Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkara dvitIya-tRtIya khaMDa (sUtra svopajJakAra) pU. dAdAgurudeva zrIjainaratnavyAkhyAnavAcaspati, kavikulakirITa, vAdivijetA AcArya zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAja sUtra-TIkAnuvAdaka: pUjyapAda karNATakakezarI, zrAvastItIrthoddhAraka, saMskRta vizArada AcAryadeva zrImadvijayabhadraMkasUrIzvarajI mahArAja : saMkalana : gaNivara vikramasenavijaya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ acijyaciMtAmaNI zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya nama: caramatIrthapati zrI mahAvIrasvAmine namonamaH || zrI labdhi-bhuvanatilaka-bhadrakarasUrIzvara gurUbhyo namaH | tattvanyAyavibhAkara (dvitIya khaMDa (sUtra-svopajJakAra) pU.dAdAgurUdeva zrIjainaranavyAkhyAnavAcaspati, kavikulakIriTa, vAdivijetA AcArya zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAja nI : sUtra-TIkAnuvAdaka : pUjyapAda karNATakakezarI, zrAvastItIrthoddhAraka, saMskRta vizArada AcAryadeva zrImadvijayabhadrakarasUrIzvarajI mahArAja | zubhAziSa: pR. 36kArAditIrthasthApaka sUrimaMtraArAdhaka AcAryazrImadvijaya puNyAnaMdasUrijI ma.sA pU.A.zrImadvijaya mahAsenasUrijI ma.sA - saMkalana - gaNivara vikramasenavijaya
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : zrIlabdhibhuvana jaina sAhityasadana- chANI, zrI labdhisUrIzvarajI graMthamAlA-chANI. zrI bhadrakarasUrIzvarajI graMthamAlA-chANI zrI kAra jaina tIrtha -padamalA vIra saMvata 2539 vikramasaMvata 2069 labdhi saMvata 51 dvitIyAvRtti-500nakala prakAzanadina - vai. su. 11. prabhumahAvIra zAsanasthApanA dina, mukAmaH- zatruMjayatIrtha. : prAptisthAna : 1. zrI labdhi-bhuvana jaina sAhitya sadana rAjezakumAra naTavaralAla zAha meIna bajAramAM, kApaDanA vahepArI posTa-chANI -391 740. DI. vaDodarA-gujarAta. mo. 9879526276 2. zrI pheMkAra jaina tIrtha, bhadrakaranagara, mu. padamalA, jI. vaDodarA. gujarAta. pU. sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtone jJAnabhaMDArone uparokta saranAme tathA mudrakanA saranAmethI rUbarU prApta thaze. A graMtha jJAnadravyanI nidhimAMthI chapAyela hovAthI gRhasthoe mAlikI karavI nahIM. mudraka : kirITa grAphiksa 416, vRndAvana zopIMga senTara, 4the mALe, ratanapoLa, amadAvAda-1 mo. 989849OO91 che. (c) 9 0 C che. ACC,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya nivedana AjathI ghaNA varSo pahelAM jaina dharmanA tatvajJAnano apUrva khajAnArUpa zrI"tattvanyAyavibhAkara" graMtharatnano pahelo bhAga 40 varSa pahelA saMgha samakSa prathama AvRtti raju karatAM parama pramoda prApta thayela. Aje teno bIjo bhAga dvitIya AvRtti saMpUrNa graMtha prakAzita karatAM amAruM mana atyaMta prasannatA anubhave che. AvA tattvajJAnanA Akara graMtha sUtra sAthe TIkAnA racayitA aneka saMskRta-gurjara sAhityanA racayitA pUjayapAda kavikulakirITa, AcArya bhagavAna zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAja ane gUrjarabhASAmAM anuvAda karanAra pUjyapAda gacchAdhipati, AcArya deva zrImadvijayabhuvanatilakasUrIzvarajI mahArAjanA paTTAlaMkAra pUjayapAda prakAMDa vidvAna AcAryadeva zrImadvijayabhaMdrakarasUrIzvarajI mahArAja. jeozrIe atyaMta parizrama laIne saMskRtanA mahAna graMtharatnano gurjarabhASAmAM anuvAda karIne alpajJo upara mahAna upakAra karela che. teo zrImanA paramavinaya ziSya-praziSyo, tapasvI pU. paMnyAsapravara zrI puNyavijayajI gaNivara (hAla AcArya) tathA pU. sva. vidvAna munivarya zrI vIrasenavijayajI mahArAje A vizAla graMthane prakAzita karavAmAM sAro yogadAna Apela che. A ja granthanI dvitIyAvRtti 35 varSa bAda pU. gaNivara vikramasenavijaya tathA sAdhvI anaMta-suvarNapadmAzrI ane sAdhvI sarasvatIzrIjInI ziSyAonA athAga parizramathI granthanuM punaH saMpAdana thayela che. AthI teo sarvanA caraNe koTi koTi vaMdanA. mahAmUlA graMtharatnane prakAzita karavA mATe Arthika sahayoga ApanAra aneka jaina saMgho ane zrutapriya mahAnubhAvono AbhAra mAnavA sAthe sadeva zrutabhaktikAryamAM potAnI lakSmIno sadbhaya karI kevalajJAnane ziddha prApta kare, e ja zAsanadeva pratye abhyarthanA. aMtamAM abhyAsuvarga pahelAM zuddhipatraka joIne-sudhArIne pachI ja svAdhyAya-abhyAsa kare, e vinaMti karavA sAthe jinAjJAvirUddha kaMI lakhANa lakhAyuM hoya yA chapAyuM hoya, to micchAmi dukkaDaM. -prakAzaka
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ karNATakakesarI, pU. AcAryavarya zrImad vijayabhadraMkarasUrIzvarajI mahArAjanuM guNAnuvAdarUpa vividha bhASAmayASTaka : 2thanAra : pU. AcAryadeva zrImad vijayabhadraMkarasUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna pU. paM. zrI puNyavijayajI gaNivaranA ziSyaratna muni zrI vIrasenavibhya, AhonI (saM. 2029) gurjarabhASAyAM sudhA kerI vANI ja hitakarI cittacakita, kare che pApIne agharahita e sadguNayuta; kahe che puNyone sakala dahavA karmakaThane, batAve bhavyone jinavarataNA puNyapathane. gIrvANabhASAyAM murdhanya munimaNDale guNivare sevyaH sadA sAdhubhiH, parjanyaH samapApa tApa haraNe prajJAvatAmagraNIH / mAtaGgo madamoha vRkSa hanane siddhAMta pAraGgataH, seturnetumapUrvazaM bhavajalAd bhadraMkaro bhAti yaH // hindIbhASAyAM bhuvanatilaka guruvarakI pATa para zobhate dinakara / chANigAma dhanya banA ApakI janmabhUmi banakara // pAiabhASAyAM chANInayare hohI viyakkhaNo pannAsapaya bhUsio / Ayaria bhadaMkaro saMjamio pattanammi abhU // marAThIbhASAyAM ApalI goDavANI AdhyAtmika prakAzaprasaravate / ApaNa vihArakaruNa Andhrapradeza madhe Alo // kannaDabhASAyAM vizvakRpA sallavAgI sUrivaru upadezako duttAre | jinadharma modayallI sunakSatra aMte mInu gottave // telugubhASAyAM AdonI grAmamulo nedubhi guruvuggarI zubha ceyato / mIku sUripIThamulo mahotsavamugA sthApIMcirI // aMgrejIbhASAyAM ospiricyuala lAiTa ! pholoara oNpha ve oNpha rAiTa oha senTa selyuTa yu superiara DivAina mAiTa ! //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMjAbadezoddhAraka pa.pU.A. AcAryadeva zrImad vijayAnaMdasUrIzvarajI mahArAja , pa.pU. sadhdharmasaMrakSaka naiSThika bahAcArI ajoDa zAstravettA AcAryadeva zrImad vijaya kamalasUrIzvarajI mahArAjA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pUjyapAda 'vidarbhanA vijayavaMta vihArI' vighnahara pArzvanAtha tIrtha sthApaka AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanatilakasUrIzvarajI mahArAjA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhAraNa khAtu pUjyapAda karNATakakesarI zrAvastI tIrthoddhAraka koMkaNa uddhAraka saMskRta vizArada AcAryadeva zrImad vijaya bhadraMkarasUrIzvarajI mahArAjA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjyapAda jainaratna vyAkhyAna vAcaspati paramazAsana prabhAvaka AcAryadeva zrImad vijaya labdhisUrIzvarajI mahArAjA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( sUtragata vizeSatAo ) (bIjo bhAga-prathama kiraNa) sUtra 1-ahIM viSaya tarIke "mati, zruta, avadhi, mana:paryava ane kevala-ema pAMca samyajJAno che. jJAnapadamAM bahuvacana pratyekamAM jJAnatvadarzaka che. jJAna AtmAno svaparaprakAzaka asAdhAraNa guNa che. te AtmAthI kathaMcit bhinnabhinna che. kevalajJAna=sakala ghAtakarmanA kSayavALA jIvano kSAyika svabhAvarUpa jJAna. matyAdi cAra jJAno sarvAti kevala jJAnAvaraNa sarvathA sarva jJAnomAM AvaraNa nahIM karI zakatuM hovAthI, je vakhate A "maMdaprakAza" kevalajJAnAvRtta jIvane hoya che, tenA ja mati, zruta, avadhi ane mana:paryavarUpa cAra jJAna lAyopathamika kahevAya che. hetupUrvaka mati Adi pAMca jJAnonA kramano upavAsa che. sUtra ra-mati Adi pAMca jJAna pramANa tarIke kahevAya che. temanA hAnamAM, upAdeyanA upAdAnamAM samartha jJAno ja pramANa che, paraMtu taiyAyika Adi abhimata ajJAnarUpa sannikarSa Adi pramANa nathI. viSaya padArtha pratye mukhya kAraNarUpe sva-paraprakAzaka upayogarUpa bhAvendriya jJAnarUpa ja che. gauravRttithI lablindriya ane nivRtti-upakaraNarUpa dravyendriya kAraNa che. sUtra 3yathArtha sva-parapadArtha nirNAyaka jJAnapaNuM lakSaNa che ane pramANa lakSya che. A pramANe lakSya-lakSaNabhAva che. jo ke pramANa zabdanA sarva kArakothI ane vyutpattithI AtmA Adi aneka atha thAya che, to paNa parIkSAmAM samartha jJAnano ja pramANarUpe adhikAra che. lakSaNa ane lakSyagata udezyavidheya bhAvanI bhinna bhinnarUpe thatI chaNAvaTa gajabanI che. vaLI yathArtha svArtha paricchedamAM jJAna sAdhanatama kAraNa che, jaDa saMnikarSa Adi nahIM. A viSayano zAstrArtha mananIya che. lakSaNanA padakRtyanuM vivaraNa pratibhAgamya che. vividha darzana abhimata pramANanA lakSaNonA asvIkAramAM dalIlo akADhe che. sUtra 4-ahIM pramANanI saMkhyAnA niyamano viSaya che. samyajJAnarUpa pramANanA (1) pAramArthika pratyakSa ane (2) parokSanA bhede be bhedo che. cArvAkanI mAphaka eka pratyakSarUpa pramANa jo nathI, to anumAna Adi pramANo kevI rIte mAnya che? AnA javAbamAM anumAna ane AgamapramANo parokSapramANamAM aMtabhUta che. upamAna pramANa parokSanA bhedarUpa pratyabhijJAnamAM aMtargata che. arthapattipramANa anumAna pramANamAM aMtabhUta che. anupalabdhipramANano sAMvyavahArika pratyakSapramANamAM samAveza che. pratyakSamAM pAramArthika vizeSaNa vAstavika rIte parokSabhUta sAMvyavahArika pratyakSanuM vyavacchedaka che, kema ke-indriya-anindriya Adi bAhya sAmagrI sApekSa
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMvyavahArika pratyakSa che. pAramArthika pratyakSa padArtha=vyutpattigamya arthAt akSa eTale AtmAnI apekSAe AtmA pratye je jJAna sAkSAt varte che te. athavA akSa eTale indriyanI apekSAe akSa AzritatvathI zUnya, avadhi Adi jJAnomAM sAkSAt grAhya-grAhakajJAnavizeSarUpa spaSTatA pravRttinimitta che. viziSTa spaSTatAvALuM 'pAramArthika pratyakSa' kahevAya che. indriyapratyakSa vastutaH parokSa che. eno zAstrArtha sucArU vAcanayogya che. sUtra pa-pAMca jJAnomAM avadhi, manaHparyAya ane kevalajJAno pAramArthika pratyakSa che. mati ane zrutajJAna parokSa che. parokSa paNa sAMvyavahArika pratyakSa, smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAna ane AgamanA bhedathI cha prakAravALuM che. sAMvyavahArika pratyakSane parokSamAM gaNavAnuM kAraNa e che kebAhya indriya Adi sAmagrInI apekSA che. vastutaH parokSa che. paraMtu anumAna Adi karatAM adhika niyata varNa, AkAronuM bhAsana hovAthI anumAnAdithI spaSTa bhinna che. lAyopathamika saMvedanonuM svarUpasaMvedana mananI pradhAnatAe utpanna thanAra hoi "mAnasapratyakSarUpe kahevAya che. bAhya arthanA grahaNanI apekSAe vijJAno parokSa kahevAya che. "parata:pramA' sarva jJAno svarUpasaMvedananI apekSAe spaSTa pratibhAsa hoi "pratyakSa' che. ityAdino carcAvibhAga vizeSathI darzanIya che. sUtra 6-pAramArthika pratyakSanuM lakSaNa koI paNa dravyanA vyavadhAna vagara mAtra AtmadravyathI ja tene jJAna-darzanAvaraNanA kSayopazamathI ke kSayathI jAyamAna jJAna 'pAramArthika pratyakSa' kahevAya che. bhava ke samyakatva Adi guNanI apekSA chatAM teo dravya nahIM hovAthI avyAptidoSa nathI. sakala dravyaparyAyaviSayaka hovAthI 'sakala pAramArthika pratyakSa' kahevAya che. alpa dravyaparyAyaviSayaka hovAthI 'vikala pAramArthika pratyakSa' kahevAya che. sUtra 7--utkRSTa aMtaraMga sAmagrIrUpa samyagdarzana AdithI ane bahiraMga kevalikAlIna manuSyabhava Adi sAmagrIthI sakala ghAtikarmanA kSayathI prakaTela je kevalajJAna, te "sakala pAramArthika pratyakSa' che. ahIM 'sakala ghAtiAvaraNakSayarUpa vAkyathI vyavahAranayathI avyavahita uttarakSaNamAM kevalajJAnanI utpatti prakAzita che. nizcayanayanI apekSAe kSIyamANa AvaraNanA samayamAM ja kevalajJAnanI utpatti vivakSita che. ahIM kriyAkALa ane niSThAkALanI bhedabhedanI carcA darzanIya che. sUtra 8-mukhyatve sAmAnyadharmathI aviziSTa ane sakaladharmarUpa prakArathI viziSTa sakala dharmiviSayaka sAkSAtkAra kevalajJAnanuM lakSaNa che. ahIM padakRtya avazya jJAtavya che. sarvajJatva siddhi=jo jJAna apakRSTa (vinAzI) che, to utkRSTa (avinAzI) mAnavuM joie. ityAdi sarvajJatvasiddhimAM hetuo avalokanIya che. sUtra 9-kevalajJAna pratye ghAtikarma ja AvaraNa che, kema ke-samasta dravyaparyAyarUpa svaviSayamAM ammad AdinuM jJAna pravRttivALuM nathI. je jJAna svaviSayamAM aspaSTa che, te sAvaraNa che. jema ke -dhUlI AdithI aMtarita vRkSa AdinuM jJAna. jJAna Adi guNo AvArya ane karma AvAraka che. te karmano kSaya kevI rIte thAya che ? ane dravyaparyAyanI kathaMcit bhedAbhedanI carcA mananIya che.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 sUtra 10-svasvabhAvarUpa kevalajJAna Atmastha hotuM ja prameya mAtrano pariccheda kare che. viSayano saMyoga karIne viSayane jANatuM nathI. ataH aprApyakArI che tathA kevalajJAnavALA sarva arihaMta vardhamAnasvAmI Adi che, kema ke -nirdoSa che. bIjA kapila Adi nahIM, kema ke arihaMtadevanuM ja pramANAvirodhI vacana che. ityAdi sucArU carcA vilokanIya che. sUtra 11-avidha ane mana:paryAyajJAnamAM kramazaH rUpIdravyaviSayakatva ane manomA draviSayakatva hoi vikalatva che. kSAyopamika hoi kevalajJAnathI bhinnatA ane te baMne kevalImAM avidyamAnatA sUcavela che. sUtra 12-niyamA indriya ane mananI apekSA vagaranuM rUpIdravya-pudgaladravyanA viSayavALa sAkSAtkAra 'avidha'nuM lakSaNa che. ahIM navyanyAyanI paddhatithI thatuM lakSaNa ane tenA padakRtyo tathA ativyApti-avyApti asaMbhava doSatrayanI zUnyatA kevI che ? e barAbara ahIM darzanIya che. sUtra 13-14-anugAmI, hIyamAna, vardhamAna, pratipAti, sUtra 15 thI 18-apratipAti, ema avadhijJAnanA cha bhedonuM varNana viziSTa che. sUtra 19-20--saMyamanI vizuddhithI janya, dravyamananA paryAyanuM mAtra sAkSAtkArI jJA 'mana:paryAyajJAna.' ahIM darzana vagara jJAna kevI rIte ? A praznanI vizada carcA avalokanIya che Rnnumati mana:paryAyajJAna kadAcit paDe che, jyAre vipulamati kevalajJAna sudhI rahe che. evo a. bemAM bheda che. (bIjuM kiraNa) sUtra 1-sAkSAt AtmAthI je jJAna janya thatuM nathI, paraMtu vyavadhAnakAraka indriya A.i nimittanI apekSAthI vyavahita Atmadravyajanya jJAna 'parokSa' che. ahIM badhAya jJAnomAM je nimittanI apekSA che, to badhAya jJAno parokSa kahevAze ne ? A praznanI carcA ThIka ThIka jova jevI che. sUtra 2-indriyathI, manathI ke tadubhayathI janya pratyakSajJAna 'sAMvyavahArika pratyakSa' che. aha lakSaNa ane tenuM padakRtya vizeSataH vilokanIya che. sAMvyavahArika pratyakSanA udayamAM apekSAkAraNa aMtaraMgakAraNa ane pAramArthikakAraNa avazya avalokanIya che. sUtra 3-sAMvyavahArika pratyakSamAM spaSTa avabhAsatva anumAna Adi karatAM vizeSona prakAzanarUpa ja che. e prabalatara jJAnAvaraNIya-vIryAntarAyakarmanA kSayopazamavizeSathI thAya che. rU AdinI mAphaka A padArtha guNa nathI, evo zAsrArtha darzanIya che. sUtra 4-sAMvyavahArika pratyakSamAM aindriya ane mAnasa pratyakSanA lakSaNo ane teonA padakRtyo mUlyavaMtA che.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra pa-indriya, dravya ane bhAvanA bhedavALI che. ahIM dravya ane bhAvano artha viziSTa che. paraMtu pRthvI-jala-agni-vAyu ke AkAzarUpa nathI. A viSayanI carcA atyaMta mArmika che. sUtra 6-bendriya, nivRtti ane upakaraNarUpa bhedavALI che, pugalapariNAmarUpa che ane upayoga indriyanuM nimitta che. sUtra -nivRtti eTale indriyanA bahAranA ane aMdaranA AkAro nirmANanAmakarmathI janya che, upayoga indriyane jAgRta rAkhavAmAM dvArabhUta che. dareka indriyanA bhinna bhinna AkAro vAMcavA jevA che. sUtra 8-aMdaranA AkArarUpa nivRtti indriyamAM rahelI, potapotAnA viSayanA grahaNanI viziSTa zakti "upakaraNa indriya' che. zakti ane zaktimAnanAM kathaMcit abheda hovAthI mugala zakti hoi 'dUbendriya' kahevAya che. aMdarano AkAra rahevA chatAM A pudgala zaktinA nAzamAM viSayano grAhaka jIva thato nathI. A vaijJAnikaviSayanI carcA avalokanIya che. sUtra 9-indriyAvaraNa kSayopazamarUpa labdhi indriyarUpa bhAva indriyanI sattAmAM dravyandriyanI tathA upayoga indriyanI sattA che. tenA abhAvamAM teno abhAva che. A vastusthitinuM vivecana nirIkSaNIya che. sUtra 10-viSayanA grahaNa nimitte pravartelo AtmavyApArarUpa viziSTa pariNAma "upayoga," ahIM upayoga indriyano gaMbhIra artha, upayoganA bhedo ane indriyonA lAbhano krama viziSTa paddhatithI darzAvela che. sUtra 11-A ja jJAnarUpa upayoga, sva-paranirNayamAM sAdhakatama hovAthI pramANa che, paraMtu saMnikarSa ke dravya indriya pramANarUpa nathI, enI viziSTa carcA ane kevalajJAna tathA kevaladarzanamAM kramika upayoga, yugapad upayoganA vAdIono saMvAda ane samAdhAna sarasa darzanIya che. dravya indriya be, bhAva indriya be-ema cAreya bhegI thayelI ja zabda Adi viSayonuM grahaNa kare che ane indriya tarIkenA vyavahArane bhaje che. sUtra 12-laukikavyavahAra prasiddha kramanI apekSAe, "paNa: putAH ' e sUtranA anusAra anAnupUrvI krama paNa zAstrasiddha hoi "cakSu' rasana, prANa, vapha, zrotarUpa pAMca indriyo che. sUtra 13-ahIM indriyapadathI nivRtti Adi cAra samajavI, kema ke-cAramAMthI koI ekanA abhAvamAM rUpagrahaNano asaMbhava che. cakSurUpa indriya lakSya che. rUpaviSayaka jJAna sAdhana chate indriyapaNuM "cakSunuM lakSaNa che. padakRtya avalokanIya che. cakSu ane mana-be aprAyaprakAzakArI che. e sivAyanI cAra indriyo prApyaprakAzakArI che, kema ke-upaghAta ane anugrahanuM darzana hoi rasana Adi cAreyamAM prApyakAritva che. ityAdi viSayanI carcA ghaNI rasaprada che. varNavALA dravyano ane varNano kathaMcit tAdAbhyasaMbaMdha viziSTa buddhi niyAmaka mAnavo vyAjabI che. enI paNa carcA ThIka ThIka che. rUpanA bhedo paNa varNita che.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 sUtra 14-rasaviSayaka sAdhana indriya 'rasanendriya' tenuM lakSaNa tathA padakRtya che. rasanendriya sRSTabaddha rasarUpa viSayagrAhaka hoi prApyakArI che. rasanA bhedo. sUtra 15-gaMdhaviSayaka jJAnamAM asAdhAraNa kAraNa indriya 'ghrANendriya' lakSaNa tathA padakRtya che. spaSTabaddha gaMdhagrAhaka hoi A indriya prApyakArI che. gaMdhanA bhedo. sUtra 16-sparzagrAhaka indriya 'tvag' kahevAya che. prApyakArI che. sparzanA bhedo. ahIM nivRtti indriyamAM bAhya-atyaMtarano bheda nathI. sUtra 17-zabdagrAhaka indriya 'zrotra' che. zabdanA bhedo kathita che. spaSTa zabdagrAhI hoi prApyakArI che tenI ane zabda paudgalika che tenI carcA rasadAra che. sUtra 18-mati-zrutanA viSayabhUta arthajJAnanuM sAdhana anindriya 'mana' che. ahIM indriyane be dharmo hoya che. eka dharmathI hIna hoi 'mana' anindriya kahevAya che. e viSaya ane mananA arthADavagraha pachI matijJAna, zrutajJAna thAya che, mATe manano viSaya zruta che. e viSaya ati gaMbhIra hoi avagAhanIya che. mananI aprApyakArItAnI carcA to vizeSataH avagAhanIya che. sUtra 19-dravyamana ane bhAvamananI vivecanAmAM dravyamana aNurUpa nathI, paraMtu zarIra jeTaluM che. paudgalika hoi ahaMkArajanya nathI tathA nitya nathI. vaLI dravyamana zrutajJAnAvaraNa kSayopazamanA jananamAM karaNa che. tenA AdhAre upajato guNa-doSavicAra, saMpradhAraNa saMjJAvALuM jJAna tathA dhAraNAjJAnarUpa bhAvamana vagerenI carcA khAsa mananIya che. sUtra 20-21-viSaya ane indriya-anindriyanA abhisaMbaMdhathI janya darzanathI utpanna, sattAnA avAntarabhUta manuSyatva Adi sAmAnyavALI vastunA viSayavALuM jJAna 'avagraha.' jema ke'A manuSya che.' A dRSTAnta vyavahArika avagrahanuM che, kema ke-tenA pachI ihA AdinI pravRtti che. ahIM avagrahanA bhedo, vyaMjanAvagrahanI bhedapUrvaka carcA ane sAMvyavahArika pratyakSa-avagraha Adi cAra prakAranuM che. sUtra 22-sattA mAtranuM avagAhaka jJAna, 'darzana.' tenuM bIjuM nAma Alocana che. dA. ta. A kAMika che.' A naiyika avagraha che. vyavahArika avagrahano krama, tAratamyathI uttara uttaravizeSa AkAMkSAnI apekSAe pUrvapUrvanI sAmAnyaviSayakatAthI avagraharUpatA ane pUrvapUrvanI apekSAthI uttara uttara nizcayonI vizeSaviSayakatAthI apAyarUpatAnuM varNana, A viSayamAM 'jainatarkabhASA,' temaja 'tattvArthanI bRhavRtti' zuM kahe che, tenuM vivecana darzanIya che. sUtra 23-viSayanI sAthe cakSu ane manano saMbaMdha 'yogyatA' che. te yogyatA eTale ati dUra nahIM, ati samIpa nahIM, ati vyavahita nahIM, evA deza AdimAM avasthAnarUpa che. A yogyatAnI carcA ahIM avalokanIya che.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 sUtra 24-avagrahaviSayabhUta sAmAnyadharmanA avAntarabhUta dharmaviSayaka saMzaya pedA thAya che. jema ke-'A manuSya pUrvano che ke pazcimano ?' A saMzaya bAda viziSTa lakSaNathI 'A pUrvano hovo joie' AvA AkAranI 'ihA' thAya che. ahIM saMzayapUrvaka ihA hoya che. enI carcA mananIya che. sUtra 25-ihAnA viSayabhUta vizeSadharmano nirNaya 'apAya' che. jema ke-'A pUrvano ja che.' A ja pratyakSa pramANa che, paraMtu avagraha ane ihA pratyakSa pramANa nathI, kema ke-anirNayarUpa che. apAyanI bhAva-abhAvanI carcA darzanIya che. sUtra 26-27-smaraNanI utpattimAM pariNAmikAraNabhUta apAya 'dhAraNA' che. A saMkhyAtaasaMkhyAtakAlIna, jJAnarUpa ane saMskAra zabdathI vAcya che. dhAraNAnA traNa bhedonuM varNana ane tenA prAmANyanI carcA, avagraha Adi Anto~hartika che. vagerenI carcA vAMcanIya che. sUtra 28-A matijJAna prabhedo asaMkIrNatAthI anubhavAtA hoI, paryAyArthikanayanI apekSAe bheda chatAM, dravyArthikanayanI apekSAe eka jIvadravya tAdAtmyathI abheda hoI pramANatAno vyAdhAta nathI. AnI vizada carcA vilokanIya che. sUtra 29-te prakAre ja te te AvaraNano kSayoyazama hoI, te prakAre ja anubhava hovAthI avagraha Adino kathaMcid bhedanI apekSAe utpattikramaH-(1)indriya ane arthano yogyatA ke saMzleSarUpa saMbaMdha. (2) pachI darzana. jema ke- 'A kAMIka' che. (3) pachI viziSTa jAti Adi dvArA vyavahArika avagraha thAya che, jema ke-'A manuSya che.' (4) pachI anizcitarUpe saMzaya thAya che. jema ke- 'A pUrvano che ke pazcimano che ?' (5) pachI niyata AkAre saMbhAvanArUpa ihA. jema ke'A pUrvano hovo joIe.' (6) pachI ihita AkAre nirNayarUpa apAya. jema ke- 'A pUrvano ja che.' (7) pachI kAlAntaramAM smRtiheturUpe dhAraNA udaya pAme che. ahIM utpattikrama vizeSathI carcaNIya bane che. sUtra 30-indriya ke manathI janya, zabdanirapekSa spaSTa avabhAsa 'matijJAna' kahevAya che. ahIM lakSaNanA padakRtyo jovA jevA che. sUtra 31-A matijJAna, indriya ane manathI avagraha AdinA kramathI pedA thatuM hoI 24 prakAranuM che. rasana Adi cAra indriyono vyaMjanAvagraha cAra maLI 24+4=28 prakAranuM che. 28 paNa 336 bhedavALuM kevI rIte thAya che, enuM varNana daSTAnta sAthe khUba rocaka che. sUtra 32 thI 42-matijJAnasApekSa, vAcca-vAcakabhAvapUrvaka zabdasaMskRSTa arthanuM grahaNa 'zrutajJAna' kahevAya che. ahIM lakSaNa tathA padakRtyo ane doSatrayazUnyatA kevI rIte che ? vagere viSaya khUba rasika che. mati ane zrutanI bhedarekhA tathA sAdharmsa Adi vizeSathI avagAhanIya che. zrutajJAnanA cauda bhedonuM varNana.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 (trIjuM kiraNa) sUtra 1-saMskArarUpa anubhava mAtrathI janya jJAna 'smRti' kahevAya che. jema ke- 'te ghaDo.' ahIM anubhava pramANarUpa grAhya che. AtmazaktirUpa saMskAradvAra che. prabodha sahakArI che. pUrve anubhUta viSayavALI smRti che. arthaviSayaka-avisaMvAdavALI hovAthI A smRtinuM prAmANya che. ahIM zaMkAsamAdhAnapUrvaka vivecita smRtinuM prakaraNa khAsa vilokanIya che. sUtra ra-anubhava ane smaraNathI janya jJAna "pratyabhijJAna' dAta. "te A jinabiMba che. ahIM "te ane Ano zabdathI ullekha thAya che. AnuM bIjAM nAma "saMkalanA" che. bhUtakAlIna ane vartamAnakAlIna vastu viSayarUpe che. ahIM lakSaNa, padakRtya, zaMkA-samAdhAna sArI rIte avalokanIya che. sUtra 3-ahIM ekatvaviSayaka, sAdezyaviSayaka, valakSaNyaviSayaka ane pratiyogitvaviSayaka dRSTAnto pUrNaghaTanAnI sAthe darzanIya che. sUtra 4 thI 7-upalaMbha ane anupalaMbha (sAdhyasAdhananA grahaNa-agrahaNarUpa) AdithI janya vyApti Adi viSayavALuM jJAna 'tarka kahevAya che. jema ke-jo vahni hoya, to dhUma hoya che. jo vahi. na hoya, to dhUma nathI. AvuM vyAtiviSayaka che. vAcca-vAcakabhAvasaMbaMdhaviSayaka tarkanuM daSTAna! ghaTajAtIya zabda ghaTajAtIyano vAcaka che, ghaTajAtIya artha ghaTajAtIya zabdathI vAcya che." kavaci, AvAya (prakSepa) uddhApa(apanayana)thI vAca-vAcakasaMbaMdhanuM jJAna thAya che. ahIM tarkapadArtha vivecana mArmika hoI barAbara avagAhanIya che. | (cothuM kiraNa) sUtra 1-hetuno nizcaya ane vyAptinuM smaraNa-ema be kAraNothI pedA thato sAdhyanirNaya "anumAna che. jema ke- 'parvata vahnivALo che. ahIM anumAnamAM hetunuM jJAna ane vyAptinuM smaraNarUpa be hetuo ja che, parAmarza hetu nathI. enI carcA vilokanIya che. sUtra -hetu nizcita vyAptivALo che. jema ke-"vahiMsAdhyamAM dhUma" hetunuM svarUpa vyApti che. pakSasattva Adi pAMca rUpo nathI, kema ke asAdhAraNa nathI. ahIM bauddhasaMmata traNa rUpo ane naiyAyikanA pAMca rUpo hetunuM svarUpa nathI. e viSayanuM khaMDana-maMDana nirIkSaNIya che. sUtra 3-sAdhyanA abhAvavALAmAM avRttitva, e hetumAM "vyApti' kahevAya che. anyathA, anupapatti pratibaMdha avinAbhAva zabdothI saMbodhAya che. vati sivAya dhUmanI anupapatti hoda, vatinI sattAmAM ja dhUmanI upapatti hoI vadvinirUpata. anyathA, anupapatti Adi zabdathI vAgye vyApti dhUmamAM varte che. ethI dhUma vyApya che. vati nirUpaka ane vyApaka che. tathAca vyApyanI sattAmAM avazya vyApakanI sattA che ane vyApakanI sattAmAM ja vyApya hoya. A pramANe vyApya-vyApaka bhAvaniyama siddha thAya che. ahIM A niyamanI carcA khUba nirIkSaNIya che.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra 4 thI 6--A vyAmi nAmano niyama sahabhAva ane kramabhAvarUpe be prakArano che. dA. ta. rUpa ane rasano sahabhAvaniyama che. A eka sAmagrIjanya che. vyApya vyApaka zizapAtva ane vRkSatvano sahabhAvaniyama, kArya-kAraNabhUta-dhUma-vatino kramabhAvaniyama ane pUrvottara bhAvi kRttikAno udaya ane rohiNIno udayana kramabhAvaniyama. sUtra 7-pramANathI abAdhita, anirNAta tathA sAdhavAne Icchela "sAdhya' kahevAya che. jema kevativALo parvata' sAdhyaviziSTa dharma ja sAdhanAne izkela che. AnuM bIju nAma pakSa che. A sAdhya anumAnaprayoganA kALanI apekSAe che. ahIM pramANa abAdhita ityAdi pratyeka padanI carcA vizada vizALa che. sUtra 8-vyAtigrahaNanI veLAmAM vati Adi dharma ja sAdhya che. ahIM svArtha anumAnanA aMgonI carcA paNa jovA jevI che. sUtra 9-dharmInI prasiddhi pramANathI ,vikalpathI athavA ubhayathI jANavI. dA. ta. (1) sarvajJa che. (2) parvata agnivALo che. (3) zabda pariNAmI che. ahIM traNeyanuM vizleSaNa paddhatisaranuM che. sUtra 10-11-hetu vidhirUpe ane niSedharUpe be prakArano che. vidhirUpa hetu paNa vidhisAdhaka ane niSedhasAdhakarUpe be prakArano che tathA niSedharUpa hetu paNa jANavo. vidhirUpa vidhisAdhaka hetu vyApya, kArya, kAraNa, pUrvacara, uttaracara ane sahacaranA bhede che prakAranuM che. sadu-asarUpa padArthamAM "sad aMzavidhi asad aMza'-e pratiSedha che. sUtra 12 thI 15-abhAvanuM bhAvasvarUpa batAvavA mATe kahe che ke-abhAva cAra prakArano che. jenI nivRttimAM kAryano AvirbhAva prAga abhAva." jema ke-ghaTa pratye mATIno piMDa." jenI utpattimAM mULa kAraNabhUta kAryavinAza 'pradhvaMza abhAva.' jema ke-kapAlakadambanI utpattimAM ghaTanA dhvasa. mATe kapAlakadambaka praasAbhAvarUpa che. eka svarUpathI bIjA svarUpano bheda 'acoDa abhAva." jema ke-paTanA svabhAvathI ghaTanA svabhAvano vyavacchada, traNeya kALamAM tAdAtmapariNatinI nivRtti atyaMta abhAva.' jema ke-jIvamAM ane ajIvamAM etvapariNatinI vyAvRtti. pratiSedha kathaMcit adhikaraNathI bhinna-abhinna che. cAreya abhAvonI carcA jovA jevI che. sUtra 16-vidhirUpa hetu sAthe avirUddha ane pratiSedhyavirUddhanA bhedathI be prakArano che. A pramANe niSedhasvarUpI paNa be prakArano che. sUtra 17 thI 22-sAdhya avirUddha vidhisAdhaka vidhisvarUpI pUrva cha prakAranA hetuonA udAharaNo 17 thI 22 sUtromAM savistAra varNavelAM che. sUtra 23 thI 29 (1) pratiSedhya svabhAvavirUddha vidhihetu, (2) pratiSedhya virUddha vyApya, (3) virUddha kArya, (4) virUddha kAraNa, (5) virUddha pUrvacara, (6) virUddha uttaracara ane (7) virUddha sahacaranA bhedathI sAta prakArano, niSedhasAdhaka virUddha upalabdhi nAmaka vidhihetuo 23 thI 29 sUtromAM sodAharaNa che.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 sUtra 30 thI 32-pratiSedhyanI sAthe avirUddha vastunI anupalabdhirUpa pratiSedha hetuo. (1) svabhAva anupalabdhi, (2) vyApaka anupalabdhi, (3) kArya anupalabdhi, (4) kAraNa anupalabdhi ane (5 thI 7) pUrvacara-uttaracara-sahacara-anupalabdhirUpa sAta pratiSedha hetuonA udAharaNo che. sUtra 33 thI 35-vidhisAdhaka sAdhyavirUddha anupalabdhirUpa niSedha hetuo-(1) virUddha kArya anupalabdhi, (2) virUddha kAraNa anupalabdhi, (3) virUddha svabhAva anupalabdhi,(4) virUddha vyApaka anupalabdhi ane (5) virUddha sahacara anupalabdhirUpe pAMca che. tenA udAharaNo juo sUtra 36-vacananirapekSa potAnuM nizcita vyAptivALA sAdhanathI sAdhyanuM jJAna "svArthanumAna." ahIM svArthInumAnanI paddhati darzanIya che. sUtra 37-bIjAne mATe vacanasApekSa nizcita vyAtivALA sAdhanathI sAdhyanuM jJAna 'parArtha anumAna." ahIM vivecana vilokanIya che. sUtra 38-vyutpanna mativALAnI apekSAe pratijJA ane heturUpa be vacano che. maMdamativALAnI apekSAe udAharaNa-upanaya-nigamarUpa vacano paNa jANavA. parArtha anumAnarUpa kAryanA aMga hovAthI pratijJA vagere pAMca avayavo kahevAya che. sUtra 39-sAdhyadharmaviziSTa dharmIno bodhaka zabdano prayoga "pratijJA," jema keparvato vadvimAniti vacana. pratijJArUpa avayavanuM vivecana vAMcavA jevuM che. sUtra 40-tathA upapatti ke anyathADanupapattithI hetuno prayoga 'hatuvacana.' dA. ta. tathavopa patte ke anyathAanupapatte . ahIM hetuvacanarUpa avayavanI carcA lakSaNa-padakRtya sAthe avalokanIya che. sUtra 41-42-daSTAntabodhaka zabdano prayoga "udAharaNa' sAdhammathI bAptismaraNanuM sthAna daSTAnta. jema ke-sA.da. mahAnasa Adi. vai.da. hRda Adi. daSTAntamAM pradarzita sAdhananuM sAdhyanA dharmImAM upasaMhAranuM vacana "upanaya." jema ke-jema sAdhyabhUta vati parvatamAM che. (tathAcAya), tema A dhUma parvatamAM che. ahIM lakSaNa-padakRtya darzanIya che. sAdhyadharmanuM dharmImAM upasaMhAravacana "nigamana." tasmAttathati-vadvivyApya dhUmavAnuM hovAthI A parvatamAM vati che. (pAMcamuM kiraNa) sUtra 1-hetuM nathI paNa hetunI mAphaka bhAse che. paMcamI vibhakti Adi hovAthI arthAt duSTa hetuo hetvAbhAso kahevAya che. asiddha, virUddha ane arnakAntikanA bhede traNa hetvAbhAso che. hetvAbhAso varNana, temAM AcAryonA matabhedonI cArucarcA jovA jevI che. sUtra 2 thI 5hetusvarUpanI apratItijanya, apratIta vyAptivALo hetu "asiddha kahevAya che. be prakAranA asiddhanuM varNana, vAghasiddhanuM ane prativAghasiddhanuM varNana.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 sUtra 6-sAdhyadharmathI viparIta vyAptivALo 'virUddha kahevAya che. jema ke-zabda nitya che, kema ke-kArya che. ahIM kArya- anityatvanI sAthe vyAptivALuM che. ahIM bIjAoe kahela virUddhanA ATha bhedo darzAvelA che. sUtra 7 thI 9-je hetunI vyApti saMdigdha hoya che, te 'anaikAntika saMdigdha vipakSavRttika ane nirNata vipakSavRttikarUpe-A bannenA daSTAnto darzAvela che. sUtra 10 thI 14-pakSAbhAsa pratIta sAdhyadharmavizeSaNaka, nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka ane anabhIpsita sAdhyadharmavizeSaNarUpe traNa prakArano che. tenA daSTAntono vistAra ahIM che. sUtra 15 thI 17-pakSAbhAsa AdithI jAyamAnajJAna "anumAnAbhAsa.' avidyamAna vyAptimAM tarkanuM jJAna 'takabhAsa. tulya vastumAM ekatAnuM ane ekamAM tulyatAnuM jJAna pratyabhijJAnAbhAsa." ananubhUtamAM "te evI buddhi "smaraNAbhAsa." ahIM badhAnAM daSTAnto ApelAM che. sUtra 18-19-sAMvyavahArika pratyakSAbhAsa, avadhiAbhAsa sadAnta kahela che. mana:paryAya saMyamavizuddhijanya hoI AbhAsarUpa nathI ane kevalajJAna sakala AvaraNanA kSayathI janya hoI AbhAsarUpa nathI. AgamanA nirUpaNa pachI AgamAbhAsa kahevAze. sUtra 20 thI 24-daSTAnnanI mAphaka bhAsato sAdharma daSTAnnAbhAsa sAdhyadharmavikala, sAdhanadharmavikala ane ubhayadharmavikala, saMdigdha sAdhyadharmA, saMdigdha sAdhanadharmA ane saMdigdha ubhayadharmA, temaja ananvaya, apradarzita anvaya ane viparIta anvayanA bhedathI nava prakAranA dRSTAnta AbhAso che. sUtra 25 thI 30-vaidharma daSTAnna AbhAsa te paNa asiddha sAdhyavyatireka, asiddha sAdhanavyatireka ubhaya vyatireka, saMdigdha sAdhyatireka, saMdigdha sAdhanavyatireka, saMdigdha ubhaya vyatireka, avyatireka, apradarzita vyatireka ane viparIta vyatirekanA bhedathI sadaSTAnta nava prakArano darzAvela che. sUtra 31-32-upanaya AbhAsa ane nigamana AbhAsa sadaSTAnta kathita che. (chaThuM kiraNa) sUtra 1-yathArtha pravaktAnA vacanathI utpanna je arthavijJAna, e"Aga" kahevAya che. ahIM lakSaNa padakRtya sahita jovA jevuM che. sUtra ra-arthavijJAnano hetu hoI Apta zabda paNa upacArathI "Agama' kahevAya che. ahIM AgamanA bhedo ane bauddhasaMmata apaharUpa zabdArthanuM khaMDana khUba darzanIya che. sUtra 3-prakSINa doSavALo, satya arthano jJAtA ane yathArtha arthavyAkhyAtA yathArtha vaktA" kahevAya che. enA laukika-lokottararUpe be bhedo che. lakSaNa ane tenuM padakRtya avazya nirIkSaNIya che.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 sUtra 4-vacanAtmaka zabda, saMketanI apekSAvALo ane svAbhAvika arthabodhajanaka zaktivALo che. ahIM saMketanI ane svAbhAvika arthabodhaka zaktinI carcA cArUrUpamAM che. sUtra pa-vaktApuruSanA guNa-doSanI apekSAe zabdagata yathArthatA-ayathArthatA jANavI. ahIM vivecanagata carcA samIkSaNIya che. sUtra 6-zabda, varNa-pada-vAkyarUpe traNa prakArano che. bhASAvargaNAnA paramANuothI AraMbhela rUpI-AkAra Adi varNa che. ghaTa Adi samudAyamAM vartamAna varSonA pratyekano artha che, kema keteonA vyatyayamAM bIjA arthamAM teo jAya che. ahIM varNa Atmaka zabda pIdgalika che. tenI pAMca hetuothI siddhi jovA jevI che. sUtra 7-svArthabodhajanaka zaktivALo ane bIjA padamAM rahela varNonI apekSA vagarano paraspara sahakAri varNonI AnupUrvI "pada' kahevAya che. ahIM padaviSayaka zaMkA-samAdhAna nirIkSaNIya che. sUtra 8-svArthabodhajanaka zaktivALo ane bIjA vAkyamAM rahela padanirapekSa paraspara sahakAri padono samudAya "vAkya kahevAya che. ahIM AkAMkSA ane yogyatA AsattivALA padasamudAyane ja vAkya' kahe che. ahIM AkAMkSA AdinI vyAkhyA samIcInatayA avalokanIya che. sUtra 9-anekAnta Atmaka padArthamAM vidhimukhathI ane niSedhamukhathI pravartamAna A zabda saptabhaMgIne jayAre anusare che, tyAre ja A zabdanuM pUrNa arthaprakAzakapaNuM hoI pramANapaNuM che. ahIM zaMkA-samAdhAna samIkSaNIya che. sUtra 10-praznanA anurUpe ekadharmI vasturUpa vizeSyavALA ane avirUddha vidhiniSedharUpa dharmavizeSaNavALA bodhajanaka sAta vAkyono paryAptasamudAya saptabhaMgI' kahevAya che. ahIM lakSaNa, padakRtya ane samanvaya buddhipUrvaka avalokanIya che. sUtra 11-(1) syAd ati eva ghaTaH, (2) sAta nAsti eva ghaTa:, (3) syAta asti nAsti ca ghaTaH, (4) syAhu avaktavya eva, (5) cAtuM asti ca avaktavyaa, (6) syAta nAsti ca avaktavya ca, (7) yAtu asti nAsti ca avaktavya ca-ema sadaSTAnta sAta vAkyonA AkAro jANavA. ahIM pratyeka zabdanA viziSTa artho ane zaMkA-samAdhAno vizeSa vilokanIya che. sUtra 12-13-saMzayaviSayabhUta dharmo sAta che. tenA saMzayo sAta che, tenI jijJAsAo sAta che ane tenA prazno tathA uttaro paNa sAta-sAta che. ahIM praznanA vaze uttararUpa saptabhaMgI che. enI vizeSa carcA tathA saMzayanA viSayabhUta kathaMcit sattva Adi sata dharmonI nAma sahita carcA che. sUtra 14-15-pahelA Adi sAta bhaMgomAM pradhAnatAe sattva AdinuM bhAna vivakSita che. sUtra 16 thI 19-A saptabhaMgI sakala Adeza ane vikala AdezanA bhedathI be prakAranI che.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakala Adeza=ekadharmaviSayaka bodhajanaka vAkya "sakalAdeza' kahevAya che. vikala Adeza=kramathI bhedanI pradhAnatAthI ke bhedanA upacArathI ekadharma Atmaka padArthaviSayaka bodhajanaka vAkya "vikala Adeza' kahevAya che. ahIM abhedavRtti ane abheda upacAranA prayojako kAla-svarUpa-artha-saMbaMdhaupakAra-guNi-deza-saMsarga' zabdanA bhede ATha che. eka bhaMgamAM kAla Adi ATheyanI ghaTanA. sUtra 20-ahIM bhedaviziSTa abheda "saMbaMdha che ane abhedaviziSTa bheda "saMsarga che, ema saMbaMdha ane saMsargamAM viveka jANavo. sUtra 21-dravyArthIjyanA gauNapaNAmAM ane paryAyArthikanayanI pradhAnatAmAM abhedano upacAra karavo joIe, kema ke-abhedavRttino asaMbhava che. sUtra 22-kevI rIte abhedavRttino asaMbhava che? tenA javAbamAM abhedavRttinA asaMbhavanI ghaTanA barobara ahIM karelI che. sUtra 23 thI 28-prathama vAkyano, bIjA vAkyano, trIjA vAkyano, cothA vAkyano, pAMcamA vAkyano, chaThThA vAkyano ane sAtamAM vAkyano navyanyAyapaddhatithI bhinna bhinna zAbdabodha che. sUtra 29-ahIM saptabhaMgImAM nayono vibhAga darzAvela che. sUtra 30-31-bhAvanI apekSAe ghaTamAM svavRtti asAdhAraNadharma ghaTatvasvarUpa che. paTava Adi pararUpa che. tathA ghaTamAM rahenArA skUlatA Adi dharmo, vartamAnakAlIna paryAyo, pRthubuddhodara Adi AkAro, rUpa Adi guNo ane ghaTanakriyAkartRtva Adi svarUpo che. tenAthI bhinna pararUpo che. ahIM svarUpa-parasvarUpanI tathA svarUpeNa sat-pararUpeNa asatnI carcA jovA jevI che. sUtra 32-dravyanI apekSAe ghaTanuM zuddha mATIrUpa dravyasvarUpa che. tenAthI bhinna sonuM Adi padravya che. svadravyathI sat, paradravyathI asat che. tenI ahIM carcA joradAra cAlu che. sUtra 33-kSetranI apekSAe ghaTanuM kSetra bhUtala Adi che arthAt svakSetra che. tethI bhinna bhIMta Adi parakSetra che. svakSetrathI sata, parakSetrathI asatuM. ahIM paNa carcA cAlu che. sUtra 34-35-kALanI apekSAe ghaTanA vartamAnakALa svakALa che. tethI bhinna atIta Adi parakALa che. svakALathI sata , parakALathI asatuM. ahIM sadasadAtmaka syAdvAdamAM paravAdIoe (zaMkarAcAryAdi paravAdIoe) upasthApita saMzaya Adi ATha doSAno uddhAra kharekhara nirIkSaNIya evaM avadhAraNIya che. anAtapuruSe kahela vacanathI janya ayathArthajJAna "Agama AbhAsa kahevAya che. (sAtamuM kiraNa) sUtra 1-jJAnanuM prAmANya eTale prameyanI sAthe AvyabhicAripaNuM ja che. sarvajJAna svanI apekSAe pramANa che. bAhya arthanI apekSAe to kiMcit pramANa, kiMcit apramANa che. ahIM
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 prAmANya ane aprAmANya padanA artho, zaMkA-samAdhAno ane svataHpramANeparataHpramANanI carcA darzanIya che. sUtra 2-jJAnaniSTha prAmANya ane aprAmANya, svajJAnanA kAraNamAM vartamAna guNa ane dezanI apekSAe utpattimAM parataH ja che. ahIM pUrvapakSa ane uttarapakSa tathA zaMkA-samAdhAna paNa khAsa vilokanIya che. sUtra 3-jJAnanI jJapti (anuvyavasAya) anabhyAsadazApakSamAM parataH prAmANya che ane abhyAsadazApannamAM svata eva prAmANya che. ahIM abhyAsa ane anabhyAsanA paramArtho, zaMkAsamAdhAno khUba mananIya che. sUtra 4-A pramANano viSaya, sAmAnyavizeSa Adi anekAnta Atmaka vastu che. ahI pUrvapakSa-utta25kSa ane zaMkA-samAdhAno prauDhatApUrvaka pralokanIya che H tathA sAmAnyavizeSa Atmaka padArthanI siddhi, nitya-anitya Atmaka padArthanI siddhi, dravyaparyAya Atmaka padArthanI siddhi, bhedaabheda Atmaka padArthanI siddhi (saMkhyA, saMjJA, lakSaNa, kAryanA bhedathI dravyaparyAyamAM bheda ane dezakALasvabhAvanA bhedathI abhedanI carcA ullekhanIya che.), utpAda-vyaya-dhrauvya Atmaka padArthana siddhi (dhrauvya, utpAdavyayathI anuviddha che ane dhrauvyathI anuviddha utpAdavyaya che.) ane anuvedhana paramArtha darzanIya che. abhilApya ane anabhilApya Atmaka padArthanI siddhi. sUtra 5-6-sAmAnya=tiryak ane UrdhvatAnA bhedathI be prakAranuM che. tiryak sAmAnya=pratye vyaktimAM je samAna pariNAmarUpa bhAva che te. jema ke-nAnAvarNaviziSTa govyakti mAtrama 'gotvadharma.' pUrva ane uttaraparyAyomAM anugAmi dravya 'UrdhvatAsAmAnya' che. jema ke-kaTaka-kaMka Adi pUrva aparaparyAyomAM suvarNadravya. sUtra 7 thI 9-vizeSa=guNa ane paryAyanA bhede be prakArano che. sahabhAvI guNa che. jema keAtmAnA upayoga vagere kramabhAvI paryAyo kahevAya che. jema ke-AtmAnA sukhadu:kha Adi. ahIM vyaMjana ane arthaparyAyonI chaNAvaTa tathA zaMkA-samAdhAnapUrvakanI carcA cArUttara che. kALanA bhedathI guNaparyAyomAM bheda che. sUtra 10-pramANajanya phaLa be prakAranuM che. (1) anaMtaraphaLa ane (2) paraMparaphaLa. sUtra 11-12-kevalajJAnanuM paraMparaphaLa 'mAdhyasthya' che. tIrthaMkaratvanA udayathI to hitopade pravRttiphaLa che. sukha to kevalajJAnanuM phaLa nathI paraMtu sakala karmakSayanuM phaLa che. kevaLa bhinna jJAnonuM phaLa heyahAna, upAdeyanuM upAdAna ane upekSaNIyanI upekSArUpa buddhio che. sUtra 13-phaLa pramANathI bhinna-abhinna che. pramANapaNAe pariNata ja AtmA phaLarUpe pariNa1 thato hovAthI pramANaphaLano kathaMcid abheda che. kArya-kAraNabhAvathI pratIyamAna thatA hovAthI te pramANaphaLamAM kathaMcid bheda che.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 (AThamuM kiraNa) sUtra 1 thI 3-pramANa nizcaya Atmaka ja che, kema ke-saMzaya AdirUpa Aropano virodhI che. Aropa-te prakAra vagaranI vastumAM te prakAranuM jJAna, te Aropa. te viparyaya, saMzaya ane anadhyavasAyanA bhedathI traNa prakArano che. viparyaya=anyathAsthita vastunA eka koTi mAtra prakAravALo nizcaya. jema ke-chIpamAM 'A cAMdI che' AvuM jJAna. ahIM mImAMsako bhramanA sthaLamAM bheda agraharUpa 'viveka akhyAti' kahe che. mAdhyamika zUnyavAdI bauddho 'asakhyAti' kahe che. viziSTa advaitavedAntIo 'prasiddha arthakhyAti' kahe che. keTalAka vAdIo 'akhyAti' kahe che. yogAcArI vijJAnavAdI bauddho 'AtmakhyAti' kahe che. advaita vedAntIo 'anirvacanIyakhyAti' kahe che. enuM khaMDana tathA ahIM smaraNathI prerita rajata, te deza, te kALamAM avidyamAna, doSanA mahimAthI, saMnidhAnathI bhAse che, mATe A 'viparItakhyAti'rUpa che : ane smaraNa, cAkacikya Adi samAnadharmonA darzanathI zaktimAM thAya che. AnI carcA che. sUtra 4-ahIM anumAnathI ane AgamathI viparyaya Atmaka jJAnanA udAharaNo che. sUtra 5-anizcita aneka aMzavALuM jJAna 'saMzaya.' jema ke-'A sthANu che ke puruSa ? AvuM jJAna, sthANutva ke puruSatvanuM sAdhaka-bAdhaka pramANanA abhAvathI, uMcAI, laMbAI ane pahoLAIrUpa sAdhAraNa dharmanA darzanathI tathA be koTinA viSayanA smaraNathI prakaTe che.ahIM lakSaNa, padakRtya, zaMkA ane samAdhAna jovA jevA che. sUtra 6-spaSTapaNe vizeSane nahIM sparza karanArUM jJAna 'anadhyavasAya.' jema ke- 'mArgamAM janAra mane koI cIjano sparza thayo che' evuM bhAna. A pratyakSaviSayaka anadhyavasAya. sUtra 7-ahIM parokSaviSayaka anadhyavasAyanuM varNana che. (navamuM kiraNa) sUtra 1-jaina pravacananA pramANathI bodhita vastunA aMzane grahaNa karanAro, bIjA aMzonuM nirAkaraNa nahIM karanAro ane vaktAno viziSTa abhiprAya 'naya' kahevAya che. nayavAkyanuM to anaMtadharmAtmaka vastunA aMzabhUta pratiniyata dharmaprakA2ka apekSA Atmaka zAbdabodhajanaka vAkyapaNuM svarUpa che. apekSAtvanI carcA ahIM vistRta rUpamAM che tathA naya Adi viSayanA zaMkA-samAdhAno avazya avalokanIya che. sUtra 2yathArtha vastunA eka aMzano grAhaka hoI, nayanuM yathArtha nirNayatvarUpa pramANapaNuM nathI ja. ethI ja apramANapaNuM nathI, paraMtu pramANa-apramANathI bhinna jJAnAntara ja che. nayonA samudAyamAM kevI rIte pramANapaNuM che ? tenuM sadRSTAnta vivecana sucArU che.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUtra 3-naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-samabhirUDha ane evaMbhUtanA naya sAta prakAranA che. sarva abhiprAyasaMgrAhako sAta nayo che. sUtra 4-pUrvokta sAta abhiprAyone saMkSepathI be prakAre kahe che. prAraMbhanA traNa navo dravyArthika che ane bIjA cAra no paryAyArthika che, kema ke-pahelAnA dravya mAtranA viSayavALA che ane pachInA paryAya mAtranA viSayavALA che. guNono paryAyamAM samAveza che. UrdhvatA sAmAnyano dravyamAM aMtarbhAva che ane tiryasAmAnyano to vyaMjanaparyAyamAM aMtargata che. mATe adhika nayanI zaMkA na karavI. ahIM zaMkAsamAdhAnapUrvakanI carcA darzanIya che. sUtra 5 thI 7--gauNa-mukhyabhAvathI dharmadhvaya, dhamidhvaya ane dharmadharmidhvayanA viSayavALI vivakSa naMgama." ahIM dharmadrayanA dRSTAnto tathA zaMkA-samAdhAna mananIya che tathA dharmiyaviSayaka udAharaNa ane dharmadharmiyaviSayaka udAharaNo darzanIya che. sUtra 8-vizeSo pratye udAsIna, sAmAnyaviSayaka abhiprAya saMgrahanaya.' te para ane aparana bhedathI be prakArano che. ahIM sAmAnyanI siddhi ane zaMkA-samAdhAno gaMbhIratApUrvaka vilokanIya che sutra 9-saMgrahaviSayIbhUta arthaviSayaka vibhAga kAraka abhiprAya "vyavahAranaya." jema ke sattAdharmadvArA ekapaNAe saMgrahIta satno dravya ane paryAyarUpe vibhAjaka abhiprAya ahIM pUrvapaTa, ane uttarapakSa, temaja zaMkA-samAdhAno sUkSmatApUrvaka darzanIya che. sUtra 10-dravyane gauNa karI, pradhAnatAe vartamAnakSaNavartI paryAya mAtranA pradarzaka abhiprArA 'RjAsUtranaya." jema ke-kSaNasthAyI sukhaparyAya. ahIM cAlu viSayanI carcA ane zaMkA-samAdhAna jhINavaTathI darzanIya che. sUtra 11-12-kAla-kAraka-liMga-saMkhyA-puruSa ane upasargonA bhedathI zabdapradhAnatArA arthabhedapradarzaka abhiprAya zabdanaya, kramathI kALa AdinA dRSTAnto che. sutra 13-bukSattinA bhedathI paryAyavAcaka zabdonA arthano bheda svIkAranAra abhiprApa samabhirUDhanaya. indana AdithI inda Adi. ahIM zaMkA-samAdhAna apUrva che. sUtra 14-potapotAnI pravRttimAM nimittabhUta kriyAviziSTa arthakathaka abhiprAya "evaMbhUtanaya jema ke-parama aizvaryapravRttiviziSTa inka. ahIM pUrvapakSa-uttarapakSa-zaMkA-samAdhAna evuM viziSTa cara vilokanIya che. sUtra 15-sAta nayo paikI pahelAMnA cAra nayo "arthayo che', kema ke-pradhAnapaNe arthane ane zabda te gauNapaNe kahenArA che. aMtima traNa navo che, "zabdanayo' kema ke-pradhAnapaNe zabdane ane arthane gauNapaNe kahenArA che. ahIM arthanaya ane zabdanayanuM tAtparya, carcA sAthe darzAvela che. arpita ane
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 anarmitanayanI carcA, nizcaya ane vyavahAranayanI carcA, jJAna ane kriyAnayanI carcA, temaja artha Adi nayono aMtarbhAva, evaM vizeSa Avazyaka upadarzita nizcayanaya ane vyavahAranayanI carcA. sUtra 16-naigama bhAva ane abhAvanA viSayavALo che. saMgraha sarvabhAvaviSayavALo che. vyavahArakalatrayavartI keTalAka bhAvaprakArono grAhaka che. RjusUtra vartamAna kSaNamAtrasthAyI padArthaviSayaka che. zabdanaya kALa AdinA bhedathI arthabhedanA viSayavALo che. samabhirUDhanaya vyutpattinA bhedathI paryAyavAcaka zabdonA arthabhedanA viSayavALo che ane evaMbhUtanaya kriyAnA bhedathI arthabhedanA viSayavALo che. ahIM nayagata alpabahuviSayatA darzanIya che. sUtra 17-naigama AbhAsa = pUrvakathita dRSTAntomAM dharmadraya, dharmakriya ane dharmadharmidrayano sarvathA pRthapaNAno abhiprAya tathA vaizeSika ane naiyAyikanuM darzana AnaigamAbhAsa rUpa ja che. sUtra 18-vizeSadharmanirAkaraNanA abhiprAyanuM vyaktarUpa "parasaMgrahAbhAsapaNuM che. para saMgrahAbhAsamAM samasta advaitadarzano ane sAMkhyadarzana che. sUtra 19dravyaparyAyanA vibhAgane aprAmANika mAnanAro "vyavahAranayAbhAsa." jema kecArvAkadarzana. sUtra 20-kAlatraya sthAyi padArthanA khaMDanapUrvaka vartamAna kSaNa mAtra vRtti paryAyanA AlaMbanano abhiprAya, e "RjusUtranayAbhAsa." jema ke-bauddhadarzana. sUtra 21-kAla AdinA bhedathI zabdono arthabheda ja che. ema abhedanA khaMDanano abhiprAya, zabdanayAbhAsa.' AmAM zabdabrahmavAdIo AvI zake che. sUtra 22-paryAyavAcaka zabdono vyutpattinA bhedathI arthano bheda ja che, arthagata abheda nathI. Avo je abhiprAya, te-"samabhirUDhanayAbhAsa.' sUtra 23-pravRttinA nimittabhUta kriyAthI rahita arthane zabdavArUpe sarvathA nahIM svIkAranAra abhiprAya, e "evaMbhUtanayAbhAsa." paradharmakhaMDaka-svadharmamaMDaka nayone nayAbhAsarUpe darzAvela che. ahIM pUrva-uttarapakSa ane zaMkA-samAdhAna sArI rIte jovA jevA che. sUtra 24-nayagata vastunA ekadeza saMbaMdhI ajJAnanI nivRtti, e anaMtaraphaLa che. paraMparaphaLa to vastunA ekadezaviSayaka heyahAna-upAdeya upAdAna-upekSaNIyopekSA buddhio che. ahIM sAta nayomAM nikSepAone samAvavA saMkSepathI paNa sacoTa, nAma-sthApanA-dravya-bhAva-rUpa nikSepAonuM varNana sarvathA vAcanIya che. (dazamuM kiraNa) sUtra 1 thI 3-vapakSasAdhana, parapakSadUSaNarUpa viSayavALuM, tattvanirNaya ke vijayarUpa prayojanavALuM vacana 'vAda' kahevAya che. sAdhana ane dUSaNarUpa vacano svasva abhipreta pramANarUpa hovA joIe. ahIM zaMkA-samAdhAnapUrvakanuM vivecana jovA jevuM che. bIjA darzanomAM vAda, jalpaane
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 vitaMDArUpe traNa prakAranI kathA kahelI che, paraMtu ahIM jalpa ane vitaMDA judI kathA nathI, kema ke-vAdathI ja tenI caritArthatA thAya che. sUtra -kathAno AraMbhaka to jigISa ane tatvanirNinISa hoya che. ahIM zaMkA-samAdhAnapUrvakanuM vivecana che. sUtra pa-6-jigISa ane tattvanirthinIpunA lakSaNo. tattvanirNinISanA svAtmanitattvanirNinISa ane parAtmanitattvanirNinIpu-ema be bhedo che. ahIM zaMkA-samAdhAno che. sUtra 7-8-AraMbhaka-(1) jigISa, (2) svAtmanitattvanirminISa, (3) kSAyopathamika jJAnavAnuM paramatattvanirNinISa ane (4) kevalI-ema cAra che. temaja pratyAraMbhaka paNa cAra jANavA. sUtra 9-jyAre baMne jigISa ane jigISu-paramatattvanirminISa-ema baMne tathA jigISa ane kevalI-ema baMne vAdI ane prativAdI hoya che, jyAre vAdI-prativAdI-sabhya-sabhApatirUpa cAra aMgo apekSita che. sUtra 10-11-jo svAvanitattvanirNanISa vAdI-paramatattvanirthinIpu samartha prativAdI che, to vAdI-prativAdIrUpa be aMgo apekSita che. jo asamartha prativAdI hoya, to sabhyanI sAthe traNa aMgo apekSita che. jo kevalI prativAdI che, to be aMgo ja paryApta che. jo paramatattvanirNinISa (kSA. jJAnI) vAdI ane prativAdI jigISa hoya, to cAra aMgo apekSita che. ahIM zaMkA-samAdhAno darzanIya che. sUtra 12-13-svAtmanirNinISarUpa baMneno, jigISasvAtmatattvanirNinISarUpa baMneno, svAtmanirNinIpujigIpuruSa baMneno ane baMne kevalIna vAdI-prativAdI bhAva na hovAthI vAda saMbhavato nathI. vAdI ane prativAdI svapakSamaMDana ane parapakSakhaMDana pramANathI kare. sUtra 14 thI 17-sabhyanuM lakSaNa, sabhyanA kAryo, sabhApatinuM lakSaNa ane sabhApatinuM kartavya. (trIjo bhAga-1-2-3 kiraNa) sUtra 1-ATha karmonI zUnyatAprayojaka anuSThAnarUpa cAritranA nityanaimittikanA bhedathI be bhedo che. sAdhuothI haMmezAM je AcarAya, te "caraNa.' dA.ta. vrata vagere, prayojana hoya chate je karAya, te 'karaNa.' dA.ta. piMDavizuddhi Adi. sUtra -vrata, zramaNadharma, saMyama, vaiyAvRtya, brahmacarya, gupti, jJAna Adi temaja tapa, krodha Adi nigraharUpe ATha prakAranuM paNa avAntarabhedathI sattara prakAranuM caraNa che. evaM trIjA vibhAganA traNa kiraNomAM caraNe ane karaNano 70-78 bhedathI vistAra sArI rIte karelo che, je jovA jevo che.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ BICICIGT.. CONCL. Blace | zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH | | zrI labdhigurave namaH | vi.saM. 2068 zrI zaMkhezvaratIrthe pUjyapAda AcAryazrI puNyAnaMdasUrIzvarajI ma.sA.nA AjJAvarti pUjya saralasvabhAvI samatAnidhi sAdhvIvaryA sarasvatIzrIjI ma.sA.nA cAturmAsamAM paryuSaNaparvamAM zrI zaMkhezvara mahAjana jaina saMghanI zrAvikAvargamAM pratikramaNanI upajamAMthI pU. sAdhvIzrInI preraNAthI jJAnanidhino anumodanIya lAbha lIdho... tamoe karyuM jJAnadravyanuM dAna... saMrathA mAne upakAra tamAro mahAna... | zrI zaraNezvara pArzvanAthAya nama: pU. sAdhvIvaryA padmalatAzrIjI ma.sA. kI ziSyA jJAnAnaMdI pU.sAdhvI harSapadmAzrIjI ma.sA.kI ziSyA sAdhvI bhavyapadmAzrIjI ma. kI preraNA se saM. 2068 nigaDI (puNe ) cAturmAsa meM huI - jJAnanithiI 3panameM se... zrI munisuvratasvAmI (mahilA maMDala) naina zrAviveal saMya-nirAlI (pu) ? hii 22 Gad jigalI rAta |
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutalAla... zrutatAbha, zrutalAla OM zrutalAba... zrutalAbha. TvI / / zrI bhIDabhaMjanapArzvanAthAya namaH / II zrI bhadraMkarasUri gurave namaH / : zubhAziSa : paramapUjya sUrimaMtraArAdhaka AcAryadeva zrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA : preraka : pU.gaNivara vikramasenavijaya ma.sA. jJAnadravyanuM dIdhuM dAna... zrI saMghe kArya karyuM mahAna... anumodanA... OM anumodanA... anumodanA... zrI bhIDabhaMjanapArzvanAtha jaina zve.mU.saMgha kanerI-AgrAroDa-bhivaMDI / / zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH II / / zrI bhadraMkarasUri gurave namaH / : zubhAziSa : kalikAlakalpatarU aciMttvaciMtAmaNI zrIzaMkhezvapArzvanAtha prabhunI zItala chAyAmAM pa.pU.A.bha.zrI puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA pU.A.mahAsenasUrIzvarajI ma. AdiThANAnA saM. 2068nA yazasvI cAturmAsamAM thayela ArAdhanAnI anumodanArthe jJAnanidhimAMthI : preraka H pU.gaNivara vikramasenavijaya ma.sA. munivara siddhasenavijaya ma.sA. zrI zaMkhezvara jaina mahAjana saMgha zrI zaMkhezvara tIrtha zrutalAla... dhruvalAbha... zrutatAbha... zrutalAbha... zrutalAbha...
