Book Title: Anekant Vyavastha Prakaranam Part 02
Author(s): Dakshvijay
Publisher: Vijay Lavanyasurishwar Gyanmandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022427/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ) OM zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlAratnam-52 // nyAyAcArya-nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAya-zrImad yazovijayagaNimaNiviracitam anekaantvyvsthaaprkrnnm| tasya uttarArdham / tadupari tapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sUricakracakravarti-sarvatantrasvatantra zrImadvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGkAra-vyAkaraNavAcaspati kaviratna-zAstravizArada-zrIvijayalAvaNyasUrIzvareNa viracitA tattvabodhinI vivRtiH| sampAdaka:--- ma pacyAsapravarazrIdakSavijayo gaNimaNiH prakAzakaH A zrIvijayalAla sUrIzvarajJAnamandira, boTAda, saurASTra A vIra saM0 2484] nemi saM0 9 vikrama saM0 2014 = = = = = Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = = = = = = = = = = ___+ zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlAratnam-52 // nyAyAcArya-nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAya-zrImad yazovijayagaNimaNiviracitam e:-- anekaantvyvsthaaprkrnnm| tasya uttarArdham / taduparitapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sUricakracakravarti-sarvatantrasvatantrazrImadvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGkAra-vyAkaraNavAcaspati kaviratna-zAstravizArada-zrIvijayalAvaNyasUrIzvareNa viracitA tattvabodhinI vivRtiH / wM sampAdaka:panyAsapravarazrIdakSavijayo gaNimaNiH // - prakAzakaH mMN Mwwwwwwwwwwwwwww A zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira, boTAda, saurASTra A vIra saM0 2484] nemi saM0 9 [vikrama saM0 2014 = = = = = = == Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka- 1 zrIvijayalAvaNyasUrIzvara-hai hai jJAnamandiranA kAryavAhaka Wan zreSThivarya IzvaradAsa mUlacaMda, ___ boTAda, saurASTra. Erwwwwwwwwws EEVANAVANIVRUARY mudrakalakSmIbAI nArAyaNa caudharI nirNayasAgara presa, 26 / 28 kolabhATa sTrITa, muMbaI naM. 2 vUvYAVALVANIVRUARY mUlyam - rUpyakapaJcakam / AQalaaiolololaoooooooooo looooooolaalac 700000000000000000000000000 prAptisthAna [1] zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira, boTAda, saurASTra. [ 2 ] sarasvatIpustakabhaMDAra, The. ratanapola, hAthIkhAnA, amadAvAda. (gujarAta) Cob0000000000000oooooooooo 2090 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ togacchAdhipati zAsanasamrAT saricacakravartI sarvatantrasvatantra zrIkadambagiripramukhatIrthoddhAraka pUjyapAda prAta:smaraNIya gaNipada-vi, saM, 1960 dIkSA-vi. saM. 1945 janma-vi. saM. 1929 60 ? @LJ1Y= 6) zaMka 87 3 f6 +21+ vallabhIpura bhAvanagara mahuvA zAsatasapATa vallabhIpura mAgazara zuda 2 bhAvanagara jeTa zuda pa paMnyAsa pada-vi. saM. 1960 AcAryapada-vi.saM.1964 svargavAsa-vi. saM. 2005 mahuvA Aso vada amAsa AcAryamahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarajI mahArAja sAheba. Weng Weng Weng 555555 edu Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ poarsasarasaran prakAzakIya-nivedana. huM tensesse susrestas nyAyavizArada nyAyAcArya pUjyapAda mahAmahopAdhyAya zrImadda yazovijayajI mahArAja viracita jainadarzananA mULAdhAra anekAntavAda syAdavAdane jaNAvatA evA A "enentavyavasthA-prArA" graMthano prathama vibhAga, vyAkaraNavAcaspati kavirala zAstravizArada ajoDa vyAkhyAnakAra sAta lAkha loka pramANa saMskRta sAhityanA aSTA pa. pUjya AcAryavarya zrImad vijayelAvaNyasUrIzvarajI mahArAja racita vidvatsamAja ane tattvarasika jIvone bodha ApanArI "tavodhinI vistRti" sahita, pUrve amArA jJAnamaMdira taraphathI prakAzita thayela hato. tyAra pachI ghaNuM lAMbA samaye teno A dvitIya vibhAga prakAzita karavAmAM Ave che. vRtti sahita A graMthamAM Apela viSayanA spaSTIkaraNa mATe vizada viSayAnukramaNikA ApavAmAM AvI che. taduparAMta zuddhipatraka paNa Apela che. A graMthanA saMpAdaka vidvacchiromaNi prasiddhavaktA dezanAdakSa pUjyapaMnyAsapravara zrIdakSavijayajI gaNimahArAja che. tathA prastAvanAnA lekhaka darabhaMgAmAM Avela "mithilAsaMskRtamahAvidyApITha" nA pradhAna AcArya tArkikaziromaNi sarvadarzananA rahasyajJa sAkSaraziromaNi zrIyuta zazinAthajhAjI mahAzaya che. prAMte graMthakAra vAcakavarya, TIkAkAra AcArya mahArAja, saMpAdaka pacAsapravara ane prastAvanA lekhaka tArkikaziromaNI e sarveno atra sabahumAna AbhAra svIkAravApUvaeNka, ane AvA darzanaprabhAvaka anupama graMthane vidvatasamAja ane tattvajJa jano AnaMdathI paThana-pAThanAdimAM apanAve, evI vinamra vijJapti karI viramIye chIye. I guma evaDu | zrIstu che - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM tatsat // // savRttikasya-'anekAntavyavasthAprakaraNa-sya prastAvanA // suviditamevaitat-vizvaSAM sArasvatAmbhodhinimagnAna_nalpadoSakaNikAsaMspRSTaguNaprakaralalAmasthAnamuktijanakajJAnaviSayatattvaratnajighRkSAparAnavaratAbhyAsasamAsAditadRDhatarAbAdhitayuktisamaSTayupetamanISAyAnapAtrAskhaladgatiparibhramaNasamupalabdhavivekAnAM viduSAM, yaduta anyAparizIlitadoSamoSasamullasitavicAradhurINanijeSTApArakRpApArAvA rAptapravarasaMsUtritasUtrabhASyavArttikAdigranthasArthopadarzitatattvanicayayuktatvazraddhAdhanA vAdino nijapakSavipakSaparapakSasamullAsitAnalpavikalpagrAsAbhibhavasambhAvyamAnAnyathAbhAvazaGkAkaluSitaM svakhAptopadiSTaM tattvaprakaramanyonyaM paropakalpitavikalpeSu kazciddhyAndhyavilasitaH, kazcit pramANamArgAtItaH, kazcitsvamatAgrahavilasitaH, kazciditthamutthApyamAno'yaM svapakSamapi paribhavatIti nodbhAvanAhaH, kazcidanabhyupagatopAlambharUpaH, ityAditarkasamuttambhitavicArasArthaparikaropetapratyakSAdipramANato'nyopAdIyamAnadoSagaNapratikSepapurassaramabhyupagamasaudhazikhare vyavasthApayanti, tatra kecit yatparopadarzitavapakSapratikSepakamabhibhAvayitumazakyaM dUSaNagaNaM tatra gajanimIlikAmevAvalambante, kecitpunaryAdRzI parakIyA padArthAbhyupagamavyavasthA dUSayitumazakyA tAdRzIM tAmaspRzanto'nyAdRzImeva dUSayituM zakyAM bhavato yeyaM vyavasthetyevaM prasahyAropitA khotprekSitaparakIyasAdhanagaNasamarthitAM vyavasthAM pratikSipanti, tata eva ca paramatakhaNDananikaropetApAtaramaNIyayuktijAlavilasitakhamatamaNDanopajAtavistAragranthakartRtvena khotkarSakASTAM zAstrarahasyAnabhijJapaNDitammanyajanasamudAye praguNayanti, apare punaH samIcInatayA svAptodIritatattvasAdhanapravaNazAstrodbhAvanAyaiva yatante, anye punanarmA nAma saralA kuyuktinikaropetapramANAbhAsasamullAsitAnarthasArthaphalakapratArakadAmbhikAdikuvAdiracitAsacchAstrasandarbhAbhyAsajAtasanmArgaparityAgino'bhUvannityabhiprAyavanto'sacchAstroktatattvakhaNDanaikapravaNameva grantharatnaM prakAzayanti, tathAbhUtA eva ke'pi vidvAMso'sacchAstrAbhimatapadArthasArthayathArthakhaNDanapurassaraM khAptAbhipretayathArthasamarthanaparaM zAstraM racitavanta ityevaM pratAyamAne sArakhatAmbudhitaraGgapracaye niyativAda-kAlavAdA-'dRSTavAdapuruSArthavAda-svabhAvavAdAnyatamaprAdhAnyaM samAzritya, satkAryavAdA-'satkAryavAdasadasa kAryavAdA-'vayavivAda-paramANupracayavAdA-'nirvacanIyatAvAda-pariNAmavAda-vivarttavAdatriguNAtmakaprakRtisRSTivAda-mAyAvAda-zabdamayabrahmaikatAvAda-'rthabrahmAdvaitavAda-dRSTisRSTi Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAda-viziSTAdvaitavAda - zuddhAdvaitavAda kSaNikatAvAda - nirAkAra vijJAnavAda - sAkAravijJAnamAtravAda-zUnyavAda-bhUtacaitanyavAda - jIvAtma vibhuvAda - jIvANuvAda - jIvamadhyamaparimANavAdAdyanyatamaM samAzritya ca pratyekatrAdasamarthanapravaNohApohasamullasite sakalana yAkUtasamaSTyAliGgitasyAdvAdapramANarAjasAmrAjyamayaH 'dvividhamanekadvAdazavidhaM mahAviSayamamitagamayuktam / saMsArArNavapAragamanAya duHkhakSayAyAlam // 1 // granthArthavacanapaTubhiH prayatnavadbhirapi vAdibhirnipuNaiH / anabhibhavanIyamanyairbhAskara iva sarvatejobhiH // 2 // iti tattvArtha sUtrabhASyakRtkArikAdvayopavarNitava rUpastIrthakRnmukhAmbhojavinirgataH zrutAmbhodhissakalA parasAra khatAmbhodhitaraGgAnabhivyApya tanmahAtaraGgo jayati, yasmin - ketralAlokAvalokitapadArthasArtha prakAzake svataH pratiSThitapramANake doSakaNikAsaMspRSTazabdArthaguNavibhUSite pravAhato'nAdau tIrthakRdbhirapi namaskRte'nekAntavAde etadupadiSTaM sakalaM tattvaM satyamevetyekAntazraddhAmupagatAH padavAkya pramANapArAvAravArINasattvAnugrahagadyapadyAtmakAnekalakSazlokapramANacatuzcatvAriMzaduttaracaturdazazatazAstrasUtraNa sUtradhArA yamANavirahapadavIvibhUSitA haribhadrasUrayo'nekAntamatabhaktyudrekAdanvarthAmanekAntajayapatAkAM prakaTayAmAsuH, anekAntamatabhaktizca teSAm "pakSapAto name vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya, tasya kAryaH parigrahaH // 1 // iti pakSenAvadhriyate, pakSapAtazcAgrahamUlako na teSvAgrahasaMzleSarahiteSu sadyuktyupapannapramANAntarAbAdhyajinavacanollAsacchuritahRdayeSu sambhAvyate, yatastairevoktam " AgrahI bata ninISati yuktiM, tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu, yuktiryatra tatra matireti nivezam // 1 // " iti / sarve'pyanekAntatattvaprakAra samudbhAsana kirmI ritavidhiniSedhAdinayanikSepA ityAdyuddIpitArthasArthasamucchalattaraGgajinavacanodadhidezapradezA nirUpitA evaitairmahAtmabhirazemuSIvizeSazAlibhiH svanirmita granthanicayairitya pUrvArthanirUpaNa karttavyatvAbhAvAttadanantarabhAvinAM paNDitasamaSTimukuTAnAM taducchiSTapracArakatvamApatitamiti nAzaGkayaM tAvadbhirapyanalpatattvaratnaprakAzakaiH zAstrairjinavacanaikadezasyaiva katipayaprakAranicayasya samuTTaGkanAt tasyApyanirUpitaprakAraprakAzakazAstravidhAtRNAmapUrvopAdeyArthopadezakatvAt, samagrajinavacanodadhivyAkhyAnasya kenApi kartumazakyatvAt, taduktaM tattvArthabhASyakRtA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "mahato'timahAviSayasya durgamagranthabhASyapArasya / kaH zaktaH pratyAzaM jinavacanamahodadheH kartum // 1 // zirasA giriM bibhitseduccikSipsecca sakSitiM doyA'm / pratitIrSecca samudraM mitsecca punaH kuzAgreNa // 2 // vyomnIndu cikramiSenmerugiriM pANinA cikampayiSet / gatyA'nilaM jigISeccaramasamudraM pipAsecca // 3 // khadyotakaprabhAbhiH so'bhibubhUSecca bhAskaraM mohAt / yo'timahAgranthArtha jinavacanaM saMjighRkSeta // 4 // ekamapi tu jinavacanAdyasmAnnirvAhakaM padaM bhavati / zrUyante cAnantAH sAmayikamAtrapadasiddhAH // 5 // " ityAdi, tAdRgavicAragrathanaparAyaNA dhIdhanA anye'pi jinabhadragaNikSamAzramaNamallavAdi-siddhasenadivAkarapramukhA mahanIyakIrtayo jinamatapradyotanaikakAryA naya-nikSepa-mityAdiyathArthavibhajanaparIkSaNAkSuNNazaktayaH paravAdisamaSTayAkalitaikAntavAdAkhilaprakArApahArAnusandhAnasamullasitAmitasadyuktisaGghaTitagranthasandarbhoktrAsitaparavAdimukuTA babhUvuH, pUrvamapUrvacaturdazapUrvAditanusaGghaTitAtanujinavacanAmbudhau sArasvatAmbudhimahAtaraGgAyamANe uttarottarAnupamabuddhivaibhavazAliguruparamparAgatakhamataparamatAkUtopetazAstrAdhyayanAdhyApanaikaniSThagurvAjJAparipAlanaparAyaNatattatsamudAyaniyamopetAvasthitikavinayAdiguNAgArAnagArajinamatazraddhekaniketanatIrthonnatyupAyamArgaNadattacittAnalpamunipravarapallavitazAstranicayopacIyamAne'pi kramazo buddhihrAsAnyonyAnucintanavaimukhyacaturdazapUrvadharAdyupadezAbhAvasvamataparamatarahasyAvedakazAstrAdhyayanAdhyApanavicchedakhabhaktAlpajJakatipayajanAnuraJjanayogyavyAkhyAnanaipuNyatadupayogisubodhAlpapramANazAstrAdhyayanAdhyApanapracArazithilIkRtatarkAdipradhAnagUDhAzayopetaparizramAvabodhyatattvaprakarAdarzakazAstrAdhyApanAdisAmarthyAdibhAjanamunisamAjato hrAsanidAnAduttarottaramapacIyamAne jainasaGghabhAgyodayato bAlyAvasthAta eva jainamataruciH sAMsArikaviSayAnAsaktacitto jainasAdhusaGgatiparAyaNo viziSTabuddhinidhAnaH saurASTradezAntargatabhAvanagarAdhIzAmodasthAna-jIvatsvAminAmakazrIvarddhamAnajinendrApUrvaprabhAbhAsuramUrtimandiropetamahuvA-'parAbhidhAnakhyAtamadhupuranagarAsamudrabhUtalavyApyAkalpasthAyiprasiddhijanako jinamatamAtrasvIkRtidhAmavIzAzrImAlIvaNikkulAvataMsalakSmIcandra-dIpAlIjanakajananyamandAnandasamullAsako nemacandrAbhidhAnaH Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 katipayavarSAMNi yAvad gRhavAsasthitimanubhUya tato virakto jainIM dIkSAM prasiddha "buTerAya jItyaparAbhidhAna' buddhivijaya' ziSyatapAgacchAlaGkAravRddhicandrAbhidhAnaprasiddhavRddhivijayAd munivarAjjagrAha gurukRtena 'nemivijaya' iti nAmnA loke prasiddho'bhavat, dIkSAgrahaNasamanantarameva muni karttavyAvazyaka nityakarmapratikramaNAdyanuSThAnaparAyaNo bhUtvA svakIyakarmagranthAdyadhyayanapurassaraM pANinIya vyAkaraNaM kaumudImanoramAbhUtyAdikaM kramazo'dhItavAn, tadanu zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana- bRhadvRttimapi samadhItavAn, nyAyavedAntAdidarzanakRtaparizramaH pratyahaM vividhadRSTAntopetaviziSTasAdhucaritazAstrArthavyAkhyAnena jainasaGgha vaiSNavAdikaJca jainamatarucipratyalaM cakAra, itthaM lokopakArakatvena loke prasiddhataratAmupagatasya jainamatollAsakasya tasya guNagaNAkRSTAH bahavaH zrAddhAH zreSThinaH paramabhaktA babhUvuH, tadupadiSTa jainadharmonnatikArakapratyekavaNiksamAjAvasthAnagrAmAbhinavajinamandiranirmiti- jinezvara pratimApratiSThApana-jIrNoddhAra-jainasaGghapratikramaNAdidharmakriyAkaraNopayogidharmAlaya-munigaNAva sthitivyAkhyAnAvighnasthAnopAzraya-dIna vaNigjanarakSaNa-taddharmAdhyayanAdhyApanAdyupayogipustakAgAra - zikSakamAsika zulkA dipradAna - tIrthayAtrAdikaraNeSu yathAsAdhyadhanopayoginazca saMvRttAH, zAstroktacAturmAsikaikagrAmAvasthitisamayavyatirikta samaya niyamitAvasthitiviharaNAyAtatattadbhAmAnavacchinnakha samaya para samayollasitasadyuktinikarAnandAdhAyakadRSTAntasamaSTyalaMkRtabhavavairAgyoddIpakamuktimArgaulA sakatadIyavyAkhyAnazravaNopajAtabhavavairAgyabhAjazca kulazIlasampannAstato jainIM dIkSAM parigRhya dharmadhyAnaparAyaNA abhUvan / svargaM teca gurau vRddhi vijaye tatprathamaziSyaM panyAsa 'gambhIra vijaya' gaNipravaraM jyeSThabhrAtaraM bahumAnapurassaraM tatparizIlitakarmagranthArthApUrva vicAraparyAlocanenAnuraJjayan tata eva yogodvahanapurassaraM vallabhIpure rAjJaH zrAvakANAJcAtyAgrahAttadAnandakandollAsa kaM caturvidhasaGghasamakSaM panyAsapadaM gaNipadaJca jagrAha svayaJca vinItAyaikAntabhaktAya vividhakarmagranthAdivicArasAgarAya ' AnandasAgarAya gaNipadaM dadau,' sa cAnena sahaiva viharan tIrthayAtrAdikaJca kurvan bahusamayametatsaGgatimAsAdya loke prasiddho'bhavat, evaM viharamANasya pratigrAmaM jainadharmonnatiM kurvato'sya pannyAsanemivijayagaNipravarasyaikadaivammatirutpannA - zrIsiddhasenadivAkaranirmitasya sammatitarkasya yadi samIpasthagrAmAntare'dhyApanaM zAstrapArAvArapArINena jainena taditareNa vA kriyate tadA caturmAse'pi tadadhyayanArthamavazyaM gantavyaM 'jainasAdhubhiH, nAtra zAstrAjJAvilopaH, itthaM mahattvopetasyAsyAdhyayanAdhyApanAdikamavazyaM pracAraNIyama Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smAbhiH, yena jainA api vidvAMsa etadnthAdhyAphnasamarthA bhaveyuH, tato jainamatoMyotakamidaM sammatiprakaraNaM na ko'pi jainaH pAThayituM samartha ityaho pANDityameSAmityupahAso'pi vilIyeta, kintu mahAvAdArNavasya paramatapraznapratividhAnollasitajainamatasamarthanapravaNasyAsyAdhyayanayogyataiva nAstIdAnIntanAnAM jainasAdhUnAm , tata eva-'udayanAdinaiyAyikamatAnabhijJAH karmagranthAdyarthAbhijJA api mahanIyA yazovijayopAdhyAyollikhitaM 'tathA codayano jagau' iti padyacaraNaM karmaNa udayAditthambhavatItyakathayadityarthakatayA varNayanti / _paramatAvagataye tarkasaMgrahasya muktAvalImAtrasyaM cedAnImadhyayanaM yatpracalati jainasAdhusamAje, tataH sammatitarkAdhyayanayogyatA na sampadyate, tato dinakarIrAmarudrIkalitamuktAvalIgranthasya tattvacintAmaNeranumAnakhaNDasya paJcavAdasya vedAntAdimatasyAdhyayanaM tatsampattaye kartavyamityevaM vicArArUDho haThIsiMhAtmajazreSThipravarajayasiMhAgrahato rAjanagare (ahamadAvAde) jainasamAjavyAptAnekaprakArAvAsasaGkale prAcInAtyantonnatAtiramaNIyaprastharasamullAsitacaturviMzatijinAnalpa. ratnadedIpyapratibhAsamalaGkatabahuvidhaprAsAdollasitaprakAze pA~jarApolelyAkhyAprasiddhatadaikadeze bahumAnapurassaraM cAturmAsikI sthitimAsasAda, tatratyA 'manasukhabhAI bhagubhAI, lAlabhAI dalapatabhAI'-prabhRtayo nagarapreSThipramukhAstIrtharAjapAda litAdirakSaNArthopakalpita 'AnandajI kalyANajI-saMsthAnirIkSakapradhAnAstadIyApUrvavyAkhyAnazravaNasaJjAtatadbhaktilInAstattattIrtharakSaNAdijainadharmonnativicAre tena sahaikavAkyatAmupAdAyaiva tadupadiSTakartavyamArgaparAyaNA babhUvuH, zreSThI manasukhabhrAtA ca tadIyasvaparasamayApUrvapustakanicayopacayArthAvazyakarttavyatallekhanAbhiprAyapUraNAya tallekhanArthamAgatebhyo lekhakebhyaH zlokapramANaniyamitadravyapradAnatastadabhipretaM lekhakadvArA sampAdayAmAsa, yadyapyanye'pi zrAddhAstadbhaktiniratAstadabhipretaM sampAdayAmAsureva, atikRpaNo'pi tadupadezamAkarNya tathAvidhe jainamatonnatikarmaNi yathAsAdhyaM dravyavyayamakurvadeva, tathApi manasukhabhrAturupadezamantarA'pItthaM pravRttiH, vaziSyaparaziSyAnavizeSeNa vyAkaraNanyAyAdizAstrANyadhyApayato'pyasya pratidinaM vyAkhyAnaM svasamIpAgatazrAddhadharmapratibodhanaM tIrthapravarasiddhAcalAdirakSaNAdivicArArthamAgataiH zreSThipravaraissaha rAjanItiparizodhanaM ca kurvato mA bhavatu parizramAtizayo'dhyetRNAJca munipravarANAM pratidinaM nirvighnaM bhavatu khAdhyAya ityupAttabuddhiH zreSThipravaro manasukha Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhrAtA vaiyAkaraNa-naiyAyikAdIn paNDitapravarAn samucitavetanapradAnena tadadhyApanasahAyakatvena tatsamIpe niyojitavAn / tato vihAre mArgagate'pi grAme sAdhUnAmadhyayanapracAra AsIdeva, tato prAmAdrAmAntaraM gacchan stambhatIrtha-(khambhAta )-grAmaM tatratyazrAddhaiH pratimApratiSThApanArtha cAturmAsAvasthAnArthamatyantAgrahato gatavAn , tadIhitAkhilakAryaniSpattyanantaraM krameNa vihRtya saurASTra nagarapradhAnaM jainamataniratAnAM vaNijAmAvAsasthAnaM rAjJA bhAvasiMhena paripAlitaM bhAvanagaraM jyeSThagurubhrAtuH panyAsagambhIravijayagaNipravarasya darzanArtha yayau, bahukAlAdanyonyadarzanata ubhayorapyAnandasamullAsaH samajani, zrAvakANAJcAbhyarthanayA jyeSThabhrAturanujJayA ca tatraiva cAturmAsakartavyatAnirNayo jAtaH, tatra pratidinamapUrvApUrvAlocanadharmopadezamayavyAkhyAnaM pratikramaNAdikaraNAnantaraM rAtrau panyAsagambhIravijayagaNinA samaM zAstravicArapallavIkaraNaM ziSyANAmadhItatattadranthasamyagjJAnaparIkSaNaM khadarzanavandanArthasamAgatakarmagranthAdyabhijJazrAvakapravarajijJAsitasandigdhArthayathArthanirNayaM kurvato'sya sarvataH pANDityaM sarvathA jainadharmarakSaNasAmarthya cAlokyAyamevAsmAkaM sUribhavitumarhatIti manasi nizcitya paM0 gambhIravijayagaNiH tatratyAnsarvAn munipravarAn zrAvakapravarA~zcAhUya tasmin viSaye taissamamekavAkyatAmabhinIya bhavAneva sUripadaM gRhNAtvityevaM vadantamapi nemivijayaM sarvAnumatyA mahatA prayAsena sUripadagrahaNAbhimukhaM cakAra 'jayatu jayatu bhagavAn AdIzvara' iti khIkArAvabodhikAM jayaghoSaNAM kRtavantaH zrAvakAH, tatprAtareva jyotirvidbhinirNIte tatpradAnamuhUrta tatratyazrAvakapravarairAmantraNapatradvArA''mantritA rAjanagarAdivAsino manasukhabhrAtRpravarAdayo dezAntarIyAzcAnye samIpagrAmagatAzca sAdhusAdhvIprabhRtayastvaritaM tatra samAgatAH, prApte ca tasmin sumuhUrta sotsavaM caturvidhasaMghasamakSaM vidhividhAnapurassaraM sUrimantrapradAnapUrvakaM sUripadAropaNaM tasya munIndrasya nemivijayasya kRtavAn pannyAsagambhIravijayagaNiH, sugandhAmodavAsakSepapradAnaJca tacchirasi kRtavantaH sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikAjanAH, nemuzcAbhinavaM taM sUriM paM0 gambhIravijayagaNinA saha te sarve'pi, viziSTaM vyAkhyAnaJca dattavAn vijayanemisUriH, tasmindine sarvatra jainamandire pUjotsavo'bhavat , tatrAgatebhyaH paNDitebhyo yathAyogyaM dravyapradAnaM saMghavAtsalyaJcAbhavat ,sUrizca taddinaM sUrimantrArAdhanAdinA'nayat , tataH panyAsapravarAnumoditavihArasyAcAryapravaravijayanemisUrestIrtharAjasiddhAcalamuddizya gantukAmasyAnukUlyamabhilaSantaH zrAddhAH siddhAcalatIrthayAtrArthamAmantritAnAM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhusAdhvIzrAvakazrAvikANAM sammelanenaikaM saGghapatiM kRtvA vijayanemisUrIzvaramapre prayAntamanugacchantaH katipayadivasaiH pAdaliptapuraM pravivizuH, tatra saGghana saha siddhAcalazikharamAruhya tatra pratimandiraM jinezvaramUrtidarzanatatstutyAdikaM ziSyairanyasAdhusAdhvIbhizca saha cakAra zrIvijayanemisUriH,zrAvakazrAvikAzcAkSatapuSpAdibhirarcanaM cakruH, itthameva prativarSa tIrthayAtrA'pUrvagrAmacAturmAsyavasthAnAdikamasyAbhUt itthaM viharato'sya mArgAgate yatra yatra grAme ekadivasamadhyavasthAnaM tatra tatra ziSyANAM vyAkaraNanyAyAdizAstrAdhyayanaM paNDitadvArA'bhavadeva, zrIhemacandrasUrinirmitavyAkaraNamudraNa-tatparizodhane'bhUtAmeva, evaM zrImadyazovijayopAdhyAyaviracitanyAyAloka-varddhamAnastavaTIkAkhaNDanakhAdyAdeH paritaH zodhanapUrvakaM mudraNamabhavadeva, yadA yadA vyAkhyAnAdikAryakaraNAnantaramavakAzo bhavati tadA tadA ziSyANAmadhyApanaM paThitagranthasamyagjJAnaparIkSaNaM prArabdhanirmANaMhemaprabhAvyAkaraNanirmANaJcAkarot, kadambagiritIrthoddharaNArthaJca tannikaTavAsibhyastadbhamisvAmibhya upadezena tadupayuktabhUbhAgasampradAnatvamabhinavopakalpitajinadAsadharmadAsasaMsthAniyuktazrAvakapravarANAmAsthAya tatrAdho deze tatkAryaparAyaNAnAM tatkAryopayogigRhaM sAdhUnAmavasthAnavyAkhyAnAdyAlayaM jainasaGghAvasthAnopayoginIM dharmazAlAM kadambagiryaparibhAgeSu ca jinamandirANi ca kattuM tatsthAnapradhAnAH prayatnavanto babhUvuH, tadunnatyaikadattacittazca sUripravaro yatra kutrApi grAme sthito viharan vA darzanArthamAgatAn zreSThipravarAn tathopadideza yathA te jinadAsa-dharmadAsasaMsthApradhAnAdhyakSAnprati viziSya tattatkAryaniSpattipratyalAni dravyANi preSayAmAsuH, tattajinabimbAni viziSTajAtIyaprastarairnirmAya jayapuravAsinaHzilpakalAkuzalAstatsamIpamAnayAmAsuH, parIkSitAni ca tAni yathAyogyamUlyapradAnena gRhItvA tatratyazreSThino jinadAsadharmadAsasaMsthAyAM preSayAmAsuH, itthamuttarottaraM prativarSa tattatkAryaniSpattito vRddhimupagate prabhUtamandiropajAtaviziSTaprabhAve kadambatIrthe bhUyo bhUya Agatya tattajinabimbapratiSThAkaraNotsukAnekaveSThipravaradvArA pratyekaM mandireSu jinabimbapratiSThAM kArayAmAsa shriivijynesuuriishvrH| itthaM jainadharmonnatiM vidadhAnasyAsya krameNa bahavaH ziSyA vyAkaraNanyAyAdizAstrani. SNAtA abhUvan , tebhyazca yogodvahanAdipurassaraM gaNipadaM panyAsapadaM ca dadau, teSvapi ca ye tattacchAstreSUhApohasamarthAH svasamIpamAgatAn zrAvakAMzca pratibodhayituM nipuNAH paNDitasabhAyAM ca prativAdibhiH samaM zAstrArtha kRtvA tAnparAjitya ahopANDityakASThA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArUDho'yam'-ityevaM vidvadbhissammAnitA vyAkhyAnavidagdhA abhinavazAstragranthanapariniSThitabuddhayazcaturvidhasaGgha jainamArge vyavasthApayituM pragalbhAH, tebhyaHkrameNa saGghasamakSaM mahotsavollasitasUrimantrArAdhanapurassaraM sUripadaM pradadau, te ca sUrIzvarAH sUricakracakravartiguruvaravijayanemisUrizvarAjJayA 'svaziSyaparivRtAH pRthak pRthak vihAraM cakruH, kadAcit kadAcitsamupasthite tIrthayAtrA-jinadevapratiSThAdijainadharmonnatiprasaGge guruvarasamIpamapyalaJcakruH; etatsamakAlaM ca saGghana saha kesariyAjItIrthayAtrAnubhavanaM medapATe, jesalameratIrthagamanaM marudeze, siddhAcalatIrthayAtrAkaraNaM punaH stambhatIrthavibhAvanaM tatratyapratiSThAdikaraNaM, punaH saGghapati-mANekAlamanasu. khabhrAtRsamullAsitasaGghAgragamanopalabdhasiddhAcalAyanekatIrthayAtrAdisambhAvitAtyantajainadharmonnatisambhUtamAnavajanmasAphalyametatsarvaM sampAdya kRtakRtyasya zrIvijayanemisUrervidvadgaNamukuTatAbhivyaJjakastannirmitagrantharatnasamuccayo yathA-nyAyasindhuprakaraNam 1, pratimAmArtaNDaH 2, spRzyAspRzyanirNayaH 3, zrIyazovijayopAdhyAyakRtavarddhamAnastavavyAkhyArUpakhaNDanakhAdyasya vivaraNam 4, zrIyazovijayapAdhyAyakRtanyAyAlokasya vivaraNam 5, pUrvArdhAttarAopetaM nayopaniSatprakaraNam 6, saptabhaGgayupaniSatprakaraNam 7, sUtratadvyAkhyAnAkalitaM anekAntopaniSatprakaraNam 8,TIkopetasammatitarkavyAkhyAnam 9, bRhaddhamaprabhAvyAkaraNam 10, laghuhemaprabhAvyAkaraNam 11, ityAdi, __ 'AnandajI kalyANajI saMsthAsaMrakSakapradhAnamanumukhabhAtRbhagUbhAtRlAlabhAtRdalapatamAtRprabhRtijainadharmonnatiniratazrAvakapramukhavividhAnyonyopanItatarkavitarkagarbhapraznapratividhAnakirmIritagambhIravicArollAsitazAstranItirAjanItyavirodhAspadajainadharmamArgopadezaparAyaNasya samastaprameyavyApakanAmAdiniHkSepacatuSTayAntargatasthApanAnikSepasamarthakAnekadRSTAntakAntopadezAvarjitajinapratibimbabhaktibhAjanaduNDhakamatatyAgapurassarasvIkRtazvetAmbaramUrtipUjakamatAnekagrAmajanajinamUrtidarzanatatpUjanapratidinakarttavyatAsaulabhyanidAnazrAvakAvAsakalolAdigrAmagatajinamandirajinapratibimbapratiSThAdijainadharmonnatividhAnaprabhAvitakIrttivAtasya mAyAvipralabdhajainakulotpattimAtraprayojyajanatAbhimAnabhAjanAlpajJakatipayajanakartRkatIrthakarapratimA samAva'stutivandanAdyAropitakhagatAbhinavatIrthakaratvAgamAnabhijJajainamatAzAtanAlampaTadhUrtaziromaNisamparkasambhAvyabhAvajainasaGghopahAsadUrIkaraNaprabhAvadedIpyamAnAmitapratApasya vihArakramAyAtAnekagrAmagataparasparavaimatyopajAtanAnAprakAravirodha Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaluSitazrAvakasamaSTayaikamatyasampAdanasampAditavirodhApahArapUrvakasaGghavAtsalyopacaya- : nimittopadezollAsitakAruNyapArAvArasya bahuvidhakAmanAsamRdhyoyAtabhAvanagarAdhIzAditatpradhAnaprabhRtikartRkapramANakuzalAdipRcchApUrvakAnyAnivartyabahukAlajijJAsitopanItAnekaprakArapraznaviSayIkRtapadArthasArthasamyagAvedanollAsitAntikasthanRpAdigatajainamatazraddhAtizayAbhivardhitasamIhitasiddhiprabhAvitajagadgurutAbhAjanasya viziSTapuruSadidRkSopagatapaNDitaprakANDabhAratajanasvAtatryaikakAryaparAyaNakAzIvizvavidyAlayollAsakaviziSTavicArasAgaramahAmanAdibirudavirAjitadezanetRpravaramadanamohanamAlavIyAnekavidyAnidhAnA-''nandazaGkaradhruvaprabhRtikartRkanAnAdarzanavicArapUrvakavizvavidyAlayonnatisAdhanAdhyayanAdhyApanasamyakpracArAnukUlazikSaNavaiziSTayanirIkSaNArthakAzIvizvavidyAlayAgamanAbhyarthanAparibhAvitApUrvapANDityasya sUricakracUDAmaNerAcAryavijayanemisUrIzvarasya paTTAlaGkArA vijayadarzanasUri-vijayodayasUri-vijayanandasUri-vijayavijJAnasUri vijayapadmasUri-vijayA- . 'mRtasUri-vijayalAvaNyasUri-vijayakastUrasUrayo'STAvAcAryAstadIyAjJApratipAlanaparAyaNAstatkAmitottarottarajainadharmonnatiprAcInanavInajainAcAryapraNItazAstrAdhyApanakuzalA nyAyAdidarzana-vyAkaraNa-sAhityamananapariniSThitabuddhayo'nyAnucchiSTAbhinavagrantharacanapaTavo nijaparadarzanAbhijJavidvajanasadasi vAdiprativAdibhAvena mallapratimallanyAyena zAstrArthasaGgrAmamurarIkRtyAnekAntamatenaikAntamataM pratikSipanto vijayante / teSAM madhye AcAryavijayadarzanasUrirvizeSato navyanyAyapravINo'pi khadarzanaparadarzanAdhyayanAdhyApanopajAtapANDityaprakarSaH syAdvAdabindu-khaNDanakhAdyopetamahAvIrastavaprakaraNaTIkA-nyAyAlokaTIkA-zrImadudayasUrikRtatruTitAMzapUraNopetazrImadyazovijayopAdhyAyakRtatattvArthaprathamAdhyAyavivaraNaTIkA, siddhasenadivAkararacitasammatitarkakArikATIkA,ityevaM granthanicayaM jainamatasukhAvabodhAya racitavAn / - AcAryavijayodayasUristu prAcInanyAyavizArado navInanyAyopanItatattvasamaSTayabhijJo'khiladarzanapravezakuzalabuddhinidhAno yAvanto hastalikhitA mudritAzca jainAgamA upalabhyante teSAM sarveSAmAdita ArabhyAntaparyantaM gurusakAzAtsvayaJca pUrvAparaparyAlocanapurassaraM padArthavyAkyArthabhAvArthAnavagatya nirantaraM svasamudAyaparasamudAyasthasAdhusAdhvIvRndaM tattvajijJAsUna zrAvakAn taditarAMzcAdhyApayan AgamajJAnAM ziromaNireva sambhUtaH, yaH ko'pi svasamudAyagataH parasamudAyagato vA vidvAn sAdhupravaro yasmin kasminnapyAgamagUDhArthe sandihAnaH pRcchati sma taM tattadviSayapari Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sphuTAvedanena tathA nissandigdhaM vidadhAti sma yathA gurumevainaM sa jAnAti sma, jyotirvidagraNIrapyayaM devapratiSThA-dIkSAdimuhUrttAnyapyAvedayati, paramagurubhaktastadupadiSTajainadharmonnatividhAyakakAryakaraNata evAdhyayanAdhyApanAdyavaziSTamapi pratidinaM samayaM yApayati sma, granthazodhanAdikamapyetatkarttavyameva, etAvatA'pi jinavacanamahodadhissamucchalattaraGga etatkartRkazrIyazovijayayopAdhyAyaracitatattvArthaprathamAdhyAyavivaraNatruTyadaMzaparipUraNAdikRtyenArAdhito vijayatetarAm , svaziSyapradhAnavijayanandanasUryupari nihitasakalavidheyadharmakAryabhArasyAsya netraroga evAbhinavagrantharacanApratibandhakaH sNvRttH| AcAryavijayanandanasUristvadhItanyAyAdizAstro'bhinavakalpanAsUtraNasUtradhAro'tisUkSmanirIkSaNopAditadharmAGgavihitatithinirNayo yAvatsvagurupravaraguNasampanno'nupamamedhAvI zAstrArthe nirbhIko'malazAstratattvagUDharahasyAvedanata Anandayati suranandanavadvibudhavRndam , prAcInanavInakhamataparamatagUDhAbhiprAyAvagatinirantarAbhyAsarasiko nijAbhyAsasamAgatatattvajijJAsukarmagranthAdipravINasAdhuzrAvakAdikaM yathAsamayaM pratibodhayan jainamatasamunnatiparo jinavacanamahodadhyupAsanakanirato'NumAtrajanamatAzAtanakartRn pratikSipan vaivakhata ivograpratApaH zamAdiguNanidhAno'pi darIdRzyate / anye'pi ca vijayAmRtasUriprabhRtayo vyAkaraNanyAyAdigranthAdhyayanAdhyApanAdinipuNA jinavacanAmbudhyavagAhanapariprAptanavatattvacintAmaNayo yathAsamayaM bhagavatIsUtrAdisavidhivyAkhyAnatazcaturvidhasaGgha jainamataikazraddhApravaNaM kurvanto viharaNAgatatattadrAmeSu sadupadezadvArA jinamandirajinapratimAdipratiSThAdikaM dharmonnatinibandhanaM kArayantastIrthayAtrAdikaM ca pallavayanto vijayanemisUrIzvarAjJAparipAlakAH sNvRttaaH| tattvabodhinIvivRtikartRparicayaH saurASTrAntargate boTAdanagare vIzAzrImAlajJAtIyo 'jIvanakAla'nAmA zrAddhapravaraH, tasya 'amRta' nAmA dharmapatnI, tayA pUrvamekastanayo'jani, yasya 'ThAkarazI' iti nAma, tadanu ekA bAlikA'jani, yasyAH 'ziva' iti nAma, tadanu 1953 tame vikramAbde bhAdrabahulapaJcamyAmekastanujo'jani, yasya 'lavajI' iti nAma, anena pUrvajanmArjitapuNyavazAdaSTAdaze varSe vizvavikhyAtajainAcAryapravarazrImadvijayanemisUrIzvarapArzve pravrajyA gRhItA, 'lAvaNyavijaya' iti nAma ca niramAyi / vyAkaraNa-nyAya-sAhityAgamAdivividhazAstrANyadhIyAnAya vihitapaJcacatvAriMzadAgamayogAya yogyAya prajJAnidhAnAyAsmai gurupravareNa zAstravihitA pravartakapadavI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNipadavI panyAsapadavI vAcakapadavI AcAryapadavI ca krameNa pradattA, tatrApi vAcakapadavIpradAnAvasare vyAkaraNavAcaspati-kaviratna-zAstravizArada' iti padavItrayamapi prasannena gurupravareNa prAdAyi / / ayaM cAcAryavijayalAvaNyasUriH citranirmANakalAkuzalo'dhItavijayanemisUrinirmitabRhaddhemaprabhAvyAkaraNaH samyakparibhAvitahaimazabdAnuzAsano nyAyAdidarzanAntargatAvazyakamuktAvalyAdigranthasArthAdhyayanotpAditasarvadarzanapravezazaktiH sAhitye gurupravaravijayanemisUrIzvarazikSaNaprabhAvAvalambanena kRtabhUriparizramo vArSikAntarAlikapaThitApaThitagranthalekhaparIkSAyAmanyebhyaH parIkSyebhyo'khilaviSayalabdhAGkakIkaraNopajAtAdhikAGkena parIkSottIrNaprAthamyAsAditaguruhastapradattapustakaratnopahAro vAkyaikavAkyatAnItAskhaladgatisaGgatikaviziSTadRSTAntaprAcuryabhAjanAnekAgamaviSayasukhAvabodhyArthanikarakarambitAvicchinnapravAhazAlivyAkhyAnadhurandharo niyamitasamaya pratidinavyAkhyAnazravaNopajAtajinamatazraddhAtizayopanItavividhazrutaviditajainadharmarakSaNopayuktadravyadAnArthAhampUrvikApravRttadAnazauNDIryazreSThigaNamukuTapUjitapAdapadmo vinItAdhyayanaikaparAyaNAnupamapratibhAsampannanityavihitakarmAnuSThAnazIlAntevAsimunijanAparityaktapArzvaH sArasvatAmbudhinimagnahRdayassArasvatAmbudhikallolataraGgAyamANavAdiprativAdisUkSmahRdayaGgamatarkavitarkAkalitasvasvasiddhAntAnusArizAstrArthasamudgatatattvaratnaprApyAnanditacitto'sti / asya sAhityabhAvanodgatAmandaprakAzarUpAprAthamikI tilakamaJjarI vyAkhyAkRtiH 1,anadhItavyAkaraNanaiyAyakAdInAM parasmaipadAtmanepadobhayapadavivekopasargasambandhAdikRtavailakSaNyAnabhijJAnAmadhItavyAka. raNAnAmapi mandaprajJAnAM dhAturUpAvagatisaulabhyakArI dhAturatnAkaraH 2, san ghaTaH san paTa ityAdipratIto bhAsamAnamanugataM sattvaM na naiyAyikAdyabhimataM parasAmAnyaM, nApi bauddhAdyabhimatamarthakriyAkAritvaM, nApi vedAntyabhimatamadvitIyabrahmarUpaM, nApi sAGkhyAyabhimataM sattvarajastamassvarUpatriguNAtmakatvaM, tanirAkaraNayuktInAM sammatyAdAvupadarzitatvAt, kintUtpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvaM, sarva vastu pratikSaNaM pUrvaparyAyarUpeNa vinazyati vartamAnaparyAyarUpeNotpadyate pUrvAparaparyAyAnusyUtadravyarUpeNAvatiSThate, etadeva aSTasahasyAm 'ghaTamaulisuvarNArthI, nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthya, jano yAti sahetukam // 1 // iti padyena nirNItam / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . asya padyasyAyamarthaH yasya suvarNadravyasya ghaTaparyAyAtmanA yasmin kSaNe yo nAzastatra ghaTArthI janaH zokaM yAti-prApnoti, tasminneva kSaNe tasyaiva suvarNadravyasya mukuTaparyAyAtmanA ya utpAdastatra maulyarthI janaH pramodamAnandaM prApnoti, tasyaiva ca suvarNadravyasya tasminneva kSaNe suvarNadravyarUpeNAnugatena yA sthitiravasthAnaM tatra suvArthI janaH na zocati nApi modate kintu mAdhyasthyamavalambate nAzotpAdasthitInAM dharmANAM dharmiNA samaM bhedAbhedAtmakAviSTambhAvalakSaNatAdAtmyameva sambandha iti tadevaikadravyaM nAzarUpatvAcchokasya kAraNamutpAdarUpatvAdAnandasya kAraNamavasthitirUpatvAtmAdhyasthyaM ca kAraNamapekSA bhedazca virodhApahArako varttate, etaddRSTAntAvaSTambhena sarvatra vastunyekasminkSaNe'pekSAbhedena nAzotpAdasthityAtmakatvalakSaNaM sattvaM sudRDhanirUDhaM bhavati, etadabhiprAyikaiva 'uppei vA vigamei vA dhuvei vA' iti bhagavanmukhAmbhojanirgatA tripadI, etadarthaparibhAvanapravaNA tattvArthasUtrapaJcamAdhyAyagatA 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat // 5 // 29 // tadbhAvAvyayaM nityam // 5 // 30 // arpitAnarpitasiddhaH // 5 // 31 // iti trisUtrI, savivaraNabhASyopetAyAstasyAH samyagupapAdanapravaNaM trisUtrIvivaraNaM yatkimapi pANDityaM karturgamayati, anvarthazAstravArtAsamuccayAbhidhAnagranthasya zrImad 'haribhadrasUriviracitasya tatkRtavyAkhyAnanyAyavizAradayazovijayopAdhyAyakRtavyAkhyAnadvayasamanugamanakaraM zAstravArtAsamuccayavivaraNam , apazcimatIrthaGkaramahAvIrastutirUpamahAvAdisiddhasenadivAkarapraNItadvAtriMzikopalabdhadvAviMzatikAvivaraNaM draSTuvidvajanasamaSTayamandAnandasamullAsakam , khamataparamatAvagatikRtaparizramANAM nyAyavizAradayazovijayopAdhyAyAnAM jinavacanAmbudhyavagAhanatattvaratnAnAM prAcInasUriracitAnalpAgamaparicayopajAtadhIvaibhavabhAjAM navyanyAyAdyadhyayanaparizramopajanitanavInatarkavitarkakalpanAsUtraNasUtradhArANAM jainamatabhaktisamullasitA nyAyAlokamahAvIrastavaprakaraNatadvivRti-khAdyakhaNDana-nayopadezatavRtti-nayAmRtataraGgiNI-nayararahasyasaptabhaGgIprakaraNA-'nekAntatattvavyavasthAprakaraNA-'STasahasrIvivecanaparASTasahastrIprabhRtayo bahavo granthAssamullasanti, yeSAM madhye nyAyAloka-mahAvIraprakaraNataTTIkAkhAdyakhaNDanayovivaraNe sUricakracakravartigurupravaravijayanemisUriviracite vijayadarzanasUriviracite ca, aSTasahasrIvyAkhyAnaJca vijayodayasuriNA yathAsamayaM kriyate, avaziSTAnAM prAyo'khilAnAM vyAkhyAnAni vijayalAvaNyasUriNA nirmitAni / teSvidamanekAntavyavasthAprakaraNaM, tadvyAkhyAnaJcedam , tatra mUlAbhipretayAvadviSa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 yasamyagabodhakatvena tadvyAkhyAnasya samIcInatvaM tata eva ca prazaMsanIyatvaM supratipadam, viSayAnukramaNikayA ca mUlatadvayAkhyAnayossyAdvAdaviSayANAmekAntavAdaviSayANAM ca samarthananirasanaprakArANAM tatsAkSitayopanibaddhAnAM tattadgranthavacanAnAmavabodhanaM kRtamasti vyAkhyAnakartrA ca svanirmitaviSayAnukramaNikAtmakena padyanicayena tatsarvaM sphuTI - kRtamiti tatparyAlocanaM piSTapeSaNanyAyaviSayatAM nAtikrAmati, kintu jinavacanAmbudhyekadezAtigambhIrapradezAvagAhanapaTiSThamanISAyAnapAtra nirantaragamanAgamanavyApAraparA yaNavRddhAcAryaparamparAyAtasya tIrthAntarIyAyAtasyaitadbhanthIyavicAranikarasya jinavaca - nAmbudhisamucchalitataraGgaikadezapradezatvameva, na tu svakapolakalpanAmAtravijRmbhitatvamityetatprakaTayitumeva tatra tatra tattanmataviSayanirUpaNe 'tattvArthasUtra - tadbhASyagautamasUtra - bhASArahasya- sammatitarka- ratnAkara Avazyaka niryukti-a dhyAtmopaniSad - vizeSAvazyakabhASya-ved gItA - anyayogavyavacchedadvAtriMzikA Agama- vAkyapadIya - vaziSThavAkya chAndogyopaniSada-pAtaJjalayogadarzana-vArttika- AcArAGga sAGkhyakArikA-zlokavArttikasaugatavacana-AcArAGgaTIkA, dravyasaGgraha prazamarati uttarAdhyayanaanuyogadvAra bhagavatIsUtra - tArkikavacana-navatattva-pravacanasAroddhArapaJcAzakagranthasaMvAdo darzito mUlakRtA, sa ca saMvAdo'yatnopanata eva mUlasamAnaviSayake tadvayAkhyAne yathA gaGgApravAhapAto rathyodakaM pavitrayati tathA'nekAntavAdaH sakalavastuvyApako lokavyavahArAnyathAnupapattyA svasyAbhyupagamavizeSAnyathAnupapattyA ca parairapi hRdayenAbhyupagamyamAnaH svasaGgatimitamasmannirmitamanekAntavyavasthAprakaraNaM pavitrayatu, ahaM punarbhavabhUtiprabhRtiviSayasukhavimukho bhavAntarepyanekAntaviSayAM dhruvAM matimevaitadrantha karNato'bhilaSAmi pare'pyetAdRzA eva bhavantvetadabhiprAyavatopAdhyAyena mUlAnte trayodazabhiH padyairanekAntavAdastutirvihitA, asyAssamyagarthaprapaJco darzito vyAkhyAnakartrA lAvaNyasUriNA, ayaM ca grantho nayasamUhamayasya jinavacanamahodadherudgatAni sarvANi nyAyAdidarzanAnItyA vedanAyaiva tattannayavicAraparisamAptau - 'darziteyaM yathAzAstraM, naigamasya nayasya dik / kaNAda dRSTihetuH, zrIyazovijayavAcakaiH // 1 // darziteyaM yathAzAstraM, saGgrahasya nayasya dg i / vedAntarAddhAntahetu, ryazovijayavAcakaiH // 2 // darziteyaM yathAzAstraM, vyavahAranayasya bik / sAMkhyarAddhAntahetuH, zrIyazovijayavAcakaiH // 3 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darziteyaM yathAzAstramRjusUtranayasya dik / bauddhasiddhAntahetuH zrIyazovijayavAcakaiH // 4 // iti padyAni koDIkurvan vijayate, 'anvIkSAnayamAkalathya gurubhirjJAtvA gurUNAM mataM, cintAdivyavilocanena ca tayoH sAraM vilokyAkhilam / tantre doSagaNena durgamatare siddhAntadIkSAgurugaGgezastanute mitena vacasA zrItattvacintAmaNim // 1 // yato maNeH paNDitamaNDanakriyA, prcnnddpaakhnnddtmstirskiyaa| vipakSapakSe na vicAracAturI, na ca svasiddhAntavacodaridratA // 2 // ' ityevaM kaNThoktaviziSTatAbhAjanagaGgezopAdhyAyakRtirUpatatvacintAmaNigranthasya navyanyAyavicArasAgarasya yathAvadavaboddhRtvaM'sitAmbaraziromaNividitacArucintAmaNi,-vidhAya hRdi rucyatAmiha samAnatantre nye| anargalasamucchaladbahalatarkavarNodakacchaTAbhirayamutsavaM vitanute vipazcitkule // 1 // ___ iti padyAntargataviditacArucintAmaNiriti skhavizeSaNena prakaTayato mUlakartuyazovijayopAdhyAyasyAyamabhiprAyaH- yadyapi tattvaprakAzakAni santi caturdazaaSTAdaza vA vidyAsthAnAni tathApi-'AnvIkSikI'-nAmnA prasiddha nyAyazAstrameva tarkazAstratayA prasiddhaM vAda-jalpa-vitaNDAnyatamakathAzrayaNapravRttazAstrArthopayogitAmaJcati paramatanirAkaraNapUrvakasvamatavyavasthApanalakSaNaparIkSA zAstrArthata eva sudRDhA bhavati, tatra ca paramatakhaNDane hetvAbhAsa-jAti-nigrahasthAnAnyatamasya doSatayodbhAvanamAvazyakam, etatprapaJcanaM ca yathA nyAyadarzane, na tathA vaizeSika-sAMkhya-yoga-vedAntamImAMsA-bauddhAdidarzane, iti zAstrArthecchubhiradhyetavyaM nyAyazAstramiti / yatra ca naigamanayaprakRtikavaizeSikadarzana-nyAyadarzana-saGgraha-nayaprakRtikavedAntadarzana-vyavahAranayaprakRtikasAGkhyadarzana-rjusUtrAdinayaprakRtikabauddhAdidarzanAnAM nirUpaNaM tasyAsyAnekAntavyavasthAprakaraNasya viracanaM na sarvadarzanAbhijJatAmantareNa sambhavatIti prAcInanavInatattaddarzanArthanirUpaNapravaNazAstraparijJAnamapyAsIdevopAdhyAyasya, svayameva ca svanirmitakhAdyakhaNDanAnte "nibandhAH prAcInAH paricayamitAH khelatitarAM, navInA takolI hRdi viditametatkavikule / asau jainaH kAzIvibudhavijayaprAptabirudo, mudaM yacchatyacchaH samayanayamImAMsitajuSAm // 1 // " ityanena yasya Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavizAradatvabirudaM kAzyAM pradattaM budhaiAyAcAryapadaMtataH kRtazatagranthasya ysyaarpitm|" ityAdinA ca prkttiikRtm| yathA ca zrIharibhadrasUriracitagranthAH prAyo'nte sanniviSTavirahapadalAJchitA ekakartakatayA nirNItA bhavanti tathA zrImadyazovijayopAdhyAyagranthA api bAhulyena svArAdhitasarasvatImatrAkSara 'eMkAra'ghaTitamaGgalazlokavibhUSitA ekakartRkatayA nirNItA bhavanti, asyaitAdRzapANDitya-kavitve sarasvatImantrasya (kArasya kAzyAM gaGgAtaTe jApaprabhAvAdeva sambhUte, tatra mahAvIrastavaprakaraNe "aikArajApavarabhASyakavitvavittva, vAJchAsuradrumupagaGgamabhaGgaraGgam / sUktairvikAsikusumaistava vIrazambho,rambhojayozcaraNayorvitanomi" pUjAm // 1 // iti svanirmitamaGgalameva pramANam , atra aimityasya gumphanamasti, evamasmin mUle aindrastomanatamityatra aimityasya gumphanam / aSTasaharUyAm "aindramahaH praNidhAya nyaayvishaardytiyshovijyH| viSamAmaSTasahasrImaSTasahasrayAM vivecayati // 1 // " ityatra aindramaha ityasya ghaTakaM 'aim' iti, pAtaJjalayogadarzane 'aindravRndanataM natvA, vIraM suutraanusaartH| __ vakSye pAtaJjalasyArtha, sAkSepaM prakriyAzrayam // 1 // ityatrApi tayA, evaM nayarahasyaprakaraNe-aindrazreNinatamityatrApi, evaM nayopadezaprakaraNe-aindradhAma hRdi smRtveti, nayopadezaprakaraNasya nayAmRtataraGgiNyAM vRttau-aindavIyavimalAkaleti, pArzvanAthajinastotre aindramaulimaNidIdhitimAleti, zaGkhapArzvanAthastotre-aiMkArarUpAM praNipatyeti tadIyadvitIyastotreaiMkArarUpasmaraNopanItAmiti / syAdvAdaparamabhakto'yam , yataH svasamAnatantrasya digambarasya sAmAnyavizeSaguNasaGkhyA-sAmAnyavizeSasvabhAvAnAmanekAntavAda eva samyaktayA samanvayaH, dravyArthikasya daza bhedAH, paryAyArthikasya SaD medAH, nayopanayabhedavicAraH, naigamasya trayo medAH, saGgrahasya dvau bhedau, vyavahArasya dvau bhedau, RjusUtrasya dvau bhedau, zabda-samabhirUDhavambhUtAnAM trayANAbhekaikabhedaH, sarvasaGkalanayA'STAviMzatirbhedAH, upanaye sadbhUtAsadbhUtavyavahArasya zuddhAzuddhAdhupacaritAnupacaritAdibhedavarNanam , mayopanayasvabhAvayojanamityAdiprakriyAyAH yuktipurassaraM khaNDanaM kurvato'pyasya aSTasahasrIvivaraNe Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'syAdvAdArthaH kvApi kasyApi zAstre, yaH syaatkshcidRssttivaadaarnnvotthH| . tadvayAkhyAne bhAratI saspRhA me, bhaktivyakta graho'Nau pRthau vA // 1 // ' : ityuktiH syAdvAdaikAntabhaktipratipAdikA, tIrthAntarIye'pi svasamayAnyasamayavartini syAdvAdasaraNimavalambya padArthasvIkartari mamatAbuddhayopadezasamIhA'syAsIt , yato mUle vRkSaH kapisaMyogI na zAkhAyAmiti pratItibalAtkapisaMyoginyapi vRkSe kapisaMyogibhedaM ghaTavatyapi bhUtale paTatvena ghaTo nAstIti pratItibalAtpaTatvAvacchinnaghaTaniSThapratiyogitAkAbhAvaJcAbhyupagacchantaM ziromaNi prati'avyApyavRttiguNibhedamudIrya navyA,-bhAvaM prakalpya ca kathaM na ziromaNe ! tvam // syAdvAdamAzrayasi sarvanayopapannaM, brUmaH prasArya nijapANimiti tvadIyAH // 1 // ityuktiH syAdvAdAzrayaNopadezarUpati, yathA ca vidhiniSedharUpayorguNibhedAbhedayoravacchedakamedenaikatrAvasthAnamaviruddhaM tathAnyatrApi vidhiniSedhayoravacchedakabhedenaikatrAvasthAnaM syAdeva, ghaTavatyapi paTatvAdirUpavyadhikaraNadharmAvacchinnapratiyogitAko ghaTAbhAvo vartate, na ca tatra virodhaH, tathA khadravya-kSetra-kAla-bhAvAvacchedena sattvavatyapi paradravya-kSetra-kAla-bhAvAvacchedena sattvAbhAvaH syAdeva, 'sarve dharmA avyApyavRttayo dharmatvAtkapisaMyogAdivad-ityanumAnena sarveSAM dharmANAmavyApyavRttitvasiddho svAbhAvasAmAnAdhikaraNyasiddhayA syAdvAdasiddhirapratihatA sarvatretyupadezaH sarvAMstIrthAntarIyAna pratyaviziSTo'pi kapisaMyogatadvadbhedAdInAmavyApyavRttitvamabhyupagacchantaM ziromaNimprati vizeSeNa dattapado bhavatIti / kevalini sAkArAnAkAropayogarUpayonidarzanayoryogapadyaM mallavAdI pratipAdayati, jinabhadragaNikSamAzramaNAstu Rmikatvamuzanti, siddhasenadivAkarastu yadeva jJAnantadeva darzanamityekaM kathayati, 'kevalI jaM samayaM jANai na taM samayaM passaI' ityAgamavirodhamapi svasvamate vyAkhyAnabhedena pariharanti, itthaM matabhede kimatra tattvam ? na hi parasparaviruddhaM sarvameva tattvaM bhavitumarhatItyevaM sandihAnAH pare. alpabuddhayo mA nAmaivamavahelanAM syAdvAdavAdiSu kuryuH, yaduta ye viziSTaprajJAzAlinaH syAdvAdavAdinaH svagRha eva vaimatyakolAhalaM kurvanti te kathamekAntatApanayanena parAbhihitapadArtheSvanekAntatAM vyavasthApayiSyanti ? tathA vyavasthAyAM vA kaH zraddhAM vidhAsyatItyAdikuvicArapizAcapravezabhayamapi sarvanayamaye syAdvAdasaGgare nAstItyupadarzayituM jJAnabindau Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 "prAcAM vAcAM vimukhaviSayonmeSa sUkSmekSikAyAM, ye'raNyAnIbhayamadhigatA navyamArgAnabhijJAH / teSAmeSA samayavaNijAM sammatigranthagAthA, vizvAsAya svanayavipaNiprAjyavANijyavIthI // 1 // bhedagrAhivyavahRtinayaM saMzrito mallavAdI, pUjyAH prAyaH karaNaphalayoH sIni zuddharjusUtram / bhedocchedonmukhamadhigataH saGgrahaM siddhasena,stasmAdete na khalu viSamAH sUripakSAstrayo'pi // 2 // citsAmAnyaM puruSapadabhAk kevalAkhye vizeSe, tadrUpeNa sphuTamabhihitaM sAdyanantaM yadeva | sUkSmairaMzaiH kramavadidamapyucyamAnaM na duSTaM, tatsUrINAmiyamabhimatA mukhyagauNavyavasthA // 3 // tamo'pagamacijjanukSaNabhidA nidAnodbhavAH, zrutA bahutarAH zrute nayavivAdapakSA yathA / tathA ka iva vismayo bhavatu sUripakSatraye, pradhAnapadavIdhiyAM kva nu davIyasI dRzyate // 4 // ityAdi syAdvAdazraddhAdhAyakaM padyakadambakaM racitavAn zrIyazovijayopAdhyAyaH, etatsyAdvAdabhaktitadvikA zollAsakagranthasArtha karaNAveditApUrvanavyanyAyAdipANDityAvalokanopajAta- tadIyagranthAdhyayanAdhyApana- tadvyAkhyAna karaNAdRtacittAH zrIvijayanemisUrayastacchiSyAzca svaziSyapanyA sadakSavijayagaNi- tacchiSyapanyAsasuzIlavijayagaNyAdInAM vizeSapratipattaye svAbhyAsadArvyAya ca zrImadupAdhyAyagranthanicayaM vyAkhyAsanAthaM kurvato zrIvijayalAvaNya sUreriyam- 'anekAntavyavasthA prakaraNavyAkhyA''nandayatu vidvadvRndamiti // OM // vikramAbda-2014 [ vasantapaJcamI ] tA. 10-1-58 lekhakaH mithilAsaMskRtamahAvidyApiThasya pradhAnAcAryaH zazinAtha jhA ( darabhaGgA, bihAra . ) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SadarzananiSNAta-tArkikacUDAmaNi-sAkSaraziromiNamithilAsaMskRtamahAvidyApIThanA pradhAnAcArya darabhaMgAnikaTavAtara DIvAstavya zrIyuta-zazinAthAjI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH, viSayAH, // RjusUtranayanirUpaNam // 1 niruktito lakSaNamRjusUtrasya, jJAnagataM vastugataJcAvakratvamRjusvamudbhAvitam / 2 krameNa jJAna - zabdArthAtmakarjusUtralakSaNaM bhAvitam, tatra pramAtRgatA-'bhyupagamagate ca RjusUtralakSaNe bhAvite / 3 svopadarzitaniruktau vizeSAvazyakabhASyasaMvAdaH, "ujjuM RjuM'* ityAdisaMvAdakabhASyavacanasya vivaraNam / 4 RjusUtranaye atItA 'nAgata - parakIyavastUnAM vakratvaM niSTaGkitam / 5 atItAdyarthAbhyupagantRvyabahAranayamprati RjasUtranayasya paryayogo darzitaH / 6 liGga-saGkhyA-vacana-paryAyabhede'pi nikSepacatuSTayAkrAntamekameva vastvabhyupagacchata RjusUtrasya bhAvarUpaikanikSepAkrAntaM liGgasaGkhyA-bhinnaparyAyazabdAvAcyaM svIkurvataH zabdanayAdvizeSo darzitaH, tatra bhASyasaMvAdazca / RjusUtranayAdvauddhadarzanasyAvirbhAvaH, tadupodvalakaM palAlaM na dahatyagniriti padyaM bauddhadarzanAnusAriNaH / tattvabodhinIvivRtisamalaGkRtasyAnekAntavyavasthAprakaraNasyottarArddhasya viSayAnukramaNikA - 7 8 kSaNakSayasAdhakaM pratyakSAdipramANaM nAstIti tadabhyupagantRbauddhamatamRjusUtranayasamutthaM na yuktamiti sthairyavAdinaH pUrvapakSaH / 9 antyakSaNadarzanAt prAk sadRzadarzana doSAnna kSaNakSayapratyakSamityatra kvacittadaparijJAnamiti saMvAdaH / 10 kSaNikatvabAdhikA pratyabhijJApratyakSAt sthairya pratipattirdarzitA / * patra-paGkI 1- 7 1-13 2- 2 2- 6 1 7- 2 8- 3 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 aGkAH , viSayAH, patra-patI 11 pratyamizAprAmANye tatrApUrvArthavijJAnamiti bhaTTapadyamupaSTa. mbhakam / 9- 2 12 indriyasamprayogajatvena pratyabhijJAnasya pratyakSatvamityatra nahi . smaraNato yat prAgityAdipadyatrayaM bhaTTasya saMvAdakamupadarzitam / 10- 2 13 sAmAnyadravyAdilakSaNApUrvaprameyasadbhAvaH pratyabhijJAnasya sthaapitH| 10- 9 14 savikalpakasya nirvikalpakasya ca pratyabhijJAnasya prAmANyaM bhAvitam / 15 vinAzasya sahetukatvena kAraNavilambAdvilambe sthairyamanAbAdhakam / 14- 1 16 bhAvAntaravinirmuktabhAvarUpasya vinAzasya sahetukatve bhAvAntara___ vinirmukta iti padyasaMvAdaH, iti sthairyvaadipuurvpkssH| sthairyavAdipUrvapakSapratividhAnaM bauddhasya / .. 15- 3 17 kSaNakSayasiddhau nAdhyakSa pravartata ityasyApAkAraNam / 15-6 18 vikalpAtmakapratyakSasya kSaNikatAyAmabhAve'pi nirvikalpaka- pratyakSaM tatra pramANamiti niSTaGkitam / 16-3 19 vyavahArasAdhanAya vipratipattinirAsAya ca pratyakSaviSaye'pi kSaNikatve'numAnasyAdaraH, tatsambhavazca savikalpakasyApi tasya paramparayA vastusambandhena prAmANyaJca / 20 kSaNikatve sattvahetukAnumAnaM darzitam, tatra kSaNikatvasya pratyakSeNAnizcayAkhetu-sAdhyayostAdAtmyAvinAbhAvagraho na sambhavatIti prshnH| 21 tatra bauddhAbhimataM sAdhya-sAdhanayostAdAtmyamanumAnasiddha mAzaGkA nirAkRtam / 22 sAmarthyalakSaNasattvasya nityAt khavyApakakrama-yogapadyanivRttyA nivartamAnasya kSaNikeSvevAvasthAnamiti bauddhAbhipretamAzakA .. niraakRtm| 20- 1 18- 1 18-3 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH , 20-13 28-7 viSayAH, patra-pakSI 23 kSaNikatve kramAkramapratipatterasambhavo darzitaH / 20- 3 . 24 nityAt kramAkramavyAvRttiH spssttiikRtaa| 25 kSaNikatvasya pratyakSeNAgrahAt sAdhya-sAdhanayoravinAbhAvagraho na .. sambhavatIti praznasya pratividhAnaM keSAzcid bauddhavizeSANAM tatra kramayogapadyayoH pratyakSasiddhatvamupapAditam / 21-6 26 dRSTeSvivAdRSTeSvapi kSaNikatvavyAptamarthakriyAkAritvaM siddhamiti sattvena kSaNikatvasyAnumAnaM viduSAM yuktamiti darzitam / 2527 sattva-kSaNikatvayostAdAtmyalakSaNapratibandhagraho viparyaye bAdhaka pramANAdityabhyupagantRNAM bauddhavizeSANAM matamupadarzitam / 28 tatra akSaNikeSu kramayogapadyAyogo vyavasthApitaH, tatra saha kArikramAt kAryakrama iti sthairyavAdyabhimatasya nirAkaraNam / 29 akSaNikeSviva kSaNikeSvapyarthakriyAsAmarthyalakSaNaM sattvamanupa pannamiti pratibandhA pratyavasthAnaM sthairyavAdinaH, tatra kaH zobheta iti padyatrayasaMvAdaH / 34- 2 30 asya pratividhAnaM kSaNikavAdinaH tatra sAmagyAH kAryajanakatva pravAda upacArAt kurvadrUpatvalakSaNavizeSabalAt pratyekasya kAraNatvamuktavizeSasya vyavasthApanazca / 36-6 31 kSaNikakSityAdyanekakAraNajanitasyaikatvam / 38- 3 32 sAmagrImAzritya kAraNabhedAt kAryamedAsajanasya kSaNikapakSe iSTApattyA pariharaNam / 33 kSaNikAnAmeva hetutve tatkSaNotpannAnAmudAsInAnAmapi hetutva prasaJjanasya nirAkaraNam , kurvadrUpatvena kAraNatAmAlambya sthiravAdyupadarzitadoSAntarANAmapyunmUlanam / ... 42- 2 34 kSaNikapakSe'naSTAt kAraNAt kAryajanmopapAdanam, tatra anaSTA jAyate kAryam iti prAcInapadyasaMvAdaH / 40- 3 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra-patI 46- 3 48 49- 4 50- 1 aGkAH, viSayAH, . 35 atra aviddhakarNoddayotakarAyuktaH kSaNikapakSe kAryakAraNabhAvA sambhavadoSa udbhAvyApAkRtaH / 36 tatra vinAzasya sAMvyAvahArika-tAttvikabhedena dvaividhyam . tatra prathamo nivRttirUpastuccho na kAryajanakaH kintu bhAvarUpo dvitIyastathA, tatra bhAve hyeSa vikalpaH syAditi vcnsNvaadH| 37 pratyabhijJAyAH kSaNikatvAnumAnabAdhakatvaM sthairyavAdyuktaM na yuktaM tasyA anizcitaprAmANyAyA bAdhakatvAnupapatterityupadarzitam / 38 viruddhobhayakhabhAvAvagAhitvena pratyabhijJAnasya na prAmANyam , tathA duSTakAraNArabdhatvenApi na tasya prAmANyam / / 39 satsaMgaprayogajatvamapi parasammataM prtyksstvpryojkmsyaasiddhm| 40 dezAdibhinnasAmAnyasyAbhAvena tadviSayatvamapyasyAsiddham , tadbhAve'pyanadhigatArthagantRtvaM prAmANyanibandhanaM tasya na sambha vatIti / 41 apUrvaprameyAbhAvAnna tasya prAmANyam / 42 samAropavyavacchedakatayA tasya parAbhipretaprAmANyasya niraasH| 43 sandehApAkaraNAt pratyabhijJAnaM pramANamiti paroktamapAkRtam, . ... tatra prameyAdhikyameva prAmANyaprayojakaM na tu saMzayApAkaraNamiti .. samarthitam / 44 nirvikalpakaM pratyabhijJAnaM pramANatayA parAbhyupagataM vyudstm| 45 pUrvAparasaMvedanAdhigatabhAvaikatvagrAhakaM pratyabhijJAnaM pratyakSarUpatAM nAJcatItyupapAditam / 46 pratyabhijJAne yaH sa ityAkArayoranyonyAnupravezena bhAnamanyonyA. ... nanupravezena ca bhAnamityubhayaM dUSitam / ___47 pUrvadRSTaM pazyAmIti vyavasAyabalAnnirvikalpakadarzanasya pUrvAparaika tvagrAhitvAbhyupagamo'pi sthiravAdino na yukta iti darzitam / 50- 2 50-6 52- 4 53- 4 54- 1 59- 3 61- 1 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH, aGkAH, 48 lunapunarjAtakezAdiSu vyabhicAreNa pUrvadRSTaM pazyAmItyadhyavasAyasya pUrvAparaikatvAvagAhidarzanavyavasthApakatvaM na sambhavatItyapareSAM vAdinAM matamupadarzitam / 49 ekatvAdhyavasAya vikalpavazAnnirvikalpakapratyabhijJAnakatvaM na yuktimadityupasaMhRtam / 50 nirvikalpakaM jJAnamekatvAvagAhiM, tadanantarabhAvi savikalpakaM pramANamiti matamapahastitam / 51 asadbhUtatattAviSayakatvena savikalpakasya bhrAntatvaM tattAyAH sadbhUtatvAbhyupagamo dUSitaH / 52 akSavyApArAnantaraM kathaM pratyabhijJodaya ityAkSepapratividhAnam / 52 pUrvadRSTArthasmaraNa-varttamAnadarzanayorbhedAgrahAt so'yamiti vyavahAro nAnyathetyupapAditam / 53 sa evAyamiti vyavahAraikatvAdekatvamityabhyupagamo'nekavikalpakabalito darzitaH / , 54 nirvikalpaka savikalpaka pratyabhijJAnayoH prAmANyAsiddherna pratyakSavirodhamanubhavanti kSaNikavAdina ityupasaMhRtam / 55 vinAzasya sahetukatvAsiddhyA vinAzasya sahetukatvAt taddhetvabhAvAdeva kiyatkAlaM sthairyamiti sthiravAdyuktasya khaNDanam / 56 anupalabdhito'tirikta nAzAsiddhau 'dRSTastAvadayaM ghaTaH' iti prabhAkaramatAnusArivacanaM saMvAdakamupadarzitam / 57 kapAlAdirUpasya ghaTadhvaMsasyApyastu dhvaMsa ityasya khaNDanam / 58 abhAvarUpe dhvaMse kArakavyApAro na sambhavati hetumattve 'tasyAbhAvarUpatvapracyutirityAdidoSopadarzanam / 59 abhAvarUpavinAzasya hetumattve hetubhedAdbhedaprasaGgaH, loko'pyakiJcidrUpatAmeva tasyAvagacchatIti bhAvitam / patra: 62- 3 64 64- 4 64- 4 65- 8 66- 4 68- 3 71- 3 .71- 6 73- 1 76- 1 76- 5 79- 1 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH , viSayAH, patra-palI 6. bhAvAnAM khabhAvato nazvaratvamanazvaratvaJca dUSitam / 61 virodhinamapekSya bhAvo nivartata iti kAdAcitko vinAza ityatra khabhAvo'pi sa tasyettham' iti padyaM sthiravAdinaH saMvAdakamapahastitam / .. 8162 atra sthiravAdinaH 'svabhAvato dyutpattisvabhAvasya na kiJcidu tpattihetubhiH' ityAdipratibandigrahaNamupadazryonmUlitam / .63 bhAvakhabhAvasya nAzasya bhAvahetuvyatiriktahetvanapekSatvamAtreNa nirhetukatve bauddhavacanaM saMvAdakaM darzitam / 63 pratyakSato'numAnatazca sarvabhAvAnAM kSaNikatvaM vyavasthitamiti bauddhmtmupsNhRtm| 84-1 sammatau dravyArthikanayavicAre yathaitanmatakhaNDanaM tathaiva saMkSipya pribhaavitm| 64 kSaNakSayitve bauddhoktaM pratyakSaM pramANaM na yuktimat , tatra sthira sthUlarUpANAmeva ghaTAdInAM pratibhAsAdityAdi bhAvitam / 8565 adhyakSApravRttau nAnumAnAdapi kSaNakSayanizcayaH, vikalpamAtraM tu tatra bauddhasyApi sammatam / 66 sthairyAvagAhipratyabhijJAnabAdhitatvAdapi kSaNikatve nAnumAnaM pramANam , tasya pratyabhijJAnasya ca prAmANyaM zaGkAsamAdhAnAbhyAM niSTaGkitam / 67 pratyabhijJAne indriyajatvArthajatvaikAvabhAsitvAdervyavasthApanam / 91- 1 68 tattedantAviziSTaikatvagrAhiNaH pratyabhijJAnasyAprAmANyamAzA . . pratikSiptam / ___92- 5 69 tadevedamiti pratyabhijJAnasyAnindriyajasyAliGgajasyApi bAdhAra hitatvena prAmANyamavazyamabhyupagantavyamiti kalpAntaraM pallavitam / 94- 1 7. sAmAnyapratyAsattyA'vinAbhAvagrahaNamapi naiyAyikAdInAM na sambhavatIti carcIllAsaH kRtH| 95- 5 88- 1 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH, aGkAH, 71 UhAkhyapramANameva sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakaM jainAbhyupagata mAstheyamityupasaMhRtam / 72 nityAt kramayaugapadyAbhyAM sahArthakriyA vyAvartamAnA kSaNikeSve-. vAvatiSThata ityAdyuktamapi bauddhasya na yuktamiti vicAritam ! 73 nityAdvayAvRttA'pyarthakriyA kramayaugapadyAbhyAM kSaNikebhyo'pi vyAvRttA na kSaNakSayasiddhau pragalbheti vivecitam / 74 tatra kSaNikAH kevalA ekamutpAdayanti utAnekam, samuditA api tadekamanekaM veti vikalpeSu doSAH samudbhAvitAH / 75 sautrAntika- vaibhASikamate saJcitebhyo'NubhyaH saJcitAnAmevotpattiH jJAnamapi viSayAlokAdisAmagrIprabhavaM naikaM yuktaM navA tathA'bhyu pagamaH / 81 kSaNikatvasAdhakatayopAdIyamAnamarthakriyAlakSaNasattvaM bhAvAnAmarthakriyAtaH sattvaM sattvAdvA'rthakriyeti vikalpAbhyAM nirAkRtam / 82 nirhetuko dhvaMsaH padArthodayAnantarabhAvIti padArthAnAM kSaNikatva - mityapi bauddhAnAM kalpanaM na saditi prapaJcitam / patra- patI 83 nirhetukasya vinAzasya prathamakSaNa eva sadbhAvaprasaktiH, nahi tasya kvAcitkatvaM kAdAcitkatvaM vA yuktamiti bhAvitam / 84 bauddhairapi mudgarAdInAM virodhitvaM vyavasthApayadbhirgale pAdukAnyAyena nAzakAraNatvamavazyamabhyupeyamiti darzitam / 101- 1 101 103 - 4 104- 1 76 antarbahirjJAnayorbhinnayoriva bhedAvabhAso na tu bhinnayoreveti bauddhavacanasaMvAdata Azaya bAhyArthavAdatyAgaprasaGgataH parihRtam / 77 grAhya-grAhakAkArayoH saMvittRtvamAzakya pratikSiptam / 106- 3 106 - 6 107- 5 78 anekamanekaM janayatIti pakSasya khaNDanam / 79 avAntarakAraNavizeSAt kAryavizeSa iti kalpa udbhAvyApakRtaH / 108- 2 80 kurvadrUpatvenaiva hetutvaM kAraNatvenaiva kAryotpattivyApyatvamityasya nirAkaraNam / 105- 3 111- 5 113- 4 114- 5 116- 2 118- 2 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH, aGkAH, 85 vinAzahetu pakSanikSiptazca bhAvotpattAvapi samAna utpattihetuH svabhAvata evotpitsuM bhAvamutpAdayatItyAdirUpeNa vikalpo. darzitaH / . 86 ghaTapracyuteH kapAlasvarUpatve kutaH kSaNikatvamiti bauddhamatakhaNDanasamAptiH / 87 RjusUtranayasya paryAyanaya tarumUlatvam, zabdAdinayAnAmetacchAkhArUpatvam, tatra 'mUlanimmANaM' iti gAthA saMvAdarUpeNopadarzitA vyAkhyAtA caM / 88 RjusUtrataroH azuddha zuddhazuddhatarAH zabdasamabhirUDhaivambhUtAH zAkhA prazAkhApratizAkhArUpA sthUlasUkSma-sUkSmatarabhAvataH bhAvitAH / 89 zabdAdInAmRjusUtramedarUpatvaM vyutpattinimittataH paribhASayA ca darzitam / 90 zabdAdivyAvRttamRjusUtranayalakSaNaM nayavibhAgaprayojakamupadarzitam, saptanayavibhAgasyAnyathAnupapattiH, anyathA prarUpaNe doSopadarzanaJca / 91 dravyArthikaH paryAyArthiko naigamaH saGgraho vyavahAra RjusUtraH 'zabdasamabhirUDha evambhUtazcetyevaM nava nayA ityekavibhAga - karaNamataM digambarasyApahastitam / 92 paJca sapta nayAdezavannava nayAdezo'nya iti digambarAzayasya pratikSepaH, evaM saptadhA navadhA ca tattvavibhAgavannayavibhAgo'pi tathA syAdityasyApi tadAzayasyonmUlanam / 93 darzitasya sarvasya RjusUtravacanavistArasya bAhyArthAbhyupagamaparatvaM nigamitam / 94 bAhyagrAhakatvalakSaNakauTilya ra hitasvasvarUpaprakAzajJAnajJApakatvataH zuddhaparyAyAstikaRjusUtra iti kalpaH / patra-pI 124- 2 127-6 127- 7 129 - 4 130- 5 132- 7 133- 3 135 - 1 136- 5 136 - 6 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH, 95 sarvadharmavirahazUnyatetyabhyupagamaparaH zuddhataraparyAyAstikAvalambi viSayAH, RjusUtraM iti kalpAntaram / 96 sautrAntika- vaibhASikau bAhyArthAbhyupagamaparau yathAkramamRjusUtra-zabdau bAhyArthapratikSepeNa vijJAnamAtrAbhyupagamaparaH samabhirUDho yogAcAraH vijJAnasyApyabhAva ityabhyupagantA evambhUto mAdhyamika iti sammativRttistadAkalanaM svakRtasyAdvAdakalpalatAparizIlanaM kAryamityupadezaH / // iti RjusUtranayavicAraH // // atha zabdanayanirUpaNam // 97 vyutpattivizeSataH zabdazabdaM nirucya tadvAcyArtha prAdhAnyenopacArAnnayasya zabdatvaM sadRSTAntaM varNitam, tatra "savaNaM savai" iti vizeSAvazyakasaMvAdaH / evaM tasya zabdavAcyArthaparigrahaprAdhAnye "icchai visesiyataraM" iti niryuktidalaM, tatra "taM ciya riuttamayaM" iti bhASyaM ca / 98 uktabhASyavyAkhyAnaM, tatra ekasyaiva bhAvaghaTasyAbhyupagantRtvena nAmAdinikSepacatuSTayAbhyupaganturRjusUtrAdvizeSitataratvamA vedi - patra - paGktI tam / 99 zabdanaye nAmAdinirAkaraNe "nAmAdao na kumbhA" iti bhASyaM pramANaM tadupavarNanaJca / 100 RjusUtrazikSaNArthaM " jai vigayA'NuppannA" iti bhASyaM.. tadvyAkhyAnaJca / 101 RjusUtrazabdayoH prakArAntareNa " ahavA paccuppanno" "sabbhAvAsabbhAvo" iti gAthAdvayaM bhede pramANam, tadvyAkhyAne sadbhA vAdibhirvizeSitatvaM spaSTIkRtam / 137 - 1 137 - 3 .. 139- 2 141-1 141-11 143-2 144-2 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra-patI 145-1 148-6 149-3 152-6 154-4 aGkAH , viSayAH, 102 atra sadbhAvAsadbhAvAbhyAM kumbhasyArpitatve saptApi bhaGgAH krameNa bhaavitaaH| 103 syAdvAdadRSTaM saptamedaM ghaTAdikamarthaM yathAvivakSamekena kenApi bhAna vizeSitataraM zabdanayaH pratipadyate, syAdvAdinastu sampUrNasaptabhanyAtmakamapi pratipadyanta iti vizeSAvazyakavRttidarzitaM nigamitam / 104 prasaGgAt saptabhajhyA arthanayAzritatva-zabdanayAzritatvayorvicAraH, tatra arthanayamatamupadarzitam / 105 zabdanayamatam / 106 prakArAntareNarjusUtrAcchabdanayasya vizeSitataratvamAzaya prati kSiptam / 107 saptabhaGgayA arthanayAzritatve zabdanayAzritatve ca RjusUtrAccha bdasya vizeSitataratvaM nopapannamiti prazne granthakAraH prathama "evaM sataviappo" iti sammatimataM yadyapItyAdinA prakaTIkRtya tathApItyAdinA vAkalitaM samAdhAnaM prakaTitavAn / 108 liGga-vacane samAzritya vizeSitataraM vastvicchati zabdanaya ityu padarzakaM "vatthumavisesao" iti bhASyaM tavyAkhyAnaJca / 109 kuta evamityAkAGghAnivRttaye hetupratipAdakaM "dhaNibheyAo" iti bhASyaM tadvyAkhyAnaM c|| 11. nAmAdinikSepeSu bhAva eva vastvicchati zabda iti "to bhAvo . ciya' ityupasaMhArabhASyaM tadvivaraNaJca tatra samabhirUDhena sahAsya matabhedazca / 111 kArakAdibhedenAnekArthAbhyupagantRtvaM zabdasya bhAvitam / // iti zabdanayanirUpaNam // 154-7 156-6 157-3 158-8 160-6 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 viSayAH, // atha samabhirUDhanayanirUpaNam // 112 ekameva saMjJAM samabhirohatIti samabhirUDha iti vyutpattau "jaM jaM saNNaM bhAsaI" iti bhASyaM tadvivaraNaJca tatra ghaTazabdavAcyo'rthaH kuTAdizabdavAcyo necchatyayam / aGkAH, 113 samabhirUDhe vastunaH saGkramaNamavastvityupadarzakaM "vatthUo" iti niruktidalaM, tadvyAkhyArUpaM " davvaM pajjAA vA" iti " Nahi saddaMtaravacca" iti padyadvayarUpaM bhASyaM, tadvyAkhyAnaJca / 114 ghaTa-kuTAdipadArthAnAM bhedasAdhakapramANapratipAdakaM "ghaDakuDasaddatthANaM" iti bhASyaM tadyAkhyAnaJca / 115 zabdana yazikSaNArthaM " dhaNimeyAo" iti bhASyaM tadvivaraNaJca / 116 tatra vibhinnaliGga-vacanAdizabdavAcyatvamarthabhede na prayojakaM, kintu vibhinnazabdavAcyatvamityAdi carcitam / 117 vasatyAdyabhyupagame'pyasya pUrvanayebhyo bhedaH, tatra vasati vicAramadhikRtya "AgAse vasaitti" iti "vatyuM vasai" iti ca bhASyagAthAdvayaM tadvivaraNaJca / 118 etadvicAra eva saGgrAhakamanyatroktaM " Negama - vavahArANAM" iti svayaM padyaM tadvivaraNaJca / 119 prasthakavicArasamAzrayaNenAsya nayasya pUrvanayebhyo bhedopadarzakaM " mANaM pamANamiTTha" iti bhASyaM tadyAkhyAnazca / 120 zabdanayAnAM kiM pramANaM prasthakAdi, kiM vA na pramANamityatra yadabhimataM tasyopadarzakaM "Nahi patthAi pamANaM" iti bhASyaM tadvivaragaJca / 121 atraiva paramatazaGkAsamAdhAnapravaNaM "patthAdayo vi" iti " takkAraNaM ti vA " iti bhASyagAthAdvayaM tadyAkhyAnaJca / patra- paGkI 163-5 164-4 166-3 166-12 167-5 169-3 171-3 172-5 173-6 174-3 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akAH, viSayAH, patra-patI 122 prasthakasya pramANatvapratipattaye prasthakatvaprakArakAlaukikadhAnya cAkSuSe khAvacchinnacakSuHsaMyogasambandhena prasthakasya hetutvam , iti navyatakasya nirAkaraNam / / 176-1 123 prasthakajJAnameva prasthakapramANamiti trayANAM zabdanayAnAmaviziSTam , evamapi viSayabhedastatreti darzitam / / 176-7 124 paJcAnAM dharmAstikAyAdInAM dezapradezakalpanAyAmapyasya nayasya mate SaSThIsamAsAdineSTaM, kintu karmadhAraya evaitasya sayuktikatvavyavasthAnaparaM "desI ceva ya deso" iti "etto ceva samANAhigaraNayA" iti bhASyagAthAdvayaM tadvivaraNaJca / 177-2 125 nayAntarato medasiddhyartha samabhirUDhanayAkUtAntaropadarzakaM "ghaDa kAravivakkhAe" iti "kuMbhaMmi vatthupajjAya" iti ca gAthAdvayaM tayAkhyAnaJca / 181-2 126 mRdAdidravyameva ghaTakArazabdArthaH kulAlAdistu ghaTakArAdhyava sAyakAra eva, abhimAnikasambandhena kevalaM bAhyaghaTAdikAritvaM kulAlAdAvabhyupagacchanti vyavahAramUDhAH, uktArthe "mRdAvAdibhAvaiH ?" iti svapadyasyollekhaH / 182-5 127 etannaye paragatasya dAnaharaNAdernAstyeva sadbhAvaH, zabdasamabhirUDhayoravAntaravizeSo'pi drshitH| 183- 1 128 hiMsAviSaye naigamAdInAmabhyupagamamede, zabdanaye khapariNAma vizeSarUpA seti vicAre zabdasamabhirUDhayo vahiMsAdyAzritya viSayabhedaH, evambhUtastu kriyAkAlAnyakAlasparzipadArthapratikSepAdviziSyata iti drshitm| // iti samabhirUDhanayavicAraH // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH , viSayAH, patra-patI // atha evNmbhuutnyvicaarH|| .. 129 padArthavyutpattinimittakriyAkAlavyApakapadArthasattAbhyupagamapara evaMbhUtaH, tatra "evaM jaha saddattho" iti bhASyaM tadvayAkhyAnazca / . 184- 6 130 evambhUtanayasvarUpopadarzakaM "vaMjaNa-attha-tadubhayaM" iti / niyukti-vacanaM "vaMjaNamattheNatthaM ca" iti tadvayAkhyAnarUpaM bhASyaM tadvivaraNaJca / 186- 4 131 vyutpattinimittakriyAkAla eva tadvAcako'nyadA netyasya pramANataH samarthakaM "saddavasAdabhidheyaM" iti bhASyaM tdvivrnnnyc| 187-10 132 samabhirUDhanayazikSaNArthakaM "saddapariNAmao" iti bhASyaM tadvayAkhyA ca / 188-12 133 samabhirUDho yadi vastusaGkramaNa na svIkarotu tadA kathaM nizceSTe'rthe ceSTAvato'pi saMkrAntiH, tathA sati pratijJAhAnistasyetyupadarzakaM "jai vatthusaGkramo" iti bhASyaM tadvivaraNazca / . 134 samabhirUDhanayAdita evambhUtanayasyAnyo'pi matabheda ityupa darzakaM "evaM jIvaM jIvo" iti bhASyaM, tavyAkhyAne paJcendriyANIti vacanAddazavidhaprANadhAraNaM kurvanneva jIva iti saMsArI jIvo, muktastu sattvAtmAdizabdairvyapadezya iti / 190- 2 135 vyavahArataH kAlatraye indriyabalamAyuHprANApAnalakSaNacatuS prANA jIvAH, nizcayatazcetanAdvayayukto jIva iti digambarasya kapolakalpitaM mataM na yuktamityupapAditam / 191- 4 136 siddhAnte AdidezanA vyavahArAzritaiva, na tu nizcayadezanA, . etatpratipAdanaM vyavahArabhASye, tatsamarthanaM khopajJavivRtisamalaGkRte gurutattvavinizcaye ityAdi vicAritam / 194- 5 189- 2 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 197 aGkAH, viSayAH, patra-patI 137 deza-dezinorekatvaM samarthayatA samabhirUDhena dezI cAsau dezazceti yaduktaM tadapi na yuktamityupadarzakaM "jai desi cciya deso" iti bhASyaM tadvayAkhyA c| 138 abhedapakSoktadoSabhayAt samabhirUDhasya deza-dezinoH svAniSTamapi medAbhyupagamanaM na yuktamityupadarzakaM "aha bhinno tassa tao" iti bhASyaM tadvivaraNaJca / 198-12 139 dezina ekadezabhUta eva deza ityavabodhanArtha nodezI iti prayoga ityapyayuktamityarthakaM "no saddo vi samatta" iti bhASyaM tadvivaraNaJca / . 198- 8 140 samabhirUDhAbhimato nIlotpalAdizabdAnAM karmadhArayasamAso'pi na yukta ityupadarzakaM "nIluppalAisaddA" iti bhASyaM tadvivaraNaM c| 199-11 141 sarva dharmAstikAyAdikaM vastu sampUrNa deza-dezikalpanArahitam / etasmAdvilakSaNamavastvityupasaMhAraparaM no vatthusaMkarAi iti bhASyaM tadvivaraNazca / 142 akhaNDavastuvyatiriktavastvanabhyupagame nIlaghaTa ityAdisamAsavAkyA nIlo ghaTa ityAdivAkyAcca bodhAnupapattyAzaGkAyAmiSTApattireva samAdhAnam / 201-1 143 samabhirUDhato nayata evambhUtanaye lAghavAdiko vizeSa AveditaH / 201- 3 144 zabdAdinayatrayavicArasamarthanAvedakaM granthakartRpadyam / 203- 5 // iti sptnyvicaarH|| 200-9 145 ete ca nayAH pratyakSAdisthale parasparasApekSAH pramANaM, zabdasthale ___ ca saptabhanayAtmakamahAvAkyarUpAH pramANam, na nirapekSAH, tatra "je vayaNijaviyappA iti" sammatigAthA tadvivaraNazca / 203-3 146 puruSavizeSamapekSyaikanayadezanApyaduSTetyatra "purisajAyaM tu" iti sammatigAthA, tadvivaraNaJca / 204-12 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 aGkAH , viSayAH, patra-patI 147 syAdvAdadezanAyA abhyarhitatvena tadvAkyAtmakasaptabhaGgIvAkyasyo padarzanam, tatrAsattvopasarjanasattvavivakSAyAM : prathamo bhaGgaH, sattvopasarjanAsattvavivakSAyAM dvitiiybhnggH| .:. 205148 yugapadubhayavivakSAyAM tRtIyabhaGgaH, dvayodharmayorasattvAsattvayoH prAdhAnyena guNabhAvena vA pratipAdane kasyApi vacaso na sAma rthyam, tatra SaNNAmapi samAsavAkyAnAM na sAmarthya miti prapaJcitam / 149 samAsasamAnArthakatvena vyAsavAkyamapi yugapadvivakSitadharmadvaya pratipAdakaM na, kevalaM padaM vAkyaM vA tathAbhUtArthapratipAdakaM na lokaprasiddhamityupapAditam / 209- 1 150 ghaTazabdapravRttinimitta vidhirUpe'saMbaddha paTAdyarthAntarapratiSedha iti dvitIyabhaGgo na sambhavatItyAzaGkAyAH pratividhAnam / : 211- 5 151 prathamabhaGgata eva samAnasaMvisaMvedyatayA dvitIyabhaGgArthalAbhAdasamarthako dvitIyabhaGgasyopanyAsa ityAzaGkAyA dUrIkaraNam / 212- 4 152 pratiyogipadArthAnAM vRttizabdArthaikadeze'nvayo bhavatItyasya saMvA-: dakaM "pratiyogipadAdanyad" iti vacanam / ___ 212-16 153 sarva sarvAtmakamiti sAJjayamatakhaNDanArthakatvena sArthako dvitIyabhaGga iti kalpAntaram / 213- 5 154 nAmAdicaturvidhasvarUpeSu ghaTAdiSu vidhitsitaprakAreNa prathamo. 'vidhitsitaprakAreNa dvitIyaH, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcya iti dvitIyaH kalpaH / 214- 1 155 vIkRtapratiniyataprakAre nAmAdike nAmaghaTasyAzrayaNe tadrUpeNa prathamo ghaTa iti taditareNa cAghaTa iti dvitIyaH, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vaktavya iti tRtIyaH kalpaH / 215- 9 156 svIkRtapratiniyatasaMsthAnAdau madhyAvasthAzrayaNena prathamaH, pUrvo ttarAvasthAlakSaNArthAntareNa dvitIyaH, tAbhyAM yugapadAdiSTAbhyAmavaktavya iti turIyaH kalpaH / 216- 5 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patra-pakSI aGkAH , viSayAH, 157 madhyAvasthAkharUpa eva vartamAnakSaNarUpeNa prathamaH, avartamAna kSaNarUpeNa dvitIyo bhaGgaH, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vaktavya iti - paJcamaH klpH| 217-3 158 tatraiva locanajapratipattiviSayatvaM nija rUpamAzritya prathamaH, tadaviSayatvena pareNa dvitIyaH, tAbhyAM yugapadAdeze'vaktavya iti SaSThaH klpH| 218 159 tasminneva ghaTazabdavAcyatAtmakanijarUpeNa prathamaH, kuTazabdA bhidheyatvAtmakArthAntararUpeNa dvitIyaH, tAbhyAM yugapadAdeze'vaktavya iti saptamaH klpH| . 218-8 160 tatraiva ghaTe heyopAdeyAntaraGgabahiraGgopayogAnupayogarUpatayA sadasatvAt prathama-dvitIyau, tAbhyAM yugapadAdeze'vaktavya ityaSTamaH klpH|. 219-8 161 tatraivopayoge'bhimatArthAvabodhakatvena prathamaH, anabhimatArthA navabodhakatvena dvitIyaH, tAbhyAM yugapadAdeze'vaktavya iti navamaH kalpaH / 220- 5 162 ghaTatvamasAdhAraNatvAnnijaM, sattvaM sAdhAraNatvAdarthAntaraM, tAbhyAM prathama-dvitIyau, abhedena tAbhyAM nirdiSTo'vaktavya iti dazamaH kalpaH / 21- 1 163 arthaparyAyo nijaH, vyaJjanaparyAyo'rthAntarabhUtaH, tAbhyAM prathama dvitIyau, abhedena tAbhyAM nirdeze'vaktavya ityekAdazaH klpH| 222- 8 164 sattvamavAcyaM vizeSo'pyavAcyaH, pratyekAvaktavyAbhyAM tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavya iti dvAdazaH kalpaH / 223- 6 165 asandrutarUpAH sattvAdayo'rthAntaraM nijaM sandutarUpaM, tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavya iti trayodazaH kalpaH / 224- 4 166 rUpAdayo'rthAntarabhUtAH, asaMhRtarUpatvaM nijaM, tAbhyAmAdiSTo'vaktavya iti caturdazaH prkaarH| 226-7 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH, patra-pakI 227- 7 227-12 228- 6 aGkAH , 167 rUpAdayo'rthAntarabhUtAH, matubarthoM nijaH tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavya iti paJcadazaH prakAraH / 168 bAhyo'rthAntarabhUtaH, upayogo nijaH tAbhyAmAdiSTo'vaktavyaH, iti SoDazaH prkaarH| 169 uktadizA bhaGgatrayasamarthane "atyaMtarabhUehi" iti sammatigAthA, tadvayAkhyAnaJca / 170 upadarziteSu SoDazakhavaktavyavikalpeSu madhye ekAdazasu trayo'pi bhaGgAH, dvAdazAdiSu paJcasu sarvathaikAnte sarvathA'vaktavyabhaGga eva, tatra bAdhite'bAdhite'naikAnte trayANAM bhaGgAnAM kramAbhidhAna meva sampradAyasiddhamiti nigamitam / 171 sarvatrAnekAntAbhyupagame sarvamastisvarUpeNa pararUpeNa nAsti ceti vacanamevAnupapannaM khapararUpayorapyanirdhAraNAditi pazupAlokta syApAkaraNam / 172 upadarzitA AdyAstrayo bhaGgAH sakalAdezAH, antyAzcatvAro bhaGgA vikalAdezA iti matasyopapAdanam / . 173 syAdasti nAsti ca ghaTa iti caturthabhaGgasya prathamavikalAdeza syopapAdikA "aha deso sambhAve" iti sammatigAthA tayA khyAnaJca / 174 syAdastyavaktavyazca ghaTa iti paJcamabhaGgasya dvitIyavikalAdeza syopapAdikA "sabbhAve AiTTho" iti sammatigAthA, tadyA khyAnaJca / 175 etadvicAre viziSTa pratipattaye svAbhiprAya AveditaH / 176 syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTa iti SaSThabhaGgasya tRtIyavikalAdezasya samarthanaparA "AiTTho'sabbhAve" iti sammatigAthA tadvi va 230-1 233 235-1 236-7 238-6 vrnnnyc| 240-9 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH, patra-patI 241-8 242-5 243-6 viSayAH, 177 syAdasti syAnnAstyavaktavyazca ghaTa iti saptamabhaGgasya caturthavi kalAdezasyopapAdikA "sabbhAvAsabbhAve" iti sammatigAthA tadarthaprakaTanazca / 178 ete saptabhaGgAH paraspararUpApekSAH pratyekAtmanA samudAyAtmanA ca saptabhaGgayAtmakA tathAtvaM ca vibhajyopapAditavantaH sampradAyavidAM matamAzritya, sunayatvaM dvidhodAharaNasamvalitaM pramANadurnaya-sunayavibhAgaH, tatra sunayavAkyasyaiva vyavahArakAraNatva miti vivekaH / 179 atra AdyabhaGgAdInAM triprakAratvAdikaM mallavAdiprabhRtidarzitaM vibhajya darzitam / 180 anantadharmAtmake vastuni tatpratipAdakavacanasya saptavidhatvameva, nASTavidhatvAdikaM tena saptabhaGgyeva pramANaM nASTabhaGgayAdikamiti praznapratividhAnAbhyAM nirNItam / 181 saptabhaGgayA nayavibhAgopadezarUpA "evaM sattaviyappo" iti sammatigAthA tadvivaraNaJca / 182 syAdavaktavya eva ghaTa iti tRtIyabhaGgasya RjusUtranimittatAyAM kiM bIjamiti praznapratividhAnam , tatra praznAntarasya skhIyabuddhi pravibhAvitottaropadarzanam / 183 "evaM sattaviyappo" iti sammatigAthAyA vyAkhyAnAntaram / 184 vyaJjananaye prathama-dvitIyAveva bhaGgAviti TIkAkRto vyAkhyAna mupasaMhRtya tatra tattAtparyasyodRGkanapurassaraM kathaM saGgamanamityAkSepasya khamanISayA pratividhAnamAveditam / 185 syAdavaktavya eveti tRtIyabhaGgasya sambhave'pi dezakRtAzcatvAro bhaGgA dezyatiriktadezAbhAvAnna zuddhavyaJjananaye smbhvntiityupdissttm| 243-16 246-2 247-7 251-1 252-9 256-1 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 viSayAH, aGkAH, 186 svagurupUrNaprasAdaprAptitaH kunayavAdadalanapurassaraM saptabhaGgaprarUpaNamiti padyenAveditam / 187 nemisUriguruprasAdato lAvaNyasUrinirmitA nayaviSayasyAnekAntavyavasthAprakaraNasya tattvabodhinIvivRtiH pUrNetyAveditam / 188 pratijJAtasyAnekAntAtmakavastunaH pramANanayaviSayatvasyopasaMhara Nam / 189 ekAntasadasadvilakSaNasya jAtyantarAtmakasya ghaTAderanubhUyamAnatvaM sadRzaparyAyasya sattvanimittasya vyaJjanaparyAyatvameva na tvarjusUtrAbhimatArthaparyAyatvam / 190 sAmAnyamAtrasya vizeSamAtrasya ca na zabdavAcyatvaM, kintu ubhayAtmakasyaiva, taccArthaparyAyarUpameveti tadvilakSaNavyaJjana paryAyAsiddhestadapekSayA kathaM sattvamityAzaGkAyAH pratividhAnamanekAntavAdapraveze tadvistAra ityupadezaH / 191 sadRzavyaJjanaparyAyaireva sarvamastItyupasaMhAraH, atra " parapajjavehiM" iti sammatisaMvAdaH / 192 pratyutpannaparyAMyeNAstitvaniyame'pyekAntavAdApattiriti praznapratividhAnaparA "pajjuppaNNaM vi" iti sammatigAthA tadvivaraNaJca / 193 pratyutpanne cAtmadravyaparyAye kathamanekAntarUpateti zaGkAyA nirAkaraNam, tatra AtmaparyAyasyApi jJAnAdestattadgAhyArthApekSayASnekAntatopapAditA / 194 dravya-kaSAya-yoga-upayoga- jJAna-darzana- cAritra - vIryetyaSTa prakArabhedAdAtmanaH pudgalavadanekAntarUpatA siddhAntasiddhA, tadupapAdakAni vAcakamukhyasya " dravyaM kaSAyayogA" vityAdIni paJca padyAni prazamaratigatAnyupanibaddhAni / 195 prakArAntareNAtmano'nekAntarUpatopapAdikA "kovaM uppAyaMto" iti sammatigAthA tadvivaraNaM ca / patra-paGkI 256-4 256-28 257-1 . 257-3 258-1 260-1 . 260-6 261-5 262-2 263-5 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 aGkAH, viSayAH, patra-pakSI 196 dravya-guNayorbheda eva na tu medAbhedAviti vaizeSikamatotthApikA "rUvarasagaMdhaphAsA" iti sammatigAthA tayAkhyAnaJca / 265-8 197 etanmatakhaNDanaparA "pUre tA aNNattaM" iti sammatigAthA . .. tadvivaraNaJca / . 266-8 198 paryAyAguNasyAnyatve paryAyArthikavadguNArtho'pi nayaH syAditya- .. . niSTApattyupadarzikA "do u NayA bhagavayA" iti sammatigAthA, tadvayAkhyA c| .. . 268- 1 199 bhagavatA guNArthiko nayo nAbhihitaH, kintu teSu teSu sUtreSu paryAyasaMjJA niyamitA varNAdiSu te na paryAyA eva varNAdayo na guNA ityabhiprAyikA "jaM ca puNa arahayA" iti sammatigAthA, tadvivaraNaM ca / 268-8 200 tatra guNa eva paryAyazabdenoktaH kiM na syAditi zaGkAnirAkaraNa parA "parigamaNaM pajAo" iti sammatigAthA, tadvayAkhyAnazca / 269- 3 201 sahabhAvi-kramabhAvidharmavAcakaguNaparyAyazabdavAcyayorguNaparyAya yorbhede sati guNArthikanayo'pi bhagavatA'rthAdAdiSTa evetyA___ zaGkAparA "jaM paMti atthi samae" iti saMmatigAthA, tadvayAkhyA ca / 202 uktAzaGkAnirAkaraNaparA "guNasahamaMtareNApi" iti sammatigAthA, tadvivaraNaJca / 271-11 203 guNazabdamantareNApi paryAyavizeSasaMkhyAvAcakaM siddhyatItyeta DhayituM dRSTAntopadarzikA "jaha dasasu dasaguNammi ya" iti sammatigAthA tadarthakathanaJca / 272- 6 204 guNANAM paryAyAnatireke'pi "guNaparyAyavadravyam" iti vAcakasUtraM yathA na viruddhyate tathA bhAvitam , evaM "guNANamAsao davvaM" ityAdhuttarAdhyayanavacanaM, "davvaM nAme" ityAdyanuyogadvAravacanaM ca saGgamitam / 273- 1 271-14 www. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH , viSayAH, patra-pakI 205 svakapolakalpanAmAtrasya digambaramatasya pratikSepArthamupanyAsaH, . tatra astitvAdayo dravyANAM sAmAnyaguNAH, teSu madhye aSTau . aSTau sarveSAm , jJAnadarzanAdayAH SoDaza vizeSaguNAH, teSu pratyeka jIvapudgalayoH SaT SaT, itareSAM pratyekaM trayastrayo guNA ityAdi darzitam , astitvAdInAM paribhAvanaJca / 274- 5 206 agurulaghuguNA AgamapramANakAH, tatra "sUkSmaM jinoditaM tattvaM" iti vacanaM saMvAdakam / 276-6 207 caitanyamanubhavanamityatra "caitanyamanubhUtiH syAditi padyaM darzitam / 276-10 208 astikhabhAva-nAstikhabhAvAdibhedena sAmAnyasvabhAvA dravyANA mekAdaza cetanasvabhAvAcetanasvabhAvAdibhedena dravyANAM daza vishesskhbhaavaaH| 277- 3 209 uktAnAM svabhAvAnAM jIvapudgalAdiSu vizeSAvasthAnaprakAraH, tatra "ekaviMzatirbhAvAH syuH" iti padyamullikhitam / 277-10 210 astisvabhAvAdInAM vivecanaM, tatra kvacit praaciinpdysNvaadH| 278- 3 211 ete khabhAvA anekAntavAda eva ghaTanta ityAdi bahu carcitam / 280- 2 212 vizeSAbhAve sAmAnyasyApyabhAva ityatra "nirvizeSa hi sAmA nyam" iti padyaM prAcAM saMvAdakamupadarzitam / . 281-4 213 prasaGgAnnayopanayayojanAyAH karttavyatve digambaroktA nayopanayamedA vistarata upadarzitAH / 284-6 214 dravyArthikasya daza bhedAH, paryAyAdhikasya SaT bhedAH, naigamasya trayo bhedAH, saGgrahasya dvau bhedau vyavahArasya dvau, RjusUtrasya dvau, zabdAdayastrayaH pratyekamekaikabhedA darzitAH, srve'pyssttaaviNshtirnybhedaaH| 284-9 215 sadbhUtAsadbhUtopacaritAsadbhUtavyavahArabhedenoktAnAM trayANAmupanayAnAM viSayA avAntarabhedAzca vibhaavitaaH| 288-7 216 nayopanayamedAnAM yathAsambhavaM yojanam / 291-1 - . Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 294-7 297-2 297-7 aGkAH, viSayAH, patra-patI 217 guNavikArANAM paryAyANAM dvividhasya svabhAvavibhAvamedasyAvA ntaramedA darzitAH, tatra "anAdinidhane dravye" iti padyadvayaM sNvaadkm| 218 tadetaddigambaramataM khaNDitaM vistarataH tatra guNAnAM paryAyAna tireke guNakhabhAvabhedakalpanAyAM prmaannaabhaavaadiheturupdrshitH| 295-13 219 dravyatvasya guNatve paryAyatvasya kuto na guNatvam , evaM sAmA nyatvAdAvapi prynuyogH| 220 guNa-paryAyavyatiriktAH svabhAvA na santIti teSAM pRthagupade zo'pi na yukta iti tatra vidhyekaniyamitasvabhAvA guNAH, vidhi-niSedhAnyataraniyantritadharmAH svabhAvA iti digambarAbhiprAyasya nirasanam / digambaroktAyAH khabhAvanayayojanAyA api na siddhAntAnupAtitvamiti bhAvitam, tatrAnvayidravyArthikenAnekasvabhAvatvayo__ janasyAghaTamAnatvaheturupapAditaH / 298-2 222 ekatvasApekSAnekatvagrAhako'zuddhaparyAyArthiko'tirikta iti digambarAkUtasyonmUlanam , tatra svAbhyupagamavizeSo drshitH| 299-3 223 "parigamaNaM pajjAo" iti sammativacanAnusAreNAnekakhabhAvatvaM paryAyArthikenaiva grAtyamiti nigamitam / 301-1 224 anyadapi digambarasya prathamamabhihitamupanyasya pratikSiptam / 301-4 224 guNavikArAH paryAyA ityuddizya yadapi vibhajanaM digambarakRtaM tadapyutsUtravilasitamiti / 303-20 225 guNavikAratvaM paJcadhA vikalpya dUSitam / 304-5 226 guNA eva hi paryAyA iti sammatipratipAdanena dravyaguNaparyAya yorjAtyA medAbhidhAnamayuktam, etena pravacanasAravRttau paryA. yasya caturdhAvibhAgakaraNaJcAmRtacandrasya nirastamityAveditam / 306- 2 mM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 aGkAH, viSayAH, patra-patI 227 asmin vibhAge "aNuduaNuehiM davve" iti sammatigranthena "egattaM ca puhuttaM ca" ityAdyuttarAdhyayanena ca vyavasthApitasya paramANuparyAyasya vibhAgajasya kutrAntarbhAva ityaakssepo'nivaaryH| 306-12 228 dharmAstikAyAdInAmazuddhasvabhAvaH paryAyaH "AgAsAiANaM" iti sammatisammataH kathaM nopadiSTaM ityAkSepaH / 307-9 229 guNa-paryAyavadravyamityatra paryAyAtiriktaguNAbhAve'pi yugapada yugapatparyAyavivakSayA saGgamane'pi matubyogAt dravyaparyAyayorbheda AyAtIti taTasthAzaGkAyA nityayoge matupo vidhAnAdekasyaiva dravyasya puruSasya pitR-putrAdyapekSayA nAnAtvamiva nAnAtvamiti na dravyaguNayoranyatvamiti pratividhAnaM, tatra "piu-putta" ityAdisammatigAthAdvayaM pramANam / 308-8 230 dravya-guNayoramedopagame dravyAdvaitaikAntasiddhyA tayorbhedAbhedavAda kSatirityAzaGkAyAH pratividhAnam , tatra "hojjAhi duguNamahuraM" iti sammatigAthAsaMvAdo darzitaH / 311- 1 231 atraikAntAbhedavAdinaH zaGkA, siddhAntavAdinaH pratividhAnaM ca "bhaNNa saMbaMdhavasA" iti "jujaIsaMbaMdhavasA" iti sammati gAthAbhyAM saGgamite / 232 anekAntavAdino rUpa-rasAderanantaguNa-dviguNAdivaiSamyapariNatiH kathamupapanneti zaGkAyAH samAdhAnaparA "bhaNNai visamapariNaI" iti sammatigAthA, tadvyAkhyAnaM ca / 313- 3 233 dravya-guNayorbhedaikAntavAdinAM dravya-guNalakSaNAnupapattyAzaGkA "davvassa ThiI-jamma-vigamAya" iti sammatigAthayA vyAkhyAsanAthayA drshitaa| 315- 1 234 uktAzaGkottaraparA "davvatthaMtarabhUyA" iti sammatigAthA tadvyAkhyA ca / 235 uktagAthArthadAArthA "sIsamayivisphAraNa" iti sammatigAthA, ... tadvyAkhyA ca / 312-4 sr 316- 4 . . 318- 3 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 aGkAH, viSayAH, patra-patI 318- 8 320- 3 323-15 324-1 236 anekAntAtmake vastunyekAntabhedAdiprarUpaNA mithyAvAda ityupa darzikA *Na vi atthi aNNavAo" iti sammatigAthA, tavyAkhyA ca / . 237 sarvatrAnekAnta iti niyame'nekAnte'pyanekAntaH, sa caikAntaika.... koTika ityekAntavAdaprasaGga ityAzaGkAsamAdhAnapasa "bhayaNAvi hu bhaiyavvA" iti sammatigAthA sghyaakhyaa| 238 mUlakSayakarImAhuranavasthAM hi dUSaNamiti tArkikokte spaSTI karaNam / 239 yathA naiyAyikAdInAM mate'tiriktasya ghaTAbhAvasyAbhAvo ghaTa evetyAdhupagame nAnavasthA tathA'tiriktasyAnekAntasvanekAnta ekAnta ityAdyupagame naanvsthti| 240 iyamanavasthA jJaptipratibandhikA dUSaNamiti keSAJcinmatasya khaNDanam / 241 anekAntasya vyApakatve SaDjIvanikAyAstaddhAte cAdharma itya trApyanekAnta ityAzaGkAyAM "niyamena saddahaMto" iti "aNabhiggahiyakudiTThI" iti ca gAthe savyAkhye tatrApyanekAntavAdo vyApaka evetyupapAdanapare bhAvite / 242 anekAntasya vyApakatve gacchati tiSThatItyadAvapyanekAntaH syAdityAzaGkApratividhAnaparA "gaipariNayaM gaI ceva" iti sammatigAthA vistRtavyAkhyopetA darzitA / 243 dahanAdahanaH, pacanAt pacana ityatrApyanekAnte virodhAdahanA. disvarUpAbhAva iti praznanirAkaraNArthikA "guNAnivvattiya saNNA" iti sammatigAthA vyAkhyAsanAthA bhaavitaa| 244 tadatadravyatvAjIvadravyamajIvadravyamajIvadravyaM ca jIvadravyaM syA dityAzaGkAsamAdhAnaparA "kuMbho Na jIvadaviyaM" iti sammati'gAthA tadvyAkhyA c| 245 anekAntavyavasthitizraddhaiva bhAvataH samyaktvaM tadvikalasya tanne tyatra siddhasenasya "caraNakaraNappahANA" iti vacanasya sNvaadH| 325-5 329-4 334-22 335-9 337-1 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH , patra-patI 337-6 337-20 337-23 335-25 338-1 338-3 239-3 viSayAH, 246 caraNasya zramaNadharmatvaM tatra "vaya-samaNadhamme" tyAdiprAcIna vacanaM mAnam / 247 hiMsAdInAM paJcAnAM vratAnAM tattvArthasUtrataH svarUpAvagamaH / / 248 kSAntyAdInAM dazavidhAnAM parigaNanam / 249 saptadazabhedAnAM saMyamAnAM kharUpaparicayaH / 250 vaiyAvRttya-brahmagupti-jJAnAditritaya-tapaHkrodhAdinigraha ityeva maSTaprakArasya caraNasya svarUpasaGkhyopadarzanam / 251 karaNasya piNDavizuddhyAdirUpatve "piNDavisohI samiI" iti prAcAM vacanaM pramANaM tadarthopadarzanaJca / 252 caraNakaraNAnuSThAnaparAyaNAnAM svasamayaparasamayamuktavyApArANAM nizcayazuddhacaraNakaraNasArAparijJAnaM bhAvitam / 253 "bhaNNai tameva saccaM" ityAptAgamAdvyArthaparyAyArthAparijJAnava to'pi yadarhadbhiruktaM tadevaikaM satyamityetAvataiva samyagdarzana sadbhAva ityAzaGkAyA nirAkaraNam / 254 skhasamaya-parasamayAnabhijJasya samyagdarzanAnabhyupagame sAmayi kamAtrapadavido mASatuSAdermuktipratipAdakasyAgamasya virodha ityAzaGkAyA nirAkaraNam / 255 gItArthanizritasyAgItArthasyApi gurupAratantryasya phalato jJAna darzanalakSaNatve "gurupArataMtanANaM" iti haribhadrAcAryavacanaM pramANaM darzitam / 256 gItArthA'nizritA'gItArthasya svatantracaraNakaraNapravRttasya vratA dhanuSThAnavaiphalyasyeSTApattau "gIyattho ya vihAro" ityAgamavacanaM pramANaM darzitam / 257 anekAntatattvaviduSastadAjJAparasya vA mahAvratadhAriNazcAritra sAphalyaM nAnyasyeti mokSArthibhiranekAntatattvaparijJAnAya yatno vidheya ityupsNhaarH| 340-7 341-3 342-1 342-7 342-10 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH, 26 viSayAH, // athAnekAntavAdaprazastiH // 258 ante anekAntavAdasya sarvavAdotkRSTasya namaskRtirUpamaGgalAvedakaM pakSam, tadvyAkhyAnaJca / 259 anekAntavAdAzrayaNopadezaparaM padyam tasya tattvabodhinI - vivRtiH / 260 ekAntavAdidarzanAnAmanekAntavAdena saha sparddhA ghaTakartRtribhuvanakartrIH kalahasambhAvanA vedikA / 261 vAdayuddhaparAyaNA mahiSasadRzAH paranayA anekAntavAdastatrAvanipAlasamaH / 262 sattvAditriguNAtmakamekaM pradhAnaM svIkurvan sAGkhyaH sabhAyAmanekAntaM nAvamantumarhatIti / 263 tattvato'baddhaM vyavahRtito baddhaM brahma, jagacca vyaSTyA samaSTyA ca vividhamabhyupagacchan vedAntI vadanamAtreNAdvaitaM vadannapi hRdayenanekAntaM smarati / 264 jJAnaM nIlAdau pramANaM kSaNakSaye na tathA citramapyekamabhyupagacchan bauddho hRdaye syAdvAdaM yadi na smaret grahAbhibhUto guNagaNaM svIyaM kSapayediti / 265 rUpaM citrAtmanaikaM nIlapItAdyAtmanA'nekamabhyupagacchantau naiyAyika - vaizeSikau syAdvAdaM svIkurvantAveva / 266 ekaM jJAnaM meyAMze parokSaM mitimAtrAMzaviSaye pratyakSamabhyupagacchan prabhAkaraH, vastumAtre bhedAbhedalakSaNadvairUpyamabhyupagacchan ww bhaTTazca syAdvAdaM svIkuruta eveti / www patra- palI 343-2 344-1 345-1 345-1 346-1 346-5 347-3 348-1 348-5 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH, aGkAH, 267 anekAntasya pramANabhUpasya vAdipariSannavavadhUH saJjAtedAnImiti tannAmagrahaNAdinA bhAvitam / 268 strImukti-kevalikavalAhAra-munIndradharmopakaraNAdikeSu niSedhaikAntameva na tvanekAntamabhyupagacchan digambaro jainarAddhAntavirodhaka eveti / www 269 kriyA-jJAna-vyavahRti-nizcaya - SpavAdo -tsargeSu militApekSaNAbhyupagamaparairyatIndrairanaikAntamahasA hataikAntadhvAntaM pavitraM jainendramataM sarvotkRSTam / 270 karttuH zrIyazovijayopAdhyAyasyaitagranthakaraNaphalavizeSaprArthanam / 271 granthasyAsya karaNakAlaparicayo vidvatkulAnandavinodapradatvAzaM sanaJca / 272 vAcaketyAdipadyatrayeNa granthakArasya svaparicayAvedanam / 273 tattvabodhinIvivRtikRtA'nekAntavyavasthAprakaraNasya sampUrNasya sarve'pi viSayA anukrameNaikasaptatyuttara zatamita padyerupadarzitAH / // atha TIkAkAraprazastiH // 274 tattvabodhinIvivRRtikRtA svagurupravarebhyo nemisUrIzvarebhyo'rpiteyaM tattvabodhinIvivRtistadIkSitA bhavatvityAzaMsanam / 275 ApuSpadantodayamiyaM kRtirmUlAbhiprAyAdiprakAzikA mUlakIrtipravRttyA'nugatA'stvityAzaMsanam / 276 yatkiJcidatra skhalitaM tacchodhayiSyanti parakRtirasikA ityA zaMsanam / patra - paGkI 349-1 350-1 350-5 351-1 352-1 352-5 353-1 377-20 378-1 378-5 277 paramparayeyamanekAntatattvazraddhopolikA muktidAstvityAkAGkSaNam / 378-9 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkAH, _.. viSayAH, patra-patI 278 etadabhyAsato jainAgamajJAnamitArthatattvAnAM kRtinAM vAde .. vijyphlpraadurbhaavH| 378-13 279 tattvabodhinIbivRtikRtikAlanirNayaH / 378-17 280 kadambAvanibhUSaNabhUtAyA vRddhivATikAyA etadracanApUrtisamullasitAyAH sarvotkRSTatayA'vasthAnaprArthanam / 378-21 . ||iti viSayAnukramaNikA smaaptaa|| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhinIvivRtivibhUSitasyAnekAntavyavasthA- 4 prakaraNasyottarArddhasya zuddhipatram zuddham , azuddham , patraM patiH zuddham , azuddham , patraM patiH vizeSA api vizeSo api 6-22 manyAnya mAnyAnya 25-19 mImAMsakAva mImAMsakatra 9-19 mAtra matra 25-21 smaraNato smaraNatA 10- 2 bhayasAdhA bhayadhA 26-10 truvya- truTya 11- 8 pratyakSeNe pratyakSaNe 28-16 yadhupa yadyanupa 14-20 anupanama anunama 31-25 kAryatvA- kAryatvAvi- 15- 1 hitottarotpanna hitotpanna 37-12 samanvayasyA samanvasyA 15- 7 / NAnakAnkikatA NAnaikAntikatA 38-3 makSamama makSama 16- 1 | yadyekamekaM yadyekaMmeka 38-16 prAmANyAGgI prAmANyaGgI 16-22 bhinnaikarUpataH bhinnakarUpataH 40-11 samanantara samantara 17- 1| kAraNasambandha kAraNarUpasambandha 41-8 nirvikalpakapra nirvikalpakatvapra 17-19 | avacchedaka avaccheka 42-16 bauddhAbhipretaM bauddhAbhipritaM 19- 7 dvitIyakSaNa- dvitIkSaNa 42-22 sambhavAt samAyAt 19-10 svagata- khagana 43-8 napekSatvAni napekSatvani 19-22 niyamAt niyAmAt 43-17 niSedhahetu- niSedhahe- 19-22 yena svIka yenasvI ka 43-19 svarUpopava svarUpovava 22- 5 tRtIyakSaNe tRtINekSaya 43-25 RmipratibhAsA RmibhAsA 22-12 | meva me va 44-20 dhatte- dhatta- 22-13 | sahetu sadvetu 44-22 bhAsAnantara bhAsAntara 22-14 | sahetu saddhetu 44-23 bhAsAnantara bhAsAntara 22-16 | dyotakarA dyotakArA 45- 5 tvasyobha tvamubha 22-18 | samastIti sama stIti 46- 9 idamasmA idasmA 23-11 | bhAvasyA bhAvAsyA vyatirikta- vyatirIkta- 24- 6 zakyaM zakya 47-10 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham, vinAzAsa aprAmANya apramANya viparyayabA viryabA zuddham, vidhAnAsa prAmANya pUrvadRggo vagataikatva rajJAna syobhayatraiva syoyatraiva pratibhAsAt pratisAbhAt tadanantara candanam ' paraikava truTyadrUpa truTyadrUtva vyavasAyasya / vyavasAyasyA sthitivi sthitivi tayA la stattadantayo nirvikalpakaM katvAt ( tso , coktA tvaM na dravya paryAyava savikalpaka lavinAza tyarthaH / rAdikaM prAmaNya pUrvago vagaikatva sarva tarajJAna saMyogAda tadantara candam ' paratvaikatva tvaM dravya. payAyatvaM savilpaka kAlavinAza tyartha / rAdika patraM paGkiH zuddham, 'patraM paGktiH 47-22 bhipreta 80-12 49- 1 | sthairya 82- 9 49- 3 . bhAsyeva 85-22 50 - 18 gonirvikalpaka vAgonirvikalpaka 87 - 13 87-21 88- 6 90-11 91-21 92-18 sardaza saMyoda 56 - 6 haNarUpa 56 - 10 58 - 14 | marchu 58- 24 miti 59 - 1 | devadattAde 60- 2 tayA'kla stattadantayo 67- 8 nirvikalpakaM, 68-6 katvAt / ( tso 68-22 caikoktA 69-25 so'yaM ghaTaH azuddham, bhiprata stharya bhAsasyeva 70-19 yA deveti 70 - 23 nanvevama 71 - 14 | kurvanti 71-21 | darzanasya 73 - 17 | kurvadrUpa 73 - 18 kurvadrUpa 77 - 3 | kurvadrUpa 79-17 | zaGkate NaharUpa so'yaghaTaH prAmANya 62 - 22 ityAdi 64 - 2 | mupadarza 64 - 12 | durghaTA 65 - 19 jJAnaM 66-12 |dityata Aha 66-20 prAmANyaM bhyupagamyate bhedakalpanA bhedalpanA yA nirRttatve'pi / maSTaM mite devattAde pramANya ityAdi murza jJAna ditya Aha 94 - 18 96-16 100-19 prAmANya 101-14 bhyugamyate 102 - 11 92-20 93-12 93-18 syAdevata nave karoti darzana kurvadra kurvadrapa kurvadra zAGka 103-14 yA / nivRttatve'pi 103 - 25 109-14 109-25 110-12 111- 3 111- 5 111-14 112- 2 115-16 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddham , azuddham , patraM patiH | zuddham , azuddham , patraM patiH tpattyanantaraM tpattyantaraM 117-12 | sikaghaTa . sikapaTa 142-17 vahitatva vahitva 120-19 | tasya takha 143-19 santatyu- santayu- 120-21 rpitaH san rpita san 144-23 ranvayavya ranvavya 120-24 / syAdayaM syadayaM 144-24 mudrAde- mudgagarAde- 120-26 nArpitaH, nApitaH, 145-18 mudrAdi mudgagarAdi 121- 9 | pApto pAdyA 145-24 mudrAdi mudgagarAdi 121-11 SaSTho SaSThA 145-24 kAlAnantara kAlAntara 123- 4 | nArpitaH, nApitaH, 145-25 bAdhakAbhAvAt , bAdhakA'-vAt , tadekaika tadekeka 146-22 124- 1 | sAmAnyato sAmAnyatA 149-17 sahetu saddhetu 124-18 tatra nAtra 149-26 pazcAtsattvaM pazca sattvaM 126-25 | iti evaM iti eva 152-17 viruddhamata viruddhAt mata 126-25 tvAtpra tvAt , pra 153- 1 vRkSaM vya vRkSa vya 129-16 | zritatve tritve 153-19 samabhi sammabhi 130- 2 cchabdanayasya cchabdanasya 153-21 atItatvA atItAtvA 130-24 | bhaGgayeka bhaGgyaka 153-23 grAhitvaM vartta grAhitvaMvata 131- 5 asya yasya 154-14 medatvaM vya medatva vya 131-19 dvitIya- dvitAya- 154-16 nanu nu 131-24 ktavyo ktavyA 154-18 deva / kima- devakima- 133-21 svAbhi svabhi 154-19 vibhAgaH, vibhAga 134- 7 | nacaivamiti nacavamiti 156-13 mupadarzanena mupadadarzanena 134-13 | | evaM sati eva sati 158-18 yaikAdazadhA yaikadazadhA 134-21 sUtreNa sUtraNa - 159-12 dravyA- dravya- 135- 9 arzo'syAsti ajhaisyasyasanti 159-16 bAhyAbhyupa bAhyArthabhyupa 137-13 | darzayati dazayati 160- 1 go'rthasaGgato go'sarthaGgato 137-16 | indana / 160-15 asau zabda asauzabda 141- 2 cedrAmo ceda, grAmo 161- 1 dravyayoH pari dravyayo pari 141-23 / kSAyAM kSAyA. 161-15 indrana Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddham , azuddham, patraM paGktiH | zuddham , azuddham , patraM patiH na bhavati ca bhavati 161- 1 zabdAdito zabdAditA 176-20 tadvyAkhyA tadvAkhyA 164-17 | vA'raghaTTo vA'gharaTTo 177-12 saGkaro'ti saGkarAti 164-22 padAnA- pradAnA- 177-21 cyatvasya cyatvasyArtha- 167- 8 dezino dezito 178-11 ndhanAva dhanAM nAva 167-16 tatsambandhaH tatsambandha 179-21 na tajhyApakatvaM yena tvAtku tvAt , ku 182- 6 vyA vyApakAbhAvAghyA 168- 1 NAdiphalaM NAdi phalaM 183-12 zakyate zakyaMte 168- 2 jananAyopa jananAyApa 183-18 nAnArthasthale nAnArthasthale 168-13 | vizeSAdeva vizeSAdiva 183-21 santyeva satyeva 168-19 pratyalA pratyakSA 184-22 prayojaka- prayAjaka 169-15 nimittA yA kriyA nimittayAkriyA prasthakAdi prasthavAdi 169-20 184-23 satI vasatA 170-13 | tatsvIkAra tatvIkara 184-24 prathamapatau-navasatItya- 171- 1 pravaNanayo pravaNaneyo 185-18 taH prAgU saptamapatigataH 'sattvAt' ityA- | 'rtho'naiva 'rtho naiva 185-19 rabhya 'vastuni' ityanto grantho jnyeyH| tenaiva teneva 186-20 samarthanIya samathanIya 172- 3 | vadabhinna vada bhinna 186-25 sammataiva sammavataiva 172- 9 | yathAzabda yathA zabda 187-14 saH // s|| 172-24 syAdevama syAdeva pra 188- 9 mAnamicchantaH mAna micchantaH 173- 5 dezyo . dezo 190-17 nahi naiva nahi nava 103-10 hi yataH . yataH 194-23 prasthAkasya prathakasya 173-11 | vacanaka vacanava 201-11 kevalamiva kevalAmava 173-13 sandhAnena, va sandhAnena va 201-19 prAmANye pramANye 174-14 tvampadA tvaM padA 202-18 ityanaikA ityanakA 175- 2 | jahaddha jahad vR 203- 7 pramANapra. pramANa-Spra 176- 3 | anantaramupa anantaraguNa 203-19 mati 176-14 | evotsarga evosarga 204-21 netyrthH| natyarthaH / 176-14 vizeSa- vizeSaH 205-19 neti Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a[L[L[L[[[[[[[[[[[[[[[ [[[[[[n[L[[L[urupur[[ ri[L[[LI[[[[[[[[[[[L[ r[ r[[[[pan rurupurn [[ [[[ka gaNipada-vi. saM. 190 paMnyAsapada-vi. saM. 190upAdhyAyapada-vi.saM. 1991 AcAryapada-vi. saM. 1992 mAgazara suda 8 | mAgazara suda 10 | jeTha vada 2 | vaizAkha suda 4 bhAvanagara (saurASTra ) | bhAvanagara (saurASTra ) | mahuvA (saurASTra ) , amadAvAda. vyAkaraNavAcaspatikavirala zAstravizArada anupamavyAkhyAnasudhAvarSAvividhagranthapraNetA paramapUjya AcAryadevarA zrImadda vilAvaNyasUrIzvarajI mahArAja sAheba. Bian Fu Bian Fu Bian Fu Bian Fu Bian Fu upaHITUTHirLinupapapapananA pApe papapapapapapapananaupanApaurrIF\r\rr amadAvAda boTAda (saurASTra ) | sAdaDI (mAravADa) | sAdaDI (mAravADa ) | kArataka vada 2 mAgazara suda 3 aSADa suda 5 bhAdaravA vada 5 janma-vi. saM. 1953 | dIkSA-vi. saM. 1972 |vaDI dIkSA-vi. saM. 1973 (pravartaka pada-vi. saM. 1987 FintInliminlindnliJnanpinnurricupanariuuuNILLIFpapapapapapapapapapapapanirin[vrutpanarurLrLrULTLTLTLTUBE Page #61 -------------------------------------------------------------------------- Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aha~ // AzaizavazIlazAline zrInemIzvarAya namo namaH / nyAyavizArada-nyAyAcArya - mahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraviracitam anekAntavyavasthAprakaraNam / [ uttarArddham ] Rju - avakraM zrutaM jJAnamasya RjuzrutaH, yadvA Rju - avakraM vastu zrImattapogacchAdhipati-sarvatantra svatantra-zAsanasamrAD-jagadguru zrI vijayane misUrIzvara - paTTAlaGkAreNa 'vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada - kaviratna' iti padAlaGkRtena zrI vijayalAvaNyasUriNA praNItA tattvabodhinI vivRtiH atha RjusUtra nayanirUpaNam - * RjusUtrasya niruktito lakSaNamupadarzayati -- Rjvati - jJAne avakratvamakuTilatvam atItA'nAgataparihAreNa vartamAnakSaNasvarUpavastugrAhitvam, tathA ca varttamAnakSaNamAtragrAhijJAnajanako naya RjusUtranayaH, niruktisanniviSTaSaSThyartha sambandhasya janyajanakabhAvalakSaNasambandharUpatve caitallakSaNaM zabdAtmakarjusUtrasya tAdAtmyarUpatve ca vartamAnakSaNamAtragrAhijJAnAtmakatvaM jJAnAtmakarju sUtrasya, viSayaviSayibhAvalakSaNasambandharUpatve ca varttamAnakSaNamAtra grAhijJAnaviSayatvamarthAtmakarju sUtranayasya, AtmanA saha kathaJcittAdAtmyalakSaNAviSvagbhAvasya SaSThyartha sambandharUpatve niruktajJAnavattvaM tAdRzapramA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 2] sUtrayatIti RjumUtraH, yad bhASyakRt -- "ujjuM RjuM suyaM nANamujjusuyamassa so'yamujjusuo / suttayai vA jamuJjaM, vatthaM teNuJjasuttoti // " [ vizeSAvazyakabhASyagAthA - 2222 ] RjutvaM caitadabhyupagatavastuno'vartamAna- parakIyaniSedhena pratyutpannatvam, atItamanAgataM parakIyaM ca vastvetanmate vakram, prayojanAkartRtvena paradhanavat tasyAsattvAt, svArthakriyAkAritvasyaiva svasattA tRsvarUpAtmakarjusUtranayasya, abhyupagamyAbhyupagamabhAvAtmakasamba samba ndhasya SaSThyarthatve tathAbhUtajJAnAbhyupagantRtvamabhyupagantRsvarUpa rju sUtrasya ca lakSaNam, lakSyabhedena lakSaNabhedasya doSAnAvahatvAt, ndhatvena darzitasarvasambandhAnAM grahaNena tAdRzajJAnasambandhitvaM sakalarjusUtrAnugataM lakSaNamiti bodhyam / niruktayantaropadarzanena lakSaNamupadarzayati -- yadveti -- sUtrayatItyasyAvagAhata ityarthakatve jJAnarUparjusUtrasya jJApayatItyarthakatve zabdasvarUpasya tatpratipAdakAtmanazca RjusUtratayA'bhipretasya lakSaNam / niruktaniruktidvayAnyataralabhyamRjusUtralakSaNaM bhASyakRtsammatamityupadarzayati-yad bhASyakRditi / bhASyavacana mullikhati - ujjuM0 iti - "Rju Rju zrutaM jJAnamRju sUtramasya so'yamRjusUtraH / sUtrayati vA yadRju vastu tenarjusUtraH // " iti saMskRtam / niruktabhASyavacanaM vivRNoti - RjutvaM ceti / etadabhyupagatavastunaH RjusUtranayAbhyupagatavastunaH, / avarttamAna- parakIyaniSedheneti-- avarttamAno varttamAnabhinno'tIto'nAgatazca, tathA yazca parakIyaH, etatritayasya niSedhena - parihAreNetyarthaH / etanmate RjusUtramate / atItAdInAM trayANAM vakratve hetumAha - prayojanAkartRtveneti / paradhanavaditiyathA parasvAmikaM dhanaM na kasmaicid dAtumupabhoktuM vA kSamamiti svaprayojanAkartRtvena svApekSayA'sadeva tathetyarthaH / tasya atItA'nAgata- parakIyavastunaH / asattvAd ' atraiva 'prayojanAkartRtvena 6 > Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [3 lkssnntvaat| ata eva vyavahAranayavAdinaM pratyayamevaM paryanuyuGkteyadi vyavahArAnupayogAdanupalambhAca saGgrahanayasammataM sAmAnya tvaM nAbhyupagacchasi ? tadA tata eva hetudvayAd gatameSyat parakIyaM ca vastu mA'bhyupagamaH, nahi taiH kazcid vyavahAraH kriyate, upalabdhiviSayIbhUyate vA, vAsanAvizeSajanito vyavahArastu sAmA ityasyAnvayaH / svaprayojanAniSpAdakatve'pi kathaM svApekSayA'sattvamityapekSAyAmAha-vArthati / ata eva svArthakriyAkAritvalakSaNasvasatvarAhityAdatItA-'nAgata-parakIyAnAmetanmate'sattvAdeva / ayam RjusUtranayaH / evaM 'yadi' ityAdinA'nantarAbhidhIyamAnaprakAreNa / payanuyuGkte praznayati / yadIti-asya 'nAbhyupagacchasi' itytraanvyH| vyavahArAnupayogAt Anayana-nayana-dohana-vAhanAdivyavahAro gavAdivyaktita eva na tu gotva-dravyatvAdisAmAnyata iti vyavahArAsampAdakatvAt / anupalambhAcca pratyakSe gavAdivyaktireva bhAsate, na tu gotvAdi sAmAnyaM gavAdivyaktibhyaH pRthaktayopalabhyata ityupalambhAbhAvAdapi, etad dvayamabhyupagamAbhAve hetuH / tvaM vyavahAranayaH, tata eva hetudvayAt vyavahArAnupayogA-'nupalambhalakSaNahetudvayAdeva, asya 'mA'bhyupagamaH' ityatrAnvayaH, gatam atItam , eSyat anAgatam , parakIyaM parasambandhi, mA'bhyupagamaH he vyavahAranaya! tvaM mA svIkuryAH / atItatvAdiSu triSu vyavahArAnupayogA-'nupalambhau darzayati-nahIti / taiH atItAdibhiH / nanu 'atIto ghaTaH, bhaviSyati ghaTaH, idamasya na bhavati' ityevaM vyavahAro'tItAdiSu dRzyata evetyata Aha-vAsanAvizeSajanita iti- so'yaM vyavahAro'tItAdirartho'pyastItyetAdRzArthAbhyupagantRpraNItazAstrAbhyAsasaMskArAdevopajAyata iti na tadbalAdatItAdivastvabhyugamaH svIkaraNIyaH, vAsanAvizeSajanitavyavahArato'pi vastunaH svIkAre sAmAnyAbhyupagantapraNItazAstrAbhyAsataH sAmAnye'pi vAsanAvizeSajanito vyavahAraH Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nye'pyatiprasajyata iti, tasmAd yat svakIyaM sAmpratakAlInaM ca tad vastu, liGga-saGkhyAdibhede'pi 'taTaH, taTI, taTam' ityAdau, 'gururguravaH' 'Apo jalam , dArAH kalatram' ityAdau ca vipariNatanAnAparyAyazabdavAcyaM nikSepacatuSTayAkrAntamapyekameva svIkurute RjusUtranayaH, na tu zabdanayavad bhAvarUpaikanikSepAkrAntaM liGga-saGkhyAbhinnaparyAyazabdAvAcyaM ca, tadAha bhASyakRt "tamhA NiyayaM saMpaikAlINaM liGga-vayaNabhinnaM pi / nAmAdibheyavihiyaM, paDivajai vatthumujusuo tti // " [ vizeSAvazyakabhASyagAthA-2223 ] samastIti sAmAnyAbhyupagamo'pi vyavahAranayasya prasajyata ityrthH| RjusUtranayAbhyupagantavyamupasaMharannAha-tasmAditi / 'tad vastu' 'svIkurute RjusUtranayaH' ityanvayaH / 'liGga-saGkhyAdi' ityAdipadAd vacana-paryAyAdInAmupagrahaH, 'liGga-saGkhyAdibhede'pi' 'evameva svAkurute RjusUtranayaH' ityanvayaH, tatra liGgabhede'pyekavastvabhyupagame nidarzanam - 'taTaH taTI, taTam' iti, vacanabhede'pyakavastvabhyupagame nidarzanam'gururguravaH' iti, paryAya-vacanaliGgatrayabhede'pyekavastvabhyupagame nidarzanam-' Apo jalam , dArAH kalatram' ityAdau ceti / vipariNateti'taTaH, taTI, taTam' ityAdau liGgavipariNAmaH, "gururguravaH' ityAdau vacanavipariNAmaH, 'Apo jalam , dArAH kalatram' ityAdau ca vacanabhedaH paryAyabhedo liGgabhedazceti / nikSepacatuSTayAkrAntamitiRjusUtranayo nAma-sthApanA-dravya-bhAvAtmakanikSepacatuSTayamapyekasmin vastunyabhyupagacchatIti niruktnikssepctussttyaakraantmityrthH| etAvatA zabdanayato'sya vailakSaNyamAveditaM bhavati, tadeva spaSTayatina viti-asya ca vAkyAnte'nukarSaNIyena 'svIkurute' itynenaanvyH| zabdanayavat sAmprata-samabhirUDhavambhUteti trividhazabdanayavadityarthaH / tatra sAmpratanayaH paryAyabhede'pyekamarthamurarIkaroti, paraM samabhirUDhe Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] asmAnayAt paraparyAyAsaMsparzinyekaparyAye vacanaM vicchinda bauddhadarzanaM pravRttam , tathA ca tadanusAriNaH paThanti "palAlaM na dahatyagnirdahyate na giriH kvacit / nAsaMyataH pravrajati, bhavyajIvo na sidhyati // " vambhUtau tu paryAyabhede'rthabhedamurarIkuruta iti tadavalambanena 'paryAyazabdAvAcyam' ityuktam / uktArthe bhASyasammatimAha-tadAha bhASyakRditi / tamhA0 iti-"tasmAnnijakaM sampratikAlInaM liGga-vacanabhinnamapi / nAmAdibhedavihitaM pratipadyate vastu RjusUtra iti // " iti saMskRtam / spaSTatvAnnAsya vyAkhyA kRtA / RjusUtranayAda bauddhadarzanapravRttirityupadarzayati-asmAnnayAditi-RjusUtranayAdityarthaH, asya 'pravRttam , ityanena sambandhaH / paraparyAyAsaMsparzini paraparyAyAsambaddhe, ekaparyAye nijaikarUpaparyAye vacanaM zabdam, vicchindat paryavasAnaM kurvat , ekaparyAya eva vastuna ityevamagacchaditi yAvat , vartamAnakSaNaparyAyasyaikatvAdatItA-'nAgata-parakIyaparyAyasya vastuno'bhAvAd vartamAnakSaNaikarUpameva vastvityevamavagacchad bauddhadarzanaM jAtamajusUtranayata ityarthaH / evaM kathamavadhAritamAyuSmatetyapekSAyAmAha-tathA cetivastuno vatamAnakakSaNaparyAyasvarUpatvasya bauddhadarzanAbhimatatve cetyarthaH / tadanusAriNaH bauddhadarzanAnusAriNaH / tatpaThanakarmapadyamupadarzayati-palAlamiti-palAlaparyAyo nAgnisambandhakAle, tadAnIM bhasmabhAvamanubhavan paryAyaH palAlaparyAyAdanya eveti svasambandhakAle palAlaparyAyasyAbhAvAna tasya dahanakarmatvamiti yuktaM 'palAlaM na dahatyagniH' iti, yadAgnisambandhAt parvatasya dAho bhavati tadA parvataparyAyAdanyaparyAya evopajAyata iti sa eva dahanakriyAjanyavikRtimAn na giristasya tadAnImabhAvAdataH 'kvacid girina dahyate' iti, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam palAlaparyAyasyAgnisadbhAvaparyAyAdatyantabhinnatvAd , yaH palAlo nAsau dahyate, yazca bhamabhAvamanubhavati nAsau palAlaparyAyamanubhavati, evamagre'pi draSTavyam / na caivaM vyavahArabAdhaH, sarvatra naye kvacidaMze tadvAdhAt / nanu kSaNakSayasiddhAvevaM yuktam , tatraiva ca pramANaM na pazyAmaH, tathAhi-na tAvadadhyakSaM kSaNakSayitAmavagacchat pratIyate, parairabhyupagamyate vA, yataH parairantyakSaNadarzinAmeva pratyakSataH kSaNi asaMyataparyAyAdanyo yaH saMyataparyAyaH sa eva pravrajyAkAlasamakAlIno nAsaMyatastadAnIM sthitimanubhavatIti 'nAsaMyataH pravrajati' iti, yaH khalu bhavyaH sa na muktikAle tadAnIM siddho bhavanneva siddhyati, na bhavyastadAnIM tasyAbhAvAditi 'bhavyajIvo na sidhyati' ityarthaH / 'palAlaM na dahatyagniH' ityAdyacaraNAbhiprAyaprakaTanena sampUrNapadyAbhipretArthamarthagatyA sUcayati-palAlapayAyasyeti / agnisadbhAvaparyAyAt agnisambandhakAlInaparyAyAt / 'atyantabhinnatvAd' ityuktyA nAnugAmi dravyaM samasti, pUrvaparyAyasya niranvayavinAza eveti na dravyAtmanA'pyabheda ityAveditam / bhasmabhavanasvabhAvazca paryAyo dahyate na tu sa palAlaparyAya ityAha-yazceti / prathamacaraNavyAkhyAnadarzitadizA caraNAntaravyAkhyAnamavaseyamityAha-evamagre'pi draSTavyamiti / nanu 'palAlaM dahatyagniH, giridahyate, zrAvako'yaM pravrajati, bhavyajIvaH siddhimeti' iti vyavahArasya bAdha evamupagame sati syAdityAzaGkAM pratikSipati-na caivamiti / niSedhe iSTApattimeva hetutayA darzayatisarvatreti-'idaM sadidaM sad' ityevaM mahAsAmAnyaM sattvamapi vyavahriyata eva, tadvAdho vyavahAranaye'pi samastyeva, vizeSo api vyavahriyanta eva, tadvAdhaH saGgrahe'pItyevaM sarvatra kvacidaMze vyavahArabAdhAdityarthaH, tathA cAnyanaye kizcidaMze vyavahArabAdho yathA na kSatimAvahati tathA prakRte'pIti bhAvaH / vartamAnakakSaNamAtrasvarUpatvaM vastuno'sahamAnAH Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [7 katAyA nizcayataH prakalpyate, bhrAntikAraNasadbhAvAnna prAka, uktaM ca "kvacit tadaparijJAnaM, sadRzAparasambhavAt / bhrAnterapazyato bhedaM, mAyAgolakabhedavat // " ] iti / nApyanumAnAt tannizcayaH, kSaNikatvAbhyupagame tadaGgapakSadharmatvAsthiravAdinaH pratyavatiSThante-nanvityAdinA / evaM yuktaM vartamAnakakSaNasvarUpavastvagAhitvaM jJAnasya yuktam / tatraiva kSaNakSayasiddhAveva / vastUnAM kSaNakSayitve pramANasAmAnyAbhAvasya pratyakSAdipramANavizeSAbhAvakUTaniyatatvAt pratyakSAdipramANavizeSAbhAvameva bhAvayatitathAhItyAdinA / paraiH bauddhaiH, abhyupagamyate vA athavA kSaNakSayitve pratyakSaM pramANaM bauddhairnAbhyupagamyate / kSaNakSayitve pratyakSaM pramANaM bauddhasya nA'bhyupagamaviSaya ityatra hetumupadarzayati-yata. iti / . paraiH bauddhaiH / antyakSaNeti-sajAtIyapravAhasya yo'ntyakSaNastaddarzinAmantyakSaNavinAzapratyakSataH kSayitvamavadhArya tatpUrvapUrvasya kSayitvAvagamanena nizcayataH kSaNikatA prakalpyate, pUrva tu sausAdRzyalakSaNadoSasya pUrvA'parakSaNayostAdAtmyabhramakAraNasya sadbhAvAna kSaNikatAyA nizcayaH, yadi tu pratyakSameva kSaNakSayamavagAheta tadA'ntyakSaNadarzanalakSaNavizeSadarzanasyAbhAve'pi prathamata eva vastunaH pratyakSe tadgatakSaNakSayitvasyAvabhAsanaM syAditi bhAvaH, atra "kSaNikatAyA nizcayaH prakalpyate" "kSaNikatA nizcayataH prakalpyate" iti vA pAThaH smiiciinH| ___ antyakSaNadarzane satyeva kSaNikatvajJAnaM prAk tu sAdRzyadoSAnna tajjJAnamityatra prAcAM vacanaM saMvAdakatayA darzayati-uktaM ceti-sadRzAparasambhavAd bhrAnterbhedamapazyato mAyAgolakabhedavat kvacit tdprijnyaanmitynvyH| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam dereva nizcetumazakyatvAt , sarvopasaMhAreNa vyAptigrahopAyAbhAvAca, vikalpasyApramANatvena tadagrAhakatvAt , nirvikalpena ca tatsaMsparzasyApi kartumazakyatvAt , na cAnyada bauddhAnAM pramANamasti; pratyabhijJApratyakSAcca bhAvAnAM sthairyapratipattiH kSaNikatvavAdhikA, na ca anumAnAdapi kSaNikatvanizcayo na sambhavatIti nAnumAnamapi kSaNakSayitve pramANamityAha-nApIti / tannizcayaH kSaNakSayitvanizcayaH / kizciddhetukakSaNikatvasAdhyakazabdAdipakSakAnumAnaM tadA bhaved yadi kSaNikatvasAdhakahetau zabdAdilakSaNapakSadharmatvamanumAnAGgaM nizcitaM syAt , kSaNikatvAbhyupagame tu hetugrahaNasamaye kSaNikaH pakSo vinaSTa eveti na taddharmatvagrahaNasambhavaH, pakSagrahaNakAle cAgRhIte hetAvapi na tadrahaNasambhava iti na pakSadharmatvagrahaNasambhava iti tadrUpakAraNAbhAvAnnA'numAnapravRttisambhava ityAha-kSaNikatvAbhyupagama iti / sarvopasaMhAreNa vyAptigrahe satyevAnumAnamudetIti sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNamanumAnAGgam , tasyApyupAyAbhAvAnna sambhava ityato'pi na kSaNikatvAnumAnasambhava ityAha-sarvopasaMhAreNeti / nanu pratyakSasya purovartisannikRSTamAtraviSayakatve sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhakatvAbhAve'pi vikalpastadrAhakaH syAdityata Aha-vikalpasyeti / tadagrAhakatvAt sarvopasaMhAreNa vyAptyagrAhakatvAt / nirvikalpakapratyakSaM ca svalakSaNamAtraviSayakatvenaiva bauddhenopagatamiti tena na bhavedeva sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNamityAha-nirvikalpena ceti / tatsaMsparzasyApi sarvopasaMhAreNa vyAptisaMsparzasyApi, evaM cAnumAnAGgapakSadharmatvavyAptigrahaNayorabhAvAt kSaNikatvasAdhyakAnumAnameva na sambhavatIti nAnumAnamapi kSaNikatve pramANamiti bhAvaH / pratyakSA'numAnabhedena dvividhameva ca pramANaM saugatairupeyata iti tadubhayavyatiriktaM pramANaM svAnabhyupagamaparAhatameveti na tatropadarzayituM zakyamityAha-na ceti / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] pratyabhijJAnamapramANam , " tatrApUrvArthavijJAnaM, nizcitaM bAdhavarjitam / aduSTakAraNArabdhaM, pramANaM lokasammatam // " iti pramANalakSaNayogAt, na ca smRtipUrvakatvAt sa evAyamiti pratyabhijJAnusandhAnasya pratyakSatvamayuktamiti vAcyam , satsamprayogajatvena smaraNapazcAdbhAvino'pyakSajapratyayasya lokapratyakSatvena prasi anyat pratyakSA numAnavyatiriktam , tathA ca yAvatpramANavizeSAbhAvAt pramANasAmAnyAbhAvasya kSaNikatve sadbhAvAnna tat siddhimupgcchtiiti| sthairyagrAhakaM pratyamikSAtmakapratyakSamapi kSaNikatvabAdhakaM jAgartIti na kevalaM sAdhakAbhAvAdeva na kSaNikatvaM kintu bAdhakasadbhAvAdapi na kSaNikatvamityAha-pratyabhijJApratyakSAccaiti / pratyabhijJAyA apramANatvAnna tayA kSaNikatvabAghaH, api tu kSaNikatvagrAhakAnumAnasya pramANatvena tena pratyabhijJAviSayasthairyameva bAdhitamityAzaGkAM pratikSipati-na ceti / abAdhitApUrvArthaviSayatvenAduSTakAraNArabdhatvena ca pramANasAmAnyalakSaNena yuktatvAt pramANameva pratyabhijJeti niSedhahetumupadarzayati-tatra / nanu bhavatUktalakSaNayogAt tu pramANaM pratyabhijJA, smRtipUrvakatvAt tu na pratyakSamiti 'pratyabhijJApratyakSAca' ityuktirayuktetyAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / mImAMsakavataMsako bhaTTaHpratikSepahetumupadarzayati-satsaMprayogajatveneti-'nanu' ityAdinA bhaTTa eva bauddhapratimallatayAdhikRtaH praznayitA, tena jainamate pratyabhijJA parokSameva, na pratyakSamityasya na virodhaH, satA vartamAnenArthanendriyasya yaH samprayogaH sannikarSasta. janyatvenetyarthaH / smaraNapazcAdbhAvitve'pi indriyArthasamprayogajatvena pratyabhijJAnaM pratyakSapramANamityatra bhaTTasya vacanaM saMvAdakatayopa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] [ tattvabodhinIvivRti vibhUSitam ddhatvAt , uktaM ca" nahi smaraNato yat prAk , tat pratyakSamitIdazam / vacanaM rAjakIyaM vA, . laukikaM vApi vidyate // 1 // na cApi smaraNAt pazcA-dindriyasya pravartanam / vAryate kenacinnApi, tat tadAnI praduSyati // 2 // tenendriyArthasambandhAt , prAgUvaM vApi yat smRteH| vijJAnaM jAyate sarva, pratyakSamiti gamyatAm // 3 // " [. ... ..........] iti / anekadeza-kAlA'vasthAsamanvitaM sAmAnyaM dravyAdikaM ca vastvasyAH darzayati-uktaM ceti| 'nahi' ityasya 'vidyate' ityanenAndhayaH, yadIdRzaM vacanaM rAjakIya laukikaM vA bhavet tadA smaraNapUrvabhAvitvAbhAvena na syAdapi pratyabhijJAnaM pratyakSam , na caivamityarthaH // ___ na cApIti-asya 'vAryate' ityanenAnvayaH, 'nA'pi' ityasya 'praduSyati' ityanenAnvayaH, tat indriyasya pravartanam , tadAnIM smaraNapazcAtkAle // . . ........... tena niruktarAjakIya-laukikavacanAbhAvena smaraNAt pazcAdapIndriyapravartanasyAduSTatvena ca, smRteH prAgUvaM vApi indriyArthasambandhAd yad vijJAnamupajAyate sarva pratyakSamiti gmytaamitynvyH|| __ apUrvArthavijJAnatvaM pratyabhijJAyAM vyavasthApayati-anaketitiryaksAmAnyasyA nekadezasamanvitatvam , UrdhvatAsAmAnyasyA:nekakAlAvasthAsamanvitatvamiti tiryaksAmAnyaviSayakapratyabhijJAyA UrdhvatAsAmAnyaviSayakapratyabhijJAyAzcApUrvArthavijJAnatvam / asyAH prtybhijnyaayaaH| apUrvaviSayakatve pratyabhijJAyAM bhavacanaM pramANayati Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntabyavasthAprakaraNam ] prameyamityapUrvaprameyasvabhAvaH, uktaM ca" idAnIntanamastitvaM, nahi pUrvadhiyA gatam // " ] iti / na ca pUrvAparakAlasambandhidravyasyaikatvAt kAlasya cAtIndriyatvAnna prameyAtireka iti vAcyam , tathApi pratyabhijJAtArthe sandehAbhAvena tatprAmANya siddheH, viSayAtirekasyeva sandehApAkaraNasyApi prAmANyAMnabandhanatvAt , na ca savikalpameva pratyabhijJAnam , avikalpasyApi tasya darzanAt , prathamapratyayAbhinna viSayAkArAtruTaya uktaM ceti-'so'yaM ghaTaH' iti pratyabhijJAyAM pUrvakAlIna vartamAnakAlInayorabhedo viSaya iti pUrvakAlInaghaTAstitvaM pUrvAnubhavaviSaya iti tadeva smadaNaviSayaH, idAnIntanamastitvaM ca ghaTasya na pUrnAnubhavaviSaya iti tanna smaraNaviSaya iti pUrvadhiyA'nadhigatasyedAnIntanA. stitvasyA'vagAhitvAt pratyAbhijJAyAmapUrvArthavijJAnatvamityAzayaH / nanu pUrvAparakAlInaM dravyaM yat pratyabhijJAnasya viSayastasyaikasya pUrvAnubhavaviSayatvena nApUrvatvam . kSaNalakSaNakAlastvatIndriyatvAnna pratyakSAtmakapratyabhizAviSaya iti nApUrvaprameyasadbhAva ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / yajjJAnaM saMzayamapAkaroti tat pramANamiti vyavasthiteH 'so'yaM ghaTaH' iti pratyabhijJAne sati 'so'yaM navA' ityAdisaMzayo vicchidyata iti saMzayanivartakatvenA'nadhigatArthaviSayakatvAbhAve'pi pratyabhijJAyAH prAmANyaM syAdeveti pratikSepahetumupadarzayati-tathA'pIti-apUrvaprameyAbhAve. 