Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 tthgopaa phaarmi tthaagaa -zaMbhuprasAda dezAI Do 53 Cool
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha ane giranAra (sthaLa ane prasaMga citronA suMdara phoTogrAphasanA Alabama sAthe vardhita ane saMzodhita nUtana saMskaraNa) lekhaka zaMbhuprasAda haraprasAda desAI bI. e., elaela.bI, kevida, vidyAlaMkAra, itihAsavida, AI. e. esa. (nivRtta) pravINa pustaka bhaMDAra lAbha cembarsa, myu. korpo sAme, rAjakaoNTa.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' JUNAGADH ANE GIRANAR (History) By: SHAMBHUPRASAD DESHAI Published by : PRAVIN PRAKASHAN, Dhebar Road, RAJKOT. prakAzaka : pravINacaMdra ema. paTela pravINa prakAzana, lAbha cembarsa, myu. korpo. sAme, rAjakoTa, sarva hakka lekhakane svAdhIna pahelI AvRtti : 1975 bIjI AvRtti : 1990 kiMmata : rUA. 125/ mudraka : bhAveza prinTIMga presa, 'viko hAusa', 7/2, mavaDI plATa, rAjakoTa.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenA svamukhethI kizora vayamAM vAraMvAra bhAratanA ItihAsanI gauravazALI gAthAo ane jUnAgaDhanA bhavya bhUtakALanA vividha prasaMge zravaNa karI ItihAsa pratye anurAga thayo mArI svargastha parama pUjya mAtuzrIne sAdara sapraNAma samarpaNa...
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ "prabhAsa ane somanAtha" vize maMtavya A pustaka vAMcI jatAM mane ghaNA AnaMda thayo. briTiza hakUmata veLA ApaNA dezamAM judA judA hoddA para nimAIne rAjyakartA tarIke AvelA ghaNA aMgreja amaladAra, ApaNA ItihAsa, purAtattva, bhASAo, komA, leAkaMsamAja, dharmatattvajJAna, sAhitya, citra-zilpasthApatya, vanaspatio, pazupakSIo ityAdimAMthI pAtAnA rasane viSaya pasaMda karI, temanA para peAtAnA badhA phAjala samayamAM abhyAsa-sa Mzodhana karI, hajI te te viSayamAM pramANabhUta gaNAya tevA graMthA lakhI gayA che. evA vidyAvyAsaMga ApaNA dezabAMdhava amaladAroe mukAbale ocho ja batAvyA che. AvI paristhitimAM, zrI zaMbhuprasAda ha. dezAi jUnAgaDha, saurASTra ane gujarAta rAjyanI vahIvaTI neAkarI karatAM, "saurASTranA itihAsa" ane te pachI AvuM pustaka taiyAra kare e ghaTanA kharekhara AnaMda janaka gaNAvI joIe. pustakamAM prabhAsa ane tene ItihAsaprasiddha karanAra sAmanAtha maMdirane prAcIna kAlathI Aja sudhInA bhAgyapalaTA jevA vArApherAvALA ItihAsa yathAzakaya sa pUrNatAthI AlekhAyelA jouM chuM. svAbhAvika rIte ja, emAM mahamUda gajhanavI ane tenI pachInA muslima AkramaNakAronI caDhAIo ane sAmanAtha maMdiranA temane hAthe thayela dhvaMsa tathA hindu rAjAone hAthe thayelA tenA jIrNoddhAra ke navanarmANanA vRttAMta kendramAM rahe. purANA, zilAlekhA, musalamAna ane aMgreja ItihAsakAronA graMthA, dastAvejo, vagerenI pustakamAM bharapaTTa sahAya levAmAM AvI che. kuLa saMskAra jevI phArasInI jANakArIe lekhakane emAM sAruM kAma ApyuM che. A kaDIbaddha ItihAsa temaja prabhAsa ane sAmanAtha viSe upayukta mAhitI dharI daI, ' pustakane prabhAsa--sarvasa`graha banAvI detA pariziSTomAM mUrta thato vipula sneha zrama janmabhUmi mATenI mamatAe eNmanI ItihAsadRSTine dhUMdhaLI banAvI nathI e sa MtoSanI vAta che. hindu purANeAnI vArtA tathA muslima ane aMgrejI tavArIkhanaviseAnA vRttAntA akSaraza: mAnI levAne badale enI buddhigrAhya cikitsA karIne temAMthI satyAsatya tAravavAnA prayAsa karIne emaNe itihAsakAranuM vaijJAnika valaNa sArA pramANamAM batAvyuM jaNAya che. A pustaka joI sva. ratnamaNirAva joTenA amadAvAda, khaMbhAta ane sAmanAtha paranAM mAhitIsamRddha pustako yAda Ave. A pustaka sva. ratnamaNirAvanA '"sAmanAza" karatAM aitihAsika sAdhanasAmagrImAMthI prApta ghaNI vizeSa mAhitI rajU karatuM hoi tenA mUlyavAna pUraka graMtha bane che. zrI zaMbhuprasAda dezAine vidrujanAnA dhanyavAda raLAvI Ape evA temanA A abhyAsapUrNa graMthane huM saharSa AvakAruM chuM. sva. ratnamaNirAvanA tathA emanA dAkhalAne anusarIne utsAhI nava-sa Mzodhako dvArA gujarAtanAM anya itihAsa-purANa-khyAtanagaro ane tIrtha dhAmA para AvA abhyAsagraMtha lakhAya evI AzA vyakta karuM chuM. sevAsadana, amadAvAda. (13-1-65) --aLava tarAya mahetA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mArA pustaka "prabhAsa ane seminAtha" nuM "AvakAra" zIrSaka Amukha gujarAta rAjyanA tatkAlIna mukhya maMtrIzrI mAnanIya sva. zrI baLavaMtarAya mahetAe I. sa. 1965mAM lakhyuM tyAre temAM temaNe ItihAsa-purANa khyAta nagaro ane tIrthadhAme para AvA abhyAsa graMze lakhAya evI AzA vyakta karI ane te sAthe mane jUnAgaDha ane dvArakA mATe "prabhAsa ane somanAtha" prakAranAM be pustako lakhavA preraNA ApI, eTaluM ja nahi paNa tema karavA mArI pAse vacana mAgyuM. A vacana pUrNa karavA meM yathAmati ane yathAzakti je namra prayAsa karyo te jUnAgaDha ane giranAra." saurASTranA A purAtana ane prakhyAta nagarane itihAsa dezI temaja videzI lekhakoe temanAM pustakomAM vibhinna prakAre Alekhyo che tathA tenA rUTa ullekho, sAhitya graMthomAM, pravAsIoe lakhelAM pravAsa pustakamAM ane anya viSayanA graMthamAM vipula pramANamAM upalabdha che. paraMtu zrI gulAbazaMkara verAne jUnAgaDhano itihAsa ane zrI jI. e. zekhanI mIrAte mustaphAbAda sivAya jUnAgaDhanA ItihAsanuM koI svataMtra pustaka prasiddha thayuM hovAnuM jANavAmAM AvyuM nathI. zrI. gulAbazaMkara verAne ItihAsa ghaNo saMkSiptamAM che ane zrI. jI. e. zekhanI mIrAte mustaphAbAda urdU bhASAmAM ane lipimAM che. eTale jUnAgaDhane vistRta itihAsa gujarAtImAM lakhAya tevI icchA ghaNA vidvAna mitroe vyakta karatAM mane tethI protsAhana ane preraNA prApta thatAM meM A prayAsa karyo che. - I. sa. 1840 lagabhaga dIvAna raNachoDajIe phArasI bhASAmAM saMpUrNa karelA tenA ItihAsa graMtha "vakAyAe soraTha va hAlAra" ke je sAmAnya rIte tArIkhe seraTha ke "seraThI tavArIkha"nA nAmathI jANItuM che temAM A vidvAna lekhake temanA samayane itihAsa surekha ane suMdara rIte Alekhyo che. paraMtu te samaya pUrve ne ItihAsa saMpUrNapaNe vizvasanIya nathI. temanI pAse je mAhitI hatI, je sAdhano hatAM ane je vigato hatI tene temaNe pUrNa upayoga karyo che. A phArasI graMthanuM mi. je. bajese aMgrejI bhASAMtara karyuM che, paraMtu temAM temaNe ghaNAM varNano saMkSipta svarUpe ApyAM che ane kyAMka kayAMka keTalAka prasaMge mUkI dIdhA che. temanA pachI kepTana bela, mejara veTasana, e. kI. phebsa vagere aMgreja lekhakoe temanI kRtiomAM, tArIkhe seraTha, mIrAte sikaMdarI, mIrAte
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahemadI vagere phArasI graMthAnAM bhASAMtaro tathA bhATa cAraNeA pAsethI sAMbhaLelI vAtA, te samaye upalabdha hatA te amilekhA ane tAmrapatro Adino abhyAsa karI jUnAgaDhano itihAsa temanAM pustakomAM yogya sthaLe ane Avazyaka pramANamAM saMkSipta svarUpe samAviSTa karyo che. varSo pUrve A graMtho lakhAyA tyAre Aje che eNTalA itihAsa graMtho, zilAlekhA, tAmrapatrA, mudrAo ane ItihAsa Alekhana mATe Avazyaka evAM anya sAdhana upalabdha na hatAM. tema chatAM A vidvAna lekhakoe itihAsanA ageAcara ane agamya vanamAM keDI pADI dizA sUcana karI bhaviSyanA saMzodhako ane lekhakone te pagada'DI upara pagalAM pADI AgaLa vadhavA mArgadarzana ApyuM. temAMthI e lekhakoe preraNA pAmI te pagadaDIne vikasAvI tyAM vizALa mArgonuM nirUpaNa karyuM. ane tenA upara AvatI peDhInA lekhakone cAlI saMzodhana ane saMkalana karavAnI suvidhA karI ApI. e mATe A sarva lekhako dhanyavAdanA adhikArI che eTaluM ja nahi paNa AjanA ItihAsakAro ane lekhako tenA RNI che, chatAM emanA pratye pUrNa sanmAna ane AdaranI bhAvanA saha e satya svIkAravuM rahyuM ke temanI kRtio pragaTa thaI te pachI je dazakAo vyatita thaI gayA temAM navAM sAdhanA prApta thayAM, navIna mAhitI maLI ane upayogI evI vigato upalabdha thai eTaluM ja nahi paNa ItihAsanA AlekhananI paddhatimAM parivartana AvyuM ane ItihAsamAM mAtra rAjAonAM aMgata jIvana ke temanA vijayA ke parAjayA ja nahi paNa temAM dezanAM dharma, saMskRti, sabhyatA, samAja AdinA itihAsa paNa samAviSTa thavA joie evI mAnyatA dRDha thai ane e rIte dRSTikoNa badalAtAM, navIna daSTie jUnAgaDhanA itihAsa lakhavAnuM Avazyaka banyuM ane tethI jUnAgaDhanA rAjakIya ItihAsane kendramAM rAkhI, rAjataMtra, rAjapuruSo, rAjanIti, samAja AdinI vigato A pustakamAM meM AvarI levA prayatna karyo che. mArA "saurASTranA ItihAsa"mAM prAcIna kALathI i. sa. 1748mAM bAbIvaMzanI sthApanA thai tyAM sudhInA ItihAsa ane Itara mAhitI vistArathI ApI che eTale A graMthamAM tenuM piSTapeSaNa na thAya te mATe e samaya pUratA rAjyadnArI itihAsa sakSiptamAM Apyo che ane itara mAhitI adhyAhAra rAkhI che. paraMtu bAbIvaMzanI sthApanAthI uccheda sudhInA samayanA ItihAsa, vistRta pramANamAM anya mAhitI sAthe Apyo che enuM eka kAraNa e che ke, A samayanA ItihAsa anyatra ATalA vistArathI kAMya AlekhAyA nathI ane jUnAgaDhane itihAsa te vigatA vagara mArI dRSTie apUrNa che. bIju kAraNa e che ke A samayamAM, madhyakAlIna rAjyataMtra,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja, leAkajIvana vageremAM parivartana AvyuM. mugalazAsananA aMta ane briTiza sArvabhaumatvanA prAraMbha vaccenA samaya madhyakAla ane vartamAna kAla vaccenA saMdhikAla che ane sAMprata samayanI rAjya ane samAjanI sthiti jANavA mATe te jarUrI che. A samayamAM jUnA vicAro, jUnI mAnyatAo ane jUnI paddhatinA aMta AvyA ane navIna yuganA prakAza paDayo. tethI itihAsa, samAjazAstra ane rAjanItizAstranA abhyAsIne A parivartananI prakriyAnI mAhitI rasaprada thAya e hetuthI ane A samayanA keTalAka prasaMgA, viziSTa vyaktio ane rAjataMtra ane samAjanI vizeSatA kAle karI vismRta na thaI jAya tethI kayAMka viSayAMtara karIne paNa A pustakamAM samAviSTa karavAmAM AvI che. atre e paNa spaSTa karavuM Avazyaka che ke A samayanI keTalIka bAbatA evI che ke te kadI paNa koi svataMtra graMthanA viSaya banI zake nahi ane te sAthe tenI upekSA karavI paNa cAgya gaNAya nahi; tethI te prakAranA prasaMgo ane mAhitIne paNa A pustakamAM AvarI levAmAM AvI che. svAtaMtryanI UgatI uSAmAM jUnAgaDhanI prajAe abhUtapUrva itihAsa sarjyo ane parAdhIna dezI rAjyA ane tenI kacaDAyelI prajAne svataMtra bhAratamAM samAvI levAnA svargIya saradAra vallabhabhAi paTelanA bhagIratha prayAsamAM jUnAgaDha jhaMDAdhArI thaI bhAratanA itihAsamAM aneAkhu sthAna prApta karyuM. A virala prasaMganI pUrvabhUmikA paNa bhaviSyanI prajA jANI zake te mATe tenI sa kSipta vigato ApI che. paraMtu te prasaMga hajI jIvatI peDhInI smRtine che ane jUnAgaDhamAMthI pAkistAnane hAMkI kADhavAnA bhagIratha puruSAmAM eka vA anya prakAre sahayogI thanArI vyaktio jIvaMta che temaja te samayanA itihAsanI puSkaLa vigato jJAta hovA chatAM tenuM prakAzana keTalAMka kAraNeAsara hitAvaha nathI e dRSTie tenA vivecana ane vanamAM saMyama rAkhavAnuM mane ucita jaNAyuM che. A graMthamAM aneka aitihAsika vyaktionA ane temanAM kAryonA ullekhA karavAmAM AvyA che. je te samayanA rAjapuruSonI nIti ane patinI kayAMka carcA paNa karavAmAM AvI che te kayAMka tenI AleAcanA paNa karI che. paraMtu te mAtra ItihAsanI dRSTie koi paNa pUrvagraha rAkhyA sivAya taTastha bhAve Alekhana karyuM" che. ItihAsa lekhake pakSapAtathI para rahI nirmaLa ane nirbheLa vigato ApavI joie e siddhAMta anusAra meM paNa tema karavA prayatna karyo che, tema chatAM A carcA ke AlAcanAmAM mAhitInA abhAve koI kSati rahI gai hoya ke koi vyaktinA ullekha karavAnuM rahI gayuM hoya te huM saMbaMdhakartA sajjanAnI kSamA cAhuM chuM. i. sa. 1947nA navembaranI navamI tArIkhe jUnAgaDhamAM navAbI zAsananA aMta AvyA ane sAraTha svataMtra thayuM te tArIkhe A itihAsa vAstavika rIte
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUro thAya che. svAtaMtrya pachInA itihAsa bhaviSyanA koi subhAgI lekhaka lakhaze tevI apekSAe huM mAtra upasa'hAramAM thoDIka vigato ApI viramuM chuM. A pustaka taiyAra karavAmAM je je vidrAnAnI kRtionA meM AdhAra lIdhA che ane je je mitrAe ane gRhasthAe sphuTa mAhitI pUrI pADI che te sarvanA tathA sAraTha sa MzAdhana sabhAe A pustaka prakAzana mATe svIkAryuM" te mATe sabhAnA aMta:karaNapUrvaka AbhAra mAnuM chuM. jUnAgaDhanA nAgariko ane jUnAgaDha- giranAranA itihAsamAM rasa letA vAcako A pustakamAM rahI gayelI kSatio pratye upekSA karI, temAM rahelI apUrNatA lakSya na letAM, udAra dRSTithI tenA upayoga karaze to mAro zrama sArthaka thayA che tema huM mAnIza. 'Ajasa' saradAra cAka, jUnAgaDha. tA. 10-3-1975 za'bhuprasAda haraprasAda dezAI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ a- - -ma 65 37 74 (1) jUnAgaDha 33 16 gupta samaya 63 1 sImA-33 2 kSetraphaLa 33 17 skaMdaguptane lekha 3 janasaMkhyA-34 4 killo 34 18 sudarzana taLAva 5 jUnAM nAmo 34 19 valabhI samaya 68 6 caMdraketupura 35 (3) cuDAsamA vaMza 7 girinagara (36 1 caMdracUDa-70 2 prahAra 8 girinagaranuM sthAna (3 dayAsa 9 uparakoTa 40 4 navaghaNa 1lo 10 jIrNadurga 42 5 navaghaNa rajo 73 11 jIrNagaDha 45 6 rANakadevI 12 jIrNa prakAra-46 13 ugrasenagaDha 46 7 siddharAjane amala 14 kheMgAragaDha-46 15 mustaphAbAda 46 8 navaghaNa 3jo-77 9 kavATa rajo 77 16 giranAra (nagara) 47 10 jayasiMha 1lo 78 17 jUnAgaDha 48 11 rAyasiMha--mahipALa rajo 79 18 yavanagaDha-50 19 jUnAgaDha 50 12 jayamala-79 13 mahipAla 3jo 79 20 jUnAgaDhano killo 51 14 vastupAla-tejapAla 80 (2) prAcIna itihAsa 54 15 tejalapura-kuMvara sarovara 1 prAcIna 54 16 kheMgAra 3jo-82 17 nAgaro 82 2 maurya sAmrAjya-56 3 azoka 56 18 gujarAtanI sattA 4 parvatIya lekha 57 19 mAMDalika pahele 5 maurya pazcAd 20 gujarAtanA rAjyane aMta 6 zaka samayanAhapAna 21 navaghaNa 4tho 7 casTana-59 8 rUdradAmA 59 22 mahipAla 4 9 sudarzana taLAva 59 23 kheMgAra katho 10 IMTavA 60 24 mahamada taghalaga 11 boradevI 61 25 jayasiMha rajo 12 rUdradAmA pachI 62 26 mahipAla pama-86 27mokalasiMha 86 13 girinagara-pATanagara 62 28 mAMDalika rajo 14 suvarNagirinagara 62 29 meliMgadeva 15 zaka rAjyano aMta 63 30 jayasiMha 3jo
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 mahipAla Dro 32 mAMDalika 3jo 33 sthAnika ItihAsamAM mAMDalika 34 AI nAgabAI 35 narisaMha mahetA (4) muslima samaya 1 gujarAtanA sulatAne 2 bhUpatasiMha 3 mahamUda begaDo 4 jAme--masjida 5 mahamudanuM mRtyu 6 mujhaphphara rajU 7 masjida 8 mujhaphapharanuM mRtyu 9 sikaMdara ane pachI 105 106 106 107 107 107 108 108 108 109 110 110 13 mujhaphphara 3jo 110 14 akabaranuM AkramaNa 111 15 zAhabuddIna ahamadanI caDAI 111 112 10 bahAdurazAha 11 bahAdurazAhanuM mRtyu 12 bahAdurazAha pachI 16 mujhaphaphara 3jo 17 bhUcara meArInuM yuddha 18 jUnAgaDhanA gherA 19 mujhaphapharanuM mRtyu 20 sAraTha sarakAra 21 rAyajAdA khe'gAra 22 mugala sAmrAjya 23 jahAMgIra re 24 rAyasi hajI rAThoDa 25 khuma-subA 26 zAhajahAna 9 4 4 4 105 10 27 AlamagIra 28 auraMgajheba pachI (5) bAbI vaMza pUrvAdha 1 bAbI vaMza 2 zerakhAna 3 bahAdarakhAna gAdIe 4 vasaMtarAya purabIo 5 jUnAgaDhanA gherA 6 bahAdarakhAnanA sikkA 7 jagannAtha jhAlA 8 uparakoTanA kabajo 9 dhArA 10 bahAdarakhAna svataMtra 11 bahAdarakhAnanuM mRtyu 12 mahAbatakhAna 1lA 13 jagannAtha jhAlAnuM khUna 14 sAmajI jIkAra 15 bIbI sAhebA sulatAnA 16 rAdhanapuranI caDAi 17 navAbanI mukti 18 rAjataMtra 19 verAvaLanA kabajo 112 20 amarajI 113 113 113 113 114 115 115 115 116 21 verAvaLanA dherA 22 dIvAnA 23 zera jhamAnakhAnanuM baMDa 24 dIvAnapade amarajI 25 amarajInA vijrayA 26 jI chAyA 27 amarajI keMda 28 mahAbatakhAnajInuM mRtyu 29 hAmedakhAnajI 1lA 116 117 20 120 121 125 126 127 128 129 129 129 130 130 130 130 131 131 131 132 132 132 133 133 134 134 134 134 135 136 137 137
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 30 rAjamAtAne vidroha 137 63 dIvAne-160 64 aMgreja caDAI 160 31 pizvA gAyakavADa 138 65 kalyANa zeTha pharIthI sattA upara 160 32 pozItrA-138 33 kAlu mera 138 66 marAThA caDAI 160 34 amarajInA vijo 139 67 godaDa khavaDa upara caDAI 161 35 rAjapUta saMgaThThana 139 68 navAbanI nirAzA 161 36 amarajInuM khUna 140 69 rAja khaTapaTa 161 37 gAyakavADanI caDAI 142 70 bahAdarakhAnane janma 162 38 dIvAna amarajI 143 71 jAmanagaranI madade 162 39 joratalabI 146 7ra raghunAthajI puna: jUnAgaDhamAM 162 40 navAba keda 147 73 kalyANa zeThane baLavo 163 41 gIphamajahalo 148 74 kutiyANAne ghera 164 42 dIvAna kuTuMbanI vidAya 148 75 kalyANa zeTha 43 sainikonuM baMDa 149 76 amarelIne ghero 165 44 premajI dAmANI 150 77 vaMthaLIne ghero 165 45 galu somanAtha 150 - 78 prabhAsa pATaNane ghero 166 46 raghunAthajI pAchA jUnAgaDhamAM 151 79 revAzaMkara dIvAna 166 47 navAba hAmadakhAnanAM lagna 151 80 aMgreja hakUmata 167 48 raghunAthajInA vijaya 151 81 seTalamenTa 168 49 raghunAthajInuM rAjInAmuM 151 82 zrI sahajAnaMdajI mahArAja 169 50 kuMbhAjI 152 83 hAmedakhAnanuM mRtyu 17) 51 rAyajAdA dAgojI 15ra 84 bahAdarakhAnajI rajA : para verAvaLano ghero (rANA saratAnajI) 152 85 gAdIne jhagaDo pa3 ceravADano ghero 153 86 raghunAthajI puna: dIvAna pade 172. 54 verAvaLa lIdhuM 153 87 kaMpanI gAyakavADanI savArI papa navAba keda 154 88 kudaratI Aphato 174 : 56 dIvAna goviMdajI 154 89 jamAdAra umara mukhAsana pa7 pezakazI 154 90 dIvAna bhAio 175 58 raghunAthajI keda 155 91 navAba bahAdarakhAna keda 176 59 raNachoDajIno baLavo 156 92 suMdarajI zivajI sodAgara 178 60 dIvAna kuTuMbanI vidAya 157 93 sAdhu bonI katala 178 61 kalyANa zeTha 157 94 prabhudAsa vasAvaDA dIvAna 62 prabhAsapATaNanA brAhmaNe 158 95 koyalInuM samAdhAna 171 171 173 175 179 19
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 182 183 198 184 202 185 96 dIvAna raghunAthajInuM mRtyu 179 128 satI-194 129 rAjataMtra 195 97 suMdarajI zivajI puna: dIvAna 181 130 kudaratI Aphato 195 98 gAyakavADanI jamA 181 131 hAmedakhAna rajAnuM mRtyu 195 99 navAba bahAdarakhAnanAM lagna 181 132 prakIrNa 195 100 suMdarajInuM mRtyu (6) bAbI vaMza - uttarArdha 198 101 bAvAvALA 1 navAba mahAbatakhAna 2 jA 198 102 bahAdarakhAnanA dIvAne 2 rIjansI . 198 103 ahamadakhAna phakIra 183 3 rAjamAtA nAjabIbI 198 104 trinetrezvaranI lUMTa 183 4 sagIra navAba 105 goviMdajI jhAlA 184 5 rajansI barakhAsta 199 106 sadAzivarAva 6 janAnAnI khaTapaTa 199 107 khaDiyAnuM baMDa 184 7 anaMtajI dIvAna 200 108 Ate mera 185 8 DuMgarazI devazI 109 amRtalAla amaracaMda 185 9 kezavajI vIrajI 203 110 nathurAma amarajI 185 10 DuMgarazInI dIvAnagIrI 203 111 jApharAbAda-sarahadI jhagaDo 11 gokulajI jhAlA dIvAnapade 204 112 devagAma 186 12 navAbanI mukti 204 113 bahAdarakhAnanuM mRtyu 186 13 kezavajI vIrajI kedamAM 205 114 dIvAna raNachoDajInuM mRtyu 186 14 dattakanI sanaMda 206 115 buddhezvara 187 15 sarahadI jhagaDAo 116 zrI svAmInArAyaNa maMdira 16 majamuM gAmo 207 117 navAba hAmadakhAna 2 jA 17 bAbariyAvADa 208 118 rIjansI 191 18 agrima rAjya jUnAgaDha 119 nathukhAna saravANI 19 rAjyamudrA 209 120 mAMgaroLa upara caDAI 191 20 zAha dhvaja 209 121 rAjamAtA dAdIbu 192 21 dIvAnano hedo 210 122 jabbara zeTha 22 sArvabhauma sattAnI tAkIda 210 123 anaMtajI amaracaMda 23 vAghero-210 24 gIgo mai 211 124 kAvanuM 25 jasala maiyo 212 125 kuMvarajanmanI aphavA 26 haTu makarANI 212 126 bahAravaTiyA 27 hamIra maiyo 212 127 navAba hAkedakhAnanA zokha 194 28 devAta khumANa 207 188 180 208 191 192 192 193 13 193 213
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 245 29 bApu sipAi 213 70 gAdIvArasane prazna 235 30 maiyA 213 71 maiyAonuM risAmaNuM 235 31 bIjA bahAravaTiyAo 213 72 sAleha bIna sAlama hindI 237 32 kAvatru-215 33 khaTapaTa 216 73 kAdu makarANI 238 34 viplavavAdI paThANa 216 74 saMdhI lUMTArAo 24 3pa khumANanuM samAdhAna 216 75 kedIne baLavo 244 36 mAMgaroLa kamizana 216 76 mAMgaroLa kamizana 37 sArvabhauma sattAne madada 217 77 giranI sarahada 38 rAjya bahAranI saMsthAone madada 217 78 relavenI hada-ra45 79 dIva 245 39 saurASTranI saMsthAone madada 218 80 rAjataMtra-246 81 revanyu 246 40 pravAsa-218 41 sudhArA 219 82 polIsa-247 83 sarve 247 42 jakAta-221 43 baMdara 221 84 lAnsarsa-247 85 mArgo 247 44 tAra-222 45 relave 222 86 vIjaLI-247 87 relave 248 46 jela-222 47 jaMgala ra22 88 rAjyanuM varSa-249 89 keLavaNI 249 48 rAjasthAnika korTa 223 90 anya phaDe 250 49 nyAya khAtuM 223 91 pharagyusana pula 251 50 gejheTa-223 51 presa 223 92 lepara esAyalama 251 para hAIskUla-223 53 hospiTala 224 93 giranAra loTarI 251 54 posTa-224 papa TaMkazALa 225 94 zAhapurano killo 252. 56 nagara Ayojana 225 95 paththaranA siMha 252 57 makA-mahAla 225 96 voTara varkasa 252 58 rAjyataMtra-227 59 dIvAne 228 97 pharate mArga 253 60 dIvAna gokulajI jhAlA 229 28 prANI saMgrahasthAna 253 61 zrI narasiMhaprasAda bUca 230 99 siMhanI saMkhyA 253 62 narasiMha pustakAlaya 231 100 dAtAra 253 63 nagara nizALa 232 101 uparakoTa-boradevI 254 64 prinsa opha velsa 232 102 gaLInuM kArakhAnuM 254 65 kudaratI Aphata 232 103 topa 254 66 navAba mahAbatakhAnane mAna 233 104 coravADanI AbAdI 254 67 begamo-saMtAna 234 105 sAMskRtika pravRtti 68 navAba mahAbatakhAnanuM mRtyu 234 zrI maNizaMkara kIkANI 255 69 bahAdarakhAna hajA 234 106 zrI bhagavAnalAla IMdrajI 256
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ra78 ra79 107 anya paMDita 257 141 leboreTarI 277 108 AcArya vallabhajI haridatta 258 142 homiyopathI 277 109 bhagavAnalAla saMpattarAma chatrapatira58 143 bahAdarakhAnajI lAyabrerI myujhiyama 277 110 zrI rUpazaMkara udayazaMkara ojhA 258 144 sudharAi--278 145 peDaka 278 111 paMDita gaTulAla ra59 146 koThAra-ghAsavADo 112 zrI anaMtaprasAda vaiSNava 59 147 sArvajanika kAryo 279 113 manahara svAmI ra60 148 azokano zilAlekha 114 AdityarAma vyAsa 260 149 phuvAro 279 115 sudhArako-260 116 DokaTaro ra61 150 dAdara pula 279 117 kudaratI Aphato 28ra 262 151 calaNa-279 15ra kAvanuM 280 151 calAga_ra1 118 svAmI vivekAnaMda enI bIsanTa 262 153 badanakSI-280 154 yAdI 280 119 vajIra bahAuddInabhAI 263 155 giranI AbAdI 281 120 navAba bahAdarakhAna ra63 156 coravADane vikAsa 282 121 navAba bahAdarakhAnanuM mRtyu 263 157 dIvAne 122 gAdInA vArasa 263 zrI haridAsa vihArIdAsa desAI 283 123 navAba rasulakhAna ra65 158 zrI cunIbhAI sArAbhAI 283 124 pravAsa ra65 159 zrI zyAmajI kRSNavarmA 284 125 semanAtha upara hakUmata 266 160 zrI cunIlAla sArAbhAI 285 126 prabhAsapATaNamAM azati 266 161 zrI puruSottamarAya jhAlA 286 127 zrI lakSmInArAyaNa maMdira 268 162 zrI choTAlAla bakSI 289 128 phakIramahamada makarANI 269 163 khaTapaTa 290 129 elIenezana seTalamenTa ra70 164 dIvAna sara abbAsaalI bega ra91 130 jAgIranA prakAra 272 165 zerajhamAnakhAna 291 131 mAMgaroLa upara menejamenTa 272 166 kepTana kArnegI 292 132 nANAMkIya varSa 272 167 kudaratI Aphato 293 133 nyAya khAtuM ra73 168 prakIrNa 294 134 keLavaNI khAtuM : 273 169 navAba rasulakhAnanuM mRtyu 1rUpa bajeTa-273 136 utArA 273 170 prajA jIvana 298 137 saurASTra pisTa 273 (7) bAbI vaMzane aMta 301 138 voTara varkasa 274 - 1 eDaminIsTrezana 301 139 bahAudIna koleja 2 svadezI caLavaLa 140 hospiTala 276 3 mi. eca. DI. renDola 304 274 303
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 346 350 4 vajIra bahAuddInabhAI 5 rAjataMtra 6 navAba mahAbatakhAna 3jA 7 prAraMbhika sudhArA 8 gupta prayAga 9 mahamadabhAinI barataraphI 10 vIghATI 11 traNa rAhata dhAro 12 gItA maMdira 13 jUnAgaDha rAjaya prajAmaMDala 14 rAjyataMtra 15 keLavaNI 16 Arogya 17 mahesUla 18 gharabheNI 19 gIrAsa 20 pazu saMvardhana 21 vana saMrakSaNa 22 nyAyakhAtuM 23 sudharAi 24 jakAta 25 udyoga 26 beMka 27 polIsa , 28 sainya 29 pisTa ophisa 30 basa sarvisa 31 jAhera bAMdhakAma khAtuM 32 eroDroma 33 baMdaro 34 sarakArI vakIla 35 kherAta 304 36 gejheTa. 341 305 37 rAjyabhASA 341 308 38 rAjyavarSa 341 308 39 rAjagIta 342 310 40 rAjyanuM kSetraphaLa 342 316 41 vasatI 342 318 42 mahAla 342 319 43 ramatagamata 343 319 44 utsava 344 321 45 sahiSNutA 325 46 bahAravaTiyA 344 328 47 vartamAna patro-sAmayiko 328 48 punarsarjana 329 49 navAba mahAbatakhAnanuM aMgata 330 jIvana 331 50 lagna saMtAne 353 33ra 51 saMtAnanAM lagna 354 333 para rAjamAtA 354 334 pa3 sara zAhanavAjha bhuTo 358 54 pAkistAna sAthe joDANa - 359 335 55 pU. gAMdhIjI 364 335 56 ArajhI hakUmata 365 336 57 zaraNAgati 367 336 58 bAbI vaMzane aMta 369 336 59 svAdhInatA pazcAd 370 337 60 saradAranuM Agamana 370 338 61 vahIvaTI taMtra 370 338 62 vilinikaraNa 375 339 63 saurASTra 376 339 64 muMbaI rAjaya 377 340 65 gujarAta rAjya 377 340 66 upasaMhAra 377
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 (8) giranAra 379 44 dAmodara kuMDa-421 45 revatI kuMDa 422 1 parvate-379 2 kSetraphaLa 380 46 lakSmaNa TekarI 422 3 nadIo-380 4 taLAvo 380 47 iMdrazvara-422 48 rAmezvara 4ra3 5 vanaspati-381 6 bhUstara 382 49 dAtAra-423 50 pavitratA 425 7 giranAra parvata ' 383 51 parakammA-425 para meLa 4ra6 8 raivata-ujjayaMta 383 53 parvatanI kathAo 426 9 giranAra-387 10 giranAra 388 54 sAhityamAM giranAra 11 giranAra mahAtmA 389 pariziSTa - 430 12 aMbikA-391 13 umAzaMbhu 392 1 parvatIya lekha 430 14 zrI kRSNa 393 2 sudarzana taLAva 431. 15 vastrApatha kSetra-393 16 giranAra 397 3 uparakoTa 431 17 zikharo-397 18 brAhmaNo 398 4 guphAo 433 19 sapAna mArga-399 20 koTa 403 5 navaghaNa kUve 434 21 amIjharA pArzvanAtha 40pa 6 aDIcaDIvAva 434 22 suryakuMDa 408 7 bIjAM makAne 434 23 rANakadevIne mahela 408 8 topa 435 24 kumArapALanI TUMka 408 9 bAvA khArAnI guphA 435 25 vastupAla-tejapAlanAM maMdiro 409 10 khAparA-koDhiyAnI guphAo 437 ra6 saMprati rAjAnI TUMka 410 11 mAi gaDhecI 437 27 hAthI kuMDa-411 28 rAjulaguphA 411 12 bIjI guphAo 439 29 bhIma kuMDa 412 13 narasiMha mahetAno coro 40 30 jaTAzaMkaranI dharmazALA 413 14 raNachoDajInuM maMdira 440 31 gaumukhI gaMgA 413 15 puSTimArgIya havelI 441 32 paththara caTTI 414 16 zrI svAmInArAyaNa maMdira 442 33 bhairavajapa-415 34 zeSAvana 415 anya jovA lAyaka sthAne 35 bharatavana 415 17 sakkarabAga myujhiyama 43 36 hanumAna dhArA 416 18 kacerI darabAra hola myujhiyama 444 37 sItA maDhI 19 pustakAlaya-444 20 rAjamahele 44 38 zrI gerakhanAtha 417 21 motIbAga-445 22 paritaLAva 445 39 kamaMDala kuMDa-41840 pAMDava guphA 418 23 viliMgDa Dema 445 41 dattAtreya-418 42 boradevI 419 24 mahAbata makabara 445 43 jhiNAbAvAnI maDhI 420 25 bIjAM sthAne 445 416
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahelA navAba mohaMmada bahAdurakhAna zerakhAna bAbI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohaMmada jhapharakhAna urphe saphadarakhAna bAbI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohaMmada mahobatakhAna pahelA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ DE mohaMmada mahobatakhAna bIjA
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ mohaMmada mahobata khAna bAbI bahAdura trIjA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThamAM navAba mohaMmada rasulakhAna bAbI
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vajhIra zekha mahaMmada bahAuddIna sAheba dIvAna gokaLajI saMpatarAva jhAlA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMbAjI giranAra vajhIra bahAuddIna bhAino makabaro
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ L khAparA koDhIyAnA bhoMyarA gorakhanAtha zikhara
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaumukhI gaMgA giranAra
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparakoTa - jUnAgaDha dhakkAbArI-uparakoTa
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAmodararAyajI maMdira azoka zilAlekha
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jamIyalazA dAtAra ( jainamaMdira-giranAra
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ thI banI zake mRgIkuMDa
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ ht bhavanAtha maMdira sTezana daravAjA TAvara junAgaDha
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparakoTa daravAjo navaghaNa kUvo
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha - prAga aitihAsika kALathI saurASTramAM agrasthAna ane prasiddhane pAmelA jUnAgaDha nagarane ane giranAra parvatane ItihAsa AlekhavAne A namra prayAsa che sAMprata kALamAM jUnAgaDha, gujarAta rAjyanA jUnAgaDha jillAnuM mukhya mathaka che ane tethI tyAM jillA kakSAnI kacerIo che. jUnAgaDhamAM nagarapAlikA che ane keLavaNInA kSetre ArTasa, sAyansa, komarsa, egrikalcara, Ayurveda vagerenI kolejo temaja vahIvaTI adhikArIone tAlIma ApatI orIenTezana TreniMga koleja ane polIsa adhikArIonI polIsa TreniMga koleja paNa che. jUnAgaDha nagara uttara akSAMza - " pUrva rekhAMza 70-13 upara AveluM che. sImA jUnAgaDha nagaranI pUrve purANa prasiddha dAmodarakuMDa tathA giranAra parvata che. pazcime moTuM taLAva, saradArabAga vagere bAgo che. uttare zelataparA vagere gAmaDAMo ane dakSiNe pAdaraDI, palAMsavA vagere gAmaDAMo che. kSetraphaLa jUnAgaDha nagaranuM kSetraphaLa 3770 ekara 32 guMThA eTale 32 kIlomITara 14 hekaTara che. tenI laMbAI lagabhaga be mAIla ane paheLAI paNa teTalI ja che. jU.gi-1
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 : jUnAgaDha ane giranAra jana saMkhyA jUnAgaDhanI jana saMkhyA I. sa. 1971nI gaNatrI pramANe 9594panI che. chellAM sIttera varSanA A jana saMkhyAnA AMkaDA nIce pramANe che. I. sa. 1901 - 34rapa1 I. sa. 1911 - 35354 I. sa. 1951 - 6ra730 I. sa. 1921 - 33221 I. sa. 1961 - 74298 I. sa. 1931 - 39890 I. sa. 1971 - 95945 I. sa. 1941 - 58121 I. sa. 1981 - 120416 kille jUnAgaDha pharato kile che jenI aMtargata uparakoTane durga che. giranA keTane pazcima ane uttara dIvAlane keTaleka bhAga ane kALavA tathA vaMthalI daravAjAthI jANItAM durga dvAre, thoDAM varSo pUrva nagara vistAranI dRSTie pADI nAkhavAmAM AvyAM che. junAM nAme skaMdapurANanA prabhAsa khaMDamAM adhyAya 7thI adhyAya 'paramAM paurANika zailImAM giranAra mADAnya AlekhyuM che. temAM purANakAra kahe che ke jUnAgaDhanuM mULa nAma karaNakuLyu hatuM ane tenA AdhAre tene karaNadeja ane karaNavira paNa kahevAmAM AvyuM che. A kAraNa ke kaNe kaNa hatA te purANakAra kahetA nathI. mahAbhArata kALamAM karNa mahArathI thaye teNe A pradezamAM keI nagara vasAvyuM hoya ke te ahIM vasate heya te ullekha kayAMya prApta nathI. anyatra kahevAmAM AvyuM che ke, Adau maNipura nAma caMdraketupura smRta tRtIya revata nAma kalau purAtanapura : // ... e vidhAna anusAra A nagaranuM mULa nAma maNipura hatuM. te nAma koNe ApyuM, zA mATe ApyuM, ane kayA yugamAM ke jyAM sudhI pracalita hatuM te mATe paNa purANakAra mauna seve che. tema chatAM te kahe che ke maNipura pachI A nagara caMdraketupura kahevAtuM. A nAma revaMta nAma paDyA pahelAM hatuM ane harivaMza pramANe revaMta yAdave pUrve cAra cekaDI yuga pahelAM thaI gayo eTale
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha : 35 purANakAranuM kathana sAcuM mAnIye te revaMta nAma mahAbhArata pUrve hajAro varSa pUrve hatuM. anya purANanA vidhAna pramANe zrIkRSNa dvAparanA aMtamAM ane kalinA prAraMbhamAM thayA tyAre uparokata lekamAM darzAvyA pramANe kalikAlamAM A nagara purAtanapura nAme oLakhAyuM. Ane spaSTa artha e thAya ke zrIkRSNanA svadhAmagamana pazcAd A nagara purAtanapura thaI gayuM. caMdraketupura caMdraketupurano ItihAsa ApatAM purANakAra kahe che ke A pRthvI upara purAtanI caMdraketu nAme prakhyAta rAjA hatA te sUryavaMzIya hatA ane vAraMvAra vaikuMThamAM jatA. ekavAra tene nArAyaNe kahyuM ke "vRddhAvasthAnA kAraNe tamAre vaikuMThamAM AvavAthI kaSTa thAya che. mATe have vaikuMThamAM na AvatAM revatAcaLa rAjadhAnI vasAvI tyAM raho." caMdraketu revatAcaLanuM sthAna joI prasanna thayA ane tyAM teNe moTA mahAla, maMdire, dhAre ane koTavALuM mohara nagara bAMdhyuM. purANakAra vizeSamAM ema paNa kahe che ke ? ' kalikAlamAM caMdraketunuM vasAveluM A nagara jIrNadurganA nAme prasiddha thaze." aMtima vidhAnathI spaSTa thAya che ke IsunI chaThThI ke sAtamI sadImAM skaMdhapurANane prabhAsakhaMDa lakhAya tyAre girinagara jIrNadurga nAme oLakhAtuM ane tethI ja purANakAre kahyuM ke kaliyugamAM te purAtanapura kahevAtuM ane te pahelAM tenuM nAma caMdraketupura hatuM ane te caMdraketu nAme prakhyAta rAjAe vasAvyuM hatuM. I.sa. pUrva trIjI-cothI sadImAM thayelA caMdragupta maurye girinagara vikasAvyuM ane tyAM giridurga bAMdhe, sudarzana taLAva bAMdhyuM ane tenA putra mrATa azoke te sarovaranI pALe tenI AjJAo parvatImAM ketarAvI, te mAhitIne pitAnI lAkSaNika zailImAM purANakAre ApI kahyuM ke A nagara caMdragupta vikasAveluM ane tenuM nAma caMdraketupura ApeluM. purANakAra ema paNa kahe che ke giranAra pAse diya sarevara paNa hatuM. purANakAre ItihAsane nirmaLa ane nirbheLa svarUpamAM rajU karavAne badale temAM temanI pracalita paddhati pramANe devonI upasthiti, camatkAro AdinuM varNana karI satya vastune asaMgata banAvI dIdhI che paraMtu tenuM varNane samaya rIte vicAratAM te je nagaranuM varNana Ape che te nagara te girinagara ane te ja tenA kAlamAM vasatuM te jIrNa durga. maunuM sAmrAjya chinnabhinna thayuM ane kenI sattA saurASTramAM sthira thaI tyAre saMbhavat teoe caMdraketupura ke caMdraguptapura nAma miTAvI dIdhuM ane tene punaH girinagara nAma ApyuM
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 H jUnAgaDha ane giranAra girinagara - I. sa. 15-15ramAM zaka mahAkSatrapa rudradAmAne girinagara upara adhikAra hato tema ITavA ane boradevImAM karelA ukhananamAMthI maLelI mudrA AdithI jJAta thAya che. taduparAMta azokanA lekhanI bAjumAM ketarAvelA tenA lekhamAM girinagarane spaSTa ullekha che. I. sa. 223-I. sa. 236nI vacamAM zakoe ujajaina gumAvI girinagaramAM tenI rAjadhAnI pheravI ane tene kadAca suvarNagirinagara ke sArvabhauma narendrapura evuM nAma ApyuM. suvarNagirinagara e ja girinagara hatuM ke kema tenA mATe spaSTa pramANe upalabdha nathI paraMtu girinagara pAsethI vahetI suvarNarekhA saritA uparathI kadAca suvarNagirinagara nAmanI yojanA thaI hoya ! sArvabhaumanarendrapura nAma te svAmilakanI kRti pAtADItakamAM zaka rAja gupta pradhAna sAthe zakanI rAjadhAnI sArvabhaumanarendraparamAM vAta kare che. tenuM varNana che te uparathI mAnI levAnuM che. game tema hoya, tenuM nAma suvaNagirinagara heya ke sArvabhaumanarendrapura hoya paNa e niHzaMka rIte spaSTa che ke zakAnA samayamAM girinagara nAme oLakhAtuM A nagara eka agatyanuM nagara hatuM. zakene ucheda thaya ane gupta sAmrAjayanI sthApanA thaI tyAre paNa girinagara eka prAMtIya rAjadhAnI jevuM nagara hatuM. skaMdaguptanA I. sa. 55456nA parvatIya lekhamAM prazastikAra lakhe che ke tenA upara zAsana karavA mATe suyogya vyaktinI pasaMdagI karavAnI ciMtA samrATe dIrgha kALa karIne parNadattane tyAM niyukata karelo. tene uttama guNavALo ane AtmazraddhAvALo cakapAlita, putra hatA ane teNe kone ciMtAmukta karelA ane duSTone daMDelA. ukata lekhamAM A nagarane girinagara na kahetAM mAtra nagara kahyuM che ane tethI ema paNa jaNAya che ke tenuM lokapriya ke saMkSipta nAmanagara thaI gayuM hoya ! - I. sa. 48nmAM valabhIpuramAM bhadaguptanA nAme svataMtra rAjayanI sthApanA karI ane I. sa. 499 lagabhaga gupta sAmrAjyanA patana pazcAdda saMpUrNa svataMtratA dhAraNa karI ane thoDA ja kALamAM eka baLavAna sAmrAjyanI sthApanA karI. A samayanA gu. va. saMvata 312-I. sa. 128 ane gu. va. saMvata 346-I. sa. 66ranA be tAmrapatromAM girinagarane ulekha che ane I. sa. 640 AsapAsa saurASTranA pravAse AvelA cInI pravAsI hyuena sAMga te nagarane girinagara na kahetAM nagara kahe che eTale girinagaranuM bIjuM prajApriya nAma nagara hazo jaina kathA vAsudeva hiDimAM girinagaranA eka sArthavAhanI vArtA che ane temAM A nagaranuM suMdara varNana che.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha : 37 I. sa. 770mAM vallabhI sAmrAjyanA uccheda thayA ane saurASTramAM arAjakatA vyApI ane te sAthe eka prabaLa krAMtimAM, samasta dezamAM, bhASA, dha, lipi, rAjyavistAra, rAjavaMza, sabhyatA, saMskRti vageremAM jabbara parivartana Avyu. te pUrve sabhavata suda nA pharI phATavAthI te naSTa thayu ane kAI ajJAta kAraNe girinagara paNa ujajaDa - paDayuM. vAraMvAra vinAza vahAratA sudarzanane kAI e phrI samarAvyu .he ane gu. va. saMvata 312 ane 346nAM tAmrapatrA uparathI jaNAya che tema prajA anyatra cAlI gaI. A samaya I. sa 662nI AsapAsamAM mUkI zakAya tema che. I. sa. pUrve` 6ThThI sadImAM thaI gayelA vyAkaraNAcAya pANinIe girinagaranA ullekha karyo che te A girinagara hatu` ke kema tenAM kAI spaSTa pramANeA nathI.* girinagaranuM sthAna girinagara giranAranI taLeTImAM vasatu' tevI vidvAneAnA eka samUhanI mAnyatA che. jo A mAnyatA svIkArIe tA girinagara bhavanAthanI taLeTInI uttare vasatuM hatuM ane tenI tathA uparakATanI vacamAM atyAre dAmeAdara kuMDanI pUrva-pazcimanA je bhAga che te AvI jatA hatA ane uparakoTa ane girinagaranI vacamAM sudarzana taLAva hatu. ane tene DhAMThe samrATa ake tenI AjJAe kAtarAvI hatI. e rIte A mAnyatA anvaya upara}ATanI dIvAleAnI pUrve, azAkanA parvatIya lekhanI uttare ane girinagaranI pazcime suMdara na hatuM. A vidvAnA eTaluM avazya svIkAre che ke jyAre girinagara vasatuM tyAre sudarzananI pALe azoke tene lekha kAtarAvelA. uparATamAM je bhoMyarAo che temAM strIonI AkRti che te uparathI vidyAnA ema paNa mAne che ke A bhoMyarAo bauddha sAdhuenAM nahi paNa rAjapurUSone rahevAnA nivAsasthAnA hatAM. caMdragupta mauye uparakrATa badhAvyo tyAre tenA pratinidhi ane temanA kama cArIe tyAM sahakuTuMba rahetA haze. sarajelAM sudarzananAM ane uparATanI pUrva dIvAle nIce suvaNu` rekhA vagere saritAne nAthIne jala tene athaDAtAM haze. A taLAvanA svaccha jaLa upara jhUkI rahelI * labdhapratiSThita purAvida DA. sAMkaLiyA tenA tA. 31-7-1980nA patramAM lakhe che ke aDIvAvamAMthI maLelA eka paththaranuM vaijJAnika pRthakkaraNa karatAM je eka lAkha, varSa pUrve nA hovAnuM jaNAyu tyAre ahI' mAnavavasAhata haze.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : jUnAgaDha ane giranAra vRkSa vallarI ane puSpa latAe ane dUra chatAM samIpa dekhAtAM girivara giranAranI divasamAM vAravAra raMga badalatI ane kSaNe kSaNe nUtananAM dharatI TekarIothI e taLAvanuM darzana AMkhane tRpta karatuM haze tethI tenuM nAma sudarzana ApavAmAM AvyuM ane tyAM nagarajano AnaMdapramAda khAtara moTI saMkhyAmAM jatA haze tethI-aze ke tenA tIre ja dhaNA leAkeA vAMcI zake te mATe AjJAo kAtarAvI. te varNanA ane vidhAnanA saMdarbhomAM je girinagara, giranAranI taLeTImAM vasatuM te vidhAna vicArIe tA uparakATa ane girinagaranI vacamAM sudarzana taLAva hatuM ane te baMne eka khIjrathI kapAI gayAM hatAM, evI paNa eka mAnyatA che ke girinagara sudarzanane ba Mne kAMThe vasatu. zilAlekha spaSTa kahe che ke tenI ba Mne bAjue mArgo baMdhAvelA ane jo mArga hAya tA pachI makAneA mATe jagyA rahe nahi te svAbhAvika che, A mAnyatA bhUlabharelI che tema spaSTa ane AdhArabhUta pramANethI jANI zakAya che. purAtattvavide mAne che ke bAvApyArAnI guphA, khAparA kADhiyAnI guphA, uparASTa vagere mauya kAlamAM astitva dharAvatAM. IMTavA-khAradevInA utkhananamAM nIkaLelA avazeSe! uparathI niHzaMka rIte kahI zakAya che ke khAradevI IvA vagere sthaLe dharmAMsthAnA hatAM paNa tyAM prajA vasatI na hatI. rUdradAmAnA i. sa. 151-15nA pava tIya lekhamAM kahevAmAM Avyu che ke jayAre vRSTi varasatAM vAdaLAMone lIdhe pRthvI jANe ke samudra banI gaI hatI tyAre ujayaMta parvatanAM suvarNasikatA palAzane ane khIja vAkaLA, ati Avega pUrva AvelA pUrathI te badha....jo ke yogya sAvacetI (rAkhI hatI) te paNa parvatanAM zikharA, vRkSA, kAMDA, agAsI, meDIe, dvArA, ane UMcA visAmAe phADI nAkhatA yuganA aMta lAyaka parama ghera vegavALA tophAnathI valAvAtA pANIe vikherI nAkhyA, bhAgIne bhUkA karyAM, phADI nAkhyAM...AsapAsa vikharAyelA paththara, jhADI ane velethI nadInA taLiyA paMta khullu thaI gayuM." A vanamAM girinagara, sudarzananI kaI dizAmAM hatuM te kahevAmAM AvyuM nathI ane kahyuM hAya tA te khaDita bhAgamAM AvI jAya che. skaMdaguptanA I.sa. 456-457nA lekhamAM jaNAvyu` che ke pachI sa dizAmAM) zu karavuM te vivecana karatAM leAka nirAza thayA ane AkhI rAtrI * bhASAMtara-hiraTATila inskripzansa eka gujarAta, pu. 1-zrI gi. va. AcAya
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha : 39 0 nagI mahA ciMtAmAM teee vicAra karyAM." "ahiM eka kSaNamAM jaLa na samAvAthI sudarzana saravare te manuSya hoya tema sa leAka tarapha durda zanata. dhArI che. jaLathI pUrNa sAkaranA dekhAvavALu hoI te sudarzana punaH thaI zake...?' A lekhamAM paNa girinagara kayAM hatuM te spaSTa karavAmAM AvyuM nathI.. ukatta baMne lekhAnI uparakathita patinA abhyAsa karatAM spaSTa jaNAya che ke sukzana taLAvamAM nadIeThanAM pUranuM pANI pravezI, taLAvanA aMdha toDI AgaLa vadhyuM tyAre kAMDAe tA nahi paNa agAsIe, meDIe dvAreA vagere paNa tADI-phADI nAkhyAM, nadIe uttaTa thaI ane pANIe mA~dA ALagI, kAMDA upara thaIne nagaramAM pravezI lokone ciMtAgrasta karI dIdhAM. koMdacutanA lekha kahe che ke jyAre A prakAranuM pUra AvyuM tyAre nagarajanAe AkhI rAtro ciMtAmAM vyatita karI kAraNa ke jo pANIne yAgya mAga na maLe tA temanA nivAsasthAnamAM pravezI tene kheALI de. A uparathI spaSTa ane nirvivAda pratIta thAya che ke sudarzananAM pANI nagara prati vahetAM hatAM ane tethI nagara sunanI pazcime hatuM. jo girinagara sudananI pUrve ane giranAranI taLeTImAM hAya tA pUranAM pANI game teTalAM prabhula thAya chatAM purajanAne te citAmAM na mUke te svAbhAvika che, giranArathI pazcime eTale nadInA pravAhathI heThavAsa pUra vinAza karatuM hoya tA temAM girinagaranA vAsIe AkhI rAtrI zA mATe ciMtAmAM vitAve 1 pANI -pUrvagAmI thavAnAM na hatAM ane je daza mAMthI pANI AvatAM hatAM te dizAmAM pAchAM javAnAM na hatAM. I. sa. 640 AsapAsa giranAranI yAtrAe AvelA cInI pravAsI hyuenasAMge kahyuM che ke "nagarathI thADe dura ujajata nAmanA parvata che ane te pata pharatuM dhADuM vana che." te ema paNa kahe che ke A nagaranA vistAra 30 lI. eTale 10 mAilanA che. A vidhAna uparathI phalita thAya che ke giranAranA vistAra 10 mAIlanA hatA tathA girinagara ane girinAra parvatanI vacce dhADuM vana hatu. ane te nagara parvatathI dUra hatuM. jo girinagara, taLeTImAM hAya tA tyAM 10 mAIlanA vistAra sa MbhavatA nathI. Aje paNa tyAM nagaranA hAI avazeSa: maLatA nathI ke tevI DAI udhADI vizALa jagyA nathI ane jo taLeTImAM ja hAya tA tenI tathA parvatanI vacamAM dhADuM vana hAvAnA koI bhASAMtara-hisTArikala inskripzansa epha gujarAta, pu. 1-zrI gi. va. AcAya
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : jUnAgaDha ane giranAra saMbhava nathI. A lekhaka kamabhAgye girinagara, kharekhara kayAM vasatuM te kahetA nathI paraMtu teNe ApeluM varNana spaSTa kahI jAya che ke girinagara giranAranI samIpe ja taLeTImAM vasatuM na hatuM. ITavA ane beradevI nAmanAM taLeTImAM AvelAM sthAnamAM ukhanana karatAM rUdradAmAnA samayanI mudrA Adi keTalIka vastuo prApta thaI che tathA tyAM vihAra ane sabhAmaMDapa vagerenA pAyA nIkaLyA che. hyuenasAMga paNa kahe che ke tyAM bauddha maTha hate. uparakeTamAM ane tenI AsapAsa bauddha guphAo che. tathA sudarzana taLAvanuM sthAna nizcita svarUpe daSTigocara che te badhAM pramANa ekasAthe vicArI purAtattvavida zrI che. ma. atri evA nirNaya upara upara AvyA che ke ITavAnA vivAre girinagaranI pUrvottara sImAe haze, tenI pUrva giranAra ane pazcime sudarzana taLAva haze. A anumAna paNa punavicAraNA mAgI le che. je sudarzana taLAva, azokanA lekhanI uttare heya ane tene eka cheDo triveNI sudhI hoya te girinagara suvarNasikatAne tIre vasI zake nahi. azokanA lekha ane saritAnI vacamAM eka sAMkaDo mAne che te sudarzanamAM AvI jatA hoya ke tene tIre jate hoya te nagara ane parvata tenAthI judA paDI jatAM hoya ane pUrvakathita pramANo vicAratAM girinagara, sudarzananA baMdhathI pazcime hoya te atyAre jUnAgaDha vase che tyAM ja te vasatuM te nirvivAda che. uparakoTa dIvAna raNachoDajI tenA prakhyAta graMtha vakAAye soraTha ke je tArIkhe soraThanA nAmathI prasiddha thayo che temAM lakhe che ke "khurAsAnanA zAha kAlayavananI bIke yAdo soraThamAM AvyA tyAre tenA rAjA ugrasene uparakeTa bAM ema kahevAya che." - I. sa. 1232 lagabhaga lakhAyelA revaMtagiri rAsamAM tenA kartA zrI vijayasenasurI lakhe che ke tejapALe giranAranI taLeTImAM tejapAlapura ke tejalapura vasAvyuM tenI pUrve ugrasenagaDha nAmane dUrga hatA. dIvAna raNachoDajIe tene graMtha I.sa. 1820 lagabhaga pure karyo ane tyAre uparakeTa, ugrasene baMdhAvyo che tevI mAnyatA pracalita haze. ane ugrasenagaDha kahevAto haze. tejalapura ugrasenagaDhanI pazcime hatuM. keTalAka vidvAno kSapakAlina girinagara-vidyApITha mArca eprila 1967-ii che. ma. atrI
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha : 41 bhArapUrvaka kahe che ke tejalapura giranAranI taLeTImAM bhavanAtha mahAdeva che tyAM haze kAraNa ke tyAM tejapAle baMdhAvelu kavara sarAvara' paNa che. A vidyAnA giranAranI taLeTImAM artha giranAranI sAva samIpe AvelI bhUmi evA kare che paNa leAkavANImAM vaMthaLI, khIlakhA ane majevaDI paNa giranAranI taLeTImAM hAvAnuM ane sAraDamAM jUnAgaDhanI pucakAzInA gAmemA giranAranI chAyAmAM hovAnuM Aja paNa kahevAya che, eTale taLeTInA saMkucita artha karavAnuM Avazyaka nathI. majevaDInA sImADe eTale jUnAgaDha-uparakeATa-ugrasenagaDhanI pazcime tejapura ke tAjapuranA ujajaDa TIbA che te mazinuM gAma hatu tema jUnA lakA mAne che. A tejapura teja tejalapura. tyAM utkhanana thAya tA zinA avazeSA jarUra maLI Ave. kuMvara taLAva nAme ALakhAtu taLAva jUnAgaDhanI dakSiNe AveluM che. dIvAna raNacheDajI tArIkhe soraThamAM jUnAgaDha pAsenA taLAvAnI noMdhamAM A vara sAvaranA ullekha kare che. i. sa. 1908mAM prasiddha thayelA kIti kaumudInA bhASAMtaranI prastAvanAmAM sadgata vaimUti" zrI vallabhajI haridatta AcArya' A kuvara sarovara te tejapAle baMdhAveluM 'vara sareAvara hAvAnuM kahe che. giranAranI taLeTImAM je sarAvara che te jUnAgaDha rAjaye thADAM varSo pUrve jUnAgaDhane pIvAnuM pANI pUruM pADavA mATe banAveluM eTale tene kavara sarovara kahevuM ayogya che. ugrasenagaDha ane giranAranI vacce jo tejalapura hAya tA revaMtagiri rAmunA varNana anusAra tenI pUrve` ugrasenagaDha sA~bhave nahi tema tyAM kAi gaDha dhAyA haiAya tevI jagyA paNa heAya nahi ane che paNa nahi. sAMprata jUnAgaDha te ja tajalapura tevA taka paNa vAstavika nathI. yAdavonA samayanA kAI durgA ke madirA bhAratamAM jovAmAM AvatAM nathI chatAM ugrasenagaDha yAdavAnA samayanA che tema mAnavAmAM Ave che te paNa kharAbara nathI. purAtattvanI daSTie paNa A vidhAna asvIkAya ane che. saMbhava che ke rAhagrahAranA putra ane anugAmI rAhu kavATanA mAmA taLAjAnA ugAvALA vA ugrasenanA nAma uparathI te ugrasenagaDha kahevAya hAya ! paraMtu te vidhAna svIkArya bane tevAM kAI pramANeA upalabdha nathI. uparakATamAM, yuddho ane 1 jUnAgaDhanI sImamAM sa. naM. 309mAM Avelu' kaMvara taLAva Aja paNa meAjuda che, vizeSa mATe jue prakaraNa 3zuM. 2 jue prakaraNa 3jI jUtri.-6
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 H jUnAgaDha ane giranAra gherAo mATe tene ugAvALA dvArA rAha kavATe susajaja karyo ane tethI tene nAma ApyuM hoya te saMbhavita che paNa te mATe paNa kaI aitihAsika pramANa nathI. - Ama ugrasenagaDha te uparakeTa e anumAna karavA mATe koI AdhAra lAyaka bhUmikA nathI paraMtu je tenuM mULa nAma ugrasenagaDha hoya to temAMthI ugra, umaragaDha thayuM ane temAMthI uparakoTa thayuM tema mAnavAmAM bAdha nathI. "mirAte sikaMdarI" tene jahAMpanAhane killa kahe che. pharistA mahAbalIyAha kahe che. jayAre mahamUda begaDAe jUnAgaDhanuM nAma mustaphAbAda pADyuM tyAre teNe uparakeTane jahAMpanAha nAma ApyuM haze. jIrNadurga ujajaDa paDelA girinagara upara jhADI thaI gaI tene durga paNa khaMDiyera thaI gayo ane tenI AsapAsa jaMgala thaI gayuM. sirAte sikaMdarI kahe che. ke "jUnAgaDha nAma paDavAnuM kAraNa soraThanA keTalAka le ke evuM kahe che ke jUnA kALamAM soraTha dezanA rAjAnI rAjadhAnI jUnAgaDhathI pAMca kesa dUra AvelA moje vaMthaLI hatI. vaMthaLI ane jUnAgaDhanI vacamAM eka evuM jaMgala hatuM ke temAMthI ghaDe ke mANasa paNa dAkhala thaI zaktAM nahi." A jaMgalamAM AvelA eka kaThiyArAe duga tathA tenA dvAre joyAM. teNe rAjAne vAta karatAM te rAjAe jagala kapAvI nAkhyuM. A durga kayAre baMdhAya tenA mATe rAjAe ItihAsanA jJAtAone pUchayuM paraMtu jyAre teoe ajJAnatA batAvI tyAre te kilAne jUnAgaDha eTale jUne kile kahyo kAraNa ke tenI racanAne kALa ke rayitAne kaI jANatuM nathI. A rAjA keNa hatA te mATe kalpanA karavAnI rahe che. ItihAsane kama tathA prasaMge jotAM temaja prabhAsakhaMDamAM A nagara jIrNadurga nAme oLakhAze te vidhAna jotAM A rAjA caMdracUDa haze, athavA tenA anya anugAmIoe A keTa samarAvI yuddha mATe susajaja karyo haze, te prasaMge jyAre giridurga-uparakeTanuM navanirmANa karyuM tyAre tenI samIpe vasatA girinagaranuM paNa punanirmANa karyuM haze. ene durga jIrNa hatA tethI tene charNadurga kahyo ane nagara paNa te ja nAme oLakhAyuM. pAchaLathI durga uparakoTa tarIke jANItA thaye te samaye jIrNadurga nagara hatuM ane tenI aMtargata uparakoTa hatA. Aje paNa ghaNuM jUnAM nagaranI aMdara bhItara cheTa haiya che, tema temAM rAjakuTuMba rahetuM haze athavA yuddhakAle, Akramo sAme bahAra kilo tUTI paDe pachI pratikAra karavA mATe tene upayoga thatuM haze * A sthAna giranAranI taLeTImAM anyatra haze, Aje tenuM astitva nathI.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha : 43 tevA A du paNa bhItarakATa hatA. ApaNe e pazu joIe chIe ke kaI maMdira, mahAlaya ke pavitra tIrthasthAnanA nAma uparathI tenI samIpe vasatA gAmanuM paNu, te ja nAma paDe che. bhImanA devaLa pAse vasatu. gAma bhImadevaLa kahevAya che, varAha svarUpanA maMdira pAse vasatu. gAma vArAharUpa kahevAya che. kadama varAhanA madira pAse vasatuM gAma kadavAra kahevAya che tema jINu du` pAse vasatu gAma paNa jIrNadurgaM kahevAyuM. prabhAsakhaMDamAM jINu duganA spaSTa ullekha che ane bhAra khaDe IsunI sAtamI ke AdamI radImAM lakhAyA dAvAnI mAnyatA sAcI hAya tA jI Mdu nuM nAma rAhu grahAra pahelAM pracalita thayuM... emamAnI zakAya. jINu duganA navanirmANa prasa Mge rAhu grahAra ke tenA purogAmIo vA anuga!mIoe anyatrathI cAre vaNunI prAne AmaMtrI cha duga mAM vasAvI. I. sa. 1025mAM thayelA navaSNunA maMtrI nAgarA hatA ane nAgarAnA ItihAsa kahe che ke teo navadhaNunA AmaMtraNathI jINu duga mAM AvyA. temanA dastAvejo sAkSI pUre che ke rAhe temane vasavA mATe jagyAe ApI, nirvAha mATe bhUmi ApI ane rAjata MtramAM sthAna ApyuM. teoe jINu duga mAM prathama gaNeza phaLiyuM bAMdhI tyAM nivAsa mATe potAnAM ghA bAMdhyAM, nAgarA navadhaNu pahelAM AvyA haze ane te varSo sudhI judA judA jaththAomAM AvatA rahyA haze. te ja pramANe brAhmA, vaNikA ItyAdi jJAtie ane kArIgara vanI jJAtibhA ane dosatva karanArI jAtie AvIne jIMdu mAM vasI. A nagara pharatA du hatA te samarAvavAmAM AvyA vA navesarathI bAMdhavAmAM AvyA, pANInA puravA mATe vAva bAMdhavAmAM AvI ane tyAM aneka devasthAnAnI sthApanA thaI. jINu duga nA si MhadvAra pUrvAbhimukha ho ane Aje vizALavAva che tenI sAmenA bhAgamAM haze athavA vizaLavAva tenI aMdara AvI jatI haze ane nagaranI pUrve haze. narasiMha mahetAnAM cAra che tyAM uttara dvAra haze ane tyAMthI nagaranA kADha vamAna sukhanAtha mahAdeva pAsethI saMghADiyA bajAra dIvAnacoka thaI kALavA sudhI jaI tyAMthI vizaLavAva maLI jatA haze. e rIte nagaranI pUmAM bhIDabha jana mahAdeva tathA vizaLavAva, madhyamAM uttara cheDe sukhanAtha mahAdeva tathA te tarapha Aja astitvamAM nathI tevAM zi, dakSiNa cheDe geMDAnI agaDa, sakariyA TI kheA haze. nagaranI pazcime Aje pacahATaDI che tyAM smazAna hatuM, tethI pazcima ddAra havelI galInuM nAkuM che tyAM haze ane te pramANe uttara ane dakSiNu dvArA, narisa Mha mahetAnA cArA pAse ane kALavA pAse anukrame haze. Aje paNa je jUnAM devasthAnA che te A bhAgamAM ja che.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 : jUnAgaDha ane giranAra muslima samayamAM killAnA vistAra vartamAna gAMdhI roDa sudhI vadhArI devAmAM AvyA ane Aja paNa A vadhArelA vistAramAM ja muslima lattAe che. I. sa. 1880mAM navAba mahAbatakhAnajI khIjAnA samayamAM tyAMthI paNa kATanI dIvAlA khaseDI Aje che te sthaLe bAMdhavAmAM AvI ane lIbarTI TAkIjha che tyAMthI vA~thalI daravAjA thaI hAthIkhAnA sudhInA bhAga zaheramAM levAmAM AvyA. e rIte vicAratAM rAhu navadhaNanA samayamAM uparakATanI uttara dIvAla tathA pUrva dIvAla nagara bahAra hatI para Mtu dakSiNa dIvAla adhI ane pazcima dIvAla AkhI a Mtargata hatI ane tevuMsi MhadvAra pazcimAbhimukha nagaramAM paDatu. prabhAsakhaMDa lakhAyA te pahelAM jINu duga eTale rAhu grahAra ke tenA purAgAmIonA samaya prajAne tenI mAhitI hatI ane tethI te nagara nAma pracalita thaI gayuM hatuM pahelAM sthAnika rAjA tathA cha! duga tarIke jANItuM thayuM. saurASTranA ItihAsanAM pramANA zvetAM jINu duga nA ullekha i. sa. 1330mAM thayA che. hAthasaNImAMthI maLI AvelA I. sa. 1330 nA lekhamAM' rAha kheMgAranA vaMzaja rAjA Depake kuntarAjane kahyuM ke "mama pitRvyena jINa'durgA' nivAsi (nA) kAritA sAMgAvApIti ThepA vApI prAptya... arthAt' mArA pitRvye jINu duga mAM sagavApI baMdhAvI tevI ja rIte tuM DhapAvApI dhAva'2 A rIte I. sa. 1330 mAM jINu du nAmanA spaSTa ullekha che ane temAM kahenAra kahe che ke tenA pUrvAMje jINu duga'mAM saMgavApI baMdhAvI hatI. tenA pUjanuM nAma paNa kheMgAra Ape che ane te jINu duga nA rAhanA vaMzaja hatA tema kahe che. saurASTranA ItihAsamAM be kheMgAra kumArA temanA rAjagAdI uparanA hakka tyAgI anyatra gayA, temAM prathama khe gAra I. sa. 1067mAM thayelA rAha navaSNunA kumAra ane dvitIya kheMgAra I. sa. 1140mAM thayelA rAha kavATanA kumAra. TepakanA pUrvAMja dvitIya kheMgAra gaNIye tA pazu I. sa. 1140mAM A nagara jINu duga nAme prasiddha hatuM te nivivAda che. 1 hisTorikla Inkripzansa eka gujarAta, pu-3, zrI gi. va. AcAya 2 A saMgavApI kasAIvADanA nArka hatI. thADAM varSoM pahelAM te purAvI devAmAM AvI che.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha : 45 I.sa. 1333mAM lakhAyelA vividha tItha kalpa ane tenI pUrve lakhAyelA raivatagirikalpamAM A nagara mATe apabhraMzamAM judugmAM zabda vAparyoM che. juNNa ane jaNyu baMnenA atha jINu thAya che. I. sa. 1337mAM kasurI nAmanA vidvAna jaina muni mahArAje lakhelA tenA graMtha "nAbhinandana naiAhAra praznadha"mAM eka sadha giranAra jAya che, tenA varNanamAM paNa A nagarane jINu du kahyuM che. I. sa. 1472mAM rAha mAMDalikanuM patana thayu. te pUrve lakhAyelA sa MskRta kAvya 'mAMDalika kAvya"mAM tenA raciyatA kavi gaMgAdhare jIMdu nAmanA A nagara mATe upayoga karI tenI bArA ane durgAnuM rasika vaNaeNna karyuM che. I. sa. 1451mAM lakhAyele eka zilAlekha uparATanI dakSiNu dIvAlamAMthI prApta thayA che temAM rAhu mAMDilo karelI AjJA kaMDArI che. temAM prArabhanI patimAM lakhyuM che ke, 'svasti zrI saMvata 157 vaSe mAdha (vadI 5) amI dine guru (vAsare) sau(rASTra) deze zrI jINu duge' zrI (?) vaze rANAzrI melagadeva suta (rA) unna mahipAla (devasuH rAula) zrI mAMDalika prabhuNAya...' e uparathI paNa spaSTa thAya che ke I. sa. 1451mAM A nagaranuM rAjyasvIkRta nAma chaNuM du hatuM.. I. sa. 147ra eTale vi. sa. 1528nA poSa vadI 13 budhavAre saMpUrNa karelI vAsahitAnA atima adhyAyamAM ukata pustakanI pratikRti chaNuM duga mAM thaI hAvAnuM jaNAvyu che. AvA aneka pramANeAthI niHzaMka siddha thAya che ke paMdaramI sadImAM A nagaranuM nAma jIMdu' hatuM. jINu gaDha jINu du mAMthI jINu gaDha te pachI thaI gayuM hovAnuM jaNuAya che. sAmAnya leAkabhASAmAM te jUnAgaDha, jUnAgaDha ke jUnegaDha kahevAtu. paNa patravyavahAramAM tenA I. sa. 1900 sudhI jINugaDha tarIke ullekha thaye sarakArI ane khAnagI dhRtarAmAMthI jovA maLe che. 1 jaina yuga, 1982, vaizAkha 'ka, 2 anapablizDa Inti, Aphri sAsAyaTI-jUnAgaDha janarala, navembara, 1947, prA. puraiAhita 3 lekhamAM nAgA -trimAsika, caitra 1964, zrI vallabhajI hA AcArya
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 4 jUnAgaDha ane giranAra jINuM prAkAra I. sa. 1413nA rAjapAtAkanA pAvaLiyAmAM raha melagadeva mATe lakhyuM che ke e "aDhAra rAjaputa sAthe vaMthaLI choDI jINuM prAkAra pahoMcI gayo." A "jIrNaprAkAra' nAme eka ja sthaLe vaparAyuM che. A nAma jIrNadurga mATe ja vaparAyuM hovAnuM jaNAya che. saMbhava che ke kadAca durga aMtargata Avele uparakeTa e nAmathI oLakhAtA hoya ! - ugrasenagaDha che. ' ' ugrasenagaDha te jUnAgaDhanuM ja nAma hatuM tevI mAnyatA jaina graMthanA AdhAre dhaNA vidvAnI che. zrIkRSNanA samayanA yAdava ugrasena sAthe jIrNadurgane bheLavI devAnuM sAhasa paNa keTalAka lekhakoe karyuM che paNa jyAM yAdave ahIM hatA ja nahi temaja te samayamAM "gaDha' na hatA tyAM te siddhAMta svIkArya banatA nathI. rAha kavATanA sabhyone adhipati ugrasena vA ugAvALo hato ane teNe uparakeTanuM yuddhane mATe nirmANa karyuM hoya ane tethI uparakeTane ugrasenagaDha kahyo hoya te asaMbhava nathI paraMtu e spaSTa che ke jaina sAhityamAM A nAmano upayoga thayo che te sivAya kaI AdhAra nathI vividha tIrthakalpamAM tejalapurassa pUrve dizAe ugyasegaDha nAma dugga-' hevAne ulekha che ane tejalapura te giranAranI taLeTImAM hatuM tethI tejalapuranI pUrve jUnAgaDha hatuM tema mAnI jUnAgaDhanuM nAma ugrasenagaDha hatuM tema pratipAdita karavAnuM sAhasa karavAmAM AvyuM che. tejalapura AjanA majevaDI gAma pAse hatuM ane tyAM Aje paNa tAjapura ke tejapurane TIMbo kahevAya che. tenI pUrve keI nagara ugrasenagaDha nAmanuM tyAre heya. dIvAna raNachoDajI tArIkhe soraThamAM uparoTanuM nAma ugrasenagaDha hatuM tema kahe che. ugrasenagaDha nAma kadI paNa jUnAgaDha nagaranuM hevAnuM jaNAtuM nathI. kheMgAragaDha * e ja rIta kheMgAranA samayamAM kadAca jUnAgaDha kheMgAragaDha kahevAyuM heya athavA vividha tIrthakalpamAM ane anya graMthamAM tene kheMgAranuM nagara kahyuM heya te banavAjoga che. bAkI A nagaranuM lokamAnya ke rAjayasvIkRta nAma kheMgAragaDha hevAnuM anya pramANethI jaNAyuM nathI. sutakAbAda mahamada begaDAe jUnAgaDha jItI tenuM nAma mustaphAbAda karI nAkhyuM paNa
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha : 47 pre. krAmIkeriyaTa tenA hisTrI ek gujarAtamAM kahe che tema te nAma ApanAranA mRtyu pachI mustaphAbAnuM astita rahyuM. heAvAnuM jaNAtuM nathI. eka julmI zAsakanI taraMgI IcchAthI dhaNI sadIothI parinAyata thayeluM nAma bhUMsI zakAyu nahi ane jUnAgaDha nAma tenA Ate prakhyAta vijetAnA vaMzanA ane tenA rAjanA aMta pachI paNa jIvatuM rahyuM che." I. sa. 187mAM briTiza sArvabhaumatva sthapAyu. tyAre jUnAgaDha nAma rAjyasvIkRta nAma thaI gayuM. giranAra (nagara) vi. sa. 1232 I. sa. 1176 lagabhaga zrI viyaMsenasUrIe racelA raivatagiri rAsamAM, vi. sa'. 1353 I. sa. 1297 lagabhaga zrI vinayacaMdrasUrIe lakhelI nemInAtha catuSpAdikAmAM, vi. saM. 1761 I. sa. 1305 mAM zrI merUtaMgasUrIe racelA prabaMdhaciMtAmaNimAM, vi. saM. 1250 I. sa. 1194 vi. sa'. 1300 I. sa. 1254 vayamAM kavi sAmezvararacita kIti kaumuddImAM ane anya graMthAmAM giranAranAM vaNu nA che paNa temAM jINu du, jINu gaDha ke girinagaranA keAI ullekha nathI. A samayanA lekhAe giranAra tarIke ja nagaranA pazu ullekha karyAM che. tenuM zuM kAraNu haro te anumAnanA athavA saMzodhananA viSaya che ke ema mAnI zakAya ke mULarAja solakIthI mAMDIne karaNa vAghelA sudhInA gujarAtanA rAjAnI jUnAgaDha upara akha hatI. temaNe vAravAra AkramaNA karelAM ane rAkhanI ane prajAnI pAyamAlI karelI. tenA Azrita kavioe ane lekhAe jUnAgaDha jANe hastI ja dharAvatuM na hatuM. tema mAnI tenA jarA jeTalA paNa ullekha karavAnuM ucita dhAryuM nathI. giranAra upara tA pavitra madirA hatAM eTale tenI yAtrA karyA sivAya ke tenAM vaNuM nA karyA sivAya cAle nahi tethI giranArane ma'ttva ApavAmAM AvyuM, ema paNa mAnI zakAya ke cuDAsamA rAjAenA jINu duga ne kAIpaNa prakAranI prasiddhi ke agatya na maLe te mATe paNa temaNe tenA ullekha na karyAM DhAya 1 ane tethI temaNe jyAM jyAM giranAra lakhyuM che tyAM te zabda nagara mATe vAparyAM che tema samajavuM joIe. gujarAtanA pATanagaramAM jINu dutra giranAra tarIke eLakhAyuM ane I sa. 1300mAM gujarAtamAM muslimasattA sthapAI tyAre teoe paNa jUnAgaDhane giranAla-giranAra 3 karanAlanA killo kahyo. I. sa. 1413nA mAMgarALanA zilAlekhamAM ane I. sa. 1472nA jUnAgaDhanI kheAravADanI masjidanA zilA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48H jUnAgaDha ane giranAra lekhamAM giranAla ane giranAra zabdo anukrame vAparyA che. mirAte sikaMdarInA lekhaka sikaMdara maMju, gulazane IbrAhimanA lekhaka pharistA ane tArIkhe phirajazAhInA lekhaka jhiyAyuddIna bAranI vagere muslimalekhake junAgaDha mATe killAe kiranAla, giranAla ke giranAra zabda vApare che. e uparathI ema mAnI zakAya ke hindu rAjAo pAsethI taMtra saMbhALanArA muslima zAsakee temane pagale cAlI jUnAgaDhane giranArano kile kahyo. pAchaLanA samayamAM lekhake tenuM jUnAgaDha nAma Ape che. I. sa. 1514ne jUnAgaDhanA beravADa masjidane lekha tenI spaSTatA karatAM kahe che ke, "A makAna giranAranA killAmAM ke jenuM nAma mustaphAbAda rAkhyuM che temAM bAMdhyuM che. sArAMza giranArane kile te ja jUnAgaDha junAgaDha * evI sAmAnya mAnyatA pravarte che ke muslimee jIrNadurga ke jIrNagaDhamAMthI jUnAgaDha nAma karI nAkhyuM keTalAka vidvAne ema paNa mAne che ke tenuM sthAnika ane lekamAnya nAma jUnAgaDha hatuM paraMtu vidvAnoe tenuM saMskRtakaraNa karI jIrNagaDha nAma pustake ane abhilekhamAM lakhyuM. ItihAsa ane sAhityamAM karelA ullekha tapAsatAM ema spaSTa thAya che ke jayAre A nagara jIrNadurga tarIke oLakhAtuM tyAre ane te samaye tenuM nAma jUnAgaDha paNa hatuM. I. sa. 1374mAM "tIrthamALA stavana" nAmanI tenI racanAmAM jaina vidvAna vinAprabha lakhe che ke "vIrahu e varUNathalIyaMmi jUnaIgaDhI siripAsa pahucaDiyau e giri-giranAri dIThau nayaNihi mijaNuM vagere. temAM niravara 'giranAranI samIpe jUnAgaDha arthAt jUnAgaDha che tema kahe che: e ja pramANe, e ja arasAmAM lakhAyelA bautya paripATI stavana"nA lekhaka zrI jinatilakasUrI lakhe che ke "jUnagaDha pAsa ne jalavihAra navapallava maMgalapurI majhAra A pramANe sAme zaMkA karavA koI kAraNa nathI ane tenAthI e spaSTapaNe pratIta thAya che ke caudamI sadImAM A nagara junAgaDha tarIke paNa jANItuM hatuM. - ATalAM spaSTa pramANe chatAM keTalAka vidvAnoe evAM nirAdhAra anumAne karyA che ke jUnAgaDha nAma sulatAna mahamada taghalaganAM mULa nAma "junA 1 zrI jaina sAyaprakAza, amadAvAda, tA. 15-10-1951. A purataka te vaheluM lakhAyuM haze paNa upalabdha prata vi. saM. 1430mAM lakhAI che jenA upara zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAe TIppaNa karyuM che. [2 jaina tIrthone ItihAsa, zrI cAritra smAraka graMthamALA, 1949, saMpAdaka, zrI nyAyavijyajI mahArAja.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha : 49 uparathI AvyuM che, ane karNadurga tenuM saMsakRtakaraNa che. A vidhAna para vicAra karatAM mahamada taghalaganuM mULa nAma ja nahi paNa "jAuna" hatuM ane te I. sa. 1325mAM dilhIthI gAdIe beTho. A kura, taraMgI ane kaDaka svabhAvanA sulatAne tenI trAsadAyaka vartaNukathI tene amIrane virodha viherI lIdhuM ane rAjayamAM Thera Thera baLavA thayA. gujarAtamAM paNa baLa thayo, je zamAvavA mahamada I. sa. 1345mAM gujarAta saurASTramAM Avyo. tene jUnAgaDhanA rAha kheMgAra cethAe baLavAkhora saradAra tAghIne AzrApa Apyo che te khabara maLatAM te jUnAgaDha upara caDAI laI AvyuM. sulatAnanI sAthe AvelA tenA ItihAsakAra jhiyAudIna bAranIe, sulatAnanI gujarAtanI judA judA sthaLe nAkhelI chAvaNIonuM jhINavaTabharyuM varNana karyuM che. temAM te lakhe che ke mahamada devalagirithI bharUca Avyo tyAM tene mAhitI maLI ke baLavAkhora tAghI pATaDI ane mAMDala thaI saurASTramAM UtarI gayuM che. mahamada tenI pAchaLa ca. tAghI "kiranAla (pAse beMkAra (kheMgAra)nA killAmAM bharAye che tevI mAhitI maLatAM teNe "kiranAlane kile gheryo, tenuM patana thayA pachI te "Dala (goMDala) gaye ane tyAMthI ThaThThA gaye, jyAM gujarI gayo. A varNanamAM aneka sthAnenAM ane vyaktionAM nAmo ApyAM che, kayAM kayAM teNe zuM zuM karyuM te paNa jaNAvyuM che paNa kaI sthaLe teNe pitAnA nAma uparathI jUnAgaDha vasAvyuM hoya ke te nagarane jUnegaDha nAma ApyuM hoya tema darzAvyuM nathI. taghalaga vaMzanA bIjA ItihAsakAra zastha aphIphI tenI tArIkhe phirojhazAhImAM tathA sultAna phire che lakhelA pharahutula phirojhazAhamAM paNa A prasaMgane keI nirdeza nathI. jyAre mahamada taghalagane sulatAna thavAnuM svapna paNa AveluM nahIM tyAre tenuM nAma jAuna hatuM ane je nAma teNe gAdIe AvI, tenA darajajAne yogya na hovAthI tajI dIdheluM te nAme te zA mATe nagara vasAve ? vasAve te mahamadAbAda ke taghalagAbAda kahe, tene jUnAgaDha ja zA mATe kahe ? mAtra ne tathA jUnAgaDhane sAmya hovAthI koI vidvAne A navIna zedha che tema karI vahetI 1 gujarAtano ItihAsa, mau. a. jhaphara nadavI, bhASAMtara zrI choTubhAI nAyaka 2 phArasI bhASAmAM ka ane ga vacce mAtra eka mAtrAne phera che. hastapratanA vAMcanamAM A mAtrA rahI gaI hoya to giranAlanuM kiranAla ane geDalanuM UMDala vaMcAya-sAmAnya rIte gAphano kApha lakhavAno rivAja che. jU.gi.-7
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : jUnAgaDha ane giranAra mUkelI kalpanA sivAya tene keI AdhAra nathI. je mahamada taghalage jUnAgaDha vasAvyuM hoya to tenA anugAmIo tene eka athavA bIje sthaLe jarUra upayoga karatAM paNa taghalage ke te pachInA sulatAnanA samayamAM keI sthaLe junegaDha zabda vaparAye nathI. UlaTAnuM mirAte sikaMdarI, AgaLa joyuM tema jUnAgaDha nAma pADavAnuM spaSTa kAraNa Ape che, temAM paNa kahevAmAM AvyuM nathI ke "jane uparathI jUnAgaDha thayuM. A anumAnathI vizeSa viparIta vidhAna te e che ke, jIrNadurga nAma jUnAgaDha uparathI thayuM. jyAM, etihAsika graMtha, zilAlekhe ane anya pramANabhUta AdhAra upalabdha che tyAM A anumAna sarvathA asvIkRta bane che ane tenA upara vizeSa carcA anAvazyaka che. yavanagaDha A tarkathI vizeSa hAsyAspada taka che. lAsane tenA pustaka InDesa AoNha temasa kunda (Indesche Alternhumaskunai)mAM karyo che. te kahe che ke A nagaranuM nAma grIka-yavana uparathI yavanagaDha thayuM ane tenA uparathI jenagaDha thaI jUnAgaDha thayuM. eka vidvAna kahe che ke yena zabda uparathI nAgaDha thayuM. yena grIkenI eka jAti hatI. pra. lAsananA tarkane jemsa bajesa vagere vidvAnoe svIkAryo nathI. yonA jAti mATe jUnAgaDhanA parvatIya lekhamAM yaNa zabda vAparyo che ane paMDita umezacaMdra vidyAratna tenA graMtha mAnavera Adi janmabhUmimAM siddha kare che ke te yaNamAMthI jyu-yahUdI thayA. je grI ke- vana kahevAtA ke tuzApha yavana hatA tethI yavanagaDha nAma apAyuM te pachI ApaNe zA mATe na mAnIye ke kALa yavana uparathI A nagara yavanagaDha kahevAyuM na heya ? paNa A taka kevaLa nirAdhAra che. pro. lAsana, sara Dabalyu TAna, mi. vaDakeka vagerenA AdhAre pro. puSkarabhAI caMdaravAkara A prazna para vicAraNA kare che paraMtu jema jUne gaDha mATe kaI AdhAra nathI tema yavanagaDha mATe koI AdhAra nathI. je parvatIya lekhamAM yavana tuzAphane ullekha karyo te nagarane girinagara zA mATe kahyuM ? jUnAgaDha trIjA eka lekhaka mahAzaya te evo tarka kare che ke rezamana devatA 1 vAku, mArca, 1999, zrI puSkarabhAI caMdaravAkara. 2 pathika, jana, 1969 jANavA jevuM, zrI vidura.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayupITarajIvInuMmAma jUnAM hatuM tethI A nagara junAgaDha kahevAyuM ! remane A deza sAthe koI saMbaMdha na hatA ane A taka kevaLa nirAdhAra che tethI te mATe paNa koI caca Avazyaka nathI. ' bhAratamAM aneka nagare ke nadIonAM vibhinna nAme che tema junAgaDhanAM paNa girinagara, nagara, cha , jIrNaprAkAra, jUtha, jUnAgaDha, jUnANuM pracalita thayAM ane mULa girinagara vasatuM tyAM ja vadhatAthaTatA vistAramAM Aja paNa te vasI rahyuM che. jUnAgaDhane kille keTalAka ItihAsakAro evI mAnyatA dharAve che ke rAha mAMDalikanA patana pachI sulatAna mahamUda begaDAe uparakeTanI pAse jUnAgaDha vasAvyuM ane tenI pharata keTa bAMdhyo je AjanuM jUnAgaDha. gujarAtane phArasI itihAsa 'mirAta sikaMdarI' spaSTa kahe che ke "A phoDa thayA pachI sulatAne gujarAtanA zahera ane gAmamAMthI meTA moTA saiyada, ulmAo ane kAjhIone bolAvI temane jUnAgaDha tathA pAsenA kasabAomAM vasAvyA. sulatAna pote paNa tyAM rahyo ane jUnAgaDhano AbAdI mATe prayAsa karavA lAgyo. teNe jahAMpanAha' killAnI dIvAlonI marAmata karavA mAMDI ane tyAM meTA meTA mahele baMdhAvyA ane dareka amIrane hukama karyo ke potAno mATe moTAM moTAM AlIzAna makAna bAMdhe. gheDA samayamAM amadAvAdanA beTAnuM bIja eka zahera tyAM vasI gayuM. tenuM nAma mustaphAbAda pADavAmAM AvyuM." mirAte sikaMdarI, rAha mAMDalike mahamUda sAme karelA yuddhanA varNanamAM lakhe che ke "sulatAne moracAne baMdobasta karI judA judA moracA upara eka eka amIranI nimaNUka karI, jUnAgaDhanA kilAne ghero ghAlyo." AgaLa cAlatAM te kahe che ke "janAgaDhamAM rahevA karatAM giranAranA majabUta kilAmAM javuM vadhAre salAhabhareluM che."evI salAha rAhanA maMtrI tanahale ApatAM kalAnA lekee A salAha mAnya rAkhI, vakIlo mokalI sulatAnane araja karI ke "sulatAna amArA jananuM rakSaNa karaze ane amArA kuTuMbane je te kAMI IjA nahi karaze te ame kilAmAMthI amArA kuTuMba parivAra tathA mAlasattA laI kiTale khAlI sulatAnanA kadamomAM soMpazuM. sulatAne A vAta kabUla rAkhI paNa jayAre leke kile khAlI karI gayA tyAre lazkarane tenI upara tUTI paDI katala karavA tathA lUMTI levA hukama karyo " mirAte sikaMdarI A varNanamAM jUnAgaDha ane giranAranA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ para : jUnAgaDha ane giranAra adA kUillAone nirdeza kare che tathA giranArane kilo upara hatA tema spaSTa kahe che. eTale nIce kille te jUnAgaDhano kile ane uparakeTa paNa te killAmAM hatA te kilo. vizeSamAM rAha mAMDalikanAM patana pahelAM lakhAyelA mAMDalika kAvyamAM jIduga nagaranuM surekha ane vistRta varNana che te uparathI phalita thAya che ke uparakoTanI nIce nagara vasatuM hatuM tathA temAM pacaraMgI prajA vasatI hatI, tyAM bajAro, dukAne ane makAne paNa hatAM. A nagaranAM kAronAM nAme paNa hatAM je Aja sudhI jemanAM tema che. mahamUde na keTa bAMdhyo hato te tenAM dvAranAM muslima paddhatie navAM nAmo teNe ApyAM ja heta ! ' teNe amIrone jUnAgaDhamAM makAna bAMdhavA AjJA karI tethI nagarane vistAra vadhAravAnuM Avazyaka banyuM haze ane tethI Ajane dhArAgaDha daravAjA pAsene bhAga ane kadAca uparakeTanI dakSiNa taraphane bhAga teNe nagaranA killAmAM laI lIdho haze. Aje paNa muslima lattAe A vadhArelA vistAramAM che. mahamUda begaDAe junAgaDha jItyA pachI tene vistAra vadhAryo paraMtu teNe na kille bAMdhyo tema kahevuM sAcuM nathI. - dIvAna raNachoDajI, tenA graMtha, tArIkhe soraThamAM kahe che ke "I. sa. 1633mAM bAdazAhanA sUbedAra IsAkhAne zahera pharate kile bAMdhe temAM 114 buraja ane 9 daravAjAo hatA jemAMnA 5 daravAjAo baMdha rahetA ane 4 khullA rahetA, te pachI I. sa. 166mAM mirajhA IzAkhArakhAne A killo navesarathI baMdhAvyuM." - I. sa. 1633mAM zAhI phojadAra ImAratakhAna hatA paNa I. sa. 1661mAM te pada upara kutubuddIna pezagI hatA eTale nAmamAM kaMIka bhUla thayelI jaNAya che paraMtu e svIkAravuM ja rahyuM ke, mugala sAmrAjyamAM killAnuM samArakAma thatuM rahetuM haze ane vistAra paNa vadhI rahyo haze paNa jUnAgaDhane kilo prathama mahamUda begaDAe ja bAMdhyo tevo ullekha A vidvAna ItihAsakAra karatA nathI ane te vidhAnane kaI samarthana maLatuM nathI tethI A kila mahamUde bAMdhe tema mAnI zakAya nahi. I. sa. 188mAM navAba mahAbatakhAnajI bIjAnA samayamAM, zaheranI vadhatI jatI vasatIne samAvavA zaherane vistAra vadhAravA mATe pazcima tathA uttara taraphanI dIvAla pADI nAkhI, bahArane bhAga aMdara laI levAmAM Avyo ane vartamAna gAMdhIreDane sthaLe kille hatA te dIvAla taLAva tarapha khaseDI, letAM riAtaLA kuMDa-DAyamaMDa TokIjhathI vaMthaLI daravAjA sudhIno bhAga pazcima
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha : 53 tarapha ane vartamAna kaDIyAvA-javAhara roDanI dakSiNathI dAtAra roDa sudhIne bhAga killAmAM AvI gayo. I. sa. 1884mAM prasiddha thayelA gujarAta rAjasthAna nAmanA pustakamAM tenA lekhaka zrI kALidAsa devazaMkara paMDayA lakhe che ke zaheramAM be killAo che. jUnA killAmAM vizeSa vasatI che. navA killAne bhAga bahu vasatIyANa nathI tathA jUnA zaherane bhAga ujajaDa che. I. sa. 1877mAM kalakattA rivyumAM prasiddha thayelA sI. ema. nAmanA aMgreja lekhakanA lekha saurASTra enDa dhI hila opha seraThamAM jaNAvyuM che ke "jUne killA prathama girinagara kahevAtA temAM bArAzahIdanI kabaro che." e baMne vidhAne uparathI ema spaSTa thAya che ke, dhArAgaDha daravAjAvALA lattA pAse I. sa. 1884 sudhI jUnA killAnI dIvAla hatI ane tenI uttare je bhAga hate tyAM jUnA zaherane bhAga haze ane tenI ane navA killAnI vacce eka bIjo killo haze. A dIvAla paNa I. sa. 1884 pachI pADI nAkhavAmAM AvI haze. tenA avazeSo ane sthAne hajI daSTigocara thAya che. kALavA daravAje thaDA varSo pUrve nagara vistAranI daSTie pADI nAkhavAmAM Avyo tyAre tenI nIcethI vizALa bhUgarbha mArga nIkaLe te hAMkI devAmAM AvyuM che. A daravAjAnAM dvAra, rA navaghaNa raje pATaNathI laI AvyuM hovAnI lekavArtA kahevAya che.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna itihAsa prAcIna maurya kAla pUrve jUnAgaDhano ItihAsa aMdhAranI gherI javanikA pAchaLa chupAyelo paDayo che. viSNupurANa ane harivaMzamAM tenA aspaSTa ulalekha thayA che. teno sArAMza e che ke zaryAtinA putra revanA putra raivatanI rAjadhAnI kuzasthaLI hatI. ekavAra te tenI putrI revatIne sAthe laIne, brahmA pAse, revatInAM lagna konI sAthe karavAM tenI salAha levA brahmalokamAM gayo. tyAM huchuM ane hAhA nAmanA gAMdharvo atitAna nAmanuM gAna karatA hatA te sAMbhaLavA rokAI gayo. gAna samApta thatAM teNe revatInAM lagna konI sAthe karavAM te salAha mAgI, tyAre brahmAe kahyuM ke "mRtyulekamAM tuM AvyuM tyArathI atyAra sudhImAM cAra cokaDI yuga vItI gayo che ane tyAM manuSyanI aneka peDhIo thaI gaI che. kuzasthaLIne pujanoe nAza karyo che ane tyAM yAdave vasyA che. temAM zrIkRSNa che, tenA bhAI balarAma sAthe tArI putrInAM lagna kara." revata kuzasthaLImAM pAcho Avyo. tyAM yAdavo rAja karatA hatA. teNe balarAmane pitAnI putrI paraNAvI paNa revatI UMcI hatI ane balarAma nIcA hatA tethI balarAme tenA gaLAmAM hala nAMkhI tene kheMcatAM te nIcI thaI gaI. raivata te pachI revatInAM lagna karI eka parvatamAM rahevA cAlyo gayo ane te parvata revatAcala ke revata kahevAyo. A vArtA svarUpanuM vidhAna ItihAsa tarIke svIkArya thaI zake nahIM.' A mAhAbhyanI carcA giranAra prakaraNamAM karavAmAM AvI che.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha : 55 skaMdapurANanA prabhAsakhaDamAM revatAcaLa pAsenA vastrApatha kSetranuM varNana che temAM paNa daivI camatkArAthI bharapUra vArtAe ja ApI che ane tethI temAMthI paNa kAMI aitihAsika mAhitI maLatI nathI. zrIkRSNa jayAre surASTramAM AvyA tyAre rAjA mucuku zApita thaI bharagaMdhamAM sUtelA. tenA upara potAnI pAmarI zrIkRSNe oDhADI dIdhI. zrIkRSNanI pAchaLa paDelA kAlayavane tene zrIkRSNe mAnIye tyAre jAgRta thatAM tenI daSTi kAlayavana upara paDatAM te bhasmIbhUta thayA evI paNu purANunI eka kathA che. ema chatAM purANenI vArtAomAMthI e sArAMza nIkaLe che ke pAve. prabhAsa samIpe zrIkRSNe sthApelA dvArakAmAM vasavA AvyA tyAre A bhUmimAM AvelA ane sa`bhavata rahelA paNu. dvArakA tA dvAra samu nagara hatuM, tenI pRSThabhUmi giranAra sudhI vistarI hatI ane te samagra bhUmimAM yAdave vasatA. dvArakA samIpe raivata pava ta hatA ane tethI dvArakA jUnAgar3ha che, tyAM vasatuM evI bhramamUlaka kalpanA keTalAka vidvAnoe karI che paraMtu ema vicAravAmAM AvatuM nathI ke chappana kATI yAdavo eka nagaramAM ja rahetA haivAnuM saMbhavI zake nahi. raivata parvatathI zarU thatI girimALA samudra paya ta vistarelI ane va mAna sAraTha pradezamAM yAdA vasI gayelA. tenI pazcime zrIkRSNanA priya ane khAsa prardeza nAgara bhUmi" hatA je Aje nAghera kahevAya che ane prabhAsathI pUrvamAM cAvIsa mAIla upara zrIkRSNanuM samRddha ane vizALa nagara hatu' ne samudra mArge thatA vyApAranuM kendra hatuM ane tyAMnAM nivAsI samudra vyApArathI aDhaLaka dhana upajita karatA tethI lakSmI samudramAMthI maLI che ane tenAthI te nagara suvaNaeN nuM nagara che ema kahevAtuM ane pRSTha pradezanuM te dvAra hatuM. tethI dvArakA kahevAtuM ane tethI vartamAna jUnAgaDha che tyAM ke tenI samIpe dvArakA vasatu te vidhAna barAbara nathI. 1 dvArakAnAM varNanAmAM raivatagiriztA ullekha che te giri Aja raivata ke khIjo te prazna paNa carcAspada che. dvArakA samIpe je parvata hatA tene revata nAma apAyu hoya athavA te Aja raivata hAya athavA eka ja nAmanA be pava tA hAya athavA giranArathI samudra parata jatI giranI nAmathI eka kAtre jANItI hAya.2 girimAlA te 1 vistRta carcA mATe jIe zrIkRSNanuM dvArakA", za". ha. dezAI. 2 ejana.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 H jUnAgaDha ane giranAra maurya sAmrAjya I. sa. pUrve 319mAM caMdragupta maurya magadhanA siMhAsane besI bhAratanA vibhinna pradeza upara tene vijayadhvaja pharakAvyo ane te samaye saurASTra paNa magadhanA sAmrAjyanuM sArvabhaumatva svIkAryuM. saurASTra A kAle gaNataMtra hatuM ane tenI AMtarika svAdhInatA abAdhita rAkhI samrATe tenA upara aMkuza rAkhavA rASTrIya nAmanA eka adhikArIne niyukta karela. saurASTranA A gaNataMtranuM pATanagara girinagara hatuM ane rASTrIya paNa tyAM rahetA. caMdraguptanA A rASTrIya pade pujyagupta vaizya hatA teNe uparakeTa baMdhAvyo ane tenI dIvAlanI nIce suvarNasikatA, palAzini vagere saritAonA pravAha rokI eka baMdha bAMdhI tyAM eka sarovara nirmANa karyuM ane tenuM dazya suMdara hatuM tethI tene sudarzana karyuM.' ne kahyuM azoka caMdraguptanA pautra samrATa azokanA samayamAM paNa girinagara eka prAMta pATanagara rahyuM paNa tyAMnuM gaNataMtra naSTa thaI gayuM hovAnuM jaNAya che. A gaNataMtrane pramukha ke rAjA tuSArpha hatuM te azoka vatI rAja karatAM eTale kadAca svataMtra pramukha nahi paNa tene pratinidhi haze. kadAca pramukha, rAjA paNa kahe vAta hoyaparaMtu azokanA sAmrAjyanA asta pachI I. sa. 151-15ramAM ketarAyelA rUdradAmAnA zilAlekhamAM lakhyuM che ke "nipuNapusaina pti gAya nauja te yavana na (gA) nAyi." "mauya azoka mATe rAjya karatA yavana rAjA tuSAraphathI...vagere" e uparathI phalita thAya che ke e azokane pratinidhi haze ane tethI gaNataMtra vikharAI gayuM haze. tuSArjune yavana rAjA kahyo che. grIkene sAmAnya rIte yavana kahetA ane maurya rAjAone grI ke sAthe ghaniSTha saMbaMdho hatA. caMdraguptanI eka rANI grIka hatI. grIkoe A kAlamAM bhAratamAM ghaNAM nAnAM nAnAM rAjyo paNa sthApelAM ane pAchaLathI Arya dharmamAM sammilita paNa thaI gayelA te paikIne tuSArapha eka haze. pro. kemIseriyeTa, te pArasI hato tema kahe che je mAnyatAne paNa koI AdhAra nathI. |1 rUdradAmAne zilAlekha-hisTerikatA Insi opha gujarAta, pustaka 16, zrI gi. va. AcArya.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna ItihAsa H 57 tuSArAM sadana vistRta karyu " temAMthI naheza kADhI ane taLAvanI banne bAju upara mArga baMdhAvyA. girinagara, sudarzanane kAMThe kAMThe be bAjue vastu' tevI amuka vidvAnAnI mAnyatA uparAkta kAraNeAsara kheATI che. parvatIya lekha samraSTa azoke tenI AjJAe prajAnA mATe vaga te vAMcI zake te mATe sudarzana taLAvane dakSiNa kAMThe eka khaDakamAM kAtarAvI, A lekha azekanA zilAlekhanA nAmathI jANItA che. te paheMcAta phITanA paridhamAM che ane tenA upara lagabhaga ekaso phITanA vistAramAM brAhmo lipimAM ane pAlI bhASAmAM cauda zAsaneA lakhI prajAne hiMsAthI dUra rahevA, auSavi prApta thAya tevI vanaspatie ropAvavA, bhrAhmaNa ane zramaNane sarakhA gaNavA, saOyama niyamanuM pAlana karavA, mAMgalika mRtyA karavA, bhikSukAne dAna ApavA, sarve dharmane anusaranArAone arasaparasa sa`pathI rahevA AjJA ApI che. te uparAMta anya zAsanAmAM rAjaya padAdhikArIone strIo, yAtri AdinuM dhyAna rAkhavA ane mahAmAtrAne jJAnanA pracAra karavA, upadeza karatA rahevAnI sUcanA ApI che. A zilAlekha pote prathama joyA evA dAvA kaOla jeImsa TADe tena! pustaka TrAvelsa Ina vesTana InDiyA'mAM karyo che, tee A lekhanI lipi ukelI zakelA nahi. I. sa. 1837mAM jUnAgaDhanA sapUta parama vidvAna DaoN. bhagavAnalAla IMdrajIe karelA bhagIratha puruSArthanA pariNAme tenA biM`gA taiyAra thayAM ane reva. DI. je vilsane kalakattAnA DaoN. je prinsepa nAmanA vidvAna upara mokalatAM teNe I. sa. 1838mAM tenuM bhASAMtara karyuM". tenA upara preA. ema. ema. vilsana, IM. baranuk, sI. lAsana, DaeN. ema. krena, jemsa kharanesa vagere vidvAnAe TippA ane noMdha lakhyAM. A lekhanAM pAMcamAM ane teramAM zAsanA, giranAranA mArga kADhatI vakhate tADI pADavAmAM AvelAM jenA eka TukaDA jUnAgaDha myujhiyamamAM che. A zilAlekhanI surakSA mATe A eleAjikala sarve opha InDiyAvALA zrI jemsa 1 hisTArikala Inskripzansa Apha gujarAta, ve. 1, zrI gi. va. AcAya. 2 ekasaTrekaTasa phroma dhI riA ena dhI enjikavijha ek kAThiyAvADa enDa kaccha, jeimsa kharajesa. jUtri.-8
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 : jUnAgaDha ane giranAra bajesa ane bIjA videzI vidvAnoe bhalAmaNa karatAM tathA poliTikala ejanTa sara cArlsa olIvane Agraha karatAM rAjya tenA upara makAna banAvyuM. A makAnanuM khAtamuhUrta I. sa. 1900nA jUna mAsamAM karnala sI. Dabalyu. eca. ' sIlInA hAthe thayuM maurya pazcA - I. sa. pUrve 185mAM magadhanA senApati puSyamitra zuMge maurya samrATa breDadrathane vadha karI magadhane mugaTa svazire mUkyo. zuMgAne adhikAra saurASTra upara hato ke kema te nizcitapaNe jANI zakAyuM nathI. maurya sAmrAjyanA aMta pachI girinagara upara kone adhikAra hatA tenI koI mAhitI upalabdha nathI paraMtu skuTa ullekho uparathI anumAna thaI zake che ke grIka saradAroe A pradeza upara temanI sattA sthApelI. zRMgonI sattA I. sa. pUrve 77mAM ane grI konI sattA I. sa. pUrve 70mAM bhAratamAMthI naSTa thaI ane te sAthe je teone girinagara upara adhikAra thaye heya te paNa A kALe tene uccheda thaI gayo. * ItihAsakAromAM eka evI paNa mAnyatA pravarte che ke grI ke pachI saurASTra upara AMdhra rAjAone adhikAra thayuM. paraMtu girinagara teonuM pATanagara hatu ke prAMtika rAjadhAnI hatI te mATe koI nirdeza nathI, tethI ItihAsanAM sabaLa samarthana sivAya AMdhonuM svAmItva hatuM tema svIkArI zakAya nahi eTale e anumAna karI zakAya ke, I. sa. pUrve 70 thI 100 sudhI ujajainanA kSatrapo athavA keI sthAnika rAjAne A pradeza upara adhikAra haze ane girinagara tenuM pratika pATanagara haze ! zika samaya nAhapAna * I. sa 100 AsapAsa bhUsaka nAmane kSaharatha zAkhAnA eka zaka kSatra rASTra svAdhIna karyuM. tenA anugAmI nAhAne tenuM roja mahArASTra sudha vistAyuM, nahapAnane jamAI ughAta, ahIM Ave. teNe prabhAsa kSetramAM ATha brAhmaNane kanyAdAna ApyAM ane girinagaranI yAtrA karI.' sAtavAhana rana gautamI putra zrI sAtakaraNIe nAhapAnane parAjita karI kSaharatha zanI sattA naSTa karI. A rAjAonA samayamAM girinagaranuM zuM sthAna hatuM te jANa vAmAM AvatuM nathI. 1 nAzika pAsenA pAMDalene zilAlekha egriAphikA InDika pu-muM. - - - - - - - - - - - - - - gAkAraka
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna ItihAsa : pa. casTana che. I. sa. 130mAM zaka saradAra yasamotIkA ke spAmotIkAno putra casTana gautamI putra sAme yudhe caDyo ane tene harAvI teNe cholI zake pradeze punaH hastagata karyA. teNe tenI rAjadhAnI ujajainamAM karI ane svataMtra zAsaka tarIke potAnA nAmanA sikkAo paDAvyA. , casTana ane tene anugAmI jayadAmana I. sa. 148 sudhI AdhonI, sAme laDatA rahyA. dIrghakALa parvata. laDAyelA A nigrahamAM gautamI putranA putra viziSTaputre zone sakhta riAkasta ApI tethI jayadAmananA putra rUdradAmAe pitAnI putrI viziSTaputrane ApI tenA rAjAne sarvanAzamAMthI ugArI lIdhuM. rUdradAmA 'rUdradAmAM eka vicikSaNa rAjanIti ane vyavahArakuzala rAjA hatA. teNe viziSTa putrane parAjita karI teNe jItI lIdhelA ghaNA pradezo punaH svAdhIna karyA krame krame anya pradezo jItI laI teNe eka mahArAjyanI sthApanA karI, jemAM AkarAvati anu5, Anarta, surASTra, dhanna, marUna kaccha, sidhu, sauvira, kukara, apasanta, niSAda Adi pradezo hatA. rUdradAmAnI rAjadhAnI ujajainamAM ja hatI. - saurASTranuM prAMtika pATanagara rUdradAmAnA samayamAM girinagara hatuM. tyAMne adhikArI suvizAkha hatA. A suvizAkha, pahalava vA. pAthIana jAtine hatA. De. bhAudAjI anumAna kare che ke, suvizAkhA IrAnI sIyAvakSa haze. pre, kamaseriyeTa paNa te pArasI hevAnuM mAne che. paraMtu jo tema ta te zilAlekhamAM te nAma ApavAmAM AvyuM hatuM. A samayamAM pahadela, pAthI ane zake, IrAnIe, grI vagere videzIo bhAratamAM sthAyI thaI gayA hatA ane bauddha ke brAhmaNa dharma svIkArI bhArata vizALamAM samAI gayA hatA. suvizAkha te paikInuM eka pahalava haze. sudarzana taLAva va zika saMvata 72-I. sa. 15mAM girinagaramAM ane girimALAmAM bhAre varasAda paDyo ane vAvAjhoDuM thayuM. tenA kAraNe suvarNasikatA ane palAzinI saritAomAM tyAre pUra AvyAM ane temAM taNAI AvelAM vRkSo taLAvamAM bharAyAM. vaNathaMbhyA avirata varasatA varasAde nadInA pANIne mArga 1 zanA ItihAsa mATe juo "saurASTrano itihAsa, zaM. ha. dezAI.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 : jUnAgaDha ane giranAra Apyo nahi. pariNAme A saritAone nAthIne mauryakAlamAM bAMdheluM sudarzana taLAva phATayuM. jayAre vRSTi varasatAM vAdaLAMne lIdhe pRthvI jANe ke eka samudra banI gaI hatI tyAre ujayaMta parvatanA suvarNasikatA, palAzinI ane anya nALAonAM ati caDelAM pUrathI te baMdha... je ke egya sAvacetI (rAkhI hatI) te paNa, parvatanAM zikhare, vRkSo, kAMThAo, agAsIo, meDIe, daravAjAo ane UMcA visAmAo phADI nAkhatAM, yuganA aMta lAyaka paramAra vegavALA, tophAnathI valovAtA pANIe vikherI nAkhyAM; bhAMgIne bhU karyA, phADI nAkhyAM...AsapAsa vikharAyelA paththara, jhADa jhADI ane velethI nadInA taLiyA paryata khaluM thaI gayuM -" "cArase vIza hAtha lAMbA teTalA ja paheLA ane paMcotera hAtha UMDA gAbaDAmAMthI badhuM pANI vahI gayuM jethI retALa raNanA jevuM durdazana (thayuM). AvI kudaratI Aphakta temanA upara UtarelI joIne, girinagaranI prajA bhayagrasta thaI ane tenA upayoganuM pANI nirarthaka vahI jatuM joI pitAnA bhAgyane rovA lAgI tyAre mahAkSatrapa rudradAmAe prajA pAsethI kaMIpaNa prakArane kharca na letAM potAnA aMgata dravyakeSamAMnI vyaya karI A pALanuM samArakAma karAvI levA AjJA ApI. teNe mAtra AtmAnI unnati mATe A kArya karAvyuM. kudarate verelA vinAzathI vyathita thatA lekene vizAkha joI zako nahi. sthapatio A pracaMDa phATa pUrI nahi zake ema jaNAtAM pitAnI zakti ane buddhithI teNe A kArya hAthamAM laI paDelI phATa pUrI dIdhI. teNe taLAvane vistRta paNa karyuM." A lekha azokanA lekhanI pazcima bAjumAM mathALAnA bhAgamAM 11 phITa 1 IMca pahoLAI ane 5 phaTa 5 IMca UMcAIvALI jagyAmAM che. te lekhanI viza paMktio che jenI cAra paMktio surakSita che. bIjI paMktio ghasAI gayelI che. AkhA lekhanuM kSetraphaLa 1900 e. Ica che jemAMnA 275 IMca jeTalo bhAga naSTa thayuM che. akSaranI UMcAI 7/8 IMca che. ITavA rUdradAmAnA samayamAM girinagara rAjyanuM ane dharmanuM kendra banyuM hovAnuM jaNAya che. girinagaranI pUrvamAM AvelA giranAranI taLeTImAM IMTavA nAmanA 2-3 rUdradAmAno zilAlekha hisTorikta Iskripazansa opha gujarAta, pu. 1luM, zrI gi. va. AcArya, bhASAMtara tenA ja zabdomAM che.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna ItiDAsa : 61 oLakhAtA sthaLe utkhanana karatAM tyAMthI 475 phITax150 phITanA kSetraphalavALA vihAra haze tenA pAyA nIkaLyA che. A vihAranA pAye 18 iMca x 12 IMca x 3 IMcanA mApanI pAkI IMTAthI bAMdhavAmAM AvyA che. tenI pazcima dizAmAM 2 krITa UMcI ane 2 phITa paheALI e dIvAleAnA pAyA che. naiRtya dizAmAM 20 phITa x 10 phITanA kSetraphaLanI krasa che. A phrasa prAOnAkhaMDanI hAvAnuM anumAna karavAmAM Ave che. pUrva dizAmAM 10 phITa x 10 phITanA cha kha DA hAvAnuM jaNAya che tathA 36 phrITa x 10 phITanA eka khaMDanA pAyA paNa tyAM dekhAya che. A sAta khaMDA pharatI paphITa 10 IMca paheALI AsarI che. pazcima dizAmAM lAMbI parasALa hevAnAM cihno che. A sthaLathI 360 phITa pUrvamAM ane 70 phITa dakSiNamAM khAdakAma karatAM 3 phITa pa IMca paDeLI pAyAnI caNataranI IMTAnI banAvelI 40 phITa x 40 phITa khIjI paNu ImArata hovAnuM dekhAya che. A dIvAlanI jADAI jotAM tyAM kADAra haze ema mAnavAmAM Ave che. A sthaLethI te uparAMta caTaNI vATavAnA paththara, tAlamA, mATInA krADiyA, pyAlA o, kuMjA, anya pAtrA, pAtrAnA kheDA, rAjamudrA vagere prApta thayAM che. mAradevI giranAranI pazcime AvelA khoradevI nAmaka sthAnamAM I. sa. 1889mAM zrI je. ema. kempabela nAmanA purAtattvavide utkhanana karatAM lAkhAmeDI pAsethI eka rUpa zeAdhI kADhayA hatA. tyAMthI keTalIka khaMDita mUrti A tathA pRththaranI peTI maLelAM. I. sa. 1936mAM tyAM utkhanana karatAM tyAMthI 12 IMcax18IMca -- thI 11 iMca ane 22-5 IMcax31-3 IMcanA mApanI IMTA nIkaLelI. I. sa. 1950mAM tyAMthI eka stUpa maLI AvelA che. tyAMthI eka trAMbAnA DAbale maLyA che. temAM cAMdInA DAkhalo hatA temAM eka nAnI sAnAnI khI hatI. taduparAMta mahArAjA rUdrasena vihAre bhikSu saMdhasyu' zabdo lakhelI mudrA paNu maLI che. A uparathI spaSTapaNe pratIta thAya che ke girinagaramAM prajA vasatI, rAjapuruSo rahetA, vyApAra rAjagAra thatA paNa bauddha sAdhue tenAthI be mAIla dUra giranAra parvatanI samIpe bAMdhelA vihArAmAM vasatA. IMTavA ke mAradevInA 1 zrI jayendrarApa nANAvaTInA 'pathika" julAi, 1968nA lekha tathA "saurASTranA itihAsa", za'. ha. dezAI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara H jUnAgaDha ane ItihAsa utpananamAMthI prajAjano ke rAjapurU vasatA hoya tevA koI avazeSa maLyA nathI. rUdradAmA pachI rUdradAmA I. sa. 158mAM mRtyu pAmyo. tene anugAmI yajhadAmA Isa. 178mAM gujarI gayA ane tenA putro chavadAmAM ane satyadAmA yudhei caDayA. temAM chavAmA jItyo. paraMtu I.sa. 181mAM yajhadAmAnAM bhAI rUddhasiMha, 1lAe jIvadAmAne paMdaSNuta karI gAdI pacAvI pADI. rUdrasiMha I.sa. 201mAM gujarI gayo ane tene anugAmI rUdrasena, lo. I. sa. rasaramAM gujarI gaye. tenA pachI saMdhadAmA gAdIe Avyo paNa te eka ja varSa rAjya karI I.sa. 23 mAM mRtyu pAmyo., , I. sa. 158thI I. sa. rara3 sudhInA pAMsaTha varSanA gALAne girinagarane kAMI ItihAsa prApta thatI nathI. mAtra zaka saMvata 100-I. sa. 178nA eka zilAlekhane khaMDita bhAga maLe che temAM na jIvezamAnA nAmane ullekha che. .. . girinagara-pATanagara I.sa. rara3mAM kenA hAthamAMthI ujajaina gayuM ane temaNe girinagarane ' pATanagara banAvyuM. I. sa. 23 thI I. sa. 20 nI vacamAM zAke mahArAjyanuM mukhya kendra girinagara thayuM ane tenuM nAma saMbhavata suvarNagiMrinagaMra ke sArvabhaumanaredrapura rAkhyuM. suvarNagirinagara , suvarNagirinagara girinagaranuM ja nAma hatuM ke kema te prazno nizcayAtmaka nirNaya thaI zake ema nathI. girinagara pAse suvarNarekhA saritA vahe chetethI tene suvarNagiri kahyuM hoya. ema paNa jANavA maLe che ke sAmrAjyanA dakSiNApatha vibhAganuM pATanagara suvarNagiri hatuM ane saurASTra dakSiNApathamAM hatuM tema te mauryakAlathI prAMtika pATanagara hatuM tethI A suvarNagirinagara te girinagara ja hoya ! e sAthe evI zaMkA karavAmAM Ave che ke megesthatIne mAMDyuM che ke dakSiNApathanuM pATanagara suvarNagarinagara - samudratIre hatuM. megesthanIjhe I. sa. pUrve 317-312 lagabhaga thaI gayA ane tenA vidhAnane pramANa gaNIe to dvArakAnuM nAma suvarNagiri heya ! dvArakA suvarNanuM hatuM tema Aje paNa kahevAya che paNa tyAM giri na hatI. kadAca suvarNa eTalA pramANamAM hatuM ke tene girinI upamA ApI heya ! harivaMzamAM dvArakA samIpe revata parvata hatuM evuM kathana che tethI tene suvarNagiri mAnIye
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna itihAsa : 63 plAvita tA megesthanIjhanA samayamAM te samudramAM thayelu" nahi hAya ane astitva dharAvatuM haze ema kahI zakAya. Ama girinagara te suvarNa girinagara hatu` ke kema te spaSTa thatuM nathI, e ja pramANe sAva laumanarendrapura mATe paNa kAI sabaLa pramANeA maLatAM nathI. svAmilakanI kRti pAktADItakamAM gupta pradhAna tathA zakarAjAne sArvabhauma narendrapuramAM vAta karatA batAvyA che te sivAya sAva bhaumanarendrapura nAmanA anyatra kAi ullekha nathI. A graMtha paNa ItihAsagraMtha nathI. rAke rAjyanA aMta - I. sa. 305mAM kSatrapa vizvasenane mArI keAI jIvadAmAnA putra rUdrasihe girinagaranA sihAsane besavA prayatna karyo paraMtu te caratanA va zanA na hatA tethI anya rAjavaMzIoe tenA adhikArane paDakAra karyo ane punaH rAjaga.dI` mATe zakA vacce pakSeA paDayA ane yuddo thayAM temAM vijayazrI siMhane varI. A yuddhomAM vAkAtaka rAjA pravarasene kRsiMhane sahAya karelI ane tenI sahAyathI je rUdrasiMha rAjyAsane beThelA tethI teNe pravarasenanuM Adhipatya svIkArI tene khaMDaNI ApI. * ! 4 rUdi huM khIjA pachI cha rAjAo thayA. I. sa. 795mAM mahAkSatrapa svAmI siMha trIjo, magadha samrATa caMdragupta vikramAdityanAM ajita sainya sAme laDatAM mAryA gayA. zanuM rAjya sadAne mATe naSTa thayuM ane saurASTranuM magadhanA sAmrAjyamAM vilinIkaraNa thaI gayuM. 'zake sthAnika nagarI ane gAmaDAMmAM vasI gayA. Aja tenAM vAjo kANu che te paNa kAIne jJAta nathI, girinagara punaH eka prAMtika krendra jevuM thaI gayu. 1 gupta samaya ' gupta sAmrAjyane pUNaeN kakSAe pahoMcADanAra caMdragupta samrATa samudraguptane bIjo putra hatA. samudraguptanA mRtyu pachI tenAM yuvarAja rAmagupta magadhane samrATa thayA para`tu caMdragupta tenAthI savizeSa zaktizALI hatA tethI te ane cacce aNubanAva thayo ane caMdragupta pAtAnI rakSA thAya ane rAmagupta tenI hatyA na kare te mATe pote gAMDA thaI gayA che ema jAhera karI te guptavAsamAM rahyo. rAmbuta ekavAra zo sAmenA yuddhamAM evA gherAI gayA ke peAtAnI 1 e nyu hisTrI opha inDiyana pIpala-DA. Ara. sI. majamudAra
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64H jUnAgaDha ane giranAra rANI kuvAdevI zakarAjane soMpI devAnI zarta teNe mukti meLavI. samudraguptane anugAmI tenI rANu zatrune soMpI de tevI nAmozIbharelI saMdhi caMdraguptane svIkArya na hatI, tethI teNe dhruvadevIne svAMga sajI zakenI chAvaNImAM jaI zakarAjane ghAta karyo ane te pachI rAmaguptane mArI dhRvAdevI sAthe lagna karyA ane magadhane mahArAjA thayo. A prasaMga kAvyamImAMsA, harSacarita ane anya sAhityamAM varNavelo che. tene mULa lekhaka vizAkha datta, gupta vaMzanA uccheda ane harSanA ubhAva vacce thaye hevAnuM keTalAka lekhako mAne che, jayAre keTalAka vidvAne te caMdraguptane samakAlIna hatA tevI mAnyatA dharAve che. bhAratIya ane yuropIya vidvAnoe A praznanI carcA karI te vArtA svarUpane prasaMga che, tema pratipAbita karyuM che. A vArtAmAM kenA sthAnane girimahAlaya kahyuM che tethI te girinagara levuM joIe evuM anumAna zrI ke. kA. zAstrIe karyuM che paraMtu rAmagRta zaka kSatrapa kedAranA putra pIra upara A caDAI paMjAbamAM karelI ane dhruvadevIvALo prasaMga paMjAbamAM banyo hato. eTale girimahAlaya te giri nagara hovAne koI saMbhava nathI. caMdragupta I. sa. 414mAM gujarI gayo ane tenI pATe tene putra kumAra gupta beThA. te I. sa. 455mAM mRtyu pAmyo A kumAragupta kuMvarapade hatA tyAre pitAnI AjJAthI saurASTra jItavA Avelo tyAre tenI sAthe tenI rANI bhImAbAI, putra pavanasiMha ane putrI rUpALIbA hatAM. kumArapALe vaMthalI lIdhuM ane rUpALIbA bahAdurasiMhanA premamAM paDI paraMtu kumArapALe tene bIjA sAthe paraNAvI paNa te pati gujarI gaye tethI rUpALIbA satI thavA gaI tyAre bahAdurasiMhanA mANase tene upADI gayA. AvI vArtAnAM pAtro tathA prasaMge ItihAsanA ajJAnavALA navalakathAkAranI kalpanAmAtra che tene ItihAsane koI AdhAra nathI. kumAraguptanI pATe tene parAkramI putra sakaMdagupta AvyuM. skaMdaguptane lekha kaMdaguptanA rAjakAlamAM I. sa. 456mAM eTale gupta saMvata 136nA 2 e nyu hisTrI opha InDiyana pIpala Do. Ara. sI. majamudAra 3 "pathika', eprila, 1969-saurASTranI prAcIna nagarIo 4 1 pramANe,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna ItihAsa : 65 bhadrapada mAsanA kRSNa pakSanI chaThThane divase suvarNusikatA, kSAriAnI ane vilAsinI saritAeAmAM punaH prabaLa pUra AvyAM ane te pUrvavat phATayuM". A samaye mrATanA gApatrI padatta hatA ane tenA putra cakrapAlita girinagaranA sthAnika hatA . teNe sudarzanamAM paDelI phATa samarAvI ane 100 hAtha lAMkhI, 58 hAtha paheALI ane 7 mAtheADAM U`cI pALa khaMdhAvI ane zaka samayamAM je zilAlekha upara sudAnanA samArakAmanA lekhakAtarA velA tyAM ja eka lekha kAtarAvI surzananA samArakAmanA kAya mAM karelA puruSAnuM kAvyamaya vadhu na karI te prazastine sudarzana tATaka graMtha racanA', evuM nAma Apyu. ema paNa mAnI zakAya ke A racanA pustaka svarUpe haze temAMthI thoDA bhAga ke sArAMza zilAlekha svarUpe kAtarAvyA. A lekhanI pratikRti DA. bhagavAnalAla IMdrajIe I. sa. 1861mAM kapaDA upara lIdhI hatI. tenA uparathI DA. bhAudAjIe bAmbe brAnca eka rAyala eziyATika seAsAyaTInA jalanA pustaka 7mAM I. sa. 1862mAM tenuM bhASAMtara pragaTa karyu" te pahelAM I. sa. 1808mAM zrI jemsa prinsepe te pragaTa karelA ane tenA upara janarala sara lI grAnDa jekaba tathA zrI ena. ela. vesTaragADe eka bhAratIya vidvAnanI sahAyathI A lekhanI pratikRti taiyAra karI hatI. i. sa. 1876mAM DA. bhAudAjInuM bhASAMtara tathA preA. IMgaliMganuM bhASAMtara AkI leAjikala sarve opha vesTana InDiyA pustaka mAM prasiddha karavAmAM AvyuM. A lekha 10 phITa x 7-3 phITa jagyAmAM kAtaravAmAM AvyeA che tenI 22mI paMkti sivAya AkhA lekha akhaDita che. akSarAnuM kada 9/16 IMca ane 14 IMca vaccenuM che. sudarzana taLAva AgaLa joyuM tema i. sa. 151-1puranA rUdradAmAnA lekhamAM kahevAmAM AvyuM che ke "mauya rAjA caMdraguptanA rASTrIya puSpagupte racelA ane azoka mATe rAjya karatA rAjA tuSAsphathI praNAlikA vaDe zaNagArAyelA ane rAjane anurUpa vidhAnathI badhAvelA taLAvanI pALa phATI'' e uparathI pratIta thAya che ke sudana taLAva caMdragupta mauyanA samayamAM eTale I.sa. pUrve 319thI I.sa. pUrve 300nA varSoMnI vacamAM girinagarane surAbhita banAvavA tathA upara kADha uparathI suMdara dRzya lAge te mATe straTanI AjJAthI puSpagupte badhAvyu hatuM. caMdraguptanA pautra samrATa azeke A sudarzanane tIre tenA zAsanA kAtarAvyAM ane tuSArUM sadanamAMthI naherA vagere kADhI tenA pANInA khetI jU.gi.~~
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 H jUnAgaDha ane giranAra mATe upayoga karavAnI yejanA karI ane tene baMne tIre vRkSe vAvyAM. prabhAsakhaMDamAM caMdraketurAjAe manahara nagara vasAvyuM ane durga, dvAra AdithI suMdara banAvyuM hovAnuM kahevAmAM AvyuM che te ulekha caMdragupta mauryane ja hovo joIe. prabhAsakhaMDa tyAM divya sarovara hatuM tema paNa kahe che. saMbhava che ke tenuM mULa nAma divya sarevara heya ane pAchaLathI tene dekhAva suMdara lAgato hovAthI tene sudarzana karyuM hoya ! A sudarzana sarovara kharekhara kayAM hatuM tenA mATe vidvAne ane purAtattvavido vibhinna abhiprAyo dharAve che. I. sa. 188mAM jyAre rUdradAmAnA zilAlekhanuM prathama vAMcana thayuM tyAre sarvene jJAta thayuM ke ahIM sudarzana nAmanuM taLAva hatuM. rUdradAmAne zilAlekha kahI jAya che ke A sarovaramAM suvarNasikatA, palAzinI ane anya kaLAonAM pANIne vALavAmAM AvyAM hatA. aMdaguptane zilAlekha temAM vilAzinI nadInuM nAma umere che ane ema paNa kahe che ke "A nadIo paivataka parvatamAMthI nIkaLe che ane te sarve samudranI kAntAo dIrdhakALa baMdhanamAM rahI hatI te zAstrAnusAra punaH temanA pati pAse gaI." A AlaMkArika varNanane sArAMza e che ke A nadIonAM pazcimamAM vahetAM pANIne baMdha dvArA rekI tenuM sarevara banAvyuM hatuM. giranAra to che ja tyAM hatA. te mATe zaMkAne koI sthAna nathI. saritAonuM vaheNa paNa giranAra ane tenI TekarIomAMthI nIkaLatI nadIo, vokaLAo ane nALAMo dAmodakuMDa pAse Ave che tyAM sAMkaDA mArgamAMthI pasAra thAya che ane bIjI nadI triveNI che tyAM Ave che eTale rUdradAmAnA lekhamAM suvarNarekhA ane palAzinI nadIone ullekha che te dAmodarakuMDa pAse vahetI vilAzinI triveNI pAse paDe che tene ulekha sakaMdaguptanA zilAlekhamAM che eTale ema mAnI zakAya ke jyAre baMdhane vistAra vadhAravAmAM Avyo tyAre tenI sImA triNIthI AgaLa sudhI vadhArI vilAzinIne paNa temAM AvarI lIdhI jayAre maurya kAlamAM te baMdhAyuM tyAre te azokanA zilAlekhanI sAmenI parvatI pAsethI zarU thatuM haze. tenI uttaramAM lagabhaga 1000 vAra lAMbI ane UMcI pALa dhArAgaDha daravAjA sudhI jatI haze ane dhArAgaDha daravAjAnI aMdara khAparA keDhiyAnA bhoMyarA che tyAM sudhI ane uparakeTanI dIvAlane tenAM pANI aDatAM haze. pazcime uparakoTanA khaDakane aDIne vAgIzvarI daravAjA sudhI tenI sImA haze ane bhesalA khaDaka sudhI tenAM pANI paheAMcatAM haze ane pUrva tarapha azokanA lekhanI samIpe tenI pALa haze. jyAre
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna ItihAsa : 7, A pALa tUTI ane te punaH samarAvavAno prazna I. sa. 450 pachI upasthita thayo haze tyAre tatkAlIna sthapatioe uparakeTa ane jogaNInA pahADanA cheDA meLavI laI vilAzinInAM pANu temAM paDe tema baMdha bAMyo. - zrI. che. ma. atrinA saMzodhanamAM temane ema paNa jaNAyuM che ke A baMdha uparathI vahetAM vadhArAnAM pANIne khAmadhrauLa pAse ane te pachI khalIla pura pAse nAthavAmAM AvelAM. zrI atri mAne che ke "sudarzana taLAva giranAranI pazcime hatuM. tenI pUrvottara ane pUrva dakSiNathI kramazaH AvatI tenI baMdha pALIe tenA pUrva keNa racatI hatI. tenA upara azokanA lekhavALe khaDaka hatA.' cInI pravAsI hyuenasAMga I. sa. 640 AsapAsa giranAranI yAtrAe Avele. teNe sudarzanane ullekha karyo nathI paraMtu sakaMdapurANanA prabhAsakhaMDamAM 9mA adhyAyamAM ujajayaMta parvata ane vastrApatha kSetranuM varNana karatAM kahevAmAM AvyuM che ke "vastrApatha kSetranA vAyu kaNamAM eka divya sarovara che."vastra patha kSetranI sImA AvatAM 9mA adhyAyamAM purANakAra kahe che ke viziSTa tIrtha (triveNI)thI mAMDIne kAlikAnuM sthAna je girinagaramAM che tyAM sudhI aMtargIkSetra kahevAya che teno artha e karI zakAya ke vastrApatha kSetra vartamAna dhArAgaDha daravAjAthI zarU thaI girinagara sudhI patharAyeluM haze. tenA vAyavya eTale pUrva uttaramAM divya sarovara hatuM tethI te saravara sudarzana ke tenuM avazeSa heya te saMbhavI zake ! - I. sa. 45-45ramAM guptakAlamAM tenuM samArakAma thayuM paraMtu evuM paNa anumAna thaI zake ke I. sa. 640 ke tenI pUrve sudarzana punaH phaTayuM ane temAM giranArane ghaNuM nukasAna thayuM. vAraMvAra phATatAM A taLAvane te pachI keIe samarAvyuM nahi ane girinagaranAM prajAjanoe paNa te kAraNe sthaLAMtara karyuM. " A praznane saMzodhanane hajI paNa pUrNa avakAza che ane purAtattvavido te mATe apAra zrama karI rahyA che. teonA saMzodhananuM pariNAma Ave tyAre sudarzananI cAra sImAo kayAM sudhI hatI te praznane nirNaya AvI zake paraMtu huM ema mAnuM chuM ke sudarzana sarovara azokanA lekhanI cheDe uparathI zarU thaI giranAra javAno mArga cheDI sAmenI TekarIone taLiye aDatuM ane 1 kSatrapAkAlIna girinagara, zrI. cho. ma. atri 2 bhASAMtara che. mu. gerAbhAI rAmajI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : jUnAgaDha ane giranAra te jalasamUha va mAna vAgIzvarI daravAjAtI aMdaranI bAvApyArAnI guphA che tyAM sudhI phelAI uttaramAM uparATanI dIvAlone spazI dhArAgaDha davAjA aMdara khAparA kADhiyAnI guphA che tene aDIne triveNIthI theArDa AgaLa sudhI jatuM, tenI bIjI pAMkha vAgIzvarI daravAjAthI sakariyA TI kheA che tenA sudhI jaI vata mAna lepar esAyalama sudhI jatu jenA uttara bhAga jogaNInA paha|Dane aDatA haraze. A sarAvaranA AkAra e rIte aMgrejI T TI jeveA haze. valabhI samaya I. sa. 467mAM skaMdagupta mRtyu pAmyA ane te sAthe gupta sAmrAjyanA aMtanA prAraMbha thayo. kUNAnAM AkramaNA zarU thayAM ane gupta samrATonI nibhaLatAnA kAraNe sAmrAjya chinnabhinna thaI gayuM. samrATanA pratinidhie rAjya jJAnI upekSA karI svata MtratA dhAraNa karavA lAgyA. AvA saurASTranA eka senApati bhaTTA I. sa. 480mAM svataMtra zAsana karavAnuM zarU karyu" ane I. sa. 499mAM teNe svataMtra rAjyanI sthApanA karI. A rAjyavaza maitraka rAjavaza kahevAya che. tenI rAjadhAnI valabhIpuramAM hatI. valabhIpura rAjadhAnI thatAM girinagaranI mahattA nyUna thaI gaI paraMtu bauddha dharmAMnA sAdhuo, zramaNA ane pracArAe girinagarane temanuM kendra banA velu ta jevuM ne tevuM rahyuM. I. sa. 640mAM girinagara AvelA cInI pravAsI hyuenasAMga nAMdhe che ke A deza Azare 4000 lI. (1300 mAIla)nA gherAvAmAM che. tenI rAjadhAnInA vistAra 30 lI. (10 mAIla) nA che. temAM vipula pramANamAM jana saMkhyA vase che. prajA dhanika che. A prAMta valabhI maDArAjyane AdhIna che. ahIM jamIna kSAravALI che tathA phalaphUla thADAM thAya che. ahI satyadharmAMvalakhI (bauddha) ane pAkhaMDI (anya dharmAvala`khI) ghaNA che. ahIM lagabhaga pacAsa jeTalA maTA che ane temAM traNusA jeTalA sAdhue rahe che. te bahudhA mahAyAna-A sthavira-sa`pradAyanA che. A sivAya pAkhaDa matanA (brAhmaNajainA) se| jeTalA kriza che. A rAjya pazcima samudranA taTe che. lekAnA mukhya vyavasAya vyApAra che. nagarathI thADe dUra ujjana nAmano parvata che tenA upara paNa eka maTha che-pava tane pharatuM dhADu. vana che.'-vagere ma A vaNaeNna uparathI phalita thAya che ke I. sa. 640mAM nagara ke girinagara eka mahattvanuM kendra hatuM ane valabhI sAmrAjyane AdhIna hovA chatAM DhAI nAnA rAjyanI rAjadhAnI ke samrATanA pratinidhinuM mukhya mathaka hatuM.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna ItihAsa : 69 gu. va. saMvata 31ra-I. sa. 63ranA valabhI samrATa dhruvasena rajAnuM eka tAmrapatra prApta thayuM che temAM girinagara choDI kheTakamAM AvI vaselA bhAradvAja gotranA vipra skaMdavanA putra mAtrAmAlane sArasakedAra nAmanuM kSetra AyAne. ullekha che. ane gu. va. saMvata 346-I. sa. 666nA samrATa zIlAditya 3januM tAmrapatra maLyuM che temAM girinagarathI AvelA ane siMdhapuramAM rahetA vasagotranA vipra viThThalezvara tathA tenA putra nAgane hastavakAhAramAM AvelA kANaka gAme kSetra ApyAno ullekha che. A baMne tAmrapatrane abhyAsa karatAM jaNAya che ke I. sa. 63ramAM ane I. sa. 66mAM brAhmaNe girinagara choDIne anyatra gayA che. A baMne dAnapatro hyuenasAMga Avyo te pahelAnAM ane pachInAM che eTale evuM anumAna thaI zake ke I. sa. 632 AsapAsathI girinagaranI prajA game te kAraNe nagara cheDIne anyatra javA mAMDI hatI ane I. sa. 770mAM valabhInuM patana thayuM tyAre girinagaranuM paNa patana thaI gayuM hatuM. valabhI sAmrAjyane I. sa. 770 AsapAsa nAza thayo te pachI saurASTramAM arAjakatA vyApI. jUnAM rAjyo ane rAjakuLa naSTa thayAM, navAM rAjyo sthapAyAM ane navAM rAjakuLAe adhikAra prApta karyo. bauddha dharmane uccheda thaye paNa parANika dharma ane jaina dharma A jhaMjhAvAtamAM TakI rahyAM. saMskRta bhASAnuM sthAna prAkRta lIdhuM ane rAjaya taMtra, vyApAra, vyavahAra ane vicAromAM kAntikArI parivartana AvyuM. dezamAM aneka navAM nagaro ane gAma vasyAM ane aneka nAza pAmyAM. A paristhiti eka varSa payata rahI ane I. sa. 875mAM vaMthaLImAM caMdracUDa yAdave rAjagAdI sthApI te pachI prajA jIvanamAM kAMIka sthiratA AvI. A ekaso pAMca varSanA aMdhAra yugamAM girinagaranuM astitva bhUMsAI gayuM ke tenI agatya nAmazeSa thaI gaI.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza caMdracaMDa - I. sa. 770mAM valabhI sAmrAjyane ucheda thayo tyAre valabhIpuranA gherAmAMthI bacelAM samrATanAM kuTuMbIo ane Aptajane mevADamAM cAlyAM gayAM ane ahIMnI paristhiti zAMta thatAM pAchAM AvIne judAM judAM rAjya sthApyAM. te samaye vaMthaLInA jAgIradAravALA verIe vaMthaLImAM nAnuM paNa svataMtra rAjaya sthApyuM. vALA verasIne ekamAtra putra vALA rAma hatA tene putra dezavaTe gayo ane te pAche na AvatAM teNe tenI putrInA putra yaduvaMzIya caMdracUDa samAne pitAnA yuvarAjapade sthA. caMdracUDa siMdhamAM AvelA nagaraThaThThAnA yaduvaMzIya rAjAne putra hatuM. ane I. sa. 875mAM vALA rAma gujarI gayo tyAre te tenA mAtAmahanI gAdIe beThe. caMdracUDe tenA rAjyane vistAra vadhAryo, jhADIo kapAvI tyAM khetI mATe jamIne AbAda karI ane navAM gAma vasAvyAM. prahAra caMdracUDa I.sa. 907mAM gujarI gayo ane tenI pATe pautra mUlarAja beTho. teNe paNa rAja vistAranI pravRtti cAlu rAkhI. te I. sa. 94mAM gujarI game tyAre tene parAkramI putra prahAra, ghAra, ke ghAriye ke jene jaina lekhakee graharipu, prahArasiMha ke prahAra kahyo che te vaMthaLane svAmI thaye. tenuM upanAma saMgrAmasiMha paNa hatuM.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 71 sAmAnya rIte evI mAnyatA che ke prahAranA samayamAM eka kaThiyArAe ApelI bAtamI uparathI uparakeTa ane nagara upara UgI gayelAM vRkSonI gIca jhADI kapAvI giridurga ane jIrNa durga zodhI kADhavAmAM AvyAM. paraMtu prabhAsakhaMDamAM karelA ullekha uparathI jaNAya che ke giridurga navasAdhya karavAnuM kArya tenA pahelAM thaI gayuM haze. game tema heya paNa rAha prahAranA samayamAM uparakeTane yuddho thAya tyAre Akramakene pratikAra karavA mATe susajaja karavAmAM Avyo haze. girinagara nAma lupta thayuM ane jhADIomAM jUne kile tathA nagaranA khaMDiyere jovA maLyAM tethI killAne jIrNadurga kahyo ane tenI pAse vaselA navA nagaranuM nAma paNa jIrNadurga thaI gayuM. rAha prahAra vIra ane parAkramI rAjA hato. teNe saurASTrane ghaNekhare pradeza jItI laI gujarAta upara mITa mAMDI. jenI AgekUca rokavA mATe gujarAta pATaNanA rAjA mULarAja solaMkIe tenA upara vAraMvAra caDAI karI ane aMte I. sa. 979mAM teNe rAha prahArane parAjita karyo. parAjayanA AghAtathI te I. sa. 98ramAM gujarI gayo. rAha kavATa jhahAranA putra ane anugAmI rAha kavATane ziyALa beTanA anaMta -sena cAvaDAe dagAthI keda karI kASTa pIMjarAmAM pUrele. tene tenA mAmA tathA senApati ugAvALA vA ugrasene mukta karAvyo. A ugAvALA ke ugrasene uparakeTamAM samArakAma karAvyuM ke tene savizeSa sajijata karyA tethI kadAca uparakoTa ugrasenagaDha kahevAya ! dayAsa rAha kavATanA mRtyu pachI tene putra dAsa soraThanI gAdIe AvyA. teNe gujarAtanA rAjA durlabhasena sAme tenA pitAmahe soraThane parAjaya Apele tethI tenI rANIne yAtrAvero ApyA sivAya dAmodarakuMDamAM snAna karavA dIdhuM nahi tethI pATaNapatinAM rau vaMthaLI upara caDayAM rAha. dayAse uparakeTamAM rahI pATaNanA sainyane pratikAra karyo. dIrghakALa cAlelA gherAnA aMte gujarAtanA senApatie bIjala nAmanA cAraNane mokalI rAhanuM mAthuM dAnamAM meLavyuM. rAhe svahaste potAnuM ziza cAraNane sepatAM uparakeTa paDe ane rAhatI rANI satI thaI ane tenI dAsI bAlaputra navaghaNane laI boDIdara gAme jaI devAyata bedara nAmanA Ahirane soMpI Ape. soraTha upara gujarAtanI uMjhUmata thaI.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : jUnAgaDha ane giranAra dIvAna raheADajI tArIkhe seAraDamAM A vArtA bhInna svarUpe Ape che. tenA pramANe rAhu dayAse gujarAtanA rAjakuTuMba sAthe AvelI rAjakanyAnA hAthanI mAgaNI karelI. rAhunA pratikAra karavAnuM tyAre zakaya hatuM nahi. tethI te mAgaNI svIkArI levAmAM AvI ane kahevAmAM Avyu ke rAjakanyAne sAmethI paraNAvavA lAvavAmAM Avaze. theADA divase ratheAmAM sainine besADI baMdha karI temAM jAnaDIe che ema karI jUnAgaDhanA rAjamahelamAM rathA dAkhala thayA. tenA paiDAnA avAja sAMbhaLI eka janmamadha cokIdAre kahyuM ke rathamAM strIo nahi paNa leAkhaDI puruSA kheDA che. A sAMbhaLI saune kUdI paDayA ane yuddha thayu. temAM rAha marAyA. paDadA navaghaNa 1lA navaghaNa khADIdaramAM devAyata Ahirane tyAM UcharI moTA thayA ane te paMdara varSa nA thatAM devAyate AhirAne ekatra karI tenI madadathI jUnAgaDha lIM ane navadhaNune soraThanuM rAjatilaka karyu. lokasAhityamAM ati pracalita evI A kathAmAM devAyate jUnAgaDha lIdhuM hAvAnuM spaSTa rIte kahevAmAM AvyuM che ane te vidhAna svIkArIe to I. sa. 1010mAM rAhu dayAsanA mRtyusamaye vathaLInuM patana tanA sUbAe tenI rAjadhAnI vaMthaLIthI pheravI jINu du mAnI zakAya. thayuM. tyAre gujarAmAM rAkhI haze tema I.sa. 1025mAM mahamUda gIjhanI seAmanAtha upara caDI AvyA ane somanAthamAM lUTa karI tarata ja pAche gayo. tenA ItihAsakArA tenA AvyA ane gayAnA mArgamAM AvatAM nagarAnuM bArIka varNana kare che paraMtu kAI sthaLe temaNe jINu duga nA ullekha karyo nathI ane tethI spaSTapaNe jANI zakAya che ke te AvatI ke jatI vakhate chaNu durgaM AvelA nahi.1 navaghaNanA samayamAM DhAMkamAM nAgArjuna nAmanA rAjA hatA. te rasAyaNazAstrI hatA. tenI saMzAdhanazALAmAM rahetA jUnAgaDhanA nAgara paDita yazAdhare rasa ratnAkara nAmanA graMthanI racanAmAM pradhAna kAya kayuM.2 1 juo "prabhAsa ane seAmanAtha", za. huM dezAI 1 rasa ratnAkara "ma: hATakezvarAya"thI zarU thAya che ane te zeAdhare lakhyA che. rasa ratnAkaranI eka AkRti bhuvanezvarI pITha gAMDala taraphthI prakAzita thai che. mArI pAse hastalikhita prata che.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaza : 73 navaghaNu 2 ne navaghaNu chaeN. sa. 1044mAM gujarI gayA ane tenA anugAmI kheMgAra I. sa. 1067mAM mRtyu pAmyA. tenA putra naLva! 2 jo mahA parAkramI rAja thayo. teNe saurASTranA ghaNA pradeza jItI lIdhA ane gujarAta pATaNa upara pa caDAI karI tyAre pATanA maMtrIe umeTAnA ThAkAra hararAja mahIDAne tenI pAse viSTi karavA meAkalyA. navaghaNuM jyAre tenI zartA svIkArI nahi tyAre hararAje tene bharavADa kahI tenuM apamAna karyuM. rAhe pATaNanI caDAImAMthI paravarI umeTA upara caDhAI karI ane hararAje tenI putrI rAne paraNAvI umeTA bacAvyuM. A prasaMge hararAjanA putra haMsarAje kahelu. ke eka divasa huM navaghaNanuM mAthuM kApI laIza. navaghaNa tyAMthI vaLyA tyAre mAmAM AvatAM bhAMgarAnA ThAkAre kahyuM ke bhoMyarAnA gaDha hajI caNAya che jo te pUrA thaI gayA. hAta tA hararAjanI kanyA bhoMyarAmAM ja rahe. navaghaNa gujarAta pATaNu tarapha jatAM ekavAra evA gherAI gayA ke tene zaraNAgati yAcavI paDI. A prasaMganuM atizayoktibharyAM kAvyamAM mesaNu nAmanA bhAre vaNuM na kayu " tethI navaghaNe tenA gAla phADavAnI, hararAjane mAravAnI, bheAMyarAnA killA tADavAnI ane pATaNunA du` upara caDAI karavAnI pratijJA karI paraMtu te pUrI thAya te pahelAM te gujarI gayA. tenA mRtyunA samaye A cAre pratijJA pUrNa karavAnI tenA cAra putrAmAM kheMgAre bAMhedharI ApatAM te tenI gAdIe beTA. kheMgArane A pratijJA pUrI karavAnI hatI ane tema karavAmAM prabaLa zatrumane sAmanA karavAnA hatA tethI teNe tenI rAjadhAnI vaMthaLIthI jINu - duM pheravI ane tenA pitA rAhu navadhaze uparATamAM bAMdhavAnI zarUAta karelI te navaghaNa kUvA ane aDIcaDIvAva saMpUrNa karI pANInA puravaThA pUratA maLe te mATe prabaMdha karyo tathA anAja mATe eka meTA DAra banAvyA ane temAM moTA saMgraha karyo te sAthe AyudhA ane astrazastranI paNa jamAvaTa karI eka baLavAna sainya susajjita karyu kheMgAre bhoMyarAnA killA dharAzAyI karyAM, umeTAnA hasarAja mahiDAne mAryAM ane gujarAtanA pATanagara pATaNa upara caDI jaI tyAMnA killAnA theDA paththaro pADI nagaranA dvA2e UbhA rahI siddharAja jayasiMhane AhvAna meAkalyuM ke "jema siddharAjanA killA tADI jUnAgaDhanA rAha paththaro laI jAya che temAM jU.gi.-10