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo namo nANadIvAyaralsa & suyasa bhagavao zrutalAbha... zrutalAbha... zrutalAbha.. pU.bApajI ma.sA.nA samudAyanA chANIvAlA pa.pU.sva. jayaprabhAzrIjI mahArAjanA ziSyA sA. vidhutrabhAzrIjI ma.sA.nI nizrAmAM gujarAta sosAyaTImAM zatruMjaya phaleTamAM ArAdhanA karanAra bahenonA jJAnakhAtAmAMthI zrutalAbha. zrutalAbha... zrutalAbha... jJAnAvaraNIya je karma che, kSaya upazama tasa thAya re, to hue ahI ja AtamA, jJAna abodhatA jAya re. // zrI vAsupUjya svAmine namaH |/ // zrI bhadraMkarasUri gurave namaH // zrutalAbha... zrutelAbha. zrutalAma.. zrutalAbha. .: zubhAziSa: paramapUjya sUrimaMtraArAdhaka AcAryadeva zrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjAnI preraNAthI jJAnadravyanI nidhimAMthI graMtha prakAzanano lAbha lIdho tenI anumodanA. zrI vAsupUjya svAmI jaina je. mU. pU. saMgha mahAsukhanagara sosAyaTI, nAkoDA pArka, naroDA roDa, amadAvAda. zrutalAbha... GE
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ // caramatIrthapatizrI mahAvIrasvAmine namaH // ||puu. labdhi-bhuvanatilaka-bhadraMkaragurubhyo namaH // zubhAziSa : pU. sUrimaMtra ArAdhaka AcAryazrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA preraNA : gaNivara vikramasenavijaya ma.sA. jJAnadravyanuM dIdhuM dAna... upakAra mAnIye tamAro mahAna... anumodaka: zeTha kalyANajI sobhAgacaMda jaina peDhI piMDavADA, sTe. zirohI roDa (rAjasthAna) pAMca prakAra che jehanA, 1 50hddad bheda ekAvana tAso re, zrI AdIzvarAya namaH lAla OM zubhAziSa :pU. sUrimaMtra ArAdhaka AcAryazrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA anumodaka: zrI tavAva jaina saMgha (rAjasthAna) - 03 K gagici | gdGIGI jANIne pUje sadA, dalate lahe kevala khAso re. I NAAMAAAAAAAAAAM pU. sAdhvIvaryA sarasvatIzrIjI ma.nI preraNAthI rIjhanTa jaina zrAvikA saMgha-surata zrI maNIbhadra resIDansI zrAvikA saMgha pAla, surata AAAAA A AAAAA RA pU. sAdhvI dharmajyotizrInI preraNAthI zrI AdinAtha jaina ceriTebala TrasTa valasADa 0.00 0.00 0.000
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ // devAdhidevazrI saMbhavanAthAya nmH|| ||nmo namaH zrI labdhisUraye // : zubhAziSa : viTA saMghanA upakArI, zrI saMbhavanAthaprabhunA pratiSThAcArya zrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA preraNA : gaNivara vikramasenavijaya ma.sA. vi.saM. 2068 varSe pU. sAdhvIvaryA udayaprabhAzrInI nizrAmAM paryuSaNaparvanI ArAdhanAmAM jJAnadravyanI upajamAMthI viziSTa nidhi arpaNa karI jJAna prakAzanano lAbha lIdho. : anumodanA : zrI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka saMgha vardhamAna sevA samiti viTA (sAMgalI), mahArASTra // zrI munisuvratasvAmine namaH // ||shrii labdhisUraye namo nmH|| jJA jJAnadravya- dIdhuM dAna... upakAra mAnIye tamAro mahAna... zubhAziSa : pU. tapAgacchAcArya labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyanA pU. sUrimaMtraArAdhaka AcAryazrI puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA : preraNA : gaNivara vikramasenavijaya ma.sA. :: anumodaka zrI munisuvratasvAmI jaina zvetAMbara maMdira TrasTa lakSmIpurI-kolhApura (mahArASTra) 26
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ | | zrI saMbhavanAthAya namaH | // pUjya labdhi-bhuvanatilaka-bhadrakaragurubhyo namaH // : zubhAziSa : sUrimaMtra ArAdhaka 3OMkAratIrtha sthApaka AcArya zrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA : anumodaka : zrI saMbhavanAtha jaina zve. mU. TrasTa phI la zrI jaina saMgha - gujarI, kolhApura ) C akhaya akalaMka che jIvanuM, jJAna AnaMda svarUpa re." | zrI zAMtinAthAya namaH //. | pUjya labdhi-bhuvanatilaka-bhadraMkaragurubhyo namaH // thI : zubhAziSa: sUrimaMtra ArAdhaka paramapUjya AcArya bhagavaMta zrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA : anumodaka : zrI zAMtinAtha jaina zve.mU.pU. saMgha vANIyAvADa, chANI, vaDodarA (gujarAta)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ "tana pavitra tIratha gaye, dhana pavitra kara dAna; mana pavitra hota taba, udaya hota ura jJAna." / pU.labdhi-bhuvanatilaka-bhaTUMkarasUri sadgurubhyo namaH || : zubhAziSa : pU.AcAryazrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyanA pU. sUrimaMtra ArAdhaka AcAryazrI puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA : anumodaka : pUjya AcAryazrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyavartI | viduSIsAdhvI mRganayanAzrIjInI preraNAthI zrI vizvanaMdIkara jaina saMgha bhagavAnanagarano Tekaro, pAlaDI, amadAvAda : anumodaka : pUjya AcAryazrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyavartI pU. sAdhvI namrayazAzrIjInI preraNAthI bhakti pArzvanAtha .mU.pU. tapagaccha jaina saMgha guMdecAgArDana, lAlabAga, muMbaI S : anumodaka : pUjya AcAryazrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyavartI sAdhvIvaryA harSapadmAzrIjInA ziSyA sAdhvI anaMtapadmAzrIjI, sA.suvarNapadmAzrIjInI preraNAthI zrI pArasamaNI jaina saMgha, sAbaramatI, amadAvAda NOG J5) preraka : sA.zrI suvarNaprabhAzrIjI ma.sA.nI preraNAthI zrI rANI jaina saMgha - rAjasthAna ,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ II devAdhideva zAMtipradAtA zrI zAMtinAthAya namo namaH | || zrI zItalanAthAya namaH II zrI pArzvanAthAya namaH | // pU.labdhi-bhuvanatilaka-bhadraMkarasUri sadgurubhyo namaH | je samyagrajJAna dvArA mokSamArganuM thAya saMdhAna mithyAdeSTi jJAna sAme samyagrajJAna che jagamAM pradhAna, | vinayanA AcArayukta je jJAnanuM kare vidhAna tenA AtmAmAM pragaTe kevalajJAnarUpI navanidhAna : zubhAziSa : pU.AcAryazrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAnA samudAyanA pU. sUrimaMtra ArAdhaka AcAryazrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA I : preraka : kolhApurasaMghanA upakArI pU. gaNivara vikramasenavijayajI mahArAja : anumodaka : | samyajJAnano prasAra karavAmAM sadAya agresara, samyajJAnapipAsu, dakSiNamahArASTranA saMghomAM aneka pUjyonA cAturmAsa karAvI | lAbha levAmAM bhAgyazALI saMgha zrI zAMtinAtha jaina zve. mU. saMgha hIrA bhavana, vyApArI peTha, zAhupurI, A kolhApura (mahArASTra)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ OOOOOOOOOOOSEKOLLEKTSLEXOXOXEL // devAdhidevazrI AdIzvarAya namaH || / pU. ladhi-bhuvanatilaka-bhadrakarasUrizvarebhyo nama:I 'jJAna che jagamAM mahALiyAna, te jJAna pAme tene prApta thAya chAvaLiyAna : zubhAziSa : pU. tapAgacchAcAryazrI labdhi-bhuvanatilaka-bhaTUMkarasUri paTTadhara parama pUjya sUrimaMtra ArAdhaka AcArya zrImadvijaya puNagAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA : preraNA : pU. saMyamaikalakSI tapasvI tyAgI sAdhvIvaryA suvatAzrIjI ma.sa.nA ziSyA vardhamAnataponidhi sAdhvI jitendrazrIjI ma.sA. vardhamAnataponidhi sAdhvI zubhaMkarAzrIjI ma.sA. (anumodaka DiC3. DIG. D & EDW(r) L$DI3D che. zrI jaina che. mUrti. saMgha - hAverI (karNATaka). preraka sAdhvI padmalatAzrIjInA ziSyA sAdhvI harSapadmAzrIjI ma.sA.nA ziSyA sAdhvI anaMtapadmAzrIjI ma.sA.nI 75mI oLI nimitte sAdhvI suvarNapadmAzrIjI ma.sA.nI preraNAthI anumodaka : zrI jhAlAvADa ratnatraya cAturmAsa ArAdhaka bahenonI jJAnanidhimAMthI saM. 2066 devAdhideva zrI caMdraprabhasvAmine namaH jJAnAvaraNIya je karma che, kSaya upazama thAya, pU. labdhi-bhuvanatilaka-bhadraMkarasUrizvarebhyo namaH : zubhAziSa : pUjyapAda mahAsukhabhavanamAM yAdagAra cAturmAsa dvArA dharmajyota jagADI te upakAra karanArA OMkAratIrthasthApaka sUrimaMtra ArAdhaka AcArya zrImadvijaya puNyAnaMdasUrIzvarajI mahArAjA preraka : gaNivara zrI vikramasenavijayajI ma.sA. ne anumodaka zrI vile pArale zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha enDa cerITIjha kalAkAnti bhavana, sAutha poMDa roDa, vilepArle (pazcima) muMbai. as esce o O celove mesto COCOX0000000000 to huye ehIja AtamAM, jJAna abodhatA jAya.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukrama viSaya peja naMbara 1. pAramArthika pratyakSa nAmanuM prathama kiraNa 2. samyagrajJAnano vibhAga kahe che 3. pAMca jJAna ja pramANa che 4. pramANa zI vastu che ? 5. vAdIomAM pramANonA bhedamAM virodha hovAthI pramANanI saMkhyAno niyama kahe che. pAMca prakAranA jJAnamAM kayA jJAno pAramArthika pratyakSa che? athavA kayA jJAno parokSarUpa che? 7. pAramArthika pratyakSanuM lakSaNa 8. sakala jJAna kayuM che? 9. kevalajJAnanuM lakSaNa kahe che 10. bIjuM koI AvaraNa prasiddha nathI, e zaMkAmAM kahe che 11. kevalajJAna zuM viSayane saMyukta thaIne jANe che ke viSayanI sAthe saMyukta thayA vagara jANe che ? 12. vikalanA prakArane kahe che 13. avadhijJAnanuM lakSaNa 14. bIjI rIte avadhijJAnanA cha prakArone kahe che 15. mana:paryavajJAnanuM lakSaNa 16. Rju ane vipulamatimAM vizeSa aMtarane kahe che 17. sAMvyavahArika pratyakSa nAmanuM bIjuM kiraNa 18. sAMvyavahArika pratyakSanuM lakSaNa 19. sAMvyavahArika pratyakSano vibhAga kahe che 20. pratyakSa lakSaNamAM indriya manojanyatva kaheluM che to tyAM indriya zuM ane keTalI che? 21. dravya indriyano vibhAga kahe che. 22. nivRtti indriyano vibhAga 23. upakaraNa indriyane kahe che 24. bhAva indriyano vibhAga 25. upayoga indriyane kahe che.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama viSaya peja naMbara 26. A ja jJAnarUpa upayoga sva-paranA nirNayamAM sAdhakattama hovAthI pramANarUpa che. paraMtu saMnikarSa ke dravyendriya pramANarUpa nathI. 27. indriya svarUpanI saMkhyAne kahe che 28. cakSunuM lakSaNa kahe che. 29, rasanendriyanuM nirUpaNa 30. prANendriyanuM lakSaNa 31. sparzanendriyanuM lakSaNa 32. zrotrendriyanuM lakSaNa 33. mananuM lakSaNa 34. mananA vibhAgane darzAve che. 35. sAMvyavahArika pratyakSanuM lakSaNavicArI teno vibhAga kahe che. 36. avagrahanuM lakSaNa kahe che. 37. vizeSa mAtrano anavagAhI hoI darzana evA bIjAnAmavALA naiRRyika avagraha svarupavarNana 78 38. viSayanI sAthe cakSu-manano saMbaMdha 39. ihAnuM lakSaNa kahe che. 40. apAya nirUpaNa 41. dhAraNA nirUpaNa 42. smRtirUpa dhAraNAmAM sAMvyavahArika pratyakSanA prabhedapaNAno abhAva che. AvA te matane khaMDita kare che. 43. matijJAnamAM pramANapaNuM hoI anirNayarUpa avagraha ihAmAM yathArtha nirNayarUpa pramANatva kevI rIte ? 44. zuM darzana Adino A ja utpattino krama che ke zuM prakArAntarathI paNa krama che? AvI zaMkAmAM kahe che ke45. indriyaja-anindriyajanA bhedathI sAM.pra.-nirUpaNa karI bane paNa mati-zrutanA bhedarUpa hoI be prakAranA che mATe pahelA matijJAnanuM nirUpaNa kahe che 46. matijJAnanA sarva prakArone darzAve che. 47. to te zrutajJAna zuM che ? AnA javAbamAM kahe che ke48. akSaradyuta ane anapharatanuM lakSaNa 105 49. saMnnizruta ane asaMzrita 106 50. samyakazruta ane mithyAzruta 107 51. sAdi-anAdidbhuta 108 para. sAnta-anantazruta 109 pa3. gamika-agamika zrata 110 5 98 101
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ peja naMbara 111 113 119 123 127 132 134 137 14) 146 148 149 151 viSaya 54. aMgapraviSTa-anaMgapraviSTa zrata 55. anumAna parikaranirUpaNa nAmanuM trIjuM kiraNa 56. smRti-anubhavajanya pratyabhijJAnanuM lakSaNa 57. kramathI pratyabhijJAnanA dRSTAMtone kahe che 58. tarka pramANanuM nirUpaNa 59. upalaMbha ane anupalaMbhane darzAve che. 60. vAvAcaka bhAvasaMbaMdhanI utpattinuM vidhAna. 61. sahetu nirUpaNa nAmanuM cothuM kiraNa 62. anumAna lakSaNamAM rahela hetanuM lakSaNa kahe che. 63. anumAna lakSaNamAM rahela vyApti smaraNanA viSayabhUta vyAptine kahe che 64. svarUpanI apekSAe eka viSayapaNuM hovA chatAM AzrayavizeSanI apekSAe niyamanA be prakArone kahe che. 65. sahabhAva niyama kone kone hoya che te kahe che 66. hetujJAnathI sahakRta, vyAptismaraNathI sAdhyavijJAna anumAna' ema pUrve varNana karela hatuM tyAM sAdhya eTale zuM? enuM samAdhAna 67. anumAnajanya anumatinA vyavahArakALamAM sAdhyarUpa sAdhyanI dharmanuM sAdhyapaNuM hovA chatAM te dharmaviziSTa dharmIrUpa sAdhyanI sAthe hetunA avinAbhAvano asaMbhava hovAthI kevI rIte anumiti thAya ? AvI zaMkAmAM kahe che ke... 68. te dharmAnI prasiddhi kevI rIte thAya ?AvA praznano javAba. 69. dharmu-sAdhya-sAdhanarUpa anumAnanA pradhAnabhUta aMgone kahIne, tenA hetuno vibhAga kahe che. 70. sAdhyasAdhaka vidhirUpa hetuno che prakAre vibhAga kahe che. 71. prasaMgathI abhAvanA sarvathA bhAvasvarUpathI bhinnapaNAmAM dUSaNa che. ema batAvavA pratiSedhanA vibhAgapUrvaka svarUpanuM kathana kahe che. 72. pradhvasAbhAvanuM nirUpaNa 73. anyonya abhAvane kahe che. 74. atyaMta abhAvanuM lakSaNa 75. vidhisvarUpa hetunA prakArone darzAve che. 76. sAdhyathI aviruddha kAryasvarUpa vidhihetune darzAve che. 77. sAdhyathI aviruddha kAryasvarUpa vidhihetune dRSTAMtarUpa darzAve che. 78. sAdhyathI aviruddha pUrvacanAmaka vidhihetune batAve che. 79. sAdhyathI aviruddha uttaracanAmaka vidhihetune batAve che. 80. sAdhyathI aviruddha sahacaranAmaka vidhitunuM varNana. 1pa3 155 158 159 161 166 167 169 171 173 174 176 177 178
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama viSaya 81. vidhisAdhaka vidhiheturUpa ja hetuo che, AvA niyamanA niSedha mATe pratiSedhasAdhakapaNAnA varNana mATe pahelA tenA prabhedone kahe che. 82. pratiSedhyasvabhAva viruddha upalaMbharUpa vidhihetunuM nidarzana 83. pratiSedhya viruddha vyApya vidhihetunuM nidarzana 84. pratiSedhya viruddha kAryarUpa vidhihetunuM daSTAnta 34 85. pratiSedhya viruddha kAraNarUpa vidhihetunuM kathana 86. pratiSedhya viruddha pUrvacara viruddha, uttaracara viruddha, sahacara viruddhanuM kathana 87. pratiSedhyanI sAthe aviruddha vastunI anupalabdhirUpa pratiSedha hetunA bhedanuM nirUpaNa 88. pratiSedhya padArthanA pratijJApaka svabhAvAnupalabdhirUpa pratiSedha hetunuM nidarzana 89. vyApaka anupalabdhi, kArya anupalabdhi, kAraNAnupalabdhionuM darzana 90. pUrvacara-uttaracara-sahacara ane anupalabdhionuM nidarzana 91. vidhisAdhaka sAdhya viruddha anupalabdhirUpa niSedhahetuono vibhAga 92. prathama, dvitIya, tRtIya hetuonA nidarzano 93. cothA, pAMcamA hetune kahe che 94. parArtha anumAna svarUpanuM varNana 95. bIjo, keTalA vacanothI vyAptiviziSTa hetune jANI zake che ? 96. pratijJAnA lakSaNanuM kathana 97. hetuvacananuM lakSaNa 98. viziSTa kSayopazama abhAva hovAthI, pratijJApakSa ane hetuno prayoga hovA chatAM pUrve grahaNa karela vyAptinuM karI zakato nathI, te pratipAdya pratye dRSTAntanA vacananI AvazyakatA hoI daSTAntanA svarUpanuM kathana 99. upanayanA svarUpanuM kathana 100. nigamananA svarUpanuM varNana 101. AbhAsanirUpaNanAmaka paMcama kiraNa hetuprasaMgathI hetvAbhAsonA nirUpaNano upakrama kare che. 102. asiddha hetvAbhAsanuM lakSaNa 103. asiddha bheda kathana 104. vAdI asiddhanuM kathana 105. prativAdI asiddhanuM darzana 106. have viruddhanuM lakSaNa 107. anaikAntika hetvAbhAsane kahe che 108. pahelA anaikAntikane darzAve che. 109. bIjA anaikAntikane darzAve che. peja naMbara 178 179 187 180 181 181 182 183 184 185 186 186 187 189 191 192 194 196 197 198 201 202 203 204 206 208 209 210 212
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama 110. pakSAbhAso anaikAntikane darzAve che. 111. prathama pakSAbhAsanuM udAharaNa 112. bIjA pakSAbhAsanuM varNana 113. bIjA pakSAbhAsanuM vizeSa varNana 114. trIjA pakSAbhAsanuM varNana, anumAnAbhAsa 115. tarkAbhAsa 116. pratyabhijJAnAbhAsa 117. AbhAso 118. AgamAbhAsa, dRSTAnnAbhAsa 119. nityAnitya dRSTAnta 35 viSaya 120. saMdigdha, sAdhya, sAdhana, ubhayadharma daSTAnto 121. ananvaya daSTAMtanuM kathana 122. apradarzitAnvayarUpa ane viparItAnvayarUpa dRSTAnta 123. vaidharma dRSTAnnAbhAsa vibhAga, prathama-bIjo-trIjo prakAra 124. cotho-pAMcamo-chaThTho prakAra sAtamo prakAra 130. zabdamAM vizeSatA 131. zabdanI yathArthatA - ayathArthatA 125. AThamo-navamo prakAra, upanayAbhAsanuM kathana 126. nigamanAbhAsanuM varNana 127. Agama nirUpaNa nAmanuM chaThThuM kiraNa 128. Aptazabda paNa AgamarUpa 129. yathArthavaktA 132. zabdano vibhAga 133. padanuM lakSaNa 134. vAkyanuM lakSaNa 135. saptabhaMgInuM svarUpa- lakSaNa 136. sAta vAkyonA nAma, saptavidhapaNuM 137. dharmonA nAmo 138. saptabhaMgInuM bhAna 139. pahelA-bIjA dharmanI apekSAe trIjA-cothA dharmanI bhinnatAnuM samarthana 140. saptabhaMgIno vibhAga 141. vikalAdezanuM svarUpa varNana 142. abhedavRtti - abheda upacAra prayojakanuM sthAna peja naMbara 214 215 216 217 219 220 221 222 223 224 225 226 227 229 231 233 234 236 238 241 243 246 247 249 251 254 258 263 266 267 269 200 201
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama peja naMbara 273 277 304 317 3rara 323 332 u48 3pa9 361 363 367 viSaya 143. eka bhaMgamAM kALa AdinI ghaTanA 144. bhedabheda saMbaMdha, abhedano tathA asaMbhava, abheda vRttino 145. 1. vidhividheyaka bodha, 2. niSedha vidheyaka bodha, 3. avacchinnatvano bodha, cothA-pAMcamA-chaThThA-sAtamA bhaMgano vAkyartha 146. ghaTanuM svarUpa, ghaTanA svarUpo ane pararUpo, ghaTanuM svarUpa tenAthI bhinna padravya, kSetranA avalaMbanathI svarUpa-pararUpa. kALanI apekSAe svarUpa-pararUpanuM nirUpaNa... 147. ATha doSonuM varNana tathA nivAraNa 148. AgamAbhAsanuM nirUpaNa 149. pramANa nirUpaNa nAmanuM sAtamuM kiraNa 150. pramANya ane apramANyanI utpatti 151. pramANano viSaya 152. sAmAnyanuM svarUpa 153. urdhvatA sAmAnyanuM lakSaNa 154. vizeSano vibhAga 155. paryAyonuM nirUpaNa 156. guNa paryAyanA bheda 157. pramANajanya phaLa varNana 158. pramANanA vyavahita phaLanuM varNana 159. mati-zruta Adi pramANonuM phaLavarNana 160. pramANonuM phaLa pramANathI bhinnabhinna 161. Aropa nirUpaNa nAmaka AThamuM kiraNa 162. prakAratva jJAnamAM Aropa, virodha ane pramANa 163. viparIta khyAtinuM svarUpa 164. viparyayanuM varNana 165. saMzaya svarUpanuM varNana 166. kramathI Avela anadhyavasAyanuM nirUpaNa 167. parokSa viSayavALA anadhyavasAyanuM varNana 168. naranirUpaNa nAmaka navamuM kiraNa 169. nayanuM pramANa - apramANapaNuM 170. sAta prakAravALo naya, sapta nayanuM svarUpa 171. naigama nayanA svarUpanuM varNana 172. dharmAdrayaviSayaka udAharaNo 173. dharma-dharmI ubhayaviSayakanI vivakSAmAM daSTAnto 370 371 373 375 376 379 387 399 401 404 407 408 409 418 420 427 429 43
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ kema peja naMbara 433 436 440 445 448 453 458 463 465 482 paCO 502 pa03 viSaya 174. saMgrahanuM lakSaNa 175. pU. vAdidevasUri sUtranA avalaMbane vyavahAra nayanuM lakSaNa 176. RjusUtra nayanA svarUpanuM varNana 177. zabda nayanuM upadarzana 178. kramathI kALa AdinA dRSTAMtonuM upadarzana 179. samabhirUDha nayanA svabhAvano AvirbhAva 180. evaMbhUta nayanuM upapAdana 181. arthapradhAna-zabda pradhAna nayonuM svarUpa 182. bhAvAbhAva viSayaka navo 183. nayAbhAsa - saMgrahAbhAsa - vyavahArAbhAsa - RjusUtranayAbhAsa - zabdanayAbhAsa - samabhirUDhanayAbhAsa - evaMbhUtanayAbhAsa 184. nayanuM phaLa 185. vAda nirUpaNa nAmaka dazamuM kiraNa 186. sAdhanadUSaNa Atmaka vacana kevuM hoya che? 187. vAdathI caritArthatA, vAdamAM prAraMbhakapaNuM 188. jigISanuM ane tattvanirNanISanuM svarUpa 189, tattvanirNanISanA prakArono prakAza, udAharaNo 10. AraMbhakanA prakAro, cAra aMgo, aMgono niyama-niyamana, dareka aMganuM nirUpaNa, sabhyanuM lakSaNa, sabhApati svarUpanuM darzana. sabhApatinuM kartavya, samyam jJAnanuM prakaraNa.. 191. trIjo bhAga - caraNa nirUpaNa nAmaka prathama kiraNa prAraMbha 192. caraNanA bhedanuM nirUpaNa 193. vratanA svarUpano nirNaya, vratanuM varNana, bIjA vratonuM varNana 194. krama prApta trIjo - cotho -pAMcamA vratanuM varNana 15. kSamAdharmanuM nirUpaNa 196. mArdavanA svarUpanuM varNana, ArjavanuM - zaucanA svarUpanuM varNana 197. satyanuM - saMyamanuM - tyAgadharmanuM - Acinya AdinuM svarUpa 198. nava prakAranA jIvonuM saMyama, prekSya - upekSya saMyamanuM varNana 199, apatya Adi - kAya Adi saMyamanuM varNana 20. vezyAvRjyanuM varNana ra01. AcAryanA svarUpanuM varNana 202. pravrAjaka AdinA svarUpanuM varNana pa06 507 5O pa22 525 pa27 538 55O papara papa6 pa64 566 pa69 57) 57ra
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 krama viSaya peja naMbara 573 574 577 580 585 586 587 pa93 203. upAdhyAyano paricaya 204. tapasvI - zaikSaka glAna - gaNa - kulanuM varNana 205. saMghanuM - sAdhu svarUpanuM - samanojJanuM - brahmacaryanI guptinuM varNana 206. vasati - kathA - niSadyA - indriya - kuDyAMtara - pUrvakrIDIta - praNIta - AhAra bhUSaNaguptinuM svarUpa 207. jJAnAdi trikanuM nirUpaNa, tapanuM varNana 208. krodha nigrahanuM nirUpaNa 209. karaNasittari nAmaka bIjuM kiraNa prAraMbha 210. piMDavizuddhi 211. utpAdanA doSonuM varNana, grahaeSaNAnA daza - saMyojanAnA pAMca doSo bhojananA cha kAraNo - samitinuM varNana 212. bhAvanAnuM kathana - 12 bhAvanAnuM varNana 213. lokanuM svarUpa 214. merUparvatanuM varNana, sAta kSetronuM svarUpa 215. karmabhUmi ane akarmabhUmino bheda 216. urdhvalokamAM vAsa, kalpopapanna devonA sthAno 217. raiveyako - anuttaronuM nirUpaNa 218. siddhakSetranuM - siddhAtmAono nivAsa 219. bhikSupratimAnuM varNana 220. pratilekhanAnuM varNana 221. traNa guptio - abhigrahanuM varNana 222. pulAkAdi nirUpaNaka nAma trIjuM kiraNa 223. pulAkanuM svarUpa varNana 224. sevApulAka AdinA svarUpanuM varNana 225. bakuzanuM varNana 226. kuzIlanuM varNana 227. nigraMthanuM nirUpaNa 228. snAtaka cAritrInuM varNana 229. saMyama-zruta-pratisevanA-tIrtha-liMga-lezyA-upapAta-thAna dvAra 230. samyapha cAritra nirUpaNano upasaMhAra 231. gaNadhara sudharmAsvAmIthI graMthakAra paraMparA paricaya pa96 602 613 638 644 654 661 662 * * * * ) * 672 676 678 680 * * * 686 692 695 696 O4 75
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkara dvitIya khaNDa - zuddhi darzanam - paTamAM (173 18. AnI janananuM pratiSedhyasvabhAna udaya ana sUrya 205 24 0 pRSTha naM. paMkti naM. azuddha | pRSTha naM. paMkti naM. 22 Arya AvArya |167 tyAdikI autyAtikI 18 bhA lANa 175 2 anubhAnA mAsa anumAnAbhAsa |179 samakAla bhAvinazca samakAlabhAvinazca 181 prAdiyatva suhimApa |183 12 jatimatva tibhApa |186 ane 12 nirantarabhavalokayata nirantaramavalokayata 195 24 sartha 16 jaghanyatogAlA'saMkhyeya jaghanyato'gulA'saMkhyeya |206 26 pRtagukta pRthagukta |206 687 bhedAtrivighazzabdaH bhedAtrividhazzabdaH | 209 AhUtadAvaraNeti Aha tadAvaraNamiti 212 21 arthagrahaNonmukha arthagrahaNonmukha |214 ityAti ityAdi 216 prayogAbhivyaGgaya prayogAbhivyaGgya 218 ag |220 saMzayakpirSayA saMzayaviparyayA |245 251 tvotpattikI tvautpAtikI |252 niSThIvana niSThIvana |253 'prayabhijAnAmi' 'pratyabhijAnAmi |257 122 viSayI kriyate .. viSayIkriyate 131 'kvacitviti' kvacittviti 134 parasminstadanusAra parasmistadanusAri |263 137 140 mahAnusAdau mahAnasAdI |267 141 tupa matup |274 29 149 5 janakasaNyA - janakasAmagrayA |277 150 10. vahinamatvaparvataH vahnimattvaparvataH 279 150 svAmipretArthaH svAbhipretArthaH 282 151 19 pretyA 335 pratyAsukhapradasvarUpa |284 159 SaDvi dhAni SaDvidhAni |284 azuddha ghaTanAM nAnI jananuM pratiSedhyasvabhAna udagaya pRthubudana vidhisadhaka siSAdhabdaviSita hiMdAdizca maraNahitatvAditi maraNahitatvAditi heturayyamiti samayati mitratanaya spakSa bhAsanuM samAbhAkSaudinaivaM tathAgra doSAcca parasyarasApeza 'gomAnaya' ghaTo'stItyadi tadvodhakatayA jisAsAyAH kvacibdAdhite kamarpita prakaratAya vilakSaNadharmavatva sAme payarthikanayanAM sambaMdhenA tabdodhanAya kAvyayAzrayaNAt eva kArArthA pRthuguma vidhisAdhaka siSAdhayiSita IdAdizca maraNarahitatvAditi maraNarahitatvAditi heturayamiti saGkramayati mitrAtanaya sakala pakSAbhAsanuM sabhAkSobhAdinaivaM tathAca doSAzca parasparasApekSa 'gAmAnaya' ghaTo'stItyAdi tarodhakatayA jijJAsAyAH kvacidbAdhite kamArSita prakAratAya vilakSaNadharmavattva A .. 17 260 | 262 atre atra / 264 sAthe paryAyArthikanayanAM sambandhenA tad bodhanAya kAvyAzrayaNAt evakArArthA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha naM. paMkti naM. 295 295 301 305 306 311 315 321 321 335 336 337 352 356 363 365 371 380 384 400 406 410 417 428 440 443 449 449 449 454 455 465 468 468 504 509 525 16 28 19 3 27 2 24 13 12 azuddha na ke nApi zatruzAna cU pUrvAditeSu jJAnIyaprakAra teti' sasaMbhava vardha che 5 14 24 19 14 21 12 12 14 vastuvastu 3 svAdvAmanugacchati 3 virodhItva 5 candragrahe'pi cakacakitapaNuM "aMtanigIta 10 vRSya ghAtaka vAsinika nirUpyaM pekSyapekSitatva bhinnajAtiya tirekeNetyevaM janano vijJapaNuM govali bade prayojapaNAM 'ghaMTe 'kaMjala 3 samaggAnanuM samyagajJAnanuM |CE 20 vizeSakoTyavekhitvAt vizeSakoTyuvekhitatvAt 640 30 kAlAntarasyAyinaH kAlAntara sthAyinaH 640 5/7 sAmaggrA: 2 17 24 26 21 31 28 7 nizabda 'AtmavRtti' ti / zabdAnayAbhAsamAha sAnUna bhiti niNinIpujya 5 21 tattvanirNaGganISu 5 saMvarararUpa 541 23 549 1 pRSTha naM. paMkti naM. zuddha 'nApi' zatRzAnac pUrvoditeSu 552 jJAnIyaprakArateti' 561 asaMbhava 564 zrI che 569 vadhyaghAtaka 579 vAsantika 588 nirUpya 588 pekSApekSitatva 589 bikAnIya 597 tirekeNetyevaM 602 jananano 609 vikSazapa 611 gobaliya 614 vastutastu 615 syAdvAdamanugacchati 631 virodhitva 634 candrakatvAgrahe'pi 636 cakacakinapaNuM || aMtarniMgINa 637 sAmaNyAH 640 'gururguravaH' 661 prayojakapaNAmAM 672 "ghaTale- 679 'kaM jala 685 'rAjan ' 685 darikanuM zabda 686 AtmavRttIti / 687 zabdanayAbhAsamAha 690 sAnUnabhidadhati 691 nirNinISuzca 706 tattvanirNinISu 707 saMvararUpa 709 8 1 4 26 21 1 17 4 11 22 3 21 12 17 23 20 1 16 16 1 19 dADhapAdanArtha tadvayAvarttanAya azuddha madAdvayuparamaH set / navavidyA sutodekha sAraGgalocana' sate 3 14 1 18 9 pravatteH, prAmitvaM 3 28 6 jambUdropAnAM 16 parvatAlaGkRtAni 45 uttarAdivacchenetyarthaH niyaMnya dvAvasavidhAH nirudhyAditi kSaNAdvitIyakSaNe krutsna digvadigvyavahAra gandharva naca anAdhRtadevanA cayojana evambhUtAH dhAtakIkhANDa zikhAta cAritraNo zabdalacAritrA sarvadezaccheticAra satarita paramAM, vinayavabahumAno 34u kaSAyakuzIlasyA vezyAvezmanuSitvA jatA sUrI zituH vAryApAdanArtha tad vyAvarttanAya zuddha madAd vyuparamaH set| navavidhA toreza sAraGgalocane' sapta pravRtteH, tatyAmitye nirbhaya, dvAdazavidhA: nirukyAditi kSaNAd dvitIyakSaNe kRtsna digvidigvyavahAra gandharva na ca nAjhanAvanAM yojana jambUdIpAnAM parvatAlaGkRtAni uttarAdigavacchenetyartha evambhUtAH dhAtakIkhaNDa ga Pay my cAritriNo zabalacAritrA sarvadezaccheticAraH sarvaviratidharamAM vinayabahumAno pahelA kaSAyakuzIlasya vezyAvezmanyuSitvA jAtA sUrIzituH
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ occapdcoccoodcopy gurjara anuvAdakaprazastiH sundarapurandaravanda-vandito'khaNDAnandasandohAt / vAsupUjyaH pUjyaH, pAtu patitapAvanakaH prabhuH // 1 // zrImad bhuvanatilakasUrisuguru preraNApIyUSam / bhadrakaraNAcAryeNa, mayA prApya vihito'nuvAdaH // 2 // AdonInagaravare tattvanyAyavibhAkaraTIkAyAH / vinagaNakamavagaNayya, kaThinAyA api prArabdhaH // 3 // oor@ooooo yooooooooooooooo dizatuM zAzvata zarma zrIzivasambhavaH sambhavaH shmbhuH| svastizrI zrAvastyAM jAtakalyANaka catuSTayaH // 4 // karADanagare pUrNaH saJjAtaH sambhavanAthakRpAtaH / gurjarabhASAyAM stAd vAcakajJAnAbhivRddhaye // 5 // (AryA) paJcabhiHkulakam eOOOgugl
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ viTAnagare tatpanyAyavibhAkara graMthanA. | dvitIyabhAganA udaghATana prasaMge. karnATakakesarI, AcAryadeva zrImadvijaya bhadraMkarasUrIzvarajI mahArAjanA AzIrvAda laI rahelA kendranA nAyaba vaDApradhAna zrI yazavaMtarAya cavhANA (tA. 2-1-1980, viTA mahArASTra) 0 0 0
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitIyo bhAga prathamaH kiraNaH // athAvasaraprAptaM samyagjJAnaM vibhajate - matizrutAvadhimanaHparyavakevalAni jJAnAni // 1 // matIti / matijJAnaM zrutajJAnAvadhijJAnaM manaHparyavajJAnaM kevalajJAnamityarthaH / jJAnAnItibahuvacanamekaikasmin jJAnatAkhyApanAya / jJAnaM cAtmanassvaparAvabhAsako'sAdhAraNo guNaH kathaJcidabhinnaH kathaJcidbhinaMzca / sa cAmbudharapaTalaparimuktasya dinamaNerivApAstasamastAvaraNasya jIvasya svabhAvabhUtaH kevalajJAnavyapadezabhAgbhavati / sakalaghAtikevalajJAnAvaraNena kAtsyena jJAnasyAvaraNAsambhavAt tadAnIM yo'yaM mandaprakAzaH sa kevalajJAnAvaraNAvRtasya bhavati tasyaiva bhedA matyAdayazcatvAraH / tAdRze mandaprakAze kevalajJAnAvaraNasyaiva hetutvaM, spaSTaprakAzapratibandhakasyApi tasya tatra hetutvAt, dRSTaJcotkaTe'bhrAdyAvaraNe spaSTaprakAzapratibandhakatvaM mandaprakAzajanakatvaJca / ata eva na matijJAnAvaraNakSayAdinA matijJAnAdyutpAdanaprasaGgaH / so'yaM jJAnasvabhAvaH kevalajJAnAvaraNenAvRto'pi anantatamabhAgAvaziSTo'nAvRta eva sAmAnyata eko'pi anantaparyAyakirmIritamUtirmandaprakAzanAmadheyo bhavati / sa cApAntarAlAvasthitamatijJAnAdyAvaraNakSayopazamasampAditaM nAnAtvaM bhajate, ghanapaTalA 1. jIvena jJAnasyAtyantabhede'nyajJAnenAnyasya viSayaparicchedAbhAvavat svAtmano'pi tatra syAdbhinnatvAvizeSAt / na ca samavAyena yatraiva jJAnaM samavetaM tatraiva bhavati viSayapariccheda iti vAcyam, samavAyasyaikatvena nityatvena ca vRtteravizeSAt / sarvathA cAbhede guNagrahaNena guNino'pi gRhItatvAddharitatarutaruNazAkhAvisararandhodarAntarataH kimapi zuklaM pazyan kimiyaM patAkA kimiyaM balAketyevaM pratiniyataguNiviSayakasaMzayo na syAditi bhAvaH //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare cchannaravermandaprakAza ivAntarAlasthakaTakuTyAdyAvaraNavivarapravezAt / na ca kevalajJAnAvaraNena balIyasA''varItumazakyasyAnantatamabhAgasya durbalena matijJAnAvaraNAdinA nAvaraNasambhava iti vAcyam, karmaNassvAvAryAvArakatAyAM sarvaghAtirasaspardhakodayasyaiva balatvAttasya ca matijJAnAvaraNAdiprakRtiSvapyaviziSTatvAt / tathA ca sarvaghAtirasaspardhakavanmatijJAnAvaraNAdikSayopazamajanitaM matizrutAvadhimanaHparyavabhedAccaturvidhaM kSAyopazamikaM jJAnaM paJcamaJca kSAyikaM kevalajJAnamiti paJca prakArA jJAnasyeti bhAvaH / matizrutayossvAmyekatvAnnAnAjIvApekSayA dvayossArvadikatvAdekajIvApekSayA cobhayorapi nirantarasAtirekaSaTSaSTisAgaropamasthitikatvAdindriyamanasossvasvAvaraNakSayopazamasya ca tulyatvAt sarvadravyAdiviSayakatvAtparokSatvAnmatizrutasattva eva cAvadhyAdInAM prApyamANatvAcca tayoH prathamamupAdAnaM, tatrApi zrutasya matipUrvakatvAt indriyAnindriyanimittakasya sarvasyaiva matijJAnatvAtparopadezatvAgamavacanatvarUpaviziSTatAmAdAyaiva zrutasya pArthakyavarNanena mativizeSatvAtprAdhAnyena materupanyAsastatazzrutasya / tato matizrutAbhyAM nAnAjIvApekSayaikajIvApekSayA ca kAlasAdharmyAnmatizrutayomithyAtvodaye'jJAnavadavadherapi tathAtvAtsvAmisAdharmyAtkasyacittrayANAmamISAM yugapallAbhasambhavena lAbhasAdharmyAcca tato'vadherupanyAsaH, avadhimanaHparyavayozchadmasthenApyamAnatvAtpudgalamAtraviSayakatvAtkSAyopazamikabhAvavRttitvAt pratyakSatvAdisAmyAcca tato manaHparyavasyopanyAsaH, uttamatvAdviziSTacAritrasvAmikatvAdaparajJAnAvasAnalAbhAccAnte kevalajJAnasyopanyAso bodhyaH // prathama kiraNa avasara prApta samyagujJAnano vibhAga kare che. bhAvArtha - "bhati-zruta-avaSi-mana:paryava-34la, zAno cha." viveyana - bhatizAna-zrutizAna-pAna-mana:paqAna-3qAna, mevo martha cha. 'jJAnAni' iti. ahIM bahuvacana eka ekamAM jJAnapaNuM jaNAvavA mATe che. vaLI jJAna, AtmAno sva-paraprakAzaka, 1. matijJAnasyaivA''bhinibodhikajJAnamiti nAmAntaram, abhimukhaM yogyadezAvasthitaM niyatamarthamindriyamanodvAreNAtmA yena pariNAmavizeSeNAvabudhyate sa pariNAmavizeSo jJAnAparaparyAya Abhinibodhikam / tad dvividhaM zrutanizritamazrutanizritaJceti / zAstraparikarmitamaterutpAdakAle zAstrArthaparyAlocanamanapekSyaiva yadupajAyate matijJAnaM tacchutanizritamavagrahAdi / sarvathA zAstrasaMsparzarahitasya tathAtathAvidhakSayopazamabhAvata evameva yathAvasthitavastusaMsparzi matijJAnaM yadupajAyate tadazrutanizritaM, autpAtikIvainayikIkarmajApAriNAmikIbhedabhinnamiti // 2. matizrute aprApyAvadhyAdInAmaprApyamANatvAditi bhAvaH // 3. pUrvamavagrahAdimatijJAnapravRtti vinA zrutapravRtterabhAvAditi bhAvaH // 4. atItAnAgatavartamAnaniHzeSajJeyasvarUpAvabhAsitvAduttamatvamiti bhAvaH //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 1, prathama kiraNe asAdhAraNa guNa, AtmAthI kathaMcibhinna ane kathaMcit abhinna che. (jIvanI sAthe jJAnanA atyaMta bhedamAM, anyanA jJAnathI bIjAne viSayajJAnanA abhAvanI mAphaka potAnA AtmAne na thAya, kema kebhinnatA che. ane sarvathA abhedamAM guNanA prahaNathI guNInuM paNa prahaNa thaI jAya. ethI pratiniyata guNaviSayaka saMzaya na thAya.) 0 te jJAnaguNI, meghonI mAlAthI mukta sUryanI mAphaka saghaLA AvaraNa vagaranA jIvano svabhAvabhUta kevalajJAnarUpa vyavahAravALo thAya che. 0 sarvaghAtikevalajJAnAvaraNa, samastapaNAe jJAnamAM AvaraNa nahi karI zakatuM hovAthI, te vakhate je A "maMda prakAza" kevalajJAnAvaraNathI AvRta AtmAne hoya che, tenA ja mati-zruta-avadhi-mana:paryavarUpa cAra (4) bhedo che. tAdaza-mati AdirUpa cAra maMda prakAza pratye kevalajJAnAvaraNanuM ja hetupaNuM che, kema ke-kevalajJAnarUpa spaSTa prakAza pratye pratibaMdhaka kevalajJAnAvaraNa te maMda prakAzano hetu che. vaLI pratyakSa siddha che ke-utkaTa meghamAlAnA AvaraNamAM spaSTa prakAza pratye pratibaMdhakapaNuM ane maMda prakAzajanakapaNuM dekheluM che. 0 ethI ja matijJAnAvaraNanA kSayopazama AdithI matijJAna AdinI utpattino prasaMga nahi Ave. te jJAnasvabhAva, kevalajJAna AvaraNathI AvRta chatAM anaMtamo bhAga avaziSTa, anAvRta ja hoI, sAmAnyathI eka paNa anAvRta anaMtamo bhAga anaMta paryAya mizrita svarUpavALo maMda prakAza nAmavALo thAya che. 0 te maMda prakAza, madhyasthita matijJAna Adi AvaraNanA kSayopazamathI janya nAnApaNAne pAme che. jema ke-meghamalAthI AcchAdita sUryano maMda prakAza, madhyasthita bhIMta-jhuMpaDI-sAdaDI-jAlIorUpa AvaraNanA vivara-chidramAM praveza hovAthI prasiddha che. zaMkA - balavAna kevalajJAna vaDe AvaravA mATe azakya evA anaMtamA bhAgamAM durbala matijJAna AvaraNa AdithI AvaraNano asaMbhava kharo ne? samAdhAna - karmanI, sva Arya-jJAnAdikanI AvArakatAmAM sarvaghAtI rasaspardhakanA udayanuM balapaNuM che. (ahIM spardhaka eTale rasAMzanI apekSAe samAnajAtIya paramANu samudAyarUpa anaMta vargaNAno samudAya.) athavA jenA ekathI be vibhAga thaI zake, tevA karmapradezomAMnA rasanA samudAyanI vRddhi ane karmapradezonI saMkhyAmAM ghaTADo je karmaskaMdhamAM thAya, te skaMdhane spardhaka jANavuM ane te sarvadhAtI rasaspardhakanuM matijJAnAvaraNa Adi pravRtiomAM paNa aviziSTapaNuM che. tathA sarvaghAti rasaspardhakavALA matijJAnAvaraNa AdinA sAyopazamathI pedA thayela mati-zruta-avadhi-mana:paryavanA bhedathI cAra prakAranuM kSAyopathamika jJAna ane pAMcamuM kSAyika kevalajJAna che. kamavinyAsa hetuo - matijJAna (matijJAnanuM ja "Abhinibodhika evuM bIjuM nAma che. abhimukha eTale yogya dezamAM rahela niyata padArthane indriya ane mana dvArA AtmA, je pariNAmavizeSathI jANe che, te viziSTa pariNAma-jJAnarUpa apara paryAya "Abhinibodhika.' te be prakAranuM kRtanizrita ane azrutanizrita
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare che. zAstrasaMskArita mativALAne utpattikALamAM zAstranA arthano vicAra vagara je pedA thAya che, te kRtanizrita." avarahAdi sarvathA zAstranA saMsparza vagaranAne tathAvidha kSayopazamanA vaza karI e pramANe ja yathArthavastu sparzI matijJAna je thAya che, te azrutanizcita che. autpAdikI-vaiyikI-kArmikI-pAriNAmikI buddhinA medavALuM che.) ane zrutajJAnanA eka svAmI hovAthI, nAnA jIvanI apekSAe baMne sarvadA sthAyI hovAthI, eka jIvanI apekSAe baMne niraMtara, manuSyabhavAdhika (dada) chAsaTha sAgaropamanI sthitivALA hovAthI, indriya mananA, potapotAnA AvaraNanA kSayopazamanI samAnatA hovAthI, sarva dravya Adi viSayavALA hovAthI, parokSa hovAthI, mati-zratanI vidyamAnatAmAM ja avadhi Adi jJAnanI prApti zakya hovAthI, te mati ane zratanuM pahelAM grahaNa karela che. 0 tyAM paNa matijJAnapUrvaka pahelAM avagraha Adi matijJAnanI pravRtti sivAya zratanI pravRttino abhAva hovAthI) ja zrutajJAna hoI arthAt kArya-kAraNano bheda hoI, indriya ane anindriya nimittajanya sarvanuM ja matijJAnapaNuM hoI, paropadezapaNA-AgamavacanapaNArUpa viziSTatAne laIne zratanA pRthapaNAnA varNanathI matinI vizeSatA hoI, pradhAnatAnI apekSAe zratanA pahelAM mati mUkela che ane enA pachI zrata mUkela che. 0 tyArabAda mati ane kRtanI sAthe aneka jIvonI apekSAe ane eka jIvanI apekSAe kALanuM sAdharma (samAnapaNuM) hoI, mati ane zratamAM mithyAtvanA udayamAM ajJAnanI mAphaka avadhimAM tathApaNuM hoI, svAmInA sAdharma-samAnapaNAthI ane koIkane vibhaMgaNAnI deva Adine samyagdarzananI prAptimAM ekIsAthe mati-zruta-avadhijJAnonA lAbhano saMbhava che. ekasAthe traNa jJAnonA lAbhano saMbhava hoI lAbhanI samAnatAthI mati-zruta pachI avadhino upanyAsa che. avadhi ane mana:paryava chadmasthane prApya hovAthI, pula mAtranA viSayavALA hovAthI, kSAyopathamika bhAvamAM vartanAra hovAthI ane pratyakSapaNA AdinI samAnatA hovAthI avadhi bAda mana:paryavano upanyAsa che. sarva jJAnothI, uttamapaNuM hoI, (bhUtabhaviSya-vartamAna samasta zeyasvarUpa prakAzaka hoI uttamapaNuM jANavuM.) viziSTa (apramatta) cAritrIrUpa svAmIvALuM hoI ane bIjA jJAnonA abhAvano lAbha hovAthI aMtamAM kevalajJAnano upanyAsa jANavo. etAnyeva paJca pramANAnItyAha - patAceva pramAAni ra etAnyeveti / matyAdijJAnAnyevetyarthaH, pramANAni heyopAdeyavastutiraskArasvIkArakSamANItyarthaH, tathA ca yataH pramANAni heyopAdeyavastutiraskArasvIkArakSamANi ato jJAnAnyeva pramANAni na sannikarSAdyajJAnarUpANi, evaJca pramANaM jJAnameva heyopAdeyavastutiraskArasvIkArakSamatvAdyattu na jJAnaM na taddheyopAdeyavastutiraskArasvIkArasamarthaM yathA ghaTAdi, heyAnAM tiraskArAyopAdeyAnAM grahaNAya ca prAmANikaiH pramANAnAmeva prArthyamAnatvAnna sAdhanAsiddhiH, tacca na sannikarSAdikaM bhavitumarhati, ghaTAderacetanarUpasya svArthavyavasitiM prati yathA sAdhakatamatvAbhAvAnna pramANatvaM tathA sannikarSAdarapi, prayogazca sannikarSAdirna pramANavyavahAryaH
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, prathama kiraNe svArthanizcayAsAdhakatamatvAd yadevaM tadevaM yathA ghaTAdiriti na ca hetorasiddhatA, acetanatvena ghaTAderiva svavyavasitAvakaraNatvasya siddhatvAt, svanizcitAvakaraNatvAdeva ca kumbhAderiva paravyavasitAvakaraNatvam / na ca yathA kASThachedAdikaM phalaM kuThArAdikaraNajanyaM tathaivArthavyavasiterapi sannikarSa eva karaNaM na pramAtA karaNaM kartRtvAnna prameyaM karmatvAnna vA jJAnaM kAryatvAditi vAcyam, sannikarSasya karaNatvAnupapatteH, tadbhinnasya bhAvendriyavizeSasyaiva karaNatvAt na ca paravyavasityakAraNatvasAdhakasvavasityakaraNatvarUpahetoH pradIpe vyabhicAraH, svanizcitAvakaraNasyApi tasya ghaTAdinizcitau karaNatvAt pratIyate hi pradIpena panthAnaM pazyAma ityAdau karaNatvamiti vAcyam, pradIpasya cakSurmanorUpamukhyakAraNasahakAritayaiva padArthaparicchede karaNatvena mukhyatayA karaNatvAsambhavAt, upacArataH karaNatve ca vyabhicArAbhAvAttasyopacArataH padArthaparicchedakatvavatsvaparicchede'pi karaNatvAt / na ca cakSurAdau vyabhicAraH, bhAvendriyopakaraNabhUtadravyendriyasya cakSurAderupacAreNa karaNatvAt labdherapi upayogAtmakamukhyakaraNakAraNatvenopacaritameva kAraNatvamiti dik / / bhAvArtha - " pAMya nA 4 prbhaa|| ." viveyana - etAnyeveti / bhati mAno vo artha cha. prabhA bheTa 34-upAya vastuno mazaH tiraskAramAM ane svIkAramAM samartha pramANa kahevAya che. tathAca jethI heya vastunA tiraskAramAM ane upAya vastunA svIkAramAM samartha che tethI jJAno ja pramANo che. paraMtu saMnikarSa Adi ajJAnarUpa che. niyAyiko pratyakSa pratye saMnikarmanuM pramANapaNuM svIkAre che. teonA matamAM saMnikarSa 6 (cha) prakArano che. 1-saMyoga, ra-saMyukta samavAya, 3-saMyukta samaveta samavAya, 4-samavAya, pa-samaveta samavAya ane 6-vizeSaNa vizeSyabhAva iti. cakSudvArA ghaTanA prahaNamAM saMyoga saMnikarSa che. ghaTanA rUpanA grahaNamAM saMyukta samavAya che. cakSunI sAthe saMyukta ghaTa che. tyAM rUpano samavAya hovAthI saMyukta samavAya saMnikarSa che. rUpatvanA grahaNamAM saMyukta samaveta samavAya che. cakSunI sAthe saMyukta ghaTa che. tyAM saMmata rUpa che. tyAM rUpatvano samavAya hovAthI saMyukta samaveta samavAya saMnikarSa che. zrotrendri dvArA zabdanA grahaNamAM samavAya saMnikarSa che. zrotrendriya AkAzarUpa hoI "karNa zapulI avacchinna AkAza zrotrendriya che." ema vacana hovAthI zrotrenDiyarUpa AkAzamAM zabdano samavAya che. zrotrendriya dvArA zabdatvanA grahaNamAM samaveta samavAya saMnikarSa che. zrotramAM samaveta zabda che. tyAM zabdatvano samavAya hovAthI samaveta samavAya saMnikarSa che. ghaTAbhAvavALuM bhUtala che. ityAdi sthalamAM vizeSaNa vizeSyabhAva saMnikarSa che. cakSunI sAthe saMyukta bhUtala che. tyAM ghaTAbhAvanuM vizeSaNapaNuM che. vaLI AtmA Adi cAranA saMnikarSathI jJAna utpanna thAya che. AtmA -- 1. atrAnumAnaM sannikarSAdirna svanizcayAsAdhAraNakAraNamacetanatvAddhaTAdivaditi // 2. prayogaH sannikarSAdirna paranizcayAsAdhAraNakAraNaM svanizcitAvakaraNatvAddhaTAdivaditi // yathArthanizcaye sannikarSasya sAdhakatamatvamAzaMkate naca yatheti //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare mananI sAthe joDAya che. mana indriyanI sAthe ane indriya padArthanI sAthe joDAya che. sukha Adi pratyakSamAM to traNano saMnikarSa che. AtmA mananI sAthe joDAya che. mana saMyukta samavAya saMbaMdhI sukha AdinI sAthe joDAya che. AtmapratyakSamAM to yogIone AtmA ane manano saMnikarSa che. anumAna Adi pratye to AtmA ane manano saMnikarSa che. iti naiyAyika matamu.] vaLI jJAna ja pramANa che, kema ke heya-upAdeya vastu tiraskAra - svIkAramAM samartha che. je heya-upAdeya vastu tiraskAra-svIkAramAM samartha nathI, te jJAna nathI. jema ke-ghaTa Adi. tathAca heya vastunA tiraskAra mATe ane upAdeya vastunA grahaNa mATe prAmANika puruSone pramANo, icchAno viSaya hovAthI sAdhananI asiddhi nathI. te pramANarUpe, naiyAyikamata saMmata saMnikarSa Adi banI zakatA nathI, kema ke-jema acetana-jaDarUpa ghaTa AdimAM svArthanizcaya pratye sAdhakatama karaNapaNAno abhAva hovAthI pramANapaNuM nathI, tema jaDasvarUpI indriyArtha saMbaMdha AdirUpa saMnikarSa AdimAM pramANapaNuM nathI. 0 anumAnaprayoga A pramANe che. saMnikarSa Adi pramANa tarIke vyavahArayogya nathI, kema ke- svArthanizcayamAM asAdhakatama-karaNapaNuM che. je svArthanizcayamAM asAdhakatama che, te pramANa vyavahArano viSaya nathI. jema ke-ghaTa Adi. 0 ahIM hetunI-sAdhananI pakSAsattvarUpa asiddhi nathI, kema ke-jaDapaNuM hoI, jema ghaTa AdimAM svanizcaya pratye akaraNapaNuM che, tema jaDarUpa hoI saMnikarSa AdimAM svanizcaya pratye akaraNapaNe siddha che. che je kAraNathI svanizcaya pratye saMnikarSa AdinuM akaraNapaNuM che, tethI ja ghaTa AdinI mAphaka parapadArthanA nizcaya pratye akaraNapaNuM che. zaMkA- jema kAcheda ArirUpa kArya kaDakuThAra Adi nahIM karaNajanya che, tema parapadArthanA nizcaya pratye paNa saMnikarSa ja karaNa che; kema ke ahIM AtmArUpa pramAtA karaNa nathI, kema ke-AtmA kartA che. prameya karaNa nathI, kema ke te viSayarUpa karma che. jJAna paNa karaNa nathI, kema ke- jJAna kArya-phaLa che. have saMnikarSane karaNa tarIke mAnavuM ja paDaze ne? samAdhAna - padArthanA nizcaya pratye Indriya-padArthanA saMbaMdharUpa saMnikarma karaNa nathI, kema ke-indriyArtha saMnikarSa hovA chatAM jJAnano abhAva hovAthI padArthano nizcaya thato nathI. kartA-karma Adi kArakothI vilakSaNa jJAna ja kAraNarUpa prakRSTa upakAraka karaNa che. te hovAthI padArtha upalabdha thAya che. te padArthanI upalabdhi pratye karaNa kahevAya che. Indriya saMnikarSa sAmagrI Adi hovA chatAM jJAnanA abhAvamAM arthopalabdhi thatI nathI, mATe avyavahita phalajanaka hoI sAdhakatama jJAna ja padArthanA nizcaya pratye karaNa che. ataeva paranA nizcaya pratye saMnikarSa karaNapaNAe upapanna thato nathI. saMnikarSathI bhinna padArthanA nizcaya pratye netrAdirUpa viziSTa-labdhiupayoga bhAvendriyarUpa jJAna ja kAraNa che. tri Adi labdhiupayogarUpa bhAvendriya sva-paraprakAzaka che. matijJAnAvaraNa karmanA kSayopazamathI utpanna thanArI vizuddhi athavA vizuddhithI utpanna thanAra upayogarUpa jJAna bhAvendriya kahevAya che. sparzana-rasanA Adi pAMca indriyonA AvaraNanA kSayopazama thayA pachI padArthone jANavAnI viziSTa zakti-labdhi tathA potapotAnI labdhine anusAra viSayomAM je AtmAno pravRttirUpa vyApAra, te upayoga kahevAya che. ataeva bhAvendriyo svasaMvedanarUpa hoI svaprakAzaka che, mATe ja parapadArthaprakAzaka che.]
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 3, prathama kiraNe zaMkA - je svanizcayamAM akaraNa hoya che, te paranizcaya pratye akaraNa che. AvA paranizcayanA akAraNatA sAdhaka svanizcayanA akaraNatvarUpa hetuno pradIpamAM vyabhicAra che, kema ke-svanizcaya pratye akaraNa evA te pradIpanuM ghaTa AdinA nizcaya pratye karaNapaNuM che. kharekhara, pratIta thAya che ke- pradIpa vaDe mArgane ame joIe chIe.' ityAdi vyavahAramAM karaNapaNuM che ne? samAdhAna - cakSu(mana)rUpa mukhya kAraNanA sahakArIpaNAe (apekSAkAraNarUpe) padArthanA nizcaya pratye karaNapaNuM hoI mukhyapaNAe pradIpamAM karaNapaNAno asaMbhava che. jema arthanizcayamAM pradIpa upacArathI (gauNathI) karaNa che, tema kaho to vyabhicArano abhAva che. te pradIpanA upacArathI parapadArtha nizcAyakapaNAnI mAphaka svanizcaya pratye paNa karaNapaNuM che ja. zaMkA - to pachI svano nirNaya nahIM karanAra paraprakAzaka cakSu AdimAM to vyabhicAra kema nahIM? samAdhAna - bhAvendriyanA upakaraNabhUta dravyendriya (nivRtti upakaraNarUpa) cakSu AdimAM gauNa vRttithI karaNapaNuM hoI vyabhicAra nathI. labdhimAM paNa upayoga-jJAnarUpa mukhya karaNanuM kAraNa paNuM hoI upacArathI ja karaNapaNuM che. viSaya padArthanA nizcaya pratye mukhya karaNa sva-paraprakAzaka upayogarUpa bhAvendriya jJAnarUpa ja che. gauNa vRttithI lablindriya ane nivRtti-upakaraNarUpa dravyendriya kAraNa che. nanu kiM tatpramANamityatrAha - yathArthanirNayaH pramANam // 3 // yathArtheti / atrArthapadena jJAnaM ghaTAdiviSayazca vivakSitaH, yathAvasthitatvenArtho nirNIyate'neneti yathArthanirNayaH, yathAvasthitasvapararUpArthaparicchedakaM jJAnamityarthaH, lakSaNaJca yathAvasthitArthaparicchedakajJAnatvaM, lakSyaJca pramANam / yadyapi pramANazabdasya sarvakArakairbhAvena ca vyutpattirbhavati tayA ca krameNA''tmArthajJAnArthakriyAkAraNakalApakSayopazamakriyArUpAH pramANazabdavAcyA bhavanti tathApIha parIkSAkSamatvena jJAnamevAdhikriyate, itareSAM parIkSAyA jJAnapUrvakatvAt / yena cArthaM paricchidyArthakriyAsamarthArthaprArthanayA pramAtAraH pravartante tadeva jJAnamihAtmanA saha dharmitA'bhinnamapi pramIyate''neneti vyutpattyA dharmarUpatayA vyatiriktaM pramANamucyate / tatra vipratipannAn tIrthAntarIyAn prati pramANoddezena lakSaNaM vidheyam, yadbhavatAmatmAkaJca pramANatayA prasiddhaM tadyathAvasthitArthaparicchedakaM jJAnamiti / yadA'vyutpannamatIn prati lakSaNaM tadA pratiprANi yasya kasyacidyathArthanirNayasya prasiddhatvena yo'yaM bhavatAM yathArthanirNayaH prasiddhastatpramANamiti buddhyatAmiti pramANaM vidheyam / 1. dravyArthAdezenetyarthaH / 2. paryAyanayAdezenetyarthaH /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare pramANaprameyApalApinaH pratyubhayaM vidheyam, svadarzanazraddhAlUn prati tvanuvAdyamiti / evameva sarvatra lakSyalakSaNabhAvo'vaseyaH / yathAvasthitArthaparicchede ca jJAnameva sAdhakatamaM na tu sannikarSAdi, sAdhakatamantu yatra pramAtrA vyApArite satyavazyaM kAryasyotpattistadabhAve'nutpattireva tatra tat, yathA kuThArazchedane / na ca tathA sannikarSAdi, nabhasi nayanasannikarSasambhave'pi pramAnutpatteH, tadabhAve'pi prAtibhapratyakSANAmArSasaMvedanavizeSANAJca samudbhavAt / na ca nabhasi rUpAbhAvAna pramotpattiriti vAcyam, rUpasya pratyakSAnupapattiprasaGgAt nahi tatra rUpasti / na ca tadAdhArabhUte dravye rUpAntaramastItyato nAnupapattiriti vAcyam, tvayaikatra vyApyavRttisajAtIyaguNadvayAnaGgIkArAt / na cAvayavarUpamavayavirUpopalabdhau kAraNamiti vAcyam, tryaNukaniSTharUpapratyakSAnupapatteH, dvayuNukarUpasyAnupalambhena sahakAritvAsambhavAditi // nirNayatvamAtroktau nirvikalpakapratyakSasya bauddhaiH prAmANyatayoktasya pramANatvApattirato yathArthanirNayatvamuktaM, arthanirNayatvamAtrasya viparyayAnadhyavasAyAdau gatatvena tadvAraNAya yatheti, ata eva cAnantadharmAtmakavastuniSThaikadharmaviSayakajJAnasyApi vyudAso'nantadharmAtmakavastuniSThAnantadharmaviSayakajJAnasyaiva yathArthanirNayarUpatvAt / nirNayazabdena ca saMzayavyudAsaH / samagreNa cArthopalabdhihetutvAnadhigatArthagantRtvAdInAM paroktalakSaNAnAM vyudAsaH / arthopalabdhi prati paramparayA hetutve'JjanAdInAM pramANatvApatteH, anantarabhUtendriyasyaiva hetutva upayogAtmakendriyAtiriktasyendriyasya pramANatvAsambhavAt, vyavadhAnAt / pratyabhijJAdAvanadhigatArthagantRtvasyAbhAvena pramANatvAnupapattestasyAdhigatArthagantRtvAditi tAtparyam // pramANa zI vastu che? AnA javAbamAM kahe che kebhaavaarth - "yathArtha niya124 prabhAvAya che." - 1. phalAyogavyavacchinnaM kAraNaM karaNamiti bhAvaH / 2. yathA ghaTasya pratyakSe jananIye viSayAtiriktaM rUpaM kAraNamapekSitaM tathA rUpasya pratyakSe jananIye viSayAtiriktaM rUpamapekSaNIyaM syAttathA ca ghaTe rUpapratyakSe rUpAntarasattvAbhyupagamastvayA kartuM na zakyate, ekasmin dravye vyApyavRttessajAtIyasya guNadvayasyAnabhyupagamena tava siddhAntavyAghAta iti bhAvaH, tairavyApyavRttisaMyogadvayAdyabhyupagamena vyApyavRttItyuktaM, svAdhikaraNAvRttisvAbhAvakatvaM tadarthaH / nAsti hi rUpAdhikaraNe rUpAbhAvaH / ghaTe vyApyavRttirUparasayorabhyupagamAtsajAtIyeti, tattvaJca guNatvavyApyajAtyA, tathA ca rUparasayostathA sAjAtyAbhAvAnna kSatiH // 3. nirNayatvaM hi nizcayatvaM saMzayabhinnajJAnatvaM vA, tacca bauddhAbhyupagate nirvikalpake prakAratAdirahite vartata iti bhavatyativyAptirato yathArthanirNayatvamuktaM, tathA ca prakAratAdiviziSTamidaM na niSprakArake nirvikalpake'stIti bhAvaH / nanvarthanirNayatvamAtroktAvapi tadvAraNasambhavAdyatheti padaM nirarthakamityAzaMkyAhArthanirNayatvamAtrasyeti / tathA ca yadvastu yenaiva prakAreNa vartate tenaiva prakAreNa tannizcayo yathArthanirNayaH, tena nyUnaprakArakatve viparItaprakArakatve vA na pramANatvamiti bhAvaH //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 3, prathama kiraNe 12 vivecana - yathArtheti / ahIM arthapadathI jJAna ane ghaTa Adi viSaya-ema be padArtho vivakSita che. yathAvasthitapaNAe jenAthI arthano nirNaya thAya, evo 'yathArtha nirNaya'no artha che. 'yathAsthita sva-pararUpa artha paricchedaka (nizrAyaka) jJAna'e pramANe artha samajavo. yathAsthita artha paricchedaka jJAnapaNuM, e pramANanuM lakSaNa che ane lakSya pramANa che. jo ke pramANa zabdanI sarvakA2kothI (kartA-karma-karaNa-saMpradAnaapAdAna-adhikaraNarUpa che mukhya kriyA saMbaMdhI kArako-zAtA-zeya-jJAna-jJAnaphala-jJAnahetu-jJAnAdhArarUpa cha kArakothI) ane bhAvathI vyutpatti thAya che. te vyutpattithI kramathI AtmA-artha-jJAna-arthakriyA-kAraNasamUhakSayopazama kriyArUpa artho pramANa zabdathI vAcya thAya che, to paNa ahIM parIkSAmAM samartha hoI pramANarUpe jJAnano ja adhikAra che, kema ke--52padArthanI parIkSA jJAnapUrvaka che. 0je jJAnadvA2A arthano pariccheda karI arthakriyAmAM samartha padArthanI icchAthI pramAtAo pravarte che, te ja jJAna dravyArthika nayanI apekSAe AtmAnI sAthe abhinna chatAM (dharmI rUpe) jenAthI pramAviSaya karAya che. evI vyutpattithI paryAyArthikanayanI apekSAe AtmAthI bhinnarUpe (dharmarUpe) pramANa (samyajJAna) kahevAya che. 0 viprattipanna (virodhI) tIrthAntarIya loko pratye pramANane uddezI lakSaNa vidheya che. (uddezya prakArAtArthe jaNAtuM nathI.) ahIM pramANa uddezya (anuvAdya) che ane lakSaNa vidheya che, kema ke-amone ane tamone pramANarUpe je prasiddha che, te yathAvasthitArtha paricchedaka jJAna che. 0 jyAre avyutpanna mativALAo pratye lakSaNa che, tyAre pratyeka prANIomAM je koI yathArtha nirNaya prasiddha hoI, je A yathArtha nirNaya prasiddha che te pramANarUpa che, ema jANavuM joIe. mATe pramANa (je aprApta che te) vidheya jANavuM. 0 avyutpanna matisaMpanna pratye lakSa anuvAdya che ane pramANa vidheya che. 0 pramANa ane prameyano apalApa karanArAo pratye lakSaNa ane pramANa baMne (aprApta che mATe) vidheya che. 0 jainadarzana zraddhAsaMpanno pratye baMne (je prApta che mATe) anuvAdya che. A pramANe ja sarvatra lakSyalakSaNabhAva jANavo. 0 yathAvasthita svArtha paricchedamAM jJAna ja sAdhakatama che paraMtu saMnikarSa Adi nahIM; kema ke--je jyAM pramAtAvaDe vyApAranA viSayabhUta padArtha hoye chate avazya kAryanI utpatti thAya che, pramAtAnA vyApAranA abhAvamAM kAryanI utpatti thatI nathI. mATe tyAM to vyApAravALuM sAdhana sAdhakatama (avyavahita phalajanaka kA2Na karaNa) kahevAya che. 0 jema ke-chedana pratye kuThAra. 0 tevI rIte saMnikadi padArtha nizcaya pratye sAdhakatama nathI, kema ke--AkAzamAM cakSuno saMnikarSa hovA chatAM jJAnanI utpatti nathI. are, saMnikarSanA abhAvamAM paNa (indriya-liMga-zabdavyApAranI apekSA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 tattvanyAyavibhAkare vagaranA akasmAta "Aje mArA upara rAjAno prasAda thaze' ityAdi AkAre spaSTa anubhavajJAna kahevAya che.) prAtija pratyakSono ane ArSa saMvedanono udbhava thAya che. zaMkA -AkAzamAM rUpano abhAva hovAthI jJAnanI kema utpatti thAya? samAdhAna rUpanA pratyakSanI anupapattino prasaMga Avaze ja, kema ke-te rUpamAM rUpa nathI, arthAta guNamAM guNa nathI hoto, mATe rUpamAM rUpa nahIM hovAthI rUpanuM pratyakSa kema thaze ? koI kALe rUpanuM pratyakSa nahIM thAya! evo doSa Avaze ja. zaMkA - te rUpanA AdhArabhUta dravyamAM bIjuM rUpa che, ema mAnavAthI rUpanA pratyakSanI anupapatti nahIM ja Ave ne? samAdhAna - Apa lokoe (naiyAyikoe) vyApyavRtti-vAva dravyabhAvi (jayAre ghaTanuM pratyakSa karavAnuM hoya, tyAre viSayathI bhinna rUpa kAraNarUpe apekSita che. tevI rIte rUpanuM jayAre pratyakSa karavAnuM hoya, tyAre viSayathI bhinna rUpanI apekSA rahe che. ane tevI rIte ghaTamAM rUpanA pratyakSamAM bIjA rUpanI sattAno svIkAra Apa lokothI karI zakAze nahIM : kema ke eka dravyamAM sajAtIya vyApyavRtti be guNono asvIkAra hoI, svIkAramAM tamArA siddhAMtanA vyAghAtarUpa doSa che. te naiyAyikoe avyAkhavRtti saMyogadvaya Adino svIkAra karela hoI "vyAkhavRtti" ema kahyuM che. vyApyavRtti eTale potAnA guNa AdinA) adhikaraNamAM potAno abhAva nahIM. svavRttitva mAtra. kharekhara, rUpanA AdhAramAM rUpano abhAva nathI. ghaTamAM vyApyavRtti rUparasano svIkAra hovAthI "sajAtIya' ema kahela che. ane sAjAtya, guNatvavyApya (rUpasvAdi) jAtinI apekSAe che. tathAca rUpa-rasamAM tevI rIte sAjAtyanA abhAvathI kSati nathI.) sajAtIya be guNono asvIkAra hovAthI rUpanA AdhAramAM bIjuM rUpa nathI saMbhavatuM, mATe anupapatti ubhI ja che. zaMkA - avayavamAM raheluM rUpa, avayavI (dravya) gata rUpanI upalabdhimAM sahakArI) kAraNa che ja, mATe anupapatti kevI rIte? samAdhAna - traNa aNuvALA avayavi dravyamAM rahela rUpanA pratyakSanI anupapatti che. kema ke be . aNuvALA rUpanA upalaMbhano abhAva hoI kizukagata rUpamAM sahakArI-kAraNapaNAno abhAva che. lakSaNanuM padakRtya - "nirNaya--ema mAtra kahevAmAM (nirNayatva eTale nizcayatva athavA saMzayabhinna jJAnatva bauddhoe svIkArela prakAratA Adi rahita nirvikalpakamAM varte che. mATe ativyAptinA vAraNa mATe yathArtha nirNaya- kahela che. tathAca prakAratA Adi viziSTa nirNayatva niprakAraka nirvikalpakamAM nathI, evo bhAva che.) bauddhoe pramANarUpe kahela nirvikalpaka pratyakSamAM pramANatAnI Apatti jAya ! mATe yathArtha nirNaya- ema lakSaNa karela che. arthanirNayatvarUpa mAtra lakSaNanA (jo ke arthanirNayatva mAtranA kathanamAM paNa te pUrvokta ativyAptinA vAraNano saMbhava hovAthI "yathA" evuM pada nirarthaka che. AvI zaMkA karIne kahe che ke-"arthanirNayatva mAtranA kathanamAM tathAca je vastu je prakArathI varte che, te ja prakArathI te vastuno nirNaya yathArtha nirNaya kahevAya che. tethI nyUna prakAravALAmAM ke viparIta prakAravALAmAM pramANapaNuM nathI.) kahevAmAM viparyaya-anadhyavasAya AdimAM ativyApta hoI, te ativyAptinA vAraNa mATe "yathArtha nirNayatva' kahela che. ethI ja anaMta dharmAtmaka vastumAM rahela eka dharmaviSayaka (naya) jJAnano vyavacchedaka jANavo, kema ke
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 4, prathama kiraNe 11 anaMta dharmAtmaka vastuniSTha anaMta dharmaviSayaka (pramANa) jJAnamAM ja yathArtha nirNayatvarUpatva che. ahIM nirNaya zabdathI saMzaya Adino viccheda che. yathAvasthita sva-pararUpa ane paricchedaka jJAnatvarUpa samagra lakSaNa vAkyathI, gautamasUtranA zrIvAtsyAyane racelA bhASyamAM 'upalabdhi hetuHpramANam' ane mImAMsake kahela 'anadhigata artha adhigatRpramANam' ityAdi paravAdIoe karela lakSaNono vyavaccheda thAya che. tathAhi=arthanI upalabdhi pratye paraMparAthI hetupaNuM-pramANapaNuM, evo artha jo karavAmAM Ave, to aMjanadUdha-bhojana Adi je paraMparAthI hetu che temAM pramANapaNAnI Apatti AvI jAya ! ane anaMtarabhUta indriyanA ja hetupaNArUpa pramANapaNuM, evo artha jo ka2vAmAM Ave to upayogarUpa indriya sivAya dravya indriyamAM pramANapaNAno asaMbhava che; kema ke--vyavadhAna che. dravya indriya sIdhI viSayagrAhaka banatI nathI. 0 anadhigata-aprApta artha adhigamakatvarUpa jo pramANapaNuM mAnavAmAM Ave, to pratyabhijJAna AdimAM anadhigatArtha adhikRtapaNAno abhAva hoI pramANapaNAnI anupapatti Avaze; kema ke te pratyabhijJAna, adhigata-gRhIta arthano grAhaGa che, khevuM tAtparya che. tatra vAdinAM bhede vipratipattessaMkhyAniyamamAha tadddvividhaM pAramArthikapratyakSaM parokSaJceti // 4 // taditi / pramANamityarthaH / sarvasya vAkyasya sAvadhAraNatvAtpramANaM dvividhameva, na tvekavidhaM pratyakSAtmakameva cArvAkavat / sveSTasyAnumAnamantarA sAdhayitumazakyatvAt, vacanasaGketagrahAdikaM vinA paraM prati bodhayitumazakyatvAccAparoditAnAmanumAnAdInAM sambhavatpramANatvAnAM parokSa evAntarbhAvAnna tricaturAdirUpam / tatrAnumAnAgamau parokSe'ntargatau, upamAnaM pratyabhijJAnAtmake parokSabhede arthApattirapyanumAne, anupalabdherapyabhAvagrAhikAyAssAMvyavahArikapratyakSe'ntarbhAva iti bhAvaH / nanu 'se kiM taM pamANe ? pamANe cauvvihe paNNatte / taM jahA, paccakkhe, aNumANe, ovame, Agame jahA aNuogadAre tahA NeyavvaM pamANaM' ityAgame pramANasya caturvidhatvenoktatvAd dvaividhye virodha iti cetsatyaM, anumAnopamAnAgamAnAM parokSe'ntarbhAveNAtra dvaividhyasyoktatvAt / uktaJcAgame'pi "taM samAsao duvihaM paNNattaM, taM jahA paccakkhaM ca parokkhaM ca " iti // dvaividhyaM nAmagrAhamAha pAramArthiketi / etacca vizeSaNamupacaritavyAvahArikapratyakSasya vastutaH parokSasya vyudAsAya / indriyAnindriyAdibAhyasAmagrIsApekSasya sAMvyavahArikapratyakSasya dhUmAdagnijJAnavadvastugatyA parokSatvAt / aznute vyApnotyarthAnityakSa AtmA, tamprati sAkSAd yadvarttate jJAnaM tatpratyakSaM nizcayato'vadhimanaHparyavakevalAni, teSAmeva sAkSAdarthaparicchedakatvena jIvaM prati sAkSAdvarttamAnatvAt / akSamindriyaM pratigatamitivigrahe pratyakSazabdasya yadindriyamAzrityotpadyate tadarthasAkSAtkAri
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare jJAnamarthaH, etaccAvadhyAdAvavyAptaM tasmAdakSAzritatvaM gamanakriyAyA iva gozabdasya vyutpattinimittameva vAcyam, pravRttinimittaM tu gatikriyopalakSitaM gotvamivAkSAzritatvopalakSitasAkSAdgrAhyagrAhakajJAnavizeSa eva tacca pravRttinimittaM gatikriyAdizUnye'pi gavAdipiNDavizeSa ivAkSAzritatvazUnye'pyavadhyAdAvastyeveti na ko'pi doSaH / pAramArthikaJca tatpratyakSaJca pAramArthikapratyakSam, nanu yadindriyadvAreNa pravarttata Atmani jJAnaM tatpratyakSaM na cendriyavyApAravyavahitatvAdAtmanA sAkSAnnopalabdhamiti vAcyam, indriyANAmupalabdhi prati karaNatayA vyavadhAyakatvAsambhavAt, na khalu devadatto hastena bhuJjAno hastavyApAravyavahitatvAnna sAkSAdbhokteti vyapadeSTuM zakyamiti cenmaivam, AtmanA cakSurAdisAduNyApekSaNAt yadA hi cakSussaguNaM bhavati tadA bAhyamarthaM spaSTaM yathAvasthitaJcopalabhate yadA tu timirAzrubhramaNanauyAnapittAdisaMkSobhadezadavIyastvAdyApAditavibhramaM bhavati tadA viparItaM saMzayitaM vopalabhate tathA cAvazyamAtmA'rthopalabdhau parAdhInaH / tathA cakSurAdinopadarzite'pi bAhye'rthe yadi saMzayamadhirUDho bhavati tadA cakSurAdisAduNyameva pratItya nizcayaM vidadhAti yathA na me cakSustimirAdyupaplutaM tato'yamarthassamIcIna iti, tasmAccakSurAdisAguNyAvadhAraNato vastuyAthAtmyAvadhAraNAdvastutastatparorkSamiti bhAva / parokSamiti, AtmApekSayA pudgalamayatvena dravyendriyamanorUpebhyaH parebhyaH akSasya jIvasya yadvarttate tatparokSaM matizrutarUpam / pudgalanicayaniSpannAni hi dravyendriyamanAMsi jIvasya parabhUtAnyatastebhyo yanmatizrutalakSaNaM jJAnaM dhUmAderagnyAdijJAnavatparanimittatvAtparokSaM, kiJcendriyamanonimittaM jJAnaM parokSaM tatra saMzayaviparyayAnadhyavasAyasambhavAt indriyamanonimittakAsiddhAnaikAntikaviruddhAnumAnavat, tatra nizcayasambhavAddhUmAdervahanyanumAnavat, yattu pratyakSaM tatra na saMzayAdayo nizcayazca sambhavata yathAvadhyAdiSu, na cAvadhyAdiSu nizcayasaMbhavAdvyabhicAra iti vAcyam / saMketasmaraNAdipUrvakatve satIti vizeSaNAt na cAvadhyAdInAM manonimittakatvAtparokSatA syAditi vAcyam, manaHparyAptyA'paryAptAnAM manuSyadevAdInAmavadhijJAna zravaNena teSAM manonimittakatvAbhAvAditi // 12 1. na cAnabhyAsadazAmApannasyaiva vastuyAthAtmyAvadhAraNamindriyasAguNyAvadhAraNapUrvakaM bhavatu na tvabhyAsadazApannasya, tadantareNApi prakRSTAbhyAsabalAt sAkSAttasyAvabodhAdatastasyendriyAzrita jJAnaM pratyakSaM syAditi vAcyam, tatrApIndriyasAdguNyasApekSatvasya durvAratvAt, abhyAsaprakarSavazAccendriyasAdguNyasya jhaTityeva nizcayAt kAlasaukSmyAttadanupalabdheH / apAyamAtraM hyavagrahehApUrvakaM tatrehA vicArarUpA vicArazcendriyasAdRNyasadbhUtavastudharmAzritaH na hIndriye vastuni vA samyagavicArite sati yajjJAnaM tatsamIcInaM bhavatIti //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, prathama kiraNe tyAM vAdIomAM pramANonA bhedamAM virodha hovAthI pramANanI saMkhyAno niyama kahe che. bhAvArtha - "te pramANa, pAramArthika pratyakSa ke parokSanA bhedathI be prakAravALuM che." vivecana - te pramANa, sarvavAkya avadhAraNavALuM hoI be prakAravALuM ja che, paraMtu eka prakAravALuM pratyakSarUpa ja cArvAka-nAstikanI mAphaka nahIM; kema ke-sva iSTa anumAna vagara sAdhI zakAtuM nathI ane vacanasaMketajJAna Adi sivAya bIjAne samajAvI zakAtuM nathI. vaLI bIjA vAdIoe kahela pramANatvanA saMbhavavALA anumAna Adi pramANono parokSamAM ja aMtarbhAva hovAthI, traNa-cAra vagere rUpa pramANanA bhedo nathI. anumAna ane Agama parokSamAM aMtargata che. upamAna pramANa parokSanA bhedarUpa pratyabhijJAnamAM aMtargata che. arthApattapramANa paNa anumAna pramANamAM aMtargata che. abhAvagrAhaka anupalabdhipramANa sAMvyavahArika pratyakSamAM aMtargata che. zaMkA - AgamamAM, pratyakSa-anumAna-upamAna-AgamarUpa cAra prakAranA pramANa kahyA che, to dvividha pramANavALA vacananI sAthe virodha kema nahIM? : samAdhAna - AgamamAM paNa kahyuM che ke-"saMkSepathI be prakAranuM pramANa che.' 1-pratyakSa ane 2-parokSa. anumAna-upamAna-Agamono parokSamAM aMtarbhAva hoI dvividhapaNuM kahela che. nAma laIne be prakArone kahe che. "paramafthati ' pratyakSanuM A pAramArthika vizeSaNa, upacarita sAMvyavahArika pratyakSa, je vastutaH parokSa che tenA vyavaccheda mATe grahaNa karela che; kema ke- indriya, anindriya Adi bAhya sAmagrInI apekSAvALuM sAMvyavahArika (bAdhArahita pravRtti-nivRttinA prayojanavALA saMvyavahAra saMbaMdhI) pratyakSa-asmad Adi pratyakSa, vastutaH paramArthathI parokSa ja che. 0 "arthone vyApe te akSa-AtmA. te AtmA pratye je jJAna sAkSAta varte che, te pratyakSa' nizcayathI avadhi-mana:paryAya-kevalajJAno che, kema ke-te avadhi Adi jJAno sAkSAt arthaparicchedaka hoI jIva pratye sAkSAt vartatA che. 0 akSa eTale indriya, indriyapratigata "pratyakSa'-evI tapuruSagamya vyutpattivigraha thavAthI, pratyakSa zabdano, je indriyane AzrI utpanna thAya che arthAt indriyasApekSa artha sAkSAtkArI jJAna artha che. A pratyakSanuM lakSaNa avadhijJAna AdimAM avyApti doSavALuM che. tethI akSAzritatva, je gacchatIti gau (cAle te gAya), AvI gozabdanI vyutpattinuM nimitta gamanakriyA vAcya (artha) thAya che. tema akSAzritatva ane vyutpatti nimittarUpa artha che. pravRttinimitta to gamanakriyAthI upalakSitanI (sAmAnAdhikaraNya prayAsattithI jJAyamAna-jaNAtuM) gotva (cAlatI ke nahi cAlatI gAyamAM gozabdanI pravRtti dekhavAthI samAna AkAra pariNAmarUpa gosvarUpa tiryaka sAmAnya ja haMmezAM gAyamAM vartamAna hoI gauzabdanI pravRttinimitta gotva ja che.) mAphaka akSa AzritarUpa, vyutpattinimittathI upalakSita-sAmAnAdhikaraNya prayAsattithI jaNAtuM sAkSAt grAhyagrAhakajJAna vizeSarUpa spaSTatAvatva ja pravRttinimittarUpa artha che. [pravRttinimitta aTale je vAcya hoya, vAcyavRtti hoya, vAonI upasthitimAM prakAra hoya, te pravRttinimitta kahevAya che. jema ke-ghaTapadanuM ghaTava e pravRttinimitta che. ghaTatvamAM ghaTapadanuM vAcyatva che.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 tattvanyAyavibhAkare ghaTapadathI vAcya ghaTarUpa vyaktimAM ghaTatva varte che ane ghaTapadajanya ghaTanI upasthitimAM ghaTatva prakAra che, vizeSaNa che. tevI rIte pratyakSapadanuM pravRttinimitta spaSTatva che arthAt zakyatA vacchedaka che. spaSTatvamAM pratyakSapadanuM vAtva che. pratyakSapadavA spaSTatAvALA jJAnamAM spaSTatva prakAra che.] te pravRttinimitta, gatikriyA Adi zUnya, go Adi viziSTa piMDamAM jema gotva che, tema akSAzritvathI zUnya paNa avadhi AdimAM sAkSAt grAhyagrAhakajJAna vizeSarUpa spaSTatva, pravRttinimitta che ja, mATe koI paNa doSa nathI. pAramArthika evuM pratyakSa-pAramArthika pratyakSa che. zaMkA - je indriyadvArA AtmAmAM jJAna pravarte che, te pratyakSa che. vaLI evuM nahi kahevuM ke - IndriyavyApAronuM vyavadhAna hoI AtmAe sAkSAt upalabdha na karyuM, kema ke - upalabdhi pratye indriyo karaNa hoI vyavadhAnakAraka banI zakatI nathI. "devadatta hAthathI khAya che. emAM hastavyApAranuM vyavadhAna hoI sAkSAta devadatta khAto nathI, evo vyavahAra thato nathI ja ne? samAdhAna - AtmAne arthanI upalabdhimAM cakSu AdimAM sadguNasaMpannatAnI apekSA rahe che. kharekhara, jyAre AMkha sArA guNavALI hoya che, tyAre bAhya arthane spaSTa ane yathA avasthita jANe che. jyAre timira, AMsu, bhramaNa, nAvaDInuM cAlavuM, pitta Adino saMkSobha ane dUradezapaNAthI vibhramavALI AMkha thAya che, tyAre viparIta ke saMzayarUpa jANe che. AtmA, arthanI upalabdhimAM parAdhIna-paramukhaprekSI che, temaja cakSu AdithI jANela paNa bAhya viSayamAM jyAre saMzayavALo thAya che, tyAre cakSu AdimAM rahela sadgaNanI ja apekSA rAkhI nizcaya kare che. jema ke- mArI AMkha timira AdinA upadrava vagaranI che tethI A artha yathArtha che" Iti. A hetuthI cakSu AdinA saddaguNanA nizcayathI vastunA yathArthapaNAno nizcaya hovAthI vAstavika rIte te parokSa che. zaMkA - abhyAsadazAvALAne ja vastunA yathArthapaNAno nizcaya, indriyanA sadguNanA avadhAraNapUrvaka thAo ! paraMtu abhyAsadazAvALAne IndriyanA sadguNanA nizcaya vagara paNa prakRSTa abhyAsanA baLathI sAkSAt bodha thavAthI tene Indriya Azrita jJAna pratyakSa kharuM ne? samAdhAna - tyAM paNa indriyanA sadguNathI apekSA durvAra che, kema ke-abhyAsanA prakarSanA vaze indriya saguNono jaldIthI ja nizcaya thavAthI kALanI sUkSmatAthI te nizcayanI upalabdhi nathI. kharekhara, apAya mAtra, avagraha-bahApUrvaka ja, tyAM IhA vicArarUpa che ane vicAra indriyanA sadguNabhAvathI pedA thayela dharmane Azrita che. kharekhara, indriya ke vastu sArI rIte vicArano viSaya nahIM thaye chate, je jJAna te sAcuM thatuM nathI. parIkSati AtmAnI apekSAe pudgalamaya hoI, Dhabendriya manarUpa parathI AtmAne je jJAna varte che, te parokSa, mati-zratarUpa che. kharekhara, pudgalasamudAyathI banela dravyendriya mana jIvanA parabhUta che, ethI te parathI je mati-zrutalakSaNa jJAna. jema ke dhUma AdithI vahni AdinuM jJAna pararUpa nimittajanya hovAthI parokSa' kahevAya che.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -5, prathama kiraNe 15 vaLI indriyamanarUpa nimittajanya jJAna parokSa che, kema ke-tyAM saMzaya-viparyaya-anadhyavasAyano saMbhava che. jema ke indriyamananimittajanya asiddha anaikAntika-viruddha anumAnA bhAsa. samyagdaSTinI apekSAe anindriyajanya jJAnanuM parokSapaNuM siddha thAya che. 0 tyAM nizcayano saMbhava che. jema ke-dhUma AdithI vahninuM anumAna. 0vaLI je pratyakSa (atyaMta spaSTa) che, tyAM saMzaya vagere hotA nathI, paraMtu mAtra nizcaya hoya che. jema ke-avadhi AdirUpa pratyakSa jJAna. te nizcayatva mAtra lakSaNa jo parokSanuM karavAmAM Ave, to avadhi AdimAM vyabhicAra-ativyApti che. enA vAraNa mATe saMketa-smaraNa AdipUrvaka nizcayatva kahevAthI doSa nahi Ave. je saMzaya-viparyayaanadhyavasAya jAtinuM jJAna che te parokSa che. jema ke-anumAnAbhAsa. indriya-anindriyajanya jJAna paNa saMzayAdi jAtinuM che. e pramANe je saMketa-smaraNa AdipUrvaka nizcaya svabhAvavALuM indriya-anindriyajanya jJAna che te parokSa che. AvA be anumAnothI indriya-mati-zruta Adi parolamAM saMketa-smaraNa AdipUrvaka nizcayatva che. avadhi AdimAM saMketa-sma zciya nathI. zaMkAavadhi Adi manarUpa nimittajanya hoI parokSa thaze ja ne? samAdhAna - mana:paryAptithI aparyApta (karaNa-aparyApta) manuSya-deva AdimAM avadhijJAnanuM zravaNa hovAthI, avadhi Adi jJAno, mana Adi vidyamAna hovA chatAM manarUpa nimittajanya nathI. jema kesayoga kevalImAM indriya-mana Adi hovA chatAM indriya-manajanya kevalajJAna nathI. A parokSa, vyavahAranayanI apekSAe pratyakSa hoI sAMvyavahArika pratyakSa kahevAya che. tatra paJcavidhajJAnamadhye kiM vA pAramArthikapratyakSaM kiM vA parokSamiti zaMkAyAmAha - tatrAvadhimanaHparyavakevalAni pAramArthikapratyakSANi / matizrute parokSe / parokSamapi sAMvyavahArikapratyakSasmaraNapratyabhijJAtarkAnumAnAgamabhedAt SaDvidham // 5 // tatreti, spaSTam / parokSasya prakArAntareNa bhedamAha parokSamapIti / apizabdaH punararthe, matizrutabhedena dvividhamapi parokSaM punassAMvyavahArikapratyakSAdibhedena SaDvidhamiti bhAvaH / samIcIno bAdhArahito vyavahAraH pravRttinivRttilakSaNassaMvyavahAraH, tatra bhavaM sa eva vA prayojanamasyeti sAMvyavahArikaM tacca tatpratyakSaJca sAMvyavahArikapratyakSamiti vigrahaH / bAhyendriyAdisAmagrIsApekSatvAdvastutaH parokSameveti parokSamadhye parigaNitametat / anumAnAdibhyo'tirekeNa niyatavarNAkArANAM pratibhAsanAccAnumAnAdito bhedenotkIrtanam / sAmAnyato hi spaSTatvaM pratyakSasya lakSaNaM taccAnumAnAdyAdhikyena vizeSaprakAzanaM, etadapekSayA ca pAramArthikapratyakSasyevAsyApi pratyakSatvam, gADhAndhakAre malinavastusaMvedanamapi saMsthAnamAtre
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare spaSTatvena pratyakSameva / na ca smRtipratyabhijJAdisvarUpasaMvedane parokSarUpe pratyakSalakSaNasyAtivyAptirati vAcyam, smRtipratyabhijJAnAdisvarUpasaMvedanasya parokSatvAsambhavAt, kSAyopazamikasaMvedanAnAM svarUpasaMvedanasyAnindriyapradhAnatayotpatteranindriyAdhyakSavyapadezasiddheH, bahirarthagrahaNApekSayA ca vijJAnAnAM parokSatvavyapadezena sarvajJAnAnAM svarUpe spaSTapratibhAsatvAtpratyakSatvameveti // tyAM pAMca prakAranA jJAnamAM kyA jJAno pAramArthika pratyakSa che? athavA kayA jJAno parokSarUpa che?AvI zaMkAmAM kahe che. bhAvArtha - "tyAM avadhi-mana:paryava ane kevalajJAnano pAramArthika pratyakSarUpa che. matijJAna ane zrutajJAna parokSarUpa che. parokSa jJAna paNa sAMvyavahArika pratyakSa-smaraNa-pratyabhijJA-tarka-anumAna ane AgamanA bhedathI cha (6) prakAranuM che." vivecana - tati spaSTatam | parokSanA prakArAntarathI bhedane kahe che. "parokSa kRti ' vaLI matizrutanA bhedathI be prakAranuM paNa parokSa, pharIthI sAMvyavahArika pratyakSa AdinA bhedathI cha (6) prakAranuM che. sAMvyavahArika pratyakSano vigraha=bAdhA vagaranA pravRtti-nivRttirUpa saMvyavahAranA prayojanavALuM pratyakSa sAMvyavahArika pratyakSa, bAhya indriya Adi sAmagrInI apekSAthI janya hoI nizcayanayathI parokSa che mATe parokSamAM A gaNela che. 0 anumAna Adi karatAM adhikapaNArUpe niyata varNa, saMsthAna AdirUpa padArthanA AkAravizeSonuM pratibhAsana hovAthI, anumAna AdithI bhinnapaNAe sAMvyavahArika pratyakSanuM kathana karela che. 0 kharekhara, sAmAnyathI pratyakSanuM lakSaNa "spaSTatva che. te spaSTatva eTale anumAna AdithI adhikatApUrvaka vizeSonuM prakAzana A spaSTatvarUpa lakSaNanI apekSAe, pAramArthika pratyakSanI mAphaka, sAMvyavahArika pratyakSanuM paNa pratyakSatva che. gADha aMdhakAramAM malina vastunuM saMvedana paNa saMsthAna (AkAra) mAtramAM spaSTapaNe hoI pratyakSa ja che. zaMkA - smRti-pratyabhijJAna Adi svarUpa saMvedanarUpa parokSamAM pratyakSa lakSaNanI ativyApti thaze ja ne? samAdhAna - smRti-pratyabhijJAna AdinA svarUpasaMvedanamAM parokSapaNAno asaMbhava hovAthI, kSAyopathamika saMvedanonA svarUpasaMvedanamAM anindriyanI pradhAnatAe utpatti hovAthI anindriya pratyakSamAnasapratyakSanA vyavahAranI siddhi che. vaLI bAhya arthanA prahaNanI apekSAe vijJAnomAM parokSapaNAno vyavahAra hovAthI, sarvajJAnanA svarUpamAM spaSTa pratibhAsa hovAthI pratyakSapaNuM ja che eTale ativyApti nahi Ave.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 6-7, prathama kiraNe adhunA pAramArthikapratyakSaM lakSayati - avyavahitAtmadravyamAnasamutpannaM jJAnaM pAramArthikapratyakSam / tadvividhaM sakalaM vikalaJca // 6 // avyavahiteti / svotpattau sAMvyavahArikapratyakSAdikamindriyAdivyavahitAtmadravyamAzritya jAyate, pAramArthikapratyakSantu na tathA, kintu jJAnadarzanAvaraNakSayopazamAt tatkSayAdvendriyAnindriyadvAranirapekSamAtmadravyamevAvyavahitamAzritya samunmiSatItyato'vyavahitAtmadravyamAtrasamutpannatve sati jJAnatvaM tallakSaNaM, bhavaguNasamyaktvAdInAmapekSaNe'pi teSAM dravyatvAbhAvAnnAvadhyAdAvavyAptiriti bhAvaH / tadvibhajate taditi pAramArthikapratyakSamityarthaH / sakalamiti sarvadravyaparyAyaviSayakatvAtsakalamityarthaH, vikalamiti, katipayadravyaparyAyaviSayakatvAdvikalamityarthaH // have pAramArthika pratyakSanuM lakSaNa kahe che. bhAvArtha - "vyavadhAna vagara mAtra AtmAthI ja utpanna jJAna pAramArthika pratyakSa' kahevAya che. te sakala ane vikalanA bhedathI be prakAranuM che." vivecana - potAnI utpattimAM sAMvyavahArika pratyakSa Adi, indriya-anindriya Adi, vyavahita (vyavadhAnavALA) AtmadravyanI apekSA rAkhI pedA thAya che. pAramArthika pratyakSa kevI rIte pedA nathI thatuM. paraMtu jJAna-darzanAvaraNanA lAyopazamathI ke kSayathI Indriya-anindriya vyApAranI apekSA vagara avyavahita AtmadravyanI apekSA rAkhI prakaTa thAya che. mATe avyavahita Atmadravya mAtrathI utpanna thaye chate jJAnatva e pAramArthika pratyakSanuM lakSaNa che. 0 bhava-guNa-samyakatva AdinI apekSA hovA chatAM, te bhava AdimAM dravyapaNAno abhAva hovAthI avadhi AdimAM avyApti nAmano doSa nathI, evo bhAva che. te pAramArthika pratyakSano vibhAga kare che. te pAramArthika pratyakSa sarva dravyaparyAyanA viSayavALuM hovAthI "sakala' ane keTalAka dravya ane paryAyonA viSayavANu 'vise' pAya che. kintatra sakalaM jJAnamityatra dRSTAntamAha - kRtsnAvaraNakSayAtkevalaM jJAnaM sakalam // 7 // kRtsneti / kRtsnAvaraNakSayaH samastaghAtikarmaviyogaH sa cAntaraGgabahiraGgasAmagrIjanyaH / antaraGgasAmagrI samyagdarzanAdirUpA, bahiraGgA tu jinakAlikamanuSyabhavAdirUpA, tathA cAntaraGgabahiraGgasAmagrIprasUtasakalAvaraNakSayAdyatkevalajJAnamudeti tatpratibandhasya kasyacidabhAvena sakalaviSayakatvAtsakalaM pAramArthikapratyakSamiti bhAvaH / atra kRtsnAvaraNakSayAdityuktyA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare 'vyavahitottarakSaNe kevalajJAnotpattiH prakAzitA vyavahAranayena, AvaraNasya kSayasamaye kSIyamANatvAt kSIyamANasya cAkSINatvAt kriyAkAlaniSThAkAlayorbhedAt tayorabhede ca kriyA vaiyarthya prasaGgAt kriyAkAle'pi kAryasya sattvAt samakAla bhAvinazca savyetara goviSANayoriva kriyAkAryayoH kAryakAraNabhAvAyogAditi / nizcayanayena tu kSIyamANAvaraNasamaya eva kevalajJAnotpattiH kriyAkAlaniSThAkAlayorbhede kriyAvirahe'pi kAryotpattyabhyupagamApattyA kriyArambhakAlAtpUrvamapi kAryotpattiprasaGgAt kriyAkAle'pyAvaraNakSayAbhAve pazcAdapi pUrvakAlavattadabhAvaprasaGgaH syAdakriyatvAt / akriyasya tadabhyupagame kriyAnvitasamaye'pi kriyAyA vaiyarthyApatteH kriyAvirahitasamayavat / tasmAtkriyAkAlaniSThAkAlayorekatvaM pratibandhakAbhAvAdeva cAvaraNasya kSIyamANatAsamaye niSThA na viruddheti // tyAM sakala jJAna karyuM che? bhAvArtha - "samasta jJAnAvaraNa Adi ghAtikarmanA kSayathI kevalajJAna 'sakala pAramArthika pratyakSa kahevAya che." vivecana - kRtna AvaraNa kSaya eTale samasta ghAtikarmano viyoga. vaLI te kRtnakarmakSaya aMtaraMga ane bahiraMga sAmagrIthI janya che. aMtaraMga sAmagrI samyagdarzana Adi rUpa che. bahiraMga sAmagrI to jinakAlika (kavalInA kALavALA) manuSyabhava Adi rUpa che. tathAca aMtaraMga-bahiraMgarUpa prakarSa prApta sAmagrIjanya sakala AvaraNanA kSayathI je kevalajJAna pragaTe che, teno koI pratibaMdha nahi hovAthI-sakala viSayavALuM hovAthI sakala pAramArthika pratyakSa che. 0 "kRtna AvaraNanA kSayathI--evA vacanathI avyavahita uttarakSaNamAM kevalajJAnanI utpatti prakAzita karela che. vyavahAranayanI apekSAe jANavAnuM che. kema ke-AvaraNanuM kSayanA samayamAM kSIyamANapaNa che ane kSIyamANamAM kSINapaNAno abhAva che; kema ke-kriyAkALa ane niSThA (samApti) kALamAM bheda che. te baMneno jo abheda mAno. to kriyAnI niSphaLatAno prasaMga che. kriyAkALamAM paNa kAryanI sattA che ane ekIsAthe pedA thanAra DAbA-jamaNA zRMganI mAphaka kriyA ane kAryamAM kArya-kAraNabhAvano abhAva che. 0 nizcayanayanI apekSAe to kSIyamANa AvaraNanA samayamAM ja kevalajJAnanI utpatti che, kema kekriyAkALa ane niSThAkALamAM eka kALamAM kriyA ane bIjA kALamAM kAryanI utpatti, Avo bheda mAnatAM, kriyAnA abhAvamAM paNa kAryanI utpattinA svIkAranI Apatti thavAthI kriyAnA AraMbhakALathI pahelAM paNa kAryotpattino prasaMga Ave che. kriyAkALamAM paNa AvaraNa kSayanA abhAvamAM pachIthI paNa pUrvakALanI mAphaka kAryotpattinA abhAvano prasaMga thaI jAya. kAraNa ke-kriyA vagarano che ane temAM kAryanI utpattine svIkAravAthI kriyAvALA samayamAM paNa kriyAnI vyarthatAnI Apatti che. jema ke-kriyA vagarano samaya tethI 1. anyasmin kAle kriyA, anyasmiMzca kAryotpattiriti bheda ityarthaH / 2. evaM AvaraNakSIyamANakAle kriyAyA abhAve AvaraNakSayo na syAdeva, kriyAM vinA tatrAnyasya hetorabhAvAt, AvaraNakSIyamANakAle ca taddhetukriyAsattAbhyupagame kriyAkAlaniSThAkAlayorekatvamarthasiddhamityapi bhAvyam //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 8, prathama kiraNe kriyAkALa ane niSThAkALamAM [A pramANe AvaraNakSayanA vartamAnakALamAM jo kriyAno abhAva mAnavAmAM Ave, to AvaraNano kSaya ja na thAya, kema ke- kriyA sivAya tyAM bIjA hetuno abhAva che. AvaraNakSayanA vartamAnakALamAM tenA AvaraNakSayanA hetubhUta kriyAnI sattAnA svIkAramAM kriyAkALa ane niSThAkALanI ekatA siddha che, ema paNa vicAravuM.] ekapaNuM che. vaLI pratibaMdhakanA abhAvathI ja AvaraNanA kSayanA vartamAna samayamAM niSThAviruddha nathI. atha kevalajJAnasya lakSaNamAcaSTe - azeSadravyaparyAyaviSayakasAkSAtkAraH kevalam // 8 // azeSeti / azeSANi yAni dravyANi paryAyAzca tadviSayakaH sAkSAtkAra ityarthaH, mukhyatayA nikhiladharmaprakArakatve sati nikhiladharmiviSayakajJAnamiti bhAvaH, tattvaM kevalajJAnasya lakSaNam, kevaladarzane'tivyAptivAraNAya satyantam / paryAyavAdyabhimatapratItyasamutpAdarUpasantAnaviSayakanikhiladharmaprakArakajJAne'tivyAptivAraNAya vizeSyam / prameyavaditi jJAnasya prameyatvena nikhiladharmaprakArakajJAnasya vAraNAya sAmAnyadharmAnavacchinnatvaM nikhiladharme vizeSaNIyam / tatra pramANaJca jJAnatvamatyantotkarSavadvatti, atyantApakarSavadvattitvAtparimANatvavadityanumAnam / na cedamaprayojakaM, jJAnatAratamyasya sarvAnubhavasiddhatvena tadvizrAnteratyantApakarSotkarSAbhyAM vinA'sambhavAt / na cendriyAzrayajJAnasyaiva tAratamyadarzanena tatraivAtyantaprakarSaH prasakta iti vAcyam, atIndriye'pi manojJAne, zAstrArthAvadhAraNarUpe zAstrabhAvanAprakarSajanye zAstrAtikrAntaviSaye'tIndriyaviSayasAmarthyayogapravRttisAdhane'dhyAtmazAstraprasiddhaprAtibhanAmadheye ca taratamabhAvadarzanAt / na ca bhAvanAjanyameva prAtibhavatkevalajJAnaM prAptaM, tathA cApramANaM syAt kAmAturasya sarvadA kAminI bhAvayato vyavahitakAminIsAkSAtkAravaditi vAcyam, aprAmANye bhAvanAjanyatvasyAprayojakatvAt, bAdhitaviSayatvasyaiva prayojakatvAt, bhAvanAnapekSe'pi zuktirajatAdibhrame bAdhAdevAprAmANyasvIkArAt prakRte ca viSayabAdhAbhAvAt / na ca vyavahitakAminIvibhramAdau doSatvena bhAvanAyAH klRptatvAttajjanyatvenAsyApyaprAmANyaM, bAdhitaviSayatvavaddoSajanyatvasyApi bhramatvaprayojakatvAditi vAcyam, bhAvanAyAH kvaciddoSatve'pi sarvatra doSatvAnizcayAt, anyathA zaMkhapItatvabhramakAraNIbhUtasya pItadravyasya svaviSayajJAne'pyaprAmANyaprayojakatvaM syAditi na kiJcidetat / kvacideva kazciddoSa ityevAGgIkArAt viSayabAdhenaiva doSajanyatvakalpanAcca / duSTakAraNajanyasyApyanumAnAdeviSayAbAdhena prAmANyAbhyupagamAt / na ca parokSajJAnajanyabhAvanAyA aparokSajJAnajanakatvAsambhavaH na hi vahtyanumiti
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare jJAnaM sahasrakRtva AvRttamapi vahnisAkSAtkArAya kalpata iti vAcyam, tajjanyaprakRSTA''varaNakSayAdeva kevalajJAnotpattiriti siddhAntAditi saMkSepaH // 20 nanvAvaraNakSayAtkevalajJAnotpattirityasaGgataM, tathAhi kimidamAvaraNaM, zarIraM dezakAlAdikaM vA, nAdyastatsattve'pyarthopalambhAt, na dvitIyo dezakAlayorarmUrttatvAt paramANvAdezca sUkSmasvabhAvatvAt, / na ca mUlakIlakodakAderlokaprasiddhameva bhUmyAdyAvaraNatvamiti vAcyam, atizayasamRddhizAlinApi yoginedRzasyAvaraNAderabhAvasya karttumazakyatvAt / have kevalajJAnanuM lakSaNa kahe che. bhAvArtha - 'samasta dravyone ane paryAyone viSaya karanAro sAkSAtkAra 'kevalajJAna' kahevAya che." vivecana - mukhyapaNe samasta dharmonA prakAravALuM hoye chate samasta dharmAviSayavALuM jJAna 'kevalajJAna' che. lakSaNa - samasta dharmaprakAratva viziSTa samasta dharmIviSayaka jJAnatva, e kevalajJAnanuM lakSaNa che. - padakRtya - kevaladarzanamAM ativyAptinA vAraNa mATe samasta dharmaprakArakatvarUpa vizeSaNa kahela che. paryAyavAdIe (bauddhe) mAnela pratItya samutpAdarUpa saMtAnaviSayaka nikhila dharmaprakA2ka jJAnamAM ativyAptinA vAraNa mATe 'vizeSya' mUkela che. 'prameyavat'-AvuM jJAna, prameyatvarUpe nikhila dharmaprakA2ka te jJAnamAM ativyAptinA vAraNa mATe sAmAnya dharmAnavacchinnatvarUpa vizeSaNa nikhila dharmamAM devuM. sarvajJatvasiddhipramANa-tyAM A anumAnapramANa che ke-jJAnatva atyaMta utkarSavALA jJAnamAM rahenAra che, kema ke atyaMta apakarSavALA jJAnamAM rahenAra che. jema ke-parimANatva. 0 A anumAna aprayojaka (vyApti agrAhaka) nathI, kema ke-jJAnanuM tAratamya sarvane anubhavasiddha hoI, tenI vizrAMti, utkarSa-apakarSa sivAya asaMbhavita che. zaMkA -- indriya Adi AzrayavALA jJAnamAM taratamatA dekhAtI hoI, te indriyAzrita jJAnamAM ja atyaMta prakarSano prasaMga Avaze ja ne ? samAdhAna atIndriya evA paNa manojanya jJAnamAM, zAsranA arthanA avadhAraNarUpamAM zAstranI bhAvanAprakarSathI janya zAstrathI atikrAnti viSayamAM, atIndriya viSayavALA sAmarthyayoganI pravRttisAdhanamAM, adhyAtma zAstraprasiddha prAtibhanAmaka mAnasajJAnamAM (avadhijJAna AdimAM) taratamabhAvanuM darzana che. - zaMkA - to pachI bhAvanAjanya prAtibhajJAnanI mAphaka bhAvanA(mano)janya ja kevalajJAna prApta thaze ja. tathAca apramANa thaze ja ne ? jema kesarvadA kAminIne manamAM bhAvanA2 kAmAturane vyavahita kAminIno mAnasa sAkSAtkAra. samAdhAna - mAnasazAnanA aprAmANyamAM bhAvanAjanyatvarUpa hetu aprayojaka che. apramANanA viSayano bAdha, e ja prayojaka (sAdhaka) che. bhAvanAnI apekSA vagaranA paNa zuktimAM rajata AdinA bhramarUpa
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 9, prathama kiraNe jJAnamAM, bAdhathI ja apramANatAno svIkAra hovAthI vaLI prakRtamAM viSayanA bAdhano abhAva che. bhAvanAjanya prAtijajJAna pramANa che, mATe ja kevalajJAna bhAvanAjanya nahIM hoI, mAtra AvaraNanA kSayapUrvaka AtmAthI ja janya hoI sarvathA pramANa che. zaMkA - vyavahita kAminI, vibhrama AdimAM, bhAvanAmAM doSapaNAnI kalpanA karavAthI bhAvanAniSTha doSathI janya hoI, A prAtijajJAnanuM paNa aprAmANya thaze ja ne ? kema ke-viSayabAdhanI mAphaka doSajanyatvena kArya-kAraNabhAva prayojaka che ja ne? samAdhAna - bhAI ! koIka bhAvanAmAM doSapaNuM hovA chatAM sarva bhAvanAmAM doSapaNAnA nizcayano abhAva che. jo sarva bhAvanAmAM doSapaNAnI kalpanA karavAmAM Ave, to zaMkhamAM pItatvanA bhrama pratye kAraNabhUta patidravyanA svaviSayavALA jJAnamAM paNa aprAmANyanuM prayojakapaNuM thAya! mATe A kAMI che nahi, kema ke-kavacit ja koI doSa che. Avo ja svIkAra hovAthI viSayanA bAdhathI ja doSajanyatvanI kalpanA che. duSTa kAraNajanya paNa anumAna AdimAM viSayamAM bAdhano abhAva hovAthI prAmANyano svIkAra che. zaMkA - parokSajJAnajanya bhAvanAmAM aparokSa jJAna pratyakSa jJAna)nA janakapaNAno asaMbhava che, kema kevadviviSayaka anumatinuM jJAna hajAra vAra AvRttivALuM chatAM, vahinA sAkSAtkAra-pratyakSa mATe samartha thatuM nathI ja ne? samAdhAna- te bhAvanAjanya prakRSTa jJAna AvaraNa AdinA kSayathI ja kevalajJAnanI utpatti che, kema keA pramANeno siddhAnta che evo saMkSepa che. zaMkA - "AvaraNanA kSayathI kevalajJAnanI utpatti che." Avo siddhAMta asaMgata che. tathApi A AvaraNa zuM zarIra ke deza-kALa Adi che? 0 paheluM zarIra paNa AvaraNa nathI, kema ke zarIranI vidyamAnatAmAM arthanI upalabdhi thAya che. bIjuM deza-kALa Adi rUpa AvaraNa nathI, kema ke-dezakALa arUpI che ane paramANu Adi sUkSma svabhAvavALA che. 0 mUla-khIlA-pANI vageremAM bhUmi AdinuM AvaraNapaNuM nahIM kahevuM, kema ke-atizaya samRddhivALA paNa yogIthI AvA AvaraNa Adino abhAva karI zakAto nathI. na cAnyatkiJcidAvaraNaM prasiddhamityAzaGkAyAmAha - idaJca ghAtikarmakSayAdbhavati // 9 // idaJceti / ghAtyaghAtirUpeNa pUrvaM prapaJcitasya dvividhasya karmaNo madhye ghAtikarma AvaraNaM tatkSayataH kevalamudeti / tathAhi yastvaviSaye'pravRttimat tatsAvaraNaM dRSTaM yathA taimirikasyaika candramasi cAkSuSaM vijJAnam, apravRttimaccAsmadAdijJAnaM svaviSaye nikhiladravyaparyAyalakSaNe / tasmAttatrAvaraNamapekSitam, taccAnyasyAsambhavAddhAtikarmarUpameva / na cAsmadAdijJAnasya
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 tattvanyAyavibhAkare samastArthaviSayakatvamasiddhamiti vAcyam, AvAraNApAye tatprakAzakatvAt / na cAnyo'nyAzrayaH, siddhe sakalaviSayakatve'smadAdijJAnasya tadAvaraNApAye tatprakAzakatvaM siddhyati, tatsiddhau ca vijJAnasya sakalaviSayakatvasiddhiriti vAcyam, vizeSaviSayakAnumAnamicchatA bhavatA niHzeSaviSayakavyAptijJAnasyAbhyupagatatvAt / evaM yajjJAnaM svaviSaye'spaSTaM tatsAvaraNaM yathA nIhAradhUlivyavahitavRkSAdijJAnam, aspaSTaJca svaviSaye sarvaM sadanekAntAtmakamityAdijJAnamiti / tathA mithyAtvapaTalaviluptavivekadRzAM yadetatsarvasminnanekAntAtmakavastuni viparyayajJAnaM tatsAvaraNaM mithyAjJAnatvAddhattUrakAdhupayogino mRttikAzakale kanakajJAnamiveti tatassiddhamAvaraNaM karma / tacca kAryakAraNapravAheNa pravarttamAnamanAdyapi samyagdarzanAdiratnatrayalakSaNenAvaraNanirjarAhetubhUtasAmagrIvizeSeNa nirmUlaM pralIyate, kAryakAraNarUpeNAnAditaH pravarttamAnasya bIjAGkarasantAnasya nirdagdhabIje'Gkare vA pralayavat / tasmAtsiddhamazeSAvaraNavilayAtsamastavastuviSayaM kevalajJAnamiti / kevalajJAnamidaM sAdyaparyavasitaM, ghAtikarmakSayAdAvirbhUtatvAtsAdi, tathotpannasya tasya pazcAnnAvaraNamastyato'nantam, sattAmAzrityerdamanantatvaM bodhyam / tena bhavasthakevalivizeSaparyAyANAM vajrarSabhanArAcasaMhananAdInAmapagame tadavyatiriktasya kevalajJAnasyAtmadravyadvAreNa vigame'pi na kSatiranyathA'vasthAturavasthAnAmAtyantikabhedaprasakteH, siddhatvarUpeNa punarutpadyate, utpAdavyayadhrauvyAtmakatvAdvastuno'nyathA vastuhAniH prasajyeteti // bIjuM koI AvaraNa prasiddha nathI, e zaMkAmAM kahe che kebhaavaarth - "vaNI na pAni yathI thAya che." vivecana - pUrve vivecana karela ghAti-aghAtirUpe be prakAranA karmamAM ghAtikarmarUpa AvaraNa che. tenA kSayathI kevalajJAna udayamAM Ave che. tathApti je potAnA viSayamAM pravRttivALuM nathI, te AvaraNapratibaMdhavALuM che. jema ke-eka jAtanA AMkhanA rUpa-timira nAmanA rogavALA taimirakanuM eka caMdramAM cAkSuSa (yA saMbaMdhI) vizAna. 0 samasta dravya, paryAyarUpa svaviSayamAM ammad AdinuM jJAna pravRttivALuM nathI, tethI tyAM AvaraNa apekSita che. te AvaraNa, bIjuM asaMbhavita hovAthI ghAtakarmarUpa ja che. 1. kathaJcittasyAtmAvyatiriktatvAdAtmanazca dravyarUpatayA nityatvAttadrUpeNa kevalajJAnamapi anantamiti bhAvaH ||n ca kevalajJAnasya sAdyaparyavasitatvAt jIvasyAnAdinidhanatvAt chAyAtapavadatyantabhedena kathaM jIvaH kevalaM, tathA jJAnadarzanayoH kSAyikatvAt kSAyopazamikatvAt jIvasya pAriNAmikatvAcceti vAcyam, dravyaparyAyabhedAbhedaikAntapakSapratiSedhena kathaJcidbhedAbhedAtsarvasyApyupapatteH, daridro'yamidAnI rAjA jAta ityAdipratItyA rAjatvaparyAyasya, rAjatvaparyAyAtmakatvena vA puruSasya jAtatvAvagAhanAt paryAyANAmabhedAdhyavasitabhedAtmatvAt dravyasya vA bhedAnuSaktAbhedAtmakatvAditi //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 9, prathama kiraNe zaMkA - asmad Adi jJAnamAM sakaLa arthaviSayakapaNuM asiddha ja che ne ? samAdhAna - AvaraNanA kSayamAM ammad Adi jJAnamAM sakalArtha prakAzapaNuM siddha hoI asiddha nathI. zaMkA -- jo Ama kaho, to anyo'nyAzraya doSa che. (paraspara jJAnasApekSajJAnAzrayo, anyo'nyAzraya) asmad Adi jJAnamAM sakala viSayakatva siddha thavAthI ja sakala viSayAvaraNano kSaya thatAM sakala prakAzakatva siddha thAya che. sakalAvaraNano kSaya siddha thatAM vijJAnamAM sakala viSayakatvanI siddhi che. 23 samAdhAna vizeSarUpa viSayavALA anumAnane icchanAra tamoe samasta viSayaka vyAptijJAna svIkArela che, mATe anyoDanyAzraya doSa nathI. 0 je jJAna svaviSayamAM aspaSTa che, te AvaraNavALuM che. jema ke-nIhAra-hima-dhULa vagerethI aMtarita vRkSAdinuM jJAna. vaLI svaviSayamAM 'sarva sat-anekAnta Atmaka che.' ityAdi jJAna aspaSTa che. iti. temaja mithyAtvanA AvaraNathI vilupta viveka nayanavALAonuM je A sarva anekAnta Atmaka vastumAM viparyayajJAna che, te AvaraNa sahita che, kema ke-mithyAjJAna che. jema ke-dhaMtUro AdinA upayoga karanAranuM mATInA TUkaDAmAM sonAnuM bhAna. tethI siddha thayela che ke karma AvaraNa che te karmanAmaka AvaraNa kAryakAraNanA pravAhathI pravartatuM anAdi hovA chatAM, samyagdarzana Adi ratnatrayIrUpa AvaraNanI nirjarAmAM viziSTa hetusAmagrIthI sarvathA naSTa thaI zake che. jema ke-kArya-kAraNarUpe anAdithI pravartatA bIjAMkura 5raM5rAnuM sarvathA dagdha bIja hoye chate, aMkurano vinAza athavA sarvathA dagdha aMkura hoye chate bIjano vinAza. tethI samasta AvaraNanA kSayathI samasta vastuviSayavALuM kevalajJAna siddha che. 0 A kevalajJAna sAdianaMta che. ghAtikarmanA kSayathI prakaTa thayela hovAthI sAdi (AdivALuM). tethI ja rIte utpanna thayelA te jJAnamAM pachIthI AvaraNa nathI, mATe anaMta che. kevalajJAnanI sattA anaMtakALa sudhInI che eTale kevalajJAnanI sattAno kadI aMta thavAno nathI. ahIM A anaMtapaNuM che. sattA vidyamAnatAnI apekSAe jANavuM. [kathaMcid te kevalajJAnanuM AtmAthI abhinnapaNuM hovAthI, AtmA dravyarUpe nitya hoI, AtmArUpe kevalajJAna paNa anaMta-nitya che, evo bhAva che. zaMkA - kevalajJAna sAdianaMta hoI, jIva anAdianaMta hoI, chAyA ane AtapanI mAphaka kevalajJAna ane jIvano atyaMta bheda hoI kevI rIte jIvarUpe kevalajJAna kahevAya ? temaja jJAna darzanano kSAyika bhAva ke kSAyopazamika bhAva che ane jIvano pAriNAmika bhAva che, to jIva ane jJAna-darzana eka kevI rIte ? samAdhAna - dravya-paryAya bheda-abhedanA ekAnta pakSanA pratiSedhathI kathaMcid bheda-abhedathI sarvanI paNa upapatti che. 'A ridra hamaNAM rAjA thayo che' ityAdi pratItithI rAjatvaparyAyamAM ke rAjatvaparyAya AtmakapaNAe puruSamAM jAtatvanuM avagAhana hovAthI, paryAyo abheda adhyavasita bhedasvarUpI che ane dravya, bhedathI anuSakta-saMbaMddha abhedasvarUpI che.] tethI bhavasthakevalImAMthI jyAre abhavasthakevalI thAya, tyAre bhavasthatva upAdhi viziSTa kevalInA abhAvamAM, paNa kSati nathI; kema ke-dravyArthikanayanI apekSAe dravya ane paryAyamAM bheda nathI. jo abhedanayanI vivakSA na karavAmAM Ave, to dravyathI avasthAomAM-paryAyomAM sarvathA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 tattvanyAyavibhAkare bhedano prasaMga AvI jAya ! bhavasthakevalI abhavasthakevalIrUpe utpanna thAya che-siddhatva paryAyarUpe utpana thAya che (siddhatva paryAyathI abhinna kevalajJAna paNa jANavuM.) kema ke-vastu, utpAda, vyaya ke dhrauvya Atmaka che. anyathA, vastumAM utpAda, vyaya ke prauvya na mAnavAmAM Ave, to vastusvarUpanI hAnino prasaMga ja AvI yacha. li. athedaM kiM viSayaM prApya paricchinatti kiM vA'prApyetyAzaGkAyAmAha - tadvAneva sarvajJaH // 10 // tadvAneveti / kevalajJAnavAnevetyarthaH / idaJca kevalajJAnasya kathaJcidAtmavyatirekamabhyupetyoktaM tathA ca kathaJcidbhedAbhedasambandhena kevalajJAnavAnsarvajJa ityarthaH / AtmaparyAyo hi kevalajJAnaM, AtmA ca paricchinaparimANaH, yo hi yasya dharmasya tatraiva vartate yathA ghaTe rUpam, Atmanyeva saMvedanAccAtmasthaM tat, tathA cAtmasthameva viSayaM paricchinatti na viSayaM prApya, tasya jJeyadeze gamanAsambhavAt, gamane cAtmano nissvabhAvatvaprasaGgaH syAt, tatsvabhAvatvAdAtmanaH, AtmadharmatvahAnyApattizca, Atmavirahe'pi bhAvAt / tathA kevalajJAnaM hi sakalajJAnamucyate alokasyAnantatvena gamanatassakalo'loko jJAtumazakya iti / ata eva tadvAnityatra nityayoge matub bodhyaH / sarvajJa iti, arhadAdirityarthaH, evazabdo bhinnakramaH arhan zrIvardhamAnAdireva tadvAnnirdoSatvAta, nAnyaH kapilAdiH pramANaviruddhabhASitvena nirdoSatvAsiddhastathA cArhan mokSasaMsAratatkAraNeSu nirdoSastatra pramANAvirodhivAkyatvAdyathA kvacid vyAdhyupazame vaidyaH na cAsiddhiH, arhan mokSasaMsAratatkAraNeSu pramANAvirodhivacanavAn tatra pramANAbAdhyamAnAbhimatatattattvAt, yasya yatrAbhimataM tattvaM pramANena na bAdhyate sa tatra pramANAvirodhivAk, yathA rogasvAsthye tatkAraNatattve bhiSagvara ityanumAnena tatsiddheriti // A kevalajJAna zuM viSayane saMyukta thaIne jANe che ke viSayanI sAthe saMyukta thayA vagara jANe che? AvI zaMkAmAM kahe che. bhAvArtha - " zAnavAmo 4 'sarva' vAya che." vivecana - "kevalajJAnavAna ja A vacana kevalajJAnano kathaMcit AtmAthI bhedano svIkAra karI kahela che. tathA kathaMci bheda-abheda saMbaMdhathI kevalajJAnavALo "sarvajJa che. kharekhara, AtmAno paryAya ja kevalajJAna che ane AtmA parimita parimANavALo che. kharekhara, jeno je dharma che, te dharma temAM ja varte che. 1. gamanaM hi svadezaparityAgapUrvakamaparadezaprAptiH, tathA ca jJAnasyAtmadezaM vihAya jJeyadezaprAptau niHsvabhAvatvamAtmano bhavet, syAcca jJeyasyAtmarUpatvaM evaJcAtmadharmatvaM kevalasya na syAt, Atmavirahe'pi bhAvAditi bhAvaH //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 10-11, prathama kiraNe jema ke-ghaTamAM rUpa. AtmAmAM ja saMvedana hovAthI te saMvedana (jJAna) Atmastha che. tathA jJAna, Atmastha hotuM ja viSayano pariccheda kare che, paraMtu viSayano saMyoga karIne jJAna, viSayane jANatuM nathI kema ke-te jJAnano zeya-viSayanA deza-bhAgamAM gamanano asaMbhava che. jo gamana (kharekhara, gamana eTale svadezanA tyAgapUrvaka bIjA pradezanI prApti. tathA jJAnanI AtmAnA dezane choDI dezanI prAptimAM AtmA svabhAva vagarano thaI jAya! ane viSayamAM AtmarUpatA thaI jAya! tathA A pramANe kevalajJAnamAM AtmAnuM dharmapaNuM na thAya ! kema ke-AtmAnA abhAvamAM paNa bhAva che.) mAnavAmAM Ave, to AtmAnA svabhAvanA abhAvano prasaMga thaI jAya ! kema ke-AtmAno jJAna, svabhAva che ane AtmadharmapaNAnI hAnino prasaMga AvI jAya ! kema ke-AtmAnA abhAvamAM paNa vidyamAnatA che. kharekhara, tevI rIte kevalajJAna sakalaviSayaka jJAna kahevAya che. sakala aloka anaMta hoI gamanadvArA jANI zakAya nahIM. iti. ethI ja 'tadAna' iti. sthalamAM nitya saMbaMdhamAM "tum' pratyaya jANavo. "sarvajJa' Iti. arihaMta Adi sarvajJa che. "pava' zabda kramabhedavAcaka che. jema ke- arihaMta vardhamAnasvAmI Adi ja kevalavALA che, kema ke-nirdoSa che. kapila Adi bIjA nahIM, kema ke- pramANaviruddha vacanavALA hoI nirdoSa nathI. tathAca arihaMtadeva mokSa ke saMsAra pratye agara mokSanA ke saMsAranA kAraNo pratye nirdoSa (rAga-dveSamoharUpI doSarahita) che, kema ke tyAM pramANathI avirodhI vAkyavALA che. jema ke-roga-Arogya pratye ke te roga-ArogyanA kAraNo pratye vyAdhinA upazamamAM uttama vaidyarAja. ahIM asiddhi nathI, kema ke- arihaMtadeva mokSa ke saMsAra pratye agara teonA kAraNo pratye pramANanI sAthe avirodhI vacanavALA che. te arihaMtanI vANInuM pratipAdyapaNAe saMmata-abhimata, anekAnta Atmaka tattvapramANathI abAdhyamAna hovAthI, arihaMtadeva svataMtra mokSa ke saMsAra agara tenA kAraNomAM pramANathI avirodhI vacanavALA che, kema ke tyAM pramANathI abAdhyamAna abhimata tattvavALA che. jenuM jyAM abhimata tattvapramANathI bAdhita thatuM nathI, te tyAM pramANathI avirodhI vacanavALo che. jema ke- roga ane ArogyamAM tathA tenA kAraNabhUta tattvamAM uttama vaidyarAja. AvA anumAnathI arihaMtadevanuM pramANathI avirodhI vacana siddha thayela che. ethI A arihaMtadeva nirdoSa che. ethI ja arihaMtadeva kevalajJAnI-sarvajJa che. vikalasya prakAraM darzayati - avadhimanaHparyavau tu tattadAvaraNakSayopazamajanyatvAdvikalau // 11 // avadhIti / tattaditi,.. avadhijJAnAvaraNasya manaHparyavajJAnAvaraNasya ca yaH kSayopazamastajjanyatvAdityarthaH / anayormUrttadravyaviSayakatvena manodravyaviSayakatvena ca na sarvaviSayakatvamiti vikalatvam / kSayopazamajanyatvAdityanena kevalajJAnabhinnatA kevalavRttitvaJca sUcitam, kevalajJAnasya kSAyikatvAt kevalinaH kSAyikabhAvavattvAcca / nirantaraM tasya svabhAvataH kevalajJAnadarzanopayogavyApRtatvenetaropayogAsambhavAcceti //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 tattvanyAyavibhAkare vikalanA prakArane kahe che. - bhAvArtha - "avadhijJAna ane mana:paryavajJAna to te te AvaraNanA kSayopazamathI janya hovAthI 'visa' mhevAya che." vivecana - avadhijJAnAvaraNano ane manaHparyAvAvaraNano je kSayopazama, te tenAthI janya hovAthI viDasa che. A avadhi-mana:paryavajJAnamAM kramasara rUpIdravya viSayakatva ane manodravya viSayakatva hoI, sarvaviSayakapaNuM nathI mATe vikalapaNuM che. 'kSayopazamajanya hovAthI'-AvA kathanathI, kevalajJAnabhinnatA ane kaivalImAM vRttitvano abhAva che, evuM sUcita karela che; kema ke-kevalajJAna kSAyika hovAthI ane kevalI kSAyikabhAvavALA che. vaLI niraMtara te kevalI svabhAvathI kevalajJAna-darzanarUpa upayoganA vyApAravALA hoI kSAyopazamika upayoganA asaMbhavavALA che. tatrAvadhi lakSayati - indriyasaMyamanirapekSo rUpidravyaviSayakassAkSAtkAro'vadhiH / sa dvividho bhavajanyo guNajanyazceti / bhavo janma, tasmAjjanyo yathA suranArakANAm, guNassamyagdarzanAdiH, tajjanyo yathA naratirazcAm // 12 // indriyeti, yadviSayakajJAnatvAvacchinnaM prati niyamenendriyANAM saMyamasya cApekSA nAsti tAdRzo rUpidravyaviSayakaH sAkSAtkAro'vadhirityarthaH / matijJAnAdau manaH paryavajJAne cAtivyAptivAraNAyendriyasaMyamanirapekSeti padam / saMyamapratyayAvadhivizeSe'vyAptivAraNAya niyamenetyuktaM, pudgalA rUpiNa iti zAbdabodhasya vAraNAya sAkSAtkAra ityuktam / yAdRzAvadhissaMyamAnantarameva jAtaH tAdRzAvadhessaMyamasApekSatvenAvyAptirato rUpisamarvyApyaviSayatAzAlijJAnavRttijJAnatvavyApyajAtimattvaM lakSaNam / paramAvadhijJAnamAdAya sarvAvadhiSu lakSaNasamanvayaH kAryaH / rUpivyApakaviSayatAkatvaM tu na vAcyaM kevalajJAne'tivyApteH / jJAnatvamAdAya matyAdAvatiprasaGgonmUlanAya jJAnatvavyApyeti / viSayatApadena spaSTIyaviSayatA grAhyA tena pudgalA rUpiNa iti zAbdabodhe nAtiprasaGgaH, tasyAspaSTIyaviSayatAkatvAditi // sa cAvadhirjaghanyato'GgalAsaMkhyeyabhAgAdArabhya pradezAntaravRddhayotkRSTato'loke'pi lokapramANAnyasaMkhyeyakhaNDAni kSetraviSayaH, kAlo'pi jaghanyata AvalikA'saMkhyeyabhAgAdArabhya 9. yatra yatrAvadhiviSayatA tat tatsarvaM rUpidravyaM tathA yadyadrUpidravyaM tatra sarvatrAvadhiviSayateti samavyApyavyApakabhAvo vijJeyaH /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 12, prathama kiraNe ra7 samayottarayA vRddhyotkRSTato'saMkhyeyotsarpiNyavasarpiNIlakSaNo viSaya iti kSetrakAlarUpaviSayabhedAdasaMkhyeyabhedaH / dravyaMbhAvalakSaNaviSayApekSayA cAnantA api bhedAstathApi saMkSepeNa tasya bhedamAha sa iti, avadhirityarthaH / bhavajanyaM vyAkhyAti bhavo janmeti / tasyAdhikAriNamAha yatheti / guNajanyaM vyAkhyAti guNa iti, tasyApyadhikAriNamAha yatheti / tathA ca teSu bhedeSu madhye kecana bhavapratyayAH kecana guNapratyayAH, nanu samyagdarzanAdiguNajanyasya kSAyopazamikatvaM bhavasyaudayikatvena tajjanyasyaudayikatvaM prAptaM, kSAyopazamikabhAve cAvadhijJAnamucyata iti virodha iti, maivam, mukhyatayA bhavajanyasyApi kSayopazamanimittakatvAt so'pi kSayopazamo nArakAmarabhave satyavazyaM bhavatIti teSAM bhavajanyatvamuktamiti // tyAM avadhijJAnanuM lakSaNa. bhAvArtha- "indriya ane saMyamanI apekSA vagarano, rUpIdravyaviSayaka sAkSAtkAra "avadhijJAna" kahevAya che. te avadhijJAna bhavajanya ane guNajanyanA bhede be prakAranuM che. bhava eTale janma. te janmarUpa nimittajanyarUpa avadhi bhavajanya che. jema ke-deva-nArakonuM avadhijJAna. guNa eTale samyagdarzana Adi. tenAthI janya guNajanya. jema ke-saMjJIparyApta manuSya-tiryaMcone avadhijJAna. vivecana - je viSayaka jJAnatva-viziSTa jJAna pratye niyamathI indriyonI ane saMyamanI apekSA nathI. tevo rUpidravyonA viSayavALo sAkSAtkAra (Atma mAtrathI janya pratyakSa) avadhijJAna kahevAya che. lakSaNa - 'niyamata: kriyasaMyamanirapekSatveti' rUpidravyaviSayaka sAkSAtkAra, e avadhijJAnanuM lakSaNa che. padakRtya - matijJAna AdimAM ane mana:paryavajJAnamAM ativyAptinA vAraNa mATe "IndriyasaMyamanirapekSa iti pada . matijJAnAdimAM indriyanI apekSA ane mana:paryavamAM saMyamanI apekSA che. saMyamanimittajanya viziSTa avadhijJAnamAM avyAptinA vAraNa mATe "niyamena' ema kahela che. avadhijJAna mAtramAM saMyamano niyama nathI. pudgalo' rUpI che. AvA zabdabodhamAM ativyAptinA vAraNa mATe "sAkSAtkAra' ema kaheluM che. che je prakArano avadhi, niyamathI saMyama pachI tarata ja thayo che, tevuM avadhijJAna saMyamanI apekSAjanya hoI avyApti che. mATe "rUpaNamavyAdhyaviSayatAzAtijJAnavRttizInAthanatimatva' e avadhijJAnanuM lakSaNa che. A lakSaNa dhyAnamAM Ave te mATe prathama samavyApyatA eTale zuM, te jANavuM joIe. jyAM jyAM sacetanatva che, tyAM tyAM prANAdimatva che ane jayA jyAM prANAdimatva che, tyAM tyAM 1. taijasabhASAdravyApAntarAlavaya'nantapradezikAdravyAdArabhya vicitravRddhyA sarvamUrttadravyANyutkRSTaviSayaparimANamavadheriti dravyato bhAvatazca prativastugatAsaMkhyeyaparyAyarUpaM viSayamAnaM, tasmAtsarvamapi pudgalAstikAyamavadhigrAhyAMzca tatparyAyAnAzrityAvadhiviSayo'nanto bhAvyaH / tathA ca jJeyabhedena jJAnabhedAdravyabhAvalakSaNaviSayApekSayA anantatvamavadherapIti bhAvaH //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tattvanyAyavibhAkare sacetanatva che. arthAtu sacetanatva ane prANAdimatvanA kSetra sarakhA che. e bemAMthI koInuM kSetra anyathIjUnAdhika nathI. AnuM nAma samavyApyatA che. je benA kSetro viSaya hoya, te be vacce viSama vyApyatA che. jema ke-dhUma ane agni. A benA kSetro nAnAM vyApya) moTAM vyApaka) hovAthI atra viSama vyApyatA che. prastutamAM, jyAM jayAM rUpi sAkSAtkAra avadhijJAnanI viSayatA che, tyAM tyAM saghaLuM rUpidravya che tathA jayAM jayAM sarva rUpidravya che, tyAM tyAM sarvatra avadhijJAnanI viSayatA che. A pramANe rUpidravya ane avadhiviSayatAno samavyApya (abhyadezavRtti) jAti (avadhijJAnatva jAti), e avadhijJAnanuM lakSaNa che. parama avadhijJAnane (suvizuddha-parama prakarSaprApta avadhijJAna lakSaNasamanvaya karavo. "rUpidravyavyApaka viSayatAvALuM jJAna ema nahIM kahevuM, kema ke-kevalajJAnamAM ativyApti che. mATe samajJAnatva laIne mati AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "jJAnatvavyApya" ema kahela che. viSayatA padathI spaSTIya viSayatA levI. tethI 'pudgalo rUpi' che. AvA zabdabodhamAM ativyApti nathI. A zAbdabodhamAM aspaSTIya-parokSa saMbaMdhI viSayatA che. [arthAt rUpidravyatva nirUpita samaniyata viSayatAka jJAnavRtti jJAnatva, jAtimatva avadhijJAnanuM lakSaNa che. tethI kevalajJAnamAM sakala rUpidravyaviSayakapaNuM hovA chatAM tyAM ativyApti nathI, kema kekevalajJAnaviSayatA. rUpidravyathI bhinna arUpIdravya AdimAM hoI, rUpidravyatva nirUpita, tavyApyatva viziSTa vyApakatvarUpa samaniyatapaNAno tyAM abhAva che. vyApyatva eTale tad abhAvavat avRttitva kahevAya che. rUpidravyatvanA abhAvavALAmAM avRttitvarUpa vyApyatva, rUpidravyatvanA abhAvavALA-arUpIdravya AdimAM vidyamAna kevalajJAnaviSayatAmAM nathI. vyApyavyApakabhAvarUpa samavyApyaviSayatA kahela che. ethI ja mana:paryavajJAnamAM paNa ativyApti nathI. vaLI mana:paryavajJAnanirUpita viSayatA rUpidravyatvavyApya che, chatAM rUpidravyatva vyApaka nathI. kharekhara. vyApakatva eTale tasamAnAdhikaraNa atyaMtabhAva pratiyogitAnavacchedaka dharmavatva kahevAya che. vaLI te rUpidravyatvanA adhikaraNIbhUta, manodravyathI bhinna ghaTa AdirUpa rUpidravyamAM vidyamAna, mana:paryavajJAnanI viSayatAnA abhAvanuM pratiyogitAvacchedaka dharma, te mana:paryavajJAnaviSayatAmAM nathI ane anavacchedaka dharma avadhijJAnaviSayatAmAM che, arthAt rUpidravyatvanI sAthe vyApya ane vyApaka avadhijJAnanI viSayatA che. je je rUpidravya che, te te avadhijJAnano viSaya che ane je je avadhijJAnano viSaya che, te te rUpidravya che. rUpidravyatva samaniyataviSayatA, parama avadhijJAnaviSayatA ane te viSayatAnuM nirUpakajJAna parama avadhijJAna che. temAM rahenArI je jJAnatvavyApya jAti, te avadhijJAnatva jAti che. te avadhijJAnatva jAtivALuM ane AtmamAtranI apekSAvALuM jJAna te avadhijJAna kahevAya che. jAtighaTita lakSaNanA svIkArathI parama avadhithI bhinna avadhijJAna mAtramAM sakala rUpidravyaviSayatvano abhAva chatAM avyApti nathI.] 0vaLI te avadhijJAna jaghanyathI kSetranI apekSAe aMgulanA asaMkhyAtamA bhAgathI mAMDI pradezAntaranI vRddhi dvArA, utkRSTathI arUpI alokAkAzamAM paNa lokAkAza jevaDA asaMkhyAta khaMDo(goLAo)ne jANe che. (jJAnanuM sAmarthya sUcavavA mATe A asat kalpanA karelI che.) A pramANe kSetrarUpa viSayavALuM avadhijJAna
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 13, prathama kiraNe 0 kALanI apekSAe jaghanyathI AvalikAnA asaMkhyAtamAM bhAgathI mAMDI utkRSTathI ekAdi samayonI vRddhithI asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNIrUpa kALaviSayavALuM avadhijJAna che. kSetra-kALarUpa viSayanA bhedathI asaMkhyAta bhedavALuM avadhijJAna che. dravya-bhAva (paryAya)nI apekSAe bhASA ane taijasUdravya aMtarvartI anaMtapradezI dravyathI mAMDI vicitra vRddhithI sUkSma-bAdara sarva rUpidravyomAM utkRSTa viSayaparimANa avadhinuM che. bhAvanI apekSAe pratyeka vastugata asaMkhyAta paryAyarUpa viSayamAna che. tethI saghaLA pudgala astikAyane ane avadhigrAhya tenA paryAyone AzrI, avadhiviSaya anaMta jANavo. tathAca zeyanA bhedathI jJAnabheda hovAthI dravya-bhAvarUpa viSayanI apekSAe anaMtapaNuM avadhinuM paNa che, evo bhAva che. bhAvathI anaMta paryAyo jANI zake, paraMtu dareka dravyanA anaMta paryAyone te jANI zake nahi. dravya-bhAvarUpa viSayanI apekSAe anaMta bhedo hovA chatAM saMkSepathI te avadhijJAnanA bhedane kahe che. bhavajanya avadhine kahe che. khavo ane'ti tenA adhikArIne kahe che. 'ti | guNajanya avadhine kahe che. "gu' rUti | tenA adhikArIne kahe che. vize'ti tathAca te bhedomAM keTalAka avadhijJAno bhavapratyayo ane keTalAka avadhijJAno guNapratyayo (samyagdarzana-saMyama-tapasyA Adi bhAva) che. zaMkA-kSAyopathamika samyagdarzana Adi guNajanya avadhijJAnanuM kSAyopathamikatva yukta che. paraMtu nAraka Adi bhava to audayika che. avadhijJAna to kSAyopathamika bhAvamAM che ane nAraka Adi janma audayikabhAvamAM che. eTale A pramANe paraspara viruddha hovAthI nAraka Adi janma avadhijJAnano hetu kema hoI zake ? bhavajanya avadhijJAna audayika kema nahi? " samAdhAna - mukhyatve bhavajanya avadhijJAna kSayopazama nimittajanya hoI, te kSayopazama nAraka ke devabhava hoya chate avazya thAya che, tethI te deva-nArakomAM bhavajanya avadhijJAna kahela che. kSayopazamamAM bhavanI mukhyatA hoI-ananya kAraNatA hoI bhavajanya avadhijJAna kahela che. azuddha nayamatathI kAraNanA kAraNane paNa kAraNa kahevAya che. A apekSAe avadhi pratye nArakAdi bhava kAraNa che. bIjI rIte avadhijJAnonA cha prakArone kahe che. punaravadhInAM SoDhA'pi saGgrahassambhavatItyAha - anugAmyananugAmihIyamAnavardhamAnapratipAtyapratipAtibhedAt SaDvidho'vadhiH / avadhimatpuruSasahagamanasvabhAvo'nugAmI // 13 // anugAmIti / spaSTam / anugAminaM lakSayati avadhimaditi, yassamutpanno dezAntaramabhivrajantaM svAminamanugacchati netrAdivatso'nugAmyavadhirityarthaH / IdRza evAvadhirnArakANAM devAnAJca bhavati // bhAvArtha - "anugAmI-ananugAmI-hAyamAna-vardhamAna-pratipAti ane apratipAtinA bhedathI cha (6) prakArano avadhi che. avadhivALA puruSanI sAthe gamananA svabhAvavALo anugAmI "avadhi kahevAya che."