'piitythH| tatprAmANyasiddheH pratyabhijJAprAmANyasiddheH / nanu bauddhena savikalpakajJAnaM pramANatayA neSyata iti taM prati savikalpakapratyakSarUpasya pratyabhijJAnasya kSaNakSayitvabAdhakatayopadarzanaM na yuktami. tyAzaGkAM pratikSipati-na ceti-pratyabhijJAnaM savikalpakameva na nirvikalpakamiti niyamo na cetyrthH| tatra hetuH-avikalpasyApIti-nirvi Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam dUpArthagrAhya vikalpasyaikatvapratyabhijJAnatvAt, yathA hyarthasaMsargAnusArigo'nubhavAdupajAtAnnIlavikalpAnI lAnubhavaH saugatairvyavasthApyate tathA 'pUrvadRSTa pazyAmi' ityullekhavato'nusandhAna vikalpAda truTayadUpazabdAdyanubhavaH kiM na vyavasthApyeta ? akSavyApArAnantaratvasyobhayatrAvizeSAt, pUrvadRSTatAjJAnasya pUrvadarzanaM vinA'sambhAvat tad kalpakasyApItyarthaH / tasya pratyabhijJAnasya / 'sonyaM ghaTaH' ityAdijJAnaM prakAra - vizeSyabhAvena vastvavagAhitvAnniyamena yadyapi savikalpakaM tathApi prathamanirvikalpaka jJAnaviSayavastvavagAhi yannirvikalpakaM tadeva tadravyasvarUpaikatvaviSayakatvAdayadrUpavastuviSayakaM pratyabhijJAnaM sthairyasAdhakaM kSaNakSayabAdhakaM cetyAha-prathameti / nanu pUrvAparA truTyadrUpavastuviSayakaM nirvikalpakaM samastItyetadeva vyavasthApayituM na zakyata iti kutastasyAsiddhasya pratyabhijJAnatvAbhyupagama ityata Aha- yathA hIti - nIlAdisvalakSaNarUpArthe sati nIlAdyanubhavalakSaNanirvikalpakaM bhavati nIlAdyarthAbhAve tanna bhavatItyato'rthasaMsargAnusArI nirvikalpakA nubhavaH, tata upajAyamAnatvAnnIlAdivikalpo'pyarthAnusArIti tathAbhUtAnIlAdivikalpAda yathA saugatairnIlAdyanubhavo nirvikalpAtmako vyavasthApyate tathA pUrvadRSTArthe zabdAdilakSaNe satyeva tadgocaro nirvikalpakAnubhavo bhavati tadabhAve ca na bhavatItyatruTayadrUpazabdAdyarthasaMsargAnusAriNo nirvikalpAnubhavAdupajAyamAnatvAt tathAbhUtArthasaMsargAnusAriNaH 'pUrvadRSTaM pazyAmi' ityulekhazAlino'nusandhAnavikalpAda truTyadpazabdAdyanubhavo nirvikalpAtmA kiM na vyavasthApyeta ? arthAt sa vyavasthApyetaiva, akSavyApArAntarabhAvitvasya nIlAdivikalpa iva 'pUrvadRSTaM pazyAmi' iti vikaspe'pi sadbhAvAditya truTyadrUpazabdAdinirvikalpakalakSaNapratyabhijJAnaM pramANaM sidhyatyevetyarthaH / atra bauddhaH zaGkate - pUrvadRSTatAjJAnasyeti / pUrvatAjJAnasya 'pUrvadReM pazyAmi iti jJAnasya / pUrvadRSTatA pUrvadarzana Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] vinA paurvAparye'kSajapratyayapravRttarabhAvAnna pratyabhijJAprAmANyamiti cet ? na-pUrvadRSTamityullekhamantareNApi paurvAparye gavatArAt , anyathA'truThyadrUpanizcayAnupapatteH, tato nirvikalpakasya savikalpakasya vA sthairyagrAhiNaH pratyabhijJAnasya pramANAbAdhitatvAt kSaNakSayasya viSayateti tatra nirUpakatayA pUrvadarzanaM vizeSaNamiti viziSTajJAnaM vizeSaNamantareNa na sambhavatIti pUrvadarzanamantareNa pUrvadRSTatAjJAnasya bhavatyasambhava iti, vartamAne'rthe yadyapi saMyogAdilakSaNa indriyasannikarSo'sti tathA'pi pUrvAparIbhAve zAnalakSaNa eva sannikarSa iti pUrvadarzanasadbhAvamantareNAkSajajJAnapravRttarasambhava ityAha-tada vineti-tathA cArthasaMsargAnusAri noktapratyabhijJAnamatastato nAtruTya paarthnirviklpkprtybhijnyaanprsiddhiH| arthasaMsargAnanusAriNastathApratyabhijJAnasya na prAmANyamityAha-na prtybhijnyaapraamaannymiti| pUrva darzanasadbhAvamantareNa pUrvadRSTamityullekhazAlinaH pratyabhijJAnasyAsambhave'pi vastusthityA vastugate paurvAparye dRzo vatAraH syAdeva. tatazcAtruTyadrupanirvikalpakAnubhavalakSaNapratyabhijJAnaM pramANameveti samAdhatte-neti / anyathA atruttydpshbdaadivissyknirviklpkaanubhvaabhaave| tathA coktadizA nirvikalpakarUpamapi pratyabhijJAnaM sambhavati, asmAbhistu savikalpakamapi pramANamabhyupeyata eva, savikalpakapratyabhijJAnamapi pramANameva, tatazca nirvikalpakAt savikalpakAd vA sthairyagrAhiNaH pratyabhijJAnAd bAdhitatvAnna kSaNakSayasyAbhyupagamAItvamityupasaMharati-tata iti / 'pramANAbAdhitatvAd' ityuktyA tasya prAmANyamAveditaM bhavati, tatazcoktapratyabhijJAnapramANabAdhitatvamanuktamapyarthAt kSaNakSaye prAptamityataH kSaNakSayasyAbhyupagamArhatvaM netyarthaH / vinAzasya nirhetukatvAdutpattyanantarameva bhAvAnAM vinAza iti kSaNakSayitvamabhimataM saugatasya, tazca na, mudgarapAtAmantaraM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam nAbhyupagamArhatvam , kizca, vinAzasya sahetukatvAt taddhatvabhAvAdeva kSayiNAmapi bhAvAnAM kiyatkAlaM sthairyamanAvAdham , na ca vinAzasya sahetukatvamasiddham .. 'daNDena ghaTo bhagnaH, agrinA kASThaM dagdham' ityAdyanubhavasya sAvajanInatvAt , na cAvastutvAd vinAzasya na kAryatvam , yathA hi nopalambhavyAvRttirevAnupalambhaH pareSAm , kintu vivakSitopalambhAdanyaH paryudAsavRttyopalambha eva. vinAzasya ghaTAderdarzanAt sahetukatyameva vinAzasyeti kAraNavilambAd vinAzalakSaNakAryavilambe tAvatkAlasthAyitvamayatnopanatameva bhAvAnAmiti kutaH kSaNikatvamityAha-kiJcati / taddhatvabhAvAdeva vinAzahetoH kiyatkAla msnnidhaanaadev| vinAzasya sahetukatve sati ladvilambAd vinAzavilambaH syAt paraM vinAzasya sahetukatvamevA siddhamiti parAkRtaM pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumaah-dnnddeneti| vinAzasya kAryatve sati sahetukatvaM bhavet , kAryatvameva tu tasyA'vastutvAnna sambhavatIti tanmataM pratikSipati-na ceti / ghaTavinAze yat kapAlamupalabhyate tadeva kapAlaM ghaTa vanirmuktaM ghaTavinAza iti vinAzasya bhAvarUpatvAd vastutvamevetyavastutvasyAsiddhayA na tenAkAryatvaM nAzasya siddhayatIti niSedhe hetumupadarzayati-yathA hIti / pareSAM bauddhAnAm , etaJca bauddhAnAM vAditvamavalambyoktam , tena prakRtapraznakarturmImAMsakasyA'pi mate'nupalambhasyopalambhavyAvRttirUpatvAbhAve'pi na tathoktyasAmAJjasyam / yadyanupalambhavyAvRttirnA'nupalambhastarhi kiMvarUpaH sa iti pRcchati-kintviti / uttarayati-vivakSitopalambheti-vivakSito yo ghaTopalambhastasmAdanyo bhinno yaH paTAderupalambhaH sa eva ghaTAnupalambhaH, nopalambho'nupalambha ityatra namo na prasajyapratiSedharUpatvam. kintu paryudAsarUpatvam , paryudAsanaJaH sadRggrAhitvamityato ghaTAnupalambha ityanena ghaTopalambhabhinnapaTAdyupalambhasya grahaNamityAvedanAyoktam-paryudAsavRtyeti, taduktam Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] . . tathA nAzo'pi bhAvAntaravinirmukto bhAva eveti tasya kAryatvAvivirodhAt ; uttaM ca " bhAvAntaravinirmuktI bhAvotrAnupalambhavat / abhAvaH sammatastasya hetoH kiM na samudbhavaH ? // " [ . .. ] iti / atrocyate-yaduktaM ' kSaNakSayasiddhau nAdhyakSa pravartate' iti, tadayuktam-pUrvAMparakSaNasamanvasyAdhyakSAviSayatve madhyamakSaNasattvameva gRhNatA pratyakSeNa kAlAntarasthitiviparyAsaMlakSaNaMbhedaparicchedAt / "dvau nau hi samAkhyAtau paryudAsa-prasajyako / paryudAsaH sadRggrAhI prasajyastu niSedhakRta" // iti / tathA anupalambhavat / tasya bhAvAntaravinirmuktabhAvasvarUpasya nAzasya / uktarUpanAzasya kAryatvaM sambhavatItyatra bhaTTavacanaM saMvAdakatayopadarzayati-uktaM ceti / abhAvaH vinAzaH / tasya bhAvarUpavinAzasya / hetoH kAraNAt / kiM na samudbhavaH ? api tu kAraNAt samudbhavaH syAdeva / / / uktamImAMsakapraznasya bauddhana pratividhAnamAvedhate-atrocyata iti / 'tadayuktam' ityatra hetumupadarzayati-pUrvApareti-atItAnAgatetyarthaH, atItAnAgatakSaNasamanvayasya pratyakSaviSayatve kAlatrayavRttitvasya kiJcitkAlasthAyitvaparyavasitasya pratyakSaviSayatvamiti na kSaNikatvaM pratyakSasamadhigamyaM syAt , pUrvAparakSaNasamanvayasya pratyakSAviSayatve tu vartamAnalakSaNamadhyamakSaNasattvameva pratyakSaviSaya iti tAdRzasattva grAhiNA pratyakSeNa kAlAntarasthityabhAvalakSaNasya kAlAntaravartino bhedasya paricchedAt , tathA ca madhyamakSaNasato yaH pUrvA'parakSaNavartibhyAM bhedaH sa kSaNikatvaparyavasAyyeveti kSaNikatvagrahaNaM pratyakSataH siddhaM bhavatIti / nanu kAlAntarasamanvayasyA'yogyatvAta pratyakSAviSayatve'pi vastuni kAlAntarasamanvayo'sti,naveti sandeha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam na ca kAlAntarasamanvayamadhigantumakSamadhyakSaM na tadudbhAsayatIti sandeha eva tatra yukto nAsattvamiti vAcyam, kAlAntarasthAyitvasya kadAcidapyanavagatau sandehAbhAvAt sadRzAparAparakSaNotpattidoSAdantyakSaNAdarzinAM kSaNikatvanizcayo vikalpAtmako neSyate, nirvikalpakaM tu kSaNikatAyAM sadaiva pramANabhAvamAvibharti kSaNikatva - eva bhavet, naitAvatA kAlAntarAsattvaM tasya siddhayati yena kSaNikatvaM pratyakSagRhItaM syAdityAzaGkaya pratikSipati na ceti - asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / tadudbhAsayati kAlAntarasamanvayaM vastuno'vabhAsayati / tatra kAlAntarasamanvaye / tasyaiva kvacit saMdeho bhavati yasya kadAcit kacinizcayaH, yathA sthANutvasya kvacinnizcitasya dUravartini uccaistare, kAlAntarasthAyitvasya kadAcidapi kvacidapyanizcitau tatsandehasyAsambhavAdityAha -- kAlAntarasthAyitvasyeti / yadyapi yAvadantyakSaNasya darzanaM yeSAM nAsti teSAM sadRzAparAparakSaNotpattilakSaNadoSeNa pratibandhAd vikalpAtmaka kSaNikatvanizcayo na bhavati tathApi teSAmapi sadaiva kSaNikatvasya nirvikalpakaM bhavatyeva, tadeva ca kSaNikatAyAM prAmANyamAsAdayatItyAha - sadRzeti / neSyate bauddhairnAbhyupagamyate / sadaiva yadA yadA svalakSaNasya nirvikalpaM tadA tadA tena vikalpakAle nirvikalpakasya svarUpato'bhAvAdeva prAmANyAnAsAdane'pi na kSatiH / nanvantyakSaNadarzana bhinnanirvikalpakasya kSaNikatvaprakArakAdhyavasAyalakSaNakSaNikatvavikalpAjanakatvena kathaM kSaNikatAyAM prAmANyam yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA " ityukteH svAnurUpavikalpajanakatayaiva nirvikalpasya prAmANyaGgIkArAdityata AhakSaNikatva prakAra keti-antyakSaNadarzanadazAyAM nirvikalpakasya svAvyavahitottarakSaNa eva kSaNikatvaprakArakAdhyavasAyalakSaNasvAnurUpavikalpajanakatvena yathA prAmANyaM tathA tatpUrvapUrvatarakSaNajJAna lakSaNanirvikalpAnAmapyuttarottarakSaNa jJAna paramparAdvArA kSaNikatvaprakArakAdhya ? " 66 - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [.17 " prakArakAdhyavasAyajanakatayA samantarapratyayasyeva tatprayojakatayA pUrvapUrvatarakSaNajJAnAnAmapi prAmANyAvyAghAtAt, svaviSayaviSayakatvasyobhayatrAvizeSAt vyavahArasAdhanAya vipratipattinirAsAya ca tatrAnumAnamAdriyata eva / kSaNikatvapakSe'pyanumAnasAmagrIsampattI pakSadharmatvAdimA nizcitasya hetoH svasAdhyapratibimbajananakSamatvAt savikalpakatve'pi tasya paramparayA vastupratibandhena prAmANyAt / vasAyaprayojakatvena prAmANyasyAvyAghAtAdityarthaH / samanantarapratyayasya yadavyavahitottarakSaNe kSaNikatvavikalpasya jananaM tasya nirvi klpjnyaansy| tatprayojakatayA kSaNikatvaprakArakAdhyavasAyaprayojakatayA, paramparAkAraNasyAnyathAsiddhatve'pi prayojakatvaM bhavatyevetyAzayaH kSaNikatvaviSayakavikalpasya svaviSayaviSayakatvaM yathA samanantarapratyayalakSaNe nirvikalpa tathA pUrvapUrvatara nirvikalpake'pIti prAmANyaprayojakasya tasya sarvatrA'vizeSAt sarvasyApi prAmANyamityAha -- svaviSayaviSayakatvasyeti-svaM kSaNikatvavikalpaH, tasya viSayaH kSaNikatvam, tadviSayakatvasyetyarthaH / ubhayatra samanantarapratyaye pUrvapUrvataranirvikalpake ca / nanu yadi kSaNikatAyAM nirvikalpaka pratyakSameva pramANaM tadA tata eva siddhe kSaNikatve'numAnAdaraNaM tatra niSphalamevetyata Aha-vyavahArasAdhanAyeti -' idaM kSaNikamidaM kSaNikam' ityevaM kSaNikatvavyavahAro nirvikalpakatvapratyakSato na bhavatItyetadartha kSaNikatve'numA namAdriyate, evaM pratyakSasamadhigate'pi kSaNikatve vAdino vipratipadyanta eveti tadvipratipattinirAso'numAnamantareNa na sambhavatIti vAdivipratipattivyapohAya tatrAnumAnamAdriyata ityAha-vipratipattinirAsAya ceti / kSaNikatvAbhyupagame'numAnAMGga pakSadharmatvAdyanizcayAdanumAnAsambhava iti parAkSepapratividhAnAyAha-kSaNikatvapakSe'pIti-kSaNikatvAbhyupagamapakSe'pItyarthaH / svasAdhya pratibimbeti-svasAdhyAnumitItyarthaH / savikalpasyAnumAnasya nArthasa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam anumAnaM ca kSaNikatAyAM 'yat sat tat kSaNikameva ' 'santi ca dvAdazA''yatanAni' iti / nanu kSaNikatvasya pratyakSeNAnizcayAt kathaM hetu-sAdhyayostAdAtmyAvinAbhAvagrahaH, na ca kRtakA vinAzaM pratyanapekSatvAt tadbhAvaniyatA yato bhAvA ityanumAnasiddhaM tattAdAtmyam , nihetukatve'pi nAzasya yadaiva ghaTAdayo nAzamanubhavantaH pratIyante tadaiva teSAmasau nirhetukaH syAnnAnyadeti kathaM kSaNavizarArutA kRtakatve'pi bhAvAnAm ? ekakSaNasthAyitvasvabhAvenotpatterbhA mbandha iti na tasya prAmANyamityAkSepasamAdhAnAyAha-savikalpakatve'pIti / tasya anumAnasya / sAdhya hetvAdisvalakSaNaviSayakapratyakSasyArthajanyatvena tataH pakSadharmatvAdijJAnadvArA jAyamAnasyAnumAnasyApi paramparayA vastujanyatvena vastupratibandhena prAmANya syAdevetyAhaparamparayeti |pryogtH kSaNikatvAnumAnaM bhAvayati-anumAnaM ceti / kSaNikatvasAdhakatayA'bhimatena hetunA saha kSaNikatvalakSaNasAdhyasya tAdAtmyalakSaNA'vinAbhAvagrahasyAsambhavAd vyAptigraharUpakAraNAbhAvena nAnumAnotpattareva sambhavaH, kutastasya kSaNikatAyAM prAmANyamityAzaGkate-nanviti-sAdhyasya pratyakSega nizcaye satyeva sAdhyahetvoravinAbhAvagrahaH, prakRte ca sAdhyasya kSaNikatvasya pratyakSeNA'nizcayAnna sAdhya-hetvostAdAtmyalakSaNAvinAbhAvaH smbhvtiityrthH| atrasAdhya hetvoravinAbhAvagrahasambhavamAzaGkaya pratikSipati-na ceti'kRtakA bhAvA vinAzaniyatA vinAzaM pratyanapekSatvAd' ityanumAnasvarUpamatra bodhym| tattAdAtmyaM prakRtasAdhya hetvoravinAbhAvatayA'bhimataM tAdAtmyam / niSedhe hetumAha-nirhetukatve'pIti-nAzasya nirhetuktve'piitynvyH| teSAM ghaTAdInAm / asau naashH| anyadA vinAzitayA ghaTAdInAM prtiitybhaavkaale| evaM ca yadaiva pratIyate ghaTAdInAM nAzastadaiva sa ityutpattidvitIyakSaNe pratItyabhAvAnnAzasyA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 19 vAnAM prAgapi vinAzasaGgatirita cet ? na-anekakSaNasthAyitvasvabhAvena svahetubhya utpatterapyuktau bAdhakAbhAvAt , na ca yadi kvacit kadAcid vinAzo bhavet tadA tatkAla-dravyApekSatvAdanyAnapekSatvahAniH, vinAzahetvanapekSatvenAnyAnapekSatAyA ahAneH, anyathA dvitIye'pi kSaNe vinAzo na syAt tatkAlAdyapekSatvAt , na ca 'siddhayA na kSaNikatvaM bhAvAnAM sidhyatItyAha-kathamiti-na kathacidityarthaH, kimo'trAkSepArthakatvAt / atra bauddhAbhipritaM pratikSeptu. mAzaGkate-ekakSaNeti-utpattyanantaramapi yadi bhAvAnAM sthitiH syAt tadaikakSaNasthAyisvabhAvatayA bhavanameva teSAM na bhavediti tAdRzasvabhAvatayotpattibalAt teSAM dhvaMsapratItisamAyAt prAgapyutpattyanantarakSaNe'pi dhvaMsa ityarthaH / yathaikakSaNasthAyisvabhAvatayotpatteH kalpanabalAd dvitIyakSaNe'nanubhUyamAnamapi dhvaMsaM parikalpya bhavadbhiH kSaNikatvaM vyavasthApyate tathA svahetubhyo bhAvAnAmanekakSaNasthAyisvabhAvatayaivotpattirityasyApi vaktuM zakyatvena tAdRzasvabhAvabalAdanekakSaNasthAyitvalakSaNaM sthairyameva sidhyediti pratikSipati-neti / nanvevamabhyupagame yadA vinAzo bhavet tatkAladravyApekSatvaM vinAzaM prati bhAvAnAM bhavediti kRtakA bhAvA vinAzaM pratyanapekSA ityayaM svabhAva eva vyAhanyetetyato na yadA kadAcid vinAzaH, kintUtpattyanantaramevetyAzaya pratikSipati-na ceti / yatra yatkAle vinAzo bhavati taddeza-tatkAlAtiriktavinAzahetvanapekSatvalakSaNamevAnyAnapekSatvaM vinAzaM prati bhAvAnAM svabhAvaH, sa kadAcit kvacid vinAzabhAve'pi taddeza-tatkAlAtiriktAnapekSatvannirvahatyeveti niSedhahe. mupadarzayati-vinAzahetvanapekSatveneti-tatkAlAdivyatiriktavinAzahetvanapekSatvenetyarthaH / anyAnapekSatAyAH vinAzaM pratyanyAnapekSatvasvabhAvasya / ahAneH sadbhAvAt / anyathA yatkizcitkAlAdyapekSaNe'pyuktasvabhAvahAnerabhyupagame / tatkAlAdyapekSatvAt dvitIyakSaNalakSaNakAlAdhapekSa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20.] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam krama-yogapadyAbhyAM sAmarthya lakSaNaM satyaM vyApta kramA-'kramanivRttI ca nityAt sattvaM nivartamAnaM kSaNikeSvevAvatiSThata ityapi vaka yuktam, kSaNikatve kramA-'kramapratipatterevAsambhavAt , pUrvottarakAlatvAt , tatkAlasyAnapekSaNe tadAnImeva bhavati nAnyadeti na syAt / ' arthakriyAkAritvalakSaNasattvavyApakakrama-yogapadyanivRttyA nityAnivartamAnamarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM kSaNikeSvevAvatiSThata ityato bhAvAnAM kSaNikatvasiddhiriti bauddhAkRtamAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'yuktam' ityanenAnvayaH / krama-yogapadyAbhyAM kramakAritva yugapatkAritvAbhyAm , kramakAritve yugapatkAritvaM na bhavet , yugapatkAritve kramakAritvaM na bhavedityanayo!bhayatvena rUpeNA'rthakriyAkAritvalakSaNasattvavyApakatvam, kintu kramakAritva-yugapatkAritvAnyataratvena rUpeNeti bodhyam / sAmArthyalakSaNaM arthakriyAkAritvarUpam / kramA-'kramanivRttAviti-nityo hi bhAvaH krameNArthakriyAM kurvIta ? akrameNa vA ? na tAvadAdyaH-yatkSaNe ekaM kArya karoti tatkSaNe tasyAnyakArya prati sAmarthya samarthasya kSepAyogAt tadAnImeva kAryAntaramapi kuryAt , tatkSaNe kAryAntaraM prati sAmarthyAbhAve kAryAntaraM kadApi na vidadhyAt , yatkSaNe yat kArya karoti tat kArya prati sAmarthyamityevamupagame ca sAmarthyatadvatorabhedAd vibhinnakAlInavibhinnakAryakaraNasAmarthyabhedato bhAvAnAmapi bheda eveti na nityatvamiti na nityasya krameNA'rthakriyAkAritvam ; nApi dvitIyaH-yAvanti yasya kAryANi tena tAvatAM kAryANAM yugapadeva vidhAne ekakSaNa eva sakalakAryakAritvasvabhAvavizrAntadvitIyakSaNe karaNIyAbhAvAdarthakriyAkAritvalakSaNasatvasyA'bhAvato'bhAva eva bhAvAnAmiti nityatvahAnirityevaM nityAt krmaa'krmnivRttaavityrthH| ayuktatve hetumAha-kSaNikatva iti-yadA ca kramA'kramapratipattireva na sambhavati tadA kSaNike kramA'kramA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21 anekAntavyavasthAprakaraNam ] bhAvyanyatarapratipattRbhyAM taditarAsaMsparzAt , yo hi pUrvavastupratItyanantaramaparasya grAhakaH sa kramagrAhI bhavet , tathA cAkSaNika balAdApatati, ddhasya ca kAla eva nAstIti kathaM kasya kramagrahaH, bhinnakAlavastugrahAbhAve .cAnekavasturUpa eva kramaH, sa ca nityasyApi kramikakAryakartRtve na virudhyate kAlAbhAvena tatsaGkaradoSAbhAvAt / atra kecit pratividadhati-"pratyakSasiddha eva krama-yogapaye, tathAhi-sahabhAvo bhAvAnAM yaugapadyam , kramastu pUrvAparabhAvaH, sa bhyAmarthakriyAkAritvaM kathaM vyavasthApayituM zakyamityAzayaH / tatra kramapratipattyasambhavamupapAdayati - pUrvottareti-pUrvakAlabhAvipratipattrA pUrvakAlInasyaiva vastuno grahaNaM nottarakAlInavastunaH, uttarakAlabhAvipratipattrottarakAlInasya vastuno grahaNaM na pUrvakAlInavastuna ityevaM pUvottarakAlabhAvyanyatarapratipattabhyAM tditraasNsprshaadityrthH| bhavatvevaM tAvatA kramAgrahaH kathamAyAtItyata Aha-yo hIti / aparasya aparavastunaH / tathA ca itthambhUtagrahasya pratipattuH svIkAre ca, sa eva pUrvottarakAlasthAyItyakSaNikatvaM balAt tAdRzasvIkArasAmarthyAt / bhinnakAlInavastugrahazca kramagrahaH, sa ca kAlAnabhyupagantubarboddhasya mate na sambhavatyevetyAha-bauddhasya ceti / tasya bauddhasya, mata iti zeSaH / yadA ca kAlAbhAvAda bhinnakAlavastugraho na kramagrahaH, kintvanekavasturUpa eva kramaH, tadgraha eva ca kramagrahaH, tadA vastuno nityatve'pyanekavasturUpaH kramo'styeveti tAdRzakramavat kAryakAritvaM nitye'pi sambhavatIti noktakramakAritvaM nitye virudhyata ityAha-bhinna kAlavastugrahAbhAve ti| sa ca anekavasturUpakramazca / yadi kAlo bhavet tadA ya ekakAryasya kAlaH so'nyakAryakAlo'pi tatsAmarthyabalAdApatatIti nityapakSe kAlasaGkramadoSo bhavet , kAlA'bhAve ca tasyApyabhAvAdityAha-kAlAbhAveneti / tatsakaireti-kAlasaGkaretyarthaH / 'nanu0' ityAdyAzaGkAyAM bauddhavizeSAH Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] * [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ca kramiNAmabhinnaH ekapratibhAsazca tatpratibhAsaH / athaikapratibhAsAnantaramaparasya pratibhAsaH kramapratibhAso na tvekasyaivAtiprasaGgAt, evametat kintu yadaikapratibhAso jAto'parazva jAyate tadA prAktane yaugapadyapratibhAsaprasaktirAnantaryAbhAvAt, tasmAt kramiNoH kecana samAdadhatItyAha- atreti / svarUpova varNanapurassaraM krama-yogapadyayo: pratyakSasiddhatvaM bhAvayati tathAhIti / sa ca pUrvAparabhAvalakSaNaH kramazca / dharma dhamiNorabheda iti pUrvAparabhAvalakSaNadharmasya kramibhyo dharmibhyo'bhedAt kramipratibhAsa eva kramapratibhAsa ityAha- kramiNAmabhinna iti / ekapratibhAsazca ekakramipratibhAsazca / tatpratibhAsaH niruktakramapratibhAsaH / ekapratibhAsasya kramapratibhAsatve yadaika eva kramI pratibhAsate tadA'pi kramapratibhAsa Apadyeta ityata ekakramibhAsAnantaramaparasya kramiNaH pratibhAsa eva kramapratibhAso na tvekasyaiva pratibhAsastathetyAzaGkate - atheti / samAdhatta - evametaditiekapratibhAsAntaramaparapratibhAsaH kramapratibhAsa iti yad bhavatoktaM tat tathaivetyarthaH / evaM tarhi 'ekapratibhAsaH kramapratibhAsaH' iti bhavaduktaM kimayuktamiti pRcchati - kintviti / ekapratibhAsAntaramapara pratibhAso jAyate tadA dvAvapi pratibhAsau pratyekamekapratibhAsa iti kRtvA kramapratibhAsau bhavataH, ekapratibhAsatvalakSaNakramapratibhAsatvamubhayatra sadbhAvAt, ekaprabhAsAnantaryaviziSTA parapratibhAsasya kramapratibhAsarUpatvAbhyupagame tu dvitIyapratibhAsa eva prathamaikapratibhAsAnantaryazAlitvAduktalakSaNayogataH kramapratibhAso bhavet, prathamaikapratibhAse tu naikapratibhAsAnantarya mityuktalakSaNavaikalyAnna kramapratibhAsatvam, tatazca pratibhAsasya kramapratibhAsa- yaugapadyapratibhAsabhedena dvaividhye tatra kramapratibhAsatvAbhAve yaugapadyapratibhAsatvamAsajyetetyata ekapratibhAsAnantaramaparapratibhAsaH kramapratibhAsa ityetanna sambhavatItyuttarayati-yadeka pratibhAso jAta iti / evaM caikapratibhAsa: ! Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 23 4 , pUrvA - sparajJAnAbhyAM grahaNe tadabhinnaH kramo'pi gRhIta eva kevalaM pUrvAnubhUtapadArthAhitasaMskAraprabodhAd idamasmAdanantaramutpannam ityAdivikalpaprAdurbhAve kramo gRhIta iti vyavasthApyate, krami - gorgrahe'pi kathaJcidAnupUrvyA vikalpAnupapattau kramagrahavyavasthApanAyogAt, ata eva kramiNAmekagrahe'pi na kramagraho vyavasthApyate, api ca kathaM kAlAbhyupagamavAdino'pi kramagraha : ?, sarvakAryANAmekakAlatvAt / na ca bhinnabhinna kAlopAdhikramAt kAryakramo yuktaH, kAlasyAbhinnatvenAbhyupagamAt tadyogAt tadupAdhInAM kramAnupa yaH kramapratibhAsa ityanena yadabhimataM tadupasaMharati-tasmAditi / tadabhinnaH kramibhyAmabhinnaH / evaM sati nirvikalpAtmakakramigrahaNata eva kramagrahAd 'idasmAdanantaramutpannam' iti vikalpasyAtra ke upayogaH ?, na cAnupayukta eva saH, tathA satyuktavikalpAbhAve'pi kramo gRhIta iti vyapadezaH syAdityata Aha- kevalamiti / pUrveti - pUrvamanubhUto ya ekapadArthAnubhavAnantaramaparapadArthastasminnanubhavabalAdAhito saMskArastadviSayakaH, tasya kAryAbhimukhyalakSaNaprabodhAd 'idamasmAdanantaramutpannam' ityAdivikalpaprAdurbhAve sati kramo gRhIta iti vyavasthApyata ityarthaH / uktavikalpaprAdurbhAve satyeva kramagrahavyavasthetyatra yuktimupadarzayati-kramiNorgrahe'pIti / ata eva yata eva 'idamasmAdanantaramutpannam' ityAdi vikalpaprAdurbhAve satyeva kramo gRhIta iti vyavasthA bhavati tata eva / yaduktaM- 'bauddhasya kAla eva nAstIti kathaM tasya kramagraha?' iti tatrAha -api ceti-kAryANAM vibhinnakAlatve sati kAlabhedakRtastatkramo bhavet, kAlavAdI tu kAlamekamevorarIkarotIti kAlabhedAbhAvAt kramagrahAsaMbhavAdityAzayenAha - sarvakAryANAmekakAlatvAditi / nanu kAlavAdimate kAlasyaikatve'pi kAlopAdhayo vibhinnA iti vibhinnakAlopAdhikramAt kAryakramo bhaviSyatItyAzaGkAM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam patteH, kAlopAdhyantarakramApekSatatkramAbhyupagame cAnavasthAnAt , svarUpeNa tatkramAbhyupagame ca bahUnAmasahAyAnAM kAryANAmeva svarUpataH kramaH kiM na bhavet ? asmAkaM tu lokasiddhakAla-tatkramAbhyupagamAna doSaH, tasmAd ghaTAdiH padArtho'rthakriyAkArI kramAkramAbhyAM pratyakSasiddhaH, tasyaikakAryakaraNaM prati yat sAmarthya tat tadaiva, na pUrva na pazcAt , tatkAryAbhAvAt , sAmarthya tu tato'vyatirIktapratikSipati-na ceti-asya :yuktaH' ityanenAnvayaH / kAlasyaikatve tatsambandhataH kAlopAdhInAmapi kramo na bhaveta, tatazca tatkRto'pi kAryakramo na syAdityAha-kAlasyeti / tayogAt kAlasambandhAt / tadupAdhInAM kAlopAdhInAm, ekakAlasambandhAdapi kAlopAdhInAM kramAbhyupagame kAlasambandhAt kAryakramasyApi sambhavena kAlopAdhikramAt kAryakramasvIkArasyA'yuktatvaM syAditi bhaavH| nanu kAlasyA'nye ye upAdhayastatkramAd vivakSitakAlopAdhikramaH, tatazca kAryakrama ityata Aha-kAlopAdhyantarakrameti / anavasthAnAditi-kAlopAdhyantarANAmapi kramo naikakAlasambandhAd bhavitumarhatIti kAlopAdhyantarakramAdeva so'bhyupeyaH, evaM tatkAlopAdhyantarakramo'pItyevamavizrAnterityarthaH / kAlopAdhInAM na kAlopAdhyantarakramAt kramaH, kintu svarUpata eveti nA'navasthetyevamupagame kAryANAmeva svarUpataH kramaH kiM nA'bhyupeyate ? alaM kAlopAdhikramAdhInatatkramakalpanayetyAhasvarUpeNeti / tatkramAbhyupagame ca kAlopAdhikramAbhyupagame punaH / yadyapi paramArthato bauddhamate kAlo nAsti tathApi laukikakSaNa lava-paladaNDa-muhUrta-yAma-dina-mAsa-varSAdivyavahArAnurodhena lokasiddhakAla tatkramayobauddhamate'pyupagamo'styeveti tataH kAryakramasyApyupagamasambhavAnna bauddhamate kazcid doSa ityAha-asmAkaM tvitibauddhAnAM punrityrthH| ttkmeti-kaalkrmetyrthH| upasaMharatitasmAditi / tasya ghaTAdeH / tat ekakAryakAraNaM prati sAmarthyam / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [25 meva, uttarakAryotpattAvapyevaM draSTavyamiti sAmarthya bhedena padArthabhedAt kathaM na kSaNikatvam ?, yathA ca dRSTeSu ghaTAdiSu kSaNikatvavyAptamarthakriyAkAritvarUpaM sattvaM siddhaM tathA'dRSTeSvapi siddhya tadaiva ekakAryakaraNakAla eva / kathaM na tattatkAryakaraNakAlAt pUrva tatpazcAd vA tatkAryakaraNasAmarthyamityapekSAyAmAha-tatkAyobhAvAdititatkAlAt pUrva pazcAcca tatkAryAnutpattestatkaraNasAmarthya tatkAlabhinnakAle naastiityrthH| tadgatoktasAmarthyasya tatkAla eva sattve tasyApi tatkAla eva sattvaM tasya tadabhinnatvAdityAha-sAmarthya viti| tataH tatkAryakaraNasamarthAd vastunaH / avyatiriktameva abhinnameva, bhede sAmarthyasya tatkAlamAtre evAvasthAne'pi tadvato'nyakAle'pyavasthAnaM syAdapItyatastatpratiSedhAyaivakAropAdAnam / yathaikakAryakaraNaM prati sAmarthya tatkAryakaraNakAla eva, abhinnaM ca tat tataH, tathA uttarakAryakaraNaM prati yat sAmarthya tadapyuttarakAryakaraNakAla eva, tadapyuttarakAryakaraNasamarthavastuno'bhinnamevetyAha - uttarakAryotpattAvapyevaM draSTavyamiti / iti etsmaaddhetoH| sAmarthya bhedena pUrvakAryakaraNasAmarthyamanyat tadanyaccottarakAryakaraNasAmarthyamityevaM sAmarthyabhedena / padArthabhedAdU vibhinnasAmarthyayogatastadvataH padArthasya bhedAt / kathaM na kSaNikatvam ? arthAt kSaNikatvaM syAdeva / dRSTasya ghaTAdilakSaNapadArthasya pratikSaNamAnyAnyakAryasAmarthyataH pratikSaNamanyAnyabhAvataHkSaNikatvam , tathaivA'dRSTAnAmapi padArthAnAM pUrvakSaNabhAvikAryakaraNasAmarthya tatkAlamatravRttyanyat tadanyaccottarakSaNabhAvikAryakaraNasAmarthyamityatasteSAmapi pratikSaNamanyAnyabhAvataH kSaNikatvaM sidhyatItyarthakriyAkAritvalakSaNasattvahetoH kSaNikatvalakSaNasAdhyasya sarvopasaMhAreNa vyAptyavagamaH syAdeva, tatazca kSaNikatvavyAptaM sattvaM yatra yatra nizcIyate tatra kSaNikatvAnumAnaM sAdhya hetvostAdAtmyalakSaNAvinAbhAvanizcayataH pravartayanti vidvAMsa ityAha-tathA'dRSTe'pIti / siddhyati kSaNikatvavyA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam , tyavizeSAditi sarvopasaMhAreNa vyAptimavagatya yatra yatra sattvaM nizcIyate tatra tatra kSaNikatvAnumAnaM pravartayanti vidvAMsaH, hetu-sAdhyayostAdAtmyapratibandhanizcayAditi sthitam na ca sacce satyapyakSaNikatvasyaiva sAmrAjyAta ( jyam ), atha prathamakSaNe janmaiva na sthitiH, dvitIye sthitireva na janma, evamapi kSaNikatvaM prasaktaM janmajanminoH sthiti-sthitimatozcA'bhedAd" iti / pare tu - "saccalakSaNasya hetostAdAtmyarUpaH pratibandho viparyaye bAdhakapramANanibandhanaH" ityevaM varNayanti yatra krama-yaugapadyA tamarthakriyAkAritvarUpaM sattvaM siddhyati / avizeSAt sAmarthyabhedena bhedasya dRSTA'dRSTobhayadhAraNatvAt / yata uktadizA kSaNikatvenaiva vyAptamarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM tatastasmin sattve satyapyakSaNikatvasyaivAvasthAnamityupagamo na sambhavatItyAha-na ceti - asya 'sAmrAjyam' ityanenAnvayaH / prathamakSaNe vastuno janma, dvitIyakSaNe vastunaH sthitiriti parAbhyupagame'pi kSaNikatvaM vastuna AyAtyeva, yato janma-janmavatoH sthiti-sthitimatozcA'bhedena janmano janmakAlaM parityajyAbhAve tadvato'pi tatkAlaM parityajya bhAvA'sambhavAt sthitezca sthitikAlaM parityajyA'bhAve sthitimato'pi tadanyakAle'sambhavAdityAha - atheti / viparyaye bAdhakapramANabalAt sattva-kSaNikattvayostAdAtmyalakSaNAvinAbhAvagraha iti vAdinAM bauddhavizeSANAM matamupadarzayatipare tviti - asya 'varNayanti' ityanenAnvayaH / kSaNikatvalakSaNasAdhyasyA'bhAvavati sattvavyApaka kramayaugapadyAbhAvagrahaNameva viparyaye sattvalakSaNa hetvabhAvagrAhakaM pramANam, tataH kSaNikatvaniyataM sattvaM bhavatItyevaM vipakSavAdhakapramANataH prakRte sAdhyahetvoravinAbhAvagraha ityAhayatreti / 'vyAvartamAnasya kSaNikatvasya' iti sthAne 'vyAvartamAnasya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 27 yogo na tatrArthakriyAsAmarthyalakSaNaM sattvamityakSaNikAd vyAvarta - mAnasya kSaNikatvasya kSaNikeSvevAvasthAnAt / atha kathamarthakriyAsAmarthyanivRttiH krama-yaugapadyanivRttinimitteti cet ? tayostadvyApakatvAt / athAtrA'pi yadi vyApyavyApakabhAvo bAdhakAntaranibandhanastadA tatrApi bAdhakAntarAnveSaNAyAmanavastheti ceta 1 nakrama - yaugapadyAbhyAM sAmarthyasya vyApteH prakArAntarAsambhavato nizva sattvasya' iti pATho yuktaH, vipakSe krama-yaugapadyanivRttyA'rthakriyAkAritvalakSaNasya sattvasya kathaM nivRttiH ? nahi krama-yaugapadyayoH sattvena sahA'vinAbhAva nibandhanaM kimapi pazyAmo yena krama-yogapadyanivRttyA saravanivRttimavagacchAma iti paraH pRcchati - atheti / bauddha uttarayati - tayoriti-krama - yaugapadyayorityarthaH / tadvyApakatvAt arthakriyAsAmarthyalakSaNasattvavyApakatvAt, tathA ca vyApakAbhAvasya vyApyAbhAvaniyatatvaM suprasiddhamiti bhavati krama-yaugapadyanivRttitaH sattvanivRttirityAzayaH / yathA ca sattva-kSaNikatvayoravinAbhAvagraho viparyayabAdhakapramANatastathA sattvasya krama- yaugapadyAbhyAM saha vyApyavyApakabhAvagraho'pi viparyayabAdhakapramANata ityevamanavasthA syAdityAzaGkate - atheti / atrA'pi sattva kSaNikatvAvinAbhAvagrAhakaviparyayabAdhake'pi / tatrApi vyApyavyApakabhAvagrAhakabAdhakAntare'pi / yaH karoti sa krameNa karoti yugapad vA karoti, kAryakaraNe kramayaugapadyAbhyAmanyaH prakAro na bhavatyeveti prakArAntarAsambhavata evArthakriyAsAmarthyalakSaNasya sattvasya krama- yaugapadyAbhyAM saha vyApternizcayasya sambhavAnna tatra vyApyavyApakabhAvagrahArtha viparyaye bAdhakAntaramanvepaNIyamiti nA'navastheti samAdhatte - neti / prakArAntarAsambhavo'pi yadyanumAnAntarAt tadA tadutpattinibandhanavyAptigrahArthaM pramANAntaramanveSaNIyamityanavasyaivamapi syAt, na caivam, pratyakSeNaiva prakArAntarAsambhavasya nizcayAdityAha - prakArAntarAsambhavazceti / pratyakSeNa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam yenAnavasthAbhAvAt , prakArAntarAsambhavazca pratyakSeNaiva nizcIyate, krameNa yogapadyena vA ghaTAdInAM svakAryamutpAdayatAmadhyakSeNA'valambane itararUpavivekabhAnAt tadanantaraM kramabhAvi tatkArya nAkramabhAvIti vikalpadvayapravRttiH, nIlAdyanubhavottaramanIlAdivyavacchedavikalpodayAt tasyA'nIlAdivyavacchedAvagAhitvavata kramapratItAvakramavyavacchedavikalpodayAt tasyAkramavyavacchedAvagAhitvasya nyAyaprAptatvAt / atha kathaM krama-yogapadyAyogo'kSaNikeSu bhAveSu ? ucyate-na tAvadakSaNikAH krameNArthakriyAkAriNaH, kArakasvabhAvasya prAgeva sannidhAnAt prathamakSaNa eva dvitIyAdikSaNabhAvisakalakArya prakArAntarAsambhavanirNayameva vyavasthApayati-krameNeti-krameNa svakAotpAdakatayA ghaTAdInAM pratyakSeNa grahaNe yogapadyena kAryakArirUpasya vivekastatra bhAsate, akrameNa ca svakAryotpAdakatayA ca ghaTAdInAM pratyakSeNa grahaNe tu tatra krameNa kAryakArirUpasya viveko bhAsata iti krameNa kAryakArighaTAdisvarUpagrAhipratyakSe sati tadanantaraM kramabhAvi ghaTAdikAryamiti nA'kramabhAvi ghaTAdikAryamiti vikalpadvayapravRttirbhavatItyataH prakArAntarAsambhavaH pratyakSaNaiveti mukulito'rthaH / kramakArisvarUpapratyakSe'kramakArisvarUpanyacchedavikalpodayaH, tatrA'kramakArisvarUpavyavacchedAvagAhitvamiti dRSTAntAvaSTambhena vyavasthApayati-nIlAdyanubhavottaramiti / tasya anIlAdivyavacchedavikalpasya / tasya akramavyavacchedavikalpasya / nitye kSaNikatvAbhAvavattvena viparyayasvarUpe krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAbhAvaH kathaM ? yena tatastatra sattvanivRttisiddhiriti zaGkate-atheti / 'katham' ityatra kima AkSepArthakatvena na kthshcidityrthH| samAdhatteucyata iti / kArakasvabhAvasya arthakriyAkAritvasya / prAgeva prathamakSaNa Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [29 anekAntavyavasthAprakaraNam ] karaNaprasakteH, na ca sahakArikramAt kAryakrama iti vaktavyam , yataH sahakAriNaH kiM vizeSA''dhAyakatvena tathA vyapadizyante ? AhovidekArthapratiniyatAzcakSurAdaya ivA'kSepakAriNaH svavijJAnena ?, nAdyaH-tajanitavizeSasyArthAntaratvAt tenAkArakasvabhAvApracyAvanAt, nA'pi dvitIyaH-nityAnAmekakAryapratiniyamalakSaNasahakAritva eva / nanu arthakriyAkArisvabhAvasya kAraNasya pUrva bhAve'pi sahakArisamavadhAne satyevoktasvabhAvabalAt kArya karotIti yadA sahakArisamavadhAnaM tadaiva kArya karoti nAnyadeti dvitIyAdikSaNabhAvikArya pratyapekSaNIyasya sahakAriNo na pUrva samavadhAnaM kintu dvitIyAdikSaNa eveti tadaiva kArya na prathamakSaNa iti sahakArikramAt kAryakramo bhaviSyatItyAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'vaktavyam' ityanena sambandhaH / niSedhe hetumAha-yata iti / ye yasya sahakAriNaste tatra kazcid vizeSamAdadhatItyataH sahakArIti vyapadizyante, athavA cakSurAdayo yathA svavijJAnena sahaikArthaniyatA akSepakAriNastathA sahakAriNo'pi vivakSita kAraNena sahaikakAryaniyatA akSepakAriNa iti vikalpadvayaM pratikSetumupadarzayati-sahakAriNaH kimiti / tatra prathamavikalpaM pratikSipati-nAdya iti / tajaniteti-sahakArijanitavizeSasya svAdhArabhUtavivakSitakAraNato bhinnatvena tadutpAde'pi vivakSitakAraNasya yaH pUrvakAlIno'kArakasvabhAvo yadupaSTambhAt pUrva kArya nA'karot tasya svabhAvasyA'vinAzena dvitIyakSaNe tAdRzavizeSabhAve'pi kArya na kuryAdevetyarthaH / dvitIyavikalpaM pratikSipati-nA'pi dvitIya iti / nityAnAmiti-nityAnAM sahakAriNAM nityasya vivakSitakAraNasya vivakSitaikakAryotpattikAle vivakSitaikakAryotpattikAlAt prAkAle pazcAtkAle ca teSAM pRthadgazagamanasambhavato'nyo'nyaM pRthagbhAvasya sambhavena sahaiva kurvantIti Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam sambhave'pi prAk pazcAt pRthagbhAvasambhavAt sahaiva kurvantIti sahakAritvaniyamasyAnuktisambhavAt, sAhitye'pi prAktanAkArakasvabhAvAnivRtteH, prAgeva kArakasvabhAvatve ca na kadAcit tatkriyAviratiriti kuta ekArthakriyApratiniyamakharUpamakSaNikAnAM sahakAritvam ? kAryasya sAmagrIjanyatayA tasyAzcAparA parapratyayayogarUpatayA pratyekaM tatkriyAsvabhAvatve'pyanutpattiriti cet ? vyAhata sahakAriNa ityevaM yaH sahakAritvaniyamastasyAnuktisambhavAt, sarveSAmekadaikatra samavadhAnasambhave'pi prAk pratyekaM yaH kAryA'karaNato'kAritvasvabhAvastasya parasparasamavadhAne satyapyanivRtteH, tatsvabhAvanivRttau tu nityatvameva na syAt, svabhAva-svabhAvavatorabhedena svabhAvanivRttau svabhAvavato'pi nivRttyApatteH, yadi ca sahakArisamavadhAnAt prAgapi kArakasvabhAvatvameva tarhi kArakasvabhAvatve sarvadA vidyamAne sarvadaiva tatkAryakriyA bhavediti na kadAcit tatkriyAvira tirityekArthakriyApratiniyamalakSaNaM sahakAritvaM kuto nityAnAM syAt ? tat tu tadaivopapadyate sahakAriNAM samavadhAne sati vivakSitamekaM kAryaM bhavati teSAmasamavadhAne sati tanna bhavatIti, kAryasya sarvadA bhavane tu naivamiti samuditArthaH / yadyapi nityAnAM kAraNAnAM pratyekaM tatkriyAkAritvaM svabhAvastathApi kAryasya sAmagrIjanyatvena sAmagryAzcA'parAparakAraNamelakarUpatvena tadbhAva eva kAryamityanyAsamavahitaikaikakAraNasya sadbhAve'pi tatkAryAnutpattiriti zaGkate - kAryasya sAmagrIjanyatayeti / sAmagrIta eva kAryajanane sAmayyA eva kAryajanakatvasvabhAvo bhavet, asamuditAccaikaikasmAt kAryasyA'nutpattyA kevalasya kAryajanakatvasvabhAvo na bhavedeveti 'pratyekaM kAryajanakatvasvabhAvatve na bhavati ca tataH kAryam' iti tu vyAhatameveti samAdhatte - vyAhatametaditi / tajjananeti kAryajananetyarthaH / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [31 metat-samuditasya kAryajananasvabhAvatve kevalasya tajjananasvabhAvatvAsiddheH / kiJca, pratyekAtiriktasamudAye pramANAbhAvAt pratyekamanutpAdakatve samudAyasyApyanutpAdakatvam / atha pratyekaM kAraNAnAM kharUpayogyataiva, phalopahitakAraNatAyAM tvekaikasya kAraNasyetarakAraNasAhityamapyavacchedakamiti na doSa iti cet ? itarakAraNa yadi ca pratyekaM na kAryamutpAdayati tarhi samudAyo'pi notpAdayedeva, tasya pratyekA'bhinnatvAdityAha-kicceti-pratyekAtiriktaH samudAyo yadi bhavet tarhi pratyekasya kAryAnutpAdakatve'pi samudAyasya kAryotpAdakatvaM syAt, na caivam, pramANAbhAvena pratyekAtiriktasya samudAyasyAbhAvAdityarthaH / nanu kAraNatA dvividhA-svarUpayogyatAlakSaNA phalopadhAnalakSaNA ca, tatrA''dyA pratyekaM svasvA'sAdhAraNadharmarUpeNa, dvitIyA tu sakalasahakArisamavahitatvaviziSTataddharmeNeti sahakAriNAmasamavadhAne svarUpayogyakAraNamAtrAnna kAryaniSpattiH sahakAriNAM samavadhAne tu phalopahitakAraNasadbhAvataH kAryotpattiriti zaGkate-atheti / avacchedakam itarakAraNasamavahitasya kAraNatve tvitarakAraNasAhityaM tadavacchedakaM nyAyaprAptaM yadviziSTasya kAraNatvaM tasya kAraNatAvacchedakatvaniyamAt, evaM sati itarakAraNasamavadhAne sati kAryotpAdakatvaM kAraNasya svabhAva ityuktasvabhAvo nitye sarvadaivAbhyupeyaH, anyathA svabhAvAbhAve svabhAvavato'pyabhAva iti nityatvameva na syAt, tathA ca tatsvabhAvasya sarvadA bhAve tatsvabhAvapraviSTaM sahakArisAhityamapi sarvadaiva bhavitumarhati, viziSTasya vizeSaNasadbhAva eva bhAvo nAnyatheti tatsvabhAvAnyathAnupapattyA'samavahitAnapi sahakAriNaH svasamIpamAnayedeva kAraNamiti sarvadoktasvabhAvabalAt kArya kuryAdeva kAraNamiti samAdhatte-itarakA raNasAhityamapIti / anunamantyapi samI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam sAhityamapi yadyekaikakAraNasya kAryopadhAnasvabhAvAnupraviSTaM tadA'nupanamantyapi tAni galepAdikayA gRhItvA pratikSaNaM kArya kuryAt / atha kAraNe hetvantaropanipAtena kAryajananasvabhAva utpadyata iti kevalasya na janakatvam , na ca sahakArisahitA'sahitAvasthayorasya khabhAvabhedaH, pratyayAntarApekSasvakAryajananasvabhAvatAyAH sarvadA bhAvAditi cet ? na-pratyayAntarasattve'pi hyasya svarUpeNaiva kAryakAritA, tacca prAgapyasti, pratyayAntarApekSAyAzca tato labhyasyA pamaprApnuvantyapi / tAni sahakArINi / nityavAdI zaGkate atheti / kevalasya sahakAryasamavahitasya / na janakatvaM kAryajananasvabhAve satyeva kAryajanakatvaM bhavati, kaivalyAvasthAyAM ca kAryajananasvabhAvAnukUlasya hetvantaropanipAtasyA'bhAvAt kAryajananasvabhAvA'nutpattyA na kAryajanakatvam / nanu sahakArisamavadhAne utpadyamAnatvAt kAryajananasvabhAvo'sti, sahakAryasamavadhAne ca kAryAjananasvabhAva ityevaM svabhAvabhedAt kAraNasya bhedaprasaGga ityAzaya pratikSipati- na ceti / asya kAraNasya / niSedhe hetumAha-pratyayAntarApekSetikAraNasya pratyayAntarApekSasvakAryajananasvabhAva eka evopeyate, sa sarvadaivAstIti svabhAvabhedAbhAvAt kAraNabhedAprasaktirityarthaH / samAdhatte-neti / asya kAraNasya / tacca kAryakAritvaniyataM svarUpaM ca / prAgapi sahakArisamavadhAnakAlAt prAkAle'pi / tatra kAraNAntarApekSA tadopayoginI bhaveda yadi kAraNAntareNa kazcidatizayastatra bhavet / tadabhAve cA'nupakAriNaH kAraNAntarasyApekSAyA asambhava eva, tathA ca kevala eva kiM na kArya kuryAt , yadA ca kevalaH kArya na karoti sahakArisamavahitazca kArya karoti tadA nUnamasya vibhinnasvabhAvateti na nityasya kAryakAritvamityAha--pratyayAntarApekSAyAzceti-asya 'asambhavaH' ityanenAnvayaH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [33 anekAntavyavasthAprakaraNam] tmAtizayasyAbhAvAdasambhava iti kevala eva kArya kiM na kuryAt ? akurvazca kevalaH sahitAvasthAyAM ca kurvan kathaM na bhinnasvabhAvo bhavet ? tannA'kSaNikasya krameNArthakriyA sambhavatIti na krmyogH| yogapadyamapi tasyAsaGgatam , dvitIyAdikSaNeSu tAvata eva kAryakalApasyodayaprasaGgAd , hetostajananasvabhAvasyApracyuteH, sanihitasakalakAraNAnAM cAnudayo'yuktaH, prathamakSaNe'pi tadbhAvApatteH, iti kramayogapadyAyogAdakSaNikAnAmarthakriyAsAmarthya virahalakSaNamasattvamAyA tataH pratyayAntarataH / tathA ca nityasya na krameNA'rthakriyAkAritvamityupasaMharati-taditi-naJaH 'sambhavati' itynenaanvyH| nityasya yugapadarthakriyAkAritvamapi na sambhavatItyupadarzayatiyogapadyamapIti-yugapadarthakriyAkAritvamapItyarthaH / tasya nityasya / kathaM nityasya yogapadyamasaGgatamityapekSAyAmAha- dvitIyAdIti-AdipadAt tRtIyAdikSaNaparigrahaH, prathamakSaNe yAvatkAryakalApasyodayo bhavati tAvatkAryakalApasya dvitIyAdikSaNe'pyudayaH prasajyeta, tAvatkAryakaraNasvabhAvasya kAraNasya dvitIyAdikSaNe'pyavinAzAdityarthaH / sannihiteti-yeSAM kAryANAM sakalAni kAraNAni sannihitAni teSAM sannihitasakalakAraNAnAM kAryANAmudayo na bhavatItyevamupagamo'pyayukta evetyarthaH, yadi sakalakAraNasannidhAne'pi dvitIyAdikSaNe tAvatkAryakalApasyA'nudayastarhi prathamakSaNe'pyanudayaH prasajyetetyAha-prathamakSaNe'pIti / tadbhAvApatteH sannihitasakalakAraNAnAM kAryANAmanudayApatteH / tathA ca nityasya krameNa yogapadyena cArthakriyAkAritvAbhAvAdarthakriyAkAritvAbhAvalakSaNamasattvameveti / sattvalakSaNaheturviparyayabAdhakapramANabalAt kSaNikatvena sAdhyena saha nizcitatAdAtmyalakSaNAvinAbhAvaH kSaNikatvaM sAdhayatyevetyupasaMharati-iti krama - yogapadyAyogAditi / sthiravAdI kSaNakSayavAdinaM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tamiti sattvalakSaNaH svabhAvahetuH kSaNikatAyAM bAdhakapramANabalAnnizcitatAdAtmyaH kathaM na gamakaH ? / athAkSaNikAnAmiva kSaNakSayiNAmapyarthakriyAsAmarthyalakSaNaM sattvamanupapannameva, kramAyogasya tatrApi tadavasthatvAt , yaugapadyasya ca pratyekSeNaiva bAdhAt , na ca viziSTahetukramAdeva kAryakramaH, teSvekatvAbhimAnazca sAdRzyAditi vAcyam , pratikSaNodayaM vibhrANeSu hetuSu parasparato vizeSAdhAnasyaiva durvacatvAt , pratyayajanitavizeSasya khotpatteH prAk pazcAd vA'sambha prati pratyavatiSThate-atheti / kramAyogasya krameNArthakriyAkAritvAbhAvasya / tatrA'pi kSaNike'pi / ekaM kAraNamekakSaNe ekameva kArya kurvada dRzyata iti pratyakSabAdhato yugapadanekakAryakAritvamapi kSaNikasya na sambhavatItyAha-yogapadyasyati / nanu tattatkAryAnukUlavizeSavaddhetukramAt kAryakramaH kSaNikeSu sambhavati, nanu kramikaviziSTakSaNikahetubhAve teSAM bhedapratibhAsaH syAditi cet ? na-sausAdRzyadoSeNa teSAmekatvAbhimAnato bhedapratibhAsAbhAvAdityAzaGkaya pratikSipatina ceti-asya 'vAcyam' itynenaanvyH| teSu viziSTasvarUpakSaNikaRmikahetuSu / sthire kAraNe kAraNAntarato vizeSAdhAnato viziSTatA bhavet , pratikSaNamudayamAsAdayatsu ca kAraNeSu na parasparato vizeSAdhAnasambhava iti na viziSTateti viziSTahetukramasyAsiddhyA tataH kAryakramAsambhavAdityAha-pratikSaNodayamiti / kathaM vizeSAdhAnasya durvacatvamityapekSAyAmAha-pratyayeti-kAraNetyarthaH / svotpattaH prAk svasyaivA'sambhavena tatra pratyayato vizeSAdhAnA'sambhavAdityAha-prAgiti / teSAmeveti-yeSu kAraNeSu pratyayato vizeSa aadheystessaamevetyrthH| utpatteH pazcAdapi teSu kAraNato vizeSAdhAnaM tadA kalpayituM zakyaM yadi vizeSopahitakSaNatastadanupahitakSaNasya viveko bhedena grahaNalakSaNo bhavet, tasyA'bhAvena ca svarUpaM pUrvAparayoraviziSTameveti Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [35 vAt , prAk teSAmevAsattvAt , pazcAdapyupahitAnupahitakSaNAvivekena tatsvarUpasya tasyAkAryatvAt , atiriktasya ca sambandhAbhAvAditi na sahakAribhirupakAraH, tato nirvizeSANAM krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvalakSaNaM na sattvam , taduktam "kaH zobheta vadanne yadi na syaadhiiktaa| ajJatA vA yataH sarva kSaNikeSvapi tatsamam // 1 // tasyAkAryatvavat tadAtmakavizeSasyApyakAryatvAditi pazcAdapi vizeSAdhAnaM na sambhavatItyAha-pazcAdapIti / tatsvarUpasya kAraNasvarUpasya / tasya vizeSasya / yadi ca pUrvapUrvakAraNata uttarottarakAraNeSu AdhIyamAno vizeSastatsvarUpato. vyatirikta eva tarhi tasya vizeSasya tatkAraNasvarUpato bhinnasya bhede sambandhAyogAditi niyamataH sambandhA'sambhavAt tato viziSTatA na sambhavatItyAha-atiriktasyetikAraNasvarUpato bhinnasya vizeSasyetyarthaH / evaM ca kSaNikeSu kAraNeSu sahakAribhirupakAralakSaNo'tizayo na sambhavatItyAha-iti na sahakAribhirupakAra iti / yadA ca vizeSo na teSu tarhi aviziSTasvarUpANAM kSaNikAnAM kAraNAnAM krameNa yogapadyena vA'rthakriyAkAritvAbhAvAnArthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM teSu saGgatamityupasaMharati-tata iti / uktArthe prAcAM sammatimAha-taduktamiti / ka iti-yadi nirlajatA na bhavet, vA athavA, ajJatA na bhavet tarhi evaM sthireSu kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM na sambhavatItyevaM vadan bruvANaH san kaH zobheta na ko'pi zobheta, itthaM vaktuM nirlajo'zo vA samartho nA'nya ityarthaH, yataH yasmAt kAraNAt, yairhetubhirakSaNikeSu kAraNeSu krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvA'sambhavaH kSaNikavAdibhirabhidhIyate tat sarva kSaNikeSvapi tulyamityarthaH // 1 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 36 ] vizeSahetavasteSAM pratyayA na kathaJcana / nityAnAmiva yujyante kSaNAnAmavivekataH // 2 // krameNa yugapaccaiva yataste'rthakriyAkRtaH / na bhavanti tatasteSAM vyarthaH kSaNikatAzramaH // 3 // " [ ] iti, tadayaM sattAheturasAdhAraNAnaikAntika iti cet ? asadetatsahakArijanitasya kAraNagata vizeSasyA'sambhavena nirvizeSatve'pi ' sAmagryAH kAryajanakatvam' iti pravAdAt samagrANAM pratyekamitaretarasahakAriNAM svasvaviziSTakSaNAntarArambhakatvAt tadanantaramapi tathaiva tadArambhasambhavAt savizeSatvAbhyupagame bAdhakAbhAvAt, vizeSa hetava iti - yathA nityAnAM vizeSahetavaH pratyayA na ghaTate tathA kSaNikAnAmapi pUrvottarakSaNAvivekato vizeSahetavaH pratyayA na yujyanta ityarthaH // 2 // krameNeti- - yasmAt kAraNAt kSaNikAH krameNa yugapaccArthakriyAkAriNo na sambhavanti tasmAt kAraNAt kAraNAnAM kSaNikatAsAdhanaprayAso vyartha ityarthaH // 3 // etAvatA kSaNikatvasAdhakatayA bauddhAbhimataH sattvahetuH sapakSe kSaNike vipakSe'kSaNike ca vRttitvAbhAvAt sapakSavipakSobhayavRttitvAbhAvalakSaNAsAdhAraNAnaikAntikatA doSadUSita ityAha- tadayamiti / kSaNakSayavAdI akSaNikavAdinaH pratyavasthAnaM pratikSipati - asadeta - diti / nirvizeSatve'pi kSaNikAnAM sahakArijanitavizeSazUnyatve'pi / ekaikasya kAraNatvata eva sAmayyAH kAraNatvamupacaryate, na tu vastutaH sAmagrItvena kAraNatvamityavagataye 'pravAdAd' ityuktam / paraspara sahakAribhAvamApannAnAM kSaNikAnAmuttarottaraM svaviziSTa Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [37 asamarthAt samarthakSaNotpattau sahakArisamavadhAnaprayojyo vizeSo na syAt , tathA ca prAgapi syAditi cet ? na-asamarthakSaNe samarthakSaNakurvadrUpatvAkhyo yo vizeSastatra sahakArisamavadhAnaniyatatAyA eva tatprayojyAyA abhyupagame doSAbhAvAt , yuktaM caitat , kAraNasyaiva kAryotpattivyApyatve lAghavAt , tvayA tu svetarakAraNaviziSTa kSaNAntarArambhakatvam , te'pi viziSTakSaNAH parasparasahakAribhAvamApannAH kurvadrUpatvAtmakavizeSakalitakSaNArambhakA ityevaM kSaNikeSu savizeSatvAbhyupagame bAdhakAbhAvAt , evaM ca svasvakurvadrUpAtmakebhyaH sahakArisamavahitebhyaH svasvakAryakurvadrUpatvalakSaNavizeSakalitakSaNikasvarUpakAraNAnyutpadyanta ityuktau na kazcid doSa ityAzayaH / atra paraH zaGkate-asamarthAditi / pratikSipatineti / asamarthakSaNe svAvyavahitotpannakSaNikasya yadanantaraM kArya tada. samarthakSaNe, tena svAnantarotpannasvakArya prati sarvasya samarthatve'pi na kSatiH / samartheti-svakAryakaraNasamarthakSaNalakSaNasvakAryakurvadrUpAkhyo yo vizeSastasmin vizeSe yA sahakArisamavadhAnaniyatatA yadA sa vizeSastadAnImavazyaM sahakArisamavadhAnamiti kRtvA tasyAH sahakArisamavadhAnaprayojyAyAH svIkAre doSA'bhAvAdityarthaH / evaM kSaNikavAdAbhyupagatasyArthasya yuktatvamityAha--yuktaM caitaditi / kathamuktasya yuktatvamityapekSAyAmAha --- kAra Nasyaiveti-kAraNasya svakAryakaraNasya svakurvadrUpAtmakA'samarthakSaNAdutpannasya niyamataH phalopadhAnamiti yadA kAraNaM tadA kAryotpattiriti vyApyavyApakabhAvasya sambhavAt kAraNasya kAryotpattivyApyatve sthairyavAdikalpanIyasvetarasakalakAraNaviziSTakAraNatvena kAryotpattivyApyatvApekSayA lAghavAdityarthaH / tvayA tu sthairyavAdinA punaH, asya 'svIkartavyam' ityanenA'nvayaH / evaM ca arthakriyAsAmarthyalakSaNasattva Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] [ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam kAraNatvena kAryotpattivyApyatvaM svIkartavyamiti gauravam, tasmAt kSaNikAnAmevArthakriyAsAmarthyalakSaNaM sattvaM sambhavatIti nA'sAdhAraNAnaikAntikatA / atha kSaNikakSityAdyanekakAraNajanitaM kAryamekaM na syAt, anekakAraNajanitasyaikatvA'siddheriti cet ? ekamekaM karotIti kuto'vagatam ? tadbhAve tadbhAvAditi cet ? samAnametadanekatra, tathAhi - ekamaGkarAdikAryamaGgIkRtya viziSTakSaNAntarotpAdanalakSa rUpaheturvipakSAdakSaNikAdeva vyAvartate, na sapakSAt kSaNikAditi nA'sAdhAraNAnaikAntikatA tasyetyAha - tasmAditi / nanu bhavanmate pratyekaM sarvasya kAraNasyaikakAryotpattivyApyatvamAyAtam, tathA ca na sAmagrIlakSaNamekaM kAraNamekakAryavyApyaM kintvanekAni kAraNAnyekakAryavyApyAnIti tat kathaM saGgatam ? kAraNAnAmanekatve tajjanitakAryasyApyanekatvasyaiva yuktatvAdityanekakAraNajanitasyaikatvAsiddhyA'nekakAraNajanitamekaM kAryamityasyA'sambhavAdityAzaGkate - atheti / ekamekaM karotIti niyame satyanekakAraNajanitasyaikatvaM na syAt, tatraiva tu na mAnam, ekasmAdekasya bhAva iti darzanAd yadyekamekaM karotItyupeyate tarhyanekabhAve'pyekakAryasya darzanAdanekamekaM karotItyapi kiM na syAdityAzayavAn samAdhAtA zaGkitAraM pRcchati - ekamekramiti / zaGkitottarayati-tadbhAve tadbhAvAditi cediti - ekasya kAraNasya bhAve ekasya kAryasya bhAvAdekamekaM karotIti yadyupeyata ityarthaH / samAdhAtA Aha- samAnamiti - anekakAraNabhAve satyekasya kAryasya bhAvAdanekamekaM karotItyanekakAraNe'pi samAnamityarthaH / anekasyaikakAryotpAdakatvaM bhAvayatitathAhIti / viziSTeti - sammilitAnAM kSityAdInAM svakArya sAmarthyaviziSTakSityAdikSaNotpAdanalakSaNAtizayAdhAnena pravRttiH, arthAdaGkurAdikAryajananA'samarthAH kSityAdayo nA'GkurAdikAryamutpA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ [39 anekAntavyavasthAprakaraNam ] NenAtizayAdhAnena kSityAdInAM pravRttiH, tatra khahetupariNAmopAttadharmANastadavasthAM prAptAstasyaivaikasya janane samarthA nAnyasyeti nAparaM tajanayanti, navA'nekodbhUtaM tadanekamAsajyate, yato na kAraNameva kArya bhavatItyetadasmAbhirabhyupeyate, yenAnekapariNateranekarUpatvAt kAryasyApyanekatvaM prApyate, kintu keSucit satvapUrvameva kiJcit prAdurbhavati, tadbhAva eva bhAvAt tatkAryamucyata iti nA'nekatAprasaGgaH, dayanti, kintvaGkurAdikAryotpAdanasAmarthya viziSTakSityAdikSaNAntarANyevotpAdayantItyarthaH / tatra kSityAdInAM niruktAtizayAdhAnena pravRttau satyAm / khaheviti-svahetavo ye kSityAdayasteSAM ye viziSTakSaNAntarotpAdanalakSaNAH pariNAmAstebhya upAttadharmANaH prAptasvakAryakurvadrUpatvalakSaNadharmANo viziSTakSaNAntarasvarUpAH kSityAdayaH, tadavasthA kAryakaraNaikasvabhAvAvasthAM prAptAH santaH, tasyaikasya aGkurAdilakSaNaikakAryasyaiva, janane utpAdane, samarthA bhavanti, nA'nyasya alarAdibhinnakAryasya janane samarthA na bhavanti, iti ekasmAt kAraNAt nAparaM tajanayanti aDarAdibhinnaM kArya notpAdayanti, yadA caikasyaiva kAryasya janane samarthAste tasmAt , navA naiva, anekodbhUtaM niruktAnekakAraNasamutpannam, tat kAryam , anekam anekasvarUpam , Asajyate prasajyate / yadi kAraNameva kAryarUpeNa pariNamate, kAraNameva vA kArya bhavatItyevamasmAbhirabhyupeyeta tadA kAraNasyAnekatvAt kAryamapyanekaM bhavet , na caivamupagamyata ityAha-yata iti / asmAbhiH bauddhaiH| yena kAraNasyaiva kAryarUpatayA bhavanena / yadi kAraNameva kArya bhavatItyevaM bhavadbhirnAbhyupeyate tarhi kIdRzo bhavatAmupagama iti pRcchati-kinviti / uttarayati-keSuciditi / evaM sati tat tatkAryamiti kathaM vyapadizyata ityata Aha-tadbhAva eveti-teSAM sattve sati tasya bhAvAdutpAdAt tatkArya vyapadizyata ityarthaH / iti evamupa Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam , yadi tu teSu sarveSu abhinnaM rUpaM kiJcijanakaM syAt tadA tadekatarasthitAvapi kAryajananaM syAt na syAd vA'nyasannidhAvapi sAmagrImAzritya kAraNabhedAt kAryabhedaH syAditi cet ? ayamasmAkamadhyabhyupagama eva, sthirapakSe'pi hi sAmagrItvamekaM durvacam, itarakAraNaviziSTAparakAraNasya sAmagrItve'nanugamAd vaiziSTayasyApi ta game / nAnekatAprasaGgaH kAyasyAnekatAprasaJjanaM na bhavatIti / sarve te pRthageva tat kArya prati kAraNabhAvaM vibhrati, na tu teSu sarveSu kiJcidekamabhinnaM tajanakaM samasti yatastat kAryaM bhavatIti, tathAbhyupagame niruktakAraNAnAM madhyAdekakAraNamAtrasadbhAve'pi tatra tatkAryajanakaikarUpasyA'bhinnasya sadbhAvAt tat kArya syAt, tadgatAbhinnaikarUpataH kAryasyotpattyabhAve itara kAraNasamavadhAne'pi tataH kArya na syAt tadrUpasya phalopahitatvasyAnAzrayaNAt tadAnImapi tasyaiva bhAvAdityAha - yadi tviti / sAmagrI kAryajanikA, tatra sAmagrItvamekakAraNaviziSTAparakAraNatvam, tatra vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAvirahAd yasya vizeSyatvaM tasya vizeSaNatvamapi sambhavati, yasya vizeSaNatvaM tasya vizeSyatvamapItyevaM niruktarUpasya sAmagrItvasyAnekatvAt, evaM sAmagrItvasvarUpapraviSTavaiziSTyasyApi sambandhabhedena bhede tato'pi sAmagrItvasyAnekatvAt tadAliGgitasAmagryA api bheda iti tadbhedAt kAryasya bheda ityAzaGkatesAmagrI mAzrityeti / iSTApattirevoktAzaGkAyAM samAdhAnamityAhaayamiti-sAmagrIbhedAt kAryabhedApAdanalakSaNa ityarthaH / asmAkamapi kSaNikavAdinAmapi tathA ceSTApAdanarUpatvAnnAyaM doSAvaha iti bhAvaH / sAmagrItvasyAnekatvaM nAsmanmata eva kintu sthairyavAdimate'pItyAha-sthirapakSe'pIti / hi yataH / ekasya sAmagrItvasya durvacatve hetumAha -- itara kAraNaviziSTeti - svAtirikta sakalakAraNaviziSTetyarthaH / . Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ]: [ 41 sambandharUpasyAnanugatatvAditi kalpitaikatvAnAmeva sakalakAraNAnAM sAmagrItvaM vAcyam , tadvadasthirapakSe'pyekakSaNotpannAnAM kurvadrUpatvajAtyaikIkRtya kalpitAnAM kAraNAnAM yadi sAmagrItvaM kalpyate tadA ko vA sAmagrIbheda iti / etena 'kSaNikAnAmeva hetutve tatkSaNotpannAnAmudAsInAnAmapi hetutvaM syAd' iti nirastam , anvaya-vyatirekAbhyAM sAdRzyAnusAreNeva kAryakAraNabhAvavyavahArAt tanizcayAnu ananugamAditi-ananugamazca vizeSya-vizeSaNabhAve vinigmnaavirhto'vseyH|ttsmbndhruupsy ekasmin kAraNe'parakAraNarUpasambandharUpasya sAmAnAdhikaraNyAtmakasya / ananugatatvAt nirUpakIbhUtapratiyogyanuyogibhedena bhinnatvAt , tathA coktasya sAmagrItvasvarUpatve tasyAnekatvamaparihAryameva / iti etasmAt kAraNAt / kalpitekatvAnAmeva kharUpato'nekarUpANAmapi kAraNAnAmekakAryanirUpitakAraNatvarUpaikadharmavattvena yadyekatvaM parikalpyate tarhi kalpitaikatvAnAm , evakAreNa vAstavikaikatvasya vyavacchedaH / tadvat sthirapakSavat / kalpitAnAm ekatvena kalpitAnAm / evaM sati sAmagrItvasyaikatvAt tadAliGgitAyA sAmagr2yA apyekatve na bheda iti na sAmagrImedAt kAryabheda ityAha-tadA ko vA sAmagrIbheda iti / etenetyasya 'nirastam' itynenaanvyH| 'etena' ityanenAtidiSTameva hetumupadarzayati-anvaya-vyatirekAbhyAmiti-yat kArya yena pUrvavartinA sadRzaM tayoreva pUrvAparabhAvApannayorekasantAnapatitatvamiti tayorevAmvayavyatirakAbhyAM kAryakAraNabhAvavyavahAro bhavati, vyavahArasya vyavahartavyapUrvakatvAt tAdRzavyavahArarUpakAryatastayoreva kAryakAraNabhAva iti nizcayaH, nizcayazca svAnubhavAnurUpapUrvaka iti tadanusAreNa tatsAmarthyalakSaNazakteH kAryakAraNabhAvaparyavasitAyA anubhavasya kalpanAt so'yamanubhavaH pratiniyatahetuhetumadbhAvasya tattatkArya Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam sAreNaiva tacchaktyanubhavakalpanAt pratiniyatahetu-hetumadbhAvasyaiva praamaanniktvaat| athAsato'janakatvAnna kSaNavizarAroH kAryaprasava iti cet ? na-anabhyupagamAt , kAryakAle sattvasya kAraNatAyAmaprayojakatvAt , kurvadrUpatvasyaiva tathAtvAt , tathApyavinaSTAd dvitIyakSaNavyApArasamAvezavartinaH kAryaprasavAbhyupagame kSaNabhaGgabhaGgaprasaGga iti cet ?, kAraNavalakSaNasvarUpasyAvagAhIti tatra pramANamityataH pratiniyatahetuhetumadbhAvasyaiva pratiniyatakAryakAraNatvasyaiva, prAmANikatvAt pramANasiddhatvAdityarthaH / kSaNikasya kAraNasya kAryakAle'vidyamAnatvAd na kAraNatvamiti kSaNikAt kAryajanma na sambhavatIti zaGkateatheti / kAryakAle sata eva janakatvamiti nAsmAbhiraGgIkriyate yena kAryotpattikSaNe'sataH kSaNikasya kAraNatvaM na bhavet , nahi kAryakAlavRttitvalakSaNaM sattvaM kAraNatAyA avacchedakam , kintu tattatkAryakurvadUpatvena tattatkArya prati kAraNatvamupeyate, yadanantaraM niyamena kAryamupajAyate tasya kAryakAle'sato'pi tatkAryakurvadrUpatvalakSaNakAraNatAvacchedakadharmavattvena kAraNatvasya sambhavAditi samAdhatte-neti / tathAtvAt avacchekavidhayA kAraNatAyAM prayojakatvAt / nanu kAryAnukUlavyApAravata eba kAraNatvamiti prathamakSaNe kAraNaM dvitIyakSaNe tasya vyApAra iti vyApAravata: kAraNIbhUtasya vastunaH kSaNadvayavRttitvamAvazyakamiti dvitIyakSaNe'vinazyatastasya dvitIyakSaNavRttidhvaMsapratiyogitvalakSaNasya kSaNabhaGgasya bhaGga eveti zaGkate-tathApIti-kurvadrUpatvasyaiva kAraNatAyAM prayojakatve'pItyarthaH / vyApAravata eva kAraNatvamiti yadyabhyupagamyeta tarhi dvitIkSaNabhAvivyApArapratIkSAyA AvazyakatvataH kSaNikatvaM na bhavedapi, na ca vyApAravataH kAraNatvamabhyupeyate, kurvadrUpatvena svabhavanabalAdeva vyApAramantareNApi kArya prati pravRtteH kAraNasyAbhyupaga Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 43 na-dvitIyakSaNapratIkSAvyatirekeNApi svamahimnA kAryakaraNapravRttyabhyupagamAt ,anyathA dvitIyakSaNabhAvivyApArajanane'pyaparavyApArasamAvezavyatirekeNApravRttaH, tatrApi cAparavyApArasamAvezakalpanAyAmanavasthAnAt , AravyApAranirapekSANAmevaikavyApAranirvartakatvAbhyupagame kimaparAddhaM kAryeNa ? yenAdyavyApAra vinaiva na tajanyata iti, na ca vyApAramantareNArthakriyA nopapattimatI, vyApAreNaiva vyabhicArAditi bhAvanIyam / athAnaSTAt kAraNAdupajAyamAne kArye mAditi na kSaNikatvabhaGga iti samAdhatte-neti / svamahimnA svagata tattatkAryakurvadUpatvalakSaNasAmarthena / anyathA dvitIyakSaNabhAvivyApAravata eva kAraNatvamityupagame / dvitIyeti-dvitIyakSaNabhAvivyApAre'pi vyApAravata eva kAraNatvamiti tadartha vyApArAntaramanusaraNIyam , tatrApi ca vyApArAntaravata eva kaarnntvmitynvsthaanaadityrthH| yadi ca sammilitAni kAraNAni vyApArAntaramantareNava vyApAralakSaNaikakAryamutpAdayantIti nA'navasthA,tarhi kAryamevAdyavyApAramantareNApi kariSyantIti prathamavyApArakalpanA'pi vyarthatyAha-aparavyApAranirapekSANAmiti / na tajanyate kArya na janyate / vyApAramantareNa nArthakriyAkAritvamiti niyAmAt kathaM vyApAramantareNa kArya syAditi vyApArakalpanA''vazyakIti nAzaGkanIyam, vyApAramantareNApi vyApAralakSaNakAryasyA'navasthAbhayenasvI karaNIyatayA tatraiva vyabhicAreNoktaniyamAsambhavAdityAha-na ceti / nanu anaSTAt kAraNAt kAryamupajAyate ? naSTAd vA ? Aye-dvitIyakSaNe'pi kAryotpattyadhikaraNe kAraNasya sattvaprasaGgaH, tathA satyevAnaSTatvasya kAraNe sambhavaH, dvitIye- prathamakSaNe kAraNam, tato dvitIyakSaNe tasya vinAzaH, tatazca naSTAt kAraNAt tRtIyakSaNe kAryamiti syAt, na tu dvitIyakSaNe kAryamiti zaGkate-atheti / dvitIyapakSe tRtINekSaya Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kArya-kAraNayoH sahabhAvaprasaktiH, naSTAca kAraNAt kAryotpattyabhyupagame tRtIyakSaNe tatprasaGgaH, tathAhi-prathame kSaNe kAraNasattA, dvitIye tadvinAzaH, tRtIye ca kAryotpattiriti cet ?, na-yathaiva kAraNavinAzastatsattApUrvako na naSTAd bhavati tathA tatsamAnakAlaM kAryamapyanaSTAt kAraNAd bhaviSyatIti doSA'bhAvAt / evaM vinAzo'pi hetumAn syAditi cet ?,na-nIrUpatvena tatra hetuvyApArAbhAvAt, tadupanyAsasyAtra vyavadhAyakakAlA'sambhavapradarzanArthatvAt , tato dvitIyakSaNe kAraNaM naSTaM kArya copajAyata iti kutastayoH sahabhAvakAryaprasaGgamupapAdayati-tathAhIti / tadvinAzaH kaarnnvinaashH| anaSTAt kAraNAt kAryamutpadyata iti prathamapakSa eva svIkriyate, kAraNasya kAryakAlapUrvakAlasattvamapekSitam , tadAnIM ca sthitimanubhavadanaSTameva kAraNam , tatsattApUrvakastasya vinAzo yathA na naSTAd bhavati, kintvanaSTAdeva tasmAt tathaiva vinAzasamakAlameva jAyamAnaM vivakSitakArya tatsattApUrvakamanaSTAdeva tata iti samAdhatte-neti / tatsattApUrvakaH kaarnnsttaapuurvkH| tatsamakAlaM kAraNavinAzasamakAlam / nanu kAraNavinAzasya dvitIyakSaNe kAraNasattApUrvakasya jAyamAnasyorarIkAre tasya hetumattvamaGgIkRtaM syAt , evaM ca nirhetuko vinAza iti svasiddhAntahAniH syAdityAzaGkate-evamiti-yathA kAryasya kAraNasattApUrvakatvena hetumattvaM tthetyrthH| vinAzakSaNe eva kArya bhavati, na tu tadvayavahitakSaNe ityetAvanmAtrapradarzanArthameva vinAzasamakAlatvaM kAryasyopadaya'te, na tvetAvatA vinAzasya saddhetukatvaM kakSIkRtaM bhavati, tucchatvena vinAze hetuvyApArAbhAve tasya saddhetukatvAsambhavAditi-neti / nirUpatvena tucchatayA kiJcisvarUpazUnyatvena / tatra vinaashe| tadupanyAsasya dvitIyakSaNe kAraNasattApUrvakatayA vinAzopanyAsasya / tayoH kaarykaarnnyoH| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 45 prasaktiH ?, taduktam "anaSTAjjAyate kArya hetuzvAnyo'pi tatkSaNam / kSaNikatvAt svabhAvena tena nAsti saha sthitiH" // 1 // ] iti / atra cAviddhakodyotakArAdibhiryaduktam-" yadi tulAntakayonamanonamanavat kAryotpattikAla eva kAraNavinAzastadA kAryakAraNabhAvo na bhavet , yataH kAraNasya vinAzaH kAraNotpAda eva 'utpAda eva vinAza' iti vacanAt , evaM ca kAraNena saha kAryamutpannamiti prAptam , yadi ca sa eva nAzaH prathame'pi kSaNe, na sattA bhAvasya syAt , tadaiva vinAzAt , bhAvasyaiva vinAzatve sarvadA bhAvasya uktArthasaMvAdi prAcInavacanamupadarzayati - taduktamiti - 'hetu. zvAnyo'pi' iti sthAne 'hetozcAnyo'pi' iti pATho yuktaH, tathA ca anaSTAd hetoH kAraNAt kArya jAyate, anyo'pi kAryabhinno'pi dhvaMsaH, tatkSaNaM kAryotpattikSaNam , bhavatIti kriyA, svabhAvena kAryakAraNayoHkSaNikatvAt tenakSaNikatvasvabhAvena,saha sthiti stItyarthaH kArya-kAraNavinAzayoH samakAlatvaM bauddhAbhimatamasahamAnAnAM naiyAyikapravarANAmaviddhakarNodyotakaraprabhRtInAM matasyopadarzanapUrvakaM pratikSiptatvamAvedayati-atra ceti| teSAmuktimullikhati-yadIti / kAraNavinAzasya kAraNotpAdarUpatve bauddhavacanameva pramANayati'utpAda evaM vinAzaH' iti vacanAditi / evaM ca kAraNotpAdasvarUpasya kAraNavinAzasya kAryotpattikAle svIkAre ca / evaM kAraNotpAdasya kAraNavinAzarUpatve yadA kAraNasyotpAdastadA kAraNavinAzasya prAptau kAraNaM na kadApi sad bhavet svotpAdasamaye'pi vinAzalakSaNasvabhAvasyaiva bhAvAdityAha-yadi ceti / sa eva utpAda ev| tadaiva prathamakSaNa eva / yadi ca kAraNasvarUpabhAvasya vinAzaH kAraNa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] [ tattvavodhinIvivRtivibhUSitam sattvam ; asattvaM vA syAt , anyathA kSaNottaraM tannAzAbhyupagamasyAprAmANikatvaprApteH / atha kAraNotpAdAt kAraNavinAzo bhinnastadA kRtakatvasvabhAvatvamanityatvasya na bhavet , utpAda-nAzayostAdAtmyapratibandha eva tasya vaktuM zakyatvAt , vyatirikte ca nAze samutpanne na bhAvasya nivRttiriti kathaM kSaNikatvam ?"iti tannirastam / yato dvividho vinAzaH-sAMvyavahAryastAttvikazca, Adyo bhAvanivRttirUpa eva, dvitIyazca bhAvaH, tatra kAraNanivRttirUpo'bhAvo lokapratIta eva, nAyaM bhAvasvabhAva iSyate, nApi kAraNotpAdAdasvarUpa eva, tadA kAraNasya vinAzasamaye'pi kAraNaM sama stIti sarvadA kAraNAtmano bhAvasya sattvameveti na kSaNikatvaM tasya syAt, athavA yathA dvitIyakSaNe vinAzasattAto bhAvasyA'sattvaM tathA prathamakSaNe'pyasattvaM syAt , tadA'pi vinAzasya bhAvasvarUpasyaiva sattvAdityAha-bhAvasyaiveti / anyathA bhAvasyA'sattvAbhAve / kAraNa vinA. zasya kAraNotpAdarUpatvAbhyupagame uktadoSo bhavet , kAraNotpAdAdatirikta eva kAraNavinAza ityabhyupagame tu nA'yaM doSa iti yadi paro brUyAt tadA doSAntaramupadarzayati-atheti-utpAdavinAzayoranyo'nyabhinnatve utpAdakhabhAvasya kRtakatvasya vinAzasvabhAvasyAnityatvasya cA'nyonyabhinnatvameva syAdityanityatvasya kRtakatvasvabhAvatvaM na syAt, utpAda-vinAzayostAdAtmyalakSaNapratibandhe satyevA'nityatvasya kRtakatvasvabhAvasya vaktuM shkytvaadityrthH| bhAvAd bhinnasya nAzasya bhavane bhAvasya na kizcidapi jAtamityavasthitarUpa eva sarvadA bhAva iti kSaNikatvaM tasya na syAdityAha-vyatirikte ceti / tat aviddhakarNodyotakarAdyuktam / nirAsahetumAha-yata iti / AdyaH sAMvyavahAryo vinaashH| dvitIyazca tAttviko vinAzaH punaH / bhAvaH bhaavsvruupH| tatra dvividhavinAzayormadhye / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 47 bhinno bhinno vA nIrUpatvAt, bhedAbhedapratiSedha eva kevalamasya kriyate, taduktam -- " bhAve hyeva vikalpaH syAd vidhervastvanurodhataH // " [ ] iti / tena 'vyatirikte nAze jAte kSaNarUpasya bhAvAsyAnivRttiH ' ityapAstam, yatazca dvitIyakSaNotpattikAla eva prathamakSaNanivRtti ayaM lokapratItaH kAraNa nivRttirUpo vinAzaH / na bhAvasvabhAvaH ityatra 'nIrUpatvAd' iti vakSyamANo hetuH / abhino na bhavatItyato bhinnatvam, bhinno na bhavatItyato'bhinnatvaM cAsyA''pAdayituM na zakya nIrUpe tasmin kasyApi dharmasyA'bhAvAt, kintu nAbhinna ityanenAbhedapratiSedhaH, na bhinna ityanena ca bhedapratiSedha ityevaM bhedA'bhedapratiSedhamAtraM vinAzasya kriyata ityAha- bhedAbhedapratiSedha eveti / uktArthasaMvAdinIM prAcAmuktimupadarzayati - taduktamiti / ' hyeva ' iti sthAne ' hyeSa ' iti pATho yuktaH / eSa vikalpaH ayaM bhinno'bhinno veti / kathaM bhAva evaiSa vikalpa ityapekSAyAmAha - vidheritikiJciddharmavidhAnasya, vastvanurodhataH vastusvarUpatve satyeva kiJcidharmavasvaM nA'nyatheti, bhAvanivRttirUpavinAzasya vastutvAbhAvAnna bhinno'bhinno vA' iti vikalpataH kiJciddharmavidhAnaM tatretyarthaH / tena vastunyeva vikalpataH kiJciddharmavidhAnaM sambhavati, na tu bhAvanivRttirUpe vinAze ityanena, asya 'apAstam' ityanenA'nvayaH, tucche vinAze kiJciddharmavinAzAsambhavAd vyatirike nAze ityasyaiva vaktumazakyatvAdityAzayaH / bhAvarUpo yastAttviko vinAzastadAlambanenaikakSaNasthAyI bhAvo vinAzazabdena vyapadizyata ityAhayatazceti / kAraNasvarUpavinAzasya kAryabhinnakAlabhAvitvamupada " , Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam stenaikakSaNasthAyI bhAvo vinAzazabdenocyate, ayaM ca bhAvarUpatvAt tAttvikaH sAdhanasvabhAva eva vinAzaH kAryotpatikAle ca nivartate iti kAryabhinnakAlabhAvI / na ca sarvakAlamasya sadbhAvaH, bhAvasyA'sattvAt / yadvA vinAzo'sya sa vinAzI' iti vyutpatteravinAzivyAvRtto bhAva eva nAza ucyata iti / yadapi ca pratyabhijJAyAH kSaNikatvAnumAnabAdhakatvamuktam , tadapyasat-anizcitaprAmANyAyA asyA bAdhakatvAnupapatteH, na ca kSaNikatvAnumAnaprAmANye'syA rzayati-ayaM ceti / vinAzasya bhAvarUpatbe sarvadA sattvaM yat pUrvamA pAditaM taduddharati-na ceti / asya bhAvasvarUpavinAzasya / vinAzasyabhAvarUpatve bhAvasya sarvadA sattva eva vinAzasya sarvadA sattvaM syAt , na ca bhAvasya sarvadA sattvamiti na tapasya vinAzasyApi sarvadA sattvamityAha-bhAvasyeti / asattvAt sarvakAlamasasattvAt / bhAvasya vinAzarUpatvopapAdakaM kalpAntaramAha-yadveti / 'vinAzo'sya' ityatra SaSThayarthasambandhastAdAtmyalakSaNo jnyeyH| pratyabhijJApratyakSapramANabAdhitaM kSaNikatvamiti tadbAdhitArthaviSayakasya kSaNikatvAnumAnasya pratyabhijJAbAdhyatvaM pratyabhijJAyAzca tAdRzAnumAnabAdhakatvamiti yat sthairyavAdino'bhimataM tadapi na samIcInamityAha-yadapi ceti / anizciteti-pratyabhijJAyAH prAmANyaM na nizcitam, anumAnasya prAmANyaM tu nizcitamiti nizcitaprAmANyakatvena prabalIbhUtakSaNikatvAnumAnabAdhakatvasyAnizcitaprAmANyakaravena durbalAyAH pratyabhijJAyA anuppttrityrthH| nanu pratyabhijJAyA aprA. mANye siddhe sati tayA bAdhA'bhAvAt kSaNikatvAnumAnasya prAmANya siddhayati, siddhe ca tasya prAmANye tena bAdhAt pratyabhijJAyA aprAmANyasiddhirityanyo'nyAzrayadoSopanipAta ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / asyAH pratyabhijJAyAH, evamagre'pi / niSedhe Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [49 apramANyanizcayo'syA aprAmANye ca kSaNikatvAnumAnaprAmANyamityanyonyAzrayadoSopanipAtaH, yato na kSaNikatvAnumAnaprAmANya pratyabhijJAprAmANyAdhInam , apitu viparyabAdhakapramANA''hitasvasAdhyapratibandhanizcayAdhIna miti / kiJca, 'ayam' ityullekhavad vartamAnakAlakAryajanakaM svabhAvaM vastunaH parAmRzati, 'sa eva' ityullekhavacca prAktanaM tadajanakaM svabhAvamiti viruddhobhayasvabhAvAvagAhitvAt kathaM pratyabhijJAnaM pramANam ?, api ca kSaNavizarAruSu bhAveSu sadRzAparAparotpattyAdivipralambhahetorupajAyamAnaM tad duSTakAraNArabdhatvAdevA'pramANam , api ca, lUna-punaruditakezAdiSvekatvAbhAve'pyasya pravartamAnasya darzanAt kutaH svaviSayavyavasthApakatvam / hetumAha-yata iti / na kevalaM kSaNikatvAnumAnabAdhitatvAnna pratyabhikSAyAH prAmANyaM kintu viruddhobhayasvabhAvaikavastvavagAhitvAdapi na prAmANyamityAha-kizceti- sa evA'yam' iti pratyabhijJAnam 'ayam' ityullekhavat 'sa eva' ityullekhavaJca, tatrA'yamityullekhapat pratyabhijJAnaM vartamAnakAlakAryajanakaM vastunaH svabhAvaM parAmRzati, sa evetyullekhavaJca tadvastunaH prAktanaM vartamAnakAlakAryAjanakaM svabhAvaM parAmRzatItyevaM viruddhobhayasvabhAvavastvavagAhitvAt pratyabhijJAnaM kathaM pramANam ? na prmaannmevetyrthH| duSTakAraNArabdhasvAdapi pramANaM na pratyabhijJAnamityAha-api ceti / vipralambhahetoH ektvbhraantihetoH| tat pratyabhijJAnam , vipralambhahetutvAt sadRzAparAparotpattyAdirevAtra doSaH / ekatvAbhAvavatsvapi lUna-punaruditakezAdiSvekatvAvagAhitayA pratyabhijJAnasya pravRtterdarzanAna tasya svaviSayavyavasthApakatvamiti pratyabhizayaikatvAvyavasthitau na kSaNikasvabAdha ityAha-api ceti / pratyabhijJAyAH pratyakSatvaniyAmakaM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [tattvabodhinI vivRtivibhUSitam kizva, satsamprayogajatvamapi pratyabhijJAnasyAsiddham, bahiravasthitatadetatkAlasaMspazyekArthendriyasamprayogAsiddheH / yadapi 'etat pratyabhijJAnaM dezAdibhinnasAmAnyAlambanam ' ityuktam, tadapyasaGgatam - sAmAnyAderapi bhinnasya tadviSayasyAbhAvAt bhAve'pi bhUyaH pramANagocarIkRte tatra pravartamAnasya pratyabhijJAnasthAna ghigatArthAdhigantRtvAyogAt / minnAbhinnAlambanatve'pi ca pratyabhijJAnasya na prAmANyam, apUrvaprameyAbhAvAt, nahi dezAdayastatra pratyabhijJAyante, prAgadarzanAt teSAm, pUrvopalabdhe tu sAmAnyAdau na prameyAsatsaMprayogajatvamapi parAbhipretamasiddhameveti na tataH pratyabhijJAyAH pratyakSatva siddhirityAha- kiJceti / satsaMprayogajatvasyA'siddhatve hetumupadarzayati- bahiriti - bahiravasthito yastadetatkAla saMsparzI - atItavartamAnakAlasambandhI eko'rthastena sahendriyasamprayogasya- indriyasambandhasyA'siddherityarthaH / anyadapi pratyabhijJAnasya prAmANyaprasAdhanAya paroktaM na saGgatamityAha - yadapIti / tadviSayasya pratyabhijJAnaviSayasya / bhAve'pi dezAdibhinnasAmAnyasya pratyabhijJAnaviSayasya bhAve'pi / bhUyaH anekavAram / tatra sAmAnye, anadhigatArthAdhigantRtvena jJAnasya prAmANyaM bhavati, sAmAnyaM tu pramANAntarAdhigatamevetyanadhigatArthAdhigantRtvAbhAvAnna pratyabhijJAnasya prAmaNyamityarthaH / sAmAnyasya pUrvAparadezAdito bhinnA'bhinnatvamurarIkRtya tadavagAhitvena prAmANyopapAdanamapi pratyabhijJAnasya na yuktam, tathAtve'pi pratyabhijJAnasyA'pUrvaprameyAbhAvAt yato na dezAdayastatra prathante, sAmAnyAdikaM tu tatra bhAsamAnaM pUrvopalabdhatvAnnA'pUrvamityAhabhinnA'bhinnAlambanatve'pIti / prAgadarzanAt teSAM dezAdInAM prAgadarzanAt, ya eva ca prAganubhavagocarastasyaiva pratyabhijJAyAmavabhAsanamityabhisandhiH / yathA'gnyAdisAmAnyasya pUrvapratyakSaviSayatve'pi pUrvA 50 ] Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [51 dhikym| na ca pUrvaprasiddhamevAgnyAdisAmAnyaM dezAdiviziSTatayA'dhigacchato'numAnasya yathA na prAmANyavyAhatistathA prAgupalabdhameva sAmAnyAdi dezAdiviziSTatayA pratipadyamAnasyApUrvaprameyasaGgatena prAmANyakSatiriti vaktavyam , dvitIyapratyakSata eva tatsiddheH pratyabhijJAnasyA'pUrvaprameyA'yogAt , nahi 'so'yam' ityullekhadvayAkrAntaM pratyabhijJAnaviSayadvayaM pratyakSadvayagocarAdatiriktamiti / na ca yathA vastusvarUpagrAhiNA'dhyakSeNa tadavyatirikte kSaNakSaye'dhigate'pi tanizcinvAnA'numitiH samAropavyavacchedakatayaiva pramANam , tathA pratyabhijJA darzanadvayagRhIte'pyarthe samAropanupalabdhaparvatAdidezavizeSasambandhitayA tasyAvagAhanAdanumAnasya prAmANyaM tathA sAmAnyAdeH pUrvopalabdhatve'pi pUrvAnupalabdhadezAdiviziSTatayA'vagAhanAdapUrvaprameyasadbhAvena pratyabhijJAnasya prAmANyamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'vaktavyam' ityanena sambandhaH / niSedhe hetumAha-dvitIyapratyakSata eveti / tatsiddheH dezAdiviziSTatayA sAmAnyasya siddhH| apUrvaprameyAbhAvameva vyavasthApayati nahIti-asya 'atiriktama' ityanenAnvayaH, pUrvadezo'tItapratyakSagocaro yaH 'sa' ityanenollikhyate, vartamAnapurovartidezazca vartamAnapratyakSagocaro yaH 'ayam' ityanenollikhyate, ityevaM pratyabhijJAnaviSayadvayaM pratyakSadvayagocarAnna vyatiriktamiti tAdRzadezadvaya viziSTamapi sAmAnyaM pramANAntarAdhigatamevetyapUrvaprameyAbhAva ityAzayaH / apUrvaprameyAbhAve'pi samAropavyavacchedakatvAt kSaNakSayAnumAnavat pratyabhijJAyAH prAmANya mityAzaGkaya pratikSipatina ceti-asya ' vAcyam' ityanena smbndhH| tadavyatirikte vastvabhinne / tanizcinvAnA kSaNakSayanizcayaM kurvANA, samAropadhyavacchedakatayaiva akSaNikatvAropavyavacchedakatayaiva / samAropavyavacchedakatvAt bhinnatvA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vyavacchedakatvAdeva pramANamiti vAcyam, darzanadvayenaiva samAropavyavaccheda siddheH, samAropavyavacchedaviSayA ceyaM kutaH pratyakSatAM svAtantryeNa pramANatAM vAssskandet ? / yadapi ' prameyAtirekAbhAve'pi sandehApAkaraNAt pramANaM pratyabhijJA ' ityabhyadhAyi, tadapyApAtaramaNIyam - smRterapi 'kimidaM mayA dRSTamuta na' iti saMzayavyavacchedena 'dRSTameva ' ityupajAyamAnAyAH pramANatAprasakteH / api ca, AlocanAjJAnAnantaraM savikalpaka pratyakSAbhyupagamAt kAlAntarAdibhAvo'pi tata eva nizcita iti kutaH sandehaH ? yadapAkaraNAya pratyabhijJAdaro yujyate, nahi nizcitamanizcitaM nAma, tasmAt prameyAdhikyameva prAmANyanibandhanam, na tu saMzayApAkaraNamapi tathA vaktuM yuktam / ropavyavacchedakatvAt / evakAreNa anadhigatArthAdhigantRtvasya vyavacchedaH / niSedhe hetumAha - darzanadvaye. veti / saMdehA'pAkaraNena pratyabhijJAyAH prAmANyAbhyupagame tu smRterapi sandehA'pAkaraNena prAmANyaM prasajyate, na ca pratyabhijJAprAmANyavAdI mImAMsako'tra bauddhaprati-' mallatayA'dhikRtaH smRteH prAmANyamurarIkarotIti taM prati smRteHprAmANyaprasaJjanamaniSTamevetyAzayavAn paroktamullikhyA'pAkarotiyadapIti / smRterapIti - ' kimidaM mayA dRSTamuta na' iti saMzayavyavacchedena ' dRSTameva ' ityupajAyamAnAyAH smRterapi pramANatAprasakterityanvayaH / sandehApAkaraNamapi prakRte'nyata ekatvasya nizca yataH sandehAbhAvAdeva na yuktamiti na tadarthamapi pratyabhijJAyA Adaro yukta ityAha- api ceti / tata eva savilpakapratyakSata eva / tathA vaktuM prAmANyanibandhanatayA vaktum / idAnIntanAstitvamidAnIntanapratyakSeNaiva gRhyata iti na tadapi pratyabhijJAyA apUrvo Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [53 ___yat tu-" idAnIntanamastitvaM, na hi pUrvadhiyA gatam / " ityuktam , tad yuktameva-idAnIntanAstitvasya prAkAlInAstitvato bhedAt , anyathA prAktanavikalpabuddhayA vastvavyatirekIdAnIntanAstitvasya kathamagrahaNam / yaistu nirvikalpakaM pratyabhijJAjJAnaM pramANatayA'bhyupagatam , teSAM taduttarakAlabhAvisavikalpakAdayo ghaTAdiviSayAH prameyAtirekAbhAvAt kathaM pramANatAmaznuvIran ? nahi nirvikalpaka-savikalpakayorantarAle sandehasambhavo'pi yena tadapAkaraNeviSaya iti yat pUrvapratyakSA'viSayatvopavarNanaM tadiSTamevAsmAkamapi. na tu tato mImAMsakasyAbhISTasiddhirityAha-yattviti / idAnIntanAstitvasya prAkAlInAstitvalakSaNapUrvAnubhavaviSayAd bhinnatvena pUrvadhiyA'nadhigatatvamityAha-idAnIntanAstitvasyeti / anyathA idAnIntanAstitvasya prAkkAlInAstitvato bhedAbhAve / prAktaneti-prAkkAle vastvanubhavajanyavikalpena ghastuno grahaNe tadavyatirekAt prAktanAstitvasya grahaNavadidAnIntanAstitvasya grahaNameva prasajyata ityrthH| nirvikalpakapratyabhijJAnamabhyupetya tasyakatvAvagAhitvena tatra prAmANyasyAbhyupagame tadanantarabhAvinAM savikalpAdInAM tadgRhItagrAhitvenApUrvaprameyAbhAvAt prAmANyAbhAvaH prasajyeta, nirvikalpakasya cA'nantarameva savikalpakamiti na tayorantarAlakAlaH samasti, yena tayorantarAlakAle samudbhUtasyaikatvasaMzayasyApAkaraNena vikalpabuddhInAM prameyAtirekAbhAve'pi prAmANyamAtiSThetApItyAhayastviti-asya ' abhyupagatam' ityanenAnvayaH / teSAM nirvikalpakapratyabhijJAnaprAmANyAbhyupagantRNAm / tduttrkaaleti-nirvilpkprtybhishaanottrkaaletyrthH| pUrvasaMvedanasya pratyabhijJAnakAle'bhAvena pratyabhijJAnasya pratyakSarUpatve pUrvasaMvedanaviSayakatvasya tatrA'bhAve pUrvasaMvedanaviSayeNa sahottarasaMvedanaviSayasya yadekatvaM tadviSayakatvamapi Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nA'pi prAmANyaM vyavatiSTheta / kiJca, pUrvAparasaMvedanAdhigatabhAvakatvagrAhakaM pratyabhijJAnaM kathamadhyakSasvarUpam ? prathamasaMvido'satyAstatra grahaNAsambhavAt , anyathA bhAvisamayAdigrahaNasyApi prasaGgAt ,bhAvikAlAdyagrahe'pi tatsambandhirUpagrahAbhyupagame AdyamRddarzanavelAyAmeva traikAlyasparzisthAsa-kuzUlAdisakalavyaktigrahaNaprasaGgAt / yadevottarakAlaM parAmRzyate tadeva bhAvijJAnaviSayIbhAvastu prAgavagamyata iti niyamakalpanAnna doSa iti cet ? na-tattvaM yadi tasya na syAt , atItasaMvedanaviSayakatvamapi yadi pratyabhijJApratyakSe svIkriyate tarhi bhAvisamayAdigrAhitvamapi pratyakSasya prasajyeteti noktapratyabhijJAnasya pratyakSatvamabhyupagantuM yuktamityAha-kizceti / tatra adhyakSarUpe prtybhijnyaane| anyathA tadAnImasato'pi pratyakSeNa grahaNAbhyupagame / nanu prathamasaMvido bhAvisaMvidazca tadAnImasatyAyAH pratyakSapratyabhijJAnena grahaNAbhAve'pi tatsambandhrinastadviSayasya tena grahaNaM syAdityata Aha-bhAvIti / 'bhAvikAlAdi' ityaadipdaadtiitkaalaaderupgrhH| tatsambandhIti-bhAvikAlAdisambandhItyarthaH / AyetiyadA mRdarzanaM bhavati tadAnImeva tadarzanabhAsamAnAyA mRdo ye sambandhinaH sthAsakuzUlAdayaH kecit pUrvakAlameva jAtAH kecit tadAnImeva sambhavinaH kecit punaruttarakAle bhaviSyantItyevaM traikAlyasparzimasteSAmatItA'nAgatakAlAdyagrahaNe'pi tatsambandhinAM grhnnprsnggaadityrthH| mRddarzanavelAyAM tatsambandhinAmatItA'nAgatAdikAlInAnAM grahaNaM tadA'vakalpyeta yadhuttarakAlaM teSAM parAmarzo bhavet , yeSAmevottarakAlaM parAmarzasteSAmeva bhAvijJAnaviSayIbhAvaH pUrvamavagamyata iti niyamaH parikalpyata iti na sarvasyA'tItAnAgatakAlasambandhino grahaNaprasaGga ityAzaGkate-yadeveti / tadeva' iti sthAne 'tasyaiva' iti pATho yuktH| pratikSipati-neti / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 55 dRzyamAnasya pUrva dezAdiparigatatvaM tadA pUrvadezAdyasannidhAne tatpratibhAsAsambhavAt, prAtibhAsikasannidhAnAbhyupagame'pi tadvartamAnatApatteH, nahi taddarzanapratibhAsa mantareNAnyA vartamAnatA nIlAdInAmapi, tathApi pUrvarUpatvApracyave vartamAnavyavahArocchedaprasakteH / yadi ca dRSTataiva dRzyamAnasya tattvam, tadApi tasyAH sAmpratidarzane ' so'yam' iti pratyabhijJAne vartamAnakAlInasyedamarthasya tattvaM yat pratibhAsate tad yadi pUrvadezAdiparigatatvarUpaM tadA pUrvadezAdInAmasannihitAnAmapratibhAsane tatparigatatvarUpasya tattvasyA'pi pratibhAsanaM na bhavedityAha - tatvaM yadIti / tatpratibhAsAsambhavAt pUrvadezAdi - parigatatvarUpasya tattvasya pratibhAsA sambhavAd vizeSaNAgrahaNe viziSTasyA'pyagrahaNAt / pUrvadezAderapi tadAnIM pratibhAsamAnatvAt prAtibhAsikasannidhAnamastyeveti yayupeyate tarhi yad yadA pratibhAsate tat tadAnIM vartamAnamiti prAtibhAsikasannidhAnavataH pUrvadezAdervartamAnatvaM prasajyetetyAha - prAtibhAsiketi / tadvartamAnatvApatteH pUrvadezAdigatavartamAnatvaprasaGgAt / anyatrApi taddarzanapratibhAsatvameva vartamAnatvam, tacca prakRte'pi samastItyAha -nahIti / tathApi prAtibhAsika sannidhAnena vartamAnatve satyapi / yatrAtItatvaM na tatra vartamAnatvamiti niyamAt pUrvarUpatvApracyave'tItatvasyaiva bhAne taddarzanapratibhAsasya vartamAnavyavahArAprayojakatvAd vartamAnavyavahArasya nibandhanAntarAbhAvenoccheda prasaGgAdityarthaH / tadApi dRSTatAyAstatsvarUpatve'pi / tasyAH dRSTatAyAH, tathA ca tattvamapi vartamAnatvamidantvaM tu sarvAnumatameva vartamAnatvamityeka vartamAnapratibhAsitvameva pratyabhijJAnasya, na tu pUrvAparaddagavagatayorekatvasya pratibhAsitvamiti tatpratyabhijJAnA'bhAvAt pUrvAparaDagavagataikasvakSaterityarthaH / tattvAtmatayopagatAyA dRSTatAyAH pUrvadarzana eva bhAnAbhyupagame pUrva Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam pratibhAnAbhyupagame vartamAnatApatteH pUrNaparadRgavagatakatvakSateH, pUrvadRzi tadbhAnAbhyupagame ca tasyAH pracyutau tadgrAhyatAyA api pracyutatvAt / na ca pUrvadRSTatA'pratipattAvapi pUrvadRSTarUpagratItena doSaH, vizeSaNA'pratItI viziSTApratIteH, nahi nIlatA'pratipattau nIlo'rtho'dhigato bhavati, yadi ca prAgdarzanagocaro'rthoM vartamAnadRzi tatsvAbhAvyAdeva pratibhAti, tadA pUrvadRgocarasakalapadArthapratibhAsanaprasaGgaH / athA'bhedasya niyAmakatvam , na-nIlAderminasyApi vrt| mAnadarzane pratibhAsanAt , pUrvadRSTasya vartamAnadRzi sannidhAnena darzanaM pratyabhijJAnakAle na samastIti tadgrAhyatAyA api tadAnImabhAvAnna pratyabhijJAne tadbhAnaM bhavedityato'pi pUrvAparagavargakatvakSatirityAha-pUrvadRzIti-pUrvadarzana ityarthaH / tadbhAnAbhyupagame dRsstttaabhaanaanggiikaare| tasyA puurvdRshH| tadgrAhyatAyA api pUrvadRgviSayatAyA 'api / pUrvadRSTa iti pUrvadRSTatAvAn , tathA ca tatra pUrvadRSTatA vizeSaNamiti tadapratibhAsane tadviziSTapratibhAsanaM zaGkitumapyazakyaM vizeSaNapratibhAse satyeva viziSTapratibhAsasyopagamAdityAhana ceti / vizeSaNA'pratipattau viziSTapratipattirna bhavatItyeva dRSTAntabalAd vyavasthApayati-nahIti-asya bhavati' ityanenAnvayaH prAgdazanagocarasyArthasyA'yameva svabhAvaH, yaduta, vartamAnadRzi pratibhAsanamiti svabhAvabalAdeva pUrvadarzanagocarArthasya vartamAnadRzi pratibhAsanAbhyupagame pUrvadRggocarasya sakalasyApyarthasyoktakhabhAvaSalAt pratibhAsanaM prasajyata ityAha-yadi ceti / nanu pUrvadRSTasya tasyaivArthasya vartamAnadarzane pratibhAsanaM yasya vartamAnahaggocaredamAmeda iti na sakalapUrvadRggocarArthapratibhAsanaprasaGga ityAzaGkate-atheti / ekasmin vartamAnadarzane samUhAlambanAtmake nIla-pItAdImAmanyo'nyabhinnAnAmapi vartamAnadarzane pratibhAsanenA'medasya vartamAnadarza Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 57 pratibhAsanAnA'tiprasaGga iti cet ? na-apratibhAsena sannidhau sarvatrAtiprasaGgAt , pratibhAsena ca sannidhAvitaretarAzrayAt / etena 'pUrvadRSTasyA pracyutervartamAnadRzi bhAnam' ityapAstam, tadapracyuto pramANA'bhAvAt , tadavagAhidarzanasyaiva tatra pramANatve'nyonyAzrayAt , pUvardRSTasyA'pracyutau pravartamAnaM darzanaM pramANa siddhayati, tatprAmANyasiddhau ca pUrvadRSTasyApracyutiriti / na ca parisphuTanapratibhAsanaprayojakatAyA vaktumazakyatvAditi samAdhatte-neti / nanu pUrvadRggocaro'rtho vartamAnadarzanakAle sannihita iti pratibhAsate, yastu pUrvadRggocaro'pi na sannihito na tasya vartamAnadarzane pratibhAsanamityAzaGkate-pUrvadRSTasyeti / atra pUrvadRSTasya sAnnidhyamapratibhAsanato vivakSitam ? pratibhAsanato vA ? Aye-tatpratibhAsyatayA vivakSitapUrvadRSTasyevAnyasyApyapratibhAsanataH sAnnidhyasya sambhavenA'zeSapUrvadRSTapratibhAsanalakSaNAtiprasaGgastadavasthaH, dvitIye-pratibhAsanabalAt sAnnidhyasyAbhimatatve tu pratibhAsane sati sAnnibhyam , sAnnidhye sati ca pratibhAsanamityevamanyonyAzraya iti samAdhatte-neti / 'etena' ityasya 'apAstam' ityanenA'nvayaH / etena' ityanenAbhimatameva hetuM drshyti-tdprcyutaaviti-puurvdRssttsyaa'prcyutaavityrthH| pUrvadRSTAvagAhivartamAnadarzanaM pUrvadRSTA'pracyutau pramANamiti 'pramANAbhAvAd' iti heturasiddha ityapyanyo'nyAzrayAnna yukta ityAhatadavagAhidarzanasyaiveti-pUrvadRSTAvagAhivartamAnadarzanasyaivetyarthaH / tatra puurvdRssttaa'prcyutau| anyo'nyAzrayameva saGgamayati-pUrvadRSTasyeti / tatprAmANyasiddhau ca pUrvadRSTApracyutau vartamAnadarzanasya prAmANyasiddhau satyAM punH| pUrvadRSTA'pracyutisiddhito na vartamAnadRzaH prAmANyasiddhiH kintu parisphuTapratibhAsata eveti noktAnyonyAzraya ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAha-kAmeti-kAmAbhibhUto jano Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam pratibhAsabalAdeveyaM vartamAnadRk pramANam , kAma-zokAyupaplutavizadadRzo'pi pramANatAprasakteH / na ca visaMvAdAt sA'pramANam , iyaM tu viparyayAt pramANam , yataH saMvAdadRzo'pi pUrvadRSTArthagrAhitvena prAmANyaM vAcyaM na saMvAdAntareNa, aniSThApAtAt , pUrvadRSTArthagrAhitvaM ca durnirUpam , pUrvottarajJAnayorekarUpaparicchede ekatarapari latAmapi kAminIti sAkSAtkaroti, zokAbhibhUtazca jano mRtaputrAdikaM yatra vacana sAkSAtkaroti, tat sAkSAtkAridarzanaM ca kAminyAdiparisphuTapratibhAsIti tatra prmaanntaamaaskndedityrthH| tayoH prAmANyA'prAmANyayorvinigamakamAzaGkaya pratikSipati-na ceti / sA kAma zokAdhupaplutavizadadRk / iyaM pUrvadRSTAvagAhivartamAnadRk / viparyayAt visaMvAdA'bhAvAt , saMvAdadarzanAditi yAvat / niSedhe hetumupadarzayati-yata iti / saMvAdadRzaH saMvAdAntareNa prAmANyAbhyupagame kimaniSTamityapekSAyAmAha-aniSThApAtAditi-niSThA vizrAmaH, tadabhAvo'niSThA, anavastheti yAvat , tasyA ApAtAt prasaGgAt , saMvAdadRzaH prAmANyaprasAdhakaM yat saMvAdAntaraM tasyA'pi prAmANyaM saMbAdAntareNa syAt , tasyApi saMvAdAntarasya prAmANyaM saMvAdA. ntareNetyevaM saMvAdaparamparAkalpanayA'navasthApatterityarthaH / bhavatu saMvAdadRzaH pUrvadRSTArthagrAhitvenaiva prAmANyaM kA no hAnirityata Aha-pUrvadRSTArthagrAhitvaM ceti / durnirUpatvameva vyavasthApayati-pUrvottarajJAnayoriti-pUrvottarajJAnayormadhyAdekajJAnaviSayIbhUtasyaikarUpasya pUrvarUpasyottararUpasya vA saMvAdadRzA paricchede nizcaya yasyaiva saMvAdadRzA nirNayastasyaivaikatarasya parizeSAt sadbhAvAt tadaMza eva vartamAnadarzanasya saMvAdadRzA praamaannysyaa'vdhRttvaadityrthH| nanu pUrvottattarazAnadvayAvabhAsipUrvottaraparicchedakatvAt saMvAdadarzanasyoyatraiva vartamAnadRzaH prAmANyanirNAyakatvenobhayarUpavyavasthite kataraparizeSa Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 59 zeSAt , jJAnadvayAvabhAsirUpasya cobhayA'pratibhAse pratisAbhAt , anyathA sklaatiitjnyaanaavbhaasiruupprtibhaasprskteH|| kiJca, 'yaH, saH' ityAkArayoranyonyAnupravezena bhAne parokSA'parokSarUpamekaM jJAnaM syAt , anyonyAjanupravezena ca bhAne pratibhAsadvayaM parasparaviviktamAyAtamiti pratibhAsasyA'pi bheda evaM ityata Aha-jJAnadvayAvabhAsirUpasya ceti-pUrvottarazAnadvayAvabhAsirUpadvayasya punrityrthH| ubhayA'pratibhAse saMvAdadarzanakAle ekasyaiva jJAnasya sattvataH saMvAdadarzane pratibhAsaH, na jJAnadvayasyeti jJAnadvayapratibhAsA'bhAve, saMvAdadarzane jJAnadvayAvabhAsirUpasya apratibhAsAt pratibhAsA'sambhavAt / anyathA jJAnA'pratibhAse'pi jnyaanaavbhaasiruupprtibhaasaabhyupgme| pratyabhijJAne 'ayam , saH' ityAkAradvayasya yadavabhAsanaM tat kimAkArayoranyo'nyasvarUpe'nyo'nyasyAnupravezena ? ananupravezena vA ? Adya-saH' iti parokSasvarUpAnupraviSTatayA ayam' ityasya bhAnAd 'ayam' ityaMze'parokSatvamiva parokSatvamapi pratyabhijJAnasya syAt , tathA 'ayam ' ityaparokSasvarUpAnupraviSTatayA 'saH' ityasya bhAnAt 'saH' ityaMze parokSatvamivA'parokSa tvamapi tasya syAditi parokSA'parokSobhayasvarUpasaGkIrNamekaM jJAnaM pratyabhijJAnaM prasajyeta, anyonyAnupravezAdevAM'zabhedena tadubhayA'virodhopapAdanamapi na sambhavati, dvitIye-'ayam' iti pRthageva bhAti, 'saH' ityapi pRthagevAvabhAsata iti viviktapratibhAsadvayatastacchAlipratyabhijJAnamapi jJAnadvayameva bhaveta, naikaM jJAnamiti na tataH sthairyaprasiddhirityAha-kikSeti / 'yaH saH' iti sthAne 'ayaM saH' iti pATho yuktH| pratibhAsadvayam 'ayam' iti pratibhAsaH 'saH' iti pratibhAsa ityevaM prtibhaasdvym| parasparaviviktam anyo'nyabhinnam / tathA ca pratya Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam dhruvaH / na cA'truTyadUpatayA pratibhAsAt pratibhAsasyaikatvameva, yato vidyudAdiSvapi pUrvarUpApratibhAsanaM yadi truTyagRtvamaGgIkriyate, tarhi pUrvadRSTA'pratibhAsanaM vartamAnadRzaH stambhAdAvastIti kathaM na truTyadrUpa evAyaM pratibhAsaH stambhAdibhedaM vidhAtuM pragalbhatAm / atha grAhyasyAviratamupalabdhiratraTyapatA, vidyudAdau tvavabhAsasya viratirityatruTyadUpatA na yukteti cet? na-aviratopalabdhirapi kiM tasyAhosvidanyasyeti vaktavyam , yadyanyasya kathamekatvam , atha tasyaiva, sA na siddhA, nahi pUrvadRSTasya punarupalabdhirityadyApi siddham / bhijJAnaM zAnadvayameveti tadviSayayorapIdamartha-tadarthayorbheda evetyaah-prtibhaasysyaapiiti| 'pratibhAsasyApi'iti pAThaprAmANye pratibhAsasya pratyabhijJAnalakSaNasyeti, tadbhede tadviSayabhedo'rthAdeveti bodhyam / pratibhAsasyaikatvamAzaGkaya pratikSipati-neti / niSedhahetumAha-yata iti / 'kathaM na' ityasya prglbhtaam'itynenaanvyH| pUrvarUpApratibhAsanaM truTyadrUpatvam , tadabhAvo'traTyadrUpatvamityeva neSyate yena pUrvadRSTApratibhAsanato vartamAnadRzastruTyadrUpatA syAnna tvatruTyadUpatA, kintu grAhasya nirantaramupalabdhirevA'truTyadrUpatetyAzaGkate-atheti / prtikssiptineti| tasya yasya prathamamupalabdhistasya / anyasya prathamopalabdhAd bhinnasya, anyasyA'viratopalabdhirnAma pratikSaNaM bhinnabhinnasyopalabdhiH, tataH kathaM pUrvopalavdhasyaikatvamityAha - yadyanyasyeti- 'aviratopalabdhiH ' itynussjyte| prathamapakSamAzaGkate-atha tsyaiveti-puurvoplbdhsyaivaa'virtoplbdhirtruttyduuptetyrthH| samAdhatte-sA na siddhati-pUrvopalabdhasyA'viratopalabdhirna siddhetyrthH| etadeva spaSTayati-nahIti / anyadapi paroktamullikhya pratikSipati-yadapIti / yadviSayako vyavasAyo bhavati tadviSayakasya nirvikalpasyA'vazyambhAva iti niyame satyeva 'pUrvadRSTaM pazyAmi' iti vyavasAyabalAt pUrvAparaikatvaviSa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] __yadapi 'pUrvadRSTaM pazyAmi 'jhaMDe yavasAya lAmivikalpaka darzanaM pUrvAparaikatvagrAhItyabhyupagamyate, tadapyayuktam-vyavasAyamA-- trAnusAreNa grAhakadarzanA'vyavasthApanAt , pratibhAsAnusAreNaiva vyavasAyavyavasthApanAt , anyathA'zvavikalpanasamaye godarzanAbhyupagamAnupapatteH, pratibhAsazca nirastapUrvAparabhAvo vartamAnA''rUDha eva parisphuTaH / na ca pUrvAparadarzanapratibhAsisvarUpadvayavyatiriktaM yakanirvikalpakadarzanalakSaNapratyabhijJAnaprasiddhau tataH pUrvAparaikatvaM sidhyet , uktaniyame pramANAbhAvAt tu vyavasAyasadbhAve'pi tatastadviSayagrAhinirvikalpakA'siddhayA tato vyavasAyavyavasthApanaM na sambhavati, kintu yat pratibhAsate tadviSayo vyavasAya iti 'pUrvadRSTaM pazyAmi ' iti vyavasAyataH pUrvAparaikatvagrAhi nirvikalpakadarzanalakSaNapratyabhijJAnA'siddhayA na tataH puurvaapraiktvsiddhirityaah-vyvsaaymaatraanusaarenneti| anyathA vyavasAyamAtrAnusAreNa graahkdrshnvypsthaapne| azvavikalpanasamaya iti-azvavikalpanasamaye'zvAdhyavasAya eva, na gavAdhyavasAya ityazvAdhyavasAyAnusAreNAzvanirvikalpakasya tadAnImabhyupagamaH syAt , abhyupagamyate ca tadAnIM goviSayakanirvikalpakadarzanam , tato'zvavikalpakAle'zvadarzanAbhAve'pi tatrAzvapratibhAsAdazvavyavasAya iti vyavasthA / bhavatu pratibhAsabalAd vyavasAyavyavasthA tataH pUrvAparapratibhAsAt pUrvAparakatvagrAhi jJAnamityata Aha-pratibhAsazceti-darzane vartamAnamAtrasyaiva parisphuTaH pratibhAso na puurvaaprbhaavsyetyrthH| tathA ca pUrvadarzane pUrvarUpaM pratibhAsata iti pUrvarUpagrAhitvaM tasya, yadi pUrvApararUpAnugataM kiJcidekaM nIlAdi pratibhAseta tadA pratibhAsabalAt tadviSayatvaM darzanasya bhavet , na ca tathAvidhaM kiJcit tatra pratibhAsata ityAha-na ceti-asya 'nIlAdi' ityatrA'nvayaH, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 62 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nIlAdi yadubhayatraikaM bhAsetetyapratibhAsamAne nityatvAsAdhane na kApi kSatiH, pratibhAsasyaivAnityatvasAdhanAnAdhyavasAyavazAdadhyakSagrahaNavyavasthetyeke / apare tu manyante-yadyapi nIlAdhyavasA. yAnIladarzanasya tadgrAhakatvaM vyavasthApyate tathApi lUna-punarjAtakezAdiSu 'pUrvadRSTaM pazyAmi' ityadhyavasAyAd vyabhicAreNa na tasya tadrUpArthagrAhyanubhavavyavasthApakatvam, na ca, vicchedAbhihastatra tathA ca yat pratibhAsate tat pratikSaNaM vilakSaNameveti na tasya nityatvaM sambhavati, yanna pratibhAsate tasyaiva nityatvasAdhanaM yadi kriyate tadA pratibhAsamAne'nityatvasAdhanasyA'smadabhimatasya na tena bAdha ityAha-apratibhAsamAna iti / ' pratibhAsasyaiva ' iti sthAne 'pratibhAsamAnasya' iti pATho yuktaH, pratibhAsapadaM pratibhAsamAnaparaM vaa| kasyacidadhyavasAyasya svAnurUpadarzanaprabhavatvamiti tAdRzabyavasAyena svaviSayagrAhakadarzanavyavasthA bhavati, kazcit tu vyavasAyo doSaprabhavo darzanamantareNApi bhavatIti vyabhicAreNa tAdRzavyavasAyena svaviSayagrAhakadarzanavyavasthA na bhavatIti lUnapunarjAtakezAdiSu 'pUrvadRSTaM pazyAmi' iti vyavasAyAd vyabhicAreNa tAdRzavyavasAyasya na pUrvAparadRSTaikatvagrAhidarzavavyavasthApakatvamityapareSAM matamupadarzayati-apare tu manyanta iti| vyabhicAreNa tatra pUrvadRSTakezAdInAM vinaSTatvena punarjAtakezAdInAmabhinavAnAM pUrvadRSTatvA' bhAvena pUrvadRSTaviSayakadarzanAbhAve'pi 'pUrvadRSTaM pazyAmi' iti vyavasAyasya jAyamAnatvatastadabhAve tdbhaavlkssnnvytirekvybhicaarenn| tasya 'pUrvadRSTaM pazyAmi' iti vyavasAyasyA nanu bhedagrahaNasyA'bhedagrahaNapratibandhakatvamiti tatra pUrvadRSTakezAdInAM vinAzadarzanata: 'pUrvakezAdayo vinaSTA abhinavAH kezAdaya utpannA' ityevaM vicchedajJAnavadbhirbhedagrahaNAt tadrUpapratibandhakena pratibandhAdabhedagrAhi darzanaM mA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [63 medagrahaNAnmA bhUdabhedagrAhitA'nubhavasya, atra tu naivamiti vaiSamyamiti vAcyam , avagatavicchedAnAmapi pramAtRNAM samAnavarNasaMsthAnapramANeSu kezAdiSu tadanyeSAmiva pratyakSeNa bhedanizcayA'bhAvAt , AnumAnikabhedanizcayasya cAtrA'pi sAmyAt , na ca vikalpavazAdanubhavasya viSayavyavasthA saGgacchate, anyathA'pi vikalpasambhavAt zaGkAnivRtteH, na ca bAdhakapramANAbhAvAcchaGkA' nAma jAyatAm ,pUrvadRSTaM ghaTaM pazyAmi' iti vyavasAyasthale tu pUrvadRSTaghaTAdivinAzA'darzanAd vicchedAnubhavato medagrahaNA'bhAvAdabhedadarzanaM bhaviSyatItyAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'vAcyam' ityanena smbndhH| tatra lUna-punarjAtakezAdisthale / atra tu :pUrvottarakAlavidyamAnaghaTAdisthale punH| naivaM bhedagrahaNato'bhedagrAhidarzanapratibandho neti / ye pUrvadRSTakezAdInAM vinAzadarzanatasteSAM vicchedamavagatavantasteSAmapi pramAtRNAM vicchedAnabhijJAnAmiva pratyakSeNa bhedanizcayastatra na bhavatyeveti na tatrApyabhedadarzanapratibandhasambhavaH, anumAnatastu yadi vicchedAbhijJAnAM tatra bhedanizcayastena cAmedadarzanapratibandhastahi sattvAdinA kSaNikatvAnumAnato ghaTAdAvapi pUrvAparayormedanizcayasambhavena tena pratibandhAdabhedadarzanAssambhava ityAha-avagatavicchedAnAmapIti / tadanyeSAmiva avagatavicchedapramAtRbhinnAnAmivAnavagatavicchedAnAmiveti yAvat / 'na ca' ityasya 'saGgacchate' itynenaa'nvyH| anyathApi yAdRzaviSayapratibhAsanaM tAgviSayamantarApi / zaGkA'nivRtteH kiM svapratibhAsyaviSayasadbhAvata evAyaM vikalpaH ? tadabhAve vA? iti sNshyaa'nivRtteH| nanu svapratibhAsyaviSayabAdhakapramANA'bhAvAduktazaGkA'bhAva ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / bAdhakapramANe sati viparItakoTinirNayo Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam mAvaH, bAdhakapramANasya viparyayopasthApana eva sAmarthyAt, zaGkAyAH koTidvayopasthiti vizeSA'darzanamUlatvAt / tannaikatvAdhyavasAyivikalpabalAnirvikalpapratyabhijJAkalpanaM yuktimat / / yadapi kaizciducyate 'nirvikalpakaM jJAnamekatvagrAhi, tadanantarabhAvisavikalpakaM ca pramANam' iti, tadapi prativihitameva-nirvika bhavatIti tadabhAve viparItakoTinirNayo mA bhavatu nAma, koTidvayopasthitivizeSA'darzanAdInAM / saMzayakArakANAM sadbhAvAcchaGkA tu syAdeveti pratiSedhahetumupadarzayati-bAdhakapramANasyeti / nirvikalpapratyabhijJAnakhaNDanamupasaMharati-tannati - no 'yuktimad itynenaa'nvyH| ekatvagrAhinirvikalpakaprabhavaM savikalpakaM pUrvAparaikatve pramANamiti keSAzcinmatam , tasyopadarzanapurassaraM pratikSepamAvedayati yadapIti / tdntrbhaaviiti-ekrtvgraahinirviklpkaanntrbhaaviityrthH| pUrvAparaikatvagrAhakatvameva nirvikalpakasyA'siddham , saMnihitasvarUpaparicchedalakSaNasya tasyA'sannihite pUrvagrahaNaviSayAdAvapravRtteH, smRtireva cA'sannihitamavabhAsayituM prabhavati, tata eva ca vismRtaM prAgdRSTamapi na pratyabhijAnAti, smRtivika lendriyajamAnasyaiva nirvikalpakatvena smRtisahakRtAdindriyAdekatvagrAhinirvikalpakotpattervaktumazakyatvAt , 'so'yam' ityAdisvarUpaM savikalpakaM jJAnamanubhUyamAnaM yadyapi nApalapituM zakyaM tathApyasadbhUtatattAviSayakatvena bhrAntatvAdeva tanaikatve pramANam , na ca tattA sadbhUtA, tathA