA saMbhava nahIM ho sakane se vaha pAgamabhAva akSINa rUpa hai| nogrAgamabhAva-prakSINatA ke nirdiSTa udAharaNa kA Azaya yaha hai-adhyayana-adhyApana dvArA zruta kI niraMtaratA rahanA, zruta kI paraMparA kA kSINa na honA bhAva-akSINatA hai / isameM prAcArya kA upayoga prAgama aura vAka-kAyavyApAra rUpa yoga anAgama rUpa hai kintu bodhaprApti meM sahAyaka hai / yahI batAne ke liye Agama ke sAtha 'no' zabda diyA hai| prAya-nirUpaNa 558. se ki taM pAe ? Ae cauThivahe paNNatte / taM jahAnAmAe ThavaNAe davAe bhaavaae| [558 pra.] bhagavan ! Aya kA kyA svarUpa hai ? [558 u.] AyuSman ! Aya ke cAra prakAra haiM / yathA - 1. nAma-pAya, 2. sthApanA-pAya, 3. dravya-pAya, 4. bhAva-prAya / vivecana---aprApta kI prApti-lAbha hone ko Aya kahate haiM / isake bhI adhyayana, akSINa kI taraha cAra prakAra haiN| nAma-sthApanA-prAya 559. nAma-ThavaNAo punvbhnniyaao| [559] nAma-prAya aura sthApanA-Aya kA varNana pUrvokta nAma aura sthApanA Avazyaka ke anurUpa jAnanA caahie| 560. se ki taM davAe ? dambAe duvihe paNate / taM jahA---Agamato ya noAgamato ya / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aya nirUpaNa [445 [560 pra.] bhagavan ! dravya-prAya kA kyA svarUpa hai ? [560 u.] aAyuSman ! dravya-prAya ke do bheda isa prakAra haiM-1. Agama se, 2. nopAgama se / prAgama-dravya-prAya 561. se ki taM pAgamato davAe ? jassa NaM pAe ti payaM sikkhitaM ThitaM jAva aNuvaogo davamiti kaTu, jAva jAvaiyA aNuvauttA Agamao tAvaiyA te davAyA, jAva se taM Agamao dvaae| [561 pra.] bhagavan ! prAgama se dravya yAya kA kyA svarUpa hai ? [561 u. AyuSman ! jisane prAya yaha pada sIkha liyA hai, sthira kara liyA hai kintu upayoga rahita hone se dravya hai yAvat jitane upayoga rahita haiM, utane hI pAgama se dravya Aya haiM, yaha Agama se dravya-pAya kA svarUpa jAnanA caahiye| nogrAgamadravya-prAya 562. se ki taM noAgamao davAe ? noAgamano danvAe tivihe paNNatte / taM jahA-jANayasarIradavAe bhaviyasarIradavvAe jANayasarIrabhaviyasarIravairite dvaae| [562 pra.] bhagavan ! nogrAgamadravya-bAya kA kyA svarUpa hai ? [562 u.] AyuSman ! nomAgamadravya-pAya ke tIna prakAra haiM / yathA-1. jJAyakazarIradravyaAya, 2. bhavyazarIradravya-Aya, 3. jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-pAya / 563. se ki taM jANayasarIradavAe ? jANayasarIradabvAe AyapayatthAhikArajANagassa jaM sarIragaM vavagaya-cuta-catiya-cattadehaM sesaM jahA davvajjhayaNe, jAva se taM jANayasarIradavAe / [563 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravya-pAya kise kahate haiM ? |563 u.] AyuSman ! prAya pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vyapagata, cyuta, cyavita tyakta Adi zarIra dravyAdhyayana kI vaktavyatA jaisA hI jJAyakazarIranogrAgamadravya-pAya kA svarUpa jAnanA caahiye| 564. se ki taM bhaviyasarIradavAe ? bhaviyasarIradavAe je jIve joNIjammaNaNikkhaMte sesaM jahA davvajzayaNe, jAva se taM bhviysriirdvaae| [564 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravya-prAya kA kyA svarUpa hai ? [564 u.] AyuSman ! samaya pUrNa hone para yoni se nikalakara jo janma ko prApta huprA Adi bhavyazarIradravya-adhyayana ke varNana ke samAna bhavyazarIradravya-Aya kA svarUpa jAnanA caahiye| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446] [anuyogadvArasUtra 565. se ki taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davAye ? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davAye tivihe paNNatte / taM jahA--loie kuppAvayaNie loguttrie| 6565 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIrabhanyazarIravyatirikta-dravya Aya kise kahate haiM ? [565 u. AyuSman ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta-dravya-pAya ke tIna prakAra haiN| yathA-1. laukika, 2. kupravAcanika, 3. lokottara / 566. se ki taM loie ? loie tivihe paNNatte / taM jahA-sacitte acitte mosae ya / [566 pra.] bhagavan ! (ubhayavyatirikta) laukika dravya-prAya kA kyA svarUpa hai ? |566 u. AyuSman ! laukikadravya-pAya ke tIna prakAra kahe gaye haiN| yathA--1. sacitta, 2. acitta aura mizra / 567. se kiM taM sacitta ? sacitte tivihe paNNatte / taM jahA --dupayANaM cauppayANaM prapayANaM / dupayANaM dAsANaM, dAsINa, cauppayANaM AsANaM hatthINaM, apayANaM aMbANaM aMbADagANaM Ae / se taM scitte| [567 pra.| bhagavan ! sacitta laukika-prAya kA kyA svarUpa hai ? [567 u. aAyuSman ! sacitta laukika-prAya ke bhI tIna prakAra haiM / yathA-1. dvipada-prAya 2. catuSpada-pAya, 3. apada-pAya / inameM se dAsa-dAsiyoM kI Aya (prApti) dvipada-pAya rUpa hai| azvoM (ghor3oM) hAthiyoM kI prApti catuSpada-grAya rUpa aura prAma, aAmalA ke vRkSoM Adi apada-prAya rUpa hai| isa prakAra sacitta grAya kA svarUpa jAnanA cAhiye / 568. se kiM taM acitte ? / acitte suvaNNa-rayata-maNi-mottiya-saMkha-silappavAla-rattarayamANaM [saMtasAvaejjassa] aaye| se taM acitte| [568 pra. bhagavan ! (ubhayavyatiriktalaukika-bAya ke dUsare bheda) acitta-Aya kA kyA svarUpa hai ? [568 u.] AyuSman ! sonA-cAMdI, maNi-motI, zaMkha, zilA, pravAla ( mUMgA ) raktaratna (mANika) Adi (sAravAn dravyoM) kI prApti acitta-prAya hai / 569. se ki taM mIsae ? mIsae dAsANaM dAsINaM prAsANaM hatthINaM samAbhariyAujjAlaMkiyANaM Aye / se taM mIsae / setaM loie| 1569 pra.] bhagavan ! mizra (sacitta-acitta ubhaya rUpa) Aya kise kahate haiM ? Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aya nirUpaNa [569 u.] AyuSman ! alaMkArAdi se tathA vAdyoM se vibhUSita dAsa-dAsiyoM, ghor3oM, hAthiyoM Adi kI prApti ko mizra prAya kahate haiM / isa prakAra se laukika-Aya kA svarUpa jAnanA caahiye| 570. se ki taM kuppAvaNiye ? kuppAvaNiye tivihe paNNatte / taM jahA--sacitte acitta mIsae ya / tiNi vi jahA loie, jAva se taM kuppAvayaNie / [570 pra.] bhagavan ! kupravAcanika-prAya kA kyA svarUpa hai ? [570 u. AyuSman ! kupravAcanika Aya bhI tIna prakAra kI hai| yathA--1. sacitta, 2. acitta, 3. mizra / ina tInoM kA varNana laukika-pAya ke tInoM bhedoM ke anurUpa jAnanA cAhiye yAvat yahI kupravAcanika prAya hai / / 571. se ki taM loguttarie ? loguttarie tivihe paNNatte / taM jahA-sacitte acitte mosae ya / 6571 pra.] bhagavana ! lokottarika-prAya kA kyA svarUpa hai ? [571 u.. Ayusman ! lokottarika-prAya ke tIna prakAra kahe gaye haiM / yathA--1. sacitta, 2. acitta aura 3. mizra / 572. se ki taM sacitte ? sacitte sIsANaM sissiNiyANaM Aye / se taM sacitte / [572 pra. bhagavan ! sacitta-lokottarika-prAya kA kyA svarUpa hai ? [572 u. zrAyupman ! ziSya-ziSyAoM kI prApti sacitta-lokotarika-prAya hai| 573. se kitaM acitte ? acitte paDiggahANaM vatthANaM kaMbalANaM pAyapuchaNANaM Ae / se taM acitte / [573 pra. bhagavan ! acitta lokottarika-prAya kA kyA svarUpa hai ? [573 u.] AyuSman ! acitta pAtra, vastra, pAdapoMcchana (rajoharaNa) Adi kI prApti ko acitta lokottarika-pAya kahate haiN| 574. se kitaM mIsae ? mosae sosANaM sissiNiyANaM sabhaMDovakaraNANaM aaye| se taM mIsae / se taM loguttarie, se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davAe / se taM noAgamao davAe / se taM dvaae| {574 pra.] bhagavan ! mizra lokottarika-prAya kise kahate haiM ? [574 u.] AyuSman ! bhAMDopakaraNAdi sahita ziSya-ziSyAoM kI prApti-lAbha ko mizra Aya kahate haiM / yahI lokotarika-prAya kA svarUpa hai| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44) [anuyogadvArasUtra isa prakAra se jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-Aya kA varNana jAnanA cAhiye aura isake sAtha hI nogrAgamadravya-prAya evaM dravya-prAya kI vaktavyatA bhI pUrNa huii| vivecana--sUtra saMkhyA 558 se 574 taka oghaniSpanna nikSepa ke tIsare prakAra prAya kA nAma, sthApanA aura dravya dRSTi se vicAra kiyA gayA hai / nAma, sthApanA aura jJAyakazarIra tathA bhavyazarIra rUpa dravya Aya kA varNana to dravya-yAvazyaka taka ke inhIM bhedoM ke samAna hai| lekina jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-prAya ke varNana kA rUpa bhinna hai| kyoMki prAya: sthala dRzya padArthoM kI prAptilAbha ko prAya mAnA jAtA hai aura sAmAnyata: prApta karane yogya athavA prApta hone yogya padArtha sajIva ajIva aura mizra avasthA vAle hote haiN| unake apekSAdRSTi se laukika, kupravAcanika aura lokottarika yaha tIna-tIna bheda hote haiM / laukika prAya Adi kA svarUpa sUtra meM spaSTa hai| bhAva-prAya 575. se ki taM bhAvAe ? bhAvAe duvihe paNNate / taM jahA- Agamato ya noAgamato ya / (575 pra.] bhagavan ! bhAva-prAya kA kyA svarUpa hai ? [575 u.] AyuSman ! bhAva-pAya ke do prakAra haiM / yathA--1. pAgama se 2. nogrAgama se / 576. se ki taM Agamato bhAvAe ? Agamato bhAvAe jANae uvautte / se taM Agamato bhAvAe / [576 pra.] bhagavan ! aAgamabhAva-prAya kA kyA svarUpa hai ? [586 u.] aAyuSman ! Ayapada ke jJAtA aura sAtha hI usake upayoga se yukta jIva bhAgamabhAva-pAya haiN| 577. se ki taM nomAgamato bhAvAe ? noAgamato bhAvAe duvihe paNNatte / taM jahA-pasatthe ya appasatthe ya / [577 pra.] bhagavan ! nogrAgamabhAva-prAya kA kyA svarUpa hai ? [577 u.] AyuSman ! nogrAgamabhAva-pAya ke do prakAra haiM, yathA-1. prazasta aura aprazasta / 578. se ki taM pasatthe ? pasatthe tivihe paNNatte / taM jahA-NANAe daMsaNAe carittAe / se taM pasatthe / [578 pra.] bhagavan ! prazasta nogrAgamabhAva-pAya kise kahate haiM ? [578 u.] aAyuSman ! prazasta nogrAgamabhAva-pAya ke tIna prakAra haiN| yathA--1. jJAna-pAya, 2. darzana-pAya, 3. cAritra-prAya / 576. se ki taM apasatthe ? apasatthe cauvihe paNNatte / taM jahAkohAe mANAe mAyAe lobhAe / se taM ayasatthe / se taM NoAgamato bhAvAe / se taM bhAvAe / se taM aaye| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapaNA nirUpaNa [579 pra.] bhagavan ! aprazastanogrAgamabhAva-pAya kise kahate haiM ? [579 u.] aAyuSman ! aprazastanogrAgamabhAva-pAya ke cAra prakAra haiN| yathA---.1. krodhaprAya, 2. mAna-pAya. 3. mAyA-pAya aura 4. lobha-pAya / yahI aprazastabhAva-prAya hai / isa prakAra se noprAgamabhAva-prAya aura bhAva-mAya evaM grAya kI vaktavyatA kA varNana jAnanA vivecana--bhAva-prAya kA varNana sugama hai / vizeSa itanA hai ki jJAna, darzana aura cAritra kI prAya mokSaprApti kA upAya hone ke sAtha Atmika guNa rUpa hone se prazasta hai aura krodhAdi kI prAya aprazasta isaliye hai ki ve aAtmA kI vaibhAvika pariNati evaM saMsAra ke kAraNa haiN| inakI prApti se jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura saMsAra meM paribhramaNa karanA jIva ke lie aniSTa hai| kSapaNAnirUpaNa 580. se ki taM jhavaNA ? jhavaNA cavihA pnnnnttaa| taM jahA---nAmajzavaNA ThavaNajjhavaNA davajhavaNA bhaavjjhvnnaa| [580 pra.] bhagavan ! kSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [580 u. prAyUSmana ! kSapaNA ke bhI cAra prakAra jAnanA caahiye| yathA-1. nAmakSapaNA 2. sthApanAkSapaNA 3. dravyakSapaNA 4. bhAvakSapaNA / vivecana-karmanirjarA, kSaya yA apacaya ko kSapaNA kahate haiM / Age nAma Adi cAroM prakAra kI kSapaNA kA varNana karate haiN| nAmasthApanAkSapaNA 581. nAma-ThavaNAo punvbhnniyaao| {581] nAma aura sthApanAkSapaNA kA varNana pUrvavat (nAma aura sthApanA aAvazyaka ke anurUpa) jAnanA caahiye| dravyakSapaNA 582. se ki ta danvajzavaNA? davajjhavaNA duvihA paNNattA / taM jahA-Agamato ya noAgamato ya / [582 pra.] bhagavan ! dravyakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [582 u.] AyuSman ! dravyakSapaNA do prakAra kI hai| yathA--1. Agama se aura 2. nogrAgama se| 583. se kitaM Agamato dagvajjhavaNA? Agamato dagvajjhavaNA jassa NaM jhavaNeti padaM sikkhiyaM ThitaM jitaM mitaM parijiya, sesaM jahA davyajjhayaNe tahA bhANiyanva, jAva se taM prAgamato dagvajhavaNA / [583 pra.] bhagavan ! AgamadravyakSapaNA kise kahate haiM ? Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450] [anuyogadvArasUtra [582 u.] AyuSman ! jisane 'kSapaNA' yaha pada sIkha liyA hai, sthira, jita, mita aura parijita kara liyA hai, ityAdi varNana dravyAdhyayana ke samAna yAvat yaha pAgama se dravyakSapaNA hai taka . jAnanA caahiye| 584. se ki taM nojAgamao davajzavaNA? noAgamao davvajjhavaNA ti vihA paNNattA / taM jahA-jANayasarIradavyajjhavaNA bhaviyasarIradavvajjhavaNA jANayasarIrabhaviyasarIravairittA dadhvajjhavaNA / [584 pra.] bhagavan ! nogrAgamadravyakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [584 u.] AyuSman ! nozrAgamadravyakSapaNA ke tIna bheda haiM / yathA--1. jJAyakazarIradravyakSapaNA 2. bhavyazaridravyakSapaNA, 3. jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyakSapaNA / 585. se ki taM jANayasarIradavajhavaNA ? jANayasarIradavvajjhavaNA jhavaNApayasthAhikAra-jANayassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuya-caiya-cattadeha, sesaM jahA davajjhayaNe, jAva ya se taM jANayasaroradavyajzavaNA / [585 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIradravyakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [585 u.] AyuSman ! kSapaNA pada ke arthAdhikAra ke jJAtA kA vyapagata, cyuta, cyAvita, tyakta zarIra ityAdi sarva varNana dravyAdhyayana ke samAna jAnanA caahiye| yaha jJAyakazarIradravyakSapaNA kA svarUpa hai| 586. se ki taM bhaviyasarIradabvajjhavaNA? bhaviyasarIradabvajhavaNA je jIve joNIjammaNaNikkhate AyattaeNaM0 jiNadivaNaM bhAveNaM jjhavaNa ti payaM sevakAle sikkhissati, Na tAva sikkhai, ko diLaMto? jahA ayaM dhayaku bhe bhavissati, ayaM mahukubhe bhavissati / se taM bhviysriirdvvjshvnnaa| [586 pra.] bhagavan ! bhavyazarIradravyakSapaNA kise kahate haiM ? [586 u.] AyuSman ! samaya pUrNa hone para jo jIva utpanna hunA aura prApta zarIra se jinopadiSTa bhAva ke anusAra bhaviSya meM kSapaNA pada ko sIkhegA, kintu abhI nahIM sIkha rahA hai, aisA vaha zarIra bhavyazarIradravyakSapaNA hai / [pra.] isake liye dRSTAnta kyA hai ? [u.] jaise kisI ghar3e meM abhI dhI athavA madhu nahIM bharA gayA hai, kintu bhaviSya meM bhare jAne kI apekSA abhI se yaha ghI kA ghar3A hogA, yaha madhukalaza hogA, aisA khnaa| 587. se ki taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davyajjhavaNA ? jANayasarIrabhaviyasarIravarittA dakvajhavaNA jahA jANayasarIrabhaviyasarIra vairitte davAe tahA bhANiyavvA, jAva se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvajzavaNA / se taM noAgamao babvajjhavaNA / se taM dvvjjhvnnaa| Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapaNA nirUpaNa] [451 [587 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [587 u.] AyuSman ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyakSapaNA kA svarUpa jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya-pAya ke samAna jAnanA cAhiye / isa prakAra se nonAgamadravyakSapaNA aura sAtha hI dravyakSapaNA kA varNana pUrNa hunaa| vivecana--yahAM sUtra 581 se 587 taka meM adhyayana ke atideza dvArA nAma, sthApanA aura dravyakSapaNA kA varNana kiyA hai / ataH vizeSa vivecana kI apekSA nahIM hai / bhAvakSapaNA 588. se ki taM bhAvajhavaNA? bhAvajjhavaNA duvihA paNNattA / taM jahA -- prAgamato ya NoAgamato ya / {588 pra.] bhagavan ! bhAvakSapaNA kA kyA svarUpa hai / | 588 u.] AyuSman ! bhAvakSapaNA do prakAra kI hai / yathA---1. Agama se 2. nogrAgama se / 586. se ki taM Agamao bhAvajzavaNA? Agamao bhAvajjhavaNA jhavaNApayatthAhikArajANae uvautte / se taM Agamato bhAvajjhavaNA / [589 pra.] bhagavan ! AgamabhAvakSapaNA kA kyA svarUpa hai| [589 u.] AyuSman ! kSapaNA isa pada ke arthAdhikAra kA upayogayukta jJAtA Agama se bhAvakSapaNA rUpa hai| 560. se ki taM NoAgamato bhAvajhavaNA? NoAgamato bhAvajjhavaNA duvihA paNNatA / taM jahA--pasatthA ya appasatthA ya / [590 pra.] bhagavan ! noyAgamabhAvakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [590 u.