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare vivecana - je utpanna thayeluM A avadhijJAna dezAntara(kSatrAntara)mAM jatAM svAmInI sAthe netra AdinI mAphaka jAya che, te anugAmI avadhijJAna. A ja avadhijJAna deva ane nArakIone hoya che.. ananugAminamAha - utpattyavacchedakazarIrAvacchedenaiva viSayAvabhAso'nanugAmI // 14 // utpattIti / zarIrapadamAzrayaparaM tathA ca kAyotsargasthAnAdipariNAmaviziSTayAdRzazarIrAvacchedenAvadhirutpannaH tatsthAnAdanyasthAnamupayAtasya tAdRzapariNAmAbhAvena tAdRzazarIrAbhAvAdavadhirapi nazyati tatraiva sthitasya vartate ca so'vadhirananugAmItyarthaH, ayaM pUrvazcAvadhirmanuSyatirazcAM bhavatIti bhAvyam // ananugAmI avadhijJAnanuM lakSaNa bhAvArtha - "utpattikSetranA AdhAre ja viSayaprakAzaka jJAna, e ananugAmI avadhijJAna." vivecana - ahIM zarIrapadano artha Azraya che. tathAca kAyotsarga-sthAna Adi, pariNAmaviziSTa yAdeza (yathAvidha) kSetranA AdhAre avadhi utpanna thayo. te sthAna thaI bIjA sthAnamAM gayelAno tathAvidha pariNAmanA abhAvathI avadhi paNa naSTa thAya che. te kSetra utpattinA kSetramAM rahelAne varte che. te avadhi ananugAmI' kahevAya che. A ananugAmI ane pUrvano anugAmI, be avadhijJAno, garbhajAdiviziSTa manuSya ane saMjJIparyApta paMcendriya tiryaMcone hoya che, ema jANavuM hIyamAnamAcaSTe - svotpattitaH krameNAlpaviSayo hIyamAnaH // 15 // svotpattita iti / SaDvidhahAniSvatra prathamAntimaparityAgena caturvidhA hAnirlAhyA, avadhiviSayabhUtayoH kSetrakAlayoranantatvAsambhavenAnantabhAgahAneranantaguNahAnezcAsambhavAt / dravyApekSayA cAnantabhAgahAniranantaguNahAniriti dvividhaiva svAbhAvyAt / paryAyApekSayAtu SaDvidhApi hAnirbhavati / dravyakSetrakAlaparyAyANAM saMyoge ekasya hAnAvaparasyApi hAnina tu vRddhiH, tathA dravyAderbhAgena hAnau aparasyApi bhAgenaiva prAyo hAnina tu guNena tathA guNena hAnau aparasyApi guNenaiva hAni tu bhAgena / evaM vRddhAvapi bhAvyam // hIyamAna avadhine kahe che. bhAvArtha - "potAnI utpattinA kSetranI apekSAe krame krame alpa thatA viSayavALuM avadhijJAna, e DAyamAna."
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 14-15-16-17, prathama kiraNe 1vivecana - cha (6) prakAranI hAnio paikI ahIM pahelI ane chellI hAninA parityAgapUrvaka cAra prakAranI hAni levI. avadhinA viSayabhUta kSetra ane kALamAM anaMtapaNAno asaMbhava hoI anaMta bhAgahAnino ane anaMta guNahAnino asaMbhava che. vaLI dravyanI apekSAe anaMta bhAgahAni ane anaMta guNahAni-ema be prakAranI ja hAni che, kema ke-svabhAva ja che. paryAyabhAvanI apekSAe to cha (6) prakAravALI paNa hAni hoya che. dravya-kSetra-kALa-paryAyonA saMyogamAM ekanI hAnimAM bIjAnI paNa hAni, paraMtu vRddhi nathI. tathA dravya AdinA bhAge karI hAnimAM bIjAnI paNa bhAge karI prAyaH hAni che, paraMtu guNe karI nahi. temaja guNonI apekSAe hAnimAM bIjAnI paNa guNathI hAni che, paraMtu bhAgathI hAni nahIM. A pramANe vRddhimAM paNa vicAravuM. vardhamAnamAha - svotpattitaH krameNAdhikaviSayI vardhamAnaH // 16 // svotpattita iti / yAvatkSetraM prathamAvadhijJAninA dRSTaM tataH pratisamayasaMkhyAtabhAgavRddhi kazcitpazyati ko'pi saMkhyAtabhAgavRddhi anyastu saMkhyAtaguNavRddhimaparazcAsaMkhyAtaguNavRddhimityevaM vRddhimAnavadhirityarthaH // vardhamAnanuM kathana bhAvArtha - "potAnA utpattikSetranI apekSAe kramathI adhika viSayavALuM avadhijJAna, e vardhamAna." vivecana - jeTaluM kSetre prathama avadhijJAnI vaDe dekhAyuM, tenA karatAM samaye samaye, 1-asaMkhyAta bhAgavRddhine koIka dekhe che, to koIka ra-saMkhyAta bhAgavRddhine dekhe che. bIjo to 1-saMkhyAtaguNavRddhine dekhe che ane koIka 2-asaMkhyAta guNavRddhine dekhe che. A pramANe vRddhivALuM "vardhamAna avadhi' kahevAya che. [ahIM anaMta-bhAgavRddhi nathI, kema ke-avadhiviSayabhUta kSetra-kALamAM anaMtapaNAno asaMbhava che.] pratipAtinamAcaSTe - utpattyanantaraM patanazIlaH pratipAtI // 17 // utpattIti / utpattyanantaraM kiyantamapi kAlaM sthitvA tato dhvaMsanasvabhAva ityarthaH / atrAyaM bhAvaH, avadhijJAnAvaraNakSayopazamajanyAvadhijJAnanirgamasthAnAni phaDakAnyucyante / tAni caikajIvasya saMkhyAnyasaMkhyeyAni ca bhavanti tatra caikaphaDDakopayoge ca jantuniyamAtsarvatra sarvairapi phaDakairupayukto bhavatyekopayogatvAt jIvasyaikalocanopayoge dvitIyalocanopayogavat / etAni ca phaDDukAni tridhA bhavanti, anugAmukAni ananugAmukAni mizrANIti / etAni ca punaH pratyekaM tridhA bhavanti pratipAtInyapratipAtIni mizrANi ca etAni ca manuSyatiryakSu yo'vadhistasminneva bhavanti na devanArakAvadhau //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 tattvanyAyavibhAkare pratipAti avadhinuM varNana bhAvArtha - "utpanna thayA bAda paDavAnA svabhAvavALo 'pratipAtI' kahevAya che." vivecana - utpatti pachI keTalAka kALa sudhI rahI tyArabAda dhvaMsanA svabhAvavALo 'pratipAti avadhi.' ahIM A bhAva che ke--avadhijJAna AvaraNanA kSayopazamathI janya avadhijJAnanA nirgama-pragaTa thavAnA ke javAnA sthAno oraDAnI jALIonI aMdara rahela dIpakanI prabhA nirgamasthAna samAna, tIvra-madhyamamaMdadvAramAM upayogI phaDDako che. jema ke- anugAmI apratipAti phaDDako tIvra zuddhiyukta hoI tIvra kahevAya che. te phahuko eka jIvane saMkhyAtA ane asaMkhyAtA hoya che. tyAM eka phaDDaka upayogamAM prANI niyamathI saghaLA phaDako sAthe upayogavALo thAya che, kema ke-eka upayoga che. jema ke-eka netranA upayogamAM bIjA netrano upayoga. A phahuko (phADAo) anugAmI, ananugAmI ane mizranA bhedathI traNa prakAravALA che. A traNanA paNa darekanA traNa traNa bhedo che. anugAmI=pratipAti, apratipAti ane mizra. mizra=pratipAtI, apratipAtI ane mizra. ananugAmI=pratipAti, apratipAti ane mizra. A phaDDako manuSyomAM ane tiryaMcomAM je avadhijJAna che temAM ja hoya che, deva-nArakInA avidhamAM nahIM. athApratipAtinamAha - tadviparIto'pratipAtI // 18 // tadviparIta iti / pratipAtiviparIta ityarthaH / tatra nairayikabhavanapativAnamantarajyotiSkavaimAnikA anugAmyapratipAtyavadhaya eva tiryakpaJcendriyANAntu SaDapi // have apratipAti avadhinuM kathana bhAvArtha - "tenAthI viparIta 'apratipAtI' kahevAya che. vivecana - pratipAtithI viparIta 'apratipAtI' kahevAya che. nArakI-bhavanapati-vyaMtara-jyotiSIvaimAniko, anugAmI-apratipAtI avadhivALA ja hoya che. tiryaMca saMzIparyApta paMcendriyone ane garbhaja Adi viziSTa manuSyomAM cha bhedo avadhinA saMbhave che. atha manaHparyavaM lakSayati - saMyamavizuddhihetukaM manodravyaparyAyamAtrasAkSAtkAri jJAnaM manaH paryavaH / sa Rjumativipulamatibhedena dvividhaH // 19 // saMyameti / manodravyaparyAyamAtrasAkSAtkArijJAnatvaM lakSaNam / saMyamavizuddhihetukamiti tu apramattatrtvArddhaprAptikSAntyAdimata vedamiti sUcanAya / mAtrapadaM avadhijJAne kevale vA'tivyAptivAraNAya / avadhirhi manassAkSAtkAryapi skandhAntarasAkSAtkArIti na doSa:, evaM kevale'pi / na ca manastvapariNataskandhAlocitaM bAhyamapyarthaM manaH paryavajJAnaM sAkSAtkarotI
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 18-19, prathama kiraNe tyasambhava iti vAcyam, bAhyArthAnAM tathAvidhamanaHpariNAmAnyathAnupapattiliGgakAnumAnenaiva grahaNAbhyupagamAt, manaHparyavasya dharmigrAhakapramANena manodravyamAtrAlambanatayaiva siddheH / ardhatRtIyadvIpasamudraparimANamAnuSakSetravRttimanodravyaviSayamidaM jJAnaM na tadbahirbhUtaprANimanAMsyavagacchati / tathA saMjJijIvairmanodravyANi gRhItvA manastvena pariNamitAnAM dravyamanasAmanantAn paryAyAn viSayIkarotIdam / na tu bhAvamanasaH paryAyAn, amUrttatvAt chadmasthasya cAmUrtaviSayAyogAt / ata eva manaHparyAyamAtraviSayakasAkSAtkArijJAnatvamityanuktvA manodravyetyuktam / manodravyANi vIkSya cintanazcAtItAnAgatapalyopamAsaMkhyeyabhAgaviSayam / paTutarakSayopazamaprabhavatvAdidaM yato vizeSameva gRhNadutpadyate na sAmAnyamato jJAnarUpameva na tu darzanarUpam / atra manaHparyavajJAnI manazcintApravartakAni dravyANi jAnAti bAhyArthAMzcAcakSurdarzanena pazyatItyataH kathaM na tasya darzanarUpatayA, anyathA pazyatIti prayogAnupapattiH syAt yadi cAcakSurdarzanena pazyati tarhi matizrutavatparokSatvaM prAptaM, acakSurdarzanasya tatraiva samAvezAt pratyakSArthaviSaye mana:paryavajJAne parokSArthaviSayasyAcakSurdarzanasya kathaM pravRttiriti pUrvapakSaH, atra kecidvadanti samAdhAnam, mana:paryavajJAnI pazyatyavadhidarzanena, manaHparyavajJAnena jAnAtItyato na virodha iti tanna samyak, avadhimantareNApi matizrutamanaHparyavarUpajJAnatrayasyAgame pratipAditatvAt, kintu ekasyaiva manaHparyavajJAninaH pramAturmanaHparyavajJAnAnantarameva mAnasamacakSurdarzanamutpadyata iti na jAnAti pazyatIti vyavahArayoranupapattiH, ata eva na parokSatvAdyApattiH, jJAnabhedAt / na caivaM manaHparyavajJAninaH pratyakSajJAnitvaM viruddhayate, parokSajJAnavattvAditi vAcyaM bhinnaviSayatvAt, na hyavadhijJAninazcakSurdarzanAcakSurdarzanAbhyAM pazyataH pratyakSajJAnitAyAM ko'pi virodha iti vibhAvanIyam // manaHparyavajJAnasamRddhimatAmapramattasaMyatAnAmutpadyamAnamidaM dvidhA samutpadyata ityAha sa iti manaHparyava ityarthaH / mananaM matisaMvedanamityarthaH, RjvI sAmAnyagrAhiNI matiH RjumatiH, ghaTo'nena cintita ityAdisAmAnyAkArAdhyavasAyanibandhanabhUtA katipayaparyAyaviziSTamanodravyaparicchedarUpetyarthaH / 1. na cAvadherdarzanavanmanaHparyavasyApi darzanaM syAt tatastenAsau pazyatIti vyapadeza upapatsyata iti vAcyam caturvidhadarzanAdadhikasya darzanasyAgame'nuktatvAt / na ca cakSurdarzanAdicatuSTayAdhikyenAnuktamapi vibhaGgadarzanaM yathA'vadhidarzane'ntarbhUtaM tathA manaHparyavadarzanamapi avadhidarzanAntarbhUtaM sadavadhidarzanasaMjJitaM bhaviSyatIti vAcyam, tathApi zAstravirodhAt, matizrutamanaHparyavajJAnavato darzanadvayasyaiva matizrutAvadhimanaHparyavajJAnavatazca darzanatrayasyaiva zAstre proktatvAt, yadi manaHparyAyadarzanamapi syAttadA matizrutamanaHparyavajJAnI darzanadvayavAna syAditi //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 tattvanyAyavibhAkare vipulA vizeSagrAhiNI matirghaTo'nena cintitassa ca sauvarNaH pATaliputrako'dyatano mahAna - pavarakasthitaH phalapihita ityAdyadhyavasAyahetubhUtA prabhUtaviziSTamanodravyaparicchedarUpetyarthaH // manaHparyavajJAnanuM lakSaNa bhAvArtha - "saMyamanI vizuddhirUpa hetuthI janya, mAtra manodravyano sAkSAtkAra karanAruM jJAna, e 'mana:paryavajJAna' che. te Rjumati-vipulamatinA bhedathI be prakAranuM che." vivecana - dravyavacananA paryAyanuM ja mAtra sAkSAtkAra karanAra jJAnatva, e mana:paryAyanuM lakSaNa che. 'saMyamavizuddhiotumiti' A zabda, apramattapaNAnI RddhinI prApti, kSamA AdivALA munine ja A jJAna thAya che, ema sUcavavA kahela che. 'mAtra'pada avadhijJAnamAM ane kevalajJAnamAM ativyAptinA vAraNa mATe che. 0 kharekhara, avadhijJAna mananuM sAkSAt karanAruM hovA chatAM, mana sivAya bIjA rUpI pudgalaskaMdhone jANe che. jyAre mana:paryavajJAna to mAtra manane ja jANe che, bIjA rUpIdravyane nahIM. e pramANe kevalajJAna sakalaviSayaka hoI doSa nathI. - zaMkA - manapaNAe pariNata skaMdhamAM vicArela bAhya paNa arthane sAkSAt kare che, ema jo kahevAmAM Ave to asaMbhava doSa kema nahIM ? samAdhAna - mana:paryavajJAnI manodravyane mAtra sAkSAt kare che, paraMtu bAhya padArtharUpa ciMtanIya vastune anumAnathI jANe che. arthAt jyAre koI eka puruSa manamAM koI eka bAhya vastune vicAre che, tyAre vicAramAM viSayabhUta bAhya vastunA AkArathI pariNata tenA mananA dravyane sAkSAt kare che. manaHparyavajJAna bAhya padArthone sAkSAt karatuM nathI, paraMtu bAhya padArthone tathAvidha manaHpariNAma-mananA ciMtanIya bAhyavastunA AkAraparyAyarUpa anyathA anupapatti hetujanya anumAnathI jANe che, ema svIkAra karela che. vaLI ciMtakano, A manano ghaTa Adino AkA2paryAya ciMtanIya bAhya vastuthI pedA thayelo che, kema ke-tenA AkArano paryAya che. je jenA AkArano paryAya, te te vastuthI pedA thayelo che. jema ke-sphaTikamAM jAsudanA phUlano lAla AkArano paryAya. ahIM manaHparyavajJAnanI dharmigrAhakapramANathI manodravya mAtra AlaMbanapaNAe siddhi che, ema jANavuM. 0 A manaHparyavajJAna, aDhIdvIpa-be samudraparimANavALA manuSyakSetravRtti manodravyanA viSayavALuM che. te manuSyakSetrathI bahAra rahela prANIonA manone jANatuM nathI. temaja A mana:paryavajJAna, saMzI jIvoe manodravyone laI manapaNAe pariNamAvelA dravyamanonA anaMta paryAyone viSaya kare che, paraMtu bhAvamananA paryAyone viSaya karatuM nathI, kema ke-arUpI che. vaLI chadmasthajJAnamAM arUpI viSayano yoga nathI. 0 ethI ja mana:paryAya mAtra viSayaka sAkSAtkArajJAnatvarUpa lakSaNa nahIM kahIne 'manodravyaparyAya' ema kahela che. 0 manodravyane joIne ciMtana, atIta-anAgata palyopamanA asaMkhyAtamA bhAganA viSayavALuM che.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 19, prathama kiraNe 35 0 paTutarakSayopazamathI janya hoI A manaHparyavajJAna vizeSane-paryAyane grahaNa karatuM utpanna thAya che. sAmAnyane grahaNa karatuM utpanna thatuM nathI, mATe mana:paryavajJAnarUpa ja kahevAya che, 'darzanarUpa' kahevAtuM nathI. pUrvapakSa - ahIM mana:paryavajJAnI, mananI ciMtAmAM pravartaka dravyone jANe che ane bAhya arthone acakSudarzanathI juve che. AthI te manaHparyavamAM darzanarUpatA kema nahIM ? anyathA 'juve che' evA prayoganI anupapatti thAya ! ane jo acakSudarzanathI dekhe che, to mati-zrutanI mAphaka manaHparyavamAM parokSatA prApta thaze, kema ke-acakSudarzanano mati-zrutamAM samAveza che. pratyakSa arthanA viSayavALA manaHparyavajJAnamAM parokSa aviSayabhUta acakSudarzananI kevI rIte pravRtti ? uttarapakSa ahIM keTalAka samAdhAna kare che ke-mana:paryavajJAnI avadhidarzanathI juve che ane mana:paryavajJAnathI jANe che ethI virodha nathI. A samAdhAna barobara nathI, kema ke-avadhi sivAya paNa mati-zruta-mana:paryavarUpa traNa jJAnonuM. AgamamAM pratipAdana che. [prazna avadhidarzananI mAphaka manaHparyavanuM darzana thaze ja, kema ke-temanA manaHparyavadarzanathI 'A juve che' AvA vyavahAranI utpatti che ja ne ? uttara ! - cAra prakAra darzanathI adhika darzananuM kathana AgamamAM nathI. vaLI ema paNa zaMkA na karavI ke jema cAra darzanathI adhika darzana nathI kahyuM chatAM vibhaMgadarzana avadhidarzanamAM aMtargata che, tema manaHparyAvadarzana paNa avadhidarzanamA aMtargata hotuM avadhidarzana saMjJAvALuM thaze ja.' kema ke-tema karavA jatAM padma zAsranI sAthe virodha che. mati-zruta-mana:paryavavALAmAM be darzano ane mati-zruta-avadhimanaHparyAyavALAmAM traNa darzano ja zAstramAM kahelA che. jo mana:paryavadarzana hoya, to mati-zrutamana:paryavajJAnI be darzanavALo na kahevAya. iti.] paraMtu eka ja mana:paryavajJAnIrUpa pramAtAmAM manaHparyavajJAna pachI tarata ja mAnasarUpa acakSudarzana utpanna thAya che, mATe "jANe che-dekhe che' evA be vyavahAranI anupatti nathI. ethI ja parokSapaNA AdinI Apatti nathI, kema ke-jJAnabheda che. - zaMkA - A pramANe to manaHparyavajJAnImAM pratyakSa jJAnIpaNAno virodha Ave che, kema ke-te parokSajJAna che ja ne ? samAdhAna - A ThIka nathI, kema ke-viSayano bheda che. kharekhara, avadhijJAnI cakSudarzana-acakSudarzanathI jonAra chatAM, pratyakSa jJAnIpaNAmAM koI paNa jAtano virodha nathI evuM vicAravuM. manaHparyavanI samRddhivALA-apramatta saMyatone utpanna thatuM manaHparyavajJAna be prakAre utpanna thAya che. manana-vicAravuM te mati arthAt saMvedana, Rju eTale sAmAnya grAhaka-mati-Rjumati. 'ANe ghaDo ciMtavyo' ityAdi sAmAnya AkAranA adhyavasAyamAM kAraNabhUta, keTalAka paryAyonI viziSTa manodravyanA paricchedazAnarUpa hoya che. vipulamati-vipula eTale vizeSa grAhakamati. 'A ghaDo ciMtavyo' ane te ghaDo, sonAno-pATalIputra nagarano-Ajano-moTo-oraDAmAM rahelo-zrIphala Adi phaLothI DhAMkelo, ityAdi adhyavasAyanA hetubhUta ghaNA viziSTa manodravyanA pariccheda-jJAnarUpa che.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 tattvanyAyavibhAkare bhedayoranayorvizeSAntaramAha AdyajJAnaM kadAcitpracyavate dvitIyantu na kadApItyanayorvaiSamyam // 20 // Adyeti / kadAcidityuktatvAdAkevalaM kadAcinna pratipatatIti bhAvaH / dvitIyaM tviti vipulamatiriti bhAva:, na kadApIti Akevalamiti zeSaH, vaiSamyamiti svagato bheda ityarthaH // iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadhara - zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM pAramArthikapratyakSanirUpaNo nAma prathamaH kiraNaH // Rju ane vipulamatimAM vizeSAntarane kahe che bhAvArtha - "prathama RjumatijJAna kadAca paDe che, paraMtu bIjuM vipulamatijJAna kadAca paDatuM nathI, ema A baMnemAM vizeSatA che." = vivecana - 'kadAcit' ema kahevAthI kevalajJAnaparyaMta kadAca paDatuM nathI. vipulamati to kevalajJAna sudhI kadI paNa paDatuM nathI. 'vaiSamyUmiti' sva(potA)mAM rahelo bheda che. iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sArI rIte sthApita potAnI bhaktinA samudAyavALA teozrInA paTTara zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa 'nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM 'pAramArthika pratyakSa' nAmanuM prathama kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM prathama kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. ...
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH kiraNaH // evaM pratyakSabhede nirUpite parokSabhedAnnirUpayituM prathamataH parokSalakSaNaM prakAzayati vyavahitAtmadravyajanyaM jJAnaM parokSam // 1 // vyavahiteti / sAkSAdAtmanA na janyate yajjJAnamapi tu vyavadhAyakAnindriyAdInAzritya, tAdRzaM jJAnaM nimittApekSatvAd vyavahitAtmadravyajanyaM ataH parokSamityucyata ityarthaH / na ca nimittApekSatvaM vyabhicAri, avadhinAntaraGgasya kSayopazamasya bahiraGgasya viSayAderapekSaNAt, evaM mana:paryayajJAnamapi nimittApekSaM, kevalajJAnamapi ghAtikarmakSayaM viSayaJcApekSata eveti vAcyam, viziSTanimittApekSatvasyaiva vAcyatvAt, tacca viziSTaM nimittamindrayAnindriyAkhyaM zrute ca matipUrvakatvamapi, ato na vyabhicAraH // - sAMvyavahArika pratyakSa nAmaka bIjuM kiraNa pAramArthika pratyakSanA nirUpaNa bAda parokSanA bhedonuM nirUpaNa karavA mATe pahelAM parokSanuM lakSaNa Dahe che. bhAvArtha - "vyavahita sAtmadravyathI 4nya jJAna 'parokSa' hevAya che." vivecana - sAkSAt AtmAthI je jJAna janya thatuM nathI, paraMtu vyavadhAnakAraka indriya AdinI apekSA rAkhIne pedA thatuM jJAna nimittonI apekSA rAkhanAruM hoI vyavahita Atmadravyajanya che, mATe 'parokSa' che. (paranI sAthe, akSa-indriyAdInI sAthe janmajanakabhAvarUpa saMbaMdha jeno che evo, athavA para eTale pudgalamaya hoI, jIvanI apekSAe bhinna dravya indriya-manothI akSa-AtmAno je saMbaMdha te parokSa che. AvI vyutpattithI indriya-manadvArA AtmAne arthaviSayano sAkSAtkAra, evo bhAva che.) 1. parairakSaM sambandhanaM janyajanakabhAvalakSaNamasyeti, parebhyaH pudgalamayatvena jIvApekSayA bhinnebhyo dravyendriyananobhyo'kSasya jIvasya yattatparokSamiti vA vyutpattyA indriyamanovyavadhAnena jIvasyArthaviSayasAkSAtkAra iti bhAvaH //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare zaMkA - parokSapaNAnI siddhimAM nimittApekSatvarUpa hetu vyabhicArI che, kema ke-avadhijJAna aMtaraMgaAMtar nimittarUpa kSayopazamanI ane bahiraMga-bAhya nimittarUpa viSayanI apekSA rAkhe che. mana:paryavajJAna paNa nimittanI apekSAvALuM che. kevalajJAna paNa ghAtikarmanA kSayanI ane jJeyaviSayanI apekSA rAkhe che. mATe avadhi-mana:paryava-kevalajJAna Adi pratyakSa jJAnomAM parokSatvasAdhaka nimittApekSapaNuM hoI vyabhicAra prema nahIM ? 38 samAdhAna -- ahIM viziSTa nimitta apekSAjanyapaNuM vAcya hoI koI doSa nathI. arthAt viziSTa nimitta indriya-anindriya nAmaka mati-zrutamAM ane zrutamAM matipUrvakapaNuM che. tathA tIrthaMkara AdinA upadeza-zabdathI janyapaNuM che. mATe viziSTa nimittanI apekSA hoI mati-zrutamAM parokSapaNuM che. avadhijJAnAdimAM viziSTa nimittanI apekSArUpa hetuno abhAva hoI vyabhicAra nathI. atha sAMvyavahArikapratyakSalakSaNamAcaSTe - indriyamanojanyo vizadAvabhAsassAMvyavahArikapratyakSam // 2 // indriyeti / indriyeNa manasA tadubhayena vA janyo vizadAvabhAsa ityarthaH, tatrendriyanimittako vizadAvabhAso manohInAnAmekadvitricaturindriyANAmasaMjJipaJcendriyANAJca / manojanyo vizadAvabhAso mAnasasukhAdijJAnam, tatra cakSurAdivyApArAbhAvAt / tadubhayajanyo vizadAvabhAsaH paJcendriyANAM ghaTAdirUpAdicAkSuSAdijJAnam / indriyajanyavizadAvabhAsatvasya sukhAdimAnase'vyAptyA manaHpadam / manojanyavizadAvabhAsatvasyendriyamanojanyavizadAvabhAsatvasya vaikendriyAdInAM pratyakSe'sattvAdindriyajanyavizadAvabhAsatvamapi vivakSitaM, smRtipratyabhijJAdAvativyAptivAraNAya vizadAvabhAsatvamuktam / tadubhayajanyavizadAvabhAsatvantu lakSaNe na pravezanIyaM phalAbhAvAt paJcendriyacAkSuSAdipratyakSasya mAnasasya cendriyamano'nyatarajanyatvAt, tathA cendriyamano'nyatarajanyavizadAvabhAsatvaM sAMvyavahArikapratyakSasya lakSaNam, manaHpadamupalakSakamoghasya, oghassAmAnyamapravibhaktarUpam / oghajJAne nendriyAdi nimittaM, kevalaM matyAvaraNakSayopazamavizeSa eva kAraNam / vallyAdInAM nIvrAdyabhisarpaNajJAnamoghajJAnam / sAMvyavahArike pratyakSe keSAJcidAlokaviSayendriyANyapekSAkAraNAni, sati prakAze viSaya indriye ca jJAnodayasya dRSTatvAttatrApyantaraGgApekSAkAraNamindriyANi, pAramArthikantu kAraNaM kSayopazamassarvajJAnasAdhAraNamiti // sAMvyavahArika pratyakSanuM lakSaNa bhAvArtha - "indriya-bhanathI 4nya vizada avalAsa, me 'sAMvyavahArika pratyakSa' che. - vivezana - indriyathI, manathI } indriya-manaM ubhayathI 4nya vizaha bhavalAsa (pratyakSa), tyAM indriyanimittajanya vizada avabhAsa, manarahita-ekendriya-dvIndriya-trIndriya ane caturindriya asaMzI
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 1-2, dvitIya kiraNe paMcendriyone hoya che. manarUpa nimittajanya, vizada avabhAsa (pratyakSa) mAnasa sukha Adi rUpa jJAna kahevAya che, kema ke-tyAM cakSu Adi indriyonA vyApArano abhAva che. 0 indriya-manarUpa ubhayajanya vizada avabhAsa (pratyakSa) paMca indriyonuM ghaTa Adi rUpAdi cAkSuSa Adi rUpa jJAna jANavuM. lakSaNa - indriyajanyatve sati manojanyatve sati indriya-mana ubhayajanyatve sati vizada avabhAsatva, e sAMvyavahArika pratyakSanuM lakSaNa che. padakRtya - jo "indriyajanya vizada avabhAsatva' ema kahevAmAM, sukhAdi viSayaka mAnasa pratyakSamAM avyApti Ave che, mATe tenA vAraNa mATe "manaH' evuM pada mUkela che. manojanya vizada avabhAsatva ke indriya-mana ubhayajanya vizada avabhAmatva' ema kahevAmAM ekendriya AdinA pratyakSamAM AvyApti Ave che, mATe tenA vAraNa mATe indriyajanya vizada avabhAsatva paNa vivakSita karela che. 0mRti-pratyabhijJAna AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "vizada avabhAmatva' kahela che. vaLI indriya-manarUpa ubhayajanya vizada avabhAsatva to lakSaNamAM dAkhala nahIM karavuM joIe, kema kephaLano abhAva che. vaLI paMcendriyanA cAkSuSa Adi pratyakSa ane mAnasa pratyakSa, indriyathI ke manathI janya che. tathAca indriyamanoThanyatarajanya vizada avabhAsatva, sAMvyavahArika pratyakSanuM lakSaNa jANavuM. ahIM manaHpada upalakSaka che svabodhaka ane potAnAthI bIjAnuM bodhaka che), mATe oghasaMjJAnuM manaHpadathI grahaNa karavuM. oghasaMjJA eTale sAmAnya-avyakta upayogarUpa vizeSa vagaranuM jJAna. A oghasaMjJAnA jJAnamAM indriya Adi nimitta nathI, phakta matijJAnAvaraNano kSayopazamavizeSa ja kAraNa che. jema ke-velaDI AdinuM (chAparAnA AgaLano bhAga) nevAM-vADa-vRkSa Adi tarapha javAnA jJAnarUpa oghajJAna che. sAMvyavahArika pratyakSamAM, keTalAMka jJAnomAM Aloka-viSaya-indriyo-apekSA kAraNo che, kema ke-prakAzaviSaya indriya hoya chate jJAnano udaya dekhelo che. tyAM paNa aMtaraMga apekSAkAraNa indriyo che. pAramArthika kAraNa to sarva kSayopathamika jJAnavyApaka kSayopazama che. iti. nanu kintAvajjJAnasya vizadAvabhAsatvaM, nendriyArthasannikarSotpannatvaM cAkSuSajJAne'vyAptezcakSuSo'prApyakAritvenArthasannikarSAbhAvAt / nApi pratItyantarAvyavadhAnena pratibhAsamAnatvamIhAdiSu sandehAdyapekSiSvavyApteH / na cAnyAnyendriyavyApArAdevehAdInAmutpatterna tatra saMzayAdInAmapekSeti vAcyamanubhavaparAhatatvAtsandehAdibhyo jAyamAnatvenaivehAdInAM pratIyamAnatvAt / na cAvagrahehApAyadhAraNA ekasaMvedanarUpAstataH pratItyantarAvyavadhAnena pratibhAsamAnatvamakSatameveti vAcyaM syAdvAdibhirasmAbhisteSAmekatvasyevAnekatvasyApi svIkRtatvAdavyAptiH sthAsyatyevetyAzaGkAyAmAha -
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare anumAnAdibhyo vizeSaprakAzanAdvizadatvamasya // 3 // __anumAnAdibhya iti / vizeSaprakAzanAditi, niyatavarNasaMsthAnArthAkArANAM pratibhAsanAta. anumAne ca tadabhavAditi bhAvaH / jJAne ca vizadAvabhAsatvaM prabalatarajJAnAvaraNavIryAntarAyakarmakSayopazamavizeSAdbhavati, na padArthadharmo vizadAvabhAsatvaM sarvadA tasya tathaivAvabhAsaprasaGgAdrUpAdivaditi // jJAnamAM vizada avabhAsatva zuM che? 0 sAMvyavahArika pratyakSamAM vizada avabhAsatva IndriyArtha saMnikarSa ja tvarUpa nathI, kema ke-cakSu aprApya prakAzakArI hoI, arthaviSayanI sAthe saMyogasaMbaMdhano abhAva hoI cAkSuSa pratyakSa jJAnamAM avyApti che. 0 pratIti aMtara(jJAnAntara)nA avyavadhAnadvArA pratibhAsamAnatvarUpa vizadAvabhAsatva ahIM nathI, kema ke-saMdehajJAna AdinI apekSAvALA IhA Adi jJAnamAM avyApti che. zaMkA - judI judI indriyonA vyApArathI ja IhA AdinI utpatti hovAthI tyAM IhA bAda saMzaya AdinI apekSA nathI ja ne? samAdhAna - A tamAruM kathana anubhavathI bAdhita che, kema ke-saMdeha AdithI ja utpanna thatA duhA Adi pratItiviSaya bane che. zaMkA - avagraha-ihA-apAya-dhAraNA eka saMvedana(matijJAna)rUpa che, tethI pratIti aMtarajJAnAntaranA avyavadhAnadvArA pratibhAsamAnapaNuM akSata che ja ne? samAdhAna - amoe-syAdvAdIoe te avagraha-ihA-apAya-dhAraNA AdimAM apekSAe ekapaNAnI mAphaka anekapaNAno paNa svIkAra karela hovAthI avyApti sthira ja raheze ja. AthI zaMkAmAM kahe che ke - bhAvArtha - "anumAna Adi karatAM vizeSonA prakAzanathI A sAMvyavahArika pratyakSanuM vizadapaNuM che." vivecana - anumAna-Agama Adi parokSa prakAro karatAM vizeSathI-niyata-varNa-saMsthAna-parimANa Adi arthanA AkArarUpa vizeSonuM pratibhAsanarUpa spaSTatva A sAMvyavahArika pratyakSamAM che. jevo pratyakSamAM, viSayanA niyata-varNa-saMsthAna Adi bhAse che, tevo vizeSa avabhAsa anumAna AdimAM nathI. AvI spaSTatA saghaLA pratyakSamAM varte che. 0 jJAnamAM vizada avabhAsatva, prabalatara jJAnAvaraNIya- vantarAyakarmanA kSayopazamavizeSathI thAya che, paraMtu vizada avabhAsatva padArthano dharma nathI. jo padArthadharma mAnavAmAM Ave, to sarvadA teno te prakAre ja avabhAsano prasaMga AvI jAya ! jema ke-rUpa Adi padArthadharma che tema A nathI.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 3-4, dvitIya kiraNe | 42 atha tadvibhajate - tadvividhamaindriyaM mAnasaJca / indriyajanyapratyakSamaindriyam / manojanyapratyakSaM mAnasam | 4 || taditi / sAMvyavahArikapratyakSamityarthaH / aindriyaM lakSayati indriyeti, indriyajanyatvasya pratyabhijJAnAdau pratyakSatvasya mAnasapratyakSe sattvAdubhayam / mAnasaM lakSayati mana iti, smRtyAdau manojanyatvasyaindriye pratyakSatvasya sattvAdubhayam / mano'tra dravyarUpaM grAhyamanyathaindriye'tivyAptistadavasthA syAt / avadhyAdiSu manaso hetutve'pi na tatra tadasAdhAraNamato na tatrAtivyAptirasAdhAraNatayA manojanyatvasya vivakSaNAt, ata eva vA naindriye'tivyAptiriti / / te sAMvyavahArika pratyakSano vibhAga kahe che bhAvArtha - "te aikriya ane mAnasanA bhede be prakAranuM che. indriyajanya pratyakSa "aindriya che ane manojanya pratyakSa "mAnasa' kahevAya che." vivecana - sAMvyavahArika pratyakSa be prakAranuM che. aindriya pratyakSanuM lakSaNa. lakSaNa - indriyajanyatve sati pratyakSatva aijiyapratyakSanuM lakSaNa che. padakRtya - "Idriyajanyatva' ema kahevAmAM pratyabhijJAna AdimAM ativyApti ane pratyakSa ema kahevAmAM mAnasapratyakSamAM ativyAptinA vAraNa mATe pratyakSatva ane indriyajanyatva, ema baMne mUkela che. mAnasapratyakSanuM lakSaNa - "manojanyatve sati pratyakSa-' mAnasapratyakSanuM lakSaNa che. smRti AdimAM manojanyatva hoI, ativyApta hoI pratyakSatva mUkela che. aindriyapratyakSamAM pratyakSatva ativyApta hoI manojanyatva mUkela che. ahIM mana eTale dravyamana samajavuM. jo dravyamananuM grahaNa karavAmAM na Ave, to aindriyapratyakSamAM ativyApti ubhI ja che, kema ke-upayogarUpa bhAvamana che ja. avadhi AdimAM viSayarUpe mananuM hetupaNuM chatAM ativyApti nathI, kema ke-asAdhAraNa manojanyatva vivalita che. ethI ja cAkSuSa Adi pratyakSamAM mananuM kAraNa paNuM chatAM tyAM cAkSuSa Adi pratyakSamAM mana asAdhAraNa kAraNa nathI, paraMtu sAdhAraNapaNAe kAraNa che. mATe tyAM cAkSuSa Adi pratyakSamAM ativyApti nahIM Ave, kema ke-asAdhAraNapaNAe manojanyatvanI vivekSA che. nanu pratyakSalakSaNe'sminnindriyamanojanyatvamuktam / tatra kintAvadindriyaM parairmanaso'pIndriyatvena grahaNAdatra tasya pArthakye kiM vA bIjamityAzaGkAyAmAha - tatrendriyaM dravyabhAvabhedena dvividham // 5 // tatreti / sAMvyavahArikapratyakSalakSaNaghaTakIbhUtamindriyaM dravyatvabhAvatvarUpavibhAjaka
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 tattvanyAyavibhAkare dharmadvayavadityarthaH / dravyaM pariNAmavizeSapariNatavarNAdicatuSTayavatpudgalAtmakam, bhAva AtmapariNativizeSaH, etena pRthivyaptejovAyvAkAzarUpatvaM vyudastam, tathAhi - ghrANaM pArthivaM rUpAdiSu sannihiteSu gandhasyaivAbhivyaJjakatvAdgoghRtavadityanumAnaM pRthivIgandhAbhivyaJjakajale'naikAntikam / rasanaM jalIyaM rUpAdiSu sannihiteSu rasasyaivAbhivyaJjakatvAnmukhazoSiNAM lAlAvadatyanumAnaM lavaNe vyabhicaritam / cakSustaijasaM rUpAdiSu sannihiteSu rUpasyaivAbhivyaJjakatvAtpradIpavadityanumAnaM maNau vyabhicaritam, rUpasyaiva prakAzakatvAt maNestaijasatvAnabhyupagamAcca tathA candrakiraNAdau vyabhicArAcca / na ca tasya taijasatvAnna vyabhicAraiti vAcyam, uSNasparzazUnyatvena taijasatvAsambhavAt, candrakiraNaM na taijasaM zaityAjjalavadityanumAnena taijasatvAbhAvasiddheH / sparzanaM vAyavIyaM rUpAdiSu sannihiteSu sparzasyaivAbhivyaJjakatvAdaGgasaGgisalilazaityAbhivyaJjakavyajanapavanavadityanumAnaM ghanasArAdAvanaikAntikam tasya hi jale zItasparzasyaivAbhivyaJjakatvAdvAyavIyatvAbhAvAcca / pRthivyAdInAmatyantabhinnajAtIyatvAsiddhayA tadArabdhatvAsiddhezca / zabdassvasamAnajAtIyavizeSaguNavatendriyeNa gRhyate sAmAnyavizeSavattve sati bAhyaikendriyapratyakSatvAdrUpAdivadityanumAnaJca zabdasyAkAzaguNatvAsiddhayA'siddhamiti na pArthivatvAdikamindriyANAmiti bhAvaH // pratyakSa lakSaNamAM indriya-manojanyatva kaheluM che, to tyAM indriya zuM ane keTalI che ? athavA bIjAoe manane indriyarUpe grahaNa karelI che. ahIM tenA pRthakSaNAmAM zuM bIja che ? AvI A zaMkAmAM kahe che ke-- bhAvArtha - "ndriya, dravya ane bhAvanA lehe je prAranI che." vivecana - sAMvyavahArika pratyakSanA lakSaNamAM vartanAra indriya, dravyatva ane bhAvatvarUpa vibhAgakAraka be dharmavALI che. 0 pariNAmavizeSathI pariNata varNa Adi cAravALA mRgalarUpa dravya jANavuM. bhAva eTale AtmAnI viziSTa pariNati che. A kathanathI indriyonuM pRthivI-pANI-agni-vAyu ane AkAzarUpapaNAnuM khaMDana thaI bhaya che. 0 tathAhi-prANarUpa indriya (nAka) pRthivIthI banelI che, kema ke-rUpa Adi hovA chatAM gaMdhanI abhivyaMjaka-prakAzaka grAhaka che. jema ke-gAyanuM ghI. paraMtu pRthivI gaMdhanA abhivyaMjaka jaLamAM anaikAntika vyabhicAra hoI ghrANendriya pArthiva nathI. * 0 rasana indriya (jIbha) jaLathI niSpanna che, kema ke-rUpa Adi hovA chatAM mAtra rasanI abhivyaMjaka che. jema ke-mukhanA zoSavALAne lALa. A paNa anumAna-lakSaNamAM vyabhicAravALuM hovAthI rasana jalIya nathI.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 5-6, dvitIya kiraNe 43 0 cakSu indriya taijasa (agninA kAryarUpa) che, kema ke-rUpa hovA chatAM rUpanuM abhivyaMjaka che. jema kepradIpa. AvuM anumAna maNimAM vyabhicAravAnuM che, kema ke-rUpanuM ja prakAzana hoI maNimAM taijasapaNAno svIkAra karelo nathI tathA caMdrakiraNa AdimAM vyabhicAra hoI cakSu taijasa nathI. zaMkA - te caMdrakiraNa Adi taijasa che, to vyabhicAra kevI rIte? samAdhAna - caMdrakiraNa AdimAM uSNasparzano abhAva hoI taijasapaNAno asaMbhava che. caMdrakiraNa taijasa nathI, kema ke-zItapaNuM che. jema ke-jaLa. AvA anumAnathI taijasapaNAno abhAva siddha thAya che. sparzana Indriya vAyavIya (vAyujanya) che, kema ke-rUpa Adi hovA chatAM sparzanI ja abhivyaMjaka che. jema ke-aMganI sAthe saMbaMdhI pANIrUpa parasevAnI zItatAno abhivyaMjaka paMkhAno pavana. AvuM anumAna ghanasAra-kapUra AdimAM vyabhicAravALuM che. te kapUranuM jaLamAM zItasparzanuM ja abhivyaMjakapaNuM che ane kapUramAM vAyavIyapaNAno abhAva che. vaLI pRthivI AdimAM atyaMta bhinna jAtiyapaNAnI asiddhi hovAthI pRthivI AdithI Arabdha(janya)paNAno abhAva che. 0 zabda svasamAnajAtIya vizeSa guNavALI indriya vaDe grAhya bane che, kema ke-sAmAnya vizeSavAna hoya chate bAhya ekendriya pratyakSa che evuM anumAna. zabdamAM AkAza guNatvanI asiddhidvArA asiddha bane che. A pramANe IndriyonuM pArthivatva Adi nathI. [zabda potAnI samAna jAtinA (guNatvavyApya jAtizabdavarUpa samAna jAtivALA) vizeSa guNarUpa zabda (samavAya saMbadhathI) Azraya. karNazakhulI avacchinna AkAzarUpa zrotrendriyathI grahaNaviSaya bane che, kema ke sAmAnya (zabdatva) vizeSa (tIvra-maMda Adi)vALo che ane manathI bhinna indriya bahirindriya kahevAya che. eka saMkhyAtvAdi, kIndriyagrAhya hoI kIndriyagrahaNa yogyatArahita ane bahirindriyathI yogya pratyakSa che. jema ke-rUpa Adi evuM anumAna asiddha che kema ke-zabda AkAzano guNa nathI paNa paulika che, kema ke-rUpa AdinI mAphaka indriyanA viSayarUpa che. zabda paugalika hovAthI sAmAnyavizeSa Atmaka che.] dravyendriyaM vibhajate - nivRttyupakaraNabhedena dravyendriyaM dvividham / nirvRttirAkAraH // 6 // nivRttIti / nirvartanaM nirvRttiH prativiziSTassaMsthAnavizeSastadevAha nirvRttirAkAra iti / upakriyate'nenetyupakaraNamubhayamapi pudgalapariNAmam, bhAvendriyasyopayogasya nimittaM bhavati // - dravya indriyano vibhAga kare che bhAvArtha - "nivRtti ane upakaraNanA bhedathI dravyandriya be prakAranI che. nivRtti eTale AkAra." | vivecana - nirvartana banAvavuM te nivRtti, arthAtu prativiziSTa-jAtajAtano viziSTa AkAra. upakaraNa eTale jenA vaDe upakAra karAya-upakAraka. A nivRtti ane upakaraNa bane indriyo pudgalanA pariNAmavALI hotI bhAvendriyarUpa upayoga pratye nimitta bane che.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare nirvRttIndriyaM vibhajate - nirvRttIndriyamapi dvividhaM bAhyAbhyantarabhedAt / bAhyaM parpaTikAdi, AntaraM kadambapuSpAdyAkAraH pudgalavizeSaH // 7 // nirvRttIti / AbhyantarabAhyabhedabhinnaM nirvRttIndriyaM nirmANanAmakarmavizeSeNa ca nirvatitamupayogendriyasyAvadhAnapradAne dvArabhUtam / tatra bAhyAyA nirvRtterbahuvidhA''kAratA parpaTikAdirUpeNetyAzayenAha bAhyaM parpaTikAdIti / zrotrasyeyaM bAhyA nirvRttiH / netrAdInAM bhrUprabhRtayaH / AntarasvarUpamAhAntaramiti, kadambeti, ayaM zrotrasyAntanirvRttirUpaH, AdinA dhAnyamasUrAkArazcakSuSaH, atimuktakakusumacandrakAkAro ghrANasya kSuraprAkAro rasanasya nAnAkAraH sparzanasyagrAhyaH / zabdAdigrahaNopakAre nivRttivartate // nivRttiindriyano vibhAga bhAvArtha - "nivRttindriya 590 5||6-trnaa methI prA2nI cha. hema 3-51141430 (1napaTTI) Adi bAhya-AMtara Indriya kadaMbanA phUla AdinA AkArarUpa pudgalavizeSa che." vivecana - AtyaMtara ane bAhyarUpa bhedavALI nivRttiindriya che ane nirmANanAmarUpa viziSTa karmathI banelI ane upayogarUpa Indriyane jAgRti ApavAmAM dhArabhUta che. tyAM bAhya nivRttimAM aneka prakAravALI AkAratA papaiTikA Adi rUpe hoya che. A zrotrendriyanI bAhya AkRti che. netra AdimAM bhUbhramara, AMkhano DoLo vagere che. zrotrendriyanI kadaMba phUlanA AkAra jevI AMtara nivRttiindriya che. cakSu indriyanI AkRti masura nAmanA dhAnya sarakhI che. prANejiyanI AkRti atimuktaka puSpa jevI caMdraka (caMdrakapUra) jevI, kAhalanAmaka vAjiMtra jevI che. 0 rasanendriyanI AkRti kharekhara kharapaDA jevI che. sparzendriyanI AkRti judA judA jIvane AzrI vividha prakAranI che. A nivRtti zabda Adi viSayanA grahaNamAM upakAraka che. athopakaraNendriyamAcaSTe - AntarendriyaniSThassvasvArthagrahaNasAmarthyAtmakazaktivizeSa upakaraNendriyam / pudgalazaktirUpatvAdasya dravyatvam / asyopaghAte ca nirvRttIndriyasattve'pi nArthagrahaH // 8 // __ Antareti / AntarendriyaM zrotrAdyantanirvRttiH kadambapuSpAdyAkArastadvRttiryo viSayagrahaNasAmarthyAtmakazzaktivizeSazzaktimatorabhedAt so'pi dravyendriyamucyata iti bhAvaH /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 7-8, dvitIya kiraNe idamapIndriyaM bAhyAbhyantaranirvRttiniSThatvAd dvividhamiti tattvArthabhASyakRt / Agame tu na kvApi tAdRzI vyavasthA dRzyate'taH kevalamAntarendriyaniSTha ityuktam / asya zaktirUpendriyasya dravyendriyatve yuktimAha pudgaleti / zaktizaktimatoH kathaJcidabhedAditi bhAvaH / asya zaktivizeSasya, dravyatvaM dravyendriyatvamityarthaH / abheda evAnayorucyatAM kiM kathaJcidbhedenetyatrAha asyeti zaktivizeSasyetyarthaH, upaghAta iti vAtapittAdinA vinAza ityarthaH, nirvRttIndrayasattve'pIti, kadambapuSpAdyAkArAyA antanirvRttessattve'pItyarthaH, nArthagraha iti, na jIvazzabdAdiviSayaM gRhNAtItyarthaH, tathA cAsti kathaJcidbhinna AntarendriyaniSThazzaktivizeSa iti bhAvaH // upakaraNa indriyane kahe che bhAvArtha - "AnsaranivRtti indriyamAM rahela potapotAnA viSayanA prahaNanA sAmarthya rUpa viziSTa zakti, e upakaraNa indriya kahevAya che. A upakaraNa indriya pudgala zakti rUpa hoI dravyendriya kahevAya che. A upakaraNa indriyanA upaghAtamAM nivRtti indriya hovA chatAM viSayanuM grahaNa thatuM nathI." vivecana - zrotra Adi AntaranivRttirUpa kadaMbapuSpa Adi AkAravALI Antara indriyamAM rahela je viSayanA grahaNanA sAmarthyarUpa viziSTa zakti, e upakaraNa indriya che. zakti ane zaktivALAno abheda saMbhava hoI, te upakaraNa dravyandriya kahevAya che. A upakaraNa indriya bAhya-atyaMtara rahenAra hoI be prakAravALI che, ema tattvArthanA bhASyakAra kahe che. AgamamAM to tevI kyAMya vyavasthA nathI dekhAtI, mATe phakta "AntarendriyaniSTha' ema kahela che. (khaDragasthAnIya bAhya nivRtti che ane te bAhya nivRttinI khagadhArA samAna svacchatara pudgalasamudAya Atmaka AtyaMtara nivRttinI viziSTa zakti, e upakaraNa indriya che.) A zaktirUpa indriyanA dravya indriyapaNAmAM yuktine kahe che. "putteiti' zakti ane zaktimAnamAM kathaMcit abheda hovAthI, pudgalanI zaktirUpa hoI A upakaraNa indriya dravya indriyarUpa che, arthAt A viziSTa zaktimAM dravya indriyapaNuM samajavuM. zaMkA - ahIM baMnemAM zakti-zaktiAzrayamAM A bheda ja kahIne kathaMcit bhedathI zuM kAma che? samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke A viziSTa zaktirUpa upakaraNa indriyano vAta-pitta Adi kAraNadvArA vinAza thatAM, kadaMba puSpanA AkAravALI atyaMtara nivRtti indriya hovA chatAM jIva, zabda Adi viSayane grahaNa karato nathI. tathA AntarendriyaniSTha viziSTa zakti kathaMcit bhinna che, ema sAbita thAya che. 1. kadambapuSpAdyAkRtermAsagolakAkArAyAH zrotrAdyantarvitteryA zabdAdeviSayaparicchetrI zaktistasyA vAtapittAdinopadhAte sati yathoktAntarvivRttessadbhAve'pi na zabdAdiviSayaM gRhNAti jIva ityato jJAyate'styantanirvRttizaktirUpamupakaraNendriyaM kathaJcidbhinnamiti tAtparyArthaH //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare [kadaMba puSpa Adi AkRtinI mAMsagoLAnA AkAravALI zrotraAdi antarnivRttinI je zabda AdirUpa viSayanA paricchedane karanArI zakti che, teno vAta-pitta AdivaDe upaghAta thatAM pUrvokta antarnivRttinA sadbhAvamAM paNa jIva, zabda Adi viSayane karato nathI. tethI jaNAya che ke-antarnivRttiniSTha zaktirUpa upakaraNa indriya kathaMcid bhinna che.] bhAvendriyaM vibhajate 46 bhAvendriyamapi dvividham / labdhyupayoga bhedAt / AtmaniSThendriyAvaraNakSayopazamarUpArthagrahaNazaktirlabdhiH // 9 // | bhAveti / spaSTam / labdhIndriyasvarUpamAhA''tmaniSTheti / lAbho labdhiH prAptirityarthaH, AvaraNakSayopazamaprAptiriti bhAvaH / jJAnasya tadAvaraNasya cAtmaniSThatvena tatkSayopazamo'pi tanniSTha evetyata uktamAtmaniSTheti / indriyAvaraNakSayopazameti, gatijAtyAdinAmakarmodayato manuSyatvapaJcendriyatvAdiprAptau satyAmindriyaviSayeSveva zabdAdiSu yo'yaM vizeSopayogastadAvaraNakSayopazametyarthaH / kAraNe kAryopacArAttu mUle indriyAvaraNakSayopazametyuktam / kecittvantarAyakarmakSayopazamApekSiNIndriyaviSayopabhogajJAnazaktirlabdhiriti vadanti tAdRzakSayopazamasyaivArthagrahaNazaktirUpamityAhendriyAvaraNakSayopazamarUpArthagrahaNazaktiriti / zeSamapi dravyendriyaM labdhiprAptAveva bhavati nAnyatheti // bhAva indriyano vibhAga bhAvArtha - "bhAva indriya paNa labdhi ane upayoganA bhedathI be prakAranI che. AtmAmAM indriyAvaraNa kSayopazamarUpa arthagrahaNazakti, e labdhi' che." vivecana - lAbha eTale labdhi, AvaraNa kSayopazamanI prApti evo bhAva che. jJAna AtmAmAM che. te jJAnanuM AvaraNa AtmAmAM che. te AvaraNano kSayopazama paNa AtmAmAM che ja, mATe kahyuM che ke-- 'Atmanirdeti / ' 'phandriyAvaraLakSayopazamAviti / ' gati-jAti AdinAmakarmanA udayathI manuSyapaNuM-paMcendriyapaNuM vagerenI prApti thaye chate, indriyanA zabda Adi viSayomAM ja je A vizeSa upayoga-indriyaviSayaviSayaka matijJAna AvaraNanA kSayopazamathI, evo artha che. vaLI kAraNamAM kAryano upacAra hovAthI mUlamAM 'indriyAvaraNa kSayopazama' ema kaheluM che. arthAt indriyaviSayaviSayaka jJAnAvaraNa kSayopazamarUpa kAraNamAM kAryano upacAra che ane tevA kSayopazamathI janita kSAyopazamika jJAnanA sadbhAvarUpa kArya che. 0 keTalAka to aMtarAyakarmanA kSayopazamanI apekSAvALI, indriyanA viSayanA upabhoganI jJAnazaktine 'labdhi' kahe che. tevo kSayopazama ja arthagrahaNazaktirUpa hoI kahe che ke 'indriyAvaraNa kSayopazamarUpa arthagrahaNazakti.'