sati pUrvadarzane'pi vidyamAnA sA'vabhAseta, kevalAyA indriyajadRzastattvagrahaNe'sAmarthye'pi smRtisahitAyAstasyAstatra sAmarthyamiti kalpanamapi duSkalpanameva, svAviSaye tattve kathamapi dRzaH pravRtterevA'sambhave tatra smRtisahAyasyA'kiJcitkaratvAt , aviSaye'pi smRtisahAyata indriyajadRzaH pravRtte Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [65 lpakenaikatvA'paricchedAt , svarUpapratibhAsasya nirvikalpakalakSaNatvAt , svarUpasya ca sannihitasyaiva bhAnAt , asannihite ca smRtereva pravRtteH, vismRtasya prAgdRSTasyApyapratyabhijJAnAt , smRtivikalendriyajapratibhAsasya ca nirvikalpakatvAt / savikalpakapratyabhijJAnamapi bhrAntameva, asadbhUtatattAviSayatvAt , tasyAH sadbhUtatve prathamadarzane'pi bhAnaprasaGgAt / na ca smRtisahitAyA dRzastatve vyApArAdayamadoSaH, aviSaye smRtisAhityasyApyaprayojakatvAt , anyathotpalacAkSuSaM gandhasmRtisahAyaM gandhamapi gRhNIyAt / yadyevaM kathamakSavyApArAnantaraM pratyabhijJodayaH ? iti cet ? purovyavasthitadarzane pUrvadRSTe smRterudayAt , dUravyavasthitacandanAdyarthadarzanAd gandhasmRteH rupagame tu utpalAdicAkSuSasyA'pi gandhasmRtisahAyasya gandhagrahaNe pravRttirApadyatetyAha-nirvikalpakeneti / asannihite smRtereva pravRttiriti kuto'vadhAritamAyuSmatetyapekSAyAmAha-vismRtasyeti / tasyAH tattAyAH, anyat spaSTam / yadyakSajajJAnasya nAsannihite vyApArastadA'kSajavyApArAnantaraM pratyabhijJodayaH kathaM bhavediti pRcchatiyadyevamiti / tatra 'ayam' iti pratyakSam , tasmin sati 'saH' iti smaraNam, iti jJAnadvayameva bhinnaviSayakam , na tu pUrvAparaikatvagrAhyekaM jJAnaM pratyabhijJAnalakSaNam , tAdRzajJAnadvayAdeva tathA'bhilApaH, yathA candanadarzana-gandhasmaraNAbhyAM 'surabhi candanam' iti pratipattiH, na tu cakSurindriyajanyaM 'surabhi candanam' ityekaM jJAnamityuttarayati-pura iti-puro'gre vyavasthitasya vartamAnasya sannihitasya vastuno darzane sati tallakSaNodbodhakabalAt pUrvadRSTe vastuni smRteH smaraNasyodayAdityarthaH / yadi ca 'surabhi candanam' iti jJAnasya cakSuraviSayagandhAvagAhitvAccAkSuSatvAsambhave candanagatarUpalakSaNaliGgajJAnajatvAdanumitirUpatvamupeyate tarhi idamarthasya Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 'surabhi candanam' iti pratipattivat / locanAviSayatvAd gandhasya tadviziSTacandanapratipattistadgatarUpadarzanAliGgaprabhaveti cet ? prakR. te'pi vartamAnadarzanAt pUrvakAlAdhanusmaraNAt tadviziSTapurovyavasthitArthapratipattirAnumAnikIti tulyam / kiJca, 'so'yam' iti pUrvadRSTArthasmRti-vartamAnadRzorbhedAgrahAdeva vyavahAraH anyathA parokSA'parokSAkAraikajJAnavirodhAt , 'saH' ityullekhe smRtereva 'ayam' purovartino darzane sati pUrvakAlAdeH smaraNe ca tadAtmakaliGgajJAnAt tattAviziSTapurovyavasthitArthajJAnamapyanumitirUpamevAstu, na pratyakSamityAha-locanA'viSayatvAditi / tadviziSTeti-gandhaviziSTetyarthaH / tdgteti-cndngtetyrthH| prakRte'pi 'so'yam' ityAdAvapi / tdvishisstteti-puurvkaalaadivishissttetyrthH| 'so'yam' iti vyavahAramAtraM na tvekaM pUrvAparatvaikatvaviSayakaM jJAnam , tathA vyavahAre ca pUrvadRSTArthasmaraNa-vartamAnArthadarzanayorbhedA'graha eva nibandhanamityAha kiJcati / anyathA smRti-darzanayorbhedA'grahAt tAdRzavyavahArasyAnabhyupagame, 'so'yam' ityAkAradvayazAlyekaM jJAnaM na sambhavati 'saH' iti parokSAkArasya 'ayam' ityaparokSAkArasya virodhenaikasmin jJAne niruktaakaardvysyaa'smbhvaadityaah-proksseti| so'yam' ityatra 'saH' ityullekhaH smRtiprabhavaH, 'ayam' ityullekhazca darzanaprabhavaH, tAbhyAmevoktavyavahArasya nirvAhe na jJAnAntarakalpanaM yuktam , tathAvidhasya tathAvidhollekhakAraNatathA'klaptatvAt 'saH' ityullekhaM prati smRtereva, 'ayam' ityullekhe ca darzanasyaiva hetutvena klRptatvAdityAha-sa ityullekha iti / tattedantayorabhinnatvAt saMskAraprabhavatajjJAne tattAyAH 'saH' ityullekhaH, prAtyakSikatajjJAne cedantArUpAyAstasyA eva 'ayam' ityullekhaH, yatra ca smRtikAraNa-darzanakAraNobhayasamavadhAnaM tatrobhayahetusamAjAt 'so'yam' iti pratyabhijJAkAropapatti Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [67 ityullekhe ca darzanasyaiva hetutvAt / na ca tattaivedantA, saMskArajanyatajjJAne 'sa: ityabhilApaH, prAtyakSikatajjJAne ca 'ayam' iti, ubhayahetusamAjAt 'so'yam' iti pratyabhijJAkAropapattiriti bhavAnandAdikRtasamAdhAnamapi yuktam, 'so'yam' ityAkArayoH parasparAnupravezaprasaGgAt , tathA ca kadAcit 'saH' ityevollikhyeta, kadAcicca 'ayam' ityeva, na tu 'so'yam' iti niyatollekhaH syAt , pratyabhijJAyA ubhayAkArAvagAhitvaniya stattadantayorekatve'pIti bhavAnandAdikRtasamAdhAnamAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya yuktam' ityanenAnvayaH / yadi ca tattaivedantA tadA tattAyA ivedantAyA api 'saH' ityAkAraH, evamidantAyA iva tattAyA api 'ayam' ityAkAra iti tayorAkArayorullikhyamAnaikollekhatvena parasparAnupravezaprasaGgataH kadAcit 'saH' ityullekhamAtrata eva tattAyA idantAyAzcAvagatiH, kadAcid 'ayam' ityullekhata eva tayoravagatiriti / 'so'yam' ityanayoranyatarata evollikhyamAnatayA'bhimatayostattvedantvayoravagatisambhave yat tattAyAH pratipattaye 'saH' iti, idantAyAH pratipattaye 'ayam' iti kRtvA pratyabhijJAyAM 'so'yam' iti niyatollekhaH sa na syAdityAha-so'yamityAkArayoriti / yadyapi tattaivedantA tathApi pratyabhijJAyA ubhayAkArAvagAhitvaniyamatastatra 'so'yama' ityabhayAkArollekhaniyama ityAzaGkate-pratyabhijJAyA iti / tattedantayorekatve 'saH' ityanena yo viSaya ullikhyate tadanyaviSayakatvaM nAsti 'ayam' ityullekhasya, evam 'ayam' ityanena yo viSaya ullikhyate tadanyaviSayakatvaM nAsti 'saH' ityullekhasya, athApi viSayavizeSaM vinA 'so'yam' ityAkAradvayazAlinI dhIstathAvyavahArazceti jJAna-vyavahAravizeSasyA''kAravizeSata eva Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam mAdubhayollekhaniyama iti cet ? tarhi viSayavizeSaM vinA dhIvyavahAravizeSAbhyupagame sAkArajJAnavAdaprasaGga iti yat kizcidetat / etena 'sa evA'yamiti vyavahAraikatvAdekatvam' ityapAstam , yato vyavahAro jJAnam ? abhidhAnam ? pravRttirvA ? yadi jJAnaM, tarhi tad nirvikalpakam ? smRtiH ? kalpanA vA? yadi nirvikalpakaM, tat pUrvAparakAlabhAvibhinnameva, ekakAlamapi pUrvAparArthapratibhAsabhedAd bhinnam , atha smRtiH sA'pi darzanAd bhinnA sambhavo na viSayavizeSata iti sAkAravijJAnavAdaprasaGga ityAha-- tahIti / etena' ityasya 'apAstam' ityanenAnvayaH / 'etena' ityanenAbhimatameva hetumupadarzayati-yata iti / yadi jJAnaM 'so'yam' iti vyavahAro yadi jJAnasvarUpa iSyate / tat 'so'yam' iti jJAnam / tad nirvikalpakaM jJAnam / pUrvakAlabhAvi nirvikalpakamanyat 'saH' ityevaM rUpam , aparakAlabhAvi nirvikalpakamanyat 'ayam' ityevaMrUpamiti nirvikalpakaM jJAnaM bhinnameva, tathA ca tadrUpavyavahArasyaikatvAbhAvAt kathaM tadekatvAdekatvamityAha-pUrvApareti / yadi ca 'saH' ityAkArakam 'ayam' ityAkArakaM ca nirvikalpakamekakAlameva, tadA'pi 'saH' ityAkArakanirvikalpake pUrvArthasya pratibhAsaH, 'ayam' ityAkArakanirvikalpake ca vartamAnArthapratibhAsa ityevaM pratibhAsabhedAd bhinnameva nirvikalpakadvayam , na tu 'so'yam' ityekaM tat tathA'pi na tadAtmakavyavahArasyaikatvamityAha-ekakAlamapIti / 'so'yam' iti smRtyAtmakavyavahAraikatvAt / 'so'yam' iti darzanasyaikatvamiti jJAnarUpavyavahArapakSasya dvitIyavikalpamadhikaroti-atha smRtiriti / 'so'yam'iti smRtirdarzanAd bhinnati tasyA ekatvAd darzanasya tadbhinnasyaikatvaM na smbhvtiityaah-saa'piiti-smRtirpiityrthH| tadekatvaM darzanaikatvam / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ]. [69 kathaM tadekatvaM sAdhayet ?, na cobhayadarzanaviSaviSayakatvAt tadarthaikatvameva smRtyA sAdhyata ityabhipretam , mitho'nnuprvissttaakaarbhedaavgaahinyaastsyaastdsaadhktvaat| na ca kalpanApyekAsti, 'saH' iti, 'ayam' iti ca kalpanAbhedAtA abhidhAnamapi 'saH' iti, nanu yat pUrvadarzanaM yaccedAnIntanadarzanaM tadubhayaviSayaviSayikA yA smRtistayA darzanadvayaviSayIbhUtArthasyaikatvameva sAdhyate, na tu darzanasyaikatvam , tAvatApyabhilaSitaM pUrvAparaikatvaM sthairyaparyavasAyi siddhaM bhavatItyAzakya pratikSipati-na ceti / tadarthaikatvameva darzanadvayaviSayaikatvameva; evakAreNa darzanaikatvasAdhanavyavacchedaH / bhavatu darzanadvayaviSayaviSayiNI smRtiH, paraM prathamadarzanaviSayaM 'saH' ityAkAreNAvagAhate, aparadarzanaviSayaM ca 'ayam' ityAkAraNAvagAhate, AkAradvayaM ca parasparAnanupraviSTameva smRtiviSaya iti parasparAnanupratiSTAkArabhedAvagAhinyAstasyAH smRterdarzanadvayaviSayArthaikatvA'sAdhakatvAditi niSedhahetumupadarzayati-mitho'nanupraviSTeti / tasyA smRteH / tadasAdhakatvAt darzanadvayArthaikatvAsAdhakatvAt / jJAnarUpavyavahArapakSasya 'so'yam' iti kalpanAjJAnarUpavyavahAraikatvAd darzanakatvamiti tRtIyavikalpaM pratikSipati-na ca kalpanA'pyekAstIti / 'so'yam' ityatra 'saH' ityekA kalpanA, 'ayam' iti ca dvitIyA kalpanetyevaM kalpanAbhedAt kalpanaikatvAsambhavAdityAhasa itIti / 'so'yam' ityabhidhAnarUpavyavahAraikatvAd darzanasyaikatvamiti dvitIyapakSaM dUSayati-abhidhAnamapIti-'saH' ityekamabhidhAnam 'ayam' iti dvitIyAbhidhAnamityevamabhidhAnaM svarUpato bhinnam , tathA 'saH' ityabhidhAnaM tattAviziSTArthakam 'ayam' ityabhidhAnamidantAviziSTArthakamiti bhinnArtha ca pratibhAtIti svarUpato'rthatazcaikoktAbhidhAnasyaikatvAbhAvAnna tato'pi darzanaikatvasiddhirityarthaH / svarUpata ekatvAbhAve'pyarthato niruktAbhidhAnadvayasyai Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 'ayam' iti ca bhinna bhinnArthaM ca pratibhAti, ekArthatve paryAyatAprasaktaH, tattedantAkhyAkhaNDopAdhirUpazakyatAvacchedakamedAd dravyaghaTapadayoriva na paryAyatvamiti cet ? na-anyUnAnatiriktatayaikArtha katvam , tatazca dazanaikatvasiddhiH syAdityata Aha--ekArthatva iti-'saH' iti 'ayam' ityabhidhAnayorekAbhidheyakatve ityrthH| paryAyatApatteritiekArthAnAM ghaTa-kalaza-kumbhAdInAM yathA paryAyatvaM tadA'nayorapyekArthatve paryAyatvaM syAt , tathA ca ghaTarUpArthapratipattaye yadA ghaTazabdaH prayujyate na tadAnIM tadarthAdhigataye tatsannidhau kumbhAdi' zabdAH prayujyante, evaM 'saH' ityasya prayoge tatsannidhau 'ayam' ityasya prayogo na bhavediti 'so'yam' ityabhidhAnalakSaNasya vyavahArasyAnupapattirityAzayaH / ekapravRttinimittakatve satyekArthavRttitvaM padAnAM paryAyatvam , tacca 'so'yam' iti zabdayo sti, 'saH' ityasya tattArUpapravRttinimittakatvam , 'ayam' ityasya cedantArUpapravRttinimittakatvamiti zakyatAvacchedakabhedAd dravyapada-ghaTapadayoghaMTAtmakadravyalakSaNaikArthakatve'pi dravyatva-ghaTatvarUpazakyatAvacchekabhedAd yathA na paryAyatvaM tathA na paryAyatvamiti zaGkatetattedantAkhyeti / anyUnA'natiriktArthavRttitvameva paryAyatvam , dravyapadamadhikArthavRttikaM ghaTapadAt, ghaTapadaM nyUnArthavRttikaM dravyapadAdityanyUnAnatiriktArthavRttitvaM dravyapada-ghaTapadayoriti na tayoH paryAyatvam , 'saH' iti 'ayam' iti padayozca pravRttinimittabhede'pyartha eka evetyanyUnA'natiriktArthavRttitvaM tayoriti paryAyatvaM prasajyata eveti samAdhatte-neti / yadi caikazakyatAvacchedakatve sati ekArthavRttitvameva paryAyatvaM tarhi kambugrIvAdimatpada-ghaTapadayorapi paryAyatvaM na syAt kamvugrIvAdimatpadasya kambugrIvAdimattvaM sakhaNDopAdhirUpaM zakyatAvacchedakam , ghaTapadasya ca ghaTatvaM sAmAnyaM zakyatAvacchedakamityevaM zakyatAvacchedakabhedAdityAha Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [71 vRttitvena paryAyatvA'pracyavAt , anyathA kambugrIvAdimad-ghaTapadayorapi paryAyatvA'nAnatteH, pravRttistu kriyArUpatvAt pUrvAparabhAvini bhinnaiveti kuto vyavahArakatvAdapyekatvam ? tena nirvikalpa kasya savikalpakasya vA pratyabhijJAnasya prAmANyA'siddherna pratyakSavirodhamanubhavanti kssnnikvaadinH|| yacca 'vinAzasya sahetukatvAt taddhatvabhAvAdeva kiyatkAlaM sthairyam' ityuktam , tadapyasat-vinAzasya sahetukatAyA evA'siddhA, tathA hi-indhanAdInAmagnisaMyogAvasthAyAM tritayamupalabhyate-tadevendhanAdi, kazcid vikAro'GgArAdiH tuccharUpazcA'bhAvaH kalpanAjJAnapratibhAsI, tatrA'gnyAdInAM ka vyApAra iti vaktavyam , na tAvadindhanAdijanmani, svahetuta eva teSAmutpatteH, nApyaGgarAdau, anyatheti / pravRttirvyavahAra iti tasyA ekatvAd darzanasyaikatvamiti tRtIyapakSo'pi na samIcIna ityAha-pravRttistviti / tathA coktadizA nirvikalpakarUpasya savilpakarUpasya vA pratyabhijJAnasya prAmANyA'siddharna pratyabhijJApratyakSapramANabAdhaH kSaNikavAdyupagatakSaNakSayAnumAnasyetyanumAnapramANataH sidhyati kSaNikatvamityupasaMharatiteneti / vinAzasya sahetukatvAd hetuvilambAd vinAzavilambe yAvanna vinAzastAvatkAlaM pratiyoginaH sattvamiti kiyatkAlasthAyitvalakSaNaM sthairya bhAvasyetyabhiprAyakaM sthairyavAdinA yaduktaM prAra vacanaM tadapi na samIcInamityAha-yacceti / taddhatvabhAvAt kiyatkAlavinAzahetvasannidheH vinAzasya sahetukatvAsiddhimeva bhAvayati-tathAhIti / tatra tadAnImupalabhyamAnatritayamadhye / indhanAdijanmanyagnyAdInAM vyApAra iti tAvanna sambhavatItyAha-na tAvaditi / teSAm indhanAdInAm / aGgArAdijanmani agnyAdivyApAra ityasmA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vivAdAbhAvAt , kintvanyAdibhyo'GgArAdyutpattAvindhanAderanivRttatvAt tathaivopalabdhyAdiprasaGgaH, na cAGgArAdibhyaH kASThAde zAnAyaM doSaH tato vasturUpA'paradhvaMsopagame'pi kASThAdestadavasthatvAt , kASThanAzopalabdheH kASThopalabdhapratibandhakatvAt tadanupalabdhiriti cet ? na-atiriktakASThanAzasyaivAnupalabdheH, tadidamucyate bhirabhyupeyata eveti na tataH sthairyavAdyabhilaSitArthasiddhirityAhanApyaGgArAdijanmanIti / evamevAbhyupagame sthairyavAdino'nyo'pi kazcid doSa ApatatIti pRcchati-kintviti / uttarayati-anyAdibhya iti-aGgArAdyutpattAvapIndhanAdInAM pUrvAvasthAto vailakSaNyaM na kimapi jAtamiti pUrvavadindhanAdyupalabdhyAdiprasaGga ityarthaH / nanu anyAdibhyo'GgArAdaya utpadyante, tebhyazca kASThAde zo bhavatIti na kASThAdInAM pUrvavadupalabdhyAdiprasaGga ityAzaGkAM pratikSipati-na ceti / aGgArAdibhyo vasturUpAtiriktanAzopagame'pi yathA'nyavastubhAve na kASThAdInAM kimapi bhavati tathaiva vasturUpavyatiriktanAzabhAve'pi pUrvavat kASThAderavasthitatvAdupalabdhyAdiprasaGga ityAha - tata iti / kASThanAzopalabdhireva kASThopalabdhipratibandhiketi tadabhAvarUpakAraNA'bhAvAna kASThopalabdhiprasaGga ityAzaGkate-kASThanAzopalabdheriti / tadanupalabdhiH kASThopalabdhyabhAvaH / yadyatiriktakASThanAzopalabdhirbhavet tarhi zakyetA'pi tasyAH kASThopalabdhipratibandhakatvaM vaktum , paramatiriktakASThanAzasyopalabdhirevAsiddheti samAdhatte-neti / uktArthasaMvAdi prabhAkaramatAnusArivacanamupadarzayati-tadidamucyata iti / dRSTa iti-ayaM ghaTo mudgarapAtAt pUrva dRSTaH / atra asmin ghaTe, etaddhaToparIti yAvat / nipatat patanakriyAmanubhavan tathA ghaTavat , mudgarastadanantaraM dRSTaH, tadanantaraM karparasaMhatiH paraspara Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / [73 "dRSTastAvadayaM ghaTotra nipatan dRSTastathA mudgaro, - dRSTA karparasaMhatiH paramato'bhAvo na dRsstto'prH| tenA'bhAva iti zrutiH ka nihitA ? kiM vAtra tatkAraNaM ? svAdhInA kalazasya kevalamiyaM dRSTA kpaalaavlii"|| [ . .. ] iti / - atha kASThAderaGgArAdikameva dhvaMso nA'para iti tato nopalabdhyAdiprasaGga iti cet ? kASThAderaGgArAdikameva dhvaMso nA'para vizliSTaghaTAvayavavizeSasamudAyalakSaNA, dRSTA, paraM kintu, ato'paraH ebhyo bhinno'bhAvo na dRSTaH, tena etadvayatiriktAbhAvAdarzanena / tathA caiteSveva madhye kutrApyabhAvazabdo vAcakatayA pratibaddha iti vaktavya ityAzayena pRcchati-abhAva iti zrutiH kva nihiteti-abhAva ityevaMkharUpa uktavyatirikteSu na pravartata iti praznAbhisandhiH / yadA dhvaMsalakSaNo'bhAva evaitadvayatirikto nopadarzayituM zakyaH sutarAM tatkAraNamupadarzayitumazakya misyAzayena pRcchAntaramAhakiM vA'tra tatkAraNamiti / nanu kapAlAvalIrUpo ghaTavinAzastasya yat kAraNaM tadeva ghaTavinAzakAraNaM bhaviSyatItyata Aha-svAdhInati-kalazAdhInetyartha / . agnisaMyogAdinA'GgArAdika yadupajAyate tadeva kASTAdervasa iti tadupalabdhereva pratibandhakatvAnna kASThAdyupalabdhiprasaGga iti zaGkate-adheti / samAdhAtA pRcchati-kASThAderiti / para uttarayatitasmin- satIti-aGgArAdau sati kASThAdinivRttirityagArAdikameva kASThAdeva'so nA'para ityarthaH / aGgArAditaH kASTAdervasa ityato'GgArAdikaM kAraNaM kASThAdidhvaMsazca kAryamiti vAkyArthaH pratIyate, kASThAdidhvaMsazca yadyaGgArAdikameva tadA'GgArAdito'GgArAdiriti vAkyArthaH syAt , sa ca na sambhavati, svasyaiva skhaM prati kAraNatvA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ityatra kiM nibandhanam ? tasmin sati tanivRttiriti cet ? natucchasvabhAvanivRttyanaGgIkaraNe'GgArAdibhAve'GgArAdibhAvAt kASThAderaGgArAdikameva dhvaMsa iti vAkyArthaH syAt , sa ca svAtmani kriyAvirodhAdasaGgataH / avyaktasvAtmarUpavikArAntaraM dhvaMsa ityapyanudghoSyam , buddhayAdInAmAtmarUpavikArApattau pramANA'bhAvAt , pradIpAdevAvyaktarUpasya vikArasya kAryavizeSAdarzanenA'siddheH, tanna bhAvAntaraM pradhvaMsAbhAvaH, bhAvAntarasya ca pradhvaMsatve tadvinAzAd ghaTAdyunmajanaprasaGgaH, ghaTaprAgabhAva-tatpradhvaMsA'nAdhArakAlasya ghaTAsambhavAditi samAdhatte-neti / sa ca niruktavAkyArthazca / vyaktarUpasya kASThAderavyaktakASThAdisvarUpaM vinAza ityapi parAbhimataM na saGgatam , svasaMviditarUpANAM buddhayAdInAmavyaktabuddhayAdisvarUpasadbhAve pramANA'bhAvena tatrA'vyaktasvasvarUpAtmakasya svadhvaMsasyA'sambhavAt / evaM pradIpAdeH prakAzasvarUpasyaivAnyAvabhAsanarUpakAryakAritayA prasiddhasya kAryAntarAdarzanenAvyaktapradIpAdisvarUpatadvikArAsiddhayA tsyaapyuktlkssnnvinaashaa'smbhvaadityaah-avykteti| bhAvAntarasya bhaavaantrvinaashsvruuptvaa'smbhvmupsNhrti-tnneti| yadi ca kASThAderaGgArAdikameva vinAzastadA'bhAvA'bhAvasya prathamA'bhAvapratiyogisvarUpatvAt kASThAdidhvasasyAGgArAdisvarUpasya vinAzaH kASThAdikamevetyaGgArAdivinAze kASThAdyunmajjanaM karparasaMhativinAze ghaTAdyunmajanaM ca prasajyetetyAha-bhAvAntarasya ceti / yadi cAtyantA'bhAvA'bhAvasyaiva pratiyogirUpatvaM nA'parA'bhAvAbhAvasyeti dhvaMsadhvaMsamya na prathamadhvaMsapratiyogisvarUpatvamityabhyupagamyate tadA'pi svadhvaMsasvaprAgabhAvAnAdhArakAlatvaM yatra tatra svAdhAratvamiti niyamena ghaTadhvaMsadhvaMsakAle ghaTadhvaMsa-prAgabhAvayorasattve ghaTasattvasyA'vazyambhAvata eva ghaTonmajanaprasaGga ityAha-ghaTaprAgabhAveti / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavyavasthAprakara [75 dhAratvavyApyatvAt , na ca kapAlAderbhAvarUpateva dhvastA nAbhAvAtmakateti nA'yaM doSaH, dharmipracyave dharmapracyavAnirAzrayadharmAvasthAnA'yogAt , kapAlAdikAryaparamparAyAmeva ghaTadhvaMsatvasvIkArAnna doSa iti cet ? na-evaM sati ghaTadhvaMsatvasya vyAsajjyavRttitve yAvadAzrayabhAnaM vinA'bhAnaprasaGgAt , pratyekaM vRttitve ca nAnAtvenA'nanugamaprasaGgAt tannAnAtvasya pratItibAdhitatvAcca / tatpravaMseti-ghaTapradhvaMsetyarthaH, niruktakAlasya ghaTAdhAratvavyApyatvaM tAdAtmyasambandhena bodhyam / nanu kapAlAdInAM vinAzakAle kapAlAdInAM yA kapAlAdibhAvarUpatA saiva vinazyati, teSAM tu yA ghaTAdivinAzalakSaNAbhAvarUpatA sA tu vartata eveti vinAzarUpatAyA avinAzAnna ghaTAdhunmajanaprasaGga ityAzaGkaya pratikSipatina ceti / nA'yaM doSaH pratiyogyunmajanaprasaGgo na / kapAlAderbhAvarUpatAvinAze nadAdhArabhUtaH kapAlAdirapi vinazyatyeva, evaM ca vinaSTe kapAlAdilakSaNadharmiNi tatra vyavasthito ghaTAdivinAzarUpatAdhamo'pi vinaSTa eva, AdhAranAze tadAzritadharmAvasthAnA'sambhavAditi niSedhahetumupadarzayati-dharmi pracyava iti| nanu mudgarapAtAdyanantaraM kapAlAdi kArya yad bhavati tad yathA ghaTAdivinAzastathA kapAlAdivinAzAnantaramapi kapAlAdito yad bhavati tadapi ghaTAdi vinAza iti ghaTAdivinAzAnAM yAvatAM vinAzasyA'bhAvAnna kapAlAdivinAze ghaTAdhunmajanaprasaGga ityAzaGkate-kapAlAdikAryaparamparAyAmeveti / ghaTadhvaMsatvaM kapAlAd uttarakAryeSu yAvatsu vyAsajyavRtti ? pratyekaM vA vRttyupeyate ? Adhe-vyAsajyavRttidharmapratyakSa prati yAvadAzrayapratyakSasya kAraNatvena yAvatAmuttarottarabhAvikAryANAM pratyakSasyA'sambhave ghaTadhvaMsatvasyA'pi pratyakSA'sambhavAt , dvitIyeAzrayabhedena ghaTadhvaMsatvasyApi bhinnatvaprasaGgAt , tathApratItyabhAvena nAnAtvena ghaTadhvaMsatvasyopagantumazakyatvAditi samAdhatte- neti / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam etena : kapAlAdirUpasya ghaTadhvaMsasyApyastu dhvaMsaH, na caivaM ghaTonmajjanaprasaGgaH, ghaTadhvaMsadhvaMsAdiparamparAnAdhArakAlatvasya ghaTAdhAratvavyApyatvAd' ityapyapAstam, gauravAt, 'ghaTadhvaMso dhvastaH' ityAdipratItya bhAvAcca, tanna kapAlAdirUpaM bhAvAntaraM ghaTAdesaH, navA tatra kArakavyApArasambhavaH, kriyApratiSedhamAtraprApteH. akArakasya ca hetumattvAbhyupagamo virodhAghAtatvAdeva na zraddheyaH, tumace vAbhAvasya kAryatvAdabhAvarUpatApracyutiH, bhavanadharmA hi etena ityasya apAstam' ityanenAnvayaH / ghaTadhvaMsatars dhvaMsasyopagame ghaTonmajanaprasaGgamAzaGkaya pratikSipatina ceti / evaM ghaTadhvaMsasya dhvaMsAbhyupagame / yathA ca ghaTadhvaMsasya bhAvarUpasya dhvaMsastathA ghaTaprAgabhAvasyApi bhAvarUpasya prAgabhAva iti tatparigrahAya ' ghaTadhvaMsadhvaMsAdi ' ityAdipadopAdAnam, tathA ca yatra ghaTadhvaMsatadUdhvaMsa paramparA ghaTaprAgabhAvatatprAgabhAvaparamparA'nAdhArakAlatvaM tatra ghaTAdhAratvamiti niyamena na ghaTadhvaMsadhvaMsAdhArakAle ghaTAdhAratvamiti ' ghaTadhvaMsadhvaMsAdi ' ityasyA'rthaH / 'etena' ityabhimatameva hetumupadarzayati -- gauravAditi - atiriktakadhvaMsakalpanApekSayA'nekadhvaMsadhvaMsAdiSu dhvaMsatvarUpadharmasambandhakalpanAyAM gauravAdityarthaH / dhvaMsasyA'pi dhvaMsastadA'bhyupeyeta yadi dhvaMso dhvastatayA pratIyeta, na caivamityAha - ghaTadhvaMsa iti / upasaMharatitanneti / abhAvarUpe dhvaMse kArakavyApAro'pi na sambhavatItyAhanaveti / tatra abhAvarUpe dhvaMse / abhAvasya tucchatvena na tatra kApi kriyetyatastatra kArakavyApArA'sambhava ityAha- kriyApratiSedhamAtraprApteriti / akArako'pi dhvaMso hetumAnityupagamastu virodhAdeva na sambhavatItyAha-akArakasyeti / dhvaMsasya hetumattve bhavanasvabhAvasya tasya bhAvatvamApadyetetyabhAvarUpatAkSatirityAha- hetumatve veti / bhava " , 6 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [7 bhAvaH, aGgharAderapi bhAvazabdapravRttinimitaM nA'paramupalabhyate, tacedabhAve'sti kathaM na bhAva iti ? / arthakriyAsAmarthya bhAvazabdapravRttinimittam , taccAbhAve nAstIti cet ? na-sAmarthya vikalasya pratItiviSayatvA'yogAt , pratItijanakatve sarvasAmarthyA'yogA'siddhaH / atha yathA ghaTa-paTAdInAM bhedaH pratiniyatajJAnaviSayatayA, nameva bhAvapadapravRttinimittamaGkurAdAvapi na tvanyat , tacca bhavanaM yadi dhvaMse'bhyapeyate tahi bhAva eva so'bhyupeyaH syAnnAbhAva ityAha-akurAderapIti / nA'paraM bhavanavyatiriktaM na / 'katham ' ityatra kima AkSepArthakatvAnniSedhaparyavasAyitvena nadyasya prakRtArthagamakatvena dhvaMso bhAva eva syaadityrthH| arthakriyAkAritvameva bhAvapadapravRttinimittam, taJca dhvaMse nAstIti na dhvaMso bhAva ityaashngkte-arthkriyaasaamrthymiti| tacca arthakriyAsAmarthya ca / pratyakSajanakasyaiva pratyakSaviSayatvamiti niyamena dhvaMsasya pratyakSAtmakapratItijanakatvAbhAve pratyakSaviSayatvameva na syAditi pratIyamAnatvaM dhvaMsasyA'bhyupagacchatA pratItilakSaNArthakriyAsAmarthya tasya svIkaraNIyamityevamapi bhAva eva sa syAditi samAdhatte-neti / sarvasAmarthyavikalasya kAryamAtraM pratyevAkAraNIbhUtasya dhvaMsasya pratItiviSayatvAnurodhena pratItiM prati janakatvasya dhvaMse svIkAre tuna sarvasAmarthyarahitatvamityAha-pratItijanakatva iti / bhavanadharmatvAvizeSe'pi ghaTatva paTatvAdiviruddhadharmAdhyAsitatvena pratIyamAnatvAd ghaTa-paTAdInAM yathA'nyo'nyaM bhedastathA dhvaMsasya kAryatve'pi asapratItiviSayatvenA'bhAvatvam , ghaTapaTAdInAM ca satpratItiviSayatvena bhAvatvamityevaM bhAvA'bhAvayorbhedaH sidhyedityAzaGkate-atheti / yad asatpratItiviSayastad na kAryam , yathA zazazRGgAdi, dhvaMsazcA'satpratItiviSaya iti na kAryamityevaM kAryatvA'bhAvasyaiva tatra Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tathA bhAvA'bhAvayoH kAryatvA'vizeSe'pi sadasatpratItiviSayatayA bhedaH setsyatIti cet ? na-asatpratyayaviSayatayA zazazRGgAdivat kAryatAyA apyasya dUrotsAraNAt , atha khahetubhAve bhAvAdasya kAryatA, kathaM na satpratyayaviSayatA ? yo hi 'bhavati' iti pratIyate sa 'san' ityapi pratIyate, nahi 'asti-bhavati sadbhAva' ityAdizabdAnAM kazcidarthabhedo vidvadbhiriSyate / abhAvAtmakatayaivAsau bhavatItyadoSa iti cet ? na-vyAhatatvAt , na bhavatIti hyabhAva ucyate, sa kathaM bhavatIti ? / svagrAhiNi jJAne pratiniyatena rUpaNA'pratibhAsanAdabhAva ityetadapi na vaktavyam , atyantaparokSacakSuprasiddhariti samAdhatte-neti / asya dhvaMsasya / yadi ca svahetuto bhavanAd dhvaMsasya kAryatvaM tarhi kAryatvaM yatra tatra satpratItiviSayatvamiti niyamato dhvaMsasya satpratItiviSayatvasiddhito bhAvatvaprasiddhirapi syAdityAha-atheti-yadItyarthaH / asya dhvaMsasya / bhavatItyasya yo'rthaH sa eva sadityasyA'pIti bhavatItyevaM pratIyamAnasya dhvaMsasyA'vazyaM satpratItiviSayatvamityupapAdya darzayati-yo hiiti| bhavanaM dhvaMsasya pratIyamAnaM nApalapyate'smAbhiH, kintvabhAvAtmakatayaivAsya bhavanamityabhAvatvaM tasyeti zaGkate-abhAvAtmakatayaiveti / aso dhvaMsaH / nissedhhe| vyAhatatvameva saGgamayati-na bhavatIti / sva grAhiNi jJAne vinAzaH pratiniyatena rUpeNa na bhAsata ityetAvatA pratiniyatena rUpeNA'navabhAsamAnatvarUpamabhAvatvamasyetyetadapi paravacanaM na samIcInamityAha-svagrAhiNIti / cakSurAdayo'tIndriyAH padArthAH svagrAhiNi jJAne pratiniyatena rUpeNa na pratibhAsanta iti teSAmabhAvatvamuktakalpanAyAM prasajyata iti niSedhahetumupadarzayatiatyantaparokSeti-atIndriyetyarthaH / yo hi sakAraNakastasya kAraNabhedAd bheda upalabhyate, yathA-mArdavaghaTAd mRttvajAtyAkrAntAd Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [79 raadiinaampybhaavtvaaptteH| kiJca, yadyabhAvarUpo vinAzo hetumAMstadA hetubhedAt tadbhedaprasaGgaH, na cA'yamanubhUyate'gnyabhidhAtAdihetubhede'pi ghaTanAzabhedA'nanubhavAt ,tasmAdaheturevA'yaM niHsvabhAvastuccho'bhyupagantavyaH, agnisaMyogAdayastu kASThAdiSvaGgArAdikameva janayanti, kASThAdayazca svarasata evaM nirudhyanta ityanavadyam , lokazrAkizcidrUpatAmeva nAzasya pratipadyate, tattvamapi cA'satokizcidUpataiva, yato'vaparItyaM tattvamucyate, na caitadviparItaM yadakiJcidrUpo dhvaMsa iti / kiJca, svabhAvato bhAvAnAM nazvaratve'paravyApAravai vijAtIyaH sauvarNaghaTastasmAd bhinnasvabhAvaH, na caivaM vinAze vibhinahetuke'pi vaijAtyamanubhUyata iti na hetumAn vinAza ityAhakrizceti / tadbhedaprasaGgaH vinAzabhedaprasaGgaH / aSTApattiparihArArthamAhana ceti-hetumedAd vinAzasya bhedo na cAnubhUyata ityarthaH / ananubhavameva spaSTayati-agnyabhighAtAdIti / tasmAt hetubhedaprayaktabhedAbhAvAt / ayaM vinAzaH / yadyagnisaMyogAdibhyaH kASThAdivinAzo na jAyate tarhi agnisaMyogAdayaH kiM janayanti ? kathaM ca kASThAdInAM nirodhaH? yena pazcAt te nopalabhyanta ityapekSAyAmAhaagnisaMyodayastviti / laukikAnubhavAdapyakazcidrUpatvameva vinAzasya, tadeva cA'satastasya tattvamityAha-lokazceti / tattvamapi asAdhAraNasvarUpamapi / yadi vinAzaH kizcidrUpatayopalabhyeta tadA tasyA'kizcidrUpatvaM viparItamiti na tattvaM bhavet , na caivamato'viparItasvasvarUpatvAdakizcidrUpatvamasato dhvaMsasya tattvamevetyAha-yata iti / bhAvAnAM svabhAvato nazvaratve tadvalAdeva nazvaro bhAva iti nAzArtha kArakavyApArasya vaiphalyam , svabhAvato bhAvAnAmanazvaratve kAraNasahasrasamavadhAne'pi na syAdeva nAza iti tadartha hetuvyApArasya vaiphalya mityubhayathA'pi tatra kArakavyApAravaiphalyami Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam phalyAt , anazvaratve ca satsvabhAvasyAnyathAkartumazakyatvAd vyarthoM nAzahetuH / atha svahetuminiyatakAlasvabhAvaH padArthoM janita iti notpAdAnantarameva vinaMSTumutsahata iti cet ? tarhi tasminneva svabhAve vyavasthitaH kathamante'pi vinazyet ? tathA cAnte'nte tAvattAvatkAlasthAyisvabhAvA'napagame sadA sthAsnureva syAt , tatsvabhAvA'parAvRttAvakizcitkarairmudgarAdibhistannAzA'yogAt / na ca tyAha-kiceti / bhAvAnAmutpAdAnantarameva vinAza ityasahamAnaH sthairyavAdI zaGkate--atheti / "svahetumiriti-'anenaitAvatkAlaparyanta sthAtavyam' ityevaM pratiniyatakAlavRttisvabhAvo bhAvaH svakAraNajanita ityutpAdAnantaramegha vinAze tathAsvabhAva eva na syAditi tathAvidhasvabhAvAnyathA'nupapattyA notpAdAnantarameva vinaSTumutsahata ityarthaH / yatkSage vinAzo'syA'bhimatastadavyavahitaprAkkSaNe'pi tAvatkAlasthAyitvasvabhAvo'syAstIti kathaM tatkSaNe'pi vinazyet , evaM tadante'pi tAvatkAlasthAyisvabhAvasya sato nAzo na bhaveda, evamagre'pIti sadA sthAsnureva sa syAditi samAdhatte-- tahIti / evamuktasvabhAvasyA'parAvRttI mudrAdibhirapi kiM kuryAt ? nayuktasvabhAvaparAvartanamantareNa nAzasya sambhava ityAha-tatsvabhAvAparAvRttAviti / nanu kSaNakSayavAdinAM yadyapi bhAvAnAM kSaNavizarArusvabhAvAnAM pratikSaNaM sabhAgasantAne pUrvapUrvasya vinAza uttarottarasyotpAdaH svakurvadrUpAtmakakAraNAdeva, tathApi sabhAgasantatilakSaNapravAha nivRttirmudrAdikamapekSyaiva bhavati, tatrApyevaM vaktuM zakyata eva-kathamakiJcitkarasya mudrAdestatrApekSetyAzaGkaya pratikSipatina ceti asya ' vAcyam' itynenaanvyH| pravAha evA'tirikto nAsti ko nivartamAno'kizcitkaraM mudrAdikamapekSeta ?, parasparacyAvRttasvabhAvAH pUrvAparakSaNA eva hi pravAhaH, pUrvAparakSaNAzca Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 81 bhavAmapyakizcitkaramapi mudgarAdikamapekSya kathaM pravAho nivartata iti vAcyam , yato na vizarArukSaNavyAvRtto'paraH pravAho vidyate, yo nivartamAno'kiJcitkaraM mudrAdikamapekSata iti pratijAnImahe, kintu parasparaviviktAH pUrvAparakSaNA evaM pravAhaH, te ca svarasata eva nirudhyanta iti na kvacidakizcitkarApekSA nivRttiH, kevalaM mudrAdinA rahitA sAmagyavibhaktaM kArya sampAdayati, tatsannidhAne tu vibhakta kAryAntaraM janayatIti vizeSaH, na tu mudgarAdayaH kAraNasAmarthya khaNDayantIti, ato yaduktam" svabhAvo'pi sa tasyetthaM yenApekSya nivartate / virodhinaM yathAnyeSAM pravAho mudgarAdikam " // 1 // ] iti| svata eva niruddhayanta iti nA'kiJcitkaramudrAdyapekSA kvacidapi nivRttiH, sAmagrI tu mudrAdinA rahitA'vibhaktaM kAryamutpAdayati tAvatA sabhAgasantatilakSaNaH pravAhaH, mudgarAdinA sahitA sAmagrI vibhakta kAryAntaraM janayati, yena visabhAgasantatipravRttiH, na tu mudrAdInAM kAraNasAmarthyakhaNDakatvena sabhAgasantatinivartakatvamiti niSedhahetumupadarzayati-yata iti / te ca parasparavibhaktAH pUrvAparakSaNAzca / tatsannidhAne tu mudgarAdisannidhAne punH| 'ataH' iti 'pratikSiptam ' ityatra hetuH| sthairyavAdivacanamallikhati-svabhAvo'pIti-tasya sthirasya, ittham etAdRzaH svabhAvaH, yena svabhAvena virodhinamapekSya nivartata iti, itthaM svabhAvAbhyupagamo'nyeSAmapItyAha-yatheti, anyeSAM kSaNikavA- . dinAm, virodhina mudgarAdikamapekSya sabhAgasantatilakSaNa: pravAho . yathA nivartata ityarthaH / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tadapi pratikSiptaM draSTavyam / athA'yaM vikalpaH sarvagatatvAdasAraH,tathAhi-utpAde'pyevaM zakyata eva va-svabhAvato jhutpattisvabhAvasya na kizcidutpattihetubhiH, tatsvabhAvatayaiva samutpAdAt, anutpattisvabhAvasya tu vyarthA utpattahetavaH, tadbhAvA-yathAtvasya kartamazakyatvAt , maivam-yato yadyabhUtvAbhavanalakSaNotpattisvabhAvahetorakiizcatkaratvam , tadA iSTApa.ttareva, athotpattau svabhAva AbhimukhyalakSaNo yasya sannihitakAragakalApAnantarabhAvinastasya vyarthatvamabhidhAtumabhipretam , tadasAnihitatathAbhUtakAraNavazAt tyA stharyavAdI zaGkate-atheti / ayaM vikalpaH svabhAvato bhAvAnAM nazvaratve'paravyApAravaiphalyam . svabhAvato'nazvaratve tatsvabhAvA. nyathAbhAvA'sambhavAnnAza hetoyarthyamityevaMbhUto vikalpaH / etAdRzavikalpasya sarvagatatvameva bhAvayati-tathA hii|t / bhAvasya svabhAvato khutpattisvabhAvastadaiva ghaTate yadi svata eyotpattigsya bhaveda , evaM cotpattisvabhAvatayaiva tatsamutpAdaprAplerutpattihetubhirna kiJcidityAha-svabhAvato hIti / yadi svabhAvato'nutpattisvabhAva eva bhAvastadA vyarthI utpatti hetavaH, tatsvabhAvAnyathAkaraNasyA'zakya. tvenotpattarevA'sambhavAdityAha-anutpattisvabhAvasya hi ti| tadbhAvAnyathAtvasya anutpattisvabhAvAnyathAtvasya / samAdhatte-maivamiti / iSTApattireva yasyA'bhUtvAbhavanalakSaNotpattisvabhAvaH sa svabhAvastathAsvAbhAvyAt syAdeveti taddhatorakizcatkaratvamiSTameva, uktasvabhAvastathAsvAbhAvyAt syAdeva, tadanyat tu taddhatuna krotyev| 'tadasannihita0' iti sthAne 'tadA sannihita0' iti pATho yuktaH, 'vyarthatA'yuktA' ityakAraprazlaSaH,yasya sannihitakAraNakalApAnantarabhAvina utpattAvAbhimukhya lakSaNaH svabhAvaH saH 'ayamutpadyate, utpanno'yam' iti vyapadezanibandhanamiti vyapadezalakSaNaphalahetu Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 83 vyapadezahetoparthatA yuktA, anutpattisvabhAvahetubaiphalyaM cAbhISTameva, nApatti hetavo bhAvAn bhAvIkunti / nanvevaM katham 'utpadyate'sad' itISyate ? kAraNAnantaraM yaH sadbhAvaH sa prAgasannityayamatrArthaH, na punarabhAvo bhAvatvamApadyata iti, hanta ! yadyevaM tarhi tu, ko bhAvasya vinAzaH ? utpAdo'pi tathaivAstu bhAvadharmatvA' tvAd vyarthatA'yuktatyarthaH / svabhAvato'nutpattisvabhAvasya tUtpattina kartuM zakyata utpattihetubhireti tatra hetuvaiphalyaSTimevetyAha-anutpattIti-atrA'nutpattisvabhAve vastunyutpatti hetuvaiphalyamiSTa vetyrthH| iSTApattau hetumupadarzayati-nahIti / na nUtpattaH pUrva bhAvo'sattvAda. bhAva eva, taM cA'bhAvamutpattitaH santaM kurvanta utpattihetavo'bhAvaM bhAvaM kurvantyava, abhAvaM bhAvaM na kurvantyutpattihetaca ityupagame tu asata utpattyasambhavAd ' asadutpadyate' itISTaM bhavataH kathaM saGgata syAditi zaGkate-nanvevamiti / ' asadutpadyate' ityasyA'bhAvo bhAvo bhavatIti nArthaH, kintu kAraNAnantaraM bhAvasya yat satvaM tat pUrva nA''sIdityevArthaH, tathAbhyupagame 'asadutpadyate' ityupapadyata eveti samAdhatte-kAraNAnantaramiti / nanu vinAzo yadi nAnyaH kazcit taItpAdo'pi mA nAmA'tiriktaH syAd bhAvadharmatvasyobhayatrA'vizeSAd , evam pyatiriktasyotpAdasyopagame nAze pradveSaH kinibandhanaH ? ityAzaGkate-hanteti / udayApavagisvabhAvAd bhAvAt svakAraNata evotpannAva ritto nAzo nAstyeva, utpAdo'pi bhAvasvabhAvAdananya eva, pUrvottarakSaNAdInAM sausAdRzyadoSAt nAdRza. svabhAvaM pazyato'pi mandabuddhaH pUrvottarakSaNAdInAM vedabuddhilakSaNo vivekA nopajAyate, tAvatA tadAnIM kSaNakSayanizcayo na bhavati, kAraNAntarato visadRzakSaNotpAde cA'nedabhrAntikAraNanimittasya sausAdRzyalakSaNadoSasya vigamAd viveke sati kSaNakSayanizcayo Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] [ tatvabodhinI vivRtivibhUSitam vizeSAt , naivam-yato na nAma vinAzo'nya eva kazcidudayApavargiNo bhAvAt , bhAvazca svahetoreva tathAbhUta utpannaH, na kazcid dharmo'syAnimittaH, kevalaM tamasya svabhAvaM pazyannapi mandabuddhirna vivecayati, darzanapATavA'bhAvAt , yadA tu visadRzaH kapAlAdikSaNaH pratyayAntaropanipAtAdutpadyate, tadA bhrAntikAraNavigamAt pratyakSanibandhanaH kSaNakSayanizcaya utpadyate, anumAnatastu viduSaH prAgapi bhavatyeva, yathA viSayarUpadarzane'pyatatkAripadArthasAdharmya vipralabdhau na kAraNazakti nizcinoti prAk,pazcAca vikAradarzanAt tanizcayaH, na ca zakti-zaktimatorbheda iti, uktaM ca saugataiH-" jAtasya ca jAyate, mandabuddharitthaMkSaNakSayanizcayaH, viduSastu sattvAdiliGgakAnumAnena visadRzakSaNotpAdA'darzane'pi kSaNakSayanizcaya iti samA. dhatte-naivamiti / tathAbhUtaH udyaapvrgisvbhaavH| asya bhAvasya / nanu bhAvasyodayApavargisvabhAvasya pratyakSeNa grahaNe kSaNakSayanizcayo'pi tadAnImeva kiM na syAdityata Aha-kevalamiti / tam udayApavargasvarUpam / asya bhAvasya / kasyacit kAryasya yat kimapi pratiniyataM kAraNaM tat pazyannapi jano'kAripadArthasAdharmyatastadapyakArisvarUpameva bhrAntyA'bhimanyamAnastadAnImidamasyakAraNamityevamanizcinvannapi vikArasya kAryasya darzanAnantaraM nizcinotyevedamasya kAraNam, kAraNazaktizca kAraNasvarUpAdabhinnA'pi pUrva na nizcIyate, vikAradarzane sati tu nizcIyata iti yathA tathA kSaNakSayo bhAvasvabhAvo'pi pUrvamanizcitaH pazcAnizcito bhaviSyatItyAha-yatheti / nAzasya bhAvasvabhAvasya bhAvahetuvyatiriktahetvanapekSaNamAtreNa nirhetukatve bauddhAnAM vacanaM saMvAdakatayopadarzayatiuktaM ca saugatairiti / RjusUtrasamutthasaugatamatAbhISTaM kSaNakSayitvaM Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / [ 85 svabhAvasya vinazvaratve'nyAnapekSaNamAtreNa nirhetuko nAza ucyate " ] iti / sthitametat-pratyakSato'numAnatazca sarvabhAvAnAM kSaNikatvamiti / / etaca dravyArthikanikSepavicAre sammatAveva yathA dUSitaM tathaiva kizcit saMkSipya vivicya likhyate, tatra kSaNakSayitve yadadhyakSa pramANamuktam , tadasat-sthira-sthUrarUpANAmeva ghaTAdInAM pratibhAsAt , na cAnyAdRgbhUtArthapratibhAso'nyAdRgbhUtArthavyavasthApako'tiprasaGgAt , na ca sadRzAparAparotpattidoSAdatra yathAnubhavaM na vikalpotpattiH, nIlAdiSyapyevamanAzvAsaprasaGgAt , yathA hi paramArthato'sadRzA bhAvAnAM pratyakSA'numAnAbhyAM siddhamityupasaMharati-sthitametaditi / etAvatopapAditasya bauddhamatasya khaNDanaM sammatyupadarzitameva saMkSepato'trAbhidhIyata ityAha-etacceti-bauddhAbhimataM sarvabhAvAnAM kSaNakSayitvaM cetyarthaH / pratyakSe sthirasthUlarUpatayaiva ghaTAdInAM pratibhAsAt kSaNakSayitvenA'pratibhAsAt, pratibhAsAnusAreNa pratyakSaviSayavyavasthA bhavati, na tu pratibhAso'nyAdRzo'nyAzasya vastuno vyavasthApako bhavati, tathA sati ghaTapratibhAsipratyakSataH paTAderapi siddhiH syAditi na pratyakSapramANataH kSaNakSayitvasiddhirityAha-tadasaditi / yadi ca kSaNakSayibhAvasvarUpaM nirvikalpaka pratyakSa pratibhAsata eva, sadRzA'parAparotpattidoSAt tu tadanusArikSaNakSayanizcayasvarUpavikalpotpattirna bhavati, kintu sthairyavikalpa eva bhavati, tarhi nIlavikalpo'pi nIlAnubhavAnna jAtaH, kintu nIlavikalpAt pUrvamanyapratibhAsasyeva nirvikalpakam , doSavazAt tu nIlapratibhAsivikalpa ityasyApi kalpayituM zakyatvena na nIlAdipratibhAsivikalpato nIlAdivastuvyavasthitirapi bhavedityAha-na ceti-asya 'na vikalpotpattiH' ityanantaramanvayaH / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] [ tattvabodhinIvivRtidibhUSitam api sadazavikalpotpAdakadarzanahetako bhAvAH sadRzavyavahArabhAjastathA svayamanIlAdisvabhAvA api na.lAdivikalpotpAdaka darzananimittatayA nIlA.davyavahArabhAvatI prapatsyanta iti zaGkA.pezAcI. pracArasya durnivAratvAt , nizcayAnurUpeNaiva ca pratyakSasya prAmANyam , anyathA dAna hiMsAviraticetasAmapi svargaprApaNazaktaradhyakSata evAvagatena tatra vipratipattiriti tadvyudAsArthamanumAnapravartanaM zAstraviracanaM vA saugatAnAM vaiyarthyamanubhavet , nizcayazca saMhRtasakalaviniSedhahetumAha-nIlAdiviti / nIlAdiSvanAzvAsaprasaGgava bhAvayati-yathA hIti / vikalpAnusAreNeva ca pratyakSAtmakadarzanaviSayavyavasthA, vikalpazca sthira sthUlArthapratibhAsyeveti sthira sthUlArthaviSayameva pratyakSamiti kathamadhyakSaM kSaNikatve pramANarityAhanizcayAnurUpe va ceti / anyathA svAnurUpanizcayajananamantarA'pi pratyakSasya svaviSaye prAgaNyAbhyupagame / da.neti-dAna svargo bhavati, tena dAnacetasaH svargaprApaNazaktirasti, evaM hiMsAviramaNAdapi svargo bhavatIti hiMsAviraticetaso'pi svargaprApaNazaktividyate, tathA ca tatsvasaMvedanapratyakSaM dAnAdicittamiva tadtasvargaprApaNazaktimapi viSayIkarota.ti tathAbhUtapratyakSata eva dAnAdicetasi svargaprApaNazaktisi destatra cArvAkAdervAdino dipratipatterasambhona tannivRttaye'numAnapravartanaM zAstrapraNayanaM ca vyarthameva bhavedato'nurUpavikalpadvAraiva pratyakSasya prAmANyaM svIkartavyamiti kSaNakSayapratibhAsavikalpAbhAvAnna kSaNakSaye pratyakSasya prAmANyamiti na tataH kssnnkssysiddhirityrthH| yadi ca kazcid ThUyAt kSaNakSayaviSayakanizcayo'pi bhavatyeveti, tannayuktam . sthirasthUlaviSayaka nizcayasyaiva nirvikalpakAnantaramutpAdAdityAha-nizcayazcati-sthirasthUlarUpasyaiva purovyavasthitasya gvaadnishcyshcetynvyH| saMhati Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'anekAntavyavasthAprakaraNam ] [87 kalpAvasthAyAmazvavilpanasamaya eva ca praNidhAnAnantaraM purovyavasthitasya gavAdeH sthirasthUrarUpasyaiveti kathaM kSaNikatve'dhyakSa pramANam ? / nA'pyanumAnAt tanizcayaH, tatrA'dhyakSA'pravRttAvanumAnasyApyanavatArAt , tathAhi-adhyakSAdhigatamavinAbhAvamAzritya pakSadharmatAvagamabala danumAnamudayamAsAdayatIti, adhyakSA navago tu viSaye svaga:dAvivAdhyavasAyaphalasyAnumAnasya pravRttireva saMgatairabhyupagatA, tathA ca tadAcArya:" adRSTe'rthe vikalpanamAtram" / ] iti / yadA sarvavikalpAnAM saMhAro'rthAnna ko'pi vikalpaH samutpadyate tdaanmityrthH| azvavikalpana samaya eveti-yadA mayA goSTA tadAzvo vikalpita ityuttarakAlInasmaraNataH sidhyatyazvavikalpanasamaya eva vA gonirvikalpakadarzanam , tatazca manasa aikAcyalakSaNapraNidhAnA. nantaraM purovyavasthitasya sthira syUlarUpasyeva gavAdenizcayo na tu / kSaNikarUpaspeti / anumAnAdapi kSa .katvanizcayo na sambhavatItyAha-nApyanumAnAditi / tannizcayaHkSaNekatvanizcayaH / kathamanumAnAnna kSaNikatvanizcaya ityarekSAyAM tatra hetumAha-tatrati-kSaNikatva ityrthH| pratyakSeNa sAdhya-hetvoravinAbhAvagrahe.pratyakSeNa ca pakSalakSaNasAdhyadharmiNi heta vRttitvarUpasya pakSadharmatvasya ca grahaNe sati anunitirAtmalAbha mAmAdayati,pratyakSAHpravRttau ca vyApta pakSadharmatAnaNaharUpakAraNA'bhAvAnnA'numAnA'vatArasambhava ityeva prapaJcayatitathAhIti / adhyavasAyaphalasya savikalpakaphalasya / adhyakSA'navagate'rthe vikalpamAtramityatra bauddhasaMvAdamAha- tathA ceti / tadAcAryaH saugatamatopadeSTA / adRSTe'rthe pratyakSA'nadhigate'rthe / 'vikalpanamAtram' iti mAtrapadopAdAnAnna tato yathAvastuvinizcaya iti labhyate, tena Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kiJca, sthAyitAvagAhipratyabhijJAbAdhitatvAdeva kSaNikatve nAnumAnaM pramANaM sAdhIyaH / na ca lUna- punarjAta kezAdiSvekatvapratyabhijJodayAnnAsAvekatve pramANam ? evaM sati kAmalopahatadRzAM dhavalimAnamAvibhrANeSu pItadarzanamudetIti vAstavapIteSvapi tanna <<:] ? pratyakSApravRttau yathAkathaMcit pravartamAnamapyanumAnaM tadAbhAsatvAnna vastunirNayapravaNamityAveditaM bhavati / api ca 'so'ya ghaTaH' ityAdi pratyabhijJApratyakSaM pUrvakAlavRttighaTarUpatatpadArthena samametatkAlavRttighaTasya tAdAtmyamavagAhate, tacca tAdAtmyaM tadopapadyeta yadi ya eva ghaTaH pUrvakAle vartate sa eva ghaTa etatkAle'pi varteta, na ca pUrvakAlaitatkAlavRttitvadvayamekasya madhyakAlavRttitvamantareNa sambhavatIti pUrvakAlAdArabhyaitatkAlaparyantaM yAvantaH kSaNAstatsarvavRttitve satyevoktapratyabhijJAnamitItthaM sthairyAvagAhinA pratyakSeNa bAdhyamAnaviSayakatvAnna kSaNikatvAnumAnaM pramANamiti na tataH kSaNikatvasiddhirityAha- kiceti / nanu pUrvAparakAlavartinostAdAtmyAbhAve'pi lUna- punarjAtakezAdiSu sa evA'yaM kezaH, saiveyaM dIpakalikA ' ityAdi pratyabhijJAnaM tAdAtmyAvagAhyadayata iti bhrAntatvAtve pramANaM pratyabhijJAnamityasau na kSaNikatvAvagAhyanumAnabAdhakamityAzaGkaya pratikSipati- ceti| asau pratyabhijJA / yatra pUrvAparayonaikatvasambhavastatra tayorekatvAvagAhipratyabhijJAnasya bhrAntatve'pi naitA - vatA sarva pratyabhijJAnamapramANam, ekasyA'pramANye tajjAtIyatvAt sarvapratyabhijJAnAnAmaprAmANyAbhyupagame tu kAmalarogAcchAdita netrANAM pramAtRRNAM zvetazaGkhAdiSu pItatvAvagAhi pratyakSaM bhrAntamiti tajjAtIyatvAt sarva pratyakSamapramANamiti na pratyakSato'pi kiJcid vastu sidhyediti niSedhahetumupadarzayati - evaM satIti / dhavalimAnamAbibhrANeSu zuklarUpavatsu zaGkhAdiSu / tat pItadarzanam / nanu zukteSu -na Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 89 pramANatAmAsAdayet , doSaguNaprabhavatvavizeSastUbhayoH smaanH| lUnapunarjAtanakha-kezAdiSu bhedAbhedAdhyavasAyAdubhayataivA'stu, stambhAdiSu tu vizadadarzanAvabhAsiSu kSaNakSayavikalA sthAyitA pratibhAtIti teSAM sthirarUpataivA'stvityanye / na ca paricchidyamAnasya vastunaH pUrvakAlatA'pi pratyabhijJayA nizcayetyavastudharmagrAhakatvAt tadaprAmA pItadarzanaM doSajatvAdapramANam, pIteSu ca tadguNaprabhavatvAt pramANamiti vizeSasadbhAvAnnaikasya pratyakSasyA'prAmANye sarvapratyakSasyA'prAmANyamiti cet ? tadetat pratyabhijJAne'pi tulyam , lUnapunarjAtakezAdiSu sausAdRzyadoSaprabhavamekatvapratyabhijJAnam , naivaM ghaTAdiSu tat tathA, kintu guNaprabhavamiti doSaprabhavasya tasyAprAmANye'pi guNaprabhavasya tasya prAmANyasambhavAdityAha-doSeti / ubhayoH piitdrshn-prtybhijnyaanyoH| atrAnyeSAM matamupadarzayatilUna-punarjAteti / ubhayataiva bhedAbhedobhayarUpataiva, sthira-kSaNikobhayarUpataiveti yAvat / teSAM stambhAdInAm / ' anye ' ityanenAsvarasaH sUcitaH, tadvIjaM tu samAnAkAreSu pratyabhijJAneSu ekatra bhedAbhedobhayaviSayakatvamanyatra ca tAdAtmyamAtraviSayakatvaM pratibhAsAvaicitryAnniyuktikam , kiJca, ekAntavAdimate bhedA'bhedayorvirodhAnnaikAdhikaraNatayA pratibhAsasambhava iti / nanu 'so'yaM ghaTaH' iti pratyabhijJAnena paricchidyamAnasya vartamAnakAlInasya ghaTAtmakavastunaH pUrvakAlavartitvamapi nirNIyate, pUrvakAlasya tadAnImabhAvAt tadvartitvamapi tadAnIM na sambhavatItyavastudharmasya tasya grAhakatvAnna pratyabhizAnasya prAmANyamityapramANena tena na kSaNikatvAnumAnabAdhanamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / tadaprAmANyaM prtybhijnyaansyaa'praamaannym| yad ghaTAdi vastu vartamAnakAlavartitvAd vartamAnakAlInam, tadeva pUrvakAle'pyAsIditi pUrvakAlavalaMpi, tasya pUrvakAlInatva Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam Nyam , pUrvakAlInasya pUrvakAlInatvena grahe'vastudharmagrAhakatvA'bhAvAt / na ca sannihitaviSayabalAdutpattyAvicArakeNAdhyakSeNa pUrvakAlasambandhitvaM parAmarTamazakyam , asanihitasyApyatItakAlatvasya sannihitaviSayapratyAsattimahimnA'dhyakSeNa nizcayAvirodhAt , yathA-antyasaGkhayeyagrahaNakAle 'zatam' iti pratItiH krama mapi dharma eveti pUrvakAlInatvarUpavastudharmagrAhakatvameva pratyabhijJAnasya, nA'vastudharmagrAhakatvamiti kathaM na prAmANyamiti pratikSepahetumAha-pUrvakAlInasyeti / nanu pratyakSaM prati viSayasyA'pi sannikRSTasya kAraNatvena sannikRSTatvAd vartamAnasyaiva viSayasya tatra pratibhAsanam , nAsannihitasyeti na tatra pUrvakAlInatvasya pratibhAsanasambhava ityAzaGkaya pratikSipati na cati / parAmaTaM grahItum / yathA ca laukikasaMyogAdisannikarSaNa sannihitaM sannikRSTaM tathA sannihitavizeSaNatvapratyAsattyA'sannihitamapyatItakAlatvaM sannikamiti tatpratibhAsanamapi pratyabhijJAnapratyakSaM syAdeveti niSedha. hetamapadarzayati-asannihitasyA'pIti / eka dvayAdisatyeya grahaNakrameNAntyasaGkhyeyagrahaNasamaye 'zatam' iti pratyakSapratItirbhavati, na ca sarve'pyekAdayastadAnIM sannihitAH, kintvantyasaGkhayeya eva tathA. athA'pi sannihitAntyasaGkhayeyapratyAsattimahimnA'sannihitA api zatatvena rUpeNa 'zatam ' iti pratyakSapratItau bhAsanta iti sA pratItiH kramagRhItAnapi saGkhyeyAnizcinvAnA yathA na viruddhA tathA pratyabhijJAnAtmakapratyakSapratItirapi sannihitavartamAnaviSayapratyAsattibalAdatItakAlatvaM nizcinvAnA'viruddhatyAha-yatheti / nanu pratyabhijendriyajatvena pratyakSasvarUpA'bhimatA, tatrA'sannihitasyA'tItakAlatvasya pratibhAsanaM na sambhavatItyucyate'smAbhiH, tatra 'zatam' iti pratIto yathA'sannihitasya pratibhAsana tathA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 2 gRhItAnapi saMkhyeyAnnizcinvAnA na virudhyate, na caiSA'nindriyajA, indriyA'nvayavyatirekAnuvidhAnAt nApyanarthajA, sannihitA'ntyasaMkhyeyajanyatvAt na caikAvabhAsinI, ekapratipattisamaye 'zatam ' 9 , 6 6 pratibhAsanaM tatrApi bhaviSyatItyevaM vAcoyuktirayuktA bhavatAm, zatam' iti pratItera nindriyajatvena tatra tathApratibhAsanasambhave'pi tadvalAdatra tathopapAdanA'sambhavAt pratyakSatvA'pratyakSAtvAbhyAmubhayorvailakSaNyAdityAzaGkaya pratikSipati -- na ceti / eSA ' zatam' iti pratItiH / anindriyajA indriyajA na bhavatIti / yathA cendriyA'nvaya - vyatirekAbhyAM ghaTAdipratyakSasyendriyajatvaM tathA 'zatam' iti pratItera pIndriyA'nvayavyatirekaniya tAnvayavyatirekAbhyAmindriyajatvamiti niSedhahetumAha - indriyAnvayeti / ghaTAdi - pratyayasya ghaTAdilakSaNaviSayajatvena pratyakSatvasya sambhave'pi 'zatam' iti pratyayasyA'rthatvA'bhAvAnna pratyakSatvamityAzaGkAM nirAkarotinA'pIti / anarthajA viSayajanyA na bhavatIti / zatam' iti pratItau zatatvenaikAdyArabhyAntya saGghayeyaparyantasya pratibhAsatvena sannihitA'ntya saGkhyeyasyA'pi viSayatayA tajjanyatvasya tatra sambhavenA'rthajatvasya tatra bhAvAditi niSedhahetumAha- sannihiteti / antyasaGkhyeyo navanavatitamAnantaragaNanAmupagato'rthaH, yena zatatvasaGkhyApUraNam / nanvantya saGghayeya svarUpaikavyaktireva zatam' iti pratItau viSaya iti na tatra sannihitaviSayapratyAsattyA'sannihitaanami te viSamo dRSTAnta ityAzaGkaya pratikSipati - na ceti - ekAvabhAsinI ' zatam ' iti pratItiriti na cetyarthaH / tatra hetumAhaeketi / yathA zatatvenAntyasaMkhyeyasya tatra viSayatvamurarIkriyate tathA prathama saMkhyeyasyA'pi kevalasya tattvena viSayatvaM syAditi yathA'ntyasaMkhyeyagrahaNakAle tanmAtraviSayatvAt ' zatam ' iti pratItistathA prathamasaMkhyeyagrahaNakAle'pi prathama saMkhyeyamAtraviSayatvAt sA 6 * Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] [tatvabodhinIvivRtivibhUSitam | ityapratIteH, anyathA prathamavyaktipratibhAsasamaya eva tatprasaGgAt , navA'pramANam , bAdhakAbhAvAt , ghaTAdyadhyakSeNa tulyatvAditi / na cAtra saMkhyeyAnAM vidyamAnatA pratyabhijJAyAM pUrvakAlatAyAstvavidyamAnatetyasti vizeSaH, pUrvAvagatayatkizcitsaMkhyeyavigame'pi zatapratIteH / na ca vartamAnakAlAvacchinnasyAvartamAnakAlAvacchinnena saha samAvezAnupapattestattedantAviziSTaikatvagrAhiNaH pratyabhijJAnasyAprAmANyamiti vAcyam , chatra-kuNDalAdhavacchinnasya devadattAdevi parasparaviruddhakAlAvacchinnasyApyekatvA'virodhena tadaprAmAsyAt , na caivam , ato naikAvabhAsinI sA pratItiH syAdityAhaanyatheti / tatprasaGgAt 'zatam , iti pratItiprasaGgAt / bAdhakasya kasyacidabhAvAt tasyAH pratIteraprAmANyamapi naastiityaahnvaa'prmaannmiti| dRSTAntadAntikayorvizeSopadarzanena vaiSamyamAzaGkaya pratikSipati-na ceti / atra 'zatam ' iti pratItau / niSedhe hetumAha-pUrvAvagateti-tathA ca yasya saMkhyeyasya vigamastasya viSayabhUtasyA'vidyamAnatvaM saMkhyeyapratItAvapIti noktavizeSasya sambhava iti bhaavH| na ca ' ityasya 'vAcyam' ityanenA'nvayaH / yathA chatra-kuNDalAdikaM parasparaviruddhadharmayogyapi tadavacchinnasya devattAderekatvaM tathA vartamAnakAlA'vatamAnakAlayorviruddhadharma: yoge'pi tadavacchinnasya ghaTAderekatvamaviruddhamiti tathA'vagAhitve'pi nA'pramANya miti niSedhahetumAha-chatra kuNDalAdyavacchinnasyeti / tadaprAmANyA'siddheH prtybhijnyaapraamaannyaasiddhH| nanu rUparasAdInAM rUpatva rasatvAdiviruddhadharmayoge'pyekatra ghaTAdau sahabhAvinAM tadabhAvaniyatabhAvalakSaNo na virodha iti tadviziSTasya ghaTAderekatvaM sambhavati tathaiva sahabhAvinAM chatra-kuNDalAdInAM na virodhasteSAmekatarabhAvasyAnyAbhAvaniyatatvAbhAvenoktalakSaNavirodhAbhAvAt , Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] yAsiddheH / na ca devadattAdeH sahabhAvyaneka vizeSaNAvacchinnatvAdekatvamaviruddham, tadabhAvaniyatabhAvalakSaNasya virodhasya sahasambhavinAmabhAvAt prakRte tu prAgukta virodhazAlivizeSaNadvaya viziSTasya naikatvaM nyAyyamiti vAcyam, ekapratibhAsavalA devaikatvasiddheH, anyathA nIlasaMvedanasyApi sthUlAkArAvabhAsino viruddha diksamba ndhAt pratiparamANu bhedaprasakteH, tadavayavAnAmapi diSaTkayogAd bhedApattito'navasthAprasakteH pratibhAsaviratilakSaNA zUnyatA syAditi asahabhAvinostu pUrvottarakAlayore kAbhAvaniyatAparabhAvalakSaNavirodhasadbhAvAditi chatra- kuNDalAdyavacchinnasya devadattAderaikyasya sambhave'pi pUrvottarakAlAvacchinnasya naikyasambhava iti tadgrAhipratyabhijJAnasyAprAmANyaM syAdevetyAzaGkaya pratikSipati-na cetiasya vAcyam' ityanena yogaH / prakRte tu ' so'yaM ghaTaH ' ityAdi pratyabhijJAnasthale punaH / prAgukteti tadadbhAvaniyatabhAvalakSaNavirodhazAlipUrvottarakAlalakSaNa vizeSaNadvaya viziSTasya ghaTAderekatvaM na nyAyAnugatamityarthaH / bhavatUktalakSaNo virodhaH pUrvottarakAlayorevamapi tadviziSTasyaikasya pratibhAso bhavati pratyabhijJAyAmiti tAdRzaikapratibhAsavalAt pUrvottarakAla viziSTasya ghaTasyaikatvaM svIkaraNIyamiti niSedhahetumuparzayati- eka pratibhAseti vastu yadyanekaM syAdanekapratibhAso bhavet, yAdRzaM vastu tAdRzastasya pratItau pratibhAsa iti na bhavati cAnekapratibhAsaH, kintvekapratibhAsa iti tadvalAdekatvasyaiva siddherityarthaH / anyathA eka pratibhAse'pyekatvamanabhyupagamyAnekatvAbhyupagame / nIlasaMvedanasyApi sthUlAkArAvabhAsinaH pratibhAsaviratilakSaNA zUnyatA syAdityanvayaH, kathaM sthUlanIlAkArAvabhAsino nIlasaMvedanasya nIlapratibhAse vidyamAne pratibhAsavirati lakSaNA zUnyatetyapekSAyAM tatra hetumAha - viruddheti 6 [ 93 - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] [tattvabodhinIvivRtivibhUSitam sarvavyavahAravilopaH / athavA 'tadevedam' iti jJAnasyAnindriyajasyAliGgajasyApi bAdharahitatvena prAmANyamavazyamabhyupagantavyam, anyathaivaMjAtIyasya kasyApi prAmANyAnabhyupagame'kSajasya sannihiviruddhA yA dizaH pUrvottara dakSiNa-pazcimoparyadholakSaNAstAsAM SaNNAM sambandhAta, nAkasya viruddhAnekadikasambandhaH sambhavatItyetasmAd viruddhadharmAdhyAsalakSaNahetoH yAvanto nIle paramANavastAvantaH sthUlasya bhedA iti kRtvA pratipramANu ye bhedAsteSAM prasaktaH, naitAvataiva vizrAntiH, kintu paramANusvarUpA ye sthUla-nIlasyA'vayavAsteSAmapi pratyeka viruddhadiSaTkalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAd bhedaprasaGgato'navasthAprasaGgAnnIlasaMvedane na kimapi pratibhAsata ityApatitamiti pratibhAsaviratilakSaNA zUnyatA syAt, nedRzApAdAnamiSTApattyA parihartuM zakyam , yatastathAbhyupagame ' idaM nIlamidaM pItam' ityAdisarvavyavahAravilopaH prasajyata ityato yathApratibhAsyeva vastUpeyam, tathA ca pratyabhijJAne ekapratibhAsAd vastuna ekatvaM sviikrnniiymityrthH| mA'stu vA pratyabhijJAnasya pratyakSatvamanumAnatvaM ca tathApi pratyakSA'numAnavyatiriktasyApi tasya prAmANyaM svIkaraNIyameva, anyathA saugatAnAM kSaNikatvAdidharmaprasiddhirapi darghaTA syAt , yataH pratyakSaM sannihitArthamAtragrAhIti sarvopasaMhAraNa kSaNikatvAdisAdhyena saha kasyApi hetoravinAbhAvaM na gRhNAtyeva, anumAnena ca tathAvyAptigrahAbhyupagame tadapyanumAnaM vyAptigrahaNamantareNa na sambhavatIti tathAbhUtavyAptigrahaNArthamanumAnAntaramAstheyam, tatrApi vyAptigrahaNamanumAnAntareNetyevamanavasthAprasaktyA vyAptigrahaNAbhAvato'numAnApravRttyA kutastatpramANakakSaNikatvAdisiddhirityAha-athaveti / 'anyathA' ityasyaiva vivaraNarUpam-evaMjAtIyasya kasyA'pi prAmANyAnabhyupagama iti / evaMjAtIyasya pratyakSA'numAnavyatiriktasya, akSajasya sakala padArthA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam | [ 95 tArthamAtragrAhitvena liGgajasya cAnavasthAprasaktitaH sakalapadArthAkSepeNa pratibandhagrAhakatvA'yogAdanumAnapravRtterabhAva iti kutastadekapramANakakSaNikatvAdidharmasiddhiH saugatAnAm, nahi te naiyAyikAdaya iva sAmAnyapratyAsattiM sarvAkSepeNa pratibandhagrAhikAmabhyupagacchanti / yairapi sAmAnyapratyAsattirabhyupeyA, teSAmapi jJAtasya sAmAnyasya kSepeNa pratibandhagrAhakatvA'yogAdityanvayaH / kathaM na pratibandhagrAhakatvamakSajasyetyapekSAyAmAha - sannihitArthamAtragrAhitveneti / liGgajasya ca pratibandhAgrAhakatve hetuH -- anavasthAprasaktita iti / anumAnapravRtterabhAvaH kSaNikatvAnumAnapravRttyabhAvaH / tadekapramANaketi - anumAnamAtrapramANa ketyarthaH / yena ca naiyAyikAdinA sAmAnyalakSaNA pratyAsattirupeyate tanmate sAmAnyalakSaNApratyAsattijanyapratyakSamevAtItA'nAgata vartamAnasa kala sAdhya sakala hetugrAhakatvAt sakalapadArthAkSepeNa pratibandhagrAhakamiti pratyakSAtmaka pratibandhagrAhijJAnataH syAdapyanumAnapravRttiH, saugataistu sAmAnyalakSaNA pratyAsattireva nopeyata iti kutastatprabhavaM pratyakSamavinAbhAvagrAhakaM tanmata ityAhanahIti - asya ' abhyupagacchanti ' ityatrAnvayaH / te saugatAH, 6 abhyupagacchanti ityatrAnvayaH / pratibandhagrAhikAM pratibandhagrahajanikAm, bauddhA: - " nA''yAti na ca tatrAsInna cotpannaM navAMzavat / jahAti pUrva nA''dhAramaho vyasanasantatiH " 11 [ ityAdivacanAveditasAmAnyakhaNDanayuktijAlataH sAmAnyameva pratikSipanti kutasteSAM tasya pratyAsattitayorarIkAra yairnaiyAyikAdibhiH sAmAnyalakSaNA pratyAsattirupeyate tanmate'pi sAmAnyalakSaNAprabhavaM prayakSaM na sarvopasaMhAreNA'vinAbhAvagrAhakamityAha -- yairapIti / teSAmapi mata iti zeSaH, jJAtasya sAmAnyasya pratyAsattitve ityanvayaH, etacca prAcInanaiyAyika matena tanmate 1 ityAzayaH / " - Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam sAmAnyajJAnasya vA pratyAsattitve vahnitvasAmAnyapratyAsattyA kathazcid yAvadvahnibhAnasambhave'pi vahimattvAdevahnisaMyogAdirUpasya sAmAnyatvA'bhAvena tatpratyAsattyA yaavdvhnimdaadibhaanaa'nuppttiH| vahirindriyajapratyakSasthale tadindriyasambaddhavizeSyakajJAnaprakArIbhUtasAmAnyaM tadindriyasya pratyAsattiH, mAnasasthale tu svasaMyuktAtmasamavetajJAnaprakArIbhUtasAmAnya manasaH pratyAsattiH, sAmAnyaM yena sambandhena jJAyate tena sambandhenAdhikaraNAnAM prtyaasttiH| sAmAnyajJAnasyeti-etacca navyanaiyAyikamatamavalambya, atra bahirindriyajanyapratyakSasthale svasaMyuktamanaHsaMyuktAtmasamavetasAmAnyajJAnaM bahirindriyANAM pratyAsattiH, pratyAsattitA ca tasya svaviSayavattvasambandhena, jJAnalakSaNA pratyAsattirapi jJAnarUpaiva, paraM tasya pratyAsattitAniyAmako viSayatAsambandhaH, ata eva sAmAnyajJAnaM svaviSayAzrayasya jJAnaM janayati, jJAnaM ca svaviSayasya jJAnaM janayatIti vizeSaH, sAmAnyajJAnalakSaNapratyAsattizca bahirindriyasthale tadindriyajataddharmaprakArakabodhasAmagrImapekSata iti, mAnasasthale tu svasaMyuktAtmasamavetasAmAnyajJAna pratyAsattiriti bodhyam / sAmAnyavAbhAvena nityatve sati anekasamavetatvalakSaNasAmAnyatvasyAbhAvena, neyAyikAdibhizca vahnimattvena samAnAnAM vahnimatAM bhAvo vahnimattvamapi anityaM sAmAnya sAmAnyalakSaNApratyAsattisthale svIkRtam , yadyapi sarveSu vahnimatsu vahnisaMyogAdirUpaM vahnimattvaM naikamanugataM tathApi vahnitvenA'nugatIkRtAnAM vahnInAM saMyogasya saMyogatvenA'nugatIkRtasya sakalavahnimatsAdhAraNyAt tatpratyAsattyA yAvadvahnimadbhAnamupapAditam , paraM tattavyaktitvena vahnInAmananugatatvaM vahnitvenA'nugatatvamitItthaM svIkRtaM syAt , tathA ca sati smAdvAdikakSApravezasteSAM syAditi bodhyam / atra naiyAyikAzaGkA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] na ca, tatrA'pi svAzrayAdisambandhena vanityAdikameva pratyAsattiH, na caivaM samavAyena vahnitvaprakArakajJAnAdapi vahnimatAM pratyakSApattiH, paramparAsambandhena vahnitvaprakArakajJAnasyaiva taddhetutvAt , na caivaM 'vahnimad ' itijJAnAnantaraM tanna syAt , prakArIbhUtasya vahnaH saMsargamudbhAvya pratikSipati-na ceti-asya 'vAcyam ' iti pareNa yogH| tatrApi vahnimattvAdinA yAvadvahnimadAdibhAnasthale'pi / svAzrayAdisambandhena svAzrayavattvAdisambandhena, vahnitvAderapi svAzrayIbhUtavahnayAdimattvasambandhena yAvadahnimatsu sadbhAvAd vahnitvAdilakSaNasAmA. nyapratyAsattyA yAvadvahnimadAdibhAnopapattiH, atra jJAtasya sAmAnyasya pratyAsattinvapakSe svAzrayavattvasambandhena vahnitvAdikaM pratyAsattiH:sAmAnyajJAnasya pratyAsattitvapakSe svaviSayAzrayavattvasambandhena vahnitvAdijJAnaM pratyAsattiriti 'svAzrayAdi ityAdipadAt svaviSayAzrayavattvasya "vahnitvAdikam' ityatrAdipadAd vahnitvAdijJAnasya parigrahaH / nanu yadi vallitvAdikameva vahnimadAdibhAnaprayo-. jakapratyAttistahi samavAyena vahnitvaprakArakajJAnAdapi sakalavahnimatAM pratyakSaM syAditi taTasthA''zaGkAM pratikSipati-na ceti'vahnitvaprakArakazAnAd' ityuktiH sAmAnya jJAnapratyAsattitvapakSamavalambya; zAyamAnasAmAnyapratyAsattittvapakSe tu samavAyena vahnitvaprakArakajJAnaviSayAd vahnitvAdapi vahnimatAM pratyakSApattirityeva mApAdanavacanaM jJeyam / nissedhhetumaah-prmprsimbndheneti-svaashryvtvsmbndhenetyrthH| tahetutvAt vahnimatpratyakSahetutvAt / paramparAsambandhena vahnitvaprakArakajJAnasya vahnimatpratyakSahetutve 'vahnimad . ityAkArakavahniprakArakajJAnato vahnimatpratyakSaM na syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / evaM paramparAsambandhena vahnitvaprakArakajJAnasya taddhetutve / tanna syAt vahnimatpratyakSaM na bhavet / 'vahnimad' iti jJAne prakAratayA yathA vahnarbhAnaM tathA tatra svAzrayavattvasamba Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tayApi bhAne vAdhakA'bhAvAt , ata eva 'vizeSaNavidhayA janakajJAne prakArIbhUtasyaiva saMsargatve janyajJAne'pi tathAtvam , itarathA tUbhayatraiva prakAratAnAkrAntameva saMsargatvamiti sarvatra vahnitvenaiva vahnimatAM bhAnaM syAd ' iti kucodyamapAstamiti vAcyam / tathApyabhAvavadAdipratyakSasthale sAmAnyapratyAsattitAyA vaktumazakyatvAt , ndhena vahnitvamapi prakAratayA bhAsata iti tadeva jJAnaM svAdhayavattvasambandhena vahnitvaprakArakamapi, evaM ca prakAratayA bhAsamAnasyApi vahnaniruktasambandhaghaTakatayA'pi natra bhAnamityata uktakAraNasampattyA 'vahnimad' iti jJAnato vahnimatpratyakSasya sambhavA. diti niSedhahetumAha-prakArIbhUtasyeti / ata eva bAdhakAbhAvAt prakAratayA bhAsamAnasya saMsargatayA bhAnasambhavAdeva, asya * apAstam' itytraanvyH| tathAtvaM prakArIbhUtasyaiva saMsargatvam / itarathA tu janyajJAne prakArIbhUtasya saMsargatvA'bhAve tu / ubhayatraiva janakajJAne janyajJAne ca / tathA ca sati janakazAne saMsargatayaiva vaDhe ne vahnimatpratyakSAtmakajanyajJAne'pi saMsargatayaiva varbhAnavyavasthitau vahnimatpratyakSamapi vahnitvaprakArakameva bhavet , na tu vahniprakAra kamityAha-sarvatreti / tatrApi 'svAzrayAdisambandhena ' ityAdizaGkApratikSepahetumupadaryAta - tathA'pIti -- vahnimadAdipratyakSasthale svAzrayAdisambandhena vahnitvAdisAmAnyasya pratyAsattitvasambhavespItyarthaH / abhAveti-abhAvo yathA na sAmAnyaM tathA'bhAvatvamapi na sAmAnyamiti yAvadabhAvavatpratyakSasthale sAmAnyapratyAsattitAyAH kasyApi vaktumazakyetvena sAmAnyapratyAsatyA yaavdbhaavvtprtykssaasmbhvaadityrthH| yadi cA'khaNDopAdhisvarUpamapyabhAvatvamanugatatvAt sAmAnyasvarUpamupeyata iti svAzrayavattvarUpaparamparAsambandhenA'bhAvatvameva pratyAsattirityucyate tarhi ghaTatvAdikamapyakhaNDopAdhirevA'stu, tasya sAmAnyatvasvIkArAdeva sAmAnyakArya Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthApraNarakam] [ 99 tatrApyabhAvatvAderakhaNDopAdheH sAmAnyatvasvIkAre ca tenaiva jAtyucchedAd dattastasyai jalAJjaliH / kizca, paramparAsambandhena vahnivAdiprakArakajJAnaM vinA'pi sAkSAtsambandhena vahnimattvAdiprakArakajJAnAdapi yAvadvahnimadAdipratyakSAnubhavasya sA janInatvAd vahnimavAderapi sAmAnyatvaM dhruvam , sAkSAtsambandhena vahnimattvaprakArake siddhayA sAmAnyapadArthoccheda eva syaadityaah-ttraa'piiti-abhaavvdaadiprtyksssthle'piityrthH| tenaiva akhaNDopAdhinava / tasyai jAtyai / yadi ca vahnitvena sakalavahnipratyakSAnurodhena vahnitvAdikaM sAmAnyamupeyate tarhi vahnimattvena sakalavahnimatpratyakSAnurodhena vahnimattvAderapi sAmAnyatvaM svIkaraNIyaM syAdityAha-kiJceti / svAzrayavattvarUpaparamparAsambandhena vahnitvaprakArakajJAnAd yadi sakalavahnimatpratyakSamupapadyata na strIkriyetA'pi vahnimattvaM sAmAnyam , na caivam, paramparAsambandhena vahnitvaprakArakajJAnasya sakalavahnimatpratyakSaM prati kAraNatvakalpanApekSayA svarUpasambandhena vahnimattvaprakArakajJAnasyaiva lAghavena tat prati kAraNatvakalpanasyaucityA. dityAzayenAha-paramparAsambandheneti-' paramparAsambandhena vahnitvAdiprakArakajJAnaM vinA'pi' ityanena vyatirekavyabhicArAdapi tasya kAraNatvaM na sambhavatIti darzitam / vyatirekavyabhicAroddhArAya sAkSAtsambandheneti-taddharmaviziSTasya yatra bhAnaM paramparAsambandhena taddharmasyApi tatra bhAnamiti niyamazcAtropobalakaH, sAkSAtsambandhena vahnitvaprakArakajJAnasya sAmAnyalakSaNapratyAsattividhayA kAraNatvasyAnyatra klaptatvAdatrApi paramparAsambandhena vahnitvaprakArakajJAnasyaiva tattvamucitamiti lAdhavamakizcitkaramiti hRdym| yadi taddharmaviziSTasya prakAratve taddharmasyApi prakAratvamiti niyama AzrIyate tarhi jAtitvena sakalajAtipratyakSe jAtitvaprakArakajJAnasya sAmAnyalakSaNapratyAsattividhayA kAraNatvasya klRptatayA jAti Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam paramparAsambandhena tvaprakArakatvamAvazyakamiti cetu ? tarhi jAtaprakAra jAtitvaprakArakatvamAvazyakamiti jAtimadAdipratyakSe jAtitvAdeH pratyAsattitvaM syAt, taccAyuktamiti vahnimattvAderjAtimatvAdezva sAmAnyatve dhruve ca vahnimadAdereva jAtimadAdereva ca sAmAnyatvakalpane lAghavam, sakhaNDAkhaNDa sambhinaikasvabhAvasya vastunaH prAmANikatvAt, tathA ca dhUmAderdhUmasAmAnyatvena jJAne yAvaddhumamadAdipratyakSe'pi paramparayA jAtitvaprakArakajJAnasya kAraNatvato jAtitvAderapi sAmAnyapratyAsattitvaM bhavet, tacca yathA gauraveNAyuktaM tathaiva vahnimadAdipratyakSe'pi paramparAsambandhena vahnitvAdeH pratyAsattitvamayuktamiti vahnimadAdipratyakSAnurodhena vahnimattvAderjAtimadAdipratyakSAnurodhena jAtimattvAdezca sAmAnyapratyAsattitvopapattaye jAtitvaM kalpanIyam, tatrA'tiriktavahnimattva- -jAtimattvAdikaM dharma parikalpya tatra jAtitvakalpanApekSayA'pi lAghavAd vahnimadAderjAtimadAdereva sAmAnyatvaM kalpanIyam, tata eva ca vahnimadAdilakSaNasAmAnyapratyAsattibalAt sakalavahnimadAdipratyakSasyodayasambhavAditi samAdhatte tati / tacca jAtitvAdeH pratyAsattitvaM ca / nanu vahnimadAdeH sakhaNDa svarUpasya jAtitve'khaNDa svarUpatvamapi syAt, tat kathaM saGgatam ? sakhaNDatvAkhaNDatvayorviruddhayorekasmin kalpanA'sambhavAditya Aha - sakhaNDeti - vastutaH sakhaNDA'khaNDobhayasvabhAvasyaikasya pramANena viSayIkRtatvAdapekSAbhedena sakhaNDatvA'khaNDatvayorekasminnupapattestayoH sarvadhA virodhasyA'siddherityAzayaH / tatkimIdRzasAmAnyalakSaNapratyAsattibalasamudbhUtaM pratyakSam, evaM sati pratyakSeNaiva sarvopasaMhAreNAvinAbhAvagraha iti na pratyakSAnumAnavyatiriktasya pramANasyAvazyakateti nA'nindriyajA'liGgajasya pratyabhijJAnasya prAmANyaM taddRSTAntata ityata AhatathA ceti - vahnimadAderjAtitve siddhe cetyarthaH, yathA ca vahnimadAdiH Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 101 jJAnamanakSajamaliGgajaM sarvorasaMhAreNa pratibandhagrAhaka mUhapramANAkhyamavazyamabhyupeyamiti kimaprakRtena ? / vivecitmidmnytr| .. / yacca 'nityAt krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAsAmarthyalakSaNA sattA nivartamAnA kSaNikeSvevAvatiSThate' ityAdhuktam , tadasatkrameNa kAryajanane'pi janakatvA janakatvasvabhAvabhedasya vastubhedAsAdhakatvena tannityatvA'pracyavAt , yataH kramopetakAryopalambhAd hetojanakA janakasvabhAvabhedaM kalpanA'dhyavasyati, na ca tatpradarzitasAmAnyaM tathA dhUmAdirapi sAmAnyamiti tasya sAmAnyatvena jJAne yat sarvopasaMhAreNA'vinAbhAvagrahaNaM tadatiriktamUhAkhyapramANamevA'bhyupeyam, na tu sannihitavartamAnamAtraviSayakajJAna eva vartamAnatayA pramitasya pratyakSatvasya tatra kalpanaM yuktamityAzayaH / etadvistarAdhigamAya ratnAkara-sammatyAdikamavalokanIyamiti sUcayitumAha-vivecitamiti-anindrijasyAliGgajasya pratyabhijJohAdizAnasya prAmANya vicArita granthAntara ityarthaH / anyadapi bauddhoktaM sattva-kSaNikatvA'vinAbhAvavyavasthApanapratyalaM vacanamullikhya prati. kSipati-yacceti / nitya vastu sahakAryasampatteH pUrva yadeva kArya nA'kArot tadeva kArya sahakArisampattitaH kagetItyevaM krameNa kAryajanakatvasyorarIkAreNa janakatvA'janakatvasvabhAvabhedo bhavanapi na vastuto bhedasya sAdhaka ityekameva vastu janakA'janakobhayasvabhAvaM pUrvottarakSaNavartItyato na kramajananakAritve'pi nityatvasya kSatiriti bauddhoktasyAyuktatve hetumupadarzayati-krameNa kaaryjnne'piiti| krameNa kAryajanane svabhAvabhedabhAve'pi vastuno bhedAbhAvAnnityatvAkSatirityatra hetumAha-yata iti / hetoH kAraNasya / kramopeteti-kramikakAryANAmupalambhAt / kalpanA janakA'janakasvabhAvabhedaviSayiNyanumitiH, janakA'janakasvabhAvabhedam, adhyavasyati avagAhate / 'na ca' ityasya 'bhidyante' itynenaanvyH| tatpradarziteti Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam khabhAvabhedAd bhAvA bhidyante, anyathA kalpanA bhAvAnAmekatvamapyadhyavasthatIti nityatA'pi teSAM bhaveta , yadi coditA'nuditaprayojanApekSaH kalpanAropito'pi janakA'janakasvabhAvabhedo bhAvAnAmabhyupagantavyastadA sva-parotpAdyakAryApekSayA kSaNe'pi kalpanAropito niruktaanumitilkssnnklpnaavissyetyrthH| anyathA kalpanAviSayIkRta svabhAvabhedaprayuktabhedato vastunaH kSaNikatve | kalpanA anumityaadiruupaa| yadi kalpanayA svabhAvabhedavyavasthityA kSaNikatvaM tarhi ekatvaviSayakakalpanayaikatvavyavasthityA bhAvAnAM nityatA'pi bhavedityarthaH / yadi ca kalpanayA yat kAryamupajAyate tatkAryApekSayA janakatvam , yat kArya nopajAyate tatkAryApekSayA'janakatvamityevaM janakatvA'janakatvasvabhAvabhedo bhAvAnAmabhyugamyate tajhekakSaNe ekaH kSaNiko bhAvo yo'bhimataH so'pi svotpAdyakAryApekSayA janakatvasvabhAvaH parotpAdyakAryApekSayA cA'janakatvasvabhAva ityevaM janaka tvA'janakatvasvabhAvabhedAdekakSaNe'pyekatayA'bhimatasya kSaNikasya bhedaH syAdityekaM kimapi na syAt, ekAbhAve cAnekamapi kathaM bhavet ? yadekaM na bhavati tadanekamiti gIyate. ityekasya jagatyabhAve na tasya niSedha ityekApekSatvAdanekasyaikAbhAve na sattvaM syAdityAzayenAha-yadi ceti-krameNa kArya kurvato nityasya yat kArya yadotpadyate tadA tat kAyamuditaprayojanaM prayojanapadasya kAryaparatvAt . tadavekSaH kalpanA''ropito janakasvabhAvaH, yacca kArya punastasyaiva nityasya tadAnIM notpadyate kintu kAlAntare jAtaM bhaviSyati vA tat kAryamanuditaprayojanam , tadavekSaH kalpanAropito'janakasvabhAva ityevaM janakA'janakasvabhAvabhedo bhAvAnAM kSaNikavAdinA vastubhedasAdhakatayA'bhyupagantavyaH, tadA svotpAdyakAryApekSayA kSaNe. 'pi kSaNamAtrasthAyinyapi padArthe kalpanAropito janakasvabhAvaH, tadAnImeva ca parotpAdyakAryApekSayA kalpanAropito'janakasvabhAva Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 103 " janakA janakasvabhAvabhedaH syAd abhedapratibhAsena kalpanAbAdhastUbhayatra tulyaH, nAnA kAryajanakai kasvabhAvasyAnubhavasiddhasya vastunaH pratyAkhyAtumazakyatvAt / kizva, yadi nAma krama-yaugapadyAbhyAM nityAdarthakriyA vyAvRttA tathApi na tataH kSaNakSayasiddhiH, akSaNikebhya iva kSaNike ityevaM janakA'janakasvabhAvabhedaH syAt, tathA ca tatprayukta ekakSaNe'pi kSaNikasya vastuno bhedaH prasajyata ityarthaH / nanvekakSaNamAtrasthAyino'bhedaH pratibhAsata iti tenAbhedapratibhAsena bhedapra tibhAsikalpanA bAdhyata iti bAdhitakalpanayA na kSaNikasya bhedavyavasthitiriti cet ? evaM sati nitye'pi vastunyabhedapratibhAsa upajAyata iti tenAbhedapratibhAsena bAdhitA bhedapratibhAsikalpanA kathaM nitye'pi vastuni svabhAvabhedAropaNato bhedaM vyavasthApayedityAha-abhedapratibhAseneti / nanvabhedapratibhAsa eva nitye vastuni nAbhyupeyate, kathaM tato'bheda lpanAbAdha ityata Aha- nAnAkAryetianubhUyate ca nAnAkAryajanakatayaikaM vastu tathA'nubhUyamAnataivaikapratibhAsaH, tasya tathA'nubhUyamAnavastuno'palApAsambhave'palApAsambhavAdityarthaH, etAvatA nitye vastuni krameNArthakriyAkAritvamupapAditamiti na nityAt kramayaugapadyAbhyAmarthakriyA sAmarthyalakSaNasattA nivartata iti kutastasyA nityAnnivartamAnatvAt kSaNikeSvavasthitiriti / yathA ca nityAt krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAsAmarthyalakSaNA sattA nivartate tathA kSaNikAdapi krama - yaugapadyAbhyAmuktasvarUpA sattA nivartata iti na nityAnnivRttimAtreNa tasyAH kSaNikeSvavasthitisambhava ityAha- kiJceti / tathA'pi nityAt krama-yaupadyAbhyAmarthakriyA saamrthylkssnnsttaayaa| nivRttatve'pi tataH niruktalakSaNa Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam bhyo'pyasyA vyAvRttatvAt , yataH-kSaNikA api kArya kevalA ekamutpAdayanti ? utA nekam ? samuditA api tadekam ? anekaM vA ? na tAvadekamutpAdayanti, adarzanAt . anabhyupAmAca, ekammAdevAgnarindhanavikAradhUmabhasmAyanekakAryadarzanAt , 'na vai kizcidekaM janakam' ityabhyupagamAca; nApyekamanekotpAdakam , sAmagryA sattAtaH / asyAH arthkriyaayaaH| kSaNikebhyo niruktasattAyA vyAvRttatvaprasAdhanAya vikalpAnAha-yata iti / kSaNikAH kevalA eka kAryamutpAdayantItyekaH pakSaH, kSaNikA kevalA aneka kAryamutpAdayantIti dvitIyaH pakSaH, samuditAH kSaNikA ekaM kAryamutpAdayantIti tRtIyaH kalpaH, samuditAH kSaNikA aneka kAryamutpAdayantIti turIyaH kalpa ityevaM catvAro vikalpAH. tatra prathamaM kalpaM pratikSipati-na tAvadekamutpAdayanpIti / adarzanAt kevalasya kSaNikasyaikakAryajanakatvA'darzanAt , na tvekameva kSaNikamekaM kAryamutpAdayat kvacit kadAcid dRzyata iti / anabhyupagamAcca bauddhairapyekasya kSaNikasyakakArya prati janakatvasyAnabhyupagamAdapi kevalAH kSaNikA eka kAryamutpAdayantIti na yuktH| tatra prathamahetorekasya kSaNikasyaikakAryajanakatvA'darzanasya dADhAyaikasyAnekakAryajanakatvadarzanaM hettyopnysyti-eksmaadeveti| ekasyaikakAryajanakatvAnabhyupagamasamarthanAyAnekasya sAmagrIrUpatAmApannasyaikakAryajanakatvAbhyupagamaM hetutayA darzayati-na vai kiJcidekaM janakamiti etadantaraM 'sAmagrI vaijanikA' iti dRzyam / dvitIyakalpaM pratikSipati-nApyekamane kotpAdakamiti na vai kiJcidekaM janakam 'sAmagrI cai janikA' ityupagamataH sAmathyA eva janakatvasyAbhISTatvena yathaikaM kAya. prati naikasyaiva janakatva tathaivAneka kArya pratyapi naikasyaiva janakatvamiti niSedhahetumAha-sAmagrathA eveti / noktaniyamamAtrataH sAmagrayA eva janakatvam , kintUpalabhyate cAnekasmAt kAryotpattirityato'pi sAmagrayA janakatvaM naikasyaivetyAha Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 105 eva janakatvAbhyupagamAt , anekasmAt kAryotpattyupalabdhezva, nApya- . nekamekotpAdakam , anekasmAdupajAyamAnasya kAryasya nAnAtvasya nyAyaprAptatvAt , iSyate ca sautrAntika-vaibhASikAbhyAM sazcitebhyaH paramANubhyaH sazcitanAmeva teSAmutpattiH, sazcitaparamANuvyatirekeNa minnasya vastuno'nabhyupagamAt , saMvRtyaikasya ghaTAdezvA'janyatvAt , jJAnamapi viSayA''loka-manaskArAdisAmagrIprabhavaM naikaM yuktam , anekasmAt kAryotpattyupalabdhezcati / samuditAH kSaNikA eka kAryamutpAdayantIti tRtIyakalpaM nirasyati-nApyanekamekotpAdakamiti / kAraNabhedAt kAryabheda iti niyamena kAraNasyAnekatve kAryasyApyanekatvaM prasajyata iti niSedhahetuM darzayati-anekasmAdupajAyamAnasyeti / 'puAt pulotpattiH' ityabhyupagacchatoH sautrAntika-vaibhASikayoauddhavizeSayoranekasmAdanekotpattirevAbhimatetyAha-iSyate ceti| teSAM paramANUnAm / nanu kapAlAdito ghaTAderavayavina ekasyotpattidRzyata eveti kathaM pujAt puJjotpattirityata Aha-saJciteti-saJcitAH paramANuvizeSA eva kapAlAdayaH, ghaTAdayo'pi sazcitAH paramANuvizeSA eva, sazcitaparamANuvyatirekeNAtiriktasyAvayavirUpavastunaH sautrAntika vaibhASikAbhyAmanabhyupagamAdityarthaH / nanu 'ayaM ghaTaH, ayaM paTaH' ityevamekasya ghaTAderavayavino'pi pratibhAsanaM samasti, tasyaivaikasyAnekajanyatvaM syAdityAha-saMvRtyeti-vastugatyA nAstyeva ghaTAdirekaH, saMvRttiH kalpanA, tayA kalpitasya tasya sambhave'pi na tasya janyatvam, kAlpanikasya tasya vAndhyeyakalpasya janyajanakabhAvAnAzrayatvAdityarthaH / nanu viSayA''lokendriyAdyanekakAraNasamutthamekaM vijJAnalakSaNaM kArya dRzyata eveti kathamekasya nAnekakAraNaprabhavatvamityata Aha-jJAnamapIti-'naikaM yuktam' ityanenAnvayaH, anekajanyasyAnekatve klRpte yadi jJAnamapyanekajanyamiSyate tadA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nA'pi tadekarUpamabhyupagamyate, antarahaGkArAspadasukhAdirUpasya bahizca tadviparItamya grAhya-grAhakAkArobhayarUpasya tasya saMvedanAt / athA'yamanayorbhedAvabhAso bhinnayoriva, na punarbhinnayoretra, taduktam -' grAhya grAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate" / ] iti / naitadevam-bAhyArthavAdatyAgaprasakteH / na ca grAhya-grAhakAtadapyanekameva syAnnaikamityarthaH / noktaniyamabalAdeva tasyAnekatvaM kintvabhyupagamyate svasaMvedanenA'ntaH sukhAdirUpasya vahizca grAhya grAhakobhayarUpasya jJAnasyAnubhUyamAnatvAdapyanekarUpatvameva, na tvekarUpatvamityAha-nApIti-asya 'abhyupagamyate' itynenaanvyH| tajjJAnamekarUpaM nAbhyupagamyata ityatra hetumupadarzayati-antariti-'sukhAdi' ityAdipadAd dukhAdeH parigrahaH / tadviparItasya ahaGkArAspadasukhAdivilakSaNasya / tasya jJAnasya / jJAnasyoktadizA bheda masahamAnaH zaGkate-atheti / ayam antaH sukhAdirUpatayA bahizca grAhyagrAhako. bhyruuptyaa'nntrmupdrshitH| anayoH antarbahiniyoH / yadyapyekameva jJAnaM na tu bhinnam , athApi tathA bhAsata iti kRtvA bhinnayoriva / bhinnayoriva tayorbhedAvabhAso na tu bhinnayorevetyatra saugatavacanaM saMvAdakatayopadarzayati-taduktamiti-"evaM svaprakAzo'pi buddhayAtmA viparyAsitabuddhibhiH / " iti pUrvArddha dRzyam / samAdhattenaitadevamiti / yadi svaprakAzacipameva jJAnaM na tu vastugatyA tasya grAhyagrAhakabhAvaH, kintu saMvRtyA grAhyarUpatayA grAhakarUpatayA ca tadavabhAsaH, evaM tarhi vAstavagrAhyagrAhakabhAvAbhAvAnna tasya grAhyaM bAhya vastu nA'pi tadgrAhakaM jJAnamiti pramANAbhAvAda bAhyArthavAda. ucchitetyAha.-bAhyArthavAdatyAgaprasakteriti / jJAnasya grAhyAkAro grAhakAkArazca sAMvRta iti saMvRtyobhayarUpatve'pi vastugatyA nobha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vyavasthAprakaraNam ] [107 kArayoH sAMvRtatvam , grAhakAkArasya bodharUpatayA samanantarapratyayajanitatvena grAhyAkArasya ca viSayArpitatvena kAraNAnvaya-vyatirekAnuvidhAyitayA'sAMvRtatvAt / na ca nirAkAramabhinnasvabhAvamekasAmagrIjanyaM jJAnaM sambhavati, paramate nirAkArasya viSayA'grAhitvAt , tasmAkamanekajanyamiti sthitam / nApi pUrvasAmagrIta uttarA sAmagrI prabhavatIti bauddhasiddhAntamanurudhyA'nekamanekamutpAdayayarUpatvamityekaM jJAnamanekakAraNaprabhavaM syAdityAzaGkaya pratikSipatina ceti / niSedhe hetumAha-grAhakAkArasyeti-'uttarottarabodhasya pUrvapUvaibodhajanitatvam' iti jJAnasya svAvyavahitapUrvavartijJAnasvarUpasamanantarapratyayajanyatvena tadAtmakagrAhakAkArasthApi samanantarapratyayajanitvena, jJAne grAhAkArasyApi 'yadAkAro viSayastadAkAraM jJAnam' iti niyamAnurodhena viSayaH svAkAraM jJAne samarpayatIti viSayArpitatvena, 'samanantarapratyayasattve jJAnasya : grAhakAkArasattvaM samanantarapratyayAbhAve grAhakAkArAbhAvaH, evaM yadAkAro viSayastadAkAraM jJAnaM tadAkAraviSayA'bhAve * jJAnasya tadAkArA'bhAvaH' ityevamanvaya-vyatirekAnuvidhAyitayA grAhyAkAra-grAhakAkArayorasAvRtatvAd-vAstavikatvAdityarthaH / nanu jJAnaM nirAkArameveti na grAhyagrAhakobhayarUpatA tasyetyabhinnakhabhAvaM tadekasAmagrIjanyamityekasya tasyAnekakAraNajanyatvaM syAdityAzaGkaya pratikSipati-na cetiasya 'sambhavati' ityanenAnvayaH / paramate bauddhamate / tRtIyakalpakhaNDanamupasaMharati-tasmAditi / samuditAH kSaNikA anekaM kAryamutpAdayantIti turIyakalpaM pratikSipati-nApIti-asya 'yuktam' itynenaanvyH| rUpajJAnAdighaTitasAmagrIto'nantaraM rUpajJAnAdighaTitA sAmagrI jAyata iti tatrAvyavahitapUrvavartitvAd rUpaM yathA rUpasya kAraNaM tathA jJAnasyApi, evaM jJAnamapi yathA jJAnasya - kAraNaM tathA rUpasthApi, tathA ca jJAnajanyatvena jJAnaM yathA jJAnarUpaM tathA rUpamapi Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam tIti vaktuM yuktam , rUpajJAnAdInAM jJAnarUpAdijanyatvena jnyaanruupaaditvaaptteH| na cAvAntarakAraNavizeSAt kAryavizeSaH, tathAhi-cakSurUpAlokamanaskArAdiSu vijJAnAdikAryotpAdakeSu manaskAro vijJAnamupAdAnatvena janayati, zeSakAryANi sahakAritvena, evaM rUpAdikamapi rUpAdikamupAdAnatvena, zeSANi sahakAritvejJAnajanyatvena jJAnAtmakaM syAt , evaM rUpajanyatvena rUpaM yathA rUpasvarUpaM tathA jJAnamapi rUpajanyatvena rUpasvarUpaM syAditi niSedhahetumupadarzayati-rUpajJAnAdInAmiti / yadyapi rUpajJAnAdisAmagrI rUpajJAnAdisAmagrIjanyeti sAmagrIghaTakarUpAdijanyatvaM jJAnAdInAmapi, evaM sAmagrIghaTakazAnAdijanyatvaM rUpAdInAmapi, tathA'pi rUpAdikaM prati rUpAdikamupAdAnavidhayA kAraNam , jJAnAdikaM ca sahakArividhayA kAraNam , evaM jJAnAdikaM prati jJAnAdikamupAdAnatayA kAraNam , rUpAdikaM ca sahakAritayA kAraNam , tathA copAdAnajAtIyameva kArya bhavati na sahakArijAtIyamiti rUpAde rUpAdyAtmakatvameva zAnAdezca jhAnAdirUpatvamavetyavAntarakAraNavizeSAt kAryavizeSo bhaviSyatItyAzaGkaya pratikSipati-na cetiasya 'vAcyam' iti prennaanvyH| avAntarakAraNavizeSamupadarzayati-tathAhIti-manaskArazcittasyaiva kAryonmukho'vasthAvizeSaH, avasthAvizeSApanaM cittameva vA, sa ca vijJAnaM pratyupAdAnakAraNaM kAryAntarANi prati tu sahakArikAraNam , evaM rUpAdikamapi rUpAdikaM pratyupAdAnakAraNaM zeSakAryANi prati tu sahakArikAraNamiti jJAnAdikAryajanane manaskAra upAdAnatayA niviSTaH, rUpAdikaM tu sahakAritayA niviSTaM sAmagrayAm , evaM rUpAdikAryajanane manaskAraH sahakAritayA rUpAdikamupAdAnatayA niviSTamityekasyA api sAmaprayAH svabhAvamedAd bheda iti tajanyAnAM kAryANAmapi svabhAvabheda iti na rUpajJAnAdInAM jJAnarUpAditvaprasaGga iti zaGkA'bhi Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 109 anekAntavyavasthAprakaraNam ] netyavAntarasAmagrIbhedena tajjanmanAM svabhAvabheda iti vAcyam, manaskArAdInAM jJAnAdau yena rUpeNa janakatvaM tenaiva cakSurAdijanakatve cakSurAdInAM jJAnAditvApatteH kArye sakalasvagatavizeSAdhAyakatvasyopAdAnalakSaNatvAt, rUpAntareNa ca manaskArAdInAM cakSurAdijanakatve kathaM na svabhAvabheda: ? / upAdAna-sahakArizaktibhede'pi svasaMvidyekatvenAvabhAsanAnmanaskArasyaikatvamiti cet ? nanvevamakSaNikasyApi tadatatkAlabhAvikAryajanakatvasvabhAvabhede'pi pratyakSeNaika 1 preto'rthaH / yena rUpeNa manaskArAdInAM jJAnAdikaM prati kAraNatvaM tenaiva rUpeNa yadi teSAM rUpAdikaM prati kAraNatvaM tadA sa svabhAvasteSAM jJAnAditvena jJAnAdijanakatvalakSaNaH, yatastadvalAjAyamAnAnAM jJAnAdInAM jJAnAditvam, tadvalAdeva ca rUpAdInAmapi jAyamAnatvena teSAmapi jJAnAditvaM prasajyeta, jJAnAdikaM prati yena svabhAvena janakatvaM tatsvabhAvavyatiriktasvabhAvena rUpAdikaM prati kAraNatve tu svabhAvabhedAd bhedaH syAdevati niSedhahetumupadarzayati'manaskArAdInAmiti / cakSurAdijanakatve cakSurAdikaM prati janakatve / tena svabhAvena janakatve upAdAnavidhayaiva janakatvamAyAtam, upAdAnaM ca tadeva bhavati yat sakalasvagatavizeSAdhAyakamiti svagatajJAnAdilakSaNavizeSasya prasako rUpAdInAM syAdevetyAha- kArya iti / rUpAntareNa yena rUpeNa jJAnAdikaM prati janakatvaM tadanyarUpeNa / nanu svasaMvedanAtmakajJAne manaskAra ekatvenaivAvabhAsata ityupAdAnazaktisahakArizaktilakSaNasvabhAvabhede'pi na tasya bheda ityAzaGkate - upAdAneti / sthiro'pi padArthaH pratyakSe ekatvenaivAvabhAsata iti tasya tatkAlabhAvikAryajanakatvA'nya kAlabhAvikAryajanakatvalakSaNasvabhAvabhede'pi na bheda iti kathamekatvaM na syAditi samAdhattenanvemakSaNikasyApIti / yathA copAdAnatva- sahakAritvayorjanakatvavi - zeSarUpayoH kAryabhedena janakatvA-SjanakatvarUpayorvA na virodha iti Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tvena pratibhAsanAt kathaM naikatvam ? / upAdAnatva-sahakAritve janakatvavizeSarUpe kAryabhedena janakatvA'janakatvarUpe vA na viruddhe iti cet ? tadatatkAryajanakatve'pi tathA na virotsyete iti tulyam / antyAvasthAyAM sarveSAM pratyekamabhimatakAryajanakatvamanyasanidhistu svahetupratyayasAmopanItAvarjanIyasanidhi!pAlambhamahatItyekaikatayorekatrAdhyAso na viruddhadharmAdhyAsa iti na sa bhedaprayojakaH, tathA tatkAryajanakatva-tadanyakAryajanakatvayorna virodha iti tayorekatrAdhyAso'pi na sthirasya bhedaprayojaka iti zaGkAsamAdhAnAbhyAmAha-upAdAnatveti / tadatatkAryajanakatve api tatkAryajanakatva tadanyakAyajanakatve api / yad yatkAryakurvadrUpA makaM tat tatkArya karotyeveti niyamAda yAvanto ye yatkAryajanakatvenAbhimatAste sarve'pi pratyekameva tat kArya karoti, svasvakAraNebhya ekakSaNe te sarve samutpannA ityetAvanmAtreNa teSAM sarveSAM sammelanaM na tu tathAsammelanasya kArye upayoga ityekaikasyaiva kAryotpAdakatvamityapi bauddhamataM na samIcInamityAha-antyAvasthAyAmiti-yadanantaraM kArya bhavatyeva tatkAlInasya kurvadrUpAtmakasya kAraNasyA'vasthA'ntyAvasthA tdaaniimityrthH| svahetviti-svasvakAraNasAmopanItA'vajanIyasannidhisvarUpaH / nApezalaM na manoharam , na yuktamiti yAvat / anvayidravyasvIkAre yad dravyaM yatkAryAnuyAyi tad dravyaM tatkAryasyAnuyAyitvAdupAdAnam , yatkArye ca nAnuyAyi natkAryasya sahakArikAraNamiti vyavasthopapadyate; anvayidravyA'bhAve tu na kimapi kAraNaM kAryamanugacchati kintvavyavahitapUrvavartitAmAtreNa kAraNam , tathA ca manaskArasya yathA'ntyakSaNAvasthitasya cakSurvijJAna prati kAraNatvaM tathA rUpAderapIti manaskArasya tato yadhupAdAnatvaM cakSurvijJAna prati tarhi tata eva rUpAderapyupAdAnatvaM syAd vinigamakasya kasyacidabhAvAt , anvaya-vyatirekadarzanasyobhayatrAvize. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 111. syaivotpAdakatvaM yuktamityapi nApezalaM vacaH, anvayidravyAbhAve manaskArasyaivAntyakSaNasthasya cakSurvijJAnaM pratyupAdAnatvaM na rUpAderityatra vinigamakA'bhAvAt , vyAvahArikA'nvaya-vyatirekadazanasya manaskArAdAviva rUpAdAvapi tulyatvAt / ___etena ' kurvadrapatvenaiva hetutvaM kAraNatvenaiva ca kAryotpattivyApyatvam' ityapAstam , kurvadrUpatvasya jAtirUpasyA nabhyupagamAt , rAditi niSedhahetumupadarzayati anvayidravyAbhAva iti / ___etena' ityasya 'apAstam' ityanenAnvayaH, etena anvayidravyAs-. bhAve manaskArasyeva jJAnAdikaM prati rUpAderapyupAdAnatvaprasaGgena / 'kurvadrUpatve va ' ityevakAreNa daNDatvAdinA kAraNatvasya vyavacchedaH, daNDatvAdinA kAraNatve daNDAdisattve'pi kAraNAntarAbhAve kAryAnutpattyA 'yadA daNDAdikAraNaM tadA ghaTAdikAryotpattiH' ityavinA. bhAvona sambhavati,kintu 'yadA yAvaddaNDAdikAraNalakSaNasAmagrI tadA ghaTAdikAryam' ityevAvinAbhAvaH, kurvadrapatvena kAraNatve tu yadaikasthApi kurvapAtmakakAraNasya samavadhAnaM tadA kAryotpattirbhavatyeveti yadA yasya kAraNaM tadA tasyotpattiH' ityevaM kAraNatvena kAryotpattitvena vyApyavyApakabhAvasambhavAt kAraNakUTatvalakSaNasAmagrItvena na kaaryvyaapytvmityaashyH| 'etena ' ityatidiSTaM vakSyamANa hetvantaramapyAha-kurvadrUpatvasyeti / jAtirUpaM kurvadrapatvaM kAraNatAvacchedakam ? atadvayAvRttirUpaM vA ?, tatrAdyaM na sambhavati-aGkarakurvapatvaM sAmagrImadhyamadhyAsIne zAlibIje yavAdibIje cAGgIkriyate bhavadbhiH, tathA ca zAlitvA'bhAvavati kurvapAtmake yavAdibIje'Gkurakurvattvam , tadabhAvavati kusUlasthazAlo zAlitvam , sAmagrImadhyamadhyAsIne ca zAlitvamaGkurakurvatvaM cetyevaM zAlitvAdinA sAryAt / etena bIjatvayApyaM zAlibIjAdigataM kurvadrapatva Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] [ tatvabodhinI vivRtivibhUSitam atadvyAvRttirUpasya caikaikakSaNagrahaNa vinirmokAbhyAM vinigamanA virahAt kurvandrapatvasya kAryekagamyatayA kAryotpatteH prANiSTasAdhanamanyad anyacca nityAdigatamato na bIjatvena tasya sAGkaryam, kurvandrapatvAbhAvavati kusUlasthabIje bIjatvasya sasve'pi bIjatvA'bhAvavati dharaNyAdau bIjatvavyApyakuryadrapatvasyAbhAvAditi parasparAsbhAva sAmAnAdhikAraNyA'bhAvena sAGkaryAsambhavAdityapAstamityAha - jAtirUpasyAnabhyupagamAditi / atadvayAvRttirUpamapi kurvandrapatvaM kAraNatAvacchedakaM na sambhavati, yato yAvantyaGkarakurvapAtmakAni kAraNAni tanmadhyAdekaM kurvandrapAtmakaM kSaNaM parityajyA'nyakurvadra pAtmaka kSaNabhinnabhinnatvena, tathA yasya parityAgastasya grahaNaM gRhItasya parityAga iti kRtvA tadbhinnabhinnatvena ca vinigamanAvirahAt kAraNatvaM prasajyetetyAha - atadvayAvRttirUpasya ceti / kiJca, kAraNatAvacchedakajJAnaM kAraNatAjJAne kAraNamiti kAraNatAvacchedakajJAne satyeva kAraNatAjJAnaM nAnyathA, etadasya kurvadvapAtmakam ' iti jJAnaM ca kAryajJAne satyeva bhavati, yadanantaraM kAryotpattiIisrate tat tatkAryakurvadrUpAtmakamiti nizcIyate, tathA ca kAryotpattidarzanAnantarameva tatkArya kurvapatvasya grahaH evaM ca kAryotpatteH prAk tatkAryakurvadrapatvasyA'grahe tadvaSeNa kAryajakanakatvasyApyagrahAt kAryotpatteH prANiSTasAdhanatvasyAgrahe iSTasAdhanatvajJAnAdhInapravRtterapyanupapattiH syAdityAha - kurvadrUpatvasyeti / kAryaikagamyatayA kAryamAtrAnumeyatayA, 'idam etatkAryakurvadpAtmakam etadutpatsyavyavahitapUrvakAlavRttitvAt yannaivaM tatraivam' ityanumAnamatra bodhyam / dhUmatvAvacchinnaM prati vahnitvAvacchinnaM kAraNamityevaM jAtipratini kAryakAraNabhAve vayabhAve kAraNAbhAvAdeva na dhUmasya sambhava ityavahnerdhUmasya sammAvayitumazakyatayA dhUmalakSaNa kArya liGgAd vahi " 2 6 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam] [ 113 tAjJAnAdhInapravRttyanupapatteH, jAtipratiniyatakAryakAraNabhAvA'bhAve'vahverapi dhUmasambhAvanayA prasiddhAnumAnasyApyucchedApatteH, tasmAt kSaNikebhyo'pyarthakriyAsAmarthyalakSaNaM sattvaM nivartamAnaM zrAvaNatvavadasAdhAraNAnaikAntikatAmAskandadasAdhakam / kiJca, arthakriyAlakSaNaM yat sattvaM heturucyate, tatra kimarthakriyAtaH satvaM bhAvAnAm ? uta sattvAdarthakriyA ? Aye prAgasattvaprasaGgaH, antye ca svarUpasattvarUpakAraNasyAnumAnaM sambhavati, jAtipratiniyatakAryakAraNabhAvasyAbhAve tu yathA dhUmakurvadUpAtmakAd vahna--masyotpattistathA dhUmakurvapAtmakaM vahnibhinnamapi yat kimapi syAt tasmAdapi dhUmotpattiH syAdeveti dhUmAt kurvadrUpAtmakasyaiva yasya kasyacit padArthasyAnumAnaM bhavet , na tu vaDhereveti 'parvato vahnimAn dhUmAd' iti prasiddhAnumAnamapi kurvadrUpatvena kAraNatvAbhyupagame ucchidyatetyAha-jAti pratiniyateti / upasaMharati-tasmAditi / 'kSaNikebhyo'pi' ityapinA sthirebhyo'rthakriyAsAmarthyalakSaNasattvanivRttirbhavataiva darzinetyasyAneDanam / zrAvaNatvavaditi- zabdo'nityaH zrAvaNatvAd' ityatra yathA zrAvaNatvaM nityAdAkAzAdito'nityAt ghaTAditazca nivartamAnaM sapakSavipakSavyAvRttatvAdasAdhAraNAnakAntikatAbhAjanaM tathA 'zabdAdiH kSaNikaH sattvAd' ityatropAdIyamAnaM sattvaliGgamapi kSaNiH kA'kSaNikobhayavyAvRttatvAdasAdhAraNAnaikAntikatAmAskandet ,tathA ca liGgAbhAsatvAt sattvaM na kssnniktvsaadhkmityrthH| kSaNikatvasAdhanAyopanyastamarthakriyAlakSaNasattvamapi vikalpakavalitamityAhakiJceti / Aye bhAvAnAmarthakriyAtaH sattvamiti prathamakalpe / prAgasattvaprasaGga iti-pUrva kAraNaM tataH kAryamiti vastusthitAvarthakriyottarakSaNe upajAyate sattvanibandhanamiti tasyAH pUrvakSaNe'bhAvAt tadAnImasattvaprasaGgo bhAvAnAm , tatazca pUrvakSaNe'satAM zazazRGgakalpAnAM kAryajanakatvA'sambhavAnna syAdevArthakriyeti bhaavH| antye ca sattvA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam mAyAtam / kiJca, arthakriyAyA bhAvAnAM sattvaniyAmakatve tasyA api sattvaniyAmikayA'parArthakriyayA bhavitavyam , tasyA apyaparayetyanavasthAnAt svarUpasattvameva bhAvAnAmavazyamabhyupeyam , taca na kSaNikatvavyApyamiti nAnumAnAt kssnniktvsiddhiH| yadapi 'nirhetuko dhvaMsaH padArthodayAnantarabhAvIti teSAM kSaNikatvamucyate' tadapyasat-nirhetukasyA'pi dhvaMsasya mudgarAdidarthakriyeti dvitIyapakSe punaH / svarUpasattvamaHyAtam asato nArthakriyeti sattvAdarthakriyopagatA, sattvaM ca na tadAnImarthakriyAlakSaNam , ataH svarUpasattvamabhyupagantavyam , tathA cArthakriyAmantareNa sattvasyopapattermA'stu nitye kramayogapadyAbhyAmarthakriyA tathApi svarUpasattvamupAdAya sannava nitya itybhisndhiH| bhAvAnAM svarUpasattvaM prakArAntareNa vyavasthApayati-kiJceti / tasyA api bhAvasattvaniyAmikAyA arthakriyAyA api, bhavitavyaM ca tasyA api sattvena, anyathA svayamasatI sA kathaM bhAvAnAM sattvaniyAmikA ? tasyA yadi svarUpasattvaM bhAvAnAmapi svarUpasattvamevA'stvalamarthakriyAnusaraNeneti nigrvH| tasyA api arthakriyAsattvaniyAmikAyA arthakriyAyA api / bhavatu svarUpasattvameva bhAvAnAm , tadeva ca kSaNikatvAnumApakaM bhavipyatItyata Aha-tacceti-svarUpasattvaJcetyarthaH / na kSaNikatvavyApyaM svarUsattvaM kSaNikatve'kSaNikatve vA bhAvAnAM sambhavati, tato na tat kSaNikatvavyApyam / anyadapi kSaNikatvasAdhanapratyalaM bauddhAbhimatamupanyasya pratikSipati-yadapIti / teSAM bhAvAnAm / bhavatu nirhetuko vinAzastathApi yadaivopalabhyate tadaiva tasya sattvamupalambhapramANato'bhyupeyam , mudgaravyApArAnantarameva copalabhyate dhvaMso na tu ghaTotpattyanantaramiti mudgaravyApArAnantarameva so'GgIkaraNIyo na tu pratiyogyutpattyanantarameveti pratikSepahetumAha-nirhetukasyApIti / tadaiva mudgaravyAga Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] vyApArAnantaramupalabdhestadaiva tatsadbhAvAbhyupagamasya yuktatvAt / na ca mudgarAdivyApArAnantaramasya darzanAt prAgapi sadbhAvakalpanam , prAgadarzanAdagre'pyabhAvasya suvacatvAt / kAraNAntaramanapekSamANo dhvaMso bhAvasattAmAtrAnubandhIti pratikSaNadhvaMsasiddhiriti cet ? na-sattAyAM kSaNikatvA'siddhau kSaNikasattAnubandhitvasya nAze rAnantarameva / tatsadbhAvAbhyupagamasya dhvaMsasadbhAvAbhyupagamasya / mudrAdivyApArAnantaraM ghaTAdidhvaMsasya darzanAnmudgaravyApArAt prAgapi tasya sattvamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / yadyuttarakAladarzanamAtreNa pUrvakAle'pi sattvamavinAbhAvamantareNApi kalpyate, tarhi pUrvakAle'darzanenottarakAle'sattvameva kimiti na kalpyata iti dhvaMsasya sarvadA'sattvameva syAditi pratikSepahetumAha-prAgadarzanAditi / abhAvasya dhvaMsAbhAvasya / nanu pratiyogitAsambandhena dhvaMsaM prati tAdAtmyasambandhena pratiyogina evaikasya kAraNatvam , na tu pratiyogivyatiriktasya kasyacidapi taM prati kAraNatvam , ataH kAraNAntaramanapekSamANasya pratiyogisattAmAtrAnubandhino dhvaMsasya pratiyogyutpattyanantarameva bhAva iti pratikSaNadhvaMsasiddhirityAzAGkate-kAraNAnta reti-pratiyogibhinnakAraNetyarthaH / bhAvasattAmAtrAnubandhitve'pi bhAvasattAyA katipayakAlasambandhitve tadanantaraM nAzo bhavediti bhAvasattAyAH kSaNamAtrasambandhitva eva kSaNikabhAvasattAmAtrAnubandhino nAzasya bhAvotpatyanantarameva sadbhAvaH syAt, na ca bhAvasattAyAH kSaNikatvamadyApi siddhamiti smaadhtte-neti| yadi cAnekakSaNasthitikA yA bhAvasattA tadanubandhI vinAzaH, tadotpattyanantarameva vinAze'nekakSaNasthitikA bhAvasattaiva na bhavedato bhAvo. 'nekakSaNasthitimanubhUyA'nantaraM vinazyatItyabhyupagama evAnekakSaNasthitikabhAvasattAnubandhI vinAza iti siddhaM bhAvAnAM sthairyami Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vaktumazakyatvAt , anekakSaNasthitikasattAnubandhitvoktau cAnekakSaNasthitikasattAnubhavAnantarameva bhAvena naMSTavyamiti / kiJca,nirhetukatve dhvaMsasya prathamakSaNa eva tadbhAvaprasaktiH syAnnodayAnantaram ,nahi nirhetukasya kvAcitkatvaM kAdAcitkatvaM vA yuktam , vyAghAtAt / na ca, bhAvahetureva tatpracyutiheturatiriktahetvabhAvAca nirhetukatvam , tyAha-anekakSaNasthitiketi / kiJca, dhvaMso yadi nirhetukastadA gaganAdivannityaH syAt , evaM ca prathamakSaNe'pi tasya sattvaM prasajyeta, na tu bhAvotpattyanantarameva tasya sattvam , zazazRGgAdivad vA kadAcidapi na sattvamevameva bhAvotpattyanantarameva tasya sattvamiti na syAt , ubhayathA kvAcitkatvaM kAdAcitkatvaM ca tasya na syAt, sahetukasyaiva vastuno yatra kAraNaM tatra kAryamiti niyamato dezapratiniyamalakSaNaM kvAcitkatvam , yadA kAraNaM tadanantarakSaNe kAryamiti niyamataH pratiniyatakAlasambandhitvalakSaNaM kAdAcitkatvamityAhakiJceti / ' prathamakSaNa eva' ityevakAro'pyarthakaH, anyathA nirhetukasya gaganAdivat sarvadA sattvaprasaktau kaalaantraasttvlkssnnaavdhaarnnaarthaanuppttiH| tadbhAvaprasaktiH dhvNssdbhaavprsktiH| 'nodayAnantaram' ityatraivakAro dRzyaH, sa ca pUrvakAlasattvaM vyavacchinatti, tathA ca bhAvotpattyanantaraM vinAzo na bhAvotpattitaH prAgityetanneti tadarthaH / 'nahi' ityasya 'yuktam' ityanenAnvayaH / vyAghAtAditi-kAcitkatvakAdAcitkatvayoH sahetukatve satyeva sambhava iti tataH sahetu: katve nirhetukatvaM na syAt , nihatukatve ca sahetukatvavyAptayoH kvAcitkatvakAdAcitkatvayorna sambhavaH, nirhetukatvena sahetukatvavyAptayostayorvirodhAdityarthaH / na ca ' ityasya ' vAcyam' itynenaanvyH| ttprcyutiiti-bhaavvinaashetyrthH| evaM sati bhAvasya pratiyogino yat kAraNaM tadeva nAzasya kAraNamiti sahetukatvaM tasya syAditi nirhetukatvapratijJA bhajyetetyata Aha-atiriktahetvabhAvAceti Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 117 padArthAbhAve ca kutastatpracyutiriti prathamakSaNa eva na dhvaMsa iti vAcyam, bhAvaprabhavavelAyAM tatpracyuteranutpattau bhAvahetureva taddheturityasya vaktumazakyatvAt, bhAvotpAdanadvArA bhAvahetustaddheturbhAvo'pi vA taddhetuH pratiyogitAddhe tvitara hetvanapekSatvameva nirhetukatvamiti tu yAdRcchika paribhASA mAtram / mudgarAdivyApArAnantarameva tatra taddhetu bhAvahetubhinnahetvabhAvAt punarityarthaH / yacca nirhetukatve vinAzasya prathamakSaNa eva sattvamApAditaM tacca na sambhavati pratiyogibhAve sati taddhvaMso bhavati, pratiyogino'bhAve ca kasya dhvaMsa ityAhapadArthAbhAve ceti / yadi bhAvahetureva tadvinAzahetustarhi bhAvo yadaiva bhavet tadaiva tadvinAzo'pi bhavet, bhAvahetorbhAvotpattitaH prAgeva sattvAt bhAvotpattikAle ca bhAvahetorabhAvAt kutastaddhetuko vinAzo bhAvotpatyantaraM bhavet bhAvotpattikAle ca taddhvaMsA nutpattau bhAvahetureva taddheturityetanna samIcInamiti niSedhahetumupadarzayati - bhAvaprabhavavelAyAmiti / tatpracyuteH bhAvavinAzasya | atra vauddhasya pratividhAnaM niyuktikatvAdazraddheyamityAvedayitumAha- bhAvo tpAdanadvAreti / taddhetuH bhAvavinAzahetuH evamagre'pi / evaM sati kiM nirhetukatvamityapekSAyAmAha -- pratiyogIti / taddhetviti - pratiyogihetvityarthaH / yAdRcchika paribhASAmAtraM svecchAkalpitabauddhasaGketamAtram, na tu pramANamatra kiJcit / kintu mudgarAdivyApArAnantaraM ghaTAdidhvaMso jAyamAnaH pratyakSapramANAdeva jJAyata iti ghaTAdidhvaMse murAdivyApArahetukatvasyaiva pramANAd vyavasthiterityAha -- mudgarAdIti / tatra dhvaMse / taddhetukatvasya mudgarAdihetukatvasya / nanu bhavatu mudgarAdivyApArAnantaraM dhvaMsasadbhAvastathApi tasya janyatvaM kathamiti cet ? 