| AyuSman ! noprAgamabhAvakSapaNA do prakAra kI hai / yathA--1. prazastabhAvakSapaNA 2. aprazastabhAvakSapaNA / 561. se ki taM pasasthA ? pasasthA caunvihA paNNattA / taM jahA-kohajjhavaNA mANajjhavaNA mAyajjhavaNA lobhjjhvnnaa| se taM pasatthA / [591 pra.] bhagavan ! prazastabhAvakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [591 u.] aAyuSman ! nomAgamaprazastabhAvakSapaNA cAra prakAra kI hai| yathA-1. kodhakSapaNA 2. mAnakSapaNA, 3. mAyAkSapaNA aura lobhakSapaNA / yahI prazastabhAvakSapaNA kA svarUpa hai| 562. se ki ta appasatthA ? appasatthA tivihA paNNattA / taM jahA-nANajzavaNA daMsaNajjhavaNA carittajjhavaNA / se taM appssthaa| se taM noAgamato bhAvajjhavaNA / se taM bhAvajhavaNA / se taM jhavaNA / se taM ohnissphnnnne| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452] [anuyogadvArasUtra [592 pra.] bhagavan ! aprazastabhAvakSapaNA kA kyA svarUpa hai ? [592 u.] AyuSman ! aprazastabhAvakSapaNA tIna prakAra kI kahI gaI hai| yathA--1. jJAnakSapaNA, 2. darzanakSapaNA, 3. cAritrakSapaNA / yahI aprazastabhAvakSapaNA hai| isa prakAra se noAgama bhAvakSapaNA, bhAvakSapaNA, kSapaNA aura sAtha hI aodhaniSpanna nikSepa kA varNana pUrNa huaaa| vivecana-prastuta sUtroM meM bhAvakSapaNA kA vistAra se varNana karake aoghaniSpannanikSepa kI vaktavyatA kI samApti kA ullekha kiyA hai / bhAvakSapaNA kA varNana spaSTa aura sugama hai lekina itanA vizeSa hai ki kisI-kisI prati meM anuyogadvArasUtra ke mUlapATha meM noprAgamabhAvakSapaNA ke prazasta prakAra meM jJAnakSapaNA, darzanakSapaNA, cAritrakSapaNA ye tIna bheda evaM aprazasta ke rUpa meM krodha, mAna, mAyA, lobha kSapaNA ye cAra bheda batAye haiM / lekina yahAM usase viparIta bheda aura nAmoM kA ullekha kiyA hai| jo uparyukta sUtra pATha se spaSTa hai| ___ isa prakAra sAmAnya se to yaha matabhinnatA pratIta hotI hai| lekina prApekSika dRSTi se vicAra kiyA jAye to yaha sAmAsika dRSTikoNa kA aMtara hai, jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai yahAM krodha, mAna, mAyA, lobha ke kSaya ko prazasta isaliye mAnA gayA hai ki ye krodhAdi saMsAra ke kAraNa haiM, ataeva saMsAra ke kAraNabhUta ina krodhAdi kA kSaya prazasta. zubha hone se prazastabhAvakSapaNA hai Aditraya kA kSaya aprazasta isaliye hai ki prAtmaguNoM kI kSINatA saMsAra kA kAraNa hai| eka jagaha 'prazasta vizeSaNa ko 'bhAva' kA aura dUsarI jagaha 'kSapaNA' kA vizeSaNa mAnA gayA hai / ataH prazasta jJAna Adi guNoM ke kSaya ko prazastabhAvakSapaNA ke rUpa meM evaM aprazasta krodhAdi ke kSaya ko aprazastabhAvakSapaNA ke rUpa meM grahaNa kiyA hai| isI prApekSika daSTi ke kAraNa kisI-kisI prati meM yahA~-prastuta pATha se atara pratIta hotA hai| isa prakAra se nikSepa ke prathama bheda aoghaniSpannanikSepa kA varNana karane ke anantara aba dvitIya bheda nAmaniSpanna nikSepa kI prarUpaNA prAraMbha karate haiM / nAmaniSpannanikSepaprarUpaNA 593. se ki taM nAmanipphapaNe? nAmaniSphaNNe sAmAie / se samAsao cauvihe paNNatte / taM jahA-NAmasAmAie ThavaNAsAmAie davvasAmAie bhaavsaamaaie| [593 pra.] bhagavan ! (nikSepa ke dvitIya bheda) nAmaniSpanna nikSepa kA kyA svarUpa hai ? [593 u.] AyuSman ! nAmaniSpanna sAmAyika hai| vaha sAmAyika cAra prakAra kA hai / yathA-1. nAmasAmAyika, 2. sthApanAsAmAyika, 3. dravyasAmAyika 4. bhAvasAmAyika / vivecana--prastuta sUtra nAmaniSpanna nikSepa kA varNana karane kI bhUmikA hai| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika nirUpaNa [453 sUtra meM nAmaniSpanna nikSepa kA lakSaNa spaSTa karane ke liye 'sAmAie' pada diyA hai / isakA artha yaha hai ki pUrva meM adhyayana, akSINa Adi padoM dvArA kiye gaye sAmAnya ullekha kA pRthak-pRthak usausa vizeSa nAmanirdeza pUrvaka kathana karane ko nAmaniSpanna nikSepa kahate haiN| sUtragata sAmAyika pada upalakSaNa hai, ataeva sAmAyika kI taraha vizeSa nAma ke rUpa meM caturvizatistava Adi kA bhI grahaNa samajha lenA cAhiye / __ yaha nAmaniSpanna nikSepa bhI pUrva kI taraha nAmAdi ke bheda se cAra prakAra kA hai| sUtrakAra jaise vizeSa nAma ke rUpa meM sAmAyika pada ko mAdhyama banA kara varNana kara rahe haiM, usI prakAra caturviMzatistava Adi nAmoM kA bhI varNana samajha lenA cAhiye / aba sUtrokta kama se nAmAdi sAmAyika kA varNana karate haiN| nAma-sthApanA-sAmAyika 594. jAma-ThavaNAo punvbhnniyaao| [594] nAmasAmAyika aura sthApanAsAmAyika kA svarUpa pUrvavat jAnanA cAhiye / vivecana--sUtra meM nAma aura sthApanAsAmAyika kI vyAkhyA karane ke liye 'punvabhaNiyAo' pada diyA hai / arthAt pUrva meM nAma-pAvazyaka aura sthApanA-aAvazyaka kI jaisI vaktavyatA hai, tadanurUpa yahA~ prAvazyaka ke sthAna para sAmAyika pada kA prakSepa karake vyAkhyA kara lenI caahie| dravyasAmAyika 565. davasAmAie vi taheva, jAva se taM bhviysriirdvvsaamaaie| [592] bhavyazarIradravyasAmAyika taka dravyasAmAyika kA varNana bhI tathaiva (dravya-prAvazyaka ke varNana jaisA) jAnanA cAhiye / 596. se ki taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davasAmAie? jANayasarIrabhaviyasarIravairitte dabasAmAie pattaya-potthayalihiyaM / se taM jANayasarIrabhaviyasarIravaritte davvasAmAie / se taM goAgamato danvasAmAie / se taM dvvsaamaaie| [596 pra.] bhagavan ! jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravyasAmAyika kA kyA svarUpa hai ? [596 u.] AyuSman ! patra meM athavA pustaka meM likhita 'sAmAyika' pada jJazarIrabhavyazarIravyatiriktadravya sAmAyika hai| isa prakAra se nogrAgamadravyasAmAyika evaM dravya sAmAyika kI vaktavyatA jAnanA caahiye| vivecana--sUtra 595, 596 meM dravyasAmAyika ke do vibhAga karake varNana kiyA hai| jisakA Azaya yaha hai ki pAgama tathA nonAgama rUpa dUsare bheda ke jJAyakazarIra, bhavyazarIra prabheda taka kA varNana to pUrvavarNita Avazyaka ke anurUpa hai| kintu ubhayavyatirikta kA varNana usase bhinna hone ke kAraNa sUtrAnusAra jAna lenA caahiye| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454] [anuyogadvArasUtra bhAvasAmAyika 567. se ki taM bhAvasAmAie ? bhAvasAmAie duvihe paNNatte / taM0.--Agamato ya noAgamato y| [597 pra.] bhagavan ! bhAvasAmAyika kA kyA svarUpa hai ? [597 u.] AyuSman ! bhAvasAmAyika ke do prakAra haiN| yathA--1. prAgamabhAvasAmAyika 2. nogrAgamabhAvasAmAyika / 598. se ki taM Agamato bhAvasAmAie? Agamato bhAvasAmAie bhAvasAmAiyapayatthAhikArajANae uvutte| se taM Agamato bhaavsaamaaie| [598 pra.] bhagavan ! AgamabhAvasAmAyika kA kyA svarUpa hai ? [598 u.] aAyuSman ! sAmAyika pada ke arthAdhikAra kA upayogayukta jJAyaka Agama se bhAvasAmAyika hai / 566. [a] se ki taM noAgamato bhAvasAmAie ? noAgamato bhAvasAmAie jassa sAmANio appA saMjame Niyame tave / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // 127 // jo samo savabhUesu tasesu thAvaresu ya / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM // 128 // [599 (a) pra.] bhagavan ! noAgamabhAvasAmAyika kA kyA svarUpa hai ? [599 (a) u.] jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa meM saMnihita-lIna hai, usI ko sAmAyika hotI hai, aisA kevalI bhagavAn kA kathana hai / 127 jo sarva bhUtoM-trasa, sthAvara Adi prANiyoM ke prati samabhAva dhAraNa karatA hai, usI ko sAmAyika hotI hai, aisA kevalI bhagavAn ne kahA hai / 128 / / vivecana-ina do gAthAoM meM sAmAyika kA lakSaNa evaM usake adhikArI kA saMketa kiyA hai| saMyama mUlaguNoM, niyama-uttaraguNoM, tapa-anazana Adi tapoM meM nirata evaM trasa, sthAvara, rUpa sabhI jIvoM para samabhAva kA dhAraka sAmAyika kA adhikArI hai| jisakA phalitArtha yaha hugrAsaMyama, niyama, tapa, samabhAva kA samudAya sAmAyika hai| isIliye samasta jinavANI kA sAra batAte hae prAcAryoM ne isakI aneka lAkSaNika vyAkhyAyeM kI haiM 1. bAhya pariNatiyoM se virata hokara AtmonmukhI hone ko sAmAyika kahate haiM / 2. sama arthAt madhyasthabhAvayukta sAdhaka kI mokSAbhimukhI pravRtti sAmAyika kahalAtI hai| 3. mokSa ke sAdhana samyagdarzana-jJAna-cAritra kI sAdhanA ko sAmAyika kahate haiN| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika nirUpaNa [455 4. sAma-saba jIvoM para maitrI bhAva kI prApti sAmAyika hai| 5. sAvadyayoga se nivRtti aura niravadyayoga meM pravRtti sAmAyika hai / sAmAyika ke adhikArI kI saMjJAyeM 566. [pA] jaha mama Na piyaM dukkhaM jANiya emeva sambajovANaM / na haNai na haNAvei ya samamaNatI teNa so samaNo // 129 // Natthi ya se koi veso pio va savvesu ceva jIvesu / eeNa hoi samaNo, eso anno vi pajjAo // 130 // [599 (prA)] jisa prakAra mujhe duHkha priya nahIM hai, usI prakAra sabhI jIvoM ko bhI priya nahIM hai, aisA jAnakara- anubhava kara jo na svayaM kisI prANI kA hanana karatA hai, na dUsaroM se karavAtA hai aura na hanana kI anumodanA karatA hai, kintu sabhI jIvoM ko apane samAna mAnatA hai, vahI samaNa (zramaNa) kahalAtA hai / 129 jisako kisI jIva ke prati dveSa nahIM hai aura na rAga hai, isa kAraNa vaha samamana vAlA hotA hai / yaha prakArAntara se samana (zramaNa) kA dUsarA paryAyavAcI nAma hai / 130 vivecana-- pUrva gAthAoM meM sAmAyika ke adhikArI kA kathana kiyA thA aura ina donoM gAthAoM dvArA unake liye prayukta samaNa Adi saMjJAoM kA nirUpaNa kiyA hai| jinakI vyAkhyA isa prakAra hai 1. samyak prakAra se jo mUlaguNa rUpa saMyama, uttaraguNa rUpa niyama aura anazanAdi rUpa tapa meM nihita -rata-lIna hai, vaha samaNa kahalAtA hai| 2. jo zatrumitrA kA vikalpa na karake sabhI ko samAna mAnakara pravRtti karatA hai, vaha samaNa kahalAtA hai| 3. jaise mujhe du:kha iSTa nahIM, usI prakAra sabhI jIvoM ko bhI hananAdi janita duHkha priya nahIM hai / aisA anubhava kara sabhI ko sva-samAna mAnatA hai, vaha samamana-samana---zramaNa hai / aba upamAnoM dvArA zramaNa kA svarUpa spaSTa karate haiN| zramaNa ko upamAyeM 566. [i] uraga- giri-jalaNa-sAgara-nahatala-tarugaNasamo ya jo hoi / bhamara-miga-dharaNi-jalaruha-ravi-pavaNasamo ya so samaNo / / 131 // jo sarpa, giri (parvata), agni, sAgara, AkAza-tala, vRkSasamUha, bhramara, mRga, pRthvI, kamala, sUrya aura pavana ke samAna hai, vahI samaNa hai / 131 / / vivecana-zramaNa kA prAcAra bhI vicAroM ke samAna hotA hai, isa tathya kA gAthokta upamAnoM dvArA kathana kiyA hai| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra zramaNa ke liye prayukta upamAyeM--samaNa (zramaNa) ke liye prayukta upamAoM ke sAtha samAnatA ke artha meM sama zabda jor3akara unakA bhAva isa prakAra jAnanA cAhiye 1. uraga (sarpa) sama-jaise sarpa dUsaroM ke banAye hue bila meM rahatA hai, isI prakAra apanA ghara nahIM hone se parakRta gRha meM nivAsa karane ke kAraNa sAdhu ko uraga kI upamA dI hai| 2. girisama-parISahoM aura upasargoM ko sahana karane meM parvata ke samAna aDola-avicala hone se sAdhu girisama haiN| 3. jvalana (agni) sama-tapojanya teja se samanvita hone ke kAraNa sAdhu agnisama hai / athavA jaise agni tRNa, kASTha Adi iMdhana se tRpta nahIM hotI, usI prakAra sAdhu bhI jJAnAbhyAsa se tRpta nahIM hone ke kAraNa agnisama haiM / 4. sAgarasama-jaise sAgara apanI maryAdA ko nahIM lAMghatA isI prakAra sAdhu bhI apanI prAcAramaryAdA kA ullaMghana nahIM karane se sAgarasama haiM / athavA samudra jaise ratnoM kA Akara hotA hai vaise hI sAdhu bhI jJAnAdi ratnoM kA bhaMDAra hone se sAgarasama haiN| 5. nabhastalasama ---jaise AkAza sarvatra avalaMbana se rahita hai, usI prakAra sAdhu bhI kisI prasaMga para dUsaroM kA prAzraya--avalaMbana sahArA nahIM lene se AkAzasama haiN| 6. tarugaNasama-jaise vRkSoM ko sIMcane vAle para rAma aura kATane vAle para dveSa nahIM hotA, ve sarvadA samAna rahate haiM. isI prakAra sAdha bhI nindA-prazaMsA, mAna-apamAna meM samavatti vAle hone se tarugaNa ke samAna haiN| 7. bhramarasama-jaise bhramara aneka puSpoM se thor3A-thor3A rasa lekara apanI udarapUrti karatA hai, usI prakAra sAdhu bhI aneka gharoM se thor3A-thor3A sA AhAra grahaNa karake udarapUrti karane se bhramarasama haiN| 8. mRgasama-jaise mRga hiMsaka pazuoM, zikAriyoM Adi se sadA bhItacitta rahatA hai, usI prakAra sAdhu bhI saMsArabhaya se sadA udvigna rahane ke kAraNa mRgasama haiN| 9. dharaNisama--pRthvI jaise saba kucha sahana karatI hai, isI prakAra sAdhu bhI kheda, tiraskAra, tAr3anA Adi ko samabhAva se sahana karane vAle hone se pRthvIsama haiM / 10. jalaruhasama-jaise kamala paMka (kIcar3a) meM paidA hotA hai, jala meM saMbaMdhita hotA hai kintu unase nilipta rahatA hai, usI prakAra sAdhu bhI kAmabhogamayI saMsAra meM rahate hue bhI usase alipta rahane ke kAraNa jalaruha (kamala) sama haiN| 11. ravisama-jaise sUrya apane prakAza se samAna rUpa meM sabhI kSetroM ko prakAzita karatA hai, isI prakAra sAdhu apane jJAna rUpI prakAza ko dezanA dvArA sarvasAdhAraNa ko samAna rUpa se pradAna karane vAle hone se ravisama haiN| 12. pavanasama--jisa prakAra vAyu kI sarvatra apratihata gati hotI hai, usI prakAra sAdhu bhI sarvatra apratibaddha vicaraNazIla hone se pavanasama haiN| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika nirUpaNa] [457 prakArAntara se zramaNa kA nirvacana 569. [I] to samaNo jai sumaNo, bhAveNa ya jai Na hoi pAvamaNo / sayaNe ya jaNe ya samo, samo ya mANA'vamANesu // 132 // se taM noAgamato bhAvasAmAie / se taM bhAvasAmAie / se taM sAmAie / setaM nAmaniSphaNNe / [599 (ii)| (pUrvokta upamAnoM se upamita) zramaga tabhI saMbhavita hai jaba vaha sumana ho, aura bhAva se bhI pApI mana vAlA na ho| jo mAtA-pitA Adi svajanoM meM evaM parajanoM eva mAna-apamAna meM samabhAva kA dhAraka ho| isa prakAra se noprAgamabhAvasAmAyika, bhAvasAmAyika, sAmAyika tathA nAmaniSpannanikSepa kI vaktavyatA kA prAzaya jAnana vivecana---gAthA meM prakArAntara se zramaNa kA lakSaNa batAne ke sAtha usakI yogyatA kA tathA aMta meM nAmaniSpannanikSepa kI vaktavyatA kI samApti kA kathana kiyA hai / ina saba vizeSatAoM se vibhUSita zramaNa samana, samamana, sumana hI sAmAyika hai / samana aura sAmAyika meM nomAgamatA isaliye hai ki sAmAyika jJAna ke sAtha kriyA rUpa hai aura kriyA prAgama rUpa nahIM hai| tathA sAmAyika aura sAmAyika vAle ina donoM meM abhedopacAra karane se samana bhI nopAgama kI apekSA bhAvasAmAyika hai / sUtrAlApakaniSpanna nikSepa 600. se ki taM suttAlAvaniSphaNNe ? suttAlAvaganiSphaNNe idANi suttAlAvaniSphaNNaM niklevaM icchAvei, se va pattalakkhaNe viNa Nivikhappar3a, kamhA ? lAghavatthaM / ito asthi tatiye aNuogaddAre aNugame ti, tahi NaM mikkhitte iha Nikkhitte bhavati ihaM