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 9-10, dvitIya kiraNe 0 labdhi indriyanI prApti thaye chate ja bAkInI bhAvendriya paNa dravyendriya paNa thAya che. arthAt je sAdhanadvArA AtmA dravyandriyano vyApAra kare che, te sAdhana "labdhi indriya' kahevAya che. labdhi indriyanA abhAvamAM dravyandriyano abhAva che ane upayoga Indriyano paNa abhAva che. athopayogendriyamAcaSTe - arthagrahaNanimitta AtmavyApArapariNAmavizeSa upayogaH // 10 // arthagrahaNeti / upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate jIvo'nenetyupayogaH karaNe ghny| upayogo jJAnaM saMvedanaM pratyaya iti paryAyAH / sa dvividhassAkAro'nAkArazceti, sa cetane'cetane vA vastunyupayuJjAna AtmA yadA saparyAyameva vastu paricchinatti tadA sa upayogassAkAra ucyate, sa ca kAlatazchadmasthAnAmantarmuhUrttam, kevalinAmekasAmayikaH / so'yaM matizrutAdibhedenASTavidhaH, yastu vastunassAmAnyarUpatayA paricchedasso'nAkAropayogaH kAlaH pUrvavadeva, ayamapi cakSurdarzanAdirUpeNa caturvidhaH / etatsarvAnusyUtaM lakSaNamAha-arthagrahaNeti / AtmavyApAramAtrasyopayogatvAbhAvAdarthagrahaNanimitta iti, tAvanmAtrasya ca nivRttyAdAvapi sattvAdvizeSyam / ayamupayogo yadA dravyendriyApekSo bhavati tadaivopayogendriyanAmabhAgbhavati nAnyathA, ata evAvadhyAdhupayogasya nendriyatvamavadhyAdInAmatIndriyatvAt / indriyANAM lAbhakramastu prathamamindriyAvaraNakSayopazamarUpA labdhistato bAhyAbhyantarabhedabhinna nirvRttezzaktirUpamupakaraNaM tadanantaraJcendriyArthopayoga iti // ___64yo| ndriyane / cha. bhAvArtha - "arthanA grahaNanA nimittavALo, AtmAnA vyApArarUpa viziSTa pariNAme, e "upayoga chandriya upAya che." vivecana - jenA vaDe jIva vastunA pariccheda pratye vyApAravALo thAya che, te upayoga. ahIM karaNamAM gham pratyaya lAgela che. upayoganA paryAyavAcaka zabdo jJAna-saMvedana-pratyaya vagere che. te upayoga sAkAra ane anAkAra bhede be prakArano che. (1) sAkAra-te upayoga, cetana ke acetana vastuviSayamAM upayogavALo banato AtmA, jyAre paryAya sahita ja vastune jANe che, tyAre "sAkAra' kahevAya che ane te sAkAra upayoga-kALathI chadmasthone antarmuhUra hoya che. kevalIone eka samayavALo upayoga hoya che. A upayoga mati-zruta AdinA bhede ATha (8) prakArano che. 0 je upayoga vastuno sAmAnyarUpapaNAe pariccheda, te "anAkAra upayoga kALa pUrvanI mAphaka jANavo. A anAkAra upayoga cakSudarzana AdirUpe cAra prakArano che. have A badhAmAM vyApaka lakSaNane kahe
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare che. AtmAnA vyApAra mAtramAM upayoga indriyapaNAno abhAva hoI 'arthanA grahaNanA nimittavALo' ema kahyuM che. (potapotAnI labdhi anusAre viSayone grahaNanimitte thato AtmAno vyApAra) arthagrahaNanuM nimittapaNuM ja jo mAtra kahevAmAM Ave, to nivRtti AdimAM arthagrahaNanuM nimittapaNuM che, mATe 'AtmavyApAra pariNAmavizeSa' evuM vizeSya vAcakapada mUkela che. 48 A upayoga jyAre dravyendriyanI apekSAvALo thAya che, tyAre ja upayoga indriya tarIkenI saMjJAvALo thAya che, anyathA nahIM. ethI ja avadhi Adi upayogamAM indriyapaNAno abhAva che, kema ke-avadhi Adi atIndriya che. 0 indriyono lAbhano krama to pahelAM indriyAvaraNanA kSayopazamarUpa labdhino lAbha thAya tyArabAda bAhya-atyaMtara bhedavALA nivRtti indriyano lAbha thAya che. tyAra pachI nivRtti indriyaniSTha zaktirUpa upakaraNa indriyano lAbha thAya che. tyArabAda indriyanA viSayomAM upayogarUpa indriyano lAbha thAya che. arthAt pUrva pUrva indriyonI prApti thaye chate ja uttara uttara indriyonI prApti che. ayameva jJAnAtmopayogassvaparavyavasitau sAdhakatamatvAtpramANaM, na sannikarSo navA dravyendriyamityAha - ayameva pratyakSaM prati karaNam / samuditAnyetAni zabdAdyarthaM gRhNanti, indriyavyapadezabhAJji ca // 11 // ayameveti / upayoga evetyarthaH, evazabdena sannikarSAdInAM vyudAsaH, labdhyupayogAvatmanaH phale janayitavye yogyatvAdvyApriyamANatvAcca prasiddhau, uktaJca "bhAvendriyANi labdhyAtmopayogAtmAni jAnate / svArthasaMvidi yogyatvAdvyApRtatvAcca saMvida" iti / saMvidAtmA, seyaM labdhissvArthasaMvidi yogyatve'pi prakRtAnupayogitvAnna pramANavyapadezabhAk, pramitau sAdhakatamasyaivopayogitvAttAdRzazcopayoga eva pramANaM vyApAramantareNa svArthasaMvido'nupapatteH, anyathA suSuptasyApi tatprasaGgassyAt / na ca tadAnIM sannikarSAbhAvAdeva na prasaGga iti vAcyam, sparzanAdIndriyairatimasRNatUlikAtAmbUlamAlatImAMsalAmodasundarageyazabdAdisannikarSasya tadAnImapi bhAvAt / nanu jijJAsAsahakRtasyaiva sannikarSAderhetutvamanyathA tavApi tadAnImupayogaH kathaM na syAt, na ca kSayopazamAbhAvAnnopayoga iti vAcyam, tatraiva prayojakasya paryanuyogAt, jijJAsAmantareNAnya'syAsaMbhavAditi cenna jijJAsAyA jJAnAtiriktAyA asambhavAt, tasyA 1. sAkArAnAkAradvayAtmaka upayoga eveti bhAvaH so'pi upasarjanIkRtataditarAkAraH svavibhAsakatvena pravarttamAnaH pramAkaraNaM na tu nirastetarAkAraH, tathAbhUtavastvabhAvena nirviSayatayA pramANatvAnupapatteriti tAtparyam // 2. prayojakasyeti zeSaH, tathA ca jijJAsAyA Avazyakatve tatsahakRtasannikarSasyaiva hetutvamiti tadeva pramANaM vyabhicArAbhAvAditi pUrvapakSAzayaH //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 11, dvitIya kiraNe 49 evopayogarUpatvAt, atiriktatve vA tasyAssannikarSe'kiJcitkarAyAssahakAritvAsambhavAt, kiJcitkaratve ca tasyA eva kAraNatvamastu kimantargaDunA sannikarSeNa / na ca tadAnIM manasa indriyeNa sannikarSAbhAvAnna prasaGga iti vAcyaM manaso'NutvAsiddheH, dravyamanaso'zeSAtmapradezavyApina: paudgalikasyAgre vyavasthApayiSyamANatvenendriyaissaMyogasiddheriti / tasmAdupayoga eva pratyakSaM prati karaNamiti bhAvaH / na ca jJAnasyaiva karaNatve phalatvaM kasyeti vAcyam, svArthasaMvitteH phalatvAt, na ca svArthavyavasitiH phalaM pramANaJceti kathaM ? viruddhatvAnnahi svameva phalaM svameva pramANaM bhavitumarhatIti vAcyam, pramANaphalayoH kathaJcidbhedAbhedAdubhayopapatteH / evameva 'tato'rthagrahaNAkArA zaktirjJAnamihAtmanaH / karaNatve vinirdiSTA na viruddhA kathaJcane' ti labdhIndriyasya karaNatvavAdinAM matamapi na samIcInam, tayA phale janayitavye upayogena vyavadhAnAtsAdhakatamatvAsiddheH / tasyA jJAnazakte : pratyakSatve zaktInAM parokSatvasAdhanamArhatAnAM viruddhaM syAt / parokSatve ca mImAMsakamatapravezApatteH, taiH karaNajJAnasya parokSatAyAH phalajJAnasya ca pratyakSatAyA abhyupagamAt / asmAbhizcobhayoH karaNaphalayoH pratyakSatAbhyupagamAttathA ca na labdhIndriyaM karaNaM pramANaM vA, upacAreNa tu sannikarSAdivatsApi pramANaM syAditi // nanu zabdAdyarthagrahaNe caturvidhAnAmeteSAmindriyANAM militvA hetutvaM kiMvA dvitryAdInAmityAzaGkAyAmAha samuditAnIti, nirvRttyAdInAmekatarAbhAve'pi jIvasya zabdAdiviSayasvarUpAvabodho na kadApi bhavati vikalakaraNatvAdato militAnAM hetutvaM, ata eva ca militAnAmindriyavyapadeza ityAhendriyeti / tathA ca yasya yAvanti dravyabhAvarUpANIndriyANi tasya tAvatsu samuditeSvindriyavyapadezo na nyUneSviti bhAvaH / so'yamupayoga ekasyaikopayogakAlAvacchedenaika eva, nAnyaH, arthAntaropayogakAlepUrvopayogabalasya vinAzAt, tathAnubhavAt, nahi cakSurdarzanakAle zrotrajJAnotpattiranubhUyate, na cAvRtatvAttadanutpattiriti vAcyam, svasamaye'pyanutpattiprasaGgAt / na cANunA manasA yadA yadindriyasaMyogastadA tajjJAnamiti krameNaiva jJAnotpattiriti vAcyam, sarvAGgINasukhopalambhAdhupapattaye manovargaNApudgalAnAM zarIravyApakatvakalpanAt, tasmAdyugapadanekapratyayAnutpattau svabhAva eva kAraNaM nAnyat, evaM sannihite'pi sAmAnyavizeSAtmake vastuni viSaye pradhAnIkRtasAmAnya upasarjanIkRtavizeSaH kevaladarzanopayoga etadviparItaH kevalajJAnopayogaH / atra kevalajJAnaM svasamAnAdhikaraNaM yatkevaladarzanaM
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 tattvanyAyavibhAkare : tatsamArnakAlInaM navA ?, kevalajJAnakSaNatvaM vA svasamAnAdhikaraNadarzanakSaNAvyavahitottaratvavyApyaM naveti saMzaye yugapadupayogadvayavAdino mallavAdiprabhRtaya AhuH, cakSuracakSuravadhijJAnAni cakSuracakSuravadhidarzanebhyaH pRthakkAlAni, chadmasthopayogAtmakakAlatvAt, zrutamanaHparyavajJAnavat, vAkyArthaviSayazrutajJAne manodravyavizeSAlambanamanaHparyAyajJAne cAdarzanasvabhAve matyavadhijAdarzanopayogAdbhinnakAlatvaM prasiddhameva, tathaitAnyapi, kevalino jJAnadarzanopayogau tvekakAlInau yugapadAvirbhUtasvabhAvatvAdyathA raveH prakAzatApau, kSINAvaraNe ca jine yathA matyAdijJAnasyAvagrahAdicatuSTayarUpajJAnasya vA'sambhavastathA vizleSato jJAnopayogakAlabhinnakAle darzanaM nAsti, kramopayogatvasya matitvAdicatuSTayavyApyatvAt sAmAnyavizeSobhayAlambanakramopayogatvasya cAvagrahAdyAtmakatvavyApyatvAt kevalayoH kramopayogatve vyApakayorapyApattiH syAttathA''game'pi yatkevalajJAnadarzanayoH sAdyaparyavasitatvamuktaM tadapi saGgacchate, anyathA dvitIyasamaye jJAnAbhAvena tRtIyasamaye darzanAbhAvena ca tayoH paryavasAnenAparyavasitatvaM vyAhataM syAditi / kramopayogavAdino jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdAzca prAhuH prajJApanAdau hi siddhassAkAropayoga eva siddhyatItyuktaM sAkArAnAkAropayogayoyugapadabhyupagame sAkAreti vizeSaNaM nirarthakaM syAt, evaJca taratamopayogatA siddhasya sAkaropayogo'nyasmin kAle'nyadA cAnAkAropayoga iti / ata eva ca siddhAnte tatra tatra siddhAnAM jJAnadarzanayoH pArthakyena kathanaM saGgacchate, anayoravizeSe tu kevalajJAnadarzanAvaraNadvayamapi na ghaTeta, na hyekasya dve AvaraNe yujyete, tathA sAkaropayogasyASTadhAtvamanAkArasya caturvidhatvaM jJAnasya paJcavidhatvaM darzanasya caturvidhatvaM vyAhanyeta, na ca "asarIrA jIvaghaNA uvauttA dasaNe ya nANe ya" ityatra yugapadeva kevalajJAnadarzanopayogazravaNAdhugapattau siddhyata iti vAcyam" nANammi daMsaNammi ya etto egayarayammi uvautto / savvassa kevalissa jugavaM do natthi uvaogA" iti bhadrabAhusvAmibhiryugapadupayogasya niSiddhatvAt, na ca sarvasyaiva kevalino na dvAvupayogau, kintu 1. atra kramikopayogavAdinAM niSedhapakSaH, vidhipakSastu yugapadupayogavAdinAm / aparavipratipattau vaiparItyaM bhAvyam // 2. kevalajJAnakSaNatve darzanakSaNAvyavahitottaratvavyApyatvasaMzayaH siddhatvApekSayA'nyathAprAthamikakevalajJAnakSaNe darzanakSaNAvyavahitottaratvasyAbhAvena vyApyatvamanupapannaM syAditi // 3. yatra kramopayogatvaM tatra matitvAdicatuSTayaM, yatra ca sAmAnyavizeSobhayAlambanakramopayogatvaM tatrAvagrahAdyAtmakatvamiti niyamaH, tathA ca kevalajJAnadarzanayoryadi kramopayogatvaM svIkriyate tarhi tadvyApakasya matitvAdicatuSTayasyAvagrahAdyAtmakatvasya cApattiH syAditi bhAvaH // 4. nanu sarvameva siddhasya jJAnaM darzanaM vA sAkArameveti sUcayituM sAkAramiti svarUpavizeSaNamato na doSa ityAzaMkAyAmAhAta eveti, jJAnadarzanayovizeSAdevetyarthaH //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 11, dvitIya kiraNe kasyApi dvau syAtAM kasyApi tvekaH, sa ca kevalI siddho vA bhavasthakevalI vA bhavet, bhavasthakevalino'dyApi sakarmakatvAdekadaika evopayogaH, siddhakevalinastu sakalakarmavimuktatvena yugapad dvAvapyupayogau bhavata iti bhadrabAhusvAmyabhiprAya iti vAcyam, siddhAdhikAre siddhasyaiva taiyupayogasya niSiddhatvAt / 'uvauttA daMsaNe ya nANe ya' iti vacanantu samudAyaviSayameva na tu kasyacidapi yugapadupayogapratipAdanaparam / sAdyaparyavasitatvamapi tayorna bAdhakaM, yadbodhasvabhAvena sadAvasthitaM tasyopayogenApi sadA bhavitavyamiti niyamAbhAvAt, labdhyapekSayA tayoraparyavasitatvokteH / kevalajJAnadarzanabhinnajJAnadarzanAnAM nijanijasthitikAlaM yAvadupayogAbhAve'pi sattvasya darzanAt / upayogo hyeSAmAntauhUrtikaH, tasmAtsato'pyavazyamupayogena bhavitavyamiti na niyamo vyabhicArAt / na ca kramikopayuktatve kevalino darzanopayogAbhAvakAle'sarvadarzitvaM jJAnopayogAbhAvakAle cAsarvajJatvaM prApnoti na caitadiSTaM sarvadaiva kevalinaH sarvajJatvasarvadarzitvayoriSTatvAditi vAcyam, chadmasthasyApi jJAnadarzanayorekatarasminnupayoge proktadoSasamUhasya jAgarUkatvAt / tathA ca nirAvaraNatve'pi kevalinassvabhAvAdeva yugapadupayogAbhAva iti / yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzanamiti vAdinassiddhasenadivAkarA vadanti-sAmAnyavizeSaparicchedAvaraNApagame kasya prathamataramutpAdo bhavet ? ekasyotpAde'parasyApyutpAdApatteH, ekasAmagryA aparotpattipratibandhakatve vinigamanAviraheNAparasAmagryA apyekotpattau pratibandhakatvenobhayorapyabhAvaprasaGgAt "savvAu laddhIu sAgArovauvaogovauttasse" ti vacanaprAmANyAtprathamaM kevalajJAnasya pazcAtkevaladarzanasyotpAda iti cenna labdhiyogapadya evAsya vacanasya sAkSitvenopayogakramAkramayoraudAsInyAt / yaugapadyenApyukta vacanasya nirvAhe darzanasyAnantarotpatyasiddhezca, na ca jJAnopayogasAmAnye darzanopayogatvena hetuteti nirvikalpakasamAdhirUpachadmasthakAlInadarzanAtprathamaM kevalajJAnotpattiH kevaladarzane; kevalajJAnatvena vizeSahetutvAcca dvitIyakSaNe kevaladarzanotpattistatazca kramikasAmagrIdvayasampattyA kramikopayogadvayadhArAnirvAha iti vAcyam, "daMsaNapUvvaM nANaM" ityAdinA tathA hetutvasya pramANAbhAvena nirasanIyatvAt, utpannasya kevalajJAnasya kSAyikabhAvatvena nAzAyogAcca / na ca muktisamaye kSAyikacAritranAzavanazyatIti vAcyam, tasya kSAyikatve'pi 1. anantA hi siddhAstatsamudAye ke'pi jJAne upayuktAH ke'pi ca darzana iti samudAyApekSaM yugapadupayogapratipAdanaM na tu pratyekApekSayA pratyekasya yugapadubhayopayoganiSedhAditi bhAvaH / siddho hi bodhasvabhAvena sadAvasthitaH, atastena sopayogena bhavitavyamiti dvayoryugapadupayogassiddha iti sAdyaparyavasitatvaM tayorityAzaMkAyAmAha sAdyaparyavasitatvamapIti //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 tattvanyAyavibhAkare yogasthairyanimittakatvena nimittanAzanAzyatvAt kevalajJAnasya cAnaimittikatvAdutpattau jJaptau cAvaraNakSayAtiriktAnapekSaNAt, tathaiva hi tasya svatantrapramANatvavyavasthitiH / evaM ca jJAnaM vyaktatArUpaM darzantvavyaktatArUpaM na ca kSINAvaraNe'rhati vyaktatAvyaktate yujyete tatassAmAnyavizeSajJeyasaMsparzyabhayaikasvabhAva evAyaM kevalipratyayaH, na ca grAhyadvitvAdgrAhakadvitvamiti sambhAvAdapi yuktA, kevalajJAnasya grAhyAnantyenAnantatApatteH, viSayabhedakRto na jJAnabheda ityabhyupagame tu kA pratyAzA darzanapArthakye, AvaraNadvayakSayAdubhayaikasvabhAvasyaiva kAryasya sambhavAt, na caikasvabhAvapratyayasya zItoSNasparzavatparasparavibhinnasvabhAvadvayavirodha iti vAcyam, darzanasparzanazaktidvayAtmakaikadevadattavatsvabhAvadvayAtmakaikapratyayasya kevalinyavirodhAt, jJAnatvadarzanatvAbhyAM jJAnadarzanayorbhedo na tu dharmibhedena, ata eva tadAvaraNabhede'pi syAdvAda vruti // A ja jJAnarUpa upayoga, sva-paranA nirNayamAM sAdhakatama hovAthI pramANarUpa che, paraMtu saMnikarSa ke dravyendriya pramANarUpa nathI. mATe kahyuM che ke - bhAvArtha "A ja upayoga pratyakSa jJAna pratye kAraNa che. A cAra prakAranI indriyo samudita (milita) thayelI, zabda Adi viSayonuM grahaNa kare che ane indriya tarIkenA vyavahA2ne bhajanArI che." vivecana - upayoga ja pratyakSa pratye karaNa che. ahIM 'eva' zabdathI saMnikarSa Adino nirAsa karela che, kema ke-labdhiupayoga, AtmAne sva-paravyavasAyarUpa phaLa pedA karavAmAM yogya ane vyApArayogya hoI prasiddha che. kahyuM che ke -'labdhi ane AtmAnA upayogarUpa bhAvendriyo jANe che, kema ke-sva-parasaMvikrmAM yogyatA che ane saMvimAM vyApAra che.' iti. 0 A saMvirUpa labdhi svArthasaMvid pratye yogya hovA chatAM, prakRtamAM upayogI na hovAthI pramANa tarIkenA vyavahArane bhajanAra nathI, kema ke-pramiti pratye sAdhakatama (karaNa) ja upayogI che ane tevo (sAdhakatama) upayoga ja hoI pramANabhUta che, kema ke-AtmAnA vyApAra sivAya svArthasaMvid(sva-paraprakAzaka jJAna)nI utpatti nathI. jo AtmAnA vyApAra sivAya svArthasaMvid mAnavAmAM Ave, to suSupta avasthAmAM paNa svArthasaMvirUpa prakAzano prasaMga Ave ! zaMkA - te suSupta avasthAnA samayamAM saMnikarSa (mananI ane viSayanI sAthe saMnikarSa)no abhAva hovAthI ja suSupta avasthAmAM prakAza-jJAnano prasaMga nahIM ja Ave ne ? samAdhAna - suSupta avasthAmAM paNa sparzana Adi indriyano, atyaMta komaLa taLAI (rUnI gAdI), tAMbUla, mAlatInA puSpanI khuzabo, suMdara gAyananA zabda AdirUpa viSayanI sAthe saMnikarSa tathAvidha che ja. zaMkA - pUrvapakSa-jijJAsA sahaSkRta ja sannikarSa Adi prakAza pratye kAraNa che. jo ema na mAno, to tamone paNa te vakhate upayoga kema nathI ? vaLI ema nahIM kahevuM ke - kSayopazama nahIM hovAthI upayoga
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 11, dvitIya kiraNe 53 nathI, kema ke tyAM ja prayojakano paryanuyoga (prazna) che ja. vaLI kSayopazamamAM jijJAsA sivAya bIjA prayojakano asaMbhava che ja ne? tathAca jijJAsA Avazyaka hoI, te jijJAsA sahakRta saMnikarSa prakAza pratye hetu che; mATe jijJAsA sakRta saMnikarSAdi pramANa che, kema ke vyabhicAra nathI ne? samAdhAna - uttarapakSa-jijJAsA koI jJAnathI judI cIja nathI. jijJAsA kaho ke upayoga kaho te ekanI eka ja vAta che. jo jijJAsAne jJAnathI judI mAnavAmAM Ave, to saMnikarSa pratye akiMcitkara hoI jijJAsAmAM sahakAripaNAno asaMbhava che. jo jijJAsA kiMcitkara sahakArI che, to prakAza pratye te jijJAsAnuM ja kAraNapaNuM raho ! nirarthaka saMnikarSathI saryuM. zaMkA - e suSupta avasthAnA kALamAM indriya sAthe manano saMnikarSa nahIM hovAthI prakAzano prasaMga kema Avaze ? samAdhAna - manamAM aNuparimANano (aNupaNAno) abhAva che, mATe sakaLa Atmapradeza-zarIravyApaka dravyamana paudgalika che, evI vyavasthA-nirNaya AgaLa thavAno che ja. eTale ja indriyonI sAthe manano saMyoga siddha hoI suSupta avasthAmAM prakAzanI prAptinI Apatti ubhI ja che. zrI yojatyakSa pratye karaNa che. zaMkA - jJAnamAM jo karaNapaNuM che, to phaLa zemAM che? samAdhAna - svArthasaMvedana ja phaLa che. zaMkA-jo Ama che, to svArthavyavasAya, e ja phaLa ane e ja pramANa kevI rIto ja phaLa (kAya) . ane pote ja pramANa (karaNa) evuM thaI zake nahIM, kema ke-baMne viruddha che ne? samAdhAna - pramANa ane phaLamAM kathaMcit bheda-abheda hovAthI pramANa ane phaLarUpa ubhayanI ghaTamAnatA che, viruddha nathI. A pramANe ja "arthagrahaNarUpa AkAravALI zakti (labdhi) AtmAnA jJAnarUpa karaNapaNAmAM kahevAyelI koI paNa rIte viruddha nathI. (tasvArtha, zloka 1-1-22) A pramANe arthagrahaNazaktirUpa lablindriyane ja pramANa-karaNa tarIke bolanArA vAdIono mata barobara nathI, kema ke te labdhi dvArA phaLa pedA karavAmAM upayogarUpa karaNanuM vyavadhAna che. labdhithI sIdhuM phaLa nathI, paraMtu upayogakaraNathI sIdhuM phaLa thAya che. arthanirNaya (pramiti)rUpa phaLa pratye avyavahita hoI sAdhakatamakaraNa upayoga indriya che, mATe upayoga ja pramANa che. lablindriya vyavahita kAraNa che, mATe te sAdhakatama nathI tethI pramANa nathI. vyavahita kAraNamAM pramANapaNAnA svIkAramAM ajJAnarUpa dravyendriya AdimAM pramANapaNuM thAya! sarvamAM anekAntapaNAne svIkAranArA jainonA matamAM koI paNa vastu ekAntathI pratyakSa ke parokSa nathI, paraMtu kathaMcit pratyakSa ke parokSa che. e pramANe arthagrahaNazakti paNa paryAyathI parokSa chatAM dravyArthathI pratyakSa che. sva-paravyavasAya phaLarUpa phaLathI kathaMcit abhinna AtmA pratyakSa hoI, taduM abhinna AtmAthI abhinna arthagrahaNazakti te AtmAthI pratyakSa che. kharekhara, dravyArthathI ammad AdinuM jJAna pratyakSa che. pratikSaNa sahanI vADI, amada
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare pariNAmazakti Adi paryAyathI pratyakSa nathI. AvI vastusthiti hoI te artha jJAnazaktinuM pratyakSapaNuM hoye chate, zaktiomAM parokSapaNAnuM sAdhana jainonA mate viruddha thAya ! 54 ekAntathI parokSapaNAnA svIkAramAM prabhAkara-mImAMsaka matamAM pravezanI Apatti Ave che, kAraNa ke-te mImAMsakoe karaNajJAnanI sarvathA parokSatAno ane phaLajJAnanI sarvathA pratyakSapaNAno svIkAra karela che. amoe to karaNa ane phaLamAM-ubhayamAM pratyakSatAno svIkAra karela che. tathAca arthagrahaNazaktirUpa labdhindriya karaNa ke pramANarUpa nathI. upacArathI vyavahita kAraNanI apekSAe saMnikarSa AdinI mAphaka te labdhi paNa pramANa thAya ! zaMkA -- / - zabda Adi arthanA grahaNa pratye A cAra prakAranI indriyo bhegI maLIne heturUpa che. be ke traNa paNa hetu hoI zake che ? samAdhAna - samudita thayelI cAreya indriyo viSayane grahaNa kare che, paraMtu nivRtti Adi cAramAMthI eka paNa indriyanA abhAvamAM jIvane zabda Adi viSayasvarUpI jJAna kadAcit paNa thatuM nathI, kema keindriyonI vikalatA-nyUnatA che. ethI cAreya indriyo bhegI maLelI ja hetu thAya che. te maLelIomAM ja indriya tarIkeno vyavahAra che, nyUnamAM nahIM. 0 A upayoga eka indriya saMbaMdhI. eka kALanI apekSAe jIvane eka ja hoya che, bIjo nahIM, kema ke-bIjA viSayanA upayoga kALamAM pUrvanA upayoganA baLano vinAza che-tevA prakArano ja anubhava che. kharekhara, cakSudarzananA kALamAM zrotrajJAnanI utpatti anubhavAtI nathI. zaMkA - cakSudarzanakALamAM AvaraNa sahita hovAthI zrotrajJAnanI utpatti kema thAya ? -- samAdhAna - jo sadA AvaraNa che, to zrotrajJAnanA samayamAM paNa zrotrajJAnanI utpattinA abhAvano prasaMga AvI jAya ! zaMkA / - anurUpa mananI sAthe jyAre je indriyano saMyoga thAya tyAre te indriyane te viSaya saMbaMdhI jJAna thAya che. kramathI ja jJAnanI utpatti che, mATe cakSudarzananA kALamAM zrotrajJAna kyAMthI hoya ? samAdhAna sarva aMga saMbaMdhI sukha AdinA anubhavanI upapatti mATe manovargaNAnA pudgalomAM zarIravyApakapaNAnI mAnyatA che, tethI ekIsAthe aneka jJAnonI utpattinA abhAvamAM svabhAva ja kAraNa che, bIjuM kAraNa nathI. (athavA tAdeza kSayopazamavizeSa ja kAraNa che.) A pramANe saMnihita paNa sAmAnyavizeSa Atmaka viSayamAM sAmAnyanI pradhAnatApUrvaka, vizeSane gauNa karavApUrvaka kevaladarzanarUpa upayoga, AnAthI viparIta kevalajJAna upayoga che. ahIM kevalajJAna, svasamAnAdhikaraNa (kevalajJAna jyAM che tyAM rahenAra) je kevaladarzana che, te samAnakAlIna (samAnakALavartI) che ke nahIM ? (ahIM kramika upayogavAdIono niSedhapakSa che, yugapad upayogavAdIono vidhipakSa che, ema samajavuM.) kevalajJAnakSaNatva, svasamAnAdhikaraNa darzana-kSaNa avyavahita uttaratva vyApya che ke nahIM ? kevaladarzana pachI kevalajJAna che ke nahIM ? (kaivalajJAnakSaNatvamAM darzana-kSaNa avyavahita uttaratvavyApyatva saMzaya siddhatvanI -
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 11, dvitIya kiraNe apekSAe che. anyathA prAthamika kevalajJAnakSaNamAM darzana-kSaNa avyavahita uttaratvano abhAva hoI vyApyatva utpanna na thAya) ekasAthe be upayoganA vAdI, malavAdI vagere A praznanA javAbamAM kahe che ke vidhipakSa - cakSu-acakSu-avadhijJAno cakSu-acakSu-avadhidarzano karatAM judA kALavALA che, kema kechabastha upayogarUpa kALa che. jema ke-zruta-mana:paryavajJAna vAkyartha viSayavALA adarzana svabhAvI zrutajJAnamAM ane dravyamananA AlaMbanavALA adarzanasvabhAvI mana:paryavajJAnamAM, mati-avadhijanyadarzana upayogathI bhinna kALapaNuM prasiddha che; temaja A paNa cakSu-acakSu-avadhijJAno che. kevalIbhagavaMtanA jJAnadarzanarUpa cakSu-acakSu avadhijJAno che, kevalIbhagavaMtanA jJAna-darzanarUpa be upayogo to eka kALavartI che. jema sUryano prakAza ane tApano eka kALe AvirbhAva thAya che, tema kevalajJAna ane kevaladarzanano paNa eka kALamAM AvirbhAva thavo joIe; kema ke-eno svabhAva ekIsAthe prakaTa thavAno che. jema kSINa AvaraNavALA jinamAM mati Adi jJAnano ke avagraha Adi catuTyarUpa jJAnano asaMbhava che. tathA vizleSa-viyoga thavAthI jJAna upayogakALa bhinna kALamAM darzana nathI, kema ke-krama upayogapaNAmAM mastitva Adi catuTyanuM vyApyapaNuM che [jayAM jayAM krama upayogapaNuM che, tyAM tyAM mastitva Adi cAra che ane jyAM sAmAnya-vizeSarUpa ubhayanA AlaMbanavALuM krama upayogapaNuM che, tyAM avagraha Adi AtmakapaNuM che. Avo niyama che. tathAca kevalajJAnadarzanamAM jo krama upayogapaNuM svIkArAya, to te krama upayogatva vyApaka mastitva Adi catuTyanI ane avagraha Adi AtmakapaNAnI Apatti thAya evo bhAva che.] ane sAmAnyavizeSarUpa ubhayanA AlaMbanavALA krama upayogapaNAmAM avagraha Adi AtmahatvanuM vyApyapaNuM che. jo kevalajJAnadarzanamAM krama upayogapaNuM mAnavAmAM Ave, to pUrvokta be vyApakanI paNa Apatti thAya. arthAtmatitva Adi catuTya ane avagraha Adi AtmakatvarUpa be vyApakonI kevalajJAnadarzanamAM Apatti thAya. tathA AgamamAM paNa je kevalajJAnadarzanamAM sAdianaMtatva kahela che, te paNa saMgata thAya che. anyathA, bIjA samayamAM jJAnanA abhAvathI-trIjA samayamAM darzananA abhAvathI te kevalajJAnadarzanano aMta thavAthI anaMtapaNuM pratihata thAya che. niSedhapakSa - krama upayogavAdI jinabhadragaNikSamAzramaNa pUjyapAda kahe che ke-prajJApanA Adi AgamamAM, "siddha, sAkAra (jJAna) upayogamAM ja siddhigatie jAya che-ema kaheluM che. sAkAra-anAkAra upayoga ekIsAthe che, ema mAnavAmAM "sAkAra' evuM vizeSaNa nirarthaka thaI jAya. vaLI taratama upayogatA (krama upayogapaNuM) siddhabhagavaMtamAM eka kALamAM (pUrvakALamAM) sAkAra upayoga ane bIjA kALamAM anAkAra upayoga che, ema jANavuM. (ahIM vAdI ema kahe che ke-"sAkAra' eTale siddhanuM saghaLuM jJAna ke darzana sAkAra ja che, ema sUcavavA mATe "sAkAra' evuM svarUpavizeSaNa che mATe doSa nathI. evI vAdInI AzaMkA thaye chate kahe che ke-jJAna-darzananA vizeSathI ja siddhAntamAM tyAM tyAM siddhonA jJAna-darzananA pRthapaNAe karela kathana saMgata thAya che. A baMnemAM vizeSanA abhAvamAM to kevalajJAnAvaraNa ane kevaladarzanAvaraNarUpa be AvaraNo paNa ghaTI zakatA nathI. kharekhara, eka AvArya pratye be AvaraNo yuktiyukta nathI. tevI rIte sAkAra upayoga ATha prakArano, anAkAra upayoga cAra prakArano, jJAna pAMca prakAravALuM ane darzana cAra prakAravALuM, AvuM kathana khaMDita thAya che.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare zaMkA -- 'azarIrIo darzanamAM ane jJAnamAM upayukta che.'--AvA vacanamAM ekIsAthe ja kevaladarzananA upayoganuM zravaNa hovAthI te baMne ekIsAthe siddha thAya che ja ne ? 56 samAdhAna - 'jJAna ane darzanamAMthI koI eka upayogamAM upayukta hoya che. sarva kaivalIne ekIsAthe be upayogo hotA nathI.' A pramANe bhadrabAhusvAmijIe ekIsAthe be upayogono niSedha karela che ja. zaMkA ! - saghaLA kevalIne be upayogo hotA nathI, paraMtu koI ekane paNa be upayogo saMbhava che ane koIkane to eka upayoga saMbhava che. vaLI te kaivalI kAM to siddha ke bhavasthakevalI hoI zake che. bhavasthakevalImAM hajI paNa sakarmakatA hovAthI eka kALamAM eka ja upayoga hoya che, temaja siddhakevalImAM to sakaLa karmathI vimukti hoI ekIsAthe be paNa upayogo hoya che, evo bhadrabAhusvAmijIno abhiprAya che. ema mAnIe to zo vAMdho ? samAdhAna - 'darzanamAM ane jJAnamAM upayukta' A vacana to kevalIsamudAyanA viSayavALuM che, paraMtu koI ekamAM paNa ekIsAthe be upayogono pratipAdana karanAruM nathI. [kharekhara, anaMta evA siddhonA samudAyamAM keTalAka jJAnamAM upayukta-keTalAka darzanamAM upayukta, A pramANe samudAyanI apekSAvALuM yugapad upayogadrayanA pratipAdanane karanAruM che. paraMtu eka eka vyaktinI apekSAe nahIM, kema ke-eka vyaktimAM ekIsAthe be upayogono niSedha che, evo bhAva che.] sAdi anaMtapaNuM paNa te kevalajJAnadarzanamAM bAdhaka nathI, kema ke-je bodha svabhAvathI sadA avasthita che, teNe upayogathI paNa sadA rahevuM joIe tevA niyamano abhAva che. labdhi(zakti)nI apekSAe te kevalajJAnadarzanamAM anaMtapaNAnuM kathana che. vaLI kevalajJAnadarzana bhinna jJAnadarzanonA potapotAnA sthitikALa sudhI upayogano abhAvachatAM sattAnuM darzana che. kharekhara, A kevalajJAnadarzana bhinna jJAnadarzanono upayoga aMtarmuhUrta sudhIno che. tethI vidyamAna chatAM avazya upayogathI rahevuM joIe, evo niyama nathI, kema ke-vyabhicAra che. zaMkA -- jo kramika upayogavALA mAnavAmAM Ave, to kevalImAM darzana upayoganA abhAvanA kALamAM asarvadarzIpaNuM ane jJAnanA upayoganA abhAvakALamAM asarvajJapaNuM prApta thAya che. vaLI A iSTa nathI, kema ke-sarvadA ja kevalImAM pUrve kahela doSasamudAya jAgato ubho che ja. (jJAnI darzanI nahIM kahevAya-darzanI jJAnI nahIM kahevAya.e kahelo doSa kSAyopazamika jJAna-darzanamAM ubho che.) tathAca AvaraNarahitapaNuM hovA chatAM kevalImAM svabhAvathI ja yugapad upayogano abhAva che. iti. samAdhAna-vidhipakSa -- je kevalajJAna ja che, te ja kevaladarzana che, evA vAdavALA siddhasenadivAkarasUrijI kahe che ke-sAmAnya ane vizeSa upayoganA AvaraNono sarvathA kSaya thavAthI kevalajJAna ana kevaladarzana paikI prathama konI utpatti thAya ? ekanI utpattimAM bIjAnI utpattinI prApti anivArya che. ekanI sAmagrI bIjAnI utpattimAM pratibaMdhakapaNAnA svIkAramAM vinigama (ekatara5kSasAdhaka yukti)nA abhAvathI aparasAmagrImAM paNa ekanI utpatti pratye pratibaMdhakapaNuM hoI baMnenA abhAvano prasaMga AvI paDaze. vaLI 'sAkAra upayogathI upayuktanA sarva labdhiono lAbha thAya che.'-AvA zAsravacananA TekAthI prathama kevalajJAna ane pachI kevaladarzana utpanna thAya che. AvuM kathana paNa vyAjabI nathI kema ke-uparyukta
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 11, dvitIya kiraNe gAthA to labdhinA yaugapadyamAM (samAnakAlIna utpattimAM) sAkSI pUre che. upayoganA krama-akramanA viSayamAM udAsIna-mauna che. A gAthA upayoganI yugapad utpattinI nirvAhaka-sUcaka che, ema jo mAne, to kevalajJAna pachI kevaladarzananI utpatti asiddhi-abhAva che. zaMkA- jJAna upayoga sAmAnyamAM darzana upayoganI hetutA che, kema ke-nirvikalpaka chadmasthakALamAM tevo anubhava thAya che. AthI prathama kevalajJAnanI utpatti thaI zakaze ane kevaladarzanamAM kevalajJAnanI viziSTa hetutA hovAthI bIjA samayamAM kevaladarzananI utpatti thaze tethI tathA kramika sAmagrIya(banne sAmagrI)nI saMpattithI kramika upayogadvayanI dhArAno nirvAha thavAno ja ne? samAdhAna - 'darzana pUrvajJAna darzanapUrvaka ja jJAna hoya che, paNa jJAnapUrvaka darzana nathI hotuM, ityAdi kathanathI virodha upasthita thAya che. vaLI tevI hetutAmAM koI paNa pramANa nathI, kAraNa ke-utpanna thayeluM kevalajJAna kSAyika hovAthI teno nAza koI paNa rIte saMbhavato nathI. zaMkA - muktinA samayamAM kSAyika cAritranAzanI mAphaka kSAyika kevalajJAnanAza kema nahIM pAme? samAdhAna - te kSAyika cAritrayogasthiratA nimittajanya hoI nimittanA nAzathI nAzayogya hoI naSTa thAya che paraMtu kevalajJAna nimittajanya nathI, kema ke-utpattimAM ane jJaptimAM AvaraNanA kSaya sivAya bIjAnI apekSA nathI. te pramANe ja tenI svataMtra pramANapaNAnI vyavasthA che. vaLI A pramANe vyaktatAsvarUpavALuM jJAna che ane darzana to avyakatatAsvarUpI siddha thAya che, kSINa AvaraNavALA kevalImAM vyaktatA-avyaktatA yuktiyukta nathI. tethI sAmAnyavizeSasvarUpI zeyano sAkSAtkAra karanAruM ane baMne rIte ekasvabhAvavALuM ja A kevalIne jJAna che. vaLI evI zaMkA nahIM karavI ke - "grAhya be prakAranA hovAthI grAhakajJAna be prakAranuM hovuM joIe," kema ke-Ama mAnavA jatAM kevalajJAnamAM grAhya-viSayo anaMta hovAthI grAhakarUpa jJAna kevalajJAna paNa eka vyaktimAM anaMta mAnavAnI Apatti Avaze. jo viSayabhedakRta jJAnabheda mAnavAmAM nathI Avato, to judA darzananI to AzA kyAMthI rakhAya? kema ke-be AvaraNanA kSayathI baMne rIte ekasvabhAvavALA ja kArya (ubhaya svabhAvasvarUpI eka kevalajJAna kAya)no saMbhava che. zaMkA - eka svabhAvI jJAnamAM ThaMDA-UnA sparzanI mAphaka paraspara vibhinna be svabhAvano kema virodha nahIM? samAdhAna - darzana ane sparzanarUpa be zaktivALA eka devadattamAM jema virodha nathI, tema ubhaya svabhAvasvarUpI eka jJAnavALA kevalImAM virodha nathI. jJAnapaNAe karI ane darzanapaNAnI apekSAe jJAnadarzanamAM bheda che, paraMtu dharmInA bhedathI apekSAe nahIM. eka ja kevalajJAnamAM sAmAnya aMzanI apekSAe darzanavyavahAra ane vizeSa aMzanI apekSAe jJAnavyavahAra thaI zake che, mATe te baMnenA AvaraNonA bhedamAM paNa syAdvAda ja che, ema jANavuM. Iti siddhasenadivAkara mata....
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare [bhedagrAhI vyavahatinayaM saMzrito mallavAdI, pUjyAH prAyaH karaNaphalayoH sImti zuddharju sUtram / bhedocchedonmukhamadhigataH saGgrahaM siddhasenastasmAdete na khaluviSamAH sUripakSAstrayo'pi // ] -zAnahu (prAnta (HI) evamindriyasvarUpamupadarya samprati tatsaMkhyAmAhatatrendriyANi cakSurasanaghrANatvakzrotrarUpANi paJca // 12 // tatreti / atra rUparasagandhasparzazabdetilaukikavyavahAraprasiddhakramApekSayA rUpiNaH pudgalA iti sUtramanusRtya ca cakSurAdikramo'valambito'nAnupUrvIkramasyApi zAstre prasiddhatvAt // ndriyaH135nI saMdhyAna / cha. bhAvArtha - "tyAMndriyo yakSu-2sana-prA5-13 (sparzana) bhane zrotra35 pAya che." vivecana-ahIM rUpa-rasa-gaMdha-sparza ane zabda pramANenA laukikavyavahAra prasiddhakramanI apekSAe ane 'rUpiNaH pudgalA'-mApA sUtrane anusarI, yakSu mA ma malita 439 cha. manAnupUrvAdhamanI 55 // zAstramAM prasiddhi che. samprati cakSuSo lakSaNamAcaSTe rUpagrAhakamindriyaM cakSuraprApyaprakAzakAri / rUpaM zvetaraktapItanIlakRSNarUpeNa paJcavidham // 13 // rUpagrAhakamiti / atra lakSyamindriyavyapadezabhAk nirvRttyupakaraNalabdhyupayogarUpamindriyam, anyatamApAye'pi rUpagrahaNAsambhavAt / rUpaviSayakajJAnasAdhanatve satIndriyatvaM cakSuSo lakSaNam / AtmAdivAraNAyendriyatvopAdAnam / rasanAdAvativyAptinivRttaye satyantam / atredambodhyam ekasyaiva vastuno'vasthAbhedena rUpAdisvarUpatvaM bhavati, tathAhi cakSuSA yadeva vilokitaM tadeva rasanayA rasyate, ghrANena ghrAyate sparzanena spRzyate tadeva cAtikaThinIbhUtamabhyavahiyamANaM dhvanimAtanoti na tu kvaciddeze rUpaM kvaciddeze rasaH kvaciddeze gandhAdayaH / tasmAttadeva pudgaladravyaM cakSurviSayatAmApannaM zvetAdyAkAreNa viSayatayA pariNatimupAgacchadrUpamiti vyapadizyate, rasanagrahaNaviSayatAmitaM tiktAdipariNAmabhAg rasa iti vyapadezamaznute, evamitarendriyaprAptAnAmapi bhAvyam, dRzyate hyeka eva puruSaH pitRsvasRbhrAtrAdyanekapuruSApekSayA tathAtathA vyapadezyatayA / tadevaM dravyamindriyanAnAtvAnnAnA''kArarUpAdibhedamApadyate, svanimittatastvekAkAraM, dravyasvalakSaNaviziSTatvAt / tadidaJcakSuH prakarSaNAtmAGgulapramita
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 12-13, dvitIya kiraNe ___ 59 sAtirekayojanalakSAvasthitaM prakAzanIyarUpaM gRhNAti, jaghanyato'GgulasaMkhyeyabhAgapramitadezavarti rUpamiti / nanu cakSurviSayabhUtAn padArthAn spRSTvA jJAnaM janayatyaspRSTvA vetyAzaGkAyAmAhAprApyaprakAzakArIti / viSayadezaM svadeze vA viSayamaprApyAsaMzliSyaiva vastu prakAzayatItyarthaH / nanu sarvatrendriyatve tulye'pi nayanAtiriktAnAmindriyANAM prApyakAritvaM nayanasya manasazcAprApyakAritvamiti kuto vizeSa iti cenna, upaghAtAnugrahadarzanAdrasanAdInAM prApyakAritvaM, dRzyate hi trikaTukAdyAsvAdane, azucyAdipudgalAghrANe, karkazakambalAdisparzane, bheryAdizabdazravaNe teSAmupaghAtaH, kSIrazarkarAdhAsvAdane, karpUrapudgalAghrANe, mRdutUlikAdisparzane, mRdumandazabdAdyAkarNane'nugrahaH / nayanasya nizitakarapatraprollasadbhallAdivIkSaNe'pi pATanAdyupaghAtAnavalokanAt candanAgarukarpUrAdyavalokane'pi zaityAdyanugrahAnanu bhavAt / manasazca vahnayAdicintane'pi dAhAdyupaghAtAdarzanAt, jalacandanAdicintAyAmapi pipAsopazamanAnugrahA'sambhavAzca na prApyakAritvam / na ca nayanasyAprApyakAritve'nugrahopaghAtAbhAvau vyabhicarataH, dRzyate hi ghanapaTalavinirmuktaM naidAghAryamANaM nirantarabhavalokayatazcakSuSo vighAtaH, rAkAnizAkarakaranikurumbaM taraGgamAlAmaNDitaM jalaM haritaM tarumaNDalaM zAdvalaJca nirantaraM nibhAlayato'nugraha iti vAcyam, sarvathA viSayakRtAnugrahopaghAtAsambhavasyAnuktatvAt / kintvetAvaMdeva vadAmo yadA viSayaM viSayatayA cakSuravalambate tadA tatkRtAvanugrahopaghAtau tasya na bhavata ityaprApyakAri tat, zeSakAlantu prAptenopaghAtakenAnugrAhakeNa vopaghAto'nugrahazca bhaviSyati, dinakarasya vaMzavaH prasaraNazIlA yadA tatsaMmukhamavalokyate tadA te cakSurdezaM prAptAzcakSurupaghnanti, svabhAvazItalArazItakararazmayo'pi samprAptA eva cakSuranugRhNanti, taraGgamAlAsaGkalajalAvalokane ca jalabindusaMpRktapavanasaMsparzanAnugrahaH, haritatarumaNDalazAdvalavilokane ca tacchAyAsamparkeNa zItalabhUtavAyusaMsparzAdevAnugrahaH, anyadA tu jalAdhavalokane'nugrahAbhimAna upaghAtAbhAvAdbhavati, nAnyathA / prApyakAritve tu samAne samparke yathA sUryamIkSamANasya sUryeNopaghAto bhavati tathA vaizvAnarajalazUlAdhavalokane dAhakledapATanAdayaH kasmAnna bhavanti, kiJca yadi 1. viSayaparicchedamAtrakAle'nugrahopaghAtazUnyatA hetuH, pazcAttu ciramavalokayataH pratipattuH prAptena ravikiraNAdinA candramarIcinIlAdinA vA mUrtimatA nisargata eva kenApyupaghAtakenAnugrAhakeNa vA viSayeNopaghAtAnugrahI bhavetAmiti bhAvaH // 2. na ca nAyanarazmayo netrAnnirgatya viSayaM prApya sUryabimbarazmaya iva prakAzayanti, ravibimbarazmaya iva ca sUkSmatvAnna vAdibhisteSAM dAhAdaya iti vAcyam, nAyanarazmigrAhakamAnAbhAvAt, tathAtve'pi teSAmabhyupagame'tiprasaGgAt, na ca vastuparicchedAnyathAnupapattireva tatra liGgamiti vAcyam, tAnantareNApi tatparicchedopapatteH nahi manaso razmayassanti, vastu ca paricchidyate na ca tadapi prApyakAryeveti vAcyam, aprApyakAritvasya TIkAkaddhirvakSyamANatvAta / hetvantareNApi tasyAprApyakAritvamAha yadi cakSariti //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare 60 cakSuH prApyakAri tadA svadezagatarajomalAJjana-zalAkAdikaM kuto na pazyati tasmAdaprApyakAryeva / nanu yadi cakSuraprApyakAri bhavettarhi dUravyavahitAnapyarthAn gRhNIyAt manovat na ca tathA, kintu anAvRtamadUrabhavamevArthaM, tasminneva tasya sambandhasambhavAt, anyathA''varaNabhAvAdanupalabdhiranyathopalabdhiriti na syAt, nahi tadAvaraNamupaghAtakaraNasamartham, prApyakAritve tu murttadravyapratighAtAtsambhavatyAvaraNAdikam, maivam, dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt, na khalu mano'pya zeSAn viSayAn gRhNAti tasyApi sUkSmesvAgamAdigamyeSvartheSu mohadarzanAt tasmAd yathA mano'pyakAryapi svAvaraNakSayopazamApekSatvAnniyataviSayaM tathA cakSurapi svAvaraNakSayopazamApekSatvAdaprApyakAryapi yogyadezAvasthitaniyataviSayamiti na vyavahitopalambhaprasaGgo nApi dUradezasthitAnAmiti / dRSTaJcaitadaprApyakAritve'pyayaskAntasya svabhAvavizeSAdeva yogyadezApekSaNam / anyathA sarvANyapyayAMsi jagadvarttIni tena AkRSyeran na tu pratiniyatameva / na cAyaskAnto'pi prApyakArI, chAyANubhissamAkRSyamANavastusambandhAt chAyANUnAM sUkSmatvAdeva nopalambha iti vAcyam, tadgrAhakapramANAbhAvAt / na cApramANakaM pratipattuM zakyamatiprasaGgAt / na ca yadAkarSaNaM tatsaMsargapUrvakaM, yathA'yogolakasya sandaMzena AkarSaNaJcAyaso'yaskAntena, tatra sAkSAdayaso - 'yaskAntena saMsargasya pratyakSabAdhitatve'pi sUkSmachAyANubhirnirvAhya iti vAcyam hetoranaikAntikatvAt, mantreNa hi vyabhicAraH, sa smaryamANo vivakSitaM saMsargAbhAve'pyAkarSi chAyANubhirayAMsIva kASThAdInyapyAkRSyeran sambandhAvizeSAt / na cAsti tatra zaktipratiniyama yati vAcyam, aprAptAvapi tenaiva nirvAhe chAyANukalpanAyA vaiyarthyAt / na ca cakSuH prApyakAri vyavahitArthAnupalabdheriti pramANaM tatsAdhakamastIti vAcyam, vyAptyasiddheH kAcAbhrapaTalasphaTikairantaritasyApyupalabdheriti na tasya prApyakAritvamiti // samprati cakSurviSayabhUtarUpaprakAramAha rUpamiti / paJcavidhamiti / etadvyatiriktaharitAdirvaNAnAM paJcavidhavarNeSu dvayAdInAM melanena jAyamAnatvAnnAdhikarUpazaGkA, ata eva te haritAdayassAnnipAtikA iti kathyante, ete dravyAtkathaJcidbhinnAH, kathaJcittAdAtmyamevA-nayossambandho viziSTabuddhiniyAmakaH, nIlo ghaTo nIlarUpavAn ghaTa iti pratiteH, na tu samavAyaH, nIlo ghaTa ityatra nIlapadasya vinA'nupapatti lAkSaNikatvApatteH, samavAyasya pramANabAdhitatvAcca / tathAhi samavAyibhyassa bhinno'bhinno vA syAt, yadyabhinnastarhi na kazcana samavAyo'sti, samavAyibhiravyatiriktatvAttatsvarUpavat / yadi bhinnassa kathaM samavAyiSu vartate sAmastyenaikadezena vA, yadi sAmastyena, tarhi pratisamavAyi 1. prayogazca cakSurna viSayapariNAmavat aprApyakAritvAt manovaditi, aprApyakAritve satyapi, nAvizeSeNa sarvArtheSu manaH pravarttata iti vyabhicAraM jJAnadarzanAvaraNAdeH pratibandhakatvaJcAha dRSTAntasyeti /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 13, dvitIya kiraNe tasya paryAptatvena samavAyanAnAtvaprasaGgaH, yadyekadezena tarhi niraMzatA'bhyupagamavyAghAtaH, ekAvayavAvacchedena vRtteH| kiJcaikadezenApi samavAyasya kena sambandhena vRttitA, na samavAyenA'pasiddhAntAt / na svarUpeNa, tasya pratiyogyanuyogibhinnatvAbhAvena zUnyatvAt samavAyinorapi svarUpeNaiva vRttitAprasaGgAt, yadi svarUpasambandhasya bhedastarhi tasyApi svarUpiSu vRttitAyAM sambandhAntara-prasaGgenAnavasthApAtAditi yatkiJcidetat // cakSanuM lakSaNa kahe che bhAvArtha - "rUpagrAhaka indriyacakSu, aprApyaprakAzakArI che. rUpa, ceta-lAla-pILo-lIlo ane kALo ema pAMca prakAranuM che." vivecana - ahIM lakSya, indriyavyavahArane bhajanAra nivRtti-upakaraNa-labdhi-upayoga rUpI indriya samajavAnI che, kema ke-nivRtti Adi cAramAMthI koI ekanA vinAza thavA chatAMya rUpagrahaNano asaMbhava che. lakSaNa - rUpaviSayaka jJAna sAdhanatva hoya chate indriyatva, e cakSu indriyanuM lakSaNa che. padakRtya - AtmA AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "indriyatva'nuM grahaNa che. rasana AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "rUpaviSayaka jJAnasAdhana- sati' ema kaheluM che. ahIM A samajavAnuM che ke-eka ja vastumAM avasthAnA bhedathI rUpa Adi arthasvarUpapaNuM che. AMkhathI rUpa Adi arthasvarUpapaNuM che. AMkhathI je dravya ja (modaka dravya ja) dekhAyuM, te ja jIbhavaDe cakhAya che, ghANavaDe suMghAya che, sparzanavaDe sparzAya che, te ja atyaMta kaThina thayeluM khavAtuM avAja kare che. te dravyanA koI eka bhAgamAM rUpa, koI eka bhAgamAM rasa ane koI eka bhAgamAM gaMdha Adi rahelA nathI. tethI te ja eka pudgaladravya cakSunI viSayatAne pAmeluM, zveta Adi AkAre viSayapaNAe pariNatine pAmatuM "rUpa' tarIkenA vyavahArane yogya bane che. rasana indriyanA grahaNa viSayatAne pAmeluM, tIkhA vagere pariNAmane bhajanAruM te ja pudgala dravya "rasa' tarIkenA vyavahArane pAme che. A pramANe bIjI indriyone prApta pudgaladravyamAM te te artha-viSayavyavahAra jANavo. dekhAya che kejema eka ja puruSa, pitA-bahena-bhAI Adi aneka puruSonI apekSAe te te prakAre vyavahArane yogya bane che ane puruSabhedanI pratipattivALA bane che, tema aneka grahaNanI apekSAe eka-abhinna te ja pugaladravya bhedane pAme che. tethI te dravya, indriyo aneka hoI aneka AkArarUpa Adi bhedane pAme che. svanimittathI eka AkAravALuM che, kema ke dravyanuM je potAnuM aMtaraMga lakSaNa che tenAthI viziSTa che. te A cakSu indriya, utkRSTatAthI AtmAMgulathI mApela kAMI adhika eka lAkha jojanamAM rahela prakAzanIya rUpane grahaNa kare che. jaghanyathI aMgulanA saMkhyAmAM bhAgapramita pradeza svarUpane grahaNa kare che. zaMkA - cakSu indriya, viSayabhUta padArthone sparza karIne jJAna pedA kare che ke, nahi sparza karIne? samAdhAna - 'aprApyaprakAzakAri iti viSayanA dezane ke potAnA dezamAM viSayane sparza karyA vagarasaMyoga karyA vagara vastuno-viSayano prakAza-jJAna kare che. arthAt cakSu indriya aprApyaprakAzakAri che. yogya dezamAM vyavasthita ja rUpane zarIradezamAM rahelI cakSu indriya grahaNa kare che.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare 2 zaMkA- sarva indriyomAM indriyatna samAna chatAM, nayanathI bhinna IndriyomAM prApyakAripaNuM ane nayanamAM tathA manamAM aprApyakAripaNuM che, evo bheda zAthI che? samAdhAna - upaghAta (hAni) ane anugraha(lAbha)nuM darzana hovAthI rasana Adi indriyomAM prApyakAripaNuM che. kharekhara, dekhAya che ke-trikaTuka (sUMTha-marI-pIpuranA samudAya)nA AsvAdanamAM (bhojanamAM), azuci Adi pudgalone suMghavAmAM, kharabacaDA sparzavALI kaMbala Adine aDakavAmAM ane bherI AdinA zabda sAMbhaLavAmAM te indriyomAM upaghAta (hAni) thAya che. dUdha-sAkara AdinA bhojanamAM, kapUra Adi pudgalone suMghavAmAM, komala rUnI gAdI-tarAI Adine aDakavAmAM ane mUdu-maMda-madhura zabda Adine sAMbhaLavAmAM te indriyomAM anugraha (lAbha) thAya che. nayanamAM tIkSaNa karavata-dhAradAra bhAlA vagere jovA chatAM pATana (phADavuM) vagerarUpa upaghAta dekhAto nathI, temaja caMdana-agarU-kapUra Adi jovA chatAM zItatA AdirUpa anugraha-lAbhano anubhava thato nathI; mATe nayana aprApyakArI che. manamAM agni AdinuM ciMtana chatAM dAha AdirUpa upaghAta dekhAto nathI. jala-caMdana AdinA ciMtana chatAM tarasanI zAntirUpa anugrahano asaMbhava hoI aprApyakAripaNuM che. zaMkA - nayananI aprApyakAritAmAM je anugraha ane upaghAtano abhAva kahyo che, temAM vyabhicAra Ave che. kharekhara, dekhAya che ke-meghamAlA-ghanaghaTA vagaranA grISmaRtunA sUrya sAme niraMtara jonArane cakSumAM upaghAta thAya che ane pUrNimAnA sola kaLA pUrNa caMdramAnI cAMdanIne, mojAMonI paraMparAthI suzobhita jalane, hariyALI vanaspatine ane lIlAchama ghAsane niraMtara jonAranI cakSumAM anugraha-lAbha che, to cakSumAM anugraha upaghAta nathI ema kema kahevAya? samAdhAna - sarvathA viSayakRta anugraha-upaghAtano asaMbhava kahelo nathI. paraMtu eTaluM ja ame kahIe chIe ke-jayAre viSayane viSayapaNAe cakSu avalaMbe che, tyAre te cakSune viSayakRta anugraha-upavAta thatA nathI, viSayanA paricchedanA mAtra kALamAM anugraha-upaghAtazUnyatA hetu che. jyAre cakSuno sUryanI sAthe saMyoga thayo, tyAre ekavAra sUryanA darzanamAM paNa cakSumAM upaghAta thavo joIe te pramANe upaghAta thato nathI. niraMtaraparAe sUryanA darzanamAM to sUryanA kiraNo ja cakSudezamAM prApta thayelAM te cakSudezane tapAve che. caMdra AdinA darzanamAM to upaghAtanA abhAvathI ja anugrahanuM abhimAna che. arthAt cakSanA prathama samaye sarya-caMdradeza pratye gamanamAM anugraha-upaghAta nathI. paraMtu prAptaravikiraNa AdithI anavarata avalokana thaye chate, cakSumAM upaghAtanI upapatti ane naisargika saumya Adi guNavALA caMdra AdinA avalokana thaye chate, upaghAtanA abhAvarUpa anugrahanA abhimAnanI upapatti che.] mATe te cakSu aprApyakArI che. bAkInA kALamAM to prApta ja upaghAtakAraka ke anugrahakArakathI upaghAta-anugraha thaze. kharekhara, sUryanA prasaraNa svabhAvavALA kiraNo jyAre te cakSu sanmukha jovAya che, tyAre te kiraNo cakSudezamAM prApta thayelA upaghAta kare che. svabhAvathI ThaMDI, caMdranI razmio saMprApta thayelI ja cakSumAM anugraha kare che. mojAMothI vyApta jaLAzaya jaLanA avalokanamAM, jaLabiMduonI sAthe saMparka pavananA sparzathI, temaja hariyALI vanaspati-lIlAchama ghAsavALA khetaronA darzanamAM ane tenI chAyAnA saMbaMdhathI ThaMDAgAra vAyunA sparzathI AMkhamAM anugraha che. prathama darzananA samayamAM to jaLa Adi avalokanamAM anugrahanuM abhimAna upaghAtanA abhAvathI thAya che. prathama darzananA samaya sivAya zeSakALamAM anugrahAbhimAna nathI. jo cakSune prApyakArI mAnavAmAM Ave, to
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 13, dvitIya kiraNe 63 baMneno saMbaMdha samAna hoya chate, ema sUryane jonAranI AMkhamAM sUryathI upaghAta thAya che, tema agni-jaLazUla (bhAlo) AdinA avalokanamAM kramazaH dAha-bhIMjAvuM-pATana chedavuM-phADavuM), arthAt tema AMkha kema jaLatI nathI ? bhInI kema thatI nathI ? phATatI kema nathI ? vaLI jo cakSu prApyakArI che, to potAnA (AMkhanA) bhAgamAM rahela dhULa, mela, aMjana(kAjaLa)nI zalAkA vagerene kema jotI nathI? tethI cakSu aprApyakArI ja che. niyananI razmio netramAMthI nIkaLI viSayane pAmI sUryabiMbanI razmionI mAphaka prakAza kare che. sUryabiMbanI razmiomAM jema sUkSma hovAthI vahni AdithI teomAM dAha Adi thatAM nathI, ema nahIM bolavuM; kema ke-nayana saMbaMdhI razmigrAhakapramANano abhAva che. tema mAnavAmAM teomAM atiprasaMga che. vastuparicchedanI anyathA anupapatti je hetu che' ema nahIM bolavuM, kema ke-nayanarazmione mAnyA sivAya tenA paricchedanI upapatti che. jema manamAM razmio nathI ane vastune jANe che. "te mana paNa prApyakArI che' ema nahIM kahevuM, kema ke-manamAM aprApyakArIpaNuM che, ema TIkAkAra AgaLa upara sAbita karanAra che.] zaMkA - jo cakSu aprApyakArI hoya, to dUra-vyavahita padArthane paNa grahaNa kare ja. jema ke-mana. paraMtu tevI rIte cakSu grahaNa karI zakatI nathI, AvaraNa vagaranA najIka rahela padArthane grahaNa karI zake che. temAM ja tenA saMbaMdhano saMbhava che. jo ema na mAno, to AvaraNa hovAthI anupalabdhi ane AvaraNanA abhAvathI upalabdhi na thavI joIe. te AvaraNa upaghAta karavA mATe samartha thatuM nathI. prApyakArIpaNAmAM to mUrtadravyanA pratighAtathI AvaraNa Adi saMbhave che, mATe cakSu prApyakArI mAnavI joIe ne? samAdhAna - ahIM dAtta sAdhyavikala che. (jema zabda nitya che, amUrta hovAthI, jema ke-du:kha. ahIM duHkharUpa daSTAnta jema sAdhyadharmarUpa nityasvarahita che, tema ahIM manarUpa daSTAnta viSayaparimANabhAvarUpa sAdhyadharmathI rahita che; kema ke-mana viSayaparimANavALuM-niyata viSayavALuM che.) kharekhara, mana paNa samasta viSayone grahaNa karatuM nathI. te manamAM paNa sUkSma Agama AdithI gamya padArthomAM mohanuM darzana che. tethI jema mana, aprApyakArI paNa sva AvaraNanA kSayopazamanI apekSAvALuM hoI niyata viSayavALuM che, tema cakSu paNa (cakSu viSayaparimANavALuM nathI, kema keaprApyakArI che. jema ke-mana. aprApyakArI paNa hovA chatAM sAmAnyathI sarva padArthomAM mana pravartatuM nathI, mATe vyabhicArane ane jJAna-darzanAvaraNAdinA pratibaMdhakatvane kahe che ke-"daSTAMntanI sAdhyavikalatA hovAthI.) sva AvaraNanA kSayopazamanI apekSAvALuM hoI, aprApyakArI paNa yogya dezamAM avasthitaniyata viSayavALuM che, mATe vyavahitanA upalaMbhano prasaMga nathI, temaja dUradezastha padArthonA grahaNano prasaMga nahIM Ave. ayaskAMta (lohacuMbaka) aprApyakArI chatAM viziSTa svabhAvathI ja yogya dezanI apekSA rAkhe che. zaMkA - ayaskAMta paNa prAptakArI che, kema ke-chAyAnA paramANuothI kheMcAtI vastunA saMbaMdhathI prApyakArI che. chAyAnA paramANuo sUkSma hovAthI ja dekhAtA nathI.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - tene sAbita karanAra pramANa nahIM hovAthI amAnya che. jo pramANa vagaranI vastu mAnavAmAM Ave, to atiprasaMga nAmaka doSa Ave che. [lohacuMbaka ane loDhuM paraspara saMyukta nahIM hovA chatAM temAM AkarSaNa dekhAya che, mATe lohacuMbaka aprApyakArI che.] zaMkA - je AkarSaNa che, te saMbaMdhapUrvaka ja che. jema loDhAnA goLAnuM sANasIthI AkarSaNa che, tema lohacuMbakathI loDhAnuM AkarSaNa saMyogapUrvaka che. tyAM sAkSAt lohacuMbakathI loDhAno saMsarga pratyakSathI bAdhita hovA chatAM sUkSma chAyAnA paramANuo dvArA saMsargano nirvAha kema nahIM? samAdhAna - je AkarSaNa che, te saMsargapUrvaka che. e hetu vyabhicAravALo che. kharekhara, maMtranI sAthe vyabhicAra Ave che. te maMtranuM barobara smaraNa thatAM, saMsarganA abhAvamAM paNa vivalita iSTa vastune jema maMtra AkarSe che, tema chAyAnA paramANuothI loDhuM kheMcAya che. tevI rIte lAkaDAM vagere paNa kheMcAvavA joIe ne? kema ke-saMbaMdhamAM vizeSatA nathI. zaMkA - tyAM zaktino niyama che eTale doSa kema Ave ? samAdhAna - aprAptimAM paNa te zaktinA niyamathI jo nirvAha thAya che, to chAyAnA paramANuonI kalpanA nirarthaka ja che. tethI zaktinA niyamathI saMyoga vagara lohacuMbakathI loDhAnuM AkarSaNa che, bIjAonuM nahIM. zaMkA - cakSu prApyakArI che, kema ke-vyavahita arthanI aprApti che. A pramANe prApyakAritA sAdhakapramANa che ne? samAdhAna - kAca-abarakhanA paTalo sphaTika AdithI vyavahita-aMtarita padArthanI paNa upalabdhi che ja, vaLI AjanA jamAnAmAM naMbaranA cazmAothI aMtarita AMkhathI vadhAre spaSTa dekhAya che.) mATe cakSanuM prApyakArIpaNuM nathI paraMtu cakSu aprApyakArI ja che. cakSunA viSayabhUta rUpanA prakArane kahe che. pAMca prakAranA rUpathI bhinna harita (lIlo-pILo mizrita varNa) Adi varNo, pAMca prakAranA varSo paikI be vagere varNonA mizraNathI pedA thatA hoI pAMca prakAranA rUpa karatAM adhika rUpanI zaMkA nathI. ethI ja harita Adi varNo "sAnnipAtika mizrita varNo kahevAya che. [A zveta Adi zabdo varga mATe puliMga che ane vizeSya sAthe traNeya liMgamAM vaparAya che.] A zveta Adi varSo dravyathI kathaMcit bhinna che. varNavALA dravyano ane varNano arthAt A guNaguNIno kathaMcit tAdAbhya saMbaMdha viziSTa buddhiniyAmaka che, kema ke-"nIlo ghaTaH" ahIM nIlarUpavALo ghaDo che, evI pratIti che. ahIM viziSTa buddhiniyAmaka saMbaMdha samavAya saMbaMdha nathI, kema ke-"nIlo ghaTA A pramANenA vAkyamAM nIlapadanI anupapatti (tAtparyanI ke anvayanI anupapatti) sivAya nIlAdi rUpa viziSTamAM lakSaNa mAnavAthI nIlapadamAM lAkSaNika padavanI Apatti Ave che. vaLI samavAya, pramANathI bAdhita che. samavAyiothI te samavAya bhinna che ke abhinna che? jo abhinna che, to koI samavAya ja nathI, kema ke-jema samavAyionuM svarUpa che tenI mAphaka samavAyaothI abhinna che. jo bhinna che ema kaho, to
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 14, dvitIya kiraNe 65 samavAyiomAM samavAya kevI rIte rahe che? zuM samasta bhAgathI rahe che ke eka bhAgathI rahe che? jo samastapaNAe rahe che ema che, to dareke dareka samavAyamAM te samavAyanI paryApti (pUrNatA) hovAthI nAnA aneka samavAyapaNAno prasaMga Avaze ! jo ekadezathI kaho, to niraMzatA(niravayatA)nA svIkArano vyAghAta thAya che, kema ke-eka avayavanA AdhAre rahe che. vaLI ekadezathI paNa samavAya kayA saMbaMdhathI rahe che ? samavAyathI rahe che ema na kahevAya, kema ke-apasiddhAnta thAya che. svarUpathI samavAya rahe che ema nathI, kema ke-pratiyogI (Adheya) ke anuyogI(AdhAra)thI bhinnatAno abhAva hoI, svarUpathI vRttitAnuM zUnyapaNuM hoI samavAyiomAM paNa svarUpathI vRttitAno prasaMga che. jo ema kaho ke-samavAya e svarUpasaMbaMdhano bheda-prakAra che, to te samavAyane svarUpIomAM rahevAmAM bIjA saMbaMdhano prasaMga AvatAM anavasthAdoSano pAta thAya che. mATe samavAyane mAnavAnI jarUra nathI, mAtra kathaMcit tAdAbhyasaMbaMdha ja guNa-guNIno viziSTa buddhiniyAmaka mAnavo vyAjabI che. atha rasanendriyaM nirUpayatirasagrAhakamindriyaM rasanaM, prApyakAri / rasazcAmalamadhuratiktakaSAyakaTubhedena paJcavidhaH // 14 // rasagrAhakamiti / rasyata AsvAdyate iti rasaH, tadviSayakajJAnasAdhanamindriyaM rasanamityarthaH, rasaviSayakamatijJAnasAdhanatve satIndriyatvantu lakSaNam, kRtyaM pUrvavadUhyam / nedamindriyaM cakSurvadaprApyakAri kintu jaghanyato'GgalADasaMkhyeyabhAga pramitapradezAdAgatamutkarSeNa navayojanAdAgataM vA svadezamAliGgi tamAtmapradezairAtmIkRtaM rasaM gRhNAtItyAzayenAha prApyakArIti / svadeze viSayaM spRSTaM tato baddhaM prApya rasanendriyaM jJAnamutpAdayati, zrotrApekSayA'syApaTutvAt zabdApekSayA ca rasasya stokatvAt bAdaratvAcceti bhAvaH / rasaM vibhajate rasazceti / agnidIpanakRdamlaH, pittAdiprazamano madhuraH, zleSmAdidoSahantA tiktaH, raktadoSAdyapahartA kaSAyaH, galAmayAdiprazamanaH kaTuH / tathA ca bhiSakzAstra - "amlo'gnidIptikRtsnigdhaszophapittakaphApahaH / kledanaH pAcano rucyo mUDhavAtAnumlomakaH // pittaM vAtaM viSaM hanti dhAtuvRddhikaro guruH / jIvanaH klezakRdbAlavRddhakSINaujasAM hitaH // zleSmANamaruci pittaM tRSaM kuSThaM viSaM jvaram / hanyAttikto raso buddheH kartA mAtropasevitaH // raktadoSaM karpha pittaM kaSAyo hanti sevitaH / rUkSazzIto guNagrAhI rocakazca svarUpataH // kaTurgalAmayaM zophaM hanti yuktyopasevitaH / dIpanaH pAcako rucyo bRMhaNo'tikaphApahaH" iti / lavaNastu madhurAdisaMsargajatvAnna pRtagukta iti // - rasanendriyanuM nirUpaNa ____ bhAvArtha - "2sanI Jus 5ndriya 'rasana' ThevAya che. te prAyaDarI cha bhane 24 maatto-miitthii-taapiitUro ane kaDavo, evA bhedathI pAMca prakArano che."
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 tattvanyAyavibhAkare vivecana - cakhAya te rasa. te rasaviSayaka jJAnasAdhanabhUta indriya "rasana' che. rasaviSayaka matijJAnanuM sAdhana hoya chate indriyatva, e rasana indriyanuM lakSaNa che. padakRtya pUrvanI mAphaka vicAravuM. A rasana indriya cakSunI mAphaka aprApyakArI nathI, paraMtu jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramita pradezathI ke utkRSTathI nava jojanathI Avela potAnA dezamAM saMskRSTa saMnikRSTa AtmapradezodvArA te AtmasAt karela rasane grahaNa kare che. arthAtu potAnA pradezamAM pahelAM aDakela ane pachIthI baddha thayela rasanAmaka viSayane prApta karIne rasanendriya jJAna utpanna kare che. zrotra indriyanI apekSAe (maMda zaktivALA) apaTu hovAthI, zabdanI apekSAe rasa thoDo ane bAdara hovAthI (sattara abhAvaka hovAthI) rasana indriya sRSTabaddha rasanAmaka viSayane grahaNa kare che. 0rasano vibhAga kare che. khATo rasa jaThara agnine sateja karanAro che. mITho rasa pitta Adine zAnta karanAro che. tIkho rasa kapha vagerenA doSane haranAro che. tUro rasa lohInA vikArarUpa doSane dUra karanAro che ane kaDavo rasa gaLAnA roga Adine zamAvanAro che. tathA ca vaidyazAstra kahe che ke-"khATo rasa agnidIpti kare che. snigdha rasa sojA-pitta-kaphane haNanAro che. kaledana rasa pAcana-rucikara-mUDhavAtane anukULa che. (madhura) guru rasa pittane-vAtane-viSane haNe che, dhAtuvRddhi kare che. jIvADanAro rasa klezakArI, bAlavRddhakSINabalIone hitakArI che. tIkho rasa-kaphane, arUci-pitta-tarasa-koDha-viSa-javarane haNe che. mAtrAthI sevelo rasa buddhikArI che. tUro rasa raktadoSane-kapha-pittane sevelo haNe che. lUkho rasa ThaMDo-guNagrAhIsvarUpathI rocaka che. kaDavo rasa yuktithI sevelo, gaLAnA rogane, sojAne haNe che. dIpana rasa pAcakarucikara-vRddhikArI ane ati kaphane haNanAro che." Iti. khAro rasa to madhura AdinA saMyogathI janya hoI judo kahelo nathI. ghrANaM lakSayati gandhajJAnAsAdhAraNakAraNamindriyaM ghrANam, prApyakAri / gandho'pi surbhidurbhimena divi che 5 / gandhajJAneti / gandhyata AghrAyata iti gandhastadviSayakajJAne yadasAdhAraNaM kAraNamindriyaM tad ghrANamityarthaH / saMbhinnasrotolabdhivAraNAyAsAdhAraNeti, evaM sarvatredaM vAcyam / nahi sA gandhajJAnamAtre'sAdhAraNaM kAraNaM kintu ekAdhikaviSayakajJAna eveti / lakSaNaM kRtyaJca pUrvavat / idamapi rasanavajjaghanyato'GgalAsaMkhyeyabhAgapramitadezAdutkarSeNa navayojanAdAgataM svadezaM spRSTaM ... 1. nanu ghrANasya prApyakAritvaM na yujyate, svadezAdbhinadezasthasyApi svaviSayasyaiva gRhNato'nubhavasiddhatvAt / karpUrakuMkumakusumAdInAM dUrasthAnAmapi gandhasyAnubhavAditi cenna, anyata Agatya gandhena ghrANendriyasya sparzanAt vAyunA hi preritassakriyaH pudgalamayo gandho ghrANendriyaM spRzati, anyathA ghrANendriyasya tatkRtAnugrahopaghAtau na syAtAm, dRzyate ca karpUrAdigandhapraveze indriyAnugrahaH, azucyAdigandhapraveze pUtirogArzovyAdhirUpo ghrANasyopaghAta iti, evaM zrotre'pi bhAvyam //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ritIyo mA / sUtra - 25-6, dvitIya viro baddhaJca gandhaM gRhNAtItyAzayenAha prApyakArIti / gandhaM vibhajate gandho'pIti / saumukhyakRtsurabhimukhyakRdurabhiriti // ghANa indriyanuM lakSaNa bhAvArtha - "gaMdhajJAnamAM asAdhAraNa kAraNabhUta indriya prANI che. te prApyakArI che. gaMdha paNa surabhidurabhinA bhedathI be prakAre che." vivecana - suMghAya te gaMdha. te gaMdhaviSayaka jJAnamAM je asAdhAraNa kAraNa indriya, te "ghANa' che. saMbhinnasrotolabdhimAM (badhI indriyonA viSayonuM jJAna, te koI paNa indriyadvArA prApta karI zake che tevI labdhimAM) ativyAptinA vAraNa mATe "asAdhAraNa' evuM pada mUkela che. A pramANe saghaLI indriyalakSaNomAM bolavuM. te labdhi gaMdhajJAna mAtramAM asAdhAraNa kAraNa nathI, paraMtu eka adhika sarva viSaya viSayakajJAnamAM ja kAraNa che, sAdhAraNa kAraNa che. lakSaNa ane padakRtya pUrvanI mAphaka samajavuM. A dhrANendriya paNa rasananI mAphaka jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga pramita dezathI ke utkRSTatAthI nava jojanathI Avela svadezamAM spaSTa (zaMkA-dhrANendriyamAM prApyakAripaNuM yuktiyukta nathI, kema ke-potAnA dezathI bhinna dezamAM rahela paNa potAnA viSayane grahaNa karatI dhrANendriya anubhavasiddha che. kapUra-kesara-puSpa Adi dUrastha chatAM, teonI paNa gaMdhano anubhava thAya che ja ne? samAdhAna-anya sthAnathI AvIne gaMdha dhrANendriyane sparze che. kharekhara, puSpa AdimAM rahenAra svabhAvathI ke vAyuthI prerita gativALA banelA gaMdha Adi pudgalo ke pugalamaya gaMdha AvIne dhrANendriyane aDake che. anyathA dhrANendriyamAM gaMdhakRta anugraha upaghAta na thAya. ane dekhAya che kekapUra AdinA surabhigaMdhanA pravezamAM indriyAnugraha ane azuci AdinA durabhigaMdhanA pravezamAM pUtiroga (kharAba vAsa nAkamAMthI Ave evo eka roga) harasano rogarUpa arzI vyAdhirUpa dhrANamAM upaghAta thAya che. evI rIte zrotramAM paNa samajavuM.) ane baddhagaMdhane grahaNa kare che. gaMdhano vibhAga kare che. sumukhatAne karanArI sugaMdha "surabhi' che, vimukhatA karanArI durgadha "durabhi' kahevAya che. sugaMdhathI mukha malakAya che, durgadhathI mukha karamAya che. sparzanaM lakSayati sparzagrAhakamindriyaM tvaka, prApyaprakAzakAriNI / zItoSNasnigdharUkSamRdukarkazagurulaghurUpeNASTavidhassparzaH // 16 // sparzagrAhakamiti / lakSaNaM kRtyamUhyam / asyendriyasya nirvRtterna bAhyAbhyantarabhedo varttate / tvagindriyamapi rasanAdivattAvatpramANAdAgataM viSayaM prApya jJAnamutpAdayatItyAha prApyeti / sparzaM vibhajate zIteti //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 tattvanyAyavibhAkare sparzana indriyanuM lakSaNa bhAvArtha - "spaMAus: 5ndriya 15, praadhy-515t29|| cha, shiit-G!-sni25-36-bhuu-iishgurU ane laghurUpathI ATha prakArano sparza che." - vivecana- lakSaNa ane padakRtya pUrvanI jema vicAravuM. A sparzana indriyanI nivRtti IndriyamAM bAhyaatyaMtarano bheda nathI. sparzana indriya paNa rasana AdinI mAphaka teTalA pramANathI Avela sparzaviSayane prApta karI jJAna utpanna kare che. sparzano vibhAga kare che zIta Adi. atha zrotraM lakSayatizabdagrAhakamindriyaM zrotram, prApyakAri / sacittAcittamizrabhedAtrividhazzabdaH // 17 // zabdeti / vAgyogaprayatnanisRSTo'nantAnantaprAdezikapudgalaskandhaprativiziSTapariNAmaH pudgaladravyasaMghAtavizeSajanmA vA garjitAdirazabdo'vaseyastadviSayakajJAnajanakamindriyaM zrotramityarthaH lakSaNaM kRtyaM prAgvadUhyam / zabdadravyANi ghrANendriyAdiviSayabhUtebhyo dravyebhyassUkSmANi, bahUni tathA tatkSetrabhAvizabdayogyadravyavAsakAni ca tatassUkSmatvAdatiprabhUtatvAttadA'nyadravyavAsakatvAJca AtmapradezaispRSTamAtrANyapi nirvRttIndriyamadhye pravizya jhaTityupakaraNendriyamabhivyaJjayanti / zrotrendriyaJca ghrANendriyAdyapekSayA svaviSayaparicchede paTutaraM, tatasspRSTamAtrANyapi tAni zrotrendriyamupalabhante nAspRSTAni zrotrendriyasya prAptaviSayaparicchedasvabhAvatvAdityAzayenAha prApyakArIti, spRSTArthagrAhItyarthaH / jaghanyenAGgalAsaMkhyeyabhAgAdAgataM prakarSeNa dvAdazayojanAdAgataM spRSTaM zabdaM gRhNAti, nAtaH parata AgataM tasya svabhAvato mandapariNAmatvAt, zrotrendriyasyApi tathAvidhamadbhutataraM balaM na vidyate yena parato'pyAgatAn zabdAn zrRNuyAditi bhAvaH / narnu zrotrasya prAptArthagrAhitvaM na yujyate, svadezAdbhinadezasthasyApi zabdasya grahaNAnubhavAt, nahi kazcicchabdaH zrotrendriye pravizannupalabhyate, navA zrotrendriyaM zabdadeze gacchat, samIkSyate, dUre eSa kasyApi zabdaH zrUyate iti janoktirapi zrUyate iti cenmaivam, zrotraM hi zabdaH prApnoti na tu zabdaM zrotramabAhyakaraNatvAdAtmanaH / te ca zabdA gatyAdikriyAvantaH pudgalamayAH, vAyunohyamAnatvAtte kriyAvanto dhUma iva, vizeSeNa dvArAnuvidhAnAttoyavat, parvatanitambAdiSu 1. nanu zabdaparamANava utpattidezAdArabhya sarvato jalataraGganyAyena prasaramabhigRhNAnAH zrotrendriyadezaM prApnuvanti prAptAMzca tAn zrotrendriyaM gRhNAti nAprAptAniti yadyucyate tarhi zabde dUrAsannAdibhedapratItirna syAt prApto hi viSyaH paricchidyamAnassarvo'pi sannihita eva, pratIyate ca dUre zabdo'ntike zabda iti tatra dUrAsannAdibheda ityAzaGkAyAmAha zrotreNa sannikRSTasyApIti /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. dvitIyo bhAga / sUtra - 17, dvitIya kiraNe pratighAtAdvAyuvaditi, zrotramapyAgataM zabdaM gRhNAti, upaghAtAnugrahopalabdheH, bheryAdimahAzabdapraveze hi zrotrasya bAdhiryarUpa upaghAto dRzyate, komalazabdapravezetvanugrahaH, zrotreNa sannikRSTasyApi zabdasya grahaNe tatra dUrAdivyavahArasya dUrAdidezAdAgatatvenopapadyamAnatvaM, dRzyate hi gandhasya ghrANendriyeNa sannikRSTasyApi grahaNe dUrAdidezAdAgatatvena dUre bakulaparimala ityAdivyavahAraH / avyavahitadezotpanne zabde dezazcAkSuSapratyakSeNa lakSyate vyavahitadezasamudbhave ca tasmin dezapratipattirAnumAnikIti / atredambodhyaM sarvastokapradezAvagADhaM cakSurindriyam tataH zrotrendriyamavagAhanArthatayA saMkhyeyaguNaM atiprabhUteSu pradezeSu tasyAvagAhanabhAvAt / tato'pi ghrANendriyamavagAhanArthatayA saMkhyeyaguNamatiprabhUteSu pradezeSu tasyAvagAhanopapatteH / tato'pi rasanendriyaM saMkhyeyaguNaM tato'pi sparzanendriyamavagAhanArthatayA'saMkhyeyaguNam / evameva pradezArthatayApi / sarvANIndriyANi ca vartamAnArthagrAhINIti // atha zabdabhedAnAha sacitteti, jIvena mukhadvArA bhASyamANo yazzabdassa sacittaH, parasparaM pASANadvayaparisphAlanaprabhavo'cittaH, Atmaprayatnato vAdyamAneSu vAditrAdiSu samunmiSan zabdo mizraH // zrotra indriyanuM lakSaNa bhAvArtha - "zabdagrAhaka indriya zrotra che, prApyakArI che. sacitta, acitta ane mizranA bhedathI traNa prakArano zabda che." vivecana - vacanayoganA prayatnathI nIkaLelo anaMtAnaMta pradezavALA pudgalaskaMdhonA viziSTa pariNAmavALo athavA pudgaladravyanA viziSTa samudAyajanya garjita Adi zabda jANavo. te zabdaviSayaka jJAnajanaka indriya zrotra che. lakSaNa ane padakRtya pUrvanI mAphaka vicAravuM. 0 zabdadravyo (samudAya) ghrANendriya Adi viSayabhUta gaMdhAdi dravyo karatAM bahu che, sUkSma che; temaja te kSetramAM thanAra zabda-Asannazabda yogya dravyavAsaka (sattara vAsanAkAraka) che. tethI sUkSma hovAthI, atyaMta bahu hovAthI, potAnA kSetramAM najIkamAM thanAra anya zabdadravyone sattvara vAsita karavAnA svabhAvavALA hoI, AtmAnA pradezonI sAthe mAtra sparza karanAra zabdadravyo paNa nivRtti indriyanI aMdara pesI, jaldI upakaraNendriyane sparza karIne zabdadravyaviSayaka abhivyakti pedA kare che. vaLI zrotrendriya, dhrANendriya AdinI apekSAe viSayanA paricchedamAM amaMda zaktizALI paTutara che, tethI ja spaSTa mAtra paNa zabdadravyone grahaNa kare che jANe che, aspaSTane nahIM. zrotrendriya pRSTa mAtra zabdagrAhaka che, kema ke-prAptaviSayanA paricchedano svabhAva che. jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamA bhAgathI Avela ane utkRSTathI bAra jojanathI Avela spaSTa zabdane grahaNa kare che. tera Adi jojanathI Avela zabda grahaNa thato nathI, kema ke-zabda svabhAvathI maMda pariNAmI hoya che. vaLI zrotrendriyamAM paNa tathAvidha svabhAvathI abhUtatara baLa nathI, ke jethI tera jojanathI Avela zabdone sAMbhaLI zake.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - zrotrendriyamAM prApta arthanuM grAhipaNuM vyAjabI nathI, kema ke svadezathI bhinna dezamAM rahela zabdaprahaNano anubhava che. koI zabda zrotrendriyamAM praveza karato anubhavAto nathI athavA zrotrendriya zabdanA dezamAM jatI dekhAtI nathI. "dUrathI koIno paNa zabda saMbhaLAya che - AvI lokokti saMbhaLAya che ne? | samAdhAna - kharekhara, zabda zrotrendriyane sparze che, paraMtu zrotrendriya zabdadezamAM jatI nathI, kema keAtmAmAM bAhyakaraNapaNuM nathI. vaLI te zabdo gati Adi kriyAvALA-pudgalamaya che, kema ke-vAyuthI laI javAtA hoI dhUmanI mAphaka kriyAvALA che. jaLanI mAphaka vizeSathI dvAra-chidramAM janAra che, vAyunI mAphaka parvatanI mekhalA AdimAM pratighAta pAme che Iti. zrotrendriya paNa AvelA zabdane grahaNa kare che, kema ke-upaghAta-anugrahanI upalabdhi che. kharekhara, bherI Adi mahA zabdanA pravezamAM zrotramAM badhiratArUpa upaghAta dekhAya che, komala zabdanA pravezamAM to anugraha thAya che. jo zabdaparamANuo utpattidezathI AraMbhI cAreya bAjuthI jalataraMganA nyAyathI vistArane pAmatA zrotrendriyanA dezane pAme che ane prApta thayela te zabdone zrotrendriya grahaNa kare che, aprAptone nahIM-ema kahevAya che, to zabdamAM dUra-Asanna Adi bhedanI pratIti na thAya ! kharekhara, prAptaviSaya paricchedato saghaLoya sanihita ja hoya che. vaLI dUrathI (no) zabda-najIkano (thI) zabda, ema pratIta thAya che. tethI tyAM dUra-Asanna Adi bhedanI upapatti kevI rIte?] zrotradvArA sannikRSTa paNa zabdanA grahaNa thatAM, tyAM dUra Adi vyavahAranI dUra Adi dezathI AgamanarUpe upapatti che. kharekhara, dekhAya che kedhrANendriyadvArA sannikRSTa paNa gaMdhanuM grahaNa thaye chate, dUra Adi dezathI AvelanA kAraNe "dUramAM bakula parimala" ItyAdi vyavahAra, avyavahita (najIkanA) dezamAM utpanna zabda hoya chata, deza cAkSuSa pratyakSathI dekhAya che. vyavahita (dUranA) dezamAM utpanna zabda hoye chate temAM dezanI pratipatti (jJAna) anumAnagaNya che. ahIM A samajavAnuM che ke-cakSu Indriya, sarva karatAM thoDA pradezanA avagAhathI avagADha che, tenA karatAM zrotrendriya avagAhanAnI apekSAe saMkhyAtaguNA avagAhavALI che, kema ke-ati ghaNA pradezomAM tenuM avagAhana che. tenA karatAM dhrANendriya avagAhanAnI apekSAe saMkhyAtaguNA avagAhavALI che, kema ke-ati ghaNA pradezomAM tenuM avagAhana che. tenA karatAM rasanendriya (jIbha) asaMkhyAtaguNA avagAhavALI che. tenA karatAM paNa sparzanendriya asaMkhyAtaguNA avagAhavALI che. A pramANe pradezanI apekSAe samajavAnuM che. arthAt sahuthI thoDA pradezavALI nayana che. tenA karatAM saMkhyAtaguNA pradezavALI zrotra che. tenAthI asaMkhyAtaguNA pradezavALI dhrANendriya che. tenAthI asaMkhyAtaguNA pradezavALI jIbha che. tenA karatAM asaMkhyAta pradezavALI sparzanendriya che. 0 saghaLI indriyo vartamAnakAlIna viSayane grahaNa karanArI che. have zabdabhedone kahe che. sacitta-jIvano mukhadvArA bolAto je zabda, te "sacitta che." acitta-arasaparasa be pattharonA athaDAvAthI thayelo zabda "acitta che." mizra-AtmAnA prayatnathI vagADAtAM vAjiMtra AdimAMthI uThato zabda "mizra' che.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 18, dvitIya kiraNe 71 atha mano lakSayati matizrutaviSayIbhUtArthajJAnasAdhanamanindriyaM manaH, aprApyaprakAzakAri // 18 // matIti / matezzrutasya vA viSayIbhUto'rthastadviSayakajJAnasAdhanatve satyanindriyatvaM manaso lakSaNamityarthaH / matizrutAnyatarajJAnasAdhanatve satyanindriyatvamiti yAvat / audArikAditvArthaparicchedakatvalakSaNadharmadvayopetamindriyaM bhavati, ISadUnamindriyamanindriyaM manastattvaM tasyaudArikAditvadharmalakSaNadezaniSedhAt arthaparichedakatvalakSaNendriyasAdRzyAcca / arthAvagrahAt parato matijJAnameva zrutajJAnaM bhavati tacca na sarveSAmindriyANAmarthAvagrahAt parataH, kintu mano'rthAvagrahAt parato matiH zrutIbhavatIti zrutasya manoviSayatvaM bodhyam / zabdAdiSvindriyavyApArAnantaraM mano vyApriyate trikAlaviSayaJca / nanu me mano'mutra gatamityAdyanubhavena mano dehAnnirgatya jAgrati svapne vA jJeyena sambadhya jJAnamutpAdayatyata idaM kiM prApyakArItyatrAhAprApyaprakAzakArIti / jJeyena saha na saMzliSyati mano viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAccakSurvaditi, jJeyasaMparke'bhyupagamyamAne toyacandanAdicintanakAle zaityAnubhavanena sparzanavadanugRhyeta, viSazastrAdicintanasamaye ca tadvadevopahanyeta na caivaM, tasmAdaprApyakAri mana iti, tathA tasya bahirnissaraNamapi nopapadyate bhAvamanasazcintAjJAnapariNAmarUpatayA jIvAdavyatiriktatvena dehamAtra'vyApitvAt / nahi ye dehamAtravyApinasteSAM bahirnissaraNaM yujyate tadgatarUpAdivat / dravyamanasazca ghaTAdivadacetanatvena gatvApi viSayadezamakiJcitkAritvAt / na ca tasya svayamacetanatve'pi pradIpavat karaNatvAt viSayadezaM prApyA''tmano jJAnaM janayatIti vAcyam, dravyamanaso'ntaHkaraNatvAt, tathA ca prayogo yadantaHkaraNaM tena zarIrasthenaiva jIvo viSayaM gRhNAti yathA sparzanena, antaHkaraNaJca dravyaM mana iti, pradIpAdikantu bAhyakaraNamAtmana iti sAdhanavikalo dRSTAntaH / na ca mRtanaSTAdikaM vastu cintayato manasa upaghAto jJAyate, iSTasaMgamavibhavalAbhAdikaJca cintayato'nugraha iti vAcyam, asiddheH manastvapariNatAniSTapudgalanicayarUpaM dravyamano'niSTacintApravarttanena jIvasya dehadaurbalyAdyApattyA, hRnniruddhavAyuvadupaghAtaM janayati tadeva ca zubhapudgalapiNDarUpaM tasyAnukUlacintAjanakatvena harSAdyabhinirvRttyA bheSajavadanugrahaM vidhatte, ato jIvasyaivaitau anugrahopaghAtau dravyamanaH karoti, natu manyamAnamervAdikaM jJeyaM manasaH kimapyupakalpayatIti / na ca cintaiva kArzyAdyupaghAtAdijanikA na 1. tathA cAtra prayogaH bhAvamanaH jIvarUpaM na dehAbdahirnissarati dehamAtravyApitvAt ye dehamAtravRttayo na teSAM bahirnissaraNamupapadyate yathA tadgatarUpAdInAM dehamAtravyApi ca jIvarUpaM bhAvamana iti //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 tattvanyAyavibhAkare dravyamana iti vAcyam, tasyA api dravyamanojanyatvAt anyathA cintAyA jJAnarUpatvenAmUrttatayA gaganAdivadupaghAtAdyahetutvApatteH / tasmAtprApyakArIdaM na bhavatIti bhAvaH // mananuM lakSaNa bhAvArtha- "mati ke zrutanA viSayabhUta arthanA jJAnanuM sAdhana anindriyamana che, aprApyaprakAzakArI che." vivecana - matinA ke zrutanA viSayabhUta arthanA viSayavALA jJAnanuM sAdhanapaNuM hoya chate anindriyapaNuM mananuM lakSaNa kahevAya che arthAt mati ke zrutajJAnanuM sAdhanapaNuM hoI anijiyapaNuM ema lakSaNa che. audArika AdipaNuM ane arthanuM paricchedakapaNuM-evA be dharmothI yukta indriya hoya che. indriya kAryane nahIM karavAnI apekSAe aputranI mAphaka audArika AditvarUpa dharmathI hInanI apekSAe kAMIka nyUna indriya mana "anindriya' kahevAya che. teno bhAva anindriyapaNuM manapaNuM) kahevAya che, kema kete manamAM audArika Aditva dharmarUpa dezano niSedha che ane arthaparicchedakapaNArUpa indriyadharmanI samAnatA che. ahIM arthaparicchedarUpa bhAvaRRta manano viSaya che, kema ke-mananA arthAvagrahanA samaya pachI matijJAna ja zrutajJAna thAya che. vaLI te zrutajJAna sarva indriyone arthAvagraha pachI thatuM nathI, paraMtu manamAM mananA arthAvagraha pachI matijJAna zrutajJAna thAya che, mATe manano viSaya zrata che ema samajavuM. 0 je samayamAM zabda Adi viSayomAM indriyonA vyApAra thAya che, te samayamAM manano vyApAra thAya che (indriyonI sAthe mana joDAya che) ane traNa mALanA viSayavALuM mana che. zaMkA - "mAruM mana merU Adi amuka pradezamAM gayuM-AvA anubhavathI jAgatAnuM ke sUtelAnuM mana, dehamAMthI nIkaLI zeyanI sAthe saMbaMdha karI jJAnane pedA kare che. to zuM A mana prANakArI che? samAdhAna - mana aprApyakArI che. mana zeyanI sAthe saMyoga karanAruM nathI, kema ke- cakSunI mAphaka viSayakRta anugraha ke upaghAtano manamAM abhAva che. (sUtelAne potAnA svapnAnA anubhavanI dazAmAM pratIti thAya ke-huM hamaNAM merUzikhara upara anupama kusumanI parimalano anubhava karato chuM. paraMtu tenuM zarIra zayanadezamAM raheluM ja-ema nikaTavartI sarva pramAtAothI anubhavAya che, ema avazya mAnavuM ja rahyuM. jo ketenuM zarIra zayanadezamAM raheluM ja che, paraMtu merUzikhara upara gayeluM che evI pratIti thAya che. te jJAna jema bhramarUpa che, tema mana paNa zarIramAM che, paraMtu merU Adi upara gayeluM che, evI pratIti bhramarUpa hoI asatya ja che, mATe mananI merU Adi dezagamananI siddhi nathI.) jo mananI sAthe zeyano saMyogasaMbadha svIkAravAmAM Ave, to pANI-caMdana AdimAMnA ciMtanakALamAM sparzana indriyanI mAphaka zItatAnA anubhavarUpa anugraha thavo joIe! zastra AdinA ciMtanakALamAM tenI mAphaka upaghAta thavo joIe ! A pramANe kadI banatuM nathI, mATe mana aprApyakArI che. temaja te mananuM zarIramAMthI bahAra nIkaLavuM paNa ghaTatuM nathI, kema ke-bhAvamana ciMtAjJAnapariNAmarUpa hoI, AtmAthI abhinna hoI zarIra mAtra vyApaka mana che. [tathAca ahIM anumAnaprayoga che ke-jIvarUpa bhAvamana zarIramAMthI bahAra nIkaLatuM nathI, kema ke-deha mAtramAM vyApI che. je deha mAtramAM rahenAra hoya, tenuM bahAra nIkaLavuM asaMbhavita che. jema ke-zarIragata rUpa Adi. vaLI deha
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 dvitIyo bhAga / sUtra - 18, dvitIya kiraNe 7rU mAtramAM vyApaka jIvarUpa bhAvamana che.] jeo A deha mAtramAM vyApaka che ema mAne che, teonuM bahAra nIkaLavuM vyAjabI nathI. jema ke-deha mAtra vyApIrUpa Adi. vaLI dravyamana ghaTa AdinI mAphaka acetana hoI viSayudezamAM javA chatAMya kAMI karI zakatuM nathI. zaMkA - te dravyamana svayaM acetana chatAM pradIpanI mAphaka karaNa hoI, viSayanA dezane pAmI AtmAmAM jJAna pedA kare che ne? samAdhAna - dravyamana aMtaHkaraNa che. tathAca prayoga. je aMtaHkaraNa che, te zarIrastha ja aMtaHkaraNadvArA jIva viSayane grahaNa kare che. jema ke zarIrastha sparzana indriyadvArA jIva viSayagrAhI bane che. vaLI dravyamana aMtaHkaraNa kahevAya che. pradIpa vagere to AtmAne jJAna mATe bAhyakaraNa che, mATe sAdhana vikala daSTAnta che. (zabda nitya che, kema ke-amUrta che. jema ke-paramANa. ahIM paramANurUpa daSTAntamAM jema amUrtatvarUpa dharmasAdhanAnI vikalatA-zUnyatA che, tema pradIparUpa daSTAntamAM aMtaHkaraNatvarUpa sAdhanakaraNanI zUnyatA che.) zaMkA - mRta (marI gayelI), naSTa (nAza pAmelI), evI vastunuM ciMtana karanAra manamAM upaghAta jaNAya che ane iSTa(priya)nA saMgamanuM-vaibhavanI prApti AdinuM ciMtana karanAra manamAM anugraha jaNAya che, mATe mana aprApyakArI kevI rIte ? samAdhAna - mana, mRta-naSTa Adi vastuciMtana, nimittajanya, upaghAtavALuM che, kema ke-mRtAdi ciMtana pachI durbaLatA-chAtImAM AghAta vagere dekhAya che. ane mana, iSTa saMgama-vaibhava-lAbha Adi ciMtanajanya anugrahavALuM che, kema ke-ISTa saMgama AdinA ciMtana pachI mukhanI prasannatA-romAMcanA udgama Adi dekhAya che. manamAM A anugraha ane upaghAtanI asiddhi-abhAva che, kema ke-manapaNAe pariNata azubha pudgalasamudAyarUpa dravyamana, aniSTa vastunI ciMtAmAM pravRtti karAvavA dvArA, jIvamAM zarIranI nabaLAIchAtImAM gharSaNa Adi prAptivaDe hRtniruddha vAyu (hRdayamAM kapha Adi doSonI prabaLatAthI rokAyelo, UMce ane nIce javAne asamartha banelo, temaja te hRdayamAM ja goLA Adi rUpa pariNAmathI rahelo, je udAna, hRdaya ane mastakanI vacceno pavana Adi vAyu che, te vAyu)nI mAphaka upaghAtane pedA kare che. ane te ja zubha pudgalapiMDarUpa dravyamana, te jIvamAM ISTa vastu saMbaMdhI anukULa ciMtAmAM pravRtti karAvI, mukhanI prasannatArUpa harSa-romAMca khaDA thavA vagerenA sarjanadvArA, vAyunA upazAmaka auSadhivizeSa bheSajanI mAphaka anugraha kare che. arthAt dravyamananuM AlaMbana laI zubha-azubha ciMtanano jIva upara anugraha upaghAta kare che. jIvamAM ja A anugraha upaghAtane dravyamana kare che, paraMtu ciMtanaviSayabhUta merU Adi zeyapadArtha manamAM kAMI paNa karI zakatA nathI. iti. zaMkA -- ciMtA ja durbaLatA AdirUpa upaghAtajanaka che. dravyamana upaghAta Adi janaka kevI rIte? samAdhAna - te ciMtA paNa dravyamanathI janya che. jo dravyamanane upaghAta Adi janaka na mAnavAmAM Ave to ane ciMtAne upaghAta Adi janaka mAnavAmAM Ave to, ciMtana to jJAnarUpa hoI amUrta hovAthI AkAza AdinI mAphaka upaghAta AdimAM niSkAraNatAnI Apatti Ave ! upaghAta Adi hetujanya na banI zake ! tethI A mana prANakArI nathI paraMtu aprApyakArI ja che.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 asyApi vibhAgaM darzayati idamapi dravyabhAvabhedena dvividham / manastvena pariNatamAtmapradezavyApi paudgalikaM dravyamanaH / tadAvaraNakSayopazamajanyo'rthagrahaNonmukha AtmavyApAravizeSo bhAvamana: / 19 / tattvanyAyavibhAkare idamapIti, cakSurAdivanmano'pItyarthaH / dravyamanasaH svarUpamAha manastveneti, mananayogyairmanovargaNAbhyo gRhItairanantaiH pudgalairnirvRttamityarthaH / AtmapradezavyApIti, svasvakAyaparimitamityarthaH, na tvaNurUpaM yugapajjJAnAnAM yugapadupayogAbhAvAdevAnutpatteriti bhAvaH / AhaGkArikatvanityatvavAraNAyAha paudgalikamiti pudgalasamUhAtmakamityarthaH / bhAvamana AhatadAvaraNeti manojanyajJAnAvaraNetyarthaH / arthagrahaNa onmukha iti, tattadarthaparicchedonmukha ityarthaH, AtmavyApAravizeSa iti, cittacetanAyogAdhyavasAnasvAntamanaskArAdizabdavAcya AtmanaH pariNAmavizeSa ityartha idamapi jJAnarUpaM bhAvamanassvadehaparimANameva // mananA vibhAgane darzAve che. bhAvArtha "mana paNa dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAranuM che. manapaNAe pariNata AtmapradezavyApaka paudgalika 'dravyamana' kahevAya che. te manojanyajJAna AvaraNanA kSayopazamathI janya, arthagrahaNa pratye unmukha ane AtmavyApAravizeSa 'bhAvamana' kahevAya che." - - vivecana dravyamananA svarUpane kahe che. mana:paryAptinAmaka nAmakarmanA udayathI mananayogya, manovargaNAmAMthI grahaNa karela anaMta pudgalothI (pudgala dalikothI) banela manapaNAe pariNamela dravyamana che. - 0 potapotAnA kAyanA parimANavALuM dravyamana che. paraMtu aNu jeTaluM dravyamana nathI, kema ke-ekIsAthe aneka jJAnonI tAdeza kSayopazama sahaSkRta upayogano abhAva hovAthI ja eka kALamAM utpatti nathI. ahaMkArajanyatva ane nityatvanA vAraNa mATe kahe che ke - pudgalasamudAya Atmaka dravyamana che. (anaMta pudgalaskaMdha manodravyaprAyogya upacita mUrti hoI paudgalika mana, manaparyAptivALA paMcendriyone hoya che. chadmasthone zrutajJAna AvaraNa kSayopazama pedA karavA mATe karaNa che. te karaNanA AlaMbanathI janya, guNadoSavicAra Atmaka, saMpradhAraNa saMjJAjJAna dhAraNAjJAna, te bhAvamana che.) have bhAvamanane kahe che. manojanya-matijJAna-AvaraNa kSayopazamajanya, te te arthapariccheda pratye unmukha, 'AtmavyApAra vizeSa kRtti / ' citta-cetanAyoga, adhyavasAna, svAnta, manaskAra, pariNAma, bhAva, mana, upayoga Adi paryAyavAcaka zabdothI vAcya, AtmAno pariNAmarUpa vyApAravizeSa 'bhAvamana' kahevAya che. A jJAnarUpa bhAvamana svakAyAnA parimANa jevaDuM ja che. (1) abhimAna Atmaka ahaMkArathI pAMca buddhi indriyo, pAMca karmendriyo ane agiyAramuM mana utpanna thAya che. Ama sAMkhyono mata che. (2) sukha AdinA sAkSAtkAramAM karaNa mana ane cAkSuSa, rasana Adi jJAnonI eka kALamAM utpatti nahIM hovAthI, manane paramANu mAneluM hovAthI nitya che. iti naiyAyika matam.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 dvitIyo bhAga / sUtra - 19-20-21, dvitIya kiraNe evaM sAMvyavahArikapratyakSalakSaNaM savistaraM vicArya samprati tadvibhajate-- sAMvyavahArikaJcAvagrahehApAyadhAraNAbhedena caturvidham // 20 // sAMvyavahArikaJceti / tattadindriyanimittaM caturvidhaM yathA cakSuravagrahazcakSurIhA cakSurapAyazcakSurdhAraNA, rasanAvagraho rasanehA rasanApAyo rasanAdhAraNetyevaM sarvendriyamAdAya mano'pyAdAya cAturvidhyaM sAMvyavahArikapratyakSasya bhAvyam / / A pramANe sAMvyavahArika pratyakSanuM vistArapUrvaka lakSaNa vicArIne have teno vibhAga kare che. bhAvArtha - "AicAqsRs pratyakSa, aS-58-apaay-25||naa methI yA2 2- cha." ' vivecana - sAMvyavahArika pratyakSa ke te indriyanA nimittathI cAra prakAranuM che. jema ke-cakSu avagrahacakSu ihA-cakSu apAya-cakSu dhAraNA, rasana avagraha-rasana IhA-rasana apAya-rasana dhAraNA, A pramANe sarva indriyonuM grahaNa karI, mananuM paNa grahaNa karI, sAMvyavahArika pratyakSanA cAra prakAro vicAravA. zritanizrita-azrutanizrita bhedavALA, indriya-manarUpI nimittajanya matijJAnanA A bhedo che. jo ke kRtanizritanA avagrahAdi cAra prakAro che. azrutanizritanA autpAtikI buddhi Adi bhedo thAya che, to paNa autpAtikI buddhi AdimAM paNa avagraha Adi che ja. paraMtu zrutanizrita avagraha Adi vyavahArakALamAM zrutanI apekSA vagara pravarte che. pahelAM zrutadvArA saMskArita mativALo hovo joIe. autpAtikI AdimAM to ihAdinuM kathana zrutanA anusaraNa vagara thAya che, kema ke-tathAvidha karmano kSayopazama che.] athAvagrahalakSaNamAkhyAti viSayendriyamano'bhisambandhajanyadarzanajanitaM sattAvAntarasAmAnyavadvastuviSayaka jJAnamavagrahaH / yathA'yaM manuSya ityAti // 21 // viSayendriyeti / dravyaparyAyasvarUpo'rtho viSayaH, indriyaM cakSurAdi manaH prasiddhaM, teSAmabhitaH, pUrNatayA bhrAntAdyanimittakatvena yassambandho yogyasthAnAvasthitirUpastena janyaM yadarzanaM sanmAtraviSayakanivizeSakabodhastena janitaM yatsattAvAntarasAmAnyavadvastuviSayakaM jJAnaM sattvavyApyamanuSyatvAdiprakArakedatvAdyavacchinnavizeSyakajJAnaM tadavagrahapadavAcyamityarthaH / ___1. indriyamanonimittakamatijJAnasya zrutanizritAzrutanizritabhedabhinnasya bhedA ime, yadyapi zrutanizritasyAvagrahAdayazcaturvidhAH, azrutanizritasyautpattikyAdayo bhedA bhavanti tathApi autpattikyAdiSvapyavagrahAdayo vidyanta eva / parantu zrutanizritAvagrahAdayo vyavahArakAle zrutAnapekSayA pravartante pUrvaM zrutaparikarmitamatirbhavet autpattikyAdiSu tvIhAdyabhilApaH zrutAnusaraNamantareNa bhavati tathAvidhakarmakSayopazamAditi bodhyam //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76. tattvanyAyavibhAkare nidarzanamAha yatheti / atrAvagraho yadyapi vyaJjanArthAvagrahabhedena dvividhaH, tatrAntarnirvRttIndriyANAM zabdAdiviSayaparicchedahetuzzaktivizeSa upakaraNendriyarUpaH, zabdAdirUpeNa pariNatadravyasamUhaH, upakaraNendriyapariNatazabdAdidravyayossambandhazca vyaJjakatvAdvyajyamAnatvAccopalakSaNena tritayamapi vyaJjanamucyate / vyaJjanena sambadhenAvagrahaNaM vyajyamAnasya zabdAdirUpArthasyAvyaktarUpa: paricchedo vyaJjanAvagrahaH athavA vyaJjanAnAM zabdAdirUpatayA pariNatadravyANAmupakaraNendriyasamprAptAnAmavagraho'vyaktaparicchedo vyaJjanA'vagrahaH, vyaJjanenopakaraNendriyeNa svasambaddhasyArthasya zabdAderava grahaNamavyaktaparicchedo vyaJjanAvagraha iti, ayaJca sambandhAnantaraM prathamasamayAdArabhyArthAvagrahAtprAk suptamattamUrcchitAdipuruSANAmiva zabdAdidravyasambandhamAtraviSayo'vyakto jJAna rUpo'ntararmuhUrtapramANaH / avyaktatvAdeva ca na saMvedyate saMvedanAbhAvAttasyAbhAvAGgIkAre tu dvitIyAdisamaye'pi tasyAbhAvaprasaktayA caramasamaye'rthAvagraho na syAdeva, arthAvagrahastu svarUpanAmajAtikriyAguNadravyakalpanArahitassAmAnyArthagrahaNarUpaH, tathA coktadRSTAnte'manuSyavyAvRttirUpavizeSapratibhAsane'pi naizcayikavyAvahArikarUpeNAvagrahasya dvaividhyAdatra vyAvahArikAvagraho nidarzitastaduttaramapIhAdInAM pravRtteH / anyathA teSAM pravRttirna syAdeveti bhAvaH // avagrahanuM lakSaNa kahe che. bhAvArtha - "viSaya ane indriya-mananA abhisaMbaMdhathI janya darzanathI pedA thayela, sattAnA avAntara sAmAnyavANI vastu35 viSayavANuM zAna, bhe 'ma ' cha. hema :-'mA manuSya cha' 5tyA." vivecana - ahIM dravyaparyAyarUpa artha "viSaya che. cakSu Adi indriya, mana (viSayagrAhaka che) je prasiddha che. teono viSaya-viSayIno abhisaMbaMdha, (abhita-brAnti AdinA ajanakapaNAe karI, pUrNatAanukULatAthI je saMbaMdha) arthAt yogya deza AdimAM avasthitirUpa saMbaMdhathI janya, sattA mAtra viSayavALAvizeSa vagaranA bodharUpa je darzana (nirAkAra bodha) che tenA vaDe pedA thayeluM, prAthamika, je sattA sAmAnyathI avAntara sAmAnya(manuSyatva Adi jAtivizeSo)vALA vastunA viSayavALuM jJAna-sattvavyApya manuSyatva AdirUpa prakAravALuM Ida- Adi avacchinna-IdaMpada AdirUpa vizeSyavALuM jJAna, te avagrahapadathI vAcyA cha. dRSTAntane / cha. 'yatheti / ' malA savaya 3 vyaM4na saba-artha mavAnA methI 2no che. tyAM kadaMbapuSpagolaka AdirUpa, aMtarnivRtti indriya rUpa AzrayaniSTha zabda Adi viSayanA paricchedamAM heturUpa viziSTa zaktirUpa upakaraNa indriya arthavyaMjanakaraNanI apekSAe vyaMjana kahevAya che. zabda AdirUpe 1. yasya jJAnasyAnte tajjJeyavastUpAdAnAttata eva jJAnamupajAyate tajjJAnaM dRSTaM, yathA'rthAvagrahaparyante tajjJeyavastUpAdAnAt IhAsadbhAvAdAvagraho jJAnam, jJAyate ca vyaJjanAvagrahasya paryante tajjJeyavastUpAdAnAttata evArthAvagrahajJAnaM tasmAdyaJjanAvagraho jJAnamiti, avyaktatvaJca tasyaikatejo'vayavaprakAzavat svasaMvedanenApyavyajyamAnatvAditi bhAvaH //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 dvitIyo bhAga / sUtra - 22, dvitIya kiraNe (AdipadathI rasa-gaMdha-sparza levAnA che, rUpAdi nahIM.) pariNamela bhASAvargaNA AdirUpa dravyasamudAya (vyaMjanaviSayanI apekSAe A vyaMjana kahevAya che.) upakaraNabhUta indriya ane zabda Adi pariNata dravyano saMbaMdha (vyaMjananI kAraNatAnI apekSAe A vyaMjana kahevAya che. arthAt vyaMjaka-vyajayamAna-upalakSaNanI apekSAe indriya, artha ane saMbaMdha-ema traNa vyaMjana zabdathI) vAcya bane che. 0indriyArtha saMbaMdharUpa vyaMjanavaDe vyajayamAna zabda Adi rUpa artharUpa vyaMjanano avyaktarUpa jJAna-vyaMjana vyaMjanAvagraha, (ahIM madhyama padalopI samAsa zAkapArthivanI mAphaka samajavo.) e ja "vyaMjanAvagraha kahevAya che. 0 athavA vyaMjanono upakaraNarUpa indriyamAM prApta thayela zabda AdirUpe pariNata dravyono avagrahaavyakta jJAna, te vyaMjanAvagraha. (ahIM SaSThI tava samAsa jANavo.) 0 upakaraNa indriyarUpa karaNavaDe upakaraNamAM saMbaMdhavALA zabda AdirUpa arthano avagrahaavyaktajJAna, e "vyaMjanAvagraha' kahevAya che. vaLI A vyaMjanAvagraha indriyArtharUpa ubhayanA saMbaMdha thayA pachI prathama samayathI mAMDI, arthAvagrahanA pahelAM sUtelAM-matta-mUcchita Adi puruSonI mAphaka zabda Adi dravya saMbaMdha mAtra viSayavALo jJAnarUpa [je jJAnanA aMte tenA jJeyavastunA upAdAnathI-tenAthI ja jJAna utpanna thAya che, te jJAna tarIke joyeluM che. jema ke-arthAvagraha parvate arthAvagrahanA zeyavastunA upAdAnathI arthAvagraha pachI ke tenAthI ihAjJAna pragaTa thAya che, mATe arthAvagrahajJAna kahevAya che; tema vyaMjanAvagrahanA aMte vyaMjanAvagrahanA zeyavastunA upAdAnathIvyaMjanAvagrahathI ja arthAvagraha thAya che, mATe vyaMjanAvagrahathI ja arthAvagraha thAya che ane tethI vyaMjanAvagrahajJAne kahevAya che. jema pracura tejanA avayavo prakAzasvabhAvavALA jo ke dekhAya che ja, to paNa eka tejano avayava ati sUkSma-prakAzasvabhAvavALo paNa dekhAto nathI, tema vyaMjanAvagraha jJAnasvabhAvavALo hoI prakAzasvabhAvI paNa atyaMta alpa che, mATe avyakta che. svayaMvedanarUpa hovA chatAM ati sUkSmatAnA kAraNe vyaktarUpe bhAsa thato nathI.] antarmuhUrta pramANavALo che. vaLI avyakta hovAthI ja saMvedanaviSaya thato nathI. saMvedananA abhAvathI vyaMjanAvagrahanA abhAvanA svIkAramAM to bIjA Adi samayamAM paNa vyaMjanAvagrahanA abhAvanA prasaMgathI carama samayamAM arthAvagraha nahIM ja thAya. arthAvagraha to svarUpa-nAma-jAti-kriyA-guNa-dravyanI kalpanArahita sAmAnya artha(dravyArthInA jJAnarUpa prasiddha ja che. 0 tathAca jema ke-"A manuSya." A kahela dRSTAntamAM manuSyathI itaranI vyAvRttirUpa vizeSano pratibhAsa hovA chatAMya, naiRRyika ane vyavahArikarUpe avagrahanA be prakAro hovAthI A daSTAntamAM vyAvahArika avagraha dekhADelo che; kema ke-vyavahArika avagraha pachI IhA AdinI pravRtti che. anyathA te ihA AdinI pravRtti na ja thAya evo bhAva che. naizcayikAvagrahaM vizeSamAtrAnavagAhitvena darzanAparaparyAyaM svarUpayatisattAmAtrAvagAhijJAnaM darzanamAlocanam / yathedaM kiJciditi // 22 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ * tattvanyAyavibhAkare __ sattAmAtreti / mAtrapadena nAmajAtyAdivyudAso darzanasya nAmAntaramAhAlocanamiti / etasya dRSTAntamAha yatheti / itIti, etAdRzazabdaprayogAbhivyaGgyazzabdaprayogarahito jJAnavizeSa ityarthaH / anyathA zabdollekhitva AntarmohUrtikatvApattyA'rthAvagrahasyaikasAmayikatvasiddhAntavyAkopassyAditi bhAvaH / idaJcodAharaNaM naizcayikAvyaktAvyAvRttavastusAmAnyagrAhi / tata Ihite sati manuSyo'yamiti nizcayAtmako'pAyo bhavati / tato'pi manuSyo'yaM pAzcAtyaH paurastyo veti saMzayottaraM pAzcAtyena bhavitavyamitIhodayAttadapekSayA manuSyo'yamiti jJAnasya vyAvahArikAvagrahatvaM, evameva yAvattAratamyenottarottaravizeSAkAGkSA samudeti tAvattattadapekSayA pUrvapUrvasya sAmAnyaviSayakatayA'vagraharUpatA, pUrvapUrvApekSayA cottarottaranizcayAnAM vizeSaviSayakatvenApAyarUpatA'vaseyeti // vizeSa mAtrano anavagAhI hoI, darzana evA bIjA nAmavALA naiRRyika avagrahanuM svarUpavarNana bhAvArtha - "sattA mAtrane avagAhana karanAruM jJAna, darzana Alocana kahevAya che." jema ke-"A kAMIka che.' iti. vivecana- mAtra padathI nAma-jAti Adino niSedha jANavo. darzananuM bIjuM nAma "Alocana' che ema jANavuM. AnuM dAtta kahe che. jema ke-"A kAMIka che." Iti. "A kAMIka che."--evA zabdaprayogathI abhivyaktino yogya, zabdanA ullekha vagarano jJAnavizeSa "darzana' kahevAya che. jo ema na mAnavAmAM Ave, to zabdanA ullekhamAM AntarmornikapaNAnI Apatti thavAthI arthAvagrahamAM eka sAmayikapaNAnA siddhAntano apalopa thaI jAya ! vaLI A udAharaNa taikSayika, avyakta vyAvRtti vagaranA vastunA sAmAnyanuM grAhaka che tyArabAda ihAno viSaya sAmAnya thaye chate, "A manuSya che'-Avo nizcayarUpa apAya thAya che tyAra pachI A manuSya pazcimano che ke pUrvano che?-AvA saMzaya bAda "pazcimano hovo joIe'AvA prakAranI ihAnA udayathI tenI apekSAe "A manuSya che'-AvuM jJAna vyAvahArika avagraharUpa che. A pramANe ja jayAM sudhI tAratamya che te tAratamyanI apekSAe uttarauttara vizeSanI AkAMkSA jAge che, tyAM sudhI te te apekSAe pUrvapUrvajJAnanI sAmAnya viSayakatA hoI avagraharUpatA che ane pUrvapUrvanI apekSAe uttarauttara nizcayonI vizeSa viSayakatA hoI apAyarUpatA jANavI. [arthAvagraha naiRRyika-vyAvahArikanA bhedathI be prakArano che. naiRRyika arthAvagraha rUpa AdithI avyAvRtti-avyakta zabda Adi vastu sAmAnya mAtra grAhI che. 1. viSaya AdinA spaSTa-avyakta-madhyama-alpa-bahu-najIka-dUra bhedonI, temaja kSayopazama AdinA zuddhaazuddha-madhyama vagere bhedonI taratamatA.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 22, dvitIya kiraNe 79 vyAvahArika arthAvagraha=zabda Adi vastu sAmAnya sattArUpa mahAsAmAnyanA avAntara zabdata Adi sAmAnya vizeSa viSayaka che. tathAca "A zabda che.'-AvA vyAvahArika arthAvagraha pachI, uttarottara dharma AkAMkSA arthAt A zabda che, Avo nizcaya thayo chatAM zuM A zabda zaMkhano che ke zA dhanuSyano che? Avo saMzaya thayA bAda, "A zabda zaMkhano hovo joIe -evI IhA pravarte che. tyArabAda "A zabda zaMkhano ja che'-AvA nizcayarUpa apAya thAya che. A kAraNathI yukta ja che ke-"A zabda che"--evuM jJAna arthAvagraharUpa che. (1) A pramANe "A zabda zaMkhano ja che'-AvA nizcaya bAda "devadatte ke yajJadatte vagADelA zaMkhano A zabda che ?'-AvA saMdeha bAda "devadatte vagADelA zaMkhano A zabda hovo joIe-AvI ihA pravarte che. tyArabAda "A devadatte vagADelA zaMkhano zabda ja che-Avo nirNayarUpa apAya thAya che. A pramANe "zaMkhano zabda ja che'-Avo Ano arthAvagraha mAnavo joIe. (2) A pramANe je je dharmanI apekSAe vizeSa dharma saMbhave che, te te dharmanuM jJAna bhaviSyanA ihA-apAyanA pUrvakAlIna avagrahasvarUpavALuM, svaviSayagata avagrahIta sAmAnyadharmanI apekSAe vizeSa avagrAhI hoI apAyasvarUpavALuM che. je apAya viSayabhUtadharmanI apekSAe AgaLa upara vizeSa dharmo nathI, tenA pachI IhA-apAyanI pravRttino abhAva hovAthI te paNa apAya ja kahevAya che, vyAvahArika arthAvagraha nahIM. arthAt prathAmika apAyamAM vyAvahArika arthAvagrahapaNAnA svIkArathI ja prathama apAya pachI, te rUpa vyAvahArika arthAvagrahathI grahaNa karAyela mahAsAmAnya sattAnI apekSAe vizeSasvarUpa zAMkhatva Adi upara vizeSanI apekSAe sAmAnya svarUpa zabdavamAM, IhAthI apAyarUpa "A zaMkhano zabda che'-AvuM jJAna thAya che. tyAra bAda te rUpa (zaMkhoDya) vyAvahArika arthAvagrahathI grahIta zaMkhatva zabdavarUpa sAmAnyanI apekSAe vizeSarUpa chatAM, devadatte vagADelA zaMkhajanyatva Adi vizeSanI apekSAe sAmAnyarUpa che. vizeSa sAmAnya zaMkhatvamAM IhA thavAthI apAyasvarUpa "devadatte vagADelA zaMkhajanya ja A zabda che'-AvuM jJAna thAya che. A pramANe kramathI upara upara jJAnadhArA pravRttirUpa jJAna saMtatirUpa vyavahArasaMgata thAya che. jo prathama apAyamAM arthAvagraharUpapaNuM nahIM mAnavAmAM Ave, to tenA viSayarUpa vizeSa avagRhita nahIM thavAthI tyAM bahAno abhAva ane tenA abhAvathI bIjA apAyano abhAva; A pramANe trIjA apAyano abhAva. A pramANe kahelA kramika jJAna saMtAnarUpa vyavahArano vilopano ja prasaMga AvI jAya. iti jaina tarka bhASAyAm.] nisvArthanI brahavRttimAM eka samayanA sAmAnyajJAnarUpa naiRRyika arthAvagraha thayA bAda, "zuM A sparza che ke nahIM ?'- evI IhA pravarte che. tyAra bAda "A sparza' che- evo apAya thAya che. ane A apAyamAM avagraha tarIkeno upacAra karAya che, kema ke-AgAmI vizeSonI apekSA rAkhela che. AgAmI vizeSonA svIkAranI apekSAe A sAmAnyajJAna tarIke kahevAya che. vaLI apAyarUpa avagrahathI ihA pravartaze ke-"A kono sparza che?" pharIthI apAya thaze ke-"A sparza Ano che." A paNa apAya pharIthI avagraharUpe upacarita karAyuM che. A pachIthI thanArI IhA ane apAyanI apekSAe A pramANe jyAM bIjA vizeSanI AkAMkSA nathI, aMtima apAya apAya ja kahevAya che, tyAM upacAra nathI. A aupacArika vyAvahArika avagrahanI apekSAe "bahu Adi bheTavALA avagraho che, paraMtu eka samayavartI naizcayika avagrahanI apekSAe nahIM. A pramANe bahuvidha AdimAM sarvatra vyAvahArika arthAvagrahanI apekSAe vyAkhyA karavI.]