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74H jUnAgaDha ane giranAra tenA rAjamahelanAM AbhUSaNe paNa laI jaze tethI tenI rakSA karavAne jAgRta rahe." A samaye siddharAja mALavAmAM hatuM, tene A samAcAra maLatAM te pATaNa Avyo ane jIrNa durga upara AkramaNa karI tenA thayelA apamAnane badale levA kRtanizvayI banyo. siddharAjane, prabaMdha ciMtAmaNimAM jaNAvyA pramANe kheMgAre agyAra vakhata harAvyo hato tethI teNe vaDhavANu vagere naremAM durgo baMdhAvI te pite ja eka baLavAna raunya laIne jUnAgaDha upara caDyo. - siddharAje uparakeTa gheryo ane rAha kheMgAre paNa teTalA ja utsAhathI tene pratikAra karyo. A ghero keTalA varSa cAlyo te cokkasapaNe kahI zakAya ema nathI paraMtu lokavArtA anusAra bAra varSa paryata siddharAja, rAha kheMgArane namAvavA mATe puruSArtha ane parizrama karato rahyo ane kheMgAra dIrdhakALathI gherAyeluM hovA chatAM nirutsA ke nirAza na thayo. ' aMte rAha kheMgAranA solaMkI bhANeje dezaLa tathA vIzaLe khuTAmaNa karI dune dvAre ughaDAvI, siddharAjanAM sauone aMdara praveza karavAnuM sarala karI ApyuM. siddharAjanAM sainya dagAthI dAkhala thayAM. rAha kheMgAra marAyo ane jIrNa dugaI. sa. 1114mAM siddharAjanA hAthamAM paDayuM. rANakadevI siddharAjanI caDAI zA mATe thaI hatI tenuM kAraNa samajAvatI eka suMdara vArtA leka sAhityamAM ane prabaMdha ciMtAmaNi vagere jaina graMthamAM judA judA svarUpe prasiddha thaI che. jIrNa dRga pAse majevaDI nAmanA gAmamAM haDamata nAmane eka kuMbhAra rahe. zerapAvaranA paramAra rAjAnI janmatAM veMta tajI devAyelI putrI tene vagaDAmAMthI maLI. haDamati A kanyAne ucherIne meTI karI ane tenuM nAma rANaka pADayuM. rANakadevI rAjaputrI hatI ane vayamAM AvatAM te svarUpavAna ane namaNuM hovAthI kacachanA jAma lAkhA jADejAe tenA hAthanI mAgaNI karI. haDamatanI IcchA jAma lAkhAne, rANaka ApavAnI na hatI tethI pitAnA kuTuMba sAthe te rAtorAta nAsI chUTayo ane jIrNadurga pAse majevaDI vasatuM hatuM tyAM vasI gayo. ekavAra siddharAjanA dasoMdI bhATe, lAla, laMgaTha, caMca ane Dabala, prabhAsathI pAchA vaLatAM majevaDI AvyA. Aje paNa soraThamAM rivAja che
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 75 tema ajANyA gAmamAM AvelA pravAsIone koI sagAM snehI ke nAtIlA na hoya te te kuMbhArane ghare Utare che te pramANe teo haDamatane tyAM rAta rokAyA. teo e rANakanuM apratima sauMdarya joI vicAryuM ke A kanyA kuMbhAranI nathI tema kuMbhArane tyAM rahevA sarajAI nathI. te kaI rAjAnI rANuM thavA che. teoe paTaNa pahoMcI siddharAjane rANakanA rUpanI vAta karI tathI A kAmI rAjAe tarata ja tene pAchA, majevaDI jaI rANakanA mAMgo karavA kahyuM. bhATe zIka majevaDI AvyA ane teoe haDamatane samajavI siddharAjanA mAMgAno svIkAra karAvyo. A samAcAra rAha kheMgArane maLatAM tenA bhANeje dezaLa ane vIzaLanI salAhathI ane AgrahathI haDamatane dabAvI rANakanA mAgAM karyo. haDamate kahyuM ke meM siddharAja jevA rAjAne vAjhAna karI dIdhuM che ane evA samartha rAjAne chaMcheDava nuM sAhasa karavAnuM ucita ane yogya nathI tyAre kheMgAre kahyuM ke pATaNane kille meM to tyArathI siddharAjanAM sainyanI huM pratIkSA karI rahyo chuM. tene meM aneka vAra parAjita karyo che ane hajI bhale jIrNadurga upara caDI AvavuM hoya te Ave. te rANakane paraNya. siddharAje jyAre jANyuM ke rAha kheMgAre rANaka sAthe lagna karyA tyAre tenA krodhane pAra rahyo nahi. teNe jIrNa durga AnI uparakeTa gheryo. ghera cAlatA hatA tyAre dezaLa vIzaLe tenI mAtAnI zikhAmaNathI siddharAjane maLI dagAthI duganAM dvAra kholAvI zatrune praveza karavA dIdhA. dugamAM macelA yudhamAM kheMgAra marAyo ane dezaLa vizALa sidhdharAjane laI rANakadevInA mahelamAM gayA. siddharAje rANakadevIne pATaNanA rAjamahelamAM AvavA AmaMtraNa ApyuM paraMtu AryanArI ekanI be na thaI tyAre teNe tenI daSTi samakSa tenA bAlaputra dagAyane ghAta karyo ane tene baLAkAre upADI pATaNa laI cAlyo. mArgamAM vaDhavANa pAse rANakadevI satI thaI ane siddharAjane zApa Ape ke tuM ane tArA anugAmIo keDhiyA thaze.' prabaMdha ciMtAmaNi evI vArtA kahe che ke, "eka vakhata zrI siddharAje AbhIronA rANA navaghaNane tAbe karavAnI taiyArI karI paNa pahelAM agyAra vakhata potAnuM saunya tenAthI hAreluM hovAthI zrI vaDhavANu vagere zaheranA killAo baMdhAvI jAte ja prayANa karyuM. navaghaNanA bhANeja e gaDhane toDavAno mArga batAvatI vakhate evo karAra kare che ke gaDha hAthamAM Ave tyAre navaghaNane 1 rANakadevInI vistRta vArtA mATe juo "saurASTrano ItihAsa - zaM. ha. desAI
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 : jUnAgaDha ane giranAra a vagerethI nahi paNa dravyathI mArA. A karAra rANIoe vacce paDIne karAvela hovA chatAM navaghaNane tenA) vizALa makAnamAMthI bahAra kheMcI kADhI dravya rAkhavAnAM vAsaNathI ja mArIne mArI nAkhyuM ane tene dravyathI ja mAryo che e pramANe tenI rANIone zabdachaLathI samajavI. Arya rAjAne yogya nahi evA chaLakapaTathI, A nirdaya, kAmI kura rAjAe eka pariNIta strIne pitAnA aMtaHpuramAM laI javA rAha kheMgArane mArI jIdurga upara pitAne adhikAra sthApo." sidharAjane amala rAha kheMgAranuM mRtyu thatAM siddharAje sAraDane gujarAtanA khAlasA pradezemAM joDI dIdhuM ane tyAMnA taMtravahana mATe sa jana ke sajajanane daMDAdhipati pade niyukata karyo. sAjane siddharAjanI AjJA ke anumati lIdhA sivAya seraTha dezanI traNa varSanI Upaja giranAra parvata upara neminAthanuM kASTha maMdira hatuM tene sthaLe pASANanuM maMdira caNAvavAmAM vyaya karI nAkhI. siddharAje jayAre tene khulAso pUchyuM tyAre sAjane traNa varSanI UpajanI rakama thAya eTaluM dravya siddharAja pAse mUkIne kahyuM ke "kAM to A dravya svIkAre ane kAM te jIrNoddhAranuM puNya le." siddharAje puNya lIdhuM ane sAjanane soraThanA daMDavipatipade rahevA dIdhe. A praznane jaina lekhakemAM eka vAkayatA nathI. kumArapALa prabaMdha pramANe A jIrNoddhAra siddharAjanA pitA karNanA samayamAM sAjane karyo hato ane ane siddharAjane dravya ke puNya levAne prastAva sAjananA mRtyu pachI tenA putra parazurAme karyo hate. prabhAvaka caritra kahe che ke sAjane zrI neminAthanA daherAne jIrNoddhAra karavAmAM sattAvIza lAkha krama kharyA hatA. A revaMtagiri rAjumAM A jIrNoddhAra 1 prabaMdha ciMtAmaNi - zrI. du. ke. zAstrI, jaina graMthamAM kheMgAra ane navaghaNanAM nAmanI seLabheLa karavAmAM AvI che. 2 dAhodanA I. sa. 1540-vi. saM. 1196nA lekhamAM lakhyuM che ke zrI jayasiMha devosti bhUpo gujaramaDale yena kArAgRhe kSiptI surASTra mAlavezvarI gurjara rAjA jyasiMha deve surASTra ane mAlavAnA rAjAone kArAgRhamAM pUryA. A vidhAna itihAsanA pramANethI viruddha che.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 77 vi. sa. 1985mAM karavAmAM AvyuM hatuM ema lakhyuM che. giranAra mahAtmamAM evI paNa vAta che ke jyAre siddharAje sAjanane khulAsA mATe lAvyA tyAre teNe phALe karyo temAM thANA devaLInA bhImA kuMDaLiyA nAmanA gRhastha sAjanane svagRhe AmaMtrI sADI bAvIsa karoDa sonaiyA ApavA kaheluM. sAjane dhArmika kArya karyuM che ane tenA upara Apatti Ave che te kAraNe A udArAtmAe A dhana siddharAjane bharI devA ApeluM. siddharAje jayAre dhana lIdhuM nahi tyAre bhImAe aDhAra rane hAra zrI neminAthane paherAvI dIdho tathA bhImakuMDa samarAvyo.' siddharAje somezvaranI yAtrA karI ane giranAra upara sAjane bAMdhelAM maMdiramAM darzana karavA giranAra upara javA gayo tyAM brAhmaNoe "A parvata zivaliMga AkArane che mATe tenA upara paga mukAya nahi" tema kahI javA na dIdhA. brAhmaNe hAthamAM talavAra laI ADA UbhA tethI rAjA kApaDIne veza paherI rAtrInA samaye giranAra upara caDI gaye ane yugAdi devone gaMgAjaLathI snAna karAvyuM. te pachI tene avarNanIya AnaMda UpajatAM, giranAra pAsenA bAra gAme zrI devanI pUjA mATe arpaNa karyA." navaghaNa 3 je rAha kheMgAranA mRtyu samaye tene yuvarAja navaghaNa tenA mosALamAM hatA. teNe kheMgAranA maMtrI samAjanI sahAyathI soraThanI prajAne uzkerI baLavo karI siddharAjanAM thANuo uThADI mUkyAM ane I. sa. 1125mAM tenA mAmA jeThavA rANA nAgajI tathA maMtrI samarAjanI sahAyathI te jIrNadurganI gAdIe beTho. maMtrI semarAje tarata ja pATaNa jaI siddharAjane khaMDaNIbharI tenuM sAva bhaumatva svIkAryuM. kavATa 2 je navaghaNanA mRtyu pachI I. sa. 1140mAM rAha kavATa bIje gAdipati tha. I. sa. 1143mAM kumArapALa gAdIe Avyo. kavATe kumArapALanA adhikAranI avagaNanA karI paraMtu tene virodha bahu vAra Takayo nahi. kumArapALa AgaLa tenuM sArvabhaumatva svIkAravuM paDayuM. A rAtanA samayamAM bhAvabRspa 1 giranAra mAhAtma-zrI do. pu. beDiyA. vizeSa mATe juo giranAra prakaraNa 2 prabaMdha ciMtAmaNi
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 9 jUnAgaDha ane giranAra tinI sucanAthI kumArapALe seminAthanuM devAlaya bAMdhyuM. tenI pratiSThAmAM kumArapALa Avelo paNa game te kAraNasara kavATa tyAM gayo nahi.' A samaye seraThanA suMvara, suMdara ke sAucara nAmanA keI saradAra ke rAja sAme, kumArapALe vAvRddha senAnI udA vA udayanane moTuM sainya laIne mokalyo. paraMtu tene sajajaDa parAjaya maLatAM te mRtyu pAmyo ane tene putra vAhaDa vA vADha I. sa. 115ramAM seraTha upara caDaze. A prasaMge rAha kavATanAM sainya sAthe tene bhISaNa yuddha thayuM temAM kavATa bharAI gaye; jayasiMha 1le rAha kavATanuM mRtyu thatAM seraThane punaH gujarAtanA rAjyamAM bheLavI devAmAM AvyuM. kavATanA yuvarAja kheMgAre kumArapALanuM Adhipatya svIkArI soraThanI gAdIe besavA InkAra karyo tyAre sadAne mATe rAjya na gumAvI devAya te kAraNe kavATane dvitIya kuMvara dAsa urpha prahAra kumArapALanuM sArvabhaumatva svIkArI jayasiMha nAma dhAraNa karIne jIrNadurganI gAdIe beThA. jayasiMha soraThanuM taMtra maMtrIone AdhIna karI kane ja gayo ane tyAMnA mahArAjA jayacaMdra rAThoDa pAse rahyo. jayacaMdra tene kane ja taMtra sepI, pRthvIrAja cauhANa sAmenA yuddhomAM pravRtta thayA. jayasiMhe A taka jhaDapI laI kane januM rAjya svAdhIna karyuM. paNa te pachI jayacaMdranA dadInI samajAvaTathI jayasiMhe jayacaMdra pAsethI puSkaLa dravya laI kanAja choDI dIdhuM ane A dravyanI sahAyathI eka sainya UbhuM karI gvAliyarane kile hastagata karI lIdho. A pradeza tenA adhikAramAM kayAM sudhI rahyo te jANavAmAM AvyuM nathI. - I. sa. 1174mAM kumArapALa mRtyu pAme ane jayasiMhe tarata ja saMpUrNa svataMtratA jAhera karI. kumArapALane anugAmI ajayapALa I. sa. 1177mAM gujarI gayA ane tenA putra baLamULarAjane gAdIe besADI gujarAtanuM taMtra tenA kAkA bhImadeve hAthamAM lIdhuM. tenA samayamAM gIjhanIne muyajhajhudIna ahamada bIna zAma gorI gujarAta upara caDI Avyo. bhIme tenI sAme prabaLa sAmano karyo ane temAM tenA mitro, sAmaMto ane AdhIna rAjAonI sahAyathI tene sajajaDa parAjya 1 vigate mATe juo "prabhAsa ane somanAtha", zaM. ha. dezAI. 2 vigato mATe juo "saurASTrane itihAsa", zaM. ha. dezAI.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 08 ApyuM. A yuddhamAM jayasiMha paNa bhImanI madade gayela ane tethI bhIma sAthe tane maitrI thaI. bALamULarAja I. sa. 1174mAM bAlaya vayamAM ja gujarI jatAM gujarAtanI gAdIe bhImadeva beThe. rAyasiMha mahipALa 2 je I. sa 118bhAM jayasiMha mRtyu pAmyo ane teno putra rAyasiMha jIrNadurganI gAdIe beTho. te paNa I. sa. 1584mAM mRtyu pAmatAM tene yuvarAja rAha mahipALa nAma dhAraNa karI gAdIe beTho. rAha mahipAlanA senApati cUDAmaNibe zirasAnA vatsarAja nAmanA rAjAne harAvyuM. teNe coravADa, mAMgaroLa, Adi pradezo jItI lIdhA ane mahebA upara caDAI karI. mahebAnA yuddhamAM cUDAmaNi bharAI gaye. mahebAnAM sainyo seraThanAM sabhyo pAchaLa paDyAM ane Abu pAse thayelA bhayaMkara yuddhamAM soraThI senA kapAI gaI ane rahe tenI putrI motIde, mahebAnA malane paraNAvI mukti meLavI.' * A rAhanA samayamAM giranAra uparanAM keTalAMka jaina maMdirano jIrNoddhAra thayo ane keTalAMka navAM maMdiro baMdhAyAM. jayamala rAha mahipAla I. sa. 120mAM gujarI gaye ane tenI pATe tene yuvarAja jayamala beThe. A vidvAna ane kavi rAjA vidvAnone Azraya ApatA. tenA guNanuM kathana karatuM "jayamala jaze varNana" nAmanuM kAvya keI kavie raceluM che. mahipAla 3 je jayamala I. sa. 1230mAM gujarI gayo ane tene putra mahipAla trIjo tane anugAmI thaze. A rAjA nirbaLa ane dIrdhadaSTi vagarane ha. jIrNadurgathI mAtra nava mAIla dUra AveluM vaMthaLI paNa tenA adhikAramAM rahyuM na hatuM. 1 uttara pradezamAM jhAMsI jillAmAM ciragAMva ane bIjA gAmamAM rAya kheMgAra zAkhanA rAjapUto che. teo mAne che ke teo kheMgAranA kuMvara khetasiMha I.sa. 1119 -mAM jUnAgaDhanI gAdIe hatA ane tenA bhAI jayasiMhane gAdI ApI gaDhakaMDArano rAjA thayo tenA vaMzajo che.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 : jUnAgaDha ane giranAra pATaNapati bhImadeva I. sa. 124mAM gujarI jatAM, gujarAtanI rAjazrI solaMkI vaMzathI risAI vAghelAone varI. A saMkrAMti kALane raha mahipAla kAMI lAbha laI zake nahi. vastupAla-tejapAla A samayamAM pATaNamAM vastupAla ane tejapAla nAmanA be prAgvATa piravADa bhAIo thaI gayA. teo viradhavala vAghelAnA maMtrIpade niyukta thayelA. niyukti vakhate teoe traNa lAkha kramanI pUMjI laI evI zarta rAjAnI sevA svIkArI ke bhaviSyamAM rAjA kepe to paNa A pUMjI pAchI levI nahi. vIradhavala pAsethI maLeluM dhana laI A baMne bhAIo bhAla pradezanA haDALA gAmanI sImamAM dATavA gayA. je sthaLe dhana dATayuM hatuM tyAM khodatAM tyAMthI apAra dhanarAzi prApta thayo te sAthe devIe aMtarikSamAMthI AjJA ApI ke tamAruM dravya bhUmimAM na dATatAM parvata upara rAkho ke sahu keI joI zake ane kaI . laI jaI na zake. A uparathI teoe puSkaLa dravya kharacIne I. sa. 1ra3ramAM giranAra ane zaMtrujya parvate upara apratima kalAkauzalyanAM pratIka jevAM maMdira baMdhAvyAM. vastupAla ane tejapAla yuddha vizArada paNa hatA. teoe I. sa. 1rara122mAM jIrNadurgane rAha mahipAla pAsethI khaDalI vasUla karI ane vIradhavalanA sALAo sAMgaNa ane cAmuMDa vaMthaLImAM adhikAra bhogavatA temane mArI vaMthaLIne koSa hastagata karyo ane sAMgaNanA putrane vaMthaLI ApyuM. teNe saurASTranA anya rAjAone paNa namAvI apAra dhana ane yuddhasAmagrI. eka trita karyA. A samaye mahipAla eTale nirbaLa thaI gayo hato ke giranAra upara maMdira bAMdhatI vakhate, A bhAIoe tenI anumatI te nahi paNa viveka khAtara tene mAhitI paNa ApavAnuM Avazyaka nahi gamyuM hoya ! tejalapura-kuMvara sarovara tejapAle A maMdiranA nirmANa prasaMge "giranAranI taLeTImAM uttama gaDha, maDha ane prabhAvALuM tathA gharo ane ArAmo vaDe moDara evuM tejalapura vasAvyuM. te puramAM AzArAja vihAra, pAzvajina zobhatA hatA. tejapAle nija jananInA nAma uparathI vizALa kuMvara sarovara nirmita karyuM. te 1 juo A pustakamAM giranAra prakaraNa 8muM. 2 revaMtagiri rAsu-zrI vijayasena sUrIsazodhaka-saMpAdaka che. harivallabha bhAyANuM.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 81 nagaranI pUrva dizAmAM ugrasenagaDha hate. jema vastupAle tenI patnIo lalitA ane soLakAdevInA zreyArthe giranAra upara maMdira baMdhAvyAM tema tejapAle tenA pitAnA nAma upara tejalapura vasAvyuM ane tenI mAnI smRtimAM kuMvara sarovara baMdhAvyuM. keTalAka vidvAne revaMtagiri rAsunA uparokata vidhAnanA prathama bhAganA vAMcanathI evuM anumAna kare che ke tejapAle A tejalapura gAma "giranArane tale" eTale taleTImAM vasAvyuM hatuM paNa tenA bIjA bhAgamAM rANuM lakhe che ke te gAmanI pUrvamAM ugrasenagaDha hate. nagaranI aMdara Avelo uparakeTa ugrasenagaDha kahevAtA ane te pramANa jotAM, tejalapura giranAranI taLeTImAM nahi paNa uparakeTanI pazcime heya. Aje paNa giranArathI pAMca-pAMca sAta-sAta mAIla dUra AvelAM gAme giranAranI taLeTImAM ke giranAranI chAyAmAM hevAnuM kahevAya che. "giranArane ta" eTale parvatanI lagolaga taLeTImAM ja hevAnuM mAnI levAnuM barAbara nathI. vaLI rAsa spaSTa kahe che ke tejalapuranI pUrve ugrasenagaDha hatA. A killo ugrasene baMdhAvyo hevAnI mAnyatA I sa. 1820 sudhI te pracalita hatI. tArIkhe soraThanA vidvAna lekhaka divAna raNachoDajI tenA ItihAsa graMthamAM lakhe che ke A kille ugrasena yAdave baMdhAvyuM hatuM. I. sa. 123ramAM zrI vijyasenasUrIe revaMtagiri rAse lakhyo tyAre giridurga uparakeTa-ugrasene baMdhAvyuM hatuM tevI mAnyatA haze ane te ugrasenagaDha kahevAtA haze. jUnAgaDha uparakeTanI pazcime majevaDI mAkhIyALA pAse tejapurane ujajaDa TIbe Aja paNa tAjapura nAme oLakhAya che. tyAM eka kALe maMdira ane makAne haze ema sthaLa jatAM jaNAya che. jUnA mANase tene derAsaranuM gAma kahetA ane kivadaMtI hatI ke tyAM ghaNuM maMdiro hatAM. A tAjapura ke tejapura te tejapAlanuM vasAveluM tejalapura haze temAM saMzaya nathI.' te pramANe kamara sarovara, viliMgDana phArma ane paritaLAva pAsenuM kuMvara taLAva hevAne pUrato saMbhava che. I. sa. 1908mAM prasiddha thayelA "kIrti kaumudInA bhASAMtaramAM sva. zrI valabhajI haridatta AcArya paNa A kamara sarovara te kuMvara sarovara hovAnuM kahe che. giranAra mAhAbhyanA lekhaka 1 ugrasenagaDhanI pazcime tejalapura hatuM tethI te junAgaDha, evo eka nirAdhAra tarka paNa karavAmAM Avyo che. "pathika', saurASTra aMka me, juna, zrI ke. kA. zAstrI. ja.gi.-11
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 : jUnAgaDha ane giranAra zrI deAlatacaMda pu. bharADiyA paNa tejapAlanuM kamara sarovara A ja sthaLe che tema kahe che. vastupAle tathA tejapAle vi. saM. 1249, 1250, 1277, 1290, 1291 ane 1293mAM ema cha vAra saMdha kADhI giranAranI yAtrA karI tA aDhAra kareADa jeTale kha' karyAM. A baMne bhAIo zastravidyA ane zAstrAnA nAtA hatA. teoe giranAra, Akhu ane zatrujya parvatA upara su Mdara madirA bAMdhI amara kIti' prApta karI che. khegAra jo mahipALa trIjo cheM. sa. 1 53mAM kAThIe sAme laDatAM mAryA gayA ane tenI pATe tenA yuvarAja kheMgAra bheThA. kheMgAra tathA DhAMkanA vALA ThAra ugAvALA vA arjunasiMha parama mitrA thatA. A maitrI rAjyanA patanamAM pariNamaze e bhItithI rAhunA maMtrI kalyANe teo vacce matabhedanI dIvAla UbhI karavA niSphaLa prayatna karyAM. rAhune *yANa upara avizvAsa thatAM teNe tane ma`trIpadethI dUra karyo ane taLAthI mAlajI nAmanA nAgarane khAlAvI maMtrIpade niyukata karyAM, AthI kalyANe mAlajInuM khUna karAvyuM ane rAhe te kRtya badala kalyANune dehAMtadaDunI zikSA karI mAlajInA putra mahidharane maMtrIpade sthApyA valabhInA samayathI nAgarI tathA maitraka rAjakuLane dhaniSTa saMbadhA hatA, te valabhInA vALA vazajoe nibhAvelA. ugAvALA mULa taLAjAnA svAmI hatA ane taLAjAmAM vALAonuM rAjya thayA pachI nArA tyAM vaselA. mAlajI paNa te kAraNe taLAjethI ja AvyA haze. mahidhara maMtrIe taLAjA ane mAMgarALathI nAgara kuTu ne kheAlAvI jUnAgaDhamAM vasAvyAM ane rAjataMtramAM yAgyapade nAgAne nImyA. nAgarA sAmAnya rIte ema mAnavAmAM Ave che ke nAgarAnA mATe samUha A samaye jINu duga mAM AvyA paraMtu ItihAsanA anya ullekhA jotAM I. sa. 1025mAM jINu du nA rAha navadhaNunA maMtrI zrIdhara ane mahidhara nAgaro 1 vastupAla, tejapAla caritra, kIti kaumudI vagere vigatA mATe jue 'saurASTranA itihAsa', za'. ha. dezAI. 2 vigatA mATe jIe 'saurASTranA itihAsa', za. ha. dezAI.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 83 hatA. I.sa. 155mAM navaghaNa trIjAne maMtrI semarAja nAgara ha. I. sa. 1184mAM mahipALa bIjAne senApati cUDAmaNi nAgara hatA eTale nAgare I. sa. 1025 pahelAMthI jIrNadurganA taMtramAM sthAna pAmI cUkayA hatA. jUnI vaMzAvalIomAM jaNAvyuM che ke navaghaNa temane teDI AvyuM. A navadhaNa pahele, bIje ke trIje te nakakI thaI zakatuM nathI paNa e spaSTa che ke I. sa. 11ra1thI 1140 vacce nAgarane moTo samudAya jIrNadurgamAM vasavA AvyuM. I. sa. 1253 pachInAM varSomAM maMtrI mahidharanA AmaMtraNathI bIje samudAya Avyo haze. gujarAtanI sattA A samayamAM rAhanI zakti ane sAmarthya jUna thaI gayAM hatAM. gujarAtanA vAghelA rAjAoe soraTha upara varcasva sthApeluM. saurASTra maMDalanuM taMtra nAgare maMtrI nAgaDanA adhyakSapade racAyelA paMcakuLane soMpavAmAM AveluM ane rAhane adhikAra mAtra cha durga ane tenI AsapAsanA cheDA pradezo pUrato rahyo hato. rAhane tathA ugAvALAne I. sa. 126mAM mee mArI nAkhyA. gAMDalika pahele beMgArane mRtyu pachI tene putra mAMDalika pahele gAdIe beTho. tenA samayamAM atithi thaIne AvelA jagatasiMha rAThoDa nAmanA eka saradAre dago karI rAjamahela gherI laI rAhane keda karyo paNa rAhanA sainikoe tene AdhIna karI rAha pAse rajU karyo. jagatasiMha mAlajI maMtrInA putra lavajInA kahevAthI Avyo hato tema teNe kahetAM rAhe lavajIne mRtyudaMDa Apyo ane jagatasiMhane vaMthaLImAM jAgIra ApI. gujarAtanA rAjyane aMta - I.sa. 197mAM sAraMgadeva vAghele gujarI gayo ane tenI pATe kAraNe vAghele beThe. I. sa. 1998mAM dilhInA sulatAna alAuddIna khilajInA sabhyo alapakhAnanI saradArI nIce pATaNa upara caDI AvyAM ane tenI sAme laDatAM 1 nAgarenA saurASTramAM Agamana vagere ItihAsa mATe juo saurASTrano ItihAsa, ze. ha. dezAI. 2 vi. saM. 13pano ribaMdarano zilAlekha-hisTeskila injhizansa opha gujarAta, pu. che. ju, zrI gi. va. AcArya.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 : jUnAgaDha ane giranAra karaNa hAryo ane pATaNa paDayuM. alAuddInanAM sainyae gujarAta ane saurASTramAM asIma trAsa ane julamanI jhaDI varasAvI, Aga ane talavAranuM sAmrAjya sthApI dIdhuM ane somanAthanuM pavitra devAlaya paNa khaMDita karyuM. alapakhAna jIrNadurga Avye nahi paraMtu rAha tenA sAme laDyo haze ema revatIkuMDanA zilAlekhamAM tene muslimone vijetA kahyuM che te uparathI jaNAya che.' mAMDalike giranAra uparanAM zrI neminAthanA maMdira upara senAnAM patarAM jaDAvyAM ane bIjAM maMdirane jIrNoddhAra karyo. navaghaNuka the mAMDalika pahele I. sa. 1306mAM gujarI gayo ane tene putra navaghaNa gAdIe AvyA. muslimonAM prabaLa ane virATa ne soraThane pAdAkrAMta karI . rahyAM hatAM ane tenAM TAMcAM sAdhanathI svadharmanI rakSA karavAne dharma bajAvavAnuM tenA bhAgyamAM AvyuM hatuM. A vara ane parAkramI rAjA rANapuranI laDAImAM I.sa. 1308mAM jhapharakhAna sAme laDatAM mAryo gayo. mahipAla kathe A vIra ane dharma rakSaka rAjAe samaya sarvathA pratikUla levA chatAM somanAthanA bhraSTa thayelA devAlayane punaH pavitra karyuM ane temanAthanAM liMganI pratiSThA karI. teNe tenAM parAkramathI muslimonI pravRtti sthaMbhAvI dIdhI. raha mahipAla cele I. sa. 1325mAM mRtyu pAmyo. kheMgAra karyo rAha mahipAlane anugAmI kheMgAra dIrghadRSTA ane parAkramI rAjA hato. teNe muslimonI vadhatI jatI bharatI khALavA mATe apAra udyama karyo ane pitAnI zakti ane sthitithI uparavaTa jaIne eka saMpUrNa susajaja ane sAdhanasaMpanna sainya taiyAra karyuM ane te sAthe nAnA nAnA ThAro ane sAmaMtanuM aikaya sAdhI temanA netRtvanI javAbadArI svIkArI muslimone prabaLa pratikAra karavA taiyAra thaze. mahamada taghalaga dilhInA sulatAna mahamada taghalaga tenI satanatamAM phATI nIkaLelA baLavAone dAbI devA gujarAtamAM Avyo. tene tAghI nAmane amIra nAsIne 1 revatIkano lekha
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 85 jUnAgaDhamAM rAhane Ave rahyo che tevI bAtamI maLatAM I. sa. 1349mAM te jUnAgaDha upara caDI Avyo. kheMgAre uparakoTamAM rahI rakSaNAtmaka yuddha ApyuM. mahamade tAghIne soMpI devA mokalelA kaheNane rAhe kSatriyacita uttara Ape ane jyAre ghera vadhu vakhata cAlaze to TakI nahi zakAya ema jaNAyuM tyAre teNe ThAre khelI kesariyAM karyA, tumula yuddha jAmyuM. temAM rAhane senApati vIrasiMha vAghele marAya paraMtu yuvarAja jayasiMhe prabaLa prati AkramaNa karI sulatAnanA hAthIonI haroLa tera zatrunyane chinnabhinna karI nAkhyuM.' A yuddha cAlatuM hatuM tyAM tAghI durga choDI nAsI gaye tethI mahamada taghalage yuddhavirAma karI rAha sAthe suleha karI. rAhe mahamadane najarANe me kahyuM ane tenA badalAmAM saurASTranAM anya rajA upara na caDavA vacana meLavyuM. mahamada jIrNadurgathI goMDala ga. ema kahevAya che ke jyAre mahamade jIrNadurga upara ghero ghAlyo tyAre giranAranA IjAradAra khAMTa mera jesale tene gupta mArgo ane dvAre batAvelAM tethI mahamade tene giranAra parvata ane bIlakhA covIsI jAgIramAM ApelI. A vidhAna kevaLa vArtA ja hevAnuM jaNAya che. jayasiMha je rAha kheMgAra I. sa. 135ramAM gujarI gayA ane tene yuvarAja jayasiMha tenI gAdIe Avyo. mahamada taghalaga I. sa. 1451mAM siMdhamAM gujarI gaye ane tene anugAmI phirojha, siMdhanAM yuddhomAM rokAyelA ho tyAre jayasiMhe musilamonAM thANuo uDADI mUkyAM ane IslAmane pracAra karatAM mullAo, maulavIe ane kAjhIone kADhI mUkayA. gujarAtamAM pitAnI sattA sthira karI sulatAnane sUbe jhapharakhAna I.sa. 1369mAM jUnAgaDha upara caDI Avyo. rAha jayasiMhe tenuM vIracita svAgata karyuM ane jhapharakhAnane soraThI zauryane paricaya Apyo. muslima senAne kaccaraghANa vaLI gayo ane jhapharakhAnane pAchA vaLI javA sivAya anya mArga hate nahi tyAre teNe sulehanuM kaheNa mokalyuM ane rAhane mitrabhAve pitAnI chAvaNImAM AvA AmaMtraNa ApyuM. rAte jyAre jhapharakhAnanA taMbumAM praveza 1 tasyA bhUpatanaya zrImAna jayasiha Itizruta na jAvanana thA viparitA tena: mAMDalika kAvya
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : jUnAgaDha ane giranAra karyo tyAre jhapharakhAne tene pakaDI levA tenA sainikane sa"zveta karyAM. rAhe talavAra kheMcI jhapharakhAnanA bAra sarahyarAne te pakaDe te pahelAM kApI nAkhyA ane pAMta paNa paDayA. A prasaMganuM varNa na karatAM tArIkhe sAraDamAM dIvAna raNacheDajI kahe che ke A khAra saradArA jhapharakhAna dAna kare te mATe jarmIna thayelA ane jyAre karakhAne dagA karyAM tyAre temanA vacanapAlana mATe zahIda thayA. je sthaLe A khAra saradArane daphana karyA che te khAra zahIdanI kabarA Aje paNa jovAmAM Ave che. rAhanuM mRtyu thatAM jhapharakhAne jUnAgaDha khAlasA karI tyAM eka thANudAranI nimaNUka karI. te pAchA gayA tyAM jayasiM'hanA yuvarAja mahipAle jUnAgaDha svAdhIna laI jhapharakhAnane najarANA mAkalI tenuM Adhipatya svIkAyuM. mahipAla pA vathalInI jAgIra dharAvatA rATheADeA baLavAna thaI gayA hatA. temanI pAsethI mahipAle I. sa. 1373mAM vaMthaLI chaDI lIdhu' ane sA~bhavat te prayAsamAM te bharAI gayeA. mAlasa ha mahipAla aputra hatA tethI tenA bhAI mAkalasiha tenI gAdIe meTAM, A samaye gujarAtanA sUbAnA eka adhikArI jUnAgaDhamAM rahetA ane eka sainya paNa rahetuM. A adhikArI rAhanI sattAmAM hastakSepa karatA tethI sve cchAe ke zAhI sattAnI AjJAthI rAhe tenI rAjadhAnI va MthaLI pheravI nAkhI. mAMDalika ro I. sa. 1797mAM mekalasiMha mRtyu pAmyA ane tenA yuvarAja mAMDalika sAraphanI gAdIe beThA. mAMDalika sattAnAM mUtrA hAthamAM lIdhAM tyAre sAraDanA dhanakASa khAlI hatA, sainya veravikhera thaI gayuM hatuM ane gujarAtamAM mujhaphphara jevA baLavAna ane sarva sattAdhIza sUbA hatA. tenI sAme UMcI AMkha paNa karavAnI rAhanI zakti hatI niss. AvA pratikULa sa'jogAmAM teNe aneka AdhAtA ane apamAno sahana karI potAnuM sthAna TakAvI rAkhyu A rAhanA mitra prabhAsanA rAja vijala vAje raktapittanA bhaya Mkara rAgathI grasita thayA. jyAre sarve upagyeA nakAmA gayA tyAre te kAzIe karavata
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 87 mukAvA javA ravAnA thaze. mArgamAM jIrNadurga AvI dAmodarakuMDamAM snAna karI brAhmaNane eka suvarNa hAthI dakSiNAmAM Apo. A hAthInI vaheMcaNImAM brAhmaNe laDI paDayA ane nyAya levA mAMDalika pAse gayA. mAMDalike jANyuM ke kiMjala tenI jANa vagara kAzIne paMthe paLe che tyAre te tarata ja tenI pAchaLa paDe ane vaDAla pAse eka kaLAmAM tene pakaDI pADaze. viMjale rAhane pitA pAse na AvavA vinaMtI karI paNa mAMDalika tene bheTayo ane bheTatAM ja vijalane roga adazya thayo. tyArathI A vokaLa gaMgAjaLiye kaLA kahevAya che.' A vArtA lekasAhityamAM rAha mAMDalika trIjA mATe kahevAya che paNa kiMjala vAje mAMDalika bIjAne samakAlIna hatA te seMdhavuM Avazyaka che. meliMgadeva mAMDalika I. sa. 1460mAM aputra gujarI jatAM tene bhAI meLaga ke meliMgadeva tene anugAmI thayo. dihIne taghalaga vaMzanI sattA mRtyuzagyA upara aMtima zvAsa ghUMdatI hatI tyAre gujarAtanA sUbA mujhaphapharane tenA putra tAtArakhAne dilhI jaI saltanatane tAja potAnA zire mUkavA Agraha karyo paNa sujhaphaphare tene prastAva nakAratAM tAtArakha ne tenA pitAne keda karI te sulatAna tarIke jAhera thaye. mujhaphapharanA bhAI sazakhAne dilhIthI AvI mujhaphapharane mukta karyo ane tAtArakhAnane keda karyo. mujhaphaphare tAtArakhAnane mArI nAkhyo ane I. sa. 1407mAM teNe gujarAtanA sulatAna tarIke svataMtra zAsana karavAnuM zarU karyuM. A aMdhAdhUMdhIne lAbha laI meliMgadeve jUnAgaDhanA zAhI thANadArane kADhI muko tathA muslimone vaza karI lIdhA. meliMgadeve rAjadhAnI paNa jUnAgaDha pheravI nAkhI ane i. sa. 1413 sudhI niraMkuzapaNe rAja karyuM. I sa. 1411mAM tAtArakhAnanA putra ahamadazAhe tenA vRddha pitAmahane A jagatanI yAtanAmAMthI mukta karI tenA pitAnA ghAtane badale lIdhe te pachI tenA baLavAkhora saradAra zera malikane rAhe Azraya Apyo hato tethI tene rikSA karavA I. sa. 1413mAM saurASTra upara caDAI karI. 1 gaMgAjaLa gaddezA paMDa tAruM hatuM pavitra, viM jAne ragata gayAM ane te vALo mAMDalika.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 : jUnAgaDha ane giranAra aDamadazAhane giranAranA parvatIya du jodyanI dhaNI ja jhaMkhanA thaI hatI. kAIpaNu 2.jAe muslima satanatanuM ghUsavuM. dhAraNa karavAne potAnI garadaMna nIcI namAvI na hatI tathI zera malikane sAraDanA rAjAe Azraya nIce rAkhyA te mATe tenA deza upara caDAI karavAnuM tene vyAjakhI kAraNa maLyuM ""1 ahamadazAhanA sainye jhAlAvADanuM pATanagara kuvA dhaiyu ane jyAre potAnA parAjaya nizcita che tema jhallarAja kRSNarAjane lAgyuM tyAre te mailigadevanA Azraye jaI rahyo. ahamadazAhane have betrajhu kAraNa maLyuM. I. sa. 1413mAM teNe eka susajja sainya seAraDa upara meAkalyuM. rAhe vaMthaLInA killAmAM rahI Akramaka sainyAnA mukAbale karyAM ane evI vIratApUrvaka laDAI karI ke muslima senA kapAI gaI ane rAhe tenAM sAdhanasara bhrama hastagata karI lIdhAM.2 A nAmeAzIbharelA parAjayanI vigatA sAMbhaLI I. sa. 1414mAM ahamadazAha savizeSa baLavAna senA laIne seAraDa uprara caDhayA. rAhe vIratApUrNAMka yuddha ApyuM paNa a Mte vijayazrI sulatAnane varI. rAha nAsIne uparakATamAM bharAyo. aGabha zAhe uparakreTa pharatA gherA dhAlyA tevI rAha tyAMthI nIkaLI giranAra upara caDI gayA paNu ahamadazAhe tyAM paNa tenI pU pakaDI. Akhare zaraNu thavA pharaja pADI. .. rAha meliMgadeve ahamadazAhane najarANlR dharI tenuM Adhipatya svIkAyu N ane sulatAne jUnAgaDhamAM eka thANudAranI nimaNUka karI tyAM potAnI senAnI eka TukaDI kAyama mATe rAkhI cAraNAnA matavya pramANe rAha meliMgadeva A yuddhamAM mAryAM gayA ane najarANAbharI sAraDhanI gAdIe te nahi paNa tene putra jayasiMha Avyo. jaryAsaMha 3 jo rAha jayasiMha I. sa. 1915mAM gAdIe AvyA paNa te eka patana pAmelA rAjyanA rAjyapati hatA. teNe tema chatAM 25 varSa paryaMta rAjagAdI bhogavI ane I. sa. 1440mAM te gujarI gaye|. zilAlekhA ane anya ItihAsagraM thAnuM vAMcana karatAM jaNAya che ke rAha rAjagAdI upara hatA chatAM sarva sattA muslima adhikArInA hAthamAM hatI. 1 mirAte ahemadI. 2 mAMDalika kAvya.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 89 IslAmane pracAra jorazorathI thatA, maMdiranA vaMsa thatA ane hinduonuM baLAtkAre dharmAtara thatuM tema chatAM rAha ke anya rAjapUta kAMI bolI zakatA nahi. AvA pratikULa saMjoge tevA chatAM I. sa. 1417mAM dAmodara kuMDa upara narasiMhadevanA putra dAmodare eka maTha baMdhAvyo tene zilAlekha upalabdha che. A maTha hAlamAM zrI mahAprabhujInI beThakanA nAme oLakhAya che mahipAla daDho - I. sa. 144mAM rAha mahipAla gAdIe AvyuM. te pachI be varSa vyatIta thatAM ahamadazAha gujarI gaye ane gujarAtanI salatanata nirbaLa thaI gaI tethI rAhane amadAvAdane bhaya rahyo nahiM paraMtu muslimonAM dinapratidina ugra thatAM jatAM AkramaNa sAme TakavAnI tenAmAM tAkAta paNa hatI nahi. tene dha koSa sarvathA khAlI thaI gayo hato. niraMtara thatAM rahetAM yuddhonA kAraNe yuvAne kapAI gayA hatA ke dharmAtara karI zatrusainyamAM joDAyA hatA. prajA pAyamAla thaI gaI hatI ane naitika baLa nAmazeSa thaI gayuM hatuM. AvI paristhitimAM mahipAla kAMI paNa karI zake tema hatuM nahi. pUrvajanmanA saMskAra ke samaya saMyogAnusAra viparIta thatI jatI paristhitinA kAraNe mahipAla dhArmika pravRttio tarapha vaLI gayo. prajAnA jIvanamAMthI vidAya laI gayelI zAMti punaHsthApita karavA ane prajAne vividha prakAre jIvita rAkhavAnA mArgo te sadaiva vicAratA. teNe prabhAsathI dvArakA javAnA mArge annakSetra sthApyAM, devamaMdiranA nirvAha mATe yogya prabaMdha karyA ane tevAM kAryo karIne lekamAM zraddhA, vizvAsa ane bhaktinA jalanuM siMcana karyuM. tenI vaya moTI thaI gaI chatAM tene putra-saMtati na hatI tethI teNe dAmodararAyanI mAnatA mAnI ane te phaLI tyAre teNe putranuM nAma mAMDalika pADayuM. A mAnatA mAnatI vakhate teNe praNa kareluM ke je tene tyAM putra thaze te te e putra rAjya kAryabhAra saMbhALI zake tevI vayamAM Avaze tyAre tene rAjya soMpI pote tarthasthAnamAM cAlyo jaze. mAMDalika yuvAna thayo tyAre tenAM lagna arthilAnA arjunasiMha gohilanI putrI kuMtA vere karavAmAM AvyAM. mAMDalike rAjakAjamAM ane yuddhabhUmimAM jagi-ra
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 : jUnAgaDha ane giranAra tenuM kauzalya batAvyuM ane parale samudranA sAMgaNa vAghelAne jItyo. - A prasaMge amadAvAdanA sulatAne mahipAlane evo saMdezo pAThavyo ke mAMDalikanA zvasura arjunasiMhane bhAI dude gohila bhUmi dabAvatA jAya che mATe tene dUra kare. mahipAle maMtrIonI salAha svIkArI sulatAnane lakhyuM ke tamAre zatru te mAre zatru che, huM tene aMkuzamAM lAvIza. mAMDalike dudA upara AkramaNa karI tene harAvI mArI nAkhyo ane apilA ujajaDa karyuM. mAMDalikanAM parAkrama joI I. sa. 1451mAM rAha mahipAle tene rAjyabhiSeka karI pote gAdItyAga karI tIrthATana karavA cAlyo gayo. mAMDalika 3 jo mAMDalika trIjAe gAdIe besatAM ja jUnAgaDhanA tane amuka divasamAM zikAra na karavA ane hiMsAthI dUra rahevA AjJA karI, tene eka zilAlekha paNa yogya sthaLe jaDAvyo. temAM lakhyuM che ke, paMcamI (aSTamI ) tathA caturdazIne divase khaMbhAtanivAsI sA. devanA putra hamanI samakSa rAjayAbhiSekane divase keI jIvatI hiMsA na karavA zrI mAMDalika rAjAe pharamAvyuM che. agAu paNa ekAdazI ane bIjanA divase pALavAmAM AvatA. have zrI mAMDalika prabhu AjJA kare che ke paMcamI, aSTamI, ekAdazI, caturdazI tathA bIjanA divase keIe jIvahiMsA karavI nahi kaI paNa prANIone jIva levo nahi..zikArIe zikAra na kare. cIDImAroe cakalI ke.. mAravA bAja laI javAM nahi; mera na mAravA. bAbara khAMTa ane turkoe A divasamAM eka paNa prANInI hatyA na karavI. je karaze tene baMdIvAsa maLaze. kuMbhAre pAMca divasamAM noMbhADe na kara. vagere." A zilAlekhamAM mAMDalikane Adarza rAjA ane smRti, zruti, purANa Adine jJAtA kahyo che. mAMDalike rAjayAsane besI tarata ja giranAra upanA aMbAjInA maMdirana ane prabhAsapATaNanA somanAtha maMdirano jIrNoddhAra karyo. teNe muslima thANuone uThADI mUkyAM ane zaMkhoddhAranA sAMgaNa vAghelAne temaja anya rAjAone harAvI cuDAsamAonI gata pratiSThA punaH prApta karI. 1 mAMDalika kAvya. 2 anapabliDa Iskripzansa ina junAgaDha sTeTa-uparakoTa Iskrizana opha mAMDalika che. ena. bI. purohita-Akolejikta sosAyaTI -junAgaDha, jaranala-navembara, 1937.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza H 1 teNe "putrakAmanAthI pATaDInA jhAlA bhImanI putrI umAde sAthe lagna karyAM, mAMDalike prajAne prema prApta karyo ane eka nyAyI, vIra ane vidvAna rAjA tarIke nAmanA meLavI. I. sa. 1957mAM gujarAtanI gAdIe mahamUda begaDA beThA. "mUrti pUjakane deza saurASTra jItI levA svapnamAM hajharata mahamada pega MbarasAhebe ApelI ajJanupAra apAra zastrasAmagrI ekatra karI saMpUrNa prabaMdha karI'' I. sa. 1468mAM teNe jUnAgaDha upara caDAI karI. mahamUde mAMDalikane IslAma svIkAravA athavA peAtAnI tAkhedAro svIkAravA elAna mAkalyuM. tyAre rAhe tenA asvIkAra karI yuddha mATe taiyArI karI. "seAraDanA saMdara deza jItI levA tathA kuphphArane aMta lAvI tyAM IslAmanuM rAjaya sthApavA" mahemUde prabaLa saunya jUnAgaDhanA dvAre upasthita kayu ra baMne pakSo vacce bhISaNa yuddha thayuM. mahamUdanA sainyanA prabaLa AkramaNa sAme mAMDalikanA sainikA TakI zakayA nahi tethI mAMDhalika uparATamAM bharAI gayA. mahamUda tenA baLavAna hAtha cAre tarapha prasArI sAraThanA rAjyanA pradeza verAna banAvI dIdhA pariNAme killAmAM kreIpaNa jAtanA puravaThA paheAMcI zake tevuM rahyuM nahi ane mAMDalikane zaraNAgati ke sava nAzamAMthI eka pasaMda karavAnA samaya AvI gayA tyAre teNe mahamUdane puSkaLa dravya hIrA mAtI, suvarNa Adi ApI suleha karI ane mahamUda A dhana svIkArI pA cAlyA gayeA. "3 vaLate varase mahamUde pharIthI jUnAgaDha upara caDa!i karI rAhe mahamUdane pUchyuM` ke Apane najarANA dharmAM chatAM pharI AvavAnuM zuM kAraNa che ? tyAre mahamUde uttara ApyA ke chatrapati rA huM chaM chatAM tame suvarNa chatra dharAvI giranAra jAe che te mAru' apamAna che." mAMDalike tarata ja potAnuM rAjachatra ane rAjacihno mahamUdane svAdhIna karyA tathA punaH meTA najarANA ApI tene pA vALyo. paNa mahamUdane to jUnAgaDha ane seraTha upara sa*pUrNa adhika ra jamAvavAnI prabaLa IcchA hatI. seAraDanuM baLavAna hindu rAjya jaDamULamAMthI ukheDI nAkhavA te kRtanizcayI banyA hata!. I. sa. 1469mAM tethI teNe pharIthI caDAI kurI, rAhe tenI pAse jaIne prazna karyo ke "mArI have kaI kasUra ?'' tyAre mahamUde kahyuM ke "kArathI khIjI kaI meATI kasUra che?" A uttara sAMbhaLI mAMDalika UbhA thaI cupacApa cAlyA gayA. teNe kaisariyAM karI rAjapUtAnA
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 : jUnAgaDha ane giranAra purANA ane pavitra dharmane anusaravA niNaeNya karyAM. tenA matrI vizaLe tene dha parivata na karavA salAha ApI paNa mAMDalike tene kahyuM ke "mArA pUrvajonA priya dhama hu* prANAnta paNa nahi .." rAhe saurASTranA anya rAjAne peAtAnI madadamAM khAlAvyA paNa kAI AvyA nahi. mahamUde killA krUratA sakhta gherA dhAlyo ane te sAthe nirdoSa prajA upara trAsa ane julmanAM samagra zastro chuDhDhAM mUkI dIdhAM ane ma MtrI vizaLe sulatAnanI lAMca svIkArI du nA ThAranA rita vyaya karI nAkhyA ane yegya sa"ta thatAM dunAM dvArA khAlI nAkhyAM. mahamUdanuM sainya moTA dhasArA sAthe aMdara pravezyu ane tumula yuddha thayuM. muslima ItihAsakAro pramANe mAMDalike sulatAna samakSa upasthita thaI kahyuM ke tenA putrA tathA kuTuMbIone IslAma svIkAravA pharaja na pADavI ane prajajanene kaoNTamAMthI sahIsalAmata javA devA e zata hu" IslAma svIkArIza. sulatAne te zartA kabUla karI eTale mAMDalike tenI talavAra mahamadane caraNe dharI. mirAte sikaMdarI kahe che ke sulatAne A zartA svIkArI paNa jevAM prajAjanA javA lAgyAM ke sulatAne temane katala karavA sainikane AjJA ApI. muslima tavArIkha naveza sikadara ma Mju anvaya rAha mAMDalika mahamUda begaDA sAthe amadAvAda gayA tathA sata zAhaAlamane hAthe muslima banyuM. te ja lekhaka anyatra lakhe che ke mAMDalika zaraNa thayA tyAre ja teNe kalamAne uccAra karI IslAma svIkAryAM. mahamUde mAMDalikane khAnajahAnanA IlkAba Apyo ane IslAma dharmanA abhyAsa karavAmAM zeSa jIvana gALIne amadAvAdamAM gujarI gayA. muslima ItihAsakAronA A kathanathI sthAnika ItihAsakArAnAM vRttAMtA judAM paDe che. teo anusAra A vIr ane parAkramI rAjAnA jIvana ane karuNu aMtanI vArtA judI ja che. sthAnika itihAsamAM mAMDilaka vi. saM. 1507nA vaizAkha zukalatRtIyA, akSayatRtIyAne divase rAha mahipAle svahaste mAMDalikane rAjatilaka karyuM" ane peAta dAmeAdararAyajI samakSa praNa lIdhuM hatu. te pALavA tI vAsI thavA cAlyA gayA. mAMDalika nyAyI, prajApriya ane nItimAna rAjA hatA. te eka susajja sainya, vizALa zastrAgAra ane samRdra dhASanA svAmI hatA. te sarva dharmana sarakhA gaNatA ane prajAnuM rakSaNa karatA. vi. sa. 1507nA zilAlekhamAM tenuM
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 9 varNana karatAM kahevAmAM AvyuM che ke "te udAratAmAM, gaMbhIratAmAM, cAturyamAM ane zauryamAM ratnAkara sAgara jevo hato." tenA rAjyamAM prajA samRddha ane sukhI hatI. jIrNa durganI bajAramAM hIrA, motI, javAhIra, kApaDa, dareka prakAranAM anAja, kaThoLa vagere tathA vividha prakAranI bahumUlya ane anyatra aprAya evI vastuo maLatI. charNadurgane kille vIra sainikethI surakSita hatA ane tenA makarI yaMtranI pUpakAlionI garjanA zatrunI senAne dhrujAvatI hatI.' rAha mAMDalike gujarAtanA sUbAo ane sulatAnanA niraMtara cAlatI rahetI caDAIothI nirbaLa thaI gayelA rAjyane samRddha karyuM hatuM. zAthI ane samajAvaTathI saurASTranA anya rAjAonuM aikaya sAdhI temane te agraNe thayo hatA. amadAvAdanA UtA sUryanA tejamAM na aMjAtAM teNe dharmanuM ane prajAnuM rakSaNa aDaga UbhA rahIne karyuM hatuM. je kALamAM maMdironA vaMsa thatA ane mUrtionuM khaMDana thatuM te kALamAM teNe maMdira bAMdhyAM ke samarAvyAM ane nyAyanItithI rAjya karyuM tema chatAM te parAjita thayo tethI ApaNA vArtAkAroe ane ItihAsakAroe tene kAmI, kobI, mUrkha, avicArI ane kAyara rAjA tarIke varNavI mahAna rAjAne anyAya karyo che. rAha mAMDa laka mATe je judI judI vArtAo pracalita thaI che temAM eka vArtA evI che ke, teNe tenA maMtrI vimalazAnI patnI manamohanA upara kudaSTi karelI ane tethI vimale amadAvAda jaI mahamUda begaDAnI seraTha upara caDAI laI AvI tene nAza karyo. vimala bhAI vizala rAha pAse rahetA. teNe pitAnuM vera levA durgane ke ThAra tvarita khAlI karI nAkhyA ane pariNAme rAhane zaraNa thavAnuM anivArya banyuM. tArIkhe soraThamAM mahamUdane laI AvanAra vizaLa hatA ema lakhyuM che. tArIkhe bahAdurazAhImAM ane mirAte sikaM. darImAM A maMtrInuM nAma tanahala ApyuM che. AI nAgabAI cAraNe eka bIjI vArtA kahe che te pramANe mAMDalike meNiyAnI cAraNa AI nAgabAInI putravadhU mINabAI pratye kudaSTi karelI tethI teNe zApa Apela ke tAruM rAjaya naSTa thaze ane musalamAnenuM rAjya thaze. A vArtA ghaNA pAThathI kahevAya che. te paikInI ati pracalita ane mukhya vArtA 1 mAMDalika kAvya. 2 juo "saurASTrane ItihAsa", zaM. ha. dezAI.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 H jUnAgaDha ane giranAra evI che ke rAha Ai nAgabAine janetA tulya manati ane tene putra nAgAjaNa tene darabArI ane mitra hatA. ekavAra rAhane keIe kahyuM ke nAgAjaNanI patnI mINabAI ati svarUpavAna che. tethI te maNiyA gaye ane jyAre mINabAI tene vadhAvavA AvI tyAre moDhuM pheravato gayo. mINabAIe kahyuM ke "AI rAha phare che" tyAre AI nAgabAIe kahyuM ke rAha nahi paNa rAhane divasa phare che. te pachI mAMDalikanA apavitra vicAra AIe jANI letAM tene zApa Ape. vArtAkAre vizvAsapUrvaka kahe che ke rAhane AIe zApa ApatAM kahyuM ke, kAne akeTa hasabaze aMge kApaDuM hoya, pAnA paDAmAMtha tane nara nacavaze mAMDalika. A uparathI cAraNa vidvAne mAne che ke mAMDalike je gune karyo tevI sajA nAgabAIe karI. mAMDAlaka pAvaine vezamAM seraThamAM tenA patana pachI pharato rahyo ane gata rAjyane punaH prApta karavAnI pravRtti karato rahyo. keTalAka vArtAkAre A vArtAmAM vividha prakAranuM mizraNa karI kacerImAM rasa jamAvavA judA judA pADaphera karI mAMDalikanA patana mATe AI nAgabAI sAme teNe karelA ayogya vartana, tenuM kareluM apamAna jamIyalazAha dAtAranI zikhAmaNa vagere vArtA kare che paraMtu A badhA pAka mAtra vArtA svarUpanA ' rahe aMtima yuddha pUrNa viratAthI khelyuM. jyAre vizaLe tene dharmAtara karI rAjya na gumAvavA salAha ApI tyAre teNe kahyuM ke mAruM jIvana huM sudhArI na zako paNa maraNa te jarUrI sudhArIza mAMDalika jayAre mahamUdane maLavA gayo ane jayAre mahamUde kahyuM ke kaphaphArathI bIje kaI gune meTa nathI tyAre rAhe uttara Apyo ke "tame dharmabhraSTa rAjapUta Ama peTa khAtara tamArI bahena dIkarIone muslimene paraNAvI A sthAne pahoMcyA che, hu zuddha yaduvaMzIya kSatriya chuM, prANata te zuM paNa sarvasvane nAza thAya to paNa huM IslAma svIkArIza nahi. mahamUde A baviSTa vacana sAMbhaLI tenA aMgarakSakane mAMDalikane pakaDI levA AjJA ApI ane kahyuM ke A abhimAnI rAjAnA mukhamAM huM ghUMkI tene muslima banAvIza. mAMDalike talavAra kheMcI tyAre tenuM rUdra rUpa joI mahamUde tene javA dIdho. samarabhUmimAM mAMDalike atula 1 A badhI vArtAo mATe juo "saurASTrane ItihAsa". za. ha. dezAI.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 95 parAkrama batAvyuM. teNe mahamudane % mATe AhavAna ApyuM. mahamUdanA senApati AlamakhAna phArUkIne teNe ThAra mAryo ane mahamada upara dhase te pahelAM mahamUdanI AjJAthI tenA aMgarakSakee tene gherI laI pIThamAM ghA mArI pADI dIdho mahamUdanI pratijJA pALavA sainike koI pakaDAyelA yoddhAne tenI pAse laI gayA ane mahamUde tenI pratijJA pUrI karI. muslimoe mAnyuM ke mAMDalika mRtyu pAme che paNa tene asAdhava sthitimAM paDele joI rAjapUta saniko tene giranAranA parvatamAM rahetA kaI kApaDI sAdhu pAse laI gayA ane tyAMthI tenA ghAva rUjhAyA pachI te kApaDI veze seraThamAM pharate rahI gumAveluM rAjaya punaH prApta karavA udyama karato rahyo. muslima tavArIkhanavIsenAM vidhAne paraspara virodhAbhAsI che. mirAte sikaMdarI eka vAra kahe che ke zaraNa thaIne tarata ja rahe IzalAma aMgIkAra karyo. bIjI vAra kahe che ke zAhaAlamane hAthe musalamAna the. yuddhanAM varNane paNa tArIkhe pharistA tathA tArIkhe sikaMdarI judAM judAM Ape che. A ItihAsakAroe ApelAM vRttAMta ane karelAM vidhAne vicAratAM e prazna thAya che ke je mahamUde mAMDalikane khAna jahAna je UMce khitAba Ape te zA mATe tenI pAse soraThanuM rAjaya rahevA dIdhuM nahi ? mahamUde mAMDalika ekalAne muslima banAvI zA mATe saMteSa lIdho ? tenA putrone zA mATe IslAmanI dIkSA na ApI ane tene seraThane mulkI vahIvaTa soMpyo ? A praznonA uttara e ja che ke mAMDalike IslAma aMgIkAra karyo na hato ane yuddhabhUmimAMthI ghAyala sthitimAM surakSita sthAne tene laI javAmAM Avyo. tyAMthI be varSa paryata gumAveluM rAjya punaH prApta karavA te pravRtti karato rahyo haze ane te pravRtti aMtargata, kApaDI veze, pAve veze ke anya veze te pharato rahyo haze. bIjI eka evI paNa vArtA cAraNa vArtAkAro kahe che ke, mAMDalikane zApa ApI mahamUdanAM dharmasthAne ane prajA uparanA julma joI te sahana na thavAthI AI nAgabAI himAlayamAM gaLavA gayAM. rAha tenI pAchaLa gaye ane bagasarA pAse sAMtalI nadImAM tenA gADAne pakaDI lIdhuM. teNe AInI mAphI mAgI AziSa mAgyA tyAre AIe gADAnA mAphAmAMthI kahyuM ke huM tAruM moDhuM jovA mAgatI nathI. rAhe tethI tenuM mastaka gADAnA paiDAmAM pachADI tenA lehIthI paiDuM bhIMjavyuM. tenA prANa tyAM ja UDI gayA. Aja paNa sAMtaralImAM tenI khAMbhI che. AI tyAMthI uttaramAM gayAM. amadAvAda pAse tejapura gAmamAM te jayAM
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 : jUnAgaDha ane giranAra UtaryAM. hatAM tyAM A ja puchu tenI DerI che. tyAMthI ta nAgala Dema che tyAM gayAM ane potAnA deha cheDayo nAMgala nAma pazu nAgala uparathI ja paDayuM che. kahevAya che ke vidAya vakhate koIe pUchyuM ke sAraDamAMthI muslima zAsananA kayAre aMta Avaze tyAre teNe kaheluM ke, vIsazata vikrama vitaze ALasaze asarANu, caDhaze dhajAu dharamanI nahi re' nene nizANu.1 A cAraNI vArtAonuM vizleSaNa karatAM temAM paNa aneka virAdhAbhAsa che, nAgabAIne tyAM mAMDalika vAra vAra jatA ane banne vacce mAtA putranA sabaMdha hatA, nAgAjaNatA rAhanA darabAramAM rahetA tA zuM mANubhAIne rADhe kadi joyela ja nahi ke tenA jANavAmAM Avyu ke te rUpavatI che tyAre tarata ja te meANiyA deDayA gayA. cAraNu strIe lAja kADhatI nathI ane rAjAnI lAja kADhe nahi tathI mAMDalika mINabhAIne kadI na joi hAya te sabhave ja nahi. vaLI rAha mAMDalika pote nItivAna ane dhama pAlaka rAjA hatA. tenA pavitra pitAnA UMcA sa`skAre tenAmAM hatA. te cAraNa strI pratye kuSTi kare te paNa mAnI zakAya niss. AI nAgabAInA putra khuMTakaraNa hatA ke nAgAjaNu te mATe vArtAkArAnA ekamata nathI ane mAMDalikanuM patana thayuM temAM kAI camatkArika kAraNu have, te batAvavA varSo pUrve utpanna thayelI ki'vatImAM seLabheLa ane umere thatAM thatAM A vArtA AkAra pAmI. jenuM patana thAya te patita ane adhamaja hoya e mAnyatAe prajAe A vArtA svIkArI lIdhI. narisaMha mahetA rAha mAMDalikanA patananuM eka kAraNu e paNa ApavAmAM Ave che ke teNe bhakatakavi narasiMha mahetAne trAsa Apelo ane te kAraNe bhagavAnanI tenI upara avakRpA UtarI. narasiMha mahetA vaDanagarA nAgara gRhastha hatA. temanA janma kayA 1 bIjo ku| paNa pracalita che. sava'ta egaNI navvANue thIra jUnegaDha thApu' nAgai hara jogaNI Aja abhepada Apu nAgaI purANa, zrI kAnajIbhAi lAMgaDhiyA.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza : 97 varSamAM thayo hato te ane vidvAnamAM judA judA mata pravarte che. sadgata sAkSara zrI jayasukhalAla jozIpurAnA mate temane janma vi. saM. 1469mAM thayA hatA jayAre zrI nayanasukhalAla vinodarAya majamudAra vi. saM. 1465-70mAM thaye hevAnuM kahe che. zrI narasiMha mahetA cerA kamiTInA saM. 1971nA riporTamAM te varSa vi. saM. 1470nuM ApavAmAM AvyuM che. zrI jagajIvanarAma narabherAma badhekAnA saMzodhana pramANe narasiMha mahetA vi. saM. 14pamAM janamyA hatA.~+ narasiMha mahetAnI janmabhUmi mATe paNa bhinna bhinna maMtavya pravarte che. eka mata pramANe tenA pitA kRSNa dAmodara ane tenA bhAI parvata vA parabata mahetA taLAjAnA nivAsI hatA ane tyAMthI kaMI kAraNasara mAMgaroLamAM AvI vaselA. bIjA mata pramANe kaNa dAmodara vaMthaLInI laDAImAM rAha meliMgadeva nIce laDatAM marAI gayA ane parabata mahetA mAMgaroLa gayA jayAM zekha malekanA kAmadAra thayA. parabata mahetA zrIkRSNanA parama bhakata hatA ane prativarSa hAthamAM tulasI vAvI dvArakA jatA. vRddhAvasthA thaI ane pravAsa karavAnuM muzkela banyuM tyAre ekavAra bhagavAne tene svapnamAM AvI mArgamAMthI pAchA vaLI javA AjJA karI ane pote mAMgaroLamAM tenA ghara pAse soDhalI vAvamAM prakaTa thaze evuM vacana ApyuM ane vi. saM. 1501nA mArgazIrSa zukalA 6 nA roja zrInuM svarUpa pANImAM pragaTayuM, je mUrti hAla jUnAgaDhanA raNachoDajI maMdiramAM che. - narasiMha mahetAnuM jIvana ane kavana jUnAgaDha ke soraThamAM ja nahi paNa samagra bhAratamAM prakhyAta che. A parama vidvAna, vItarAgI ane bhakata kavinuM jIvanacaritra tenAM ja kAvyomAMthI meLavavA vidvAnoe prayAsa karyo 1 lAipha enDa TIciMsa opha narasiMha mahetA, zrI ja. pu. zIpurA 2 narasiMha mahetAnA samayane nirNaya, zrI na. vi. majamudAra 3 narasiMha mahetA ane mITho kavi, zrI. ja. na. badhekA, vi. saM. 181ne dIpotsavI aMka, gujarAtI" 4 vaDanagaranuM sAcuM sthaLa kayuM? zrI. ha. pra. zAstrI, gujarAtI, tA. 14-1-1934. 5 tyAre zekha hatA ja nahi, lekhako jogi-13
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 : jUnAgaDha ane giranAra che. te pote ja kahe che ke hAramALAnA prasaMga vi. sa. 1512nA mAga zISa zukala saptamInA divase banyA. itihAsa kahe che ke rADu mAMDalika ane narasiha mahetA samakAlIna hatA te niHsa`zaya che, zrI jagajIvanarAma narabherAma badhekA nAmanA eka vidyAne taLAjA pAsenA uMcaDI gAmanA bhIDA nAmanA cAraNa kavinAM phaDaphtha kAvyonuM pote saMzodhana thayu' che ema kahI "gujarAtI" patramAM I. sa. 1934mAM eka lekhamALA lakhelI A lekhamALAmAM adipa ajJAta ane Avazyaka evI mAhitI prApta thatI hovAthI keTalAka vidvAnoe te lekhamALAnAM vidhAnA sarvAM zuM svIkArI lIdhAM jyAre keTalAka vidvAnoe bhIr3A kavinI bhASA, ItihAsa viruddhanI hakIkatA ane saheje svIkAya na banI zake tevAM keTalAMka vidhAnAne kAraNe tenI mautri katA mATe zakA karI. A samaye zrI 4. mA. munazIe,1 narasiMha mahetAnA jASanuM varSa hAramALAnA prasaMga, tenAM kAvyA, tenI bhakita,preraNA vagere prarve zaMkAe uThAvI atya!ra sudhI je pracalita mAnyatAo hatI ane je pramANe! upara A A mAnyatA nirdhArita hatI te za`kAspada che ane svIkArI zakAya ema nathI ema kahI I. sa. 1905mAM sAhitya pariSadanA pramukha sadagata sAkSarava zrI gAvadha narAma tripAThInA vivaita upara saddagata sAkSara zrI Ana zaeN'ra dhruve karelI TIkAnA AdhAre eka vivAda UbhA karyAM tenI sAme jude juda samaye ane judI judI rIte zrI ke. kA. zAstrI, zrI abAlAla jAnI, zrI bhogIlAla sAMDesarA, zrI harizaMkara prazAstrI, zrI naTavaralAla IcchArAma desAI vagere vidvAnAe temanAM mahatavyo rajU karyAM. te uparathI zrI vinAdarAya jayasukharAya majamudAra tathA zrI nayanasukharAya vinAdarAya majamudAre A badhAM matavyA samAviSTa karI eka abhyAsapUrNa lekha lakhI A vidhAbhAsI matavyo tika che ema saphaLatApUrvaka pratipAdita karyu" che. zrI zAMtipramAda paramANu dadAsa vaiznava tathA zrI vazarAma mAvajI paTela sa'pAti ane prakAzita kareluM, lekhakanA nAma vagaranuM "parama bhAgavata mahetA narasihanuM sAcu` darzana" nAmaka pustakamAM narasiMha mahetAnA jIvanamAM banelA camatkArA kalpita ane asaMbhava che tathA narasiMha mahetA jevA eka daivI puruSane utArI pADavA tathA tenI laghutA dekhAya evI vAtA bhakatAe joDI 1 narasi ha mahetA, zrI ka. mA. munazI.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza H 09 kADhI che tema siddha karavA prayatna karyo che. te kahe che ke, "narasiMha mahetAe akhila brahmAMDamAM sarvabhUtanI AtmArUpe ekatA siddha karI hatI, teNe sarva mAyAthI para jaI Adi zaMkarAcAryanA nirvANa dazaka pramANe zivarUpa thaI zyAma premane bhajyA ane zivayAmanI ekatArUpa vaiSNavatA batAvI." A vidvAna lekhaka narasiMha mahetAnAM lakhelAM hevAnAM keTalAMka pade ane kAle bIjA keIe lakhI narasiMha mahetAnA nAme caDAvI dIdhAM hovAnuM sataka ane sapramANa vidhAne kahe che. A vastu paNa niSpakSapAta ane taTastha vicArakanI avazya vicAraNA mAgI le che. game tema heya paNa Aja pAMca pAMca sadIothI narasiMha mahetAnA jIvananA addabhuta prasaMgo vArtAomAM, kAvyomAM, AkhyAmAM, nATakamAM, kathAomAM ane bhajanamAM varNavAya che ane temAMthI prajAne moTo samudAya bhakti, nIti, satya ane zraddhAnI preraNA meLave che ane pitAnA jIvanane ujajavala kare che - narasiMha mahetA je kALamAM janamyA ane je kALe, temane vidyAbhyAsa thayo te kALa hiMduo mATe ghaNuM ja viSama hatuM. gujarAtanA baLavAna sulatAna ahamadazAhe saurASTramAM IslAmane prabaLa pracAra zarU karelI ane hiMdu dharma, saMskRti ane praNAlIne ucacheda karavAnI pravRtti pUrajozamAM hatI. A samayamAM jUnAgaDhanI gAdIe gujarAtanA sulatAnanuM sArvabhaumatva svIkArI tenA khaMDiyA tarIke rAha meLega hato te ane tenA anugAmI jayasiMha paNa muslima zAsako sAme mAthuM UMcuM karI zake ema hatA nahi. prajAmAM hatAzA ane parAjita manavRtti sivAya kAMI hatuM nahIM.' A prazna e thAya che ke AvA viSama ane viparIta samayamAM jyAM svamAna sAthe jIvavAnuM zakAya na hatuM ane jyAM samAjamAM ke rAjyataMtramAM sthiratA ke salAmatI na hatAM tyAM narasiMha mahetAe dharmagraMtha, veda, upaniSado, purANo mahAbhArata, rAmAyaNa, sAhitya ane kAvyanA graMtho vagereno abhyAsa kayAre karyo ane kema karyo haze ? temane abhyAsa keNe karAvyo haze? tenAM kAvyonuM vAMcana karatAM ema spaSTapaNe pratIta thAya che ke temaNe vedavedAMga, upaniSado, darzanagraMtha, purANe, ItihAsa, kAvyazAstra, saMgItazAstra Adine viziSTa abhyAsa karyo hato. te uparathI ema paNa jaNAya che ke tenA pitA ane pitAmaha zrImaMta 1 vigato mATe juo saurASTrane itihAsa, za. ha. desAI
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100: jUnAgaDha ane giranAra te nahi gharanA sukhI ane samAjamAM pratiSThA dharAvatA gRhastha hatA. zrI badhekA lakhe che ke parabata mahetA mAMgaroLanA zekhanA kAmadAra hatA te vAto kAlpanika ane hAsyAspada che. mAMgaroLamAM tyAre koI zekha hatA nahi paNa narasiMha mahetAnuM kuTuMba tyAre mAMgaroLamAM vasatuM ane tyAMthI keI kAraNasara jUnAgaDha AvyuM. - narasiMha mahetAe gRhasthAzrama karyo. tenAM patnI mANekabAIthI temane eka putra zAmaLadAsa ane putrI kuMvarabAI thayAM. narasiMha mahetA gRhasthAzramane nibhAvavA koI vyavasAya paNa karatA hatA paNa pracalita vArtA che te pramANe bhAbhInA maheNAthI, pUrvajanmanA kaI saMsakAro jAgRta thatAM temaNe gRhasthAzramamAM rahevA chatAM hRdayane bhakita ane vairAgyanA raMgamAM raMgI nAkhyuM. - narasiMha mahetAe jJAna meLavavA gopanAthanI ArAdhanA karI tene prasanna karyA. mahAdeva tene vaikuMThamAM laI gayA jyAM zrIkRSNa rAsa ramatA hatA te jevA hAthamAM diveTa laI narasiMha mahetA UbhA. rAsa darzanamAM eTalA tallIna thaI gayA ke mazAla baLatAM baLatAM hAtha baLavA mAMDe to paNa tene zuddha rahI nahi. zrIkRSNanI prasannatA ane vara meLavI te pAchA jUnAgaDha AvyA. te pachI zrIkRSNa, tenA putra zAmaLadAsanA vivAhane prasaMga ukelI Ape, putrI kuMvarabAInuM mAmeruM pUryuM, tenA pitAnuM zrAddha karAvI ApyuM, yAtrAvAsIone lakhI ApelI hUMDI svIkArI lIdhI ane evA aneka camatkAre batAvyA paNa narasiMha mahetA te "akhila brahmAMDamAM eka tuM zrIhari kahI ekanI ja upAsanAmAM masta rahA. ne te tene zrIkRSNanI maLatI sahAyathI thayo garva na te vAraMvAra AvatI Aphato mATe zoka tha. madhyakAlIna samAjamAM bhakto ane bhagavAnanA saMbaMdhanI, camatkAre. AdinI vArtAo pracalita hatI. nAnA moTA AvA prasaMgane moTuM svarUpa ApavAmAM AvatuM ane mahAna puruSonI mahattAnAM varNane ke temanI stuti te prakAre thatI. A camatkArone sAcA mAnavAmAM Ave, atizayekti bharapUra mAnavAmAM Ave ke beTA mAnavAmAM Ave paNa sArAMza e rahe che ke AvA vedAtI, bhakta ane vItarAgI daivI puruSane samAje kaSTa ApyuM haze ane pratyeka prasaMge paramAtmAe tenI pratiSThA rAkhI haze. jUnAgaDhamAM te eka ati AdaraNIya puruSa hatA. tenAM bhajane, kIrtane
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ane kathAo pAchaLa samAjanAM strIpuruSo ghelAM banyAM hatAM anuyAyI thayA hatA. prajAnA jIvanamAMthI vidAya laI gayelI zraddhA, zAMti, AsthA ane dharmAbhAvanAne A mahAna tapasvI tenAM AkhyAnA dvArA pAchAM vALI rahyA hatA tyAre zuSka vedAMtanA upAsI saMnyAsI rAmAnaMdI jUnAgaDhanI zerI zerImAM gAjatA thayelA narasiMha mahetAnAM padma ane bhajanAthI krAti thaI gayA. teNe rAha mAMDalikane kahyuM ke narasiMha dhUta che, melI vidyAnA jANakAra che ane te vidyAnA baLe leAkAne pAkhaMDa mata prati derI jAya che. rAha mAMDalika svayaM vidvAna ane zAstrajJa hatA. teNe narasiMha. mahetAne meAlAvI tenI ane rAmAna tItha vacce zAsrA karavAnuM kahI eka sabhA karI. ane pakSAnA mANusA meATI saMkhyAmAM upasthita thayA ane jyAre narasiMha mahetAnA siddhAMtAnI viruddha rAmAna tItha kAMI sakhaLa tarka karI na zakayA tyAre lokAmAM pakSA paDI gayA ane mArAmArI upara AvI gayA. rAhe vivAda badha karAvI dIdhA ane rAmAnaMdatI nA kahevAthI kahyuM ke "jo dAmeAdararAyajI tamane hAtheAhAtha tenA gaLAmAM AreApelA hAra paherAve teA hu` mAnIza ke tame sAcA che, jo tema nahi bane te tame dhUta che ema mAnI dehAntadaMDa ApIza.' Ama kahI rAhe tene haDhabeDImAM nAkhI ekAMta kedamAM pUryo ane dAmAdararAyanI grIvAmAM puSpahAra paherAvI maMdirane tALAM mArI dIdhAM. jene lAbha, alAbha, jaya, ajaya, jIvana ane mRtyu sarakhAM hatAM tevA A parama vedAMtIne kedanuM ke kaSTanuM kaMI paDayuM na hatuM paNu temAM zrIkRSNanI apakIti thaze ane janatAmAM tenA pratye pragaTelI bhAvanA naSTa thaze te duHkha hatuM. kahevAya che ke AkhI rAta narasiMha mahetAe bhajanA gAvAnuM cAlu rAkhyuM paNa na hAra AvyA na mukita thaI. aMte tene smaraNa thayuM ke keddArA ' rAga gAyA sivAya zrIMkRSNe jAgaze nahi ane kedArA tA vyApArIne tyAM dukAne gIrA paDayA che. zrIkRSNe dvArA cheDAvI tenuM khata narasiMhanA khALAmAM nAkhyuM ane mahetAjIe kedArA cheDayA. sadhaLI sabhA jotI rahI ema maMdiranAM dvArA khUlI gayAM ane hAra ApameLe AvI narisaMhanA kaMThamAM AreApAyA. rAha mAMDalike tenAM caraNa jhAlI potAnAM AMsuthI palALyAM ane kSamA mAgI. mahAtmA narasiha mahetAe mAtra kalyANu IMngyu. ane jyAre rAmAnaMdatIrtha' mAMDalikane kreAdhapUrNa vayanA kahevA mAMDayA tyAre mahetAjIe tene kahyuM ke H -
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 jUnAgaDha ane giranAra mahetAjI kaDe ema na kIje dha rAmAnaMda munyajI, rAya dAmodare hAra Apyo te rAha mAMDalikanuM punyajI. A prasaMga vi. saM. 151ranA mArgazIrSa zukalA nA re ja bane ane zAha malikanuM patane 1528mAM thayuM. tyAM sudhI narasiMha mahetA jUnAgaDhamAM rahetA. sva. zAstrI revAzaMkara medhajIe evuM anumAna karyuM che ke A prasaMga pachI te jUnAgaDha tajI daI mAMgaroLa rahevA mayA ane tyAMthI unA gayA, jyAM te mukita pAmyA. A vidhAnane kaI sabaLa pramANe Teko nathI. narasiMha mahetAne eka mAtra putra zAmaLadAsa tenI hayAtImAM ja gujarI gayelo paraMtu tenI vidhavA kamaLAlamAM uphe juThThIbAIe tenI aMta payata sevA karI. kamaLAlamAM uttara gujarAtamAM AvelA vaDanagaranA madana mahetAnI putrI hatI ane kavayitrI hatI. Aje narasiMhane nAme caDelAM ghaNAM pado teNe lakhyAM hovAnuM kahevAya che. narasiMha mahetAnI putrI kuMvarabAInAM lagna unAnA zrIraMga mahetAnA putra vatsarAja sAthe karelAM. tene eka putra nAme bhavAnIprasAda hatA. narasiMha mahetAne puruSa vaMza hata nahi paNa tenA kAkA parabata mahetAnA vaMzamAM Aja vaiznava, bakSI ane majamudAra avaTaMkathI oLakhAtAM nAgarakuTuMbe che. ' narasiMha mahetA gujarAtanA Adi-kavi gaNAya che. tenI kavitA maulika, bhAvavAhI ane madhura che. teNe A kAvya keInI stuti, graMzasA ke dhanyavAda meLavavA mATe ke keInI niMdA karavA mATe lakhyAM nathI, tema tenAM kAvyuM ke kavitvazakti mATe ke zuM kaheze tenI paravA karyA vagara hadayanAM zaMkaNomAMthI prabhupreraNA pAmI lakhelAM che. temAMthI bhakita, upAsanA, upadeza, mArmika kaTAkSa, bedha ane zraddhAnAM amRta nItare che. A kAvya varNanAtmaka, vyavahAru ane viziSTa che ane tethI ja pAMca pAMca sadIo vItyA chatAM te jevAM ne tevAM ja lokapriya ane lokabhogya rahyAM che. sUrata saMgrAmanuM kAvya tenuM lakheluM nathI tema ghaNA vidvAne mAne che. zrIharinA parama upAsaka ane pUrNa vedAMtI saMta suraMta saMgrAma na ja lakhe te svAbhAvika che. amuka vidvAne mAne che ke surata saMgrAma tene ja lakhele che te paNa tenuM AdhyAtmika arthaghaTana karavuM joIe. e ja rIte "giri taLeTI ne kuMDa dAmodara" jevAM aneka pade, bhajana ane prabhAtimAM paNa anya kavioe lakhyAM chatAM narasiMha mahetAne nAme caDI gayAM che.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ cuDAsamA vaMza H 103 narasiMha mahetAnI racanAomAM zabdonI sugya pasaMdagI, upamA, alaMkAra, prAsAnuprAsa Adi piMgaLanA pratyeka aMgaupAMga paNa saMpUrNa ane zuddha hevAnuM jaNAya che. A mahAna vibhUtine janAgaDhamAM kayAM nivAsa hato te jANI zakAyuM nathI paNa majevaDI daravAjA pAse AvelA narasiMha mahetAnA carA nAme jANItA sthAnamAM te rahetA haze athavA nagaranuM nivAsasthAna tajI pAchaLathI tyAM gayA haze ema mAnavAmAM Ave che. - narasiMha mahetAnI kIrti temanA jIvanakAlamAM saurASTra, gujarAta, mAravAha ane uttara bhAratamAM prasarI gaI. mIrAMbAI, sUradAsa, IsaradAna vagere mahAna bhakatAtmAoe tenI mahattA gAI che. kabIra ane guru nAnaka jUnAgaDhamAM tenA darzane AvelA. tenA mRtyu pachI tenI kIti samasta bhAratamAM prasarI gaI. I. sa. 1481mAM saurASTranI yAtrAe AvelA goviMda svAmIe "bhakita darpaNa nAmano graMtha lakhI I. sa. 149mAM pUrNa karyo temAM lakhyuM saurASTra jIrNa durgeca bhara nRsiMha nAgaram draSTavA duHkhamaya hAro'da dAmodara svayam // ' Aja paNa bhAratabharamAM bhAvika le narasiMhanA nAma uccAra sAthe ja tene namana kare che ane jUnAgaDhavAsIo narasiMhanI janmabhUmimAM janapyA che te mATe temane praNAma kare che. gurunAnaka ane saMta kabIra jUnAgaDha AvelA ane narasiMha mahetAne maLelA tema A mahApuruSonA jIvanacaritra lekhake mAne che." mahamUda begaDAnuM rAjya sthapAyA pachI narasiMha mahetA jUnAgaDhamAM rahyA ke nahi te niNata thaI zakatuM nathI tema mAMgaroLa ke unA gayA hevAne keI AdhAra nathI. saMsArathI alipta evA mahAna puruSane te rAjaya parivatananI kAMI asara thAya nahi te svAbhAvika che. teNe zeSa jIvana jUnAgaDhamAM ja vitAvIne I. sa. 1580 lagabhaga tenA pArthiva zarIrano tyAga karI mekSA 1 zrI jagajIvanarAma narabherAma badhekA, gujarAtI', tA. 4-1-1973. 2 che. kripAlasiMha, paMjAba yunivarsiTI tathA ke. ke. sI. bhaTTa, rAjapIpaLA.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104H jUnAgaDha ane giranAra pAmyA. pracalita kiMvadaMtI pramANe aMtyeSTi samaye tenA nicetana deha uparathI vastra khaseDatAM tyAM puSpane DuM ja hatA, mAnavadeha na hatA. A mahAna vidvAna, virala kavi, parama vedAMtI, nIDara nAgarika ane vItarAga bhakata jUnAgaDhanA hatA tethI jUnAgaDha sagavaM gaurava levAnuM adhikArI che.' 1 narasiMha mahetAnA jIvananA prasaMgo ane kavana ane tene saMbaMdharvo paraspara virodhI vidhAnanI vistRta carcA vistAra karavAmAM AvI nathI.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima samaya gujarAtanA sulatAne rAha mAMDalikanuM I. sa. 1469mAM patana thatAM jUnAgaDha gujarAtanA khAlasA pradezomAM bhaLI gayuM. mahamUda begaDAne jUnAgaDha zahera ane giranAra eTalAM badhAM pasaMda paDayAM ke teNe amadAvAdathI tenI rAjadhAnI jUnAgaDhamAM pheravI nAkhavAnuM vicAryuM. pitAnA vicArone mUrtasvarUpa ApavA jIrNadurganuM saMskRta nAma pheravI pate tenI phateha karI hatI te mATe mustaphAbAda pADayuM ' ane rAha mAMDalikanI TaMkazALamAM mahamUdI nAmane sikake pADI tenA upara "zahere Ajhama" zabda upasAvyA. teNe uparakeTamAM rAhanA rAjamahAlayamAM pitA mATe nivAsasthAna karyuM ane keTalAMka makAne teDAvI tenA paththaramAMthI eka masjida banAvI. teNe gujarAtanAM zahero ane gAmomAMthI saiyade, kAjhIo, maulavIo ane 1 mustaphAbAda nAma alpajIvI hatuM. juo prakaraNa 1luM. 2 mirAte sikaMdarI. 3 TrAvelsa ina vesTa InDiyA, karnala TeDa. jU.gi-14
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 H jUnAgaDha ane giranAra mullAone belAvI dharmapracAra, dharmazikSaNa ane nyAyanA kArya mATe niyukta karyA. amIrone jUnAgaDhamAM moTAM moTAM AlIzAna makAna bAMdhavA AjJa karI ane jUnAgaDhane vaibhava ane mahattA vadhe te prabaMdha karyo.' mahamUde gujarAtanA sulatAnonI dhArmika rAjanIti anusAra IslAmane pracAra karyo. jeoe IslAma aMgIkAra karyo temane dInI tAlIma ApavA maulavIone sUcanA ApavAmAM AvI. bhUpatasiMha jUnAgaDha prAMtane vahIvaTa karavA teNe potAnA yuvarAja khalIlakhAnane nImyo. tenA nAyaba tarIke tAtArakhAnane rAkhI mukI vahIvaTa rAha mAMDalikanA yuvarAja bhUpatasiMhane soMpyuM. mahamUda bhUpatasiMhanAM vyaktitva, zakita ane rItabhAtathI prabhAvita thayo ane tenuM rAjAnuM pada rahevA dIdhuM ane bagasarA rAzI girAsamAM ApI. pUrvenA rAhanA anya vaMzajo rAyajAdA kahevAtA te saMjJA bhUpatasiMhe svIkArI ane tyArathI tenA vaMzajo rAyajAdA kahevAyA. rAyajAdA zabda rAhajhAdAno apabhraMza che tevI eka pracalita mAnyatA che paraMtu te barAbara nathI. yAdava vaMzamAM thayela cUDacaMdra yAdavanI samA nAmanI peTAjAtine hatA ane te cUDaca dra samA kahevAtA tenA vaMzajo cUDAsamA kahevAyA. A yAdava vaMzIya rAjapUta tenA nAma pAchaLa yAdava zabda lakhatA jemAMthI jAdava ane jAdA ke jAde zabda rUDha thayA. rAha navagaNa bIje I. sa. 1027-1098mAM thaye. tene putra rAyaghaNu hatA. tenA vaMzaje paNa rAyajAdA kahevAtA eTale rAyajAdA zabda rAyayAdava arthAt yAdava vaMzane rAjA thAya che. te rAhajAdAnuM apabhraMza rUpa nathI.' khalIlakhAne jUnAgaDha pAsenA keI gAme khalIlapura nAme paDuM vasAvI tyAM tene rahevA mATe mahela bAMdhyA. Aje A rAjamahAlanuM khalIlapuramAM nAmanizAna nathI. mahamUda begaDe mahamUde jUnAgaDha tathA pAvAgaDha ema be gaDha jItyA mATe te begaDha ke 1 vigato mATe juo prakaraNa 1luM. 2 juo saurASTranA ItihAsanI vArtAo, bhA. 3. 3 juo saurASTrane ItihAsa, zaM. ha. dezAI.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima samaya H 107 begaDA kahevAtA tevI vArtA pracalita thakhuM che. para Mtu jUnAgaDhanI phateha pUrve paNa te begaDA kahevAtA haiAvAnuM jaNAya che mahamUdra tenI mUchone vaLa caDAvI UMcI rAkhatA ane te zigaDAe jevI dekhAtI tethI te begaDA kahevAtA tema paNa keTalAka lekhA mAne che. ema paNa kahevAya che ke, vagaDAmAM vasatAM ane rakhaDatAM prANIe vegaDa kahevAya che. A ni ya rAjavIne tenA svabhAva ane vanane kAraNe lekAe vegaDa ke vegaDo kahyo ane muslimA va'nA uccAra a' kare che tethI te vegaDAmAMthI begaDA kahevAyA. jAme-masjida mahamUda begaDAnA rAjyakAlanA paNa jenI sAla spaSTa thatI nathI tevA eka phArasI zilAlekha jUnAgaDhanI kheravADa masjidamAM che. temAM jaNAvyA pramANe ghaNAM varaseAnI mahenata pachI giranAranI phateha thai tyAre khAMTanAM mAthAne jamInamAM dATavAmAM AvyuM tyAre abulaphatAhe name masjida bAMdhI- ahIM IslAmanA pracAra thaze ane alpa kAlamAM ja kuph lupta thaze." A khAMTa kANu hatA tenuM zilAlekhamAM nAma nathI paNa mirAte sikadarI kahe che ke giranAranI parvatamALA AraskrAsamAM patharAyelI che ane tenA gALAmAnuM vana eTaluM dhADu` che ke temAM gheADAe paNa pravezI zakatA nathI. tyAM kAI manuSya dekhAtuM nathI, mAtra hi Msaka pazuo ane pakSIo rahe che... tyAM khAMTa nAmanI hinduonI eka jAtinA mANasA ke je rAnI pazu jevA che te vase che.'' A khAMTe giranAra pahADanA IjAradArA hatA ane giranAranuM teo rakSaNa karatA.'' saMbhava che ke temaNe giranAranA gherAmAM ane te pachI mahamUdane trAhe tAbA pokarAvI haze tethI tene parAjita karI tenA mukhInuM mAthuM kApI tene jAhera rIte masjidanA sthaLe dATavAmAM Avyu` haze. mahamUdanuM mRtyu jUnAgaDha jItyA pachI seAraDa deza upara 19 varSa zAsana karI mahamUda begaDe! I. sa. 1511 mAM amadAvAdamAM gujarI gayA. mujhaphaphara ro mahamUdanuM mRtyu thayuM. tyAre tenA yuvarAja khalIlakhAna vaDAdarA hatA. tyAMthI meAdama kUca karI amadAvAda AvI pahoMcyo ane mujhaphphara nAma dhAraNa 1 araikhIka enDa paaina inskripzansa opha saurASTra, zaM. ha. dezAi,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 : junAgaDha ane giranAra karI gujarAtane sulatAna thaye. . tenA samayamAM jUnAgaDha saMbaMdhI keI noMdhapAtra banAva banyA hevAnI ItihAsamAM madha nathI paraMtu sulatAnanI je rAjanIti hatI te cAlu rahI. - A samaye soraThanA subApada maleka ayAjha hatA paraMtu te samudratIre rahevAne zokhIna hato tethI dIva, delavADAmAM rahetA ane teno nAyaba tAtArakhAna jUnAgaDhamAM rahe. maleka ayAjha zrImaMta temaja baLavAna paradezI amIra hatuM tethI tenA taMtramAM sulatAna kaMI dakhalagIrI karI zakatA nahi. te sAthe rAjAo, jamInadAro, jAgIradAro ane anya baLavAna amInI zakita sulatAnanA sainyae harI lIdhI hatI tethI tene koInA vire dhane lezamAtra bhaya na hatA. prajA paNa rAjyanA zatruothI nibhaya hatI. mAtra hindu prajAne rAjyanA amIra ane adhikArIo taraphathI upadrava ane atyAcAra mUka rahIne sahana karavuM paDatA. marijada I. sa. 1514nA varSane eka phArasI zilAlekha jUnAgaDhanI boravADa masjidamAMthI maLe che temAM jaNAvyuM che ke "A me majida mujhaphapharanA samayamAM khAna Ajhama bAhA ke je marajanane putra hate teNe baMdhAvI che .* A makAna giranAranA kilAmAM ke jenuM nAma mustaphAbAda rAkhyuM che, temAM bAMdhyuM che.' e ja sAlanA eka khaMDita zilAlekhamAM darzAvyuM che ke A masjida salATa rAdhAe bAMdhI hatI ane masjidanI maherAba salATa narabada ThAlyAe banAvI hatI. mujhaphapharanuM mRtyu mujhaphaphara bIjo I. sa. 15ramAM gujarI gayo. tenI gAdIe tene yuvarAja sikaMdara beTho. sikaMdara ane pachI gujarAtanA baLavAna amIra ImA-ula-mulake sikaMdaranuM khUna karI tenAthI nAnA bhAI mahamUdane gAdIe besADI sarva sattA hastagata karI paraMtu mujhaphapharanA vajIra khudAvaMdakhAne ane sikaMdaranA banevI siMdhanA zAhajhAdA 1 arebIka enDa parziana Ikripzansa epha saurASTra, zaM, ha. desAI
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima samayaH 108 phatehakhAne mujhaphapharane dvitIya putra bahAdurazAha dilhI hatI tyAMthI tene I. sa. 1526mAM gujarAtanI gAdIe besADe. bahAdurazAha bahAdurazAhe rAjakuTuMbanA sarva zAhajhAdAone phAMsI ke jheranA pyAlAnI bakSisa ApI potAne mArga niSkaTaka banAvyo. I. sa. 15rapamAM seraDane sUbo maleka ayAjha gujarI jatAM tenI jagyA tenA putra IsahAkane ApavAmAM AvelI. teNe hindu jamInadAro-rAjAo sAthe maLI jaI nava nagaranA jAmanI sahAya meLavI dIva ane anya pradezo hastagata karavA prayAsa karyo. bahAdurazAhane IsahAkanA bhAI IliyAye khaMbhAta mukAme sulatAna nane A bAtamI ApatAM teNe IsahAka upara caDAI karI. bahAdurazAha khaMbhAtathI nIkaLI, guMdI, dhaMdhukA, rANapura thaI jasadaNa thaI vasAvaDa Avyo ane tyAMthI devaLI AvI tyAM chAvaNI nAkhI. A samAcAra maLatAM ja IsahAka nAsI gayA ane bahAdurazAhe tene pakaDavA khAnakhAnAnane mokalya. bahAdurazAha devaLAthI jUnAgaDha AvyuM ane tyAM thoDA divasa rokAI, sainyane delavADA mokalI pita, coravADa, prabhAsa pATaNa ane keDInAra thaI dIva gayo. . A prasaMge teNe kIvAma-ula-mulkane dIvanA ane mujAhidakhAna bahelImane jUnAgaDhane thANadAro tarIke niyukata karyA. - A samaye porTugIjhoe dIvane kabaje karI lIdho hato ane sulatAnonA naukA ane bhUmi raune tenI sAme yuddho karatAM rahetAM. A niraMtara cAlatAM yuddhothI kaMTALI bahAdurazAhe I. sa. 1534mAM porTugIjha sAthe saMdhI karI. te arasAmAM dilhIne sulatAna humAyu gujarAta upara caDI AvyA. bahAdurazAha nAsIne khaMbhAta AvyuM, tyAM pitAne kAle saLagAvI daI eka vahANamAM te dIva Avyo, tyAMthI jUnAgaDha, cAMpAnera ane anya rAjyanA khajAnA lUMTIne tenA pUrvajoe ekatra karelAM jara, javAhira, suvarNa, ratna AdithI bharelI traNaso lekhaMDanI peTIo tenA pitAnA sAthe samudramArge bhaktiA tarapha mekavyuM. mArgamAM A kAphalAne turkInA eDamirala sulemAne AMtarI A dhana lUMTI lIdhuM ane bahAdurazAhanI begame ane janAnAnI strI ene khalIphanA janAnakhAnAmAM ekalI dIdhI. jUnAgaDhane khajAna IstaMbula gayo ane bahAdurazAhanI begamenuM zuM thayuM te jANavAmAM AvyuM nathI.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 : jUnAgaDha ane giranAra bahAdurazAhanuM mRtyu I. sa. 1537mAM dIvanA bArAmAM porTugIjhoe bahAdurazAhane mArI nAkhyo.' bahAdurazAha pachI bahAdurazAhanA mRtyu pachI tenA bhAI latIphakhAnane putra mahamUda trIjo gujarAtanI gAdIe Avyo. tenA samayanI jUnAgaDhane saMbaMdhakartA kaMI khAsa hakIkata upalabdha nathI. I. sa. 1538mAM tukathI sulemAna pAzA eka naukA sainya laI; porTugIjha sAme zarU thayelAM samudrayudheimAM sulatAnane sahAya karavA Abe paNa sulatAnanA senApati khvAjA saphare tene khoTI bIka batAvI pAcho vALI dIdhe. sulemAna pAcho gayo tyAre ghaNe saraMjAma pAchaLa mUkato gayo jemAMnI te paikInA be te mujAhidakhAna bahelIma jUnAgaDha laI AvyuM te Aja uparakeTanA killAmAM che mahamUda trIje I. sa. 1554mAM mRtyu pAme. gujarAtanI baLavAna salatanata nirbaLa thaI gaI. mahamUda aputra hatA tethI amIrae ahamadakhAna nAmanA eka chokarAne gArIe besAthe paNa tenuM I. sa. 1561mAM khUna karavAmAM AvyuM ane tenI gAdI upara mahamada trIjane anaurasa putra nathu mujhaphaphara nAma dhAraNa karI beTho. tenA samayamAM jUnAgaDhanA thANadArapade zihAba-ula-muka gerI hato. tene porTugIjhoe uparakeTamAM paDelI ane anyatra rAkhelI sulemAnI tene nAza karavA mATe maNanA maNa senuM ApavA lAlaca ApelI paNa te tene vaza thaye nahi.. mujhaphaphara 3 je | mujhaphapharanA samayamAM amIree gujarAta vaheMcI lIdhuM ane I. sa. 1567mAM caMgIjhakhAne bharUca, surata, vaDodarA ane cAMpAnera, IttamAdakhAne, khaMbhAta mahivAsa ane sAbara kAMThe zerakhAna tathA musAkhAne pATaNavADo ema judA judA pradeza judA judA amIroe kAje karI letAM dezamAM aMdhAdhUMdhI vyApI tethI IttamAdakhAne pAdazAha akabarane AmaMtraNa pAThavI gujarAta svAdhIna levA vinaMtI karI. 1 dIvanAM yudhdha ane bahAdurazAhanA mRtyunI vigato mATe juo "saurASTrane ItihAsa - zaM ha. dezAI.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima samaya H 111 akabaranuM AkramaNa - I. sa. 1573mAM akabare gujarAta upara caDAI karI te bahu saraLatAthI jItI lIdhuM. teNe sulatAna mujhaphapharane keda karI dilahI mokalyo ane pitAnI hakUmata gujarAtamAM sthApI. thoDA samayamAM ja gujarAtanA amuka amIroe baMDa karatAM akabara damadama kUca karatA amadAvAda Avyo ane baMDa samAvI pAcho gayo tyAM mujhaphAra dilhInI kedamAMthI nAsI gujarAtamAM pahecI . zAhabuddIna ahamadanI caDAI daramiyAna jUnAgaDhamAM svataMtra thaI gayelA thANadAra tAtArakhAnanA putra amInakhAna ane tenA senAdhyakSa phatehakhAna saravANI vacce matabheda thatAM, phatehakhAna amadAvAda gaye ane tyAMnA amIra zAhabuddIna ahamadakhAnane jUnAgaDha upara caDI amInakhAna pAsethI jUnAgaDha laI levA samajAvyuM. ahamadakhAne tenA bhatrIjA mirajhAMkhAnane eka baLavAna sainya ApI phatehakhAna sAthe mokalyo. teNe jUnAgaDhane ghere ghA. amInakhAnanI zakti, AvA sainya sAme laDavAnI hatI nahi tethI teNe jAma satAjInI sahAya mAgI. jAma satAjIe, jasAvachara, bhANajI dala tathA bhAramalajI nIce trIsa hajAra azvArohI rAjapUtane mokalyA. amInakhAna A sainya joIne DarI gayo. daramyAna phattehakhAna gujarI gayA. amInakhAne jAmanagaranA sainyane kahevarAvyuM ke amArI vacce suleha thaI gaI che ane ahIM kilAmAM sa kahAza che mATe Apa jAmanagara pAchA padhAre. jAmanagaranA senApatione A saMdezo rUcikara lAgyo nahi. temaNe pAchA na jatAM jUnAgaDhathI be gAu dUra upara mukAma rAkhyo. te uparathI tenA upara mirajhAMkhAne rAtre chApo mAravA vicAryuM. A bAtamI maLatAM jasAvajare rAha joyA vagara mirajhAMkhAnanI chAvaNI upara kabaLa hallo karyo. sainyamAM bhaMgANa paDayuM. mirajhAMkhAna nAsI gayo ane mugala chAvaNImAMthI para hAthIo, 3530 ghoDA, 70 pAlakhIo, tapa, baMdUka, taMbuo vagere saraMjAma jAmanagaranA sainya kabaje karyo. mirajhAMkhAna dakSiNa tarapha nAsI jAya che te samAcAra maLatAM jAmanuM sainya tenI pAchaLa paDayuM ane mAMgaroLa gheluM. tyAM mirajhAMkhAna tyAMthI koDInAra nAsI gayo tethI keDInAra devuM. tyAM mirajhAMkhAne jAmanA sainyane mukAbale karyo paNa te yuddhamAM tene spaSTa parAjya thatAM meTI khuvArI veDA te amadAvAda nAsI gayo. pitAne belAvI pAchaLathI dago karyo te mATe jAmanAM sainyae keDInA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 : jUnAgaDha ane giranAra rathI pAchA vaLatAM amInakhAna upara humaleA karyAM. amInakhAnanA putra deAlatakhAne saiyade tathA cAraNNAne jAmanI chAvaNImAM mokalI mAphI mAgI ane jAmanagarane cuDa, jodhapura ane bhAdanAM paragaNAM daMDa badala ApI samAdhAna karyuM. sujhaphaphara urjA gujarAtanA bhAgeDu sulatAna mujhaphphara dilhInI mAMthI nAsI chUTayA pachI gujarAtamAM rAjapIpaLAnAM ja galeAmAM Azraya zodhavA gayA paNuM zAhI sainye tenI pUDa paDI tene kayAMya TakavA dIdhuM nahi. aMte teNe jUnAgaDha AvI amAnakhAnanuM zaraNu zodhyu. mirajhAMkhAne tene maLelA parAjaya ane nAmeAzInuM kalaMka lAgI gayu. A meAkA maLyA che ema dhArI jUnAgaDha upara caDAI karI paNa amInakhAna mujhaphphara mATe sarvanAza netaravA taiyAra na hato tethI teNe kahevarAvyu` ke mujhaphphara upaleTA cAlyA gayA che. mirajhAMkhAna upaleTA thaI kharaDAnA pava tAmAM gayA paNa mujhaphphara maLyA nahi. mujhaphphara jAmanagara gayA tyAM tene Ama satAjIe Azraya Apyo. bhUcara morInuM yud mujhaphapharane jAmanagaramAM Azraya maLye! che e samAcAra zAhI sUbA mirajhAM ajhijha DhAkalatAzane maLatAM taNe eka prabaLa sainya sajI jAmanagara upara caDhAI karI. jUnAgaDhanA amInakhAna gArInA putra dolatakhAne mujhaphpharanA pakSamAM, rahevAnuM nakakI karyuM". rAha mAMDalikanA vaMzaja kheMgAre paNa tenI rahI sahI zakita ekatrita karI mujhaphapharane sahAya ApavA vacana ApyuM. kheraDInA kAThI darabAra lomA khumANu paNa tenA kAThIone laI mujhaphpharanI made AvyA. sAraDanA jamInadArA, tAlukadArA paNa dolatakhAnanI sAthe thayA. prabhAsapATaNanA dezAI rAdhavajI tathA gAMgajI paNa teonI sAthe gayA. jAma satAjIe mujhaphapharane soMpI devAnuM, mirajhAM ajhijha kAkAnuM ayalAna pAchuM vALyuM ane dhroLa pAse bhUcara meArInA medAnamAM pAdazAhI sainyanA mukAbalA karavA tenA baLavAna sainyane upasthita kayu.ne pakSanAM sainyA sAmasAmAM maLyAM tyAre latakhAna gArI tenA sahAyaka sAthe lAmA khumANu tenA mANasA sAthe zAhI raunya sAthe maLI gayA. tathA bhUcara meArInA medAnamAM I. sa. 1592nA ogasTa mAsamAM bane virATa sainye TakarAyAM temAM mujhaphpharanA pakSapAtI jAma satAjIne parAjya thayA ane te jAmanagara tyAgI nAsI chUTayA. jAmanagara mirajhAM ajhijha
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima samayaH 113 kekalatAzanA hAthamAM paDayuM. junAgaDhane ghere - mirajhAne bAtamI maLI ke mujhaphaphara tathA satAjI jUnAgaDhamAM che tethI teNe jUnAgaDhane ghere ghAlyo. mugala senAne joI delatakhAna bhayane mAryo gujarI gaye. mujhaphaphara nAsIne okhAmAM AraMbhaDA gayo ane satAjI baraDAmAM UtarI gayA. jUnAgaDha mirajhAnA hAthamAM paDayuM. mujhaphapharanuM mRtyu - mujhaphapharane AraMbhaDAmAM Azraya maLe che te jANavAmAM AvatAM mugala sainya AraMbhaDA upara caDayuM ane tene rAjA zivarANe tene pratikAra karavA jatAM raNabhUmimAM sadAne mATe sUtA. mujhaphaphara tyAMthI ka7 gayo. kacachanA rAha bhAramale tene zAhI senApati abdalAkhAnane soMpI dIdho. tene keda karI laI jatA hatA tyAM dhroLa pAse kudaratI hAjate javAnA miSe ekAMtamAM jaI gaLe astra pheravI I. sa. 1590mAM AtmahatyA karI ane te sAthe gujarAtanI salatanatane aMta Avyo. soraTha sarakAra soraTha saMpUrNapaNe zAhI salatanatanA pradezomAM bhaLI gayuM ane tene sAraDa sarakAra eTale seraThane prAMta evuM nAma ApavAmAM AvyuM. rAyajAde kheMgAra - rAha mAMDalikanA yuvarAja bhUpatasiMhane mahamUda begaDAnA taMtramAM mulkI vahIvaTa soMpavAmAM Ave tevI sAmAnya mAnyatA che paraMtu dIvAna raNachoDajI tenA ItihAsagraMtha tArIkhe soraThamAM kahe che ke bhUpatasiMha ane tenA vaMzaje rAjA kahevAtA ane binahakUmatI rAjakartAo hatA. teo vizeSamAM kahe che ke, bhUpatasiMha I. sa. 155ramAM mRtyu pAmyo. teno putra tenI pAchaLa rAjA thayuM. te samaye hakUmata mujAhidakhAna bahelIma pAse hatI. navaghaNa I. sa. 155ramAM gujarI gayo tyAre tene putra rAjA zrIsiMha tene anugAmI thaye. I. sa. 1587mAM zrIsiMhano kumAra kheMgAra rAjA thaye. tenA samayamAM sulatAna bahAdurazAha gujarAtI vAraMvAra jUnAgaDha Avato tethI kheMgAre 1. A yuddhanI vigato mATe juo "saurASTrano ItihAsa, zaM. ha. dezAI. jU.gi-15
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 : jUnAgaDha ane giranAra sulatAna mujhaphapharanI madadamAM AvI I. sa. 5kAmAM jUnAgaDhamAM baLave . jAma satAjIe tene madada karI. I. sa. 159mAM bhUcara morInuM yuddha thayuM tyAre pitAnA pUrvajanuM rAjya punaH prApta karavA rAyajAdA kheMgAre eka niSphaLa prayAsa karyo. tenI pAse hakUmata hatI ke nahi. dhana hatuM ke nahi tema chatAM teNe eka sArA sainyane jamAva karela. kamabhAgye teNe je pakSane sahAya ApI te pakSane parAjaya maLe. tethI te nAsIne prabhAsapATaNamAM Azraya laI rahyo. tyAMnA dezAI sAraMgadharanA prayAsathI tene mirajhAM ajhijha kekalatAze mAphI ApI paNa jUnAgaDhamAM na rahetAM tenAM gAmaDAMomAM javA AjJA ApI.' . cuDAsamA vaMzane aMtima rAha kheMgAra ane tenA vaMzaje te pachI bagasarA corAzImAM vasyA dIvAna rUghanAthajIe temanI pAsethI kezoda, eravADa vagere jItI navAbanA rAjyamAM bheLavI dIdhAM. Aje tenA vaMza, sedaraDA, coravADa baLeja vagere gAmomAM vase che.' gujarAtanA julamI, dhamadha ane phura sulatAnone aMta Avyo ane te sAthe arAjaktA, anizcitatA ane azAMta paristhitino paNa aMta Avyo. mugala sAmrAjya mugalAImAM jUnAgaDha "soraTha sarakAranuM mukhya zahera thayuM. gorIone amala mokUpha thayo ane bhUcara morInA yuddhamAM zAhI sainyanA eka vibhAgane je senApati hatA te navaraMgakhAnane jUnAgaDhanA phojadArapade nImavAmAM Avyo. mirajhAM ajhijha kelatAza I. sa. 1594mAM jUnAgaDha AvyuM. amIre, ThAkare, jAgIradAre, rAjAo ane prajAjanoe tenuM svAgata karyuM. jUnAgaDha pradezamAM rAjA TeDaramale sthApelI jamAbaMdI mahesUla paddhati dAkhala karavAmAM 1 rAha mAMDalikanA vaMzajo mATenA kavi kahAnanA kavitanA aMtanI kaDIo che ke ' somanAthajI ke zaraNa meM thAna Tharyo nAgara nara sAraMgadhara sahAya meM sahAyo kahAna kavi caMdranAtha devakA kRpA pratApa caMdracUDa rAha vaMza nAzase bacAyo che 2 jue prakaraNa pamuM. 3 vigato mATe juo, "saurASTrano ItihAsa-tathA pitRtarpaNa" . ha. dezAI.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima samaya : 115 : dezAhI"nI jagyA karI tenA upara vagadAra vyakitaonI nimaNUka karavAmAM AvI. navaraMgakhAna I. sa. 1594thI I. sa. 1905 sudhI jUnAgaDhamAM phrojadAra rahyo tenA samayamAM DAI anicchanIya banAva banyA nahIM ane pAdazAha akabaranI sahiSNutAnI nIti ane kAyadAkAnUnA anvaye cAlatA rAjata MtramAM prajAe ane khAsa karIne hinduoe zAMti anubhavI. jahAMgIra pAdazAha akabara I. sa 1605mAM gujarI gayA ane salIma jahAMgIra nAma dhAraNa karI dilhInA zahenazAha thayA. rAyasa hajI rAThoDa tenA yuvarAja tArIkhe seraThamAM dIvAna raNacheADajI, rAyasiMhajI rAThe jUnAgaDhamAM phojadAra tarIke AvelA tema kahe che te sAthe navaragaMkhAna tA hatA ja eTale vAstavika sthiti zuM hatI te vicAravAnuM rahe che. dIvAnajIe phAjadArAnA krama Apyo che temAM navaraMgakhAna pachI raupada DAsama, bhAyA maMdAra mAMDaNu ane rAsi hajI te pachI AvyA hovAnuM kahe che. rAyasihajInA nAyaba abdulAkhAna hatA. biphAnera rAjyanAM daphataramAMthI maLelA dastAvejo anusAra I.sa. 1597mAM seAraDanI nagIra ke sAra; sarakAranI AmadAnI bikAnera mahArAjA rAyasiMhajI rATheADane jAgIramAM maLelI, eTale teNe nAyabane tyAM mokalI pote te samayanI pracalita paddhati pramANe bikAnera ja rahyA hoya. bAdazAha jahAMgIra I. sa. 1616mAM amadAvAda AvyA tyAre seraThanA phAjadAra hAsamakhAna hatA eTale saMbhava che ke dIvAnajIe ApelA krama barAbara hAya ! bhAyA mAMDaNu kANu hatA tenA mATe kAMI jANavAmAM AvyuM nathI. khara ma-sUtro amadAvAdanA khApade jahAMgIranA zAhajAdA khuma hatA. teNe I.sa. 1622mAM khaMDa karyu. tyAre kAsamakhAna seraThamAM pUratA aMkuza rAkhI zakayA nahi, jAmanagaranA jAma tathA anya rAjaoe mugala hakUmatanI avagaNanA 1 lAipha enDa ekasaplAiTasa opha rAkha vAsa hajI, zrI alakadhArI.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 : jUnAgaDha ane giranAra karavA mAMDI ane kAsamakhAna tenAthI DarIne jUnAgaDha sAcavIne besI rahyo. I. sa. 1632mAM te pAche gayo ane tenI avajI IsAtArakhAna Avyo. te I. sa. 1642mAM badalAI gayo ane te sthAne InAyutullA Avyo. zAhajahAna jahAMgIra I. sa. 1627mAM gujarI gayA ane zAhajahAna dilhIpati thayo. tenA rAjya amalamAM tene zAhajAda auraMgajheba I. sa. 1646mAM amadAvAdane sUbe thaIne AvyuM. tenuM dhyAna dilhInA siMhAsana pratye ja hatuM tethI tene jUnAgaDha AvavAnuM banyuM nahi. jUnAgaDhanA phojadArane pade I. sa. 1650 sudhI InAyutulA rahyo ane te pachI mahamada sAleha AvyuM je I. sa. 1653 sudhI rahyo. InAyutullAe auraMgajhebanI dhArmika asahiSNutAnI nIti anusAra tenI AjJAthI mUrtikhaMDana, maMdira vaMsa ane dharmAtaranI pravRttine vega Ape, somanAthanA maMdiranuM paNa khaMDana karyuM ane mUrti pUjA karavAnI manAI pharamAvI.' - I. sa. 1654mAM auraMgajhebane pAcho belAvI levAmAM Avyo ane tene sthAne zAhajAdA murAda AvyuM. tenA samayamAM I. sa. 1654mAM jUnAgaDhanA phojadArapade kutubuddIna pezagI Avyo. te I. sa. 1664 sudhI jUnAgaDhamAM rahyo. AlamagIra A kutubuddIna phojadArapade hatA tyAre zAhajAdA auraMgajhebe baLa karI I. sa. 1658mAM potAnA pitA zAhajahAnane keda karI tenA bhAIone mArI te AlamagIra nAma dhAraNa karI dilhIne zahenazAha thayo ane te sAthe pAdazAha akabare sthApelI rAjanIti palaTAtAM hindu ane jaine upara trAsa ane julama zarU thayo. I. sa. 1664mAM saradArakhAna phojadAra thaIne jUnAgaDha AvyuM. teNe I. sa. 1665mAM AlamagIra somanAthane vaMsa karavAnI karelI AjJAne vivekabuddhipUrvaka amala karyo ane hindu rAjAo ane prajAne trAsa 1. dIvAna raNachoDajInA kathana pramANe IsAtakhAne jUnAgaDhano kille navesarathI bAMdhyo. juo prakaraNa 1luM. 2. juo "prabhAsa ane somanAtha, zaM. ha. dezAI.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima samayaH padaka A nahi.' I. sa. 1986mAM "soraTha sarakAra" zAhajAdI buniyAne khIsA kharacImAM maLyuM ane tene nAyaba zAhavardIkhAna jUnAgaDha Avyo. teNe saiyada mahamadakhAna nAmanA tAjetaramAM AvelA phojadArane kTa karI vahIvaTa saMbhALe paraMtu te pote paNa eka varSa rahI pAchA gaye.' zAhavardIkhAne prabhAsapATaNa ane mAMgaroLamAMthI maLI AvelA zilAlekha pramANe amaladAro ane amIro tenI jAgIranI Upaja vagara tela ane bhAva mukarara karyA vagara vepArIone ApatA te paddhati baMdha karI. te pachI janAgaDha sahita soraTha, zAhajAdA Ajhamane khIsA kharacImAM maLyuM tenA nAyaba tarIke karatalabakhAna nimAI AvyA paraMtu tene sujAatakhAnanA IlkAba sAthe gujarAtanA sUbAnuM pada maLatAM te thoDA ja mAsa jUnAgaDhamAM rahI amadAvAda cAlyo gayo. karatalabakhAna pachI I. sa. 1687 sudhI zera aphaghAna, I. sa. 1988 sudhI bahalola zirAnI, I. sa. 1698 sudhI pAcho zera aphaghAna ane I. sa. 1704 sudhI mahamada begakhAna phojadArapade rahyA. AlamagIra I. sa. 1707mAM gujarI gayo. auraMgajheba pachI - I. sa. 1704mAM Avelo phojadAra saradArakhAna nirbaLa hatA ane I. sa. 1711mAM Avela mahamada gilAnI, tene samaya savizeSa dhArmika graMthonA vAMcanamAM pasAra karatA. pariNAme jUnAgaDhanI hakUmata narama paDI ane saurASTra upara jUnAgaDhanI pakaDa DhIlI paDI gaI. auraMgajhebanA mRtyu pachI dilhI darabAramAM amIrenuM varcasva vadhI gayuM ane lAgavagathI amIra ane adhikArIo temanI maherabAnInA mANasonI nimaNuka karatA gayA. mugala samayanA ItihAsa anusAra I. sa. 171pamAM jodhapura mahArAjA abhayasiMha, I. sa. 1717mAM abdula hAmIdakhAna, i. sa. 1718mAM haidarakulIkhAna, I. sa. 1761mAM abdula zAmIdakhAna, I. sa. 1723mAM asadakulIkhAna, i. sa. 1729mAM asadaalIkhAna, I. sa. 1730mAM salAbatakhAna, te ja varSamAM zerakhAna, I. sa. 1732mAM gulAma mohyudIna, I. sa. 1. juo "prabhAsa ane temanAtha, zaM. ha. dezAI. 2. "arebIka enDa parziyana iskripzansa opha saurASTra, zaM. ha. dezAI.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 : jUnAgaDha ane giranAra 1735mAM sArAbhamAna, I. sa. 1737mAM meAsanakhAna. te pachI sAla maLatI nathI temAM hajhabaraalIkhAna ane I. sa 1748mAM zerakhAna ane DismataalIkhAna phrAndAro thaIne AvyA. dIvAna raNacheADacha tArIkhe seraThamAM jUnAgaDhanA phojadArAnI nAmAvalI Ape che temAM amadAvadanA sUbAonAM nAmeA seLabheLa thaI gayAM che paraMtu temAMthI khIjI ghaNI upayAgI mAhitI prApta thAya che. tenA pramANe I. sa. 19-0thI nIce pramANe phojadAsa AvyA. zerajhulaMdakhAna 1 varSa, zera aphadhAna 2 varSa, pIrasAheba ane dIvAna udayarAma 1 varSa, mahArAja ajItasihanA nAyaba sa`grAmasi'huM ane dIvAna pratApasi Mha 1 varSa, navAba yAsInakhAna ane dIvAna udayarAma 1 varSe, dilAvarakhAna ane tenA kArabhArI jagatasi Mha nava mAsa (athavA traNa varSa) pIrasAheba khIjI vAra ane zAhajAdAnA dIvAna tathA kahAnadmasa vANiyA khIjIvAra 2 varSa ane 3 mahinA, zAhajAdA ane dIvAna mAsUmamegakhAna 3 varSa ane 2 mahinA, jaMgalIkhAna 1 vaSaeN ane kAjhI abdulahamIda 3 va dIvAnajI noMdhe che ke kAjhI abdula'mIda vyabhicArI hatA ane teNe jabarajastIthI meMdaraDA jItI lIdhu hatu. A adhikArI vagaDAmAM vasatA ulluo jevA hatA ane temaNe kAI nAMdhapAtra kAmagIrI karI nathI.' ' te umere che ke I. sa. 1722mAM asakulIkhAna jUnAgaDhane mutsaddI thaIne AvyA. teNe AkhA deza lUMTI lIdhe, asadakulIkhAne zerakhAta tathA salAbatakhAnane nAyA tarIke nImyA ane zaraphuddInane khAnacI batAvyo. tenA mamAM amadAvAdathI zuatakhAna sUbAe AvI pezaRRzI lIdhI. asadakulIkhAne cha vaSaeN kArabhArI karyo, te pachI gulAmamAludIkhAna I. sa. 1728mAM AvyA. teNe salAbatamahamadakhAna bhAkhIne tAyA tarIke nImyA. salAbRtamahamadakhAne thADA vakhata kAma karI tenA putra zerakhAnane tenI jagyAe rAkhI te amadAvAda gayeA. zerakhAne gulAmamAluddIna pAsethI jUnAgaDhanA IjArA eMsI hajAra rUpiyAmAM rAkhyA, I. sa. 1731mAM salA.tamahamadakhAna gujarI gayA tethI zerakhAnane tene padethI dUra karI mIra IsmAIlane gulAmamAludInanA nAyabapade nImyA. I. sa. 1733mAM mIra phakharuddIna phAjAra thaIne Avyo, mIra IsmAIla ane tenA dIvAna bhavAnIhAsa vaiznave amarelI pAse tene 1. jUnAgaDha vaiznava majamudArAnA mULapuruSa. temanA jIvana tathA vazo mATe jue hAdAsa bakSInuM Atmacitra, sapAdana : za. ha. dezAI.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ muslima samaya : 119 rekIne yuddha ApyuM. temAM phakharUddIna tathA saiyada akIlakhAna mAryA gayA. A varSamAM ja gulAmamohyudIna marI gayuM ane tethI tenA bhAI asadakulIkhAne jUnAgaDhanI sanaMda meLavI mIra IsmAIlane nAyaba tarIke rAkhyo. te pachI sorAbakhAne mahArAjA ajItasiMhanA kahevAthI mIra IsmAIlane jUnAgaDhamAMthI kADhI mUkyo. mIra IsmAIla samudramArge siMdhamAM cA gaye ane I. sa. 1734mAM sorAbakhAna jUnAgaDhane phojadAra thayo. te sAdakaalIkhAnane nAyaba tarIke rAkhI, vIramagAmanI phojadArI meLavI tyAM gayo. tene ratanasiMha bhaMDArIe vIramagAmamAM praveza karavA dIdhuM nahi ane sAdakaalI khAnanI nirbaLatAnA pariNAme paragaNAmAM arAjakatA vyApI gaI tethI I. sa. 1737mAM jUnAgaDhanA jidArapade hajhabarakhAna nimAI Avyo. teNe mIra dosta alIne tenA nAyaba tarIke mukarara karyo. A nAyaba sainyonA pagAre cUkavI zakayo nahi tethI teNe zerakhAnane gheghAthI bolAvI, I. sa. 1738mAM jUnAgaDhane prAMta soMpI Ape. hajhabarakhAna A ja varSamAM gujarI gayo. I. sa. 1707mAM AlamagIranA mRtyu pachI eka pachI eka lA. pAdazAhenI nirbaLatA, nAdIrazAhanI caDAI ane marAThAonAM AkramaNathI mugalAInA pAyA hacamacI gayA. zahenazAha nAmanA ja rahyA ane subAe svataMtra thaI gayA. te samayamAM eTale I. sa. 1748mAM zerakhAna bAbIe bahAdarakhAna nAma dhAraNa karI svataMtra rAjaya karavAnuM zarU karyuM.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha bAbI vaMza jUnAgaDhanI navAbIne sthApaka zerakhAna bAbIvaMzane hatA. bAbIo mULa aphaghAnistAnanA vatanI hatA ane temanA pUrvajo deza prAMtanA pusta nAmanA gAmaDAmAM vasatA. temAM kayasa nAmane eka puruSa madInA gayela ane tyAM teNe hajharata mahaMmada payagaMbara sAhebanA haste IslAmanI dIkSA lIdhI. IslAma aMgIkAra karyA pachI teNe tenuM nAma abdurazIda rAkhyuM. tene traNa putro thayA jemAM eka IsmAIla urphe goragasta hatA ane tene eka putra bAbI hatA. tenA je vaMzajo thayA te bAbI upanAmathI jANItA thayA. bAbInA cAra putro paikI ekanuM nAma mIra hatuM. tene putra yAhyA, tene tene usmAna, abdarahIma, tene mIrakhAna, tene karImakhAna ane tene putra AdilakhAna thayo. - I. sa. 155mAM AlikhAna IrAnamAM Azraya laI rahelA dilhInA padabhraSTa zAha humAyune maLe ane jyAre humAyu hindustAnamAM pAcho Avyo tyAre tenI sAthe AvyuM. tenA putra usmAnakhAnanA putra bahAdarakhAnane akabaranA samayamAM zIhInI jAgIra maLI. rAjA ToDaramale I. sa. 1578mAM jyAre gujarAtanI jamAbaMdI karI tyAre bahAdurakhAna tenI sAthe hato. A bahAdarakhAne zAhajahAnanA samayamAM zAhI darabAramAM UMcuM sthAna meLavyuM. bahAdarakhAnane cAra putro hatA. temAM mubArijhakhAna kaDInA ane mujhaphaphara
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAkhI vaMza-pUrvAdha : 121 khAna pATaNanA nAyaba phojadArapade nimAyA. mujhapharakhAna kALI sAme laDatAM mAryA gayA ane mubArijhakhAna paNa gujarI gayA. trIjo putra jApharakhAna mujhapharakhAnanA mRtyu pachI tenA pade nimAyA. I. sa. 1694 AsapAsa tane pAdazAhe sapharakhAnanA ilkAba ApyA ane pATagunA phojadArapade niyukata karyAM pazu I. sa. 1998mAM gujarAtanA sUba! zuAmatakhAna sAthe tene matabheda thatAM te mALavA cAlyo gayo. bahAdarakhAnanA cAthA putra zAhabAjhakhAna hatA. I. sa. 1706mAM vIra durgAdAsa rAThoDe dilhInI zAhI hakUmatane trAhe tAbAhu pAkarAvI tyAre bAdazAha AlamagIranA hukamathI saphadarakhAna tenI sAme caDayA. A kAmagIrI badala tene rAdhanapura, samImuMjapura ane teravADAnI jAgIrA maLI.1 khIjA maMtavya pramANe khAkhI vaMzanA sthApaka saiyada mahamada urphe saiyada bAbA hatA. tenA putra bhAkhI thayA tenA mAtAmaha gAragasta hatA ane tenA pitA kayasa urphe abdula hamIda hatA. bhAkhI hajharata alInI elAdamAM bAvIsamI peDhIe UtarelA. AdamathI hajharataalI egaNapacAsamI peDhIe ane saiyada khAkhI ekAtaramI peDhIe hatA. saiyada mAkhIne cAra putrA hatA temAM prathama mirajhA hatA. tenA putra hayAtakhAna thayA. tenA usmAnakhAna, tenA IsmAIlakhAna, tenA abdurI makhAna ane tenA AdilakhAna tathA tenA putra usmAnakhAna hatA. AdilakhAna IrAnanA zAhu tahamAspa pAse hatA. humAyu jyAre IrAnathI hiMdustAna jItavA AvyA tyAre zAhe tene sAthe meAkalyA ane humAyunI kroha pachI tenI sAthe dilhI darabAramAM rahI gayo. usmAnakhAnanA putra bahAdurakhAna zAhajahAnanI pAse rahetA. teNe zAhajhAdA paravIjha sAmenI laDAImAM parAkrama batAvI zAhanI begamane zatrunA hAthamAM jatI bacAvI tethI zAhajahAMne tene zera'nA IlkAba ApI, kaDI ane tharAdanI jAgIra ApI. 2 zerakhAna I. sa. 1705mAM marAThAoe gujarAta upara caDAI karI tyAre rAjapIpaLA pAse ratanaparanA medAnamAM saphadarakhAne najharaalIkhAnanI madadamAM rahI tene yudhdha 1 mirAte mustaphAbAda, zrI jI. e. zekha 2 'jUnAgaDhane itihAsa', zrI gulAbazakara vAddA. jU. gi.-16
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 : jUnAgaDha ane giranAra ApyuM temAM muslima senA chinnabhinna thaI gaI. saphadarakhAna marAThAmmAnA hAthamAM deda pakaDAyA ane tenA putrA salAbatama'madakhAna tathA zerakhAna nAsI chUTayA. pAchaLathI salAbatakhAne marAThA saradAra dhAnAjIne moTI rakamanA IMDa ApI tenA pitAne tathA abdulahamIdane mukata karAvyA. evI paNa noMdha che ke jyAre zAhanA murAda gujarAtamAM sUbApade AvyA tyAre zerakhAna tenI hajUramAM rahetA.3 saphadarakhAnane pharIthI pATaNanA pheAjadAranI jagyA maLI paNa te cheM. sa. 1725mAM gujarI gayA. tathI salAbatamahamadakhAnane vIramagAmanI phojadArI ane dheAdhAnI jAgIra maLyAM. salAbatamahamadakhAna e rIte saurASTramAM AvatAM teNe saurASTranA rAjakAraNamAM praveza karyo ane jAmanagara tathA haLavadanA praznomAM rasa laI A rAjjA sAthenA sabaMdha vadhAryA. I. sa. 1728mAM jUnAgaDhanA phojadAra asadaalIkhAna gujarI jatAM salAbatamahamadakhAnanA putra merakhAnane tenI jagyA maLI, paraMtu dilhI darabAramAMthI te jagyA upara mAdhukIna nAmanA phojadAra bArAbAra nimAIne AvI jatAM zerakhAnane nAyaba phAjadAranA pade pAchuM javuM paDayuM mAludIne mIra IsmAIlane petA vatI nAyaba phojadAra tarIke niyukata karyAM ane teNe zerakhAnanI kAmagIrImAM behada dakhala karatAM zerakhAna kaMTALIne jUnAgaDhathI tyAgapatra ApI potAnI nagIramAM vAdhA rahevA cAlyA gayA. mugala sAmrAjayanI seAra upara hakUmata hatI te chatAM pIlAjIrAva gAyakavADa saurASTramAM pravezI seAraDa prAMta upara peAtAnI jamA besADI te vasUla levA be varSa paMta mukAma rAkhyuM, pAdazAhI phAjadAra tenA virudha karI zakayA nahi. zerakhAnanI asIma mahattvAkAMkSA tene sthira besavA de tema hatuM nahi teNe gujarAtanA sUbA ane jodhapuranA mahArAjA abhayasiMha nI kRpA prApta 1 jUnAgaDhanA itihAsanI kAcI noMdha, lekhakanuM nAma nathI, 2 ena 3 odhapura mahArAnna atasiMha I. sa. 1751mAM ane tenA anugAmI mahArAjA abhayasiMha i. sa. 1730mAM gujarAtanA sUbA hatA.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha 123 karI phojadArane hedo meLavavA prayatna zarU karyA. mahArAjAnA bhAI vakhatasiMha sAthe teNe maitrI karI ane tenA dvArA mahArAjanI mulAkAta meLavI zerakhAne abhayasiMhane hAthI, ghoDAo ane kImatI AbhUSaNe najara karyA ane pitAnI sevAnI vigate rajU karI. abhayasiMha zerakhAnanA vyakitatvathI ane tenI zaktithI khuzI thayA ane tene "bahAdara"ne IlakAba Apyo, eTaluM ja nahi paNa vaDodarAmAM sarabulaMdakhAna nAmane phejadAra hato te chatAM tenA. uparAMta zerakhAnanI tyAM nimaNUka karI. sarabulaMdakhAne A nimaNUkane virodha karyo tyAre mahArAjAe kahyuM ke marAThAnI vadhatI jatI bharatIne khALavA zerakhAna jevA khaDakanI jarUra che ane te khAsa kAmagIrI mATe tenI nimaNUka karavAmAM AvI che. zerakhAne sarabulaMdakhAna sAthe sahakArathI kAma karyuM tethI tene khAnane IlakAba ApavAmAM AvyA te pUrve zerakhAna zerakhAna bahAdara kahevAtA tenA badale have te bahAdakhAna thaI gayA. dilhInI avyavasthita ane aniyamita rAjanItimAM "mAre tenI talavAra , e sUtra svIkRta thaI gayuM hatuM tethI burahAna-ulamuka nAmanA amIranI lAgavagathI sorAbakhAnane soraThanI phejadArI maLI tathA zerakhAnanI ghaMghAmAM je jAgI hatI te paNa tene maLI. sorAbakhAne ghoghAmAM AvI zerakhAnanA mANase tathA kuTuMbIone kADhI mUkayA. zerakhAna te mATe kAMI paNa kare te pahelAM sorAbakhAna tathA mahArAjA abhayasiMhanA nAyaba ratanasiMha bhaMDArI vacce vAM paDatAM baMne pakSo vacce dhaMdhukA pAse yuddha thayuM temAM sorAbakhAna mAryo gaye. zerakhAna te pachI kheDA gaye ane duzmananA duzmana saheje mitra e nyAye ratanasiMhe tene pirabaMdaranI phejidArI ApI paNa zerakhAne tene asvIkAra karI pite vADAsinora jaI tyAM rahyo. I. sa. 171mAM mahArAjA abhayasiMha sUbApadethI pAchAM gayA ane tenI jagyAe zerakhAnane moTo zatru momInakhAna gujarAtane sUbe thaIne Avyo momInakhAnanA marAThAo sAthenA saMbaMdhe sArA che ane dilhInI sattAne sUrya jhaDapathI astAcaLe UtarI rahyo che te joI javAMmardakhAna bAbI tathA jorAvarakhAna bAbI memInakhAna sAthe maLI gayA ane AvaDa prabaLa 1 tArIkhe seraTha, dIvAna raNachoDajI.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124H jUnAgaDha ane giranAra jUtha pitAne pahecavA nahi de ema mAnI zerakhAne paNa premInakhAna sAthe samAdhAna karI tenI AjJAnusAra jUnAgaDhanA nAyaba phojadAranI jagyA svIkArI lIdhI, paraMtu tyAM hajhabarakhAna phejidAra hato ane zerakhAnane tenI sAthe aNabanAva hato tethI te jUnAgaDha na jatAM momInakhAna pAse ja rahyo. pAchaLathI momInakhAne te bannenuM samAdhAna karAvI ApyuM ane tene gujarAtamAM AgaLa vadhatAM marAThI sainyo sAme laDavA javA AjJA ApI, mugala sAmrAjaya chellA zvAsa ghUMTatuM hatuM ane zAhI sattA nahivata thaI gaI hatI tyAre vijayI sainya sAme laDIne sApha thaI javAnuM zerakhAnane yogya lAgyuM nahi. teNe guja- rAtanI kSitija upara mahArASTranA UgatA sUryane joI marAThA saradAra raMgojI sAthe maitrI karI ane tenI salAhathI jUnAgaDha jaI nAyaba phojadAranI jagyA saMbhALI lIdhI. I. sa. 1743mAM mAmInakhAna mRtyu pAmyo tethI zerakhAne raMgajInuM paDakhuM pakaDI khaMbhAta paragaNAnAM je gAma mAmInakhAnanI jAgIranAM hatAM te lUMTI lIdhAM. marAThAonuM gujarAtamAM prAbalya vadhI gayuM che ane sthAnika amaladAre tenI sAme thatA nathI ke thaI zakatA nathI tema jaNAyAthI dilhIthI khudA-uddIna ane muphata-uddIna nAmanA saradAra eka pracaMDa senA laIne gujarAtamAM AvyA. temaNe raMgojI sAme moraco mAMDayA. raMgejIne mahArASTramAMthI madada maLI nahi tyAre zerakhAne vacce paDI samAdhAna karAvyuM temAM evuM TharAvyuM ke marAThAo vIramagAma ane borasadane kabaje cheDI Ape ane mugala senA amadAvAdamAM rahe tene raMgejI harakata kare nahi. raMgejIne mArI nAkhavA mugala senApatioe kAvavuM karyuM paNa zerakhAne tene madada karI tene vADAsinora nAsI javAmAM sahAya karI ane pote paNa vADAsinora pahoMcI gayo. daramyAna javAMmardakhAna bAbIe eka banAvaTI pharamAna UbhuM karI guja. rAtanI sUbAgIrI pacAvI pADI eTale zerakhAne gAyakavADane borasada laI levA salAha ApI. marAThAoe borasada pAchuM laI letAM javAMmardakhAne zerakhAnanI niMdA karI Thapake A tethI zerakhAna vADAsinorathI jUnAgaDha na jatAM pAchA vADAsinora cAlyo gayo. A samaye jUnAgaDhamAM dilhI darabAramAMthI AvelA mIradastaalI ane himmataalI nAmanA phojadAro hatA temanI nirbaLatAne kAraNe tathA temanA ayAzI jIvanane kAraNe vahIvaTI taMtra kathaLI gayuM hatuM. prajAnuM rakSaNa karavAmAM teo asamartha nIvaDelA ane lUMTArAo ane mAthAbhAre mANaso sare jAhera
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-pUrvAdha : 125 lUMTaphATa karI prajAnI pAyamAlI sarajI rahyA hatA tethI raiyate ane dezAIee' dalapatarAma nAmanA eka mutsaddI nAgarane vADAsinAra jaI zerakhAna bAbIne khelAvI jUnAgaDhanuM sUtra sabhALavA Ama traNu ApyuM. zerakhAne A taka jhaDapI lIdhI tathA potAnI sAthe mahammada alIkhAna, abdullAkhAna paTaNI, phrIdakhAna kArANI, khulIkhAna yusuphajhAI, kAmezvara pata, karazanacaMda bakSI, pItAMbara meAdI ane gulAbarAya nAgarane laI te I. sa. 1747mAM jUnAgaDha Avyo ane sarva sattA hastagatta karI lIdhI. thADA ja samayamAM khaMDerAva gAyakavADanI vidhavA umAbAInuM sainya khaMDaNI levA soraThamAM pravezyu paNa zerakhAne tene yu na ApatAM, sonA-rUpAnA dAgInA tathA anya kImatI najarANuM karI tenA vakIla somajI chakAra nAmanA nAgara dvArA samAdhAna yacI te sainyane pAchuM vALyuM. paraMtu zerakhAnane ArAma maLe tema hatuM nahiM. I. sa. 1747mAM kAnAjI tAkAre nAmanA marAThA saradAre amadAvAdanA amIra (kharUdaulAnI sahAya meLavI soraTha upara caDAI karI. teNe jUnAgaDha AvI khaMDaNI mAgI paNa zerakhAne InkAra karatAM teNe vaMthaLI levuM. zerakhAne tenI sAme laDAI lIdhI ane kAnAjIne parAjita karI pAchA javA pharaja pADI. A prasaMge kkhadaulAnI sthiti viSama thatAM teNe sonAnI cAvIe banAvI ekavIsa azaraphI sAthe bAdazAhane dilhI mAkalI ane kema jANe vaMthaLInI phateha pote karI hoya tema vadhAmaNI mAkalI peAtAnI vIratA nahera karI. A vArtA tArIkhe soramAM ApavAmAM AvI che paraMtu anya pramANeAthI jaNAya che ke phakharadaulA kAnAjI tAkapArane vathaLImAMthI kADhavA mATe javAbadAra hatA. teNe A yuddhamAM vIratA darzAtravA mATe rAheADa rAjapUta hatA paNa dharmAMtara karI muslima thayelA te setA alI zerakhIna IbrAhImakhAnane kutiyANA pAse amarApuramAM jAgIra ApelI 1 bahAdurakhAna gAdIe zerakhAnane tenA baLanA yAsa maLI gayA. jUnAgaDhanI prajA paNa tenAM svabhAva ane zaktithI paricita hatI tethI tenA mATe medAna mAkaLa che ema mAnI zerakhAne gujarAtanI khaTapaTamAMthI nivRtta thaI jUnAgaDhamAM svataMtra zAsana karavA vicArI bahAdarakhAna nAma tathA dilhInA pAdazAhe ApelA dIvAnanA 1 amarApura tAlukA, bhArata rAjya maDala, zrI amRtalAla jI. zAha
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 H jUnAgaDha ane giranAra helo dhAraNa karI Isa. 1cha4mAM pAdazAhanA nAme svataMtra rAjaya karavAnuM zarU karyuM ane jUnAgaDhamAM bAbI vaMzanI sthApanA karI. teNe tenA taMtranI samagra javAbadArI tenA kArabhArI dalapatarAma nAgarane sAMpa ApI. . . vasaMtarAya purabIo * A samaye vasaMtarAya purabIo nAmane eka baLavAna saradAra jAnAgaDhamAM raheto teNe eka moTI sene ubhI karI mANuzIyA nAmanA khAMTa saradAra sAthe aikaya karI, uparakeTamAM caDI jaI zerakhAnanA adhikArane paDakAra karyo ane jUnAgaDhamAM pitAnI hakUmata sthApavAnAM cakre gatimAna karyA. dIvAna dalapatarAma amadAvAda gayelA ane tenI gerahAjarImAM jagannAtha jhAlA kArabhAra karatA te kAMI kare te pahelAM vasaMtarAye bahAdarakhAnane keda karI lIdhA ane jUnAgaDhanuM taMtra svAdhIna karyuM. ' bahAdarakhAnanI sthiti viSama thaI gaI. tene prathama grAse makSikA AvI ane pezvA, gAyakavATha ke zahenazAha jevI sattAo taraphathI nahi paNa vasa tarAya purabIyA jevA eka saradAra taraphathI upasthita karavAmAM Avela virodha tenA mArgamAM avarodhaka thaIne Ubho rahyo. vasaMtarAyanA kArAgRhamAMthI mukti maLe tevI koI AzA na hatI ane pariNAma anizcita hatuM tyAM tenI vaphAdAra ane nimakahalAla senAnI jaganAtha jhAlA nAmanA nAgare buddhipUrvaka yaMtra racI tene nAsI javAne mArga karI Apyo ane bahAdarakhAna rAtane aMdhArapacheDo oDhI jUnAgaDha choDI nAsI gayA. teNe amadAvAda jaI dIvAna dalapatarAmane potAne eka bahumUlya bAjubaMdha ApI, tene vecI temAMthI sainya UbhuM karI jUnAgaDha upara caDavA AjJA karI. - dalapatarAma AvI pahoMce te pahelAM vasaMtarAye jUnAgaDhane sImADe dherAjI, supeDI, nAnI mAraDa ane pIpaLiyA gAmamAM pitAno gIrAse hatA tyAM hakUmata 1 tArIkhe seraThamAM mANazayo khAMTa hato ema kahevAmAM AvyuM che. phArasImAM khAMDa ane kAThI lakhAvavAmAM mAtra eka akSara vadhe che ane eka khUTe che eTale te kAThI hato tevI paNa eka mAnyatA che ane tenA AdhAre lokasAhityamAM cAMcaI pANIyAnA kAThI dara bAra mANazIyAvALAe junAgaDha svAdhIna karyuM hatuM tevI vAta che. tArIkhe seraThanI mULa phArasI prata tapAsatAM temAM khAMTa zabda che. A bAbatamAM vizeSa khAtrI karavA koI anya sAdhana nathI.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUche ? jarAka sthApI gaMDalanAM gAme dabAvavAM zarU karyA ane pariNAme goMDala ThAkora hoi pitAnuM rakSaNa karavA mATe ciMtita thayA. evAmAM marAThA saradAra cuMbakarAva uddhava tenA pezakAra jUnAgaDhanA nAgara mAmabhAI kIkANI sAthe jamA levA saurASTramAM Avyo ane goMDala upara moTI rakama vasUla ApavA pAse mokalyo. goMDala ThAkora hAlejIe khokharI gAma AgaLa chAvaNI nAkhI tyAM dIvAna dalapatarAma jUnAgaDha tarapha jatAM tenAM bhADUtI sainya sAthe jetapura pahoMcyA che tevI mAhitI maLatAM tenA kArabhArI Izvaracha bUcane jetapura mokalI evI saMdhi karI de vasaMtarAyane jUnAgaDhamAMthI kADhavAnA prayAsamAM goMDalanI sahAya levI paDe te jUnAgaMta, dhorAjI paragaNuM Ape ane vyaMbakarAvane goMDalamAMthI kADhavAnA kAmamAM dalapatarAma madada Ape te phaja ane dArUgoLAne kharca goMDala pAsethI le nahi. - bIje ja divase dalapatarAma tathA IzvarajI bUce tenAM se ekatra karI laMbakarAvanA sainya upara humalo karyo. A laDAImAM yaMbakarAvane pezakAra bhAmobhAI kIkANI, paMDita rAmacaMdra zAmarAva vagere marAI gayA ane traMbakarAva parAjya svIkArI pAcho cAlyo gayo. jUnAgaDhane ghere dalapatarAme Araba jamAdAra zekha jubaidIne tenA cArase vilAyatI Arabo sAthe nokarImAM rAkhI lIdhe ane jUnAgaDha upara AvyA. teNe vasaMtarAyane dekhata hukame jUnAgaDha choDI javAnuM kaheNa mokalyuM paNa vasaMtarAye tenA uttaramAM kahevarAvyuM ke dalapatarAme jUnAgaDhamAM ghaDIvAra paNa rahevuM nahi ane raheze te pariNAma sAruM nahi Ave. dalapatarAma pAse have yuddha sivAya koI vikalpa na hatA tethI teNe thayelI zarta mujaba pitAnI madade AvI javA gehala ThAkara hAlojIne saMdezo mokalyo. hAlojI tenuM sainya laI jUnAgaDha upara Ave che te samAcAra jANI vasaMtarAye sAMbalapura pAse chAvaNI nAkhI. banne pakSo vacce tumula yuddha thayuM tamAM vasaMtarAyanI senA veravikhera thaI gaI ane vasaMtarAya tera mAsa sudhI jUnAgaDhamAM rahI aMte nAsI gayo. hAlAjI tathA tenA yuvarAja kuMbhAjI jUnAgaDhamAM pravezyA ane te divase caitra mAsanI amAvAsyA hatI tethI rAtrinA aMdhakAramAM teNe vasaMtarAya rahe te 1 juo saurASTranA itihAsanI vArtAo, bhA.-3