'mudgarAdivyApArasatve ghaTAdidhvaMsasattvaM mudgarAdivyApArAbhAve ghaTAdidhvaMsAbhAva ' ityanvayavyatirekAbhyAM tasya tajjanyatvaM nizcI - " " * Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam katvasya pramANato vyavasthiteH, anyatrApi kAryakAraNabhAve'nvayavyatirekayoreva niyAmakatvAt / kiJca, parairapi mudgarAdInAM virodhitvaM vyavasthApayadbhiH 'galepAdukA' nyAyena nAzakAraNatvamavazyamabhyupeyam , tathAhi-na te kaNabhugAdaya itra kAryakAraNabhAvAt pRthagvirodhAkhyaM sambandhamabhyupeyaM(payanti), kintu ghaTakSaNo mudrAdikaM vinAzakAraNatvena prasiddhamapekSya samAnakSaNAntarotpAdane'samartha kSaNAntaramutpAdayati, tadapi tadapekSamaparamasamathekSaNAntaram , tadapyuttaraM tadapekSamasamarthatamaM yAvadghaTasantaternivRttiH, evamanyatrApi virodhitvaM pratipAdayanti, tathA cA'samarthakSaNAntarajanakasya kSaNasya mudgarAdeH kazcit sAmarthya vidhAto'bhyupagantavya eva, anyathA samarthayate, anyatrApi kAryakAraNabhAve'nvaya-vyatirekAveva niyAmako, tau ca prakRte'pyavikalAvityAha-- anytraapiiti| bauddharapi svAbhyupagamabalAdeva nAzakAraNatvaM mudgarAderabhyupeyamityAha-kiJceti / parairapi bauddhairapi / virodhitvaM samAnasantatijananavirodhitvam / mudgarAdInAM bauddharnAzakAraNatvasyAvazyAbhyupeyatvaM bhaavyti-tthaahiityaadinaa| naJaH 'abhyupayanti' ityenanAnvayaH, te bauddhAH, nAbhyupayanti nAbhyupagacchanti / tarhi kIdRzaM te'bhyupayantIti pRcchati-kintvitivinAzakAraNatvena prasiddhaM mudgarAdikamapekSya ghaTakSaNaH samAnakSaNAntarotpAdane'samarthakSaNAntaramutpAdayatItyanvayaH / tadapi samAnakSaNAntarotpAdane'samartha kSaNAntaramapi / tadapekSaM mudgarAdyapekSaM sat 'asamarthakSaNAntaram' ityanantaram'utpAdayati' ityasyAnukarSaNa sambandhaH, evamagre'pi / evaM sati yat siddhaM tadAha-tathA cetighaTasya mudgarAdikamapekSyA'samarthakSaNAntarajanakatvasiddhau cetyarthaH / asamarthakSaNAntarajanakasya ghaTAdirUpakSaNasya kazcit sAmarthya vighAto mudgarAderabhyupagantavya evetyanvayaH, 'mudgarAdeH' iti paJcamyantam / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 119 kSaNAntarajananasvabhAvAt tato mudgarAdisannidhAne'pyasamarthakSaNA'nArambhaprasaGgAt / na ca svahetuto'samarthajananasvabhAvasya tasyotpatte yaM doSaH, prathamakSaNa eva santatyucchedaprasakteH / mudgarAdisannianyathA mudgarAdito ghaTagatasAmarthya vighAtAbhAve / tataH ghaTakSaNAt / yadi mudarAdikaM ghaTagatasya ghaTajananasamarthaghaTAntarajananasAmarthyasya vighAtakaM na bhavet tadA mudgarAdisannidhAne'pi samarthakSaNAntarajananasvabhAvAd ghaTAt samAnajananasamarthakSaNAtmakaghaTa evotpadyata na samAnajananAsamarthaghaTa ityarthaH / nanu svakAraNAdasamarthajananasvabhAva eva ghaTa utpadyata iti tato'samarthakSaNAtmakaghaTArambha iti na tadanArambhaprasaGgo mudgarasya ghaTagatasAmarthyavighAtakatvAbhAve'pItyAzaGkaya pratikSipati-na ceti / tasya ghaTasya / ayaM asmrthkssnnaa'naarmbhprsnggkssnnH| yadi svahetuto'samarthajananasvabhAba eva ghaTa utpadyate tarhi prathamakSaNa evotpadyamAno ghaTa evambhUta eva syAditi tataH samarthakSaNAntarAnArambhe ghaTasamAnajAtIyakSaNaparamparAlakSaNaghaTasantatyucchedaH prathamata eva syAditi niSedhahetumupadarzayati-prathamakSaNa eveti / yadyapi svahetuto'samarthajananasvabhAvasya ghaTasya prathamakSaNe utpAde tato :dvitIyakSaNe samAnakSaNAntarotpAdanA'samarthasya ghaTasyotpAdAt tatastRtIyakSaNe samAnakSaNAntarAnutpattyA tadAnImeva samAnakSaNaparamparAsvarUpasantatyucchedaH, tathApi yAdRzo ghaTaH samAnakSaNAntarotpAdanAsamarthaghaTasyotpAdakastAdRzona dvitIyakSaNotpanno ghaTastasya samAnakSaNotpAdanAsamarthasya ghaTamAtrotpAdakatvAbhAvAdityabhisandhAnena prathamakSaNe santatyucchedoktiH, athavA na sadRzadvayotpattyaiva samAnasantativyavahAraH, kintu RmikatAdRzabahUtpattyA tathA vyavahAraH, prakRte ca na tathAbhAva iti santateH svarUpato'bhAva eva santatyuccheda ityAzayena tathoktiH / yAvanna ghaTakAraNAnAM mudgarAdisamavadhAnaM tAvat tataH samarthakSaNa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] [ tasvabodhinIvivRtivibhUSitam 9 dhAna sahabhAvinaH svahetuta evA'samarthakSaNa utpadyata iti cet ? na - mudgarAdinA prAktanazaktyanAzane tatsannidhivaiyarthyAt / na cAs. kiJcitkarasyApi mudgarAdeH svahetusannidhibalAyAtatvAt tatsama. vahitatvasya ghaTakSaNe'samarthakSaNAntarajananakAle nopAlambhaviSayateti vAcyam evaM satyadAsInasamavadhAnasyAprayojakatvena kevalasyaiva kSaNasya vilakSaNakSaNAntarotpAdakatvaprasaGgAt / kiJca, evaM vilakSasantatyutpAde prAktanasantAnocchede vA mudgarAderanvayasya vyattirekAsvarUpasya ghaTasyotpattiH, teSAM mudgarAdisamavadhAne tu tato'samarthaghaTotpattistadanantaraM santatyuccheda iti zaGkate -- mudrarAdIti / svahetuna evaM asamarthaghaTakSaNakAraNAdeva | ghaTakAraNAnAM yat samarthaghaTotpAdanasAmarthya tasya nAzo yadi na kriyate mudgarAdinA tadA tatsannidhAnamakiJcitkarameveti svahetutaH samarthaghaTasyaiva pUrvavadutpattiH syAnnAsamarthaghaTasyeti samAdhatte neti / tatsannidhIni mudgarAdisannidhItyarthaH / na ca ityasya vAcyam' ityanena sambandhaH / mvahetusannidhItimudgarAdihetusannidhItyarthaH / tatsamavahitatvasya mugarAdisamavahitatvasya / evaM sati akiJcitkaramudgarAdisamavadhAnasya svahetubalAyAtatvAbhyu pagame sati, mudgarAdikaM yadi na tatra kiJcit karoti tadA tadudAsInameveti tatsamavadhAnasya vilakSaNakSaNAntarotpAde 'prayojakatvena kevalasyaiva mudgarAdisamavahitva vizeSaNavikalasyaiva vilakSaNaM yat kapAlakadambAdilakSaNaM kSaNAntaraM tasyotpAdakatvaprasaGgAt evaM ca mudgarAdisamavadhAnAbhAve'pi samAnaghaTasantayucchedaprasaGga iti bhAvaH / yadi mudgarAdisamavadhAnaM tatrAkiJcitkaraM tadA ghaTAdivilakSaNakapAlasantatyutpAde samAnaghaTasantAnocchede vA mudgarAderanva-vyatirekAvanyathAsiddhAveveti mudgagarAdivyApArAnantaramapi ghaTasantateravicchinnatayA pUrvavad ghaTopalabdhiprasaGga ityAhakrizceti / ' mudgarAderanvayasya vyatirekAnyathAsiddheH iti sthAne 'mudgarAde ; caTakSaNasya 6 - Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 121 nyathAsiddhestayApArAnantaramapi ghaTAderanupalabdhirna bhavet / tadA tasya na svarUpapracyutirutpadyate kintu tasyaikakSaNAvasthAyitvena tadA'bhavanamiti nopAlambha iti cet ? na-yataH varUpAdapracyutasya nA'bhavanaM nAma kizcit , anyathA tasya sattvAntaramabhyupagataM syAt / atha sa eva na bhavati na tu tasyAparasattvam , nanu tadevedaM punA rUpAbhavanamabhidhIyate, tatra ca tadevottaram , tasmAd vinAzahetuvyApArAnantaraM padArthasyA'sadvyavahAraM vidadhatA tadvyatiriktAnantaragrahaNamabhyupagantavyam, na tu tadagrahaNamAtram, anyathA tasyAranvaya-vyatirekAnyathAsiddheH' iti pATho yuktaH / bauddho mudgarAdivyApArAnantaraM ghaTAnupalambhe ghaTasya tadA'bhavanameva hetumAzaGkatetadeti-mudgagarAdivyApArAnantaramityarthaH / tasya ghaTasya, evamagre'pi / yadi svarUpAnna paribhraSTastadAnIM ghaTaH, evaM tarhi tasya sattvameva tadAnIM syAnnA'bhavanam , evamapyabhavanAbhyupagame'bhavanazabdena tasya sattvAntaramevAbhyupagataM. syAditi samAdhatte-neti / anyathA svarUpAdapracyutasthA'pyabhavanAbhyupagame / tasya ghaTasya / sattvAntaraM pUrvamupalambhaprayojakaM yAdRzaM sattvaM tato vilakSaNaM sattvam / bauddha Aha-atheti / sa eva ghaTa eva / tasya ghaTasya / siddhAntI Ahananviti-yadeva pUrvamabhavanamuktaM tadevedAnImapyabhidhIyate bhavatA, tathA ca pUrva yat 'tatra tasya sattvAntaramabhyupagataM syAd' iti pratividhAnamabhihitaM tadeva pratividhAnaM syAdityarthaH / upasaMharatitasmAditi / vidadhatA kurvatA bauddhena / tadvyatirikteti-vinazyamAnapadArthavyatirikto yastadanantarotpannaH kazcit tasya grahaNamavazyaM svI kartavyamityarthaH / na tu tadagrahaNamAtraM samAnasantatipatitapadArthA'grahaNamAtram / anyathA tadgrahaNamAtrasyAbhyupagame / tasya tadagrahaNasya / abhAveti-tadabhAvetyarthaH / evaM sati kalpAdivyavahito'pi padArthaH Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam bhAvA'nizcayAt kalpAdivyavahitasyApi sayavahAraniSedha eva sthaanaa'syvhaarprvRttiH| na cArthAntaranAzAnabhyupagame zatrumitrakSayajanyasukha-duHkhAdyanubhavo'pi saGgacchate, na cA'bhAvasya bhavitRtve bhAvarUpatA, bhavitRtvA'vizeSe'pi ghaTa-paTayoriva vilakSaNapratyayaviSayatvena bhaavaa'bhaavyorbhedsiddheH| atha kapAlotpattikAle ghaTavinAzAnabhyupagame svabhAvata evAvinazvarasya ghaTasya svAgrahaNataH 'san' iti vyavahartuM na zakya iti tasya 'san' iti vyavahArasyAbhAva eva bhavet , na tu 'so'san' iti vyavahArapravRttiH, vyavahAre vyavahartavyajJAnasya kAraNatvena bhAvasyAsadrUpo yastadanantarotpannastadAtmakavyavahartavyajJAnAbhAvAdityAha-kalpAdivyavahitasyApIti / atiriktanAzAnabhyupagame zatrunAzasyAbhAve zatrunAzajanyasukhAnubhavasya mitranAzajanyaduHkhAnubhavasya cAbhAvaH prasajyata ityAha-na ceti-asya 'saGgacchate' ityanenAnvayaH / nanu yo bhavati sa bhAva ityabhidhIyata iti dhvaMso yadi bhavet so'pi bhAvaH syAt, nAbhAvaH, bhavitRtvAvizeSe ekasya bhAvatvamanyasyAbhAvatvamiti vinigantumazakyamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / nahi bhavatItyeva bhAvo'smAbhirabhyupagamyate, anutpattisvabhAvAnAM nityAnAmapi bhAvatvasya svIkArAt, bhavatIti bhAva iti tu vyutpattimAtram, na tu bhAvazabdapravRttinimittamutpattimattvam, kintu niSedhAnAtmanApi pratIyamAnatvaM bhAvatvam , niSedhAtmanaiva pratIyamAnatvamabhAvatvam , evaM ca bhavitRtvAvizeSe'pi 'ayaM ghaTaH, ayaM paTaH' ityevaM vilakSaNapratyayaviSayatvena yathA ghaTapaTayorbhedastathaiva vidhimukhapratyayaniSedhamukhapratyayAtmakavilakSaNapratyayaviSayatvena bhAvA'bhAvayorapi bheda iti niSedhahetumupadarzayati-bhavitRtvAvizeSe'pIti / bauddhaH zaGkate-atheti / kapAlotpattitastadanantaraM ghaTo Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 123 parato'pi nAzA'sambhavAt kapAlotpattiprAkkSaNaparyantasthAyitvasvabhAvakalpane tasya nAzakasannidhAvapyanuvRtteH kauTasthyaprasaGgAt taddhAdhe kSaNikatvameva yuktamiti cet ? na-ekakSaNasthAyitvakhabhAvasyevAnekakSaNasthAyitvasvabhAvasyApi vivakSitakAlAntaramanuvRttya. vinazyatItyataH kapAlotpattikAle na ghaTavinAza iti parAkUtamavalambyoktam-kapAlotpattikAle ghaTavinAzAnabhyupagama iti / yadi svabhAvato vinazvaro ghaTa bhavet kapAlotpattikAle'pi nazyet, na ca tadAnIM nazyatItyataH svabhAvato'vinazvara eva ityabhiprAyeNoktamkhabhAvata evA'vinazvarasyeti / yazca svabhAvato'vinAzI na sa kadApi nazyatIti parato'pi nAzAsambhavAt kapAlotpattyanantaramapi nAzAsambhavAt / na svabhAvato'vinazvarasvabhAvo ghaTaH kintu kapAlotpattiprAkkSaNaparyantasthAyitvasvabhAvaH, ato na pUrva nazyatItyevamabhyupagame tvAha - kapAlotpattIti-kapAlotpattyanantaraM nazyatIti kapAlotpattikSaNe vinazyatsvabhAvo'sau, na tu sthAyisvabhAva ityataH 'kapAlotpattiparyanta' ityanuktvA 'kapAlotpattiprAkkSaNaparyanta' ityuktam, athavA kapAlotpattirUpo yo vinAzasya praakkssnnsttpryntetyrthH| tasya kapAlotpattiprAkkSaNaparyantasthAyitvasvabhAvasya, nAzakasannidhAvapyunuvRtteH mudgarAdisannidhAne'pi bhAvAnnahi kasyacit svabhAvasya parAvRttirbhavati, tathA ca tAdRzakhabhAvAnuvRtterna mudgarAdinA'pi ghaTo nazyediti tasya sarvadAsthAyitvalakSaNakauTasthyaprasaGgAt , tasya kauTasthyaprasaGgasyA'niSTatvenAbhyupagantumazakyatvena tatastadbAdhe kapAlotpattiprAkkSaNaparyantasthAyitvasvabhAvabAdhe, sa svabhAvabAdhitatvAnnAstyeva ghaTasyetyevaM vyavasthitau satyAM sthAyitvasvabhAvavirodhi kSaNikatvameva yuktamityarthaH / yathA ca bhavanmate ekakSaNasthAyatvasvabhAvo bhAvo dvitIyakSaNe nazyati, evamapi sa svabhAvastasya kAlAntare'pyanuvartata eva, nahi rAmo vinaSTa itye Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam bhyupagame bAdhakA'bhAvAt , anyathaikaikakSaNasthAyitvasvabhAvAnuvRcyApi parasya kalpAntarasthAyitApattervajralepatvAt / vinAzahetupakSanikSiptazca vikalpo bhAvotpattAvapi samAnaH, tathA hi-utpattihetuH svabhAvata evotpitsuM bhAvamutpAdayati, utA'nutpitsum ? prathame viphalatA taddhetoH, dvitIye tu viytkusumaaderpyutpaadnprsnggH| tAvatA tasya dazarathaputratvasvabhAvAnuvRttiH, tathA sati tatputralava-kuzAdau dazarathapautratvasvabhAvo na bhavet , putrasya putraH pautro bhavati; putratvasvabhAvApagame tu dazarathaputraputratvAbhAvAd dazarathapautratvaM na syAt, evamanyasvabhAve'pIti yaH svabhAvo yasyAsti sa tasya sarvadA'pyanuvartata eva, nahi kSaNiko vinaSTo na kSaNikasvabhAva iti, evaM kapAlotpattiprAkkSaNaparyantasthAyitvasvabhAvo'pi kAlAntare'nuvartata eveti samAdhatte-neti / anyathA svabhAvavataH sattve satyeva svabhAvAnuvRttiriti vivakSitakAlAdanyakAle uktasvabhAvAnuvRttistadaiva bhaved yadi bhAvastadA'pi vartatetyevamabhyupagame / parasya bauddhasya, mate iti zeSaH / yena ca vikalpena vinAzaheturdUSitastAdRzavikalpena bhAvoptattiheturapi kavalita eva bhavatIti yadi nirhetuko vinAzo bhAvotpattirapi nirhetukA prasajyata ityAha-vinAzahetupakSeti-vinAzasya saddhetukatvapakSe nikSiptaH sthApito vikalpo bhAvotpatteH sahetukatvapakSe'pi samAna ityarthaH / bhAvotpattihetau vikalpaM bhAvayati-tathAhIti / utA'nutpitsumitiutpattihetuH svabhAvato'nutpitsuM bhAvamutpAdayatIti dvitIyavikalpArthaH / yadi bhAvaH svata evotpitsusvabhAvastarhi hetuM vinApi yasmin kAle utpitsusvabhAvatA bhAvasya tasmin kAle utpatsyata eveti prathamavikalpa utpattihetoviphalatetyAha-prathama iti| taddhetoH utpattihetoH / svabhAvato'nutpattisvabhAvo'pi bhAvo yadyutpatti Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 125 khahetusannidherevotpitsorutpAdanAbhyupagame vinAzahetusannidhAne vinazvarasvabhAvaM taddheturvinAzayatItyapi tulyanyAyAt kiM nAbhyupagamyate? svayameva vinazvarasya vinAzihetukRtopakArA'bhAvena tajanyanAzavyapadezA'bhAvo hi svayamevotpitsorutpattihetukRtopakArA'bhAvena tajanyotpattivyapadezA'bhAvatulyayogakSemaH / svakAraNAdutpattirAtmalAbho yasya sa svotpattidharmA, taM yadi khaheturnotpAdayet tadA viruddhamabhidhAnaM syAdityapi vinAzakAraNAd vinAza Atmapracyutihetuta utpadyeta gaganakusumAderapyutpattiH syAd , ato dvitIyavikalpo'pi na samIcIna ityAha-dvitIye viti / yadi ca svabhAvata utpitsusvabhAvasyApi bhAvasya svahetusannidhita evotpattirityapeyate tarhi svabhAvato vinazvarasvabhAvasyApi bhAvasya vinAzahetusannidhAna eva vinAza iti taM vinAzaheturvinAzayatItyapi tulyayuktyA kiM na kalpyata ityAha-svahetusannidhereveti / taddhetuH vinAzahetuH, vinAzahetukRtopakArAbhAvena tajanyanAzavyapadezo yadi svayameva vinazvarasya nopeyeta tathA sati tulyayuktyotpattihetukRtopakArA'bhAvena tajanyotpattivyapadezo'pi na syAdeva svayamevotpattisvabhAvasya, tulyayoga-kSematvAdityAha - svayameva vinazvarasyati / tjnyetivinaashhetujnyetyrthH| tjnyeti-utpttihetujnyetyrthH| yathA svotpattidharmA sa eva bhavati yasya svakAraNAdAtmalAbhalakSaNotpattirbhavati, sa yadi svahetuto notpadyeta svotpattidharmaiva na syAt, tathA ca khotpattidharmANaM svaheturnotpAdayatIti viruddhamabhidhAnaM parIkSakairvaktumanarha tathA vinAzakAraNAdAtmapracyutilakSaNo vinAzo yasya sa vinAzadharmocyate, tato vinAzahetuto yadi vinAzo na bhavenna bhavet tadA bhAvo vinAzadharmA, evaM ca vinAzadharmA bhAvaH, taM vinAzaheturna vinAzayatItyapi viruddhamabhidhAnaM syAditi tulyamityAha-svakAraNAdutpattiriti / taM svotpattidharmANam / taM vinAzadharmA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam lakSaNo dharmo yasya taM yadi vinAzaheturna vinAzayet tadA viruddhamamidhAnamityanena samAnam , yeSAM ca na ghaTanivRttiH kapAlasvarUpAdanyA, teSAM kathaM na kapAlaheturghaTadhvaMsaheturbhavet ? atha kathaM kapAlalakSaNasya vastvantarasya prAdurbhAve ghaTo vinaSTa iti vyapadizyate ? mudgarAdihetusannidhimahimnA ghaTasyaiva kapAlabhAvAt / kathaM ghaTo vinaSTaH sa evAnyathA bhavatIti cet ? nanvasat kathaM bhavatIti Nam / yanmate ca ghaTadhvaMsaH kapAlasvarUpastanmate kapAlasya kapAlahetujanyatve kapAlasvarUpasya ghaTadhvaMsasyApi kapAlahetujanyatvamiti kathaM na sahetukatvaM dhvaMsasyetyAha-yeSAM ceti-mate iti zeSaH, evaM teSAmityatrApi / nanu yadi kapAlasvarUpaiva ghaTanivRttistadA vastvantarasya kapAlasya prAdurbhAve ghaTasya na kiJcijAtaM, tathApi ghaTo vinaSTa iti yadi vyapadezastarhi paTAdiprAdurbhAve'pi ghaTo vinaSTa iti vyapadezaH syAt, yathA ca paTAdiprAdurbhAve na bhavati ghaTo vinaSTa iti vyapadezastathaiva kathaM kapAlaprAdubhAve ghaTo vinaSTa iti vyapadeza iti zaGkate-atheti / paTAdiprAdurbhAve na ghaTasya paTAdibhAva iti na tato ghaTo vinaSTa iti vyapadezaH, mudrAdihetusannidhimahimnA kapAlotpattau tu ghaTasyaiva kapAlabhAvAdityato bhavati ghaTo vinaSTa iti vyapadeza iti samAdhatte-mudgarAdihetusannidhimahinetimudrAdiyoM ghaTavinAzahetustatsAmarthyabalAdityarthaH / nanu kapAlotpattisamaye ghaTo vinaSTatvAnnAstyeveti kathaM tasya kapAlAdibhAva ityAzaGkate-kathamiti / utpattitaH prAra ghaTo'sanneveti kathamutpattilakSaNaM bhavanamasya, yadi ca pUrvamasattve'pi tadAnIM ghaTabhAvAdutpattiraviruddhA tarhi ghaTasyApi vinAzadazAyAM ghaTAtmanA vinaSTatve'pi kapAlAtmanA na vinaSTatvamiti kapAlAdibhAvastasya syAditi samAdhatte-nanvasaditi / prAgasataH pazcAt sattvaM na viruddhAmata Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [127 samAnam / atha prAg ghaTAdikamasat sadbhavatyutpattisamaya ityaviruddham / nanu prAg ghaTaH san vinAzahetusannidhau kapAlIbhavatItyaviruddhameva, kathaM tasyaiva tadanyatvamiti cet ? yathA saMvedanasya nIlAdyAkArabhedastathA svarUpeNAnekamanekaM bhavana virotsyate / itthaM ca nivRttiH kAraNasya kAryAtmanA pariNatirevAbhidhIyate, tathA ca ghaTapracyuteH kapAlasvarUpatve kutaH kSaNikatvamiti sNkssepH|| ayaM carjusUtranayaH paryAyanayatarormUlam , zabdAdInAmetacchAkhArUpatvAt , taduktaM sammatauutpattirasya ghaTata iti zaGkate-atheti / vinAzAt prAg ghaTaH san vinAzasamaye ca kapAlIbhavatItyapyaviruddha miti samAdhattenanu prAg ghaTaH sanniti / nanu ghaTo ghaTa eva, kathaM tasya ghaTAnyatvaM yena kapAlabhAva iti zaGkate-kathaM tasyaiveti / ekamapi svarUpeNa saMvedanaM nIlAdyAkArabhedAdanekaM bhavati tathA svarUpeNaikasyApi ghaTasya kapAlAdibhAve'nekatvaM na viruddha miti samAdhatte-yathA saMvedanasyeti / 'svarUpeNA'nekamanekam' iti sthAne 'svarUpeNaikamanekam' iti pATho yuktaH / itthaM ca ghaTa-kapAlabhAvasyAviruddhatve ca, kAraNasya nivRttiH kAryAtmanA kAraNasya pariNatirevetyevaM 'kAraNasya' ityasya nivRttau pariNatau cAnvayaH / upasaMharati-tathA cetikAryarUpeNa pariNatireva kAraNasya nivRttiriti vyavasthitau cetyrthH| kutaH kSaNikatvamiti-ghaTakAle ghaTo'stIti nirvivAdam, ghaTapracyuteH kapAlasvarUpatve ghaTa eva kapAlAtmanA pariNata iti kapAlAtmakaghaTapracyutikAle'pi kapAlAtmanA ghaTo'stIti dravyArthikanayAdezAd dhrauvyameva ghaTasyAyAtItyekAntakSaNikatvamRjusUtranayapravRttabauddhamatasiddhaM na siddhiprAsAdamArohati, kathaMcit kSaNikatvaM ca syaadvaadraaddhaantitmevetyaashyH| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam " mUlanimmANaM paJjavaNayasya ujjusuavayaNavicchedo | tassa u saddAIyA sAha pasAhA suhumabheyA " // [ kANDa - 1, gAthA - 5 ] asyArthaH - mUlanirmANa - mUlAdhAraH, paryAyanayasya Rju sUtravacanavicchedaH - lakSaNayA pratikSaNavivecanena vicchidyamAnavacanaphalIbhUtaRjusUtrAkhyo nayabodhaH, tasya - RjusUtrataroH, turavadhAraNArthaH, tena tasyaiva na dravyArthikasya, zabdAdayaH zabdaprAdhAnye " zAkhA ' paryAyanayeSu RjusUtra - zabda- samabhirUDhaivambhUteSu RjusUtrasya prAdhAnyamupadarzayati- ayaM ceti / paryAyanayatarormUlaM paryAyanaya eva taruvRkSastasya mUlam, mUle naSTe nApi zAkhA nApi patramiti vRkSasvarUpe mUlasyaiva prAdhAnyamataH paryAyanayavRkSa RjusUtranaya ityarthaH vRkSeNa saha sAdhAraNadharmabalAt tAdAtmyalakSaNarUpakamatra tadA bhaved yadi vRkSasya zAkhAprazAkhAdiryathA tathA'syApi zAkhAprazAkhAdiH : syAdata Aha-- zabdAdInAmiti - AdipadAt samabhirUDhaivambhUtayorgrahaNam / etacchAkhArUpatvAt Rju sUtranayazAkhArUpatvAt ityupalakSaNaM prazAkhA - pratizAkhayoH, etaccAgre vyaktam / uktArthe sammatisamma timupadarzayati taduktamiti / mUlanimmANaM itimUla nirmANa paryavanayasya RjusUtravacanavicchedaH / tasya tu zabdAdikAH zAkhA prazAkhAH sUkSmabhedA " // iti saMskRtam / asya 'mUlanimmANaM ' iti sammativacanasya / arthaH vivaraNam, anantaramupadarzyate 'mUlanirmANam' ityAdinA / 'Rju sUtravacanavicchedaH ' ityasya yathAzrutArtha RjusUtravacanasamAptilakSaNo nA'tra saGgatimaGgatItyata Aha- lakSaNayeti - lakSaNAvRtyAzrayaNenetyarthaH / pratikSaNavivecanena pratikSaNaM vastUnAM bheda iti prathamakSaNAtmakavastuto dvitIyakSaNAtmakavastu bhinnamityevaMsvarUpeNa, vicchidyamAnaM yad vacanaM 66 " Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [129 nArthopasarjanatvena pratItijanakAH zabda-samabhirUdvaivambhUtAkhyAstrayo nayAH, zAkhA-prazAkhA iva sthUla-sUkSmataradarzitvAt sUkSmo bhedo yeSAM te tathA, yathA hi taroH sthUlAH zAkhAH sUkSmAstatprazAkhA, atisUkSmasUkSmatarAstatpratizAkhAH, evam RjusUtrataroH sthUla-sUkSmasUkSmatarazAkhA-prazAkhA-pratizAkhArUpA azuddha-zuddha-zuddhatarAH zabdasamabhirUDhaivambhUtAkhyAstrayo nayA draSTavyAH, tathAhi-RjusUtrAbhyupagataM prathamakSaNArthabodhakamanyat, tadanyacca dvitIyakSaNArthavodhakam , evaM tRtIyakSaNAdyarthabodhakam , ityevaM vacanaM tasya phalIbhUta RjusUtranAmA nayabodhaH zabdArthayoriva bodhasyApi nayatvAt tasya tu ' ityatra 'tuzabdo'vadhAraNArthaka ityAha-turiti / tena tuzabdasyAvadhAraNArthakatvena / tasyaiva Rjumuutrnyaatmkpryaaynysyaiv| vyavacchedyArtha spaSTayati-na 'dravyArthikasyeti / ke te zabdAdaya ityapekSAyAM ye prAdhAnyena zabdapratIti "janayanti upasarjanatvenArthapratItimupajanayanti te zabda-samabhirUDaivambhUtAH 'zabdAzyaH' ityanenAbhimatA ityAha-zabdaprAdhAnyeneti / zAkhA hi sthUlA dUrAdapi vRkSarUpamartha vyaJjayanti, prazAkhAstu tataH sUkSmA naikaTaye sati vRkSaM vyaJjayanti, pratizAkhAstu tato'pi sUkSmA atisAnnidhye sati vRkSaM gamayanti, etAdRzasvabhAvAH zabdAiyo'pIti zAkhA-prazAkhAdisAdhayeNa zAkhA-prazAkhAdisazAstattvenAtrodRGkitA ityAzayenAha-zAkhA-prazAkhA iveti-idaM pratizAkhAnAmupalakSaNam , "sthUlasUkSmataradarzitvAt" ityasya sthAne " sthUla-sUkSmadarzitvAd" iti pAu: samIcInaH, idaM sUkSmataradarzitvAdityasyopalakSaNam ! sUkSmaH laghutAkRtaH, medaH vizeSaH / darzitAbhiprAyamuddhATayati-yathA hIti- "atisUkSmasUkSmatarA" iti sthAne "sakSmatarA" iti pAThaH samIcInaH / upamAne tarau zAkhA-prazAkhAdibhedasvarUpamupapAdyopameye RjusUtre tadupapA. dyti-evmiti| RjusUtrAdimantavyopadarzanena zAkhA-prazAkhAdisAhazyaM bhAvayati-tathAhItyAdinA / zabda ityasya 'sUkSmamabhimanyate, Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kSaNamAtrAvasthiti vastu liGgAdibhedAd bhinnaM zabdo vRkSAcchAkhAmiva sUkSmamabhimanyate, sammabhirUDhaH zabdAbhimataM vastu saJjJAbhedAdapi bhidyamAnaM zAkhAtaH prazAkhAmiva sUkSmataramadhyavasyati, tadeva samabhirUDhAbhimataM vastu evambhUtaH kriyAbhedAd bhinnaM prazAkhAtaH pratizAkhAmiva sUkSmatamamadhigacchatIti / etacca RjusUtrapadavyutpattinimittaM pratyutpannagrAhitvaM paryAyanayatvamAtraparyavasanamabhipretya ityanena sambandhaH, samabhirUDha ityasya 'sUkSmataramadhyavasyati' ityatrAnvayaH, sUkSmam ityasya 'liGgAdibhedAd bhinnam' iti vizeSaNam , sUkSmataram ityasya 'saMjJAbhedAdapi bhidyamAnam' iti vizeSaNam , hetubhUta caitAdarza vizeSaNam , tena yato liGgAdibhedAd bhinnamata: sUkSmam , yataH saMjJAbhedAdapi bhidyamAnamataH sUkSmataramiti, evamagre'pi, evambhUtaH ityasya 'sUkSmatamamadhigacchati' itynenaanvyH| kriyAbhedAd bhinnamiti 'sUkSmatamam' ityasya vizeSaNam / nanu pUrva sammatigAthArthakaraNe zAkhA-prazAkhA-pratizAkhAnAM kramazo sthUla-sUkSma sUkSmatarabhedopavarNanena sAdRzyaM zabda-samabhirUDhavambhUteSUpadarzitam adhunA teSveva sUkSma-sUkSmatara-sUkSmatamabhedopavarNanaM pUrvAparavirodhAghrAta miti cet ? na-pUrva prathamAvadhitvena zabdanayaH samupAta iti tasya sthUlatayA varNanAt taduttarayoH sUkSma-sUkSmatarabhedenopavarNanam , adhunA punaH prathamAvadhitvena RjusUtranayaH samupAtta iti tasya sthUlatayA varNanAt taduttarANAM sUkSma-sUkSmatara sUkSmatamabhedenApavarNanamiti virodhaabhaavaat| RjusUtrasya svabhinnanayamAtrato vyAvartakaM yallakSaNaM tanna zabdAdiSu triSu nayeSvatastAdRzalakSaNAzrayaNe na zabdAdinayeSu RjusUtrazAkhAprazAkhAditvasambhavo'ta Aha - etacceti-zabdAdinayeSu RjusUtrazAkhA. prazAkhAdisvarUpopavarNa cetyrthH| RjusUti-Rju-atItAtvA-nAgatatvalakSaNakauTilyaparihAreNa pratyutpanaM vastu saralam , tat sUtrayati Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [131 draSTavyam , yadvA vizeSaNabhedAprayuktaRjusUtraviSayapratiyogikabhedAnAdhArapratItiviSayakatvamiha zabdAdInAmRjumUtrabhedatvaM paribhApyate, nadyevaM vyavahArasya saMgrahabhedatvaM prasajyate, vizeSaNabhedAprayuktasAmAnya lakSaNasaMgrahaviSayapratiyogikamedAdhAravizeSa viSayatvAt tasya / -bodhayatItyevamRjusUtrapadavyutpattarnimittaM yat pratyutpannagrAhitvaMvatamAnakakSaNagrAhitvaM tad RjusUtrAdiparyAyanayacatuSTayavyApitvAt paryAya. nayatvamAtrasvarUpamabhipretya jJeyamityarthaH / zabdAdInAmRjusUtravizeSatvastha tacchAkhA-prazAkhAdirUpatvasamarthanAya kalpAntaramAha- yadveti / vizeSaNabhedAprayukteti-pratyutpannaM vastu caturvidhasyApi paryAyanayasya viSayA, kintu liGgabhedAdiprayuktaRjusUtraviSayapratiyogikabhedaH zabdanayaviSaye, paryAyabhedaprayuktaH sa samabhirUDhanayaviSaye, vyutpattinimittakriyAbhedaprayuktaH sa evambhUtanayaviSaye, ityevaM vizeSaNabhedaprayuktasyaiva Rju. sUtranayaviSayapratiyogika bhedasyAdhAraH zabdAdinayaviSayaH, vizeSaNabhedAprayuktasya tu RjusUtranayaviSayabhedasyAnAdhAraH zabdAdinayaviSa. yo'pi, tadviSayakapratItiviSayatvaM tAdRzapratItiviSayaviSayakatvaparyavasitamRjusUtrAdinayavatuSTayasamanugatamiha zAkhA-prazAkhAdirUpatayA zabdAdinayaprarUpaNAyAmRjusUtrabhedatvaM paribhASyate-AdhunikasaDetaviSayaH kriyate tena vAstavikasya RjusUtrabhedatvasyAbhAve'pi na ksstirityrthH| nanvevaM pAribhASikaM sahabhedatvaM vyavahAranayasyApi kiM na prasajyata ityata Aha- nahIti- asya 'prasajyate' itynenaanvyH| niSedhahetumAha- vizeSaNeti- vizeSaNabhedAprayukto yaH sAmAnyalakSaNasya sAmAnyasvarUpasya saMgrahaviSayasya bhedaH sa vizeSaNabhedAprayuktasAmAnyalakSaNasaMgrahaviSayapratiyogikabhedastadAdhAro vizeSaH, tadviSayatvAt tadviSayakatvAda tsy-vyvhaarnysyetyrthH| manu RjusUtrapadapravRttinimittaM pratyutpannagrAhitvaM pAribhASikaM vA vizeSaNabhedAprayuktarjusUtraviSayapratiyogikabhedAnAdhArapratItiviSayakatvamRjusUtrabhedatvamabhipretya Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam zabdabhinnatve sati pratyutpannagrAhitvaM lakSaNamabhipretya tu na zabdAdInAmRjumUtrabhedatvam , anyathA nayavibhAjakopAdhivyApyavibhAjakopAdhimattvena nayaprabhedatvApatteH "satta mUlaNayA paNattA' [anuyogadvAre] iti sUtravyAkopaprasaGgAt , na cAnyathA'pi nayavibhAjakopAdhirUpadravyArthikatva-paryAyArthikatvavyApyasaGgrahatva RjusUtratvAdikamAdAya zabdAdInAM zAkhA-prazAkhAditvanirvacanamupapAdyate yadi nayAntara vyAvRttarjusUtratvasya sUtramAtravRttitvena tena rUpeNarjusUtrazAkhAprazAkhAditvasya zabdAdAvasambhavAt , tadA zabdabhinnatve sati pratyutpannagrAhitvaM samabhirUDhabhinnatve sati pratyutpannagrAhitvamevambhUtabhinnatve sati pratyutpannagrAhityaM vA RjusUtratvaM pAribhASikamabhipretya zabdAdInAM zAkhA-prazAkhAdisvarUpatA kimiti na vyavasthApyate, yadyapi zabdabhinnatve satItyAdisvarUpaM tanna zabdagataM tathApi samabhirUDhavambhUtagataM tad bhaviSyati tAvatA'pi samabhirUDhevambhUtayoH zAkhA prazAkhAva. saMgamanaM sukaram , sammatigAthAzaM zAkhA-prazAkhayorevAbhidhAnAt, pratizAkhAyAstatrAnupAdAnAt , evaM sAmpratabhinnatve satItyAdinirvacane'pItyata Aha - zabdabhinnatve satIti- etacca 'samabhirUDhabhinnatve sati vA, evambhRtabhinnatve sati vA' ityanayorupalakSaNam , "zabdasamabhirUlaivambhUtAH zabdanayAH [ ] iti zabdatvamuktanayatrayasAdhAraNam . tadavacchinapratiyogitAkabhedavattve satItyevaM zabdabhinnattre satItyarthavivakSAyAM zabdabhinnatve sati pratyutpannagrAhityamRjusUtramAtravRttIti tadvata RjusUtrasya taddharmAnAzrayazanayAdestadvizeSasvAbhAvAccha.khA-prazAkhAtyAnApatteriti vicAraNIyaM sudhiibhiH| anyathA-zabdabhinnatve satItyAdi RjusUtralakSaNamabhipretyApi zabdAdInAmRjusUtranayavizeSatvAbhyupagame / nayavibhAjakopAdhIti-nayavibhAjakopAdhiH zabhinnatve sati pratyutpanna grAhitvalakSaNamRjusUtratvaM sAmpratabhinnatve sati pratyutpannagrAhitvalakSaNamRjusUtratvamevambhUtabhinnatve sati pratyu. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 133 saGghaharjusUtrAdInAM nayaprabhedatvaM durnivAram , dravyArthikatvaparyAyArthikatvayoH prakRtavibhAgaprayojakavibhAjakopAdhitvAbhAvena tadadoSAditi smartavyam , ata eva nava nayA dravyAthikaH paryAyArthiko naigamaH saGgraho vyavahAre RjusUtraH zabdaH samabhirUDha evambhUtazvatyekatpannagrAhitvalakSaNamRjusUtratvam , tadvayApyavibhAjakopAdhizca RjusUtrasvAdistadvattvena RjusUtrAdInAM nayaprabhedatvaprasaGgAt , nayavizeSo nayamedastadvizeSo nayaprabheda iti, evaM sati "satta mUlaNayA pannattA" [anuyogadvAre] iti suutrvirodhaapttrityrthH| zabdabhinnatve satItyAdilakSaNamanabhipretyApi zAkhA-prazAkhAtvAdyupapAdane uktasUtravirodhaH syAdeva, yato nayavibhAjakopAdhivyArthikatvaM paryAyArthikatvaM ca, tatra dravyAthikatvasya nayavibhAjakasya vyApyo vibhAjakopAdhiH saGgahatvAdiH, paryAyArthikatvasya nayavibhAjakopAdheApyo vibhAjakopAdhirRjutratvAdistadvattvena saGgrahAdenayavizeSavizeSatvena nayaprabhedatvamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti| anyathA'pi zabdabhinnatve satItyAdiRjulatralakSaNAnAzrayaNe'pi / uktasUtrasvArasyAnnayavibhAgaprayojakopAcitvena sammatAH saGgahatvAdaya eva nayavibhAjakopAdhayaH, na tu tathA dravyArthikatva-paryAyAthikatve iti nayavibhAjakopAdhaya eva saGghahatvAdayaH, natu navibhAjakopAdhivyApyavibhAjakopAdhaya iti noktadizA saGkahAdInAM nayaprabhedatvaprasaGga iti niSedhahetumupadarzayati- dravyArthikatva-paryAyArthikatvayoriti / ata eva ityasya 'apAstam' ityanenAnvayaH, ata eva dravyArthikatva-paryAyArthikatvayoruktasUtrasvArasyAnnayavibhAjakatvAbhAvAdeva phimapAstamityapekSAyAmAha- nava nayA iti-dravyAthika ityAdi navanayaparigaNanam / iti evaMsvarUpo ya ekavibhAgastatkaraNe lampaTaH samarthoM yo dikpaTo digambarastasya yat kapaTam , nayo dravyArthika-paryAyArthikamedAd dvividha ityeko vibhAgaH, tadanantaraM dravyArthikastridhA-naigamasaGgAha-vyavahAramedAt, paryAyAthikazcaturdhA- RjusUtra-zabda-samabhi Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vibhAgakaraNalampaTadikpaTakapaTamapAstamApabhrAMzikaprabandhe'smAbhiH / evaM hi dravyArthikatva-paryAyArthikatvAbhyAM sAmAnyato nayavibhAga kRtvA saMgraharjusUtrAdInAM dravyArthika-paryAyArthikabhedAnAmevAnupadamupadarzanena vibhaktavibhAgaH kRtaH syAt , na tvekavibhAgaH, saMgraharjusUtrAdhantarbhAvazIlayordravyArthika-paryAyArthikayoH pRthagvibhAgasya kartumazakyatvAt , anyathA'rpitA'narpitabhedadvayAdhikyenaikAdazadhA'pi kiM rUdvaivambhRtabhedAditi vibhaktasya vibhAgalakSaNo dvitIyo vibhAga, tau parityajya navadhaikavibhAgakaraNaM tat kapaTamapAstamityarthaH / kutra kairapAstamityapekSAyAmAha- aapbhrNshikprbndhe'smaabhiriti| tat kapaTa digambarasya spaSTameva, yato drazArthikaH paryAyArthika iti pUrvopadarzanenaiko vibhAgaH prAthamikaH, tadanantaraM naigamaH saGaho vyavahAra ityevaM dravyArthikamedAnAm , RjusUtraH zabdaH samabhirUDha evambhUta ityevaM paryAyArthikabhedAnAmupadadarzanena vibhaktavibhAga eva kRto bhavet, natvekavibhAga ityAha- evaM hIti / saGgrahAdinayeSveva dravyArthika-paryAyA rthikayorantarbhAvAt pRthagbhAvA'bhAvena pRthagvibhAgasya kartumazakyatvena tAvupAdAya nayAnAM navasaGkhyAparikalpanamayuktameva dikpaTAnAmityAhasaGgraheti- AdipadAnnaigama-vyavahArayoH zabda-samabhirUdvaivambhUtAnAM copagrahaH, tathA ca saGgrahAdiSu dravyArthikasya RjusUtrAdiSu caturyu paryAyArthikasyAntarbhAva iti / anyathA saGgAharjusUtrAdyantarbhAvazIlayorapi dravyArthika-paryAyArthikayoH pRthgvibhjne| arpitA nirpitanayayorapi pRthagvibhAgasya sambhavena tAvupAdAyaikadazadhA'pi nayavibhAgo dikpaTasyAbhimataH syAt, na caikAdazadhA nayavibhajanaM kRtamiti tadaniSTaM prasajyetetyAha- arpiteti- anantadharmAtmake vastuni yo dharmo yatra sAkSAd vacanenopAttaH sa dharmo yannayagocaraH so'rpitanayaH, yazca dharmo'rthAda gamyate, na tu sAkSAda vacanenopanyastaH sa dharmo yannaya Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 135 nanayavibhAgo devAnAMpriyasyAbhimataH syAt ?, na ca paJca nayA ityeka AdezaH saptetyanya itivat sapta nayA ityeka Adezo navetyanya itya. smadabhipretamiti sAmpratam , bhinnaviSayANAM zabdAdInAM trayANAM zabdatvenaikyaM svAtantryaM cAbhipretya paJca-saptAdezabhedadvayasammave'pi prakRte viSayabhedAbhAvena tadasambhavAt , na ca saptadhA navadhA ca tatva vibhAgagocaraH sa nayastadAnImanapita iti, ata eva " arpitavyAvahArika'manarpitavyAvahArikaM ca" iti bhASyam "arpitAnarpitasiddheH" tattvArtha0 a0 5, sU0 ] iti sUtre, tathA ca saGghahanyavahArAdidhvantarbhAvAdeva nA'rpitA-'narpitanayayoH pRthagvibhAgaH, evameva dravyathika-paryAyArthikayoH saGgaharjusUtrAdiSvantarbhAvAt pRthagvibhAgo na yukta iti / digambarAbhipretamAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'sAmpratam' ityanenAnvayaH, samabhirUDhaivambhUtanayayoH zabde'ntarbhAvamAzritya 'paJca nayAH' ityevaM vibhAge satyapi samabhirUDhaivambhUtayoH pRthagbhAvamutprakSya yathA 'sapta nayAH' ityevaM saptayA nayavibhajanam , tathA dravyArthikaparyAyArthikayoH saGgAharjusUtrAdiSvantarbhAve sambhavatyapi pRthagbhAvamabhipretya tAvubhAvupAdAya navadhA vibhajanamityevamAdezAntaraM smbhvtiityrthH| asmadabhipretaM digambarasammatam / liGgAdibhedena bhinnatvam , paryAyabhedena bhinnatvam , vyutpattinimittakriyAbhedena bhinnatvaM pratyutpannavastuna ityevaM bhinnaviSayANAM zabdAdInAM zabdatvenaikyamAzritya 'paJca nayAH' ityeka AdezaH, zabdAdInAM trayANAM svasvaviSaye svAtantryaM cAzritya 'sapta nayAH' ityanya Adeza iti paJcadhA-saptadhAvibhajanayoH sambhave'pi dravyArthika-paryAyArthikayoH saGgaharjustrAdito viSayabhedAbhAvena navadhA vibhajanasyAyuktatvAditi niSedhahetumupadarzayati- bhinnaviSayANAmiti / prakRte dravyArthika-paryAyArthikayoH saGgaharjusUtrAditaH pArthakyA'pArthakyacintAyAm / tadasambhavAt aadeshbhedaasmbhvaat| nanu 'jIvA-'jIvA-''srava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam' ityevaM saptadhA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] [ tattvavodhinIvivRtivibhUSitam vanayavibhAgo'pi tathA nAnupapanna iti vaktuM yuktam , tatra kevalaniHzreyasopayogyabhyudayasaMvalitatadupayogibodhalakSaNaprayojanabhedena vibhAgadvaividhyasambhave'pi prakRte prayojanabhedAbhAvenAnuyogadvAra sthAnAGgatavArthamahAzAstrAbhihitaM saptadhA nayavibhAgamullaGghya navadhA tankaraNasya sUtrAzAtanAkalaGkitatvAditi dik / ayaM ca sarvo'pi RjusUtravacana vistAro bAhyArthAbhyupagamaparo drssttvyH| yadvA Rju-bAhyApekSayA grAhaka saMvittibhedavikalamavibhAga buddhisvarUpamakuTilam , tattva vibhAgaH kvacita , kvacita punaH puNya-pApayorapi tattvAntaratayA parigaNanena navadhA tattva vibhAgaH, tadvannayavibhAgo'pi saptaghA navadhA ca sambhavatItyAzaGkaya pratikSipati-na ceti asya 'yuktam' itynenaanvyH| niSedhe hetumAha- tatreti-tattvasvarUpanirUpaNa ityarthaH / kevaleti- kevalanizreyasopayogitattvabodhalakSaNaprayojanena saptadhA tattvavibhajanam , abhyudayasaMvalitaniHzreyasopayogitattvavodhalakSaNaprayojanena navadhA tattvavibhajanamityevaM prayojanabhedena tattvavibhAgadvaividhyasya sambhave'pi nayasya saptadhA vibhajanaM navadhA vibhajanamityevaM vibhAgadvaividhyasya prayojanabhedAbhAvenA'nuyogadvArAdigranthapravarasammataM saptadhA nayavibhAgaM parityajya navadhA nayavi majanakaraNaM digambarasya sUtrA shaasnaaklngkittvaadupekssymevetyrthH| uktaprakAreNa yad RjusUtravacanavistArAvedanaM tad bAhyArthAbhyupagamapravaNamityAha- AM ceti| prakArAntareNa RjusUtrAdisvarUgamupadarzayati- yadveti / svasaMvedanarUpatvena svApekSayA grAhakasaMvittirUpaM bhavatyeva buddhisvarUpamata uktam- bAhyApekSayeti- bAhyaM na gRhNAti buddhirato bAhyApekSayA grAhakasaMvittibhedavikalamiti / avibhAgam 'ayamatra grAhAH, ayaM ca grAhakAMzaH' ityevaM yo vibhAgastadrahitam , bAhyasya bahiraGgatvAt tadapekSayA grAhakasaMvittirUpatvameva kauTilyamasyA'ta Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 137. sUtrayatIti RjusUtraH zuddhapayAryAstikaH, yadvA sarvadharma virahazUnyatetyaH bhyupagamaparaH zuddhataraparyAyAstikAvalambI RjusUtro vyavasthitA, athavA sautrAntika-vaibhASiko bAhyArthamAzritau yathAkramamRjusUtrazabdau, vaibhASikeNa nityAnityazabdavAcyasya pudgalasyAbhyupagamAcchabda naye. tasyAnupravezaH / bAhyArthapratikSepeNa vijJAnamAtrAbhyupagamaparaH samabhistadrahitamakuTilaM buddhisvarUpam , tat sUtrayati jJApayatIti RjusUtraH, sa ca bAhyArthatyAgalakSaNazuddhatvayogAcchuddhaparyAyAthika ityarthaH / RjusUtrasvarUpAvedane kalpAntaramAha-yadveti-zUnyameva tatvam , tatra zUnyatA sarvadharmarAhityamityabhyupagamapara RjusUtraHzuddhataraparyAyAstikAvalambItyarthaH, 'sarvadharmavirahaH zUnyatA iti pATho yuktaH, RjusUtraH sautrAntikaH, zabdanayo vaibhASikaH, samabhiruDho yogAcAraH, evambhUto mAdhyamika ityevaM paryAyAstikanayAvalambI bauddhazcaturdhA vyavasthita iti kalpAntaramAha- athveti| kSaNikabAhyArthabhyupagamapravaNatvena sautrAntikasyarjusUtratve'pi vaibhASikasya kathaM zabdanayatvamityapekSAyAmAhavaibhASikeNeti- arthaprAdhAnye kSaNikavastvabhyupagatrA vaibhASikeNa na nityo'rtho'bhyupagata iti nityArthAbhAvAnna nityazabdaprayogo'sarthaGgato bhaveta , zabdaprAdhAnye tu prayujyate sa pudgale iti nityA'nityazabdavAcyasya pudgalasyAbhyupagamAcchandanaye vaibhASikasya pravezaH, sautrAntikastu zabdArthayostAdAtmya-tadutpattilakSaNasambandhasyAbhAvAt saGke. tasya sambandhatve puruSecchArUpasya tamyAthai zabdasyeva zabde'rthasyAphi sambhAvitatvAdartho'pi vAcakaH syAcchabdo'pi vAcyo bhaveditiH nAstyevazabdasyArthena sambandha iti zabdo nArthatattvaM bravItIti na zabdasya prAdhAnyamiti na sautrAntikasya zabdanayatvamityAzayaH / yogAcArasya samabhirUDhatvaM samarthayati- bAhyArthapratikSepeNeti / zUnyameva tattvamityabhyupagacchato mAdhyamikasyaivambhUtatvamupapAdayati- ekaaneketi| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam rUDho yogAcAraH / ekA'nekadharmavikalatayA vijJAnamAtrasyApyabhAva ityevamabhyupagamapara evambhUto mAdhyamika iti sammativRttau vyavasthitam, tatpUrvapakSasamAdhAnAdikamapi tata evAvaseyam , vistarabhayAnneha vilikhyate, navInatarkaspRhayAlubhizcAtrAthai matkRtasyAdvAdakalpalatA parizIlanIyA // RjusUtranayavicAraH smpuurnnH|| darziteyaM yathAzAstramRjusUtranayasya dik / bauddhasiddhAntahetuH zrIyazovijayavAcakaiH // 1 // evaM caturNA bauddhAnAmRjusUtrAdiparyAyanayacatuSTayAnyatamarUpatvamuktadizA yadupadarzitaM tanna svakapolakalpitaM kintu sammativRttAvitthamupadarzitamiti nAbAnAsthA vidheyA nayavidbhirityAvedanAyAha- iti sammativRttau vyvsthitmiti| paramatakhaNDanapUrvakasvamatavyavasthApanalakSaNA vyavasthA pUrvapakSasamAdhAnAdikamantareNa na sambhavatItyata Aha- tatpUrvapakSeti / tata eva sammativRtita eva / yathA ca sautrAntikAdInAM sammativRtyu. dRGkitamevarjusUtratvAdikamatropadarzitaM tathA tadupadarzitameva pUrvapakSa. samAdhAnAdikaM kimiti nAtrollikhyata ityata Aha-vistarabhayAditi / kiM prAcInoktizraddhAmAtreNaiva tathAbhyupeyam ? uta navInatarkopolitatvamapyetasyArthasya ? tathA cet ? pradarzanIyo bhavataiva sa tarkaH, anyathA navInatarkaspRzyAlUnAM zaGkAsamuddharaNamazakyamityata AhanavInatarkaspRhayAlubhizceti / RjusUtranayavicAraparisamApti padyanaivA''vedayati-darziteyamiti-bauddhasiddhAntaheturiyamRjusUtranayasya dik yazovijayavAcakairyathAzAstraM darziteti sambandhaH, arthastu vyakta iti // . svAdhyAyAyAsazIlena shriimllaavnnysuurinnaa|| RjusUtranayAkUtavyAkhyAsamyaniveditA // 1 // iti RjusUtranirUpaNavyAkhyAnam / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha zabdanayanirUpaNam / / 'zapa Akroze' zapanam-AhvAnamiti zabdaH, zapati AhvayatIti vA zabdaH, zapyate vA-AhUyate vastvaneneti zabdaH / tasya zabdasya yo vAcyo'rthastatpradhAnatvAnnayo'pi zabdaH, upacArAt, yathA- 'kRtakatvAd' ityAdikaH paJcamyantazabdo'pi hetuH, artharUpaM hi kRtakatvamanityatvagamakatvAnmukhyatayA heturucyate, upacArAt tu atha zabdanayanirUpaNavyAkhyAzabdanaye nirUpayitavye vividhavyutpattilabhya zabdasvarUpamupadarya pradhAnIbhUtazabdArthaviSayakajJAnarUpasya nayasyopacArAcchabdarUpatAmAvedayati- " zap Akroze" iti / zapanam AhvAnamiti zabda iti bhAvavyutpattimAzritya zabdasvarUpamupadarzitam / zapati-AhvayatIti vA zabda iti kartRvyutpattimupAdAya zabdasvarUpaprarUpaNam / zapyate vA- AhUyate vastvaneneti zabda iti karaNavyutpattisamAzrayaNena shbdsvruupkthnm| tasya AhvAnasvarUpasyAhvAnakartasvarUpasyAhvAnakaraNasvarUpasya vaa| tatpradhAna. tvAt prAdhAnyena zabdavAcyArthaviSayakatvAt / nanu zabdo'jJAnarUpo'pi tadarthaviSayakajJAnasya nayatve tasyApyupacArAnnayatvaM yadutprekSitametAdRzopacaritavyavaharaNaM nAnyatra dRSTamityAzaGkAzakusamuddharaNAyAhayatheti- 'zabdo'nityaH kRtakatvAd' ityatra zabdarUpapakSe'nityatvalakSaNasAdhyasyAnumiterjanakatvena kRtakatvalakSaNo'rtho mukhyatayA hetuH, tadvAcakatvAt kRtakatvAdikaH paJcamyantazabdo'pyupacArAd yathA hetustathA zabdavAcyArthaviSayakajJAnaM vastvekadezaviSayakatvAnmukhyatayA nayaH, tadviSayArthavAvakatvAcchabdo'pyupacArAnaya ityrthH| uktamartha prapaJcata upadarzayati- artharUpaM hIti-liGgajJAnamanumitijanakaM na tu liGgAtmako'rthastatheti yadyapi, tathA'pi zAyamAnaliGgasyAnumitikaraNatvapakSe'rtharUpaliGgasyAnumitihetutvaM mukhyameveti bodhyam / zabda Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tadvAcakaH zabdaH, tadvadivApi draSTavyam , uktaM ca mahAbhASyakRtA " savaNaM sapai sa teNaM va sappae vatthu jaM tao sdo| tassatthapariggahao nao vi saddo tti heu cha" // [vizeSAvazyake gAthA-2227] zabdavAcyArthaparigrahaprAdhAnyam / " icchai visesiyataraM paccuppanno nao saddo" / / [vizeSAvazyake gAthA-2184 ] tti niyuktidalam , tatra bhASyam "taM ciya riusuttamayaM paccuppannaM visesiyayaraM so| icchai bhAvaghaDaM ciya jaM na u nAmAdie tini" // [vizeSAvazyake gAthA-2228 ] cAvyArthaviSayakatvena nayasya zabdatve upadarzitavividhazabdavyutpattI ca mahAbhASyasammatimupadarzayati- uktaM ca mahAbhASyakRteti / 'savaNaM0 ' iti- "zapanaM zapati sa tena vA zapyate vastu yat tataH shbdH| tasyArthaparigrahato nayo'pi zabda iti heturiva" // iti saMskRtam / tasyArthaparigrahataH' ityasya gAthAgatasthAyamartha:- tasya zabdasya yo vAcyo'rthastatparigrahAttatpradhAnatvAditi, patadevAha-zabdavAcyArthaparigrahaprAdhAnyamiti- asya sthAne 'zabdavAcyArthasya parigrahaHprAdhAnyam' iti pAThaH samyagAbhAti / zabdavAcyArthaparigrahaprAdhAnye zabdanaye Rju. sUtrAda vizeSitatarapratyutpannagrAhitve niyuktivavanaM tatspaSTIkaraNapravaNaM bhASyavacanaM copadarzayati- 'icchai' iti- "icchati vizeSitataraM pratyutpanno nayaH zabdaH" iti sNskRtm| tatra niyuktivvnvyaakhyaane| taM ciya0 iti- "tadeva RjusUtramataM pratyutpannaM vizeSitataraM sH| icchati bhAvaghaTameva yad na tu nAmAdikAMstrIn" iti saMskRtam / bhASyavacanaM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [141 tadeva RjusUtranayamatam-RjusUtranayAbhyupagatam , pratyutpannaMvartamAnaM vastu icchati, asauza-danayaH, kIdRzam ? vizeSitataram, kuta idaM jJAyate ? yad yasmAt , pRthubudhnodarAdyAkArakalitaM mRnmayaM jalAharaNAdikriyAkSamaM prasiddhaghaTarUpaM bhAvaghaTamevecchatyasau, na tu zeSAnAma-sthApanA-dravyarUpAMtrIna ghaTAniti, zabdArthapradhAno zeSa nayaH, zabdArthazca prakRte 'ghaTa ceSTAyAm ' iti dhAtvarthalakSaNo bhAvaghaTa eva yujyate, na nAmAdiSviti nikSepacatuSTayAbhyupagamaparAd RjusUtrAd-vizeSitataraM vastvicchatyasau, ekasyaiva bhAvaghaTasyAnenopagamAt / / nAmAdighaTanirAkaraNe pramANamAha" nAmAdao na kumbhA takajA'karaNao paDAica / paJcakkhavirohAo talliMgAbhAvao vA vi" / / [vizeSAvazyake gAthA-2229] vivRNoti- tadeveti / 'kIdRzam' iti kIdRzaM vartamAnaM vstvbhyupgcchtysaavityaakaangkssaanivRttye| idaM vizeSitataraM vartamAnaM vastvabhyupagacchatI. tyett| 'pRthubunodarAdyAkArakalitam' ityAdibhAvaghaTasvarUpopavarNanam icchatyasau abhyupagacchati shbdnyH| asya nayasya zabdArthaprAdhAnyAd bhAvaghaTasyaiva zabdavyutpattilabhyatvena vAcyArthatvAnna nAma-sthApanA-dravya rUpANAM ghaTAnA tathAtvamiti na nAmAdInAM trayANAmetanayAbhyupagamavipayatvamityAha- zabdAthapradhAno hyeSa naya iti / kimatra RjusUtrAd vizeSita. tarAbhyupagantRtvamityapekSAyAmAha-nikSepacatuSTayeti-nAma-sthApanA dravyabhAveti nikSepacatuSTayetyarthaH / anena shbdnyen| 'nAmAdi ityAdipadAt sthApanA-dravyayo prigrhH|| nAmA dao0 iti- "nAmAdayo na kumbhAH tatkAryA'karaNataH paTA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam nAma-sthApanA-dravyarUpAH kumbhA na bhavanti, jalAharaNAditatkAryA'karaNAt , paTAdivat, tathA pratyakSavirodhAt ghaTaliGgAdarzanAca, aghaTarUpAste pratyakSeNaiva dRzyanta iti pratyakSavirodhaH, jalAharaNAdighaTaliGgaM ca teSu na dRzyate tato'numAnavirodho'pIti kathaM te nAmAdighaTA ghaTavyapadezabhAjo bhaveyuH ? / ghaTapadAnnAmAdighaTopasthiteraskhalitAyA darzanAt tatra tatpadazakteravyAhatatvAta svArasikaghaTapadaprayogalakSaNo vyapadezasteSu na virudhyata iti cet ? na- antaraGgapratyAsacyA bhAvaghaTa eva ghaTapadazakterabhyupagamAt , nAmAdiSu tatpadaprayogasyA'svArasikatvAditi dig // divat / pratyakSavirodhAt talliGgAbhAvato vA'pi" // iti saMskRtam / vivRNoti-nAma-sthApanA-dravyarUpA iti / ttkaaryeti-ghttkaaryetyrthH| pratyakSavirodhameva spaSTapati- aghaTarUpAsta iti| te nAma-sthApanA-dravyarUpAH, teSu nAma-sthApanA-dravyeSu, 'nAmAdayaH kumbhA na bhavanti, kumbhakAryajalAharaNAdikAritvAbhAvAt paTAdivad' ityanumAnamatra bodhym| nanu ghaTapadAd yathA bhAvaghaTopasthitirbhavati tathA nAmaghaTAyupasthitirapi bhavatIti nAmaghaTAdyupasthityartha ghaTapadasya nAmaghaTA. diSvapi zaktirabAdhitaprasaraiveti nAmAdiSvapi svArasikapaTapadaprayogalakSaNavyapadezo'viruddha eveti zaGkate- ghaTapadAditi / tatra nAma: ghaTAdau / tatpadazakteH ghttpdshkteH| teSu nAma ghaTAdiSu / samAdhatte- netijalAharaNAdighaTakAryakAritvAd bhAvaghaTa evA'ntaraGgA, bahiraGgazca nAmaghaTAdirityantaraGgapratyAsatyA bhAvaghaTa eva ghaTapadazaktaH zabdanayenA'bhyupagamAnnAmaghaTAdiSu ghaTapadaprayogasyA'svArasikatvAt , svAra sikaghaTa padaprayogalakSaNavyapadezo nAmAdiSu triSu na smbhvtiityrthH| RjusUtranayazikSaNapravaNaM bhASyavacanamavatAryollikhati- RjupUtrati / jai0 iti- "yadi vigatA'nutpannAH prayojanA'bhAvaMto na te kumbhAH / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 143 RjusUtrazikSaNArthamAha" jai vigayA-'NuppanA paoaNA'bhAvao na te kumbhaa| nAmAdao kimiTThA paoaNA'bhAvo kumbhA ?" || [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2230] yadi vigatA anutpannAzca tava he RjusUtra ! kumbhA neSTAH, prayojanA'bhAvAt , tarhi nAmAdayo'pi kumbhAH kimiSTAH ? prayojanAbhAvasya samAnatvAt , na khalu tairapi kumbhaprayojanaM kimapi vidhIyate, vAsanAvizeSotthApitapratItyAdiprayojanaM tu zazaviSANAderiva na sattvasAdhakamiti bhaavH| tadevamRjusUtrAcchandanayasya vizeSitataratvamuktam // nAmAdayaH kimiSTAH prayojanAbhAvataH kumbhAH ?' // iti saMskRtam / vivRNoti-yadi vigatA anutpnnaashceti| nAmAdiSu prayojanA'bhAvasyAsiddhatvaM nirAkaroti-na khalviti- namo 'vidhIyate' itynenaanvyH| tairapi nAmAdibhirapi / nanu nAmaghaTAdikaM dRSTvA 'ayaM ghaTaH' iti pratItirupajAyate, nAmaghaTAdayo'pi svasvaniSpAdyaM yatkiJcit kArya kurvantyeva, bhavatyeva ca pUrvAnubhUtasya nAmaghaTAditaH smRtipathamAgatasya yathAvAsanamAhAdikamityata Aha- vAsanAvizeSotthApiteti-pRthubudhnAdyAkAravikale gopAladArakAdau ghaTapadasaGketaprabhavaghaTavikalpopajAtavAsanAvizeSataH pratItyAdikaM yadyapi prabhavati, naitAvatA tasya sattvam , tathA sati zazazRGgAdizabdasaGketakaraNopajAtavikalpasamutthavAsanAvizeSaprabhavapratItyAdimAtreNa zazaviSANAderapisattvaM syAt, yadi ca tatra pratItimAtrameva vAsanAvizeSato na tu pratItiviSayastatra kimapyasti zazaviSANAdivAcyaM tadetat prakRte'pi samAnamiti bhaavH| etAvatA RjusUtrAd vizeSitataratvaM zabdanayasyopadarzitamupasaMharati- tdevmiti| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] [ tattvabodhinovivRtivibhUSitam atha prakArAntareNa tadAha 46 ahavA paccuppanno riu suttassA'visesio caiva / kumbho visemiyayaro sambhAvAIhiM sadassa || sambhAvA'sambhAvobhayappio sa parapajjaobhao / kumbhA'-kumbhA-'vattavtrobhayarUvAibheo so " | [ vizeSAvazyakabhASyagAthe- 2231, 2232 ] athavA pratyutpanna RjusUtra syAvizeSita eva sAmAnyena kumbho'bhipretaH, zabdanayasya tu sa eva sadbhAvAdibhirvizeSitataro'bhimata ityevamanayorbhedaH || tathAhi - svaparyAyaiH paraparyAyairubhaya paryAyairvA'rpitaH - vizeSitaH, kumbhA'kumbhA'vaktavyobhayarUpAdibhedo bhavati, saptabhaGgIM pratipadyata prakArAntareNa vizeSitataratvamRjusUtrAcchabdasya bhASyopadarzitaM 'tadbhASyamavatArthollikhyA''vedayati- atheti / ' ahavA iti- athavA 'pratyutpanna RjusUtrasyA'vizeSita eva kumbho vizeSitataraH sadbhAvAdibhiH zabdasya / sadbhAvA 'sadbhAvobhayArpitaH sva-paraparyavobhayataH / 'kumbhA kumbhA'vaktavyobhayarUpAdibhedaH saH " // iti saMskRtam / krametadbhASyagAthAdvayaM vivRNoti- athaveti / 'RjusUtrastha ityasya 'abhinetaH' ityanenAnvayaH / 'zabdanayasya' ityasyApi 'abhimataH ' ityanenAnvayaH / sa eva pratyutpannaghaTa eva / anayoH RjusUtra * zabdanayayoH / 'patAvatA prathamagAthArtho vyAvarNitaH // 6 , sadbhAvAdibhirvizeSitataratvaM kumbhasya yacchandayAbhiprataM tadbhA'banapratyaladvitIyagAthArthabhAvanAM karoti tathAhItyAdinA / svaparyAyairitisvagataparyAyairapito ghaTaH sadbhAvenA'rpita san 'kumbhaH' iti bhaNyate, " syAdarza kumbha eva iti tadvacanam, saptabhaGgayA mahAvAkyarUpAyA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] " [ 161 ityarthaH, tadyathA-UrdhvagrIvA-kapAla-kukSi-budhnAdibhiH svaparyAyaiH sadbhAvenArpitA- vizeSitaH kumbhaH 'kumbhaH' bhaNyate, 'san ghaTaH' iti prathamabhaGgo bhavatItyarthaH 1; tathA paTAdigataistvaktrANAdibhiH paraparyAyairasadbhAvenA'rpitaH- vizeSitaH 'akumbhaH' bhavati, sarvasyApi ghaTasya paraparyAyairasacavivakSAyAm 'asan ghaTaH' iti dvitIyo bhaGgo bhavatItyarthaH 2; sarvo'pi ghaTaH sva-parobhayaparyAyaiH sadbhAvA'sadbhAvAbhyAmarpitaH 'avaktavyaH' bhavati, sva-paraparyAyasaccA'satvAbhyAmekena kenApyasAGketikena zabdena sarvasyApi tasya ayaM prathamo bhaGgaH, paraparyAyairarpitaH-vizeSito ghaTo'sadbhAvenArpitaH san 'akumbhaH' iti bhaNyate, 'syAdakumbha evA'yam' iti tadvacanam, saptabhaGgayA dvitIyo'yaM bhaGgaH, sva-paraparyAyobhayAbhyAM yugapatprAdhAnyena vivakSitAbhyAmapita:-vizeSito ghaTo yugapatpradhAnabhAvA''kalitasadbhAvA-'sadbhAvobhayAbhyAmarpitastathA vaktumazakyatvena 'syAdavaktavya evAyam' iti tadvacanam , saptabhaGgayA ayaM tRtIyo bhaGgaH; krameNa prAdhAnyena vivakSitAbhyAM sva-paraparyAyAbhyAmarpitaH- vizeSitaHsadbhAvA'sadbhAvAbhyAM vizeSitaH san 'syAt kumbha evAyaM syAdakumbha evAyam' ityevaM vaktavyaM bhavati, tadvacanaM saptabhanayAsturIyo bhaGgA evaM svaparyAyeNa sadbhAvenApitaH, sva-paraparyAyAbhyAM yugapatprAdhAnyena vivakSitAbhyAM sadbhAvA-'sadbhAvAbhyAmarpitaH syAt kumbha eva syAdavaktavya evAyam ' ityevaM pratipAdyaM, bhavati, tadvacanaM ca saptabhaGgayAH paJcamo bhaGgaH, evaM paraparyAyeNAsadbhAvenArpitaH prAdhAnyena yugapadvivakSitasadbhAvA-'sadbhAvAbhyAM yugapadvaktumazakya iti, tathA cA'rpitaH san 'syAdakumbha evAyaM syAdavaktavya evAyam' itivacanapratipAdyA bhavati, taJca vacanaM saptabhaGgayAH SaSTI bhaGgaH, svaparyAyeNa sadbhAvenA'rpitaH, paraparyAyeNA'sadbhAvenApitaH, prAdhAnyena yugapadvivakSitAbhyAM sadbhAvA-'sadbhAvAbhyAM tathAvaktumazakyatvenArpitaH san 11 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam yugapadvaktumazakyatvAt , iti tRtIyo bhaGgaH 3 / ete trayaH sakalAdezAH / atha catvAro vikalAdezAH procyante- tatraikasmin deze svaparyAyasattvenAnyatra tu deze paraparyAyA'satvena vivakSito ghaTaH 'saMzvAsaMzca' bhavati, ghaTo'ghaTazca bhavatItyarthaH, iti caturtho bhaGgaH 4% tathaikasmin deze svaparyAyaiH sadbhAvenArpito'nyatra tu deze sva-parobhayaparyAyaiH sadbhAvA-sadbhAvAbhyAM yugapadasAGketikenaikena zabdena 'syAt kumbha eva sthAdakumbha eva syAdavaktavya evAyam' iti vacanasya gocaro bhavati. tadvacanaM ca saptamaGgayA saptamo bhalo bhavati itthaM vicArapadavImAnIto'rtha etannaye vizeSitataraH saptamI pratipadyata ityevaM dvitIyagAthArtha ityrthH| itthaM bhAvitA eva saptA'pi bhaGgA bhAvyante-tadyathetyAdinA / tasya ghaTasya, anyat spaSTam / ete trayaH sakalAdezAH 'sthAt sanneva ghaTaH 1, syAdasanneva ghaTaH 2, syAdavaktavya eva ghaTa: 3' ityevamanantaranirUpitAstrayo bhaGgAH sakalAdezA akhaNDavastusvarUpaM sakalamAdizanti pratipAdayantIti kRtvA, saptabhaGgayAmAdyAstrayaH sakalAdezA antyAzcatvAro vikalAdezA iti matamAzrityedam ; devasUriprabhRtayastvAvAryAH "saptApi bhaGgAstattadbhagA. bhihitasya satvAyekekadharmasya vastugatAkhila vaH samaM kAlAdibhiraSTabhirdravyArthikanayAdezAdabhedaprAdhAnyAt paryAyArthikanayAdamedopacArAdvA ekavarmapratipAdanamukhenAzeSadharmapratipAdakatvato'nantadharmAtmakavastupratipAdakatvAt sakalAdezAH, yadA tvekasya dharmasthAnyairdhamaH samaM dravyArthikanayAdezAt kAlAdibhiraSTabhirbhedopacAraH, paryAyArthikanayAdezAd bhedavRttiprAdhAnyaM tadaikakadharmapratipAdakatvAda vikalAdezAste sarve" ityAmanantIti bodhyam / antyAzcatvAro vikalAdezA yathA vyavasthitA bhavanti tathA prarUpayati- atheti- anantadharmAtmakaika. vastuna ekavarmA''kalito bhAgastasya deza ityucyate, tatraikasmin deze svaparyAyasatvena vivakSito ghaTaH, aparasmizca tathAbhUte deze Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 163 ' vaktumiSTaH kumbhaH 'saMzcA'vaktavyazca bhavati, ghaTosvaktavyazca matratItyarthaH, deze tasya ghaTatvAd deze cA'vaktavyatvAt iti paJcamo bhaGgaH 5 tathaikadeze paraparyAyairasadbhAvenA'rpito'nyasmiMstu deze sva-paraparyAyaiH sadbhAvA- sadbhAvAbhyAM yugapadasAGketi kenaikena zabdena vaktumiSTaH kumbhaH 'asaMzcA'vaktavyazca' bhavati, aghaTos - vaktavyazca bhavatItyarthaH, deze tasyAghaTatvAd deze cAvaktavyatvAt, iti SaSTho bhaGga 6; tathaikasmin deze svaparyAyaiH sadbhAvenAnyasmiMstu paraparyAyairasadbhAvenAnyasmiMstu sva- parobhayaparyAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAM yugapadekenA'sAGketikena zabdena vaktumiSTaH kumbhaH ' saMzcAsaMthAvaktavyazca bhavati, ghaTo'ghaTo'vaktavyazca bhavatItyarthaH, iti saptamo bhaGgaH 7 / iha ca " kumbhA kumbha 0" ityAdinA gAthArdhena SaD bhaGgAH sAkSAdupAttAH saptamastvAdizabdAt, tadyathA - 'kumbhaH ' , paraparyAyA sattvena vivakSitaH sa eva ghaTaH sannasaMzca bhavati, arthAd ghaTosghaTazca bhavati, evaM ca syAt sanneva syAdasanneva ghaTaH, sattvamatra ghaTasya ghaTatvam, asattvaM ca aghaTatvamiti ' syAd kumbha eva syAdakumbha eva cAyam' iti turIyo bhaGga ityarthaH / paJcamaM bhaGga bhAvayati - tatheti / tasya kumbhasya, evaM ca ' syAt kumbha eva syAdavaktavya eva cAyam' iti paJcamo bhaGga ityarthaH / SaSThaM bhaGgaM bhAvayAtatathaikadeza iti / tasya ghaTasya, itthaM ca ' sthAdakumbha eva syAdavaktavya eva cA'yam' iti SaSTho bhaGga ityarthaH / saptamaM bhaGgaM prarUpayatitatheti - ' syAt kumbha eva syAikumbha eva syAdavaktavya eva cA'yam ' iti saptamo bhaGga ityarthaH / kathaM saptApi bhaGgA niruktagAthAta upadarzitA bhavantItyapekSAyAmAha - iha ceti / niruktagAthArddhena yathA saptabhaGgopadarzanaM tathA bhAvayati - tadyatheti / 'kumbhA'kumbhaM ' ityAdigAthArddha ubhayapadamekameva zrUyate yadyapi, tathApi kumbhAkumbho bhayaM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 1, 'akumbhaH' 2, 'avaktavyaH' 3, ubhayatti- 'saMzcA'saMzca' ityubhayam 4, 'sannavaktavyaH' ityubhayam 5, tathA 'asannavaktavyaH' ityubhayam 6, AdizabdasagRhItastu saptamaH 'sannasannavaktavyaH' iti 7. atrobhayapadasya samabhivyAhRtapadArthaikatvadvayaprakArakabuddhiviSaye zaktAvapi samabhivyAhAratraividhyAt trirAvRttyA trividhobhayabodha iti nyAyamArgaH / tadevaM syAdvAdadRSTaM saptabhedaM ghaTAdikamarthaM yathAvivakSamekena kenApi bhaGgakena vizeSitataramasau zabdanayaH pratipadyate, paryAyanaya kumbhAvaktavyobhayamakumbhAvaktavyobhayamityevaM samabhivyAhAratraividhyA'dubhayapadasya trirAvRttyA trividhomayabodha ityupadarzayati- atrobhayapadasyani- yadyapyubhayapadamubhayatvaviziSTa zaktaM tathApi samabhivyAhRtapadArthasyaikatve sati tatrobhayatvAsambhavenobhayatvaviziSTAnvayAsammavAdumayaprakArakabuddhiviSaye zaktyobhayaprakArakabuddhiviSayasyAbhedenaikasminnanvayasambhave'pi tridhAvRttimantareNa na trividhobhayabodhaH 'sakaducaritaHzabdaH sakRdevArtha gamayati' ityata ubhayapadatrirAvRttitastrividho. bhayabodhakalpanaM nyaayaanugtmityrthH| zabdanayavicAre prastute saptabhaGgyupadazenasya ka upayoga ityata Aha- tadevamiti / vizeSitataraM kathama pratipadyata ityapekSAyAmAha- paryAyanayatvAditi- anena paryAyanayaviSayANAM paryAyANAmAnannyAdekaparyAyanayAviSayasyA'pi paryAyasyA'nyAyanayaviSayatvasammevenarjusUtra-zabdanayayoHparyAyanayatvasAmye'pi RjusUtranayAviSayaparyAyaviSayatvato vizeSitataravastugrAhitvaM zabdanaye sam gvatItyAve dinaM bhavatIti / evamapi kuNThamatInAM paryAyanayatva. sAm pazyatAM yadi na bhaveta tayo.lakSaNyAdhyavasAyastadA tatspaSTaprati naye tvAha- vizeSitataravastumAhityAcceti / ekenApi bhaGgakena vizepiratipattikatve zamanayasya na sampUrNasaptabhaGgayAtmakamahAvAkyAbhyupAntRtvama, myAdvAdinantu sampUrNavastuviSayakapramANAbhyupagantuH samla tamaGgayAtma mahAgA gAbhyupagantRtvena zabdanayAd vizeSa Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 165 svAdajutrAd vizepitataravastugrAhitvAca, syAdvAdinastu sampUrNasaptabhaGgyAtmakamapi pratipadyanta iti vizeSAvazyakavRttAvuktam // . tatredaM vicAryate nanu kimiyaM saptabhaGgI arthanayAzritA, uta zabdanayAzritA? Aye tadekatarabhaGgavizeSaNena kathanamRjusUtrAcchabdasya vizeSitataratvam ? arthanayAzritabhaGgasya zabdanayAvizeSatvAt , ubhayeSAM viSayavibhAgasya dUrAntaratvAt , tathAhi- etadarthanayamatamityAha- syAdvAdinastviti / uktArthasya svotprekSitatvanirAsAyAha- vizeSAvazyakavRttAvuktamiti / / prasaGgAt saptabhaGgoM vicArakoTimAnayati- tatredaM vicAryata iti / vicaarsvruupmaaviskroti-nnvityaadinaa| saptamaGgayA arthanayAzritatve tadavayavabhutasya bhaGgamAtrasya pratyekamarthanayAzritatvena tasya zabdanayavizeSatvAbhAvAt , arthanaya-zabdanayaviSayayoratyantaM vailakSaNyAdityAhaAye iti-saptamaGgayA arthanayAzritatvapakSa ityrthH| tadekatarabhaGgavizeSaNena arthnyaashritstbhnggyvyvbhuutktrbhnggaatmkvishessnnen| ubhayeSAm artha nyshbdnyobhyessaam| ubhayanayaviSayavibhAgasya dUrAntaratvameva bhaavyti-tthaahiiti| tatra taavdrthnymtmaavisskroti-etdrthnymtmiti| etat anantaramevAbhidhIyamAnam / arthanayamate yathA sAmAnyato'rthoM'sti tathA sAmAnyataH zabdo'pyasti, kintu pramANe svAkArArpako'rtha eva, tenArthAkArAnuvidhAyinI saMvid , arthAdhyavasAyenArtha evA'vi. saMvAdAdartha etra pramANam , artha satyevArthAkArA saMvit , arthAbhAve tu na tadAkArA seti sAkSAt paramparayA vA'rthena sahaiva niyatAnvayavyatireko saMvido na tu zabdeneti prameyatvamarthasyaiva na zabdasyetyupadarzayati- yadyapIti / tathApi sAmAnyena zabdA'rthayoH sattve'pi / tadAkArAnuvidhAyinI saMvit tadadhyavasAyena tatrAvisaMvAdAta pramANatvena gIyata iti sambandhaH, zabdAkArAnuvidhAyinI yadi savid bhavet tadA tasyAstaddhyavasAyena zabde'visaMvAdAt nAtra Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam yadyapi zabdA'au~ sAmAnyena staH, tathA'pi tadAkArAnuvidhAyinI tadadhyavasAyena tatrA'visaMvAdAt saMvit pramANatvena gIyate, pramANe svAkArArpakazcArtha eva, sAkSAt paramparayA vA niyatAnvaya-vyatirekazAlitvAt , na tu zabdo'tathAtvAditi tasya na prameyatvam , na cAdhyakSasaMvidi kadApi zabdasaMsRSTo'rthaH pratibhAsate, tathA'nanubhavAt , yadi ca vastusannidhAvapi tannAmAnusmRtiM vinArthasyAnupalabdhiriSyate, tadArthasannidherabhidhAnasya smRtAvevopakSINazaktikatvAt kadApIndriyabuddhijanakatvaM na syAt , yadi ca svAbhidhAnavizeSaNAprAmANyamapi sambhavet , na caivamityAha- pramANa iti / tathA cArthasya pramANe svAkArArpakatvAdAkArAnuvidhAyinyeva saMviditi, kathamarthasyaiva pramANe svAkArArpakatvaM vijJAyata ityapekSAyAmAha- sAkSAditietacca pratyakSapramANamAzritya, pratyakSe sAkSAdevArthasya niyatAnvayavyatirekazAlitvAt / paramparayeti- anumAnapramANamAzritya, tatra vyAptizAnAdidvArA'rthasya niyatAnvaya-vyatirekazAlitvAt / na tu zabdaH zabdo na pramANe svAkArArpakaH / atathAtvAd pramANena saha sAkSAt paramparayA vA niytaanvyvytirekshaalitvaabhaavaat| iti etasmAddhatoH / tasya zabdasya / na prameyatvaM na pramANaviSayatvam / nanu pratyayamAtre zabdasaMspRSTo'rthaH pratibhAlata iti zabdasyApi pramANe niyatAnvayavyatirekitvena svAkArasamarpakatvamastyeva pramANa iti tasyApi prameyatvamityata Aha-na ceti- asya 'pratibhAsate' ityanena smbndhH| tathA'nanubhavAt zabdasaMspRSTArthaviSayakatvena prtyksssyaanubhvaavissytvaat| vastusannidhAne'pi yAvanna tannAmAnusmRtistAvanna tatpratyakSamityupagame tu vastusannidhAnAcchabdAnusmaraNaM tataH zabdasaMspRSTArthasyopalabdhiriti syAt , evaM ca vastusannidhAnaM zabdasmaraNa evIpakSINamiti vastuna indrijanyajJAnaM prati kAraNatvamapi na bhavedityAha- yadi ceti / tannAmAnusmRti vinA arthAbhidhAnasmaraNamantareNa / abhidhAnasya smRtAveva Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 167 pekSameva cakSurAdipratipattiH svArthamavagamayatIti parasya nibandhaH, tadA'staM gateyamindriyaprabhavA'rthAdhigatiH, tannAmasmRtyAderasambhavAda, tathAhi- yatrArthe prAk zabdapratipattirabhUt punastadarthavIkSaNe tatsaGke. titazabdasmRtirbhavediti vaktuM yuktam , anyathAtiprasaGgAt , na cAnabhilApArthA'pratipattau pUrvapratipannamabhilApamapi smaret , arthadarzanasvavAcakazabdasmaraNa eva / indriyabuddhIti- indriyajanyabuddhotyarthaH / cakSurAdijanyajJAnaM vastvabhidhAnAtmakavizeSaNApekSameva svaviSayamavabhAsayatIti yadISyate tadA vizeSaNAnasya viziSTabuddhi prati kAraNatvena zabdarUpavizeSaNajJAne smRtyAtmake satyeva zabdaviziSTArthasya grahaNamiti zabdasmaraNAdyasambhave indriyajArthajJAnasyAnudaya eva prasajyata ityAha- yadi ceti / parasya zabdanayavAdinaH / tannAmasmRtyAdya. sambhavamupapAdayati- tathAhoti / zabdapratipattirabhUt vAvakatvena zabdasyAnubhavo jAtaH smRti pratyanubhavasya kAraNatvAt prAganubhavasyAvazyakatvam , yatra saGketitayA zabdasyAnubhavaH, tadarthasya saGketalakSaNasambandhena zabdasya sambandhitayA ekasambandhijJAnamaparasambandhinaM smArayati, yathA- hastipakasya jJAnaM hastinaM smArayatIti tadgrahaNe sati tatsaGketitazabdasmaraNaM yujyata ityAha- punastadarthavIkSaNa iti / anyathA prAk zabdapratipattyAdyabhAve'pi tatsmaraNAdyupagame / atiprasaGgAt yasya kasyacid grahaNe'pyananubhUtasyApi tatsambandhitayA smRtyaaptteH| evaM ca zabdasmaraNArthamudbodhakatayArthagrahaNasyAvazyakatve cArthagrahaNe satyeka zabdasmaraNamityAyAtam , arthagrahaNaM ca zabdasaMsRSTatayaivArthasya grahaNarUpamiSyate bhavatetyarthagrahaNAt pUrva zabdasyAsmaraNe na zabdasaMspRSTArthagrahaNam, zabdAsaMspRSTArthagrahaNaM cAnabhyupagamAdeva nAstItyabhilApa. vinirmuktArthapratipattyabhAvAcchandasya smaraNameva na bhavedityAha- na ceti- asya 'smared' itynenaanvyH| zabdAsmaraNe hetumupadarzayatiarthadarzanarUpeti- arthadarzanarUpaM yacchandaviSayakasaMskArasyodbodhaka Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam rUpasaMskArodbodhakAbhAvAt, asmaraMzca zabdavizeSaM na vAcyavAcakabhAvasambandhenArthe yojayet ayojayaMzca na tena viziSTamarthamavagacchedityAyAtamAndhyamazeSasya jagataH tasmAt svAbhidhAnasmRtinirapekSasyArthasya svata eva cakSurAdipratyayaM pratyupayogitvameSTavyamityartha eva tavamiti / " ! zabdanayAstu saGgirante - kAraNasyApi viSayasyAvagAhanenopalambhamAnA pratipattirna tAvat pramANaM yAvadadhyavasAyo na bhavet, sa cAdhyavasAya vikalpAtmA tadabhidhAnasmRtiM vinA notpadyata iti sarvavyavahAreSu zabdasambandhaH pradhAnanibandhanam, pratyakSasyApi tajjanmAdhyavasAyavikalpavikalasya bahirantarvA pratikSaNapariNAmaprati tasyAbhAvAdityarthaH / yadA cArthagrahaNalakSaNodabodhakAbhAvAnna zabdasmaraNaM tadA zabdalakSaNavizeSaNajJAnAbhAvAd vAcyavAcakabhAvasambandhena zabda viziSTasyArthasya grahaNamapi na sambhavati, zabdarUpavizeSaNavinirmuktasyArthasya grahaNaM ca neSyate bhavatetyarthagrahaNasya sarvathA'bhAvAdAndhyamazeSasya jagataH prasajyata ityAha- asmaraMzceti / ayojayaMca arthe vAcyavAcakabhAvasambandhena zabdavizeSamayojayaMzca / tena zabdena, viziSTamartha nAvagacchet na jAnIyAt / iti patra prakAreNa kasyApyarthasya jJAnAbhAvAt / arthanayavAdI svAbhimatamupa paMharati- tasmAditi / zabdanayavAdimatamupadarzayati zabdanayastviti / kAraNasyApi pratipattikAraNasyApi / yadA cAdhyavasAye satyeva pratyayasya prAmANyaM tadA'dhyavasAyasya vikalparUpasya zabdasaMsRSTArthaviSayakatvAcchandasmaraNamantareNa nopajAyata iti sarvavyavahArasya pradhAnakAraNaM zabdasambandha ityAha- sa cAdhyavasAya iti / pratyakSapariNAmAvagAhipratyakSaM bhavat tatra pramANaM syAditi pratyakSe'pi vikalpavyApArake zabda - Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] pattAviva pramANatAnupapatteH, avisaMvAdalakSaNatvAt , pramANAnAm , pratikSaNapariNAmAMze'pyadhyakSaprAmANyAbhyupagame ca pramANAntaradarzane yatnAntarakaraNaM grAnthikAnAmapArthakaM syAt, pramANavyavasthAnibandhanaM tannAmasmRtivyavasAyayojanamarthaprAdhAnyamapahastayatIti zabda eva sarvatra pramANAdivyavahAre pradhAna kAraNamiti / dvitIyavikalpe ca smbndhsyaapekssaa''styevetyaah-prtyksssyaa'piiti|tjnmeti-prtykssjnyaa. dhyavasAyAtmakavikalparahitasya bahirantarvA pratikSaNapariNAmagrahaNe'pi yathA na tatra prAmANyaM tathA'nyatrApi viSaye pramANatAnupapattarityarthaH / saMvAde sati prAmANyaM na tu visaMvAde, yAvacca nAdhyavasAyastAvanna prAmANyamityato'dhyavasAyasya vikalparUpasyAvazyakatetyAzayenAhaavisavAdeti-vigataH saMvAdo visaMvAdaH saMvAdAbhAvaH, na visaMvAdo'viptavAda iti saMvAda eva paryavasyati, tallakSaNatvAt tena lakSaNena jJAyate idaM pramAgamiti / vastutaH pratikSaNapariNAmagrAhipratyakSasya tathAbhUtAdhyavasAyavikalasyApi pratikSaNapariNAmAMze prAmANyAbhyupagame tu tatra vipratipattau pramANAntaropadarzanaM yad granthakAraiH kriyate tadapArthakamevApadyeta, pramANAntaropadarzanamantareNA'pi pratyakSapramANata eva tatprasiddharityAha- pratikSaNapariNAmAMze'pIti / zabdanayAH svAbhimatamupasaMharanti- tata iti / tathAca vyavasthitamidam- arthanaya-zabdanayayoviSayavibhAgasya durAntaratvAt saptabhaGgayA arthanayAzritve tadekatarabhaGgasyApyarthanayAzritatayA na zabdanayavizeSakatvamiti na tata RjusUtrAcchabdanasya vishessittrtvm| saptabhaGgI zabdanayAzriteti dvitIyakalpe'pi RjusUtrAbhimato yo'rthaparyAyo na sa zabdanayAzritasaptabhaGgayakatarabhaGgaviSaya iti RjusUtrAviSayaviSayakasya zabdanayasya na tato vizeSitataratvaM saptamaGgayekatarabhaGgalakSaNavizeSaNena siddhaya tItyAha- dvitIyavikalpe ceti / tasmAt RjusUtrAt / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ tatvabodhinI vivRtivibhUSitam 170 ] RjusUtrAbhimatArtha paryAyAviSayatvenAzuddhavyaJjanaparyAyagrAhiNaH kutaH zabdasya tasmAd vizeSitatarArthatvam ? nahi tadaviSayaviSayakatvaM vizeSitatarazabdArthaH, kintu zuddhataratadviSayaviSayakatvamiti / na ca RjusUtrAbhimataM sattvamupamRdyA'sattvAkhyadvitIyabhaGgArthIpagrahAcchabdasyarjusUtrAd vizeSitataratvaM vaktuM yuktam, itthamRjusUtrAbhimataM saccamupamRdyA'saccagrahaNavyApRtasya vyavahArasyApi tato vizeSitatarArthatvApattervizeSakabhaGgA nirdhArakavacanAnupapattezceti cet ? atredamAbhAti, yadyapi sammatau evaM sattaviappo vayaNa ho hoi atthapajAe / vaMjaNapajAo puNa saviyappo Nivviyappo ya" | [ kANDa0 1, gAthA - 41 ]tti / gAthArtha paryAyAzritA saptabhaGgI saGgraha - vyavahArajurmUtrairvyaJjana prakArAntareNarjusUtrAcchAdanayasya vizeSitataratvamAzaGkaya pratikSipati - na ceti yasya ' yuktam' ityanenAnvayaH / sattvam arthakriyAkAritvalakSaNamAdyabhaGgapratipAdyam / niSedhahetumAha- itthamiti ukta rItyA vizeSitataratva samarthana ityarthaH / tataH RjusUtrAt / kiJca, dvitAyabhaGgasya zabdanaye vizeSitataratva prayojake dvitIyabhaGga pava kevalaH zabdanaye prayoktavyA nAnyavacanamityAha - vizeSaketi / uktAzaGkAyAM granthakAraH svaHbhipretaM samAdhAnamupadarzayati- atredamAbhAtIti - uktAzaGkAyAmidamanantaravakSyamANasamAdhAnamasmAkaM pratibhAsata ityarthaH / evaM0 iti - " evaM saptavikalpo vacanapatho bhavati arthaparyAye / vyaJjanaparyAyaH punaH savikalpo nirvikalpazca " // iti saMskRtama / 'gAthayA' ityasya sUcitA' ityanenA'nvayaH, saGgrahavyavahArarjusU trairartha paryAyAzritA saptabhaGgo, ca punaH zabda- samabhirUdaivambhUtaiH zabdanayAzritA saptabhaGgI sUcitetyanvayaH, saGgraheNa savagrAhiNA 'syAdastyeva ghaTaH ' 6 - Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 179. paryAyAzritA ca zabda-samabhirUMDhevabhUtaiH sUcitA, tathApyetatprakAradvayAmidhAnamartha vyaJjanasAdhAraNaparyAyasAmAnyAzritasaptabhaGgyA apyupalakSaNam , sA ca sva-paraparyAyANAM krama-yugapadvivakSAvazAlayadvayenA'zuddha-zuddha-zuddhataraparyAyavivakSayA ca nayatrayeNA'pi sambhavatIti RjusUtra-zabdaprayuktasaptabhaGgayA dvitIyAdinA vyavahArajusUtra-zabdaprayuktAyAM ca tasyAM tRtIyAdinA bhaGgenarjusUtrAcchabdasya vizeSitaiti prathamo bhaGgaH, vyavahAreNAsattvagrAhiNA' syAnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyo bhaGgA, sattvA'sattvobhayatrodAsInenarjusUtreNa 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyo bhaGgaH, sahavyavahArAbhyAM 'syAdastyeva syAnnAstyeva ca ghaTaH' iti turIyo bhaGgaH, saGkaharjusUtrAbhyAM 'sthAdastyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH' iti paJcamo bhaGgA, vyavahArarjusUtrAbhyAM 'syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH' iti SaSTho bhaGgaH, saGgahavyavahArarjusUtraH 'syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH' ityevamarthaparyAyAzritA saptabhaGgI samullasati, itthameva zabdasamabhirUDhevambhUtaiH zabdanayAzritA saptabhaGgI smvseyaa| tathA'pi niruktasaptabhaGgIdvayasUcane'pi / etatprakAradvayAbhidhAnam arthaparyAyasamAzritasaptasaGgI-vyaJjanaparyAyAzritasaptabhaGgIdvayAbhidhAnam, asya 'upalakSaNam' ityanenAnvayaH, upalakSaNamityasya uplksskmityrthH| sA ca artha vyaJjanasAdhAraNaparyAyasamAzritasaptabhaGgI punaH, asya 'sambhavati' itynenaanvyH| yadA nayadvayasamudbhUtA sA'bhilaSitA tadA RjusUtrazabdaprayuktasaptabhaGgayAH RjusUtra-zabdanayadvayasamudabhUtAyAH sptbhnggyaa| dvitIyAdinA dvitIyabhaGgAdinA, AdipadAt tRtIyabhaGgAdegrahaNam , teSvapi zabdAdyabhimataparyAyasya viSayIkaraNaM samastyeva / yadA nayatrayasamudabhUtA saptabhaGgI samAdRtA bhavati tadA vyavahArarjusUtra zabdaprayuktAyAM tasyAM saptabhaGgayAma, tRtIyAdinA tRtIyabhaGgena, atra tRtIyabhaGgAthasya paJcamabhaGgAdau viSayIkaraNatasteSAmAdipadAd grhnnm|| nanu RjusUtro yAdazaM sattvamabhyupagacchati vyavahArastAdRzaM Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tarArthatvaM yuktam, na caivaM RjumUtrakRtasattApekSayA'sattAgrAhiNo vyavahArasyA'pi tato vizeSitatarArthatvaprasaGgadUSaNAnuddhAraH, sampradAyA'viruddhabhaGgaviSayIbhUtenAthana vizeSitataratvasyAbhidhitsitatvAt , sampradAyazcottarottarabhaGgapravRttAvuttarottaranayAvalambanenaiva dRSTo nA'nyatheti na kazcid doSa iti vibhAvanIyaM sudhIbhiH // ___ athavA liGga-vacane samAzritya vizeSitataraM vastvicchati zabdanaya iti darzayannAha bhASyakRt "vatdhumavisesao vA jaM bhinnAbhinnaliMga-vayaNapi / icchai riusuttanao visesiyataraM tayaM saddo" / [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2233 ] satvaM na strIkarotItyetAvatA viparItamasattvamevorarIkarotyevambhU. tAsattvagrAhiNo vyavahArasya sUtrAd vizeSitataratvaprasaGgaH saMlagna evetyAzaGkaya pratikSipati- na cavamiti / evaM kenavid bhaGgana vizeSitataratvAbhyupagame tataH Rjusuutraat| niSedhe hetumAha-sampradAyAviruddhetiprathamabhaGgo yannayApekSayA dvitIyabhaGgastaduttaranayApekSayaiva sampradAyasiddhaH, vyavahArastu RjusUbAt pUrvanaya eva nottaranaya iti RjusUtrasvIkRtasattAgrAhakaprathamabhaGgaklaptau dvitIyabhaGgo'satvagrAhakastadu. ttaranayenaiva sampradAyAviruddha iti na vyavahArasamAzritadvitIyabhaGgArthA'sattvamupAdAya vyavahArasya RjusUtrAda vizeSitatarArthatvaprasaGga ityarthaH, asyArthasya sUkSmekSikAmAtragamyatvAnnApAtato vicArAkuzalAnAM buddhigamyatvamata Aha- iti vibhAvanIyaM sudhIbhiriti / prakArAntareNa RjusUtrAda vizeSitatarArthatvaM shdnysyopdrshyti-athveti| liGgeti-liGgaM ca vacanaM ca liGgavacane, te samAzritya RjusUtrAd vizeSitataraM vassvabhyupagacchati zabdanaya iti yAvat , RjusUtrastu liGgavacanabhede'pyabhinnameva pratyutpannaM vastvabhyupa Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 173 vyAkhyA vA iti athavA, bhinnA'bhinnaliGga-vacanamadhya vizeSato yad vastvicchati RjumUtranayastad vizeSitataramicchati zabdanayaH // kuta: : ityAha " dhaNimeyAo bheo tthI-puMliMgAbhihANavaccANaM / paDa-kuMbhANaM va jao teNA'bhinnatthamiGkaM taM 11 [vizeSAvazyakabhASyagAthA - 2234 ] " yato yasmAt kAraNAt, strI-puM-napuMsakaliGgAbhidhAnavAcyAnAmarthAnAM taTAdInAM bheda eva, na punarekatvam, 'taTI' ityabhidhAnasya bhinno'rtho vAcyaH, ' taTaH ' ityAbhidhAnasya tvanyaH, 'taTam ' ityabhidhAnasya cA'paraH, kutaH ?, dhvanibhedAt, tathA, 'gururguravaH ' " 29 gacchatIti RjusUtrAd vizeSitataravastuviSayatvaM zabdanayasyeti / itIti- patadarthamupadarzayan bhASyakRdAhetyarthaH / vatthu 0 iti vastvavizeSato vA yad bhinnA'bhinnaliGga-vacanamapi / icchati RjusUtranayo vizeSitataraM tat zabdaH // iti saMskRtam / vivRNoti vA itiathaveti vA ityasyA'tha tretyarthaH / bhinnA'bhinnetyAdi spaSTam // kathamitthamavadhAryata ityapekSAnivartakamuttarabhASyavacanamavatAryo - likhati - kutaH ? ityAheti / ghaNi0 iti - "dhvanibhedAda bhedaH strI-puliGgAbhidhAnavAcyAnAm / paTa- kumbhayoriva yatastenAbhinnArthamiSTaM tat " // iti saMskRtam etad vyAkaroti- yata iti - ' taTI, taTaH, taTam ityevaM strI-puM-napuMsakaliGgAbhidhAnavAcyAnAmarthAnAM taTAdInAM bheda eva, taTIzabdavAcyo yastaTarUpArthastasmAda bhinna eva 'taTaH ' iti - pulliGgazabdavAcyastaTarUpArthaH, tAbhyAmapi bhinna eva taTarUpArthaH taTam' iti napuMsakazabdavAcya ityarthaH / evakAravyavacchedyamAha - na punarekatvamiti strI-puM- napuMsakaliGgAbhidhAnavAcyAnAmarthAnAmekatvamabhedo netyarthaH / etadeva spaSTayati ' taTI' ityabhidhAnasyeti / itthaM bhedaH kasmA . 1 - Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ityAyekavacanabahuvavanAdivAcyAnAmarthAnAM dhanigedAdeva bhedaH, keSAmiva? ityAha-paTa-kumbhAdidhvanibhedAt , paTa-kumbhAdhAnAmiva, tena- tasmAt kAraNAt, tat-liGgaM vacanaM vA'bhinnArthameveSTam , yAdRzo dhvanistAdRza evArtho draSTavya('syeSTa) ityarthaH, anyaliGgavRttestu zabdasya nA'nyaliGgavAcyamicchatyasau, nA'pyanyavacanavRtteH zabdasyA'nyavacanavAcyaM vastvabhidheyamicchatyeSa iti bhAvaH / / uktamevArthamupasaMhRtya darzayati--- "to bhAvo ciya vatthaM visesiyamabhinnaliMga-vayaNaM ca / bahupajAyaM pi mayaM sadatthavaseNa sadassa" // [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2235] tataH- tasmAt kAraNAt , nAmAdinikSepeSu bhAva eva vastvityasAvicchati, tadapi prAguktarItyA sadbhAvAdibhirvizeSitamabhinnaliGgaditi pRcchati- kutaH ? iti| uttarayati- dhvnimedaaditi| yathA ca vibhinnaliGgAnAM zabdAnAM bhedAt tadvAcyArthabhedavyavasthitistathaika. vacana-bahuvacanAntAnAM zabdAnAM bhedAt tadarthAnAmapi bheda ityaahttheti| atra dRSTAntavacanamavatArayati- keSAmiva ? ityaaheti| 'tena' ityasya 'tasmAd kAraNAd' iti vyAkhyAnam / asya zabdanayasya, iSTaH abhyupgmvissyH| evaM sati pulliGgazabdasya strIliGgazabdavAcyo'rtho na bhavatItyarthAdAyAtamityAha -anyaliGgavRttestviti-anyaliGge vartamAnasya punrityrthH| evamanyavacanakasya zabdasya tadanyavacanazabdavAcyo'rtho na bhavatItyAha- nA'pIti- asya 'icchati' itya. nenAnvayaH / eSaH shbdnyH|| ____etadupasaMhArabhASyamavatAoNlikhati- uktamevArthamiti / to bhAvo. iti-"tato bhAva eva vastu vizeSitamabhinnaliGga-vacanaM c| bahu. paryAyamapi mataM zabdArthavazena zabdasya" // iti saMskRtam / etadvi. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 175 vacanaM cAbhyupaiti, strAvAcakadhvaninAnInAma)bhinne liGga-vacane yasya samAnAdhikaraNadhvaneH, arzAdyacA vAcya-vAcakabhAvasambandhena tanirUpitatAdAtmyena vA tadvadityarthaH / samabhirUDhena sahAsya matabhedaM varaNamAdarzayati-tata iti / asauH zabdanayaH / icchati abhyupagacchati / tadapi bhaavaatmkvstvaape| sadbhAvAdibhiH sattvAdibhiH, AdipadAd asadbhAvA'vaktavyatvAderupagrahaH / 'abhinnaliGga-vacanam' iti samAsa. vAkyasya vigrahopavarNanenArthamAvedayati- svavAcakadhvanInAmiti / liGga vacanayordhvanigatayorarthe'bhAvAdarthavAvakadhvaninA'bhinnayoliGga-vacanayostAdAtmyaM vastuni na sambhavatIti kathamabhinnaliGgavacanaM vastviti sAmAnAdhikaraNyamata Aha- samAnAdhikaraNadhvanereityAdi / 'arzAdyacA' iti sthAne 'arza AdyacA' iti pAThaH samucitaH " arza Adibhyo'n" [pA0 5. 2. 127.] itisUtraNa yo'cU pratyayo vidhIyate tena, asya "tadvadityarthaH' itynenaanvyH| tadvadityartha iti- 'vAcyavAcakabhAvasambandhena tannirUpitatAdAtmyasambandhena vA abhinnaliGgavacanakadhvanivad vastu iti 'abhinnaliGgavacanam ' ityspaarthH| arzas gudarogavizeSe vartate, arzIsthasya santi arzaso devAttaH, atra yathA arzas. zabdo rogavizeSe vartamAno'pi matvarthIyenA'cA 'arzasa 'svarUpamApanno rogavizeSavantaM devadattamAha tathA prakRte ' abhinnaliGgavacana'zabdo dhvanivizeSe vartamAno'pi matvarthIyenA'cA pUrvA'kAralopena 'abhinnaliGgavacana' iti prAktanarUpamevAvasthitaH san vAcyavAcakabhAvasambandhena tannirUpitatAdAtmyasambandhena vA abhinnaliGgavacanakazabdavad vastu pratipAdayatIti liGga-vacanayoH zabdagatatve'ni na kSatiriti bhaavaarthH| 'abhinnaliGga-vacanam ' ityanena RjusUtrAcchabdanayasya medo darzitaH, atha samabhirUDhAcchabdanayasya bhedopadarzanAya bahu paryAyamapi' iti vastuvizeSaNamityAvedayatumAha- samabhirUDhena saheti / asya shbdnysy| paryAyazcAtraikazabdasya samAnArthakaM zabdAntaram , Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazayati- bahupyAnandrAdikaM vastU, zam, indana-zaka 176 ] [ tattvabodhinIvivivRtibhUSitam dazayati- bahuparyAyamapi- ' indraH, zakraH, purandaraH' ityAdinAnAparyAyavAcyamapyekamindrAdikaM vastu, zabdasyendrAderindanAdiko yo'rthastadvazena zabdanayasya, matam -abhipretam , indana-zakana pUraNAdInAmarthAnAmekasminindrAdike vastuni samAvezasambhavAt , samabhirUDhastu naivaM manyata iti sphuttiibhvissytiityymnyorbhedH| atra 'abhinaliGga-vacanam' iti yaduktaM tadabhinnakArakAdyupalakSaNam , kArakAdibhedenApyanekArthabhedAbhyupagamAt , tathAhi-yathA RjumUtranayamata eva 'agniSTomayAjI putro'sya janitA' ityayuktam , atItA-'nAgatayoH sambandhA'bhAvAt , tathA zabdanayamate'nyakArakayuktaM yat tadAtmakaM vastu na bhavati, kintu tadvAcyamityatastathaiva tad vyAkhyAnayati- indra ityAdi- 'vastu' ityantaM tdvyaakhyaanm| 'zabdArthavazena' ityasya vivRtimAha- zabdasyeti / indrAderityAdipadAcchaka-purandarAdyupagrahaH / 'indanAdikaH' ityatrAdipadAcchakana-pUraNAdergrahaNam / 'zabdasya' ityasya 'zabdanayasya' ityarthakathanam / 'matam ' ityasya 'abhipretam' iti vivaraNam / zabdanaye ekasminnindrAdike vastuni indrana zakanapUrdAraNAdyarthAnAM samAvezasya sambhavena bahuparyAyavAcyamekaM vastvabhipretaM bhavatItyAha- indaneti / samabhirUDhanaye yandanaM tatra na zakanaM navA pUrdAraNAdikamityekasya vastuna eka eva zabdo vAcaka iti bahuparyAyavAcyamekaM vastu na tatsammatamiti zabda-samabhirUDhayorbheda ityAha- samabhirUDhastviti / navaM manyate yathA bahuparyAyavAcyamekaM vastvabhyupaiti zabdastathA nAbhyupaiti / ayam anntropvrnnitH| anayoH zabdasamabhirUDhayoH / yathA liGgabhedena vacanabhedena cArthabhedamabhyupagacchati zabdastathA kAraka puruSopagrahabhedenA'rthabhedamabhyupagacchati zabda iti 'abhinnaliGga-vacanam' ityabhinnakArakAderapyupalakSakamityAha- atraa'bhinnlingg-vcnmitiiti|kaarkaadibheden yathA'rthabhedAbhyupagamaHzabdasya tathA darzayati- tathAhIti / atIteti- 'agniSTomayAjI' ityenenA'tItakAla Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 161 tadevAparakArakasambandhaM nAnubhavatItyadhikaraNaM ced, grAmo'dhikaraNAbhidhAnavibhaktivAcya eva na karmAbhidhAnavibhaktyabhidheya iti ' grAmamadhizete ' iti prayogo'nupapannaH / tathA puruSabhede'pi naikaM vastviti 'ehi ! manye rathena yAsyasi, nahi yAsyasi, yAtaste pitA' iti ca prayogo na yuktaH, api tu 'ehi ! manyase, yathA'haM rathena yAsyAmi' ityevaM parabhAvenaitannirdeSTavyam / evamupagrahaNabhede'pi sambandhaH, ' janitA' ityanenA'nAgatakAlasambandhaH, na ca tAvatkAlamekaM vastvavatiSThate RjusUtramata ityevamatItA - 'nAgatayoH sambandhAbhAvAdityarthaH / anyakAra kayuktasyAparakArakasambandho na bhavatItyetadeba spaSTayati- adhikaraNaM ced grAma iti / adhikaraNAbhidhAnavibhaktivAcya eveti'grAme adhizete ' ityatrAdhikaraNavAcakavibhaktiH saptamIvibhaktistadvAcyo'dhikaraNakArakarUpo grAma pavetyarthaH / evakAralabhyamarthamupadarzayati-na karmAbhidhAneti karmavAcakadvitIyAvibhaktyabhigheyo'dhikaraNIbhUtagrAmo na bhavatItyarthaH / evaM sati grAmasyAdhikaraNatvavivakSAyA ' grAme'dhizete' ityeva prayogo na tu ' grAmamadhizete ' ityAhaprAmamadhizete itIti / puruSamede bhinnameva vastvabhyupaiti zabdo na tvekamityupadarzayati - tathA puruSamede'pIti / ' evaM manyase yathA'haM rathena yAsyAmi' ityetadarthe ' manye rathena yAsyati' irzana prayogo bhavati tadetanmate va bhavati yathA rathakaraNagamanakartRtvaM svAtmanyabhimanyamAno 'nya puruSo na tukta prayogakartA puruSaH, sa ca tanmananasyopadeza kartumupadizati na tu svagatamananakartRtvamAvedayatIti ' manyase ' iti prayogaH, parasya mananaM ca svAtmagatarathakaraNakagamana katRtva sya, tatpratipAdakazca ' yAsyAmi' ityetra, atastadaMze tathaiva prayoga ityevaM puruSabhedenArthamedAbhyupagama ityAha- ehi manya iti / upagrahaNamedenArtha atastanmanana < Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '162.] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam "viramati' ityAdina yuktaH, AtmArthatayA hi 'viramate ' ityasyaiva prayogasya saGgateH, na caivaM loka-zAstravilopaH, sarvatraiva nayamate tadvilopasya samAnatvAditi sammativRttau vyavasthitam / vastuto 'grAmamadhizete' ityAdI grAmottaradvitIyAdipadAdadhikaraNatvAdiprakArakapratItyarthamadhikaraNatvAdiviziSTe lakSaNaiva svIkAryA, tannirUDhatvajJApanArthameva vizeSAnuzAsanamiti na ko'pi doSaH / etena-- -mevAbhyupagantRtvaM zabdasyopadarzayati- evamupagrahaNabhede'pIti-visvarUpopasargasambandhAbhAve 'ramate' iti prayogaH, tatsambandhe ca 'viramati' iti pryogH| etanmate ca yathA 'ramate' iti tathaiva viramate' ityeva prayogo'rthastu bhidyata ivetyAha- viramatItyAdirna yukta iti / evamupagame loka-zAstravirodhamAzaGkayeSTApattyA pariharati-na cvmiti| tadvilopasya lokazAstravilopasya, anantadharmAtmakavastvabhyupagamapravaNasthAdvAdapramANarAjamata eva lokazAstrasurakSaNasya sambhava ityaashyH| patadapi na svamanISAmAtropakalpitaM kintu sammativRttau vyavasthita "mato nA'trA'nAsthA vidheyA nayavidbhirityAzayenAha- iti sammativRttau vyavasthitamiti / tat kimadhikaraNatvavivakSAyAM 'grAmamadhizete ' iti prayogaH sarvathA'nupapanna eva, naivam dvitIyAvibhakteradhikaraNarUpArthe lakSaNAzrayaNe tatprayogasyopapannatvAdityAha- vastuta iti| lakSaNA ca 'dvividhA- nirUDhA''dhunikI ca, tatrA''nAditAtparyamUlikA nirUDhA svArasikI na prayojanamapekSate, AdhunikI ca prayojanavatI, tasyAH prayojane satyeva samAzrayaNAt , prakRte tviyaM lakSaNA nirUDhA, asyA nirUDhatvajJApanArthameva saptamIvibhaktisthAne dvitIyAvibhaktyanuzAsanaM 'vaiyAkaraNAnAmityAha- tanirUDhatveti / etena ' ityasya 'vyAkhyAtaH' Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [162 .... "virodhiliGga-saMkhyAdibhedAd bhinnasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM zabdaH pratyavatiSThate // " [ ityatra liGga-saMkhyAdizabdArtho vyAkhyAtaH // iti shbdnyH|| atha smbhiruuddhnyH| ekAmeva saMjJAM samabhirohatIti samabhirUDhaH, Aha ca bhASyakRta"jaM jaM saNaM bhAsai taM taM ciya samabhirohae jmhaa| saNaMtaratthavimuho tao o samabhirUDho tti" // . [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2236 ] yAM yAM saMjJAM 'ghaTaH' ityAdirUpAM bhASate tAM tAmeva pusmAt saMjJAntarArthavimukhaH-kuTa-kumbhAdizabdavAcyArthanirapekSaH hatyanema sambandhaH / virodhItyAdikArikA vyatArthA / tasyaiva anusUtrAbhimatapratyutpannavastuma eva / iti shbdnyniruupnnvyaakhyaa| atha smbhiruuddhnyniruupnnvyaakhyaa| vyutpattibalalabhyaM samabhirUDhasvarUpamupadarzayati- ekAmeveti / uktavyutpattilabhyasamabhirUDhasvarUpe bhASyasaMvAdamAha- Aha ca bhASyakaditi / jaM jaM0 iti- " yAM yAM saMjJAM bhASyate tAM tAmeva-samabhirohati yasmAt / saMjhAntarArthavimukhastato nayaH samabhirUr3ha iti"|| iti saMskRtam / vivRNoti- yAM yAmiti / phalitamayasamvevamati- yo sAnda Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam samabhirohati-tattadvAcyArthaviSayatvena pramANIkaroti, tataH-tasmAbhAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDho nayaH, yo ghaTazabdavAcyo'rthastaM kuTa-kumbhAdiparyAyazabdavAcyaM necchatyasAvityarthaH / "vatthUo saMkamaNaM hoi, avatthU nae smbhiruuddhe"| [vizeSAvazyakagAthA-2185 ] iti niyuktidalam, etad vyAcikhyAsurAha bhASyakRt "davvaM pajAo vA vatthu vayaNaMtarAbhidheyaM / na tadannavatthubhAvaM saGkamae saGkaro mA bhuu|| Nahi sadaMtaravacaM vatthu sitrtthtaamei| sNsy-vivj-egtt-sngkraaippsnggaao"|| vizeSAvazyakabhASyagAthe-2237, 2238) dravyaM kuTAdi, paryAyastu tadgato varNAdistallakSaNaM yat kuTAdivacanAntarAbhidheyaM vastu, na tadanyavastubhAvaM-ghaTazabdAbhidheyaM vastubhAvaM saGkrAmati, kutaH ? ityAha, vastuno vastvantarasaGkAme mA bhUt saGkarAdidoSa iti // vAcyo'rtha iti| taM ghaTazabdavAcyArthama / asau smbhiruuddhnyH| niyuktivavanamupanyasya tadvAkhyAparatayA bhASyavayanamavatAryollikhati- vatthUo0 iti- " vastunaH saGkramaNaM bhavati avastu naye samabhirUDhe " iti saMskRtam / dadhvaM0 iti "dravyaM paryAyo vA vastu vacanAntarAbhidheyaM yat / na tadanyavastubhAvaM sakAmati saGkaro mA bhUt // nahi zabdAntaravAcyaM vastu zabdAntarArthatAmeti / saMzayaviparyayekatva-saGkarA'tiprasaGgAt " // iti sNskRtm| gAthAdvayaM Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 165 . etadeva bhAvayati- nahi zabdAntaravAcyaM vastu zabdAntaravAcyArthatAmeti, saMzaya-viparyayaikatva-saGkarA'tiprasaGgebhyaH, tathAhi- ghaTAdau paTAdyarthapaGkame kimayaM ghaTaH paTAditi saMzayaH syAd , viparyayo vA ghaTAdAvapi paTAdinizcayAt, paTAdau vA ghaTAdyadhyavasAyAdekatvaM vA ghaTa-paTAdyarthAnAM prApnuyAt , saGkaraH- saGkIrNarUpagatA vA mecakamaNivat , atiprasaGgo vA-paTAdyarthino ghaTAdau pravRttilakSaNaH syAt , evaM 'ghaTa ceSTAyAm ' ghaTanAd ghaTaH, 'kuTa kauTilye' kuTanAt kuTaH, tathA 'ubha umbha pUraNe' kUmbhanAt kusthitipUraNAt kumbha iti bhinnAH sarve'pi ghaTa-kuTAdipadArthAH, tatazca ghaTAdyarthe kuTAdizabdaprayoge vastuno vastvantarasaGkrAntau saMzayAdidoSopanipAta iti // krameNa vivRNoti- drvymiti| tadgataH kuttaadidrvygtH| tallakSama tadA. tmakam / naJaH 'sakrAmati' itynenaanvyH| prathamagAthArthabhAvanA. svarUpatayA dvitIyagAthAmavatArayati- etadeva bhaavytiiti| dvitIyagAthAM saMskRtenA'nuvadati- nhiiti| zabdAntaravAcyasya vastunastadanyazabda. vAcyatvAbhyupagame yathA saMzayAdidoSaprasaGgA upatiSThante tathA bhAva. yati- tthaahiiti| ekadhAmaNi viruddhanAnAdharmaprakArakaM jJAnaM saMzaya iti tasyA''pAdanamupadarzayati- kimayamiti / viparItakoTiniSTaGkana viparyaya iti tadApAdanaM darzayati- viparyayo veti| ekatvaprasaanaM prakaTayati-paTAdau veti saGkaraprasaJjanaM nigamayati- saGkara iti anyArthinastadanyatra pravRttiprasaGgalakSaNamatiprasaGga saGgamayati-atiprasaGgo veti| vizeSato vyutpattibhedopadarzanena ghaTAdizabdAnAM bhinnArthakatvamAvedayati- evamiti / saMzayAdidoSaprasaJjanaM zabdAntaravAcyasya tadanyazabdavAcyatvAbhyupagame yadupadarzitaM tadupasaMharati- tatazceti / bAdhakapramANaM saMzayAdiprasaGgamUlakaviparyayAnumAnalakSaNam , tazca yadyapi sAkSAnna Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] [ tattvabodhinIvivRttivibhUSitam ghaTa - kuTAdipadArthAnAmabhede bAdhakapramANamuktvA bhedasAdhaka pramANamAha " ghaDa-kuDasadatthANaM jutto bheo'bhihANabheAo / ghaDa paDasaddatthANa va tao na pajjAyavayaNaM ti " // [vizeSAvazyakabhASyagAthA - 2239 ] " ghaTa- kuTa-kumbhAdizabdavAcyAnAmarthAnAM bheda eva parasvaraM yuktaH ' pratijJA, 'abhidhAnabhedAd-vAcakadhvanibhedAd' iti hetu:, ghaTa-paTa-stambhAdizabdavAcyAnAmivA'rthAnAm' iti dRSTAntaH, itthaM ca etadabhiprAyeNa ghaTAdipadasya kuTa-kumbhakalazAdikaM paryAyavacanaM nA'styeva ekatrA'nekazabdapravRttyanabhyupagamAditi bhAvaH // 9 zabdanayazikSaNArthamAha 66 afra asNumao jai liGga-vayaNabhinnANaM / ghaDa paDavaccANaM piva ghaDa - kuDavaccANa kimaNiTTho ? " // [ vizeSAvazyakabhASyagAthA - 2240 ] pUrvamuktaM tathApi prasaGgAbhidhAnenArthAt tadabhihitameveti bodhyam / ghaDa- kuDa 0 iti - " ghaTa-kuTazabdArthAnAM yukto medo'bhidhAna medAt / ghaTa-paTazabdArthAnAmiva tato na paryAyavacanamiti " // iti saMskRtam / vivRNoti - ghaTa - kuTeti / pratijJAyupadarzanaM spaSTam, nigamanamAhaiti / zabdana yazikSaNarUpatvena bhASyavacanamavatArya paThati zabdanayeti / Ni iti - "dhvanimedAt bhedo'numato yadi liGgavacanabhinnAnAm / paTavAcyAnAmiva ghaTa- kuTavAcyAnAM kimaniSTaH ?" // iti saMskRtam - 0 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vyavasthAprakaraNam ] hanta ! yadi liGga-vacanabhinnAnAM ghaTa-paTastambhAdivAcyAnAmivArthAnAM dhvanibhedAd bhedastavA'numataH, tarhi ghaTa kuTa-kumbhakalazAdizabdavAcyArthAnAM kimiti bhedo neSTaH 1 dhvanibhedasyA'trApi samAnatvAt / / [ 1679 kiJca, vibhinnaliGga-vacanAdizabdavAcyatvamarthabhede na prayojakaM gauravAt, kintu vibhinnazabdavAcyatvaM lAghavAt / na ca nAnArthakaikazabdavAcyAnAmapyarthAnAM yathA nAbhedastathA bhinnazabdavAcyAnAmapi na bhedo bhaviSyatItyAzaGkanIyam, yato vibhinnazabdavAcyatvasyArtha vivRNoti - hanteti / tatra zabdanayavAdinaH / atrA'pi ghaTa-kuTAdAvapi / api ca liGgAdibhedato'rthabhedamabhyupagacchatA bhavatetthamanumAnaprayogoabhidhAtavya:-' taTa-taTIprabhRtayo'rthA bhinnA vibhinnaliGga-vacanAdizabdavAcyatvAd' iti, tatra vibhinnaliGgavacanAdizabdavAcyatvalakSaNasya liGgasya bhedalakSaNasAdhyasAdhakatvaM bhedaprayo jakatvamavalambyaiva vAcyam, tacca na yuktam, vibhinnaliGga-vacanAdizabdavAcyatvasyApecayA vibhinna zabdavAcyatvasya laghubhUtasyaiva medasAdhakatvasyaucityAdityAha kimati / nanu na zabdabhedAbhedanibandhanA nAvarthabhedAbhedau, tathA sati zabdabhedAdarthamede zabdAbhedAdarthA'bhedo'pi bhavet, na caivamabhyupagantuM zakyam harizabdasyaikasyApi sUryasiMhendra viSNvAdinAnArthakasyAbhyupagamAt, anyathaika harizabdavAcyAnAM sUryAdInAmaikyaM prasajyetetyAzaGkaya pratikSipati - na ceti- asya ' AzaGkanIyam' ityanenAnvayaH vibhinnazabdavAcyatvasyArthamedavyApyatvA devArthame daprayojakatvamupagamyate, tvarthamevyApakatvAt, arthamedavyApakatvAd yadi tatprayojakatvaM svIkri: keta, syAdapi vyApakasya vibhinnazabdavAcyatvasyA'bhAvAd vyApyasyA rthamedasyA'bhAvaH vyApyatvAt prayojakatve tu vyApyAbhAvAd vyApaka Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] [ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam vyApyAbhAvaH ApAdayituM zakyate, kintu tadvyApyatvam , na ca vyApyAbhAvAd vyApakAbhAvaH ApAdayituM zakyeta, taptA'yogolake vyabhicAgata , tasmAnnAnArthasthale zabdabhedAd bhedA'bhAve'pi lakSaNabhedaprayojakatvaM na tadvyApakatvaM, yena nAnArthasthale vyApakA'bhAvAd svarUpAdibhedAd bhedo'vyAhataH, nArthabhede ekameva pratiniyataM syA'bhAva ityasyAnupagamena na vibhinnazabdavAcyatvA'bhAvAdekazabdavAcyAnAM bhedA'bhAvasyA''saanamiti pratikSepahetumupadarzayati- yata iti / tadvayApakatvam , arthamedavyApakatvam / tadvayApyatvam arthmedvyaapytvm| vyApyA'bhAvAd vyApakAbhAvasyApAdanaM kiM na syAditi nAzaGkanIyam , yato yadeva yasya vyApyaM tenaiva tasyApAdanaM bhavati, vyApyAbhAvazca na vyApakAbhAvasya vyApyaH, taptA'yogolake vyApyasya dhUmasyA'bhAvasattve'pi vyApakasya vaDherabhAvasyAbhAvena vyabhicArA. dityAha-ni ceti- asya zakyate' itynenaanvyH| nanu nAnArtha sthale arthamedaprayojakasya zabdabhedasyAbhAvAdarthamedona bhavedevetyata Aha-tasmAditiyathA ca zabdabhedo'rthabhedasya prayojakastathA lakSaNa-svarUpAdibhedo'pi tprayojaka iti zabdabhedarUpaprayojakasyAbhAve'pi lakSaNa-svarUpAdibhedarUpaprayojakasya nAnArthasthale bhAvAt tata evArthabhedo bhvissytiityrthH| yadyapi nAnArthakaharizabdavAcyAnAmapi sUryAdInAM sUryAdizabdA vibhinnAH satyeva vAcakA iti zabdabhedasyApi prayojakasya tatrAstyeva sambhavaH, tathApi samabhirUDhanayasyAyaM vicAraH prastutaH, samabhirUDhanaye ca harizabdavAcyo yaH sUryarUpo'rthaH sa harizabdavAcya eva, na sUryAdizabdavAcyaH, evaM yo harizabdavAcyaH siMhaH sa harizabdavAcya eva, na siMhAdizabdavAcya iti sarveSAM sUryAdInAM harizabdavAcyAnAM na tadbhinnazabdavAcyatvamiti na zabdabhedastatra bhedaprayojakaH samastIti bodhyam / yadyarthabhede. ekameva prayojakaM bhavet Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam ] [ 169 prayojakam', bhinnazabdavAcyatayA tu minnakAlavRttitayevArthamedo dhruva iti balAdasmatpathavartitvaM bhavato'pyApatitam / / .. vasati-prasthakAdivicAre'pyasya pUrvanayebhyo bheda iti darzayabAha... "AgAse vasai tti ya bhaNie bhaNai kiha annamannammi / mottUNAyasahAvaM vaseja vatthu vihammammi ? // . vatthu vasai sahAve sattAo ceyaNA va jIvaMmi / navilakkhaNataNAo bhine chAyA''tave cev"|| [vizeSAvazyakabhASyagAthe-2241, 2242 ] - kAsau sAdhvAdirvasatIti pRSTe 'loka-grAma-nagara-vasatyAdau tadA tadabhAve'rthamedo na bhavet , na cevamityAha - nahIti / tarhi bhavatA bhinnazabdavAcyatvamarthabhedanibandhanaM kutaH samAzritam ? na tvarthabhedanibandhanaM sadapyanyannAzritamityapekSAyAmAha- bhinnazabdavAcyatayA vitiyathA bhinnakAlavRttitayA'rthabhedo'vazyaM bhavatIti RjusUtreNa bhinnakAlavRttitvamarthamedanibandhanamupAsitaM tathA'smAbhirapi bhinnazabdavAcyatayA'rthabhedo dhrava iti kRtvA bhinnazabdavAcyatvamarthabhedaprayAjakamabhyupagatam , tadetad bhinnaliGga-vacanAdizabdavAcyatvasyArthabhedaprayojakatvakalpanApekSayA lAghavAcchandanayapakSavartinobhavato'pyabhyupagantavyamevetyasmatpathavartitvaM bhvto'pyaaptitmityrthH| prakArAntareNApi samabhirUDhanayasyAnyanayabheda ityetatpratipAdakaM bhASyamavatArya paThati-vasati-prasthavAdivicAre'pIti / asya samabhirUDhanayasya / AgAse0 iti- " AkAze vasatIti ca bhaNite bhaNati kathamanya. danyasmin / mutvA''tmasvabhAvaM vaset vastu vidharmaNi? vastu basati khabhAve sattvAccetata iva jIve na vilakSaNatvAda mice chAyA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 ] [ tasvabodhinIvivRtivibhUSitam vasati' iti naigamAdinayavAdino vadanti / RjusUtranayavAdI tu vadatiyatrAcagADhastatrAkAzakhaNDe vasati, tatazca RjusUtreNaivaM bhaNite bhaNati samabhirUDhaH- nanvAtmasvabhAvaM muktvA kathamanyad vastvanyasmin vidharmake-AtmavilakSaNe vaset ? na kathaJcita, sambandhAbhAvAdasambaddhasya caadhaartvaanupptterityrthH|| tarhi ka vasatItyAha-sarvameva vastu AtmasvabhAve vasati, ''tape ika" // iti saMskRtam / vivRNoti- kAsAviti- aso sAdhvAdiH ka vasatItyevaM pRSTe sati 'loke vasati, grAme vasati, nagare vasati, vasatau vasati, gRhe vasati, gRhakoNe vasati' ityevaM vistRtAdhAradezamArabhyottarottarasaGkucitAdhAraM yAvannaigamAdinayavAdino vdntiitvrthH| 'naigamAdi ' ityAdipadA saGgaha-vyavahArayorgrahaNam / ataH paraM gAthArthamupajIvyA''ha- RjupUtranayavAdI viti-yatrAkAzapradeze sAdhvAderavagADhastatrAkAzakhaNDe sAdhvAdirvasatItyevamRjusUtravAdI vdtiityrthH| tatazca tadanantaraM punaH ! RjusUtreNa RjusUtranayavAdinA / evam anantarokta. prakAreNa / bhaNite ukte sati / bhaNati vadati / ko vadatItyapekSAyAmAhasamabhirUDhaH / tadvaktavyamupadarzayati- nanviti-komalAmantraNe / 'vidhamake' ityasya 'AtmavilakSaNe' ityarthakathanam / kathamityAkSepalabhyamAha- na kathaJciditi / svavilakSage na vasatItyatra hetumAha - sambandhAbhAvAditi / svabhinne khasa sambandhAbhyupagame bhinnatvAvizeSAt sa vastu khAtirikte sarvatra vartatetyatipralagabhayAna svAtiri tena saha sambandhaH, sambandhA. bhAvAcAvAratvAnupapatte tmavilAge kazcit vartana ityrthH| yadi svavilakSaNe na vasati tarhi va vasatIti pRcchti-tiiti| Aha atrottaraM buute| cetanasvabhAve jove yathA cetanA vartate tathA sarvameva vastu AtmastramAve svasvarUpe, ksati vartate, sattvAt sarvasya svAtmapratiSThitatvAda Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [vasthAprakaraNam ] [ 171 navasati, yathA - chAyAtape / yadyapyeSa trayANAmapi zabdanayAnAmavizeSeNAbhiprAyaH sUtre vyAvarNitaH, tathA ca saGgRhyA'bhyadhISmahi" gama-vavahArANAM vasahI loyAiNilayakoNatA / saMthArA - SagAhagaNahappaesA ''yagA tinhaM " // [ } tiNhaMti - krameNa saGghaharjusUtra - zabdAkhyAnAM trayANAM nayAnAmityarthaH, tathApi zabda-samabhirUDhaivambhUteSu jJAnAtmapradeza- tadAkArasatvAt jIve cetanAvad; bhinne-tvAtmavilakSaNasvarUpe vastuni jJAna- nirAkArajJAna sAmAnyabhedAdAtmasvabhAvabhedena yadi vizeSa ucyate tadaivaitadviSaye mitho vizeSo ghaTeteti sUkSmamIkSaNIyam / abhede < yathA bhinne Atape chAyA navartate tathA bhinne kacidapi kimapi na vartata ityAha- bhinna iti - asyaivArthakathanam- 'AtmavilakSaNasvarUpe vastuni' iti / atra granthakAraH svasya sUkSmekSikAmupadarzayitumAha- yadyapIti / eSa sarva vastu svAtmanyeva vartata ityevamanantaramabhihitaH, asya ' abhiprAyaH' ityanenAnvayaH / gama0 iti naigama-vyavahArayorvasati - lokAdinilaya koNAntAH / saMsArakA - SvagAhadana bhaH pradezASStmagA trayANAm // iti saMskRtam / trayANAm ' ityanena keSAM trayANAM saGgrahaNamityapekSAyAmAha - krameNeti saGgrahastha saMstArake vasatiH, RjusUtrasyAvagAhadanamaH pradeze vasatiH, zabdasya zabdatvena saGgRhItAnAM zabda-samabhirU ThevambhUtAnAmAtmani vanatirityarthaH / tathApi trayANAmityamavizeSe satyapi / zabdeti zabdanaye jJAnAtmapradeza Atma svabhAvaH, samabhirUDhe tadAkArajJAnamAtmastra nAvaH evambhUte nirAkArazAna sAmAnyamAtmasvabhAva ityevamAtmasvabhAvamedena trayANAmAvArabhedo yayucyate tatra vasativiSaye zabdasamabhirudevambhUtAnAM parasparaM vizeSa ghaTata iti / sUkSmaM sthUlabuddhayagocaram / IkSaNIyaM vibhAvanIya d 8. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] [ tatvabodhinI vivRtivibhUSitam kathamAdhArAdheyabhAvaH ? bheda eva kuNDa - badarAdInAM taddarzanAditi tu na zaGkanIyam, abhede'pi 'ghaTAbhAve ghaTo nAsti' ityAdyAdhArAdheyabhAvollekhipratItidarzanAt, bhede tatprayogastUpacArAt samathanIya iti dik // prasthaka vicAramadhikRtyAha " mANaM pamANamiGkaM nANasahAvo sa jIvao'Nano / kiha patthayAibhAvaM vaeja muttAharUvaM so ? || mityarthaH / abhede AcArAdheyabhAvAsambhavAt kathamAtmasvabhAve vasatiH, pratyuta bheda pavAdhArAdheyabhAvo dRzyata iti naigamAdisambhavanaiva lokAdI vasatiryuketyAzaGkAM pratikSipati - abheda iti taddarzanAt AdhArAdheyabhAvadarzanAt yathA bhede kuNDAdau baharAderAdhArAdheyabhAvo dRzyate 'kuNDe badaram' ityAdipratItisadbhAvAt, tathA'mede'pi ghaTAbhAvAdau ghaTAbhAvAderAdhArAdheyabhAvo dRzyata eva bhavati hi ghaTAbhAve ghaTo nAsti' ityAdipratItiriti niSedhahetu mupadarzayati- abhede'pIti / nanvevaM bhede'bhede cAssdhArAdheyabhAvapratItisadbhAve yathA svAtmani svasya vasatistathA svabhinne'pi lokAdau vasatiH kiM nopeyata ityata Aha- bheda iti bhede sambandhAbhAvAdAdhArAdheyabhAvo nopapadyata ityanupapannArthAvagAhinI bhede AdhArAdheyabhAvapratItirna pramANam, athApi loke ' kuNDe badaram' iti prayogo bhavati, sa tUpacArAt samarthanIya ityarthaH / , - 1 < prasthaka vicArasamAzrayaNena samabhirUDhasya pUrvanayebhyo bhedasyopadarzakaM bhASyavacanamavatAryoTTaGkayati - prasthaketi / mANa0 iti - " mAnaM pramANamiSTaM jJAnasvabhAvaH sa jIvato'nanyaH / kathaM prasthakAdibhAnaM vraje mUrtAdirUpaM sa // na hi prasthakAdi pramANaM ghaTa iva bhuvi cetana Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAntavyabasthAprakaraNam ] [173 __ iha yad mAnaM tat pramANameveSTam , pramIyate-paricchidyate vastvaneneti kRtvA, pramANaM ca paricchedAtmakaM jIvasvabhAva eva, saca jIvAinanya iti kathaM mUrttAdisvabhAvam , AdizabdAdacetanasvabhAvaM prasthakAdisvabhAvaM vrajedamau, yena naigamAdayaH kASThamayaM prasthakAdika mAna micchantaH shomerniti|| tarhi zabdanayAnAM kiM pramANaM prasthakAdi kiMvA na pramANam ityAhaNahi patthAi pamANaM ghaDo va bhuvi ceynnaaivirhaao| kevalamiva taNNANaM pamANamiTTha priccheo"|| [vizeSAvazyakabhASyagAthe-2243, 2244] nahi nava, kASThaghaTitaM prasthakAdi pramANam, cetanAdirahitatvAta, ghaTa-paTa-loSThAdivat , kintu tasya prathakasya jJAnaM tadupayogastatparicchedaH pramANa jJAnamiSTam , tenaiva tatvataH pramIyamANatvAt / 'parinAdivirahAt / kevalAmava tajjJAnaM pramANamiSTaM paricchedaH // " iti saMskRtam / krameNa prathama-dvitIyagAthe vivRNoti. iheti - maapnvyvhaar.ityrthH| 'pramANameva mAnam' ityatra yuktiM darzayati-pramIyata iti patAvanA yan paricchedasvapAvaM tadeva pramANam , paricchedazca jIvasvabhAva eveti jIvAdabhinnaM mAnaM mUrvAdisvabhAvaM na bhavitu. mahatItyAha- pramANaM ceti| sa ca jIvamvabhAvazca 'mUrtAda' ityAdi. padagrAhyamupadarzayati- mAdizabdAditi / asau paricchedaH yena0 mAnasyAcetanasvabhAvatvena // dvitIyagAthAmavanArya vivRNoti- tIti cetanAdirahitatvAta kASThaghaTitaM prasthakAdina pramANaM tarhi kiM pramANamiti pRcchatikinviti / uttarayati- tsyeti| tadupayogaH prasthakopayogaH / tatparicchedA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3174 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ucheyA' iti pAThAntaraM cA, tenaiva paricchedAt , kevalajJAnavat , tasmAt prasthakajJAnameva prasthaka iti sthitam // atra paramatamAzaGkaya pariharamAha"patthAdao vi tatkAraNa ti mANaM maI na taM tesu / jamasaMtesu vi buddhI kAsai saMtesu vi na buddhI / takkAraNaM ti vA jai pamANamiTuM tao pameyaM pi| sarva pramANamevaM krimappamANaM pamANaM vA ?" // vizeSAvazyakabhASyagAthe-2245, 2246 ] "prasthAdayo'pi mAnam' iti pratijJA, tatkAraNatvAt-prasthakajJAnakAraNatvAt , yathA- 'naDvAlodakaM pAdarogaH' ityAdi, ityevambhUtA parasya matiH syAt , tadetanna-yatasteSu prasthakAdiSvamatsvapi kasyApi dhAnyarAzyavalokanamAtreNApi kalanazaktisampannasyA'tizayajJAnino patAvanmAnamidamityevaM meyvinishcyH| tenaiva jJAnenaiva / 'pariccheyA' iti pAThAntarapramANye tu tadanusAreNa tadarthamupadarzayati- "pariccheyA' itiiti| etAvatA yatprasthakasvarUpaM nirNInaM, tadupasaMharati- tasmAditi // . uktavicAre anyAbhimatasyAzaGkApurassaraM khaNDanaparaM bhASyavacanamavatAryoMllikhati- atreti / patthAdao0 iti- "prasthAdayo'pi tatkA raNamiti mAnaM matirna tat teSu yadasatsvapi buddhiH kasyacit satsvapi na buddhiH|| tatkAraNamiti vA yadi pramANa miSTaM tataH prameyamapi / sarva pramANamevaM kimapramANaM pramANaM vaa?"|| iti sNskRtm| gAthAdvayaM krameNa vyAkhyAnayati- prasthAdayo'poti / kAraNe kAryopacAro'pi bhavatItyatra dRSTAntamAha- ytheti| parasya naigmaadinyaabhyupgntuH| ladetA satat paramananaM na yuktam / 'asatsvapi' ityasya 'prasthakapari Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasyAprakaraNam ] / [175 "vA prasthakaparicchedabuddhirupajAyate, kasyApi punarnAlikeradvIpAdyAyAtasya satsvapi teSu prasthakaparicchedabuddhirna sampadyate, ityanekAntikA eva kASThamayaprasthakAdayaH prasthakajJAnajanane, iti kathaM tatkAraNatvAt te prasthakAdimAnarUpA bhaveyuH 1 // / yadi vA prasthakajJAnakAraNatAmAtreNA'pi kASThamayaprasthakAdayaH pramANajJAnakAraNatvAt pramANamiSTAstadA dadhibhakSaNAdInAmapi paramparayA tatkAraNAnAM pramANatvaM syAditi prameya-pramANasAGkaryAt vizIrNA prmaannaa'prmaannvyvsthaa|| cchedabuddhiH' ityanenAnvayaH, kasyA'pi ityasyA'pi ttraivaanvyH| "kasyA'pi' ityanena kasyoTTaGkanamityaprekSAyAM 'dhAnya' ityAdhuktam prasthakAdimApakavastvabhAve'pi dhAnyarAzi yA 'etAvAn prasthakamita eSa dhAnyapracayaH' ityAkalanasAmarthyavato'tizayabAnino vA pramAtuH prsthkpricchedbuddhirbhvtiityrthH| 'nArikeladvIpAdyAyAtasya' ityanenaitat kathayati-yatra deze dvIpe vA na prasthakAdinA mApanavyavahAraH pracalati taddezIyastadadvIpavAlI vA yatra prasthakAditA mAnavyavahArastatrAgato'pi prasthakAdinA dhAnyamAnanirNayo bhavati' ityevamajAnan satsvapi prasthakAdikeSu mApakeSu meyeSu ca dhAnyAdiSu *nAvadhArayituM zaknoti 'etAvatpramANamidam' iti, tathA ca vyabhicAreNa prasthakazAne kASThamayaprasthakAdInAM na kAraNatvamiti na prasthakazAnakAraNatvAt kASThamayaprasthakAdInAM prmaanntvmityrthH|| dvitIyagAthArthamAha- yadi veti| paramparayeti- dadhibhakSaNAdibhrizcakSurAdIndriyaM nirmalaM svaviSayagrahaNasAmarthyavad bhavati, tato yathAvat pramANazAnaM janayatItyevaM prmpryetyrthH| tatkAraNAnAM pramANazAmakAra*NAnAm / / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] [ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam etena 'prasthakatvaprakArakA'laukikadhAnyacAkSuSe svAvacchinnacakSuHsaMyogasambandhena prasthakasya hetutvam ' iti navyatarko'pyapAstaH, anenApi prakAreNa prasthakasya pramANatve pramANa-'prameyasAGkaryadoSAnuddhArAta, jJAne prasthakatvaprakArakatvasya prasthakAkAratvaparyavasannatvena tadinaprasthake pramANAbhAvazca, prasthakajJAnAt pUrva hi na prasthakasiddhiA, tajjJAnakAle ca tadeva prasthakAkAratvenAnubhUyata iti kimaparamaprAmANikaM bAhyaM prasthakAdIti / yadyapyatrApi prasthakajJAnameva prasthakapramANamiti trayANAmapi zandanayAnAmaviziSTameva mataM gIyate, tathApi baahyprsthkaarpitsvaabhaavikstyprsthkaakaaro|2-3)pplvopsthaa eteneti-pramANAnakAraNatvAt pramANatvAGgIkAre pramANA-'pra. mANavyavasthocchedenetyarthaH, asya 'apAstaH' itynenaanvyH| prastha. kamAnamitatvalakSaNaM prasthakatvaM na cakSurindriyagrahaNayogyamityatastaprakArakaM jJAnaM cakSurindriyeNa na laukikamataH 'alaukikaM' ityuktam, svaavcchinnti-prsthkaavcchinnetyrthH| 'etena' ityupadiSTameva hetumupadarzayati- anenA'pIti / tadbhinneti-prasthakAkArajJAnabhinnetyarthaH / 'pramANAbhAvazca' iti yaduktaM tasyaivodvalanAyAha- prasthakajJAnAditi / tajjJAnakAle ca prasthakamAnakAle punH| tadeva prasthakazAnameva / aparaM prasthakAkAra. zAnAd bhinnm| prayANAmamapi nayAnAM zabdaprabhRtInAM bAnameva prasthakamiti zAnasvarUpaprasthakAbhyupagamamAtreNa kathaM samabhirUDhasya zabdAdito meda ityata Aha - yadyapIti / atrApi prasthake'pi, bhapinA yathA vasatyabhyupagame svAtmani vasatyabhyupagamatrayANAmaviziSTa ityarthasyAmraDamam / tathApi zAnaM prasthakapramANamityetAvanmAtreNa trayAjAmaviziSTatve'pi / bAhyeti-bAhyo yaH kASThanirmitaprasthakastenA'pito yo zAne svAbhAvikasatyaprasthakAkAraH, tathAbhUtakSAnaM zabdanaye prasthaka Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam pitAsatyaprasthakAkAra-grAhyagrAhakatAvinirmuktamadhyamasaMvitsvarUpajJAnabhedenaiSAM viSayabhedaH sUkSmamIkSaNIyaH / tathA paJcAnAM dharmA-dharmASSkAza - jIva-pudralAstikAyAnAM deza-pradezakalpanAyAmapyasya nayasya mate SaSThIsamAsAdi neSTam, kiM tarhi ? dezI cAsau dezazvetyAdikarmadhAraya eveti sayuktikamAha . 