vA Nikkhitte tahi mikkhitte bhavati, tamhA ihaMNa NivikhappaDa tahiM ceva Nikkhippissai / se taM nikleve / [600 pra] bhagavan ! sUtrAlApakaniSpannanikSepa kA kyA svarUpa hai ? (600 u.] zrAyuSman ! isa samaya (nAmaniSpatranikSepa kA kathana karane ke anantara) sUtrAlApakaniSpanna nikSepa kI prarUpaNA karane kI icchA hai aura avasara bhI prApta hai / kintu Age anugama nAmaka tIsare anuyogadvAra meM isI kA varNana kiye jAne se lAghava kI dRSTi se abhI nikSepa nahIM karate haiN| kyoMki vahAM para nikSepa karane se yahAM nikSepa ho gayA aura yahAM nikSepa kiye jAne se vahA~ para nikSepa huA samajha lenA cAhiye / isIliye yahA~ nikSepa nahIM karake bahA~ para hI isakA nikSepa kiyA jaayegaa| isa prakAra se nikSepaprarUpaNA kA varNana samApta huaa| vivecana-prastuta sUtra meM sUtrAlApakoM kA nAma Adi nikSepoM meM nyAsa na karane kA kAraNa spATa kiyA hai / sUtroM kA uccAraNa anugama ke bheda sUtrAnugama meM kiyA jAtA hai aura uccAraNa kiye binA AlApakoM kA nikSepa hotA nahIM hai| kintu vaha bhI nikSepa kA eka prakAra hai| yaha batAne ke liye yahA~ usakA ullekha mAtra kiyA hai| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458] [anuyogadvArasUtra anugama nirUpaNa 500. se kitaM aNugame ? aNugame duvihe paNNate / taM jahA-suttANugame ya nijjuttiaNugame ya / [601 pra.] bhagavan ! anugama kA kyA svarUpa hai ? [601 u.] aAyuSman ! anugama ke do bheda haiN| ve isa prakAra-1. sUtrAnugama aura 2. niryuktynugm| vivecana anugama-adhikAra kI prarUpaNA karane ke liye yaha sUtra bhUmikA rUpa hai| anugama kA lakSaNa pUrva meM batAyA jA cukA hai| usake donoM bhedoM ke lakSaNa isa prakAra haiM sUtrAnugama-sUtra ke vyAkhyAna arthAt padaccheda Adi karake usakI vyAkhyA karane ko sUtrAnugama kahate haiN| niyuktyanugama-niyukti arthAt sUtra ke sAtha ekIbhAva se saMbaddha arthoM ko spaSTa karanA / ataeva nAma, sthApanA Adi prakAroM dvArA vibhAga karake vistAra se sUtra kI vyAkhyA karane kI paddhati ko niyuktyanugama kahate haiN| anugama ke ina donoM bhedoM meM se sUtrAnugama kA varNana Age sUtraspazika niyukti ke prasaMga meM kiye jAne se yahA~ punarAvRtti na karake niyuktyanugama kA nirUpaNa karate haiM / niyuktyanugama 602. se ki taM nijjuttiaNugame ? nijjuttiaNugame tivihe paNNatte / taM jahA-nikkhevanijjuttiaNugame ubaghAtanijjuttiaNugame suttapphAsiyanijjuttiaNugame / [602 pra.] bhagavan ! niyuktyanugama kA kyA svarUpa hai ? [602 u.] AyuSman ! niryaktyanugama ke tIna prakAra hai| yathA-1. nikSepaniyuktyanugama, 2. upodghAtaniryuktyanugama aura sUtrasparzikaniryuktyanugama / vivecana-niryuktyanugama ke tIna bhedoM kA vistAra se Age varNana karate haiM / nikSepaniyuktyanugama 603. se ki taM nikkhevanijjuttiaNugame ? nikkhevanijjuttiaNugame annuge| [603 pra.] bhagavan ! nikSepaniyuktyanugama kA kyA svarUpa hai ? [603 u.] aAyuSman ! (nAma sthApanA Adi rUpa) nikSepa kI niyukti kA anugama pUrvavat jAnanA caahiye| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika nirUpaNa] [459 vivecana-sUtra meM nikSepaniyukti-anugama kA svarUpa pUrvavat jAnane kA saMketa kiyA hai| jisakA Azaya yaha hai nAma-sthApanAdi rUpa nikSepa kI niyukti ke anugama ko athavA nikSepa kI viSayabhUta banI huI niyukti ke anugama ko nikSepaniyuktyanugama kahate haiN| tAtparya yaha hai ki pahale Avazyaka aura sAmAyikAdi padoM kI nAma, sthApanAdi nikSepoM dvArA jo ora jaisI vyAkhyA kI gaI hai, vaisI hI vyAkhyA nikSepaniyuktyanugama meM kI jAtI hai| upodghAtaniyuktyanugama 604. se kiM taM ughAyanijjuttiaNugame ? uvadhAyanijjuttipraNugame imAhiM dohiM gAhAhi aNugaMtavve / taM jahA uddese 1 nidese ya 2 niggame 3 khetta 4 kAla 5 purise ya 6 / kAraNa 7 paccaya 8 lakkhaNa 9 paye 10 samoyAraNA 11 'Numae 12 // 133 / / kiM 13 kaivihaM 14 kasya 15 kahiM 16 kesu 17 kahaM 18 kicciraM havai kAlaM 19 kaI 20 saMtara 21 mavirahitaM 22 bhavA 23 ''garisa 24 phAsaNa 25 niruttI 26 // 134 // se taM uvghaatnijjuttiannugme| [604 pra.] bhagavan ! upodghAtaniryuktyanugama kA kyA svarUpa hai ? [604 u.] AyuSman ! upodghAtaniyukti anugama kA svarUpa gAthoktakrama se isa prakAra jAnanA cAhiye-1. uddeza, 2. nirdeza, 3. nirgama, 4. kSetra, 5, kAla, 6. puruSa, 7. kAraNa, 8. pratyaya, 9. lakSaNa 10. naya, 11. samavatAra, 12. anumata, 13. kima-kyA, 14. kitane prakAra kA, 15. kisako, 16. kahA~ para, 17. kisameM, 18. kisa prakAra---kaise, 16. kitane kAla taka, 20. kitanI, 21. aMtara (virahakAla), 22. aviraha (nirantarakAla), 23. bhava, 24. AkarSa, 25. sparzanA aura 26. niyukti / arthAt ina praznoM kA uttara upodghAtaniyuktyanugama rUpa hai / vivecana--prastuta sUtra meM upodghAtaniryuktyanugama karane sambandhI praznoM kA ullekha kiyA hai upodghAta niyuktyanugama-uddeza prAdi ko vyAkhyA karake sUtra kI vyAkhyA karane ko kahate haiM / gAthokta kramAnusAra sAmAyika ke mAdhyama se isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai 1. uddeza sAmAnya rUpa se kathana karane ko uddeza kahate haiN| jaise-'adhyayana / ' 2. nirdeza-uddeza kA vizeSa nAmollekhapUrvaka abhidhAna-kathana nirdeza kahalAtA hai| jaise--- sAmAyika / 3. nirgama-vastu ke nikalane ke AdhAra-srota kA kathana nirgama hai / jaise-sAmAyika kahA~ se nikalI? arthataH tIrthakaroM se aura sUtrata: gaNadharoM se sAmAyika niklii| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460] [anuyogadvArasUtra 4. kSetra-kisa kSetra meM sAmAyika kI utpatti huI ? sAmAnya se samayakSetra meM aura vizeSApekSayA pAvApurI ke mahAsenavanodyAna meM / 5. kAla-kisa kAla meM sAmAyika kI utpatti huI ? vartamAna kAla kI apekSA vaizAkha zuklA ekAdazI ke dina prathama pauruSIkAla meM utpatti huii| 6. puruSa-kisa puruSa se sAmAyika nikalI ? sarvajJa puruSoM ne sAmAyika kA pratipAdana kiyA hai, athavA vyavahAranaya se bharatakSetra kI apekSA isa avasarpiNI kAla meM sarvaprathama bhagavAn RSabhadeva ne aura vartamAna meM jinazAsana kI apekSA zramaNa bhagavAn mahAvIra ne sAmAyika kA pratipAdana kiyA hai| athavA artha kI apekSA sAmAyika kA pratipAdana bhagavAna mahAvIra ne aura sUtra kI apekSA gautamAdi gaNadharoM ne pratipAdana kiyaa| 7. kAraNa kisa kAraNa gautamAdi gaNadharoM ne bhagavAn se sAmAyika kA zravaNa kiyA ? saMyatibhAva kI siddhi ke liye| 8. pratyaya-kisa pratyaya (nimitta) se bhagavAna ne sAmAyika kA upadeza diyA aura kima pratyaya se gaNadharoM ne usakA zravaNa kiyA? kevalajJAnI hone se bhagavAn ne sAmAyikacAritra kA pratipAdana kiyA aura bhagavAn kevalI haiM, isa pratyaya se bhavya jIvoM ne zravaNa kiyaa| 6. lakSaNa sAmAyika kA lakSaNa kahanA / jaise samyaktvasAmAyika kA lakSaNa tattvArtha kI zraddhA , zrutasAmAyika kA jIvAdi tattvoM kA parijJAna, cAritrasAmAyika kA sarvasAvadyavirati aura dezacAritrasAmAyika kA lakSaNa viratyavirati (ekadeza virati) hai / 10. naya-naigamAdi nayoM ke mata se sAmAyika kaise hotI hai ? jaise-vyavahAranaya se pATha rUpa sAmAyika aura tIna zabdanayoM se jIvAdi vastu kA jJAnarUpa sAmAyika hotI hai| 11. (naya) samavatAra naigamAdi nayoM kA jahA~ samavatAra-antarbhAva saMbhavita ho, vahA~ usakA nirdeza karanA / jaise-kAlikazruta meM nayoM kA samavatAra nahIM hotA hai| kintu caraNakaraNAnuyoga prAdi rUpa caturvidha anuyogAtmaka zAstroM kI apRthagAvasthA meM nayoM kA samavatAra pratyeka sUtra meM hotA hai tathA inakI pRthaka avasthA meM nayoM kA samavatAra nahIM hai| vartamAna meM prAcAryoM ne sUtroM ke pRthaka-pRthaka rUpa se cAra anuyoga sthApita kara diye haiN| jinameM nayoM kA samavatAra isa samaya vicchinna ho gayA hai| 12. anumata-kauna naya kisa sAmAyika ko mokSamArga rUpa mAnatA hai ? jaise naigama, saMgraha aura vyavahAranaya tapa-saMyama rUpa cAritrasAmAyika ko, nirgranthapravacana rUpa zrutasAmAyika ko aura tattvazraddhAnarUpa samyaktvasAmAyika ko, ina tInoM sAmAyikoM ko mokSamArga mAnate haiM / sarvasaMvara rUpa cAritra ke anantara hI mokSa kI prApti hone se RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta, ye cAroM naya saMyama rUpa cAritrasAmAyika ko hI mokSamArga rUpa mAnate haiN| 13. kim - sAmAyika kyA hai ? dravyAthikanaya ke mata se sAmAyika jIvadravya hai aura paryAyAthika naya ke mata se sAmAyika jIva kA guNa hai| Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika nirUpaNa] [461 14. kitane prakAra kI-sAmAyika kitane prakAra kI hai ? sAmAyika tIna prakAra kI hai1. samyaktvasAmAyika, 2. zrutasAmAyika aura 3. cAritrasAmAyika / punaH inake bheda-prabhedoM kA kathana krnaa| 15. kisako-kisa jIva ko sAmAyika prApta hotI hai ? jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa meM sannihita hotI hai tathA jo jIva trasa aura sthAvara ---samasta prANiyoM para samatAbhAva rakhatA hai, usa jIva ko sAmAyika prApta hotI hai| 16. kahA~--sAmAyika kahAM-kahAM hotI hai ? isakA nirdeza karanA / jaise--1. kSetra, 2. dizA, 3. kAla, 4. gati, 5. bhavya, 6. saMjI, 7. ucchvAsa, 8. dRSTi aura 9. pAhAraka ityAdi kA Azraya lekara kaunasI sAmAyika kahA~ ho sakatI hai, isakA kathana karanA / 17. kisameM -- sAmAyika kisa kisa meM hotI hai ? samyaktva sAmAyika sarvadravyoM aura sarvaparyAyoM meM hotI hai kintu zruta aura cAritra sAmAyika sarvadravyoM meM to hotI hai, kintu samasta paryAyoM meM nahIM pAI jAtI hai / dezavirati sAmAyika na to sarvadravyoM meM aura na sarvaparyAyoM meM hotI hai| 18. kaise-jIva sAmAyika kaise prApta karatA hai ? manuSyatva, prAryakSetra, jAti, kula, rUpa, Arogya, grAyuSya, buddhi, dharmazravaNa, dharmAvadhAraNa, zraddhA aura saMyama, ina lokadurlabha bAraha sthAnoM kI prApti hone para jIva sAmAyika ko prApta karatA hai| 16. kitane kAla taka-sAmAyika raha sakatI hai ? arthAt sAmAyika kA kAlamAna kitanA hai ? samyaktva aura zuta sAmAyika kI utkRSTa sthiti kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama aura cAritrasAmAyika kI dezona pUrvakoTi varSa kI tathA jaghanya sthiti antarmuhUrta kI hai| 20. kitane-vivakSita samaya meM sAmAyika ke pratipadyamAnaka, pUrvapratipanna aura sAmAyika se patita jIva kitane hote haiM ? kSetrapanyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga ke pradezoM pramANa samyaktva aura dezavirati sAmAvika ke pratipadyamAnaka jIva kisI eka kAla meM hote haiN| inameM bhI dezavirati ke dhArakoM kI apekSA samyaktvasAmAlika ke dhAraka asaMkhyAta guNe haiN| jaghanya eka, do ho sakate haiM / zreNI ke asaMkhyAtave bhAga meM jitane prakAzapradeza hote haiM, utkRSTata: utane pratipadyamAnaka jIva eka kAla meM samyak --mithyAzruta bhedoM se rahita sAmAnya akSarazrutAtmaka zrutasAmAyika ke dhAraka hote haiN| jaghanya eka do hote haiN| sarvaviratisAmAbhika ke dhAraka utkRSTa sahasrapRthaktva aura jaghanya eka-do hote haiN| samyaktva aura dezavirati sAmAyika ke pUrvapratipannaka eka samaya meM utkRSTa aura jaghanya asaMkhyAta hote haiM / samyak aura mithyA vizeSaNa se rahita sAmAnya akSarAtmaka zrutasAmAyika ke eka kAla meM pUrvapratipanaka ghanokRta lokapratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI asaMkhyAta zreNiyoM ke AkAzapradeza jitane hote haiM / cAritrasAmAyika, dezaviratisAmAyika aura samyaktvasAmAyika ina tInoM sAmAyikoM se prapatita jIva samyaktva prAdi sAmAyikoM ke pratipattA (prApta karane vAle) tathA pUrvapratipannaka jIvoM kI apekSA anantaguNe haiM / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra 21. antara-sAmAyika kA antara (viraha) kAla kitanA hotA hai ? samyak aura mithyA ina vizeSaNoM se vihIna sAmAnya zrutasAmAyika meM jaghanya antara antarmuhUrta kA aura utkRSTa aMtara ananta kAla kA hai| eka jIva kI apekSA samyak zruta, dezavirati, sarvaviratirUpa sAmAyika kA antarakAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona ardhapudgalaparAvartakAla rUpa hai| itanA bar3A antara kAla aAzAtanAbahula jIvoM kI apekSA huaA karatA hai| 22. nirantara kAla-vinA antara ke lagAtAra kitane kAla taka sAmAyika grahaNa karane vAle hote haiM ? samyaktva aura zruta sAmAyika ke pratipattA agArI (gahastha) niraMtara utkRSTataH prAvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla taka hote haiM aura cAritrasAmAyika vAle ATha samaya taka hote haiM / jaghanyataH samasta sAmAyikoM ke pratipattA do samaya taka niraMtara bane rahate haiN| 23. bhava-kitane bhava taka sAmAyika raha sakatI hai ? patya ke asaMkhyAtaveM bhAga taka samyaktva aura dezavirati sAmAyika, pATha bhava paryanta cAritrasAmAyika aura anantakAla taka zrutasAmAyika hotI hai / 24. AkarSa--sAmAyika ke AkarSa eka bhava meM yA aneka bhavoM meM kitane hote haiM ? arthAt eka bhava meM yA aneka bhavoM meM sAmAyika kitanI bAra dhAraNa kI jAtI hai ? tInoM sAmAyikoM (samyaktva, zruta aura dezavirata sAmAyika) ke aAkarSa eka bhava meM utkRSTa se sahasrapRthaktva aura sarvavirati ke zatapRthaktva hote haiM / jaghanya se samasta sAmAyikoM kA AkarSa eka bhava meM eka hI hotA hai tathA aneka bhavoM kI apekSA samyaktva va dezavirati sAmAyikoM ke utkRSTa asaMkhya sahasrapRthaktva aura sarvavirati ke sahasrapRthaktva AkarSa hote haiN| 25. sparza-sAmAyika vAle jIva kitane kSetra kA sparza karate haiM ? samyaktva aura cAritra (sarvavirati) sAmAyika vAle (kevalisamudghAta kI apekSA) samasta loka kA aura jaghanya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiN| kitateka zruta aura dezavirati sAmAyika vAle utkRSTa se caudaha rAjU pramANa loka ke sAta rAjU , pAMca rAjU , cAra, tIna aura do rAjU pramANa loka kA sparza karate haiN| 26. nirukti-sAmAyika kI nirukti kyA hai ? nizcita ukti-kathana ko nirukti kahate haiM / ataeva samyagdRSTi amoha, zodhi, sadbhAva, darzana, bodhi, aviparyaya, sudRSTi ityAdi sAmAyika ke nAma haiM / arthAt sAmAyika kA pUrNa varNana hI sAmAyika kI nirukti hai| yaha upodghAtaniryuktyanugama kI vyAkhyA hai| aba sUtra ke pratyeka avayava kA vizeSa vyAkhyA karane rUpa sUtrasparzikaniyuktyanugama kA kathana karate haiM / sUtraspazikaniyuktyanugama 605. se kiM taM suttapphAsiyanijjuttiaNugame ? suttapphAsiyanijjuttiaNugame suttaM uccAreyadhvaM akhaliyaM amiliyaM aviccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuNNaghosaM kaMThoTavippamukaM guruvAyaNovagayaM / to tattha Najjihiti sasamayapayaM vA parasamayapayaM vA baMdhapayaM vA mokkhapayaM vA sAmAiyapayaM vA NosAmAiyapayaM vA / to tammi uccArite samANe kesici Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraspazikaniyukti nirUpaNa] [463 bhagavaMtANaM kei atyAhiNArA ahigayA bhavaMti, kesiMci ya kei ahigayA bhavaMti, tato tesi ahigayANaM atthANaM abhigamaNatthAe padeNaM padaM vattaissAmi saMhitA ya padaM ceva padattho pdviggho| cAlaNA ya pasiddhI ya, chavvihaM viddhi lakkhaNaM // 135 // se taM suttapphAsiyanijjuttiaNugame / se taM nijjuttiaNugame / se taM aNugame / [605 pra.] bhagavan ! sUtraspazikaniyuktyanugama kA kyA svarUpa hai ? [605 u.] aAyuSman ! (jisa sUtra kI vyAkhyA kI jA rahI hai usa sUtra ko sparza karane vAlI niyukti ke anugama ko sUtrasparzika-niryuktyanugama kahate haiN|) isa anugama meM askhalita, amilita, avyatyAnaMDita, pratipUrNa, pratipUrNaghopa, kaMThoSThavipramukta