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 : jUnAgaDha ane giranAra hato te havelI gherI goLIbAra karavA mAMDaze. vasaMtarAyane nAsI gayA sivAya chUTake nahatA tethI tenA sAthI haThIsiMga sAthe tenA kuTuMbIone havelInA pArlA bAraNethI bahAra melI piti bIlakhA tarapha nAsI gaye. hAleja tathA dalapatarAma uparakeTa pAse mugaTarAya dezAInI havelImAM UtarelA. temaNe jUnAgaDhamAM bahAdarakhAnanI ANa pheravI, paNa thoDA ja divasomAM vasaMtarAye mANazIyA khAMTanA AThathI daza hajAra mANasa sAthe vAgIzvarI daravAjA pAsethI zaheramAM dAkhala thaI mugaTarAmanI havelI lUMTI, uparakoTamAM dAkhala thaI daravAjA baMdha karI dIdhA. - dalapatarAma tathA hAlAjIe uparakeTane ghero ghAlyo. A ghero ATha mAsa paryata cAlato rahyo. banne pakSe makakama hatA. aMte vasaMtarAye hAlojIne muslima pakSane madada na karatAM tene sahAya karavA vinaMtI karI ane kahevarAvyuM ke je hAlAjI bahAdarakhAnane jUnAgaDhamAM pharI na AvavA de te tenuM ardha rAja hAlajI rAkhe paNa hAlojI ekanA be na thayA. teNe uparakeTamAM puravaThA jatA baMdha karyo ane durgamAM jatA mArgo phudhI rAkhyA. vasaMtarAyane vizeSa samaya TakavuM zakaya na lAgyuM tethI te nAsI gaye. hAlojI tathA dalapatarAme jUnAgaDhamAM bahAdarakhAnanI ANa pheravI ane tene junAgaDha AvavA AmaMtraNa mokalyuM paraMtu bahAdarakhAnane temane vizvAsa na hati tethI te morabI AvyA ane jUnAgaDhanA be vijetAo merabI jaI bahAdarakhAnane teDI lAvyA. - bahAdarakhAne A upakAranA badalAmAM halejane dhorAjI vagere gAme " ApyAM. uparakeTanA gherAmAM hAlanA bhAyAta sumarAjI kAma AvI gayelA tenA putrone be gAmo bhAMkha ane araNa Apyo ane tenI hakUmata geDilane ApI, IzvarajI bUyane vArSika se karInuM varSAsana bAMdhI ApyuM.' bahAdarakhAnanA sikakA bahAdarakhAne jUnAgaDhanI gAdIe besI "mahamUdI"nuM calaNa baMdha karI pitAnI hakUmata svataMtra che te darzAvavA tenA nAmanA rUpAnA sikakA pADayA je dIvAnazAhI karIne nAme prasiddha thayA. tenA upara "bAdazAha gAjhI mahamada 1 jADejAne ItihAsa, zrI rAjavaida jIvarAja kAlidAsa zAstrI. jUnAgaDhanA ItihAsamAM A gAme I. sa. 1758mAM Araboe baMDa karI uparakoTa kabaje karela tyAre ApavAmAM AvelAM tema jaNAvyuM che te carcA AgaLa karavAmAM AvI che.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha 129 akabara sike jharabe jUnAgaDha bAsuna" zabda phArasImAM ane "zrI dIvAna" tathA saMvata devanAgarImAM lakhyA. te sAthe trAMbAnA dekaDA ane adhelA-ardhA dokaDA paNa TaMkazALamAMthI bahAra pADayA. . jaganAtha jhAlA bahAdarakhAnane jUnAgaDhanuM rAjaya prApta karAvI ApanAra dalapatarAma I. sa. 1750mAM gujarI gayA ane tene putra sagIra hovAthI tene dIvAnapada na ApatAM jagannAtha jhAlAnI teNe pitAnA dIvAna tarIke nimaNUka karI. uparakeTane kabaje A samaye ArabanA pagAra caDI jatAM, jamAdAra zekha abdalAe uparakeTane kabaje karI laI tenA beDAne caData pagAra cUkavI devA takAde karyo. bahAdarakhAna pAse na to dhana hatuM, na te abdalAne parAsta karavAnI tAkAta hatI tethI teNe jagannAtha jhAlAne, Arabone hAMkI kADhavA mATe yogya pravRtti karavA vinaMtI karI. jagannAtha jhAlAe bahAdarakhAnane jamAbaMdhI karavAne miSe jUnAgaDha bahAra javA salAha ApI ane tenA bhAI rUdrajIne uparakeTamAM mokalI tyAM saMgraha karelo dArUgoLe kabaje karI lIdho. baLavAkhora Arabo pAse dArUgoLA nathI tema khAtrI thatAM bahAdarakhAnane jagannAthe mokalelA saMdezA uparathI, jUnAgaDha AvI jagannAtha jhAlAnI madadathI uparakeTa gheryo. Arabane te pagAranI jarUra hatI tethI goMDala ThAkAra hAlAjInA putra kuMbhAjIe vacce paDI caData pagAranI rakama cUkavI ApI ane bahAdarakhAne tene tyAM dhorAjI gIre mAMDI ApyuM. Arabo jUnAgaDha cheDI cAlyA gayA. dharAjI goMDalanA ItihAsamAM, hAlojIe vasaMtarAya purabIyAne kADhavAmAM madada karavA mATe, bahAdarakhAne dhorAjI ApyuM tema jaNAvyuM che. tArIkhe soraThamAM dhorAjI A prasaMge gIre mUkayuM hatuM tema naMdhyuM che. jUnAgaDha rAjya prasiddha karelA ItihAsamAM A prasaMge bahAdarakhAnanA hajurI zekha mahamada bedIe Arabone pagAra cUkavavA dhorAjI mAMDI ApyuM hatuM tema kahevAmAM AvyuM che. A traNa vidhAne vicAratAM ema jaNAya che ke vasaMtarAyane hAMkI kADhavAnA 1 A kerI dIvAnazAhI kahevAtI mATe dIvAna amarajIe paDAvelI tevI pracalita mAnyatA che te barAbara nathI. bAbIna khitAba dIvAna hato tethI dIvAnazAhI kahevAI. jU.ga.-17
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 : jUnAgaDha ane giranAra kAryamAM sahAya karavA mATe rAjI ApyuM nahi heya paNa rAjI vasaMtarAyanI jAgIramAM hatuM te jAgIra tarIke hAjIne ApyuM haze ane pitAnI hakUmata te pachI gIravI mUkI haze. bahAdarakhAna svataMtra - I. sa. 1857mAM amadAvAdamAMthI pAdazAhI dhajA sadAne mATe saMkelAI gaI ane bahAdarakhAne saMpUrNa svataMtra kArabhAra zarU karyo. bahAdarakhAnanuM mRtyu - I. sa. 1758mAM bahAdarakhAna gujarI gayo. tene pAMca putro hatA temAM sauthI moTA mahAbatakhAnane gAdIe besADavAmAM AvyA. A samAcAra sAMbhaLI tenAthI nAnA bhAI saradAra mahamadakhAna vADAsinera hatA teNe tyAM potAnA nAmanI ANa pheravI dIdhI ane mahAbatakhAne tenI ciMtA karI nahi. ' bahAdarakhAna eka dIrghadRSTA ane kunehabAja saradAra hato, teNe AthamatI mugalAImAM aneka zatruonA virodha chatAM mutsaddIgIrIthI ane dhIrajathI jUnAgaDha ane vADAsineramAM pitAnI hakUmata sthira karI. tenA pUrvajIvanamAM teNe eka zaravIra yoddhA tarIke ane rAjanItijJa tarIke nAmanA meLavelI. mugalonA prakhara zatru marAThAonI paNa teNe prazaMsA ane vizvAsa meLavelAM paraMtu jayAre vasaMtarAye uparakeTane kabaje karyo tyAre tene himmatathI sAmane karavAne badale teNe nAsI javAnuM ISTa dhAyuM te tenI ujajavala kArakirdI upara jhAMkhapa pAthare che tema chatAM te zAMta, Tharela ane vicArazIla puruSa hatA temAM zaMkAne kaI sthAna nathI.' mahAbatakhAna 1lA', mahAbatakhAne gAdIe besatAM ja tenA phura ane krodhI svabhAvanuM pradarzana karavA mAMDayuM. zerakhAna jevA dIrghadRSTA, zAMta ane gaMbhIra pitAnA putrane yegya nahi evuM vartana karI teNe prajAnI ane rAjyanA adhikArIonI cAhanA gumAvI dIdhI. jagannAtha jhAlAnuM khUna jeNe zerakhAnane eka saradAramAMthI navAba banAvyo ane jUnAgaDhanuM rAjaya prApta karavAnA tenA sAhasamAM saMniSTha ane sakriya sAtha Ape te jaganAtha 1 bahAdarakhAne hindu muslima dharmasthAnane dAna ApyAM che. tene eka rUke che temAM narasiMha mahetAnA corA tathA bhavanAtha maMdirane rojanI eka reTI ApavA cabUtarA upara hukama che.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha : 131 jhAlAne koI paNa kAraNa vagara gha ta karavA tenA sIdI gulAma bIlAlane AjJA karI. gAyakvADanuM sainya jUnAgaDha upara dhasI AvyuM che tenI sAme jUnAgaDhanuM rakSaNa karavA majevaDI daravAjA pAse jagannAtha chAvaNI nAkhI paDelA ane paristhiti upara dhyAna rAkhI rahyA hatA tyAre bIlAle tenuM khUna karyuM. AvA svAmIbhakata ane vIra mutsaddInuM karapINa khUna thatAM jUnAgaDhamAM hAhAkAra thaI gaye. navAbe eTalethI na aTakatAM jagannAthanA bhAI rUdrajI tathA bIja kuTuMbIone keda karI tenAM makAno lUMTAvI dIdhAM. mahAbatakhAna tenAM avicArI pagalAMthI besatI hakUmata gumAvI deze e bIke tenA pIrajhAdA saiyada khalaphazAhamIyAM, jamAdAra radavakhAna rena dhoLakiyA ane anya amIroe goMDala ThAkora kuMbhAjIne jUnAgaDha belAvyA ane tenI daramyAnagIrIthI mahAbatakhAne A madhyasthIone tenA jAmIna laI, rUdrajI jhAlAne mukta karatAM te tenA kuTuMbIo sAthe piorabaMdara cAlyA gayA. samajI jIkAra mahAbatakhAne somajI jIkAra nAmanA nAgara gRhasthane dIvAnagIrI ApI ane tene kAMI paNa karavAnI taka ApyA vagara ja thyA karI dayALa zeThane dIvAnapada ApyuM. bIbI sAhebA sulatAnA - navAbanA kuTuMbamAM paNa mahAbatakhAnanA vartanathI asaMtoSa ane ugratA vyApyAM. zerakhAnanI bahena bIbI sAhebA sulatAnA tenA bhAI jevAM ja mahattvAkAMkSI ane mutsaddI hatAM. teNe mahAbatakhAnanI nirbaLatAne lAbha laI tenA mardama pati sAmatakhAnane maLelI jAgIrathI saMtoSa na pAmatAM jUnAgaDha sara karavA vicAryuM. sulatAnane putra jApharakhAna, tenI hayAtImAM mujhaphapharakhAna ane phatehayAbakhAna nAmanA be putrone mUkI gujarI gayelA. sulatAnAe janAgaDhamAM saune phoDI, Araba jamAdAra sulemAnanI madadathI navAba mahAbatakhAnane keda karI uparakoTamAM mokalI ApyA ane potAnA pautra mujhaphapharakhAnanI jUnAgaDhanA navAba tarIke ANa pheravI. rAdhanapuranI caDAI A paristhitine lAbha levA rAdhanapuranA navAba kamAludIna ke je javAmardakhAnanA nAmathI jANatA hatA teNe mahAbatakhAnane choDAvavAnA viSe 1 zerakhAnanA bhatrIjA mahamada jhaphare jUnAgaDha sAme baMDa kareluM paNa javAMmardakhAne tene samajAvI tenuM samAdhAna karAvyuM, te pachI koI kAraNasara javAMmardakhAne A caDAI karelI. mahamadajhapharanA baMDanI neMdha mAtra mirA ahemadI le che.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 H jUnAgaDha ane giranAra jUnAgaDhanA pAdare eka baLavAna sainya sAthe mukAma karyo. tene AMtarika IrAde to je lAga maLe te mujhaphapharakhAna tathA mahAbatakhAna baMnene kADhI pitAnA putra gAjha-ula-dInane jUnAgaDhanI gAdIe besADavAne hati. javAMmardakhAne rAtrInA jUnAgaDhanA killA upara hale karyo paNa durgarakSaka sainya tene sakhta pratikAra karyo ane prAtaHkALe parAjya svIkArI teNe pIchehaTha karI rAdhanapurane mArga laI lIdhe. navAbanI mukita goMDalanA ThAkora kuMbhAjIe te pachI vacamAM paDI tenI mukti meLavI ApavA navAbe saMdezo mokalI vinaMtI karatAM teNe zivadAsa paMDayA nAmanA rAjapuruSa dvArA jamAdAra sulemAnane pheDI navAbanI mukita meLavI. mahAbatakhAne mujhaphapharakhAna tathA phohayAbakhAnane, junAgaDha upara dA na karavAnI rIta rANapura covIsI ane dhaMdhusara vagere gAmo ApyAM. kuMbhAjIne teNe karelI madadanA badalAmAM vArSika karI pAMca hajAra pezakaza bharavAnI zarta upaleTA paragaNuM ApyuM.' rAjataMtra navAbane mukita maLatAM ja dayALazeDane dIvAnagIrImAMthI mukta karyo te pachI A krodhI ane taraMgI prakRtinA rAjakartAe tene sainyanA pagAra cUkavavA mATe, rAjAne na zobhe tevI rIte gAmaDAo lUMTavA mAMDayA ane temAM chatAM paNa pagAra cUkavI zakAya nahi tyAre teNe mevAlAla jagajIvana munazI nAmanA eka mutsaddIne dIvAnanI jagyA ApI. A dIvAne rAjataMtrane saddhara karavA prayatno karyA paNa tenA prayAsonuM kAMI paNa pariNAma Ave te pahelAM navAbe tene paNa rajA ApI dIdhI ane ghoghAthI serAbakhAnanI bIkathI nAsI AvelA pitAnA kAkA zerajhamAnakhAnane bATavAnI jAgIra ApelI tyAMthI belAvI, dIvAnagIrI ApI. verAvaLanA kabaje - sulatAnAe, thayelA samAdhAnane bhaMga karI, verAvaLane kabaje karI lIdhe. navAbanI aNaAvaData ane azakitathI pUrA paricita thayelA zejhamAna khAne paNa jUnAgaDha haDapa karI javAnI UMDI IchAe taMtrane kathaLavA dIdhuM ane sulatAna sAme koI pagalAM lIdhAM nahi. A samaye mAMgaroLanA kAjhI zekhamIyae navAbanI muzkelIne lAbha levAnuM vicArI, prabhAsapATaNanA dezAI 1 juo saurASTranA ItihAsanI vArtAo, bhA. 3.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha : 103 suMdarajI nAraNajInI sahAyathI sulatAnA pAsethI verAvaLa paDAvI lIdhuM.' navAbe verAvaLa upara caDavA vicAra karyo paNa ArabanA pagAra cUkavelA nahi tema cUkavavA mATe khajAnAmAMthI eka rAtI pAI paNa na hatI tema tenI pAse kaI kuzaLa senApati ke buddhizALI maMtrI na hatA ke tene sahAya kare ke salAha Ape. vizeSamAM pitAnA kura ane vicitra svabhAva tathA ALasu ane vilAsI jIvanathI te darabArIomAM apriya thaI paDelA eTale tene sahAya karavA keI khuzI na hatuM. Ama, ekalavAyo, nisahAya ane nirdhana navAba verAvaLa upara caDI zake nahi. ArabamAM temanA niyama mujaba tene keda pakaDI uparakeTane kabaje karI lIdhe. amarajI. navAba pAse kaMI na hatuM paNa tenAM bhAgya prabaLa hatAM. gAyakavADa, goMDala. javAmardakhAna, zerajhamAnakhAna, sulatAna, zekhamiyA jevA zatruo sAme AMtarika sahAya ke baLa vagarane navAba mAtra bhAgyanA baLe ja TakI rahyo hato. , , jayAre tene koI madada karavA na AvyuM tyAre porabaMdaranA Araba jamAdAra sAlamInanA vakIla amaracha kuMvarajI nANAvaTIe navAba pAse jaI Arabone mahAta karavAnuM bIDuM jhaDapyuM. navAbe tene vacana ApyuM ke je te Arabone uparakeTamAMthI kADhaze to tene nokarImAM rAkhaze. amarajI A samaye mAtra aDhAra varSanA hatA paraMtu janmathI netRtvanA guNa laI garbhazrImaMta kuTuMbamAM janmelA A dIrdhadaSTA ane vIra yuvAne pirabaMdara jaI jamAdAra salamIna tathA tenA mANasone laI AvI vAgIzvarI daravAje sara karI uparakoTa upara AkramaNa karyuM. amarachanA prabaLa prayAsathI aMdara Azraya laI rahelA Arabone namavuM paDayuM. teo zaraNe AvyA ane navAbe amarajIne tenuM parAkrama joI senAdhyakSanuM pada ApyuM. A samaye senApati te rAjakta ja hatuM ane tenA sainyanA vAstavika uparIne hodo sainyanA vahIvaTI pharajadAra je hato chatAM amarajIne sainya viSayamAM sarva sattA ApavAmAM AvI. verAvaLane ghere amarajIe te pachI ArabanA pagAra cUkavI lazkarI taMtra vyavasthita karI 1 vigato mATe juo pitRtarpaNa, zaM. ha. dezAI,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 : jUnAgaDha ane giranAra be varSa paryata sau ne ane dhanakeSane samRddha karI verAvaLa upara caDAI karI navAbanA saunyAdhikArIo jamAdAra abdalAkhAne killA upara dhasAro karyo ane te sAthe jamAdAra vahIdudIne samudramAMthI vahANe upara tapa caDAvI tapamAro zarU karyo. verAvaLa paDayuM. kAjhIzekhamiyAM nAsI gayo ane suMdarajI dezAI pakaDAI gayA. A prasaMge navAbanI vRtti dezAInI strIonI Ijajata jokhamAvavAnI hatI paNa amarajIe tema na thavA dIdhuM. navAbane amarajInI IcchA AgaLa zira jhukAvavuM paDyuM. dIvAne . navAbe zerajhamAna khAnane tenA padethI dUra karI pipaTa pArekhane dIvAnapade nImyo paNa tene trIje ja divase chUTo karI jhaveracaMdane dIvAnapaduM ApyuM. tene paNa vIsa divasamAM ja baratarapha karI mULacaMda pArekhane dIvAnapada ApyuM paNa tene paNa eka mAsa rAkhI mukta karyo. zera jhamAnakhAnanuM baMDa - dIvAnenI tvarita pherabadalIo ane navAbanI vicitra mAnasika sthitine lAbha levA zera jhamAnakhAne jUnAgaDhanI gAdI svAdhIna karavAne prabaLa paNa niSphaLa prayAsa karyo. I. sa. 1769mAM teNe majevaDI daravAjA pAsenA sArata bAgamAM sainikenI jamAvaTa karI eka savAre teNe ociMte killA upara hale karyo paNu zabaMdhI veLAsara cetI jatAM A hale pAcho vALe ane zerajhamAnakhAna tenA sainya nAse te pahelAM ja nAsI gayo. dIvAnapade amarajI mahAbatakhAna jevA asthira mananA rAjakartAne aMkuzamAM rAkhI zake evI vyakti ja dIvAnagIrI karI zake ane dIvAnagIrInI sthiratA thAya te ka ja rAjyanuM astitva rahe te svAbhAvika hatuM. bhAgyazALI navAbane A satya sUjhayuM ane teNe amarajInI dIvAnapade nimaNUka karI. amarajInA vijaya - amarajIe dIvAnagIrI saMbhALIne tarata ja tenI viyAtrAne. prAraMbha karyo. teNe dalakhANiyA, kutiyANa, sUtrApADA, devaDA, zIla dIvAsA, mahiyArA ane bagasarAnA kilAe lIdhA.ane cheka unA sudhInA pradeza upara tene vijayadhvaja pharakAvyo. teNe saurASTranA sarve rAjyo pAsethI jeratalabI nAmane vere paNa vasUla karyo ane bhAvanagara ThAkora vakhatasiMhajInI 1. vigato mATe juo saurASTrano ItihAsa -. ha. dezAI.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza pUrvArdhaH 135 vinaMtIthI taLAjAne kile paNa sara ka 1 amarajInI pratiSThA samasta saurASTramAM parAkASThAe pahoMcI. bhalabhalA mahArathIo tenI raNahAkathI dhrujavA mAMDayA ane moTA moTA mutsaddIo tenI kuneha ane kaLa AgaLa nAnA dekhAvA lAgyA. jUnAgaDhane sImADe AvelA goMDalanA ThAkara kuMbhAjIne tenI bhIti lAgavA mAMDI ane pragaTa rIte tenA prazaMsaka rahevA chatAM aMdarathI teno ghAta karavA vicAratA rahyA. - kuMbhAjIe chatrAsAnA rAyajAdA bAmaNIone uzkerI goMDalanuM sainya ApI tene jUnAgaDha upara caDAI karavA mokalyo. ane te sAthe gAyakavADanI senAne, potAnI kumake belAvI. kuMbhAjIe navAbanI sammatithI, amarajInI gerahAjarImAM mAlAsamaDI pAse paDelA jUnAgaDhanA so upara dhasAro karyo. jUnAgaDhanA sainikamAM bhaMgANa paDayuM ane jamAdAra sAlamIna gheDA upara rAMga vALI zakyo nahi tethI bhAgI na zakatAM pakaDAI gaye. navAbe amarajInI vadhatI jatI pratiSThAthI duSabhAve tenuM A rIte kAsaLa kADhavA prayatna karyo paNa dIvAna amarajIe tarata ja mAlAsamaDImAM paDelA goMDala ane gAyakavADanA saMyukata sainyanI chAvaNI sAme tene jhaMDo ropI yuddhanuM AhavAna karyuM kuMbhAjIe bAmaNIojIne judo pADI nAkhyo ane lUMTane mAla tathA daMDa amarajIne ApI samAdhAna karyuM. amarajIe tyAMthI pAchA vaLI bAmaNIone AdhIna karI chatrAsAne gaDha teDI pADyarUdrajI chAyA - porabaMdaranA sIpe sAlAra rUdrajI chAyA dIvAnajIne hAthe keda thayelA paraMtu tenI vIratA, kuneha ane ekaniSThA joI dIvAna amarajIe tene jUnAgaDhanI sevAmAM rAkhyA. teo ribaMdaranAM makAne, bhagIre vagere cheDI jUnAgaDhamAM vasyA. aMta sudhI te dIvAnajI ane tenA pachI dIvAna raghunAthajInI sAthe 2hyA.' as - - - - - : - - - 1 rAha mAMDalikanA raNa taNI tarasI hatI tega naThalaMka nAgara neka te ene dharavI amara dharadhaNI 2 gherAja rata rUe mAge tebAne trAya na karIye nAgara rAya kepa Avo kuMvarA uta, vigato mATe juo "saurASTrane ItihAsa, za. ha. dezAI. 3 zrI harasukhalAla jayazaMkara chAyA tathA zrI kuMdanalAla motIlAla chAyAnA pitAmahanA pitAmaha,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 : jUnAgaDha ane giranAra amarajI keda AvA vIra ane apratima yuddha kauzalya dharAvatA, nimakahalAla ane nIDara dIvAne jenA mATe AvaDAM mahAna sAhaseA karyA... ane jeNe jUnAgaDhanI jAgIramAMthI sAraThanuM rAjya sarjyuM te dIvAnane, navAba mahAbatakhAne, bhIma khAjo, jagajIvana kIkANI, gulAbarAya mahetA, khuzAlarAya mugaTarAma tathA rAjamAtA sujAnabIbInA sahakArathI kaida karI levA ke tenA ghAta karavA vicAyuM. teNe A kAvatrAnA prAraMbha tarIke I. sa. 1769mAM amarajInA pakSapAtI ane vaphAdAra jamAdAra sAlamInane, mAMgarALa upara caDAI laI javI che te miSe kheAlAvI khUna karAvyu ane te pachI tarata ja amarajI tathA tenA bhAI dula bhajI, goviMdajI tathA anya kuTuMbIone keda karI lIdhA. pAMca mAsa paryaMta tene kArAvAsamAM rAkhI cAlIsa hajAra kArInA daMDa vasula laI tene mukita ApatAM amarajI jUnAgaDha cheDI I. sa. 1763mAM jetapura cAlyA gayA ane daMDanI rakama hAjara hatI nahi tethI te bharAya tyAM sudhI tenA putra raghunAthajIne navAbe bhAna tarIke rAkhyA. te pachI navAba gulAbarAya urphe galu sAmanAtha jozIpurAne madadamAM ApI bhIma khAjAne dAvAnagIrI ApI. dIvAnajInI vidAyathI jUnAgaDhanA zatruee jora karyuM. mAMgALanA zekhamiyAMe mAthuM... uMcakayu. ane jUnAgaDhanAM gAmaDAM lUMTavA mAMDayAM. navAbe sIma khAnane mAMgarALa sara karavA mAkalyA paNa zekhamiyAMe leAkavArtA che te anusAra kaDelu ane bhujIyA mAkalI kahevarAvyuM ke "tuM dALIyA bhuja, yuddhamAM tane khabara na paDe. amarajInA joDAmAM tArA paga bahu nAnA paDe." ArA amarajIne vaphAdAra hatA. temaNe te| sAlamInanA khUnanA badaleA na apAya ane amarajI tenuM netRtva na le tyAM sudhI laDavA ja nA pADI, navAbane tenI bhUla samajAI gaI. teNe bhIma kheAA vagerene kholAvIne kahyuM ke apUrva mrudhdhi zakita ane vIratA dharAvatA amarajIne tamArA sahunA kahevAthI me tenI kAI paNa kasUra vagara kADhayA te jetapura rahe che. tene saurASTranA rAjA, sUratanA navAba, dIvanA porTugIjhA vagere khAlAve che paNa te jatA nathI. have jAme tenI mAphI mAMgIne teI lAvA. A uparathI 1 A Ama traNeAnI noMdha tArIkhe seraThamAM che, temAM trIsa jeTalA rAjAe tathA saradArInAM nAme che.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-pUrvAdha : 137 bhIma khAjA' vagere darabAra A jetapura gayA ane dIvAna arajInI mAphI mAgI tene pAchA AvavA vinaMtI karI. jyAre A pratinidhi mALa jetapura gayuM tyAre tyAM kacchanA rAhuM gADajInA adhikArIe ane amIrA, amarajIne kaccha AvI dIvAnagIrI saMbhALI levAnuM Ama traNa ApavA AvelA paNa dIvAnajI jUnAgaDhanI vina MtI svIkArIne jUnAgaDha AvyA. navAbe tenuM sanmAna karI dIvAnapade ArUDha karI raghunAthajIne mukata karyAM. mahAbatakhAnajInu mRtyu dAvAnajIe te pachI sUtrApADA jItyuM ane vAgaDamAM peAzItrAnA killAmAM Azraya laI lUTArAo AsapAsanA pradeza lUMTatA hatA tene jera karavA kacchanA tathA jAmanagaranA AmaMtraNathI tyAM gayA. teekavAgaDhamAM hatA tyAM I. sa. 1774nA Disembara mAsanI 32 jI tArIkhe navAba mahAbatakhAna gujarI gayA. te samAcAra sAMbhaLI te kramAdama jUnAgaDha AvyA. navAba bahAdarakhAna jevA dIrghadRSTA ane mutsaddI vIrapuruSanA putra hAvA chatAM mahAbatakhAna pahelAmAM duraMdezIpaNAneA ane buddhinA abhAva hatA. tenA svabhAva kura, tara`gI ane kredhI hatA. te dIvAna amarajI jevA eka bAheza ane abhUtapUrva pratibhAvALA svAmIbhakatane paNa premathI sAcavI zakayA nahi. temanI phaIne paNa rAjI rAkhI zakayA nahi. temaNe temanA vaphAdAra sainikane paNa khuzI rAkhyA nahi. teo mAtra bhAgyazALI hatA eTale ja jUnAgaDhanA rAjayAsane rahI zakayA ane dIvAna amarajI jevA mahAna senApatinI sahAyuthI rAjyanuM astitva TakAvI tenA vistAra vadhArI zakayA. hAmedakhAnajI 1lA I. sa. 1774mAM navAba hAmedakhAna 1lAne mAtra ATha varSanI vaye amarajIe gAdInazIna karyAM ane rAjyanI temaja rAjakuTu banI samagra javAbadArI pote svIkArI lIdhI. rAjamAtAnA vidroha dIvAna amarajI sarvasattAdhIza thayA te kAraNe ke anya kAI kAraNasara 1 bhIma khAjo mutAtakhAnA eTale puravaThA khAtAneA adhikArI hatA.-kahAnadAsa bakSInuM Atmacaritra. ju. ga.~18
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 : jUnAgaDha ane giranAra dIvAnajI jhAlAvADamAM joratalabI ugharAvatA hatA te takano lAbha laI navAbanAM mA subhAnakuMvare vaMthaLInA nAgarIone phoDI, bAMTavAnA bAbI mukhtArakhAna tathA edalakhAnanI madadathI vaMthaLIne kilo kaje karI, amadAvAdanA sUbA AburAva mahIpatarAvane madadamAM bolAvyo dIvAna amarajIne paNa samAcAra ApavAmAM AvatAM AburAva Ave te pahelAM te pahoMcI gayA. teNe apakALamAM ja vaMthaLI jItI lIdhuM ane mukhtArakhAna bAbIe mAphI mAgatAM tene javA dIdhA tathA bIjAone yogya zikSA karI. pezvA gAyakavADa I. sa. 1776mAM pezvAnA sUbedAra amRtarAva tathA gAyakavADanA sUbedAra bhaNe pezakazI vasUla levA saurASTramAM savArI karI. jUnAgaDha upara temaNe jetapura mukAmethI takAde karyo tethI dIvAna amarajIe jetapuranA pAdaramAM paDAva nAkhI paDelAM A saMyukta sainya sAme yuddha karyuM. pezvA gAyakavADanA senApatie e dIvAnajInuM yuddhakauzalya ane vIratva joI geDala ThAkora kuMbhAjI tathA jetapura darabAra kAthaDavALAne mokalI suleha karI, dIvAnajIne pizAka ApI bahumAna kayuM. pizItrA te pachI jAmanagaranA dIvAna merU khavAsanI vinaMtI uparathI, tenAM gAmaDAMo, pozItrAnA gaDhamAM rahI dhamaroLatA vAghere upara dIvAna amarajIe caDAI karI ane pozItrA lIdhuM. te laDAImAM baraDAne lUMTAre kAlu mera bharAI gayo. kali mera jUnAgaDha, porabaMdara, jAmanagara ane goMDalanAM gAmaDAMomAM lUMTaphATa karatA kAlu mera nAmane eka mAthAbhAre mANasa hato. porabaMdaranA rANuM saratAnajI tenA kArabhArI bhanA mahetA sAthe ekavAra I. sa. 1776mAM jUnAgaDha AvelA ane bhatA mahetAnA sasarA pUMjAbhAI vasAvaDA dvArA dIvAnajIne A merane pAra karavA vinaMtI karelI tethI dIvAnajIe tenI pAchaLa rInyane mokaleluM. kAla mera nAsI gayo ane tene upadrava zAMta thaI 1 A rAjamAtAnuM nAma eka sthaLe sujAnakuMvara paNa ApyuM che. 2 tArIkhe seraTha-dIvAna raNachoDajI, bhASAMtara: zaM. ha. dezAI 3. kahAnadAsa tApIdAsa bakSInuM Atma caritra.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvAdha : 138 gayo paraMtu dIvAnajI upara pitAnuM vera levA teNe jUnAgaDha AvI davAnajInI havelImAM cUpacApa praveza karI tenA putra tathA anya vidyArthIo phArasI abhyAsa karatA hatA tyAM khullI talavAre humalo karyo temAM kuMvarajI gulAbarAyA somanAtha ane bIje kizora marAI gayA. kAlu, Araba jamAdAra amarAna tathA AlamakhAna balucanI madadathI bhAgI chUTa ane pizAtrAmAM bharAI rahele jayAM marAI gayo. jUnAgaDhanA kALavA daravAjAnuM nAma kAlu uparathI paDayuM che. evI eka lekavArtA pracalita thaI gaI che paNa kALavA nAma kAlindInuM apabhraMza che ane prabhAsa khaMDa pramANe kALayavananA parvatamAMthI te nIkaLe che mATe kALavAha kahevAya che. kAla mera sAthe tene koI saMbaMdha nathI. amarajInA vija amarajIe porabaMdaranA rANA saratAnajIne harAvyA ane goMDalanA pradezane lUMTI khAtA devaDAnA maluka mAmada nAmanA saMdhIne harAvI devaDAne kilo lIdho. teNe kaMDoraNA tathA mevAsAnA kilAo paNa jItI lIdhA. Ama teNe saurASTramAM jUnAgaDhanI sattA sarvoparI banAvI. rAjapUta saMgaThThana muslima rAjyane baLavAna banAvI rAjapUta rAjAonuM jera teDavA [1 bhagavAnalAla jozIpurAnuM jIvanacaritra. 2 mahera-javAma-zrI mAladevajI rANA tathA saurASTranA ItihAsanI vArtAo, bhA.-3 3 A prasaMganI eka suMdara lokavArtA che. maluka eTalo baLavAna thaI gayelo ke kuMbhAjI tene pahoMcI zaktA nahi. te amarajI pAse gayA ane "DaLa paLake kuMbha royo" ane ane kahyuM maluka kahe che ke "AuM te DarAM allAse kAM amareza" mATe Apa caDe ane tene pArapata kare. dIvAna amarajI tethI devaDA upara caDayA ane malukane mArI devaDA lIdhuM. A sAme jADejAnA ItihAsamAM (zrI jIvarAma kAlidAsa zAstrI) A prasaMga vi. sa. 1836 (I. sa. 1780)mAM banyo hovAnuM tathA tene kuMbhAjIe cho hato tema jaNAvyuM che. devaDA phateha karI kuMbhAjIe navAbane te seMpI dIdhuM paNa supeDI, gaNada vageremAM navAbanA hakake teNe lakhAvI lIdhA. devaDAnA gherA nAmanuM cAraNI kAvya amarajIe devaDA karyuM hatuM tema spaSTa kahe che. "devaDAno ghere" ItihAsa darzana, bhA. 4, zaM. ha. dezAI.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 : jUnAgaDha ane giranAra mathatA amarajIne maDAta karavAnA sarva prayatna jyAre niSphaLa gayA tyAre kuMbhAchae. rAjapUta rAjAone ekatra karI amaranuM baLa tADavAnA eka mahAna prayAsa karyAM. I. sa. 1782mAM jAmanagara, haLavada, gAMDala, porabaMdara, kaiATaDA, jetapura vagere hindu rAjyAnAM sainyae kutiyANA upara hallA karI vizraDanA AraMbha karyAM ane jUnAgaDha upara AkramaNa karavA jetapura pAse paDAva nAkhyA. amarajIe tenI sAme peAtAnI chAvaNI nAkhI dIdhI. jUnAgaDhanA sadAnA virodhIo bAMTavAnA mujhapharakhAna, phatehayAbakhAna ane khIja nAkhI saradArA, mAMgarALanA zekhamiyAM vagere amarajInI madade AvI paheAMcyA. jAmanagaranA merU khatrAse amarajInuM sainya joI jagu . rAvaLa nAmanA dUta dvArA amarajInA senApatie rUdrajI chAyA tathA pUnarAma vasAvaDAne viSTi mATe kheAlAvyA. te rAte sUtA hatA tyAM merU bhAdara UtarI AgaLa vadhyeA. amarajIne A samAcAra maLatAM teNe tenA pI pakaDI pAMcapIpaLA AgaLa AMtarI lIdhe. pAMcapIpaLA pAse ane sainya vacce tumula yuddha thayuM temAM merU ane tenA mitronA pragaTa parAjaya thayA ane tenI chAvaNI amarajInA hAthamAM paDI. merUe gAyakavADanI sahAya mAgelI te A samaye AvI pahoMcI paNa yuddhanuM pariNAma joI pAchI pharI gaI. amarajIe tyAMthI jaI devaDAnA kille pADI nAkhyA. samaya varatI kuMbhAjI paNa mAphAmAphI karI gAMDala cAlyA gayA. jAmanagaranA merU pAsethI amarajIe khIrasarAnA killA laI tene paNa javA dIdhA. Ama amasjIe hindu rAjAonAM saMgaThanane sauMpUrNa paNe tADI nAkhI navAbanA astitvane ni ya karI dhAMdhukA ane kha'bhAta upara joratalabI vasUla levA caDAI karI. amarajInu khUna amarajInI vIratA, kauzalya ane kIti thI jemanI pragati rUMdhAtI hatI tevA zatruoe tene ghAta karavA mATe yuvAna navAbanA kAnamAM jhera reDavA mAMDayuM. goMDalanA kumAjIe navAbane amarajI rUpI kaTaka tenA mArga mAMthI dUra karavA mATI rakama ApavAnI paNa lAlaca ApI. leAkavArtA pramANe teNe navAbane mahemAna banAvI tenA manAra jana mATe trAgALAnuM nATaka goThavI temAM amarajInI virUddha jAya evA prasaMgeA yAyA. navAbe tethI amarajInA dhAta karavA niNya karI haeNALInI rAtre rAjamAtAnA nAme rAjamahelamAMthI saMdezA 1 zrI kanakarAya mahAsukharAya, zrI janakarAya dhIrajarAya vasAvaDA vageremAM pUja
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza pUrvArdha 141 meka ke navAbanAM lagna rAdhanapura navAbanI kuMvarI sAthe thavAnAM che tene dAgInA, kapaDAM jovA padhAro. amarajI gayA tyAM bAraNuM pAchaLa chupAI rahelA mArAoe I. sa. 1784nA mArca mAsanI chaThThI tArIkhe tenuM khUna karyuM ane navAbe tenA AkhA kuTuMbane keda karyuM.' A khUnanA kAvatrAmAM navAbe maneharadAsa trikamadAsa vaiznava, mahetAbakhAna jubAkhAna gujarAtI, jIvaNakhAna aphaghAna vagerene moTAM padonI lAlaca ApI temanI sahAya meLavelI tema tArIkhe soraThamAM jaNAvyuM che. paraMtu temAM manaharadAsa na hatA ane te gAyakavADanA majamudAra che mATe pitAne kAMI harakata nahi Ave tema mAnI navAbe temane khUna pachI bolAvI phUla kArakhAnuM sopeluM tema zrI nayanasukharAya majamudAra tenAM pustaka "kAThiyAvADamAM sArvabhauma sattA ane majamudAra'mAM lakhe che. jenI saradArI nIce pita aneka yuddho khelyAM hatAM tenuM tenA mAlikane hAthe ja khUna thayuM te viSama ghaTanAthI Arabe vyAkuLa thayA ane jamAdAra zekha mahamada nadI, masuda sAleha, abdalA hAdI tathA saMdhI jamAdAre saraphudIna ane malAke, navAba pAse dIvAna kuTuMbane mukta karavA mAgaNI karI ane jyAre te vyartha gaI tyAre teoe navAbanuM kArya karavA InkAra karyo. amarachanA khUnathI saurASTramAM hAhAkAra thaI gayo. navAbane tenAM hIcakArA kRtyane kAraNe phiTakAra maLavA mAMDayo. verI paNa jenA ghAva vakhANe evA dAnA dumana ane mahAna nItidhara senAnInA mRtyuthI samama saurASTra zokamagna thayuM. 1 juo saurASTranA ItihAsanI vArtAo, bhA. 3. 2 utArathI daLa utare tedi daI ADA divAna mata hiNA teM mArIyo phaTa bAbI hAmadakhAna baDI bhAga junAnA dhaNa amArA jevA AgevAna karama kuTiyA te kuTi (kApIo) dhika bAbI hAmadakhAna (lekasAhitya) 3gdhu nagArAM ghughave barape bAdhe deze nAgara dharatI namAvavA o Avyo amareza daza AMkho dIvAna aMga tihAre amarajI raMganI nAgara rANa navakhaMDa najara tArI paDe (lokasAhitya)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 : jUnAgaDha ane giranAra gAyakavADenI caDAi dIvAnachanA banevI, prabhAsapATaNanA dezAI jabhAI chabIladAse jUnAgaDha AvI. je kuTu`khIe kedamAM paDelAM nahi tamane merakhI meAkalI pota siMhaiAra gayA ane tyAM chAvaNI nAkhI paDelA mArArIrAva gAyakavADa tathA rUpAjI ziMdene amarajInA khUnanA badale levA tathA temanA kuTuMkhIne mukata karAvavA vinaMtI karI. merArIrAva ane rUpAjIe tarata ja siMhArathI ravAnA thai jUnAgaDha tarapha kUca karI ane dhaMdhusara pAse chAvaNI nAkhI, navAbane amarajInA kuTuMbIone zIghra mukata karavA ane teNe karelA adhama kRtyane khulAsA karavA AjJA ApI. navAbane ArakhAe sahakAra na ApyA. teNe tenA rAjamahela pharatI cAkI mUkI dIdhI ane marAThI senAe jUnAgaDha upara tApA gADavI, navAbanI paristhiti viSama thaI gaI. teNe eka mAsa 55``ta vATAdhATA calAvI ane jayAre tene jaNAyuM. OM namyA sivAya chUTako nathI tyAre teNe amarajInA kuTuMbIone mukata karyA ane amarajInA jayeSTha putra raghunAthajIne khelAvI dItrAnagIrI ApI dIvAnajInuM sAThe lAkha kArInuM laheNuM hatuM tenA peTe unA, delavADA, mAMgareLa, zIla ane dIvAsAnAM paragaNAM raghunAthajIne mAMDI ApyAM tathA amarajInA mAthA badala verAvaLa ane kutiyANAnA killA, amarajIe jItelA tyAre ApavAmAM AvelAM gAmA haLiyAda, bhesANa, AMtrAlI ane akheAdaDa navAbe khAlasA karelAM te pAchAM ApyAM. uparAMta, amarajInA kuTuMbIone mAMgareLa ane sUtrApADA paragaNAnA keTalAMka gAme paNa ApyAM. navAbe vizeSamAM, saiyada gulAma mAludIna, saiyada ahamada kAdarI, jamAdAra hayAtakhAna maleca ane risiMha purakhIyAne bahAMdhara ApatAM raghunAthajIe dIvAnagIrI svIkArI. raghunAthajIe A samAcAra gAyakavADanI chavaNImAM meAkalyA paNa tene eTalAthI samAdhAna thayuM nahi tethI amarajInA khIjA putra raNacheDajIne gAyaka vADa pAse mAkalyA. dIvAna raNacheADajI tArIkhe seraThamAM nAMdhe ke che jyAre 1 A prasa ganI vigatA mATe jue 'pitRtarpaNa', za. ha. dezAI. 2 rUpAjI mahAdajI ziMdenA pitrAI bhAi hatA: tenuM nAma keTalAka lekhako raNujI ke raNeAjI Ape che. dezAi jIbhAinA tenA putra upara lakhelA patramAM tene rUpAcha kahyA che.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-pUrvAdha : 143 lekhaka chAvaNImAM paheAMcyA tyAre gAyakavADa pote, rAjA nArAyaNarAva peDhare, jIvAjI zAmara va, rUpAjI zinde, saradAra nibhAvakara tathA vaDAdarAnA anya saradArA, dezamukhA, jamAdAra hAmIda, emanA amIrA, ubedI kAsama, harra vagere eka pachI eka kharakharA karavA AvyA. dareka saradAre tene me sAla ane jarI bhare| dupaTTo ane pAghaDI ApyAM je badhAM maLI lagabhaga sA jeTalAM thayAM. rAvasAhebe khuda tenA khAsa taMbuthI seA kadama AgaLa AvI tane (raNacheDaine) pAlakhI ApI tathA potAnA pavitra mastI pAghaDI utArIne tenI mAthe mUkI ane AjJA karI ke peDharenI kakSAmAM tene 1500 savAreAnI pAyagAnA dIvAna ane adhyakSa nImavAmAM Ave che. A pAyagAnA kha rUpiyA 6,40,000 thAya, je kharcane paheAMcI vaLavA tene (raNachoDajIne mahudhA, amarelI, dAmanagara ane koDInAra paragaNAnI Upaja ApavI; paNa huM A dezamAM moTA thayelA ane mArA sagAe ahIM hatA tethI huM A navAjeza svIkArI zakayA nahi.'1 dIvAna amarajI amarajInA janma I. sa. 1741mAM thayA hatA ane tenuM khUna I. sa. 1784mAM thayuM. te 24 varSanA gALAmAM saurASTranA ItihAsanuM te kendra che. mAtra tetAlIza varSoMnuM AyuSya bhogavI teNe amara nAmanA ane kIrti prApta karyA' che. teNe tenAM buddhibala, yuddhakaurAlya, mutsaddIgIrI, dila ane dimAganA uccatama guNA, apUrva netAgIrI ane ajoDa rAjanItinA jagatane paricaya ApyA che. tanI dharmabhAvanA, nItimattA, 'nibhapaNuM ane svAmIbhakita tene tenA sanayanA rAjapuruSo ane yuddhavIre thI ghaNA UMce paTTe mUke che. tene eka taraMgI, manasvI, krura ane avicArI svAmInI sevA karavAnI hatI. pote custa hindu hAvA chatAM teNe tenI sarvadharma samAnanI bhAvanAthI muslima sainikAnAM hRdayA jItI lIdhAM hatAM. vidhI ane videzI ArakheA. navAbanA sahadhamI heAvA chatAM, amarajInI netAgIrI svIkAratA te tenI zakitanA piracaya ApavA pUratuM che. dIvAna amarajI eka garIba kuTuMbamAM janmelA, te yajamAnavRtti 1 gAyakavADa dAmodarakuMDa, snAna karavA AvelA tyAre raNacheDajIe brAhmaNanA veze tene tene sa'kalpa karAvI dAnamAM jUnAgaDhane gheza uThAvI levA mAMgaNI karI tevI eka vAhiyAta vArtA pracalita thai gaI che. te pragaTa rIte kalpita ane banAvaTI che.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144H jUnAgaDha ane giranAra karatA. nidhana hatA evI aneka vArtAo, keTalAka lekhakee temanA jIvanacaritrane abhyAsa karyA vagara lakhI nAkhI che. eka lekhaka te te brAhmaNa hatA ane bhikSAvRti upara nirvAha karatA ema paNa kahe che. A badhAM anumAne kaMpanAthI ja karavAmAM AvyAM che ane saMpUrNapaNe nirAdhAra ane avAstavika che. tenA pUrvaja lAlA mAMDjha eka pratApI puruSa hatA. dIvAna raNachoDajI tenA pUrvajonuM varNana karatAM lakhe che ke: nAgara vaDanagarAnameM nAnITI aTaka bAsa charaNagaDha basata hai. sahe na ari he saMka te nAgara vaDanagaraseM nise tajI nija dhAma lAlA mAMDana svajana mili gaye tulAjA gAma gAma bhUmi arU garatha daI rAkhuM ya rAjana zrI pati tAke suta bhaye sAhi karyo sanmAna tAke suta zivajI tapI kine bahu zubha kAma vApI kUpa taDAga kiya dhvaja juna zivake dhAma tAke suta saipha Thacha gebrija ke AdhIna tAke suta gopalai karama tihuM zubha kIna prayAgajI suta kuMvarajI tAke suta amadeza chatI laI seraTha jImI dAbe deza videza rAjanIti rAjendra bhaye udaya narabhUpa sakala sUrana ko seI ke avanI laI anUpa yA mukhate amarezakI karatI kahI hai kai - nAgara sAgara saguna ke huo na amarajInA pitAmahanA pitAmahe vAva, kUvAo ane taLAva baMdhAvelAM, temanA pitA zrIpatane rAjAe gAma girAsa ApelAM e uparathI spaSTapaNe jaNAya che ke tenA pitA ke pUrvaje nirdhana, bhikSuka ke yajamAvRtti karanArA brAhmaNe na hatA paNa nAgara hatA ane tenI nANoTI aTeka hatI. jenA vaMzajo Aja paNa nAgara brAhmaNa nahi paNa nAgara gRhastha che. 1 mahAziva ratnAkara, dIvAna raNachoDajI,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha : 145 mApakSe amarajInA mAtula ane mAtAmaha paNa samartha puSe hatA. amarajInAM mAtuzrI veNIkuMvara mULa mAMgaroLanAM paNa mugala sAmrAjavamAM mALavAnA subedAra hatA te dayArAma ke dayA bahAduranAM putrI hatAM. dayA bahAdura rAjA giridhara bahAduranA bhatrIjA thatA. mALavAnI caDAI vakhate pezavA sarakAre je te mugalanI sevA tajI mALavA tene adhIna kare te tyAMnuM rAjya ApavAnuM pralobhana ApeluM te chatAM A svAmIbhakata saradAre te samayamAM sAmAnya hatuM tema pakSapalaTo na karatAM dhAra ane AmacharA gAmo vacce tela pAse pezvAI senane mukAbale karI prANa ApyA. pitRpakSe ane mAtRpakSe amarajInA pUrvajo mahAna puruSo hatA ane amaracha be chIpanI metI jevA nirmaLa ane nIDara kuladIpaka hatA. temanA yuddhakauzalya, vIratA, udAratA, svAmIbhakita, dharmAvalaMbana, nIti-niyamonuM pAlana vagere umadA guNe tenA pratApa ane pavitra pUrvajonAM lehI ane saMskArane AbhArI hatA. ' teNe jUnAgaDhamAM puSTimArga havelInI sthApanA karI ane hATakezvaranuM navuM zivAlaya paNa teNe caNAvI ApyuM. karnala vekara tenA riporTamAM seMdhe che ke "amarano ghAta karanAra ba hAmedakhAna zarIramAM atizaya jADe hatA. tenAmAM kApaTaya, hicakArApaNuM, IrSyA ane lebha dekhAI Ave che. tenAmAM eka paNa saddaguNa na hatA. tenI upAdhio ane zaramabharelI dazA, tenI duSTa Adata ane cAritryahInatA kAraNabhUta hatAM." kanala vakara amarajI mATe lakhe che ke, "amarajI manasvI rIte rAjataMtra calAvatA te navAbane rUcatuM nahi ane jema jema navAbanI vaya vadhatI gaI tema tema amarajIne padabhraSTa karavA te vizeSa utsuka thate gaye. amarajIe rAjyavahIvaTamAM navAbanuM vyakitatva ke tenI zakitane kadI paNa gaNatarImAM lIdhAM ja nahi, tema chatAM amarajInA koI aparAdhanI keI sAbitI maLI nathI. amarajInI vartaNaka game tevI hoya chatAM teNe navAbanI ane tenA khAnadAnanI mahAna sevA karI che emAM keI zaka nathI, e chatAM navAbe tenA dhUnIpaNAmAM ane buddhinA abhAvathI tene vadha karyo. navAbamAM akakalanI UNapa che ane dhUna che te amarachanA khUna pachI paNa 1 vigato pariziSTamAM ApI che. juga.-19
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146H jUnAgaDha ane giranAra tenA jIvanamAMthI dekhAya che. gupta ane aghaTita rIte amarajInuM khUna karyuM te mATe te pote ja javAbadAra che. A prasaMga pachIthI navAbanI kArakirdImAM gunA ane halakAI sivAya bIjuM kAMI dekhAtuM nathI. mAtra thoDI paLonA AvezamAM AvI jaI teNe je kura ane ghAtakI kRtyo karyA che tenuM varNana paNa nakAmuM ane kaMTALAjanaka che. navAba mahAbatakhAna pahelAnA mRtyu samaye hAmadakhAna sagIra hatA ane tene rAjataMtranI tAlIma ApavAnI ane zatruothI rakSaNa karavAnI divAna amarajIe javAbadArI svIkArI lIdhelI. potAnA putranuM hita pitA sAcave ane tene tAlIma Ape tema teNe navAbane jIvananA pratyeka prasaMga mATe zikSaNa ApeluM. sagIra avasthA pUrI karyA pachI te navAba bane ane pachI kumAra jIvanane lahAva laI zake nahi te dRSTie teNe judA judA utsave che temAM bhAga levA mATe Ayojana kareluM. dIvAna amarajIe pote navAbane heLInA utsavamAM hoLI ramADI hatI. saMgIta nRtya Adi viSamAM yuddhamAM vaparAtAM zastronA upayogamAM, laDAIo laDavAnA ane nyAya ApavAnA kAryomAM temaNe jAte tene rikSaNa ApeluM. . sainya amarajIne AdhIna hatuM. prajA ane saurASTranA anya rAjapatio tenI vIratA ane yuddhakauzalyathI paricita hatA. verI paNa jenA ghAva vakhANe evI lokapriyatA meLavI cUkelA, te samayanI patita rAjanItine badale pavi. tratA, ekavacana ane siddhAMta upara jIvatA vIrapuruSe je dhAyuM" heta te hamedakhAnane ghAta karIne ke tene gAdIethI uThADI mUkI sarakanuM siMhAsana svAdhIna karyuM hatuM paNa tenI nasomAM, nimakahalAlI, vaphAdArI ane svAmIbhakitanI vedImAM balidAna ApI cukelA vIra pUrvajonuM lehI vahetuM hatuM. amarajIe paNa A paraMparAmAM pitAnA prANanI Ahuti ApI. joratalabI dIvAna amarajIe tenAM parAkrama, ane puruSArthathI, saurASTranAM rAjya pAsethI joratalabI nAmanI khaMDaNI levAne junAgaDha rAjayane adhikAra sthApita karyo. saurASTranAM 19 rAjyo ane tAlukAo paikInAM 134 rAjya pAsethI joratalabI vasula levAmAM AvatI. A rAjyomAM navAnagara, bhAva 1 karnala vokarane riporTa : bhASAMtara zrI bha, sa, chatrapati 2 tArIkhe soraTha (phArasI) : dIvAna raNachoDa, bhASAMtara-zaM, ha. dezAI
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha : 147 nagara, ribaMdara, dhrAMgadhrA, goMDala ane morabI jevAM moTAM rAjane paNa samAveza thatA. bIjA tAlukAone te nAnA hevAthI ke maherabAnIthI A khaMDaNImAMthI mukita ApavAmAM AvelI. joratalabIne artha baLapUrvaka vasUla karavAmAM AvatI rakama e tha ya che. A hakka mugala samrATa hatA ane zerakhAna bAbI ane tenA vAraso zahenazAhanA pratinidhio che e siddhAMta dIvAna amarajIe A dhAro" besADa. | muMbaI sarakAre tA. 19-7-1872ne eka TharAvamAM joratalabInI vyAkhyA karatAM kahyuM che ke briTiza hakUmata kAThiyAvADamAM sthira thaI te pUrve jUnAgaDha rAjya, anya rAjyo ane jamInadAro pAsethI baLapUrvaka je rakama levAne hakka sthApita karyo hato ane jene I. sa. 1816mAM briTiza sattAe svIkAra karyo hato te rakama te joratalabI. - A rakama I. sa. 1821thI IsTa InDiyA kaMpanI e vasUla karI ApavAnI javAbadArI svIkArI hatI ane I. sa. 1947mAM navAbanuM rAjaya sadAne mATe naSTa thayuM tyAM sudhI te rakama sArvabhauma sattA vasUla karI jUnAgaDhane ApatI.' navAba keda gAyakavADanuM sainya dIvAna raNachoDajInI vinaMtIthI jevuM pAchuM gayuM ke tarata ja navAbanA Araba jamAdAra rauyada sAlama, abdullAha bIna hAmeda, ahamada umara zekha mahamada jhubedI ane anya Araba jamAdAroe vaMthaLI daravAje chAvaNI nAkhI paDelA navAba hAmedakhAnanA khAsa taMbu pharatI cokI mUkI, temanA caData pagAra cukAvI devA tAkIda karI. navAbe cAra mAsa sudhI mukata thavA mathAmaNa karI paNa jyAre sarve prayAso niSphaLa gayA tyAre teNe Arabane kahevarAvyuM ke rAjamAtA saradArabakhta tene ghaNA vakhatathI maLyAM nathI te maLavA Ave che tenI Ijajata rAkhI tene maherabAnI karI aMdara AvavA deje. Araboe rAjamAtAnI adaba jALavIne tenA paDadAbaMdha menAne aMdara javA dIdho. navAbe tenA hajhurI rahematakhAnane pitAnA palaMge suvADI pati 1 ejansIe pratyeka rAjya pAsethI levAtI joratalabInI rakama mukarara karI tyAre amarelI vibhAga sahita saurASTranAM 134 nAnAM moTAM rAjyo pAsethI vArSika rU. 92,421 jeTalI thatI.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 : jUnAgaDha ane giranAra paDadAvALI menAmAM nAsI chUTayA. teNe raMga mahelamAM paDeAMcI ArA upara ADedhaDa tAsIrA zarU karAvyA, temAM kaIka ArakhA mAryA gayA ane je bacyA te uparakoTamAM bharAI gayA. navAbe uparakeTa upara ghere ghAlyeA ane ArakhA ardhAM pagAra svIkArI zaraNa thayA. taigIko-majahalA peAtAnA svAmI ke saradArane mUMjhavIne peAtAnI zarto kabUla karAvavAnI ArabAnI A paddhatine tAgIphA kahetA'. tenA a dherA dhAlavA jevo thAya che tathA parANe zartA kabUla karAvavI tene mahaleA kahetA tene a UbhI karI mUkhatAbharelI ke vAMdhAjanaka vartaNUka batAvI potAnuM dhAryu karAvavuM evA thAya che. A paddhati mAtra Araba sainike e ja karI hatI. muzkelI akhatyAra dIvAna kuTuMbanI vidAya I. sa. 1780thI vera.vaLa dIvAna raghunAthajInuM hatuM paNa navAba hAmedakhAne raghunAthajInA vizvAsu jamAdArA rAkhayA rakhIyA, nemAra tathA tAjamahumadane phADIne raghunAthajIne verAvaLa cheADI javA pharaja pADI tathI raghunAthajI gArakhamaDhI gayA ane tyAMthI jetapura cAlyA gayA. dIvAna raghunAthajInA gayA pachI navAbe tApIdAsa vaiznava ane maneAradAsa chakArane dIvAnapade nImyA ane eka saptAhamAM ja temane baMnene baratarapha karyAM. sUtrApADA dIvAnajInuM hatuM ane tenA thANadAra tenA mAmA zAmaLajI DAsAbhAI mAMkaDa hatA. tene ibharAma khAMe paTaNI AtAjI tathA khAMjInI madadathI kADhI mUkI sUtrApADA laI lIdhuM. A samAcAra unA paheAMcatAM tyAMnA phAjadAra prabhAzakara vasAvaDAe sUtrApADA paheAMcI jaI tApa mAMDI. IbharAma tanI sAme TakI zake ema hatu... nahi tethI te zaraNa thayA ane prabhAza kare sUtrApADAnA kabjo laI raNacheADajIne soMpI dIdhA. A samAcAra navAbane maLatAM teNe prabhAzaMkarane tathA amarajInA bhAI 1 tAgIphAnA sAcA rASTra tApIkA ane majahalAneA sAcA zabda majahalA heAvAnuM jaNAya che. 2 jUnAgaDhanA bakSIenA pUrvaja vigatA mATe jue kahAnadAsa bakSInuM Atmacaritra, sa'pAdana za'. ha. dezAI.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bAbI vaMza-pUrvAdha : 149 durlabhajInI hatyA karavA hukama karyo paraMtu A baMne chaTakI gayA. kepe bharAyelA ane nirAza thayelA navAba hAmadakhAne dIvAna goviMdajIne paraheja karavA prayatna karyo. teNe tenA Araba jamAdArone phoDI nAkhyA paNa goviMdajIe himmata na hAratAM, uparakeTamAM Azraya laI rahelA navAba virodhI jamAdAra, zekha mahamada bedI sAleha abdalAha vagerenI kumaka meLavI navAbanA sainya sAme moraco mAMDe. keTalAka samaya laDAI cAlyA karI paNa aMte kaMTALIne geviMdajI jetapura cAlyA gayA. daramyAna raNachoDajIthI sUtrApADAmAM rahI zakAyuM nahi ane durlabhajI unAmAM vadhu vAra rahI zake ema paNa hatuM nahi tethI raNachoDajI tenI madada unA gayA. navAbe A samAcAra sAMbhaLI zekha mahamUda mAMgaLIne unA upara caDAI karavA mokalyA. zekha mahamUde game tema karI unA ane bAbariyAvADa upara jUnAgaDhano jhaMDo pharakAvanAra dIvAnakuTuMbanA vizvAsa ane mitra prabhAzaMkarane pheDI nAkhyo ane teNe dIvAna durlabhajInA jamAdAra rAyaba, punA, jesA tathA rahImane uzkerI durlabhajIne unA bahAra javA pharaja pADI, durlabhajI delavADA gayA, tyAM tenA putra morArajIne mUkI te jetapura cAlyA gayA. Ama AkhuM dIvAnakuTuMba jUnAgaDha cheDI jetapuramAM jaI vasyuM. sainikanuM baDe dIvAna bhAIo jetapura cAlyA gayA ane prabhAzaMkara vagere chUTA thaI gayA eTale koI aMkuza rAkhI zake ema nathI ema mAnI I. sa. 186mAM Araba ane sIdhI jamAdAroe caData pagAra cUkavI devA navAbane tAkIda karI baMDa pe kAryuM. teoe vaMthaLIne kejo karI lIdhe tathA jamAdAra karamazaha ane osmANe raMgamahelane kanse karI navAbane keda karI lIdho. navAbe moTI lAlaca ApI Arabone pheDayA ane tenI sUcanAthI IdanA tahevAranI savArImAM Arae sIMdhI jamAdAra gulakhAMnuM khUna karyuM tethI karamazAha ane osmANa nAsIne vaMthaLImAM bharAI gayA. 1 prabhAzaMkara vasAvaDA e samayamAM eka zaktizALI sihasAlAra hatA. dIvAna amara chanI ane te pachI raghunAthajInI sAthe rahI laDelA. dIvAna raNachoDa tArIkhe soraThamAM lakhe che ke tenAthI dIvanA porTugIjha ane jApharAbAdanA sIdIo paNaDatA. pIo. zekhe, bAbariyA vagere tenI sAme thavAnI himmata paNa karI zaktA nahi.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 : jUnAgaDha ane giranAra premajI dAmANI sIdhIo pAsethI vathaLAnA kille laI levAnuM dhAryAM jeTaluM sahelu na hatuM tema navAbane jaNAtAM temaja khAna bhIma phakIrANImAM kArabhAra karavAnI AvaData na hatI tethI teNe galu seAmanAtha, jozIpurA, lAlAbhAI, sevAlAla, zivadAsa paDavA vagerenI salAha uparathI galune pArabaMdara mAkalI tyAMnA dIvAna premajI dAmANIne jUnAgaDha AvI dIvAnagIrI saMbhALavA Ama traNa Apyu. premajIe navAba dageA na kare te mATe geAMDalanA ThAkAra bhA ku bhAjInI jAmInagIrI mAgI. bhA kuMbhAjI sahamata thatAM te vathaLI AvyA ane premajI paNa tyAM AvyA ane navAbanI khAtrI paNa AvI khAjo te daramyAna gujarI gayA. premajI dIvAnapade Ave khArIe nArAja hatA. vArtA kahevAya che ke eka vakhata kacerImAM bhA kuMbhAjI vagere beThA hatA tyAM zivAsa paMDayA AvIne navAbanI paDakhe besI gayA. premajIne A viveka rUcyA nahi ane navAbanI hAjarImAM zivadAsane kaTAra ane ati vacana kahyAM premajInI A Naka amadya navAbane lAgI ane teNe ku bhAjInI salAha mAgI. teNe kahyuM ke premajI porabaMdaranA mANasa che. tene dIvAnagIrI soMpaze| te jUnAgaDhanuM kutiyANA paragaNuM gumAvI dezeA. mArI salAha to e che ke dIvAnagIrI dulabhajane Apo. navAbane A salAha rUcI ane teNe tarata ja premajIne mAkalI. jUnAgaDha cheADI javA AjJA gaI paraMtu mIma temAM keTalAka dara premajI dAmANI jUnAgaDhamAM eka mAsa rahyo paraMtu jUnAgaDhanA navAba ane darabArIo sAthe tene badhu kheDu nahi paraMtu jo rahyo hAta tA te avazya dIvAna amarajInI jema navAbanA sainyone saphaLa deravaNI ApI zakata. galu semanAtha A samaye navAba hAmedakhAnanA salAhakArAmAM galu urphe gulAbaza kara sAmanAtha jozIpurA mukhya hatA. tee gAyakavADanA saradAra nAnA zAmarAvanA jUnAgaDha AvyA pUrva pezakAra hatA ane tyAMnI nokarImAM buddhi ane prati 1 jADejAonA itihAsa-zrIchavarAma kAlidAsa zAstrI 2 zrI kahAnadAsa tApIdAsa tenA AtmaciratramAM lakhe che ke Thakakara premajIne kArakhAra karavA teDAvyeA. te mAsa 1 eka rahayA ne jAtAMveMta cAravADa tathA verAvaLa lI."
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha 15 bhAthI mAna ane Adara pAmelAM. te pachI jUnAgaDhanI sevAmAM joDAyA. gulAlazaMkara dIvAna amarajInA mitra hatA ane tenI sAthe ja mAMgaLathI AvelA ema paNa mAnavAmAM Ave che. tenA putra kuMvarajI dIvAna raNachoDajInA sahadhyAyIna hatA. ekavAra teo baMne abhyAsa karatA hatA tyAM kAlamera nAmane bahAravaTIe caDI AvatAM tenA sAthenI jhapAjhapImAM kuMvarajI mRtyu pAmelA. raghunAthajI pAchA jUnAgaDhamAM navAbanA vaMthaLI levAnA sarve prayatna niSphaLa gayA tyAre teNe jetapura jaI "aneka vinavaNuM karI raghunAthajIne manAvI. jUnAgaDha laI AvI tene dIvAnapade niyukata karyA navAba hAmedakhAnanAM lagna dIvAna amarajInA khUnane kAraNe mulatavI rahelAM navAbanAM lagna rAdhanapuranA navAba gAjhIrUddInanI kuMvarI kamAla banne sAthe nirNita thayAM' paNa navAbane rAdhanapuranA javAnuM salAmatIbhareluM lAgyuM nahi tethI morabI mukAme kamAlane Ave ane tyAM nikAha paDhavAmAM Ave tema nakakI thatAM navAba dIvAna durlabhajIne sAthe laI I. sa. 1784mAM morabI gayA. lagna prasaMge divAna raghunAthajIe hAjarI ApI. , , , , , A prasaMge morabI rAjayanI sevAmAM jUnAgaDhanA kahAnadAsa tApIdAsa, vaiznava hatA tenI zakita joI navAbe tene pitAnA aMgata maMtrI tarIke jUnAgaDhanI nekarImAM AmaMtraNa ApyuM. : raghunAthajInA vije raghunAthajI morabIthI AvI tarata ja vaMthaLI lIdhuM ane tyAMthI sutrApADA jaI paTaNI ne kADhI raNachoDajIne tyAMnA mutsaddI nImyA. raghunAthajInuM rAjInAmuM raghunAthajInA pAchA AvyA pachI teNe karelA uttarottara vijethI ane 1 zrI kahAnadAsa tApIdAsanA Atmacastri uparathI jaNAya che ke A lagna dIvAna raghunAthajI jetapura gayA pahelAM I. sa. 184mAM thayelAM. dIvAnajI te pachI gayA. : 2 kahAnadAsa te pachI thoDA vakhate morabIthI chUTA thaI AvyA ane bakSIpade nimAyA.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15ra : jUnAgaDha ane giranAra sainikoe tenA pratye darzAvelI vaphAdArIthI hAmadakhAne tene pAchA kADhavA kAvAdAvA ane khaTapaTanA dAva ajamAvavA zarU karyA paNa te kAMI kare te pahelAM raghunAthajIe rAjInAmuM ApI daI nivRtti laI lIdhI. paNa thoDA ja divasamAM navAbane tenI gerahAjarI jaNAI AvI tethI tene ghera jaI mAphI mAgI tene dIvAnagIrI levA samajAvyA. - dIvAna raghunAthajInI gerahAjarImAM maMDala ThAkara kuMbhAjIe navAba pAse teNe dhIrelI traNa lAkha kerInI ugharANI karI ane navAba te ApI zake tema hatuM nahi tethI tenA badalAmAM goMDala, jetalasara, melI, majeThI, lATha ane bhImorAnI jamA mApha karAvI tathA sarasAI, cAMparaDAnAM gAmaDAo lakhAvI. lIdhAM. rAyajAdA dAgojI jUnAgaDhanuM rAjya gumAvI kezoda coravADa vagere gAmamAM vasatA ane tyAM hakUmata bhegavatA rahanA vaMzaje jUnAgaDhanI AMkhamAM hatA evAmAM kezodanA dAgajI rAyajAdAe sainyanI jamAvaTa karI bAMTavAnAM gAmaDAMo lUTayAM, tethI bAMTavA. darabAre edalakhAna ane mukhtArakhAne dIvAva raghunAthajInI madada mAgatAM teNe dIvAna raNachoDajIne kezoda upara caDAI karavA AjJA karI. raNachoDajIe agatarAyanA yuddhamAM rAyajAdAnA jamAdAra umara sAlamInane mAryo tathA rAyajAdAnuM sainya mavANe pAchuM haThayuM tyAM jUnAgaDhanA jamAdAra janamahamada ane umare tenA mANaso sAthe tenA upara tUTI paDI dAgejInA sainyanI moTI khuvArI karI. dAgajIe lUMTane mAla pAcho saMpI daMDa bharavA kabUlAta ApI. i sa. 1788mAM teNe rAkhelAM sainyane pagAra cUkvavA dIvAna durlabhajIe eka lAkha kerImAM kezoda vecI nAkhyuM. verAvaLane ghere (rANu saratAnajI) mALiyAnA yuddhamAM marAI gayelA rAyajAdA saMghajInuM karaja bharavA tenA vArase mekA vageree porabaMdaranA rANA saratAnajIne coravADa vecI nAkhI tene kaje paNa soMpI dIdhe. rANA saratAnajIne verAvaLanA paTaNI IbharAma khAMcha vagere AvI maLyA ane rANAe temane nokarImAM rAkhI I. sa. 1788mAM verAvaLa upara caDAI karI. navAbanA thANAnA jamAdAra dilerakhAna tathA thANadAra gulAmI, zaraNa thaI gayA ane kile rANAne soMpI do.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha H 157 ceravADane ghere A samAcAra sAMbhaLI raghunAthajI coravADa upara caDayA. goMDalanA rAjapUta ThAkora kuMbhAjI paNa rAyajAdAne vinAza sajavA jatAM temAM sAmela thayA. dIvAna raNachoDajI tArIkhe seraThamAM noMdhe che tema A satye "coravADanA bagIcAone evA ujaDa karyA che temAM gAyo ane gadheDAo prakhyAta "pAnanAM pAMdaDAMo caravA lAgyAM ane leke nAsIne (jIva bacAvavA) keLa nIce ghasaDAIne Azraya laI rahyAM. i. sa. 1789mAM vikramanA besatA varSe coravADanA killA upara hale karyo temAM zAmaLajI mAMkaDa ane umara khakhare bahu parAkrama batAvyuM.", dIvAnajInA prabaLa AkramaNa sAme mokAjI TakI zake nahi. kilo paDe ane raNachoDajI sagavaM nedha le che tema A divasathI coravADamAM rAyajAdAonA rAjyanuM astitva bhuMsAI gayuM.' verAvaLa lIdhuM raghunAthajIe tyAMthI verAvaLa upara caDAI karI. verAvaLanA killAmAM bharAI rahelA jamAdAra rakhIyA karamazAha, maleka sulatAna, yAtA bIna masUra, AtAjI paTaNI tathA jeThavA dAujIe Akramakeno sAmano karyo. verAvaLane ghere cAlato hato tyAM durlabhajI dIvAna jalaMdharanI bImArImAM gujarI gayA te chatAM dIvAna bhAIoe rANA saratAnajIne parAjaya karavA mATe avirata zrama karyo. durgarakSaka sainyamAM anubhavI yoddhAo hatA ane dIrdhakALa cAle eTale puravaThA hatA tethI dIvAna raghunAthajIe paNa AtAjI tathA hAsujIne khuTavyA ane temaNe saMketa pramANe rAtrInA durganAM dvAra kholI nAkhyAM. raghunAthajI, goviMdajI, prabhAzaMkara, vasAvaDA, zAmalajI mAMkaDa vagere nIce baso Araba, so saMdhIo, jamAdAra jIyA jakharA ane rauda sAlama sAthe durgamAM dAkhala thayA. dagAthI pravezelA navAbanA sainyane, porabaMdaranA senApatio ociMtA jhaDapAyA hatA chatAM ugra pratikAra karyo. temAM dAujI jeThavA kAma AvyA ane rANAnA sainike mAryA gayA ke nAsI chUTayA. 1 A samayathI eka kahevata pracalita thaI ke, akoka dAMDIo, maToka moi, verAvaLa letAM coravADa I. ja. gi-20
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 H jUnAgaDha ane giranAra raghunAthajIe verAvaLa sara karyuM paNa tenAthI saMtoSa na pAmatAM teNe porabaMdaranA pradezo upara AkramaNa karI gAmaDAMo lUMTayAM tathA ujajaDa karyA. dIvAna goviMdajIe kaMDoraNAne ghero ghAlyo ane navAbanuM sainya porabaMdara upara Avaze te zuM thaze te vicAre I sa. 1780mAM rANA saratAnajIe moTo najarANe ApI navAbanA sainyane pAchuM vALyuM. navAba keda soraThamAM Aga ane talavAranuM sAmrAjya phelAvI pAchI pharelA - navAba pAse pagArane takAde karyo ane jayAre navAba pagAra na ApI zakayA tyAre sainikone niyamita pagAra maLaze te mATe jamIna thayelA jamAdAra jhubedI, sAleha bIna abdullAha, mahamada abu bakara, hArmada bIna mesana, hAmI nAsara tathA nAjIe navAba hAmadakhAnane raMgamahelamAM keda karI tene pANI tathA khorAka ApavAnuM baMdha karyuM. navAbane asahya trAsa thayo paNa te keTalA vaphAdAra mutsaddIonI madadathI nAsI chUTayA ane khAMTa tathA saMdhI lekenuM sainya UbhuM karI Ara upara humalo karyo. jUnAgaDhanI bajAramAM ubhaya pakSo vacce dhiMgANuM thayuM temAM dIvAna raNachoDajInA pezakAra uttamarAma gheDAdrA mAryA gayA. Arabe hAryA ane jUnAgaDhamAMthI nIkaLI gayA. teoe coravADa jItI ApyuM hatuM tethI caravAhane kabaje karI paragaNAmAM lUMTaphATa zarU karI. dIvAna raghunAthajIe Arabane pArapata karavA raNachoDajIne tathA zAmaLajI mAMkaDane coravADa ravAnA karyA ' Araboe coravADa kendra rAkhI, verAvaLa ane prabhAsapATaNa paragaNunAM gAmaDAMo lUMTavA mAMDayAM paNa raNacheDachae temanI pAchaLa paDI zaraNa thavAnI tamane pharaja pADI. dIvAna gevidajI . sa. 1780mAM dIvAna geviMdajI gujarI gayA. pezakazI I. sa. 1781mAM bhayaMkara duSkALa paDyo ane prajA bhUkhamare veThI jIvana TakAvI rAkhavA mathatI hatI tyAre radhunAthajI tathA morArajI pezakazI ugharAvavA 1 juo saurASTranA ItihAsanI vArtAo, bhA. 1.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdhaH 155 nIkaLyA. e sAthe gAyakavADanA jamAdAra hAmIde vaDodarAnI jamA levA jUnAgaDhane pradeza lUMTavAnuM zarU karI dIdhuM. jamAdAre jUnAgaDha upara hale karyo paNa zIbaMdIe tene mArI nAkhyo." raghunAthajI keda pitAnA svAmI navAba hAmadakhAnanAM hita ane sevAmAM rANuM saratAnajI, rAyajAdA makAjI, dAgojI, Arabo vagerene parAjita karanAra dIvAna raghunAthajIne I. sa. 1783mAM navAbe keda karyA. tenI sAthe morArajI, prabhAzaMkara, dayALajI tathA anya nAgarane paNa kArAvAsamAM pUrI dIdhA. temanAM ghara lUMTI lIdhAM ane temanA khajAnA khAlasA karyA. A kRtya karavA mATe navAbane kalyANa zeTha tathA madhurAyA khuzAlarAye salAha ApelI tema dIvAna raNachoDajI nedhe che. paraMtu karnala vekara tinA riporTamAM kahe che ke "dIvAna raghunAthajIe navAbane evI darakhAsta karI ke prabhAzaMkara, dayALajI tathA morArajIne mArI nAkhavAmAM Ave te ja te navAbane phAyado karAvI ApI zake tema niraMkuza vahIvaTa karI zake tethI navAbe prabhAzaMkara tathA dayALajIne vizvAsamAM lIdhA. prabhAzaMkare navAbane merArajIne dIvAnagIrI ApavA darakhAsta karI te pachI vi. saM. 1809nA mAgazara vadI 8nA roja nAgaravADA pAse AvelI eka masijadamAM navAbe 400 mANase ekatra karI dhArmika vidhi karavAnI che e miSe pote paNa AvyA. prabhAzaMkara bImAra hatA tethI ghera rahyA ane dayALajI rAjamahelamAM rahyA. navAbe kamAla celAne raghunAthajIne belAvavA mokalyo. raghunAthajI masjidamAM AvatAM tene pakaDI levAmAM AvyA. prabhAzaMkarathI paricita evA eka chokarAne prabhAzaMkarane ghera mokalyo. paNa te UDI zake tema na hovAthI te chokarAe tene chUro kayo prabhAzaMkaranAM patnI vacce paDatAM tene paNa ghAyala karI te bhAgI chUTyo. dayALajIne rAjamahelamAM keda karI lIdhe. prabhAzaMkarane thoDA divasa pachI ghA rUjhAtAM mAdhavarAyanA AgrahathI te kalyANa zeThane ghera rahevA gayo ane teNe tenI salAmatI mATe segana khAdhA." A nItihIna mANasoe A pavitra baMdhana teDatAM AMcake A nahi ane pitAnuM vizvAsaghAtI kRtya chupAvavA prabhAzaMkaranA nAmane eka banAvaTI patra Ubho karyo. A patramAM AjubAjunA tAlukadArone jUnAgaDha upara caDAI karavA 1 jamAdAra hAmIda zikAra karavA gayo tyAM mRtyu pAme tevI vAta paNa pracalita che paNa tenA mRtyune badalo tene putra amIna levA Avelo tethI tenuM mRtyu yuddhamAM ja thayuM haze.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 jUnAgaDha ane giranAra belAvyA hatA. A kAgaLa teoe navAba pAse rajU karatAM teNe pramAzaMkarane ghAta karavA AjJA ApI." navAbe nAgaravADe lUMTI lIdhA, nAgane pakaDI uparakeTamAM keda karyA. prabhAzaMkarane uparakeTamAM laI jaI vi. saM. 1849mAM piSa suda ekama ke vada ekamanI rAtre tenuM mAthuM kApI nAkhyuM ane tenI saMpatti lUMTI lIdhI. thoDA divasamAM dayALajIne paNa ghAta karyo. - dIvAna kuTuMbanAM saMpa ane zista jotAM dIvAna raghunAthajIe morArajIne mArI nAkhavAnI salAha navAbane ApI hovAnuM mAnI zakAya evuM nathI. raNachoDajIne baLave - A vakhate raNachoDajI coravADa hatA ane anaMtajI unA hatA. teo baMnee sAthe maLI jaI ghoghA,' sarasiyA, mALiyA, kAgavadara ane AdarInA kilAe lUMTI lIdhA, dIvAna raNachoDajI tArIkhe seramAM noMdhe che ke meM mahilAonuM zeragaDha lUMTayuM ane puSkaLa dravya meLavyuM. keDInAranI laDAImA bhAI anaMtajIe navAbasAhebanA keTalAka jamAdArone pakaDayA ane tyAMthI ja temane kADhI mUkayA (ke mArI nAkhyA ?) paNa eka saradAra ane vANuo mAdhavajI ke je saunyane adhyakSa hatA teNe pANI vagaranA kUvAmAM paDI tenA jIvananA pANInuM rakSaNa karyuM.' prabhAsapATaNane kilo mAMgaroLane kAjhI badarUdIna dabAvI beThA hatA. divAna amarajInA banevI dezAIe raNachoDajIne prAcI mukAme jaIne samajAvyA ke navAba sAme vera levA hindu jamInadArone ane nirdoSa prajAne lUMTavAnuM kArya temanA zobhAspada nathI. temaNe temanI zakita svataMtra rAjya prApta karavA mATe kendrita karavI joIe ane hidu jamInadArane Take meLava joIe. jIbhAI desAIe temane ema paNa kahyuM ke jo teo Ave che prabhAsapATaNane kille temane dezAIo epAvI Ape. raNachoDajI A salAha svIkArI prabhAsapATaNa upara caDyA ane dezAIonI sahAyathI prabhAsapATaNa svAdhIna karyuM. prabhAsane kille kaje thayA pachI kAjhIone vagara harakata javA devA evI zata karavAmAM AvelI paraMtu teone vicAra pAchaLathI pharI jatAM kAjhI mahamUdamiyAMe javAnI AnAkAnI karI tethI bhAIne putra 1 tArIkhe seraThamAM dhAne ullekha che te ghelA haze.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-pUrvAdha : 157 dezAI umiyAzaMkara tathA pitrAI dezAI vAdha" nArajI tene samajAvavA gayA. teonI vAtacIta daramyAna mahamUdamiyAM uzkerAI gayA ane umiyAzaMkara upara khullI talavAra laI humalA karyA. dezAi jIbhAIe tenA putra upara dhasatAM mahamudamiyAMnA sAmanA karyAM, temAM mahamUdamiyAMe tenA upara vAra karI letAM te kAma AvI gayA. umiyAza`kare mahamUdamiyAMne tyAM ja mArI nAkhyA. dIvAna raNache|DajI tArIkhe seAramAM A prasaMganA ullekha karatAM mAtra eka ja patimAM kahe che ke daivayoge pATaNanA kabjo mArA hAthamAM paDayA.' tArIkha lakhAI tyAre dezAIe ane raNacheADajInA saMbaMdheAmAM vikSepa paDelA tethI temaNe dezAIe saMbadhI ghaNI agatyanI mAhitI ApI nathI paraMtu A prasaMge dezAI umiyAzaMkara upara AvelA tenA pitAnA mRtyunA kharakharAnA asala patra A mAhitI pUrI pADe che.1 dIvAna kuTuMbanI vidAya raghunAthajI tathA mArArajIne navAbe mukata karatAM te jAmanagara cAlyA gayA. raNueADhajI paNa pATaNathI jAmanagara gayA. tyAM tamane merU khavAse nAkarImAM rAkhI lIdhA. meArArajI bhAvanagara gayA jyAM temane jAgIra maLI ane gAviMdajInA putra maMgalajInI samagra sa`patti navAbe lUTI letAM te paNa pAra aMdara cAlyA gayA dIvAna bhAIonI vidAya pachI navAbe kalyANu zeDane dIvAnagIrI ApI. kalyANu ro bhAvanagara ThAkura vakhatisaMhe jUnAgaDhamAMthI dIvAna bhAIe cAlyA gayA che ane navAba kAMi karI zake ema nathI e vicAre jUnAgaDhanI hardUmatamAMthI kuDalA ane rAjulA paDAvI lIdhAM. navAba hAmedakhAne tethI bhAvanagara 1 A prasaMganI vigatA mATe juo 'pitRtarpaNa', za'. ha. dezAi. 2 amara durlabha raNacheDajI parabhA haNyA anaNa nAgara the sA nagara gaye akha kAmA karata kalANa kAmA karata kalANa deza sAraDakA dAkhyAM citalakInI cUra ora kAThIkA jAgyA jAya jUnAgaDha rAja dekha mahAmRta suta gumarA jamInadAra satra tera bhaye jaba mAryAM amarA (anAmI)
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 : jUnAgaDha ane giranAra upara caDAI karI. teNe ghoghA sudhInAM gAmaDAMo lUMTayAM ane pradeza verAna karyo paraMtu DhasA AgaLa ThAkara vakhatasiMhe navAbane mArga avarodhI sajaja sAmano karyo. zatrusainyanA prabaLa dhasArA sAme jUnAgaDhanuM senya TakI zakayuM nahi, navAbanAM gAtro gaLI gayAM. teNe eka lAkha paMdara hajAra rUpiyA laI kuMDalA tathA rAjulA uparanA pitAne hakaka bhAvanagarane ApI dIdho ane bhAvanagare navAbanI joratalabI kabUla karI. - te pachI citaLanA kAThIo upara bhAvanagare bhIMsa karatAM jUnAgaDhathI navAbe chaTamalAla nAgara tathA jamAdAra abdullAha nIce eka sainya kAThIonI madade kahyuM paNa vakhatasiMhe tene harAvI nAsI javA pharaja pADI. prabhAsapATaNanA brAhmaNa kalyANa zeThe prabhAsapATaNane samapurA brAhmaNe upara zekhamiyAMe nAkhelo vero vasUla levA sakhtAI karI tethI brAhmaNoe trANuM karyuM ane kumArikAne mArI tene lehI chAMTayuM brAhmaNo upavAsa upara UtaratAM dezAI umiyAzaMkara jIbhAI tathA dezAI vAdhajI kahAnajI jUnAgaDha gayA ane navAbane maLI A vero mApha karAvyo.' A katyathI kalyANa zeTha dezAIo upara krodhe bharAyo. teNe dezAIonA hakkonI avagaNanA karI dezAI UMmayAzaMkara bhAI dIvAna amarajInA sagA bhANeja hatA tethI paNa kalyANa zeTha temanI jaDa khAdI nAkhavA mAgato hatA paNa dezAIoe navAbane maLI temane harakata nahi thAya te rUmake meLavyuM. 1 vigato mATe juo "prabhAsa ane somanAtha, zaM. ha. dezAI. 3 dezAIonA itihAsanI vigato mATe juo pitRtarpaNa,-za. ha. dezAI. zrI kahAnadAsa tApIdAsanA AtmacaritramAM jaNAvyuM che te uparathI samajAya che ke umiyAzaMkara, jUnAgaDhanA rAjyataMtramAM moTI lAgavaga dharAvatA tathA te samayanA rAjapuruSo ane yudhdhavIramAM tenI gaNanA thatI. temaNe navAM gAmo vasAvyAnA, navA verA vasUla lIdhAnA, mAthA bhAre zo ane luMyarAone jera karyAnA temAM keTalAka prasaMgo noMdhavAmAM AvyA che. 2 A kUTaneTa mATe juo pRSAMka 159.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 gopAlajI prAgajI ANaMdajI kuMvarajI bhavAnIzaMkara : bena (lAlabhAI vere). amarajI. morArajI raghunAthajI durlabhaja goviMdajI nAnAbena gaMgArAma vasanajI. (jayakuvara) maMgaLajI prajarAma anaMtajI (jIbhAI vere) saMtokarAma narabhe kuMvara raNachoDajI dalapatarAma umiyAzakara IcchAbA (vijaya kara vera) vijayazaMkara (udayazaMkara dezAI vere) udayazaMkara udayazaMkara, haraprasAda haraprasAda lekhakanA pitAzrI) bAbI vaMza-pUrvArdha : 159 haraprasAda
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 : jUnAgaDha ane giranAra dIvAne rAjya kAryabhAramAM ka9yANa zeTha jeTalI ja sattA mAdhavarAya paNa bhogavate. eka myAnamAM be talavAra rahetI nathI tema I. sa. 1785mAM baMne vacce leNadeNane vAMdho paDe tethI kalyANazeTha kAma mUkI daI miyAM gulAma husenanI DelIe traNa mAsa sudhI Azraya laI chupAI rahyo ane mAdhavarAyanI salAhathI navAbe mULacaMda mahetAne dIvAnagIrI ApI.. aMgreja caDAI A vAMdhe cAlatuM hatuM tyAM junAgaDhanA cAMciyAoe surata jatAM aMgrejonAM vahANo lUMTayAM tethI aMgrejI nakArauje delavADA pAsenA navAbaMdaranA kAMThe topamAro karyo ane "aramAna nAgarI dharatI upara aMgreja sainike UtaryA. unA thANadAra jamIyatakhAM gIramArge bhAgIne junAgaDha Avyo tethI nArAja thaI navAbe tene baratarapha karyo ane pitAnA khAnagI kArabhArI kahAnadAsa tApIdAsa vaiznavane so gheDesavAro tathA base dila ApI unA mokalyA. teNe une jaIne sarakAra marajI pramANe ukela aMgrejane kIdho. kalyANa zeTha pharIthI sattA upara te pachI kalyANa zeTha pAcho sattAmAM Avyo ane mAdhavarAya nAsIne vaMthaLIne kAje karI beTho ane cha mAsa pachI I. sa. 1796mAM traNa lAkha karI parasotama vAsaNujI dvArA kalyANa pAsethI laI vaMthaLIne kAje soM. marAThA caDAI Isa. 1796mAM AbA selarakara jUnAgaDha upara caDI Avyo. tenA senAnIo bemalakhAM tathA bApumalakhAe prajA upara akathya julama gujArI moTI moTI rakama vasUla karI. navAbe tene moTI khaNuM ApI pAchA kADho. te pachI I. sa. 1799mAM gAyakavADanA jamAdAra hAmIdanA putra jamAdAra amIne tenA pitAnA ghAtane badalo levA majevaDI gherI tene kile jamInadasta karyo ane tyAMthI jUnAgaDha upara kUca karI paNa navAbe traNa gaNI khaMDaNI mokalI, najarANuM ApI tene pAcho kADho. 1-2-3 zrI kahAnadAsa tApIdAsanuM Agamacaritra, saMpAdana: zaM, ha. dezAI tathA gAyakavADa epha baraDA, pu. 7muM.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdhaH 161 gadaDa khavaDa upara caDAi navAbanA lakhalUTa aMgata kharcane pahoMcI vaLavA kalyANa zeTha Avazyaka dravya upArjita karI zake nahi tethI kAMTeliyAnA vanamAM guptavAsamAM rahI navAbane kaherAvyuM ke sipAIonA pagAra cUkavI zakAya tema nathI, khajAne khAlI che mATe dhAMdhalapuranA godaDa khavaDa upara caDAI karI tene samRddha banAva lUMTI AvI pagAra cUkave. navAba hAmadakhAne A salAha svIkArI dhAMdhalapura upara caDAI karI. dhAMdhalapura kAThI darabAra godaDa khavaDa eka nAne darabAra hate paNa teNe tathA tenA kAThIoe jUnAgaDhanA baLavAna rInyane traNa mAsa sudhI haMphAvyuM. navAba aMte parAjaya svIkArI aneka sainikenA mRtadehe ane pitAnI pratiSThA dhAMdhalapuramAM mUkI nata mastake jUnAgaDha pAcho pharyo. navAbanI nirAzA parAjya upara parAjaya meLavI pitAnI pratiSThA gumAvI navAbe mUlyavAna pradeza paNa kheyA. rAjayataMtramAM avyavasthA sivAya kAMI hatuM ja nahi tethI teNe kAlAvADa mukAme merU khavAsa sAthe rahetA dIvAna raghunAthajIne jAte jaIne pAchA AvavA samajAvyA paNa raghunAthajI AvyA nahi. rAja khaTapaTa kalyANa zeTha tathA mAdhurAya khuzAlarAyanA saMyukata kArabhAranuM pariNAma mAtra aMdhAdhUdhImAM AvyuM. banne vacce matabheda thayA ane sattA prAptinI lAlasA mATe pakSe baMdhAI vaimanasya vadhI gayuM. zanai zane A virodha e kakSAe pahoMcyo ke bane dIvAnee eka bIjA sAme sainyo sajyAM. kalyANa zeTha svagRha tajIne, saiyada gulAma mohuddInanA makAnamAM Azraya laI rahyo ane pariNAme pitAne saphaLatA nahi maLe tema mAdhurAyane lAgatAM, tenA madadagAra jamAdAra ahamada kAra, zekha saida, nAsara yamanI ane musA muharijha dvArA vaMthaLI daravAjA pAsenI dIvAla nIce bheMya khodAvI temAMthI rAtorAta nAsI gayo ane vaMthaLIne kile baMdha karI temAM besI gayo. 1 nahotIne te navI karI gaDha janAne gALa bAbI ala bALa khIjaDIyo gadaDa khavaDa naragodaDane navAba laDIyA traNa mahinA lagI parvata moTA pahADa klIyA nAne ghabe (sAhitya) ja gi.-21
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 : jUnAgaDha ane giranAra navAbanI sthiti viSama thaI gaI. tenuM sainya e vimAgeAmAM vaDe cAI gayuM hatuM ane tene krAI madada kare tema hatuM nahi tethI lAcAra thaI teNe khAsa dUtAne jAmanagara meAkalI dIvAna raghunAthajIne madada laIne AvavA AjIjI karI. raghunAthajI pote na AvatAM teNe raNujheDajIne mekalyA ane teNe vaMthaLIne gherA dhAlyA. mAdhurAye samaya ane senAnIne oLakhI jaI yuddha na ApatAM daDa ApyA ane mukita meLavI tyAMthI gAMDala cAlyA gayA. mAdhurAya gAMDalathI vaDodarAnA senApati bAbAjInI sAthe vaDAdarA gayA ane tyAMthI gvAliyaranA mahA zidenI sevAmAM jaI tenA kRpApAtra thaI gayA. mahAdajIe tene dilhI darabAramAM tenA vakIla tarIke I. sa. 1795mAM meAkalyA, jyAM teNe .samasta bhAratamAM gauvadhanA pratiba`dha karatuM zAhI pharamAna meLavyu. mAghurAya dilhI darabAramAM eka agatyanA hadda bhAgave che ema jyAre navAbane jaNAvyuM tyAre te kadI caDI Ave tA te khIke tene jAgIra ApI mAdhurAyane putra na hai.vAthI tenA mRtyu pachI te jAgIra tenA dAhitra kezavalAlane maLI., bahAdarakhAnanA janma I. sa. 179pamAM zAhajAdA bahAdarakhAnanA janma thayA. jAmanagaranI madada mAdhurAyanuM pAtra jUnAgaDhanA rAjadvArI takhtA uparathI adRzya thatAM kalyANa zeTha sava sattAdhIza thaI paDayA. isa. 1796mAM jamAdAra phattehamAmada nAtIyAra kacchamAMthI jAmanagara upara mADhuM sainya laI caDI AvyA tethI merAmaNa khavAse navAbanI madada mAgI. navAba pote, AMTavAnA khAkhI mukhtArakhAna, Ajamabega celA, jamIyatakhAna saravANI, jamAlakhAna baleca, hirisaMha sAlakI jevA saradAga tathA mAMgaroLanA zekhanA sainikA, kutiyANAnA kasmAtI, kAThIo vagerenuM sainya racI hIMsarA gAme jAmanagaranA sainyane jaI maLyA. banne pakSonAM sainye yuddha mATe Atura thayAM. tyAM haLavadanA rAjasAheba gajasiMhajInA prayAsathI samAdhAna thayu. ane sainye pAchAM pharI gayAM. raghunAthajI puna: jUnAgaDhamAM I. sa. 1800mAM merAmaNa khavAsanuM mRtyu thayuM tyAre radhunAthajI preALa rahetA hatA. tyAMthI jAmasAhebe tene kheAlAvI dIvAnagIrI ApI jUnAgaDhamAM kalyANu
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdhaH 163 zeTha vadhu samaya rahI zake ema hatuM nahi. tethI "mahetA kevaLa khUya tathA umiyAzaMkara dezAI tathA motIrAma kALidAsa" vageree navAbane raghunAthajIne teDI lAvavA salAha ApI. temane teDavA mATe jamIyatakhAna saravANI, hayAtakhAna baloca, mULacaMda amarajI jhAlA, UMmayAzaMkara dezAI vagere gayA. teo evI zarta paNa laI gayA ke je raghunAthajI Ave te "mahetA trikamadAsanA vaMzanuM chokaruM eka gAmamAM rahevA na pAme tathA mahetA sevakarAma vaida, sevakarAma jaththaLa tathA rAjArAma jhAlA tathA dulerAya tathA gajarAjagara tathA kAnadAsa gayAnI zarta dIvAna raghunAthajIne navAbanA pratinidhio maLyA. te vANiyA kahAnadAsa, nAgara kahAnadAsa,* Ajamabega celA vagerenI IcchAthI vAkepha hatA chatAM saMniSTha rIte kSamA mAgavAmAM AvI che ane pitAne game ke na game chatAM tenA jUnA mAlikanI IcchAne mAna ApavuM joIe tema mAnI te (raghunAthajI) jUnAgaDha gayA. kalyANazeThane baLa bAMTavA bhAgadAra mukhArakhAna bAbInA putranI vidhavA tathA rUstamakhAnanI putrI lADaDI bIbI sAthe navAbe nikAha paDhavAne nirNaya karyo ane tenA mATe pravRtti zarU karI paraMtu te mukhtArakhAnane pasaMda paDI nahi tethI teNe jUnAgaDha sAme yuddha karavA kamara kasI. A kAryamAM kalyANa zeThe tene sahAya karavA vacana ApyuM, ane pite paNa taiyArI karI, daramyAna dIvAna raghunAthajI pAchA dIvAnapade Ave che te samAcAra maLatAM kalyANa zeThe baLavo karyo. teNe kutiyANuM kaje karI lIdhuM ane paragaNAnAM gAmaDAMo lUMTI lIdhAM. tenA A A kAryamAM mukhtArakhAna bAbIe sahakAra Apyo ane baMnee sAthe maLI jUnAgaDha upara caDAI karavA taiyArI karI. raghunAthajIe vaMthaLI mukAma rAkhI bAMTavA tathA kutiyANA upara caDavA pravRtti karI tyAM raNachoDajI porabaMdara rANAnI nokarImAM hatA tene AjJA 1 zrI kahAnadAsa tApIdAsanuM Atmacaritra, saMpAdana-zaM, ha. desAI 2 tArIkhe raDa, bhASAMtara-zaM. ha. desAI 3 zrI kahAnadAsa tApIdAsanuM Atmacaritra, saMpAdana-zuM. ha. desAI 4 zrI kahAnadAsa tApIdAsa, khAnagI kArabhArI hatA tethI tene rahevA dIdhA hatA. 5 tArIkhe seraTha, bhASAMtara-zaM. ha. dezAI. 6 tArIkhe seraTha, bhASAMtara-zaM, ha. desAI
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 H jUnAgaDha ane giranAra maLatAM te kutiyANA upara caDayA. navAbe paNa tene kutiyANA levA saMdeza mokalyo. raNachoDajI, jamAdAra mahamada nAsara burakha, zakarakhAna, saradArakhAna, gulabAjhakhAna, mAmada rAphIA, murAda ghera, murAda makarANI ane anya hAene pitAnI sevAmAM rAkhI laI koTaDA chAvaNI nAkhI. be tI be bhAIo baLavAna ra laIne AvI rahyA che te samAcAra maLatAM mukhtArakhAna bAbInA paga dhrujavA mAMDayA. teNe tarata ja raNachoDajI samakSa upasthita thaI mAphI mAgI navAbane vaphAdArI jAhera karI, tenI putravadhU navAbane soMpI dIdhI. kutiyANane ghera - I. sa. 1801mAM sipAha sAlAra nAgara prabhudAsa tathA Araba ane paDANa jamAdAroe kutiyANAne killAne gheryo ane prabaLa puruSArtha ane parAkrama karI kille kaje karyo. kutiyANAnA killAmAM kALI koThI nAme oLakhAte bhItara durga che. A durga kAlidAsa zeThane baMdhAyelo hovAnuM kahevAya che temAM kalyANa zeThe Azraya lIdho hato. tenA upara hale cAlatA hatA tyAM raghunAthajI vaMthaLIthI AvI pahoMcyA. kalyANa zeTha cAre kerathI gherAyo te paNa teNe traNa divasa jhAka jhIlI. raNachoDajIe aMte tenI tene gatizIla karI kALI keDInA buraje uDADI dIdhA. kalyANa zeTha pAse zaraNa thayA sivAya anya koI mArga hato nahi daramyAnamAM, tenA jamAdAra yAhyA, nAsIra yamanI, gaMgAsiMha, khAnadAna, gIge, hAmeda saMdhI bahAra AvI zaraNa thayA ane te pachI kalyANa zeThethaveta dhvaja pharakAvI suleha yAcI. raNachoDajIe tene tathA tenA kuTuMbane aTakAyatamAM laI navAba pAse prabhAsapATaNa laI gayA tyAM kalyANa zeThane navAbe raNachoDajIne soMpI dIdhuM ane tenI kedamAM ja gujarI gayo. tenA putra lakimIcaMda pAse coravADa tathA unAnA kilAe hatA te paNa paDAvI levAmAM AvyA. kalyANa zeTha * tArIkhe seraTha nedhe che ke "kalyANa zeTha prathama dIvAnasAhebane modI hatA. taNe dagAthA ane gerakAyadesara rIte dIvAnajInA vizvAsu amaladAre, prabhAzaMkara ane dayALajInAM khUna karAvI pote dIvAna thaye.' kayANa zeTha 1 dinakararAya sArAbhAI, vagere vasAvaDA bhAIonA vaMja.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdhaH 15 dIvAna bhAIone moTe virodhI hatA ane teNe raghunAthajI tathA raNacheDachane jUnAgaDha choDI javA pharaja pADI hatI. te eka modI hatA chatAM tene te samayanA mutsadIo ane mahArathIonI kakSAmAM avazya mUkI zakAya. teNe eka vicitra prakRtinA ane taraMgI rAjakartAne khuzI rAkhI, prabaLa virodhanI vacce rAjataMtra calAvyuM te avazya noMdhapAtra bane che. amarelIne ghare dIvAna raNachoDajI tathA raghunAthajI jhAlAvADamAM joratalabI vasUla karatA hatA tyAre I. sa. 1802mAM gAyakavADanA senAdhyakSa zivarAma bhAu gArdIe tenA adhikArane paDakAra karyo ane baMne vacce sazastra gharSaNa thAya tevA tevA saMjoge upasthita thayA paraMtu A bhAIonI kuneha ane zakitanA kAraNe samAdhAna thaI gayuM. daramyAna mukuMdarAva gAyakavADe vaDodarA sarakAra sAme baMDa karI amarelIne kile svAdhIna karyo ane vasAvaDanA dezAIone keda karI lIdhA. raNachoDajIne navAbe teone mukata karAvavA mATe amarelI upara caDavA AjJA mokalatAM teNe amarelIne gheluM. ATha divasanA saMgrAma pachI amarelI paDayuM. dezAIone dIvAne mukta karyA paNa tenI pAse navAbanI joratalabI kabUla karavI. vaMthaLIne ghere | gAyakavADane dIvAna bAbAjI I. sa. 1804mAM vaMthaLI upara caDI Avyo ane vaMthaLI gherI lIdhuM. vaMthaLInA IjAradAra rUdrajI jhAlA pAsethI navAbe kabaje laI gulAbakhAM nAmanA eka yuvAnane IjAre ApeluM. bAbAjI sAme thavAnI zakita na hatI tethI teNe navAbanI madada mAgI. navAbe dIvAna raghunAthajIne madada mekalavA kahyuM paraMtu vaMthaLI tAluke navAbane aMgata hato ane vi. saM. 1859nI mulagIrInA hisAbamAM dIvAna tathA navAbane mana du:kha thayeluM. rAjaya paNa baMne vacce vahecAI gayeluM. pAraNa, verAvaLa, vaMthaLI tathA mALiyA navAbanAM hatAM ane bIjA tAlukAonI Upaja dIvAna letA hatA. vaMthaLI navAbanuM hatuM tethI raghunAthajIe navAbane javAba Apyo ke tenI pAse mANase nathI ane raNachoDajI mukagIrImAM che. navAbe tethI tenA hajUrIe Ajamabega, jamIyatakhAM, juhurakhAM, phAjala vagerene javA AjJA ApI paraMtu verAvaLanA gherAmAM gayelA dalakhAM celAne navAbe kADhI mUkele tethI keI gayA nahi. aMta navAbe tenA khAnagI kArabhArI kahAnadAsa tApIdAsa vaiznavane mokalyA. teNe eka mAsa paryata laDAI calAvI samAdhAna
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16H jUnAgaDha ane giranAra prabhAsapATaNane ghere - I. sa. 1804mAM prabhAsapATaNanA dezAI umiyAzaMkara jIbhAI tathA dezAI vAghajI kahAnajIe navAbanI hakUmatathI kaMTALI prabhAsapATaNa kile. tathA paragaNuM gAyakavADane soMpI devA vaDodarA kaheNa mokalyuM ane te sAthe prabhAsapATaNamAMthI navAbanA thANAne uThADI mUkayuM. A samAcAra maLatAM jUnAgaDhanI phoja prabhAsa upara caDI ane dezAIoe daravAjA baMdha karI laDAI ApavA taiyArI karI paNa temane gAyakavADanI madada maLe te ja jUnAgaDhanI sAme teo TakI zake te spaSTa hatuM. gAyakavADanI senA AvI nahi paNa e saMdezo Avyo ke "zrImaMta sarakArano IrAde hamaNAM soraThamAM mulaka levA nathI mATe tamAruM tame jANe" dezAIonI sthiti vicitra thaI gaI. daramyAnamAM gAyakavADanA dIvAna bAbAjIrAve vaMthaLI lIdhuM ane tyAMthI soraThanA pradezamAMthI khaMDaNI vasUla karavAnA miSe vaMthaLI, kezoda, coravADa ane cheka prabhAsapATaNa sudhIne pradeza lUMTI lIdhe teNe prabhAsane ThAre tenuM mukAma karyuM paNa dezAIoe tene aMdara AvavA dIdho nahi, tethI bAbAjI e kikalA upara tapa mAMDI. tyAM raNachoDajI tenuM sainya laI bAbAjInI pAchaLa AvI pahoMcyA ane gAyakavADI senAne gherI lIdhI. bAbAjI be taraphathI gherAtAM teNe saMdhi karIne anvaye lUMTane mAla pAcho Apyo ane dezAIonA hakake bane rAjyoe svIkAryA ane jUnAgaDhe gAyakavADane khaMDaNI ApI." revAzaMkara dIvAna I. sa. 1806mAM dIvAna raghunAthajI kutiyANa rokAI gayA ane raNacheThajI hAlAramAM joratalabI ugharAvatA hatA tyAre revAzaMkara trikamadAsa majamudAre rANapura ane dhaMdhukA sudhI jUnAgaDhanAM sainyo laI jaI joratalabI, ugharAvI. A prasaMge IsTa inDiyA kaMpanIe dhaMdhukA pradezamAMthI joratalabI ugharAvavAne jUnAgaDhane hakaka mAnya rAkhatAM te vistAramAM koI raMjADa karI nahi. A varSamAM dIvAna raghunAthajI svecchAthI chUTA thayA ane kutiyANuM 1 kahAnadAsa tApIdAsanuM Atmacaritra kahAnadAsa te De. nalinakAnta zAMtArAma bakSI vagere bakSI bhAIonA pUrvaja. ? vigato mATe juo pitRtarpaNa, zaM. ha dezAI.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha H 167 rahevA cAlyA gayA. navAbe revAzaMkara trikamadAsanema dIvAnapade nImyA ane madadanIza dIvAna tarIke dayArAma chAyAne niyukata karyA. I. sa. 1806mAM karnala vekare revAzaMkarane mALiyA miyANA mukAme teDAvI seTalamenTa karavA carcA karI ane tyAMthI te pAchA AvatAM tene navAbe TA karI kArabhAra umara mukhAsana, mirajhAM Ajamabega tathA karasanadAsa zeThane soMpyo. A pheraphAra viThThalarAva devAjInI AjJA svarUpanI salAhathI karavAmAM AvyA hatA. viThThalarAvanI IcchA raghunAthajIne paga rAjapamAMthI ne mATe kADhavAnI hatI ane jUnAgaDha upara potAnuM varcasva sthApavAnI hatI. teNe raghunAthajI kAMI bole nahi te moTe bhADera, bhalagAma vagere cAra gAmaDAMo ApyAM ane amarelI, dAmanagara ane dhArImAM jUnAgaDhane bhAga hatA te lakhAvI lIdho. kArabhArI maMDale hematarAma kAkAbhAIne pezakAra nImyA ane joratalabI vasUla karavA no mokalyAM paNa tArIkhe soraThamAM dIvAna raNachoDajI lakhe che ke "taoe Ajamabega chelA ane karasanadAsa vANiyAnI sUcanAthI jamAbaMdI vasUla karavA sainya deryA. paNa eka kIDIne paNa khIjavI zakayA nahi." teoe zekha alI nAmanA vepArInI dukAne kacerI TherAvI'. navAba nAcaraMganI mahephilemAM nartakIo ane sAkIo vacce vApI gayA ane navAbanI upAMganA ane pabAI rAjyataMtramAM hastakSepa karI navAbane deravaNa ApatI rahI. pariNAme rAjyamAM aMdhAdhUMdhI vyApI. aMgreja hakumata I. sa. 1807mAM kheDAnA kalekaTara karnala elekajhAMDara vokarane kaMpanIe kAThiyAvADanA resiDenTane paNa cArja Apyo. I. sa. 1802mAM thayelI vasaInI tahanI kalamo anusAra pezvAnA samagra adhikAro ane hako IsTa InDiyA kaMpanIne maLyA te anvaya karnala vekare gAyakavADanA dIvAna viThThalarAva devAjI sAthe soraThamAM AvI vasalAta levAnuM zarU karyuM. dIvAna raNachoDajI tene kaMDoraNA mukAme ziSTAcAra khAtara te samayanI rIti anusAra maLavA 1 jUnAgaDhanA majamudAra (amarelI)nA pUrvaja. 2 zrI kahAnadAsa tApInuM Atmacaritra. saMpAdana : zuM ha. desAI 3 ejana.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 : jUnAgaDha ane giranAra gayA tyAre dIvAna viThThalarAve kalavA r AgaLa rUdhanAthajI tathA raNacheDajInI niMdA karI. te sAMmaLI vakare kahyuM ke navAba pAse dIvAnanuM sATha lAkhanuM laheNuM gAyakavADe mukarara karyu" che tathA dIvAna amarajInA mAthA baddala seALa gAmA ApavAmAM AvelAM te vi. sa. 1849mAM dagAthI paDAvI lIdhAM che te mATe navAbanA khulAsA pUchavAmAM Avaze. dIvAna amarajInA prayAseAthI jItavAmAM AvelA pradezA hu" japta karIza ane tenA putra raghunAyajIne ApIza. dilhInA kayA sulatAnanI sanadanA AdhAre navAba jUnAgaDha rAjyanA ko karI beThA che ? teNe ema paNa umeryu ke, 'A dIvAnanA je zatru che te IMgliza sarakAranA zatru che.'' karnala vekare A prasaMge surata ane muMbaInAM vahANe navAbadara pAse cAMciyAoe lUTI lIdhelAM te mATe navAbanA daMDa karI te vahUla lIdhA.2 seTalamenTa te pachI karnala vakare I. sa. 1806mAM kADInAra, amarelI ane mAMgarALanA jUnAgaDha rAjyamAM samAveza karI tenuM seTalamenTa karyu" jUnAgaDha gAyakavADane devAnI khaMDaNInI rakama paNa mukarara karI. vi. saM. 1864nA mAgasara suda 5 nA gaja navAkhe gAyakavADa ane pezvAnI sarakArane eka khata ApyuM, temAM navAbanA phUla jAmIna medhapuranA bhATa mULu narasaMga thayA. A khatamAM navAbe nIcenI kabUlAtA karI : (Gga) (1) khIjA rAjA sAme duzmanAvaTa nahi rAkhu. (ra) hAravaTiyAne rakSaNa nahi ApuM (3) khIjAne uzkerI upadrava nahi karAvuM (4) cArAne Azraya nahi Apu` (5) bIja tAlukAnA bhAyAtAnAM gAmA vecavA Avaze tA sarakArane khabara ApIza. (thaeN) (1) ka*panI sarakAra ke gAyakavADanA gunegArane rakSaNa nahi ApuM. (4) (1) mArA rAjyanI sarahade AvelA, kaMpanI sarakAra, pezvA sarakAra ke gAyakavADanA mahAlAnA dhArI mArgo upara lUTaphATa ke dhADA pADavAmAM nahi Ave (2) pravAsIo, vyApArIo ane bIjAone herAna kara 1 tArIkhe seTaraDa-bhASAMtara : zaM. ha. dezAI 2 zrI kahAnadAsa tApIdAsa tenA AtmaciratramAM ullekha kare che te A ja prasage haze. A prasaganI noMdha AgaLa levAmAM AvI che,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvAdha : 169 karavAmAM nahi Ave. (3) temane gADAnI ane bIjI sagavaDo ApavAmAM Avaze. (4) je kaI pravAsI ke vyApArI lUMTAze te tenI nukasAnI je te tAlukAne bharI devI paDaze. (9) (1) kaI jamInadAranI jamInamAM ke gAmaDAomAM pezakadamI karavAmAM nahi Ave. navAbe A zartanA pAlana mATe cAraNiyAnA cAraNa surU kA khImAne kAyamI ADa jAmIna ApyA. - A kabUlatamAM sahIsikakA thaI jatAM AnaMdarAva gAyakavADe jUnAgaDha tAlukAnA kArabhArIne karnala vekaranI sahI tathA gAyakavADanI mahAravALI saMvaMta 1864nA piSa sudI 1nI tArIkhavALI sanaMda ApI jaNAvyuM ke, "saMvaMta 1864mAM tamArA tAlukA eTale jUnAgaDha tAluko, mAMgaroLa kasabo ane gAdhakaDA gAma ke je kAyamathI tamArA adhikAramAM che. tenI dara varase hajurane vaDodarA bharavAnI khaMDaNI mukarara thaI tenI kabUlAta ApI che tene tame vapha dAra raheje ane tAluke AbAda karaje. hajura vaDodarAthI mukarara kare te pramANe dara varase jamAbaMdI ane kharAjAtanA hatA niyamita rIte Ape jaje." "A zartonA pAlana mATe amArA taraphathI mejara elekajhAnDara karane nAmadAra kaMpanI sarakAranA pratinidhi tarIke bahAdhara ApIye chIe.' A sanaMdathI jUnAgaDhanuM rAjaya vaDodarA tAbAnuM rAjya thaI gayuM ane tene have joratalabI vasUla karavA javAnuM paNa baMdha thayuM. gAyakavADe jUnAgaDhanA dIvAnane kArabhArI gayA ane jUnAgaDha rAjayane tAlukAnI kakSA ApI. navAbe A zarte uparAMta samudramAM saphara kheDatAM vahANene cAMciyAothI rakSaNa ApavAnuM tathA muzkelImAM AvI paDelAM jahAjone madada karavAnuM ane je bhAge te tenA bhaMgAra upara keIpaNa prakArane hakaka na rAkhavAnI paNa kabUlata ApI. zrI sahajAnaMdajI mahArAja svAmInArAyaNa saMpradAyanA pravartaka zrI sahajAnaMdajI mahArAja jUnAgaDhamAM padhAryA tyAre navAba sAme khAne teozrIne paMcALA darabAra jhiNAbhAI dvArA rAjamahelamAM AmaMtraNa ApI padharAvyA. tyAM rAsa jU. gi-22
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 : jUnAgaDha ane giranAra : maDala racyu, tathA je mahelamAM temane padharAvelA tene pote ragamahela kahyo tethI navAbe te nAma svIkArI te mahelane ra gamahela ane te lattAne raMgamahela phaLiyu nAma Apyu..1 hAmedakhAnanu mRtyu potAnI taraMgI, krura ane avicArI prakRtinA kAraNe navAbe raghunAthajI, raNachoDajI, prabhAzaMkara, dayALajI vagere parAkramI ane svAmIbhakata mutsaddIo ane mahArathIonI zakitanA upayoga na karatAM jUnAgaDha rAjyanA meAtrA ane darajjAne halakA pade mUkI i. sa. 1811nA phebruArInI 28mI tArIkhe mRtyu pAmyA. navAba hAmedakhAna zarIre jevA jADA hatA tevI tenI buddhi paNa hatI. kala vAkara tenA mATe lakhe che ke tenAmAM kApaTa, hIcakArApaNu, IrSyA ane leAbha sivAya kAMI hatuM nahi. tenI kuTeve! ane cAritryaDInatAne kAraNe teNe aneka upAdhie vaheArI lIdhI hatI. teNe tenI vicitra vartaNUkavI ane asthira svabhAvathI te prajAmAM apriya thayA hatA ane tenA svAmIbhakata sevAne tenA vizvAsa hatA nahi. vaMthaLI upara bAbAjIe gherA dhAlyA tyAre tene tyAM sainya mAkalavuM hatuM paNa tenA hajurI ke saradArA kAI taiyAra thayA nahi ane jyAre teNe kAraNa pUchyuM tyAre mIrajhAM AjamaSetre kahyuM je....va thaLI joIe tema najara pahoMcatI nathI te! zA mATe je prathama verAvaLamAM celA dalelakhAMne mAkalyA hatA tenI kharAbI ame joI che. varSe 8 sudhI sarakAramAM peDhAneA hukama nahiM tenAM peTIyAM lugaDAM baMdha kIdhAM hatAM.3' navAbanA khAnA sadA khAlI rahetA. tene rahevA mATe kAI sArA rAjamahela paNa na hatA. kala ToDe tenuM nivAsasthAna joIne I. sa. 1817mAM pragaTa karelA tenA pustakamAM lakhyuM che ke navAba khaMDheramAM rahe che.' nAca, raMga ane Ana pramAdamAM paDI rahetA ane rAjyataMtra calAvavAnI saMpUrNa kamaAvaDuta dharAvatA A navA pAse dIvAnabhAie na heAta ane tenA hitAnuM rakSaNa temaNe temanAM svamAna ane salAmatIne bhAge na karyuM heta te hAmeH : c. 1 bhakatizAmiNa ThAkora zrI jhINAbhAi-zAstrI zrI dharmavallabhadAsajI 2 karnala veAkarane riporTa 3 zrI khAnadAsa tApIdAsanuM Atmacaritra- sa'pAdana : za'. ha. dezAI . 4 TrAvelsa ina vesTana InDiyA-karnala zeDa
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha H 171 khAne jarUra jUnAgaDhanuM rAjya gumAvI dIdhuM hetA bahAdarakhAnajI rajA navAba hAmadakhAne tenA yuvarAja bahAdarakhAna uphe dAdAmiyAMne tathA tenI mAtA rAjakuvarane, tenA sIdI gulAma dvArA dArU bhAreluM mATaluM saLagAvI rAjamahelane Aga lagADavAno prayAsa karavAno AkSepa mUkI prabhAsapATaNamAM najarakeda rAkhelAM. navAba hAmadakhAnanI bImArI vadhI tethI Ajamabega celA, kahAnadAsa tApIdAsa vaiznava, mugaTaroya bakSI ane jhINA mahetA, A mAtA putrane prabhAsapATaNathI teDI AvyA. teo tyAMthI dezAI umiyAzaMkara jIbhAI tathA dezAI vAdhajI kahAnajIne paNa tehatA AvyA. navAbanA mRtyu pachI A sahue navAbane gAdIe besADayA. gAdIne jhaghaDe : amIra ane darabArIoe navAba bahAdarakhAnane gAdIe besADyA paraMtu mahUma navAbanI bAbI khAnadAnanI begama kamAlabakhtanAM putra salAbatakhAne tenA mAtAmaha, rAdhanapuranA navAba dvArA bahAdarakhAnanI mAtA bAbI nathI te muddA upara pitAne hakka che tema kaMpanI sarakAramAM phariyAda karI. rAdhanapura navAbanI kaMpanImAM lAgavaga hatI tethI vaDodarAnA resiDenTa karnala kanake tenA hakkane Takke A paNa jUnAgaDhanA mutsaddIoe evuM sAbita karI ApyuM ke, salAbatakhAna homedakhAnane ke kamAlabakhtane putra ja na hatA. gAdIvArasa prazna upasthita thatAM darabArIomAM be pakSe paDI gayA. bahAdarakhAna pakSanI netAgIrI umara mukhAsane lIdhI ane salAbatakhAnanA pakSanI netAgIrI dIvAne raghunAthajIe lIdhI. tArIkhe soraThamAM A praznane kAMI kahevAmAM AvyuM nathI. mAtra bAbI rUlarsa opha soraTha A vidhAna kare che paraMtu te barAbara jaNAtuM nathI, je raghunAthajIe salAbatakhAnane pakSa lIdho heta te bahAdarakhAnanA prathama dIvAna tarIke tenI nimaNUka thaI te na thAta. gAyakavADasa opha baroDA, 5. 7 mAM ejansI ane gAyakavADa vacce patra - - 1 zrI kahAnadAsa tApInuM Atmacaritra-saMpAdana : zaM, ha. desAI 2 umiyAzaMkara dezAI A prasaMga pUrve paNa navAbanI kacerImAM agrIma kakSAnA rAjapuruSa hatA. juo pitRtarpaNa. zaM. ha. dezAI. 3 radhunAthajIe salAbatakhAnano pakSa lIdhe hate te ullekha zrI kahAnadAsa tenA Atma caritramAM kare che paraMtu te saMbhavita nathI. teNe navAba viruddhane pakSa lIdho hota to tene dIvAnapada Apata ja nahi.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17ra : jUnAgaDha ane giranAra vyavahAra che temAM bahAdarakhAna anaurasa putra hatA tema jaNAvyuM che. kepane mekarDanI tapAsa pachI bahAdarakhAnane gAdIvArasa tarIke gAyakavADe svIkArI te rItikanI avajI keDInAra tathA amarelImAM navAbano je kAMI bhAga hate te paNa lakhAvI lIdhe...? raghunAthajI punaH dIvAnapade te pachI rAjataMtra sthira karavAno prazna upasthita thaze. mahUma navAba eka kaDa karInuM karaja mukatA gayAM hatA. amIro ane darabArIomAM pakSo paDI gayA hatA. ane taMtra avyavasthita thaI gayuM hatuM. gAyakavADe sarvoparI sattA meLavI lIdhI hatI ane IsTa InDiyA kaMpanInI sArvabhauma sattA paNa nizcita thaI gaI hatI tyAre rAjayanI pratiSThA punaH prApta karI zake ane AMtarika vahIvaTa ziyara karI zake tevI paDAvadAra vyakitane rAjayanuM sukAna seMpavAnuM Avazyaka banyuM. 1 . jamAnAmAM rAjamAtAnI salAhakAra prabhAsapATaNanI DesIbu nAmanI bAI hatI. navAbanI sagIra avasthAmAM rAjamAtAnI AjJA levI Avazyaka hatI ane tethI DosIbuM kartAhartA thaI paDI. mahUma navAbanA khAnagI maMtrI - kahAnadAsa tApIdAsa vaizavane tenA padethI dUra karavAmAM Avela. te chatAM te lakhe che ke "sarve kArakhAnuM pATaNanuM AvyuM. bAI De sIbu te rAjakAjathI nAvAkepha ne mahetA jhINuM tathA mugaTarAme prathamane kArakunane pitAnAmAM meLavI lIdhA eTale te paNa ekarUpa thaI gayA. dezAI vAghajI te pAkuM mANasa. cheTe cheTe rahetA paNa bAI rojakuMvarane tathA DesIbune dezAIne bhaso pUrataAma vAghajI dezAI jevA prakhara rAjapuruSe begamane salAha ApI ke tame kahAnadAsane belAvIne pUcho. begama pAse eka rAtre cupakIthI kahAnadAsa gayA ane teNe kahyuM ke "vaMthaLI daravAjAnI havelImAM tathA uparakeTamAM navAbe karI daTI che te khodI kADhI, sipAhIne pagAra cUkave tathA dIvAna raghunAthajIne belAvI dIvAnapada Apo.' 1 A hakako radhunAthajIne baratarapha karatI vakhate lakhAvI lIdho hato paNa koDInArane ardho bhAga gAyakavADe A samaye lakhAvI lIdho 2 juo ItihAsadarzana, bhA. 4, . ha. desAI. 3 zrI kahAnadAsa tApIdAsanuM Atmacaritra, saMpAdana : zaM, ha. dezAI.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha : 173 begame DIbu dhArA kArabhArI maMDalane teDAvI dIvAna raghunAthajIne teDI AvavA AjJA karI. jamAdAra umarane tathA tenA sAthIone A vAta cI nahi chatAM begamanI haTha AgaLa kAMI cAlyuM nahi ane raghunAthajIne teDI AvavA, jamAdAra umara mukhAsana, hAmIda bIna amara, sAlama bIne hamIda, hasana abu bakara, rasa kahAnadAsa zeTha, kahAnadAsa vaiznava, mugaTarAma bakSI, jhINA mahetA tathA vAghajI dezAIne mokalyA. dIvAna raghunAthajI AvyA nahi paNa raNachoDajIne mekalyA. rAjakuTuMba tathA darabArIo ane amane, zA kAraNe raghunAthajIne pAchA lAvavA samajAvyA hatA tathA temaNe zI rIte karavAnuM che te mATe raNachoDajIe kAMI keIne pUchayuM nahi ane AvatAMveMta "sahune DArA DaphArA daI karasanadAsanA ucALA dhorAjI kahADayA ne sarve ne bhaDakAvI nAkhyA te ghaDI jamAdAra umara amarelI caDI nIsaryo ne mAsa traNa rahyo. pachI dIvAna viThobAnA bhAI goviMdarAvane savAre 300 thI ahI teDI AvyA ne bhUtanAthamAM mAsa deDha rahyo".' paNa te kAMI karI zakyo nahi. aMdhAdhUMdhI vizeSa vadhI gaI tethI begame kabIrakhAna, nakhAna tathA IsmAIlakhAnane kutiyANa mokalI raghunAthajIne jUnAgaDha AvI dIvAnagIrI svIkAravA vinaMtI karI ane jayAre teNe jUnAgamAM praveza karyo tyAre navAbe ane rAjamAtAe sAmA jaIne tenuM svAgata karyuM ane te sAthe temane vaMzaparaMparAgata dIvAnagIrI pradAna karI. kaMpanI-gAyakavADanI savArI - I. sa. 81ramAM IsTa InDiyA kaMpanInA sanya kepTana kanakanI saradArI nIce phatehasiMharAva gAyakavADa saurASTra upara pezakazI levA AvyA tenI sAthe saurASTra upara caDayA gAyakavADanA senApati viThThalarAva revajI paNa sAthe laI gayA. A pracaMDa seje jUnAgaDha pAse lAlavaDa gAme chAvaNI nAkhI ane potAnA pitAnI gAdI upara navAba beThA tenuM najarANuM bharI javA navAbane AjJA karI. A navA prakArane kara ane anadhikRta levI ApavA dIvAna raghunAthajIe InkAra karyo ane samasta zakita ane baLathI saMyukata sanyane sAmane karavA killebaMdI karI ane lAlavaDathI jUnAgaDhanA mArgamAM kAMTA, paththara ane anya avarodhaka padArtho pAtharI daI, zatrunI AgekUcane muzkela banAvI dIdhI. 1 ejana. tArIkhe soraTha A mATe mauna che.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 : jUnAgaDha ane giranAra raghunAthajIne nizcaya ane makkama niradhAra temaja bhUtakALanI pratiSThA ane zaktine vicAra karI kepTana koM ke samAdhAnane saMdezo mokalyo ane gAyakavADanI vArasA najarANAnI mAgaNI pAchI kheMcAvI lIdhI. A samaye dIvAna viThThalarAva devAjInI putrInA lagna amarelI mukAme nirdhArita thayAM. temAM upasthita thavA teNe gAyakavADanA maMtrI gaMgAdhara zAstrIne dIvAna raghunAthajI pAse mokalyA ane amarelI AvavA AmaMtraNa pAThavyuM. A AmaMtraNane mAna ApI dIvAnajI tyAM gayA. prasaMganI pUrNAhuti prasaMge, jamAdara umara mukhAsane gAyakavADanI madada mAgelI tyAre amarelI ane keDInAra paragaNune ardho bhAga lakhI Apela. tene pAke amala karavA viThThalarAva devAjIe prastAva mUkyo. dIvAna raghunAthajIe A karAra navAbe nahi paNa navAbanI asahAya sthitimAM tenI sammati vagara mukhAsane karyo che te rada gaNave joIe ema dalIla karI vATAghATe laMbAvatA hatA tyAM jUnAgaDhathI navAba ane rAjamAtAnA gaMgAdhara zAstrI ane viThThalarAva devAjI uparanA patro laIne khAsa kAsada AvyA. A patramAM jaNAveluM ke A praznanI carcA raghunAthajI sAthe vAta karavI nahi ane navAba te mATe vicAra karI pachIthI viThThalarAva kaheze te nirNaya laI te kaheze tema karI Apaze. A patra vAMcI dIvAna raghunAthajIne ghaNuM ja mAThuM lAgyuM ane tarata ja jUnAgaDha AvI rAjamAtAne maLI temane krodha vyakata karyo. rAjamAtAe gAyakavADane rokaDa rakama ApavA vicAra darzAvyo paNa te praznanuM nirAkaraNa Ave te pUrve jamAdAra umara mukhAsane pAkA karAra upara navAbanI sahI karAvI lIdhI. Ama jUnAgaDhanA rAjyamAMthI amarelI ane koDInAra jevAM pagaraNa nIkaLI gayAM. A prasaMge kaMpanI sarakAra ane gAyakavADanI sammatithI navAbe dIvAna raghunAthajIne, vaDAsADA, mesavANa khAgezrI ane IzvariyA vaMzaparaMparA InAmamAM ApyAM. kudaratI Aphato I. sa. 1811mAM cAra mAsa sudhI AkAzamAM dhUmaketu dekhAyo. tenI pUMchaDI UMdhA rAkhelA sAvaraNa jevI hatI ane tenI laMbAI pRthvI uparathI ATha hAtha jeTalI jaNAtI hatI. I. sa. 1812-1813mAM bhayaMkara duSkALa paDe. anAja ane ghAsa cArAnA abhAve asaMkhya manuSyo ane pazuo maraNazaraNa thayAM.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha H 175 I. sa. 181 mAM pharIthI dhUmaketu dekhAyo." I. sa. 1814mAM mahAmArI AvI. agaNita manuSya tenAM bhega banyAM. jAhera mArgo mRtadehathI chavAI gayA. jUnAgaDha zaheramAM eTale ugra prakSepa hatA ke nagara lagabhaga ujajaDa thaI gayuM. - I. sa. 1819mAM jeTha mAsamAM bhayaMkara dharatIkaMpa thaze. meTAM moTAM makAne dharAzAyI thayAM ane jamIna phATI temAMthI pANI nIkaLI AvyuM. dharatIkaMpanA AMcakA be divasa sudhI AvyA karyA. I. sa 1825mAM bhISaNa duSkALa paDe. temAM paNa hajAronI saMkhyAmAM mANasa ane pazuo mRtyu pAmyAM. jamAdAra umara mukhAsana raghunAthajI ane raNachoDajInI kArakirdInI saMdhyAkALe jUnAgaDhanI kacerImAM umara mukhAsana rUpI navA tArakane udaya thayo. A vagadAra ane duraMdezI saradAre gAyakavADane amarelI tathA keDInArano ardho hisso ApatAM khatamAM, raghunAthajInA virodha chatAM navAbanI sahI karAvI viThThalarAva devAjInI prati prApta karI. teNe jamAdAra hasana abubakara, sAleha bIna abuda, sAlama bIna hamIda ane bIjA Araba saradArone paNa sahakAra meLavI lIdhe. viThThalarAva devAjInI IcchA jUnAgaDhanI navAbI sadAne mATe miTAvI pita seThane sva mI bane te jovAnI hatI. teNe jamAdAra umarane hAthamAM rAkhI jUnAgaDhanA rAjataMtramAM hastakSepa karavA mAMDayo ane yuvAna navAba tenI gaMbhIratA ke pariNAma samajI zake nahi. dIvAna bhAIo AvI paristhitimAM dIvAna bhAIone jUnAgaDhamAM vizeSa samaya rahevAnuM gya jaNAyuM nahi. I. sa. 1814mAM tenA sahuthI nAnA bhAI dalapatarAma gujarI gayA hatA ane pitAnI paNa vaya thaI hatI tethI baMne bhAIo eka moTo saMgha kADhI jUnAgaDha cheDI yAtrAe cAlyA gayA. raghunAthajI nAmika gayA ane te pravAsa daramyAna rAjAo, saradAra, aMgreja amaladAra, vyApArIo 1 A dhUmaketu I. sa. 1813mAM bIjI vAra dekhAya ke kema te spaSTa thatuM nathI. tArIkhe soraThanI eka pratamAM saM. 1867 ane bIjImAM saM. 1869 lakhyuM che. kadAca bIjIvAra dekhA hoya !
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ huM jUnAgaDha ane giranAra ane anya nAgarikane maLyA teoe temane bahumAna ApyuM. raNucheADajI, mAtra aMbAjI, becarAjI vagere sthaLe rahyA ane raghunAthajI pAchA vaLyA tyAre tenI sAthe joDAI gayA. teo jUnAgaDha pAchA pharyAM tyAM umara mukhAsana baLavAna thaI gayA hatA ane tu MnA suMdarajI zivajI seAdAgara, kepTana khelenTAInanI kRpA prApta karI, kepanInA pratinidhi thaI gayA hatA. tenI salAha ane sahAyathI navAbe dIvAna raghunAthajIne tenAM laheNAM badala kutiyANA mAMDI ApeluM. te chInavI lIdhuM. raghunAthajIne AzA hatI ke kepTana khelenTAIna tene kaNiyANA pAchuM levAmAM sahAya karaze paNa te AzA ThagArI nIvaDI. AthamatA sUryane namaskAra karavAnuM aMgreja adhikArIne yogya jaNAyuM nahi. dIvAna bhAIomAM nirAzA vyApta thaI paraMtu tethI himmata na hAratAM zAMta citte paristhiti upara najara rAkhatA besI rahyA. A divaseAmAM raghunAthajInA nAnA bhAI dalapatarAmanA putra zaMbhuprasAdanAM lagna avalarAma aMbAvIdAsanI putrI vere thayAM. temAM dIvAna bhAIoe khUba dhAmadhUma karI. te samayamAM meATAM kuTu kheAmAM ujavAtAM lagnaprasaMga ane temAM karavAmAM AvatAM suzAlatanA khyAla tArIkhe seAramAM karavAmAM AvelA varNana uparathI Ave che. temAM lakhyu che ke A lagnaprasa`ge '-strI ane puruSa natA, gavaiyAo ane ustAdAnA judA judA prayogA karavAmAM AvyA ane kAca, abharakha tathA raMgIna kAgaLAnA hArA dIvAothI zaNagAra karavAmAM Ave. tenAthI divasanA rAtrI jevuM lAgatuM hatu. ane rAtrInA divasa jevuM lAgatuM hatuM. varagheADAmAM hArA sazastra sainika, azvArohI sipAIo, rathA, gADAo ane hAthIo hatA." A prasage kaeNpTana khelenTAina tathA viThThalarAva devAjI AvavAnA hatA paNu AvyA naDe. navAba bahAdurakhAna keda navAbAne ArA vagara cAlatu" nahi ane ArA navAbane ke na kare te tenA artha saratA nahi. A krama varSothI cAlyA AvatA hatA paraMtu A prasaMge jamAdAra, umara mukhAsane sazastra Araba sainikA sAthe raMgamahelamAM praveza karI navAba bahAdarakhAna beThA hatA tene batha dhAlI pakaDI lIdhA ane khIja Arakhe talavAra kheMcI ane tene dhAta karavA vAra karyo paNa te prasaMge jamAdAra sAlama bIna hamIda tathA hasana amukhakara hAjara hatA teNe
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha H 177 A vAra ADe vALa daI navAbane jAna bacAvI lIdho. umara mukhAsananI A siMgha ane nimakaharAmI pravRttinuM varNana navAbe poliTikala ejanTa belenTAIna upara lakhI mokalI tenI sahAya mAgI. teNe tenA uttaramAM vagara vilaMbe dIvAna raghunAthajIne dIvAnapada ApavA Agraha karyo. umara mukhAsana e baLavAna ane vagadAra hatuM ke A vA humalA chatAM navAba kAMI karI zakayA nahi. raghunAthajIne navAba dIvAnapade niyukta kare chatAM umaranuM baLa tUTe tema hatuM nahi tethI teNe raNache.DajI, mugaTarAma tathA amarUlAhane belenTAIna pAse mokalyA ane jAhera karyuM ke umara baLavAna che. vaLI tene gAyakvADanA senApati vilarAvane Take che ane tene pArapata karavA mATe mAtra briTiza senA ja samartha che. belenTAIne A uparathI kepTana esTanane sainya sAthe jUnAgaDha mokalyA ane teNe umara mukhAsanane paraheja karI tenuM mukhya DhAMkI ughADe page calAvI beIjajatI karI hadapAra karyo. viThThalarAvane A kRtyathI duHkha lAgyuM paNa te kAMI karI zake tema na hatuM te paNa teNe tenI lAgavaga vAparI umara mukhAsanane pIpaLiyA ane TIMbaDI gAme navAba pAsethI apAvyAM ane navAbe sAlama bIna hamIdane sAMgAvADA ane hasana abubakarane cAlIsa hajAra karI rekaDI ApI ane te traNenuM navAba pAse laheNuM hatuM tenI pahoMca laI lIdhI. A kAryamAM dIvAna bhAIoe navAbane sahAya karelI tethI navAbe raghunAthajI tathA raNachoDajIne dIvAnapade niyukata karyA ane umarane pakaDIne hadapAra karavAnA kAryamAM sakriya sahAya ApI te mATe navAbe IsTa InDiyA kaMpanIne rU. 2,64,285-12 7 kharca peTe cUkavyA. te uparAMta navAbe kaMpanI sarakArane mukagIrIne kharca ApavA, temAM sAtha ApavA, kaMpanInA adhikAra nIcenA dhaMdhukA, rANapura ane ghoghA tAlukAmAM upara navAbanA mulkagIrI levAnA hakako choDI devA. eka lAkha kerInI UpajavALA pradezo kaMpanIne sepI devA ane ejansI maMjUra na kare tevA Arabone nokarImAM na rAkhavA navAbe kabUlAta ApI karAra karI ApyuM. A karAramAMthI muMbaInA gavarnare eka lAkha kerInI UpajavALA pradeza soMpavAnI zarta rada karatAM bAkInA karArane amala tA. 13mI eprila 1827thI karavAmAM AvyuM. Ama Araba jamAdAra upara bIna mukhAsananI vidrohI ane rAjakartA jUri-23
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 : jUnAgaDha ane giranAra virodhI pravRttine kAraNe jayane bahu moTuM nukasAna thayuM. suMdarajI zivajI sedAgara kacachanA vatanI ane rAjAone tathA kaMpanI sarakArane mATe joDAo pUrI pADatA suMdarajI zivajI sodAgara nAmanA vyApArIe rAjakAraNamAM praveza karyo ane aMgreja amaladAro sAthe maitrI karI teNe jUnAgaDha rAjayamAM dIvAnapada prApta karavA prayAsa zarU karyA teNe navAbane paricaya karI tene evI vAta karI ke je tene dIvAnagIrI ApavAmAM Ave to aMgreja amaladAro sAthenI temanI lAgavaga ane samRddha dhanakeSathI navAba pAsethI geDale laI lIdhelAM dhorAjI ane upaleTA paragaNuM te pAchAM meLavI deze ane vADAsineranuM rAjaya paNa baDAdarakhAnanA jayeSTha putra tarIke navAbanA pitAnuM hatuM te paNa tenA kAkA e dabAvI dIdhuM che te pAchuM laI deze. teNe ema paNa navAbane kahyuM ke dIvAna ane mutsadIoe navAbanA hakko DubAvI meTI saMpatti ekatra karI che tethI temanI pAsethI pacAsa lAkha korI jeTalo daMDa te vasUla karAvI deze ane mAMgaroLa khAlasA karI jUnAgaDha rAjyamAM bheLavI deze - navAbe A pralebhanene vaza thaI raghunAthajI tathA raNachoDajIne mukta karyA ane I. sa. 1818mAM suMdarajIne dIvAnagIrI ApI. suMdarajIe nAgare ane mutsaddIone apAra trAsa Apyo tethI te varSa vi. saM. 1874nuM hovAthI "nAgarane cutaro" nAmathI prasiddha thayuM. - suMdarajIe te pachI amarUlAha tathA mugaTarAma bakSIne potAnA pakSamAM laI poliTikala ejanTa belenTAInane Teke meLavI raghunAthajI davAnanA pakSanA amarajI rUdrajI jhAlA tathA mULacaMda hematasimane pakaDI lIdhA ane amarUlAne dIvAnapada apAvI pote sarvasattAdhIza thaI paDe. amarUlAha nAmane dIvAna rahyo '' sAdhuonI katala amarajI rUdrajI tathA mULacaMda hematarAmane keda pakaDatAM tenA bahAMdhara keyalIna mahaMta kRpAlagiri, jUnAgaDhanA saiyada, meghapuranA bhATa mULa narasaMga ane kalAe navAbane A baMne rAjapuruSone mukata karavA vinaMtI karI paNa teno svIkAra thayo nahi tyAre teo dhAraNe beThA. navAbe zekha amarUllAha, miyAM abdulakAdara, jhINu mahetA tathA mugaTarAma bakSIne teone samajAvavA mekalyA jayAre teo samajyA nahi ane amaracha tathA mULacaMdanI mukita
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha : 179 sivAya teoe kaI paNa zata ke AzvAsana mAnya rAkhavAne InkAra karyo tyAre navAbe sAmatakhAna bAbI ane jamAlakhAna balocane Azare se sainike laIne te ene mArI nAkhavA mekalyA. sAmatakhAna AvatAM sauyade UDI gayA paNa bhATo, kalAle tathA atita besI rahyA. A nirdoSa mAnavIonI chUTe hAthe phara katala karavAmAM AvI. eka tapasvI sAdhu tyAM mRtyu pAmyo nahi. tene ghasaDIne pachADIne uparakeTamAM laI AvyA ane tyAM tene katala karyo. prabhudAsa vasAvaDA dIvAna A siMgha ane kuratAbharelA adhama kRtyathI sarvatra hAhAkAra thaI gaye. anya rAjyone kacaDI nAkhI navAbanI sattAne sarvoparI banAvanArA dIvAna bhAIo ane anya musaddIe cupacApa besI rahyA. suMdarajI zivajI upara kepTana belenTAInane hAtha hatuM tethI te mATe ejansIe paNa kAMI pagalAM lIdhAM nahi nirdoSa sAdhuonI vinA kAraNa katala karanAra navAbanA dIvAna suMdarajIne jUnAgaDhamAM vizeSa rahevuM zakaya na hatuM tethI teNe jUnAgaDha bahAra cAlyA javAnuM yogya dhAyuM ane sainyanA cahata pagAranI adhI rakama paMdarathI cUkavI devAnI zata navAbe prabhudAsa vasAvaDAne dIvAnapada ApyuM paraMtu sAdhuonI katala pachI vAtAvaraNa evuM kaluSita thaI gayeluM ke prabhudAsa paMdara divasamAM ja chUTA thayA. kethalInuM samAdhAna prajAne reSa bhabhUkate hatA. keInAmAM tema chatAM eka zabda paNa uncAravAnI hiMmata na hatI; svArtha sivAya anya koI vicAra na hatA. samAja, rASTra, dharma ke dezanI te samayamAM keIne kAMI paDI na hatI ane AgevAne mAtra rAjasattA meLavavA ke pitAnuM sthAna bacAvavAmAM paDyA hatA tyAre virodha keNa kare ? chatAM navAbe prajAnuM mAnasa vicArI koyalInA mahaMtane boDakA ane navalakhI nAmanAM gAmaDAMo ApI samAdhAna karyuM. navalakhIne badale pAchaLathI ucerA ApyuM je hAla raMgapura nAme oLakhAya che. amarajI tathA mULacaMdane paNa mukata karyA. dIvAna raghunAthajInuM mRtyu . . vi. saM. 1875nA jeTha mAsamAM bhayaMkara dharatIkaMpa thayo ane te ja varSanA Aso suda dazamane divase dIvAna raghunAthajI mAtra pa6 varSanuM AyuSya bhogavI gujarI gayA.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 : jUnAgaDha ane giranAra - raghanAthajI eka vIraM pitAnA parAkramI ane zaktizALI putra hatA. teo eka mahAna senAdhyakSa, kuzaLa maMtro ane vIra yoddhA hatA. tenAmAM kalama ane kaTArane sumeLa hati. raghunAthajIne tenA pratApI pitAnA siddhAMta upara cAlavAnuM hatuM ane te sAthe tara gI ane nirmaLa mananA mAlikanI maherabAnI acaLa rahe te mATe satata jAgRta rahevAnuM hatuM. tenI dharmabhAvanA, audArya, nItirIti, yuddhakauzalya, vidvatA, pratibhA ane vyaktitvathI teNe e samayanA rAjamAM agrasthAna prApta karyuM hatuM. teNe gaMbhIratApUrvaka rAjakIya samatulA jALavI jUnAgaDha rAjya ke jene rAjakartA muslima hato, senAmAM muslima hatA, prajAne moTe bhAga hindu hate. zatru hindu hatA tevA rAjyane teNe kuzaLatApUrvaka kArabhAra karyo ane jayAre jyAre asatya, anIti ke anyAya AcaravAnuM anivArya banatuM tyAre tyAre teNe tenA siddhAMtane tyAga na karatAM pitAnA padane tyAga karavAmAM ane dhana ane vaibhavane bhega ApavAnuM pasaMda karyuM hatuM. raghunAthajI svAmIbhakita ane nimakahalAlIne anupama ane Adarza daSTAMtarUpa hatA. sADA traNa dAyakA sudhI saurASTranA ItihAsamAM taNe eka anokhI bhUmikA bhajavI hatI. teNe jUnAgaDha rAjayane agrima rAjaya banAvyuM ane jAmanagara rAjyane saddhara ane zakitazALI rAjya banAvavAmAM sakriya hi Apyo. je teNe ane raNachoDajIe tenA pitAnA ghAtane badale levA dhAryuM che te teo soraThanA svAmI thaI zakayA heta athavA jUnAgaDha pratye dveSa rAkhI vera levA dhAryuM hatuM te teo navAbIne naSTa karI zakayA heta. je temaNe jUnAgaDha pratye anurAga ta heta te gAyakavADa ke anya rAjakartAnI kRpA meLavI nAmanA ane nANuM meLavI zakyA heta paNa temanI janmabhUmi ane karmabhUmi jUnAgaDhanI temaNe aneka yAtanAo ane duHkha bhegane anupama sevA karI ane temanI umadA vicArakoNI, zuddha saMskAra ane ucca praNAlikAo upara cAlI balidAnanI paraMparA jALavI. kArAvAsa, apamAna, dagophaTakA, kAvAdAvA ane khaTapaTanA vAraMvAra bhega * banyA chatAM teNe navAbane vaphAdAra rahI tenI sattAne sthira karavAmAM ane rAjyanuM ja hita jovAmAM jIvana kharcI nAkhyuM. te mATe Aje TIkAkAre, tenI AjanI daSTie TIkA karI zake che. paNa te mATe te samayanI rAjanIti ane vicAradhArA je prakAranI hatI te dRSTi samakSa rAkhI tene nyAya karavo joIe. - raghunAthajIne putra na hatA, eka putrI harakuMvara hatAM, tethI raghunAthajIe
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha 181 tenA nAnAbhAI dalapatarAmanA putra zaMbhuprasAdane dattaka lIdhA hatA. suMdarajI zivajI puna dIvAna I. sa. 1820mAM suMdarathI riAvajI punaH junAgaDhanA dIvAnapade Ale. teNe tenA bhatrIjA ratanazI che tathA haMsarAja jeDAne saurASTranI jamAbaMdI ugharAvAnuM kAma soMpAvyuM ane pote jUnAgaDhanAM badhAM paragaNuone daza varSa mATe IjA rAkhI jorajulamathI puSkaLa dravya saMcita karyuM. kepTana belenTAIna tene jAmIna thayo. ema paNa jaNAya che ke aMdarakhAne te suMdarajIne bhAgIdAra hatA. gAyakavADanI jamA gAyakavADa sarakAra saurASTranA rAjAo pAsethI je jamA vasUla levA tathA jUnAgaDhanA navAba joratalabI letA te IsTa InDiyA kaMpanI vasUla karI Ape tevo prabaMdha thatAM jUnAgaDha kaMpanI sAthe I. sa. 1821nA phebruArInI 10mI tArIkhe te matalabane eka karAra karyo. te sAthe aphINanI AyAta,vijaya ane vitaraNa vagerenA niyamone paNa svIkAra karyo. navAba bahAdarakhAnanAM lagna - I. sa. 1850mAM kacchanA rAva bhAramalajInI muslima rANIthI thayelI. putrI kesarabAInAM lagna navAba bahAdarakhAna sAthe thayAM. A prasaMge, belenTAInanA anugAmI paliTikala ejanTa mejara bAnavele hAjarI ApI. kesarabAInuM I. sa. 1824mAM mRtyu thayuM. suMdarajInuM mRtyu . sa. 1823mAM suMdarajI zivajI kacchamAM gujarI gayo. navAbe tenA bhatrIjA ratanazI tathA haMsarAjane tarata ja hadapAra karyA. A sAhasika ane cANakaya buddhinA vyApArIe aMgrejonI chAvaNIomAM mAla pUro pADavAnA kAmathI prAraMbha karI meTAM moTAM rAjyanAM dIvAnapada bhogavyAM ane ghaNAM rAjya pAsethI gAma-girAsa meLavyAM ane puSkaLa dhana ekatra karyuM. teNe jUnAgaDhanA taMtramAM lagabhaga eka dAyake agatyanuM sthAna bhogavyuM. karnala roDanA zabdomAM "teNe nagaranI dIvAlathI prazaMsAne pAtra evA sthAne (giranAra) javA mATe vanamAMthI suMdara vRkSAcchAdita mArga, kADhI tenA upara AMbA, jAMbu ane bIjAM jhADa vAvI thAkelA yAtrine phaLo ane vizrAma
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 H jUnAgaDha ane giranAra ApI tenI AzISa meLavI pitAnuM nAma amara karyuM che. bAvAvALA - vIsAvadara paragaNuM pitAnuM che ane navAbe jabarajastIthI dabAvI dIdhuM che ema kahI tyAMnA kAThI darabAra bAvAvALAe jUnAgaDha rAjaya sAme bahAravaTuM karyuM. teNe gAmaDAo ujajaDa karyA ane navAbanI hakUmata nahivata karI dIdhI. navAbanA adhikArIo tene pArapata karavAmAM niSphaLa gayA.' aMgreja taukAsainyanA eka adhikArI kepTana grAnTanI sevAo gAyakavADane ApelI te mudata pUrI thatAM kepTana grAnTa eka khAsadAra tathA dubhASiyA munazI sAthe girapradezamAMthI pasAra thaI rahyo hato tyAre bAvAvALAe tene pakaDI lIdho ane apAra duHkha dIdhuM 2 kepTana grAnTane bAvAvALAe ' kahyuM ke, je navAba tenA pradeza pAchA Ape te ja tene te mukata karaze. grAnTa mejara bAnavelane lakhyuM ane teNe dIvAna raNachoDajIne grAnTane choDAvavA lakhyuM. raNachoDajIe te mATe megya mANaso mokalyA jenI sAthe grAnTe eka aMgrejI patra raNachoDajIne lakhe. raNachoDajI aMgrejI jANatA na hatA tethI teNe te (patra) munazI bhavAnIdAsane vAMcavA ApyuM. teNe te patranI belenTAInane vAta karI te uparathI teNe tenA kRpApAtra suMdarajI zivajInA bhatrIjA haMsarAja jeThAne bahAravaTiyA sAthe vATAghATa karavA mokalyA. haMsarAje bAvAvALAne amuka gAme ApI grAnTanI mukita meLavI. bAvAvALA te pachI gujarI jatAM A gAmo navAbe khAlasA karyA. A prasaMga I. sa. 1822mAM bane tema bAbI rUlarsa opha seraThamAM jaNAvyuM che jyAre janarala sara lI grAnDa jekabanA "vesTa InDiyA AphaTara enDa DayuriMga yuTinijha'mAM kepTana grAnTa I. sa. 1871mAM lakhele patra chapAyo che. temAM tene I. sa. 1820mAM pakaDayo hovAnuM te kahe che. 1 TrAvelsa Ina vesTarna InDiyA-karnala ToDa. anyatra A mArga dIvana saMdhae kADho hovAnuM vidhAna che. . 2 TopI ne talavAra nara bIjAne name nahi baMDIkhAne mahinA cAra bAMdhI rAkhyo bAvalA. (sAhitya) 3 vigato mATe juo saurASTrane itihAsa-za. ha. dezAI..