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare nanu viSayendriyamano'bhisambandhetyAdinA yadavagrahasya lakSaNamuktaM taJcakSurmanasauraprApyakAritvena tajjanyavagrahe'vyAptaM sambandhAbhAvAdityAzaGkAyAmAha - 80 yogyataivAtra viSayeNa cakSurmanasossambandhaH / sA cAnatidUrAsannavyavahitadezAdyavasthAnarUpA / itarendriyeSu saMzleSaH // 23 // yogyataiveti / atrAsmin lakSaNe viSayeNa rUpAdinA cakSurmanasossambandho yogya ityanvayaH / evapadena saMzleSasya vyavacchedaH / tena tayorviSayeNa saMzleSalakSaNasambandhAbhAve'pi na kSatiH, abhyupagantavyA parairapi yogyatA, itarathA sphaTikAntaritasyeva kaluSitajalAntaritasyApi bhAvasyopalambhaprasaGgassyAt jalena vidhvastaM locanateja iti na sAmpratam, svacchajalAntaritasyApyagrahaNaprasaGgAt / kA sA yogyatetyatrAha sA ceti, niruktapramANAdatidUravarttino'tyAsannasya kuDyAdivyavahitasya ca bhAvasyAgrahaNAdanatidUrAsannavyavahitadezAdyavasthAnarUpA yogyatetyarthaH / keSAJcidatizayajJAnabhRtAmasmadAdyagocaraviprakRSTasvaviSayasya svacchasphaTikajalAdivyavahitasya ca cakSuSA paricchedAdIdRzI yogyatA na sArvatrikItyata AdipadamupAttaM tena tAdRzatadAvaraNakSayopazamavizeSa eva yogyateti bhAvaH / zrotrAdisthale tu tattadAvaraNakSayopazamaviziSTassaMzleSo'pItyAhetarendriyeSviti, anyathA spRSTatvabaddhatvAsaMbhavena tattadviSayagrahaNaM na syAdeveti bhAvaH // zaMkA - 'viSayendriyamano'bhi saMbaMdha' ityAdithI je avagrahanuM lakSaNa kaheluM che, te lakSaNa cakSu ane manamAM aprApyakArI hoI, te abhisaMbaMdhajanya avagraha hoye chate, avyAptivALuM lakSaNa che, kema ke-cakSu manamAM saMbaMdhano abhAva che ne ? samAdhAna - AthI A zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke viSayanI sAthe cakSu-manano saMbaMdha bhAvArtha - "ahIM yogyatA ja, viSayanI sAthe cakSu-manano saMbaMdha che ane te yogyatA, anatidUraAsanna-vyavahita deza Adi avasthAnarUpa che, bIjI indriyomAM saMzleSarUpa che." vivecana - A avagrahanA pUrvokta lakSaNamAM viSayabhUta rUpa AdinI sAthe cakSu ane manano saMbaMdha yogyatA ja samajavI. eva padathI saMzleSano vyavaccheda che, tethI te cakSu ane manano viSayanI sAthe saMzleSarUpa saMbaMdhanA abhAvamAM paNa kSati nathI. bIjAoe paNa yogyatA svIkAravI joIe. anyathA (yogyatAnA asvIArabhAM) siTiGathI aMtarita (vyavahita ) nI bhAi suSita (bhesA) 4thI aMtarita pe| bhAvanI upalabdhino prasaMga thaI jAya !
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 23 - 24, dvitIya kiraNe 81 'pANIe locananuM teja naSTa karI nAMkhyuM che', mATe kaluSita jalAMtarita bhAvanI upalabdhi nathI. ema paNa vyAjabI nathI, kema ke-to pachI svaccha jalAMtarita bhAvanA paNa agrahaNano prasaMga AvI jAya ! te yogyatA e kaI vastu che ? enA javAbamAM kahe che ke-te yogyatA pUrvakathita pramANathI atyaMta dUravartI, AMkhanI kIkInI mAphaka atyaMta nikaTavartI ane bhIMta vagerethI vyahita bhAva(padArtha)nuM grahaNa nahIM hovAthI anatidUra-Asana-vyavahita deza Adi avasthAnarUpa yogyatA jANavI. atizaya jJAnavALA keTalAkane, asmad AdithI aviSayarUpa dUrastha potAnA viSayanuM ane svacchasphaTika jala AdithI vyavahita viSayanuM cakSuthI jJAna hovAthI AvI yogyatA sarvatra vyApaka nathI. ethI ja Adipada grahaNa kareluM che. tethI tAdaza mati Adi jJAnAvaraNa kSayopazama vizeSarUpa ja yogyatA che, evo bhAva che. zrotra Adi sthalamAM to te te AvaraNa kSayopazama viziSTa saMzleSarUpa yogyatA paNa che. mATe kahe che }-'itarendriyeSviti / ' bhe saMzleSa35 yogyatA na mAnavAmAM khAve, to spaSTatva-paddhatvano asaMbhava thavAthI te te viSayanuM grahaNa na ja thAya, ema bhAva che. athehAM lakSayati avagRhItadharmiNyavagRhItasAmAnyAvAntaravizeSasya paryAlocanamIhA / iyaJcAvagRhItasAmAnyadharmAvAntaradharmaviSayasaMzayAjjAyate / yathA'yaM manuSyaH paurastyo vA pAzcAtyo veti saMzayAllakSaNavizeSeNa paurastyenAnena bhavitavyamiti // 24 // avagRhIteti / avagRhItadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitatAdRzadharmAvAntaradharmaniSThavilakSaNa prakAratAnirUpakajJAnatvamIhAyA lakSaNam / vilakSaNaprakAratA ca paurastyenAnena bhavitavyamityAkArakapratItisiddhA bodhyA, utprekSAtmakajJAnIyaprakArateti yAvat / avagrahAduttarakAlamapAyAtpUrvakAlaM sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukhA asadbhUtArthavizeSaparityAgAbhimukhAH prAyaH paurastyadharmA dRzyante natu pAzcAtyAstato'nena paurastyena bhavitavyamityevaM jJAnaM, ata evAsyAyaM pAzcAtyo vA paurastyo veti sarvAtmanA suptamiva sthitAtsaMzayAdbhedaH, tasya vyatirekadharmanirAkaraNapravaNatve satyanvayadharmaghaTanapravRttirahitatvAt kintu saMzaya IhAyAM kAraNaM bhavati vyatirekadharmAnvayadharmopasthApakatayetyAzayenAheyaJceti, IhA cetyarthaH / saMzayottarakAlaM vizeSopalipsAyAM pravarttanarUpehA bhavati, tata IhA saMzayabhinneti bhAvaH / IhAyA dRSTAntamAha 1. utprekSA ca " araNyametatsavitA'stamAgato na cAdhunA saMbhavatIha mAnavaH / prAyastadetena khagAdibhAjA bhAvyaM mRDAnIpatitulyanAmnA // " ityAdirUpaM jJAnam // 2. upalakSaNamidaM saMzayasya vastvapratipattirUpatvenAjJAnAtmakatvAnmatibhedatvenehAyA vastuto jJAnasvabhAvatvAt, jJAnAjJAnayozca parasparaparihAreNa vRtternA jJAnarUpasaMzayasya jJAnAMzAtmakehArUpatvamiti bodhyam //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 yatheti / naizcayikAvyaktavastumAtragrahaNAtmakArthAvagrahottaraM kimidaM vastu mayA gRhItaM zabdo'zabdo veti saMzayya zabdenAnena bhavitavyaM ityevaM bhavitavyatApratyayAbhimukhI ihApi bhAvyA || tattvanyAyavibhAkare ihAnuM lakSaNa kahe che bhAvArtha - "arthAvagraha viSayabhUta dharmImAM avagraha viSayabhUta sAmAnyanA avAntarabhUta vizeSanuM paryAlocana 'ihA' kahevAya che ane A ihA, avagrahIta sAmAnya dharmanA avAntarabhUta dharmaviSayaka saMzayathI pedA thAya che. jema ke-'A manuSya pUrvano che ke pazcimano che ?'-AvA saMzaya bAda viziSTa lakSaNathI 'A pUrvano hovo joIe'-AvI 'ihA' kahevAya che." - vivecana avagraha viSayabhUta manuSyatvarUpa dharmaviziSTa manuSyarUpa dharmI(vizeSya)mAM rahela vizeSyatAthI nirUpita tAdeza dharmAvAntara (manuSyatvavyApya) dharmaniSTha vilakSaNaprakAratA nirUpaka (darzaka) jJAnapaNuM ihAnuM lakSaNa che. ane vilakSaNaprakAratA 'A pUrvano hovo joIe'-AvI pratIti siddha (bhavitavyatA nAmaka prakAratA) arthAt utprekSArUpa jJAnanirUpita prakAratA (utprekSA eTale cihna vagere u52thI koI paNa padArthanI saMbhAvanA karavI. udbhAvanA - jema ke-'A araNya che, sUrya AthamI gayo che ane hamaNAM ahIM manuSyano saMbhava nathI. tethI karIne prAyaH A paMkhI AdivALo mRDAnI pati-zaMkaranA sarakhA nAmavALo sthANuM (ThuMThuM) hovo joIe, 'puruSa nahIM.' ityAdirUpa jJAna utprekSA che.) avagraha pachInA kALamAM, apAyathI pUrvanA kALamAM vidyamAna arthavizeSanA upAdAnamAM abhimukha ane avidyamAna arthavizeSanA parityAgamAM abhimukha, evA prAyaH pUrvanA dharmo A manuSyamAM dekhAya che paraMtu pazcimanA dharmo dekhAtAM nathI. mATe 'A pUrvano hovo joIe'-AvuM jJAna ihA. ihA, 'A pUrvano che ke pazcimano che ?'-AvA saMzayapUrvaka hoI, sarvathA sUtelA-udAsInanI mAphaka rahelA saMzayathI (A pada, upalakSaNa che ke saMzaya, vastunA apratipratirUpa hoI ajJAna Atmaka che. matino bheda hoI ihA vastutaH jJAnasvabhAva che. jJAna ane ajJAnanI paraspara parihArathI vRtti hoI, ajJAnarUpa saMzaya jJAnAMza Atmaka ihArUpa nathI. athavA eka dharmamAM viruddha nAnA dharmaprakA2ka jJAna saMzaya kahevAya che. 'aneka koTi parAmarzI saMzaya' kahevAya che. saMzayanI apramANatA hoI avagraha AdimAM pATha karelo nathI.) bheda che, kema ke-vyatireka dharmanA nirAkaraNamAM atatpara hoI anvaya dharmasaMghaTananI pravRtti rahita saMzaya che. arthAt sAdhaka-bAdhakapramANanA abhAvathI saMzayanI vyatireka dharmamAM ane anvaya dharmamAM dolAyamAnatA che paraMtu nizcayanI abhimukhatA nathI. AvI rIte ihAno saMzayathI bheda che paraMtu saMzaya, ihA pratye vyatireka dharma anvaya dharmanI upasthApaka(upasthiti smaraNa-parAmarzakAraka)paNAnI apekSAe kAraNa che. AvA AzayathI kahe che ke- 'yajJeti / ' (puruSanA avagraha pachI 'A pUrvano che ke pazcimano che ?'- Avo aneka koTi parAmarzaka saMzaya thAya che.) A saMzayanA uttarakALamAM pramAtAne vizeSanI AkAMkSA (jijJAsA) thaye chate, 'A pUrvano hovo joIe'-evI ihA pravarte che. mATe kArya-kAraNabhAva hoI taMtupaTanI mAphaka ihAno saMzayathI bheda che; arthAt baMnenuM pRthakpaNuM vyakta che. ihAnuM dRSTAnta kahe che ke- 'yeti / '
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 25, dvitIya kiraNe 83 naiRyika avyakta vastu mAtra grahaNarUpa arthAvagraha pachI zuM A vastu grahaNa karAyelI "zabda che ke azabda?' - Avo saMzaya karIne, "A zabda hovo joIe'-e pramANe hovuM joIe evA jJAna-nizcaya'nA abhimukhI IhA paNa vicAravI. apAyaM nirUpayati IhAviSayavizeSadharmavattAnirNayo'pAyaH / yathA'yaM pAzcAtya eveti / ayameva pratyakSapramANamucyate, natvavagrahehe tayoranirNayarUpatvAt // 25 // Iti / IhAviSayIbhUtapAzcAtyatvAderdharmasya nirNayo yAthAtmyena nizcayaH pAzcAtya evAyamiti so'pAya ityarthaH / dRSTAntamAha yatheti pAzcAtya eveti, eva zabdena paurastyatvAdidharmaniSedhaH, anyataravacane anyataraniSedhasya sAmarthyalabdhatvAt / yadA tu nAyaM paurastya iti karotyapAyaM tadApi sAmarthyAtpAzcAtya eveti labhyate tadIyavizeSaliGgAt / naizcayikApAyastu zabda evAyamityevaMrUpaH / nanu svasvaviSaye samyagarthanirNayAtmakatvAdavagrahehayoparapAyAtsarvathAbhinnatvAbhAvAcca pramANAtmakatve'pi uttarottarApekSayA'vagrahasya sAmAnyamAtraviSayakatvena paryAlocanArUpatvAccehAyA heyopAdeyavastutiraskArasvIkArayosspaSTatayA sAmarthyavirahAttAdRzasya nizcayAtmaka syApAyasyaiva tAdRzaM pramANatvamityAzayenAhAyameveti apAya evetyarthaH / evazabdavyavacchedamAha natviti, pramANamucyata ityanena sambandhaH, nAtra pramANasya sarvathA niSedho bhAvyaH / anyathA'pAyasyAvagrahAdiparyAyatvena tasyApi pramANatvamanupapannaM syAdata eva cAvagrahehayoH sAMvyavahArika pratyakSapramANabhedatvaM kintu avagrahehe vyApArAMzI, jijJAsAnivRttyanantarakAlInApAyastu phalAMza ityasya heyahAnopAdeyopAdAnakSamatvAdityabhiprAyeNaivAsya pramANatvamuktamiti dhyeyam // asadbhUtArthavizeSavyatirekAvadhAraNameva nApAyaH, kvacittadanyavyatirekaparAmarzAt yathA neha ziraHkaNDUyanAdayaH puruSadharmA dRzyante'tassthANurevAyamiti, kvacidanvayadharmasamanugamAt, yathA sthANurevAyaM vallyutsarpaNapakSinilayanAdidharmANAmihAnvayAditi, kvaciccobhAbhyAmapi, yathA puruSadharmAH ziraHkaNDUyanAdayo na dRzyante, sthANudharmAzca vallyutsarpaNAdayo dRzyante'tassthANurevAyamiti bhavato'pAyasya nizcayaikarUpeNa bhedAbhAvAt // 1. tatra vidyamAnasthANvAdibhinnapuruSavRttiziraHkaNDUyanAdi dharmavizeSANAM purovartini pratiSedhamAtramevApAyo na tu sadbhUtArthavizeSAvadhAraNarUpo'pi, tasya dhAraNArUpatvAditi pUrvapakSasya bhAvaH // 2. vyatirekAdanvayAdubhayasmAdvA bhUtArthavizeSAvadhAraNaM kurvato yo'dhyavasAyassa sarvo'pyapAyaH, natu sadbhUtArthavizeSAvadhAraNaM dhAraNA, tathA'bhyupagamyamAne AbhinibodhikajJAnasya paJcabhedatvApatteH, vyatirekasyApAyatvenAnvayasya dhAraNAtvenAvagrahehApAyadhAraNAyAzcaturvidhatvAt smRtezca paJcabhedatvAt avicyuterapAye vAsanAyAssmRtAvantargatatvAt / asmanmate tu na tathA vyatirekasyAnvayasyApi apAyatvena smRterdhAraNAntargatatvAditi //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare apAya nirUpaNa bhAvArtha - "ihAnA viSayabhUta vizeSa dharmano nirNaya "apAya' kahevAya che." jema ke-"A pUrvano ja che. A ja pratyakSa pramANa kahevAya che. paraMtu avagraha ane ihA pratyakSa pramANarUpa nathI, kema ke-avagraha ane IhA anirNayarUpa che." | vivecana - ihAnA viSayabhUta paurasyatva-AdirUpa dharmano yathArthapaNAe nirNaya "apAya' kahevAya che. daSTAntane kahe che ke-"pati' "parasya pati ' evA zabdathI pAzcAtyatva Adi dharmano niSedha che, kema kebemAMthI koI ekanA kathanathI koI ekano niSedha, zabdazaktithI prApta thAya che. jyAre "A pAzcAtya nathI'A pramANeno apAya kare che, tyAre paNa sAmarthyathI "pauramya ja prApta thAya che; kema ke-tenA vizeSa lakSaNodharmo che. naikSayika apAya to "A zabda ja che -evA AkArano che. naiiRyika avagraha pachI zrotramrAhyatva AdidvArA bahA, "A zabda joDavo joIe.' ihAnA viSayIkRta vizeSano nirNaya. jema ke-"zrotragrAhyatva AdithI A zabda ja che'-AvA bodharUpa che. jayAre vyAvahArika arthAvagraha pachI "prAyaH madhuratA AdidvArA A zabda zaMkhano hovo joIe'-e rUpa ihAnA viSayabhUta vizeSano nirNaya. jema ke-madhura snigdhatva Adi guNa hoI zaMkhano ja A zabda che, zAno nahIM. e bodharUpa je che te apAya che.] 0 sva sva viSayamAM yathArtha nirNaya AtmakapaNuM hoI avagraha ane IhAmAM, apAyathI sarvathA bhinnatAno abhAva hoI pramANa AtmakapaNuM che. to paNa uttarauttaranI apekSAe avagrahamAM sAmAnya mAtra viSayakapaNuM hoI paryAlocanarUpapaNuM che. IhAmAM heya vastu tiraskAraupAdeya vastunA svIkAranA viSaya paratve spaSTatApUrvakanA sAmarthyano abhAva che, mATe tAdaza nizcaya Atmaka apAyanuM ja tAdeza (viziSTa) pramANapaNuM che. evA AzayathI kahe che ke - A apAya ja. arthAt avagraha-IhA e baMne pramANarUpe gaNAtA nathI. 0 ahIM avagraha ane IhAmAM sarvathA pramANano niSedha jaNAvAto nathI. jo sarvathA pramANano niSedha mAnavAmAM Ave, to avagraha-bahArUpa kAraNajanya paryAyarUpa kArya je apAya che, te apAyamAM pramANapaNuM ghaTita na thAya. mATe ja avagraha ane ihA sAMvyavahArika pratyakSa pramANanA bheda tarIke gaNAya che. paraMtu avagraha ane IhA vyApArabhUta aMza che. (avagraha ane bahArUpa dvArAMza) jyAre jijJAsAnI nivRtti pachInA kALamAM thayelo apAya to phalabhUta aMza che, kema ke-apAyarUpa phalAMzamAM, heyanA hAnamAM ane upAdeyanA upAdAnamAM samarthatA hovAthI A apAyanuM pramANapaNuM kahela che, ema jANavuM. pUrvapakSa - keTalAka, vyutpatti artha mAtra anusArIo apanayana eTale apAya ane dharaNa eTale dhAraNA arthAtu, asabhUta arthavizeSa vyatirekanuM avadhAraNa e apAya che! A sthANu che'-AvA jJAnamAM A puruSa nathI evuM jJAna "apAya che. jema ke-sthANa Adi padArtha vidyamAna che. tenAthI bhinna puruSa Adi padArtha avidyamAna che. tenA je vizeSo mAthuM khaMjavALavuM-cAlavuM-pezAba karavo vagere che teono, AgaLa rahela vidyamAna sthANa AdirUpa padArthamAM je vyatireka-abhAva che, teno nirNaya "A puruSa nathI'- evA jJAnarUpI che. te ja asabhUta arthavizeSanA samartha hoI apAya kahevAya che.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ tiyo mA /sUtra - 26, dvitIya ziro 85 sadbhUta vizeSa avadhAraNarUpa dhAraNA che. "A sthANu ja-e jJAna "dhAraNA' che. jema ke-sadbhuta artha. AgaLa rahela dezamAM vidyamAna sthANu Adi che teno vizeSa eTale sthANutva Adi asAdhAraNa dharma che. tenuM avadhAraNa "A sthANu ja che'--evuM jJAna dhAraNA che. uttarapakSa - asabhUta arthavizeSa vyatirekanA avadhAraNane ja, e apAya kahevAto nathI, kema ke-je viSayamAM pramAtAne ahIM zira-kaMyana vagere puruSadharmo dekhAtAM nathI, paNa asabhUta arthavizeSa vyatireka Alocana che. mATe sthANugata dharmathI bIjA dharmano abhAvano nizcaya thavAthI pedA thato "A sthANu ja'AvA jJAnarUpa apAya che. 0 je viSayamAM pramAtAne velaDIonuM upara caDavuM, paMkhIonuM besavuM vagere dekhAya che, mATe vidyamAna arthavizeSanuM paryAlocana che. purovartI sthANumAM anugatadharmano nizcaya thavAthI thato apAya. jema ke-"A sthANu ja che.' 0 je viSayamAM pramAtAne asabhUta arthavizeSanA vyatirekanuM Alocana ane sadbhUta arthavizeSanuM paryAlocana che. tyAM zira kaMthana Adi rUpa puruSadharmo dekhAtAM nathI ane vallI utsarpaNa Adi sthANudharmo dekhAtAM che. tethI thato "A sthANu ja che' e rUpa apAya che ja, kema ke-nizcaya ekarUpa hoI bhedavizeSano abhAva che. [vyatirekathI-anvayathI ane ubhayathI sabhUta arthavizeSanA avadhAraNa karanArano je adhyavasAya che, te saghaLo apAya che, paraMtu sabhUta arthavizeSanuM avadhAraNa, e dhAraNA nathI. jo te pramANe mAnavAmAM Ave, to matijJAnamAM pAMca bhedonI Apatti Ave che. vyatirekamAM apAyapaNuM, anvayamAM dhAraNApaNuM hovAthI, avagraha-ihA-apAya-dhAraNArUpa cAra bhedo uparAMta smRtinAmaka pAMcamo bheda mAnavo paDe ja, kema ke-avismRtine apAyamAM ane vAsanAne smRtimAM samAveza thAya che. amArA manamAM to te pramANe nathI, kema ke-vyatirekamAM ane anvayamAM paNa apAyapaNuM hoI smRtino dhAraNAmAM samAveza thAya che.]. atha dhAraNAM nirUpayati- smaraNotpattyanukUlo'pAyo dhAraNA / iyaJca saMkhyeyAsaMkhyeyakAlavarttinI jJAnarUpA saMskArazabdavAcyA ca / avagrahAdayastvAntamauhUrtikAH // 26 // smaraNeti / smaraNamatItapadArthacintanarUpA smRtiH; tadutpattyanukUlastasyAH pariNAmikAraNaM saMskAravAsanAparaparyAyo jJAnAtmA apAya eva dhAraNetyarthaH / nahi saMskArAdayo'jJAnarUpAH, jJAnAtmakasmRtijanakatvAnupapatteH, AtmadharmatvAsambhavAcca, cetanadharmasyAcetanatvAbhAvAt / yadyapi dhAraNA'vicyutivAsanAsmRtibhedena trividhA, apAyanizcitArthaviSayakopayogasAtatyamavicyutiH / apAyAnantaramarthopayogasyAvaraNabhUtakarmaNaH punaH prAptasya kAlAntare kSayopazamena yukto jIvo yadA punarapyarthopayogaM smRtirUpaM prApnoti sA ceyaM tadAvaraNakSayopazamarUpA'thavA
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare tadvijJAnajananazaktirUpA vAsanA procyate, kAlAntare vAsanAvazAdindriyairupalabdhasya tairanupalabdhasya vA manasi yA smRtirAvirbhavati sa tRtIyabhedaH, evaM smRtihetoreva dhAraNAtvavarNanamanucitaM tathApyavicyutirapAya evAntarbhUtA, dIrghadIrghatarAdirUpApAyasyaivAvicyutirUpatvAt tasyA api smRtihetutvAt smaraNotpattyanukUlatve satyapAyatvena dhAraNayaiva-saMskAravat sahItatvAdvA na doSaH / na hyavicyutyanAtmakAdapAyAtsmaraNaM bhavitumarhati, gacchattRNasparzaprAyANAmapAyAnAM parizIlanavikalAnAM smRtijanakatvAdarzanAt / smRtirapi dhAraNaiva parantu tasyAH parokSapramANabhedatvAdiha na saGgrahItA / nanu avicyutismRtirUpau jJAnavizeSau gRhItagrAhitvAnna pramANabhUtau, vAsanA tu kimAtmikA, na tAvatsmRtijJAnAvaraNakSayopazamastajjJAnajananazaktivizeSo vA sA, jJAnarUpatvAbhAvAjjJAnabhedAnAmeveha vicAryamANatvAt / saMkhyeyamasaMkhyeyaM vA kAlaM vAsanAyA iSTatvena tattadvastu vikalparUpApi sA na saMbhavatyetAvantaM kAlaM tadvastu vikalpAyogAdityAzaMkAyAmAheyaJceti vAsanAtmikA dhAraNA cetyarthaH / saMkhyeyavarSAyuSAM saMkhyeyakAlavartinI, asaMkhyeyavarSAyuSAmasaMkhyeyakAlavartinItyarthaH, jJAnarUpeti, tathA caiSA vAsanA smRtivijJAnAvaraNakSayopazamarUpA smRtivijJAnajananazaktivizeSarUpA veSyate, sA yadyapi svayaM jJAnarUpA na bhavati tathApi pUrvapravRttAvicyutirUpajJAnakAryatvAduttarakAlabhAvismRtirUpajJAnakAraNatvAJcopacArato jJAnarUpatAbhyupagamyata iti bhAvaH / yaccoktamavicyutismaraNayorgRhItagrAhitvamiti tadapi spaSTaspaSTataraspaSTatamarUpavibhinnadharmakavAsanAjanakatvenAvicyuteH pUrvottaradarzanadvayAnadhigatavastvekatvagrAhitvAcca smRtevizeSagrAhitvena pramANatvamakSatameveti / atha prazaGgato'vagrahAdInAM kAlamAnamucyate'vagrahAdayastviti / AdinA IhApAyAvicyutismRtInAM grahaNamavagrahapadena vyAvahArikAvagrahasya grahaNam / vyaJjanAvagrahasya kAlo jaghanyata AvalikAyA asaMkhyeyabhAgaH prakarSeNa saMkhyeyAvalikA AnapAnapRthaktvakAlamAnAH / naizcayikArthAvagrahasya samayo vAsanAyAstu saMkhyeyo'saMkhyeyo vA kAla iti mUla evoktaH / 1. apAyasya hi vastunizcayaH phalaM tacca prathamapravRttApAyenaiva niSpannamiti dvitIyAdyapAyasya niSphalatvaM, niSpannaM phalaM prati punarniSpAdakatvAbhyupagame niSpannasyApi ghaTasya punaniSpAdanAya kulAlapravRttiH syAt smRtirapi pUrvottarakAlabhAvijJAnadvayagRhIta eva vaMstuni pravartate iti sApi gRhItasyaiva grAhikA, pUrvottararUpakAlabhedena ca vastuno bhedAccaikatvAsiddhyA smRteH tasyApyagrAhakatvenAvicyutismRtyorna pramANatvamiti bhAvaH // 2. prathamApAyenAnyakAlaviziSTaM dvitIyApAyenetarakAlaviziSTa vastu gRhyata iti na gRhItagrAhitvaM, smRtyApi kAlabhedena bhinnasyApi sattvaprameyatvasaMsthAnAdibhirekatvena tadviziSTaM vastu gRhyata iti na gRhItagrAhitvaM tasyA itibhAvaH //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 26, dvitIya kiraNe 87 * dhAraNA nirUpaNa bhAvArtha - "smaraNanI utpattimAM pariNAmI kAraNabhUta apAya, e dhAraNA' kahevAya che ane A dhAraNA saMkhyAtA-asaMkhyAtA kAlavartI jJAnarUpa ane saMskAra zabdathI vAcya che. vyAvahArika avagrahaAdi antarmuhUrtanA kALavALA che." vivecana - smaraNa eTale bhUtakALanA padArthanA ciMtanarUpa smRti, te smRtinI utpatti pratye pariNAmI kAraNabhUta, saMskAravAsanArUpa bIjA nAmavALo, jJAnarUpa apAya ja "dhAraNA' kahevAya che. (nizcita arthane manadvArA dhArI rAkhavo, e "dhAraNA'.) saMskAra Adi ajJAnarUpa nathI. jo saMskArane ajJAnarUpa mAno, to jJAnarUpa smRtinuM janakapaNuM anupapanna thaI jAya che, AtmadharmapaNAno asaMbhava thAya che, paNa cetanadharma acetanano dharma banato nathI. 0 jo ke dhAraNA avizruti-vAsanA-smRtinA bhedathI traNa prakAranI che (1) apAyathI nizcita eka arthaviSayaka keTalAka kALa sudhI upayoganA vacce vacce te arthane choDI anya viSayaka upayoga thato nathI. te "avismRti' (pratipatti) kahevAya che. (2) te avismRtirUpa dhAraNAvaDe, vAsanArUpa saMskAra AtmAmAM smRtihaturUpe sthApita karAya che. arthAt apAya pachI arthopayoganA A AvaraNabhUta karma je pharIthI prApta thayeluM che, te karmanA kAlAntaramAM kSayopazamathI yukta jIva jyAre pharIthI paNa smRtirUpa arthopayogane pAme che, tyAre smRtiAvaraNa kSayopazamarUpa athavA smRtivijJAna jananazaktirUpa "vAsanA." (labdhirUpa dhAraNA.) (3) tAdaza vAsanA-saMskAranA vaze te padArtha saMbaMdhI anubhava thato hoya, kAlAntaramAM IndriyothI upalabdha ke anupalabdha te padArthano "teja' evA ullekharUpe manamAM yAda AvavuM te smRti kahevAya che. 0mRti hetu ja dhAraNA che, evuM varNana anucita che, to paNa avizrutino apAyamAM ja aMtabhava thAya che, kema ke-dIrgha-dIrghatara AdirUpa apAya ja avizrutirUpa che. athavA te avizruti paNa smRtihetu hoI, smaraNa utpatti anukULa apAya hoI dhAraNAvaDe ja saMskAranI mAphaka saMgraha viSayabhUta che mATe doSa nathI. je avismRtirUpa nathI, evA apAyathI smaraNa thatuM nathI, kema ke-cAlanAra puruSanA tRNa-sparza jevA (anadhyavasAyarU5) parizIlana vagaranA apAyo smRtijanaka dekhAtAM nathI. 0 smRti paNa dhAraNA ja che. te smRti parokSa pramANanA bhedarUpa hoI ahIM sAMvyavahArika pratyakSa pramANanA bhedomAM saMgrahita karela nathI. zaMkA - avizruti ane smRtirUpa jJAnavizeSo gRhitagrAhI hoI pramANabhUta nathI, [kharekhara, apAyanuM vastunizcaya phaLa che ane te prathama pravRtta apAyathI ja siddha thayeluM che, mATe dvitIya Adi apAyanuM niSphaLapaNuM che. niSpanna phaLa pratye pharIthI niSpAdakapaNAnA svIkAramAM niSpanna paNa ghaTane pharIthI banAvavA mATe kuMbhAranI pravRtti thAya ! smRti paNa pUrvajJAna ane uttarakALa bhAvijJAnarUpa be jJAnothI (pratyakSa ane pUrvAnubhavajanya zuddha saMskArarUpa jJAnayathI) grahaNa karAyela vastumAM ja pravarte che. te smRti paNa
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare gRhitagrAhikA che. vaLI pUrva-uttarakALanA bhedathI vastuno bheda hovAthI ekatAnI asiddhi hoI, smRti, te vastunI agrAhaka hoI avicyuti ane smRtimAM pramANatA nathI.] kema ke-abAdhita-avagRhitagrAhijJAna pramANa kahevAya che. vaLI vAsanA kayA svarUpavALI che ? vAsanA smRtijJAnAvaraNanA kSayopazamarUpa nathI athavA smRtijJAna jananazaktivizeSa nathI, kema ke-A baMne jJAnasvarUpI nathI. ahIM jJAnanA vizeSono ja vicAra che. te vAsanA te te vastunA vikalparUpa nathI, kema ke-vAsanAno sthitikALa saMkhyAto ke asaMkhyAto mAnelo che. teTalA kALa sudhI te te vastunA vikalpano abhAva che. AvI A zaMkAnA samAdhAna mATe kahe che ke .88 1 samAdhAna - vAsanArUpa A dhAraNA, saMkhyAta varSanA AyuSyavALAone saMkhyAtakALa vartanArI ane asaMkhyAta varSanA AyuSyavALAone asaMkhyAta kALa sudhI vartanArI jJAnarUpa che. A vAsanA, smRtijJAnAvaraNa kSayopazamarUpa che athavA smRtivijJAna jananazakti vizeSarUpa che. pUrve pravartela avicyutirUpa jJAnanuM kArya hoI, uttarakALa bhAvi smRtirUpa jJAnanuM kAraNa hoI upacArathI jJAnarUpa manAya che. je pahelAM kaheluM ke - 'avicyuti smaraNa grahitagrAhI hoI apramANa che.' te paNa ThIka nathI, kema kegrahitagrAhI hoI avicyutinuM tyAre aprAmANya thAya ke jo grahita mAtra grAhI ja avicyuti hoya. paraMtu e pramANe nathI, kema ke-kharekhara, pUrvakALaviziSTa vastu apAyathI grahaNa karAya che ane uttarakALaviziSTa vastu avicyutithI grahaNa karAya che, mATe avicyuti agrAhItagrAhI che. ethIja spaSTa-spaSTataraspaSTatamatvarUpa vibhinna dharmavALI vAsanAnI janaka hoI, bhinna bhinna vastugrAhI hoI agrahItagrAhI che. smRti to, pUrve anubhavelI vastunI ekatAne (eka vastune) grahaNa karanArI hoI bilkula agrahita viSayavALI ja che, (kALano bheda hovA chatAM sattva-prameyatva saMsthAna AdithI eka vastugrAhI smRti che.) mATe agRhita grAhI hoI avicyuti ane smRtinuM prAmANya nirAbAdha che. vikalparUpa vAsanA to svIkArAtI nathI. prasaMgathI avagraha AdinuM kAlamAna kahevAya che AdithI ihA-apAya-avicyuti smRtionuM grahaNa che. avagrahapadathI vyAvahArika artha avagrahanuM grahaNa che. vyaMjanAvagrahano kALa, jaghanyathI AvalikAno asaMkhyAtamo bhAga ane utkRSTathI saMkhyAtI AvalikAo AnapAna pRtha kAlamAnavALI be zvAsocchvAsathI nava (9) zvAsocchvAsa kAlamAnavALI che. naiyika arthAvagrahano samaya che. vAsanAno kALa saMkhyAto ke asaMkhyAto che. Ama mULamAM ja kaheluM che. atra kecidvadanti sAMvyavahArikapratyakSabhedAtmakadhAraNA dRDhatamAvasthApannopayogAparaparyAyAvicyutyAtmakApAyarUpaiva, na vAsanArUpA, kSayopazamavizeSarUpAyAzzaktivizeSarUpAyA vA tasyA ajJAnarUpatvena dhAraNAtvAsambhavAt nApi smRtirUpA, tathA sati tAdRzadhAraNAyAssAMvyavahArikapratyakSaprabhedatvAsambhavAditi tanmataM kecinmukhena pratikSipati kecittu AtmazaktivizeSa eva saMskArazabdavAcyo 'vyavahitasmRtihetuzca, na dhAraNA, kSAyopazamikopayogAnAM yugapadbhAvavirodhAt / paramparayA tasyAstaddhetutve na kiJciddUSaNamiti prAhuH // 27 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 27, dvitIya kiraNe 89 kecittviti / zrImadvAdidevasUripAdA ityarthaH / eSAmayambhAvo vivakSitavastuviSayakopayogarUpadhAraNAyA yadi sAkSAtsmRtihetutvaM tadA smRtikAlaM yAvadanuvartanaM syAt na caitatsambhavati, chAdmasthikopayogAnAmAntauhUrtikatvena tAvadanuvRttyasambhavAt / navA tAvatkAlAvasthAnamanubhUyate, adyAnubhUtasya paredhussmaraNIyasya ca ghaTAderAntarAlikAnekasuptamattAdyavasthAsu pratItyabhAvAt, svarUpato jJAnarUpassaMskAroM dhAraNAbhidhAna ityapi na caturasram, tathA sati yasya padArthasya kAlAntare smRtistAvatkAlaM pratyakSajJAnAtmikA sA dhAraNA'nuvarttata iti prAptaM, tathA ca sati yAvadekapadArthasaMskArarUpaM pratyakSaM puruSe bhavettAvadaparapadArthasaMvedanameva nodIyAt, kSAyopazamikopayogAnAM yugapadbhAvavirodhAt tasmAdAtmazaktivizeSasyaiva sAkSAtsmRtihetutvaM na / tUpayogarUpAyAH jJAnarUpAyA vA dhAraNAyAH / na ca smaraNajanane nAstyevA''tmanazzaktivizeSa iti vAcyam, sarvatra zaktivilopaprasaGgAt / cirantanAtItaparyAyavizeSasyaiva kasyacitkAryotpattau sarvatra kAraNatvena kalpayituM zakyatvAt / pAramparyeNa tAdRzadhAraNAyA hetutvoktau tu nAsmAkaM virodha iti // avyavahitasmRtihetuzceti, smRti prati sAkSAtkAraNamityarthaH / na dhAraNeti, upayogarUpA jJAnarUpA vA dhAraNA na sAkSAddheturiti bhAvaH / paramparayA kAraNatvAGgIkAre sammatimAha paramparayeti // ahIM keTalAka kahe che ke-sAMvyavahArika pratyakSa bhedarUpa dhAraNA, daDhatama avasthA prApta upayoga e jenuM bIjuM nAma, evI avizrutirUpa apAyarUpa ja che. vAsanArUpa nathI, kema ke-kSayopazamavizeSarUpa ke zaktivizeSarUpa te vAsanAmAM ajJAnarUpapaNuM hoI dhAraNApaNAno asaMbhava che. smRtirUpa nathI, kema ke te prakAre mAnya chate, smRtirUpa dhAraNAmAM sAMvyavahArika pratyakSanA prabhedapaNAno abhAva che. AvA te matane khaMDita kare che. bhAvArtha - "keTalAka to AtmazaktivizeSa ja saMskArazabdavAcya che ane avyavahita smRtino hetu che paraMtu dhAraNA nathI, kema ke-lAyopathamika upayoganI eka kALamAM utpattino virodha che, paraMparAe dhAraNAmAM smRti hetupaNuM mAnavAmAM koI doSa nathI, ema kahe che." vivecana - keTalAka eTale zrImad pUjaya vAdIdevasUrIzvara Adi pUjyono A abhiprAya che kevivakSita vastuviSayaka upayogarUpa dhAraNA, jo smRti pratye sAkSAt hetu che-ema mAnavAmAM Ave, to mRtinA kALa sudhI te dhAraNAnI anuvRtti thavI joIe. A vastu saMbhavatI nathI, kema ke-chAghasthika upayogo aMtarmuhUrtanA kALa sudhInA hoI smRtikALa sudhI anuvRttino asaMbhava che. athavA teTalA kALa sudhI dhAraNAnuM rahevuM anubhavAtuM nathI, kema ke-Aje anubhavela ane bIje divase smaraNayogya ghaTa AdinI vacce vacce aneka supta, matta Adi avasthAomAM pratItino abhAva che. "svarUpathI jJAnarUpa saMskAra dhAraNA saMjJAvALo che."--evI paNa mAnyatA barobara nathI, kema ke tema mAnavAmAM AvyuM chate je padArthanI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare kAlAntaramAM smRti che, teTalA kALa sudhI 'pratyakSa jJAnarUpa te dhAraNA anuvarte che'-ema prApta thayuM. ema thaye chate jyAM sudhI eka padArtha saMskArarUpa pratyakSa puruSamAM hoya, tyAM sudhI bIjA padArthanuM saMvedana ja udaya na pAmI zake, kema ke-kSAyopazamika upayogonI ekIsAthenI utpattino virodha che. tethI AtmazaktivizeSa ja smRti pratye sAkSAt hetu che, paraMtu upayogarUpa ke jJAnarUpa dhAraNA sAkSAt hetu nathI. zaMkA - smaraNanI utpatti pratye AtmazaktivizeSa nathI ja, ema mAnIe to zo vAMdho ? 90 samAdhAna - sarvatra zaktinA vilopano prasaMga AvI jAya, mATe sarvatra zaktinA rakSaNa mATe ahIM zakti mAnavI ja joIe. koI eka prAcIna-atIta paryAyavizeSanI ja kAryanI utpatti pratye sarvatra kAraNatArUpe kalpanA zakya che. paraMparAe tAdaza dhAraNAmAM hetupaNAnA kathanamAM to amAro virodha nathI. upayogarUpa ke jJAnarUpa dhAraNA smRti pratye sAkSAt kAraNa nathI. paraMparAe kAraNatAnA svIkAramAM saMmati che. nanu matijJAnasya pramANatvAdanirNayAtmakAvagrahehayoH kathaM yathArthanirNayAtmakapramANatvamityAzaGkAyAmAha-- eSAJca dravyArthikanayApekSayaikyaM, paryAyArthikanayApekSayA ca bhinnatvam // 28 // eSAJceti / matijJAnaprabhedAnAmavagrahAdInAmityarthaH / dravyArthikanayApekSayeti, ekajIva - dravyatAdAtmyenatyarthaH / paryAyArthikanayApekSayeti / apUrvApUrvasya vastuparyAyasya prakAzakatvAdasaMkIrNasvabhAvatayAnubhUyamAnatvAtkramabhAvitvAcceti bhAvaH, dRzyate hi kadAciddarzanamAtraM kadAciddarzanAvagrahau, kadAciddarzanAvagrahehAH, kadAciddarzanAvagrahehApAyAH, kadAcicca darzanAvagrahehApAyadhAraNAH proktakrameNaivotpadyamAnA iti, tasmAdasaMkIrNatayA'nubhUyamAnatvena bhede'pi ekajIvadravyatAdAtmyenAbhedAnna pramANatvavyAghAta iti bhAvaH // zaMkA - matijJAnamAM pramANapaNuM hoI anirNayarUpa avagraha ihAmAM yathArtha nirNayarUpa pramANatva kevI rIte ? samAdhAna -- AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke bhAvArtha - "A avagraha AdinI dravyArthika nayanI apekSAe ekatA che ane paryAyArthika nayanI apekSAe bhinnatA che." vivecana - matijJAnanA prabhedarUpa avagraha AdinI eka jIvadravyanA tAdAtmyanI apekSAe ekatA che. apUrva apUrva vastuparyAyanuM prakAzakapaNuM hovAthI, paraspara bhinna bhinna svarUpathI anubhavAtuM hovAthI, kramathI utpadyamAnapaNuM hovAthI bhinnatA che. pramAtAnA vicitra kSayopazamanA vaze karI kharekhara dekhAya che ke 1. evaM vyaJjanArtAvagrahabhedena dvirUpo'pyavagraho'vagrahasAmAnyAdekarUpastathA'vicyutivAsanAsmRtibhedena trividhA'pi dhAraNA dhAraNAtvenaikavidheti na matijJAnabhedAdhikyazaGketyapi bodhyam //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 28 - 29, dvitIya kiraNe adhAyit (1) mAtra dRrzana adhAyit, (2) darzana ane avagraha adhAyit, (3) harzana-avagraha-rdhA 'chAyit, (4) harzana-avagraha-hA-apAya udhAyita bhane (5) harzana - avagraha-hA-apAya-dhAraNA, bhA prabhAze kahelA kramathI ja utpanna thatA che. tethI asaMkIrNa svabhAvapaNAe anubhavAtA hoI, bheda hovA chatAM eka jIvadravya tAdAtmya hovAthI pramANapaNAno vyAghAta nathI. [A pramANe vyaMjana-arthAvagrahanA bhedathI be prakArano paNa avagraha, avagraha sAmAnyathI ekarUpa che. temaja avicyuti-vAsanA-smRtinA bhedathI traNa prakAranI paNa dhAraNA dhAraNAtvanI apekSAe eka prakAranI che, mATe matijJAnabhedanI adhikatAnI zaMkA nahIM 42vI.] 91 nanu kiM darzanAdInAmayamevotpattikramaH kiM vA prakArAntareNApItyAzaGkAyAmAha-- tathA cAyaM kramaH, indriyArthayoryogyatAkhye sambandhe sati sanmAtraM darzanAkhyaM prathamatassamunmIlati, idaM kiJciditi / tataH kenacijjAtyAdinA'vagraho'yaM manuSya iti tato'nirdhAritarUpeNa saMzayo'yaM paurastyo vA pAzcAtyo veti / tato niyatAkAreNa sambhAvanAtmikehA'nena pAzcAtyena bhavitavyamiti / anantaramIhitAkAreNa nirNayAtmako'pAyo'yaM pAzcAtya eveti / tataH kAlAntarasmRtihetutvena dhAraNodetIti // 29 // tathA ceti / kathaJcitteSAM bhede cetyarthaH kramaH, utpattikrama:, tathaivAnubhavAt tathaiva tattadAvaraNakSayopazamabhAvAditi bhAvaH / indriyArthayoH - viSayaviSayiNoH, yogyatAkhyeyathAyogamanatidUrAsannavyavahitadezAdyavasthAnarUpe saMzleSarUpe vA sambandhe, sanmAtraM darzanAkhyaM niHzeSavizeSavaimukhyena nirAkAro bodhaH / tasyAbhilApakaM zabdaprayogamAha idamiti, tata iti taduttarakAlamityarthaH, adRSTasyAvagrahaNAbhAvAditi bhAvaH / kenacijjAtyAdineti, sattvavyApyamanuSyatvAdijAtiviziSTatvAdinetyarthaH / avagraha iti, udetItyuttarasthenAnvayaH / vyAvahArikA - graho'yaM,naizcayikApAyazca / tata iti, vinA vigrahaM saMdehAbhAvAditi bhAvaH, anirdhArita rUpeNetikasyApi vizeSadharmasyArUpalambhena nAnAdharmaprakAra tayetyarthaH, tata iti saMzaya-mantareNehAyA apravRtteriti bhAvaH / niyatAkAreNeti yatkiJcidvizeSadharmopalambhenetyarthaH / saMbhAvanAtmi 1. prAthamikanaizcayikArthAvagrahApekSayAsyApAyatve'pi bhAvivizeSApekSayA sAmAnyasya grAhakatvAdvyAvahArikArthA vagraharUpatvena tadamilApakazabdasattve bAdhakAbhAvAdityAzayenAha tasyAbhilApakamiti // 2. naizcayikArthAvagraho nirupacarita ekasAmayikatvAtsAmAnyavastumAtragrAhakaH sAmayikAni hi jJAnAdIni vastUni paramayogina evAvagacchantIti naizcayika ucyate, sAmayikatvAdeva cAsau na vizeSaviSayaH, vizeSajJAnasyA - saMkhyeyasAmayikatvAt, vizeSaviSayakatve tasyAbhyupagamyamAne ca nizcayarUpatvApattyA matimAtrasyApAyarUpatvaM syAt, nizcayasyApAyatvAdityabhiprAyeNa naizcayikApAyatvaM mUloktAvagrahasyoktam, chadmasthavyavahAribhistasya vyavahniyamANatvAt vyAvahAriko'rthAvagraha upacarita iti bhAvaH //
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare spaSTIyaviSayatAyA abhAve'pi tadunmukhatvAdvilakSaNaprakAratAvatIti bhAvaH / anantaramiti, antareNehAmapAyApravRtteriti bhAvaH / na cAvagrahehayorna jJAnatvaM saMzayAdivatspaSTArthanirbhAsAbhAvAditi vAcyam, Atmadharmatve sati saMzayakpiryayAnadhyavasAyeSvanantarbhAveNa tatsiddheH / na ca nizcayAnyasya saMzayarUpatvenAjJAnatvamiti vAcyam, nizcayopAdAnakSaNasyApi sarvathA'jJAnatvaprasaGgAt, na ceSTApattinizcayasyApyajJAnatApatteH / na cAvagrahasyAnirdezyasAmAnyamAtrAvagAhitvenAnadhyavasAyatvamiti vAcyam, tatra sAkSAdadhyavasAyatvAbhAve'pi tadyogyatAyAssattvAt, anyathA tatkAryeSvapAyAdiSvapi tadabhAvaprasaGgAt, . atimattamUrcchitAdInAmeva jJAnasyAnadhyavasAyarUpatvAt, taduttaraM tatrApAyAdarzanena tadyogyatAyA abhAvAditi / IhitAkAreNa nirNayAtmaka iti, tadvRttidharmAnugamanatadavRttidharmavyatirekAbhyAM taddharmavattAnizcayarUpastaditaradharmAbhAvavattAnizcayarUpo vetyarthaH / tata iti avetasyaiva dhAryamANatvAditi bhAvaH, dhAraNeti, avicyutirUpA vA tajjanyavAsanAsaMskArazabdavAcyA''tmazaktivizeSarUpA vetyarthaH / udetItIti / IdazakrameNaivAvagrahAdaya utpadyante nokramavyatikramAbhyAM nyUnatvena vA, jJeyakSayopazamasyetthameva jJAnajananasvabhAvatvAt / kvacidbhyaste'pAyamAtrasya dRDhavAsane viSaye smRtimAtrasya ca darzane'pi saumyAdutpalapatrazatavyatibheda ivAvagrahAdikramo nopalakSyata iti bhAvaH // zuM darzana Adino A ja utpatti(anubhava)no krama che ke zuM prakArAntarathI paNa krama che? AvI zaMkAmAM 53 cha : bhAvArtha - tathA ca A krama indriya arthanI yogyatAnAmaka saMbaMdha hoya chate darzana nAmanuM sanmAtra pahelAM prakaTa thAya che. jema ke-"A kAMIka che iti. tyArabAda koI eka jAti AdidvArA avagraha. jema ke'maa manuSya cha' vi. tyaa25|| bhanizcita35 saMzaya. ma :- paurastyacha : pAzcAtya cha ?' ti. tyAra pachI niyata AkAre saMbhAvanA rUpa ihA. jema ke-"A paurasya hovo joIe' Iti. tyAra bAda Ihita AkAre nirNaya Atmaka apAya. jema ke-A paurasya ja che' iti. tyAra bAda kAlAntaramAM smRtinA tupAme paa29|| 45 pAme che. la." vivecana- kathaMcit teono bheda hoye chate utpattikrama che, kema ke te prakAre anubhava che, te te AvaraNa kSayopazamabhAva che. viSayaviSayIbhUta indriya ane arthano yogyatAnAmakayoga pramANe anatidUra Asannavyavahita deza Adi avasthAnarUpa ke saMzleSarUpa saMbaMdha hoya chata, darzananAmaka sanmAtra-sarvavizeSanA vimukhapaNAe nirAkAra bodha thAya che teno vAcakazabdaprayoga kahe che. A kAMIka che. je daSTa na hoya, teno avagraha nahIM hovAthI. tenA uttarakALamAM koI eka jAti AdithI eTale sattvavyApya manuSyatva Adi jAtiviziSTapaNA AdithI vyAvahArika avagraha (naizcayika apAya) thAya che. jema ke-"A manuSya che."
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 29, dvitIya kiraNe 93 avagraha sivAya saMdehano abhAva hovAthI, tyAra bAda koI paNa vizeSa dharmanI aprApti hovAthI, saMzayathI niyata AkAre, eTale yatkiMcit vizeSa dharmanI prAptithI saMbhAvanA Atmaka eTale spaSTa (pratyakSa) nirUpita viSayatAno abhAva chatAM, te spaSTa jJAna sanmukha hovAthI vilakSaNa prakAratAvALI ihA che, tyArabAda IhA sivAya apAyanI pravRttino abhAva hovAthI Ihita AkAre apAya thAya che. zaMkA - avagraha ane IhA jJAnarUpa nathI, kema ke-saMzaya AdinI mAphaka spaSTa arthanA prakAzano abhAva che ne? samAdhAna - AtmAno dharma hoye chate, saMzaya-viparyaya-anadhyavasAyomAM aMtabhavano abhAva hoI jJAnarUpanI siddhi che. pUrvapakSa - nizcayathI anya che te saMzayarUpa hoI ajJAnarUpa che, to jJAnarUpa kema kahevAya? uttarapakSa - jo Ama mAno, to nizcayanA upAdAnanA kSaNamAM paNa sarvathA ajJAnatAno prasaMga AvI jAya. AvI iSTApatti karI zakAze nahi, kema ke-nizcayamAM paNa ajJAnatAnI Apatti thaI jAya ! pUrvapakSa - vaLI avagraha anirdezya zabdathI avAcya) sAmAnya mAtra avagAhI hoI anadhyavasAyarUpa kema nahIM? uttarapakSa - te avagrahamAM sAkSAt adhyavasAyapaNAno abhAva chatAM sAkSAt adhyavasAyanI yogyatA che, mATe te anadhyavasAyarUpa nathI. jo yogyatAvALAmAM adhyavasAya na mAno, to te avagraha AdinA kAryarUpa apAya AdimAM te adhyavasAyatAnA abhAvano prasaMga Ave che. 0 atimatta-mUcchita AdimAM ja jJAnanI anadhyavasAyarUpatA che, kema ke-atimattatA AdinA uttarakALamAM tyAM apAyanuM adarzana hoI adhyavasAyanI yogyatAno abhAva che. iti. 'hitArekha nirNayAtmaka rUti " temAM rahela dharmanuM anugamana (anvaya) ane temAM nahIM rahenAra dharmanA vyatireka (abhAva) dvArA te dharmavAno nizcayarUpa nirNaya athavA tenAthI anya dharmanA abhAvatAnA nizcayarUpa nirNayarUpa apAya thAya che. 0 apAyavALo vizeSa ja dhAraNAno viSaya thato hovAthI, tyArabAda avizrutirUpa ke avismRtijanya vAsanA-saMskArazabdavA AtmazaktivizeSarUpa dhAraNA thAya che. 0 avagraha Adi cAromAM uttara uttara pratye pUrva pUrvanI kAraNatA hoI, AvA pUrvokta kramathI (pUrvAnupUrvI bhavanarUpa kramathI) ja avagraha Adi utpanna thAya che paraMtu utkrama=pazcAnupUrvI bhavanarUpa utkrama. jema ke-pahelAM dhAraNA, pachI apAya, pachI IhA ane pachI avagraha. vyatikrama=anAnupUrvI bhavanarUpa vyatikrama. jema ke-kadAca avagrahane ullaMghI ihA, ihAne ullaMghI paNa apAya, te apAyane ullaMghI dhAraNA, AvA utkrama-vyatikramathI ke nyUnapaNAe (A avagraha Adi maLe kadAcit avagrahanuM thavuM, kadAcit avagraha-ihAnuM thavuM, kadAcit avagraha-IhA-apAyonuM ja thavuM. AvI rIte nyUnapaNAe) utpanna thatA nathI, kema ke-zeyano A pramANe ja jJAnanI utpatti pratye svabhAva che. jei kramathI darzana-jJAnAvAraNakarmano kSayopazamarUpa kAraNa thAya che, te ja kramathI darzana-avagraha AdirUpa kAryo utpanna thAya che.]
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - pharI pharI joyela-vicArela-kahela vastunA viSayamAM pharIthI avalokana thatAM, avagraha ane bahAne choDI pahelethI ja apAyanI pravRtti dekhAya che. kavacit pharIthI, pahelAM upalabdha sunizcita daDha vAsanAnA viSayabhUta karela arthamAM avagraha-hA-apAyonuM ullaMghana karIne paNa smRtirUpa dhAraNA thAya che, to avagraha Adi utkrama-vyatikrama ke nyUnapaNAe utpanna thatAM nathI.' Ama khAlI kahevAya che ne? samAdhAna - soyA vagerethI so (100) kamalapatronA bhedanA viSayamAM jema kramathI ja patrono bheda che ane sUkSmatAnA (zIvratAnA) kAraNe krama dekhAto nathI, tema jyAM abhyAsanA viSayabhUta padArthamAM apAya ja mAtra dekhAya che, tyAM paNa apAyanA pahelA avagraha ane bahAnuM astitva ja che. kramathI ja avagraha-ihAapAya-dhAraNA tyAM paNa che ja. sUkSmatAthI krama dekhAto nathI. eTale ja ahIM apAya ja che."--evuM abhidhAna che. e pramANe daDha vAsanAnA viSayabhUta padArthamAM paNa avagraha-bahA-apAyapUrvaka ja smRti che. sUkSmatAthI zIgha utpattithI) krama jaNAto nathI. "ahIM phakta smRti ja che'-e abhidhAna che. tadevamindriyAnindriyajabhedena sAMvyavahArikapratyakSaM nirUpya dvayorapyanayormatizrutabhedatvena dvaividhyAtprathamato matijJAnaM lakSayati indriyamano'nyatarajanyo'bhilApanirapekSassphuTAvabhAso matijJAnam // 30 // indriyeti / indriyamano'nyatarajanyatve sati abhilApanirapekSajJAnatvaM lakSaNam / atra sphuTAvabhAsatvapadaM sarvajJAnAnAM svAMze spaSTAvabhAsatvameveti sUcayituM, tenAsya parokSatvena kathaM svaprakAzatvamiti zaGkA nirastA / zrutajJAnavAraNAya vizeSyam, avadhyAdivAraNAya vizeSaNam, abhilApanirapekSatvaJca zrutAnanusAritvaM tatra zrutAnusAritvaJca dhAraNAtmakapadapadArthasambandhapratisandhAnajanyatvaM tenehApAyadhAraNAtmakeSu matijJAnavizeSeSu padaviSayatAyAssattve'pi nAvyAptiH, tatra padaviSayatAyAssavikalpakasAmagrImAtraprayojyatvAt, na cehAdIni padapadArthapratisandhAnajanyajJAnAni, ghaTa ityAdyapAyottaramayaM ghaTanAmako naveti saMzayAdarzanAt tattannAmno'pyapAyatvena grahaNAt padapadArthasambandhapratisandhAnAbhAvavato'pi puruSasyAbhyAsapATavena tadudayAcca / saMketagrahakAla eva hi zrutAnusAritvamIhAdInAM, na tu vyavahArakAle / atha eva matitvasAmAnAdhikaraNyena zrutapUrvatvaniSedhaH "na maI suapuvi" ityanenAbhihitaH / zrutajJAnaM prati dhAraNAtvena matijJAnasya hetutvena taddhAraNopayoge 'idaM padamasya vAcakaM, ayamartha etatpadavAcya' iti padapadArthasambandhagrahasyApi dhrauvyeNa tajjanitajJAnasyaiva zrutAnusAritvaM, ata eva ca zrutatvAvacchedena matipUrvatvavidhiH 'maipuvvaM suaM' ityanena kRtaH / vyavahArakAle jAyamAnAvagrahAdInAM zrutopayogAbhAvAdeva padapadArthasambandhavAsanAprabodhakAlInatve'pi zrutanizritamatijJAnatvam svasamAnAkArazrutajJAnAhitavAsanAprabodhasamAnakAlInatve sati zrutopayogA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 30, dvitIya kiraNe bhAvakAlInasyaivAvagrahAdezzrutanizritatvAt / uktavAsanAprabodhakAle matijJAnasAmagrIsattve'pi zrutopayoge zrutajJAnameva jAyate, zrutopayogasyottejakatvAt parairapi pratyakSajJAnasAmagryAH zAbdabodhapratibandhakatve'pi zAbdecchAyAM zAbdabodhasya svIkRtatvAt / niruktavAsanAprabodhAsamAnakAlInaJca matijJAnamautpattikyAdicaturbhedazrutanizritaM bhavati / apUrvAbhayakumArAdivyakti vizeSabuddhau tvautpattikItvamevAzrayaNIyam, prAganupalabdhe'rthe zrutajJAnAhitavAsanAprabodhAbhAvena zrutanizritajJAnAsambhavAt / dhAraNAyAH zrutajJAnahetutva eva ca matizrutayorlabdhiyogapadye'pyupayogakramassaGgacchate prAgupalabdhArthasya copalambhe dhAraNAhitazrutajJAnAhitavAsanAprabodhAnvayAcchrutanizritamAvazyakam, dhAraNAdirahitAnAmekendriyAdInAM tvAhArAdisaMjJAnyathAnupapattyA'ntarjajalpAkAraM vivakSitArthavAcakaM zabdasaMspRSTArthajJAnarUpaM zrutajJAnaM kSayopazamamAtrajanitaM jAtyantarameveti saMkSepaH // tethI A pramANe indriyaja-anindriyajanA bhedathI sAMvyavahArika pratyakSanuM nirUpaNa karI, A baMne paNa mati ane zrutanA bhedarUpa hoI be prakAranA che, mATe pahelAM matijJAnanuM lakSaNa kahe che. bhAvArtha - 5ndriyathA bhanathI. nya, 2061. nirapekSa, spaSTa samAsa, me. 'bhalizAna' vAya che. vivecana - indriya ke manathI janya hoya chate, abhilApa nirapekSa jJAnatva e matijJAnanuM lakSaNa che. ahIM "phuTa avabhAsa evuM pada, sarvajJAnonuM svajJAnAMzamAM spaSTa avabhAsapaNuM ja che, ema sUcavavA mATe che. tethI A matijJAnanuM parokSapaNuM hoI kevI rIte svaprakAza(pratyakSa)paNuM che, evI zaMkAnuM nirAkaraNa thaI ya che. zrutajJAnamAM ativyAptinA vAraNa mATe "abhilApa nirapekSa'rUpa vizeSya daLa che. avadhi AdimAM avyAptinA vArabhATe 'indriyamano'nyatara janyatve sati' me 35 vizeSa 65 . abhilApa nirapekSatva eTale zratane nahIM anusaravuM. zrutAnusAritva eTale dhAraNArUpa matijJAna niSThapada padArtha saMbaMdha pratisaMdhAna (saMyojana)thI janyapaNuM che. (saMketakALanI apekSAe A samajavAnuM che.) tethI vyavahArakALamAM zrutAnusAra ihA-apAya-dhAraNArUpa matijJAnavizeSomAM zabdollekha sahitapaNuM hovA chatAM avyApti nathI. tyAM padaviSayanA savikalpaka jJAnanI sAmagrI mAtrathI janya che. vaLI ihA Adi padapadArtha saMbaMdha pratisaMdhAnajanya jJAnarUpa nathI, kema ke-"A ghaTa che' ityAdi apAya pachI "A ghaTa' ghaTanAma saMjJAvALo che ke nahIM ?-evo saMzaya dekhAto nathI. te te nAmazabdamAM paNa apAyapaNAnA grahaNathI, padapadArtha saMbaMdha pratisaMdhAnanA abhAvavALA paNa puruSamAM [anabhyAsadazAmAM A artha A 1. yatraikasminvastuni pratyakSajJAnasya sAmagrI zAbdabodhasya ca sAmagrI varttate tatra pratyakSajJAnameva bhavati na zAbdabodhastatra pratyakSasAmagrayAH pratibandhakatvAtparantu zAbdecchA yadi syAttadA zAbdabodha eva bhavatIti zAbdabodhe secchA uttejikA, tathaiva prakRte'pIti bhAvaH //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 tattvanyAyavibhAkare zabdano vAcya che. AvuM avadhAraNa tyAM sudhI karato nathI ke jayAM sudhI A zabdano A arthamAM, amuka puruSe saMketa karyo chate, A artha A zabdano vAcya che. A pada A arthanuM vAcaka che. A pramANe smaraNa nathI karI zakato tyAM sudhI tethI anabhAsadazAnI mAphaka, vyavahArakALamAM paNa saMketanA anusaraNanuM AvazyakapaNuM nathI. te vakhate vAcya-vAcakabhAva saMyojanathI labdha arthanA avagAhana vizeSa svarUpavALA zrutAnusAra avagraha AdinuM zrutapaNuM hovA chatAM, abhyAsadazAmAM zabdazravaNathI tenA vAcyavAcakabhAvanuM ekadama-jaldI ubuddha saMskAranA vaze smaraNa thaye chate, te te zabdavAcya arthAvagraha AdinI kathita saMketanA anusaraNa sivAya paNa sattA hovAthI, zabdanA azravaNamAM paNa arthano indriyAdi sanmukha paNa AdirUpa saMnikarSamAM te arthavAcaka zabdanuM ubuddha saMskArathI smaraNa thaye chate, te zabdasaMsRSTa arthAvagraha AdinI sattA hovAthI te avagraha AdinuM matijJAnatva che ja, ema bhAva samajavo.]. abhyAsanI paTutAthI te IhA AdinuM zruta anusArapaNuM che, paraMtu vyavahArakALamAM (kAryasamayamAM) zrutAnusAripaNuM nathI. ethI ja matitvanA sAmAnAdhikaraNyanI apekSAe zrutapUrvatvano niSedha che. zrutajJAna pratye dhAraNArUpe matijJAna hetu che. tethI dhAraNAnA upayogamAM "A pada A arthanuM vAcaka che, A artha A padathI vAcya che.'-AvA padapadArthasaMbaMdha jJAnanI dhruvatA hoI padapadArthasaMbaMdha prati saMdhAnajanita jJAna ja zrutAnusAra che. ethI ja zrutatvanI apekSAe matipUrvaka zrata che, evuM vidhAna tapUrvakRta' e vAkyathI kahela che. 0 vyavahArakALamAM utpanna thanAra avagraha AdimAM zrutanA upayogano abhAva hovAthI ja padapadArthasaMbaMdhajanya vAsanA(dhAraNA)nA prabodhakALavartIpaNuM hovAchatAM Rtanizrita matijJAnapaNuM che, kema ke-sva(vAsanA)samAna AkAravALA zrutajJAnajanita vAsanA prabodhasamAna kALavartI hoye chate zrutanA upayoganA abhAvakALavArtA ja avagraha Adi kRtanizcita che. 0 uparyukta vAsanAnA prabodhakALamAM matijJAnanI sAmagrInI hAjarI chatAM mRtanA upayogamAM zrutajJAna ja utpanna thAya che, kema ke-zrutano upayoga uttejaka (pratibaMdhaka samavadhAnakAlIna kAryajanaka) bIjAoe paNa pratyakSajJAnanI sAmagrI zAbdabodhanI pratibaMdhaka chatAM zAbdabodhanI icchAmAM zAbdabodhano svIkAra karelo che. pUrvokta vAsanA prabodhanA asamAnakALavartI matijJAna, autpAtikI-vainayikI-kArmika-pAriNAmikI matirUpa cAra bhedavALuM azruta nizcita thAya che. abhayakumAra Adi vyaktivizeSa buddhimAM to autpAtikI AdipaNuM che ema jANavuM, kema ke-pUrve anupalabdha arthamAM zrutajJAnajAnita vAsanAnA prabodhano abhAva hovAthI zrutanizrita jJAnano asaMbhava che. 0 dhAraNA zrutajJAnano hetu che, evA kArya-kAraNabhAva hoya chate ja, mati ane zrutajJAnanI labdhinI eka kALamAM utpatti hovA chatAM upayogano krama saMgata thAya che.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 31, dvitIya kiraNe 0 pUrva upalabdha arthanA upalaMbhamAM dhAraNAkRta zrutajJAnajanita vAsanAnA prabodhano anvaya hovAthI zrutanizcitapaNuM Avazyaka che. 0 dhAraNA Adi rahita ekendriya AdimAM to AhAra Adi saMjJAnI anyathAnupapattithI AMtarika uccAraNarUpa antarjalpanA AkAravALuM vivakSita arthavAcaka zabda saMskRSTArthajJAnarUpa zrutajJAna, kSayopazama mAtrathI janita jAtyaMtararUpa ja che, ema jANavuM. atha matijJAnasya yAvatprakArAn darzayati idaJca pratyekendriyairmanasA cAvagrahAdikrameNa jAyamAnatvAccaturviMzatividham / rasanAdIndriyaizcatubhireva caturvidhA vyaJjanAvagrahA bhavanti, na cakSurmanobhyAM, viSayendriyasaMzleSAbhAvAt / sparzanAdIndriyANAmupakaraNAtmakAnAM sparzAdyAkAreNa pariNatapudgalAnAJca yaH parasparaM saMzleSassA vyaJjanetyucyate / so'yaM caturvidho vyaJjanAvagraha iti militvASTAviMzatividhaM matijJAnam / zrutajJAne tu nAvagrahAdayo bhavanti // 31 // idaJceti, matijJAnaJcetyarthaH / pratyekendriyaiH-pratyekaM cakSUrasanaghrANatvaktrotrendriyaiH, avagrahAdikrameNeti, cakSuravagrahazcakSurIhA cakSurapAyazcakSurdhAraNetyevaMkrameNetyarthaH / tatrAvagrahasya vyaJjanArthAvagraharUpeNa dvaividhyAtpUrvoktAvagrahasyArthAvagraharUpatvena vyaJjanAvagrahaM vakti rasanAdIti, AdinA ghrANatvakzrotrANAM grahaNam / catubhirevetyatraivazabdavyavacchedyamAha neti / tatra nibandhanamAha viSayeti / nizcayataH kAryotpattAvavikalakAraNasyaiva vyApyatvena jJAne upayogendriyasyaivAvikalakAraNatvena vyaJjanAvagrahakAle'vyaktatayA tatsattvAttadA jJAnamavazyaM bhavatyeveti vyaJjanAvagraho'yaM jJAnAtmA kAraNAMzo bodhyaH / vyaJjanAM svarUpayati sparzanAdIndriyANAmiti, AdinA zrotraghrANarasanAnAM grahaNam / nanu vyaJjanAvagrahaH prApyakAriNAmevendriyANAM na tvaprApyakAriNAM tatra kaH kAraNAMzaH, yadyArthAvagrahastahi sa eva vyaJjanAvagrahasthale'pyastu iti cenna tatrApi prAgarthAvagrahAllabdhIndriyasya grahaNonmukhapariNAmasyaiva kAraNAMzatayA'bhyupagamAt / nigamayati materbhedaM so'yamiti / aSTAviMzatividhamiti, upalakSaNametat, tena svasvapratipakSasahitairbahubahuvidhakSiprAnizritanizritadhruvaiH pratyekaM bhinnAnAmeSAM SaTtriMzadadhikatrizatavidhatve'pi na kSatiH, atra sarvatra kSayopazamasyotkarSApakarSoM nimitte bhavata iti / kiM zrutajJAne'pyavagrahAdibhedo'stItyatrAha zrutajJAne tviti / tubhinnArthopakrame, matijJAnAbhAve zrutajJAnAbhAvAdvizeSaviSaye tasminnavagrahAsambhavenehAdInAmapyasambhavAditi bhAvaH //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 tattvanyAyavibhAkare matijJAnanA sarva prakArone darzAve che bhAvArtha - "A matijJAna, dareka indriyothI ane manathI avagraha Adi kramathI pedA thatuM hovAthI covIza (24) prakAravALuM che. rasana Adi cAra indriyothI cAra prakAranA vyaMjanAvagraho thAya che. cakSu ane manathI nahIM, kema ke-viSaya ane cakSu, manano saMzleSano abhAva che. upakaraNasvarUpI sparzana Adi indriyono ane sparza Adi AkAre pariNata pudgalono je paraspara saMzleSa, te "yaMjanA' kahevAya che. uparyukta ane A cAra prakArano vyaMjanAvagraha, ema maLIne aDhAvIza (28) prakAranuM matijJAna che. zrutajJAnamAM to avagraha Adi hotA nathI." vivecana - A matijJAna dareka cakSu-rasana-dhrANa-sparzana-zrotrarUpa indriyothI ane manavaDe cakSu avagraha, cakSu bahA, cakSu apAya ane cakSu dhAraNA ItyAdi kramathI pedA thAya che. tyAM avagraha, vyaMjanaarthAvagraharUpe be prakArano hovAthI pUrvokta avagraha arthAvagraha rUpa hoI vyaMjanAvagrahane kahe che. nAri' iti, AdipadathI prANa-sparzana-zrotronuM grahaNa che. ahIM evA zabdathI vyavacchedayogyane kahe che kecakSu, manathI nahIM. tyAM mULa kAraNane kahe che vipati ' nizcayathI kAryanI utpatti pratye paripUrNa kAraNanuM vyAptapaNe (vyApti) hoI, jJAnarUpa kArya pratye upayogabhUta indriyanI ja avikalatA kAraNa hoI vyaMjanAvagraha kALamAM avyaktarUpe te upayogarUpa indriyanI hAjarI hovAthI te vakhate jJAna avazya thAya che ja. A vyaMjanAvagraha jJAnarUpa (svakArya pratye) kAraNabhUta aMza jANavo. zaMkA - prApyakArI indriyono ja vyaMjanAvagraha thAya che paraMtu aprApyakArIono thato nathI. to tyAM kAraNabhUta aMza kayo che? jo arthAvagraha kAraNAMza che, to te ja vyaMjanAvagraha sthaLamAM paNa ho ! zo vAMdho che? samAdhAna - vyaMjanAvagraha sthaLamAM paNa arthAvagrahathI pahelAM grahaNa ubhukha pariNAmavALI labdhi indriyamAM ja kAraNAMzatAno svIkAra che. prApyakArI indriyonA vyaMjanAvagrahamAM te pramANe kAraNAMza jANavo. 0 matijJAnanA bhedano upasaMhAra kare che. aDhAvIza (28) prakAranuM matijJAna e vAkya 336 bhedanuM upalakSaka che. tathApi bahu-bahuvidha-abahu-abahuvidha-kSipra-akSipra-nizcita-anizrita-saMdigdhaasaMdigdha-dhruva-adhruva, ema 28nA darekane 12 bhede guNatAM 28412 = 336 bhedo thAya che. jema keaneka vAMjitro vAgatAM hoya te vakhate koI mANasa ATalA "bherInA zabdo che ane ATalAM "zaMkhanA' zabdo che-ema chUTA chUTA grahaNa karIne kahe, e "bahugrAhI' kahevAya. paraMtu ema koI na karI zake, paNa ekaMdare vAjiMtranA zabdo grahaNa karIne enI saMkhyA kahe, e "abahugrAhI' jJAna. vaLI te vAjiMtronA zabdonA madhuratA vagere nAnA prakAranA aneka dharmone jANanArI vyakti bahuvidhagrAhI' kahevAya che. paraMtu te zabdanA amuka eka ke be ja dharma jANanAra "abahavidhagrAhI' kahevAya. emAM paNa je vyakti e sarva tarata ja samajI jAya, te 'kSipragrAhI' kahevAya che. je bahu vakhata vicAra kare tyAre ja samajI zake che, te "akSipragrAhIM.' vaLI je vyakti dhvaja ke evI kaMIka nizAnI uparathI ja A devAlaya' ema samajI zake, te "nizritagrAhI' ane je evI kAMI paNa nizAnI vinA evI vastu ke sthaLa oLakhI kADhe. te "anizritagrAhI' che. vaLI je mANasa amuka vastune nisaMzaya eTale leza paNa saMdeha vinA jANe ke samaje, te "asaMdigdhagrAhI', je acokkasapaNe jANI zake, te "saMdigdhagrAhI." amuka vastunuM eka vAra jJAna meLavyA pachI e viSe pharI vAra
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 32, dvitIya kiraNe 99 pUchA 42vAnIne 432 nathI, meM 'dhruvasAhI' ane puna: puna: 6zanI apekSA cha, te 'mADI'.] ahIM saghaLA jJAnomAM kSayopazamano utkarSa ane apakarSa-ema be nimitta thAya che. zuM zrutajJAnamAM paNa avagraha AdirUpa bheda kharo? A praznanA javAbamAM kahe che ke-matijJAnanA abhAvamAM zrutajJAnano abhAva hovAthI, vizeSa viSayavALA te zrutajJAnamAM avagrahano asaMbhava hoI, IhA Adino paNa asaMbhava hovAthI "zrutajJAna'mAM to avagraha Adi hotA nathI. tarhi kintacchutajJAnamityatrAha matijJAnApekSo vAcyavAcakabhAvapuraskAreNa zabdasaMspRSTArthagrahaNavizeSaH zrutajJAnam / tadanukUlopayogo'pi zrutam // 32 // - matijJAneti / matijJAnasApekSatve sati vAcyavAcakabhAvapUrvakazabdasaMspRSTArthagrahaNatvaM zrutajJAnasya lakSaNam, IhAdInAM zabdasaMspRSTArthagrahaNarUpatvAdavagrahAtmakamatijJAnApekSatvAcca zrutatvavAraNAya vAcyavAcakabhAvapuraskAreNetyuktam / matijJAnApekSa iti padena dhAraNA grAhyA, zrutaM prati dhAraNAtvena hetutvAttathA ca nehAdAvativyAptiriti cettarhi smRtAvativyAptivAraNAya tat / ekendriyANAmapi dravyazrutAbhAve satyapi bhAvazrutamasti kSAyopazamikatvAt, na ca tarhi lakSaNamavyAptaM tatra vAcyavAcakabhAvapUrvakaM zabdasaMspRSTArthagrahaNarUpatvAbhAvAditi vAcyam, viziSTazrutajJAnasyaiva lakSaNatvAt, matijJAnApekSavAcyavAcakabhAvapUrvakazabdasaMspRSTArthagrahaNavRttijJAnatvavyApyajAtimattvasya vA lakSaNArthatvAt, tAdRzI jAtiH zrutajJAnatvaM tacca sarvasmin zrutajJAne varttata iti na kutrApyavyAptiH / nanu zrutopayogo matyupayogAnna pRthak, matyupayogenaiva tatkAryotpattau tatpArthakyakalpanAyA vyarthatvAdityAkAMkSAyAmAha tadanukUlopayogo'pIti, zrutajJAne'nukUlabhUta upayogo'pItyarthaH, zrutopayogoparame'pi matijJAnodayAnna matyupayogazrutopayogayoraikyamiti bhAvaH / atra yadyapi svAmikAraNakAlaviSayaparokSatvairmatizrutayorekatvaM tathApilakSaNabhedAtkAryakAraNabhAvAdbhedavizeSAdindriyavibhAgAdvalketarabhedAdakSaretarabhedAnmUketarabhedAcca bhedo'vaseyaH, tathAhi-niruktarUpeNa lakSaNabhedAnmatizrutayorbhedaH / kAryakAraNabhAvAttayorbhedaH, matijJAnApekSaM hi zrutaM na matizzrutajJAnApekSiNI, upayogarUpayostayostathaiva paurvAparyAt, kAryakAraNayozca kathaJcidbhedAt, labdhiMto matizrute samakAle'pi bhavato'ta eva 1. avagrahAdikaM vinA zrutajJAnAnudayena tatpUrvaM matijJAnarUpasya tasyAvazyambhAvAditi bhAvaH // 2. matijJAnasamAnakAle zrutajJAne'bhyupagamyamAne tadA zrutajJAnaM jIvasya prasajyate, zrutajJAnotpattimantareNa tadajJAnAnivRtteH na ca jJAnAjJAnayossamAnakAlamavasthitiyogyayormatizrutayoH kvacidapyAgame'numanyata ityAzayenAha labdhita iti //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 tattvanyAyavibhAkare lakSaNe matyapekSa ityanuktvA matijJAnApekSa ityuktaH, labdhitastulyakAlayoH kAryakAraNabhAvAbhAvAt, yadapi parazabdAkarNanAnmatijJAnamudeti tadapi dravyazrutanimittakameva na bhAvazrutanimittakamato na matijJAnasya zrutajJAnakAraNakatvam / zrutopayogAccyutasya matijJAnantu na zrutopayoganimittakaM kintu svakAraNaprabhavameva / anyathA kAraNanaiyatyAbhAvaprasaGgassyAt / tathA svasvAvAntarabhedAttayorbhedaH, matijJAnaM hi aSTAviMzatividhamuktaM, zrutajJAnaM caturddazavidhamiti vakSyate, tayorabhede'vAntarabhedavailakSaNyaM na bhavedeveti tayorbhedaH, indriyavibhAgAdapi tayorbhedaH, zrutaM hi zrotrendriyadvArakamavagrahAdyanAtmakaM jJAnaM, matijJAnaM ca sarvendriyadvArakam, yadyapi zeSendriyadvArA'kSaralAbho'pi zrutameveti sarvendriyaviSayatvaM zrutasya prAptaM tathApyakSaralAbhamAtrasya na zrutatvamIhAdInAmapi tathAtvApatterapi tu zrutAnusArisAbhilAparUpAkSaralAbhasyaiva, tasya ca zeSendriyadvArotpannatve'pi yogyatayA zrotrendriyopalabdhitvameva, abhilApasya sarvasyApi zrotrendriyagrahaNayogyatvAt / tathA ca zrotraviSayameva sarvaM zrutajJAnaM matijJAnantu tadviSayaM zeSendriyaviSayaJceti / valkazumbodAharaNAttayorbhedastu - matipUrvaM hi bhAvazrutaM matizca valkasamA, bhAvazrutaM zumbasadRzaM yathA valkAH zumbakAraNaM tathA matirapi bhAvazrutasya, yathA ca zumbaM valkAnAM kAryaM tathA bhAvazrutamapi mateH kAryaM matyA vicintya vAcyavAcakabhAvena vastuni paropadeza zrutagranthAnAM yojanAt / akSarAnakSarabhedAdapi tayorbhedaH akSaraM dvividhaM dravyAkSaraM bhAvAkSaraJceti, pustakAdinyastAkArAdistAlvAdikAraNajanyazabdo vA dravyAkSaram anta:sphuradakArAdi-varNajJAnaM bhAvAkSaraM bhAvAkSarApekSayA matijJAnamakSaravat yathehAdayaH, bhAvAkSarAbhAvAdevAvagraharUpaM matijJAnamanakSaram / dravyAkSaramAzritya tu matijJAnamanakSarameva, dravyamatitvenAprasiddhatvAt / zrutajJAnantu dravyabhAvabhedaM sAkSaramanakSaramapi dravyazrutaM ucchvasitaniHzvasitAdirUpamanakSaraM pustakAdinyastAkSararUpaM zabdarUpaM ca tadeva sAkSaram / zrutAnusAryakArAdivarNavijJAnAtmakatvAtsAkSaraM pustakAdinyastAkArAdyakSararahitatvAcchabdAbhAvAccAnakSaram / pustakAdinyastAkSarasya zabdasya ca dravyazrutAntargatatvena bhAvazrute'sattvAt / mUketarabhedAttu tadbhedaH - dravyazrutaM hi zrutajJAnasyAsAdhAraNaM kAraNaM tacca I bhAvazrutamapi 1. atra zrotrendriyopalabdhireva zrutamityayogavyavacchedo'bhimataH, na tu zrotrendriyopalabdhizzrutamevetyanyayogavyavacchedaH, kasyAzcicchrotrendriyopalabdheravagrahAdimAtrarUpAyA matijJAnatvAdityAzayena zeSendriyadvArakamityanuktvA sarvendriyadvArakamityuktam // 2. tathA ca matijJAnamavagrahApekSayA'nakSaravat / IhAdyapekSayA cAkSaravat / dravyAkSarApekSayA cAnakSaravadeva, nahi matijJAne pustakAdinyastAkArAdikaM zabdo vA vyaJjanAkSaraM vidyate tasya dravyazrutatvena prasiddhatvAditi bhAvaH // 3. atredaM bodhyaM materbhAvazrutasya cAkSarAnakSarakRto vizeSo nAsti, ubhayasya sAkSaratvAdanakSaratvAcca, parantu zrutamadhye dravyazrutasyApyantarbhAveNa dravyazrutamAzritya dravyAkSaramasti matau tu tannAstIti bhedo vijJeya iti //
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 dvitIyo bhAga / sUtra - 32, dvitIya kiraNe parapratibodhanasamarthamatazrutajJAnamapi tadghaTakatvena parapratibodhakatvAnnamUkam, matijJAnasyedRzakAraNena kenApyaghaTakatvena parapratibodhanAsamarthatvAnmUkam / na ca karAdiceSTA matijanikAH parapratibodhanasamarthAH santIti matijJAnasya kathaM mUkatvamiti vAcyam, karAdi ceSTAnAM matijJAnaM pratyasAdhAraNakAraNatvAbhAvAt karavaktrasaMyogAdiceSTAdarzanatastadviSayAvagrahAdivadbhoktumiccha tyayamityAdizrutAnusAri-vikalpAtmakazrutajJAnasyApi jAyamAnatvAt / tattvataH karAdi ceSTAnAM matijJAnaM prati kAraNatvAbhAvena tAsAM tatrAnantarbhAvAt / yadvA pustakAdinyastAcAradigranthAkSaraM gurujanodIritadezanAzabdarUpaJca dravyazrutaM, mokSAsAdhAraNakAraNakSAyikajJAnadarzanacAritralakSaNavastukalApasya hetutvAt taddvAreNa zrutajJAnamapi paraprabodhakaM, karAdiceSTAyA matijJAnakAraNatve'pi na viziSTaparaprabodhakatvamatastaddvArA matijJAnamapi na tathA,evaM karAdi ceSTAnAM matijJAna hetutve'pi kathaJcitparaprabodhakatve'pi ca na taddvArA matijJAnaM paraprabodhakaM, dravyamatitvasya kvApyaprasiddhatvena tAsAM tatrAnantargatatvAditi / vizeSastu vizeSAvazyakAdau draSTavyaH // to te zrutajJAna zuM che? AnA javAbamAM kahe che ke bhAvArtha - "matijJAnanI apekSAvALo, vAcca-vAcakabhAvanApuraskArathI zabdasaMppaSTa arthagrahaNavizeSa, e "zrutajJAna' kahevAya che. te zrutajJAnane anukULa upayoga paNa zruta kahevAya che." vivecana - matijJAnanI apekSAvALo hoya chate vAcya-vAcakabhAvapUrvaka zabdasaMskRSTa arthagrahaNapaNuM, e zrutajJAnanuM lakSaNa che. 0 ihA AdimAM, zabdasaMskRSTa arthagrahaNarUpa hoI, avagraharUpa matijJAnanI apekSAvALA hoI, zrutalakSaNanI ativyAptinA vAraNa mATe "vAcya-vAcakabhAva puraskArapUrvaka ema kahela che. 0 'matijJAnApekSa' - AvA padathI dhAraNArUpI matijJAna levAnuM che, kema ke-zruta pratye dhAraNA hetu che. tathAca IhA AdimAM ativyApti nathI-ema jo kaho, to smRtimAM ativyAptinA vAraNa mATe te kahevuM che ema jANavuM zaMkA - ekendriyomAM dravyazrutano abhAva chatAM paNa bhAvaRRta che, kema ke-lAyopathamika che. to pachI lakSaNanI avyApti che, kema ke tyAM vAcyavAcakabhAvapUrvaka zabdasaMskRSTa arthagrahaNarUpapaNAno abhAva che ja ne? samAdhAna - viziSTa zrutajJAnanuM lakSaNapaNuM hoI avyApti nathI. athavA matijJAnApekSa vAcyavAcakabhAvapUrvaka zabdasaMskRSTa arthagrahaNavRtti jJAnatvavyApya jAti(zrutajJAnatva) matva ja lakSaNano artha che. tAdeza jAti zrutajJAnatva che ane te zrutajJAnatva jAti saghaLA zrutajJAnamAM varte che, eTale kyAMya paNa avyApti nathI. zaMkA - zrutano upayoga matinA upayogathI judo nathI. matinA upayogathI ja zrutajanya kAryanI utpatti hoye chate, te matijJAnathI zrutajJAnanI pRthapaNAnI kalpanA vyartha kema nahIM?