tathA guruvAcanopagata rUpa se sUtra kA uccAraNa karanA caahiye| isa prakAra se sUtra kA uccAraNa karane se jJAta hogA ki yaha svasamayapada hai, yaha parasamayapada hai, yaha baMdhapada hai, yaha mokSapada hai, athavA yaha sAmAyikapada hai, yaha nosAmAyikapada hai| sUtra kA nirdoSa vidhi se uccAraNa kiye jAne para kitane hI sAdhu bhagavantoM ko kitaneka arthAdhikAra adhigata ho jAte haiM aura kinhIM-kinhIM ko (kSayopazama kI vicitratA se) kitaneka arthAdhikAra anadhigata rahate haiM -- jJAta nahIM hote haiM / ataeva una anadhigata arthoM kA adhigama karAne ke liye (jJAta ho jAye isaliye) eka-eka pada kI prarUpaNA (vyAkhyA) karUMgA / jisakI vidhi isa prakAra hai 1. saMhitA, 2. padaccheda, 3. padoM kA artha, 4. padavigraha, 5. cAlanA aura 6. prasiddhi / yaha vyAkhyA karane kI vidhi ke chaha prakAra haiN| yahI sUtraspazika niyuktyanugama kA svarUpa hai| isa prakAra se niyuktyanugama aura anugama kI vaktavyatA kA varNana pUrNa hunaa| vivecana-sUtrAlApakaniSpanna nikSepa meM kiye gaye saMketAnusAra sUtraspazikaniyuktyanugama kI yahA~ vyAkhyA kI hai / yaha niryuktyanugama sUtraspazika hai / sUtra kA lakSaNa isa prakAra hai appagaMthamahatthaM battIsA dosavirahiyaM jaM ca / lakkhaNajuttaM suttaM aTThahi ya guNehi uvaveyaM / / arthAt jo alpagrantha (alpa akSara vAlA) aura mahArthayukta (artha kI apekSA mahAn-adhika vistAra vAlA) ho, (jaise-utpAdavyaya dhrauvyayuktaM sat) tathA battIsa doSoM se rahita, ATha guNoM se sahita aura lakSaNayukta ho, use sUtra kahate haiN| sUtra ke battIsa doSo ke nAma--sUtravikRti ke kAraNabhUta battIsa doSoM ke lakSaNa sahita nAma isa prakAra haiM--- 1. alIka (anata) doSa-avidyamAna padArthoM kA sadbhAva batAnA, jaise jagat kA kartA Izvara hai aura vidyamAna padArthoM kA abhAva batAnA-apalApa karanA, jaise AtmA nahIM hai| yaha donoM asatya-prarUpaka hone se alIkadoSa haiM / 2. upaghAtajanaka-jIvoM ke dhAta kA prarUpaka, jaise beda meM varNana kI gaI hiMsA dharmarUpa hai| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra 3. nirarthakavacana-jina akSaroM kA anukramapUrvaka uccAraNa to mAlama ho, lekina artha kucha bhI siddha nahIM ho| jaise a, A, i, I, u, U ityAdi athavA uintha uvittha Adi / 4. apArthakadoSa asaMbaddha arthavAcaka zabdoM kA bolanA / jaise-dasa dADima, chaha apUpa, kuNDa meM bakarA aadi| 5. chaladoSa -aise pada kA prayoga karanA jisakA aniSTa artha ho sake aura vivakSitArya kA upaghAta ho jAye / jaise 'navakrambalo'yaM devadatta iti' / yahA~ 'nava' zabda kA prartha tana hai, kintu 'nau' artha bhI ho sakatA hai| 6. drahiladoSa-pApa vyApArapoSaka / 7. nissAravacanadoSa-yukti se rahita vacana / 8. adhikadoSa-jisameM akSara-padAdi adhika hoN| jaise anityaH zabdaH kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAbhyAM ghaTapaTavat / yahA~ eka sAdhya kI siddhi ke liye kRtakatva aura prayatnAnantarIyakatva yaha do hetu aura ghaTa paTa do dRSTAnta diye gaye haiN| eka sAdhya kI siddhi meM eka hI hetu aura eka hI dRSTAnta paryApta hai / isaliye adhika doSa hai| 9. UnadoSa-(nyUnavacana)--jisameM akSarasadAdi hota hoM athavA hetu yA dRSTAnta kI nyUnatA ho / jaise-anityaH zabda: ghaTavat tathA anityaH zabdaH kRtakatvAt / 10. punaruktadoSa --- punaruktadoSa ke do bheda haiM--eka zabda se aura dvitIya artha se / zabda -jo zabda eka bAra uccAraNa kiyA gayA ho, kira upI kA uccAraNa karanA, jaise-ghaTo ghaTa: / artha se punarukta jaise--ghaTa, kuTa, kuMbha / 11. vyAhtadoSa-jahA~ pUrvavacana se uttaravacana kA jyAdhAta ho| jaise 'karma cAsti phalaM cAsti kartA natvasti karmaNAmityAdi-karma hai aura usakA phala bhI hotA hai kintu karmoM kA kartA koI nahIM hai|' 12. prayukta doSa-jo vacana yukti, upapatti ko sahana na kara ske| jase hAthiyoM ke gaNDasthala se mada kA aisA pravAha bahA ki usameM caturaMgI senA baha gii| 13. kamabhinnadoSa----jisameM anukrama na ho, jo ulaTa-pulaTa kara bolA jAye, jaise--sparza, rasa, gaMdha, rUpa, zabda ke sthAna para sparza, rUpa, zabda, rasa, gaMdha isa prakAra kramabhaMga karake bolanA / 14. vacanabhinnadoSa jahA~ vacana kI viparItatA ho / jaise vRkSAH Rtau puSpitaH / yahA~ 'vRkSAH' bahuvacana kA pada hai aura 'puSpitaH ekavacana hai / 15. vibhaktibhinnadoSa --vibhakti ko viparItatA-vyatyaya honA / jaise 'vakSaM pazya' ke sthAna para 'vRkSaH pazya' aisA kahanA / yahA~ dvitIyA vibhakti ke sthAna para prathamA vibhakti kA prayoga kiyA gayA hai| 16. liMgabhinnadoSa-liMga kA viparIta honA / jaise-- ayaM strI / isameM 'aya' zabda pulliga hai aura 'strI' zabda strIliMga kA hai| Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraspazikaniyukti nirUpaNa [465 17. anabhihitadoSa-svasiddhAnta meM jo padArtha grahaNa nahIM kiye gaye, unakA upadeza karanA / jaise sAMkhyadarzana meM prakRti aura puruSa se atirikta tIsarA tattva kahanA / 18. apadoSa- anya chanda ke sthAna para dUsare chanda kA uccAraNa karanA jaise--mAryA pada ke badale vaitAlIya pada kahanA / 19. svabhAvahInadoSa-jisa padArtha kA jo svabhAva hai, usase viruddha pratipAdana karanA / jaise-agni gIta hai, aAkAza mUrtimAna hai, ye donoM hI svabhAva se hIna haiN| 20. vyavahitadoSa---jisakA kathana prArambha kiyA hai, use chor3akara jo prArambha nahIM kiyA, umakI vyAkhyA karake phira pahale prArambha kiye hue kI vyAkhyA karanA / 21. kAladoSa .... bhUtakAla ke vacana ko vartamAna kAla meM uccAraNa karanA / jaise--'rAmacandra ne vana meM praveza kiyA, aimA kahane ke badale 'rAmacandra vana meM praveza karate haiM' khnaa| 22. yatidoSa --anucita sthAna para virAma lenA-rukanA athavA sarvathA virAma hI nahIM lenA / 23. chavidoSa -chavi alaMkAra vizeSa se zUnya honA ! 24. samayaviruddhadoSa---svasiddhAnta se viruddha pratipAdana krnaa| 25. vacanamAtradoSa-nirhetuka vacana uccAraNa karanA / jaise koI puruSa apanI icchA se kisI sthAna para bhUmi kA madhyabhAga khe| 26. arthApattidoSa-jima sthAna para apatti ke kAraNa aniSTa artha kI prApti ho jAye / jaise--ghara kA murgA nahIM mAranA cAhiye, isa kathana se yaha artha nikalA ki dUsare murgoM ko mAranA caahiye| 27. amamAsadoSa--jisa sthAna para samAsa vidhi prApta ho vahA~ na karanA athavA jisa samAsa kI prApti ho, usa sthAna para usa samAsa ko na karake anya samAsa karanA asamAsadoSa hai / 28. upamAdoSa-hIna upamA denA, jaise-meru sarasoM jaisA hai, athavA adhika upamA denA, jaise- sarasoM mesa jaisA hai athavA viparIta upamA denA, jaise--meru samudra samAna hai| yaha upamAdoSa hai| 29. rUpakadoSa---nirUpaNIya mula vastu ko chor3akara usake avayavoM kA nirUpaNa karanA, jaiseparvata ke nirUpaNa ko chor3akara usake zikhara prAdi avayavoM kA nirUpaNa karanA yA samudrAdi kisI anya vastu ke avayavoM kA nirUpaNa karanA / . 30. nirdezadopa----nidiSTa padoM kI ekavAkyatA na honA / 31. padArthadoSa-vastu ke paryAya ko eka pRthak padArtha rUpa meM mAnanA jaise---sattA vastu kI paryAya hai kintu vaizeSika use pRthak padArtha kahate haiM / 32. saMdhidoSa --jahA~ saMdhi honA cAhiye, vahA~ saMdhi nahIM karanA, athavA karanA to galana krnaa| Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466] [anuyogadArasUtra . __ lakSaNa yukta sUtra ina battIsa doSoM se rahita hone ke sAtha hI pATha guNoM se yukta bhI hotA hai| ve ATha guNa ye haiM nihosa sAravaMtaM ca heujuttamalakiyaM / uvaNIyaM sovayAraM ca miyaM mahurameva ca / / 1. nirdoSa sarva doSoM se rahita / 2. sAravAn sArayukta honA / 3. hetuyukta-anvaya aura vyatireka hetuoM se yukta / / 4. alaMkArayukta-upamA, utprekSA grAdi alaMkAroM se vibhUSita / 5. upanIta-upanaya se yukta arthAt dRSTAnta ko dArTAntika meM ghaTita karanA / 6. sopacAra --grAmINa bhASAoM se rahita aura saMskRtAdi sAhityika bhASAoM se yukta / 7. mita-akSarAdi ke pramANa se niyata / / 8. madhura-sunane meM manohara aise madhura vargoM se yukta / anadhigatArtha kI bodhavidhi--sUtra ke samuccArita hone para bhI anadhigata rahe arthAdhikAroM ke parijJAna karAne kI vidhi isa prakAra hai 1. saMhitA-askhalita rUpa se padoM kA uccAraNa karanA / jaise--karemi bhaMte sAmAzya ityAdi / 2. pada-subanta aura tiGanta zabda ko pada kahate haiN| jaise----karemi yaha prathama tiGanta pada hai, bhaMte yaha subanta dvitIya pada hai, 'sAmAiyaM' yaha tRtIya pada hai ityAdi / 3. padArtha--pada ke artha karane ko padArtha kahate haiM / jaise karemi = karatA hUM, isa kriyApada se sAmAyika karane kI unmukhatA kA bodha hotA hai, "bhaMte ! bhagavan ! , yaha pada gurujanoM ko AmaMtrita karane ke artha kA bodhaka hai, 'sAmAiyaM-samyagdarzana-jJAna-cAritra rUpa sama kA jisase pAya-lAbha ho usa sAmAyika ko - yaha sAmAyika pada kA artha hai| 4. padavigraha-saMyukta padoM kA prakRtipratyayAtmaka vibhAga rUpa vistAra karanA / aneka padoM kA eka pada karanA samAsa kahalAtA hai / jaise bhayasya aMto bhayAntaH, jinAnAm indra: jinendra : ityAdi / 5. cAlanA-praznottaroM dvArA sUtra aura artha kI puSTi karanA / 6. prasiddhi---sUtra aura usake artha kA vividha yuktiyoM dvArA jaisA ki vaha hai usI prakAra se sthApanA karanA prasiddhi hai| arthAt prathama anya yukti dekara phira sUtrokta yukti kI siddhi karanA prasiddhi kahalAtI hai| vyAkhyA ke ina SaDvidha lakSaNoM meM se sUtroccAraNa aura padaccheda karanA sUtrAnugama kA viSaya hai-kArya hai| sUtrAnagama dvArA yaha kArya kiye jAne ke bAda sUtrAlApakanikSepa-sUtrAlApakoM ko nAma, sthApanA Adi nikSepoM meM nikSipta karatA hai, arthAt sUtrAlApakoM ko nAma sthApanA Adi nikSepoM meM sUtrAlApaka nikSepa vibhakta karatA hai| zeSa padavigraha, cAlanA aura prasiddhi yaha saba sUtraspazikaniyukti ke viSaya haiM / arthAt ina kAryoM ko sUtraspazikaniyuktyanugama saMpAdita karatA hai tathA Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya nirUpaNa] [467 naigamAdi naya bhI prAyaH padArtha prAdi kA vicAra karane vAle hone se jaba padArtha prAdi ko hI viSaya karate haiM, taba isa dRSTi se ve sUtraspazikaniyuktyanugama ke antargata ho jAte haiM / isa prakAra jaba sUtra, vyAkhyA kA viSayabhUta banatA hai, taba sUtra, sUtrAnugama, sUtrAlApakanikSepa aura sUtrasparzikaniyuktyanugama ye sava yugapat eka jagaha mila jAte haiN| svasamaya Adi kA artha--sUtra meM Agata svamamaya Adi padoM kA bhAvArtha isa prakAra hai-- svasamayapada - svasiddhAntasammata jovAdika padArthoM kA pratipAdaka-bodhaka pada / parasamayapada-parasiddhAnta-sammata prakRti, Izvara Adi kA pratipAdana karane vAlA pada / baMdhapada-parasamaya-siddhAnta ke mithyAtva kA pratipAdaka pd| kyoMki karmabaMdha evaM kuvAsanA kA hetu hone se vaha baMdha pada kahalAtA hai| mokSapada-prANiyoM ke sadbodha kA kAraNa hone se tathA samasta karmakSaya rUpa mokSa kA pratipAdaka hone se svasamaya mokSapada kahalAtA hai / athavA prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra prakAra ke baMdha kA pratipAdana karane vAlA pada vaMdhapada tathA kRtsnakarmakSaya rUpa mokSa kA pratipAdaka pada mokSapada kahalAtA hai| yadyapi pUrvokta prakAra kI vyAkhyA karane se baMdha aura mokSa ye donoM pada svasamaya pada se bhinna nahIM haiM, abhinna haiM, tathApi svasamaya pada kA dUsarA bhI artha hotA hai, yaha dikhAne ke liye athavA ziSya janoM ko sugamatA se bodha karAne aura unakI buddhi ko vizada--nirmala banAne ke liye pRthakapRthak nirdeza kiyA hai| isIliye sAmAdhika kA pratipAdana karane vAle sAmAyika pada aura sAmAyika se vyatirikta nAraka tiryacAdi ke bodhaka nosAmAyika pada ina donoM padoM kA alaga-alaga upanyAsa kiyA hai| ___ isa prakAra se sUtrasparzika niyuktyanugama ke adhikRta viSayoM kA nirUpaNa ho jAne se niyuktyanugama evaM sAtha hI anugama adhikAra kI vaktavyatA kI bhI samApti jAnanA caahiye| nayanirUpaNa kI bhUmikA 606. [a] se ki taM gae ? satta mUlaNayA pnnnntaa| taM jahA ---Negame saMgahe vavahAre ujjusue sadde samabhiruDhe evNbhuute| tattha Negehi mAhi miNai ti gamassa ya niruttI 1 / sesANaM pi nayANaM lakkhaNamiNamo suNaha vocchaM // 136 / / saMgahiyapiDiyatthaM saMgahavayaNaM samAsao biti 2 / vaccai viNicchiyatthaM vavahAro svvdnvesu3|| 137 // paccuppannaggAhI ujjusuo NayavihI muNeyatvo 4 / icchai visesiyataraM paccappaNNaM Nao sado 5 // 138 // Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra vatthao saMkamaNaM hoi avatthupaye samabhiruDhe 7 / vaMjaNa----astha--tadubhayaM evaMbhUyo visesei 7 // 139 // [606 pra.] bhagavan ! naya kA kyA svarUpa hai ? [606 u.] AyuSman ! mUla naya sAta haiM / ve isa prakAra ..-1. naigamanaya, 2. saMgrahanaya, 3. vyavahAranaya, 4. RjusUtranaya, 5. zabdanaya, 6. samabhirUDhanaya aura 7. evaMbhUtanaya / vivecana-sUtra meM sAta nayoM ke nAma ginAye haiM / yadyapi vacanoM ke prakAra jitane hI naya hai, lekina una saba kA samAveza sAta nayoM meM ho jAtA hai aura yaha isaliye ki unake dvArA sabhI taraha ke jijJAsuoM ko vastunirUpaNa kI zailI kA sugamatA se bodha ho jAtA hai| naigama prAdi sAta nayoM ke lakSaNa jo aneka mAnoM (prakAroM se vastu ke svarUpa ko jAnatA hai, aneka bhAvoM se vastu kA nirNaya karatA hai (vaha naigamanaya hai) yaha naigamanaya kI nirukti-vyutpatti hai / zeSa nayoM ke lakSaNa kahU~gA, jinako tuma suno / 136 samyak prakAra se gRhIta-eka jAti ko prApta artha jisakA viSaya hai, yaha saMgrahanaya kA vacana hai / isa prakAra se (tIrthaMkara, gaNadhara Adi ne saMkSepa meM) kahA hai / vyavahAranaya sarva dravyoM ke viSaya meM vinizcaya (vizeSa-bheda rUpa meM nizcaya) karane ke nimitta pravRtta hotA hai / 137 RjusUtranayavidhi pratyutpannagrAhI (vartamAnakAlabhAvI paryAya ko grahaNa karane vAlI) jAnanA caahiye| zabdanaya (RjusUtranaya kI apekSA sUkSmatara viSaya bAlA hone se) padArtha ko vizeSatara mAnatA hai| 138 samabhirUDhanaya vastu kA anyatra saMkramaNa avastu (avAstavika) mAnatA hai| evaMbhUtanaya vyaMjana (zabda) artha evaM tadubhaya ko vizeSa rUpa se sthApita karatA hai / 139 vivecana-ullikhita cAra gAthAoM meM naigamAdi sAta nayoM ke lakSaNa saMkSepa meM batAye haiN| spaSTIkaraNa isa prakAra hai 1. naigamanayajo mahAsattA (parasAmAnya) aparasAmAnya evaM vizeSa ke dvArA vastu kA pariccheda karatA hai, vaha naigamanaya hai| athavA nigama kA artha hai vasati / ataeva 'loke vasAmi' (loka meM rahatA hUM) ityAdi pUrvokta kathana kA nAma nigama hai aura ina nigamoM se sambaddha naya ko naigamanaya kahate haiN| athavA artha ke jJAna ko nigama kahate haiN| ataeva aneka prakAra se jo artha ke jJAna ko mAnya kare vaha naigamanaya kahalAtA hai / athavA jisake vastuvicAra ke aneka gama-prakAra hoM use naigamanaya kahate haiM / athavA pUrvokta prasthaka grAdi dRSTAnta rUpa saMkalpa mAtra ko grahaNa karane vAlA naya naigamanaya hai| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya nirUpaNa yaha naya bhUta, bhaviSyat aura vartamAna tInoM kAloM saMbaMdhI padArtha ko grahaNa karatA hai / isa naya ke mata se bhUta Adi tInoM kAloM kA astitva hai| 2. saMgrahanaya / sAmAnya rUpa se sabhI padArthoM kA saMgraha karane vAle naya ko saMgrahanaya