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha 183 bahAdarakhAnanA davAno suMdarajI zivajInA mRtyu pachI navAbe saiyada husenamiyAMnI dIvAnapade nimaNUka karI ane I. sa. 1825mAM tene mukta karI pitAnA dharmaguru ahamadakhAna phakIranI bhalAmaNathI goviMdajI amarajI jhAlAne dIvAnapada ApyuM.. ahamadakhAna phakIra mehakImuddIna paMju nAmanA maMtanA ziSya, ahamadakhAnane navAbe guru. banAvI tenuM pratyeka viSayamAM mArgadarzana meLavI tenI AjJAnusAra te samagra kAryabhAra karatA rahyA. pariNAme ahamadakhAnanuM varcasva eTaluM prabaLa thaI gayuM ke makhadumamiyAM cistI, IsmAIlabega celA, saiyada karavA ane phattehakhAne kAvatru karI suMdarajInA putra devazIne lAvI tenA hAthe saiyada karavAnI madadathI I. sa. 18rapamAM ahamadakhAnanuM khUna karAvyuM.' navAbane ahamadakhAnanA khUnathI atizaya AghAta lAgyo ane teNe tenA khUnanA javAbadAra phatehakhAnane motanI sajA karI. saiyada karavA ane IsmAIla celAne hadapAra karyA ane makhadumamiyAM cistIne eka varSanI kedanI sajA karI ane te sajA bhogavI le tyAre sATha hajAra karIne daMDa bharI hada choDI javAne hukama karyo. ahamadakhAnanA putra IsabakhAnanA putra IsabakhAna urphe yusuphakhAnane be gAmo ApyAM ane ahamadakhAnanA gurubhAI hasanamiyAM nathumiyAne gurupade sthApyA. hasanamiyAMe lahamIdAsa zeTha, khuzAla camanarAya, bhUpatarAya dezAI, govardhana zeTha vagere pratiSThita nAgarikone vagara vAMke pakaDI be mAsa sudhI kedamAM rAkhyA chatAM navAba tene kAMI kahI zakyA nahi. navAba tenA pitAne pagale nAcaraMga ane saMgItanI mahephilemAM temane samaya vyatita karatA rahyA. trinetrezvaranI lUMTa jUnAgaDhanI muzkagIrI baMdha thaI hatI. raghunAthajI ane raNachoDajI jevA samarazokhIna dIvAna ane senApatione yuga AthamI gaye hatA. IsTa InDiyA kaMpanIe AMtarika yuddho upara aMkuza mUke hatA tathA niraMtara 1 jue saurASTranA itihAsanI vArtAo, bhA. 3, zaM. ha. dezAI. 2 ejana.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 : jUnAgaDha ane giranAra yudhdhA laDatA sainikA navarA paDayA hatA ane lUTa karavAnI, dhADha pADavAnI, atyAcADa vAnI ane mAnavasaMhAra karavAnI temane Teva paDI gayelI tethI A sainikoe gAmaDAo lUTavAnI pravRtti AdarI. navAbanA guru ahumadakhAnanI sUcanAthI hamIra sadhI nAmanA lUTArAe jUnAgaDhanA saniAnI sahAya ane sahakArathI krAyalInA trinetrezvaranA maDa lUTI, lIdhA. krAyalInA mahaMta kalyANagirinI phariyAda jUnAgaDhamAM keAI sAMbhaLe tema hatuM nahi tethI te kepTana bAna vela pAse phariyAda karavA jatA hatA tyAM junAgaDhanA savAree pAchaLa paDI tene dhArAjI pAsethI pakaDI vaDAla pAse jamanAvaDamAM keda rAkhyA. kepTana bAna velane game tema A samAcAra paheAMcatAM teNe dIvAna raNachoDajIne eka patra lakhI kalyANagirine mukta karAvavA lakhyuM ane te mahaMtane mukta karAvI jUnAgaDha laI AvyA. kepTana khAna vele kalyANagirinI riyAda uparathI kepTana vilsanane eka majabUta TukaDI sAthe jUnAgaDha mAkalyA. teNe jUnAgaDhamAM traNa mAsa payaMta mukAma rAkhI tapAsa karI. navAba pAse kAI khulAso hatA nahi tethI teNe lUMTelI milakata pAchI sAMpI tathA cha lAkha pacIsa hajAra `kArInA daMDa bharI kaeNpTana vilsanane pAche| kADhayA. gavadajI AlA kaeNpTana bAna vela tathA pleInanI bhalAmaNathI ane ejansInI mAMhedharIthI I. sa. 1827mAM navAbe gAviMdajI jhAlAne jUnAgaDhanA paragaNAnA daza vaSaeN nI mukta mATe IjArA ApyA. thoDA ja samayamAM,hapunamiyAM daravezanI bha bheraNIthI navAkhe latImiyAM chukhArI tathA kADInAranA saiyada valamiyAM khukhArIne, muMbaInA gavarnara pAse mAkalI, gAvi MdajInA IjArA rada karavA tathA tene dIvAnapadethI dUra karavA hukama meLavavA kaziza karI paNa temAM saphaLatA maLI nahi tethI hasanamiyAMe gAviMdajI sAthe samAdhAna karI lIdhuM. sadAzivarAva I. sa. 1834mAM gAviMchanA kArabhAra mAnU karI navAbe amadAvAdavALA pIrajhAdA nannAmiyAMne amadAvAda mekalI viThThalarAva devAjInA bhAI sadAzivarAvane dIvAnagIrI sabhALavA khelAvyo. navAbe tenu sAmA jaIne svAgata karyu tathA dIvAnagIrI ApI. . khaDiyAnuM a'Da khaDiyAnA leAya jamInadArlR navAbanI hakUmatanI avagaNunA karI bhaMDa
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha 185 uThAvyuM tethI navAbe khaDiyA upara tapa mAMDI tene zaraNa thavA pharaja pADI. Ate mera AtA mera nAmane bahAravaTiye A samayamAM jUnAgaDhanAM gAmo bhAMgavA mAMDayo. I. sa. 1837mAM teNe jUnAgaDha pAsenuM kAthareTuM bhAMgyuM. te kayAM marAI gayo te jANavA maLyuM nathI, amRtalAla amaracaMda I. sa. 1875mAM sadAzivarAve rAjInAmuM ApI dIdhuM ane dIvAnanI khAlI paDelI jagyA upara navAbe jUnAgaDhanA amRtalAla amaracaMda vasAvaDAnI nimaNUka karI, amRtalAlanA te samayanA pratiSThita nAgarika hatA. ejansImAM rAjAone je rakama bharavAnI thatI tenA te jAmIna thatA ane rAjAone moTI moTI rakamanI dhIradhAra karatA. teo aMgreja adhikArIonA paricayamAM AvelA ane tethI mArI rAjakIya lAgavaga dharAvatA. tenA nAnA bhAI anaMtajI amaracaMda dhrAMgadhrAnA dIvAna hatA athavA dIvAnanA samakakSa heddA upara hatA. nathurAma amarajI. amRtalAle eka varSa dIvAnagIrI saMbhALI ane te pachI rAjyamAM vadhI paDelI khaTapaTane kAraNe rAjInAmuM ApI dIdhuM. navAbe tenI jagyAe jUnAgaDhanA nathurAma amarajInI I. sa. 1876mAM nimaNUka karI. jApharAbAda-sarahadI jhaghaDe unA tAlukAnI sarahade sokhaDA nAmanuM gAma, bAbariyAvADa thANadAra prabhAsapATaNanA dezAI mayAzaMkara jezaMkare AbAda karatAM, te gAma potAnI hakUmatanA pradezamAM che tema kahI jaMjIrA rAjyanA jApharAbAda khAtenA adhikArIoe vadhe laI, tene kajo laI lIdho. jUnAgaDhanI zI baMdIe jApharAbAdanA mANasone hAMkI kADhavA prayatna karyo temAM jhapAjhapI thaI ane eka sIdI amaladAra mAryo gaye. e uparathI jApharAbAde ejansImAM karelA vivAdamAM maranAra sIdI amaladAranA mAthA badala jUnAgaDha vaDalI gAma ApyuM ane sekhaDA upara dA jApharAbAde mUkI dIdhuM ane te badala jUnAgaDha dara varase 360 rALa jApharAbAdane vaDalI mukAme cUkave e nirNaya levAya. A rakama dara varSe I. sa. 1946-47 sudhI cUkavAtI, rALanuM calaNa baMdha thayuM chatAM A rakama ja. gi-24
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 : jUnAgaDha ane giranAra te ja calaNamAM cUkavavAnA ja charAe Agraha rAkheaA. A prasa Mge unAnA hajharatazAha pIra upara tenA Arasa prasa Mge galepha caDAvavAnA jApharAbAdanA ha paNa svIkAravAmAM AvelA. devagAma zerakhAnanI putrI sulatAnAne je jAgIra ApavAmAM AvelI te paikInuM eka gAma devagAma phoDayAbakhAna hastaka hatuM: te gujarI jatAM tenA cha putra paikInA eka putranAM vidhavA rahematabhakhkhunA adhikAramAM hatuM, rahematakhate navAba bahAdarakhAna sAthe punala gna karatAM te gAma navAbe khAlasA karyuM. phatehayAbha khAnanA khIjA vArasadArAe AnI sAme vAMdhA lIdheA paNa temanuM kAMI cAlyu nahi. pAchaLathI A gAma pAchu soMpI devAmAM AvyuM. bahAdarakhAnanu mRtyu navAba bahAdurakhAna bIjA i. sa. 1840 nA me mAsanI 27mI tArIkhe 45 varSanI vaye 29 varSa rAjya karI gujarI gayA. dIvAna raNacheDajInu mRtyu I. sa. 1840 mAM dIvAna raNacheDajI gujarI gayA. dIvAna amarajI jevA pratApI pitAnA A paneAtA putre tenA pitAne pagale cAlI jUnAgaDha rAjyanI nAkarI nekanItithI ane nimakahalAlIthI karI rAjyane samRddha banAvavAmAM agra bhAga bhajavyeA. svayaM savizeSa zaktizALI hAvA chatAM teNe potAnA meATAbhAI raghunAthajInI AjJAmAM rahI bhAtRpremanuM paNa aneAkhuM udAharaNa pUru' pADayuM che. dIvAna raNacheADajI eka apratima ce.ddhA hatA, kuzaLa senAnI hatA ane dIdaSTiva:LA muddo hatA. te jUnAgaDha ane jAmanagaranAM rAjA ane rAjapatione suMdara ane surekha RtihAsa lakhI temanuM nAma amara karatA gayA che. A graMtha temaNe phArasI bhASAmAM 'vakAyAe sAra' nAmathI lakhelA je sAmAnya rIte tArIkhe sAraDa ke sAraDI tavArIkhanA nAmathI mazahUra thayA che. dIvAna raNachoDajI, saMskRta, phrAsI, gujarAtI, hindI bhASAnA jJAtA ja nahi paNa vidvAna hatA. temaNe hindI (vraja) bhASAmAM zivamahAratnAkara nAmanA eka pAgraMtha lakhyo che. durgA saptazatInuM bhASAMtara karyu che ane te uparAMta nIce jaNAvelAM pustakA paNu lakhyAM che. 1 dIvAna raNacheDachanA 1 zo anusAra teo vi saM. 1897nA mahA vadI 6 arthAt tA. 11-2-1891nA rAja svargavAsI thayA.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha jacs 1 zivarahasya 2 zivagItA 3 caMDIpAThanA garabA 4 zivarAtrI mahAbhya 5 sUtaka nirNaya 6 kAlakhaMja AkhyAna 7 IzvaravivAha '8 jAlaMdhara AkhyAna 9 brAhmaNanI corAsI jJAtionuM varNana 10 aMdhakAsura AkhyAna 11 pradeSa mahimA 12 tripurAsura AkhyAna 13 bhasmAMgada AkhyAna 14 mohinI chala 15 zaMkhacUDa AkhyAna 16 kAmadahana 17 zrAddhanirNaya 18 bihArI satasaI 19 zivasAgara kIrtana 20 kuvalayAnaMda (alaMkArazAstra-hindI) 21 vizvanAtha uparanA patro 22 nAgaravivAha 23 ochavamAlikA 24 buDhezvara bAvanI. temAMnA naM. 1 thI 16 tathA 24 chapAI gayAM che. bIjAM apragaTa che. dIvAna raNachoDajIne saMtatimAM mAtra be putrIo rUpakuMvara ane sUrajakuMvara hatI. sUrajakuMvaranAM lagna narabherAma vaida sAthe karelAM. tenA putra zaMkaraprasAdane dIvAna raNachoDajIe dattaka lIdhelA.' raNachoDajIe kutiyANumAM, amarezvara mahAdeva tathA vAgIzvarI devInAM maMdira tathA dharmazALA baMdhAvyAM che. jUnAgaDhamAM hATakezvaranA maMdiramAM paMcadevanuM sthApana tathA bhUtanAtha pAse sarasvatIkuMDa baMdhAvI, tyAM sarasvatI. mAtAnuM maMdira, eka dharmazALA paNa baMdhAvyAM che. te uparAMta nIcIbArImAM temanA makAnanA eka bhAgamAM krezvaranuM maMdira tathA paDadharI temanI jAgIramAM hatuM tyAM mahAdevanuM maMdira baMdhAvyuM che. budhara mULa mAMgaroLanA vatanI paNa dilhI jaI svaparAkrame dilhInA maMtrImaMDalamAM sthAna pAmelA rAjA chabIlArAma bahAdurajIne bAdazAha pharUkhaziyare eka ratna ApeluM. A ratna mahAbhAratanA yuddhamAM arjunane hAthe mAryA gayelA kauravonA banevI jayadrathanA bAhumAM hatuM. A bAhu yuddhamAM kapAI jatAM eka samaDI rakSetramAMthI laI gaI ane mAMsa khAI ratna nAkhI dIdhuM. bAdazAha akabaranA samayamAM A samaDIe koI strI tara ke janma lIdho ane tene pUrva janmanI smRti eka samaDI nAnuM hADakuM upADI zakI nahi te uparathI thaI AvatAM tenI sAhelIne mahAbhAratanA raNakSetranI vAta karI. A vAta karNopakarNa akabarane kAne paDatAM teNe te strIne bolAvI tenA kahevA pramANe koI sthaLe ukhanana karatAM A rana maLI AvyuM. te tenA khajAnAmAM hatuM ane kiMvadaMtI che te pramANe tenI pUjA thatI rahI. 1 juo kUTaneTa pRSTha naM. 188 para
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ : amarajI. dalapatarAma : raghunAthajI raNachoDajI 'putrI harakuMvara | putrI rUpakuMvara surajakuMvara zaMbhuprasAda . . (5. narabherAma da) lakSmIzaMkara 188 : jUnAgaDha ane giranAra kAzIbA . (5. gaMgAzaMkara) pana aMbAzaMkara kALidAsa za karaprasAda (raNachoDajInA dattaka) maNiza ja jAvaMtarAya re (putrIo) chaganalAla - 1 | | | ' , durgAzaMkara mahAzaMkara zAMbazaMkara bajIbhAI | | dulerAya je sukharAya | DosAbhAI | harazaMkarabhAI jIvAbhAI umAzaMkara . | sayazaMkara caMdrazaMkara | | caMdulAla | [ , '' IndubhAI | | ramezacaMdra | kamarAya kanakarAya | | | caMdabhAI vo? - DAhyAbhAI navInacaMdra - - sutarAya saguNarAya ramaNacaMdra rara kacaMdra jaya tilAla mahAsukharAya guruva'tarAya
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAkhI vaza-pUrvAdha : 189 rAjA chamIlArAmanA putra rAjA dayAbahAdura hai dayArAma' pAse A naMga Avyu. ane teNe tenI putrI kuMvarajI prAgajI nANAvaTIne paraNAvI tyAre tene ApyuM. tenI pAsethI tenA putra amarajI pAse Avyu ane tenAM mRtyu pachI dIvAna rADajIe tene vi. sa. 1839mAM vidhivat sthApita karI tenI liMga tarIke pratiSThA karI. A liMga nIlamanuM che ane tenI pUjA sevA vaiznava saMpradAyanI pUjAvidhi pramANe thAya che. raNacheADajIe tenI AratI ane khAvanI lakhI tenAM bhaktibhAva ane kavitvazakitanA paricaya ApyA che. A saoNMdiramAM chIpajaDita akSaremAM nacenA zloka che. zrImavruddha mahezvarasya dhImAna zrI raghunAthakaH khyAtau zrI raNacheDacha zrImad vikrama maMta zrI svAmInArAyaNa maMdira I. sa. 1826mAM zrI sahajAnaMdajI mahArAjanI preraNAthI jUnAgaDhamAM zrI svAmInArAyaNanA maMdiranirmANanA kArya nA zrI svAmI brahmAnaojI tathA zrI svAmI gopa lAnaMdajI dvArA prAraMbha thayA. A maMdira I. sa. 1828mAM saMpUrNa thayuM2 ane zrI sahanajI mahArAjanA varada'ste temAM mUrtionI pratiSThA thaI, je sthaLe maMdira che tyAM poMcANA darabAra bhakta jhINAbhAI seAlaMkInI vADI hatI te teNe zrIjIne apa Nu karI ane navAba bahAdarakhAne mAlanI jakAta vagere sarakArI letrIe mApha karI. sukhamAsamaMdara maMdira samakarAnetrAtsava" naitriNAM ! dalapatI yasyAnuau preAjasau navarasASTakai samAnAM traNe ull 1 rAjA chabIlArAmanA bhAI dayALa khahAdura hatA, tenA putra giradhara bahAdura hatA, teo mogala zahenazAhatamAM meAya darAe upara hatA. dayAbahAdura rAjA chabIlArAmanA putra hatA tema muslima itihAsa "selamutta AkherIna"mAM jaNAvyuM che, jyAre anyatra dayAbahAdura giradhara bahAduranA bhatrIjA hatA ema jaNAvyuM che. dIvAnajIe pAtAnA pitAnI mAtAnA prakhyAta kuLanuM varNana kayAMya Apyu nathI eTale lekhako temane doSa de che. tArIkhe seAramAM jaNAvyA pramANe amarajInA durlabhajI ane gAviMdajI nAmanA bhAIo hatA tathA gaMgAdAsa ane tulArAma nAmanA oramAna bhAi hatA. dayAbahAduranAM putrI amarajInAM mAtuzrI ke A bhAIonA praznonA nica karavAnA rahe che, 2 juo pirirASTa.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 : jUnAgaDha ane giranAra navAba hA medakhAna rajA navAba bahAdarakhAnanA mRtyu pachI I. sa. 1840mAM tenA yuvarAja hAmadakhAna bIjA gAdIe beThA paraMtu te sAthe ja gAdInA hakaka mATe be dAvedaroe pitAne gAdI upara hakaka che ema kahI dAvA karyA. navAba bahAdarakhAnanAM eka begama kutiyANAnA habIbakhAna saravANInAM bahena dAdIbu hatAM. hAmadakhAna tenA putra hatA. bIjAM begama rAdhanapura navAbanAM bahena nAjabIbI hatAM. tenA putra mahAbatakhAna hatA. nAjubIbIe e dAvo karyo ke hAmadakhAna bAbI khAnadAnanI putrInA putra nathI mATe tene gAdI upara hakaka thAya nahi. A vivAda cAlatA hatA tyAM navAbanAM trIjA begama amIra begama ke je bAMTavAnA bAbI hematakhAnanAM vidhavA hatAM ane navAba hAmadakhAna sAthe punarlagna karyA hatAM teNe tenA prathama patinA putra kabIrakhAna urphe zerakhAna tathA navAba hAmedakhAnathI salAbatakhAna nAme putro hatA tene dA rajU karyo. A baMne dAvedAroe sainikenI jamAvaTa karI ane lehI reDI madhyakAlIna yuganI paddhati anusAra pitAne hakka pratipAdita karavA nizcayI thayA.' A vivAdane nirNaya briTirA ejansIe ApavAne hati tethI rAjakeTathI AsisTaMTa poliTikala ejanTa kepTana (pAchaLathI mejara ane sara) lI grAnDa jekaba, kepTana haTTanI sAthe jUnAgaDha AvyA ane sazastra athaDAmaNa aTakAvI. zerakhAna tathA salAbatakhAne gIrAsa laI pitAno hakka cheDI dIdho paNa nAjubIbI sagIra kuMvara mahAbatakhAnajIne laI rAjamahelamAMthI nIkaLI tenI hajurI cAItAbu, tenA pati lAlakhAna rANAkhAna tathA khAsa mANase sAthe IdrajI jhaveracaMdanI havelImAM cAlyAM gayAM. hAmadakhAna mAtra bAra varSanA hatA paNa himmatabAja hatA tethI teNe tarata ja sainike laI IdrajInI havelI gherI lIdhI ane nAjubIbIne zaraNa thaI javA ane rAjakuLanI rIti pramANe rAjamahelamAM cAlyA javA kahevarAvyuM paNa teNe tenuM mAna na rAkhyuM tethI navAbe tApamAro zarU karyo ane nAjubIbI zaraNa thatAM tene tathA mahAbatakhAnajIne keda karavAmAM AvyAM. mahAbatakhAnanI sagAI tenA mAmA rAdhanapura navAbanI putrI sAthe thayelI tethI rAdhanapura navAbe ejansImAM lakhI mAtA putrane mukata karAvyAM ane tene 1 A bhAIone khariyANuM tathA meTI ghasATI e be gAmo ApavAmAM AvyAM. 2 vesTarna InDiyA-sara lI grAnDa jekaba-A prakaraNanI bArIka vigato Ape che.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvAdha : 19 rAdhanapura teDAvI lIdhA. navAbe raNakhAna tathA cAInAbune pakaDI prabhAsapATaNa mAM deda rAkhyAM.1 rajansI hAmadakhAna sagIra vayanA hatA tethI ejansInI AjJAthI rANapura bhAyata sAmatakhAna bAbI, vRjadAsa raMgIladAsa majamudAra tathA dIvAna sadAzivarAva devAjInI eka rIjansI kAunsila nImavAmAM AvI. A vyavasthA eka varSa cAlI tyAM navAbe kAunsila barakhAsta karI kutiyANAnA saravANI habIbakhAna kamAlakhAna tathA jambara lIlAdhara bhATiyAne saMyukata dIvAne nImA rAjyavahIvaTa potAnA hAthamAM lIdho. nathu khAna saravANI daramyAnamAM habIbakhAnanA bhAI nathukhAne rAjamAtAnI kRpA prApta karI navAba ane dIvAnanA adhikAranI avagaNanA karI svataMtra ane manasvI vartana karI vahIvaTamAM dakhala karavAnuM zarU karyuM. te pitAne rUvAba jamAvavA cheDA upara hodo mukAvI temAM besI zaheramAM pharatA ane AbarUdAra mANasone jAheramAM gALo daI dhamakAvatA. eka vAra musalamAne eka gAyane zaNagArI vAjategAjate saraghasanA svarUpamAM tenI dAtAra upara kurabAnI ApavA laI gayA. te kRtyamAM nathakhAne saravANInuM uttejana hatuM tema, jAhera thayuM ane havelInA gosvAmI mahArAjazrInA netRtva nIce hinduonuM eka pratinidhimaMDaLa navAba pAse gayuM ane jayAM sudhI A kRtya mATe javAbadArone yogya zikSA nahi thAya ane A prasaMga bhaviSyamAM nahi bane tevI khAtrI nahi maLe tyAM sudhI haDatAla raheze tema kahI nyAyanI mAgaNI karI. navAba hAmadakhAna kAMI kahI zake tema hatA nahi tethI te mauna rahyA paNa poliTikala ejanTa karnala mAkeTe jamAdAra subhAnasiMha tathA jamAdAra zerakhAnane sainya sAthe mokalatAM neTiva ejanTa bhagavAnalAla jozIpurA, jamAdAra sAleha hindI tathA najaramahamada bIjaranI salAhathI nathakhAne mAphI mAgatAM samAdhAna thayuM. mAMgaLa upara caDAI I. sa. 184mAM mAMgaroLanA zekhe navAbanA ganIma vere levAnA, najarANe levAnA ane saMyukata gAmone vahIvaTa karavAnA adhikArane paDakAra 1 juo saurASTranA ItihAsanI vArtAo, bhA. 7, zaM. ha. dezAI.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 H jUnAgaDha ane giranAra karyo ane jUnAgaDhanA AvA koI hakako nathI tema kahI te legIo vasula levA dIdhI nahi. yuddhonA divase pUrA thayA hatA tethI rAja ejansImAM phariyAda karatAM rAjakeTathI kepTana lI grAnDa jekaba mAMgaroLa upara caDe ane I. sa. 1841nA DisembaranI 22mI tArIkhe mAMgaroLa upara jatI mUkI. I. sa. 184ranA eprila mAsanI 6ThThI tArIkhe zekhe lakhaNa karI ApyuM ke te jUnAgaDhane AdhIna che ane raheze, tethI japtI uThADI levAmAM AvI. rAjamAtA dAdAbu rAjamAtA dadIbu tathA nathakhAna saravANI navAbane tuccha gaNI pitAnuM dhAryuM karatAM ane navAbane evA paNa purAvA maLyA ke A banne jaNAM tenuM kAsaLa kADhI nAkhaze tethI teNe ejansInI sammati laI nathakhAnane keda karyo tathA rAjamAtAne najarakeda karyA. rAjamAtAnuM kAmakAja karatA baLavaMtarAya jAdavarAya munazI temane mukta karAvavA mATe pravRtti karavA mAMDayA tethI tene paNa keda karyA. baLavaMtarAyane tarata ja mukta karyA paNa nathukhAnane te navAba mahAbatakhAne choDayA tyAM sudhI kedamAM rahevuM paDayuM. jabara zeTha dIvAna jabbara lIlAdhara bhATiyA rAjyanA kharcane hisAba paNa rAkhatA paNa teNe hisAba rajU na karatAM tene hisAba laI hajaramAM hAjara thavA navAbe AjJA karI. jabara zeThe te ajJAnI avagaNanA karI ane kahevarAvyuM ke tene hukamane te mAnavA InkAra kare che tethI navAbe tenI havelI upara tapamAre karI tenI dIvAla toDI pADI. A dhiMgANAmAM jambara zeThane Araba tepacI marA ane pite zaraNa thatAM tene kArAvAsamAM mokalI devAyA. traNa varSa pachI tenI pAsethI sADA ATha lAkha karIne daMDa laI mukta karyA ane te tarata ja jUnAgaDha choDI tenA vatana jAmakaMDoraNA cAlyA gayA. tenI havelI khAlasA karavAmAM AvI jemAM Aja uparakoTa davAkhAnuM che. anaMtajI amaracaMda - navAba hAkedakhAne habIbakhAna saravANI tathA anaMtajI amaracaMdane te pachI saMyukta dIvAna tarIke nImyA. thoDA ja samayamAM teNe habIbakhAnane chUTA karI anaMtajI ekalAne kula kArabhAra so. 1 vesTarna inDiyA nAmanA tenA puratakamAM sara lI grAnDa jekabe A prasaMganI vigata ApI che.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-pUrvAdha : 193 kAvatru ana tajIne dIvAnagIrI maLI te amuka tattvAne gamyuM nahi tethI munazI khaLavaMtarAya jAdavarAya, saiyada abdualI tathA cistI AlamiyAMe ana tajInA kArabhAra uthalAvI nAkhavA eka kAvatru karyuM". A kAvatruM pakaDAI jatAM khaLavaMtarAyane pakaDIne uparakoTamAM kaida karyA paNa pAchaLathI game te kAraNe cheDI mUkavAmAM AvyA. kuMvarajanmanI aphavA navAkhanI eka begame putrane janma ApyA che evI vAta jAhera karava mAM AvI. A jAherAta banAvaTI che tevI navAbane khAtrI thatAM teNe javAbadAra zakhsAne sajA karI. bahAravaTiyA jabbara zeThanI dIvAnagIrI meA thatAM tenA kRpApAtra sipAI rahemAna tenA putra sulatAnanI sAthe TALI jamAvI bahAravaTe caDayA. teNe giranAramAM Azraya laI lUMTaphATa zarU karI. ekavAra tame dIvAna anaMtajInA kuLagALa rAmazaMkara paMcALInA jamAI durgAzaMkara bhajIbhAI travADI tathA mayAzaMkara harajIvana travADIne bAna pakaDayA. anaMtajIe khuzAla bAroTa nAmanA vizvAsu mAsa dvArA temanA patto meLavI gista mAkalI mahATiyAene gheryAM ane teoe dhiMgANuM karyuM.... temAM rahemAna mAryAM gayA ane sulatAna zaraNu thayo. I. sa. 1847mAM phiyA rabArI bahAravaTe caDayA. jAmanagaranA bahAraviTayA vIdhA mANeka ane ekhAmaMDaLanA bahAraviTayA hanumAnisaMha puriyA tenI sAthe bhaLI gayA. A TaLInI pAchaLa paDelI. ejansInI TukaDIe kepTana leAkanI AgevAnI nIce rANAvAva pAse viMgANuM karyuM temAM ghaNA sipAIone mArI bahAravaTiyA giramAM UtarI gayA. A pATaNa vahIvaTadAra zrI narasiMhaprasAda hariprasAda jIce tenA pIche parrA temane kayAMya TharavA dIdhA nahi. a Mte A ToLI ka la jIlAka ane dIvAna ana MtajI rUbarU amarApura mukAme zaraNu thaI. A bahAraviTayA uparAMta A navAbanA amalamAM aneka zakhsA aMgata kAraNAsara bahAravaTe caDayA. temAM mukhya bahAravaTuM mAMgarALanA zakara makarANInu 2 1 sva. zrI jItendraprasAda khUcanA pitAmaha, 2 makarANIo kahe che ke A zaMkara sadhI hatA; makarANI nahi, jU. gi.-25
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUnAgaDha ane giranAra hatuM. teNe I. sa. 1846mAM bhAMgarALanA darabAragaDha lUMTayA ane IAvALA makarANI valImahamade peTalAda sudhI tenA pIcho pakaDI tyAM mAryAM. INAjanA sudhiyAna bahAravaTe nIkaLelA tane paNa valImahamade mArI nAkhyA. rAbaDAnA sadhI taiyaba, keTAlanA saiyadA, lAkhA jata, ghumalInA paTela pU Mjo, pIThA hATI, vIrA rabArI, ghuDavadaranA baleca, unA paragaNAnA ge!hilA, mANAnA saMdhI, bAbariyAvADanA sAmA varU rAjya sAme tathA zIlanA seAnI mULajI, AdarInA seAnI karasana sAme bahAravaTe caDayA. 124 makarANI ane saMdhIe bacce vIsAvadaramAM vera baMdhAyuM ane banne pakSA vAra vAra dhiMgANAM karatA rahyA. I. sa. 1847mAM vIsAvadara tAbAnuM gAma mAMganAtha pIpaLI jUnAgaDhanI zIdIe lU Tapu ane mahuta sukhalAlagaranI phariyAda uparathI ejansIe daramyAnagIrI karI mahatane tathA prajAjanAneM pUratuM vaLatara apAvyuM. navAba hAmadakhAnanA zAkha navAba hAmadakhAnane zikAranA zAkha hatA ane eTaleA ja tIvra zekha saMgItanA hatA. eka vAra khaDiyAnI sImamAM siMha che tevI bAtamI maLatAM I. sa. 1845mAM hAthI upara besI zikAra karavA gayA. tyAM siddhe hAthI upara halle karyA. navAnA jAna jokhamamAM che te joI sAleha hindI tyAM hAjara hatA teNe zIsakAna mArI siMhane DheDhA pADayA ane pachI tene mArI nAkhavAmAM Avyo. A samaye havelInA mahArAjazrI traMjanAthajI ke vrajaratnalAlajI saMgItanA niSNAta hatA tema tenI pAse gAyanuM vRMda rahetuM. navAba hAmedakhAna tenA anusa JIone lai havelImAM jatA jayAM tenA mATe judI beThaka karAvavAmAM AvatI ane rAta AkhI te sAMbhaLatA, gAtA ane vAdyo vagADatA. kahevAya che ke mahArAjazrIne sitAra upara ajaba kAbU hatA. navAba tenI sAthe tabalAmAM saMgata karatAM sastI vi. saM. 1847nA zrAvaNa suda 9nA rAja jUnAgaDhanA praznArAnAgara kamaLAkara nAnAbhAInAM mA pUtaLIbAI nIcI bArI pAse tenA dharamAM satI thayAM hevAnA banAva banelA. te pachI ejansIe navAba pAsethI A cAla bhUdha 3 1-2 hastalikhita aitihAsika prasaMgAnI neAMdha-zrI meAtIlAla jIvaNajI chAyA 3 mAhitI-zrI zaMbhuprasAda ha. jozI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvAdha 195 karAvavA bAMhedharI lIdhI hatI te chatAM I. sa. 1837mAM delavADA pAse gupta prayAgamAM muMbaInA eka bhATiyA bAI satI thayelAM. A mATe ejansIe tAkIda karatAM navAbe mAphI mAgI tA. 3-1-1838nA hukamathI satI thavA upara sakhta pratibaMdha mUkyo. rAjataMtra A navAbanA samayamAM dIvAna anaMtajI amaracaMdanA prayAsathI rAjataMtranI janI paddhatimAM ghaNe pheraphAra karavAmAM Avyo. lekhita hukamo ApavAnuM dhoraNa hatuM nahi ane patravyavahAra khAnagI patro lakhAya te hatA tene badale tamAra paddhati zarU karavAmAM AvI. te sAthe nyAya ane nANAM khAtuM navAba ane dIvAnanI munsaphI para cAlatAM tene badale judA judA amaladAro nIce khAtAo uMghADavAmAM AvyAM. arajadArone sAMbhaLavA tathA temane javAba ApavA mATe daphatara ane samaya mukarara thayAM. kharca ane UpajanA vyavasthita hisAbo rAkhavAnI paddhati paNa apanAvavAmAM AvI. rAjataMtranuM AdhunikaraNa te hAmadakhAnanA mRtyu pachI mahAbatakhAna bIjAnA samayamAM karavAmAM AvyuM paNa tene prAraMbha navAba hAmadakhAnanA aMtima varSomAM thaI gayA hatA. kudaratI Aphata I. sa. 1846 mAM ane I. sa. 1849 mAM ativRSTi thatAM bhInane dukALa, pa. nadIomAM AvelAM cheTAM pUroe jAnamAlanI meTI khuvArI karI. A prasaMge dIvAna anaMtajIe kudaratI ApattinA bhega banelA lene maphata athavA sastA dare anAja ApyuM ane makAne bAMdhI levA tagAvI ApI ane te sAthe karaverAmAM rAhata ApI grAmaprajAne bacAvI lIdhI hAmadakhAna rajAnuM mRtyu I. sa. 1851nA jUna mAsanI 16mI tArIkhe navAba hamedakhAna ra3 varSanI vaye 11 varSa rAja karI kSayanI bImArImAM aputra gujarI gayA. A navAba yuvAna hatA chatAM samajadAra ane gaMbhIra prakRtinA hatA. tenI nyAyavRtti ane nItirItithI te lokapriya thayA hatA. prakIrNa I. sa. 1747 mAM bAbI vaMzanI sthApanA thaI tyArathI I. sa. 182 sudhImAM rAjadarabAranI khaTapaTa ane kAvAdAvA ane temAM bhAga letA rAjapuruSonI
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196H jUnAgaDha ane giranAra sattA prApti mATenI spardhAnA kAraNe pATanagaramAM azAMti rahetI ane prajAnA jIvanamAM bahu ajaMpi hatA. jUnA vicAro dharAvatA rAjAo ane senApatio zatru rAjyanI prajA ane tenI mAlamilakata nAza karavAmAM ke temane trAsa ApavAmAM gaurava samajatA navAbanA sainya raNachoDajI jevA sujJa ane vidvAna senApatinI AjJAthI rAyajAdA ane rANAne pradeza ujajaDa karyo hato ane raNachoDajIe jyAre navAba sAme baLavo karyo tyAre paNa gAmaDAMo lUMTayAM hatAM. e samayanI e rAjanIti hatI ane tema karavAnuM te vakhate Avazyaka gaNAtuM. rAjadarabAramAM agra sthAna prApta karavA virodha pakSanA netAonuM lohI reDavAmAM kaI acakAtA nahi. eTaluM te nahi paNa je pakSanA netAne zikSA karavI hoya te pakSanA ane tenI jJAtinA nirdoSa lokene paNa mArI nAkhavAmAM AvatA ke lUMTI levAmAM AvatA. nAgara adhikArInA kahevAtA aparAdha mATe nAgaravADe lUMTI levAmAM Ave ane tema chatAM nAgare rAjakartAne vaphAdAra rahyA hatA. enuM eka ja kAraNa e hevAnuM samajAya che ke rAjA prajAnA jAnamAlane svAmI che ane tema karavAne tene adhikAra che te siddhAMta prasthApita thayela ane te ja kAraNe aneka trAsadAyaka kRtya karyA chatAM navAbo tenuM sthAna jALavI zakelA ane jenA upara temaNe julma karelA tenAM parAkrama ane prayAsathI temanI sattA baLavattara karI zakyA ane vistAra vadhArI zakayA. A samayamAM hiMdu-muslimanA bheda sAva bhUMsAI gayA hatA. hiMdu saradAra nIce muslimo hiMduo sAme laDatA ane muslima saradAra nIce hiMdu sainike muslimo sAme laDatA. jUnAgaDhanA navAba muslima hatA chatAM amarajI, raghunAthajI, raNachoDajI, prabhAzaMkara vagere senApatio nIce Araba, saMdhI ane makarANI sipAIe mAMgare.LanA zekhamiyAM ke sutrApADAnA cAMda paTaNa jevA muslima saradAra sAme laDatA. gAyakavADanuM hiMdu rAjya hatuM chatAM jamAdAra hAmIda jevA muslima senApatio nIce marAThAo hiMdu rAjyo sAme laDatA. dIvAnagIrI ane mulkI hedIo upara mukhyatve jUnAgaDha jevA muslima rAjyamAM hiMduo ja hatA. prajAmAM paNa sahu potapotAnA dharma vagara rokaToke pALI zake e mAnyatA prabaLa thaI gaI hatI. zrI sahajAnaMdajI mahArAjane navAbe rAjamahelamAM padharAvelA ane havelInA zrI gosvAmIjI mahArAja pAse navAba jatA ane e rIte muslima saMta pAse hiMduo AzIrvAda meLavavA jatA. prajAmAM grAmINa vyApAra sivAya ke khetI sivAya koI anya vyavasAya na hatuM tethI Ahira, kaNabI, kAraDiyA rAjapUta, mere vagere khetIne vyava sAya karatA. vANiyA, luhANa, memaNa, vorA ane khajAo sthAnika vyApAra
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-pUrvArdha H 197 karatA. sanIo, kaMsArA, luhAra, sutAra, salATa, kaDiyA, bhaI vagere pitapitAne vyavasAya karatA. keLAo khetInA, pagInA ke lAkaDA kApavAnA kAmamAM pravRtta hatA. harijane camAra ke vaNakarane dhaMdho karatA. rabArIo, cAraNe, bharavADo pazupAlana karatA ane kayAMka lazkarI nokarI paNa karatA. nAgare rAjayasevAmAM hatA ane brAhmaNo karmakAMDa ke rAjayasevA karatA. vANiyA ane luhANa 5Na rAjayasevAmAM hatA. e uparAMtanA, makarANa, saMdhI, Abe, rAjapUta, kAThI, khAMTa, mera, rabArI vagere kemanA juvAne mATe lazkarI karI sivAya kaI vyavasAya na hatA. arabastAnathI re meLavavA samudramArge saurASTramAM AvelA Araba dezI muslimonI jema A dezanA vatanI thaI gayA hatA. arabastAna sAthe temanA saMbaMdhe tUTI gayA hatA. makarANIo paNa makarANa sAthenA saMbaMdhe jALavI zakyA na hatA ane tethI teo paNa ArabonI jema soraThamAM makAna milakta ke jamInajAgIra meLavI sthAnika vatanIo thaI gayA hatA. A samayamAM nAgaro paNa lazkarI sevAmAM hatA. sipahAlAro nAgara hatA eTaluM ja nahi paNa nAgara sipAIonI eka ja paNa hevAnA ulekha prApta thAya che. khAMTa lekenuM paNa sainyamAM mahatvanuM sthAna hatuM. kalyANa zeTha jevA vaNika ane premajI dAmANI jevA luhANAo paNa samazera bAMdhI sainyanuM netRtva letA ane yuddho lahetA; tema chatAM A yudhavIe Adhunika yuddhapaddhatinuM na te jJAna meLavyuM na te te jANavA paravA karI. vAraMvAra AvatA dukALo ane temAM sahAya karavAmAM rAjyanI azakti ke anichAnA kAraNe, ane niraMtara thatAM yuddho ane gAyakavADa, piztA ke anya rAjanI AvatI caDAIomAM thatI bephAma lUMTanA kAraNe temaja rAjadarabArIone pagAra peTe apAtI jAgIramAMthI levAya eTalI Upaja levAnA lebhanA kAraNe khetI pAyamAla thaI gaI hatI, ane kheDUtaprajA behAla thaI gaI hatI. vyApAra AgalA yugamAM bhAMgela hato ane vizeSa bhAge. Ama A samayamAM prajA behAlI, pAyamAlI ane avyavasthAmAM jIvI ane rAjakartAoe ke tenA dIvAne e te prati kAMI dhyAna ApyuM nahi. pariNAme jyAre aMgrejoe navAbanI sattAo upara aMkuza mUkyo tyAre tene virodha karavAnI tenI naitika himmata na hatI tema te mATe tene prajAnuM pIThabaLa na hatuM.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza - uttarArdha navAba mahAbatakhAna 2 jA " navAba hAmadakhAnanA mRtyunA samAcAra rAdhanapura pahoMcatAM ja tyAM vasatA mahaMma navAba bahAdarakhAnanAM vidhavA begama nAjubIbI tenA sagIra kuMvara mahAbatakhAnajIne laI jUnAgaDha AvyAM ane hAmadakhAna aputra gujarI gayA hovAthI mahAbatakhAnane jUnAgaDhanI gAdIe besADayA. rajansI mahAbatakhAnane janma vi. saM. 1893 (I. sa. 1837) nA vaizAkha vadI 12 ane ravivAranA roja thayo hato tethI I. sa. 1851 mAM gAdInazIna prasaMge mAtra 14 varSanA hatA tethI rAjayane vahIvaTa ejansIe saMbhALI levA vicAryuM paNa rAjamAtA nAjubIbI tathA rAdhanapuranA navAbanA prayAsathI piliTikala ejanTa karnala leMge eka cijansI kAunsilanI nimaNUka karI tathA temAM sabhya tarIke bATavA bhAgadAra mahamadakhAna tathA kutiyANAnA habIbakhAnane tathA pramukhapade anaMtajI amaracaMdanI nimaNUka karI. thaDA samayamAM bane sabhya gujarI jatAM tene avajI prabhAsapATaNanA saiyada ahamada bIna abdullAha esa tathA bATavA bhAgadAra zerabulaMdakhAnanI nimaNUka karavAmAM AvI. rAjamAtA nAjubIbI rajansI kAunsilamAM rAjamAtAne sthAna maLyuM nahi chatAM teNe sarva adhikAra svAdhIna karyo tathA pitAnI hajUrI bAI cAItabunA putra lAlabhAIne
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 199 varapada ApyuM tathA dIvAna raI DajInI putrI sUrajakuMvaranA putra maNizaMkara narabhezaMkara vadane tathA pAchaLathI bhagavAnalAla madanajIne pitAnA khAnagI kArabhArI tarIke nImyA. sagIra navAba ejansI adhikArIonI sUcanAthI sagIra navAbane zikSaNa ApavA rAjamAtAe aMgrejI zIkhavavA sUratanA prANalAla mathurAdAsa nAmanA zikSakane tathA musAheba tarIke prabhAsapATaNanA pharIdakhAna murakhAna tathA junAgaDhanA prabhudAsa kahAnadAsa bakSI ane nAmadArakhAne zera khAnanI nimaNUka karI. I. sa. 1855 mAM aMgrejI zikSaka prANalAla mathurAdAsa mULa jagyAe pAchA pharatAM tenI avajI suratanA nAgara somanArAyaNa naranArAyaNanI nimaNUka thaI. ' . navAbanI sAthe amIronA tathA nAgaronA tejasvI vidyAthIone bhaNavA besADavAmAM AvatA paraMtu navAbe aMgrejI trIjA raNa sudhI ane munazI jAnamahamada pAse phArasIne thaDo abhyAsa karI rAjakAjamAM lakSya parovyuM. rajansI barakhAsta I. sa. 1858mAM navAba 21 varSanA thatAM rIjansI kAunsila barakhAsta karavAmAM AvI ane anaMtajI amacaMdane mukhya dIvAnapade nImavAmAM Avyo. janAnAnI khaTapaTa navAbanI sagIra avasthA daramyAna rIjansI kAunsila hovA chatAM sAcI sattA rAjamAtA nAjubIbI tathA tenI kRpApAtra hajUrI cAItIbunA hAthamAM rahI ane navAbe sattAnAM sUtra saMbhALyA pachI paNa anaMtajI jevA samartha dIvAna hovA chatAM A baMne bAIo rAjataMtramAM apAra dakhala karatA rahyA. rAjamAtAthI navAbanuM kaI vizeSa hita vicAre nahi ema mAnI enI phariyAda uparathI dIvAna anaMtajIne tathA kAunsila sabhya miyAM ahemada eksane dUra karavAnAM cakra ejansImAM gatimAna karavAmAM AvyAM paraMtu ejansI amaladaree tema na karatAM navAbanA amadAvAdavALA pIrajhAdA nAnA miyAMne sabhyapade nImyA. . I. sa. 185mAM nAjubIbInI hakUmata evI te baLavattara thaI gaI ke navAba mahAbatakhAna pUtaLA jevA rAjakartA thaI gayA. janAnAmAMthI thatA hukamone amala thatA ane navAba ke dIvAnanA hukamonI avagaNanA thatI. dIvAna anaMtajIe sthApelI Adhunika prakAranI rAjayavyavasthA bhAMgI paDI.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 : jUnAgaDha ane giranAra ane te pUrve jevuM adhera hatu. tevuM aMdhera thai gayuM. navAba tenI mAne kAMI kahI zake ema na hatA. ane jokAMI kahe tA zIkhaDhI tene AdhIna hatI tethI tene keda kare ke mU'jhave tevA sajogA hatA, tethI teNe ejansImAM khAsa dUta mokalI tenI sAthe tenI muzkelInuM varNana lakhI me!kaLyu te uparathI rAjakATathI kaeNpTana zATa nAmane aMgreja adhikArI jUnAgaDha AvyA ane teNe zIdIne mAtra navAbanA hukama mAnavA salAha ApI paNa te salAha amAnya rahI. kepTana zArTa'nI dakhalagIrIthI nAjubIbI rASe bharAyAM ane teNe zIkha dInA jamAdArAne bAlAvI uzkeryAM. sainika ane ArakheA baLavA karaze evI bhIti kepTana zArTa ne lAgatAM teNe pelaTikala ejanTanuM mejara bleka dvArA mAda na mAgyuM. daramyAna nAnukhIkhI, nava bane samajAvI tene geAMDalamAM chAvaNI nAkhI paDelA poliTikala ejanTa pAse pote sattAdhIza rahe tevI kabUlAta apAvavA laI gayAM paNa mukAma UpaDI jatA poliTikala ejanTa maLyA nahi. navA mATe eka sAmAnya gRhastha jevuM jIvana paNa jIvavAnuM have azakaya banyu. janAnAnuM jora vadhI gayu. tethI te rAjakeTa gayA. ane peliTikala ejanTane sanya vastusthiti samajAvI teNe sarakAramAM lakhatAM I. sa. 1860mAM elekajhAnDara kinlaoNka phaoNrbsane jUnAgaDha javA muMbaI sarakAre AjJA karatAM te muMbaIthI dhaMdhA AvatI sTImaramAM AvI tyAMthI jUnAgaDha AvyA. temaNe dIvAna anaMtajI tathA miyAM ahemada dupanAM rAjInAmAM laI dIvAnapade DuMgarazI devazInI nimaNUka karI. ana tajI dIvAna A prasaMge phrAnse geApanAtha mukAmethI tA. 15mI me, 1960nA rAja sarakAramAM eka patra 9khyo. temAM ana tajI dIvAnanI zakti tathA vaphAdArInAM bhArAbhAra vakhANa karI tene rakSaNa ApavA ejansIne bhalAmaNa karI. dIvAna ana tajI amaracaMda vasAvaDAnA janma i. sa. 1809mAM thayA hatA. mAtRpakSe dIvAna raNacheDajI tenA sagA thatA hatA. tenA pitAmaha kuMvarajI tathA tenA bhAIe bhANajI ane bajIbhAI gAyakava DanA rAjyamAM meTA heAddA dharAvatA. ana tachanA mATAbhAI amRtalAle jUnAgaDhamAM zaraphInI mATI peDhI sthApI hatI ane dezI rAjyAne moTI rakamo dhIratA hatA ane ejansInA laheNA badala rAjayAnA jAmIna paNa paDatA hatA. dIvAna raNachoDajI A peDhImAM bhAgIdAra hatA. I. sa. 1875mAM amRtalAla jUnAgaDhanA dIvAnapade nimAyA tyAre anaMtajI dhrAMgadhrAmAM nimAyA. amRtalAla I. sa. 1836mAM chUTa thayA ane jabbara zeDanA kArabhAramAM navAba hAmephakhAnanI svataMtratA rUdhANI tyAre teNe
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha ra01 anaMtajInI madada mAgatAM teNe tenI piliTikala ejanTa karnala mAleTa sAthe mulAkAta karAvI ApI ane jayAre jambara zeThane AdhIna karavA tenI havelIne ghero ghAlavAno nirNaya levAmAM Avyo te pUrve anaMtajI potAnI sAthe amadAvAdanA nagarazeTha hemAbhAI, bhAvanagaranA dIvAna paramANaMdadAsa mahetA ane rAjakeTanA vakIla khetazI vorAne laI jabara zeThane samajAvavA gayelA. A prasaMge te navAbanA gADha saMparkamAM AvyA ane tenI zakita joI I. sa. 1845mAM tenI dIvAnapade niyukti karI. teo dIrdhadaSTA ane vyavahArakuzaLa muddI hatA; eTaluM ja nahi paNa kalamanA kasaba sAthe kaTArane upayoga paNa karI jANatA. vAghera bahAravaTe caDyA ane AbhaparAmAM moro bAMdhI beThA ane jyAre tenA upara hala karavAmAM Avyo tyAre jUnAgaDha taraphathI sainike laIne gayelA anaMtajIe. aMja adhikArIonI hAjarImAM ve ghere upara prabaLa dhasAro karyo. temanI vIratA joI aMgreja phaLa adhikArIoe tenI prazaMsA karI. A prasaMge rAvaLa rAma visA nAmanA kavi hAjara hatA. teNe tarata ja gAyuM ke, AbhaparAse UDa gaye vAyasa sama vAghera, narasiha nAma uccArake jaba anaMta grahyo samazera. dIvAna anaMtajIe rAjyanA taMtramAM madhyakAlIna vahIvaTI paddhati hatI tenA badale ejansInA taMtra jevuM taMtra rAjyamAM dAkhala karyuM. judAM judAM khAtAMo UbhAM karyA. ane sattAnuM vikendrIkaraNa karyuM. je janAjanI khaTapaTane kAraNe tene I. sa. 1860mAM nivRtta thavuM paDayuM na hatuM te te kAlamAM ja junAgaDhanA taMtrane sahuthI prathama Adhunika banAvI zakayA heta tema chatAM Adhunika taMtra paddhatinA prAraMbhane yaza tene phALe jAya che. temane kAMI saMtati hatI nahi tethI nAgara jJAtinA pracalita rivAjathI viruddha jaI bIjI patnI karavAnI temane jJAtie paravAnagI ApI te chatAM teNe tevuM pagaluM na bharatAM tenA aDhaLaka dhanano vyaya dhArmika ane sArvajanika kAryomAM karyo. dIvAna anaMtajI e pAMca dharmazALAo, cAra zivAlayo, brahmapurIo vagere baMdhAvyAM. te uparAMta jUnAgaDha, rAjakeTa ane keTalAMka tIrthakSetramAM sadAvrata bAMdhyAM vaDanagaranAM hATakezvara tathA kAzI vizvanAthanAM maMdiranAM bAraNAM rUpAnAM banAvyAM. mathurAmAM eka vADI vecAtI laI raghunAthajInA maMdirane arpaNa karI. teNe janAgaDhanA mAMganAtha tathA khAkhacakanA maMdirone jIrNoddhAra karyo ja. gi-ra6
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 : jUnAgaDha ane giranAra ane I. sa1851 ane I. sa. 1854mAM svajJAtimAM thALI, trAMsa ane gAgaranAM lahANa karyA. - navAbe temane jhApadaDa gAma InAmamAM ApeluM paraMtu tenI hayAtI pachI te pAchuM laI lIdhuM. anaMtacha I. sa. 1869mAM gujarI gayA. te pachI tenAM vidhavA harakuMvare I. sa. 1871mAM eka vIla karI tenA patinI IcchA ane AjJAnusAra temanA raheNAMka makAnamAM ISTadeva narasiMhajInuM maMdira karavA, sadAvrata ApavA, garIba mANaso mATe davAkhAnuM karavA, rAjakoTamAM nAgara bekiMga bAMdhavA vagere dharmArtha kAryo karavA eka kamiTI nImI. A kAryo thatAM rahe te mATe mALiyA tAlukAnuM vAMdaravaDa gAma ujajaDa paDeluM te navAba pAsethI deDha lAkha kerImAM vecAtuM laI te AbAda karyuM ane TrasTane ApI dIdhuM. kamabhAge harakuMvara I. sa. 1873mAM gujarI gayA ane vilanI zasta pUrI karavA tatkAlIna dIvAna haridAsa vihArIdAsa dezAIe eka kamiTI nImI. jUnAgaDha rAye navAba rasulakhAnanA samayamAM vAdaravaDa upara jatI mUkI paNa tenA mRtyu pachI sthapAyelA eDaminisTrezanamAM japtI UDI gaI. saurASTra rAjya jamIna sudhAraNuM dhAre I. sa. 1950mAM lAgu pADaze tyAre A gAma khAlasA thayuM paNa tenI Upaja kAyama mATe TrasTane maLatI rahe ema TharAvyuM. Aje paNa jUnAgaDhamAM anaMta dharmAlaya TrasTa aneka upayogI saMsthAo calAve che.' DuMgarazI dezI jUnAgaDha rAjyamAM mAjI navAnA samayamAM agatyano bhAga bhajavI janAra suMdarajI zivajInA pautra DuMgarI devazI dIvAnapade nimAyA paNa te rAjakhaTapaTathI aparicita hatA ane tenuM zarIrasvAzya barAbara na hatuM tethI vahIvaTamAM bahu dhyAna ApI zakatA nahi. ane te kAraNe, baLavaMtarAya jAdavarAya munazI, lamIcaMda gAMdhI vagere rAjapuruSonI salAha upara kArabhAra karatA. 1 dIvAna anaMtajInuM jIvanacaritra-lekhaka zrI bhavAnIzaMkara narasiMharAma tathA saMkSipta jIvanacaritra-lekhaka zrI suratarAya vasAvaDAnA AdhAre. dIvAna anaMtajInAM dharmA karelAM kAryonI neMdha mATI che tethI vistArabhaye vigato ApI nathI.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarAI 203 kezavajI vIrajI A samayamAM rAjamAtA pAse rahetA kezavajI ane vIrajI nAmanA be lahANuM bhAIonI lAgavaga vadhI gaI. kahevAya che ke A bhAIo DALI upADavAnuM kAma karatA. kezavajIe keI vepArIne tyAM te pachI karI lIdhI ane vIrajIne rAjadarabAramAM menA pAlakhI upADavAnuM kAma maLyuM. mahAbatakhAnane laI nAjabIbI rAdhanapura gayAM tyAre vIrajIe sAthe rahI nAjubIbInI kRpA saMpAdana karelI hAmadakhAnajI gujarI gayA tyAre rAdhanapura jaI vadhAmaNI ApavAnI paNa taka teNe jhaDapI lIdhelI jyAre nAjubIbI ane cAInIbue rAjataMtramAM hastakSepa zarU karyo tyAre temane rAjataMtra ane prajAjanonI bAtamI ApatA ane temanI AjJAne amala A be bhAIo karatA. temaNe karelI vaphAdArIbharelI bekarInI kadara karI vAjabIbIe kezajInI sarakArI pAyagAnA uparIpade nimaNUka karI ane navAbanAM teSAkhAnA, sIlekhAnA vagere paNa tene tathA vIrajIne soMpAyAM. nAjubIbInI A bhAIba upara asIma kRpA UtarI ane jayAre anaMtajIne kArabhAra mokUpha karavA teNe ejansImAM lakhyuM tyAre tenI jagyAe kezavajIne nImavA Agraha karela. Ama kezavajI tathA vIrajIe ane baLavaMtarAya munazIe nAjabIbInI kRpA meLavI rAjyataMtramAM evuM sthAna prApta karyuM ke navAba ane dIvAnathI paNa savizeSa adhikAra teo bhogavavA lAgyA ane amaladAre ane prajAjane temane ja mAna ApatA rahyA DuMgarazInI dIvAnagIrI DuMgarazInI nirbaLatA ane kamaAvaDatanA kAraNe nAjubIbI ane tenA kRpApAtronuM calaNa vadhI gayuM paNa ejansI sAthenA patravyavahAramAM DuMgarazInI sahInI jarUra paDatI tethI tene dUra karavA mATe nAjubIbIe ejansImAM keTalAMka kAraNe. apI navAbane nAme lakhyuM, te uparathI kepTana zarTa tapAsa mATe Avyo ane teNe navAbane spaSTa zabdomAM kahyuM ke mejara leMge keTalAka anichanIya mANasone dUra karavA AjJA karelI tenuM tame pAlana karyuM nathI. tame e mANasone rajA Ape te ja DuMgarazIne pAchA bolAvI zakAya. navAbe ane nAjabIbIe nachUTake keTalAka mANasene dUra karyA. 1 A upasthI hajI kahevata cAle che ke, kulakullAM kezavajI kahIye baMgale baLavaMtarAya.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204H jUnAgaDha ane giranAra DuMgarazI zeThe paNa nAjubIbInI virudhdha ejansImAM eka nivedana mokalI tenI dakhalagIrInA dAkhalAo temAM TAMkayA ane janAnAnI khaTapaTanI saMpUrNa mAhitI ApI. teNe evI paNa phariyAda karI ke dIvAnanI mahora paNa teNe rAkhI che ane jyAM dIvAnanI mahera karavI paDe tyAM te kare che. DuMgarasInA A nivedana upara vicAraNA thAya te pahelAM I. sa. 1861mAM tene dIvAnapadethI mukta karI pAchA bolAvI levAmAM AvyA. | DuMgarazIe morabInA hIrAcaMda daphatarInA bhatrIjA DosA pArekhane sutrApADA jadAra tarike nImelA.' teNe vAghera bahAravaTiyAone Azraya Apyo hato tevo AkSepa mUkI tene rAjakoTa belAvI levAmAM AvyA tyAM tenuM koIe khUna karyuM. A khUna karAvavAmAM DuMgarazIne hAtha hatA temaja vAghera bahAravaTiyAone te paNa madada karatA ema khUnanI tapAsamAM khUlatAM tenA mATe baMgalo baMdha thaya" arthAt tene ejansIe kaI paNa prakAranA pada mATe ke patravyavahAra mATe ayogya gaNyA. gekulajI jhAlA-dIvAnapade DuMgarazI devazInI vidAya pachI vi. saM. 1917 (I. sa. 1861)nA vaizAkha sudI 8nA roja navAbe darabAra bharI, gokulajI saMpattirAma jhAlAnI mukhya dIvAnapade nimaNUka karI. dIvAnapade AvIne gokulajIe aneka sudhArAo karavAnI yejanA ghaDI ane rAjyane vahIvaTa Adhunika paddhatie calAvavA vividha vicAraNA karI paraMtu jUnA jamAnAnI asaramAM UcharelA mutsaddIo, rAjaya te rAjakartAnI khAnagI mAlikInI milkata che tema mAnanArA amIre janAnAnI strIo ane navAbanA hajurIonI bhayaMkara khaTapaTa ane kAvAdAvAnA kAraNe te koI pragati karI zakyA nahi. navAbanI mukti . navAba janetA pratyenA prema ane nirbaLatAne kAraNe nAjubIbInA kedI jevA thaI gayA. tena zekha bahAuddInabhAIe zira uMcakavA salAha ApI ane tenAthI uttejita thaI teNe ejansImAM tenI asahAyatAnuM varNana lakhI me kahyuM. 1 phajadArano hoddo te samaye AjanA DepyuTI kalekaTara jevo hato. Desa pArekhalImaDImAM kArabhArI hatA tyAMthI nAgaDha AvelA.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-uttarA : 205 peoliTiksa ejanTa kaeNpTana IliyaTane jUnAgaDha mokalyA te AvatAM ja kAlerAnA bhAga banyA ane tenuM tarata ja ... mRtyu thayuM. te pachI ejansIe AsisTaDha poliTikala ejanTa mi. kAlasanane mokalyA. teNe vathaLA mukAma karI tapAsa zarU karI. # A prasaMge zrI bhagavAnalAla madanajI jozIpurA tathA zrI prabhudAsa kahAnadAsa jozIpurA paNa vaMthaLI mukAma nAkhI paDelA ane nAjuIkhI vatI cAMpatI tapAsa rAkhatA.' mahAbatakhAna mi. kAlasanane na maLe tenI najIkhIkhIe pUratI takedAri rAkhI ane tenA upara cAkI goThavI paNa jamAdAra zekha bahAuddInabhAI, jamAdAra jamAlakhAna, jamAdAra umara abu 5ca ane jamAdAr mahamada bhIna leDa navAbane madada karavA taiyAra thayA. jamAdAra sAleha bhIna sAthe agAuthI vathaLI gaya! ane mi. kAlasanane satya hakIkatathI vAkepha karyAM. pAchaLathI nAjubIbInI najara cUkavI navAba mahAbatakhAnane laI bahAuddInabhAI I. sa. 1862nA jUnanI pamI tArIkhe nAsI chUTyA. teoe vathaLI paheAMcI briTiza sarakAranuM rakSaNa mAgyuM. mi. kAlasane tane pAtA pAse rAkhI poliTikala ejanTane nivedana karatAM tyAMthI janAnAnI bhAIone dUra karI navAbane saMpUga. adhikAra sAMpI devAnA prabaMdha karavA mi. lasanane AjJA maLI. te tarata ja jUnAgaDha AvyA ane rAjamAtAne bIjA mahelamAM khaseDI upara cekIpaheza mUkayA ane cAItIjI tathA tenA pati rANekhAnane hadapAra karatAM teo dheArAjI cAlyA gayA. navAba mahAbatakhAna sAcA arthamAM svataMtra thayA. kezavajI-vIrajI kedamAM DuiMgarazI zeDa upara kAma cAlyuM tyAre temAM hAtha AvelA keTalAka khAnagI kAgaLAmAM kezavajIe lakhelA keTalAka patrA pakaDAyA te uparathI teNe paNa vAgherene sahAya karI che temaja DAsA pArekhanA khUnamAM tenA hAtha che tema paNa jaNAtAM ejansInA hukamathI kezavajI, vIrajI, miyAM Ameda enDrupa tathA nurakhAM maulavIne keda karavAmAM AvyA. te sAthe kezavajIe eka lAkha ane cAlIsa hAra kArInI ucApata karI che tevA AkSepa mUkI tenAM dharabAra khAlasA karavAmAM AvyAM ane milakata darabAramAM dAkhala karavAmAM AvI, 1. bhagavAnalAla caritramAM kahevAmAM AvyuM che ke teo navAbane svataMtra karavAnI pravRtti karatA, kAraNa ke vi. sa. 1914mAM bhagavAnane rAjyasevAmAMthI vimukha" thavuM paDeluM.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ , 206 : jUnAgaDha ane giranAra viracha uparakeTamAM keda karavAmAM Avela, tyAMthI teNe paDatuM mUkI jIvanane aMta ANyo kezavajI, miyAM hAme tathA turakhAna rAjakoTanI jelamAM hatA. teoe mi. kenana nAmanA agreja berisTarane rokI pitAne bacAva karyo. muMbaInAM vartamAnapatromAM kezavajI vagerene anyAya thayo che tevA lekho paNa chapAvyA, pariNAme muMbaI sarakAre karnala bArane pAchA bolAvI lIdhA ane karnala enDarasanane kAmacalAu peliTikala ejanTa tarIke nImyA. - navAba mahAbatakhAne A uparathI muMbaI saramamAM moTe vadhe uThAvI lakhI mokalyuM ke karnala bAre mane rakSaNa ApI nAlAyaka mANasone aTakamAM lIdhA te mATe tene barataraphI maLe che te anyAya che ane mAruM apamAna che. te uparathI sarakAre A prazna punaHvicAraNAmAM laI karnala bAlane pAchA nekarI upara lIdhA. kezavajI vagerene kesa calAvavA eka paMca nImavAmAM AvyuM ane Arepi sAbita thatAM kezavajIne daza varSanI tathA miyAM hAdane tathA nurakhAna maulavIne nava varSanI kedanI sajA thaI. kezavajInI prakRti kedamAM kharAba thaI jatAM tene eka varSa kapAta karI nava varSanI sajA pUrI thaye muni maLI paNa I. sa. 187ramAM tenuM mRtyu thayuM.' kezavajI ane vIrajI abhaNa jevA ane nAnI sthitinA mANase hatA chatAM teoe rAjaramatamAM gaNanApAtra bhAga bhajavI ghaNAM UMcAM pada prApta karyA. teone taka maLI che te teo jarUra nAmanA meLavI zakyA hota. teo rAjamAtAnA kAvAdAvAnA kAraNe kapriya thaI zakyA nahi ane kAyadesara sthApita thayelA rAjAne vaphAdAra rahI zakayA nahi.' dattakanI sanada - I. sa. 18daramAM briTiza sArvabhauma sattAe jUnAgaDhanA rAjakartA aputra hoya te muslima sarAhanA niyamone AdhIna rahI tene dattaka levAnI sanaMda 1 hoLI rANAmAM kezavajI-vIranI niMdAnA caMdrAvaLA hamaNAM sudhI gavAtA. tenI ghaNI kaDIo mArI pAse che paNa tene utAre karavAnuM ayogya ane anucita jaNAya che. -khaka 2 kezavajI tathA vIrajInA vaMzajone ItihAsa ane ati prayatna karavA chatAM ma nathI, - koI vAMcakane mAhitI hoya te pUrI pADavA kRpA kare. - lekhaka 3 jue saurASTranA itihAsanI vArtAo, bhA.3, zuM. ha zAI.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 207 ApI ane te sAthe jyAM sudhI te sarvabhoma sattAne vaphAdAra rahe tyAM sudhI tene koI jAtanI harakata nahi karavAmAM Ave tenI khAtrI ApavAmAM AvI. sarahadI jhaghaDAo rAja rAjyanA sarahadI jhaghaDAo patAvavAnI paddhati paNa palaTAI gaI hatI. paMce ke kamizana dvArA AvA dAvAone nirNaya karavAne cAla paDI maye hatA te pramANe AvA vAdavivAda prasaMge dastAvejI ke maukhika purAvAo dhyAnamAM laI ejansIe nirNaya ApavAnuM dhoraNa sthApyuM. jUnAgaDha rAjayane A samaye AvA ghaNA praznonA nirNaya meLavavAnA bAkI hatA. dIvAna anaMtajIe rAjayanAM jUnAM daphataro ane purAvAo rajU karI bAbariyAvADanAM keTalAMka gAmo upara bhAvanagara potAnA hakako hevAne dAvo karatuM te praznamAM tathA amarelI ane te nIcenA gAmaDAomAM gAyakavADanI sarakAra pitAnA hakko hevAne dAva karatI te praznamAM saphaLa rajUAta karI jUnAgaDhanA lAbhamAM TharAvo meLavyA. e pramANe dIvAna gokaLajI jhAlAe sarahadanA hakakonA jorabIla levAne hakakonA ane bIjA vAMdhAo kuzaLatApUrvaka vivAdamAM laI jaI jUnAgaDha taraphI nirNaya meLavyA. A kAryamAM sarvazrI prANalAla zaMbhulAla, jamAdAra sAleha hindI, girajAzaMkara trikamajI jhAlA, narasiMhaprasAda bUca, vakIla kRpArAma himmatarAma, nyAlacaMda rUpazaMkara, vakIla paramANaMdadAsa vRMdAvanadAsa, munazI naMdalAla madanarAya, miyAM hAmeda, maMgalajI gaurIzaMkara, vakIla bhANajI prabhudAsa, narasiMhadAsa saMtokarAma vagere mutsadIo, vakIle ane anya rAjapue dIvAnane sakriya sahAya karI. majamu gAma jUnAgaDha ane jetapura vacce gAme majamu hatAM. karnala kITI je ApelI salAha anusAra jUnAgaDha taraphathI zrI narasiMhaprasAda hariprasAda bUce AsisTaMTa piliTikala ejanTa mi eTakinsana pAse rajUAta karI ane pariNAme 60 gAme junAgaDhane ane 30 gAmo jetapurane maLyAM. jetapuranA be bhAga paDayA. temAM eka bhAga jUnAgaDhane maLatAM bhAdara nadIne kAMThe I.sa. 1865mAM navAgaDha nAmanuM gAma jUnAgaDha vasAvyuM ane tenI pharate I. sa. 183lmAM kilo bAMdhI temAM sarakArI makAna baMdhAvI tyAM mahAlanuM mukhya mathaka banAvI jetapuranI vaheMcaNImAM AvelAM gAmo tenI nIce mUkayAM. navAba mahAbatakhAna trIjAnA samayamAM tenA yuvarAja dilAvarakhAnanA nAme A navAgaDhanuM nAma dilAvaragaDha pADavAmAM AvyuM paNa I. sa. 1947 pachI te pAchuM navAgaDha thaI gayuM. .
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 junAgaDha ane giranAra ribaMdara rAjya sAthe ra2 gAme majamu hatAM. te mATe paNa AsisTaMTa piliTikala ejanTa kepTana leIDa pAse jUnAgaDha vatI zrI narasiMhaprasAda hariprasAda bUce ane pAchaLathI zrI narasiMhadAsa saMtokarAme ane aMtamAM zrI nyAlacaMda rUpazaMkare rajUAta karI. porabaMdara taraphathI zrI karamacaMda gAMdhI tathA zrI motIlAla rAmajIe rajUAta karatAM jUnAgaDhane 18 gAmo ane ribaMdarane 4 gAmo maLyAM. A kAmagIrI badala zrI narasiMhaprasAda bUcane samaDhiyALA gAma InAmamAM maLyuM. bAbariyAvADa I. sa. 1864mAM bAbariyAvADanA kAThI ane AhIra mULa girAsiyAoe evo dAvo karyo ke teo svataMtra che ane navAbane AdhIna nathI. ejansIe te mATe saMpUrNa tapAsa karI e nirNaya Apyo ke A gAmo upara hakUmata jUnAgaDha rAjyanI che ane girAsiyAone mAtra mahesUlI hakake ja che. junAgaDha tyAM thANuM mUkavA bherAInI pasaMdagI karI tathA prabhAsapATaNanA dezAI mayAzaMkara jezaMkarane eka majabUta senA ApI thANadAra tarIke nImyA. potAne hakka pratipAdita karavA thaDA ja samayamAM rAja kaDiyALInI eka pATI ane kaMthAriyAnI eka pATI khAlasA karI tathA nAgezrI pAse mIThApuramAM keTalIka jamIne laI sarakArI makAne bAMdhyAM. agrima rAjya jUnAgaDha I. sa. 18daramAM poliTikala ejanTa karnala kaTIMgsa saurASTranAM dezI rAjyanuM vargIkaraNa karI tenI agratA nakakI karI ApI te pramANe jUnAgaDha rAjayane prathama vargamAM prathama gaNavAmAM AvyuM. rAjakartAne 11 tepanuM mAna ApavAmAM AvyuM ane tene anya rAjyo karatAM savizeSa adhikAro paNa ApavAmAM AvyA. navAbane poliTikala ejanTa lakhANa kare te patranuM mathALuM zuM bAMdhavuM te paNa mukarara karavAmAM AvyuM te pramANe jayAre patra lakha hoya tyAre pilITikala ejanTa navAbane A pramANe lakhatAH "navAba sAheba, 1 mayAzaMkara dezAI prabhAsapATaNanA prakhyAta dezAI kuTuMbanA hatA. vigato mATe juo pitRtarpaNa-zaM. ha. dezAI.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 209 vAlIzAna hazamata va IjhalAla nizAna raphIyata va zaukata buniyAda mahebata va mubaidata tavAmAna ajhimula khitAba navAba sAheba (mahAbatakhAnajI) bahAdUra, vAlIe jUnAgaDha, salameyAla munnAna ajhadIla ekhalAsa (karnala koTiMgsa) piliTikala ejanTa prAMta kAThiyAvADa kempa (vaMthaLI) salAma bAda IjahAre Itika mulAkAta saropa muzarata mukhazapha khAtira mahebata jha khayara AM ke-" pachI patranI vigata A pramANe bAI bIbIone lakhavAnA patronuM mathALuM paNa mukarara thayuM. prajAjanene navAbane arajI karavI hoya to tenA mathALe "khudAvanda khudAegAna, phajhabakSa phajharasAna, garIba paravara salAmata navAba sAheba zrI 7 (mahAbatakhAnajI) bAbI bahAdura vAlIe soraThanI khAsa hajharamAM- ema lakhavAnuM rahetuM. rAjyamudrA jUnAgaDha rAjyanI rAjyamudrA A samaye astitvamAM AvI. temAM Ugato sUrya, AgaLa samudra, temAM taratI naukA tathA siMha hatAM nIce devanAgarI akSaramAM "saurASTra" lakhavAmAM AveluM. A mudrA I. sa. 1947nA navembaranI 9mI tArIkha sudhI pracalita rahI. zAhI dhvaja jUnAgaDha rAjyane tenA vAvaTAnI AkRti rajU karavA mATe ejansIe kahyuM ane keTalAka patravyavahAra pachI jUnAgaDha rAjya mekalelI AkRti maMjUra karI. I. sa. 1877 nA jAnyuArInI pahelI tArIkhe sAmrAjJI vikaToriyA taraphathI vAIsaroya lorDa liTane, mahArANI vikaToriyAe "kesare hindInuM pada grahaNa karyAnA prasaMge bharAyelA darabAramAM rAjyane zAhI dhvaja arpaNa karavAmAM AvyuM. temAM lIlA raMganI DhAla upara eka paMkitamAM muddAo aMkti karavAmAM AvI che. tenA zirAbhAge be ane nibhAge be keNamAM traNa khaDakonI AkRtio che. uparanA bhAge rUperI raMganA be UbhA siMhanA TekAvALI rakatavaNuM siMhanI makhAkati che. A dhvaja nIcenA mudrAlekhamAM nAgarI lipimAM "saurASTa' zabda lakhyo che. 1 A lakhANapaddhati pAchaLathI baMdha thaI gaI hatI. 2 upara pramANe ja. gi - 7
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : jUnAgaDha ane giranAra dIvAnane ho jUnAgaDhanA bAbI vaMzanA sthApaka zerakhAne dilhInA zahenazAha taraphathI maLelo dIvAnane hedo dhAraNa karela tethI tenA nAmAbhidhAnamAM "zrI dIvAna navAba sAheba zrI 7 zabdo lakhAtA. mahAbatakhAnajI bIjAnA mRtyu sudhI eTale I. sa. 1882 sudhI dIvAna zabda lakhAte paNa te pachI kramazaH dIvAna zabdane upayoga baMdha tha. sArvabhauma sattAnI tAkIda I. sa. 187ramAM navAba mahAbatakhAnajI muMbaI gayelA tyAre tenA rasAlAmAM niyAjha mahamadakhAna nAmano eka mANasa hatA. je baLavAnA samayane gadAra hatA tethI muMbaInI polIse tene pakaDI lIdhe ane sArvabhauma sattA sAme baLa karanAra mANasane Azraya ApavA mATe navAbane khulAso magAyo. navAbe ajANapaNuM batAvI mAphI mAgI ane sArvabhauma sattAe punaH AvuM kRtya na karavA tAkIda ApI Thapake Apo. vAghere okhA maMDalanA vAgheree aMgreja sarakAra ane gAyakavADa sarakAra sAme vidroDa karI yuddha karyA ane jyAre teo temAM niSphaLa gayA tyAre bahAravaTe caDayA. I. sa. 186mAM teo saurASTramAM utarI AvI baraDAnA DuMgaramAM bharAI gayA. briTiza sarakAre A bahAravaTAMne i sa. 1857nA viplavanuM svarUpa ApI, saunASTranA rAjAone temane uccheda karavA kaDaka AjJA ApI ane briTiza selaronI eka beTeliyana saurASTramAM mokalI. saurASTranA DuMgarALA pradezomAM solaro bahu saphaLa thayA nahi ane tethI dezI rAjyanA saMnikone A kArya mATe bolAvavAmAM AvyA. junAgaDha taraphathI dIvAna anaMtajI amaracaMda tathA devazI karasana 700 mANo laIne, jAmanagara taraphathI jAlamasiMha jADejA 1000 mANaso laIne 1 proTekaTeDa prinsIsa opha InDiyA-Dabalyu. lI. ranara bhASAMtara hindustAnanAM rakSita -zrI durlabhajI dharamasI vaida
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha H 211 porabaMdarathI dIvAna karamacaMda urphe kabA gAMdhI * 200 mANase laIne tathA goMDalathI maNizaMkara narabherAma vada 400 mANase laIne, mejara henara, kepTana ena tathA kepTana bulekane AvI maLyA. A dezI ane aMgrejI sainikoe AbhaparAnA DuMgaramAM bharAyelA vAghere upara prabaLa AkramaNa karI temane veravikhera karI nAkhyA. vAghere tyAMthI nAsIne gIranA jaMgalamAM bharAI gayA ane jodhA mANekanA netRtva nIce teoe keDInAra lUMTayuM ane jUnAgaDhanA pradezamAM bhaya phelAvatA rahyA. jodhA mANeka sAsaNa pAse tAvanA rogamAM gujarI gaye je sthaLa Aje paNa jodhA mANekanI AmalI tarIke prasiddha thayuM che. jUnAgaDhanI gista tenI pAchaLa caDI tene gira bahAra nIkaLI javA pharaja pADI. A kArya mATe poliTikala ejanTa kepTana rasele tenA tA. rara-1-1868nA patramAM jamAdAra sAleha hindI tathA saiyada alavI emanI bahAdurI mATe prazaMsA mAMcaraDAnA dhiMgANAmAM briTiza senAnA kepTana hebarTa ane kepTana lAne vAgheree mArI nAkhatAM tenI vidhavAone, darekane jUnAgaDha rAjya rUpiyA 200nuM mAsika pensana bAMdhI ApyuM tathA rUpiyA 55,000nI rakama anAmata rAkhI temAMthI hebarTa-lATu solarazipa, meTrikamAM zreSTha kakSAe pAsa thatA vivAthI mATe sthApavAmAM AvI. gIge e I. sa. 1853 lagabhaga kezoda tAbAnA kaNerI gAmane gIgA nAmane gIrAsadAra maiye, gIrAsanI vahecaNanI takarAramAM pitAnA bhAInuM khUna karI tene pakaDavA janAra bAdazAha jamAdArane ThAra mArI tenA sAthIo ane bhAI panA vagerenI ToLI bAMdhI rAjaya sAme bahAravaTe caDe. gIgAnuM rAjya sAthe samAdhAna 1 pU mahAtmA gAMdhIjInA pitAzrI. 2 dIvAna raNachoDajInI putrInA putra. 3 dIvAna anaMtajInuM jIvanavRttAMta, 4 jamAdAra sAleha hindInA TesTimeniyalsa. 5 AvuM penzana jAmanagara rAjya paNa bAMdhI ApeluM. bAbI phalarsa opha soraThamAM eka sthaLe A rakama 10,000nI hatI tevo ullekha che.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 : jUnAgaDha ane giranAra karAvavA cAraNu desura gIgAe viSTi calAvI paNa te niSphaLa gaI tethI gIgAe bhayaMkara bahAravaTu` kheDayuM. rAjye maiyAAnI sAmUhika dharapakaDA karI paNa tenuM kAMI pariNAma Avyu` nahi. aMte I. sa. 1859mAM te mAMgarALamAM tenA mitra mAralIzAha phakIranA lagnamAM bhAga levA gayelA tyAM polIse tane gherI lIdhe ane tyAM thayelA dhiMgANAmAM gIgA kAma AvyA. jasalA taiyA gIgAnA sAthI jasaleA thaiyA gIgAnA bahAravaTAne tenA mRtyu pachI cAlu rAkhI gAmA bhAMgatA rahyo ane I. sa. 1861mAM. koTaDApIDAmAM te Azraya laI rahyo hatA tyAM pakaDAI gayA ane tene tApane mADhe bAMdhI uDADI mUkavAmAM AvyA. hadu makarANI I. sa. 1878mAM zeragaDha thANAnA sipAI haTu makarANI upara cArInA AreApasara tapAsa cAlatI hatI tyAM te nAsI chUTayA ane revadarA tathA khADiyAranA bhaiyA, cAvaDanA kAThI, vIrA zekhavA, kheraDInA cAraNA, khIlakhAnA kAThIo, AMbecAnA bhalagariyA, khe sIdIe ane jelamAMthI bhAgI chUTelA keMdInI meATI TALI bAMdhI rAjya sAme bahAravaTe caDayo. A TALIe keTalAMyeka gAma bhAMgyAM. A bahAravaTiyAe tenI TALIne traNa vibhAge mAM vahecI nAkhI. hatI. eka vAra te meANaparI gAma bhAMgI bhAgatA hatA tyAM vaDhavAMgaLA nesa pAse rAjyanI gistanA bheTA thaI jatAM bahAravaTiyAnI eka ToLInA 11 mANusA marAyA temAM jAnAM nAmanI kAphiyANI bhAI paNahatI. haku sAlemahamada tathA zaphImahamada A TALAnA AgevAnA hatA. temane paNu dhiMgANAmAM gista pheravatA peAlIsa AsisTaTa suprinTenDenTa dIna mahamada ja gIe mArI nAkhyA ane tenI khIjI ToLIne jamAdAra Avada khairAne pArapata karI. trIjI TALInA mANuse paNa marAI gayA ke pakaDAI gayA. hamIra taiyA I. sa. 1880mAM zaiyA hamIra arasI, bhImA arasI ane kADI vIrA zekhavAnI TALIe bahAravaTu zarU karyu`. tenA be TALIe thaI gaI. prathama TALI 1 gIgAnA vRttAMta mATe jue seraDI bahAraviTayA, bhA. 3-zrI jhaveracaMda medhANI tathA 'pitRtapaNu', za'. ha. dezAI, kanaDAneA kera, rAhu, dezAI 2 khAkhI rulasa opha sAraThamAM A varSe 1864nuM Apyu che.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha H 213 sAme nAyaba sutakhAna hAsamakhAna tathA jamAdAra sulemAna umare dhiMgANuM karIne ane bIjI ToLI jamAdAra sulemAne ekalAe dhiMgANuM karI pArapata karI. devAta khumANa te ja varSamAM devAta khumANa nAmane kAThI bahAravaTe caDyuM tene polIsa sipAI nUramAmada mAmada gAmetIe mArI nAkhe. bApu sipAi - I. sa1881mAM caDiyAta sipAI bApu parabhAI bahAravaTe caDyo. jamAdAra sulemAna umare tene pArapata karyo. maiyA beDiyAranI jagyAmAM nAgabAI nAmanI cAraNaAInA protsAhanathI "mALA upADI' I. sa. 1871 mAM zeragaDha tathA sthAniyANAnA maiyAo, temanA AgevAne, zeragaDhanA maiyA amarA tathA ghAniyANAnA arasInI deravaNI nIce moTo baLa karavA ane jUnAgaDha upara caDI AvavA mAge che tevI bAtamI maLatAM lephaTananTa (pAchaLathI karnala) jahona hakoe zeragaDha jaI maiyAonAM hathiyAra laI lIdhAM. A kAryamAM tene jamAdAra sAleha hindI, jamAdAra mahamada pIrabhAI, osmAna umara, dIna mahamada abA sAlama, parU hAlA, IbrAhImakhAna tathA maiyAonA vakIla ghelAbhAI vasAvaDAe madada karyAnI noMdha lepha hephIe pioliTikala ejanTa upara lakhelA tA. 9-12-187ranA patramAM lIdhI che.* bIjA bahAravaTiyAo I. sa. 18pamAM keyalANAne rabArIka baravALAne saMdhI hethI, javANAne saMdhI che, hAmadaparAne sUra, pATaNane rahIma paTaNa, pIpaLiyAnA 1 A AI moNiyAnA cAraNakuTuMbanAM hatAM. devI-vibhUti tarIke te pUjAtAM. kanaDAne kera. zaM. ha. desAI 2 sAleha hindInA Tesmioniyalsa. " 3 sva. zrI kanakarAya mahAsukharAya vasAvaDAnA pitAmahanA pitA. 4 naM. 2 pramANe. 5 jayAM nAmo ApyAM nathI tyAM nAmo maLyAM nathI ema samajavuM. vistArabhaye vigate ApI nathI. lekhaka
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 jUnAgaDha ane giranAra kahI. vAjI gohila ane hAmadaparAne kacare mera bahAravaTe caDayA. temAMnA keTalAka bharAI gayA ane keTalAka pakaDAI gayA. I. sa. 1853mAM gIgA maiyo bahAravaTe hato tyAre IzvariyAnA juNejA saMdhI tathA gaMDalanA gAmanA rabArIo vacce vera baMdhAtAM sAmasAmA bahAravaTe caDayA. bhAyAvadara tAbAnA bhAlavaDa gAme bhayaMkara dhiMgANuM thatA ubhaya pakSanA ghaNAM mANaso marAI gayAM. prajAne thatI kanaDagatane kAraNe dIvAna anaMtajIe vacce paDI banne pakSonuM samAdhAna karAvyuM. - I. sa. 1854mAM IsApane saMdhI bAdara, thANApIpaLIne phakIra camana zAha, vaMthaLI tAbe navalakhInA saMdhIo, gAMThIlAne saiyada malumiyAM ane mAMDAvaDane kAThI nA bahAra nIkaLI gIgA sAthe bhaLI gayA. pATaNane jahAMgIra nAmano lUMTAra paNa A TeLImAM bhaLI gayele paNa te pAchaLathI chUTA paDI gayela. - I. sa. 1855mAM unA tAbe vAvaraDAne vANiyo kezavajI, unAne sarAoi natha, TIkarane saMdhI maluka, pile kAThI, jago kAThI ane porabaMdara mera mAlade bahAravaTe caDayA. pile tathA jago pakaDAI gayA. bIjA gAgA ' sAthe bhaLI gayA. , - I. sa. 1856nA aMtamAM beDIvAvanA mahaMta upara khamIdANAne bAve amaradAsa, TIMbAvADIne saMdhI Amada, umaTavADAnA saMdhI upara tathA kerALAne bharavADa rAjaya sAme bahAravaTe caDyA. I. sa. 1867mAM pAdarUkA(pATaNa)nA AhIre sAme sutrApADAne AhIra bahAra nIkaLyo. saiyada nathumiyAM, tarasIMgaDAne jasale haiye, ajAba ucerAnA maiyA, AdarIne japUta dALa bahAravaTe nIkaLyA. I. sa. 1858mAM AMtrolInAM Thakkara pabA upara bhagumera bahAravaTe caDayo. keTaDAnA bAvA padmanAtha tathA omakAranAtha paNa bahAravaTe caDayA. ghaDA balocanA saMdhIoe lUMTaphATa zarU karI. paThANa saiyadakhAna upara kutiyANAnA saMdhI DosAe bahAravaTuM karyuM. soDavadarane harijana paNabahAravaTe caDyo. I. sa. 1859mAM dIvAsAne rajapUta, baDodarA jebaliyo kAThI, bhAkharavane cha maiyo bahAravaTe caDayA. te uparAMta verAvaLanA paTaNI chavA AtAjI upara paTaNI IbharAma, kutiyANAnA bAvA chataragara upara bAve goviMda kApaDI, khaMbhaDIne darajI upara TINamasane darajI bahAravaTe caDyA.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaza-uttarAdha : 215 I. sa. 1890mAM gAdhakaDAnA khumANA tathA nAnA gAhile pharIthI bahAra paDayA. bagasarAnA meNuMda mera, ceAravADanA mArI varaso, gheADAdaranA kALI bahAravaTe caDayA. te uparAMta aMgata kAraNAsara ghuDavadara upara rAyapuranA AhIre ane kutiyANAnA pubiyA rAmisaMga bahAravaTe caDayA. I. sa. 1861mAM vaDAlanA dhAMcI sulemAna, baleca kesarakhAna, chatraDiyAnA kalA dhAMkhaDAnA dIkarA, bhIyALanA cAraNA bahAra nIkaLI vAgherAne maLo gayA. ' I. sa. 1863mAM lAkhApAdaranA kAThIe pALa laIne vIsaNavela bhAMgI gayA. rAghaDAnA jagatiyA jasA lalA, hAlanA saMdhI DeAsala, pATaNanA jahAMgIrA khAkhara bahAravaTe caDayA. te kAMtA marAI gayA ane kAMtA pakaDAI gayA. I. sa. 1864mAM vekariyAnA khAMTa sAmata, vAghera sAthe bhaLI gaye. kreTiyAnA hAthI tathA sAmata, khAgemarInA rajapUta, haDamatiyAnA sadhI, mAlanA rabArI hAma, IriyAnA gAmetI pIDA, AMkhecAnA bhalagariyA khImA, velAriyAnA sabaMdhI taraba (ke tAlaba ?) ane gAlAdharanA kALI dArniyA eka rALI bAMdhI bahAravaTe caDayA. Ama I. sa. 1851 thI 1864 sudhImAM rAjyamAM kAyadA ane vyavasthA nibaLa thaI gayAM hatAM ane bahAravaTiyAonuM pramANa puSkaLa vadhI gayuM hatuM. vAghere ane gaiyA trAsa varatAvI rahyA hatA chatAM jUnAgaDhanI polIsa kAMI karI zakatI nathI ema mAnI ejansIe mAkalelA aMgreja amaladArAe, jamAdArAnI jAgIrA upara japtI karI, bahAravaTiyAene Azraya Ape che te kAraNe, bAMTavA darabAra zerakhAnajIne pakaDI rAjkoTa laI javAmAM AvyA ane akhA umara mubAraka bAjudanuM gAma medhapura japta karyuM. pariNAme I. sa. 1874 pachI te kAraNe athavA AvA madhyakAlIna upAyo saphaLa thatA nathI te kAraNe ahAravaTAM ochAM thaI gayAM, paraMtu A nAmAvali uparathI e spaSTapaNe pratIta thAya che ke, sAnI, darajI, dhAMcI, khAvA, vANiyA ane hirajanAmAM paNu hathiyAra bAMdhI bahAravaTe caDavAnuM khamIra A samaya sudhI hatuM. kAvatru.... khAkhI abdalAkhAna, lAlamIyAM, sadhI me, pacIsa mANusAe I. sa. 1866mAM eka kAvatru phelAvI, rAjyanA viddha amaladAro upara gunAhita julAyA alI ane bhInna karI, prajAmAM azAMti humaleA karI rAjamahela
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 : jUnAgaDha ane giranAra kaje karI sattA hastagata karavA prayAsa karyo. A kAvatru pakaDAI jatAM java badAra mANase sAme kAma calAvavAmAM AvyuM ane I. sa. 1867 mAM abdalA khAna, meDa tathA alIne daza varSanI abdulA jamAlakhAna tathA hasana maskatIne sAta varSanI, hasana ane Alamane traNa varSanI sakhta kedanI sajA karavAmAM AvI, bIjAone daMDanI ke sArI cAlanA jAmIna ApavAnI sajA thaI. khaTapaTa navAbanA bhAyAta bAbI mubArijhakhAne navAbane tenA maMtrIo kedamAM rAkhI manasvI vahIvaTa kare che evI vAto dAdu tathA narabheza kara nAmanA zAnI sahAyathI jAheramAM phelAvatAM tathA te kAryamAM muMbaInA keI aMgrejo sahakAra meLavI A prazna ucca kakSAe laI jatAM moTe UDAha karyo. rAja A traNe zakhsonI dharapakaDa karI, tenA upara kAma calAvI mubArijhakhAnane aDhAra mAsanI keda tathA korI be hajArane daMDa karyo. dAdunA sArI cAlanA jAmIna lIdhA ane narabhezaMkarane nirdoSa TharAvyo. viplavavAdI paThANa I. sa. 1876nA briTiza sarakAra tathA aphaghAnistAna vacce yuddha kATI nIkaLyuM tyAre jAmanagaramAM rahetA eka kAbulI paThANe vajhIra bahAudInabhAIne briTiza rAja sAme viplava karavA patra lakhyo. teNe paThANane jUnAgaDha bolAvI paraheja karI briTiza sarakAranA sattAvALAone soMpI dIdhA. khumANenuM samAdhAna I. sa. 1879mAM bhesANa tAbAnA gAma cAvaMDanA khumANAe jeThasura khumANanI AgevAnI nIce khI-mAkhInI dhAramAM ekatra thaI moTuM bahAravaTuM karavA pravRtti karI paraMtu jamAdAra mubAraka ane sarvezrI narasiMhaprasAda hariprasAda bUca, raNachaThacha mayAzaMkara ane tribhovanadAsa tulasIdAsa cAvaMDa gayA ane khumANene samajAvI temanuM samAdhAna karyuM. mAMgaroLa kamizana mAMgaroLanA zekha badarUddIne mAMgaroLa tAluke jUnAgaDhathI svataMtra che e dAvo karyo. poliTikala ejanTa mi. (pAchaLathI sara) je. bI. pIle tapAsa zarU karI. te kAmamAM zekhe eka banAvaTI dastAveja Ubho karyo tethI tenA upara pharjarIne cA mUkavAmAM Avyo ane mejara philipsa, mi. eca. epha. AsTana ane rAva bahAdura zaMbhuprasAda lamalAlanuM baneluM eka kamizana
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-uttarAdha : 217 nImavAmAM AvyuM. A kamizana tenuM kArya zarU kare te pahelAM zekha badarudIne ApadhAta karyAM tethI tenA anugAmI zekha husenamiyAMe vivAda pAchA khecI lIdhA ane jUnAgaDha rAjaye I. sa. 1879mAM tenAM svAMga gAmeA pUratA mAMgarALane khIjA darajjAnA rAjyanA adhikArA ApyA. tyArathI mAMgarALa jUnAgaDhanA rAjyane AdhIna rahyuM. zekha husainamiyAMnA tA. 21-9-1907 nA rAja dehAMta thayA tyAre jUnAgaDha rAjye tenA upara japtI mUkI ane tenA bhAI jahAMgIramiyAMnA gAdI uparanA hakka svIkArI tene adhikAra suprata karyAM. te ja pramANe tenA vArasa zekha abdula khAlIka tathA tenA mRtyu pachI zekha nAsaramiyAMne paNu jUnAgaDha rAjaye ja svIkRti ApelI. mAMgaroLa sTeTa kahevAtuM niha. tene tAlukA tarIke ja oLakhavAmAM AvatuM ane zekha jUnAgaDhanA tAbedAra 'vAsala' gaNavAmAM AvatA. mAMgaLanA zekha, sAbhauma sattA sAthe kAIpaNa kAraNasara sIdho patravyavahAra karI zakatA nahi. sArvabhauma sattAne madada I. sa. 1867mAM IMglAMDa ane ebisiniyA vacce yuddha phATI nIkaLatAM jUnAgaDha rAjye keTalAMka muccaro ane trIsa lAkha pAunDa dhAsa zAhI sattAne Apyu.. I. sa. 1879mAM kAjIla vigraha vakhate jUnAgaDha rAjye 150 pAyadaLa, 50 savAre| ane 150 khaccaramAM zAhI sattAnI madadamAM mAkamAM tathA rUA. 10236-6-0 vAra krU'DamAM ApyA. A samaye prajA pAsethI paNa moTu krUDa udharAvI mAkalyuM. rAjya bahAranI sasthAone madada jUnAgaDha rAjye rAjya bahAranI saMsthAone A navAbanA samayamAM Arthika sahAya karI temAMnI noMdhapAtra nIce pramANe che. rAjakoTa: nizALA, hAIskUla, enjiniyariMga skUla, ArTasa skUla, 1. mAMgarALanA itihAsamAM A vAta svIkAravAmAM AvI nathI. te pramANe zekha kudaratI rIte mRtyu pAmyA hatA. ju. gi.-28
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : jUnAgaDha ane giranAra rAjakumAra koleja, Treni koleja, saMsakRta pAThazALa', garlsa skUla, janarala lAIbrerI, ceriTebala hespiTala, jhaMDu bhaTa davAkhAnuM, kempa gArDana, hersa reIsa ke phaM, eneja phaMDa vagere. . rAjakeTa sivAyaH mANekavADA ligaveTa lAIbrerI, hebarTa hepiTala, baraDA cekI, mANekavADA davAkhAnuM, viTAriyA gArDana, muMbaI, northabuka gArDana, muMbaI. judAM judAM phaMDa hebarTa lATu eNlarazipa, kAThiyAvADa keLavaNIDa, gujarAtI bhASAbhaMDoLa, olDa hisTorikala risarca phaMDa, IsTa InDiyA esosiyezana IglAMDa, loDortha buka kalaba phaMDa, phemina rilipha phaMDa, aphaghAna vera phaMDa, pIla memoriyala phaMDa, karnala enDarasana tathA kITi gsanA mitronuM phaMDa, gibsa memoriyala phaMDa, gavarnara phaTajhacharADanuM mAnapatra phaMDa vagere. - sAhityaH Igliza gujarAtI DikSanarI mATe, De. bajesane giranAra ; pAlitANAnI ekiTaviTijhanuM pustaka lakhavA mATe. A badhA phaMDamAM navAba mahAbatakhAna bIjAnA samayamAM kula rUpiyA 1,86,979 jeTalI rakama ApavAmAM AvI. saurASTranI saMsthAone madada A rakama uparAMta judI judI saMsthAo tathA hera kAryomAM jUnAgaDha rAye rU. ,54,6ra nIcenI vigata ApI. AphreiDa hAIskUlanuM makAna rAjakeTa, kiMga keleja, rAjakoTa, garlsa skUla, rAjakoTa lAIbrerI, rAjakoTa sivila sTezana roDa, bhAdara upara enDarasana pula, gAMDala ribaDA roDa, rAjakoTa vaDhavANa reDa, coTA reDa, kAThiyAvADanA dherI mArgonuM phaMDa, rAjakeTa musApharI baMgale, rAjakoTane gArDana geITa, sonaparIne gArDana geITa, rAja keTa tathA mANekavADAnA rAjasthAnika makAne vagere. pravAsa mahAbatakhAnajI tA. 1-1-1877nA roja dilhI darabAramAM gayelA jUnAgaDha rAjya rAjyanI bahAra je je saMsthAo ke vyaktione Arthika sahAya karI che tenI vigato samayanA vahana sAthe vismata thaI gaI che tethI tene ahIM saMkSiptamAM saMgrahita karavAmAM AvI che.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-uttarAdha : 219 ane tyAMthI bhAratanAM judAM judAM nagaranA pravAsa kare te pravAsamAM temanI sAthe meATA rasAlA hatA. puruSottamarAya suMdarajI jhAlA mAtra 15 varSanI vayanA hatA chatAM tenA pitAnI avajI tene sAthe rAkhelA. navAbanA rAjajyotiSI kAzinAtha kamaLAkara jozIne paNa sAthe lIdhelA. A pravAsa karIne navAba pAchA pharyA tyAre prajAjanAe temanuM bhavya sanmAna karelu..2 sudhArA ' : F, madhyakAlIna rAjataMtramAM rAjA, tenA pradezanA ane prajAnA mAlika hatA. tenI marajI e ja kAyadA hatA ane tenA aMgata kharcInuM upArjana karavAnuM rAjya eka sAdhana hatuM. temAM prajAnAM sukhaduHkhanI krAine paDI ja na hatI. nira Mtara yuddho karI eka bIjAne lUTavAnI, mAravAnI ke tenI sa`patti svAdhIna karavAnI ja pravRtti jArI rahetI temAM sudhArAno vicAra paNa kAIne AvelA nahi. pezvA, gAyakavADa jUnAgaDha ane anya rAjyo temanI khaDaNI, pezakazI, jamA ke joratalabI game tyAre game tenI pAsethI game te rIte baLAtkAre vasUla letAM ane te vasUlAta samaye ke anya kAraNasara thatAM yuddha prasaMge gAmaDAMme ujajaDa karavAmAM senApatie ane rAjapatie garva letA. mAtra rAjakartAne khuza rAkhI peAtAnuM sthAna TakAvI rAkhavAnI khevanA dIvAnA ane rAjapuruSone hatI ane te pravRtti a MtaryaMta dhama, samAja ke rASTra rASTra pratye temanI kAMIka paNa javAbadArI che te vicAra paNa na hatA. prajAne nyAya ApavAnuM ke dezane AbAda karavAnuM karmane sUjhelu' paNa nahi. naMdanavana jevA seArane A samazera zekhIta rAjapatie ujjaDa karI prajAne pAyamAla karI pote paNa a Mte nirdhana ane niLa thayA ane eka divase cupacApa vagara virAdhe ane vagara avAje, briTiza sattAne AdhIna thayA. briTiza sattAe temanA manasvI vana upara aMkuza mUkaye, paraspara yuddho baMdha karAvyAM, jamA joratalakhInI vasUlAtanA AMkaDA nakkI karyo ane tenI vasulAtanI javAbadArI |te svIkArI, rAjAnAM zastro temanAM 1 zrI kAzInAtha jozIne jamAdAra sAleha tathA geAlajI hA. dvArakAdAsa evI sahIvALA dIvAnanA hukamathI navAba sAthe javA AjJA thayelI. (mULaputra zrI rA'bhuprasAda jozI pAse.) 2 A prasa`ganI chApelI patrikA bahAra paDelI temAM sarvazrI khalazAhamiyAM pIrajhAdA, hariprasAda kalyANarAya majamudAra, karamacaMda kAhAnajI, ANu dalAla hiradAsa tathA chelA kara umiyAzaMkaranI nagaranA AgevAnA tarIke sahI che
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ rara0 : jUnAgaDha ane giranAra sIlekhAnAomAM zAMta karI dIdhAM. te uparAMta rAjAone dIvAne ke kArabhArIo rAkhavA viSayamAM paNa ejansIe saceta rAkhelA. ejansInI paravAnagI vagara dIvAna rAkhI zakAtA nahi ane kADhI paNa zakAtA nahi; pariNAme zaktizALI dIvAne AvyA ane sthiratApUrvaka rahyA. ejansI adhikArIoe temane vAraMvAra Adhunika paddhatie rAjyataMtrane mUkvA mATe salAha-sUcanA ane Adeza ApI tenA kAryamAM rAjAne dakhala karavAnI vRtti upara aMkuza mUko. navAba mahAbatakhAna bIjAnA samayamAM, ejansInI A nIti pUrNa svarUpe amalamAM AvI ane pariNAme jUnAgaDhamAM madhyakAlanA aMdhArapaTanuM chedana thaI nUtana yugane prakAza patharAye. rAjane jema mAtra janmanI lAyakAta sivAya anya lAyakAtanI A yugamAM jarUra na hatI tema dIvAne ane adhikArIo mATe paNa rAjAnI kRpA sivAya bIjI keAI lAyakAtanI jarUra na hatI. je dIvAna rAjakartAnI prIti ane vizvAsa saMpAdana karI zakyo hoya ane je dIvAna rAjakartAne aMgata kharcane pahoMcI vaLavA prajA pAsethI vadhAremAM vadhAre dhana cUsI zakatA hoya te dIvAna kuzaLa gaNAtA ane rAjakartAnI kRpA anya pratye savizeSa thatI ke dIvAna tenI dhAraNA pramANe upAjana na karI zakatA tyAre tarata ja tene kArAvAsa, dehAMtadaMDa ke barataraphInI bakSisa maLatI. navAba mahAbatakhAnanA samayamAM anaMtajI amaracaMda vasAvaDA, gokulajI saMpattirAma jhAlA, vajhira bahAudInabhAI, jamAdAra mAleha bIna sAlama hindI, narasiMhaprasAda hariprasAda bUca, manasukharAma sUryarAma tripAThI jevA prakhara rAjapuruSanI dIrdhadaSTi, jJAna, anubhava ne prajAhitanI bhAvanA, agreja amaladAronAM mArgadarzana, uttejana ane aMkuzanA kAraNe teo rAjyamAM aneka prakAranA krAMtikArI sudhArAo karI zakayA ane rAjyataMtrane jUnI ghareDamAMthI bahAra laI AvyA. I. sa. 1862mAM navAbe rAjamAtAthI svataMtrapaNe rAjya karavA mAMDayuM. teNe jUnA zirastA pramANe unA mahAlanI UpajamAMthI eka pAI paNa na vAparatAM teSAkhAnAmAM jamA rAkhavAnuM dhoraNa svIkAryuM pariNAma jAhera kAme mATe moTI rakamanI bacata thaI zakI. te sivAya, karnala kaTiMgsanAM salAha ane sucanathI temaja dIvAna gokulajI jhAlAnA prayAsathI rAjayamAM "dIvAnI risAlo' nAmane sivila presijara koDa phojadArI dhAra' nAmane pinala koDa tathA jidArI kAma calAvavAne dhAra' nAmane kriminala prosijara koDa briTiza adAlatamAM cAlatA kAyadAo uparathI thoDA pheraphAra sAthe taiyAra karI dAkhala karavAmAM
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha rara1 AvyA; adAlatanI paNa sthApanA karavAmAM AvI. rekarDanI sAcavaNI ane tAravaNI mATe paNa niyamo ghaDavAmAM AvyA. te uparAMta nIcenAM khAtAMo ughADavAmAM AvyAM. 1 hajhura ra mulkI daphatara 3 tIjurI 4 TapAla khAtuM 5 jela khAtuM 6 piolIsa khAtuM 9 keLavaNa khAtuM 8 hAIskUla 8 9 lazkara 10 tApa khAtuM 11 sudharAI 12 jaMgala 13 vasUlAtI daphatara 14 AbakArI khAtuM 15 nimaka khAtuM 16 rajisTrezana khAtuM 17 rajavADI daphatara 18 rAja prakaraNa daphatara 19 bhAyAtI kaTa 20 chApakhAnuM-gejheTa, ejansInI hakUmata saurASTramAM sthira thaI tenAM prAraMbhanAM varSomAM rAdhe rAjya ane gAme gAmanA sarahadI jhaghaDAo paMca dvArA patAvavAmAM AvatA athavA bhATa cAraNe ke sAdhu phakIronAM vacana ke sogana khAI khavarAvI nakkI thatA. A paddhati baMdha thaI ane adAlata ane kamizanara dvArA A pheMsalAo patAvavAne zirastA pADavAmAM AvyA. rAye judI judI vakhate prajAnI sagavaDa ane suvidhA mATe temaja rAjyanI gya mArge Avaka vadhAravA sudhArAo karyA. jakAta I. sa. 1864nA ogasTa mAsanI 11mI tArIkhe rAjya eka TharAva bahAra pADI calAu mAlanI jakAta kADhI nAkhI mukta vyApArane urojana ApyuM. baMdara yuropanAM ane eziyAnAM baMdarethI AvatI TImo verAvaLamAM nagaratI thaI gaI tethI tyAMnI baMdarI jakAta prabhAsapATaNanA deza Io hastaka hatI te hakka vagara vaLatare laI rAjya baMdarI-tarI jakAtane vahIvaTa hAthamAM lIdho. Avaka vadhI jatAM ane mAlanI heraphera paNa vadhatAM baMdarane vikAsa Avazyaka banatAM briTiza sarakAranA samudra enjiniyara mi. belIala skeTanI sevAo uchInI laI, baMdaranA vikAsa mATenI yojanA tenI pAse taiyAra karAvI. mi. ATanI yojanA pAchaLa cAra lAkha rUpiyA kharcavAmAM AvyA paNa kamabhAgye te saphaLa thaI nahi ane "A meTI rakama samudranA pANImAM taNAI gaI.'
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 : jUnAgaDha ane giranAra tAra - tAranI lAIna dhArAjI sudhI paDelI. tyAMthI jUnAgaDha rAjye peAtAne kharca jUnAgaDha sudhI tAranI lAIna lIdhI ane dhArAgaDha daravAna pAse tAra baMgalA kahevAya che tyAM A samayamAM prathama tAra Aphrisa thaI. relave A samaye hajI relave lAIna mAtra dhArAjI sudhI ja AvelI tethI jUnAgaDha sAthe dhArAjI dvArA relvenuM joDANa thAya tevI ceAjanA taiyAra karI ane mi. e. Dablyu. pheDe dhArAjI-jUnAgaDha lAInanI sarve paNa taiyAra karI. jo ke A yojanA pAchaLathI paDatI mUkavAmAM AvI paraMtu tenA pUrva kArya tarIke jUnAgaDha--aArAjInA pAkA mA` badhAI gayA. je atyAra sudhI jela eka kedakhAnuM hatuM. tene turaMga kahetA. temAM aMdhArI AraDIe ane bhoMyarAM hatAM. kedIone hAthakaDI, kheDI ke sAMkaLAmAM bAMdhI pUratA athavA haDhabeDImAM nAkhatA. kAcA kAmanA tathA pAkI sA khAdhelA kaidImAne mAthe pUratA. kAI rajisTareza rahetAM nahi ke jelanA kAI niyamA hatA nahi. briTiza amaladArAnI sUcanA anusAra navI jela bAMdhI. kahevAya che ke sAleha hindI jayAre zAhajhAdA bahAdarakhAna sAthe bhAratanA pravAse gayelA tyAre teNe johArAnI jesa joI tenA nakazA meLavela ane te uparathI 300 kedIe samAya tevI jela jUnAgaDhamAM banAvI. khAkhI lasaepha sAraDa nAmanA pustakamAM A jelanA plAna dIvAna rAvabahAdura haridAsa vihArIdAse karyA hatA tema kahevAmAM Avyu che. jaMgala jaMgalanA keTalAka vistArAmAM I. sa. 1876 mAM khetI mATe jamIna phAjala pADI gAmaDAe vasAvyAM ane TappAnuM mukhya mathaka chelA hatu. tene badale sAraNu rAkhavAmAM Avyu'. 1 sAleha hindInA TesTimeAniyalsa. 2 sAsaNane arthe dhaNA lekhA 'zAsana' uparathI gunegArAne rAkhavAnuM sthaLa evA kare che paNa sAsaNane rAjasthAnI ane jUnI gujarAtImAM a gAmaDu thAya che. gIramAM badhA nesaDA hatA tethI jyAM dukAne ajAra hoya te gAmane sAsaNa kahetA.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 223 rAjasthAnika keTe bhAyAtA ane girAsiyAonA rAjya sAmenI takarAranA niveDA mATe rAjasthAnika kerTa ke sabhAnI i. sa 186mAM sthApanA karavAmAM AvI. temAM eka pramukha ane be sadasyo hatA. A keTe astitvamAM AvatAM rajavADI keTa baMdha thaI. rAjasthAnika kerTa I. sa. 1899mAM kAMI kAma na rahevAthI baMdha paDI paNa rAjya rAjakaraNa koTa nAmanI keTanI sthApanA karI. ' nyAya mAtA briTiza dhoraNe adAlatanI sthApanA karavAmAM AvI jUnAgaDha tathA unAmAM DisTrikaTa ane sezansa adAlate ane jUnAgaDhamAM hajhura adAlata rAkhavAmAM AvI tyArathI "sarvoparI rAjayasabhA' nAmanI eka ucca nyAya keTe hatI te baMdha karavAmAM AvI. . . " gejheTa atyAra sudhI rAjyAzAonI prajAne kaI mAhitI maLatI nahi paraMtu tenI jANa jAhera prajAne thAya te mATe I. sa. 188 6thI. dasturala amala sarakAra jUnAgaDha nAmanuM gejheTa bahAra pADavAnuM zarU thayuM. A gejheTa nItiprakAza presamAM chapAtuM. presa - A pachI jUnAgaDha sTeTa presanI sthApanA karavAmAM AvI. jeNe maharSi dayAnaMda sarasvatI pAse satyArtha prakAza ane anya graMthanuM anulekhana lIdhuM hatuM te prabhAsapATaNanA somapurA brAhmaNa paMDita mahAdeva jAgezvara tenA uparIpade nimAyA ane kalApInA darabAramAM pAchaLathI kavi tarIke sthAna pAmanAra zrI rUpazaMkara udayazaMkara ojhAe tenI kArakirdIne prAraMbha A presamAM karyo. hAIskUla I. sa. 1878-1879mAM jUnAgaDhanI bahAdarakhAnajI hAIskUlanI sthApanA thaI. temAM te varSe 144 vidyAthIo hatA. I. sa. 1880mAM A saMkhyA ghaTIne 90nI thaI gaI. temAMthI meTrikanI parIkSA ApavA mAtra 6 vidyAthIo 1 A rAjyasabhAnA eka sabhya zrI bhagavAnalAla madanajI jozIpurA hatA.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 : jUnAgaDha ane giranAra gayA hatA. temAMthI 3 pAsa thayA. A hAIskUlamAM mAtra 2 muslima vidyAthI A hatA. d. sa. 1881nA jUna mAsanI 14mI tArIkha ane maMgaLavAre hAiskUlanA makAnanuM udghATana poliTikala ejanTa karnala khAnanA hAthe thayuM. A makAnamAM hAla gavarnme Ta galsa hAIskUla bese che. hospiTala I. sa. 1800nA julAI mAsanI 1lI tArIkhe yuvarAja bahAdurakhAnajIne hAthe pacaDATaDImAM kAnaDagaravALI havelImAM 'sArA pAyA' upara eka davAkhAnAnuM udghATana karavAmAM AvyuM, te pachI I. sa. 1870nA Disembara mAsanI 26mI tArIkhe mubaInA gavanara sara sImezvara phITajhajIrAlDane hAthe 'hAspiTTanA davAkhAnAnA' pAye nAkhavAmAM AvyA ane rU|. 25,000nA kharce krAnTrAkaTara bhavAna DAyA dvArA navuM makAna banAvavAmAM AvyuM. tenuM udghATana I. sa. 1874nA mArca mAsanI tArIkha 8mI ane magaLavAre nijhara bahAuddInabhAInA hAthe thayuM. A prasa Mge jJAna grAhaka sabhAe zrI vallabhajI AcAya nuM lakhelu' sa`skRta ane zrI maNibhAI jazabhAInuM lakheluM aMgrejI mAnapatra sara sImeAranA taMbumAM jaI ApavA niNaeNya letAM tArIkha 26-12-1870nA rAja sa`zrI gAkulajI jhAlA, amarajI ANaMdajI kacchI, AcAya vallabhajI haridatta tathA zrI jAdavarAya viThThalajI khUca jAte jaIne ApI AvyA. A hospiTalanA mukhya DeAkaTara jApharAbAdanA vatanI DA. amIdAsa manajI ela. ema. hatA. prathama varSa mAM 10,976 dI ee hAspiTalanA lAbha lIdhe tathA I. sa. 1874 sudhImAM 1039 AparezanA karavAmAM AvyAM. peTa atyAra sudhI rAjanI TapAla hulakArA ane khepiyA dvArA mekalavAmAM AvatI. I. sa. 1865mAM A paddhati budha pADI saurASTra posTa khAtAnI sthApanA karavAmAM AvI. sarakArI TapAla sAthe raiyatI TapAla lAvavA laI javAnI sagavaDa karavAmAM AvI tathA eka dArInA, cAra AnAnA tathA eka AnAnA daranI 2` bahAra pADavAmAM AvI. dhArInA eka AnA eka junA paisA bharAbhara hatA.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-uttarAdha : 225 TakazALa jUnAgaDha rAjyamAM TaMkazALa nAmanuM khAtuM hatuM. A TaMkazALa, khAtuM nANAM taMtra saMbhALatuM ane rAjyanI vasUlAtanI rakamanuM bharaNuM paNa tyAM thatuM ane leAna vagere paNa TaMkazALamAMthI apAtI; te uparAMta TaMkazALanA eka vibhAgamAM karIe, adhI kArI tathA dekaDAo vagere chapAtAM I. sa. 1876mAM prayoga dAkhala sAnAnI kArIe pADavAmAM AvelI paNa te prayoga saphaLa na thatAM te baMdha karI. TakazALa dIvAna amarajInA nivAsasthAnamAM hatI tema sTeTisTikala ekAunTa epha jUnAgaDhamAM jaNAvyuM che paNa tyAM rAkaDa rakamanA khajAnA rahete. dIvAnajInA mRtyu pachI te paNa anyatra khaseDI levAmAM Avela kArInI kIMmata vadhatI ghaTatI rahetI. nagara AyeAjana jUnA zaheramAM navAM makAnA banAvavA tathA rastA paheALA kavAnuM Avazyaka jaNAtAM nagara vikAsanI eka ceAjanA briTiza sarvisanA sivila enjiniyara mi. vAlTara blekIne rAjyasevAmAM khAlAvI tenA pAse taiyAra karAvavAmAM AvI. jUnAgaDhanA killA bahAra puSkaLa jagyA paDatara hatI paNa tyAM lAka rahevA jatA nahi tethI kALavAnA kAMThAnI ane taLAva taraphanI killAnI dIvAleA tADI te paDatara jamIna adara laI nagara vistAra vadhAravAmAM AvyA. AjanA killA aMdaranA dakSiNa-pazcima taraphanA bhAga tyAre aMdara levAmAM AvyA.2 makAna-mahAlaya mahAbatakhAnajI khIjA, sArAM ane AlIzAna makAnA bAMdhavAnA zokhIna hatA. bhAratanA pravAsa daramyAna teNe dilhI, AgrA, jayapura vagerenA rAjamahelA ane anya makAnA joI tevAM makAnA jUnAgaDhamAM bAMdhavA mATe vicAyuM. ema paNu leAkavAyakA che ke, navAbanI eka kRpApAtra tavAyaph uttara hindustAnanI 1 khAkhI lasa opha sA4--I. sa 1982mAM gheADI sAnAnI kArIA pADI hovAnuM jaNAya che, i. sa 1874mAM 3.3/4 kArInA eka rUpiyA thatA. temAM 11/2 vAla cAMdI ane 41/ra vAla trAMbuM hatuM. 2 vigatA mATe jue prakaraNa pahelu. jU gi.-2
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 : jUnAgaDha ane giranAra hatI. teNe tene suauMdara ane vizALa makAno bAMdhavA mATe pratsAhana ane mA darzana ApyuM hatuM. navAbe kacerInA mahela ane AyanA mahela bAMdhyAM kaLAnA anupama pratIka jevA A suMdara mahAlayamAM aMdara ane bahAra ghaNA rAkhavAmAM AvelAM ane tenI pAse dIke rAkhI rAzanI karavAmAM AvatI. te pachI khAsI kacerI bAMdhI temAM vividha prakAranuM videzI phranicara vasAvyuM. navAbe vaMthaLI daravAjA pAse havelI tathA karAzakhAnAnuM makAna paNa baMdhAvyAM. vatamAna siTI rAjamahela paNa teNe baMdhAvyo ane te uparAMta saradArabAganA mahela ane sakarabAga, mAttIbAga, pAIbAga, paritaLAva vagere paNa bAMdhyAM OM vikasAvyAM. te bhAgAmAM navAba mahAbatakhAne bhAratanA judA judA bhAge mAMthI kalamI ane tummI AMbAnI kalamA ke gAlA magAvI temAM capAvyAM tathA hAlamAM je kesara kerI kahevAya che tenuM teNe sAlemAInI AmaDI nAma ApI tene pracalita karI. bujArA roAbhAyamAna na heya tA rAjamahelAnI zAbhA apUrNa jaNAya te vicAre bajAra paheALI karI. Aje sa`lacAka che tyAM cAMdanI coka kahevAtA tyAM mahAbata sarkala banAvyuM. tyAMthI dakSiNa tarapha dIvAna cAka ane mahAbata sakalathI uttare mAMDavI ceAka banAvI te cekathI vaccenA mArgonI banne bAjue eka ja ghATanAM ane sapramANa suMdara makAna bAMdhI tenI nIce dukAneA kADhI vyApArIone bhADe ApI. Aja paNa A sarakArI makAnAnI dukAnA vepArIo pAse bhADe che. bArAmAM gesanI khattoe mUkI prakAza pAtharI tene AkaSa ka banAvI. 1 1 sarkala cAkanuM khAtamurhuta vi.sa'. 1928nA vaizAkha vadI 5 tA. 27-5-1872nA rAja peAliTiksa ejanTa mi. enDarasananA hAthe thayuM, tenA plAna ejansI enjiniyara mi. blekIe karyo hatA. A prasaMge zrI narasiMhaprasAda hariprasAda khUMce bhASaNa karatAM kahyuM hatuM ke, A sthaLe mahela banAvavA hatA paraMtu halakI kApaDanI dukAneA tathA sutAranI * koDa A mahela ane raMgamahelanI vacamAM AvI jatI hatI tethI zahera sudharAi taraphthI jamAdAra sAleha hindIe vi. sa. 1926nA pASa sudI 10nI tArIkhathI jAhera khabara chapAvI khAranI hada mukarara karI te pramANe dakSiNe rUpA jozInI dukAna, uttare mATI bajAra tathA gujarIgara mahArAjanI havelI, pUrve nagArakhAnuM tathA pazcime kheAnakhAnAnI ha bAMdhI. te pachI vi. sa'. 1927nA jeThanI 17mI tArIkhanA jAheranAmAthI 15 dukAne je Azare 2986 phITanA vistAramAM hatI te sudhArI levA ane na sudhare teA rAjya vadhu mATe jue pAnuM 227
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 227 A makAne uparAMta navAba mahAbatakhAne, moTA keDAra, lAla rasAlA, pILA rasAlA, daphatarakhAnuM, hespiTala, mahemAnadArI, hAIskUla, adAlata (hAlamAM posTa ophisa pAse ekajhikayuTiva enjiniyaranI ophisa che te), mAMDavI, lAnsarsa, navA utArA, (zAhapura daravAje heDa kavArTara che tyAM), hamAma, TaMkazALa pAyadaLa vagere makAne tathA cAra musApharakhAnAM baMdhAvyAM. A sivAya bArA zahIdanI masjida sarkala pAchaLanI masjida musApharakhAnAnI masijada vagere dhArmika ImArate paNa teNe bAMdhI. mRtyu pachI zAzvAta ArAma mATe navAba mahAbatakhAne je jagyA mukarara karI hatI tyAM makabare baMdhAya te pahelAM te gujarI gayA paNa temane tyAM ja daphana karyA, ane tyAM pAchaLathI mahAbata makabarA nAmanuM makAna baMdhAyuM. verAvaLamAM baMdarane dhakko, na utAro, bhaMDurInI dharmazALA paNa navAba mahAbatakhAne baMdhAvyAM ane vaMthaLI sudhI pAke mArga, lola nadI uparane bArTana brija, sonarakha upara pula vagere kAmo paNa tenA samayamAM thayAM. rAjyataMtra - I. sa. 185ramAM navAba mahAbatakhAnajI gAdIe beThA tyAre dIvAnapade anaMtajI amaracaMda vasAvaDA hatA. te pachI DuMgarazI devazI dIvAna thayA ane te pachI I. sa. 1861mAM kula saMpattirAma jhAlA dIvAnapade AvyA. - I. sa. 1862mAM jamAdAra bahAudInabhAIne varajIpada ApavAmAM AvyuM ane te sAthe rAjakartA pAse rahevI joIe tevI asAdhAraNa sattAo tene ApavAmAM AvI. jamAdAra sAleha hindIne paNa variSTha sattAo soMpavAmAM AvI. te sAthe ejansInI nokarImAMthI rAjyasevAmAM pravezelA zrI narasiMhaprasAda hariprasAda bUthane paNa paNa UMce hedo ApavAmAM Avyo ane A cAre adhikArIo eka mata meLavI kAma karatA thayA. te uparathI I sa. 1867mAM poliTikala ejanTa karnala kITIje navAbane lakhyuM ke, "sarvazrI - - (anusaMdhAna 226nuM adhurU). sudhArI leze tevI neTisa ApI. ane te dudhane laI temAMthI 24 dukAne karI temAMthI 7 dukAne sarakAre rAkhI bAkInI 17 rayAsata tathA recatanA lokone ApI. tene navesarathI bAMdhavAno kharca paNa 24 bhAge phALavI levAmAM Avyo -saurASTra darpaNa, eka. 1872 . (jUne ahevAla punaH mudrita)
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 : jUnAgaDha ane giranAra gokulajI, bahAuddInabhAI sAleha hindI ane narasiMhaprasAda rAjyanA cAra sthaMbho che ane jyAM sudhI teo eka saMpathI kAma karaze tyAM sudhI rAja AbAda raheze. , A kAunsilane "sabhA" nAma ApavAmAM AvyuM. I. sa. 1874mAM te samayanA pioliTikala ejanTa mi Dabalyu enDarasane navAba mahAbatakhAnane dIvAna gokulajIne dUra karavA lakhyuM ane jyAre navAbe AnAkAnI karI tyAre dabANa zarU karyuM. gokulajI jhAlAe navAbane ejansInI khaphagImAMthI bacAvI levA pitAnuM rAjInAmuM dharI dIdhuM. gokulajI, te kAlanA saurASTranA rAjyonA dIvAnomAM kadAya sarvaka rAjapuruSa ane pratibhAsaMpanna vyakti hatA ane ejansI, jUnAgaDha rAjya upara je prakAranuM varcasva besADavA mAgatI hatI temAM aMtarAyarUpa hatA tethI ja tene chUTA karavA ejansIe navAbane Agraha karyo hate. gokulajIe jUnAgaDha rAjayamAM Adhunika paddhatinuM taMtra sthApyuM hatuM ane teNe rAjyamAM je sudhArAo karyA hatA tevA sudhArA ejansInI sIdhI dekharekha nIcenAM nAnAM rAjyo ane tAlukAomAM ke anya rAjyomAM thaI zakelA nahi. gokulajIe buddhipUrvaka apAra zrama laI, rAjakartA, tenA kRpApAtra amIra ane adhikArIone tathA anya tane samajavI, dauya ane kunehathI A dayeyane siddha karI, jUnAgaDha rAjyane pragatizIla ane Adarza rAjya banAvavAnI dizA tarapha pagalAM bharyA hatAM. dIvAne gokulajI jhAlA chUTA thatAM navAbe jamAdAra sAleha hindIne dIvAnapade niyukta karyA, paraMtu rAjyataMtramAM gokulajInI gerahAjarI spaSTa rIte pratIta thavA lAgI tethI I. sa. 1875mAM navAbe eka rAkhyAjJA prasiddha karI, eka navI kAunsilanI racanA karI. te AjJAmAM teNe jaNAvyuM ke, "bahAuddInabhAI mArI pAse rahe che ane pheravaNIkhAtAne adhikAra bhogave che tethI khasIyata dagAha gokulajI jhAlAnI nImaNUka rAjaya kArobArInA membara tarIke karavAmAM Ave che. teNe revanyu kha tuM, UpajakharcanI dekharekha, mulakI khAtuM tathA AbAdI khAtA upara dhyAna rAkhavuM. Ijajata AsAra narasiMhaprasAda hariprasAda nyAya khAtuM tathA jamAnAne chAjatAM dareka kAma kare ane jamAdAra sAlehanI bAjumAM madadagAra rahe.". - A TharAva prasiddha thayA pachI be mAsamAM ja jamAdAra sAleha hindIe
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : rara dIvAnapadanuM rAjInAmuM ApyuM. A rAjInAmuM navAbe nAmaMjUra karyuM paNa te sAthe ja ge kulajI jhAlAnI joinTa dIvAna tarIke nimaNUka karI. I. sa. 1878mAM sAleha hindIe pharIthI rAjInAmuM ApatAM, gokulajI jhAlA yunaH mukhya dIvAnapade nimAyA. I. sa. 1879mAM teo gujarI gayA ane navAbe jamAdAra sAleha hindIne punaH dIvAnapada ApyuM. teo navAba mahAbatakhAnanA tyu 5rata dIvA pade rahyA. dIvAna gekulajI jhAlA sujJa vedAMtI tarIke vidvAnomAM jANItA thayelA khasusIyata dastagAha rAva bahAdura dIvAna gokula saMpattirAma jhAlAne janma vi. saM. 1880nA aSADa vadI nA ja bAbI vaMzanA sthApaka zerakhAnanA dIvAna jagannAtha jhAlAnA bhAI rUdrajI jhAlAnA prapautra saMpattirAma jhAlAne tyAM thayo hato. temanI paMdara varSanI vaya thaI tyAre navAba hAmadakhAnanA rahasya saciva bhavAnIdAsa urphe bhagu mahetAe, navAbane tenA uttarAdhikArI tarIke gokulajIne nImavA tathA pitAne nivRtta karavA vinaMtI karI. navAbe A vinaMtI mAnya rAkhI temane bhagu mahetA nIce kAmathI mAhitagAra thavA nImyA. - navAba hAmadakhAnajInA mRtyu pachI, navAba mahAbatakhAna gAdIe AvyA, te sagIra hovAthI temane vidyAbhyAsa karAvavA niyukta thayelA zikSaka prANalAla mathuradAsa jyAre navAbane zikSaNa Ape tyAre gokulajIne tyAM besavAnI pharaja hatI. A rIte navAba vidyAbhyAsa kare tenI pAse besIne, sAMbhaLIne teNe aMgrejI ane gaNitane Apa meLe abhyAsa karyo. prANalAla tenI mULa jagyAe pAchA pharyA tyAre tenA sthAne suratanA nAgara somanArAyaNa naranArAyaNa nimAyA. gokulajI tenA paricayamAM AvatAM, temanA AgrahathI te bane maulavI mahamadaalI pAse phArasI bhaNyA. - I. sa. 1861mAM teo dIvAna thayA. temaNe temanI pratibhA, atula zakti ane dIrdhadaSTithI, rAjyane prathama kakSAnuM taMtra ApyuM. navAbe tenA pUrvajane je khitAba hato te khitAba khasusIyata dastagAha (arthAta rAjayane jamaNe hAtha) tene A. briTiza sarakAre temane I. sa. 1877mAM rAva bahAdurane caMdraka Apyo ane temanA agAdha jJAna ane lekhana temaja vaktavyathI vidvAnamAM te sujJa vedAMtI tarIke Adara pAmyA. I. sa. 1870mAM muMbaInA gavarnara sara esa. pheTasajIrAhe samasta saurASTranAM rAjyonI eka pariSada muMbaI mukAme bolAvelI tathA temAM rAjanA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 jAnAgaDha ane giranAra bhAyAtanI phariyAda sAMbhaLI ejansI daramyAnagIrI karI zake ke nahi te praznanI carcA karavAmAM AvI. A carcAne aMte gavarnare zrI gokulajI jhAlAnuM vaktavya sAMbhaLI puSkaLa prazaMsA karI kahyuM ke, "teo temanI sAthenI miTIMgathI ghaNA ja khuza thayA che. tenI zakti, jJAna, anubhava ane rAjanIti ghaNAM ja prazaMsA pAtra che. gavarnare vizeSamAM ema paNa kaheluM ke "teNe umeravuM joIe ke temanA pravaktA gokulajI jhAlAnI kakSAnI carcA vicAraNA karanArA vivAdake temaNe bahu ochA joyA che." - A pratibhAsaMpanna vidvAna ane vicAraka rAjapuruSane I. sa. 1878nA navembara mAsanI ra0mI tArIkhe jUnAgaDhamAM dahana thayo. zrI narasiMhaprasAda buca - A samayanA rAjapuruSomAM zrI narasiMhaprasAda hariprasAda bucanuM sthAna ghaNuM ja UMcuM ane AgaLa paDatuM che. teo mAtra eka kuzaLa vahIvaTakartA ja nahi paNa vidvAna hatA ane vidyAnA pracAra mATe puSkaLa parizrama ane dhanavyaya karanArA eka virala puruSa hatA.' - temanA pUrvaja mahadeva bUtha jAmanagaramAM rahetA tyAMthI jUnAgaDha AvelA. tenA pautra rAmajI buce junAgaDhamAM vyApAranI moTI peDhI sthApI tathA koDInAra mahAlane ijAre rAkhe. tenA putra aMbAzaMkaranA putra hariprasAda zarAphI peDhI sthApI ane te sAthe ejansInA aMgreja adhikArIonA saMparkamAM AvatAM lImaDI rAjyanA menejara pade niyukta thayA. temanA putra narasiMhaprasAda tene janma tA. 18-12-1827nA roja thayo ane I. sa. 1846mAM te pATaNa vahIvaTadAra pade nimAyA. Isa. 1847mAM tenI kAryakSamatA ane buddhi zakti joI tene navAbe pitAnA rahasya maMtrI tarIke nimyA. I. sa. 1849mAM temaNe porabaMdara jUnAgaDha rAjya vacce cAlatA Ajaka-mekhaDI-mAdhupura kesamAM saphaLa rajUAta karI, tethI tenI nimaNuka I sa. 1851mAM rAjakoTa khAtenA jUnAgaDha rAjyanA sTeTa vakIla tarIke karavAmAM AvI. temanI pratibhA ane kAryadakSatAthI aMgreja amaladAre prabhAvita thayA ane rAjyanI nokarI choDAvI ejansImAM I. sa. 1953mAM Asi. pioliTikala ejanTanA zirastedAranI jagyAe temanI nimaNuka karI I. sa1857mAM lImaDAnA kAkara tathA rAjamAtA 1 zrI jItendraprasAda, zrI amyutaprasAda tathA zrI kaustubhaprasAdanA pitAmaha
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 231 vacce vivAda thatAM narasiMhaprasAda ejansInA saMya sAthe lImaDI gayA ane lImaDIne kabaje lIdhe. te ja varSamAM goMDalanA rANIjI tathA kArabhArI vacce vAMdho paDatAM ejansIe temane tyAM mokalyA ane tyAM paNa geilane kajo laI takarAra aMkuzamAM lIdhI. ejansInI sevAmAM daza varSa rahI tee tA. 16-8-1863 nA roja navAbanA AgrahathI rAjInAmuM ApI jUnAgaDha AvyA ane tarata ja temane rAjaya kAunsIlamAM khAsa salAhakAra pade nimavAmAM AvyA. tA. 14-111873 nA roja temaNe saranyAyAdhIza pada saMbhALyuM ane te pachI hajhara kAunselara thayA. temaNe I. sa. 1866mAM jetapuranAM majamu gAmone prazna tathA maiyAonA hakkone prazna kunehapUrvaka ane saphaLatAthI pAra pADatAM navAbe temane samaDhiyALA gAme InAmamAM ApyuM. I. sa. 1873 mAM teo nivRtta thayA. | zrI narahaprasAda IsTa InDiyA esosIezananA sabhya hatA. temaNe narasiMha pustaka zALA, nAgara nirAzrita phaMDa, nAgara nizALa vagere saMsthAo sthApelI. I. sa. 1884mAM muMbaI yunivarsiTIne rUpiyA traNa hajAra ApI eka oNlarazIpa paNa ApelI. temaNe giranAra upara dharmazALA baMdhAvI ane pitAnA ghara pAse bhUtanAtha mahAdevanuM maMdira bAMdhyuM. - narasiMha pustakAlaya zrI narasiMhaprasAda jayAre ejansImAM sevA ApatA tyAre tenA uparI adhikArI karnala bAra sAthenA paricayane kAraNe pustakAlaya pravRtti pratye AkarSAyA ane temaNe jUnAgaDhamAM eka pustakAlaya sthApavA mATe saMkalpa karelo. tyAre jUnAgaDhamAM rAjayanuM pustakAlaya na hatuM. zrI. narasiMhaprasAde I. sa. 1871mAM potAnA DelAmAM 3500 kerInA kharce makAna baMdhAvI temAM 1000 kerInuM nicara tathA 8000 kerInAM pustako vasAvI tA. 1ra-1-1871 nA reja sujJa gokulajI saMpatirAma jhAlAnA haste tenuM uddaghATana karAvyuM. A prasaMge pAchaLathI vaDodarA rAjayanA dIvAna pade pahoMcelA zrI. maNibhAI jazabhAI, zrI manasukharAma sUryarAma tripAThI, zrI rAjArAma buca vagere vaktAoe A pravRtti ane prayAsa mATe prazaMsAyukta pravacane karelAM. vedamUrti zrI vallabhajI 1 pereTa gelerI opha vesTa inDiyA-zrI Ara. e. jAlabhAinA AdhAre 2 kavi dalapatarAme narasiMhaprasAdane tenA kAvyamAM suMdara aMjali ApI che.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 : jUnAgaDha ane giranAra haridata AcArya viduranItinA kaleke vAMcI samajAvelA ane zrI suMdarajI mahetAjIe pravAsa varNana vAMcelAM. A pustakAlayamAM, uddaghATana prasaMge 192 saMta, 154 gujarAtI, 174 aMgrejI, marAThI, phArasI vagere maLIne kula 620 pustake, vyAkaraNa, vedAMta, veda, dharmazAstro, Ayurveda, kAvya, nATaka, zabdakoza, alaMkArazAstra Adi -viSayane lagatAM hatAM. A uparAMta zarIrazAstra, yegAsane, yAMtrika kriyAo vagerenA cArTa hatA. A pustakAlayane prathama varSamAM 64 vAcakoe lAbha lIdhela. pustakAlayanA uddaghATana prasaMge zrI narasiMhaprasAde A pustakAlayane vikAsa thAya ane tene upayoga vadhArene vadhAre vAcake karatA rahe tevI IcchA pradarzita karelI. ane te prasaMge upasthita rahelA sarvazrI maNibhAI jazabhAI, valabhajI haridatta AcArya, De. amIdAsa manajI, kalyANarAya mAstara, revAzaMkara mAstara, suMdarajI mahetAjI, lallubhAI mahetAjI, amarajI ANaMdajI kacchI, vijayazaMkara, jIvAbhAI, mAdhavarAya kIkANa tathA rAjArAma buca temAM sahakAra Ape tevI paNa bhAvanA vyakta karelI. nagara nizALa zrI narasiMhaprasAde nAgare temanAM bALakone ucca keLavaNI mATe prAraMbhika bhUmikA taiyAra thAya ane viziSTa saMskAranuM bALakomAM siMcana thAya te mATe I. sa. 1880mAM eka nAgara nizALanI sthApanA karI. uddaghATana prasaMge temAM 48 bALakee praveza meLavele. prinsa opha velsa gaMbhIra mAMdagImAMthI prinsa opha velasa eThavarDa bacI jatAM navAbe prabhune pATha mAnavA sarve dharmonA leke e pita pitAnA dharma sthAnamAM prArthanAsabhA javA AjJA karatAM tA 4-8-1872nA roja AvI prArthanAo karavAmAM AvI. kudaratI Aphata - I. sa. 1857 tathA I. sa. 1861 e be varSe dukALanAM hatAM I. sa. 1869nA okaTobaramAM prathama vakhata tIDonAM ToLAMe puSkaLa nukasAna karyuM. te ja varSe dIvALInA traNa divasamAM bhAre varasAda ane pavananAM tephAne ghaNuM nukasAna karyuM. jUnAgaDha zaheranA ghaNu bhAmAM pANI pharI vaLyuM.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-uttarArdha : 233 I. sa. 1871nA DIsembarathI I. sa. 1872nA mArca sudhI raMgIlu khIlu' nAmanA bhaya kara rAganA pradeApathI aneka manuSyA mRtyu pAmyA. isa 1875mAM anAvRSTi hovAthI jAhera prAthanA cAjI dAna kherAta karavAmAM AvyAM. I. sa. 1877mAM ceAtrIsA nAme jANItA thayelA mahAdukALa paDayA ane te adhUruM hoya tema tIDA paNa AvyAM. I. sa. 1879mAM jUna mAsanI darAmI tArIkhe bhUka pa thayA ane temAM ghaNAM manuSyA mRtyu pAmyAM ane makAno paDI gayAM. I. sa. 1882mAM ati prakAzita bhayaprada dhUmaketu dekhAyA. navAba mahAbatakhAnane mAna sAva bhauma sattAe navAba mahAbatakhAnane I. sa. 1871mAM ke sI. esa. AI. nA caMdraka ApyA tathA jUnAgaDhanA rAjakartAne 11 tApanuM mAna hatuM te badhArI 13 tApAnuM ane navAbane aMgata 19 tApAnuM mAna ApyuM. temane jI. sI. AI I.nA caMdraka ApatAM tA. 20-11-189nA roja rAjakoTamAM gavarnare khAsa darabAra bharelA.2 1 tA. 30-8-1875nA rAja AvI eka prArthanA sabhA hATakezvaramAM yAAyelI, temAM pramukha sthAnethI zrI maNizaMkara kIkANIe udhana karyuM. te uparAMta sarvazrI pADaka geArAbhAi rAmajI, pratAparAya vasa'tarAya, zAsrI haridA virUNArA kara, vallabhajI vi haridvattA, zukala narmadAAkara bhudharajI, jayA kara harajIvana vArA, izvarajI vi. amarajI, tulAza'kara vi. vAzakara, paMDayA durgAzaMkara maNidhara, AcArya vizvabhara vi. hiTTA, lAza kara rAmajIe pravacano karelAM. brAhmAe upamanyu kRta zivastotrA, zrI bhAgavatanI vedastuti tathA veda mAccAra karelA. te ja varSoMmAM te pachI bhAdaravA vada amAsanA rAja khIjI sabhA thayelI; temAM paNa sa zrI cheThAlAla vi. jAdavarAya, veNIzaMkara bhavAnIzaMkara, pratAparAya vasaMtarAya tathA geAradhanadAsa iMdrajIe svaracita prArthanA kavitA gAI hatI. sabhAmAM 1000 korIno phALA karI te rakama zrI narasiMha mahetA cArAmAM marAmata kAmamAM vAparI. bIje divase ceDA varasAda AvyA-saurASTra darpaNa Anyu. 1976, 2 navAba A samAra'bhamAM bhAga levA tA. 13-11-1890nA roja spezyala TrenamAM rAjakATa gayelA tyAre paNa zrI kAzInAtha jozIne sAthe rAkhelA. 8. 11-30
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 : jUnAgaDha ane giranAra navAbane vAIsareye AmaMMtraNa ApatAM I. sa. 1870, 1872, 1876 ane 1877mAM dilhI darabAramAM hAjarI ApI. begamA-satAnA navAba mahAbatakhAnanAM prathama lagna rAdhanapura navAba jorAvarakhAnajInAM kuMvarI kamAla bakhta sAthe thayelAM. tanA kuMvara amadakhAna hatA. te banAvaTI che tema navAbe jAhera karI sAbitI ApatAM kamAlabate tane sAthe laI rAdhanapura cAlyAM gayAM. khIjA lagna jamAdAra bahAuddInabhAI zekhanAM bahena lADaDI khIkhI sAthe thayelAM. tenA kuMvara bahAdarakhAna hatA. trIjA lagna rANapuranA bAbI sAmatakhAnanAM putrI saradArabakhta sAthe thayelAM. tane kAMI saMtati hatI nahi. ceAthAM lagna jUnAgaDhanA nurajI sAthe thayelAM. tenA kuMvara rasulakhAna hatA. pAMcamA lagna jUnAgaDhanAM cheTIjI sAthe thayelAM. tenA ku`vara edalakhAna hatA. chaThThAM lagna jUnAgaDhanAM nAnIjI sAthe thayelAM. tenA kuMvarI tAjabakhta hatA. navAba mahAbatakhAnanuM mRtyu I. sa. 1882nA sapTembaranI 29mI tArIkhe 30 varSa rAja karI 45 varSanI vaye navAba mahAbatakhAna gujarI gayA. jUnA yuganA aMtamAM ane navAnA prAraMbhamAM sagIra vaye rAjapada prApta karI A navAbe aMgrejI zikSaNa lIdhu hatu. ane aMgreja adhikArInA sauMpaka mAM AvI rAjakartAnI pharajo ane javAbadArIe zu che te samajI za`lA. teNe anubhavI, pIDha ane saniSTha dIvAnA dvArA rAjataMtrane suvyavasthita ane Adhunika padhdhatisaranuM karavAnA prayatno karelA. nagara vikAsa ane rAjyanI AbAdI mATe A dIvAnAe karelA prayatnAmAM hastakSepa karyAM nahi ane pariNAme jUnI madhyakAlina padhdhatie cAlatA rAjataMtranuM AdhunikaraNa thayu. ane rAjyanI Avaka, AbAdI ane pratiSThAmAM vRddhi thaI. navAba mahAbatakhAne jUnAgaDhamAM su Mdara makAnA, suroAbhita rAjamArga, udyAnA banAvI zaheranI zAbhA vadhArI ane te sAthe kalA, sAhitya, zikSaNa ane vyApArane uttejana ApyuM. bahAdUrakhAna 3 jA bahAdarakhAnanA janma tA. 22-1-1856 nA rAja thayA hatA. navAkha mahAbatakhAna khIjAnA mRtyu pachI I. sa. 1882mAM te mAtra 26 varSanI vaye
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 235 jUnAgaDhanA navAba thayA. temane rAjayAbhiSeka paraMparAgata cAlatI AvatI prathA anusAra raMgamahelane utara daravAje che tyAMthI pUrvamAM sAta havelIne makAna pAse AmalIvALA oTA upara karavAmAM AvyuM. bahAdarakhAne rAja keTanI rAjakumAra kolejamAM abhyAsa karyo hato ane gAdIe AvyA pahelAM bhAratane pravAsa paNa karyo hato. teNe tenA pitAnI hayAtImAM, polIsakhAtuM saMbhALeluM ane tenI pravAsa daramyAnanI gerahAjarImAM I. sa. 1877mAM rAjataMtranI javAbadArI paNa adA karelI. gAdIvArasane prazna navAba mahAbatakhAnanA prathama begama kamAlabaoNnA putra ahamadakhAne; mahAbatakhAnanA mRtyu pachI tarata ja jUnAgaDhanI gAdI upara pitAne dAvo rajU karyo. mama navAbanI hayAtImAM, ahamadakhAna rAjaputra nathI tevo nirNaya briTiza sarakAranA sekreTarI opha sTeTa taraphathI levAI gayela hovAthI tene aMtima gaNI ejansIe te rada karyo ane bahAuddInabhAInAM bahena lADaDI bIbInA putra bahAdarakhAnane navAba tarIke svIkRti ApI. * ; , maiyAonuM risAmaNuM jUnAgaDha rAjyanA keda mahAlanA kaNerI, zeragaDha, ajAba, tarasiMgaDA vagere gAmomAM vasatA maiyA jAtinA gIrAsadAro jUnAgaDha rAjayanI sthApanA pUrvanA samayathI teo gIrAsa bhogavatA hevA chatAM rAjya temane cAkarIyAtanI nIcI kakSAmAM gaNatAM I. sa. 1877mAM keTalIka letrIo lAgu pADI. maiyAoe, rAjaya sattAdhIzone karelI keTalIka arajIo nAmaMjUra thaI eTale teoe ejansImAM arajI karI nyAya mAgyo paNa tyAMthI paNa dAda maLI nahi. tethI I. sa. 1882 nA DIsembara mAsanI 27 mI tArIkhe, teo kezoda pAse AvelA kanaDA DuMgara upara dhAraNe beThA, AgevAnoe AkhI jJAtine ghera gherathI eka eka puruSane mokalavA AjJA karatAM moTI saMkhyAmAM maiyAo ekatra thayA ane niHzastra thaI satyAgrahIonI rIte zAMta ane mUka dhAraNuM zarU karyuM. teo ra9 divaso payata samAdhAnanI AzAe ahIM beThA rahyA. temane kahevAmAM AveluM ke rAjakoTathI briTiza amaladAre viSTi laIne Ave che paNa keI AvyuM , 1 prathama navAba bahAdarakhAnane rAjyAbhiSeka A oTA upara thayele, tethI navAbe gAdIe besatAM pahelAM te sthaLe besI abhiSeka karAvatA.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 : jUnAgaDha ane giranAra nahi. I. sa. 1883 nA jAnyuArInI 25 mI tArIkhe, jUnAgaDhathI jamAdAra sulemAna uMmara tathA cIstI makabulamIyAM phejhadInamIyAMnI saradArI nIce rAjyanI zabaMdI AvI pahoMcI ane teNe A zAMta ane niHzastra maiyAo upara sazastra AkramaNa karyuM. sipAIonI talavAranI dhAra nIce ane temanI baMdumAMthI ADedhaDa rUTatI goLIone zikAra thaI 85 maiyAo sakhata rIte ghavAyA jemAMnA ghaNAM pAchaLathI mRtyu pAmyA ane 110 maiyAone zIbaMdInA saradAre pakaDI, bAMdhI, DhasaDIne mAra mAratA jUnAgaDha laI AvyA. marAI gayelA maiyAonAM zabenAM mAthAM kApI gADIomAM bharI junAgaDha lAvatA hatA paNa mejara oNATe vacamAM paDI tene palAMsavA gAma pAse daTAvI dIdhAM. AgevAno zabAne jUnAgaDha laI Ave InkavesTa bharI. - A krara ane nirdaya katalamAM tarasIMgaDAno mAtra 12 varSane mukhI tenA gharamAM pukhta vayanuM keI na hovAthI Avele. tenI sAthe AvelI tenI moTI bahene sipAIone, tenA bhAInuM rakSaNa karavA AjIjI karI khoLo pAtharyo paNa tenI vinatI vyartha gaI ane talavArano ghA karatA sainika ADe A bahene pitAnI kAyA dharI daI bhAInuM rakSaNa karavA prayatna karyo. tenA bhAI upara paNa ghA thaye ane bhAIne prANa paravaryo te pahelAM A bahenanuM prANa paMkhIDuM UDI gayuM.' A hatyAkAMDanA samAcArathI dezabharamAM hAhAkAra macI gaye. muMbaInAM tatkAlina vartamAna patro ane AgevAnoe A prazna upADI lIdho ane madhyakAlina rAjyomAM thate te julama briTiza taMtranA Azraye nirbhaya thayelA jUnAgaDha rAjyamAM thAya tenuM samagra uttaradAyitva briTiza sattAnuM che te sUra nIkaLyo. pariNAme sArvabhauma sattAe dIvAna sAleha hindI, nAyaba dIvAna bApa lAla mANekalAlane tathA pelIsa uparI jamAdAra sulemAna uMmarane rAjI nAmA ApavA pharaja pADI. prajAne avAja tethI paNa zAMta thayo nahi tethI sarakAre, mi. esa. hemIkanA pramukhapaNa nIce eka tapAsa paMca namyuM. temAM vAMkAnera rAjanA menejara zrI cunIlAla sArAbhAI hajharata tathA cUDA kArabhArI zrI ratIlAla choTAlAla sabhya hatA. A kamizanare maiyAonA hakko ane kakSAnI tapAsa karI eka nivedana rajU karyuM, je vicAraNAmAM laI muMbaI sarakAre AjJA karI ke maiyAo cAkarIyAta chavAIdAra hatA. maiyAoe A nokarInI 1 A karuNa prasaMganI saMpUrNa vigato mATe juo kanaDAne kera zaM. ha. desAI
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha = 237 zartamAMthI mukta thavA mAgaNI karatAM, jUnAgaDha rAjya, speziyala dIvAna khAnabahAdura aradezara jamazedajI tathA khAnagI kArabhArI zrI amarajI ANaMdajI karachInI nimaNUka karI ane teoe yAonI amuka jamIne rAjaya dAkhala karI temane ne karImAMthI mAphI ApI A bhayaMkara hatyAkAMDanI javAbadArI navAbanI nathI ane tene tenI mAhitI paNa na hatI tema kahI samagra deSa pitAnA zIre dIvAna sAleha hindIe laI lIdho chatAM rAjyanuM ujavala nAma ane navAba bahAdarakhAnanI zarU thatI kArakIda kalaMkita thayAM. sAleha bIna sAlama hindI jAmanagara rAjyanA jeDIyA gAmethI I. sa. 1839mAM 18 varSanI vaye karI zodhavA AvelA A Araba yuvAne tenI buddhi, zakti, nIti ane vaphAdArIthI bhAgya baLe AgaLa vadhI jUnAgaDhanA dIvAnanuM pada prApta karyuM teNe navAba mahAbatakhAna bIjAne jAna ane mAna bacAvI tenI kRpA saMpAdana karI ane vAgheronA bahAravaTAM prasaMge rAjanI zabaMdIne uparI tarIke, kauzalya ane vIratAthI aMgreja lazkarI amaladAronI paNa prazaMsA meLavI. te lagabhaga nirakSara hovA chatAM, haiyA ukalata ane kudaratI samajathI rAjataMtramAM paNa teNe eka kuzaLa vahIvaTakartA tarIke pratiSThA ane nAmanA meLavyAM. briTiza sarakAre tene I. sa. 1877mAM khAnabahAdurane ane I. sa. 1878mAM sI. AI I. nA caMdraka ApyA. navAbe tene hAMDalA ane vAMdaravaDa nAmanAM gAmo InAmamAM ApyAM. jamAdAra sAleha hindI, sAlebhAInA nAme jANItA thayA hatA. temanA AgalA divasomAM prabhAsapATaNanA somapurA brAhmaNa karazanajI jAnI nIce teNe nokarI karelI tathA mAmalabhAI uphe jazavaMtarAya vasAvaDA tenI sAthe nokarImAM hatA temane te dIvAnapade pahoMcyA pachI paNa je rIte teo pUrvajIvanamAM vartAva karatA te ja mAna ane prema bharyo vartAva karatA. mAmalabhAI to sAleha hindI dIvAnapade AvyA pachI tenA para vizvAsu mitra ane salAhakAra hatA. teo vAstavika dIvAna hatA ane Aje paNa ghaNe sthaLe "sAleha bIna sAlama hindInI sahI da. mAmala' vAMcavAmAM Ave che. - sAleha hindI gaMbhIra, niSpakSapAtI ane svabhAvanI samatulA jALavI 1 tenA pautra Aja paNa junAgaDhamAM vidyamAna che.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 : jUnAgaDha ane giranAra zake evA mutsadI ane mahArathI hatA. jUnAgaDhanA nagara vikAsa ane A janane yaza temane phALe jAya che. navA yuganA prAraMbhamAM temaNe jUnA vicArothI para jaI, dhArmika sahiSNutA, zikSaNa prema, nyAyavRtti vagere guNe keLavI eka taMdurasta praNAlikA pADI. sAleha hindI I. sa. 1887nA phebruArInI ra4mI tArIkhe gujarI gayA. kAdu makarANI prabhAsapATaNamAM navAba nAmano makarANI rahe . tene jUnAgaDhanA navAba hAmedakhAna pahelAe pATaNa tAlukAnuM INaja gAma InAmamAM ApeluM. I. sa. 1824 lagabhaga makarANanA maMda jillAne valIdada nAmane makarANI prabhAsapATaNa AvyA ane navAbanA putra mahamadanA putra IsmAIla jamAdAranA kArakhAnA eTale thANAmAM nokarIe rahyo. Ija ujajaDa paDeluM ane vasatI rahevA AvatI nahi tethI IsmAIle mALIyA hATInA)nA makarANI dastamahamadanA putra madhIyAnane Ija gAme pasAyatA tarIke rAkhyuM. paNa teNe kaI "phitura karavAthI tene dUra karI tyAM valIdAdane eka sAMtI jamInanuM paLata ApI pasAyatA tarIke rAkhe. valIdAda tenI maradAnagIthI A pradezamAM mazara thaI gayo ane teNe I. sa. 1846mAM mAMgaroLanA zekhane gaDha lUMTI bhAgelA zakara jamAdAranI TALIne pIche pakaDI peTalAdanI bajAramAM dhIMgANuM karI tene ThAra mAryo. daramyAnamAM madhIyAne, iNAjamAM tene bhAga che evo dAvo karyo ane tene dAda maLI nahi tyAre te bahAravaTe caDyo. valIdAde tene paNa mArI nAkhe. A vIratAthI prasanna thaI IsmAIla jamAdAra, jUnAgaDha rAjyanI paravAnagI laI tene INaja gAmamAM ethe bhAga Apyo. valIdAda sAthe IsmAIla jamAdAre tenI bahenanAM lagna karI ApyAM ane te INAjamAM sthira thayA. te pachI teNe makarANamAMthI tenA bhAI uMmara, nuramahamada tathA omAnane lAvyA. nuramahamadane amarApura thANe pasAyatuM maLyuM ane osmAna, sanavAva thALe rahyo, uMmara prabhAsapATaNamAM valIdAda sAthe rahyo. - IsmAIla jamAdAranI Arthika sthiti kathaLI gaI hatI tethI valIdAde Izujane bAkIne bhAga, moTI rakamo dhIrI tenI pAsethI lakhAvI lIdhe, ane Izuja aMgata karI lIdhuM. valIdAbhe phateha mahamada nAmane eka ja putra hatA ane traNa putrIo
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha H 239 hatI. temAM eka putrInI putrI begama, valIdAdanA bhAI nuramahamadanA putra kadarabakSane paraNAvelI. nuramahamada amarApura thANe rahetA. tene daza mANasanA kArakhAnA sAthe eka sAMtInI jamIna maLelI, tethI kAdarabakSa tathA tene bhAI abubakara tyAM rahI sarakArI nokarI karatA tathA AvyA gayA prabhAsapATaNa rahetA. siMhanAM baccAMo pakaDI nuramahamade navAbane najara karatAM tene eka sAMtIne cAlIza vIghA vizeSa jamIna InAmamAM maLelI. jamAdAra uMmaranuM kArakhAnuM keDInAramAM hatuM paNa te pradeza uparathI navAbanI hakumata UDI jatAM, te baMdha paDayuM ane tethI tenA putro alImahamada ane valImahamada prabhAsapATaNamAM rahevA AvyA ane Ijane vahIvaTa karavA lAgyA. dhIme dhIme teo eTalA baLavAna thaI gayA ke iNAjanA mULa mAlike, jamAdAra IsmAIlanA putra abdalA vagerenA hakkone InkAra karyo, tethI abdalAe temane INAjamAMthI dUra karavA junAgaDha rAjaya sarakAranI sahAya mAgI. te uparathI I. sa. 1877mAM dIvAna gokulajIe, prabhAsa pATaNa vahIvaTadAra unAnA zrI gokaLadAsa tApIdAsa dvArA iNAja upara japatI mUkI tene vahIvaTa prabhAsapATaNanA dezAI valabhajI morArajIne sevyo. gAmanI khAlAvADa taiyAra thaI ane vallabhajI dezAI khaLAM bharavA gayA e samaye alImahamada tathA valImahamade "tUphAna karI" khaLAM bharavA dIdhAM nahi ane havAladAra ebhA rabArIne baMduka batAvI bahAra kADhI mUko. prativarSa teo sarakAranA hukamone anAdara karatA rahyA. I. sa. 1881mAM vasatI gaNatrInA ane virodha karyo ane I. sa. 1883mAM vahIvaTadArane INAjamAM praveza paNa karavA dIdhe nahi. A kRtya sAme sarakAra sakhata pagalAM leze evI A bhAIone bIka lAgatAM temaNe soLa maNa jeTalo dArU ane cha maNa jeTaluM sIsuM ekatra karI sarakAra sAme laDavA taiyArI karI. teonuM kRtya gerakAyadesaranuM hovA chatAM, sarakAre samAdhAna mATe zakaya eTalA prayatna karyo paNa te badhA vyartha gayA tyAre dIvAna haridAsa vihArIdAse verAvaLanA musaddI zrI aMbArAma suMdarajI chAyAne zIbaMdI laI jaI Izujano kabajo levA tathA makarANI bhAIone paraheja karavA hukama karyo. 1 mAjI polIsa kamiznara zrI dhIrUbhAI chAyAnA pitAzrI.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 : jUnAgaDha ane giranAra I. sa. 1884nA ogasTa mAsanI 4thI tArIkhe, rAjyanA miliTarI salAhakAra mejara oTane mukAma bhIDIyA mahAdeva pAse prabhAsapATaNamAM paDele tene sAthe laI zrI aMbArAma chAyA, 60 savAra ane pAyadaLa laI Izuja upara caDayA. temaNe be te paNa baLada joDAvI sAthe lIdhI. makarANIonI phArasI bhASA, temanA rivAjo ane temanI paddhatithI pUrepUrA paricita temaja te sahune vyaktigata oLakhatA temaja baMdukabAjI, zarIrabala, vidvatA, vAjU cAturyathI prasiddha thayelA prabhAsapATaNanA yuvAna dezAI haraprasAda udayazaMkara ke, je te samaye nyAyakhAtAmAM probezanara hatA temane paNa sAthe rahevA belAvavAmAM AvyA. navAbanuM sainya. iNAja upara pahoMcyuM tyAre aMtima viSTi karavA haraprasAde sUcana karyuM. A sUcana svIkArI mejara e, ejansI daphedAra jamAdAra mahamada jaMgIne tathA dIlamurAdane valImahamada tathA alImahamadane samajAvavA mATe javA hukama Apyo. A prayAsa niSphaLa gayA ane vizeSa vicAra karavAmAM Ave te pahelAM, iNAja gAma pharatA caNI lIdhelA mATInA keTanI ethe rahI, makarANIoe goLIbAra zarU karyo. A uparathI aMbArAma chAyAe humale karavA AjJA karI. nAyaba hAzamakhAM zujatakhAM nAmanA tApakhAnAnA adhikArIe tApa dAgI mATInA keTa upara goLAo cheDayA ane baMdukadAroe goLIbAra zarU karyo. mejara ke Ta, aMbArAma chAyA tathA haraprasAda dezAIe judI judI dizAethI mArgadarzana ApyuM. gheDA ja kalAkemAM saMkhyAbaLa ane zastrabaLa AgaLa maraNae mahAta thayA. alImahamada tathA tene putra vajIramahamada tathA valImahamada bharAI gayA. alImahamadano bIjo putra abdaremAna, jamAdAra osmAnanA bhAI sAbIranA putra sAbadAdanA putra gulamahamada pakaDAI gayA. rAjya pakSe, prabhAsapATaNanA cistI baDAmIyAM phajhadInamAM maraNa tenA mAthA badala rAjaye tenA vArasone galIyAvADa gAma InAmamAM ApyuM. dhIMgANa pUrve, alImahamada tathA valImahamade, namAjha paDhI kesarIyAM karyA. gAmanI prajAnI mAphAmAphI karI temane gAma choDI javA vinaMtI karI tyAre karasana gAmoTa nAmane brAhmaNa, harijana be tathA kIso ane luhANa bAI phUlI DosIe Aphatane samaye janmabhUmi tyAgavA karatAM tenI mATImAM maLavAnuM pasaMda karI UDatI goLIo sAme UbhA rahI mRtyune bheTayAM. A dhIMgANuM vakhate alImahamadanA kAkA nuramAmadane putra kAdarabasa hAjara na hatuM. tene jyAre khabara paDI ke alImahamada-valImahamadanA kuTuMbanI
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI va'za-uttarAdha : 241 makarANu nAsI jatAM hatAM tyAM kramekrama pAchaLa paDI tene prabhAsapATaNa AvyA ane julama sAme huM savArathI karavA AvyA chuM. dezAI A strIo tathA bALa dIvanA mArgethI te rAjya peAlIse pakaDI lIdhAM che tyAre te prAMsalIthI chADAvavA gayA paNa ghaNA meADA paDayA. te tyAMthI rAtre dezAI haraprasAda udayazaMkarane maLI kahyuM ke rAjya sAme bahAravaTe caDu' chuM, tethI allAbelI haraprasAda, prabhAsapATaNa mahesAmAM kAdarabakSanA sahAdhya!yI hatA. banne phrArasI bhASAmAM paraspara vArtAlApa karatA. kustI. baMdukabhAjI, pajAbAjImAM banne eka bIjAnA pratispardhI A hatA ane kAdarabakSa prabhAsapATaNamAM hAya tyAre bahudhA tenI pAse ja rahetA. tethI teNe kahyuM ke haraDe khA phaulAda bhADu paMjA ka, sAyede sImIne khudarA rje kada' cAMdInA kAMDAvALA, polAdanA kAMDAvALA sAthe pa'jo meLave tA peAtAnuM ja mAMDu kheDave e nyAye tame rAjya sAme paheAMcI nahi zake! ane pAyamAla thaI jazeA. AkhI rAtrI carcA vicAraNA thatI rahI. aMte ka!darabakSe kahyuM ke jo kAle bahAravaTe nahi caDuM teA rUbarU AvIza, na AvuM tA mAno ke gaI kAlanA navAbanA nimakahalAla nAkara kAdarabhakSa AjathI tenA bhayaMkara bahAravaTIe che.' haraprasAde tyAre uttara ApyA OM 'khudA tamane sanmati Ape. paNa jo tame bahAravaTe caDaze! ane mane hukama thaye huM sAme caDIza ane mukAbalA thAya temAM nimakanI zate mArI baMduka tamArI chAtInuM nizAna le ke tamArI gALI mArI chAtImAM paDe te ApaNe mAThuM na lagADavuM joIe, te yAda rAkhI levuM jarUrI che.' kAdarabakSa, hAtha meLavI khudAhAphIjha karI aMdhArAmAM UtarI gayeA. I. sa. 1885nA prArabhamAM kAdarazne prabhAsapATaNa tAbAnA bIja gAme navAkhI risAlAnA jamAdA2A khIrakhAna tathA husenamIyAMne ThAra mArI bahAravaTAnA Ara`bha karyo. kAdarakhakSanuM sakSipta nAma kAduM hatuM tethI A bahAravaTu kAdunA bahAravaTA tarIke mazahUra thayuM. tenI TALImAM tenA bhAI aNubhAra, bhANejo alAdAda ane dInamahamada, zeramahamada, hAjI vilAyatI ane vasu vilAyatI bhaLyA ane A TALIe bahAravaTu' kheDayu.. alImahamadanA nevIe pIramahamada tathA lazkarAnane, rAjye manAmaNu karavA mAkalyA paNa kAdue zata mUkI ke INAja pAchuM sepe tathA makarANI strIo, puruSA tathA bALakAne kedamAMthI mukta kare ane rAjya vacana pALe te jU. gi.-31
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24ra : jUnAgaDha ane giranAra mATe jamAdAra abdalA mubAraka jAmIna thAya. rAjayane A zartA svIkArya na hatI... * kAnA kuTuMbIo jUnAgaDhamAM makarANI najaramahamadanA makAnamAM keda hatAM tyAMthI tene koie nasADI mUkyAM. tene pakaDavA pAchaLa paDelA sarakArI savArone kAdue ThAra mAryA. gAme gAma bhAMgatI ane mArgomAM jatA AvatA pravAsIone lUMTI tenA nAka, kAna kApI letI A ToLIne trAsa eTalo vyApaka thayo ke mArgo upara vaTemArguo jatA AvatA baMdha thaI gayA. gAmaDAMo ujajaDa dekhAvA lAgyAM ane kheDUtoe pItola karavAnuM baMdha karyuM. lagna ane utsavo paNa baMdha thaI gayA paNa A badhe julama kAdune pasaMda na hato. teNe jelamAM, haraprasAda dezAI pAse kabUla kareluM tema je prajA sAthe pote jIvyo ane moTo thaye tane vinA kAraNe trAsa ApavAthI tene pitAne bahu duHkha thatuM, paNa bahAravaTuM adhavaca mUkAya nahi te arasAmAM verAvaLa, pATaNa vacce samudra tIre piliTikala ejanTa mejara skeTa ane amarelInA Asi. resIDenTa mejara jekasana nAtAlanI rajAo gALavA kempa nAkhIne paDelA. teone maLI samAdhAna karAvavA kAdue eka himmata bharyo prayAsa karyo. teNe prabhAsapATaNa-verAvaLanA dhorI , mArga upara hAjI maMgarALI zAha pIranI jagyA pAse UbhA rahI, A sAheba, gheDAgADImAM pharavA nIkaLe tyAre tene AMtarI levA vicAryuM. kama bhAgye te divase mejara jekasana ekale ja pharavA nIkaLyo. tene kAdue rokI dIdho. kAdanI vAta sAMbhaLI teNe kahyuM ke pote te mahemAna che paNa kAdune saMdezo te karnala vesTane pahecADI deze. kAdue javAbanI mAgaNI karatAM teNe niyata sthAne bIje divase javAba ApavAnuM vacana ApyuM ane A marda ane ekvacanI aMgreja vagara zastra, niyata samaye ane sthAne bahAravaTIyAne maLI kahI AvyA ke, karnala vesTa, kAdunuM samAdhAna karAvI nahi Ape. kAdune jera karavAmAM jUnAgaDha rAjayanA sattAvALAo niSphaLa nivaDayA che ema kahI muMbaI sarakAre mejara haMTara nAmanA aMgreja adhikArIne rAjyanA salAhakAra tarIke nImaNUka karI. A nImaNuka karavAthI jUnAgaDha rAjayanA AMtarika vahIvaTamAM anAvazyaka hastakSepa thAya che tema kahI rAjya kAunsIlara, zrI manasukharAma sUryarAma tripAThIne muMbaI mekalI virodha darzAvatAM mejara haMTaranI nImaNuka rada thaI. paNuM jUnAgaDha rAjaye tenI nekarI uchInI mAgI ane te maLatAM tenI nImaNUka karI. thoDA divasamAM mejara haMTara gayA ane tene sthAne mejara haMphI AvyA.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 243 kAdu upara e pachI evI bhIMsa thaI ke, te tathA tenA sAthIo karAMcI mArga makarANa tarapha nAsI javA eka pachI eka nIkaLI gayA. alAdAda siMdhanA raNamAMthI nAgheranA keLIo, hiMgaLAja parasavA jatA hatA tenI sAthe bhaLI gayelo tyAMthI pakaDavAmAM Avyo. dInamahamada muMbaInA sTezana upara goLanA mATalAmAM sonA cAMdInA sikkA bharI utaryo paNa mATaluM paDI jatAM polIse verAI gayelI gInIo ane rUpiyAo sAthe pakaDI lIdho. kAdu kacchanI sarahada oLaMgI, eka UMTa bhADe karI makarANa tarapha nIkaLe. karAMcImAM, janAgaDhathI thayelA tAranA AdhAre kAdune keI pakaDI leze ke pakaDAvI deze tene InAma maLaze tevA bhIMtapatro caDelA. te Aja kAdu haze tevI UMTavAhakane zaMkA jatAM teNe karAMcImAM pilIsa sTezana pAse UMTa jhukAvI aMdara jaI khabara ApyA. kAdu bekhabara beTho beThe AsapAsa jotA hatA tyAM polIsa pArTIe tene gherI lIdho te paNa teNe umedaalI nAmanA kensaTebalane ThAra karyo. kheyaramahamada nAmanA polIsa jamAdAre tene pAchaLathI batha nAkhI pakaDI lIdhe. kAdarabakSanI upara karAMcImAM ja kesa calAvavAnuM nakkI thayuM tethI alAdAdane jUnAgaDha laI AvavA ane kAdune oLakhI laI AvavA haraprasAda udayazaMkara dezAI tathA aMbArAma suMdarajI chAyA karAMcI gayA. tyAMthI alAdAdane sTImara dvArA verAvaLa laI AvyA. kAdue karAMcImAM polIsa konsaTebalanuM khUna kareluM tethI tene keza tyAM ja calAvI phAMsI devAnuM nakkI thatAM te tyAM ja rahyo. tene karAMcImAM tArIkha 5-6-1887 nA roja phAMsI ApavAmAM AvI. alAdAda tathA dInamahamadane jUnAgaDhamAM tArIkha 28-6-1887 nA roja Aje jyAM jImakhAnA grAunDa che tyAM jAheramAM phAMsI ApavAmAM AvI. abubakara eka dhIMgANAmAM, cIstI makabulamIyAM phejhadInamIyAM tathA jamAdAra abdalAnA hAthe marAI gayA hatA. gulamahamada zAbadAda pakaDAI gayelA tyAre tenuM vaya mAtra 16 varSanuM hatuM. temane ceDAM varSo pachI mukta karavAmAM AvyA ane rAjanI 1 kAdu bahAravaTiyAnuM vRttAMta sva. zrI. jhaveracaMda meghANIe soraThI bahAravaTiyAmAM suMdara ane sarasa rIte AlekhyA pachI tenA AdhAre nATaka, philmo ane vArtAo ghaNA pheraphAra ane kalpita prasaMge sAthe lakhavAmAM AvyAM che ane tenAthI jAhera prajAmAM ghaNI khoTI mAnyatAo pracalita thaI che. tethI A prasaMgane A pustakamAM ApavuM joIe tenA karatAM vizeSa vistRta svarUpe ApyuM che. tenI bAthI paNa vizeSa vigato mATe juo pitRtarpaNa-zaM. ha. dezAI.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 : jUnAgaDha ane giranAra nAkarImAM dAkhala karavAmAM AvyA. tee DIvIjhanala phoresTa ophisaranA pada upara paheAMgI nivRtta thayA. kAdunuM bahAravaTuM tArIkha 16-1-1885 thI zarU thayu ane tArIkha 20-4-1887 nA rAja tenA aMta AvyA. A savA be varSa nA haMgAmAnA rAjyane rUpiyA 3,93,72 nA kharce thayA. 2 kAdune eka ja putrI kRtimA hatI. tenA eka putra alImahamada abdulA hamaNAM ja gujarI gayA che. khIjA putra valImamada jaMgala khAtAmAM nAkara hatA. have vayamaryAdAnA kAraNe nivRtta thayA che. sathI lUMTArAo I. sa. 1888mAM khUna ane lUMTanA gunA mATe janmaTIpanI sajA bhAgavatA saMdhI punA jumA ane tenA sAthI, vArAne mArI gAMDalanI jelamAMthI nAsI chUTayA. te samaye hAlAramAM maDhIne cAraNu bahAravaTiyA, rAyade bhAyA jIcaDa jamajALa mahAravaTu kheDatA tenI sAthe teo maLI gayA. A ToLI soraThamAM utarI AvI ane jUnAgaDhanI peAlIse temane meMdaraDA pAse AMtarI dhIMgANuM karyuM. temAM jUnAgaDhanA AsisTanTa polisa supriTenDenTa jamAdAra umar hAnAae tArIkha 25-8-1888 nA rAja uMmara seDhAne mAro nAkhyA. te pachI jamAdAra sulemAna uMmare, punA, kAsama, rANA, jhIMdA, abharAma, kAsama zarApha ane khamIsA vaMDArIne, samaLavI kaeNnala haphI pAse rajU karI dIdhA. kedInA baLavA I. sa. 1888mAM jUnAgaDha se.Trala jelanA seALa kedIe sAMje cAra vAge vArAne mArI, hathiyAro laine nAsI chUTayA. tenI pAchaLa paDelI jela peAlIse, temane dhArAgaDha daravAjA pAse pakaDI pADI dhI...gANuM karatAM temAM nava kaidIe ane be polIsa kaiAnsTebale mAryA gayA. bIjA kedIe! zaraNa thayA. 1 zrI. gulamahamada zAkhadAdanA putra akhtarahemAna, vesTarna relavemAM gArDa che. zrI jhaveracaMdna meghANIne kAdunI hakIkata zrI gulamahamadabhAie ApelI. 2 A bahAravaTIo leAkAnAM nAka phAna kApatA. tatkAlina cIpha meDIkla ophisara DI. tribhAvanadAsa meAtIcaMda zAhe svayaMsphUraNAthI plAsTIka sarjarIthI kapAyelAM nAka pAchAM joDayAM temanuM nAma Aja paNa plAsTIka sarjarImAM pAyAniyara tarIke che.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 245 mAMgareLa kamizana mAMgaroLa tathA jUnAgaDha rAjayanAM keTalAMka gAmo majamuM hatAM. A gAmonI upajane bhAga pADavAmAM AvatA ane kharca paNa bhAge paDate thatA. A vyavasthA muzkelIvALI hatI, tethI mAMgaroLe amuka gAmo suvAMga karI ApavA mAgaNI karatAM ejansAnI sucanAthI I. sa. 1884mAM mejara haMTaranA pramukhapaNa nIce eka kamizana nImavAmAM AvyuM. A kamizane tenuM nivedana I. sa. 1886nA sapTembara mAsamAM rAjya sarakArane suprata karyuM. paNa tene amala karavAmAM puSkaLa dravya ane zaktine vyaya thAya tema hatuM. tethI jUnAgaDha rAjya ane mAMgaroLa ghara meLe samAdhAna karI mAMgaroLane rA gAme suvAMga karI ApyAM. tenI mahesUla mAMgaroLa le paNa hakUmata jUnAgaDha rAjyanI rahI. A kamizana pAse rAjyane kesa khA. ba. aradezara, jamazedajI kAmadIna, zrI trikamajI na bherAma vaiznava tathA zrI naMdalAla madanarAya munazIe rajU karela. giranI sarahada vaDodarA rAjya A samayamAM gira sarahadane patI gayela prazna pharIthI tAjo karyo. paraMtu tene nirNaya ekavAra sekreTarI opha sTeTa karI Apela hevAthI te prazna pharI ukheLI zakAya nahi e nirNaya I. sa. 1887mAM sArvabhauma sattAe ApI vaDodarAne vivAda rada karyo. relavenI hada jUnAgaDha rAjyanI hadamAMthI relave lAIna, jeTalI jamInamAMthI pasAra thAya tenI hakUmata jUnAgaDha rAye briTiza sarakArane I. sa. 1886mAM suprata karI. dIva dIvanA parTugIjha gavarnare I. sa. 1891mAM dIva ghaghalAmAM valasADa ane suratanA samudrakAMThethI ziyALAnI RtumAM lodha karavA AvatA macchImArone jUnAgaDhanI hadamAMthI pasAra thatI cAsI nadImAMthI pANI levA devAmAM harakta na karavA unA vahIvaTadArane lakhyuM, paraMtu teNe AvI rajA I. sa. 1859mAM thayelI tahanI zartothI virUddha che ema kahI ApI nahi, tethI dIvanA gavarnare jabarajastIthI pANI levA prayatna karyo ane unA vahIvaTadAra zrI rAjArAma motIrAma bUce teTalA ja baLathI tene pratikAra karyo. te sAthe dIvamAM jatA ane tyAMthI AvatA mAlanI heraphera upara paNa aMkuza mUko.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 : jUnAgaDha ane giranAra A prazna paradezI sattAne lagatA hevAthI briTiza sarakArane, jUnAgaDha rAjya nivedana karyuM te uparathI mi. eca. Ara. hIla nAmane aMgreja adhikArI tapAsa mATe Avyo. teNe tapAsa karI evo nirNaya Ave ke jUnAgaDha rAjayane vAdhe yathAsthita che ane dIvanA sattAvALAoe jUnAgaDha rAjyane nukasAnInA vaLataranA rUpiyA 95 6 ApavA. porTugIjha gavarnare A rakama bharI ApI paNa te sAthe teNe dIvanI sarahada, pANIne hakka ane jakAtane prazna punaH vicAravA jUnAgaDha rAjya sAthe vATAghATa zarU karI paNa te niSphaLatAmAM pariNamI. rAjataMtra mahAbatakhAnanA mRtyu samaye dIvAnapade sAleha hindI hatA te bahAdarakhAna gAdIe beThA pachI cAlu rahyA paNa I. sa. 1882mAM maiyAonI katala thayA pachI tene padabhraSTa thavuM paDayuM ane nAyaba dIvAna bApAlAla mANekalAlane paNa vidAya levI paDI. nAyaba dIvAnanA sthAne navAbanA khAnagI kArabhArI zrI puruSottamarAya saMdarajI jhAlAnI I. sa. 1883mAM nImaNuMka karavAmAM AvI tathA temanA sUcanathI' naDIyAdanA dezAI rA. ba. haridAsa vihArIdAsanI dIvAna pade niyukti thaI. khA. ba. aradezara pestanajI kAmadInanI spezyala dIvAna tarIke nimaNuMka karavAmAM AvI. dIvAna haridAse, A pUrve bhAvanagara rAjyanA variSTha nyAyAdhIza, vaDhavANa tathA vAMkAnera rAjyonA menejara ane IDaranA dIvAna tarIke sArI nAmanA meLavI hatI. temaNe tArIkha 12-2-1883nA roja dIvAnapada saMbhALyuM. Ama rAjayanA saddabhAge be anubhavI dIvAne, buddhizALI nAyaba dIvAna ane pIDha vajIra bahAudInabhAInI sevAo navAba bahAdurakhAnane sAMpaDI. temaNe paNa rAjakumAra kolejamAM abhyAsa karyo hato ane aMgrejoe sthApelA vahIvaTI taMtrathI vAkephagAra hatA; tethI taMtramAM jhaDapI pheraphAra thayA. revanyu atyAra sudhI gAmaDAMonI mahesUlanA IjArA apAtA ane IjAradAro bane eTalI rakama vasUla karatA. rAye A paddhati nAbUda karI ane talATIo 1 zrI maMtrIzvara rAyajI sAhebazrI ja. pu jethIpurA
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 247 dvArA mahesUla levAnuM dhoraNa dAkhala karyuM. I. sa. 1890mAM, vaje bhAganI asamAnatA dUra karI, rokaDiyA pAkamAM bhAgane badale rokaDa vagheTI levAnuM dharaNa dAkhala karavAmAM AvyuM. polIsa madhyakAlina, jamAdAra padhdhati A samaya sudhI astitvamAM hatI. A jamAdAro piolIsanI pharaje temanA mANase dvArA bajAvatA ane tenA badalAmAM teone jamIna jAgIra maLatI tene upabhoga karatA. A jamAdAronAM thANuone kArakhAnAM kahetA. pratyeka kArakhAnAmAM dazathI bAra sipAIo rahetA tene jamAdAro pagAra ApatA. A sipAIo vAraMvAra bakheDA paNa karatA. I. sa. 1888-1897nA gALAmAM A padhdhatine aMta Avyo. hathiyArabaMda, sipAIvarganA abhaNa ane ajhaDa mANasone chUTA karavAnuM kArya saraLa na hatuM tema chatAM kunehathI ane samajAvaTathI te pAra pADavAmAM AvyuM. te sAthe prajAnA jAna mAlanA rakSaNa mATe polIsa daLane vikAsa karyo. I. sa1890 mAM DIsTrIkaTa pilIsa ekTa ane vileja polIsa ekaTa amalamAM AvyA. te anusAra grAma rakSaNanI javAbadArI polIsa adhikArIone soMpavAmAM AvI. sarve I. sa. 189bhAM sarve khAtuM kholavAmAM AvyuM ane khAlasA gAmanI mojaNI karavAnuM kArya zarU thayuM. . lAnsarsa | briTiza sattAnuM sArvabhaumatva svIkAravAmAM AvyuM tyAre rAjaya sainya rAkhe nahi tevuM nakkI thayeluM. paNa I. sa. 1890 mAM jUnAgaDha rAjyanI vinaMtI savIkArI briTiza sarakAre tene eka lAsasa, tAjanA rakSaNArthe rAkhavA paravAnagI ApI. mArgo ' bahAdarakhAnajInA samayamAM, verAvaLathI jUnAgaDha ane tyAMthI jetalasara sudhInA mArgo pAkA bAMdhavAmAM AvyA ane tAlukA tathA gAmaDAMonA mArgo sudhAravAmAM AvyA. vIjaLI A samayamAM vIjaLIne prakAza jUnAgaDhanA mArgo upara pAtharavAnI eka
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra48 : jUnAgaDha ane giranAra jatA svAmAM AvI paNa koI kAraNasara te paDatI mUkavAmAM AvI. navAba mahAbatakhAnanA samayamAM, dhorAjI sudhI AvI gayelI relave lAIna jUnAgaDha sudhI laMbAvavA, I. sa. 1867mAM nirNaya levAmAM Avelo. tenI pUrvabhUmikA tarIke, dherAjI, jUnAgaDha mAga paNa baMdhAyo ane tAranI lAIna paNa rAjaya kha dhorAjIthI jUnAgaDha sudhI lAvavAmAM AvI. paraMtu bhAvanagaradhorAjI lAIna thatAM, te yojanA paDatI mUkavAmAM AvI ane jetalasarathI jUnAgaDha pitAne kharce relave lAIna levAno nirNaya levAmAM AvyuM. verAvaLa baMdaranA enjiniyara mi. belIyala skoTa, dhorAjI-jUnAgaDha lAInanI sarve karelI ane mi. Dabalyu phaleraDIe jUnAgaDha-verAvaLa lAinanI sarve karelI te rada karI, jUnAgaDha rAjya bhAvanagara-goMDala relavenA enjiniyare mi. Degara phIlDa ane mi. nekasane A kAma soMpatAM teoe saMtoSakAraka rIte sarve saMpUrNa karI. - I. sa. 1886nA DisembaranI 11mI tArIkhe, relavenuM khAta muhUrta muMbaInA gavarnara leI nA hAthe karavAmAM AvyuM. ane I. sa. 1887nA DisembaranI 30mI tArIkhe jetalasarathI upaDelI prathama Trena cekIne sTezanamAM AvI tyAre tene maMgala praveza paNa lorDa re nA hAthe karavAnuM bhavya samAraMbha cAkI sTezane javAmAM AvyuM. - I. sa. 1888nA jAnyuArInI 19mI tArIkhe jUnAgaDhanA sTezanamAM relave Trenane prathama praveza thaye te prasaMgane yAdagAra banAvavA kepTana keneDInA hAthe sTezana pAse poliTikala ejanTa karnala vuDa hAusa nAmanuM parUM vasAvavAnuM khAtamuddata thayuM. vajIra bahAuddInabhAIe tyAM navA mUkelA re geITanI dakSiNe makAna bAMdhyAM ane uttara tarapha rAye bAMdhyAM. Aja A parUM pleTanA nAme oLakhAya che. re geTa upara TAvara banAvI tyAM ghaDiyALa mUkavAmAM AveluM paNa te hAlamAM baMdha paDeluM che. A relave lAInanA bAMdhakAmane kharca rUpiyA 38,18,788 tha hatA, jayAre prathama relave Trene jUnAgaDha sTezanamAM praveza karyo tyAre rAjakartAo ane prajAjanoe tenuM svAgata karyuM ane tyAMthI bhavya savArI kADhI rAjamArgo upara navAba pharyA. lekee paNa nagarane suMdara rIte zaNagAyuM hatuM. verAvaLathI baMdara sudhInI . 87 mAIlanI Deka esTeTa relave paNa che sa. 1890 mAM saMpUrNa thaI.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdhaH 249 rAjyanuM varSa navAbInI sthApanAthI rAjyanuM besatuM varSa nakkI thayeluM tenA prathama dinane gumahera kahetA. I. sa. 1884mAM rAjya jozI kAzInAthe evuM maMtavya rajU karyuM ke prativarSa 365 divasa ane 15 ghaDInuM thavuM joIe paNa ghaDI lakSyamAM levAtI nathI, pariNAme eka zataka vitye 26 divasane phera paDe che. A maMtavya rAjya vicAraNAmAM laI dIvAna phatara jA. naM. 72 tA. 3-8-1884nA vaTahukamathI aMgrejI tArIkha 1 lI sapTembarathI guramahera gaNavA TharAva karyo keLavaNI - keLavaNImAM muslimo pachAta che tethI temane urojananI jarUra che ema vicArI vajIra bahAuddInabhAIe mahAbata madrasA nAmanI saMsthA sthApI. tenuM muharta tA. 22-11-1884nA roja muMbaInA gavarnara sara jeImsa pharagyunanA hAthe tathA uddaghATana tA. 20-10-1887nA roja gavarnara leDa re nA hAthe thayuM. bahAdarakhAnajI hAIskUlamAM I. sa. 1887mAM vidyArthIonI saMkhyA 300nI thaI gaI ane te pramANe prAthamika zALAomAM paNa saMkhyA vadhI gaI. gujarAta kolejamAM bI. e. nI parIkSAmAM sahuthI vizeSa guNa meLavI uttIrNa thanAra muslima vidyArthIne phele nimavA mATe mahAbata phelozIpa jUnAgaDha rAjya ApI ane tenA mATe muMbaI yunivarsiTIne rUpiyA 30,000nI rakama pradAna karI. bahAudIna keleja thayA pachI A phelozIpane te kolejamAM pheravI nAkhI. I. sa. 1889mAM 21 varSanI vaye muMbaInI elaphIsTana kolejamAMthI bI. e. thaI. I. sa. 1891mAM ela. ela. bI. thayelA jUnAgaDhanA prathama 1 mAhitI mULa kAgaLa saha-zrI zaMbhuprasAda jozI. ja. gi.-32
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 jUnAgaDha ane giranAra Dabala grejyueTa maNirAya trikamarAya nAmanA nAgara gRhasthane navAba bahAdarakhAne kacerImAM bolAvI potAnI khuzI vyakata karI InAma ane pozAka Aye. rAjyamAM keLavaNI mATe koI phI levAmAM AvatI nahi, eTaluM ja nahi paNa I. sa. 1885mAM rAjya IglAMDa jaI, meDIkala, enjinIyarIMga, kAyadA Adi viSayomAM vizeSa zikSaNa levA mAgatA vidyArthIo mATe mAsika rUA. 250nI ziSyavRtio paNa sthApelI. AvI eka ziSyavRti vajIra bahAuddInabhAIe paNa sthApelI " rAjya anya vidyArthIo lAbha laI zake te mATe rAjaya bahAranI zikSaNa saMsthAone dAna ApeluM. rAjakeTanI AphreDa hAIskUla tathA bArTana phImela TrenIMga koleja, amadAvAdanI gujarAta keleja, pUnAnI pharagyusana keleja, muMbaInI vilasana keleja, vaDhavANanI garAsiyA keleja temAM mukhya che. te sAthe te uparAMta mANekavADA chAvaNImAM skUla mATe eka makAna bAMdhI ApI tenuM nAma vajIra bahAuddInabhAInA nAma uparathI bahAudIna bilDIMga ApavAmAM AveluM. anya phaDe rAjya tenI udAra nItine anurUpa rahI rAjakoTanI sivila hospiTala, jyubilI bAganAM makAne, koneTa hela, rAjakeTa voTara varkasa, jhaMDu bhaTajInuM davAkhAnuM vagere makAnonAM bAMdhakAmamAM anudAna ApeluM. dIvAna gokulajI jhAlA smAraka phaMDa, vaida karUNAzaMkara paMDa, kavi dalapatarAma DAhyAbhAI smAraka phaMDa, paMDita bhagavAnalAla iMdrajI smAraka phaMDa, leDI DapharIna 1 mAhitI zrI. vinodarAya jozIpurA. 2 zrI. maNirAya, jUnAgaDhanA eka kAle prasiddha rAjapuruSa hatA, te gulAbarAya aMbAzaMkara jozIpurAnA pautra ane tevAja prasiddha majamudAra vRjalAla raMgIladAsa vaiznavanA dohitra * hatA teo vaDodarA rAjyanI sevAmAM rahelA ane subA pade pahoMcI I. sa. 1923mAM nivRtta thayA ane te ja varSamAM gujarI gayA. 3 junAgaDhanA prasiddha De. naremadAsa IdrajI vaiznava A ziSyavRti laI IglAMDamAM abhyAsa karI AvelA. 4 A ziSyavRti meLavI junAgaDhanA munazI gulAmamahamada bAvAmiyAM berisTara-eTa-le thayelA.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 251 hospiTala, DokaTara kalyANa phaMDa, vagere phaMDa tathA mahAbhAratanA bhASAMtara mATe bAbu pratApacaMdrane temaja tApInA purathI jemane nukasAna thayuM hatuM tevA mANasane paNa Arthika sahAya ApelI. A rakamane saravALe rUpiyA 2,64000 jeTalo thAya che. pharagyusana pula jAnAgaDhane vistAra zaherathI dakSiNa tarapha vadhI zake temaja khaDIyA, vaMthalI vagere vistAramAMthI jUnAgaDha AvatI prajAne suvidhA thAya te mATe kALavAnA kaLA upara rAjya eka "ze bhAyamAna" pula bAMdhavAne nirNaya lIdhe. A pulane pAye muMbaInA gavarnara sara jeImsa pharagyusane I. sa. 1885nA navembara mAsanI 22 mI nA roja nAkhyo. ane te ja divase mahAbata madrasAne paNa pAyo nAkhavAmAM Avela. A prasaMge navAbe bhavya savArI kADhI ane prajAjanoe nagarane rezanI ane dhajApatAkAthI zaNagAyuM. te samayanA vRttAMta nivedaka nedhe che ke DhAla roDa upara nagarazeTha mAdhavajI kAnajI rAjA tathA vorA jApharabhAInI dukAne raMgaberaMgI phAnasethI suMdara rIte zaNagArI hatI. zeTha mAdhavajI kAnajIe tenI dukAnamAM bIlerI kAcanAM jhADa ane takhtAo mUkI suzobhana karyuM hatuM.' lepara esAyalama jUnAgaDhamAM jamIyalazAha dAtAranI jagyAmAM raktapatiyAone darda maTe che tevI zraddhAthI seMkaDe dardIo tyAM paDayAM rahetAM. tethI rAjya I. sa. 189mAM tyAM lepara esAyalama bAMdhavAno nirNaya laI prinsa opha vesa AlabarTIvikaTara giramAM siMhanA zikAre AvatAM tenA hAthe dAtAranI nIcenI jagyA pAse lepara esAyalamanuM zilAropaNa karavAmAM AvyuM. Aje paNa A saMsthA aneka rogIone rAhata ApI rahI che. giranAra loTarI giranAra upara caDavAnAM pagathiyAM, ADA avaLAM, UMcAM nIcAM, bhAMgela 1 A pulane vistRta karatAM tenuM udghATana tA. 17-5-1972nA roja gujarAta rAjyanA ' maMtrI zrI ratubhAI adANInA sAnidhye thayuM. 2 zrI ciraMjana (bacubhAI) rAjAnA pitAmaha, 3 saurASTra darpaNa DIsembara 1884.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra5ra : jUnAgaDha ane giranAra tUTela ane aNaghaDa hatAM tethI yAtrikone apAra takalIpha paDatI. te nivAravA dIvAna haridAsa vihArIdAsa desAIe Do. tribhovanadAsa motIcaMda zAhanA sahakArathI giranAra leTarI kADhI, temAMthI rUpiyA sADA traNa lAkha jeTalI rakama meLavI. temAMthI giranAra upara javAnAM pagathiyAM I. sa. 188mAM baMdhAvyAM. zAhapurane kille 'navAbane game te kAraNe zAhapura bahu priya hatuM, tethI tyAM gAma pharate kile baMdhAvyuM. A killAnuM khAtamuhUrta tA. 17-5-1887nA roja karavAmAM AveluM. paththaranA siMhe giranAranA paththare kArIgIrI mATe nAmA che e abhiprAya niSNAtoe ApatAM vajIra bahAuddInabhAIe, giranAranA judA judA paththarone IglAMTha ane amerIkAnI prayogazALAomAM mokalI judA judA namUnAo taiyAra karAvyA ane temAMthI moTA pAyA upara "hunnara udyoga" karavA vicAryuM. temaNe dAmodara kuMDa pAse sanarakhanA DuMgaranI pALImAMthI grenAITa paththarane moTo. TukaDA kaDhAvI rAjakoTanI hunnara zALAnA suprInTenDenTa mi. sAIkasane batAvI tenI hunara zALAmAM cAra siMhe taiyAra karAvyA. A siMhe prathama lelA nadIne bArTana brIja thayo tyAM I. sa. 1880mAM mukAvelA paNa pachI relave sTezananA siMha dvAra pAse I. sa. 1888mAM mUkAvyA. bIjA verAvaLanA relave sTezananA dvAre mUkAvyA. voTara varkasa jUnAgaDha zaherane naLa dvArA pIvAnuM pANI ApavAnI yojanA rAjya vicArI. prathama kALavAne sajIvana karavA tapAsaNI karI paNa te zakaya na jaNAtAM I. sa. 1876mAM dAdara kuMDa pAse sonarakha nadImAM baMdha bAMdhavA mojaNI zarU karI. A mojaNI thatI hatI tyAM vi. saM. 1933nA caitra vadI 11 semavAranI tArIkhathI eka arajI, pAMcasothI adhika hindu nAgarikonI sahIthI vakIla revAzaMkara mayAzaMkara tathA vakIla bhavAnIzaMkara umiyAzaMkare ApI. dAmodara kuMDa pAse varkasa thAya to tIrthasthAnone aDacaNa paDe te vAMdho UThAvyo. te uparathI ejansI enjinIyara tathA gehala rAjyanA cIpha enjinIyara 1 vigate mATe juo prakaraNa 8muM.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha H 253 rAva bahAdura gaNeza goviMdane temaja pAchaLathI I. sa. 1881mAM muMbaI sarakAranA jAhera bAMdhakAma khAtAnA saciva ane kanasalTIMga sarveyara janarala he kAkane jUnAgaDha belAvI abhiprAya lIdhe paNa koIe, eka paNa mArga darzAvyo nahi eTale e samaye A yojanA paDatI mUkavAmAM AvI. pharato mArga jUnAgaDha zahera pharatI khAI hatI. A khAIne upayoga rahyo nahi tethI tyAM suMdara mArga bAMdhavAno nirNaya laI khAI pUrAvI pharate pAke rastA . sa. 1881mAM bAMdhavAmAM Avyo tathA te sAthe giranAra sudhIne raste paNa sudhAryo prANI saMgrahasthAna I. sa. 186mAM saurASTranAM ane savizeSa ziramAM thatAM prANIonuM prajajane nirIkSaNa karI zake mATe sakakarabAgamAM eka prANI saMgrahasthAna sthApavAmAM AvyuM. jemAM siMha, dIpaDA vagere prANIone rAkhavAmAM AvyAM. siMhonI saMkhyA biramAM A samayamAM siMhanI saMkhyA lagabhaga nahivata thaI gaI hatI. I. sa. 1890mAM Dayuka opha keneTa zikAre AvyuM tyAre eka paNa siMha maLe nahi tethI sArvabhauma sattAe siMhanI saMkhyA vadhe tevA upAya javA rAjayane anurodha karyo. dAtAra jamIyalazAha dAtAra upara javAnAM pagathiyAM tathA tyAM sudhI pahecavAne mArga bAMdhavAnuM kArya i. sa. 1891mAM zarU karavAmAM AvyuM ane I. sa. 1894mAM saMpUrNa thatAM muMbaInA gavarnara le herisanA hAthe tenuM uddhATana thayuM. 1 vigato mATe juo pariziSTa. 2 A saMgrahasthAna thoDA samaya mATe saradAra bAgamAM rAkheluM paNa pAchaLathI pharI pAchuM sakkarabAgamAM laI javAmAM AvyuM. 3 siMhanI saMkhyA A pramANe hatI. I. sa. 155-290, 1963-285, 1970-177, 1974-180 temAM 55 nara, 77 mAdA tathA baccAMo.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 : jUnAgaDha ane giranAra uparakoTa-mAradevI nipratidina jarjarita thatA jatA aitihAsika uparakrATanI dIvAle tathA navadhaNuM kUvA ane aDIcaDIvAvanuM samArakAma dIAna haridAsa vihArIdAsanA prayAsathI rAjye karAvyu . spezyala AsisTa'Ta dIvAna aradezara jamazedajI yAmIne sudarzana taLAvanA sthAnanuM I. sa. 1888mAM sazodhana karI tenA niNaeNya karyA tathA khAradevInA bauddha stUpA zeAdhI kADhayA. A kArya teNe mi. je. kempabela tathA mi. o. kAraDI`gTananA sahakArathI karyu. gaLInuM kArakhAnuM dIvAna haridAsa desAIe dAtapurA pAse gaLAnuM kArakhAnuM 600 ekara jamInamAM rAjya taraphathI nAkhyuM, paraMtu pAchaLathI khadha karavAmAM AvyuM. tApa jUnAgaDhanI prajAne samaya jANavAnuM anukULa thAya te mATe tA. 3-2-1889 nA divasathI pAre bAra vAge tApa phoDavAnA niNu ya levAtAM pratidina bAra vAge uparakATa uparathI tApa phoDavAmAM AvatI. A tApa phADavAnA krama jUnAgaDhanuM saurASTramAM vilinIkaraNa thayuM tyAM sudhI avicchinna rahyo. cAravADanI AbAdI cAravADanI prasiddha pAnavADIe ane bagIcA yudhdho daramyAna nAza pAmelA ane leAkAnI dubaCLa sthitinA kAraNe teo tene AbAda karavAmAM asamartha hatA. temAM pAnavADIe vAvatA velArIe ane kALI vacce pAnavADI kALAe vAve te praznane vAMdhA paDatAM kALIAnA velArIoe bahiSkAra karyA tathA pote vAvetara baMdha karyuM, tethI rAjye vacamAM paDI kALIene samajAvyA ane velArIone pAnavADI vAvavA ane ta vAve te jamIna cheDAvI levAmAM Avaze tevI AjJA dI. 6. naM. 879 tA. 3-12-1988thI ApI. paraMtu tenuM dhAryuM pariNAma AvyuM nahi ane AbAdI mATe rAjaye ghaDelI yojanA paDatI mUkavAmAM AvI, 1 cAravADanI AbAdI mATe jue A prakaraNamAM rasulakhAnajIne samaya,
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha H 255 sAMskRtika pravRti zrI. maNizaMkara kIkANI A samayamAM jUnAgaDhamAM maNizaMkara kIkANI nAmanA eka prakhara vidvAna vasatA. temane janma I. sa. 1822mAM thayela ane I. sa. 1834thI I. sa. 1874 sudhI ejansImAM nokarI karI nivRtta thaI jUnAgaDhamAM rahetA hatA. A bahuzruta ane prakAMDa paMDita te samayamAM pravartatA dhArmika, sAmAjika ane rAjakIya vicArothI ghaNuM AgaLa jaI mUrtipUja, sAmAjika kurivAjo, aMdhazraddhA Adi mAnyatAonuM nirbhaya paNe khaMDana karI, janatAne madhyayuganA aMdhArAmAMthI prakAzamAM lAvavA prayatna karyo. teNe I. sa. 1864 mAM jUnAgaDhamAM jJAna grAhaka sabhA, buddhivardhaka sabhA tathA supaMtha pravartaka maMDaLI sthApI, je pAchaLathI saurASTra nAgara maMDaLI thaI gaI. jJAna grAhaka sabhAnA upakrame I. sa. 1864mAM temaNe saurASTra darpaNa nAmanuM mAsika zarU karyuM. tenuM taMtrIpada vedamati AcArya valabhajI harido saMbhALyuM ane tenuM prakAzana baMdha paDatAM I. sa. 1879mAM tenuM punaH prakAzana zrI rUdrajI suMdarajI rANunA taMtrIpada nIce zarU thayuM. zrI. maNizaMkara kavi hatA, samAja sudhAraka hatA, saMskRta ane phArasI bhASAnA parama vidvAna hatA. temaNe kalA ane vijJAna, vedAMta ane arthazAstra tathA kAvya ane sAhitya upara puSkaLa lakhyuM che. kamabhAgye tenA koI pustaka ke lekho upalabdha nathI.' zrI. maNizaMkara kIkANInuM nivAsasthAna vidvAnonA milana sthAna jevuM thaI gayuM. De. bhagavAnalAla iMdrajI ane AcArya vallabhajI haridatta jevA purAtattvavide, bhagavAnalAla saMpattarAma chatrapati tathA kRpAzaMkara umiyAzaMkara vasAvaDA jevA ItihAsakAre, vedazAstra pAraMgata, gorAbhAI rAmajI pAThaka tathA zAstrI haridA karUNAzaMkara, vorA jaTAzaMkara harajIvana, jIvAbhAI kIkANI jevA vidvAnoe temanI vidvatAthI ane temanAM kAryothI gujarAtI sAhitya ane ItihAsanAM kSetromAM jUnAgaDhanuM nAma ujajavala karyuM che.' zrI. maNizaMkare, ItihAsa, lekavArtA. khoLa, bhUgoLa, Arogya, Ayu- ', veda, bhASAzAstra, dharmazAstra, vedAMta, samAjanI samasyAo Adi aneka 1 maNizaMkara kIkANI (jIvana caritra) zrI. ja. pu. jozIpurA. 2 zrI. lAdhAbhAI maNizaMkara kIkANanA pitAmaha.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra56H jUnAgaDha ane giranAra viSa upara, tattvaprakAza, buddhi prakAza, kAThiyAvADa samAcAra, amadAvAda samAcAra, cAbUka, samazera bahAdura, kheDA samAcAra, rAstaguphatAra vagere sAmAyike ane vartamAna patromAM vidvatApUrNa aneka lekho lakhyA. tenI vidvatA joI kavi dalapatarAme lakhyuM che ke, veda taNe bahu bheda vicakSaNa zuddha citta caturAI * bhAMgI zake bhava bheda bhayaMkara zaMkara ke maNizaMkarabhAI temaNe tArIkhe seranA phArasI graMthanuM gujarAtI bhASAMtara paNa karyuM hatuM, paNa kamabhAgye te prata kayAMya maLatI nathI. A bahuzruta ane prakAMDa vidvAna ane rAjapuruSane tA. 10mI navembara 1884nA roja deha vilaya thaye. zrI. maNizaMkaranA maMDalanA vedamUrti zrI gorAbhAI rAmajIe skaMdapurANanA nagarakhaMDa ane prabhAtakhaMDano gujarAtI anuvAda karyo ane bIjA pustaka ane lekho lakhyA. zrI trikamarAya udayazaMkara mAMkaDe I. sa. 1881mAM nyAta prakAza ane zrI mathuradAsa amRtalAla vasAvaDAe "vedArtha prakAza' nAmanAM mAsika zarU karyA ane temAM jUnAgaDhanA navadita lekhakenA lekho pragaTa karI sAhitya pravRtine vega Apyo. I. sa. 1889mAM vijJAnane paricaya ApatAM "madhamAkha" tathA "jJAna dIpaka' nAmanAM mAsike paNa prakAzita thayAM zrI bhagavAnalAla idrijI jUnAgaDhanA gaurava jevA A mahApuruSane janma, jUnAgaDhamAM praznorA nAgara jJAtimAM tA. 7-1-1869nA roja thaye hato. e kAle je ajJAta ke alpajJAta hatI tevI purAtatva vidyAmAM temaNe rUci keLavI koIpaNa prakAranI tAlIma ke zikSaNa vagara ApameLe azokanA lekhanA rabo lIdhAM ane te vAMcavA prayAsa karyo jUnAgaDha eka kALe girinagara kahevAnuM ane tenI samIpe sudarzana nAmanuM taLAva hatuM tenI teNe jagatane prathama jANa karI. jUnAgaDha rAjya tene mAsika 300ne pagAra Apyo tathA prasiddha vidvAna ane purAvid De. bhAu dAjInI 1 sva. rA. ba. zivadatarAya mAMDanA pitAzrI. [2 sva zrI kanakarAya mahAsukharAya tathA Do. azvinabhAI vasAvaDAnA pitAmaha 3 A mAsikanA taMtrIonA nAmo maLyAM nathI..