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke-zrutajJAnamAM anukULabhUta upayoga paNa zrutajJAna kahevAya che. zrutanA upayoganA abhAvamAM paNa matijJAnanA udayathI mati upayoga ane zruta upayoganI ektA nathI. ahIM jo ke svAmI-kAraNa-kALa-viSaya-parokSatvanI apekSAe (je matijJAnano svAmI, te ja zrutajJAnano svAmI ane je zrutajJAno svAmI, te ja matijJAnano svAmI che. A pramANe svAmInuM sAdharmsa, jeTalo ja matijJAnano sthitikALa che, teTalo ja zrutajJAnano, paraMtu A pramANe kALasAdharmsa, jema indriyanimittajanya matijJAna che, tema zrutajJAna paNa che. ema kAraNasAdharmsa, jema matijJAna jinapravacananA kathana mujaba sarva dravyAdi viSayavALuM che, evuM zrutajJAna paNa che, tema viSayasAdharmsa che. jema matijJAna parokSa che,.tema zrutajJAna paNa che, ema parokSanuM sAdharma che.) matijJAna ane zrutajJAnamAM ekatA che, to paNa lakSaNabhedathI, kArya-kAraNabhAvathI bhedavazeSathI, indriyavibhAgathI, valphetarabhedathI, akSaretarabhedathI ane mUketarabhedathI mati-zrutamAM bheda jANavo. tathAhi (1) ahIM pUrve kahela lakSaNanA bhedathI mati-zrutamAM bheda che. (2) kArya-kAraNanA bhAvathI mati-zrutamAM bheda che. matijJAnanI apekSAvALuM zrutajJAna che. paraMtu mati zrutajJAMnanI apekSAvALI nathI, kema ke-upayogarUpa te baMnemAM te prakAre ja pUrva-aparabhAva che. (avagraha Adi vinA zrutajJAnano udaya nahIM hovAthI, zrutajJAna pUrve avagraha AdirUpa te matijJAna avazya hoya che.) vaLI kArya-kAraNamAM kathaMcid bheda che. labdhinI apekSAe (jo matijJAnanA samAnakALamAM zrutajJAnano svIkAra karavAmAM Ave, to jIvamAM zrutajJAnano prasaMga Ave, kema ke-zrutajJAnanI utpatti sivAya te zruta ajJAnanI nivRtti nathI. vaLI jJAna ane ajJAnanI samAnakALanI avasthitiyogya matijJAna zrutajJAnamAM kavicat paNa AgamamAM anumata nathI. evA AzayathI kahe che ke-labdhinI apekSAe.) mati ane zruta samAnakALamAM paNa hoya che. ethI ja lakSaNamAM matinI apekSAvALA ema na kahetAM 'matijJAnApekSa' ema kaheluM che, kema ke-labdhithI tulyakALavALAomAM kArya-kAraNabhAvano abhAva che. jo ke parazabdanA sAMbhaLavAthI matijJAna udaya pAme che, to paNa 'dravyazrutarUpanimittajanyatva ja' jANavuM; bhAvazrutanimittajanyatva nahIM. ethI matijJAnamAM zrutajJAna rUpakAraNajanyatva nathI. 102. 0 zrutanA upayogathI khaselA AtmAmAM matijJAna to zruta upayoganimittajanya nathI paraMtu potAnA kAraNothI ja janma che. jo Ama na mAno, to kAraNaniyamanA abhAvano prasaMga thaI jAya ! (3) potapotAnA peTAbhedonA bhedathI mati-zrutamAM bheda che. kharekhara, matijJAna aThThAvIza (28) prakAranuM ane zrutajJAna cauda (14) prakAranuM kahela che. (tenA bhedo AgaLa upara kahevAze.) jo te baMneno abheda hoya, to avAntarabhUta bhedomAM viSamatA na ja thAya, mATe te baMnemAM bheda che. (4) indriyonA vibhAgathI paNa te mati-zrutamAM bheda che. kharekhara, zrotrendriyadvAravALuM (zrotrendriyarUpa kAraNajanya) avagraha AdithI rahita zrutajJAna che ane matijJAna sarva indriyadvAravALuM [ahIM zrotrendriyajanya upalabdhijJAna ja zruta che-ema ayoga vyavaccheda, zrotrendriyopalabdhino saMbaMdhAbhAvano abhAva arthAt saMbaMdha ja zrutamAM hoya che. paraMtu zrotrendriya upalabdhi, zruta ja che evo anya yoga vyavacchedaka
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 dvitIyo bhAga / sUtra - 32, dvitIya kiraNe evakAra nathI, kema ke-koI eka zrotrendriyalabdhi je avagrahAdi rUpa che temAM matijJAnapaNuM che.] AvA AzayathI "driyadvAra ema nahIM kahIne "sarvedriyadara ema kaheluM che. jo ke zeSa indriyadvArA akSaralAbha paNa zruta ja che. ethI sendriyaviSayapaNuM zrutamAM prApta thAya che, to paNa akSaralAbha mAtra zrata na kahevAya; kema ke-IhA Adi paNa akSaralAbhavALA hoI zratapaNAnI ApattivALA thaI jAya ! tethI zrutAnusAra sAbhilAparUpa akSaralAbha "zrutajJAna" kahevAya che. vaLI te zeSa indriyadvArA utpanna hovA chatAM yogyatAnI apekSAe zrotrendriya upalabdhirUpa ja che, kema ke-zabda mAtra zrotrendriyathI grahaNayogya che. tathAca zrotraviSayavALuM saghaLuMya zrutajJAna che. matijJAna to zrotrendriyaviSayavALuM ane zeSendriyaviSayavALuM che. (5) valkazuMbodAharaNathI te mati-zrutano bheda-kharekhara, matipUrvaka bhAvaThuta che. mativalka (chAla) sarakhI che. bhAvazruta zuMba (raju-doraDA) sarakhuM che. jema valko zuMba pratye kAraNa che, tema mati paNa bhAvakRtanuM kAraNa che. jema zuMba valkonuM kArya che, tema bhAvazruta paNa matinuM kArya che; kema ke-matidvArA vicAra karI, vAcya-vAcakabhAvathI vastumAM paropadeza-zrutagraMthomAM saMyojana-upayoga thAya che. " (6) akSara-anakSarabhedathI paNa te mati-zrutamAM bheda-akSara, dravya akSara ane bhAva akSaranA bhedathI be prakAranA che. dravya akSara-pustaka AdimAM nyasta (lakhela) akSara-svara-vyaMjana AdirUpa akSara, athavA tAla Adi sthAnarUpa kAraNajanya zabda dravya akSara' kahevAya che. bhAva akSara=aMtaHskurAyamAna akAra Adi varNaviSayakajJAna "bhAva akSara" kahevAya che. bhAva akSaranI apekSAe matijJAna akSaravALuM. jema ke-IhA Adi. bhAva akSaranA abhAvathI ja avagraharUpa matijJAna anakSara' che. [matijJAna, avagrahanI apekSAe anakSaravALuM, ihA AdinI apekSAe akSaravALuM ane dravya akSaranI apekSAe anakSaravALuM ja che. matijJAnamAM pustaka Adistha akAra Adi ke zabda-vyaMjanAkSara hotA nathI, kema ke te dravyazrutapaNAe prasiddha che ema bhAva che. (7) mUka-amUkabhedathI mati-zrutamAM bheda-kharekhara, dravyazrata, zrutajJAna pratye asAdhAraNa kAraNa che ane te bIjAone pratibodhakaraNamAM samartha che. (zrutajJAna sva-paraprakAzaka-te potAnA svarUpanuM temaja matijJAna AdinuM prarUpaNA karavA samartha che, jyAre matijJAna anya jJAnonuM nirUpaNa karavA asamartha che.) zrutajJAna paNa dravyakRtaghaTaka hoI (dravyazrutajanya athavA dravyazruta padavRttizruta hoI) para pratibodhaka che, mATe mUka nathIbolatuM che-prakAzanuM che. matijJAna, AvA koI kAraNathI (dravyazruta jevA kAraNathI) ajanya hoI parapratibodhaka karaNamAM asamartha hoI mUka-muMguM che. zaMkA - jo hAtha vagerenI ceSTAo matijanaka hoI parapratibodhakaraNamAM samartha che, to matijJAnanuM mUkapaNuM kevI rIte? samAdhAna - kara Adi ceSTAo matijJAna pratye asAdhAraNa kAraNa nathI. hAtha-mukha saMyoga Adi ceSTAnA darzanathI, te viSayanA avagraha AdinI mAphaka, (hAtha ane mukhanA saMyogathI) "A khAvAnI icchA rAkhe che' ItyAdi zrutAnusAra vikalparUpa zrutajJAna paNa pedA thAya che. vastutaH kara Adi ceSTAo matijJAna
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 tattvanyAyavibhAkare pratye kAraNa nathI, kema ke-te ceSTAono te matijJAnamAM aMtarbhAva thato nathI. athavA pustaka Adi sthApitaAcAra Adi graMthanA akSara ane gurujane kahela dezanA zabdarUpa, dravyazruta, mokSa pratye asAdhAraNa kAraNa sAyika jJAna-darzana-cAritrarUpa vastusamudAya hetu che te dvArA zrutajJAna paNa parabodhaka che. kara Adi ceSTA, matijJAna pratye kAraNa hovA chatAM viziSTa parapratibodhaka nathI. ethI tenA dvArA matijJAna paNa parapratibodhaka nathI. e pramANe kara Adi ceSTAomAM matijJAnanuM hetupaNuM hovA chatAM, kathaMcit para pratibodhaka chatAM, tenA dvArA matijJAna para pratibodhaka nathI, kema ke dravyamati kyAMya paNa prasiddha nahIM hovAthI kara Adi ceSTAo te matijJAnamAM aMtargata thatI nathI. vizeSa to vizeSa Avazyaka Adi graMthamAM juo. atha zrutajJAnaM vibhajate taccAkSarAnakSarasaMzyasaMjJisamyamithyAtvasAdyanAdisaparyavasitAparyavasitagamikAgamikAGgapraviSTAnaGgapraviSTazrutabhedena caturdazavidham // 33 // tacceti / zrutajJAnaJcetyarthaH / atrAnaGgapraviSTapadaM yAvad dvandvastataH zrutena karmadhArayaH / yadyapyete bhedA akSarazrutAnakSarazrutarUpabhedadvayaM evAntarbhavanti, tathApyavyutpannamatInAM vizeSAvagamasampAdanAya tathoktirnahi bhedadvayopAdAnamAtrAdavyutpannamatayaH zeSabhedAnavagantuM samarthAH, ato vineyajanAnugrahAyetarabhedopanyAsa iti // zrutajJAnano vibhAga bhAvArtha - "te zrutajJAna, akSara-anakSara-saMjJI-asaMjJI-samyapha-mithyAtva-sAdi-anAdisaparyavasita-aparyavasita-gamika-agamika-aMgapraviSTa-anaMgapraviSTa zrutajJAnanA bhedathI cauda (14) prakAranuM che." vivacana - ahIM anaMgapraviSTa sudhI dvanda samAsa karavo. tyArabAda zratanI sAthe karmadhArayasamAsa karavo. jo ke A bhedo akSaradyuta-anapharazrutarUpa be bhedomAM ja aMtargata thAya che, to paNa avyutpanna mativALAone vizeSajJAnanA saMpAdana mATe te prakAre kathana karela che, kema ke-be bheda mAtranA upAdAnathI avyutpannamativALAo bAkInA bhedone jANavA samartha thatA nathI. ethI ziSyajana prati anugraha mATe itara bhedono upanyAsa iti. tatrAkSarazrutAnakSarazrute lakSayati saMjJAvyaJjanalabdhyanyatamavacchrutamakSarazrutam / yathA krameNa lipivizeSo bhASyamANAkArAdistvaGmanonimittakazzrutopayogaH / bhAvabhutaheturucchvAsAdiranakSarazrutam // 34 // saMjJeti / saMjJAvyaJjanalabdhibhedAdakSaraM trividham / saMjJAvyaJjane upacArAcchute / udAharaNamAha yathA krameNeti / lipivizeSa iti, akArAdyakSarasya saMsthAnAkAraH brAhmAdilipibhedato
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 dvitIyo bhAga / sUtra - 33-34, dvitIya kiraNe 105 'nekaprakAraH / bhASyamANAkArAdiriti, arthavyaJjakatvenoJcAryamANAkArAdivarNasamUha ityarthaH, tamasi vartamAnaghaTAdervyaJjakapradIpavadarthasya prakaTIkaraNAdakArAdirvyaJjanAkSaramiti bhAvaH, tacca yathArthaniyatamayathArthaniyataJceti dvibhedam, yathArthaniyataM yathA tapatIti tapana ityAdyanvarthayuktazzabdaH, ayathArthaniyataJca palaM nAznAti tathApi palAza ityAdizabdaH / ekArthAnekArthabhedena vA dvividhama, yathA'lokasthaNDilAdizabdA ekArthAH jIva ityAdizabdA anekArthAH, prANyapi bhUto'pi jIvazabdArthaH / ekAkSarAnekAkSarabhedena vA dvividhaM tat zrIrityAdikamekAkSaraM latA mAletyAdikamanekAkSaramiti / tvaGmanonimittaka zrutopayoga iti, tvaca upalakSakatvAdindriyamanonimittaM zrutagranthAnusArizrutajJAnopayoga ityarthaH, upalakSakametat tadAvaraNakarmakSayopazamasya, tenaikendriyAdInAmapyavyaktAkSaralabdhissaMgRhItA, tadidaM labdhyakSaraM manaSSaSThendriyanimittakatvAt SaDvidham / anakSarazrutamAha bhAvazrutaheturiti / ucchavAsAdiriti, AdinA niHzvAsaniSThI vanakAsanakSutAdInAM grahaNam, etAdRk zrutamAtramevAnakSarazrutaM bhAvazrutahetutvAt, bhavati ca tathAvidhocchvAsAdizravaNe zazako'yamityAdijJAnam viziSTAbhisandhipUrvakocchAsAdibhizca viziSTapadArthajJAnam / zrutajJAnopayuktasyAtmanassarvAtmanaivopayogAtsarvo'pyucchasitAdiko vyApArazzrutameva / gamanAgamana calanaspandAdiceSTA api tAdRzasya zrutameva tathApi zAstraloka prasiddhyocchasitAdikameva zrutaM zrUyamANatvAt na tAdRzyazceSTAH dRzyatvAditi / / akSaradyuta ane anakSaradyutanuM lakSaNa (bhAvArtha - "saM-4na-sabdhi HaromAMthI 35 saij zruta '12zruta.' ma 3-5thA lipivizeSa, bhASyamANa akAra Adi, sparzanendriya-manarUpanimittajanya hRtopayoga. bhAvazruta pratye hetubhUta ucchavAsa Adi anakSarazruta kahevAya che." vivecana - saMjJA-vyaMjane-labdhinA bhedathI akSara traNa prakAranA che. saMjJA akSara ane vyaMjana akSara-e be ajJAna Atmaka paNa zrutanuM kAraNa hovAthI upacArathI zrata che (dravyadbhuta che.) udAharaNane kahe che ke'ythaa krameNeti / ' lakhavAnA kAmamAM AvatI lipiyo-akAra Adi akSaronA AkAro, brAhmI Adi lipinA bhedathI aneka (18) prakAravALA che. te "saMjJAkSara' kahevAya che. mukhadvArA bolAto akAra Adi hajAra sudhIno varNasamudAya arthaprakAzaka hoI "vyaMjana' kahevAya che. aMdhakAramAM vartatA ghaTa AdinA prakAzaka pradIpanI mAphaka artha prakaTa karanArA hoI je varNa bolavAmAM upayogI che, te akAra Adi "vyaMjanAkSara' kahevAya che ane te yathArthaniyata ane ayathArthaniyatanA bhedathI be prakAranA che. yathArthaniyata (yaugika). jema ke-tape, te tapana (sUrya) ItyAdi anvarNayukta zabda. ayathArthaniyata vyutpatirahita rUDha). jema ke- pala-mAMsane nathI khAnAra chatAM 'palAza" (rAkSasa) ityAdi zabda che. athavA eka-aneka arthavALAnA bhedathI be prakAranA che.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 tattvanyAyavibhAkare jema ke-aloka, spaMDila (jagyA) Adi zabdo eka arthavALA che. jIva ityAdi zabdo aneka arthavALA che. prANI-bhUta vagere aneka arthavAcaka jIvazabda che. athavA eka akSara-aneka akSaravALAnA bhedathI be prakAranA che. "zrI' ityAdi zabda eka akSaravALo che. latA-mALA ityAdi zabdo aneka akSaravALA che. ahIM tvaphazabda indriyano upalakSaka hoI, Indriya-mananA nimittajanya, zratagraMthane anusaranAro, zrutajJAnano upayoga evA artha che. A paNa zrutajJAnAvaraNanA kSayopazamanuM upalakSaka che. tethI ekendriya AdimAM paNa avyakta akSaranI labdhi (layopazama) saMgRhita thaI jAya che. labdhirUpa akSara, pAMca indriyo ane chaThThA manarUpa nimittathI janya hoI cha (6) prakAranuM che. [zabda sAMbhaLavo, rUpa jovuM ityAdi arthanI pratIti thAya che. tenI sAthe sAthe je akSaronuM jJAna thAya che, te labdhiakSara' kahevAya che. labdhiakSara koIne indriya ane manavaDe pratyakSa thAya che, to koIne hetuvaDe prApta anubhUti thAya che. vizeSamAM jema asaMjJImAM AhAra Adi saMjJAdvArA caitanya svAbhAvika jaNAya che, tema labdhiakSara Atmaka oghajJAna paNa temane che. avyakta che. labdhiakSara paropadezajanya nathI. A bhAvakRta che.] anapharazrutane kahe che ke-saMketasUcaka ucchavAsaniHzvAsanI kriyA karavI, ghUMkavuM, khAMsI khAvI, chIMka khAvI, bagAsu khAvuM, khoMkhAro khAvo, capaTI vagADavI, sitkAra karavo, AvuM kRta mAtra ja "anarazruta kahevAya che; kema ke-bhAvakRtano hetu che. vaLI tathA prakArano ucchavAsa AdinA zravaNamAM "A sasaluM che' ityAdi jJAna thAya che ane viziSTa saMketapUrvaka ucchavAsa AdithI viziSTa padArthanuM jJAna thAya che. zrutajJAnamAM upayogavALA AtmAno sarvathA ja upayoga hovAthI saghaLo paNa ucchavAsa AdirUpa vyApAradyuta ja che. abhiprAyasUcaka mAthuM halAvavuM, gamanaAgamana-calana-spaMdana Adi ceSTAo paNa upayukta AtmAne zruta ja che, to paNa zAstrajJAtA lokamAM prasiddhi hoI ucchavAsa Adine ja zruta kahevAmAM Ave che; kema ke-saMbhaLAya te zrata. tathAvidha ceSTAo dekhAya che mATe zrata nathI. atha saMzyasaMjJizrute Ahasamanaskasya zrutaM saMjJizrutam / tadviparItamasaMjJizrutam // 35 // samanaskasyeti / saMjJA'tra dazavidhA na vivakSitA vyApakatvAt, kintu jJAnAvaraNakarmakSayopazamajanyamanojJAnasaMjJayaiva saMjJinazzobhanatvAdityatassamanaskasyetyuktam / sA saMjJA dIrghakAlikI vijJeyA yo yaH kazcinmanojJAnAvaraNakarmakSayopazamAnmanolabdhisampanno manoyogyAnanantAn skandhAnmanovargaNAbhyo gRhItvA manastvena pariNamayya manyate cintanIyaM vastu tAdRzo garbhajastiryaG manuSyo vA devo nArako vA tatsambandhi yacchrutaM tatsaMjJizrutamiti bhAvaH / asaMjJizrutamAhaitadviparItamiti, ekendriyAdInAM dIrghakAlikIsaMjJArahitAnAM zrutamityarthaH / saMnnizruta ane asaMjJikRta bhAvArtha - "dravyamanavALAnuM zruta saMjJikRta ane dravyamana vagaranAnuM zruta "asaMzruita' kahevAya che."
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 35-36, dvitIya kiraNe 107 vivecana ahIM daza prakAranI saMjJA vivakSita nathI, kema ke-vyApaka che. paraMtu jJAnAvaraNakarmakSayopazamajanya manovijJAnarUpa saMjJAthI ja saMzIo zobhana hoI, 'samanaska' ema kaheluM che. te saMjJA 'dIrdhakAlikI' jANavI. je koI manovijJAna AvaraNakarmanA kSayopazamathI manolabdhisaMpanna, manane yogya anaMta skaMdhone manovargaNAomAMthI laIne manapaNAe pariNamAvI ciMtanIya vastune vicAre che, tevo garbhajamanuSya ke tiryaMca, deva ke nAraka, te saMbaMdhI je zruta, 'saMzizruta' 'hevAya che, jevo bhAva che. asaMjJizrutane kahe che ke - dIrghakAlikI saMjJA vagaranA ekendriya Adi asaMzionuM zruta 'asaMzizruta' hevAya che. - - atha samyaGmithyAtvazrute Aha samyagdRSTInAM zrutaM samyakchutam / mithyAdRSTInAM zrutaM mithyAtvazrutam // 36 // samyagdRSTInAmiti / anantAnubandhikaSAyacatuSTayakSayAnantaraM mithyAtvamizrasamyaktvapuJjalakSaNe darzanamohanIye sarvathA kSINe kSAyikaM samyaktvaM bhavati, evaM catvAryyanyAni bhavanti, tadetatsamyaktvapaJcakaparigrahAtsamyak zrutaM bhavati, caturddazapUrvebhyaH prArabhya yAvatsampUrNadazapUrvANi tAvanniyamena samyakzrutameva bhavati, etAvacchrutasadbhAve ca samyagdRSTireva na mithyAdRSTiH, bhinnadazapUrvAdike sAmAyikazrutaparyante zrutasadbhAve tu ko'pi samyagdRSTiH kazcinmithyAdRSTirapi bhavati, tathA ca samyaktvaparigrahAt zrutaM samyak zrutaM bhavatIti bhAvaH / mithyAtvazrutamAha mithyAdRSTInAmiti, mithyAtvodayAdviparyastA mithyAdRSTayaH, teSAM zrutaM mithyAtva zrutamiti bhAvaH / evameva mithyAtvodayAnmatyavadhi api matyajJAnavibhaGgajJAnarUpe bhavataH // sabhyazruta ane mithyAzruta bhAvArtha "samyagdaSTionuM samyagdaSTithI gRhita zruta sabhyazruta che ane mithyArdaSTionuM mithyArdaSTithI grahaNa karela zruta mithyAzruta che." - vivecana anaMtAnubaMdhI cAra kaSAyonA kSaya pachI mithyAtva-mizra-samyaktvanA puMjarUpa darzanamohanIyano sarvathA kSaya thaye chate kSAyika samakita thAya che. A pramANe bIjA cAra samakito thAya che. te A pAMca samakitonA grahaNathI sabhyazruta thAya che. caudapUrvothI mAMDI saMpUrNa dazapUrvI sudhI niyamA samyazruta ja thAya che, kema ke-ATalA zrutanA sadbhAvamAM samyagdaSTi ja, paraMtu mithyArdaSTi nahIM. dazapUrvanA aMdarathI - 1. tathA samyagdRSTaye'rhatpraNItaM mithyAdRSTipraNItaJca samyak zrutaM bhavati, yathAsvarUpamavagamAt, mithyAdRSTaye tvatpraNItaM mithyAdRSTipraNItaJca mithyAsvarUpaM bhavati yathAsvarUpamanavagamAt / mithyAdRSTirhi sarvamevaikAntasvarUpaM pratipadyate ghaTa evAyamityAdi vyavaharan ghaTaparyAyavyatirekeNa sato'pi sattvajJeyatvapadArthatvAdiparyAyAnapalapati ghaTaH sanneveti bruvan pararUpeNa nAstitvamanabhyupagacchn tatrAsatIM pararUpatAmapyabhyupaiti, samyagdRSTistu na tathetyapi bodhyam //
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 tattvanyAyavibhAkare laI sAmAyikazruta sudhInA zrutanA abhAvamAM to koI samyagdaSTi to koI mithyAdRSTi paNa hoI zake che. tathAca samyaktva-samyagdaSTidvArA grahaNa karavAthI samyaphaphyuta thAya che, evo bhAva che. tathA samyagdaSTine zrI arihaMtakathita ane mithyASTipraNIta zrata samyakazruta thAya che, kema keyathAsvarUpanuM jJAna che. mithyAdaSTine to zrI arihaMtapraNIta ane mithyAdaSTipraNIta zruta mithyAsvarUpavALuM bane che, kema ke yathAsvarUpanuM ajJAna che. kharekhara, mithyAdaSTi sarva vastune ekAntasvarUpI mAne che. jema ke A ghaTaja che' ityAdi vyavahAra karato ghaTaparyAya sivAyanA vidyamAna paNa sattva-zeyatva-padArthatva Adi paryAyono apalApa kare che. "ghaTa che ja'-A pramANe bolanAro, pararUpe (padravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe) nAstipaNAno nahIM svIkAranAro, tyAM avidyamAna pararUpatAno svIkAra kare che. samyagdaSTi to te prakAre nahIM, ema paNa jANavuM.) mithyAzrutane kahe che ke-mithyAtvanA udayathI viparyasta buddhivALA mithyASTio" kahevAya che. teonuM zruta "mithyAzruta che. A pramANe ja matijJAna-avadhijJAna paNa matiajJAna-virbhAgajJAnarUpa bane che. . sAdhanAdizrute prAha- AdimacchutaM sAdizrutaM, idaM paryAyArthikanayApekSayA / AdizUnyaM zrutamanAdizrutaM, idantu dravyAthikanayApekSayA // 37 // Adimaditi / yasyAdidRzyate tacchutaM sAdizrutamityarthaH, nanu jIvo hi nityaH, zrutaM ca tatparyAyaH paryAyaparyAyiNozca kathaJcidabhedAtkathaM zrutamAdimadityatrAha-idamiti, jIvasya nityatve'pi nArakAdibhavapariNatyapekSayA yathA sAdistathopayogAtmakaparyAyasya sAditvAtkAryabhUtaM zrutamapi sAdIti bhAvaH / anAdizrutamAha-AdizUnyamiti, anAditve yuktimAhedantviti, yairjIvadravyaiH zrutAnyadhItAni yAnyadhIyante yAni cAdhyeSyante tAni tAvanna kadApi vyavacchidyante yena teSAmAdirbhavet nahi sarvathA'sat kvApyutpadyate sikatAsvapi tailAdyutpattiprasaGgAt tasmAcchutAdhAradravyANAM sarvadaiva sattvAttadavyatirekiNazzrutasyApi sarvadA sattvena tadanAdimacchrutamiti bhAvaH // sAdi-anAdi zruta bhAvArtha - "AdivALuM zruta sAdidhRta che. A paryAyArthikanayanI apekSAe che. Adi vagaranuM zruta anAdiThuta che. A to dravyArthikanayanI apekSAe che." vivecana - jenI Adi dekhAya che, te zruta "sAdiRta' kahevAya che. cokkasa jIva nitya che ane zruta teno paryAya che. paryAya ane paryAyinI kathaMcit abheda hovAthI kevI rIte zruta AdivALuM kahevAya? A praznanA javAbamAM kahe che ke-jIvanuM nityapaNuM hovA chatAM nAraka Adi bhavanI pariNati paryAyanI apekSAe jema AtmA sAdi che, tema upayogarUpa paryAya sAdi hoI kAryabhUta zrata paNa sAdi che. anAdibrutane kahe che
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 37-38, dvitIya kiraNe 109 anAdipaNAmAM yuktine kahe che ke-je jIvadravyoe zratonuM adhyayana karyuM che, kare che ane karaze te zratono kadAcitu paNa vinAza thavAno nathI, ke jethI te zratonI Adi hoI zake ! je sarvathA avidyamAna che, te kyAMya paNa utpanna thatuM nathI. jo sarvathA avidyamAna utpanna thAya che ema mAno, to retImAMthI paNa tela AdinI utpattino prasaMga AvI jAya ! temaja vidyamAna vastuno sarvathA nAza paNa thato nathI ja. anyathA sarva zUnyatAno prasaMga AvI jAya ! tethI zrutanA AdhArabhUta jIvadravyonuM sarvadA ja vidyamAnapaNuM hovAthI te jIvadravyothI abhinna zrata paNa sarvathA vidyamAna che, mATe anAdivALuM zrata che evo bhAva che. atha saparyavasitAparyavasite AhaantavacchrutaM saparyavasitazrutam / anantavacchrutamaparyavasitazrutaM, ime api tathaiva / 38 / antavaditi / upayogasya saparyavasitatvAditi bhAvaH / aparyavasitamAha-ananteti / tadavyatirekijIvadravyasyAparyavasitatvena tattAdAtmyAcchRtamapyaparyavasitamiti bhAvaH / saparyavasitatvAparyavasitatve api paryAyArthikadravyArthikanayApekSayaivetyAheme apIti, evameva dravyakSetrakAlabhAvAnAzrityApi sAditvAnAditvasaparyavasitatvAparyavasitatvAni bhAvyAni // sAnta-anantazruta bhAvArtha - saparyavasita-sAnta, aparyavasita, anaMtazrata. "aMtavALuM zruta "saparyavasita zruta' che ane anaMtavALuM zrata "aparyavasita zrata che. A baMne paNa te prakAre ja che." vivecana - upayoga, aMtavALo hoI sAntazruta che. aparyavasitane kahe che ke-te zrutathI abhinna jIvadravya anaMta hoI, tenA tAdAbhyathI abhedathI zrata paNa "aparyavasita' che, evo bhAva che. saparyavasitatva ane aparyavasitatva paNa paryAyArthikanaya ane dravyArthikanayanI apekSAe ja che. A pramANe ja dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe paNa sAdipaNuM-anAdipaNuM-sAntapaNuM-anaMtapaNAno vicAra karavo joIe. [eka jIvadravyanI apekSAe jyAre zrutano lAbha thAya tyAre Adi ane jayAre teno nAza thAya tyAre aMta, AvI rIte zruta sAdisAnta che. bhavya jIvanuM zruta tenA bhavyatvanI mAphaka anAdisAnta che, jayAre abhavya jIvanuM zruta abhavyatvanI jema anAdi anaMta che. vividha jIvadravyonI apekSAe zruta anAdi anaMta che, jyAre kSetranI apekSAe eka jIvadravyanI apekSAe bharata-airAvatakSetramAM samyakazruta sAdisAnta che; kema ke-e kSetramAM prathama tIrthaMkaranA samayamAM dvAdazAMgIrUpa zrutanI utpatti thAya che ane chellA tIrthakaranA tIrthano aMta AvatAM teno nAza thAya che. mahAvidehakSetranI apekSAe vividha jIvo saMbaMdhI zrutajJAna anAdianaMta che, kema ke-tyAM sarvadA tIrthaMkarano sadUbhAva che eTale zrutano kadApi uccheda thato nathI. kALathI utsarpiNI ane avasarpiNInI apekSAe bharata-airavatamAM mRta sAdisAnta che, kema ke-baMne kALanA trIjA ArAmAM tenI utpatti che ane anukrame cothA tathA pAMcamA ArAmAM teno nAza che. kALathI mahAvidehakSetramAM to dravya ane kSetranI jema te anAdianaMta che, kema ke-tyAM utsarpiNI ane
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 tattvanyAyavibhAkare avasarpiNI kALacakra nathI. tyAM to sadA avasarpiNInA cothA ArA jevo kALa pravarte che. bhAvathI guru jaNAvavA lAyaka bhAvone jANIne kahe eTale eka jIvanI apekSAe zruta sAnta che, bhAvathI kSayopazamanI apekSAe zrutajJAna niraMtara che eTale te anaMta che.] gamikAgamikazrute vakti prAyassadRzapAThAtmakaM zrutaM gamikazrutaM, tadviparItamagamikam // 39 // prAya iti / AdimadhyAvasAneSu kiJcidvizeSato bhUyo bhUyaH tasyaiva sUtrasyoJcAraNaM gamaH, gamA asya vidyanta iti gamikaM tacca tacchutaJca gamikazrutamiti vyutpattiH / tacca gamikaM prAyo dRSTivAdaH / agamikamAha tadviparItamiti asadRzapAThAtmakamityarthaH, tacca prAya AcArAdikAlikazrutam // gamika-agamika zruta bhAvArtha - "prAyaH samAna pATharUpa zruta gamikazruta' che ane tenAthI viparIta "agamikazruta upAya che." viveyana - 'prAyaiti / ' mAmii-madhyamAM-tamai N3rI te 4 sUtrana thyA291, me'ma' upAya che. gamavALuM gamika kahevAya che. gamika evuM zruta gamikazruta kahevAya che, evI vyutpatti che ane te zamizruta prAya: dRSTipA'35 cha. agAmi ne 3 cha -'tadviparItamiti / ' masamAna 5 / 435 zruta "agamikazruta kahevAya che ane te prAya AcArAMga AdirUpa kAlikazruta kahevAya che. athAGgapraviSTAnaGgapraviSTe nirvakti dvAdazAGgagataM zrutamaGgapraviSTaM, yathA AcArAGgAdi, tadbhinnaM sthavirakRtaM zrutamanaGgapraviSTazrutaM, yathA AvazyakAdi // 40 // dvAdazAGgeti / gaNadharakRtaM padatrayalakSaNatIrthakarAdezaniSpannaM dhruvaJca yacchrutaM tadaGgapraviSTamucyate, tacca dvAdazAGgIrUpamevetyAha-yatheti / anaGgapraviSTamAha tadbhinnamiti, yattu sthavirakRtaM mutkalArthAbhidhAnaM calaJca tadanaGgapraviSTamityarthaH / dRSTAntamAha yatheti, avazyakarttavyasAmAyikAdikriyAnuSThAnapratipAdakaM zrutamAvazyakaM, AdinA''vazyakavyatiriktaM kAlikamutkAlikaJca grAhyam / yaddivasanizAprathamapazcimapauruSIdvaya eva paThyate tatkAlikaM, yatpunaH kAlavelAvarja paThyate tadutkAlikamiti //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 39-40-41, dvitIya kiraNe aMgapraviSTa-anaMgapraviSTa zruta bhAvArtha - "bAra aMgomAM raheluM zruta "aMgapraviSTa' ane tenAthI bhinna sthaviroe karela "anaMgapraviSTa' kahevAya che. jema ke-Avazyaka Adi. vivecana - "dAdAti ' gaNadharoe karela tripadI-utpAda, vyaya, dhrauvyayuktarUpa traNa padarUpa tIrthakaronA AdezathI siddha thayela ane dhruva (niyata-sarva tIrthakaronA tIrthamAM thanAruM je zruta hoya, te aMgapraviSTa kahevAya che ane te dvAdaza aMgarUpa ja che. mATe kahe che ke "ati ' jema ke-AcArAMga Adi dvAdazAMgI anaMgapraviSTane kahe che. je sthaviroe (zrI bhadrabAhusvAmI Adi sthaviroe) kareluM, (dA.ta. Avazyaka Adi Rta) prazna pUchyA vinA arthapratipAdanarUpe kahevAyeluM (Avazyaka Adi Rta) ane adhuva-aniyata (je zrutano anyonya tIrthamAM saddabhAva hovo ja joIe ema nathI.) arthAt taMdulavaicArika AdinI jema je aniyata hoya che, te "anaMgapraviSTa' (aMgabAhya) kahevAya che. daSTAntane kahe che ke "thati ' avazya kartavya sAmAyika Adi che AvazyakanA kriyAnuSThAna pratipAdaka zruta "Avazyaka' kahevAya che. AdithI Avazyaka bhinna kAlika ane utkAlikanuM grahaNa karavuM. kAlika je zruta divasa ane rAtanI prathama ane pazcima(cothI)rUpa be porasImAM ja (praharamAM ja) bhaNAya, te "kAlika' kahevAya che. jema keuttarAdhyayana Adi. je kALaveLAne choDI sarvakALa bhaNAya, te "utkAlika che. jema ke-prakIrNa graMtho, dazavaikAlika Adi. nanu lakSitayormatizrutajJAnayoH sAmAnyena bhede'vagate'pi tatra svAmisthitikAlaviSayANAM satpadAdidvArANAJcAnuktatvena nyUnatetyAkAMkSAyAmAha matizrutayorbahuvaktavyatve'pi vistarabhiyA nocyate // 41 // matizrutayoriti, bahuvaktavyatve'pIti, satpadaprarUpaNAdibhirgatyAdimArgaNAsthAneSu saMgamanIyatve'pItyarthaH, vistarabhiyeti, granthasyAsya saMkSepaviSayatvAttayossAkalyena vicAre kriyamANe uddezabhaGgassyAditi bhAvaH / avyutpannamatInAM zAstrapravezayogyatAsampAdanAya hyasya granthasyArambhaH, vizeSataH prapaJcitayossatosteSAM saukaryeNa grahAsambhavena tadyogyatA naivodIyAditi kiJcideva svarUpaM tayonirUpitamiti tAtparyam // zaMkA - lakSaNa dvArA kathita matijJAna, zrutajJAnanA sAmAnyathI bhedo jANyA chatAM, tyAM svAmIsthiti-kAla-viSayonA ane satpada Adi dvAronA akathanathI nyUnatA kema nahIM ? AvI zaMkA ke AkAMkSAmAM kahe che ke samAdhAna-bhAvArtha - "mati ane zrutamAM ghaNuM kahevAnuM che, chatAM zabdaprapaMcarUpa vistAranA bhayathI svAmI Adi ane satpada Adi kArothI mati-zruta kahevAtA nathI." vivecana - satpadaprarUpaNA AdithI gati Adi mArgaNAsthAnomAM mati-zrutanuM vivecana karavuM joIe. chatAM "vitati ' A graMtha saMkSepa viSayavALo hoI, te mati-zrutano saMpUrNatayA vicAra jo karavAmAM Ave, to udezano bhaMga thaI jAya ! kharekhara, avyutpanna mativALA vidyArthIonI zAstrapravezanI
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 tattvanyAyavibhAkare yogyatAnA saMpAdana mATe A graMthano AraMbha che. vizeSathI vistAravALA karatAM mati-zrutanA sugamatAthI grahaNano teomAM asaMbhava hoI tenI yogyatAno udaya na thAya. mATe te mati-zrutanuM kAMIka ja svarUpa nirUpita karela che, evuM tAtparya che. nanvevaM satyavasitaM tayornirUpaNamiti prAptaM tathA ca sati tadbhedavizeSANAM svayameva darzitAnAM smRtyAdInAmanirUpaNAnyUnatvaM tathApi syAdityatrAha iti sAMvyavahArikapratyakSam // 42 // itIti / nahi matizrutayornirUpaNasya pUrNatA kriyate yena nyUnatvaM syAt, kintu kevalamavagrahAdivicAre matizrutayoH smRtatvena tatsvarUpajijJAsAyAmuditAyAM sAmAnyato lakSaNatadbhedA abhihitAH prasaGgasaGgatyA, tathA cAkAMkSAyAmupazamitAyAM pradhAnaviSaye lakSyasya gatatvenaitAvatA sAMvyavahArikapratyakSameva nirUpitaM smRtyAdInAmadhunaiva nirUpaNAvasaraH prAptastasmAnna nyUnateti bhAvaH // iti zrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadhara zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTAlaMkAreNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM sAMvyavahArikapratyakSaM nAma dvitIyaH kiraNaH // - zaMkA jo Ama che, to te mati ane zrutanuM nirUpaNa jANyuM. A pramANe prApta thayuM. tathAca nirUpaNa prApta thaye chate tenA viziSTa bhedo, ke je svayameva darzAvela smaraNa AdinA nahIM nirUpaNathI nyUna to che ja. mATe kahe che ke bhAvArtha - 'kRti sAMvyavahAripratyakSam / " vivecana - mati-zrutanA nirUpaNanI pUrNatA karAvI nathI, jethI nyUnatA hoI zake che. paraMtu kevala avagraha AdinA vicAramAM mati-zrutanuM smaraNa thavAthI, tenA svarUpanI jijJAsAno udaya thaye chate, sAmAnyathI lakSaNa ane tenA bhedo prasaMgasaMgatithI kahelA che. tathA AkAMkSA upazAnta thayA bAda pradhAna viSayamAM lakSya (citta) javAthI eTalAmAM sAMvyavahArika pratyakSanuM ja nirUpaNa karI lIdhuM. hamaNAM ja smRti AdinA nirUpaNano avasara prApta thayelo che, tethI nyUnatA nathI evo bhAva che. iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sArI rIte sthApita potAnI bhaktinA samudAyavALA teozrInA paTTara zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa 'nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM 'saMvaranirUpaNa' nAmanuM bIjuM kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM bIjA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. ...
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH kiraNaH athAvasaraprAptAM matizrutakAryabhUtAM smRti pratyabhijJAdihetubhUtAM nirUpayati anubhavamAtrajanyaM jJAnaM smRtiH / yathA sa ghaTa ityAdi, atra prAyeNa tattollikhyate / anubhavo'tra pramANarUpaH / AtmazaktirUpasaMskAro dvAram / prabodhassahakArI / pUrvAnubhUtaviSayiNIyam / arthAvisaMvAdakatvAccAsyAH prAmANyam / iti smRtinirUpaNam // 1 // anubhavamAtreti / atra dhAraNAtvena saGgRhItA'vicyutissaMskAro vA'nubhavapadena grAhyaH, tatra saMskArassAkSAtsmRti prati heturavicyutistu saMskAradvAreti vizeSaH, anubhavetarAjanyatve sati anubhavajanyatve sati jJAnatvaM lakSaNArthaH, AdyaM satyantaM pratyabhijJAnAdivyudAsAya dvitIyamavagrahAdivyudAsAya, anubhavadhvaMse'tivyAptivAraNAya jJAnatvamiti / atra nidarzanamAha yatheti, nanu sa ghaTa ityAkArapradarzanena smaraNamAtraM tattollekhazAlIti prAptaM, tathA ca sati 'yAvatA smarasi caitra ! kAzmIreSu vatsyAmastatra drAkSA bhokSyAmahe' ityAdismaraNAnAM tacchabdollekhAbhAvena smaraNarUpatA na syAdityAzaGkAyAmAhAtreti, prAyeNetyanena tadityullekhayogyatAvattvamapekSitamiti sUcyate, uktasthaleSu tadyogyatA'styeva, 'teSu kAzmIreSu' ityapi vaktuM zakyatvAditi bhAvaH / apramANabhUtAnubhavenApismaraNa sambhavAttadvyudAsAyAhAnubhavo'treti, etallakSaNaghaTakIbhUtAnubhavaH pramANarUpo grAhyaH, anyathA'nubhavasAmAnyavivakSaNe bhramAtmakAnubhavajanyabhrAntasmaraNasyApi grahaNe smRtitvAvacchedena prAmANyabodhakenAgretanavAkyena virodhassyAditi bhAvaH / nanvavicyutessmaraNahetutve tasyAntargauhUrtikatvena kAlAntarabhAvismRti prati hetutvaM kathaM syAdityavAhA''tmazaktIti, na sAkSAttasyAH smRti prati hetutvamabhimataM yena proktadoSassyAdapi tu saMskAradvAreti brUmaH, sa ca saMkhyeyAsaMkhyeyakAlavartIti na doSa iti bhAvaH / na cAtmazaktirUpasaMskArasya tAvatkAlamAnasya sarvadA sadbhAvena satataM smaraNaM
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 tattvanyAyavibhAkare syAdityatrAha prabodhassahakArIti / tathA cobuddha eva saMskAraH smRtijanako na kevala: saMskAraH tasyodbodhakazcAvaraNakSayopamasadRzadarzanAdisAmagrIti bhAvaH / nanu smaryamANasyArthasyAbhAvena nirAlambanA smRtiH syAdityAkAMkSAyAmAha pUrvAnubhUteti / pUrvamanubhUto yo viSayastenaivAsyAH saviSayatvena na nirAlambanatvamiti bhAvaH / nanu smRtirna pramANamatIte'rthe utpadyamAnatvAt gRhItagrAhitvAt, arthAdanutpadyamAnatvAt, visaMvAdakatvAt, prayojanAprasAdhakatvAccetyAkAMkSAyAmAhArthAvisaMvAdakatvAcceti, cazabdaH pUrvoditasya pUrvAnubhUtaviSayiNIti hetugarbhavizeSaNasyApi saMgrAhakaH / tathA ca visaMvAdakatvaM smRterasiddhaM, svapratipanne dhRtadravyAdyarthe'visaMvAdakatvAt yatra tu visaMvAdassa pratyakSAbhAsavatsmaraNAbhAsa eva / anubhUtArthena saviSayakatvAdevArthAdanutpadyamAnatvamapyasiddhaM svaviSayAnubhUtArthAdutpadyamAnatvAt, anubhavapramAtvapArataMtryAdasyA apramAtvamiti cedanumiterapi vyAptijJAnapramAtvapArataMtryeNApramAtvaprasaGgaH syAt / nApyatIte'rthe pravarttamAnatvAdapramANatvaM, atItArthasya hi kiM svakAle'sattvaM smRtikAle vA, nAdyaH tasya vidyamAnatvAt, na dvitIyaH tasyAprAmANyAsAdhakatvAt yogipratyakSakAle viSayAbhAve'pi pravarttamAnasya tasya pramANatvAt / nApi gRhItagrAhitvAdapramANaM, anumAnenAdhigate vahnau taduttarakAlabhAvinaH pratyakSasyApramANatAprasaGgAt, vartamAnakAlAvacchedenAdhigatasyArthasyAtItakAlAvacchedenAdhigateragRhItagrAhitvAcca / na ca vartamAnakAlAvacchinnatvaviziSTe'tItakAlAvacchinnatvasya sa ghaTo'stItyAdau bhAnAdatItakAlavarttitvarUpAyAM vA tattAyAmetatkAlInapadArthavRttitvasya vA bhAnenApramANatvamiti vAcyam, vizeSaNe sarvatra vizeSyakAlabhAnaniyamasyAnabhyupagamAt vartamAnakAlInatvaviziSTe cAtItakAlInatvabhAnAnabhyupagamAcca kintu vartamAnakAlInatvAtItakAlInatvayossvAtaMtryeNaiva bhAnAbhyupagamAt / pratyabhijJAnAdipravRttinihitadhanAdiprAptilakSaNaprayojanasAdhakatvena prayojanAprasAdhakatvamaprasiddhameveti bhAvaH // atha anumAnaparikara nAmaka tRtIya kiraNa avasaraprApta, mati-zrutanA kAryabhUta ane pratyabhijJA Adi pratye hetubhUta smRtinuM nirUpaNa kare che. bhAvArtha - "anumapa mAtra 4nya zAna, bhe 'smRti.' sebha -te. gha2 5tyA. ma prAya: rI tatpadano ullekha karAya che. ahIM anubhava pramANarUpa che. AtmazaktirUpa saMskAradvAra che. prabodha 1. sambandhasmaraNAdeAptipratyabhijJAdiphalopayoge prAmANyameva, phalIbhUtasmRterapi viSayabAdhAbhAvAdeva yAthArthyaM durnivAraM, tasyAH pramAtvasyAnubhavapramAtvapArataMtrye'pi vyAptijJAnapramAtvaparataMtrAnumitipramAtvavadavirodhAt //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 1, tRtIyaH kiraNe sahakArI che. pUrve anubhavela viSayavALI smRti che. arthaviSayaka avisaMvAdavALI hovAthI A smRtinuM prAmANya che." vivecana - ahIM dhAraNArUpe saMgrahita avizruti athavA saMskAra anubhavAdathI grahaNa karavAlAyaka che. tyAM saMskAra smRti pratye sAkSAt hetu che. avizruti to saMskAradvArA hetu che. evo vizeSa che. anubhava ItarathI ajanya hoya chate, anubhavathI janya hoya chate jJAnatva, e lakSaNano artha che. paheluM satyantapada pratyabhijJA AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe che. bIjuM sati sudhInuM pada avagraha AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe che. anubhavanA dhvaMsamAM ativyAptinA vAraNa mATe jJAnatvanuM kathana karela che. zaMkA - 'te ghaDo-AvA AkAranA smRtinA daSTAntanA pradarzanathI "smaraNa mAtra tat zabdathI ullekhavALuM ja che' ema prApta thayuM. to "he caitra! tane teTaluM to yAda che ne ke-ApaNe kAzmIradezamAM rahyA hatA, tyAM drAkSa khAdhI hatI !' ityAdi smaraNomAM tat zabdano ullekhano abhAva hoI smaraNarUpatA na hoI zake ne? AvI A zaMkAmAM kahe che ke samAdhAna - tat zabdanA ullekhanI yogyatA (adhyAhAra) apekSita che, ema sUcavAya che. kahela sthaLamAM tenI yogyatA ja che, kema ke- te kAzmIrapradezamAM, te drAkSAne'-e paNa kahI zakAya che, evo bhAva che. [ayadi smRtyarthe bhaviSyantI / si05 / 2 / 9 / vAGkAkSAyAM / 5 / 2 / 10 / smRtyarthe dhAtAvupapade bhUtAnadyatanArthe bhaviSyantI syAt syAt na tu yadyoge / vAkAGkAkSAyAm prayoktuH kriyAntarAkAGkSAyAM satyAM bhaviSyantI vA thAt II]. 0 apramANabhUta anubhavathI paNa smaraNano saMbhava hovAthI, tenA niSedhanA mATe kahe che keanubhavoDaati' A lakSaNamAM rahela anubhava pramANarUpa levAno che. anyathA anubhava mAtranI vivakSAmAM bhramarUpa janya brAntasmaraNanuM grahaNa thatAM smRtitvanI apekSAe visaMvAvavattAzayA: prAmAkhyam'AvA prAmANyabodhaka acetana vAkyanI sAthe virodha thAya ! zaMkA - je avismRtine smaraNano hetu mAnavAmAM Ave, te avizruti aMtarmuhUrvakALa sudhI rahenAro hoI, kAlAntara bhAvi smRti pratye te avismRtinuM hetupaNuM kevI rIte? samAdhAna - AvI zaMkAnA samAdhAna mATe kahe che ke-"AtmazatIti ' te avizrutinI smRtinuM hetupaNuM sAkSArUpe abhimata nathI, ke jethI kahelo doSa saMbhavI zake? paraMtu saMskAra dvArA avismRti, smRtino hetu che ema ame kahIe chIe. vaLI vAsanArUpa te saMskAra saMkhyAta-asaMkhyAtakALavartI che, mATe doSa nathI evo bhAva che. zaMkA - teTalA kALanA mAnavALo AtmazaktirUpa saMskAra sarvadA vidyamAna hoI niraMtara smaraNa thaze ja ne ?
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - A zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke- pravadha: sadIti ' tathAca uddabuddha ja saMskAra mRtijanaka che, kevala saMskAra nahIM. te saMskArano ubodhaka, AvaraNakSayopazama samAna vastunuM darzana Adi sAmagrI che, evo bhAva che. zaMkA - smaraNanA viSayabhUta padArthanA abhAvathI AlaMbana viSaya vagaranI ja smRti thaze ja ne? samAdhAna - AnA samAdhAna mATe kahe che ke pUrvakAlIna anubhavanA viSayabhUta je vastu che, te ja viSayathI saviSayaka smRti hoI nirAlaMbana nathI. zaMkA - smRti pramANarUpa nathI, kema ke-te bhUtakAlIna padArthamAM utpanna thAya che, gRhitagrAhI che, padArthathI utpanna thatI nathI, visaMvAdI che ane prayojanakAryanI asAdhaka che. AvI zaMkA-AkAMkSAmAM kahe che ke samAdhAna - te arthanI avisaMvAda hovAthI ane '' zabda pUrvakathita "pUrvAnubhUta viSaya-arthavALI hoI pramANarUpa che, kema ke-pote svIkArela dhAraNA viSayabhUta dravyAdirUpa arthamAM avisaMvAdakapaNuM che. je pravRttithI arthaprApti na thAya, te pravRtti visaMvAdinI che. tenuM janaka bhramAtmaka jJAna visaMvAdaka che. tevuM je nathI arthAt satya pravRttijanaka jJAna avisaMvAdaka che. vaLI jyAM visaMvAda che, tyAM pratyakSa AbhAsanI mAphaka smaraNAbhAsa ja che. [pramANa mAtrathI kadAcit paNa ananubhUta-anupa labdhi arthamAM te' evI buddhi smaraNAbhAsarUpa che. jema ke-ananubhUta zuklarUpamAM te zukalarUpa' evuM buddhi smaraNAbhAsarUpa che.] anubhUta arthanI apekSAe smaraNa saviSayaka ja hoI, arthathI "anupadyamAnapaNuM" paNa asiddha che, kema ke-svaviSayakarUpa anubhUta arthathI smRti utpanna thAya che. zaMkA- anubhava pramAtva(yathArtha anubhava)nI parataMtratA hovAthI A smRti pramANarUpa kevI rIte? kema ke- smRtinA prAmANyamAM bIjA-anubhavanA prAmANyanI AdhInatA che ne? samAdhAna - jo Ama che, to anumatimAM paNa vyAptijJAnanA prAmANyanI paratatratA hoI apramANatAno prasaMga Avaze ja. (saMbaMdhasmaraNAdinuM vyAptipratyabhijJA Adi phaLanA upayogamAM pramANapaNuM ja che. phaLabhUta smRtimAM paNa viSayanI bAdhAno abhAva hovAthI yathArthatA durnivAra che. smRtinA pramANapaNAmAM anubhavanA pramANapaNAnI parataMtratA hovA chatAM, vyAptijJAnanA pramANapaNAno parataMtra, anumitinA prAmANyanI mAphaka avirodha che.) jo svaprAmANyamAM parakIyaprAmANyanI nirapekSatA mAnavAmAM Ave, to anumiti pramANarUpa na thAya! kema ke-pramANarUpa vyAptijJAna parAmarza Adi jJAnajanya che, anumati pramANa che. potAnA prAmANyamAM vyAptijJAnanA prAmANyanI apekSA rAkhelI che. 0 smRti, bhUtakAlIna arthamAM pravartatI hovAthI apramANabhUta nathI. kharekhara ! zuM bhUtakAlIna padArthanuM svakALamAM (anubhavakALamAM) asatya che ke smRtikALamAM avidyamAnapaNuM che? A be pakSomAMthI 'pahelo pakSa Takato nathI, kema ke-anubhavakALamAM padArtha vidyamAna che. bIjo pakSa paNa Takato nathI. kema ke
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 2, tRtIya: kiraNe 117 te padArtha aprAmANyano asAdhaka hovAthI, yogIpratyakSanA kALamAM viSayanuM avidyamAnapaNuM chatAM pravartatA te jJAnanuM pramANyapaNuM che, [vRSTi thaI, zakaTa ugaze, ityAdi bhUta-bhaviSyanA viSayavALuM anumAna zuM nathI mAnyuM ?] 0 smRti, gRhitagrAhI hoI apramANabhUta nathI, (anubhavajJAna-gRhita viSayagrAhaka smRtirUpa jJAna che.) kema ke-anumAnathI adhigata (gRhita-jJAta)vahnimAM anumAna pachI thanAra vahniviSayaka pratyakSanI (gRhitagrAhI hoI) apramANatAno prasaMga AvI jAya che ane vartamAnakALane apekSI gRhita padArthanA bhUtakALane apekSI grahaNamAM-jJAnamAM agRhita grAhakapaNuM che. pUrvapakSa - te ghaDo che'-AvI smRti utpanna thatI dekhAya che. te smRti, te dezakALavRttitvarUpatattA viziSTa ghaTamAM, vartamAnakALavRttipaNAne jaNAvatI hoI pramANabhUta nathI. smaraNaviSayabhUta-vizeSyabhUta ghaTamAM vartamAnakALavRttitva hovA chatAM, viziSTa te ghaTamAM vizeSaNabhUta ke te dezakALavRttitvarUpatattAmAM vartamAnakALavRttipaNAno bAdha hovAthI, aprAmANyanuM mULa kAraNa bAdhitArtha viSayakapaNuM smRtimAM che. mATe smRti apramANa che, ema ciMtAmaNikAranA anuyAyI navIna taiyAyiko carcA kare che, to eno zo javAba che ? uttarapakSa * smaraNa pramANabhUta che, kAraNa ke - jyAM 'sukhI' ityAdi sthaLamAM vizeSaNabhUta sukha AdinuM vizeSyakALamAM vRttipaNuM che, tyAM vizeSaNamAM vizeSyakALavRttitvanuM bhAna hovA chatAM, sarva vizeSaNamAM vizeSyakALavRttitvanA bhAnamAM pramANano abhAva hovAthI, sarva 'vizeSaNamAM vizeSyakALavRttitvano niyama' upAdeya nathI, kema ke-tattArUpa aMzamAM vartamAnakALavRttitvano aviSaya karIne 'te ghaDo'-AvI thatI smRtino nirodha azakya che; mATe abAdhita arthaviSayaka hoI smRtinuM prAmANya che. vastutaH 'te ghaDo'-AvA AkAravALI ja smRti che, paraMtu 'te ghaDo che'-e smRti nathI. jyAre vartamAnakALavRttitvane vizeSya aMzamAM paNa avagAhatI nathI ja, to vizeSaNa aMzamAM vartamAnakALavRttitvanA avagAhananI vAta paNa kyAMthI ? paNa, 0 vaLI vartamAnakAlInatva viziSTamAM adbhutakAlInatvanA bhAnano asvIkAra che, kema kevartamAnakAlInatva ane atItakAlInatvamAM svataMtrapaNAe ja bhAnano svIkAra che. 0 smRti, prayojananuM asAdhakapaNuM hoI apramANa che ema nathI, paNa pratyabhijJAna Adi janya pravRtti nihita-sthApita dhana AdinI prAptirUpa prayojananuM sAdhakapaNuM hoI prayojananuM asAdhakapaNuM aprasiddha ja che, evo bhAva che. (nizAnI AdinI pravRtti karIne jamIna AdimAM dATela dhana AdinI prApti smaraNathI thAya che, mATe arthopalabdhiheturUpa smaraNa hoI pramANabhUta che.) atha matismRtihetukAM pratyabhijJAM lakSayati anubhavasmaraNobhayamAtrajanyaM jJAnaM pratyabhijJAnam / idaM tattedantollekhanayogyamekatvasAdRzyavailakSaNyapratiyogitvAdiviSayakaM saGkalanajJAnAparaparyAyamatItavarttamAnobhayakAlAvacchinnavastuviSayakaJca // 2 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 tattvanyAyavibhAkare ___anubhaveti / anubhavasmaraNobhayamAtrajanyatve sati jJAnatvaM lakSaNam, anubhavamAtrajanyatve sati jJAnatvasya smRtau, smRtijanyatve sati jJAnatvasyAnumityAdau anubhavasmaraNobhayajanyatvasyApi tatraiva sattvena vyabhicArAttattatpadAni vAcyAni / nanu jJAnamidaM pratyakSasmaraNAbhyAM bhinnaM bhavituM nArhati tadevedamiti hi pratyabhijJAnaM, tatra taditi smaraNamidamiti pratyakSamato nAnyaH kazcidasya viSayo'to nedaM pramANAntaramiti cenna, tAbhyAmasya vailakSaNyAt, asti patra vilakSaNo viSayo yasya grahaNaM smaraNapratyakSAbhyAmazakyaM pUrvAparAkAraikadhurINaM dravyaM pratyabhijJAnasya viSayaH, na ca tatsmaraNasya viSayaH, anubhUtArthaviSayatvAttasya, nApi pratyakSasya, vartamAnArthamAtravRttitvAt, asya darzanasmaraNottarakAlabhAvitvena jJAnAntaratvenAnubhavAcca, na hyanubhUyamAnasyApalApo yukto'tiprasaGgAdityAzayena pratyabhijJAyA viSayamupanibadhnAtIdamiti, pratyabhijJAnamityarthaH, tattedantollekhanayogyamiti, prAyassmRtAvivAtrApi tattedantayorullekhanaM bhavatIti bhAvaH, nanu tattA'spaSTatA, idantA spaSTatA, tathA ca spaSTAspaSTAkArabhedAnnaikaM pratyabhijJAnasvarUpamasti, viruddhadharmAdhyAse'pyabhede pratyakSAnumAnayorapyaikyaM syAditi cenna, citrajJAnavadAkArabhede'pi tasyaikajJAnatvenAnubhavAt tarhi vilakSaNaviSayAbhAvAnnedamastItyatrAhaikatvasAdRzyavailakSaNyapratiyogitvAdiviSayakamiti, kvacidekatvaM kvacitsAdRzyaM kvacidvailakSaNyaM kvacicca pratiyogitvamasya viSaya iti bhAvaH / nanu sa evAyamityAdipratyabhijJAnaM smRtipratyakSAtmakajJAnadvayameva, parantu tayorbhedasyAgrahAdekarUpatayA bhAsata ityAzaGkAyAmAha saMkalajJAnAparaparyAyamatItavartamAnobhayakAlAvacchinnavastuviSayakaJceti / saGkalanaM nAma vivakSitadharmayuktatvena vastunaH pratyavamarzanam, pratyakSasmaraNottarakAlamanubhUyamAnatvena na tat jJAnadvayamapi tu saGkalanAtmakaM jJAnAntarameva, anyathA viziSTajJAnamAtrocchedaH prasajyeta, sarvasyApi viziSTajJAnasya vizeSaNajJAnavizeSyajJAnobhayapUrvakatvenAvazyaniyatatadubhayenaivopapattau viziSTajJAne svIkriyamANe gauravAt / tathA pratyakSaM vartamAnamAtrakAlAvacchinavastuviSayaM, smaraNazcAtItamAtrakAlAvacchinnavastuviSayaM, pratyabhijJAnantu tadagrAhyavartamAnakAlAtItakAlobhayAvacchinavastuviSayakamiti na 1. kiJca pratyayAnAM prAmANyanibandhanaM na kevalaM viSayAtireka eva, saMdigdhasya sandehApakaraNasyApi nibandhanatvAt / tathAhi ghaTAdayaH kadAcidupalakSitAkArAH anyadA'nupalakSyamANAH sadasattayA sandehaviSayatAmApadyante pratyabhijJA ca teSAM sandehaviSayatAmapAkurvANA pramANatAmaznuta eveti // 2. tathA ca pratyabhijJAnaM pramANaM, avisaMvAditve sati svArthavyavasAyAtmakatvAt, anyathA hi visaMvAdaH syAt saMzayAdivat na cedaM pratyabhijJAnamavyavasAyAtmakaM, tadevedaM tatsadRzamevedamityAdyekatvasAdRzyAdiviSayasya pratyabhijJAnasyAbAdhitasya saMzayAdivyavacchedenAvagamAt / bAdhyamAnasya cApramANatvopapattestadAbhAsatvAt / na ca sarvaM pratyabhijJAnaM bAdhyamAnameva, tatsAdhakapramANAbhAvAdityapi sUcitam //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, tRtIyaH kiraNe 119 jJAnadvayAtmakaM pratyabhijJAnamiti bhAvaH / na cendriyaviSayasambandhe sati pratyabhijJAnasya bhAvAttadabhAve tadabhAvAcca pratyakSamevedamiti vAcyam, indriyaviSaya-sambandhAvyavahitottaraM tasyAnutpatteH, pratyakSasmaraNAnvayavyatirekatasyasya bhAvA bhAvAt, saMskArasattve tasya bhAvAttadabhAve tadabhAvAcca tasya smaraNatvApatteH, atItavarttamAnayorekatvasya pratyakSA-viSayatvAcca tasya vArttamAnikatvAt, na ca smaraNasahakRtamindriyamekatvaM gRhNAtIti vAcyam, svAviSaye sahakAribalenApyapravatteH, nahi gandhasmRtisahakRtaM cakSuH kadApi gandhe pravartate aviSayazca vartamAnAtItakAlInatvavyApyamekatvamiti // smRti-anubhavajanya pratyabhijJAnanuM lakSaNa bhAvArtha - "anubhava ane smaraNarUpa baMnethI ja janya jJAna, e "pratyabhijJAna" kahevAya che. A pratyabhijJAna, tattA-IdatAnA ullekhanane yogya, ekatsAzya vailakSaNya-pratiyogitva Adi viSayavALuM, saMkalanajJAnarUpa bIjA nAmavALuM ane atIta-vartamAna ubhayakALaviziSTa vastunA viSayavALuM che." lakSaNa-vivecana - anubhava, smaraNarUpa ubhaya jJAna mAtra janya hoya chata, jJAnatva, e jJAnatva, e pratyabhijJAnanuM lakSaNa che. padakRtya - jo anubhava mAtra janya hoye chate jJAnapaNuM ema kahevAmAM Ave, to smRtimAM ativyAptinA vAraNa mATe "mAnavatve sati' ema kaheluM che. jo smRtijanya hoye chate jJAnapaNuM ema kahevAmAM Ave, to anumiti AdimAM ativyApti che; ane smaraNa-anubhavarUpa ubhayajanyatva paNa anumiti AdimAM ativyApti che. tenA vAraNa mATe anubhava-smaraNarUpa ubhaya mAtra janyatve sati jJAnasvarUpa, te te pado kahevAM. zaMkA - A pratyabhijJAnarUpa ane pratyakSa ane smaraNathI bhinna thaI zakatuM nathI, kema ke te ja A'AvuM kharekhara pratyabhijJAna che. tyAM "te aMza-smaraNarUpa che. "A aMza-pratyakSarUpa che. ethI judo koI viSaya Ano nathI, mATe A pratyabhijJAna pRtha pramANarUpa nathI ne? samAdhAna - kharekhara, A pratyabhijJAnamAM vilakSaNa viSaya che, ke jenuM grahaNa, smaraNa ane pratyakSathI azakya che. pahelAM ane pachInA paryAyamAM eka anvayI-mULa dravya ja. jema ke sonAmAMthI banAvela vIMTIkaMdoro-kaDu vagere AkAronAM anugata-vyApaka-mULa dravyasvarUpathI je suvarNa che, te urdhvatA sAmAnya che. (vaLI pratItionA prAmANyanuM mULa kAraNa phakta viSayonuM Adhikya nathI ja, kema ke-saMdigdhanA saMdehanuM nirAkaraNa paNa prAmANyanuM kAraNa che. tathAti ghaTa vagere kadAcit upalakSita AkAravALA hoya che, koI vakhata anupalakSita AkAravALA hoya che. tethI ghaTa vagere che ke nahIM?-evA saMdehanA viSayarUpa jyAre bane che, tyAre pratyabhijJAna teonI saMdehaviSayatAnuM nirAkaraNa karatuM pramANapaNAne pAme che.) te ja viSaya che. vaLI te smaraNano viSaya UrdhvatA sAmAnya nathI, kema ke-te smaraNa anubhUta arthaviSayaka che. UrdhvatA sAmAnyapratyakSano viSaya nathI, kema ke-pratyakSa, vartamAna artha mAtra vRtti che. A UrdhvatA sAmAnyaviSayaka
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 tattvanyAyavibhAkare pratyabhijJAnanA darzana-smaraNanA kALa pachInA kALamAM thanAra hoI, jJAnAntara-pRthagujJAnarUpe anubhava hoI pratyakSa ane smaraNathI pRthaka pratyabhijJAna che. kharekhara, anubhavAtA pratyabhijJAnano apalApa yukta nathI, kema ke-atiprasaMga AvI jAya che. AvA AzayathI pratyabhijJAnanA viSayano ullekha kare che. A pratyabhijJAnamAM, prAyaH smRtimAM jema, ahIM paNa tattA-IdatAvaDe ullekhana thAya che. pUrvapakSa - 'te A AvA jJAnamAM "te padathI tattArUpa aspaSTa AkAra ane 'A' padathI idetArUpa spaSTa AkAra bhAse che. spaSTa ane aspaSTa AkArano virodha hovAthI eka jJAnamAM saMbhava nathI, mATe "tuM" AvuM jJAna pRthagu che ane "A" evuM jJAna pRthagu che. "te A' pratyabhijJAnapaNAe abhimata, evA eka jJAnano abhAva hovAthI ja prAmANyano saMbhava nathI. Avo bauddhano abhiprAya hoI kahe che ke-spaSTaaspaSTa AkAranA bhedathI pratyabhijJAnasvarUpa eka jJAna nathI. jo viruddha dharmanA saMbaMdhamAM paNa abheda mAnavAmAM Ave, to pratyakSa anumAnamAM paNa ekatA thaze ja? uttarapakSa - anubhavAtAno alApa saMbhavato nathI. jema bauddhanA matamAM AkAra-AkArInA abhedathI vibhinna AkAravALuM jJAnAntara vibhinna ja che, kema ke-"nItapIta' AvA AkAravALuM eka citrajJAna, AkAranA bhedamAM paNa svIkArayogya che, tema ahIM pratyabhijJAnamAM AkArano bheda hovA chatAM, te pratyabhijJAnamAM eka jJAnarUpe anubhava thAya che. zaMkA - jo Ama che, to vilakSaNa-asAdhAraNa viSayano abhAva hovAthI A vilakSaNa-pRthajJAna kevI rIte? samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke "tva sIzya vaikSaLa pratiyojitvAdi viSayafmati " A pratyabhijJAnano kvacit ekatva, kvacit sAdRzya, kvacit vailakSaNya ane kvacit pratiyogitva viSaya che. pUrvapakSa - bhedAkhyAtivAdI prabhAkara to "chIpamAM A cAMdI' ityAdi viziSTa jJAnarUpa bhramano apalApa karato, sarvajJAnanI yathArthatAno svIkAra karato, bhrama sthaLamAM 'A' evuM jJAna pratyakSa, "cAMdI evuM jJAna smaraNa, Ama mAnIne te pratyakSa ane smaraNamAM bhedanA agrahaNathI ja visaMvAdI pravRtti che ema mAnato, pratyabhijJAnasthaLamAM paNa "te smaraNanA viSayano "A" pratyakSanA viSayanI sAthe bheda(asaMsarga)nA avagrahaNathI ja pratyabhijJAna kAryano saMbhava hovAthI, smaraNa-pratyakSarUpa be jJAnothI bhinna viziSTa jJAnarUpa pratyabhijJAna nathI ja. Avo mata jAhera kare che. te apekSAe kahe che ke te ja A ItyAdi. pratyabhijJAna, smaraNa-pratyakSarUpa be jJAnarUpa ja che paraMtu bhedanA agrahaNathI ekarUpe bhAse che. uttarapakSa - te prabhAkaramatanuM khaMDana pUrva aparaparyAya anugAmi dravyaviSayakatvanA pratyabhijJAnamAM vyavasthApanadvArA thaI jAya che. mATe kahe che A pratyabhijJAna, saMkalanajJAnarUpa bIjA nAmavALuM ane atIta-vartamAna ubhayakALa viziSTa-vastuviSayavALuM che. saMkalana eTale vivalita dharmayuktapaNAe vastunuM anusaMdhAna, bhUta-vartamAnakALanI ekatAnuM saMkalana, pratyakSa-smaraNa pachInA kALamAM anubhavAtuM hoI, te pratyabhijJAna pratyakSa-smaraNarUpa be jJAna nathI, paraMtu saMkalana svabhAvavALuM eka pRthaphajJAna ja che.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, tRtIyaH kiraNe 121 0 anyathA A viziSTa jJAna pratyabhijJAnanuM bhedanA avagrahaNathI be jJAnarUpapaNAe upapAdana thAya che. to pratyabhijJAnanI mAphaka "ghaTavALuM bhUtala, ItyAdi jJAnonuM paNa te prakAre ja upAdAnano saMbhava hovAthI sarva-viziSTa jJAnonA ucchedano prasaMga AvI jAya ! sarva paNa viziSTa jJAnanI vizeSaNa jJAnavizeSya jJAnarUpa ubhayapUrvaka hoI, avazya niyaMta te ubhayathI upapatti hoye chate viziSTa jJAnanA svIkAramAM gauravanI Apatti thAya ! mATe pUrvAparaparyAyavartI eka dravyarUpa viziSTa viSayaka te (saMkalanAtmaka) pratyabhijJAna, be jJAnothI pRthapha viziSTa jJAna mAnavuM joIe. 0 pratyakSa, vartamAna mAtra kALaviziSTa vastuviSayavALuM che ane smaraNa, bhUtakALa mAtra viziSTa vastuviSayavALuM che, to pratyabhijJAna te bannethI agrAhya vartamAnakALa ane atItakALarUpa ubharyakALa viziSTa vastunA viSayavALuM che, mATe pratyabhijJAna be jJAnarUpa nathI evo bhAva che. zaMkA - bhale, pratyabhijJAna viziSTarUpa ho! paraMtu cakSu Adi indriyaviSaya saMbaMdharUpa saMnikarSa hoya chate pratyabhijJAna thAya che. te saMnikarSanA abhAvamAM pratyabhijJAnanI anutpatti che, mATe A pratyabhijJAna pratyakSarUpa kema nahIM? samAdhAna - Indriya ane viSaya saMbaMdhanA avyavahita (sAkSAta) uttarakALamAM te pratyabhijJAnanI utpatti nathI, mATe pratyabhijJAna pratyakSarUpa nathI. paraMtu pratyakSa ane smaraNa hoye chate pratyabhijJAna che ema anvaya che, tathA pratyakSa-smaraNanA abhAvamAM pratyabhijJAna nathI-ema vyatireka che. pratyabhijJAnanA anvaya tathA vyatireka pratyakSa ane smaraNarUpa baMnenI sAthe hoI, indriyArtha saMnikarSanI sAthe pratyabhijJAnanA anvaya-vyatireka nathI, mATe pratyabhijJAna pratyakSarUpa nathI. 0 saMskAra hoye chate pratyabhijJAna che ane saMskAranA abhAvamAM pratyabhijJAna nathI, ema mAnavA jatAM pratyabhijJAnamAM smaraNapaNAnI Apatti Ave ! 0 atIta-vartamAnanI ekatA pratyakSanA aviSayarUpa che, kema ke-te pratyakSa vartamAnakALagrAhI che. mATe atItakALa vartamAnakALanI ekatAnI saMkalanA karanAruM pratyabhijJAna hoI pratyabhijJAna pratyakSarUpa nathI. zaMkA - smaraNasahakRta, indriya (pratyakSa) ekatvanuM kema na grahaNa karI zake? samAdhAna - potAnA aviSayamAM sahakArinA baLathI paNa pravRtti nathI, kema ke-gaMdhanA smaraNathI sahakRta cakSu kadI paNa gaMdharUpa viSayamAM pravartatI nathI. vartamAna-atItakAlInatvavyApya (vyAptiviziSTa) etva, smaraNasahakRta indriyano aviSaya che. jo smRtinA sahakArathI indriyanuM pratyakSa janakatva mAnavAmAM Ave, to mana ja vyAptismaraNarUpa sahakArIne meLavI, "parvata vahnivALo che evuM jJAna karI zake ! mATe Indriyajanya hoI te paNa jJAna pratyakSarUpa ja thAya! mATe anumAna paNa pRthaka pramANa tarIke na thAya! 0 jema pratyakSanI pratIti huM sAkSAt karuM chuM' evI che, tenAthI vilakSaNa pratIti anumAnanI che. jema "manuSano'-huM anumAna karuM chuM mATe pratyakSathI pRthapha anumiti manAya che. tema pratyabhijJAnanI paNa pratItithI vilakSaNa che. jema ke "pradhAnana-pratyabhijJAna karuM chuM-AvI pratIti che, mATe pratyakSathI bhinna ja pratyabhijJAna che ema mAnavAnuM rahyuM.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 tattvanyAyavibhAkare krameNa pratyabhijJAnasya dRSTAntAnAha tatraikatvaviSayaM sa evAyaM devadatta ityAdijJAnam / sAdRzyaviSayakaM gosadRzo gavaya ityAdi, atraivopamAnasyAntarbhAvaH / vailakSaNyaviSayakaM govisadRzo mahiSa ityAdi, pratiyogitvaviSayakaJcedaM tasmAddUraM samIpamalpaM mahadvetyAdhudAharaNAni bodhyAni / iti pratyabhijJAnanirUpaNam // 3 // tatreti / IdRze pratyabhijJAna ityarthaH, ityAdijJAnamiti, taddezatatkAlavartidevadattaitaddezaitatkAlavarttidevadattayozca pUrvAparaparyAyavyApidevadattadravyAtmakordhvatAsAmAnyamavalambyaikatvaM viSayI kriyate, pratyabhijJAparicchedyasyaikatvasyAbhAve pUrvottaraparyAyavAkajIvAsiddhayA bandhamokSavyavasthaiva na syAt baddhasyaiva muktatve hi vibhAvyAtmAnaM duHkhitaM paramasukhaprAptaye duHkhavigamopAye pravarttate, anyathA'nyasya sukhArthaM kimarthamanya udyuJjIteti bhAvaH / sAdRzyaviSayakaM tadudAharati sAdRzyeti, gosadRza iti, sAdRzyaviziSTe piNDe smRte ca gavi saMkalanAtmakaM gosadRzo gavaya iti jJAnamupajAyate, idaJca tiryaksAmAnyaviSayakaM, tiryaksAmAnyaJcAtra sadRzapariNAmAtmakamiti bhAvaH / nanu godarzanajanyasaMskAravataH pramAtuH kAlAntare gavayadarzanagosmaraNAbhyAmupajAyamAnasya tatsadRzo'yamiti jJAnasyopamAnatvarUpaM pramANAntaramevocitaM na tu pratyabhijJAnatvaM tasyaikatvamAtraviSayakatvAditi parasyAkAMkSAyAmAhAtraivopamAnasyAntarbhAva iti / tathA ca sAdRzyaviziSTapiNDasya dRSTasya smRtasya gozca saGkalanAtmakasya gosadRzo gavaya iti jJAnasya pratyabhijJAnatAnatikramAt / sa evAyamityAdirUpA yathA pUrvaparyAyeNottaraparyAyasyaikatAviSayiNI pratItiH saGkalanAtmakatvAt pratyabhijJAnaM tathaiva gosadRzo gavaya ityapi pratItiH pratyabhijJAnameva, saGkalanAtmakatvAvizeSAt, yadyekatvamAtraviSayakaM tat na tu sAdRzyAdiviSayakamityucyate tarhi sAdRzyajJAnasyopamAnatvAtmakapramANAntaratvavat govidharmA mahiSa ityAdirUpavaisAdRzyajJAnasyApi pramANAntaratvaM syAt, na ca vaisAdRzyajJAnamupamAnAntargatam, tasya sAdRzyamAtraviSayakatvAt, iSTApattau tava pramANasaMkhyAvyAghAtassyAt / na ca vaisAdRzyaM sAdRzyAbhAvastathA cAbhAvaviSayakatvenAnupalabdhipramANAntargatatvAnna pramANasaMkhyA vyAhanyata iti vAcyam, tathA ca sati sAdRzyasyApi vailakSaNyAbhAvarUpatvenAbhAvaviSayakatayA tatraivAntargatatvenopamA pramANAbhAvaprasaGgaH syAditi . 1. nanu sAdRzyaM na vailakSaNyAbhAvamAtraM, kintu samAnadharmayoga eveti nopamAnoccheda iti cenna, vailakSaNyasyApi visadRzadharmayogarUpatvena sAdRzyAbhAvamAtrarUpatvAsambhavAditi //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 3, tRtIyaH kiraNe - 123 bhAvaH / etenAtidezavAkyArthajJAnakaraNakaM sAdRzyaviziSTapiNDa darzanavyApArakaM saMjJAsaMjJisambandhajJAnamupamAnamityapi nirastam, asyApi pratyabhijJAnatvA'natikramAt, idaMtvenAnubhUtagavayAdivyaktau gavayAdipadavAcyatvasya saGkalanAt / na cedantvenaiva gavayasyAnubhUtatvena gavayatvAvacchinne gavayapadavAcyatvasyopamAnaviSayasya na pratyabhijJAnatassiddhirgavayatvena tasyAnanubhavAditi vAcyaM pratyabhijJAvaraNakarmakSayopazamavizeSeNa yaddharmAvacchedenAtidezavAkyAnudyadharmadarzanaM taddharmAvacchedenaiva padavAcyatvaparicchedopapatteriti / evaM vailakSaNyaviSayakaM dRSTAntayati vailakSaNyeti, godarzanAhitasaMskArasya mahiSadarzino jAyamAneyaM pratItissaMkalanAtmakatvAtpratyabhijJAnaM visadRzaviSayakamiti bhAvaH / pratiyogitvaviSayakaM dRSTAntayati, idamiti, idaM tasmAditi padadvayaM samIpAdipadairagretanaissambadhyate, tasmAdityatra paJcamyartho'vadhyaparaparyAyaH pratiyogitvaM, tathA cedaM tadavadhikadUratvavattatpratiyogikadUratvavadvatvarthaH evamagre'pi, ityAdItyatrAdinA 'romazo danturazzyAmo vAmanaH pRthulocanaH / yastatra cipiTaghrANastaM caitramavadhArayeH // payombubhedI haMsassyAt SaTpadairdhamaraH smRtaH / saptaparNastu vidvadbhirvijJeyo viSamacchadaH // ' ityevamAdizabdAkarNanottarakAlaM tathAvidhavastvavalokanato yadA tathAvacanaM satyApayati tadA tathAvidhAni jJAnAni saMkalanAtmakatvAdudAharaNatayA grAhyANIti / pratyabhijJAnapramANaM nigamayatItIti // mathI pratyatmiAnanAdRSTAntIne cha bhAvArtha - "te ja A devadata che' ityAdi ekatvaviSayaka jJAna, "gAyanA jevuM rojha' ityAdi sAdagyaviSayaka jJAna ahIM ja upamAnano aMtarbhAva che. "gAyathI videza mahiSa' che ityAdi vailakSaNyaviSayaka jJAna, avadhirUpa pratiyogitva viSayaka A che. jema ke-"muMbaIthI amadAvAda dUra che, muMbaIthI surata pAse che, rAI caNA karatAM nAnI che, kuMjara kIDI karatAM moTo che, ItyAdi udAharaNo jANavA. iti pratyabhijJAna nirUpaNa." vivecana - te deza, kALamAM vartanAra devadatta ane A kALamAM vartanAra devadattamAM pUrvaaparaparyAyavyApaka devadatta dravyarUpa UrdhvatA sAmAnyanuM AlaMbana laI ekatvaviSaya karAya che. pratyabhijJAnanA viSayabhUta ekatvanA abhAvamAM pUrva-aparaparyAyamAM vartanAra eka jIvanI asiddhi thavAthI baMdha ane mokSanI vyavasthA na thAya ! kharekhara, baMdhavALAnI ja mukti che. eTale duHkhI evA AtmAno vicAra karI, parama sukhanI prApti mATe duHkhanA vinAzanA upAyamAM pravRtti kare che. anyathA bIjAnA sukha mATe zA mATe bIjo udyama kare? je buddha che, te mukta thAya che. buddha judo nathI ane mukta thanAro judo nathI. jo judo hoya, to ekabIjAne mATe kema pravRtti kare? A pratyabhijJAnanA udAharaNo bauddhamatanA nirAkaraNa mATe che, kema ke-bauddhamata pramANe dareka padArtha kSaNika che, eTale emAM ekatA rUpa saMkalanA mATe ke sadezatA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 tattvanyAyavibhAkare mATe avakAza nathI. sAdazyaviSayaka udAharaNane kahe che. gavayamAM rahela gAyanI samAnatA. viziSTa piMDanuM darzana thaye chate ane gAyanuM smaraNa thaye chate, saMkalanAtmaka 'gAya sarakhuM rojha' evuM jJAna utpanna thAya che ane A tiryak sAmAnyaviSayaka che tathA tiryak sAmAnya ahIM sadeza pariNAma Atmaka che. (koI eka gRhastha, rojha eTale zuM te vAtathI jo ajJAta hoya, to tene govALa ema samajAve ke-je gAyanA jevuM hoya, te 'rojha' che. A gRhasthane jaMgalamAM jatAM rojha sAme maLyuM ane tene jotAM 'gAyanA jevuM je prANI hoya, te rojha che'-e vAta tene yAda AvI. e smaraNa ane 'A' rojhanuM pratyakSa darzana-e baMnethI 'te ja A rojha che' evuM tene je jJAna thayuM, te 'pratyabhijJAna' che.) zaMkA gAyanA pratyakSa darzanathI saMskAravALA pramAtAmAM kAlAntaramAM gavayadarzana ane gAyanA smaraNathI pedA thatuM 'tenA sarakho A' evuM je jJAna che, te upamAnatvarUpa pRthak pramANarUpa ja ucita che. pratyabhijJAnatvarUpa ucita nathI, kema ke-te pratyabhijJAna ekatva mAtra viSayavALuM che. AvI paranI AkAMkSA thaye chate kahe che. - samAdhAna - 'atrevopamAnasyAntarbhAva rUti / ' tathAca pratyakSa darzanaviSayabhUta sAdRzya viziSTa piMDanuM (gavayanuM) ane smaraNaviSayabhUta gAyanuM saMkalana Atmaka 'gAyanA jevo rojha' evuM jJAna pratyabhijJAnanuM atikramaNa karatuM nathI. 0 'te ja A' ityAdi rUpa, jema pUrvaparyAyanI sAthe uttaraparyAyanI ekatAnA viSayavALI pratIti saMkalana Atmaka hoI pratyabhijJAnarUpa che, tema 'gAyanA jevo rojha' evI paNa pratIti pratyabhijJAnarUpa ja che, kema ke-saMkalana AtmakapaNAmAM bheda-vizeSa nathI. jo te UrdhvatA sAmAnyaviSayaka pratyabhijJAna ekatva mAtra viSayavALuM che paNa sAdezya Adi viSayavALuM nathI, to sAdezajJAna jema upamAnatva Atmaka pramANAntaratvavALuM che, tema 'govidharamAM-gAyanI sAthe asamAna mahiSa (pADo) che' ityAdi rUpa vaidharmA vizaSTa jJAnamAM paNa pramANAnta25NuM thaze ja. 0 vaLI vaisAdazyajJAna upamAnamAM aMtargata nathI, kema ke-upamAna, sAdRzya mAtra viSayavALuM che. jo iSTa Apatti karavAmAM Ave, to pramANasaMkhyAno vyAghAta thAya ! (mImAMsaka abhimata pratyakSa-anumAnaupamAna-zabda-arthapatti-anupalabdhirUpa che. pramANomAM ane naiyAyika abhimata pratyakSa-anumAnaupamAna-zabdarUpa cAra pramANomAM vyAghAta thAya ! eka adhika pramANAntaranI Apatti Ave !) zaMkA visardazatA, e sadRzatAno abhAva che. tathAca abhAvaviSayaka hoI anupalabdhinAmaka pramANamAM aMtargata hoI pramANasaMkhyAno vyAghAta nahIM thAya ne ? samAdhAna jo Ama che to arthAt visardezatA eTale sadazatAno abhAva mAnatAM, sadezatA visardazatAnA abhAvarUpa hoI, sAdazya paNa abhAvaviSayaka hoI anupalabdhinAmaka pramANamAM aMtargata thavAthI upamAnapramANanA abhAvano prasaMga AvI jAya ! (sadezatA visardazatAnA abhAva mAtra rUpa nathI paNa samAna dharmayogarUpa ja che, mATe upamAnano uccheda nahIM thAya. jo Ama kaho cho, to visadazatAmAM paNa visardeza dharmayogarUpa hoI sArdazyanA abhAva mAtra rUpapaNAno asaMbhava che.) kharI rIte sAdharmDa ke vaidharmI