177 "desI caiva ya deso, No vatthu vA na vatthuNo mitro / bhinno va na tassa tao, tassa va jai to na so bhinno 11 to caiva samANAhigaraNayA jujjae payANaM pi / nIluplAiyANaM, na rAyapurisAisaMsaggo | " [ vizeSAvazyakabhASyagAthe - 2246, 2248 ] vyAkhyA-dharmAstikAyAdiko dezyeva hi dezaH, na punastasmAd ghaTAdivA'gharaTTo'tyantabhinnaM svatatraM vastu dezaH, atha na khatantraM vastu pramANam, upaplavena - bhrAnti janakadoSeNopasthApito na tu bAhyavyavasthito yo jJAne'satyaprasthakAkArastathAbhUtaM jJAnaM samabhirUDhe prasthakapramANam, grAhyagrAhakatAto vinirmuktaM yanmadhyamasaMvitsvarUpaM jJAnaM tadevaivambhUtanaye prasthakapramANamityevaM zabdAdInAM trayANAM viSaya medaH abhyupagamaviSayamedaH, sthUlabuddhyagamyatvAt, sUkSmaM yathA syAt tathA sUkSmabuddhibhiH, IkSaNIyaH avalokanIya ityarthaH / . deza-pradeza - vicArasamAzrayaNena samabhirUDhasyA'nyanayato bhedopadarzakaM bhASyagAthAdvayamavatArya paThati - tatheti / asya nayasya samabhirUDhanayasya / desI ceva0 iti - "dezyeva ca dezo no vastu vA na vastunA bhinnaH / bhinno vA na tasya sakaH tasya vA yadi tarhi na sa bhinnaH // etasmAdeva samAnAdhikaraNatA yujyate pradAnAmapi / nIlotpalAdikAnAM na rAjapuruSAdisaMsargaH // " iti saMskRtam / vivRNoti - dharmAstikAyAdika iti / tasmAt dezinaH / ghaTAdiveti-yathA ghaTAd araghaTTaH - ghaTIyantra vizeSo yena marusthalAdau kUpAntargatajalaM bahirAnIyate; nAtyantabhinnastathA dezino dharmAstikAyAdito'tyantabhinnaM svatantraM vastu na dezaH / akha a. vya. 12 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 anekAntavyavasthAprakaraNam / dezaH, kintu tatsambandhitvAdasvatantro'pi dezino bhinno deza iti cet ? tatrAha na ca (vA) dezilakSaNAd vastuno bhinno'sau dezaH, atha bhinnastasmAdiSyate'sau, tarhi, anyasyA'nyena vindhyena himavadAderiva sambandhAyogAna tasya dezinastako'sau dezaH, yadi punastasya dezinaH sambandhI dezo'bhyupagamyate tarhi ghaTAdeH svasvarUpavad na sa dezastasmAd dezino bhinnaH, kintu tadAtmaka eveti // ___ ata eva vizeSaNa-vizeSyabhUtAnAM sarveSAmapi padAnAM samAnAdhikaraNatA-karmadhAraya eva samAso yujyata ityarthaH, yathA-nIlotpalAdInAm , upalakSaNaM cedam- 'dhava-khadira-palAzAH' ityAdirdvandvo'pye tantro'pi dezo na dezinA bhinna ityAvedayitumAha-atheti / tatsambandhitvAt dezyAtmakavastusambandhitvAt / dezasya dezito bhinnatvAbhyupagame yathA bhinnena vindhyena himavataH sambandho na bhavati tathaiva deza-dezinoH sambandho na bhavet , iSyate ca tayoH sambandhaH, ato na dezino dezo bhinna ityAha-atheti-yadItyarthaH / tasmAt dezinaH / asau dezaH / ghaTAdeH svasvarUpavaditi-ghaTAdeH svasvarUpaM yathA ghaTasambandhitvAnna ghaTAdito bhinnaM tathA dezinaH sambandhitvAd dezo na dezino bhinna ityarthaH / yadi dezo na dezino bhinnastarhi kimAtmako'sAviti pRcchatikintviti / uttarayati-tadAtmaka eveti-dezyAtmaka eva deza ityarthaH // dvitIyagAthArthamAha-ata eveti-dezasya dezyAtmakatvAdevetyarthaH / samAnAdhikaraNateti-vibhinnapravRttinimittakAnAM padAnAmekArthavRttiH sAmAnAdhikaraNyam , tacca svaprayojyavizeSyatAnirUpitatAdAtmyasambandhAvacchinnaprakAratAprayojakatvam, etacca vizeSya-vizeSaNapadayoH samAnavacanakatve sati vyAsavAkye bhavati, yathA-'nIlo ghaTaH nIlamutpalam' ityAdau, samAsavAkye tu nIlaM ca tadutpalaM ca nIlotpalamiti, nIlazcAsau ghaTazca nIlaghaTa ityAdikarmadhArayasamAse bhavatItyataH samAseSu karmadhArayasamAsa eva dezi-dezavAcakapadayoretanmate yujyata ityAha-karmadhAraya eva samAso yujyata ityartha iti / yathA ca karmadhArayasamAso'syAbhimatastathA dvandvasamAso'pItyAha-upalakSaNaM cedamiti / etanmate samabhirUDhanayamate / kiMlakSaNako dvandva Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 179 tanmate nA'nupapannaH, parasparAnanvitanAnApadArthakasamAsatvasyaiva dvandvalakSaNatvAt , abhedenAnvayasya bhedenAnvayasya ca tulyayogakSematvAt , na tu rAjJaH puruSo rAjapuruSa iti SaSThyAdisamAsa etanmate yujyate, yato bhinnAnAmanyo'nyaM saMsargaH sambandho na ghaTate, tathAhi-sambaddhavastudvayAt sambandho bhinnaH ? abhinno vA ? yadi bhinnastarhi sambaddhavastudvayAd bhinnaM tRtIyameva vastu tat syAt , na tu sambandha iti kathaM tadvazAt SaSThyAdivibhaktiH, nahi vindhya-himavadAdibhyo bhinno ghaTAdistatsambandho bhaNyate, nApi tadvazAt teSAM SaSThyAdivibhaktiH pravartate, atha sambaddhavastudvayAdabhinnaH sambandhastarhi nAsau SaSThyAdiprayogahetuH, samAso yo naitanmate'nupapanna ityapekSAyAmAha-paraspareti-dhava-khadirapalAzAH' iti dvandvasamAso'yaM parasparAnanvitAnAmeva nAnApadArthAnAM dhavakhadira-palAzAnAM vAcakAnAM dhavAdipadAnAm , ityuktalakSaNaM tatra ghaTate / SaSThItatpuruSAdisamAsastu naitanmate yujyate, bhede sambandhAbhAvAdityAha-na viti-asya 'yujyate' ityanena smbndhH| etanmate samabhirUDhanayamate / SaSThyAdisamAsAsambhave hetumAha-yata iti / bhinnAnAmanyo'nyasambandhAsambhavameva bhAvayati-tathAhIti / yadi minnaH sambaddhavastudvayAd yadi sambandho bhinna ityupeyate / tarhi tadA / sambandhidvayAd yad minnaM tanna sambandhakharUpamiti, saMsargatayA'bhimatasya sambandhidvayAd bhinnatve tRtIyavastusvarUpataiva tasya syAnna sambandharUpatetyAha-sambaddhati / tat sambandhatayA'bhyupagatam / tasya sambandhatvAbhAve ca tadvazAt SaSThyAdivibhaktirapyanupapannetyAha-kathamiti-kimo'trAkSepArthakatvAnna kathaJcidityarthaH / sambandhidvayAd bhinnaH sambandho na bhavatItyetadupapAdanAya-nahIti-asya 'bhaNyate' ityanena sambandhaH / tatsambandha vindhya-himavadAdisambandhaH / yatazca ghaTAdirna vindhyAdisambandho'tastabalAd vindhyasya himavAnityavaM SaSThyAdivibhaktimupAdAya prayogo'pi na bhavatItyAha-nApIti-asya 'pravartate' ityanena sambandhaH / tadvazAt ghaTAdilakSaNabhinnavastubalAt / teSAM vindhyahimavadAdInAm // dvitIyapakSamadhikaroti-atheti / sambaddhavastudvayAdabhinnasya sambandhasya SaSThyAdiprayogahetutvaM na sambhavatItyAha-tIti / asau Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 anekAntavyavasthAprakaraNam / sambaddhavastudvayAdavyatiriktatvAt, tatsvarUpavat / nanu 'tatsvarUpam ityatraivAbhede SaSThIprayoga iti viparItAbhidhAnamidamiti cet ? nAtra tatpuruSaH, karmadhArayasyaivAzrayaNAt , 'tasya svarUpam' iti SaSThIprayogo'pyavibhAgena dRzyata iti cet ? na-'samabhirUDhanayamatAvalambibhirasya prayogasya vigItatvAt , bhedopacAreNa vA'tra SaSThIsamarthanAt, ata evAtra bhede kathaM SaSThI ?' iti bAdhamapi pradarzayanti sUkSmekSiNaH, itthaM ca dvandva-karmadhArayAtiriktasamAsasamarthanametanmata upacAreNaiveti bodhyam // sambaddhavastudvayAdaminnaH sambandhaH yo hi yato'vyatiriktaH sa tatpratipAdakazabdottaraSaSThIprayogaheturna bhavati, ghaTasvarUpasya ghaTapratipAdakaghaTapadottaraSaSThyAdivibhaktihetutvaM yathA netyAha-sambaddhavastuyeti / nanu tasya svarUpaM tatsvarUpamiti SaSThItatpuruSasamAse kharUpasyAbhinnasyApi SaSThIprayogahetutvaM dRzyata eveti 'tatvarUpavad' iti dRSTAntasyaivAyuktatvamityAzaGkate-nanviti / 'tatsvarUpam' ityatraiva 'tatsvarUpam" ityatra luptaSaSThIvibhaktismaraNata evAnvayabodha iti tatra yathA'bhede SaSThIprayogastathA'nyatrApItyevaM vastusthitau satyAM tatsvarUpavad iti dRSTAntAbhidhAnabhede SaSThIprayogo na sambhavatItyarthopapAdanAya viparItAbhidhAnamiti zaGkArthaH / tasya svarUpaM tatsvarUpamiti. SaSThItatpuruSasamAso na, kintu taccAdaH svarUpaM ceti karmadhArayasamAsa eveti na viruddhAbhidhAnamiti samAdhatte-nAtra tatpuruSa iti / atra 'tatsvarUpam' ityasmin // samabhirUDhanayamupAzritya samAdhAturAzayamavidvAn zaGkate-tasya svruupmitiiti| avibhAgena avizeSeNa / bhavatvanyamate'yaM prayogaH / samabhirUDhanayamate tu vigItatvAdayaM prayogo na bhavatyeveti / samAdhatte-neti / asya prayogasya tasya svarUpamiti prayogasya / vigItatvAt ninditatvAt , tathA ca samabhirUDhanayAvalambino'niSTasAdhanatvaM pratisandhAya tathA na prayuJjata evetyAzayaH, evaM tarhi tathAprayogasyAnubhUyamAnasya kA gatirityata Aha-bhedopacAreNa veti / ata eva bhedopacAreNAtra SaSThIprayoga etasmAdeva kAraNAt / bhede upacAreNa bhede svIkRte. sati / kathaM SaSThI? bhede sambandhAbhAvAt SaSThI na sambhavatyevaM svarUpaM bAdhamani-sUkSmakSiNaH sUkSmekSikayA tattvamavalokayantaH pramAtAraH, pradarzayantIti, itthaMca vastugalyA karmadhAraya-dvandvasamAsAtiriktasamAsAsambhavavyavasthitau c| etanmate smbhiruuddhnymte|| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 181 aparamapi samabhirUDhanayAmiprAyabhedaM darzayannAha"ghaDakAravivakkhAe, katturaNatyaMtaraM jao kiriyA / na tadatyaMtarabhUe, samavAo to mao tIse // kuMbhaMmi vtthupjjaaysNkraaippsNgdosaao| jo jeNa jaM ca(va) kurue, teNa vibhinnaM tayaM savvaM // " / [vizeSAvazyakabhASyagAthe-2249, 2250] ___ghaTaM karotIti ghaTakAra ityasyAM vivakSAyAM prarUpaNAyAm , yataHyasmAt , tasya ghaTakartuH, anarthAntaram-avyatiriktA ghaTakaraNakriyA, kartaryeva ghaTakAre tasyAH samavAyAt, to tti-tasmAt, na tadarthAntarabhUte-kartRvyatirikte, kumbhe-ghaTe, tasyAH samavAyaH-saMzleSo, mataH, kutaH ?, vastuparyAyasaGkarAdidoSaprasaGgAt-kartRgatakriyAyAH karmaNyapi samavAyAbhyupagame vastuparyAyANAM vibhinnavastudharmANAM parasparaM saGkaraH saGkIrNatvamekatvaM vA syAditi / tatazca yaH-kumbhakArAdiH, yena kriyAvizeSaNa, yat-kumbhAdikaM, kurute tena kriyAvizeSeNa, takriyArUpatayetyarthaH, sarva tat-kartRkarmAdyabhinnaM syAt , tasmAt kartRgatakriyAyA na karmaNi saGkramaH, kintu kurvan kArakaH; kumbhanAdibhya eva kumbhAdaya iti manyate smbhiruuddhH|| __ nayAntarato bhedasiddhyarthaM samabhirUDhanayAkUtAntaropadazakaM bhASya-gAthAyugalamavatArya paThati-aparamapIti / ghaTakAra iti-"ghaTakAravivakSAyAM karturanarthAntaraM yataH kriyaa| na tadarthAntarabhUte samavAyastato matastasyAH / kumbhe vastuparyAyasaGkarAdiprasaGgadoSAt / yo yena yad vA kurute tena vibhinnaM tat sarvam" // iti sNskRtm| vivRNoti-ghaTamiti / tasyAH ghaTakaraNakriyAyAH, no mata ityanena sambandhaH / saGkarAdi0 ityAdipadAt saMzayaviparyayaikatvAderupagrahaH / tatra saGkaraikatvaprasaGgAveva saGgamayati-kartRgatakriyAyA iti / upasaMharati-tasmAditi / ayaM samamirUDha Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / ayamasmin viSaye'nyakArakasambaddhe 'nyakArakAnanvayitvAbhyupagamaparaM zabdaM prati pratyavatiSThate-- 'nanvevamanyapadArthe 'nyapadArthAnanvayitvameva lAghavAdabhyupagamyatAm' iti, nanvevaM kulAle 'ghaTakAraH' iti prayogo'nupapannaH syAditi cet ? bAhyaghaTAbhiprAyeNAnupapannaH syAdeva, bhAvaghaTAbhiprAyeNa tu na syAt, ghaTapariNAmitvAnmRdAdidravyameva hi ghaTakArazabdArthaH, ghaTA''kArAdhyavasAyAdipariNAmitvAt, kulAlAdistu tatkAra eva, AbhimAnikasambandhena kevalaM bAhyaghaTAdikAritvaM kulAlAdAvabhyupayanti vyavahAramUDhAH, tadidamabhipretyAvocAma 182 "mRdAdibhAvaiH pariNAmavadbhiH, kumbhAdibhAvAJjanitAnavetya / teSAmagRhNan pariNAmibhAvaM bAhyaM karomItyabhimanyate kaH ? // " nayaH, asya 'pratyavatiSThate' ityanenAnvayaH / kIdRzaM tasya pratyavasthAnamityapekSAyAmAhananviti - komalAmantraNe / evamiti - anyakArakasambaddhe'nyakArakAnanvayitvaM yadyabhyupagamyate tato varaM lAghavAdanyapadArthe'nanvayitvamevAbhyupagamyatAmityarthaH / atra zabdanayavAdI zaGkate - nanvevamiti / evam anyapadArthe'nyapadArthAnanvayitvA - bhyupagame / kulAle kulAlazabdavyutpattilabhye'rthe / aSTApattimeva samAdhAnamAhabAhyeti / na syAt 'ghaTakAra :' iti prayogo'nupapanno na bhavet / bAhyaghaTAbhiprAyeNoktaprayogasyAnupapannatvaM bhAvaghaTAbhiprAyeNa tasyAnupapannatvabhAvaM ca bhAvayati'ghaTapariNAmitvAt ' bAhyaghaTarUpapariNAmazAlitvAt evakAreNa kulAlazabdArthatvavyavacchedaH / ghaTakArAdhyavasAyAdilakSaNabhAvaghaTAbhiprAyeNa tu kulAlasya 'ghaTakAra' - zabdAtvarthamupadarzayati-ghaTAkAreti - ghaTAkArAdhyavasAyAdilakSaNabhAvaghaTapariNAmazAlitvAt kulAlAdiH punastathA bhUtabhAvaghaTakAra evetyarthaH, tarhi bAhyaghaTAdikAritvaM kathaM kulAlAdAvabhyupagacchanti laukikA ityapekSAyAmAha - AbhimAnikasambandheneti- - ghaTakAraH kulAla ityabhimAnameva lokAnAM na tu vastugatyA bAhyaghaTakAritvaM kulAlasyetyabhisandhiH // uktAbhiprAyopodbalakaM granthAntare svoktaM vacanaM saMvAdakatayopadarzayati - tadidamiti - pariNAmavadbhirmRdAdibhAvairjanitAn ghaTAdibhAvAnavela teSAM pariNAmabhAvama Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ata evaitannaye paragatasya dAna- haraNAdernAstyeva sadbhAvaH, svagataM tatphalaM tu svagatadAna - haraNAdyadhyavasAya vizeSAdeveti vivecitamanyatra // ayaM punariha zabda - samabhirUDhayoravAntaravizeSo'nusandheyaH yadAdyena bAhyavastusannidhApitastadAkArAdhyavasAyaH phalakSamo'bhyupeyaH, dvitIyena tu vAsanAvizeSamAtrotthApita iti // itthameva 'naigamanaye jIvA'jIvayorhisA, saGgraha-vyavahArayoH SaTsveva kAyeSu, RjusUtre pratijIvaM bhinnabhinnA sA, zabdanaye tu svapariNAmavizeSarUpaiva sA' ityAdinayavicAre zabda - samabhirUDhayorbhAva gRhNan ko bAhyaM karomItya mimanyata iti sambandhaH / ata eva kulAlAdirbAhyaghaTakAritvAbhAvAdeva / etannaye samabhirUDhanaye / yadi paragatadAna - haraNAdikaM nAsti kathaM tatphalamanubhavati dAnAdikartetyata Aha- svagatamiti / tatphalaM tu dAna-haraNAdi phalaM svarganarakA dikaM punaH / svagateti yaH svagato dAna - haraNAdhyavasAyavizeSastasmAdevetyarthaH / zabda- samabhirUDhayoratrA'pi vizeSamAvedayati - ayamiti - 'yadAdyena' ityAdinA' - nantaramevAbhidhIyamAnaH, asya 'avAntara vizeSaH' ityanenAnvayaH / Adyena zabdanayena / bAhyavastusannidhApitaH bAhyavastusannidhAnena janitaH, yadAkArakaM bAhyavastu cakSurAdIndriyasannikRSTaM bhavati tadAkArAdhyavasAyo bhavati, sa cAdhyavasAyo ghaTAdibAhyagocarapravRttinivRttyAdilakSaNavyavahAra svarUpaphalajananAyApakalpate ityarthaH / dvitIyena tu samabhirUDhanayena punaH | yogAcAramataparyavasAyinA samabhirUDhena bAhyavastuno'nabhyupagamAnna tatsannidhAnaM sambhavatItyataH 'pUrvapUrvavAsanAjanitottarottaravAsanAvizeSAdiva tattadAkArAdhyavasAyaH saMvRti - pravRtti - nivRttyAdilakSaNavyavahAranirvAhaka ityAha-vAsanAvizeSamAtrotthApita iti // nayAnAmanyo'nyabhedasAdhakavizeSAntaramAvedayati- itthameveti- amunA prakAreNa - vetyarthaH, asya 'viSaya medaH saGgacchate' ityanenAnvayaH / 'kAryeSu' ityanantaraM 'hiMsA' ityasyAnukarSaH / sA hiMsA evamagre'pi / nayAntarata evambhUtanayasya vizeSamAha - Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / hiMsAdyAzritya viSayabhedaH saGgacchate, evambhUtastu kriyAkAlAnyakAlasparzipadArthapratikSepAdeva viziSyata iti na tatra yuktyantaraM mRgyam , yuktyantarAnveSaNe vA tasya mAdhyamikamataparyavasAnamapi na durlabhamiti saGkepaH // evmbhuutnyH| padArthavyutpattinimittakriyAkAlavyApakapadArthasattAbhyupagamapara evambhUtaH, Aha ca bhASyakAraH wwwww evambhUtastviti-asya 'viziSyate' ityanena sambandhaH / kriyeti-saMjJAvyutpattinimittabhUtA yA kriyA tatkAlabhinnakAlasparzinastathAbhUtakAlavartinaH padArthasya pratikSepAd-anabhyupagamAdeva viziSyate-nayAntarato bhinno bhavati / iti etasmAta kAraNAt / na naiva / tatra evambhUtasya nayAntarato vizeSe / yuktyantaraM vyutpttinimittkriyaakaalmaatrsprshitvsaadhkyuktibhinnyuktiH| mRgyam anveSaNIyam , tat kiM yuktyantarasyA'bhAvAdeva nAnveSaNam , uta ekenaiva pramANenAbhilaSite siddha prayojanAntarAbhAvAdeva tadananveSaNamiti cet ? astyeva / yuktyantaram , zUnyavAdaparyavasAnato yatheSTAcaraNalakSaNaphalAntaramapyasti, kintu granthagauravabhayAnneha tadupanyAsa ityAzayenAha-yuktyantarAnveSaNe veti / tasya evambhUtanayasya / mAdhyamikamateti-bauddhavizeSAkalitazUnyavAdamatetyarthaH // // iti samabhirUDhanayanirUpaNavyAkhyA // atha evambhUtanayanirUpaNavyAkhyAevambhUtanayaM nirUpayati-padArthavyutpattIti-yadyapi padasya niruktilakSaNA vyutpattirbhavatIti 'padavyutpatti' iti pAThI bhavitumarhati, tathA'pi padasya yA'rthapratipAdanapratyakSA vyutpattirityarthAzrayaNena-'padArthavyutpatti' iti pAThaH saGgatimaGgatIti bodhyam , padArthavyutpattinimittayA kriyA, tasyA yaH kAlaH, tadvyApikA-tanmAtravartinI; yA padArthasya sattA-svarUpasattvam , tadabhyupagamaparaH-tatvIka rapravaNo naya evambhUta ityrthH| evambhUtanayasya zabdavyutpattinimittakriyAkAlamAtravRttipadArthasattA'bhyupagamaparatve bhASyasaMvAdamAha-Aha ceti / evaM 'evam' iti 'bhUta' iti cekhevaM padadvayam, Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam / "evaM jahaM sahattho, saMto bhUo taha tynnhaa'bhuuo| teNevaMbhUyaNao, saddatthaparo viseseNaM // ", [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2251] evam yathA 'ghaTa ceSTAyAm' ityAdirUpeNa zabdArtho vyavasthitaH, taha tti-tathaiva yo vartate ghaTAdiko'rthaH sa eva san , bhUtaH-vidyamAnaH, atha yastu, anyathA-zabdArthollaGghanena vartate sa tattvato ghaTAdyartho'pi na bhavati, kintu, abhUtaH-avidyamAnaH, yenaivaM manyate, tena-kAraNena, zabdanaya-samabhirUDhanayAbhyAM sakAzAd, evambhUtanayo vizeSaNazabdArthatatparaH / ayaM hi yoSinmastakArUDhaM jalAharaNAditasyArthapratipAdako gAthArdhabhAgaH, tatra -- evaM yathA zabdArthaH san bhUtastathA tadanyathA'bhUtaH / tenaivambhUtanayaH zabdArthaparo vizeSeNa" // iti saMskRtam / vivRNotievamiti / nayanAmni 'evambhUta' ityevaMsvarUpe jaha* iti vyAkhyeyam, 'jaha saddattho saMto' iti tasya vyAkhyAnam, 'bhUo' iti prAkRtam, 'bhUta' iti tasya saMskRtam , tadapi vyAkhyeyam , 'taha tayahA'bhUo' iti tasya vyAkhyAnam / gAthottarArddhaM ca paryavasitaivambhUtakharUpakathanaparam, tadeva spaSTayati-yathetyAdinA / yathetyasya "vyavasthitaH' ityanenAnvayaH, 'bhUtaH' ityasya 'vidyamAnaH' iti vivaraNam, evaM ca zabdavyutpattyA yo'rtho bhavati tathaiva vidyamAno'rtha evambhUta ityucyate, tadabhyupagamapravaNaneyo'pyevambhUtazabdena pratipAdyate / yadA coktadizaivambhUta evArtha etannaye bhavati tadA yo'rtho naivambhUtanayAbhyupagaMbhaviSayastamupadarzayati-atheti / 'anyathA' ityasya 'zabdArthollaGghanena vartate' ityarthakzanam , tatparyavasitArthavacanam 'sa tattvato ghaTAdyartho'pi na bhavati' iti / tarhi sa kiM bhavatIti pRcchati-kintviti / uttarayati-abhUta iti / etatsvarUpopavarNanam-avidyamAna iti / etAvatA pUrvArdhArtho darzitaH, athottarArddhArthamAha-'yenaivaM manyata' iti yattadornityasambandha ityataH tena ityarthanirAkAsapratipattaye 'yenaivaM manyate' iti pUraNam / vizeSastu anyato bhavatItyataH kasmAd vizeSeNetyAkAlAyAm-zabdanayasamabhirUDhanayAbhyAM sakAzAd iti pUraNam evambhUtanayo vizeSaNazabdArthatatparaH' iti yaduktaM tasyaiva bhAvArthamAvedayati-ayaM hIti-evambhUtanayo yataH / 'ayam' ityasya 'manyate' ityanenAnvayaH / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22e anekAntavyavasthAprakaraNam / kriyAnimittaM ghaTamAnameva [ ceSTamAnameva ] ghaTaM manyate, na tu svagRhakoNA divyavasthitam, aceSTanAd, ityevaM vizeSataH zabdArthatatparo'yamiti bhAvaH // "vaMjaNa - attha - tadubhayaM evaMbhUo visesei" // [ vizeSAvazyake gAthA - 2185 ]tti niryuktidalaM tad vyAcaSTe bhASyakRt"vaMjaNamattheNatthaM ca, vaMjaNeNobhayaM visesei | jaha ghaDasaddaM ceTThAvayA tahA taM pi teNeva " // [ vizeSAvazyakabhASyagAthA - 2252 ] vyajyate'rtho'neneti vyaJjanam vAcakaH zabdo ghaTAdistam ceSTAvataitadvAcyenA'rthena vizinaSTi - ' sa eva ghaTazabdo yazceSTAvantamarthaM pratipAdayati, nAnyam, ityevaM zabdamarthena naiyatye vyavasthApayatItyarthaH, vyavasthitam ityanantaraM 'ghaTaM manyate' ityasyAnukarSaH, tatra 'manyate' ityanena 'na tu' ityasyAnvayaH / kathaM na manyata ityapekSAyAmAha - aceSTanAditi - ceSTAlakSaNakriyAkAlamAtravartitvAd ghaTapadArthasya, svagRha koNAdivRttikAle ca vyutpattinimittaceSTanakriyA'bhAvAnna ghaTapadArthatA / ityevam uktaprakAreNa ayam evambhUtanayaH // evambhUtanayakharUpopadarzakaM niryuktivacanaM tadvyAkhyAnapravaNaM bhASyavacanaM ca krameNollikhati - vaMjaNa0 iti - " vyaJjanA'rthatadubhayamevambhUto vizeSayati" // iti saMskRtam | vaMjaNa iti - " vyaJjanamarthenA'rthaM ca vyaJjanenobhayaM vizeSayati yathA ghaTazabda ceSTAvatAM tathA tamapi teneva " // iti saMskRtam / niryuktivacanavyAkhyAnarUpaM bhASyavacanaM vivRNoti - vyajyata iti / taM ghaTAdizabdam, asya 'vizinaSTi' ityanenAnvayaH / kena vizinaSTItyAkAGkSAyAmAha - ceSTAvateti / etadvAcyena ghaTAdizabdavAcyena / tathA ca yat phalitaM tadAha- sa eveti yo'rthaM ceSTAvantaM pratipAdayati sa zabda eva ghaTazabdo bhavatItyevamarthena zabdasya vizeSitatvam / nAnyaM yaH zabdazveSTAvad bhinnamarthaM pratipAdayati sa ghaTazabda eva na bhavatIti / ityevam amunA wwwww Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 187 tathA; arthamapyuktalakSaNam abhihitarUpeNa vyaJjanena vizeSayati 'ceSTA'pi saiva yA ghaTazabdavAcyatvena prasiddhA yoSinmastakArUDhasya ghaTasya jalAharaNAdikriyArUpA, na tu sthAna- bharaNakriyAtmikA' ityevamarthaM zabdena naiyatye sthApayatItyarthaH ityevamubhayaM vizeSayati, [ zabdamarthena, arthaM tu zabdena sthApayatItyarthaH ] etadevAha - 'jaha ghaDasaddaM' ityAdi / idamatra hRdayam - yadA yoSinmastakArUDhazreSThAvAnartho ghaTazabdenocyate tadA sa ghaTalakSaNo'rthaH, sa ca tadvAcako ghaTazabdaH, anyadA tu vastvantarasyeva taceSTA'bhAvAdaghaTatvam, ghaTadhvanezvAvA'cakatvamiti // etadeva pramANataH samarthayannAha "saddavasAdabhidheyaM, tappaccayao paIva - kuMbho vva / saMsaya-vivajjaegatta-saGkarAippasaGgao" // [ vizeSAvazyakabhASyagAthA - 2253 ] prakAreNa, arthena ceSTAvatA ghaTAdizabdaM naiyatye vyavasthApayatyevambhUtanaya ityarthaH / tathA yathA zabdamarthena naiyatye vyavasthApayati evameva / uktalakSaNaM ceSTAvatsvarUpam / abhihitarUpeNa arthavAcakarUpeNa / 'vyaJjanenA'rthaM vizeSayati' ityasyaiva phalitamAha - ceSTApIti / ghaTazabdavAcyatvena kA ceSTA prasiddhetyapekSAyAmAha - yoSinmastakArUDhasyeti / tarhi kIdRzI ceSTA na ghaTazabdavAcyetyAkAGkSAyAmAha-na tviti / sthAneti-ghaTAderyad gRhakoNAdideze'vasthAnam, yacca ghRta- dugdhAdinA bharaNaM pUraNaM tadAtmikA kriyA ghaTazabdavAcyaceSTA na bhavatItyarthaH / ityevaM amunA prakAreNa / arthaM niruktalakSaNaM ghaTAdyartham / zabdena ghaTAdizabdena ityevamubhayaM vizeSayati amunA prakAreNa zabdA'rthobhayaM vizinaSTi / uktabhASya- vacanAbhiprAyaM darzayati-idamiti-'yadA' ityAdinA'nantaramevAbhidhIyamAnam / atra etadbhASyavacane hRdayam-abhiprAyaH / anyadA tu ghaTasya gRhakoNAdyavasthAnAdikAle punaH // uktArthasya pramANena samarthanapravaNaM bhASyavacanamavatArthollikhati - etadeveti / sadda0 iti| "zabdavazAdabhidheyaM tatpratyayataH pradIpa kumbhavat / saMzaya- viparyayaikatvasaGka I www ~mm Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 anekAntavyavasthAprakaraNam / - 'yathA'bhidhAyakaH zabdastathAbhidheyaM pratipattavyam' iti pratijJA, "tatpratyayata eva-tataH pratyayasambhUteH' iti hetuH, 'pradIpavat, kumbhavad' iti dRSTAntaH, viparyaye bAdhakamAha-'saMzaya' ityAdi, idamuktaM bhavati-pradIpazabdena prakAzavAnevArtho'bhidhIyate, anyathA saMzayAdayaH prasajyeran , tathAhi-yadi dIpanakriyAvikalo'pi dIpastarhi dIpazabdena prakAzavAnartho'bhihitaH ? kiM vA'prakAzako'pyandhopalAdiH ? iti saMzayaH, andhopalAdirevAnenA'bhihito na dIpa iti viparyayaH; tathA, 'dIpa' ityukte'pyandhopalAdeH, andhopalAdAvapyukte dIpasya ca pratyayAt padArthAnAmekatvaM sAGkayaM vA syAdeva pratiprasaGgo'pIti zabdavazAdevAbhidheyam , abhidheyavazAcca zabda iti pratipattavyam / samabhirUDhanayaM zikSayannAha"sahapariNAmao jai ghaDa-kuDasahatthabheyapaDivattI // to NicceTTho vi kahaM, ghaDasahattho ghaDo'bhimao ?" [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2254] yadi zabdapariNAmataH-zabdabhedAt, ghaTa-kuTa-kumbhAdiparyAyazabdAnAmarthabhedapratipattiH, tataH-tarhi, nizceSTo'pi ghaTazabdAbhidheyo'rthaH rAtiprasaGgAt // iti saMskRtam / vivRNoti-yatheti / 'tatpratyayataH' ityasya vivaraNam-tataH 'pratyayasambhUteH' iti viparyaye bAdhakamAha prakRtasAdhyA'bhAvavati hetusattvasya bAdhakaM vakti / anyathA pradIpazabdena prakAzavato'rthasyAnabhidhAne / saMzayAdiprasaJjanameva bhAvayati-tathAhItyAdinA / dIpanakriyAvikalo'pi prakAzanakriyArahito'pi / anena dIpazabdena 'andhopalAdeH' ityasya 'pratyayAd' ityanenAnvayaH // samabhirUDhaM yathA zikSayatyevambhUtastathA tacchikSopadarzakaM bhASyavacanamavatAryollikhati-samabhirUDhanayamiti / sadda0 iti-"zabdapariNAmato yadi ghaTa-kuTazabdArthabhedapratipattiH / tannizceSTo'pi kathaM ghaTa-zabdArtho ghaTo'bhimataH ? // " iti Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam kathaM ghaTo'bhimataH ? ghaTanAd ghaTa iti zabdArthAbhAvAditi / / kicajai vatthuGkamo vA'niTTho ceTThAvao ya saGkRtI // to na hi nizcitayA juttA hANIva samayassa // [ vizeSAvazyakabhASyagAthA - 2255 ] vA - athavA yuktayantaramucyate - hanta ! yadi " vatthUo saGkramaNaM hoi avatthU" [ vizeSAvazyakabhASyagAthA - 2185 ] ityAdivacanAt tava vastusaGkramaH, aniSTaH - anabhimata:; tarhi, ceSTAvato'pi bhAva ghaTasya nizceSTatayeti, ko'rthaH ? ceSTAvikale dravyaghaTe ghaTazabdapravRttitaH, saGkramaNam saGkrAntiH na hi naiva yuktA, atha ceSTAvatospi nizceSTe'rthe saGkrAntiriSyate, tarhi samayahAnibhavataH "vatthUo saMkamaNaM" ityAdisvapratijJAkSatirityarthaH // " saMskRtam // 'yadi' ityAcetadvayAkhyAnaM sugamam / nizceSTo ghaTo ghaTazabdArtho na bhavavItyatra hetumAha - ghaTanAd ghaTa iti zabdArthAbhAvAditi // jai0 iti--'yadi vastusaGkramo vA'niSTazceSTAvatazca saGkrAntiH / tato na hi nizceSTatayA yuktA hAnirvA samayasya // ' iti saMskRtam / vivRNoti - veti / yuktatyantaramucyate nizceSTasya ghaTapadAbhidheyatvAbhAve yuktayantaramabhidhIyate " jaio" ityAdigAthAyAM / tava samabhirUDhanayavAdinaH asya 'vatthuo ityAdivacanAd ityatra 'aniSTaH' ityatra ca ' dehalIdIpa' nyAyena sambandhaH / ceSTAvAneva bhAvaghaTa ityabhisandhAnena ceSTAvato'pi bhAvaghaTasya ityuktam, asya 'saGkrAntiH' ityanenAnvayaH / nizceSTatayA iti hetuvacanabalAnnizceSTo dravyaghaTa eveti tatra saGkramaNapratiSedho labhyata ityAha- nizceSTatayeti ko'rthaH ? iti 'nizceSTatayA' ityanena kimuktaM bhavatIti / atrAha - ceSTAvikala iti / bhavataH samabhirUDhanayavAdinaH // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / aparamapyasya matabhedaM darzayannAha"evaM jIvaM jIvo, saMsArI pANadhAraNANubhavo // siddho puNa ajIvo, jIvaNapariNAmarahio ti" // [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2256] .. jIvati-. . 'paJcendriyANi trividhaM balaM ca, ucchAsa-niHzvAsamathAnyadAyuH // prANA dazaite bhagavadbhiraktAsteSAM viyogIkaraNaM ca hiMsA" // " ityAdivacanaprasiddhAn dazavidhaprANAn dharatIti zabdArthavazAjjIvaneva-dazavidhaprANadhAraNaM kurvannevAsya nayasya matena jIva ucyate, sa ca nArakAdiH saMsAryeva bhavati, siddhastvetannayamatena 'jIvo'sumAna prANI' ityAdizabdaina vyapadezyaH, jIvanAdipariNAmarahita iti kRtvA samabhirUDhanayAdita evambhUtanayasya bhedAntaropadarzakaM bhaassyvcnmvtaaryollikhti-aprmpiiti| asya evmbhuutnysy| evaM0 iti "evaM jIvan jIvaH saMsArI prANadhAraNAnubhavaH / siddhaH punarajIvo jIvanapariNAmarahita iti" // iti saMskRtam / vivRNoti-jIvatIti / jIvati-prANAn dharatIti vyutpattyA jIvan-prANadhAraNaM kurvanneva evambhUtanaye jIvo bhavati saMsAryeva, na tu muktaH, sa prANadhAraNA'bhAvAda jIvazabdavyapadezo na tu jIvAdizabdavyapadezya ityetAvanmAtramatra vaktavyaM pariSkRtya darzayati-jIvatIti / prANAnAM dazavidhatvam, ato'sya 'dazavidhaprANAn dharati' ityevamartha kartukAmaH prANAnAM dazavidhatvopadarzakaM vacanaM madhya eva paThitvA tatprasiddhatvena prANAnAM dazavidhatvamAvedayannAha-paJcandriyANIti / teSAM dshvidhpraannaanaam| zabdArthavazAt jIvazabdavyutpattilabhyArthavazAt / asya evambhUtasya / sa ca jIvazabdavyutpattilabhyArthasvarUpo jIvazca / siddhastu muktAtmA punaH, asya 'na vyapadezyaH' ityanenAnvayaH, etannayamatena evambhUtanayamatena / kathaM na siddho jIvAdizabdairvyapadezyaH ? ityapekSAyAM tatra hetumupadarzayati-jIvanAdIti / zabdArthAbhAvAt jIvazabdavyutpattilabhyaprANadhAraNalakSaNArthAbhAvAt / evaM sati siddhaH kena Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam zabdArthAbhAvAt , kiM tarhi ? 'sattAyogAt sattvaH, atati-tAMstAn jJAnadarzanasukhAdiparyAyAn gacchatItyAtmA' ityAdibhireva zabdairvyapadezya iti // itthaM ca yaducyate boTikavRddhena- "tikAle cadu pANA iMdiya-balamAu ANapANo ya // vavahArA so jIvo Nicchayado du cedaNA jassa // ". [ dravyasaGgrahagAthA-3] tti / tannijakapolatalpazayAluviruddhakalpanayA ziSyavyAmohanamAtramazuddhanayavivecanam , zuddhanayasyApyaya'mANasya prasiddhArthapuraskAreNollekhasyaiva sAmpradAyikatvAt , evambhUtanayamate 'jIva prANadhAraNe' iti dhAtvarthA zabdena vyapadezyaH ? iti pRcchati-kiM tahIti / uttarayati-sattAyogAditikharUpasattAsambandhAdityarthaH, sattAsambandhazcAtra tAdAtmyameva, sambandhAntareNa sattAsambandhitve tu sattvazabdasya vyapadezyo na bhavet , kintu sacchabdavyapadezyaH syAditi bodhyam // itthaM ca evambhUtanaye siddhasya na jIvAdizabdavyapadezyatvaM kintu sattvA-''tmAdizabdavyapadezyatvameveti vyavasthitau ca / tikAle0 iti- "trikAle catvAraH prANAH indriya-balamAyuH prANApAnazca / vyavahArAt sa jIvo nizcayato dve cetane [tu cetanA] yasya" // iti saMskRtam / tat (boTikavRddha )vRddhadigambaravacanam / nijetivakapolAtmakazayyAyAmanyA'nirIkSitatayA zayanazIlayA viruddhakalpanayA, ziSyabhrAntinimittatvAcchiSyasya vyAmohamAtram , ata evAzuddhanayavivecanamevedam, yataH zuddhanayasyApi, aya'mANasya kiJcidvastusAdhanaparatayA vivakSitasya, prasiddhArthapuraskAreNaiva yo dhAturyadarthatayA zabdAnuzAsane paThitastadarthAvalambanenaiva, sAmpradAyikatvAt sampradAyasiddhatvAt / tathA ca yadAyAtaM tad darzayati-pavambhUtanayamata iti / dhAtvarthAyogena prANadhAraNalakSaNajIvadhAtvarthasya siddhe'bhAvena / yadi dvicetanAvAn bhAvajIva iti bhAvavizeSasamAzrayaNena jIvadhAtvartho dviceta Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 anekAnta yavasthA prakaraNam / 'yogena zuddhacetanAdvayavato'pi siddhasya jIvapadArthatayA vaktumazakyatvAt , dhAtvartha eva bhAvaniHkSepopagrahe ca yoSinmastakArUDho jalAharaNAdikriyAM kurvannapi ghaTo ghaTapadArtho na syAt , kintu bhAvaghaTanayAnupayoge ityevambhUtasya prasiddhodAharaNamapi vilUnazINaM syAt / atha zabdA'rthobhayavizeSaNapradhAnatvAdevambhUtasya vyAvahArikazabdA'rthopagraheNaiva prasiddhodAharaNavyAghAtaH, naizcayikatadupagrahe ca tavyAghAto na doSAya, nayAntarArthavyAghAtapuraHsarameva nayAntarapravRtteH, iti nAvAneva svIkriyata ityataH siddhasya jIvapadavyapadezyatvamupapadyate, tarhi ghaTapadArtho'pi bhAvanikSepasamAzrayaNena ghaTopayogalakSaNa gavaghaTa eva ghaTapadavyapadezyo bhavet , evaM sati yoSinmastakArUDhasya jalAhAdikriyAM kurvato'pi dravyaghaTasyaivambhUtanaye yad ghaTapadAbhidheyatayA prasiddhamudAdaraNam , tat parityaktameva bhavedityAha-dhAtvartha eveti / yoSinmastakArUDhasya jalAhara dikriyAM kurvato ghaTasya ghaTapadAbhidheyatvaM kadA bhavatIti pRcchati-kintviti / uttarayati-bhAvaghaTanayAnupayoga itidhAtvarthe bhAvaghaTAbhyupagantRnayotthabhAvanikSepAnAzrayaNa ityarthaH / iti etasmAt kAraNAt , dhAtoH prasiddhArthApuraskAre evambhUtanayasya yat prasiddhodAharaNaM 'yoSinmastakArUDho jalAharaNAdikriyAM kurvana ghaTa ghaTapadAbhidheyaH' ityevaMlakSaNaM tadapi vilUnazIrNa syAdityarthaH digambara etaddoSaparikArAya svaabhipretmaashngkte-atheti|shbdaathaabhyvishessnnprdhaantvaat etanna * zabdo'rtha vizinaSTi, arthaH zabdaM vizinaSTItyevaM zabdA-'rthobhayavizeSaNapradhAnatvAt / 'vyAvahArikazabdArthopagrahe jaiva' iti sthAne 'vyAvahArikazabdAthApanahe naiva' iti pATho yuktaH, tathA caivambhUtasya vyAvahAriko yaH zabdaH, yazca vyA hAreikArthastadubhayopagrahe-tadubhayAzrayaNe kRte prasiddhodAharaNasyopapannatvAt tasya yA to naiva bhavati, naizcayikaM yacchabdArthobhayakharUpaM tadupagrahe-tadAzrayaNe, ca-ma, tadvyAghAtaH-prasiddhodAharaNavyAghAto yo bhavatA''pAditaH sa doSAya na bhavati / kuta ityapekSAyAmAha-nayAntareti-yathA prakRta eva nayAntarasya-vyavahAra navagyA yA'rthaH 'yoSinmastakArUDho jalAharaNAdyarthakriyAM kurvan ghaTo ghaTapadAbhidheyaH' ityevaMrUpaH, tadvyAghAtapurassarameva-tavyAghAte Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 193 nizcayopajIvinizcayena siddhasyaiva jIvatvam, na saMsAriNa ityasmanmatamaduSTamiti cet ? na-tathApi vyavahAropajIvinizcayena zabdArthopadarzanaM vinA nizcayopajIvinizcayena zabdArthopadarzanasya kramabhaGgadoSAvahatvAt / atha 'vicitrA sUtrANAM kRtirAcAryasya' iti nizcayopajIvinizcayapradarzanecchayaivAsmadgranthakArapravRtterayamadoSa iti cet ? na granthakarturicchAvaicitryasyApi sampradAyAnativartitvAt , sampradAyazca, satyeva, nayAntarasya-nizcayanayasya, pravRttiH / iti etasmAt kAraNAt / nizcayopajIvinizcayena nizcayanayamAzritya pravRttenaivambhUtasvarUpanizcayena / asmanmataM vRddhaboTikamatam / samAdhatte-neti / tathApi uktarItyA nizcayopajIvinizcayena siddhasya jIvatvasambhave'pi kramabhaGgeti-pUrva vyavahAropajIvyevambhUtAtmakanizcayena zabdArthopadarzanam, tadanantaraM nizcayopajIvinizcayena zabdArthopadarzanamityevaM yaH kramastasya bhaGgalakSaNo doSastadAvahatvAd boTikamataM duSTamevetyarthaH / punarboTikAnuyAyI zaGkate-atheti 'icchayaiva' ityanena nizcayasAmAnyopadarzanecchAyA vyavacchedaH / ayaM kramamaGgaH, yadi nizcayasAmAnyopadarzanecchayA'smadranthakartuH pravRttiH syAt tadA nizcayasAmAnyAntargato yathA nizcayopajIvinizcayastathA vyavahAropajIvinizcayo'pi evaM ca tadubhayopadarzanakaraNaprAptau pUrva vyavahAropajIvinizcayopadarzanaM kartavyam, tato nizcayopajIvinizcayapradarzanaM karaNIyamityevaM kramo nyAyya iti tatra yadi nizcayopajIvinizcayasyaiva pradarzanaM kriyeta bhavedeva kramabhaGgaH, asmadranthakRtA tu nizcayopajIvinizcayalakSaNanizcayavizeSopadarzanecchayaiva nizcayopajIvinizcayapradarzanaM kRtamiti tatra krameNa prApterevAbhAvAnna kramabhaGga ityAzayaH / samAdhatte-neti / bhavadanthakartA yadi sampradAyAnusAripravRttikastadA tasyoktecchaiva na sambhavatIti na tathecchayoktopadarzanaM nyAyyamityAzayenAha-granthakaturiti / sampradAyAnativartitvAt granthakArANAM yadyapIcchAvaicitryaM samasti, tathApi sampradAyaM nA'tikAmati tad, ataH sampradAyAnativartitvAd bhavadranthakArasyApIcchA prathamaM vyavahAropajIvinizcayopadarzanaviSayiNyevodiyAt, tato nizcayopajIvinizcayaviSayiNItyevaM sati prathamata eva nizcayopajIvinizcayArthopadarzane kramabhaGgadoSaH syAdeveti bhaavH| sampradAyo'trArthe, kIdRzaH? a. vya. 13 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 anekAntavyavasthAprakaraNam / Adau vyavahArasyaiva tadanantaraM nayaparikarmitamateH kasyacid buddhivisphAraNArthaM vyavahAropajIvinizcayasya, tadanantarameva ca bhRzataraM nayavistarAvagAhanAvadAtamatiM ziSyaM prati nizcayopajIvinizcayasya prada rzanaM prasiddham iti kimAdAveva devAnAMpriyasya ' sUcImukhe musalapravezanakalpena' nizcayopajIvinizcayapradarzanavyApAreNa ? siddhAnte hyAdidezanA vyavahArAzritaiva pratyapAdi, tasyA eva karma-karmaphalakartR-bhoktrAdivyavasthopapAdakatvena samyagdarzanamUlatvAt na tu " " ityapekSAyAmAha-sampradAyazceti / 'vyavahArasyaiva' ityasya 'pradarzanaM prasiddham' ityanenAnvayaH / tadanantaraM vyavahArapradarzanAnantaram / nayaparikarmitamateH nayapariniSThitabuddheH / vyavahAropadarzane kRte'pi atisthUlabuddheH ziSyasya nayapariniSThitabuddhitA jJAnAvaraNaprAbalyAnna bhavedapItyataH 'kasyacid' ityuktm| buddhivisphAraNArtha buddhivikAsArtham, sthUlamAtrAvagAhanapravRttAyA buddheH sUkSmaviSayAvagAhanasAmarthyasampAdanArthamiti yAvat / vyavahAropajIvinizcayasyeti - asyApi 'pradarzanaM prasiddham' ityanenAnvayaH / tadanantarameva ca vyavahAropajIvinizcayopadarzanAnantarameva punaH / iti etasmAt kAraNAt, devAnAMpriyasya etacca yAjJikaprasiddhimavalambya, yajJe devatoddezena pazuhiMsA yAjJikaiH kriyate, tatazca devAnAM pazavaH priyA iti teSAmabhimAno'vagamyate, jJAnavizeSarAhityena pazusadRzatvAnmUrkho'pi pazurevetyupacaryata iti kRtvA mUrkhasya boTikavRddhasya / sUcImukha iti yathA atisUkSme sUcImukhe tadapekSayA atisthUlasya musalasya pravezanamasambhavIti tadarthaM jaDamateH kasyacit tatra vyApAraNaM niSphalatvAd hAsyAspadaM tathA niSphalatvAt tatkalpena, AdAveva prathamata eva, nizcayopajIvinizcayapradarzanavyApAreNa, kim na kiJcidityarthaH / kathamitthamupadarzitakrama eva sampradAyo nAnyathetyata Aha- siddhAnte hIti / yataH, siddhAnte jainAgame / AdidezanA prathamata upadezaH / na hi yathAkathaJcid vyavahArAzritadezanAyAH prAthamyam, kintu samyagdarzanamUlatvAt tasyAH prAthamyamityAha- tasyA eveti-vyavahArAzritadezanAyA evetyarthaH / na tviti - siddhAnte nizcayAzritadezanA na prathamataH pratyapAdItyarthaH / kathaM na sA prathamataH pratipAditetyA wwwwvv Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam " nizcayadezanA, tasyA etadvaiparItyena mugdhajanahRdaye nAstikyavAsanAdhAnadvArA mithyAdarzanamUlatvAt pratipAditaM caitad vyavahArabhASye, samarthitaM ca gurutattvavinizcayaM svopajJaM vivRNvadbhirasmAbhiH ata eva siddhAnte lokopakArAya kacit kacidAdyanayatrayadezanaivopanibaddhA, na tUttaranayacatuSTayaprarUpaNA, tasyA apariNatyatipariNatyAdhAyakatayA prAcyadazAyAmahitatvAt, aGgopAGgAdipAradRzvanAM pariNatajinapravacanopaniSadAM dRSTivAdAdhyayane tu sarvanayAnuyogo vihita eva tAn prati tasya hitakAraNatvAt, tadAha zrutakevalI www l 195 "eehiM diTThivAe, parUvaNA sutta - atthakahaNA ya / iha puNa aNabbhuvagamo, ahigAro tIhi osaNNaM / " [ vizeSAvazyaka niryuktigAthA - 2275 ]ti / kAGkSAyAmAha-tasyA iti - nizcayAzritadezanAyA ityarthaH / etadvaiparItyena vyavahArAzritadezanAvaiparItyena, karma-karma phala - kartR - bhokAdivyavasthopapAdakatvA'bhAveneti yAvatetanna svakapolakalpanAmAtram, kintu vyavahArabhASye pratipAditametadityAha-pratipAditaM ceti / nanu vyavahArabhASye pratipAditamapi niryuktikatvAcchradvAparAyaNaikamAnyamevaitat, na tu parIkSAvidagdhajanahRdayAnandakArItyata Aha- samarthitaM ceti / yuktikadambakopadarzanenopapAditamityarthaH / asmAbhiH yazovijayopAdhyAyaiH / ata eva prathamaM vyavahArAzritadezanAyAH samyagdarzanamUlatvAddhitAvahatvAdeva / Adyanayatrayeti-naigama-saGgraha-vyavahArAtmakanayatrayetyarthaH / na tviti - RjusUtra - zabda- samabhirUDhaivambhUtAtmakanayacatuSTayaprarUpaNA siddhAnte kvacit kvacinnopanibaddhetyarthaH / kvacit punaH saptAnAmapi nayAnAM prarUpaNA hitakAritvAdupanibaddhA'pItyAha-aGgopAGgAdIti - aGgAni AcArAGgAdIni, upAGgAni autpAtikAdIni AdipadAnmahAnizIthaprabhRtIni, teSAM pAraM dRSTavatAmiti / tAn prati aGgopAGgAdipAradraSTRn pariNatajinavacanopaniSadaH pramAtRRn prati / tasya sarvanayAnuyogasya / wwwwwww Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwmre 196 anekaantvyvsthaaprkrnnm| atha 'kAlatraye prANacatuSTayadhArI yaH sa vyavahArato jIvaH' iti vyutpAdya 'yasya dve cetane sa nizcayato jIvaH' iti vAgbhaGgayA karmopAdhinirapekSazuddhadravyArthikalakSaNanizcayena siddha-saMsAriNAmavizeSeNa jIvatvavyutpAdane na kramabhaGgAdidoSalezo'pIti cet ? na tena sarveSAM sAmAnyato jIvatve siddhe 'yasya' iti vizeSopagrahAnupapattaH, nahi zuddhanayamate ekaH zuddha ekazvAzuddho'sti, ata eva "maggaNaguNaThANehi ya, caudasahiM havaMti taha asuddhaNayA / viNNeyA saMsArI, savve suddhA hu suddhaNayA // " [dravyasaGgrahagAthA-13] iti pareNaivAgre pratipAditam , asmatprAvacanikA api ca sAmAyikanayavicAre svajAtyA zuddhasya sarvasyaivAtmanaH sAmAyikarUpatAM saGgrahanayApekSayA pratipAdayantItyanyatra vistaraH / atrArthe zrutakevalino bhagavato bhadrabAhukhAmino vacanaM saMvAdakatayA drshytitdaaheti| eehiM0 iti-"ebhidRSTivAde prarUpaNA sUtrArthakathanA ca iha punaranabhyupagamo'dhikArastribhirutsannam // " iti saMskRtam / ebhiH naigamAdibhirnayaiH sapramedaiH, dRSTivAde sarvavastuprarUpaNA sUtrArthakathanA ca, kriyata iti shessH| iha punaH kAlikazrute, anabhyupagamaH nAvazyaM nayairvyAkhyA kAryA / yadi ca zrotrapekSayA nayavicAraH kriyate tadA tribhirAdyaiH, utsannaM prAyeNa, atrAdhikAraH, iti gAthArthaH // punarboTikamatAnuyAyI zaGkate-atheti / zuddhadravyArthiketi-saGgrahetyarthaH / samAdhatte neti / tena zuddhadravyArthikalakSaNanizcayena / sarveSAM saMsAri-muktAnAm / yasyetIti-'yasya dve cetane' ityatra 'yasya, ityanenAtmavizeSagrahaNAnupapatterityarthaH / ata eva nizcayanaye sarveSAM jIvAnAM zuddhatvAdeva, asya 'pratipAditam' ityanenAnvayaH / maggaNa0 iti-"mArgaNA-guNasthAnaizca caturdazabhirbhavanti tathA azuddhanayAt / vijJeyA saMsAriNaH sarve zuddhAH khalu zuddhanayAt" // iti saMskRtam / pareNaiva vRddhaboTikenaiva / agre dravyasaGgrahAkhyagranthe-"tikAle cadu pANA0" ityAdi pratipAditaM pUrvam , tatpazcAt / asmatprApacanikA api zvetAmbaraprAvacanikA api / svajAtyA svabhAvataH / wwwww Ww Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam yadapi deza-dezinorekatvaM samarthayatA 'dezI cAsau dezazca' ityAdyuktaM samabhirUDhena, tadapi samabhirUDhanayamate na yuktamiti darzayannAha - "jai desi ciya deso, pattA pjjaayvynnpddivttii|" puNaruttamANasthayaM, vatthusaMkamo vA Na ceha~ te // [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2257 ] yadi dezyeva dezaH, dezo vA dezI tadA'nayoH 'vRkSaH pAdapaH' ityAdInAmiva paryAyavacanataiva prAptA, tatazca yathA 'vRkSaH pAdapaH' ityekArthazabdaprayoge paunaruktyaM tathA dezi-dezazabdaprayoge'pi syAt , tathA, ekenApi dvitIyazabdArthasya pratipAditatvAd dvitIyazabdaprayogasyAnarthakyaM ca syAt , tathA, dezasya dezini, dezinazca deze tirodhAnAd vastusaGkamo'pi bhavet , na cedaM taveSTam , tasmAnna deza-dezinorekatvamiti / bhedapakSastu tayostvayApi nirAkRta eva / / athAbhedapakSoktadUSaNabhiyA punastamaGgIkariSyasi, tatrAha"aha bhinno tassa tao, Na hoi Na ya vtthusNkmbhyaao| desI ceva ya deso, navA paesI paeso tti // " [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2258 ] anyadapi samabhirUDhAbhimatamevambhUtanayenA'yuktamityupadarzakaM bhASyavacanamavatAryollikhati-yadapIti / jai0 iti-"yadi dezyeva dezaH prAptA paryAyavacanapratipattiH / punaruktamAnarthya vastusaGkamo vA na ceSTante" // iti saMskRtam / vivRNoti-yadIti / anayoH dezi-dezapadayoH, / tatazca paryAyavacanatAprAptitazca / deza-dezinoraikye krameNa paunaruktyA-'narthakya-vastusaGkramadoSAn saGgamayati-yathetyAdinA / dezasyetidezasya dezini tirodhAnAdityanvayaH / na cedaM taveSTaM paunaruktyAnarthakyavastusaGkramalakSaNadoSatrayaM samabhirUDhanayavAdino na ceSTam , tathA ca tAdRzadoSaprasaJjanasyeSTApattitvAbhyupagamena parihAro na sambhavatIti bhAvaH / upasaMharati-tasmAditi / nanvevaM deza-dezinorekatvaM mA nAma syAt , bheda evAnayorbhaviSyatItyata Aha-bhedapakSastviti / tayoH deza-dezinoH / tvayApi samabhirUDhavAdinA'pi / nanu tayo Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 anekAntavyavasthAprakaraNam / ___ atha bhinno dezino dezaH, tarhi prAk tvaduktayuktereva, tasya-dezinaH takaH-asau dezo na bhavatIti smaryatAmidam ; na ca vastusaGkramAdidoSabhayAd dezyeva dezo'bhyupagantavya ityanantaramevoktam , evaM pradezI pradeza ityapi naiSTavyam , samAnadoSatvAt , tasmAnna dezimAtra dezamAtraM vA, kintvakhaNDaM vastvabhyupagantavyaM, na tu deza-pradezakalpanA kAryA, tayo|de'bhede ca yathoktadoSasambhavAt , ata etanmate karmadhArayo'pi padAnAM na bhavati, sarvasyApi vastunaH pratyekamakhaNDarUpatvAt // atha dezapratipAdanArthaM 'no dezI' iti prayogaH kriyate, ekadezaAMdo yadyapi pUrvaM mayA nirAkRtaH, paramidAnImamede doSabhayAd bhedameva tayoraGgIkaromItyata aah-atheti| taM deza-dezinobhaiMdam / tatra desh-deshinormedaanggiikaare| Aha bhASyakAro bruute| aha0 iti-"atha bhinnastasya sako na bhavati na ca vastusaGkramabhayAt / dezyeva ca dezo navA pradezI pradeza iti // " iti saMskRtam / vivRNotiatheti / tvaduktayuktareva bhede sambandhAbhAvAt / tadarthakaSaSThIvibhaktirna bhavati, tena dezi-dezapadayorna SaSThItatpuruSasamAsaH, kintu karmadhAraya eveti| samabhirUDhanayavAdyuktayuktereva / evaM ca dezi-dezayorbhedo na saMbhavatIti sthitam , abhedo'pi ca vastusaMkarAdidoSaprasaGgabhayato na sambhavatItIdAnImevoktam, ato nA'bhedo'pItyAha-na ceti-asya 'abhyupagantavyaH' ityanenAnvayaH / vastusaMkaradoSAdiprasaGgataH paryAyavacanatAprApti-paunaruktyA-''narthakyAdidoSatazca pradezyeva pradeza ityapi nAbhyupagantuM zakyamityAha-evamiti / evaM ca yat siddhaM tadevambhUtanayavAdI aah-tsmaaditi| 'na tu' ityasya 'kAryA' ityanenAnvayaH / tayoH prdeshi-prdeshyoH| ata uktadoSaprasaGgabhayAt / etanmate evambhUtanayamate / ' karmadhArayo'pi' ityapinA SaSThItatpuruSAdiparigrahaH, bhede sambandhAbhAvAd yathA samabhirUDhamate SaSThItatpuruSAdistathA evambhUtanaye dezi-dezalakSaNapadArthayostAdAtmyasyApyabhAvAt karmadhArayo'pi padAnAM na sambhavatItyarthaH // 'no dezI' iti prayogo'pi dezapratipAdakatayaitannaye na sambhavatyetadupadarzaka bhaassyvcnmvtaaryopnysyti-atheti| 'no dezI' iti zabdena dezapratipAdanaM kathaM bhava Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vacanazca nozabda:, 'dezina ekadezabhUta eva dezo na punastadvyatiriktaH' ityarthapratipAdaka iti cet ? tadapyayuktamityAha 199 "noso visamattaM, desaM va bhaNijja jai samattaM to / tassa paogo'Nattho, aha deso to Na so vatthaM // " [ vizeSAvazyakabhASyagAthA - 2259 ] no dezI iti prayoge yo'yaM nozabdaH sa kiM samastaM dezilakSaNaM vastu vadet ? athavA taddezameva brUyAt ?, yadyAdyaH pakSaH, tadA nozabdasya prayogo'narthakaH kevalAd dezizabdAdeva samastavastupratIteH, atha dezo nozabdenocyate, tato nAsau vastu, dezino bhedAbhedAbhyAmanupapatteruktatvAt // nIlotpalAdisamAsazca dvayoH padayorekAdhikaraNatAyAM bhavati, dvayozcaikamadhikaraNaM nAsti, anantarameva niSiddhatvAditi karmadhArayasamAso'pi na yukta iti darzayannAha - tItyapekSAyAmAha - ekadezavacanaM ceti / tadvyatiriktaH dezivyatiriktaH / no saddo0 iti - "nozabdo'pi samastaM dezaM vA bhaNed yadi samastaM tataH / tasya prayogo'nartho'tha dezastato na sa vastu" // iti saMskRtam, vivRNoti - no dezI' iti prayoga iti / taddezameva dezino dezameva / yadyAdyaH pakSa iti-'no dezI' ityatra nozabdaH samastaM dezilakSaNaM vastu bravItIti pakSa ityarthaH / nozabdo'pi samasta - dezisvarUpavAcaka eva dezizabdo'pi tathetyekenaiva dezizabdena samastadezisvarUpapratipAdanasambhavAnnozabdasyAnarthakyamityAha - tadA nozabdasyeti / taddezameva nozabdo brUyAditi dvitIyapakSamadhikaroti - atheti / asau dezaH / kuto na vastvityapekSAyAmAha - bhedeti / karmadhArayasamAso'pyetanmate na sambhavatItyetatpratipAdakaM bhASyavacanamavatAryo - likhati- nIlotpalAdisamAsazceti- - asya 'bhavati' ityanena sambandhaH, ekAdhika wwww Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 anekAntavyavasthAprakaraNam / "nIluppalAisaddA'himaraNamegaM ca jaM mayaM tattha / naNu puNaruttA-'Natthaya-samayavighAyA puhuttaM vA // " . [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2260 ] nIlotpalAdizabdAnAM yadekamadhikaraNamatikrAntanayasya sammatam , tatra nanu paunaruktyA-''narthakya-samayavighAtalakSaNA doSA uktA eveti na karmadhArayaH, atha paunaruktyAdidoSA neSyante, tarhi nIlotpalAdizabdAbhidheyasyArthasya pRthaktvaM bhedaH prApnotItyato'pi tulyAdhikaraNatA'bhAvAnna karmadhArayaH // tasmAt kiM sthitamityAha "to vatthusaMkarAippasaMgao savvameva paDipunnaM / vatthu sesamavatthu, vilakkhaNaM kharavisANaM va // " [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2261] tasmAd vastusAGkaryAdidoSaprasaGgataH, sarva-dharmAstikAyAdikam , sampUrNaM-deza-dezikalpanArahitamakhaNDam , vastu, etasmAt tu vilakSaNaM-deza-dezikalpanAnvitam , avastu, yuktivikalatvAt , kharaviSANavaditi // raNatA ca prakRte'bhedenAnvitapadArthapratipAdakatvam / nIluppalA0 iti- "nIlotpalAdizabdAdhikaraNamekaM ca yanmataM tatra / nanu punaruktA-'narthaka-samayavidhAtAH pRthaktvaM vA" // iti saMskRtam / vivRNoti-nIlotpalAdizabdAnAmiti / atikrAntanayasya samabhirUDhanayasya / samayavidhAteti- vastunaH saGkramaNaM na bhavatIti samabhirUDhasiddhAntavighAtetyarthaH / atheti- paunaruktyAdidoSAstadaiva na sambhaveyuryadi nIlotpalAdizabdayoraikyaM nAbhyupagamyate, evaM sati yat syAt tadAha- tIti // evambhUtanayatattvopasaMharaNaparaM bhASyavacanamavatAryollikhati- tasmAditi / to vatthu0 iti-"tasmAd vastusaMkarAdiprasaGgataH sarvameva paripUrNam / vastuzeSamavastu vilakSaNaM kharaviSANamiva" // iti saMskRtam / vivRNoti-tasmAditi / etasmAt tu Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 201 nanvevaM 'nIlaghaTaH' ityAdisamAsAd 'nIlo ghaTaH' ityAdivAkyAcca zAbdabodho na syAditi cet ? gRhItaivambhUtanayavyutpattInAM na syAdeva, anyeSAM tu bhavannayaM bhramarUpatAM nAtikrAmatIti gRhANa / samabhirUDhena hyekapadArthe bhedasambandhenetarapadArthAnvayA'bhAvavyApyatvaM svIkriyate, mayA tu sambandhamAtreNetarapadArthAnvayA'bhAvavyApyatvamiti lAghavam , tasmAnnIlaghaTa ityAdau 'nIlIbhavanAnnIlaH' 'ghaTanAd ghaTaH' ityAdikriyAdvayA'samAvezAdananvaya eva, guNAdivAcinaH zabdAstvetannaye na sanyeva, sarveSAmeva vyutpattyarthaparyAlocanAyAM kriyAzabdatvAt , kriyAzabdayorapi ca bhinnayoH parasparamananvaya eva, nIlaghaTAdivizRGkhala akhaNDavastunaH punH| nanvatanmate padArthayoraikyAbhAve karmadhArayasamAsAbhAve ca samAnavacanakavizeSyavizeSaNavAcakapadadvayasamabhivyAhAralakSaNavyAsavAkyAt karmadhArayAca zAbdabodha etanmate na syAditi zaGkate-nanvevamiti / iSTApattirevA'tra samAdhAnamityAha-gRhItaivambhUteti / anyeSAM tu evambhUtanayavyutpattigrahaNavikalAnAM punH| bhavanayaM zAbdabodho nIlaghaTa ityAdisamAsAdito bhavan / evambhUtanayavAdI samabhirUDhanayavAdakalpanApekSayA svakalpanAyAM lAghavamupadarzayati-samabhirUDheneti-asya 'svIkriyate' itynenaanvyH| yatra tAdAtmyenaikapadArthastatra medasambandhenetarapadArthAnvayAbhAva ityevaM vyApyavyApakabhAvaH samabhirUDhanaye jJeyaH / mayA tu evambhUtanayavAdinA punaH, atra 'sambandhamAtreNa' ityuktiH padArthAnvayo niyamena kenApi sambandhenetyabhisandhAnena vastuto vyAptau tu 'sambandhamAtreNa iti nopAdeyameva, kintu yatra tAdAtmyenaikapadArthastatretarapadArthAnvayAbhAva ityevaM vyApyavyApakabhAva evambhUtanaye iti 'bhedasambandhena' ityasyA'nupAdAnAlAghavaM sphuTameveti / khamatarahasyaM prakaTayati-tasmAditi / 'nIlaghaTaH ityAdau' ityasya 'ananvaya evaM' ityanena smbndhH| ananvaya ityatra hetumAha- nIlIbhavanAditi / nanu nIlazabdo nIlaguNavAcI, ghaTazabdastu dravyavAcIti nAtra kriyAdvayamatra yadasamAvezAdananvayaH syAdityata Aha-guNAdivAcina itiAdipadAd dravya-jAtyAdivAcakazabdaparigrahaH / etannaye evmbhuutnye| yadi tatra zabdabodho na bhavati tarhi tatrAnubhUyamAno bodhaH kiMkharUpa ityAkAGkSAyAmAha-nIla Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / padopasthityanantaraM tatsaMsargabodhazca mAnasotprekSAmAtram, tathaiva ca sarvo vyavahAraH, yadi ca 'nIlo ghaTa:' ityAderakhaNDanIlaghaTAdivAkyArthabodhaH zAbda evAnubhavasiddhastadA vAkyArthasyAkhaNDatvAdakhaNDavastubodhAya vAkye lakSaNaiva svIkartavyA, yathA vedAntinAM 'so'yaM devadatta' ityAdau 'tattvamasi' ityAdau ca sA ca na zakyasambandharUpA padadvayAtmaka vAkyazakyayoH sambandhAnabhyupagamAt kintu tAtparyAnupapatti 202 " ghaTAdIti / tatsaMsargabodhazca nIlaghaTAdisaMsargabodhazca / tayaiva ca mAnasotprekSayaiva punaH / yadi padArthadvayAnvayabodho na zAbdabodhaH, kintvakhaNDavAkyArthabodhasvarUpaH zAbdabodho vAkyArthasya nIlaghaTAdirUpasyAkhaNDasya svIkArAt tarhi tAdRzazAbdabodha evambhUtanayAnumata evetyAha-yadi ceti / ityAdeH ityAdivAkyAt / akhaNDeti - akhaNDo yo nIlaghaTAdirna tu nIlA'bhinnaghaTAdirityevaM sakhaNDaH sa eva vAkyArthastasya bodha ityarthaH / nIlapadasya nIle ghaTapadasya ghaTe ca zaktiH, nIlaghaTAdilakSaNArthe tu na kasyApi zaktiratastasya kathaM bodha: ? ityapekSAyAmAha -- vAkyArthasyeti / vAkyasya lakSaNA na kutrApi dRSTetyadRSTacarIyaM kalpanetyata Aha-yathA vedAntinAmiti - 'so'yaM devadattaH' iti vAkyasyAkhaNDadevadattavyaktau lakSaNeti tato'khaNDadevadattavyaktibodhaH, pUrvakAlavRttitvaviziSTasyaitatkAlavRttitvaviziSTena saha tAdAtmyAnvayA'sambhavAditthaM tatra kalpanA, 'tat tvamasi' ityatra mAyAvacchinnacaitanyalakSaNatatpadArthasyA'ntaHkaraNAvacchinnacaitanyalakSaNatvaM padArthasya cAbhedAnvayA'sambhavAt 'tat tvamasi' iti vAkyasyaiva zuddhacaitanyalakSaNabrahmaNi lakSaNA, tayA ca zuddhacaitanyarUpA'khaNDavAkyArthabodha iti / lakSaNA ca zakyasambandharUpA naiyAyikAdibhirupagatA, sA ca tanmate vAkyasya zakterabhAvAnna bhavati, vedAntimate tu sA kiMvarUpopeyetyapekSAyAmAha-sA ceti - lakSaNA punarityarthaH / padadvayeti-tat-tvampadadvayAtmakavAkyazakyayormAyAvacchinna caitanyA'ntaHkaraNAvacchinna caitanyayorlakSyatayAsbhimatena zuddhacaitanyAtmakabrahmaNA samaM sambandhAnabhyupagamAt, tasya sarvA'saGgatayaiva svIkArAt / tarhi kiMsvarUpA seti pRcchati - kintviti / uttarayati - tAtparyeti / yaizca varNasphoTa - padasphoTa - vAkyasphoTabhedena sphoTasya traividhyamurarIkriyate tanmate padadvayAtmakavAkyato vAkyasphoTo'bhivyajyate, tasyA'khaNDasyA'khaNDe brahmaNi zakteH Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 tattvabodhinIvivRtivibhUSitam sadhrIcInA'khaNDavastuviSayakazAbdabodhajanakazaktivizeSasvabhAvA, vAkyasphoTAbhyupagame tu tata evAbhivyaktA'khaNDAdakhaNDavastubodho nAnupapanna iti rahasyam // anekAntatattvavyavasthAyAM saptanayavicAraH sampUrNaH / samarthitA iti zrImadyazovijayavAcakaiH // zrIsiddhAntAnusAreNa nayAH zabdAdayastrayaH // 1 // ete ca nayAH pratyakSAdisthale'jahad vRttyaikopayogarUpatayA sApekSAH pramANatAmAskandanti, zabdasthale ca sAkAGkakhaNDavAkyajasaptabhaGgayAtmakamahAvAkyarUpAH pramANam , na nirapekSAH, taduktaM sammatau www sambhavenA'khaNDasvarUpAd vAkyasphoTAcchaktisahakRtAdakhaNDabodho vedAntinAmivaivambhUtanayavAdino'pi nA'nupapanna ityAha-vAkyasphoTAbhyupagame tviti // lAvaNyasUriNA saptanayAnAM tu vicAraNe / vyAkhyA pallavitA bhUyAdAnandAya sumedhasAm // 1 // itthaM zabdasamabhirUdaivambhUtanayatrayasamarthanaM padyenopasaMharati-samarthiteti-zrImadyazovijayavAcakaiH zrIsiddhAntAnusAreNa zabdAdayastrayo nayA iti samarthitA ityanvayaH / atra itizabda evamityarthe / evambhUtavicAravyAkhyAsamAptau saptanayanavicAravyAkhyA samAptA // atha nayasya nayAntarasApekSatve pramANatAsamarthanavyAkhyA-sApekSANAM nayAnAM pramANatAM samarthayati-ete ceti-anantaraguNadarzitAzcetyarthaH / 'pratyakSAdi' ityAdipadAdanumAnAdyupagrahaH, / sAkAGketi--sAkAGkSANi yAni khaNDavAkyAni pratyekabhaGgasvarUpANi taddhaTitatvAt tajanyA yA saptabhaGgI tadAtmakaM yanmahAvAkyaM tadrUpAstadAtmakAH santo nayAH pramANaM bhavantItyarthaH, nayAtmakajJAnajanakatvAd vAkyasya nytvopcaarH| na nirapekSA pratyakSAdisthale zabdasthale ca parasparanirapekSA nayA na prmaannmityrthH| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / "je vayaNijjaviyappA, saMjujjaMtesu hoMti eesu / sA sasamayapaNNavaNA titthayarAsssAyaNA aNNA / / " [ sammatitarphe kA0 1, gAthA - 53 ] ye vacanIyasya abhidheyasya vikalpAH tatpratipAdakA abhidhAnabhedAH, saMyujyamAnayoH - anyo'nyasambaddhayorbhavanti, anayoH - dravyAstika-paryAyAstikanayavAkyayoH, te ca 'kathaJcinnitya AtmA, kathacidanitya' ityevamAdayaH, sA - eSA, svasamayasya - tattvArthasya, prajJApanA - nidarzanA, anyA - nirapekSanayaprarUpaNA, tIrthakarasya; AzAtanA - adhikSepaH, tatprarUpaNottIrNatvAt, utsargataH syAdvAdadezanAyA eva tIrthakareNa vihitatvAd "vibhajjavAyaM ca viyAgarijjA" ityAdyAgamavacanopalambhAt // www 204 www puruSavizeSamapekSyApavAdatastvekanayadezanAyAmapi na doSaH, tadAha sammatau wwwwww " purisajjAyaM tu paDucca, jANao pannavejja annayaraM // parikammaNANimittaM, ThAehi so visesaM pi // [ sammatitarka kA0 1, gAthA - 54 ] uktArthe sammatisaMvAdamAha - taduktamiti / je vayaNijja0 iti - "ye vacanIyavikalpAH saMyujyamAnayorbhavantyanayoH / sA svasamayaprajJApanA tIrthakarAsAtanA'nyA // iti saMskRtam / vivRNoti - ya iti / kIdRzAste abhidheyapratipAdakA abhidhAnamedA ityapekSAyAmAha - te ceti - vikalpAzcetyarthaH, tatprarUpaNottIrNatvAt tIrthakarakartRkatattvaprarUpaNA bahirbhUtatvAt / syAdvAdadezanAyA evosargatastIrtha karavihitatve AgamavacanaM pramANayati vibhajavAyaM ca0 iti - 'vibhajyavAdaM ca vyAkuryAd iti sNskRtm| 'utsargataH' ityuktyA apavAdataH puruSavizeSamuddizyaikana yadezanA'pi na doSAvaheti sUcitam, tat spaSTayati - puruSavizeSamapekSyeti // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 205 puruSajAtam - pratipannadravya - paryAyAnyatarasvarUpaM zrotAram, pratItyaAzritya, jJakaH - syAdvAdavid, prajJApayet, anyatarat - ajJAtam, parikarmanimittam ajJAtAMzasaMskArapATavArtham, tataH parikarmitamataye sthApayiSyatyasau syAdvAdavizeSamapi parasparA'vinirbhAgarUpam, tatazceyamekanayadezanA'pi bhAvataH syAdvAdadezanaiveti phalitam // ataH syAdvAdadezanAyA eva pariNatajinapravacanAnAmabhyarhitatvAt www. atrApi sammatisaMvAdamAha tadAheti / purisa0 iti - "puruSajAtaM tu pratItya jJAyakaH prajJApayedanyatarat / parikarmaNAnimittaM sthApayiSyati sa vizeSamapi" iti sNskRtm| vivRNoti-puruSajAtamiti / pratipanneti - jJAtetyarthaH / anyataratajJAtamiti - yaH puruSo dravyakharUpaM jAnAti na paryAyasvarUpaM taM prati syAdvAdajJaH paryAyakharUpaM pratipAdayet, yazca puruSaH paryAyasvarUpaM jAnAti dravyasvarUpaM nAvagacchati taM prati syAdvAdazaH dravyasvarUpaM prajJApayedityarthaH / kimarthamanyataradeva prajJApayedityAkAGkSopazAntaye tvAha- parikarmanimittamiti - etadvivaraNam - ajJAtAMzasaMskArapATavArthamiti - vastuno dravya-paryAyobhayAtmakatvena dravyaM paryAyazca pratyekaM tadaMzo bhavati, tatra dravyameva yo jAnAti taM pratyajJAtoM'zaH paryAya eva yazva paryAyameva jAnAti taM pratyajJAto vastvaMzo dravyameva, tatazcAjJAtasya paryAyAMzasya saMskArapATavArtham, evamajJAtasya dravyAMzasya saMskArapATavArthamityarthaH / itthaM ca prajJApyaH zrotA yadAMzadvayajJAtA sampannastadA taM prati syAdvAdavizeSamapi sthApayituM prabhuH syAdvAdajJa ityAzayenAha - tata iti - tadanantaramityarthaH / asau syAdvAdajJaH / syAdvAdavizeSaH kharUpopadarzanAyAha- parasparA'vinirbhAgarUpamiti - dravyAMzAvibhaktaM paryAyasvarUpaM paryAyAMzAvibhaktaM dravyasvarUpamityarthaH / evaM sati yat phalitaM tad darzayatitatazceti / bhAvata iti - yadyapyekanayadezanAta ekanayaviSayIbhUtArthasyaivAmukhe pratItiH tathApi vAnyanaya- viSayIkRtArthena saha svaviSayIkRtArthasyAvibhAgavartitvalakSaNAnyo'nyasammizraNato'nekAntAtmakasyAdvAdArthAvagatirupajAyata ityevaM bhAvata ityarthaH / ata iti-yata ekanayadezanA'pi syAdvAdadezanA svarUpaiva parikarmitamatiM prati etasmAdeva kAraNAdityarthaH / pariNateti - svAbhipretAnekAntavastutattvAvabodhakatvena, Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 anekAntavyavasthAprakaraNam / tadvAkyaM saptabhaGgyAtmakamupadaryate-syAdastyeva ghaTaH 1, syAnnAstyeva 2, syAdavaktavya eva 3, syAdastyeva syAnnAstyeva 4, syAdastyeva syAdavaktavya eva 5, syAnnAstyeva syAdavaktavya eva 6, syAdasyeva syAnAstyeva syAdavaktavya eva 7 ceti / tatrA'sattvopasarjanasattvavivakSAyAM prathamo bhaGgaH 1, sattvopasarjanA'sattvavivakSAyAM dvitIyaH 2, yugapadubhayavivakSAyAM tRtIyaH 3, dvayordharmayoH prAdhAnyena guNabhAvena vA pratipAdane kasyApi vacasaH sAmarthyAbhAvAt , tathAhi-na pariniSThAM gataM jinapravacanaM yeSu te pariNatajinapravacanAsteSAM pariNatajinapravacanAnAm , parikarmitamatInAM zrotRNAM syAdvAdadezanAyA eva svAbhimatAnekAntatattvAvabodhasAdhanatvena, abhyarhitatvAd upAdeyatvAt, tadvAkyaM syAdvAdadezanAtmakaM vAkyaM saptabhaGgyAtmakam , upadaryate pratipAdyata ityarthaH / syAdastyeva ghaTa itikathaJcidastitvaprakArakaghaTavizeSyakabodhajanakaH prathamo bhaGga ityrthH| 'syAnnAstyeva' ityatrA'pi vizeSyavAcakaM ghaTapadamanuvartate, evamagrimabhaGgeSvapi, tathA ca kathaJcinnAstitvaprakArakaghaTavizeSyakabodhajanako dvitIyo bhaGgaH, evaM tRtIyAdibhaGgeSvapi bodhaprakArAH samavaseyAH / tatra teSu saptasu bhaGgeSu mdhye| asattveti-asattvamupasarjanIkRtya prAdhAnyena sattvavivakSAyAM 'syAdastyeva ghaTaH' iti prathamo bhaGga upatiSThata ityarthaH / sattveti- sattvamupasarjanIkRtya prAdhAnyenA'sattvavivakSAyAM 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyo bhaGgaH pravartata ityarthaH / yugapaditi- yogapadyena sattvA-'sattvobhayavivakSAyAM vivakSitobhayadharmapratipAdakasya kasyacidapi samAsavAkyasya vyAsavAkyasya vA'bhAvAt 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyabhaGgo'vataratItyarthaH / tRtIyabhaGgasyaivopapAdanAyAha-dvayoriti / yugapadvivakSitasattvA-'sattvobhayadharmapratipAdane na kasyApi vacanasya sAmarthyamityeva bhAvayati-tathAhIti / tatra samAsavacanasyobhayadharmapratipAdanasAma *bhAvamAvedayati-na taavditi| tatpratipAdakaM yugapatsattvA-'sattvobhayadharmapratipAdakam / pratyekaM sarvasamAsAnAM tatpratipAdakatvAbhAve siddhe sati samAsasAmAnyasyApi tatpratipAdakatvA'bhAvo'rthAt siddhyatyeva, yAvadvizeSAtiriktasAmAnyAbhAvAditi yAvantaH samAsavizeSAsteSAM pratyekaM yugapadvivakSitasattvA-'sattvobhayapratipAdakatvA'bhAvopapAdanAdRtaprayatno granthakAra Adau bahuvrIheranyapadArthapradhAnatvena yugapadvivakSito Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 207 tAvat samAsavacanaM tatpratipAdaka, samAsaSaTke bahuvrIheranyapadArthapradhAnatvAt , prakRte cobhayaprAdhAnyavivakSaNAt , avyayIbhAvasya cAtrArthe'pravRtteH, dvandvasya cobhayapadaprAdhAnye'pi dravyavRtteH prakRtArthA'pratipAdakatvAd , guNavRtterapi dravyAzritaguNapratipAdakatvAt , dravyamantareNa guNAnAM tiSThatItyAdikriyAdhAratvAsambhavAt , tasyA dravyAzritatvAd, evaM ca pradhAnabhUtayorguNayorapratipatteH, tatpuruSasyApyuttarapadArthapradhAna bhayadharmapratipAdakatvAbhAvamAvedayati-samAsaSava iti, prakRteca sattvA-'sattvobhayapratipAdakatRtIyabhaGge ca / avyayIbhAvasamAsastvavyayenaiva samaM padAntarasya bhavati, tasya naitAdRzArthapratipAdakatvamityetAvataiva noktobhayapratipAdako'vyayIbhAva ityAhaavyayIbhAvasya ceti / dvandvasamAsasyApi na yugapadvivakSitobhayadharmapratipAdakatvamityAha-dvandvasya ceti / dravyavRtteH dravyapratipAdakasya tsy| prakRteti-prakRto'rthaH sattvAdirguNarUpaH, na dravyarUpaH, tasyApratipAdakatvAdityarthaH / nanu guNavRttirapi dvandvasamAso bhavati, sa eva guNasvarUpasya sattvA-'sattvobhayasya pratipAdako bhaviSyatItyata Aha-guNavRtterapIti-dravyAzritaguNapratipAdane ca dravyasya prAdhAnyaM na guNasya, prakRte tu guNasya prAdhAnyena pratipAdanamabhilaSitamato na guNavRttevRtterapi dvandvasya yugapatsattvA-'sattvobhayapratipAdakatvamityAzayaH / guNavRttidvandvasya kathaM dravyAzritaguNapratipAdakatvamevetyapekSAyAmAha-dravyamantareNeti-kriyAnvayamantareNaiva guNapratipAdako dvandvo yugapattadubhayapratipAdako bhaviSyatIti tu na zaGkayaM 'sarvaM hi vA vAkyaM kriyAyAM parisamApyate' iti vacanAd vAkyamAtrasya kriyAvAcakapadaghaTitatayA~ kriyAnvayasyAvazyakatvAt / nanu guNAnAmapi dravyamantareNApi kriyAdhAratvamastvityata Aha-tasyA iti-kriyAyA ityarthaH / tathA ca dvandvena pradhAnabhUtasattvA'sattvAtmakaguNadvayapratipattirna sambhavatIti na dvandvasya tatpratipAdakatvasambhava ityupasaMharati-evaM ceti / prakRte ubhayasya prAdhAnyaM vivakSitaM tatpuruSa tUttarapadArthasyaiva prAdhAnyamato na tatpuruSo'pi yugapatsattvA'-sattvobhayapratipAdaka ityAha-tatpuruSasyA'pIti / dvigorapi noktapratipAdakatvamityAha-dvigoriti / guNAdhAradravyaviSayatvena padArthadvayAbhedabodhakasya karmadhArayasyApi na yugapatsattvA-'sattvobhayapratipAdakatvamityAha Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 anekAntavyavasthAprakaraNam / tvAd dvigoH saMkhyAkAcipUrvapadatvAt , karmadhArayasyApi guNAdhAradravyaviSayatvAt, na ca samAsAntarasadbhAvaH, yena yugapad guNadvayaM pradhAnabhAvena samAsapadavAcyaM syAt / atha dravyAnvayavyavadhAnena kriyAnvayitvarUpaprAdhAnyaM prathama-dvitIyabhaGyoratiprasaktam , utkaTatA'paryaviSayatvarUpaprAdhAnyagrahaNe ca prakRte dvandva-karmadhArayayorapi prAdhAnyena guNadvayavAcakatAyAM na kSatiriti cet ? na-dvandve dvivacanAd bhedopasthitau niravayavapratItivyAghAtaH, karmadhAraye ca vizeSyatayA'bhyarhi karmadhArayasyA'pIti / nanUktasamAsAdanya eva kazcit samAsa etadubhayapratipAdaka bhaviSyatItyata Aha-na ceti-uktaSadhisamAsAd bhinnaH samAso nAstyevetyarthaH / yena samAsAntaravAcyatvena / atheti-nanu sattvA-'sattvayoH prAdhAnyaM kimatrA'bhimatamAyuSmataH? yadi dravyAnvayavyavadhAnena kriyAnvayitvaM tadA prathama-dvitIyabhaGgayorapi dravyAnvayavyavadhAnena kriyAnvayitvasya sattvA-'sattvayoH sattvAt tAvubhau prAdhAnyena tadubhayapratipAdako syAtAmityatiprasaGgaH yadyapi prathamabhaGge sattvasyaivollekhastathA'pyupasarjanatayA'sattvasyApi dravye pratibhAsanaM samastIti dravyadvArA'sattvasyApi kriyAnvayitvam, na ca prathamabhaGge'sattvasya prAdhAnyamabhipretamityatiprasaGgaH, evameva dvitIyabhaGge'pi dravye sattvasyApyupasarjanabhAvena pratibhAsanamiti dravyAnvayavyavadhAnena kriyAnvayitvaM tasyApItyevamatiprasaGgo jJeyaH utkaTatAtparyaviSayatvalakSaNaM yadi prAdhAnyaM tadA'stitvanAstitvavAcakapadadvayadvandvasamAse karmadhAraye cA'stitva-nAstitvaguNaviziSTadravyavAcakapadadvayasya kRte utkaTatAtparyaviSayatvamastyevAstitva-nAstitvayoriti prAdhAnyenAstitva-nAstitvabodhakadvandva-karmadhArayasamAsavaktavyatvameva yugapadastitva-nAstitvayoriti na tRtIyabhaGgasambhava ityAha-utkaTatAtpayaviSayatvarUpaprAdhAnyagrahaNa iti| dvandvasamAsazca dvivacanAnto bhavati, dvivacanopasthitadvitvaM ca padArthayoranvetIti tataH padArthadvayabhedapratIteravazyambhAvena na niravayavapratItisambhavaH, vivakSitayugapadastitva-nAstitvobhayaM cAkhaNDamevAbhimatamityabhimatapratIterabhAvanna dvandvasamAso'bhimatavivakSitaguNadvayavAcakaH, utkaTatAtparyaviSayatvameva prAdhAnyamanumatam , karmadhAraye ca dravyasyaiva vizeSyatayA'bhyarhitatve notkaTatAtparyaviSayatvam , na tu guNasyeti nAbhimataprAdhAnyayogiguNadvayavAcakatvaM karmadhArayasyeti samAdhatte-neti / etAvatA samAsaSaTkasya na yugapadastitva-nAsti Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 209 tatvena dravya evotkaTatAtparyamityAzayAt / ata eva na vAkyamapi tathAbhUtaguNadvayapratipAdakaM sambhavati, tasya vRttyasambhannArthatvAt, na ca kevalaM padaM vAkyaM vA lokaprasiddham, tasyApi parasparApekSadravyAdiviSayatayA tathAbhUtArthapratipAdakatvAyogAt na ca ' tau sat' iti zatRzAnazvayoriva sAGketikapadavAcyatvam, vikalpaprabhavazabdavAcyatvaprasakteH, vikalpAnAM ca yugapadapravRtternaikadA tayostadvAcyatAsambhavaH, " tvobhayavAcakatvamiti vyavasthitam, vyAsavAkyasyApi samAsAsambhinnArthakatvena samAsasya yugapadastitvanAstitvobhayAvAcakatve tasyApi tadavAcakatvamevetyAha-ata eveti / samAsasya yugapadastitva - nAstitvobhayAvAcakatvAdevetyarthaH / tathAbhUtetiyugapadvivakSitetyarthaH / tasya vAkyasya vRttyasambhinnArthatvAt / samAsasamAnArthakatvAt, samAsasya tathAbhUtaguNadvayapratipAdakatvAbhAve vyAsavAkyasyApi tatsamAnArthakasya tathAbhUtaguNadvayapratipAdakatvAbhAvAditi yAvat / na ca ityasya 'lokaprasiddham' ityanenAnvayaH / tasyApi kevalapadasya kevalavAkyasyApi ca / tathAbhUtArthetiyugapadvivakSitAstitva-nAstitvobhayArthetyarthaH / nanu zatRzAnacoH saGkotitena satpadena zatRzAna corubhayorapi yathA pratItiH, tathA'stitva - nAstitvayorapi ekaM satpadaM saGketitam, saGketo'pi tasya 'tau sat' ityevaMrUpaH tathA ca saGketikasya satpadasyA - nyapadasya nobhayatra saGketitasya tadubhayavAcakatvaM syAdityAzaGkya pratikSipati na ceti / loke zAstraM cA'stitva - nAstitvobhayasminna vRddhaparamparAsaGketitaH pravartamAnaH ko'pi zabdaH samasti, kintu vikalpata eva kazcicchabdastatra paribhASitaH syAt tathA ca sati vikalpazabdavAcyatvaM tadubhayasya kalpyeta, na ceyaM kalpanA sambhavadarthikA, yato vikalpasya yadviSayakatvaM tatprabhavazabdasya tadvAcakatvameva, vikalpasya caikaikasya prAdhAnyenaikaikAstitvAdiviSayakatvamevetyatastatprabhavazabdasyApyekaikasyaivA stitvAdeH prAdhAnyena vAcakatvamiti na sAGketikapadavAcyatvamapi yugapadastitvanA stitvobhayasyeti niSedhahetumupadarzayati-vikalpaprabhaveti / yugapadapravRtteH, yugapadastitva-nAstitvobhayaviSayakatvenApravRtteH / tayoH astitva - nAstitvayoH / tadvAcyatAsambhavaH sAGketikapadavAcyatAsambhavaH / nanvastitva - nAstitvobhayaviSayako'pi samUhAlambanAtmaka eko vikalpaH samastyeveti tatprabhavazabdasya tadubhayavAcakasya sambhavatastadvAa. vya. 14 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 anekAntavyavasthAprakaraNam / na ca samUhAlambanavikalpamAdAya nAyaM doSaH, tAdRzavikalpaprabhavapadAnAM buddhivizeSaviSayatAvacchedakatvopalakSitanAnAzakyatAvacchedakatvena paramArthato nAnArthasthAnIyatvAt , tebhyaH prakaraNAdiniyantritapratiniyataikArthabodhasyaivaikadA sambhavAt / na ca, yeSAM vaikalpikapadAnAM militobhayabodhakasvAbhAvyaM tAnyAdAya nAvAcyatvamiti vAcyam , sadasadubhayasAGketikapadasya puSpadantAdivad dvitvavizrAntatvenaikatvAvacchinne dvitvAvacchinnAnvayasya nirAkAGkSatvAdevAvAcyatvasiddheH, ata eva vastvAdipadAni jainaiH sadasadubhayAtmakaikajAtyantare saGketyante, na tu cyatvaM tadubhayasya syAdityAzaGkAM pratikSipati-na ceti / 'nAnAzakyatAvacchedaka' ityatra bahuvrIhiH yathA nAnArthakatatpadAdito na yugapadeva nAnArthasya bodhaH, kintu yasyArthasya pratiniyatArthabodhakaprakaraNAdikaM tasyaiva bodhaH, tathA prakRte'pi astitvAderyasyaiva prakaraNAdikaM tasyaiva bodha ekadA bhavedityAha-tebhya iti-nAnArthasthAnIyapadebhya ityarthaH / 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH, / tAnyAdAya milito. bhayabodhakasvabhAvavaikalpikapadAnyAdAya / 'nAvAcyatvam' ityatra niSedhadvayAd vAcyatvamivetyarthaH, yathA puSpadantapadam "ekayoktyA puSpadantau divAkara nizAkarauM" iti vacanAcandra-sUryobhayatvAvacchinnasyaiva vAcakamiti tadarthasya candra-sUryagatadvitvAvacchinnasya na pratyekamekatvAvacchinne candre sUrye cAnvayaH, tathaiva sadasadubhayasAGketikapadavAcyasya sadasadubhayatvAvacchinnasya na kasmiMzcidekatvAvacchinne nirAkAGkSatvAdanvayaH, tathocyamAnamapi na kenaciMdanvetItyapArthakameva tadvacanam , zAbdabodhArthameva tattadarthavAcakapadasyAzrayaNAt prakRte'nvayabodhalakSaNazAbdabodhAbhAvena phalAbhAvAna vAcyatvaM kasyacidapItyarthaH, yata eva dvitvAvacchinnasya nirAkAGkSatvAnna kasmiMzcidapyekatvAvacchinne'nvayastata eva sadasadubhayAtmakatvena jAtyantaramekameva vastu zabdavAcyamabhyupagacchanti jainAH, tasya padArthAntarAnvayasambhavena sAkAGkSatayA'nvayabodhaviSayatvatastadvAcakazabdasya zAbdabodhArthamupAdAnasambhavAdityAha-ata eveti / 'na tu sadasatoH' ityatrAnukarSeNa 'vastvAdipadAni saGketyante' ityasya sambandhaH / yAdRzamavaktavyatvamasmadabhimataM tAdRzasya tasya sattvAsattvobhayasmin kasyacit sAGke Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 211 sadasatorityavadheyam / vastuta ekapadajanitaprAtikhikadharmadvayAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhAviSayatvenAvaktavyatvaM prakRte'vyAhatam, ata eva karmadhArayAkhyaM sAmAsikamekapadamAdAyApi na doSaH, tajjamyabodhe ubhayanirUpitaikavizeSyatAbhyupagamena yathoktA'vAcyatvAkSateriti dik / nanu ca ghaTazabdapravRttinimitte vidhirUpe'sambaddha eva tatra paTA titapadasya vAcyatve'pi sambhavo'styevetyAha-vastuta iti-sadasadubhayatvAvacchinne kasyacit padasya saGketakaraNe tadrUpeNaiva tasya bodho na pratyekarUpeNetyekapadajanitaprAtisvikadharmadvayAvacchinnavizeSyatAkabodho na tato bhavet kintUbhayatvenaiva rUpeNoktadharmadvayasyAvacchedakatvaM samAzritya tadavacchinnavizeSyatAkabodha iti pratyekadharmadvayAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhAviSayatvenAvaktavyatvaM syAdevetyarthaH / ata eveti-yata evoktadizA'vaktavyatvamavyAhatametasmAdeva hetorityarthaH / karmadhArayAkhyamiti-yadyapi karmadhArayasamAsaghaTakaklaptazaktikapadadvayAdevA''kAlAbalAt padArthadvayA'medAnvayaviSayakazAbdabodhasyopapannatvena samAsasya zaktyabhyupagame mAnA'bhAvAcchaktatvalakSaNapadatvaM na karmadhAraya iti, tathA'pi samAsasya vRttimatva evArthavattvena prAtipadikatvasaMjJakatvena vibhaktiprakRtitvamiti bhavati karmadhArayAkhyaM sAmAsikamekapadamityabhisandhiH / na doSaH tadvAcyatvena vaktavyatvato'vaktavyatvakSatilakSaNo doSo na / tatra hetumAhatajanyabodha iti-karmadhArayAkhyasAmAsikaikapadajanye tadarthAnvitA'nyArthabodhe / ubhayeti-karmadhArayasamAsalakSaNapadavAcyena niruktobhayena prakArIbhUtena nirUpitAyA padAntaraikArthaniSThavizeSyatA tasyA abhyupagamena, yathoktasya-ekapadajanitaprAtikhikadharmadvayAvacchinnavizeSyatAkazAbdabodhA'viSayatvalakSaNasya, avaktavyatvasya, akSateHkSatyabhAvAdityarthaH / ___ ghaTe paTAdyarthAntarapratiSedha eva nAstIti tadrUpasyAsattvasya ghaTe'nvayasyAsambhavAna dvitIyabhaGgasambhava iti zaGkate-nanviti / ghaTazabdapravRttinimitta iti-vAcyatve sati vAcyavRttitve sati vAcyopasthitiprakAratvaM pravRttinimittatvam , tacca ghaTazabdasya ghaTatvaM vidhirUpaM bhavati, yatastad ghaTapadasya vAcyamiti prathamasatyantaM tatra vidyate, ghaTazabdavAcyAyAM ghaTavyaktau tasya vRttitvAd dvitIyasatyantamapi tatra samasti, ghaTazabdena ghaTatvaprakArakavyaktivizeSyakopasthitirupajAyate, tatra ghaTatvaM prakAra iti Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 anekAntavyavasthAprakaraNam / dyarthAntarapratiSedha iti cet ? na-paTAdetatrAbhAvAbhAve ghaTazabdapravRttinimittasya ghaTatvasyaivAsiddheH, zabdAnAM cArthajJApakatvaM na kArakatvamiti tathAbhUtArthaprakAzanaM tathAbhUtenaiva zabdena vidheyamiti nAsambaddhastatra paTAdyarthapratiSedhaH, tathApi 'svadravyAdinA sanneva' ityata eva vAcyopasthitiprakAratvamapi tatra samasti, na ca paTaniSedharUpasyAsattvasya praveza iti ghaTazabdapravRttinimitte vidhirUpe ghaTatve'sambaddha eva paTAdyarthAntarapratiSedha iti tatpratipAdakadvitIyabhaGgA'sambhava iti zaGkArthaH / ghaTo yadi paTAdyAtmanA saGkIrNaH syAt tadA paTAdyavartino ghaTatvasya na tatra vRttitvaM bhavet , anyathA paTatvAderapi tatra vRttitvaM syAditi ghaTe parAderabhAvasyAbhAve ghaTatvasya ghaTapadapravRttinimittatvameva na syAt tAdRzaghaTalakSaNavAcyavRttitvAbhAvAd, atastatra paTAdiniSedhalakSaNAsattvamabhyupeyamiti 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyabhaGgaH syAdeveti samAdhatte-neti / 'paTAdeH' ityasya 'abhAvAbhAve' ityatra prathamAbhAve'nvayaH, sapratiyogikAbhAvapratipAdakAbhAvapadasya samAsA'ghaTakIbhUtapaTAderityAnvitArthapratipAdakatve'pi nityasAkAGkSatvena na sAmarthyahAniH 'sApekSamasamarthavad bhavati' ityatra nityasApekSabhinnasApekSasyaivAsAmaoNtidezAt , ata eva "pratiyogipadAdanyad, yadanyat kArakAdapi / vRttizabdaikadezArthe na tasyAnvaya iSyate // [ ] iti vacanAt pratiyogipadAdibhinnapadArthasyaiva samAsaghaTakIbhUtapadArthAnvayapratiSedha iti saGgacchate / tatra ghaTe / yadA ca paTAdiniSedhasaMvalita eva ghaTo vidhirUpaH, tadA tatra vidhividhAyakazabdapravRttivad niSedhavidhAyakazabdasyApi pravRttiH syAdeva tata eva vidhi-niSedhAtmakArthAvagatiH, yAdRzo'rthaH pratipAdyastasya tathAbhUtArthapratipAdakazabdenaiva prakAzanamucitamiti dvitIyabhaGgasya vidhisambaddhaniSedharUpArthapratipAdakasya yuktatvamevetyAzayenAha-zabdAnAmiti / tathAbhUteti-vidhi-niSedhAtmaketyarthaH, evamagre'pi / yadA yasyArthasya khadravyAdinA sattvamavagamyate yena vAkyena tajanyapratibodha eva tadAnIM tadanyarUpeNA'sattvamapIti pratibhAsata eva, svadravyAdinA sattvasyAparadravyAdinA'sattvasya samAnasaMvisaMvedyatvAd dvitIyabhaGgArthasya prathamabhaGgata evAvagamAt tadbhaGgo na prayoktavya evA'narthakatvAditi zaGkate-tathA'pIti-niSedhasya sambhave Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 213 samAnasaMvitsaMvedyatayA paradravyAdinA'sattvalAbhasambhavAt tadbodhanAya dvitIyabhaGgaprayogo'narthaka iti cet ? na-samAnasaMvisaMvedyatAyA mAnasabodha eva tantratvAt , 'zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva pUryate' iti nyAyAt paradravyAdinA'sattvaM zabdena bodhayituM dvitIyabhaGgopanyAsasArthakyAt // athavA 'sarva sarvAtmakam' iti sAMkhyamatavyavacchedArthamarthAntarapratiSedho vidhIyate, tatra tasya pratItyabhAvAt // 1 // 'pItyarthaH / tadvodhanAya paradravyAdinA'sattvabodhanAya / zAbdasya zabdaniyantritArthakatvena yacchabdasya yo'rthaH sa eva tatra bhAsate, na tu tatsamAnasaMvitsaMvedyo'pyanyaH, mAnasabodha eva ca samAnasaMvitsaMvedyasyApi bhAnam , mAnasabodha eva ca samAnasaMvittisaMvedyatAyA arthAntarabhAne prayojakatvamiti samAdhatte-neti / tatratvAt prayojakatvAt zAbde zabdopasthitArthasyaiva bhAnamityatra nyAyameva mAnatayopadarzayati-zAbdIti hi yataH / zAbdI zabdasamutthitA / AkAGkSA jijJAsA yathA 'dvAram' iti karmabodhakadvitIyAvibhaktyantadvArapadAd dvArakarmatvabodhe jAte kriyAkAGkSA-udghATana-pidhAnAdikriyAkAGkSA, zabdenaiva kriyAbodhakapadenaiva, 'udghATaya, pidhehi' ityAdipadenaiva, pUryate jijJAsitaviSayAvabodhanena nivartate, ata eva na tatra mAnAntarata upasthitodghATanAdikriyAnvayenA'rthAdhyAhArAvalambiprabhAkarAnuyAyisammatena tadAkAGkSAnivRttiH, kintu padAdhyAhAravAdibhaTTa-naiyAyikAdisammatapidhehItyAdikriyApadajJAna-purassaratajanyopasthitiviSayapidhAnAdyarthAnvayabodhata eva tadAkAGkSAnivRttiH, itthaM ca 'syAdastyeva ghaTaH' ityAdyabhaGgena vadravyAdinA ghaTasyAstitve bodhite paradravyAdinA ghaTasya kimasattvamityAkAGkSAyA samudbhavati tannivRttaye paradravyAdinA'sattvabodhakasya 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyabhaGgasya prayoga Avazyaka ityAha-paradravyAdineti / sAGkhyamatakhaNDanaparatayA dvitIyabhaGgopanyAsasya sArthakyaM darzayati-athaveti / yadyapi kaNThataH 'sarvaM sarvAtmakam' iti na sAGkhyarupadarzitam , tathApi 'sattva-rajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH' ityuktatriguNAtmakaM pradhAnam , tataH sAkSAt paramparayA prabhavamAtmabhinnaM sarvam , kAryakAraNayorabhedAcca sarva kAryajAtaM prakRtyAtmakam , tatazca Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 anekAntavyavasthAprakaraNam / yadvA, nAma-sthApanA-dravya-bhAvabhinneSu vidhitsitA-'vidhitsitaprakAreNa prathama-dvitIyau bhnggau| tatprakArAbhyAM yugapadavAcyaH, tathAbhidheyapariNAmarahitatvAt tasya, yato yadyavidhitsitarUpeNApi ghaTaH syAt pratiniyatanAmAdibheda tadabhinnAminnasya tadaminnatvam' iti nyAyenaikakAryA-bhinnaprakRtyabhinnatvAt kAryAntarasya tatkAryAbhinnatvamityevaM dizA sarvamAtmabhinnamAtmabhinnasarvAtmakamiti bhavati sAyamatam , tajhyavacchedArtha prathamabhaGgenA'stitvenAvabodhite ghaTe dvitIyabhaGgena paTAdyarthAntarapratiSedho vidhIyata ityAha-sarvamiti / tatra ghaTe / tasya paTAdyarthAntarapratiSedhasya / pratItyabhAvAt prathamabhaGgena jJAnAbhAvAt / prakArAntareNa prathama-dvitIyabhaGgau samarthayati-yadveti / vidhitsiteti-nAmaghaTarUpatayA yadA vidhAtumicchito ghaTastadA nAmaghaTAtmanA 'ghaTo'styevaM iti prathamo bhaGgaH, tadAnIM sthApanAghaTAdyAtmanA sa na vidhAtumicchita ityavidhitsitena sthApanAghaTAdyAtmanA pratiSeddhumeveSTo bhavatIti tadavagataye sthApanAdyAtmanA 'ghaTo nAstyeva' ityevaM prathama-dvitIyabhaGgAvityarthaH / _ 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyabhaGgaM prakRte saGgamayati-tatprakArAbhyAmiti-nAmAtmanA yad astitvam, sthApanAdyAtmanA yad nAstitvam , tallakSaNaprakArAbhyAmityarthaH / kathaM tatprakArAbhyAM yugapadavAcyaH ? ityapekSAyAM hetumupadarzayati tatheti / tasya arthasya, vidhitsitarUpAvacchinnasattvA-'vidhitsitarUpAvacchinnA'sattvobhayarUpeNa yugapadvAcyapariNAmarahitatvAdityarthaH / yadi vidhitsitA-'vidhitsitobhayarUpeNA'bhidheyapariNAmavAnartho'bhyupeyeta, tarhi ghaTa ityevaM vAcyaH sa syAt ? aghaTa ityevaM vAcyaH ?, Aye ya eva nAmaghaTaH sa eva sthApanAghaTAdirapi syAt , tathA ca 'ayaM nAmaghaTaH, ayaM ca sthApanAghaTaH, ayaM punardravyaghaTaH, ayaM tu bhAva ghaTaH' ityevaM pratiniyatanAmAdibhedavyavahArasyAbhAvaH prasajyeta, vyavahAratazca pratiniyatavyavahriyamANavastusvarUpasya vyavasthA bhavati, vyavahArAbhAve ca sApi na syAditi vidhitsitanAmaghaTo'pi na vyavatiSThateti sarvAbhAvaprasaGgaH, dvitIye avidhitsitarUpeNeva vidhitsitarUpeNApyaghaTatve ghaTasyAbhAve ghaTanibandhanavyavahArasyocchedaH syAt tathaikasya ghaTasyaivAghaTasyaiva vAbhyupagame vidhereva bhAve niSedhasyAbhAvAniSedhasApakSavidherapyabhAvaH, Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 215 vyavahArA'bhAvaprasaktiH, tathA ca vidhitsitasyA'pi nAtmalAbha iti sarvA'bhAva eva bhavet, tathA yadi vidhitsitaprakAreNApyaghaTaH syAt tadA tannibandhanavyabahArocchedaprasaktireva, ekapakSAbhyupagame'pi taditarA'bhAve tasyApyabhAva ityavAcyaH / rUpAntareNa vidhitsA rUpAntarAvacchinnasattAM na viruNaddhi rUpavattvena ghaTavidhitsAyAmapi rasavattvena tatsattAyA anapAyAditi cet ? na - guNAtmakasattAyA guNarUpatve'pi vyAvahArikyAstasyAstadabhidheyapariNAma paryavasitatvena vidhitsAnusAritvAt, evamagre'pyAkSepa - parihArau draSTavyau // 2 // athavA, svIkRta pratiniyataprakAre tatraiva nAmAdike yaH saMsthAnAdistatsvarUpeNa ghaTaH, itareNa cAghaTa iti prathama - dvitIyau, tAbhyAM yuga evaM niSedhasyaiva bhAve vidherabhAvAt tatsApekSaniSedhasyApyabhAva ityevaM vidhitsitAvidhitsitobhayarUpeNa ghaTa ityevaM vaktuM na zakyate, aghaTa ityevamapi na vaktuM zakyata ityavAcya eva ghaTa ityevamupapAdya darzayati-yata iti / tathA ca pratiniyatanAmAdibhedavyavahArAbhAvaprasaktau ca / tannibandhaneti - ghaTa nibandhanetyarthaH / zaGkate - rUpAntareNeti - nAmarUpeNa yadA ghaTasya vidhitsA tadAnIM sthApanAdirUpeNa vidhitsaiva tasya na syAt, sthApanAdirUpeNa sattvaM tu kuto na tasya bhavet ? anekadharmavatsu vastuSu ekadharmavidhitsAyAM nAnyadharmavattA tato'pakrAmati, rUpa-rasAdyanekadharmavato ghaTasya rUpavattvena vidhitsAyAmapi rasavattvena gandhavattvAdinA ca tasya sattAyA bhAvAdeveti zaGkArthaH / guNAtmakasattA guNarUpetyekaguNavatvena vidhitsAyAmapyanyaguNasya bhAvena tadAtmakasattAyAstatra bhAve'pi vyAvahArikI sattA vyavahArAnusAriNI, yadrUpeNa yasya yadA vidhitsA tadrUpeNaiva sa tadAnIM vyavahriyate tathaiva ca so'bhidhIyata iti vyAvahArikI sattA'bhidheyapariNAmaparyavasitA vidhitsAnusAriNyevetyabidhitsitarUpeNAsattvameveti samAdhatte-neti / tasyAH sattAyAH / prakArAntareNa prathama - dvitIya-tRtIyabhaGgAn vyavasthApayati- athaveti / svIkRteti - nAma - sthApanA - dravya-bhAveSu madhyAt svIkRtaikanAmAdyanyataraprakAre / yaH saMsthAnAdiH nAmaghaTasyAzrayaNe ghakArottarAskArottaraTakArottarAskArarUpaM tatsaMsthAnam, evamanyatrApi / tatsvarUpeNa nirukta Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / padabhidhAtumazakteravAcyaH, vivakSitasaMsthAnAdineva yadItareNApi ghaTaH syAt tadaikasya sarvaghaTAtmakatvaprasaktiH, atha vivakSitenApyaghaTaH, paTAdAviva ghaTArthinastatrApyapravRttiprasaktiH, ekAntAbhyupagame'pi tathAbhUtasya pramANA'viSayatvato'sattvAdavAcyaH // 3 // yadi vA, svIkRtapratiniyatasaMsthAnAdau madhyAvasthA nijaM rUpam, kuzUla - kapAlAdilakSaNe pUrvottarAvasthe arthAntararUpam, tAbhyAM sadsattvAt prathama-dvitIyau, yugapat tAbhyAmabhidhAtumasAmarthyAdavAcyalakSaNastRtIyo bhaGgaH, tathAhi - madhyAvasthAvaditarAvasthAbhyAmapi yadi ghaTaH syAt tadA tasyA'nAdyanantatvaprasaktiH, atha madhyAvasthArUpeNA 216 saMsthAnarUpeNa / itareNa avivakSitarUpeNa / tAbhyAM vivakSitA'vivakSitAbhyAm / avAcyatvameva bhAvayati-vivakSitasaMsthAnAdi vetyAdinA - saGgamanA pUrvavaid vidheyA ekAntAbhyupagame'pi ekapakSAbhyupagame'pi / uktabhaGgatrayopapAdane turIyaprakAramAha-yadi veti / svIkRteti - atra bhAvaghaTasya jalAharaNAdikriyAkAriNaH svIkRtakambugrIvAdyavayavasaMnivezalakSaNasaMsthAne niSpannatAdRzasaMsthAna vartamAnAvasthA madhyAvasthA ghaTarUpatayA vivakSitatvAd nijaM rUpam, tasyaiva ghaTasya yA pUrvAvasthA kuzUlAdilakSaNA yA ca kapAlAdilakSaNottarAvasthA, te dve arthAntararUpamiti madhyAvasthArUpeNa sattvamAzritya 'syAdastyeva ghaTaH' iti prathamo bhaGgaH kuzUlakapAlAdilakSaNapUvAttarAvasthAnAtmakapararUpeNAsattvamupAdAya 'syAnnAstyeva ghaTa:' iti dvitIyo bhaGgaH, yugapat prAdhAnyena vivakSitAbhyAM tAbhyAmabhidhAtumazakyatvAdavaktavyatvaM samAzritya ' syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyo bhaGga ityarthaH / atra tRtIyabhaGgamupapAdayati- tathAhIti / madhyAvasthAlakSaNanijarUpa-pUrvarUpottarAvasthAlakSaNapararUpAbhyAM yugapadvivakSito'rthaH 'ghaTaH' ityevaM vaktavyaH ? 'aghaTaH' ityevaM vA vaktavyaH ? tatrAdye Aha- madhyAvasthAvaditi / tasya ghaTasya / avasthAtraye'pi ghaTa. ityevamabhidheyapariNatestasya sadbhAvAt trikAlavRttyA'nAdyanantatvaprasaGga ityarthaH / dvitIye tvAha-atheti- pUrvottarAvasthAyAmaghaTa ityevaM pariNatiH, madhyAvasthAyAma tathetyaghaTasya ghaTAbhAvasyaiva sarvadA prasaktyA ghaTaH kadApi na syAdityarthaH / anayorekA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 217 pyaghaTaH, sarvadA ghaTA'bhAvaprasaktiH, ekAntarUpatve'pyayameva prasaGga ityasattvAdevAvAcyaH // 4 // athavA, tasminneva madhyAvasthAsvarUpe vartamAnA'vartamAnakSaNarUpatayA sadasattvAt prathama-dvitIyabhaGgau, tAbhyAM yugapadabhidhAtumazakteravAcyalakSaNastRtIyaH, tathAhi-yadi vartamAnakSaNavat pUrvottarakSaNayorapi ghaTaH syAt tarhi vartamAnakSaNamAtramevAsau syAt , pUrvottarayorvartamAnatAprApteH, na ca vartamAnakSaNamAtramapi, pUrvottarApekSasya tadabhAve'bhAvAt , athAtItA-'nAgatakSaNavad vartamAnakSaNarUpatayApyaghaTaH, evaM sati sarvadA tasyAbhAvaprasaktiH, ekAntapakSe'pyayameva doSa itybhaavaadevaavaacyH||5|| ntakasvarUpatvopagame'pi parasparasApekSamanekAntarUpameva, na tvekAntaM ghaTasvarUpamaghaTasvarUpaM vA samastItyato ghaTasyAbhAvaprasaGga eveti kRtvA'vaktavya evetyAha-ekAntarUpatve'pIti / ___ uktabhaGgatrayasamarthanAya paJcamaprakAramupadarzayati-athaveti / kambugrIvAdyavayavasannivezavattayotpadya yAvat tathA'vatiSThate ghaTastAvatkAlasthAyini madhyAvasthAsvarUpe ghaTa eva prayogakAlAtmakakSaNalakSaNavartamAnarUpatayA sattvamupAdAya 'syAdastyeva ghaTaH' iti prathamo bhaGgaH, atItakSaNA-'nAgatakSaNasvarUpaM tasya pararUpamavartamAnasvabhAvam , tadrUpatayA'sattvamurarIkRtya 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyo bhaGgaH, tAbhyAM sadasattvAbhyAM yugapadvivakSitAbhyAmabhidhAtumazakyatvAdavaktavyatvaM samAzritya 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyo bhaGga ityAha-tasminneveti / atropadarzitatRtIyabhaGgaM bhAvayati tathAhIti / yugapadvivakSitobhayarUpeNArtho ghaTa ityevamabhidhAtumazakya ityAha-yadi vartamAnakSaNavaditi-vartamAnakSaNarUpaghaTastadaiva pUrvottarakSaNayorapi bhaved yadi pUrvottarakSaNau vartamAnau syAtAmityabhisandhiH / api cA'tItA-'nAgatakSaNApekSayA hi vartamAnakSaNarUpatA bhavati, atItA-'nAgatakSaNayoravadhibhUtayorabhAve tadavadhikaM vartamAnakSaNarUpatvamapi na sambhavatItyAha-na ca vartamAnakSaNamAtramapIti / 'pUrvottarApekSasya' ityanantaraM 'tasya' iti dRzyam, vartamAnakSaNasyeti tadarthaH / tadabhAve pUrvottarakSaNayorabhAve / yugapadvivakSitAbhyAmartho'ghaTa ityevamabhidhAtavya ityevamabhyupagame tvaah-atiiteti| evaM sati vartamAnakSaNarUpatayA'pyaghaTatve sti| tasya ghaTasya / abhAvAdeva tthaavidhaabhidheyprinntybhaavaadev| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 anekAntavyavasthAprakaraNam / yadvA kSaNapariNatirUpe ghaTe locanajapratipattiviSayatvA-'viSayatvAbhyAM sadasattvAt prathama-dvitIyau bhaGgo, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH, tathAhi-locanajanyapratipattiviSayatveneva yadIndriyAntarajapratipattiviSayatvenApi ghaTaH syAt tarhi, indriyAntarakalpanAvaiyarthyaprasaktiH, indriyasaGkaraprasaktizca, athendriyAntarajapratipattiviSayatveneva cakSurjapratipattiviSayatvenA'pi na ghaTastarhi tasyA'rUpatvaprasaktiH, ekAntavAde'pi taditarA'bhAve tasyApyabhAvAdavAcya eva // 6 // athavA, locanajapratipattiviSaye tasminneva ghaTazabdavAcyatA nijaM rUpam , kuTazabdAbhidheyatvamarthAntarabhUtaM rUpam , tAbhyAM sadasattvAt prathama-dvitIyau, yugapat tAbhyAmabhidhAtumiSTo'vAcyaH, yadi ghaTazabda uktabhaGgatrayasamarthaka SaSThaM prakAraM darzayati-yadveti / locanajapratipattiviSayatvaM kSaNapariNatirUpasya ghaTasya nijaM rUpam , tena rUpeNa sattvamupAdAya 'syAdastyeva ghaTaH' iti prathamo bhaGgaH,locanajapratipattyaviSayatvamatra locanaminnendriyajapratipattiviSayatvam , tacca pararUpam , tenAsattvamAzritya 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyo bhaGgaH, locamajapratipattiviSayatvApekSasattva-locanabhinnendriyajapratipattiviSayatvApekSA'sattvAbhyAM yugapadAdiSTo ghaTastathA'bhidhAtumazakya ityavaktavyatvamavalambya 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyo bhaGga ityAha-kSaNapariNatirUpa iti / avAcyatvamevopapAdayati-tathAhIti / tatra tathAvivakSAyAM ghaTa ityevaM vaktumazakya iti samarthayatilocanajanyeti / aghaTa ityevaM vaktuM na pAryata iti samarthayitumAha-atheti-anyat spaSTam / uktabhaGgatrayasamarthakaM saptamaprakAramupadarzayati-athaveti / nijarUpeNa ghaTazabdavAcyatvena sattvamupAdAya 'syAdastyeva ghaTaH' iti prathamo bhaGgaH, arthAntarabhUtena kuTazabdavAcyatvenA'sattvamupAdAya 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyo bhaGgaH, yugapat tAbhyAmAdiSTo ghaTo na kenA'pi zabdena vAcya ityavaktavyatvamaGgIkRtya 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyo bhaGga ityAha-locanajapratipattiviSaya iti / avAcyatvaM bhAvayitumAha-yadi ghaTazabdavAcyatveneveti-anena ghaTa ityevaM vaktumazakya Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vAcyatveneba kuTazabdavAcyatvenApi ghaTastarhi trijagata ekazabdavAcyatAprasaktiH, ghaTasya vA'zeSapaTAdizabdavAcyatvaprasaktiriti ghaTazabdavAcyatvapratipattau samastatadvAcakazabdapratipattiprasaGgazca, arthe vAcyatAyAH zabde vAcakatAyAzca samAnasaMvisaMvedyatvAt , tathA ghaTazabdenApi yadyavAcyaH syAt tarhi ghaTazabdoccAraNavaiyarthyaprasaktiH, ekAntAbhyupagame'pi ghaTasyaivA'sattvAt saGketadvAreNApi na tadvAcakaH kazcicchabda ityavAcya eva // 7 // athavA, ghaTazabdAbhidheye tatraiva ghaTe heyopAdeyA'ntaraGgabahiraGgopayogA'nupayogarUpatayA sadasattvAt prathama-dvitIyau tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH, yadi hi heyabahiraGgAnarthakriyAkArya'sannihitarUpeNApyartha ityasya samarthanam , ghaTazabdavAcyatvapratipattau samastatadvAcakazabdapratipattiprasaGgaH kutaH ? ityapekSAyAmAha-arthe vAcyatAyA iti / kuTazabdavAcyatvenA'ghaTa iti vad ghaTazabdavAcyatvenApyaghaTatve'ghaTa ityevaM vAcya ityapi na smbhvtiityupdrshytittheti| 'ghaTazabdenApi yadyavAcyaH syAda' ityasya 'ghaTazabdavAcyatvenA'pyaghaTa iti syAd evamartho vyAkhyeyaH, tathaiva prakramasaGgateriti bodhyam , ghaTarUpArthagataye hi ghaTazabdoccAraNaM kriyate, ghaTazabdavAcyatvenApyaghaTatve ghaTazabdavAcyasya na ghaTatvamiti na ghaTazabdato ghaTarUpArthapratItiriti tadarthaM taduccAraNa na syAdevetyarthaH / ekAntAtmakaM vastu nAstyeveti na tadvAcakaH kazcicchabdo'pItyekAntasamAzrayaNe'pyavAcyatvaM suvyavasthitamityAha-ekAntAbhyupagame'pIti / __aSTamaM prakAramuktabhaGgatrayasamarthakamupadizati-athaveti / atra upAdeyA'ntaragopayogarUpatvaM ghaTasya nijaM rUpam , tena ghaTasya sattvavivakSayA 'syAdastyeva ghaTaH' iti prathamo bhaGgaH, heya-bahiraGgA-'nupayogarUpatvamarthAntaram , tenAsattvavivakSayA 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyo bhaGgaH, tAbhyAM yugapadAdiSTo ghaTo vaktumazakya iti 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyo bhaGga ityAha-ghaTazabdAbhidheya iti / niruktarUpAbhyAM yugapadAdiSTo na ghaTa ityevaM vAcya ityAha-yadi hIti / heyeti-heyaM bahiraGgaM cArthakriyAyAmanupayuktatvAdanarthakriyAkAryasanihitarUpam , tadrUpeNApi ghaTa Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / kriyAkSamAdirUpeNeva ghaTaH syAt tarhi paTAdInAmapi ghaTatvaprasaktiH, tadvad yadyupAdeyAdirUpeNApyaghaTaH syAt, tadA'ntaraGgasya vaktRzrotRgatahetuphalabhUtaghaTA kArAvabodhakavikalpopayogasyApyabhAve ghaTasyApyabhAvaprasaGga ityavAcyaH, ekAntAbhyupagame'yameva prasaGga ityavAcyaH / / 8 / / 220 athavA, tatraivopayoge'bhimatArthAvabodhakatvAnabhimatArthAnavabodhakatvataH sadasattvAt prathama- dvitIyau, tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyo, vivakSitArthapratipAdakatvenevetareNA'pi yadi ghaTaH syAt tarhi pratiniyatopayogAbhAvaH, tathA'bhyupagame viviktarUpoyogapratipattirna bhavet, tadupayogarUpeNA'pi yadyaghaTo bhavet tadA sarvAbhAvo'vizeSaprasaGgo vA, na caivam, tathA'pratIteH, ekAntapakSe'pyayameva prasaGga ityavAcyaH / / 9 / / ityevaM vAcyaH syAd yathopAdeyA - 'ntaraGgA -'rthakriyAkSmAdirUpega tathA tarhi paTAdInAmapi heyAdirUpasamAkalitAnAM ghaTatvaprasaGga ityarthaH / tathAdiSTo'ghaTa ityevamapi na vAcya ityAha- tadvaditi - - yathA heya - bahiraGgA'narthakriyAkArirUpeNA ghaTastathetyarthaH / tathA'ghaTatve yadaniSTaM tadupadarzayati-tadAntaraGgasyeti / uktabhaGgatrayasamarthakaM navamaM prakAramupadarzayati - athaveti / tatraivopayoge ghaTaevopayogarUpatayA'bhimate / abhimateti-abhimatArthAvabodhakatvenopayogalakSaNaghaTas sattvamupAdAya 'syAdastyeva ghaTa:' iti prathamo bhaGgaH, abhimatArthAnavabodhakatvamarthAntaram, tadrUpeNAsattvaM samAzritya 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyo bhaGgaH, tAbhyAM yugapadAdiSTaH kenApi zabdena vaktumazakya iti 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyo bhaGga ityarthaH / tAbhyAM yugapadAdiSTasya ghaTa ityevaM vaktavyatvaM na bhavatItyupapAdayativivakSitArtheti-vivakSitArthAvabodhakatvena yathA ghaTa ityevaM vaktavyastathA'vivakSitArthAnavabodhakatvenApi yadi ghaTa ityevaM vaktavyaH syAt tadA pratiniyatopayogo na bhavet, evaM ca pratiniyatopayogapratipattirna syAdityarthaH / evaM tathA''diSTa upayogAtmako ghaTo nA'ghaTa ityevaM vaktavya ityAhaha - tadupayogarUpeNApIti / na caivaM sarvAbhAvo'vizeSazca na / tathApratIteH sarvazUnyatayA'viziSTatayA ca prAtItyabhAvAt / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam athavA, sattvamarthAntarabhUtaM sAdhAraNatvAt , nijaM ghaTatvamasAdhAraNatvAt , tAbhyAM prathama-dvitIyau, abhedena tAbhyAM nirdiSTo ghaTosvaktavyo bhavati, tathAhi-yadi sattvamanUdya ghaTatvaM vidhIyate tadA sattvasya ghaTatvena vyApterghaTasya sarvagatatvaprasaGgaH, tathA'bhyupagame pratibhAsabAdhA vyavahAravilopazca, tathA'sattvamapyanUdya yadi ghaTatvaM vidhIyate tadA prAgabhAvAdicatuSkasya ghaTatvena vyApterghaTatvaprasaGgaH, atha ghaTatvamanUdya sadasattve vidhIyete tadA ghaTatvaM yat tadeva sadasattve iti ghaTamAtraM te prasajyeyAtAm , tathA ca paTAdInAM prAgabhAvAdInAM dazamaM prakAramuktabhaGgatrayasamarthakaM darzayati-athaveti / tAbhyAM ghaTatvasattvAbhyAm , ghaTatvenA'stitvamupAdAya 'syAdastyeva ghaTaH' iti prathamo bhaGgaH, sattvenAsattvaM samAzritya 'syAnnAstyava ghaTaH' iti dvitIyo bhaGgaH / tAbhyAM ghaTatvasattvAbhyAm , ghaTatvApekSyasattva-sattvApekSyA'sattvAbhyAM yugapadAdiSTasya kenApi zabdena na vaktavyatvamiti 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyo bhaGga ityarthaH / tRtIyabhaGgamevopapAdayatitathAhIti / sattvamanUdyeti-yaH san sa ghaTa ityevaM vidhAne sattvasya vyApyatvaM ghaTatvasya ca vyApakatvaM pratIyate, tathA ca sati yatra yatra san tatra tatra ghaTa iti sataH sarvagatatve ghaTasyApi sarvagatatvaprasaGga ityarthaH / bhavatu ghaTasya sarvagatatvaM kA no hAnirityata Aha-tathAbhyupagama iti / ghaTasya sarvagatatvAbhyupagama ityarthaH / pratibhAsabAdhA yaH kutracidaghaTapratibhAsaH sa na syAt / vyavahAravilopazca kasyacid 'ghaTaH' ityevaM vyavahAraH, kasyacit tu na 'ghaTaH' iti vyavahAraH, kintu "paTo maThaH' ityAdivyavahAraH, itthaM vibhinnasya vyavahArasya vilopazca / tatheti-evamasattvamapyanUdya yadi ghaTatvaM vidhIyate, yo'san sa ghaTa ityevaM vidhAnam , tadA'sattvasya vyApyatvaM ghaTatvasya ca vyApakatvaM syAt , tattve ca asattvavati prAgabhAvAdicatuSke prAgabhAva-dhvaMsA'tyantAbhAvA-'nyonyAbhAvakharUpe ghaTatvasya vidhAnatastAdRzacatuSkasya ghaTatvaprasaGga ityarthaH / ghaTatvamanUdheti-yo ghaTaH sa san asaMzcetyevaM yadi vidhIyate tadA ya eva ghaTaH sa eva san asaMzceti sadasatI ghaTamAtraM prasajyeyAtAmiti ghaTabhinnaM paTAdikaM prAgabhAvAdikaM ca na syAt , tathA ca sati ghaTa eva sanmAtra Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 anekAntavyavasthAprakaraNam / cAbhAvaprasaktiriti prAktananyAyena vizeSaNavizeSyalopAt 'san ghaTaH' ityevamapyavaktavyaH 'asan ghaTaH' ityevamapyavaktavyaH, na caitat , tAto'vAcyaH, anekAntapakSe tu kathaJcidavAcyaH, na tu sarvathA, abhedavAdakRtatadoSasya bhedavAdena parihArAditi na kazcid doSaH, na cAbhedaikAnte'pi ghaTatvamanUdya sattvAsattvayoH samavAya-vizeSaNatAbhyAM vidhAnAnAyaM doSa iti vAcyam , atiriktasamavAya-vizeSaNatayormAnAbhAvena bhedaikAntasyaivA'vAcyatvAditi dig // 10 // yadvA, vyaJjanaparyAyo'rthAntarabhUtastadatadviSayatvAt tasya, ghaTArthaparyAyastvanyatrA'vRtternijaH, tAbhyAM prathama-dvitIyau, abhedena tAbhyAM meva, asadeva ghaTamAtramevetyAdiprasaGge bhede vizeSyavizeSaNabhAvo nAmeda ityataH san ghaTa ityevamapi vaktavyaM na bhavati, asan ghaTa ityevamapi vaktavyaM na bhavati, na cetthamurarIkriyata ityatastathAvivakSAyAmavAcya eva ghaTaH, anekAntapakSe tu sadghaTayorasad-ghaTayozcA'medavad medo'pIti kathaJcidavAcyaH, na tu sarvathA'vAcyaH / abhedavAdakRtadoSo yadi sarvathA salagna eva syAt tadA vAcyatvaM na bhavedapi, na caivam , tasya bhedavAdena parihArasambhavAdityarthaH / 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / 'na cAbhedaikAnte'pIti' iti sthAne 'na ca bhedaikAnte'pi' iti pATho yuktaH / anyad vyaktam / uktabhaGgatrayopapAdakamekAdazaprakAramAha-yadveti / vyaJjanaparyAyaH zabdapravRttinimittaghaTatvasAmAnyAtmA paryAyaH / tadatadviSayatvAt prakRtArtha-tadanyobhayaviSayatvAt / tasya vyaJjanaparyAyasya / ghaTArthaparyAyastu kamvugrIvAtmakaghaTarUpArthaparyAyaH punaH / anyatra tattaddhaTAtmakArthAtirikte / avRtteH asadbhAvAt / tAbhyAM vyaJjanaparyAyA-'rthaparyAyAbhyAm / prathama-dvitIyau arthaparyAyAtmanA sattvamupAdAya 'syAdastyeva ghaTaH' iti prathamo bhaGgaH, vyaJjanaparyAyAtmanA'sattvamaGgIkRtya 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyo bhaGga ityarthaH / amedeneti-artha-vyaJjanaparyAyAbhyAmabhedena nirdeze sati tathAnirdiSTasya vastuno na kasyApi padasya vAcyatvaM sambhavatIti 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyo bhaGga ityarthaH / tRtIyabhaGgopapAdanAya hetumupadarzayati Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 223 nirdeze'vaktavyaH, yato'trApi yadi vyaJjanamanUdya ghaTArthaparyAyavidhistadA tasyA'zeSaghaTAtmakatAprasaktiriti bhedanibandhanatadvyavahAravilopaH, athArthaparyAyamanUdya vyaJjanaparyAyavidhistadA prasiddhavizeSAnuvAdena ghaTatvasAmAnyavidhAnAt tasyAkAryatvam , evaM ca ghaTasyAbhAvAdavAcyaH, anekAntapakSe tu yugapadabhidhAtumazakyatvAt kathaJcidavAcyaH // 11 // yadvA, sattvamarthAntarabhUtam , tasya vizeSavadekatvAdananvayirUpatA, yata iti / atrApi artha-vyaJjanaparyAyAbhyAM medena vastuno nirdeze'pi / vyaJjanamanUoti-yo vyaJjanaparyAyaH so'rthaparyAya ityeva vidhAnamityarthaH / tasya vyaJjanaparyAyasya / medeti-vyaJjanaparyAya eva ghaTArthaparyAyA na, anyo ghaTAdiparyAya iti vyaJjanaparyAyato yo ghaTAdyarthaparyAyasya bhedastannibandhano yastadvyavahAro ghaTArthaparyAyavyavahAraH 'nIlo ghaTaH, rakto ghaTaH, kambugrIvAdimAn ghaTaH' ityAdirUpastasya vilopa ucchedaprasaGga ityarthaH / atha yadi / athaiti-yo'rthaparyAyaH sa vyaJjanaparyAya ityevaM vidhirityarthaH / tadA tathAvidhAne / prasiddhati-prasiddhA ye tattadghaTAdivyaktilakSaNA vizeSAsteSAmanuvAdena, ghaTatvasAmAnyAtmakavyaJjanaparyAyasya vidhAnAt , sarve ghaTAdivyaktilakSaNavizeSAstadAnIM ghaTatvasAmAnyasvarUpavyaJjanaparyAyasvarUpa eva praviSTA iti ghaTatvasAmAnyasya nityatvAt , tasya arthaparyAyasya, akAryatvaM kAryatvaM na syAt, evaM ca arthaparyAyasya vyaJjanaparyAyAtmano'kAryatvavyavasthitau ca / ghaTasyAbhAvAt daNDAdinA samutpadyamAnasyaiva ghaTasya ghaTa iti vyapadeza iti tasya ghaTasyAbhAvAdavAcya ityarthaH / anekAntapakSe tu nityA'nityasvarUpasya ghaTasya sAmAnyAtmanA nityasya vyaktyAtmanA'nityasya kAryatvaM sambhavatIti nAbhAvAdavAcyatvam , kintu yugapadabhidhAtumazakyatvAt kathaJcidavAcyatvamityAha-anekAntapakSe viti-sarvathA'vAcyatve tvavaktavyazabdenApi vyapadezo na bhavet , bhavati ca tathAvyapadeza ityataH kathaJcidavAcya ityaashyH| tRtIyabhaGgasamarthakaM dvAdazaprakAramupadarzayati-yadveti / tasya sattvasya / vizeSapaditi-vizeSA yadyapyanantAstathApi pratyekaM vizeSastu eka eva, tathA ca pratyeka vizeSo yathaikatvAdekavyaktimatatvenAnyavyaktyananvayirUpastathA svarUpasattvamapi pratyeka Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 anekAntavyavasthAprakaraNam / ata eva na tadvAcyamantyavizeSavat , anyavizeSastu nijaH, so'pyavAcyo'nanvayAt , pratyekA'vaktavyAbhyAM tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyaH, anekAntapakSe tu kathaJcidavaktavyaH // 12 // athavA'sandrutarUpAH sattvAdayo ghaTaH sandrutaM rUpam , pratiniyatArthakriyAkAritAvacchedikA aikyapariNatirityatra darzane'rthAntarabhUtAH sattvAdayo, nijaM sandrutarUpam , tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyaH, yataH sandrutarUpasya sattva-rajastamassu sattve sattva-rajastamasAmabhAvaprasaktiH, teSAM parasparavailakSaNyenaiva sattvAditvAt , sandrutarUpatve ca vailakSaNyA tattadvyaktigatamekam , ekatvAdeva cAnyatrAnvayAbhAvAdananvayirUpatetyarthaH / ata eva ananvayirUpatvAdeva / tat svarUpasattvAtmakaM sattvam na vAcyaM yathA'ntyavizeSa ityarthaH / so'pi anyavizeSo'pi, itthaM ca pratyekamavaktavyAbhyAM sattvavizeSAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavya ityarthaH / svarUpasattvaminnamapi yadi sattvametadvanthaviSayastadApyekaM tadanekatra na sambaddhumarhati, yatastasyaikadezAbhAvAt paryAyaikatra vartamAnasya satastasyAnyatra vRttyasambhavAdananvayirUpateti bodhyam / tRtIyabhaGgopapAdakaM trayodazaprakAramupadarzayati-athaveti-atra 'athavA'sandrutarUpAH' ityakAraprazleSaH / asandratarUpAH parasparaviviktasvarUpAH / sattvAdayaH sattva-rajastamo'bhidhAnA guNAH / ghaTaH sandrataM rUpaM 'ghaTaH' ityevamekatayA yad nirdizyate tat svarUpaM sandrutarUpam / parasparaviviktAH santaH sattvAdayo na pratiniyatajalAharaNAdyarthakriyAkAriNa iti teSAM yA ghaTasvarUpeNaikyapariNatiH saiva pratiniyatArthakriyAkAritA yA ghaTaniSThA tasyA avacchedikA, aikyapariNatireva ca sandrutaM rUpam / ityatra darzane evaMprakArAbhyupagantRkapilAnuyAyidarzane / arthAntarabhUtAH sattvAdayaH asandutarUpAH sattvAdayo'rthAntarabhUtAH ghaTAtmakavastuto minnasvarUpAH, teSAM yadaikyapariNatilakSaNaM sandrutarUpaM tad ghaTasya nijaM rUpam / tAbhyAM sandrutA-'sandrutarUpAbhyAm / AdiSTo ghaTo na kenA'pi zabdenA'bhilApya ityavaktavya ityarthaH / itthamavaktavyatve hetumupadarzayati-yata iti / sandratarUpasya parasparA'viviktatAlakSaNaikyapariNatirUpasya / teSAM sattva-rajastamasAm , sattva-rajastamasAM sandrutarUpatvaM Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 tattvabodhinIvivRtivibhUSitam bhAvAdabhAva iti vizeSyAbhAvAdavAcyaH, asattve tvasatkAryotpAdaprasaGgaH, na caivamabhyupagamyate, abhyupagame'pi vizeSaNAbhAvAdavAcyaH, tatkAle sandrutarUpatvAnna vizeSaNAbhAva iti cet ? kAlabhedenApi sadasadrUpasamAveze'nekAntapravezAt , prAk zaktyaiva sandutarUpamasti, na ca tathA tat sattvAdivailakSaNyavyAhantu, vyaktyA tu ghaTasAmagrIta eva tat syAditi na doSa iti cet ? na-vyakterapi sadasadvikalpa vizeSaNam , vizeSyIbhUtAH sattvAdaya iti sandrutarUpasya teSu sattve teSAmabhAvo vizeSyAbhAva iti tato'vAcya ityarthaH / asattve tu sandrutarUpasya ghaTAtmakaikyaparigatilakSaNasya sattva-rajastamassu asattve ca / na caivamabhyupagamyate kapilAnuyAyibhirasatkAryotpAdo na cA'bhyupagamyate / abhyupagame'pi, asatkAryotpAdasyAbhyupagame'pi / vizeSaNAbhAvAt sandrutarUpatvalakSaNavizeSaNAbhAvAt / avAcyaH nijaM yat sandrutarUpaM tadviziSTo ghaTo'vAcyaH / tatkAla iti-ghaTotpattitaH prAkAle sattva-rajastamasAM sandrutarUpatvAbhAve'pi ghaTotpattikAle sandrutarUpatvAnna vizeSaNAbhAva ityarthaH / evaM sati sattvAdayaH sandrutA-'sandrutarUpaityanekAntavAdapravezApatteruktAbhyupagamo naikAntavAdino yukta ityAha-kAlabhedenA'pIti / atra athavA sandrutarUpAH sattvAdayo ghaTaH / ityakAraprazleSakamantareNaiva pATho yuktaH, yataH sAGkhyadarzanasvarUpakIrtanamidam / tatraikyapariNatiprAptAH sattvAdayo ghaTa ityarthaH, yadA sandrutarUpAH sattvAdayo ghaTa iti tadA 'arthAntarabhUtAH sattvAdayaH' ityuktyaiva sandrutarUpatvavizeSaNavikalAnAM teSAM pradarzanamAyAtamevetyasandrutarUpatvamarthataH prAptaM nopAdeyameva, yata eva ca sandrutarUpatvameva sattvAdInAM vizeSaNatayA'bhihitamasti vizeSyatayA ca sattvAdInAmabhidhAnamasti, tata eva cAgre 'vizeSaNAbhAvAd' ityanena 'sandrutarUpatvAbhAvAd ityasya vizeSyAbhAvAd' ityanena 'sattvAdInAmabhAvAd' ityasyAvabodha iti bodhyam / paraH zaGkate-prAgiti-ghaTotpattitaH prAkkAle sattvAdiSu zaktyaiva sandrutarUpaM vidyata ityarthaH / na ceti-tathA zaktirUpeNa prAkAle vidyamAnam, tat sandrutarUpam , sattvAdivalakSaNyAghAtakaM na cetyarthaH, vyattayA tu AvirbhUtarUpeNa punaH / ghaTasAmagrItaH eva ghaTotpAdakadaNDacakrasalila sUtrAdikAraNasamUhatta eva / tat syAt santRtarUpaM syAt / pratikSipati-neti / vyakterapIti-ghaTasthAvi a. vya. 15 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 anekAntavyavasthAprakaraNam / prAsAt , atha naiyAyikAdInAM yathA ghaTasattve bhUtale sato'pi ghaTAbhAvasya na sambandhaH, kintu tadapasAraNadazAyAmeva tatkAlAvacchinnasvarUpAtmA saH, tathA mamApi sandrutarUpasya prAk sattve'pi tatkAlAvacchinnasvarUpAtmA na sambandhaH, ghaTasAmagrIsampattau ca sambandhalAbhAd vyavahArasiddhiriti cet ? na-ubhayorapi vAdinoryathoktasambandhasyA'nekAntaM vinA'vAcyatvAditi dik // 13 // athavA, rUpAdayo hyarthAntarabhUtAH, asaMhRtarUpatvaM sAmUhikapratyayagrAhyaM nijam , tAbhyAmAdiSTo'vaktavyaH, yathA hi-arUpAdivyAvRtta rbhAvo'pi ghaTotpattitaH prAk sattvAdiSu san ? asan vA ?, Adhe-AvirbhUtarUpeNApi sandrutarUpasya prAk sattvAt sattvAdInAM vailakSaNyaM na syAt , dvitIye-pUrvamasata evAvirbhAvasyottarakAle bhAvAdasatkAryotpAdaprasaGga iti doSastadavastha ityrthH| punaH paraH shngkteatheti| sato'pi nityatvAt sato'pi, tadAnIM ghaTAbhAvasyAbhAve tsyaanitytvmnussjytetyaashyH| na sambandhaH sambandhAbhAvaH, ghaTAbhAvasyeva tatsambandhasyApi bhAve ghaTasattvadazAyAM ghaTAbhAvabuddhistatra prasajyata ityatastasya tadAnI sambandhastatra nAstItyavazyamabhyupeyamiti / tadapasAraNadazAyAmeva bhUtalAd ghaTApasAraNadazAyAmeva / tatkAleti-ghaTApasAraNakAlAvacchinnabhUtalasvarUpAtmA ghaTAbhAvasya sambandha ityarthaH / mamApi kapilAnuyAyino'pi / tatkAleti-ghaTotpattipUrvakAlAvacchinnasattvAdisvarUpAtmA na sambandha ityrthH| sAmagrIsampattau ceti-ghaTotpAdakasAmagrIsampattI tadanantarakAlAvacchinnakharUpasambandhasya lAbhAt sandrutarUpaghaTavyavahArasiddhirityarthaH / pratikSipati-neti / bhUtalasvarUpasya kadAcid ghaTAbhAvasambandhatvaM kadAcinna tatsambandhatvam , sattvAdisvarUpasya kadAcit sandrutarUpasambandhatvaM kadAcinna tasambandhatvamityanekAntaM vinA nokopapattirityAha-ubhayorapIti-naiyAyika-kapilAnuyAyinorapItyarthaH / . tRtIyabhaGgopapAdakaM, caturdazaprakAramupadarzayati-atha veti / etadantaram 'asaMhRtarUpAdayo ghaTa ityatra darzane' iti dRzyam / tAbhyAM rUpAditvA'saMhRtarUpatvAbhyAm / avaktavyatAmeva bhAvayati-yathA hIti / evaM ceti-tathetyarthe / 'nahi' ityasya prati Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 227 rUpAdayaste, evaM ca rUpAdInAM ghaTatA'vAcyA'rUpatvAditvAd ghaTasya, nahi parasparavilakSaNabuddhigrAhyA rUpAdayaH ekAnekAtmakapratyayagrAhyA'rUpAdirUpaghaTatAM pratipadyante, vizeSyalopAdavAcyaH, athApyarUpA rUpAdayaH, nanvevamapi rUpAdaya eva na bhavantIti teSAmabhAve ke'saMhRtarUpatayA vizeSyAH ? yenA'saMhRtarUpA rUpAdayo ghaTo bhavedityevamapyavAcyaH anekAntavAde ca kathaJcidavAcyaH // 14 // yadi vA, rUpAdayo'rthAntarabhUtAH, matubartho nijaH, tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyaH, rUpAdyAtmakaikAkArAvabhAsapratyayaviSayavyatirekeNApararUpasambandhAnavagatervizeSyAbhAvAd 'rUpAdimAn ghaTaH' ityavAcyaH, na caikAkArapratibhAsagrAhyavyatirekeNApararUpAdipratibhAsa iti vizeSaNAbhAvAdapyavAcyaH, anekAnte tu kathaJcidavAcyaH // 15 // athavA, bAhyo'rthAntarabhUtaH, upayogastu nijaH, tAbhyAmAdiSTo' padyante' ityanenAnvayaH / vizeSyalopAditi-'asaMhRtarUpA rUpAdayo ghaTaH' ityatra 'asaMhRtarUpAH' iti vizeSaNam 'rUpAdayaH' iti 'vizeSyam' arUpAdivyAvRttatve satyeva rUpAditvaM rUpAdInAM ca ghaTanAvivakSAyAmarUpAditA hi ghaTatA, tasyAM cArUpAdivyAvRttarUpatAyA abhAvAd rUpAdilakSaNavizeSyalopAdavAcya ityarthaH / athApi ghaTarUpatAyAmapi / nanvevamapi rUpAdInAmarUpatve'pi, ye'rUpAste rUpAdayo na bhavantIti niyamAdarUpatve rUpAditvaM na syAditi te rUpAdaya eva na bhavantItyato rUpAdInAmabhAve sati vizeSyAbhAvAt ke'saMhRtarUpatayA vizeSyAH ? na ke'pItyato'saMhRtarUpA rUpAdayo ghaTa ityevaM vaktuM na zakyata ityavAcya ityarthaH / yadyapekSAbhedena rUpAditvamarUpAditvaM caikatropeyate tadA'nekAntavAde sati kathaJcidavAcya ityAha-anekAntavAde ceti / tRtIyabhaGgopapAdakaM paJcadazaprakAramupadarzayati-yadi veti / tAbhyAM rUpAdimatubAbhyAm / atra krameNa vizeSyAbhAvAd vizeSaNAbhAvAca rUpAdimAn ghaTa iti vaktuM na zakyata ityavAcyatvaM pratipAdayati-rUpAdIti-vyaktamadaH / ........ tRtIyabhaGgopapAdakamantimaprakAramAvedayati atha veti / tAbhyAM bAhyopa Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anekAntavyavasthAprakaraNam / vaktavyaH, tathA hi-ya upayogaH sa ghaTa iti yaducyeta tardupayogamAtrakameva ghaTa iti sarvopayogasya ghaTatvaprasaktiriti pratiniyatasvarUpAbhAvAdavAcyaH, atha yo ghaTaH sa upayoga ityucyeta tathApyupayogasyArthatvaprasaktirityupayogAbhAve ghaTasyApyabhAvaH, tatazca kathaM nA'vAcyaH ? // 16 // . tadidamabhipretyoktaM sammatau "atyaMtarabhUehi ya Niyaehi ya dohi samayamAIhiM / . vayaNavisesAIaM davvamavvattavvayaM paDai" // - [sammatitakeM, kA0 1, gA0 36] asyArthaH-arthAntarabhUtairnijakaizca paryAyaiH, krameNa 'syAt san , syAdasan' iti dvau bhaGgau bhavata iti zeSaH / dvAbhyAM cA''dibhyAmprAguktAbhyAM prakArAbhyAm, samakam-yugapad, vivakSitamiti zeSaH, dravyam , vacanavizeSAtItaM sat-tathAvidhavacanavAcyatA'nApannaM sad, avaktavyakaM patati-tRtIyabhaGgaviSayatAmAskandatIti // yogAbhyAm / tathopadiSTatve yathA'vaktavyatvaM tathA bhAvayati-tathA hIti-bhAvaneyaM vyktaarthaa| . bhaGgatrayasamarthane sammatisammatimupadarzayati tadidamabhipretyoktaM sammatAviti / atthaMtara iti-"arthAntarabhUtaizca nijakaizca dvAbhyAM samakamAdibhyAm / vacanavizeSAtItaM dravyamavaktavyakaM patati" // iti saMskRtam / asyArthaH etadananantaroktasammativacanasyArthaH / 'arthAntarabhUtairnijakaizca' ityetAvanmAtrokto kaiH kiM bhavatItyAkAsAsadbhAvAd nirAkAGkSapratipattirna bhavedityata Aha-paryAyaiH krameNa 'syAt san', 'syAdasan' iti dvau bhaGgo bhavata iti zeSa iti / 'samakam' ityasya 'yugapada' ityarthopavarNanam / atrApi nirAkAGkSapratipattaye AhavivakSitamiti zeSa iti / 'vacanavizeSA'tItaM sad' ityasyA'rthavyAvarNanam-tathAvidhavacanavAcyatA'nApannaM :sad iti / avaktavyakaM patati ityasya, bhAvArthakathanam-tRtIyabhaGgaviSayatAmAskandatIti / uktagAthAyAM Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 229 .. atra ca nijA'rthAntaraparyAyairanekAntopajIvinaigama-vyavahAravizuddhatAratamyopadarzakavasatidRSTAntanItyA yathAkramasaGkucadbhiH krameNa yugapaccA''diSTairupadarziteSu SoDazasvavaktavyavikalpeSu madhye ekAdazasu trayo'pi bhaGgAH sambhavanti, dvAdazAdiSu paJcasu ca svatatraikAnte nayArpitestaiH pratyekaM samudAye ca sarvathA'vaktavyatvabhaGga evottiSThate, sa ca bAdhitaH san kathaJcidavaktavyatve paryavasyati, tasya kathaJcittvaM ca bhaGgadvayAdhInam, itthaM ca trayANAM bhaGgAnAM kramAbhidhAnameva sampradAyasiddhamiti // vyutpattimahimnA tato'pi syAdvAdaviduSo bhaGga sAmAnyatastrayo bhaGgA darzitAH, tebhyazca yathoktaSoDazaprakArA upalakSitA bhavanti tathA darzayati--atra ceti-uktagAthAyAM cetyarthaH / nijA-'rthAntaraparyAyaiH nijaparyAyA-'rthAntaraparyAyaiH, 'yathAkramamasaGkucadbhiH' iti 'krameNa yugapaJcA''diSTaiH' iti ca 'nijA'rthAntaraparyAyaiH' ityasyaiva vizeSaNam / kathaM yathAkramasaGkucadbhiH ? ityapekSAyAmuktam-anekAntopajIvItyAdi-anekAntopajIvI yo naigamavyavahArayorvizuddhatAratamyopadarzako vasatidRSTAntaH, tannItyetyarthaH / krameNA''diSTairAdyabhaGgadvayaM yugapadAdiSTaistRtIyo bhaGga iti kRtvA taiH 'trayo'pi bhaGgAH sambhavanti iti / kutra ? ityapekSAyAmuktam-'upadarziteSu SoDazasvavaktavyavikalpeSu madhye ekAdazasu' iti / avaziSTeSu dvAdazAdiSu paJcasu vikalpeSu taiH kiM bhavati ? ityapekSAyAmAha-dvAdazAdiSviti / taiH nijA'rthAntaraparyAyaiH / pratyekaM nijaparyAye arthAntaraparyAye yugapadvivakSitaparyAyadvaye ca / samudAye ca yugapadvivakSitobhayaparyAye ca, yathA ca avaktavyatvabhaGgasyotthAnaM tathopadarzitaM prAk / sa ca sarvathA'vaktavyatvabhaGgazca / tasya avaktavyatvasya / evaM sati trayo'pi bhaGgAH krameNaivopadarzanIyAH, na tvavaktavyatvabhaGga eva prathamata eva darzanIyaH, sampradAyo'pi ca tathaivetyAha-itthaM ceti-avaktavyatve kathaJcit tvasya bhaGgadvayAdhInatve cetyarthaH, kenApi prakAreNa vaktavyatve satyevA'vaktavyatvaM kathaJcit syAdityato vaktavyatvopadarzakamAdyabhaGgadvayamamidhAtavyamityabhisandhiH / vyutpattimahimnA vyutpttivishesssaamrthen| tato'pi kevalaikAvaktavyatvabhaGgodbhAvanato'pi, yatastatrA'yaM nijaparyAyo'yaM ca paraparyAya ityudbhAvanapurassarameva yugapadA Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anekAntavyavasthAprakaraNam / trayasambhava iti vivekaH, itthaM ca yat pazupAlenoktam- "sarvatrAnekAntAbhyupagame 'sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca' iti / vacanamevAnupapannam , sva-pararUpayorapyanirdhAraNAd" iti, tadapAstaM draSTavyam , pUrvanayavizeSeNa sva-pararUpayoH saGkoca-vikAsAvupajIvya tadanusAreNaiva saptabhaGgIpravRtteH avacchinnasapratipakSadharmadvayAbhidhAnasthale ekAntato'vacchedakanirNayasya tavApyabhAvAt, 'idAnIM goSThe gaurna tu vAjizAlAyAm' ityAdau zuddhagoSThAderapyavacchedakatvasya nirNetumazakyatvAt , 'iha koNe goSThe gaurnAparakoNe' iti pratisandhAne etatkoNAvacchinnagoSThasyaitakoNasya vA tathAtvasambhavAdavacchedakAvacchedakasyA'vacchedakasaGkocasya diSTAbhyAM tAbhyAmavaktavya ityupanyAsaH, tathA ca yo nijaparyAyastena sattvamityataH 'syAdastyeva' iti prathamo bhaGgaH, yazca paraparyAyaH tenAsattvamityataH 'syAnnAstyeva' iti dvitIyo bhaGga ityevamarthAdavagatau bhaGgatrayAvagatiH sulabhavetyabhisandhiH / itthaM ca vasatidRSTAntanItyA svaparaparyAyasaGkocAzrayaNena SoDazaprakAreNa bhaGgatrayasamarthanataH saptabhaGgIpravRttivyavasthitau ca / yat pazupAlenoktaM tadapAstaM draSTavyamityanvayaH / pazupAloktimevollikhati-sarvatrAnekAntAbhyupagama iti / sva-pararUpayorapyanirdhAraNA-ditIti-yat svarUpaM tadapi na sarvatheti bhavati tadapi pararUpamanekAntadRSTyA, evaM yadapi pararUpaM tadapi na sarvatheti syAt tadapyanekAntadRSTyA svarUpamityata etat svarUpamevaitat pararUpamevetyevaM nirdhAraNA'sambhavAdityarthaH / tatpratikSepahetumupadarzayati pUrvamiti / tadanusAreNaiva sva-pararUpasaGkoca-vikAsAnusAreNaiva / paramate'pyavacchedakasaGkocavikAsAzrayaNaM sAvacchinnasapratipakSadharmadvayaikatrAvasthAnopapattaye AvazyakamityAhaavacchinneti / tavA'pi pazupAlAbhidhAnaparasyApi / ekAntato'vacchedakanirNayAbhAve hetumudbhAvayati-idAnImiti / zuddhagoSThAderavacchedakatvaM kuto nirNatumazakyamityapekSAyAmAha-iheti / tathAtvasambhavAt govRttitAvacchedakatvasambhavAt / yazca prakArAntareNAvacchedakanirNayo bhavatA kartuM zakyaH so'smAbhirapi kartuM zakya * ityAha-avacchedakAvacchedakasyeti-asya 'aparisphUrtI' ityanenAnvayaH, eta Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 231 vA'parisphUrtI zuddhAvacchedakapuraskAreNa tatparisphUrtI tu sAvacchinnaprakRtAvacchedakapuraskAreNaiva pratiniyatadezadezAvacchedena vA nirNayastvAvayoH samAnaH, dezadezasya nAvacchedakatvamiti tu nIla-pItakapAlikAsthakapAlasamavetaghaTanIlapratyakSAnyathAnupapattyA pareNa vaktumazakyam, tatra nIlakapAlikAvacchinnacakSuHsaMyuktasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratayaiva. koNAvacchinno goSTho govRttitAvacchedaka iti govRttitAvacchedakasya goSThasyA'vacchedako gRhakoNa ityasyAparisphUrtAvityarthaH, sampUrNa goSThe govRttitvaM na sambhavati kintu goSThasya koNa evetyato goSThasya na govRttitAvacchedakatvaM kintu goSThakoNasyetyevamavacchedakasaGkocasyA'parisphUrtAvityarthaH / zuddhAvacchedakapuraskAreNa tatparisphUtau tviti'goSThe gauridAnI vartate' ityevaM pratibhAsAcchuddhagoSThAvacchedena govRttitvasya parisphUrtI tvityarthaH / 'sAvacchinnaprakRtAvacchedakapuraskAreNaiva' ityasya 'nirNayaH' ityanenAnvayaH, koNAvacchinnagoSThalakSaNAvacchedakapuraskAreNaiva gavi vartamAnakAlavRttitvasya nirNaya ityarthaH / pratiniyatadezadezAvacchedena vA nirNaya iti pratiniyato dezo goSThaH, tasya dezaH koNaH, tadavacchedena gavi vartamAnakAlavRttitvasya nirNaya ityarthaH / AvayoH pazupAla-jainayoH / dezadezasya nAvacchedakatvamiti tu pareNa vaktumazakyamityanvayaH, tatra hetuH-'nIla' ityAdi 'anupapattyA' ityantam , ekA nIlakapAlikA dvitIyA pItakapAlikA, tAbhyAmArabdho yaH kapAlaH sa na nIlo na vA pItaH kintu citrarUpa. vAneva nIla-pItakapAlikAsthakapAlaH, tatsamavetaghaTo'pi citrarUpavAneva, evamapyavayavagatanIlasya tatra pratyakSa 'nIlo ghaTaH' ityevamupajAyate, tasya nIlasya kapAlAnAzritatvAnna kapAlasyAvacchedakatvaM kintu kapAlikAyA eveti tAdRzapratyakSAnyathAnupapattyA dezadezasyAvacchedakatvaM svIkaraNIyamityabhiprAyaH / tatra tAdRzanIlapratyakSasthale / nIleti-nIlakapAlikAvacchinnacakSuHsaMyuktaH kapAlaH tatsamavAyo ghaTe iti tatsambandhAvacchinnAdhAratA ghaTe vartate iti tayaiva ghaTe sato nIlasya pratyakSopapAdanAdityarthaH / dezadezasyobhayorapyavacchedakatvasvIkAre yo vizeSastamupadarzayati-iyAMstu vizeSa iti / tadadhikaraNasyaiva tadavacchedakatvamiti niyamena dezadezasya svasamavAyisamavAyAtmakaparamparAsambandhalakSaNasvAbhAvikasambandhena svasaMyuktasamavAyAtmakaparamparAsambandhalakSaNasvAbhAvikasambandhena vA'vacchedyasambandhitvAdavacchedakatvamityAha Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 anekAntavyavasthAprakaraNam / wwwm ghaTe nIlapratyakSopapAdanAt iyAMstu vizeSaH, yatpareSAM dezadezasyAvacchedakatvaM svAbhAvikasambandhavizeSeNa, asmAkaM tu vaijJAnikasambandhavizeSeNa, tatra pareSAM paramparAsambandhena goSThakoNasya sAkSAtsambandhena ca koNAvacchinnagoSThasya gavAvacchedakatvamiti 'koNe gaurna tu goSThe' iti sUkSmekSikAnupapattiH, asmAkaM tu madhyamanaigamabhedakRta vaijJAnikasambandhena goSThakoNa eva tathAtvaM na tu goSTha iti tadupapattiH, na ca 'koNe gaurna tu goSThe' iti sUkSmekSikA na bhavatyeva, kintu 'na tu sampUrNa goSThe' ityeva, sA ca yAvatkoNeSu gavAvacchedakatAvacchedakatvaparyAtyabhAvamavagAhata iti " yaditi - yasmAdityarthaH / pareSAM pazupAlAnuyAyinAm / asmAkaM tu jainAnAM tu vaijJAnika sambandhavizeSeNa svaviSayakajJAnaviSayatvAdyAtmaka sambandhena / tatra uktaviSaye / pareSAM pazupAlAnuyAyinAm / paramparAsambandhena goSTo na gorava - yavarUpo dezaH kintu saMyogilakSaNa iti svasaMyuktasamavAyitvasambandhena goSTakoNasya gavAvacchedakatvamiti sambandhaH / sAkSAtsambandhena saMyogasambandhena, yadA ca paramate dezadezasya dezasya cAvacchedakatvaM svAbhAvikena paramparAsambandhena svAbhAvikena ca sAkSAtsambandhena copapadyate tadA 'koNe gauH' iti 'goSTe gauH' iti pratItidvayamapi sambhavatItyataH 'koNe gaurna tu goSTe' iti sUkSmekSikAyA anupapattirityAha-itIti-etasmAt kAraNAdityarthaH / asmAkaM tu jainAnAM punaH / madhyameti - apakRSTanaigamamate 'loke gauH' iti pratItyA lokAderapyavacchedakatvaM bhavati, atyutkRSTanaigame tu yatrAkAzadeze goravagAhastasyAvacchedakatvamato madhyameti-madhyamo yo naigamabhedo naigamavizeSastatkRtastatprayukto yo vaijJAnikasambandhaH, tena goSTakoNa eva tathAtvamavacchedakatvam, evakAreNa goSTasyAvacchedakatvavyavacchedaH prApta evopadarzayati-na tu goSTha iti, pratItyanusAreNaiva vaijJAnikasambandhaH kalpyata iti madhyamanaigamena tatrAvacchedakatvapratItyupapattaye tatraiva vaijJAnikasambandhaH sambandhatayA kalpyate, anyatra satospi yathA kathaJcidvaijJAnikasya sambandhatvaM na kalpyata ityabhisandhiH / iti etasmAt kAraNAt / tadupapattiH 'koNe gaurna tu goSThe' iti sUkSmekSikAyA upapattiH / paramatamAzaya pratikSipati - na ceti - 'asya vAcyam' ityanena sambandhaH / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 233 pareSAmapi nA'nupapattiriti vAcyam , evaM sati sampUrNakoNe'pi tadabhAvAt' 'koNe goSThe gauH' ityasyApyanupapatternayavizeSakRtasambandhaM vinA na vicitrapratItyupapattirityadhikaM nayarahasyAdau // ete ca trayo bhaGgA guNa-pradhAnabhAvena sakaladharmAtmakaikavastupratipAdakAH santaH sakalAdezAH syAtkArapadalAJchitaitadvAkyAd vivakSA wwwwww sA ca 'koNe gaurna tu sampUrNagoSThe' iti sUkSmekSikA punaH / yAvaditi-yatkiJcitkoNAvacchinnagoSTha eva gaurvidyate na tu yAvatkoNAvacchinnagoSTha iti goSThaniSThagavAvacchedakatAyA avacchedakatvaM yatkiJcitkoNa eva na tu yAvatkoNeSviti teSu gavAvacchedakatAvacchedakatvapayopyabhAvamavagAhata ityasyArthasya paramate'pi ghaTamAnatvAt pareSAmapi pazupAlAnuyAyinAmapi / 'koNe gauna tu sampUrNa goSThe' iti sUkSmekSikAyA nAnupapattirityarthaH / yAvatkoNeSu gorabhAvAt sampUrNagoSTheSu na gostathA koNasya yAvadavayaveSvabhAvAt sampUrNakoNe'pi na gauriti 'koNe goSThe gauH' iti pratIterapyanupapattariti niSedhahetumupadarzayati-evaM satIti / tathA ca nayavizeSakRtasambandhAzrayaNena vicitrapratItyupapattirna tu nayavizeSakRtasambandhaM vinetyAhanayavizeSeti / vizeSajijJAsubhirasmatkRtanayarahasyAdikamavalokanIyamityupadizatiadhikaM nayarahasyAdAviti // saptabhaGgayAM keSucid bhaGgeSu sakalAdezatvaM keSucid vikalAdezatvamiti matamAvedayitumAha-ete ceti-anantaropadarzitAzcetyarthaH / guNeti-prathamabhaGgo nAstitvAdidharmANAM guNabhAvenA'stitvadharmasya pradhAnabhAvena pratipAdakaH, dvitIyabhaGgo'stitvAdidharmANAM guNabhAvena nAstitvadharmasya pradhAnabhAvena pratipAdakaH, tRtIyabhaGgo'stitvAdidharmANAM guNabhAvenA'vaktavyatvadharmasya pradhAnabhAvena pratipAdaka ityevaM guNa-pradhAnabhAvena sakaladharmAtmakaikavastupratipAdakAH santa AdyAstrayo bhaGgAH sakalAdezA bhavantItyarthaH / syAtkAreti-syAtkAraH 'syAd' ityevaMsvarUpaM yat padaM tena lAJchitaM ghaTitaM yadetad vAkyaM 'syAdastyeva ghaTaH, syAnnAstyeva ghaTaH, syAdavaktavya eva ghaTaH' ityevaM varUpaM vAkyaM tasmAt syAtkArapadalAJchitaitadvAkyAt , asya 'pratIteH' ityatrAnvayaH, vivakSAkRtaH pradhAnabhAvo yasya sa vivakSAkRtapradhAnabhAvaH, yo dharmoM yadA vivakSyate sa dharmastadA pradhAno bhavatIti sattvasya... vivakSayA prathamabhaGgaH Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 anekAntavyavasthAprakaraNam / kRtapradhAnabhAvasadAyekadharmAtmakasyApekSitA'parAzeSadharmakroDIkRtasya vAkyArthasya prtiiteH| vivakSAviracitadvitridharmAnuraktasya syAtkArapadasaMsUcitasakaladharmasvabhAvasya dharmiNo vAkyArthasya pratipAdakA vakSyamANAstu catvAro vikalAdezA iti kecit saGgirante / te ceme 'syAdasti nAsti ca ghaTaH' iti prathamo vikalAdezaH 1, 'syAdastyavaktavyazca ghaTaH' iti dvitIyaH 2, 'syAnnAsti cAvaktavyazca ghaTaH' iti tRtIyaH 3, 'syAdasti ca nAsti cAvaktavyazca ghaTaH' iti caturthaH 4 / tatra vastuno dezo yadaikaH sattve'parazcAsattve Adizyate tadA prathamo vikalAdezaH / Aha ca upatiSThata iti, evamasattvasya vivakSayA dvitIyabhaGga upatiSThata iti prathamabhaGge sattvasya prAdhAnyaM dvitIyabhaGge'sattvasya prAdhAnyam , evamanyatrApi jJeyam , tathA ca vivakSAkRtapradhAnabhAvo yaH sadAyekadharmo bhAvapradhAnanirdezAt sattvAdyekadharmastadAtmakasya, asya vAkyArthasya' ityanenAnvayaH, apekSitA ye'pare tadbhinnA azeSadharmAstaiH kroDIkRtasya vAkyArthasya pratIterbhavati guNa-pradhAnabhAvena sakaladharmAtmakaikavastupratipAdakatvaM 'syAdastyeva' ityAdibhaGgatrayANAmiti sakaladharmAtmaikavastupratipAdakatvalakSaNasakalAdezatvavatvAt te sakalAdezA ityrthH| 'syAdastyeva nAstyeva' ityAdicaturthapaJcama-SaSTha-saptamabhaGgAzcatvAro vikalAdezA ityupadarzayati-vivakSAviraciteticaturtha-paJcama-SaSThabhaGgeSu dharmadvayasya vivakSAviracitatvaM saptamabhaGge dharmatrayasya vivakSAviracitatvam , tacca pradhAnabhAvena vivakSitatvamiti bodhyam / 'kecit saGgirante' ityuktyA anye devasRriprabhRtayaH saptApi bhaGgAH sakalAdezA vikalAdezAzcetyAmanantItyasya saMsUcanam / 'te ceme' ityAdinA catvAro'pi vikalAH pratyekaM svarUpodRGkanena vibhAvitAH / catvAro vikalAdezA yathopatiSThante tathA krameNopadarzayatitatreti-caturpu vikalAdezeSu madhya ityarthaH / .. vastuna ekadezasya sattve'paradezasyA'sattve Adeze sati prathamo vikalAdezaH pravartata ityatra sammatisaMvAdamAha-Aha ceti / aha0 iti "atha dezaH sadbhAve Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvadhibonIvivRtivibhUSitam "aha deso sabbhAve deso'sabbhAvapaJjave nniyo| ___ taM daviyamatthi Natthi ya AesavisesiyaM jamhA // ". [sammatitakeM kA0 1, gA0 37] asyArthaH-yadA deza:-vastuno'vayavaH, sadbhAve astitve, niyata:sannevAyamityevaM nizcitaH, aparazca dezo'sadbhAvaparyAye-nAstitva eva niyataH-asannevAyamityavagataH, avayavebhyo'vayavinaH kathaJcidabhedAdavayavadharmestasyApi tathA vyapadezaH, yathA-kuNTho devadatta iti, tato'vayavasattvA'sattvAbhyAmavayavyapi sadasan sambhavati, tatastad dravyamasti ca nAsti ceti bhavati, Adezena-ubhayapradhAnAvayavabhAgena vizeSitaM yasmAt tathA hi-yadavayavena viziSTadharmeNa Adizyate tadasti ca nAsti ca bhavati, tathA svadravya-kSetra-kAla-bhAvairvibhakto hi ghaTo'sti paradravyAdirUpeNa ca sa eva nAstIti / Adyayorapi bhaGgayoH svadravya-paradravyAbhyAM vibhajyata eva ghaTa iti tatsamudAyAt ko'sya vizeSa iti cet ? na-'tatrAstitva-nAstitvAvacchedakadvArA vibhAge'dezo'sadbhAvaparyave niyataH / tadvyamasti nAsti ca AdezavizeSitaM yasmAt" / iti saMskRtam / asyArthaH etatsammativacanasyArthaH / dezo'stitve niyata ityasya phalitamAha-sanneveti / dezayoH sadbhAvA'sadbhAvaniyatatve dezinastathAvyapadezaH kathamityapekSAyAmAha-avayavebhya iti / tasyApi avayavino'pi / tataH avayavadhabhairavayavino vyapadezataH / ubhayapradhAneti-astitva-nAstitvobhayapradhAnetyarthaH / upapAdayati-tathAhIti / svadravyAdibhirastitvasya paradravyAdibhirnAstitvasya cAzrayaNena vibhakto'pi ghaTastathA vyapadizyata ityAha-tatheti / atra taTasthaH zaGkate-AdyayorapIti / tatsamudAyAt prathama-dvitIyabhaGgasamudAyAt / asya turIyabhaGgasya prathama bhaGge vastugatamevAstitvam , dvitIyabhaGge vastugatameva nAstitvam , tayoravacchedakadvArA vibhajanam , turIye'vayavagatayozca tayoravayavadvArA vibhajyAvayavinyupadarzanamityasti vizeSa iti smaadhtte-neti| tatra prthm-dvitiiybhnggsmudaaye| atra Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 anekAntavyavasthAprakaraNam / P pyavayavadvArA vibhAgAbhAvAt, atra tu tadvArA vibhAgena vizeSAt tadvArA vibhAgakaraNa evaM kiM bIjamiti cet ?, sAvayavaniravayavAtmakavastunastathApratipattijanakasAvayavaniravayavatvazabalaika svarUpavAkyatvena prAmANyarakSArthamiti dik // 4 // ekasya dezasya sattvenA'parasya ca yugapadubhayathAdeze dvitIyo vikalAdezaH / Aha -- "sabbhAve AiTTho deso deso ya ubhayahA jassa / taM asthi avattavvaM ca hoi daviyaM viappavasA || " [ sammatitarphe kA0 1, gA0 38 ] asyArthaH - sadbhAve - astitve, yasya - ghaTAderdharmiNaH, dezaH- dharmaH, tu turIyabhaGge punaH / tadvArA avayavadvArA / zaGkate -tadvAreti - prathama-dvitIyayorastitvanAstitvAvacchedakadvArA turIye'vayavadvAretyarthaH, 'kiM bIjam' ityatra kima AkSepArthatvAnnAsti bIjamityarthaH / vastunaH sAvayava - niravayavobhayasvarUpatvam / tatra niravayavatvapratipattikAle'vayavastasya na vivakSito'to niravayavavastupratipattipravaNaprathamadvitIyabhaGgayorastitvanAstitvAvacchedakadvArA vibhajanam, sAvayavavastupratipattipravaNaturIyabhaGge'vayavadvArA vibhajanam, tatazcaikavAkyatayA sAvayava - niravayavAtmakavastupratipattijanakavAkyatvena saptabhaktyAH prAmANyaM surakSitaM bhavatItyastyeva bIjamiti samAdhatte - sAvayaveti / tathA pratipattIti - sAvayava - niravayavapratipattItyarthaH, saptabhaGgyA AdyabhaGgatrayAvacchedena niravayavatvaM turIyAdibhaGgAvacchedena sAvayavatvamityevaM sAvayavatva-niravayavatvazabalaM yat saptabhaGgyAtmakamekavAkyam, tattvena prAmANyarakSArthamuktadizA vibhAgakaraNamityarthaH / 'syAdastyeva svAdavaktavya eva ca ghaTaH iti paJcamaM bhaGgaM dvitIyavikalA deza bhAvayati - ekasyeti / 'sattvena ' ' ityasya Adeze' ityanenAnvayaH / ubhayathA sattvA'sattvAbhyAm / tatra sammatigAthAM pramANayati-Aha ceti sabbhAve iti" sadbhAve AdiSTo dezo dezazca ubhayathA yasya / tadasti avaktavyaM ca bhavati dravyaM vikalpavazAt" // iti saMskRtam / asyArthaH - anantaropadarzitasammativaca wwwww Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 tattvabodhinIvivRtivibhUSitam AdiSTo'vaktavyAnuviddhaH, svabhAve, anyathA tadasattvAt , nAparadharmA'pravibhaktatAmantareNa vivakSitadharmAstitvamasya sambhavati, kharaviSANAdevi, tasyaivAparo deza ubhayathA-astitvanAstitvaprakArAbhyAm, ekadaiva vivakSito'stitvAnuviddha evAvaktavyasvabhAve, anyathA tadasattvaprasakteH, nahyastitvAbhAve ubhayAvibhaktatA zazazRGgAderiva tasya sambhavinI, prathamatRtIyakevalabhaGgavyudAsastathAvivakSAvazAdatra kRto'tra draSTavyaH, tatra prathama-tRtIyayorbhaGgayoH parasparAvizeSaNIbhUtayoH pratipAdyenAdhigantumi nasyArthaH / 'avaktavyAnuviddhaH, svabhAve' iti mudritapATho na yuktaH, kintu 'avaktavyAnuviddhasvabhAve' iti pAThaH snggtH| anyathA avaktavyAnuviddhasvabhAve dharmAntarasyAstitvasyAdezAbhAve / tadasattvAt astitvasyAsattvAt / etadevopapAdayatinahIti-asya 'sambhavati' ityanenAnvayaH / asya vastunaH, aparadharmo'vaktavyatvam , tenApravibhaktatAmanuviddhatAmantareNa vastuno ghaTAdervivakSitasyAstitvadharmasyAstitvaM nahi sambhavatItyarthaH / kharaviSANAderiveti-yathA kharaviSANAderdharmAntarAnuviddhasvabhAvavikala syAstitvasyAstitvaM na tathetyarthaH / tasyaiva yasyaiko dezo'stitve AdiSTastasyaiva ghaTAdevastunaH / anyathA astitvAnuviddhe'vaktavyatvasvabhAve AdezAbhAve / tadasattvaprasakteH avaktavyatvAsattvaprasaGgAt / atraiva yuktimAhanahIti-asya 'sambhavinI' ityanenAnvayaH / ubhayAvibhaktatA yugapadvivakSitAstitvanAstitvobhayAnuviddhatA / zazazRGgAderiva zazazRGgAderyathA'stitvAbhAvAdastitva-nAstitvobhayAnuviddhatA nAsti tthaa| tasya ghaTAdevastunaH / 'syAdastyeva' iti prathame kevalamastitvaM vivakSitam , 'syAdavaktavya eva' iti tRtIye yugapadastitvanAstitvobhayameva vivakSitam , paJcamabhaGge tu astitvAnuviddhamastitvanAstitvobhayamastitvanAstitvobhayAnuviddhamastitvaM ca vivakSitamataH prathama-tRtIyAbhyAmasya bhedaM ityAvedayitumAha-prathameti-kevalo yaH prathamabhaGgaH, kevalo yastRtIyabhaGgaH, tayoya'dAsaH, tathA vivakSAvazAda astitvAnuviddhAstitva-nAstitvobhayavivakSAvazAd atra tRtIyabhaGge asya 'tathAvivakSAvazAd' iti pUrveNAnvayaH / 'atra' iti dvitIyasya 'vyudAsaH kRtaH' ityanenAnvayaH / prathama-dvitIyabhaGgayorye vivakSe tAbhyAmanyAna vivakSeti spaSTayati-tatreti-prathama-tRtIya-paJcamabhaGgeSu madhya ityarthaH, parasparA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 anekAntavyavasthAprakaraNam / STatvAt, pratipAdakenApi tathaiva vivakSitatvAd, atra tu tadviparyayAdanantadharmAtmakasya dharmiNaH pratipAdyAnurodhena tathAbhUtadharmAkrAntatvena vaktumiSTatvAt tadravyamasti cAvaktavyaM ca bhavati, taddharmavikalpavazAd dharmayostathApariNatayostathA vyapadeze dharmyapi tadbAreNa tathaiva hi vyapadizyate / __ atredamavadheyam-parasparavizeSaNIbhUtayorastitvA'vaktavyatvayoratra na vivakSA, caitro 'raktadaNDavAn' itivat 'syAdastyavaktavyazca ghaTaH' ityataH 'astitvaviziSTA'vaktavyatvavAn ghaTaH' ityabodhAt, kintu cakArabalAd 'ekatra dvayam' iti nyAyena 'videze daNDI kuNDalI ca' vizeSaNIbhUtayoH' ityasyAnantaram 'astitvA-'vaktavyatvayoH' iti dRzyam / pratipAdyeneti-yaM puruSaM bodhayitumuktavAkyaM prayuGkte pratipAdakastena puruSeNetyarthaH / tathaiva parasparAvizeSaNatayaiva / vivakSitatvAt astitvA-'vaktavyatvayorvivakSitatvAt / atra tu paJcamabhaGge punaH / tadviparyayAt prathama-tRtIyabhaGgato viparyayAt / etadeva spaSTayati-ananteti / 'vikalpavazAda' ityasyaiva 'taddharmavikalpavazAd' iti pariSkRtya kathanam / dharmayostathA vivakSAvazAt tathAprayogaH samucitaH kathaM dharmiNastathAprayoga ityapekSAyAmAha-dharmayoriti / tadvAreNa tathA pariNatadharmadvAreNa / ___ svAbhiprAyamatropadarzayati-atredamavadheyamityAdinA / atra tRtIyabhaGge / caitro raktadaNDavAn itivaditi-ayaM ca vyatirekeNa dRSTAntaH, tena 'caitro raktadaNDavAn' ityatra yathA raktatvaviziSTadaNDavAn caitra ityavabodho na tathetyarthaH / yadyuktabhaGgato'stitvaviziSTAvaktavyatvaprakArakabodho na bhavati tarhi kIdRzastato bodha iti pRcchati-kintviti / uttarayati-cakAreti-'syAdasti avaktavya eva ca ghaTaH' ityatra ca zabdopAdAnabalAdityarthaH / ekatra dvayamiti nyAyeneti-ekavizeSyatAnirUpitaprakAratAdvayanirUpako bodho yatra bhavati tatroktanyAyaH pravartate, samuccaye prakAratAbhedAd vizeSyatAyA bhedo'tra tu naivamiti tato vishessH| videza itihastAvacchedena daNDasaMyogaH, karNAvacchedena kuNDalasaMyoga ityevaM vibhinnadezAvacchedene Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 239 ityatra caitre daNDa-kuNDalayoriva prakRte ghaTe'stitvA-'ktavyatvayoH parasparA'vizeSaNIbhUtayoreva bhAnAt / ekatra dvayabhAne dvayoH sAmAnAdhikaraNyena vaiziSTyamapyautsargikaM bhAsata iti cet ; tarhi sambhUyabhaGgadvayajanitabodhe'pi tadbhAnamAvazyakamiti kastato vizeSaH ? / vastuto militAbhyAM prathama-tRtIyAbhyAmastitvaviziSTe ghaTe'vaktavyavaiziSTyajJAnaM sukaram, dvitIyamilanasyApi 'adhikaM praviSTaM(Te)na tu taddhAniH' iti nyAyenA'duSTatvAt , prakRte tu 'ekatra dvayam' iti nyAyenApi na bAdhaH, deze'sattvasya deze'vaktavyatvasya ca vivakSaNAditi viparIto vizeSaH, parasparavizeSaNIbhUtayorekavAkyena bodhyatvaprakArakatAtparyaviSayatayA tu vizeSo na bhaGgAntaranimittaM phalA'vizeSAt, anyathA vize tyarthaH, daNDaniSThaprakAratAnirUpitA satI kuNDalaniSThaprakAratAnirUpitA yA caitraniSThavizeSyatA tannirUpako bodho yathA 'daNDI kuNDalI ca caitraH' ityatra tathA 'syAdastya. vaktavyazca ghaTaH' ityatrAstitvaniSThaprakAratAnirUpitA satI avaktavyaniSThaprakAratAnirUpitA yA ghaTatvAvacchinnavizeSyatA tannirUpako bodha iti bodhyam / daNDa-kuNDalayoriveti-daNDa-kuNDalayoryathA parasparAvizeSaNIbhUtayoreva bhAnaM tathetyarthaH / atra zaGkate-ekatreti / samAdhatte-tIti / sambhUya militvA / bhaGgadvayetiprathama-tRtIyabhaGgadvayetyarthaH / tadbhAnaM dvayoH sAmAnAdhikaraNyena vaiziSTyabhAnam / kastato vizeSa iti-militaprathama-tRtIyabhaGgadvayataH paJcamabhaGgasya ko vizeSaH ? na ko'pi vizeSaH syAdityarthaH / militaprathama-tRtIyAbhyAm 'ekatradvayam' iti nyAyena bodhajanakasya paJcamabhaGgasya vizeSopadarzanAyAha-vastuta iti / prakRte tu paJcamabhaGge punaHni bAdhaH ekavizeSyatAnirUpitaprakAratAdvayanirUpakabodhena baadhH| parAbhimatavizeSasya bhaGgAntaranimittatvaM na bhavatItyAvedayati-paraspareti / anyathA phalavizeSAbhAve'pyuktavizeSasya bhaGgAntaranimittatvAbhyupagame / tathAtvaprasaGgAt bhaGgAntaranimittatvaprasaGgAt tathA cAstitvasya vizeSaNatve'vaktavyatvasya vizeSyatve ca yathA 'syAdasti syAdavaktavyazca ghaTaH' iti bhaGgastathA'vaktavyatvasya vizeSaNatve'stitvasya vizeSyatve 'syAdaktavya eva syAdastyeva ca' ityapi bhaGgaH syAditi bhAvaH / tathApi Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 anekAntavyavasthAprakaraNam / SaNa-vizeSyabhAvakAmacArasyApi tathAtvaprasaGgAt, tathApi dezavizeSitaparasparavizeSaNa-vizeSyabhAvenAtra vizeSo draSTavyaH, prakRte'styavaktavyapadayordezAstitvaviziSTadezAvaktavyatvaviziSTayoreva tAtparyAnupapattyA lakSaNAsvIkArAt, tayozca tAdAtmyena vaiziSTayabAdhasyaitadbhaGgaphalatvAt , ayameva parasparAnuvedhArtho'pi draSTavyaH, caturthabhaGge'pyubhayapradhAnAvayavabhAgenaiva vizeSopadezAdatrAgre'pi tasyaiva vizeSasyA'viziSTatvAditi dig // 5 // deze'sattvasya deze ca yugapadubhayorvivakSaNe SaSThaH, Aha ca"AiTTho'sabbhAve deso deso ya ubhayahA jassa // taM Natthi avattavyaM ca hoi daviyaM viyappabasA" [sammatitarke kA0 1 gA0 39] uktadizAmilitaprathama-tRtIyabhaGgAbhyAM paJcamabhaGgasya vizeSAbhAve'pi / dezavizeSiteti-sambhUyaprathama-tRtIyabhaGgadvayajanitabodhe paJcamabhaGgajanyabodhe caikadharmavaiziSTyamaparadharme bhAsate, paraM sambhUyabhaGgadvayajanyabodhe'stitva-'vaktavyatvayordezAvizeSitayoH parasparavizeSya-vizeSaNabhAvabhAnam , paJcamabhaGge tu dezavizeSitAstitva-dezavizeSitAvaktavyatvayorvizeSya-vizeSaNabhAvena bhAnamityevaM vizeSo draSTavya ityarthaH / nanu pratyekabhaGgayoH paJcamabhaGge ca dezopasthApakapadAbhAve'viziSTe kathaM dezavizeSitAstitvAdivaiziSTyabhAnaM paJcamabhaGge ityata Aha-prakRta iti-paJcamabhaGga ityarthaH / tayozca dezAstitvaviziSTadezAvaktavyatvaviziSTayozca / etadbhaGgaphalatvAt paJcamabhaGgaphalatvAt / ayameva uktadizAlakSaNayA viziSTadvayAbhedAnvayabodha eva / caturthabhaGge'pi 'syAdastyeva syAnnAstyeva ca ghaTaH' iti bhaGge'pi / atra paJcamabhaGge / agre'pi sssstth-sptmbhnggyorpi| 'syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH' iti SaSThabhaGgaM darzayati-deze'sattvasyeti-asya 'vivakSaNe' ityanenAnvayaH / atra sammativacanasaMvAdamAha-Aha ceti / AiTTho0 iti "AdiSTo'sadbhAve dezo dezazcobhayathA yasya / tannAstyavaktavyaM ca Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 241 - asyArthaH-yasya-vastuno, dezo'sattve AdiSTo'sannevAyamityavaktavyAnuviddho vivakSito'parazvAsadanuviddhaH, ubhayathA-sadasattvAbhyAm , AdiSTastadA tad dravyaM nAsti cAvaktavyaM ca bhavati vikalpavazAt, tavyapadezyAvayavAbhedopacArAt, dravyasyApi tadvyapadezAsAdanAt, dezAnuparaktadvitIya-tRtIyabhaGgavyudAsenAyaM SaSTho bhaGgaH pravartate 6 // deze'stitvasya deze nAstitvasya deze ca yugapadubhayorvivakSAyAM saptamaH / Aha ca "sabbhAvA-'sabbhAve, deso deso ya ubhayahA jss| . taM asthi Nasthi avattavvayaM ca daviyaM viappavasA // " .. - [sammatitarke kA0 1, gA0 40 ] asyArthaH-yasya-dezinaH, dezaH-avayavaH, dezaH-dharmo vA, sadbhAve bhavati dravyaM vikalpavazAt" // iti saMskRtam / asyArthaH anantaropadarzitasammativacanasyArthaH / avayave'vaktavyAnuviddhAsattvasyAsattvAnuviddhAvaktavyatvasya ca vivakSitatve'vayavayoreva tathAvyapadezaH syAd , vastunazca kathaM tathAvyapadeza ityata Aha-tavyapadezyeti-tathAvyapadezyo yo'vayavastadabhedasyopacArAt, dravyasyApi vastuno'pi, tayapadezAsAdanAt tadvyapadezaprApteH / 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyabhaGge nAstitvaM dezAnuparaktameva viSayaH, evaM 'syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyabhaGge'vaktavyatvaM dezAnuparaktameva viSayaH, SaSThe tu 'syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ghaTaH' ityatra dezAnuSaktayornAstitvA-'vaktavyatvayorviSayatvamityevaM dvitIya-tRtIyabhaGgAbhyAM bhedena SaSThabhaGgapravRttirityAha-dezAnuparakteti / 'syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH' iti saptamabhaGga bhAvayatideze'stitvasyeti / ubhayoH astitva-nAstitvayoH / atra sammativacanaM pramANayati-Aha ceti / sambhAvA-'sabbhAve iti-"sadbhAvI-'sadbhAce dezo dezazca ubhayathA yasya / tadasti nAsti avaktavyaM ca dravyaM vikalpavazAt" / / iti sNskRtm| a. vya. 16 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 anekAntavyavasthAprakaraNam / sattve niyato'parastu asadbhAve-asattve, tRtIyastUbhayathetyevaM dezAnAM sadasadavaktavyavyapadezAt tadapi dravyamasti ca nAsti cAvaktavyaM ca bhavati vikalpavazAt , tathAbhUtavizeSaNAdhyAsitasya dravyasyAnena pratipAdanAdaparabhaGgavyudAsaH 7 // ete ca paraspararUpApekSayA saptabhaGgayAtmakAH pratyekaM svArtha pratipAdayanti nAnyatheti pratyekaM tatsamudAyo vA saptabhaGgAtmakaH pratipAdyamapi tathAbhUtaM darzayatIti sampradAyavido vadanti // tatra jijJAsitasaptadharmAtmakatApratipAdakatvaparyAptyadhikaraNamahAvAkyatvarUpasaptabhaGgItvaM samudAya eva niruktapratipAdakatvAdhikaraNavAkyatvarUpaM ca tat pratyekamapIti vivekaH, ata eva syAtpadalAJchanavivakSitadharmAvadhArakatvena svArthamAtrapratipAdanapravaNatvena ca dvidhA sunayatvamudAharanti, AdyaM saptabhaGgyAtmakamahAvAkyaikavAkyatApannavAkye, antyaM codAsIne dharmAnta mM asyArthaH 'sabbhAva0' iti vacanasyArthaH / tathAbhUtavizeSaNAdhyAsitasya astitva-nAstitvA-'vaktavyatvaitaddharmatrayAtmakavizeSaNaviziSTasya / anena sptmbhnggen| ete ca anantaraM krameNa nirUpitAH saptApi bhaGgAH / nAnyathA paraspararUpAnapekSatve khArtha na pratipAdayanti / tathAbhUtaM parasparApekSasaptadharmAtmakam / atra nirucya saptabhaGgItvaM saptabhaGgasamudAye pratyekaM bhaGge ca darzayati-tatreti-saptAnAM bhaGgAnAM jijJAsitasaptadharmAtmakatApratipAdakatve tatparyAptiH saptasveva vartate na pratyekamiti tatparyApyadhikaraNamahAvAkyatvalakSaNaM saptabhaGgItvaM saptabhaGgasamudAya eveti saptabhaGgasamudAya eva saptabhaGgI, jijJAsitasaptadharmAtmakatApratipAdakatvaM ca pratyekabhaGgeSvapi vartata iti tathAbhUtapratipAdakatAdhikaraNavAkyAtmakaM saptabhaGgItvaM ca pratyekamapIti viveka ityarthaH / ata eva yata eva saptabhaGgItvaM saptabhaGgasamudAya eva pratyekabhaGgeSvapi veti vivekastata eva AdyaM syAtpadalAJchanavivakSitadharmAvadhArakatvalakSaNaM sunayatvam / antyaM svArthamAtrapratipAdanapravaNatvalakSaNaM sunayatvam, 'udAsIne' ityasya paryavasitasvarUpanirvacanam-dharmAntaropAdAna-pratiSedhAkAriNIti, dharmAntaraM nopAdatte nApi Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 243 ropAdAnapratiSedhAkAriNi, itthaM ca ' syAdasti' ityAdi pramANam, 'astyeva' ityAdi durnayaH, 'asti' ityAdikaH sunayaH, na tu sa vyavahArAGgam, 'syAdastyeva' ityAdistu sunaya eva vyavahArakAraNam, sva-parAnuvRtta-vyAvRttavastuviSayapravarttakavAkyasya vyavahArakAraNatvAditi granthakRto vivecayanti // atra saptabhaGgyAmAdyabhaGgaka stridhA, dvitIyo'pi tridhA, tRtIyo dazadhA, caturtho'pi dazadhaiva, paJcamAdayastu triMzadadhikazataparimANAH, pratyekaM zrImanmallavAdiprabhRtibhirdarzitAH / punazca SaTtriMzadadhikacaturdazazataparimANAsta eva ca vyAdisaMyogakalpanayA koTizo bhavantItyabhihitaM taireveti tadvistarastadvranthAdevAvaseyaH // athA'nantadharmAtmake vastuni tatpratipAdakavacanasya saptadhA kalpane pratiSedhatItyata udAsIne svArthamAtrapratipAdanapravaNe bhaGge sunayatvam, itthaM ca anena prakAreNa dvidhA sunayatvavyavasthitau ca 'syAdastItyAdi' ityAdipadAt 'syAnnAsti' ityAderupagrahaH / 'astItyevetyAdi' ityAdipadAnnAstyevetyAdergrahaNam / 'astItyAdikaH' ityatrAdipadAnnAstItyAdeH parigrahaH / tatra svArthamAtrapratipAdanapravaNaM sunayavAkyaM na vyavahArAGgaM kintu syAtpadalAJchanavivakSitadharmAvadhArakatvalakSaNasunayatvAkalitavAkyameva vyavahArAGgamityAha - na tviti / sa astItyAdikaH sunayaH / kathaM 'syAdastyeva' ityAdireva sunayo vyavahArakAraNamityapekSAyAmAhasva-pareti / vizeSajijJAsUn pratyupadizati -- atreti - AdyabhaGgAdInAM triprakArAdikaM zrImallavAdyAdigranthAdavaseyam / ta eva AdyabhaGgAdikA eva / taireva zrImanmalavAdiprabhRtibhireva / kathamitthamitijijJAsAnivRttaye tadgranthAvalokanaM kartavyaM granthagauravabhayAnnAtra tadvizadIkaraNamityupadizati - tadvistara stviti // 1 nanu saptadharmapratipAdakasaptabhaGgIvAkyavadanantadharmAtmake vastunyaSTavidha-navavidhadharmAderapi bhAvAt tatpratipAdakASTabhaGgI - navabhaktyAdInAmapi sambhavAt tatkalpanA kimiti na kriyata iti zaGkate - atheti / tatpratipAdaketi - anantadharmAtmakavastu Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 anekAntavyavasthAprakaraNam / 'STama-navamavikalpayoH, kalpanamapi kiM na kriyata iti cet ? na-tatparikalpananimittAbhAvAt , tathAhi-na tAvat sAvayavAtmakamanyo'nyanimittakaM tat parikalpayituM yuktam , caturthAdivacanavikalpeSu tasyAntarbhAvaprasakteH, nApi niravayavAtmakamanyo'nyanimittakaM tat parikalpanAmarhati, prathamAdiSvantarbhAvaprasakteH, na ca gatyantaramastIti nASTamabhaGgakalpanA yuktA / kiJca, asau krameNa vA taddharmadvayaM pratipAdayed ? yaugapadyena vA ? prathamapakSe guNa-pradhAnabhAvena tatpratipAdane prathama-dvitIyayorantarbhAvaH, pradhAnabhAvena tatpratipAdane caturthe, yaugapadyena tatpratipAdane tRtIye, bhaGgakasaMyogena bhaGgAntarakalpanAyAM prathama-dvitIyasaMyoge caturtha eva prasajyate, prathama-tRtIyasaMyogAt paJcamaH, dvitIya-tRtIyasaMyogAt SaSThaH, prathama-dvitIya-tRtIyasaMyogAt saptamaH, prathama-caturthAdisaMyogakalpanA tu paunaruktyabhayAdanupratipAdakeyarthaH / samAdhatte-neti / tatparikalpaneti-aSTama-navamavikalpakalpanetyarthaH / tatparikalpananimittAbhAvamevopapAdayati-tathAhIti / aSTama-navamabhaGgAdikaM sAvayavaM parikalpyeta, niravayava vA ? tatra sAvayavaM kalpayituM na zakyata ityAhana tAvaditi-naJo 'yuktam' ityanenAnvayaH / tat aSTama-navamAdikam / 'caturthAdi' ityAdipadAt paJcama-SaSTha-saptamavacanAnAmupagrahaH, astitvAnuviddhanAstitvAtmakadharmapratipAdakabhaGgaparikalpane tasya caturthabhaGge, astitvAnuviddhAvaktavyatvapratipAdakabhaGgasya paJcame, evaM SaSTa-saptamabhaGgayorantarbhAva iti / niravayavasyApi prathamAdiSvantabhAvAnna kalpanA bhadretyAha-nApIti / aSTamabhaGge kalpite satyeva navamabhaGgakalpanAyA avasaraH, tadabhAve tu kuto navamabhaGgAdikalpanetyAzayenaikasyA evASTamabhaGgakalpanAyA ayuktatvamAvedayati-nASTamabhaGgakalpanA yukteti / pratipAdyAntarAbhAvAdapi nASTamabhaGgakalpanA yuktyAha-kizceti / asau kalpanIyo'STamabhaGgaH / tatpratipAdane dharmadvayapratipAdane, evamagre'pi / bhaGgakasaMyogena ekabhaGgasya bhaGgAntarasaMyogena / 'caturthAdi' ityAdipadAt paJcamAderdvitIyAdezvopagrahaH / caturthabhaGgaH 'syAdasti syAnnAsti' iti, tatra prathamasaMyoge 'syAdasti syAdasti syAnnAsti' iti syAt, tatra Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tthaanophtaa| na ca dezidezabhedena dharmibhedAdapaunaruktyam , prathama-caturthasamAjAdetAdRzapratItisiddhau tatsaMyogasya nirAkAGkatvAt , tasmAnna kathaJcidaSTamabhaGgasambhava iti nAdhikyam , na cA'vaktavyatvasaptabhaGgayAM tRtIyabhaGgasya prathamabhaGgAd vaktavyatvasaptabhaGgayAM ca dvitIyabhaGgAdavizeSAnyUnatvamapi zaGkanIyam , tatrAMzAMzagrAhakadharmeNAvaktavyatva-vaktavyatvayoreva prathama-dvitIyabhaGgArthatvAdaMzAvaktavyatvavaktavyatvatadviparyayAbhyAmavaktavyasyaiva tRtIyabhaGgArthatvAditi dik / itthamuktanyAyena vastupratipAdane saptavidha eva vacanamArga iti sthitam // yadeva 'syAdasti' ityekena pratipAdyaM dvitIyenApi 'syAdasti' ityanena tadeva pratipAdyamityevaM paunaruktyabhayAt prathama-caturthasaMyogakalpanA'nutthAnopahatA, evameva dvitIyAdi-caturthAdisaMyogakalpanA'pIti / nanu dezino dezA bahava ityekadeze yathA'stitvavivakSA tathA dvitIyadeze'pyastitvavivakSA, tadanyadeze ca nAstitvavivakSA, tatazca tatra dezinyekadezagatAstitvamanyadanyadezagatAstitvamanyadityataH prathama-caturthasaMyogakalpanA na paunaruktyAskanditeti nAnutthAnopahatA, evamevaikadezagatanAstitva-tadanyadezagatanAstitvayorapi vibhinnatvAt tadvivakSAto dvitIya-caturthasaMyogakalpanA'pi na paunaruktyakalaGkitA, itthameva cAnyasaMyogakalpanA'pItyAzaGkaya pratikSipati-na ceti| yadyaddezagatAstitvaM sambhAvitaM tat tat 'syAdasti' ityenenaikena pratipAdyam , yadyaddezagatanAstitvaM sambhAvitaM tat tat 'syAnnAsti' ityekena pratipAdyam , dezAvizeSitamastitvaM ca 'syAdastyeva' ityanena prathamabhaGgena pratipAdyamityevaM prathama-caturthasamAjAdetAdRzapratIteH sambhavena tatsaMyogasya nirAkAGkSatvAt kalpanA na yukteti niSedhahetumupadarzayati-prathameti / upasaMharati-tasmAditi / nanu astitvadharmasamAzrayaNena tatpratipakSanAstitvadharmamupAdAya yathA saptabhaGgI tathA'vaktavyatvadharmasamAzrayaNena tatpratipakSavaktavyatvadharmamupAdAyApi saptabhaGgI bhavato'bhimataiva, sA ca 'syAdavaktavya eva ghaTaH, syAd vaktavya eva ghaTaH, syAd vaktavya eva' ityAdidizopadarzanIyA bhavati, tatra tRtIyabhaGgasya prathamabhaGgAdavizeSAnna prayoktavyatvamiti nyUnatvam , evaM vaktavyatvadharmasamAzrayaNena tatpratipakSAvaktavyatvadharmamupAdAyApi yA saptabhaGgI sA 'syAd vaktavya eva ghaTA, syAdavaktavya eva ghaTaH, syAdavaktavya eva ghaTaH' ityAdinItyaiva Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www 246 anekAntavyavasthAprakaraNam / atraivaM nayavibhAgamupadizanti zrIsiddhasenadivAkarapAdAH"evaM sattaviyappo, vayaNapaho hoi atthpjjaae| vaMjaNapajjAe puNa, saviyappo Nivviyappo y||" [sammatitarke kA0 1, gA0 41] asyArthaH-evam-anantaroktaprakAreNa, saptavikalpaH-saptabhedaH, vacanapatho bhavati, arthaparyAye-arthanaye saGgrahavyavahArarjusUtralakSaNe, saptA'pyanantaroktA bhaGgakA bhavanti / tatra prathamo bhaGgaH saGgrahe sAmAnyaprayoktavyA, tatrApi tRtIyabhaGgasya dvitIyabhaGgAdavizeSAnna prayoktavyatvamiti nyUnatvamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'zaGkanIyam' ityanenAnvayaH niSedhahetumupadarzayati-tatreti-avaktavyatvasaptabhaGgayAM vaktavyatvasaptabhaGgayAM cetyarthaH, aMzazcAsAvaMzagrAhakazcAMzAMzagrAhakaH, evaMbhUto yo dharmo ghaTatva-dravyatvAdiH, tatra kazcid dharma evaMbhUto bhavati yena dharmeNa vastu vacanakoTimupagacchati, kazcid dharmaH punastadRzo bhavati yena dharmaNa vastu vaktuM na zakyate, tAdRzadharmeNA'vaktavyatvam , vacanakoTyupanAyakadharmeNa vaktavyatvam, tayoreva ca prathama-tRtIyabhaGgArthatvAt , yazca vastunoM'zo'vaktavyatvadharmoM vaktavyatvadharmazca, yugapadvivakSitAbhyAM tAbhyAm , evaM vastuno dharmo yo vaktavyatvadharmo'vaktavyatvadharmazca, yugapadvivakSitAbhyAM tAbhyAmavaktavyasyaiva bhAvapradhAnanirdezAdavaktavyatvasyaiva tRtIyabhaGgArthatvAnnAvaktavyatvasaptabhaGgayAM prathamabhaGgAdavizeSastRtIyabhaGge, navA vaktavyatvasaptabhaGgayAM dvitIyabhaGgAdavizeSastRtIyabhaGge ityarthaH, tathA ca vyavasthito'yamarthaH--saptadhaiva vacanamArgoM vastupratipAdane ityupasaMharati-itthamiti-asyArthakathanamidam-uktanyAyeneti // atra sptbhnggyaam| evam antarollikhyamAnasammatigAthoktaprakAreNa, evaM iti"evaM saptavikalpo vacanapatho bhavati arthaparyAye vyaJjanaparyAye punaH savikalpo nirvikalpazca" // iti saMskRtam / asyArthaH anantarAbhihitasammativacanasyArthaH / saGgraha-vyavahArarjusUtralakSaNe saGgraha-vyavahArarjusUtravarUpe, naigamasya siddhasenadivAkaramate saGgraha-vyavahArayorevAntarbhAvAdarthanayatvenAnupAdAnam / tatra saptasu bhaGgeSu madhye / astitvasya sattAsAmAnyalakSaNasya pratipAdakaH 'syAdastyeva' iti prathamo bhaGgaH Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 247 pAhiNi, 'nAsti' ityayaM tu vyavahAre vizeSaprAhiNi, RjusUtre tRtIyaH, caturthaH saGgraha-vyavahArayoH, paJcamaH saGgraharjusUtrayoH, SaSTho vyavahArarjusUtrayoH, saptamaH saGgraha-vyavahArarjusUtreSviti vibhAgaH / atra yaddharmaprakArakaH saGgrahAkhyo bodhaH prathamabhaGgaphalatvenAbhimatastaddharmAbhAvaprakArako vyavahArAkhyabodha eva dvitIyabhaGgaphalatvenaiSTavyaH, tena 'syAd ghaTaH, syAnIlaghaTaH' ityAdisAmAnya-vizeSasaGgraha-vyavahArAbhyAM na saptabhaGgIpravRttirityavadheyam / atha tRtIyabhaGgasya RjusUtranimittatAyA sattA sAmAnyagrAhiNi saGgrahanaye bhavatItyarthaH, bhavatIti kriyaa'gre'pydhyaahaaryaa| 'nAsti' ityayaM tu 'syAnnAstyeva ghaTaH' iti dvitIyabhaGgaH / punaH, astitvasAmAnyapratipakSatvAnnAstitvaM vizeSastadAhiNi, vyavahAre vyavahAranaye bhavatItyarthaH / RjusUtre RjusUtranaye / tRtIyaH syAdavaktavya eva ghaTaH' iti tRtIyabhaGgo bhavati, yathA-ca RjusUtre tRtIyabhaGgastathA'gre vyaktIbhaviSyati / caturthaH 'syAdastyeva syAnnAstyeva ghaTaH' iti turIyo bhaGgaH, asya sattvasAmAnyapratipAdakatvAt saGgrahe nAstitvalakSaNavizeSapratipAdakatvAd vyavahAre ca sambhava iti kRtvA saGgraha-vyavahArayorbhavatItyarthaH / paJcamaH 'syAdasti syAdavaktavyazca ghaTaH' iti paJcamo bhaGgaH, ayaM ca saGgrahaviSayamastitvamRjusUtraviSayamavaktavyatvaM ca pratipAdayatItyataH saGgraha - sUtrayorbhavatItyarthaH / SaSThaH 'syAnnAsti syAdavaktavyazca ghaTaH' iti SaSTo bhaGgaH, ayaM ca vyavahAraviSayaM nAstitvalakSaNavizeSamRjusUtraviSayamavaktavyatvaM ca pratipAdayatyato vyavahArarjusUtrayorbhavatItyarthaH / saptamaH syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eva ca ghaTaH' iti saptamo bhaGgaH, ayaM ca saGgrahaviSayamastitvasAmAnya vyavahAraviSayaM nAstitvavizeSamRjusUtraviSayamavaktavyatvaM ca pratipAdayatIti saGgraha-vyavahArarjusUtreSu, bhavatItyevaM vibhAgo draSTavya ityarthaH / ghaTasya ghaTatvaM yadA sAmAnyasvarUpaM prathamabhaGgena vivakSitaM tadA ghaTatvApekSayA nIlaghaTatvasya vizeSatvAd ghaTatvapratipAdakaprathamabhaGgAnantaraM nIlaghaTatvapratipAdakadvitIyabhaGgakrameNa saptabhaGgIpravRttiH kiM na syAt saGgraha-vyavahArarjusUtranayarityAkAGkSAyAmAha-atreti / tena niruktavyavahArAkhyabodhasya dvitIyabhaGgaphalatayaiveSTatvena RjusUtranayasya tRtIyabhaGgotthApakatvamasahamAnaH zaGkateatheti / saGgraha-vyavahArayoryugapatsattvA'sattvobhayAdezakatvAbhAvAnna tAbhyAM tRtIya Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 anekAntavyavasthAprakaraNam / kiM bIjam ? yugapatsattvA'sattvAbhyAmAdiSTaM hi saGgraha-vyavahArAvapyavaktaThayameva brUtaH, saGgraha-vyavahArau yugapadubhayathA''dizata eva neti cet ? RjusUtro'pi kathaM tathA''diSTuM pragalbhatAm ? madhyamakSaNarUpAyAH sattAyAstenApyabhyupagamAt , saGgrahAbhimatayAvatsajAtIyavizeSAnuvRttasAmAnyAnabhyupagamAdRjusUtreNAvaktavyatvabhaGga utthApyata iti cet ? so'yaM pratyekA'vaktavyatvakRto'vaktavyatvabhaGgaH, tadutthApane ca saGgraho'pi samarthaH, RjusUtrAbhimatamadhyamakSaNarUpasattAnabhyupagatrA tenApi tadutthApanasya sukaratvAditi cet ? atredamAbhAti-saGgraha-vyavahArau yugapannobhayathAbhaGgapravRttirata RjusUtrasya tannimittatvamityAzaGkate-saGgaha-vyavahArAviti / madhyamakSaNarUpasattvamabhyupagacchatArjusUtreNApyasattvasya vAviSayIbhUtasyAdezAsambhave tadubhayAdezo na sambhavatyeveti kathaM tasyApi tannimittatvamiti tatsamAdhAnamupadarzayatiRjusUtro'pIti / tathAdeSTu sattvA'sattve yugapadAdeSTum / tenApi RjusUtreNApi / yAvatsajAtIyavizeSavyaktiSu yad vattate sattvaM tat saGgrahAbhimatam , tacca nAbhyupagacchati RjusUtra ityatastasya tRtIyabhaGgotthApakatvamiti zaGkate-saGgrahAbhimateti / yathA saGgrahAbhimatasattvamRjusUtrA'viSayastathA vyavahAraviSayatatpratipakSAsattvamapi tadaviSaya iti RjusUtreNa niruktasattvaM na vaktuM zakyate, evaM niruktAsattvamapi vaktuM na zakyate ityevaM pratyekAvaktavyameva, tAbhyAmavaktavyatvabhaGga itthamupapAditaH syAt , na tu pratyekavaktavyAbhyAM tAbhyAm , abhimatazca pratyekavaktavyAbhyAmeva tAbhyAM yugapadAdiSTAbhyAM saH, yadi ca pratyekAvaktavyatvakRtAvaktavyatvabhaGga evAbhimato bhavet tarhi yo'yaM bhaGga uktanItyA saGgrahanimittako'pi syAd yataH saGgraheNApi madhyamakSaNasattvalakSaNasattvamaviSayatvAnna vaktumarhameva, vyavahAraviSayAsattvamapyaviSayatvAd vaktumanahamiti kRtvA pratyekAvaktavyatvanibandhanAvaktavyatvasya tatrApyastyeva sambhava iti pUrvapakSayitA samAdhatte-so'yamiti / tadutthApane ca pratyekAvaktavyatvakRtAvaktavyatvabhaGgotthApane punaH / tenApi saGgraheNApi / tadutthApanasya uktaprakAratRtIyabhaGgotthApanasya / - granthakAro yathA RjusUtrasya tRtIyabhaGgotthApakatvaM sambhavati tathopapAdayannuktapraznapratividhAnamAdarzayati-atredamAbhAtIti-uktaprazne 'saGgraha-vyavahArauM' ityAdinA Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 249 deSTuM pragalbhete, svAnabhimatAMzAdeze'niSTasAdhanatvapratisandhAnAt , RjusUtrasya tu vartamAnaparyAyamAtragrAhiNastiryagUlatAspadAdhArAMzAnyatararUpasAmAnyA-'nyApoharUpavizeSau ca sAMvRtAveveti tadapekSayA yugapadubhayathA''hAryatadAdezasambhavAdavaktavyabhaGgotthAnamanAbAdham, na caivamapi tajanitabodhasya prasaGgarUpatvAd viparyayaparyavasAne saGgrahavyavahArAnyatarasAmrAjyamiti vAcyam , viSayA'bAdhe kUTaliGgajAnumiteriva prakRtabhaGgajabodhasya pramAtvena viparyayaparyavasAnakadarthanAnavakAzAt / adhikaM. bahuzrutA vidanti / 'nantaramevAbhidhIyamAnaM pratividhAnamasmaccitte sphuratItyarthaH / svAnabhimatAMzetisaGgrahAnabhimatAsattvalakSaNAMzAdeze saGgrahasyAniSTasAdhanatvapratisandhAnAt , vyavahArAnabhimatasattvalakSaNAMzAdeze vyavahArasyAniSTasAdhanatvapratisandhAnAdityarthaH / RjusUtranaye tRtIyabhaGgasambhavamupapAdayati-RjusUtrasya tviti / asya 'vartamAnaparyAyamAtragrAhiNaH' iti vizeSeNoktyA saGgrahAbhimataM sattvaM vyavahArAbhimatamasattvaM ca vastuto'zaM vastuto na gRhNAtItyAveditam , tarhi kathaM tanmate tayoryugapadAdeza ityapekSAyAmAhatiryagUrvateti-tiryaksAmAnyolatAsAmAnyayordeza-kAlAnugAminorAspadaM yadAdhArasvarUpaM vastu tadaMzAnyatararUpaM tiryagUlatAnyatararUpa sAmAnyamanyApoharUpo vizeSazca, tau ca sAMvRtAveva kalpitAveva RjusUtrasya / iti etasmAd hetoH / tadapekSayA sAMvRtasAmAnyavizeSApekSayA / AhAyatadAdezasambhavAt AropAtmakasAmAnyavizeSAdezasambhavAt , evaM ca kalpitasAmAnya-vizeSau svaviSayAvupAdAya yugapattadubhayAhAryAdezataH, avaktavyatvabhaGgotthAnam RjusUtranaye, anAbAdhaM nirAbAdhaM sambhavatItyarthaH / na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH, evamapi kalpitasAmAnyavizeSau svaviSayAvupAdAyAhAryatadAdezata Rjusuutrnye'vktvytvbhnggotthaansmbhve'pi| tajanitabodhasya tathAbhUtAvaktavyatvabhaGgajanyabodhasya / bhavatUktabhaGgotthAnamAhAryAdezatastathA'pi tathAbhUtabhaGgajanyabodho na prasaGgAtmA, tathAbhUtabhaGgapratipAdyasyAvaktavyatvasya vastvaMzatvasambhavena tadviSayakabodhasya tajanyasya yathArthaviSayatvameva, yathA vastugalyA vahnimati deze dhUlIpaTalAd bhrAntyA dhUmatvenAvadhRtA vahnayanumitiH kUTaliGgajA'pi yathArthaviSayeti tasyAH prAmANyam , tadvadeva pramAtvena viparyaparyavasAnasyAtrAbhAvAditi niSedhahetumupadarzayati-viSayAbAdha iti / adhikamiti-RjusUtranayato'vaktavyatvabhaGgotthAnasamarthamaddhRdayAvamAnAnantaropadarzitayuktito'dhikamityarthaH / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 anekAntavyavasthAprakaraNam / ___ vyaJjanaparyAye-zabdanaye punaH savikalpaH prathame paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAve'pyarthasyaikatvAt, dvitIya-tRtIyayornirvikalpakazca, dravyArthAt sAmAnyalakSaNAnnirgatasya paryAyarUpasya vikalpasyAbhidhAyakatvAt tayoH, samabhirUDhasya paryAyabhedabhinnArthatvAt evambhUtasyApi vivakSitakriyAkAlArthatvAt , tathA ca ghaTo nAma ghaTavAcakayAvacchabdavAcyaH zabdanaye'styeva, samabhirUDhaivambhUtayornAstyeveti dvau bhaGgo labhyete, liGga-saMjJA-kriyAbhedena bhinnasyaikazabdAvAcyatvAcchabdAdiSu tRtIyaH, prathama-dvitIyasaMyoge caturthaH, teSveva cAnabhidheyasaMyoge pazcama-SaSTha-saptamA vacanamArgA bhavanti / / etAvatA "evaM sattaviyappo' ityAdisammatigAthAyAH pUrvArddha vyAkhyAtam , athottarArddha vivRNoti-vyaJjanaparyAya iti-asya vivaraNaM-zabdanaye iti / sAmprata-samabhirUDhaivambhUtabhedena trividhaH zabdanayaH, tatra prathame sAmprate savikalpaH, tatra hetuH-paryAyeti-yathA ghaTazabdasya samAnArthakaH kuTa-kumbhAdizabdaH paryAyazabdaH, tadvAcyatAvikalpasadbhAve'pi, arthasya ghaTasya, ekatvAt abhinnatvAt , sAmpratanaye eka evArtho'nekasamAnArthakazabdavAcya iti savikalpa ityarthaH / dvitIya-tRtIyayoH samabhirUDhevambhUtayoH, nirvikalpakazca / kathamityAkAGkSAnivRttaye tvAha-dravyArthAditi / tayoH samabhirUDhaivambhUtayoH / etadeva spaSTayati-samabhirUDhasyeti / evaM ca sati zabdanaye yathA saptabhaGgI pravartate tathA tAmupadarzayati-tathA cetiprathamasya savikalpakatve dvitIya-tRtIyayornirvikalpakatve cetyarthaH / tatra prathamabhaGgaM bhAvayati-ghaTo nAmeti / zabdanaye sAmpratanaye / dvitIyabhaGgaM bhAvayatisamabhirUlaivambhUtayoriti / nAstyeva ghaTo ghaTavAcakayAvacchabdavAcyo na bhavatyeva / iti evam / liGgeti-sAmpratanaye liGgabhedena bhinnasya samabhirUDhanaye saMjJAbhedena bhinnasya evambhUtanaye kriyAbhedena bhinnasya cArthasyaikazabdAvAcyatvAdekArthavAcakazabdAvAcyatvAd dvitIyArthasyetyarthaH / evaM dizA avaktavyatvaM zabdAdiSu zabda-samabhirUdaivambhUteSvityataH tRtIyaH 'syAdavaktavya eva' iti tRtIyo bhaGgaH / prathama-dvitIyasaMyoge prathamabhaGga-dvitIyabhaGgayoH saMyoge / caturthaH 'syAdastyeva syAnnAstyeva ca ghaTaH' iti caturthabhaGgaH / teSveva ca prathama-dvitIya-caturtheSveva punaH / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 251 athavA'nyathAsyAH vyAkhyAtAtparyam , arthanaya eva sapta bhaGgAH / zabdAdiSu tu triSu nayeSu prathama-dvitIyAveva bhaGgau / yo hyarthamAzritya vaktRsthaH saGgravyavahArarjusUtrAkhyaH pratyayaH prAdurbhavati so'rthanayaH, arthavazena tadutpattararthaM pradhAnatayA'sau vyavasthApayatIti kRtvA, zabda tu svaprabhavamupasarjanatayA vyavasthApayati, tatprayogasya parArthatvAt / yastu zrotari zabdazravaNAdudgacchati zabda-samabhirUDhavambhUtAkhyaH pratyayastasya zabdaH pradhAnaM tadvazena tadutpatteH, arthastUpasarjanaM tadutpattAvanimittatvAt sa zabdanaya ucyate, tatra vacanamArgaH savikalpa-nirvikalpatayA dvividhaH, savikalpaM sAmAnyam , nirvikalpaH paryAyaH, tadabhidhAnAd anabhidheyasaMyoge avaktavyabhaGgAtmakatRtIyabhaGgasaMyoge / paJcameti-prathamabhaGgasya tRtIyabhaGgena saMyoge paJcamo bhaGgaH, dvitIyabhaGgasya tRtIyabhaGgena saMyoge SaSTho bhaGgaH, caturthabhaGgasya tRtIyabhaGgena saMyoge saptamo bhaGgaH iti tadAtmakA vacanamArgA bhavantItyarthaH / ukta sammatigAthAvyAkhyAtAtparyantaramupadarzayati-athaveti / anyathA-uktaprakArabhinnaprakAreNa, asyAH anntraabhihitsmmtigaathaayaaH| saGgrahAdayastrayo'rthavazAdutpannatvenArthapradhAnatayA vastu vyavasthApayatItyarthanayAH, zabdAdyAstrayastu zabdavazAdutpatnatvena zabdapradhAnatayA'rthopasarjanatayA vastu vyavasthApayatIti zabdanayAH, tatra arthanayeSveva sapta bhaGgAH, zabdanayeSu tu prathama-dvitIyAveva bhaGgAviti vyavasthApayatiarthanaya eveti| ko'rthanaya itypekssaayaamaah-yohiiti| tadutpatteH snggrhaadiprtyyotptteH| asau saGgrahAdipratyayaH / svaprabhavaM saGgrahAdipratyayajanitam / tatprayogasya zabdaprayogasya / parArthatvAt pratipAdyazrotRpuruSagatajJAnajanakatvAt / zabdanayaH ka ityapekSAyAmAha-yastviti / udgacchati utpadyate, tasya zabda-samabhirUDhaivambhUtAkhyapratyayasya, tadvazena zabdavazena / tadutpatteH zabdasamabhirUDhavambhUtAkhyapratyayotpatteH / arthasyoktapratyayAnimittatvAdupasarjanatayaiva tatra bhAnamityAha-arthastviti / tadutpattau, zabdasamabhirUDhaivambhUtAkhyapratyayotpattau / tatra zabdanaye / sAmAnyavizeSarUpArthayoH savikalpa-nirvikalparUpatvAt tatpratipAdakavacanayoH savikalpatvanirvikalpakatve ityAha-savikalpaM sAmAnyamiti / tadabhidhAnAt Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 anekAntavyavasthAprakaraNam / vacanamapi tathA vyapadizyate, tatra zabda-samabhirUDhau saMjJA-kriyAbhede'pyabhinnamarthaM pratipAdayata iti tadabhiprAyeNa savikalpo vacanamArgaH prathamabhaGgakarUpaH, evambhUtastu kriyAbhedAd bhinnamevArthaM tatkSaNe pratipAdayatIti nirvikalpo dvitIyabhaGgarUpastadvacanamArgaH, avaktavyabhaGgAstu vyaJjananaye na sambhavatyeva, yataH zrotrabhiprAyo vyaJjananayaH, sa ca zabdazravaNAdarthaM pratipadyate, na zabdAzravaNAt , avaktavyaM tu zabdA'bhAvaviSaya iti nAvaktavyabhaGgako vyaJjanaparyAye sambhavatItyabhiprAyavatA vyaJjanaparyAye tu savikalpaka-nirvikalpau prathama-dvitIyAveva bhaGgAvabhihitAvAcAryeNeti TIkAkRto vyAcakSate / atra vaktari yat saptabhaGgyarthajJAnaM tanmAnasotprekSopanItapadArthasaMsargabhAnarUpam, zrotari tu zAbdameva tat sambhavati, avaktavyaM tu na zabdaviSayaH kintu zabdAbhAvaviSaya iti yad vyaJjananayatAtparyamunnItaM tat kathaM saGgacchate ?, zabdAbhAvasyAsavikalpanirvikalpa-rUpasAmAnya-paryAyArthAbhidhAyakatvAt / tathA savikalpatayA nirvikalpakatayA ca / tatra zabdAditritayalakSaNazabdanaye / tadabhiprAyeNa zabda-samabhirUDhanayAbhiprAyeNa / tatkSaNe kriyAkSaNe / tadvacanamArgaH evambhUtavacanamArgaH / tRtIyabhaGgastu zabdanaye na sambhavatItyupapAdya darzayati--avaktavyabhaGgastviti / vyaJjananaye zabdanaye / sa ca zrotrabhiprAyAtmA vyaJjananayazca / 'abhiprAyavatA' 'AcAryeNa' ityasya vizeSaNam / AcAryeNa shriisiddhsendivaakrsuurinnaa| iti evaM rItyA vyAkhyAtAtparyam / TIkAkRtaH sammatiTIkAkArAH zrIabhayadevasUrayaH / svayaM yathAzrutavyAkhyAtAtparyopavarNanaM yathA na saGgacchate yathA cArthanaye saptA'pi bhaGgAH, vyaJjananaye dvAveva bhaGgo, nAvaktavyatvabhaGgasya tatra sambhava iti spssttiikurvnnaah-atreti| tat sptbhnggaarthjnyaanm| evamagre'pi / iti evaMprakAreNa / tat vyaJjananayatAtparyam / 'katham' ityAkSepe, na kathaJcit saGgacchata iti tadarthaH / tatra hetumAha-zabdAbhAvasyeti-'avaktavyaM tu na zabdaviSayaH, kintu zabdAbhAvaviSayaH' ityasya 'avaktavyaM zabdapramANaviSayo na bhavati kintu zabdAbhAvalakSaNapramANaviSayaH' ityevamabhimato Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 253 pramANatvena kasyApyarthasya tadaviSayatvAt , kathaJcinmate zabdAnupalabdheH zabdAbhAvaviSayapramANatve'pi tAM vinA tadviSayaM vilakSaNaM jJAnaM mA jani, avaktavyapadAd vaktavyatvAbhAvaviSayazAbdabodhotpattau kiM bAdhakam ? nahi bhAvaviSayaka eva zAbdabodho bhavati, na tvabhAvaviSayaka ityatra pramANamasti, padajJAnAdikAryatAvacchedakakoTau bhAvazAbdatvapraveze gauravAt , 'ghaTo nAsti' ityAderghaTAbhAvAdibodhasya sArvajanInatvAcca, tatrApi 'rthastadopapadyeta yadi zabdAbhAvaH kiJcidarthaviSayakatvenAtmani prAmANyamAsAdayet , tadeva na zabdAbhAvasyApramANatvena kasyApyarthasya tadaviSayatvAdityevaM saGgamanA'tra vidheyA 'tadaviSayatvAd' ityasya zabdA'bhAvAviSayatvAdityarthaH / yadA na ko'pyarthaH zabdAbhAvaviSayaH, evaM satyavaktavyamapi na zabdAbhAvaviSaya iti, kintu zabdAbhAvaviSaya iti na saGgacchate, anupalabdhirapyabhAvaviSayakajJAnahetutayA pramANAntaraM mImAMsakavedAntinAvabhyupagacchata iti sarvanayamaye syAdvAde tadRSTyA'nupalabdhirabhAvaviSayapramANaM syAdityupetyAha-kathaJcinmata iti / tAM vinA zabdAnupalabdhi vinA / tadviSayaM zabdAbhAvaviSayakam / vilakSaNaM pratyakSAdibhinnam / zabdAcchAbdabodha utpadyata iti nirvivAdamato'vaktavyapadAd vaktavyatvAbhAvaviSayakazAbdabodhotpattau kiM bAdhakam ? na kiJcid bAdhakamityarthaH, evaM ca vaktavyatvAbhAvaviSayakazAbdabodhajanakatayA'vaktavyatvabhaGgaH zabdanaye'pi syAdevetyarthaH / 'nahi' ityasya 'asti' ityanenAnvayaH / bhAvaviSayakazAbdatvAvacchinnaM prati padajJAnAdikaM kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvo yadi bhavet tadA tAdRzakArya-kAraNabhAvamUlako bhAvaviSayaka eva zAbdabodho nAbhAvaviSayaka iti niyamo'pi bhavet , na ca tathA kArya-kAraNabhAvaH sambhavati, bhAvaviSayakazAbdatvasya zAbdatvApekSayA gurubhUtatvena kAryatA'navacchedakatvAdityAha-padajJAnAdIti-AdipadAdAkAGkSAyogyatAjJAnAderupagrahaH / yadi ca bhAvaviSayaka eva zAbdabodho bhavet tarhi 'ghaTo nAsti' ityAdivAkyAd ghaTAbhAvAdiviSayakazAbdabodhasya sArvajanInasyApalApaH kRtaH syAt, na tanyAyyamityAhaghaTo nAstItyAderiti / nanu 'ghaTo nAsti' ityatra padArthadvayAnvayabodhalakSaNaH zAbdabodho na bhavatyeva, kintu ghaTapadasya ghaTapratiyogikAbhAve lakSaNayA tato ghaTapratiyogikAbhAvasyopasthitireva bhavati; 'ghaTapadaM ghaTapratiyogikAbhAvaparam' Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anekAntavyavasthAprakaraNam / natra upasargavad dyotakatayA tAtparyagrAhakatvamAtrameva, ghaTapadasya ghaTapratiyogike lakSaNAdhrauvye'bhAvAntarbhAvenaiva tasyA yuktatvAditi cet ? na-'na na ghaTaH' ityatraikasmAd ghaTapadAd ghaTatva-ghaTAbhAvAbhAvatvAbhyAmekadA zakti-lakSaNAbhyAM bodhAsambhavena nabaH pRthakzaktikalpanAvazyakatvAd, dyotakatvapakSe'pi 'ghaTo nAsti' ityAdivAkyarItyaiva 'syAdavaktavyo ghaTaH' ityato'vaktavyatvabodhApratirodhAcca, tasmAnAyaM prAJjalaH panthAH, kintu kathaJcidavaktavyatvamiha 'ekapadajanyaprAtisvikadharmadvayAvacchinnaviSayakazAbdabodhAviSayatvam', tadvodhanaM tvarthanaye mAnasotprakSopasthitakhaNDazaHprasiddhapadArthAsaMsargAgrahamAtrAt kathaityevambhUtatAtparyagrAhakameva tatra na padam , yathA-dhAtorarthavizeSe tAtparyagrAhaka upasargaH, napadasyAbhAvAbhidhAyakatve'pi ghaTapadasya ghaTapratiyogike lakSaNAyA Avazyakatve sA ghaTapratiyogikAbhAva eva svIkriyata ityAzaGkate tatrApIti-'ghaTo nAsti' ityAdAvapItyarthaH / tasyAH lakSaNAyAH / samAdhatte-neti / 'na na ghaTaH' ityatra navayasya tAtparyagrAhakatve ghaTapadamekamevAvaziSyate bodhakam , tad yadi ghaTapratiyogikAbhAvapratiyogikAbhAve lAkSaNikaM tadA ghaTAbhAvAbhAvatvenaiva ghaTasya bodhaH syAt , na tu ghaTatvena ghaTasya bodho bhavet , bhavati ca ghaTatva-ghaTAbhAvAbhAvatvAbhyAM ghaTasya bodhaH, tadartha yadi ghaTatvena ghaTe zaktighaTAbhAvAbhAvatvena ca tatra lakSaNetyevaM vRttidvayamekadA tasyeSyate, tacca na sambhavati; ekadaikapadena zakti-lakSaNAbhyAM zakya-lakSyArthobhayaviSayakabodhasyAnaGgIkArAd, ato naJo'bhAve pRthak zaktikalpanA''vazyakIti najastAtparyagrAhakatvapakSe'pi ca 'ghaTo nAsti' ityasya vAkyavidhayaivArthAvabodhakatvamiti tannItyA 'syAdavaktavyo ghaTaH' ityato'vaktavyatvabodhaH syAdevetyevamapyavaktavyatvabhaGgaH zabdanaya upapadyata evetyAha-dyotakatvapakSe'pIti / ythaashrutvyaakhyaansyaa'smiiciintvmupsNhrti-tsmaaditi| pRcchati-kintviti / uttarayati-kathaJcidavaktavyatvamiheti / eketi-ekapadena padAntarAsahakRtapadena janyo yaH prAtisvikadharmadvayAvacchinnaviSayakaH svasvAsAdhAraNadharmAkalitadharmadvayAvacchinnaviSayakaH zAbdabodhastadaviSayatvaM tadviSayatvAbhAvaH prakRte kathaJcidavaktavyatvamityarthaH / tadbodhanaM tu niruktAvaktavyatvabodhanaM punaH / arthanaye saGgraha-vyavahArarjusUtranaye / mAnaseti Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 255 zcitsaMsargagrahAd vA sambhavati, vyaJjananaye tu tanna sambhavati "asato Natthi Niseho" [ ] ityAdi bhASyakRdvacanAduktaviziSTapratiyogino'siddhyA tadabhAvasyApyasiddhatvAt padArthamaryAdayA vAkyArthamaryAdayA vA bodhayitumazakyatvAt , na ca syAtpadasamabhivyAhRtAvaktavyapadAt prakRte khaNDazaH zaktyA bodhaH sambhavati, ekapadArthayoH parasparamanvayabodhasyAvyutpannatvAt , anyathA haripadAdupasthitayoH siMha-kRSNayorAdhArAdheyabhAvasambandhenAnvayabodhaprasaGgAditi sUkSmekSikAmanusaratA vyaJjananayena prakRte nabvyatyAsAdekapadA'janitaprAtisvikadharmadvayAvacchinnaviSayakazAbdabodhaviSayatvaM syAdavaktavyatvaM vAcyam , tacca bhaGgadvayArthamAdAya paryavasyatIti vyaJjananaye dvAveva mAnasotprekSayA mAnasakalpanayA upasthitA ye khaNDazaH prasiddhAH padArthAsteSAmanyo'nyamasaMsargasyAgrahamAtrAt, vAstavikasaMsargasyAbhAve'pi kathaJcitsaMsargasya vaijJAnikasaMsargasya grahAd vA niruktAvaktavyatvabodhanaM sambhavatItyarthaH / vyaJjananaye tu zabda-samabhirUDaivambhUtAkhyazabdanaye punaH / tanna sambhavati niruktAvaktavyatvabodhanaM na sambhavati / asato0 iti-"asato nAsti niSedhaH" iti sNskRtm| ukteti-ekapadajanyaprAtikhikadharmadvayAvacchinnaviSayakazAbdabodhaviSayatvalakSaNaviziSTapratiyogino'prasiddhyA tadabhAvasyApi niruktazAbdabodhaviSayatvAbhAvasyApi, asiddhatvAt 'asato nAsti niSedhaH' iti vacanaprAmANyAt yazca svarUpata evAprasiddhaH, sa na padArtho nA'pi vAkyArtha iti padArthavidhayA vAkyArthavidhayA voktAbhAvarUpasyAvaktavyatvasya bodhayitumazakyatvAdityarthaH / yadyapyavaktavyapadAt syAtpadAsamabhidhyAhRtAnoktA'vaktavyatvabodhaH sambhavati tathApi syAtpadasamabhivyAhRtAdavaktavyapadAt pratyektamuktA'vaktavyatvazarIrapraviSTeSu sarvapadArtheSu zaktAt sarvAvaktavyatvaghaTakapadArthopasthitibalAduktA'vaktavyatvabodho bhaviSyatItyAzaya pratikSipati-na ceti-asya 'sambhavati' ityanenAnvayaH, niSedhe hetumupadarzayati-ekapadArthayoriti / anyathA ekapadArthayorapi prsprmnvybodhaabhyupgme| navyatyAsAt 'aviSayatvam' ityatra sthitasya naJaH tatsthAnaM parityajya 'ekapadajanya' ityatra janye samanvayAt / tacca "ekapadAjanita0' ityAdiniruktasyAdavaktavyatvaM ca / bhaGgadvayArtha ekavAkyatApanna Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 anekAntavyavasthAprakaraNam / bhaGgAviti vyAkhyAtRtAtparya suSThu ghaTAmaTATyate // dezakRtazcaturbhaGga[ tAzcatvAro bhaGgA ]stu vyaJjananayena zuddhena dezyatiriktadezA'bhAvAdeva nodbhAvanA ( rhA) iti vibhAvanIyaM sudhIbhiH // iti budhahitahetordarzitAH saptabhaGgA, jinavacanasamudrottuGga gaGgAtaraGgAH / dalitakunayavAdaM nirvizeSaM mayA zrInayavijayagurUNAM prApya pUrNaprasAdam // m prathamadvitIyabhaGgArthakathaJcidastitva-kathaJcinnAstitvalakSaNaprAtikhikadharmadvayam / tathA ca siddhamidaM yacchabdanaye prathama - dvitIyAveva bhaGgAvityupasaMharati- vyaJjananaya iti / dezivyatiriktadezAnabhyupagantRzabdanaye 'syAdastyeva, syAnnAstyeva' ityAdyAzcatvAro bhaGgA dezakRtA na sambhavantyevetyAha- dezakRtAzcatvAro bhaGgAstviti / vastutaH 'dezakRtacaturthabhaGgastu' ityeva pATho yuktaH, yataH syAdavaktavya evaM' iti tRtIyabhaGgasya zabdanaye uktadizA'bhAve vyavasthite paJcama-SaSTa- saptamabhaGgAnAM tRtIyabhaGgasaMyogalabdhAtmanAmabhAvaH sudRDhanirUDha eveti prathama dvitIyabhaGgasaMyogakRtazcaturthabhaGga eva zabdanaye sambhAvanApathamavataratIti tasyaivodbhAvanA'narhatvaM dezyatiriktadezA'bhAvataH pratipAdayitumucitamiti // saptabhaGgI nirUpaNopasaMharaNaM padyenAvedayati- itIti- iti jinavacanasamudrottuGgagaGgAtaraGgAH saptabhaGgA zrInayavijayagurUNAM pUrNaprasAdaM prApya mayA budhahitahetornirvizeSaM dalitakunayavAdaM yathA syAt tathA darzitA ityanvayaH, arthastu vyakta eva / saptabhaGgA uktadizA yathAvat samarthitAH suparIkSitArthagrahaNakRtAdarANAM budhAnAmabhyAsaviSayatAM prApya syAdrAdAgamazraddhotpAdanadvArA samyaktvaM sampAdayiSyantIti budhahitahetutvAt saptabhaGgayupavarNanaM saprayojanamevetyupadarzitumuktam- budhahitahetoriti / jinavacanAbhyAsAvadAtahRdayairevaite bhaGgAH samudbhAvayituM zakyA iti vaiziSTyAdhigataye bhaGgAnAM 'jinavacana' ityAdivizeSaNam / labdhaguruprasAdasya svasya tathAvidhabhaGgopadeSTRtvaM sambhavati, na tvalabdhaguruprasAdasyetyAvedayituM zrInayetyAdi / eka kunayavAdonmUlanena saptabhaGgacupadarzane tannayavAdI tathopadeSTari pakSapAtitvamAropya tadupadiSTasaptabhaGgAvalokane'pyaudAsyamAsAdayet, na caivamityAvedayitumuktam - nirvizeSaM dalita kunayacAdamiti, kriyAvizeSaNam // gurUNAM nemisUrINAM prasAdaM prApya dhImatA / lAvaNyasUriNA vyAkhyA, kRtA'stu viduSAM mude // wwwwwwm Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 257 tadevaM saptabhaGgImaGgIkurvANamanekAntAtmakameva vastu naya-pramANAtmakacaitanyagocaraH, sadRzA-'sadRzaparyAyAbhyAmekAntasadasadvilakSaNasya jAtyantarAtmakasyaiva ghaTAderanubhUyamAnatvAt , ye'pi sadRzaparyAyAste'pi sad-dravya-pRthivyAdivacanapratipAdyA vyaJjanaparyAyAH, na tu RjusUtrAbhimatA arthaparyAyAH, anyo'nyavyAvRttavastusvalakSaNagrAhakatvAt tasya / anekAntAtmakavastuno naya-pramANaviSayatvaM pratijJAtamupasaMharati-tadevamiti / saptabhaGgImaGgIkurvANaM svapratipAdakatvena saptabhaGgImabhyupagacchat , saptabhaGgIvAkyapratipAdyamiti yAvat / sadRzaparyAyeNa ghaTAdeH sattvam , asadRzaparyAyeNAsattvamiti kRtvA kathaJcit san ghaTaH kathaJcidasa~zcetyevamekAntasadasadvilakSaNaM jAtyantaramanekAntAtmakaM ghaTAdikaM vastvanubhUyamAnatvAdabhyupagantavyamityAha-sadRzeti-sadRzaparyAyo ghaTAdeH sattva-dravyatva-pRthvItvAdiya'JjanaparyAyastadrUpeNa sattvam , tadanyo'sadRzaparyAyastadrUpeNA'sattvamiti sdRshaa'sdRshpryaayaabhyaam| ekAntasadasadvilakSaNasyetiyadi vastvekAntena sad bhavet sadRzapayAyeNevAsadRzaparyAyeNApi sad bhavet , tathA ca sarvarUpeNa sattve sarvasya sarvAtmakatvaM prasajyeta, atha vastvekAntenAsad bhavet , asadRzaparyAyeNeva sadRzaparyAyeNApyasaditi zUnyameva syAt , na caivam , ato naikAntena sannapyekAntenAsadityekAntasadasadvilakSaNasyetyarthaH, ekAntasadasadubhayarUpatve'pi pratyekapakSabhAvidoSaH syAdeva, ataH sadasadubhayAtmakatvena jAtyantarAtmakamanekAntAtmakameva vastvityAha-jAtyantarAtmakasyaiveti / na cetthamananubhUyamAnatvAdanubhavabAdhato nAbhyupagantuM zakyamityata aah-anubhuuymaantvaaditi| sadRzaparyAyaH kaH ? yadrUpeNa sattvamabhimatamityapekSAyAmAha-ye'pi sadRzaparyAyA iti- sadRzaparyAyaH sa eva bhavitumarhati yadrUpeNAne kAnugamanam , itthaMkhabhAvazca vyaJjanaparyAya eva yaH sadAdizabdena prtipaadyte| anekAnugamAbhAvAjusUtrabhimato'rthaparyAyastu na sadRzapAya ityAha-na tviti / niSedhe hetumAha-anyo'nyeti / tasya arthaparyAyasya, yadyapyasAdhAraNasvarUpeNa sattvaM sAdhAraNasvarUpeNAsattvamilevaM vivakSayA'sAdhAraNa-sAdhAraNaparyAyAbhyAmekAntasadasadvilakSaNasya jAtyantarAtmakasyAnubhUyamAnatvAdanekAntAtmakavastusiddhiH sambhavati tathA ca RjusUtrAbhimatArthaparyAyato'pi sattvasaGgamanA yujyate tathApi tAM vivakSAmanAdRtyaivaitatprakAreNAnekAntAtmaka a. vya. 17 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta vyavasthAprakaraNam / ' 258 na ca, sAmAnyamAtrasya na zabdavAcyatvam, zabdAdapravRttiprasaktaH, sAmAnyasyArthakriyA'kSamatvAt, sAmAnyapratipAdanadvArA lakSaNayA'numAnato vA'rthakriyAkSamasya vizeSasya pratipattezca kramapratipatterasaMvedanena vaktumazakyatvAt, nApi vizeSANAM zabdavAcyatvamAnantyAt saGketAsambhavAt, kintUbhayAtmakaM vastu guNapradhAnabhAvena zabdavAcyam, taccArthaparyAyarUpameveti kutastadvilakSaNavyaJjanaparyAyasiddhiryadapekSayA / tvamidAnImupapAdayitumiSTamiti bodhyam / sAmAnyasya zabdavAcyatvato vyaJjanaparyAyatvamasahamAnasyAzaGkAmutthApya pratikSipati - na ceti - asya 'zaGkanIyam' ityuttareNa sambandhaH, dohana- vAhanA''nayana-jalAharaNAdikriyAyogitvAcchabdavyavahArayogyA vyaktaya eva zabdavAcyAH, na tu tAdRzakriyA'samarthaM sAmAnyaM zabdavAcyam tasya tathAtve zabdAt pravRttireva na syAdityAha - zabdAdapravRttiprasakteriti / pUrvaM zabdAt sAmAnyaM pratyeti tatastasyAnayanAdikriyAnvayAnupapattiM pratisandhAya lakSaNayA vizeSapratipattiH, athavA yatra sAmAnyaM tatrAvazyaM kazcid vizeSa ityevaM vyAptipratisandhAnena sAmAnyaviSayakatvaM yatkiJcidvizeSaviSayakatvamantareNAnupapannamityevamanyathAnupapattipratisandhAnena vA vizeSapratipattiH, tatazca pravRttirityevamupagamo'pi tadA zobheta yadyuktadizA kramapratItiH saMvedyeta, na caivamityAha - sAmAnyapratipAdanadvAreti / 'pratipattezca' ityasya 'vaktumazakyatvAd' ityanenAnvayaH / tatra hetu :- kramapratipatterasaMvedaneneti - pUrvaM sAmAnyapratItistato vizeSapratItirityevamananubhUyamAnatvenetyarthaH / Anantyato vizeSeSvazeSeSu saGketAsambhavena yatkiJcidvizeSe na saGketAbhyupagame yatra vizeSe na saGketagrahastasya zAbdabodhAviSayatvataH pravRttiviSayatvaM na syAditi vizeSANAmapi na zabdavAcyatvamityAha-nApi vizeSANAmiti / tarhi kiMzabdavAcyamiti pRcchatikintviti / uttarayati-ubhayAtmakamiti - sAmAnyavizeSobhayAtmakamityarthaH / guNeti-kvacit sAmAnyAnvayayogyapadArthAntarAnvayopapattaye vizeSasya guNabhAvaH sAmAnyasya prAdhAnyam kvacid vizeSasyaiva padArthAntarAnvayayogyatve prAdhAnyaM sAmAnyasya guNabhAva ityevaM guNapradhAnabhAvenetyarthaH / tacca sAmAnya- vizeSobhayAtmakaM vastu ca tadvilakSaNeti-arthaparyAyavilakSaNetyarthaH / arthaparyAyaH sarvatra zabdavAcyo na bhavati tathA sati tasya sarvatrArthe sadbhAvAdazeSasyApi vastudharmasya zabdavAcyatvaM syAt, Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 259 sattvamucyeteti zaGkanIyam , keSucidevArthadharmeSu zabdavAcyatApariNatyabhyupagamAdAkhyAtumazakyatve'pi pratyAkhyAtumazakyAnAM mAdhuryavizeSAdInAM bahUnAmarthadharmANAmanubhavasiddhatvAt , ata eva 'prajJApanIyA bhAvA aprajJApanIyAnAmanantabhAga eva' iti siddhAntavyavasthA, tenArthaparyAyavailakSaNyaM vyaJjanaparyAyeSu nAprAmANikam , avazyaM caitadabhyupagantavyam , anyathA'dRSTadazarathAdInAmidAnIntanAnAM tadIyArthaparyAyAparijJAnAd dazarathAdipadAcchAbdabodho na syAdityadhikamanekAntavAdapraveze / na caivam , kasyacid dharmasya zabdenAmidhAtumazakyasyApi sadbhAvAdityarthaparyAyavilakSaNo vyaJjanaparyAyo'vazyamabhyupagamyaH, yadbhAvA'bhAvAbhyAM zabdavAcyatvA'vAcyatve saGgatimaJcataH, tathA ca vyaJjanaparyAyasyArthaparyAyavilakSaNasya sadbhAvAt tasya zabdavAcyatvaM samIcInameveti pratikSepahetumupadarzayati-keSucideveti / ye ca zabdavAcyatAM na pratipadyante'rthadharmAste na santyeveti vaktumazakyam , yato dugdha-dadhi-guDa-sitA-zarkarAmadhvAdInAM mAdhuryasAmAnyasyAvizeSe'pyavAntaramAdhuryavizeSA anyo'nyavilakSaNA anubhUyamAnA apalapitumazakyA anubhUyamAnA api te nAnyo'nyavyAvRttipratipattaye zabdato'bhidhAtuM zakyA ityAha-AkhyAtumazakyatve'pIti / ata eva zabdApratipAdyAnAM bahUnAmarthadharmANAM sadbhAvAdeva / tena uktadizA vyaJjanaparyAyasadbhAvena / zabdavAcyatayA vyaJjanaparyAyasyAvazyAbhyupagantavyatvaM yuktyantareNa vyavasthApayati-avazyaM ceti / etat vyaJjanaparyAyasya zabdavAcyatvam / anyathA vyaJjanaparyAyasya zabdavAcyatvamanabhyupagamyArthaparyAyasyaiva zabdavAcyatvAbhyupagame / adRSTeti-'dazarathAdInAm' ityAdipadAd rAma-rAvaNa-yudhiSThirAdInAmanyayugInAnAM bhUtAnAM bhaviSyatAM copagrahaH, 'idAnIntanAnAm' ityuktiyugAdivyavahitAnAM na kathaJcidapi darzanasambhava ityAvedanAya / tadIyeti-dazarathAdisambandhItyarthaH, vyaJjanaparyAyastu sattva-dravyatvAdinityatvAdidAnImastyeveti tatparityAgatastadrUpeNa dazarathAdInAmapi zAbdabodhaH sambhavedeveti hRdayam / uktArthavizeSAdhigataye svanirmitagranthAntarAvalokanapravartanAyAha-adhikamiti / 'sadRzA'sadRzaparyAyAbhyAm' iti yaduktaM prAk tadupasaMharati-tata iti-vyaJjanaparyAyasya zabdavAcyatvata ityarthaH / uktArthe Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 anekAntavyavasthAprakaraNam / tataH sadRzavyaJjanaparyAyaireva sarvamasti na tvanyairityayamanekAnta eva vyavasthitaH, tadidamuktam -- "parapajz2avehiM visarisagamehiM NiyameNa Niccamavi Natthi / sarisehi vi vaMjaNao, atthi Na puNa atthapajjAe // " [ sammatikANDa0 3, gAthA-5 1 wwwww visadRzagamairvijAtIyajJAnaprAyaiH / nanvevamapi pratyutpannaparyAyeNAstitvaniyame'pyekAntavAdApattiriti cet ?, atrAhu: ---- "pazuppaNNaMmi vipajjayaMmi bhayaNAgaI paDai davaM / jaM egaguNAIyA anaMtakappA gama [ guNa ]visesA // " [ sammatikANDa0 3, gAthA - 6 ] pratyutpanne'pi - vartamAne'pi, paryAye, sva-pararUpatayA sadasadAtmikAM madhyordhvAdirUpeNa ca bhedA'bhedAtmikAM bhajanAgatiM- vikalpapaddhatim, patati - AsAdayati, dravyam, yadyasmAt kAraNAd, ekaguNakRSNatvAdayaH anantakalpAH - anantaprakArAH tatra guNavizeSAH, teSAM ca madhye kenacideva guNavizeSeNa yuktaM tat, tathAhi - kRSNaM dravyaM sammati - sammatimupadarzayati tadidamuktamiti / parapajjavehiM0 iti - " paraparyAyairvisadRzagamairniyamena nityamapi nAsti / sadRzairapi vyaJjanato'sti na punararthaparyAye // 1 // " iti saMskRtam / nanu yadi vyaJjanaparyAyaireva vastuno'stitvaM tadA pratyutpannaparyAyeNAstitvaniyamAbhyupagame'pyekAntavAdApattiH syAdityAzaGkate - nanvevamiti / pratyutpannaparyAyeNa vartamAnaparyAyeNa / atra uktAzaGkAyAm / AhuH zrIsiddhasenadivAkarasUrayaH kathayanti samAdhAnam / pacuppaNNaM mi0 iti - " pratyutpanne'pi paryAye bhajanAgatiM patati dravyam / yadekaguNAdikA anantakalpA guNavizeSAH // " iti saMskRtam / niruktagAthAM vivRNoti - pratyutpanne'pIti / tatra dravye / teSAM ca Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 261 tad dravyAntareNa tulyamadhikamUnaM vA bhavet, prakArAntarAbhAvAt , prathamapakSe sarvathAtulyatve tadekatvApattiH, tathA ca nIla-nIlatarAdipratItibAdhaH, uttarapakSayoH saGkhyeyAdibhAga-guNavRddhi-hAnibhyAM SaTrasthAnakapratipattiravazyambhAvinIti pratyutpannaparyAyeNApi bhajanA'bAdhitaiva // syAdetat , pudgaladravyasya tAdRgbhUtA'parapudgaladravyApekSayA'nekAntarUpatA yuktA, pratyutpanne cAtmadravyaparyAye kathamanekAntarUpatA yuktA ? maivam-AtmaparyAyasyApi jJAnAdestattad grAhyArthApekSayA'nekAntarUpa guNavizeSANAM ca madhye / tat dravyam / tadravyAntareNa kRSNadravyAntareNa / prathamapakSe kRSNadravyaM kRSNadravyAntareNa tulyamiti pakSe / sarvathA sarvaprakAreNa, khenaiva saha svasya sarvaprakAreNa tulyatvam , bhinnasya tu yadrUpAtmakaviruddhadharmAdhyAsAd bhedastadrUpeNa tulyatvAbhAvAnna sarvathA tulyatvamiti, evaM ca sarvathA tulyatve tadekatvaM prasajyata ityAha-tadekatvApattiriti / tathA ca tadekatve ca, ekatve ca yannIlaM tannIlataraM na bhavatIti nIla-nIlatarAdipratItibAdhaH / uttarapakSayoH kRSNadravyaM kRSNadravyAntareNAdhikamUnaM veti dvitIya-tRtIyapakSayoH, adhikatvaM saGkhyeyabhAgaguNavRddhyasaGkhyeyabhAgaguNavRddhyanantabhAgaguNavRddhitaH syAt , nyUnatvaM saGkhyeyabhAgaguNahAnyasaGkhyeyabhAgaguNahAnyanantabhAgaguNahAnita ityevaM saGkhyeyAdibhAga-guNahAnibhyAM SaTsthAnakapratipattiravazyaMbhAvinIti pratyutpannaparyAyeNApi bhedAbhedAtmikA bhajanA'. bAdhitaivetyarthaH / nanvekamapi kRSNapudgaladravyaM kRSNa-kRSNatarAdyabAdhitapratItyanurodhena bhinnamiti tatroktadizA vartamAnaparyAye'pi bhedAbhedAtmakabhajanAsauryato'nekAntarUpatApratipattisambhave'pi pratyutpannAtmadravyaparyAye coktadizA bhajanAprAptyasambhavAt kathamanekAntarUpatetyAzaGkate-syAdetaditi / pudgaladravyasya kRSNaguNaviziSTapudgaladravyasya / tAdRgbhUteti-kRSNaguNaviziSTetyarthaH / samAdhatte-maivamiti / tattadrAoti-nIlaguNAdiviziSTadravyAdyAtmakagrAhyArthApekSayetyarthaH, arthasyAnekAntAtmakatve tadrAhakajJAnasyApyanekAntAtmakatvamAvazyakam , yato bhedA'bhedAtmakavastugrAhiNo jJAnasya bhedagrAhitvA'bhedagrAhitvAbhyAM bhedaH svarUpatazcAbheda ityanekAntarUpatA, evaM sadasadAtmakavastu grAhiNo'pi sadrUpArthagrAhitvA-'sadrUpArthagrAhitvAbhyAM bhedaH svarUpato'bheda ityevamanekAntarUpatA bhAvanIyA / evaM siddheSu sarvadAvasthitamapi jJAnaM svagrA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anekAntavyavasthAprakaraNam / tAyAH pudgalavadavirodhAt, anenaiva hi nyAyena siddheSvapi trailakSaNyaM vyavatiSThate, tathA dravya-kaSAyAdibhedAdapyAtmanaH pudgalavadanekAntarUpatA siddhAntasiddhaiva, tathA ca vAcakamukhyaH "dravyaM kaSAya-yogAvupayogo jJAna-darzane caiva / cAritraM vIryaM cetyaSTavidhA mArgaNA tasya / jIvA-'jIvAnAM dravyAtmA, sakaSAyiNAM kaSAyAtmA / yogaH sayoginAM punarupayogaH sarvajIvAnAm / jJAnaM samyagdRSTerdarzanamatha bhavati sarvajIvAnAm / cAritraM viratAnAM tu, sarvasaMsAriNAM vIryam // dravyAtmetyupacAraH, sarvadravyeSu nayavizeSeNa / AtmAdezAdAtmA, bhavatyanAtmA parAdezAt // hyasya vinAze tadAhitvena vinaSTaM svagrAhyasyotpAde tadAhitvenotpannaM jJAnAtmanA tvavicalamityevamutpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatrailakSaNyayogAdanekAntAtmakatvamityAha-anenaiveti-tattadvAhyApekSayA'nekAntarUpatAprApakeNetyarthaH / prakArAntareNApi pudgalavadanekAntarUpatA''tmana ityAvedayati-tatheti / ___ dravya-kaSAyAdibhedAdAtmano'nekAntarUpatAyAH siddhAntasiddhatvasya dAAya tatra prazamarati prakaraNe bhagavadumAsvAtivAcakamukhyadRbdhaM vacanakadambakamupadarzayatitathA ca vAcakamukhya iti / dravyamiti0-tasya AtmanaH / mArgaNA cintanA, 'dravyam , kaSAyaH, yogaH, upayogaH, jJAnam , darzanam , cAritraM, vIryaM ca' ityevam aSTavidhA aSTaprakArA bhavatItyarthaH // tatra yeSAM dravyamAtmA, yeSAM kaSAya AtmA ityAdi, tAn vivicya darzayatijIvA-'jIvAnAmiti / yogaH yogAtmA, evamupabhoga ityAdInAmapyupabhogAtmetyAdirUpeNa vyAkhyAnamavaseyam // ___jIvA-'jIvAnAM dravyAtmeti kathamityapekSAyAmAha-dravyAtmetyupacAra iti / nayavizeSeNa saGgrahanayena / kaSAyAdikaM kathamAtmeti vyapadizyata ityapekSAyAmAha-- AtmAdezAdAtmeti-kaSAyAdehAtmadharmatvAd dharma-dharmiNorabheda iti kRtvA''tma Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam evaM saMyogA-'rUpa-bahutvAdyai kazaH sa parimRgyaH / jIvasyaitat sarvaM, svatattvamiha lakSaNaidRSTam // [prazamaratau zlo0 199, 200, 201, 202, 203] iti // - prakArAntareNApyAtmano'nekAntarUpatAmupapAdayati sammatikAraH "kovaM uppAyaMto, puriso jIvassa kArao hoi / tatto vibhaiyabo, parammi sayameva bhaiyavo // " [sammatikANDa0 3, gAthA-7] ko-kopapariNatim , utpAdayan puruSaH, jIvasya-parabhavaprAdurbhAvapariNativiziSTasya, kAraka:-nirvartako bhavati, tannimittakarmaNa upAtvenAdezAt kaSAyAdirbhavatyAtmetyarthaH, yadA ca kaSAyAdirAtmabhinnatvenaiva vivakSyate tadA parAdezadAtmanaH paraH kaSAyAdirityevamAdezAt kaSAyAdiranAtmA bhavatItyarthaH // prakArAntareNApyAtmano mArgaNA bhavatItyAha-saMyogeti / naikazaH anekaprakAreNa / sa AtmA, parimRgyaH samantAd vicAraNIyaH / etat sarva dravyakaSAyayogAdikaM sarvam / iha syAdvAde / lakSaNaiH dravyAdInAM yAni lakSaNAni 'guNaparyAyavad dravyam' [ tattvA0 a0 5. sU0 37] ityAdikAni taiH jIvasya svatattvaM syAdvAdibhidRSTamityarthaH / ___ prakArAntareNAtmano'nekAntarUpatAvedakaM sammativacanamavatArya darzayati-prakArAntareNeti / kovaM iti-"kopamutpAdayan puruSo jIvasya kArako bhavati / tato vibhajanIyaH parasmin svayameva bhajanIyaH // " iti saMskRtam / vivRNoti-kopamiti / jIvasyAnAdinidhanasya kArakatvaM kopapariNatyutpAdake puruSe na sambhavatItyatastasya vizeSaNaM 'parabhavaprAdurbhAvapariNativiziSTasya, iti tathAvidhasya jIvasyAnAdinidhanatvAbhAvAjanyasya sataH kArakatvaM sambhavatIti, svakRtakarmaNaiva janturekabhavAdanyabhavaM prayAtIti kathaM tathAvidhajIvanirvartakatvamapi kopotpAdakapuruSasyetyata Ahatannimitteti-kopotpAdakaH puruSaH kopapariNatimutpAdayati, kopapariNatimA~zcAtmA parabhavanimittaM karmopacinoti tena karmaNA parabhave prAdurbhavatItyevaM paramparayA kopotpA www Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anekAntavyavasthAprakaraNam / dAnAt , kopapariNAmamApadyamAnazca puruSaH, tataH-parabhavajIvAd , vibhajanIyaH-bhinno vyavasthApanIyaH, kArya-kAraNayormutpiNDa-ghaTavat kathaJcidbhedAt , anyathA kArya-kAraNabhAvAbhAvaprasaGgAt / 'vItarAgajanmA'darzana'nyAyenaikatvena siddhasya jIvasya kathaM bhavabhedena bheda iti cet ?, mRdravyatayaikatvena siddhasya mRtpiNDa-ghaTabhAvAbhyAmapi kathaM bhedaH ? nahi mRtpiNDa-ghaTabhAvAbhyAM mRda iva deva-manujabhAvAbhyAM jIvasya vailakSaNyamaprAmANikamiti vibhAvanIyam , na cAsau tato bhinna dakapuruSasya tAdRzajIvanirvartakatvaM sambhavatIti / nanu ya eva pUrvabhavastho jIvaH sa eva parabhavastha ityekasya tasya kathaM karmadvArA svaM pratyeva kAraNatvaM yenoktadizA kopotpAdakapuruSasya tannivartakatvaM syAdityata Aha-kopapariNAmeti / anyathA kopapariNatimApadyamAnasya pUrvabhavasthajIvasya parabhavajIvAd bhedAbhAve / atra paraH zaGkatevItarAgeti-vItarAgasya janmAprasiddhyA taddarzanAprasiddhau tadadarzanamapyaprasiddhamato 'vItarAgajanmAdarzanAd' ityasya 'sarAgasyaiva janmadarzanAd ityarthaH, asya nyAyasyedamaidamparyam-garbhanissaraNAnantarameva puruSo mAtuH stanapAnaM kartumicchati, icchA ceSTasAdhanatAjJAnapUrvikA, nahi tadAnImevotpanno'yaM puruSo'smin bhave stanapAnaM kRtavAniti 'stanapAnaM madiSTasAdhanam' ityanubhavarUpaM jJAnamasya nAstIti na cokteSTasAdhanatAjJAnamantareNa tadicchA tasya saMbhavatIti smaraNarUpaM tasya taditi vAcyam , smaraNaM ca saMskAradvArA anubhavajanyamiti pUrvajanmani tasya tadanubhava iti pUrvajanmasiddhau tatrApi prathamatastasya stanyapAnagocarA pravRttiriSTasAdhanatAsmaraNapUrvikaivetyevamanAdibhavaparamparAsiddhitastadbhavaparamparAnugAmyeka Atmeti uktanyAyenaikatvena siddhasyAtmanaH kathaM bhavabhedena bheda iti zaGkArthaH / pratibandimukhena samAdhatte-mRdravyatayeti / kathaM bheda iti-tathA ca mRgavyatayaikatvena siddhasyApi yathA mRtpiNDaghaTabhAvAbhyAM bhedastathA vItarAgajanmAdarzananyAyenaikatvena siddhasyApi jIvasya pUrvabhavabhAvottarabhavabhAvAbhyAM bhedaH / na ca tatra vailakSaNyaM samasti prakRte tu vailakSaNyaM nAstIti vinigamakamiti vAcyam , atrApi vailakSaNyasya sadbhAvAdityAha-na hIti-asya 'aprAmANikam' ityanenAnvayaH / etAvatA jIve bhedasiddhAvapyabhedAsiddhau na bhedA-'bhedobhayAtmakatvalakSaNAnekAntarUpatA siddhyatItyata Aha-na ceti-asau parabhavajIvAd bhinna eva na cetyarthaH / atra Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 265 eva, yataH, parasmin bhave, svayameva puruSo, bhajanIya:-AtmarUpatayA'bhedena vyavasthApanIyaH, ghaTAdyAkArapariNatamRdrvyavadityanekAntaH / yadvA kopapariNatimanyasmin jIve utpAdayan puruSaH kArako bhavati, tato'sau kopakArakatvena vibhajanIyaH-kopapariNatiyogye jIve kArako'nyatrAkAraka iti // - atha dravya-guNAnAM bhedA-'bhedAnekAntamamRSyamANAnAM matamutthApayati "rUva-rasa-gaMdha-phAsA, asamANaggahaNa-lakkhaNA jamhA / tamhA davANugayA, guNa tti te kei icchNti"|| [sammatikANDa0 3, gAthA-8] rUpa-rasa-gandha-sparzA asamAnagrahaNa-lakSaNA yasmAt tatto dravyAzritA guNA:-tadbhinnA eveti kecana-vaizeSikAdyAH svayUthyA vA siddhAntA'nabhijJAH, abhyupagacchanti, tathAhi-guNA dravyAd bhinnA bhinnapramANagrAhyatvAd bhinnalakSaNatvAcca, stambhAt kumbhavat , na cAsiddhau hetU , hetuH-yata iti / anekAnta iti-parabhavaprAdurbhAvapariNativiziSTajIvatva-kopapariNAmApannapUrvabhavajIvatvAbhyAM bhedaH, AtmarUpatayA cAbheda ityevaM zabalAtmako jIva ityarthaH, itthaM yasmin jIve kopapariNAmo janitastasya bhinnAbhinnobhayAtmakatvenAnekAntarUpatopapAditA, atha kopotpAdakapuruSa evAnekAntarUpatAsamarthanaparaM vyAkhyAnAntaramAha-yadveti / asau kopotpAdakaH puruSaH, anyatra kopapariNatyayogye, tathA ca kopakArakatva-tadakArakatvAbhyAmanekAntarUpatA tasyeti bhAvaH / * dravya-guNayorbheda eva na tu bhedA-'bhedAviti vaizeSikamatopadarzakaM sammativacanamavatArya darzayati-atreti / rUva0 iti-"rUpa-rasa-gandha-sparzA asamAnagrahaNa-lakSaNA yasmAt / tasmAd dravyAnugatA guNA iti te ke'pIcchanti // " iti saMskRtam / vivRNoti-rUpeti / tadbhinnA eva dravyAd bhinnA eva / anumAnapramANena guNAnAM dravyabhinnatvaM saadhyti-tthaahiityaadinaa| bhedasAdhakahetvoH svarUpAsiddhatA pariharati Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 anekAntavyavasthAprakaraNam / dravyasya 'yamahamadrAkSaM tameva spRzAmi' ityanusandhAnAdhya(d vya)kSagrAhyatvAd , rUpAdInAM ca pratiniyatendriyaprabhavapratyayAvaseyatvAd , 'dArzanaM spArzanaM ca dravyam' [ ] ityAdyabhidhAnAdasamAnagrahaNatA dravya-guNayoH siddhA, tathA vibhinnalakSaNatvamapi "kriyAvad guNavat samavAyikAraNaM vA dravyam" [ ] "dravyAzrayA nirguNA guNAH" [ tattvA0 a0 5, sU0 40] ityAdivacanAt siddham // etanmataM parijihIrSurAha "dUre tA aNNattaM, guNasadde ceva tAva pAricchaM / kiM pajavAhie hoja, pajjave vA vi guNasaNNA // " [sammatikANDa0 3, gAthA-9] dUre tAvad guNaguNinorekAntenAnyatvam , asambhAvanIyamiti na ceti / dravya-guNayorbhinnapramANagrAhyatvaM vyavasthApayati-dravyasyeti / pratiniyateti-cakSurindriyajapratyayAvaseyatvaM rUpasya, rasanendriyajapratyayAvaseyatvaM rasasya, ghrANendriyajapratyayAvaseyatvaM gandhasya, tvagindriyajapratyayAvaseyatvaM sparzasyetyevaM pratiniyatendriyajapratyayAvaseyatvAdityarthaH / dArzanaM cakSurindriyajanyapratyakSaviSayaH spArzanaM tvagindriyajanyapratyakSaviSaya; drvy-gunnyovibhinnlkssnntvmuppaadytittheti| 'vibhinnalakSaNatvamapi' ityasya 'siddham' itynenaanvyH| kriyAvattvamAkAzAdau vibhunyavyAptamiti kriyAvadvRttisattAbhinnajAtimattvaM dravyalakSaNaM bodhym|drvyaashryetidrvyvRttitvlkssnnN dravyAzrayatvamavayavAtmakadravyavartinyavayavinyatiprasaktamato nirguNatvamupAttam , evamapi karmAdAvatiprasaktirna vAritA syAt tadvAraNAya dravyAzrayatvaM yadi dravyatvavyApakatAvacchedakasattAbhinnajAtimattvaM tadA tAvanmAtrameva guNalakSaNam 'nirguNA' iti guNe guNA na vidyanta iti khyApanaparam , nirguNavRttikarmAvRttijAtimattvaparyavasitaM nirguNatvaM vA pRthageva' guNalakSaNamiti bodhyam / niruktamatakhaNDanaparAM sammatigAthAmavatAryollikhati-etanmatamiti / dare itidUre tAvadanyatvaM guNazabda eva tAvat pArIkSyam / kiM paryAyAdhike bhavet paryAye vA'pi guNasaMjJA // " iti saMskRtam / vivRNoti-dUra iti / guNa-guNinorekAntenAnyatvaM Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 267 yAvat , guNAtmakadravyapratyayabAdhitatvAdekAntena guNa-guNibhedasya, na ca samavAyanimitto'yamabhedapratyayaH, tatra pramANAbhAvAt , na caikatvapratyayasya prAguktAnumAnabAdhA, ekatvapratyayAdhyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraM prayuktatvenaikazAkhAprabhavatvAnumAnasyeva tasya kAlAtyayApadiSTatvAt , tato guNa-guNinorekAntAnyatvasyAsambhavAd, guNazabda eva tAvat pArIkSyamasti, kiM paryAyAdadhike guNasaMjJA-guNazabdaH pravartate ? kiM vA paryAya eva bhavet ?, paryAyAnanyatve kathaJcidravyAtmakatvamevetyabhiprAyaH / yadi ca paryAyAdanyo guNaH syAt tadA paryAyArthikavad guNArtho'pi nayaH syAdityaniSTApattimAha kathamasambhAvanIyamityapekSAyAmAha-guNAtmaketi-'nIlo ghaTaH pIto ghaTaH' iti guNa-guNinostAdAtmyAvagAhI yo guNAtmakadravyapratyayastena bAdhitatvAdityarthaH / nanu 'nIlo ghaTaH' ityAdipratyayasya samavAyena nIlarUpavAn ghaTa ityAdireva viSayo na tu guNa-guNinorabhedastasya viSaya iti na tena bAdhitatvaM guNa-guNibhedasyetyAzaya pratilipati-na ceti / niSedhe hetumAha-tatreti-samavAya ityarthaH / nanu guNa-guNinorekatvapratyayasyaiva tayorbhedAvagAhyanumAnapratyayena bAdhanAdekAntena tayorbhada eva puraskriyatAmityAzaya pratikSipati-na ceti / prAguktati-'guNA dravyAd bhinnAbhinnapramANagrAhyatvAd bhinnalakSaNatvAcca' iti grnthoktetyrthH| prabalena durbalasya bAdho bhavati, nanu durbalena prabalasya, uktAnumAnaM caikatvagrAhipratyakSapramANabAdhitaviSayakatvAd durbalamato na tenaikatvAvagAhipratyakSabAdha ityAha-ekatvapratyayeti-ekatvapratyayarUpaM yad adhyakSaM tena bAdhitaM yat karma anumityAtmakakriyAyA viSayatvalakSaNakarmatAzAliguNa-guNibhedAtmakasAdhyaM pratijJAtmakatannirdezAnantaraM bhinnapramANagrAhyatva-bhinnalakSaNatvarUpahetvoH prayuktatvena, tasya bhedasAdhakAnumAnasya, kAlAtyayApadiSTatvAd bAdhitatvAt , ekazAkhAprabhavatvAnumAnasyeva yathA "etAnyAmraphalAni pakkAni ekazAkhAprabhavatvAt paridRzyamAnapakkAmraphalavad ityanumAnasyApakkaikazAkhAprabhavAmraphalagrAhipratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena bAdhitatvaM tthetyrthH| tataH medasAdhakAnumAnasya bAdhitatvAt / paryAyAnanyatve guNazabdaH payoya eva pravartata iti Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 anekAntavyavasthAprakaraNam / "do u NayA bhagavayA, davaTThiya-pajjavaTThiyA niyayA / etto ya guNavisese, guNaTThiyaNao vi jujto||" [sammatikANDa0 3, gAthA-10] dvAveva mUlanayau, bhagavatA dravyArthika-paryAyArthiko niyamitau itaH-paryAyAd, adhike guNavizeSe grAhye sati, tadbAhako guNAstikanayo'pi niyami(mayi)tuM, yujyamAnakaH syAd, anyathA'vyApakatvaM nayAnAM bhavet / na ca bhagavatA'sAyukta ityAha-~ "jaM ca puNa arahayA, tesu tesu suttesu goyamAINaM / pajjavasaNNA NiyayA, vAgariyA teNa pajjAyA // " [sammatikANDa0 3, gAthA-11] yat punarbhagavatA tasmiMstasmin sUtre [ bhagavatIpramukhe] 'vaNNapajjavehiM' ityAdinA, paryAyasaMjJA niyamitA varNAdiSu, gautamAdibhyo pakSa Azrite guNasya paryAyAbhinnatve paryAyasya kathaJcidravyAtmakatvena paryAyarUpasya guNasyApi kathaJcidravyAtmakatvamityarthaH / paryAyAdadhike guNazabdaH pravartata iti pakSe tvatiriktasya guNArthikanayasyAbhyupagame tatrAniSTApattipratipAdikAM sammatigAthAmavatArya darzayati-yadi ceti / do u iti-"dvau tu nayau bhagavatA dravyArthika-paryAyArthiko niymitau| itazca guNavizeSe guNArthikanayo'pi yujymaanH|" iti saMskRtam / vivRNoti-dvAveveti / tadrAhakaH guNAtmakavizeSagrAhakaH / anyathA guNavizeSagrAhakatayA guNAstikanayasyAniyamane / avyApakatvaM vastutvAvyApakatvam , yatra yatra vastutvaM tatra tatra nayaviSayatvamiti niyamo na bhavet , vastutvasya guNe'pi sattvena tatra nayaviSayatvAbhAvAdityarthaH / guNAstikanayasya bhagavadanuktatvapratipAdikAM sammatigAthAmavatAryollikhati-na ceti| asau gunnaarthiknyH|jN ca iti-"yacca punararhatA teSu teSu sUtreSu gautamAdibhyaH / paryAyasaMjJA niyamitA vyAkRtA tena paryAyAH // " iti saMskRtam / vivRNoti-yat punariti-vyaktamidaM vyAkhyAnam / guNasya paryAya evAntarbhAvAt paryAyArthikanayaviSaya eva guNa ityupapAdanapravaNAM sammatigAthA www Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 269 vyAkRtA, tataH paryAyA eva varNAdayo na guNA ityabhiprAyaH / atha tatra guNa eva paryAyazabdenoktaH kiM na syAdityAdizaGkAyAmAha - www "parigamaNaM pajjAo, aNegakaraNaM guNa tti tullatthA / tahavi Na guNa ti bhaNNai, pajjavaNayadesaNA jamhA || " [ sammatikANDa0 3, gAthA - 12 ] pari-samantAt sahabhAvibhiH kramabhAvibhizca bhedairvastunaH pariNatasya, gamanaM - paricchedo yaH sa paryAyaH, viSaya - viSayiNorabhedAd, anekarUpatayA vastunaH karaNaM - 'karoterjJAnArthatvAt' jJAnam, viSaya-viSayiNorabhedAdeva guNaH, 'guNyate pRthakriyate'nena' iti dhAtvarthAnusArAd, iti 6 mavatArya darzayati- atheti / tatra "vaNNapajjavehiM" ityAdau / parigamaNaM iti"parigamanaM paryAyo'nekakaraNaM guNa iti tulyArthI / tathA'pi na guNA iti bhaNyante paryayanayadezanA yasmAt // " iti saMskRtam / vivRNoti - pari-samantAditi / samantAd ityanena kimuktaM bhavatItyapekSAyAmAha - sahabhAvibhiH kramabhAvibhizca bhedairiti bhedo vizeSaH, sahabhAvino bhedA guNAH kramabhAvino bhedAH paryAyAH / etairbhedaiH kasya gamanamityapekSAyAmAha-vastunaH pariNatasyeti / evaM satyuktavyutpattitaH sahabhAvikramabhAvivizeSanizcayaH paryAyaH syAnna tu sahabhAvivizeSAH kramabhA vivizeSAzca paryAyAH syurityata Aha-viSaya-viSayiNorabhedAditi-uktavyutpattyA tAdRzanizcaye paryAyazabdasya pravRttau tAdRzanizcayarUpaviSayiNA samaM viSayayoH sahabhAvikramabhAvivizeSayorabhedAt tayorapi paryAyazabdapravRttirityAzayaH / paryAyazabdaniruktimupadarya guNazabdaniruktimupadarzayati- anekarUpatayeti / karaNaM jJAnaM kathamityAkAGkSAnivRttaye uktam- karoterjJAnArthatvAditi / etAvatA'nekarUpatayA vastuno jJAnameva guNazabdavAcyaM syAnna tvanekarUpA ye sahabhAvinaH kramabhAvinazca vizeSAste tathetyata AhaviSaya - viSayiNorabhedAdeva guNa iti uktajJAnarUpaviSayiNo'nekarUpA ye kramabhAvisahabhAvivizeSalakSaNaviSayAstayorviSaya-viSayiNorabhedAdeva tajjJAnasya guNazabdavAcyatve viSayasyApyuktajJAnAdabhinnasya guNazabdavAcyatvamityanekarUpAH sahabhAvinaH kramabhAvinazca vizeSA guNazabdavAcyA bhavantItyAzayaH / yAdRzIM vyutpattimAzritya Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 anekAntavyavasthAprakaraNam / vyutpattinimittamapekSya, tulyau (lyArthI) guNa-paryAyazabdau, tathApi guNA iti paryAyA na bhaNyante, paryAyavizeSavAcakasya guNazabdasya paryAyasAmAnyoktAvapravRtteH, na ca guNazabdasya paryAyasAmAnya eva zaktiH kalpanIyA, yasmAt paryAyanayadvAreNaiva bhagavatA dezanA kRtA, na tu guNArthikanayadvArA, ato vyutpattinimittataulye'pi guNa-paryAyazabdayoH sAmAnya-vizeSabhAvApannapravRttinimittabhedAnna paryAyatvamiti / nanu paryAyazabdaH kramabhAvidharmavAcaka eva, guNazabdazca sahabhAvidharmavAcaka guNazabdAdanekarUpatayA karaNarUpArthasya samprAptistAdRzIM vyutpattimAha--guNyata iti pRthakkaraNamanekarUpatayA'vagamanameva / 'iti' ityasyeti vyutpattinimittamapekSyetyarthaH / ko tulyArthAvityapekSAyAmAha-guNa-paryAyazabdAviti / nanUpadarzitavyutpattinimittApekSayA yathA paryAyazabdo guNe pravartate tathA guNazabdo'pi paryAye pravartata iti paryAyazabdena yathA sahabhAvivizeSarUpasya guNasya grahaNaM tathA guNazabdena kramabhAvivizeSarUpasya paryAyasya grahaNaM sambhavatIti guNazabdena paryAyakhyApanaM kathaM na bhavatItyata Aha-tathApIti-guNa-paryAyazabdayostulyArthatve'pItyarthaH guNA iti-guNA ityevaM bahuvacanAntaguNazabdena paryAyA na bhaNyante nAbhidhIyante vyutpattinimittamAtramavalambyaiva tayostulyArthatvam , ruDhistu guNazabdasya sahabhAvivizeSa eva na kramabhAvivizeSa iti sahabhAvivizeSa kramabhAvivizeSobhayAnugataparyAyasAmAnye guNapadasya zaktyabhAvAnna guNazabdena paryAyasAmAnyakathanamityAha-paryAyavizeSavAcakasyeti-sahabhAviparyAyavAcakasyetyarthaH / nanu paryAyazabdasya sahabhAvi-kramabhAvyubhayAnugataparyAyasAmAnye yathA zaktistathA tatra guNazabdasya zaktirastu, tato guNazabdAt paryAyasAmAnyoktirupapadyata ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / yadi guNazabdasya paryAyasAmAnye zaktiH syAt tadA paryAyasAmAnyagrAhinayo guNArthikazabdena bhagavatopadiSTaH syAt na ca tathopadiSTaH, kintu guNadezanA'pi bhagavatA paryAyArthikanayadvAreNaiva kRtetyato jJAyate na guNazabdasya paryAyasAmAnye zaktirityAha-yasmAditi / sAmAnyavizeSabhAvApanneti-paryAyazabdasya paryAyadvayAnugataparyAyasAmAnyaM pravRttinimittaM guNazabdasya sahabhAviparyAyatvaM pravRttinimittamiti vibhinna pravRttinimittakayoH guNa-paryAyazabdayona paryAyatvamityarthaH / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 271 eva, tathA ca guNAH paryAyebhyo'tiricyante, paryAyAtiriktaguNAbhidhAnAnyathAnupattyA ca guNArthikanayo'pi bhagavatA'rthAdupadiSTa evetyAzaGkate "jaMpaMti atthi samae, egaguNo dasaguNo annNtgunno| rUvAiyapariNAmo, bhaNNai tamhA guNaviseso // " [sammatikANDa0 3, gAthA-13] jalpanti dravya-guNAnyatvavAdino, asti-vidyata eva, siddhAnte 'egaguNakAlae duguNakAlae' [ ] ityAdI rUpAdau vyapadezaH, tasmAd rUpAdipariNAmo guNavizeSa evetyasti guNArthiko'pi naya upadiSTazca bhagavateti / atrAha siddhAntavAdI "guNasahamaMtareNAvi, taM tu pajjavavisesasaMkhANaM / sijjhai NavaraM saMkhANasatthadhammo na u guNo tti // " [sammatikANDa0 3, gAthA-14]. anyAzaGkApratipAdikAM sammatigAthAmavatArya darzayati-nanviti-prathamaivakAreNa paryAyazabdasya sahabhAviparyAyavAcakatvavyavacchedaH, dvitIyaivakAreNa guNazabdasya kramabhAviparyAyavAcakatvavyavacchedaH / tathA ca guNa-paryAyayovibhinnazabdavAcyatvavyavasthitau, 'guNAH paryAyebhyo'tiricyante' ityatra vibhinnazabdavAcyatvAt tadavAcakazabdavAcyatvAditi yaavt| yadi guNArthikanayo na syAt paryAyAtiriktaguNAbhidhAnaM siddhAnte nopapadyateti tadabhidhAnAnyathAnupapattyA guNArthikanayo'pyAd bhagavatopadiSTa evetyAhaparyAyAtiriktati / jaMpaMti iti-"jalpanti asti samaye ekaguNo dazaguNo'nantaguNaH / rUpAdikapariNAmo bhaNyate tasmAd guNavizeSaH // " iti saMskRtam / ' vivRNoti-jalpantIti / ke jalpantItyapekSAyAmAha-dravya-guNAnyatvavAdina iti / anyat spaSTam / uktAzaGkAsamAdhAnapratipAdikAM sammatigAthAmavatArya darzayati-atrAheti / guNasadda0 iti "guNazabdamantareNApi tat tu paryavavizeSasaMkhyAnam / sidhyati navaraM saMkhyAnazAstradharmoM na tu guNa iti // " iti saMskRtam / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 anekAntavyavasthAprakaraNam / tat tu-prAguktaM vacanam , guNazabdamantareNApi-rUpAdyabhidhAyakaguNazabdaM vinApi, paryAyavizeSasaMkhyAnaM-paryAyavizeSasaMkhyAvAcakam , sidhyati, na tvatiriktaguNa-guNArthikanayapratipAdanaparam , tatra guNazabdasyaitAvatA'dhiko nyUno vA bhAva iti gaNitazAstradharmavacanatvAditi bhAvaH / dRSTAntadvAreNAmumathaM dRDhIkartumAha "jaha dasasu dasaguNammi ya, egammi dasattaNaM samaM ceva / ahiyammi vi guNasahe, taheva evaM pi daTThavvaM // " [sammatikANDa 3, gAthA-15] yathA dazasu dravyeSu, ekasmin vA dravye dazaguNite guNazabdAtireke'pi, dazatvaM samameva, tathaivaitadapi na bhidyate 'paramANurekaguNakRSNAdiH' ityekAdizabdAdhikaguNazabdenApi tadadhikArthApratipAdanAditi vivRNoti-tat tviti / prAguktam 'ekaguNakAlae duguNakAlae' ityAdigranthenoktam , guNazabdastatrAstyeveti 'guNazabdamantareNApi' iti yathAzrutamasaGgatamatastadarthamAha-rUpAdyabhidhAyakaguNazabdaM vinA'pIti / yadi rUpAdivAcakaM na tatra guNapadaM tarhi kiM vAcakamityapekSAyAmAha-paryAyavizeSasaMkhyAnamiti-etadvivaraNam-paryAyavizeSasaMkhyAvAcakamiti / nAto guNa-guNArthikanayayoH siddhirityAhana tviti / navaraM 'saMkhyAnazAstradharma' ityasyAbhipretamupadarzayati-tatreti-'egaguNa kAlae' ityAdAvityarthaH / uktArthasya dRSTAntadvArA dAvvedikAM gAthAmavatArya darzayati-dRSTAnteti / jaha0 iti-"yathA dazasu dazaguNe ca ekasmin dazatvaM samameva / adhike'pi guNazabde tathaivaitadapi draSTavyam // " iti saMskRtam / vivRNoti-yathetidazasu dravyeSu dazatvaM saGkhyA dazaguNite ekasmin dravye dazatvaM saGkhyA, 'dazadravye' ityuktau dravye dazatvaM 'dazaguNite dravye' ityuktAvapi dazatvaM pratIyate, ekaM dazaguNitaM dazarUpatAmupayAtIti atiriktaguNazabdopAdAne'pi nAdhiko'rthI yathA tatra tathA prakRte'pi ekaguNakRSNe ekakRSNe ca ekasaGkhyakatvaM samamevetyekAdizabdato'dhikasya guNazabdasya nArtho'tiriktaH kazciditi saMkhyAnazAstradharma eva tathAvacanaM na tu guNaguNArthikanayapratipAdanamata iti nirgalito'rthaH / guNasya paryAyAnatiriktatve "guNa-paryA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 273 draSTavyam / na caiva guNAnAM paryAyAnatireke vAcakacakravartisUtraM "guNaparyAyavad dravyam" [ tattvA0 a0 5, sU0 ] iti virudhyate, yugapadayugapadbhAviparyAyavizeSapratipAdanArthatvAt tasya, sahabhAvidharmavAcakaguNazabdasamabhivyAhRtasya paryAyazabdasya dharmamAtravAcakasyApi 'go-balIvarda'nyAyena tadatiriktadharmapratipAdakatve doSAbhAvAt , nahi kAlpaniko guNa-paryAyayorbhedo vAstavaM tadabhedaM viruNaddhi, kalpanAbIjaM ca tatra tatra pradeze vyutpattivizeSAdhAnameva / ata eva "guNANamAsao davvaM, egadavvassiyA gunnaa| lakkhaNaM pajjavANaM tu, ubhaoassiyA bhave // 6 // ". ityAdyuttarAdhyayana[a0 28 ]vacanam , "davvanAme guNanAme pajjavaNAme" [ ] ityAdyanuyogadvAravacanaM ca ziSyavyutpattivizeSAya yavad dravyam" iti tattvArthasUtre paryAyazabdavyatiriktaguNazabdopAdAnaM paryAyavyatiriktaguNapratipAdanaparaM yadupalabhyate tadvirodho duruddhara ityAzaGkA pratikSipati-na caivamiti / evam ityasyaivopavarNanam-'guNAnAM paryAyAnatireke' iti / 'guNa-paryAyavad dravyam' ityatra guNazabdaH sahabhAviparyAyavizeSa pratipAdayati, paryAyasAmAnyavAcyapi paryAyazabdo guNazabdasamabhivyAhRtaH kramabhAvi paryAyavizeSa pratipAdayatItyevamupagame uktsuutrvirodhaabhaavaadityaah-yugpdyugpdbhaaviiti| go-balIvardanyAyeneti-gosAmAnyavAcakasyApi gozabdasya govizeSabalIvardapratipAdaka-balIvardapadasamabhivyAhRtasya yathA balIvatiriktagavapratipAdakatvaM tathetyarthaH / tadatiriktati-sahabhAvidharmAtiriktetyarthaH / evaM sati sahabhAviparyAyatvasahabhAviparyAyAtiriktaparyAyatvAbhyAM guNa-paryAyayorbhedaH, sa ca kAlpaniko na paryAyatvena tayorabhedaM vAstavikaM viruNaddhi, kAlpanikabhedamavalambyaiva ca sUtre guNa-paryAyayoH pRthagupAdAnamityAha-nahIti-asya 'viruNaddhi' ityanenAnvayaH / 'paryAyavad dravyam' ityuktyApi sAmaJjasye kimartha kalpanayA tayorbhedamupajIvya pRthagabhidhAnamityAzaGkAzaGkasamuddhArAyAha-kalpanAbIjamiti / pradeze siddhAntaikadeze / ata eva vyutpattivizeSAdhAnasya kalpanAbIjatvAdeva / guNANa iti-guNAnAmAzrayo dravyamekadravyAzritA a. vya. 18 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 - anekAntavyavasthAprakaraNam / kAlpanikaguNa-paryAyabhedAbhidhAnaparameva, svAbhAvikatadbhedAbhidhAnaparatve tu guNArthikanayaprasaGgAt / na ca--'nANa-daMsaNaTThayAe duve ahaM' [ ] ityAdyAgama eva guNArthikapratipAdaka iti zaGkAzeSo(lezo)'pi vidheyaH, anekIkaraNasya paryAyArthagocaratvAdasyeti dik // - itthaM ca yad digambaraiH paribhASyate-"guNyante pRthakriyante dravyaM dravyA(ntarA)caiste guNAH, teSu cAstitvaM 1, vastutvaM 2, dravyatvaM 3, prameyatvaM 4, agurulaghutvaM 5, pradezatvaM 6, cetanatvaM 7, acetanatvaM 8, mUrtatvam 9, amUrtatvaM 10 ceti dravyANAM daza sAmAnyaguNAH, pratyekamaSTAvaSTau sarveSAm / jJAna-darzana-sukha-'vIrya-sparza-rasa-gandha-varNa guNAH lakSaNaM paryAyANAM tu ubhayAzrayitA bhavet" // iti saMskRtam / davva iti"dravyanAma guNanAma paryavanAma" iti saMskRtam / svAbhAvikaguNa-paryAyabhedaparameva kuto noktavacanadvayamityapekSAyAmAha-svAbhAviketi / tadbhedeti-guNa-paryAyabhedetyarthaH / 'na ca' ityasya 'vidheyaH' itynenaanvyH| nANa0 iti-jJAna-darzanArthatayA dvAvaham' iti saMskRtam , anenAnekIkaraNaM pratIyate, anekIkaraNaM ca guNa iti guNArthikanayapratipAdako'yaM 'nANadaMsaNaThyAe duve ahaM' ityAgamaH / anekIkaraNaM paryAyanayaviSaya iti paryAyanaya evoktAgamapratipAdya iti niSedhahetumupadarzayati-anekIkaraNasyeti-ekasyAtmano jnyaandrshnaashrytyaa'nekruuptaajnyaapnsyetyrthH| itthaM ca guNAnAM paryAyAnatiriktatve tata eva ca guNArthikanayAbhAvavyavasthitau c| 'yad digambaraiH paribhASyate' ityAdyArabhya 'iti paryAyAdhikAraH' ityantaM digambaramataprapaJcanam / tadetat svakapolakalpanAmAtram' ityAdinA ca tatkhaNDanopavarNanam / guNyanta ityAdivyutpattyA dravyasya dravyAntarAt pRthakkaraNanimittaM guNa iti guNalakSaNaM labhyate, na ca tad yuktam , astitva-vastutvAdau tadabhAvAt , kintu sahabhAvidharmatvameva guNatvam / tat tu vyutpattinimittamAtramiti bodhyam / guNAzca sAmAnyaguNa-vizeSaguNabhedena dvividhAH te krameNopadarzayati-teSa ceti-guNeSu madhye cetyrthH| daza sAmAnyaguNAnullikhya darzayati-astitvamityAdinA / astitvAdiSu dazasu madhye pratyeka Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 275 gaitihetutvaisthitihetutvA-'vAhanAhetutva-vartanAhetutva-cetanatvA-'cetanatva-mUtatvA'rbhUrtatvalakSaNAH SoDaza vizeSaguNAH,pratyekaM jIva-pudgalayoH SaT SaT, itareSAM ca pratyekaM trayastrayo guNA, antasthAzcatvAraH svajAtyapekSayA sAmAnyaguNA, vijAtyapekSayA vizeSaguNAH, tatrAstItyetasya bhAvo'stitvaM sadrUpatvam 1, vastuno bhAvo vastutvaM sAmAnyavizeSarUpatvam 2, maSTAvaSTau sarveSAM dravyANAM bhavantItyAha-pratyekamiti-tatrAstitva-pravezatvAntAH SaT dravyamAtre, cetanatvamamUrtatvaM ceti dvayaM jIve, acetanatvaM mUrtatvaM ceti dvayaM pudgale dharmA'dharmA-''kAza-kAleSu acetanamamUrtatvaM ceti dvayamityevamaSTasAmAnyaguNasadbhAvaH pratyekaM dravyamAne jJeyaH / SoDaza vizeSaguNAnupadarzayati-jJAneti / pratyekamiti-ukteSu SoDazavizeSaguNeSu jJAna-darzana-sukha-vIrya-cetanatvA-'mUrtatvalakSaNAH SaD vizeSaguNA jIvasya, sparza-rasa-gandha-varNA-'cetanatva-mUrtatvalakSaNAH SaD vizeSaguNAH pudgalasya, gatihetutvA'cetanatvA-'mUrtatvalakSaNAstrayo vizeSaguNA dharmAstikAyasya, sthitihetutvA-'cetanatvA-'mUrtatvalakSaNAstrayo vizeSaguNA adharmAstikAyasya, avagAhanAhetutvA-'cetanatvA-'mUrtatvalakSaNAstrayo vizeSaguNA AkAzasya, vartanAhetutvA-'cetanatvA-'mUrtatvalakSaNAstrayo vizeSaguNAH kAlasyetyarthaH / cetanatvA-'cetanatva-mUrtatvA-'mUrtatvalakSaNAzcatvAro guNAH sAmAnyaguNeSu vizeSaguNeSu cAdhItAH, tatra yadi sAmAnyaguNAH kathaM vizeSaguNAste, vizeSaguNAzcet kathaM sAmAnyaguNAH, sAmAnyaguNatva-vizeSaguNatvayovirodhAbhAve sarveSAM sAmAnya-vizeSaguNatve syAtAmityata Aha-antasthAzcatvAra iti-sAmAnyaguNagaNanAyAM vizeSaguNagaNanAyAM ca ante paThitatvAd antasthA iti, cetaneSu sarveSu jIveSvavizeSeNa cetanatvam , acetaneSu dharmAstikAyAdiSu sarveSvacetanatvam , mUrteSvazeSapudgaleSu mUrtatvam , dharmAstikAyAdiSvamUrteSvakhileSvamUrtatvaM ca vartanta iti cetanatvAdinA sarve cetanAdayaH sajAtIyA iti khajAtyapekSayaiteSAM caturNA sAmAnyaguNatvam , cetanAdInAM vijAtIyA acetanAdayasteSu cetanatvAdInAmavRttestadapekSayA vizeSaguNatvamityevamantasthAzcatvAraH sAmAnyaguNA vizeSaguNAzca bhvntiityrthH| astitvAdInAM svapratipAdakazabdavyutpattyupadarzanadvArA'sAdhAraNasvarUpamupadarzayatitatreti-astitvAdiguNeSu madhye ityarthaH / sAmAnya-vizeSAtmakaM vastu, tatastadbhAvaH sAmAnya-vizeSarUpatvamevetyAha-sAmAnya-vizeSarUpatvamiti / svabhAva-vibhAva Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 anekAntavyavasthAprakaraNam / dravyasya bhAvo dravyatvam, nijanijapradezasamUhairakhaNDavRttyA svabhAvavibhAva-guNa-paryAyAn dravati droSyati adudruvaditi dravyam 3, prameyasya bhAvaH prameyatvam , pramANena paricchedyaM rUpaM prameyam 4, guru-lAghavAbhAvo'gurulaghutvam , sUkSmA avAggocarAH pratikSaNaM vivartamAnA AgamaprAmANyAdabhyupagamyA agurulaghuguNAH 5 // "sUkSmaM jinoditaM tattvaM, hetubhirnaiva hanyate / AjJAsiddhaM hi tad grAhyaM, nAnyathAvAdino jinAH // 1 // [ ] pradezasya bhAvaH pradezatvam , avibhAgipudgalaparamANunA'vaSTabdhatvam 6, cetanasya bhAvazcetanatvam , caitanyamanubhavanam 7, zlokaH caitanyamanubhUtiH syAt , sA kriyArUpameva ca / . kriyA manovacaH-kAyairanvitA vartate dhruvam // 1 // " [ ] guNa-paryAyAnugAmisvarUpatvaM dravyatvamiti dravyapadavyutpattyupadarzanamukhenAvedayati-nijanijeti-yasya dravyasya yAvantaH pradezAstAvadbhiH pradezairityarthaH, asya 'dravati' ityAdAvanvayaH / akhaNDavRttyA avicchinnasvarUpeNa / svabhAvaH yadrUpaM kadApi khAvasthAnasamaye parityaktaM na bhavati tadrUpaM svabhAva ucyate, yad vicchidyate'pUrvamudbhavati tad vibhAva ityucyate / prameyatvaM nirvakti-prameyasyeti / agurulaghutvaM samayaikapramANakamAvedayati-guru-lAghavAbhAvaH yanna guru nApi laghu evaMrUpatvamagurulaghutvam / etanna pratyakSAdipramANaparicchedyaM kintvAgamapramANAvaseyamityAha-sUkSmA iti / evaMvarUpAgurulaghubhAve prAcAM vacanaM saMvAdakatayopadarzayati-sUkSmamiti / pradezatvaM nirvakti-pradezasyeti-avibhAgI yasyAvayavAbhAvAt khaNDadvayabhavanalakSaNo vibhAgo na sambhavatyevaitAdRzo yaH pudgalaparamANustenAvaSTabdhatvamityarthaH / cetanatvaM darzayati-cetanasyeti-cetanatvameva caitanyam , tadeva cAnubhavanam , tatrApi vRddhavacanasaMvAdamAha-caitanyamiti / sA anubhuutiH| anubhUteH kriyAvAbhAvyAdeva manovacaH-kAyaiH karaNasvarUpairanvitatvamAvazyakamityAha-kriyeti / acetanatvaM nirUpayatiacetanasyeti / cetanatvasya vipakSabhUtamacetanatvamiti cetanatvasyAnubhavanalakSaNatve' Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 277 acetanasya bhAvo'cetanatvam , acaitanyamananubhavanam 8, mUrtasya bhAvo mUrtatvaM rUpAdisannivezaH 9, amUrtasya bhAvo'mUrtatvam , rUpAdirahitatvam 10 / jJAnAdayaH pratItAH / svasya bhAvAH svabhAvAH, te caikaviMzatiH, tatra astisvabhAvaH, nAstisvabhAvaH, nityasvabhAvaH, anityasvabhAvaH, aikasvabhAvaH, anekasvabhAvaH, "bhedasvabhAvaH, abhedasvabhAvaH, bhavyasvabhAvaH, abhaMvyasvabhAvaH, paramasvabhAva iti dravyANAmekAdaza sAmAnyasvabhAvAH, 'cetanasvabhAvaH, acetanasvabhAvaH, mUrtasvabhAvaH, amUrtasvabhAvaH, aikapradezasvabhAvaH, anekapradezasvabhAvaH, vibhAvakhabhAvaH, zuddhasvabhAvaH, azuddhasvabhAvaH, upacaritasvabhAva ityete dravyANAM daza vizeSasvabhAvAH, ete jIva-pudgalayorekaviMzatiH, 'cetanasvabhAva-mUrtasvabhAva-vibhAvasvabhAvA-'zuddhasvabhAvaikapradezasvabhAvAn vinA dharmAditrayasya SoDaza / bahupradezaM vinA kAlasya paJcadaza, zlokaHnanubhavanalakSaNamacetanatvaM siddhamevetyAha-acaitanyamananubhavanamiti / mUrtatvaM darzayati-martasyeti / mUrtatvasya rUpAdisannivezarUpatve tadvipakSasyAmUrtatvasya rUpAdirahitatvarUpatA'sandigdhetyAha-rUpAdirahitatvamiti / etAvatA astitvAdayo daza sAmAnyaguNA nirUpitAH, jJAna-darzanAdayazca SoDaza vizeSaguNAH supratItA eveti na teSAM nirUpaNasyAtredAnImAvazyakatetyAha-jJAnAdayaH pratItA iti / yathA ca guNa-paryAyarUpatayA vastuno'nekAntasvarUpatvaM tathA'nekasvabhAvatvamapi vastuno'nekAntavAda eva ghaTate na tvekAntavAde ityasyAvagataye svabhAvA api nirucya vivekena darzayitavyA ityAzayenAha-svasyeti / te ca khabhAvAzca / tatra dravyANAmekAdaza sAmAnyasvabhAvA daza ca vizeSasvabhAvA militvaikaviMzatiH svabhAvA bhavanti, krameNa tAnupadarzayati-tatreti-ekaviMzatikhabhAveSu madhye ityarthaH / sarve'pyete svabhAvA jIvapudgalayorityAha-eta iti| ukteSvekaviMzatikhabhAveSu cetanakhabhAvamUrtasvabhAva-vibhAvasvabhAvA-'zuddhasvabhAvaikapradezasvabhAvAn paJca muktvA SoDazakhabhAvA dharmA'dharmA''kAzAnAmityAha-cetanasvabhAveti / paramaniruddhasamayaH kAla ekadeza eveti tasyAnekapradezakhabhAvAbhAvAduktaSoDazasvabhAvato'nekakhabhAvasya bahirbhAve sati paJcadaza Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 anekAntavyavasthAprakaraNam / "ekaviMzatibhAvAH syurjiiv-pudglyormtaaH| dharmAdInAM SoDaza syuH, kAle paJcadaza smRtAH" // 1 // [ ] svabhAvalAbhAdacyutatvAdastisvabhAvaH 1, pararUpeNAbhAvAnnAstisvabhAvaH 2, nijanijanAnAparyAyeSu tadevedaM dravyamiti pratIternityasvabhAvaH 3, tasyApyanekaparyAyapariNAmitvAdanityasvabhAvaH 4, svabhAvAnAmekAdhAratvAdekasvabhAvaH 5, ekasyApyanekasvabhAvopalambhAdanekasvabhAvaH 6, guNaguNyAdisaMjJAdibhedAd bhedasvabhAvaH 7, guNa-guNyAghekasvabhAvAdabhedasvabhAvaH 8, bhAvikAle pararUpAkArabhavanAd bhavyasvabhAvaH 9, kAlatraye'pi pararUpAkArAbhavanAdabhavyasvabhAvaH 10 / uktaM cakhabhAvAstasyetyAha-bahupradezaM vineti / etatsaGgrAhakaM padyamupadarzayati-ekaviMzatibhAvAH syuriti / astitvAdyakaviMzatisvabhAvAnAM krameNa vyavasthAmupadarzayati-svabhAvalAbhAditi-yena yaH svabhAvo labdhastasmin svabhAve vyavasthita eva sarvadA na tatathyuto bhavatItyetAvatA'stisvabhAva ityarthaH / nAstisvabhAvasaGgamanaM vidhatte-pararUpeNeti / nityasvabhAvaM vyavasthApayati-nijeti / anityasvabhAvaM saGgamayati-tasyApIti-dravyasyApItyarthaH / yadyakasvabhAvo vastuno na bhavenna bhavet tadAnImanekasvabhAvAnAmekAdhAratvam, na ca tadantareNAnekAntAtmakaM vastvityekasvabhAvo'bhyupagantavya ityevamekakhabhAvaM vyavasthApayati-svabhAvAnAmiti / yokasvabhAvameva sarvathA vastu bhavedanekakhabhAvAnAM tatropalabdhireva na syAdato'nekakhabhAvopalambhAnyathAnupapattyA'nekasvabhAvo'bhyupagantavya ityAha-ekasyApIti / yadi bhedasvabhAvo na bhavet sarvathA'bhinnasya saMjJino guNa-guNyAdisaMjJAbhedo na syAdataH saMjJAbhedAnyathAnupapattyA bhedasvabhAvo'bhyupagantavya ityAha-guNa-guNyAdIti / ya eva guNaH sa eva guNItyevaM guNa-guNyAdInAM ya ekakhabhAvaH so'bhedakhabhAvaM vinA'nupapanna ityavazyamabhedasvabhAvo'bhyupagantavya ityAha-guNeti / kiJcid dravyamuttarakAle pararUpAkAreNa bhavati, tadetat pararUpeNa bhavanaM bhavyasvabhAvamantareNa nopapadyata ityato bhavyakhabhAvo'bhyupagantavya ityAha-bhAvikAle / kiJcit kadAcidapi pararUpAkAreNa na bhavatIti tadasya pararUpAkAreNAbhavanamabhavyakhabhAvamantareNa na syAdityabhavyakhabhAva AzrayaNIya ityAha-kAlatraye'pIti / uktArthe prAcAM vacanaM saMvAdakatayA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 279 "aNNoNNaM pavisaMtA, ditA ogaasmnnnnmnnnnss| melantA vi ya NicaM, sagasagabhAvaM Na vijahaMti // 1 // "[ ] pAriNAmikabhAvapradhAnatvena paramasvabhAvaH 11, cetanasvabhAvAdicatuSTayaM 4 guNapAThamadhya eva vyAkhyAtam 15, ekapradezasvabhAvo'khaNDavRttyA'vasthitiH 16, anekapradezasvabhAvaH sakhaNDavRttyA'vasthAnama 17, svabhAvAdanyathAbhavanaM vibhAvaH 18, zuddhasvabhAvo'nyAmizraNena kevalasvabhAvaH 19, azuddhastadviparItaH 20, svabhAvasyApyanyatropacArAdupacaritasvabhAvaH 21, sa dvedhA karmaja-svAbhAvikabhedAt , Adyo yathA--jIvasya mUrtatvamacetanatvaM ca, dvitIyo yathA-siddhAdarzayati-uktaM ceti / aNNoNNaM iti-"anyo'nyaM pravizanto dadato'vakAzamanyonyasya / mIlanto'pi ca nityaM svasvabhAvaM na vijahati" // iti saMskRtam / parakhabhAvaM vyavasthApayati-pAriNAmiketi-pAriNAmikabhAvaH pradhAno yasya sa pAriNAmikabhAvapradhAnastattvenetyarthaH, cetanatvA-'cetanatva-mUrtatvA-'mUrtatvacatuSTayaM sAmAnyaguNatayA vizeSaguNatayA ca prAgupadiSTaM nirUpitaM ceti punastannirUpaNaM paunaruktyadoSAvahatvAdupekSaNIyamevetyAha-cetanasvabhAveti / anekapradezasya sato jIvapudgalAdereka eva pradezo yasya sa ekapradeza ityevaM svabhAvo na sambhavati, kintu satAmapi pradezAnAM yAvat pRthagbhAvo na bhavati tAvadakhaNDavRttyA-avicchinnasvarUpeNa yA'vasthitiH saivaikadezasvabhAva ityAha-ekapradezeti etadviparIto'nekadezasvabhAva ityaah-aneketi| yasya yaH svabhAvastatvabhAvaM parityajya svabhAvAntareNa yad