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 257 bhalAmaNathI temane bhAratanA judA judA sthaLe javA saMzodhana arthe mokalavAmAM AvyA.1 I. sa. 1877mAM teo royala eziyATika sosAyaTInA mAnada sabhya tarIke cUMTAyA. I. sa. 1883mAM muMbaI yunivarsiTInA phelo thayA. I. sa. 1883mAM nedharalenDajhanI royala InsTITayuTe zabdazAstra, bhUgoLavidyA tathA mAnavazarIzAstra vibhAganA mAnada sabhya (rena membara) banAvyA. I. sa. 1884mAM temane jarmanInI lIDana yunivarsiTIe pI eca. DI. nI mAnada padavI ApI. A mahAna vidvAnane I. sa. 1884nA mArcanI 18mI tArIkhe dehAnta thayo. anya paMDita bhagavAnalAlanA bhAIe raghunAthajI IdrajI urpha ktA bhaTa ane karUNAzaMkara IdrajI paNa prakhara vidvAna hatA. temaNe jamIna vidvAna De. buharane vedanA jaTila zabda prayogonA artho samajAvelA. raghunAthajIe Ayurvedane "nighaMTuM saMgraha' nAmano graMtha lakhI amara nAmanA meLavI che. teo saMskRta ane gujarAtImAM zIghra kavitA racatA. A samayamAM kAzInAtha kamalAkara jozI paNa jUnAgaDhamAM eka bahu mAnya tiSI thaI gayA. temane janma I. sa. 1816mAM praznorA jJAtimAM thayo hata ane I. sa. 1906mAM te svargavAsI thayA. temanA putra haridatta paNa pitA jevAja prakAMDa paMDita ane jyotiSavidda hatA. I. sa. 1905mAM lokamAnya bAlagaMgAdhara tilake muMbaImAM bolAvelI tiSazAstrIonI paMcAga zaMzodhana sabhAnI pariSadamAM teNe tA. 2-1-1905nA roja sTAnDarDa TAIma kayAM hoI zake te ane tenAM vaktavyathI sarve vidvAnone prabhAvita karelA ane 1 temaNe bhAratanA judA judA nagaramAMthI tenA pravAsanAM varNane tathA avalokananA nivedane navAbane mokalyAM che. "saurASTra darpaNa"-julAI 187ra thI jAnyuArI 1874 sudhInA aMke. tA. 26-2-189hnA TAImsa opha InDiyAmAM je. ema. kempabele lakhyuM ke vasaI pAse pArAmAM teNe tathA bhagavAnalAle saphaLa utpanata kareluM tyAre teNe giranAra pAse eka rIM joyo hato te vAta karelI te gujarI gayA pachI tyAM upanna karatAM ghaNuM maLyuM. jU. gi -33
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 : jUnAgaDha ane giranAra aMte temane ja abhiprAya sarvasvIkRta thayo hate." AcArya vallabhajI haridata AcArya valabhajI haridattane janma I. sa. 1896mAM jUnAgaDhamAM thayo hatA. te saMskRta sAhityanA prakhara vidvAna, ItihAsakAra ane purAtattvavid hatA. teoe aneka zilAlekho, mUtio, tAmrapatro vagere zodhI kADhI A pradezanA itihAsa upara puSkaLa prakAza pADyo cheItihAsanuM saMzodhana karatA vidvAno mATe teNe pADelI keDI upara cAlI aneka vidvAne AgaLa vadhyA che. kIti" kaumudI, nighaMTuMkoSa, prabodha caMdrodaya, rAmAyaNane samalakI anuvAda ane saMskRta sAhityanA anya graMthamAM teNe vidvatApUrNa bhASAMtara karyA che. vartamAna jUnAgaDha myujhiyamanI sthApanAne yaza paNa tene phALe jAya che. zrI valabhajI I. sa. 1888mAM rAja keTa bilI myujhiyamana ane I. sa. 1892mAM Tasana myujhiyamanA kayurekaTara hatA. temane dehAMta tA. 7-1-1911nA roja tha. temanA putra sva. girajAzaMkara AcArya muMbaInA prinsa opha velsa myujhiyamanA kayureTara hatA. temaNe gujarAtanA zilAlekha, bhASAMtara ane TikA sAthe prasiddha karI ItihAsa vidvAna upara upakAra karyo che. bhagavAnalAla saMpattarAma chatrapati zrI bhagavAnalAla saMpattarAma chatrapati, jUnAgaDhanA brahmakSatrIya jJAtimAM janmyA hatA. temaNe saurASTra dezane ItihAsa lakhe tathA vekara ripeTanuM bhASAMtara karyuM. teNe tathA zrI kRpAzaMkara umiyAzaMkara vasAvaDAe ItihAsanA kSetramAM puSkaLa saMzodhana ane saMkalana karI jUnAgaDhane agatyanuM sthAna apAvyuM che. zrI rUpazaMkara udayazaMkara ojhA jUnAgaDhamAM bAlubhAInA nAmathI jANItA zrI rUpazaMkara udayazaMkara ojhA, jUnAgaDha prinTIMga presamAM mAtra soLa varSanI kumaLI vaye nokarI arthe AvyA. DI keLavaNI lIdhI hevA chatAM buddhi ane pratibhA, kAma ane vAcanathI A 1 mAhitI. zrI zaMbhuprasAda haridata jezI. 2 vallabhajI AcAryo lakhelA aneka lekho uparAMta 24 jeTalI maulika kRtio ke bhASAMtare gadya temaja padyamAM lakhyAM che. sAcI.... eprila-jUna 1985 zrI jayendra nANAvaTI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha H 259 yuvAne jotajotAmAM jUnAgaDhanA sAMskRti kSetramAM agrasthAna prApta karyuM. teNe Isa. 188mAM jUnAgaDhamAM avetana kalAkArone ekatra karI, svaracita rANakadevI-rA'kheMgAranuM nATaka, vaDIlonA vAMdhA ane virodha vacce bhajavyuM. zrIraMgadhara mULazaMkara mAMkaDa nAmanA kavi mitranA sahaga ane sahakArathI temaja zrI giradharalAla mAdhavalAla dhoLakiyA jevA prakhara rAjapuruSanA uttejanathI teNe jUnAgaDhamAM sAhitya pravRtti vikasAvI navAba mahAbatakhAnajI gujarI gayA tyAre mahAbata virahanuM dIrgha kAvya lakhyuM. thoDAM varSo pachI teo kavi kalApInA kavi darabAramAM sthAna pAmyA ane saMcita upanAmathI kAvyo lakhatA thayA. te pachI te bagasarA, porabaMdara vagere tAlukAo ane rAjyomAM salAhakAra pade rahyA ane mAtra haiyA ukalatathI yAMtrika kRSi padhdhatinuM jJAna sAdhya karI beriMga niSNAMta thayA. uttarAvasthAmAM te morabI mahArAjA lakhadhIrajI pAse rahetA ane I. sa. 1932mAM gujarI gayA. paMDita gadulAla mULa vArANasInA vAsI paraMtu jUnAgaDha AvI vaselA eka telaMgI brAhmaNane tyAM vi. sa 1801nA pioSa vadI 12 nA roja A vibhUtine janma thayuM. temanuM mULa nAma govardhana hatuM. bAlyavayamAM addabhuta pratibhA batAvI mAtApitA ane zikSake ne Azcaryacakti karanAra A bALakanI A zItaLAnA rogamAM nava varSanI vaye sadAne mATe cAlI gaI, paNa prajJAcakSu paMDita gaTulAle mAtra cauda varSanI vaye, yamunAlaharI, rUkamaNI caMpU, ciMtAmaNi, mArUta zakti vagere graMtha lakhyA ane lakSamaNagirinA praznonuM sansidhAMta mArtaDa nAme khaMDana lakhyuM. temane jodhapura mahArAjanI kacerImAM kaMsavadhanuM zIdhra saMskRta kAvya racatAM, zIghrakavinI upAdhi maLI. teoe saMskRta, hindI ane gujarAtI kAvyo lakhyAM che tene saMgraha "subhASita laDarI' nAmathI jANItA che. teo saMgItakAra, vaktA, zatAvadhAnI ane gaNitazAstrI hatA. teo puSTimArgIya hatA ane bahudhA muMbaImAM rahetA. temane bhArata dharma mahAmaMDale bhArata mArtaDanI padavI ApI bahumAna kareluM. temanuM vi. sa. 1954 nA mArgazIrSa zukala aSTamInA roja avasAna thayuM. zrI anaMtaprasAda vaiSNava parabata mahetAnA vaMzamAM, vaiSaNava kuLamAM zrI anaMtaprasAda trikamarAya 1 sadupadeza mArtaDa-vidyA vilAsa pariSadU-janAgaDha. nA AbAre.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 : jUnAgaDha ane giranAra vaiSNava janma jUnAgaDhamAM I. sa. 1861 mAM thaye hatA. tenA pitAmaha kahAnajI bakSInA nAme oLakhAtA. e samayamAM temaNe meTrika sudhI abhyAsa karyo hate. Isa. 1879mAM temaNe tenI prathama kRti "himmata vijaya' nATaka racI. te pachI. "jorAvara vinoda, nATaka lakhyuM. "yAtrA vilAsa' nAmanuM pravAsa varNananuM pustaka ane "rANakadevI,' 'tridaMpatI," "vidyAlama' nAmanI navalakathAo lakhI. paraMtu sarvathI zreSTha kRti temanuM padya mahAbhArata che, jemAM tenI kavitva zaktine paricaya thAya che. zrI anaMtaprasAda, rAmAnuja saMpradAyanA anuyAyI hatA ane dakSiNa bhAratamAM vAraMvAra jatA. teo rAdhanapura sTeTamAM revanyu kamiznara hatA. nivRtta thaI temaNe dharma pracAranuM kArya svecchAe svIkAryuM hatuM. te pravAsa aMtargata I. sa. 1957mAM temanuM avasAna thayuM. manahara svAmI I. sa. 1838mAM bhAvanagaramAM sasta dIkSA laI tyAM ja vasI janAra manahara saccidAnaMda svAmI, jUnAgaDhanA nAgara gRhastha hatA. tenA mAmA vasAvaDanA prasiddha kavi kAlIdAse dhruvAkhyAna Adi AkhyAne lakhyAM tenI manahara upara chApa hatI. emane janma I. sa. 1788mAM thayo hato ane saMskRta, vRja ane gujarAtI bhASA uparanuM tenuM prabhutva joI bhAvanagaranA dIvAna gaurIzaMkara ojhAe temane bhAvanagara belAvelA ane teNe tyAM rahI "manahara' ane "saccidAnaMda' nAmathI suMdara pada racyAM che. AdityarAma vyAsa - I. sa. 1851 thI jAmanagaramAM vasavATa karI gosvAmI vrajaratnalAlajI ke vrajanAthajI mahArAjanI havelImAM rahetA prasiddha saMgItAcArya AdityarAma vyAsa jUnAgaDhanA praznorA nAgara jJAtimAM janmelA temanA saMgIta uparanA abhuta svAmItvathI te tatkAlina saMgIta zAstrIonAM ziramoDa gaNAyA hatA. temanA pitA vaikuMTharAma zAstrI prakhara vidvAna hatA. teNe AdityarAmane zAstro ane purANe zikhavelAM ane navAbanA darabArI gAyaka, ustAda anukhAna pAse temaNe saMgItanuM jJAna meLaveluM. temane navAbanI kacerImAM paNa agrasthAna maLeluM paraMtu jAmanagaranI havelInA mahArAjazrI yAtrAmAM maLI jatAM tenA AgrahathI teo jAmanagara gayA. vi. sa. 1937 nA mahA suda 14 nA roja temano dehAnta . sudhArake prakhara vidvAna ane vedadhAraka maharSi svAmI dayAnaMda sarasvatIne sad
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAkhI vaMza-uttarArdha H 261 upadeza vicArI tathA kavi namadAzaMkara lAlazaMkara ane karasanadAsa mULajI jevA sudhArakenAM vyAkhyAnA vAMcI A samaye jUnAgaDhamAM eka sudhAraka mA~DaLa astitvamAM AveluM. A maMDaLamAM sa`zrI pratAparAya vasaMtarAya saurASTrakara, rUdrajI suMdarajI rANA, mathurAdAsa amRtalAla vasAvA', aMbArAma suMdarajI chAyA, tryaMbakarAya majamudAra, bApubhAI majamudAra, dAmeAdaradAsa hIrajI jagaDha, giranArA brAhmaNa aMbAzaMkara vallabhajI, prabhAsapATaNanA haraprasAda udayaza kara dezAI vagere yuvAnA hatA. zrI pratAparAye, dezabhaktinA ane dhAmirmAMka aMdhazradhA virUddhanAM kAvyo ane nATako racyAM. zrI mathurAdAsa amRtalAla vasAvaDAe vedadhama nAM mULa tattva! ane siddhAMtAnA beAdha tanA mAsika vaida dhama prakAza dvArA ApyA. haraprasAda udayaza kara dezAIe prabhAsapATaNamAM prabhAsa AryAdgha ka sabhA sthApelI. tae vAra vAra jUnAgaDha AvI, vedadhama ane paurANika dhama' upara bhASA ApatA. zrI rUdrajI suMdarajI rANAe te samaye jJAtimAM ane samAjamAM pravezelI kurUDhIo ane kurivAjo sAme, lekhA, saMvAdo, nATakA ane vArtA lakhI vaDIlonA virAdha vahorI laIne paNa teNe janatAne sAcI deAravaNI ApI. A uparAMta jUnAgaDhanA vedamUti vArA jaTAzaMkara harajIvana, pAThaka gArAbhAI rAmajI, bhAnuza'kara raNacheDajI (uttarakALamAM svAmI bhAskarAnaMdajI,) cheoTAlAla jAdavarAya majamudAra vagere saMskRtanA prakAMDa paMDitA tathA jIvAbhAI kIkANI, ANuMdalAla vrujadAsa vasAvaDA, nabhubhAI dayALajI, jayAzaMkara jaTAzaMkara chakAra vagere kavi ane lekhakA A suvarNa yuganI nAmAkita vyakitae tarIke ullekhanIya che. DokTaro jUnAgaDha rAjyanA vaijkIya khAtAnA mukhya pade varSo sudhI rahelA DeA. tribhAvanadAsa meAtIcaMda zAhe temanI pharaja bajAvavA uparAMta te kALe pravata tI keTalIka rUDhio ane mAnyatAo sAme AreAgyazAstranI dRSTie lekhA ane pustakA lakhI te samayamAM je vicArA hajI janamyA na hatA tenuM prAne jJAna 1 A samayanA kavie lekhakA vagerenI nAmAvali bahu moTI thAya che, te sanA jIvana ke kavananI noMdha vistAra bhaye levAnuM zakya nathI, te junAgaDhanA sAMskRtika itihAsanA viSaya che ane te jyAre lakhAze tyAre sarvenI neAMdha levAmAM Avaze, tema chatAM koi ullekhanIya vyaktine nirderA karavAnuM rahI jatu hoya teA saMbaMdhakartA vAcaka mane sUcana karavA kRpA kare ane te kSati mATe mApha kare. lekhaka,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra62 H jUnAgaDha ane giranAra ApyuM. De. tribhovanadAsa zAhe plAsTIka sarjarInI zodha karI jagatabharamAM nAmanA prApta karI. - DokaTara narotamadAsa IdrajI vaiznava ke je ganubhAInma lekapriya nAme prakhyAta che; temaNe I. sa. 1887mAM mAtra 22 varSanI vaye muMbaInI grAnTa meDIkala kolejamAMthI DamI meLavI ane je samaye samudrayAna karavAnI jJAtine pratibaMdha hatA tyAre IglAMDa jaI rahAma yunivarsiTImAMthI ema. bI. bI. esa.nI upAdhi meLavI. jUnAgaDha rAye judI DIspensarInI sthApanA karI temane tyAM niyukta karyA. Aja paNa uparakeTa DIspensarI ganubhAInA davAkhAnA tarIke oLakhAya che. e samaye saurASTramAM leboreTarI na hatI tyAre rAjyanA protsAhanathI teo I. sa. 1897mAM muMbaI tathA AgrA gayA ane tyAM tAlIma laI jUnAgaDhamAM prathama kemIkala leboreTarI sthApI i. sa. 1898mAM kutiyANAmAM plega phATI nIkaLyo tyAre temaNe rasI banAvI, karanaTAInanI prathA prathama vAra apanAvI legane nAbUda karyo. kamabhAge te I. sa. 1900mAM mAtra 35 varSanI vaye paralekavAsI thayA.. kudaratI Aphate tA. 22-6-1884nA roja jUnAgaDha ane giranAra upara ati bhAre vRSTi thaI. vIjaLI ane kaDAkA dhaDAkAe mAjhA mUkI. giranAra uparanA aMbAjInA maMdira upara tathA mAMDavI cokamAM masIdanA minArA upara vIjaLI paDI. mAMDavI cokamAM cAra vyakitaonAM mRtyu thayAM ane kALavAnA cokamAM chAtIpura pANI cAlyuM. eka rAtamAM 13 IMca pANa paDatAM ghaNuM kharAbI thaI.2 svAmI vivekAnaMda-enI besanTa dIvAna haridAsa vihArIdAsa, pharAsakhAnAmAM rahetA tyAre jagata prasiddha svAmI vivekAnaMda I. sa. 1892mAM jUnAgaDha AvelA ane temane tyAM utarelA prasiddha dezabhakta AMgla mahilA misIsa enI bIsAnTa paNa jUnAgaDha AvelAM. 1 De. naretamadAsa vaiznavanuM jIvanacaritra. zrI kIrtikumAra hegnanava. 2 saurASTra darpaNa-julAI 1884, 3 ema kahevAya che ke te prathama kALavAne kAMThe prakAzapurImAM utarelA. tyAMthI dIvAna haridAsa temane potAne tyAM laI gayelA. vivekAnaMdajInI pratimAnI pratiSThA dAtAra roDa upara tA. 15-8-1975nA roja thaI
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 263 vajIra bahAuddInabhAI vajIra zekha bahAuddInabhAIe rAjInAmuM ApyuM, paraMtu navAba bahAdura khAne tArIkha 28-5-1891nA pharamAnathI te nAmaMjUra karyuM. navAba bahAdarakhAna navAba bahAdarakhAne, aMgrejIno abhyAsa karyo hato. teo aMgrejI bolI zakatA ane pAzcAtya saMskRtinI tenA upara asara hatI. tenI raheNIkaheNI parvAtya paddhatinI hatI. temanAM lagna temanA pitAnI hayAtImAM thayelAM. prathama lagna bATavAnA bAbI zerabulaMdakhAnanAM putrI umarAvabakhta sAthe I. sa. 1873mAM ane bIjo lagna rANapuranA bAbI javAmardakhAnanI putrI amIrabakhta sAthe te ja varSamAM thayelAM. I. sa. 1875mAM temanAM trIjuM lagna vADAsinoranA bAbI manavarakhAnanI putrI lAlabate sAthe ane cothAM lagna dhrAMgadhrAnA gAma mAlavaNanA paMjAjI jhAlAnI putrI rUpALIbAI sAthe tathA pAMcamA lagna I. sa. 1891mAM dhoLakAnA kasabAtI hayAtakhAnanAM putrI saradArabakhta sAthe thayelAM. temAMthI keIne kAMI saMtati hatI nahi. navAba bahAdarakhAnane zAhapuramAM rahevAnuM bahu pasaMda hatuM, tethI teNe tyAM bahAdarabAga tathA baMgale banAvyo ane relave lAIna paNa vaMthaLI pAsethI na laI jatAM zAhapura pAsethI laI gayA. teo svabhAve raMgIlA ane mojI hatA. - briTiza sarakAre temane I. sa. 1890mAM jI. sI. AI. I. ne khitAba Ape. navAba bahAdarakhAnanuM mRtyu teo I. sa. 1892nA jAnyuArInI 21mI tArIkhe aputra gujarI gayA. gAdInA vArase navAba bahAdarakhAna aputra gujarI jatAM gAdI kone maLe te prazna upasthita thaye. tenAthI nAnA bhAI rasulakhAna hatA ane tenAthI nAnA edalakhAna hatA. mama navAba mahAbatakhAnanAM prathama begamanA putra ahamadakhAnane dA mahAbatakhAnanI hayAtImAM ja nAmaMjura thayo hato. bahAdarakhAnajI gAdIe AvyA tyAre paNa teNe tene dAva AgaLa karatAM pharIvAra te rada karavAmAM Avyo
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 : jUnAgaDha ane giranAra hatA teNe pharIthI navAba bahAdarakhAnanA maraNu vakhate dAvA AgaLa dharyAM paNa A prasaMge paNa briTiza sattAe te svIkAryA nahi. mahAbatakhAnanAM cheTIjI nAmanAM eka begama hatAM. tenA ku"vara edalakhAna, rAjakATanI rAjakumAra kAlejamAM bhaNyA hatA ane navAba mahAbatakhAna ane bahAdarakhAna sAthe kema jANe te tenA anugAmI thavAnA hoya tema darabAga ane ejansInI kacerImAM jatA agreja adhikArIe sAthe tene ghATA saMbaMdha hatA ane tethI jyAre bahAdarakhAnajI aputra gujarI gayA tyAre tenA vArasa tarIke AgaLa AvyA ane sattAdhIza aMgreja amaladArAe tene jUnAgaDhanA navAba tarIke svIkAravAnA niSNuya lIdhA. mama navAbanAM nurajju nAmanAM eka bIjA patnI hatAM. rasulakhAna tenA putra hatA. te saMsArI heAvA chatAM virakta jevA hatA. teneA samagra samaya sahatA, phakIrA ane sAdhunA satsaMgamAM jatA. teo bahudhA jamAlavADI nAmanA sthAnamAM pIranI daragAha che tyAM rahetA ane temane je chavAi maLatI tenA kherAtamAM vyaya karI nAkhatA. temanA abhyAsa pazu nahivat hatA chatAM tenI sAdAI, gRhasthAI, amIrAta ane sakhI svabhAvathI te atizaya lokapriya ane AdaraNIya rAjakuvara hatA. temanA janma tA 30-7-1858nA rAja thayA hatA. edalakhAnanA janma tA. 24-11-1865nA rAja thayA hatA. tethI rasulakhAna vayamAM tenAthI meATA hatA chatAM rAjagAdI edalakhAnane maLe te jUta:gaDhanA mutsaddI, bhAyAtA ane agresarane yogya lAgyuM nahi, tathI vajIra zekha bahAuddInabhAI, nAyaba dIvAna puruSotamarAya suMdarajI jhAlA ane anya amIrAe, rasulakhAnajI jayeSTa che ane tene eka putra che tema kahI tene gAdItariAna karavAnA niNa ya lIdhe ane tene amalI paNu banAvyA. A kRtyathI jUnAgaDhamAM gAdI vArasanA prane meATA vivAda upasthita thayA, pakSA badhAyA ane ejansI adhikArIone A praznanA ukela mATe mATI mUMjhavaNa thaI. tAtkAlina poliTikala ejanTa sara cArlsa elIvanTane ejansInI spaSTa sanmati vagara rasulakha'nane gAdIe besADI devAnuM kRtya ayAgya jaNAyuM tethI teNe dIvAna haridAsa vihArIdAsane rAjakuTuMbanI ane rAjanI tamAma milakato japtImAM laI rAjayanA vahIvaTa ejansI vatI calAvavA AjJa ApI sara cArlsa elIvanTe evA muddo upasthita karyAM ke rasulakhAna rAjaputra
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaza-uttarAdha : 265 nathI, nirakSara che ane phakIra thai gayA che mATe te rAjakartA thavA yogya nathaze. teNe muMbaI sarakAramAM nivedana karatAM tenA javAbamAM jUnAgaDhanA adhikArIee, rAja jyAtiSI kAzInAtha kamaLAkara jozIe svahaste karelI janmakuMDaLa rajU karI tenA rAjaputra tarIke svIkAra thayA che, evA purAvA rajU karI lakhyuM ke temane aMgrejInuM jJAna nathI tenA artha e thA nirakSara che ane eka rAjaputra, sAdhu saMtA ke phakIrezanA satsa MgamAM AnaMda khetA hoya tA te phakIra thaI gayA kahevAma niha. 1 ghaTe ke te muMbaI sarakAre A praznanA niNya karatAM TharAvyuM ke, I. sa. 1866mAM navAba mahAbatakhAne, tenA vArasa tarIke, baDAdarakhAnane nImavAnA prane jaNAveluM ke, rasulakhAna tathA elkhAna ane anaurasa che. te pachI I. sa. 1873 74nA polinikala rilezansa sTeTamenTamAM elakhAnanA sAhebajhAdA ane rasulakhAnanA bhAyAta tarIke ullekha che, para`tu i. sa. 1875-76nA sTeTamenTamAM bannene sAhebajhAdA tarIke varNavyA che. rasulakhAna vayamAM meATA che ane jUnAgaDhanA loko tene Icche che. temaja keLavaNI sivAya khIjuM koI tattva tenI viddhamAM nathI, tethI tene gAdI ApavAmAM kAMI ayukta nathI. anaurasapaNAne prazna carcAyAja nahi ane banne dAvedAro eka ja kakSAnA hovAthI, rasulakhAna yamAM meDhA hatA te lAyakrAta upara temanA navAba tarIke svIkAra karavAmAM AvyA. navAba rasulakhAna I. sa. 1892nA jUna mAsanI 20mI tArIkhe, pAMca mAsa sudhI anizrita paristhiti rahyA pachI, navAba rasulakhAnane gAdIzina karavAmAM AvyA. sara cArlsa . I. elIva2 darabAra bharI tene `sArvabhauma sattAnA kharItA ApyA. te samaye tenA hajhura sekreTarI tarIke zrI. che.TAlAla mathurAdAsa bakSInI nimaNUka karavAmAM AvI pravAsa ejansInI sUcanAthI navAma rasulakhAna, kaeNpTana hAiDa kreITasa, nAyaba 1 zrI maMtrIzvara rAmajI sAheba, zrI. ja. pu. jozIpurA. 2 pAliTikala prekaTIsa ina kAThiyAvADa e. Dabalyu. TI. lekha, 4. gi.-34
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 : jUnAgaDha ane giranAra dIvAna puruSotamarAya jhAlA tathA anya amIra ane amaladArone sAthe laI I. sa. 1893nA jAnyuArI mAsanI 21mI tArIkhe uttara bhAratanA pravAse gayA ane mArca mAsanI 23mI e pAchA pharyA. te pachI khAnagI kArabhArI, zrI amarajI ANaMdajI kacchI, hajhura sekreTarI zrI choTAlAla mathurAdAsa bakSI" Do. narotamadAsa IdrajI vaiSNava tathA kepTana hAIDa keITasa sAthe I. sa. 1893nA eprila mAsanI 10mI tArIkhe dakSiNa bhAratanA pravAse gayA ane jUna mAsanI 14mI tArIkhe pAchA pharyA. temane yuropanA pravAse javA mATe Agraha karavAmAM AvyA hatA. paNa rasulakhAne te mATe anicchA batAvatA, pravAsa yojanA paDatI mUkavAmAM AvI emanAtha upara hakUmata ' I. sa. 188mAM vaDedarA rAjyanI sarakAre e prazna upasthita karyo ke, prabhAsapATaNamAM AvelA seminAthanA maMdira, prAcImAM AvelA prAcIkuMDa tathA anya maMdira upara gAyakavADa sarakAranI hakUmata che ane tethI vaDodarA rAjyanA adhikArIo ke prajAjane prAcIkuMDamAM snAnAthe ke yAtrArthe jAya tenI pAsethI junAgaDha rAjya kara mAgI zake nahi. eTaluM te nahi paNa te samaye vasatI gaNatarInuM kArya cAlatuM te kArya somanAthanI hadamAM rahetA gAyakavADanA pUjArI ane anya karmacArIo, kare ane te maMdiranI hada tathA anya maMdironI hada gAyakavADanI gaNAya tevo paNa dAvo karyo. jUnAgaDha rAjya sarakAre te mATe briTiza sarakAramAM vadhe upasthita karI rajUAta karatAM muMbaI sarakAranA TharAva naM. 570 tArIkha 27-1-1891thI vaDodarA rAjyane dA nAmaMjUra karavAmAM AvyuM, tethI teNe apIla karatAM sekreTarI opha sTeTa phora InDiyAe A maMdira ane pavitra sthAne jUnAgaDhanI hakUmatamAM che ane tenA uparano sarva prakArane aMkuza jAnAgaDha rAjyane che te nirNaya Ape. prabhAsapATaNamAM azAMti ' prabhAsapATaNanAM pavitra tIrthasthAnanI amaryAda thatI rahetI ane vAraMvAra kAmI upadrava thatA ane hindu prajAnI lAgaNI duHkhAya evA prasaMge banatA, tethI briTiza sattAnA AdezathI te praznone aMtima nirNaya karavA mATe karnala je. ema. haMTaranA pramukhapaNuM nIce eka kamizana nImavAmAM AvyuM. 1 zrI. bAburAya tathA zrI. zrInivAsa bakSInA pitAmaha.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-uttarAdha H 267 nImavAmAM AvyuM. temAM mirajhA abbAsa khalI baeNga ane zrI raNacheDalAla kapuracaMda desAI sabhyo nImAyA. A kamizane tenA riporTa i. sa. 1893nA me mAsanI 2 jI tArIkhe rAjya sarakArane suprata karyAM. rAjya sarakAre, A ripoTa thADa! ghaNA pheraphArA sAthe svIkArI keTalAka hukama karyA chatAM I. sa. 1894nA julAI mAsanI 25mI tArIkhe prabhAsapATaNamAM tAjIyA daphana karavAnA prasa Mge hullaDe karI keTalAka muslime e, sAdhuo, brAhmaNA ane sarakArI nAkarAnI hatyA karI ane madirAne Aga AMpI. jyAre hullaDa parAkASTAe paheAMcelu tyAre prabhAsapATaNanA ja vatanI polIsa amaladAra haraprasAda udayazaMkara desAI sutrApADAthI AvI paheAMcyA ane hullaDakheArezane aMkuzamAM laI tenA AgevAnAne paraheja karyAM. A bhayaMkara hatyAkAMDanA samAcArathI samagra bhAratamAM rASanI lAgaNI vyApI thaI muMbaInI janatAe te mATe moTuM AMdalana karI mu MbaI sarakAra pAse kaDaka pagalAM bharavAnI ane nyAya ApavAnI mAgaNI karI. hullaDakhArA upara kesa calAvavAmAM AvyA tyAre tahomatadArAnA bacAva mATe rAjya sarakAre berisTara brenasanane rokayA ane preAsIkayuzana mATe berisTara je. jAraDAIna, zrI mANekazAha jahAMgIra talyArakhAna ane gokuladAsa kahAnadAsa pArekhane zakayA. A samaye suprasiddha dezabhakta sara phIjhazAha mahetA jUnAgaDha rAjyamAM hajhura kAunsIlara hatA. temanA pramukhapaNA nIce hullaDa keMsamAM apIla sAMbhaLavA khAsa Tribyunala nImavAmAM AvI temAM zrI Ara. esa. TipanIsa tathA saiyada nuradIna sabhyA hatA. A Tribyunale sarvAnumate hara taheAmatadAromAMthI 18 sakhsone judA judA samayanI sajA karI. 1. A hatyAkAMDamAM sAmapurA brAhmaNa travADI vallabhajI ratanajI, jAnI jezaMkara raNacheDa, sAdhue sumitrAdAsa, khalirAma, kRSNadAsa, DaoN. maneAharadAsa, tenA kamapAunDara, paTAvALela mAlI dayALa, vekasIneTara tathA tenA paTAvALA marAI gayA. 2 A prasa`ga ane te pachInI vigate mATe jIe prabhAsa ane sAmanAtha raza', ha, dezAI,
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 : jUnAgaDha ane giranAra I. sa. 1896mAM bane kemo vacce kAyamI kaDavAza dUra thAya tevA hetuthI prabhAsapATaNanA hindu agresara AcArya raNachoDa viSNu tathA saiyada janAmIyAM akabarIyAMnA prayAsathI eka samAdhAna thayuM. rAye A samAdhAna, dIvAna daphatara jAvaka naMbara 1540 tArIkha ra9-4-1896 thI maMjUra rAkhyuM. te anvaye sajA bhogavatA aDhAre AropIone choDI mUkavAmAM AvyA ane samAdhAnane mUrta svarUpa ApavA mATe I. sa. 1896 nA eprila mAsanI 30 mI tArIkhe, vajIra bahAuddInabhAI, nAyaba dIvAna puruSetamarAya jhAlA, pezyala divAna bejanajI meravAnajI, gAMDala dIvAna zrI tarakhaDa vagerenI upasthitimAM prabhAsapATaNa mukAme eka sabhA bharavAmAM AvI ' A hatyAkAMDa ane te pachInA prasaMgomAM junAgaDhanA pratiSThita, dharmAnurAgI ane sevAbhAvI vakIla jaTAzaMkara jIvaNajI chAyAe, prajAnI apUrva sevA karI rAjya ane prajAnI prIti meLavI. zrI lakSmInArAyaNa maMdira A prasaMge dehatsarga ghATa upara AvelA zrI lakSmInArAyaNa maMdirane hullaDakhoroe nukasAna kareluM, tethI tene punareddhAra karavAmAM AvyuM. tenuM zilAropaNa vajIra bahAuddInabhAIne hAthe thayuM ane rAjya te maMdira navesarathI bAMdhavA. dIvAna daphatara jAvaka naMbara 2815 tArIkha 14-8-1897thI maMjUrI paNa ApI. A maMdira baMdhAI gayuM ane jyAre pratiSThA utsava cAlatA hatA tyAre tArIkha 4-3-1907nA roja prabhAsapATaNanA mejIsTreTa zrI anaMtarAya nAnAlAle te, kAma na karavA manAI hukama Apyo ane utsava baMdha karAvyA. A hukama zA mATe karavAmAM Avyo che tenA kAraNe paNa darzAvavAmAM na AvyAM. - I. sa. 1907thI I. sa. 1947 sudhI avirata paNe hiMdu AgevAne tenA mATe araja ahevAla karatA rahyA paNa tenuM kAMI pariNAma AvyuM nahi. dIvAna sara peTrika keTale amuka zarte te sepavA AjJA karelI paNa tene amala [1 A prasaMge kAyado ane vyavasthA jALavavA ane zAMti ane ekhalAsa prasthApita karavA hiMdu na hoya ke musalamAna na hoya tevA adhikArIne prabhAsamAM mUkavA nirNaya levAyo. te pramANe zrI pI. jheDa. vAjha nAmanA krizciyana gRhasthanI tyAM nimaNuka thaI, paraMtu te thoDA ja divasomAM cAlyA gayA tethI rAjya prabhAsapATaNanA vatanI zrI haraprasAda udayazaMkara dezAInI tyAM vizeSa sattAo sAthe Asi. polIsa supri. tarIke nimaNuka karI. teNe zAMti ane salAmatI punaH sthApI banne komo vaccenA samAdhAnanI bhUmikA taiyAra karI. juo "prabhAsa ane somanAtha" zaMha. dezAI.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 260 thaze nahi. A maMdira hindI saMdhanA ajIta see jUnAgaDhane kajo lIdho tene bIje divase eTale tA. 10mI navembara 1947nA roja kholI nAkhavAmAM AvyuM, phakIramahamada makarANI - IzujanA dhIMgANAmAM mAryA gayelA makarANI alImahamadanI bahena emanA putra phakIramahamada lazkarAna asAmAjika pravRtti karate. teNe prabhAsapATaNanAM kaMkA DozI nAmanAM dhanika vRdhdhAnA gharamAM khAtara pADatAM Asi. supri. opha piolIsa zrI haraprasAda udayazaMkara dezAIe pakaDI jelavAsI karela. tyAMthI mukata thatAM teNe I. sa. 1895nA DIsembaramAM coravADa pAsenA kaDAyA gAmanA paTela pabAne bAna pakaDI moTI rakama paDAvI. A gunAsara pakaDavA gayelI polIsa pArTIne teNe kahevarAvyuM ke te bahAravaTe che. kahevAya che ke phakIramahamadanI mA emanA tathA bahene charanA ane rahImAe tene rAjaya sAme caDavA uzkeraNI karelI. phakIra mahamadanI TeLAmAM kAdune bhANeje nathu jahAMgIra ane allAdAda jahAMgIra bhaLI gayA. kALAM saMdesa nAmane makarANI, keTalAka baleca ane saMdhIo paNa joDAyA ane meMdaraDA sAme bahAravaTuM kheDatA jhiNuM maiyAne tene sahakAra maLe. " A bahAravaTiyA pAchaLa cistI makabulamIyAM, judI-mIyAM, haraprasAda udayazaMkara dezAI tathA dAmodaradAsa hIrajI jagaTa gIto pheravI tene cArekorathI bhIDAvyo. A adhikArIonA parizramathI tene vizeSa samaya TakavAnuM muzkela banyuM. evAmAM gIte tA. 5-4-1896 nA roja dhArI pAse karamadaDI gAme bahAravaTIAone AMtarI dhIMgANuM karyuM temAM gIstane savAra gajasiMha kahAnasiMha marAI gayo ane gIte bahAravaTiyA ToLInA tethI tathA gajane ThAra karyA. 1 pAchaLathI allAdAda pakaDAI jatAM sajA thai hatI paNa rAjya mAchI ApI tenI polIsa khAtAmAM nimaNuka karelI 2 dAmodaradAsa hIrajI jagaDa junAgaDha rAjyamAM Asi. supri. opha piolIsa hatA. temaNe dIrdhakALa paryata junAgaDha rAjyamAM UMcA pada upara nokarI karI. nivRtta thayA pachI pannA sTeTamAM polIsa supi hatA. tyAM caMbala khINanA DAkuo sAme cheDA upADI dhIMgANAo karI DAkuone pApita karelA.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 : jUnAgaDha ane giranAra te pachI samaDhiyALA gAme dhIMgANuM thayuM, temAM nathu jahAMgIra bharAI gayo ane phakIramahamade jhera pIne AtmahatyA karatAM tenA mRtadehane tenA sAthIo jAmavALA pAse jhAMtaraDI nadImAM nAkhI daI bhAgatA hatA tyAM gIzva ophisara haraprasAda udayazaMkara dezAIne hAthe pakaDAI gayA. temAM kALA madeza mukhya hatuM. A harAmakhorone teNe prAcI mukAma rAkhI paDelA nAyaba dIvAna puttamarAya suMdarajI jhAlA pAse rajU karyA ane te sAthe bahAravaTane aMta Avyo. elIenezana seTalamenTa - jUnAgaDhamAM bAbIvaMzanI sthApanA thayA pUrve, hindu rAjAe, dilhInA sulatAne, gujarAtanA sulatAne ane mugala pAdazAhanA samayathI keTalAka gIradAre judA judA prakAranI jamInane upabhaga letA. navAbee paNa ghaNA mANasone jAgIra ApI hatI, paraMtu tenuM keI padhdhatisaranuM daphatara na hatuM ke tenA vArasA hisA mATe niyamo paNa na hatA. tethI samagra jAgIradAronA hakko, praka re, vistAra ane udhaDaletrI vagerene kAyama nikAla karavA dIvAna haridAsa desAIe seTalamenTa karavA vicAryuM, paraMtu te kAMI sakriya kArya kare te pahelAM te nivRtta thayA. teNe A kArya mATe, mi. e. epha. mekonekI nAmanA sanaMdI amaladAranI nimaNUka karelI. paNa tene tathA harihAsanA anugAmI dIvAna zAmajI kRSNavarmA vacce matabheda paDatAM A kArya sthagita thaI gayuM. zAmajI kRSNavarmA pAchA jatAM ra. ba. bahecaradAsa vihArIdAsa dezAI dIvAnapade AvyA tyAM mi. mekenekI briTiza hindamAM pAchI pharyA ane tenA sthAne suyogya vyaktinI nimaNUka karavAne prazna upasthita thaye. ghaNuM patravyavahArane aMte muMbaI sarakAre mahIkAMThAnA piliTIkala ejanTa karnala sI. Dabalyu. sIlInI nekarI jUnAgaDha rAjane I. sa. 1896nA DIsembaramAM uchInI ApI ane teNe I. sa. 1897nA mArca mAsamAM tenA seTalamenTa kamizanaranA hedAne cArja saMbhALI kAma zarU karyuM. | seTalamenTa kamizanara pAse rAjya taraphathI kAma calAvavA sarvazrI trikamajI 1 phakIramAmAnA bahAravayanI vigato mATe juo "pi tarpaNa-zaM. hadesAI
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : ra71 narabherAma vaiSNava, zrI tribhovanarAya dulerAya rANA ane pAchaLathI maganalAla suMdarajI kIkANane nImavAmAM AvyA. A adhikArIone darabAra ejanTanA hedA ApavAmAM AvyA. kanala sIlI, nyAyapriya aMgreja adhikArI che ane jAgIradArone temanA hakko sAbita karavA pUratI taka Ape che ane temanA rUkAono jhINavaTathI abhyAsa kare che tethI rAjayane moTuM nukasAna jaze ane jAgIradAranI jamIne pAchI kheMcI levAnI dhAraNuM phalibhUta nahi thAya ane pariNAme, rAjayane moTuM nukasAna jaze evI bhIti nAyaba divAna puruSetamarAya jhAlAne thaI, ane teNe "gharameLe samAdhAna'nI pheraculA UbhI karI. A ramyulA avaye vajIra bahAudInabhAI tathA nAyaba dIvAna zrI jhAlAe jAgIradArone rUbarU bolAvI, sAma, dAma, daMDa ane bhedanI nIti ajamAvI, ghaNAkharA jAgIradAronA hakako lakhAvI lIdhA athavA jamInanAM rAjInAmAM laI lIdhAM. jeo samAdhAnanI nItine vaza na thAya temanA upara moTI moTI letrIo lAgu karI. karnala sIlI kesonI tArIkho nAkhI keso calAvyA karyA ane bIjI bAjuthI A rAjya sthaMbhae ghaNuM jAgIradAronuM "gharameLe samAdhAna karI nAkhyuM. jUnA jAgIradAronI kakSAmAM zera karavAmAM AvyuM, keTalAM gAmo ane jamIna khAlasA karavAmAM AvI. te sAthe keTalAka kapa pAtrone hakka na hevA chatAM jamIne maLI ane jemanI pAse hatI temane savizeSa hakako maLyA. karnala sIlIe jyAre 56 AkhA gAmanI 84,348 ekara 7 guMThA jamIna tathA 36,248 ekama 29 gUThA chuTaka jamInanuM seTalamenTa karyuM tyAre "dharameLe samAdhAna'nI paddhatithI vajIra tathA nAyaba dIvAne, 150 AkhA gAmonI 2,32068 ekara 24 guMThA jamIna tathA ra7,561 ekara 26 gUThA chuTaka jamInanuM seTalamenTa karyuM. seTalamenTa saMpUrNa thatAM jamIna jAgIranA hakka, hissA, vArasA, lerI vagerenA niyamo ghaDavAmAM AvyA ane jAgIronI noMdhaNInAM rajIsTara ane sanaMde ke hakkapatrake taiyAra karavAmAM AvyAM. 1 zrI bhUpatarAya trikamajInA pitAzrI 2 rA. ba. TI. DI. rANuM-pAchaLathI dIvAna thayA te. 3 zrI manubhAI kIkANu tathA zrI baLavaMtarAya kIkANInA pitAzrI ane zrI harasukharAya kIkANInA. (rAjakoTavALA) nA pitAmaha.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra72 : jUnAgaDha ane giranAra jAgIranA prakAra - jUnAgaDha rAjyamAM,navAbanA vaMzamAMthI utarelA bAbAo bhAyAta kahevAtA. jUnAgaDhamAM bAbIvaMzanI sthApanA thaI te pUrve jeo gIrAsa dharAvatA teo mULa gIrAsiyA kahevAtA. teonA hakko anya jAgIradArethI savizeSa hatA ane ejansIe temane rAjaya sAme rakSaNa ApavAnuM svIkAreluM. teo rAjayane je rakama bharatA te sudhArA varADa kahevAtI. te pachInI kakSA bArakhalIdAronI hatI, teone jamIna upara saMpUrNa mahesulI adhikArI hatA, paraMtu temane ejansInuM rakSaNa na hatuM, temanI jamIne uparanI letrIo paNa vadhAre hatI. ane te seTala salAmI kahevAtI. bArakhalImAM cAkarIyAta ane InAmI (pasAyatAM) evA be prakAra hatA. cAkarIyAta upara amuka nekarI ApavAnI pharaja hatI. seTalameTa vakhate A bArakhalIdAro pAsethI amuka jamIna ke rokaDa rakama laI nekarInI mAphI ApavAmAM AvelI. InAmI jamIna khAnArAo upara koI pharaja hatI nahi. te pachInA vargamAM dharmAdA bArakhalIdAronI jAgIra hatI. junAgaDhamAM AvAM pacAsathI vizeSa AkhAM gAma tathA bIjI chuTaka jamIna hatI. temAM be prakAra hatA. prathama prakAra sadAvrata dharmAdAne tathA bIje prakAra jata kherAtane hatA. sadAvrata dharmAdA jAgIrano vAraso sarakAranI marajI pramANe utarato, paraMtu je saMpradAya ke dharmanI jAgIra hoya te ja saMpradAyamAM ane banatAM sudhI maranAra gAdIpatinA ziSyane vAraso ApavAmAM Avato. keTalAMka gAmo dharmAdA prakAranAM hatAM temanA vArasA prasaMge rAjya hastakSepa karatuM nahi. - jUnAgaDha rAjyanuM kSetraphaLa 20,06,933 ekara 31 guMThA hatuM. temAMthI 14,14,475 ekara 25 gUThA khAlasA ane 6,72,458 ekara pa4 guMThA bhAyAte mUla garAsiyA tathA bArakhalIdAra hastakanI jamInanuM kSetraphaLa hatuM, mAMgaLa upara menejamenTa tA. 21-9-1907nA roja mAMgaroLanA zekha husanamAyAM aputra gujarI jatAM jUnAgaDha rAjya pezyala dIvAna zrI aradezara jamazedajIne menejara tarIke niyukta karI vahIvaTa svAdhIne lIdhe ane mahUma zekhanA bhAI jahAMgIramIyAne zekha tarIke svIkRti ApI tyAM sudhI menejamenTa cAlu rahyuM. nANAkIya varSa rAjayanuM nANAMkIya varSa tA. 1lI sapTembarathI zarU thAya tevI rAjyAzA I. sa. 1907mAM prasiddha thaI. A varSane prathama divasa guramahera kahevAto..
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : ra73 nyAya khAtuM muMbaInA suprasiddha dhArAzAstrI ane niDara netA sara phirojhazAha mahetAnI jUnAgaDha rAjyanA uparI pade nimaNUka karavAmAM AvI. teo muMbaI rahetA ane amuka divase ja jUnAgaDha AvatA. temanI bencamAM zrI jamiyatarAma nAnAbhAI tathA zrI. (pAchaLathI sara) cimanalAla setalavaDa besatA. sadara adAlatanA jaja zrI DosAbhAI kharazedajI gAMdhI hatA. nyAya khAtAnA uparIpade te pachI zrI gulAbadAsa lAladAsa nANAvaTI ane pAchalAM varSomAM zrI ema. e. phakIDa hatA. keLavaNI khAtuM dezI rAjyanAM keLavaNI khAtAM, ejansInA aMkuza nIce hatAM paNa I. sa. 1893mAM aMzataH ane I. sa. 1899mAM rAjapane saMpUrNa rIte A khAtuM seMpI devAmAM AvyuM. I. sa. 1905thI rAjapanA keLavaNI khAtAe saurASTra prAthamika zALA patrikA nAmanuM sAmAyika prasiddha karavAnuM zarU karyuM. bajeTa vizALa anubhavavALA dIvAne hevA chatAM rAjyamAM bajeTa taiyAra thatuM nahi. I. sa. 1897mAM bajeTa karavAnI paddhati dAkhala thaI. utArA pheraNImAM jatA amaladArone mahAlanA mukhya mathakamAM utaravA mATe utArA hatA. sthAnika amaladAro paNa ghaNIvAra temAM rahetA. tyAM darabArI rasoDAM cAlatAM. temAM bhejana rAjya taraphathI maLatuM ane jyAM utArA na hoya tyAM paTiyAM maLatAM. amaladArone bhaththu maLatuM nahi. I. sa. 1897mAM A paddhatine aMta lAvI bhADA bhaththAM paddhati dAkhala karavAmAM AvI. saurASTra pisTa I. sa. 1865mAM astitvamAM AvelI saurASTra pisTanI saMsthAne A samayamAM vikasita karI ane raiyatane vizeSa sagavaDa maLe te mATe mahAle mahAle saurASTra 1 khAtAmAM vAraMvAra badalIo thatI rahetI tethI sarvenAM nAmo ApavAnuM zakya nathI. ja. gi-35
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 : jUnAgaDha ane gitAra posTa ophisa sthApavAmAM AvI. A vyavasthA I. sa. 1948 sudhI cAlI. kahevAya che ke I. sa. 1904mAM tatkAlina dIvAna sara abbAsa alI mege saurASTra pAsTanI sTempsa upara mAtra monAgrAma chapAtu. tene badale navAbanI mukhAkRti mUkavA prastAva karelA, paNa muslima rAjyanA rAjakartAnI pratikRti na mUkI zakAya te kAraNe te prastAva paDatA mUkAyo. paraMtu navAkha mahAbatakhAna trIjAnA samayamAM judA judA darAnI saurASTra pAsTanI sTempsa upara rAjakartAnI mukhAkRti chApavAmAM AvelI. vATara varkasa jUnA samayathI jUnAgaDha zaheramAM latto lo pIvAnA pANInA kUvAe ke vAve| hatI. dIvAna raNacheADajIe AvA aneka kUvAe sva kharce ke rAjya khace karAvelA. A kUvA eMsIthI sau phITa ke adhika UMDa hatA ane tethI leAkAne pANI meLavavA mATe apAra trAsa bhagavavA paDatA. rA. kha. bahecaradAsa vihArIdAsa dIvAnapade AvyA tyAre teNe ejansI enjiniyara mi. je. I. vhITI*ganI salAha laI rUpiyA sAta lAkhane! kharca thAya tevuM esTImeITa taiyAra karyu. te anusAra I. sa. 1897nA mArca mAsanI 22mI tArIkhe, poliTikala ejanTa ka la je. ema. ha`TaranA hAthe bahAuddIna veATara vakasanA pAyeA nAkhavAmAM AvyA. A jaMgI rakamanA vyaya thayA chatAM pANI pUratuM thayuM nahi. A yAjanA khADIyAra Dema nAme jANItI thaI. tenI niSphaLatA svIkArI rAjye uparakoTamAM TAMkIo bAMdhI temAM pava tAnuM pANI laI AvavAnuM kAryAM hAtha dharyuM ane te voTara varkasa sAthe navAba rasulakhAnanuM nAma joDavAmAM AvyuM. tenuM khAtamuta I. sa. 1906nA DIsembara mAsanI 25mI tArIkhe muMbaInA gavarnara leDa lemI gTananA hAthe karavAmAM AvyuM. bahAuddIna koleja vajIra bahAuddInabhAIne I. sa. 1897mAM sATha varSa pUrAM thatAM tenA zubhecchAe rUpiyA sAr3a hajAranuM eka kDa karI tenuM smAraka racavA vicAyu``` bahAuddInabhAIe temAM peAtA taraphathI rUpiyA vIrA hAra ApI rAjyane dharatAM rAjye temAM rUpiyA eka lAkha, pacAsa hajara umerI rUpiyA be lAkha trIsa hajAranA kharce jUnAgaDhamAM bahAuddIna AlejanuM makAna bAMdhavA niNaeNya lIdhA. A phDa vajrara bahAuddInabhAine sI. Ai. i.ne caMdraka maLyA tyAre thayu hatu. tema eka haikhake noMdhyu che.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha ra75 tenuM khAtamuhUrta I. sa. 1897nA mArca mAsanI 25mI tArIkhe poliTikala ejanTa karnala je. ema. haMTaranA hAthe thayuM ane tenuM udaghATana hindanA vAIsaroya ane gavarnara janarala leDa karjhananA hAthe I. sa. 1900 nA navembara mAsanI 3 jI tArIkhe thayuM. A kolejanuM AlIzAna makAna taiyAra thavA AvyuM paNa tenA upara chAparuM karavAnA praznane sthapatio ane rAjayanA adhikArIo vacce matabheda paDe. A kolejanA madhyasthakhaMDa upara so phITa lAMbuM ane ATha phITa pahoLuM chAparUM thaMbhAvalI vagara rahI zake nahi tevo sthapatione abhiprAya hatA, jyAre nAyaba dIvAna puruSotamarAya jhAlA ane anya adhikArIo sthabhAvalI thAya te AvA suMdara makAnanI zobhA naSTa thAya tema mAnatA hatA. A prazna jUnAgaDhamAM ane jUnAgaDha bahAra moTI carcA upasthita thaI. muMbaInA aMgrejI dainika patra TAImsa opha InDiyAe amaladArazAhInA haThAgraha upara prahAro paNa karyA, paraMtu nAyaba dIvAna zrI jhAlAe. tene nizcaya pheravyuM nahi. te samaye rAjyanA mApaNI adhikArI bhAvanagaranA nAgara gRhastha zrI veNIzaMkara goviMdarAya hatA. teNe A kArya karavAnuM bIDuM jhaDapyuM. jUnAgaDhanA nAgara enjiniyara,zrI rUdrajI suMdarajI rANA, jUnAgaDhanA mistrI jeThA bhagAne A kArya karatA bhUmiti ane sthApatyanA sidhdhAMtone samaja ApI, samajAvI zakayA, pariNAme sthAnI AvazyakatA vagara chAparuM thaI gayuM. tenA upara naLiyAM caDAvavAnuM muzkela ane kaparUM kAma jUnAgaDhanA mevADA sutAra zAmajI kalyANajIe karyuM. tene pavananA jhapATAmAM adhara ubhA rahI naLiyAM goThavatA joI navAba rasulakhAne tene ekathI vadhAre InAmo paNa ApyAM. kelejanuM makAna thaI gayuM paNa temAM sIDIo mUkavI bhulAI gaI, tethI tenI baMne bAjue sIDIo mUkvAmAM AvI che tevI pracalita lokavAyakA che. ema paNa kahevAya che ke kelejamAM jatA AvatA vidyAthIone leke joI zake te mATe sIDIo bahAra mUkI che. paraMtu sAcI vAta e che ke A sIDI madhyastha khaMDamAM mUkavAnI ejanA hatI te pAchaLathI khaMDanI vizALatA na bagaDe tethI bahAra mUkI 1 zrI rAjendrabhAI rANA tathA mahendrabhAI rANAnA pitAzrI. [2 mistrI zAmajInA putra merArajI, junAgaDha saMghADIyA bajAramAM rahe che.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra76 H jUnAgaDha ane giranAra A kolejanuM makAna saMpUrNa thAya te pahelAM paTAMgaNamAM jhUMpaDI bAMdhI temAM vargo zarU karavA mAM AvelA. lejanA prathama prinsipAla mi. heDhetha hatA te pachI mi. skoTa AvyA. A kolejanA bAMdhakAmamAM kula kharca rUA. ra,03,544no thayo. pI. enDa e. kaMpanInI porabaMdaranA bArAmAM DUbI gayelI ane bhaMgAra thaI gayelI sTImara divane ghaMTa kolejamAM mUkavAmAM Avyo. hespiTala jUnAgaDhanI hespiTalanuM bhavya makAna bAMdhavAnuM nakkI thatAM paMcezvara pAse pasaMda karelA rathAnamAM, I. sa. 1897nA Disembara mAsanI rajI tArIkhe muMbaInA gavarnara leDa senDahasTanA hAthe tenuM zilAropaNa thayuM. ahIMmakAna baMdhAya te pahelAM, chappaniyA dukALa paDe ane te pachInA varasomAM AvelI kudaratI AphatanA kAraNe, A kAmamAM vilaMba thaye, daramyAnamAM paMcezvaramAM hespiTala thAya to janatAne te dUra paDe e prajAmata pracalita thatAM atyAre hospiTala che te sthaLe navuM makAna bAMdhavAno nirNaya levAyo. daramyAna sara abbAsaalI bega dIvAna pade AvyA ane teNe vartamAna zAka bajAra che ane mArkeTanuM makAna che tyAM hospiTala bAMdhavAnuM sUcana karyuM, paraMtu je sthaLe gavarnare pAye nAkhe che tenA badale anyatra makAna baMdhAya ke kema te prazna ugra bane ane makAna thaI zakayuM nahi. hespiTala che tyAM eka jUnuM makAna hatuM temAM rAkhavAmAM AvI ane I. sa. 1911mAM, navAba rasulakhAnajInA mRtyu pachI, briTiza eDaminIsTreTara mi. eca. DI. renDole, vartamAna hespiTala tyAM rasulakhAnajI hospiTala tathA tenI sAme janAnA hespiTalanAM makAne bAMdhyAM. paMcezvaramAM laI senDasTe pAyo nAkhyo te zilAlekha eka makAnamAM hajI te prasaMganI yAdI ApatA jovAmAM Ave che. A hepiTalanA mukhya adhikArI pade I. sa. 1885thI Do. tribhuvanadAsa metIcaMda zAha hatA. jUnAgaDhanA A saputa, bahAravaTAM daramyAna kAdu, lekanA 1 kolejanA prAraMbhanA prathama varSe jhuMpaDImAM besI bhaNanArA vidyAthIomAM sadagatuM sAkSara zrI bApubhAI jAdavarAya vaiSNavanI bahAudIna kolejanA suvarNa mahotsava prasaMge bhUtapUrva vidyAthIomAM savizeSa jayeSTa hovAnA kAraNe pramukha sthAne varaNI thaI hatI. te pachInA vighAthI sva. rA. ba. Do. narasiMhaprasAda bApubhAI majamudAra hatA.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarAdha H 277 nAka kApatA tene rAhinA plAsTIka sarjarIthI karI sAMdhavAnA karelA prayAge jagatanA sarjanAne cakita karyAM ane Aja paNa A padhdhati tenI zeSa hevAnuM videzI lekhA svIkAre che. te I. sa. 1907mAM nivRtta thayA ane thADA ja mAsamAM gujarI gayA. teo amadAvAdanI meDIkala skUlamAM sarjarI ane prasuti zAstra (mAIne kAlAjInA) zikSaka hatA tathA vaidakIya viSayA upara keTalAMye pustakA teNe lakhyAM che. leboreTarI jUnAgaDhamAM vasatA nAgara gR'stha zrI IMdrajI vaiSNava, saMgItanA niSNAta hatA tathA Ayuve danA prakhara vidvAna hatA. tenA sUcana ane zramathI jUnAgaDhamAM berTanIkala gArDana, Ayurvedika phArmAMsI, rasAyaNazALA tathA prayogazALAlekhereTarInI sthApanA karavAmAM AvI. tenA suputra De. narottamadAsa ke je ganubhAInA nAmathI mazahUra che temaNe te samayamAM IglAMDa jaI ema.bI.khI. esa.nI DaraDAma yunivarsi TI (IglAMDa)nI DIgrI meLavI svadezamAM AvI lerI pAzcAtya paddhatie vikasAvI, hAmiyApathI A samayamAM hAmiyepathI paddhatinA pracAra thayA. sAhebajhAdA elakhAnanA ane jAma jasAjInA yuTara temaja vaDhavANunAM revanyu kamiznara pade rahelA zrI mathuradAsa amRtalAla vasAvaDAe, homiyopathInuM khAnagI davAkhAnuM udhADI dardIone vinA mUlye davAo ApavAnuM kArya svecchAe svIkAryuM...... teNe nidhana ane ridra janatAnI vinA zulka ke vetane sevA karI. tenA suputra zrI mahAsukharAya vasAvaDA, nyAyakhAtAmAM jaja hatA ane pachIthI sadara adA latanA jaja thayA hatA. teNe ane tenA suputra zrI kanakarAya, mAmalatadAra hatA. teNe paNa A prathA cAlu rAkhI hatI. jUnAgaDhanA navAba mahAbatakhAna trIjAne zrI kanakarAyanI davAthI phrAyado thatAM teNe bahu mATI rakama phI tarIke mAkalA velI paNa te davA mata karavAnI vaDIleAnI AjJA che ane navAba, jUnAgaDhanA rAjakartA che paNa atyAre tenA dvAkhAnAnA ddI che ema kahI teNe sAdara A nAdara rakama nakArelI. bahAdarakhAnajI lAyabrerI-myujhiyama I. sa. 1897mAM zaheranA madhya bhAgamAM, bahAdarakhAnajI . lAyabrerI ane rasulakhAnajI myujhiyamanAM makAnA bAMdhavAnA rAjye niSNuya lIdheA ane te ja va nA DIsembara mAsanI 2 jI tArIkhe, muMbaInA gavanarlesenTaha
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 : jUnAgaDha ane giranAra tenuM zilAropaNa karyuM. tenA anugAmI lerDa nelthakeTe I. sa. 1901nA DIsembara mAsanI 5 mI tArIkhe A banne makAnanuM uddaghAna karyuM. A pustakAlayamAM, aSTadeNa vAcanAlayamAM aghatana paddhatinAM sAdhano ane bahumUlya pustako vasAvavAmAM AvyAM. tenA upara vAcakane pUrNa prakAza Ape tevuM kAcanuM saLaMga chAparUM paNa karavAmAM AvyuM. myujhiyamamAM sthAnika kArIgIrInA namUnAo uparAMta etihAsika sthAne mAMthI ukhanana dvArA prApta thayelI ane anya upayogI ane agatyanI vastuo mukavAmAM AvI. tenA prathama kayurekaTara tarIke suratanA zrI sArAbhAI tulasIdAsane nImavAmAM AvyA.' Aje lAyabrerI che tyAMnI tyAM ja che paNa myujhiyamane sthAne jUnAgaDha rAjyanA samayamAM zahera sudharAInI ophisa pheravI, myujhiyamane sakkarabAgamAM laI javAmAM AvyuM. zahera sudharAi, svAtaMtrya pachI pharAsakhAnAmAM laI javAmAM AvatAM, myujhiyamanA makAnamAM Aje khAdI grAmodyoga beThanI dukAna tathA resToranTa che. sudharAI sarakArI adhikArIo dvArA saMcAlita zahera sudharAI A samaye astitvamAM AvI. temAM prajAne pratinidhitva na hatuM. ' peDeka kAThI olAdanA sArA cheDAo ucheravA peDokanI sthApanA karavAmAM AvelI. temAM pAchaLathI jUnAgaDhanA Do. mULacaMda kezavalAla desAI azva uchera ane pazu cikitsaka tarIke nimAyelA. kekAra-ghAsavAre jUnA jamAnAmAM duSkALa prasaMge lekene anna pUruM pADavA anAjane ane khAsa karIne juvArane saMgraha karavA khANa karavAmAM AvatI te baMdha thaI paNa jUnAgaDhamAM A samaya sudhI kekAra' ane dhAsanA saMgraha mATe ghAsavADo' astitvamAM hatA... 1 vizeSa vigate mATe juo pariziSTha,
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 279 sarvajanika kAryo - I. sa. 1891mAM dAtArane mArga tathA sopAnamArga karavAnuM zarU thayeluM kArya I. sa. 1894mAM saMpUrNa thatAM muMbaInA gavarnara lorDa herIsanA hAthe navembara mAsamAM tenuM uddaghATana thayuM. azokanA zilAlekha azokane aitihAsika zilAlekha jevA yupIya vidvAne vAraMvAra AvatA ane tenI durdazA joI kheda vyakata karatA. poliTikala ejanTa sara cArlsa olIvaTanI sUcanAthI tenI upara eka ghummaTa bAMdhavAne rAye nirNaya letAM I. sa. 1900nA jUna mAsamAM karnala sIlInA hAthe tenuM zilAropaNa karavAmAM AvyuM ane A lekhanuM vAraMvAra vAcana karatA ane rabIMga letA vidvAnene nA pADI zakAya nahi ane lekha bagaDe tethI tenI samIpe tenI pratikRti paNa karAvavAnuM zarU karyuM paNa te apUrNa rahI. kuvAre I. sa. 189ramAM dIvAna haridAsa vihArIdAse, mama navAba bahAdarakhAnanA smaraNArthe svakharce, tenA makabarA sAme eka kuvAre baMdhAvI tene bahAdarakhAnajI kuvAre nAma ApyuM. dAmodara pula - dIvAna haridAsa vihArIdAse, I. sa. 1889mAM tenAM mAtuzrI hetAbA tathA pitAzrI vihArIdAsa uphe bhAu sAhebanA puNyArthe ane temanI giranAra yAtrAnuM smaraNa rahe te mATe svakharce dAmodara kuMDa pAse pula baMdhAvyuM. calaNa rAjyamAM "kaMpanI" rUpiyA cAlatA chatAM rAjyanuM calaNa kerInuM hatuM. rAjyanI TaMkazALamAM kerIo chapAtI. 100 kerInI kiMmata sArvabhauma sattAnA rUpiyA 23-2-2 thatI. eka kerInA 36 dekaDA thatA. I. sa. 1909mAM kerInA calaNa mATe kuzaMkAo thatI tethI dI. 6. naM. 1901 tA. 12-1-1909thI kirInuM calaNa kAyadesaranuM che tevI jAherAta karavAmAM AvI tathA pharIthI mukI jA. naM. 1433 tA. 14-1-1909thI tevI ja jAherAta karI eka rUpiyAnI cAra karI mukarara karavAmAM AvI. I. sa. 1907 mAM navA dokaDA pADavAne nirNaya levAtAM hajhura ophisa jAvaka naM. 294/64 tA. 7-12-1907nA hukamathI jUnA ane jADA dekaDA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 : jUnAgaDha ane giranAra calaNamAMthI pAchA kheMcI lIdhA tathA navA pAtaLA, dokaDA pADavAmAM AvyA. tenA bhAva eka kArInA 40 mukarara karI tA. 1-1-1908thI calaNamAM mUkayA. jUnA dokaDA eka kArInA 24 lekhe tA. 31-1-1908 sudhI rAjya TrejharIe svIkAryAM. kAvatru rasulakhAnajI, potAnA hakka mArIne gAdI upara beThA tema mAnIne tenA pratye veravRtti dAkhavI edalakhAne tenI tathA yuvarAja zeramAnakhAnanI hatyA karavAnuM eka kAvatru kayu* heAvAnA AkSepa elakhAna upara i. sa. 1897 mAM mUkavAmAM Avyo. tenI tapAsa zarU thaI te daramyAna I. sa. 1901mAM teNe pazcAtApa jAhera karI navAbanI mAphI mAgatAM, teNe tenA tArIkha 23-4-1901nAM pharamAnathI mAphI ApI. badanakSI I sa. 1909mAM mahIkAMThA gejheTa nAmanA sAptAhika patramAM tArIkha 19-12-1907nA aMkamAM eka lekha pragaTa thayA, temAM navAba rasulakhAnanI dinacaryA upara badanakSI bharelu lakhANa hatuM. rAjye tethI bhAIzaMkara seAlIsITara dvArA muMbaInI kATa mAM tenA upara phariyAda noMdhAvI. mahIkAMThA gejheTanA tatrIe ta lekha mATenI samagra javAbadArI svIkArI lIdhI tema chatAM jUnAgaDhanA nAgara brAhmaNa zrI gulAbaza'kara veArA upara doSAropaNa karI tenI tathA te kAmamAM tene madada karavAnA AkSepa saha sava zrI sArAbhAI girajAza"kara vasAvaDA, goviMdajI nAnajI brukaselara, mahAsukharAya bhavAnIdAsanANAvaTI, sUryazaMkara bajIbhAI vaida vagerenI dharapakaDa karavAmAM AvI. rAjyanA A kramanakArI pagalAM mATe mu`baInA vartamAna patrAe moTA uhApAha karyAM. Indu prakAze' tenA tArIkha 13-11908 nA aMkamAM tenA mATe eka lekha paNa chApyA. A kesamAM mahIkAMThA gejheTanA taMtrInA rUpiyA basonA daDe thayA. ane rAjye pakaDAyelA gRhasthAne mukta karyAM. yAdI rAjyanI sanmAnanIya vyaktione dI 6. na. 2105 tA. 4-7-1901thI 1 sva. zrI sArAbhAI rAjyamAM nAkara hatA. yuvAna vayamAM te eka kustImAja ane akhADImala hatA. temaNe uttara bhAratamAMthI AvIne celenja phektA lIMbujI nAmanA mallane mahAta karelA, te zrI dinakararAya vasADAnAM pitAzrI,
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 281 yAdIthI lakhANa karavAnI chUTa ApavAmAM AvI, temAM gorakhamaDhI tathA keyalIna mahaMtazrIo, nAthadvArAnA bhaMDArIjI, dhaNaphuliyAnA khalIphA, baDI meDI, makAnadAra, hajharata zAhanA makAnadAra, rANapura bhAyAta, khAnazrI sulatAna mahamadakhAnajI, mahamadakhAM pharIdakhAM, pIrajhAdA khalaphazAhamIyAM tathA khaDIyA khAnazrIne samAveza karavAmAM Avyo. giranI AbAdI I. sa. 1901 sudhI giranuM jaMgala agocara ane agamya gaNAtuM. prativarSa, jaMgala adhikArI, be cAra siMhanAM baccAMo, siMhanI carabI, dIpaDAnAM cAmaDAM ke nakha, madhanA zIzA, arIThA ane yaNeThI, navAbanI hajharamAM AvI dharatA ane garanuM rakSaNa karavAnuM kaparuM kAma karavA badala moTAM InAma laIne pAchA jatA. rAjavaMzI mahemAne, aMgreja amaladAro ke ati agatyanI vyaktio ahIM zikAra arthe AvatA tyAre giranuM mahatva vadhatuM. paraMtu te vananI vanasaMpatti ke vana prANIonA rakSaNa mATe kadI paNa koI vyavasthita yojanA thaI na hatI. zikAra prasaMge, vanamAM nesaDAo vasavA devAmAM AvatA . ane tenA mAladhArIo, kaDiyArAo ke sIdIone, zikAra vagere prasaMge belAvI levAmAM AvatA. giranA mahAlanuM mukhya mathaka chelaNa hatuM, je pAchaLathI sAsaNa karavAmAM AvyuM. giranA adhikArI cistI makabulamIyAM phejhInamAyAM jagalanI AbAdI mATe tathA utpanna vadhAravA mATe vAraMvAra vicAratA paNa tene samaya bahudhA hajharamAM jato, tethI te sakriya rIte kAMI karI zakayA nahi. paraMtu teNe rasulakhAnane te mATe vAraMvAra vinaMtI karelI. giramAM vahIvaTadAra paNa nImavAmAM AvelA, paraMtu game te kAraNe gira, zikAragAha ane bahAravaTiyAnA AzrayasthAna mATe ja pradeza rahyo. A daramyAna vAraMvAra hajharamAM jatAM AsisTanTa polIsa supariTenDenTane zrI hariprasAda udayazaMkara dezAIne jUnAgaDhanA piolIsa supariTenDeTanA pada upara baDhatI ApavA mATe navAbe bolAvyA tyAM akasmAta giranI vAta nIkaLI. phakIramahamadanA bahAravaTAmAM giranA khUNe khUNA khUMdI nAkhanAra A amaladAre tenI vigata ApI tathA vikAsanI yejanA paNa mUkI, navAba rasulakhAne tethI tene gira AbAdI adhikArI tarIke, dIvAnI, phojadArI mejIsTreTanI sattAo, mahesUlanI asAdhAraNa sattAo tathA samagra jaMgalakhAtAnI saMpUrNa sattAo ApI nimaNUka karI. ja. gi.-6
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 : jUnAgaDha ane giranAra teNe A jagyAne cArja tArIkha rara-9 1913nA roja lIdhe ane tarata ja pitAnI yojanAne mUrta svarUpa ApavA kAmagIrI zarU karI. teNe jagalanA be vibhAga pADI dhana jaMgalane rakSita vana tarIke vikasAvyuM tathA zuSka jaMgalanI jamIna kheDavA mATe lAyaka banAvI hAlAra, goMDala ane anya pradezamAMthI prajAne lAvI vasAvI. rakSita vana mATe dhArAne musaddo ghaDI dIvAnane mokalatAM tA. 16-3-1908thI te amalamAM Avyo. zrI haraprasAda dezAIe, jaMgalakhAtAnA pote ghaDelA niyamone dhArAnA svarUpamAM, dIvAna daphatara jAvaka naM. 5/6 tArIkha 17-10-1914nA hukamathI pheresTa dhAre pasAra karAvyo. bhayAnaka ane vikarALa vanamAM teNe be varSanA TUMkA gALAmAM ekavIsa navAM gAma vasAvyAM ane ujajaDa paDelAM soLa gAmo pharIthI AbAda karyA. tema karI rAjayane vArSika rUA. cAra lAkhanI AmadAnI karI ApI ane trIsa hajAra mANasanI vasatI vadhArI ApI. tenA kAryathI prasanna thaI dIvAna bahecaradAsa vihArIdAse tenA jAvaka naM. 1512 tArIkha 30-11-1904thI. navAbane nivedana karI zrI hariprasAde karelA A bhagIratha kArya karavA badala zAbAzI ApavA tathA kadara karavA anurodha karyo. i. sa. 1904 tathA I. sa. 1805mAM temanA kAryanI rAjya prazaMsA karI ane rAjakartAe kadara karI. zrI haraprasAda dezAIe giranI sempala sarve karI. vana prANIo ane pakSIonI khAsiyata vagerene paNa abhyAsa karyo ane siMhonI prathamavAra gaNatarI karI. coravADane vikAsa coravADanA prasiddha bAge verAna thaI gayA hatA. AMbA, keLa ane phaLajhADanI vipulatA bhUtakALanI kahAnI thaI gaI hatI. pAnane te sadaMtara nAza thaI gayA hatA. dIvAna haridAsa vihArIdAse I. sa. 1887 lagabhaga tenA navanirmANa mATe prayoga karele paNa te niSphaLatAmAM pariNamyo hato. ema chatAM rAjayanI IcachA ravADanA bAgo tatha vADIe AbAda karavAnI hatI, tethI giranI AbAdImAM zatapratizata TakA saphaLatA meLavI cUkelA zrI haraprasAda - udayazaMkara dezAInI caravAmAM nimaNuka karavAmAM AvI tyAM teNe ekavIsa navI * pAnavADIo, cha hajAra kalamI AMbAo ane cAra hajAra bIjAM phalAu jhADa vivarAvyAM. bAgAyata pAka ApatI vADIonI saMkhyA, "kUvAo" navA banAvI jUnA kUvAo "samarAvI vadhArI. cAravADa pAse maMgaLa nadImAMthI teNe kenalA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 283 kADhI kenAla upara vADIo karAvI. zrI haraprasAda dezAInI kAmagIrI mATe rAjya dIvAna daphatara jAvaka naM. 1311 tArIkha 28-3-1909, naM. 1171 tArIkha 14 7-1909, naM. 606 tArIkha 1-6-1910 mAM tenI apratima vyavasthA zakti, siddhi ane saphaLatA mATe prazaMsAnAM pupe varyA che tathA tene zreSTha amaladAra tarIke varNavyA che. Aje kezara nAmathI jANatI karI tyAre sAlebhAinI AMbaDI kahevAtI, tenI kalamo taiyAra karAvI tene pracAra karavAne yaza paNa tene phALe jAya che.' dIvAne zrI. haridAsa vihArIdAsa desAI navAba bahAdarakhAnanA samayamAM, I. sa. 1883mAM dIvAnapade AvelA desAI haridAsa vihArIdAsa, navAba rasulakhAna gAdIe AvyA pachI paNa cAlu rahyA. I. sa. 1893mAM temaNe nivRtta thavA mATe nivRtti pUrvenI cAra mAsanI rajA mAgI ane te maMjUra thatAM tArIkha 28-5-1893nA roja naDIyAda javA ravAnA thayA. zrI. cunIbhAI sArAbhAI che tenA sthAne nImAyelA dIvAna cunIbhAI sArAbhAI hajharata amadAvAdanA nAgara gRhastha hatA. teo jUnAgaDhathI temaja dezI rAjyonA rAjakAraNathI aparicita na hatA. tema chatAM, rAjasthAnika keTe tenA kAryakSetranI bahAra jaI rahI che ane tenAthI rAjyanA adhikAra ane hakakone viparita asara pahece che. tethI te nAbUda thavI joIe. ane saurASTranI relave upara ejansIne aMkuza hatA te uThAvI laI je te rAjyane relave seMpI devI joIe e prazno parave te ejansI adhikArIo sAthe gharSaNamAM AvyA. daramyAnamAM I. sa. giranI AbAdI tathA coravADane vikAsa te zrI haraprasAda udayazaMkara dezAInA puruSArtha, budhdhi, zakti, pratibhA ane zramanuM pariNAma che. (tenI vistRta vigato "pitRtarpaNamAM ApavAmAM AvI che.) eka lekhaka mahAzaye A viSayanI vigata sarakArI daphatara jovA sivAya vikRta svarUpe ApI hovAthI A sthaLe tenI vistRta mAhitI ApavAnuM Avazyaka banyuM che sadagata haraprasAda dezAI lekhakanA pitAzrI hevAthI A carcA kaIka aMze aMgata thaI jatI jaNAya che, paraMtu te anivArya che. zrI haraprasAda dezAInI kAryazakti, sidhdhi, vagere mATe juo pitRtarpaNa-- ha. desAI )
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284H jUnAgaDha ane giranAra 1893mAM prabhAsapATaNamAM komI upadrava thaze ane ejansIne hastakSepa karavAnuM gya kAraNa maLI jatAM, zrI. cunIlAlane briTiza sevAmAM pAchA bolAvI levAmAM AvyA ane rAjya zrI. haridAsa vihArIdAsane bela vI punaH dIvAnagIrI saMpI. - zrI. haridAsa, vayanA kAraNe saMpUrNa nivRtti IcchatA hatA tethI teNe mukta thavA mATe punaH vinaMtI karI ane tene svIkAra thatAM tArIkha 16-11895nA roja temaNe jUnAgaDha rAjyanI dIvAnagIrI choDI dIdhI. ' zrI. zyAmajI kRSNavarmA A samaye ejansInA amuka variSTha adhikArIone abhiprAya e hatA ke muslima rAjayane dIvAna muslima ja hovo joIe. tethI rAjya zrI badarUdIna taiyabajI athavA abdalA maheraalI dharamazIne dIvAnapade laI AvavA vicAryuM. paNa poliTikala ejanTa karnala he ke ke temane prastAva svIkAryo nahi. daramyAna rAjyanA salAhakAra zrI manasukharAma sUryarAma tripAThInI sUca nAthI kacchanA bhaNazAlI zrI zyAmajI kRSNavarmAnI navAba sAhebe dIvAna tarIke, nimaNUka karI dIdhI. ejansIe paNa game te kAraNe vAMdho lIdhe nahi. zrI zyAmajI kRSNavarmA, muMbaInA zeTha chabIladAsanA jamAI thatA ane chabIladAsa zrI manasukharAmanA mitra hatA. zyAmajI mULa kacacha mAMDavInA vatanI hatA ane IglAMDa jaI berisTara thaI AvelA. teo okasapharDa yunivarsiTInA ema. e. paNa hatA ane thoDA samaya okasapharDanI eka kolejamAM saMskRta ane marAThInA adhyApaka paNa hatA. bhAratamAM AvI ratalAma ane udayapura rAjonAM maMtrI maMDalamAM temaNe kAma kareluM. tethI zrI bahAuddInabhAInI sammatithI zrI manasukharAme dIvAnapada mATe temanA nAmanuM sUcana kareluM. zrI zyAmajI kRSNavarmAe tenI jagyAne cArja tArIkha 16-1-1895nA roja lIdho ane thoDA ja divasamAM vajIra baha uddInabhAI tathA nAyaba dIvAna puruSottamarAya jhAlA sAthe gharSaNamAM AvyA. tene svabhAva paNa ugra ane utAvaLIo hatA, tethI variSTha adhikArIonuM apamAna karavAnA paNa ghaNA prasaMge upasthita thayA ane tenI vicitra rItabhAtanA kAraNe prajA paNa trAsI gaI. - A samaye rAjakoTanA prakhara dhArAzAstrI ane rAjapuruSa zrI kalyANarAya jeThAbhAI bakSI, pratimAsa amuka divasa mATe hajhura adAlatanA sabhAsada tarIke jajUnAgaDha AvatA, tenA dvArA poliTikala ejanTane zrI zyAmajI kRSNavarmAnI anicchanIya pravRtti ane uddhata svabhAvanI jANa karI. tene chUTA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : 285 karavAnI anumati meLavI navAbe tene I. sa. 1895nA jUna mAsamAM ja mukata kayo. zrI zyAmajI kRSNavarmAnA sALA karazanadAsa berisTarane sadara adAlatanA jaja tarIke nImelA. teNe paNa zyAmajIne tenI vidAya samaye kAMI suvidhA ApI nahi ane apamAnita sthitimAM te jUnAgaDha choDI gayA. teo tyAMthI IglAMDa gayA ane tyAM paNa rahevAnuM yogya na jaNAtAM te svITajharalenDamAM rahevA gayA. tyAM teNe tenuM zeSa jIvana, eka krAntikArI tarIke vitAvI I. sa. 1948mAM gujarI gayA. jUnAgaDhanI grAma janatA karachathI kajADo eka utaryo enuM sAmajI karazana nAma re' e rAsaDAthI tene jANe ajANye hajI yAda kare che. zrI zyAmajI kRSNavarmA pAchA jatAM dIvanapada mATe suyogya vyaktinuM saMzodhana zarU thayuM. te daramyAna nAyaba dIvAna zrI puruSotamarAya jhAlAne kAryavAhaka dIvAna tarIke nImavAmAM AvyA. tyAM tene game te kAraNe kAyama karavAmAM AvyA nahi. paraMtu I. sa. 1895mAM paralakavAsI thayelA bhUtapUrva dIvAna haridAsa vihArIdAsa desAInA bhAI rAvabahAdura bahecaradAsa vihArIdAsane kAryavAhaka dIvAna tarIke nImavAmAM AvyA. teo I. sa. 1889nA aMtamAM nivRtta thayA ane tene sthAne ejansInI anumati meLavI zrI cunIlAla sArAbhAI hajharatane punaH niyukta karavAmAM AvyA. zrI cunIlAla sArAbhAI zrI cunIlAla sArAbhAI, I. sa. 1893mAM dIvAnapade hatA. te pUrve teo ejansImAM DepyuTI poliTikala ejanTa hatA, temaja saurASTranA vAMkAnera vagere rAjyamAM variSTha pada bhogavI cUkelA hatA. kacchamAM teo nAyaba dIvAna hatA ane tethI tene vahIvaTI kAmane vizALa anubhava hato. teo nimakahalAla, vaphAdAra ane niDara nAgara mutsadIonI paraMparAmAM ucharelA hatA. briTiza sarakAranA nokara hovA chatAM teo je rAjyanI nokarI karatA te rAjyanA hita ke hakkane jokhamAvatA ejansInA ke sarakAranA hukamone saheja paNa saMkoca vagara paDakAra karatA. teo A divasa ophisamAM besI arajadArone niyamita rIte sAMbhaLI prajAjanenI phariyAda dUra karatA. te tenA samayamAM nAyaba dIvAnapade I. sa. 1883thI zrI puruSottamarAya suMdarajI jhAlA hatA. zrI cunIlAlane rAjakhaTapaTanA kAraNe I. sa. 1903mAM rAjInAmuM ApavuM paDayuM ane te tArIkha 1-8-1903nA roja chUTA thaI
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 : jUnAgaDha ane giranAra cAlyA gayA.' zrI puruSottamarAya jhAlA bAbI vaMzanA sthApaka zerakhAnanA maMtrI jagannAtha jhAlAnA bhAI rUdrajInA putra amarajInA traNa putro hatA. temAM geviMdajI tathA IdrajI jUnAgaDhamAM davAna pade AvelA. trIjA bhAI vallabhajInA putra suMdaracha hatA te navAba mahAbatakhAna bIjAnA rahasya maMtrI hatA. navAba I. sa. 1877mAM dilhI darabAramAM javAnA hatA tyAre suMdarajI verAvaLa baMdare ekAeka bImAra thaI jatAM navAbe tenI avajI tenA mAtra paMdara varSanI vayanA putra puruSottamarAyane sAthe lIdhA. navAba dilhI hatA tyAM ja suMdarajIne dehAnta thayAnA samAcAra maLyA tethI teNe tyAM ja puruSottamarAyane tenA pitA rahasya maMtrI hatA te pada upara niyukta karyA. - I. sa. 1883mAM te hajhura AsisTaMTa thayA ane te ja varSamAM dIvAna sAleha hindI chUTA thatAM tene nAyaba dIvAnane pade nImavAmAM AvyA. A rIte teNe I. sa. 1883 thI I. sa. 1903 sudhI vIsa varSo paryata jUnAgaDha rAjyamAM eka dhAro adhikAra bhogavyuM ane traNa rAjakartAonI sevA karI. zrI jhAlAe tenI kArakIrdi daramyAna, rasulakhAnane gAdI apAvavAmAM, dIvAnonI pasaMdagI karavAmAM, bahAravaTiyAone pArapata karavAmAM rAjyamAM aneka prakAranA vahIvaTI sudhArAo karavAmAM agatyane bhAga bhajavyo. vajIra bahAuddInabhAI sAthe sAro meLa rAkhI, rAjyamAM ane rAjya bahAra nAmanA ane kIti maLe tevAM rAjyahitanAM kAryo karyA. jUnAgaDha rAjyane vistAra dIvAna amarajI ane tenA putro raghunAthajI ane raNachoDajIe talavAranA baLathI vadhAryo, tyAre zrI jhAlAe tenA buddhibaLA kuneha ane rAjanItithI gIrAsadAro pAsethI ghaNuM jamIne meLavI te kArya karyuM. A mahAna mutsaddIe, tenI pratibhA, vicakSaNatA ane kuzaLatAthI jUnAgaDha rAjyane tatkAlina rAjyamAM agrima sthAna apAvyuM. paraMtu rAjyahita karavAnA adamya utsAhamAM teNe prajAnA eka vargane dveSa ane aMgreja adhikArIone virodha vaherI lIdhe. vajIra bahAuddInabhAI vRddha thayA hatA ane tenI lAgavaga rAja darabAramAM jUna thaI gaI hatI. yuvarAja zerajhamAnakhAna vayamAM AvatAM rAjyavahIvaTamAM 1 teo te pachI kacchanA mukhya dIvAnapade nImAyelA.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha H 287 ayogya rIte hastakSepa karatA hatA ane tene tema karatA aTakAvI zake tevI vyakitao vajIra ane nAyaba dIvAna hatA, tethI teo tene kAMTArUpa jaNAtA hatA. AvatI upAdhinAM eMdhANa agAuthI pAmI jaI zrI puruSetamarAya I. sa. 1897mAM lAMbI rajA laI temanI jAgIranA gAma bahAdarapuramAM rahevA cAlyA gayA. daramyAna yuvarAjanA pAsavAne ane hajhurIyAo paikI keTalAkane ejansInI bhalAmaNathI navAba rasulakhAne hadapAra karyA ane A kRtya nAyaba divAnanI khaTapaTathI thayuM che tema mAnI laI yuvarAjanI tenA pratye vakradaSTi thaI. zrI puruSottamarAye be varSanI rajA mAgI, paraMtu te paNa nAmaMjUra thaI. te pachI yuvarAjano pakSa ane anya virodhIo khaTapaTa karatA rahyA ane aMte navAba rasulakhAnane paNa zrI puruSottamarAya prati avajJA thatAM tArIkha 1-8-1903 nA roja te rAjInAmuM ApI jUnAgaDhamAM rahyA, paraMtu tene tyAM koIe javuM nahi tevI rAkhyAjJA thaI. A AjJA dIvAna cunIlAlane agya ane anyAyI jaNAtAM tene japUnAgaDhamAM vizeSa samaya rahevAnuM anucita jaNAtAM temaNe paNa rAjInAmuM ApyuM ane tenI sAthe variSTha adAlatanA nyAyAdhIza zrI gulAbadAsa lAladAsa nANAvaTI paNa chUTA thaI tArIkha ra7-10-1973 nA roja jUnAgaDha cheDI gayA. te pachI zrI puruSottamarAyanI dharapakaDa karavAnA cakro gatimAna thayAM paNa A cANakaya buddhi rAjapuruSane tenI gaMdha AvI jatAM bIje divase te paNa jUnAgaDha DI gayA. temanA jUnAgaDha choDI javAnA thoDA divasa pUrve zrI puruSottamaye, bAbI rUla opha soraThI vItha e zarTa ekAunTa opha dheara eDaminIsTrezana" ane e sinesIsa opha dhI ophisIsa enDa DIpArTamenTasa Ina dhI eDaminIsTrezana opha bAbI rUlarsa opha jUnAgaDha sTeTa' nAmanAM be aMgrejI pustake, rAjaya prakAzana tarIke bahAra pADayAM. kahevAya che ke A baMne pustake, zrI gulAbadAsa lAladAse bahuja gheDa divasamAM lakhelAM. A graMtha saMkSiptamAM ghaNu mAhitI pUrI pADe che. zrI puruSottamarAya jhAlAe tenA amala daramyAna I. sa. 1892mAM rU. 1,53000nI ucApata karI che tevo AkSepa mUkI rAjya tenI tapAsa karavA eka kamizana nimyuM. temAM sarvazrI gulAma mahamada bAvAnIyAM munazI, DosAbhAI kharazedajI gAMdhI ane mANekalAla dhAraNujInI nimaNUka karI. zrI puruSottamaye, zrI gulAma mahamada tathA zrI mANekalAla temanA aMgata virodhI ane ThapI che te vadhe letAM tenA avajI sarvazrI je. je. gajhadara ane mahamada amIna phakIhanI nimaNUka karavAmAM AvI.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 : jUnAgaDha ane giranAra A kamizane tArIkha 8-10-1906 thI tArIkha 17-10-1906 sudhI tapAsa karI temanuM nivedana tArIkha 18-10-1906nA roja rAjaya sarakArane mAkalI ApyuM; te anusAra dIvAne tene rAjya pInala koDanI kalama 406 nIce gunegAra TharAvI rUpiyA 1,53000 jeTalI ja kiMmatanI zrI jhAlAnI sthAvara milakata khAlasA karavA tathA rUpiyA 20,000no daMDa vasUla levAno TharAva karyAM, A TharAvanA AdhAre zrI puruSottamarAyanAM jUnAgaDhanAM makAno, bahAdarapura gAma tathA gAMgecAnI tenI pATI khAlasA karavAmAM AvyAM. zrI puruSottamarAyanA aMgata mAseA jevA gaNAtA zrI jAdavarAya hariza'kara vasAvaDA,' bhUpatarAya trikamajI vaiSNava, ravizaMkara jIvaNujI gheADA;3 ane khIrjhA aneka adhikArIone barataraphI maLI. zrI jarAya tathA zrI bhUpatarAyanI jAgIrI paNa khAlasA thaI. zrI puruSottamarAye rAjyanA A anyAyI TharAva sAme apIla karavA vyartha' prayatnA karyAM, paraMtu rasulakhAnanA mRtyu pachI teNe karelA prayAsamAM saphaLatA maLI ane hindI sarakAranI AjJAthI briTiza eDaminIsTreTara miraeNnDale, mi. hAlAMDa nAmanA nyAyAdhIzanI nimaNUka karI. teNe pharIthI kesa calAvI tArIkha 25-2-1918nA rAja tanuM nivedana mu MbaI sarakArane mAkalyuM ane tyAMthI tArIkha 22-9-1918nA TharAvathI zrI. puruSottamarAyane temanI khAlasA thayelI milakatanA badalAmAM reAkaDa rakama ApI devAnA TharAva thayA chatAM tene jUnAgaDhamAM praveza karavA sAme pratibaMdha hatA te cAlu rahyo. gujarAtamAM puruSAttamadAsane 'dAsa' ane puruSottamarAyane 'rAyajI'nA TUMkA nAmathI kheAlAvavAnI padhdhati che te anusAra dIvAna hiradAsa temane rAyajI kahetA tethI tenuM prasidhdha nAma rAyajI sAheba thai gayu temanuM i. sa. 1933nA me mAsanI 8mI tArIkhe mubaImAM avasAna thayuM," dIvAna cunIlAla sArAbhAInI vidAya pachI rA. ba bahecaradAsa vihArIdAsa I. sa. 1903mAM cAra varSInI gerahAjarI pachI puna: dIvAnapade AvyA. temanA nAnA bhAI zrI geApAladAsa urphe" nAnA sAheba, yuvarAjanA matrIpade niyukata 1 zrI puMjAbhAi tathA indubhAi vasAvaDAnA pitAzrI. 2 zrI pramAdarAya, zrI jazavaMtarAya, zrI cheTubhAI vaiznavanA pitAzrI. 3 zrI lakSmIrAya tathA zrI mahendrarAya meAtIlAla dhADAnA pitAmaha, 4 zrI. puruSa|AmarAyanA javananA prasaMgeA mATe juo maMtrIzvara zrI, rAyajI sAheba zrI. ja. pu. jozIpurA.