kahate haiN| yaha naya saba vastuoM ko mAmAnyadharmAtmaka mAnya karatA hai, kyoMki vizeSa sAmAnya se pRthak nahIM haiM / 3. vyavahAranaya- isakA dRSTikoNa saMgrahanaya se viparIta hai| arthAt yaha sAmAnya kA abhAva siddha karane vAlA hai / kyoMki lokavyavahAra meM vizeSoM se vyatirikta sAmAnya kA astitva siddha nahIM hone tathA usake anupayogI hone ke kAraNa vyavahAranaya sAmAnya ko svIkAra nahIM krtaa| 4. RjusUtranaya----isameM Rju aura sUtra yaha do zabda haiN| inameM se Rju kA artha praguNakuTilatAra hita--sarala hai / ataeva aise sarala ko jo mUtrita karatA hai-svIkAra karatA hai usa naya ko RjusUtranaya kahate haiN| athavA jo naya atIta aura anAgata kAlavartI padArtho ko grahaNa na karake vartamAnakAlika padArthoM ko hI grahaNa karatA hai vaha RjunayasUtra hai| ukta donoM lakSaNoM kA samanvita prAzaya yaha huA ki atIta aura anAgata ye donoM avasthAe~ kramazaH vinaSTa aura anutpanna hone ke kAraNa asat haiM aura aise asat ko svIkAra karanA kuTilatA hai| isa kuTilatA kA parihAra karake kevala sarala vartamAnakAlika vastu ko svIkAra karane vAlA naya RjusUtranaya kahalAtA hai / isa naya dvArA vartamAna kAlabhAvI padArtha ko grahaNa karane kA kAraNa yaha hai ki vartamAna kAlavartI padArtha hI arthakriyA karane meM samartha hotA hai| 'ujjusuyo' kI saMskRta chAyA 'Rjuzruta' bhI hotI hai / ataeva jisakA zruta Rju-sarala-- akuTila hai, vaha Rjuzruta hai / Azaya yaha huA ki zrutajJAna kI taraha itara jJAnoM se AdAna-pradAna rUpa paropakAra nahIM hotA hai, isaliye yaha naya zrutajJAna ko mAnatA hai / 5. zabdanaya-jo uccAraNa kiyA jAye, jisake dvArA vastu kahI jAye, use zabda kahate haiN| isameM zabda mukhya aura artha gauNa hai / ataeva upacAra se isa naya ko zabdanaya kahate haiM / tAtparya yaha hai ki vastu zabda dvArA kahI jAtI hai aura buddhi usI prartha ko mukhya rUpa se mAna letI hai| ata: zabdajanya vaha buddhi bhI upacAra se zabda kaha dI jAtI hai| buddhi jaba yaha vicAra karatI hai ki jaise tInoM kAloM meM eka vastu nahIM hai kintu vartamAnakAlasthita hI vastu kahalAtI hai, vaise hI bhinna-bhinna liMga, bacana Adi se yukta zabdoM dvArA kahI jAne vAlI vastu bhI bhinna-bhinna hI hai, aisA vicAra kara yaha naya liga, vacanAdi ke bheda se artha meM bheda mAnane laga jAtA hai| isa taraha yaha naya RjUsUtranaya kI apekSA apane vAcyArtha ko vizeSitatara karake mAnatA hai| jaise RjasUtranaya taTa: taTI taTam ina bhinna-bhinna liMgoM vAle zabdoM kA tathA guru, guravaH ina bhinna-bhinna vacana vAle zabdoM kA vAcyArtha eka mAnatA hai, jabaki zabdanaya vibhinna liMga aura vacana vAle zabdoM ke liMga aura vacana kI bhinnatA kI taraha unake vAcyArtha ko bhI bhinna-bhinna mAnatA hai / lekina jina zabdoM kA liMga eka hai, vacana eka hai, una zabdoM ke vAcyArtha meM bhinnatA nahIM mAnatA hai / RjusUtranaya kI apekSA isa naya meM yahI vizeSatA hai / zabdanaya nAma, sthApanA aura dravya nikSepa meM nikSipta vastu ko nahIM mAnatA kyoMki ye kArya karane meM asamartha hone se apramANa haiM / bhAva se hI kArya siddhi hotI hai isaliye bhAva hI pradhAna hai / * Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470) anuyogadvArasUtra 6. samabhirUDhanaya-vAcakabheda se vAcyArtha meM bhinnatA mAnane vAle athavA zabdabheda se arthabheda mAnane vAle naya ko samabhirUr3hanaya kahate haiM / isI kA prakArAntara se gAthA meM saMketa kiyA hai ki yadi zabdabheda hai to artha meM bheda honA cAhiye aura yadi eka vastu meM anya zabda kA prAropa kiyA jAye to vaha avastu rUpa ho jAtI hai / isakA tAtparya yaha huA ki zabdanaya liMga aura bacana kI samAnatA hone se indraH zukra: purandaraH ina zabdoM kA vAcyArtha eka mAna letA hai kintu isa naya meM pravRtti kA nimitta jaba bhinna-bhinna hai to manuSya Adi zabdoM kI taraha ina zabdoM kA vAcyArtha bhI bhinna-bhinna hai / kyoMki vyutpatti kI apekSA aizvaryavAn hone se indra, zakana samartha hone se zakra aura puroM nagaroM kA dAraNa-nAza karane se purandara kahalAtA hai| kintu jo parama aizvarya paryAya hai, vahI zakana yA puradAraNa paryAya nahIM hai / isaliye ye indrAdi zabda bhinna-bhinna abhidheya vAle haiM / yadi sabhI paryAyoM ko eka mAnA jAye to sAMkarya doSa hogA / isa naya ke mata se indra zabda se zaka zabda utanA hI bhinna hai, jitanA ghaTa se paTa aura azva se hstii| 7. evaMbhUtanaya-jo vastu jisa paryAya ko prApta huI hai, usI rUpa nizcaya karane vAle (nAma dene vAle) naya ko evaMbhUtanaya kahate haiN| yahI Azaya gAthokta padoM kA hai ki vyaMjana-zabda se jo vastu kA abhidheya artha hotA hai, usako prakaTa kiyA jAye, use hI evaMbhUtanaya kahate haiM / jaise--jisa samaya aAjJA aura aizvaryavAn ho, usa samaya hI vaha indra hai, anya samayoM meM nhiiN| samabhirUr3hanaya se evaMbhUtanaya meM yaha antara hai ki yadyapi ye donoM naya vyutpattibheda se zabda ke artha meM bheda mAnate haiM, parantu samabhirUDhanaya to usa vyutpatti ko sAmAnya rUpa se aMgIkAra karake vastu kI hara avasthA meM use svIkAra kara letA hai / parantu evaMbhUtanaya to usa vyutpatti kA artha tabhI grahaNa karatA hai, jabaki vastutaH kriyApariNata hokara sAkSAt rUpa se usa vyutpatti kI viSaya bana rahI ho / sunaya aura durnaya-pUrvokta sAta nayoM meM se yadi ve anya dharmoM kA niSedha karake kevala apane abhISTa eka dharma kA hI pratipAdana karate haiM, taba durnaya rUpa ho jAte haiM / durnaya arthAt jo vastu ke eka dharma ko satya mAnakara anya dharmoM kA niSedha karane vAlA ho / jaise naigamanaya se naiyAyika-vaizeSika darzana utpanna hue| advaitavAdI aura sAMkhya saMgrahanaya ko hI mAnate haiN| cArvAka vyavahAranayavAdI hI hai| bauddha kevala RjusUtranaya kA tathA vaiyAkaraNI zabda Adi tIna nayoM kA hI anusaraNa karate haiM / isa prakAra ye sabhI ekAnta pakSa ke prAgrahI hone se durnayavAdI haiN| sAta nayoM kA vargIkaraNa aura alpabahatva-pUrvokta naigama Adi sAta nayoM meM se naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra ye cAra naya artha ke pratipAdaka hone se arthanaya kahe jAte haiM / zabda samabhirUr3ha aura evaMbhUtanaya zabda kA pratipAdana karane se zabdanaya haiN| inameM pUrva-pUrva ke naya adhika viSaya aura uttara-uttara ke naya parimita viSaya vAle haiM / jaise saMgrahanaya sAmAnya mAtra ko svIkAra karatA hai jabaki naigamanaya sAmAnya aura vizeSa donoM ko| isaliye saMgrahanaya kI apekSA naigamanaya kA viSaya adhika hai / vyavahAranaya saMgrahanaya ke dvArA gRhIta padArthoM meM se vizeSa ko jAnatA hai aura saMgrahanaya samasta sAmAnya padArthoM ko jAnatA hai, isaliye saMgrahanaya kA viSaya vyavahAranaya se adhika hai / vyavahAranaya tInoM kAloM ke padArthoM ko jAnatA hai, jabaki RjusUtra kevala vartamAnakAlIna padArthoM kA jJAna karatA hai| ataeva RjusUtranaya kI apekSA vyavahAranaya kA viSaya Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaya nirUpaNa [471 adhika hai| zabdanaya kAla grAdi ke bheda se vartamAna paryAya ko jAnatA hai kintu RjusUtra meM kAla Adi kA koI bheda nahIM hai / isaliye zabdanaya se RjusUtranaya kA viSaya adhika hai / samabhirUDhanaya paryAyavAcI zabdoM ko bhI vyutpatti kI apekSA bhinna rUpa se jAnatA hai, parantu zabdanaya meM yaha sUkSmatA nahIM hai| prataeva zabdanaya kI apekSA samabhirUr3hanaya kA viSaya alpa hai / evaMbhUtanaya samabhirUDhanaya se jAne hue padArtha meM kriyA ke bheda se bheda mAnatA hai| ataeva evaMbhUta se samabhirUr3hanaya kA viSaya adhika hai| nayavicAra kA prayojana-prastuta prakaraNa meM yaha hai ki pUrva prakAnta sAmAyika adhyayana sarvaprathama upakrama se upakrAnta hotA hai aura nikSepa se yathAsaMbhava nikSipta hotA hai / tatpazcAt anugama se vaha jAnane yogya banatA hai aura isake bAda nayoM se usakA vicAra kiyA jAtA hai| ___ yadyapi pUrva meM upoddhAtaniyukti meM samasta adhyayana ke viSaya vAlA naya vicAra kiyA jA cukA hai, tathApi yahA~ usakA pRthak nirdeza isaliye kiyA hai ki cothA jo anuyogadvAra hai, vahI nayavaktavyatA kA mUla sthAna hai| kyoMki yahA~ siddha hue nayoM kA pUrva meM upanyAma kiyA gayA hai / nayavarNana ke lAbha 606. [A] NAyammi givhiyatve agihiyavammi ceva athammi / jaiyatvameva ii jo uvaeso so nao nAma / / 140 / / sabvesi pi nayANaM bahuvihavattavvayaM nisaamettaa| taM samvanayavisuddhaM jaM caraNaguNaDhio sAhU // 141 // se taM ne| solasasayANi cauruttarANi gAhANa jANa savvaggaM / dusahassamaNuThThabhachaMda vittaparimANamo bhaNiyaM // 142 / / nagaramahAdArA iva kammadArANuogavaradArA / akkhara-bidU-mattA lihiyA dukkhakkhayaTTAe // 143 // nayavarNana ke lAbha---ina nayoM dvArA heya aura upAdeya artha kA jJAna prApta karake tadanukUla pravRtti karano hI cAhiye / isa prakAra kA jo upadeza hai vahI (jJAna) naya kahalAtA hai / 140 ina sabhI nayoM kI paraspara viruddha vaktavyatA ko sunakara samasta nayoM se vizuddha samyaktva, cAritra (aura jJAna) guNa meM sthita hone vAlA sAdhu (mokSasAdhaka ho sakatA) hai / 141 isa prakAra naya-adhikAra kI prarUpaNA jAnanA cAhiye / sAtha hI anuyogadvArasUtra kA varNana samApta hotA hai| vivecana--uparyukta do gAthAnoM meM nayavarNana se prApta lAbha kA ullekha kiyA hai| 'jitane vacanamArga haiM, utane hI naya haiN| isa siddhAnta ke anusAra nayoM ke aneka bheda haiN| negama, saMgraha Adi sAta bheda aura arthanaya evaM zabdanaya ke bheda se do bheda pUrva meM batAye haiN| inake atirikta bhI dravyArthika-paryAyAthika, jJAna-kriyA, nizcaya-vyavahAra prAdi bheda bhI kiye jA sakate haiM, tathApi Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472] [anuyogadvArasUtra yahA~ mokSa kA kAraNa hone se marva adhyayana kA vicAra jJAnanaya aura kriyAnaya kI apekSA kiyA gayA jAnanA cAhiye / kyoMki gAthA meM isI prakAra kA kathana kiyA gayA hai padArthoM meM jo upAdeya hoM unheM grahaNa karanA aura jo heya hoM unheM tyAga karanA cAhiye tathA jJeya (jAnane yogya) hoM unheM madhyastha bhAva se jAnanA cAhiye / isa loka sambandhI sukhAdisAmagrI grahaNa yogya hai, viSAdi padArtha tyAgane yogya aura tRNa zAdi padArtha upekSaNIya haiN| yadi paraloka sambandhI vicAra kiyA jAye to samyAdarzanAdi grahaNa karane yogya haiM, mithyAtvAdi tyAgane yogya haiM aura svargika sukha upekSaNIya hai| jJAnanaya kA maMtavya hai ki jJAna ke binA kisI kArya kI siddhi nahIM hotI hai / jJAnI puruSa hI mokSa ke phala kA anubhava karate haiM / andhA puruSa andhe ke pIche-pIche gamana karane se vAMchita lakSya ko prApta nahIM kara sakatA hai / jJAna ke binA puruSArtha kI siddhi nahIM hotI hai / sabhI vratAdi evaM kSAyika samyaktva prAdi amUlya padArthoM kI prApti jJAna se hotI hai / ataeva sabakA mUla kAraNa jJAna hai| kriyAnaya kA maMtavya hai ki siddhi prApta karane kA mukhya kAraNa kriyA hI hai / kyoMki tInoM prakAra ke arthoM kA jJAna karake prayatna karanA cAhiye / isa kathana se kriyA kI hI siddhi hotI hai / jJAna to kriyA kA upakaraNa hai / isaliye kriyA mukhya aura jJAna gauNa hai| mAtra jJAna se jIva sukha nahIM pAte / tIrtha kara deva bhI aMtima samaya paryanta kriyA ke hI Azrita rahate haiM / bIja ko bhI aMkurotpatti ke lie bAhya sAmagrI kI AvazyakatA hotI hai| isaliye sabakA mukhya kAraNa kriyA hI hai / yaha kriyAnaya kA maMtavya hai / kintu kisI bhI ekAnta pakSa meM mokSaprApti kA abhAva hai| isaliye aba mAnya pakSa prastuta karate haiM sarva nayoM ke nAnA prakAra ke vaktavyoM ko sunakara--nayoM ke paraspara virodhI bhAvoM ko sunakara jo sAdhu jJAna aura kriyA meM sthita hai vahI mokSa kA sAdhaka hotA hai / kevala jJAna aura kevala kriyA se kAryasiddhi nahIM hotI hai| annAdi kA jJAna hone para bhI binA bhakSaNa kriyA ke udarapoSaNAdi nahIM hotA hai / kevala kriyA se bhI kAryasiddhi nahIM hotI hai / jaise kriyA se rahita jJAna niSphala hai vaise hI jJAna se rahita kriyA bhI kAryasAdhaka nahIM hai / yathA--paMgu aura aMdhe bhAgate hue bhI sumArga ko prApta nahIM hote, eka cakra (pahiye) se zakaTa (gAr3I) nagara ko prApta nahIM kara sakatI, isI prakAra akele jJAna aura akelI kriyA se siddhi nahIM hotI, apitu donoM ke samucita samanvaya se siddhi prApta hotI hai / kadAcit kahA jAe ki jaba pRthaka-pRthaka donoM meM muktisAdhana kI zakti nahIM to ubhaya meM vaha zakti kahAM se ho sakatI hai ? samAdhAna yaha hai ki jJAna aura kriyA pRthak-pRthak rUpa meM deza upakArI hote haiM, donoM milane se sarva upakArI hote haiN| isa prakAra se nayadvAra kI vaktavyatA ke pUrNa hone se caturtha anuyogadvAra kI aura sAtha hI zrImadanuyogahAra sUtra kI bhI pUrti hotI hai| anuyogadvAra sUtra ke cAra mukhya dvAra haiM, jinameM yaha nayadvAra cauthA hai / ata: isakI pUrti hone se anuyogadvAra sUtra kI bhI pUrti ho gii| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAdhikAra nirUpaNa] lipikAra kA vaktavya anuyogadvAra sUtra kI kula milAkara solaha sau cAra (1604) gAthAeM haiM tathA do hajAra (2000) anuSTupa chandoM kA parimANa hai / 142 jaise mahAnagara ke mukhya-mukhya cAra dvAra hote haiM, usI prakAra isa zrImadanuyogadvAra sUtra ke bhI upakrama Adi cAra dvAra haiN| isa sUtra meM akSara, bindu aura mAtrAyeM jo likhI gaI haiM, ve saba sarva dukhoM ke kSaya karane ke liye hI haiM / 143 vivecana--yadyapi ye gAthAyeM mUla sUtra meM nahIM hai vRttikAroM ne bhI inakI vRtti nahIM likhI hai| tathApi sArAMza acchA hone se anuyogadvArasUtra kI pUrti ke pazcAt inako uddhRta kiyA gayA hai / gAthArtha sugama aura subodha hai| / / zrImadnuyogadvArasUtra samApta // Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 kathAnaka sUtrasaMkhyA 90 1. DoDiNI brAhmaNI kisI grAma meM DoDiNI nAma kI brAhmaNI rahatI thii| usakI tIna putriyA~ thiiN| unakA vivAha karane ke bAda use vicAra huA ki jamAiyoM ke svabhAva ko jAnakara mujhe apanI putriyoM ko vaisI zikSA-sIkha denI cAhiye, jisase usI ke anurUpa vyavahAra kara ve apane jIvana ko sukhI banA skeN| aisA vicAra kara usane apanI tInoM putriyoM ko bulAkara salAha dI--'mAja jaba tumhAre pati sone ke liye zayana kakSa meM prAe~ taba tuma koI na koI kalpita doSa lagAkara unake mastaka para lAta mAranA / taba vaha jA kucha tumase kaheM subaha mujhe btaanaa| putriyoM ne mAtA kI bAta mAna lI aura rAtri ke samaya apane apane zayanakhaMDa meM baiThakara pati kI pratIkSA karane lgiiN| jaba jyeSTha putrI kA pati zayanakhaMDa meM AyA, taba usane kalpita doSa kA prAropaNa karake usake mastaka para lAta mArI / lAta lagate hI pati ne usakA paira pakar3a kara kahA--'priye ! patthara se bhI kaThora mere zira para tumane jo ketakI puSpa ke samAna komala paga mArA, usase tumhArA caraNa dukhate lagA hogaa| isa prakAra kahakara vaha usake paira ko sahalAne lgaa| dUsare dina bar3I putrI ne pAkara rAtavAlI ghaTanA mAM ko sunAI / suna kara brAhmaNI bahuta harSita huI / jamAI ke isa vartAva se vaha usake svabhAva ko samajha gaI aura putrI se bolI-tU apane ghara meM jo karanA cAhegI, kara skegii| kyoMki tere pati ke vyavahAra se lagatA hai ki vaha terI AjJA ke adhIna rhegaa| dUsarI putrI ne bhI mAtA kI salAha ke anurUpa apane pati ke mastaka para lAta maarii| taba