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 3, tRtIyaH kiraNe 125 e baMnemAMthI koI ekabIjAthI vAstavikapaNAmAM utaratuM nathI. vAstu e baMnemAMthI game te dvArA thatAM bodhano pratyabhijJAnamAM samAveza karavo joIe. "gosadaza gavaya' AvA atideza vAkyanA artha, smRtirUpa vyApAravALA' gosadaza "A' AvA jJAnathI pedA thayela gavayapadano gavayarUpa artha sAthe zaktirUpa viSayaka "A gavayapada vAcya che athavA gavaya, gavayapada vAcya che-AvuM jJAna upamitirUpe svIkArAya che te ThIka nathI, kema ke tenuM jJAna paNa saMkalanAtmaka hoI pratyabhijJAna ja che. 0 araNyavAsIne gAmaDiyAe pUchyuM ke -"rojha konA jevo che?' A vaya zabdanA arthanA ajANa gAmaDiyAnA prazna pachI, gavaya zabda pravRttinimitta gavayatva upalakSaka gosAdazyanA samAnAdhikaraNyathI gavaya zabda vAcyatvanuM pratipAdaka "gosadaza gavaya-evA atideza (jANelI vastunA dharmanuM navI vastumAM AropaNavAkya che, ke je araNyavAsIe kahela che.) vAkyanA arthanuM jJAna je "A gavayapada vAcya che upamAna pratye kAraNa che. vanamAM gayelA gAmaDiyAne je gavayanuM darzana thaye chate, "gAyanA sarakho A che' AvuM pratyakSa che, te upamAna pratye vyApAra che. tyArabAda "A gavayapada vAcya che' AvuM jJAna upamAnarUpa che arthAt atideza vAkyartha karaNavALuM sAdezya viziSTa piMDanA darzanarUpa vyApAravALuM, saMjJA (gavAya evuM nAma) ane saMjJI(gavarUpa atha)nA saMbaMdhanuM (gavayapadathI gavaya artha jANavo joIe, evo saMketarUpa saMbadhanuM) jJAna eTale "gavaya gavayapada vAcya' e rUpa je jJAna, te upamAna kahevAya che. evuM kathana uparokta vivecanathI khaMDita thAya che, kema ke-A upamAnarUpa jJAnamAM pratyabhijJAnapaNAnuM atikramaNa nathI. IdatAvaDe anubhUta gavaya Adi vyaktimAM gavaya Adi pada vAcyatvanuM saMkalana che. zaMkA - IdaMtAvaDe ja gavayano anubhava hoI gavayatva viziSTamAM je gavayapada vAta che, te upamAnano viSaya hoI pratyabhijJAnathI tenI siddhi nathI, kema ke te pratyabhijJAnamAM gavayatvarUpe gavayapada vAcyatvano anubhava nathI ja ne? samAdhAna - pratyabhijJAnAvaraNakarmanA kSayopazamavizeSathI, je dharmanI apekSAe atidezavAkya dvArA anuvAda karIne (anuvAdayogya) dharmanuM darzana che, te ja dharmanI apekSAe padavAotvanuM jJAna pratyabhijJAnamAM utpanna thAya che. ['gosadaza gavaya' evuM atidezavAkya che. tyAM gavayapada, gavayapada vAcyaparAyaNa che. te vAkya gosadazyano anuvAda karIne, te gosadazyanA samAnAdhikaraNathI gavayapada vAcyatvane kare che teno anUghadharma gosadazya che, teno gavayatvanI apekSAe darzana che. AvI rIte pratyabhijJAnAvaraNakarmanA kSayopazamavizeSathI gavaya-AvacchedakathI ja gavayapada vAcyatvanA jJAnanI upapatti hovAthI nirNaya AtmakajJAnano saMbhava che.] 0 A pramANe vaidharmaviSayaka pratyabhijJAnanA daSTAntane kahe che ke "vaitakSaSeti /' godarzanathI karela saMskAravALo jyAre mahiSanA darzana kare che, tyAre te mahiSadarzakamAM pedA thatI A pratIti saMkalana Atmaka hoI visaMdezaviSayaka pratyabhijJAna kahevAya che. have pratiyogitvaviSayaka pratyabhijJAnanuM daSTAnta Ape che. miti " "A tenAthI dUra che-samIpa che." "mAhiti ' ahIM paMcamI vibhaktino artha avadhi chepratiyogitva che. A pramANe AgaLa upara samajavuM. 'tyAhIti ' ahIM AdipadathI "rUMvATIvALo, bahAra
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 tattvanyAyavibhAkare nANean idami, to, , vizaNa netravANo bhane 25 usauo' Doya, tene 'yatra' jANavo. dUdha ane jaLane je judA pADe, te "haMsa' hoya ane je cha pagavALuM jIvavuM hoya te bhamaro hoya. saptaparNa' viSaya (ekI saMkhyA) patrathI yukta hoya, ema vidvAnoe jANavuM. pAMca raMgavALuM ratna mecaka kahevAya, vistRta stanavALI yuvatI hoya ane je eka zIMgavALo hoya, te geMDo kahevAya." A pramANenA kathano sAMbhaLyA bAda caitra, haMsa Adi najare paDatAM teonI caitra vagererUpe pratIti karavI, te pratyabhijJAna" che; kema ke-tathA prakAranA jJAno saMkalanAtmaka che. samprati tarkapramANaM nirUpayatiupalambhAnupalambhAdijanyaM vyAptyAdiviSayakaM jJAnaM tarkaH / yathA vahnau satyeva dhUmo bhavati, vahnAvasati dhUmo na bhavatyeveti jJAnaM vyAptiviSayakam // 4 // upalambheti / upalambhAnupalambhau-yathAkSayopazamaM sakRdasakRdvA pramANamAtreNa sAdhyasAdhanayorgrahaNAgrahaNe, na tu kevalaM pratyakSeNa, anumAnAdinApi atIndriyasAdhananizcayAnizcayayorupAdAnAt / AdinA''vApodvApayorgrahaNaM tAbhyAM janyaM vakSyamANasvarUpavyAptyAdiviSayakaM jJAnaM tarka ityarthaH, atrAdinA vAcyavAcakabhAvo grAhyaH, tathAcopalambhAnupalambhajanyavyAptiviSayakajJAnA''vApodvApajanyavAcyavAcakabhAvajJAnAnyataratvaM tarkasya lakSaNam / dRSTAntamAha yatheti, pratyakSeNa sakRdasakRdvA vahnidhUmayorgrahaNAgrahaNAnantaraM yAvAn kazciddhUmassa sarvo'pi vahnau satyeva bhavati vahnAvasati dhUmo na bhavatyeveti sarvadezakAlAvacchedena sAdhyasAdhanasambandhaviSayakaM jJAnamudeti tasmAdayaM tarka iti bhAvaH, sarvadezakAlAvacchedena sAdhyasAdhanasambandho vyAptiH tadviSayakazca tarkaH, tadullekhazcedamasmin satyeva bhavati, idamasminnasati na bhavatItyevaMrUpaH / atra sahakArikAraNe ca pramANena sakRdvA'sakRdvA, sAdhyasAdhanayorgrahaNAgrahaNe, mahAnasAdau vahnidhUmayorgrahaNaM hUdAdau tayoragrahaNamiti / na ca bhUyodarzanavyabhicArAdarzanasahakRtenendriyeNaiva vyAptiryogyatvAdRhyate, sAmAnyalakSaNApratyAsattyA sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhArasyApi sambhavena tadupasaMhArAya vyartha eva tarka iti vAcyam, tarkayAmItyanubhavasiddhena tarkeNaiva sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa vyAptigrahopapattau sAmAnyalakSaNApratyAsattikalpane pramANAbhAvAt, UhaM vinA jJAtenApi sAmAnyena sakalavyaktyanupasthitezca ! apekSyate hi tayA sAmAnyaM yadi vyaktisAkalyavyabhicAri syAttadA 1. sarvopasaMhAreNa vyApteH pratyakSAviSayatvaM, upalambhAnupalambhasvabhAvasya dvividhasyApi pratyakSasya sannihitamAtraviSayakatvAt / tathA ca vyabhicArAdarzanabhUyodarzanasahakRtamapi pratyakSaM na vyAptiM grAhayati, svAviSaye sahakArisahasrasahakRtenApi svena tadgrahAyogAt //
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, tRtIyaH kiraNe 127 sAmAnyameva na syAdityevaMvidhastarkaH / asti tasya prANino dharmavizeSo viziSTasukhAdisadbhAvAnyathAnupapatterityAdau sAdhyasya dharmavizeSasya zubhaH puNyasyetyAdyAptavacanAdeva grahaNaMhetozcAnumAnAt / astyAdityasya gamanazaktiH gamanAnyathAnupapatterityAdau sAdhyasyAnumAnAtpUrvaM yatkAryaM tacchaktimatkAraNapUrvakaM yathA sampratipannaM, kAryaJca gamanamityevaMrUpAnumAnAntarAdgrahaNaM hetozca dezAntaraprAptirUpaliGgAditi / etena vyApyAropeNa vyApakAropastarkaH sa ca kvacidvirodhizaGkAnivartakatvena pramANAnugrAhakaH, na cAyaM svataH pramANamiti matamapAstam, sAmAnyalakSaNApratyAsattau mAnAbhAvena sakalasAdhyasAdhanopasaMhAreNa vyAptigrAhakasyAbhAvaprasaGgAt / na cAnvayavyatirekasahakRtena pratyakSeNa vyAptirgRhyata iti vAcyam, pratiniyatadezakAlAvacchinnArtheSvevendriyasya pravRttyA sakaladezakAlAvacchinnasAdhyasAdhanopasaMhAreNa tena tadgrahaNAsambhavAt / bahirindriyanirapekSasya manaso bahirarthasAkSAtkAre sAmarthyaviraheNa tadvRttivyAptestenAgrahAt / nApyanumAnAttadgrahaH, prakRtAnumAnenaiva tatpratipattAvanyonyAzrayAt vyAptijJAne satyanumAnaM sati ca tasmin vyAptigraha iti / anumAnAntaratastatpratipattau tvanavasthA, tasyApi gRhItavyAptikasyaiva prakRtAnumAnavyAptigrAhakatvAt tadvyAptigrahazcAnyAnumAnagRhItavyAptikAnumAnAditi / tasmAdupalambhAnupalaMbhAdijanyaM vyAptyAdiviSayakaM tarkAkhyaM jJAnamavazyamabhyupeyam / tathA svaviSayabhUte vyAptyAdau avisaMvAdakatvAtpramANatvaM tarkasya, atra prayogastarkaH pramANamabAdhyamAnaviSayakatvAtpratyakSAdivaditi, svaparavyavasAyitvena ca svataH pramANam / ayaJca tarkaH sambandhapratItyantaranirapekSa eva svayogyatAsAmarthyAtsambandhapratIti janayatIti nAnavasthA / parAbhimatatarko'pi kvacidvyAptivicArAGgatayA kvacidvyabhicArizaGkAnivarttakatayA copayujyata iti / tarka pramANanuM nirUpaNa bhAvArtha - "upalaMbha ane anupalaMbha AdithI janya vyApti Adi viSayavALuM jJAna "tarka kahevAya che. jema ke-vahni hoya chate ja dhUma hoya che, vahni nahIM hoye chate dhUma hoto nathI. AvuM jJAna vyAptiviSaya che. 1. na ca sAdhanasAmAnyasAdhyasAmAnyayoranavayavayossannikRSTatvAdekatrApi sAkalyenendriyeNa grahaNamasti, vizeSapratipattistu sarvatra hetoH pakSadharmatAbalAdeveti vAcyam, vyAptigrahaNakAla eva sAmAnyasvarUpasya sAdhyasya siddhyA sAdhanavaiphalyApatteH, pakSadharmatAyA dhUmavizeSa eva sattve na tasya vahnivizeSeNa vyAptaragRhItatayA gamakatvAsambhavAt dhUmasAmAnye sattve tu vahnisAmAnyasyaiva siddhiH syAnna tu vizeSasyeti //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 tattvanyAyavibhAkare vivecana - upalaMbha ane anupalaMbha eTale kSayopazama pramANe, eka vAra ke aneka vAra pramANa mAtrathI sAdhya-sAdhana-gamagamakanuM grahaNa, e upalaMbha ane agrahaNa e anupalaMbha kahevAya che. paraMtu A upalaMbha-anupalaMbha kevaLa pratyakSa pramANathI thatA nathI, kema ke-anumAna AdithI paNa atIndriya nizcayaanizcayanuM grahaNa che. AdipadathI AvApa ane udgApanuM grahaNa che. upalaMbha-anupalaMbha ane AvApaudgApathI janya kahevAtA svarUpavALA vyApti Adi viSayakajJAna, e tarka. ahIM AdithI vAcyavAcakabhAva grahaNa karavo. tathAca upalaMbha-anupalabhajanya vyAptiviSayaka jJAnapaNuM ke AvApa (prakSepa) ane udgApa (apanayana)janya (vRddhavyavahArathI zaktigraha thAya che. jema uttama vRddha "ghaDo lAvo'-Avo vAkyaprayoga karyo chate madhyamavRddha ghaDo lAve che. te joIne pArthastha vyatmisubAla anvaya-vyatirekathI "ghaDo lAvo'-evA zabdathI janya ghaTa AnayanarUpa kArya che evo nizcaya kare che. tyArabAda "gAyane lAvo, ghaDAne laI jAo'- AvA bIjA vAkyane sAMbhaLanArane, AvApa ane uddhApathI ghaTapadanI ghaTatva viziSTamAM zakti ane gopadanI gotva viziSTamAM zakti che, evuM zaktinuM jJAna thAya che.) vAcya-vAcakajJAnapaNuM tarkanuM lakSaNa che. daSTAntane kahe che ke-pratyakSathI ekavAra ke anekavAra vaddhi ane dhUmanA prahaNa-agrahaNa bAda vahnirUpa kAraNasatatve dhUmarUpa kAryasatvarUpa anvaya, vahnirUpa kAraNanA abhAvamAM dhUmarUpa kAryano abhAva, ema anvaya vyatireka bAda) je koI dhUmarUpa kArya che, te saghaLo dhUma paNa vahnirUpa kAraNa hoya chate ja hoya che. vatino abhAva hoya chate dhUma hoto nathI ja. AvI rIte sarvakALa-dezane AzrI, sAdhya-sAdhana (kAryakAraNa) saMbaMdhanA viSayavALuM jJAna uge che tethI A tarka che. sarva deza-kALane AzrI sAdhya-sAdhanasaMbaMdha e vyApti che ane vyAptirUpa viSayavALo tarka che. jo anvaya vyatireka che, to sarva dezakALAvacchinna sAdhyasAdhanasaMbaMdharUpa vyApti che ane vyApti che to tarka che. [sarvanA upasaMhAra-saMgrahadvArA vyApti, pratyakSanA aviSayarUpa che, kema ke-upalaMbha-anupalaMbha svabhAvavALuM be prakAranuM pratyakSa, saMnihita yogya dezasthanA mAtra viSayavALuM che. tathAca vyabhicAranA adarzana-bhUyodarzana sahakRta paNa pratyakSa vyAptigrAhaka nathI, kema ke-potAnA aviSayamAM hajAro sahakArIothI sahakRta paNa pote (jJAna) tenuM grahaNa karI zakato nathI, mATe tarka vyAptigrAhaka che.] te tarkano zabdano AkAra=A hoye chate, A che-A nahIM hoye chate, A nathI, AvA AkArano ullekha che. 0 ahIM pramANadvArA eka vAra ke anekavAra sAdhya-sAdhananuM grahaNa ane agrahaNa (anvaya vyatireka) sahakArI kAraNabhUta che. mahAnasa (rasoDA) AdimAM vadvi-dhUmanuM grahaNa, sarovara AdimAM agrahaNa che ema jANavuM. pUrvapakSa - bhUyo (vAraMvAra) darzana ane vyabhicAranA adarzanathI sahakRta indriyathI ja vyApti yogya hovAthI grahaNa thAya che. vaLI sAmAnya lakSaNa pratyAttithI sakaLa sAdhyasAdhananA upasaMhAra mATe tarka vyartha ja thaze. [sAmacittakSApatyAsatyA=IndriyasaMbadha vizeSyaka jJAna prakArIbhUta sAmAnyarUpa laukika saMnikarSathI jyAre koI dhUma, cakSu: saMnikRSTa thayo, dhUmavizeSyaka "dhUma' evuM jJAna utpanna thAya che, tyAre sakaLa dhUmanI
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, tRtIyaH kiraNe 129 sAthe cakSano kahelo saMnikarSa varte che. tathApi indriyasaMbaMddha eTale cakSusaMyukta, AgaLa rahelo dhUma che. te vizeSyavALuM "dhUma" evuM jJAna che. te jJAnamAM dhUmatva prakAra che. te prakArIbhUta sAmAnyabhUta dhUmatvarUpa saMnikarSathI dhUma:' evuM sakaLa dhUmaviSayaka jJAna thAya che. arthAt tAdaza dhUmatva sAmAnya sakaLa dhUmamAM varte che. mATe tAdaza saMnikarSanA baLathI, cakSuvaDe sakaLa dhUmanuM alaukika pratyakSa, AvI kahela dizAthI sakaLa nahi paNa pratyakSa che. ethI sakaLa upasaMhArathI vyAptiprahaNa pratyakSathI saMbhave che.] uttarapakSa - jema "sAkSAtu huM karuM chuM'-AvA anubhavabaLathI pratyakSa manAya che, tema "huM tarka karuM chuM'AvA anubhavabaLathI tenA viSayabhUta tarkane mAnavo joIe. tarkathI sakaLa sAdhyasAdhana vyaktinA upasaMhArathI vyAptijJAnanI upapatti thaye chate sAmAnya lakSaNa pratyAsattinI kalpanAmAM pramANano abhAva che. eTaluM ja nahIM paraMtu uhanAmaka tarka sivAya jANelA paNa dhUmata AdirUpa samAnyathI sakaLa dhUma-vati vyaktinuM jJAna asaMbhavita che. arthAt tarkathI ja vyAptijJAnano saMbhava thaye chate, sAmAnya lakSaNa pratyAsattinA svIkAramAM pramANa nahIM hovAthI, kahela dizAthI pratyakSathI vyAptijJAnano saMbhava nathI ema jANavuM. kharekhara, te sAmAnya lakSaNa pratyAsatti "sAmAnya, jyAre vyakti sAkalya-sakaLa vyakti vyabhicArI thAya, tyAre sAmAnya ja na hoya.'- AvA prakAranA tarkanI apekSA rAkhe che. 0 te prANImAM dharma vizeSa che, kema ke-viziSTa sukhanI anyathAnupapatti che. ityAdimAM sAdhyabhUta dharmavizeSyanuM 'bAputhI '-AvA AptavacanathI ja grahaNa che ane hetunuM anumAnathI grahaNa che. 0 AdityamAM gamanazakti che, kema ke-gamananI anyathA anupapatti che. ItyAdimAM sAdhyanuM anumAnathI, pahelAM, je kArya che te zaktivALA kAraNapUrvaka che. jema ke saMpratipanna ane "kAryagamana che." AvA bIjA anumAnanuM dezAttara prAptirUpa liMgarUpa hetuthI grahaNa che. 0 uparokta kathanathI vyApyanA AropathI vyApaka Aropa tarka che ane te kvacit virodhI zaMkA nivartaka hoI pramANAnugrAhaka che. A tarka svataH pramANa nathI. tirkamAM vyApyano ane vyApakano bAdha nizcaya kAraNa che. vyApyAno Aropa eTale bAdhakAlIna IcchAjanyajJAnarUpa AhAryajJAna che. tathAca vyApyaviSayaka AhAryajJAnajanya vyApakaviSayaka AhAryajJAnatva e tarkanuM lakSaNa che. jema ke-"jo vahni na hoya, to dhUma paNa na hoya." tarka be prakArano che. (1) viSayaparizodhaka. jema ke-nivaliH syAt nirdhamasyAt ityAdi. (2) vyAtigrAhaka kvacit vahni vagara paNa dhUma thaze! vati vagaranA pradezamAM paNa dhUma thAya. ityAdi vyabhicArI zaMkAnA nirAkaraNa mATe "jo dhUma-vahni vyabhicArI thAya, to vahnijanya na thAya! ityAdi tarka vyAptigrAhaka che.] ityAdi taiyAyika abhimata matanuM khaMDana thaI jAya che. jema ke-sAmAnya lakSaNa pratyAttimAM pramANano abhAva hovAthI, sakaLa sAtha-sAdhananA upasaMhAranI apekSAe vyAtigrAhakanA abhAvano prasaMga AvI jAya che. zaMkA - anvaya vyatireka sahakRta pratyakSathI vyApti grahaNayogya na thaI zake? samAdhAna - pratiniyata deza-kALa-viziSTa arthomAM indriyanI pravRtti hovAthI sakaLa dezakALaviziSTa sAdhya-sAdhanA upasaMhAradvArA te anvaya vyatireka sahakRta pratyakSathI vyAptinuM grahaNa
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 tattvanyAyavibhAkare asaMbhavita che. [zaMkA - avayavarahita sAdhanasAmAnya-sAdhyasAmAnyanuM saMnikRSTa hoI eka sthAnamAM paNa sakaLapaNAe indriyathI grahaNa che. vizeSa pratipatti to saghaLe sthaLe hetunA pakSadharmatAnA baLathI ja che ne ? samAdhAna vyApti grahaNakALamAM ja sAmAnya svarUpavALA sAdhyanI siddhi hovAthI sAdhananI niSphaLatAnI Apatti Avaze. pakSadharmatAnI dhUmavizeSamAM ja sattA hoI, vahrivizeSanI sAthe vyApti hoI, te sAmAnya svarUpanuM grahaNa nahIM hovAthI temAM vizeSamAM gamakatvano asaMbhava che. dhUma sAmAnya hoye chate vahni sAmAnyanI siddhi thAya paraMtu vizeSanI nahIM. iti.] 0 vaLI bahirindriyanirapekSa manamAM bahirarthanA sAkSAtkAramAM sAmarthyano abhAva hoI bAhya arthaviSayaka vyAptinuM manathI grahaNa thatuM nathI. - 0 vyAptigrAhaka anumAna paNa thaI zakatuM nathI, kema ke-prakRta anumAnathI ja te vyAptinI pratipattimAM anyonyAzraya doSa che. vyAptijJAna hoye chate anumAna che ane anumAna hoye chate vyAptijJAna che. 0 bIjA anumAnathI te vyAptinI pratipattimAM to anavasthA che, kema ke-te grahitavyAptivALAmAM ja prakRta anumAna vyAptigrAhakapaNuM che. vyAptijJAna anya anumAnagRhita vyAptivALA anumAnathI ja che. AvI paraMparA anaMta hoI anavasthA che. tethI upalaMbha-anupalaMbha Adi janya vyApti Adi viSayaka, tarkanAmaka jJAna avazya mAnavuM joIe. temaja sva(tarka) viSayabhUta vyApti AdimAM avisaMvAdIpaNuM hovAthI tarkanuM pramANapaNuM che. ahIM anumAnaprayoga che ke 'tarka'pramANa che, kema ke-abAdhita viSayavALo che. jema ke-pratyakSa Adi mATe A tarka sva-52vyavasAyI hoI (dIpakavat) svataH khuda sAkSAt pramANarUpa che. jo A tarka vyAptinA jJAna mATe syAdvAdamAM mAne, A tarka anavasthA Adi doSarahita che; kema kebIjI saMbaMdhanI pratItinI apekSA rAkhyA sivAya ja, svayogyatAnA sAmarthyathI ja sAdhya-sAdhana avinAbhAvarUpa saMbaMdhanI pratIti karavA mATe pote samartha che, mATe anavasthA nathI. vyApyAropaNa vyApakAroparUpa naiyAyikAbhimata tarka paNa kavacit asmad abhimata tarkathI jyAM vyAptijJAnano prasaMga che, tyAM tarkadvArA je vyAptisamarthanarUpa vicAra che, tenA anukULapaNAnI apekSAe ane vyabhicAra zaMkAnA nivarzakapaNAnI apekSAe upayogI che. athAdipadagrAhyavAcyavAcakasambandhaviSayakatarkasya dRSTAntamAha yathA vA ghaTajAtIyazzabdo ghaTajAtIyasya vAcako ghaTajAtIyo'rtho ghaTajAtIyazabdavAcya iti jJAnaM vAcyavAcakabhAvasambandhaviSayakam // 5 // yathAveti / nanu vAcyavAcakabhAvaviSayakaM jJAnaM kathaM tarka iti cenmaivaM itarapramANAsAdhAraNatvAt nahIdaM pratyakSaM cakSurAdijJAnasya zabdaparihAreNa rUpAdAveva zrotrajJAnasya ca rUpAdiparihAreNa zabda eva pravarttamAnatvAt / na ca sakalazabdArthagocaramanyajJAnamasti tatastarka eva tadviSayaka iti //
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -5, tRtIyaH kiraNe 131 have AdipadathI grahaNa karavAlAyaka vAcyavAcaka saMbaMdhaviSayaka tarkanuM dRSTAnta kahe che. bhAvArtha - "athavA jema ke-ghaTajAtIya zabda ghaTajAtIyano vAcaka che. ghaTajAtIya artha ghaTajAtIya zabdavAcya che. AvuM jJAna vAcyavAcyaka bhAvasaMbaMdhaviSayaka che." zaMkA - vAcyavAcaka bhAvaviSayaka jJAna kevI rIte tarka che? samAdhAna - itara pramANothI asAdhAraNa che. bIjA bIjA pramANamAM tarkano aMtarbhAva thaI zakato nathI. tathAhi A tarka-pratyakSa pramANarUpa nathI, kema ke-cakSu Adi jJAna zabdanA parihArapUrvaka rUpa AdimAM ja pravarte che. zrotrajJAna, rUpa AdinA parihArapUrvaka zabdamAM pravartatuM che. vaLI sakaLa zabda arthaviSayaka anya jJAna nathI, mATe sakaLa zabda arthaviSayaka tarka ja che. eTale bhinna sva-paravyavasAyI hoI pramANa che. upalaMbha-anupalaMbha kevI rIte tarka pratye kAraNe thAya che? AnA javAbamAM kahe che ke bhAvArtha - "vaLI vyAptiviSayaka jJAna, vyAptijJAnakALamAM eka vAra upalaMbha ane anupalaMbhathI sAkSAt utpanna thAya che. kavacit to pahelAM anekavAra upalaMbha ane anupalaMbhathI ja kALAntaramAM sAdhananA grahaNa pahelAM joyela sAdhya-sAdhananA smaraNa-pratyabhijJAnathI paraMparAthI utpanna thAya che. vaLI upalaMbha eTale sAdhyasattAmAM ja hetunI sattA iti. anupalaMbha eTale sAdhyanA abhAvamAM hetuno abhAva Iti. sAdhya-sAdhananA grahaNa-agrahaNarUpa A bane, pramANa mAtrathI abhimata che." vivecana - sAkSAt ja pedA thAya che. eTale smaraNanI ane pratyabhijJAnanI apekSA rAkhyA sivAya, tAdaza kSayopazamavizeSanA baLathI pratyakSa vyAptijJAna pedA thAya che. paraMparAe tarkanI utpattine kahe che. vartIita ' pahelAM sAdhya ane sAdhanano eka sthaLamAM darzana, tyArabAda hetudarzana thaye chate pUrva dekhela sAdhya ane sAdhananA sahacAra(sAhacaya)nuM smaraNa tathA tyArapachI vartamAnadarzananA viSayabhUta dhUma Adi hetumAM pUrvadaSTa vahni Adi sahacarita dhUmanuM sajAtIyatva prati saMdhAnarUpa pratyabhijJAna thAya che tyArabAda te pratyabhijJAna sahacarita tarkanAmaka jJAnAvaraNakSayopazama vizeSathI jyAM jyAM dhUma che, tyAM tyAM agni che iti. AkAravALo sakaLa-sAdhya-sAdhana vyaktinA upasaMhAra (saMpUrNa saMbaMdha saMgraha) dvArA tarka, vyAptinA jJAnamAM samartha thAya che. kathamupalambhAnupalambhau tarpha prati kAraNe bhavata ityatrAha vyAptiviSayakajJAnaJca vyAptijJAnakAle sakRdupalambhAnupalambhAbhyAM sAkSAdeva jAyate / kvacittu pUrvamasakRdupalambhAnupalambhAbhyAmeva kAlAntare sAdhanagrahaNaprAgdRSTa sAdhyasAdhanasmaraNapratyabhijJAnaparamparayA jAyate / upalambhazca sAdhyasattva eva hetUpalambha
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 tattvanyAyavibhAkare iti / anupalambhazca sAdhyAbhAve hetoranupalambha iti / sAdhyasAdhanagrahaNAgrahaNAtmakAvimau pramANamAtreNAbhimatau // 6 // ___ vyAptiviSayaketi / sAkSAdeveti smaraNapratyabhijJAnirapekSamevetyarthaH, sAdRzakSayopazamavizeSabalAttathA jAyata iti bhAvaH / paramparayA tarkotpattimAha kvacittviti / upalambhAnupalambhau darzayati upalambhazceti sAdhyasAdhanayorgrahaNamiti bhAvaH / anupalambhazceti, sAdhyasAdhanayoragrahaNamityarthaH, tathA ca dhUmAdhikaraNe vahnidarzanaM, vahnayabhAvAdhikaraNe dhUmAbhAvadarzanamiti dvayostAtparyArthaH / kathaM tayorgrahaNamityatrAha sAdhyasAdhaneti, tenAtIndriyasAdhyahetukasthaleSu na doSa iti bhAvaH // have upalaMbha ane anupalaMbhane darzAve che. 'upalambhazceti / ' sAdhya-sAdhana- aha mevo mA che. 'anupalambhazceti / ' sAdhya-sAdhananu bhy| evo artha che. tathAca dhUmanA AdhAramAM agninuM darzana ane vatinA abhAvanA AdhAramAM dhUmanA abhAvanuM darzana, e upalaMbha ane anupalaMbhano tAtparyabhUta artha che. (anvaya vyatireka) te baMnenuM grahaNa Adi kevI Na? to cha - 'sAdhyasAdhaneti / ' tathA matAndriya sAdhya mAne hetu sthagomA hopa nathI. [:sUryanI gamanazakti che, kema ke-gamananI anyathA anupapatti che. ahIM gamanarUpa dharma AptavacanathI che. gamanazakti kahelA anumAnathI pahelAM siddha nathI, kintu je kArya che, te zaktivALA kAraNathI janya che. jema ke-ghaTAdi, temaja gamana kArya che. AvA prakAranA bIjA anumAnathI siddha thAya che, kema ke-te sAdhya ane sAdhana bane satIndriya che.] atha vAcyavAcakabhAvasambandhajJAnajananavidhAnamAhavAcyavAcakabhAvasambandhajJAnantu kvacidAvApodvApAbhyAM samudeti / yathA prayojakavRddhaprayuktagAmAnayetivAkyazravaNasamanantaragavAnayanapravRttimatprayojyavRddhaceSTAprekSaNajanyaitadvAkyajanyaitadarthaviSayakajJAnavAnayamityanumAnajJAnavato'pi bAlasya tattadarthavizeSyakatadvAkyaghaTitatattatpadavAcyatvasaMzayavataH kAlAntarIyaprayojakavRddhaprayuktagAM nayAzvamAnayeti gozabdAnayanazabdaviSayakAvApodvApavadvAkyazravaNajanyaprayojyavRddhapravRttito gojAtIyo'rtho gozabdasya vAcyo gojAtIyazca zabdo gojAtIyasya vAcaka ityevaMrUpastarkassamullasati / kvaciccAptapuruSaprayuktena parArthatarkarUpeNedRzo'rtha IdRza 1. yathA'sti tapanasya gamanazaktirgamanAnyathAnupapatterityatra gamanarUpo dharma AptavacanAt, gamanazaktizcoktAnumAnAdAk nahi siddhaH kintu yatkAryaM tacchaktimatkAraNapUrvakaM, yathA ghaTAdiH kAryaJca gamanamityevaMrUpAnumAnAntarAt siddhayati, tayoratIndriyatvAt iti bhAvaH /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 dvitIyo bhAga / sUtra - 6-7, tRtIyaH kiraNe zabdavAcya IdRzazabdazcedRzArthasya vAcaka iti vAkyena vAcyavAcakabhAvapratipattiH / tarke cAnubhavassmRtiH pratyabhijJAnaJca kAraNam / iti tarkanirUpaNam // 7 // vAcyavAcaketi / AvApodvApAbhyAmiti, AvApo'nuvRttirudvApo vyAvRttiH / tatprakAraM vizadayati yatheti, ayamabhiprAyaH, ekaH prayojakavRddho ya AjJApayati kamapi, dvitIyaH prayojyavRddho ya AjJapto bhavati, tRtIyo bAlo yaH prayojyavRddhapravRttitaH prayojakavRddhoditasya vAkyasyArthaM paricchinatti / tatra prayojakavRddhena prayojyavRddhaM prati gAmAnayeti vAkye prayukte gRhItatatsaGketasya prayojyavRddhasya tacchroturagRhItatatsaGketasya ca bAlasya varNaviSayakaM padaviSayakaM vAkyaviSayakaJca saGkalanAtmakaM pratyabhijJAnaM samudeti / yathA pUrvapUrvavarNAvayavazravaNena saMjAta saMskArasyAntyAvayavazravaNAnantaraM pUrvatadavayavasmaraNe hrasvAdiviSayakasaGketasmaraNe ca satyayaM varNo husvo dIrghaH pluto veti pratyabhijJAnamubhayorjAyate tathA pUrvapUrvavarNazravaNajanyasaMskArasyAntyavarNazravaNAnantaraM tattatpUrvavarNAnAmanukramaviziSTAnAM smaraNe padaviSayakasaGketasmaraNe ca satIdaM subantaM tiGanta vA padamiti pratyabhijJAnaM jAyate / evaM pUrvapUrvapadazravaNasamuditasaMskArasyAntyapadazravaNAnantaramanukramaviziSTAnAM pUrvapadAnAM vAkyaviSayakasaMketasya ca smaraNe sati vAkyamidamiti pratyabhijJAnaM jAyate / itthaM pratyabhijJAnAdvarNapadavAkyagrahaNe jAte prayojyavRddhasya gokarmakAnayanAnukUlAM gamanAtmikAM ceSTAmAkalayya bAlaH kAraNAntarAsannidhau prayojakavRddhaprayuktazabdazravaNasamanantaraM pravRttasya prayojyavRddhasyeyaM ceSTA prayojakavRddhazabdajanyayatkiJcitpratipattiprayojyeti manyate / tatastenAnIyamAnAM gAM nibhAlya gavAnayanarUpo'rtho'nena prayojyavRddhena tasmAdvAkyAdavagata iti pratyeti, parantu na pArayati tadAnIM kasya padasya ko'rtha iti vivicya nizcetuM / punazca kAlAntare prayojakavRddhena prayuktaM gAM nayetyAdivAkyaM gozabdenAnuvRttamAnayazabdena ca vyAvRttaM zrutvA dRSTvA ca prayojyavRddhasya viziSTAM pravRtti vijAnAti tadA'rthasya goranuvRttiM vyAvRttizcAnayanasya, tathaiva prayojakavRddhenoditamazvamAnayeti vAkyaM gozabdena vyAvRttamAnayazabdena cAnuvRttaM nizamya vilokya ca prayojyavRddhasya tAdRzIM ceSTAM samAkalayati gavAderarthasya vyAvRttimAnayanasyAnuvRttiJca / tatazcedRzAvApodvApAbhyAM samullasati tasya tarkaH gojAtIyo'rtho gojAtIyazabdavAcyo gojAtIyazca zabdo gojAtIyasya vAcaka ityevaMrUpo vAcyavAcakabhAvAvalambana iti / gAmAnayetivAkyeti, gAmAnayetyanukaraNaM padaM tabdodhakaJcetipadaM, tasya ca vAkyapadena 'saha supA' ityanena samAsaH / evamagre'pi / tatra prayuktapadasya vAkyapadena samanantarapadasya pravRttipadena janyapadasyAnumAnajJAnapadenAnvayaH / prekSaNaM
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 tattvanyAyavibhAkare bAlaniSThaM, avaziSTaM mUlaM sphuTArtham / nanvAvApodvApAbhyAM kvacideva tarkassamullasatItyuktaM tatkimanyenApi prakAreNa sa samudetIti jijJAsAyAmAha kvacicceti / atrAyaM bhAvaH, kazcidAptassvayaM tarkeNa vAcyavAcakabhAva zabdArthayoravagatya paraM prati bodhayituM parasminstadanusAritarkotpattihetuM parArthatarkamabhidhatte, vatsa ! gojAtIyo'rtho gojAtIyazabdavAcyo gojAtIyazca zabdo gojAtIyArthasya vAcaka ityavehIti, tatazcAsau vAcyavAcakayorupalambhAnupalambhadvAreNa tathApratipadyamAnastarkAdeva vAcyavAcakabhAvaM vijAnAti, iyaJcavyAptyA vAcyavAcakabhAvapratItibodhyA, zRGgagrAhikayA tu niyatavyaktAvayaM purovartI bhAvo'sya zabdasya vAcya iti, tathA''gamAderapi sA bhavati, tadUrdhvaM tu vyAptidvAreNa tarkAdeva pratyeti, itthambhUtasarva itthambhUtasya sarvasya zabdasya vAcya itthambhUtazabda itthambhUtasya sarvasyArthasya vAcaka iti // nanu vAcyavAcakabhAvaviSayake tarke'pi vyAptijJAnAtmakatarka ivAnubhavasmRtyoH kvacideva kAraNatvaM kiM vA sarvatretyatrAha tarke ceti, vAcyavAcakabhAvaviSayaketyAdiH, anyathA sAkSAdeva jAyata ityanena virodhApatteH, kAraNamiti, tathA cAtra tayoH kAraNatvaM niyatamiti bhAvaH / atha tarpha nigamayatItIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNAvinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAza vyAkhyAyAM anumAnaparikaro nAma tRtIyaH kiraNaH samAptaH have vAcyavAcaka bhAvasaMbaMdhanI utpattinuM vidhAna kahe che. bhAvArtha - "vAvAcaka saMbaMdha jJAnano kvacit AvApa-udgApathI udaya thAya che. jema ke'pryojkvRddhpryuktaa / ' 'yo daapo'-04| thananA shr19|| pachI gAyane dAvAnI pravRttivANA prayojayavRddhanI ceSTAnA darzanathI janya, A vAkyathI janya "A arthaviSayaka jJAnavALo che." AvA anumAnajJAnavALA paNa bALakanI te te arthavizeSyavALA te te vAkyamAM ghaTita te te padavAcyatvanA saMzayavANAne, bAntaramA 'prayojakavRddhaprayukta' 'mAyane va ane ghoDAne yA'-Agoza06 ane Anayana zabdaviSayaka AvApa ane uvAcya che ane gojAtIya zabda gojAtIyano vAcaka che.'-AvA AkAravALo tarka udita thAya che. kvacit AptapuruSaprayukta parArtha takarUpe "A artha AvA zabdathI vAcya che ane Avo zabda AvA arthano vAcaka che. AvA vAkyathI vAcyavAcakabhAvanuM jJAna thAya che. vaLI tarka pratye anubhava, smRti ane pratyabhijJAna kAraNa che."
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 7, tRtIyaH kiraNe 135 vivecana - AvA5 eTale anuvRtti (prakSepa) ane uddavApa eTale vyAvRtti (apanayana) tenA prakArane spaSTa kare che. eka prayojakavRddha che, ke je koIne paNa samajAve che-AjJAkAraka che. (1) vRddha eTale zabdaarthanA vAcyavAcaka bhAvasaMbaMdhane jANanAro guru (2) prayojyavRddha, ke je samajAvAya che-AjJAyogya che-ziSya che. (3) bALa che, ke je prayojyavRddhanI pravRttithI prayojakavRddhe kahela vAkyanA arthane jANe che. tyAM prayojakavRddha, prayojakavRddha pratye "gAya lAvo'- AvA vAkyano prayoga karyo chate, tenA saMketanA jJAnavALo ane te vAkyano sAMbhaLanAra prayojyavRddhane tathA tenA saMketane nahIM jANanAra bALane varNaviSayaka, padaviSayaka ane vAkyaviSayaka saMkalana Atmaka pratyabhijJAna pedA thAya che. jema ke-pUrvapUrvanA varNabhUta avayavanA zravaNathI utpanna saMskAravALAne aMtya avayavanA zravaNathI pUrvanA te varNabhUta avayavanuM smaraNa thaye chate ane hRsva Adi viSayaka saMketanuM smaraNa thaye chate, "A varNa hrasva, dIrgha ke plata che" -evuM pratyabhijJAna prayojayavRddha ane bALakamAM thAya che. temaja pUrvapUrva varNanA zravaNajanya saMskAravALAne aMtima varNanA zravaNa pachI anukrama-viziSTa te te pUrvanA vargonuM smaraNa thaye chate ane padaviSayaka saMketanuM smaraNa thaye chate, "A "sirUpa vibhakti aMtavALuM ke "tirUpa pratyaya aMtavALuM pada che." "bhakti ke bhavati-evuM A pada che. AvuM pratyabhijJAna thAya che. A pramANe pUrvapUrva padanA zravaNathI janya saMskAravALAmAM aMtima padanA zravaNa pachI anukramaviziSTa pUrva padonuM smaraNa thaye chate ane vAkyaviSayaka saMketanuM smaraNa thaye chate, "A vAkya che?-AvuM pratyabhijJAna thAya che. A pramANe pratyabhijJAnathI varNapadavAkyanuM grahaNa thaye chate, prayojyavRddhanI gAyane lAvavAnI kriyAne joI, bALaka bIjA kAraNonI asaMnidhi hoye chate, prayojakavRddhe kahelA zabdanA zravaNa pachI pravRttivALA prayojyavRddhanI A ceSTA, prayojakavRddhanA zabdajanya yatkiMcit jJAnajanya che ema mAne che. tyArabAda te prayojakavRddha lAvelI gAyane joI, gAyane lAvavArUpa artha, A prayojayavRddha te vAkyathI jANelo che evI pratIti kare che, paNa kayA padano kayo artha che-ema vivekapUrvaka nizcaya karI zakato nathI. vaLI pharI prayojakavRddhe kahyuM ke - "gAyane laI jAo. gozabdanI anuvRttivALA ane AnayapadanI vyAvRttivALA vAkyane sAMbhaLI ane prayojavRddhanI viziSTa pravRttine joI, te vakhate gAyarUpI arthanI anuvRttine ane AnayananI vyAvRtti(apanayana)ne jANe che. tevI ja rIte prayojakavRddhe kahyuM ke-ghoDo lAvo." gozabdanI vyAvRttivALA, Anayana zabdanI anuvRttivALA vAkyane sAMbhaLI ane prayojakavRddhanI tevI ceSTAne joI, gAya AdirUpa padArthanI vyAvRttine ane AnayanarUpa anuvRttine jANe che. vaLI tethI AvA AvA5 ane udyApathI tene "gojAtIya artha gojAtIya zabdathI vAcya che ane gojAtIya zabda gojAtIya arthano vAcaka che." AvA prakArano vAcyavAcakabhAvanA AlaMbanavALo tarka jAge che. mAnativAti, mAnati ' anukaraNapada che. teno bodha karanAvanAra "ti' pada che ane teno vAkyapadanI sAthe "sada supA' evA vyAkaraNanA niyamathI samAsa che. e pramANe AgaLa upara paNa samajavAnuM che. tyAM prayuktapadano vAkyapadanI sAthe, samanattarapadano pravRttipadanI sAthe ane janyapadano anumAnajJAnapadanI sAthe anvaya che. prekSaNa bAlaniSTha samajavAnuM che. bAkInuM mULa spaSTa arthavALuM che. zaMkA - AvA5 ane uddhApathI kvacit ja tarka jAge che ema kahyuM, to te zuM bIjA prakArathI paNa udaya pAme che? AvI jijJAsAmAM kahe che ke
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - koI AptapuruSa pote tarkathI zabda ane arthano vAcyavAcakabhAvane jANI, 52 pratye jaNAvavA mATe, paramAM te vAcyavAcakabhAva anusAri tarkanA utpattinA heturUpa parArthatarka kahe che ke - 'he vatsa ! gojAtIya artha gojAtIya zabdavAcya ane gojAtIya zabda gojAtIya arthano vAcaka che. A pramANe tuM samajaje.' iti. 136 tyArabAda A vatsa, vAcyavAcakanA upataMbha ane anupalaMbha dvArA te prakAre svIkArato, tarkathI ja vAcyavAcakabhAvane jANe che. A vAcyavAcakabhAvanI pratIti vyAptithI jANavI. zRMgagrAhikapaNe to niyata vyaktimAM A purovartI padArtha A zabdano vAcya che. A pramANe vAcyavAcaka bhAvanI pratIti jANavI. temaja Agama AdithI ['zaktipraduM vyALopamAnane zAptavAvayAr vyavahAratatha vAvayasya zeSAd vivRttervatti, sAnidhyata: siddhapatya vRddhAH / ' dhAtuprakRti-pratyaya Adino zaktigraha vyAkaraNathI thAya che. upamAnathI, zabdakoSathI, (vRddha) vyavahArathI, AptavAkyathI vAkyanA zeSathI, vivaraNathI ane prasiddhapadanA sAnnidhyathI zaktigraha (arthajJAna) thAya che, ema vRddho kahe che.] paNa vAcyavAcakabhAvanI pratIti thAya che. tyArabAda to vyApti dvArA tarkathI ja pratIti kare che. ityaMbhUta, sarva ityaMbhUta sarva zabdanuM vAcya che ane ityaMbhUta zabda, isthaMbhUta sarva arthano vAcaka che iti. - zaMkA - vAcyavAcaka bhAvaviSayaka tarkamAM paNa vyAptijJAna Atmaka tarkamAM jema anubhava ane smaraNanuM kvacit ja kAraNapaNuM che ke sarvatra kAraNapaNuM che ? samAdhAna - vAcyavAcaka bhAvaviSayaka vyAptijJAnAtmaka tarka pratye anubhava-smRti pratyabhijJAna kAraNa che. jo Ama na mAnavAmAM Ave, to 'sAkSAvevagAyate / ' A padanI sAthe virodhanI Apatti Ave che. tathAca A tarkamAM anubhava-smaraNanuM kAraNapaNuM niyata-vyApaka che. have tarkano upasaMhAra kare che. 'tIti / ' iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela 'tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa 'nyAyaprakAza' nAmanI TIkAmAM anumAna parikara 'nirUpaNa' nAmanuM trIjuM kiraNa samApta thayela che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM trIjA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH kiraNaH athAnukramAyAtameteSAM kAryabhUtamanumAnaM svarUpayati hetujJAnavyAptismaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnamanumAnam / yathA parvato vahnimAniti vijJAnam // 1 // hetujJAneti / hetorvakSyamANasvarUpasya jJAnaM nizcayaH, vyApteravinAbhAvarUpAyAssmaraNaM te kAraNaM yasya tathAbhUtaM sAdhyasyAbhidhAsyamAnasvarUpasya vijJAnaM nizcayo'numAnamityarthaH / atre hetujJAnaM vyAptismaraNazca militvA'numitau kAraNamanyathA vismRtavyApteranadhigatavyAptervA'trasthamanuSyasya nArikeladvIpavAsino vA hetujJAnamAtrAttadabhAvavato vA vyAptismaraNavato'numAnotpattissyAt / evaM jJAnadvayAdeva sarvatrAnumAnotpattyA niruktajJAnadvayajanyAtiriktaparAmarzAtmakaviziSTajJAnasyAnumAnahetutvamaprAmANikameveti bodhyam, tathAkalpane gauravAt prayojanAbhAvAcca / anumAnaM dRSTAntayati yatheti, gRhItadhUmasya smRtavyAptikasya ca yatparvato vahnimAniti vijJAnamudeti tadanumAnamiti bhAvaH // caturtha kiraNa have anukramathI Avela A smaraNa AdinA kAryabhUta anumAnane kahe che. bhAvArtha - "tujJAna ane vyAptismaraNarUpa kAraNajanya sAdhyaviSayavijJAna, e "anumAna' kahevAya cha. bha3-parvata pahivAmo cha'- vizAna." 1. naiyAyikAnAM mate'pi hetujJAnasambandhajJAnayorAvazyakatvameva, sAdhyavyApyahetumattAjJAnarUpaparAmarzAtmakaviziSTajJAnaM prati vizeSaNajJAnamudrayA tayoH kAraNatvAt, tathA ca tAbhyAmevAnumityutpattyA vyarthaH parAmarza iti bhaavH||
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare vivezana - bhAgaNa upara tenuM sva35 uDevAze. sevA hetunuM nizcaya3pa jJAna, avinAbhAva (vinAvyApakamRte na bhAvaH sthiti:) 35 vyAptinuM smaraNa arthAt hetujJAna bhane vyAptismarA35 me parazonAche tevuM-kahevAtA svarUpavALA sAdhyanuM nizcayarUpa vijJAna, 'anumAna' kahevAya che. ahIM hetujJAna ane vyAptismaraNa maLIne anumiti pratye kAraNa che. jo hetujJAna ane vyAptismaraNa sivAya anumAna mAnavAmAM Ave, to vyAptinA vismaraNavALAne athavA vyApti vagaranAne, ahIMnA manuSyane ke nALiyeradvIpavAsI manuSyane hetujJAna mAtrathI athavA te hetujJAnanA abhAvavALA-vyAptismaraNavALAne anumAnanI utpatti thaI jAya ! A pramANe hetujJAna-vyAptismaraNarUpa be jJAnothI ja sarvatra anumAnanI utpatti hoI, pUrvokta be jJAnothI janya (naiyAyikonA matamAM paNa hetujJAna ane saMbaMdhajJAnanI AvazyakatA ja che, kema ke-sAdhya vyAptaketunA jJAnarUpa parAmarza Atmaka viziSTa jJAna pratye vizeSaNa jJAnamudrAe hetujJAna ane saMbaMdhajJAnanuM kAraNapaNuM che. tathAca te baMne jJAnothI anumitinI utpatti hoI parAmarza vyartha che.) adhika parAmarzarUpa viziSTa jJAnamAM anumAnanI kAraNatA apramANika ja che ema jANavuM, kema ke-pRthak parAmarzanI kalpanAmAM gaurava che jane prayoSThanano abhAva che. anubhAnanuM dRSTAnta Aye che, 'yatheti' ghUmane grhe| duravAmAM jane vyAptine smaraNa karavAmAM je 'parvata vahnivALo che' evuM vijJAna udaya pAme che, te 'anumAnapramANa' kahevAya che. idAnImanumAnalakSaNaghaTakahetulakSaNamAha 138 nizcitavyAptimAn hetuH / yathA vahnau sAdhye dhUmaH / vyAptimattvameva heto rUpaM na tu pakSasattvasapakSasattvavipakSAsattvAtmakaM, trirUpaM, abAdhitatvAsatpratipakSitatvAbhyAM paJcarUpaM vA, asAdhAraNatvAbhAvAt // 2 // nizciteti / nizcitA nirNItA cAsau vyAptizca nizcitavyAptistato nityayoge matub ata eva nizcitA vyAptiryasminniti bahuvrIhirna kRtaH, nizcayaviSayavyApternityasambandhasya karmadhArayottaramatubantenaiva lAbhAt / evaJca nizcitavyAptyA nityasambaddho heturiti bhAvaH / hetuM dRSTAntayati yatheti / nanu heturnizcitapakSasattvasapakSasattvavipakSAsattvarUpatrayayukta eva tatra pakSasattvaM hyasiddhatvavyavacchedArthaM sapakSasattvaM viruddhatvavyavacchedArthaM vipakSAsattvaJcAnaikAntikatvavyavacchedArthaM nizcIyate teSAmanizcaye tu asiddhAdihetorapyanumAnApattiH prasajyetetyAzaGkAyAmAha vyAptimattvameveti, ekazabdena vyavacchedyamAha natviti / trirUpamiti bauddhAnAmevamabhyupagamaH / naiyAyikAstu bAdhitasatpratipakSitahetuvyudAsAyAbAdhitatvAsatpratipakSAbhyAM proktatrirUpaM heto rUpamiti vadanti tadapi netyAhAbAdhitatveti / anayorheturUpatvAbhAve kAraNamAhAsAdhAraNatvA 1. ayambhAvaH vyAptireva kevalaM hetoH svarUpaM, sattvAsattve tu taddharmoM, na hi dharmisattve dharmAssadA sarve bhavantyeveti niyamaH, paTAdeH zuklatvAdi dharmairvyabhicArAt yadyapi sattvAsattvadharmau kvaciddhetau tathApi dharmisvarUpA vyAptirbhaviSyatIti na virodhaH / yatrApi ca dhUmAdau sattvAsattve hetau dRzyete tatrApi tatrApi vyAptereva prAdhAnyamatassattvAsattvAdikaM sAdhAraNamiti //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 1-2, caturthaH kiraNe 139 bhAvAditi / avinAbhAvaniyamanizcayAdeva doSatrayAdiparihAropapatteravinAbhAva eva hetorasAdhAraNaM rUpaM, sa cAsiddhe viruddhe'naikAntike vA na sambhavati, tadabhAvAcca trirUpe vidyamAne'pi torgamakatvaM na dRSTaM, yathA sa zyAmo maitrAtanayatvAditaramaitrAputravadityAdau / na ca naiyatyena vipakSavyAvRttirnAstIti vAcyam, vipakSAnniyamena vyAvRttereva vyAptitvenetararUpadvayavaiyarthyApatteH / pakSadharmatvAbhAve'pi udeSyati zakaTaM kRttikodayAt, upari savitA bhUmerAlokattvAt asti nabhazcandro jalacandrAdityAdyanumAnadarzanAt / tatrApi kathaJcitkAlAkAzAdInAM pakSatvakalpane kAkakArthena hetunA prAsAdadhAvalyasyApi sAdhyatvaprasaGgassyAttatrApi kathaJcijjagataH pakSatvasambhavAt / jagat prAsAdadhAvalyayogi, kAkakAryayogitvAditi / jagataH pakSatvasya lokaviruddhatve kAlAkAzAdInAmananubhUyamAnatvena lokaviruddhatvaM tulyameva, kliSTakalpanApattizca / nApi saMpakSasattvaM gamakaM, sapakSe'sato'pi zrAvaNatvAdezzabdAnityatve gamakatvapratIteH / na ca zrAvaNatvasyAsAdhAraNatvAdanaikAntikatvamiti vAcyam, yadyadasAdhAraNaM tattadanaikAntikamiti vyAptyasiddheH sapakSavipakSAsattvena nizcite'pi zrAvaNatve pakSAntarbhAveNAvinAbhAvagrahasambhavAt / anyathA sarvAnityatve sAdhye sattvAderhetutvaM tava na syAt / nApi sapakSavipakSayorasattvena saMzayitatvAdasAdhAraNaH, zrAvaNatvAdestadasattvenaiva nizcayAt / tasmAnizcitAnyathAnupapattireva heto rUpaM taccAsiddhAdihetau na sambhavatyeveti kiM trirUpeNa / evaM paJcarUpatvamapi na hetulakSaNaM, agnijanyo'yaM dhUmassattvAtpUrvopalabdhadhUmavadityAdau pakSe dhUme hetossattvasya sapakSe pUrvadRSTadhUme ca sattvAt kharaviSANAdau vipakSe'sattvAt pakSe bAdhAbhAvAtsAdhyAbhAvasAdhakAnumAnAsambhavAcca paJcarUpatve'kSate'pyagamakatvAt, na ca yAvadvipakSAvRttitvaM hetornAstIti vAcyam, tasyaivAnyathAnupapattirUpatvena hetulakSaNatve zeSANAmakiJcikaratvAt / evamabAdhitaviSayatvaM nizcitameva hetulakSaNamiSTaM bhavatastanizcayazca na sambhavati, tannizcayasAdhyanizcayayoranyo'nyAzrayAt / sati hi hetau bAdhitaviSayatvAbhAvanizcaye sAdhyanizcayastannizcaye ca bAdhitaviSayatvAbhAvanizcaya iti, na ca pramANAntareNa bAdhitaviSayatvAbhAvanizcayAnnAnyo'nyAzraya iti vAcyam, tasyAkiJcitkaratvAt, kutazcidbAdhanAbhAvanizcaye kutazcitsAdhyAbhAvasyApi sadbhAvasambhavAt / nanvavinAbhAvo'pi hetulakSaNaM mAbhUt anyo 1. zabde'nityatvasadbhAva eva zrAvaNatvopapattirUpatathopapattisambhavAditi bhAvaH / / 2. sattvasya vipakSAvRttitvena nizcitatve'pi sapakSAvRttitvanizcayato gamakatvaM sattvasya na syAt na ca tatra sapakSa eva nAsti iti vAcyam, vidyamAne sapakSe hetoravRttitvanizcayasya gamakatAyAmanaGgatvAditi tAtparyam //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 tattvanyAyavibhAkare 'nyAzrayAt, sAdhyasadbhAvanizcaye vyAptinizcayAt tannizcaye ca sAdhyanizcayAditi maivam vyAptinizcaye sAdhyanizcayasyAprayojakatvAt tarkAkhyapramANAntarAdeva tannizcayAt / naca hetAvavinAbhAvanizcAyakena tarkeNaiva sAdhyasyApi siddherhetorakiJcitkaratvaM syAditi vAcyam, hetunA dezAdivizeSAvacchinnasya sArdhyasya sAdhanAt tarkAttu sAmAnyata eva siddhatvAt / evamasatpratipakSitahetorapi na hetulakSaNatvaM ubhayatra hetAvavinAbhAvAsambhavAt tatsthitametannizcitavyAptimattvameva hetorasAdhAraNaM rUpaM na tu trirUpaM paJcarUpaM veti // atredaM vicAryam, avinAbhAvaH kiM sAmAnyasya sAmAnyena, vizeSairvA, vizeSANAM sAmAnyena, vizeSairveti / sAmAnyasya sAmAnyena vyAptirnAnumAnAGgabhUtA, tayA ca sAmAnyasyaiva siddheH sAmAnyatayA sarvadezakAlasambandhitvena prasiddhasya sAdhyasya sAdhane siddhasAdhanatvApatteH / nApi vizeSaiH, dezakAlAnavacchinnaistaistathAtve dezakAlAnavacchinnavahnayAdInAM suprasiddhatve siddhasAdhanatvApatteH, tadavacchinnairvyAptitve cAnugamAbhAvAt, nahi dhUmasAmAnyasya parvatAdisthairagnivizeSairanugamo'sti parvatIyavahnayabhAve'pi dhUmasAmAnyasyopalambhAt / vizeSANAM sAmAnyanApi na vyAptiH, pUrvoditavidhinA siddhasAdhanatvApatteH parvatIyadhUmAbhAvavati mahAnusAdau vahnisAmAnyasya vRttyA vyabhicArAcca / nApi vizeSANAM vizeSaiH teSAmAnantyena durgrahAt / atrocyate, sAmAnyavizeSavatassAmAnyavizeSavatA vyAptistadgrAhakastarkaH, ata eva yAvAn kazciddhUma ityAdyabhilApakaM vAkyamuktaM tatra yAvatpadena sAmAnyasya kazcidityanena vizeSasya bodhaH, tatrApi na sAmAnyavizeSau kevalau vyApyavyApakabhAvenAnubhUyete, kintu jAtyantarasya sAmAnyavizeSobhayAtmanastadrUpatayA'vabhAsanAditi // have anumAnalakSaNamAM rahela hetunuM lakSaNa kahe che. bhAvArtha - "nizcita vyAptivANI 'hetu' hoya che. prema -patri3ya sAdhya hoye chate ghUma. vyApti hetunuM svarUpa che, paraMtu hetunA pakSasattva, sapakSasattva, vipakSAsattvarUpa traNa svarUpo ke abAdhitattva asat pratipakSatvanI apekSAe pAMca svarUpo nathI; kema ke-asAdhAraNapaNAno abhAva che. 1. tarkeNa vyAptigrahaNavelAyAM hi na parvatAdInAM bhAnaM sarvatrAnuvRttyabhAvAt / tarhyanumitau pakSaH kathaM bhAsata iti cet hetugrahaNAdhikaraNatayA kvacittadbhAnam / hetorhi grahaH parvatAdau jAto'tassAdhyasyApi tatraiveti tadbhAnam / kvacidanyathA'nupattyavacchedakatayA, asti nabhasi candro jalacandrAdityAdau nabhasi hetoragrahe'pi nabhasi candrAstitvaM vinA jalacandrAnupapatteranyathAnupapattyavacchedakatayA nabhaso bhAnamiti // 2. atra vaizeSikAH sAmAnyayornAvinAbhAvaH siddhasAdhanAt, apAstavizeSaM hi vyApti sAmAnya siddhaM, niyatadezakAlAvacchedena vizeSArthinAM pravRttinivRttyorabhAvaprasaGgAcca / na ca vizeSayoravinAbhAvaH teSAmAnantyenAprasiddheH tadAyattasyAvinAbhAvasya cAprasiddheH / yAvatAmupalambhastAvatsvevAvinAbhAvagrahaNe ca nAgRhItAvinAbhAvasya vizeSasyopalambhAdanumAnaM syAt naitadUSaNam, sAmAnyavatoravinAbhAvagrahaNAbhyupagamAt //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiIyo mA /sUtra - 2, caturtha: viro 141 vivecana - nizcita evI vyApti=nizcitavyApti nitya yogamAM manubU pratyaya che. ethI ja nizcitavyApti, jemAM che te, evo bahuvIhi samAsa nathI karyo, kema ke-nizcaya viSayavALI vyAptimAM nitya saMbaMdhano lAbha karmadhAraya pachInA tu, aMtavALA padathI lAbha che. evaca nizcitavyAptinI sAthe nitya saMbaMdhI hetu che. zaMkA - nizcita pakSasattva (pakSa eTale saMdigdha sAdhyavALo dharmI. jema ke-dhUma hetu hoye chate parvata nizcita sAdhyavALo sapakSa. jema ke tyAM ja mahAnasa-rasoDuM. nizcita sAdhyAbhAva(agniabhAva)vALo vipakSa. jema ke tyAM ja mahA hRda-sarovara.) pakSamAM rahevuM, sapakSamAM rahevuM ane vipakSamAM nahIM rahevuM, e pramANe traNa rUpavALo hetu ja che. tyAM pakSasattva asiddhinAmaka doSanA vyavaccheda mATe che, sapakSasattva virodhanAmaka doSanA vyavaccheda mATe che ane vipakSamAM asattva vyabhicAradoSanA vyavaccheda mATe nizcita karAya che. vaLI teonA anizcayamAM to asiddha Adi hetuthI paNa anumAnanI Apattino prasaMga ubho thAya ja ne? samAdhAna - AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke vyAtimatvameveti !' arthAt vyApti ja hetunuM svarUpa che. eva zabdathI vyavaccheda yogyane kahe che. "tviti ' pakSa sattvAdi hetuonA traNa svarUpo bauddhamatasaMmata che teno vyavaccheda karAyela che. vaLI taiyAyiko to bAdhita satpatipakSa sahita hetunA pratiSedha mATe, abAdhitattva-asat pratipakSa ema benI sAthe pUrvokta traNa svarUpo 2 + 3 = 5-ema hetuonA pAMca svarUpo kahe che te paNa barobara nathI. mATe kahe che ke-traNa rUpo ke pAMca rUpomAM hetunuM svarUpapaNuM paNa nathI. kema? to kahe che ke-"asAdhAraNatvAbAvAhiti * asAdhAraNapaNAno abhAva hovAthI [A bhAva che ke-vyApti ja kevaLa hetunuM svarUpa che, sattva-asattva to tenA dharmo che. evo niyama nathI ke jyAM dharmI hoya, tyAM sarva dharmo sadA hoya ja che, kema ke-zuklatva Adi dharmonI sAthe paTa Adino vyabhicAra che. jo ke sattva-asattva dharmo kvacit hetumAM hoya che to paNa dharmI svarUpavALI vyApti thaze. emAM virodha nathI. jayAM dUmAdimAM paNa hetumAM sattva-asattva dharmo dekhAya che, tyAM paNa vyAptinuM pradhAnapaNuM che. ethI sattva-asattva Adi sAdhAraNa che iti.] avinAbhAva niyamanA nizcayathI ja traNa doSa AdinA parivAranI upapatti hovAthI avinAbhAva ja hetunuM asAdhAraNarUpa che ane te asAdhAraNa svarUpa asiddhamAM, virUddhamAM ke anaikAntikamAM saMbhavatuM nathI. te svarUpanA abhAvathI traNa rUpo vidyamAna hovA chatAMya hetunuM gamakapaNuM dekhAyeluM nathI. jema ke-te zyAma che, kema ke-maitrAtanaya che. jema ke-itara maitrAputra ityAdi. [A bhAva che ke- parvata dhUmavALo che, kema ke-vati che ItyAdi. vyabhicArI sthaLomAM paNa hetunuM trilakSaNatva Adi varte che. tathApti pakSabhUta parvatamAM hetubhUta vati vidyamAna che eTale pakSasattva che. mahAnasamAM paNa vati che eTale sapakSasattva che. vipakSabhUta jaladamAM vadvi nathI, mATe vipakSamAM asattva che. pratipakSI anumAna nahIM hovAthI asat pratipakSapaNuM che. pratyakSa Adi pramANothI bAdhArahita hovAthI abAdhipaNuM che, mATe hetunA traNa svarUpo ke pAMca svarUpo apramANika che.]
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - ahIM niyama vipakSathI vyAvRtti nathI, mATe hetunuM gamakapaNuM nathI ja ne? samAdhAna - vipakSathI niyamA vyAvRtti, e ja vyAptinuM svarUpa hovAthI pakSasattva-sapakSasattvarUpa be svarUponI vyarthatAnI Apatti Avaze ja ne? 0 pakSadharmapaNAno (pakSasattvano) abhAva hovA chatAM azvinI Adi nakSatrono pUrva pUrvano udaya thaye chate, tenAthI avyavahita uttara nakSatrono udaya hoya che. AvA niyamanA baLathI ja avyavahita pUrvakAlIna kRttikAno udaya ane rohiNInA udayamAM eka kALavRttitvanI anumiti thatI nathI. tyAM kRttikAnA udayathI, tyAra pachInA uttarakAlIna rohiNInA udayarUpa sAdhyanuM sattva, te kALamAM kRttikAnA udayarUpa hetunuM asattva hovAthI pakSadharmatA nathI. to paNa tethI anumati thAya che ke-"zakaTa (rohiNI nakSatra) ugaze, kema ke-kRttikA nakSatrano udaya che. A pramANe bhinnakAlIna sAdhya-sAdhakanA bhAvanA sthaLamAM pakSadharmatAno vyabhicAra darzAvI, bhinna bhinna dezamAM rahela sAdhya-sAdhana bhAvasthaLamAM pakSadharmatAno vyabhicAra darzAve che keUrdhvadezamAM sUrya che, kema ke-jamIna prakAzavALI che." 0 pratibiMba, biMbanuM anumApaka hoya che. biMba sivAya pratibiMbanI upapatti nathI hotI. evA niyamanA baLathI ja tyAM paNa pakSadharmatAno abhAva hovA chatAM pratibiMbarUpa hetuthI biMbarUpa sAdhyanI anumiti thAya che. mATe kahe che ke-AkAzamAM rahelo caMdra che (biMbasvarUpI che),kema ke-jalacaMdra che-jalamAM caMdranuM pratibiMba che. 0 rohiNI nakSatra ugaze, kema ke-kRttikAno udaya che. ityAdi anumAnamAM dharmArUpe kALa, AkAza AdinuM viSayapaNuM anubhavAtuM nathI, mATe te anumAnamAM pakSatva nathI. paraMtu tyAM paNa kathaMcit kALa, AkAza AdimAM pakSapaNAnI kalpanAmAM kAgaDAmAM rahela kALA raMgarUpa hetuthI prAsAdamAM rahela dhoLA raMgamAM paNa sAdhyapaNAno prasaMga thaI jAya ! tyAM paNa kathaMcita jagatumAM pakSapaNAnI saMbhAvanA che. jagata prAsAdadhAvalyavALuM che, kema ke-kAgaDAmAM kALo raMga che. jagatanA pakSatAmAM lokavirUddhapaNuM hoI, kALa, AkAza AdimAM pakSapaNAno anubhava nahIM thato hoI, lokanuM virUddhapaNuM tulya ja che ane kilaSTa kalpanAnI Apatti che. 0 sapakSasattva hetunuM svarUpa nathI-gamaka nathI. sapakSamAM avidyamAna paNa zabdanA anityatvanA sAdhyamAM zrAvaNatva Adi hetumAM gamakapaNuM che. zaMkA - zrAvaNatvahetumAM anaikAntitva che, kema ke-asAdhAraNatA che. [ekAnta-niyamamAM thanAra ekAntika niyata, tenAthI judo anaikAntika eTale vyabhicArI hetu, sAdhAraNa-asAdhAraNa-anupasaMhAranA bhede traNa prakArano che. (1) sAdhyanA abhAvavALAmAM rahenAro hetu, (2) sAdhAraNa anaikAntika, sarva sapakSa ane vipakSamAM nahIM rahenAro hetu, ane (3) pakSa mAtramAM rahenAra hetu, asAdhAraNa anaikAntika kahevAya che. prakRtimAM zabda anitya che, kema ke-zrAvaNapaNuM che. zrAvaNatva, sarvapakSaghaTa AdimAM, sarvavipakSa AkAza AdimAM nathI rahetuM ane zabda mAtramAM rahe che, mATe zrAvaNatvahetu asAdhAraNa anaikAntika che. sAdhya sAmAnAdhikaraNya graha siddhAnta vyAptijhahamAM pratibaMdhaka che.] to zrAvaNa vahetu sahetu kevI rIte?
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, caturthaH kiraNe 143 samAdhAna - je je asAdhAraNa (pakSa mAtra vRtti) che, te te anaikAntika che (vyabhicArI che). evI vyAptinI asiddhi che, kema ke-sapakSa-vipakSamAM asattvarUpe nizcita evA zrAvaNatvamAM sAdhya ane hetunI pakSamAM ja vyAptirUpa aMtavyaptinI apekSAe pakSamAM aMtarbhAvadvArA avinAbhAva-vyAptijJAnano saMbhava che. (zabdamAM, anityapaNAnA sadbhAvamAM ja zrAvaNatvanI upapattirUpa tathoDapattino saMbhava che.) jo aMtavyapti dvArA vyAptijJAna na mAnavAmAM Ave, to (bauddha pratye) sarva anityatvarUpa sAdhya hoye chate sattva AdinuM hetupaNuM na thAya ! (sattvanuM vipakSamAM avRttitva nizcita hovA chatAM sapakSamAM avRttitvanA nizcayathI sattvamAM hetupaNuM na thAya! zaMkA - jo tyAM sapakSa ja nathI, to sapakSamAM avRttitvanI vAta ja kyAM rahI? samAdhAna - vidyamAna sapakSa hoya chate, te sapakSamAM hetunA avRttitvano nizcaya gamakatAnI siddhimAM aMgabhUta nathI, evuM tAtparya che.) sapakSa ane vipakSamAM asattvarUpe zrAvaNatvano saMzaya hovAthI asAdhAraNa nathI, kema ke sapakSavipakSamAM zrAvaNatva Adino asattvarUpe ja nizcaya che. mATe nizcita anyathAnupapatti ja hetunuM svarUpa che ane te asiddha Adi duSTa hetuomAM saMbhavatuM ja nathI, to hetunA pakSasattvAdi traNa svarUpo mAnavAnI kazI jarUra nathI. A pramANe paMcarUpapaNuM paNa hetunuM lakSaNa nathI. A dhUma agnijanya che, kema ke-sat che. jema kepUrvamAM upalabdha dhUma. ityAdimAM pakSarUpa dhUmamAM sattvarUpa hetunuM sattva che, pUrvadaSTadhUmarUpa sapakSamAM sattvanuM sattva che. kharaviSANa AdirUpa vipakSamAM asattva che. pakSamAM bAdha nahIM hovAthI, sAdhyAbhAvanuM sAdhaka pratipakSabhUta anumAnAntarano asaMbhava hovAthI asat pratipakSitattva che. mATe pAMca pAMca rUpo akSata hovA chatAM sattvarUpa hetumAM gamakapaNuM nathI, kema ke-anyathAnupapattirUpa vyApti nathI. zaMkA- jeTalA vipakSo che, teTalA tamAma vipakSomAM hetunuM vRttitva nathI, kema ke-ghaTAdimAM sattva che. to pAMca rUpo gamaka thatA nathI, ema kevI rIte? samAdhAna - yAvat vipakSamAM avRttitva ja anyathAnupapatti rUpa hoI, anyathAnupapatti hetunuM lakSaNa hoya chate, bAkInA pakSasattva-sapakSa sattva-abAdhitattva-asatpatipakSitattvo akiMcikara che. A pramANe abAdhitaviSayatva, nizcita ja hetulakSaNa jo Apane ISTa che, to abAdhitaviSayahetuno nizcaya saMbhavato nathI, kema ke-abAdhitaviSayaka hetu nizcaya ane sAdhyanizcayamAM anyonyAzraya doSa che. jema ke-kharekhara, hetumAM bAdhitaviSayatvanA abhAvano nizcaya thaye chate sAdhyanizcaya che ane sAdhyanizcaya hoye chate bAdhitaviSayatvanA abhAvano nizcaya che, mATe abAdhitaviSayatva e hetunuM nizcita ja lakSaNa nathI. zaMkA-pramANAntarathI bAdhitaviSayatvanA abhAvano nizcaya hovAthI anyonyAzraya doSa nathI ja ne? samAdhAna - te akiMcikara che, kema ke-koIkathI (pramANAntarathI) sAdhyanA abhAvano paNa sadbhAvano saMbhava che. - zaMkA - to avinAbhAva paNa hetunuM lakSaNa na thAo ! kema ke-anyonDanyAzraya che. sAdhyasabhAvanA nizcayamAM vyAptinizcaya che ane vyAptinA nizcayamAM sAdhyano nizcaya che, to avinAbhAva, lakSaNa kevI rIte Tharaze ?
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna-vyAptinA nizcaya pratye sAdhyano nizcaya aAyojaka che, kema ke tarkanAmaka pramANAntarathI ja vyAptino nizcaya che. zaMkA - hetuniSTha avinAbhAvanizcAyaka tarkathI ja sAdhyanI paNa siddhi hovAthI hetu akiMcitkara Tharaze ja ne? samAdhAna - hetuthI deza Adi vizeSathI avacchinna (viziSTa) sAdhyanuM sAdhana thAya che. kharekhara, tarkadvArA sarva upasaMhAranI apekSAe vyAptigrahaNaveLAmAM viziSTa parvata AdinuM bhAna nathI hotuM, kema kedhUmAdhikaraNa mAtramAM sarvatra parvata AdinI anuvRttino (anugAmipaNAno) abhAva che, to anumitimAM pakSa kevI rIte bhAse che? A praznanA javAbamAM kahe che ke-hetugrahaNanI adhikaraNatAnI apekSAe kvacit. jema ke-parvata vahivALo che, kema ke dhUma che. ahIM dhUmanuM parvatamAM grahaNa hovAthI agninuM paNa tyAM bhAna che. e daSTie hetunuM viziSTa parvata AdimAM grahaNa thayela che. ethI sAdhyanuM paNa tyAM ja bhAna hoI pakSa AdinuM bhAna che. kvacit anyathAnupapattinA avacchedakapaNAnI apekSAe pakSa AdinuM bhAna che. jema ke-AkAza sthita caMdra che, kema ke-jalacaMdra che. ityAdimAM AkAzamAM hetunuM grahaNa nahIM hovA chatAM AkAzamAM caMdranA astitva sivAya jalacaMdranI upapatti nahi hovAthI anyathADanupapattirUpa vyAptinA avacchedaka(AdhAra)paNAnI apekSAe AkAzarUpa pakSanuM bhAna che.] tarkathI sarva upasaMhAradhArA, sAdhvasAmAnya-sAdhana-sAmAnyanI siddhi hovAthI sAmAnyathI sAdhyanI siddhi che. A pramANe asat pratipakSitattva paNa hetunuM lakSaNa nathI, kema ke-baMne ThekANe hetumAM avinAbhAvano asaMbhava che. tethI e sthira thaI jAya che ke nizcita vyApti ja hetunuM asAdhAraNa svarUpa che, nahIM ke traNa rUpo ke pAMca rUpo iti. ahIM A vicAraNIya che. vaiizeSiko, sAdhvasAmAnya-sAdhanasAmAnyano avinAbhAva nathI, kema ke-siddhasAdhana doSa che. vaLI kharekhara, vizeSarahita vyApti sAmAnya siddha che, tethI niyata deza-kALanI apekSAe vizeSanA arthIomAM pravRtti ane nivRttinA abhAvano prasaMga che. sAdhyavizeSa sAdhanavizeSano avinAbhAva nathI, kema ke te vizeSonI anaMtatA hoI aprasiddha che, tethI te vizeSone AdhIna avinAbhAvanI paNa aprasiddhi che. jeTalAono upalaMbha che, teTalAomAM ja avinAbhAvanA grahaNamAM, avinAbhAvane nahIM grahaNa karanAra vizeSanuM upalaMbhanI apekSAe anumAna na thAya ! A dUSaNa nathI, kema ke sAmAnyavALA sAdhya-sAdhananA avinAbhAvanA grahaNano svIkAra che.] zaMkA - (1) zuM avinAbhAva sAmAnyano sAmAnyathI sAthe che? (2) zuM avinAbhAva sAmAnyano vizeSonI sAthe che ? (3) zuM avinAbhAva vizeSono sAmAnyanI sAthe che? (4) zuM avinAbhAva vizeSono vizeSonI sAthe che? A cAra pakSo ke prazno che. samAdhAna - (1) sAmAnyanI sAmAnya sAthenI vyApti anumAnanA aMgabhUta nathI, kAraNa ke te vyApti dvArA sAmAnyanI ja siddhi hovAthI, sAmAnyapaNAe sarva deza-kALa saMbaMdhIrUpe prasiddha sAdhyane sAdhavAmAM siddhasAdhanapaNArUpa doSanI Apatti Ave che. (2) sAmAnyanI vizeSonI sAthe vyApti nathI, kema
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 3, caturthaH kiraNe 145 ke-deza-kALathI viziSTa vahivizeSothI, dhUmasAmAnyanI sAthe vyApti mAnavAmAM deza-kALathI viziSTa vahi AdinI suprasiddhi hoI siddhasAdhanapaNAnA doSanI Apatti che. te deza-kALathI viziSTa vizeSonI sAthe sAmAnyanI vyAptipaNAmAM anugamano abhAva che, kema ke-dhUma sAmAnyano parvata AdimAM rahela agnivizeSonI sAthe anugama nathI; kema ke- parvatIya vahninA abhAvamAM paNa dhUma sAmAnyano upalaMbha che. (3) sAmAnyanI sAthe paNa vizeSonI vyApti nathI, kema ke-pUrve kahela vidhithI siddhasAdhanapaNAnI Apatti che. parvatIya (parvata saMbaMdhI) dhUmanA abhAvavALA mahAnasa AdimAM vahni sAmAnyanI vRtti hovAthI vyabhicAra che. (4) vizeSonI vizeSonI sAthe vyApti nathI, kema ke te vizeSonuM anaMtapaNuM hoI durvAhya che. ahIM eno javAba apAya che ke-sAmAnyavizeSavALAnI sAmAnya vizeSavALAnI sAthe vyApti che, te vyAptigrAhaka tarka che. ethI ja "jeTalo-je koI dhUma che' ityAdi vAcakavAkya kahyuM che, tyAM yAvatpadathI sAmAnyano "kazcid' evA padathI vizeSano bodha che. tyAM paNa sAmAnya ane vizeSa kevaLa vyApyavyApakabhAvathI anubhavAtA nathI, paraMtu sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa jAtyaMtarano vyApyavyApakabhAvathI avabhAsa che. adhunA'numAnalakSaNaghaTakavyAptismaraNaviSayabhUtAM vyAptimAha hetau sAdhyAbhAvavadavRttitvaM vyAptiH / iyamevA'nyathA'nupapattipratibandhAvinA'bhAvazabdairucyate / vahni vinA dhUmasyAnupapattervahnisattva eva dhUmopapattezca vahni nirUpitA'nyathA'nupapattyAdizabdAvAcyA vyAptidhUme varttate / ato dhUmo vyApyo nirUpakazca vahnirvyApakaH / tathA ca vyApyasattve'vazyaM vyApakasattvaM, vyApakasattva eva ca vyApyena bhavitavyamiti vyApyavyApakabhAvaniyamaH siddhayati // 3 // hetAviti / yo hi vyApnoti yazca vyApyate tayorubhayordharmo vyAptiH, yadA vyApakadharmatayA tasyA vivakSA tadA vyApakasya yatra dhamiNi vyApyamasti tatra sarvatra sattvameva vyApakagato dharmo vyAptiH / yadA tu vyApyadharmatayA vyAptirvivakSyate tadA yatra dharmiNi vyApako'sti tatraiva vyApyasya bhAvo na tadabhAve'pIti saiva vyAptiH / pUrvatrAyogavyavacchedeneha cAnyayogavyavacchedenAvadhAraNaM bodhyam / tatra hetuniSThavyAptereva gamakatAGgatayA hetAvityuktam / tathA cAnyayogavyavacchedalabdhArthamAha sAdhyAbhAveti / yatra dharmiNi vyApakaM sAdhyamasti tatraiva heto vaH, sAdhyaM yatra nAsti tatra tasyAbhAva eveti hetuniSThA vyAptiriti bhAvaH, etena yatra dhamiNi sAdhyamasti tatra sAdhanasyaiva bhAvo'thavA yatra dhamiNi sAdhyamasti tatra sAdhanasya bhAva eva vyAptirityavadhAraNaM na sAdhu, tathA ca satyavyApyasyApi tatra bhAvena hetvabhAvaprasaGgaH 1. vahirhi ghUmaM vyApnoti dhUmazca vahninA vyApyata iti vyAptirvahnidhUmayodharmaH yatra dharmiNi parvatAdau, sarvatreti vyabhicAravAraNAya, sattvameveti bAdhavAraNAya / tatraiveti vyabhicAravAraNAya // .