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-uttarAdha : 289 thayA ane naDIyAnA pATIdAra zrI. gekulabhAI berisTara, nyAya khAtAmAM sadara adAlatanA jaja tarIke AvyA. te sAthe khIjA nAnA meATA adhikArInI paNa AyAta karavAmAM AvI.1 jUnAgaDhamAM sthAnika adhikArIonuM ni`La chatAM gaNanApAtra jUtha juduM paDI gayuM. A jUthanI netAgIrI, navAbanA aMgata maMtrI zrI cheTAlAla mathurAdAsa bakSIe sabhALI te sAthe sarvocca nyAyAdhIza kI. kalyANurAya bakSI rAjaya sevAnA tyAga karI gayA. zrI. cheTAlAla bakSI navAba rasulakhAnanA rahasya maMtrI zrI cheTAlAla bakSI te kAlanA eka bhadra ane pratiSThita rAjapuruSa hatA. teo I. sa. 1881 mAM jUnAgaDha rAjyanA variSTa nyAyAdhIzanA pade nImAyA ane I. sa. 1892mAM temane navAbanA hujhura sekreTarI pade nImavAmAM AvyA jyAMthI teo navAbanA mRtyu pachI i. sa. 1911 mAM nivRtta thayA. temane navAbe taLIyAdhara gAma Apelu.. temanA pitA mathurAdAsa bakSI jUnAgaDha rAjayanA mukhya mahesUlI adhikArI hatA, ane te pUrve daphataro ane. bakSI daphataranA adhikArI hatA. jyAre navAba mahAbatakhAna bIjA sAme meTA bhaya utpanna thayA tyAre navAbanA khAnagI tAzAkhAnA, jamadArakhAnA vagerenI teNe meTA jokhame rakSA karelI. tenA pitAmaha kahAnadAsa bakSI paNa eka bhadra puruSa hatA. temaNe rAjapIpaLA, naMdarabAra, pATaNa, vaDAdarA, porabaMdara vagere sthaLe mulkI temaja phaujI nAkarI karelI. tenA pitA tApIdAsa vaDeAdarA rAjyanA dIvAna hatA. kahAnadAsane navAba hAmedakhAne potAnA rahasya saciva ane bakSI pade nImelA ane tenI nAkarInI kadara karI vADAsImaDI gAma InAma ApeluM. teNe peAtAnA samayanA ItihAsa AlekhatuM Atmacaritra lakhyu che. tApIdAsa paNa prakhara rAjapuruSa hatA. tenA bhAI trikamadAsa gAyakavADanI sevAmAM hatA tyAM temaNe jAgIrA ane vatana meLavelAM. tenA vazo Aja paNa majamudArA tarIke jANItA che. 1 zrI geApAladAsanI kArakIrdinA keTalAka prasaMgo mATe jue 'pitRtarpaNa' zaM. ha. dezAi. 2 rAjakoTanA A vikhyAta rAjapuSa, rAjyakIya pariSadanA prathama pramukha, pArakha dara rAjyanA eDaminIsTreTara ane iDaranA dIvAna hatA. kalyANarAya jeThAbakSInuM jIvana caritra. 3 apragaTa. ju. gi.-37
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 : jUnAgaDha ane giranAra tApIdAsanA pitA bhavAnIdAsa eka yuddhavIra ane mutsaddI hatA. kahAnadAsanA khIjA putra dvArakAMdAsanA vaMzajo paNa Aja bakSI saMjJAthI eLakhAya che. zrI cheATAlAla bakSInA putra vaikuMTharAya bakSI paNa zAhajhAdAnA aMgata saciva hatA. Ama bakSI kuTuMbe e samayanI rAjaramatamAM agatyanuM sthAna bhogavyuM. khaTapaTa rAjyamAM nAgaro ane gujarAtIAnA be pakSA paDayA, paraMtu rAjakartA ane yuvarAja gujarAtI pakSanI pITha pAchaLa hovAthI tenA virUddha kaMi paNa kAryavAhI karavAnuM zakaya na hatuM. darabAra geApAladAse tathA zrI geAkulajabhAIe ejansInA adhikArIe samakSa, rAjakartA ane tenA salAhakAro samakSa ane anya prajA samakSa nAgarA nimakaharAma che ane anItine mAge dhana upAIna kare che ema pratyakSa rIte darzAvavA, jUnAgaDhamAM AvelI 'meTI vAMkAnera nATaka kaMpanI' pAse bhakta kavi narasiMha mahetAnuM eka nATaka bhajavavAnI yojanA karI, A nATaka bahAuddIna kAlejanA madhyakha DamAM bhajavavAnuM hatu. ane temAM ejansInA adhikArIe upasthita thavAnA hatA, tethI eka aMgrejI pustikA .chapAvI temAM nAgarA upara TIkA karavAmAM AvelI. nATakamAM narasiMha mahetAnuM pAtra bhajavatA naTa tryaMbakalAla travADInA mukhamAM nAgA mATenA adhiTata zabdonuM uccAraNa thayuM tyAre kha`DamAM meATI dhAMdhala macI gaI. peoNliTikala ejanTa tathA yuvarAjane khaDamAMthI UThI javuM paDayu ane prayAga baMdha karavAnI pharaja paDI. A prazna kArDiyAvADa TAImsa tathA saurASTranI janatAe upADI lIdhe!. prAmAM eTalI ugratA vyApI gaIM OM zrI geAkulabhAIne rAjya sevAnA tyAga karavAnuM anivArya banyu... ane barabAra geApAladAse mAphAmAphI karI mAmale zAMta paDayeA.3 1jIe prakaraNa 4thuM pAnuM 105 2 zrI bAburAya tathA zrInivAsa bakSInA pitAzrI. OM ghaNAM varSo pUrvenI A prakAranI khaTapaTanI yathArthatA mATe carcA karavAnuM Avazyaka che. te kAle bhadra puruSAnI zaktine AvI ja rAjaramatAmAM vyaya thatA. te samayanI sthiti, saMjogA pramANe sahue peAta pAtAnA bhAga bhajavyeA haze, tenA guNadoSanI carcA karavAnuM anucita che-lekhaka
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-uttarAdha H 291 dIvAna sara abbAsaalI bega I. sa. 1906nA DIsembaramAM rA. ba. bahecaradAse paNa rAjInAmuM ApyuM ane tane sthAne sikaMdarAbAdanA sara abbAsaalI beganI nimaNUka karavAmAM AvI. zALA nirIkSakanA padathI nokarInA prAraMbha karI ja jIrAnA dIvAnanuM ane muMbai sarakAranA erIenTala TrAnsaleTaranuM pada prApta karelA sara abbAsa jUnAgaDhanA dIvAna pade AvatAM prajAmAM navI AzAe ane AkAMkSA janmI, paraMtu te paNa sthAnika khaTapaTamAM etapreta thaI gayA. sara abbAsaalI meganI nimaNUka i. sa. 1910mAM InDiyA kAunsIlamAM thatAM teo IMglAMDa gayA ane tenI avajI kAya vAhaka dIvAna tarI ke amadA vAdanA zrI kurezI je ahiM nAyaba dIvAna hatA te nImAyA. sar abbAsanI IcchA tene dIvAnapade kAyama karavAnI hatI, jyAre navAbanI IcchA tenA sasarA mahamadakhAna pharIdakhAnane dIvAna pada ApavAnI hatI. navAbane tenA prayAsamAM saphaLatA maLI nahi, paraMtu te patravyavahAranA pariNAme zrI kurezI kAyama thaI zakayA nahi ane te mATe kAMI vizeSa pravRtti thAya te pahelAM nava:kha rasulakhAna gujarI gayuM . zerajhamAnakhAna navAba rasulakhAnanA valIbehada zAhajhAdA-yuvarAja-nA janma I. sa. 1881nA mArca mAsanI thI tArIkhe thayA hatA. prAthamika keLavaNI, khAtAnA zikSakA pAse jUnAgaDhamAM lIdhA pachI. I. sa. 1891thI I. sa. 1899 sudhI teNe rAjakATanI rAjakumAra kAlejamAM abhyAsa karyAM, tyAMthI AvI teNe zrI puruSottamarAya bhagavatIdAsa nANAvaTI pAse sAhitya ane bhASAnA tathA kala sI. Dabalyu. eca. sIlI pAse kAyadA ane vahIvaTanuM jJAna lIdhuM. I. sa. 1903mAM mi. heltha, mi. sIlInI avajI tenA TayuTara thayA. thADA ja samayamAM te dhrulejanA prinsipAla tarIke nImAtAM tenI jagyAe kepTana eca. jI kArne`gInI ane neTIva TyuTarsa' tarIke khA ba. (pAchaLathI sara) maheSukhamIyAM ImAmabakSa kAdarI, tathA alIgaDhanA prophesara guragAnInI nimaNUka thai. zAhajhAdAe A zikSaka maDala sAthe bhAratanI ekathI vizeSa musApharIe karI. temanI sAthe agreja adhikArIoe savizeSa sahavAsa keLavyA ane 1. te i. sa. 1929--1931mAM jUnAgaDhanA variSTa nyAyAdhIza hatA.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra92 : jUnAgaDha ane giranAra pariNAme zAhajhAdA, pAzcAtya saMskRtinA raMge saMpUrNa raMgAI gayA ane keTalAMka durbasanA bhoga banyA. - kepTana kArnegIe jUnAgaDhamAM AvI, zAhajhAdAne zikSaNa ApavAnI kAmagIrI karatAM jUnAgaDhanI khaTapaTamAM savizeSa rasa levA mAMDe ane pariNAme zAhajhAdA ane rAjyanA bhe jevA dIvAna puruSottamarAya ane vajIra bahAudInabhAI vacce moTuM aMtara pADI dIdhuM. kahevAya che te pramANe kepTana kArnegIne baMgale amuka mANasa maLavA mAMDayA ane navAba rasulakhAnane padabhraSTa karI zAhajhAdAne gAdIe besADavA mATe judA judA upAye vicAratA rahyA. daramyAna muMbaInA gavarnara laI lemIMgTana giramAM siMhanA zikAre AvatAM te takane lAbha laI tenA kAnamAM navAba virUddha jhera reDavA ane tene gAdI tyAga karavAnI gavarnara salAha Ape te kesa karavA kepTana kArnegIe taiyArI karI, paraMtu giramAM zikAra DayuTI upara rahelA adhikArIone A vAtanI jANa thaI jatAM te kAMI karI zakyA nahi ane jayAre A vAta zAhajhAdAne jANavAmAM AvI tyAre teNe tenA zubhecchakene Thapake Aye. kepTana kArnegI tA. 9-3-1905nA roja lorDa lemIMgTana bIjI vakhata zikAre AvyA tyAre zikAramAM ghAyala thayelA vikarALa siMhanI pAchaLa kepTana kArnegInA kahevAthI gavarnara, tenA saciva cAI. kayubela vagere javA taiyAra thayA tyAre kempa ophisara zrI hara prasAda dezAIe temane zikAranA niyamathI virUddha ghAyala siMhanI pAchaLa na javA samajAvyA paNa kepTana kArnegI ekanA be nA thayA. gavarnara maMDala traNa vibhAgamAM vahecAI gayuM ane UMcA UgelA ghAsamAM keDI upara. AgaLa vadhavA mAMDayuM. zrI haraprasAda tathA kheDA nAmano zikArI ane kepTana kArnegI trIjA vibhAgamAM hatA, te kepTana kArnegIne samajAvatA hatA ke gavarnara jevI savizeSa agatyanI vyakitane jAna jokhamamAM mUkyAnuM hitAvaha nathI. teo eka jhADa pAse AvyA tyAM UMcA ghAsamAM umA rahI kArnegIe kheDAne jhADa upara caDI jovA kahyuM. khoDo jhADa upara caDe tyAM tenA thaDa pAchaLa ja beThelA siMhe ekAeka bahAra AvI tarApa mArI kepTana kAnegInuM mAthuM tenA jaDabAmAM pakaDI lIdhuM. haraprasAde goLI mArI siMhane ThAra karyo. kepTana kArnegInA mRtadehane citrAvaDanA sutAra bhagavAne taiyAra karelA
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bAbI vaMza-uttarArdha : 293. 'kAphInamAM rAkhI rAjakoTa laI gayA, jyAM Aja tenI smRtimAM navI hespiTala pAse kArnegI phAunTana Ubhe che. zAhajhAdA zerajhamAnakhAnanAM prathama lagna, tA. 15-4-1894nA roja rAdhanapuranA navAba bIsmIlAhakhAnanAM kuMvarI mubArakabakhta sAthe thayAM. te pachI bIjAM lagna tA. 6-5-1899nA roja bATavAnA bAbI darabAra zerabulaMdakhAnanI putrI rahImabakhta sAthe thayAM tathA trIjAM lagna vacharabegama sAthe thayAM. temane prathama lagnathI eka kuMvarI thaI je bAlyAvasthAmAM mRtyu pAmI. bIjI kuMvarI lAlabakhtanAM lagna sukhapura darabAra khAnazrI edalakhAnajI vere tathA tracha kuMvarI sunhAnabannenAM lagna vADAsinoranA jamIyatakhAnajI vere thayelAM. | rajhamAnakhAna ke je zerajImAMkhAna ke bApu sAhebane nAme jANatA hatA te tA. 15mI ogasTa 1908nA roja gujarI gayA. kudaratI Aphato navAba rasulakhAnanA samayamAM I. sa. 1890mAM muMbaImAM bhayaMkara lega AvyuM. tene cepa porabaMdaramAM Avyo ane tyAMthI teNe kutiyANAmAM praveza karI mAnava saMhAranuM tAMDava zarU karyuM. A prasaMge Do. narottamadAsa IjI vaiSNava tathA AsisTaMTa supriTenDenTa opha polIse zrI hariprasAda udayazaMkara desAIe rAtadivasa jahemata uThAvI, karanTAIna karI, aneka prakAranA upAyathI taiyatanA jAnamAlanuM rakSaNa karI kutiyANAne mahA vinAzamAMthI ugArI lIdhuM. . I. sa. 1898mAM tene punaHupadrava thayo. tyAre rasI mUkavAnuM kArya prathamavAra hAtha upara levAyuM. tema chatAM rAjayamAM roga jude jude sthaLe prasarI gayo paNa DokaTare, adhikArIo ane anya nAgarikenI prazaMsanIya kAmagIrInA kAraNe 1 kepTana kArnegInA mRtyu bAbatamAM mi. esa. Dabalyu. eDavarDajha ane mi. ela. jI. rejhara likhita "phalIMga prinsIsa opha InDiyA-junAgaDha"mAM jaNAvyuM che ke jyAre kArnegIne sihe pakaDyA tyAre siMha upara tAsIre thayo temAM sAtathI ATha goLIo neTIe mArI, kepTana phala jAmbee paNa eka ghA karyo" te vizeSamAM umere che ke neTIvAnI hiMmata prazaMsanIya hatI." badhuM sAruM thAya te aMgrejo ja kare tevI mAnyatA, manavRtti ane pUrvagrahathI grasita thayelA A aMgreja lekhake lakhatA nathI chatAM te vakhate neTImAM zrI haraprasAda dezAI eklA ja hatA. kheDA zikArI pAse baMduka ja na hatI. mAhitI khA. zrI. gulAmarasulakhAna bAbI.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra84H jUnAgaDha ane giranAra I. sa. 1900mAM te saMpUrNa aMkuza nIce AvI gayo.. - I. sa. 1899mAM varasAda Avyo ja nahi ane I. sa. 1900nA prAraMbhamAM duSkALanA oLA soraTha upara utaryA. chappAneyA nAmathI jANItA thayelA A bhayaMkara duSkALamAM, anya prAntanA lake soraThamAM utarI paDyA. paraMtu ahIMnI sthiti paNa viSama hatI tethI rAjaya sarakAranA bhagIratha puruSArtha ane parizrama chatAM asaMkhya pazuo ane manuSyo mRtyunA mukhamAM koLIyo thaI gayAM. A duSkALa prasaMge rAhata kAryo ane sahAya pAchaLa rAye rUpiyA 197109ne kharca karyo. prajAe rUpiyA 78,247 jeTalI rakamanuM phaMDa karI rAjayane ApyuM. te uparAMta vyakitagata, gAmAyata ane saMsthAgata je kharca thayo tenI mAtra kalpanAja karavAnI rahe che. prakIrNa : navAba rasulakhAnanA samayamAM prajAkIya jAgRti na hatI, paraMtu sAmAjika ane sAMskRtika pravRtti thatI rahetI sabhAo thatI paNa te kaI gavarnara ke vAIreyanA hAthe uddaghATana ke, zilAropaNa vidhi heya, ke rAjakartAne caMdraka maLe ke vajIra ke dIvAnanI vidAya vakhate ke kaI rAjapuruSanA mRtyu vakhate ja A sabhAomAM rAjyanA amaladAro bhASaNa karatA ane pasaMdagI pAmelA prajAnA AgevAno belI zakatA. tema chatAM prajane keLavAyele varga sAMskRtika pravRtti vagara rokaToka karI zakata. A samaye, kolejanA vidyArthIoe, yuniyana kalama nAmanI eka kalaba sthApI hatI. temAM bhinna bhinna viSaya upara carcA vicAraNA thatI. ramatagamata ane manoraMjananA kAryakramo paNa karavAmAM AvatA. I. sa. 1905mAM kelejanA vivAthIoe, bhakta narasiMha mahetAnA nATaya prayogamAM rajU thatA saMvAda sAme vAMdho laI meTuM tephAna karI saraghasa kADheluM tathA I. sa. 1908mAM lokamAnya tilaka mahArAjane briTiza sarakAre cha varSanI sajA karI deza nikAla karyA te prasaMge paNa kelejanA vidyArthIoe traNa divasanI haDatAla pADelI. dhArmika pravRtti ubhaya kemanI vagara aMtarAye phAlIphUlI rahetI. kathAo, pravacana ane -utsava pUrNa svAtaMtryathI ane ullAsathI thatA. misIsa enI bIsAMTa junAgaDha AvelAM tyAre tenI pAsethI preraNA meLavI thIosephikala sosAyaTInI paNa sthApanA thaI. amuka gRhasthAe dratha sakIMga sosAyaTI-satya zodhaka maMDalanI sthApanA karI tenA upakrame vArtAlApa ane vyAkhyAne jayAM. zrI. lAbhazaMkara lakSamIdAsa vaNaje, "jIvadayA bedhaka maMDalI' zarU karI jenI pravRtti samasta
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMza-uttarArdha : 295 savizeSa vikasita svarUpamAM samayamAM sthApanA thaI. A paNa kAma karatAM. bhAratamAM prapurI gai ane Aja paNa te pravRtti muMbaImAM jIvita che. purAvettA maMDalanI paNa A sivAya khIna rAjakIya ma`DalA ane sabhAe manaraMjana maNimALa nAmanuM kAvyAnuM eka mAsika zrI iMganalAla lakSmIdAsa bUca prasiddha karatA. saurASTra darpaNu mAsikanuM paNa prakAzana I. sa. 1892 thI 1907 sudhI cAluM hatuM. rAjya taraphathI dIpotsavI, dazerA, chaMda, mahArama vagere prasaMgeA ujavAtA ane temAM prajAjanA bhAga letA muslima rAjakartA heAvA chatAM dIpotsavI prasaMge rAjamahele upara rAzanI thatI, zAradA pUjana thatu, dazerAnI savArI caDatI, ItI savArI paNa caDhatI ane maheAramanA tAjIyA daphnanA divase, sarakArI tAjIyA paNa nIkaLatA. A tahevArAmAM hindu, musalamAna sAthe maLI bhAga letA, savArImAM hAthI, gheADA, menA, pAlakhI, zIbadI, ArakhA vagere rAjamArga upara pUratA ThAThathI nIkaLatA. rAjyamAM, hAthIe rAkhavAmAM AvatA. temanI agaDa senTrala jela pAse hatI. je Aja hAthIkhAnA nAmathI jANutI che. pratyeka hAthIne nAma ApavAmAM AveluM. temAM mahAdaragaja ane makanA prajApriya aneM mazahUra hatA. geMDAnI agaDamAM geMDA rahetA ane cittAkhAnAmAM, cittA rahetA. siMhe| ane dIpaDAe saradArabAgamAM rahetA. A ja galI prANIonI tathA hAthIonI sAThamArInA utsavA yojAtA ane ghaNIvAra prajAne te jovAnA lAbha maLatA. te uparAMta kukaDAonI laDAIe thatI. mallA, kustIo karatA tathA vyAyAmanuM zikSaNa ApatA. nATaka kaMpanIone rAjya taraphathI uttejana maLatu. rAjamahelamAM A kaMpanIe nATakA bhajavatI. te uparAMta gavaiyAo, ustAde, kalAkArA darabAramAM AvyA gayA karatA. rasulakhAnanA darabAramAM na kIone sthAna na hatu.. navAbanA ke yuvarAjanA janma divase, chaMda ke anya khuzAlInA prasa Mge jelanA kedIone, laMgaramAM khAnArAone, raktapittImAM hospiTalanA dardIone miSTAnna maLatuM, dIvAna cAkamAM pahere paheAranAM ceAghaDIyAM vAgatAM. bArAmAM lAla rasAlA tathA pILA rasAlAnA savArA suMdara gaNavezamAM sajja thaI gheDAe upara pharatA rahetA. navAba rasulakhAnanuM mRtyu navAba rasulakhAna kuMvara pade hatA tyArathI ja satA, sAdhue, phlA
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296H jUnAgaDha ane giranAra ane bhaktinA raMge raMgAyelA mahAtmAonA satsaMgamAM savizeSa rasa letA. te saMsArI hatA, chatAM virakta hatA. - teo gAdIe AvyA tyAre temanA be patnIo amanabatuM ane kezarabAI hatAM. amanabatene putra zerajhamAnakhAna tathA putrI suhAnAbate hatAM. kezarabAIne eka ja putrI jAnabakhta hatAM. amanAbakhate tArIkha 14-11-1885 nA roja ane kezarabAI tArIkha 29-4-1898 nA roja gujarI gayAM. rasulakhAne te pachI teSakacI mahamadakhAna pharIdakhAnanAM putrI AzA ke AyazAbIbI sAthe I. sa. 1889 mAM lagna karyA. tenAthI tene be kuMvaro ane eka kuMvarI thayAM. moTA kuMvara mahAbatakhAnane jana tA. 2-8-1900 nA roja tathA nAnA kuMvara bahAdarakhAnane janma tA. 7-4-1902 nA roja thayo hato. kuMvarIne janma tA. 3-11-1903 nA roja thaye hate. te tathA bahAdarakhAna bAlyavayamAM mRtyu pAmyAM. navAba rasulakhAnanA mRtyu vakhata eka mAtra kuMvara mahAbatakhAna hatAM tethI te gAdIe beThA. A kheladila, paropakArI, paraduHkhabhaMjana ane vizALa hRdayanA rAjavI, saurASTranI jUnI peDhInA rAjakartAo paikInA hatA. ema kahevAya che ke, tenI kumArAvasthAmAM tene zikArane chaMda lAgela. paraMtu InvezvaranA mahaMtanA upadezathI teNe pApa kama tyAgI eka allAhanI IbAdatamAM citta lagADayuM. tenA hRdayamAM bhakti ane vairAgyanI bhAvanA utpanna thaI. teo bahudhA jamAlavADI nAmanA sthAnamAM rahetA ane phakIrenI sAthe tene samaya vyatita karatA. musalamAna chatAM hindu dharma upara temanI sArI AsthA hatI. phakIra sAthe sAdhuone paNa nAnapaNamAM sahavAsa thayela ane InTezvara mahAdevanI ramaNIya jagA zAMta, dUra giranAranI taLeTImAM AvelI che tyAM teo avAranavAra gayelA. te veLA tyAMnA mahArAje kAMI bhaviSya bhAkhyuM hatuM ke ApakuM rAjagAdI mila jAyegI. A vAta sAcI hoya ke beTI paNa jyAre pite takhtanazIna thayA tyAre A bAvAe mahArI mAraphata potAnA AzIrvAda hajharane mokalyA ane uparanI vAta yAda karAvI te uparathI emanA saMskAra jAgRta thayA ane bAvAjIne kuranasa mATe AvavAnI rajA ApI hatI. e sthaLe pANInuM svaccha jharaNuM niraMtara vahe che tethI gAyo vagere jAnavaro tyAM pANI pIvA Ave che. tenI sAthe vakhate siMha Adi bhayAnaka pazuo paNa AvI caDe che. te nirdoSa gAyanA jAna le che. tethI bAvAno vicAra ekAda gauzALA baMdhAvavAne hatA. 1 zrI chaganalAla ha. paMDayA,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMza-uttarArdha : ra97 A vAta hajhurIne jAhera karI ke turata ja pote pitAne kharce tyAM tevI gauzALA baMdhAvI devA maMjUrI ApI." 1 bAvA sAdhuo tenI pAse AvatA ane je mAgatA te yogyatAnAM pramANumAM meLavI jatA. hindu amaladAranI mAnyatAne mAna ApI temaneM adaba jALavatA. adhikArIone teo vAraMvAra kahetA ke rAjAne keI dharmane pakSapAta na hAya reyatane tene dharma vagara rokaTeke pALavA devo joIe. rAjAne ane amaladArone dharma te e che ke, anyAya ane julamane kAraNe rayata tane zApa na Ape te dhyAnamAM rAkhI cAlavuM. teo pratidina dukhI garIbone dAna ApatA. tenA darabAramAMthI kaI paNa nirAza thaIne ja nahi. tenI sakhAvata, dayA, anukaMpA, InsApha ane sAgara dilanA aneka prasaMgo Aja paNa jUnAgaDhamAM lekahAe amara banyA che. jelavAsI kedIone mukta karavAnI, gunegArone mAphI ApI sudhAravAnI, nirAdhAra, nirAzrita ane nisahAya ma Nune dhana, dharA ke AjIvikA ApI bacAvI lIdhAne ghaNA prasaMge AjapaNa jIvita che. alAhane te sadA yAda karatA rahetA ane pApathI DaratA rahetA. te kahetA ke rAjayane ke rAjakartAne bhale moTuM nukasAna thaI jAya paNa prajAne nukasAna ke anyAya na thavAM joIe. prAcI mahaMta mahAdevagirinAM gAmo seTalamenTamAM khAlasA thayelAM ane mahaMte te mATe anna cheDI dIdheluM, te vAta prAcI mukAme tenA dayAna upara mUkatAM pati pratijJA karI ke mahaMta pAraNuM kare pachI ja pote jamaze. tyAM ja mahaMtane gAmo soMpI ApavA hukama karyo ane tapAsa karAvI ke mane kaduA maLe tevA AvAM jeTalAM kAmo che tenI vigate raju karo. sarakArI nekanI bahAlI barataraphathI temaNe pitAnA hAthamAM rAkhelI. hijhura pharamAna naM. 7/60 tA 21-12-1903thI teNe AjJA karelI ke koI paNuM nekarane nimatI vakhate ane chUTo pharatI vakhate tenI pAse rajU karavo. te prasaMge kAIne eka mAsane pagAre eDavAnsa ApatA te baratarapha ke nivRtta thayelAne bIjI karI ke madada ApatA. jUnAgaDhamAM pratidina bahArathI AvatA ke zaheramAM rahetA garIba mANasone laMgarakhAnAmAM koI bhedabhAva vagara jamavAnuM maLatuM. 1 mArAM jUnAgaDhanAM saMsmaraNe "gujarAtI, sAptAhika-tArIkha 20-3-1932 lekhaka zrI. chaganalAla harilAla paMDayA. ja. gi.-38 :
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 : jUnAgaDha ane giranAra temaNe jUnAgaDha zaheramAM dArUbaMdhI ane vezyAvRttinI sakhata ane saMpUrNa baMdhI karelI. temanI kacerImAM urasava prasaMge zRMgArika gAyane gavAtAM nahi ke nAca mujarA thatA nahi. - teo aMgrejI bhaNelA na hatA chatAM temanAmAM UMDI sUjha ane jJAna hatuM. temanuM mana vizALa ane hRdaya udAra hatuM. teo temanI nIti, rIti, dAna, dayA, nyAya ane paropakArathI "oliyA navAba"nuM bIrUda pAmyA.' - sArvabhauma sarakAre temane I. sa. 1899mAM kesI. esa. AI. ane I. sa. 1908mAM che. sI. esa. AI. nA caMdraka ApyA. yuvarAja zerajhamAnakhAna tenI hayAtImAM I. sa. 198mAM gujarI gayA te kArI ghA tenA hRdayane kerI khAtA hatA ane tenA jIvanamAMthI AnaMda vidAya lIdhI hatI. * I. sa. 1911mAM bhAvanagara mahArAjA bhAvasiMhajI giramAM zikAre AvelA ane tA. 22-1-1911nA roja tAlALA kempa karI zikAra goThavAyo hate. te ja divase navAba rasulakhAna jannatanasIna thayA. prajA jIvana (i. sa. 1882-1910) - madhyakAlina yugamAM lekenI je raheNI karaNI hatI temAM A samayamAM ghaNe pheraphAra thayo. leke mAtra devadarzana karavA zahera bahAra jatA paNa pharavA javAne cAla na hatA. zrI manasukharAma sUryarAma tripAThI I. sa. 1886mAM nedhe che ke jayAre amo bahArathI AvelA gRhastha sAMje pharavA jatA tyAre jUnI rUDhinA lekane Azcarya thatuM, paNa krame krame teo paNa temane anusaratA thayA. te samaya pUrve jAhera sabhAo paNa thatI nahi. darabAra ke kacerImAM athavA dhArmika saMmelanamAM leke bhAga letA paNa sabhA thAya temAM sabhApati hayA ane bhASaNa thAya te pAzcAtya paddhatinI sabhAonI A samayamAM zarUAta thaI. temAM paNa prAraMbhanAM varSomAM bhASaNane badale kaI ziSTa pustakamAMthI ke dharma pustakamAMthI vAcana karavAmAM AvatuM temAM keTalIka sabhAonA ahevAla uparathI jaNAya che. jAhera makAne ke sthaLanAM khAtamurhata ane uddaghATana A samaya pahelAM dhArmika vidhi pUratAM parimita hatAM tene badale jAhera samAraMbhamAM kaI vizeSa vyaktinA hAthe te karavAnI prathA jUnAgaDhamAM zarU thaI. " 1 navAba rasulakhAnanI udAratA ane vizALa mananA prasaMge mATe vAMco "eli navAba" prakAza ane paricaya. zaM. ha. dezAI.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAkhI vaza-uttarA : 299 paheraveza te lagabhaga jUnA ja rahyo. je bhadra puruSone rAjadarabAramAM javA AvavAnuM thatu. teo paganI pAnI sudhInAM aMgarakhAM ane suravAla akSA dhotiyuM paheratA, kamare bheTa paNa bAMdhatA, mutsaddI varganA gRhasthe khabhe khesa nAkhatA, laDAyaka kAmanA puruSA bheTamAM jamaiyA bharAvatA tathA jaMgalamAM eka phALiyuM ane talavAra rAkhatA. talavAranA paTAmAM kerIe jaDavAmAM AvatI tathA tenI mUDa cAMdInI ke seAnAnI rAkhavAmAM AvatI. je amIne adhikAra hAya te pagamAM tADA paheratA. mAthA upara paNa vividha prakAranI pAdhaDIe paheravAmAM AvatI. nAgarA bAMdhelI pAghaDI paheratA athavA amuka prakAranA pheTa bAMdhatA. muslima amIrA battI bhAMdhatA. brAhmaNa, vANiyA, lAhANA vagere potapAtAnI padhdhatinI pAghaDI paheratA. cA ane khIDInA pracAra Aja jeTalA hatA niha. nAgarA ane brAhmaNeA tamAku pI zakatA nahi, bIna DhAkA pItA ane jamInadAra varganA leka aphINu paNa letA. hiM'due, muslimA sAthe chUTathI haLatA bhaLatA ane muslimA paNa hiMdu sAthe ghATA saMbaMdho dharAvatA. dhArmi ka DiSNutA eTalI hada sudhI hatI ke baMne kAmanA mANasA eka bIjAnA dhArmi ka ane sAmAjika prasaMgeAmAM kAI paNa jAtanA bhedabhAva vagara bhAga letA. jUnA jamAnAnAM jhera vera samI gayAM hatAM ane dAInA manamAM tenA vicAra paNa na hatA. navAba muslima rAjakartA haiAvA chatAM A samayamAM hiMdu devasthAna, satA, maha tA ane sAdhuene rAjya taraphathI kAI naDagata tA thatI nahi paNa ulaTAnI temane Arthi ka sahAya maLatI. dhArmi ka utsavo kAIpaNa baMdhana * maryAdA vagara ujavavAmAM AvatA. keLavaNInuM pramANa vadhatAM temaja mubaI ane amadAvAdanAM vartamAnapatrA ane sAmAyikA vaMcAtAM thayAM tethI tathA svAmI dayAnaMda sarasvatI ane kavi narmadAzaMkaranAM bhASA ane lekhA, svadezI caLavaLa vageree jUnAgaDhanI prajAnA eka vaga upara asara karI ane leAkeAnA jUnA vicArAmAM mATu parivartana Avyu. sudhArAnI caLavaLa zarU thaI ane lagna ane mRtyu pachInA kurivAjo, kanyA DeLavaNI, bhALa lagna vagere viSayAmAM bhUtakALanI mAnyatAenuM sthAna navIna dhArAe lIdhu. Ama madhyakAlina jUnAgaDhamAM I. sa. 1851 lagabhaga nUtana yuganA AraMbha thayo ane aMgrejI sattAnA akuza nIce rahetA navAbanA aMgata
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 : jUnAgaDha ane giranAra jIvana upara niya MtraNa AvatAM ane rAjataMtra paNa Adhunika paddhatie laI javADI vAra vAra te taraphathI thatI AjJAonA amala thatAM rAjakartA ane rAjyataMtramAM je jUnavANI paddhati ane siddhAMtA hatA temAM dharakhama parivata na AvatAM rAjadarabAranI khUnI khaTapaTA ane kAvAdAvAnA aMzataH aMta Avyo ane tenuM sthAna judA prakAranI khaTapaTe lIdhuM. samAjamAM paNa zikSaNa, sa`skAra, vyavasthA ane kAyadAnI kArTA ane niyamA pramANe cAlatA khAtAMonI kAma gIrInA pariNAme jAgRti AvI. prajAnI je zakita avaLe mAge" jatI hatI te racanAtmaka mArge vaLI. rAjyane paNa gata yugamAM yuddhonA pa mAMthI vikAma mATe khaca karavA dhana bacatuM nahi ane samaya rahetA nahi tenA badale rAjyanI Avaka vadhAravA khetI, udyoga tathA vyApAranA vikAsa pratye dhyAna ApavAnA samaya maLyA. ane I. sa. 1911 mAM madhyakAlina jUnAgaDha, bhAratanAM khIjA rAjyonI harALamAM Ubhu` rahI zakavA samartha thayuM. navAba rasulakhAnanA mRtyu sAthe madhyakAlina yuganA rahyA savA avazeSo adRSya thayA ane navA yuganA AraMbha thayA. jUnAgaDhanA rAjyamAM ejansIe prasa MgeApAta hastakSepa karelo paNa taMtra hastagata karavAnA I. sa. 1911mAM prathama prasaMga urjAsthata thayA ane te sAthe briTiza eDaminIsTreTa, rAjya taMtrane briTiza paddhati upara mUkayu. teNe briTiza hindamAMthI amaladArone bolAvI niyukta karyAM ane tyAMnA keTalAka kAyadA, niyamA ane kArya paddhati jUnAgaDha rAjyamAM dAkhala karI taMtranuM mALakhuM pheravI nAkhyuM. e samaye jUnA adhikArIo, kama cArIo, AgevAnA ane prajAjanone A parivata na aNagamatu ane akArU" lAgeluM, para Mtu e svIkAravuM rahyuM ke pAchaLanA varSAmAM jUnAgaDhanA rAjyata Mtre eka kAryakSama taMtra tarIke je pratiSThA prApta karI te A pheraphArane AbhArI hatI
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane aMta eDaminIsTrezana navAba rasulakhAnanA mRtyu vakhate mahAbatakhAna sagIra hatA, tethI briTiza sArvabhauma sattAe junAgaDhane vahIvaTa pitAnA hAthamAM lIdhe. rAjakoTathI mejara sTroMga, ImpIrIyala lAsanA kepTana ke nAmanA miliTarI adhikArIne laIne jUnAgaDha AvyA ane rAjyanA tApakhAnA, rAjamahelanA khajAnA, anya kiMmatI vastuo, rAjyanAM rekarDo vagere upara japtI mUkI tene sIla karI dIdhAM. te pachI rAjakoTanA jyuDIziyala AsisTa8 mi. eca. DI. renDala AI sI. esa.nI jUnAgaDha rAjyanA eDaminIsTreTara tarIke nimaNUka thaI ane briTiza sevAnA zrI anaMta sadAziva tAbe tenA AsisTanTa tarIke nImAyA. A adhikArIoe mama navAbanA mANasone eka pachI eka hisAba levA mAMDayo. amIre, variSTa amaladAre tathA hajhuramAM rahetA rAjapunI milakatanI noMdhaNI ane tapAsaNI zarU karavAmAM AvI vajIra bahAuddInabhAI tenI vRddhAvasthA gujArI rahyA hatA tyAM tene ociMtA dabAvI devAmAM AvyA ane havelI upara sIla karI milakata upara jatI mUkI tathA tenA upara miliTarInA paherA caDAvI devAmAM AvyA. tenA khAnagI kArabhArI zeDa nathubhAI kripArAmanI pravRttio upara paNa kaDaka aMkuza mUkavAmAM Avyo. vajIra
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 H jUnAgaDha ane giranAra bahAudInabhAIe muMbaInA prakhyAta dhArAzAstrI sara phirojhazAha mahetAne tathA rAjakoTanA dhArAzAstrI zrI mAdhavarAya jeThAbhAI bakSIne rekI mi. renDelanI rajUAta mAgI paNa A briTiza adhikArIe tene sAMbhaLavAnI paNa nA pADI. ghaNI dalIla ane vinaMtIo pachI vajIra tenA aMgata mANase dvArA tenI milakatanI noMdha karAvI eDaminIsTrezanane sepe tathA tenI milakata potAnA paisAmAMthI baMdhAvI che ema sAbita karI Ape evI AjJA thaI. vajIra bahAuddInabhAIe AvI noMdha rajU karI tathA tenI havelI bAMdhavA mATe navAbe ApelI lona teNe AnA pAI bharapAI karI dIdhI che tema navAbanA hastAkSara vALI pahece batAvI sAbita karI ApatAM japtI uThADI levAmAM AvI. navAbanA rahasya saciva zrI choTAlAla mathurAdAsa bakSI upara paNa anumAnika AkSepa mUkI tenI pAsethI mardama navAbanI dastakharcA (prIvI parsa) nI rakamane hisAba mAgavAmAM AvyuM. varSo sudhI navAbanA aMgata saciva tarIke svaccha ane pramANika kAryabhAra karIne pratiSThA prApta karanAra vyaktine mAtra rUpiyA eMsI hajAranA hisAba mATe javAbadAra gaNavAmAM AvyA. tenAthI prajAmAM paNa roSanI lAgaNI prasarI zrI choTAlAla bakSIne jUnAgaDhanA potAnA makAnamAM rahevA tathA jUnAgaDha na choDavA hukama karavAmAM AvyuM. pite svaccha hatA ane hisAba niyamita che tene tene vizvAsa hato tethI te khAtAkIya tapAsa svIkArI ane hisAba sAbita karI Apyo. tema chatAM baMdha bAraNe A tapAsa eka taraphI rIte karI temane rUpiyA esI hajAra daMDa karyo. pAchaLathI navAba mahAbatakhAnanA samayamAM A kesa pharI tapAsamAM letAM zrI bakSIne A javAbadArImAMthI nirdoSa gaNa mukta gaNavAmAM AvyA paNa bharele daMDa pAchA ApavAmAM AvyuM nahi. navAbanA khAnagI kArabhArI zrI amarajI ANaMdajI kacchI upara paNa mAnasika trAsa ApavAmAM AvyuM, paraMtu A pramANika ane prabhuparAyaNa amaladAranI virUddha kaMI thaI zakayuM nahi. A uparAMta navAbanA hajurIo, mahamada pataMgiyA, jAkharIbhAI vagere upara paNa tavAI UtarI ane damananAM cakro gatimAna karavAmAM AvyAM. mardama navAbanA sasarA zrI mahamadakhAna pharIdakhAna pratye paNa trAsadAyaka vatana karavAmAM AvyuM, paraMtu teoe badhuM sahana karI Arthika nukasAna vaDI lIdhuM. mi. renDole muMbaInA selisITara zrI bhAIzaMkara nAnAbhAI bhaTTane jUnAgaDha rAjyane chelA cAlIsa varSane hisAba tapAsI javA mATe khAsa
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vazanA-aMta : 303 nimaNUka ApI. temaNe daza mAsa paryaMta hisAbe tapAsyA chatAM temAM kAMI vAMdhA bhareluM nIkaLyuM nahi. vajIra bahAuddInabhAInA khAnagI kArabhArI ane sarakArI zropha zeTha nathubhAI kripArAma upara eDaminIsTreTare sakhata dabANa karI tenI pAsethI keTalAMka nivedano meLavavA prayatna karyAM. para Mtu A nimakahalAla ane vAdAra kArabhArIe tema karavA nA pADI tethI milakatA upara paNu japtI karavAmAM AvI. zeDa nathubhAInA pitAzrI paNu vajIranA kArabhArI hatA ane vajIranI milakata u5ja, khaya vagerenI tene raje rajanI mAhitI hatI, tethI te jo evuM nivedana Ape ke vajIre rAjyanI milakata oLavI che tA te nivedana vajIrane pAyamAla karavAnA kAryamAM ghaNuM ja mahattvanA dastAveja thaI zake jyAre zeTha nathubhAIne asahya bhIMsa karavAmAM AvI tyAre teNe muMbaInA seAlisITara gulAbaca'ne rokI laData ApI ane aMte rUpiyA 37000nA daMDa ApI mukita meLavI,3 zrI puruSottamarAya suMdarajI jhAlAnA Aptajana zrI ravizaMkara jIvaNarAma gheADA upara paNa sakhtAI karavAmAM AvI ane tene jUnAgaDha zahera bhahAra rahevAnI pharaja pADavAmAM AvI.4 briTiza nyAyane kala"kita karatAM A trAsavAdI pagalAMenA pariNAme jUtAgaDhamAM ane bahAra moTA uhApeAha thayA. zrI raeNDAlanI A kArya paddhati mATe dezanA khUNe khUNAmAMthI TIkAonI jhaDI varasI rahI ane tethI te lAMbI rajA upara utarI svadeza cAlyA gayA. muMbaI sarakAre tenI jagyAe janarala eDaminIsTrezana khAtAnA saciva si. ela. rekha`sananI nimaNUka karI. svadezI caLavaLa mi. reDAlanI johukamIne kAraNe ke aMgrejo pratyenA aNugamAne kAraNe keTalAka dezabhakatAe tenA sAme AMdAlana karavA I. sa. 1912mAM eka maDaLa 1 mAhitI. zrI. khAjurAya vaikuMTharAya bakSI, 2 zrI paramasukharAya kacchInA pitAzrI. temane navAbe dudhALA gAma InAmamAM ApeluM, 3 maMtrIzvara zrI rAyajI sAheba"--zrI. ja. pu. jozIpurA. 4 AvA dhaNA rAjya sevakAne tathA pratiSThita nAgarikAne trAsa ApavAmAM Avele haraze, paNa tenI AdhArabhUta noMdha upalabdha nathI-maMtrIzvara zrI. rAyajI sAheba zrI, ja. pu. jozIpurA
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 : jUnAgaDha ane giranAra sthApyuM. ane te kAMI paNa pragati kare te pUrve rAjye eDa. A. na. 445/12 nA hukamathI AvI caLavaLamAM lAne uzkerAvA kAraNa na maLe te mATe sUcanA ApI tathA polIsane te caLavaLa upara cAMpatI najara rAkhavA AjJA ApI. A 'caLavaLa'nI anya vigatA maLatI nathI paNa ema jaNAya che ke te A hukama pachI baMdha paDI haze. i. sa. 1913mAM jUnAgaDhanA zrI dhanazaMkara prabhAzaMkara zarmAe giranAra patrikA' nAmanuM mAsika zarU karyuM ane te paNa thoDA ja samayamAM baMdha thaI gayu.. mi. eca. DI. renDAla I. sa, 1913nA phebruArI mAsamAM, mi. raeNnDala rajA uparathI pAchA pharatAM mi rAkhaTasana tenI mULa jagyAe pAchA pharyAM. mi raeNnDela, rajA upara gayA. tyAre tenA virUddha je uhApADa thayA .hatA te zAMta paDI gayelA ane teNe paNa te pachI amaladAro ke amIrane vizeSa kanaDagata karavAnuM paNa baMdha karelu. vajIra bahAuddInabhAI - I. sa. 1914mAM jUnAgaDhanA mAjI vajIra bahAuddInabhAI gujarI gayA. temanA janma i. sa. 1835mAM thayA hatA temanAM bahenanAM lagna navAba mahAbatakhAna khIA sAthe karavAmAM AvyA, pachI te lAlarisAlAnA jamAdAra hatA tyAMthI baDhatI ApI temane I. sa. 1862mAM vajIra pada ApavAmAM AveluM'.' temaNe lagabhaga pAMca dAyakA sudhI rAjakartAnA aMgata salAhakAra ane vajIranuM pada bhAgavI traNa navAbeAnI sevA karI, nAmanA ane kIti saMpAdana karyAM te lagabhaga nirakSara chatAM vidyApremI hatA. azikSita chatAM zikSaNanA himAyatI hatA ane sAmAnya kuTuMbamAM janmelA chatAM sa`skArI hatA. A bhAgyazALI puruSa, rAjakartA ane padAdhikArIe vacce, rAja ane raiyata vacce taTastha rahI, rAjyanA aTapaTA prazno, tenI dhIra gaMbhIra ane zAMta prakRtinA kAraNe saraLatAthI ukelI ubhayanI prIti saMpAdana karelI. vajIra bahAuddInabhAI, sAhitya, kAvya ane kalAnA premI hatA. jagatanI khajAzamAM na maLatA hoya evA durlabha ane aprApya kalAnA namUnAo te mAM mAgI kiMmate kharIda 1 vajIra eTale rAjakartAnA aMgata ma`trI, riyAsatanA ma`trI te dIvAna,
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vazanA-aMta karI letA ane tema karI dezI videzI kalAkAronI kadara karatA. sAhityakAra), kavi ane lekhakane uttejana ApatA. tenA dAnathI ke prAtsAhanathI ghaNAM pustakA prakAzita thayAM che. te dAnazvarI hatA ane tenA sakhI svabhAvathI piricata evA keTalAye, sAdhu, phakIza ane dIna du:khIe tenI dAnaga MgAmAM snAna kareluM, jUnAgaDhanuM lepara esAyalama, dAtAranA se!pAna mArga, mahAmata madrosA, vagere makAnA tenA muslimA tathA IslAma pratyenA anurAganAM prati che, teo muslima vidyAthI one ziSyavRtti ane sahAya ApavAmAM paNa agrasthAne hatA.1 305 temane jUnAgaDha rAjye madArUla mahAmanA IlkAba Apele ane zAhI sattAe I. sa. 1896mAM sI AI. I. banAvelA. navAbe temane agatarAya ane bhASALa gAmA InAmamAM ApelAM. tenA mRtyu pachI eDaminIsTreTa, gAmA tathA havelI khAlasA karI, tenA apratima kalAnA namUnA darabAra dAkhala karavAmAM AvyA athavA hararAja karI nAkhavAmAM AvyA. tenI havelImAM Aje sarakArI Aphriso bese che, mAtra tenA nAmanA zilAlekha tenI yAdI ApatA vAMcI zakAya che. rAjata tra eDaminIsTreTarane aesethe' sthitimAM taMtranuM vahana karavAnuM hatuM. tema chatAM te samayanI pracalita paddhati pramANe dezI rAjyo upara ejansInA vhIvaTa thAya tyAre briTiza paddhatinuM ta Mtra sthApavAnuM anivAya hatu. tethI mi. raeNnDale, jUnA amaladArAne nibhrutta karIne, chUTA karIne ke anya sthAnAe badalI khAtAnA uparI adhikArInI jagyAo upara briTiza sevAnA amaladAreAnI AyAta karI, hisAbI daphataranA adhikArI tarIke rA. bha. maNizaMkara rAjArAma trivedIna niyukta karavAmAM AvyA, A vidvAna ane vicArazIla amaladAre ekAunTa krADa taiyAra karI amalamAM mUkayA. mahesUla khAtAnA uparI pade rA. . kezavalAla giradharalAla trivedIne nImavAmAM AvyA. temaNe lenDa revanyu DeDa ane menyuala taiyAra karAvyAM. jAhera bAMdhakAma khAtAnA variSTa adhikArI tarIke mi. i. bukaphekasa, polIsa khAtAnA uparI pade mi. AI. sI. khAIDa vagere a Mgreja 1 zekha bahAuddInabhAi nidhana hatA, kaThiyArA hatA evI vArtAo sathA khATI che. temanuM kuTuMba prathamathI ja rAjakuTuMba sAthe tenI sthiti sukhI hatI. jU. gi.-35 pracalita thaI che te sakaLAyeluM" hatu ane
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 : jUnAgaDha ane giranAra amaladAro AvyA. . jUnAgaDha rAjyamAM, kheDUta pAsethI rAjabhAga, bhAgabaTAInA gharaNe levAte te dharaNuM baMdha karI vATInuM dhoraNa dAkhala karavAmAM AvyuM. rAjyanuM bharaNuM TaMkazALamAM thatuM tene badale tAlukAomAM ane pATanagaramAM saba TrejharIo ane mukhya TrejharI karavAmAM AvI. nANAM khAtuM ane hisAbI khAtAM eka hatAM tene judA pADavAmAM AvyAM. jUnAgaDha rAjyane karI ane dekaDA pitAnI TaMkazALamAM pADavAne adhikAra aMgreja sarakAre mAnya karele, temAM samrATanA nAmanI paNa bIjA rAjyanA sikkAo upara chApa paDatI tema pADavA jarUra hatI nahi. eDaminIsTrezana moTiphIkezana, naM. 11/1912 tA. 15-11-1912 thI tA. 14-2-1913nA divasathI calaNamAMthI korI kheMcI lIdhI ane so rUpiyAnI 405 korI gaNI te pramANe cukAda karyo. dekaDA te pachI I. sa. 1971 sudhI cAlatA rahyA. ' rAjyanA karone penzana ApavAnuM eka sarakhuM dhoraNa hatuM nahi tene badale 1/3 pagAranuM pUrI karIe penazana ApavAnuM dhAraNa karavAmAM AvyuM. nivRttinI vaya maryAdA 55 varSanI karavAmAM AvI. mukhya enjiniyara mi. I. bukaphekase, junAgaDhamAM Aje che te bane hespiTale, bahAdarakhAnajI hAIskUla (vartamAna vivekAnaMda vinaya maMdira), trikoNa bAga ane tenI vaccenuM benDa sTenDa, mahilAbAganI TAMkI, jImakhAnA kalaba vagere suMdara ane AkarSaka makAne tenI dekharekha nIce baMdhAvyAM. baMdarakhAtAnA enjiniyara mi. prekaTara sImsa, verAvaLa baMdaramAM breka veTaranI dIvAla tathA DrAyaDokanuM kAma hAtha upara lIdhuM. jo ke te saMpUrNa thayuM nahi chatAM tenAthI pravAsIone tathA mAlanI heraphera karanArAone ghaNI suvidhA thaI. baMdara adhikArI tarIke zrI kRSNalAla dhruva hatA. A jokapriya ane kAryadakSa amaladAra te jagyA upara I. sa. 1975 sudhI rahyA. keLavaNIne eDaminIsTezanamAM ghaNuM uttejana maLyuM. ghaNI navI skUlo ane miDala skUlo kholavAmAM AvI. vidyAdhikArI pade zrI chaganalAla harilAla paDayAnI nimaNUka thaI. A sAkSara ane sahRdayI adhikArIe, mahUma navAbanA rahasya saciva tarIke tathA dIvAna ophisanA menejara tarIke kArya kareluM, tethI . tenI vahIvaTI kAryakSamatA ane vidvatAthI te lokapriya adhikArI gaNAyA. I. sa. 191ramAM jUnAgaDhathI bIlakhAnI relave lAIna laMbAvavAmAM [1 teo amadAvAdanA nAgara gRhastha hatA.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vazane-aMta = 307 AvI. I. 1913mAM DuiMgarapurathI paththarakhANu sudhI temaja I. sa. 1915mAM bATavAthI sarADiyA ane I. sa. 1918mAM verAvaLathI tAlALA sudhInI relave lAIna cAlu thaI. peAlIsakhAtAne, peAlIsa kamizanara mi. Ai sI. meAIDe jillAnI kSAe mUkayu. jaM gala khAtAmAM paNa mi. velIMjara, mi ratnAkara ane mi. dezAI jevA niSNAtA eka pachI eka vanAdhikArIe nImAyA. AkIAlAjIkala sasAyaTI I. sa. 1915mAM mi. pruphIkasanA prayAsathI Itiha'sa ane purAtattvanI khANa jevA jUnAgaDhamAM, AkI AleAjIkala sosAyaTInI stha panA thaI. rAjye tene vArSika rUpiyA 1000nuM anudAna ApyuM. temAMthI kiMmatI pustake kharIdI AkI e leAjIkala pustakAlaya stha pavAmAM AvyuM ane hastalikhita pratA zilAlekhe lAkasAhitya vagere ekatra karavAmAM AvyAM. A seAsAyaTInA maMtrI rAjyanA mukhya ijanera mi. I khruphIkasa hatA. preA esa. eca. hADIvALA tathA hiMmAkhI daphatara adhikArI rAva bahAdura maNizaMkara ' rAjArAma trivedI' tenA sakriya sabhyo hatA. zrI jI. ke vArA sabhya ane kArakuna hatA. navAba mahAbatakhAna sattA upara AvatAM A seAsAyaTInuM kAya sthagita thaI gayuM paraMtu pAchalAM varSAmAM sara peTrIka keDala dIvAna pade AvyA tyAre teNe saM. 1998nA ensTanTa menyumenTasa prIjharvezana ekaTa bahAra pADayA ane A sAsAyaTI kAma karatI thaI. I. sa. 1947 pachI tenuM ApoApa samApana thayu. eDaminIsTrezanamAM rAjyataMtra zAMtipUrvaka cAlatu rahyuM. kAI kAmI tophAna thayAM nahi ke kAI AMdolanA thayAM nahi. paNa jUnA prakAranI rAjya vyavasthAmAM ghaNA pheraphAra thayo tethI lokAne gheADI muMjhavaNa thaI paNa zanaiH zanaiH A pheraphAra sArA mATe hatA tema pratIti thaI. jUnAgaDhanI cheTI mugalAI nI jAheAjalAlI bhedabharamA, kAvAdAvA, khaTapaTa, rAjamahelanI rAjaramatA vagere adazya thayAM ane te sAthe jUnA navAnA samaya jevA rAjataMtranI sthApanA thaI. | rA. a. maNizaMkara rAjArAma trivedI sarakArI adhikArI teA hatA paNa te sAthe itihAsa, dharmazAstrI ane sAhityanA prakAMDa pa`Dita ane bahuzruta vidvAna hatA. 2 A dhArI prabhAsa itihAsa saMzAdhana sabhAnA prayAsathI pasAra thayelA.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 : jUnAgaDha ane giranAra navAba mahAbatakhAna 3 jA. mahAbatakhAne sagIra avasthA pUrI karI hovA chatAM tene rAjyasattAnAM sUtreA soMpavAnuM vilaMbamAM paDayu' ane leAmAM aneka zakA kuzakAo janmI. khAMmbe krAnikalanA kaTAra lekhaka ane niDara vartamAna patrakAra jUnAgaDhanA zrI chaganalAla paramANu dadAsa nANAvaTIe, kheAmbe kreAnikala ane anya patrAmAM te mATe lekhA lakhyA ane pariNAme I. sa. 1920nA mArca mAsanI 31mI tArIkhe ejanTa Tu dhI gavanara mi. mekrenekIe jUnAgaDhanI bahAuddIna kAlejanA madhya khaDamAM kacerI bharI navAba mahAbatakhAnane gAdInazana karyA. mi. mekrenekIe A prasaMge, AsisTaMTa poliTikala ejanTa, seAraDa prAMta mi. leiMga tathA anya Amatrita mahemAnA samakSa ritA soMpatI vakhate eDaminIsTrezana samayamAM rAjye karelI pragatinuM varNana karI temane te cIlA upara cAlavA anugraha karyAM. navAbe AbhAra mAnatI vakhate tenI raiyata pratye te nyAyapUrvaka vartAze evI khAtrI ApI. prArabhika sudhArA navAma mahAbatakhAne sattAnAM sUtreA sabhALI, tArIkha 25-7-1920nA rAja eka pharamAna bahAra pADI gAmaDAMomAM revanyu paTelA rAjya niyukta karatu tene badale cUMTAyelA paTelA ane grAma pA~ca sthApavAnI ane tene mahesUlI ane dIvAnI kAmanA adhikArA temaja maryAti phojadArI kAmanA adhikArAnI sattA ApI. te sAthe prativaSa, phebruArI mAsamAM A grAma paMcAyatAnA pratinidhionA darabAra bharI pote temanI muzkelIo sAMbhaLI nirNAya karaze ane A pratinidhie jUnAgaDhamAM Ave tyAre tenA mahemAna thaze tema paNa jAhera karyu". .. te pachI A ja arasAmAM, sudharAIne vistRta karI jUnAgaDha sTeTa myunisipAla ekaTa bahAra pADI, te anvaya sudharAInA vahIvaTa prajAkIya paNa rAjya niyukta sabhyone soMpyA. A prasaMge nagarajAe temane ApelA mAnapatranA uttaramAM navAbe jAhera karyuM ke, jUnAgaDha rAjayamAM vidyAthI one prAthamika keLavaNI tathA aMgrejI pAMcamA (eTale AjanA navamA) dhoraNa sudhI mAdhyamika keLavaNI vagara zu ApavAmAM Avaze. temaNe te sAthe kanyAce:rI nAmanA lagna verA ane dAme dar kuMDamAM snAna karanArA yAtrikA pAsethI ardhA AtAnA kara levAtA tathA giranAra jatA leAkeA pAsethI eka AnAnA kara levAtA te karA rada karyAM.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta : 39 sarakArI nokarane maLatI meMghavArI pagAramAM bheLavI devAnI, nivRtta vetana 1/3 hatuM tene badale 1/2 karavAnI ane nivRtta vayanI maryAdA 60 varSanI karavAnI paNa jAherAta karI. I. sa. 1922nA jUna mAsanI 23mI tArIkhe, yuvarAja dIlAvarakhAnajIne janma thaye tenI khuzAlImAM navAbe, kheDUta uparanAM jUnAM laheNuM mAMDI vALavAnI, zikSakane penazana ApavAnI, proviDanTa phaMDamAM rAjya umerelI rakama pAchI rIphaMDa na levAnI, tathA keTalAka paracuraNa verAo kADhI nAkhavAnI paNa AjJA karI. A jAherAta karatAM teNe kahyuM ke "prajAnA hita mATenI yojanA karavAnuM ame amArI pharaja samajIe chIe." dIvAne [i. sa. 120-I. sa. 1924] navAba mahAbatakhAna gAdIe beThA tyAre muMbaI sarakAre pasaMda karelA dIvAna bahAdura TI. chajurAme tArIkha 31-3-1920 nA re ja cArja saMbhALyo te pUrva teo rAjasthAnamAM judA judA rAjyamAM dIvAna pade rahyA hatA eTale vayevRddha ane pUrNa anubhavI hatA. tenI sAthe ja variSTha adAlatanA nyAyAdhIza zrI. mahamadaamIna phakIhane nAyaba dIvAna pade nImavAmAM AvyA. TI. chajajurAma, pIDha ane gaMbhIra rAjapuruSa hatA. tene yuvAna navAba sAthe kAma karavAnuM keTalAMka kAraNasara ayogya lAgyuM ane tethI teo rAjInAmuM ApI cAlyA gayA navA dIvAnanI pasaMdagI thAya tyAM sudhI AsisTaMTa eDaminIsTera hatA te zrI. anaMta sadAziva tAbee tArIkha 12-5-1920 nA reja dIvAnapada saMbhALyuM. navAbanI IcchA, jUnAgaDhanA ja vatanI hoya tevA dIvAnane rAkhavAnI hatI. tethI temaNe sarakArI vakIlane hedo bhogavatA zrI. pAchaLathI rAvabahAdura tribhovanarAya dulerAya rANInI nimaNUka karatAM temaNe tArIkha 25-4-1921 nA roja dIvAna pada saMbhALyuM. temane paNa rAjyadvArI kAraNasara I. sa. 1923nA 1 te sAthe mahesUla adhikArI pade zrI motIlAla jhaveracaMda vasAvaDA, polIsa vaDAne pade zrI dhIrajarAya aMbArAma chAyA, hisAbI daphataranA adhikArI pade zrI maNilAla kezavalAla nANAvaTI, jaMgalakhAtAnA adhikArI tarIke zrI jayaMtilAla harilAla vasAvaDA, keLavaNIkhAtAnA vaDA tarIke prathama zrI chaganalAla harilAla paMDayA tathA te pachI zrI puruSotamarAya bhagavatIdAsa nANAvaTI ane zrI matizaMkara sadAzaMkara dezAI, dIvAna ophisa menejara tarIke zrI dolatarAya jhAlA vagere sthAnika adhikArIonI nimaNUka paNa karI. A nIti alpajIvI hatI.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 : jUnAgaDha ane giranAra okaTobaramAM chUTA thavuM paDayu. ane tenuM rAjInAmu' majUra thatAM, bagasarA darabAra zrI vIrAvALA dIvAnapade nImAyA. temaNe tA. 15-10-1923nA rAja cA lIdhA ane mAtra nava mAsa A pada bhogavI rAjInAmu ApI dIdhuM. navAkhe te pachI potAnA mitra ane vajIra zekha mahamadabhAI abdulAbhAIne dIvAnapada mATe pasaMda karI ejansInI anumati meLavI. Ama mahAbatakhAnanA samavayaska zekha mahamadabhAIe mAtra cAvIsa varSanI yuvAna vaye tArIkha 4-91924nA rAja jUnAgaDhanA dIvAnanI jagyA saMbhALI. dIvAna mahamadubhAi (i. sa. 1923-i. sa. 1932) I. sa. 190 thI I. sa. 1924 sudhInA samayamAM mAtra traNa dIvAnAnI phera badalI sivAya kAI noMdhapAtra prasa`ga upasthita thayo nahi. eDaminIsTrezanamAM dAkhala thayelA dhAraNA ane amalamAM AvelA kAyadAe tathA pADelI praNAlikAemAM dezakALa ane prajAne anurUpa pheraphArA mAtra rAjayanA hitanI STie karavAmAM AvyA, paraMtu navAe rAjata MtramAM sIdhI dakhala na karavAnA skruita apanAvI samagra vahIvaTa dIvAnAne soMpI detAM tenI ane prajA vacce meTu aMtara paDI gayu. A pagalu" jeTale a ze hitakArI hatu. ane cengyu hatu... teTale ja aMze, rAjakartA mATe jokhamI ane prA mATe nirAzAjanaka nivaDayuM. gupta prayAga unA-delavADA pAse gupta prayAga nAmanuM hinduzmAnuM purANa prasidhdha tIya che. A tImAM, zrI. mahAprabhujInI beThaka, zrI. svAmInArAyaNanAM pagalAM, zakanI sAta derIe, zu gAlezvara, sidhdhezvara, gadhavezvara, uragezvara vagere mahAdeve temaja gaMgAkuMDa, brahmakuMDa, viSNu, mahezaku Da vagere pavitra kuMDa che. ahIM suMdara ane vizALa hindu dhama zALA paNa che. A dhama zALAo paikI eka dha zALA vi. saM. 1837mAM dIvanA zeTha mULajI raghunAthe baMdhAvI che, te devacaMda zeThavALI dhama zALA kahevAya che. A dhama zALA peAtAnI masjida che tema kahI gupta prayAga pAse AvelA nALIyA mAMDhavI nAmanA gAmaDhAnA suslimAe, unA delavADAnA keTalAka muslima AgevAnAnI uzkeraNIthI tenA kabjo levA mATe takarAra uThAvI. sulehanA bha"ga thaze tema mAnIne rAjye dhama zALA rAjya hastaka laI lIdhI. I. sa. 1928mAM rAjyamAM praveza pAmI cUkelA kAmavAdanA kIDAe, tenuM klevara khAvA mAMDayuM ane tenA pagaraNa gupta prayAgathI thayAM. nALIyA mAMDavInA muslimoe, tItha mAM pravezI kuMDAne bhraSTa karyAM... ane tIrthonI amaryAda thatAM
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta H 311 unA delavADAnA hinduo e tenA virodhamAM haDatAla pADI, paNa rAjya vacamAM paDI mAphrAmAphI karAvI mAmalo thALe pADyo. e pachI A prazna zAMta paDavAne badale savizeSa ugra bane. A tIrthamAM eka sAdhunI samAdhi hatI te muslima saMtanI kabara che te dAva AgaLa karI tyAM muslimone phAtihA paDavAne adhikAra che ema kahI vi. sa. 1985nA zrAvaNa mAsanI vadI 14nA roja muslimoe tyAM moTI saMkhyAmAM jaI tIrthanI amaryAda karI. AthI vaLI pAcho A prazna savizeSa jaTila thayo. hiMdu prajAe haDatAla pADI ane hinduone thatA anyAya ane apamAnane javAba mAgavA A delananuM AyalAna thayuM. rAjyane maLelI phariyAda uparathI, dIvAna mahamadabhAIe, miliTarI sekreTarI kepTana epha. bI. ena. TIle, cIpha jyuDIziyala ophisara khA. ba. [pAchaLathI sara] mahebubIyAM kAdarI, tathA zrI. [pAchaLathI rA. ba] zivadattarAya trikamarAyA mAMkaDane jAta tapAsa mATe gupta prayAga mokalyA. A adhikArIoe sthaLa joyA pachI javAbadAra zakhasane pUchaparacha karI ane te pachI tatkAlina dIvAna ophisanA menejara ane unAnA mAjI vahIvaTadAra zrI. mAnasi ha maMgalajI, tatkAlina revanyu kamiznara ane unAnA mAjI vahIvaTadAra zrI. je. esa. sikaverA, tatkAlina saranyAyAdhIza ane unAnA mAjI munsapha zrI. mahAsukharAya mathurAdAsa vasAvaDA vagerenI jubAnIo lIdhI. teonAM nivedanathI dhAryuM pariNAma nahi Ave ema mAnI khA. ba. mahebubamIyAM kAdarIe A prasaMge yojAyelI sabhAmAM, ema kahyuM ke hindu, muslima AgevAne, nAmadAra dIvAna sAheba je pheMsale kare te svIkAraze ke kema ? kahevAya che ke A prasaMge hindu AgevAnone dabAvIne hA pADAvavAmAM AvI. A sabhA thayA pachI hinduo, nyAya maLaze te vizvAse rAha joI rahyA hatA tyAM tArIkha 13-10-1929nA roja dIvAne evo TharAva Apyo ke gupta prayAganA tIrthamAM dIvAla caNI laI muslimone bhAga judo pADI Apa. A TharAva bahAra paDatAM jUnAgaDha rAjyamAM ane rAjya bahAra vyApaka virodha thaye ane muMbaImAM gupta prayAga saMrakSaNa samitinI sthApanA karavAmAM AvI. A samitinA upakrame, parasottamadAsa ThAkoradAsanI AgevAnI nIce sarvazrI amRtalAla dalapatabhAI zeTha, taMtrI saurASTra', vAmana mukAdama, rAjA bahAdura nArAyaNalAla baMsIlAla pitti, paMDita AnaMdapriyajI vagerenuM baneluM eka DepyuTezana jUnAgaDha AvyuM. dIvAne A gRhasthone sAMbhaLI temane AzvAsana ApyuM. te pachI tArIkha 29-11-1929nA roja muMbaInA sara IbrAhIma hArUna jApharanI
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 : jUnAgaDha ane giranAra AgevAnI nIce sarvazrI maulavI mahamada dAudI, khA ba hAjI abdalA hAsama, saiyada murtajhAmIyA vagerenuM baneluM eka muslima DepyuTezana dIvAna mahamadabhAIne maLyuM, - A prazna dIvAna mahAmabhAI vicAratA rahyA ane jema jema samaya jate gayo tema tema tenA upara vividha prakAranuM dabANa thatuM rahyuM. aMte teNe tArIkha 12-7-1930nA roja eka TharAva bahAra pADayo jemAM muslimone phatehA paDavA javAnA hakkane svIkAra karavAmAM Avyo. A samaye briTiza bhAratamAM satyAgrahanI aitihAsika laData pUrajozamAM cAlatI hatI, eTale tyAMthI te mATe koI AgevAne AvI zake ema hatuM nahi. tethI te hukama sAme dhAryA eTale virodha thayo nahi, paraMtu temane maLelA hakakathI saMtoSa na mAnatAM tArIkha 18-2-1830nA roja unAnA keTalAka muslimoe unAnI bajAramAM hullaDa karI, hiMduonI dukAne lUMTI ane keTalAka mANasane mAra mAryo. polIsa InspekaTara zrI gijubhAI chAyAe tarata ja mAmale kAbUmAM lIdho ane rAjya tyAM lazkara mekalI mAzalA le jAhera karyo. muslima kahevAtI kabara pAse phAtihA paDavA javAnA mahamadabhAIe bakSelA hakkanuM pratipAdana karavA prayatna karyA paNa rAjyanA polIsa supriTenDenTa zrI chelazaMkara davenI hiMmata ane kUnehathI zAMti jaLavAI rahI. Ama rAjayamAM, kAyado ane vyavasthA bhayamAM AvI paDyAM. visAvadara, kezoda, mALiyA vagere sthaLoe paNa nAnA moTA banAvo banatA rahyA ane dIvAna, niSpakSapAta nIti ane nyAyanA siddhAMta anusAra samatolapaNuM jALavI zakayA nahi.. verAvaLa gupta prayAgane prazna hajI saLagatA hatA tyAM tArIkha 1-10-130nA reja verAvaLamAM nuramahamada IbrAhIma nAmanA ATha varSanA muslima bALakane mRtadeha maLI AvyuM. A bALakane hinduoe devIne bhega caThAvyo che tema mAnI polIse 17 hinduone pakaDI tenA upara khUnane Aropa mUkI kesa karyo. nIcenI adAlata, rabArI pujA chavA tathA rabArI kAnA javAne nirdoSa gaNa choDI mUkyA, paNa sezansa adAlatanA jaja zrI karIma mahamada mAstare, bAvA zAmadAsa rAmadAsane phAMsInI tathA senI vasanajI trikamajI, vipra hIrajI kurajI tathA bhATa vasanajI lAlAne janmaTIpanI sajA karI. A cukAdAthI hindu janatA kI UThI. gaNanAmAM na laI zakAya tevA
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta H 313 banAvaTI ane nirmAlya purAonA AdhAre polIse karela kesa sAbita mAnavAmAM Avyo te pAchaLa komavAdI mAnasa che tema mAnI jUnAgaDha ane anya nagaro ane gAmonI prajA eka sAthe UDI. tArIkha 3-4-1931nA roja AkhA rAjayamAM haDatAla paDI ane prajAnAM ugra roSane vAcA ApavA jUnAgaDhamAM, bhATIyA dharmazALAmAM vakIla narasiMhaprasAda kahAnadAsa nANAvaTInA pramukha sthAne eka sabhA yojavAmAM AvI ane temAM levAyelA nirNaya anusAra tArIkha 6-4-1931nA roja eka DepyuTezana dIvAna mahamadabhAIne maLavA gayuM ane tene A pheMsalA uparanI apIla sAMbhaLavA niSpakSapAta nyAyAdhIza nImavAnI mAgaNI karI. mahamadabhAIe DepyuTezanane zAMtipUrvaka sAMbhaLI, A viSayamAM navAbane pUchI te jarUra yogya karaze tevI khAtrI ApI. cIpha jyuDIziyala ophisara sara mahebubIyAM kAdarI I. sa. 1930mAM rAjayanI sevAne tyAga karI cAlyA gayA hatA ane te jagyA khAlI hatI, tene cAja paNa zrI karIma mahamada mAstara pAse hatA. te A kesanI apIla calAvI zake nahi tethI navIna nimaNuka Avazyaka hatI. dIvAna mahamadabhAIe te jagyA upara rAjakoTanA berIsTara masurakaranI nimaNUka karI. paNa verAvaLa khUna kesanI apIla te na hiMdu hoya ke na musalamAna hoya evA jaja sAMbhaLe evI DepyuTezananI mAgaNI hatI. tethI rAjaya sarakAre tArIkha 2-5-1931nA hukama naMbara 8/193thI ejansInA aMgreja jayuDIziyala kamizanara mi. eca. pI. eca. jAlInI nimaNUka karI. mi. jolIe A kesanI apIla sAMbhaLI, tArIkha 31-5-931na re ja TharAva ApI sarve AropIone nirdoSa gaNI cheDI mUkyA. zrI mayurekarane paNa jAsAo maLatAM te paNa rAjya sevA tyAgI rAjakeTa cAlyA gayA. A samaya daramyAna dIvAna mahamadabhAIne sI. AI. I. ne caMdraka maLatAM temaja verAvaLa kesamAM nyAya maLyo hato tethI tene prajA taraphathI mAnapatro enAyata karavAmAM AvyAM I. sa. 1931ne AkhA jUna mAsa mAnapatro levAmAM ja dIvAne vitAvyo ane leka lAgaNI zAMta thaI gaI che tene anubhava karyo, paNa tenA bhAgyamAM zAMti hatI nahi tArIkha 18-7-1931nA roja verAvaLamAM, umra banelI muslima pravRttinA phala svarUpe. tyAMnA hindu AgevAne Do. goradhanadAsa khaMDherIyA, zeTha goviMdajI khuzAla, zrI jamanAdAsa kAlIdAsa taMboLI, zrI choTAlAla nAraNajI tathA zrI rAmajI premajI sonAM ja. gi-4
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314H jUnAgaDha ane giranAra dhoLe divase vyavasthita rIti khUne karavAmAM AvyAM tathA zrI lakSmIcaMda mANekacaMda, zrI choTAlAla rAyacaMda, zrI khAravA dAmajI, zrI harakhacaMda khuzAla, zrI premajI goviMdajI tathA zrI bhaI bhavAna vagerene sakhata ghAyala karavAmAM AvyA. - acAnaka thayelA A atyAcAranA samAcArathI dezabharamAM roSanI lAgaNI prasarI gaI. kemavAdanA bhayaMkara rAkSase hiMsaka svarUpa dhAraNa karyuM hatuM ane eka bhISaNa dAvAnala prajvalita karI temAM zAMti ane salAmatine bhasmibhUta karyA hatAM. caMkI UThelI hindu prajA bhayabhIta thaI gaI, verAvaLamAM haDatAla paDI ane nagarajane e hijarata zarU karI. jUnAgaDha ane rAjyanA anya nagaroe paNa sabhAo ane haDatAlane rAha lIdho. A samAcAra sAMbhaLI TrenamAM jUnAgaDhathI verAvaLa jaI pahoMcelA dIvAna mahamadabhAI, De. goradhanadAsanA patnI zrImatI maNibahenane zAMtvana ApavA gayA tyAre teNe azupUrNa netre ane gaLagaLatA paNa makkama svare tenI vyathA ThAlavI tene thayelA AghAtane javAba mAge. mahamadabhAI tene zAMtvana ApI zakayA nahi paNa tene zApa aMtaramAM bharI cAlyA gayA. A samaye pilIsa suprinTenDenTa zrI. chelazaMkara dave hatA. A anubhavI ane niDara amaladAre, himmatapUrvaka, khUnIone pakaDI lIdhA ane verAvaLamAM kaDaka polIsa baMdobasta karI, asAmAjika tane tenI gojhArI pravRtti karatA aTakAvI dIdhA. kepTana che. bI. viliyamsa paNa tyAM thANuM nAkhI arAjaktA ane azAMtine dUra karavA prayatna karyA. A hatyAkAMDanA pratyAghAta rUpe jUnAgaDhamAM zrI. narasiMhaprasAda kahAnadAsa nANAvaTInI AgevAnI nIce hinduonuM pracaMDa saraghasa navAba pAse gayuM ane dAda mAgI. verAvaLa ane bIjAM zaheramAM jyAM sudhI hinduone temanA jAnamAlanI salAmatinI khAtrI nahi maLe tyAM sudhI vyApAra dhaMdhA baMdha raheze e paNa samasta rAjyanA AgevAnonI maLelI sabhAe nirNaya lIdhe. daramyAnamAM paMDita AnaMdapriyajI, "saurASTranA taMtrI zrI amRtalAlA dalapatabhAI zeTha, zrI. chaganalAla prabhudAsa vagere AvI pahoMcyA ane kepTana cha bI. viliyamsa, pilIsa supriTenDenTa zrI. chelazaMkara vyAsa vagerenA prayAsethI tArIkha 22-8-1931nA roja haDatAla kholI nAkhavAmAM AvI. haDatAla khelAvatI vakhate kepTana viliyamsa, pradarzita karelI dilagIrI ane nyAya mATe ApelI khAtrIthI muslimonA hita jokhamAya che tema kahI
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane aMta H 315 jUnAgaDhanA muslimoe, zrI IsmAIla abrehAnInA netRtva nIce tArIkha 1ra-11-1931nA roja navAbanA rAjamahelanA dvAre jaI, jyAM sudhI temanI mAgaNI na saMtoSAya tyAM sudhI satyAgraha karaze ema jAhera karI moTI saMkhyAmAM saradArabAga pAse beThA. temaNe je mAgaNIo mUkI te rAjya utAvaLe svIkArI zake ema hatuM nahi. navAba, saradAraba ga choDI rasulagulajhAra [vartamAna rasika nivAsa] cAlyA gayA te satyAgrahIo tyAM gayAM. hindu AgevAnee A mAgaNI o sAme bIjI mAgaNIo mUkI ane jUnAgaDhanuM taMtra sarvathA zithila thaI gayuM ane rAjayamAM, vyavasthA bhAMgI paDavAnI sthitimAM AvI gaI. aMdhAdhUMdhI saurASTranA prathama varganA rAjyanA pATanagaramAM AvI avyavasthA thAya te calAvI levA ejansI taiyAra na hatI. briTiza hindamAM jyAre satyAgrahanI laData cAlI rahI hatI tyAre saurASTramAM azAMti phelAya te briTiza zAsakene pisAya nahi tevuM hatuM, tethI rAjya upara ejansInuM dabANa dinapratidina vadhatuM gayuM. navAbanI mUMjhavaNa vadhI gaI. dIvAna zekha mahamadabhAI je kAMI paNa javAba ApatA ke je pagalAM letA temAM navAbanA nAmane upayoga karatA ane A bhayaMkara paristhitimAM guMcavAI gayelA rAjayanA taMtranI javAbadArI svIkAravA te taiyAra na hatA. tethI navAbe ejansInI salAhathI rAjya kAunsIlanI sthApanA karI tenA pramukha pota thayA, dIvAna upapramukha thayA ane rA. ba. zivadattarAya mAMkaDa tathA kepTana che. bI. viliyamsa sabhya thayA. ane zrI. e. ke. vAya. ahAnI tenA saciva thayA. navAbe pitAnI samagra sattA upapramukhane ApI. A kAunsIla I. sa. 1931nA okaTobarathI astitvamAM AvI. muslimoe temanA satyAgrahanuM AMdolana savizeSa vyavasthita ane daDha banAvyuM. saradArabAga pAse IdagAha che tyAM hajAre muslimo dhAraNe beThA. rAjyanA judA judA gAmanA musilame A jehAdamAM joDAyA. para rAjyo ane prAntAmAMthI phakIre, pIro, daravezo, maulavIo ane ulemAo AvyA ane Thera Thera garama garama bhASaNa thavA lAgyAM. kemavAdI vartamAna patre e jorazorathI leba lakhavA mAMDayA ane rAjyanI paristhiti viSama thaI gaI. ajansI paNa ciMtAtura thaI gaI. rAjakeTathI dIvAna mahamada bhAIne, ejanTa Tu dhI gavarnara janaralanuM teDuM AvyuM ane te mi. sImsa tathA
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 H jUnAgaDha ane giranAra kAunsIlanA sabhyone laine te rAjakoTa gayA ane ejanTe tenI pAsethI mAhitI meLavI. tArIkha 17-1-1931nA roja pote jUnAgaDha AvyA. navAbe ejanTa Tu dhI gavarnara janaralane pitAnI nisahAya sthitinuM - varNana karI pita devaDA cAlyA gayA. mahamadabhAIe tenA guru zAmI pIra ane zrI. IsmAIla aDAnI sAthe carcA vicAraNuM karI muslimonI mAgaNI saMtoSavAmAM Avaze evuM vacana ApatAM tArIkha ra0-11-1975nA roja muslimoe satyAgraha pAchA kheMcI lIdho. - rAjataMtra lagabhaga kheravAI gayuM hatuM. eka vartamAna patre lakheluM ke julAI mAsathI rAjyanAM tamAma khAtAMonuM kAma jhakaDAI gayuM che. badhA amaladAre, mahamadabhAIthI mAMDIne havAladAra sudhInA jANe niSkriya banI gayA che. mahAlenA agatyanA kAgaLe ne koI javAba paNa nathI vALatuM. polIsa khAtAnI ati jarUrI TapAlane divasa sudhI koI nirNaya nathI ApatuM. saradArabAgamAM, pitapotAnI jagyA sAcavavAnI ciMtAnA vicAro ane vATAghATo sivAya lAkho prajAjanonAM hita, salAmatI ke sagavaDa agavaDane koI vicAra ja nathI karatuM." : AvA vAtAvaraNamAM mahamadabhAIe rAjataMtra uparathI tene kAbU gumAvI dIdho. rAjyanAM anya nagare ane gAmomAM komavAdI pravRtti maryAdA oLaMgI gaI. tArIkha 28--193nA roja jUnAgaDhathI mAtra nava mAIla dUra AvelA vaMthaLImAM bhAre hullaDa thayuM. kezodamAM dhULeTInA divase ja kemavAdI tephAne thayAM. mALiyA tathA visAvadaramAM paNa nAnAM nAnAM chamakalAM thayAM. arAjakatA vyApta thaI gaI ane vAnA dardanI jema eka sthaLe zAMti thAya tyAM bIjA sthaLe azAMti utpanna thatI gaI. mahamadabhAinI barataraphI sArvabhauma sattA A paristhiti vizeSa samaya calAvI le tema hatuM nahi. navAba mahAbatakhAnane tathA dIvAna mahamadabhAIne gavarnara janarale dilhI bolAvyA. tyAM game te banyuM hoya paNa pariNAma e AvyuM ke dilhIthI pAchA AvI navAbe tenA priya mitra ane sakhA mahamadabhAInI dIvAnagIrI mokupha karI tenI sAthe mi. (pAchaLathI sara) peTrIka kelanI dIvAnapade nimaNuka karI tene sarva 1 "saurASTra" tArIkha 12-12-1931
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzanA-atta H 317 sattA seAMpo navAba briTiza sarakAranI AjJAnusAra cha mAsa mATe jAmanagara rAjyanA bhAlAcaDI gAme rahevA cAlyA gayA. mahamadabhAI prathama rA upara utaryAM ane te sAthe navAbe aupacArika rIte tA. 21-2-1932nA rAja naM. 116/32nuM pharamAna -bahAra pADI tenI nAkarInI kadara karI, paNa tarata ja naM. 117/3ranuM pharamAna tArIkha 29-21932nA rAja bahAra pADI AMgalA pharamAna upara pANI pheravI dIdhuM. temAM jaNAvyuM ke, mahaMmadabhAInI rajA pUrI thaye te rAjyanI sevAmAMthI nivRtta thAya ane te rAjyanA dIvAna ane vajIra hatA te vakhate te bhAgavatA tevA kAI. adhikAra tenI pAse nahi rahe ane te mAtra amIra tarIke ja cAlu raheza. mahamadabhAi te pachI tenI jAgIranA gAma agatarAyamAM rahevA cAlyA gayA. I. sa. 1934mAM navAbe tenI jAgIra tathA milakata khAlasA karI tene jUnAgaDhanI hada cheADI javA pharamAna karyuM. mahamadabhAI muMbaI gayA jyAM temanI Arthika sthiti kaphoDI thaI gaI ane karajadAra sthitinAMthI bacavA teNe aphINa khAI tA. 7 mI DIsembara 1939'nA rAja ApadhAta karyAM, tenA mRtadehane vajIra bahu uddInabhAInA makabarAmAM daphana karavA relave raste lAvavAmAM AvyA paNa navAbe tenA zabane paNa jUnAgaDhamAM lAvavA manAi karI, aMte tenA AptajAnI vinaMtI svIkArI agatarAyanA Ama kabrastAnamAM tene daphana karavA rajA ApI. mahaMmadabhAInA pitA abdalAbhAI, vajIra bahAuddInabhAInA bhAI nathubhAInA putra hatA. bAlyavayathI te mahAbatakhAnanA sahacara hatA teoe abhyAsa paNa sAthe ja karelA ane IMglAMDa paNa sAthe gayelA. temane vajIra pada maLyu paNa tenAthI sa MtoSa na pAmatAM te yuvAna vayamAM dIvAnapade AvyA. jUnAgaDha jevA prathama varganA rAjya mATe, jyAM rAjakartA muslima ane prAnA 82 TakA bhAga hindu hoya, jyAM navAba yuvAna heAya ane jyAMnA prazno anya rAjyAnA prazno karatAM nirALA hoya tyAM aparipakava buddhi ane anubhava rahita eka yuvAna amIranA hAthamAM taMtranA svataMtra Ara ApatAM 1 mahamadabhAInA mRtyunI cAkakasa tArIkha maLI nathI paNa pUrve teNe keTalAka kAgaLA lakhyA che temAMnA chellA patra tA. 6 ThThI DIsembara 1939ne che tenA uparathI A tArIkha lIdhI che. A patrA karUNa ane hRdayadrAvaka che, temAM tenI ni:sahAyatAnuM sacATa varNana che.
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jUnAgaDha ane giranAra tenuM je pariNAma Ave te AvyuM ane mahamadabhAine aMte viSa prayoga karI jIvanane aMta ANavo paDe. mahamabhAI svabhAve AnaMdI, mechalA ane udAra hatA. teo kherAta ane InAma, bakSisa ke madada ApavAmAM sakhI hatA. kAma paNa ghaNuM karatA, kalama upara kAbU paNa sAre che. paraMtu tenI yuvAna vayane lAbha levAmAM Avyo ane tene gya mArgadarzana tenA salAhakAra taraphathI maLyuM nahi ane svataMtra nirNaya levAmAM keTalAMka ta avarodhaka thayAM, pariNAme tenuM patana thayuM. dIvAna mi. pI. Ara. keDala (i. sa. 19ra-i sa. 1935) mi. pI. Ara. keDale tArIkha 2-2-1932nA roja dIvAna pada saMbhALyuM. rAjayamAM phelAyelI aMdhAdhUMdhI ane kemavAdI azAMti vakhate jevA kaDaka ane niDara dIvAnanI jarUra hatI tevA A aMgreja adhikArIe, zeThA ja divasomAM, tophAnI tattane cUpa karI dIdhAM ane rAjyamAM kAyado ane vyavasthA sthApI, zAMti ane salAmatI je ghaNA vakhatathI vidAI laI gayelAM tene sthira karyA. nyAya khAtuM niSpakSapAta ane nirmaLa hevuM joIe tevI bhAvanAthI teNe cIpha jayuDizyala ophisaranI jagyAe zrI bI. ena. saMjANa nAmanA pArasI nyAyAdhIzanI nimaNUka karI. verAvaLa khUna kesanA AropIo sezansa kamiTa thatAM zrI. saMjANAe sezansa jaja tarIke kAma karyuM ane sarve AropIone phAMsInI sajA karI. tenA upara hAIrTa tarIke rAjya aMgreja nyAyAdhIza mi. eca. pI. eca. jelIne nImyA ane teNe A sajA kAyama rAkhI rAjya aparAdhIonI mAgaNe nArI ane phAMsInI sajAone amala karavAmAM Avyo. gupta prayAganAM tephAne vakhate ane verAvaLanA khUna prasaMge jUnAgaDha rAjyanA tatkAlina polIsa suprinTenDenTa zrI chelazaMkara jyakRSNa davee apUrva kuneha, apratima himmata ane saMpUrNapaNe taTastha rahI je prakAre kAmagIrI bajAvI te mATe baMne kemerAmAM te kapriya thayA ane te pachI mi. keDalane pUrNa sahayoga ApI komavAdanA hiMsaka tAMDavane naSTa karavAmAM teNe agra bhAga bhajavyuM. vighoTI viTInI AkAraNI niyama mujaba dara vIza varSe thAya tema chatAM dIvAna
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta H 319 mahamadabhAIe te niyamanI upekSA karI vATIne dara hatA te karatAM savA kare. mi. keDale, vizeSa caDAvela dara rada karyo. traNa rAhata dhAro kheDUta upara zAhukAronuM moTuM laheNuM hatuM ane kheDUta dinapratidina aNanA bejamAM dabAtA jatA hatA. tethI bhAvanagara rAjaye amalamAM mUkelAM RNa rAhata dhArA je eka dhAre jUnAgaDha rAjyamAM lAgu pADavAmAM Avyo. kApA5 AgalA samayamAM vahIvaTI kharca bephAma vadhe ane jUnI paddhati vadhu kharcALa che e mAnyatAe mi. kele, muMbaI sarakAranA mi. kApaDIyAne nimaNuka ApI kApakupI mATe sUcane mAgyAM. mi. kApaDIyAnAM sUcanone saMpUrNa amala thayo nahi. gItA maMdira jUnAgaDha zaheramAM sukhanAtha cekamAM sukhanAtha mahAdevanuM purAtana maMdira che, tenA mahaMta mesagara mahArAje A sthAnane bhavya ane samRddha banAvyuM hatuM. paNa tenA mRtyu pachI tenI cothI peDhI be AvelA mahaMta gulAbagirie A jagyAnAM makAne paradharmIone vecI nAkhyAM che ane maMdira paNa vecavAnuM sATuM karyuM che evI zaMkA zro suMdarajI paDhIyAra nAmanA AgevAnane maLatAM, teNe aneka Apattio ane avarodhone sAmano karI giranAra upara jaTAzaMkara dharmazALA, A samayamAM nirmANa karanAra pU. rAmAnaMdajI mahArAjanA sahagathI A maMdira kharIdI lIdhuM. A prazna hita dharAvatA keTalAka mANasee upAdhi UbhI karavA dhAreluM paNa kAyade hAthamAM na letAM rAjyanI adAlatane A mAmale saMpatAM badhI pravRttio zAMta thaI gaI. - mi. parIka kelane, jUnAgaDhanI dIvAnagIrI daramyAna briTiza sarakAre nAITahuDa ApyuM. teo tArIkha 9-4-1934thI rajA bhogavavA svadeza gayA. tenI gerahAjarImAM kAryavAhaka dIvAna tarIke muMbaI IlAkAnA uttara vibhAganA kamizanara mi. je. ema. enTItha AvyA. sara peTrIka rajA uparathI pAchA pharyA tyAre mi. meTIya mULa sthAne pAchA gayA. sara peTI ke tenA maMtrI maMDalamAM khA. ba. abdulakAdara mahamadahusena nAmanA siMdhI gRhasthanI nAyaba dIvAnapade nimaNUka karI. temaNe temanI jagyAne cArja tArIkha 1-2-1935nA roja lIdho.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320H jUnAgaDha ane giranAra rAjya kAunsIlamAM, nAyaba dIvAna abdulakAdara uparAMta rA.ba. zivadattarAya trikamarAya mAMkaDa cAlu rahyA ane tArIkha 1-6-1935thI revanyu kamizanara mi. je. esa. sikaverAne, revanyu membara tarIke kAunsIlamAM nImavAmAM AvyA. relave menejara mi. jI. Dabalyu. ena. rojha vadhArAnA sabhya pade rahyA. sara peTrIka keDale, tenI kaDaka rAjanIti, sakhata kAma ane nyAyavRttithI rAjyamAM zAMti sthApI ghaNA jUnA praznone nikAla karyo ane varSothI jAmelA dezI rAjyanA ThaMDA vAtAvaraNamAM muktinI uSmA ApI. paraMtu te Akhare eka dezI rAjyanA dIvAna hatA ane tene maryAdA hatI, tenA keTalAka hukamo kAgaLa upara ja rahyA ane sara parIka te jANyA chatAM kAMI karI zakayA nahi. prabhAsapATaNamAM dehatsarga ghATa uparanA zrI lakSmInArAyaNanA maMdiranA praznane, rAjya johukamIthI te maMdira upara gerakAyadesaranI japtI karI che tema mAnI teNe laMbANa carcAne aMte te hinduone soMpI ApavA hukama karyo paNa tene amala te karAvI zakayA nahi. dIvAna mi. je. ema. monTItha (i. sa. 1995-i. sa. 198) - sara peTrIka pheDala temanA hedAne tyAga karI tArIkha 5-4-1935nA roja svadeza gayA ane tene sthAne mi. je. ema. monTItha nImAyA. teNe tene hene cArja te ja tArIkhe saMbhALe. khA. ba. abdulakAdare, jAsA ciThThI kesa" nAmathI jANItA thayelA kesamAM verAvaLanA pratiSThita vakIla ane agragaNya nAgarika zrI jamanAdAsa chaganalAla rAThoDa tathA zrI buDhaDhubhAI nAmanA gRhasthanI dharapakaDa karI, teo nAgarike upara jAsA ciThThI o lakhe che evuM tahemata mUkayuM. A kesanuM pariNAma zUnyamAM AvyuM. A pagalAMthI zAMta thayelI lAgaNIo punaH ugra thaI paraMtu koI anicchanIya banAva banyo nahi khA. ba. abdulakAdara te pachI rAjya sevAne tyAga karI cAlyA gayA. tenI jagyAe TokanA sAhebajhAdA saradAramahamadakhAna tArIkha 29-5-1936thI nImAyA. mi. menTIthI rajA upara svadeza jatAM zrI. saradAramahamadakhAna tArIkha 2-7-1936thI tArIkha pa-12-1936 sudhI kAryavAhaka dIvAna tarIke rahyA. mi. je. ema. enTIthI moTA dilanA ane kAryakSama dIvAna hatA, paraMtu sara parIka jeTalI dhagaza tenAmAM na hatI. temanI dIvAnagIrInA samayamAM jUnAgaDha rAjya prajA maMDalanI laDatane prAraMbha thaye. mi. je ema. monTItha tA. 1-8-1938nA roja briTiza bhAratamAM pAchA pharyA ane te ja tArIkhe
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta : 321 TekanA sAhebajhAdA saradAramahamadakhAne dIvAna pada saMbhALyuM.' - tA. 31-7-194nnA divase jUnAgaDhamAM saurASTranA rAjAonI pariSada thaI. navAba mahAbatakhAne temanuM svAgata karyuM. rAjAe e bIjA vizva vigrahamAM briTIza sarakArane sahAya ApavA TharAva karyo. jUnAgaDha rAjya prajAmaMDala jUnAgaDha rAjayamAM vAraMvAra thatA kemI upadra sAme rakSaNa meLavavA ane hinduone saMgati karavA I. sa. 1930mAM hindu prajAmaMDala nAmanI eka saMsthA sthApavAmAM AvI. verAvaLa hatyAkAMDa prasaMge ane anya prasaMge A prajAmaMDale suMdara kArya karyuM paraMtu rASTrIya gresanI nIti kemavadI na hatI, tethI A prajAmaMDalane keMgresane Teke maLyo nahi. keMgresanA TekA vagara dezI rAjyamAM kaI maMDala kAMI asarakAraka kAma karI zake nahi tethI I. sa. 1972mAM rAjakeTamAM maLelA kAThiyAvADa rAjakIya pariSadanA adhivezanamAM tenA pramukha sthAnethI paMDita javAharalAlajIe ApelA preraka pravacana uparathI preraNA meLavI, jUnAgaDhanA agragaNya nAgari kee rAjya prajAmaMDala sthApavAne vicAra karyo, paraMtu saMjogo anukULa na hovAthI te vicAra jyAM janamyo hato tyAM ja virame. I. sa. 1937mAM briTiza bhAratamAM kema pradhAna maMDale kAma karatAM thayAM ane I sa. 1938mAM kAThiyAvADa rAjakIya pariSade rAjakoTamAM javAbadAra rAjataMtranI mAgaNI karI, teno asvIkAra thatAM A delana zarU karyuM. jUnAgaDhanA netAoe A taka jhaDapI lIdhI ane prajAmaMDalanI sthApanA karI jUnAgaDhanA rAjakartA pAse javAbadAra rAjataMtranI mAgaNuM mUkI. * prajAmaMDalanA kAryakartAo rAjyanA tAlukAomAM ghUmI vaLyA ane prajAne jAgRta karI. pratyeka varganA, kemanA ane dharmanA prajAjane prajAmaMDalamAM joDAyA. jUnAgaDhamAM kadI na joyelI ke na kapelI jAgRtinI uSA prakAza pAtharI rahI. rAye paNa A jAgRtine kAraNe upasthita thayelA AMdolanane kacaDI nAkhavA, baLa ane buddhine upayoga karavAne makkama nirdhAra karI, muslimone temAMthI judA pADavA prayatno karyA. temane kahevAmAM AvyuM ke je javAbadAra rAjataMtra Avaze to janasaMkhyAnA pramANamAM pratinidhitva raheze ane muslimo 1 rAjavIonI pariSada ja. gi -
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 : jUnAgaDha ane giranAra laghumatImAM hAvAthI temanA avAja rAjataMtramAM na rahe. muslimone gaLe A dalIla utarI, paraMtu va caLInA zrI abdurramAna paTela, jUnAgaDhanA zrA ayubakhAna khalIla vagere rASTravAdI mAnasa dharAvatA AgevAneA calita thayA nahiM. rAjyanA variSTa avikArIoe javAbadAra rAjatatranI mAgaNI sa'tASavAne badale kheDUtA ane vyApArIonI paracuraNa mAgaNIo sa MtASI temane judA pADavAnuM vicAyuM. tArIkha 11-12-1938nA eka pharamAnathI navAkhe, rAjAnA kheDUtone kalAujhADa vAve tA jamInanA vecANa hakka ApavAnI, gAmaDAMomAM cAnI hATalA baMdha karavAnI, paTelA sarakArI kAme jUnAgaDha Ave tA sarakArI mahemAna tarIke gaNavAnI, khAraDhAvADAnA patrakA AdhArabhUta na gaNavAnI ane samarI veza rada karavAnI jAherAta karI. tArIkha 29-12-1938 nA pharamAnathI A jAherAtAne kAyadAnuM svarUpa Apyu. A hAsyAspada navAjeza apUrNa jaNAvAthI, dIvAna daphatara TharAva na. 1802 tArIkha 2-1-1939 thI kheDUtAnA marI gayelA khaLAnAM cAmaDAM kheDUtone ApavAnI, vIdheATImAM dara rUpiye e AnA ghaTADA karavAnI, khetInA upayoga mATe ja galamAMthI lAvavAmAM AvatAM lAkaDAMnI rUpiyA khenI phI ghaTADI rUipayA eka karavAnI jAherAta karI. rAjyAsane beThelA navAbane ane tenA taMtrane TakAvI rAkhanArA ma`trIone lAgyuM ke A jAherAtAthI prajAma`DalamAM bhAgalA paDaze ane AMdolana baMdha thaI jaze paNa tema na thatAM tenAthI virUddha asara thaI. prajAma DelanI vadhatI jatI leAkapriyatA ane mahattAthI taMtravAhake ciMtita thayA. te sAthe jamiyatula muslima nAmanI eka sa`sthAnI sthApanA thaI ane tenA netAoe musalamAnAne, prajAmAMDalanI caLavaLamAM bhAga na levA AjJA karI. prajAma`DalanA pramukha zrI narasi'prasAda nANAvaTI ane kArAmArInA sabhyoe tArIkha 8-1-1939nA rAja dIvAna tathA kAunsIlanA sabhyAne maLI temanuM draSTikhI du samAvyuM. dIvAne javAbadAra rAjyataMtra ApavAnI dizAmAM AgaLa kadama bharavA eka sudhArA samiti nImavAnuM svIkAyu tathA temAM janasaMkhyAnA dhAraNe ke prajAnuM pratinitva dharAvatA Aya tevA sabhyAne nahiM paNu rAjyanA kRpApAtrA ke laghumatInA sabhyone nImavAmAM AvyA. rAjye vacanabhAga karI prajAma`DalanI hAMsI karI che ema kahI 'prajAma Dale tArIkha 13-1-1939nA rAja haDatAla, sabhA, ane saradhasanA kAryakrama yAyA.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta 3ra3 rAjya paNa tArIkha 9-1-1939nI jAherAtathI AvI pravRttine gerakAyadesara karAvI ane hajhara pharamAna naMbara 203 tArIkha 10-1-1939thI navAbe AvI pravRtti sAme nApasaMdagI darzAvI, paraMtu te mATe have bahu moDuM thaI gayuM hatuM. prajAmaMDale vizeSa vATAghATo karavAne badale sIdhI laDatamAM utaravAne nirNaya lIdhe. prajAmaMDalanI kArobArImAM A nirNaye visaMvAda Ubho karyo sarvazrI dayAzaMkara trikamajI dave, jeThAlAla rUpANI, maganalAla gAthA vagere vakIloe A laData baMdhAraNuMya hevI joIe ema kahI rAjInAmAM ApyAM. prajAmaMDalano haDatAla, sabhA, saraghasane kAryakrama amalamAM mUkAya te pahelAM rAjya, prajAmaMDalanA mavaDIo sarvazrI narottamadAsa lAlajI zeTha, nautamalAla vyAsa, prabhudAsa vakhArIyA, Do. maNilAla vaiznava, ratIlAla kAnajI dave, Do. mahAzaMkara, viThThaladAsa, jIvAbhAI paTela vagerene pakaDI lIdhA. kArAvAsamAM rAkhelA netAo upara julmanI jhaDI varasI ane prajAmAM damanane dera chUTo mUkAyo A laData vizeSa ugra svarUpa dhAraNa kare te pahelAM pU. gAMdhIjIe, rAjakoTanI laData saMkelI levA AjJA ApI ane tethI prajAma Dale paNa laData baMdha karI. tArIkha 13-2-1909nA roja sarve jelavAsI netAone mukta karavAmAM AvyA. prajAmaMDalanI laData A pramANe bhAMgI paDI ane te sAthe prajAmaMDala paNa bhAMgI gayuM prajAmaMDalanI laData paDI bhAMgI tenI pAchaLa netAomAM paDelA tIvra matabheda mahad aMze javAbadAra hatA. eka pakSa, briTiza bhAratamAM je rIte satyAgrahanI laData cAlatI hatI te dhoraNe sabhA, saraghasa, haDatAla, satyAgraha ane kAnUnabhaMgane kAryakrama vagara vilaMbe apanAvavAnA matane hatA, jyAre bIjo pakSa dezI rAjyonI kahAyelI prajA mATe A abhinava prayoga karatAM pahelAM prajAne taiyAra karavA ane te pachI uddAmavAdI pagalAM levAnA matane hatA. prajA laData mATe taiyAra na hatI. jyAre laDatanuM alAna apAyuM tyAre prajAmaMDalanI sabhAmAM, javAbadAra rAjataMtrane badale, vyApAramAM ane khetImAM lAbhadAyaka thAya evI chuTachATo mAgavAmAM AvI. rAjyanI virUddha bolavAthI ke caLavaLa karavAthI sarvanAza netara paDaze evI bhIti paNa ghara karI gayelI. zrImaMte, rAjya zrita vyApArIo, IjAradAro ane kenTAkaTara jevAM kAmomAMthI kamANI karatA gRhastho, jAgIradAro ane sarakArI karo ke tenA Asajane, rAjayane vaphAdAra rahevAnI zarta jamIne khAtA bArakhalIdAra, mahaMta, saMtA vagere rAjayanI sAme ughADA UDavA taiyAra na hatA. kheta paNa rAjyanI
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 : jUnAgaDha ane giranAra mara sudhInA gaNetiyA hatA ane teo paNa AvI laDatamAM joDAvA mATe acakAtA hatA. te sAthe vizvavigrahanAM nagArAM yuropa eziyAmAM gAjatAM thayAM, soraThamAM duSkALa paDyo ane rAjakeTanI laData niSphaLa gaI. e badhAMnI asara prajAmaMDalanI laDatane thaI ane aMte te saMkelAI gaI. tema chatAM AMdolana sarvathA niSphaLa gavuM nahi tema te pachInA itihAsathI spaSTa jaNAze. eTeDa eriyA janA I. sa. 1947mAM sArvabhauma sattAe tenuM bhAvi spaSTapaNe joI lIdhuM. tethI saurASTranAM nAnAM rAjyo ane tAlukAo upara ejansInI sIdhI dekharekha hatI ane vahIvaTa upara aMkuza hatA tevAM rAjyane prathama varganA rAjya nIce mUkI devA ghaDelI yojanA pramANe ejansI neTiphIkezana naM. 87 tArIkha 8-6-1943 thI tArIkha 14--47nA divasathI nIcenA tAlukAo jUnAgaDha rAjayanA aMkuza nIce mUkavAmAM AvyA. 1 bATavA beThA majamu 2 bATavA cheTA majamu 3 saradAragaDha 4 sUryapratApagaDha 5 aniDA 6 naDAlA 7 sanALA 8 bhAyAvadara 9 mAnapura 10 mAyApAdara 11 khIjaDiyA 12 AlIdharA 13 akALA 14 saradArapura. te uparAMta hamata vagaranA nIcenA tAlukAo paNa jUnAgaDha rAjya nIce mUkavAmAM AvyA. * 1 amarApura 2 luNAgiri 3 kubA 4 vIchAva. te pachI ejansIne TiphIkezana naMbara 192 tArIkha 30-11-1940thI mANAvadara, thANAdevaLI ane jetapuranAM rAjayo paNa tArIkha 7-12-1947thI jUnAgaDha rAjya nIce mUkavAmAM AvyAM. A joDANathI jAnAgaDha rAjyanA vistAramAM 680 cerasa mAIlane vidhAre thaye ane 1,4,625nI vasatI vadhI. . A rAjyone vahIvaTa karavA speziyala ophisara tarIke kepTana hArve jensa tathA AsisTaMTa speziyala ophisara tarIke zrI sI. ena. modI ane te pachI zrI je. ema paMDayA nImAyA. jUnAgaDha rAjya A rAjya ane 1 junAgaDha rAjya taraphathI A yojanAmAM prAraMbhika kArya A lekhake ane zrI badrabhAI khare kareluM. zrI buTubhAI aMta sudhI temAM kArya karatA rahyA.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAkhI vazana-aMta : 325 tAlukAo pAsethI levAtI joratalabInI rakama mApha karI ane nyAya mATe jUnAgaDhamAM hAI korTa nI sthApanA karavAmAM AvI. dIvAnA (i. sa. 1938-i. sa. 1947) mi. je. ema. menDItha gayA pachI TAMkanA sAhebajhAdA saradAramahamadakhAna dIvAna thayA. tenA samayamAM prajAma`DalanI caLavaLa, khIjo vizvavigraha, saM. 1996nA dukALa vagere rAjyane upAdhimAM mUkanArA prasaMgA AvyA. te sAthe nAnAM rAjyo ane tAlukAone jUnAgaDha rAjyamAM joDavAnI pravRtti paNa karavAnI javAbadArI tenI hatI. temaNe badhAM kAryo pAra pADayAM paNa rAjyamAM tenI bahu sArI chApa paDI niha, rAjavaMzI ane briTiza rAjyamAM UMcA adhikAra prAsa karI zakelA A dIvAna I. sa. 1942mAM gayA ane khA. ba. abdulakAdara mahamadahusene tArIkha 28-8-1942nA rAja jUnAgaDhanA dIvAnanuM pa saMbhALyuM. A zaktizALI, huziyAra ane vahIvaTI taMtranA niSNAta dIvAne ghaNIja khAheAzIthI rAjataMtra calAvyuM. paraMtu tenA purAgAmI dIvAne, rAjyanI nAkarImAM muslimeAnuM pramANa vizeSa hevuM joIe te mATe khAtAMo upara meAkalelA gupta pariSatrane badale udhADI rIte rAjyanI nIti jAhera karI ane rAjyanA dareka khAtAmAM muslima adhikArIone hakka na hrAya chatAM baDhatI ApavAmAM AvI. kama cArIonI bharatImAM yogya lAyakAtavALA sthAnika muslimo na maLe tA para prAntamAMthI muslimAne khelAvI nimaNUka ApavAmAM AvI. Ama jUnAgaDha rAjyamAM hiMdu-muslima vacce bhedabhAva na hatA tenuM pragaTa rIte sarjana thayuM. ane be sadI jUnI rAjanItimAM palTA AvyA. jyAre dezanA bhAgalA paDayA tyAre khA. ba. abdulakAdara muslima hatA ane siMdhanA hatA, chatAM teNe jUnAgaDha bhAratamAM joDAya evA abhiprAya ApyA paNa e ja samaye tene hRdayaroganA humalA thatAM amerikA gayA ane tenA sthAne jUnAgaDhanuM rAjya gumAvavA sara zAhanavAjha bhuTAne mUkatA gayA. sara zAhanavAjhe tenI jagyAnA cAja tArIkha 30-5-1947 nA rAja lIdhA. rAjyataMtra I. sa. 1911mAM navAba rasulakhAnajI gujarI gayA ane briTiza eDaminIsTrezana thayuM tyArathI briTiza hindusthAnamAM je vahIvaTI pahita hatI te rAjyanA pratyeka khAtAmAM dAkhala karavAmAM AvI. I. sa. 1920mAM mahAbatakhAnajIe sattAnAM sUtro saMbhALyAM pachI paNa te ja patie vahIvaTa cAlatA rahyo paraMtu te pachI prajAnI ane vahIvaTanI muzkelIe samaya, sajoga
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 : jUnAgaDha ane giranAra ane paristhiti dhyAnamAM laI, ahIM tahIM pheraphAra thayA, paraMtu tenuM mULa mALakhu tA tenuM te ja rahyuM. revanyu khAtAmAM lenDa revanyu kADha, ane te a MgenA niyamA ane vaTahukamA prasiddha karavAmAM AvyA. hisAbanI paddhati paNa briTiza jillAnI paddhatie nimi ta thaI. rAjyuM, tenA ekAunTa kADha paNa taiyAra karyAM. peAlIsa khAtAmAM, jAhera bAMdhakAma khAtAmAM, keLavaNI khAtAmAM, himAkhI ane nANAM khAtAmAM, thoDA pheraphAra sAthe briTiza vahIvaTI pati apanAvavAmAM AvI ane jayAM dvidhA ke vivAda utpanna thAya tyAM te paddhati anvaya stha pita thayelA dheAraNanuM anusaraNa thatuM. nyAyakhatu kArobArIthI svata Mtra hatu ane tenI pramANikatAnI praNAlikA, anya rAjyA karatAM avazya UMcI hatI. nyAya taMtramAM rAjakartA ke dIvAna hastakSepa karatA nahi. pratyeka khAtA upara anubhavI ane pIDha adhikArIe nImavAmAM AvatA ane dI Anane madada karavA mATe kAunsIla hatI. tenA pramukha navAba pAte hatA chatAM teo kAunsIlanI miTIgAmAM kavacita AvatA paraMtu nIti viSayaka prazno, ejansI sAthenA saMbadhA vagere agatyanI bAbatAnA nirNaya navAbanI anumati ane AjJAnusAra ja levAtA. navAba pAte rAjyanA pratyeka praznathI saMpUrNapaNe vAkeph rahetA paraMtu rAjataMtramAM sIdhA hastakSepa karatA nahi. tenA kRpApAtrA ke aMgata sudhI mAnI bAbatA mATe paNa te 'yogya dvAra ja' nirNaya thavA joIe teve! Agraha rAkhatA. pAchaLathI temaNe pramukhanI sattA tathA haido dIvAnane Apele. sabhyA kAunsIlamAM I. sa. 1931 thI I. sa. 1947 sudhI jUnAgaDhanA zrI zivadattarAya trikamarAya mAMkaDa vaSTi sabhya pade rahyA. temane briTiza sarakAre rAva bahAduranA caMdraka ApelA. A mutsadI, pratibhAzALI ane pIDha rAjapuruSe cha dIvAnA sAthe kAunsIlamAM rahI. rAjyanI ekadhArI sevA karI, navAbanI paNa kRpA ane vizvAsa meLavI teNe taTastha ane nyAyaparAyaNa rahI prajAnA cAhu ane rAjakartAnI prIti spAna karI. jUnAgaDha rAjye pAkIstAna sAthe joDAvA nirdhAra karyo tyAre te temAM sahamata na thaI zakatAM Isa. 1967 mAM nivRtta thaI gayA ane thADA samayamAM temanA dehAMta thayA. I. sa. 1935mAM, revanyu kamiznara pade daza varSathI adhika samaya rahelA zrI je. ekasa sikaverAne 'unsilanA sabhya pade niyukta karavAmAM AvyA. A gAvAnIjha krizciyana gR'stha yuvAna vaye jUnAgaDha 2 jyanI sevAmAM joDAyelA. vizALa vyavasthA zakti, pUrna ane vahIvaTI kArya kSamatAnA kAraNe te
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta : 7 navAbanA prItipAtra thayA. teo prAIveTa sekreTarI pade paNa rahyA. i. sa. 1938mAM teo rajA upara gayA ane pAchaLathI dIvAna sAhebajhAdA saradAramahamadakhAne temanA virUdhdha tapAsa karI temane baratarapha karyA te pachI thoDA ja mAsamAM te gujarI gayA temane gayA pachI. muMbaInA mAjI kalekaTara opha kasTamsa rAvabahAdura mANekalAla lallubhAI revanyu membara thaIne AvyA ane temanI gRhasthAI, niSpakSapAta nIti ane kAryakSamatAthI te prajApriya thayA. teo I. sa. 1942 mAM chuTA thayA. siMdhanA nivRta kalekaTara rA. ba. dharamadAsa hIrAnaMdANu I. sa. 194ramAM, DAyarekaTara opha sivila saplAIjha thaIne AvelA ane te pachI revanyu kamizanara paNa nImAyelA. te I. sa. 1945mAM revanyu membara thayA. A bAheza, vicArazIla, kAryakSama kUnehabAja ane ati anubhavI amaladAre tenI zAMta, gaMbhIra ane niDara prakRtithI revanyu khAtAnuM mALakhuM pheravI nAkhyuM. teNe navA grejyueTane adhikArI pade ane mukhya kacerImAM rAkhI, khAtAnuM AdhunikaraNa karI keTalIka ucca praNAlio pADI. teo paNa jUnAgaDhanuM pAkIstAna sAthe joDANa karavAnA TharAvamAM kAunsila sabhya tarIke sahamata na thatAM virodha karI rAjInAmuM ApI chUTA thaI gayA. khA. ba. abdulamajIdakhAna I. sa. 1941thI I. sa. 1947 sudhI kAyadA sabhya rahyA. - I. sa. 1947mAM rAjyanA aMtima divase mAM zrI. e. ke. vAva aSe. hAnIne sabhya pade levAmAM AvyA paraMtu temanA gayA pachI thoDA ja divasomAM jUnAgaDha rAjayamAM navAbIne aMta AvyuM. A uparAMta kAunsIlamAM, mi. rejha, kepTana viliyamsa, kepTana epha. bI. ena. TIle, mi. beIDa vagere aMgreja sabhyo vAraMvAra levAyA hatA. kepTana hArve jensa chellI kAunsilanA sabhya hatA. - I. sa. 1931mAM muMbaI rAjayanI sevAmAMthI AvelA zrI. esa. pI. ghIvAlA prathama dIvAna ophisanA menejara ane pachIthI cIpha sekreTarI pade I. sa. 1947nA navembara sudhI rahyA. ati sakhata kAma ane parizrama karanArA A pArasI gRhastha soLa varSa sudhI jUnAgaDhanA vahIvaTI taMtramAM agatyanuM sthAna bhogavyuM. rAjyanAM judAM judAM khAtAMo badhAM rAjayonI jemaja rAjyamAM revanyu. piolIsa Adi judAM judAM khAtAM hatAM. paraMtu amuka khAtAMomAM keTalIka viziSTatA hatI ane keTalAMka
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 : jUnAgaDha ane giranAra viziSTa khAtAM hatAM jenI mAMdha levAnuM Avazyaka che. keLavaNI jUnAgaDha rAjyamAM prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa vinA zuY ApavAmAM AvatuM, joke prAthamika keLavaNI pharajIyAta na hatI. lejamAM phI levAtI paraMtu sthAnika ke para prAMtIya muslima vidyAthI one sAva mAphI hatI eTaluM tA nahi paNa temane maphata pustaka ApavAmAM AvatAM, hArTalamAM maphata bhojana ApavAmAM AvatuM ane sthAnika muslima vidyAthI one temaja bahAranA kaiTalAka muslima vidyAthI one skreAlarazIpa paNa ApavAmAM AvatI. bahAuddIna kAlejamAM mahAbata phailezIpa hatI te paNa mAtra muslimAne ja apAtI. muslimone dhaMdhAkIya tAlIma ApavA I. sa. 1935mAM Tekanikala skUla paNa sthApavAmAM AvelI muslima vidyAthI one mahAbata ma`sAmAM paNa maphata zikSaNa ApavAmAM AvatuM. bahAuddIna kaoNlejamAMthI sAyansanA budha thayelA vargo I sa 1943mAM cAlu karavAmAM AvyA. tA. 117-1943nA rAja abdulakAdara sAyansa blokanuM yuvarAjanA hAthe udghATana thayuM..2 Arogya jUnAgaDhamAM eka janarala hospiTala tathA eka jhanAnA hospiTala hatI. 1 dA ta. junAgaDha zaheramAM dIvAna cAkamAM dareka praharanAM cADiyAM vAgatAM ane tenA mATe nakkAra khAtu' cAlatu, uparakoTamAM khapeAre bAra vAge tApa phoDavAmAM AvatI, garIba lAkone mata bhAjana Apatu' laMgarakhAnuM hatuM. te uparAMta hathiyArA rahetAM te zastrAgAra sIlekhAnuM tathA kImatI jhaverAtA rahetAM te tASAkhA, savArImAM caDavAnA ja upayoganA kAtala dhADA, rathA ane sIgarAmAnuM rathakhAnuM, gADIkhAnuM, meTarakhAnuM vagere khAtAM hatAM te sAthe dharaveNI, saurASTra pAsTa, jevAM khAtAM hatAM ane khIjA khAtAMmAM khInna rAjyA karatAM kaMika judI paddhati hatI tene anulakSIne ahi sakSipta vigatA levAmAM AvI che. 2 keLavaNI khAtAnA uparI pade sva. chaganalAla paDayA zrI puruSAtamarAya nANAvaTI zrI. zrI matiza kara dezAi, zrI lAkhANI, zrI. badRlamAna kAjhI tathA zrI ismAila agrehAnI vagere utarAttara AvelA. kaoNleja, keLavaNI adhikArI nIce na hatI prinsi pAla pade zrI hADIvALA, zrI mAdhavajI bhaTTa, zrI navAkhaalI, zrI sahyAnA ane zrI ahurUddInaahamada utAra hatA.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzana-aMta H 29 - tenA uparI pade prinsipAla meDIkala ophisara hatA. rAjyanAM davAkhAnAMonA uparI cIpha meDIkala ophisara hatA sIlvara jyubilI utsava prasaMge je phaMDa thayuM temAM je je mahAlanuM jeTaluM phaMDa thAya teTalI rakama rAjaye umerI temAMthI keIpaNa sArvajanika davAkhAnA karavAno rAjya nirNaya lIdhuM hatuM. te uparAMta mahAlanAM kendromAM tathA anya moTAM gAmomAM davAkhAnAM hatAM. I. sa. 1935mAM tyajI devAyelAM bALako mATe phAunaDaliMga hemanI sthApanA karavAmAM AvI te sAthe bAla Arogya kendra tathA reDakrosa saMsthA paNa kArya karatI. dilhInI reDakrosa saMsthAnI mukhya kacerInuM makAna jUnAgaDha rAjaye baMdhAvI ApeluM ane tenI zAkhA jUnAgaDhamAM hatI. navAbe cIlDrana velaphera sosAyaTI sthApI hatI. tenuM uddaghATana tenA hAthe tArIkha 17-1ra-1933 nA roja thayuM hatuM, leparaesAyalamamAM raktapItanA dardIonI vinA zake sAravAra thatI. Ayurvedika ane yunAnI davAkhAnAMo ane pharatAM davAkhAnAo paNa dareka mahalanAM agatyanAM gAmaDAMomAM cAlatAM. saMsthAo sthApita ane saMcAlita davAkhAnAMone anudAna maLatuM. mahesUla rAjapanI jamIna phaLadrupa hatI. paNa kheDUte gaNetiyA hatA. temane jamIna upara mAlIkI ke kannA hakaka hatA nahi, paraMtu vArasAnA niyamo udAra hatA, putranA abhAve putrIone vAra maLatA. dattaka levAnI chUTa hatI. kheDUtanuM mRtyu thAya, putra na hoya ane putrIo sagIra ke avivAhita heya te, athavA vidhavA heAya ke apaMga AzritA hoya te jamIna bIjAne saMthAya te sAthe mULa kheDUtanAM Azritane khorAkI pozAkI ApavAmAM AvatI. vidhavA dhaNInA hakkamAM rahe tyAM sudhI khAtuM paNa tenA nAme cAlatuM. kheDUtonA vArasA hissA, vahecaNa vagere sarva prazno mahesUla khAtuM ja patAvatuM. temane vakIlo rekavA ke korTe javApaNuM hatuM nahi. laheNuM kAraNa khAtuM chUTI jAya te kheDUtane rahevA mATe makAna ApavAmAM AvatuM. ' 1 I. sa. 1937 thI 1947 sudhI cIpha meDikla ophisara pade kepTana pI. TI. majamudAra tathA i. sa. 1934 sudhI prinsipAla meDIkla ophisara De. mATInsa hatA, te pUrve Do. narasiMhadAsa tathA De. koThArI Arogya khAtAnA uparI hatA. ja. gi-4ra
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 : jUnAgaDha ane giranAra pAchaLanAM varSomAM, bagIcAonI jamIna vecANa hakko meLavavA tathA ubhaDa hanAM makAnA paNa vecANa hakko meLavavA maMjUrI ApavAmAM AvatI. khetInI sudhAraNA mATe khetIvADI khAtuM hatu paraMtu tenuM kSetra maryAkti hatu. kheDUtA tathA ubhaDA pAsethI veTha levAtI paNa te mAtra sarakArI kAma mATe levAtI. veTha karanArane bhaththuM ApavA dhAraNa hatuM. navAba pAte veTha levAnI virUddha hatA paNa te dhAraNa nAbUda karI zakayA nahi. kheDUtA upara karajanA khAjo vadhI jatAM I. sa. 1934-5 mAM RNu rAhata dhAro amalamAM lAvavAmAM AvyA ane tene pariNAme ghaNA kheDUtA RNa mukta thayA kheDUtAne baLada, krAsa, bIyAraNa vagerenI tagAvI apAtI. jamIna mahesUla be haDUtAthI vasUla thatI. badhAM khAlasA gAmAmAM sarve thaI gaI hatI ane ghaNAM kharAM bhAyAtI, gIrAsadArI ane bArakhalI gAmAmAM paNa sarve thaI gaI hatI. achata ke duSkALanAM varSAmAM mAphI mukANu AMkhane aDasaThe nukasAnanA aMdAja bAMdhI, ApavAmAM AvatAM. eDaminIsTrezanamAM rA. bu. kezavalAla giradharalAla trivedI, cIpha revanyu ophisara hatA. navAba gAdIe beThA pachI jUnAgaDhanA zrI meAtIlAla jhaveracaMda vasAvaDA te pachI nimAyA. i. sa. 1925-26 thI mi je. esa. sikaverA revanyu kamizanara pade I. sa. 1935 sudhI rahyA. tae! kAunsIlamAM membara pade nimAtAM te jagyAe cIpha revanyu AphrimaranA hAdAthI zrI bAbu parazurAma purANika nImAyA. tenA avajI zrI yusuphajI paTela AvyA te pachI rA. ba. dharamadAsa hIrAnaMdANI revanyu kamizanara thayA ane te I. sa. 1945 mAM revanyu membara pade jatAM khAnazrI mu jhAkhAnajI mahesUla khAtAnA vaDA thayA. tA. 1lI navembare te jagyAe abdulasamada bInahamIda nImAyA ane hamI navembare jUnAgaDha rAjyamAM rAjAzAhInA aMta AvyA. gharabheNI rAjyamAM gharabheNI khAtA nAmanuM eka khAtuM hatuM. te gharabheNI niyame anusAra kAma karatuM. A niyamA, jUnAgaDha ane khIjA navuM nagarAne lAgu hatA. te anvaye makAna mAlikane, je jamIna upara makAna che te jamIna rAjya pAsethI kayAre vecANa lIdhI che te batAvavA kahevAmAM AvatuM ane jo tevA purAvA rajU karI na zake teA judA judA samayanA judA judA daranI kIMmata vasUla levAmAM AvatI. A anyAyI ane trAsadAyaka niyamA sAme prajAe vAraMvAra avAja
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta H 331 uThAvyo paNa koI saMtoSakAraka pariNAma AvyuM nahi ! nagaramAM makAna bAMdhavA mATenI jamIne vecANa hakkathI maLatI tenA upara kirAyo ke anya koI vere ke Tekasa levAtA nahi gIrAsa garAsiyAo tathA bArakhalIdAro pratye paNa rAjyanI nIti udAra hatI. temanI pAsethI mukarara thayelA sudhArA varADa ke seTala salAmI uparAMta keI rakama levAtI nahi. sagIra gIrAsadAranI jAgIra upara japtI rahetI ane tene vahIvaTa rAjya karatuM ke janarala vAlI nImavAmAM AvatA. jAgIra upara karaja thAya te karaja nikAla khAtuM, vahIvaTa karI jAgIra RNa mukta thAya tevI yojanA karatuM. Avazyaka prasaMge gIrAsadArone lona paNa ApavAmAM AvatI. bIjAM rAjyomAM gIrAsadArone dhIradhAra karI tenI jAgIre lakhAvI levAmAM AvatI, tema ahIM thatuM nahi. dharmAdA, devasthAne, pIrasthAne nI jAgIre pratye paNa ghaNuM ja udAra nIti hatI. dharmAdA saMsthAnA mahaMta gujarI jAya tyAre rAjayane mahaMta nImavAne adhikAra hatA. paraMtu, je saMpradAyanI jagyA hoya te ja saMpradAyanA ane banatAM sudhI mahUma mahaMtanA ziSyane gAdI ApavAmAM AvatI, mahuM tene saMsArI thavAnI paNa chUTa ApavAmAM AvelI. bArakhalI khAtuM, revanyu kamizanara nIce ane I. sa. 1935thI revanyu membara nIce hatuM. tenA dvArA japtI jAgIre, saMgInI jAgIre, arajadAranI jAgIra tathA khaphagAnanI jAgIrono vahIvaTa paNe thatA.2 phaLa jhADa uchera karIne vipula pAka thAya te mATe kharAbAnI jamInamAM prajAne AMbA vAvavAnI chUTa hatI. AvI rIte vAvelA AMbAe phaLAu thAya tyAre dara jhADe 1 gharabheNI ophisara tarIke, sarvazrI chelazaMkara rANA, jayaMtilAla vasAvaDA, lAlabhAI dezAI, bI. pI. purANika, vajubhAI koThArI, manubhAI kIkANI, a. bInahamIda tathA zaM, ha. dezAI utaretara hatA. 2 bArakhalI AsisTaMTanA pade sarvazrI, mugaTarAya kalyANa, jorAvarasiMhajI, vajubhAI koThArI tathA sI. pI. bhaTa hatA. te pachI bArakhalI ophisaranI jagyA thatAM tenA upara sarvazrI sI. pI. bhaTa, bInahamIda, kAsama vIzala ane jI. esa. taherAnI uttarAra hatA.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 : jUnAgaDha ane giranAra mAtra cAra AnAnI dastUrI levAtI. te rIte nALIyerInA vAvetaranI paNa chUTa hatI ane tenA upara dara jhAMDe mAtra be AnA dastUrI levAtI. phaLAu jhADanA bagIcAonI jamIna veMcANu hakkathI ApavAmAM AvatI. gArDana suprinTenDenTa zrI. e. esa. ke. AyaMgaranA puruSAya ane pirazramathI jUnAgaDhamAM giranAranI taLeTImAM 500 ekara jamIna jaMgalakhAtA pAsethI laI temAM dudhezvara plAnTezana nAmanuM a bhavana banyu che temAM khAnagI gRDasthAnAM AMbAvADiyAM che. A aMbavatamAM kesara tathA anya umadA prakAranI kerIe thAya che. te ja adhikArIe unA pAse vAseAjamAM nALIyeranuM paNa suMdara plAnTezana banAvyu che je saurASTra sarakAre, somanAtha TrasTane ApI dIdhu che. rAjyamAM sarakArI che bhAgAM jUnAgaDhamAM ane cha bhAgeA maDAlAmAM hatA. gesa vadha na navAba mahAbatakhAnane gAyA pratye anahada anurAga hatA. tenA viliMgDana phAma'mAM UMcI gira olAdanI gAyo khUTA rAkhelAM. A gAyAnAM nAmo paNa gaMgA, gAdavArI vagere hatAM. teo tenA upara aMgata dhyAna ApatA ane peAta ghaNI vAra gAya dehI paNa letA. A gAyeA zuSka thaI jAya te pachI paNu pALavAmAM AvatI. koIpaNa sa'jogAmAM gAyA katalakhAne mokalAtI nahi. A phArmAMnA dhaNakhUTAe akhila bhArata pradazanAmAM anekavAra prathama caMdrA chatyA hatA. geAvaMza sudhAraNA mATe A caMdra vijetA dhaNakhUryane maDAleAmAM rAkhavAmAM AvatA. sarakArI DabAmAM AvatI rakhaDatI gAyeAne hararAja na karatAM pAMjarApeALamAM mekalavAmAM AvatI ane tenI hararAjI karavAnuM jarUrI jaNAya tA musalamAMnanI mAgaNI levAtI nahi ke musalamAnane gAya vecAtI apAtI nahi. pAMjarApoLane jamIna, vIDIo ane anudAna apAtAM. prabhAsapATaNamAM gauvadhanA pratibaMdha hatA ane rAjyanA khIjA bhAgAmAM paNa jAheramAM pazuvadha karavA e guneA hatA. pazu sava na gAyA uparAMta, UMcI jatanI bheMsa, bakarAM, gheTAM ane gheADAe nA uchera mATe paNa navAba pAta dhyAna ApatA. rAjyanI gheADAramAM UMcI jAtanAM arakhI, kAThiyAvADI ane anya jAtanA vADAo rahetA. kAThI jAtanI gheADIe
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzana-aMta : 333 paNa rahetI. mahAlonAM kendromAM vAlI ghoDAo rAkhavAmAM AvatA. jUnAgaDhamAM, savArI prasaMge nIkaLatA katala dheDAe paNa hatA. jUnAgaDhamAM pazu cikitsAlaya hatuM ane niSNAta pazu sajene paNa sevAmAM hatAM paNa te jUnAgaDha zaheramAM ja rahetA. A sarjano mukhyatve rAjayanA Dhera ane ghaDAo mATe ja hatA, chatAM khAnagI mAlIkInAM pazuone IlAja karatA. rAjayanA tAlukAomAM sarakArI ghoDA ke dhaNakhUTanA IlAja mATe athavA DheramAM moTA pramANamAM rogacALo phelAya te ja jatA. verAvaLamAM "egamA ghInI leboreTarI hatI tathA A ghInI muMbaI vagere sthaLe nikAsa thatI. rAjyamAM vanaspatinuM jamAveluM tela (vejITebala ghInI AyAta ane vecANa upara pratibaMdha hatA, je pAchaLanA varSamAM aMzata UDI gayele. vana prANIo jaMgala prANIonA zikAra upara pratibaMdha hatA. siMha ane dIpaDAonA zikAra mATe navAbanI pitAnI maMjUrI avazyaka hatI. anya vana prANIonI hatyA mATe maryAdita saMkhyAmAM paravAnA maLatA ane cerIchupIthI zikAra karanArane zikSA karavAmAM AvatI. duSkALa ke anAvRSTinA samaye vana pazuone pIvAnA pANI mATe jagalamAM baMdhe ke havADA bAMdhI pANI pUruM pADavAmAM AvatuM. mera ane vAMdarA mAravAnuM kRtya gunAhita gaNAtuM ane rAjya pInala keDamAM tenI zikSA mATe jogavAI hatI. siMha, kheDUtanA baLade mArI nAkhe te kheDUtone vaLatara ApavAmAM AvatuM. vana prANIonA saMrakSaNa mATe zikArIo-pIo rahetA. vana saMrakSaNa jaMgalanA saMrakSaNa mATe tene be mukhya vibhAgomAM vahecI nAkhavAmAM AveluM', rakSita jaMgala ane mahesulI jaMgala. rakSita jaMgalanA pAMca vibhAgo hatA. temAM 314 mAIlanA kAcA rastAo bAMdhavAmAM AvelA. tenA upara vAhana vyavahAranI maryAdita chUTa hatI. te mArgo upara jatI meTaramAM zikAra na thAya te mATe baMdUka laI javAnI manAI hatI. jaMgala khAtAnI eka narsarI jAmavALAmAM hatI. jaMgalamAM jhADa kApavAnI vaijJAnika paddhati pramANe ku kapAtA tathA tyAM navAM vRkSa vAvavA mATe janAbaddha pravRtti karavAmAM AvatI.
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. * * * 334 H jUnAgaDha ane giranAra khAnagI khAtuM navAbe potAnA aMgata kharca sArU pivI parsa svIkArelI. A rakama vArSika rUpiyA nava lAkha jeTalI hatI, tema chatAM tene keTaleka aMgata kharca rAjyanA je te khAtA upara paNa paDatA. navAbanuM prAIveTa DIpArTamenTa juduM hatuM. temAM, mi. bleIDana, zrI motIlAla vasAvaDA, zrI mahamadabhAI, zrI je. ekasa sikaverA, lepha. karnala abdulagaphAra khAna, zrI IsmAIla abrehAnI vagere prAIveTa sekreTarIe uttarottara hatA. hAusahelDa ke TrelaranI jagyA hatI. tenA upara chelalAM varSomAM navAbanA mAmAnA putra ane jamAI zrI yAsInakhAna hatA. lAnsarsa kamAnDanTa, milITarI sekreTarI hatA chatAM I. sa. 193ra-1938 vacce karnala saradArasiMhajI gohila te pade AvelA nyAyakhAtuM eTa7 eriyA yojanA nIce tAlukAo rAjyanA aMkuza nIce AvyA te pachI jUnAgaDhane hAI korTa maLI. te pUrve variSTha nyAyAdhIza. cIpha jayuDIzIyala ophisara' kahevAtA tathA DIsTrIkaTa enDa sezansa jaja sadara adAlatanA jaja kahevAtA. te uparAMta rAjaprakaraNI kerTa hatI tenA jajane DIsTrIkaTa ne adhikAra hatA. dareka tAluke adAlata hatI. kArobArI ane nyAyakhAtuM nirALAM hatAM. nyAyAdhIzo kAyadAnA snAtake hatA. sudharAI jUnAgaDha rAjyamAM, navAbanA samayamAM prajAkIya, cUMTAyelI sudharAI na hatI. I. sa. 1960 mAM sudharAInA vahIvaTamAM niyukta nAgarikone sthAna ApavAmAM AvyuM. A beImAM 14 sabhyo hatA, temAM 3 muslima prajAkIya sabhyo re muslima niyukta sabhya, 3 bIna muslima niyukta sabhyo hatA. muslimanuM vasatInuM pramANa 18 TakA hatuM te chatAM temane pa0 TakA jeTaluM pratinidhitva ApavAmAM AveluM. 1 A pada upara zrI rUbena, sara mahebubIyAM kAdarI, zrI masurIkara, zrI saMjAnA ane zrI a. gaphAra hAI korTa sthapAyA pUrve karAra AvelA. hAIkorTa thayA pachI cIpha jasTIsa tarIke zrI. ema. e zekha tathA zrI pRthulAla vasAvaDA utarotara AvelA.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane aMta : 335 A prakAranI sudharAI tArIkha 1-9-1934 thI verAvaLane ApavAmAM AvI. temAM 12 sabhyo hatA. pratinidhitva jUnAgaDhanA dhoraNe ja hatuM. mahAlanA mukhya mathakamAM vahIvaTadAranA pramukhapaNa nIce cAra niyukata sabhyonI sudharAI hatI, temAM 2 sabhyo musliIma ane be bIna muslima hatA. A sabhya mAtra salAhakAra hatA. jakAta I. sa1934 pahelAM rAjyamAM khuThThI (lenDa) jakAta mAtra be ja daramAM levAtI. paradezI mAlanA pAMca TakA ane dezI mAlanA eka rUpiyAnI kIMmata jUne eka paise I. sa. 1934thI rAjya briTiza TerIpha dara svIkArI vIramagAmanI jakAtamAMthI chUTachATa meLavI te pachI tarI jakAta (sI kasTama) tathA khuzkI jakAta (lenDa kasTama) TerIpha dharaNe levAtI. baMdare AvatA mAla upara ! ribeTa ApavAmAM AvatuM nahi. udyoga rAjyamAM udyogonI khilavaNI mATe kAMI pravRtti thatI nahi. DAM oIla ekasapela, jInIMga phekaTarIo ane koTana prese sivAya koI udyogo hatA nahi. , tatkAlIna dIvAna je. ema. enTIthanA haste tA. 17-12-1937 nA roja jUnAgaDhanA zrI chaganalAla paramANaMdadAsa nANAvaTInA prayAsathI verAvaLamAM mahAbatakhAna TekasaTAIla mIlsano pAyo nAkhavAmAM AvyuM ane te vidhi sAthe mIlanuM ItizrI thaI gayuM. I. sa. 1944mAM coravADamAM dIlAvara sIDIkeTa tathA kAThiyAvADa InDasTrIjhanAM kArakhAnAM nAkhavAmAM AvyAM. ilekiTasITI jUnAgaDhanA nagarazeTha zrI raghunAtha mAdhavajI rAjAe I. sa. 1938mAM zekha mahamada IlekiTraka pAvarahAusanI sthApanA karI. tenuM khAtamuhUta tArIkha 2-8-1928nA roja karavAmAM AvyuM ane tenuM uddaghATana tArIkha 26-8-1929 nA roja poliTikala ejanTa kala kIjhanA hAthe thayuM. I. sa. 1932mAM A pAvarahAusa rAjya saMbhALI lIdhuM. 1 zrI citaraMjana (bacubhAI) rAjAnA pitAzrI
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 : jUnAgaDha ane giranAra benka - tArIkha ra0-1934nA roja verAvasamAM jUnAgaDha sTeTa benkanI sthApanA karavAmAM AvI. tenI eka zAkhA jUnAgaDhamAM tArIkha 2-4-1935nA roja khelavAmAM AvI A be tArIkha 1-11-1944 thI benka opha InDiyAnI jUnAgaDhamAM zAkhA khulatAM temAM bhaLI gaI. pilIsa polIsadaLamAM bahu bhaNelA ke tAlIma pAmelA adhikArIo na hatA, tema chatAM kAyade ane vyavasthAnI jALavaNI ghaNI sArI rIte thatI. A amalada temanA kAryamAM ane pharajamAM pUrA vAkephagAra ane khabaradAra hatA. I. sa. 1945-1946mAM polIsadaLa 992nuM hatuM temAM 708 muslima ane 284 hinduo hatA. temAMnA 6ra7 bhaNelA ane 365 abhaNa hatA. pilI sakhAtAnA variSTha adhikArI prathama kamizanara kahevAtA. 1971thI te jagyA suprinTenDenTanI thaI ane 1943thI pharIthI kamizanaranI thaI. rInya rAjyanI lAnsarsamAM 173 savAra hatA, tenA kamAnDanTa, briTiza senAmAMthI AvatA. InphanTrImAM 21 javAna hatA, tenA vaDA rAjyasevAnA paNa tAlIma pAmelA hatA. A badhA sainike muslimo hatA. lAnsasanA ane i-TrInA amaladArone tAlIma mATe briTiza senAnI chAvaNIo tathA zALAomAM mokalavAmAM AvatA. bIjA vizvavigrahamAM lAnsasanA 86 ane InphanTrInA 1 mANase laDavA gayelA. joratalabI-khaMDaNI jUnAgaDha rAjyane 134 rAjyo pAsethI rUpiyA 92,421nI rakama prativarSa joratalabI tarIke maLatI. te sAme sArvabhauma sattAne rUpiyA 28,394 tathA gAyakavADa sarakArane rUpiyA 37,210nI khaMDaNI bharavI paDatI. A rakama vasula karI ApavA mATe sArvabhauma sattAne 5 TakA kamIzana paNa ApavuM paDatuM. 1 A benkanA janarala menejara mi. phrejhara hatA. 2 pilIsakhAtAnA kamizanara pade zrI dhIrajarAya aMbArAma chAyA hatA. te pachI sarvazrI sadarUddIna, chelazaMkara dave, AI. sI. beIDa AMTIyA tathA khA. sA. phatehamAmada, supriTenDenTa hatA. I. sa1943thI khA. ba. mahamadahusenazAha navI kamizanara hatA.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vazanA aMte H 337 ja charA rAjyanA rAbAda tAlukAne prativarSa 360 rIAla eTale aMdAje rUpiyA 1080 ApavA paDatA. A rakama rIAlanA sikkAmAM ja levA jaMjIrA Agraha rAkhatuM, jUnAgaDha rAjyamAM joDAyelAM rAjya tathA tAlukAe uparanI joratalakhI I. sa. 1943thI mApha karavAmAM AvelI. posTa ophisa jUnAgaDha rAjyanI peAsTa, saurASTra pAsTa kahevAtI. tenI mukhya kacerI jUnAgaDhamAM hatI. tenI nIce 34 peTA pesTa ephrisA hatI. pesTanI judA judA daranI sarakArI ane raiyatI sTempsa bahAra paDatI, tenA upara navAbanI mukhAkRti che.pavAmAM AvatI. amuka daranA sTempasa upara kAThI gheADA chApavAmAM A velA. junAgaDha relave khI. jI. je. pI mAMthI judI pADI jUnAgaDha relave thaI te pachI tenA vizvAsa thayeA. jUnAgaDha rAjyanA goMDala-rAjakaTa sekazanamAM cha AnI bhAga tathA vahIvaTanA adhikAra hatA. nIce pramANenI lAInA jUnAgaDha relavenI svAtaMtra hatI. thAIna jetalasara-jUnAgaDha jUnAgaDha-verAvaLa zAhapura-mANAvadara mANAvadara-bAMTavA jUnAgaDha-bIlakhA DuMgarapura-khANu khIlakhA-vIsAvadara bATavA-sarADIyA verAvaLa-tAlALA tAlALA-ja pura ja jIra-prAcIrADa vIsAvadara-dhArI 4. gi.-43 mAIla 1-00 11-53 15-86 3-41 13-64 --73 12-2 ..-1 14-70 x-t 7-64 19-49 zarU tArIkha 1-6-1222 1-2-1887 15-2-1910 25-12-1910 20-5-1912 10-12-1912 15-2-1913 15-5-1911 2-4-1918 17-3-1920 13-11-1928 15-12-1972
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 : jUnAgaDha ane giranAra prAcIDa-jAmavALA 7-05 18-4-1932 jamavALA-delavADA 24-22 10-1-1935 199-09 relave lAIna tathA tenI hada upara phejadArI hakUmata ejansInI hatI. AuTa ejansI relave lAIna uparAMta jUnAgaDha relave, sarADIyA-kutiyANA, ceravADa reDa-coravADa, verAvaLa-prAcIprAMsalInI AuTa ejansI moTara sarvisa calAvatI. basa sarvisa gAmaDAone jotA keTalAka mArgo upara khAnagI vyaktio ke kaMpanIe taraphathI baso cAlatI. I. sa. 1945 pachI jUnAgaDha relave taraphathI AvI keTalIka sarvisa calAvavAnuM zarU kareluM ane sTeTa TrAnsaporTanI yojanA saMpUrNa thaye rAjayanA gAme gAmane basa sarvisathI AvarI levA vicAreluM. jAhera bAMdhakAma khAtuM eDaminIsTrezananA samayamAM paddhatisaranuM jAhera bAMdhakAma khAtuM kAma karatuM thayuM.' navAba mahAbatakhAnanA samayamAM, viliMgDana Demane bAda karatAM ke I meTAM ane noMdhapAtra prajopayogI jAhera bAMdhakAma thayAM nathI ema kahI zakAya. A samayamAM sarADIyA kutiyANuM vacce pulathI nAne ane kojhavethI me e eka pula bhAdara nadI upara, coravADa roDa sTezana ane verAvaLa vacce khareDAne. kejha, verAvaLa-prabhAsapATaNa vacce khADI uparane pharate pula ane atyAre bhaMgAra sthitimAM paDyA che te cokI pAse ubeNane pula, jevAM sAmAnya ane sAdhAraNa kahI zakAya evAM kAmo thayAM. rAjyanA dhorI mArgonI sthiti paNa sArI na hatI. jUnAgaDha verAvaLa vaccene mArga meTala roDa hato te vAraMvAra ripera karavAmAM Avato paNa te sivAyanA mArgonI sthiti ghaNu kharAba hatI. ojhata, hiraNa, machuMkI jevI nadIo upara pule paNa hatA nahi ane gAmaDA ene joDatA mArgo te gADA keDA ja hatA. 1 A khAtAnA uparI pade A samayamAM, rA. ba. ThAkarazI ghIyA, khAnasAheba, rA. ba. gAMdhI, zrI dalavI, zrI mahamada musA, zrI kezavANI vagere uttarotara AvyA.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzana-aMta : 339 sarakArI makAne je baMdhAyAM hatAM te sivAya AvazyaktA pramANetAlukAo ane gAmaDAMomAM thoDAM makAno ke utArAo baMdhAyA hatA, tema chatAM te makAnanuM pramANa ochuM hatuM ane kakSA utaratI hatI. navAbe jUnAgaDhamAM pitA mATe, amana maMjhila (zAMti sadana', gulAmamahamada maMjhila (giri vihAra) rasula gulajhAra (rasika niva sa) ne navo baMgale, dAtAra maMjhilanAM makAna, saradArabAganA jUnA mahela sivAyanA mahele, ane cekI, devaDA, verAvaLa, coravADa, kAthareTA, zAhapura vagere sthaLe rAjamahela baMdhAvyA. jUnAgaDha zaheramAM kALavAnA pula utAra kaI paNa khAnagI vyaktine makAna bAMdhavA mATe jamIne ApavAmAM AvatI nahi ane ekAda be apavAda sivAya A vistAramAM koI khAnagI makAna na hatAM. bIjA vigraha pazcAda punarjananA kAryakramamAM junAgaDhane vistAra vadhAravA jozIpurA leTasa, majevaDI daravAjA leTasa, dubarI loTasa, kALavAnA kAMThAnA leTasa jAhera prajAne vecavAnI yojanA karavAmAM AvelI. jUnAgaDha zaheramAM hespiTala pAse thoDI vAramAM DAmarane raste hatuM, te pachI I. sa. 1945mAM yuvarAjanAM lagna prasaMge sTezanathI saradAra bAga sudhIne DAmarane raste thayela. prajAnA AnaMda pramoda mATe, kALavA pula utAra trikoNabAgamAM dara zukravAre be vAgatuM ane Dema gArDana, motIbAga, sakkarabAga vagere janatA mATe khullA rahetA. ereDIma - bIjA yudhdha pazcAd jUnAgaDhamAM eroDroma karavAnuM nakakI thatAM, giranAranA sAmIpe havAI vimAne utarI na zake tethI te keyalImAM karavAno nirNaya levAya paraMtu tyAM jamIna bahu picI levAthI I. sa. 1944-1945 mAM kezodamAM ema thayuM. A pUrve navAbanuM potAnuM eka lena hatuM paNa teo temAM besatA nahi. baMdare jUnAgaDha rAjayamAM verAvaLanuM baMdara mukhya hatuM. tyAM dezI temaja videzI sTImara nAMgaratI. eziyA ane AphrikAnA baMdare sAthe mAlanI avarajavara karatAM vahANe paNa AvatAM jatAM, eTaluM ja nahi paNa tyAM jahAje bAMdhavAne meTo udyoga cAlato. verAvaLanA baMdaramAM sUkI gAdI bAMdhavA rAjya bahu zrama
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 : jUnAgaDha ane giranAra karyo ane puSkaLa dravya kharyuM to temAM dhArI saphaLatA maLI nahi. - verAvaLa uparAMta tAbAnA mAMgaroLa baMdare ane unA pAsenA navAbaMdare paNa sTImare nAMgaratI ane mAlanI AyAta nikAsa thatI. A baMdare uparAMta bherAI, cAMcuDA dhArA baMdara, sutrApADA, hIrAkaTa, coravADa ane zIla jevAM ATha baMdara hatAM. A baMdara upara mAchImAro pitAnI heDIothI ledha karatA. ziyALAmAM dakSiNa gujarAtanA mAchIo ahiM AvatA, temane rAja taraphathI suvidhA maLatI. matsya udyoga Aje che teTale vikasita hatA nahi chatAM e samayanA pramANamAM tene sAro vikAsa thayo hate. e pramANe bherAI ane dhAmaLejamAM mIThA udyoga jUnA dhoraNe cAlatA, tyAM agarIyA mIThuM pakavatA. i. sa. 1938-1939 mAM rAjaye tene IjA ApavAnuM zarU karyuM. sarakArI vakIla kAyadAnI bAbatamAM rAjyane salAha ApavA sarakArI vakIla rahetA ane te sAthe ejansI sAthenA vyavahAra upara daSTi rAkhavA rAjakeTa khAte sTeTa vakIla rahetA. paravarazI rAjya karmacArIonI vidhavAo ane sagIra ke anAtha bALake ane anya nidhana ane nirAdhAra vidhavAo ke apaMga mATe paravarazI ApavAmAM AvatI. I. sa1935mAM AvA paravazIdAronI saMkhyA 489nI hatI ane temanI vacce rUpiyA 35123 nI rakama vaheMcavAmAM AvatI. I. sa. 19441845mAM A saMkhyA vadhIne 1173nI thaI gaI ane rakama rUpiyA 2,838nI vadhI gaI. berAta jUnAgaDhamAM laMgara nAmanuM annakSetra cAlatuM, jyAM garIba mANasane bhajana 1 pArTa kamizanara pade zrI kRSNalAla dhruva dIrdhakALa rahayA te pachI mi. DItha nAmanA aMgreja adhikArI i. sa. 1933 thI i. sa. 1947 sudhI A jagyA upara rahya. 2 sarakArI vakIlanA pada upara zrI tribhovanarAya rANe, zrI zivadatarAya mAMkaDa, zrI lAlabhAI desAI ane zrI devIprasAda desAI A samaya daramyAna uttarottara AvelA. te pramANe sTeTa vakIlanA pade zrI puruSotamarAya nANAvaTI, zrI matizaMkara dezAI, zrI bukhArI, zrI lAkhANI, zrI taherAnI vagere AvelA
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAkhI vazanA--aMta H 341 maLatuM. te uparAMta dharmAdA devasthAnAne tathA je rAMdhelu anAja na le temane kAThArethI peTiyAM maLatAM. muslima anAthA mATe rAjyanuM eka yatImakhAnuM paNa hatuM. ativRSTinA kAraNe giranAranAM jaMgaleAmAM je kiyArAe jaI na zakatA temane bhAre varasAdanA divaseA pUratuM peTiyu paNa maLatuM, mAphI-madada rAjya 'cArIonAM saMtAnAnAM lagna prasaMge ke mAtA pitAnI uttara kriyA prasaMge rAjya pAse rekaDa rakamanI madada mAge tA madada ApavAmAM AvatI. AvI madada anAtheA, sAdhu satA ke phakIrAne paNa maLatI. jemanI pAsethI rAjyane letrI levAnI hAya tenI sthiti duHkha*La thAya tA AvI letrIo mApha karavAmAM AvatI. duSkALa ke achata prasaMge rAjyanA kheDUtA pAsethI paNa levAtI rakamamAM aMzataH mUkANu thatu ke mAphI maLatI. gejheTa jUnAgaDha rAjye I. sa. 1886 mAM zarU kareluM gejheTa dasturala amala sarakAra jUnAgaDha' dara mahine ekavAra prasiddha thatuM. paNa I. sa. 1936 nA eprilathI tene pAkSika karavAmAM AvyuM. temAM aMgrejI ane gujarAtImAM rAyAnAo chapAtI. A gejheTanI upara jUnAgaDha rAjyanI mudrA chapAtI. mesa rAjyanuM pAtAnuM prinTIMga presa hatuM. temAM gujarAto, aMgrejI, saMskRta, hindI, urdU, phArasI ane arkhkhI dAipeA rahetA ane dareka prakAranuM kAma thatu. rAjyabhASA rAjanI svIkRta rAjabhASA gujarAtI hatI. tamAma patra vyavahAra gujarAtImAM ane UMca kakSAe aMgrejImAM thatA. vahIvaTanA pAribhASika zabdo, agharA lAge evA kila nahi chatAM sthAnika leke samajI zake tevA hatA. rAjyasa rAjyanuM mahesUlI varSe 1 lI sapTembarathI 31 mI egaSTa sudhInuM hatu,
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 : jUnAgaDha ane giranAra paraMtu I. sa. 1926 thI te varSa 1 lI sudhInuM karavAmAM AvyuM. tenA prathama divasa vikrama saMvatanuM temaja IsavI sana ane hatAM. rAjagIta navembarathI 31 mI okaTAmbara gurramahera kahevAtA. kelenDara varSa jUnAgaDha rAjyanuM eka rAjagIta pAchaLanAM varSomAM racAyelu ane nizAzamAM gavAtuM paNa pAchaLathI te baMdha karavAmAM Avelu..1 rAjyanuM kSetraphaLa jUnAgaDha rAjyanuM kSetrakaMLa 3049 cArasa mAIlanuM hatuM. tenI nIce mAMgarALanA 144 cArasa mAIlanA tathA sa`kalita rAjyeA ane tAlukAenA vistAra 80 ceArasa mAIlanA maLatAM I. sa. 1947mAM kula vistAra 3873 cArasa mAIlanA hatA. vasatI jUnAgaDha rAjyamAM I. sa. 1947 mAM navAkhInA aMta Avye tyAre I. sa. 1941 nI vasatI gaNatrI pramANe jana sa`khyA 7,36019 nI hatI temAMthI mULa jUnAgaDha rAjyanI 6,70719 nI hatI. jUnAgaDha rAjyanI prajAmAMthI 5,34321 hindu, 1,27814 musalamAna, 8073 jaina, 282 krizciyana, (6 pArasI, 36 zikha, 14 yahudI, 1 bauddha ane 112 khIjAe hatA. mahAlA vahIvaTI vyavasthA mATe rAjyane bAra vibhAgeAmAM vaheMcI nAkhavAmAM AveluM. pratyeka vibhAgane mahAla kahevAmAM AvatA. AvA bhAra mahAla hatA temAM unAmAM, unA temaja gaDhaDA ema be mahAleAnAM heDakavAra rahetAM ane 1 A rAjagIta naneAkhanA khAnagI khAtAmAM adhikArI pade rahelA, zrI maNizaMkara pApaTalAla rAjagAre lakheluM. sAMbhaLavA pramANe tenA mATe ejansIe vAdhe letAM te baMdha karavAmAM Avelu. te A pramANe hatuM. rAga sAraH-- dIrghAyu rahe| vijayavaMta ama sAranA sarakAra khAkhI vazanA chatra bhUpati nima`La nyAya nIti--ama sAraThanA sarakAra (vadhu mATe jue pAnu 343)
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane aMta : 343 bane eka bIjAthI alaga chatAM mahAla unA mahAla kahevAte. mahAlanA revanyu adhikArI vahIvaTadAra kahevAtA. bAbariyAvADa mahAlamAM be ardhA gAmo ane traNa AkhAM gAmo bAda karatAM bIjAM badhAM gAmo gIrAsadArI hevAthI tene adhikArI thANadAra kahevAtA. bAbariyAvADa mahAla sAthe gAdhakaDA, rAmagaDha ane mahuvA pAsenuM pAdaragaDha gAma joDI devAmAM AvelAM, verAvaLa zahera mALiyA mahAlamAM hatuM paNa pAchaLathI judo mahAla banAvavAmAM Avela chatAM pATaNa mahAlane jemane tema rahevA dIdhelo.' dareka mahAlanA mukhya mathakamAM, sarakArI davAkhAnuM, polIsa thANuM tAlukA skUla vagere hatAM, te sivAyanAM keTalAMka gAmomAM polIsa thANuM ke davAkhAnAM, te gAmo mukhya mathaka na levA chatAM vahIvaTI ke prajAhitanI draSTie rAkhavAmAM AvelAM, ramatagamata rAjya taraphathI ramatagamatanA vikAsa mATe tathA nibhAva mATe uttejana maLatuM. pratyeka mAdhyamika zALAmAM, krikeTa, heDakI, phUTabola Adi ramata mATe kharca karavAmAM Avata. mAdhyamika zALAomAM krikeTanI spardhA mATe haraprasAda udayazaMkara dezAI siniyara krikeTa zilDa tathA hala zilDa TunAmenTa ramAtAM. jUnAgaDhanA krikeTanA khelADIo tathA polo ramanArAoe akhila bhArata harIphAImAM nAmanA meLavelI. (34ramAM pAnAnuM cAlu) jyAM gara giranAra gira che sara saritA vaLI sAgara tIra che chAMya dAtAra taNI zira che - ama soraThanA sarakAra sAkhI-zera nipajatA giramAM gaDhamAM nipaje zUra sAgara motI nipaje gheDa dhAnya bharapUra kudaratanI racanA AvI soraThamAM sarva sajAvI Ape adhika dIpAvI-ama soraThanA sarakAra sAkhI-rasa bhIne soraTha sadA bhAva bhInA naranAra prema bhInI pUraNa prajA nyAya bhInA sarakAra bhAvika uranA uddagAro snehe sarakAra svIkAre jayajayakAra prasAra - ama seraThanA sarakAra 1 I. sa. 19 sudhI rAjyanA 16 mahAlo ane 16 piTA mahAlo hatA. tAlALA mahAla na thatAM tathA jetapuranAM majamuM gAmo suvAMga thaI jatAM punaracanA karavAmAM AvI ane te anusAra 12 mahole karavAmAM AvyA.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344H jUnAgaDha ane giranAra lAnsa ane polIsadaLanI TImoe, hekI, pile vagere ramatamAM, akhila bhArata spardhAmAM bhAga laI pAritoSi ke prApta karelAM. te uparAMta prasaMge pAta A daLonA jUnAgaDhamAM peTasa tathA pareDa thatAM. jUnAgaDhanuM polIsa benDa bhAratabharamAM prakhyAta hatuM. utsava jUnAgaDha rAjyanA rAjakartA muslima hovA chatAM hiMdu dharmanA pratyeka tahevAra rAjya taraphathI ujavAtA. dIvALInI rAtre sarakArI copaDAonI pUjA thatI. zAradApUjana tathA lakSmIpUjana thatuM. dazerAne divase zamIpUjananI savArI dareka tAlukAmAM rAjya taraphathI caDatI ane zastra tathA zamInuM pUjana thatuM. zrAvaNa suda pUnamanA divase rAjya taraphathI dareka baMdare samudrapUjana thatuM tathA te prasaMge eka naukAyuddha paNa AnaMda khAtara thatuM. jUnAgaDhamAM tathA tAlukAomAM muslimonI idanI savArI caDatI ane tAjhiyAnA saraghasa nIkaLatAM tema hiMduo heLIne utsava ane navarAtrI motsava pUrNa AnaMdathI vagara rokaToke ujavatA. anAvRSTi, bImArI ke evA duHkhada prasaMge athavA vitsava jevA prasaMge sarva dharmanA devasthAnemAM rAjya taraphathI prArthanAnuM Ayojana thatuM. sahiSNutA jUnAgaDha rAjyanI nIti dhArmika sahiSNutAnI hatI. rAjyamAM ra7 jeTalAM AkhAM gAmo ane sAmaTI jamIna hiMdu dharmasthAnI hatI. dharmAcAryone tathA saMta sAdhuone yogya mAna apAtuM. rAjanI nokarImAM paNa i. sa. 1939mAM rAjanItie pAsuM badalyuM te pUrve hiMduonuM pramANa milITarI piolIsa, jaMgala tathA khAnagI khAtuM bAda karatAM muslimothI vadhAre hatuM. bahAravaTiyA I. sa. 1911 thI I. sa. 1947 sudhImAM nAnAM moTAM bahAravaTa thayAM paNa te bahAravaTiyAo bahAra paDayA pachI bahu TakI zakayA nahi. eDaminIsTrezana daramyAna amarelI tAbAnA vAvaDI gAmane kAThI rAmavALA gAyakavADanI sarakAra sAme bahAravaTe caDele. tene jUnAgaDha pAse berIyA 1 mAhitI-junAgaDha sTeTa eDaminIsTezana riporTa-1912thI 1947
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta : 345 gALAmAM polIsa supriTenDenTa zrI dhIrUbhAI aMbArAma chAyAe ThAra karyo.. te pachI harasura ane golaNa nAmanA bhesANa mahAlanA be kAThIo bahAra nIkaLyA temaNe bhayaMkara bahAravaTuM kheDayuM paNa morUkA pAse teone makarANa dAdamahamade mArI nAkhyA ane te paNa marAI gaye. nuramahamada nAmano jaMgalakhAtAno eka yuvAna karmacArI paNa bahAravaTe caDaze, paNa te nAnI dhArI gAme AlAvALA nAme kAThIne hAthe jIvatA pakaDAI jatAM tene phAMsInI sajA thaI. tenA sAthIdAro zaMbhu tathA bhoja kAThI paNa mAryA gayA. lAkho ke lAkhalA nAmane jaMgalakhAtAne karmacArI paNa bahAravaTe caDe ane te paNa bharAI gaye. mAnasaMga vIrA nAmane bahAravaTiyo paNa thoDA ja samayamAM pA2pata thaye. A bahAravaTAM I. sa. 1911 thI I. sa. 1900 vacamAM thayAM. I. sa. 1925 thI rAjyamAM bahAravaTuM kahevAya evA deI bahAravaTiyA hatA nahi. dAdAgIrInA cheDA prasaMga banyA paraMtu te nedhapAtra kahI zakAya nahi. A samayamAM vaDAlA-soDhANa vagere gAmonA saMdhIo ToLI bAMdhI lUMTaphATa karatA paNa badhI TALIo pArapata karI devAmAM AvI. sulatAnakhAna baloca, habIba khojA, bhANuM sIdI kaLI, jumA abdalA ane bIjAonI ToLIe I. sa. 1944mAM moTuM bahAravaTuM zarU karyuM. jumo bhAvanagara rAjayanI hadamAM pakaDAI gayo. bhANe ane bhADe amarelInA nagaDalA gAme dhIMgANAmAM tArIkha 8-6-1945 nA roja marAI gayA. Tapu urphe raNachoDa nAmane eka sakhasa bahAravaTe nIkaLelo, tene tADagoLA nesanA rabArIoe mArI nAkhe. mAmada kAsama nAmanA bahAravaTiyAne tAlALA tAbAnA jaMgara gAmethI pakaDI levAmAM AvyuM ane saMdhI mugara IsAka polIsane zaraNa thaye. vaDAlAne saMdhI pilA jammA I. sa. 1937mAM baharavaTe caDyo paNa vekarInA dhIMgANAmAM polIsa InsapekaTara kAlekhAM zikArI tathA phojadAra delatasiMhe tene ghAyala karI pakaDI lIdhe. - kutiyANA tAbe helAbelIne koLI jhiNA mAvA, geviMda sIdhA ane Tapu nAthA paNa bahAra nIkaLyA. jhiNAnuM mAthuM tenA sAthIdAre kApI nAkhI janAgaDhamAM rajU karyuM ane bIjA be zaraNa thayA te TALIne becara bIjala ane ja. e-44
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 H jUnAgaDha ane giranAra mera nebhA devA paNa pakaDAI gayA. rahematakhAna urphe yArakhAna baloca I. sa. 1940mAM bahAravaTe nIkaLe. tene paNa jUnAgaDhanA mAjI pilIma supriTenDenTa ane tatkAlina bhAvanagaranA polIsa suprinTenDenTa sva. chelazaMkara davee dhIMgANAmAM ThAra karyo. vartamAna patro-sAmAyika A navAbanA samayamAM jUnAgaDha rAjyamAMthI kaI vartamAna patra prasiddha thatAM nahi. - I. sa. 1907thI zarU thayeluM "manaraMjana maNimALa" nAmanuM mAsika zrI chaganalAla lakamIzaMkara bUca saMpAdita karatA te I. sa. 1919 lagabhaga baMdha thaI gayuM. nAgara bhA maMDale lITararI lebara opha lava nAmanuM sAmAyika I. sa. 1921-1923 AsapAsa prasiddha kareluM te paNa thoDAM varSomAM ja baMdha thayuM. te pachI zrI maMgalajI, uddhavajI zAstrIe vizvamaMgala ane zrI chaganalAla paramANaMdadAsa nANAvaTIe arUNa I. sa. 1932-1933mAM saMpAdita karelAM paNa te banenuM jUnAgaDhamAMthI thatuM prakAzana baMdha thaI gayuM. zrI gokuladAsa dvArakAdAsa rAyacurA, coravADamAMthI zAradA prasiddha karatA te paNa thoDAM varSo pachI vaDodarA gayA ane tyAMthI zAradA prasiddha thatuM rahyuM. rAjyanAM aMtima varSomAM kutiyANAthI pAkistAna taraphI mujAhida nAmanuM sAptAhika prasiddha thayeluM paNa te I. sa. 1947nA navembaramAM baMdha paDayuM. tenI mAhitI upalabdha nathI. ' nAmAMkita vyaktie navAba mahAbatakhAna trIjAnA samayamAM eTale I. sa. 1911thI I. sa. 1947 sudhImAM jUnAgaDhamAM ane jUnAgaDha rAjyamAM aneka vidvAno, kavio, A sivAya kaI jJAti ke kemanAM sAmAyike prasiddha thatAM haze paNa lekhake, vivecaka, vakatAo Adi thaI gayA te sarvenAM jIvana ane kAryonI noMdha levAnuM zakaya nathI temaja AvI sarve vyaktionI sarvAze saMpUrNa heya 1 maLelI mAhitI pramANe arUNanA sahataMtrI zrI rasika vidI tathA zrI sara junAgaDhI hatA tathA menejara mujhamila mariSTha hatA. 2 A sAmAyiko pUratI mAhitI prApta che, saMbhava che ke koI bIjA sAmAyiko prasidhdha thayAM haze, tenI mAhitI koI vAMcaka mane pUrI pADaze to upakRta thaIza-lekhaka
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta H 347 tevI mAhitI paNa upalabdha nathI, temaja tenI vigata jUnAgaDhanA sAMskRtika ItihAsamAM samAviSTa karavI savizeSa yogya che tema chatAM ullekhanIya vyaktionI saMkSisa noMdha levAnuM ucita che. ' veravADanA zrI amRtalAla suMdarajI paDhIyAre, temanA nibaMdha ane tattvajJAnanAM pustaka lakhIne, zrI harilAla mAdhavajI bhaTe rAjya baMdhAraNa ane anya viSayonAM pustaka lakhIne prakhyAtI meLavI che. "lalita' upanAmathI zrI janmazaMkara mahAzaMkara bUce, prabhAsapATaNanA zrI janArdane nhAnAbhAI prabhAsakare, zrI maNilAla kezavalAla nANAvaTIe, temanI kAvya kRtiothI jUnAgaDhane gaurava apAvyuM che. bAlAgAmanA zrI gokuladAsa dvArakAdAsa rAyacurAe navalakathAo, navalikAo, kAvyo ane kathAo lakhI tathA lekasAhityanA kSetre saMzodhana karI amara nAmanA meLavI che. raMgabhUminA kSetramAM temanA rasapUrNa ane vidvatAbharyA nATa lakhI berIsTara zrI narasiMhadAsa vibhAkare nATaya lekhakomAM anokhuM sthAna meLavyuM che. delavADAnA zrI gopAlajI kalyANajI delavADAkare navale, kAvyo ane nibaMdha lakhIne temaja kInDara gArTana paddhati pracalita karI pratiSThA prApta karI che. jUnAgaDhane mirAte mustuphAbAda nAmane urdU ItihAsa lakhIne zrI. jI. e. zekha, ane kAjhI ahamadamiyAM akhtara, ItihAsanA viSaya upara vividha lekho lakhI nAma kamAyA che. pratyeka viSaya upara jemanuM prabhutva hatuM te sAkSara zrI jayasukhalAla puruSottamarAya jozIpurAe jaTila ane saMzodhana mAgI le tevA viSayo upara lekhe ane pustake lakhIne, temaja jIvanacaritra ane anya viSayo upara zrI bApubhAI jAdavarAya vaizave ane vinodarAya jesukhalAla majamudAra tathA nayanasukharAya vinodarAya majamudAre sAhityanI anupama sevo karI che. phArasI, arabI, saMskRta, urdU, gujarAtI ane aMgrejI bhASA uparanA prabhutva ane ItihAsa, mardha zAstro ane arthazAstranA agAdha jJAnathI prabhAsapATaNanA zrI zaMkaraprasAda haraprasAda desAIe ItihAsa ane sAhityanA kSetre vidvAnonI prazaMsA prApta karI che. saMskRta bhASAnA parama vidvAna delavADAnA zrI revAzaMkara meghajI zAstrI, ane zrI giradhara zarmAe, apUrva kAti saMpAdana karI che. pitAne pagale cAlI zrI girajAzaMkara valabhajI AcArya hisTorikala IsakrIpzansa opha gujarAtanA traNa graMtha prasiddha karI abhilekhazAstra ane ItihAsanA vidvAna dhanyavAda meLavyA che. zrI motIlAla ravizaMkara ThAe vedanAM bhASya lakhI amara nAmanA meLavI che. A samayamAM jUnAgaDhanA giranAra brAhmaNa jJAtimAM janmelA ane pitAnA
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 : jUnAgaDha ane giranAra vaidika dharmanA saMskAra jhIlI pitAnI vidvatAthI bhAratamAM temaja AphrikAmAM vaidika dharmanA pracAraka vaktA, kavi, nATayakAra, vivecaka, zikSaNa zAstrI ane sudhAraka vidvAna mahArANazaMkara aMbAzaMkara zarmA ane temanAM viduSI dharmapatnI zrImatI IcchAdevI temaja paMjAba AryasamAja ane amadAvAda Arya samAjanA upadezaka, prabhAsapATaNa nivAsI paMDita mahAzaMkara IzvarajI tathA pUrvAzramanA prabhAsapATaNanA zAstrI karUNAzaMkara ratnajI bhaTTa sanyasta lIdhA pachI haradvAra pradezamAM pUjanIya mahAtmA tarIke ati Adara pAmelA te svAmI semezvarAnaMda tIrtha ullekhanIya vyaktio che. patrakAritvanA kSetre bekhe kronikalanA sahataMtrI ane niDara patrakAra zrI chaganalAla paramANuMdadAsa nANAvaTI, sayAjI vijaya-vaDodarAnA taMtrI zrI harirAya bhagavaMtarAya bUca, mAtRbhUmi-amadAvAda-ne taMtrI zrI zaMkaraprasAda nANAvaTI, vizvamaMgalanA taMtrI zrI maMgalajI uddhavajI zAstrI, TAMgAnIkA TAImsa-AphrikA ane pAchaLathI sAdhanA-rAjakoTa-nA taMtrI zrI ucharaMgarAya kezavarAya ojhA, InDiyana opIniyana-AphrikA-ane yunAITeDa barmA-raMgunanA taMtrI zrI madanajIta vorA, vaMdemAtarama-muMbaInA taMtrI zrI sAmaLadAsa gAMdhI, zAradAnA taMtrI zrI gokuladAsa rAyacurA tathA aneka vartamAna patromAM niraMtara lekha lakhatA jIvadayAnA himAyatI zrI lAbhazaMkara lahamIdAsa avazya ullekhanIya che. - jUnAgaDhamAM A samayamAM saMgItane rAjadarabAra taraphathI uttejana maLyuM nahi chatAM jUnAgaDhanA sevaka gharANAnA trikamalAla dayALajI sevake ane zAMtilAla dayALajI sevake temanI paraMparA jALavI saMgItanA kSetre jUnAgaDhanuM nAma ujajavala 1 zrI sAmaLadAsa gAMdhI, pU. gAMdhIjInA bhAI lakSmIdAsanA putra hatA. pU. gAMdhIjI mULa kutiyANAnA rahIza hatA. temanA pitA karamacaMda gAMdhI porabaMdara gayA pachI tyAM sthAyI thayA tema chatAM temanAM makAne kutiyANAmAM che. temane kutiyANAmAM elI. seTalamenTa kesa naM. 1124 sanaMda naM. 1239 vALI bArakhalI jamIna 6 ekara 7 guMThA hatI. tenA cothA bhAganA cothA bhAga eTale lagabhaga 0 ekara 15 guMThA (Azare 1 vIgho) jamInanA pU. gadhIjI bArakhalIdAra hatA. I. sa. 150 mAM bArakhalI nAbUdI dhAra Avyo tyAre A jamIna gaNotiyAne maLI. [2 atre e neMdhavuM Avazyaka che ke A dhamAM mAhitI maLI nathI evI koI vyaktione ullekha rahI jato haze te pratye jemane mAhitI hoya te mAruM dhyAna kheMcavA kRpA kare ane mArI kSati mATe mApha kare. lekhaka,
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta H 348 rAkhyuM. jUnAgaDhanA paNa amadAvAda ane pachIthI dilhImAM vasatA zrI narendra navalazaMkara zukalanuM nAma saMgIta svAmI tarIke bhAratamAM mazahura thayuM che. jUnAgaDhamAM A samayamAM seniyA ghANAnA ustAda gulAmaalI kAmIla ane kIrANA gharANAnA ustAda abdulakarImakhAM rahetA, jemano ullekha paNa Avazyaka che. jUnAgaDhanA mAMDaNajI uphe madanajIta verAe barmAne gAMdhIjInuM bIrUda meLavI dezanA svAtaMtrya saMgrAmamAM jIvananI Ahuti ApI jUnAgaDhane gaurava apAvyuM che. jUnAgaDhanA rAjadvArI kSetramAM pratyakSa na hovA chatAM eka prakhara rAjapuruSa tarIke nAmanA pAmelA zrI giradharalAla mAdhavalAla dhoLakiyA kAThI rAjyonA kArabhArI padethI nivRtta thaI jUnAgaDhamAM vasatA. teo eka mahAna mutsaddI tarIke rAjyakAjamAM salAha sUcana mATe Adara pAmelA. jUnAgaDhanA rAjakAraNamAM prajAkIya netRtva mATe zrI nRsiMhaprasAda kahAnadAsa nANAvaTI, zrI IdulAla jAdavarAya vasAvaDA, zrI narottamadAsa lAlajI zeTha. zrI prabhudAsa nAgajI vakhArIyA, zrI suMdarajI zAmajI paramAra vagere vyaktio ullekhanIya che. zeTha abdulahusena mulAM chavAjI, zrI jeThAlAla rUpANI, zrI veNIlAla nANAvaTI, zrI prabhudAsa baLIyA vagere netAo paNa prajAnA pranA ukelamAM agrIma bhAga letA. 1 A gharANAmAM Aje zrI arUNa sevake zAstrIya saMgItanA kSetre pratiSThA ane prasiddhi prApta karyA che ane paraMparA sajIvana rAkhI che, e ja rItika lAnA kSetramAM zrI vRMdAvana solaMkIe jUnAgaDhanuM nAma ujajavala karyuM che. 2 jAnAgaDhamAM I. sa. 1860mAM janmelA mAMDaNajI urphe madanajIta mayAzaMkara vorA gAMdhIjInI sAthe AphrikAmAM rahI InDiyana opIniyana nAmanA patranuM saMpAdana karatA, tyAMthI svadeza pAchA pharI barmA gayA ane tyAM yunAITeDa barmA nAmanuM patra prakAzita karI hindIonA praznonI carcA karatA ane tyAMnI sarakAranI khaphagI vahorI kArAvAsa veThelo. tyAMthI junAgaDha AvI I. sa. 1932mAM eka zALA zarU karelI paNa vizeSa samaya rahevuM yogya na lAgatAM te punaH barmA gayA ane briTiza zAsana virodhI caLavaLamAM bhAga laI jelamAM gayA ane jelavAsa daramyAna I. sa. 1932mAM tene dehAMta thayo. junAgaDhanA A sapune barmAnA gAMdhInuM bIrUda meLavI jUnAgaDhanuM nAma ujjavala karyuM che,
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 : jUnAgaDha ane giranAra samAja sevA ane dharma sevA mATe "bApAnA lokapriya nAme prasiddha thayelA saMta puruSa zrI mULazaMkara vyAsa tathA AjIvana daridranArAyaNanI sevA karI ApattikALe atula Atmabhoga ApanAra pU. mayArAmadAsajI, gItAmaMdiranA nirmAtA ane giranAra upara aneka aMtarAya ane avarodha vacce jaTAzaMkarI dharmazALA baMdhAvanAra, pU. rAmAnaMdajI mahArAja tathA gorakhadhUNanA mahaMta sva. bhAgIrathInAthajI ulekhanIya vyakitao che. muslima samAjanI varSo sudhI AgevAnI jeNe karI hatI ane saradAranA upanAmathI jANItA thayelA IsmAIla ahAnI, kAjhI ahamadamIyAM akhtara, saiyada mahamada pIrajhAdA tathA abA mahamada bAjuda muslima samAjamAM ati AdaraNIya vyakitao tarIke khyAti pAmelA. pU. gAMdhIjInA prathamavAranA paradeza gamana samaye temanA sahapravAsI ane mArgadarzaka zrI caMbakarAya majamudAra, temanA putra kepTana pI. TI. majamudAra, Do. nRsiMhaprasAda majamudAra, zrI maNilAla kezavalAla nANAvaTI, zrI latarAya jhAlA vagere pratiSThita rAjapuruSa hatA. dezI rAjyamAM jyAre svadezI vastuo ke khAdInA upayoganI pravRtti thaI zakatI nahi tyAre tene sakriya pracAra karI gAme gAma khAdIne pracAra karavA reMTiyAne nAda gAjato karanArA zrI durlabhadAsa rAmajI tathA tana, mana, dhanathI dezanI, dezabAMdhavanI ane daridranArAyaNanI aneka prakAre sevA karanAra coravADanA zrI jIvanalAla metIcaMda zAha ane zrI harakhacaMda motIcaMda zAhe amara kIti ane yaza prApta karyA che. - jUnAgaDhanI garIba ane pachAta varganI prajAnI rAta divasa joyA vagara niHsvArtha ane ni:zulka vizkIya sAsvAra ApI, mUka sevA karanAra Do. mugaTarAya rANAe eka virala samAja sevaka tarIke amara nAmanA meLavI che. punarsarjana * bIjA vizva vigrahanA aMte yuddha pazcAda punaraMjanane kAryakrama, ejansInI sUcanAthI jUnAgaDha rAjya paNa ghaDele te pramANe navA mArgo bAMdhavAnI, ema bAMdhavAnI, me, taLAvo ane nahere bAdhavAnI, kejha, pule ane nALAo bAMdhavAnI, baMdara ane relaveno vikAsa karavAnI, IlekiTrasITI ane TelinanI suvidhA vadhAravAnI, prAthamika zALAonI saMkhyA vadhAravAnI, zikSake mATenI tAlIma zALAo sthApavAnI, kaeNlejamAM sAyansanA vargo bI. esa. sI. sudhI karavAnI, akhanI ane dAMtanI hospiTala sthApavAnI, verAvaLamAM
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI va zanA-aMta : 351 meATI hAspiTala bAMdhavAnI, meTAM nagarAmAM, vATara varkasa karavAnI, pazuvaMza vRddhi kendro karavAnI, pazu cikitsAlayA udhADavAnI, bIyAraNa vRddhi kendro sthApavAnI, sudhAreluM bIyAraNa tathA kRtrima khAtara pUru* pADavAnA prabudha karavAnI jamIna saMrakSaNa kAryakrama dAkhala karavAnI, grAma janatAne sinema slAIDeAthI zikSaNa ApavAnI, pUrathI thatAM dhovANa aTakAvavAnI, matsya udyoga khilavavAnI, bhAre udyoga sthApavAnI ane vikasAvavAnI yAjanAmu khya hatI. 1 A ceAMjanAone amalI banAvavA eka kamiTI paNa sthApavAmAM AvelI. kamiTIe A yAjanAne mUrtima Mta svarUpa ApavuM hAya tA sADAcAra karoDa rUpiyAnA kharca thaze tevA aMdAja mUkI paMdara varSanA plAna paNa ghaDI kADhelA, paraMtu A plAnanA prAraMbha thAya te pahelAM jUnAgaDhanA rAjyanA aMta Avyo. Ava jUnAgaDha rAjyanI Avaka I. sa. 1911mAM rUpiyA 30 lAkhanI hatI te I. sa. 1945mAM rUpiyA, 1,40 lAkha thaI ane te pramANamAM vikAsanA ane vahIvaTI kharca vadhI gayA. - prakI navAba mahAbatakhAna trIjAnA samayamAM eTale I. sa. 1911thI I. sa. 1947 sudhImAM jUnavANI rUDhIo ane rivAjomAM dharakhama parivartana Avyu navAbanI kacerI je prathama lagabhaga rAja * bharAtI te bharAvI baMdha thaI, mAtra khAsa prasaMge kacerI bharAtI ane temAM samAna vidhi ke prasagApAta je vidhi thavI ghaTe te thatI.kacerInA nAca mujarA vagere badha thayuM. navAbe potAnA zIre battIne badhale sAphA paridhAna karyAM ane muslima amIrA je dezI mugalAI pAghaDI bAMdhatA te paNa sAphA bAMdhatA thayA. agrejI pozAkanI chUTa thaI gaI ane mAtra janAnAmAM kAma karatA mANasA sivAya kAIne kamare bheTa bAMdhavAnuM rahyuM nahi. tA paNa kacerImAM lAMbA acakA athavA jodhapurI bricIsa ane hanTIiMga kreTa paheravAmAM AvatA. sarakArI ophisAmAM paNa I. sa. 1940 sudhI tA lAMbA kATa, khesa ane pheTa! paheratA kama cArIe hatA. 1 seAraDa sAzyala sarvisa lIga nAmanI eka yeAjanA AjanI vikAsa yAjanAne maLatI, A lekhake taiyAra karI grAma praznanAM kalyANa ane u thAna mATe rAjyane ApelI, temAM vagara kharce vikAsa thAya tevI yeAjanA hatI.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ para : jUnAgaDha ane giranAra amaladArA kAM tA sAre| ane pAghaDI ke lAMbA kATa paheratA ane kAMtA aMgrejI pozAka paheratA. paraMtu kAIne kAI pozAka paheravAnuM pharajiyAta na hatuM. rAjyamAM amuka vyaktigata prasage| bAda karatAM sAmAnya rIte dhArmi ka sahiSNutA hatI. dhArmi ka tahevArA ane utsavAmAM hinduone kAI rAkaTAka ke avarodha thatA nahi. rAjyamAM paNa hiMdu kama cArIonI bahumatI hatI. zikSaNanA pracAra thatAM tathA bhAratanA anya pradeza ane paradezA sAthenA sadhane kAraNe sthAnika prajAmAM jAgRti ane cetanAnA praveza thayA madhyakAlina rUDhI, rivAjo mAnyatAe ane maMtavyAmAM paNa ghaNA phera thayA ane samAja jIvananuM mALakhu badalI gayuM. prathama vizvavigraha pachI sthAnika vyApAra vadhyA. badarI vyApAramAM paNa sArA pramANamAM vRddhi thaI. bIjA vizvaviha samaye bhAratanA anya pradezAnI jema ahi. paNa vyApAranA vikAsa thayA. rAjye paNa khAnagI rIte temAM rasa lIdhA ane moTA meATA vyApArIone AkaSI rAjyamAM vyApAra karavA savalatA ApI paNa kAI udyoga sthapAyA nahi. TekasaTAIla mIla karavAnA prayatnA zUnyamAM pariNamyA. cAravADa pAse gaDumAM kAThiyAvADa InDasTrIjhanI sthApanA thaI paNa te kAMI kare te pahelAM navAbInA ata AvyA. briTiza hindamAM cAlatI rAjyadvArI caLavaLa rAjyamAM na praveze te mATe taMtra sadA agRta rahetu. khAdIdhArIe, vartamAnapatrAnA pratinidhie ane jAhera jIvanamAM paDelI vyaktie pratye zakAnI najare jovAmAM Avatu'. chatAM rAjyamAM khIjA dezI rAjyAnI jema chApAMo upara pratibadha na hatA temaja khAdI pravRti ke pozAka mATe vAMdhA leva mAM na AvatA. harijanAnA kalyANa mATe bajeTamAM rakama maMjUra thatI ane jyAM sudhI harijana pravRtti rAyaddArI na thAya tyAM sudhI tenA mATe tatrane TAI vAMdhA na hatA. navAba mahAbatakhAnanuM aMgata jIvana navAba rasulakhAnanAM begama AyazA ke AzAkhIkhInA bIjA putra mahAbatakhAnano janma tArIkha 2-8-1900nA rAja thayA hatA. navAba rasulakhAna tArIkha 2-1-1911nA rAja gujarI jatAM, tenA eka mAtra hayAta putra mahAbatakhAna hatA tethI te gAdIe AvyA pazu tenI sagIra avasthA hatI tethI sAbhauma sattAe mi. eca. DI. renDelane eDaminIsTreTara tarIke nImyA. tArIkha 31-3-1920nA rAja navAma mahAbatakhAnane sattAnAM sUtreA seApAyAM.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzana-aMta : 353 lagna-saMtAne temanAM prathama lagna tArIkha 3-4-1921nA roja bhopAlanA zrI sAtamahamadakhAnanAM putrI munavarajahAM sAthe thayAM. valIehada-yuvarAja-dIlAvarakhAna tenA prathama saMtAna hatA. temane janma tArIkha 23-6-1922nA roja thaye hatuM. te pachI A begamane tAjabakhta (tA. 19-6-1972) ane umarAva babbe (tA. 2-11-1925) nAmanI putrIo thaI. A begama bhopALavALAM begama tarIke oLakhAtAM. temanAM bIjAM lagna jUnAgaDhanA zekha abdalAbhAInAM putrI emanAbegama sAthe thayAM. teo jUnAgaDhavALAM begama tarIke oLakhAtAM. temane himatakhAna (tA. 16-2-1924), sakhAvatakhAna (tA. 18-11-1931) yusuphakhAna (tA. 18 7-1934) ane anavarakhAna (tA. 10-6-1935)nAmanA putra tathA rAhatabakha (tA. 17-4-1928) nAmanAM putrI thayAM. trIjAM lagna jamAdAra sarUra nAmanA sIdI gRhasthanI putrI motIbu vere thayAM ane cothAM lagna kutiyANAnA kAjhI husenamIyAMnI putrI sakInAbu vere thayAM te bannene talAka ApavAmAM AvI. navAba mahAbatakhAnanA pAMcamAM lagna jUnAgaDhanA Araba abA hAmeda- * bhAInA putrI gadumA sAthe thayAM. temane paNa kAMI saMtati hatI nahi. chaThThAM lagna kutiyANAnA habIbakhAna saravANanA putrI amanabu sAthe thayAM. te kutiyANAvALA begama sAheba tarIke jANItAM hatAM. tenAthI InAyAbate (tA. 17 91927) nurabakhta (tA. 4-8-1930), sulatAnabatta (tA. 10-3-1933). nAmanI putrI thaI. sAtamA lagna mAhelakAjahAM nAmanAM eka bAI sAthe thayA. temane kulasumabakhta (tA. 19-11-1929) nAme putrI thaI ane thoDAja mAsamAM A begama gujarI gayAM. AThamAM lagna kutiyANAnA habIbakhAna saravANInA bIjA putra dAdabu sAthe thayAM je rANI sAheba athavA mahAbataparAvALAM begama sAheba tarIke oLakhAtAM. temane gulAmamahamadakhAna (tA. 29-9-1933), sAdIkamahamadakhAna (tA. 3-4-1943) nAmanA putro tathA mubArakabakhate (tA. 10-6-19 5) phAtimADarA bakhate (tA. 20-8-1941) ane IkabAlabate tA. 14-111944) nAmanI putrIo thaI. ja. gi -45
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 = jAvAgaDha ane giranAra navamA ane aMtima lagna kutiyANAnA habIbakhAna saravANInA putra ane pitAnA sALA bahAdarakhAnanI putrI sadA sulatAnA ke je hajhura begama tarIke oLakhAtAM tenI sAthe thayAM. tene gulAma saiyada alIkhAna (tA. 28-11947) nAme putra thayo - A uparAMta cha-sAta bALake bAlyavayamAM gujarI gayelAM eTale teo I. sa. 1947mAM karAMcI nAsI gayA tyAre 8 putro ane 10 putrIo temanI sAthe gayAM. tyAM gayA pachInI vigata upalabdha nathI. saMtAnenAM lagna navAbanAM moTAM kuMvarI tAjabannenAM lagna I. sa. 1940mAM bhopAlanA eka gRhastha sAthe thayelAM paNa temane talAka thatAM bIjAM lagna pAchaLathI navAbanA mAmAnA dIkarA yAsInakhAna sAthe karavAmAM AvelAM. navAbanAM baja kuMvarI InAyatakhtanAM lagna tA. 11-11-194panA reja bATavA darabAra zerakhAnanA putra gulAmamozudInakhAna sAthe tathA trIjAM kuvarI nurabakhtanAM lagna teja tArIkhe saradAragaDha darabAra gulAmamohyudInakhAna vere thayelAM. navAbanA yuvarAja dilAvarakhAnanAM lagna tA. 3-1ra-1945nA roja bhopAlanA zaphAkta alIkhAnanAM putrI zaphIkajahAna vere thayelAM. temAM paNa pAchaLathI talAka ApavAmAM AvelI. pAkIstAna gayA pachI A kuTuMbamAM thayelA lagna AdinI koI mAhitI maLI nathI. rAjamAtA navAba mahAbatakhAnanA mAtA AzmAbIbI tA. 1-6-1927nA roja tathA navAbanAM bahena lAlabate tA. 13-10-1924nA roja jannata nasIna thayAM. dakiba-mAna navAba mahAbatakhAnane, sArvabhauma sattAe tA. 1-1-1926nA roja ke. sI. esa. AI. ane tA. 1-1-1931nA roja jI. sI. AI. I. nA caMdraka ApelA. te uparAMta I. sa. 1937mAM temane briTiza senAnA mAnadda kepTana tathA I. sa. 194ramAM mAnad mejaranA hedAo paNa pradAna karelA. jUnAgaDhanA navAbane 13 tenuM mAna hatuM paNa navAba mahabatakhAnane
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta : 355 aMgata 15 tepanuM mAna ApavAmAM AveluM. teo inDiyana reDakresa se sAyaTInA mAnad upapramukha ane I. sa. 1944-4pamAM cembara opha prinsIsanI sTenDIMga kamiTInA sabhya hatA. rajata jayaMtI I. sa. 1945mAM navAba mahAbatakhAnane sattAnAM sUtro saMbhALe 25 varSa pUrAM thatAM, prajanA agresara ane adhikArIonI eka sIlvara jyubilI kamiTI nImavAmAM AvI. A kamiTIe rUpiyA cha lAkhanuM bhaMDoLa ekatra karI navAbane najarANA rUpe dhavuM. tArIkha 31-3-194panA roja navAba cAMdI sAme khAyA ane A cAMdI dharmArtha kArya mATe ApI devAnI jAherAta karI. A prasaMge prA taraphathI ApavAmAM AvelA mAnapatranA javAbamAM navAbe navAjezo karI temAM prajAmaMDale mUkelI keTalIka mAgaNIo svIkAravAmAM AvI tathA kArya kartAone bIna zarate mAphI ApI ane jemanA upara keso karavAmAM AvelA temanI sAmenA kesa pAchA kheMcI laI mukta karavAmAM AvyA. gAmaDAMomAM paMcAyatanI sthApanA karI tene keTalAka adhikAra ApavAnI ane sudharAIomAM prajAkIya sabhyone savizeSa adhikAra ApavAnI paNa gheraNA karI. sIvara jayubilI prasaMge pratyeka mahAlamAMthI je phaMDanI rakama ekatra thaI te phaMDanI rakama jeTalI ja rakama rAjya umerI je te mahAlamAM je kAMI sArvajanika kArya karavAmAM Ave temAM vAparavAnI paNa jAherAta karavAmAM AvI. aMgata zokha - navAba mahAbatakhAnane keI baMdhANa hatuM nahi teo sIgAreTa pItA nahi ke tamAku paNa khAtA nahi dArU mATe te temane sakhata napharata hatI. teo niyamita rIte pharavA jatA ane khorAka paNa sAdA ane niyata samaye letA. teo sArA nizAnabAja ane ghoDesavAra hatA. polanI ramata temanI yuvAnImAM bahu sArI ramata. zikArane temane zokha hato paraMtu teo kavacita zikAre jatA. zikAramAM rojha, haraNa, sAbara vagere pazuo pAchaLa kUtarAo choDI tene bahu dura rIte zikAra karatA. giranA siMha, dIpaDAo Adi prANIenA zikAra upara pite aMkuza mUkelo. pati meTara calAvatA hoya ke pote beThA hoya tyAre moTara pAMcathI sAta [1 A jAherAta, jAherAta ja rahI tene sarvAze amala thayo nahi.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 : jUnAgaDha ane giranAra mAIlanI jhaDape zaheramAM cAlatI, page cAlatA lekone takalIpha na paDe te mATe dhyAna rAkhatA. teo nimAja paDatA paNa IdanI nimAjamAM bahu jatA nahi. dara somavAre ane gusvAre nIcenA dAtAranI jagyAmAM phAtehA mATe jatA. ekavAra mIrAMdAtAra, ekavAra unAnA hajharatazAha tathA ekavAra AmaraNanA dAvalazAha pIranI jagyAo upara mAnatA utAravA gayelA. temanA aMgata sTAphamA hiMdu adhikArIo ane anya karmacArIo hatA. temanA aMgata DokaTare paNa hiMduo hatA. temanI dhArmika lAgaNI na duHkhAya te mATe te bahu takedArI rAkhatA. muslima hovA chatAM hindu devasthAnene te Adara karatA tathA tenA mahaMta, saMta sAdhuo ke bhaktone upadrava karatA nahi tema kaI tevo upadrava na kare tenI takedArI rAkhatA. hindu dharmasthAnone tathA gyAdhArIone dharmArtha dAna karatA ane dharmanI jagyAnA paisA pote letA nahi. hindu saMtapuruSane teo vaMtA. temane gAya, bheMsa, bakarAM vagere dudhALAM pazuo pALavAne zokha hato. gAyone te te mA' kahIne ja bolAvatA. kapilA ane jAnakI tenI mAnItI gAne sAthe ja rAkhatA. tenA khAnagI phArmamAM gira jAtanI bahumUlya gAye rahetI. temane pazu prema temane kumAra vayathI ja hatuM. teo gAdI nazina thayA tyAre sara cArlsa olIvane tene udezIne tenA vaktavyamAM kaheluM ke, ApanAM pazuonAM dhaNa, ApanA tabelAo, vADAo, ane khetaramAM Apa maskula rahyA che..." "rAjakartA (navAba) kAThI ghoDAnAM lakSaNe jANe che ane guNonI prasaMsA kare che... "pita sthAnika DharanuM dhaNa vasAvyuM che.' A zakha temane chevaTa sudhI rahyo. temanA phArmamAM AvelA khUTae ane gAyoe akhila bhArata spardhAmAM anekavAra prathama caMdraka meLavelA. baherAma, prinsa ane brAunaboya nAmanA khUToe prathama pAritoSika meLavelAM. navAbane pazuo karatAM kUtarAone zekha savizeSa hato. jagatanA dareka dezanAM vaMzajJAta bahumUlya dhAne kharIda karI tenI zvAnazALAmAM rAkhelA. A 1 De. harizaMkara prAgajI, De. dilasukharAya vasAvaDA, De. jhaverIlAla vasAvaDA, De. maganalAla mAdhavajI, Do. caMdrakAnta chAyA vagere temanA khAsa DokaTaro hatA. zrI maNizaMkara rAjagara, zrI ratIbhAI bhaTa (pheTogrAphara) zrI naMdalAla vagere aMtevAsIo hatA.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta : 357 kUtarAone zikAra mATe, cokI mATe, ramato mATe, ane kasarata mATe keLavavAmAM AvatA. kUtarAo marI jAya tyAre temane khAsa kabrastAnamAM daphana karavAmAM AvatA. keI kUtaro bagaDI jAya te baMdUkanI goLIthI tene prANa levAmAM Avate 1 navAbe kUtarA kUtarInAM lagna karyA hatAM tevI eka vArtA bahu varSothI pracalita che. I. sa. 19ramAM pitAnAM prathama lagna thavAnAM hatAM te prasaMge, rAjakuLomAM rivAja hoya che tema lagna pUrve najara kADhavA keI prANInAM ke gulAmanAM lagna karavAne vahema che, "A vahema anusAra vRddha mANasoe A pramANe najara kADhelI tene vartamAna patroe apUrva prasiddhi ApI te vArtAne phelAvo karyo. vAstavika rIte rAjakuTuMbamAM pratyeka zubha prasaMge AvAM lagna karAvavAmAM AvatAM. navAba mahAbatakhAnane nATaka sinemAno ke nAca mujarA ke saMgItane zekha na hatA paNa pAchaLathI nATakane zokha eTale ja tIvra banyuM. teNe potAnI khAnagI nATakazALA baMdhAvelI ane pote pasaMda karelAM prekSakenI rUbarUmAM zrI maNizaMkara pipaTalAla rAjagora, zrI naMdalAla, zrI amRtalAla vagere kalAkAroe khAsa taiyAra karelAM nATake pote bhajavatA. temAM prajAnI koI vyaktine ke adhikArIne praveza maLatA nahi. pAlitANuM bhakti pradarzaka nATaka maMDalInA mAlIka zrI maNizaMkara bhaTTa mAtra bhakti pradhAna nATaka bhajavatA tethI tenA upara navAba mahAbatakhAnanI kRpA hatI. I. sa. 1937 mAM bhAyAvadaramAM thIeTaramAM Aga lAgatAM pharIthI UbhI na thaI zake evuM nATaka maMDaLIne nukasAna thatAM navAbe zrI maNizaMkara bhaTane jUnAgaDha bolAvI rahevA mATe makAna ApyuM tathA mAsika penzana bAMdhI ApI pitAne kalAprema ane kadaradAnI pradarzita karyA. 1 je kUtarAo mRtyu pAme ke mArI nAkhavAmAM Ave tene daphana karavAmAM AvatA. AvuM eka kabrastAna jana sekreTarIyeTa pAse jovAmAM Ave che. [2 navAbe kUtarA kUtarInAM lagna karyA te prasaMganI kAlpanika neMdha zrI jamanAdAsa nAmanA paMjAbI rAjapuruSe tenA mahArAjA nAmanAM pustakamAM lIdhI che, temAM je nAmo ApyAM che tathA je varNana ApyuM te sarvathA kAlpanika ane aMdhAdhUna khoTuM che. 3 zrI maNizaMkara rAjagora pAchaLathI khAnagI khAtAmAM adhikArI hatA.