usakA pati thor3A ruSTa huyA aura usane apane roSa ko mAtra zabdoM dvArA prakaTa kiyA----mere sAtha tUne jo vyavahAra kiyA vaha kulavadhuoM ke yogya nahIM hai / tujhe aisA nahIM karanA caahiye| aisA kahakara vaha zAnta ho gyaa| prAta: dUsarI pUtrI ne bhI saba prasaMga mAtA ko kaha sunaayaa| mAtA ne saMtuSTa hokara usase kahA-beTI ! tU bhI apane ghara meM icchAnurUpa pravRtti kara skegii| tere pati kA svabhAva aisA hai ki vaha cAhe jitanA ruSTa ho, lekina kSaNa mAtra meM zAMta-tuSTa ho jaayegaa| tIsarI putrI ne bhI kisI doSa ke bahAne apane pati ke mastaka para lAta maarii| isase pati ke krodha kA pAra nahIM rahA aura DATa kara bolA-arI duSTA! kula-kanyA ke ayogya yaha vyavahAra mere Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1-kathAnaka] [475 sAtha kyoM kiyA? phira mAra-pITa kara use ghara se bAhara nikAla diyA / taba vaha rotI-kalapatI mAM ke pAsa AI aura saba ghaTanA kaha sunaaii| putrI kI bAta se brAhmaNI ko usake pati ke svabhAva kA patA laga gayA aura usI samaya vaha usake pAsa AI / mIThe-mIThe boloM se jamAI ke krodha ko zAMta karake bolI -- jamAIrAja ! hamAre kula kI yaha rIti hai ki suhAga rAta meM prathama samAgama ke samaya pati ke mastaka para caraNa-prahAra kiyA jAtA hai, isI kAraNa merI putrI ne Apake sAtha aisA vyavahAra kiyA hai, kintu durbhAvanA yA duSTatA se yaha saba nahIM kiyA hai| isaliye Apa zAnta hoM aura isa vartAva ke liye use kSamA kreN| sAsU kI bAta se usakA gussA zAMta huA / usake bAda DoDiNI brAhmaNI ne tIsarI putrI ko salAha dI-beTo! terA pati durArAdhya hai, isaliye usakI AjJA kA barAbara pAlana karanA aura sAvadhAnIpUrvaka devatA kI taraha usakI sevA krnaa| isa prakAra pUrvokta yukti se brAhmaNI ne apane jamAiyoM ke svabhAvoM ko jAna liyaa| 2. vilAsavatI gaNikA kI kathA kisI nagara meM eka gaNikA rahatI thI, jisakA nAma vilAsavatI thaa| vaha cauMsaTha kalAoM meM nipuNa thii| usane apane yahA~ Ane vAloM kA abhiprAya jAnane ke liye apane ratibhavana meM dIvAroM para bhinna-bhinna prakAra kI kriyAyeM karate vividha jAti ke puruSoM ke citra lagavAye the| jo puruSa vahA~ prAtA vaha use apane jAtyucita citra ke nirIkSaNa meM tanmaya dekhakara usakI ruci, jAti, svabhAva Adi ko samajha jAtI thI aura usI ke anurUpa usa puruSa ke sAtha vartAva kara usakA Adara-satkAra karake prasanna kara detI thI / pariNAmasvarUpa usake yahA~ pAne vAle vyakti prasanna hokara inAma meM khUba dravya dete the| 3. suzIla amAtya ko kathA kisI nagara meM bhadrabAhu nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usake amAtya kA nAma suzIla thA / vaha parakIya manogata bhAvoM ko jAnane meM nipuNa thaa| eka dina azvakrIDA karane ke liye amAtya sahita rAjA nagara ke bAhara gyaa| calate-calate rAste ke kinAre baMjara bhUmi meM ghor3e ne laghuzaMkA (pezAba) kara dii| vaha mUtra vahA~ jaisA kA taisA bharA rahA, sUkhA nhiiN| azvakrIr3A karane ke bAda rAjA punaH usI rAste se vApasa lauTA / taba bhI mUtra ko pahale jaisA bharA dekha kara rAjA ke mana meM vicAra AyA yadi yahA~ tAlAba banavAyA jAya to vaha hamezA jala se bharA rhegaa| isa prakAra kA vicAra karatA-karatA rAjA bahuta dera taka usa bhUmi-bhAga kI ora tAkatA rahA aura usake bAda apane mahala meM lauTa AyA / catura amAtya rAjA ke manogata bhAvoM ko barAbara samajha rahA thA / usane rAjA se pUche vinA 20 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 [anuyogadvArasUtra hI usa sthAna para eka vizAla tAlAva banavAyA aura usake kinAre SaD RtuoM ke phala-phUloM vAle vRkSa lagavA diye| - isake bAda kisI samaya punaH rAjA amAtya sahita usI rArate para ghUmane nikalA / vRkSa-samUha se suzobhita jalAzaya ko dekhakara rAjA ne amAtya se pUchA-yaha ramaNIka jalAzaya kisane banavAyA hai ? amAtya ne uttara diyA-mahArAja ! aApane hI to banavAyA hai / amAtya kA uttara sunakara rAjA ko grAzcarya huaa| vaha bolA--sacamuca hI yaha jalAzaya maiMne banavAyA hai ? jalAzaya banavAne kA koI prAdeza maiMne diyA ho, yAda nahIM hai| amAtya ne pUrva samaya kI ghaTanA kI yAda dilAte hue batAyA--mahArAja! isa sthAna para bahuta samaya taka mUtra ko vinA sUkhA dekha kara Apane yahA~ jalAzaya banavAne kA vicAra kiyA thaa| Apake manobhAvoM ko jAnakara maiMne yaha jalAzaya banavA diyA hai| apane amAtya kI dusare ke manobhAvoM ko parakhane kI pratibhA dekha kara rAjA bahuta prasanna hayA aura usakI prazaMsA karane lgaa| (yaha tInoM aprazasta bhAvopakrama ke dRSTAnta haiM / ) Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 kAlagaNanA kI saMjJAoM evaM anukrama meM vividhatA krama. tiloyapaNNatti jambUdvIpaprajJapti anuyogadvArasUtra jambUdvIpaprajJapti (zve.) jyotiSa karaNDaka samaya samaya samaya prAvalikA samaya AvalI pAvalI samaya prAvali ucchvAsa prANa (nizvAsa) stoka prAna ucchavAma stoka mAnaprANa stoka ucchvAsa stoka lava nAlikA prANa stoka lava lava lava lava muhUrta nAlI muhUrta divasa muhUrta ahorAtra ahorAtra nAlI muhUrta divasa vakSa 8. 9. pakSa muhUrta ahorAtra pakSa mAsa mAma mAsa 10. pakSa Rtu Rtu savatsara mAsa mAma ayana ayana pUrvAga pUrva Rtu varSa saMvatsara ayana yuga latAMga varSa latA mahAlatAMga Rtu 13. prayana varSa 15. yuga varSadazaka 17. varSazata 18. varSasahasra dazavarSasahasra varSalakSa 21. pUrvAga 22. pUrva 23. niyutAMga 24. niyuta yuga dasavarSa varSazata varSasahasra dazavarSasahasra varSazatasahasra pUrvAMga varSazata varSasahasra varSaNatasahasra pUrvA varSazata varSasahatra pUrva varSazatasahasra truTitAMga aTita aDaDAMga mahAlatA nalinAMga nalina mahAna linAga mahAnalina padmAMga padma mahApadanAMga mahApadma pUrvAga pUrva parvAga parva aDaDa RTitAMga nayutAMga avAMga zuTita nayuta pravava Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47.] [anuyogadvArasUtra 25. kumudAMga aTaTAMga kumudAMga hUhU aMga kamalAMga aTaTa kamala avAMga utsalAMga padmAMga 28. padma 29. nalinAMga avana kumuda padamAMga padma nalinAMga nalina utpala mahAkamalAMga mahAkamala kumudAMga hUhUkAMga padmAMga nAla nalina padama kumuda utpalAMga kamalAMga kamala mahAkumudAMga mahAkumuda truTitAMga 34. 31. kamalAMga 32. kamala 3. truTitAMga truTita 35. aTaTAMga 36. aTaTa amamAMga truTitAMga truTita aTaTAMga truTita Wow moxw For or aTaTa mahAzruTitAMga mahAtruTita aDaDAMga gramamAga nalinAMga nalina asthinepurAMga atthine pura prAuaga (ayutAMga) prAu (ayuta) nayutAMga nayuta prayutAMga prayuta calitAMga calita zIrSaprahelikAMga zIrSa prahelikA pramama aDaDa 39. utpala padmAMga padma nalinAMga nalina arthanipurAMga arthanipura prayatAMga ayuta nayutAMga nayuta prayuktAMga prayuta cUlikAMga cUlikA zIrSaprahelikAMga jIrSaprahelikA hAhAMga hAhA hUhUaMga 8, amama hAhAMga hAhA huhuaMga 42. latAMga 44. latA mahAlatAMga mahAaDadAMga mahAaDaDa UhAMga 43. latAMga . latA mahAUhAMga mahAUha zIrSaprahelikAMga zIrSaprahelikA 45. 47. 48. mahAlatA zrIkalpa hastaprahelita acalAtma mahAlatAna mahAlatA zIrSaprakaMpita hastaprahelita acalAtma x xxx x xxx 9. 30 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 gAthAnakrama sUtrAMka 260 s llh 286 546 l 09. 0 0ww 9 l m lh bhr 262 262 260 226 332 I w w w xxx.rror w n m ir r in 387 gAthAMza akkha rasama payasayaM aggi 1 payAvai 2 some 3 ajjhappassA''NayaNaM abbhassa nimmalataM abbhuyataramiha etto abhiI 20 savaNa 21 dhaNiTTA avaNaya giNha ya etto asui kuNavaduIsaNa asuimalabhariya nijmara aha kusumasaMbhave kAle aMkAraMta dhanna aMgula vihatthi rayaNI aMti ya iti ya u ti ya prAkAratA mAlA AkAraMto rAyA prAdimau prArabhatA prAbharaNa-vattha-gadhe prAvassagassa eso AvassayaM avassakaraNijja iGgitAkAritajJeyaH icchA 1-micchA 2-tahakkAro 3 uttaramaMdA rayaNI uddese 1 nise ya2 ura-kaMTha-siravisuddha uraga-giri-jalaNa-sAgara ee Nava kabarasA eesi pallANaM eesiM pallANaM eesi pallANa 260 eesi pallANaM 397 eesi pallANa eesi pallANaM kattiya 1 rohiNi 2 migasira 3 kamme 1 sippa 2 siloe 3 / kiM 13 kAvihaM 14 kassa 15 kahi 16 ki loiyakaraNIyo kuru-maMdara-grAvAsA kesI gAyati mahuraM kohe mANe mAyA gaNa kAya nikAya khaMdha gabbhammi puvakoDI gaMdhAre gItajuttiNNA caucalaNapatiDhANA 260 caMDAlA muTTiyA metA 260 chaddose aTTha guNe 260 jattha ya jaM jANejjA jassa sAmANino appA jaha tubbhe taha amhe jaha dIvA dIvasataM jaha mama Na piyaM dukkhaM jaMbuddIvAno khalu jaMbuddIve lavaNe juNNasurA jumNagulo 249 joyaNasahassa gAuya puhutta 351 joyaNasahassa chaggAuyAI 351 jo samo savvabhUesu Nakkhatta-devaya-kule 284 patthi ya se koi veso 599 Navi asthi Naviya hohI 260 74 29 447 206 260 WWWXWWW 599 379 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480] [anuyogadvArasUtra 441 . UPuror or rary or or urururP 599 0 0 0 0 NAmANi jANi kANi vi NAyammi gaNhiyanve NegehiM mANehi tatiyA karaNammi kayA tattha paDhamA vibhattI tattha pariccAyammi ya tattha purisassa aMtA taM puNa NAma tivihaM tiNi sahassA satta ya to samaNo jai sumaNo daMDaM dhaNa juga NAliyA daMde ya bahubbIhI dhevaya saramatA u nagaramahAdArA iva naMdI ya khuDDimA pUrimA nAsAe paMcamaM bUyA niddese paDhamA hoti nihosamaNa samAhANa nihosaM sAravataM ca paccuppannagAhI pajjhAtakilAmiyayaM paramANU tasareNU pariz2ariyaperaMta pariyarabaMdheNa bhaDaM pariyarabaMdheNa bhar3a paMcamasaramaMtA u paMcamI ya apAyANe pAsuttamasImaMDiya piviSpayoga-baMdha-vaha puNNa rattaM ca pralaMkiyaM puravarakavADavacchA bhayajaNaNarUva-saiMdhakAra bhiuDIviDaMbiyamuhA bhIyaM duyamuppicchaM majjhimasaramaMtA u mahuraM vilAsalaliyaM maMgI korabbIyA mANammANa-pamANe ANW000000000000 mAtA puttaM jahA naTTha 606 mitto 15 iMdo 16 NiritI 17 606 risaheNaM tu e sajja 261 . rUba-vaya-vesa-bhAsA vatthummi hattha mijja 226 vattho saMkamaNaM viNayovadhAra-gujjha-guru 367 vimhayakaro apulvo vIro siMgAro abbho sakkayA pAyayA ceva sajjaM ca aggajIhAe sajja ravai mayUro sajjaM ravai muyaMgo sajjeNa lahai vitti sajje 1 risabhe 2 gaMdhAre satta pANaNi se thove sattasarA nAbhIno sattassarA kato saMbhavaMti sattassarA tayo gAmA sattheNa sUtikkheNa vi sambhAvanidhikAraM samaga sAvaraNa ya samayA''valiya-muhuttA samaM zraddhasama ceva sammuccha puSakoDI 260 sambesi pi nayANaM saMgahiyapiMDayatthaM saMtapayaparUbaNayA""appAbahuM ceva saMtapayaparUvaNayA"appAbahuM ceva saMtapayaparUvaNayA"appAbahuM ceva saMtapayaparUvaNayA""sappAbanasthi saMhitA ya padaM ceva sAmA gAyati mahara sAvajjajogaviratI sAvajjajogaviratI 262 siMgAro nAma raso siMgI sihI visANo suLuttaramAyAmA / Yururururo Urry 0 . . 365 260 387 . 105 149 www.rrrrrr 09 rur, WW.WORNO 260 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 : gAthAnukrama] [481 285 suya sutta gaMtha siddhata so NAma mahAvIro solasasayANi cauruttarANi hassa aNavagallassa 51 hattho 11 cittA 12 sAdo 13 262 havati puNa sattamI taM 606 hINA vA ahiyA vA 367 hoMti puNa ahiyapurisA Pm 150mm Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 viziSTa zabdasUcI 202/2 184 320 ajae prakasiNakhaMdhe akiriyA 367 525/3 265 335 14 345/2 260/2 286 471 akkha (kSetramAnavizeSa) akkhaliya akkhe agaNikAya aggajIhA aggi acavakhudaMsaNa acakkhudaMsaNaguNappamANa acakkhudaMsaNaladdhI acakkhudaMsaNAvaraNa acittadambakhaMdha pracittadavvovakkama prajahaNNamaNukkosa ajIvaguNappamANa ajIvaNissiya ajIbodayanAphanna prajja prajjA ajjhayaNachakkabamga prajjhayaNa ajjhINa aTTAlaga aTTADhayasatiya aTTakagNiya aTTakammapagaDI 90) YMMU v9mm SurANYor Um mm orxx aTupadaparUvaNA aTTabhAiyA prabhAgapaligrovama aDaDa aDaDhuMga praNataya aNatagacchagayAe aNataguNakakkhaDa aNaMtaguNakAlae aNataguNatitta aNaMtaguNanIla aNaMtaguNasurabhigaMdha aNaMtanANI aNatapaesiya aNaMtANata aNAgataddhA aNANapUvI praNAdipAriNAmiya aNAdiyasiddhAMta aNuproga aNagama arNattaravimANa aNumANa agadaviyakhaMdha aNovaNihiyA aNovaNihiyA kAlANu puSvI aNovaNihiyA khettANupubbI aNovaNihiyA davANupuvI attAgama asthaNI uraga WWWWWWWWAN . 0 0 0 WWW WWWii 11 WMKHWAN ALI KWWWG86xxx1GG - 06 604 183 158 XWWWX 202 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 : viziSTa zamvasUcI) 202 470 132 322 322 322 389 44 wr m mmmm 334 143 320 127 380 138 391 atthaNIura atthAgama aditi adhammatthikAya addhakarisa addhatulA addhapala addhapalinovama addhabhAra addhamANI addhA addhApaligrovama addhAsamaya addhAsAgarovama annamanabhAsa aparAjita apariggahiyA appA (prAtmA) appA (alpa) appAtaMka appAbahu prabhavasiddhiya abhiI abhimuhaNAmagotta abhIru amiliya amugga amudda aya (aja, nakSatravizeSadevatA) prayaNa alattaya alida aloya pravakara avaccAmeliya avava (kAlamAnavizeSa) 1483 avavaMga (kAlamAnavizeSa) 367 avighuTTha 260 aviruddha (vratI vizeSa) anvAiddhakkhara asatI (asatI-dhAnyamAnavizeSa) asabbhAvaThavaNA asaMkhejjaya 497 asaMkhejjagacchagaya 171 asaMkhejjapaesogADha asaMkhejjAsaMkhajjaya 449 asAyaveyaNijja 244 asivA asurakumAra assiNi assilesA assokatA ahauttarAyatA (gAMdhAra grAma kI mUrchanA) ahakkhAya ahammapaesa ahamma ahigaraNisaMThANasaMThiya ahINakkhara aholoya aholoyakhettANupubbI aMgapaviTTha aMgabAhira aMgula aMgulapayara aMgovaMga aMDaya aMtagaDadasA aMtarAya aMtomuhutta prAikkhaga 80 prAicca 460 prAukAina 114 Murmu" 491 26018 anxx 286 367 267 0 250 290 14 367 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484] [anuyogadvArasUtra w 286 iMdiyapaccakkha 286 x or w x PX" mr m mow is or p 2 . 