bhavanaM tad vibhAvakhabhAva ityaah-svbhaaveti| zuddhasvabhAvaM nirUpayati-zuddhasvabhAva iti anyamizritaH svasvabhAvo'zuddhasvabhAva ityAha-azuddha iti / tadviparItaH zuddhasvabhAvaviparItaH anyasaMbaddho yaH svabhAvaH sa cedanyatrAropita upacaritasvabhAva ityAha-svabhAvasyApIti / karmaja-svAbhAvikabhedenopacaritakhabhAvasya dvaividhyamupadarzayati-sa dvadheti-upacaritasvabhAvo dviprakAra ityarthaH, AdyaH karmaja upacaritasvabhAvaH, mUrtatvaM paudgalikasya kArmaNazarIrasya svabhAvastatsambandhAjIvasyopacaritaH sa bhavatIti karmaja ucyate / dvitIyaH svAbhAvika upacaritakhabhAvaH, siddhasya jJatvaM svabhAvaH, tatazcAsya parajJatvaM paradarzakatvaM ca bhavatIti svabhAvaprabhavatvAt khAbhAvika Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 anekAntavyavasthAprakaraNam / tmanAM parajJatA paradarzakatvaM ca, evamitareSAM dravyANAmupacAro yathAsambhavaM jJeyaH / ete svabhAvA anekAntavAda eva ghaTante, ekAntasya vaktumazakyatvAt , tathAhi sarvathaikAntena sadrUpasya na niyatArthavyavasthA, saGkarAdidoSaprasaGgAt 1, ekAntenAsadrUpasyA'pi na niyatArthavyavasthA, sakalazUnyatApatteH 2, sarvathA nityatve'pyekarUpasya nAnAvidhArtha ityucyate, yadyapi parajJatvaM paradarzakatvaM ca saMsAriNo'pi tathApi yadayaM kiJcideva paraM jAnAti kiJcideva paraM pazyati ca, tatra cAvaraNakarma eva prabhavatIti karmajatvaM tasya, siddhe tu karmamAtrasyaivAbhAvAt svAbhAvikatvaM tasya, evamapyupacarito'sau jJatvamAtramasya svabhAvo draSTutvaM ca, tatra parapraveze upacAraH syAdeveti / Atmadravye darzita upacarita. svabhAvo dravyAntareSvapi yathAsambhavamanusandheya ityAha-evamiti yadarthamete svabhAvA vyavasthApitAstannigamayati-pata iti-anantaropavarNitA ityarthaH / ekAntasya vaktumazakyatvameva bhAvayati-tathAhIti / na niyatArthavyavastheti-ghaTo yayekAntena sadrUpa eva syAt tadA svadravya-kSetra-kAla-bhAvairiva paradravya-kSetra-kAla-bhAvairapi sanneva syAt , evaM ca ghaTatvena sattvAd ya eva ghaTaH sa evaM paTatvena sattvAt paTo maThatvAdinA sattvAnmaThAdirapi syAt , evaM ca 'ayaM ghaTaH, ayaM tu paTaH' ityAdirUpA pratiniyatArthavyavasthA na syAdityarthaH / ghaTatvena ghaTasyeva paTasyApi sattvAt paTatvena paTasyeva ghaTasyApi sattvAd ghaTe ghaTatvamiva paTatvamapi syAt / paTe paTatvamiva ghaTatvamapi syAt / tayoH sAGkayaM / prasajyatetyAha-saGkarAdidoSaprasaGgAditi-Adi. padAd vyatikara-saMzayAderupagrahaH / yathA ca pararUpAdibhirghaTo'saMstathA nijarUpAdibhirapyasannityevamekAntenAsattvAbhyupagame'pi niyatArthavyavasthA'bhAva eva syAdityAhaekAnteneti / kathaM niyatArthavyavasthA'bhAva ityapekSAyAmAha-sakalazUnyatApatteriti-sarveNApi rUpeNa pratyekaM sarveSAmapi vastUnAmasattve na nAma jagati kiJcid vastviti zUnyameva jagat syAditi kasya niyatatetyarthaH / sarvathA nityatayA'bhyupagataM vastu yadyekArthakriyAkArikhabhAvaM tadA tadarthakriyAmeva sarvadA vidadhyAt, nAnyarthakriyAm , tasyAnyArthakriyAkAritvasvabhAvo'pi yadyaparo'bhyupeyeta tadA svabhAva bhedAd bheda iti naikaM nityamityevaM sarvathaikarUpasyaikAntanityasya nAnAvidhArthakriyAkAritvAbhAvastatazcArthakriyAkAritvalakSaNasattvasyAbhAve tanniyatasya dravyasyApyabhAva Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam ] kriyAkAritvAbhAvastadabhAve dravyasyApyabhAvaH 3, sarvathA'nityapakSe'pi niranvayatvAdarthakriyAkAritvAbhAvastadabhAve dravyasyApyabhAvaH 4, ekAntenaikasvarUpatve vizeSAbhAvastadabhAve sAmAnyasyApyabhAvaH 5 / yataH" nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvAcca, vizeSAstadvadeva hi // 1 // " [ ekAntenAnekasvabhAvapakSe'pi dravyAbhAvo nirAdhAratvAt 6, bhedaikAntapakSe'pi vizeSasvabhAvAnAM nirAdhAratvAdarthakriyAkAritvAbhAvastadabhAve dravyasyApyabhAvaH 7, abhedaikAntapakSe'pi sarveSAmekatvam, tathA ca ityAha- sarvathA nityatve'pIti / tadabhAve nAnAvidhArthakriyAkAritvAbhAve vastunaH sarvathA'nityatve yadA kAraNaM tadA na kAryam, yadA kAryaM tadA na kAraNamiti kAryakAle'sato'pi pUrvakSaNavRttitvamAtreNa kAraNatve ghaTapUrvakSaNavRttitvaM yathA kapAle tathA tatsamAnakAlInAnAmanyeSAmapIti teSAmapi ghaTakAraNatvaM prasajyeteti na niranvayavinAzinaH sarvathA'nityasyArthakriyAkAritvalakSaNaM sattvam, tadabhAvAcca na dravyamapi tadityAha-sarvathA'nityatvapakSe'pIti / tadabhAve arthakriyAkAritvAbhAve / yadi vastvekAntenaikasvarUpaM syAnnirvizeSaM syAt evaM ca nirvizeSaM na sAmAnyamiti sAmAnyarUpamapi tanna bhavet, sAmAnyavizeSobhayAnAtmakaM ca zazazRGgakalpameveti naikAntenaikarUpamapi vastvityAha-ekAntaikasvarUpatva iti / tadabhAve vishessaabhaave| vizeSAbhAve sAmAnyasyApyabhAva ityatra hetuM padyenopadarzayati- -yata iti / tadvadeva kharaviSANavadeva / anekaM hi ekAzritamavatiSThate, ekAbhAve ca nirAzritamanekaM na syAdevetyekAntena / naikapakSo'pi na yukta ityAha-ekAnteneti / ekAntamedasvabhAvasyApyayuktatvamupadarzayati - bhedaikAntapakSe'pIti / tadabhAve arthakriyAkAritvAbhAve / yadi sarveSAmekAntenAbheda eva syAt kArya-kAraNayorapyabhedAt kAryakAraNasvabhAva eva na syAt, nahi svameva svasya kAraNaM bhavati, pUrvAparabhAve sati kAryakAraNabhAvo bhavati, nahi svameva svasya pUrvamaparaM ca sambhavati, evaM yadekasya kAryaM tadaparasyApi syAt tayorabhedAditi pratiniyatArthakriyAkAritvamekAntAbhedapakSe na bhavet, pratiniyatArthakriyAkAritvAbhAve tallakSaNasattvA'bhavAd dravyamapi tanna syAdityekAntAmedavAdo'pi na yukta ityAha- abhedai kAntapakSe'pIti / tathA ca 281 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / pratiniyatArthakriyAkAritvAbhAvastadabhAve dravyasyApyabhAvaH 8, ekAntena bhavyasvabhAvAbhyupagame dravyasya dravyAntaratvaprasaGgAt saGkara-vyatikara-virodha-vaiyadhikaraNyA-'navasthA-saMzayApratipattyabhAvadoSAnuSaGgaH 9, sarvathA'bhavyasvabhAvAbhyupagame'pi zUnyatAprasaGgaH 10, svabhAvaikAnte sarveSAmekatve ca / tadabhAve pratiniyatArthakriyAkAritvAbhAve / bhAvikAle pararUpAkArabhavanalakSaNasya bhavyakhabhAvasyApi sarvathA'bhyupagame dravyaM dravyAntarAkAreNa prinnmedev| sarvatheti dravyAntaratvaM syAdityekasya dravyasya dravyAntareNa saGkIrNatA syAt evaM tad dravyaM dravyAntaram , dravyAntaraM ca tad dravyamityevaM vyatikaraH, tad dravyasya dravyAntaratve virodho'pi tad dravyaM yaddezakAlAdyavasthitamupalabhyate tato'nyadezakAlAdyavasthitaM syAditi vaiyadhikaraNyaM syAd , evaM tad dravyasya pararUpAkArabhavanasvabhAvo yathA tathA dravyAntaraM yajAtaM tasyApi sa svabhAva iti tato'pi dravyAntaramevaM, tasyApi sa svabhAva ityevamanavasthAnamApadyeta evaM tadravyasya dravyAntarabhavanamidaM dravyAntarasya veti saMzayo'pi syAt , itthaM bhavyasvabhAve pratiniyatasvabhAvaparAvartanasaMbhAvanayA'pratipattirAsajyate, na ca yuktyapetamIdRgU vastu sambhavatItyabhAvastasya syAdityevamaSTavidhadoSagrastatvAt sarvathA bhavyasvabhAvo'pi na yukta ityAha-ekAntena bhavyasvabhAvAbhyupagama iti| kAlatraye'pi pararUpAkArAbhavanasyAbhavyasvabhAvasya sarvathA'bhyupagame na kiJcidrUpeNa pariNamedityarthakriyAkAritvalakSaNasattvAbhAvAcchUnyatvameva syAditi na sarvathA'bhavyakhabhAvo'pItyAha-sarvathA'bhavyasvabhAvAbhyupagame'pIti / vastuta Atmano'nAvRtajJAnasvarUpa eva svabhAvaH, sa ca sarvathA cet ? uttarakAla iva pUrvakAle'pyanA. vRtajJAnasvarUpa eveti saMsArastasya na syAdeveti svabhAvaikAnto'pi na yukta ityAhasvabhAvaikAnta iti / mokSadazAyAmaSTavidhakarmavinirmuktasvabhAvo ya AtmA tasya tathAvidhasvabhAvAdanyathAbhavanaM na bhavati, vibhAvaikAnte tu tadAnImapi svabhAvAdanyathAbhavanalakSaNo vibhAvaH syAditi na mokSastasya syAditi vibhAvaikAnto'pi na kAnta ityAha-vibhAvaikAnta iti / sarvathA caitanyasvabhAva eva yadyAtmA syAt sarveSAmAtmanAM sarvaprakAreNa caitanyameva bhavet , na kenacidaMzenAjJAnamapIti zuddhacaitanyAvAptiH sarvajIvAnAmaviziSTatyekasya kiJcidazenAjJAnamanyasya viziSTaM jJAnam , eko viziSTajJAnAvAptito devadevatvaM gato'nyastatsvarUpAvApsyAkAGkSayA tatsvarUpadhyAnAbhi Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam saMsArAbhAvaH, vibhAvakAnte mokSAbhAvaH 11, sarvathA caitanyasvabhAvAbhyupagame sarveSAmAtmanAM zuddhajJAnacaitanyAvAptiprasaGgena dhyAnadhyeyajJAnajJeya-guruziSyAdyabhAvaH 12, acaitanyaikAnte'pi sakalacaitanyocchedAjaDatvApattiH 13, ekAntena mUrtasvabhAvAbhyupagame Atmano na mokSAvAptiH 14, amUrtekAnte'pi saMsAravilopApattiH 15, ekapradezasyaikAntenAkhaNDaparipUrNasyAtmano'nekakAryakAritvahAniH 16, sarvathA'nekapradezatve'pi tasya nArthakriyAkAritvam , svasvabhAvazUnyatAprasaGgAt niviSTacitta ityAdivailakSaNyAbhAvAd dhyAna-dhyeyAdyabhAvaH prasajyata iti sarvathA caitanyakhabhAvo'pi nAbhyupagamArka ityAha-sarvathA caitanyasvabhAvAbhyupagama iti / acaitanyaikAnte tu na kutrApi caitanyamiti jaDamayameva jagat syAditi tasyAbhyupagamo na shreyaanityaah-acaitnyaikaante'piiti| sarvathA mUrtasvabhAvAbhyupagame kArmaNazarIreNa sahAnyo'nyapradezAbhivyAptinibandhanaM mUrtatvaM yadAtmanastadeva sarvadeti mokSavAptistasya kadApi na syAditi sarvathA mUrtasvabhAvo'pyanabhyupagamArha evetyAha-ekAntena mUrtasvabhAvAbhyupagama iti / yadi sarvathA'mUrtasvabhAva evAtmA syAnna karmaNA lipyeta; kArmaNazarIreNa sahAtyantikasaMzleSato'bhedAdhyAsaprayuktatatpoSakapadArthe rAgAdito vihitA-'vihitakriyA'nuSThAnAdiprabhavApUrvapuNya-pApAgamajanitasvarga-narakAdibhavabhramaNalakSaNasaMsAro na bhavediti nAmUtaikAntasvabhAvo'pi snggtimetiityaah-amuurtekaante'piiti| akhaNDavRttyA'vasthitilakSaNaikapradezasvabhAvasya sarvathA svIkAre AtmanastathA svabhAvasyAnekakAryakAritvameva na syAditi naikAntapradezasvabhAvAbhyupagamo'pi yukta ityAha--ekapradezasyeti / anekakAryakaraNe tattatkAryakAritvAtmakAnekadharmAtmakAnekabhAgasaMprAptito'khaNDaparipUrNasvabhAvatvamAtmano na syAdityabhisandhiH / sakhaNDavRttyA'vasthAnalakSaNasyAnekapradezasvabhAvasya sarvathopagame naikAkhaNDasvarUpa AtmA syAt tathAsvarUpazcAtmopeyate, tasyaivAbhAve kasyArthakriyAkAritvaM tadabhAvAd dravyamapi nAsau bhavediti na sarvathA'nekapradezasvabhAvo'pItyAha-sarvathA'nekapradezatve'pIti / tasya AtmanaH / svakhabhAve vyavasthita eva bhAvo'rthakriyAkArI bhavati, sarvathA'nekapradezatAyAM cAtmano'khaNDaikavyaktyAtmatAlakSaNakhakhabhAvapracyutyA nArthakriyAkAritvamityAha-svasvabhAvahAniprasaGgAditi / karmamalakalaGkAvalepAbhAvataH Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 anekAntavyavasthAprakaraNam / 17, zuddhaikAntasvabhAve cAtmano na karmamalakalaGkAvalepaH, sarvathA niraJjanatvAt 18, azuddhaikAntasvabhAve'pyAtmano na kadAcidapi zuddhasvabhAvaprasaGgaH syAt , tanmayatvAt 19, upacaritaikAntapakSe'pi nAtmajJatA sambhavati, niyamitapakSatvAt 20, tathA''tmano'nupacaritaikAntapakSe'pi parajJAnA(jJatA)dInAM virodhaH syAt 21 // ___ atra nayopanayayojanA kartavyeti tadbhedA ucyante-dravyArthikaH paryAyArthiko naigamAdyAzca sapteti nava nayAH, nayAnAM samIpe upanayAH, te trayaH-sadbhUtavyavahAro'sadbhUtavyavahAra upacaritAsadbhUtavyavahArazceti, tatra dravyArthiko dazadhA-AdyaH karmopAdhinirapekSaH zuddhadravyArthikaH, saMsArAbhAvaprasaktyA naikAntazuddhasvabhAva evAtmetyAha-zuddhaikAntasvabhAva iti / ekAntAzuddhasvabhAvatve tvAtmanaH kadApi karmamalakalaGkAvalepAbhAvAbhAvAnna mokSaH syAditi naikAntAzuddhasvabhAvo''pyAtmetyAha-azuddhakAntasvabhAvo'pIti / zuddhasvabhAvaprAptireva mokSa iti / zuddhakhabhAvaprasaGgAbhAve mokSAbhAva iti / tanmayatvAt karmamalakalaGkAvaliptasvabhAvamayatvAt yadyekAntopacaritakhabhAva evAtmA tadA tatvarUpatA na vastutastasyetyupacaritakhabhAvA'vabhAse'pi nAtmavarUpAvabhAsa ityAtmajJatvaM na syAt tadabhAve ca mokSo'pi durlabhastattvajJAnakAryatvAt tasya, tattvajJAnaM cAzeSajaDabhinnatayA''tmasvarUpajJAnamevetyupacaritaikAntapakSo'pi nAbhyupagamAha ityAha-upacaritaikAntapakSe'pIti / niyamitapakSatvAt upacaritasvabhAva evAtmano vyavasthitatvAt / zuddhacaitanyalakSaNAnupacaritakhabhAvaH sarveSAmAtmanAmavaziSTa iti tatsvabhAvena sarveSAmAtmanAmabheda iti tadekAnte na kazcit para Atmeti parajJAnAdInAmabhAvaH prasajyata iti nAnupacaritasvabhAvaikAnto'pi yukta ityAha-tathA''tmana iti / prasaGgAnayopanayAn khAbhyupagatAn dikpaTAH prakaTayanti--atreti-niruktaguNakhabhAvavicAre ityarthaH / tadbhedA nyopnybhedaaH| dravyArthika iti-dvau dravyArthikaparyAyArthiko naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabda-samabhirUDhevambhUtAH saptetyevaM nava nayA ityarthaH / te trayaH upanayAstrayaH / tatra nagopanayeSu madhye AdyaH prathamaH / dazavidha Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 tttvbodhiniivivRtivibhuussitm| yathA-saMsArijIvaH siddhasadRzazuddhAtmA 1, dvitIya utpAda-vyayagauNatvena sattAgrAhakaH zuddhadravyArthikaH, yathA dravyaM nityam 2, tRtIyo bhedakalpanAnirapekSaH zuddhadravyArthikaH, yathA-nijaguNa-paryAyasvabhAvAd dravyamabhinnam 3, caturthaH karmopAdhisApekSo'zuddhadravyArthikaH, yathAkrodhAdikarmajabhAva AtmA 4, pazcama utpAda-vyayasApekSo'zuddhadravyArthikaH, yathA-ekasmin samaye dravyamutpAda-vyaya-dhrauvyAtmakam 5, SaSTho bhedakalpanAsApekSo'zuddhadravyArthikaH, yathA-Atmano darzanajJAnAdayo guNAH 6, saptamo'nvayasApekSo dravyArthikaH, yathA-guNaparyAyasvabhAvaM dravyam 7, aSTamaH svadravyAdigrAhako dravyArthikaH, yathA-khadravyAdicatuSTayApekSayA dravyamasti 8, navamaH paradravyAdigrAhako dravyArthikabhedanirUpaNaM spaSTatvAnna vyAkhyAnamapekSata iti / paryAyArthikanayabhedAn prakaTayanti-atheti / AdyaH prathamaH / udAharati-yatheti-pudgalaparyAyo merurupacayA-'pacayazAlitvAd bhavati paryAyaH, kintvanAdiH, nAsti sa bhUtakAlo yasmin merurnAsIt , nApi bhaviSyatkAlaH ko'pi meruzUnya iti svAnadhikaraNakAlavRttidhvaMsapratiyogitvAbhAvAnnitya iti tadviSayako nayo'nAdinityaparyAyArthika ityrthH| siddhati-vigalitakarmASTakAtmaparyAyaH siddhaH saMsArAvasthAyAM nAsIt, kintvaSTavidhakarmakSaye sa jAta iti sAdiH, uttarakAlaM ca sarvadA'vatiSThata iti nityaH, tatsaGgrAhako nayaH sAdinityaparyAyArthikanaya ityarthaH / sattAgauNatvena dhrauvyalakSaNasattvasyApradhAnatayA, asya 'grAhakaH' itynenaanvyH| udAharati-yatheti-pratisamayaM paryAyANAM vinAzitvaM tadaiva ghaTeta yadi pUrvaparyAyasya nAza uttaraparyAyasyotpAda iti syAt , tathA cArthAdAyAtamevoktajJAnasyotpAdAvagAhitvamiti / caturthamudAharatiyatheti-ekasmin samaye paryAyasyotpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNatrayAtmakatvaM tadaiva yadi kenacidrUpeNotpAdaH kenacidrUpeNa vinAzaH kenacidrUpeNa dhrauvyam, atra dhrauvyalakSaNasatA''pekSiteti sattAsApekSatvam , dhrauvyameva ca nityatvamiti tathAvagAhinayasya nityagrAhitvamapi, nityAMzasya dravyasyAnupravezAdazuddhatA''pIti bhavati tathAjJAnaM sattAsApekSo nityAzuddhaparyAyArthikanaya ityarthaH / paJcamamudAharati-yatheti-saMsAriNaH Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 anekAntavyavasthAprakaraNam / dravyArthikaH, yathA-paradravyAdicatuSTayApekSayA dravyaM nAsti 9, paramasvabhAvagrAhako dravyArthiko dazamaH, yathA-jJAnasvarUpa AtmA, atrAnekakhabhAvAnAM madhye jJAnAkhyaH paramasvabhAvo gRhItaH 10 // iti drvyaarthikbhedaaH||10|| ____ atha paryAyArthikasya SaD bhedAH, Adyo'nAdinityaparyAyArthikaH, yathA-pudgalaparyAyo mervAdinityaH 1, 11, dvitIyaH sAdinityaparyAyArthikaH, yathA-siddhaparyAyo nityaH 2, 12, tRtIyaH sattAgauNatvenotpAda-vyayagrAhako'nityazuddhaparyAyArthikaH, yathA-samayaM samayaM prati paryAyA vinAzinaH 3, 13, caturthaH sattAsApekSo nityAzuddhaparyAyArthikaH, yathA-ekasmin samaye trayAtmakaH paryAyaH 4, 14, paJcamaH siddhasAdRzyaM tadaivopapadyeta yadi sato'pi tatra karmopAdheH sambandho gajanimIlikayopekSyeteti karmopAdhinirapekSatvam , siddhaparyAyaH sAdirapyuttarakAlaM na vinazyatItyetAvataiva nityatvaM siddhaparyAye tatsAdRzyato'pi tathaiva nityatvamAyAtIti paryAyavidhayaiva nityatvaM na dravyavidhayeti dravyAMzAnanupravezAcchuddhatvamiti tathAjJAnaM karmopAdhinirapekSo nityazuddhaparyAyArthikanaya ityarthaH, yadyapi karmopAdhinirapekSaH zuddhadravyArthika iti dravyArthikasya yaH prathamo medastasyApIdamevodAharaNamupadarzitam, tathA ca yasyaiva zuddhadravyArthikatvaM tasyaiva zuddhaparyAyArthikatvamityasaGgatamiva pratibhAti tathApi pUrva siddhasAdRzyaM saMsAriNa AtmarUpatayA'bhimataM na tu paryAyarUpatayeti zuddhadravyArthikatvam , atra tu siddhasya yaH karmASTakavinirmoke sati zuddhatAlakSaNaH paryAyo ya uttarakAlaM sarvadA'vatiSThate tadrUpasya saMsAradazAyAmasato'pi sadbhAvamAropya tadrUpeNa sAdRzyamabhimatamiti zuddhaparyAyArthikatvamiti bodhyam / SaSThamudAharati-yatheti-utpattirAtmano'pUrvadehendriyAdinA saha sambandhaH, maraNamupAttadehendriyAdinA saha viyogaH, na caitadubhayaM karmopAdhisambandhamantareNeti karmopAdhisApekSatvam, na hyanugAmidravyakharUpatAmantareNaikAdhikaraNe utpatti-maraNe sambhavata iti nityadravyasvarUpatA'vazyameva tadbalAdAyAteti nityatvam , dravyAnupravezAccAzuddhatvamiti bhavati tathAjJAnaM karmopAdhisApekSo nityAzuddhaparyAyArthikanaya ityarthaH / itthaM nirUpitA dravyArthika-paryAyArthika Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 287 karmopAdhinirapekSo nityazuddhaparyAyArthikaH yathA-saMsArI siddhasadRk zuddhAtmA 5, 15, SaSThaH karmopAdhisApekSo nityAzuddhaparyAyArthikaH, yathA-saMsAriNAmutpatti-maraNe staH 6, iti 16, naigamanedhA-bhUtabhAvi-vartamAnakAlabhedAt, atIte vartamAnAropaNaM yatra sa bhUtanaigamaH, yathA-adya dIpotsavaparvaNi vardhamAnasvAmino mokSaM gatAH 1, 17, bhAvini bhUtavat kathanaM yatra sa bhAvinaigamaH, yathA-arhan siddha eva 2, 18, kartumArabdhamISaniSpannamaniSpannaM vA vastu niSpannavat kathyate yatra sa vartamAnanaigamaH, yathA-odanaH pacyate 3, iti, 19, saGgraho dvividhaH-sAmAnya-vizeSabhedAt, Adyo yathA-dravyANi sarvANyavirodhIni 1, 20, dvitIyo yathA-sarve jIvAH parasparama bhedAH / atha naigamanayabhedA nirUpyante-naigamastredheti / bhUtanaigamaM prathamamudAharati nyatheti-atIta eva dIpotsavaparvaNi varddhamAnasvAmino mokSaM gatA na tu vartamAne tatreti atIte vartamAnAropeNa 'adya0' ityAdinaigamaH pravartata ityayaM bhUtanaigama ityarthaH / 'bhAvinaigamamudAharati-yatheti-arhan ghAtikarmacatuSTayAtyantakSayato'vAptakevalajJAnAdiraghAtikarmacatuSTayakSayAt siddho bhaviSyati, athApi bhAvini siddhasvarUpe bhUtavat kathanaM 'siddha evaM' ityevaMrUpam, ataH 'arhan siddha evaM' iti grahaNaM bhAvinaigama ityarthaH / tRtIyaM naigamamudAharati-yathA odanaH pacyata iti-taNDulaH paripakvaH sannavasthAntaramApannaH san odana iti kathyate, yasya bhaktamiti nAma loke vyavahriyate, tadAtmakaM vastu pAke niSpanne sati niSpannaM bhavati, prAk tu viklattyanukUlavyApAralakSaNakriyApracayasvarUpe pAke 'kAcit kriyA jAtA kAcid vartamAnA kAcid bhAvinI' ityevaMrUpe kartumArabdhaM tad vastu kiJcidaMzena niSpannamaniSpannameva vA 'odanaH' ityevaM niSpannavat kathyata ityayaM vartamAnanaigama ityarthaH / saGgrahabhidAM darzayati-saGgraho dvividha iti / AdyaH sAmAnyasaGgrahaH / dravyANIti-dravyatvalakSaNasAmAnyena dharmA-'dharmA-''kAzAdInAM sarveSAM dravyANAmaikyalakSaNamavirodhaM gRhNannayaM saGgrahaH sAmAnyasaGgraha ityarthaH / dvitIyo vizeSasaGgrahaH / sarve jIvA iti-jIvatvasya sAmAnyarUpatve'pi dravyatvApekSayA vizeSarUpa Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 anekAntavyavasthAprakaraNam / virodhinaH 2, iti, 21, vyavahAropyetadbhedako dvividhaH, Adyo yathA-jIvA-'jIvAH 22, dvitIyo yathA-jIvAH saMsAriNo muktAzca 23 iti / RjusUtraH sthUla-sUkSmabhedAd dvidhA, Adyo yathA-manupyAdiparyAyAstadAyuHpramANakAlaM tiSThanti 24, dvitIyo yathA-ekasamayAvasthAyI paryAyaH 25, iti| zabdAdayastrayaH pratyekamekaikabhedAH 26, 27, 2, 8 iti sarve'pyaSTAviMzatirnayabhedAH / / upanayeSu ekavastubhedaviSayaH sadbhUtavyavahAraH, sa ca zuddhAtvamiti jIvatvena vizeSeNa sarveSAM jIvAnAmaikyalakSaNamavirodhaM gRhNannayaM vizeSasaGgraha ityarthaH / vyavahArabhedamupadarzayati-vyavahAro'pIti / etadbhedakaH sAmAnyavizeSabhedakaH / AdyaH sAmAnyavyavahAraH / jIvA'jIvA iti-jIvatvaM sarvajIvagataM sAmAnyaM tathA'jIvatvaM dharmA-'dharmAdyazeSAjIvagataM sAmAnyamiti tAbhyAM vibhAgo'yamiti sAmAnyavibhAgaH, atra 'dravyANi jIvA ajIvAzca' iti pATho vibhAgaspaSTIkaraNArtho yuktaH / dvitIyo vizeSavibhAgaH, saMsAritvaM muktatvaM ca sAmAnyasvarUpamapi jIvatvApekSayA bhavati vizeSa iti tAbhyAM vibhAgo'yaM bhavati vizeSavibhAga ityarthaH / RjusUtrabhedamupadarzayati-RjusUtra iti / AdyaH sthUlarjusUtraH, RjusUtro vartamAnakAlasthAyyeva vastvabhyupagacchati, vartamAnakAlazca sthUlopAdhyapekSayA AyuHpramANakAlo'pi sthUlo bhavatIti manuSyAdiparyAyAstadAyuHpramANakAlaM tiSThantItyevaM grahaNaM bhavati sthUlarjusUtra ityarthaH / dvitIyaH sUkSma sUtraH, sUkSmavicAraNAyAM paramaviruddhasamaya eva vartamAnakAlaH, tadavasthAyyeva vastu RjusUtrAbhyupagamaviSaya iti 'ekasamayAvasthAyI paryAyaH' iti jJAnaM bhavati sUkSmaNusUtra ityarthaH / zabda-samabhirUDaivambhUtAstu ekaikabhedA evetyAha-zabdAdaya iti / dravyArthikabhedAnArabhyaivambhUtabhedaparyantaM yAvatyaH pratyekaM saMkhyA darzitAstAsaMmilitA aSTAviMzatiriti tatsaMkhyakA nayabhedA iti nigamayati-sarve'pIti / sadbhUtavyavahArA-'sadbhUtavyavahAropacaritAsadbhUtavyavahArabhedenopanayAnAM traividhyaM prAgupadarzitam , teSAM viSayA avAntarabhedAzca nopadarzitA iti tadupadarzanAyAha-upanayeSviti / eketi-ekasya vastuno guNinaH paryAyino vA bhedA vizeSA guNAH paryAyA vA te viSayA yasya vyavahArasya sa ekavastumedaviSayaH, sadbhUtavyavahAra ityarthaH / sa ca sadbhUtavyavahArazca / AdyaH Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 289 'zuddhabhedAd dvividhaH, AdyaHzuddhaguNaguNi-zuddhaparyAyaparyAyibhedakathanam yathA-kevalajJAnAdayo jIvasya, dvitIyo'zuddhaguNa-guNyAdibhedakathanam , yathA-matijJAnAdayo jIvasya asadbhUtavyavahAra upacaritasya pRthakkathanAdanupacarito gRhyate, sa ca saMzleSasahitavastusambandhaviSayaH svajAtivijAtyubhayaviSayabhedena trividhaH, Adyo yathA-paramANubahupradezIti kathanam , dvitIyo yathA-mUrta matijJAnam , yato mUrttadravyeNa janitam , tRtIyo yathA-jJeye jIve'jIve ca jJAnamiti kathanam , tasyobhayazuddhasadbhUtavyavahAraH / zuddheti-zuddhaguNa-guNibhedakathanaM zuddhaparyAya-paryAyibhedakathanaM cetyarthaH / 'yathA' ityAdinA zuddhaguNa-guNibhedakathanalakSaNazuddhasaddhRtavyavahAra udAhRtaH, 'ghaTAdayo mRdaH, nIlAdayo rUpasya vA' iti zuddhaparyAya-paryAyibhedakathanalakSaNazuddhasadbhUtavyavahAro jJeyaH / dvitIyaH ashuddhsdbhuutvyvhaarH| 'azuddhaguNa-guNyAdi' ityAdipadAdazuddhaparyAya-paryAyigrahaNam / yathA matijJAnAdayo jIvasyeti-atra jIvo yadyapi zuddho guNI tathApi matijJAnAdayo jJAnaparyAyA eveti na zuddhaguNatA matijJAnAdInAmiti guNa-guNinorekasyApyazuddhatve'zuddhaguNa-guNikathanameva tad bhvtiiti| 'nIlatara-nIlatamAdayo rUpasya' ityazuddhaparyAya-paryAyibhedakathanalakSaNAzuddhasadbhUtavyavahArasyodAharaNaM draSTavyam / upacaritAsadbhUtavyavahAra upanayasya tRtIyo bheda ityasadbhUtavyavahArapadenAnupacaritAsadbhUtavyavahAra eva dvitIyo bheda ityAha-upacaritasyeti / sa ca anupacaritAsadbhUtavyavahArazca / saMzleSeti-saMzleSasahitaM yad vastu tatsambandhaviSaya ityarthaH / AdyaH khajAtyanupacaritAsadbhUtavyavahAraH / paramANviti-bahavazca te pradezA bahupradezAH, te santyasyeti bahupradezI, paramANuzcAsau bahupradezI ca 'paramANubahupradezI' ityevaM kathanaM svajAtyanupacaritAsaddhRtavyavahAra ityarthaH, atra paramANavo'pradezA eveti paramANoH bahupradezitvamasadbhUtameva, tasya vyavahAro'yaM 'bahupradezI' iti, saMzleSasahitameva vastu, pradezasya pradezAntaraM svajAtireveti bhavatyuktalakSaNasaGgamanamiti bodhyam / dvitIyo vijaatynupcritaasdbhuutvyvhaarH| udAharati-yatheti / 'mUrtam' iti mUrtadravyaparam , mUrtadravyasya matijJAnaM vijAtIyam , matijJAnasya mUrtatvamasadevetyasadbhUtavyavahAro'yam , mUrtatvamapi saMzleSasahitaM matijJAnamapi saMzleSasahitamiti bhavati lakSaNasaGgamanam / tRtIyaH khajAti a. vya. 19 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 anekAntavyavasthAprakaraNam / niSThatvAt / asadbhUtavyavahAra evopacAraH, tata upacArAnantaraM ya upacAraH kriyate sa saMzleSarahitavastusambandhaviSaya upacaritAsadbhUtavyavahAraH, so'pi svajAti-vijAtyubhayaviSayabhedena trividhaH, Adyo yathA-putradArAdi mama, dvitIyo yathA-vastrA''bharaNahemarajatAdi mama, tRtIyo yathA-durgadezarAjyAdi mama / / vijAtyanupacaritAsadbhUtavyavahAraH / 'jIve'jIve ca jJeye' iti vizeSaNopAdAnAt saMzleSasahitatvaM darzitaM caitanyalakSaNatvAjIvasyeti jJAnasya svajAtIyaH saH, vijAtIyazcAjIva iti tasya jJAnasya / ubhayaniSThatvAda ubhayavRttitvAt, na ca jJAnaM vastugatyobhayaniSTham , jIvavRttyeva taditi jIvA-'jIvobhayavRttitvasya jJAnagatasyAsadbhUtasyaiva vyavahAra ityuktlkssnnsnggtiH| upacaritAsadbhUtavyavahAraM, nirUpayati-asadbhutavyavahAra eveti-'paramANubahupradezI' iti kathanam, 'mUrta matijJAnam' iti kathanam , 'jJeye jIve'jIve ca jJAnam' iti kathanaM cAsadbhUtavyavahAratayA yadupadarzitaM tat sarvamupacAra eva, tasmAt kAraNAdupacArAnantaraM ya upacAraH kriyate sa upacAraH, saMzleSarahitaM yad vastu tat sambandhaviSayaH upacaritAsadbhUtavyavahAro bhavatItyarthaH / so'pi upcritaasdbhuutvyvhaaro'pi| AdyaH svajAtiviSayopacaritAsadbhUtavyavahAraH / putreti-AtmA vastugatyA na putra-dArAdisvarUpaH, evamapyasadbhUtaM putratva-dAratvAdikaM tatrAropya 'ayaM putraH, ime dArAH' ityAdi kathanamupacAra eva, tatazca tatrAsmatsambandhamasantamevAropya 'putra-dArAdi mama' ityuparyate, so'yaM saMzleSarahitaputradArAdivastusambandhaviSayaH, putra-dArAdizcAsmacchabdArthasya svajAtireveti khajAtiviSayo'pIti bhavati svajAtiviSayopacaritAsadbhUtavyavahAra ityarthaH / dvitIyo vijAtiviSayopacaritAsadbhUtavyavahAraH, vastrAbharaNAdikaM ca saMzleSarahitaM svato'nAvRtasyAtmana AcchAdanAlaGkArAdirUpeNopacaritam , tathA'smacchabdArthasya vijAtIyaM ca, tadvastugatyA nAstyevAtmasambandhitvamathA'pyuparyata iti 'vastrA-''bharaNa-hemarajatAdi mama' iti vyavahAro bhavati vijAtiviSayopacaritAsadbhUtavyavahAra ityarthaH / tRtIyaH svjaati-vijaatyubhyvissyopcritaasdbhuutvyvhaarH| durgeti-durgAdikaM vastu saMzleSarahitaM vijAtIyaM ca, rAjyAntargataM putra-dArAdikaM manuSyAdikaM cAsmacchabdArthasajAtIyaM ca, etat sarvamupacaritaM ca, na tatrAsmacchabdArthAtmasambandho vastutaH sanniti 'durga-deza-rAjyAdi mama' iti vyavahAro bhavati svajAti-vijAtyubhayaviSayo Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 291 ete nayopanayabhedA yathAsambhavaM svabhAveSu yojyante, svadravyAdigrAhakeNAstisvabhAvaH 1, paradravyAdigrAhakeNa nAstikhabhAvaH 2, utpAdavyaya-gauNatvena sattAgrAhakeNa nityasvabhAvaH 3, kenacit paryAyArthikeNAnityasvabhAvaH 4, bhedakalpanAnirapekSeNaikakhabhAvaH 5, anvayadravyArthikenaikasyApyanekadravyasvabhAvatvam 6, sadbhUtavyavahAreNa guNaguNyAdibhirbhedasvabhAvaH 7, bhedakalpanAnirapekSeNa guNa-guNyAdibhirabhedasvabhAvaH 8, paramabhAvagrAhakeNa bhavyA-'bhavya-pAriNAmikasvabhAvAH 9-10-11, zuddhA-'zuddhaparamabhAvagrAhakeNa cetanasvabhAvo jIvasya, pacaritAsadbhUtavyavahAra ityarthaH / atra 'nayopanayayojanA kartavyA' iti yat pratijJAtaM tadadhikaroti-pate iti-anantaramevopadarzitA ityrthH| 'svadravyAdigrAhakeNa' ityantaraM 'nayopanayabhedena' iti dRzyam , evamagre'pi, yathA ca yo nayo vastutaH svadravya-kSetrakAla-bhAvAdikaM gRhNAti tena nayena vastuno'stisvabhAvaH siddhyatItyarthaH / paretiparadravya-kSetra-kAla-bhAvagrAhakeNa nayena vastuno nAstisvabhAvaH siddhyatItyarthaH / utpAdeti-yo nayo vastuna utpAda-vyayau gauNatayA dhrauvyaM ca pradhAnatayA gRhNAti tena nayena vastuno nityasvabhAvaH siddhyatItyarthaH / kenaciditi-yazca paryAyArthikanayo gauNatayA dhrauvyaM pradhAnatayotpAda-vyayau gRhNAti tena paryAyArthikanayena vastuno'nityasvabhAvaH siddhyatItyarthaH / medeti-yo nayo bhede gajanimIlikAmavalambate, aikyameva tu gRhNAti tena nayena vastuna ekakhabhAvaH siddhimupayAti / anvayeti-yo nayo'zeSasvaparyAyAnvayi mRdAdidravyaM gRhNAti nayenaikasyApi sadrUpavastuno'nekadravyasvabhAvatvaM siddhayatItyarthaH / sadbhuteti-sadbhUtavyavahAreNaikavastumedaviSayakeNopanayavizeSeNa vastuno guNa-guNyAdibhirbhedakhabhAvaH siddhytiityrthH| bhedakalpaneti-yo nayo guNa-guNinormeMde gajanimIlikAmAzrayati tayorabhedameva cAvagAhate tena nayena vastuno guNa-guNyAdibhirabhedasvabhAvaH siddhyatItyarthaH / parameti-bhAvikAle pararUpAkArabhavanalakSaNo bhavyasvabhAvaH kAlatraye'pi pararUpAkArAbhavanalakSaNo'bhavyasvabhAvaH pAriNAmikasvabhAvazcaite trayaH svabhAvAH paramabhAvagrAhakeNa nayena siddhyatItyarthaH / zuddhatianeka svabhAvAnAM madhye cetanasvabhAva AtmanaH paramasvabhAvaH, sa ca nirmalajJAnalakSaNaH zuddhaH, matijJAnAdistu azuddha ityevaM zuddhA-'zuddhaparamasvabhAvasya caitanyasya grAhakeNa Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / asadbhUtavyavahAreNa karma- nokarmaNorapi cetanasvabhAvaH 12, paramabhAvagrAhakeNa karma- nokarmaNoracetanasvabhAvaH, jIvasyApyasadbhUtavyavahAreNA'cetanasvabhAvaH 13, paramabhAvagrAhkeNa karma-nokarmaNormUrtasvabhAvaH, jIvasyApyasadbhUtavyavahAreNa mUrtasvabhAvaH 14, paramabhAvagrAhakeNa pudgalaM vihAyetareSAmamUrtasvabhAvaH, pudgalasyopacArAdapi nAstya - mUrtatvam, mukhyArthabAdhe sati tathAvyavahArAbhAvAt evaM sati 292 2 nayavizeSeNa jIvasya cetanasvabhAvaH siddhyatItyarthaH / asadbhUteti - asadbhUtavyavahAralakSaNopanayavizeSeNa karma-karmadezayozcetanasvabhAvaH siddhyati, karma- nokarmaNornAstyeva caitanyamathApi tayostadaropyata ityasadbhUtasya karma- nokarmagatacaitanyasya grAhakatvAdasadbhUtavyavahAratvaM bodhyam / yadeva yatra vastu sat tadeva paramabhAvagrAha keNa nayena gRhyata iti karma-nokarmaNoracetanasvabhAva eva paramasvabhAva iti sa tathA grAhakeNa nayena siddhyatItyAha-paramasvabhAvagrAha keNeti / jIvazcetanasvabhAva eva, athApi tasyAcetanasvabhAvo'sadbhUtavyavahAralakSaNopanayavizeSeNa gRhyata ityAha-jIvasyApIti / karma-nokarmaNorvastugatyA mUrtasvabhAva eva paudgalikatvAt, paramArthasvarUpagrAhakeNa paramasvabhAvagrAhiNA nayena tayormUrtasvabhAvaH sidhyatItyAha - paramabhAvagrAhakeNeti / jIvasyAmUrtasyApi sato mUrtazarIrasambandhAdAropito mUrtasvabhAvaH so'sadbhUtavyavahAralakSaNopanayavizeSeNa siddhyatItyAha - jIvasyApIti / pudgalabhinnAnAM sarveSAmapi dravyANAM paramArthato'mUrtasvabhAvaH paramabhAvagrAhakeNa nayena siddhyatItyAha - paramabhAvagrAhakeNeti / yathA jIvasyopacArAzrayaNenAsadbhUtavyavahAreNa mUrtatvam, na tathA pudgalasyAmUrtatvam, yadyapi mUrtapadasya mukhyo'rtho rUpavattvalakSaNo yathA jIve bAdhitaH tathA pudgale'pyamUrtapadasya mukhyo'rtho rUpavattvavirahalakSaNo bAdhitaH, tathApi jIvo mUrtatvena vyavahriyata iti tatra tasyopacAra AzrIyate, pudgalastu nAmUrtatayA vyavahriyata iti na tatra tasyopacArAzrayaNam, kintu pudgalaparamANuH pratyakSeNa na gRhyate, kintu parokSapramANenaiveti parokSapramANApekSayA pudgalANuramUrtatayA vyavahiyate'tastatrAsadbhUtavyavahAreNopacAreNAmUrtatvamityAha - pudgalasyeti - 'mukhyArthabAdhe'sati' ityatrAkAraprazleSaH, tena tasya mukhyArthabAdhe satyapItyarthaH / tathA vyavahArAbhAvAt pudgalasyAmUrtatayA vyavahArAbhAvAt / bhavatu pudgalasyopacArAdapi nAmUrtatvaM tena kA Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 293 pudgalasyaikaviMzatitamo bhAvo na labhyeteti pudgalANoH parokSapramANApekSayA'sadbhUtavyavahAreNopacAreNAmUrtatvaM svIkartavyam 15, paramabhAvagrAhakeNa kAla-pudgalANUnAmekapradezasvabhAvatvam , bhedakalpanAnirapekSeNetareSAM ca dharmA-'dharmA''kAza-jIvAnAmakhaNDatvAdekapradezatvam 16, bhedakalpanAsApekSeNa caturNAmapi nAnApradezasvabhAvatvam , pudga hAnirityata Aha- evaM satIti / pudgalasyopacArAdapyamUrtatvasyAbhAve satItyarthaH / ekaviMzatitama iti-'astikhabhAvo nAstisvabhAvaH' ityAdinakaviMzatikhabhAvAnupadRzyAnantaram 'ete jIva-pudgalayorekaviMzatiH' ityanenaikaviMzatiH svabhAvaH pudgale nirdhAritAH, saGgrahazloko'pi "ekaviMzatibhAvAH syurjiiv-pudglyormtaaH| dhamodInAM SoDaza syuH kAle paJcadaza smRtAH // 1 // " iti saGgrAhakazlokastadupaSTambhako darzitaH, ekaviMzatimadhye cAmUrtatvasyApi gaNanamiti tadapyekaviMzatisaGkhyApUrakatvAdekaviMzatitamo bhavati, ato'mUrtatvasyopacArato'pi pudgale'bhAve ekaviMzatitamo bhAvo na labhyeta; athavA'mUrtatvasya pudgale'bhAve pudgalagatasvabhAvaparigaNanA'mUrtatvaM vihAyaiveti viMzatireva svabhAvAstatra syurekaviMzatitamazca bhAvo na ko'pi labhyetetyekaviMzatiH svabhAvAH pudgalasya na syuH, iti etasmAt kAraNAt , pudgalANoH parokSapramANApekSayA'sadbhUtavyavahAreNopacAreNAmUrtatvaM khIkartavyamityarthaH, yujyate caitat , yato. loke yaH padArthaH pratyakSagamyo na bhavati parIkSeNaiva pratIyate so'mUrta iti vyavahriyata iti / paramaviruddhasamayalakSaNaH kAlANuH pudgalANavazcaikapradezasvabhAvA eveti paramabhAvagrAhakeNa nayena teSAmekapradezasvabhAvatvaM siddhyatItyAha-paramabhAvagrAhakeNeti / yadyapi dharmAdInAmaneke pradezAH santi tathApi pradezatvenaikyameva teSAmavagAhate, na tu bhedam , etAdRzo yo nayastena bhedakalpanAnirapekSeNa pudgalabhinnAnAmapi dharmAdInAmakhaNDatvAdekadezakhabhAvatvameva siddhyatItyAha-bhedakalpanAnirapekSeNeti / itareSAM pudgalabhinnAnAm / yena nayena pradezAnAM bhedo viSayIkriyate tena bhedakalpanAsApekSeNa nayena dharmAdInAM nAnApradezakhabhAvatvaM siddhyatItyAha-bhedakalpanAsApekSeNeti / caturNAmapi dharmA-'dharmA''kAzajIvAnAmapi / ekasyApi pudgalANorupacArato bhAvapradezAnAzritya nAnA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 anekAntavyavasthAprakaraNam / lANorupacArato nAnApradezatvam , na ca kAlANoH snigdharUkSatvAbhAvAt , arUkSatvAccANoramUrtakAlasya caikaviMzatitamo bhAvo na syAt , parokSapramANApekSayAsadbhUtavyavahAreNApyupacAreNAmUrtatvam 17, pudgalasya zuddhA-'zuddhadravyArthikena vibhAvasvabhAvatvaM 18, zuddhadravyArthikena zuddhasvabhAvaH 19, azuddhadravyArthikenAzuddhasvabhAvaH 20, upacAritasvabhAvazvAsadbhUtavyavahAreNeti 21 // guNavikArAH paryAyAH, te dvedhA-svabhAva-vibhAvabhedAt, svabhAvaparyAyAH SaD vRddhirUpAH SaT ca hAnirUpA iti dvAdaza / vibhAvadravya pradezatvamavaseyamityAha-pudgalANoriti / na ca ityArabhya 'upacAreNAmUrtatvam' ityanto granthastu kiJcit truTitAMzako'dhikAMzopeto vA bhaviSyatIti cintyam / 'pudalasya' ityAdigranthastUttAnArthaH / paryAyAn nirUpayati-guNavikArA iti / te pryaayaaH| vibhAveti-vibhAvaH svabhAvasyAnyathAbhavanam , tadrUpA ye dravyasya vyaJjanaparyAyAste jIvasya nara-nArakAdayaH, pUrvabhave yAdRk svabhAvo jIvasya tato'nyathAbhavanamuttarabhave, yathA pUrva devasvabhAvaH, taM svabhAvaM parityajyottarabhave naratvAdisvabhAvabhavanavibhAva iti gIyate, sa ca vibhAvo narAdizabdapravRttinimittatvAd vyaJjanaparyAya ityarthaH / svabhAveti-dravyasya vyaJjanaparyAyA dravyavyaJjanaparyAyAH, svabhAvAzca te dravyavyaJjanaparyAyAzca svabhAvadravyavyaJjanaparyAyAH, te caramazarIrAt kiJcinyUnasiddhaparyAyAH, yAdRksaMsthAnavizeSasvabhAvo jIvazcaramazarIre caramazarIrapramANaH tataH kiJcinyUnasaMsthAnapramANaH siddhaparyAyo bhavati, sa ca nyUnatve'pi pUrvasvabhAvAbhinna eva na tato'nyathAbhavanamiti na sa vibhAvaH, sa ca svabhAvaH, siddhapadapravRttinimittatvAd vyaJjanaparyAyaH / vibhAveti-guNasya vyaJjanaparyAyA guNavyaJjanaparyAyAH, vibhAvAzca te guNa-vyaJjanaparyAyA vibhAvaguNavyaJjanaparyAyAH te matyAdayaH, jJAnaguNasya jJeyamAtraviSayakatvaM svabhAvaH tataH pratiniyataviSayA matyAdayo'nyathA bhavantIti vibhAvAH, te sarvadA nAvatiSThante, yadA santi tadA matyAdizabdAnAM pravRttinimittatAmupayAntIti vynyjnpryaayaaH| svabhAveti-guNasya vyaJjanaparyAyA guNavyaJjanaparyAyAH, svabhAvAzca te guNa-vyaJjanaparyAyAzca svabhAvaguNavyaJjanaparyAyAH, te anantacatuSTayarUpA ananta Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vyaJjanaparyAyA jIvasya nara-nArakAdayaH 1, svabhAvadravyavyaJjanaparyAyAzcaramazarIrAt kiJcinnyUnasiddhaparyAyAH 2, vibhAvaguNavyaJjanaparyAyA matyAdayaH 3, svabhAvaguNavyaJjanaparyAyA anantacatuSTayarUpA jIvasya 4, pudgalasya tu vyaNukAdayo vibhAvadravyavyaJjanaparyAyAH5, rasarasAntara-gandhagandhAntarAdayo vibhAvaguNavyaJjanaparyAyAH 6, avibhAgipudgalaparamANavaH svabhAvadravyavyaJjanaparyAyAH 7, varNa-gandha-rasaikaikAviruddhasparzadvayaM ca svabhAvaguNavyaJjanaparyAyA 8 iti / "anAdyanidhane dravye svaparyAyAH pratikSaNam / unmajjanti nimanjanti, jala(kUla)kallolavajjale // 1 // dharmA-'dharma-nabha:-kAlA, arthaparyAyagocarAH / vyaJjanena tu sambaddhau, dvAvanyau jIvapudgalau // 2 // " [iti paryAyAdhikAraH] iti / tadetat svakapolakalpanAmAnaM vAtUlataralArkatUlatulyam , guNAnAmeva jJAnA-'nantadarzanA-'nantasukhA-'nantavIryasvarUpA jIvasya jJeyAH,jJAnAdiguNasya svabhAvabhUtA eva te tathAzabdapravRttinimittatvAd vyaJjanaparyAyAH / vibhAvadravyavyaJjanaparyAyA iti vyaakhyaatmev| pudgalANudvayadravyaskandho ghaNukaH, pudgalANutrayadravyaskandhastyaNuka ityevaM ye ghyaNukAdayaste pudgalasya vibhAvadravyavyaJjanaparyAyAH, teSAM vibhAvatvavyaJjanaparyAyatve pUrvavad bhAvanIye / rasarasAntaretyAdigrantho'pi vyAkhyAtakalpatvAt sukhAvabodho na vyAkhyAnamapekSate / anAdyanidhane anutpannAvinAzini / unmajanti utpadyante / nimajanti viliiynte| jalakallolavajale yathA jale kallolAstaraGgAH pratikSaNamutpadyante nazyanti ca tathetyarthaH / arthaparyAyagocarAH pratikSaNabhAvino'rthaparyAyA eva dharmAdInAM bhavanti, na tu vynyjnpryaayaaH| anyau dharmAdibhyo minnau / vyaJjanena sambaddhau vyaJjanaparyAyavantau / 'itthaM ca yad digambaraiH paribhASyante' ityArabhya 'iti' ityantagranthena guNa-paryAyabhedavyavasthApana digambarAbhimatamupadarya tatkhaNDanaM karoti-tadetadityAdinA / 'khakapolakalpanA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 anekAntavyavasthAprakaraNam / paryAyAnatireke guNa-svabhAvabhedakalpanAyAM pramANAbhAvAt , sahabhAvitvakramabhAvitvabhedavivakSayA guNa-paryAyabhedoktisambhave'pi sahabhAvinAmapi dharmANAmAnantyAd yathokteyattAkSateH, dravyavyavasthAhetozcopayogAdiguNAnAM yathAsUtraM pratyekameva grahaNaucityAt , sthUlavyavahAreNa mAtram' ityanena pramANazUnyatvaM sUcitam / vAtUleti-vAtasamUhena taralaM kvacidapyavasthitimalabhamAnamaticaJcalaM yadarkasya vRkSavizeSasya tUlaM tatsadRzam , yuktisamaSTilakSaNavAtasamUhena zIghramevAnantaropavarNitaM digambaramataM dUraprakSiptaM bhaviSyatItyarthaH / tatkhaNDanayuktimupaDhaukayati-guNAnAmeveti / paryAyAnatireke paryAyAbhede, guNA yadi paryAyato bhinnA bhaveyuH syAt tadA teSAM svabhAvabhedakalpanA pramANata upapannA, paryAyabhinnAnAM guNAnAM pramANAbhAvAdabhAve nirAzritasvabhAvakalpanAyA api pramANAbhAvAdasambhava ityarthaH, yadi ca sahabhAvino dharmA guNAH kramabhAvino dharmAH paryAyA ityevaM guNa-paryAyayorbheda iti vibhAvyate tarhi sahabhAvidharmANAmAnantyAt tatsvarUpANAM guNAnAmapyAnantyAduktadizeyattayA teSAM parigaNanaM sutarAmasaGgataM digmbraannaamityaah-shbhaavitveti| yo dravyavyavasthAhetuH sa guNa ityato jIvAdidravyavyavasthAhetutvAdupayogAdiguNAnAM pratyekameva grahaNamucitaM bhavet , tathA ca jIvadravyavyavasthAheturupayogaH, pudgaladravyavyavasthAhetuH sparzI rUpaM vA, dharmadravyavyavasthAheturgatihetutvam , adharmadravyavyavasthAhetuH sthitihetutvam , AkAzadravyavyavasthAheturavagAhasvabhAvatvam , kAladravyavyavasthAheturvartanetyevaM katipayaguNaparigaNanamevocitaM na tvastitvAdiguNAnAM parisaGkhyAnamapi kAryamityAha-dravyavyavasthAhetozceti / yathAsUtramiti" upayogalakSaNo jIvaH " " rUpiNaH pudgalAH" [ tattvArtha0 a0 sU0 ] ityAdi sUtramanatikamyetyarthaH / yadi ca asti, nAsti, cetanaH, acetanaH, mUrtam , amUrtam , ityAdisthUlavyavahAreNAstitvAdInAmabhihitasaGkhyakAnAM grahaNaM tarhi yathA 'asti ghaTaH' 'prameyo ghaTaH' ityAdivyavahArastathA 'abhidheyo ghaTaH, padArthoM ghaTaH, viSayo ghaTaH, bhAvo ghaTaH' ityAdirapi sthUlavyavahAraH samastItyabhidheyatvAdInAmapi guNatayA parigaNanamucitameva, tatparityAgo nirbIja eva bhvedityaah-sthuulvyvhaarenneti| evaM dravyavRttitvAd yadi dravyatvaM guNatayA bhavadbhiH paribhASyate tadA dravyasya svapayoyeNa saha kathaJcidabhedAt paryAyatvamapi dravyavRttIti kuto na tattathA paribhASyate, tathA sAmAnya-vizeSobhayAdyAtmake dravye sAmAnyatva-vizeSatvAdikamapi vartata Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 297. yathoktasaGkhyagrahaNe'pi prameyatvavadabhidheyatvAderapi tyAge bIjAbhAvAt / kizca, dravyatvaM yadi guNaH, paryAyatvaM kuto na guNaH, dvayostulyAzrayatvAt , evaM sAmAnyatva-vizeSatvAdAvapi paryanuyogo vidheyaH / vastutvakukSAveva sAmAnya-vizeSapravezAnna tadAdhikyamiti cet, vastutvaM yathA sAmAnya-vizeSAtmakatvaM tathA dravya-paryAyAtmakatvamapi kiM na syAt , jAtyantarAtmake hi vastuni prAmANikasarvadharmAtmakatvaM suvacameva / kiJca, svabhAvA api guNa-paryAyAtiriktAH ke nAma ? ye pRthaguddiSTAH, dharmApekSayA svabhAvA guNA na bhavantIti te pRthaguddiSTA iti cet ? tat kiM vidhyekaniyamitasvabhAvA dharmA guNAH, vidhi-pratiSedhAnyatara iti guNatayA sAmAnya-vizeSatvAdInAM grahaNaM kiM na kriyate ityAha-kizceti / paryanuyogaH sAmAnyatva-vizeSatvAdikaM kuto na guNa iti praznaH / vastutvaM guNatayopadarzitameva, taccharIra eva sAmAnya-vizeSobhayaM praviSTamiti na sAmAnya-vizeSAvupAdAya guNAnAmAdhikyamityuttaramAzaGkate-vastutvakukSAveveti / tadAdhikyaM saamaanytv-vishesstvaatmikgunnaadhikym| yadi vastutvAtmakaguNazarIrapraviSTatvAnna sAmAnyatva-vizeSatvayorguNAntaratvaM tarhi dravyatvasyApi vastutvazarIrapraviSTatvAd guNAntaratvaM na bhavet , evaM dharmamAtrasyAnantadharmAtmakatvalakSaNazarIrapraviSTatvAd guNAntaratvaM na syAt , kintvekameva vastutvaM guNaH syAditi samAdhatte-vastutvaM yatheti / kathaM dravyaparyAyAtmakatvaM vastutvamityapekSAyAmAha-jAtyantarAtmake hIti / guNa-paryAyavyatiriktAnAM svabhAvAnAmapi pramANata upapAdayitumazakyatvAt tadvizeSopavarNanamapi na saGgatamityAha-kizceti / kazcid dharmaH svabhAvaH, kazcit tu dharmo guNa ityevaM dharmavizeSAtmakasya svabhAvasya dharmavizeSAtmakaguNato bhinnatvamiti zaGkate-dharmApekSayeti / te svabhAvAH / pRthaguddiSTAH guNebhyo bhinntyaa'bhihitaaH| siddhAntI paraM pRcchati-tat kimiti / vidhyekaniyamiteti-yeSAM dharmANAM vidhireva bhavati, na tu pratiSedhaste vidhyekaniyamitasvabhAvA dharmA guNAH, yeSAM tu dharmANAM vidhiniSedhazca bhavataste dharmA vidhi-pratiSedhAnyataraniyantritAH khabhAvA ityevaM kiM bhavato digambarasyAbhiprAya ityarthaH / ya eva bhavatopadarzitaH sa eva mamAbhiprAya Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 anekAntavyavasthAprakaraNam / niyatritadharmAH svabhAvA iti bhavato'bhiprAyaH, omiti cet ? tarhi caitanyA-'caitanyamUrtatvA-'mUrtatvAdInAM kathaM guNamadhye parigaNanayA'pi svabhAvanayayojanikAbhihitA sApi na sarvA siddhAntAnupAtinI, anvayadravyArthikenAnekasvabhAvatvayojanasyAghaTamAnatvAt, pratItyasamutpAdasamutpannAnekadharmasvabhAvatvasya paryAyArthikenaiva grahaNAt , tanmata eva kramikanAnAdharmagrAhipratyakSAnantaraM teSvanekatvavikalpotpAdena tathA iti digambara Aha-omiti cediti / tarhi astitva-vastutva-prameyatvAdInAM sarvatra vidhereva bhAvAd bhavatu bhavadabhiprAyeNa guNatvaM caitanyasyAtmani vidhiH pudgalAdau pratiSedhaH, acaitanyasya pudgalAdau vidhirjIve pratiSedhaH, mUrtatvasya pudgale vidhiH pudgalabhinne sarvatra pratiSedhaH, amUrtatvasya dharmAdau pratiSedha ityevaM vidhi-pratiSedhAnyataraniyantritadharmAgAM cetanatvAdInAM svabhAvatvameva bhavenna guNatvamiti teSAM guNamadhye yat parigaNanaM bhavatA kRtaM tat kathaM saGgataM syAditi smaadhtte-thiiti| 'parigaNanayApi' iti sthAne 'parigaNanam , yApi' iti pATho yuktaH / svabhAvanayayojanA'pi daigambarIyA na yuktetyAha-yA'pIti / sA'pi svabhAvanayayojanikA'pi / kathaM na sA sarvasiddhAntAnupAtinItyapekSAyAmAha-anvayadravyArthikeneti- anvayadravyArthikenaikasyApyanekadravyasvabhAvatvamityevaM svabhAvanayayojanikA yA'bhihitA tasyA aghaTamAnatvamanena dayate / anvayadravyArthiko hi pUrvAparaparyAyAnugataM dravyamabhyupagantumarhati, tatra pUrvapUrvadravyeNottarottaraM yad dravyamutpadyate tat , tatazca ye samutpannA dharmAste ca paryAyArthikanayagocarA iti tAdRzAnekadharmasvabhAvatvamapi paryAyArthikenaiva gRhyate, na tu dravyArthikena, tena tu dhrauvyagrAhiNotpAdasya grahaNAbhAve utpannadharmasyApyagrahaNAdityAhapratItyeti-mRdravyaM pratItya sthAsasya samutpAdaH, sthAsaM pratItya kozasya samutpAdaH, kozaM pratItya kuzUlasyotpAda ityevaM yaH pratItyasamutpAdaH, tena pratItyasamutpAdena samutpannA ye mRdravyagatAH sthAsatva-kozatva-kuzUlatvAdayo'nekadharmAste paryAyanayagocarA iti tatsvabhAvatvasya paryAyArthikenaiva grahaNAdityarthaH paryAyArthikenaiva tathAsvabhAvatvayojanasya ghaTamAnatvamAvedayati-tanmata eveti-paryAyArthikanayamata evetyarthaH / Rmiketi-kramotpannA ye nAnAdharmAstadvAhi yat pratyakSaM tadapi kramikaM tadanantaram , teSu kramikanAnAdharmeSu, anekatvavikalpasyAnekatvaprakArakavikalpasyotpAdena, tathA vyapadezasya Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 tattvabodhinIvivRtivibhUSitam vyapadezasambhavAt , dharmiNa ekatvapratItyarthaM tatrAnvayadravyArthiko'pekSaNIya iti cet ? na-'patrasya nIlatA, tailasya dhArA' ityAdAviva dharmiNa ekatvasyApyaupacArikasya paryAyArthikenAzrayaNAt / evaM sati ekatvasApekSAnekatvagrAhako'zuddhaparyAyArthiko'pyatiricyateti cet ? atiricyatAM nAma nAsmAkamanupapattiH, nahi vayaM bhavAniva dazabhedameva dravyArthika SaDbhedameva ca paryAyArthikaM prasiddhanayavilakSaNabhedamabhyupa'idaM dravyaM nAnAdharmavad' iti vyavahArasya asmin dravye ete nAnAdharmAH' iti vyavahArasya vA sambhavAdityarthaH / nanu yadyapi nAnAdharmAH kramotpannAH paryAyArthikanayagocarAstathApi dharmidravyaM tatraikatvenAvabhAsamAnaM dravyArthikanayaviSaya eveti dharmiNo dravyasyaikatvapratipattaye dravyArthikanayo'pekSaNIya ityetAvatA dravyArthikenaikasmin dravyadharmiNyanekasvabhAvatvayojanaM yuktameveti zaGkate-dharmiNa iti samAdhatte-neti / "patrasya nIlata' iti sthAne 'patrasya nIrandhratA' iti pATho yuktaH, na hyekasya patrasyAtinibiDasaMyogalakSaNaM nIrandhratvaM sambhavati, tatastatra bahuSu patreSUpacaritamekatvamupAdAya tathAvyavahAraH, evaM tailasya dhAretyatrAvicchedenAnekatailakriyAvizeSalakSaNadhAraikasya tailasya sambhavatIti bahuSu tailedhUpacaritamekatvamupAdAya tathA vyapadezaH, patrasya nIlateti pAThaprAmANye tu dUrata upalabhyamAneSu haritadharmeSvapi patreSu parasparAtisAnnidhyaprayuktA nIlatA'vabhAsate, na tu dUrAdapi ekasmin patre pratIyamAne tatra nIlatAvagatirastItyatastadAnIM tathA vyapadezo'nekeSu patreSUpacaritamekatvaM samAtrityaiva, tathA prakRte'pi dharmiNa ekatvasyA'pyaupacArikasya paryAyArthikena samAzrayaNAdekasmin dharmiNyanekatvasvabhAvayojanaM sambhavatIti na manAgapi dravyArthikanayApekSetyarthaH / nanvekatvasyAnyanayagocarasya paryAyArthikenAzrayaNe tasya paryAyasya tathA grahaNasyAzuddhatve'zuddhaparyAyArthikanayo'yaM zuddhaparyAyArthinayAtiriktaH prasajyata ityAzaGkateevaM satIti-ekasminnanekasvabhAvatvayojanasya paryAyArthikanayato'bhyupagame stiityrthH| samAdhatte-atiricyatAM nAmeti / paryAyANAM viSayANAmAnantyAt paryAyArthikasyAvAntarabhedA anantA eveti tatrAyamapi bhedaH sambhavatIti tathA'bhyupagacchato mama na kAcidanupapattiH, bhavAMstu dravyArthikaM dazavidhameva paryAyArthikaM SaDidhamevetyevamabhyupagacchatIti tasya bhavata uktAtiriktaparyAyArthikanayaprAptau syAdeva pratijJAtAnupapattirityAzayenAha-nahIti-asya 'abhyupagacchAmaH' itynenaanvyH| prasiddhanayavilakSaNabhedaM Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 anekAntavyavasthAprakaraNam / gacchAmaH, kintu yathAsambhavaM yathAnubhavaM ca zuddhAn dravyArthikabhedAn saGgrahe, zuddhAn paryAyArthikabhedAMzcarjusUtre, azuddhAMzca tAn vyavahAre'ntarbhAvayAmaH, tatazca na kamapi doSamAsAdayAmaH / yadi cAnupacaritaikasvabhAvadharmiNyanvayadravyArthikeNaivAnekasvabhAvo gRhyata ityabhimAnaH, tadA'nupacaritasyaiva prAdhAnyAdekasvabhAva evAyAtaH, tathApi AdhArAMzolatAsAmAnyAMzabhedAd grAhakagrAhyabheda iti cet ? tarhi tiryaksAmAnyArthikena grAhakeNa grAhyastiryak sAmAnyasvabhAvo'pyadhikaH prasiddhA ye naigamAdayaH sapta nayAstebhyo vilakSaNamatiriktaM bhedaM nayavizeSam , nanu bhavatAmapi uktAzuddhaparyAyArthikasya yadi prasiddheSu saptasu nayeSu nAntarbhAvastadA'tiriktasya tasyApattito'nupapattiH syAdeva, yadi ca teSvevAsyAntarbhAvastadA vaktavyo'ntarbhAvaprakAra iti pRcchati-kinviti / uttarayati-yathAsambhavamiti-zuddhAn dravyArthikabhedAn saGgrahe vayamanta vayAmaH, zuddhAn payoyArthikabhedAnRjusUtre'ntarbhAvayAmaH, azuddhAMstAn , dravyArthikabhedAn paryAyArthikabhedAMzca vyavahAre'ntarbhAvayAma ityanvayaH, tatazca itthamantarbhAvatazca / ekasmin dharmiNyanekasvabhAvatvayojanAyAM dharmiNyekatvasya paryAyanayagRhItasyopacaritasya na viSayatvaM kintvanupacaritasyaivaikatvasya dravyanayagocarIkRtasya viSayatvaM tarhi tatra dravyanayagocarIkRto'nekasvabhAva upacarita eva syAt , anupacaritaikatvavatyanupacaritAnekatvasya virodhAd dravyArthikenAnupacaritAnekatvasyAnupagamAcca, evaM copacaritA-nupacaritayormadhye'nupacaritasyaiva prAdhAnyamityanupacaritaikatvasvabhAvatvameva syAdityAha-yadi ceti| nanu dravyaM yad dharmi tadUrdhvatAsAmAnyam, tatrAnekadharmAstiryaksAmAnyam ,tathA cAdhArAMzarUpordhvatAsAmAnyAMzagrAhI dravyArthikanayo'pyUrdhvatAsAmAnyAMzarUpaH, sa dravyaikatvamanupacaritaM viSayIkaroti, AdheyAMzarUpatiryaksAmAnyAMzagrAhI dravyArthikanayo'pi tiryaksAmAnyAMzarUpaH, sa dharmAgatAnekatvaM viSayIkaroti, tAbhyAM ca dravyArthikAbhyAmekasmin dharmiNyanekadharmasvabhAvatvayojanA bhaviSyatItyata Aha-tathA'pIti-grAhakagrAhyabhedAbhyupagame'pItyarthaH / adhika iti -tiryaksAmAnyArthiko nayo bhavatA'dhiko nopadarzito nApi khabhAvaparigaNanamadhye tiryaksAmAnyasvabhAvo'pi parigaNita iti tadvibhAgasya nyUnatA bhavataH prasajyata Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 301 kalpyatAmiti, "parigamaNaM pajjAo aNegakaraNaM guNa tti tullatthA" [kANDa0 3, gAthA-12] ityAdisammatimahAtarkavacanAnusAreNAnekasvabhAvatvaM paryAyArthikenaiva grAhyamiti pratipattavyamiti kimalpIyasi kSodena ? . 'paramabhAvagrAhakeNa kAla-pudgalANUnAmekapradezasvabhAvatvaM bhedakalpanAnirapekSeNetareSAM ca' ityAdi yaduktam , tadapi cintyambhedakalpanAnirapekSazuddhadravyArthikena nAnApradezasvabhAvasyApyekapradezasvabhAvavyavasthitau 'dharmAdInAM SoDaza syuH' ityasya vyAghAtAt, kathAyAmatra nayadvayAvatAre'pi paramArthacintAyAM paramabhAvagrAhakeNaivaikapradezasvabhAvagrahaNe ca 'jIva-pudgalayorekaviMzatiH' ityasya vyAghAtAt , na hi jIvaH kAlapudgalANuvat kadApyekapradezaH sambhavati, kSetrato'pyasyAsayeyapradezAvagAhanasvAbhAvyAt / aNUnAmekapradezasvabhAvatvaM ityarthaH / sammativacanenAnekakhabhAvatvaM paryAyAnayagrAhyameva pratIyata ityAha-parigamaNaM iti-"parigamanaM paryAyo'nekakaraNaM guNa iti tulyArthoM" iti sNskRtm|anydpi digambarAbhihitamupanyasya pratikSipati-paramabhAvagrAhakeNeti / vyAghAtAditiastisvabhAvAdyakaviMzatikhabhAveSu cetanasvabhAva-mUrtasvabhAva-vibhAvasvabhAvA-'zuddhasvabhAvaikapradezasvabhAvAn muktvA SoDaza svabhAvA dharmAdInAM trayANAM darzitAH, idAnIM ca bhedakalpanAnirapekSazuddhadravyArthikenaikapradezasvabhAvo'pi teSAmupeyata ityevaM virodhAdityarthaH / evaM paramabhAvagrAhakeNaivaikapradezasvabhAvagrahaNe yaH svabhAvo yatra vastuto vidyate paramabhAvagrAhako nayastatraiva taM svabhAvaM paricchinatti, jIvasya tvasaMkhyAtapradezatvameva naikapradezatvaM vastugatyeti paramasvabhAvagrAhakeNa jIvasyaikapradezasvabhAvo na syAdeveti "ekaviMzatibhAvAH syurjIva-pudgalayormatAH" ityanena virodhaH syAdityAhakathAyAmiti / atra svabhAve / kathaM vyAghAta ityapekSAyAmAha-nahIti-asya 'sambhavati' ityanenAnvayaH / 'kSetrato'pi' ityapinA svarUpato'saMkhyAtapradezatvAdeva naikapradezatvam , kSetratastu ekapradezatvaM tasya tadA bhaved yadyekasminnAkAzapradeze'vagAhanamasya syAt , na caivam , asaMkhyeyAkAzapradezAnavagAviAsyAvasthAnAt , tathAvasthAnaM ca tasya tathA svAbhAvyAdeva vyvsthitmityrthH| digambaraH zaGkate-aNUnAmiti Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 anekAntavyavasthAprakaraNam / vAstavameva, tadatiriktapudgala-jIvAnAM tu saGkoca-vikAsaprayuktacchedabhedApratiyogipradezatvalakSaNaM pAribhASikameva taditi nAtiprasaGga iti cet ? tarhi tadbrahaH pradezArthanayenaiva, na tu bhedakalpananirapekSeNa, tathA ca somilaprazne bhagavadvacanam-"paesaTThayAe akkhaye ahaM, abae ahaM" [ bhagavatI, za0 u0 sU0] ti / kathaM ca 'bhedakalpanAsApekSeNa caturNAmapi nAnApradezasvabhAvatvam' iti vadastannirapekSe#kapradezasvabhAvatvamapi nAbhyupeyAH ? dezapradezakalpanArahitamakhaNDaikasvabhAvatvalakSaNamekapradezasvabhAvatvaM ca dravyArthikena vadate te kRtAntaH kathaM na kupyet ?, zuddhaparyAyArthikaivambhUtanayamata eva pradezadRSTAnte tAdRzavastugrahaNasyA-'nuyogadvArAdiSu vyavasthApanAt / akhaNDavastugrAhitve satyevambhUtasya dravyArthikatvaM balAdApatediti cet ? tat kiM tadatiriktapudgaleti-aNubhinnapudgaletyarthaH / tat ekapradezasvabhAvatvam / samAdhattetahIti / tadhaniruktaikapradezasvabhAvatvagrahaH pradezArthanayenaikapradezasvabhAvasyAkhaNDasvarUpasya grahaM bhavatItyatra bhagavatIvacanaM saMvAdakatayopadarzayati-tathA ceti| paesaTTayAe' iti "pradezArthatayA'kSayo'hamavyayo'ham" iti sNskRtm| bhedakalpanAsApekSeNa nayena caturNAmapi dharmA'dharmA''kAza-jIvAnAM nAnApradezasvabhAvatvamityabhyupagacchan digambaro bhedakalpanAnirapekSeNaikapradezatvaM kathaM nAbhyupeyAt , tathA ca tatrAkhaNDatvAdekapradezasvabhAvatvAbhyupagamanaM na tu vastugatyaikapradezavatvenetyabhisandhistasya na saGgataH syAdityAha-kathaM ceti-asya 'nAbhyupeyA' ityatrAnvayaH 'vadan' ityantaraM tvam' iti dRzyam , te tubhyaM digambarAyeti yAvat / kRtAntaH siddhAntaH, kathaM na kupyet, api tu kupyedeva, yamapratipAdakakRtAntazabdena siddhAntasyAbhidhAnena dharmarAjo yathA niSiddhAcaraNena dharmavilopakAya kupyati, tatkopaphalaM narakAdiSu nipAtanam , yathA jinAjJAlakSaNasiddhAntavirAdhakatvena parIkSakanikarAnniSkAsanAdikamiti jJApyate, siddhAntaviruddhabhASitvena taM prati siddhAntasyAkopa ityAvedanAyAha-zuddhati / tAdRzeti-deza-pradezakalpanArahitAkhaNDaikakhabhAvetyarthaH / evambhUtasyAkhaNDavastugrAhitvamasahamAno digambaraH zaGkate-akhaNDeti / smaadhtte-tkimiti| tena siddhAnta Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 tattvabodhinIvivRtivibhUSitam dikpaTaDimbha ! kRtAntena saha yodbhumudyato'si ?, na jAnISe sarvato balavatA tena svapratikUlavartinaH kasya balaM na bhagnaM, dharmAstikAyAdipradezAnAM deza-pradezAdikalpanArAhiyenaikagrahaNagRhItatvameva tanmate'khaNDatvaM skhalakSaNavilakSaNaghaTAdiparamANuSviva puJjatvamiti na paryAyArthikatvabhaGgo na vA dravyarthikatvApattiriti niHzaGka pratipadyasva / evamanyadapi cintyamupayujya cintanIyam / 'guNavikArAH paryAyAH ?' ityuddizya dravyaparyAyAnapi tanmadhye vibhajatA devAnAM priyeNodezavibhAga kRtAntena siddhAnte evambhUtanaye yAdRzAkhaNDatvaviSayakatve na paryAyArthikatvabhaGgo na vA dravyArthikatvahAnistAdRzAkhaNDatvamupadarzayati-dharmAstikAyAdipradezAnAmiti / ekagrahaNagRhItatvalakSaNAkhaNDatvAbhyupagame tAdRzAkhaNDatvaM na svalakSaNam , tathA caivambhUtanaye svalakSaNamAtravastvabhyupagantRtvameveti yat paryAyArthikatvavyavasthApakaM tatpracyutyA paryAyArthikatvahAnirdravyArthikatvApattizca yathA na bhavati tathopapattaye dRSTAntamupadarzayati-ghaTAdiparamANuSviva puJjatvamiti / svalakSaNavilakSaNaghaTAdi paramANuSviva iti sthAne 'svalakSaNavilakSaNaM ghaTAdiparamANuSviva' iti pATho yuktaH, 'svalakSaNavilakSaNam' iti tu 'akhaNDatvam' ti pUrvasmin 'puJjatvam' ityuttarasmiMzcAnveti ghaNTAlolanyAyena, svalakSaNAzca te vilakSaNAzca svalakSaNavilakSaNAH, skhalakSaNavilakSaNAzca ghaTAdiparamANavazca khalakSaNavilakSaNaghaTAdiparamANavaH, teSu pujatvamiva niruktamakhaNDatvamityanvayArthasya sambhave'pi tatkathanataH kathaM paryAyArthikatvabhaGgasya prAptistaddhAninimittaprakArAvagatistathA dravyArthikatvaprasaGgasya prAptistaddhAninimittaprakArAvagatirata etAdRzaM kathanaM kathanamAtraM, syAnna tu kiJcidarthopodbalakamatastatsthAne yaH pATho'bhihitaH sa eva yukta iti bodhyam / cintyaM cintAviSayaM vastu anyadapi digambarasya pralapanamajJAnavijRmbhitamityAha-guNavikArA iti / tanmadhye guNavikAraparyAyamadhye / vibhajatA vibhAvadravyavyaJjanaparyAyA jIvasya nara-nArakAdaya ityAdivibhAgaM kurvtaa| yasyaivoddezastasyaiva vibhAgo yuktaH, digambaroktau ca guNaparyAyasyoddezo vibhAgazca dravyaparyAyasyApItyevamuddeza-vibhAgavirodhaH sphuTo'pi digambareNa na jJAta iti mahadajJAnavijambhita Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 anekAntavyavasthAprakaraNam / virodha eva kiM na jJAtaH ? na ca paryAyANAM guNavikAratvaM sUtrasiddham , api tu-"aNaMtehiM vaNNapajjavehiM aNaMtehiM gaMdha-rasaphAsa-saMThANapajjavehiM aNaMtehiM gurualahuapajjavehiM aNaMtehiM agurulahuapajjavehiM" [ ] ityAdisUtrapAThadarzanAd guNarUpatvameva teSAM siddhamiti kimutsUtravispanditena ? / kiJca, kiM nAma guNavikAratvam , kiM guNopAdeyatvam 1, uta guNAvyavahitottarakSaNopajAyamAnatvam 2, Ahosvid guNajAtIyatve sati kAryatvam 3, kiM votkarSA-'pakarSazAliguNapariNAmatvam 4, yadvA dravyakSetrAdisannidhAnakRtavailakSaNyazAliguNapariNAmatvam 5, nAdyaH-guNopAdeyaparyAyAprasiddheH, guNasya paryAyopAdAnatve dravyocchedaprasaGgAt , dravyaM guNaparyAyobhayopAdAnaM guNAstu paryAyANAmevopAdAnAnIti na dravyamucchetsyata iti cet ? na-ekasyobhayopAdAnatve virodhAbhAvAdatimiti 'devAnAMpriyeNa' ityuktyA sUcyate paryAyANAM guNavikAratvakathanamapyutsUtramityAha-na ceti-asya 'sUtrasiddham' itynenaanvyH| yadi paryAyANAM guNavikAratvaM na sUtrasiddhaM tarhi tasya kiM sUtrasiddhamiti pRcchati-api tviti / aNaMtehiM0 iti "anantairvarNaparyavairanantairgandha-rasa-sparza-saMsthAnaparyavairanantairgurukalaghukaparyAyairanantairagurulaghukaparyavaiH" iti saMskRtam / teSAM paryAyANAm / kiJca digambaro guNavikAratvaM nirvaktumapi na samartha ityAvedanAyAha-kizceti / nAdya iti-guNopAdeyatvaM guNa. vikAratvamiti prathamakalpo nopapanna ityrthH| dravyocchedaprasaGgAditi-paryAyopAdAnatayaiva dravyamupeyate, yadi paryAyopAdAnaM guNa eva na tarhi kiJcid dravyamityevaM dravyocchedaH syAdityarthaH / dravyocchedaprasaGgaparihAramAzaGkate-dravyamiti / guNaparyAyobhayopAdAnatvaM dravyasya lakSaNam , paryAyamAtropAdAnatvaM guNasya lakSaNamityevaM lakSaNabhedAnna dravyasyocchedaprasaGga ityuktazaGkArthaH / yadeva paryAyopAdAnaM tadeva guNaparyAyobhayopAdAnamapyastu, nAtra kazcid virodha iti lAghavametatpakSasAdhakam , paryAyopAdAnamanyadanyacca guNa-paryAyobhayopAdAnamiti kalpane gauravameva bAdhakamato na guNopAdeyaH paryAyaH kintu dravyopAdeya eveti na guNavikAratvaM guNopAdAnatvarUpamityarthaH / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvabodhinIvivRtivibhUSitam riktopAdAnakalpane gauravasyaiva bAdhakatvAt, anyathA kevala paryAyopAdAnavat kevalaguNopAdAnamapi kizcit kalpanIyaM syAt 1 / na dvitIyaH - guNasya dravyavadavicalitaikasvabhAvatve tadavyavahitottarakSaNAprasiddheH, na ca tadavyavahitottarakSaNopajAyamAnatvena tadvikAratvaM ca vaktumapi zakyam, ghaTAvyavahitottarakSaNopajAyamAnasya paTAderghaTavikAratvavyavahAraprasaGgAt 2 / na ca tRtIyaH - zuddhAtmadravyavyaJjanaparyAye zuddha pudgaladravyavyaJjanaparyAye ca guNajAtIyatvAbhAvAt 3 / nApi turIyaH - anantacatuSTayAdisvabhAvaguNavyaJjanaparyAyANAM svarUpeNotkarSApakarSazAlitvA 205 anyathA guNa- paryAyobhayopAdAnataH kevalaparyAyopAdAnasya bhedAbhyupagame / guNAvyavahitottarakSaNopajAyamAnatvaM guNavikAratvamiti dvitIyapakSo'pi na yukta ityAha-na dvitIya iti tadadhikara NakSaNadhvaMsAdhikara NakSaNadhvaMsAMnadhikaraNatve sati tadadhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatvaM tasAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNatve sati tasAdhikaraNatvaM vA tadavyavahitottaratvaM dravyasyeva nityasya guNasya na saMbhavati, sarvasyaiva kSaNasya guNAdhi - karaNakSaNadhvaMsAdhikara NatvAd guNadhvaMsAprasiddhezceti tadavyavahitottarakSaNAprasiddheriti niSedhahetumupadarzayati-guNasyeti / ghaTAvyavahitottarakSaNopajAyamAno'pi paTAdirna ghaTavikAra iti vyabhicAreNa yatra yadavyavahitottarakSaNopajAyamAnatvaM tatra tadvikAratvamiti niyamAsambhavena guNAvyavahitottarajAyamAnatvenApi na guNavikAratvasiddhirityAha-na ceti- - asya 'zakyam' ityanenAnvayaH / guNajAtIyatve sati kAryatvaM guNavikAratvamiti tRtIyapakSo'pi na saGgata ityAha-na ca tRtIya iti / zuddhAtmadravyavyaJjanaparyAya- zuddhapudgaladravyavyaJjanaparyAyau paryAyatvena sammatau bhavato'pi, na ca tau niruktaparyAyatvalakSaNAkrAntau tayorguNajAtIyatvAbhAvAditi niSedhahetumAha-zuddhAtmeti / utkarSA 'pakarSazAliguNapariNAmatvaM guNavikAratvamiti turIyapakSo'pi na ramaNIya ityAha- nApi turIya iti / atrApyanantacatuSTayAdisvabhAvaguNavyaJjanaparyAyeSu vyabhicAreNoktaniyamAsambhavAditi niSedhahetumupadarzayati - ananteti / dravya-kSetrAdisannidhAnakRtavailakSaNyazAliguNapariNAmatvamapi paryAyalakSaNaM dravyaparyAyesvyApterna sambhavati, kintu tatra guNapadopAdAnamakRtvA dravyakSetrAdisannidhAnakRtavailakSaNyazAlipariNAmatvaM vikAratvam, tadeva paryAyatvamiti yadi kriyeta tadedamapi a. vya. 20 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 anekAntavyavasthAprakaraNam / bhAvAt 4 / nApi paJcamaH - dravyapariNAme guNapariNAmatvAyogena dravyaparyAyAsaGgrahAt, guNapadaparityAgenaiva lakSaNakaraNaucityAt 5 / guNA eva hi paryAyAH, te ca dravyasyaivAvasthAvizeSAH, ata eva kevalajJAnAtmaka paryAyo'pi SaSTivarSAyuSastriMzadvarSIyarAjya paryAyasadRzaH samma tau pratipAditaH, tena dravya-guNaparyAyayorjAtyA bhedAbhidhAnamayuktam / etena "paryAyAzcaturvidhAH - samAnajAtIyadravyaparyAyA dvyaNukANukAdayaH 1, vijAtIyadravyaparyAyA manujAdayaH 2, svabhAvaguNaparyAyAH kevalajJAnAdayaH 3, vibhAvaguNaparyAyAzca matyAdayaH 4" iti pravacanasAravRttau paryAyavibhAgaM kurvannamRtacandro'pyapAstaH, dravya-guNaparyAyayorjAtyA bhedAbhAvAt, kevalajJAnAdiparyAyANAM sAdinityAnAmapi bhavastha-siddhadravyAvasthAbhedenaiva vailakSaNyasya trailakSaNyasya zAstre vyavasthApanAt / kina, asmin vibhAge vibhAgajaparyAyaH paramANvAdi: kutrAntarbhAvanIyaH ? na cAsau paryAyo nAstyevetyAzaGkanIyam / wwww lakSaNaM sambhavatyevetyAha-nApi paJcama iti / jAtyA dravya - guNaparyAyayorbhedAbhidhAnamapi parasya na yuktamityA vedanAyAha - guNA eveti / te ca guNasvarUpAH paryAyAzca / guNAtmakaparyAyasya dravyAvasthAvizeSarUpatve sammatisammatimAha-ata eveti-guNAtmakaparyAyANAM dravyAvasthAvizeSatvAdevetyarthaH / tena kevalajJAnAtmakaguNaparyAyasya rAjyaparyAyasadRzatvena / 'etena' ityasya 'apAstaH' ityanenAnvayaH / 'etena' ityatidiSTamevApAsanahetumupadarzayati-dravya-guNaparyAyayoriti / bhavastheti - kevalajJAnAdiparyAyA bhavasthatAdazAyAmapi vartante siddhAvasthAyAmapi vidyante iti kevalajJAnAdiparyAyatvena teSAmabheda eva, kintu bhavasthatAdazAyAM te bhavasthajIvadravyAvasthAsiddhatAdazAyAM tu siddhajIvadravyAvasthA ityevaM bhedena teSAM vailakSaNyasya utpAda-vyayaH dhrauvyAtmakatrailakSaNyasya ca zAstre vyavasthAnAdityarthaH / sAmAnyataH svabhAva-vibhAvabhedena paryAyANAM dvaividhyamupadaryAvAntaraparyAyavibhajanaM dvAdazadhA'STadhA ca yat kRtaM tadapi na samIcInamityAha-kizceti / asmin vibhAge 'te dvedhA svabhAva-vibhAvabhedAd' Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 307 "aNu-duaNuehiM dave, Araddhe tiaNuyaM ti vveso| tatto ya puNa vibhatto, aNutti jAo aNU hoi // " [sammatikANDa0 3, gAthA-39] : ityAdigranthena sammatau tadvyavasthApanAt / "egattaM ca puhuttaM ca, saMkhA saMThANameva y|| saMyogo ya vibhAgo ya, pajavANaM tu lakkhaNaM // 13 // " iti . [uttarAdhyayane a0 28, gAthA-13] pAramarSe ekatva-pRthaktvAdInAM paryAyalakSaNAnAM vyaktyA parigaNitAnAM paramANuparyAyavyavasthApakatvAt , ata eva dharmAstikAyAdInAmapyekatvikotpAdamapekSya zuddhaparyAyANAmiva parasaMyogajaparyAyANAmazuddhAnAmapi sattvaM dhruvam / "AgAsAiANaM tiNNaM prpnyco'nniymaa"|| [sammatikANDa0 3, gAthA-33] ityAdigranthena kRte pryaayvibhaage| nanu vibhAgajaparyAyaH paramANvAdirnAstyeveti tadantarbhAvavicAraNA kAkadantaparIkSAvad - viphalaivetyAzaya pratikSipati-na ceti-asya 'AzaGkanIyam' itynenaanvyH| asau vibhaagjpryaayH| pratikSepahetumAha-aNu iti"aNu-dhyaNukAbhyAM dravye Arabdhe tryaNuka iti vyapadezaH / tatazca punarvibhakto'Nuriti jAto'Nurbhavati" iti saMskRtam / tadvyavasthApanAt vibhAgajaparyAyaparamANuvyavasthApanAt / uttarAdhyayane'pi paramANuparyAyavyavasthApanaM samastItyAha-egattaM ce0 iti-"ekatvaM ca pRthaktvaM ca saMkhyA saMsthAnameva ca / saMyogazca vibhAgazca paryAyANAM tu lakSaNam" // iti saMskRtam / ata eva vibhAgajaparamANvAdiparyAyasadbhAvAdeva / ekatvikotpAda vaizrasikotpAdam / dharmAstikAyAdInAM parasaMyogajaparyayasadbhAve sammatisvArasyaM darzayati-AgAsAiANaM0 iti-"AkAzAdikAnAM trayANAM parapratyayo'niyamAt" iti saMskRtam / sammatipratIke smmtigaathaikdeshe| asyAbhiprAyasya vibhAgajAdiparyAyasadbhAvaviSayakAbhiprAyasya / dharmAdiSUktadizA'zuddhaparyAyasadbhAvavadazuddhasvabhAvasyApi sambhavena syAtkArAGkitasya tasyApyupadezo nyAyyaH, sa ca Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 anekAntavyavasthAprakaraNam / iti sammatipratIke'niyamAdityakAraprazleSeNa vyAkhyAne'syAbhiprAya wwwwww syaiva lAbhAt / itthaM cAzuddhasvabhAvo'pi dharmAdiSu syAtkArasaMvalitaH kiM nopadizyate ?, dharmAdiSu parasaMyogajAH paryAyA upacaritA eva na vazuddhA iti cet ? Atmani manujAdayaH paryAyA apyasabhUtA eva na tvazuddhA iti zabdamAtreNa kiM nApalApaH kriyate ?, zeSAzuddhasvabhAvakAryasya vibhAvasvabhAvAdeva sambhavAditi dravya-paryAyAtiriktaguNasvabhAvaprakriyA daigambarI na vicArasaheti dig // mmmmm nanu paryAyAtiriktaguNAbhAve'pi yugapadayugapadbhAviparyAyavizeSapratipipAdayiSayA vAcakamukhyAnAM " guNa- paryAyavad dravyam / " [ tattvArthe a05, sU0 37. ] mmm. digambareNa nopadiSTa iti tatsvabhAvAnAmAkalanamajJAnamUlaka mevetyAha-itthaM ca uktadizA dharmAdInAM parasaMyogajaparyANAmazuddhAnAM siddhau ca / dharmAdiSu parasaMyogajAH paryAyA asanta evopacaritA na tvazuddhA iti digambaraH zaGkate - dharmAdiSviti / evaM sati manujAdayo'pi paryAyA AtmanyupacaritA eva na tvazuddhA ityapi kiM na syAt ? tathA ca Atmano'zuddhakhabhAvatayA manujAdInAmupavarNanaM kathaM nAsaGgataM syAditi samAdhatte - AtmanIti / tathA cAtmani ko'pyazuddhasvabhAvo'pi nAGgIkaraNIyaH syAt, tatkAryasya vibhAvasvabhAvata evopapatterityAha- zeSAzuddhasvabhAvakAryasyeti / digambaramatakhaNDanamupasaMharati- iti dravya-paryAyAtirikteti / iti upadarzitayuktistomarUpakAraNAt taTasthaH zaGkate - nanviti / paryAyAtiriktaguNAbhAve " guNa-paryAyavad dravyam" [ tattvArthe, a05, sU0 37 ] iti sUtre 'paryAyavad dravyam ityeva praNayanamucitaM syAdityAzaGkAzaGkusamuddhArAyAha-yugapadayugapadbhAvIti / tasmin sUtre, guNapadena yugapadbhAviparyAgrahaNaM paryAyapadena cAyugapadbhAviparyAyagrahaNamiti tadubhayopAdAnaM yuktamevetyabhisandhiH / yadi paryAyo dravyAdabhinna eva tadA paryAyavattvaM dravyasya na bhavedato dravya-paryAyayorbheda eva matuppratyayabalAduktasUtreNApadyata ityAha- matu Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam . 309 .. iti sUtrapraNayanasya yuktatve'pi matubyogAd dravya-paryAyayorbhedApattiriti cet ? na-nityayoge matupo vidhAnAt , yathAhi-ekasyaiva puruSasya pitR-putrAdisambandhavizeSeNa putrAdinAnArUpatvaM tathaikasyaiva dravyasya cakSu-rasanAdigrAhyatayA rUpa-rasAdipariNatibheda iti na dravya-guNayoranyatvam , Aha ca mahAmatiH- ... . ... "piu-putta-Nattu-bhANija-bhAUNaM egpurissNbndho| . Na ya so egassa piya tti sesayANaM piyA hoi // jaha sambandhavisiTTho, so puriso purisbhaavnniriso| taha davvamiMdiyagayaM, rUvAivisesaNaM lahai // " .. [sammatikANDa0 3, gAthA-17,18] - pitR-putra-naptRbhAgineya-bhrAtRbhirya ekasya puruSasya sambandhaH, byogaaditi| samAdhatte-neti-bhedapratipattyarthaM na tatra matupo vidhAnaM kintu yugapadayugapatparyAyAbhyAM sadA sambaddhameva dravyamityakgataya eva matupo vidhAnAdityarthaH / evamapi kathaJcidanyatvaM tayoH syAdityatreSTApattirevatyAha-yathAhIti-yathA kharUpata eka eva puruSaH piturjanyatvasambandhena sambandhitvAt putra iti, putrasya ca janakatvasambandhena sambandhitvAt piteti, mAtulasya svabhaginIjanyatvasambandhena sambandhitvAd bhAgineya iti, bhAgineyasya svamAtRpitRjanyatvasambandhena sambandhitvAnmAtula ityevaM nAnArUpatvaM pratipadyate, tathaikameva dravyaM cakSurgrAhyatvAd rUpamiti, rasanagrAhyatvAd rasa iti, ghrANagrAhyatvAd gandha iti, * tvagindriyagrAhyatvAt sparza ityevaM nAnArUpatvaM pratipadyata ityevaM bhinnAbhinnasvarUpaM dravyaM na tu dravyaguNayoH sarvathA'nyatvamityarthaH / uktArthe sUripravaravAdiprakANDazrIsiddhasenadivAkaravacanasaMvAdamAhaAha ca mahAmatiriti-piu0 iti-pitR-putra-naptRbhAgineya-bhrAtRbhiH eka puruSasambandhaH / na ca sa ekasya piteti zeSANAmapi pitA bhavati // 1 // "yathA sambandhaviziSTo'sau puruSaH puruSabhAvaniratizayaH / tathA dravyamindriyagataM rUpAdivizeSaNaM labhate" // 2 // iti saMskRtam / vivRNoti-pitR-putretiH / tena tatvatsambandha Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / tenAsAveka eva pitrAdivyapadezamAsAdayati, na cAsAvekasya pitA putraH saMvRtta iti zeSANAmapi pitA bhavati, yathA pradarzitasambandhaviziSTaH pitrAdivyapadezamAzrityAsau puruSarUpatayA niratizayo'pi saMstathA dravyamapi ghrANa-rasana-cakSustvak-zrotrasambandhamavApya gandha-rasarUpa-sparza-zabdavyapadezamAtraM labhate dravyasvarUpeNAviziSTamapi, nahi zakrendrAdizabdabhedAd gIrvANanAthasyeva rUpAdizabdabhedAd vastubhedo yuktaH, na caivaM pitrAdivad ghaTAderapi sAvadhikatvaprasaGgaH, pitrAdivyavahArasyeva rUpAdivyavahArasya sAvadhikatve'pi vastuno'tathAtvAt / na ca cakSugrAhyatAviziSTadravyasya rUpAditve grAhyatAyAH zaktirUpAyA atIndriyatvena rUpAdyatIndriyatApattiH, vizeSaNApratyakSatve'pi vizeSyavidhayA tatpratyakSatvasambhavAt , zaktibhedAcca na cAkSuSAdijJAnasaGkara iti dik|| vizeSeNa / asau puruSaH, evamagre'pi / 'nahi' ityasya 'yuktaH' ityanena sambadhaH / gIrvANanAthasyeveti-gIrvANanAthasya devAdhinAthasyendrasya yathA bhedo na yuktastathetyarthaH / nanu puruSadRSTAntenaikasya nAnAzabdavyapadezatvAbhyupagame dRSTAnte yathA sAvadhikatvaM putrApekSayA pitRtvaM pitrapekSayA putratvamityAdi tathA dArTAntike'pi dravye sAvadhikatvaM syAdityAzaGkaya pratikSipati-na caivamiti / puruSe'pi pitrAdisvarUpaM na sAvadhikaM kintu pitrAdivyavahAra eva, tathA dravye'pi ghaTAdau rUpAdivyavahAraH sAvadhika iSTa eveti pratikSepahetumupadarzayati-pitrAdIti / atathAtvAt / sAvadhikatvAbhAvAt / nanu cakSurgrAhyatAviziSTaM dravyaM yadi rUpaM tadA cakSurgrAhyatAyAH zaktirUpAyA atIndriyatvena cakSurjanyapratyakSAviSayatve tadviziSTadravyAtmakarUpasyApi cakSujenyapratyakSaviSayatvaM na syAt , evaM rasanagrAhyatAviziSTadravyasvarUparasasyApi rasanendriyajanyapratyakSaviSayatvaM na bhavet , evaM gandhAderapItyAzaya pratikSipati-na ceti / cakSuhitAviziSTadravyasya iti sthAne 'cakSurgrAhyatAviziSTadravyAdeH' iti pATho yuktaH, AdipadAd rasanagrAhyatAviziSTadravyAdeH prigrhH| niSedhahetumupadarzayati-vizeSaNApratyakSatve'pIti-cakSurgrAhyatAdirUpavizeSaNasyApratyakSatve'pItyarthaH / vizeSya. vidhayA vizeSyaM yad dravyaM tdruuptyaa| tatpratyakSatvasambhavAt cakSurgrAhyatA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 311 nanvevaM dravyAdvaitaikAntasiddheH kathazcidbhedA-'bhedavAdo dravya-guNayoraghaTamAnaH syAditi cet ? na-rUpAdInAM guNabhedena vyavahAropapattAvapi dravyAvizeSe'pi tadvizeSadarzanena bhedasyApi sambhavAt , Aha ca "hojjAhi duguNamahuraM, aNaMtaguNakAlayaM tu jaM davvaM / Na u Daharao mahallo vva hoi saMbaMdhao puriso // " [sammatikANDa 3, gAthA-19] yadi nAmAmlAdidravyameva rasanasambandhAd rasa iti vyapadezamAtramAsAdayet , dviguNamadhuraM rasanato kuto bhavet , tathA nayanasambandhAd yadi nAma kRSNamiti bhavedanantaguNakRSNaM tata kutaH syAt, vaiSamyabhedAvagaternayanAdisambandhamAtrAdasambhavAt , tathA putrAdisambandhadvAreNa viziSTadravyAdeH pratyakSatvasambhavAt / zaktibhedAca cakSurgAdyatAdilakSaNazaktibhedAcca / na cAkSuSAdijJAnasaGkaraH yadviSayaM cAkSuSajJAnaM tadviSayameva rAsanAdijJAnamiti viSayaikyanibandhanaM yat sAGkaye tanna, cAkSuSajJAne cakSugrAhyatAviziSTasya dravyasyAvabhAsanaM rAsanAdijJAne rasanagrAhyatAviziSTadravyAderavabhAsanamityevaM viSayabhedasambhavAdityarthaH / nanUktadizaikasyaiva dravyasya rUpa-rasAdinAnAvarUpatve dravyAdvaitaikAntavAda eva samarthitaH syAt, tathA ca dravyaguNayoH kathaJcidbhedAbhedavAdaH syAdvAdinAM bhavatAmasaGgata eva syAdityAzaGkate-nanvevamiti / smaadhtte-neti| guNabhedena dviguNamadhurA'nantaguNakRSNetyevaM guNabhedena vyavahAropapattAvapi dravyasyaikatve'pi 'idaM dravyaM dviguNamadhuramanantaguNakRSNam' ityAdivyavahAropapattAvapi / dravyAvizeSe'pi puruSadravyasyaikatve'pi / tadvizeSadarzanena pitA putro mAtulo bhAgineyaH' ityevaM vizeSasya darzanena / medasyApi dravya-guNayorbhedasyApi / uktArthe sammatisaMvAdamAha-Aha ceti / hojAhika iti "bhaved dviguNamadhuramanantaguNakRSNaM tu yad dravyam , na tvalpo mahAn vA bhavati sambandhataH puruSaH // " iti saMskRtam / vivRNoti-yadi naametitdrvym| uktapraznapratividhAnAya yadi dravyAdvaitavAdI vizeSapratipatterupacAritatvaM Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 anekAntavyavasthAprakaraNam / pitrAdireva puruSo bhavenna tvalpo mahAn veti yuktaH, vizeSapratipatterupacaritatve mithyAtve vA sAmAnyapratipattAvapi tathAprasaktariti bhAvaH // atrAhaikAntAbhedavAdI "bhaNNai saMbaMdhavasA, jai saMbaMdhittaNaM anumayaM te / naNu saMbaMdhavisese, saMbaMdhivisesaNaM siddhaM // " . [sammatikANDa0 3, gAthA-20] sambandhasAmAnyavazAd yadi sambandhitvasAmAnyamanumataM tava, nanu sambandhavizeSadvAreNa sambandhivizeSo'pi kiM nAbhyupagamyate ? // siddhAntavAdyAha... "jujjai saMbaMdhavasA, saMbaMdhivisesaNaM Na uNa eyaM / naya(rasa)NAivisesakao, rUvA(rasA)ivisesapariNAmo // " [sammatikANDa0 3, gAthA-21] sambandhavizeSAd yujyate sambandhivizeSaH, yathA daNDAdisambandhavizeSajanitasambandhavizeSasamAsAditapuruSAdisambandhivizeSo'vagataH, mithyAtvaM vA'bhyupeyAt tatrAha-vizeSapratipatteriti / tathA prasakteH upacaritatvasya mithyAtvasya vA prasaGgAt / uktAzaGkAyA yadekAntAbhedavAdinaH pratividhAna tatpradarzanaparAM sammatigAthAmavatArya drshyti-atraahaikaantaabhedvaadiiti|bhnnnni0 iti "bhaNyate sambandhavazAd yadi sambandhitvamanumataM te / nanu sambandhavizeSe sambandhivizeSaH siddhaH // " iti saMskRtam / vivRNoti-sambandhasAmAnyavazAditi vyaktamadaH / dravyaikAntavAdimatakhaNDanAtmakasiddhAntavAdisammatapradarzanaparAM gAthAmavatArya darzayati-siddhAntavAdyAheti-etatpratividhAnaM syAdvAdI kathayatItyarthaH / jujai iti. "yujyate sambandhavazAt sambandhivizeSo na punaretad nayanAdi (rasanAdi) kRto rUpAdi(rasAdi) vishessprinnaamH||" iti sNskRtm| vivRNoti-sambandhavizeSAditi / 'daNDAdisambandhavizeSa0' iti sthAne 'daNDAdisambandhivizeSaH' iti pATho yuktaH, arthastu sukhAvabodhaH / anekAntavAdinaM prati dravyAdvaitAkAntavAdinaH pUrvapakSamupadarya tatpratividhAnasya pratipAdikAM sammatigAthAmavatArya mam Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 313 dravyAdvaitavAdinastu na sambandhivizeSo nApi sambandhavizeSaH saGgacchata iti kuto rasanAdivizeSa sambandhajanito rasAdivizeSapariNAmaH ? // nanvanekAntavAdino'pi rUparasAderanantaguNa-dviguNAdivaiSamyapariNatiH kathamupapannetyAzaGkAyAmAha - "bhaNNai visamapariNayaM (I), kaha eyaM hohii tti uvaNIyaM // taM hoi paraNimittaM, Nava tti Natthittha egaMto // " [ sammatikANDa0 3, gAthA - 22 ] zItoSNasparzavadekatraikadA virodhAd bhaNyate ekatrAmraphalAdau viSamapariNatiH kathaM bhavatIti pareNa prerite, upanItaM pradarzitam Aptena, tad-vaiSamyaM bhavati, paranimittaM - dravya-kSetra - kAla - bhAvAnAM sahakAriNAM vaicitryAt tadAmrAdivastu viSamarUpatayA pariNamatIti vaiSamyaM paranimittamityarthaH, na ca paranimittamevetyatrApyekAnto'sti, svarUpasyApi tatra kathaJcinnimittatvAd, anyathA dviguNarasAdInAM wwwwwww darzayati-nanviti / rUparasAderiti - 'duguNamahuram' ityanena rasasya dviguNamadhurAdirUpeNa pariNatiH, 'aNaMtaguNakAlayaM tu' ityanena rUpasyAnantaguNa kRSNAdirUpeNa pariNatirityevaM vaiSamyapariNatiryopadarzitA sA kathamupapannetyarthaH, bhaNNai iti - " bhaNyate viSamapariNataM kathametad bhaviSyatItyupanItam / tad bhavati paranimittaM na veti nAstyatraikAntaH // " iti saMskRtam / vivRNoti - zItoSNasparzavaditi- - yathA zItoSNasparzayorekatraikadA virodhAnna bhavati pariNatistathetyarthaH / pareNa prerite ekAntavAditthaM prazne kRte sati, 'upanItam' ityasya 'pradarzitam' ityarthaH, kenopanItamityapekSAyAm 'Aptena' iti pUritam / tathA ca jainAcAryeNa tatrAnantaramevAbhidhIyamAnaM samAdhAnaM darzitam / 'tad' ityasya 'vaiSamyam' ityarthaH / vaiSamyaM paranimittaM yathA bhavati tathA bhAvayati - dravya-kSetra - kAla- bhAvAnAmiti / 'na vA' ityanenAnekAnta upadarzitaH, sa ca 'nAstyatraikAntaH' ityanena dRDhIkRta iti / tadeva spaSTayatina ca paranimittamevetyatrA'pyekAnto 'stIti / tatra hetumAha-svarUpasyA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 anekAntavyavasthAprakaraNam / dezaniyamAnupapattaH, virodhazca kAlabhedena dezabhedena vA nirasanIyaH, na caikatraiva pradeze dviguNarasAditve ekaguNarasAdidvayasamAvezAd virodhaH sambhAvanIyaH, ekaikaguNApekSayA dviguNaparyAyavato rasasya pratyekAtiriktatvenAvirodhAt , ata eva parApekSayA SaTsthAnapatitatvamapyaviruddham , ApekSikadharmayohrasvatva-dIrghatvayoriva virodhAsiddheriti dik / tanna dravyAdvaitaikAntaH sambhavI / / pIti-yad vastu viSamarUpatayA pariNamati tad vstusvruupsyaapiityrthH| tatra vissmprigtau| anyathA tdgtvissmprinntau| tatsvarUpasya nimittatvAnupagame / dviguNaraseti-dviguNamadhurA-'nantaguNakRSNAdistatraiva bhavati nAnyatreti yo'yaM dviguNarasAdInAM dezaniyamastasyAnupapatteH, yathA ca tatsvarUpaM tathAbhUtapariNatAvanimittaM tathA tdnyvstukhruupmpiitynimitttvaavishessaat| tadvastuna iva tadanyavastuno'pi tathAbhUtapariNatyApatteH, tadvastunaH sarvathA tathAbhUtapariNatinimittatve'pi dravya-kSetra-kAla-bhAvAdisahakArisamavadhAnamantareNApi tathAbhUtapariNatireva sarvadA tadvastuno bhavennAnyathAbhUtapariNatiH kadAcidapi syAdataH kathaJcinnimittatvaM svIkaraNIyamityarthaH / yadevAmrAdi vastu dviguNamadhuraM tadevaikaguNamadhurAdikamapIti virodho nAzaGkanIyaH, yato yadA yaddezAvacchedena yadvastuni dviguNamadhurAdikaM tadAnImeva taddezAvacchedenaiva tadvastuni yadyekaguNamadhurAdikamupeyeta syAt tadA virodhaH, na caivam, kintu minnadezAvacchedena bhinnakAlAvacchedenaiva vA tayorupagama iti nAstyatra virodha ityaah-virodhshceti| nanu yadvastunyekadaiva dviguNarasAditvamekapradezAvacchedena tatra dviguNarase ekaguNarasa ekaH, tadanyazcaikaguNarasa iti tayorekaguNarasayorekapradeze ekadaiva sadbhAvAd virodhaH syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'sambhAvanIyaH' ityanenAnvayaH / dviguNarasa ekaikaguNarasadvayAbhyAmanya eva, na tvekaikaguNarasadvayasamabhivyAhAro dviguNarasa iti yatra pradeze dviguNaraso na tatraikaguNarasadvayamiti kuto'tra virodhasaGkathA'pIti niSedhahetumupadarzayatiekaikaguNApekSayeti / ata eva viSamapariNaterekasmin vastuni prnimitttyaa'bhyupgmaadev| ya eva dvihastamito daNDa ekahastamitadaNDAd dIrghaH sa eva caturhastamitadaNDAd hrasvazcetyevamapekSAbhedenaikatra samAviSTayohakhatva-dIrghatvayoryathA na virodhastathaiva vibhinnapradezAvacchedenaikatraiva vartamAnayordviguNamadhurAdhekaguNamadhurAdyorapi na virodha ityAha-ApekSikadharmayoriti / dravyAdvaitavAdakhaNDanamupasaMharati-tanneti // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 315 atha dravya-guNayorbhedaikAntavAdino dravya-guNalakSaNAnupapattimudbhAvayanti "davasa ThiI jamma-vigamA ya guNalakkhaNaM ti vattavaM / evaM sai kevaliNo, jujjai taM No u daviyassa // " [sammatikANDa0 3, gAthA-23] dravyasya lakSaNaM sthitiH, janma-vigamau lakSaNaM guNAnAm , evaM sati kevalino yujyata etallakSaNam , tatra kila kevalAtmanA sthita eva cetanA-'cetanarUpA anye'rthA jJeyabhAvenotpadyante, ajJeyarUpatayA ca nazyanti, na tu dravyasya-aNvAderlakSaNamidaM yujyate, nahmaNau rUpAdayo jAyante atyantabhinnatvAd gavyazvAdivat , athavA kevali. dravya-guNayorbhedaikAntavAdinAM syAdvAdyabhimatadravya-guNalakSaNAnupapattimudbhAvayatAM matasyopadarzikAM sammatigAthAmavatAryollikhati-atheti / davvassa iti-"dravyasya sthitirjanma-vigamau ca guNalakSaNamiti vaktavyam / evaM sati kevalino yujyate tanna tu dravyasya // " iti saMskRtam / vivRNoti-dravyasya tu lakSaNaM sthitiriti| kevalini niruktadravya-guNalakSaNasaGgamanaM karoti-tatreti-kevalinItyarthaH / kevalini jJeyabhAvenAnyeSAmarthAnAmutpattau tadrAhakatvena kevalino'pyutpattiH, evamanyeSAmarthAnAmajJeyabhAvena tatra vinAze tadagrAhakatvena kevalino'pi vinAza ityevaM kevalAtmanA sthitimataH kevalino janma-vinAzayorapi sadbhAvAnniruktadravya-guNalakSaNayogitvamityarthaH / kevalino'pi dravyatvAt tasyoktalakSaNayogasya darzitatvAt 'na tu dravyasya' iti sAmAnyato drvysyoktlkssnnaayukttvkthnmyuktmtH| 'aNvAdeH' iti, anena kevalibhinnasya sarvasya dravyasya grahaNam / nanu aNvAtmanA sthita evANau rUpAdayo jAyante nazyanti ceti rUpAdyAtmanA janma-vinAzau sambhavata evANorapItyata Aha-na hIti-asya 'jAyante' ityanenAnvayaH / aNau rUpAdInAmutpAde'pi tadaivANorutpAda AyAti yadi rUpAdibhiH samamaNorabhedaH syAt , mede tu nAsyotpAde'nyasyotpAda ityabhisandhAnenANau rUpAdayo'bhinnatayA nahi jAyanta ityevArthaH, tatra hetumAha-atyantaminnatvAditi / gavyazvAdivaditi-yathA gobhinA azvAdayo na gavi jAyante Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 anekAntavyavasthAprakaraNam / no'pi sakalajJeyagrAhiNo naitallakSaNaM yujyate, na cApi dravyasyAcetanasya guNa-guNinoratyantabhede 'sattvApatteH, asatozca kharaviSANAdevi lakSaNAsambhavAditi dravyArthAntarabhUtaguNavAdinaH / atrottarama "davatthaMtarabhUyA, muttA-muttA ya(va) te guNA hojjA / ittA paramANU Natthi amuttesu aggrahaNaM / / " [ sammatikANDa0 3, gAthA - 24 ] dravyArthAntarabhUtA guNA mUrtA amUrta vA bhaveyuH, yadi mUrtAH, na tarhi paramANavo bhavanti, mUrtimadrUpAdyAdhAratvAd, anekaprAdezikaskandhavat, athAmUrtAH, agrahaNaM teSAm amUrtasvAdAkAzavat, tato tathetyarthaH / dravyamAtrasya noktalakSaNaM sambhavatItyevaMparatayA vyAkhyAntaramAhaatha veti / 'kevalino'pi' ityapinA kevalivyatiriktasyAzeSasya cetanasya parigrahaH, sakalajJeyagrAhiNaH kevalino'pi yadA noktalakSaNAyogaH kimu vaktavyamakevalina iti, ata evAgre ' na cApi dravyasyAcetanasya' ityevoktam, apanA kevalano'grahaNe tasyApi pRthagabhidhAnaM kartavyaM syAditi / asmin vyAkhyAne kathaM na dravyamAtrasyoktalakSaNayoga ityapekSAyAmAha -guNa- guNinoriti / uktAzaGkAsamAdhAnaparAM sammatigAthAmavatArya darzayati- atrottaramiti / davvatthaM0 iti - " dravyArthAntarabhUtA mUrtA amUrtA vA guNA bhaveyuH / yadi mUrtAH paramANavo na santi amUrteSvagrahaNam // " iti saMskRtam / vivRNoti - dravyArthAntarabhUteti / yadi mUrtAH dravyabhinnatayA'bhyupagatA guNA yadi mUrtA abhyupagamyate, tarhi tadAnIm, paramANavo na bhavanti, atra heturanuktatvena mUlasya nyUnatA syAt, tatparihArAyAhaha - mUrtimadrUpAdyAdhAratvAditi - mUrtimAMzcAsau rUpAdyAdhAraca mUrtimadrUpAdhArastattvAdityarthaH / rUpAdyAdhAratvaM paramANUnAmapi, na teSu paramANukharUpatvAbhAva iti vyabhicAraHH syAt tadvAraNAya mUrtimaditi - guNAnAM pratyakSatvAnyathAnupapattyA ' mUrtAnAM satAM rUpAdimattvamavazyamabhyupagantavyam, tacca tAdAtmyena bodhyamanyathA dravyArthAntarabhUtAnAM teSAM rUpAdyAdhAratvameva na syAt, tattve vA dravyatvameva syAnna dravyArthAntaratvamiti / anekaprAdezika skandhavaditi - yathA'nekaprAdezikaskandho Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam 317 dravya-guNayoH kathacidbhedAbhedAvabhyupagamanIyau, anyathA pratItivirodhAt, tathAhi - dravya-guNayoryathAkramamekA'nekapratyayAvaseyatvAta kathaJcid bhedaH pratIyate, kathaJcidabhedo'pi rUpAdyAtmanA dravyasvarUpasya, rUpAdInAM ca dravyAtmakatayA pratIteH, anyathA tadabhAvApatteH, etacca vivakSAmAtreNocyate'nyathA jAtyantarAtmake vastuni bhedAbhedAdanyatara mUrtimadrUpAdyAdhAra iti na paramANusvarUpastathetyarthaH / athAmUrtAH yadi dravyArthAntarabhUtA guNA amUrtA abhyupagamyante tadA teSAm amUrtAnAM guNAnAm, agrahaNaM pratyakSAviSayatvam, AkAzavaditi-yathA AkAzo'mUrtI na pratyakSaviSayastathetyarthaH / tataH dravya-guNayorabhedaikAnte bhedaikAnte ca doSasya sadbhAvAt / anyathA dravya-guNayoH kathaJcidbhedA-'bhedayoranabhyupagame / pratItivirodhAditi - yA ca dravya-guNayoH kathaJcidbhedasya pratItiH, yA ca tayoH kathaJcidabhedasya pratItistayoraviSayatvaprasaGgAdityarthaH / pratItivirodhameva bhAvayati - tathAhIti / yathAkramamiti - yadyapi dravyaM ghaTAdikaM yathA 'ayaM ghaTaH, ayaM paTaH' ityevaM pratyekamekatayA pratIyate tathA idaM rUpamayaM rasaH, ayaM gandhaH, ayaM sparzaH' ityevaM pratyekamekatayA guNo'pi pratIyate, yathA ca 'ime rUpa-rasa- gandhAH' ityevamanekatayA guNaH pratIyate tathA 'ime ghaTa-paTa'kaTAH' ityevamanekatayA dravyamapi pratIyate, tathApi 'asmin ghaTe ime rUpa-rasa- gandhasparzAH' ityevaM yA pratItistatra ghaTadravyamekatayA'vabhAsate rUpAdyAzca guNA anekatayA'vabhAsanta ityevaM dravyasyaikapratyayAvaseyatvAd guNasyAnekapratyayAvaseyatvAd yadi tayorabheda eva syAdekapratyayAvaseyatvamevAnekapratyayAvaseyatvameva vA syAt na caivam, ataH kathaJcit tayorbhedo'pItyarthaH / kathaJcidabhedo'pi' ityatra 'dravya-guNayoH ' ityasyAnukarSaH / anyathA dravya-guNayoH kathaJcidabhedasyAbhAve, sarvathA tayorbhedasyaivAbhyupagame vA / tadabhAvApatteH dravyakharUpasya rUpAdyAtmanA pratIteH rUpAdInAM dravyAtmakatayA pratItezcAbhAvApatteH / etacca dravya-guNayoH kathaJcidbhedaH kathaJcidabhedazvetyevaM vacanaM ca / vivakSAmAtreNa bhedA-bhedobhayAtmakatvena jAtyantarAtmake citrasvarUpe vastuni bhedA-'bhedayorbhAgayorabhAve'pi 'etadapekSayA medaH, etadapekSayAsbhedaH' ityevaM bhAgadvayaM prakalpya pratipAdyapuruSasya pratipattisaukaryAya tayoryA vivakSA tanmAtreNa / ucyate abhidhIyate / anyathA vivakSAyA anAzrayaNe / jAtyanta Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anekAntavyavasthAprakaraNam / kathAyA evAsambhavAt, nahi citraM vastu nIla - pItAdyanyataratayA kathyate carcyate vA, ekatarajijJAsayA kevalaM tathA pratIyata iti, etadAha"sIsamaIviSphAraNamettatthoyaM kao samullAvo / ww iharA kahAmuhaM ceva, Natthi evaM sasamayammi || " [ sammatikANDa0 3, gAthA - 25] ziSya buddhivikAsanamAtrArtho'yaM kRtaH prabandhaH, itarathA kathaivaiSA nAsti svasiddhAnte - 'kimete guNA guNino bhinnAH ? AhosvidabhinnAH ?" iti, anekAntAtmakatvAt sakalavastunaH / evaMrUpe ca vastutattve 'nyathArUpaM tat pratipAdayanto midhyAvAdino bhavantItyAha -- rAtmake nApi bhinnasvabhAvaM nApyabhinnasvabhAvaM kintvakhaNDAtmakatvAt tadubhayasvabhAvakalitatvena citrasvarUpe / 'bhedA 'bhedAdanyatara' iti sthAne 'bhedAbhedAdyanyatara' iti pATho yuktaH, AdipadAdekAneka nityAnitya- sAmAnyavizeSAderupagrahaH, anyatarapadaM cAnyatamaparam, bahuSu grantheSu prAcAmanyatamapade prayoktavye'nyatarapadasyaiva prayogo dRzyata ityato'nyataratvamanekabhedAvacchinna pratiyogitAkabhedakharUpameva dvitayatritayAdisAdhAraNamabhimataM na tu bhedadvayAvacchinna pratiyogitAkabhedarUpaM vastudvayamAtravRtti vA bodhyam / uktArthadAyayAha -nahIti / tathA nIlAtmanA pItAtmanA vA / uktArthe sammati-saMvAdamAha - etadAheti / sIsamaI0 iti - " ziSyamativisphAraNamAtrArtho'yaM kRtaH samullApaH / itarathA kathAmukhaM caiva nAstyevaM svasamaye" // iti saMskRtam / vivRNoti - ziSyabuddhIti / kIdRzI kathA jainasiddhAnte nAstItyapekSAyAmAha - kimeta iti / kathamiyaM kathA nAstItyapekSAyAm anekAntetiyadyapi 'kimete guNA guNino bhinnAH ? AhosvidabhinnAH ?' iti na kathA kasyApi vAdinaH, ye guNa- guNinorbhedamabhyupayanti teSAM 'guNA guNino bhinnA bhinnapratyayAvaseyatvAd' ityAdipratipAdyavayopanyAsarUpA kathA, ye punastayorabhedamurakurvanti teSAM 'guNA guNino'bhinnAstadAtmanopalabhyamAnatvAd' ityAdipratijJAdyavayavakathanAtmikA seti, tathApyekAntavAdinAM svasvamatopadarzanalakSaNakathAtaH prAkU kathAGgavipratipattiravazyamupanyasanIyeti, sA caivaMvidheti kathAGgatvAt kathAtvena vyavahiyata Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 319 "Na vi asthi aNNavAo, Na vi tabAo jiNovaesammi / taM ceva ya maNNaMtA, avamaNNaMtA Na yANaMti // " ... [sammatikANDa0 3, gAthA-26] naivAstyanyavAdo guNa-guNino pyananyavAdaH, jinopadeze-dvAdazAGge pravacane, sarvatra kathaJcidityAzrayaNAt , 'tadeva, anyadeva' iti vA manyamAnA mananIyamevAvamanyamAnA vAdino'bhyupagataviSayAvajJAvidhAyitvAdajJA bhavanti, abhyupagamanIyavastvastitvapratipAdakopAyaiti, ekAntavAdibhiH samamanekAntavAdino vivAde tu 'vastvanekAntAtmakaM na vA?' ityeva vipratipattiriti kimete.' ityAdisvarUpA vipratipattireva na bhavatIti kutastasyAH kathAGgatvAt kathAtvopacAra iti bodhyam / / - ekAntavAdinAmavizeSeNAjJatvapratipAdikAM sammatigAthAM prastutArthasaGgatatayA'vatArya darzayati-evaMrUpe ceti-anekAntAtmake cetyarthaH / anyathA rUpam bhinnameva, abhinnamevetyAyekAntAtmakam / tat vastuvattvam / Na vi0 iti-"naivAstyanyavAdo nApi tadvAdo jinopdeshe| tadeva ca manyamAnA avamanyamAnA na jAnanti // " iti saMskRtam / vivRNoti-nevAstyanyavAda iti / 'nApi tadvAdaH' ityasyArthaH'nApyananyavAdaH' iti / 'jinopadeza' ityasyArthe-dvAdazAne pravacane iti| anyavAdA'nanyavAdaniSedhayorhetumupadarzayati-sarvatreti-anyatvA-'nanyatvAdau sarvatra viSaya ityarthaH / kathaJcidityAzrayaNAditi-kathaJcidananyatvaM kathaJcidanyatvaM kathaJcinnityatvaM kathaJcidanityatvamityevamabhyupagamAdityarthaH 'tadeva ca' ityatra cakArAd 'anyadeva' ityasya samuccayamAzrityAha-'tadeva anyadeva' iti veti| abhyupagateti-khayamapi yadvastvabhyupagacchanti te, tad vastuto'nekAntameva, ekAntasya zazazRGgakalpatvena tadabhyupagamAsambhavAdityabhyupagataM yadanekAntaM tadviSayA yA'vajJA 'anekAntaM vastu nAstyeva' ityevaMrUpA tadvidhAyitvAt tatkAritvAdajJAH-jJAnazUnyA bhavantItyarthaH / uktAvajJAkAritve'pi kathamajJatvamityapekSAyAmAha-abhyupagamanIyetiyannityamanityaM vA'bhyupagamanIyaM vastu tasyAstitvaM kiJcidapekSayA, tatpratipAdakopAyaH syAdvAdyupadarzito yastannimittasya svadravyAdirUpApekSAjJApakanayAdilakSaNasyAparijJAnAdityarthaH / upasaMharati-tata iti-sarveSAmekAntavAdAnAM dUSitatvAdityarthaH / nanu Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 anekAntavyavasthAprakaraNam / nimittAparijJAnAnmRSAvAdivaditi tAtparyArthaH / tato'nekAntavAda eva vyavasthitaH // nanu sarvatrA'nekAnta iti niyame'nekAnte'pyanekAntAdekAntAdekAntaprasaktiriti cet ? atra vadanti "bhayaNA vi hu bhaiyavA, jaha bhayaNA bhayai sbvaaii| evaM bhayaNA Niyamo vi, hoi samayAviroheNa // " . [sammatikANDa0 3, gAthA-27] yathA bhajanA-anekAntaH, ajate-sarvavastUni tadetatsvabhAvatayA jJApayati, yathA bhajanApi-anekAnto'pi, bhajanIyA-anekAnto'pya 'nityatvA-'nityatvAdayaH sarve dharmAH svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogino dharmatvAt kapisaMyogAdivad ityanumAnamanekAntasya sarvavyApakatve pramANamabhimataM syAdvAdinAm tacca na sambhavati dharmatvasyAnekAntatve'pi sattvena tatra svasamAnAdhikaraNaikAntatvarUpAbhAvapratiyogitvasadbhAvasyaikAntApattibhiyA svIkartumazakyatvena tatraiva vyabhicArAt svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitva-dharmatvayorvyAptyAsiddheH, tayoravinAbhAvopapattaye yadyanekAntatve'pi svasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitvamupeyata eva tadA'nekAnta evaikAnta ityato'pi na sarvavyApakatvamanekAntatvasyetyubhayataH pAzA rajjuriti zaGkate-nanviti / uktAzaGkAsamAdhAnaparatayA sammatigAthAmavatArya darzayati-atra vadantIti-uktAzaGkAyAM samAdhAnamabhidadhatItyarthaH / bhayaNA vi0 iti-"bhajanA'pi khalu bhajanIyA yathA bhajanA bhajate sarvadravyANi / evaM bhajanA niyamo'pi bhavati samayAvirodhena // " iti saMskRtam / vivRNoti-yathetidvitIyacaraNavyAkhyeyam / 'bhajanA' ityasya 'anekAntaH' ityarthaH 'sarvadravyANi' ityatra dravyapadaM vstusaamaanyprmitybhisndhaanenaah-srvvstuuniiti| 'bhajate' ityasya 'tadatatsvabhAvatayA jJApayati' ityarthaH, 'tadetada' iti mudraNadoSAt / prathamacaraNavyAkhyAmAha-tatheti / anekAntavAcakastrIliGgabhajanAzabdasamabhivyAhArAd 'bhajanIyA' iti strIliGgamuktam / 'bhajanA'pi bhajanIyA' ityasya anekAnto'pyanekAntaH' ityarthaH / asmAkaM jainAnAm / kathamiSTamanekAntasyA Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 321 nekAnta itISTamasmAkamiti naya-pramANApekSayaikAntazcAnekAntazcetyevamasau jJApanIyaH, tathAhi-nityA-'nityAdizabalaikasvarUpe vastuni nityatvA'nityatvAdyekataradharmAvacchedakAvacchedenaikataradharmAtmakatvamubhayAvacchedena vobhayAtmakatvam , tathA nityAnityatvAdisaptadharmAtmakatvapratipAdakatAparyApyadhikaraNe'nekAntamahAvAkye'pi sakalanayavAkyAvacchedenoktarUpamanekAntAtmakatvaM pratyekanayavAkyAvacchedena caikAntAtmakatvaM na durvacamiti bhAvaH / etadevAha-evam uktarItyA, bhajanA-anekAntaH sambhavati, niyamazca-kAntazca, samayasya-siddhAntasya-"rayaNappabhA siya sAsayA siya asAsayA" [ -] ityevamanekAntapratipAdakasya, nekAntatve ekAntatvApattirdoSa uktastasyAparihArAdityata Aha-nayeti-anekAnto nayApekSayaikAntaH pramANApekSayA'nekAntazca / ityevam amunA prakAreNa / asau anekAntAnekAntaH / jJApanIyaH upadarzanIya ityarthaH / anekAnto nayApekSayA'nekAntatvadharmavAnevetyanekAnta evetyekAntaH, pramANApekSayA. tvanekAntatvaikAntatvobhayadharmavAn bhavatyapekSAbhedenetyanekAnta iti bodhyam , saptabhaGgIvAkyAtmako'nekAnta iti tasyaikaiko bhaGgo nayanimittaka ekaikadharmapratipAdakatvAdekAntaH, sampUrNa tu saptabhaGgIvAkyaM pramANaprabhavamanekadharmAtmakavastupratipAdakatvAdanekAnta ityevamanekAntAnekAntatAM bhAvayati-tathAhIti-etadanantaraM 'yathA' iti dRzyam / 'tathAhi' iti sthAne 'yathAhi' iti pAThaH / nityatveti-nityatvA'nityatvAdyekaikadharmasya yadavacchedakaM nimittaM tadavacchedena, tdpekssyetyrthH| ubhayAvacchedeneti-nityatvA'nitvayoryAvavacchedako tadubhayAvacchedena, tadubhayApekSayetyarthaH, pratyekamekaikabhaGgAnAmapi mahAvAkyaghaTakatayA nityAnityatvAdisaptadharmAtmakatvapratipAdakatA samastItyataH paryApyanudhAvanam / sakaleti-sakalanayavAkyaM pramANavAkyaM bhavati, tadavacchedena tadapekSayA / uktarUpaM nityAnityatvAdisaptadharmAtmakatvaparyApyadhikaraNatvarUpam / avatArya tRtIyacaraNaM vivRnnoti-etdevaaheti| 'evam' ityasya 'uktarItyA' ityrthH| 'niyamo'pItyatra niyamazabda ekAntavAcI, :apizabdazca samuccayArthaka ityAzayenAha-niyamazca ekAntazceti / 'samayAvirodhena' ityetad vivRNoti-samayasyeti-asyArthaHsiddhAntasyeti / krameNAnekAntapratipAdakamekAntapratipAdakaM ca siddhAntavacanamupadarza a. vya. 21 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 anekAntavyavasthAprakaraNam / "davaTThayAe sAsayA pajavaTThayAe asAsayA" { ] ityevaM caikAntAbhidhAyakasyAvirodhena / ___ na caivamavyApako'nekAntavAdaH, syAtpadasaMsUcitAnekAntagarbhasyaivaikAntasvabhAvatvAd, anekAntasyApi syAtkAralAJchanaikAntagarbhasyAnekAntasvabhAvatvAt , na cAnavasthA deza-kAtyA'bhyAmavayavA-'vayavirUpasya vastuna iva syAdvAdasyApyekAntA-'nekAntAtmakasyaiva pramANAdeva pratIteH, bhinnaikAntA-'nekAntAvalambane'pyasyA jJaptivirodhitvAbhAvAt svasAmayati-rayaNa0 iti-"ratnaprabhA syAt zAzvatI syAdazAzvatI" / ityevaM ityevaMvarUpasya, anekAntapratipAdakasyAvirodhenetyanvayaH / davvaThTha0 iti-"dravyArthatayA zAzvatI pryaayaarthtyaa'shaashvtii|" na ceti-evamupagame sati anekAntavAdo'vyApako na ca bhavatItyarthaH / dravyArthanayena zAzvataikAntasya paryAyArthanayenAzAzvataikAntasyAbhyupagame'pi syAtpado. pAdanato'nekAntakhabhAvatvasyApyekAnte lAbhAt, ekAnto'pyekAntatvA-'nekAntatvadharmadvayayogAdanekAntaH, evamanekAnto'pi syAtkAralAJchanavAkyena syAtpadasaMsUcitaikAntasvabhAvatayA'pi pratIyate, ityenekAnto'pyanekAntatvaikAntatvadharmadvayayogAdanekAnta ityevamanekAntavAdasya tatrApi sadbhAvAditi niSedhahetumupadarzayati-syAtpadeti / anekAnte ekAnto'nekAntazca, tatrApyekAnte ekAnto'nekAntazca, anekAnte'nekAnta ekAntazca, evaM tatrApyekAntA-'nekAntayoH pratyekamekAntAnekAntakhabhAvAvityevaM dizA'navasthA syAdityAzaGkAM pratikSipati-na ceti / yathA vastuno'bhidheyasya dezato'vayavarUpatvaM kAAcAvayavirUpatvamityevamanekAntatvaM pramANAt pratIyate tathA tadabhidhAyakasyApyuktadizaikAntAnekAntAtmakatvenAnekAntatvaM pramANAdeva pratIyate, pratIyamAne caikAntatvA-'nekAntatve syAdvAdAtmakAnekAntAdabhinne eveti nAnavasthApIti niSedhahetumupadarzayati-deza-kAtyA'bhyAmiti / syAdvAdAnekAnte ye uktadizaikA. ntAnekAnte te tato bhinne, tayorapi pratyekamekAntAnekAnte bhinne ityevamanavasthAyA bhAve'pi sA pramANapratipannA na dUSaNabhAvamaJcati, jJapyutpattyoravirodhitvAdityAhabhinnaikAnteti / asyAH anvsthaayaaH| tAdRzasyaiva anavasthitaikAntAnekAntaparamparAzritasyaiva syAdvAdAnekAntasya / mitho'napekSatvAt pUrvapUrvakAntAnekAntA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 323 grImahimnA tAdRzasyaivotpattermitho'napekSaNAdutpattivirodhitAyA api vaktumazakyatvAt , na cotpatti-jJaptyanyatarApratibandhikApyanavasthAdUSaNam , yattArkikAH-"mUlakSayakarIM prAhuranavasthAM hi dUSaNam // " [ ] iti, na cedevaM tadA prameyatve prameyatvAdyupagame'pyanavasthAdoSo durninAmuttarottaraikAntAnekAnteSu teSAM ca pUrvapUrvaikAntAnekAnteSu cotpattAvanapekSaNAt , utpattau yadi parasparameteSAmekAntAnekAntAnAM pravAhapatitAnAmapekSA syAt tadA yAvanna pUrvapUrveSAmutpattistAvanna tadapekSANAmuttarottareSAmutpattiryAvannottarottareSAmutpAdastAvanna tadapekSANAM pUrvapUrveSAmeSAmutpattirityevamuktAnavasthAyA utpattivirodhitvaM syAt , yadA tu tAdRzasya syAdvAdAnekAntasya khasAmagrImahimnaivotpattistadA na tadvirodha ityAha-utpattivirodhitAyA apIti / pramANAdeva tAdRzAnekAntasya pratItyA na jJaptivirodhaH, svasAmagrIta utpatta!tpattivirodha ityevamutpatti-jJaptyanyatarApratibandhikeyamanavasthA na bhavati dUSaNamityAha-na ceti-asya 'dUSaNam' ityanenAnvayaH / utpatti-jJapyanyatarapratibandhikaivAnavasthA yamAlambya pravRttA tamupahantItyataH saiva dUSaNabhAvamaJcati nAnyetyatra tArkikANAM saMvAdamAha-yat tArkikA iti / maletihi yataH, mUlakSayakarImiti-yadAlambanena pravRttA'navasthA tadevAnavasthAyA mUlam , yathA vizeSe vizeSasvIkAre tatrApi vizeSaH, evaM tatrApItyanavasthA syAt , tayA cAnavasthayA prathamavizeSo'pyapaiti, yataH svata eva vyAvRttasvarUpo vizeSa upeyate, vizeSa vizeSasadbhAve ca svagatavizeSeNaivAzrayIbhUtavizeSasyAnyato vyAvRttariti svatovyAvRttatvadharmasyAsAdhAraNasyAbhAve so'pi na bhavet , evaM dvitIyavizeSAderapi svagatavizeSata eva vyAvRttiriti tasyApyasAdhAraNadharmavyapagamAd vyapagama iti mUlasya prathamavizeSAdeH kSayakarI, anavasthitavizeSaparamparopanipAtalakSaNA'navasthA, tAM dUSaNaM dUSaNAtmikAM nyAyaniSNAtAH prAhurityarthaH / na cedevaM yadyevaM nAbhyupagamyeta, arthAt yA kAcidanavasthA prollaset sA sarvA'pi dUSaNamevetyabhyupagamyeta / prameyatve prameyatvaM tatrApi prameyatvamityavazyamabhyupeyamanyathA prameyatvasya kevalAnvayitvameva na syAt , prameyatvAbhAvAcca zazazRGgAdivadasadeva prameyatvamApadyeta, tatazca prameyo'pi na bhavet , evaM ca sA'pyanavasthA doSaH syAdityAha-tadeti-'ayaM ghaTaH, ayaM paTaH' ityAdipramAtmakajJAnaviSayatvaM ghaTa-paTAdInAM prameyatvam , prameyatve prameyatvaM tu 'idaM prameyatvam' ityAkArakapramAviSayatvamityevaM prathamaprameyatva-tadgataprameyatvayorbhede'bhyupa Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 anekAntavyavasthAprakaraNam / " vAraH syAt, yadvA yathA naiyAyikAdInAM 'ghaTAbhAvo 'tirikta eva, tadabhAvazca ghaTa eva, tRtIyAbhAvazcAdya eva caturthazca dvitIya eva ityAdirItyA nAnavasthA tathA'smAkam anekAntaH 1, anekAntAnaikAnta ekAntaH 2, tadanekAnta Adya eva tadanekAntazca dvitIya eveti tRtIya- caturthAdyanekAntAnAmAdya dvitIyayoreva paryavasAnAt kASnavasthA nAma ekAntaniyAmakasva-pararUpayoranavasthAnAdekAntagarbhAnekAntasya pari gamyamAne sati niruktAnavasthA syAt, yadA tu sakalavastuviSayaka puruSadhaureya jJAnameva pramA, tadviSayatvaM prameyatvamekameva, tacca svavRttyapIti tadA''tmAzraya eva nAnavasthA, evamanekAntatvamapyanugataM sakalasAdhAraNam, anekAnte'nekAnto'pi svAdhArIbhUtASnekAntAtmaka eveti prakRte'pi nAnavasthA, AtmAzrayazcAnyonyAzraya - cakrakA'navasthAnAmekatarasyAvazyambhAve lAghavAdupeyata iti na dUSaNaM yathA tatra tathA prakRte'pIti bodhyam / prakRte'navasthaiva nAvatarati kuto'syA dUSaNatvamityupadarzayituM kalpAntaramAhayadveti / atiriktaeva bhAvasvarUpAd bhinna eva / tadabhAvazca ghaTAbhAvabhAvazca / tRtIyAbhAvazca ghaTAbhAvAbhAvAbhAvazca / Adya eva ghaTAbhAva eva / caturthazca ghaTAbhAvAbhAvAbhAvAbhAvazca / dvitIya eva ghaTAbhAvAbhAva eva, ghaTa eveti yAvat / asmAkaM jainAnAm, matam iti zeSaH / anekAntaH ekAntaniSedho ghaTAbhAvasthAnIya ekAntAdanya eva / anekAntAnekAnto ghaTAbhAvAbhAvasthAnIya ekAnta eva / tadanekAntaH ekAntakharUpAnekAntAne kAntasyAnekAnto sthAnIyaH / Adya eva ekAntaniSedhalakSaNo yo'nekAntaH prathamastadAtmaka eva / tadanekAntazca tRtIyAnekAntasyAne kAntazcaturtho ghaTAbhAvAbhAvAbhAvAbhAvasthAnIyaH / dvitIya eva ekAntasvarUpo yo'nekAntAnekAntastadAtmaka eva / iti evaM prakAreNa, 'kA'navasthA nAma' ityatra kima AkSepArthakatvAnnaivAnavasthetyarthaH / atra kasyacidAkSepaM pratikSeptumupanyasyati ekAnteti - anekAnte pratiyogividhayA praviSTasya sattvAdyekaikasvarUpasyaikAntasya svarUpApekSayA sattvaM pararUpApekSayA'sattvamityevaM vyavasthAkAritvena niyAmakayoH sva-pararUpayoranekavidhatvenAnavasthAnAdiyattayA paricchettumazakyatvAnniyAmakasyAnavasthitatve tanniyamyasyaikAntasyApyanavasthitatve naikAntagarbhA - ghaTAbhAvAbhAvAbhAva Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam raraka jJAtumazakyatvAjjJaptipratibandhikaiveyamanavastheti kazcit , tanna-itthamapi 'guDazuNThI'nyAyenAnavacchinnAnekAnte doSAbhAvAt, sAvacchinnAnekAntavAde'pi sUkSmAvacchedakajijJAsoparama evAnekAntaprayogAntaraparizramoparame'navasthAnavakAzAditi dig / / nanvanekAntasya vyApakatve 'SaD jIva-nikAyAstadghAte cAdharma' ityatrApyanekAntaH syAditi cet ? atrAhuHnekAntasyaikAntapratiyogikAnekAntasyaikAntatvAnaikAntatvadharmadvayasamAvezanibandhanAnekAntasya vA parijJAtumazakyatvAt paricchinnatayA jJAtumazakyatvAjjJaptipratibandhikaiva jJaptivirodhinyeva / iyamanavasthA anekAnte'nekAntastatrA'pyanekAnta ityevNriityopjaaymaanaa'nvsthaa| iti evam / kazcit avijJAtatattvaH paNDitammanyo brUte ityarthaH / uktAkSepaM prtikssipti-tnneti| itthamapi anavasthAnAdekAntagarbhAnekAtasya parijJAtumazakyatvenAnekAntAnekAntAnavasthAyA jJaptipratibandhakatve'pi / guDazuNThInyAyeneti-"guDo'pi kaphahetuH syAnnAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSo'sti zuNThInAgarabheSaje // " [vItarAgastotre ] ityAdivacanAd guDamAtrasya kaphahetutvaM zuNDImAtrasya pittahetutvamityevamekaikasya vibhinnakhabhAvatve'pi guDa-zuNThImizraNato jAyamAnasya jAtyantarakhabhAvasya padArthasya kaphapittavikAropazamahetutvamiti nyAyenaikAntatvA-'nekAntatvobhayasaMvalato jAyamAnAkhaNDasvarUpasyAnekAntasya vaikAntaniyAmakasvarUpapararUpAnavasthAnaprayuktaikAntAnavasthAdoSasamparkakalaGkitatvaM pratyekapakSadoSasya jAtyantarAtmake vastunyasambhavAdityarthaH / sakhaNDAnekAntasvIkAre'pyetadapekSayaikAnta etadapekSayA'nekAntazcaivaM tatrApyekAnte etadapekSayaikAnta etadapekSayA'nekAntazca, anekAnte'pyamukApekSayaikAnto'mukApekSayA'nekAntazcetyevaM dizA jAyamAne'nekAntaparamparAsvarUpe sudUraM gatvA yatraivaikAntA'nekAntayoH sUkSmAvacchedakajijJAsA nopajAyate tatraivAnekAntaprayogAntarAyAso'pi na kriyate ityetAvataiva tatpravAhaparizrAntau nAnavasthAlatollAsa ityaah-saavcchinnaanekaantvaade'piiti| : anekAntasya vyApakatvamasahamAnaH: paraH zaGkate-nanviti / SaDiti-'SaD jIvAH, SaD nikAyAH, jIvaghAte cAdharmaH' iti khakIyasiddhAnte'pi 'jIvAH SadasaMkhyakA ekasaMkhyakAzca, nikAyAH SaTsaMkhyakA ekasaMkhyakAzca; jIvaghAte'dharmo Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / "NiyameNa saddahaMto, chakkAe bhAvao Na saddahai / haMdI apajjavesu vi, saddahaNA hoi avibhattA ||" [ sammatikANDa0 3, gAthA - 28 ] niyamena-avadhAraNena, SaDevaite jIvAH kAyAzcetyevaM zraddadhAnaH SaTkAyAn, bhAvataH - paramArthataH, na zraddhatte, jIvarAzyapekSayA teSAmekatvAt kAyAnAmapi pudgalatayaikatvAt, jIva- pudgalapradezAnAM parasparA'vinirbhAgavRttitvAjjIvapradezAnAM syAdajIvatvaM pratyekaM prAdhAnyavivakSayA syAdanikAyatvam, sUtravihitanyAyena pravRttasyApramattasya na hiMseti 'tad 326 wwwww bhavati dharmazca bhavati' ityevamanekAntaH syAditi zaGkArthaH / etatsamAdhAnaparatayA sammatigAthAmavatArya darzayati- atrAhuriti / NiyameNa0 iti - "niyamena zraddadhAnaH SaT kAyAn bhAvato na zraddhatte / haMdi aparyaveSvapi zraddhAnaM bhavatyavibhaktam // " iti saMskRtam / vivRNoti-niyameneti - asya vivaraNam -' avadhAraNena' iti / avadhAraNagarbhazraddhAnAkAramullikhati SaDaivaite jIvA kAyati / ityevam uktAkAraprakAreNa | 'bhAvataH' ityasya 'paramArthataH' ityarthaH / jIvAnAM kAyAnAM ca SaTsaMkhyakatvasya sadbhAvena tadavadhAraNena zraddhA kuto na paramArthataH zraddhetyapekSAyAmAha-jIvarAzyapekSayeti - jIvasAmAnyApekSayetyarthaH / teSAM jIvAnAm / ekatvAt ekasaMkhya katvAt, tathA cAvadhAreNa SaTsaMkhyAtiriktasaMkhyAvyavaccheda ekatvasaGkhyAsadbhAve sati na sanniti, evaM jIvA eva kAyA evetyavadhAraNamapi na sambhavati jIvasyApyajIvatvAt kAyasyApyakAyatvAdityAha jIva- pudgalapradezAnAmiti - jIvapradezAnAM pudgalapradezAvinirbhAgavRttitve jIvAnAM pudgalatAdAtmyAdhyAsanibandhanAjIvatvaM prAptamityAzayaH / samudAyabhAve sati kAyatvaM pArthakye na kAyatvamityekadezaprAdhAnyavivakSAyAM kAyasyApyanikAyatvamityAha - pratyekamiti 'jIvaghAte'dharmaH' ityatrApyanekAntaH, yataH pramattasya prANavyaparopaNaM hiMsA, apramattasya prANavyaparopaNaM tu na hiMseti vastusthitau pramattasya sataH prANavyaparopaNe sati prANavyaparopaNakarttuH pramattasyAdharmo bhavati, apramattasya prANavyaparopaNe jAte'pi prANavyaparopaNakarturapramattasyAdharmo na bhavatItyAha-sUtravihitanyAyeneti / taddhAte'pi jIvaghAte'pi / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 227 ghAte'pi syAdadharmaH' iti na bhAvasamyagdRSTirasau, dravyasamyagdRSTistu syAdevAnyadarzanAsagRhanivRttyA jinavacanarucisvabhAvasya saMkSepasamyaktvalakSaNatvAt , tathA ca pAramarSam-. "aNabhiggahiyakudiTThI, saMkhevarui tti hoi nnaayvo| avisArao pavayaNe, aNabhiggahio ya sesesu // " / [sammatikANDa0 28, gAthA-26] tato'paryAyeSvapi-na vidyante'cimurmurAdayo vivakSitaparyAyA yeSu pudgaleSu teSvapi, apyavibhaktazraddhAnaM yat tadapi bhAvata eva bhaved 'arciSmAnayaM bhAvo bhUto bhAvI vA' iti, nahi bhUta-bhAviparyAyoparaktavAkyaM dravyataH satyaM bhavati, 'savizeSeNa' iti nyAyAd bhUta syAdadharma iti-adharmaH syAdityevamavagacchan puruSaH bhAvasamyagdRSTirna bhavati, tarhi sa kiM mithyAdRSTiH ? naivamapItyAha-dravyasamyagdRSTistu syaadeveti| tatra hetumupadarzayati-anyeti-mImAMsakAdidarzanasya yajJe hiMsAto'dharmo na bhavatyevaMrUpo'sadhaH kadAgrahastasya nivRttyA'bhAvena, jinavacanaruciryadeva jinenoktaM tadeva satyamityevaMrUpA yA zraddhA tatsvabhAvasya saMkSepasamyaktvalakSaNatvAdityarthaH / uktArthe pAramarSavacanasaMvAdamAha-tathA ceti / aNabhigAhiya0 iti-"anabhigrahika kudRSTiH saMkSeparuciriti bhavati jnyaatvyH| avizAradaH pravacane anabhigrahikazca shessessu"|| iti saMskRtam / sammatigAthottarArddha vivRNoti-tata iti / 'aparyAyeSvapi' ityasya vivaraNam-'na vidyate' ityArabhya 'teSvapi' ityantam / tadapi avibhakazraddhAnamapi / bhAvata eva bhavet bhAvataH zraddhAnameva tat / kIdRzaM tacchraddhAnamityapekSAyAM tadAkAramullikhati-'arciSmAnayaM bhAvo bhUto bhAvI vA' itIti 'mA'stvidAnImayaM bhAvo'rciSmAn kintu atItakAle AsIdevArciSmAn, bhaviSyatkAle vA bhaviSyatyevAyamarciSmAn' iti kRtvA bhAvataH satyo'yamiti / dravyazraddhAnamidaM kasmAnna bhavatItyapekSAyAmAha-nahIti-asya 'bhavati' ityanenAnvayaH / hi ytH| savizeSaNeti-'savizeSaNau vidhi-niSedhau vizeSaNabAdhe Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 anekAntavyavasthAprakaraNam / bhAviparyAyadhvaMsa-prAgabhAvAvagAhitvAt tatra dravyataH satyatvamiti cet ? na-tathApi dharmAMze dravyato'vibhaktasyApi dhayaMze vibhaktasya pratyayasya bhAvata eva sambhavAt , tannAtrApyavyApako'nekAntavAdaH / vastuto niyamena SaT kAyAn zraddadhad bhAvato na samyagdRSTirityatraiva heturayam , handi-yataH, aparyAyeSu-ekAdiprakArarahiteSu SaTsu vizeSyamupasaGkrAmataH' iti sampUrNa nyAyazarIram, prakRte'rciSmattvaM vizeSaNam , ayamiti vizeSya iti, tatrApi vizeSye purovartitvAdilakSaNamidantvaM vizeSaNaM vastusvarUpaM ca vizeSyam, tatra, 'arciSmAnityaMzo vastvaMzazca' 'bhUto bhAvI vA' ityanenAnveti, idantvaM coktalakSaNaM nAnvetIti vizeSaNasyedantvatasya bAdhe sati arciSmattayA bhUtatva-bhaviSyattvayorvasturUpavizeSye'nvayaH, tena bhUto yo'rciSmatpa yastaddhaMsAvagAhitvAd 'arciSmAnayaM bhAvo bhUtaH' ityevaM zraddhAnam , bhAvI yo'rciSmatparyAyastatprAgabhAvAvagAhitvAd 'arciSmAnayaM bhAvI' ityevaM zraddhAnamiti, tathA caivamurarIkAro dravyanikSepAd bhavatIti tatra dravyataH satyatvamiti dravyazraddhAnameva taditi zaGkAzayaH / pratikSipati-neti / tathApi uktadizA dravyataH satyatvasambhave'pi / dravyata iti-dharmANAM svarUpato bhede'pyekadravyAbhinnatvAt tadapekSayA dharmAze pratyayasyAvibhaktatA bodhyA, bhAvastu paryAyanayagocaro bhUtaparyAyavasvarUpAd bhAvAd vartamAna-bhaviSyatparyAyarUpayorbhAvayorbhedaH, vartamAnaparyAyasvarUpAd bhAvAd bhUta-bhaviSyatparyAyasvarUpayorbhAvayorbhedaH, bhaviSyatparyAyasvarUpAd bhAvAd bhUta-vartamAnaparyAyasvarUpayo vayorbheda iti kRtvA dhayaMze bhAvata eva vibhaktasya pratyayasya sambhavAt , yathA dharmA dravyAdabhinnA iti dravyasyaikarUpatvAd dharmANAmapyekarUpatvamiti dravyato dharmAze'vibhaktasya pratyayasya sambhavaH tathA dravyasvarUpo dharmyapi vibhinnarUpadharmAbhinnatvAd dharmANAM bhinnatve tasyApi bhinnatvena dhayaMze bhAvato vibhaktapratyayasya sambhava iti bhAvazraddhAnametad bhavatIti bhAvaH / evaM ca 'SaD jIvanikAyAH, taddhAte cAdharmaH' ityatrApyekAntasya sadbhAvAt tasya vyApakatvaM na tatrApi vyAhanyata ityupasaMharati-tanneti / pUrvAddhena yaduktaM tatraiva hetUpadarzanaparamuttarArddhamiti cayaM parAmRzati-vastuta iti| ayam uttarArddhapratipAdyo'rthaH / 'handi' ityasya 'yataH' ityarthaH / 'aparyAyeSu' ityasya 'ekAdiprakArarahiteSu SaTsu kAyeSu' Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam 329 kAyeSu, zraddhA, avibhaktA bhavati-syAdvAdajJAnaparisamApyAkAGkSAparipUA'vizrAntA bhavati, "egaviha-duviha-tivihA" ityAdiprarUpaNayaiva tadvizrAntisambhavAdityayamartho'nubhavasammukhIna iti dhyeyam // .... . nanvanekAntasya vyApakatve gacchati tiSThatItyatrApyanekAntaH syAditi cet ? syAdevetyAha "gaipariNayaM gaI ceva, kei NiyameNa dakyimicchaMti / .. taM pi ya uDDagaIaM, tahA gaI aNNahA agaI // ". . [sammatikANDa0 3, gAthA-29] . . gatikriyApariNataM dravyaM gatimadeveti kecinmanyante, tadapi gatikriyApariNataM jIvadravyam , sarvato gamanAyogAdUrdhvAdipratiniyata diggatikaM tairvAdibhirabhyupagantavyam , evaM ca tat tathApratiniyatadiggamanena gatimadanyathA cA'gatimadeva, anyathApi yadi gatimat syAt tadAiti phalitArthakathanam / 'avibhaktA bhavati' ityasya 'syAdvAdajJAnaparisamApyAkAlAparipRttyo'vizrAntA bhavati' ityapi phalitArthakathanam, 'AkAGkSA'paripUtyoM ityakAraprazleSo'tra jnyeyH| tarhi kIdRkprarUpaNayA zraddhA vizrAntA bhavatItyapekSAyAmAha-ega0 iti-"ekavidha-dvividha-trividhA" iti saMskRtam / tadvizrAntisambhavAt syAdvAdajJAnaparisamApyAkAGkhAparipUrtyA zraddhAvizrAntisambhavAt / uktArthasyAnubhavArUDhatvAdakliSTakalpyatvena yuktatvamAvedayati-ityayamartha iti / gatyAdAvapyanekAntasya sadbhAvapratipAdikAM gAthAM parAzaGkApratividhAnaparatayA'vatArya darzayati-nanviti / gaipariNayaM0 iti "gatipariNataM gatimadeva keciniyamena dravyamicchanti / tadapi corddhagatika tathA gatimadanyathA'gatimat // " iti saMskRtam / vivRNoti-gatikriyeti / evaM ca gatikriyApariNatajIvadravyasyo rdhAdipratiniyatadiggatikatve ca / tat gatikriyApariNatajIvadravyam / 'tathA' ityasya 'pratiniyatadiggamanena' iti vivaraNam , tathA ca pratiniyatadiggamanarUpeNa gatimattvam, apratiniyatadiggamanarUpeNAgatimatvamityevambhUtadharmadvayavattvAdanekAntatvamatrApItyarthaH / anyathApi gatimattvaM kimiti na syAdityata Aha-anyathApIti-apratiniyata Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / 'bhipretadezaprAptivadanabhipretadezaprAptirapi tasya bhavedityanupalabhyamAnayugapadviruddhobhayadezaprAptiprasaktirityatrApyanekAnto nAvyApakaH, abhipretagatireva tatrAnabhipretA gatiriti cet ? na-anabhipretagatyabhAvAbhAve pratiniyatagatibhAvasyaivAbhAvAt , tatsadbhAve ca tadavastho'nekAntaH / nanu 'gatimadeva' ityekAntena gatisAmAnyavati gatisAmAnyAbhAvo gamanenApItyarthaH / aprAptatatpradezaprAptyarthameva tattaddezAbhimukhagamane bhavatItyUrdhvadezaprAptyarthaM yad gamanaM tad yayUrdhvadezAvacchedena gamanarUpamivAnyadezAvacchedena gamanarUpamapi syAt tadordhvadezaprAptirivAnyadezaprAptirapi tAdRzagatimataH puMso bhavet , na ca yugapadviruddhobhayadezaprAptirupalabhyata iti tathApAdanaM neSTApattitayA parihatu zakyamityAha-tadeti / tasya gatimato jIvasya / nanu yaivAbhipretagatirUrvadiggamanalakSaNA saivAnabhipretAgatiranyadiggamanAbhAvarUpetyekadharmasamAveza eva nAnekadharmasamAveza iti kuto'nekAntavAdAvakAzo'treti zaGkate-abhipretagatireveti-pratiniyatadiggatirevetyarthaH / samAdhatte-neti tatsadbhAve ca anabhipretagatyabhAvasadbhAve ca / nanvaviruddhadharmadvayasadbhAva ekatraikAntavAdibhirapyupeyate, naitAvatA'nekAntavAdo vyavatiSThate, kintu-ekAntavAde avadhAraNena viruddhasyaiva pratikSepaH kriyate, anekAntavAdena tu viruddhasya sadbhAva upadaryata ityanayolakSaNyam , prakRte tu ekAntavAdISTena gatimadevetyavadhAraNena gatisAmAnyavati gatisAmAnyAbhAvo niSidhyate, gatisAmAnyasya gatisAmAnyAbhAvena sahaiva virodhAt na tu gativizeSAbhAvaH, sAmAnyavati vizeSAbhAvasyAbhyupagamena sAmAnya-vizeSAbhAvayoravirodhAt , anekAntavAdinA tu gatisAmAnyavati gativizeSAbhAva evopadaryata ityupadiSTena vizeSAbhAvenAvadhAraNalabhyasya sAmAnyAbhAvapratikSepasya nApohanam , nahi sAmAnyAbhAvavizeSAbhAvayoraikyaM yena vizeSAbhAve upadiSTe sAmAnyAbhAvo'pyupadiSTaH syAt, tatazca sAmAnyAbhAvapratikSepasyApyapoho bhavedityanekAntavAdapravezo bhavedityAzaGkatenanu gatimadevetyekAnteneti / sa ca gatisAmAnyAbhAvaniSedhazca / kuto gativizeSAbhAvena gatisAmAnyAbhAvapratikSepo nApodyata ityapekSAyAmAha-nahIti / uktAzaGkA pratikSipati-neti / gativizeSAbhAvasyApi kathaJcidgatisAmAnyAbhAvarUpatayA gatisAmAnyavati gativizeSAbhAvo gatisAmAnyAbhAva iti bhAvAbhAvobhayasamAvezanibandhanAnekAntasAmrAjyamatrApItyAha-gatisAmAnyavatyApIti / vizeSAbhAva Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 331 niSidhyate, sa ca gativizeSAbhAvena nApodyate, nahi vizeSAbhAva eva sAmAnyAbhAva iti ko'yamanekAnta iti cet ? na-gatisAmAnyavatyapi gativizeSAbhAvena bhAvAbhAvobhayarUpatAsamAvezAdevAnekAntasAmrAjyAd na ca vizeSAbhAvebhyaH sAmAnyAbhAvo'pi sarvathAtiriktaH, kintu yAvadvizeSAbhAvAdhikaraNAvacchedenAtirikto yatkiJcidvizeSAbhAvAdhikaraNAvacchedena cAnatirikta iti gatisAmAnyavati vizeSarUpeNa tatsA sAmAnyAbhAvayoH sarvathA bhede noktopapattirataH sAmAnyAbhAvasya sarvathA vizeSabhAva. vyatiriktatvaM pratikSipati-na ceti / tat kiM tayoH sarvathA'bheda evAnyo vA'tra kazcit prakAra iti pRcchti-kintviti| uttarayati-yAvaditi-yatrAkAzAdau ko'pi gativizeSo na vartate, sa AkAzAdiryAvadgativizeSAbhAvAdhikaraNam , tadavacchedena gatisAmAnyAbhAvo gativizeSAbhAvAd bhinnaH gatimatyapi jIve tiryaggatyAdivizeSAbhAvo'stIti yatkiJcidgativizeSAbhAvAdhikaraNaM jIvastadavacchedena gatisAmAnyAbhAvo gativizeSAbhAvAdanatirikta ityrthH| nanu gatimati gativizeSAbhAvo gatisAmAnyAbhAvastu na vidyata iti kathaM gatisAmAnyAbhAvasya gativizeSAbhAvarUpatvamata Aha-gatisAmAnyavatIti / tatsAmAnyAbhAvo'pIti gatisAmAnyAbhAvo'pi, yathA vahnisAmAnyavatyapi parvate mahAnasIyavahnitvena vahnirnAstIti pratItibalAd mahAnasIyavahnitvAvacchinnavahnisAmAnyaniSTha pratiyogitAkAbhAvo'bhyupeyate tathaivordhvagatimAdAya gatisAmAnyavati jIve adhogatitvAdinA gatirnAstIti pratItibalAdadhogatitvAdyavacchinnagatisAmAnyaniSThapratiyogitAkAbhAvo. 