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 : jUnAgaDha ane giranAra khIja rAjAonI jema teo yurApanA dezanA pravAse jatA nahi. vidyAthI" avasthAmAM IglAMDa gayelA te pachI bhAratamAM paNa kAI pravAsa kareleA nahi. prasaMgApa ta dhArmi ka ke sAmAjika kAraNeAsara, rAdhanapura, mIrAMda tAra, muMbaI ke dilhI gayelA. I. sa. 1931mAM jyAre sA`bhauma sattAe jUnAgaDha rAjyamAM thayelAM tAphAnAne kAraNe rAjya bahAra rahevA pharaja pADelI tyAre cha mAsa mATe jAmanagara pAse bAlAcaDI rahevA gayelA. te ziyALAmAM kuzAda, unALAmAM cAravADa ke verAvaLa ane caimAsAmAM cAkI ke jUnAgaDha rahetA. kavacita devaDA jatA. ke temanAM atevAsI, adhikArI ane AptajanA pAsethI jANavA maLatI mAhitI uparathI ema jaNAya che temanA khAnagI jIvanamAM te eka mAyALu ane zudhdha gR'stha hatA. temanI nyAyavRtti paNa umadA hatI paraMtu temanAmAM mAnasika niba LatA hatI. tee prajAnI vacamAM AvI zakatA nahi anivAya prasaMgeA sivAya te kaI mATI kacerI ke sabhAmAM upasthita thatA nahi. potAnA aMgata prasaMgeAmAM paNa jyAM sudhI cAle tyAM sudhI gerahAjara rahetA. temanA aMgreja zikSAnA AdezathI ke temanI bhItAthI temaNe kadI paNa rAjata'tramAM hastakSepa karyo nahi. eka rIte A nIti sArI hatI paNa tenuM viparita pariNAma e Avyu ke dIvAnA sarva sattAdhIza thaI gayA ane jyAre pAkIstAnamAM joDAvAnA prazna peAtAne niNaeNya karavAnA prasa Mga Avyo tyAre tenI asIma niSkriyatA, akSamya upekSA ane niNaya levAnI azakita temaja asthiratAnA kAraNe, svata Mtra niSNuya laI zakayA nahi ane TUMkI draSTi ane mAMdaluM" mAnasa dharAvatI vyaktionAM ma MtavyAne anusarI peAtAnA pratApI pUrvajo, bAbI kuLanI para parA, seAranI prajAnA temanA mATenA prema ane AtmabhAga, potAnI priya janmabhUmi Adi sarva visarI jaI tene jUnAgaDha rAjyanuM pAkIstAna sAthe akudaratI joDANa karI seAranuM siMhAsana te gumAvyu paNa ApattinI veLAe peAtAnI prajAne paradezI dIvAnanI dayA upara cheDI karAMcI nAsI jaI eka umadA rAjavIne na chAje evI vartaNUka batAvI, tee je prIti, lAkapriyatA, yaza ane zubha nAma kamAyA hatA te sarve` te sAthe gumAvI dIdhuM. teo tArIkha 7-11-1959 nA roja karAMcImAM gujarI gayA. sara zAhanavAjha bhuTA sidhanA jamInadAra tathA jUnA muMbaI rAjyanI kAunsIlanA dhArAsabhya
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzana-aMta H 3pa9 sara zAhanavAjha bhuToe jUnAgaDhanA dIvAnanuM pada tA. 30-5-1947 nA roja grahaNa karyuM ane te sAthe rAjataMtramAM dhyAna ApavAne badale pAkIstAna sAthe jUnAgaDhanuM joDANa thAya te ane teNe tenI samagra zakita kendrita karI, pariNAme taMtranI kSamatA nimna kakSAe pahoMcI ane khAtAMomAM zithilatA AvI gaI. pAkIstAna sAthe joDANa I. sa. 1947 ne jUna mAsamAM bhAratanA bhAgalA pADavAnuM nizcita thaI gayuM ane vAIsaroya ane gavarnara janarala lorDa mAunTabeTane rAjAone bemAMthI eka dezamAM javA athavA svataMtra thavA mATe tvarita nirNaya laI levA AjJA karI. gujarAta-saurASTranAM sarve rAjya ane pAlanapura, rAdhanapura, khaMbhAta, vADAsinora, sacina, bajANA, vaNoda, damADA jevAM rAjyo ke jyAM rAjakartAo muslima hatA tevAM nAnAM meTAM rAjyoe hindI saMdha sAthe joDAvA nirNaya lIdhe. - saurASTramAM mAMgaroLanuM svataMtra rAjaya na hatuM. tenI sthApanAthI te jUnAgaDhane AdhIna hatuM. chatAM tenA zekha nAsarIyAe, je tene jUnAgaDhathI svataMtra gaNavAmAM Ave te hindI saMdhamAM sAmela thavA arajI karI. mANAvadara paNa jUnAgaDha nIcenuM ane svataMtra nirNaya levAnI kAyadesaranI zakti dharAvatuM rAjaya na hatuM tema chatAM temaNe pAkIstAnamAM bhaLavA IcachA pradarzita karI. bATavA ane saradAragaDha paNa tenAthI nimna kakSAnAM nAnAM rAjo hatAM, temaNe paNa pAkIstAnamAM bhaLavA vicAryuM, te uparathI mAMgaroLanA zekha paNa pharI beThA. jUnAgaDhanA dIvAna sara zAhanavAjha bhuToe, dIvAna abdulakAdare lIdhela sara zAhanavAjha junAgaDhanA ja hatA, tyAM ghaNAM varSothI dIvAna hatA, tenA putra jhulikAraalI junAgaDhamAM bhaNelA evI vAhiyAta vAto bahu pracalita thaI che. sara zAhanavAjha siMdhanA lArakhAnA gAmanA rahIza hatA ane jUnAgaDhamAM dIvAna thaIne AvyA tyAM sudhI tene tyAM koI oLakhatuM paNa nahi. bhAratanuM achata sainya tA. 9-11-1947 nA roja junAgaDhamAM pravezya te pUrve te kezoda eroDoma pahoMcI tyAMthI nAsI gayelA. Ama teo mAtra 182 divasa jUnAgaDhamAM rahayA. teo bahudhA temanA nivAsasthAna amana maMjhila (vartamAna adhyApana maMdira) mAM ja ophisa calAvatA.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 : jUnAgaDha ane giranAra nirNaya ane rAjadvArI salAhakAra khA. ba. nabIbakSanI salAhane avagaNI pAkIstAna sAthenuM joDANa svIkAravA nirNaya lIdho. A samaye teNe judA judA amaladArane dilhI mokalyA ane Ave aNIne samaye paNa jAte javAnI tasdI lIdhI nahi. te sAthe pAkIstAna taraphI valaNanA salAhakAroe temane pAkIstAnamAM bhaLavA salAha ApI. A divasomAM navAbe ekAMtavAsa sevavA mAMDa ane koIne paNa mulAkAta ApavAne teNe spaSTa InakAra karyo. jUnAgaDha rAjyanI prajAmAM 82 TakA hiMduo hatA. jUnAgaDha rAjya bhaugolika rIte bhAratane avibhAjya bhAga hato. pAkIstAna sAthe tene keIpaNa prakAre sIdhe saMbaMdha rahI zake ema hatuM nahi. sAmAjika, dhArmika, sAMskRtika asamAnatA hatI tyAM bAbI vaMzanI sthApanAmAM, jUnAgaDha rAjyanA vikAsamAM ane utkarSamAM hinduone phALe hatA te badhuM vIsarI jaI pAkIstAnamAM na bhaLavA, je rAjAe sadA navAbanA mitro hatA ane tenA sukha duHkhamAM sAthe rahyA hatA temaNe salAha ApI. paraMtu navAba mahAbatakhAnanuM bhAvi tene bhulAvI. rahyuM hatuM, tethI teNe keInI paNa salAha mAnI nahi. daramyAna kAThiyAvADa rAjakIya pariSade A kRtrima joDANane virodha karyo ane navAba samajI jaze e vizvAsa rAkhI pariSade zrI ucharaMgarAya Dhebarane jUnAgaDha mokalyA paNa navAbe temane mulAkAta ApI nahi. - I. sa. 1947nA ogasTanI 15mI tArIkhe rAjyanI sarakAre jUnAgaDha rAjaye pAkIstAna sAthenuM joDANa svIkAryuM che evI jAherAta karI ane te sAthe mANAvadara, saradAragaDha, bATavA ane mAMgare che paNa pAkIstAnamAM joDAvAnI jAherAta karI, eka pAjoda darabAre hindI saMghamAM joDAvA tenI IcchA pradarzita karI. jUnAgaDhanI prajA bhayabhIta thaI gaI. tene koI doravaNI ApanAra pragaTa netA na hatA. sarve pitapotAnI rIte, navAbanA AtmaghAtI pagalAMthI jUnAgaDhane sarvanAza thaze ane temAMthI kema bacavuM tene vicAra karI rahyA hatA, paraMtu baMdhAraNIya rIte tene koI ukela draSTigocara thatA na hate. rAjyanI kAunsIlamAM jyAre A TharAva upara maMjUrInI opacArika mahora mAravAnI hatI tyAre kAunsIlanA eka mAtra hindu sabhya rA. ba. dharamadAsa hIrAnaMdANIe A kRtrima, asvAbhAvika ane AtmaghAtI joDANane virodha karyo ane te virodhanA kAraNe tene rAjInAmuM dharI devuM paDayuM ane tA 17mI ogasTe jUnAgaDha choDI cUpacApa cAlyuM javuM paDyuM. kAunsIlanA sahuthI jUnA
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta H 361 sabhya rA. ba. zivadattarAya mAMkaDe te prathamathI ja virodha vyakta karI nivRtti laI lIdhI hatI. navAbanA vizvAsa ane prakhara rAjapuruSa kepTana Do. premarAya majamudArane dilhI mokalelA. teNe AvIne tyAMnuM vAtAvaraNa tathA tyAMnA rAjapuruSonI lAgaNInI vAta karI hindI saMdhamAM joDAvA mata ApatAM tenA mATe paNa rAjamahelanAM dvAra baMdha thayAM. dIvAna alakAre, hindI saMdhamAM jUnAgaDha joDAvuM joIe te abhiprAya Apela ane te tathA tenA bhAI rAjyanA rAjadvArI salAhakAra khA ba. nabIbaze, bhArata sarakAranA mevaDIone maLI jUnAgaDhanuM sthAna nakkI kareluM te gunAsara ke game te kAraNe sara zAhanavAjha bhuToe tenA baMgalAne sIla karI dIdhAM. khA. ba. abdulakAdara amerikA hatA tethI tene kaMI thaI zake tema hatuM nahi tethI tenA bhAIne nokarImAMthI dUra karyA. daramyAna karAMcIthI mahamada jhapharalAha junAgaDha AyA ane tenI tathA navAbanI mulAkAta karAvI tenI pAse navAbane nirNaya iSTa che tevI khAtrI ApavI. jUnAgaDhamAM jamIyatula muslImIne pAchI jAgRta thaI ane zrI IsmAIla abreDAnI, kAjhI mahamadamIyAM akhtara, zrI abA mahamada bAjuda vagere AgevAne sara zAhanavAjhane sahAya karavA bahAra paDayA. A saMkrAMti kALane ItihAsa gupta vAtAthI bharelo che ane tenI vigato upalabdha che chatAM tenuM prakAzana hitAvaha nathI tema Avazyaka nathI paraMtu te sarve vaNanene sArAMza e che ke, navAbane tenA salAhakAro taraphathI evuM kahevAmAM AvyuM hovAnuM kahevAya che ke hindI saMdha sAthenuM joDANa je teo svIkAraze te tenA vArasAne, dharmane tathA mobhAne viparIta asara thaze. junAgaDha relavenA menejara zrI je. ema. paMDayA tathA kAThiyAvADa InDasTrijhanA menejIMga DIrekaTara zrI musA umara darabAna dilhI tathA karAMcI jaI AvyA paNa tyAM teo zuM karI AvyA te pragaTa thayuM nahi. sara zAhanavAjhe, mahAlenA AgevAnone jUnAgaDha AmaMcyA ane teonI pAse, pAkIstAna sAthenA joDANane svIkAra karAvavA koziza karI paraMtu jUnAgaDhanA AgevAnone A samAcAra maLI jatAM A tAlukA AgevAnone vAstavika hakIkata samajAvI tethI teoe eka nivedana taiyAra karyuM ane temAM jaNAvyuM ke jUnAgaDhanuM joDANa hindI saMdhamAM ja thavuM joIe. A nivedana sva. zrI dayAzaMkara davee dIvAnane rajU karyuM. ja. mi-46
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 H jUnAgaDha ane giranAra pitAnA dAva dhULamAM maLe che ane prajA teno maMtavyane nahi svIkAre ema mAnI dIvAne keTalAka amaladArone belAvI temane gAmaDAMomAM jaI kheDUte ane grAma janatAnI sahIo meLavavA AjJA karI. hindu amaladAroe sara, zAhanavAjhane spaSTa nA kahI ane muslima amaladArone A sAhasa karavAnuM yogya jaNAyuM nahi. sara zAhanavAjhe te pachI keTalAka amIra ane muslima amaladArane nAgara AgevAna pAse mokalI kahevarAvyuM ke tame rAjyane vaphAdAra rahyA che ane rAjya upara Apatti che tyAre tame rAjayanI sAthe UbhA raheze ane pAkIstAna sAthenuM joDANa svIkAraze te bIjI kema tamane anusaraze. A samaye nAgara AgevAnoe teone sApha zabdomAM suNAvI dIdhuM ke amArI vaphAdArInI praNAlikAne khAtara ja ame navAbane AvuM AtmaghAtI pagaluM na levA mATe kahIye chIe, ame prathama bhAratIya chIe ane pAchI jUnAgaDhanA ane te pachI nAgara chIe. jUnAgaDha bhAratanuM avibhAjaya abhedya aMga che ane rahe tema ame mAnIe chIe. A pachI sara zAhanavAjhanA dhamapachADA vadhI gayA ane jyAre tene pratIti thaI ke, navAba prajAvatsala che ane kadAca prajAnA AgevAne tene maLI jaI tenuM mAnasa pheravI nAkhaze te tenI bAjI dhULamAM maLaze. tethI kahevAya che te pramANe teNe navAbane karAMcI jaI mi. mahamadaalI jhiNane maLI spaSTatA karI AvavA salAha ApI, tethI tArIkha 17-10-1947nA roja navAba, tenI begame, bALake, hajharI, aMgata DokaTara, Do. jhaverIlAla umiyAzaMkara vasAvaDA, De. dalasukharAya vasAvaDA, veTaranarI DokaTara kAntilAla bI. vyAsa ane anya sTApha sAthe ekAeka eDremathI karAMcI javA upaDI gayA. evI pracalita mAnyatA che ke, teo bIje ke trIje divase pAchA AvavAnA hatA paNa sara zAhanavAjhanA saMketathI tyAMnA satta vALAoe temane tyAM rekI dIdhA. temanI aMgata vastuo, jhaverAta, rokaDa nANuM vagere pAchaLathI mokalI ApavAmAM AvyuM. rAjyanI tIjurIo khAlI karAvI lagabhaga rUpiyA viza lAkha jeTalI rakama tene mokalavAmAM AvI. kahevAya che te pramANe tenI pAse te sivAya rUpiyA pIsatAlIsa lAkha jeTalI rakama hatI ane moTI rakamanuM senuM rUpuM tathA jhaverAta hatAM. tenA pUrvajonA samayane eka bahumUlya ratnajaThita kamarapaTTo eka ja rUpiyA bAra lAkhanI kimatane hato te rAjyanA TrejharI khAtAnA eka muslima amaladAra pAchaLathI tene ApI AvyA. rAjayanI premIsarI noTo hatI te TrAnsaphara karAvI nAkhavA sara zAhanava:jhanI dhAraNuM hatI te phalIbhUta thaI nahi.
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAkhI vazanA-aMta H 363 jUnAgaDhavALAM begama navAba sAthe karAMcI gayelAM nahi, te tathA tenA putrA jUnAgaDhamAM rahI gayA hatA. tenA kumAra hiMmmatakhAna navAbanA dvitIya putra hatA ane navAbanI sAthe yuvarAja paNa nasI gayelA eTale gAdInA vArasadAra himmatakhAna hatA. je te hinda sadha sAthenuM joDANa svIkAre tA tene navAba tarIke jAhera karavA pranA eka vagadAra vage` pravRtti karI. tA- vicAra AkAra le te pahelAM A vAta phUTI gaI ane sara zAhanavAjha bhuTToe, A begama tathA tenA putrA ane putrIne rAtArAta karAMcI ravAnA karI dIdhAM. dIvAne rAjata MtramAM paNa Avazyaka pheraphArA karyAM. cIpha ekAunTasa phrisara zrI e. ke. vAyu. agrehAnIne kAunsIlamAM sabhyapade lIdhA. revanyu kamizanara khAnathI muta'jhAkhAnajIne cIpha ekAunTasa ephisara pade mUkayA ane DepyuTI revanyu kamizanara zrI bInahamIdane revanyu kamizanara banAvyA. nekarImAMthI lAMbI rajA upara utarelA. zrI pharIdakhAkharane DepyuTI revanyu kamizanara banAvyA. peAlIsa kamizanara khA. ba. mahamadahusenazAha nakavIe paNa tenA khAtAmAM muslima e sirAne javAbadAra sthAne mUkayA. jema jema egasTa mAsa AgaLa vadhatA gayA tema tema prajAmAM bhaya vadhatA gayeA. siMdha ane paMjAbamAM, kAmavAdanAM pracaMDa tAMDavanA prAraMbha thayA che, tyAM zAtinI saritAe vahI rahI che, strIonAM apaharaNA thaI rahyAM che ane milakatA lUMTAI rahI che, tevA samAcArA vartamAna patrAmAM vAMcI, jUnAgaDhamAM tema thaze tA zu thaze vicAre, keAInA paNa mArga darzana vagara kAInA paNa pragaTa netRtva vagara hindu prajAe sAmudAyika sthaLAMtara zarU karyu. potAnA vahAlA vatana, gharabAra, rAcaracIluM. snehALa saMbhAraNAM vagere badhu... mUkI te bhAratanA anya pradezAmAM javA mAMDI. junAgaDha rAjyanI sarakAre paNa hijarata karatI prajA upara amAnuSI julama ane trAsa gujAravAmAM bAkI rAkhI nahi. sTezana upara polIsa, kasTamanA kama cArIe ane jamIyatula muslamInanAM svayaM sevAnA paherA caDayA. bahAra jatA prajAjaneAnA sAmAnA cUMthAvA lAgyA ane seAnA rUpA ke dara dAgInA paDAvI levAmAM AvyAM. tenI pahoMca paNa ApavAmAM AvI niha. kapaDAM ane pachIthI tA bhAtuM paNa laI levAmAM AvatuM. eTalAthI sa MtASa na pAmatAM, temanI aMga jhaDatI paNa levAnuM zarU thayuM. eka bhAIe tenI patnInI aMga jhaDatI eka puruSa svayaMsevake karavA jatAM teNe vAMdhA lIdheA ta mATe tene maraNutAla mAra mAravAmAM AvyA. AvA aneka kissAo kAI paNa daphatare noMdhAyA vagaranA lAka.nhAe pracalita thayelA che. bAvA sAdhuone tA najare joI na zakAya tevA mAra mAravAmAM AvatA.
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 jUnAgaDha ane giranAra junAgaDha zaheramAM ekazana kAunsIla nAmanI eka gupta maMDalanI racanA thaI. temAM muslima adhikArIonI doravaNI nIce roja eka "orDara opha dhI!' bahAra paDatA temAM kaI rIte, hindu prajA upara damana karavAnuM che tenI sucanAo apAtI. jeo polIsa daphatare bhayaMkara cora, DAku ane khUnI tarIke nedhAyelA tavA soDhANA, vaDALA, raghaDA, bhaDulA, navI bAlaca vagere gAmonA saMdhIone rAjya belAvI temane hathiyAre ApI chUTA mUkI dIdhA. teonAM keLAM divase jUnAgaDhanA hindu lattAomAM game tema belatAM, aziSTa vartana karatAM ghumavA lAgyAM. ekazana kAunsIla ane jamIyatula muslamIna, khA. ba. mahamadahusenazAha nakavInI deravaNI nIce, jUnAgaDhanI dhIgatIdharA karaze evI bhIti samaju ane vicArazIla muslimone lAgatAM teo paikInA ghaNe gRhastha e. temanA kuTuMbone hindustAnamAM mokalI ApyAM. paraMtu A bhayaMkara yojanA AkAra le te pahelAM, rAjakeTamAM nAmadAra mahUma jAma sAhebe tenI sAme kaDaka, zabdamAM cetavaNI uccArI ane navAba mahAbatakhAne karAMcIthI dIvAna upara saMdezA mokalI tenI yatanuM lohI na reDAya te mATe kALajI rAkhavA AjJA ApI. pU gAMdhIjI pUjya gAMdhIjIe A vAto sAMbhaLIne, jajUnAgaDhanA navAbe lIdhelA AtmaghAtI pagalAM mATe tenA eka bhASaNamAM kahyuM ke, "kAThiyAvADameM te verAvaLabhI , lekina vaha te jUnAgaDhameM hai aura junAgaDha te pAkIstAnameM calA gayA. jUnAgaDhameM pAkIstAna kisa rItase bana sakatA hai? AsapAsakI sabhI riyAsata hindu riyAsata hai aura jUnAgaDha riyAsatakI AbAdIkA hissAbhI hinduokA che, tebhI jUnAgaDha pAkIstAnameM dAkhala huA yaha baDI gajabanAka bAta hai. jUnAgaDha se pAkIstAna jAnahI cAhIye." niSpakSapAtI ane taTastha evA rASTrapitAne abhiprAya paNa maLI gaye, paraMtu jUnAgaDhane pAkIstAnamAMthI pAchuM vaLavAne kaI mArga rAjapuru pAse na hate. baMdhAraNIya rIte bhArata sudhAM pagalAM laI zake nahi ane le te tenuM pariNAma yuddhamAM ja Ave. svAtaMtrya prAptinA prAraMbhamAM ja A prakAranuM pagaluM levuM vAstavika ke hitAvaha hatuM ke nahi tene vicAra paNa javAbadAra netAone karavAne hati. pAkIstAne bhAratamAM joDAyelA kAzmIra upara baLAtkAre AkramaNa karI keTaloka bhAga baLajabarIthI dabAvI devA koziza karelI paNa bhAratanI sarakAra jUnAgaDha mATe zuM karavuM tene ukela zodhatI rahI.
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzana-aMta : 365 ArajhI hakUmata te sAthe jUnAgaDhanI prajAnA prANa akaLAtA hatA. temanI draSTi samakSa sarvanAza ane saMpUrNa vinAza hate. kAM hamaNuM kAM haragIjha nahi e nyAye tarata ja nirNaya levAya te Avazyaka ane anivArya hatuM. A aniSTane upAya zodho ja rahyo. bhArata sarakAra te mATe kaMI karI zake tema hatuM nahi ane jyAM sudhI bhArata sarakAra te mATe sakriya pagalAM na le tyAM sudhI kAMI paNa karavAnuM sAhasa paNa zakaya na hatuM. tema chatAM kAThiyAvADa rAjakIya pariSada tArIkha 25-4-1947nA roja rAjakoTa mukAme A praznano vicAra karavA eka sabhA bolAvI. zrI amRtalAla dalapatabhAI zeTha, zrI sAmaLadAsa gAMdhI ane anya AgevAnoe carcA vicAraNA karI. zrI rasIkabhAI parIkha, zrI ratubhAI adANI ane zrI jeThAlAla jozInI banelI, saMrakSaNa samitinI racanA karI. baMdhAraNIya rIte A laData jUnAgaDha rAjyanA prajAjanee ja karavAnI hatI. tethI tArIkha 25-9-1947 nA roja muMbaInA mAdhavabAgamAM maLelI virATa sabhAmAM jUnAgaDha rAjyanA prajAjanoe, jUnAgaDhamAMthI pAkIstAna rakSita sarakAra uthalAvI nAkhavA nirNaya lIdho. kutiyANAmAM bArakhalI jamIna dharAvatA, prakhara patrakAra ane tejasvI vaktA zrI sAmaLadAsa gAMdhInA pramukhapaNuM nIce A sabhAe jUnAgaDhanI ArajhI hakUmatanI sthApanA karI. temAM sarvazrI durlabhajI khetANuM, bhavAnIzaMkara AtmArAma ojhA, narendrabhAI prAgajIbhAI nathavANI ane maNilAla suMdarajI dezI pradhAne nImAyA. bAbarIyAvADanA zrI suragabhAI kALubhAI varU ane zrImatI puSpAbahena mahetA A pradhAnamaMDaLamAM pAchaLathI joDAyAM. ArajhI hakUmatanI sthApanA thayA pachI, saMrakSaNane badale yudadhane kAryakrama mukhya thayo. tethI sarvazrI sAmaLadAsa gAMdhI, rasikabhAI parIkha, ratubhAI adANI, jeThAlAla jozI ane gokaladAsa gagalANInI banelI saMgrAma samiti racavAmAM AvI, ane tene sarvazrI cImanalAla cakubhAI, mohanalAla mahetA ane anya kAryakartAonI sakriya sahAya maLI. ArajhI hakUmatane have yudhdhamAM caDavAnI ghaDI AvI hatI. mAMgaroLa, mANAvadara, bATavA ane saradAragaDha hindI saMghamAM AvI gayAM hatAM eTale samagra dhyAna jUnAgaDha upara kendrita karavAnuM hatuM. jUnAgaDha rAjya pAse 177 lAnsarsa 1 ArajhI hakUmatamAM puSpAbahenane "bahiSkAra nuM khAtuM seMpavAmAM AveluM. vaMdemAtaram tA. 4-10-1947
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 4 jUnAgaDha ane giranAra ane 240 pAyadaLanuM tAlIma pAmeluM sazastra ane susajajIta sainya hatuM. 1071nuM sazastra pilIsakaLa hatuM ane bIjA vizvayuddhamAM zAhI mAM rahI laDelA ane tAlIma pAmelA anubhavI amaladAro hatA. rAjya pAse dArUgeLA ane suraMge hatAM ane seMkaDonI saMkhyAmAM laDe tevA aniyamita mANaso hatA. te sAthe kezodanuM eroDroma tenA kabajAmAM hatuM. varSARtu hatI eTale samudra mArga baMdha hate paNa havAI mArge karAMcIthI lazkarI sahAya AvI paDe tevI pUratI zakayatA hatI. AvA sAdhana saMpanna rAjaya sAme bAtha bhIDavAnuM sAhasa karavAnuM jokhama jevuM tevuM na hatuM tema chatAM ArajhI senAnA sarasenApati zrI. ratubhAI adANIe niyamita ane aniyamita sainikone vyavasthita tAlIma ApI jUnAgaDha rAjyanI sarahada upara "karaMge yA mareMge" evA nizcaya sAthe caDAI karI. tA. 30-9-1947nA roja ArajhInI senAe rAjakoTamAM Avela jUnAgaDha rAjyane AlIzAna utAre "jajUnAgaDha hAusa" kabaje karyo ane dazerAnA divase bhesANa mahAla tAbAnA amarApara vagere gAma laI tyAMthI gAdhaDakA kabaje karI navAgaDha sara karyuM. navAgaDha kilAvALuM gAma che tathA tenA kilA upara ArajhIe AkramaNa karI te jItyuM te samAcAra dIvAna bhuTane vyathita karI dIdhA ane teNe tenA aMgata mANasone khAnagI rIta ArajhAnI tAkAta jevA ane mApavA mokalyA. ArajhInI senA kutiyANA upara caDI. ane tenI sAthe bAbarIyAvADa mahAlanAM 34 jeTalAM gAmonA gIrAsadAroe. temane nirNaya hidI saMdhamAM joDAvAne jAhera karI, navAbanI hakUmata phagAvI daI hindI saMdhanuM zaraNa zodhatAM tArIkha 1-11-1947nA roja hindI sainya nAgezrI mukAme bAbarIyAvADane kabaje lIdhe. - A daramyAnamAM, sara zAhanavAjhe, pAkIstAnathI so magAvavA maraNiyA prayAsa karyo. teNe uparakeTamAM dArUgoLe dharakhe ane jUnAgaDhathI vaDAla ane ekI sudhInA mArgo upara sphoTaka avarodha UbhA karyA. polIsa kamizanara mahamadahusenazAha nakavI, pAkIstAnathI lazkarI sahAya laI AvavAne bahAne nAsI gayA. pAkIstAnathI nakavI pAchA AvyA nahi ke anya AvyuM nahi. jUnAgaDha ujajaDa thaI gayuM. dhULe divase mArgo verAna thaI gayA. bhaya, 1 A prasaMge je be bhAio navAgaDha gayA hatA temaNe mane temanI tathA sara zAhanavAjha vacce zuM vAta thaI ane tene zuM pratyAghAta hato te kaheluM. tene sArAMza e che ke A badhuM sAMbhaLI tenI morAla tUTI gaI hatI.-lekhaka.
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta H 367 zaMkA ane bhAtinAM amaMgala cihno dekhAvA lAgyAM. samaju ane vatanapremI muslimo, A pAresisthatimAMthI ugaravA mATe sara zAhanavAjha upara dabANa karavA lAgyA paNa tene haThAgraha jeTaluM te dabANa hatuM teTale ja daDha raho. kutiyANane ghere - kutiyANA upara ArajhI hakUmatanAM sainya halle laI gayAM tyAre tyAMnA zrImaMta memaNa vyApArIoe, saMdhIone rokI, rAjyanA polIsa daLanA sahakArathI tene sAmane karyo. kutiyANA paMthakanA mera javAne, maraDAnA zrI. rAma sAmata tathA zrI. karasana sAmata meDhAnI AgevAnI nIce AvI pahoMcyA. porabaMdarathI vayevRddha AgevAna mAladevajI rANuM paNa mera javAnene laI ArajhI hakUmatanI senAne AvI maLyA. porabaMdara tathA jAmanagaranA gIrAsIyA javAne paNa AvI pahoMcyA. temanA vIratApUrvaka karelA AkramaNa sAme durgarakSake TakI zakayA nahI. ArajhInA sani killAnI dIvAla upara caDI gayA ane kutiyANA sara karyuM. kutiyANAnA gheremAM gumAnasiMha nAmane ArajhIne eka sainika marANa tathA De. rasikalAla jIvaNalAla vyAsa nAmanA yuvAna DokaTare paNa prANanI AhutI ApI. kutiyANA paDayA pachI tyAMnA Do. mukuMdarAya nANAvaTIe prajAnuM netRtva lIdhuM ane temanA sAthIdAroe vijetA sainikenuM svAgata karyuM. zaraNAgati bhuTAne cAre kemara bhutAvaLa bhAsavA mAMDI, tene zvAsa adhdhara thaI gayo. teNe navAbane paristhitinI jANa karatAM karAMcIthI teNe javAba Apo ke "khunAmarakI thAya nahi tethI hindI saMghanuM zaraNa zodhavuM" A uparathI sara zAhanavAjha bhuTAe, kAunsIlanA aMgreja sabhya kepTana hArve jene tArIkha 7-11-1947nA roja rAjakeTanA rijIyonala kamizanara zrI. nIlamabhAI bUca pAse mekalI hindI saMdhanI zaraNAgati yacI. i: bhuTo na te jUnAgaDhanA rAjakartA hatA ke na te prajAnA pratinidha, tethI zrI nIlamabhAIe tenA patra upara kAMI paNa karavAnI azakti darzAvatAM kepTana hArve jensa pAchA jUnAgaDha gayA. bhuToe tethI jUnAgaDhamAM je prajAjane hatA temanA agraNIone belAvI pitAnI asahAyatAnuM varNana karI temanI IcchA zuM che te pUchatAM upasthita hindu muslima agraNIoe sarvAnumate bhArata sarakAranI zaraNAgati svIkArI levA bhuTAne Agraha karyo ane prajAnA pratinidhioe karela TharAva laI kepTana hArve jensa tArIkha 9-1-1947nA roja pAchA rAjakoTa gayA ane rijInala kamizanarane pharI nivedana rajU karatAM
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68H jUnAgaDha ane giranAra bhArata sarakAre tene svIkAra karyo. sara zAhanavAjha tArIkha -11-1947nA gejheTamAM eka presa komyunIka prasidhdha karI temAM jaNAvyuM ke "chellA thoDAka divasothI bahArathI kAma karatAM avyavasthita loe je paristhiti upasthita karI che ane je have jAnamAlane nAza karavA tathA khu. nekanAmadAra navAba sAhebanI yitane gaMbhIra muzkelIo pahoMcADavA koziza kare che te tarapha jUnAgaDhanI sarakAra ciMtAnI lAgaNIthI jue. che. karAMcIthI maLelA eka saMdezAmAM. khu. nekanAmadAra navAba sAheba bahAdure dIvAnane jaNAvI pitAnI khAsa IcchA pradarzita karI che ke tenI vahAlI prajAnI tamAma khunAmarakI thatI aTakAvavI." gaI kAle sAMje dIvAnane baMgale sabhA bharelI temAM paNa jUnAgaDhanI Ama prajAne paristhiti samajAvavAmAM AvI hatI ane jUnAgaDhanA joDANa saMbaMdhamAM je mudAo rahelA che tenuM mAnabharyuM samAdhAna thatAM sudhI jUnAgaDhanI sarakAre kAyade ane vyavasthA jALavavAmAM InDiyana sTeTasa DIpArTamenTanI madada mAgavI evuM maMjUra rAkhavAmAM AvyuM hatuM. AthI rijInala kamizanarane upara pramANe goThavaNa karavA mATe kahevAmAM AvyuM che.' A kemyunIka bahAra pADI sara zAhanavAjha bhuTA, kezoda ereDroma uparathI koIne paNa jANa karyA vagara karAMcI ravAnA thaI gayA. te divase sAMje 5 vAge bhAratanAM achata ane ajaya sainya majevaDI daravAjAmAM pravezyAM ane uparakoTanA aitihAsika killA upara amara ane unata triraMgo laherAyo ane te ja divase rijIyonala kamizanara zrI nIlamabhAI bace. janAgaDhanA gejheTamAM eka DhaDhare prasiddha karI tArIkha 9-11-1947nA sAMje cha vAgyAthI hindI saMdhi vatI te junAgaDhane kabaje le che tema jAhera bhAratanI sarakAre jUnAgaDha rAjya sevAdhIna karatAM ArajhI hakUmatanuM visarjana thayuM paraMtu AjhAdInI A sazastra laDatamAM, saurASTranA rAjAo, tAlukadAra, darabAra, dhanika, vyApArIo, kheDUte, vagere prajAnA pratyeka vargo sahakAra sahAya ane sakriya sAtha Apyo. jUnAgaDhanI havelInA mahArAjazrI, golokavAsI pUjaya puruSotamalAlajI mahArAje jUnAgaDhamAM ja rahI aneka jokhama kheDIne pragaTa rIte svAdhInatAnA saMgrAmamAM sahAya karI. kabIra paMthanI jUnAgaDhanI jagyAnA mahaMta zrI. vijayadAsajIe te hAthamAM zase upADI temanA sevane raNa morace daryA. keTaDAnA mera bhAIo, rAma sAmata moDhA tathA karasana sAmata meDhAe ane porabaMdaranA mera AgevAna vRddha chatAM jussAmAM juvAna sva. mAla
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane aMta H 368 devajI rANAe mera juvAnone, yudhdhamAM caDavA preraNA ApI. mahaMta motIgirajI, choTubhArathI, bhADavA darabAra sva. zrI. caMdrasiMhajI, vAghaNIyA darabAra sva. zrI amarAvALA, vasAvaDa darabAra zrI mArkanDarAya dezAI vagere je vIra puruSoe sakriya sAtha Apyo te sarve A sAhasanI saphaLatAnA yazabhAgI che. A bhAIo uparaMta Arthika sahAya, mArgadarzana, gupta mAhitI vagere pUrAM pADanAra keTalAka bhAIonAM nAma apragaTa rahyAM che ane keTalAka bhAI. onAM nAme pragaTa karavAnuM hitAvaha nathI.' bAbI vaMzane aMta Ama I. sa. 1747-1748mAM zerakhAna urphe bahAdarakhAna bAbIe sthApeluM junAgaDhanuM rAjya sadAne mATe I. sa1947mAM naSTa thayuM. baso varSo paryata soraThanI bhUmi upara laherAta bAbI vaMzane vaja saMkelAI gayo ane IsavI sana pUrve je prakAranuM taMtra hatuM tevuM prajAnuM taMtra punaH astitvamAM AvyuM. Agama jUnAgaDha vistAramAM varSothI pracalita thayeluM AI nAgabAInuM Agama * "vIza zata vikrama vitaze ALasaze asarANA" "caDaze dhajAuM dharamanI nahi rahe nejAne nizANa" sAcuM paDayuM. vikramanAM be hajAra varSa vyatita thayA pachI vi. saM. 2003 mAM muslima sattAne aMta Avyo. eka bIjuM paNa pracalita kathana hatuM ke "bAra bAbI, nava navAba, teramI TepI te pramANe paNa navamAM navAbanA samayamAM navAbIne aMta Avyo. ArajhI hakumatane tana, mana athavA dhanathI sahAya ApanArA tathA A rAjya krAntinA samaye aMdara ane bahAra rahI kAma karanArA adhikArIo, vyApArIo, vagere dezabhakta bhAI bahena nAmanI nAmAvali evaDI meTI thAya che ke te vistArabhaye ApI zakAya tema nathI. janAgaDha avazya te sahunuM RNa che. jemanAM nAmo ApI zakAyAM nathI teo mane kSamA kare. vaLI ArajhI hakumata svayaM eka svataMtra pustakano viSaya che eTale A pustakamAM jeTalI vigato AvarI zakAya teTalI ja lIdhI che tenI dha paNa vAcako levA kRpA kare. lekhaka. 2 Agama mATe juo nAgAI purANa- zrI kAnajIbhAI lAMgaDIyA. ja. gi-7
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 371 jUnAgaDha ane giranAra e paNa noMdhavuM rasaprada thaI paDaze ke mahAbatakhAna navamA navAba hatA. tene nava beMgamo thaI hatI ane tenA amalamAM nava dIvAne thayA. mahAjane - navAbI samayamAM jUnAgaDhanI prajAnuM netRtva laI tenA prazno rAjA pAse rajU karI prajAne sahAya ane mArgadarzana ApatA pratiSThita mahAjanemAM sva. zeTha rUghanAtha mAdhavajI rAjA, sva. zeTha prabhudAsa karazanadAsa baLIyA, sva. zeTha abdulahusena mulAM chavAi, sva. vakIla zrI nRsiMhaprasAda kahAnadAsa nANAvaTI, sva. vakIla zrI jeThAlAla rUpANI vagere gRhastho ullekhanIya che. svAdhInatA pazcAdda - tA. 8mI navembara 1947nA roja jUnAgaDhane kabaje bhAratanAM sainyae lIdhe ke tarata ja brIgeDIyara gurUdayAlasiMhe zaheramAM ane rAjyanA judA judA bhAgamAM thANAo goThavI dIdhAM ane seMTrala rijharva polIsanuM daLa kepTana variyAmasiMhanI saradArI nIce paNa jude jude sthaLe goThavAI gayuM ane arAjakatA phelAvatAM tane aMkuzamAM lIdhAM. saradAranuM Agamana aitihAsika uparaTa upara triraMgo laherAve che te samAcAra bhAratanA agrima netA ane gRha pradhAna saradAra vallabhabhAI paTelane maLatAM te tarata ja jUnAgaDha AvyA. bahAudIna kelejane vizALa paTTAMgaNamAM tArIkha 13-91948nA roja teNe virATa mAnava medanIne saMbodhI, murilamane zAMti ane salAmatInI khAtrI ApI tyAMthI teo prabhAsapATaNa gayA ane somanAthanA dhvasita maMdiranA punarnimaNinI ghoSaNA karI yogAnuyoga A samaye dIvALInA divase hatA tethI prajAe AjhAdInuM parva apUrva ane abhUtapUrva utsAhathI ujavyuM. . vahIvaTI taMtra jUnAgaDha rAjyane hindI saMdhanI sarakAre pitAnA sIdhA vahIvaTa nIce junAgaDha nagarapAlikAe saradAranI smRti chavaMta rAkhavA kALavA pulanA dakSiNa cheDe cimAM tenI virATa pratimA mUkI che. tenuM prasthApana zrI morArajI dezAInA haste tA. 12-11-1961nA roja thayuM tyArathI A coka saradAra coka kahevAya che. 2 vigato mATe juo "prabhAsa ane somanAtha zaM, ha. dezAI.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAkhI vaMzanA-aMta H 31 lIdhuM ane rijIyonala kamizanara zrI nIlamabhAI khUce khIje hukama thatAM sudhI' ejansInA rAvasAheba tArAcaMda ela. zAhanI eDamisTreTara tarIke tArIkha 10-11-1947nA TharAvathI nimaNUka karI ane seMTrala rijhava polIsanA zrI esa. AI. elIverAnI peAlIsa kamizanara tarIke nimaNUka karI. te pachI tarata ja bhAratIya sanaMdI sevAnA zrI esa. Dabalyu. zivezvarakaranI eDaminITreTara tarIke kAyamI nimaNUka yai ane rA. sAM. tArAcaMda zAha joInTa eDaminIsTreTara thayA. zrI elIverA pAchA jatAM polIsa kamizanara pade, khA. kha. dArAzA lAherane niyukta karavAmAM AvyA. rAjyanA keTalAka muslima amaladAra| svecchAthI cAlyA gayA hatA temane sthAne yogya adhikArIonI nimaNUka karavAmAM AvI. te sAthe rAjyanA jUnA hindu muslima amaladArAne vagara harakata cAlu rAkhavu mAM AvyA. chellA traNu mAsamAM rAjyataMtra bhAMgI paDayu hatuM. kAyadA ane vyavasthA zithila thaI gayAM hatAM. dhaNA kama cArIo ghara pakaDI besI gayA hatA. eDaminIsTreTa2e te mATe je adhikArI o ane karmacArIe nekarIe caDavA mAgatA heAya temane caDI javA Adeza Apyo. je jagyAe khAlI rahI te pUrI dIdhI ane kAyado hAthamA laI bhAMgaphoDanI pravRtti karatA asAjika ane anicchanIya tattvane kaDaka hAthe aMkuzamAM lIdhA praznamAM bhayanI lAgaNI na rahe te mATe muMbai rAjyanA anubhavI polIsa adhikArIne jude jude sthaLe niyukta karI kAyado ane vyavasthA sthApavAnA kAryane vega ApyA ; milITarI, seMTrala rijhava polIsa, tathA sthAnika polIsanI satata jAgRti hovA chatAM kutiyANA, kezaida, verAvaLa-prabhAsapATaNa vagere nagarAmAM muslimenI vizeSa vasatI hatI tyAM hisaka tAkAnA phATI nIkaLyAM. Aga, lUMTa ane azAMtithI atRpta vRtti tRpta karavA keTalAMka tattvo kA rata thayA. jUnAgaDhamAM paNa amuka dukAna lUMTavAmAM AvI ane phAna karavA prayatna karavAmAM AvyA paNa tene tarata ja dAbI devAmAM Avye|. kutiyANAnA zrImata memaNu vyA pArIe paradezamAM vasatA ane mATA vyApAra kheDatA. tenI sahAya ane preraNAthI ke Apa marajIthI keTalAka sadhI leAAe seMTrala rijhava peAlIsanA cha javAnone ThAra mAryA ane kutiyANAmAM sAphAna zarU thayAM. milITarIe A tAkAnA aMkuzamAM lIdhAM paNa tyAM kAyama zAMti sthApavAnuM Avazyaka hatuM. tethI zrI DAlararAya chelazakara mAMkaDane eDaminIsTreTIva Aphrisara tarIke nImavAmAM AvyA. te pramANe zAdanI sthiti paNa aceAkkasa ane sphoTaka hatI tethI tyAM zrI mAdhavalAla kAlIdAsa parIkhane, unAmAM zrI jayazaMkara revAzaMkara jAnIne
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37ra : jUnAgaDha ane giranAra , tathA prabhAsapATaNa-tAlALAmAM zrI zaMbhuprasAda haraprasAda dezAine vizALa sattAothI eDaminIsTreTIva ophisara tarIke nImavAmAM AvyA. A adhikArIoe, rAjyataMtranI punaH sthApanA karI ane kAyade tathA vyavasthA sthApI, asAmAjika ane anicchanIya tattave ane kemavAdI mAnasa dharAvatA athavA upadrava karatA mANasone zAMta karyA. jUnAgaDha rAjya hindI saMdhamAM joDAya ke pAkIstAnamAM te prazna lekamata jANavA taTastha nirIkSaNa nIce tArIkha 20-ra-1948nA roja gupta matadAna yojavAmAM AvyuM. temAM pukhta vayanAM sarva strI puruSone mata ApavAne adhikAra hatuM te pramANe mata ApI zake te mATe judAM judAM kendro mukarara karavAmAM AvyAM A matadAnanuM pariNAma tArIkha 1-3-1948nA roja jAhera karavAmAM AvyuM, te pramANe 1,90779 mate bhArata sAthe rahevA mATe ane mAtra 9 mate pAkIstAnamAM bhaLavA mATenI IcchA pradarzita karatA mata peTIomAM paDelA. . siMdhIonuM Agamana bhAratanA bhAgalA paDatAM pAkIstAnamAM laghumatImAM AvI gayelA hinduo upara asahya trAsa ane julama gujAravAmAM Avyo ane temane siMdhamAM vizeSa samaya rahI zakavAnuM azakaya lAgyuM tethI teo temanAM vahAlAM vatanane aMtima vaMdana karI, temanAM gharabAra, jamIna, jAgIra, vepAra dhaMdho ane temanAM saMbhAraNa mUkI bhArata sarakAranI prajA sthaLAMtaranI yojanA anvaye bhAratamAM AvyA. AvA leke judA judA samahamAM karAMcIthI ravAnA thaI verAvaLa baMdare utarI bhAratamAM judA judA sthaLe vasavA jAya te kAryakrama ghaDavAmAM Avyo ane tamAM amuka saMkhyA jUnAgaDha rAjayamAM samAvI levAno paNa Adeza maLe. " kutiyANAmAM muslimonI saMkhyA meTI hatI. temane meTo bhAga zrImaMta memaNone hatA. temane vyApAra sIna, jApAna, AphrikA vagere dezomAM hatA ane pAkIstAnane vicAra prasaryo te sAthe te paikInA moTA bhAganA memaNa zrImatie karAMcImAM milakata kharIda karI lIdhelI ane dukAne ane peDhIo paNa zarU karI dIdhelI. ahi te temanAM makAne hatAM. teoe ArajhI sAme moraco paNa bAMdhela. ane jyAre temaNe triraMgo laherAte je tyAre svecchAe kutiyANA choDI pitAnuM laI jaI zakAya evuM ane eTaluM rAcaracIluM laI pAkIstAna cAlyA gayA. evI ja sthiti bATavAnI hatI ane te sivAya
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAkhI vazanA-aMta : 373 jUnAgaDha rAjyamAM jude jude sthaLethI AvA zrImata muslimA cAlyA gayelAM temanAM makAnA khAlI paDayAM hatAM eTale sidhI bhAIone vasAvavA kutiyANA ane bATavAnA be mukhya kempA khelavAmAM AvyA. A kaeNmpeAmAM vIsa vIsa hajAranAM samUheAne AvatA jAya tema vasAvavAnA hatA. bhATavA te samaye rAjakoTa nIce'hatu eTale jUnAgaDha rAjye mAtra kutiyANAnI vyavasthA vicAravAnI hatI. tArIkha 28-2-1948nA rAja vIsa hajAranA prathama samUha verAvaLa baMdare utarI spezyala Trena dvArA sarADIyA UtaryAM ane tyAMthI sAta mAIla dUra kutiyANAmAM UbhA karelA kempamAM temanA satkAra karavAmAM AvyA. . A A prasa Mge A bhAIe ane bahenA, bhAratanI dayA upara nibhara che, nirAzrita che ane aNagamatA che evA temane jarA jeTalA paNa saMzaya na Ave te mATe adhikArIoe pUratI kALajI rAkhI sarvenuM prema ane uSmA bharyu svAgata karyuM". traNa divasama AMja tamane rahevAnAM makAnA ApavAmAM AvyAM. ane thaDA divaseAmAM, sADhANA ujajaDa paDeluM tenI pAse siMdhupura nAmanuM navuM gAma vasAvI tyAM cAlIsa kheDUtAne khetI ApI, keTalAne dukAnA, keTalAne nAkarI ane judA judA dhaMdhAe lagADI ApavAmAM AvyA. te sAthe tenA Agamana pachI thADAja divaseAmAM, eka prAthamika zALA, eka mAdhyamika zALA tathA eka kanyAzALA kheAlavAmAM AvyAM temAM jema bALA sidhI hatAM tema tenA zikSA ane zikSikAe paNa AvelA samUha paikInA ja hatA. A si'dhIbhAie te pachI jUnAgaDha rAjyanA judA judA nagarA ane gAmAmAM, jyAM jyAM jene je je dhe! phAvyA tyAM tyAM te te sthira thayA. dhaMdhAmAM vyApAranI phAvaTa ane sAhasika vRtta temaja hiMmmatane kAraNe save" judA judA sthaLe judA judA dhaMdhAmAM pravRtta thaI gayA ane aDiMnA samAjamAM jema dUdhamAM sAkara samAI jAya tema samAI gayA. 1 siMdhIe A dezamAM AvyA tyAre zrI je. ema. paMDayA, prinsIpAla rephyujI Aphisara hatA. ane huM rephyujI ephisara hatA te pachI zrI paDacA sekreTarI pade nImAtAM huM prinsIpAla rephyujI ephIsara thayA. A sidhIbhAienA AgamanathI laine punaHvasavATanI samagra kAmagIrI mAre karavAnI hatI. tenI saphaLatAne caza eDaminIsTreTara zrI zivezvarakaranuM prAtsAhana. zrI paDayAnuM uttejana ane prathama kendra sarakAranA ane pachIthI mArA sahAyaka ane mitra stra, tAtArAma vAlecAne apUrva sahakAra, temaja rAta divasa vadhu mATe jue pAnuM 374
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 : jUnAgaDha ane giranAra kAunsIla eDaminIsTrezana sthira thayA pachI ane vyavasthA saMpUrNa paNe prastha pita thaI gayA pachI bhArata sarakAre eDaminIsTreTarane sahAya karavA tA. 1-6-1948thI eka kAunsIlanI racanA karI temAM sva zrI sAmaLadAsa gAMdhI, zrImatI puSpAbahena mahetA tathA sva. zrI dayAzaMkara trikamajI dave sabhya tarIke nImAyA. A sabhyAne judAM judAM khAtAM sApavAmAM AvyAM parivata na parAdhInatAnAM gherAM aMdhArAM, sadIo pachI svAdhInatAnA sUrya ulecyAM ane prajAtaMtranuM sthApana thatAM leDhAmAM adamya utsAha ane AzAnA saMcAra thayo. tAluke tAluke prajAma`Dale sthapa yAM ane vividha prazna kanyANanI pravRtti pAMgarI, prabhAsapATaNamAM I. sa. 1946nA DIsembaramAM jenA prAraMbha karavAmAM AvelA te heAmagADhanI rAjya vyApI pravRti nala bizanasiMhanI rAhabarI nIce vikasI. viziSTatA tA e hatI ke temAM henAnI paNa eka TukaDI taiyAra karavAmAM AvelI jUnAgaDha jillAmAM tenI vidhivat sthApanA tA. 1-2-1948 (373mAM pAnAnuM cAlu) mArI sAthe khabhekhabhA milAvI kAma karanAra mArA sTAphanA bhAione bhAge jAyache, A viSayanI rasaprada ane jANavA jevI vigatA mArA aMgata jIvananI che tathA A pustakamAM tene samAveza thaI rAke nahi tethI sakSiptamAM mAtra Avazyaka mAhitI ApavAnuM ucita mAnyuM che. lekhaka. 1 sva.. zrI yAzaMkara dave jUnAgaDhanA pratiSThita vakIla hatA. te pAchaLathI saurASTra dhArAsabhAnA spIkara hatA ane pachIthI maMtrI paNa hatA. zrI puSpAbena mahetA, prabhAsapATaNanAM hatAM teo gujarAtanA suprasiddha sAmAjika kAryakara hatAM. temaNe i. sa. 1942nI laDatamAM sakriya bhAga lIdhelA, ArajhI hakumatamAM te pradhAna hatAM. teo saurASTranAM prathama dma bhUSaNa che. varSoM sudhI vidhAnasabhAnA sabhya, rAja sabhAnA sabhya ane e. Ai. sI. sI. nA sabhya pade rahyAM che. teo muMbai rAjyanAM tathA pachIthI gujarAta rAjyanAM sAcala velaphera borDanAM ceramena hatAM. vikAsagRha, zizuma gala Adi srIo ane bALaphAnI sasthAonA teo sthApaka ane sa'cAlaka hatA. peAte ema. e. hatA ane zikSaNa kSetre paNa temanI anekavidha pravRttio noMdha mAgI le che. temanuM tA. 2-4-1988 nA rAja amadAvAda mukAme avasAna thayu
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAkhI vaMzanA-aMta H 375 thI thaI. A samaya daramyAna ojhata nadI upara eka moTA pula bAMdhavAmAM AvyA ane sarakArI makAneAnAM navA samayanAM nAmeA hatAM te pheravI nAkhavAmAM AvyAM. kAmavAdI sa`sthAe, kaDA, samitio AdinAM visarjana karavAmAM AvyAM ane prAnI laData samaye dAkhala karavAmAM AvelA keTalAka kAnUnA ane niyamA rada karavAmAM AvyA, je muslima prajajanAM ke adhikArIe svecchAe pAkIstAna javA IcchatA hatA temane vagara harakate javA devAmAM AvyA tathA je ahi rahevA mAgatA hatA temane temanI salAmatInI khAtrI ApI rahevA dIdhA. gujarAtI sAhitya pariSada gujarAtI sAhitya pariSadanuM adhiverAna zrI ka. mA. munazInA pramukhapade tA. 14 tathA 15 jAnyuArI 1949nAM rAja jUnAgaDhamAM bhara yu. vilinikaraNa I. sa. 1948nA mArca mAsamAM, saurASTranA rAjyanI sthApanA thaI ane jUnAgaDha rAjye temAM joDAvuM ke nahi te mATe leAkamata levAnA prazna upasthita thatAM, rAjyanI jana sakhyAnA dhoraNe sAta sabhyonI sAmAnya cUMTaNI karavAmAM AvI ane A sabhyoe jUnAgaDhanuM rAjya saurASTranA saMyukta rAjyarAM joDAI jAya evA niNuM ya letAM I. sa. 1949nA jAnyuArI mAsanI 20mI tArIkhathI jUnAgaDhanuM rAjya saurASTranA rAjyamAM vilina thaI gayuM. kAunsIla vikharAI gaI zrI zivezvarakara, bhArata sarakAramAM pAchA gayA ane ra. sA. tArAcaMda zAha 'spezIyala ophisara tarIke cAlu rahyA. zrI sAmaLadAsa gAMdhI, saurASTranA pradhAnamaMDavamAM sthAna pAmyA ane zrI dayAza kara dave spIkara thayA. eDaminIsTrezana tArIkha 15-8-47thI tArIkha 9-11-47 sudhI 85 divase pAkIstAnamAM bhaLelA jUnAgaDhamAM,asthiratA ane azAMti rahI. rAjyapaTA ane krAntimAMthI prA pasAra thaI te samaye, bhArata sarakAre zrI zivazvarakarane vahIvaTa karavA 1 sIvIla gArDanA jUnAgaDha uparAMta khIjA' pAMca kendro hatAM temAM kula 74 baheneA tathA 761 jIvAnee tAlIma lai judA judA prasaMge sevA ApI.
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 junAgaDha ane giranAra pasaMda karyA A niDara, niSpakSapAtI, baheza, karyakSama ane kuzaLa vahIvaTakartAe, rAjyamAM zAMti, salAmatI, kAyado ane vyavasthA sthApa, prajAne cAha meLavyuM. tene bhArata sarakArane AdhIna rahevuM paDatuM ane te sAthe varSonI nidrAmAMthI jAgRta thayelI prajAnA aramAna ane abhilASAone piSavA mATe paNa tatpara rahevuM paDatuM. zrI nIlamabhAI bUca jevA saurASTranA eka mahAna saputanA satata mArgadarzana, sahAya ane sahAnubhUtithI jUnAgaDha rAye kAti ane parivartanane ajoDa ItihAsa sajaryo ane tenuM daSTAMta, anya rAjAone tenA hakako ane adhikArIne tyAga karI bhArata vizALamAM temanAM rAja sepI devA mATe mArgadarzaka thayuM. saurASTra saurASTranA rAjya jUnAgaDha rAjyanAM khAtAM dhIre dhIre saMbhALyAM. navA kAyadAo lAgu karyA ane junAgaDha zaherane, soraTha jillAnuM mukhya mathaka banAvI tyAM kalekaTaranI nimaNUka karI. soraThanA prathama kalekaTara sva. ku. zrI banesiMhajI ema.e. (kembrIja) e. bI. I. e tArIkha 10-10-1949) roja cArja lIdho ane rA. sA. tArAcaMda pAchA gayA. pATanagara kamiTI saurASTra rAjyanuM pATanagara kayAM thavuM joIe te mane vicAra karI abhiprAya ApavA bhArata sarakAre zrI bhagubhAI Ara. paTela AI. sI. esa. nA pramukhapaNuM nIce eka kamiTI nImI. A kamiTI tA. 18-7-1948nA roja jUnAgaDha AvI tyAre zrI sAmaLadAsa gAMdhIe jUnAgaDha saurASTranuM pATanagara thavA sa rIte egya che te matalabanuM nivedana ApyuM' paNa kamiTIe rAjakoTa pasaMda karyuM ane jUnAgaDhanuM mahattva ane agatya ochAM gaNyAM. cUMTaNI I. sa. 1951mAM sAmAnya cUMTaNI thaI te pahelAM aMgata matabhedanA kAraNe zrI sAmaLadAsa saurASTra maMtrI maMDalamAMthI chUTA thaI gayelA. teo A cUMTaNImAM UbhA rahyA. paraMtu temAM teo niSphaLa gayA ane thoDA samaya pachI gujarI gayA. jUnAgaDhanA navAbane ane tenI bhuTA adhikSita sarakArane soraThamAMthI, 1 A nivedanane musaddo mAre ghaDela hata-lekhaka.
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbI vaMzane-aMta : 377 vAkyAturya, himmata ane nizcayathI uthalAvI nAkhI pAkIstAnanA jaDabAmAMthI soraThane pAchuM kheMcI lAvanAra A vIra puruSanI hayAtI nathI chatAM tenuM ajoDa kAya ItihAsanAM pAnAM upara tene amara karI gayuM. muMbaI rAjya - I. sa. 18pamAM saurASTra rAjyanuM muMbaInA dvibhASI rAjyamAM vilinikaraNa thatAM jUnAgaDha te rAjyanA soraThA jillAnuM mukhya mathaka thayuM ane DAja divasamAM muMbaI sarakAre soraTha jillAnuM nAma naSTa karI tene jUnAgaDha jIle evuM nAma ApI sadIo jUnA aitihAsika se raTha nAmane miTAvI dIdhuM. gujarAta rAjya I. sa. 196mAM muMbaInA dvibhASI rAjyamAMthI gujarAta juduM paDatAM jUnAgaDha, jUnAgaDha jillAnuM mukhya mathaka rahyuM. upasaMhAra Ama saurASTranA ati prAcIna ane aitihAsika nagarane prAgaitihAsika kALathI IsunI vIsamI sadInA pUrvArdha sudhIne ItihAsa pUrNa thAya che. te pachInA svataMtra bhAratanA jUnAgaDhano ItihAsa AlekhavAnuM kArya bhaviSyanA kaI vidvAna lekhakane karavAnuM raheze.' zUravIranI karmabhUmi ane tapasvIonI tapobhUmi evI soraThanI dharatI upara aneka nAmI anAmI vIra puruSoe svadharma ane svadezanA rakSaNe pitAnAM sarvasvanAM svArpaNa karyA. soraThanA siMhAsana upara pitAnuM svAmItva sthira karavA aneka raNuzarA rAjavIoe e bhUmine raktathI raMgI ane aneka rAjanItikUTa rAjapuruSoe temanA adhikArane aTala rAkhavA prapaMca ane chalakapaTanI zetaraMja khelI. A tapobhUmimAM aneka mahAna yogIo ane siddhoe anaMtanI upAsanA karI temanI adabhUta siddhithI karoDonuM kalyANa ane zreya karyuM ane aneka saMto ane bhaktoe niraMtara thatA raktapAtathI trAsI gayelI janatAmAM bhakti rasanI preraNAthI zraddhA ane AzAnAM siMcana karyA-te bhUmimAM aDaga, 11 A ItihAsa I. sa. 1948nA aMta sAthe pUro thAya che. te pachInA Avazyaka prasaMge rasakSati na thAya te mATe bahu ja saMkSiptamAM ApyA che. ja. gi.-48
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 : jUnAgaDha ane giranAra aTala ane acala UbhelA girivara giranAranI godamAM AveluM A nagara, girinagara jIrNadurga, jUnAgaDha Adi vividha nAme oLakhAyuM ane caDatI paDatInA camakArA ane sukha duHkhanA taDakA chAyA joI te jemanuM tema jevuM ne tevuM Aja paNa aDaga, aNanama ane acaLa rahyuM che. svAtaMtrya prApta thayA pachI paNa pA sadI vyatita thaI chatAM tenA samakakSa nagaroe je vikAsa sAdhyo che ane je pragati karI che te junAgaDha kadAca karI zakayuM nathI ane yathAnAmA tathA guNa e nyAye jUnuM ja rahyuM che. paraMtu kudarate praphullita thaI mudita mane tene je apAra naisargika sauMdarya pradAna karyuM che ane saMtanI padaraje punita thayela ane devanA nivAsathI pavitra thayele garavo giranAra tenI samIpe sadeva Ubhe che tenAthI sakAraNa garva ane gaurava letuM jUnAgaDha sAMpratakALamAM sarvatomukhI parivartananA prabaLa jhaMjhAvAtamAM paNa tenI viziSTa saMskRti ane asmitA, yuga yuga jAnI praNAli ane paraMparA, tenuM sthAna ane mAna jALavI rahyuM che te ja tenI mahattA ane prabhutA che.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra jUnAgaDha nagaranI pUrve, kaTanA vAghezvarI daravAjAthI be mAIla ane be pharlAga dUra giranAra parvata che. sAmAnya rIte te giranAranI girimALA, nagaranA durgathI be pharlA gathI ja zarU thaI jAya che. banne bAjue judA judA nAmothI oLakhAtI parvatIo vaccethI pasAra thato mAga, lakSamaNa TekarI ane azokanA zilAlekha pAse pula utarI, dAmodara kuMDane kAMThe thaI bhavanAtha taLeTImAM pahoMce che ane tyAMthI jene jUnAM pustakamAM, zilAlekhomAM ane mahAmAM ujajayaMta kahyo che ane jene Aje loke giranAra tarIke oLakhe che, tyAM AvI pahoMce che. parvate giranAranI girimALAmAM parvatone eka samUha che. temAM uttarathI dakSiNa tarapha jatAM bAbarIyo, khoDIyAra, lAkhAmeDI, kAbara, kanaiye, gadhATa, lAmadhAra ane taTAkIyo nAmanA DuMgare che. te uparAMta bheMsale, jogaNIne pahADa azvatthAmAne DuMgara, lakSamaNa TekarI, dAtAra vagere parvatothI ujajayaMtI gherAyelo che. zikhare uparakeTa bAda karatAM giranAranAM aMbAjI, gorakha, oghaDa, dattAtreya ane kAlikA ema pAMca mukhya zikhare che.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 : jUnAgaDha ane giranAra UMcAI giranAranI UMcAI. samudranI sapATIthI 3000 phITathI vizeSa che. gerakhanAthanuM zikhara sahuthI UMcuM che. te 3666 phITa che. dattAtrayanuM zikhara 3285 phiTa, aMbAjInuM ka730 phITa tathA gomukhI gaMgA che te zikhara 3100 phITa che. giranAranuM mALI paraba 1880 phITa che.* kSetraphaLa giranAranuM kSetraphaLa 70 corasa mAIla eTale 45075 ekara ane 37 guThA che. gALAo giranAramAM, hasanApura, sUrajakuM, berI ane mALavelA nAmanA bALAo (dhA) che. nAkAo jaMgala khAtAe, giranAranI parvatamALA AsapAsa sthApelAM nAkAomAM mukhya nAka, kAlavA, pAja, delataparA, jAMbuDI, pAtarANuM, pATavaDa, raNazIvAva, kALA gaDabA, DuMgarapura, pAdarIyA, teraNIyA, bIlakhA, lAmaDIdhAra tathA rAmanAtha che. vizeSa sthAne giranAramAM, pile AMbe, velAvana, mALavele sAtapuDA, jhiNuM bAvAnI maDhI, jAMbuvAnanI guphA, beradevI, ITavA, cAmudrI, kheDIyAra, phATela kheDIyAra vagere vizeSa jANItAM sthAne che. nadIo giranAramAMthI, lala, sonarakha, guDAjalI, hemAjalI, DheDhI kaLA, kALavA kaLA ane bIjI aneka nAnI nadIo, kaLA ke nALAM nIkaLe che. taLA bhavanAtha taLeTI pAse eka taLAva che je bahu jUnuM nathI. I. sa. 1897mAM 1 A mApamAM judA judA mApaNI karanArAo thoDo thoDo phera batAve paNa te 10 phITathI vadhato ghaTato nathI.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra H 381 voTara varkasa banAvyuM tyAre A taLAva bAMdhyuM che. A sthaLe eka taLAva hatuM evI mAnyatA che. paNa tene puSTi ApatAM pramANe maLyAM nathI. dAtAranA pahADanI dakSiNe kheDIyAranuM taLAva paNa veTara varkasa mATe I. sa. 1897 mAM bAMdhavAmAM AvyuM che. viliMgDana Dema che tyAM eka nAnuM taLAva hatuM te sthaLe I. sa. 1936mAM Dema bAMdhavAmAM AvyA che. hasanApura pAse paNa I. sa. 1963 mAM eka Dema bAMdhavAmAM Avyo che. vRkSo giranAramAM nIcenI jAtinAM vRkSe jovAmAM Ave che? sAga, sAjaDa, bAvaLa, haraNe bAvaLa, haLadara, AsuMdara, AMkela mATe, garamALe, TIMbaravo, sisama, AMbaLA, dhAmaNa, movaDI-moleDI, bI, zemale, bahe, boraDI, raheNa, arITha, marakhanakaTI, kaDA, ujala-kusuma, khAkhare, sAleDI, rAyaNa, kalama, saragave, beraDI, kALe ziriSa, pIpaLe, sArasa, lImaDo, Ala-raMgArI, jAMbu, karaMja, sAvana, rAyaNa, rAvaNe, karamadI, gulara ane bIjAM sAmAnya aneka prakAranAM jaMgalI jhADe. choDavAo giranAramAM aneka jAtanA choDa thAya che temAM mukhya nIcenA che? dudhale, leharI, khera, machaDa, kAMTALe thara, vikaLe, aMgArI, gajeDI, kALakhaDA, mAlaNa, nevarI, ziyALa, maraDAsiMgI, Avala, vAMsa, pAMdaDI, vALa vagere. vanaspati nIcenI vanaspati khAvAmAM kAmamAM levAya tevI thAya che? akkalakare, rADAraDI, keTalAM, vAseTI, sADI, kaDalI, Idaraja. jaDIbuTTIo giranAramAM dareka prakAranI jaDIbuTTIo jevAmAM Ave che. himAlayanA zIta pradezamAM thatI hoya tevI jaDIbuTTIo ahiM thatI nathI.' 1 jaDIbuTTIonI dha bahu moTI thAya che. tethI vistAra te levAmAM AvI nathI.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 H jUnAgaDha ane giranAra pazuo-pakSIo giranAramAM nIcenI jAtanAM rAnI pazuo jovAmAM Ave che? dIpaDA, rejha, jaMgalI bhUMDa, sAbara, haraNa, ziyALa, gheradIyA, zAhuDI, nAra vagere. siMhe kavacita comAsAmAM AvI caDe che.' te uparAMta kALA mukhavALAM vAnare paNa puSkaLa jevAmAM Ave che. sAmAnya pakSIo uparAMta giranAramAM gIdha vizeSa jovAmAM Ave che. bhUstara giranArano pahADa DekerAITa athavA besAITa paththaronA prakAra che. uparanAM zikhare grenAITanAM che, temAM kavATa hovAthI jyAre giranAra javALAmukhI thayo haze tyAre lAvAne tyAM patharAvA na detAM koI paNa asara na karavA daI nIce vahI javA dIdhe haze. giranAranI nIcenA bhAgamAM ane taLeTImAM lAImasTona mIlIlAITa che jene vipula pramANamAM ImAratI kAma mATe upavega thAya che. I. sa. 1893 mAM Do. je. Dabalyu IvAnsa nAmanA bhUstarazAstrIe giranAranI mojaNI karI ema jaNAvyuM che ke giranAramAM kALe gAraneTa ane grenAITa prakArane pASANa thara che. ahiM trAMbu paNa prApta thaI zake tevI zakayatA che. giranAramAM abarakha paNa che. paraMtu niSNAto mAne che ke tene ekatra karI zuddha karavAno kharca na posAya te thAya tema che. A abhiprAya vijJAnanA vikAsanA uSAkALane che vartamAna samayamAM A sthAnanI mojaNI thAya te trAM, abarakha ke anya khanIja maLI zake tema che ke nahi tenI khAtrI thaI zake. 1 janAgaDha prANI saMgrahasthAnamAM purelA siMhonI DaNaka upara jaMgalamAMthI vAraMvAra siMho sakkarabAgamAM AvI caDe che. zaheramAM paNa kALavA bahAra kavacita siMha dekhAya che. I. sa. 186lmAM mejara sele giranAramAM siMhane mArelo. i. sa. 194lmAM eDaminIsTreTaranA baMgalA pAsethI pasAra thayelA siMhane zrI kanubhAI majamudAre sakkarabAga pAse rAjyAjJAthI goLIe dIdho hato. I. sa. 194lmAM eka siMhaNuM sakkarabAgamAM caDI AvelI tene pakaDI levAmAM AvI. te divase pUnama hatI eTale tenuM nAma pUrNimA pADeluM. 1974mAM beTIyAmAM siMho AvelA. 18nA mArcamAM be siMho sakakarabAgamAM tyAMnA siMhane maLavA AvelA.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : 383 giranAra parvata purANakAroe, kavio, lekhakee, ane pravAsIoe jenAM kSaNe kSaNe badalAtA sauMdaryanI asIma prazaMsA karI che, vanaspati zAstrIoe jenAM vRkSe ane vanaspatinI vipulatA ane viziSTatA upara varNane lakhyAM che. purAtattvaviddoe kalAnA pratika jevAM maMdira ane zilAlekhonI apAra stuti karI che, jenA upara aneka mahAna ane pavitra yogIo, saMta, sAdhuo, sidhdho ane saMnyAsIo vasI gayA che ane vasI rahyA che, jenI bhedI guphAo ane gebanI vAta, vArtAo nathI paNa vAstavikatA che ema sidhdha thaI gayuM che. te phaLaphUlathI lacI rahelo, nirmaLa jaLanA asaMkhya srotathI palaLate girivara giranAra soraThanI zobhA ane saurASTranuM gaurava che. eka aMgreja lekhaka kahe che tema "A mahAna prAcIna parvatane buddhipUrvaka jemane tema rahevA dIdhuM che (te gya ja che) ane te jene te rahe ! (tavI abhilASA). je tenA upara vizeSa makAna bAMdhavAmAM Avaze ke (Adhunika) sabhyatA tyAM laI javAmAM Avaze te ApaNe jarUra dilagIra thazuM.. juga juga janA, mahA tapasvI jeva, A virATa parvata eka mahAna yogI samo jUnAgaDhanI pRSTha UbhA rahI tene zakti, preraNA ane baLa rahyuM che. raMvata-ujajayaMta giranAra parvatane pUrva kAlamAM revata kahetA tenA eka parvatane ujajayaMta paNa kahetA. A uparathI ghaNuM lekhakee giranAra, raivata, ujajayaMta vagerene eka mAnI lIdhA che. , viSNupurANa vagere graMthenAM vaNane uparathI jaNAya che ke raivataka, raivata, revata, dvArakA samIpa hatA. ane dvArakA samudramAM vilina thayuM tyAre te paNa sAgaranAM jaLa nIce gayo. e prasaMge, jUnAgaDha pAsenA parvatanA eka bhAganuM nAma raivata hoya athavA dvArakAnA lupta thayelA revatanuM smAraka, A 1 karnala ToDa, misIsa posTana, janarala sara lI. grAnDa jekaba, je. phebsa je. bajesa vagere pAzcAtya vidvAnoe giranAranI apAra prasaMsA karI che. 2 saurASTra enDa dhI hIla opha soraTha -sI. ema.-kalakaro rivyu i. sa. 1877, giranAranA vikAsa mATe ghaNAM varSothI samiti nImAya che, carcA thAya che ane yojanAo ghaDAya che, tA 12-1-1976 nA roja gujarAta rAjyanA gRhamaMtrIzrIe miTIMga bolAvelI. pachI ghaNI mITIMga thaI paNa hajI sudhI koI pariNAma nathI.
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 : jUnAgaDha ane giranAra parvatanuM nAma vita pADI karavAmAM AvyuM hoya ! dvArakA pAse revata hatA ane giranAra samUhanA eka parvatanuM nAma paNa revata che, tethI keTalAka vidvAne zrI kRSNanuM dvArakA jUnAgaDha pAse hatuM evA bhramamAM che ane judA judA prakAre ta karI te siddha karavA mithyA prayAsa kare che. dvArakAne revata te dvArakAnI sAthe samudramAM plAvita thaI gayo ane tenuM nAmo nizAna paNa rahyuM nahi. eka ja nAmanI bhAratamAM ghaNuM nadIo che, eka ja nAmanAM ghaNuM nagare che ema - eka ja nAmanA ekathI vadhAre parvata kema saMbhave nahi? skaMdapurANa aMtargata prabhAsakhaMDanA 77mA adhyAyamAM, giranAra mahAmya ApyuM che, temAM "girinAramAM revata, kumuda ane ujajayaMta nAmanA traNa parvate hevAnuM kahevAmAM AvyuM che. purANakAra vizeSamAM kahe che ke, "pRthvInA pazcima bhAgamAM samudranI pAse revatAcaLa vagere parvate che te jagyAe giranAra kSetra AveluM che. tyAM dAmodara nAmanuM tIrtha che.bhavanAtha mahAdeva che. tenI pAse ujajayaMta nAmane moTA parvata che, te jagyAe suvarNarekhA nAmanI nadI che" Aja mahAmyamAM (prabhAsakhaMDanA 90mAM adhyAyamAM) kahevAmAM AvyuM che ke "revatAcaLanA ghATA vanamAM thaI bhavanAtha javAya che ane tyAMthI ujajayaMta parvata daSTigocara thAya che tenA naiRtye beradevI che ane vAyavya sarovara che." prabhAsakhaMDa revatAcaLanI spaSTatA karatAM kahe che ke "revatAcaLa vastrApatha kSetramAM lAMbo thaI ghaNI jagyAmAM paDela che ane ujajayaMta tathA kumuda nirNata sImAmAM che, dvArakAnA revata sAthe revata rAjAnI vArtA joDI devAmAM AvI che, jyAre prabhAsakhaMDamAM vArtA che ke katavA nAmanA RSie, revatI nakSatramAM janmelo tene putra duSTa thayo tethI teNe revatI nakSatrane AkAzamAMthI kharI paDavAne zApa Apyo ane tenA pariNAme revatI nakSatra AkAzamAMthI kharI paDayuM ane kumuda parvata upara paDyuM. Ama nakSatrapAta thavAthI kumuda parvata baLavA lAgyo paNa himAlayanA putra ujajayaMte tenA dAhanuM zamana karI dIdhuM ane pachI pote pAcho himAlayamAM na jatAM tyAM ja rahI gaye. revatI nakSatra jeTalA bhAga upara paDayuM te parvata raivata nAme prasiddha thaye. uttarano kumuda, 1 A praznanI vistRta carcA mATe juo "zrI kRSNanuM dvArakA. zaM. ha. dezAI. 2 prabhAsakhaMDa-bhASAMtara-vedamUrti pAThaka gorAbhAI rAmajI. 3 ravata rAjanI vArtA mATe juo A pustakamAM pAnuM 34
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : 385 dakSiNane raivata ane madhyane ujajayaMta kahevAya. tenA upara maMdira che. vagere" skaMdapurANa IsunI chaThThIthI AThamI sadInI vacamAM lakhAyuM che temavidvAne niHzaMka mAne che. tethI jyAre A mahAsya lakhAyuM tyAre je parvata upara maMdira che te parvata ujajayaMta kahevA ane raivata tenI uttara dizAmAM hatuM. tenI samIpe dAmodara kuMDa hatA. revata, mucakuMdezvarathI ujajayaMta sudhInA vastrApathanA aMtakSetramAM hatA. skaMdapurANanuM varNana vAMcatAM e paNa phalita thAya che ke te eka lekhake eka sAthe lakhyuM nathI athavA temAM keTalAka bhAga kSepaka che. dvArakA pAsenA revatakane saMdigdha ulalekha karIne kahevAmAM AvyuM che ke samudra pAse raivatAcaLa vagere parvata che ane tyAM giranAra kSetra che, tyAM dAmodaranuM tIrtha che. A vidhAna avazya kSepaka hevAnuM mAnavAmAM bAdha nathI athavA purANakAra bane revatanAM judAM judAM nAmo hatAM tema kahevAne badale bannene seLabheLa karI nAkhavAmAM acakAyA nathI tema paNa mAnavAmAM harata nathI purANakAre, harivaMzanA vidhAnamAM pheraphAra karyo che ane sAcuM zuM che temAM te svayaM zaMkAmAM che eTale jema prabhAsakhaMDanA, prabhAsakSetra mahAmyamAM teNe tenAM vidhAne vAraMvAra badalyAM che tema A viSayamAM paNa banyuM hovAnuM jaNAya che. - - jaina dharmagraMthamAM giranAra mahAya ApeluM che. temAM ApelI kathAomAM jaNAvyuM che ke revaMta nAme giripravara jayavaMta pravarte che. vizeSamAM giranArane ullekha karatAM kahevAmAM AvyuM che ke A "ujayaMta urtIdhara upara..." giranAra mahAtmanA aMbikA caritramAM kahevAmAM AvyuM che ke "saurASTra dezanA parvata puraMdara zrI revatAcaLanI dakSiNa dizAe RddhimAM kuberapura kalpa ane nyAyavAna naranArIothI nivAsita kuberanagara che, tyAM yakSA nAmanI nadI che. varadata vyAkhyAnamAM bAvIsamA tIrthakara zrI ariSTaneminA gaNadhare revatAcaLe kama khapAvI zAzvata zivarAjanuM paramapada prApta karyAnI kathA che, temAM giranArane revatAcala kahyo che. A vyAkhyAnamAM ema paNa kahevAmAM AvyuM che ke, zrI neminAthajInI pratimA dvArakAmAM hatI. dvArakAnuM astitva rahyuM tyAM sudhI tenI pUjA thaI te pachI zrI nemizvara bhagavAnanA nirvANathI be sahastra 1 prabhAvaka caritra-vividha tIrthakalpa. ja. gi-48
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 : jUnAgaDha ane giranAra varSo vItyA pachI ratnasAra nAmanA vaNike tene vyavahAraka guphAmAMthI lAvI revatAcaLamAM eka maMdira bAMdhI temAM padharAvI. A mahAsya paNa seMkaDe varSo pUrve lakhAyuM che. prabhAsakhaMDanuM mahAtmya tathA jaina graMthonuM mahAmya ane kathAo vAMcatAM ema jaNAya che ke, jUnAgaDha pAsethI zarU thatI parvatamALA samudra paryata pahecatI ane giranI dhArene AvarI letI ane te girimALA revata nAme oLakhAtI. jaina mahAjyamAM spaSTa kahyuM che ke "saurASTra dezanA parvata puraMdara zrI revatAcaLanA dakSiNa dizAeRddhimAM kuberanagara arthAta keDInAra che." prabhAsakhaMDa kahe che ke pRthvInA pazcima bhAgamAM samudranI pAse revatAcaLa vagere parvate che. eTale jUnAgaDhathI zarU thaI samudra pAse aMtita thaI ciMrimALA revata nAme oLakhAtI heya, ema mAnavuM paDe ane je tema na mAnIe te A banne mahAbhyanA vidhAne zaMkAspada gaNAya. jUnAgaDha pAse revatAcaLa hatA tema mAnIe te ane dvArakA pAse hatA tema paNa mAnIe te, ane dvArakA samudra pAse hatuM tema spaSTa che te zrI kRSNanA samayamAM samudra junAgaDha sudhI hatA ema mAnavuM paDe. bhUstarazAstrIo, junAgaDha ane samudra vaccene bhAga ati purANa che ema kahe che. ane je purANone ApaNe AdhAra laI, A siddhAMta siddha thaye mAnIe chIe te ja purANe. jUnAgaDha ane samudranI vaccenA pradezamAM AvelAM tIrtho, ati purAtana ane purANakALa pUrvenAM hevAnuM kahe che. eTale je raivata dvArakA pAse hate te ane je jUnAgaDha pAse che te bane revata sapaSTapaNe judA che, athavA girimALAnA be cheDAnA parvate raivata kahevAtA haze tema mAnavuM rahyuM. bRhatsaMhitAmAM raivatakane dezanAma tarIke ullekha che tethI uparokta vidhAnane samarthana maLe che. jena maMdiranA zilAlekha, ItihAsa ane anya graMthamAM giranAranA je parvata upara maMdira che tene ujajayaMta kahyo che, te vidhAna etihAsika ulalekho ane bhADA anusAra yathAsthita hevAnuM jaNAya che. temAM vAraMvAra jaNAvyuM che ke "paivataka ADo paDe che. eTale atyAre je parvatanI taLeTImAM revatIkuMDa che tathA dAmodararAyanuM maMdira che te parvata purANakAranA maMtavya pramANe revata che temAM saMzaya nathI. prabhAsakhaMDa kahe che ke kumuda parvatamAMthI revata judo paDe. kumuda uparanA bhAgamAM hatA vagere. tenuM varNana vAMcatAM spaSTa pratIta thAya che ke kumuda parvata te atyAre jogaNIne pahADa kahevAya che te parvata. vizeSa vicAratAM ema paNa jaNAya che ke purANakAra bane pavate judA paDayAnI AkhyAyikAmAM e samayanI
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : 389 lekhana paddhati pramANe camatkAranI vAta lakhI paNa ujjayaMta upara giniSaranI dizAmAMthI javA mATe pahADa tADIne maga karavAmAM AvyA haze ane tethI banne patA judA paDayA haze. I. sa. 640mAM saurASTramAM AvelA cInI pravAsI hyu-ena sAMge nAMdhyuM che ke nagarathI gheADe dUra yu-zeta-tA nAmanA paryaMta che. tenA zikhara upara eka maDa che, tenA kakSA ane pradakSiNA mAtra parvatamAM kArI kADhelA che. A pata upara ghATu vana che ane cAre tarapha jharaNAMo vahe che'' hyu-ena sAMga giranArane ujayaMta kahe che. tenA upara khaDakamAM kAtareluM kAI sthAna atyAre jovAmAM AvatuM nathI, tenAthI pUrve I. sa. 150 nA rAka kSatrapa rUdradAmAnA samayamAM kotaravAmAM AvevA pava'tIya lekhamAM paNa je pa`tamAMthI suvarNa sikatA vagere saritAe nIkaLatI tene ut kahyo che. giranAra zilAlekhA ane dharma prathAmAM giranAranA ullekha ujayaMta tarIke karavAmAM Avyo che ane tethI giranAra nAma arvAcIna che tevI keTalAka vidyAnAnI mAnyatA che. eka vidvAna lekhaka tA ema paNa jaNAve che ke girinagara uparathI giranAra zabdanI yojanA thai.3 skaMdapurANanA prabhAsakhaMDamAM ApelA giranAra mahAtmyamAM girinAra mahedaya' zabdo A pavitra pata mATe vAparyA che. prabhAsakhaMDa IsunI ADamI sadImAM ke te pUrve lakhAyA tyAre giradvAra nAma svIkRta thaI gayuM hatuM. tema jaNAya che. tenA ullekha girinArAyaNa tarIke paNa karavAmAM AvyA che. I. sa. 1176 nA zrI vijayasenasUrIe racelA raivatagiri rAjumAM te lakhe che ke, jima jima cAI tarka kaNi giranAraha, tima tima uDAI jaNu bhava! saMsAra. (kaDavuM khIju) 1 TrAvelsa opha hyu-ena sAMga, 2 hIsTorikala insakrIpzansa opha gujarAta, veA. 2. zrI, gi. va. AcAya 3 gujarAtI sAhitya pariSadanA 25mA junAgaDha adhiverAna ( i. sa. 1969)nI prAcIna itihAsa - DA. hariprasAda zAstrIne lekhaka smArikAmAM junAgaDha -
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jUnAgaDha ane giranAra arthAta jema jema jana giranArane DhoLAva ane TuMka caDe che tema tema te saMsAra bhramaNamAMthI mukta thAya che. daza ditie nemi kumAri ArohI avaleI(ya)ue, ' dIjaIe tahi giranAri gayaNaMgaNuM avaloNu siha (kaDavuM ethe) arthAta giranAramAM nemikumAre (jyAM) ArahaNa karIne daze dizAe gaganAMgaNa avalakayuM tyAM avalokana zikhara nAma devAya che.' I. sa. 70 ke I. sa. 12 mAM zrI vinayacaMdra lakhelA neminAtha catuSpAdikA nAmanA kAvyamAM te lakhe che ke, mi kumarU sumaravi giranArI sidhdhi rAjalakana kumArI' arthAta nemikumArane smarIne kumArI rAjakanyA giranAramAM siddha thaI. AvI aneka paMktiomAM giranAra zabdano spaSTa ullekha karavAmAM Avyo che ane tethI siddha thAya che ke, IsunI AThamI sadI pachIthI giranAra nAma kRta ane pracalita thaI cUkyuM hatuM, chatAM vidvAne tene ujajayaMta ke revata paNa kahetA haze. I. sa. 1451-1455 lagabhaga lakhAyelA mAlika kAvyamAM paNa tene girinArAyaNa kahyo che. girinagaramAMthI giranAra thayAne tarkaasaMbaddha nathI (girinagara=giri naara) Do. hariprasAda zAstrI paNa e ja anumAna kare che. paNa girinAra ke giranAra nAma girinArAyaNamAMthI AvyuM hovAnuM vizeSa saMbhavita che. . giranAramAM ujajayaMta, revata, kumuda parvatane samAveza thato ane Aje paNa thAya che. lekee AjJAnatAthI ke bhakitabhAvathI tene ujajayaMta ke revataka rahyuM hoya chatAM te giranAraja hato ane giranAraja rahyo. giranAra jUnAgaDhanuM nAma girinagara ane pachI jIrNadurga hatuM tathA tenI samIpe 1 Do. harivallabha cUnIlAla bhAyANI saMpAdita revaMtagirirAsu, 2 e ja lekhaka saMpAdita neminAtha catuSpAdikA, 3 kavi gaMgAdhara, 4 zrI harivallabha cU. bhAyANI, revatagirirAsu - neminAtha catuSpAdako, . 5 De. hariprasAda zAstrI, junAgaDha - prAcIna ItihAsa, gu. sA pariSadanA i, sa, 1969 adhivezananI smArakAne lekha
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra H 389 giranAra parvata hatA ane selaMkI yugamAM girinagara ane giranArane sAthe gaNavAmAM AvatAM tethI muslIma zAsakee paNa nagarane temaja parvatane giranAra nAma ApyuM. jIrNadurgane uccAra karavA karatAM giranArano uccAra sahele paNa hati tethI tene "killAe giranAra'' ke kilae giranAla"? kahyo mirAte sikaMdarI, tArIkhe pharistA, tArIkhe rijhazAhI vagere phArasI itihAsamAM giranAla ke kiranAla nAmano upayoga karavAmAM Avyo che.' giranAra mahAvya (jaina) prativarSa, jaina dharmAvalaMbI yAtrike moTI saMkhyAmAM giranAra uparanAM maMdiramAM darzanArthe Ave che. giranAra mUrtipUjaka vetAMbara ane dIgambarenuM ati pavitra tIrtha che. ane giranAra uparanAM vizALa, suMdara ane kaLAmaya maMdira jenenuM ja nahi jainettara pravAsIonuM paNa aneruM AkarSaNa che. jaina graMtha anusAra, giranAra-ujajayaMta-alaukika ane devI prakRtivALuM pavitra sthAna che. giranAra mahAmya pramANe bAvIsamA tIrthaMkara zrI neminAtha bhagavAne tyAM vasI aneka pApIone uddhAra karyo ane pite tyAM ja mekSa pAmyA. zrI neminAtha bhagavAnanA janmanI kathA che ke, kauzAMbI nagaramAM sumukha rAjAe, kuviMdanI patnI vanamALAnuM haraNa karyuM. kuviMdanI durdazA thaI. eka vAra te sumukhanA rAja maMdira pAse AvyA tyAre vIjaLInA prapAtathI sumukha ane vanamAlA mRtyu pAmyAM. A daMpatI harivarSamAM harI ane hariNe nAme jamyAM. kALe karIne harine caMpAnagarInuM rAjya prApta thayuM ane tene vaMza harivaMza kahevAyo. A vaMzamAM yadu thaye te mathurAnA rAjA thayo ane tenA vaMza 1 i. sa. 1413ne mAMgaroLane zilAlekha. juo arebIka enDa pasIyana insTI. opha saurASTra. zaM. ha. dezAI 2 i. sa. 1472 ne janAgaDha boravADa masjida zilAlekha. ejana. 3 phArasI bhASAmAM gAphano ga thAya che ane kAphane ka thAya che temAM mAtra eka mAtrAne phera che. hastalikhita graMthomAM gAphane badale kApha lakhavAno rivAja hato te sAthe "ra" ne "la lakhavAnI bhUla paNa ghaNI hastapratomAM jovAmAM AvI che. tethI giranArane badale kiranAla vaMcAyuM hovAnuM jaNAya che.
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 : jUnAgaDha ane giranAra yAdave kahevAyA. yadunA putra zarInA be putro zaura ane suvIra thayA. zaure mathurAnuM rAjya suvIrane ApI pite kuzAvartAmAM AvI zauryapura nAmanuM nagara vasAvyuM che * zauryanA putra aMdhaka vRSNine tenI rANI subhadrAthI daza puro thayA. teo dazAraha ke dazaratha kahevAyA. temane kuMti ane muddI nAmanI bahena hatI. kuMti pAMDu rAjAne paraNuM tenAthI tene pAMca pAMDa thayA. muddIne putra zizupAla thayo. suvIre, siMdhu saritAnA tIre suvIrapura vasAvyuM. tenA putra bhejavRSNinA putra devaka ane ugrasena thayA. devakane pilAsapuranuM rAjya maLyuM ane ugrasena mathurAmAM ja rahyuM. ugrasenanI rANI dhAriNIne putra janma thatAM te putrane kAMsAnI peTImAM pUrI yamunAmAM nAkhI dIdho. daivayoge te subhadra nAmanA vaNikane prApta thayuM. A putre vayamAM AvI siMharathane harAvI, magadhanA rAjA jarAsaMghanI putrI chavayazA sAthe lagna karyA ane te pachI tenA pitA ugrasenane keda karI tene kASTa pIMjaramAM pUrI pita gAdIpati thaze. kaMse tenA kAkA devAnI putrI devakIne sAtamo putra tenI hatyA karaze evI bhaviSyavANuM tenA bhAI amaMtA munIe bhAkhelI ne uparathI devakIne paNa kedamAM pUrI, tene sAtame putra thatAM devakInA pati vAsudeva tene gokulamAM laI gayA. - A putra kRNe kaMsane mArI ugrasenane rAsane besADayA. te pachI kaMsanI rANI pitRgRhe cAlI gaI. tenA pitA jarAsaMghe kaMsanA vAtanuM vera levA mathurA upara caDAI karI paNa kRNe tene harAvyuM. te pachI jarAsaMghane putra kALakuMvara mathurA upara caDe. tenAthI DarIne, aDhAra keTI yAdava samudranI dizAmAM nAsI chuTayA. kRSNane kahevAmAM AveluM ke ugrasenanI putrI satyabhAmA ke je kRSNanI patnI hatI tene je sthaLe belaDAM bALako avatare tyAM sthira thavuM tethI mArgamAM jyAM bhAma ane bhAna nAmanA jekA putrone satyabhAmAe janma Ape tyAM yAdavo rokAI gayA. te pachI kRSNa akramanuM tapa karI svastika gAme, samudrAdhipatine ArA. teNe aThThamanI trIjI rAteja samudrane khaseDI tyAM bAra yojana lAMbI ane navA jana pahoLI ratnamaya dvArikA nagarInuM nirmANa karyuM paNa kALakuMvara te pAchaLa ja hato. kALakuMvarane rokavA sArU adha bhAratanI adhiSThAyaka devIe mAyA rUpa dharI eka citA saLagAvI. kRNanI bahenanuM svarUpa laI tenI pAse retI beThI. kALakuMvara pAse AvyuM tyAre teNe tene kahyuM ke vAda ciMtAmAM paDayA che tethI
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra - 391 kALakuMvara citAmAM kUdI paDyo ane zIgha bhazmibhUta thaI gae, jarAe jAvuM ke yAdavono nAza thaI gayo eTale teNe vizeSa prayAsa karyo nahi. evAmAM eka vyApArI chavayazA pAse ratnakAMbaLa laI vecavA Avyo. teNe jIvayazAne yAdavonA dvArikAnI samRddhinI vAta kahI. kRSNa paNa jIvita che ane yAda sabaLa thayA che ema jayAre chavayazAe jANyuM tyAre teNe tenA pitA jarAsaMdhane uzkerI dvArikA upara mokalyo paraMtu kRNe tene paMcAsaranA yuddhamAM parAjIta karyo tethI tyAM zaMkhezvara pArzvanAthanuM tIrtha thayuM. zauryapuramAM, aMdhakavRNinA daza putro paikIne cha putra samudravijaya ane tenI rANI zivAdevIne tyAM eka daivI putrane janma thayo. tenuM nAma ariSTanemi pADavAmAM AvyuM. ekavAra teo ramatA ramatA kRSNanI AyudhazALAmAM gayA. tyAM sudarzana cakra Adi Ayudha paDelAM hatAM. temAM pAMcajanya zaMkha paNa hato. neminAthajIe te hAthamAM laI phaMka ane tene nAda sAMbhaLI kRSNa tyAM deDI AvyA. teNe tene baLavAna bAhu neminAthajI prati prasAryo paNa teNe tene kamaLanI dAMDI vALe tema vALI nAkhyo. pachI teNe pitAnI bhujA kRSNa tarapha prasArI te pakaDavA kahyuM. kRSNa tene pakaDI paNa te vALI zakayA nahi. e samaye devavANI thaI ke nemizvara bAvIsamAM tIrthakara che, te saMsAra karaze nahi ane rAjaya paNa bhogavaze nahi, kRSNa tema chatAM ugrasena pAse tenI putrI rAmatInuM neminAthajI mATe mAguM nAkhyuM. ugrasene tene svIkAra karI zIdhra lagna karI nAkhavA AjJA ApI. neminAthajI lagna karavA gayA paNa teNethI pAchA pharyA ane eka varSa pachI dIkSA grahaNa karI giranAra parvata upara AvyA. rAjImatI ke rAjulA avivAhita rahI ane teNe paNa giranAra upara AvI dIkSA laI ekSapada prApta kayu. mahAma kahe che ke zrI neminAthajI lagna karavA gayA tyAre tenuM vaya 125 varSanuM tathA rAmatInuM vaya tenAthI 175 varSa vadhAre hatuM. rAmatI 1006 varSanI vaye ane zrI neminAthajI 1000 varSanI vaye mokSa pAmyAM. zrI neminAthajIe dIkSA dIdhI tyAre tenuM vaya 300 varSanuM hatuM. aMbikA - jaina mahAma pramANe somabhaTa nAmanA brAhmaNanI patnI aMbikAe, tenA patinI gerahAjarImAM, be jaina sAdhuone bhikSA ApatAM, patie tene gharabahAra kADhI mUkI tethI te aMbara ane zaMbara nAmanA be putrone laIne
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 H jUnAgaDha ane giranAra vanamAM gaI. pAchaLathI temabhaTane tathA tenI mAne pazcAttApa thayo kAraNa ke sAdhuone ApelI bhikSAnA pratApe tenA gRhamAM riddhi siddhie vAsa karyo. somavAra tejI mAnA AgrahathI aMbikane zodhavA tenI pAchaLa gaye. jayAre aMbikAe patine AvatA joyo tyAre te tene mAraze e bIke teNe putra sahita kuvAmAM paDI ApaghAta karyo ane A duHkha sahana na thavAthI somabhaTe paNa ApaghAta karyo. aMbikA svapuNya bale, suvarNa samAna kAMtivALA devI thayAM. semabhaTa tenuM vAhana siMha ke. aMbikAe zrI neminAthanI adezanA lIdhI ane giranAranA pavitra tIrthanAM adhiSThAyikA devI tarIke sthapAyAM. gamegha sumAma nagaramAM mautama gotrane gAme namane brAhmaNa rahetA. teNe aneka yajJa karelA tethI atyaMta pApa upArjana kareluM ane pariNAme tene samagra parivAra nAza pAmya ane pati kuSTarogathI grasita thayo. gameghane kaI munIe sarva kriyAo tyAgI zrI neminAthajInuM smaraNa karavA zikSA ApI. A zikSA mAnI te zrI nemizvaranuM smaraNa karatAM karatAM mRtyu pAmyA ane kSaNa mAtramAM te cha hAthe ane traNa mastake vALo gomedha yakSezvara thayo. te zrI neminAthajIne namati bhajata giranAra upara sthira thaIne rahyo. ' vaziSTa muni suvrata svAmInA zAsanakALamAM lakSamaNa nAmane eka rAjA hatA. tenA samayamAM gaMgA tIre viziSTa nAmane tApasa rahetA te vidvAna hato chatAM kapaTI, pApI ane svAthI hote tathA kaMdamULane ahAra karate, viziSTa ekavAra eka sagarbhA mRgalIne lAkaDIne prahAra karatAM mRgalI marI gaI. A kRtyathI leka niMdA thaze te bhayathI teNe tIrthATana karyuM. tIrthATana pUruM thatAM pote pApa vimukta thaye che ema mAnI rahetA hatA tyAM koI munie tene kahyuM ke mAtra tIrthATanathI pApa vimukta thavAtuM nathI. munie tene revatAcaLa javAnI zikSA ApI tethI vaziSTa revatAcaLa gaye ane zrI ariSTaneminI ArAdhanA karI mRgalInI hatyAnA pApathI mukta thayA. umA-sAMbhu , zrI kRSNane koI munie kaheluM ke ujajayaMta parvata, umA-zaMbhu nAme oLakhAze. tyAM zaMbhu pitAnA duHkhanuM mULa umA che tema samajI tene tyAga karaze ane nemidharanuM dhyAna dharaze. umA paNa tapazcaryA karaze ane te zaMbhune calAyamAna karI tene sAthe laI jaze.
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : 393 zrI kRSNa giranAra mahAtmyamAM kRSNe giranAranA uddhAra karyo hatA, dvArakAnA dvipAyune agnithI dAha karyA hatA ane te pachI vAsudeva ane jarA rANInA putra jarAkumAre zrI kRSNane; vadha karyAM hatA tethI kathAo paNa ApI che. zrI neminAyajInuM nirvANu eka sahasra varSa nuM AyuSya bhAgavI, aSADa sudI 8nA roja zrI neminAthajI raivata pa ta upara nirvANa pAmyA ane tenI sAthe tenA bhAIo, kRSNa vAsudevanI paTarANIe, rAjula Adi paNa mekSa pAmyAM tema paNu mahAtmya kahe che. vApaya kSetra - je kSetramAM zrI neminAthajIe dIkSA laI vacceAnA tyAga karyo tyAM vastrApatha nAme kSetra vistaryu. tenA kSetrapALa kALamela che. giranAra mahAtmya (skaMdapurANuM) ka dapurANanA prabhAsakhaMDamAM adhyAya 77 thI adhyAya 103 sudhInA adhyAyeAmAM giranAra mahAtmya Apelu che. tenA savizeSa bhAga mRgIkuMDa, vAmanasthaLIne sa MbadhakartA tathA anya AkhyAyikAonA che. vasAya kSetra prabhAsakhaMDa anusAra giranAra kSetranuM nAma vapatha kSetra che ane te kSetra prabhAsa kSetra aMtagata che. A kSetramAM zaMkaranuM dIvya vastra paDI gayelu tathA te vastrApatha kSetra kahevAyu.. vastrApatha kSetranuM kSetraphaLa giranAra mahAtmyamAM traNa stha, ApavAmAM Avyu che. adhyAya 79mAM kahyuM che ke A giranAra kSetra dvarA daza gAunI paridhanA pramANavALuM che. dakSiNe khalInu sthAna khIlezvara mahAdeva sudhI, pazcimamAM vAmanapurI sudhI, uttaramAM bhadrAvatI nadI sudhI ane pUrvamAM ATha gAu sUrya kuMDa sudhInuM che. tenA madhyabhAgamAM viziSTa tItha (traveNI) thI mAMDIne kAlikAnu 1 giranAra mahAtmya zrI, deza. pu. kharADIyA. 2 sarakhAveza jaina giranAra mahAtmyamAM vastrApatha kSetra. ju. gi.-50
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194H jUnAgaDha ane giranAra sthAna je giranAramAM che tyAM sudhI aMtargahI kahevAya che. adhyAya 8mAM purANakAra kartha che ke, "vastrApatha kSetranI catuHsImAnuM eTaluM pramANa che ke uttaramAM bhadrAvatI nadI ane pUrvamAM be jana (ATha gAu), pazcimamAM vAmanapurI (vaMthaLI), dakSiNamAM bIlezvara (bIlakhA) ane te kSetranA madhya bhAgamAM ujajayaMta mahAna parvata che. A kSetra vistAra parigha cAra jana (seLa gAu) che. - adhyAya 9mAM jaNAvyuM che ke, kSetranA parvatamAM pAMca yojanAne vistAra che te kSetra vastrApatha kSetra nAme oLakhAya che.'' vastrApatha kSetramAM sAkSAta viSNu svayaM vase che. A kSetra trilekane pAvana karanAruM che. temAM suMdara saritAo, vRkSo ane aneka tIrtho AvelAM che. A tIrthamAM mahA pApa karanArA, vizvAsaghAta karanArA, strI ane bAla hatyA karanArA, madyapAna karanArA patine vastrApatha kSetranA prabhAvathI pavitra thAya che kAraNa ke tyAM sAkSAta zaMkara bhavAnI sahita bIrAje che. vastrApatha kSetramAM jenA prANa jAya che te svargamAM jAya che ane A kSetranI bhUmimAM je janma le che te pitAnA karmanA baMdhanathI mukti pAme che. parvate vastrApatha kSetramAM vata, kumuda ane ujajayaMta nAmanA parvate AvelA che temAM sarva deve vAsa kare che. A traNe parvatA, brahmA, viSNu ane mahezanA svarUpe rahelA che. tyAM suvarNarekhA nAmanI saritA vahe che. purANakAra ujajayaMtanI utpati mATe kahe che ke, pUrve parvatane pAMkhe hatI. paraMtu merU, maMdarAcaLa ane kelA sthira hatA. ekavAra kumuda parvata upara vasatA viSNune maLavA zaMkara AvyA tyAre kumuda parvate zaMkarane namana karIne kahyuM ke Aje pArvatIjI sAthe Apa mAre tyAM padhAryA tethI huM dhanya thayo chuM. zaMkare prasanna thaI tene vara mAgavA kahyuM tyAre kumude kahyuM ke "bhagavAna, Apa jayAM nivAsa karI rahe tyAM mAre nivAsa rahe zaMkare kahyuM ke he ! kumuda ! huM je kSetramAM rahuM te kSetramAM tAre brahmAnA se varSa sudhI rahevuM. ' 1 vAstavamAM vastrApatha kSetra giranArathI jUnAgaDha sudhInuM che. tenI banne bAjue giri kaMdarA che ane tethI te bhUmI jema vastra pAtharyuM hoya tema "pAghaDI pare che tethI te kSetra vastrApatha kahevAyuM haze (vastra kapaDuM ane pathamA)
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : 395 RtavAd RSinA putra raivatyaMta gaDhAta yogamAM janmyo tethI te duHRddhi thayo. teNe . gargAcAya ne tenuM kAraNa pUchatAM teNe kahyuM ke tArA putra raivatI nakSatramAM janmyA che ane te nakSatramAM janmelA mANasA evA ja hAya che. AthI RtavA DhApAyamAna thayA ane tenA putra duqhuddhi thayA che. te revatI nakSatramAM tanA thayelA janmane kAraNe che ema mAnI revatI nakSatrane zApa ApyA ke te pRthvI upara kharI paDA, revatI nakSatra pRthvI upara kharI paDatAM te kumuda parvata upara AvI paDayu. kumuda tenA pratApathI baLavA lAgyo tyAre kumudanA mitra ane himAcalanA putra ujjaya te AvI tenA dAhanuM zamana karyu ane tyAM ja nivAsa karyAM. te pachI devAe paNa tyAM ja nivAsa karyAM." anyatra purANakAra kathe che ke zaMkaranAM umA sAthe lagna thayAM tyAre umAnA bhAI ujaya te zaMkaranI AgatA svAgatA karI tethI prasanna thaI zakere tene varadAna ApyuM mArA prasAthI tu girirAja giri kahevAIza.' OM giranAra mahAtmyamAM, giranAra maheAdayakalo che, koI sthaLe girinArAyaNa paNa kahyo che. purANakAra ujjatanI spaSTatA kare che ane revatAcaLa pava tanA judAM judAM z`geAnI vigatA paNa Ape che. giranAramAM, tenA pramANe AnaMda, kAlarAdha sanaka, vrukSa, nIla, ku Mbha, gautama, kRSNa, rUdra, kuMjara, kAlamedha vagere aneka puNya sthaLA ane vivarA che. ujjaya ta pa ta, zivarUpa ane ziva li'gAkAra che, ane bhairava, gajapada, rAmAnaMda, gaMgAkhya, khapa`rAmya, mahAzRMga, abikA, gautamAkhya, guruzikhara, kAlikA zikhara, adheArAkhya, zrIcakra vagere zikharA che. kumuda parvatanA, siMha, vijaya, kamaLa, nileAcana, azvasthAtmA, kubera mahAmAda vagere zRgA che. prabhAsa khaMDa kahe che ke jyAre giranAra upara javuM haiAya tyAre putra, kalA, jJAti bAMdhavA vagere sAthe gIta, vAdya, vaighASa thAya tema utsavanI jema javuM. tyAM daza koDa tIrthaM rahelAM che tethI te apavitra thAya nahi te mATe upara ghaNuM rahevuM nahi. giranAra kSetramAM, pAMca rakAra, 'revatIkuMDa, razaivatAcala, ravIvAra, revatI ane rAdhA dAmeAdara' dulabha che. 1 revatInI kathA anyatra ApI che. 2 anya tIrthonI vigatA AgaLa ApI che. 3 prabhAsakhaMDa bhASAMtara-vedamUrti pAThaka gorAbhAI rAmajInA AdhAre.
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 janAgaDha ane giranAra sakaMdapurANamAM giranAranAM tIrtho skaMdapurANanA prabhAsakhaMDanA adhyAya 88 thI adhyAya 10ramAM giranAra parvata uparanAM tathA nagarathI taLeTI sudhInA temaja vaMthaLI ane bIlakhA sudhInAM tIrthonuM varNana, kama ane mahAma ApavAmAM AvyAM che. te pramANe bhavanAtha mahAdeva pAse ujajayaMta nAmane parvata che tathA tenI pAse zaivatAcaLa parvata che. tyAM svarNarekhA nAmanI saritA vahe che. varNarekhA nadInA madhya bhAgamAM dAmodara kuMDa che, tenI pAse pazcima dizAmAM revata rAjAnI putrI revatIe baMdhAvele revatIkaMDa che. giranAra kSetranI sImA cAra cAra yojanA parighamAM che. tenI uttaramAM bhadrAvatI gaMgA (bhAdara), dakSiNamAM belIsthAna-bilezvara mahAdeva (bIlakhA), pUrve sUryakuMDa ane pazcime vAmanapurI (vaMthaLI) che. A kSetranA madhyabhAgamAM, viziSTa tIrtha (triveNI) thI laIne giranAranA aMtima zikhara sudhInuM vastrApatha kSetra kahevAya che ? vastrApatha kSetranAM tIrtho ane sthAnanI yAtrAne purANakAra viziSTa tIrthathI prAraMbha kare che. tyAM viziSTazvara mahAdeva tathA sarasvatIkuMDa che. tyAMthI AgaLa jatAM vAgIzvarI devI che. vAgIzvarI pAse vAmanezvaranuM zivAlaya che. A zivAlaya je parvatamAM che tenuM nAma maMgala parvata che. tenA pazcima bhAgamAM triveNI pAse sidheizvara mahAdeva tathA viziSTa tIrtha che. tenI pazcime mAtRkA (navadurgA mAtrI) tathA lekezvara mahAdeva che. tyAMthI AgaLa cAlatAM vIrabhadra parvatamAM Izvara mahAdeva tathA IkuMDa che." vastrApatha kSetramAM pAchA pharatAM tyAM saubhAgyahada tIrthamAM AvelA bANezvara mahAdeva tathA bANagaMgA nadI che. tyAM tilezvara tathA mucakuMdezvara mahAdeva che. tenI pAse ja revatIkuMDa che. tenI pAse dAmodaranuM maMdira ane brahmadezvara mahAdeva che. AgaLa cAlatAM vIrahada tIrthamAM semezvara mahAdeva tathA AgaLa jatAM dugdhagaMgAne tIre dudhezvara mahAdeva che. tyAM lokezvara mahAdeva che. tathA AgaLa cAlatAM jaTAzaMkara mahAdeva tarapha caDavAnuM Ave che." jaTAzaMkarathI utarI pAchA pUrvamAM jatAM bhavezvara tathA mRgIkuMDa Ave che. tyAM kALamegha nAmanA kSetrapALa che tathA bhairavakuMDa che." 1 anyatra A ja adhyAyamAM A sImA darzAvatAM purANakAra lakhe che ke pUrvamAM poTezvara, pazcime vAmanAsthaLI, uttara rAmanAtha tathA dakSiNe bilanAtha che.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra H 397 vastrApatha kSetranA vAyukemAM eka divya sarovara che. pazcima dizAmAM bilvapatranI jhADImAM eka zaMkaranuM maMdira che. bhavanAthanA naiRtya koNamAM heraMba nAmanA gaNapati che ane yamarAjAnAM sthApelAM beradevInuM sthAna che. vastrApathanI dakSiNa dizAmAM bilvezvara mahAdeva ane bilvamaMgA che. tenA pUrva bhAgamAM rUdragaMgA nAmanI nadI, poTezvara mahAdeva ane sUryakuMDa che. uttara bhAgamAM rAmagaMgA tathA hanumAna dhArA che tathA citraguptazvara mahAdeva che" giranAra giranAra caDatAM prathama paMcezvara Ave che. tyAMthI maNikuMDa. gajapAla tathA rasakUpa Ave che. AgaLa cAlatAM bhImakuMDa tathA bhImezvara mahAdeva che. AgaLa gaumukhI gaMgA tathA gaMgara mahAdeva che. tyAM surA nAme baTuka bhairava che tathA tenI pAse ja rAmAnaMda ane kALa bhairava paNa che. uparanA zikhare aMbAjI che. tyAMthI AgaLa cAlatAM kamaMDalu nAme tIrtha che ane datAtrayanuM sthAna che. tyAMthI AgaLa cAlatAM kAlikAnuM zikhara che. zikhare prabhAsakhaMDanA trIjA bhAgamAM pratyeka sthAnanA mahAmanI vArtAo che. te uparAMta temAM keTalIka ugayegI mAhitI paNa ApavAmAM AvI che. tenA pramANe giranAranA mukhya traNa parvate, revata, ujajayaMta ane kumuda uparAMta maMgaLa, vIrabhadra vagere upaparva te paNa che. A purANa pramANe pratyeka parvatanAM judAM judAM zRMgAnA judAM judAM nAmo paNa hatAM. kumudanAM IMga-siMha, vijaya, kamala, trilecana, azvatthAtmA, kubera ane mahAmoda. vatanAM aMge-AnaMda, kAlagha, sanaka, vRSa, nIla, kuMbha, gautama, kRSNa, rUda, kuMjara ane kAlamegha. ujajayaMtanAM jaMge-bhairava, gajapada, rAmAnaMda, gaMgAkhya, su kha, aMbikA, gautamAkhya, gurUzikhara, kAlikA, arAkhyA ane zrIcaka. vRkSo purANakAra kahe che ke giranAranA vanamAM khAkharA, pIpaLA, lImaDA, vAra, samI, kadaMba, bIjorAM dADama, beraDI, semaLA, jAMbu, khera, A kela, panasa, sarakhaDA, khajUra, mahuDA, TIMbaravA, ledhara, haraDAM, beDAM, AMbaLA, arIThA,
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 : jUnAgaDha ane giranAra AMbalI, pATalA, nagaDa ane mI DhaLa thAya che. prAMNA zuddhA, mAdhavA ane cAturA brAhmaNA paikI zuddhA giranAramAM rahyA tethI giranArA brahmaNa kahevAyA. mAdhavA mAdhavapura gayA tathA cAturAne, zivarAtrinI pUjA karI caMdraketu rAjAe 14 gAme ApyAM. skaMdapurANunI bhInna bhInna hastalikhita prataH prApta thaI che temAM girinArA brAhmaNA mATe karavAmAM AvelA ullekhAmAM ekavAkayatA nathI. veMkaTeza presa dvArA prasiddha thayelA skaMdapurANamAM giranAranuM varNana karI tyAM brAhmaNA hatA tema kahevAmAM Avyu che. zrI vakIla IzvarajI kacchIe vi. sa'. 1944mAM prasiddha karelA giranAra mahAtmyanA bhASAMtaramAM, girinArAyaNanA brAhmaNAnI koSThanA dIdha pramANamAM vaNavI che. zrI gerabhAI rAmajI pAThakanA bhASAMtaramAM paNa girinArAyaNu ane brAhmaNo mATe vivecana karavAmAM AvyuM che. A badhA pramANA vicArI zrI girinArAyaNa jJAtinI utpati'nA lekhaka zrI zukala jIvarAma durlabhajI lakhe che ke, 'purANamAnI kathAne vadhArIne vizeSa mahAmyavALI banAvavAne mATe ja eka zloka pAchaLa navA pAMca-cha leAka vadhAravA mATe ja te zrama kAIe lIdhelA lAge che.' arthAta A mahAtmya kSepaka che tema chatAM giranAramAM vasatA brAhmaNA girinArAyaNu kahevAtA te niHzaMka che. zrI jIvarAma du bhajI zukla, zAstrI kAlIdAsa gAvi`dajIe lakhelI revAbhAI dhama zikSaNa mALAmAMthI nIcenA eka purAvA uSkRta kare che. 'jevA rajapUtAnI rAjadhAnI dhumalI jayAre AbAda hatI tyAre temAM lakhAyeluM vratanI kathAnuM eka pustaka jAmanagaranA zAstrI kAlIdAsa goviMdajInA gharamAM che. e kathAnA chellA pAnAmAM tathA tenI pAchaLa lakhelu' che ke 'sa'vata 1151 varSe zrAvaNa zuddhi 2 bhRttine lakhitaMga mAhanajI suta vallabhe girinArAyaNa jJAtie lakhataMga ThAkara mohanajI suta vallabhajIe nAgara zAmajIne ghare beThA lakhyuM che. zrI dhumalI madhe zrI gaNeza phalIAmAM lakhuM che !! 15 lakhInaga garanArAyaNu jJAtiya jesi divecA mAdhavajI kAnajInA cha vAMce tene praNAma che rahe che hAthI cakalAmAM savaMta 1152nA zrI gaNezAya namaH'T 1 skaMdapurANanA AdityakhaDamAM 'zrI dAmAdara mahAtmya nirUpaNanA prasa'gamAM adhyAya 32 thI adhyAya 3pamAM girinArA brAhmaNa jJAtinI utpati upara prakAza pADavAmAM Avye che. (vadhu mATe jue pAnuM 399)
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : 399 sopAna mArga giranAranA parvamAM apavAda bAda karatAM maMdira madhya parvata upara che. A parvatane dharmagraMthomAM ujajayaMta kahevAmAM AvyuM che. tenA upara javAne sapana mArga che. giranAra upara javAne mArga prathama tenI pUrva--uttara taraphathI haze ema judA judA pramANethI jaNAya che. Aje paNa te tarapha utaravAne eka mAga che. bIjo bhAga paNa bhavanAtha taLeTI pAsethI uttara tarapha vaLI jaTAzaMkara mahAdeva pAsethI, hanumAna dhArA thaI paththara caTTI jAya che. A mArgo atyAre bahu upagamAM nathI. ema paNa jaNAya che ke vartamAna mArga, girinagaranuM nirmANa thayA pachI parvatamALA kApI temAMthI kADhavAmAM Avyo haze athavA saritAone nAthI paDakhethI mArga kADhavAmAM AvyuM haze. ' upara kathita jaTAzaMkaravALA mAge Aja paNa bhAMgelAM tUTelAM pagathiyAM dekhAya che. tethI te mAga jUnA samayamAM upayogamAM levAtA ane atyAre jyAM pagathiyAM che te pAchaLathI baMdhAyA che tema spaSTa jaNAya che. giranAra uparano sopAna mArga prathama koNe bAMdhyo tenuM spaSTa pramANa upalabdha nathI. paraMtu ItihAsanAM pRSTho upara aMkita thayelA keTalAka prasaMge te mATe thoDI mAhitI pUrI pADe che. ' merUtuMgAcArya racita prabaMdha ciMtAmaNimAM' kathA che ke gurjara nareza kumArapALa I. sa. 155 mAM junAgaDha jItI yAtrA giranAra javA nIkaLe tyAre giranAra samIpe jatAM akAeka bhUkaMpa thayo ane eka addhara zilA dhrujI UThI. A joI hemacaMdrAcArya sAthe hatA teNe kahyuM ke vRdho evI vAta karatA (398 mAM pAnAnuM cAlu) A adhyAyamAM barAI, AjakIyA, mAdhavIyA vagere vibhAgonuM paNa varNana che. A vibhAge saM. 1682 pachI paDyA hovAnuM paNa keTalAka vidvAne mAne che. giranAra mahAbhyanA adhyAya 102mAM paNa te prakAranuM varNana che. sadIothI tIrthanuM rakSaNa karI tenI agatya jALavI rAkhanArI A aitihAsika jJAtimAM aneka vidvAno thayA haze paraMtu mArA apAra parizrama chatAM mane koI giranArA bhAI taraphathI koI mAhitI maLI nathI. hajI paNa e phrAtinA koI bhAI te mATe prayatna kare tema huM icchuM chuM.-lekhaka. 1 prabaMdha ciMtAmaNi bhASAMtara-zrI du. ke. zAstrI
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : jUnAgaDha ane giranAra ke je kaI be puNyazALI puruSo sAthe maLI ahiM Ave te A adhdhara zilA tenI upara paDe ane te vAta sAcI paDe te ApaNe bane mAryA jaIe, mATe ApaNe judA paDI jaIe ane Apa upara jAo. kumArapALe Agraha karI : hemacaMdrAcAryane upara mokalyA ane pote addha zilAne mArga che DI jUnA kilAnI bAjumAM bIje ThekANe navAM pagathiyA bAMdhavA mATe zrI vAbhadevane AjJA karI. teNe banne bAjue 63 lAkhane kharca karI pagathiyAM karAvyAM A kathA prabhAvaka caritramAM paNa che. paraMtu sema prabhAcArya viracita kumArapAla pratibodhamAM, jayasiMhasarInA "kumArapAla carita'mAM ane jinamaMDana gaNinA kumArapAla prabaMdha'mAM, A saMpAna mArga surASTranA adhikArI rANIganA putra Ake AmaDe baMdhAvyo hovAnuM lakhyuM che. A kathanane kabUtarI khANane vi. sa. 1rararane zilAlekha puSTI Ape che. A graMthamAM karelA kathanAnusAra kumArapALanA samayamAM A kArya thayuM paraMtu kumArapALa pratibaMdha vizeSamAM umere che ke, jyAre giranAra parvata upara rAja caDI zako nahi tyAre teNe sopAna mArga bAMdhavA zrIpAlanA putra siddhapalanI sucanAthI Amrane AjJA karI. rAjA kumArapALa Isa. 1146mAM gujarI gayo jyAre A pagathiyAM zilAlekha pramANe i. sa. 1166mAM baMdhAyAM che. A zilAlekha sivAya vi. sa 1253nA eka bIjA zilAlekhamAM paNa teno ullekha che. A graMtha ane zilAlekhanAM vidhAne samagra rIte vicAratAM eTaluM spaSTa thAya che ke prathama sapAna mArga hatuM chatAM bIjI dizAe rAjA kumArapALe pAna mArga bAMdhavA AjJA karI ane te kArya tenA mRtyu pachI baMdha paDatA adhUruM kArya viza varSa pachI pUruM thayuM. Ama ke AmaDa kumArapALanA rAjayamAM eka adhikArI hatA isa. 1166mAM pagathiyAM baMdhAvanAra zrImALI AMbaka, rAhiMgane putra hatA, te bane eka na hatA. vastupAla tejapAle I. sa. 1232 lagabhaga giranAra uparanAM bhavya ane suMdara maMdira nirmANa karyA tenI vipula vigate upalabdha che paraMtu teoe sopAna mArga baMdhAvyAne koI spaSTa ullekha jovAmAM AvatA nathI. thoDA ja varSo pahelAM baMdhAyelAM pagathiyAM saMpUrNa haze tethI pharIthI bAMdhavAnI AvazyaktA jaNAI nahi hoya ! te pachI vi. saM. 168nA kAtika vadI 6 ane samavAre zrI gira 1 hisTorikala iskrIpzansa opha gujarAta-zrI, gi. va. AcArya pu rahyuM. '
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra = 401 nAranI pAjane uddhAra thI dIvanA saMghe purUSA nimitta zrImAla jJAtIya...nA siMdhacha mevajIe karAvyuM teno rilAlekha hAthI pANA pAse che. e uparathI pratIta thAya che ke A pAna mArgane jIrNoddhAra I. sa. 162mAM thaye. IsunI paMdaramI, soLamI ane sattaramI sadInA aMta sudhI muslima zAsanamAM maMdiranA khaMDanane kAryakrama e rAjanIti hatI tethI sopAna mArga paNa khaMDita thayuM haze ane I. sa. 1927mAM eTale zAhajahAna gAdIe beThe te varSamAM sopAnamAgane udhAra thayo. paNa tenA rAjaamalanA aMta sAthe dhArmika sahiSNutAnI nItine aMta Avyo tethI tenA jIrNodhdhArane prazna rahyo nahi. . i. sa. 1889mAM taLeTIthI mALI paraba sudhInAM pagathiyAM sAva nAbUda thaI gayAM hatAM ane mALI parabathI koTa sudhInAM pagathiyAM dheLA bhukharA paththaranAM hatAM te ghaNuM jINuM thaI jaIne ghasAI gaNAM hatAM. aMbAjIthI te AgaLa pagathiyAM raho ja na hatAM. te samaye jUnAgaDha rAjyanA dIvAna haridAsa vihArIdAsa desAIe rAjya taraphathI tenuM samArakAma karavA vicAryuM paraMtu kahevAya che tema tene prastAva svIkArya na thatAM teNe tatkAlina cIpha meDIkala De tribhavanadAsa motIcaMda zAhanA jahakArathI giranAra leTarI kADhI. giranAra leTarI giranAra leTarInI eka kamiTI, dIvAna haridAsa dezAInA pramukhapaNA nIce sthApavAmAM AvI. temAM sarvazrI puruSotamarAya suMdarajI jhAlA, zeTha ANuMdajI kalyANajI, zeTha jesiMgabhAI haThIsiMga, zeTha devacaMda lamIcaMda, khA. ba. aradeza jamazedajI nAyaba dIvAna, De. tribhovanadAsa metIcaMda zAha, narasiMhaprasAda hariprasAda, choTAlAla mathurAdAsa bakSI, munazI gulAma mahamada bAvAbhImAM berisTara, maulavI azaraphaalI ema. e, kevaLarAma mAvajI dave vakIla, cokasI nAthAlAla devacaMda, ThAra mAdhavajI kAnajI rAjA, motIcaMda tulasIdAsa (rAjakoTa) tathA humaDanA kArakhAnAnI peDhIne sabhya tarIke levAmAM AvyA. De. sadAziva zivarAma sahastrabudhe, zrI bhavAnIzaMkara girajAzaMkara (vaDhavANa) tathA chaganalAla harilAla paMDayA ekAunTanTa ane sekreTarI pade rahyA. temAM prathama InAma rUpiyA 4,000nuM hatuM. be InAma pratyeka rUpiyA 10,"nAM hatAM. 4 InAmo rUpiyA 5000nAM, 10 inAme rUpiyA 100nAM, 20 inAmo rUpiyA 500nAM, 250 InAmo rUpiyA 20 nAM 500 InAmo ja. gi-5
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 : jUnAgaDha ane giranAra rUpiyA 20 nAM ane 1,500 nAM inAmA kADhavAmAM AvelAM. A leTarInA TrA tArIkha 8-8-1889 nA rAja hatA. temAMthI InAmA sAi jatAM rUpiyA sADAtraNa lAkha ayyA. temAMthI taLeTIthI abAjI sudhInAM kALA paththaranAM pAkAM pagathiyAM baMdhAvyAM. eka sthAyI kamiTI hAla A paga ciyAMnA samArakAmanI kALajI rAkhe che. 1000 InAmAM rUpiyA 5 nA hatAM. ema kula rUpiyA taLeTIthA uparakoTa, abhAjI, gorakhanAthanA dhuNA tathA dattAtraya sudhInAM 12000 jeTalAM pagathiyAM che. tArIkhe seArakamAM jaNAvyu` che ke taLeTIthI zrI giranAra mAtA sudhI 1069 ane gaumukhIthI hanumAnadhArA sudhI 968 pagathiyAM che. A uparathI jaNAya che ke jUnAM pagathiyAM UMcAM ane moTA mApanAM haze. urdhva gAmI yAtrA *****! sApAna mAtA siMha kAra AgaLa dukAna, hATalA vagere hevAne kAraNe tathA pravAsIonI bhAre avara javarane kAraNe ghaNI gaMdakI rahe che tema giranAra taLeTI sudharAI.hastaka na vAthI tenI saphAI mATe kAI prabaMdha hatA nahiM. paNa I. sa. thI giranAra taLATI grAma pa`cAyatanI sthApanA thatAM AvAM kAryA upara dhyAna devAya che. giranAra upara ropave karavAnI eka yAjanA rAjaratna zeThazrI nAnajIbhAI kAlIdAsa mahetAe svakharce karavAnI 1967mAM yAjanA karelI paNa thaI zakI nahi. have sarakAra vicAre che. caDAnI vAva che tyAMthI udhvagAmI yAtrA zarU thAya che. sopAna bhAganI mAju upara, pAMDava DerI, rADIyA hanumAna, vAsunI AMkhUlI, dhoLI DerI, kALI DerI vagere sthAne tathA vIsAmA che. AgaLa cAlatAM zrI nathujI dalIyAnA saMcAlana nIcenI, nAtha sapradAyanI bharatharInI guphA Ave che. ane thADe ja AgaLa mALI paraba ke mADI paraMma nAme oLakhAtI jagyA che. ahiM zrI rAmajInuM madira che ane tenI pAse kudaratI jharaNAMne bAMdhI eka miSTa ane zItaLa jaLanA kuMDa banAvyA che. ahiM eka chUTA lekha che temAM vi. sa. 1244mAM zrI prabhAnada sUrInA upadezathI A kuMDa bAMdhavAmAM AvyA haiAvAnA ullekha che.' tyAMthI AgaLa vadhatAM kAusaggIA tathA hAryA pASANa Ave che. kiva daMtI che ke jayAre rANakadevIne sidhdharAje baLAtkAre nIce utArI tyAre A zilA paDavA lAgelI te joI rANakadevIe kaheluM ke 'ma paDa muja AdhAra, caiAsala krANu caDAvaze---' tenAthI thoDe ja AgaLa kabUtarI ke khabutarI khaNu suvAvaDInAM * *
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra = 40 pagalAM ane eka visAmo Ave che. ahiMthI AgaLa jatAM jamaNI tarapha mArgakhaMDana karI vaLatAM paMcezvara mahAdevanuM maMdira Ave che tathA punaH mAge caDI AgaLa vadhatAM koTa ke uparakeTanI TUMkamAM praveza thAya che. keTa keTamAM maMdire hevAthI te devakeTa kahevAya che. le che tene uparakeTa paNa kahe che. tenA siMhAkAra uparanA mADhamAM tathA tenI bAjue jUnAgaDha rAjyane sarakArI utArI hatA. temAM amuka bhAga ja have sarakAra hastaka che - tyAM dukAne che tathA tenI samIpe jainamaMdira tathA dharma zaMLAM che. zrI. neminAthajI A maMdiramAM mukhya maMdira zrI neminAthajInuM che. temAM bhUla neyakane ceka 100 phITa170 phITa tathA raMgamaMDapa je phITa84 phITe che. zrI nemInAthajInI pratima zyAma ene abohara che. A maMdiranI mitImAM yakSa, pakSiNa, sameta zikhara, nadIzvara Adi 5. gamaMDapamA ane garbhAgAramAM 5 maLI kula 218 jeTalI mUtio che." mAre .' - bahAne raMgamaMDapa 38 phaTaka 22 phITa che. temAM eka goLa eTalA upara vi. sa. 1684nA zaida vadI 2nA reje sthapAyelA gaNadharanA 220 jeDI pagalAM che ane teTalAM ja pagaMlAM bIje oTalA upara che ' derAsara vi. sa. 69mAM kAzmIra vAsI ratnAzA nAmanA zrAvake baMdhAveluM tethI te ratnAzA osavALanuM kahevuM kahevAya che. te pachI rAjA siddharAja jayasiMhane rAjya amalamAM nA maMtrI sajajana ke sAjaNe seraTha dezanI eka varSanI samagra Avaka kharacI tene jIrNoddhAra vi. sa. 18pamAM karAvyuM. 1. giranAranA traNa aprasiddha zilAlekhe-svAdhyAya vasaMta paMcamI I. sa. 1968-lekhaka zrI. che. ma. atri. A lekha 1ra7pa424 senTImITara che. temAM 9 lITIo che tathA zrI prabhAnaMdasUrInI pratimA kaMDArelI che. 2 A pAnamArgane amuka bhAga charNa thaI jatAM I. sa. 1974mAM akasmAta sarjAyela che te parathI vAlakezvara mahAdeva TrasTa amadAvAdanA pramukha zrI mahata gopAlAnaMdajI hastaka jINodhdhAra thayo, tenuM khAta muhUrta tA 8-1975 nA roja thayuM. 3 A prasaMganI vigata mATe juo prakaraNa trIjuM pAnuM 76
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404H jUnAgaDha ane giranAra A maMdiranA uttara dvArathI adabadajInA maMdira tarapha jatAM nAnA daravAjA pAse bhIMtamAM vi. sa. 1225nA caitra sudI 8ne eka lekha che temAM jaNAvyA pramANe, ThAkura sAlavAhaNanI anumatithI zipI jahaTha ane sAvadeve samasta pratimAo paripUrNa karI che tathA nAgajarisirAja hathIkuMDa pharatI dIvAla karI che tathA tenA upara mUrtio ane maMDala racyAM che. zrI neminAthanA maMdiranA uttara dvAra pAse pUrva staMbhamAM vi. sa. 1339nA jayeSTa sudI 8 ane budhavAre prAgvATa jJAtine charadharanA putra punasiMhanI pAnI gunasirinA zreyArthe traNaso drama nitya pUjA mATe ApyA tene zilAlekha che. temAM ema paNa kahevAmAM AvyuM che ke, temAMthI 305 puSpo ja pUjAmAM vAparavAM. .vi. saM. 1335nA vaizAkha sudI 8 ane guruvAre dhavallaka (dhoLakA)nA zrImALI vaNike zrI neminAthajInI pUjA mATe, vi. saM. 1337nA jayeSTha vadI 14 ane maMgaLavAre zrI. janaprabodha surInA upadezathI uccApurInA AsapAsanA putra haripAle tenI mAtA harilAyAnA kopArthe, zrI neminAthanI nitya pUjAne kharca mATe baso krama ApyA tene zilAlekha che. temAM jaNAvyuM che ke A rakamanA vyAjamAMthI 2000 pupathI nitya pUjA karavI. A puNo devanAM pace bheLAM karelAM puSpamAMthI vAparavAM. - raMgamaMDapanA pUrva taraphanA staMbhamAM eka nAne lekha che te pramANe vi. sa. 1113nA jayeSTanI caudamI tArIkhe, jinAlaya karyAne ane bIjA staMbhamAM vi. sa. 115ne tathA trIjA staMbhamAM vi. sa. 1ra6mAM jIrNoddhAra karyAne lekha che. ' - maMdiranA siMhadvAranI bAjumAM eka zilAlekha che. temAM rAha mAMDalike, zrI neminAthajInuM maMdira suvarNanAM patarAMthI caNAvyuM hovAno ullekha che. A zilAlekhamAM varSa ApyuM nathI paNa vi. sa. 1507 sudhIne ullekha che. A lekha vi. saM. 1115ne che tema paNa kahevAya che, paNa tema hovAne kAI saMbhava nathI. rAha mAMDalika trIjo I. sa. 147 mAM parAjita thayo ane I. sa. 145 sudhInA prasaMgonI temAM noMdha che tethI te vi. sa. 151 haze." 1 hIsTorikala IskrIpzansa opha gujarAta pu. 2 juM-zrI gi. va. AcArya 2 A zilAlekha rAyala eziyATIka sAsAyaTI (khe) pustaka 1 mAM chapAyo che temAM varSa nathI paNa te lekha vi. saM. 1115ne che tema tenA saMpAdaka mi. jekabe jaNAvyuM che. A pragaTa bhUla che te vi. saM. 1511 joIe. zrI do. pu. baraDIyA tevi. saM. 1115ne hovAnuM jaNAve che, mane lAge che ke te mudraNa doSa che.