247 244 279 508 prAU (nakSatradevatAvizeSa) Ae mAgAsasthikAya AgAsapaesa prADaMbara (vAcavizeSa) grAhaya prANa prANApANa prANupubbi AbharaNa grAbhiNibohiyaNANaladdhI AbhiNibohiyaNANa AbhiNiboyiNANAvaraNa AbhipyAuyanAma prAmalana AmaMtaNI aAyatasaMDANanAna prAyatasaMThANaguNappamANa pAyasamoyAra prAyaMgula prAyaMgalappamANa prAyANapada AyAra yAraNa rAhaNA prAvakahiya prAvaliya prAvasiyA prAvassaya pAsa (nakSatradevatAvizeSa) pAhAraya (ma) ikkhAga icchA (kAra) iDDara (gRhavibhAgavizeSa) ittariya iMdagI 224 avow AWN6 K " 0 GI WORGG GaloKGK GKKAKC 0 6 KC UGUA Knt 434 IsANa IsipaDabhArA ukAliya ukkittagANuputrI uccAgoya ujusaya uTTi uDDareNU ur3aDhalona uDuDhalogakhettAgupuvI uNNiya uttarakurA uttaragadhArA uttaramadA uttaraveunviya udaie udayaniSphaNNa uddhArapaliprovama uddhArasamaya uddhArasAgarovama upakkama uppaNNaNANadasaNadhara uppala uppala (kAlamAnavizeSa) ummANapamANa uraparisappa uvakkama uvaghAtanijjUttiyaNagama uNihiyA uvabhogaMtarAya urimauvarimagevejjaya urimagevejjaya urimamajjhimagebejjaya uvarimaheTThima gevejjaya Y Y x x roovs m" 0 om w or o no rx w or w 9 9 w or w 244 391 216 216 286 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 : viziSTa zabdasUcI] [485 253 239 206 267 249 202 11 s w h lh tI 6 sh m 225 uvasama uvasamaniSphaNNa uvasaMpayA usabhakhaMdha usiNaphAsaNAma ussAhasaNhiyA ussappiNI ussasiyasama ussehaMgula uMdu (mukha) udurukka UrdhvakarNa egaguNakakkhar3a egaguNakAlaya egaguNattitta egaguNanIlama egaguNasurabhigaMdha egidiya evaMbhUta promANa promANappamANa porAliyasarIra provaNihiyA provamasaMkhA prosappiNI grohAniSphaNNa prohidasaNaguNappamANa kavakhaDaphAsaguNappamANa kajjavaya kaDuyarasaNAma kaNagasattarI kappiMda (dvIpasamudranAma) kappoSaga kamma kammayasarIra karisAvaNa 76 . kallAla kavihasiya kasAyarasaNAma kasiNakhadha kaThoTaviSpamukka kAussaga kAgaNirayaNa kAgaNI (pratimAnavizeSa) kAlappamANa kAlavaNNanAma kAlasamoyAra kAlasaMjoga kAlANuSuvvI kAloya kAlovakkama kAvila kiNNara kimirAga kiMpurisa kiMpurisakhaMdha koDaya kucchi kuppAvaNima kuru kulama kusavara kusumasaMbhava n m p nm 10. Nir ow Y or Y Y or. mirior r r irr w. in my ons is x x x in in Mrm9 332 565 318 169 ka Wur or 244 kevalaNANa kevalaNaNAvaraNa kevaladasaNa kevaladasaNaguNappamANa khaiya khayovasamaniSphanna khagrovasamiya 471 471 226 44 417 2 301 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486] [anuyogadvArasUtra 2 5 11 " 241 169 249 605 of WW 202 247 237 khayara khaMda khaMdha khaMdhadesa khaMdhapadesa khAiya khIra (bara) khuDDyiA khettapaliaovama khettappamANa khettasAgarovama khettANu puvI khettovakkama gaNaNANupuvI gaNipiDaga gabbhavakkaMtiya gahAvimANa gaMdhaguNappamANa gaMdhaNAma gaMdhAraggAma gilli gujA gevejjana gottakamma gomuhI govvatiya gohiyA dhaya (vara) ghAikamma ghANidiyapaccakkha caujamalapaya caubhAiyA cauraMsasaMThANaNAma caridina cavIsatthana causaTTimA 216 cakkhudaMsaNaguNappamANa 21 cakkhuridiyapaccakkha 72 cammakhaMDiya 402 carittaguNappamANa 476 carittabhavaNA 113 carittamohaNijja carittaladdhi caMda 395 caMdaparivesa cAlaNA cauriga cUliyaMga codana 204 coddasapuvI chaumattha 216 chaumatthavItarAga 90 chagacchagayAe chaMdaNA 219 chedobaTThAvaNiya chayaNagadAi jakkha 328 jalla java jahaNNayaparittANataya jahaNNayaparittAsaMkhejjaya jahannaya juttAsaMkhejjaya jANagasarIradavvakhaMdha jANagasarIrabhaviyasarIravairitta jibhiMdiyapaccakkha 423 jIvaguNappamANa jIvasthikAya jIvodayaniSphana 216 jugavaM 74 juttANataya 320 juttAsaMkhejjana 154 206 472 423 m Mov9. Mor or ur morror romorrow ( " 0 0 m 0 ". 516 366 503 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 : viziSTa zabdasUcI] [487 mm jayA joisina jhavaNA or mmr 535 101 " 491 547 284 ThappA ThavaNANupunvI ThavaNAnAma ThANa DoDiNI Nauya NaggohamaMDala padIyo NiddhaphAsaNAma Niriti 593 198 367 205 169 324 471 247 246 NaMgama 286 97 437 286 thaNitakumAra thilli thova davvakhadha davajhavaNA davvajjhINa davaphmANa davvasAmAiya davANugama davvANupuvvI daMDa daMsaNaguNappamANa dasaNaladdhi dasaNAvaraNijja dANaMtarAya dAhiNavabharaha diTTasAhamma diTTivAya disAdAgha duguNakakkhaDa duguNakAlaya duguNa titta duguNanIla duguNasurabhigaMdha duvAlasaMga dUsamaya dUsamadUsamaya dUsamasusamaya 475 440 398 mr ur m or mr Nrn mro 249 225 225 225 225 225 goiMdiyapaccakkha taTTA tamatamappabhA tasakAi tasareNa tahakkAra taMsasaMThANanAma tikaDuga tigacchagayA tijamalapaya tittarasaNAma tipaesiya timahara tiriyaloyakhettANuputrI tuDiya tur3iyaMga tulA tUNailla teiMdiya teukAiya teyagasarIra l 278 278 m l Your Mo0 0 Coor or 304 l devakUrA doNamuha doNa 267 318 285 351 l dhaNiTThA ghaNa dhamma h h 476 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [anuyogadvArasUtra 488] 503 dhamma dhammatyikAya dhammapaesa dhruvaNiggaha 401 476 KAN .. 29 dhUmappabhA 3.67 parikamma parittANata parimaMDalasaMThANanAma parivesa parivAyaga parihAravisuddhiya pali uvama palla pasatI paMkabhApuDhatrI pADhaliputta pANa pANa (zvapaca) 0 0 0Ys. l l sh pAda r m. 207 495 We 495 495 .74 naliNaMga naliNa naMdI (dvIpasamudra) naMdI (gAndhAragrAmamUrcchanA) nApro nikAya niSphAva nimaMtaNA niraya nisIhiyA nihi nomAgama nokhaMdha paupra paccakkhANa paDikkamaNa paDicaMdaya paDipakkhapada paDimANa paDisUra paDhamavaggamUla paNNavaNA paNhAvAgaraNAI patyagadidruta patthaya pamANagula payara payaraMgala payaNApayalA payAvai paramANa paramANupoggala paraMparAgama pApaya pAya pAriNAmiya pAhuDa pAhuDapAhuDiyA pAhuDiyA pukhara puDhavikAiya pUrisa putva puvavideha 263 169 216 334 441 344 367 202 351 puvaMga pubdha puhatta YOm .mmxYY pomalanthikAma poggala paribaTTa potyakamma phAsaNAma phAsidiyapaccakkha vattIsiyA baddhAuya 402 470 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 : viziSTa zabdasUcI] [489 baladeva bahassaI 462 286 286 355 baMbha 286 G mAtivAhaya mAhiMda micchAdiTThI mitta miyalomiya mIsadavvakhaMdha mucchaNA muNisunvaya muttolI murava musala / 319 286 285 285 344 250 324 muhutta baMbhalo bAlapaMDiyabIriyaladdhI buddhavayaNa beiMdiya boMDaya bhaga bhaivayA bharaNI bharaha bhavasiddhiya bha gasamubikattaNayA bhagovardasaNayA bhAra bhAvasAmAiya bhoga mamga majjhimauvarimagevejjaya majjhimaakuMbha majjhimagejja majjhimaggAma majjhimamajjhimagevejja majjhimaheTima gevejja bhaNapajjavaNANa malaya malayatikAra rammagavassa rayaNappabhA rayaNI rasaguNappamANa rasaNAma rahareNu 475 383 332 431 219 322 598 280 W5 ( 1 Own WoW raMgamajha rAmAyaNa risabha rukka (kkha) 216 rUvUNa mr Y Your brow lahuyaphAsaNAma mallI 308 203 262 mahAvIra mahAsukka mahararasaguNappamANa maMDalana 432 328 laMtaya lAsaga lakkhaphAsaNAma lepakAma leppakAra loyAyaya lohiyavapaNanAma baisesiya vakkhAra 49 220 mADa biya mANo 20 320 169 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490] [anuyogadvArasUtra 418 458 224 430 vamgamUla vaTTasaMThANanAma vaNAtigiccha vaNassaikAiya vaNNaguNappamANa bapaNaNAma vattha vaddhamANa vayaNa varuNa vavahAra vasahidita 216 203 251 344 0 0 vasu 473 286 404 453 0 0 286 374 347 249 090 0 "osdogrs or 0 vehammovaNIta sakkarappabhA sacittadanvakhaMdha sacittadabbovakkama sajjaggAma sadvitaMta saNakumAra sargiNavAiya sahasaNhyiA satthavAha saddaNaya samaya samabhiruDha samavAya samukkittaNayA samotAra sammamicchAdasaNaladdhi sammucchima sammucchimamaNussa sayaMbhuramaNa saramaila saviyA savvaTThasiddhaya sabbaddhA savvavehamma savvAgAsaseDhI sahassAra sakhaSpamANa saMgaha saMThANa saMtapayaparUvaNayA saMdamANiya saMhitA sAipAriNAmiya sAgarovama sAmAiya tI vAukAiya vAubabhAma vANamaMtara vAyu vAlA vAlupamA puDhavI vAsaghara vAsudeva vAsupujja vijaya viNha vibhAgaNiphaNNa vimala vimANapatthaDa viyAhapaSNatti vivaddhi vivAgasuya visesadiTTha vissa vaDada vaDaDhasAvaga vemANiya veyaNijjakamma 462 o"o Nmo XxY 463 554 173 10 war00 WWWW 448 606 358 105 336 605 113 216 303 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 : viziSTa zabdasUcI] 247 244 260 260 459 421 sUiaMgula sUravimANa seDhivamgamUla setiyA sesavaM soiMdiyapaccakkha soma solasiyA sovIrA harivAsa 291 262 sAmAiyacarittaladdhi sAyaveyaNijja sArakatA sArasI sAhammovaNIya sAhA siMgAra sIsapaheliyaMga sIsapaheliyA suThuttaramAyAmA suttAlAvaganipphaNNa suddhagaMdhArA suddhasajjA supAsa suyakkhaMdha suvaNNa suvaNNa (pratimAnavizeSa) suvihi susamadUsamaya suhumagrAukAiya suMbhama - in m x x x rm n m ir n mor Morror Ymr o rm in harI 202 260 534 260 260 203 halihavaNNanAma huhuya huhuyaMga 328 203 heTThimauvarimagevejja heTimagevejja heTimamajjhimagevejja heTTimaheTThimagevejja hemavaya 216 a 385 475 267 hrIH 00 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-5 saMjJAvAcaka zabdAnukrama 169 3618 355/3 203/2 475 203/2 475 r sh accuma accuyakappa ajiya aNaMtatI aNuprogaddAra aNuttaravimANa aNuttarovavAiya aNuttarovavAiyadasAyo attANusaTTikAra addaijja aparAjita abhiNaMdaNa 50 169 74 266 291/9 203/2 203/2 203/2 ara uppala urimaheTTimagevejja uvAsagadasAmo usabha eraNNava eravama elaijja kaNagasattarI kappAsiya kAspada karisAvaNa kAussamma kAloya kinnarakhaMdha kiMpurisakhaMdha kusa kusavara kuDala kaMtha ko kiriyA koDillaya koMcabara khaMda khIra khoya gaMgA giriNagara gihidhamma gevejja vimANa gotama 169 344 263 169 203/2 8 onor 391/7 araTuNemI aruNavara avaravideha asaMkhayaM ahAtatthijja aMtagar3adasAmro prANana (ta) AbharaNa pAyAra pAraNa AvassagasUyakkhaMdha AvaMtI AvAsa IsANa IsipabbhArA uttaraDabharaha or 21 173 169 266 169 343/4 307 21 173 173 475 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-5 : saMjJAvAcaka zabdAnukrama] 21 266 381/4 74 21 21 169 203/2 dhammacitaga dhammo (dazakAlika kA adhyayana) dhAya dhamappabhA nakkhatta naMdI (dvIpa-samudra) nAga (deva) nAga (dvIpa-samudra) nAgasuhuma nAyAdhammakahA nihi pauma paumappabha paNhAvAgaraNa paMkappabhA paMDaraMga pADaliputta pANaya pANata 21 169 203/2 266 266 391/9 gobbatiya ghaya ghoDamuha cauvIsatthatra cammakhaMDiya caraMga caMda caMdappaha cAturaMgijjaM cIriga cIriya jaNNa ijja jamaIyaM jaya ta jaMbuddIva joisI jotisiya ThANa NamI NAgakumAra tagarA tagarAyar3a tamatamappabhA tamatamA tamapuDhavI tamappabhA tamA taraMgavatikAra tilaya thaNitakumAra dAhiNaDDhabharaha diDhuivAna deva (dvIpa-samudra) devakurA devakuru 390/1 354 475 391/7 173 203/2 pAsa pukkhara 203/2 2843 307 307 165 pukkhalasaMvaTUya purisaijja puzvavideha baMbhalogra biMdukAra 683/4 343/3 266 344 173 308 49 307 344 buddhakyaNa 347/5 308 bennAyaDa bharaha 49 348/2 169 475 169 bhAraha muyagavara bhUya (dvIpa-samudra) magga malayavatikAra mallI mahAvIra mahAsubaka 475 203/2 358 173 203/2 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494] [anuyogadvArasUtra veda 468 307 21 maMdara mATara mAhiMda muguMda muNisunvana rammagavassa rayaNa rayaNappabhA rAmAyaNa 49 173 21 203/2 475 169 165 38/3 me 49 173 or 26 ruyaga lavaNa laMtaya loyAyaya vaisesiya vakkhAra vaddhamANa vedisa vesamaNa vesiya sakkarabhA sadvitaMta saNakumAra samavAna samosaraNa sayaMbharamaNa savvadasiddha sahassAra saMtI saMbhava sAmAiya sAvaga siva sItala supAsa sumatI suvihI sUyagaDa sUra 173 203/2 203/2 49 74 203/2 21 203/2 203/2 203/2 389 389 165 169 203/2 203/2 sejjaMsa vANamaMtara vANa maMtarI vAluyappabhA vAsahara vAsupUjja vijaya vimala viyAhapaNNatti viruddha vivAgasuya bIriya buDDha vejayaMta 203/2 173 203/2 M0 . sohamma harivassa harivAsa heTimaheTThimagevejja hamava hemavaya heraNNavaya 375 344 344 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla [sva0 prAcAryapravara zrI AtmArAmajI ma0 dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta] svAdhyAya ke lie prAgamoM meM jo samaya batAyA gayA hai, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA cAhie / anadhyAyakAla meM svAdhyAya varjita hai|| manusmRti Adi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai / vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiM / isI prakAra anya pArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai / jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI prAgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai, jaise ki dasavidhe aMtalikkhite asajjhAe paNNatte, taM jahA-ukkAvAte, disidAghe, gajjite, vijjute, nigghAte, juvate, jakkhAlitte, dhUmitA, mahitA, rayaugdhAte / dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA-aTThI, maMsaM, soNite, asutisAmaMte, susANasAmaMte, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe, uvassayassa aMto porAlie sriirge| -sthAnAGgasUtra, sthAna 10 no kappati niggaMthANa vA niggaMthINa vA cauhi mahApADivaehi sajjhAyaM karittae, taM jahAprAsADhapADivae. iMdamahapADivae, kattipA Divae sugimhpaaddive| no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhiM saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taMjahA---paDhimAte, pacchimAte, majjhaNhe, aDDharate / kappai niggaMthANaM vA niggaMthINa vA, cAukAlaM sajjhAyaM karettae, taM jahA-puvaNhe avaraNhe, pose, paccUse / -sthAnAGga sUtra, sthAna 4, uddeza 2 uparokta sUtrapATha ke anusAra, dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, cAra mahApratipadA ko pUrNimA aura cAra sandhyA, isa prakAra battosa anadhyAya mAne gae haiM, jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaise---- AkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. ulkApAta-tArApatana-yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstrasvAdhyAya nahIM karanA cAhie / 2. digdAha- jaba taka dizA raktavarNa ko ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM prAga sI lago hai, taba bhI svAdhyAya nahIM karanA caahie| 3. gajita bAdaloM ke gaI para eka prahara paryanta svAdhyAya na kre| 4. vidyuta-bijalI camakane para. eka prahara paryanta svAdhyAya na kare / kintu garjana aura vidyut kA asvAdhyAya cAturmAsa meM nahIM mAnanA cAhie / kyoMki vaha Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496] [anadhyAyakAla garjana aura vidyut prAyaH Rtu-svabhAva se hI hotA hai / ataH ArdrA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 5. niryAta-binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjanA hone para, yA bAdaloM sahita AkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAya kAla hai| 6. yUpaka---zukla pakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA ko sandhyA ko prabhA aura candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai| ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA cAhie / 7. yakSAdIpta-kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai, vaha yakSAdIpta kahalAtA hai / ataH aAkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 8. dhamikA-kRSNa-kArtika se lekara mAgha taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai| isameM dhUmra varNa kI sUkSma jalarUpa dhuMdha par3atI hai| vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhudha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9. mihikAzveta-zItakAla meM zveta varNa kI sUkSma jalarUpa dhudha mihikA kahalAtI hai / jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAya kAla hai / 10. raja-udghAta-bAyu ke kAraNa prAkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai, svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta dasa kAraNa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke haiN| praudArika zarIra sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI, mAMsa aura rudhira-paMcendriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se ye vastueM uThAI na jAe~, taba taka asvAdhyAya hai| vRttikAra prAsa-pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiN| isI prakAra manuSya sambandhI asthi, mAMsa aura rudhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina-rAta kA hotA hai / strI ke mAsika dharma kA asvAdhyAya tIna dina taka / bAlaka evaM vAlikA ke janma kA asvAdhyAya kramazaH sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai / 14. azuci--mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15. zmazAna-zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai| 16. candragrahaNa-candragrahaNa hone para jaghanya pATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 17. sUryagrahaNa-sUryagrahaNa hone para bhI kramazaH pATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla mAnA gayA hai / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla [497 18. patana-kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTrapuruSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho, taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho, taba taka zanaiH zanaiH svAdhyAya karanA caahie| 16. rAjavyugraha-samIpastha rAjAoM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka aura usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kareM / 20. praudArika zarIra--upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha taka yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahie| asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa audArika zarIra sambandhI kahe gaye haiN| 21-28. cAra mahotsaba aura cAra mahApratipadA-prASADha-pUrNimA, Azvina-pUrNimA, kArtikapUrNimA aura caitra-pUNimA ye cAra mahotsava haiN| ina pUrNimAnoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiN| inameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| 26.32. prAtaH, sAyaM, madhyAhna aura ardharAtri-prAtaH sUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka dhar3I pIche / sUryAsta hone se eka ghar3I pahale tathA eka ghar3I pIche / madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I Age aura eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie| 00 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI prAgama prakAzana samiti, byAvara arthasahayogI sadasyoM ko zubha nAmAvalI mahAstambha saMrakSaka 1. zrI seTha mohanamalajI coraDiyA, madrAsa 1. zrI biradIcaMdajI prakAzacaMdajI talesarA, pAlI 2. zrI gulAbacandajI mAMgIlAlajI surANA, 2. zrI jJAnarAjajI kevalacandajo mUthA, pAlI sikandarAbAda 3. zrI premarAjajI jatanarAjajI mahatA, mer3atA siTI 3. zrI pukharAjajI zizodiyA, byAvara 4. zrI za0 jar3AvamalajI mANakacandajI betAlA, 4. zrI sAyaramalajI jeThamalajI corar3iyA, baiMgalora bAgalakoTa 5. zrI premarAjajI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla, durga 5. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupar3A, byAvara 6. zrI esa. kizanacandajI coraDiyA, madrAsa 6. zrI mohanalAlajI nemIcaMdajI lalavANI, 7. zrI kaMvaralAlajI baitAlA, gohATI cAMgATolA 8. zrI seTha khIMvarAjajI corar3iyA, madrAsa 7. zrI dIpacaMdajI candanamalajI coraDiyA, madrAsa 6. zrI gumAnamalajI coraDiyA, madrAsa 8. zrI pannAlAlajI bhAgacandajI botharA, cAMgA. 10. zrI esa. bAdalacandajI cAraDiyA, madrAsa TolA 11. zrI je. dulIcandajI corar3iyA, bhadrAsa 6. zrImatI sirekuvara bAI dharmapatnI sva. zrI sugana12. zrI esa. ratanacandajI coraDiyA, madrAsa caMdaNI jhAmar3a, madurAntakam 13. zrI je. annarAjajI coraDiyA, madrAsa 10. zrI bastImalajI mohanalAlajI boharA 14. zrI esa. sAyaracandajI coraDiyA, madrAsa (K.G.F.) jAr3ana 15 zrI pAra. zAntilAlajI uttamacandajI cora- 11. zrI thAnacaMdajI mehatA, jodhapura DiyA, madrAsa 12. zrI bhairudAnajI lAbhacaMdajI surANA, nAgaura 16. zrI siremalajI hIrAcandajI coraDiyA, madrAsa 13. zrI khUbacandajI gAdiyA, byAvara 17 zrI je. hukmIcandajI corar3iyA, madrAsa 14. zrI mizrIlAlajI dhanarAjajI vinAyakiyA, stambha sadasya byAvara 1. zrI agaracandajI phatecandajI pArakha, jodhapura 15. zrI indracaMdajI baida, rAjanAdagAMva 2. zrI jasarAjajI gaNezamalajI saMcetI, jodhapura 16. zrI rAvatamalajI bhIkamacaMdajI pagAriyA, 3. zrI tilokacaMdajI sAgaramalajI saMcetI, madrAsa bAlAghATa 4. zrI pUsAlAlajI kistUracaMdajI surANA, kaTaMgI 17. zrI gaNezamalajI dharmIcandajI kAMkariyA, TaMgalA 5. zrI Ara. prasannacandajI coraDiyA madrAsa 18. zrI suganacandajI bokar3iyA, indaura 6. zrI dIpacandajI bokar3iyA, madrAsa 16 zrI harakacaMdajI sAgaramalajI betAlA, indaura 7. zrI mUlacandajI coraDiyA, kaTaMgI 20. zrI raghunAthamalajI likhamIcaMdajI lor3hA, cAMgA. 8. zrI baddha mAna iNDasTrIja, kAnapUra TolA 9. zrI mAMgIlAlajI mizrIlAlajI saMcetI, durga 21. zrI siddhakaraNajI zikharacandajI baida, cAMgATolA Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasya-nAmAvalI] 22. zrI sAgaramalajI noratamalajI pIMcA, madrAsa 8. zrI phUlacandajI gautamacandajI kAMTheDa, pAlI 23. zrI mohanarAjajI mukanacandajo bAliyA, 6. zrI ke. pukharAjajI bAphaNA, madrAsa ahamadAbAda 10. zrI rUparAjajI jodharAjajI mathA, dillI 24. zrI kezarImalajI jaMvarIlAlajI talesarA, pAlI 11. zrI mohanalAlajI maMgalacaMdajI pagAriyA, rAyapura 25. zrI ratanacaMdajI uttamacaMdajI modI, byAvara 12. zrI nathamalajI mohanalAlajI laNiyA, caNDAvala 26. zrI dharmIcaMdajI bhAgacaMdajI boharA, jhUThA 13. zrI bhaMvaralAlajI gautamacandajI pagAriyA, 27. zrI chogamalajI hemarAjajI lor3hA, DoMDIlohArA kuzAlapurA 28. zrI guNacadajI dalIcaMdajI kaTAriyA, bellArI 14. zrI uttamacaMdajI mAMgIlAlajI, jodhapura 26. zrI mUlacaMdajI sujAnamalajI saMcetI, jodhapura 15. zrI mUlacandajI pArakha, jodhapura 30. zrI sI0 amaracaMdajI botharA, madrAsa 16. zrI sumeramalajI mer3atiyA, jodhapura 31. zrI bhaMvarIlAlajI mUlacaMdajI surANA, madrAsa 17. zrI gaNezamalajI nemIcandajI TAMTiyA, jodhapura 32. zrI bAdalacaMdajI jagarAjajI mehatA, indaura 18. zrI udayarAjajI pukharAjajI saMcetI, jodhapura 33. zrI lAlacaMdajI mohanalAlajI koThArI, goThana 16. zrI bAdaramalajI pukharAjajI baMTa, kAnapura 34. zrI hIrAlAlajI pannAlAlajI caupaDA, ajamera 20. zrImatI sundarabAI goThI W/o zrI tArAcanda jI 35. zrI mohanalAlajI pArasamalajI pagAriyA, goThI, jodhapura baiMgalora 21. zrI rAyacaMdajI mohanalAlajI, jodhapura 36. zrI bhaMvarImalajI coraDiyA, madrAsa 22. zrI ghevaracaMdajI rUparAjajI, jodhapura 37. zrI bhavaralAlajI goThI, madrAsa 23. zrI bhaMvaralAlajI mANakacaMdajI surANA, madrAsa 38. zrI jAlamacaMdajI rikhabacaMdajI bAphanA, aAgarA 24. zrA javarAlAlajA amaracandajA 24. zrI jaMvarIlAlajI amaracandajI koThArI, byAvara 36. zrI ghevara caMdajI pukharAjajI bhuraTa, gohATI 25. zrI mANakacandajI kizanalAlajI, meDatAsiTI 40. zrI jabaracaMdajI gelar3A, madrAsa 26. zrI mohanalAlajI gulAbacandajI catara, byAvara 41. zrI jaDAvamalajI saganacaMdajI. madrAsa 27. zrI jasarAjajI jaMvarIlAlajI dhArIvAla, jodhapura 42. zrI pukharAjajI vijayarAjajI, madrAsa 28. zrI mohanalAlajI campAlAlajI goThI, jodhapura 43. zrI cenamalajI surANA TrasTa, madrAsa 26. zrI nemIcaMdajI DAkaliyA mehatA, jodhapura 44. zrI laNakaraNajI rikhabacaMdajI loDhA, madrAsa 30. zrI tArAcaMdajI kevalacaMdajI karNAvaTa, jodhapura 45 zrI surajamalajI sajjanarAjajI mahetA, koppala 31. zrI prAsUmala eNDa kaM0, jodhapura 32. zrI pukharAjajI lor3hA, jodhapura sahayogI sadasya 33. zrImatI suganIbAI W/o zrI mizrIlAlajI 1. zrI devakaraNajI zrIcandajI DosI, mer3atA siTI sAMDa, jodhapura 2 zrImatI chaganIbAI vinAyakiyA, byAvara 34. zrI baccharAjajI surANA, jodhapura 3. zrI pUnamacaMdajI nAhaTA, jodhapura 35. zrI harakacandajI mehatA, jodhapura 4. zrI bhaMvaralAlajI vijayarAjajI kAMkariyA, 36. zrI devarAjajI lAbhacaMdajI mer3atiyA, jodhapura villIpuram 37. zrI kanakarAjajI madanarAjajI goliyA, 5. zrI bhaMvaralAlajI caupar3A, byAvara jodhapura 6. zrI vijayarAjajI ratanalAlajI catara, byAvara 35 zrI ghevaracandajI pArasamalajI TAMTiyA jodhapUra 7. zrI bI. gajarAjajI bokaDiyA, selama 39. zrI mAMgIlAlajI coraDiyA, kucerA Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 ] [ sadasya-nAmAvalI 40. zrI saradAramalajI surANA, bhilAI 66. zrI hIrAlAlajI hastImalajI dezalaharA,bhilA: 41. zrI prokacaMdajI hemarAja jI sonI, durga 70. zrI vartamAna sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha, 42. zrI sUrajakaraNajI surANA, madrAsa dallI-rAjaharA 43. zrI ghIsUlAlajI lAlacaMdajI pArakha, durga 71. zrI campAlAlajI buddharAjajI bAphaNA, byAvara 44. zrI pukharAjajI boharA, (jaina TrAnsaporTa kaM.) 72. zrI gaMgArAmajI indracaMdajI boharA, kucerA jodhapura 73. zrI phateharAjajI nemIcaMdajI karNAvaTa, kalakattA 45. zrI campAlAlajI sakalecA, jAlanA 74. zrI bAlacaMdajI thAnacandajI bhuraTa, 46. zrI premarAjajI mIThAlAlajI kAmadAra, kalakattA baiMgalora 75. zrI sampatarAjajI kaTAriyA, jodhapura 47. zrI bhaMvaralAlajI mUthA eNDa sansa, jayapura 76. zrI jaMvarIlAlajI zAMtilAlajI surANA, 48. zrI lAlacaMdajI motIlAlajI gAdiyA, baiMgalora bolArAma 46. zrI bhaMvaralAlajI navaratnamalajI sAMkhalA, 77. zro kAnamalajI koThArI, dAdiyA meTTapAliyama 78. zrI pannAlAlajI motIlAlajI surANA, pAlI 50. zrI pukharAjajI challANo, karaNagullI 76. zrI mAraNakacaMdajI ratanalAlajI muNota, TaMgalA 51. zrI AsakaraNajI jasarAja jI pArakha, durga 80. zrI cimmanasiMhajI mohanasiMhajI lor3hA, byAvara 52. zrI gaNezamalajI hemarAjajI sonI, bhilAI 81. zrI riddhakaraNajI rAvatamalajI bhuraTa, gauhATI 53. zrI amRtarAjajI jasavantarAjajI mehatA, 22. zrI pArasamalajI mahAvIracaMdajI bAphanA, goThana mer3atAsiTI 3. zrI phakoracadajI kamalacaMdajI zrIzrImAla, 54. zrI ghevaracaMdajI kizoramalajI pArakha, jodhapura kucerA 55. zrI mAMgIlAlajI rekhacaMdajI pArakha, jodhapura 84, zrI mA~gIlAlajI madanalAlajI coraDiyA,bhairUdA 56. zrI munnIlAlajI mUlacaMdajI gulecchA, jodhapura 85. zrI sohanalAlajI laNakaraNajI surANA, kucerA 57. zrI ratanalAlajI lakhapatarAjajI, jodhapura 86. zrI ghIsUlAlajI, pArasamalajI, javarIlAlajI 58. zrI jIvarAjajI pArasamalajI koThArI, mer3atA koThArI, goThana siTI 87. zrI saradAramalajI eNDa kampanI, jodhapura 56. zrI bhaMvaralAlajI rikhabacaMdajI nAhaTA, nAgaura 88. zrI campAlAlajI hIrAlAlajI bAgarecA, 60. zrI mAMgIlAlajI prakAzacandajI rUNavAla, maisUra jodhapura 61. zrI pukharAjajI boharA, pIpaliyA kalAM 89. zrI pukharAjajI kaTAriyA, jodhapura 62. zrI harakacaMdajI jagarAjajI bAphanA. baiMgalora 60. zrI indracandajI mukanacandajI, indaura 63. zrI candanamalajI premacaMdajI modI, bhilAI 61. zrI bhaMvaralAlajI bAphaNA, indaura 64. zrI bhIvarAjajI bAghamAra, kucerA 62. zrI jeThamalajI modI, indaura 65. zrI tilokacaMdajI premaprakAzajI, ajamera 63. zrI bAlacandajI amaracandajI modI, byAvara 66. zrI vijayalAlajI premacaMdajI gulecchA, 64. zrI kundanamalajI pArasamalajI bhaMDArI, baiMgalaura rAjanAdagA~va 65. zrImatI kamalAkaMvara lalavANI dharmapatnI zrI 67. zrI rAvatamalajI chAjer3a, bhilAI sva. pArasamalajI lalavANI, goThana 68. zrI bhaMvaralAlajI DUgaramalajI kAMkariyA, 66. zrI akhecaMdajI laNakaraNajI bhaNDArI, kalakattA bhilAI 67. zrI suganacandajI saMcetI, rAjanAdagA~va Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadasya-nAmAvalI] [501 18. zrI prakAzacaMdajI jaina, nAgaura 116. zrImatI rAmakuMvarabAI dharmapatnI zrI cAMdamalajI 66. zrI kuzAlacaMdajI rikhabacaMdajI surANA, lor3hA, bambaI bolArama 117. zrI mAMgIlAlajI uttamacaMdajI bAphaNA, baiMgalora 100. zrI lakSmIcaMdajI azokakumArajI zrIzrImAla, 118. zrI sAMcAlAlajI bAphaNA, auraMgAbAda kucerA 116. zrI bhIkamacandajI mAraNakacandajI khAbiyA, 101. zrI gUdar3amalajI campAlAlajI, goThana (kuDAlora) madrAsa 102. zrI tejarAja jI koThArI, mAMgaliyAvAsa 120. zrImatI anopakuvara dharmapatnI zrI campAlAla jI 103. zrI sampatarAjajI coraDiyA, madrAsa saMghavI, kucerA 104. zrI amaracaMdajI chAjer3a, pAdU bar3I 121. zrI sohanalAlajI sojatiyA, thAMvalA 105. zrI jagarAjajI dhanarAjajI baramecA, madrAsa 122. zrI campAlAlajI bhaNDArI, kalakattA 106. zrI pukharAja jI nAharabhalajI lalavANI, madrAsa 123. zrI bhIkamacaMdajI gaNezamalajI caudharI, 107. zrImatI kaMcanadevI va nirmalAdevI, madrAsa dhUliyA 108. zrI dulerAjajI bhaMvaralAlajI koThArI, 124. zrI pukharAjajI kizanalAlajI tAter3a, kuzAlapurA sikandarAbAda 106. zrI bhaMvaralAla jI mAMgIlAlajI betAlA, Deha 125. zrI mizrIlAlajI sajjanalAlajI kaTAriyA, 110. zrI jIvarAjajI bhaMvaralAlajI, coraDiyA sikandarAbAda bhairU dA 126. zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, 111. zrI mAMgIlAlajI zAMtilAlajI rUNavAla, bagar3Inagara haramolAva 127 zrI pukharAjajI pArasamalajI lalavANI, 112. zrI cAMdamalajI dhanarAjajI modI, ajamera bilAr3A 113. zrI rAmaprasanna jJAnaprasAra kendra, candrapura 128 zrI TI. pArasamalajI coraDiyA, madrAsa 114. zrI bhUramalajI dullIcaMdajI bokar3iyA, mer3atA 126. zrI motIlAlajI AsUlAlajI boharA siTI eNDa kaM., baiMgalora 115. zrI mohanalAlajI dhArIvAla, pAlI 130. zrI sampatarAjajI surANA, manamAr3a 07 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhimata 'cyAkhyA-prajJapti' jainoM kA bhagavatIsUtra hai| yaha addhamAgadhI prAkRta meM nibaddha nAgamoM meM pAMcavAM tathA vizAlakAya viziSTa racanA hai / jainadarzana ke AdhArabhUta siddhAnta syAdvAda kA bIja sarvaprathama isI meM / milatA hai / isake alAvA yaha jaina itihAsa, saMskRti evaM vividha vidyAnoM, kalAoM tathA anyAnya viSayoM kA adbhuta vizvakoza hai| mudraNa evaM chapAI ke AkarSaka hone ke sAtha hI sAtha suvAcya anuvAda, pratyuttama viSaya pratipAdana zailI evaM atyanta upayogI pAda-TippaNoM kA manorama triveNI saMgama bhajanIya hai| vANIbhUSaNa munizrI amarajI mahArAja bahumukhI pratibhA ke dhanI haiN| unakI sampAdanakSamatA evaM uccakoTi / kI vidvattA sarAhanIya hai| nissaMdeha unakA yaha saphala prayAsa AdhyAtmika vikAsa evaM sAMskRtika cetanA ke kSetra meM zodhamumukSutroM ko adhika lAbhAnvita kregaa| isa suzruta sevA ke prAdi preraNAsrota evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya, bahuzruta munizrI madhukarajI mahArAja tathA prakAzana saMsthA ko zatazaH sAdhuvAda / -DaoN.dharmacanda jaina, ema. e. (saMskRta, pAlI), pI. eca. DI. prAcArya (saMskRta, jainadarzana) kurukSetra vizvavidyAlaya, kurukSetra Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamaprakAzana samiti dvArA adyAvadhi prakAzita Agama pRSTha 426 508 250 640 pranyAMka nAma 1. AcArAMgasUtra [pra. bhAga] 2. AcArAMgasUtra [dvi. bhAga] 3. upAsakaMdazAMgasUtra 4. jJAtAdharmakathAMgasUtra 5. antakRddazAMgasUtra 6. anuttaropapAtikasUtra 7. sthAnAMgasUtra 8. samavAyAMgasUtra 9. sUtrakRtAMgasUtra [pra. bhAga] 10. sUtrakRtAMgasUtra [dvi. bhAga] 11 vipAkasUtra 248 120 124 562 280 208 12 nandIsUtra 252 13. praupapAtikasUtra 242 14. vyAkhyAprajJaptisUtra [pra. bhAga] 568 15. rAjapraznIyasUtra 284 16. prajJApanAsUtra [pra. bhAga] 568 17. praznavyAkaraNasUtra 356 anuvAdaka-sampAdaka zrIcanda surAnA 'sarasa' zrIcanda surAnA 'sarasa' DaoN. chaganalAla zAstrI paM0 zobhAcandra bhArilla sAdhvI divyaprabhA sAdhvI muktiprabhA paM0 hIrAlAla zAstrI paM0 hIrAlAla zAstrI dhIcanda surAnA 'sarasa' dhIcanda surAnA 'sarasa' anu. paM. rozanalAla zAstrI sampA. paM. zobhAcandra bhArilla anu. sAdhvI umarAvakuvara 'arcanA' 28) sampA. kamalA jaina 'jIjI' ema. e. DaoN. chaganalAla zAstrI amaramuni vANIbhUSaNa ratanamuni jainabhaSaNa jJAnamuni anu. muni pravINaRSi sampA. paM. zobhAcandra bhArilla amaramuni rAjendramuni zAstrI jainabhUSaNa jJAnamuni devakumAra jaina pramaramuni mahAsatI puSpavatI mahAsatI suprabhA ema. e., zAstrI amaramuni DaoN. chaganalAla zAstrI jainabhUSaNa jJAnamuni upAdhyAya zrI kevalamuni 18. vyAkhyAprajJaptisUtra [dvi. bhAga] 666 19. uttarAdhyayanasUtra 842 20. prajJApanAsUtra [dvi. bhAga] 542 21. nirayAvalikAsUtra 176 22. vyAkhyAprajJaptisUtra[tR. bhAga] 836 23. dazavakAlikasUtra 532 24. AvazyakasUtra 25. vyAkhyAprajJaptisUtra [caturtha bhAga] 908 26. jambUdvIpaprajJaptisUtra 478 27. prajJApanAsUtra [tR. bhAga] 368 / 28. anuyogadvArasUtra 550 188 For Private & Personal use only sow.jainelibrary.org