'bhyupagantavyaH, tathA ca gativizeSAbhAvAd gatisAmAnyAbhAvo'tiricyatAM nAma tathApi vizeSarUpeNa gatisAmAnyAbhAvamevopAdAya bhAvAbhAvobhayarUpasamAvezanibandhanAnekAntatA syAdevetyAzayaH / nanu gatimadevetyekAntAvadhAraNena gatimati gatitvA. vacchinnapratiyogitAkAbhAva eva niSidhyate, tAdRzaniSedhazca vizeSadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvena nApodyata iti naikAntavyAghAta ityAzaGkate-gatimatIti-yathA ca pratItibalAt sAmAnyaniSThapratiyogitAyA vizeSadharmo'vacchedakaH, tathA tata eva vizeSaniSThapratiyogitAyAH sAmAnyadharmo'pyavacchedaka iti sAmAnyadharmAvacchinnavizeSaniSThapratiyogitAkAbhAva uktaniSedhApanodako bhavatItyevamekAntavyAghAtaH syAdeveti Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / mAnyAbhAvo'pi na durlabhaH / gatimati gatitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaniSedhAnnaikAntavyAghAta iti cet ? na - sAmAnyarUpeNa vizeSAbhAvamAdAyetthamapi vaktumazakyatvAt, gatitvAvacchinnagatisAmAnyaniSThapratiyogitAkAbhAvena saha gatisAmAnyavirodhaikAnta eveti cet ? na - sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatvasyAdhikaraNavizeSAvacchedenaiva sambhavAt, tattadadhikaraNAntarbhAvena virodhA - virodhayorapyanekAntasyaiva 332 samAdhatte-neti / itthamapi avadhAraNasya gatitvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvaniSedhaparatvAzrayaNenaikAntavyAghAtasyApi / nanu gatitvAvacchinnagatisAmAnyaniSThapratiyogitAkAbhAvo gatisAmAnyasya virodhIti sa eva gatimadevetyavadhAraNena niSidhyate, tAdRzaniSedhasyApanodako na bhavadabhimato gatisAmAnyavati gatitvAvacchinnagativizeSaniSThapratiyogitAkAbhAva iti naikAntavyAghAta ityAzaGkate - gatitvAvacchinneti / ekasyaivAbhAvasya yadadhikaraNe ko'pi gativizeSo nAsti tadadhikaraNAvacchedena gatitvAvacchinna pratiyogitAkatvam, yadadhikaraNe kazcid gativizeSo nAsti kazcicca gativizeSo vartate tadadhikaraNAvacchedena na gatitvAvacchinnapratiyogitAkatvaM kintu yasmin yasmi - nnadhikaraNe yasya yasya vizeSasya na sambhavastattadadhikaraNAvacchedena tattadvizeSAsAdhAraNadharmAvacchinnapratiyogitAkatvamityevamupagamena yadadhikaraNAvacchedena na ko'pi gati - vizeSastadadhikaraNAvacchedena niruktAbhAvasya gatisAmAnyena virodhaH, yadadhikaraNAvacchedena ko'pi gativizeSaH samasti tadadhikaraNAvacchedena niruktAbhAvasya na gatisAmAnyena virodha ityevaM virodhA'virodhayorapyanekAnta eveti samAdhatte - neti / uktadizA naikasminnabhAve sAmAnyAvacchinna pratiyogitAkatvamadhikaraNavizeSAvacchedena, vizeSadharmAvacchinnapratiyogitAkatvaM cAdhikaraNa vizeSAvacchedena, kintu yatra vizeSadharmAvacchinnapratiyogitAkatvaM na tatra sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkatvamiti svarUpata eva vizeSadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAt, sAmAnyadharmAvacchinnapratiyogitAkAbhAvo - 'tiriktaH, anyathA jagati eka evAbhAvaH syAt, tasyaiva tattadadhikaraNavizeSAvacchedena tattaddharmAvacchinnapratiyogitAkatvasya sambhavAditi vibhAvyate tadA pratItibalAd yathA sAmAnyAvacchinna pratiyogitAko'bhAvo'tiriktastathA sAmAnyAvacchinnAdhikaraNatAkro'pyabhAvo'tirikto'bhyupagantavyaH syAt na ca tathA'bhyupagamyate, ityanekAnta Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 333 sAmrAjyAt / yadi ca sAmAnyAvacchinnapratiyogitAko'bhAvo'tirikta eva tadA dravyavizeSa rUpaM na tu dravyasAmAnya iti pratItyA sAmAnyAvacchinnAdhikaraNatAko'pyabhAvo'tirikto'bhyupagantavyaH, tasmAdabhAvasya sAmAnyAdhikaraNakatvasya sAmAnyapratiyogikatvasya svataH sAmAnyavizeSabhAvasya cAnekAntakoDIkRtatvAd bhAvA-'bhAvayorvirodhA'virodhAvapi tAdRzAvevetyabhiprAyAt / etena. 'bhAvA-'bhAvasAmAnyayoreva virodhakalpanAd bhedA-'bhedAdyanekAntasamAvezo'prAmANikaH' eva tatrApi pravizati, anyathA tathApratItyupapAdanamazakyam , evameva bhAvA'bhAvayovirodhA-'virodhAvapyanekAntAveva svIkaraNIyAvityAha-yadi ceti / upasaMharatitasmAditi / 'abhAvasya' ityasya 'sAmAnyAdhikaraNakatvasya'ityAdiSaThyantatraye'nvayaH, tasya ca 'pratyekamanekAntakoDIkRtatvAd' ityanenAnvayaH, rUpAbhAvasya dravyasAmAnyAvacchedena sAmAnyAdhikaraNakatvaM dravyavizeSAvacchedena sAmAnyAdhikaraNakatvAbhAva ityevaM sAmAnyAdhikaraNakatvasyAnekAntakoDIkRtatvam , tasyaiva rUpAbhAvasya yAvadrUpavizeSAbhAvAdhikaraNAkAzAdyavacchedena rUpasAmAnyapratiyogikatvaM yatkiJcidrUpavizeSAbhAvAdhikaraNapRthivyAdyavacchedena rUpasAmAnyapratiyogikatvAbhAva ityevaM sAmAnyapratiyogikatvasyAnekAntakoDIkRtatvam , tasyaiva rUpAbhAvasya svataH svarUpataH sAmAnyavizeSabhAvasya svagatAnekavizeSAnugAmitvAt sAmAnyarUpatvamanyato vyAvRttatvAd vizeSasvabhAvatvam , tathA khasvarUpApekSayaiva sAmAnya-vizeSabhAvatvaM nAnyApekSayetyevaM tasyAnekAntakoDIkRtatvamiti bodhyam / tAdRzAveva anekAntakoDIkRtAveva, vibhinnAdhikaraNAvacchedena sAmAnAdhikaraNyAbhAvalakSaNo virodhaH, ekAdhikaraNAvacchedena sAmAnAdhikaraNyalakSaNo'virodhaH, yadavacchedena yadrUpeNa vA virodhastadanyAvacchedena tadanyarUpeNa vA'virodhaH, evaM yadavacchedena yadrUpeNa vA'virodhastadanyAvacchedena tadanyarUpeNa vA virodha ityevaM virodhA-'virodhayorapyanekAntatvamiti / 'etena' ityasya 'apAstam' ityanenAnvayaH / bhAvAbhAvasAmAnyayoreva virodhakalpanAt yaH kazcid bhAvastasya sarvasya svakhabhAvena saha virodhaH, yaH kazcidabhAvastasya sarvasya khasvapratiyoginA samaM virodha ityevaM kalpanAt / bhedA'medAdInAmapi bhAvA-'bhAva sAmAnyAntargatatvAt teSAmapi virodhasyaiva sadbhAvAnnaikAdhikaraNasvabhAvAtalakSaNAnekA Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 anekAntavyavasthAprakaraNam / ityapAstam , virodhasyApi vizeSavizrAntatvena yathAnubhavaM guNa-guNyAdibhedA-'bhedAdyavirodhakalpana eva lAghavAdityadhika matkRtanayarahasye / syAdetad-'dahanAd dahanaH, pacanAt pacanaH' ityatrApyanekAnte dahanAdAvadahanAdiviruddharUpasya sambhavAt svarUpAbhAvaprasaGgaH, tatrAha. "guNanivattiyasaNNA, evaM dahaNAdao vi daTThavA / .. jaMtu jahApaDisiddhaM, datvamadatvaM tahA hoi // " [sammatikANDa0 3, gAthA 30] guNena dahanAdinA nirvartitA utpAditA saMjJA yeSAM te'pi dahanapacanAdayaH, evamevAnekAntAtmakA draSTavyAH, tathAhi-dAhapariNAmayogyaM ntasamAvezaH prAmANika ityAha-bhedAbhedAdIti-AdipadAnnityAnityAdInAmupagrahaH / 'etena' ityatidiSTamevApAsanahetumupadarzayati-virodhasyApi vizeSavizrAntatveneti-yadi bhAvasAmAnyA-'bhAvasAmAnyayoravizeSeNa virodhastadA bhAvasAmAnyAntargatAghaTadhikaraNe'bhAvasAmAnyAntargatapaTAbhAvAdirapi na syAt , evaM paTAbhAvAdyadhikaraNe ghaTAdirapi na varteta, yattva-tattvAdikaM cAnanugatameva tato ghaTAbhAvasya svapratiyoginA ghaTena saha virodhaH, ghaTasya svapratiyogikAbhAvAtmakena ghaTAbhAvena saha virodha ityevaM virodhasya vizeSavizrAntatvenetyarthaH / yathAnubhavamiti-anubhavamanatikamyetyarthaH, yayorvirodho'nubhUyate tayorvirodhaH kalpyate, yayoH sa nAnubhUyate tayorbhAvA-'bhAvayorapi virodho na kalpyate iti yAvat , guNa-guNyAdibhedAbhedAdezca virodho nAnubhUyate'to na tasya virodhaH kalpyate, pratyuta virodhasyaikAdhikaraNAvRttitvasya gurubhUtasya kalpanApekSayA'virodhasyaikAdhikaraNavRttitvasya laghubhUtasya kalpanameva lAghavAd yuktamityAha-guNa-guNyAdIti / etadvizeSajijJAsubhirasmatkRtanayarahasyamavalokanIyam , iha granthagauravabhayAdetAvanmAtramatropadiSTamityAzayenAhaadhikaM matkRtanayarahasya iti / dahanapacanAdAvapyanekAntatvopapAdikAM gAthA parazaGkAsamAdhAnaparatayA'vatArya darzayati-syAdetaditi / dahanAt dAhajanakatvAt / pacanAt pAkajanakatvAt / guNa0 iti-"guNanirvartitasaMjJA evaM dahanAdayo'pi drssttvyaaH| yat tu yathA pratiSiddhaM dravyamadravyaM tathA bhavati // " iti saMskRtam / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam tRNAdikaM dahatIti dahanaH, tadapariNatisvabhAvaM tvAtmA-''kAzA-'prAptavajrA-'NvAdikaM na dahatItyadahanaH, tena yad dravyaM yathA-dahanarUpatayA pratiSiddham , tad dravyamadahanAdikam , tathA bhajanAprakAreNa syAd dahanaH syAnneti bhavati, tato nAvyApyanekAntaH / tathA'dahana ityatrApyanekAntaH, tathAhi-yadudakadravyaM dahanarUpeNa pratiSiddhaM dahano na bhavatItyadahana iti bhavati' tadapi na sarvathA'dahanadravyaM bhavati, pRthivyAderadahanarUpAd vyAvRttatvAt , anyathA dahanavyatiriktabhUtaikatvaprasaGga ityanekAnta eva, dahanavyAvRttasya tadatadravyatvAt / nanvevaM tadatadravyatvAjjIvadravyamajIvadravyaM ajIvadravyaM ca jIva dravyaM syAd ityAzaGkAyAmAha vivRNoti-gaNeneti / dahanAdAvanekAntAtmakatvaM bhAvayati-tathAhIti / tadapariNatisvabhAvaM dAhApariNatikhabhAvam / aprApteti-dahanaH prAptaM svasaMyuktameva dAhapariNatisvabhAvaM tRNAdikaM dahati, na tu dAhapariNatikhabhAvamapi svAsaMyuktamityasaMyuktetyarthaH / yad dravyaM dahanadravyam / 'yathA' ityasyArthaH-dahanarUpatayA adAhyakhabhAvaM prati dahanatvena rUpeNa / tad dravyaM dahanadravyam / adahanAdikam adahanAdisvabhAvam / dahanamevApekSayA'dahanAdikam , tat kiM dahanaM sarvathA'dahanamityAkAGkSAyAmAha-tatheti-asyArtho bhajanAprakAreNeti / bhajanAprakAramevAhasyAd dahanaH syAnnetIti / dahane dahanA-'dahanAkharUpavyavasthApanenAnekAntasya sattvamupadAdahane'nekAntamupadarzayati-tatheti / adahane'nekAntaM bhAvayati-tathA hiiti| dahanarUpeNa pratiSedhasya svarUpamullikhati-dahano na bhavatItyadahana iti bhavatIti / tadapi dahanarUpeNa pratiSiddhamudakadravyamapi / niSedhe hetumAhapRthivyAderiti-yadadahanAdeAvRttaM tadadahanaM na bhavati yathA dahanam , udakamapyadahanAdisvarUpaM yat pRthivyAdi tato vyAvRttatvAdadahanaM na bhavatIti / anyathA udakadravyasyAdahanAt pRthivyAdito vyAvRttatvAbhAve / anekAntatvameva spaSTayatidahanavyAvRttasyeti-dahanabhinnasyodakasyetyarthaH / tadatad dravyatvAt adhntdnydrvytvaat| jIvadravyasyApi jIvadravyatvamajIvadravyatvaM ca; ajIvadravyasyApyajIva Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 anekAntavyavasthAprakaraNam / "kuMbho Na jIvadaviyaM, jIvo vi Na hoi kuMbhadaviyaM ti / . tamhA dovi adaviyaM, aNNoNNavisesiyA hoti // " [sammatikANDa0 3, gAthA 31] kumbho jIvadravyaM na bhavati, jIvo'pi na bhavati ghaTadravyam , tasmAd dvAvapyadravyam , anyonyavizeSitau-parasparAbhAvAtmakau, yato'yamabhiprAyaH-jIvadravyaM kumbhAderajIvadravyAd vyAvRttam ? avyAvRttaM vA ? prathamapakSe svarUpApekSayA jIvo jIvadravyam , kumbhAdyajIvadravyApekSayA tu na jIvadravyamityubhayarUpatvAdanekAnta eva, dvitIyavikalpe tu sarvasya sarvAtmakatvApatteH, pratiniyatarUpAbhAvatastayorabhAvaH kharaviSANavat, tataH sarvamanekAntAtmakam , anyathA pratiniyatarUpatAnupapatteriti dravyatvaM jIvadravyatvaM cetthamupapAdikAM gAthAM parAzaGkAsamAdhAnaparatayA'vatAryollikhatinanvevamiti / kuMbho0 iti-"kumbho na jIvadravyaM jIvo'pi na bhavati kumbhadravyamiti / tasmAd dvAvapyadravyamanyonyavizeSitau bhavataH // " iti saMskRtam / vivRNoti-kumbho jIvadravyaM na bhavatIti / dvAvapi kumbhajIvAvubhAvapi / abhiprAyamAviSkaroti-yato'yamabhiprAya iti / prathamapakSe jIvadravyaM kumbhAderajIvadravyAd vyAvRttamiti kalpe / svarUpeti-jIvasyAjIvasya ca dharmAstikAyAdeH kharUpApekSayA-svaskhAsAdhAraNadharmApekSayA dravyatvamiti jIvo jIvadravyaM bhavati, yad dravyato vyAvRttaM tanna dravyamiti jIvo'pi ajIvAtmakadravyAd vyAvRto'to na dravya mityevamajIvadravyApekSayA na jIva ityubhayasvarUpatvAdanekAnta evaatraapiityrthH| dvitIyavikalpe tu jIvadravyaM kumbhAderajIvadravyAdavyAvRttamiti dvitIyapakSe punaH / sarvasyeti-yad yato'vyAvRttaM tattadAtmake bhavati, yathA svasvarUpaM svasmAdavyAvRttaM vAtmakam jIvadravyaM cAjIvadravyAt kumbhAderavyAvRttaM kumbhAdyAtmakaM syAt , evaM kumbhAdyajIvadravyamapi jIvadravyAdavyAvRttaM jIvadravyAtmakaM syAdityevaM sarvasya sarvAtmakatvaM syaadityrthH| yadA jIvo'jIvatAmeti, ajIvazca jIvatAmeti tadA tayoH pratiniyatasvarUpAbhAvato'bhAva eva prasajyate, yanna pratiniyatavarUpaM tanna sat , yathA kharaviSANamiti vyApterityAhapratiniyateti-tasmAt sarvasya vastunaH pratiniyatarUpAnyathAnupapattyA'nekAntAtmakatvamAsthayamityupasaMharati-tata iti / anyathA anekAntAtmakatvAbhAve / etAvatA Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRti vibhUSitam 337 vyavasthitam- anekAntavyavasthitizraddhaiva bhAvataH samyaktvam, tadvikalAnAmutkRSTacAritrAnuSThAnasyApi tathAvidhaphalAbhAvAt, taduktam - vAdi gajakesariNA zrIsiddhasenadivAkareNa--- "caraNa karaNApahANA, sasamaya-parasamaya mukkAvArA / caraNa - karaNassa sAraM, NicchayasuddhaM Na yANaMti // " [ caraNaM zramaNadharma : ] ] "vaya-samaNadhamma-saMjama - veyAvazcaM ca baMbhaguttIo | nANAitiyaM tava -kohaNiggahAI caraNameyaM // " [ iti vacanAt vratAni hiMsAviramaNAdIni pazrca, zramaNadharmaH kSAntyAdirdazadhA, saMyamaH paJcAzravaviramaNAdiH saptadezabhedaH, vaiyAvRttyaM www wwww bhAvataH samyaktvamanekAntavyavasthitizraddhArUpamityapi sUpapannamityAha- anekAnteti / tadvikalAnAM anekAntavyavasthitizraddhA rahitAnAm / tathAvidheti-anekAntavyavasthitizraddhAvatazcAritrAnuSThAnasya yathAvidhaM phalaM tthaavidhphlaabhaavaadityrthH| uktArthe smmtisNvaadm|vedyti-tduktmiti / caraNa0 iti - " caraNa -karaNapradhAnAH svasamaya para samayamuktavyApArAH / caraNa- karaNayoH sAraM nizcayazuddhaM na jAnanti // " iti saMskRtam / vitrRNoti-caraNamiti / caraNasya zramaNadharmatve prAcAM vacanaM pramANayati-vaya0 iti- " vrata-zramaNadharma saMyama-vaiyAvRttyaM ca brahmaguptayaH / jJAnAditritayaM tapaHkrodhanigrahAdi caraNametat // " iti saMskRtam / vratAdInAM svarUpa-saMkhye krameNa darzayati - vratAnIti / 'hiMsAviramaNAdIni' ityAdipadAdanRtaviramaNasteyaviramaNA-'brahmaviramaNa-parigrahaviramaNAnAmupagrahaH, atra hiMsAdInAM paJcAnAM " pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA" "asadabhidhAnamanRtam" "adattAdAnaM steyam" "maithunamabrahma" "mUrcchA parigrahaH" [ tattvArthAdhigame, a0 7, sU0 8, 9, 10, 11, 12] iti tattvArthasUtrataH svarUpANi viviktAnyavaseyAni / 'kSAntyAdiH ityAdipadAt mArdavAssrjava-zauca-satya- saMyama - tapastyAgA''kiJcanya - brahmacaryANAM parigrahaH / saptadazabheda iti-pRthivIkAyikasaMyamaH 1 apkAyikasaMyamaH 2 tejaskAyikasaMyamaH 3 vAyu a. vya. 22 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 anekAntavyavasthAprakaraNam / dazadhA''cAryArAdhanAdi, brahmaguptayo nava vasatyAdayaH, jJAnAditritayaM jJAna-darzana-cAritrANi, tapo dvAdazadhA'nazanAdi, krodhAdikaSAyaSoDazakasya nigrahazcetyaSTadhA caraNam / karaNaM piNDavizuddhyAdi "piMDavisohI samiI, bhAvaNa-paDimA ya iMdiyaniroho / paDilehaNa-guttIo, abhiggahA ceva karaNaM tu // " iti vacanAt , tatra piNDavizuddhistrikoTiparizuddhirAhArasya, samitirIryAsamityAdiH paJcadhA, bhAvanA anityatvAdikA dvAdaza pratimA mAsAdikA dvAdaza bhikSUNAm , darzanAdikA ekAdazopAsakAnAm , kAyikasaMyamaH 4 vanaspatikAyikasaMyamaH 5 dvIndriyasaMyamaH 6 trIndriyasaMyamaH 7 caturindriyasaMyamaH 8 paJcendriyasaMyamaH 9 prekSyasaMyamaH 10 upekSyasaMyamaH 11 apahRtyasaMyamaH 12 pramRjyasaMyamaH 13 kAyasaMyamaH 14 vAksaMyamaH 15 manaHsaMyamaH 16 upakaraNasaMyamaH 17 ityevaM saptadazabheda ityarthaH / 'AcAryArAdhanAdi' ityAdipadAd / upAdhyAya-tapasvi-zaikSaka-glAna-gaNa-kula-saGgha-sAdhu-samanojJA''rAghanAnAmupagrahaH / vasatyAdaya iti-vasatiguptiryathA kSaNadAyAH prathamayAme'tikrAnte gurumApRcchya pramANayuktAyAM vasatau ekasya sAdhohasta trayapramite bhUpradeze sabhAjanasya ca yatrAvasthAnaM sakalAvakAzapUraNaM ca sA pramANayuktA" ityaadigrnthaavseyaa| anazanAdItiatra anazanA-'vamaudarya-vRttiparisaGkhyAna-rasaparityAga-viviktazayyAsana-kAyaklezabhedena SaDvidhaM bAhyaM tapaH, prAyazcittavinaya-vaiyAvRttya khAdhyAya-vyutsarga-dhyAnabhedena SaDvidhamAbhyantaraM tapaH, militvA dvAdazadhA tapo bhavatIti / 'krodhAdi' ityAdipadAt mAna-mAyA-lobhAnAmupagrahaH, krodhAdayazcatvAro'pi kaSAyA anantAnubandhyapratyAkhyAna-pratyAkhyAna-saMjvalanabhedA iti SoDazabhedA avaseyAH / aSTavidhaM caraNaM nirUpya karaNaM prarUpayati-karaNamiti-karaNasya piNDavizuddhAdirUpatve prAcAM vacanaM pramANayati-piMDavisohI0 iti "piNDa vizuddhiH samitiH, bhAvanA pratimA ca indriyanirodhaH / pratilekhanaguptayo'bhigrahAzcaiva karaNaM tu // " iti saMskRtam / tatra piNDa vizuddhyAdiSu mdhye| IryAsamityAdiH ityAdipadAt bhAvaiSaNA-''dAnanikSepotsargasamitInAM parigrahaH / 'anityatvAdikA' ityatrAdipadAd azaraNatvasaMsA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 339 indriyanirodhazcakSurAdikaraNapazcakasaMyamaH, pratilekhanaM mukhavatrikAdyupakaraNapratyupekSaNamanekavidham, guptirmanovAkkAyasaMvaraNalakSaNA tridhA, abhigrahA vasatipramArjanAdayo'nekavidhAH, etayozcaraNa-karaNayoH pradhAnAstadanuSThAnatatparAH, svasamaya-parasamayamuktavyApArAH-'ayaM svasamayosnekAntAtmakavastusvarUpaprarUpaNAd , ayaM ca parasamayaH kevalanayAbhiprAyapratipAdanAd ityasmin parijJAne'nAdRtAH, anekAntAtmakavastutattvaM yathAvadanavabudhyamAnAstaditaravyavacchedeneti yAvat, caraNakaraNayoH sAraM phalam , nizcayazuddhaM nizcayazca tacchuddhaM ca jJAna-darzano ratvaikatvA-'nyatvA-zucitvA-''srava-saMvara-nirjarA-loka-bodhidurlabha-dharmasvAkhyAtatvabhAvanAnAmupagrahaH / udgamotpAdanaiSaNAdizuddhabhikSAzinI bhikSavasteSAM bhikSaNAM pratimA pratijJA-'mAsikyAdyA AsaptamAsikyaH sapta, sapta-caturdazaikaviMzatirAtrikyastisraH, ahorAtrikI ekarAtrikI ca' ityevaM dvAdazavidhA bhavatItyarthaH / upAsakAnAM zrAddhAnAM darzanAdikA ekAdaza pratimA jnyeyaaH| 'indriyanirodhaH' ityAdigranthaH sukhAvabodhaH / caraNa-karaNe nirUpya prakRtamanusarannAha-etayoriti-anantaramabhihitasvarUpayorityarthaH / tadanuSThAnatatparAH caraNa-karaNAmuSThaparAyaNAH / ayaM syaadvaadH| ayaM ca ekAntavAdazca / parasamayaH syAdvAdibhinnAnAM rAddhAntaH / 'khasamaya-parasamayamuktavyApArAH' ityasya paryavasitamarthamupadarzayati-anekAnteti / taditaravyavacchedena anekAntAtmakatattvabhinnaikAntatattvavyavacchedena, anvayazcaikAntatattvavyavacchedenAne kAntAtmakavastutattvaM yathAvadanavabuddhyamAnA iti / 'sAram' ityasya 'phalam' iti vivaraNam / kIdRzaM phalamityapekSAyAM-nizcayazuddhamiti-nAtra tatpuruSaH, tathAsati phalasvarUpAnavagamaH, ko nizcayaH ? kiJca, tena zuddhamiti jijJAsAnuparamAt , kintu karmadhArayaH, evaM ca jJAna-darzanopayogAtmakaM niSkalaGka caraNa-karaNayorvidhyanuSThitayoH phalamityAzayenAha-nizcayazca tacchuddhaM ceti / anyagatasyApi niSkalaGkasya jJAna-darzanAtmakopayogasyAnyenAnumAnAdinA jJAnasambhavAt tathAjJAnAbhAve svasamayaparasamayamuktavyApAratvaM na prayojakamato na jAnantItyasya nAnubhavantItyarthaH kRtaH, khAtmani niSkalaGkajJAna-darzanopayogapariNAmaprAdurbhAve satyeva tatsAkSAtkAralakSaNaM Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anekAntavyavasthAprakaraNam / payogAtmakaM niSkalaGkam na jAnanti - nAnubhavanti, jJAna-darzanacAritrAtmaka kAraNaprabhavatvAt tasya, kAraNA'bhAve ca kAryasyAsambhavAt, anyathA tasya nirhetukatvApatteH, karaNa-caraNayozca cAritrAtmakatvAd, dravya-paryAyAtmakajIvAditattvAvagamasvabhAvarucyabhAve'bhAvAt, athavA caraNa-karaNayoH sAraM nizcayena zuddhaM samyagdarzanaM te na jAnanti, na hi yathAvasthitavastutattvAvabodhamantareNa tadruciH, na ca svasamaya para samayatAtparyArthAvagame tadavabodho voTikAdekhi sambhavI / atha jIvAdidravyArtha - paryAyArthAparijJAne'pi yadarhadbhiruktaM tadevaikaM satyamityetAvataiva samyagdarzanasadbhAvaH -- "bhaNNai tameva saccaM NissaMkaM jaM jiNehiM paNNattaM " ] ityAdyAgamaprAmANyAt, na - svasamaya para samaya paramArthAnabhijJairnirAvaraNajJAnadarzanAtmakajinasvarUpAjJAnavadbhistadabhihitabhAvAnAM [ / tadanubhavanaM bhavet, svasamaya para samayamuktavyApArANAM ca tathAvidhajJAnAdilakSaNakAraNAbhAvAnna tatsambhava ityAha-jJAna- darzaneti / tasya niSphalakajJAnadarzanopayogAtmakaphalasya / anyathA jJAnAdyAtmaka kAraNAbhAve'pi niruktaphalAnubhavAbhyupagame / tasyeti-niruktaphalAnubhavasyetyarthaH / kathaM na teSu niruktakAraNasadbhAva ityapekSAyAmAha - caraNakaraNayozceti / syAtAM nAma caraNa karaNe cAritrAtmake te eva teSu kiM na bhavata ityApekSAyAmAha - dravya - paryAyAtmaketi / abhAvAt cAritrAtmakacaraNa- karaNayorabhAvAt, tathAbhUtacAritraM prati niruktarucyAtmakasamyagdarzanasya kaarnntvaaditybhisndhiH| prakArAntareNottarArddha vivRNoti - athaveti / 'nizcayazuddham' ityatra tRtIyAtatpuruSa eva samAsa ityAha- nizcayena zuddhamiti / te svasamayapara samayamuktavyApArAH / na jAnanti' ityatra hetumupadarzayati-nahIti - asya 'tadruciH' ityatrAnvayaH, 'taduciH' ityasya 'yathAvasthitatattvazraddhAnam' ityarthaH / tadavabodhaH yathAvasthitavastutattvAvabodhaH / boTikAdevi digambarAderiva / 'sambhavi' ityatra 'na ca' ityanveti / zaGkate - atheti / bhaNNa0 iti "bhaNyate tadeva satyaM nizzaGkaM yajjinaiH prajJaptam" iti saMskRtam / wwwww Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 341 sAmAnyarUpatayApyanyavyavacchedena satyasvarUpatvena jJAtumazakyatvAd , avibhaktasarvajJazraddhAnasya cApunarbandhakAdisambhavitvena samyagdarzanAniyAmakatvAt , nanvevamAgamavirodhaH sAmAyikamAtrapadavinmASatuSAdeyathoktacAritriNastasya muktipratipAdanAt, sakalazAstrArthajJatAvikalasya vratAdyAcaraNanairarthakyApattezca, tatsAdhyaphalAnavApteH, na ca yathopadarzitacaraNakaraNe samyagdarzanavaikalye sambhavato jJAnAditritayasyApi tatra pAThAditi, maivam ye yathoditacaraNa-karaNaprarUpaNA-''sevanadvAreNa pradhAnAdAcAryAt svasamaya-parasamayamuktavyApArA na bhavantIti namo'tra sambandhAt te caraNakaraNasAraM nizcayazuddhaM jAnantyeva, gurvAjJayA pravRtteH, caraNaguNasthitasya sAdhoH sarvanayavizuddhatayAbhyupagamAt , "taM savvaNayavisuddha" [ ] ityAdyAgamaprAmANyAt / agItArthasyApi zaGkArtho vyakta eva, samAdhatte-neti / tadabhihitabhAvanAM jinoktapadArthAnAm / uktadizA svasamaya-parasamayAnabhijJasya samyagdarzanAnabhyupagame AgamavirodhamAzaGkate-- nanvevamiti / tatsAdhyeti-vratAdyAcaraNasAdhyetyarthaH / 'na ca' ityasya 'sambhavataH' ityanenAnvayaH / tatra caraNasvarUpaprarUpake 'vaya-samaNe0' ityAdivacane 'nANAitiyam' iti pAThAt / pratikSipati-maivamiti / 'caraNakadaNappahANA' iti na prathamAvibhaktyantaM kintu paJcamyantam , tathA ca caraNa-karaNapradhAnAditi zabdasvarUpamAzrityArthamAcaSTe-ye yathoditeti-'ye' ityasya 'na bhavanti' ityatrAnvayaH, yathodite yena prakAreNa pUrva kathite ye caraNa-karaNe, tayoH prarUpaNaM nirUpaNamAsevanamAcaraNaM ca, tadubhayadvAreNa tadubhayasampattyA, pradhAno'nyebhyo viziSTo ya AcAryastasmAcaraNakaraNapradhAnAt , svasamayaparasamayamuktavyApArA na bhavanti, arthAt khasamaya-parasamayAbhijJA eva bhavanti ye, 'na jAnanti' ityagre sthitasya namo'tra 'muktavyApArAH' ityatra, sambandhAt samabhivyAhArAt, te svasamaya-parasamayAmuktavyApArAzcaraNakaraNasAraM nizcayazuddhaM jAnantyeva, tatra hetuH-gurvAjJayA pravRtteriti / tatpAratantrayasyaiva Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / gItArthanizritasya tatpAratantryasyaiva phalato jJAna- darzanalakSaNatvAt, Aha ca haribhadrAcArya: wwwwwwwww 342 " gurupArataMtanANaM, saddahaNaM eyasaMgayaM ceva / etto u carittINaM, mAsatusAINa nihiM // " [ paJcAzake 11, gAthA - 7. .] tti, gItArthA'nizritA'gItArthasya svatantra caraNa-karaNapravRttasya vratAdyanuSThAnavaiphalyaM tvabhyupagamyata eva - " gIyattho ya vihAro, bIo gIyatthamIsi ( nissi ) o bhaNio / [ itto taiyavihAro, nANunnAo jiNavarehi ||" ] ityAdyAgamaprAmANyAt / tadevaM vyAkhyAnadvayenAnekAntatattvaviduSastadAjJAparasya vA mahAvratadhAriNazcAritrasAphalyam, nAnyasyeti vyavasthitamiti mokSArthibhiH puruSasiMhairanekAntatattvaparijJAnAya bhUyAnudyo vidheyaH // // iti zrIjainatarketyaparAbhidhAnaM zrIanekAntatattvavyavasthAprakaraNaM sampUrNam // wwwwww gurupAratantryasyaiva / uktArthe haribhadrasUrivacana saMvAdamAha Aha ceti / gurupAra0 iti - "gurupAratantryajJAnaM zraddhAnametatsaMgatameva / etasmAt tu cAritriNAM mAsatuSAdInAM nirdiSTam // " iti saMskRtam / gItArthAnizritAdervratAdyanuSThAnavaiphalye AgamavacanaM pramANayati - gIyattho0 iti - "gItArthazca vihAro dvitIyo gItArthamizrito ( nizrito) bhaNitaH / itastRtIyavihAro nAnujJAto jinavaraiH" // iti saMskRtam / upasaMharati wwww 1 tadevamiti / prathamavyAkhyAnamAzrityAnekAntatattvaviduSa iti, dvitIyavyAkhyAnamAzritya tadAjJAparasyeti / nAnyasyeti - anekAntatattvavit-tattadAjJAparAyaNabhinnasya na cAritrasAphalyamityarthaH / anekAntatattvaprarUpakasyAsya granthasya mokSArthapuruSAvazyopAdeyatvamAviSkaroti- mokSArthibhiriti // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 343 anekAntavAdasya vizvavyApakatvarUpamAhAtmyapradarzayitrI prshstiH| vinA yaM lokAnAmapi na ghaTate saMvyavahRtiH, __samarthA naivArthAnadhigamayituM zabdaracanA / vitaNDA cANDAlI spRzati ca vivAdavyasaninaM, namastasmai kasmaicidanizamanekAntamahase // 1 // -- iti zrI anekAntavAdasya sarvadarzanasUtraNasUtradhArAbhyupagatAnekAntatattvaprarUpakatvAdimAhAtmyAvedikAM prazasti praznAti vinA yamiti-tasmai kasmaicidanizamanekAntamahase namaH, yamekAntaM vinA lokAnAM saMvyavahRtirapi na ghaTate, yaM vinA zabdaracanA'rthAnadhigamayituM naiva samarthA, ca punaH, yaM vinA vitaNDA cANDAlI vivAdavyasaninaM spRzatItyanvayaH / tasmai sakalalokasaMvyavahArAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogine zabdaracanAgatArthAdhigamasAmarthyAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogine vitaNDAcANDAlIniSThavivAdavyasanisparzakartRtvaprayojakAbhAvapratiyogine ca, kasmaicit anirvacanIyAya, yata etAvanto'sya guNA ityevaM nirvacanaM na suraguruNA'pi kartuM zakyata iti / anyAni sUrya-candraprabhRtIni mahAMsi katipayakAlamabhivyApya prakAzante, anekAntamahastu sarvakAlaM sarvavastvabhivyApya prakAzata iti sarvamahasAmidameva pradhAnamityanizamanekAntamahase, yato yat kimapi vastu yatra kutrApi deze yadA kadApi kAle yena kenApi prakAzena prakAzitaM bhavati tadanekAntasampRktameva, prakAzako'pi ca sarvo'nekAntasvarUpatAmApanna eva prakAzasvabhAvatAmazcatIti / namaH astviti kriyApadamatra bodhyam , asmajjJAnIyamadavadhikotkRSTatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAvadanekAntamaha ityarthaH, itthaM pradhAnatve'pi namazzabdasamabhivyAhArAt tadvAcakazabdasya caturthyantatvamiti / 'anizam' iti 'namaH' ityatrApyanveti, tenAnekAntamahase sarvadA namaskAro'stvityapyartho labhyate / loke eka eva puruSaH 'ayaM pitA, ayaM putraH, ayaM mAtulaH, ayaM bhAgineyaH' ityevaM yad vyavahriyate tadekasyApekSAbhedenAnekadharmAtmakatvaM vinA na sambhavati, eka eva ca ghaTAdiH 'ayaM ghaTaH, iyaM pRthivI, idaM dravyam , ayaM guNavAn , ayaM kriyAvAn , ayaM jalAharaNasamarthaH' ityevaM yad vyavahriyate tat tasyAnekAntatvaM vinA na ghaTate iti yuktamuktamvinA yaM lokAnAmapi na ghaTate saMvyavahRtiriti / parasyArthavizeSAvabodhanAya vAkyaM prayujyate, vAkyaM ca sarva tattatpadasamabhivyAhRtAparapadarUpAtmakazabdaracanAtmaka meva, padAni ca pratiniyatArthavizeSe saGketitAnyevArthavizeSAvabodhaM janayanti, saGketazca Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / kathAyAM lupyante viyati bata tArA iva ravau, nayAH sarve dIptA api samudite yatra shsaa| udAsIne tvabdhAviva jalataraGgA bahuvidhAH, samantAllIyante zrayata tamanekAntamanizam // 2 // na sAmAnyenApi vizeSe kintu sAmAnya-vizeSobhayAtmakatvena jAtyantarasvarUpe vastuneva sAmAnya-vizeSobhayAtmakatvena jAtyantararUpasya zabdasya bhavatIti vastusthitAvanekadharmAtmakamekaM padam , anekapadasamabhivyAhArAtmakamekaM vAkyam , padAntarAsamabhivyAhAre viziSTArthabodhAjanakaM sat padAntarasamabhivyAhAre viziSTArthabodhakamityevaM vicAre kriyamANe'nekAntAtmakatvaM vAcyasya vAcakasya puraHsphUrtikamiti zabdaracanA'pyanekAntaM vinA nArthAvabodhanapratyaleti suSThuktam-samarthA naivArthAnadhigamayituM zabdaracaneti yamanekAntaM vinA, vivAda eva vyasanaM vivAdavyasanam , vivAdavyasanamasya samastIti vivAdavyasanI taM vivAdavyasaninam , vitaNDA parapakSakhaNDanamAtraphalA kathA, saiva cANDAlI vivAdacANDAlI, spRzati svAdhInaM karoti, yaH khalu vAdI yaM kamapi viSayaM samAzritya pravRttAyAM kathAyAM syAdvAdamantraM paThati tasya svapakSasiddhibhavati, parapakSo'pi syAdvAdAbhimantritaH kathaJcitsiddhimAsAdayatyeva, taM tattvanirNayamAtraphalakakathApratiSThAdhaureyaM vAdinaM subrAhmaNamiva vitaNDAcANDAlI draSTumapi na kSamA kutaH spraSTum , kintu ya eva ekAntavAdakathAgrahilaH svapakSaH sAdhayituM na samarthaH parapakSakhaNDanamAtraparAyaNo dUSaNAdivyapohakasyAdvAdamantrasamArAdhanavimukhaH sa syAdvAdapramANarAjAnavalambitahasto vitaNDAcANDAlIsamAzrayaNamantareNa kathAyAM na nAma vAdisammukhaM sthAtumarhatIti tAM spRzannevAvasthAtumarhatIti yuktamuktam-vitaNDA cANDAlI spRzati ca viSAdavyasaninamiti / athavA sUkSmasUkSmatarayuktinirmANakuzalo'pi vivAdavyasanI naiyAyiko yata eva syAdvAdaM nAzrayati tata eva vitaNDAvAdadurghaTena vedAntinA preritayA vitaNDAcANDAlyA spRzyata iti // 1 // kathAyAmiti-yatra yasminnanekAnte, sahasA samudite sati kathAyAM dIptA api dedIpyamAnA api, sarve nayA lupyante, viyati AkAze, ravau sUrye, sahasA samudite sati, tArA nakSatrANi yathA lupyante tathA, bata ityAzcarye, tu punaH, yasminnanekAnte' udAsIne sati sarve'pi nayAH, samantAllIyante avyaktIbhavanti, yathA abdhau samudre udAsIne bahuvidhA jalataraGgAH, samantAllIyante tathetyarthaH' he vAdinaH ! tamanekAntamanizaM sarvadA zrayata bhajata ityarthaH // 2 // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 345 anekAntaM vAdaM yadi sakalanirvAhakuzalaM, matAni spardhante nayalavasamutthAni bahudhA / tadA kiM no bhAvI bahulakalikautUhalavazAd, ghaTAnAM nirmAtutribhuvanavidhAtuzca klhH||3|| mitho dvArA yudhyante mahiSasadRzA ye paranayAH, prayAtAraH khedaM ta iha bahudhA jrjrtraaH| anekAnto draSTA punaravanipAlaH prakRtitaH, parAvRttiM naibhyo vrajati pripuurnnaabhilssitH||4|| anekAntamiti-yadi sakala nirvAhakuzalaM sakalalokayAtrAsamarthananipuNam , anekAntavAdam, nayalavasamutthAni nayaikadezasamAzrayaNasaJjAtAni, matAni ekAntavAdidarzanAni, bahudhA spardhante yathA syAdvAdastattvAvabodhanaipuNyaM bibharti tathA vayamapi tattvAvabodhanasamarthA nAsmAnatizete syAdvAdaH' ityevaM bahudhA-bahuprakAreNa, spardhante-spardhA kurvanti, tadA tarhi, bahulaM bahuprakAraM yat kalikautUhalaM tadvazAd ghaTAnAM nirmAtuH kulAlasya, tribhuvanavidhAtuH tribhuvananirmANadakSasya jagatkarturIzvarasya, etacca parAbhyupagataM samAzritya, kalahaH 'ahaM tvatto'varo'haM tvatto varaH, ityAdirUpaH kaliH, kiM no bhAvI kiM na syAt , api tu syAdeva, tribhuvanavidhAtuH kumbhakartuzca yAvAn vizeSastAvAn anekAntavAdaikAntavAdayorvizeSa iti hRdayam // 3 // mitha iti-mahiSasadRzAH asamIkSyakArisvAbhAvyAH parasparaM yoddhumeva vyavasitA yathA mahiSAstathA vivAdaphalamanAdRtya parasparaM vAdAkhyayuddhaM kAmayamAnA ekAntavAdino ye paranayA, drAg jhaTiti, mitho yudhyante te vAdinaH, iha kathAyAM bahudhA bahuprakAreNa parayuktisamaSTiprahAravyAhatasvayuktistomazarIratvAjarjaratarAH santaH khedaM parAjayalakSaNaduHkhaM prayAtAraH, yathA mahiSAH parasparaM yuddhaM kurvANA jarjarazarIratAmupagatAH santo duHkhameva bhajante, na tu kimapyabhilaSitaM phalamAsAdayanti tathA paranayA apItyarthaH, punaH, itthaM vivadamAnAnAM paranayAnAM draSTA upekSyadRSTyA 'kimapIdamajJAnavijRmbhitaM kautukam' ityevaM prekSako'nekAntaH paripUrNAbhilaSitaH san , ebhyaH parasparaM vivadamAnebhyaH parebhyaH, prakRtitaH svasvabhAvAt , parAvRttim anyathAbhAvaM, na vrajati na yAti ata eva avanipAlaH avanipAla iva, yathA rAjA parasparaM vivadamAnAnAM mahiSasadRzAnAM mUDhAnAM svarAjyasaMsthitAnAM draSTA na tebhyaH prakRtito rAjasvabhAvAt parAvRttiM yathA tathetyarthaH // 4 // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 anekAntavyavasthAprakaraNam / viruddhaiH sattvAdyairiha bahuguNairgumphitatarnu, pradhAnaM yo vAJchatyakhilajagataH sarganipuNam / anekAntaM sAMkhyaH sa kathamavamanyeta vilaset, pramANAkSakrIDArasikahRdayazcet pariSadi // 5 // abaddhaM tattvena vyavahRtivazAd baddhamupayan , paraM brahma vyaSTyA jagadapi samaSTyA ca vividham / sarvatairthikAnAM syAdvAdAbhyupagantRtvaM samastIti pratipAdayituM prathamataH sAGkhyasya syAdvAdAbhyupagantRtvaM pratipAdayati-viruddhairiti-yaH sAGkhyaH, iha vastutattvanirUpaNe, viruddhaiH parasparaviruddhaiH, "sattvaM laghuprakAzakamiSTamupaSTambhakaM calaM ca rajaH / guru varaNakameva tamaH pradIpavaccArthato vRttiH // " [ ] iti vacanAllaghutva-prakAzakatva. dharmayogi sattvam , upaSTambhakatva-calatvadharmayogi rajaH, gurutvA-''varaNakatvadharmayogi tamaH, ityevaM parasparaviruddhatA'vaseyA, sattvAdyaiH sattva-rajastamobhiH, bahu. guNaiH tritvAtmakabahutvasaMkhyAviziSTaguNaiH, gumphitatanuM vyAptazarIraM triguNamayamiti yAvat , akhilajagataH sarganipuNaM nikhilajagadAvirbhAvakAraNam , tanmate utpattilakSaNasargasyAvirbhAvarUpatvAt , evambhUtaM pradhAnaM prakRtimabhyupagacchati, atra pradhAnamityekavacanAntapradhAnapadenaikatvasaMkhyAviziSTapradhAnaM pratipAdyamabhimatam, tathA caikarUpamanekarUpaM ca pradhAnamekamapi sadanekakAryakAritvato'nekasvabhAvamityanekAntAtmakameva pradhAnaM sAGkhyAbhyupagataM bhavatIti, sa itthamanekAntAtmakapradhAnAbhyupagantA sAGkhyaH kApiladarzanAnugAmI, cet yadi, pariSadi sabhAyAM pramANAkSakrIDArasikahRdayaH pramANAnyevAkSAH, taiH krIDanama, pramANavyavaharaNAtmakAkSakrIDane dyUte rasikamutsukaM tatpravaNamiti yAvat , hRdayamantaHkaraNaM yasya sa pramANAkSakrIDArasikahRdayaH, evambhUtaH san vilaset tadA kathamanekAntamavamanyeta, yena pramANenAnekAntaM pradhAnaM sidhyet tena pramANena vastumAtramapyanekAntaM siddhyedeva, pradhAnaM vA dRSTAntIkRtya vastutva-prameyatvAdihetunA'zeSasyaiva jagato'nekAntatvaM sidhyet , evamapi yadyanekAntaM sa nAbhyupeyAt pramANAkSakrIDAspadavidvadgoSThIbahirbhUta eva bhavedityabhisandhiH // 5 // vedAntino'pyadvaitavAdino'nekAntatvAbhyupagantRtvaM darzayati-abaddhamiti-paraM brahma zuddhacaitanyam , tattvena paramArthataH, abaddhaM mAyAlakSaNabandhanarahitam , vyava Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 347 tapasvI vedAntI vadatu vadanenAdvayakathA manekAntaM kAntaM smarati hRdayena tvavikalam // 6 // pramANaM nIlAdau kSaNaparicayAdau ca na tathA, vadannekaM jJAnaM sugatatanayazcitramapi ca / anekAntaM svAnte smarati yadi no tannijamatagrahAvezaklezaH kSapayati tadIyaM guNagaNam // 7 // hRtivazAt 'ayaM jIvo'yamIzvaraH' ityAdivyavahArabalAt, baddham antaHkaraNAvacchinnaM caitanyaM jIvaH, mAyAvacchinnaM caitanyamIzvara ityevamantaHkaraNa-mAyAdirUpopAdhiviziSTam , upayan abhyupagacchat , tathA jagadapi vyaSTayA ghaTa-paTAdivyAsarUpeNa, samaSTyA brahmANDalakSaNaikasvarUpeNa ca, vividham ekAnekakharUpamupayan , tapakhI yuktidaridraH prAmANikAnAM kRpApAtram , vedAntI brahmasUtrasUtraNasUtradhAravyAsAnuyAyI; vadanena vadanamAtreNa na tu yuktyA, advayakathAm advaitavAdaM, vadatu kathayatu, tu punaH, hRdayena antaHkaraNena, avikalaM sampUrNam , kAntaM yuktisundaram , anekAntam anekAntavAdaM smarati, tathA ca brahma baddhamabaddhaM jagavyaSTirUpatvAdanekaM samaSTirUpatvAdekamityanekAntameva vedAntyabhyupagacchatIti nirgalito'rthaH // 6 // bauddhasyApi kSaNikaikAntavAdino'nekAntAbhyupagantRtvaM prakaTayati-pramANamitiekaM jJAnaM nIlAdau pramANam , ca punaH kSaNaparicayAdau kSaNikatvAdI, AdipadAt svargaprApaNazaktayAderupagrahaH, na tathA na pramANam , evaM 'nIla-pIteM' iti samUhAlambanaM jJAnaM nIlAdyAkAramapi, citramapi citrAkAramapi, itthaM vadan sugatatanayo bauddho yadi, svAnte antaHkaraNe, anekAntaM no smarati, tat tadA, nijamatagrahAvezaklezaH nijamatasya svakIyaikAntakSaNikatvAbhyupagamalakSaNasya kadAgraharUpo yo grahaH pizAcAdistasya yaH svAntaHkaraNe, AvezaH pravezastato yaH klezaH-ApAtataH khamatavyavasthApakakuyuktinikarAnveSaNAyAsaH sa, tadIyaM bauddhasambandhinaM, guNagaNaM sUkSmabuddhivaibhavAdirUpaM, kSapayati vinAzayati, tataH svakIyaM guNagaNaM paripAlayatA bauddhanAnekAntAbhyupagamo'vazyameva vidheya ityarthaH // 7 // Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'wwwww anekAntavyavasthAprakaraNam / ghaTe citraM rUpaM pRthagapi ca nIlAdikamapi, bruvANI hetuM vaa'pyjnkmpiissttaanyvidhyaa| anekAntaM chettuM bata kathamubhau yoga-kaNabhuktanUjau svArUDhadrumaviTapatulyaM prabhavataH // 8 // parokSaM meyAMze kimapi ma(mi)ti-mAtraMzaviSaye'parokSaM caikaM yaH prabhaNati gururmaanmvshH| paro'pi dvairUpyaM jagati kalayan jaiminisutaH, kutaH syAdvAdaM yaH spRhayati na rucyA'rthavimukhaH // 9 // naiyAyika-vaizeSikayorapi syAdvAdAbhyupagantRtvaM samarthayati- ghaTe citramitipRthagapi zukla-nIlAdirUpebhyo bhinnamapi, citraM karburaM rUpam , ca punaH, nIlAdikaM rUpaM ghaTe ekasmin ,bruvANI kathayantau, vA athavA, hetumapi daNDatvAdinA ghaTAdikAraNamapi daNDAdikam , kAraNatAvacchedakatayeSTamabhimataM yad daNDatvAdikaM tadanyad yad dravyatvAdikaM tadvidhayA tadrUpega, ajanakamapi ghaTAdyakAraNamapi, 'bruvANI' ityasyAtrApi sambandhaH, itthaM bruvANAvubhau yogakaNabhuktanUjI naiyAyikavaizeSikau, 'bata' ityAzcarye, svArUDhadramaviTapatulyaM svakartRkArohaNakriyAkarmIbhUtavRkSazAkhAsadRzam , anekAntam syAdvAdaM kathaM chettuM prabhavataH ? yathA svArUDhavRkSazAkhAchedanaM svasyaivAdhaHpatanAtmakamaniSTaM tathA svAbhyupagatAnekAntApAkaraNe svasyaiva parAjaya ityarthaH // 8 // mImAMsakasyApi syAdvAdAbhyupagantRtvaM prakaTayati-parokSamiti-guruH prabhAkaranAmA mImAMsakaH, ekaM jJAnaM svarUpata ekameva jJAnaM kimapi anumityAdirUpam , na tu sarva pratyakSajJAnasya sarvAMza eva pratyakSarUpatvAt , meyAMze bAhyagrAhyAMze, parokSaM parIkSAtmakam , miti-mAtraMzaviSaye mitirjJAnaM svasvarUpaM tanmate sarvasya jJAnasya pramArUpatvameva bhramasyAbhAvAt , bhramasthale 'idam' iti jJAnaM pratyakSaM 'rajatam' iti jJAnaM smaraNam , tayorbhadAgrahanibandhanamaikyavyavahAraH, pravRttizca tatra tadviSayayorbhedAgrahAdeva, tathA ca mityaMzaviSaye jJAnasvarUpAMzaviSaye mAtraMzaviSaye pramAtraMzaviSaye ca tadevAnumityAdijJAnam , aparokSaM pratyakSAtmakamityevaM, prabhaNati prakarSeNa vakti, yato'yam avazaH atIndriyajJAnavAdisvagurukumArilabhaTTaparAdhInatvAbhAvAt svatantraH, www Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 349 na yannAma brUte samayavigamahIparavazA, hRdA tu snehaM na tyajati vipulaM yadguNakRtam / anekAntasyAgre kalitavinayA maunaracanAdidAnI saJjAtA nanu navavadhUrvAdipariSat // 10 // paro'pi prabhAkarabhinno'pi, jaiminIsutaH pUrvamImAMsAsUtrapraNayanakartRjaiminimatAnuyAyI kumArilabhaTTaH, jagati vastumAtre bhedA'bhedalakSaNaM dvairUpyaM guNa-guNyAdIna sAmAnya-tadvatAM ca bhedA-'bhedalakSaNAviSvagbhAvasambandhasyaiva tenAbhyupagamAt , bhAvA-'bhAvobhayarUpatvalakSaNaM dvairUpyaM vA, abhAvasyAdhikaraNasvarUpatayaiva tenorarIkArAt , sarvasyaiva bhAvasya yatkiJcitpadArthAbhAvAdhikaraNatvenAbhAvarUpatvAt , kalayan abhyupagacchan , kutaH kasmAt kAraNAt , syAdvAdaM na spRhayati nAbhyupagacchati, apitvabhyupagacchatyeva, yaH kumArilabhaTTo rucyA svecchAmAtreNa, arthavimukhaH artha na svIkaroti, kintu yuktyupetamevArthamurarIkarotItyarthaH // 9 // __ anekAntasya pramANarAjasya vAdipariSannavavadhUriti darzayati-yathA navavadhUna svAminAmoccAraNaM karoti, svAmiguNaprabhavaM snehaM svAmiviSayakaM hRdayena gRhNAti svAmino'gre vinItA maunamavalambyAvatiSThate tathaiva sarva vAdipariSat samAcaratItyupadarzayati-na yannAmeti-samayasyaikAntAbhyupagamalakSaNasvasiddhAntasya yo vigamo'pahatistatprabhavA yA hIrlajA tatparavazA tadadhInA satI vAdipariSat , yannAma yasyAnekAntasya nAma, na brUte noccArayati, anekAntavAdaH kAnta ityevamuccArite ekAntavAdipariSadaH svarAddhAntahAniH syAdatastathA na brUta ityarthaH, svIyatattvanirUpaNe tatra tatra tattve'nekadharmasamAvezamupadarzayatItyataH, yahuNakRtaM yasyAnekAntasya guNaprabhavaM vipulaM snehamanekAntatattve rAgaM, hRdA hRdayena na tyajati tathA'nekAntasyAnekAntavAdasyAgre, kalitavinayA kalitaH svIkRto viziSTo nayo naigamAdiryathA sA kalitavinayA, kathammevambhUtA'vadhAryate'ta Aha-maunaracanAt anekAntavAdinA'nekAntatattve yuktito vyavasthApite sarva evaikAntavAdino mUkA eva bhavantItyarthaH, idAnIm asmAbhiranekAntavyavasthAprakaraNe sampUrNabhAvamupanIte sati tatkAlaM, saJjAtA'bhavat , nanu nizcitam , navavadhUH navapariNItA vadhUriva // 10 // Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 anekAntavyavasthAprakaraNam / smitAkSINAM muktau sakalavidi bhuktau ca na bhajenmunIndUnAM dharmopakaraNavidhau cApi bhajanam / vihasto digvAsA yadi madirayevAvRtamatiH, prasiddhaiH siddhAntaistadahaha mahad vairamudayet // 11 // kriyAyAM jJAne ca vyavahRtividhau nizcayapade SpavAde cotsarge kalita militApekSaNasu (mu) khaiH / hataikAntadhvAntaM matamidamanekAntamahasA, pavitraM jainendraM jayati sitavastrairyativRSaiH // 12 // idAnIM dikpaTAn zikSayati- smitA kSINAmiti / smitAkSINAM strINAM, mukta mokSe, bhajanam anekAntaM na bhajediti sambandhaH, kAsAJcit strINAmutpannakevalAnAM muktirbhavati, anutpanna kevalAnAmabhavyAnAM ca tAsAM muktirna bhavatyapItyevamanekAntaM na bhajet, kintu sarvAsAM strINAM na bhavatyeva mokSa ityevamekAntameva svIku - ryAt, sakalavidIti-sakalajJe kevalini, bhuktau kavalAhAre, bhajanaM na bhajet anekAntaM na bhajet, amukasmin deze'mukasmin kAle'mukapramANaM kevalI kavalAhAraM karoti tadanyadeza-kAlAdAvanIdRzaM kavalAhAraM nAcaratItyevamanekAntaM nAGgIkuryAt, kintu kevalI kavalAhAraM na karotyevamityevamekAntamevorarIkurvIta, munIndrANAM sAdhupravarANAM dhamopakaraNavidhAvapi bhajanam anekAntaM na bhajet nAzrayet, yAvatopakaraNena sAdhozcAritraM surakSitaM bhavati tAvaddharmopakaraNamavazyameva saGgrahItavyaM tadadhikaM tu nirgranthasya sAdhorna kalpate ityevamanekAntaM nAzrayet kintu cIvarabhojanapAtrAdikaM sarvameva parityaktavyameva nirgranthAnAM munInAmityevamekAntameva svIkurvIta, evambhUto madirayevAvRtamatirdigvAsA digambaro yadi strImuktatyAdipratipAdakatayA prasiddhaiH siddhAntairjenarAddhAntaistenApi pramANatayorarIkRtairvihasta Alambana rahito bhavediti zeSaH, tat tadA, ahaha Azcarye khede vA, mahad vairaM strImuktyAdAvAgamavacanAni pramANatayopadarzayadbhiH zvetavAsobhirasmAbhiH sammatasya mahacchatrubhAvam udayet AvirbhavedityarthaH // 11 // www jainamatasya sarvotkRSTatvamAvedayati-kriyAyAmiti - ' kriyAyAm' ityAdisaptamyantaSaGkasya 'kalitamilitApekSaNamukhaiH' ityatrAnvayaH, tasya ca 'yativRSaiH' ityanenAnvayaH, sitavastraiH zvetAmbaraiH, yativRSaiH muniprakANDaiH, anekAntamahasA Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam . 351 imaM granthaM kRtvA viSayaviSavikSepakaluSa, phalaM nAnyad yAce kimapi bhavabhUtiprabhRtikam / ihA'mutrApi stAnmama matiranekAntaviSaye, dhruvetyetad yAce tadidamanuyAcadhvamapare // 13 // syAdvAdatejasA, hataikAntadhvAntaM vinaSTaikAnta tamasam , pavitram atipUtam , idaM yuktijAlairmayottambhitam , jainendraM jinendraprarUpitam , mataM jayati sarvotkRSTatayA'vabhAsate, yairyativRSairanaikAntopodvalakayuktijAlalakSaNaviziSTatejassamaSTidvArA jainendra mataM hataikAntadhvAntaM teSAmitthaM sAmarthya kathamityapekSayAM vizinaSTi-kriyAyAmityAdi / kriyAyAM muktyAdiphalakakriyAnuSThAne, phalajananArtha kalitaM nirNItaM militApekSaNaM yaiH, na kevalayA kriyayA nApi jJAnamAtreNa mokSaphalaniSpattiH, kintu militAbhyAM kriyA-jJAnAbhyAM mokSaH, evaM na vyavahAramAtreNa nApi nizcayamAtreNa laukikaparIkSakasakalalokayAtrAnirvahaNaM kintu militAbhyAM tAbhyAM tat , tathotsargavinirmukto'pavAdo'pavAdavinirmukta utsargo vA na vihita-niSiddhazAstrArthanirNayakSama iti militau tAvapekSaNIyau zAstrArthanirNaye iti kriyaikAntavAdo jJAnaikAntavAdo vyavahAraikAnto nizcayaikAntaH kevalApavAdamArgaH kevalotsargamArgazca nAdaraNIyo lokikaparIkSakairityevaM nirNItaM militApekSaNaM yairiti yAvat , te kalitamilitApekSaNAH, tanmukhaistatpradhAnairityarthaH, 'kalitamilitApekSaNasukhaiH' iti pAThaprAmANye tu kalitaM nirNItaM militApekSaNenAkliSTakalpanAtmakAnAyAsalakSaNaM sukhaM yaiste kalitamilitApekSaNasukhAstairityarthaH, kriyaikAntAdivAde tu bahuvidhakliSTakalpanAyAsaprabhavaM duHkhaM supratItamevetyAzayaH // 12 // etadranthakaraNaphalaM prArthayati-imaM granthamiti-imaM granthaM kRtvA 'viSayaviSavikSepakaluSamanyat kimapi bhavabhUtiprabhRtikaM phalamabhISTadevadevebhyaH zrIbhagavadbhayo jinendrebhyo na yAce, kintu iha loke, amutrApi paraloke'pi, anekAntaviSaye dhruvA matirmama stAdityetat phalaM yAce, tadidam anekAntatattvaviSayakamatilakSaNaphalam, anu mattaH pazcAd apare'nye'pi janA yaacdhvmitynvyH| bhavabhUtiprabhRtikaM bhavo manuSyAdigatau janma, bhUtirdhanadhAnyAdisamRddhiH, tatprabhRtikaM tadAdyanyadapi, athavA bhavo mahAdevastasya bhUtiraNimAdyaSTasiddhistatprabhRtikaM tatphalamaniSTatvAdanAkAsitamityAvedayituM vizinaSTi-viSayeti-viSayaH kalatra-putra-hiraNya-rAjAdiH, durantasaMsAramahAgartapAtanibandhanamohajanakatvAd viSaM tatprabhavo yo vikSepo manaso'nekAgratA tena kaluSamityarthaH mokSalakSaNaM phalaM sarveSAmevAbhISTam , taccAnekAntatattvajJAnAdevetya Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 mwwww anekAntavyavasthAprakaraNam / sUrizrIvijayAdidevasuguroH paTTAmbarAhamaNau, sUrizrIvijayAdisiMhasugurau zakrAsanaM bhejuSi / sUrizrIvijayaprabhe zritavati prAjyaM ca rAjyaM kRto, __ grantho'yaM vitanotu kovidakule modaM vinodaM tathA // 1 // vaackprissttilkshriimtklyaannvijygnnishissyaaH| zrIlAbhavijayavibudhA, abhavan vidyAvatAM dhuryaaH||2|| zrIjItavijayavibudhAsteSAM ziSyAstapAgaNaprathitAH / teSAM satIrthamukhyAH, zrInayavijayAbhidhA vibudhAH // 3 // tatpAdapadmamadhupaH, shriipdmvijyaanujH| sattarkamakarodenaM, yazovijayavAcakaH // 4 // // iti jagadgurubirudadhArakabhaTTArakazrohIravijayasUripurandaraziSyamukhyaSadatarkivizAradamahopAdhyAya - zrIkalyANavijayagaNiziSyatilakapaNDitazrIlAbhavijayagaNiziSyakoTIrapaNDitazrIjItavijayagaNi - satIrthyAlakArapaNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkeNa paNDitazrIpadmavijayagaNi-sahodareNopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracito'nekAntavyavasthAbhidhAnaH __ zrIjainatarkagranthaH sampUrNaH // pratyakSaraM nirUpyAsya, granthamAnaM vinishcitm| trisahasrI trizatI ca, saptapaJcAzaduttarA // 16 to'nekAntaviSayA matiryathA mamAbhISTaphalajanakatvAt phalatayeSTA tathA'nyeSAmapItyato'nye'pyanekAntaviSayAM matimavApya mokSabhAgino bhavantvityanukampayA parAn prati 'tadidamanuyAcadhvamapare' ityAzaMsanaM granthakRtAmiti // 13 // granthasya karaNakAlaparicayaM kovidakulAnanda-vinodajanakatvAzaMsanaM copadarzatisUrIti-zrIvijayadevasRripaTTAlaGkAre zrIvijayasiMhasarau svarga gatavati sati tatpaTTamalakurvANe zrIvijayaprabhasUrau racito'yaM granthaH kovidakule modaM vinodaM ca vistArayatviti mukulito'rthaH / tribhiH zlokainthikAraH khaparicayamAvedayati-vAcaketipadyatrayamidaM spaSTArthamiti // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAyAH sArapadyAni vyAkhyA kApi vicArasAraghaTitA kAcit sphuTArthapradA, ___ kAcid granthaviziSTagranthiviSamasthAnaikabaddhAdarA / kAcid gUDharahasyamAtrakalanAsaJcArivAcaHprathA, tAsAmanyatamA mayA'pi racitA vyAkhyeyamasvAhatA // 1. // mUlaM kvAnativistRtoktikalitaM bahvarthabodhoddharaM. __ nItivrAtapratItatattvamikarAnalpapnathAbhAsuram / vyAkhyA kvAMtra nayaikadezakalitA vispaSTabhAvAJcitA, . ___ naivaM satyapi mUlatattvaviSayopekSyA samIkSAvatAm // 2 // mUle ye'rthA niruktAsta iha vivaraNe spaSTarUpeNa samyag bAlAnAM buddhimArgAnusaraNaviSayA darzitA yuktyupetAH / te'mI saMkSepato'rthAH sumananapadavIM yAntu nityaM budhAnA- . maklezenaiva yasmAt sa iha laghutamo mArga eSa kramADhyaH // 3 // . natvA zrIvItarAgaM zramamiha pravaro vAcakAnAmapUrva, __ syAdvAdArthavyavasthAphalakamacakalanna zramo'yaM vRthA yat / jJAtuM zakyaM na cAnyairjinamatamamitaM nItilezaikavi - dharmo'nekAnta iSTo mitinayaprathito vastumAtrasya tatra // 4 // bhAvA-'bhAvAdyanekAtmakamatha ca bhavedekarUpaM ca tattvaM, so'nekAnto budhAnAM pramitiviSayatAM yAti tattvAni sapta / tattvArtha darzitAni prathama iha mato jIvanAmA padArthoM mAnyo'jIvo dvitIyo bhavati nanu bhidA tasya dharmAdikApi // 5 // karmAdAnaikaheturbhavati jinamate cAvAkhyastRtIyo bandhaH karmAtmayogaH prakRtiprabhRtikaH syAccaturthaH padArthaH / rodhaH syAdAsravasyAbhimata iha mate saMvaraH paJcamo'rthaH, ....... SaSThaH syAnnijerAkhyo jinavaragaditaH saptamo mokssnaamaa.|| 6 // puNyA-'puNye tu bandhe pravizata iti te nAdhike cAtra carcA 'nekA praznottarAbhyAM budhajanahRdayAhAdinI sNpryuktaa| ... kSiptaM vaizeSikANAM vibhajanaviSaye sammataM saMnirucya, tattvAnAM saptadhA vA bhavati ca navadhA jainamAnyo vibhAgaH // 7 // a. vya. 23 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anekAnta vyavasthAprakaraNam / bhAvA'bhAvAdicitrAkRti matijanakatvAzrayadvisvabhAvatAdAtmyApanna jAtyantarasamanugatai kasvarUpo mito yaH / so'nekAnto'sti nAsti dvividhamatibhavo nAnyathA syAd yato'to, bhAvA'bhAvAdirUpA dvividha pariNatirvastumAtrasya mAnyA // 8 // carcA cAtrApyanekA vimatamatibalAt kAtarANAM pareSAM, chinnA sayuktiputraiH pratiniyatamatiH syAcca hetorvizeSAt / sAmagrIsavyapekSAcchrutamapi niyatagrAhi nIti prabhedAt, syAdevaM caikavastunyapi bahuvacanaM tadbahutvaprabodhe // 9 // itthaM mAnyA nayA ye pratiniyatamatau hetubhAvaM bhajante, te jJeyA naigamAyA jinasamayagatAH sapta sAmAnyato'rthAn / gRhNAtyevaM vizeSAnnigamabhavatayA naigamastatra bhinnaH, sAmAnyAt syAd vizeSastadapi nanu pRthak syAd vizeSAnnaye'smin // 10 // bhinnatvenobhayasya grahaNapaTurayaM na pramANaM tato'yaM, mithyAdRSTiH kaNAdAnumatamatamivetyasya saMvAdanArtham / vAdIndrodgArarUpA budhajanamahitA sammatigranthagAthA, svasyAbhISTArthasiddhyai vivaraNakalitA darzitA granthakartrA // 11 // dravyaM paryAyamevaM yadi pRthagubhayaM gAhate'yaM tadA kiM, dravyArthasya prabhedo bhavati na tu tathA paryavArthasya bhedaH / dravyArtha cainamAryaH kathayati sudhiyAmagraNIH siddhasena - zvAptaH siddhAntavettA'pyanumanuta imaM pUjyapAdastathaiva // 12 // etacchaGkApanutyai kathayati vibudho granthakAro'tra yukti svasvAnyagrAhyabAdhaprathanaparatayA syAt tu nItervyavasthA / dravyAMzaM naiva cAyaM kSipati nanu tataH paryavagrAhibhAve, dravyArtho'yaM nirukto bahuvidha uditazcAtra siddhAntavAdaH // 13 // sAmAnyagrAhako'yaM pravizati niyataM saGgrahe syAd vizeSa grAhI cAyaM tathaiva vyavahRtinayagastena tAbhyAM na bhinnaH / ityevaM sammatau no pRthagayamudito yanmate'yaM vibhinno, nAnAbhiprAyabhedA anumativiSayAstanmate cAsya mAnyAH // 14 // Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 355 keciccAtmaiva sarva tvabhidadhati pare so'pi caiko'pyanekaH, prAhuzcetthaM tathA'nye'bhidadhati katidhA krtRtaadiprkaarH| . kasyApISTaM pradhAnAjagadidamabhavat sezvaraM tat tathA'nya danyaistvetanmataM cANunicayaprabhavaM sezvarAdiprabhedam // 15 // kartA karmavyapekSo bhavati tu jagatazcezvaro na svatantro, nAyaM karmavyapekSo viracayati jagad hIyate cezvaratvam / / itthaM kasyApi ceSTaM niyatiprabhRtayaH santyaneke'pi vAdA___ ste sarve sammatau yannanu nigamapadArthA niruktA vibhAvyAH // 16 // jAtaM vaizeSikANAM matamiha nayato naigamAdeva tatra, dravyAdyAH SaT padArthA vibhajanakalayA darzitAH saMvibhaktAH / no yuktyA yujyate tanmatamiti ghaTanA khaNDanoktyA samiddhA, saGkhyAnAmA padArtho'pyanubhavapadavIM yAti yasmAd vibhinnaH // 17 // zaktirdAhAdikArye dahanaprabhRtigA mAnasiddhA'pi mAnyA no tasyAH khaNDanArthA paramananaghaTA yuktitttvoppnnaa| .. vaiziSTyAkhyaH padArtho'pyapara iha bhaved yuktitastasya siddhi___oM tadbAdhAprakAraH kaNabhuganumato yuktimArga prayAti // 18 // sAdRzyaM cApi bhinnaM na ca parakalitaM tatsvarUpaM tu samyak, syAdevaM kAraNatvaM na ca tadapi paroktasvarUpAnuSaktam / yA tatraivAnyathAsiddhivibhajanakathA paJcadhA tasya mAnyA sA tadyuktiprapaJcaiH prathamamupagamAgArabhAge praviSTA // 19 // pazcAt sA'pi vyudastA kramata iha yato no paroktiprapaJco, hetAvAtmezvarAdau ghaTata itarathA sA'nyathAsiddhikanthA / tatroddhAraprakAro na ca paragadito yuktimArgAnugAmI, tasmAddhetutvamanyat kalayatu sukRtI kvAnyathAsiddhivArtA // 20 // AdhAratvaM tathA'nyad bhavati ca pratiyogitvamanyat tathaiva, nAtrA'pyanyoktamArgo bhavati viSayatA tadvadevAtiriktA / evaM cAnye'pi dharmA anubhavapadavIM bhedadRSTyA prayAnti, te cAbhedaikadRSTyA mananamupagatA naiva bhedaM sahante // 21 // Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 anekAntavyavasthAprakaraNam / wwww tasmAt kAntaM kRtAntaM jinavacanamitAnantadharmAtmavastUdvArollekhaM pramANaM zrayatu nanu budho hemasUryAttabhAsam / itthaM vaizeSikANAM matamiha dalitaM taddizaivA''kSapAdaM, wwwwww sarvaM duHsthaM padArthAkalanamiti dizA naigamasya prapUrNA // 22 // sAmAnyenAkhilasya grahaNapaTurasau saGgrahAkhyo nayo'nyo, yatrA'nyo no vizeSo'bhyupagamaviSayo vastumAtraM sadaiva / sattA'nanyatvabhAve sati bhavati ghaTAdirhi bhAvo'nyathA no, tasmAdastikriyaivAkhilavacanagatA'zrUyamANA'pi yojyA // 23 // etannItiprabhAvAt khalu hariravadat sarvazabdAbhidheyaM, cAstyarthaM saccidAnandamayamapi parabrahma cAdvaitarUpam / vastu svIkRtya mAyAmayamakhilamidaM dRzyamAnaM jagacA 'vastveveti brutrANo matamaparamato nirmame brahmavAdI // 24 // mAyaivAjJAnarUpA'pyaghaTitaghaTanArthA samaSTyAdirUpA, wwwwmm prAdhAnyAcchuddhasattvA kalayati nanu sA cezvaropAdhibhAvam / hetutvAt sA samaSTirjagata iha matA vyaSTirUpA tvanekA, jIvopAdhiH pradhAnAnmalinaguNamayI kozabhedo vibhaktaH // 25 // asyAjJAnasya zaktidvayamapi gaditaM cAvRNotyekayA tat, yAsnyA vikSepazaktirnanu bhavati tayA sRSTirasyAkhilasya / tatsRSTastu prakAro bahuvidha uditastatprasaGgAcca liGgaM, proktaM tasyApi saptottaradazapramitAzcAGgabhedA niruktAH // 26 // kozAkhyAnaM tu tatrA'nyadapi bahuvidhaM tasya mAnyaM prasaGgA duktaM prANAdipaJcIkaraNagamanikA darzitA tasya mAnyA / adhyAropA - SpavAdAvapi tadanumatau darzitau zodhitau sta stAbhyAM tattvampadArthau pRthagapi gaditastattvamorarthabhedaH // 27 // tatrAkhaNDArthabodhAnuguNamabhihitaM tattvamasyAdivAkye, sambandhAnAM trikaM copagamapadamitA lakSaNA bhAgamAtre / vAkyotthAkhaNDabodhAt paracidanugatAjJAnabAdhAcca zuddha brahmAvasthAnamuktaM pramitimupagatA brahmaNo vRttirevam // 28 // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 357 abhyasthAH SaT zamAdyAH sahakRtividhayA'tropayuktA niruktA,. . ___ AtmajJAnaprakArAH zravaNaprabhRtayo bhAvitAstatprasaGgAt / SaliGgAnyadvayAtmanyavadhRtiphalakAnISTatAtparyarUpe, vedAntAnAM samAdhirdvividha iha tathA tasya cAGgAnyathASTau // 29 // vighnAzcaivaM layAdyAH sphuTamiha gaditA IdRzAd brahmabodhAd, ___ bAdhe'jJAnasya pUrva tadanu ca nikhile bAdhite kAryavarge / bAdhAyAM saJcitasyApyadRDhaviSayake saMzayAdau vyudaste, prArabdhAdRSTabhoktA vyavahRtiniyato vartate buddhatattvaH // 30 // prArabdhAdRSTajanyAkhilaphalabhavanAt kSINapuNyAdikarmA, brahmAdvaitasvarUpo bhavati nanu tadA kevalo mukta AtmA / itthaM vedAntimAnyaM zrutizataprathitaM darzanaM saGgrahotthaM, yuktivAtAsahatvAdanubhavatu kRtI sarvathaivendrajAlam // 31 // brahmAdvaite kathaM te niyataviSayiNI bandha-mokSavyavasthA, caitanyaM buddhigaM te mukhamiva mukure sammato jIva eSaH / bandho buddhervinAzo yadi tava samaye muktatA bimbavAde, . ____ no yukkaivaM vyavasthA nahi bhavati tadA muktatA te kadA'pi // 32 // buddhizcaikA vinaSTA bhavatu nanu parA vidyate sA tu tatra, caitanyaM tat samastItyata iha bhavitA zuddhatA naiknaashe| . tadbaddha zatastadgatavigamabhavA tasya jIvasya muktiH, syAdeSA'pi vyavasthA nahi paraprathitA sAMzatA rattidoSAt // 33 // saiSA nAbhAsavAde parasamayamatA nApyavacchedavAde, yuktA taddoSabhAvAnna ca paragaditA dRSTisRSTistu yuktaa| ... tasyAmajJAnamekaM tadupahitamatha brahmajIvo'pi caika stanmuktau sarvamuktirvyavahRtivilayAnnaiva mAnyA budhAnAm // 34 // muktatvaM brahmagaM te sahajamiti na vai vaktumevaM tu zakyaM, syAdvAdArthapravezAdagatiraparathA no mumukSupadezaH / / .. vaiphalyAt kalpanAtaH phalamapi ghaTate nApyavidyAnivRtti- ' ! bodho nirvikalpaH khata iha puruSArthatvametasya no yat // 35 // Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 anekAntavyavasthAprakaraNam / no janyaM brahma cAsya prabhavati viSayo'janyametat phalaM no, nirdharme brahmatattve bhavati viSayatA naiva bhinnApyabhinnA / brahmAkAratvamevaM na kathamapi bhaved vRttigaM nAtra kazcit , sambandho'jJAnahAniprajananabalato na pramANaM ca vRttiH // 36 // nAjJAnadhvaMsakatve niyamanakRdasacchedakaH ko'pi dharmo, vaktuM zakyastu vRtteH paramatamakhilaM tatra yuktyA vizIrNam / ajJAnadhvaMsakatvaM vinigamayati te cecchutirbrahmabodhe pRccha tvaM tarhi tAM bhoH kathamiha ghaTanAM tvaM karoSIti samyak // 37 // bhAvA-'bhAvatvadharmadvayasamanugamAccedanirvAcyarUpAM,, mAyAM brUSe tadAnIM kalaya nikaTagaM tvaM tvanekAntavAdam / syAdvAde saptabhaGgIvacanatanugataH syAdavaktavya eve tyevaM bhaGgastRtIyaH kathayati sakalaM vastvavaktavyarUpam // 38 // mAyA'vaktavyatA ced bhavadabhilaSitA sarvathA tanna yuktA, syAdevaM sA khapuSpAdikasadRzatayA kiM tayA bhAvyamatra / no satyA nApyasatyA gaditumanuguNA sA tathA hemasRri.. duHsthAmenAmakArSInnanu bhavatu kathaM tatra susthaH paro'pi // 39 // jJAne nirdharmikatvAdyapi paragaditaM yujyate naiva naivaM, nityatvaM sarvathA'smin bhavati nahi tathaikyaM tu kAntaM tadiSTam / kiJcaivaM satsadityAdyanugatamatitaH syAt sadadvaitameva, jJAnAdvaitaM tu kasmAcchrutiriha prathitA sattva-cittvAdidharme // 40 // eka taccet sadAdyAtmakamapi nanu tat kiM na sarvAtmakaM syA dekajJAnena sarvAvagatiriti prathA dravyanItyA tu yuktA / 'je egaM jANaittItyapi jinavacanaM syAt tadAnusRtArtha mitthaM tattvaikadRSTyA kalayatu sukRtI sarvamekaM ca nAnA // 41 // yA'bhISTA lakSaNA te jahadajahatI tattvamasyAdivAkye__'khaNDabrahmasvarUpe upagamapadavI prApitA yuktitazca / dRSTAnto darzito yo na ca sa paramataH so'yamityAdivAkye, nirbIjA lakSaNA no'nvayasamanugamazcArthayoryat kathaJcit // 42 // Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam / 359 tattedantAvatoryad bhavati nanu kathaJcit tu tAdAtmyabandho, bhedA-'medAtmako'sau nahi bhavati virodho'pi caadhyksssiddhe| naivaM ceccitrarUpAdyavagativiSaye lakSaNA syAt tvakhaNDe, .. iSTA ced dravyadRSTyA tadiha bhavatu paryAyadRSTyA sakhaNDaH // 43 // tattve'khaNDArthazabde'pyanubhavatu kRtI khaNDabodhArthamenAM, nAkhaNDasyaiva bodho bhavati na tu tathA khaNDadhIratra mAnam / khaNDAkhaNDArthabodhodbhavabalata idaM vastu mAnyaM kathaJcit, khaNDAkhaNDasvarUpaM kalaya nanu jinAjJAM samAlambya vAdin / // 44 // artho'yaM sammatAvapyanumativiSamastena vastvevameva, brahmAkhaNDaikarUpaM zrutirapi manute nizcayAlambanena / no zuddhe brahmatattve kathamapi ghaTate lakSaNA bandharUpA, tAtparya nApyakhaNDe'nadhigativiSaye brahmaNi syAcca yuktam // 45 // tadvAcyo yaH parAtmA jinapadagaditastvaMpadArtho'ntarAtmA, bhedA-'bhedAtmabandhastadubhayaniyatastattvamasyAdivAkyAt / tAtparyeNAvadhAryoM jinasamayavidA nAtra doSasya lezo, vedAntAH sarva eva stutiviSayaparA nAdvayArthA vibhAvyAH // 46 // vede vidhyarthavAdAnuvacanaparatA bhASyavRttyAdisiddhA, ___ svArthe mAnaM na vedAntavacanamiti mImAMsakAH saGgirante / vidhyaGgatvaM tu hetuH prabhavati na ca tattvaM prasiddha vidhInAM, . nAGga vedAntavAkyaM digiyamabhihitA saGgrahasya prapUrNA // 47 // sAmAnyaM yo vizeSAbhyupagamapravaNo nAbhyupaityeva dharma, loke sarvA vizeSAd vyavahRtirudayaM yAti sAmAnyato no| bAhulyenopacAraM kalayati sa nayo naigamAt saGgrahAcca, bhinno jJeyo nayajJairvyavahRtiriti yannAma zAstre pratItam // 48 // sAmAnya no vizeSebhya iha paratayA bhAsate lokayAtrA, sarvA sidhyed vizeSAd grahaNamanugatasyAstu tadbhAntameva / dravyArthAd doSajanyaM nahi bhavati tato vastusiddhiryato no. yAvadvyaktibhya etannahi mativiSayo bhinnabhAvena mAtuH // 49 // Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 anekAntavyavasthAprakaraNam / yAvaddravyopayogIH nanu bhavati tatastyajyate yad gRhItvA, tattatsAmAnyarUpaM vyavahRtiviSayaH paryavagrAhyabhAvAt / satyaM sAmAnyamevaM vyavahRtiviSayastagrahe tvapramAtva nirNItiH syAdamuSmAnnahi bhavati vRthA tAvatA'pyasya yatnaH // 50 // nanvevaM saGgraho'tha* vyavahRtirapi ca staH kathaM naiva mithyA, yasmAdekaikabhAge tvavadhRtipravaNau vastuno dvau nayau tau / mithyAdRSTI tu satyaM mitha iha yadi no savyapekSau tadAnIM, samyagdRSTirvyapekSAjanitasamudaye sammatAvitthamuktam // 51 // anyo'nyaM nizritatve bhavati samudaye naiva mithyAtvayogaH, wwww samyaktvaM kintu yasmAt samudaya iha no jJAnapuJjasvarUpaH / atyaktAnyasvarUpAdhyavasitirapi tu procyate caika eva, tatraivAnyo'nyanizrApadamapi ghaTate nAnyathA bodhakaM tat // 52 // mImAMsAgranthakartrA tviha tu samudaye tattvagatyai nibaddhA, dRSTAntodbhAsikA'syAM sulalitaviSayA sammatigranthagAthA | ante svAbhISTasiddheranugatira bhito'darzi caitanyameka`mAtmadravyAnuviddhapramiti - nayamayaM syAt samUhasvarUpam // 53 // svAMze satyA nayAste para viSayahatau te tu mithyAvasAyAH, satyAste vA tu mithyA vibhajanamiti ye kurvate te tvadhIrAH / dRSTA nekAntatattvo na khalu vibhajate cetthamatra pramANaM, sammatyuktirnibaddhA naya-pramiticitaM caikamevAtmarUpam // 54 // mAnaM nItiH kunItistrividhavibhajanA darzitA hemasUreH, padyaM saMvAdanArthaM gaditamiha tato durnayAvasthatAyAm / yatnaH sAmAnyahatyai vyavahRtinayagastarkavad vA pramANe, 'svArthe dArvyAya naivetaraviSayapratikSepaNaM cAtra mukhyam // 55 // loke yasmin yathaiva vyavahRtibhavanaM tat tathaivAnyathA no, svIkurvan vastu vA'yaM vyavahRtipadato gIyate nItividbhiH / loke yaH kRSNavarNo bhramara iti mataH so'sya no paJcavarNo, nirNIto nizcayenApyatha gatiruditA'zveta ityAdivAkye // 56 // Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 361 etasmAt kApilAnAM mataMmiha prathitaM varNitA prakriyA'sya, . ___ mUlaM cAtra pradhAnaM prakRtiriti mataM kAryabhedAzca tasmAt / sAmyAvasthA guNAnAM bhavati tu prakRtirbuddhirutpadyate'to- ' 'haGkAraH syAt tataH SoDazakagaNa ita: sAkhyazAstraprasiddhaH // 57 // tanmAtrebhyastu paJcabhya udayati mahApaJcabhUtAkhyatattvaM, caitanyAtmA tathAtmA puruSapadamito naiva kartA sa bhoktaa| tattvAnyetAni cAsmin zaranayanamitAnyAzrame yatra kutra, jJAtAni jJAtRjIve tu paramapuruSArthAkhyamokSapradAni // 58 // buddhyAdyA ye pradhAnAdudayamupagatAste tato naiva bhinnA straiguNyAdeH pradhAnAtmakamakhilamidaM vyaktamityAdiyuktiH / hetvAtmanyeva kArya yadasadakaraNAdizca tatrApi hetu- bhaidAnAM ye tu dRSTAH pariNatipramukhAstaiH pradhAnasya siddhiH // 59 // sAmAnyaM cAtra sattvAdikamanugatitazcaikamuktaM jaDAtma___ dravyaM yaccetanaM cAnanugatamuditaM dravyametat tvazuddham / tasmAditthaM vibhAgAd vyavahRtinayako nItivijJoktarUpo 'zuddhadravyArthiko'sau kapilamatabhave heturiSTo budhAnAm // 6 // so'yaM mithyAvicAraM nahi khalu sahate yat pradhAnakhaMbhAvA, no yuktAH kAryabhedAH kathanamapi ca tataH kAryabhAvena vRttAH / yad yasmAnava bhinna tadiha bhavati no tasya kArya ca hetu bhinnaM yat kArya-hetvoH kalayati sukRtI lakSaNaM sarvathaiva // 11 // no'mede caiva mUlaprakRtirapi kRtistvevamAdirvibhAgo, yuktaH kiM nAnyathA''tmA prakRtivikRtibhAvena bhAjyo bhavet te| kiM vyaktaM hetumattvAdikalitamatha no'vyaktametAdRzaM ce tyuktirvai yuktiyuktA vyavahRtirakhilA bhedagA khaNDitA syAt // 62 // sattvAdau cetane vA'bhyupagamanamapi prAjJavad bhinnatAyA stat te vyarthaM tvamede'pi nanu bhavati yadvaiparItyaM padArthe / no vA te'trAnvayAdiH prakRtivikRtigo dRzyate tatpradhAnA derbuddhyAdestu sRSTiH pramitiviSayatA bhAvato naiva yuktA // 63 // Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 anekAntavyavasthAprakaraNam / nitye naiva krameNArthakaraNamapi te yogapadyena no tad, ___ no vA yujyeta vAdastava tu pariNateryad vikalpaiH sa bhinnaH / vistIrNA cAtra carcA pariNativiSayA tena sAGkhyAbhyupeto, no yukto hetuvAdaH pariNatibalataH kintvanekAntataH saH // 64 // kiJcAsatkAryavAdI sadakaraNamukhAn sAGkhyasatkAryahatya, hetUna vaktuM samarthoM bhavasi ca pratibandyA gRhItastadA tvam / evaM te darzane no kathamapi ghaTate sAdhanasya prayoge, sAphalyaM saMzayAderbhavati vighaTanaM naiva nityasya yasmAt // 65 // nAbhivyaktistu yuktA bhavati pratihatA yat prabhUtairvikalpaiH, zaGkA'satkAryahatyai nanu pararacitA yuktito'tha vyudastA / evaM satkAryavAde nahi bhavata ubhau bandha-mokSau pradhAnA_ stitve ye hetavo'tra prathamamabhihatAsta tvasidhyAdiyuktAH // 66 // carcA cAtrApi kAntA paramatahanane'darzi zaGkottarAbhyAM, yad yat sAGkhyasya vAcyaM tadakhilamapi saMbhAvya dUraM nirastam / caitanyaM tvAtmarUpaM prakRti-vikRtito bhinnamuktaM pramANaM, cAkhyAtaM vedavAkyaM puruSa upagato bhoktRrUpo na kartA // 6 // mAnaM cAtmaprasiddhyai gaditamiha tu saGghAtarUpaM parArtha, ___ dRSTaM zayyA-''sanA-'bhyaGgaprabhRtisakalaM cakSurAdyAstathaiva / AtmA'saGghAtarUpaH para iha hi mato nAnavasthA tato'tra, sAGkhyasyetthaM tu mAnyaM yadapi tadapi no yuktita: siddhimeti // 68 // caitanyaM nityamekaM na samucitamihAdhyakSato bhAsate yad , __rUpAdijJAnabhedo bahuviSayakabhoktRtvamekasya na syAt / yogAJcaivaM didRkSAdita iti kathanaM naiva sambandhabAdhAd, -- bhede'bhede tadutpAdata iha bhavanaM cAtmanaH syAt prasaktam // 69 // bhoktRtvaM kartRdharmo nahi bhavati tathA cetane'kartRrUpe, caitanyAbhAvato no prakRtirapi bhavet karmakI kathaJcit / paGgvandhanyAyatazcet prakRti-puruSayoryogataH sRSTiriSTA, tAM pratyevaM nimittIbhavadatha puruSaH syAd vikArI tadAnIm // 70 // Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam / 363 kiccaivaM te tu karmAkRtamapi puruSe'tAttvikAd yogatazce diSTaM datte phala sat prakRtiniyamitaM tarhi sarvasya puNsH| svasvAbhISTArthasiddhiH kimiti nahi bhaved dharmadharmaH prakRtyA, sampAdyo'niSTamevaM prakRtirupanayenno yatastatra ceSTam // 71 // kiJcaivaM te pradhAnaM chupanayatu phalaM bhoktRtA no'pi kArye, caitanye syAt kutazcinna bhavati gaganaM bhoktRrUpaM yathaiva / buddhau saGkrAntito'rthaH puruSamukurake saGkrameteti vArtA, bimbanyAyAd yadA te vyavahRtibalato bhoktRtA kalpitA syAt // 72 // kartRtvaM kalpanAtaH kimiti na manuSe kalpanAlAghave yad, no te paGgvandhadRSTAnta iha sudRzo vetti paGgorvivakSAm / / anyazcetanyavattvAt prakRtiramatikA nAtmakAGkSAdhigantrI, tattve bhoktRtvamasyA nanu puruSakathA duSprathaivAtiriktA // 73 // yaccotpAdAdimattva kapilasutamataM buddhyacaitanyasiddhyai, hetustatra svatantro yadi paraprathitaH syAt tadA'siddhirasya / bauddharyAdRk sa iSTaH kapilasutamate naiva tAdRg mato'sau, __tanmAnyo bauddhamAnyo na bhavati vacanaikyaM tu nAtropayuktam // 74 // ceddhetuH sa prasaGgAnuguNa upagatastayanaikAntikatvaM, vyAptizcaitanyato no bhavanavigamitA'bhAvavattvasya yasmAt / yadvad vatsasya vRdhyai jaDamapi yatate kSIramevaM pradhAnaM, __mokSArtha cAtmanaste yatata iti vaco yuktyapetaM na mAnyam // 75 // kAdAcitkAt svahetorudayamanubhavat kSIramitthaM tu vAcyaM, ___nityaM naivaM pradhAnaM sahakRtirapi nAgantukA nityavAde / tattatkAle tu tattatpuruSagatavimokSAnukUlA tvanekA, zaktiH syAcet pradhAne kSaNasamayagatA hetutaivAstu kalpyA // 76 // pArAyeM yacca sAdhyaM puruSapramitaye tadvikalpairanekai duSTaM neSTArthagatyai kapilasutamate sarvamApAtakAntam / itthaM zAstrAnusAri vyavahRtimananaM darzitaM sAyamAnye, - rAddhAntotpAdadakSaM nayamananaparairatra bhAvyaM sayatnaiH // 77 // Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 anekAntavyavasthAprakaraNam / no'vakaM sUtrayatyarthamaNusamayagaM jJAnamasya tvavakraM, __ nAtItAnAgatArtha manuta iha kathA vrtmaanaarthikaiv| . sa khyAto nItividbhiH kSaNikaviSayatAzAlizuddharjusUtro, dravyArthA mizritatvaM nanu samayavidA zuddhatA cAsya gItA // 78 // sAmAnyaM nopayuktaM vyavahRtiviSaye tena no satyamiSTaM, tadvanno satyameSyad gatamapi ca tathA tena vakre ca te dve / kintu syAd vartamAna vyavahRtinipuNaM satyametat tvavakra, svIyaM jJeyaM tadetat paramatha sakalaM cAnyadIyaM vibhAvyam // 79 // asmilliGgAdimedAkalitamapi vaco nArthabhedaM vidhatte, __ nAnAparyAyavAcyatvakalitamapi cAbhinnamevArthatattvam / nikSepairapyazeSairanusRtamatha cAnanyadevAtra vastu, no bhAvaikasvarUpaM vacananaya ivopaiti zuddharjusUtraH // 8 // asmAdevopajAtaM sugatasutamataM caikaparyAyamAtra grAhISTaM no palAlaM dahati ca dahano dahyate no girizca / naivAtrAsaMyataH pravrajati na ca tathA bhavyajIvasya siddhi sainyaM cetthaM na doSo vyavahRtihananaM tat kvacit sarvanItau // 81 // sarva bauddhasya mAnyaM bhavati samucitaM cet kSaNaikasthito'rthoM, nainaM mImAMsakAdiH sahata upagatAnalpakAlasthitArthaH / nAdhyakSaM tatra mAnaM svayamapi manute yat tadantyakSaNasya, draSTRNAmeva tasmAt kSaNikamiti balAt kalpyate prAk ca doSaH // 82 // na syAt tatrAnumAnaM kSaNikaparicaye nAnumAnAGgapakSa dharmatvaM jJAyate no parita iha tathA vyAptibodhAbhyupAyaH / tadrAhI syAd vikalpo na ca pramitirasau nirvikalpastu nedRga bhUte'rthe jAyate no sugatasutamate mAnamanyacca tAbhyAm // 83 // pratyakSa pratyabhijJAtmakamapi vimalaM sthairyasiddhau vidagdhaM, mAnaM bauddhAbhyupetakSaNikaviSayakaM bAdhate cAnumAnam / prAmANyaM tasya bhaTTo'bhyupagamapadavImAnayad yuktijAlai stacca syAnnirvikalpAtmakapi ca tato bAdhitaM bauddhamAnyam // 84 // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 365 nAzo bhAvasya heturbhavati bhanu tatastadvilambAd vilamba___ stasya syAt tena nAzaH katipayasamayAvasthiteruttaraM syAt / bhAvAnAM sthairyamitthaM bahusamayagatatvena yAti prasiddhiM, .......... nAzo bhAvavarUpo bhavati nanu tataH kAryatA tasya yuktA // 85 // atrAhubauddhamukhyAH kSaNikamatibhavo'dhyakSato'dhyakSadhI!, pUrva naivottaraM vA samayamanugataM tatra vA vetti kintu / addhA yo madhyamAtmA kSaNa iti gaditastadgatatvaM padArthe, gRhNAtItthaM pramANaM kSaNalayaviSayaM kiM na no'dhyakSameva // 86 // adhyakSa nirvikalpAtmakamiha ghaTate svAnurUpaM vikalpaM, dvArIkRtya pramANaM vyavahRtiphalakaM cAnumAnaM pramANam / pAramparyeNa vastuprabhavamiti vikalpatvabhAve'pi mAnaM, sattvAddhetostu tat syAt kSaNikaviSayakaM nApravRttistato'sya // 87 // atrA''zaGkottarAbhyAM suhRdapadamitaH sAdhya hetvozca bandha stAdAtmyAtmA'tha sattvaM kSaNikaniyamitaM yogapadya-kramAbhyAm / tAbhyAM nitya tu naivAbhyupagamapadagaM kAryakAritvarUpaM, sattvaM praznottarAbhyAM kSaNikamatamidaM sAdhitaM caiva tAbhyAm // 88 // carcA'nekA prasaGgAdiha budhaprathitA bhAvitA kAryakAle, hetoH satvaM na cAvazyakamiti bhavitA kiM kSaNastho na hetuH| sAdRzyasyAnusArAd vyavahRtibalato hetubhAvavyavasthA, . kurvadrUpatvataH syAnna ca bhavati tato'tiprasaGgA''didoSaH // 89 // uktaM cAviddhakarNAdibhirapi yadapi sthairyapakSAbhimAnAt , tat kSiptaM nAzabhedaprathananiyamanAt kalpitA-'kalpitAbhyAm / yaccoktaM pratyabhijJA kSaNikamiti bhave bAdhikA tanna yuktaM, na prAmANyaM yato'syAH sudRDhamatigataM tadvinA bAdhikA no // 90 // carcA praznottarAbhyAmiha tu bahuvidhA. darzitA pratyabhijJA, .. dUraM kSiptA tayA sA na bhavati pramiti kavijJAnarUpA / prAmANyasyAprasiddhau bhavatu yadi ca sA nirvikalpAtmikA vA, pratyakSakavarUpA kSaNikamiti vidhau bAdhikA nA'nyathA'pi // 91 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavyavasthAprakaraNam / nAze hetUdbhavatvaM yadapi ca gaditaM sthairyasiddhyai na tat sad, .. ___ nAzo bhAvAd vibhinno'nanubhavaviSayatvena nAstyeva yasmAt / atra prAbhAkarANAM vacanamanuguNaM darzitaM nApyabhinna...stattve syAt tadvinAze punarapi bhavanaM syAd vinaSTasya tarhi // 92 / ityevaM yuktipulairvilayamupagatA nAzahetostu carcA, bhAvAnAM nazvaratvaM svata iha yadi ceddhetuvaiphalyamatra / teSAM cAnazvaratvaM yadi tadapi tathA na svabhAvo'nyathA syA dityAdyA yuktayo'pi pralayajanakaghAtinya evopadiSTAH // 93 // utpAde'pyuktayuktyA nanu bhavati tathA hetuvaiphalyamityA__ rekA yuktA vyudastA sugatamataprathA cetthamAveditA'tra / sammatyuktaizca doSairapaharatitarAM tanmataM vAcakAyyaH, . pratyakSaM naiva mAnaM kSaNalayagamakaM sthairyamAtrAvabhAsAt // 94 // doSAdanyAdRzAbho'nubhavati sadRzazced vikalpastadAnIM, nIlAdyarthe'pi caivaM bhavatu nanu tathA'nIdRzastadvikalpaH / prAmANyaM nizcayasyAnusaraNabalato'dhyakSagaM tasya mAnyaM, naivaM ced dAna-hiMsAviratiriti tataH khargazaktizca siddhayet // 95 // tatrAdhyakSApravRttAvanumitirapi no naiva sA pratyabhijJA__ bAdhAt tatra pramANaM na bhavati yadi caikA pramANaM tadA no| sarvA sA pratyabhijJA'pramitiratha tathA'dhyakSamapyevameva, / syAd doSotthaM tvamAnaM bhavatu tadubhayaM cAtra no no vivAdaH // 96 // pUrva kAlatvamasyA bhavati hi viSayo vastudharmastadiSTaM, nAsAnnidhyAdameyaM bhavati tadiha yat sannidhArthasya bhAne / tatpratyAsattibhAvAt tadapi viSayatAM yAti pratyakSabodhe, dRSTA cAdhyakSabuddhiH zatamiti pramitiH sannidhAsannidhArthA // 97 // sA'rthotthA cendriyotthA bahuviSayamitA'bAdhitArthA pramANaM, no sarve vidyamAnAH katipayavigame'pISyate tatpratItiH / chatrAdyAdhAracaitrAvagatiriva bhaved bhinnakAlAvaruddhaH, ____ kAryagrAhipratItistadudayabalato nyAyyamekatvamatra // 98 // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam 367 satyAM buddhau virodhAd yadi bhavati bhidA tarhi nIlAdibuddhe- '. dikSaDyogAd bhidA pratyaNu nanu bhavitA cAnavasthAprasakteH / zUnyatvasya prasaktervyavahRtirakhilA syAcca luptA virodhe 'pyekatvaM tatpratItyA tadidamabhihitagrAhyayormAnyameva // 99 // nAdhyakSa vA'stvamijJA pramitiratha ca sA bAdharAhityayogA devaM bhUtA pramAtve nahi niyamamatiH syAnna cAdhyakSataH saa| liGgAnnaivAnavasthA bhavati nanu tadA te'numAnApravRttI, , no .siddhayecca kSaNaikasthitirapi niyamasyAgrahe kugrahe'smin // 10 // sAmAnyAsattito'thAkSicaraNaprathitA vyAptidhIrakSajanyA, sA kSiptA tatra yuktiH parahaMdayagatoddhATya dUraM nirstaa| tasmAnmAnaM parokSaM jinapravaramataM tarkanAmnAM prasiddha mUhAkhyaM vyAptibodhastata iha prathitaH pratyabhijJA'pi tAdRk // 1.1 // nityAd vyAvartamAnA kramata iha tathA yaugapadyAcca sattA, vizrAntA'rthe kSaNasthe gaditamiti ca yat tanna yuktaM parasya / kuryAt kArya krameNAjananajanakate staH khabhAvau vibhinnau, tAbhyAM no vastu bhinnaM bhavati na ca tato nityatAyA abhAvaH // 102 // kalpyAzced dharmamedAdadhikaraNabhidA kalpyate tarhi tatra, __kalpyAdekatvataH syAt kimiti nahi matA kalpitA nityatA'pi / evaM syAd dharmamedaH kSaNikagatatayA tena tasyApi bhedo, bAdhyazcedekabuddhyA tadapi ca prakRte tulyameveti bodhyam // 103 // kiJcaiSArthakriyA no kSaNika iha ghaTate tvanmate'pyuktayuktyA, . . carcA cAtrApyanalpA sugatamataprathonmUlinI snnibddhaa| yaccAtrArthakriyAlakSaNamapi gaditaM sattvametacca hetu stadbhAvo'rthakriyAto bhavati yadi tadA prAgasattvaM prasaktam // 104 // sattvAdarthakriyA ced bhavati nanu tathA tatsvarUpAtmasattvaM, sattvaM cArthakriyAto niyamitamiti sA'rthakriyAtaH sati syAt / tatrAnyArthakriyA syAditi samupanatA cAnavasthA tato'pi,. sattvaM.mAnyaM svarUpaM kSaNikaniyamitaM tatra te tanna hetuH // 105 // Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 anekAntavyavasthAprakaraNam / dhvaMso nirhetukazced bhavatu nahi tathA'mISTasiddhiH parasya, .... hetau vyApArite syAdanubhavaviSayo nAnyadA dhaMsa eSaH / / tasmAt tatkAla evAbhyumagamaMviSayastasya sattvaM sthiratvaM, bhAvAnAM siddhamasmAdaparamapi mataM tasya yuktyA nirastam // 106 // evaM yo yo vikalpo vigamajanakago darzito bauddhabAlai rbhAvotpattau sa sarvo bhavati nanu samaH sUkSmadRSTayA vibhAvyaH / itthaM vAto tvanalpA budhavarahRdayAnandinI sanniviSTA, rAddhAntaH saugatAnAM pralayapathamito yo babhUvarjusUtrAt // 107 // mUlaM cAtrarjusUtro naya upamititaH sattaroH paryavasya, zabdAdyAstasya zAkhA iha samanugamaH sammatISTo niruktaH / pArthakyenAtra zabdAdyupagamaviSayo darzito bhavitaM ca, zabdAdInAM kathaJcijunayaviSayagrAhitAtastvRjutvam // 108 // vastusthityA na teSAmRjunayaghaTanA syAt tathAtve prabhedA, nItInAM te bhaveyurna nayavibhajane tadvibhAgo ghaTeta / sUtrasyaiva virodho yaduta vibhajanA saptadhA tatra dRSTA, etenaiva vyudastaM navanayamananaM dikpaTAnAM vyudastam // 109 // tatra dravyArthikAkhyo vizati nanu tathA paryavAkhyo'paro'pi, itthaM caitad vibhaktapravibhajanaghaTA syAnna caiko vibhAgaH / kiJcaivaM cArpitAnarpitanayamilanAt syusta ekAdazo'pi, tasmAd yuktA'nuyogAdyuditavibhajanA saptadhaivAtra nAnyA // 110 // jJeyo'yaM carjusUtrAzritavacanaghaTAvistaraH sarva eva, ___ suspaSTAnalpabAhyAbhyupagamanaparaM cAnyathA'pyatra panthAH / yasmin sautrAntikAdyAH sugatasutavarA ye catussaGkhyakAste / vijJeyAzcarjusUtrAdinayavacanato'nukrameNaiva vijJaiH // 111 // atrA''zakottarAbhyAM bahuvidhamuditaM sammatereva vRttau, ___ navyohA''kATibhizcAsmadupahitalatA sarvathA bhAvanIyA / itthaM zrIvAcakenApratihatamatinA darzitA carjusUtra nIterdikzAstradRSTayA sugatasutamatArambhahetuprapUrNA // 112 // Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 tattvabodhinIvivRtivibhUSitam prAdhAnyaM zabdavAcye kalayati nitarAM tena zabdo nayo'pi, bhASye niyuktivAkye sphuTamidamuditaM bhAvamAtropagantA / nAmAdIn nAbhyupatItyata iha pramitAbhAvamAtre tu zaktiH, - tasmAdatrarjusUtrAkalitamupagataM syAd vizeSeNa yuktam // 113 // pratyutpamo'viziSTaH prathamanayamato yaH padArthaH sa iSTaH, sadbhAvAdyairviziSTo yadi bhavati tadA saptabhaGgIpravRttiH / tat kAntaM vastu kenApyayamatha manute bhaGgakeNAnuSataM, __ paryAyatvAd vizeSAkalitaviSayakatvAcca zuddharjusUtrAt // 114 // seyaM kiM vA'rthanIyAzrayaNaparicitA zabdanItyAzritA vA, tatrAdye carjusUtrAt kathamiha ghaTate coktarItyA vizeSaH / bhaGgo nArthAzrito yad vacanaviSayago mAnyatA'tyantabhedA nItyoriSThAtra carcA suvihitamananA nUtanA copadiSTA // 115 // kalpe cAtha dvitIye nanu bhavatu kathaM carjusUtrArthabhinna___ paryAyagrAhizabde tadavadhikavizeSAnuraktArthakatvam / uktAzaGkA'panutyai tvabhinavamananaM granthakArasya samyak , . . . . . sUkSmArthodbodhadakSaM svamativilasitaM lezato nApi duSTam // 116 zabdo liGgAdibhedAdabhilaSitapadArthasya bhedaM tato'sya, vaiziSTayaM carjusUtrAkalitaviSayato grAhyagaM veti pkssH| zabdo yAdRk tathArthoM bhavati samabhirUDhAca bhedo'sya yasmA nAyaM paryAyabhedAnmanuta iha padArtha vibhinnaM ghaTAdyam // 117 // vyutpatteryanimittaM bhavati niyamatastatpravRttau nimittaM, ... .. __ tasmAt kumbhAbhidheyAd ghaTa-kuTa-kalazAdestu vAcyaM vibhinnam / itthaM paryAyabhedAd vadati samabhirUDho nayazvArthabhedaM, saGkrAmatyekamanyanna ca manana ihetyatra bhASyaM pramANam // 1.18 // mAnaM cAtrAnumAnaM kalayati vibudho vAcakasyaiva bhedAd , vAcyArthasyApi bhedo ghaTa-paTa-zakaTAdyarthabhedo yathaiva / .... pUrvasmAdasya bhedo vasatipramRtike khakhamantavyabhedAt, ___ samyagyuktyopanItAdupagamaviSayaM prApito-bhAvitazca // 119 // a. vya. 24 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wm 370 anekAntavyavasthAprakaraNam / evaM cAnyo vizeSo'pyudita iha nayAcchandato bhAvanIya, ___ evambhUto yathaivAbhihita iha bhavecchabdato'rthastathaiva / yo'rthaH zabdArthaceSTAdikapratiniyatAd bhinnarUpaH sa naiva, tacchabdArtho naye'sminnanumatiruditA bhASya-niyuktivAcAm // 120 // uktArthe cAnumAnaM gaditamanuguNaM bAdhakaM tadvipakSe, bhedaH paryAyabhedAd yadi ca samabhirUDhasya mAnyaH padArthe / tat kiM vyutpattilabhyArthasamayavirahe tatpadArthAcca bhinno, ___ no mAnyo bhASyavANI vadati ca viSayaM hyenamarthAnugatyA // 121 // saMsArI jIvavAcyastadanumata iha prANasaMdhAraNAcca, prANAH paJcendriyAdyA daza jinagaditA naiva siddhastu jIvaH / zabdArthAbhAvavattvAd bhavati punarasau kintu sattvAdivAcyo, jIvaH siddho'pi tatreti vivasanamataM khaNDitaM vistareNa // 122 // dezAdeH kalpanA no kramata iha tathA vastvakhaMDaM mataM ya.. no sAGkaryAdidoSo'pyabhibhavatu tathA vastvakhaNDaM naye'smin / naikasyAnyena bandho'bhimata iha yato no samAsazca ko'pi, ___ vaiziSTayagrAhibodho bhrama iha sakalo yadviziSTaM na cAsti // 123 // utprekSAmAtrato'tha vyavahRtirakhilA mAnasAdeva zAbdo, ___ vAkyAkhaNDArthabodho'pyanubhavaviSayazcet tadA lakSaNA'tra / vAkye vedAntikAnAmiva na bhavati sA zakyasambandharUpA, vAkye zakterabhAvAt prakRtamitiphalA kintu zaktirviziSTA // 124 // vAkyasphoTe tvakhaNDe'bhyupagamaviSaye cet tadA'khaNDato'smAd , ___ vyaktAt syAduktabodho bhavati sa tu tadA yuktimArgopapannaH / itthaM zrIvAcakAgrairanujinasamayaM sthApitAH siddhipRSThe, uktAH zabdAdikAste traya uditaguNAH syurnayA meyabhUtyai // 125 // pratyakSAdisthale te'jahadanugatikaikopayogasvarUpA, sApekSA mAnarUpA vacanapathi nayAH saptabhaGgIsvarUpAH / mAnaM no te'napekSA iti niyamaprathA sammatau spaSTarUpA, tasmAdekA nayoktistvapi bhavati tathAbhAvato jainamAnyA // 126 // Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinI vivRtivibhUSitam iSTA sA saptabhaGgI prathama iha mataH syAd ghaTo'stIti bhaGgaH, syAnnAstIti dvitIyastadubhayayugapadbhAvataH syAt tRtIyaH / so'vaktavyaH kathaJcit kramikatadubhayasmAt turIyo'sti nAsti, syAd yuktaH paJcamaH syAt prathamaghaTanayA bhaGgake'tho tRtIye // 127 // SaSThastatra dvitIyAnugamanajanitaH saptamaH syAt turIyA krAntyA tatraiva cetthaM sughaTitaracanA saptabhaGgI pratItA / prAdhAnyaM cAstitAyAH prathama iha matA nAstitAyA dvitIye, prAdhAnyaM cobhayozced vacanavigamataH syAt tRtIyastu bhaGgaH // 128 // noktArthaM SaT samAsA abhidadhati tathA vAkyamAtraM na vakti, naiva brUte padaM cAbhilaSitamubhayaM naiva saGketikaM tat / atrAvaktavyarUpaM prakRtamabhihitaM yAdRzaM tat pravaktuM, nAlaM syAdekasAmAsikamapi ca padaM syAdavaktavya ittham // 129 // sArthakyaM copapattyA kalitamatitarAM sthApitaM ca dvitIye, bhaGgo yadvA tRtIyaH sumananapadavIM grAhito yuktijAlaiH / yogyAstatra prakArA niyamitaviSayAH SoDazA'bhISTasiddhyai, saMkSepeNopadiSTAH suvihitamananA modadA nItinaddhAH // 130 // bhaGgo'yaM sammatAvapyabhihitaviSayo'bhISTa uktopapattyA, ajJAtvA hArdamuktaM yadapi ca pazupAlena tat khaNDitaM ca / mmmm carcA'vacchedake saMkucana vikasane copajIvyopabaddhA, :: vistArAkAGkSibhiH samyagiha nayarahasyAdito jJeyametat // 131 // ete bhaGgAstrayo'thA'bhidadhati nanu yat sarvadharmAtmakaika vastu syAtkArayuktAstata iha sakalAdezatA supratItA / mukhyaM sattvAdyamukhyaM sakalamatha paraM bhAsate mukhya-gauNa bhAvAdatra vyavasthopagamapadamitA nItividbhirvibhAvyA // 132 // etat sarvaM vivakSAkRtamanumatigaM gauNa - mukhyavyavasthA, bhaGge sarvatra mAnyA paramita uditA ye caturthAdibhaGgAH / taM mAnyA dvitridharmAnugatasakaladharmAtmadharmisvarUpa vAkyArthodbodhadakSA anumatavikalAdezabhAvAstu kaizcit // 133 // 371 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 anekAntavyavasthAprakaraNam / pratyekaM caiva teSAM bhavanamabhihitaM yad yathA yat svarUpaM, sammatyuktyA samagraM paricayapadavI prApitaM sarvathaiva / tattadbhaGgArthabodho'pyanubhava viSaye sthApito bhaGgabheda svIkArAvazyakatvaM viSayabhajanayA darzitaM yuktitazca // 134 // saptApyate tu bhaGgA mitha iha kalitApekSayA saptabhaGgI rUpAH pratyekamarthaM nijamabhidadhati prasphuTaM nAnyathA yat / pratyekaM vA samUhastata uditaguNaH saptabhaGgAtmakaH san , vastu khasyAbhidheyaM prakaTayati tathAbhUtameveti prAJcaH // 135 // nirdiSTaM saptabhaGgItvamanugatamihaikaM samUhe dvitIyaM, pratyekaM syAtpadAGkAbhilaSitasadasattvAdinirdhArakatvAt / / khArthekajJApakatvAd bhavati ca sunayatvaM dvidhA tatra cAdyaM, ___ vAkyaM syAt saptabhaGgIghaTaka iha bhavedantyamaudAsyayukte // 136 // syAdastItyAdi mAnaM tvavadhRtikalitaM durnayaH syAdamizra, ___ cAstItyAyeva mAnyaM sunaya iti bhaved vAkyamevaM vidhaiva / hetutvaM tasya neSTaM vyavahRtijanane kintu tatropayogi, syAdastyeveti vAkyaM sunaya iha tato yatpravRttyAdibhAvaH // 137 // Adyo bhaGgastridhA'tra prabhavati ca tathaiva dvitIyastRtIya sturyazcApIha mAnyo dazavidha itare paJca-SaT-saptamAstu / jJeyAstriMzatsusaMkhyAdhikazatapramitA darzitA mallavAdi mukhyairAcAryavaryaiH parigaNanabhidA'pyetaduktA vibhAvyA // 138 // atrAzaGkottarAbhyAM suvihitamananA saptabhaGgavyavasthA, naiva nyUnAdhikatve tata iha bhavato nASTamAdyAzca bhaGgAH / bhaGgeSveteSu sammatyuditanayavibhAgaprakAraprapaJcA statrAvaktavyabhaGge nayaghaTanavidhau khAzayodghATanaM ca // 139 // saptAnAM zabdanItAvapi ghaTamuditaM caikayA vAkhyayA tu, bhagAvAdya-dvitIyau naya iha ghaTato no tRtIyo'pi bhaGgaH / vyAkhyA caivaM dvitIyA'tra vivaraNakRtastatra cotprekSitastu, doSo dUra nirasto nijamatikalitAcAryahArdopadezAt // 140 // Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam turyAdyA dezato ye na ca ta iha naye dezi-dezAdyabhAvA ditthaM saptApi bhaGgA jinavacanasamudrAticaJcattaraGgAH / zrImadbhirvAcakAgryairbudhahitagataye darzitAH zrIgurUNAM, ___ pUrNa prApya prasAdaM kunayamatamalaM nirvizeSaM ca bhaGkatvA // 141 // vastvitthaM saptabhaGgIvacanagatamanekAntarUpaM pramANa nItisyUtAtmacaitanyaviSaya iha jaatyntraatmaanubhuuteH| paryAyA vyaJjanAkhyAH sadRzamiti matA nArthaparyAyarUpA stadrUpeNAtra sattvaM bhavati pramitigaM khaNDitA cAtra zaGkA // 142 // vastvasti vyaJjanenAkhilamapi na bhavedarthaparyAyataH san , . naikAnto'yaM vyavasthAM zrayati nanu tataH sammatizcAtra prAcAm / pratyutpanne'pyanekAntamananamuditaM pudgalasyeva cAtma__ dravyasyAbhISTametat prazamarativacomizca saMvAda ukte // 143 // kiJcAnekAntarUpatvamiha puruSagaM syAt prakArAntareNa, ___ yaH kopotpAdakAtmA bhavati punarasAvanyarUpaH purA'bhUt / itthaM bhedo'pyabhinne bhavati ca puruSe sammatAvuktametad, yuktizcAtropadiSTA yadupagamamitA bhinnA'bhinnajIve // 144 // dravyAdekAntabhinnaM guNamabhilaSatA gautamIyAdikAnAM, rAddhAnto yuktijAlairapahatipadavIM sammatAveva niitH| paryAyAd bhinnarUpo bhavati yadi guNastarhi tadrAhako'pi, - syAt paryAyArthikAkhyo naya iva ca guNArthAbhidhAno nayo'nyaH // 145 // sUtre paryAyasaMjJA'pi jinaniyamitA varNa-gandhAdike yA, .... ___sA paryAyavarUpAn kathayati ca guNA~stau ca tulyArthazabdau / evaM vastusthitau tu kramabhavanamite paryave paryavAkhyA, ___ tasminniSTA guNAkhyA sahabhavanamite lokayAtrAprasidai // 146 // siddhAnte yA'pi caika-dviguNaprabhRtikA kRSNa-raktAdivANI, ...... ___sA vai saGkhyAnazAstrAkalitagaNanagA no guNArthA'vadheyA / tasvArthe vAcakoktaM yadapi ca guNa-paryAyavad vyamityA- . kAra sUtraM pramANaM tadapi nanu bhaveduktarItyA'viruddham // 147 // mmmmmmmmmmm Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 anekAntavyavasthAprakaraNam / vastusthityA tvabhede pramitimupagate kalpanAtastayostu, bhedaM cAdAya zAstre tadubhayavacanaM ziSyavisphoraNAya / itthaM cA''zAmbarANAM guNavibhajanadig dravyaniSThAH svabhAvAH, nItezcAthopanItervibhajanakathanaM yojanA ca svabhAve // 148 // paryAyANAM niruktirvibhajanakalanA sarva ete yathAvad, bhedaikAntaikadRSTyA prathamamabhihitA ye yathA kalpitAstaiH / teSAM pratyekazo'nupradaMlanamabhito'kAri sadyuktijAlai caryA cAtrA'pyanalpA budhamatilatikollAsanAyaiva naddhA // 149 // paryAye dravyabhedAnupagamanamate nityayoge matup syAnnirduSTaM tena sUtraM bhavati ca guNa-paryAyavad dravyamittham / dravyasyaikasya cakSU-rasanaprabhRtikairindriyairgrAhyabhAvAd, yuktyopetastathA rUpa-rasaprabhRtikaH syAd guNo'nekarUpaH // 150 // AtmA dRSTAnta ekaH puruSapadamitaH putra- mitrAdinAnArUpaH pitrAdibandhAd bhavati nanu tathA dravyamekaM ca nAnA / uktArthaH sammatISTo bahuvidhamananodgArato bhAvito'yaM, zrImadbhirvAcakAgryairvyavahRtimananaM sAvadhitvena gItam // 151 // dravyAdvaite guNAnAM jinasamayamataH syAt kathaM bhedayukto Sbhedo dravyeNa teSAmiti parakalite prazna evaM tu vAcyam / kRSNAdInAM yato'yaM dviguNaprabhRtiko bheda AbAlasiddho, naivaM dravye'sti bhedo bhavati nanu tayorbhinnatA'pItyamatra // 152 // uktArthaH sammatISTo na bhavati puruSaH kintu sambandhabhedAt, www pitrAdyAtmA mahattvAdikasamanugato vakti cAdvaitavAdI / sAmAnyAd bandhataste'pyanumativiSayo bandhitA yadvadeva, tadvat syAt tadvizeSAdanumata iha kiM tadvizeSo na cettham // 153 // siddhAntI prAha naivaM gaditumanuguNaM naiva sambandhabhedo, no vA sambandhibhedaH sakalamiha yato dravyamevaikamatra / syAdvAde syAd guNAnAM viSamapariNatiryA'nyahetudbhavA sA, tatrA'pyekAntavArtA na ca nijajanitA'pISyate sA kRtIndraiH // 154 // Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvabodhinIvivRtivibhUSitam advaite lakSmamedo nahi bhavati tayostena bhinno guNo'tra, ___ dravyAdityAha kazcit tadanumatighaTaikAntato naiva yuktaa| dravyAdarthAntaratvaM kathamapi ghaTate naiva yasmAd guNAnAM, ___ mUrtAmUrtadvikalpAkramaNaparilasaddoSaduHsthatvamatra // 155 // bhedA-'bhedau kathacinnanu mativiSayau stastayoritthamukti___A sA vakturvivakSakajanakabhavanA nAnyathA'syAH pravRttiH / artha jAtyantare'smin nahi bhavati kathA caikadharmAzritA no, citraM nIlAdirUpAvagamakavacanaiH kathyate carcyate vA // 156 // bhedA-'medAdipratyekamananaviSayA yA kRtA tvatra carcA, sA ziSyANAM dhiyo'tipravikasanaphalA nAnyathaiSA zrute'sti / / mithyAvAditvameSAM ya iha nigamayantyanyathA tattvamevaM, __ suspaSTaM sammatau tu pramiti-nayamato'bhUdanekAntavAdaH // 157 // so'nekAnte'pyabhISTo bhavati nanu tato vyApakatvaM ca tasyai__ kAnto'nekAnta itthaM prabhavati bhajanA sammatau darzitA ca / doSo nAtrAnavasthA tadupagamavidhau nAnavasthA'thavA'tra, ___ vyucchinnA cAnavasthA kumativilasitA yuktibhirvAcakAyyaiH // 158 // jIvAH kAyAH SaDevaM bhavati ca hanane'dharma eSAmitISTe, jainAnAmapyanekAntasughaTanavidhidarzito yuktyupetaH / vyucchinnA tena tatrAparamatikalitA'vyApakatvasya zaGkA, ___ coktArthodgAradakSA sphuTamiha paThitA sammatigranthagAthA // 159 // gacchatyAdAvapISTA jinasamayamatA vyApitA tattvamAtrA naikAntatvaprathAyA anugamanagatiH sammato darzitaiva / atraikAntAvalambAt paramatamananaM khaNDitaM yuktijAlaiH, sarvatraivAvirodhopagamanaphalakaM kalpanAlAghavaM ca // 160 // . yA yA saMjJA guNotthA dahanaprabhRtikA tatra sarvatra tatta tsaMjJAhetvarthabhAve bhavati ca dahanAdyanyadAnaiva tacca / nAnekAntA pravRttistata iha bhavitA dravyamadravyamevaM, jIvadravyaM tathaivAnumatamiha gatiH sammatau bhAvitaiva // 161 // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 anekAntavyavasthAprakaraNam / anyo'nyApekSitAto bhavati nanu tathA nAnyathA tena tatrAnekAnto bhAvanIyaH pratiniyatabhidA tAvataivopapannA / bhAvAt samyaktvametannanu jinasamaye yA tvanekAntatattve, zraddhA sammatyabhISTA caraNa - karaNayoratra samyagvicAraH // 162 // wwwww ye no jAnanti samyag nija-parasamayA~sta jinAtmAnabhijJA, no satyatvena boddhuM tadabhihitapadArthAn samarthA viviktAn / zraddhAnaM naiva teSAM na caraNa karaNAsevanaM tattvadRSTyA, gurvAjJAsevanAnmASatuSaprabhRti ke cApi samyaktvamiSTam // 163 // wwwww gItArthAcArya sevAniratamunivare syAdagItArthake'pi, wwwww zraddhAnaM bhAvato yat kathayati haribhadrAryavaryo budhendraH / tasmAt syAdvAdatattvA'vadhRtiparabudhe syAt tadAjJApare vA, sAphalyaM ca vratAderiti vibudhavarairatra yatno vidheyaH // 164 // granthAnte maGgalaM ca praNatiratamase sarvatejovarAyA nekAntAyAsya nityaM zrayaNamanumataM sparddhatA nAsya cAnyaiH I yuddhaM dRSTvA nayAnAM na bhavati vikRto bhUya evAyameSAM, sabairiTaiH prapUrNo matamiha sakalaM caitadIyArthaniSTham // 165 // sAGkhyazcaikaM pradhAnaM zrayati bahuguNaM brahmabaddhaM tvabaddhaM, wwwwwwm vyaSTyA'nekaM samaSTyA jagadapi manute caikamadvaitavAdI / nIlAdau mAnamevaM kSaNika paricayAdau na mAnaM tathaikaM, citraM jJAnaM ca tAthAgata iha manute'pekSayA cAviruddham // 166 // kumbhe citraM ca rUpaM pRthagapi vadato nIla - pItAdirUpaM, yogo vaizeSikazcAtha ca guruprathitA dhIH parokSAparokSA / anye mImAMsakAzcAbhidadhati jagato dvisvabhAvaM ca tasmAt, ww sarve'nekAntavAdaM kvacidapi viSaye vAdinaH saMzrayanti // 167 // sausAdRzyAnuSaGgAt paramatapariSaddhI mukhe dharmavagaiH, syAdvAdAgre'nurUpA bhavati navavadhUH strIvimuktatyAdyanicchuH / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 tattvabodhinIvivRtivibhUSitam siddhAntairbodhanIyo vivasanabaTuko bAdhanIyo'tha vA taiH, strImuktyAdiprasiddhirjinasamayagatA yuktimArgopapannA // 168 // anyonyApekSyabhAvAdanubhavapadavIM cAnayantaH kriyAdIn , vAdAn zvetAmbarA ye jinvcnrtaastairnekaantdiipyaa| ekAntadhvAntamuktaM matamidamanaghaM zrIjinendropadiSTaM, yuktivAtopapannaM jayati bhuvi sadA bhIti-nItipracAram // 169 // syAdvAdekAntaniSTho viSayaviSasamudbhUtabhUtyAdikAsA lezenApi pramukto jinamataviSayAM buddhimevAbhikAsan / . . khasyAnyasyApyamuSmAn nijakRtiviSayAd granthato granthakartA, ___ nirviNNo janmamAtre phalamamalamatirmanyate khaM kRtArtham // 17 // khaprAdurbhAvakAlAkalitaparicayasyAsya vidvatsamUhe, kArya modaM vinodaM tvabhilaSati kRtI vAcakAgryo yazaHzrIH / khasyAnyasmAd vizeSAzritaparagurutAdhInavaiziSTayamasminnathodAvedayan svasvaguruprabhRtikaM khyApayatyAryavayaH // 171 // iti zrItapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sarvatatrakhatantra-jagadguruzrImadvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspatizAstravizArada-kaviralena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA zrIanekAntavyavasthAprakaraNaTIkA sampUrNA // W ~ atha TIkAkAraprazasti:dhImantaH sUricakrArcitapadakamalAstIrthasevAvidagdhAH, sammatyAderamISTArthavivRtikuzalAH sarvatantravatatrAH / zrImanto nemisUrIzvara gurupravarAH sevitAH ziSyavargaH, pautrImenAM navInAM nijanayanapurassaGgatAM lAlayantu // 1 // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 anekAntavyavasthAprakaraNam / mUlAbhiprAyakAntA navanavamananAkAntadehA navInA, nItivAtAnugArthA kRtiriyamuditA zrIlalAvaNyasUreH / / AnandaM dhArayantI budhavaranikare svArthadRSTipravINe, bhUyAdApuSpadantodayamanugamanA mUlakIrtipravRtteH // 2 // mUlArthAjJAnajanyA vivRtimupagatA'thAzritA'zuddhiranyA, sambandhAbhAvajanyA prakaraNaniyatA'saGgatArthasvabhAvA / nairAkAGkSayAdirUpA padaprabhRtigatA'bodhakatvasvabhAvA, tAH sarvAH sUkSmadRSTayA parakRtirasikaiH zuddhatAM prApaNIyAH // 3 // mUlaM kvArthAnugatyA'khilamataviSayodbodhanaikAntadakSaM, vyAkhyA vaiSA mitArthA niyamitapadagA muuldeshaanuviddhaa| evaM satyapyabhISTArthamananaprabhavA vAdinAM tattvadRSTayA, zraddhA'nekAntatattve nanu samupanatA kAlato muktaye'stu // 4 // kroDIkRtaikAntamitAbhikAntA___'nekAntakAntekSaNajAtamodAH / . jainAgamajJAnamitArthatattvA, jayantu vAde kRtino nitAntam // 5 // agnyAkIzarkhanetrasammitasame zrIvikramAdityage caitrazvetatrayodazIzubhadine zrIvIrajanmAJcite / yAtrAyai samupeyuSA hi viduSA zrImatkadambAcale, lAvaNyAbhidhasUriNA viracitA-'nekAntavRttirmudA // 6 // sA vRddhivATikA jIyAt kadambAvanibhUSaNam / yatreyaM racanA'vApa pUrNabhAvaM samaGgalam // 7 // Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aGkaH 1 2 10 99 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 zrIvijayanemisUrIzvaragranthamAlA - ratnAni granthanAma dhAturalAkara prathamavibhAga prathamAvRtti dvitIyAvRtti "" 19 dhAturatnAkara dvitIyavibhAga dhAturatnAkara tRtIyavibhAga dhAturatnAkara caturthavibhAga devagurvaSTaka svopajJavRttisahita devagurvaSTaka tathA kadambASTaka dhAturatnAkara paJcama vibhAga dhAturalAkara SaSTha vibhAga mUtanajinastavana mAlAdisaMgraha AvRtti 8 mahAvIrastavanamAlA mahAvIrachatrIzI parAyaNa tathA kaNDDAdiprakAza nUtanatIrthastavanamAlA kaNvAdiprakAza savidhipaJcapratikramaNAdisaMgraha dhAturatnAkara saptama vibhAga stuticovIsI vidhiyukta paJcapratikramaNAdi bhAga 1 thI [ AvRtti - 1-2-3] jIvavicAra padyAnuvAda tathA TippaNa siddhamadIpikA aSTAdhyAyIyuktA tattvArthatrisUtrI prakAzikAsahita prathama karthagraMtha padyAnuvAdAdisahita jinasaMgIta saritA prathamAvRtti, dvitIyAvRtti siddhamadIpikAprakAza prathama vibhAga caityavandanabhASya padyAnuvAdAdisahita svAdyantaratnAkara prathama vibhAga tilakamaJjarImahAkAvya TIkAtrayopeta mUlyam ru. A. pai. 5-0 12-0 . 4 O 4-0 2 -O * 2 4-8 01810 0-120 0-14-0 61110 0-8-6 0-12-0 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlyam n n n s s s hm 0 n 0 0 0 0 1-0-. aGkaH granthanAma ru. A. pai. 28 nayarahasyaprakaraNa saTIka 29 saptabhaGgInayapradIpaprakaraNa saTIka 2-0-0 siddhahemadIpikAprakAza dvitIyavibhAga 1-12-0 zAsanasamrATa jIvanasaurabha siddhahemalaghuvRtti pUrvArdha 33-1 siddhahemalaghuvRtti uttarArdha 33-2 siddhahemazabdAnuzAsanabRhadvRtti bRhaLyAsAdisahita bhA-1 anekAntavyavasthA saTIka pUrvAdha siddhahemazabdAnuzAsana laghuvRtti sampUrNa nayopadeza TIkAdvayasahita prathamabhAga - tilakamaJjarImahAkAvya TIkATippaNasahita prathama bhAga dvAtriMzikA prathamA saTIka dvAtriMzikA dvitIyA saTIka zAstravArtAsamuccaya prathama vibhAga saTIka tilakamaJjarImahAkAvya TIkATippaNasahita dvitIyavibhAga 6-.-. dvAtriMzikA tRtIyA saTIka dhAturatnAkara aSTama bhAga 1-0-0 nayopadeza TIkAdvayasahita dvitIya vibhAga zAstravArtAsamuccaya dvitIya vibhAga saTIka . kAvyAnuzAsana prathamAdhyAya navyaTIkAsahita dvAtriMzikA caturthI saTIka navatattvaprakaraNa [padyAnuvAda-vivecanAdisahita ] muyamANagranthAH(1) zAstravAtAsamuccaya saTIka tRtIyavibhAga (2) tilakamaJjarImahAkAvya TIkATippaNIsahita tRtIyabhAga (3) siddhahemazabdAnuzAsana bRhadRttibRhalyApAdisahita dvitIyabhAga . (4) nyAyasamuccaya. ... (5) anekAntavyavasthA saTIka uttarArdha (6) syAdyantapayasvinI [laghusaMskRtazabdarUpAvali ] 42 6. 00 44 46 47 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- _