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra = 405 A badhA zilAlekhamAM bhAta pADato lekha gaNadharanA maMDapanI uttara dIvAlane vi. saM. 133nA vaizAkha sudI 15 ane ravivArane che. temAM jaNAvyA pramANe arjunadeva vAghelAnA rAjakALamAM saurASTranA avikArI zrI pAlahe, udayaprabhasarI ane mahetA dhAMdhanA pramukhapaNuM nIce nImAyelA paMcakule, mevADA jJAtinA sutradhAra (sutAra) gAMganA putra haripAlane, ujajayaMta mahAjAma uparanAM zrI neminAthanAM maMdira sahitanAM sarva maMdiramAM lekho ketaravAne haka vaMzaparaMparA Apyo che. jagamAla goradhananuM daheruM zrI neminAthanAM daherAM pAchaLa piravADa jagamAla goradhananuM dahere che. temAM pAMca pratimA che. mUla nAyaka Adizvara bhagavAna che. A dahesamAM eka lekha che te pramANe tenI pratiSThA vi. saM. 1848nA vaizAkha vadI- 6 zukravAre zrI vijayajInendrasUrIe karI che. jagamAla goradhana, giranAranAM jaina derAsarAnA munIma hatA. tenuM kArya derAsaronuM saMrakSaNa karavAnuM hatuM. teNe A derAsara baMdhAvyuM che. jUnAgaDhanA jagamAla cekanuM nAma tenA nAma uparathI paDayuM che. amIjharA pArzvanAtha zrI neminAthajInA mukhya maMdiranI bhamatInA bhUgarbhamAM trevIsamA tIrthakara zrI pArzvanAthajInI pratimA che. jene graMthamAM jaNAvyuM che ke, A pratimA saMprati rAjAnA samayanI che. tenI haDapacI upara amRtanAM TIpAM jovAmAM Ave che tethI te amIjharA pArzvanAtha kahevAya che. A amRta biMduo mAtra pavitra puruSa ja joI zake che. karnala voTasana tenA sTeTisiTIkala ekAunTa opha jUnAgaDhamAM lakhe che ke "meM A mUti vAraMvAra nihALI che paNa koIvAra mUrtinI dADhImAMthI nItaratuM TIpuM joyuM nathI. tenuM kAraNa kadAca e hoI zake ke chellAM varSomAM varasAda che hati." A videzI vidvAne kareluM vidhAna carcAthI para che. bhAratIyanI dharmazraddhA ane AdhyAtmika daSTi zuM che, tenI tene kalpanA paNa na Ave tyAM tene zI rIte A camatkAra dekhAya ? jIvatI peDhInA aneka yAtrIo ane pravAsIoe, A pratimAjInI haDapacImAMthI 1 dhAMdha nAgara hato ane zrI. arjunadevane maMtrI hate. 2 junAgaDhamAM mevADA sutAranI meTI saMkhyA che paNa haripAla gAMgajInA koNa virAjo che te mAhitI maLI nathI.
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46H jUnAgaDha ane giranAra nItaratAM TIpAM joyAM che. hAbI tarapha zrI neminAthajInI prAcIna pratimA che. tenA upara vi. saM. 11nA eka lekha che te vAMcatAM jaNAya che ke, te pratimAnI pratiSThA zrI inacaMdrarie karI hatI. zrI neminAthajInI TUMkamAM vizALa cekamAM tathA pradakSiNa bhAgamAM kula 133 pratimAjIo ane 18 jeDI pagalAMo che. dakSiNa dvAranI bahAra jamaNI tarapha aMbikA devInI mUrti che. A aMbikA, neminAthai TrakanI adhiSThAyaka devI che. adabadajI zrI neminAthajInI TUMkamAM uttara taraphanAM dvAranI osarImAM zrI bharie revata parvata upara pratiSThA karyAne lekha che. - A dvAramAMthI nIce utaratAM RSabhadevanI, padmAsanamAM bephelI virATakAya pratimA che. A matimAM RSabhanuM lAMchana che. jene tene adabadajI dAdA kahe che ane jene tene bhImaputra dhaTenkacanI mUrti kahe che. keTalAMka le ke tene ghaDI ghaTTa kahe che. tenA Asana pAse 24 tIrthakaronI pratimAo che tathA pIta pASANamAM vi. saM. 1468ne pratiSThA lekha che." meravI adabadajInA DAbI taraphanA dvAramAMthI merakavazInA derAsaramAM javAya che. A derAsarajInA mUla nAyaka zrI pArzvanAthajI che. A pratimA upara sahastraphaNI lAMchana che ane tenA nIce lekha che te pramANe vi. saM. 1859 mAM, amadAvAdanA vIzA zrImALI vilabhuzAkhAne zA. IrajInA putra zA. kAzIdAse A biMba taiyAra karAvI zrI vijayendrasarIne hAthe tenI pratiSThA karAvI che. * 'pAnAthajI pharatI 7 pratimAo che. pradakSiNa bhAgamAM pa8 pratimAo che. dakSiNa dizAnI osarImAM aSTApada parvata ane 24 pratimAo che. uttara dizAnI osarImAM mukhInuM kahe che. * * - merakavarInuM derAsara, sidhdharAjanA subA sAjaNe ke sajajane soraTha dezanI upajamAMthI karAvyuM hovAnuM kahevAya che. A eka evI paNa mAnyatA che ke, melAzA nAme kaMI zrAvake, A dezasara baMdhAvyuM che jayAre keTalAka ema mAne che ke vasatI pAsethI phALo karI te baMdhAvyuM che. mATe te melaka vastInuM 1 ja prakaraNa 3 nuM pA. 70 2 giranAra mahAbhya. zrI de. pu. baraDIyA.
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra : 407 rerAsara kahevAya che. ema paNa kahevAya che ke jUnAgaDhanA rAha melo A derAsara badhAvyuM che ane tethI ja A phreMkane rAjAnI paNa kahevAmAM Ave che. merakavazInA derAsaranI kAtaraNI dhaNI bArika ane kalAmaya che A TUMkamAM samasta jaina sa dhe vi. sa. 1854mAM zAMtinAthanuM bhikha karAvI tenI pratiSThA zrI vijayajinendrazrvarInA hAthe karAvyAnA eka lekha pazu che. sagarAma sesanInI dUka - vaDhiyAra pradezamAM kheAlaDa gAmamAM, paMdaramA saikAmAM, sagarAma seAnI nAmanA eka zrImata hatA. teNe zrI pArzvanAthajInuM A suMdara madira mAMdhyuM che. eka mata pramANe te sidhdhapuranA hatA ane teNe zrI bhagavatI sutranA 36000 praznonI 36000 suvarNa mudrA jJAna khAte ApI suvaNu' akSare kalpasUtra lakhAvelu". jemsa baje sa mAne che ke te sALamA saikAmAM thayA. evI paNa mAnyatA che ke zahenazAha akabara sAthe tene dhaniSTa saMbaMdha hatA ane akabara tene mAmA' kahetA.3 mUla nAyakajInI karatI 25. pratimA che. tenI bhramatImAM paNa tragu derAsarA che. temAM bemAM traNa traNa ane uttara dizAnA derAsaramAM pAMca pratimAo tathA eka pASANanI cAvIsI paNa che. ! zrI pArzvanAthajInA Asata nIce eka lekha che, vi. sa. 1856nA jeTha sudI 7 ane guruvAre, samasta zrI vijayajinendrasUrInA haste. tenI pratiSThA karAvI che. nivAsI veArA parasetama geDIdAse karAvyAM che. *. temAM jaNAvyA pramANe sadyuM. biMbha karAvI, bIjA biA mAMgarALa ahiM viM sa. 1875mAM zrI vijayaneindrasUrIe pratiSThita karelI zrI ajItanAthajInI mUrti paNa che. pazcimanI DerImAM vi. sa. 1862mAM pratiSThita karelI AdinAthajInI paNa pratimA che. A maMdiranI nakazI ane taraNI suMdara ane kalAtmaka che. 1. junAgaDhatA saha melaka Isa. 1400 mAM gAdIe AvyA. te vIra rAA hatA. teNe muslimonAM thANAe uDADI mUkI svataMtra zAsana zarU karyuM. jue prakaraNa 3 pAnuM 70, vigatA mATe jue. saurASTraneA itihAsa-za. ha. dezAi, 2 jaina tIrthonuM vana-zrI kanavijayajI gaNI, 3 giranAra mahAtmya-zrI de| pu, khareDIyA.
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 : jUnAgaDha ane giranAra mAnasaMga jarAjanI TUMka - zrI neminAthajInA derAsaranA dvAra sAme kaccha mAMDavInA vizA osavALa zA. mAnasaMge baMdhAvelAM ane pAchaLathI sudhArelAM ke vadhArelAM A derAsaranA mUla nAyaka zrI saMbhavanAtha che. - A TUMka pAse sUryakuMDa nAmane kuMDa che. tyAM jUnuM sUrya maMdira hatuM ema kahevAya che. ahiM jUnAgaDhanA rAhanA samayanA mahelonA avazeSe paNa jevAmAM Ave che. rANakadevIne mahela tArIkhe seramAM jaNAvyuM che ke arDi rAha kheMgAre pAkA paththarane kille banAvyo che. A mahelane leke rANakadevIne mahela tarIke oLakhe che. saMprati rAjAnuM maMdira te A mahelane eka bhAgamAM che tema purAtattvaviddo mAne che. kumArapALanI TUMka - gujarAtanA rAjA kumArapALe vi. sa. 197thI vi saM. 1118nI vacamAM tenA zAsana kALamAM A derAsara baMdhAvyuM hovAnuM kahevAya che. tenA mUla nAyaka, cothA tIrthakara abhinaMdana che. vi. saM. 1875nA vaizAkha sudI 7 ane zanivAre zA. aNaMdajI kalyANajInI peDhI taraphathI zrI abhinaMdana biMba karAvyAne tathA zrI vijaya jinendrasUrInA hAthe mAMgaroLanA zA. nAnajI karaze pratiSThA karAvyAne eka lekha paNa che. vi. saM. 1881 vaizAkha sudI 7 somavArane eka bIjo lekha che temAM maMga haMsarAja jeThA bakhAIe biMba praveza karAvyAne tathA paMDita rAjasAgarajIe parivA sthApyAne ullekha che. ahiM eka vAva che je deDakI vAva kahevAya che. naMdIzvara sagarAma nInA maMdirathI vAyavyamAM nadIzvaranI mUrti che. tenA gokhalA 1 giranAra uparanAM dharmasthAnonI mAlIkI ke kannA bhagavaTAnI takarAramAM A pustakane pramANabhUta gaNavAnuM nathI. maLelI mAhitI ane judA judA graMthamAMthI karelA tAraNa uparathI A vigate levAmAM AvI che. giranAranAM maMdira uparanA kAyadesaranA hakako ke vAdavivAda sAthe lekhakane saMbaMdha nathI. lekhaka
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : 49 nI banne bAjue vi. saM. 1256nA jayeSTa sudI 13ne eka lekha che, temAM jaNAvyA pramANe kumArapALanA daMDanAyakano putra abhayada hatuM. tene putra vasaMtapALa hatuM. teNe tenA mAtA pitAnA koyAthe ujajayanta upara naMdIzvaranI mUrti padharAvI tenI pratiSThA zrI. devendrasarIne hAthe karAvI hatI.' vastupAla-tejapAlanAM maMdira - IsunI teramI sadImAM gujarAtanA rAjAnA maMtrIzvare vastupAla tathA tejapAle I sa. 1 thI Isa. 1ra4ranI vacce giranAra upara maMdira baMdhAvyAM che. ahi traNa derAsaro che. tenA mULa nAyaka zrI pArzvanAthajI che. A biba zyAma ArasanuM che tethI te zAmaLA pArzvanAthajI paNa kahevAya che. maMdirane raMgamaMDapa pa3 phITa x ra0 phITa che. keTalAka vidvAne A pratimA ogaNIsamA tIrthaMkara mallInAthanI hevAnuM mAne che. zrI pArzvanAthajInI pratimAnA Asana nIce vi. saM. 1305nA vaizAkha sudI 7 zanivArane eka lekha che. te pramANe A pratimA pATaNa nivAsI Thakkura vAhaDa ane mahAmaMtrI salakhaNasiMhe pitAnA mAtApitAnA zreyArthe pratiSThita karI hatI. vAhaDa ane salakhaNusaha, maMtrI udAnA putro hatA. A maMdiramAM cha zilAlekho vi. saM. 1288nA phAgaNa sudI 10 ane budhavAranA che. te paikInA cAra zilAlekhamAM vastupAle ujajayaMta parvata upara achatanAthajI Adi maMdire tenI patnI lalItAdevInA zreyArthe baMdhAvyA ane be maMdire bIjI patnI sobukAdevInA zreyArthe baMdhAvyAno ullekha che. sAtame zilAlekha vi. saM. 1299nA phAgaNa sudI che. temAM ujajayaMtamAM zrI neminAthajInuM biMba, zetruMjayamAM zrI AdInAthajInuM biMba, ane anya tIrthomAM judA judA tIrthakaronAM bibe karAvyAne ullekha che.* 1 hIsTorikala InsIpAnsa opha gujarAta pu. 3 juM-zrI. gi. va. AcArya. zrI. AcArya A tithi mATe zaMkA kare che. 2 gujarAtI sAhitya pariSada - smArikA-196lmAM lekha. janAgaDha jillAnA aitihAsika sthaLa. zrI puSpakAMta dhoLakIyA. 3 hIsTarIkla IskIpazansa opha gujarAta pu. 2 je zrI. gi. va. AcArya. 4 hIsTorikala iskrInsa opha gujarAta pu. 2. zrI. gi. va. AcArya. giranAranA traNa aprasiddha zilAlekho. zrI. che. ma. atri-svAdhyAya, vasaMtapaMcamI aMke I. sa. 1968 ja. gi.-para
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 : jUnAgaDha ane giranAra A zilAlekhA vastupAlanA ja samayamAM kAtara.yA che ke pAchaLathI te mATe keTalAka vidvAnAe za`kA karI che. paraMtu temAMthI ghaNI jANavA joga mAhitI prApta thAya che. . A mazinA samUhane vastupAlavihAra paNa kahevAmAM Ave che. A madirA paikInA madhyastha madiramAM pArzvanAthajInA Asana nIce vi. sa. 1309 nA vaizAkha sudI 3 ane zanivAranA lekha che temAM A pratimAnI pratiSThA te tithie thaI hovAnA ullekha che. tenI DAbI taraphanA daherAmAM samavasaraNu cAmukhanI zrI pArzvanAthajInI traNa pratimAe tathA eka pratimA zrI caMdraprabha prabhunI che. zrI pArzvanAthajInI pratimAonA Asana nIce vi. sa. 1556 mAM ane zrI caMdraprabha prabhunA Asana nIce vi. saM. 1485mAM pratiSThA karyAnA lekhA che. madhyastha madiranI jamaNI taraphanA daherAnAM cAmukhamAM pUrva svastika lAMchanavALI ane tenI pazcime paNa tevI ja mUti che. uttare zakha cihnavALI ane dakSiNe zrI caMdraprabha prabhunI ema cAra mUrti che. prathamanI traNa pratimAonA AsanA nIce vi. saM. 1546mAM tenI pratiSThA thaI hovAnA ullekha che. A maMdira pAchaLa vastupALanI mAtAnuM kaherUM che temAM zrI sa MbhavanAthajInI pratimA che. muslima zAsanakALamAM A dizane ane smRti"Ane zuM nukasAna paheAMcyu hAvAnuM jaNAya che ane te kAraNe tanA jIrNoddhAra karavAnuM Avazyaka banyu haze tethI vi. sa. 1932mAM kacchanA zeTha narasI kezavajIe kumArapALanI phUMka, vastupAlanI TUMka tathA sa Mprati rAjAnI TraMka krUratA kuTa badhAvyA ane derAsaro samarAvyAM hovAno eka lekha mukhya dvAramAM pravezatAM ja jovAmAM Ave che. sa'prati rAjAnI TUka vastupAlanA maMdiza pAse ja sauMprati rAjAnuM maMdira che. A rAjA caMdragupta maurya nA va`zamAM thayA hatA ane vi. saM. 226 AsapAsa ujjainamAM rAja karatA tema jaina graMtha kahe che. A daherAnA mUla nAyaka zrI neminAthajI che. tenA raMga maMDapamAM cakrezvarI devI tathA gaNu kAussagIe che. jemAMnA eka 54 IMca UMce ane bIjA me 13-13 IMca UMcA che. raMga ma`DapamAM vimalanAthajInI paNa lagabhaga 4 phITa UMcI pratimA che. te biMba suratanA khetA jhAMjhargu karAvI. zrI ratnasi' sUrIne hAthe tenI pratiSThA karAvyAnA
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra H 411 uokha che. A sthaLe ukhanana karatAM eka dhAtunuM parikara nIkaLyuM che. tenA upara paNa vi. saM. 1523mAM zrI ratnasiMha sUrI ane bhaTTAra udayavallabha sUrInA upadezathI saMghe A parikara banAvyuM ane te samaye pratiSThA zrI jJAnasAgarasurIe karAvI levAne ullekha che.* zrI caMdraprabha prabhu . kumArapALanI TUMka pAsethI zrI caMdraprabha prabhunA daherAmAM javAya che. tenA mala nAyaka paNa te ja che. A pratimA vi. saM. 1701mAM pratiSThita karI hevAne tyAM lekha che. tenI sAme koI devInI mUrti che. hAthI kuDa ahiM hAthI pagalAMnA navA jUnA kuMDe che. jUnA kuMDamAM hastIpAda che. kuMDanI pharatI dIvAla bAMdhI temAM aMbikAnI ane anya mUrtio mUkayAne ullekha vi. saM. 12ApanA zilAlekhamAM che. navoDa zeTha devacaMda lakSmIcaMdanI peDhIe baMdhAvyo che. jainonA giranAra mahAtma anusAra bharata cakravatI, giranAra upara AvelA tyAre Idra paNa AvyA hatA. tenA airAvata hAthInuM pagaluM ahiM paDatAM te gajakuMDa kahevAya. A kuMDa nAgendra tathA camare karAvyo che. - evI paNa mAnyatA che ke A kuMDamAM snAna karavAthI aneka prakAranA rege naSTa thAya che. A sthAnamAM eka nAgI bAvI rahetI. keTa bahAranAM jana maMdira vastupAlanI TUMka pUrI thatAM ja keTa paNa pUre thAya che. tyAM killAnI majabUta dIvAlanA avazeSo che. tyAMthI AgaLa caDatAM zrI zAMtinAthajInuM devAlaya Ave che tene leke khADAnuM derAsara kahe che. temAM nava pratimAjIo che. tyAM javAnA sopAnenI bIjI bAjue malanuM kahevuM che, temAM zrI zAMtinAthajInI pratimA che. rAjula guphA A daherA pAsethI nIce utaratAM zrI neminAthanAM patnI rAmatI ke 1 giranAra mahAbhyazrI de. pu. boDIyA, 2 ejana. 3 ejana.
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 : junAgaDha ane giranAra rAjulanI guphA che, temAM tenI UbhelI pratimA che. tenI bAjumAM raheneminI laghu *danI pratimA che. rAjula ke vaijalavA viMjulanI guphAnI pUrvImAM eka khaDaka upara vi. sa. 1289 nA Ase vadI amAsa ane sAmavAranA eka zilAlekha che. te pramANe vastupAle pazcimamAM kapadI yakSanuM ane zrI AdinAthajInuM ema be madirA AtmazreyArtha ane suvaNa zikharavALuM, vIza jInAthI zeAbhItu madira potAnI sahadhama cAriNI lalitAdevInA tathA ceAthu maMdira khIjI patnI sAkhukA devInA zreyAthe baMdhAvyAM hatAM, 1 digabarI madirA mUrti pUjaka zvetAMbarAnAM deiza pUrAM thayA pachI gabharAnAM derAsara Ave che. digaMbarAne humaDa paNa kahevAmAM Ave che. A sthaLe be derAsaro che temAM moTA derAsaramAM mUla nAyaka zrI neminAthajI che tathA 11 judAM judAM bikhA che. nAnA derAsaramAM pazu zrI neminAthajInI pratimA che, tenI ubhaya pakSe zrI pArzvanAthajI che. tenI pratiSThA vi. sa. 1745 mAM bhaTTAraka jIvarAjajI e karI hAvAnA lekha paNa che. tenI pAse zrI zItaLanAthajInuM herU che. humaDhanA vaDAmAM eka ceArasa beThaka che. temAM siMha saMvata 58 (I. sa. 1172)nA eka lekha che. temAM lakhyu che ke savata 58 caitra vadI khIja semavAra, dhArAgajamAM namicaMdanA ziSya paMcANucaMdanI mUti 22 bhImakuMDa ahi eka bhImaku'Da nAmanA kuMDa che. jainA kahe che ke jayAre sAjaNe, seAraDanI eka varSanI upaja derAsara bAMdhavA ane khIjAnA jIrNodhdhAra karavA vAparI nAkhI ane sidhdharAje te pAchI mAgI tyAre thANAdevaLInA bhImA kuMDaLIyA nAMmanA zrAvake te rakama bharI ApavA tatparatA batAvI. sidhdharAje jyAre A rakama na letAM dharmAMkAnuM puNya lIdhuM tyAre bhImAe A rakama giranAra upara vAparI temAM A kuMDa karAvyA tethI bhImakuMDa kahevAya che. hinduo ema mAne che ke prabhAsakhaDhanA giranAra mAtmyamAM darzAvyA pramANe a'i bhImanAtha mahAdevanuM maMdira tathA sidhdhanAMthanI pAdukA hatI ane tyAM bhImakuMDa 1 hIsTArikala inskIpzana epha gujarAta ve| OM zrI gi, va, AcArya, 2 ejana.
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : 413 hatA. bhIme ahiM parvatanA pASANamAM prahAra karI A kuMDa utpanna karyo hate. A prazna jene tathA hinduo vacce vivAda paNa thayela." sAtapuDA tyAMthI sAtapuDAnI guphAo tarapha javAya che. tyAM jUnAgaDhanA bhUtapUrva dIvana ra. ba. bahecaradAsa vihArIdAsa dezAIe kuMDa baMdhAvyuM che. . jaTArAM karI dharmazALA giranAra upara rAtavAse karavA mATe jenenI dharmazALAo che. paNa jainetara mATe apUrNa suvidhA hevAthI, gItA maMdira tatha jaTAzaMkara mahAdevavALA pU. brahmacArI zrI rAmAnaMdajI mahArAje, apArazrama ane puruSArtha karI A suMdara dharmazALA I. sa. 1934-35mAM baMdhAvI che. gaumukhI gaMgA tyAMthI pAna mArge caDI DAbI bAjue vaLatAM, gaumukhI gaMgAnuM suMdara, pavitra ane purAtana sthAna Ave che. giranAra mahAtmya anusAra nAgarAjanA kahevAthI gaMgAjI ahi pAtALamAMthI AvyAM che ane tenI sthApanA nAradajIne hAthe thaI che. gaMgAnA pravAha AgaLa eka gaumukha che temAthI avirata jala dhArA vahe che tethI A jagyA gaumukhI gaMgA kahevAya che. ahiM eka svaccha pANIne zuM che ane tenI bAjumAM gaMgezvara mahAdeva, baTuka bhairava, nIlakaMTha mahAdeva ane annapUrNAnAM maMdire che. te uparAMta gauzALA, nAne kaMi tathA pANIne DhAMke che. jUnAgaDhanA sva. zrI giradharalAla mAdhavalAla dhoLakiyA dvArA baMdhAyelI dharmazALA tathA sva. De. mANekalAla dheDAe baMdhAvele eka eraDe yAtrikrene suvidhA pUrI pADe che. gaumukhI gaMgAmAM bhairavAnaMdajI nAmanA prasiddha maheta thatAM varSo pUrve thaI gayA. teo prakhara gI hatA. vartamAna sthAnane vikAsa tenI yoga 1 giranAra uparanAM jainenAM ane hiMduonAM keTalAMka thAne pasaMvenA hakako bAbatamAM bhUtakALamAM vAdavivAda thayA che te pramANe vetAMbara ane digaMbara jaina vacce paNa vAMdhAo upasthita thayA che. A pustakamAM AvA hakako ke adhikAranI carcA karavAnuM anAvazyaka ane anucita che. kAyadAnA, hakanA ane upabhoganA prazno sAthe A pustakanA viSayane kAMI saMbaMdha nathI, pustako ane maLelI mAhitI uparathI varNanAtmaka vigate levAmAM AvI che. bhaviSyamAM AvA koI vAdavivAda upasthita thAya te A pustakanAM koI vidhAnane ke mAhitIne pramANabhUta na gaNavA vinaMtI che. lekhaka
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jagaDha ane rinAra siddhi ane tapazcaryAnuM pariNAma levAnuM mAnavAmAM Ave che. paththara caTTI tyAMthI AgaLa vadhatAM rAmAnuja saMpradAyanuM maMdira che. I. sa 1886nA jalAI mAsanI dazamI tArIkhe te sthaLe paththarone prapAta thatAM temAM mahaMtazrI narasiMhaprapannacha tathA anya mANaso daTAI gayA. A prasaMge sevAdAsajInI jagyAmAM rahetA tenA ziSya saMtadAsajI deDIne bacAvavA gayA paNa te pUrve teo niprANa thaI gayA hatA. A akasmAta pachI A maMdira punaH baMdhAyuM ahiM zrI bAlAjI bhagavAnanuM tathA bhUtapUrva AcAryonI pratimAo che. sevAdAsajInI jagyA gaumukhIthI AgaLa cAlatAM sevAdAsanI jagyAnA nAmathI prasiddha thayelI jagyA che. A jagyA bAMdhanAra mahaMtazrI sevAdAsajI sImalA pAse AvelA sabAhu ke sapATu gAmanA raghuvaMzIya kSatriya rAmasiMhanA putra hatA. temane janma I. sa. 1784mAM thayelo. teo mAtra tera varSanI vaye gRhatyAga karI sAdhu thaI gayA. I. sa. 1824mAM teo giranAramAM AvyA ane jude jude sthaLe Asana rAkhI ate gaumukhI pAse jAMbuDAnI ke jAMbuvAnanI guphAmAM rahyA ane tyAMthI bhairavajapa pAse pitAnI jagyA bAMdhI A mahAtmAnA camatkAranI aneka vAte pracalita che. teo I. sa. 1883nA DIsembaranI pAMcamI tArIkhe sAtavAsI thayA.' ' cho sevAdAsajI miSTabhASI, nirAbhimAnI ane tapasvI puruSa hatA. tema aMgreja pravAsIoe temanA lekhamAM nepyuM che.' sevAdAsanI jagyAmAM jUnAgaDhanA sva. jAdavarAya harizaMkara vasAvaDAe dharmazALA baMdhAvI che. 1 saurASTra darpaNa-julAI 1886 2 saurASTra darpaNa-jAnyuArI 1884 3 bleka vaDa megejhIna-I. sa. 183 anAmI aMgreja lekhane hokha, . kalo rIvyu I. sa. 1877mAM lekha, saurASTra enDa hIla opha sekanokhaka sI. ema. enTIkavITijha opha kaccha enDa kAThiyAvADa ekaTrekaTasa i. sa. 186-je. barasa,
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra H 415 auravajapa ' sevAdAsajInI jagyA pAchaLa pazcima dizAmAM nIcenI khINa upara jhukti bhairavajapane khaDaka che. tenA upara bhairavanuM sthAna che. A vikarALa ane vikaTa khaDaka bhairavajapa nAmathI jANItA che. pUrve evI mAnyatA pracalita hatI ke tenA upara caDI nIce paDatuM mUkI mRtyune bheTe te bIje bhava rAjapati thAya. A eka AtmaghAtane banAva I. sa. 187mAM banatAM jUnAgaDha rAjye tyAM AvA kArya mATe kaI jAya nahi teno prabaMdha karyo ane vi. saM. 1928nA, mAgasara vadI ranI tithinI eka jAherAta rAjya gejheTamAM prasiddha karI ke A mAnyatA khoTI che ane dhArmika daSTie paNa tema karavuM barAbara nathI. vairavajapa upara javuM ane paDavuM eTaluM viSama che ke Aje paNa koI kaThina ane asaMbhava kAma karavAnuM hoya te kahevata che ke "A te bhairavajapa khAvA jevuM che.' zeSAvana bhairavajapa pAsethI AgaLa vadhatA bhAMgelAM tUTelAM pagathiyAM uparanA giranAranA jUnA mArge AgaLa jatAM tyAM zeSAvananuM ramaNIya sthAna Ave che. ahiM satI sItAjInuM maMdira che tathA sAdhuone rahevAnA oraDAo che. A jagyAmAM khAkhI sAdhuo rahe che." bharatavana tyAMthI AgaLa cAlatAM bharatavananuM ati ramaNIya sthAna Ape che. A . zAMta, suMdara ane manerakhya sthAnamAM zrI rAma tathA bhAratamAM maMdire che ane mahaMta zrI narasiMhadAsajInA prayatnothI baMdhAyelI dharmazALA ane AzramanAM makAne che. ahiMthI DeravANunA nAkA pAse jatA mArga utare che. giranArane A mULa mA hatA ane savizeSa avara javara A mAge thatI. yudhdha kALamAM zatruo paNa A mArge ja caDI AvatA ane je pazcima taraphathI AkramaNa thayuM hoya te giravAsIo ahiMthI nIce utarI jatAM. ahiM sopAna mAga hatA je have amuka bhAgamAM ja rahyo che. bIje sarvathA naSTa thayo che." - - - - - - - - - - - - - ? 1 ahiM tA. 12-4-1984nA roja neminAtha pratimA prANa pratiSThA thaI 2 juo A prakaraNamAM "sopAna mArga pAnuM 399
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 jUnAgaDha ane giranAra hanumAna dhANA zeSAvana javAnA mArgamAM hanumAnadhArAnI jagyA Ave che tene hanumAna dvAra' paNa kahe che. tyAM hanumAnajInuM maMdira che. ahiMthI jaTAzaMkara mahAdevanI jagyA tarapha utarAya che ane tyAMthI giranAranI pazcima taLeTImAM javAya che. evI prabaLa mAnyatA che ke giranAra upara, pazcima taraphathI caDavAno mULa mArga A hato ane hanumAna dvAra AgaLa tenuM praveza dvAra hatuM. rAjA kumArapALanA samayamAM jena maMdiramAM sIdhA javAya te mATe pazcimanA (vartamAna) mAne savizeSa agatya maLatAM hanumAna dvArane mAga baMdha paDaze. Aje A mAgane gebI rasto paNa kahevAmAM Ave che. ahiM hanumAnajInA mukhamAMthI pANIne pravAha vahe che tethI tenuM nAma hanumAna dhArA thaI gayuM che. sItA mahI ahiM eka daherImAM satI sItAjInAM caraNe che. sAcA kAkA hanumAnadhArAthI punaH sevAdAsanI jagyA, gaumukhI gaMgA pAchA AvyA pachI aMbAjInI ke javAne mArga zarU thAya che. A jagyAmAM satyanArAyaNanuM maMdira che tethI lekee premathI tenuM nAma sAcA kAkA ApyuM che. satyanArAyaNanAM maMdira sAme zrI datta prabhunuM maMdira paNa che. ahiM kAlikA mAtAnI paNa mUrti pratiSThita che , zeSazAyI bhagavAna khADAnA derAsaranAM pAse zeSazAyI bhagavAnanuM maMdira che. tyAM mAtAjInI paNa pratimA che. A jagyA sevAdAsanI jagyA nIce che. aMbAjI upara caDatAM aMbAjInuM prasidha, purAtana ane pavitra maMdira Ave che. ahiM mAtAjInuM mukhAvika che. purAtatvavido mAne che ke A maMdira gupta kAlamAM baMdhAyeluM che. 1 ejana,
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : 417 giranAra mahAtmya anusAra bhagavAna viSNue vAmana avatAramAM ahiM aMbAjInI stuti karelI giranAramAM jema pAMca rakAra gaNAvyA che tema pAMca ratane, giri, giri, girajA, gaMgA ane gurU kahevAya che te paikI girajAnuM A maMdira che. jo ke tene giranArI mAtA paNa kahe che. giranAra mahAo ema paNa kahe che ke brahmAe zaMkarane prasanna karI vara mAge ke meM sacarAcara zaileya utpanna karyuM che te Apa paNa bhAva rUpe A mUrti tyAga karI utpanna thAo' zaMkare tethI giranAra upara vAsa karyo. pArvatIe jayAre zaMkarane na joyA tyAre devatAo upara krepa karyo ane zaMkara kayAM che te kahevA anurodha karyo. devatAone khabara na hatI ke zaMkara kayAM che tethI temaNe puSkaLa zodhakhoLa karI ane teone zaMkara, bhavanAtha svarUpe giranAramAM che tevA samAcAra maLyA, pArvatIne te khabara ApatAM te kArtikeya tathA gaNapati sAthe ahiM AvIne vasyAM, A maMdira upara I. sa. 1884nA jUna mAsanI 22 mI tArIkhe vIjaLI paDatAM DuM nuksAna thayeluM paNa tenuM tarata ja samArakAma karAvI levAmAM AvyuM. - zrI aMbAjI maMdiramAM nIja maMdiranA dvAramAM jUnAgaDhanA sva. gulAbarAya aMbAzaMkara jozIpurAe vi. saM. 1908 mAM rUpAnAM kamADa caDAvI mAtAjIne arpaNa karyA che. jUnAgaDhanA tatkAlIne dIvAna gokulajI jhAlAe maMdiranI dakSiNe eka dharmazALA paNa baMdhAvI che. zrI aMbAjInA maMdiranI dakSiNa tarapha khappara nAmathI oLakhAtI jagyAmAM pANIne co che. tathA pAse eka beraDI che tenA jALAM upara mAnatAnA cIMtharAM caDe che te cIMthara boraDI kahevAya che. zrI gerakhanAtha aMbAjIthI dakSiNa dizAmAM AgaLa cAlatAM guru gorakhanAthanI TUMka Ave che. te giranAranI TUMkamAM sahuthI UMcI che. ahiM gorakhanAtha jana dhUNe tathA pAdukA che. A jagyA nAtha saMpradAyanI che ane te sAthenI bIjI jagyA zrI nAthajIne dalI nagaramAM che. eiDa tyAMthI AgaLa cAlatAM oghaDanI TUMka che nAtha saMpradAyanA legIo kAnamAM cIre lIdhA pUrve evaTha kahevAya che. teonuM A TUMka upara sthAna haze. ja. mi-53
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ : : . a nAgaDha ane giranAra averI saMpradAyanA avadhUto paNa oghaDa kahevAya che. kAzImAM thaI gayelA prasiddha oghaDa kanirAmajI giranAramAM A sthaLe, rahelA ane tyAM temane guru, dattAtrayano sAkSAtkAra thaye hatA ema paNa kahevAya che.' kamaMDala kuMDa , ahiMthI huM mArga khaMDana karI nIce utaratAM jamaNAM hAtha uparanA sopAna mA kamaMDala kuMDanI ramaNIya jagyAmAM javAya che. giranAra mahAtmA kahe che ke tenI samIpe naMdIzvara mahAdeva che. ahiM ratnavADI arthAta ratana bAga nAmanuM sthAna che. tyAM datAtrayane dhUNe che. pAMDava guphA kamaMDala kuMDa pAse cha mANase besI zake evI eka guphA che tethI te pAMDava guphA kahevAya che. anasayA ahiM thoDe AgaLa jatAM anasuyAnI TekarI che ane tyAM guphAmAM anasuyAnI mUrti che. kAlikA pAMDava guphAnI dakSiNe kAlikAnI TUka Ave che, tyAM javA mATe pagathiyAM nathI. keDI dvArA jevAya che. ahiM mAtAjInuM mAtra mukhAviMda che, jenI pUjA thAya che. datAtreya tyAMthI pAchA upara AvI AgaLa vadhatAM UMcA ane addhara UbhelA 1 gulAbarAya caritra, lekhaka zrI jaTAzaMkara harajIvana vorA, zrI gulAbarAya junAgaDhanA nAgara gRhastha hatA tathA ejansImAM amaladAra hatA, temane janma i. sa. 18lmAM thayelA ane mRtyu i. sa. 185mAM thayuM. temaNe vAgIzvarI padamAvatI, hATakezvara, hiMgaLAja, kanakAI, brahamapoLanAM aMbAjI Adi maMdiramAM paNa rUpAnAM dvArA thaDAvelAM tathA bIjA devasthAnamAM dharmazALAo baMdhAvelI indulAla durlabhajI bhuvA TrasTa taraphathI ahi ekadharmazALA bAMdhavAmAM AvI che. tenuM uddaghATana tA. 10-11-187nA roja thayuM. 2 oghaDa bhagavAna rAma (hindI) lekhaka che. yazanArAyaNa cAturvedI.
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra gurudattanA zikhare javAya che. tyAM guru dattAtreyanuM nAnuM paNa suMdara sthAna che. anya pracalita vArtAothI judA svarUpanI datta janmanI vArtA prabhAsakhaMDanuM giranAra mahAo Ape che. te pramANe atri RSie bAra hajAra varSa tapazcaryA karI deva pAsethI putra janmanuM vera mAMgatAM guru dattAtraya tene tyAM avataryA. nAtha saMpradAyanA Adi guruonA paNa guru datta guru che. ahiM prati pUrNimAne divase aneka bhakto darzane Ave che.' A TekarImAM pazcima tarapha zrI Adi guru zaMkarAcAryanI pratimA paNa pratiSThita che." gabara - ahiMthI gabaranA parvatamAM javAya che. tene gadhesiMDane DuMgara paNa kahe che. ahiMthI gadhemAM nAmanA sikkAo maLatA. sAdhuo mAne che ke A parvatamAM Aja paNa niHzarIra yogIo vase che. anya sthAne giranAra parvatanI taLeTImAM keTalAMka ramya ane pavitra sthAne AvelAM che, je paikInAM nIcenAM mukhya che. boradevI giranAranI taLeTImAM berIyA gaLA nAme oLakhAtI jagyA pAse A suMdara sthAna che. tyAM beraDInuM jhADa hatuM te mATe te beradevI kahevAya che tevI prayalita mAnyatA che. tyAM beradevInuM maMdira che tathA lAkhA meDI nAmanuM jUnuM khaMDIyera che. ahiMthI keTalAka avazeSo maLI AvyA che, temAM eka stUpa che, jenI pAsethI eka mATInA pAtramAM trAMbAnuM pAtra, temAM cAMdInuM pAtra ane temAMthI sonAnI eka DabI paNa maLI che. maLI AvelI eka mudrAmAM "mahArAjA rUdrasena vihAre bhikSa saMghasya' zabda lakhelA che. * * ITavA miranAranI taLeTImAM IvA nAmanA sthaLe I. sa. 1949mAM ukhanana 1 dharma sthAnonI mAlIkI, upayoga ke haka adhikAra viSayamAM AgaLanA pAnAMonI phUTanoTamAM jaNAvyA pramANe A prakAranA haka adhikAranA vAdavivAda mATe A pustakane AdhAra levo nahi. -lekhaka.' 2 vigato mATe juo prakaraNa 2ju pA, 54
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara0H jUnAgaDha ane giranAra karatAM tyAMthI 475 phiTa lAMbo ane 150 phITa paheLe buddha vihArane pAye maLyo che. tyAMthI maLI AvelI ITa uparathI jaNAya che ke A vihAra 18 IMca lAMbI, 12 IMca pahoLI ane 3 IMca jADI I TothI bAMdhavAmAM AvyuM haze, A uparAMta tyAMthI prArthanA khaMDanI pharaza ane 10 phITa lAMbA ane 10 phITa pahelA evA 6 ane 26 phITa lAMbo ane 10 phITa pahebe e 1 khaMDa paNa maLI Avyo che. pazcima tarapha eka lAMbI parasALa paNa dekhAya che. A khaMDa pharatI 5 phiTa 10 IMca pahelI osarI paNa haze tema jaNAya che. pUrvamAM 360 phITa ane dakSiNe 70 phITa dUra, 40 phITa lAMbI ane 40 phITa paheLI evI ImAratanAM avazeSo jovAmAM Ave che. ITavAnA ukhananamAMthI kSatrapa rAjAnI mudrA, tela mApa, caTaNI vATavAne paththara ane mATInAM vAsaNa paNa nIkaLyAM che.' jaTAzaMkara giranAranA gebI rastA uparathI hanumAnadhArA pAsethI utaratA mArgamAM jaTAzaMkara mahAdevanuM sthAna Ave che. jaTAzaMkaranuM liMga eka guphAmAM che. tenA uparathI satata jala pravAha vahe che. ahiM eka dharmazALA paNa che. * cAmudrI giranAranI taLeTImAM A suMdara sthAna AveluM che. ahiM tulasI ane rAmatulasInAM vana che.. mALavelo giranAranI godamAM AvelA A manoramya sthAnamAM, mahAdevanuM maMdira tathA rahevA mATenA oraDAo che. jhiNa bAvAnI maDhI * jhiNa bAvA nAmanA pavitra yogIe bAMdhelI A jagyA paNa ramaNIya ane suMdara che. giranAranI parakammAnA pravAsIo ahiM rAtrI vyatita kare che. jhiNu bAvAnA aneka camatkAranI vAta mAM pracalita che. lAlaherI giranAranI taLeTImAM dudhezvara mahAdevanuM sthAna che. tyAM jUnAgaDha rAjyanA [1 ejana,
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra 421 samayamAM kalamI AMbAo vAvavA mATe khAnagI vyaktione ApelA poTemAM puSkaLa UMcI jAtanA kalamI AMbAonuM vana che. tenAthI thoDe dUra lAlaDherI nAmanuM ati suMdara ane AkarSaka sthAna che. tyAM Aje rUpAyatana nAmanI saMsthA tathA zrI ratubhAI adANInA mArgadarzana nIce eka hAIskUla cAle che ahi surampa ane naisargika vAtAvaraNamAM rahetA ane vasatA chAtra vidyAbhyAsa kare che. dAmodara kuMDa jUnAgaDha zaherathI giranAra javAnA mArgamAM sanarakha nadImAM A pavitra ane prakhyAta kaMDa che. tene kAMThe dAme dararAyajInuM maMdira che. skaMdaguptanA subA cakrapAlita, I. sa. 457-458mAM cabhUta viSNunuM maMdira baMdhAvyAne parvatIya zilAlekhamAM ullekha che te A maMdira hevuM joIe tema vidvAno mAne che. keI kALamAM te khaMDita thayuM haze tethI tenA zikharo bhAga tathA pUrvanI dIvAlane jIrNoddhAra thayo hovAnuM jaNAya che. paurANika mAnyatA pramANe A maMdira zrI kRSNanA pautra vajAthe baMdhAvyuM che. bhakta kavi narasiMha mahetA ahiM darzane AvatA ane rAha mAMDalike jayAre tenI kasoTI karI tyAre dAmodararAye ahiMthI ja hAra Apelo ema kahevAya che. giranAra mahAmamAM, A kuMDamAM brahmAjInI AjJAthI gaMgAjI vase che tevI vArtA che. evI paNa pracalita mAnyatA che ke A kuMDanA pANImAM hADakAM Apa; meLe ogaLI jAya che ane temAM citAbhasma nAkhavAmAM Ave che te chatAM paNa zuddha rahe che. ahiM vi. saM. 1473 nA varSane eka zilAlekha che, temAM jaNAvyA pramANe dAmodara nAmanA keI paropakArI sajajane, yAtrALuo mATe baMdhAvela maTha che. zrI mahAprabhujInI beThaka paNa tyAM ja che. - I. sa. 1826 mAM dIvanA vyApArI saMghajIe vAgazvarI daravAjAthI giranAra sudhIne mArga baMdhAvyo ane enarakha upara pAja tathA I. sa. 1889 mAM dIvAna haridAsa vihArIdAse tenAM mAtuzrI hetAbAnA smaraNArtha maMdiramAM javAne pula baMdhAvyuM.' 1 A pula ane pAja suMdarajI zivajIe baMdhAvyAM athavA dhorAjInA suMdarajIe baMdhAvyAM tevI mAnyatAo che paNa dIvAna raNachoDajI tArIkhe soraThamAM spaSTa lakhe che ke mArga baMdhAvanAra saMghajI divAna hato.
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 jUnAgaDha ane giranAra *, ; * * . * * A kuMDanI laMbAI ra75 phITa ane pahoLAI 50 phITa che tathA pharate ghATa che. ahiM smazAna che. je hamaNAM thoDA samaya pUrve navuM smazAna thatAM baMdha thayuM che. sucakalezvara ' dAdara kuMDa pAse mukaMdanI guphA tathA mucakuMdezvara mahAdeva che. ema kahevAya che ke A liMganI kaI ajJAta vyakti pratyeka divase prAta kALamAM pUjA karI jAya che. tene hajI sudhI koI joI zakyuM nathI ke jANI zakAyuM nathI. brahmaniSTha mahAtmA nathurAma zarmAe A guphAmAM nivAsa kare. revatI kuMDa ahi revatI kuMDa nAmane mAne chatAM suMdara kuMDa che. vAgI karI ahiMthI cheDe AgaLa cAlatAM jene sAmAnya rIte vAghezvarI kahevAmAM Ave che te vAgIzvarI mAtAnuM maMdira che tenI pAse cheDe UMce mAtAjInuM bIju maMdira che jyAM caDavA mATe jUnAgaDhanA zrI hematalAla verI nAmanA gRhastha pagathiyAM baMdhAvI ApyAM che. - vAgIzvarIthI jarA nIce vAmanezvaranuM maMdira che. lakSamaNa TekarI giranArathI zaheramAM javAnA mArga upara eka TekarI upara lakSmaNajInI pAdukA tathA DerI che. A TekarI lamaNa TekarI kahevAya che. A uparAMta A mArgamAM eTale vastrApatha kSetramAM prAcIna arvAcIna nAnAM meTAM maMdira ane Azrame che. Indora ' giranAranI uttare jogaNInA pahADamAM InvezvaranuM ramaNIya sthAna che. giranAra mahAgya pramANe A maMdira vIrabhadra nAmanA parvatamAM AveluM che te mATe purANukara mAtra eTaluM ja kahe che ke vIrabhadra nAmano parvata che tathA temAM InDezvara mahAdevanuM maMdira che. mahAmya vizeSamAM kahe che ke Indra, parastrI gamananuM pApa kareluM paNa eka pAradhInI salAhathI vIrabhadramAM apUja paDelA eka liMganI pUjA karI pApamAMthI mukti meLavI tethI tenuM nAma InDezvara thayuM. evI paNa kivadaMti che ke narasiMha mahetA je mahAdevane prasanna karI
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ paiThamAM gayA te A Indrezvara mahAdeva. aDi` saM. 1950 (I. sa. 1894)nA eka zilAlekha che. emAM jaNAvyA pramANe dIvAna kuTuMbanA cheoTAlAla bhavAnIdAsanAM patnI javalakuvara trikamajIe sva caMparka tathA kumakanI smRtimAM zivAlaya bAMdhyuM che. I. sa. 1906-1907mAM muMbaInA kaMI bhATiyA gRDasthe tyAM zikharaaMdhI maMdira badhAvyu ane tatkAlina navAba rasulakhAne sakkarabAgathI tyAM sudhInA pArkA rastA baMdhAvI ApyA. ema paNa kahevAya che ke navAba rasulakhAna gAdI upara AvyuM. te pUrve A jagyAmAM jatA AvatA ane tyAMnAM mahata tene te rAjakartA thaze tevA AziSa ApelA te phaLIbhUta thatAM navAbe A rastA karAvI ApelA. evI paNa eka mAnyatA che ke A zivAlaya pAse zveta rUvATA ane vALa vALA eka vRddha mahA sapa` rahe che ane ghaNI vAra liMga karatA AMTA laIne beThelA jovAmAM Ave che. A zivAlayamAM jUnuM liMga hatu. te phATI bhAjumAM khIjuM liMga pratiSThita karavAmAM AvyuM che. giranAra : 423 rAmezvara ahiM zrI gulAbarAya jozIpurAe nAnI dhama zALA badhAvI che. 1 jatAM tyAM mULa liMganI giranAranI dakSiNe khIlakhA pAse rAmezvaranuM sthAna che. A pavitra ane purAtana sthAna suMdara ane AkarSIka che. vratAra giranAra parvatanI dakSiNe dAtAranA pahADa che. temAM jamiyalazAha dAtAranI pavitra ane prakhyAta jagyA che. gulAbarAya caritra-lekhaka zrI jAAra harajIvana vAsa. dAtAranA pahADa samudranI sapATIthI 2,779 phITa UMcA che. tyAM jamiyalazAha pIranA cillA che. jamiyalazAhanI turata tA sidhanA nagaraThaThThAmAM che paraMtu teo ahi vaselA tethI tenA cillA kahevAya che. jamiyalazAha dharAnanA tusa zahera kaiM jyAM prakhyAta kavi dvIradAsI janmelA tyAMnA hatA. bAlya vayamAM teoe temanI asAdhAraNa daivI zaktinA paricaya ApyA. sAta varSoMnI vaye tA temaNe kurAna zarIph kaMThastha karyuM ane paMdara varSanI vaye huMja paDI
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 : jUnAgaDha ane giranAra AvI cheDe samaya vyatita karI, siMdhanA nagaraThaThThA zaheramAM AvI vasyA. ahi temaNe alAhanI maherabAnI, kudaratI bakSisa ane IbAdatathI aneka camatkAre karI batAvyA. tyAMthI teo rAha mAMDalikanA samayamAM eTale I. sa. 1470 nI AsapAsa saurASTramAM AvyA. A samaye jUnAgaDhanA pahADomAM, bhUta, preta, pizAca ane evA avagata pAmelA AtmAo vasatA ane nirdoSa mANasone trAsa ApatA. pIra jamiyalazAhe temane vaza karI temanuM astitva naSTa karyuM. teNe janatAne paNa ANamAM lIdhA. kivadaMtI che ke jyAre nAgabAIne rAha mAMDalike saMtApyAM tyAre jamiyalazAha pIra rAhane samajAvavA gayelA. temaNe rAhane AInI mAphI mAgavA salAha ApI paNa rAha mA nahi tyAre temaNe mahamUda begaDAne jUnAgaDha AvI soraTha jItI levA AmaMtraNa ApyuM. A pavitra, pratApI ane Izvarane prArA oliyAnA jIvana ane camatkArenI aneka vAte pracalita che. je samagranuM Alekhana zakaya nathI, paraMtu temAMthI eka tAtparya nIkaLe che ke, temanAmAM prANI mAtra pratye dayA ane anukaMpA hatI. temanAmAM dhama dhapaNuM na hatuM ane teo hinduo ane muslimone samAna gaNatA ane tethI Aja paNa tenA cillA pAse hinduo ane muslima samAna bhAve UbhA rahI tenI vaMdanA kare che ane tenI mAnatA mAne che. dAtAra parvata upara A suMdara sthAnamAM, phakIre ane musApharone rahevAnAM makAne che. cillA pAse hara saMdhyAkALe, nagArAM ane nebatanA nAdamAM mazAla ane labAna thAya che I. sa. 1891mAM dAtAra javAne mArga bAMdhavAmAM Avyo ane te ja varSamAM upara javAnAM pagathiyAM paNa bAMdhavAnuM zarU thayuM. I. sa. 1894mAM A kArya saMpUrNa thatAM tenuM uddaghATana muMbaInA gavarnara lorDa herisanA hAthe karavAmAM AvyuM. A sopAna mArga baMdhAvatI vakhate, vijhira bahAudInabhAie pahADa upara eka masjida baMdhAvI tathA mArgamAM AvatA keyalA vajhira nAmanA sthAnamAM vizrAma gRha ane pANInuM TAkuM paNa baMdhAvyuM. jUnAgaDha rAjya, sakkara kuI pAse rastA ane kALavA upara pula baMdhAvyo. dAtArane eka cilo jUnAgaDha zahera ane dAtAranA pahADanI vacce che. tene nIcalA dAtAra kahe che.
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : kara5 prabhAsakhaMDamAM dAtAranA pahADane kAlameghane parvata kahyo che. tenuM vistRta varNane temAM jovAmAM AvatuM nathI tethI saMbhava che ke je samaye prabhAsakhaMDa lakhAya tyAre tyAM kaMI nahi he ! paraMtu adhyAya 97mAM purANakAra lakhe che ke, jyAre kALayavana, mucakuMdanI netra javAla mAM bhasimabhUta thaye tyAre zrI kRSNa mucakaMdane vara mAgavA kahyuM. mucakade tyAre kahyuM ke kALayavanane kAMIka vara Apa. tyAre zrIkRSNa vara ApatAM kahyuM ke "kALayavana baLIne bhasma thaye tenI yavane pUjA karaze.' prabhAsakhaMDanA vidvAna bhASAMtarakAra vedamUrti pAThaka gorAbhAI rAmajI tenA upara TippaNa karatAM nedhe che ke kALayavana jayAM bhasma thayo te sthAne dAtAranI jagyA thaI haze. A bhAga anumAna che. tenA mATe kAMI AdhAra nathI. zrI kRSNa tenA zatrune vara Ape ane te paNa mucakaMdanA kahevAthI te saMbhavita nathI. A vArtA avazya kSepaka hevAnuM jaNAya che. pavitratA giranAra eka pavitra parvata tarIke oLakhAya che ane pUjAya che. tene AkAra ziva liMga jevo hovAthI tene saMkara svarUpa mAnavAmAM Ave che. prabhAsakhaMDa kahe che ke temAM daza karoDa tIrtho samAyelAM hevAthI te apavitra thAya nahi mATe upara ghaNuM rahevuM nahi. siddharAja jyAre giranAra caDavA gaye tyAre brAhmaNee tene kahyuM ke giranAra ziva liMga AkArane che tethI upara javuM yogya nathI. giranArane parama pavitra mAnI tenI prati varSa parakammA karavAmAM Ave che ane jayAre yAtrALuo upara caDe che tyAre tenA prathama sopAnane vaMdana karI pachIja upara jAya che. ghaNuM te pagathiye pagathiye vaMdana karatA caDe che. jena yAtrike upavAsa karIne caDe che ane utare che. ghaNuM yAtrALuo "jaya giranArI dhajadhArI zikhara para be khabara le hamArI'nA nAda paNa gajave che. giranArane deva tarIke gaNuM tenI pUjA paNa thatI vi. saM. 1346 (I. sa. 1299)nA vaMthaLInA eka zilAlekhane prAraMbha " namaH revaMtAyathI karavAmAM Avyo che. parakammA prativarSa devadIvALInA divase giranAranI taLeTImAM bhavanAtha mahAdevanA maMdira pAse giranAranI parikramA karanAra yAtrikone meLe thAya che. tyAM teo rAta rahe che ane tyAMthI bIje divase sAvAre upaDI, carakhaDIyA, hanumAna, ja. gi-54
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426H jUnAgaDha ane giranAra surajakuMDa, pATanAtha thaI rAtre mALavelA jaI pahoMce che. tyAMthI savAre upaDI zravaNavaDa, vAsaMtInAga, hemAjaLIyA kuMDa thaI rAtre baLadevI mAtAnI jagyAmAM rAta rahe che tathA trIje divase boradevI thaI bhavanAtha pahoMce che. parakammAne cAla bahu purAtana samayamAM hatA paNa madhyakALamAM te aneka kAraNe vazAta baMdha paDela. paraMtu I. sa. 1864mAM jUnAgaDhanA dIvAna anaMtajI amaracaMda vasAvaDAe te pAcho pracalita karyo hevAnuM kahevAya che temaNe jyeSTha mAsamAM saMgha kADhI parakammA karelI paNa te pachI prativarSa kArtika mAsamAM parakammA karavAmAM Ave che. maLe - prativarSa zivarAtrInA pavitra divase bhavanAthanA maMdira pAse bhavya meLe bharAya che temAM saurASTranA ane paraprAntanA aneka yAMtrike ane judA judA saMpradAyanA saMta sAdhuo Ave che.' eka evI prabaLa mAnyatA che ke A meLAmAM sarve sidhdha ane saMtone jayAM hoya tyAMthI eka vAra AvavuM Avazyaka che. gebamAM rahetA ane apragaTa vasatA arIo paNa A meLAmAM bhavanAthanAM darzane ane mRgIkuMDamAM zivarAtrInuM snAna karavA Ave che. parvatanI kathAo giranAranA parvatemAM aneka saMte, sidhdho, yogIo ane mahAtmAo vasI gayA che ane te vizvAsapUrvaka mAne che ke tevI vibhUtio hajI paNa tyAM vase che. jene mahamya ane e graMthamAM paNa tyAM yakSe vase che tema kahevAmAM AvyuM chemuslima paNa mAne che ke pahADanI aDakhe paDakhe sArA ane kaeNdhI evA be prakAranA chanAtA rahe che.' A saMto ane siMdhenI, yakSenI ane nAtinI aneka vArtAo ane camatkAranI vAte loka chAe sajIvana rahI che. nAtha saMpradAyanA sAdhuo mAne che ke gurudattAtreya temanA Adi guru che ane tethI pratyeka sAdhune tyAM dazane javuM jarUrI che. eTaluM nahi paNa tyAM aneka sihajI paNa niHzarIra vase che ane kavacita ke I bhAgyazALI puruSo temanA darzana paNa kare che. agherI giranAra kelpa taru nAmane eka prAcIna graMtha hevAnuM kahevAya che. paNa mane je maLyo che te mAtra 150 lITIomAM che. temAM giranAranAM tIrthasthAnanAM mahAbhya tathA yAtrA kama che. lekhaka. .
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAra : 427 saMpradAyanA sAdhue paNa temanuM AdisthAna giranAra heAvAnuM mAne che. jaina mahAtmya anusAra giranAramAM adhArIo vasatA. varadanI zikharanA adhiSThAyaka deve, haranAthagara nAmanA adhArIe eka brAhmaNanA putranA bhakSya karatAM tene lAkaDI mArI laMgaDA karyAM. te pachI badhA adhArIe giranAra cheADI cAlyA gayA. adhArI sa`pradAyanA sAdhuo mAne che ke hajI paNa giranAranI guphAmAM adheArIe vase che ane pratyeka zivarAtrIe bhavanAthanA darzane nIce utare che. teonA nAma ke sthAnanI koIne mAhitI nathI. mAtra jANakAra sAdhue ja temanAM dana kare che. nAtha sapradAya ane anya sapradAyanA ceAgI mAne che ke AdhaDanI TUMka pAse amuka niyata ra.trIe, amuka prakAranA nAda thAya che ane A Treka jAgRta thAya che. A sidhdhanA camatkAronI aneka vArtAo noMdhAyelI che. gadhesiMha DuMgaramAMthI prApta thatA gadhaiyAM nAmanA sikkAe laI keTalAka mANasee mAradevImAM kAI sAdhunA pratikAra karatAM teo ApattinA bhAga banyA evI eka vArtA pracalita che. I. sa. 1889-1896 mAM vaMthaLI tAlukAnA selarA gAmanA eka Ahira kizArane tenA khetaramAMthI eka sAdhue AkAza mArge peAtA pAchaLa uDADI giranAra upara laI jaI eka guphAmAM traNa divasa rAkhelA tenI polIsa tapAsa thatI hatI tyAM marhuma navAba rasulakhAne, kizara sahisalAmata che. AvI game hevAthI sAdhuonI zodha karI A praznamAM vizeSa UMDA utaravAnuM Avazyaka nathI ema kahI tapAsa adha karavA AjJA karelI. I. sa. 1952-1953 mAM paNu AvA ja kisso banela. temAM paNa giranAramAM guma thayelA kizAra sakuzaLa pAchA AvelA ane vizeSa kaI mAhitI maLI nahi. giranAra ceArAsI sa tAnuM besaNu kahevAya che. temAM adhArI, nAtha, atIta, khAkhI, kApaDI Adi sarva saMpradAyanA sAdhue eka yA khInna samaye thaI gayA DAvAnuM kahevAya che. temAM mahAna yogI lakkaDabhArathI ke jeNe, kalakattAnA aMgreja gavaratarane, temane jIvatA saLagAvI devAmAM AvyA chatAM baLatA agnimAMthI bahAra nIkaLI Azraya'mAM nAkhI dIdhelA te, jJAnasAgarajI jemaNe 1 jJAnasAgarajI pUrvAzramamAM prabhAsapATaNanA travADI avaDhakanA sAmapurA brAhmaNa hatA, sAraThanA sidhdhA zrI kAlIdAsa mahArAja,
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : jUnAgaDha ane giranAra nAtha saMpradAyanA sAdhuone temanI zaktine parace Apele. sidhdha mekaraNa jeNe kacchamAM temanA paracA batAvelA, pArerAmajI, jhiNA bAvA, kannIrAmajI rUkhaDa bAva' sAmagarajI, mAtAcha hIrAMgirajI vagere ke jemaNe temanI apUrva camatkArika siddhio pradarzita karI hatI te sarve Aja paNa leka smRtimAM e ja Adara, ane e ja sanmAnathI jIvita che ane Aje paNa AvA yogIo giranAramAM vasI rahyA che te hakIkata che. giranAra upara azvatthAmA ane mArkaDeya vase che tema paNa leke mAne che. sAhityamAM giranAra sAhityakAroe, kavio, lekhakee, vaijJAnikoe ane pravAsIo e giranAranAM sauMdarya ane samRddhithI prabhAvita thaI, mahAbhArata kALathI Aja divasa sudhImAM giranArane kendramAM rAkhI aneka vArtAo, navale, nATaka, kAvyo, nibaMdha Adi lakhyAM che je samagra ullekha eka judA ja pustakane viSaya hoI atre karI zakAya tema nathI. pU. nathurAma zarmAe kavivara nAnAlAle zrI gajendra bUca, zrI manasukhalAla jhaverIe, zrI IndulAla gAMdhIe ane bIjA aneka kavioe ane lekhake e temanA hRdayanA bhAve reDI giranAranuM gaurava vadhAryuM che. leka sAhityamAM ane 1 rUkhaDa bAvAne rAsa garavAne mAthe zarUkhaDa bAvo jhaLuMbI...." 2 jUna re jogI janANe jAgI re jAgatAM suNI eNe elAuMnI vAtare sAmagaranI savArI - 3 I. sa. 1943 mAM giranAra upara mane eka mahAtmA maLelA temaNe temanI guphAnuM paSANu zilAnuM dvAra ughADI mane aMdara laI gayelA, te pachI ghaNIvAra AsthAne jaI te dvAranI tapAsa karatAM tyAM khaDakaja jovAmAM AvyA che, A mahAtmAnI anumati huM laI zakyo nathI eTale tenuM pavitra nAma ane vartamAna sthAna pragaTa karI zakavAnuM hitAvaha nathI.-lekhaka. kanIrAmajI aghAra saMpradAyanA mahAna sidhdha hatA temanuM sthAna kAzImAM che. dilhImAM maMju TIlAmAM vasatA aghorI saMpradAyanA mahAna saMta bhUtanAthajInuM janma sthAna junAgaDha tathA guru sthAna giranAra che. -e ghaDa bhagavAna rAma-zrI yajJanArAyaNa caturvedI, saurASTra darpaNa-i. sa. 1884nA navembara aMkamAM pU zrI nathurAma pi rAvalanuM kAvya giranAra, 6 giranAranA caraNeUgyuM prabhAta sukharUpa sakhI ane yAtrA haja saphala e ama urdhvagAmI.
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ giranAraH 4ra8 cAraNI sAhityamAM te giranAranA vipula ulalekhe che. paraMtu sarvottama ane savITha paMktio mahAkavi mAghe tenA zizupAla vadha nAmanA kAvyamAM lakhI che! drapTo'pi zaila sa muhumuhArera pUrva vadvismaya mAtatAna . kSaNe kSaNe yannavatAmupaiti tadeva rUpa ramaNIyatAmaH jANe na je kadI heya pUrve vismita murArI zila ema nirakhe kSaNe kSaNe nUtanatA dhare je te zuddha rUpa che ramaNIyatAnuM saddagata AcArya valabhajI haridatte lakhelA eka suMdara zlekamAM teNe giranArane pravAsIone AvakArate ko che. ane tenI sAthe A varNana paNa virame che. 2-3 eSopi guNya girimAragiri zirobhi durNApaTena haritena ca veSTitAMga sihasvanena paramAhRyatIva yuSmAna. // [1 A varNana dvArakA pAsenA samudramAM lupta thayelA ravatakanuM che paNa te giranAra mATe eTaluM ja sAcuM hovAthI pracalita thaI gayuM che. 2 saurASTra darpaNa I. sa. 187Ine jAnyuArI aMka. 3 rAjakoTanA dainika vartamAna patranA upakrame I. sa. 1970thI i. sa. 1979 sudhI giranAra ArohaNa spardhA yojavAmAM AvelI aneka yuvAne temAM bhAga letA.
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa jUnAgaDha nagaramAM ane nagara bahAra itihAsa purAvidyA, dharma ane sthApatyanI daSTie noMdhapAtra gaNAya ane evA aneka sthAnA che. paNa te pratyenI noMdha A pustakamAM levAnuM zakaya nathI tethI vAyakAnI mAhitI mATe amuka savizeSa agatyanAM sthAnanI sakSipta noMdha A pariziSTamAM levAmAM AvI che.? parvatIya lekhA jUnAgaDha zaherathI giranAra javAnA mArga upara arokanA zilAlekhathI jANItA thayelA traNa lekho che. temAM prathama lekha mauya" samrATa azake tenA rAjyArAhaNunA 12mA varSamAM eTale chaeN. sa. pUrve 256 lagabhaga DhAtarAvI potAnI rAjyAnA prasiddha karI che. A lekha 75 phITanA paridhanA che. te lagabhaga 100 phITanA vistAramAM 14 vibhAgAmAM zAsanA lakhI prajAne hiMsAthI dUra rahevA, auSadhi maLe tevI vanaspatie ropAvavA, brAhmaNu tathA zramaNane sarakhA gaNavA, saMyama niyamanuM pAlana karavA, mAMgalika mRtyA karavA, bhikSukAne dAna ApavA, sarva saMpradAyAne anusaranAAne arasaparasa sauMpa keLavavA rAjyanA ApI che. te uparAMta tenA adhikArIone strIo, yAtrikA, AdinuM dhyAna rAkhavA tathA dhama mahAmAtrAne jJAnane pracAra karavA, upadeza 1 junAgaDha nagaranAM ane nagara bahAranAM sthAnAnI noMdha tathA vigatA mATe jue jUnAgaDha ane giranAra, (gujarAtI) athavA 'junAgaDha enDa giranAra (aMgrejI) --za, ha, dezAi.
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 435. * * * ApavAnI sUcanA ApI che. | teja khaDaka upara ukta lekhanI bAjumAM zaka saMvata 72 (I. sa. 1pa)mAM bhAre varSA ane vAvAjhoDAnA kAraNe meryakALamAM bAMdhelA sudarzana taLAvanI pALa phATI tyAre tatkAlina mahAkSatrapa rudradAmAe prajA pAsethI keIpaNa jAtane kharca na letAM te pALa samarAvI. A kArya tenA adhikArI suvizAkhe saMpUrNa karyuM, tenI dha o lekhamAM levAmAM AvI che. gupta varSa 1ra6 (I. sa. 456)mAM pharIthI A taLAva phATayuM tyAre samrATa skaMdaguptanA adhikArI cakrapAlita tenuM samArakAma karAvyuM tene lekha te ja khaDaka upara kotaravAmAM Avyo che.' sudarzana taLAva azokanA zilAlekho pAse sudarzana nAmanuM eka suMdara taLAva hatuM. A taLAve maurya samayamAM bAMdhavAmAM AvyuM hatuM tema zaka ane gupta samayanA lekhe uparathI jaNAya che. A zilAlekho I.sa. 188mAM vAMcavAmAM AvyA tyAre sudarzana taLAva A sthaLe hatuM tema jANavA maLyuM. A prazna upara DokaTara bhagavAnalAla I-drajI, zrI aradezara jamazedajI, DokaTara e. keraDIMgTana, zrI choTubhAI atri vagere aneka vidvAnoe tenA sthAnanI carcA karI che ane , aneka pramANethI siddha karavAmAM AvyuM che ke A taLAva vartamAna zilAle khenI pUrvathI zarU thaIne sAMprata samayanA jUnAgaDha zaheranA dhArAgaDha daravAjAnI aMdara khAparA-keDhiyAnA bhoMyarAM ane uparakeTanI dIvAlane aDIne triveNI sudhI phelAyuM haze ane tethI ja tenAM kAMThA upara tenuM samArakAma karyAnI nedha levAmAM AvI che. uparakeTa jUnAgaDha zaheranI uttara pUrvamAM itihAsa prasiddha uparakoTa killo che tenuM kSetraphaLa 272497 corasa vAra che. A kile keNe bAMdhyo te pramANabhUta rIte jANavA maLatuM nathI. eka mAnyatA pramANe ugrasena yAdave A kile baMdhAvyuM che. bIjI mAnyatA pramANe A kille caMdragupta mauryanA samayamAM baMdhAyo che. 1 jue prakaraNa rajuM pAnuM. 19-20-21. 2 vigato mATe juo A pustakamAM pAnAM "21 tathA 25" tathA sudarzana taLAvanI - vigata mATe juo ItihAsa darzana tA. 2 saM, ha. desAI
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 H jUnAgaDha ane giranAra - uparakoTanuM mULa nAma giridurga hatuM. te I. sa. 700 lagabhaga ujajaDa paDele ane rAha prahAre ke tenA anugAmIoe I. sa. 940thI I. sa. 875 sudhImAM tenI mAphasuphI karI tenuM samArakAma karAvI tene yuddha samaye rakSaNa ApI zake te banAvyo. rAha navaghaNa ane tenA putra rAha kheMgAre i. sa. 1025 thI i. sa. 1067nI vacamAM temAM aDIcaDIvAva ane navaghaNa kUvo baMdhAvI pANInA puravaThAnI yojanA karI. rAha mAMDalike I. sa. 1450mAM tene jIrNoddhAra karyo. ane te pachI muslima kALamAM paNa tenuM samArakAma vAraMvAra thatuM rahyuM. junAgaDha rAjya tenA dIvAna haridAsa vihArIdAsa desAInA prayAsathI uparakeTane jIrNoddhAra I. sa. 1893-14mAM karAve. gayA varSe ja sarakAranA purAtatva khAtAe tyAM ukhanana tathA saphAI kAma karAveluM che. uparakeTa upara aneka gherAo thayA ane aneka Akramakee tenA upara vijaya dhvaja pharakAvavA yudhdha khelyAM. uparakeTa uparane prathama ghere i. sa. 975mAM thayuM hovAnuM jaNAya che. te pachI 16 nedhapAtra gherAo thayA hovAnuM itihAsamAM gaMdhAyuM che.' 1794 1 nIcenA mukhya gherAo noMdhAyA che. A varSa rakSaka ghere ghAlanAra I. sa. 975 rAhu grahAra mULarAja solaMkI , , 1010 rAha yAsa durlabhasena solaMkI , 1113125 rAha kheMgAra je siddharAja jayasiMha cha 1349/1350 rAha kheMgAra 4 mahamada taghalaga rAha mokalasiMha mujhaphapharakhAna 1414 rAha meliMgadeva ahamadazAha 1468 rAha mAMDalika je mahamUda begaDo , , 1468 rADa mAMDalika je mahamUda begaDo 147ra rAha mAMDalika 3je mahamUda begaDo 1591 amInakhAna gorI mIrajhAMkhAna 178 vasaMtarAya purabI dIvAna dalapatarAma 1754 . Araba abadalI jhubaidI dIvAna rUdrajI jhAlA che " 1758/1760 mahAbata khAna 1lI javAmakhAna bAbI cha cha 1758/176ra sAhebA sulatAnA ThAkora kuMbhAjI 15 che ke 1780 sada sAlama vagere navAba hA medakhAna 1lA 16 i . 1780 dIvAna goviMdajI vagere navAba hAkedakhAna 1lA
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : 433 uparakoTanuM siMha dvArA pazcimAbhimukha che. tenA tAraNa uparanA nAgadattA (DADhA) eTalA badhA aMdara laI levAmAM AvyA che ke, tenI vacamAM eka phUTa jeTalI paNa jagyA rahetI nathI tethI teraNa trikoNAkAranuM dekhAya che. guphAo AgaLa jatAM khaDakamAM kerI kADhelI be mALa vALI guphAo che. pahele mALe Azare agiyAra corasa phITa eka kuka che. tenI pharatI osarI che ane tenI bAjumAM cha staMbha vALa kakSa che. osarImAM caitya gavAkSa che. nIcenA mALe paNa te pramANe che. staMbha upara sI-puruSonI AkRtio ane kuMbhIo upara puSpa kaMDArelAM che. A guphAmAM AchA bhAskamAM vedikA AkRtio che. osarImAMthI guphAnI taLabhUmi spaSTa dekhAya che ane tenI uttara, pUrva ane pazcima bAjumAM gokhe che jenI nIce eTalAo kerI kADhavAmAM AvyA che. IzAna khUNAmAM eka nAnI guphA che jenI chatamAM havA AvavA mATenuM chidra che. nIcenA bhAgamAM eka beThaka kaMDArelI che. ane tenI dakSiNe cAra staMbhe upara nirdhArita maMDapane AkAra che. A maMDapa upara koI avalaMbana na hovAthI saMpUrNa paNe prakAzita che. tenI pazcime be guphAo che. jemAM dakSiNa taraphathI guphA nAnI che ane uttara taraphanI moTI che. guphAnI traNa dizAomAM oTalAo che. tenI upara gokho che. gokho upara cityagavAkSa kotarelA che temAM strIonAM ane strI-puruSonAM joDakAM che. A guphAo sAdhuone sAdhanA karavA mATe kaMDArelI che ke koI anya upayoga mATe che te kahevuM muzkela che guphAmAM kaMDArelI AkRtio ane tenI racanA upara vidvAna evuM anumAna kare che ke A guphA uparakoTamAM rahetA rAjapunA manoraMjana mATe nirmANa kareluM raMgabhavana vA pramadabhavana hatuM. A guphAo kayA varSamAM kotaravAmAM AvI ke kayA samayanI che tene nirNaya thai zaka nathIpurAtatvavide mAne che ke, tenuM mULa nirmANa IsunI prathama sadImAM thayuM haze ane beThako gavAkSe ItyAdi sAtamI sadImAM chetarAyA haze. - I. sa. 640 mAM hyu-ena-sAMge lakhelA vRttAMtamAM jUnAgaDhanA khaDako upara teNe joyelA maThanuM je varNana che te A guphAnuM haze tema vidvAne mAne che. 1 zrI TubhAI atri, zrI kAntilAla somapurA vagere ja. gi-papa
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434H jUnAgaDha ane giranAra navaghaNa kuvo aDIcaDIvAva ne navaghaNa ku, na joyo te jIvate mo-e prasiddha lokaktimAM je navaghaNa kUvAno ullekha che te ku rA'navaghaNe (I. sa. 1025 144) athavA tenA putra rAkheMgAre (1043-1067) mAM bAMdhyA hovAnuM kahevAya che. A kUve 31-6" uttara-dakSiNa ane 3ra- pUrva-pazcima che. te 171 phITa UMDe che. sapATIthI pa7 phITanI UMDAIye dakSiNa dIvAlamAM eka vivara che. temAMthI Azare 26 phITanA aMtare khAImAM javAne mArga che. navaghaNa kUvAmAM kerI kADhelA 136 gekhalAo che. mukhya kupa 20 phITa UMDe 32-6" lAMbe ane 19-0" paheLe che. temAM aSTakeNAkAranI ATha phiTanA vyAsanI eka kuMDI che. temAM utaravAne raste kApIne kADhavAmAM AvyuM che. kUvAnA taLiye pahe cavA mATe 191 pagathiyAM utaravAM paDe che. pAna mAga 12 phITa paheLe ane 8 phITa UMce che. temAM vacce-vacce havA-ujAsa mATe jALiyAMo mUkavAmAM AvyAM che. AvAM dazamAM jALiyAM pAse dakSiNa divAlamAM kUvAnA taLiye pahecavAnuM dvAra che. kuvA ane mArga vaccenI dIvAla ra-9 jADI che. aDIcaDIvAva A vAva pUrva-pazcima 310 phITa lAMbI ane uttara-dakSiNa 10-6 phITa pahelI che. tenA kAMThAno vyAsa 46 phITa ane UMDAI 1236 phITa che. pANInI sarerAza UMDAI 15 phITa hevAnuM kahevAya che. vAvane sapana mArga 60 phITa lAkhe che ane temAM 17 pagathiyAM utarIne nIce pahecAya che. pAna mArganI baMne bAjue beThake, visAmAo ane gALIo kerI kADhavAmAM AvI che. kiMvadaMtI che ke, A vAva rA'navaghaNanI dAsIo aDI ane caDIne nAme rAhe baMdhAvI che. bIjA makAna ahiM eka jagyA koThAranA nAmathI oLakhAya che tyAM jamInamAM bedI kADhelI moTI khANa che. temAM brAhmI lipimAM 30-100-70-7-6 evA ke katarelA che. * ahiM eka verAna masjida ane rAhane rAjamahela paNa che. 1 A verAna ane na vaparAtI marijada mahamUda begaDAe janA rAhanA mahAlaya athavA maMdiramAM banAvI che athavA karnala TeDa TrAvelsa ina vesTarna InDiyAmAM nedhe che te pramANe maMdira pADI tenA paththaromAMthI banAvI che, kalakattA rivyu I. sa. 1877mAM sI. ema. nAmane aMgreja lekhaka tene samarthana Ape che.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaH 435 jUnAgaDha zaherane pANI pUruM pADavA mATe baMdhAyelA voTara varkasanI TAMkIo paNa ahiM che. pUrva dIvAlamAM dhakkAbArI nAme oLakhAtI jagyA che. kahevAya che te pramANe gunegArone ahiMthI dhakko mArI dehAMta daMDa ApavAmAM AvatA. te uparakoTamAM be te cheA tapa dIvanA parTugIjha upara naukAsainya laI caDAI karavA Avele Ijiptane sulemAna pAzA dIvamAM mUkI gayelo. tyAMthI jUnAgaDhanA thANadAra mujAhidakhAna bahelIme laI AvI ahiM rAkhI che. A te paikInI eka tapa nIlama kahevAya che. tenA upara katarelA arabI lekha pramANe "Ajama (IrAna) ane arabanA zAha salImakhAnanA putra sulatAna sulemAne A tapa khudAnA kAma mATe hIjarI sana 977mAM banAvavA pharamAna karyuM hatuM. rAjyanA ane dInanA duzmane kAphIra porTugIjhe ke jeo hindamAM AvavA mAge che tene tAbe karavAmAM te vijayI nivaDe. A hamajAnA putra mahamade banAvI che.' A topa 17 phITa lAMbI che ane tene paridha '-" che. mukha AgaLa 97 Ica che. bIjI tapane kaDAnALa athavA cUDAnALa kahe che. tenA upara arabI akSaromAM mAtra "alIbIna hamajhA lakhyuM che. A tapa 3 phITa lAMbI che ane tenA mukhano vyAsa -ra" che. bAvA pArAnI guphA - uparakoTanI pAchaLa traNa hAramALAmAM A guphAo khaDakamAMthI katarI kADhavAmAM AvI che. prathama hAramALo uttaramAM che. bIjI hAramALA prathama hAramALAnI pUrva cheDe dakSiNa tarapha jAya che ane trIjI hAramALA A guphAnI pAchaLa pazcima ane vAyavya dizAmAM che. A guphAnA mukhya dvAra upara lattA ke velanI AkRtio kotarelI che. A guphAomAM citya nathI chatAM tenA AkAra uparathI ema spaSTa paNe jaNAya che ke A guphAmAM pradakSiNa karI zakAya te stUpa haze. e yugamAM padhati hatI tevuM tenA upara sapATa chAparUM che. A guphAno cheDo ardha goLAkAra che. bIjI guphAo corasa athavA laMbacorasa che, temAM eka caitva gavAkSa sivAya alaMkaraNa nathI. A guphAo bauddha sAdhuone rahevAnI haze tema purAtattvavide mAne che. A sivAyanA gavAkSe sAdA che. tenA staMbho paNa bahu purANa
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436H jUnAgaDha ane giranAra guphAomAM hoya che tevA che. keTalAka staMbhane zirabhAga vizALa ghaMTa jevo che ane tenI upara gheTAM besADavAmAM AvyAM che. A guphAone mukha bhAga uparakeTanI guphAonA mukha bhAga le che. A guphAnI paheLAI 20 phITanI ane UMcAI 26 phITa che. tenI AgaLa 5 phITa pahoLuM dvAra che. A guphAnA mukhya bhAga uparanA ardha staMbhemAM ane mukha bhAganA tAraNa uparanA nAgada (DaDhAo)mAM siMhanI AkRtio che te uparathI purAtatvavido. mAne che ke eka kALe ahiM baudadhonuM dharmasthAna haze. A guphAmAMthI kSatrapALane eka zilAlekha paNa maLI AvyuM che. temAM casTana ane jayadAmananAM nAme vAMcI zakAyAM che. A lekha kSatrapa jayadAmananA pautrane che eTale kadAca pAchaLathI tyAM mukavAmAM Avyo che, paNa guphAmAM svastika, bhadrAsana, naMdIpAda, mInayugala, kalaza vagere AkRtio kaMDArelI che. AvI AkRtio jena maMdiramAM hoya che. vaLI temAMthI maLI AvelA eka TA zilAlekhanA TukaDAmAM kevalajJAna zabda vaMcAya che ane A zabda jene dazananI tAMtrika zabdAvaline che tethI A guphA jena hevAnuM keTalAka vidvAne mAne che. A zilAlekha A guphAne nathI ane pAchaLathI keIe mUke che tethI A mAnyatA nirAdhAra che ema paNa bIjA vidvAne kahe che. A guphAo jude jude samaye ketarANI haze ema paNa jaNAya che. prathamanI guphAo IsunI prathama sadImAM ane bIjI guphAo bIjI ke trIjI sadImAM thaI haze. A guphAonI pUrva dizAmAM eka jagyA che te bAvA yArAnI jagyA kahevAya che. ane kadAca tenA sAMnidhyanA kAraNe A guphAo bAvA yArAnI guphAo kahevAya che. paraMtu bAvA yArAnA maTha tarIke oLakhAtI jagyA sAthe guphAone vAstavamAM kAMI saMbaMdha nathI. bAvA yArA sAmAnya rIte sidhdha pyArerAmajInuM saMkSipta nAma hatuM tema mAnavAmAM Ave che. te kayAre thaI gayA tenA mATe koI spaSTa AdhAra nathI, paraMtu te dIvAna amarajInA (I. sa. 104-1784)nA samakAlina hevAnuM kahevAya che' ema kahevAya che ke teo pUrvAzramamAM mAravADa pradezanA prakhyAta lUMTArA hatA ane kaI kukRtya karyA pachI vairAgya AvatAM bihArIdAsa nAmanA saMta pAse dIkSA laI jUnAgaDhamAM AvI vasyA. teNe digaMbarI niravANa akhADAnI 1 seraThanA sidhdha-zrI kAlIdAsa mahArAja
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : 437 eka sAdhI navastra pharatI tene baMdha ApI vastra dhAraNa karAvelAM. bIjI vArtA pramANe bAdazAhI samayamAM mArA bAvA thaI gayA. teNe gaMgArAma bhUtane sAthe karela ane tenI sahAyathI zAhI kacerImAM vagara khabhe caDAve tenI kAvaTha ghera ghera pharI bhikSA laI AvI. A camatkAra joI mAtAjI hirAgirijIne bhUtavidyAnA Azraye mArA bAvA camatkAra kare che te ayogya jaNAtAM teNe kaDavaThane AMtarI bhUmizAyI karI ane pitAnI lAkaDImAM e ja kAvaDa yoga vilAnA baLe nagaramAM pheravI, rAma reTI meLavI. mArA bAvAe gaMgArAmane te pachI mukta karyA. khAparA-keDhiyAnI guphAo uparakeTanI-uttare khaDakamAM karI kADhelI A guphAo khAparA keDhiyAnI guphAnA nAme oLakhAya che. A guphAo ra50 phUTa lAMbI che ane tenI vadhumAM vadhu pahoLAI, 80 phITanI che. A guphAnA pazcima taraphanI kakSanI madhyamAM kuMDa che, tenA cAre tarapha khUNe khUNe saMbha che. pUrva taraphanI guphAnI madhyamAM paNa cAra corasa kuDe che ane dareka khUNe staMbha che. Ama kula 16 staMbhe chatane AdhAra banI rahe che. A kuMDo pharatI eka osarI che ane temAM bhIMtane aDIne pharato eTalo che. A kuMDavALA kakSanI bAjumAM bIje vizALa khaMDa che paNa tene ghaNe bhAga nAza pAmyo che. 'A guphAo sAva sAdI che. temAM ketaraNI ke zilpa nathI. tene racanA kALa IsunI pahelI sadIthI bIjI sadIne hevAnuM manAya che. karnala ToDe A sthAnanI I. sa1822 mAM mulAkAta lIdhI tyAre tene keIe kaheluM ke te kheMgAra mahela kahevAya che paraMtu sAmAnya rIte te khAparA kaDhiyAnI guphAo tarIke jANItI che. khApara keDhiye prasidhdha cora hatA, tenI leka sAhityamAM vArtAo kahevAya che teo kayAre thayA te kaI jANatuM nathI. teo kadAca A guphAo temanA upayogamAM letA haze, mAI gaDhecI jUnAgaDha zaheranA uttara bhAgamAM dhArAgaDha daravAjA pAse mAI gaDhecInuM 1 jemane pIpaLI gAma maLyuM te mAtAjI. 2 saurASTranA saMta mahata ane islAmI oliyAo- zrI IcchAzaMkara dave. 3 kacchamAM paNa lakhapata tAlukAnA pAragaDha gAme guphAo che te paNa khAparA keDhiyAtI guphAo kahevAya che.
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 : junAgaDha ane giranAra suMdara sthAna AveluM che. te sudarzana taLAvanA kAMThAthI bahu dUra nahi hAya. ahiM atyAre eka masjida che je spaSTa rIte madira hAvAnuM jaNAya che. tenAM tArA ane staMbho temaja adha sta bhA uparathI smRti e khodI nAkhavAmAM AvI che. tenA maherAbanA sta Mbho paNa spaSTapaNe hindu maMdirganA che. tenA upara kAI nAnA parikaranA madhya bhAga mUkavAmAM AvyA che. mukAnanI sta bhAvalImAM paNa velI, puSpo ane smRtie kaDArelI harI. tenA dhaNA bhAga naSTa thayA che. 1 A masjidanA madhya dvAra upara be lITImAM arakhI bhASAneA zilAlekha che. temAM lakhyuM che ke sura sana 685 (I. sa. 1284)mAM ImAda-ula-haja va ula-haramaIna aphropha-uda-dUniyA aqhala kAzIma khIna alI ala akharAhIe A masjida banAvI che.'2 A zilAlekhanA kharApaNA mATe zaMkA upasthita karavAmAM AvI che, kAraNa ke hI. 745 pahelAM A vibhAgamAM sura sananA upayoga thatA nahi ane I.sa. 1284mAM jUnAgaDhamAM muslimA AvelA nahi. vaLI A zilAlekha paNa mukhya dvAranI bhIMtamAM aniyamita rIte tarAyo che. A pradezamAM keTalIka majA ane daragAheAmAM pAchaLathI zilAlekhA mUkAyA che ke UtarAyA che tevA A zilAlekha kadAca haze. A jagyA paNuM guphrA upara bAMdhelI che. mukhya guphA 26 phITa lAMbI ane 13 phITa pahALI che. tenI aMdara 8 phITa lAMbI ane 6 phITa paheALI eka nAnI guphA che. guphA uparanI ImArata AgaLa 30 phrITa lAMM ane 16 phITa pahoLu prAjekzana che. A ImArata azakanA pautra sa`prati rAjAe badhAvelu" pArasanAthanuM jaina maMdira hatuM. ema jainA kahe che ane hiMdue durgAnuM madira hatuM tema mAne che. A masjithI uttara tarapha, caulukaya yugamAM madiranA dvAra pAse kheDakA rAkhavAmAM AvatI tevI ghummaTavALI suMdara beThaka che tathA temAMthI sApAna mAge nIce javAya che. tyAM mAI gaDhecInI daragAha che. A daragAhamAM je khara che te dIvAlanI lagAlaga che tathA maM madira upara hindu padhdhatinA ghummaTa che. mAI gaDhecIne muslimA uparAMta kaiTalAka hindu 1 sTeTIsaTIksa ekAunTa opha jUnAgaDha. 2 theAmasa prinsepa veza. 2 pA. 171, AkI AlAjIla sarve opha inDiyAnA i. sa. 1954-1955nA vArSi ka riporTamAM pA, 87 upara karelI noMdha pramANe A lekhanuM varSa hIjarI 685 eTale i. sa. 1286-87 che.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa H 439 paNa mAtA tarIke mAne che. khatrI jJAtinA keTalAka kuTuMbA tene kuLadevI mAne che ane lagna pachInA kara karAdA ahi kare che. vi. sa. 1990nA bhAdaravA sudI 89 seAmavAranA rAja mAMgALanA brahmakSatrI meAhanalAla amarazI tathA dula bhajI amarazIe ahiM lAdIe paNa jaDAvyAnA lekha che. zuslimA anusAra mAI gaDhecI hindu devI hatAM. tene dAtAre kalamA paDhAvelA te pachI te bhUmimAM samAi gayAM ane rAja eka hAtha bhuhAra kADhI garIbone phATalA ApatAM. kAI nAstike eka vAra A hAtha pakaDayA tyAre bIjo hAtha nIkaLyA; te hAtha paNa nAstike pakaDatAM teNe tene paththara banAvI dIdhA je paththara Aja paNa batAvavAmAM Ave che. ahiM dAtAranA tathA kheDApIranA cillA paNa che. cAraNonI mAnyatA pramANe mAI gaDhecI du rakSaka cAraNa kuTuMbanAM hatAM ane jyAre mahamada begaDAe rAha mAMDalikane jItyuM tyAre A gaDhavI kuTuMba yudhdhamAM mAthuM gayuM' ane tenAM eka bAI daivI AtmA hatAM teNe satI thavA vicAyu`. paNa vijetAoe tene satI thavA dIdhAM nahi ane kahyuM ke tame camatkAra batAve tyAre te pote bhUmimAM samAI gayAM ane kahetAM gayAM ke jUnAgaDhamAM rAja karavuM Aya tA mArI pUjA karo. ' sAcu zuM che te mATe nirNayAtmaka rIte kAMI kahI zakAya nahi, paraMtu A jagyA jUnI hindu mArinI che tema avastra joI zakAya che. prabhAsakhaMDanA giranAra mahAtmyamAM ApelAM devasthAnAnA krama jotAM A sthAna mAtRkA-navadUrgAmAtrInuM sthAna hovAnuM jaNAya che. zrIjI guphAo jUnAgaDhanI Asapasa paththaranI khANA heAvAthI nAnI moTI keTalIka guphAe che je pANiyAee kArI kADhI devAnuM jaNAya che. chatAM pacezvara pAsenI guDDAo ane khAvA pyAranI guphA pAse mAtrInI guphrA alpAMze agatyanI gaNAya. paraMtu tyAM kAMI viziSTa zilpa ke tarakAma nathI. bArAMzahIda dhArAgaDha daravAjA pAse khArAzahIda nAmathI oLakhAtI jagyA che. tyAM mAra khare che. I. sa. 13.69mAM pADhaNunA sUbA jhakrUrakhAne caDAI karI tyAre rA' jayasiddhe tenA sAmanA karyAM, jhapharakhAnanI senA . veravikhera thaI gaI tyAre teNe rAhane mitra bhAve maLavA khAlAvI tene dagAthI pakaDI levA kreAziza karI e vakhate rA' jayasihe sUbAnA bhAra saradArAne kApI nAkhyA. dIvAna raNacheDacha
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 : jUnAgaDha ane viranAra tArIkhe seraThamAM A bAra saradAra jhapharakhAna rAhane dago na kare te mATe jamIna thayelA ane subAe dago karatAM vacana pAlana mATe bharAI gayA tema jaNAve che. A jagyAmAM navAba mahAbatakhAna bIjAnA mAtA nAjabIbIne suMdara makabara paNa che. narasiMha mahetAne core jUnAgaDhanA uttara bhAgamAM, majevaDI daravAjA pAse Adi kavi ane bhakta ziromaNI narasiMha mahetAne core che. narasiMha mahetA I. sa. 1470mAM hayAta hatA ane teo A sthAne vasatA ane temanAM bhajana kIrtana karatA. mahetAjInA mRtyu pachI A sthAna kAle karIne ujajaDa paDayuM, paraMtu narasiMha mahetAnA kAkA parabata mahetAnAM vaMzaja ane mugala-marAThA samayanA dIvAna ane senAnI bhavAnIdAsa majamudAranA putra trikamadAsane vi. saM. 1835-I. sa. 1979mAM svapnamAM bhAsa thatAM teNe narasiMha mahetAnA nivAsa sthAnanI maLelA saMketa pramANe zodha karI ane sukhanAtha mahAdeva tathA himajA mAtAnA sthAna pAsethI temane rAsa cora nAme oLakhAtI jagyA maLI AvI. A carAnI vacamAM eka goLAkAra oTo che jyAM narasiMha mahetA bhajana kIrtana karatA. Aje A oTAne surakSita karavAmAM Avyo che ane cArAnI jagyAmAM narasiMha mahetAnI mUti, gepanAthanI daherI tathA dAmodararAyajInuM svarUpa che. kivadaMti che ke jyAre koInI muMjhavaNa vadhe ane keAI mArga na sUjhe tyAre A oTA upara besI vicAre te mArgadarzana maLe che. kavi dalapatarAme I. sa. 1875mAM A e joI lakhyuM che ke, chatra nathI, zira chAparuM che nahi, che chatamAM paNa cheka ja choTe te paNa che traNa loka prasiddha, sumerU thakI mahimA ati mere tatva anekanuM tatva jahIMthI pragaTe mahattva taNe parapeTe A mahetA narasiMha taNe adha nAzaka puNya prakAzaka Te. A jagyA nAgara jJAti hastaka che ane tene vahIvaTa cerA kamiTI kare che. prasiddha kIrtanAcAryanI preraNA tathA parizramathI giranAra daravAje tArIkha ra6-1-1986nA roja narasiMha mahetAnI pratimAnuM anAvaraNa thayuM. raNachoDajInuM maMdira jUnAgaDhanA nAgaravADAmAM raNachoDajInuM prasiddha maMdira che. tenA mahAsya anusAra, narasiMha mahetAnA kAkA parabata mahetA prati varSa hAthamAM tulasI
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : java vAvI dvArakA jatA. vRddhAvasthA thatAM pravAsa karavAnuM muzkela banyu tema chatAM niyama akha`Dita rAkhI kaSTa veThIne paNa dvArakA jatA rahyA. ekavAra mArgomAM zrI kRSNe svapna AvI pAchA javA AjJA ApI ane pote tenA ghara pAsenI gaMgAvAvamAM pragaTa thaze tevuM vacana ApyuM.. parabata. mahetA mAMgarALamAM rahetA tyAM, ApelAM vacana pramANe vi. sa'. 1501nA mAgasara suda pAMcamane budhavAre vamAM pANI ubharAyuM ane svarUpa upara AvyuM. vi. sa. 1835mAM mAMga rALamAM krIturanI khIka lAgatAM sevaka mAMDaNujI rAtArAta parabata kulapati zra raNacheDarAyajIne bheTamAM chupAvI trikamadAsa pAse zIla nAsI AvyA. trikamadAse gheADA vakhata zrIne tyAM rAkhI pachI jUnAgaDhamAM sevaka mATe dhara tathA zrI sAru maMdiranA pAtAthI gUMdAbhasta karI raNacheDarAyajIne jUnAgaDha laI jaI temAM padharAvyA.'' chaThTho dhara nAgaravADAmAM nIcIbArI pAse zrI adrezvaranuM maMdira che. bAdazAha pharUkha zIyare, tenA dIvAna rAjA chammIlArAmane, eka nIlama ApeluM A nIlame jayadrathanA bAhumAM hatuM ane mahAbhAratanA yuddhamAM tene bAhu chedAye, tenAM asthimAMthI maLelu" rAjA bahAdura chabInnArAma pAsethI te nIlama rAjA bahAdura pAse Avyu ane tenI pAsethI tenI putrInA putra dIvAna amarajI pAse AvyuM. tenA putra dIvAna raghunAthajI tathA racheADajIe tenI zAstrokta vidhivat liMga tarIke sthApanA karI. A liMga mahAdevanuM hAvA chatAM tenA bhAga bhAratI vagere vaiSNava sapradAyanI paddhati anusAra thAya che. puSTimArgIya havelI pA~cahATaDI pAse havelI galInA nAmathI jANIttA prasiddha sthAnamAM puSTi bhAgIya vaiSNava madira Avelu che. A vizALa ane vaibhavazALI madiranI sthApanA I. sa. 178 mAM jAmanagara havelInA gAsvAmI mahArAja govadha nerAjInA lAlajI mAdhavarAyajIe karI hatI. zrI mAdhavarAyajI cittala rahetA hatA ane tyAM sthira thayAM hatA, paraMtu jUnAgaDhanA yudhdhavIra dIvAna amarajIe temane AmatraNa ApI jUnAgaDhamAM 1 kAThiyAvADamAM sArvabhauma sattA ane gAyakavADa majamudArA. zrI na. vI. majamudAra, 2 . vigatA mATe jue tArIkhe sAraDa-dIvAna raNacheADacha, bhASAMtara rA. ha. dezAI 1. gi.-56
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 H jUnAgaDha ane giranAra havelI bAMdhavA tathA zrI svarUpane padharAvavA vinaMtI karI tethI teo zrI he.. saM. 1780mAM jUnAgaDha AvyA. temane navAba mahAbatakhAnajInI sUcanAthI "paMcahATaDImAM sarakArI Dele hatA temAM padharAvyA. A DelAmAM eka bhayaMkara sarpa rahe tethI Dele ujaTha paDela. zrI mAdhavarAyajIe tenA caraNasparzathI tene uddhAra karyo. te vAta navAbanA kAne jatAM pote AvI darzana karyA tathA te Delo, magharavADA gAma tathA jAMbuvADI ane mATI bAga mahArAjazrIne bheTa dharyA. A sthaLe zrI mAdhavarAyajI maMdira baMdhAvI zrI madana mohanalAlanuM svarUpa padharAvyuM. A svarUpa mULa dayA bhavAyA nAmanA vaNavanI pUjAmAM hatuM. te pachI i. sa. 1800mAM eka giranArA brAhmaNanA gharanA kUvAmAMthI svapnamAM thayelA Adeza anusAra zrI dAmodarajInuM svarUpa prApta thatAM te paNa havelImAM padharAvyuM. zrI mAdhavarAyajI lIlA vistArI gayA pachI tenI gAdIe vrajavalabhajI mahArAja AvyA. teozrI pachI zrI gokulezajI, zrI vrajavallabhajI, zrI raghunAthalAlajI tathA zrI puruSottamalAlajI anukrame AvyA. zrI. puruSottamalAlajIe jUnAgaDha rAjya pAkIstAnamAM joDAyuM tyAre navAba mahAbatakhAnane tema na karavA jAte jaIne salAha ApelI ane jyAre teNe teozrInI salAhane uvekhI tyAre moTA jokhame rAjakeTa jaI zrI sAmaLadAsa gAMdhIne maLa, prajAkIya laDatane sakriya sahAya karelI. A vidvAna, pavitra ane lekanA atipriya ane AdaraNIya dharmaguru saMvata 2020nA bhAdaravA vadI 9nA roja gelekavAsI thayA. A havelImAM I. sa. 1925mAM navuM maMdira bAMdhavAmAM AvyuM che temAM hAla judAM judAM nava svarUpanAM darzana thAya che. zrI svAmInArAyaNa maMdira jUnAgaDhanAM maMdiramAM svAmInArAyaNanuM bhavya maMdira judI bhAta pADe che. svAmInArAyaNa saMpradAyanA pravartaka zrI. sahajAnaMdajI mahArAja varNa (brahmacArI) svarUpe soraTha dezamAM I. sa. 1800 lagabhaga AvyA ane mAMgareLa pAsenA ja gAmamAM rahetA rAmAnaMdajI mahArAja pAse dIkSA lIdhI. bAlAgAma pAsenA paMcALA gAmanA darabAra himmatasiMha urphe jhiNAbhAI tathA tenA bhAI jamanAvaDanA darabAra sUrajasiMha urphe dAdAbhAI zrIjInA parama sevake hatA. zrI sahajAnaMdajI mahArAjane soraTha deza ane jUnAgaDha nagara ati priya hatAM tethI teozo jUnAgaDhamAM 23 vAra padhAryA hatA ane dAmodara kuMDa, revatIkuMDa vagere tIrthomAM snAna karI giranAra upara paribhramaNa karI nArAyaNa
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa : 443 dharA pAse rAkAyA hatA. paMcALA darabAra zrI. jhiNAbhAInI IcchA jUnAgaDhamAM tenI vADImAM ma dira mAMdhavAnI hatI te paripUrNa karavA tenA mRtyu pachI tenA bhAI sUrajisaMhe tenA bhAganI vADI zrIjIne apaNu karatAM tyAM vi. sa. 1882nA mAgasara mAsamAM zrI brahmAnad svAmI tathA zrI geApAlAnaMda svAmIne mAchalI bhavya ane suMdara maMdira dhAvyuM.. A maMdira vi. sa. 1884mAM saMpUrNa thatAM te ja varSanA vaizAkha vadI khIjanA divase, zrI. sahajAnaMdajI mahArAjanA varada haste mUrtti AnI pratiSThA karI. A maMdiramAM traNa zikharo paikI pUrva taraphanA zikharamAM harikRSNa mahArAja tathA rAdhAramaNa devanI mUrti A che. vacalA zikharamAM raNucheDajI tathA trikamarAyanI mUrti A che. pazcima taraphanA zikharamAM sidhdhezvara mahAdeva ane pA tIjI tathA gaNapati che, pALImAM hanumAnajI tathA garUpajI che. A mUrti e paikI harikRSNa mahArAjanI pratimAnI pratiSThA vi. sa. 1916nA phAgaNa vadI ranA roja AcAya raghuvIrajI mahArAjane haste thaI che. khIjI badhI mUti AnI pratiSThA zrI sahajAna jI mahArAje pote karI che. marinA vacalA ane moTA zikharanI UMcAI dharatIthI 77 phrITa che, traNa zikharAnI AsapAsa pradakSiNAnA gherAvA 278 phrITa che. anya jovA lAyaka sthAna sakkarabAga myujhiyama jUnAgaDhanI uttare rAjakoTa mArga upara sakkarabAgamAM jUnAgaDha myujhiyama nAme hAlamAM oLakhAtuM nAnuM paNuM tamanedAra saMgrahasthAna che. A sauMgrahasthAna pahelAM rasulakhAnajI myujhiyama kahevAtu ane tenuM udghATana mubainA gavarnara leDe" nA kArTa tA. 5-11-1901nA rAja kareluM. A myujhiyamamAM zilpa ane purAtattvamAM avazeSo, zilAlekhA, cAMdInI kArIgarI, kAcanA vividha namUnAo, pakSIo, prANIonA masAlA bharelAM zarIza, kASTa ane dhAtunAM kAtarakAmA, lokakaLA ane grAma vistAranI kaLAnA namUnAA Adi vastuo pradarzita karI che. te uparAMta eka nAnI sarakhI lAyabrerI pazu che. tA. 20-4-1978nA rAja myujhiyamanA amRta mahe!tsava khAtA taraphathI ujavAyA. myujhiyamamAM tAmrapatro, zilAlekhA, AyuSa Adi aitihAsika agatyanI vastu noMdha pAtra che.
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ je44H jUnAgaDha ane giranAra kacerI-darabArahola myujhiyama ja navAbanA jUnA rAjamahelamAM jyAM tenI kacerI bharAtI tyAM ja che. cAMdInI khurazIo, kaTaglAsanAM jhummare, AyanAo Adi tyAM jovA maLe che. tenuM svataMtra myujhiyamAM rUpAMtara karI punaracanA thatAM tenuM uddhATana tA. 21-11977 nA roja zikSaNa maMtrI navalabhAI zAhane hAthe thayuM. jUnAgaDhanuM jhU arthAta prANI saMgrahasthAna paNa sakkarabAgamAM che. tenI sthApanA I. sa. 1860mAM jUnAgaDhanA navAba mahAbatakhAna bIjAe karI hatI ane tethI te gujarAta rAjayanuM jUnAmAM jUnuM jhU che. A jhUmAM prANIo ane pakSIo rAkhavAmAM Ave che ane ucheravAmAM paNa Ave che. tenI saMkhyA vAraMvAra vadhatI ghaTatI rahe che. temAM siMhe, siMhaNa, vAgha, dIpaDA, magare, vAMdarAM, rIMcha, rejha, jaMgalI gadheDAM, haraNa, pazuDA, ghuTaDA, ajagara, sasalAM, popaTa, mera Adine rAkhavAmAM AvyAM che. giranA siMhenuM ahiM uchera kendra paNa che. pustakAlaya svAtaMtrya pUrve bahAdurakhAna lAyabrerI nAme oLakhAtuM jUnAgaDha pustakAlaya paNa jovA lAyaka che. A pustakAlayanuM zilAropaNa tA. 2-121890 nA roja ane urdhATana tA. 5-12-1991 nA roja thayuM. jUnAgaDhamAM A pUrve rAjyanuM pustakAlaya ke lAyabrerI hevAnuM jaNAtuM nathI. jUnAM ane aprApya pustakone ahiM saMbhALapUrvaka rAkhele saMgraha che. rAjamahelo zaheramAM sITI rAjamahelathI oLakhAtA jUnA rAjamahelameTA vistAramAM patharAyelA paDyA che. hAlamAM temAM kalekaTara ophisa, jillA paMcAyata ophisa, benka opha InDiyA, DI. esa. pI. ophisa, DIsTrIkaTa rekarDa, sTeTa benka opha saurASTra ane bIjI ghaNuM ophise bese che. 6 navAbane nagara bahAranA rAjamahela, saradArabAga, rasulagulajhAra (vartamAna 1 eka vartamAna patramAM prathama pustakAlaya A pUrve karavAmAM AveluM ema lakhavAmAM AvyuM che, paraMtu prathama pustakAlaya jUnAgaDhanA zrI nRsiMhaprasAda bUce svakharce potAnA makAnamAM I. sa. 1871mAM sthApyuM, tyAre sarakArI lAyabrerI hatI nahi,
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaH 445 rasika nivAsa) amana mahela (vartamAna zAMti sadana-adhyApana maMdira) vagere paNuM jevA yogya che. motIbAga vaMthaLI roDa upara Avela suMdara bAga che. jyAM hAlamAM beTanIkala gArDana banAveluM che. paritaLAva vasaMta vihAra mATe baMdhAveluM taLAva. viliMgDa Dema jUnAgaDhanuM eka ati suMdara sthAna. ahiM dAtAra ane paDakhenI TekarIo ADo Dema bAMdhI levAmAM AvyuM che tathA pAse suMdara udyAna che. ' A DemanI yojanA I. sa. 1928mAM taiyAra thaI paNa tenI pAse tA. 11-5-1929nA roja navAba mahAbatakhAnajIne hAthe nAkhavAmAM Avyo ane tenuM uddhATana tA. 10-1-1936nA roja karavAmAM AvyuM. tene kecamenTa eriyA 16 ce. mAIlane che tathA tenI UMcAI 44 phITanI che. tenA taLiyAthI pahoLAI 45 phITa tathA uparathI 10 phITanI che. A Demane veIsTa vera rara phiTa lAMbe che, Dema 850 phITa lAMbe che ane tenI kepesITI 100000000 gelananI che. mahAbata makabarA jUnAgaDhanI jovAlAyaka ImAratamAM mahAbata makabarA eka AkarSaka ane kalAtmaka ImArata che. A makabarAnuM bAMdhakAma I. sa. 1880 mAM navAba mahAbatakhAna bIjAe zarU karAveluM paNa te pUrNa thAya te pahelAM te jannatanazIna thayA; tema chatAM temane tyAM daphana karelA che. A makabarAmAM navAba bahAdarakhAna trIjA tathA navAba rasulakhAnanI kabare che. tenI bAjumAM vijhira bahAuddInabhAIne makabaro tathA makabarAnI dakSiNe me masjida che. bIjA sthAne jUnAgaDha zaheramAM 60 thI vadhAre hinduonAM devasthAne che tathA lagabhaga eTalI ja masijade ane daragAhe che. jenAM paNa maMdire ane upADyo ane krizciyanenAM be carcA che. te uparAMta vizALa ane bhavya sarakArI jAhera makAne, navAbanA
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446H jUnAgaDha ane giranAra rAjamahela ane jAhera saMsthAo che. - jUnAgaDha zahera bahAra nagara udyAna hatA. jene ghaNuM leke lAbha letA te TAuna helanuM nirmANa thayuM. tenuM uddaghATana tA. 1-10-1979 nA roja thayuM tathA phuvArAnuM uddaghATana tA. 26-1-1986 nA roja tathA tyAM eka svImiMga pulanuM khAta muhUrta tA. 15-2-1887nA roja karavAmAM AvyuM. tA. 185-1986nA roja taraphathI padmAgorI hAlanuM udghATana thayuM " pAna kAra cAma jAya ane vistAra mA nA 1 A sarva sthAnenI noMdha mATe juo "junAgaDha ane giranAra" athavA "junAgaDha enDa giranAra-zuM. ha. dezAI.
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakRta Ama vijaya kAvya pAdatADItakrama prazAsa khaMDa bhakti darpaNu mAMDalika kAvya rama ratnAkAra vAksa hitA pANinIya zikSA zizupAla vadha harivaMza purANu `phArasI tArIkhe sAraDa tArIkhe krIstA tArIkhe phrIrAjhazAhI tArIkhe phrIjhazAhI mIrAte ahemadI mIrAte sikaMdarI 6 mIrAta mustaphAbAda hindI mahAziva ratnAkara ziva rahasya AdhaDa bhagavAna rAma saMdarbha sUci (skaMda purANu) (nAgAju na-yAdhara) (pratikRti-upasaMhAra) (phariztA) (samja akIphI) (jhiyAuddIna bhAratI) (alI mahamadakhAna) (sikaMdara khIta maMju) bhA=bhASAMtara veNInAtha yAmilaka bhA. gArAbhAi rAmajI gAviMda svAmI gaMgAdhara vi bhA. jIvarAma zAstrI kavi mAgha dIvAna raNacheDajI. bhA. brigsa . bhA. IlIyaTa bhA. IlIyaTa bha. rR. mA, jhaverI bhA. A. me!. dIvAna e. jI. zekha dIvAna raNacheDajI dItrAna raNacheDajI . yajJa nArAyaNa caturvedI
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 : junAgaDha ane giranAra.. agrejI e nyu hIsTrI opha InDiyana pIpala ripeTa ona enTIkavITijha epha kAThiyAvADa enDre kaccha Indiche Alterthum Skande ekaTrekaTasa phroma dhI enTIkavITijha ek kAThiyAvADa enDa kaccha TrAvelsa opha hyuena sAMga TrAvelsa Ina vesTarna InDiyA tArIkhe sAra nAnaka prakAza patrikA (1970) pAlITikala prekaTIsa Ina vrusTana InDiyA (dIvAna raNacheDajI) pAraTreTa gelerI ek vesTarna InDiyA prATekaTeDa prinsIsa epha inDiyA khAkhI phalasa``ek sAra mesekara epha mahIyAjha lIga prinsIsa opha InDiyA jUnAgaDha lAIph enDa TIcIiMgsa epha narasiMha mahetA lAIpha enDa ekasaplAITasa eka rAjA rAyasi Mha vijhara bahAuddInabhAI vesTarna inDiyA sTeTisaTIkala ekAunTa opha jUnAgaDha . hIsTrI opha gujarAta gujarAtI kAThiyAvADa sAbhauma sattA ane majamudArA kAThiyAvADa gejheTIyara giranAra mahAtmya girinArAyaNu jJAtinI utpatti gujarAta gejheTIyara Ara. sI. majamudAra je. bharajesa Lassen je. kharasa semyuala khIla * la TADa bhA. je. bharajesa DA. kIrapAlasI ga e. Dabalyu veba Ara. e. jalabhAI Dabalyu. bI. vAranara eDavarDajha enDa phrojhara je. pI. jozIpurA alakadhArI sara thI grAnDa jekaba mejara vATasana ema. esa. kaiAmIserIyeTa na. vi. majamudAra mejara veTasana dA. pu. khADIyA jIvarAma du. zukala
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaH 449 (a. 4. nadavI) gujarAta rAjasthAna gujarAtano ItihAsa gulAbarAya caritra gekulajI jhAlAnuM jIvanacaritra kAlIdAsa je. paMDayA bhA. choTubhAI nAyaka jaTAzaMkara ha. vorA manasukhalAla sUryarAma tripAThI kIrtikumAra vaizava De. narottamadAsa vizvavanuM jIvanacaritra jamAdAra sAleha hindInA TesTImonIalasa jADejAne ItihAsa - jUnAgaDhano ItihAsa dalapata kAvya dIvAna anaMtajI amaracaM nuM jIvanacaritra dIvAna anaMtajInuM jIvanacaritra narasiMha mahetAnA samayane nirNaya nAgaI purANa parama bhAgavata narasiMhanuM sAcuM darzana pitR tarpaNa puruSottama pratibhA jIvarAma zAstrI gulAbazaMkara vorA kavi dalapatarAma bhavAnIzaMkara narasiMharAma suratarAya aM. vasAvaDA vi. ja. majamudAra-na. vi. majamudAra kAnajIbhAI lAMgaDIyA zAMtilAla vaiznava ane vasarAma rAmajI paTela zaMbhuprasAda ha. desAI premalAla ga. mevA, bhaktipriya zaMbhuprasAda ha. dezAI zAstrI dharmavallabhadAsajI bhAgIrathI bahena amRtalAla jI. zAha jI. e. zekha ja, pu. jethIpurA ja. pu. jozIpurA mAladevajI rANa zaMbhuprasAda bha. nANAvaTI kalyANarAya jeThAbhAI bakSI ja. pu. zIpurA prabhAsa ane somanAtha bhakta zirAmaNa ThAkara jhiNAbhAI bhagavAnalAla jozIpurAnuM jIvanacaritra bhArata rAjya maMDala mahAbata Alabama maNizaMkara kIkANI maMtrIzvara rAyajI sAheba bhAga -2 mahera javAMmardo mAMgaroLane ItihAsa mAMgaroLane ItihAsa yudhavIra dIvAna amarajI ja. gi-57
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450H jUnAgaDha ane giranAra revAbAI dharmazikSaNa mALA saduupadeze mAta saurASTrano hRtihAsa saurASTra saMta hatA ane islAmI oliyAo. soraThanA sidhe. seraThI bahAravaTiyA. zrI kRSNanuM dvArakA, hisTorikala IMskazansa opha gujarAta. hiMdustAnanAM rakSita rAja. jUnAgaDha, kAlIdAsa goviMda anAmI zaMbhuprasAda ha. dezA IcchAzaMkara dave kAlIdAsa mahArAja jhaveracaMda meghANI zaMbhuprasAda ha. desAI girajAzaMkara va. AcArya durlabhajI dha vada zrI ka. lA. ThAkara jaina graMtha kIti kaumudI (semezvara) kumArapALa carita. kumArapALa prabaMdhuM. kumArepALa pratibaMdha kumArapALa caritra. caitya paripATI stavanajaina tIrthone ItihAsa jaina tIrthonuM veNuna: dvAzraya. nAbhInaMdana nedhara prabaMdha nemInAtha catuMpAdikA. prabaMdha ciMtAmaNi (merataMgAcArya) prabhAva caritra revaMtagiri ramuM (vijayasena sUrI) revaMtagiri ka5 (vijayasena sUrI) vastupAle ciritra. vividha tIrtha kalpa. tIrthamALA stavana. bhA. vallabhajI hA AcArya jayasiMha sUrI jinamaMDana gaNuM somaprabhAcArya jayasiMha sarI jinatilaka sUrI nyAyavijayajI kanakavijayajI paNa hemacaMdrAcArya kakka sUrI vinayacaMdrajI bhA. du. ke. zAstrI zrI prabhAcaMdra surI bhA. ha. yu. bhAyANI bhA. ha. yu. bhAyANuM jinaharSa zrI jinaprabha surI vijayaprabha surI
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaH 45 apragaTa graMtha arebIka enDa parziyana InsaskInsa opha saurASTra. zaMbhuprasAda ha. desAI kahAnadAsa tApIdAsa bakSInuM Atma caritra. jUnAgaDhanI noMdha. anAmI jUnAgaDhanI TUMkI noMdha. motIlAla jIvaNalAla chAyA riperTa enyuala riperTa opha ArkIolojIkala sarve opha InDiyA. 1954-1955 eDaminIsTrezana riporTa opha jUnAgaDha sTeTa 1930-1931 thI 1945-1946 kAThIyAvADa-ripaTa na. karnala kare riporTa opha riyala eziyATika sosAyaTI bombe pustaka 1 ane bombe pustaka 18 sensasa riporTa 1901 thI 171 InDiyana enTIkaveTI-pustaka 8 eprogrAphikA InDikA pustaka 8 sAmAyika kalakattA rivyu. I. sa. 1877 gujarAtI tA. 14-10-1919 gujarAtI. dIpetsavI aMka saM. 1981 gujarAtI. tA. 14-1-1934 jaranala opha Aka. saMsAyaTI-jUnAgaDha-nave. 1937 jaina satya prakAza. tA. 15-10-19pa1 payika julAI 1968 eprila 1969 juna 1969 trimAsika caitra saM. 1964 blekavuDa megejhIna I. sa. 1911 bhAvanagara samAcAra. dIpotsavI aMka I. sa. 1972 vApha mArca 1967 zAradA DIsembara 1935
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45ra : jUnAgaDha ane giranAra saurASTra darpaNa julAI 1872 thI 1874 jAnyuArI 1876 jAnyuArI 1884 navembara 1884 DIsembara 1884 julAI 1887 smArika gu. sA. paripada. 26-12-1969 mAhitI jUnAgaDha myujhiyama - patrikA. jUnAgaDha jU - patrikA. rUbarU mAhitI sva. zrI. kuMdanalAla motIlAla chAyA zrI. nathubhAI lAlabhAI zrI. zrInivAsa vaikuMTharAya bakSI zrI. bAburAya vaikuMTharAya bakSI zrI. zaMbhuprasAda haridatta jozI zrI. dinakararAya sArAbhAI khA.zrI. gulAma rasulakhAnajI bAbI zrI. vineda ya jozIpurA
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUci a ajhima kekalatAza 11ra-11-114 anaMta sadAziva tAbe 301-309 anaMtajI amaracaMda dIvAna 185-192 195-198 200 thI 22-2017 211-214-220-227-426 anaMtarAya nAnAlAla-268 anaMtaprasAda vaiSNava 250-260 abAsAlama 213 ' ' abbAsaalI bega 267-ra74-291 abdula gaphAra 334 abdulakAdara mahamada husena 310 20-35-359 abdula husena jIvAjI 349-300 abdula majIdakhAna 327 abadula gaphArakhAna 334 abadula jhaphara nadavI 49 amana banne 296 - - amaracha kachI ra24-232-27-302 amarajI jhAlA 178-286 - amarajI divAna 12-133 thI 146 15-168-189-441 '' ' amarUllAha 178 amIna jamAdAra 16. . amInakhAna gorI 111-11-432 amIdAsa manajI 224-232 amIra bakhate 263 amIra begama 190 amRtalAla amaracaMda 185 amRtalAla jI. zAha 125 amRtalAla paDhIyAra u47 amRtalAla zeTha 311-14-365 aradezara jamazedajI 237-245-246 254-27-401-41 arUNa sevaka 349 alakadhArI 115 alI bIna hamajhA 435 azoka 35-37-56-57-65-431 ahamadamIyAM akhtara 347-350-361 ahamadamIyAM sa 198-199-200 ahamadakhAna bAbI 234-35-263 ahamada zAha pIra 183-184 ahamadazAha sulatAna 87-48-432 Ajamabega celA 16-165-167 171 AbA selurakara 160 AzA begama 96 AsTana 216 IgalIga 65 IcchAzaMkara dave 437 IrAdevI 348 IdulAla gAMdhI 4ra8 IdubhAI vasAvaDA 288-349 Iducha buca 190 aMducha vaiSNava 277 IyAnutulalAha 116 IzvarajI amarajI 233 IzvarajI buca 127-128 IsmAIla abrehAnI 315-27-350 IsmAIlabega celA. 183 IsabakhAna 183 " IsA khAna para
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ IsAratakhAna para-116 ugAvALA 41-46-7 ugAvALe (DhAka) 82-83 ucharaMgarAya ojhA 348 uttamarAma gheDA 154 umara abu paMca 205 umara mukhAsana 167-171 thI 177 umarAva bakhta 26 umara henAka 244 umiyAzaMkara desAI 168-15-16 166-171 uSavadAta 58 eDavarDa esa. Dabalyu 193 elakhAne 138 edalakhAna zAhajhAda 234-263-264 265-289 : adelakhAna (sukhapara) 20 e.ke. vAya. abreDAnI 35-3ra763 esTana 177 olIvanTa sara cAsa 264 elarvarA esa. AI 371 aMbArAma chAyA 240-243-61 aMbAlAla jAnI 98 aMbAzaMkara buca 230 aMbAzaMkara vabhajI 261 kanaiyAlAla munazI 98 15 kamAlabate 177 kamAla bakhta 234-35 karnAka karnala 171-173-174 karamacaMda gAMdhI 200-21-348 karasana sAmata 367-68 kalyANagiri 184 kalyANarAya bakSI 284-288 kalyANa zeTha 155 thI 15 kavATa rAha 4-44-7 kavATa bIje 7-8 kahAnadAsa vaiSNava 137-138-150 15-15-166- 168 - 170 171-17ra-173-289-90 kAdumakarANI 238 thI 44 kAMtilAla somapurA 13 kAMntilAla vyAsa 3 - kArnegI kepTana 282-193 kAnajIbhAI lAMgaDIyA 369 kAlIdAsa mahArAja 4ra7-436 kAlIdAsa zAstrI 398 phAlumera 138-395 kAzInAtha jozI 219-ra33-240 247-265 kITIMgsa karnala 28-10-ra0 kuMbhAjI ta7thI 1ra-13 thI 40 15ra-153-43ra . kumArapALa 76-08-299-400-08 416 ke. kepTana 31 ke. kA. zAstro 64-98 heDala sarapeTIka rapa-356 thI 30 phalakasurI 45 katA bhare 257 kanakarAya vasAvaDA ra7-ra77 kanaka vijayajI gaNi 07. kanI rAmajI 18-428 8Dela che ?
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 455 keneDI kepTana 248 kampabela ra54 kevaLarAma buca 163 kezavajI 203-205 kesarabAI (karacha) 1:1 kesarabAI (begama) 286, kemI serIyeTa ema. esa. 47-19 kelasana kepTana 205 keraDIMgTana 254-431 kumAragiri 178 kRSNalAla dhruva 30-340 krIpArAma zeTha 383 kha khalaphazAha mIyAM 36 khalaphazAhamIyAM (bIjA) 219-28 khalIlakhAne 106-107 kheMgAra kuMvara 44 kheMgArakuMvara (ba) 44-78 kheMgAra rAha 73-444) kheMgAra 2 je 7-4 kheMgAra 3 je 82 kheMgAra 3 the 84-432 kheMgAra rAyajAde 113 khetazI vorA 201 khuzAla camanarAya i83 " 60-83 258-347-387-40 0 404-409-412 gAMdhIjI 323-348 giradharalAla dhoLakIyA 349-413 giridhara zarmA 347 gurUdayAlasiMha 370 gulamahamada zAbadAda 240-244 gulAbadAsa lAladAsa 273-287 gulAbarAya jozIpurA 136-50 250-48-433 gulAbazaMkara vorA 121-280 gulAma alI kAmIla 349 gulAma mahamada bAvAmIyAM 250-287 . gulAma rasulakhAna bAbI 294 gokaLabhAI berisTara 289-90 gokaLadAsa gagalANI 365 gokulajI jhAlA 207-20-224 227 thI 270-239-250. gokaladAsa tApIdAsa 239 gokaladAsa pArekha 267 gokaLadAsa rAyacurA 347-348 godaDa khavaDa 161 gopAlAnaMdajI 189 gopAlajI delavADAkara 247 gopAladAsa desAI 288-289 goradhanadAsa IdrajI 273 goradhanadAsa khaMDherIyA 313-14 garAbhAI rAmajI 67-233-255- 261-384-425 goviMdajI dIvAna 106-149-153 154-432 gaMgAdhara kavi 5-85-80-93-388 gajendra buca 428 gaTulAlajI 259 \ girajAzaMkara jhAlA 207 girajAzaMkara AcArya 38-44-17
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 456 prahAra rAhu 43-70-71-432 ghIvAlA esa.pI. 327 ghelAbhAI vasAvaDA 213 choTAlAla bakSI 26-288-ra 401 choTI bu 234-264 choTubhAI atri 67-403-09 433. choTubhAI nAyaka 49 choTubhArathI 368 cakrapANita 36-421-431 camanalAla cakubhAI 365 casTana 59 cittaraMjana rAjA 335 cimanalAla setalavADa ra3 cuDAmaNi cha9-83 cunIlAla sArAbhAI ra36-283284 285 candragupta maiya 35-37-pa-65. candragupta vikramAditya 63. candracUDa 70 candrasiMhajI bhADavA 369 cAMda paTaNI 196 jagatasiMha 83 jagajIvanarAma badhekA 97-98 jagannAtha jhAlA 129-10131 286 jagamAla goradhana 45 jaTAzaMkara chAyA 268 jaTAzaMkara harajIvana 233-255 26-423 janmarAMkara buca 347 janArdana prabhAzaMkara 347 janamIyAM kAjhI 268 jambara zeTha 191-192-193-201 jamAlakhAna baloca 179 jayadAmana 59 jayamala 78 jayAzaMkara jIkAra 261 jayasukhalAla jozIpurA 97-188-255 265-303-347 jayasiMha 1 le 78 jayasiMha 2 je 85 jayasiMha ke je 88 jayasiMha sUrI 400 jayendrarAya nANAvaTI 1 chaganalAla nANAvaTI 308-335-346 348 chaganalAla prabhudAsa 314 ganalAla paMDayA 29-06-300 328 chaganalAla buca 295-346 * chelazaMkara dave 312-314-318-336 346 choTamalAla nAgara 158 5
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAbhAI kIkANI 232-255-261 jIvAbhAI paTela 323 jeThasura khUmANu 216 jeThAlAla jozI 3 4 5 jeThAlAla rUpANI 324-349-370 je. ema. paDayAM 361-373 jothI eca. pI. 313-318 jha jhapharakhAna 85 jhapharakhAna 439 jhaveraca6 134 jhaveracaMda meghANI 212-243 jhaverIlAla vasAvaDA 356-362 jhiNAbhAI darabAra 170-189-442 jhiNAbAvA 420-428 jhiNA mahetA 172-172-178 jhiyAuddIna bhAranI 48 457 Tile kepTana 320 rADa mali 50-105-170-3827 437 * ThAkarazI ghIyA 338 354 44 DItha 340 ja. gi.-58 DuMgarazI devazI 200 thI 204-227 DAsAbhAI kharadezajI 273 DAsA pArekha 204-201 DeAsIyu 172-173 Dhebara ucharaMga rAya 360 ta tApIda!sa vaiSNava 148-289 tArAcaMda zAha 371-375 tAlyarakhAna 267 tuSAt 56-57-65 tejapAla 41-80-81-82-409 tAtArAma valeyA 37, trikamajI narabherAma 245-270 trikamadAsa vaiSNava 282=440 trimAsa sevaka 348 tribhAvanadAsa tulasIdAsa 216 tribhAvanadAsa meAtIcaMdra 252-276 401 tribhuvanarAya rANA 271-340 nyu bakarAya majamudAra 261-350 tha thAmasa prinsepa 438
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ n h dalapatarAma kavi 231-250-256 dalapatarAma dIvAna 125 thI 12176-432 dAsa rAha 81-432 dayALajI 155-164 deyAza kara dave 374-375 dAujI jevA 153 dAgeAjI rAyajAdA 1para dAdIjI begama 190-191-192 dAmeAdaradasa jagaDa 261-269 dAmeAdara narasiMha 89-421 dIna mahamada jamAdAra 212-213 dIlasukharAya vasAvaDA 356-362 dIlAvarakhAna 207-329 durgAzaMkara zAstrI 76-399 dula bhajI khetANI 365 dula bha dIvAna 136-149-152 153 dula bhadAsa rAmajI 350 dula bhasena 71-432 devendra sUrI 409 devacaMda lakSmIcaMda 401-411 devazI sudarajI 183 devAyata bAdara 71 . pu. bharADIyA cha7-393-404 406-407-411 dAlatarAya jhAlA 30-350 dolatasiMha rAyajAdA 345 458 dha dhAMdha 405 dhIrajarAya chAyA 336 dhruvasena 2 jo ka na naTavaralAla desAI 98 nathukhAna saravANI 173-1981-192 nathubhAI krIpArAma 301-303 nathurAma amarajI 185 nathurAma zarmA 422-428 nannAmIyAM pIrajAdA 199 nabIbakSa khA. ba. 361 nayanasukhalAla majamudAra, 97-141 -1441 narasiMha mahetA 43-96 thI 104 290-294-421-422-440 narasi'hadAsa DeAkaTara 329 narasihadAsa vibhAkara 247 narasiMhadAsa satAkarAma 207 narasi'hadAsa kahanadAsa 313-3 14- 322349-370 narasi'haprasAda pruca 193-207-208 216-220-226-232-401 narasiMhaprasAda majamudAra 276-350 narabherAma vaidya 188 narabhezara 216 narendra zukala 348 narendra nathavANI 365
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 459 narottamadAsa vaiSNava 25-2620-266 -277-293 narottamadAsa zeTha 323-349 navaghaNa 1 72-70-83-433 434 navaghaNa je 13-73-83 - navaghaNa 3je 74-83 navaghaNa 4 84 navaraMgakhAna 115 nAgabAI 93 thI 06-424 nAgabAI bIjAM 217 nAthAlAla devacaMda 401 1 nAthAlAla kavi 428 nAnIbu 234 nIlamabhAI buca 367-368-376 nurakhAM maulavI 206 nurabu 234 nAthe keTa lerDa 278-443 nautamadAsa vyAsa 323 naMdalAla munazI 27-245 nyAlacaMda rUpazaMkara 207 270-271-ra75-284 thI 288 300-401 puruSottamarAya nANAvaTI 29-30 - 322-340 puSkara caMdavAkara 50 puSpakAnta dhoLakIyA 49 puSpAbahena mahetA 465-374 puSamitra zuga 58 popaTa pArekha 134 pratAparAya vasaMtarAya 233-261 prabhAzaMkara vasAvaDA 148-149-153 -15-15-164-196 prabhudAsa jozIpurA 205 - prabhudAsa baLIyA 349 prabhudAsa bakSI 199 prabhudAsa vakhArIyA 323 prabhudAsa vasAvaDA 164-179 prANalAla zaMbhulAla 207 - premajI dAmANe 150 premarAya majamudAra 328-35-361 pRthulAla vasAvaDA 334 - mAre rAmajI 4ra8-43pa-436-437 parNadata 36 paramasukharAya karachI 303 paramANudAsa mahetA 201 paramANudAsa vRMdAvanadAsa 207 pala sara je. bA. 216 puMjAbhAI vasAvaDA 138-140-288 puruSottama lAlajI gosvAmI 368 442 puruSottamarAya jhAlA 219-246-264 phakIha ema. e. 26-270 phakharUdaulA 125 phohakhAna 183 phohakhAna saravANI 111 phahayAbakhAna 140 pharauhayAbakhAna (devagAma) 186 pharagyusana sara je. 249 pharistA 48
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ phITasa jIrAlDa 224-229 phIrAjazAha mahetA 267-273-302 phIlIpsa mejara 216 phrAnsa e. ke. 200 . ma badarUdIna kAjhI 156 naisihajI jhAlA 376 marajesa je. 383 bahAuddInabhAI 205-216-220224-227-228234248 249-250252263-264-268 271-274292-301-304 -305-317-424-445 bahAdurakhAna 1lA 199 thI 130 210-369 bahAdarakhAna rA 165-101thI 168 bahAdarakhAna jA 224-229-234246 thI 263-445 bahAravaTIyA 193-194-210 thI 215-238thI244-26-270 -344-345-346 bahecaradAsa desAI 270-174-282 285-413 baLava'tarAya munazI 192-193-203 bApubhAI vaiSNava 276-347 bAbAjI 162-145-166 bAjIrAya bakSI 266-290-303 bAmaNIyAjI rAyajAdA 13pa bAvAvALA 182 bAvA pyArA 428-435-43-437 mizanasiha na la 374 buThThubhAI khekhara 324 mejanajI meravAnajI 268 khAI AI. sI. 301-307 leDana 334 yuka phrAisa 3 bha bhagavAnalAla IMdrajI 57-250-255 256-257-431 bhagavAnabhAI chatrapati 146-255- 258 bhagavAnalAla jozIpurA 1398-191 205-233 bhagavAnalAla madanajI 199 bhagubhAI paTela 376 bhavAnIdAsa mahetA 229 bhavAnIdAsa munazI 182 bhavAnIdAsa vaiSNava 119-440 bhavAnIza kara ojhA 365 bhavAnIzaMkara narasiMharAma 202 bhAIzaMkara seAlIsITara 280-302 bhAgIrathInAthajI 350 bhANajI prabhudAsa 207 bhIma khAjo 137-150 bhUpatarAya desAI 183 bhUpatarAya trikamajI 271-288 bhUpatasiMha 106 bhairavAna jI 431 ma macchulamIyAM cIztI 2362 69-201 makhdumamIyAM cIztI 183
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ maganalAla kIkANI 201 maganalAla gAthA 323 majamudAra Ara. sI. 64 maNibhAI jazabhAI, 224 maNibhAI trikamarAya 250 maNilAla deAzI 356 maNilAla nANAvaTI 309-347-350 maNilAla vaiSNava 323 maNizaMkara kIkANI 233-255-256 maNizaMkara rAjagAra :56-357 maNizaMkara rAjArAma, 301-307 maNiza'kara vaidya 199-211 matiza kara desAI -09-328-340 mathuradAsa vasAvaDA 256-261-27 madanajIta vArA 349 madhurAya khuzAlarAya 155-158 thI 16ra manasukhalAla jhaverI 428 manasukharAma sUryarAma 220-233 284-295 maneAharAsa kAra 148 maneAharadAsa vaiSNava 141 manAhara svAmI 260 41 mAAmajI 350 mayAza kara desAi 208 mahamada taghalake 48-84-432 mahamada bAjuda 350-361 mahamadakhAna bAbI 198 mahamada bIna hasana 435 mahamadabhAI zekha 310 thI 319- 334 mahamUda begaDo 42-46-51-91 thI 100-432 mahamUda 2 107 mahamUda e 110 mahAbatakhAna 1lA 144-432 mahAbatakhAta rajA 190-192-199 -220-227thI 235-246-359 -263-2 64-265-286-444 445 mahAbatakhAtarA 274-277291 -292-302-308 thI 336342-343-344-351 thI 364467-368-442 mahAdeva jAgezvara 223 mahArANIzaMkara zarmA 348 mahAzakara "Dita 348 mahidhara 82 mahipAla leA (juo yAsa) mahipAla rajo 79 mahipAla 3jo 79 mahipAla 4mA 84 mahipAla pramA 86 130 thI 137- mahipAla kA 890-92-93 mahebUbamI yA kAdarI ra91-711 313-334 mAdha kavi 428 mAdhavarAyajI 442 mANuzIyA khAMTa 126 mANekalAla lallubhAI 327 mAdhavajI kAnajI rAjI 251-401 mAMDalika lA 83 mAMDalika 2jo 86-87 mAMDalika 3je 45-51-90 thI 96 404424-432
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 motIlAla rAmajI 208 metIlAla vasAvaDA 309-330-334 monTItha je. ema. 319-30-325 morArajI desAI 370 morArajI dIvAna 154-155-156 157 morArIrAva gAyakavADa 142 mohanalAla mahetA 365 maMgalajI udhdhavajI 346-348 maMgalajI gaurIzaMkara 207 maMgala dIvAna 157 ya yazodhara 72 yajJa nArAyaNa caturvedI 18-4ra8 mAMhaNajI 441 mAmalabhAI vasAvaDA 237 mAmAbhAI kIkANa 127 mArkanDarAya desAI 369 mAladevajI rANuM 13-37-368 - mirajhAMkhAna 111-432 mukuMdarAya nANAvaTI 367 mukhtArakhAna bAbI 138-15-63 mugaTarAma bakSI 178 mujAhidakhAna bahelIma - 19-10 435 mujhaphaphara 1le 80-90-432 mujhaphaphara raje 107 mujhaphaphara 3 110-111-12-13 mujhaphapharakhAna bAbI 140 . mubAraka bane 297 mubArijhakhAna 216 musA darabAna 36 mULarAja rAha 70-71 mULarAja solaMkI 47-71-432) mULarAja (bALa) 78-79 mULazaMkara vyAsa 357. mekaraNa siddha 428 mekAnekI 300 megenIjha 62 - merU khavAsa 138-16-162 - merUtuMgasurI 4-399 melIMgadeva 46-87-88-407-432 mokalasiMha 6-42 makAi 15 motIlAla gheDA 347 motAlAla chAyA 19 raghunAtha IMdrajI 257 raghunAthajI dIvAna 14-143-148 thI 168- 170 thI 180-183 286 ratanazI jeThA 181 ratIlAla choTAlAla 236 ratIbhAI bhaTa 356 ratubhAI adANI 251-5-7 I1-265-366 raNachoDa AcArya 268 raNachoDalAla desAI 20 raNachoDajI dIvAna 40-41-52-1ra 81-113-115-118-123-138
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 la che. * * lakakaDabhArathI 4ra7 lakSmIcaMda kalyANa 164 - lakSmIcaMda mANekacaMda 314 lakSmIdAsa zeTha 183 lADaDIbIbI 234 lAbhazaMkara lahamIdAsa 284-348 lAlabakhate 293. lemIMgTana leDa 274-282 leMga karala 198-ra03-308 lI grAnDa jekaba 65-182-190- 383 lI. voranara Dabalyu. 20 142-143- 144-146-149156-157-159-162-168170-173-175 thI 178-182 183-184-186 thI 188-196 286-421-441 raNachoDajI mayAzaMkara 216 ravIzaMkara ghoDA 288-303 rasulakhAna navAba ra02-234-35 -264-65 thI 301-423 4ra7-445 rahIma bakhate 292 rahImabakhta 186 rAjakuMvara 172 rANakadevI 74 rAkhAna 190-191 rAmasAmata 367-368 rAmAnaMdajI 350 rAyasiMha rAha 79 rUkhaDa bAvo kare che. rUganAtha mAdhavajI rAjA 335-37 rUdrajI chAyA 135-140 rUdrajI jhAlA 129-11-165-286 432 rUdrajI rANA 255-261-275 rUdradAmAM 38-56-62-431 rUsena 61-62 rUpazaMkara ojhA 223-258 re lerDa 248-249 renDala ecaDI. 288-301-304 revAzaMkara majamudAra 16-17 revAzaMkara zAstrI 347 robarTasana ela. 304 vajIra bemaga rahe vatsarAja 79 vilabhajI AcArya 81-224-2015 332-233-255-258-429 valabhajI desAI 239 vallabhabhAI paTela 370 vasarAma paTela 98 vasaMtarAya purabIyAM ra6-1ra7-129 - 130-432 vastupAla80-81-82-400thI 412 vAMdhacha dezAI 157-158-166- 171-172-173 vAhaDa 78 kiMjala vAje 86 vijayasena surI 387 vinayacaMdra sUrI 47-388
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijayajInendra surI 405 thI 408 viharAya jozIpurA 250 vimAdarAya majamudAra 98 vivekAnaMda 262 vizvabhara AcArya 233 vizvasena 63. vizvavala 80 virajI 203-2005 vuDahAusa 248 veNIlAla nANAvaTI 348 veNIzaMkara goviMdarAma ra5 vaikuMThalAla bakSI 290 vRjanAthajI 194. vRjaranalAlajI 194-442 hITIMga ra74. 196 zerakhAna (juo bahAdarakhAna 1lA) zera jhamAnakhAna (bATavA) 132-13 134 zera jhamAnakhAna (yuvarAja) 286 287-200 thI 29-06-288 zerabulaMdakhAna (bATavA) 198 zerabulaMdakhAna (bATavA bIjA) 263 zerabulaMdakhAna (bATavA trIjA) 293 zoTa kepTana 200 zaMkaraprasAda dezAI 347 zaMkara prasAda dIvAna 188 zaMkaraprasAda nANAvaTI 348 zaMbhuprasAda desAI 55-59-6-7ra 75-78-82-83-83-84-99106-107-08-11 -113114-124-11118-1 - 134-135-13-14-158 -159-160-163-166-17 168-17-17-172-18183-186-267-268-270283-288-298-3ra4-33135-366-370-72-73376-384-607-430-431 441-446 zaMbhuprasAda dIvAna 176181 zaMbhuprasAda jozI 194-219258 zaMbhuprasAda lakSmIlAla 216 zrI kRSNa 55-21-44 zrI nivAsa bakSI 266290 zrI raMgadhara mAMkaDa 259 zAmaLajI mAMkaDa 148-153 zyAmajI kRSNavarmA ra70-284-285 zyAlika 63 zAMtilAla vaiSNava 98 zAhanavAjha bhuTa ka25-358 thI 363 - 66-367-368 zAhabuddIna ahamadakhAna 111 zAhavadakhAna 117 zivadattarAya mAMkaDa 25-015-320 -326-34-361 zivadAsa paMDayA 13ra-150 zivezvarakara 371-373 zekha e. jI. 121 zekha ema e. 334 zekha mIyAM 133-134-16-158- sadAzivarAva dIvAna 18-185-191
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 465 saratAnajI rANa 138-139 : saradAnakhAna 116-17 saradAra bakhate 234 saradAra mahamadakhAna dIvAna 320-35 327 salAbatakhAna 171 salAbatakhAna (bIjA) 190 sahajAnaMda mahArAja 160-189 442-443 sAIkasa upara sAMgaNa 76 sAjana 76-403-412 sAmatakhAna bAbI 179-191-234 sAmaLadAsa gAMdhI 348-365-374 375-376-442 sAraMgadhara desAI 114 sAlama bIna hamIda 173 thI 176 sAleha hindI 195-194-205 207-21-220-222-227228-27-278-246-286 sArAbhAI vasAvaDA 280 sAhebA sulatAnA 135-13ra-432) sikaverA je. ekasa. 320-3ra 330-334 sikaMdara bIna maMju 48-9ra siddharAja jayasiMha 73 thI 77 40-403-41-432 sI. ema. 5-44-434 sIlI kanala 207-71-ra01 sujAnakuMvara 136-138-273 suMdarajI dezAI 133-134 suMdarajI zivajI 176-17-178181-22-421 sunhAna akhta ra06 sunDAnakuMvara 136-138-ra43 suragabhAI varU 365 sulemAna pAzA 11-435 sulemAna jamAdAra 236 senDaDasTa lorDa 276-277 sevakarAma jaththaLa 163 sevakama vaida 163 sevAdAsajI 414 somAjI kora 171 seminArAyaNa 199 soma prabhAcAya" 400 somezvara 47 siMdhajI meghajI 401 skaMdagupta 38-64-68-421 sTeTa 221-248 skeTa mejara 240-242 sTroMga mejara 31 hada kepTana 190 habIbakhAma saravANI 1-1-192 198 hamaja bIna mahamada 435 harakhacaMda motIcaMda 350 haraprasAda desAI 150-240 thI 243 261-267-69-281-283 282-283 haridAsa dezAI 22-222-239246-252-254-22264-270-278-283-28441-421-432 hariprasAda buca 230
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna sAgara 47 jJAna sAgara surI 411 [2] azoka zilAlekha 37-pa-ra79 hariprasAda zAstrI 187-388 harilAla bhaTa 347 harivallabha bhAyANuM 80-388 harizaMkara zAstrI 97 98 hasanamIyAM pIra 183-184 hAmIda jamAdAra 154-155-196 hA meda ema 205-206 hAmadakhAma 1lA 13thI 142-146 thI 170-432-442 hAmadakhAna ra aa 190 thI 15 203-204-229 hArmadamIyAM 207 have jensa kepTana 327-367 hAleja 127-128 himmatakhAna (kuMvara) 363 husenamIyAM dIvAna 183 hyu-ena-sAMga 36-39-68-69-433 he keka kanala 244 hematarAma kAkAbhAI 167 hematalAla vorA 422 hematakhAna bAbI 100 hemacaMdrAcArya 399 hemIka 26 herIsa lorDa 253-79-424 heDIvALA 307-328 henara mejara 211 helAMDa 288 haMTara je. ema. 274-275 haMTara mejara 242 haphI 213-242-244 haMsarAja jeThA 181-182 uparakoTa 40-73-431 kuMvara sarovara 80 gira 245-281 giranAra 379-389 girinagara bIjAM nAmo 40 thI 5 gupta prayAga 310 eravADa 254-282 jAhera makAna vagere 22thI 226 ra51- thI ra54-23 thI 278 -441 thI 44 jAme masjida 107-44 junAgaDhane kille 51 tejalapura 80 dIva 109-245 prabhAsapATaNa 58-72-78-156 158-166-66 buDhezvara 187 mAMgaroLa 191-21-245272 verAvaLa 132-133-153-312 sudarzana sarovara 59-65 sozana mArga 399 svAminArAyaNa maMdira 189-442 havelI 441
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 417 ArajhI hakUmata 365 thI 369 eTeDa eriyA yojanA 324 elIenezana seTalamenTa ra70 kudaratI Aphato 174-195-23 - 293 joratalabI 14-336 pAkistAna sAthe joDANa 359 prajA jIvana 195-298-351 prajA maMDala 321 maiyAonuM risAmaNuM 235 sudhArA-rAjataMtra 219-246-249 271-305-35 thI 341-70
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnava jIvanane unnata banAve tevA graMtha 250-00 | 0 0 0 95-00 90-00 90-00 100-00 51-00 75-00 0 0 0 75-00 85-00 caMdrakAMta bhAga 1-2-3 IcchArAma sU. desAI zrI tulasI kRta rAmAyaNa12 tulasIdAsajI zrI ziva mahApurANa 1-2 vedavyAsa zrImad bhAgavata 1-2 zrI mahAbhArata padma purANa gaNeza purANa mArkaMDeya purANa vizvakarmA purANa zrImadda devI bhAgavata che mahAbali hanumAna 'svAmI yogAnaMda bhAratanAM nArI rane 1-4 zAMtilAla jAnI mahAprabhujInI 84 beThakajInuM caritra prAcIna vratarAja paMDita devajJa zarmA zrImad bhagavada gItA (asala moTo graMtha) amara saMta devIdAsa 1-2 harasura gaDhavI dharmasiMdhu karmakAMDane mahAna graMtha bhaktino mArga je. epha. mistrI prAcIna bhRgusaMhitA maharSi bhRgu bRhada saMhitA varAhamihira sArAvalI paMDita kalyANa varmA sUrya jyotiSa zailendra ThAkura pravAsI bhAratI (pravAsa mATe upayogI graMtha) kalApIne kekArava kalApI 65-00 215-00 75-00 125-00 100-00 90-00 200-00 200-00 150-00 160-00 160000 110-00 65-00 pravINa prakAza na - rA ja ko Ta.
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ saurASTrano itihAsa pAnAM 816 kiMmata rUA. 200/ gujarAtane kaDIbaddha ItihAsa hajI sudhI ApaNane maLyA nathI.... chatAM "saurASTranA itihAsa" A pustakamAM gujarAtanA ItihAsanI AgavI viziSTatAnI sAmAnya jhAMkhI prApta thAya che....lekhake...saMzAdhanAtmaka dRSTie tapAsI enI saraLa ane bhAvavAhI zailImAM saurASTranA itihAsanuM saLaMga kaDIbaddha Alekhana karyuM che. A daSTie A pustaka AvakAradAyaka che... saurASTranA itihAsa phakta tavArIkha ane rAjyapalaTAne ekale ItihAsa nathI emAM to lokajIvananuM sAMskRtika darzana paNa che....A badhAM pUraka tattvothI saurASTranA kaDIbaddha itihAsanI AlocanA karavAnI lekhakanI mahAmUlI mahenata saphaLa thayelI tyAre gaNAya ke jyAre saurASTranI janatA potAnI AgavI viziSTatAethI svataMtra bhAratanI pragatimAM potAne sAtha Ape.. tA. 8-9-1969 muMbaI samAcAra ... A ItihAsa 0 thanI eka moTAmAM moTI viziSTatA to enA lekhaka zrI zaMbhuprasAda dezAInI pUrvagraha ke abhigraha vinAnI taTastha ane kharI ItihAsa daSTinuM darzana thAya che te che. temaNe asaMkhya graMthanuM parizIlana karI zilAlekho, abhilekho tathA sikkAo vagerene AdhAra lai....paribaLAnA saMdarbhamAM Alekhe che....dhyAnArha viziSTatA e che ke enA sthAnika ItihAsa, ItihAsamAM apAra vaividhya che.. A ItihAsa graMtha bhaviSyanA ItihAsakArone yathArtha darzana arthe ghaNI badhI sAmagrI pUrI pADe eve che e daSTie A graMtha pAchaLa lekhakane zrama, khaMta ane cIvaTa sArthaka lekhAya. tA. ra7-5-1969 janmabhUmi ". AzcaryamAM garakAva karI mUke tevA A prakAzananA nivRtta I A. S. zrI zaMbhuprasAda dezAI lekhaka che." te "ItihAsanA UMDA abhyAsI che...saurASTranA ItihAsane lAgevaLage tyAM sudhI eka ja pustakamAM AdhAra sahitanI ATalI sAmagrI hajI sudhI keIe 2jU karI nathI. 'saurASTranA itihAsa' nAmanuM daLadAra prakAzana dAda mAgI le che." vaiSNavajana pravINa prakAzana-rAjakoTa.