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 tattvanyAyavibhAkare prathamAvadhAraNe, dvitIye ca sAdhAraNasya prameyatvAderhetutvaprasaGgaH, sapakSaikadezAvRttezcAhetutvaprasaGgaH syAditi / iyameva vyAptiratra zAstre'nyathA'nupapattiprabhRtizabdairvyavahiyata ityAheyameveti, nanu tathopapattyanyathAnupapattibhyAM dviprakAreNa hetuprayogo dRzyate tatra tatra zAstre, yathA parvato vahnimAn tathaiva dhUmopapatte--mAnyathAnupapatterveti / tatra tathopapattiranvayo'nyathAnupapattirvyatirekastatkathamatrAnyathA'nupapattereva vyAptitvamuktamiti jijJAsAyAmAha vahni vineti, vahni vinA dhUmasyAnupapatterityanena vyatirekarUpAnyathAnupapattiH, vahnisattva eva dhUmopapattezcetyanenAnvayarUpA tathaivopapattizca pradarzitA / anayorubhayorapi parasparAvyabhicAritvena tayoranyathAnupapattizabdagrAhyatvameva, nahi kazcidvizeSastayorityabhiprAyeNAhAnyathAnupapattyAdizabdavAcyeti / tenaikatra tayoranyatarasya prayoge sAdhyasiddhAvaparaprayogasya vaiyarthyameveti bhAvassUcitaH / AdinA pratibandhAvinAbhAvau grAhyau, hetuniSThavyApterevAnumAnaupayikatayA heturvyApyo nirUpakaJca sAdhyaM vyApakamityAhAta iti, hetuniSThavyApteranumityaupayikatvAdityarthaH, vyApyo vyAptyAzrayaH, vahnirvyAptinirUpakaH tathA ca vahninirUpitavyAptyAzrayatvAddhUmo vahnivyApyaH, dhUmavRttivyAptinirUpakatvAdvahnidhUmavyApaka iti bhAvaH / vyApyavyApakayorubhayatra vyApte kAkArapratItiviSayatvamiti spaSTayati tathA ceti, dhUmasya vyApyatve vahvezca vyApakatve ityarthaH / avazyaM vyApakasattvamiti, vyApakasya sattvamevetyarthaH, na tu vyApakasyaiva bhAva iti, vyApakAbhAvaprasaGgAt, mUrttatvAderavyApakasyApi tatra sattvAt / vyApakasattva eva ceti, tathA cAyogA'nyayogavyavacchedAbhyAM vibhinnAkAratayobhayatraikAkAratvaviraheNaivameva vyApyavyApakabhAvasya niyamo bhavatIti bhAvaH // have anumAnalakSaNamAM rahela vyAptismaraNanA viSayabhUta vyAptine kahe che. bhAvArtha - "tumAM sAdhyanA abhAvavALAmAM avRttitva "vyApti' kahevAya che. A ja vyApti anyathA anupapatti-pratibaMdha-avinAbhAva zabdothI kahevAya che. vati sivAya dhUmanI anupapatti hovAthI, vatinI sattAmAM ja dhUmanI upapatti hovAthI, vadvinirUpita-anyathA anupapatti Adi zabdavAo vyApti-dhUmamAM varte che. ethI dhUma vyApya che ane vadvinirUpakavyApaka che. tathAca vyAkhanA sattvamAM avazyavyApaka sattva che ane vyApakasattvamAM ja vyApya hoya che. A pramANe vyApyavyApakabhAva niyama siddha thAya che. 1. parvato vahnimAn dhUmAdityAdihetorityarthaH, sapakSakadeze'yogolakAdau dhUmasyAvidyamAnatvAditi bhAvaH // 2. yatra dharmiNi vyApako'sti tatraiva vyApyasya bhAvo na tadabhAve'pItyavadhAraNamabhyupetya lakSaNapraNayanena tadantargatatayobhayavidhasyApi lAbhenezavyApteranyathAnupapattizabdavAcyatve tadubhayorapi grahaNasaMbhavAditi bhAvaH //
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 3, caturthaH kiraNe 147 vivecana - kharekhara, je vyApe che ane je vyApta thAya che, khirekhara vahni dhUmamAM vyApti kare che ane vahni vaDe dhUma vyApta thAya che. A pramANe vyApti vadvi-dhUmano dharma che, je dharmIparvata AdimAM che. "sarvatra' A pramANenuM pada vyabhicAranA vAraNa mATe che. "sarva evuM pada bAdhanA vAraNa mATe che. "tatreva' evuM pada bAdhanA vAraNa mATe che.] te baMneno dharma 'vyAti' kahevAya che. jyAre vyApakadharmapaNAe te vyAptinI vivaphA, tyAre je dharmamAM vyApya che, te dharmImAM sarvatra vyApakanuM sattva ja che. vyApaka gatadharma vyApti kahevAya che. jyAre vyApyadharmapaNAe vyAptinI vivakSA karAya, tyAre je dharmImAM (kAraNarUpa) vyApaka che tyAM ja (kAryabhUta) vyApyAM sattva che. te vyApakanA abhAvamAM vyApyano paNa abhAva che. A pramANe te ja vyApti kahevAya che. pahelAmAM ayogavyavacchedathI ane ahIM anyayogavyavacchedathI avadhAraNa jANavuM. tyAM hetuniSTha vyApti ja gamakatAnuM aMga hoI hetau' ema kahela che. tathA anyayogavyavacchedathI prApta arthane kahe che. je "AdhyAmati ' dharmImAM vyApaka (adhika dezavRtti) kAraNabhUta sAdhya che, tyAM ja kAryabhUta hetunuM sattva che. jyAM sAdhya nathI, tyAM te hetuno abhAva ja Iti. "hetuniSTha vyApti' kahevAya che. (A abhiprAya che hetusAdhyanI vyApti, anvayavyApti, sAdhyAbhAva hetvabhAvanI vyApti ane vyatirekavyApti. anvayuvyAptimAM hetu vyApya che, sAdhya vyApaka che, vyatirekavyAptimAM sAdhyAbhAva vyApya che ane hetu abhAvavyApaka che. vyApyanuM vacana pahelAM hoya che ane vyApakanuM vacana pachIthI hoya che. AvuM kathana hovAthI anvayavyAptimAM hetuno pahelAM nirdeza che ane sAdhyano pachI nirdeza che. vyatirekavyAptimAM sAdhyAbhAvano pahelAM nirdeza che ane pachI hetuabhAvano nirdeza che. vaLI prakRtamAM dhUma hetu che ane vahni sAdhya che. ethI ja anvayavyAptimAM dhUmano pahelAM nirdeza ane pachI sAdhyano nirdeza. jyAM vati nathI, tyAM dhUma paNa nathI. evI vyatirekavyAptimAM sAdhyAbhAvano pahelAM nirdeza ane pachI hetuabhAvano nirdeza.) A kathanathI (1) je dharmImAM (kAraNarUpa) vahni sAdhya che, tyAM (kAryarUpa) dhUma sAdhananuM ja astitva, athavA (2) je dharmImAM (kAraNarUpa) vahni sAdhya che, tyAM (kAryarUpa) dhUma sAdhananuM sattva ja vyApti. evuM avadhAraNa vyAjabI nathI, kema ke temAM jo mAnavAmAM Ave, to ja vyApya (dhUma) nathI tevI cIjano paNa tyAM bhAva hoI, hetunA abhAvano prasaMga prathama avadhAraNamAM ane bIjA avadhAraNamAM sAdhAraNa prameyatva AdimAM hetupaNAno prasaMga ane sapakSanA eka dezamAM avRtti che. (parvata) vaddhivALo che, kema ke-dhUma che. ityAdi hetunuM sapakSanA eka dezabhUta ayogolaka (tapAvelA lokhaMDanA goLA) AdimAM dhUmanuM avidyamAnapaNuM che, ema bhAva che, tethI hetupaNAno prasaMga Ave ! A ja vyAptiahIM zAstramAM anyathAanupapatti Adi zabdothI vyavahAra karAya che. mATe kahe che ke- 'cameveti !' zaMkA - "tathA 35tti' ane 'mAthAnupatti' rUpa be prakArathI hetuprayoga dekhAya che te te zAstromAM. jema ke-parvata' vadvivALo che, kema ke-tathA upapatti eTale anvaya ane anyathAanupapatti eTale vyatireka. to ahIM zA mATe "anyathAanupapatti ja vyApti tarIke darzAvI che? AvI jijJAsA hoye chate kahe che. samAdhAna - "vani jineti ' vahni sivAya dhUmanI upapatti nathI. AvA padathI vyatirekarUpa anyathAanupapatti vatinI (kAraNa) sattAmAM ja dhUma (kAya)nI upapatti che. AvA padathI anvayarUpa topa' pradarzita karela che. A baMnemAM paNa paraspara vyabhicArano abhAva hoI (je dharmomAM kAraNarUpa vyApaka che tyAM kAryarUpa vyApyanI hasti che, te dharmImAM ja vyApakarUpa kAraNanA abhAvamAM kAryarUpa vyApyano
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 tattvanyAyavibhAkare abhAva che. AvA avadhAraNano svIkAra karI, lakSaNapraNayanathI tenI aMdara rahelarUpe baMne prakArano paNa lAbha hoI, AvI vyAptinA anyathAanupapatti zabdavApaNAmAM te baMnenA paNa grahaNano saMbhava che.) te baMne anyathAanupapatti zabdagrAhya ja che. te "thoDapatti' (sahacAra) ane cethAmanuSapatti' (vyabhicArano abhAva)mAM koI vizeSa nathI. AvA abhiprAyathI kahe che ke - "acAnupatti mA izavvAti ' tethI eka sthaLamAM te baMnemAMthI koI ekano prayoga karyo chate sAdhyasiddhi thAya che, mATe bIjA prayoganI vyarthatA ja che. evo bhAva sUcita karela che. AdipadathI pratibaMdha ane avinAbhAva levAnA che. hetuniSThavyApti ja anumAnanuM sAdhana hoI hetuvyApya che ane nirUpaka sAdhyavyApaka che. mATe kahe che ke-"ata:' rUti | arthAta hetuniSThavyApti anumitino upAya hovAthI, vyApya eTale vyAptino Azraya hovAthI dhUma vadvivyApya che ane dhUma vRttivyAptino nirUpaka hovAthI vahni dhUmavyApaka che, evo bhAva che. baMne ThekANe vyApya ane vyApakanI vyAptimAM eka AkAravALI pratItinI viSayatA nathI. e vAtane spaSTa kare che ke-dhUmanA vyApyapaNAmAM ane vahninA vyApakapaNAmAM, evo artha che. 'mavaa vyApasamiti ' vyApakanuM sattva ja evo artha che paraMtu vyApakanuM ja sattva evo artha nahIM karavo, kema ke-vyApakanA abhAvano prasaMga che, kema ke-avyApaka evA mUrtatva AdinuM paNa tyAM sattva che. (ahIM ayogavyavacchedaka avadhAraNa che.) trApasarva pati . kAraNarUpa vyApakanA sattvamAM ja kAryarUpa vyApya hoya che. (ahIM anyayogavyavacchedaka avadhAraNa che.) tathAca ayogavyavaccheda ane anyayogavyavacchedadvArA vibhinna AkArapaNuM hoI, 'topatti' ane "gagADanupatti' rUpa baMne sthaLomAM eka AkArapaNAnA abhAvathI uparyukta pramANe ja vyApyavyApakabhAvano niyama che, evo bhAva che. IdRzaniyamasya svarUpata ekavidhatve'pyAzrayavizeSApekSayA dvaividhyamAhaso'yaM vyAptyaparaparyAyo niyamo dvividhAH sahabhAvaniyamaH, kramabhAvaniyamazceti / 4 / so'yamiti / pUrvopadarzitasvabhAvo'yamityarthaH, asya niyama ityanena sambandho niyama eva vyAptiriti sUcayitumuktaM vyAptyaparaparyAyaM iti / saheti, hetusAdhyayorekasmin kAle vidyamAnayorniyama ityarthaH / krameti, paurvAparyakrameNa jAyamAnayostayoniyama ityarthaH // AvA niyamanuM svarUpanI apekSAe ekaviSayapaNuM hovA chatAM AzrayavizeSanI apekSAe niyamanA be prakArone kahe che. bhAvArtha - "te, A vyApti, ke jeno bIjo paryAya che, evo niyama be prakAravALo che. (1) sahabhAva niyama, (2) kramabhAva niyama che." vivecana - "pUrve upadarzita svabhAvavALo A niyama ja vyApti che. e sUcavavA kahe che ke'vyAcAraparyAya ti ' "ti ' eka kALamAM vidyamAna hetusAdhyano niyama "sahabhAva niyama' kahevAya che. 'ti ' pUrva ane aparanA kramathI pedA thatA hetusAdhyano niyama "kramabhAva niyama' kahevAya che. pramANamImAMsA(1-2-10)mAM AnuM nirUpaNa che.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4-5-6, caturthaH kiraNe 149 tatra sahabhAvaniyamaH keSAmityatrAha tatra sahabhAvaniyama ekasAmagrIprasUtayo rUparasayoApyavyApakayozca ziMzapAtvavRkSatvayorbhavati // 5 // tatreti / dvividhe niyama ityarthaH / saha bhAva utpattiH sthitirvA sahabhAvastasya niyama iti vyutpatti manasi nidhAyAdyAyA nidarzanamAhaikasAmagrIprasUtayoriti, janakasAgryA ekatvena rUparasayossahaivotpAdena tayoniyamassahabhAvaniyama ucyata iti bhAvaH / atrAnyatarasya vyApyatvaM vyApakatvaJca yAdRcchikamiti bodhyam / dvitIyAM vyutpattibhipretyAha vyApyavyApakayoriti parasparaM nyUnAdhikadezavartinorityarthaH, tathA ca rUpaM vRkSatvaM vA vinA rasasya ziMzapAyA vA'nupapatte rUpasya vRkSatvasya ca sattva eva rasasya zizapAtvasyopapattezca tayorniyamassahabhAvaniyama iti bhAvaH / / tyAM sahabhAva niyama kone kone hoya che, te kahe che. bhAvArtha - "tyAM sahabhAva niyama, eka sAmagrIthI janya rUpa ane rasamAM temaja vyApyavyApaka evA zizapAtra ane vRkSatvamAM hoya che." vivecana - saha eTale sAthe ane bhAva eTale utpatti ke sthiti, te sahabhAva che. teno niyama sahabhAva niyama, AvI vyutpatti manamAM sthApIne pahelI vyutpattino dAkhalo kahe che. janakabhUta sAmagrI eka hoI, rUpa ane rasanI sAthe ja utpatti hovAthI te rUparasano niyama 'sahabhAva niyama' kahevAya che. ahIM bemAMthI koI ekanuM vyApyapaNuM ane vyApakapaNuM yAdacchika che. jevI icchA hoya te prabhArI savAya cha, sebha j.cii vyutpattine sakSama ne cha- 'vyApyavyApakayoriti / ' 52252 nyUna dezavartI (vyApya) ane adhika dezavartI (vyApaka)no evo artha che. ziMzapAtva (sIsamanA jhADanuM hovApaNuM) jUna dezavartI hoI vyApya che ane vRkSatva adhika dezavartI hoI vyApaka che, eTale vyApyavyApaka ziMzapAtva ane vRkSatvano sahabhAva (sthiti) niyama che. tathAca rUpa sivAya rasanI anupapatti hoI, rUpanI sattAmAM rasanI upapatti hoI sahabhAva niyama che tathA vRkSatva sivAya zizapAtvanI anupapatti hoI vRkSatvanI sattAmAM ja ziMzapAtvanI upapatti hoI sahabhAva niyama che. keSAM kramabhAvaniyama ityatrAha kramabhAvaniyamastu kRttikodayarohiNyudayayoH pUrvottarabhAvinoH, kAryakAraNayozca dhUmavahnayorbhavati // 6 // kramabhAveti / kramaH pUrvAparabhAvaH, sa cAkAryakAraNayoH kAryakAraNayozca bhavatItyAdyasya nidarzanamAha kRttiketi / atra zakaTodayena kRttikodayasya kAraNatvamapi tu paurvAparyamAtramiti bhAvaH / kAryakAraNayodRSTAntamAha kAryeti, bhavatIti, niyama iti zeSaH //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 tattvanyAyavibhAkare kramabhAva niyama kone kone thAya che, te kahe che. bhAvArtha - "kramabhAva niyama to, pUrva-uttarabhAvi kRtikAnA udaya ane rohiNInA udayamAM che ane kArya-kAraNabhUta dhUma ane vatimAM hoya che." vivecana - krama eTale pUrva ane aparabhAva. te krama akArya-kAraNano ane kArya-kAraNano thAya che. bhATe paDelAno to mApecha - 'kRttiketi / ' mahA zaTana dhyabhA mRttinA dhya- 1295 nathI paraMtu pUrva-ma52tmA135 ma mAtra cha, mevo bhAva cha. artha mane ||29||naa dRSTAntanecha 'kAryeti / ' 'bhavatIti / ' mA 'niyama' mA prabhArI madhyAhArya che. nanu hetujJAnasahakRtena vyAptismaraNena sAdhyavijJAnamanumAnamiti prAgvarNitaM, tatra kintAvatsAdhyamityatrAha pramANAbAdhitamanirNItaM siSAdhayiSitaM sAdhyam / yathA vahnimatvaparvataH / asyaiva ca pakSa iti nAmAntaram / sAdhyaviziSTatvena dharmiNa eva siSAdhayiSitatvAt, idaJcAnumAnajanyapratipattikAlApekSayA // 7 // ___ pramANeti / pramANapadenAtra pramANatvAvacchinnaM grAhyaM tathA ca pramANatvAvacchinnena yena kenacidapyabAdhitamityarthaH, etena bAdhitasya sAdhyatvavyAvRttiH kRtA bhavati, yathA zabdo'zrAvaNa iti pratyakSabAdhitaM sAdhyam, nityazzabda iti zabdasyAnityatvasAdhakenAnumAnena bAdhitam, dharmaH pretyAsukhaprada iti dharmaH pretyasukhaprada ityAgamena bAdhitam, mAtA me vandhyeti svavacanabAdhitaM, naraziraHkapAlaM zucIti lokabAdhitam, evaMrUpANAM vyAvarttanAya pramANAbAdhitamiti padam / sthANurvA puruSo veti saMzayaviSayasya, zuktikAzakalaM rajatamiti viparyAsaviSayasya, yathAvadanizcitasvarUpasya gRhItasyAgRhItasya vArthasya sAyaMtApratipattyarthamanirNItapadam, etadvaiparItye hi sAdhanaM viphalameva bhavediti / aniSTasya sarvathA'nityatvAderasAdhyatvapratipattaye siSAdhayiSitamityuktam / sAdhanecchAviSayIbhUtamityarthaH, sAdhanaM svAbhipretArthasya, icchA vaktustathA ca svAmipretArthasAdhanaviSayakavakvicchAviSayIbhUtamiti bhAvaH, vAdyapekSayA sAdhanecchA bhavati, saMhataparArthatvaM cakSurAdInAM svIkartAraM bauddhaM prati sAMkhyena parArthazcakSurAdaya ityevaM pArArthyamAtrasyAbhidhAne'pi sAMkhyecchAviSayIbhUtamAtmArthatvameva sAdhyaM bhavati, anyathA sAdhanaM nirarthakameva syAt / pramANAbAdhitamiti padaM vAdiprativAdyubhayApe 1. saMzayitasya puruSasya saMzayopanodanArthamiva viparyastAvyutpannayorapi viparyayAnadhyavasAyApanayanAyAnumAnapravRttirbhavatyeva, parapakSadidRkSAdinA viparyastasyAvyutpannasya svayaM tattvabubhutsayA ca paraM pratyupasarpaNasambhavAditi bhAvaH //
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 dvitIyo bhAga / sUtra - 7, caturthaH kiraNe kSayA / vAdiprativAdinoH pramANena yanna bAdhyate tadeva hi kathAyAM sAdhyamiti / sAdhyasya dRSTAntamAha yatheti, vahninA viziSTaH parvatassAdhya ityarthaH, asyaiva sAdhyasya paryAyazabdamAhAsyaiva ceti, atra hetumAha sAdhyeti / pratiniyatasAdhyadharmavizeSaNaviziSTatayA dharmiNassAdhayitumiSTatvAtsAdhyavyapadezaH kathAyAM pakSavyapadezabhAg bhavatIti bhAvaH, nanu sAdhyaM dharmo vA dharmaviziSTo dharmI vA, yadi dharmastadA kathaM pakSasya sAdhyatvamuktaM, yadi dharmaviziSTo dharmI sAdhyaM, tadA kadA'yaM sAdhyazabdavAcya ityAzaMkAyAmAhedaJceti, pakSAparaparyAyadharmaviziSTo dharmI cetyarthaH / prayogakAlApekSayA sAdhyazabdavAcyo bhavatIti bhAvaH // zaMkA - hetujJAnathI sahakRta, vyAptismaraNathI sAdhyavijJAna "anumAna'-ema pUrve varNana kareluM hatuM. tyAM sAdhya eTale zuM? enA samAdhAnamAM kahe che. bhAvArtha-samAdhAna - pramANathI abAdhita, anirNata, sAdhavAne icchela "sAdhya' kahevAya che. jema kevatiparvata ' vaLI AnuM ja bIjuM nAma "pakSa' che, kema ke-sAdhyaviziSTapaNAe dharmI ja sAdhavAnI icchAno viSaya che ane A sAdhya anumAnajanya pratipattinA (anumAna prayoganA) kALanI apekSAe che. vivecana - pramANapadathI, ahIM pramANatvathI avacchinna (viziSTa) je koI hoya tenAthI paNa sAdhya "abAdhita hoya che, evo artha che. A kathanathI bAdhita sAdhyamAM sAdhyapaNAnI vyAvRtti (abhAva) karelI thAya che. jema ke-"zabda azrAvaNa che. ahIM zabdamAM rahela azrAvaNatvarUpa sAdhyapratyakSa pramANathI bAdhita che. 0 "zabda nitya che. ahIM zabdaniSTha nityasvarUpa sAdhya "zabda anitya che." evA zabdaniSTha anityavasAdhaka anumAnathI bAdhita che. 0 "dharma paralokamAM asukhaprada che'-AvuM dharmaniSTha pretyAsukapradatvarUpa sAdhya, "dharma paralokamAM sukhaprada che'-AvA AgamavacanathI bAdhita che. 0"mArI mA vAMjhaNI che"-AvuM vacana svavacanathI bAdhita che. (vadato vyAghAta.) 0 "mANasanuM mAthAnuM kapALa (khoparI) pavitra che-lokapramANathI bAdhita che." AvA prakAranA pramANabAdhita sAdhyonI vyAvRtti mATe "pramANathI abAdhita sAdhya" ema kaheluM che. anirNita padano vicAra="sthANu che ke puruSa che?--AvA saMzayanA viSayabhUta, "chIpa cAMdI che'AvA viparyAsanA viSayabhUta, satya rIte anizcita svarUpavALo grahaNa karAyelA (jANelA)-nahIM grahaNa karAyelA nahIM jANelA) padArthanI sAdhyatAnI pratipatti mATe "anirNita pada che. [saMzayavALA puruSane saMzaya dUra karavA mATe jema viparyAsavALA-ajJAnavALAmAM paNa viparyAsa, anadhyavasAya ke ajJAnanA apanayana mATe anumAnanI pravRtti thAya che ja. parapakSane jovAnI icchA AdithI, viparyAsavALA-ajJAnIne potAnI tattvajijJAsAthI para pratye vAda-kathAmAM javAno saMbhava che.] kharekhara, bAdhita-nirNita hoye chate sAdhyanuM sAdhavuM niSphaLa ja che. je sarvathA anityatva Adi che, te aniSTa che. tenA asAdhyapaNAnA svIkAra mATe
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 tattvanyAyavibhAkare sAdhavAnI icchAnA viSayabhUta je hoya, te 'sAdhya' kahevAya che. potAne iSTa padArtha je che, te sAdhavAno che. vaktAmAM sAdhavAnI icchA che. tathAca svavaktAne (potAne) abhipreta, arthasAdhanaviSayaka vaktAnI icchAnA viSayabhUta 'sAdhya' kahevAya che. [nairAtmyavAdI bauddha pratye sthira AtmAne sAdhavA mATe kapilAnuyAyI sAMkhyo, 'cakSu Adi padArthabhUta che, kema ke-saMghAta che.' je saMghAta-samudAyarUpa che, te parArthabhUta che. jema ke-palaMga Adi, A pramANenA prayogane kare che. tyAM cakSu AdinuM parArthatva je sAdhya che, te AtmArthatva ja, kahela prayoganA prayoktA sAMkhyone iSTa che. paraMtu bauddhone abhimata cakSu AdinuM saMhataparArthatva nathI. kharekhara, tene sAdhavAmAM sAMkhyono AtmA siddha thato nathI. tyAM anumAnanI niSphaLatA ja che. A pramANe sAMkhyone anabhimata, saMhataparArthatvanA asAdhyatvanA avabodha mATe temAM sAdhyatvano prasaMga AvI jAya. A mATe abhIpsitanuM grahaNa che.] abhIpsitano paramArtha=vAdIne je abhIpsita hoya, te ja sAdhya kahevAya che. ahIM prativAdInI apekSA nathI. anirAkRta (abAdhita) to baMnenI apekSAe hoya che. mATe kahe che ke-vAdInI apekSAe sAdhanecchA hoya che. cakSu AdinA saMhataparArthapaNAno svIkAra karanAra bauddha pratye sAMkhya 'cakSu Adi parArtha che'-A pramANenA parArthatva mAtranuM kathana kareluM hovA chatAM, sAMkhyanI icchAnA viSayabhUta AtmArthatva ja sAdhya thAya che. anyathA=anumAnaprayoA vAdInI icchA viSayabhUta abhIpsitatvanuM sAdhana jo na mAnavAmAM Ave, to sAdhana nirarthaka thaI jAya ! [jo vAdInI apekSAe jema che tema prativAdInI apekSAe abhIpsitatva mAneluM hoya, to prativAdI bauddhanuM cakSu AdinuM parArthapaNuM saMhataparArthatva ja abhIpsita che te paNa sAdhya thaI jAya ! tenA sAdhanathI sAMkhyano AtmA siddha thato nathI, tethI tenuM sAdhana sAMkhyane niSphaLa ja thAya !] 0 'pramALAvAdhitamiti / ' pramANathI abAdhita e pada, vAdI-prativAdIrUpa baMnenI apekSAe che. vAdI ane prativAdInA pramANathI je bAdhita na thAya, te ja kharekhara, kathAmAM (vAdamAM) sAdhya thAya che. sAdhyanA dRSTAntane kahe che ke-vahnithI viziSTa parvata sAdhya che. sAdhyaparyAyavAcaka zabdane kahe che ke- 'aAva vruti / ' ahIM hetune kahe che. pratiniyata sAdhyarUpa dharmavizeSaNathI viziSTapaNAe dharmI, sAdhavAne iSTa hovAthI sAdhyano vyavahAra, anumAnaprayoganA kathanamAM pakSa tarIkenA vyavahArane bhajanAra thAya che. zaMkA -- dharma sAdhya kahevAya che ke dharmaviziSTa dharmI sAdhya kahevAya che ? jo dharma sAdhyarUpe che, to pakSane sAdhya tarIke kema kahyo che ? jo dharmaviziSTa dharmI sAdhya tarIke che, to kyAre A sAdhyazabda vAcya bane che ? AvI zaMkAmAM kahe che ke-pakSarUpI bIjA nAmavALo dharmaviziSTa dharmI (vaddhiviziSTa parvata) sAdhyazabdavAcya che. anumAna kALaprayoganI apekSAe A kathana jANavAnuM che. anumAnaprabhavapratipattikAlApekSayA sAdhyadharmaviziSTaprasiddhadharmiNassAdhyatve'pi tena saha hetoravinAbhAvAsaMbhavAtkathamanumitirityatrAha vyAptigrahaNavelAyAntu vahnayAdirdharma eva sAdhyaH // 8 //
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 8, caturtha: vitaLe 153 vyAptIti / vahnayAdirdharma eveti evazabdena tadviziSTadharmiNo vyavacchedaH, tatra vyApterasambhavAt, nahi dhUmadarzanAt sarvatra parvato vahnimAniti vyAptizzakyA vidhAtuM pratyakSAdipramANavirodhAt / sAdhya iti sAdhayituM yogya ityarthaH / itthaJcAnumAnasya trINyaGgAni, dharmI sAdhyaM sAdhanaJca tatra sAdhanaM gamakatvenAGgam, sAdhyantu gamyatvena, dharmI punaH sAdhyadharmAdhAratvena, AdhAravizeSaniSThatayA sAdhyasiddheranumAnaprayojanatvAt / athavA pakSo heturityanumAnAGgaM dvayaM, sAdhyadharmaviziSTadharmiNaH pakSatvAt, idaJca dharmadharmiNorabhedApekSayA, pUrvantu bhedApekSayA vijJeyam // anumAnajanya anumitinA vyavahArakALamAM sAdhyarUpa dharmaviziSTa dharmInuM sAdhyapaNuM hovA chatAM, te dharmaviziSTa dharmarUpa sAdhyanI sAthe hetunA avinAbhAvano asaMbhava hovAthI (jyAM jyAM dhUma che, tyAM tyAM jema agninI anuvRtti thAya che, tema parvatanI anuvRtti thatI nathI mATe.) kevI rIte anumati thAya ? AvI zaMkAmAM kahe che ke bhAvArtha - "vyAptinA grahaNanI veLAmAM to vahni Adi dharma ja sAdhya che." vivecana ahIM 'va' zabdathI dharmaviziSTa dharmarUpa sAdhyano vyavaccheda che, kema ke-tyAM vyAptino asaMbhava che. [vyAptigrahaNa samayanI apekSAe vahnirUpa dharmanI sAthe ja dhUmarUpa hetunI vyApti grahaNa karAya che, paraMtu parvatarUpa dharmInI sAthe grahaNa karAtI nathI. ethI vyAptinA grahaNakALanI apekSAe vahnirUpa dharma ja sAdhya che. jo vahnirUpa dharmanuM sAdhyapaNuM na svIkAravAmAM Ave, to sAdhyanI sAthe hetunI vyAptinI grahaNanI anupapatti thAya !] -- 0 dhUmanA darzanathI saghaLe ThekANe 'parvata vahnivALo' che, AvI vyApti karI zakAtI nathI, kema ke-pratyakSa Adi pramANano virodha che. 'sAdhya kRti / ' sAdhavAne yogya. pUrvokta dizAe hetu AdinA svarUpano nirNaya thaye chate svArthAnumAnanA traNa aMgo (avayavo) che. jema ke-1-dharmI, 2-sAdhya ane 3-sAdhana. te traNa aMgo paikI aMtamAM uddiSTa hovA chatAM sAdhananuM prathama aMgapaNAe pratipAdana, anumitinA hetupaNAnI apekSAe tyAM tenuM pradhAnapaNuM che, ema jaNAvavA mATe 'sAdhanagamakapaNuM hoI prathama aMga che.' (1) gamyapaNAnI (anumitinA viSayapaNAnI) apekSAe sAdhya bIjuM aMga che. (2) anumitidvArA sAdhya kyAM karavAnuM che ?AvI AkAMkSA hoye chate, AdhAra paNa avazya sAdhyanA uddezyapaNAe anumitimAM aMga che. (3) mATe kahe che ke-'tenA pachI sAdhyadharmanA AdhArapaNAnI apekSAe dharmI (pakSa) anumitinuM aMga che, kema keAdhAravizeSamAM rahevApaNAnI apekSAe sAdhyanI siddhi anumAnanuM prayojana che (phaLa che).' sAdhyarUpa dharma e pRthak aMga che ane dharmAvizeSa e pRthak aMga che. ema dharma-dharmInI bhedanI vivakSAthI pahelo pakSa che. 'tad aminAminasya tad abhinnatva' AvA niyamathI vizeSaNa abhinnaviziSTa abhinnavizeSyarUpa dharmInuM vizeSaNabhUta dharmanI sAthe abhinnapaNuM che. A pramANe dharma-dharmInI abhedanI vivakSAthI bIjo pakSa che. syAdvAdamAM sarvanI ghaTamAnatA che. evA AzayathI kahe che ke-athavA pakSa ane hetu A pramANe A be ja svArthanumAnamAM aMga che. pakSa eTale sAdhyaviziSTa dharmI tathAca vizeSaNa (vahni) ane vizeSya (parvata)thI
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 tattvanyAyavibhAkare kathaMcit abhinnaviziSTa vaddhimatu parvatarUpa pakSa)mAM aMgapaNuM hoya chate, viziSTathI abhinna vahni Adi sAdhyasvarUpa dharma Atmaka vizeSaNamAM ane parvata Adi dharmo vizeSarUpa vizeSyamAM aMgapaNuM prApta che. mATe 1-pakSa eka aMga che ane bIjuM aMga hetu che-ema be aMgo che, kema ke-sAdhyadharmaviziSTa dharmI ja pakSa tarIke che. A kathana dharma-dharmInI abhedanI apekSAthI che ane pUrvanuM kathana to bhedanI apekSAthI jANavuM. ___ nanu siSAdhayiSitasyaiva dharmiNassAdhyatvoktyA prasiddhasyaiva dharmitvaM labdhaM sAmAnyato vijJAtasyaiva kiJciddharmaviziSTatvena siSAdhayiSitatvAt tathA ca tatprasiddhiH kathantarAM syAditi paryanuyoge prAha- dharmiNazca prasiddhiH pramANAdvikalpAdubhayato vA jJeyA / yathA'sti sarvajJa ityatra dharmiNassarvajJasya vikalpAsiddhiH / parvato vahnimAnityatra parvatasya pratyakSapramANAt, zabdaH pariNAmItyAdau kAlatrayavartizabdadharmiNa ubhayasmAt // 9 // dharmiNazceti / pramANAditi nizcitaprAmANyakapratyakSAdyanyatamAdityarthaH, vikalpAditi, anizcitaprAmANyAprAmANyakapratyayAdityarthaH, ubhayata iti, nizcitaprAmANyakapratyakSAdyanyatamAdanizcitaprAmANyAprAmANyakapratyayAccetyarthaH / nanvastu nizcitaprAmANyakapratyakSAdibhyo dharmiprasiddhiH, prAmANyenAprAmANyena vA'nirNItayA pratItyA kathaM dharmiprasiddhiH tasyAH pramANatvAbhAvAt, pramANAtmikayaiva ca pratItyA vastusiddheH / tasyAzca pramANatve pramANAdityanenaiva gatArthatayA vikalpAditi vyarthameva bhavet / apramANatve tu na tato dharmisiddhiH, kiJca vikalpasiddha dharmiNi sattvamasattvaM vA pramANabalena sAdhanIyaM yathA'sti sarvajJo nAsti SaSThaM bhUtamityAdau / tacca na sambhavati, dharmiNo vastuto'sattvena bhAvavRttidharmasya hetutve'siddhiprasarAt, bhAvavRttidharmasya tatra sattve ca dharmiNo'pi bhAvatvApattyA nAstitvasAdhanamasaGgataM syAt / abhAvavRttidharmasya hetutve tvastitvasAdhanasya virodhAt, ubhayavRttidharmasya hetutve vyabhicArAdityanuyoge prabale jAte pramANAddharmiprasiddharudAharaNapradarzanaM vihAya prathamata eva vikalpaprasiddharmiNamudAharati yatheti, atrAyambhAvaH, ye vikalpena dharmiprasiddhi nAbhyupagacchanti te vikalpasiddho dharmI na bhavati tasyApramANatvAdityapi vaktuM na zaknuvanti, proktakrameNAsiddhivirodhAdInAM sambhavAt, pramANenAtra dharmyasiddheH / tathAtve ca paraM pratyAzrayAsiddhyAyudbhAvanaM vyarthameva syAt yena hi yo dharmitayopAttastatraiva doSaH pradarzanIyastathA ca tatra doSamudbhAvayatA bhavatA'vazyaM vikalpena dharmiprasiddhirabhyupeyaivAnyathA tUSNImbhAvApattiH, evaJcAsti sarvajJa ityAdimAnasapratyakSe bhAvarUpasyaiva dharmiNaH pratipannatvAnna
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 9, caturtha: kiraNe 155 ko'pi doSa:, na ca tatsiddhau tatsattvasyApi pratipannatvena vyarthamanumAnamiti vAcyam, tadabhyupetamapi vaiyAtyAdyo na pratipadyate taM pratyanumAnasya sAphalyAt, na ca SaSThabhUtAdeH kathaM dharmitvaM, mAnasapratyakSeNa tatsattvasyApi pratipannatayA nAstitvasAdhanasya bAdhitvAditi vAcyam, tadAnIM bAdhakapratyayAnudayena sattve sambhAvite'pi pazcAttatsattAyA niSedhanAt, evameva gaganakusumAdInAmapi vikalpakAle sattvena sambhAvitAnAmapi pazcAdbAdhakapratyayena tannirAsAttAdRzamAnasajJAnasya mAnasapratyakSAbhAsatvamavaseyamiti // atha pramANAddharmiprasiddhernidarzanamAdarzayati parvata iti, atra pratyakSeNa parvatasya prasiddhiriti bhAvaH / etenAnumAnAnumeya - vyavahArassarva eva buddhAveva kimapi dharmitvena kimapi ca dharmatvena prakalpya pravarttate natu bAhyaM sadasattvamapekSyeti matamapAstam, antarbahirvA'nAsAditA''lambanAyA buddherdharmadharmitvena kasyApi vyavasthApanAsAmarthyAt / tasmAtpramANena vyavasthApitaH parvatAdireva viSayabhAvaM bhajan dharmitvAdikaM pratipadyata iti / ubhayasiddhaM nidarzayati zabda iti, atra hi zabdamAtrasya dharmitvamiSTamanyathA yasmin kasminneva zabde pariNAmitvasya siddhayApatteH tathA ca sarveSAM zabdAnAM zravaNena pratyakSAsambhavena keSAJcitpratyakSataH keSAJciMcca vikalpataH prasiddhirbhavatIti bhAvaH / nanu parvato vahnimAnityatrApi pratyakSasiddhatvaM parvatasya kathaM, dRzyamAnabhAge'gnimattvasAdhane pratyakSabAdhA, tatra vahnayupalabdhau vA sAdhanavaiyarthyamadRzyamAnabhAge tu sAdhane kuto dharmiNaH pratyakSasiddhatvamiti cenmaivam, avayavidravyApekSayA parvatAdessAMvyavahArikapratyakSaprasiddhatAbhidhAnAt / atisUkSmekSikayA paryAlocane tu na kiJcitpratyakSaM, asmadAdipratyakSasyAzeSa vizeSato'rthasAkSAtkAre sAmarthyavirahAt kevalipratyakSasyaiva tatra sAmarthyAditi // " zaMkA - sAdhavAne iSTa, dharmImAM ja sAdhyapaNAnA vacanathI prasiddhinuM ja dharmIpaNuM prApta thayuM, kema kesAmAnyathI vijJAtamAM ja kiMcit dharmaviziSTapaNAe sAdhavAne iSTa thAya che. tathAca te dharmInI prasiddhi kevI rIte thAya ? AvA praznamAM kahe che ke 1 samAdhAna-bhAvArtha - "vaLI dharmInI prasiddhi pramANathI, vikalpathI athavA pramANa-vikalpa ubhayathI bhAvI, prema } - 'sarvajJa che' khA prabhAze sahIM sarvajJanI vidvatpathI prasiddhi che. 'parvata agnivANI che.' ahIM parvatanI pratyakSa pramANathI prasiddhi che. 'zabda pariNAmI che.' ityAdimAM traNeya kALamAM vartanAra zabdarUpa dharmanI pramANa ane vikalparUpa bannethI prasiddhi che.' viveyana - 'dharmiNazceti pramANAditi / ' nizcita prAbhAsyavANA pratyakSa khAhi (khAdhipadhthI parokSa prakArarUpa smRti-pratyabhijJA-tarka-anumAna-AgamonuM grahaNa che.) koI eka pramANathI prasiddhi. 0 vikalpathI=anizcita, prAmANya ane aprAmANyavALA jJAnanuM viSayapaNuM e ja vikalpa che. te vikalpathI prasiddhi.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 tattvanyAyavibhAkare 0 nizcita prAmANyavALA pratyakSa Adi koI eka prAmANya viSayatva ane anizcita prAmANya ane aprAmANyavALA jJAnanuM viSayatva, e rUpa ubhayathI dharmInI prasiddhi. zaMkA - nizcita prAmANyavALA pratyakSa Adi pramANothI dharmInI prasiddhi raho. prAmANyathI ke aprAmANyathI anirNita pratItithI kevI rIte dharmInI prasiddhi? kema ke te pratItimAM pramANapaNAno abhAva che ane pramANarUpa ja pratItithI vastunI siddhi che. vaLI te pratItimAM jo pramANapaNuM mAnavAmAM Ave, to pramANathI evA pakSathI artha sarI jAya che eTale "vikalpathI" e pakSa vyartha ja thAya ! 0 vaLI vikalpathI siddha dharmImAM to "sattAnuM ane asattAnuM sAdhyatva che." A niyama koI sattva ane asattva baMne pramANabaLathI sAdhavAne yogya che. jema ke sarvajJa che-e anumAnamAM ane "chaThuM bhUta nathI-e anumAnamAM vikalpasiddha dharmI che. 0 vikalpasiddha siddhimAM sattva ane asattva saMbhavI zakatuM nathI, kema ke sarvajJarUpa dharmAmAM bhAvadharmarUpa hetunI siddhino abhAva che. kema ke-kharekhara, bhAvadharma bhAvarUpa dharmamAM pravarte che. sarvajJanI sattAnI siddhi sivAya sarvajJamAM bhAvatva nathI, mATe bhAvadharmarUpa hetunI tyAM-sarvajJa dharmamAM asiddhi che. jo tyAM (chaThuM bhUta nathI) bhAvavRtti dharmanI sattA mAnavAmAM Ave, to dharmImAM paNa bhAvapaNAnI ApattithI nAstitvanuM sAdhana asaMgata thaI jAya ! 0 abhAvavRttidharma-abhAvadharmane jo hetu mAnavAmAM Ave, to astitvane sAdhavAnI sAthe virodha che, abhAvadharmarUpa hetu virUddha che arthAt sattArUpa sAdhyanI sAthe asamAnAdhikaraNa che. (ahIM virodha eTale astitvarUpa sAdhyanuM asamAnAdhikaraNa samajavuM. jyAM astitva che, tyAM abhAvadharma nathI.) 0 ubhaya (bhAva-abhAva) vRttidharmane hetu mAnavAmAM vyabhicAra che. arthAt astitvarUpa sattA vidhi svarUpa bhAvamAM ja pravarte che ane bhAvAbhAvarUpa dharma bhAvamAM ane astitvanA abhAvavALA abhAvamAM varte che. Ama vyabhicAra che. sababa ke-asiddha sattAvALA sarvajJadharmImAM bhAvadharmarUpa hetu nathI. bhAva-abhAva ubhaya dharmarUpa hetu vyabhicArI che. abhAvadharmIrUpa hetu virUddha che. te sarvazavartI sattA kevI rIte sAdhI zakAya ? arthAt koI paNa rIte sAdhI zakAya ema nathI. "prameyasiddhi pramANathI che.'-AvA vacanathI pramANathI ja vastuni siddhi thAya che. vikalpa to pramANa nathI, mATe vikalpathI dharmIprasiddhi thatI nathI. dharmanI prasiddhi eka mAtra pramANathI ja che, vikalpathI ke ubhayathI dharmInI prasiddhi nathI. ema naiyAyikamata taraphathI pracaMDa prazna upasthita thaye chate. samAdhAna - pramANathI dharmInI prasiddhinuM udAharaNanuM pradarzana choDIne prathamathI ja vikalpathI prasiddhidharmInuM udAharaNa Ape che. ahIM A bhAva che ke jeo vikalpathI dharmaprasiddhine svIkAratA nathI, teo "vikalpaprasiddha dharmI thato nathI, kema ke te apramANa che vagere vagere. vaLI bolI paNa zakatA nathI, kAraNa ke-pUrve kahela kramathI asiddhi virodha Adino saMbhava che ane ahIM pramANathI dharmInI aprasiddhi che. jo vikalpathI dharmInI prasiddhi kabUlo cho, to para pratye Azraya (pakSa) asiddhi AdinuM uddabhAvana vyartha ja thAya ! kharekhara, jeNe je dharmIpaNAe svIkArela che, tyAM ja doSa dekhADavo. tathA tyAM doSanuM ubhAvana karanArA Ape. avazya vikalpathI dharmIprasiddhi mAnavI joIe ! anyathA maunapaNuM mAnavuM joIe.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 9, caturthaH kiraNe 157 (prasiddhano pratiSedha thAya che, kema ke-abhAva, pratiyogIthI nirUpya che. nirUpakanI aprasiddhimAM tenAthI nirUkhanA nirUpaNanI anupatti che, tethI "vikalpasiddha dharmI nathI." AvA vacanathI vikalpasiddha dharmano niSedha karAya che. naiyAyikavaDe te niSedhano pratiyogI vikalpasiddha dharmI che. tenI aprasiddhi hoya chate vikalpaprasiddha dharmI nathI. AvA pratiSedhanI anupapatti che. ahIM tUSpIbhAvanI Apatti hoI tUSNabhAva vAdamAM nigrahasthAnarUpa che.) 0 A pramANe "sarvajJa che, ItyAdi mAnasapratyakSamAM bhAvarUpa ja dharmIno svIkAra hovAthI koI paNa doSa nathI. zaMkA - sarvazarUpa dharmAnI siddhi hoya chate, tenI sattAno paNa svIkAra thavAthI tenI sattAnuM sAdhaka anumAna vyartha ja ne? samAdhAna - te sarvajJadharmInI siddhi hovA chatAM, nirlajjatAthI je tenI sattAno svIkAra karato nathI, tenA pratye anumAna saphaLa che. zaMkA - chaThThA bhUta vageremAM kevI rIte dharmIpaNuM che? kema ke-mAnasapratyakSathI chaThThA bhUtanI sattAno svIkAra thavAthI nAstitvanuM sAdhana bAdhita thAya che ja ne? samAdhAna te vakhate bAdhaka jJAnano udaya nahIM hovAthI, sattvanI saMbhAvanA hovA chatAM pAchaLathI te chaThThA bhUtanI sattAno niSedha che. A pramANe AkAzakusuma AdimAM paNa vikalpakALamAM sattvarUpe saMbhAvanA hovA chatAM, pAchaLathI bAdhaka jJAnathI teo nirAsa che. tAdaza mAnasika jJAna mAnasapratyakSAbhAsarUpa jANavuM. iti. have pramANathI dharmInI prasiddhinuM dRSTAnta kahe che. "parvata' ti ahIM pratyakSa pramANathI prasiddhi che. A kathananI "saghaLoya anumAna-anumeyaviSayaka vyavahAra, buddhimAM ja, koIne dharmapaNe to koIne dharmapaNe prakalpI pravarte che, paraMtu bAhya sattva ane asattvane apekSIne vyavahAra nathI." AvA matanuM khaMDana thaI jAya che, kema ke-aMdaranA ke bahAranA AlaMbananI prApti vagaranI buddhimAM, koImAM paNa dharma-dharmIpaNAnI vyavasthA karavAnI zakti nathI. tethI pramANathI vyavasthApita parvata vagere ja viSayabhAvane pAmatA dharmIpaNA vagere bhAvane pAme che. 0 ubhayasiddhanuM daSTAnta kahe che. "zabda" ti! kharekhara, ahIM sarva zabda dharmIpaNAe ISTa che, nahIM to koI eka zabdamAM ja pariNAmIpaNAnI siddhinI prAptinI Apatti thaI jAya ! tathAca sarva (bhUta-bhaviSyavartamAnakAlIna) zabdono zravaNathI pratyakSano asaMbhava hovAthI, keTalAka zabdonI pratyakSathI ane keTalAka zabdonI vikalpathI prasiddhi thAya che. zaMkA - "parvata vahnivALo che. ahIM paNa parvatamAM pratyakSa siddhapaNuM kevI rIte? dekhAtA bhAgamAM agnine sAdhavAmAM pratyakSa bAdhA che, athavA tyAM vatinuM ja pratyakSa hoya chate sAdhana nirarthaka che. nahIM dekhAtA bhAgamAM vahnine sAdhavAmAM dharmI parvatanuM kevI rIte pratyakSa siddhapaNuM kahevAya?
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - avayavI dravyanI apekSAe parvata AdimAM sAMvyavahArika pratyakSanI prasiddhinuM kathana che. vaLI ati sUkSma ikSikAthI (khUba bArIkAIthI) to vicAra karatAM koI paNa vastu pratyakSa nathI, kema keammad Adi pratyakSamAM samasta vizeSa(paryAya)thI arthanA sAkSAtkAramAM zaktino abhAva che. vaLI kevalInuM pratyakSa ja tyAM samartha che. tadevaM dharmisAdhyasAdhanarUpamanumAnasya pradhAnabhUtamaGgatrayaM nirUpya samprati hetuM vibhajate heturdvividho vidhisvarUpaH pratiSedhasvarUpazceti / tathA vidhisvarUpo heturdvidhA, vidhisAdhako niSedhasAdhakazceti, evaM pratiSedhasvarUpo heturapi // 10 // heturiti / vidhisvarUpa upalambhasvarUpaH, pratiSedhasvarUpo'nupalambhasvarUpaH / vidhisvarUpasyApi dvaividhyamAha tatheti, IdRzameva prakArabhedaM pratiSedhasvarUpahetAvapyatidizati evamiti / tathA ca vidhisAdhako vidhirUpaH, niSedhasAdhako vidhirUpaH, vidhisAdhakaH pratiSedharUpaH, niSedhasAdhakaH pratiSedharUpazceti hetuzcaturvidhaH phalitaH / etenopalambhasvarUpasya hetovidhisAdhakatvamevAnupalambhasvarUpasya hetoH pratiSedhasAdhakatvameveti keSAJcinniyamo nirastaH / sAdhyasAdhanayorgamyagamakabhAve vyAptereva prayojakatayA vyAptisattvena vidhisAdhye upalambharUpahetorgamakatvasyeva tatsattve'nupalambhahetorapi tatsAdhane gamakatvasya durnivAratayaikazeSasyAnucitatvAditi // AthI A pramANe dharma-sAdhya-sAdhanarUpa anumAnanA pradhAnabhUta traNa aMgone kahIne, have tenA hetuno vibhAga kare che. bhAvArtha - "hetu, vidhisvarUpa ane niSedhasvarUpanA bhedathI be prakArano che, temaja vidhisvarUpa hetu, vidhisAdhaka ane niSedhasAdhakanA bhedathI be prakArano che. e pramANe pratiSedhasvarUpa hetu paNa jANavo." vivecana - vidhisvarUpa eTale upalaMbharUpa (upalabdhirUpa-bhAvarUpa). pratiSedhasvarUpa eTale anupalaMbharUpa (anupalabdhirUpa-abhAvarUpa). vidhisvarUpI hetunA be prakAro tathA pratiSedhasvarUpI hetunA be prakArone kahe che. "1-vidhi(rUpa sAdhya)sAdhaka vidhirUpa, 2-niSedharUpa sAdhyo sAdhaka vidhirUpa, 3-vidhi(sAdhyarUpa)sAdhaka pratiSedharUpa ane 4-niSedha(sAdhya)sAdhaka pratiSedharUpa ema hetu cAra prakArano phalita thAya che. uparokta kathanathI upalaMbharUpa svarUpa hetunuM vidhirUpa sAdhyanuM sAdhakapaNuM ja cheanupalaMbhasvarUpI hetunuM pratiSedharUpa sAdhyanuM sAdhakapaNuM ja che." Avo keTalAkono niyama nirasta thAya che. vaLI sAdhyasAdhananA gamyagamakabhAvamAM vyAptinuM ja prayojakapaNuM hoI, vyAptinA sattvathI vidhirUpa sAdhyamAM upalaMbharUpa hetunA gamakapaNAnI mAphaka, vyAptinA sattvamAM anupalaMbha hetunuM paNa vidhirUpa sAdhyanA sAdhanamAM gamakapaNuM durnivAra-anivArya che, mATe bemAMthI ekazeSa rAkhavo anucita che.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 10-11-12, caturtha: kiraNe 159 tatra vidhisAdhakaM vidhyAtmakaM hetuM SoDhA vibhajate tatra vidhisAdhako vidhirUpo heturvyApyakAryakAraNapUrvottarasahacarabhedAt SoDhA / vidhistu sadasadAtmake padArthe sadaMzaH, asadaMzazca pratiSedhaH // 11 // tatreti, vyApyaM kAryaM kAraNaM pUrvacaramuttaracaraM sahacaraM ceti hetubhUtAni vastUni SaDvidhAni vidhibhUtasAdhyasAdhakAnItyarthaH / vidhipratiSedhazabdArthaM vakti vidhistviti, padArtho sadasadAtmakaH, tatra yo'yaM sadaMzassa eva vidhirucyate, abhAvAparaparyAyastvasadaMzaH pratiSedha ucyata iti bhAvaH // tyAM vidhirUpa sAdhyasAdhaka vidhirUpa (sAdhyanI sAthe avirUddha upalabdhirUpa) hetuno cha prakAre vibhAga hure che. - bhAvArtha "tyAM vidhisAdharka vidhi3ya hetu, vyApya DArya-DArA - pUrvayara - uttarayara bhane sahayaranA bhedathI cha prakArano che. vidhi to sat-asatApa padArthamAM sat aMza che ane asat aMza pratiSedha che." vivezana - tatreti / (1) vyApya, (2) artha, (3) DArA, (4) pUrvayara, (4) uttarayara ane (hu) sahacara, ema hetubhUta vastuo cha prakAranI vidhibhUta sAdhyanI sAdhaka che. vidhi ane pratiSedhanA zabdanA arthane uhe che. parejara, pArtha sahU - asa35 che. tyAM ke Asa635 aMza che, te 4 vidhi ahevAya che. abhAva jenuM bIjuM nAma che, evo to asarUpa aMza pratiSedha kahevAya che evo bhAva che. prasaGgAdabhAvasya sarvathA bhAvasvarUpAtiriktatvaM dUSayituM pratiSedhaM vibhajya tatsvarUpaM vaktumupakramate pratiSedhazcaturdhA prAgabhAvapradhvaMsAbhAvonyo'nyAbhAvAtyantAbhAvabhedAt / yannivRttAveva kAryAvirbhAvaH sa prAgabhAvaH, yathA ghaTaM prati mRtpiNDaH // 12 // pratiSedha iti / atrAyambhAvaH, padArthAnAmastitvenaivopagame sarveSAmabhAvAnAmapahnavena sarvasya sarvAtmakatvaprasaGgaH / prAgabhAvAnaGgIkAre nirvikAratvaM dravyasya syAt tathA ca ghaTapaTAdInAmabhAva eva syAt / pradhvaMsAbhAvAnabhyupagate kaTakakuNDalAdInAmanantatvaprasaGgaH anyo'nyAbhAvApalApe jIvasyAjIvAtmakatve'jIvasya jIvAtmake sarvAtmakatvaprasaGgena tayorlakSaNabhedo na syAt / atyantAbhAvAnabhyupagame ca jIve ajIvatvAtyantAbhAvAnabhyupagamAt ajIvatvasyAjIve ca jIvatvAbhAvAnabhyupagamAjjIvatvasya prApteH / tasmAdvastuno yathA'stIti pratyayaviSayamastitvaM paryAyastathA nAstIti pratItiviSayaM nAstitvamapi paryAyaH, tacca nAstitvaM na sarvathA vastuno'rthAntaram, niHsvabhAvatvaprasaGgAt na ca nAstIti pratyayajanakatvarUpa
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 tattvanyAyavibhAkare sadbhAvAnnAbhAvasya niHsvabhAvatvamiti vAcyam, tathA sati tasya bhAvasvabhAvatvasiddheH, pratyayAbhidhAnaviSayasyArthakriyAkAriNaH padArthasya bhAvasvabhAvatvAt, nAstitvasya ca vastudharmatvAddharmasya kathaJciddharmibhinnatvena kathaJcidbhedo'pi, tatrAbhedAzrayaNe bhAvatvena bhedAzrayaNe ca tadvRttitvenAbhAvasya pratItiH, etena bhUtalasya ghaTAbhAvatve bhUtale ghaTAbhAva iti pratItirna syAt syAcca bhUtale bhUtalamiti dhIrityapAstam / abhede'pi ghaTAbhAvatvenAdheyatAyA bhUtalatvena cAdhAratAyA yathApratIti svIkArAditi bhAvaH / atha prAgabhAvaM lakSayati yannivRttAveveti, vilakSaNapariNAmaviziSTasya mRtpiNDasya tena rUpeNa vinAze hi ghaTarUpatayA mRtpiNDaH pariNamata iti ghaTarUpatayotpatteH prAgavyavahitapariNAmaviziSTaM mRdravyameva tatprAgabhAva ucyate na tu mRtpiNDAtsarvathA'rthAntaramiti bhAvaH, idameva dRSTAntadvArA pradarzayati yatheti, ghaTasya prAgabhAvazca tadavyavahitapUrvakSaNapariNAma ityeke, teSAM tatpUrvAnAdipariNAmasantatau kAryasadbhAvaprasaGgaH, kAryadhvaMsatatprAgabhAvAnAdhArakAlasya kAryavattvavyApyatvAt / tatpUrvAnAdipariNAmasantatau kAryabhedasattvAnna doSa iti cennAvyavahitakAryapUrvapariNAme'pi kAryabhedasattvena tenaiva tadAnIM kAryAbhAvasiddheH prAgabhAvasvIkAranirarthakatApatteH, na ca kAryasya prAgabhAvAbhAvasvabhAvatvasiddhyarthaM tadabhyupagama itivAcyam, kAryapUrvottaranikhilapariNAmeSu kAryAnantarapUrvaparyAyabhinneSu kAryasvabhAvatAprasaGgAt / na ca na kAryaprAgabhAvAbhAvatvaM kAryasvabhAvatvavyApyaM kintu kAryaprAgabhAvadhvaMsatvameva, so'pi dhvaMso'vyavahitottarakSaNa eva varttate, taduttarakSaNeSu ghaTAdivyavahArazca sadRzakAryotpattidoSAditi vAcyam / etasya saugatAnAmeva zobhanatvAdasmAbhiH prAgabhAvasyAnAditvopagamAt / prAgabhAvadhvaMsasya dvitIyAdikSaNeSvasattve prAgabhAvonmajjanaprasaGgena prAgabhAvakSaNa iva tatrApi kAryasyAsadbhAvaprasaGgAttatra doSAbhyupagamasya cAprAmANikatvAt / tasmAd dravyaparyAyAtmA prAgabhAvaH sa ca syAtsAdissyAdanAdiriti siddhAntAt / na ce dravyarUpatayA'nAditve'nantatvaprasaktessarvadA kAryAnutpattiH syAt paryAyarUpatayA ca sAditve prAgabhAvAtpUrvamapi pazcAdiva kAryotpattiH syAdityubhayatra doSAt bhAvasvabhAvo na prAgabhAvastasya bhAvavilakSaNatvena sarvadA bhAvavizeSaNatvAditi vAcyam, 1. idAnIM ghaTa ityAdipratItyA tattatkSaNa eva tadabhinnakAryANAM bauddhamate tAdAtmyena kAlavRttitvopagamAt kAryabhinnakSaNe kAryatvasyApAdayitumazakyatvAditi bhAvaH // 2. te hi paryAyArthamAtrAdezaM svIkurvantIti teSAmevedaM zobhanaM ubhayanayavAdinAmasmAkantu tatsiddhAntaviruddhamiti bhAvaH // 3. nanu bhavaduktenaivaM phalati pUrvaparyAyeSu mRdravye ca prAgabhAvatvaM vyAsajyavRttIti tanna samyak pratyekAvRttessamudAyAvRttitvAt, pratyekavRttitve ca doSAdityAzayenAzaMkate na ceti //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ 161 dvitIyo bhAga / sUtra - 12, caturthaH kiraNe sarvathA bhAvavilakSaNAbhAvagrAhaka pramANAbhAvAt / na ca svotpatteH pUrvaM nAsIddhaTa iti jJAnamabhAvaviSayakaM bhAvapratyayavilakSaNatvAdyastu bhAvaviSayo nAsau bhAvapratyayavilakSaNo yathA ghaTa ityAdipratyaya ityanumAnaM prAgabhAvagrAhakamiti vAcyam, prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAbhavAdiriti pratyayena vyabhicArAt / na ca so'pi pratyayo'bhAvaviSaya iti na vyabhicAra iti vAcyam, abhAvAnavasthAprasaGgAt / ata eva prAgabhAvasya sarvadA bhAvavizeSaNatvamasiddhaM pradhvaMsAbhAvAdau na prAgabhAva ityAdau prAgabhAvasyAbhAve'pi vizeSaNatvAt / tasmAdRjusUtranayArpaNAt kAryasyAvyavahitapUrvopAdAnapariNAma eva prAgabhAvaH / na ca tatpUrvAnAdipariNAmasantatau kAryasadbhAvaprasaGga iti vAcyam, yato ghaTasya prAgabhAvaH kusUlaM tasya kozastasya sthAsastasyApi mRtpiNDa evaM paramANau tatparamparAyA vizrAntistathA ca tatparamparAnAdhAraghaTadhvaMsaparamparAnAdhArakAlatvasyaiva ghaTavyApyatvena nAghaTakAle ghaTavattvaprasaGga iti / vyavahAranayArpaNAttu mRdAdidravyaM ghaTAdeH prAgabhAvaH sa cAnAdiH / na ca ghaTAdeH prAgabhAvAbhAvasvabhAvatvaM na sambhavati mRdAdidravyasyAbhAvAsambhavAditi vAcyam, ghaTAdirahitasya pUrvakolaviziSTasya mRdAdidravyasyaiva ghaTAdiprAgabhAvarUpatayA tasya ca kAryotpattau vinAzasiddheH, nahi kAryarahitatvasya vinAzamantareNa kAryasahitatayotpattissambhavati, pramANArpaNAttu dravyaparyAyAtmA prAgabhAva iti / prasaMgathI abhAvanA sarvathA bhAvasvarUpathI bhinnapaNAmAM dUSaNa che, ema batAvavA mATe pratiSedhanA vibhAgapUrvaka svarUpanuM kathana kare che. bhAvArtha - "pratiSedha, prAgu abhAva-pradhvaMsa abhAva-anyoDanya abhAva ane atyaMta abhAvanA bhedathI cAra (4) prakArano che. jenI nivRttimAM-vinAzamAM kAryano AvirbhAva, te "prAgabhAva' kahevAya cha." bha3-pratye bhATIno piMDa. vivecana - ahIM A bhAva che ke-jo padArthone astitvarUpe ja svIkAravAmAM Ave ane tamAma abhAvone apalApa karo, to sarva sarvarUpa banI jAya ! evo prasaMga Ave ! koI bheda ja na rahe! 1. abhAvAdikaraNakAbhAvapratiyogikAbhAvasyAdhikaraNAtmakatvena prAgabhAvabhinnapradhvaMsAbhAvAbhAvAviSayakatvena hetusattve'pi sAdhyAbhAvAdvayabhicAra iti bhAvaH // 2. kAlavizeSAvacchinnasvarUpasambandhena mRdravyaM ghaTaprAgabhAvavyavahAranimittaM, pUrvakAlAtmakasya kAlavizeSasya saMsargaghaTitatvena tasya ca prAganupasthitasya saMsargatve kasyApyavivAdAdatra nAnyo'nyAzrayaH / na caivaM kAlavizeSaghaTitasambandhena mRdAdidravyameva ghaTAdivyavahAraviSayo'stu kimatiriktena ghaTAdidravyeNeti vAcyam, mRdAdidravyAddhaTAdidravyasya pRthaganubhUyamAnatvena tanmAtratvAkalpanAt, prAgabhAvAdestu pRthaganubhUyamAnatvAbhAvenAdhAramAtrasvarUpatvakalpanAt, ghaTasvarUpe mRdAdidravye AdhArabhinnatvamudbhUtaM, abhAvaparyAye tvanudbhUtamiti bhAvaH //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 tattvanyAyavibhAkare 0 tathAca jo prAgabhAvane na mAno, to paryAyarahitapaNuM dravyamAM thaI jAya ! tathAca ghaTa-paTa vagere paryAya-kArya mAtrano abhAva ja thaI jAya ! 0jo pradhvaMsarUpa abhAva na mAno, to kahu-kuMDala vagere payarUpa padArtho anaMta avinAzI thaI jAya! e rUpa prasaMga Ave. jo anyonDanya abhAvano apalApa (niSedha) karavAmAM Ave, to jIva ajIva Atmaka ane ajIva jIva Atmaka thatAM, sarva AtmakapaNAno prasaMga AvavAthI te jIva-ajIvamAM lakSaNakRta bheda na thAya! 0 jo atyaMta abhAvano asvIkAra karavAmAM Ave, to jIvamAM ajIvatvanA atyaMta abhAvanA asvIkArathI jIvatvanI prApti che ane ajIvamAM jIvatvanA atyaMta abhAvanA asvIkArathI jIvatvanI prApti thaI jAya ! tethI vastuno, jema 'ati-evA jJAnano viSaya astitva paryAya che, tema "nAstievI pratItinA viSayarUpa nAstitva paNa paryAya che. vaLI te nAstitva sarvathA vastuthI arthAntararUpa nathI, kema ke-vastumAM niHsvabhAvatAno prasaMga che. zaMkA - "nAti'-AvI pratItinA janakalvarUpa saddabhAvathI abhAvamAM niHsvabhAvatA nathI ja ne? samAdhAna - jo Ama mAno cho, to te abhAvamAM bhAvarUpa svabhAvatAnI siddhi che, kema ke(pratyaya) jJAna ane abhidhAna(vacana)nA viSayabhUta arthakriyAkArI padArtha bhAvasvabhAvI hoya che. vaLI nAstitva vastuno dharma hoI, dharma dharmIthI kathaMcit bhinna hoI kathaMcit dharmIthI dharmano bheda paNa che. tyAM bhedanI apekSAe bhAvarUpa adhikaraNavRttipaNAe abhAvathI pratIti thAya che. AvA kathanathI bhUtalane ghaTanA abhAvarUpa mAnavAmAM AvatAM bhUtalamAM ghaTano abhAva evI pratIti nahIM thAya ! ane bhUtalamAM bhUtala evI buddhi thaze.' vagerenuM khaMDana thaI jAya che. kema ke-abheda hovA chatAMya ghaTAbhAvarUpe AdheyatAno ane bhUtalarUpe AdhAratAno pratIti pramANe svIkAra che. have prAgabhAvanuM lakSaNa kare che. vilakSaNa pariNAmathI viziSTa mATInA piMDano, mATInA piMDarUpe vinAza thaye chata, ghaTarUpe mATIno piMDa pariName che, mATe ghaTarUpe utpatti pahelAM avyavahita pariNAmaviziSTa mATIrUpa dravya ja che te prAgabhAva kahevAya che. paraMtu mATInA piMDathI sarvathA judo bIjo padArtha nahIM, evo bhAva che. A ja dRSTAnta dvArA darzAve che ke-"theti ' che keTalAka kahe che ke-ghaTano prALu abhAva eTale te ghaTathI avyavahita pUrvekSaNano pariNAma.' Ama kahenArA teonA matamAM, te kSaNonI te ghaTathI pUrva anAdi pariNAmanI saMtatimAM kAryasabhAvano prasaMga che, kema ke-kAryadhvaMsa ane te kAryanA prAgabhAvano anAdhArabhUta kALa kAryavyApya che (vyAptivALo che). zaMkA - te ghaTathI pUrva ('hamaNAM ghaTa che' ityAdi pratItithI, te te kSaNamAM ja te kSaNathI abhinna kAyamAM bauddhamatamAM tAdAsyathI kALavRttitvano svIkAra hovAthI, kAryabhinna kSaNamAM kAryapaNAnI Apatti azakya hoI) anAdi pariNAma saMtatimAM kAryabhedanI sattA hovAthI doSa nathI ja ne?
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhA/sutra - 22, rAIH viro 163 samAdhAna - jo Ama che, to avyavahita kAryanA pUrvanA pariNAmamAM paNa kAryanA bhedanuM sattva hoI,. kAryadhvaMsa-prAgabhAvanA anAdhArabhUta te kALathI ja te vakhate kAryanA abhAvanI siddhi hoI prAn abhAvanA svIkAranI nirarthakatAnI Apatti che. zaMkA - kAryamAM prAr abhAvanA abhAvarUpa svabhAvapaNAnI siddhi mATe te prAgu abhAvano svIkAra karavo ja paDe ne? samAdhAna to pachI kAryathI pUrvanA ke uttaranA saghaLAya pariNAmomAM kAryanA anaMtara-pUrvaparyAya bhinnomAM pUrvatara-pUrvatama paryAyomAM kAryasvabhAvatAno prasaMga Avaze ja. zaMkA - kAryaprAgu-abhAvanuM abhAvapaNuM kAryasvabhAvatvavyApya (vyAptiviziSTa) nathI, paraMtu kAryaprAgabhAvanuM dhvaMsapaNuM ja kAryanA svabhAvapaNAnI sAthe vyAptivALuM che. te paNa dhvasa, avyavahita uttarakSaNamAM ja varte che : ane tenI uttarakSaNomAM ghaTAdi vyavahAra, saMdezasamAna kAryanI utpattinA doSa(kAryasAdagdhanI bhrAntirUpa doSa)thI che ne? samAdhAna - A badhuM kathana (viparIta kathana) saugatone ja zobhatuM che. (te bauddha loko mAtra paryAyane ja mAne che, mATe teone ja A zobhe che. ame to dravya-paryAya ubhayane mAnanArA chIe eTale syAdvAdIone to te siddhAnta virUddha che.) ame syAdvAdIoe prAgabhAvane anAdirUpe (zaktirUpedravyarUpe) mAnela che. vaLI prAr abhAvano dhvaMsa bIjA-trIjA Adi kSaNamAM nahIM hovAthI prAgabhAva Ubho thaI jAya evo prasaMga AvavAthI, prAgu abhAvanA kSaNanI mAphaka kAryanA abhAvano prasaMga ubho che ane kAryotpatti sAdRzya doSa (sadaza kAryotpattirUpa doSa)no svIkAra apramANika che. tethI dravya ane paryAyasvarUpI prAgabhAva che ane te prAgabhAva kathaMcita (apekSAe) sAdi ane kathaMcit (apekSAe) anAdi che. e siddhAnta che-jaina siddhAnta che. zaMkA - (ApanA kahevAthI e phalita thAya che ke-pUrvanA paryAyonA ane mATIrUpa dravyamAM prAgabhAvatva vyAsajyavRtti paryApti saMbaMdhana dvivAdi saMkhyAnI mAphaka anekAzrayavRtti thAya che, mATe te ThIka nathI; kema kepratyekamAM je nathI vartato te samudAyamAM nathI vartato ane pratyekamAM vRttitva mAnavAmAM doSa che. evA AzayathI A zaMkA kare che ke-"nati ' dravyarUpe prAgabhAvamAM anAdipaNuM hoya chate, anaMtapaNAno prasaMga hovAthI sarvadA kAryanI anutpatti thAya ! ane paryAyarUpe sAdipaNuM hoya chate, prAgabhAvathI pahelAM paNa pachInI jema kAryanI utpatti thAya ! mATe dravya ane paryAyarUpa ubhayamAM doSa hovAthI bhAvasvabhAvarUpa prAgabhAva nathI, kema ke-te prAgabhAva bhAvathI vilakSaNa hoI sarvadA bhAvavizeSaNarUpa che ja ne? samAdhAna - sarvathA ekAnta bhAvavilakSaNa abhAvagrAhakapramANano abhAva hovAthI, prAgabhAva bhAvathI vilakSaNa nathI temaja sarvadA bhAvanuM vizeSaNa nathI.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - potAnI (ghaTanI) utpatti pahelAM "ghaDo hato nahIM (nathI), AvuM jJAna abhAvaviSayaka che, kema ke-bhAvapratyayathI vilakSaNa che. je bhAvaviSayaka pratyaya che, te bhAvapratyaya vilakSaNa nathI. jema ke-"paTa' ityAdi pratyayarUpa anumAnarUpa pramANa, bhAvavilakSaNa prAgabhAva grAhaka che ja ne? samAdhAna - prAgabhAva AdimAM pravvasAbhAva Adi nathI! AvA pratyayanI sAthe vyabhicAra che. [abhAvarUpa adhikaraNavALo-abhAvarUpI pratiyogI(Adheya)vALo abhAva adhikaraNarUpa hoya che. Avo niyama hovAthI "prAgabhAva AdimAM pradhvasAbhAva Adi nathI." ahIM prAgabhAva AdirUpa adhikaraNavALo ane pradhvasAbhAva AdirUpa AdheyavALo, ahIM rahelo abhAva adhikaraNarUpa che (mRtapiMDarUpa che), tethI mRtapiMDamAM prAgabhAva bhinna pradhvasAbhAvanA abhAvarUpa viSayavALo nahIM hovAthI arthAt pradhvasa nahIM hovAthI, hetu (bhAvapratyayavita lakSaNatvarUpa) hovA chatAM abhAvarUpa sAdhya nahIM hovAthI vyabhicAra che.] mATe bhAvavilakSaNa abhAvagrAhakarUpa pramANa nathI. zaMkA - te paNa pratyaya (prAgabhAva AdimAM pradhvasAbhAva Adi nathI. A pratyaya paNa) abhAva viSayavALo ame mAnIe chIe, to vyabhicAra kevI rIte? samAdhAna - jo ema mAno, to abhAvanI anavasthAno prasaMga hovAthI bhAvavilakSaNa abhAva nathI ema ja mAnavuM rahyuM. ethI ja prAgabhAvanuM sarvadAbhAvanuM vizeSaNapaNuM prasiddha che, kema ke-"pradhvasAbhAva AdimAM prAgabhAva nathI.' ityAdi pratyayamAM prAgabhAvanuM abhAvamAM vizeSaNapaNuM che. 0 tethI RjusUtranayanA arpaNa-apekSAe kAryano avyavahita pUrvamAM upAdAnarUpa pariNAma (mRtapiMDarUpa upAdAna pariNAma) ja prAgabhAva che." zaMkA - te kAryanA pUrvamAM anAdi pariNAma saMtatimAM kAryasadbhAvano prasaMga Avaze ja ne? samAdhAna - tapUrva anAdi pariNAma saMtatimAM kAryasabhAvano prasaMga nahIM Ave, kAraNa ke-ghaTano prAgabhAva kusUla che. (koThAra jevI AkRtivALI mATI) te kusUlano prAga bhAva koza che. (goLAkAra padArtha jevI mATI) te kozano prAgabhAva sthAsaka che. (darpaNa jevA AkAranuM pAtra) te sthAsakano paNa prAgabhAva mRtapiMDa che. A pramANe tenI paraMparAnI vizrAnti paramANamAM thAya che. tathAca te, prAgabhAvanI paraMparAnA anAdhAra ane ghaTaasaparaMparAnA anAdhArakALapaNAmAM ja ghaTavyApyatva (vyApti) hoI aghaTakALamAM (ghaTanA anAdhArakALamAM) ghaTavatvano (ghaTano prasaMga nathI. iti. 0 vyavahAranayanA arpaNanI apekSAe to mATI vagere dravya ja ghaTa Adino prAgabhAva (upAdAna) che ane te anAdi che. zaMkA - ghaTa AdimAM prAgabhAvanA abhAvapaNuM saMbhavatuM nathI, kema ke-mRdmATI Adi dravyamAM abhAvano asaMbhava ja che ne? samAdhAna - ghaTa Adi paryAyathI rahita, pUrvakALaviziSTa-kALavizeSathI viziSTa svarUpa saMbaMdhI mRdravya ghaTanA prAgabhAvanA vyavahAranuM nimitta che. (pUrvakALarUpa kALavizeSa saMsargathI ghaTita hoI ane pUrve anupasthita te kALavizeSanA saMsargapaNAmAM koIno paNa vivAda nahIM hovAthI ahIM anyonDanyAzraya nathI.)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 13, caturtha: kiraNe 165 zaMkA - kALavizeSathI ghaTita saMbaMdhathI mR Adi dravya ja ghaTa Adi vyavahArano viSaya ho ! to atirikta ghaTa Adi dravyathI saryuM ja ne ? - samAdhAna - mRd Adi dravyathI ghaTa Adi dravya pRthape anubhavAtu hoI, te ghaTa Adi dravyanI mAtra kalpanA nathI arthAt ghaTa Adi dravya kalpita nathI. prAgabhAva AdimAM to, pRtharUpe anubhavano abhAva hoI AdhAra mAtra svarUpapaNAnI kalpanA che. ghaTarUpI mR Adi dravyamAM AdhArano bheda pragaTa bhAvaparyAyamAM 4 (tirobhUta) apragaTa che, jevo bhAva che. mRdda ( bhATI) khAhi dravya 4 ghaTa AhinA prAgabhAvarUpe hoI, te mRd Adi dravyamAM kAryanI utpatti thaye chate vinAzanI siddhi che. 0 ghaTa Adi kAryarahita mR Adi dravyanI vinAza sivAya (tirobhAva sivAya) ghaTa Adi kAryasahitapaNe utpatti saMbhavatI nathI. pramANanA (dravyanaya-paryAyanaya ubhayanA) arpaNanI apekSAe to dravya ane paryAyasvarUpI prAgabhAva che. iti. pradhvaMsAbhAvaM nirUpayati yadutpattinibandhanaM kAryavighaTanaM sa pradhvaMsAbhAvaH / yathA ghaTaM prati kapAlakadambakam // 13 // yadutpattIti / yasya bhAve niyamena kAryasya vighaTanaM bhavati sa pradhvaMsAbhAva ityarthaH, dRSTAntamAha yatheti kapAlakadambakotpattau satyAM hyavazyaM ghaTasya vipadyamAnatA bhavatyataH kapAlakadambakameva tatpradhvaMsAbhAva iti bhAvaH / atrApi RjusUtrArpaNAdupAdeyakSaNa evopAdAnasya pradhvaMsaH, na caivaM taduttarakSaNeSu pradhvaMsasyAbhAvena ghaTAdeH punarujjIvanaM syAditi vAcyam, kArraNasya kAryopamardanAtmakatvAbhAvAt upAdAnopamardanasyaiva kAryotpattyAtmakatvAt prAgabhAvapradhvaMsayorupAdAnopAdeyarUpatopagamena tadupamardanenaiva pradhvaMsasya kAryAtmana AtmalAbhAt / prAgabhAve kAraNAtmani pUrvakSaNavarttini sati hi pradhvaMsasya kAryAtmanassvarUpalAbhopapattiriti / vyavahAranayAdezAcca ghaTottarakAlavarttighaTAkAravikalaM mRdAdidravyaM ghaTapradhvaMsaH / sa cAnantaH / tena ghaTAtpUrvakAlavartti mRdAdidravyaM ghaTasya prAgabhAva eva natu pradhvaMsaH, tathA ghaTAkaramapi tattasya pradhvaMso mA bhUditi ghaTAkAravikalamiti vizeSaNam / pramANArpaNayA tu pradhvaMsa dravyaparyAyAtmaikAnekasvabhAvazceti // 1. kAraNasya ghaTasya kAryadhvaMsastasyopamardanAtmakatvAbhAvAnnAzAnAtmakatvAdityarthaH, ghaTo hi kAraNaM tena ghaTadhvaMsanAzo na ghaTAtmeti bhAvaH // 2. ghaTapradhvaMsavyavahAraviSayatvaM na ghaTottarakAlavarttighaTAkAravikalamRddravyatvena, dhvaMsaghaTitottaratvagarbhitatvenAnyo'nyAzrayAt kintu svottarakAlavRttitvasvAkAravikalatvasvadravyatvaitatritayasambandhena ghaTaviziSTatvena //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 tattvanyAyavibhAkare praasAbhAvanuM nirUpaNa bhAvArtha - "jenI utpatti pratye kAraNabhUta kAryano vinAza che, te pradhvasAbhAva' kahevAya che. jema keghaTa pratye kapAlakadaMbaka." vivecana - jenA bhAvamAM sattvamAM) niyamA kAryano vinAza che, te "pradhvasAbhAva. daSTAntane kahe che ke- "ati ' kapAlakadaMbakanI utpatti hoye chate avazya ghaTano vinAza hoya che, ethI te kapAlakaMdabaka ja "pradhvasAbhAva' che. ghaTanA nAza sivAya kapAlanI utpatti nathI hotI, mATe kapAlakadaMbaka ghaTanA pradhvasAbhAvarUpa che. ahIM paNa RjusUtranI apekSAe upAdeya(ghaTaasarUpa kAya)no kSaNamAM ja (ghaTarUpa) upAdAnano pradhvaMsa che. zaMkA - A pramANe te kapAlakadaMbakanA uttarANomAM pradhvaMsano abhAva hovAthI ghaTa Adino pharIthI AvirbhAva thaze ja ne ? samAdhAna - kAraNamAM kAryanA vinAza AtmakapaNAno abhAva hovAthI, (kAraNabhUta ghaTanuM kArya te ghaTano dhvaMsa che. temAM upamadana-nAza AtmakapaNAno abhAva hovAthI, evo artha che. kharekhara, ghaTa kAraNa che tethI ghaTadhvaMsano nAza e ghaTasvarUpI nathI, evo bhAva che.) upAdAnanA upamardana-vinAzamAM ja kAryotpatti AtmakapaNuM hovAthI, prAgabhAva ane pradhvaMsamAM upAdAna upAdeyarUpapaNAnA svIkArathI te upAdAnanA upamardanathI ja kAryarUpa pradhvasamAM AtmalAbha che, mATe kapAlakadaMbakanA uttarakSaNomAM ghaTa Adino pharIthI AvirbhAva nathI. 0 kharekhara, pUrvekSaNamAM vartamAna kAraNarUpa prAgabhAva hoya chata, kArya Atmaka pravvasamAM svarUpanI lAbhanI upapatti che. vaLI vyavahAranayanI apekSAe ghaTanA uttarakALamAM vartanAra, ghaTanA AkArathI rahita mRdu Adi dravya (ghaTanA pradhvaMsanA vyavahAranI viSayatA, ghaTanA uttarakALamAM vartanAra ghaTanA AkArathI rahita mRddavyapaNAe nathI, kema ke-dhvasaghaTita uttaratva garbhitapaNAe anyonyAzraya che. paraMtu svaghaTa)thI uttarakALavRttitva, svataghaTa) AkAravikalatva ane sva (ghaTanA dravya mRddavyatva) dravyatvarUpa, A traNanA saMbaMdhathI ghaTaviziSTapaNAe che.) ghaTa pradhvaMsa kahevAya che. te pradhvaMsa anaMta che. 0 tethI ghaTathI pUrvakALamAM rahenAra, mRdu Adi dravya ghaTano prAgabhAva ja che paraMtu pradhvaMsa nathI. tevI rIte ghaTa AkAravALuM te mRdravya paNa te ghaTano pradhvaMsa na thAo ! mATe ghaTanA AkArathI rahita, evuM vizeSaNa ApeluM che. arthAt ghaTanA pachInA kALamAM rahenAra, ghaTanA AkArathI rahita mRdu Adi dravya ghaTapradhvasa' kahevAya che. pramANa(dravyaparyAyarUpa ubhaya naya)nI apekSAthI to pradhvaMsa, dravya-paryAyasvarUpI ane eka-anekasvabhAvI che. athAnyo'nyAbhAbamAkhyAtisvarUpAntarAtsvarUpavyavacchedo'nyonyAbhAvaH, yathA paTasvabhAvAddhaTasvabhAvasya / 14 /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ritIyo mA /sUtra - 24-25, vArtha viro 167 svarUpAntarAditi / svabhAvAntarAtsvabhAvavyavacchedo'nyApohAparanAmako'nyo'nyAbhAvaH / dRSTAntamAha yatheti vyavaccheda iti zeSaH / na cedaM lakSaNaM prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayorapi gatamiti vAcyam, kAryAtpUrvottarapariNAmayossvabhAvAntaratve'pi kAryasya pUrvottarapariNAmarUpavyAvRttevilakSaNatvAt yadabhAve hi niyamataH kAryasyotpattissa prAgabhAvaH, yadbhAve ca kAryasya niyatA vipattissa pradhvaMsAbhAvaH, na cAnyo'nyAbhAvasyAbhAve bhAve ca kAryasyotpattirvipattiA, jalasyAbhAve'pyanalasyAnutpatteH kacittadbhAve ca tasyA'vipatteH / etasya lakSaNasya nAtyantAbhAve'tivyAptiH, asya kAlatrayApekSatvAt / anyo'nyAbhAvastu na kAlatrayApekSo ghaTabhinnasyApi kadAcit pudgalapariNAmAnAmaniyamena paTasya ghaTatvapariNAmasambhavAt, tathA pariNAmakAraNasampattau virodhAbhAvAt / na caivaM cetanAcetanayoH kadAcittAdAtmyapariNAmaH, tattvavirodhAditi bhAvaH // have anyonDanya abhAvane kahe che bhAvArtha - "svarUpAntarathI svarUpano vyavaccheda, e "anyonDanyAbhAva" kahevAya che. jema ke-ghaTanA svabhAvathI ghaTanA svabhAvano (anyoDajAbhAva)." vivecana - svabhAvAntarathI (bIjA svabhAvathI) svabhAvano vyavaccheda, anya apoha nAmavALo anyoDavAbhAva' kahevAya che. daSTAnta kahe che ke -"ti ' vyavaccheda, e zabda zeSa (adhyAhAra) che. zaMkA - A anyoDajAbhAvanuM lakSaNa, prAgabhAva ane pradhvarUpa abhAvamAM paNa ati vyApta che ne? samAdhAna - kAryathI pUrve ane uttarapariNAmamAM svabhAvAttApaNuM hovA chatAM kAryanI pUrve ane uttarapariNAmarUpa vyavacchedamAM vilakSaNatA che, mATe ativyApti nathI. kharekhara, jenA abhAvamAM (tirobhAvamAM) kAryanI utpatti niyamA che, te prAgabhAva che. jenA bhAvamAM (je kAryanI utpattimAM) niyamo kArya(pUrvakAya)no dhvaMsa che, te "pradhvasAbhAva' che. vaLI anyoDajAbhAvanA bhAvamAM ke abhAvamAM kAryanI utpatti ke vipatti (vinAza) nathI. jema ke-jaLanA abhAvamAM paNa agninI utpattino svabhAva che. kvacitu. jaLanA bhAvamAM paNa te agni(vaDavAnala)no vinAza nathI. A lakSaNanI atyaMtADabhAvamAM ativyApti nathI, kema ke-atyaMtADabhAva traNeya kALanI apekSA rAkhe che. anyoDajAbhAva to traNa kALanI apekSA rAkhato nathI, kema ke-ghaTathI bhinna evA paTamAM paNa kadAcita (kALabhedanI apekSAe) "pudgalapariNAmono aniyatabhAva hovAthI ghaTavapariNAmano saMbhava che kema ke-tathA prakAranI pariNAmakAraNanI saMprApti hoya chate virodhano abhAva che. vaLI cetanA ane acetanamAM tAdAmya pariNAma kadAcit nathI. jo te kadAcita mAnavAmAM Ave, to tattvano virodha che, evo bhAva che. - atyantAbhAvaM lakSayati kAlatraye'pi tAdAtmyapariNatinivRttiratyantAbhAvaH yathA jIvAjIvayoH / so'yaM pratiSedhaH kathaJcidadhikaraNAdbhinnAbhinnaH // 15 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 tattvanyAyavibhAkare kAlatraye'pIti / bhUtabhaviSyadvartamAnarUpakAlatrayApekSayApi yayostAdAtmyapariNatinivRttirekatvapariNAmo na bhavati so'tyantAbhAva ityarthaH / dRSTAntamAha yatheti / astitvavanAstitvasyApi vastuparyAyatvena paryAyaparyAyiNozca kathaJcidabhedAnna sarvathA'bhAvo'dhikaraNabhinna ityAha so'yaM pratiSedha iti / sarvathA tasya bhede niHsvabhAvatvamabhede ca tadvRttitvenApratItiH syAt sarvathA abhAvasya bhAvabhinnatve ca tasya pramANAvedyatvApatteH, pramANasya bhAvaviSayatvAt / na ca pratyakSamabhAvaviSayaM bhavatyeva tasyendriyaissaMyuktavizeSaNasambandhasadbhAvAt ghaTAbhAvaviziSTaM bhUtalaM gRhNAmIti pratyayAditi vAcyam, tatrApi pratyakSasya bhUtalAdibhAvamAviSayatvAt tasyAbhAvaviSayakatve kramato'nantapararUpAbhAvapratipattAvupakSINazaktikatvena bhAvadarzanasyAnavasaratvaprApteH / pratyAsattyavizeSAt abhAvagrAhakasAmagyavicchedAcca / naM cAbhAvajJAne pratiyogijJAnasya kAraNatvAttasya ca kAdAcitkatvenAbhAvagrahasyApi kAdAcitkatvAt pratiyogijJAnAbhAvakAle'bhAvajJAnAntargatabhAvapadArthagrahasyAvasaro labhyata iti vAcyam, pratyakSasya pratiyogyAdismaraNAnapekSatvAt, tasya ca smRtyapekSAyAmapUrvArthasAkSAtkAritvavirodhAt / na ca kvacidbhAvapratyakSaM smaraNanirapekSaM yogipratyakSavat / kvacitsmaraNApekSaM sukhAdisAdhanArthavyavasAyavat / tathA kvacidabhAvapratyakSaM smaraNanirapekSaM yogino'bhAvapratyakSavat kacitpratiSedhyasmaraNApekSaM tathaiva pratIteriti vAcyam, smaraNApekSasya vikalpajJAnasya pratyakSatvavirodhAdanumAnAdivat / tasya smaraNApekSatve'navasthAprasaGgAcca / tato nAbhAvaH pratyakSaviSayaH / sakalazaktiviraharUpasya nirUpAkhyasyAdhikaraNAtsarvathAbhinnasyAbhAvasya svabhAvakAryAderabhAvAnnAnumAnikatvaM, sasvabhAvatve bhAvatvaprasaGgAt / anupalabdhyApi na tadvyavasthA tayA tasyAsiddhatAyA eva vyavasthApanAt, na ca bhAvAnAmanupalabdhyA tatpramitiriti vAcyam, tato bhAvAntarasvabhAvasyaivAbhAvasyAvabhAsanAditi // 1. sarvathA'bhAvasyAbhede hi bhAvaikAntanizcayassyAt, astitvameveti nizcayAt tathA'bhyupagamyamAne sarveSAmevAbhAvAnAmapalavassyAt tathA ca sati sarveSAM sarvAtmakatvaM anAditvamanantatvaM ca syAdityapi bodhyam // 2. abhAvagrAhakasAmagyavicchedAdanantaghaTapaTAdyabhAvagrahaNe bhAvagraho na bhavedeveti bhAvaH // 3. nana kevalAbhAvapratyakSAbhyupagame bhavedayaM doSaH, sa eva ca nAsti, abhAvajJAne pratiyogijJAnasyApi hetutvAttasya ca kAdAcikatvAdityAzaMkate na ceti // 4. smRteH pUrvAnubhavasya tasyApyaparasmaraNasya tasyApyaparapUrvAnubhavasyApekSaNAdanavasthA / sudUramapi gatvA kasyacidanubhavasya smRtinirapekSatve prakRtAnubhavasyApi smRtisApekSatvakalpanAvaiyarthyAditi bhAvaH // 5. na ca smRtitvena smRtijanyatvasya pratyakSAbhAvavyApyatve'pi vizeSaNajJAnatvena tajjanyatAyA atathAtvAnnAyaM doSa iti vAcyaM viziSTajJAnatvAvacchinaM prati viziSTapratyakSatvAvacchinnaM prati vA vizeSaNajJAnahetutve mAnAbhAvAt, tadvizeSaNendriyasannikarSatadasaMsargAgrahAdinaiva / tadviziSTapratyakSotpatteH / surabhi candanamityAdi jJAnaM tu pratyabhijJAnameveti //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 15, caturthaH kiraNe 169 atyaMta abhAvanuM lakSaNa bhAvArtha - "traNeya kALamAM paNa tAdAbhyapariNatinI nivRtti, e atyaMta abhAva' kahevAya che. jema ke-jIva ane ajIvamAM ekatvapariNatinI vyAvRttirUpa atyaMta abhAva. te A pratiSedha kathaMcid adhikaraNathI bhinna-abhinna che." vivecana - "taDapati | bhUta-bhaviSya-vartamAnarUpa traNa kALanI apekSAe paNa je baMnemAM tAdAtmapariNatinI nivRtti ekatvapariNAma thato nathI, te atyaMta abhAva evo artha che. daSTAntane kahe che ke-1thati ' astitvanI mAphaka nAstitva paNa vastuno paryAya hoI tathA paryAya ane paryAyIno kathaMcit abheda hovAthI, sarvathA abhAva adhikaraNathI bhinna nathI. mATe kahe che ke-"soyaM pratiSedhati ' sarvathA adhikaraNathI abhAvano bheda mAnavAmAM niHsvabhAvatA che ane abhedamAM adhikaraNavRttipaNAe (AdheyapaNAe) pratItino abhAva thAya ! (kharekhara, sarvathA abhAvanA abhedamAM bhAvano ekAttathI nizcaya thAya ! astitva ja che, Avo nizcaya thavAthI te prakAre svIkAra karyo chate saghaLAya abhAvono apalApa thAya ! Ama thaye chate sarvamAM sarva AtmakapaNuM, anAdipaNuM ane anaMtapaNuM thAya ! ema paNa jANavuM.) sarvathA abhAvane bhAvathI jo bhinna mAnavAmAM Ave, to te abhAvamAM pramANathI prameyapaNAnA abhAvanI Apatti che, kema ke-pramANa bhAvarUpa viSayagrAhaka che. zaMkA - abhAvarUpa viSayavALuM pratyakSa pramANa che ja, kema ke-te pratyakSamAM, indriyonI sAthe saMyukta vizeSaNano saMbaMdhano saddabhAva hoI, "ghaTanA abhAvathI viziSTa bhUtalane huM grahaNa karuM chuM."--AvI pratIti che. "ghaTAbhAvavALuM bhUtala ahIM vizeSaNa vizeSyabhAva saMnikarSa che. cakSunI sAthe saMyukta bhUtala che. tyAM ghaTAbhAvanuM vizeSaNa che ne? samAdhAna - tyAM paNa pratyakSa, bhUtala Adi bhAva mAtra viSayavALuM che. jo te pratyakSa, abhAva viSayavALuM mAno, to kramathI anaMta (abhAvagrAhaka sAmagrIno viccheda nahIM hovAthI anaMta-ghaTa-paTa Adi abhAvanA grahaNamAM bhAvanuM grahaNa na thAya, evo bhAva che.) pararUpa abhAvanA grahaNamAM kSINa zaktivALuM hoI, pratyakSane bhAvadarzananA avasaranI prAptino abhAva thAya che; kema ke-pratyAttimAM (saMbaMdhamAM) vizeSatA nathI ane abhAvagrAhaka sAmagrIno viccheda nathI. kivala abhAvapratyakSanA svIkAramAM A doSa thAya ! ane te ja nathI, kema ke-abhAvajJAnamAM pratiyogIjJAnanuM paNa kAraNapaNuM che ane te pratiyogIjJAna kadAcitka che, mATe AzaMkA kare che ke-"nati ' zaMkA - abhAvanA jJAnamAM pratiyogIjJAna kAraNa che ane te kAdAcitka hoI abhAvajJAna paNa kAdAcika che. pratiyogIjJAnanA abhAvakALamAM-abhAvajJAnamAM aMtargata bhAvapadArthanA grahaNano avasara meLavAya ja che ne? samAdhAna - pratyakSa, pratiyogI Adi smaraNanI apekSA vagaranuM che. jo te pratyakSa smRtinI apekSA rAkhe che, to apUrva artha sAkSAtkAranI sAthe virodha Ave !
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - kvacit bhAvaviSayaka pratyakSa smaraNanI apekSA vagaranuM che. jema ke-yogipratyakSa kvacit smaraNanI apekSAvALuM che. jema ke-sukhasAdhanArtha vyavasAya tevI rIte kvacit abhAva pratyakSa smaraNanI apekSA vagaranuM che. jema ke-yogInuM abhAvapratyakSa kvacit pratiSedhya(pratiyogI)nA smaraNanI apekSAvALuM che, kema ke tevI ja pratIti che ne? samAdhAna -smaraNanI apekSAvALA vikalpajJAnamAM pratyakSanI sAthe virodha che. jema ke-anumAna, Adi ane te pratyakSamAM (bhAvapratyakSamAM) smaraNanI apekSA jo mAnavAmAM Ave, to anavasthAno prasaMga che. [mRtimAM, pUrva anubhavanI apekSA, te pUrva anubhavamAM bIjA smaraNanI apekSA ane te bIjA smaraNamAM bIjA pUrva anubhavanI apekSA hovAthI, anavasthA sudUrapaNe jaIne, koI anubhavanI smRtinI nirapekSatvamAM prakRta anubhavamAM paNa smRtinI apekSAnI kalpanAnI vyarthatA che,] tethI abhAva, pratyakSanA viSayarUpa nathI. zaMkA - smRtinI apekSAe smRtijanyatva, pratyakSanA abhAvanI sAthe vyApya hovA chatAM vizeSaNa jJAnarUpe smRtijanyatA, pratyakSAbhAva vyApya nahIM hovAthI doSa nathI ja ne? samAdhAna - viziSTa jJAnatvathI avicchinna pratye athavA viziSTa pratyakSatvathI avicchinna pratye vizeSaNa jJAnanI kAraNatAmAM pramANano abhAva che : ane te viziSTa pratyakSanA vizeSaNa-indriyasaMnikarSatenA asaMsarganA agrahaNa AdithI ja te(abhAva)thI viziSTa pratyakSanI utpatti che. "surabhicaMdana che." ityAdi jJAna to pratyabhijJAnarUpa ja che. Iti.] sakaLa zaktinA abhAvarUpa nirUpAkhyA(abhAvapadArtharUpa vANIthI-manathI agocara-anirvacanIya)nuM adhikaraNa hovAthI sarvathA bhinna abhAvamAM svabhAvakArya AdirUpa hetuno abhAva hovAthI AnumAnikapaNuM (anumAnathI janyapaNuM) nathI, kema ke-svabhAva sahitapaNAmAM bhAvapaNAno prasaMga che. zaMkA -bhAvonI anupalabdhi(aprAptirUpa pramANa)thI te abhAvanI pramiti-amArUpa jJAna che ne? samAdhAna - tethI bhAvAntara(anya bhAva)nA svabhAvamAM ja abhAvano abhAva(bhAva) che. mATe abhAva, vastuno paryAya hoI sarvathA adhikaraNathI bhinna nathI temaja abhinna nathI, paraMtu kathaMcita bhinnabhinna che. atha vidhisvarUpahetoH prakArAn prakAzayatividhyAtmako hetussAdhyAviruddhapratiSedhyaviruddhabhedena dvidhA, evaM niSedhAtmako'pi / 16 / vidhyAtmaka iti / evameva pratiSedharUpahetAvapItyAhaivamiti / atredamavaseyam yathA sAdhyAviruddho vidhyAtmako heturvidhisAdhakaH, pratiSedhyaviruddho vidhihetuH pratiSedhasAdhakaH, tathA pratiSedhyenAviruddho niSedhAtmako hetuH pratiSedhasAdhakaH, sAdhyaviruddhaniSedhAtmako hetuvidhisAdhaka iti // .... 1. nanu niSedhAtmakahetoH kathaM dvividhatvasyAtidezaH na tAvatsAdhyAviruddhatvapratiSedhyaviruddhatvAbhyAM, agnimodAharaNAnupapatteriti paryanuyoge tvAhAtredamiti //
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 16-17, caturthaH kiraNe 171 have vidhisvarUpa hetunA prakArone darzAve che bhAvArtha - "vidhisvarUpI hetu, sAdhya avirUddha ane pratiSedhya virUddhanA bhedathI be prakArano che. A pramANe niSedhasvarUpI paNa samajavo." vivecana - ahIM A jANavuM ke-jema sAdhya avirUddha vidhisvarUpI vidhirUpa hetu sAdhyasAdhaka che ane pratiSedhyavirUddha vidhisvarUpI hetu pratiSedharUpa sAdhyasAdhaka che, tema pratiSedhyanI sAthe avirUddha-niSedhasvarUpI hetu pratiSedharUpa sAdhyasAdhaka, sAdhyavirUddha ane niSedhasvarUpI hetu vidhirUpa sAdhyasAdhaka che. iti. tatra sAdhyAviruddhavidhisAdhakavidhisvarUpahetUn pUrvoditaSaDvidhAnudAharatitatra zabdaH pariNAmI prayatnAnantarIyakatvAditi vyApyo vidhihetuH // 17 // tatreti / vyApyAviruddhakAryAviruddhakAraNAviruddhapUrvacarAviruddhottaracarAviruddhasahacarAviruddhabhedeSvityarthaH, asya vyApyo vidhiheturityanena sambandhaH / zabdaH pariNAmIti pratijJAyAM zabdo dharmI sAdhyadharmaH pariNAmaH prayatnAnantarIyakatvaM hetuH, prayatnazcetanavyApArastadanantarasambhUtatvaM tadarthaH, yatra yatra prayatnAnantarIyakatvaM tatra tatra pariNAmitvaM yathA ghaTAdirityudAharaNam, prayatnAnantarIyakazca zabda ityupanayaH, tasmAdayaM pariNAmItinigamanamiti sAdharmyaNa paJcAvayavaprayogaH, vaidhapeNa tu yo na pariNAmI sa na prayatnAnantarIyakaH, yathA vandhyAsutaH, ityudAharaNa eva vizeSo netarAvayaveSu vailakSaNyam / nanu kAryAdirUpANAM paJcAnAmapi hetUnAM svasvasAdhyena vyAptatvAdavirodhAcca vyApyAviruddhasvarUpatvameva, vyApyatvAbhAve ca teSAM sAdhakatvAnupapattestathA cAnenaiva sarveSAM teSAM gatArthatayA pRthagvibhAgo nocita iti cenna sAdhyanirUpitavyAptimattvamAtreNa vyApyasyAtrAvivakSaNAt kathaJcitsAdhyena tAdAtmyapariNAmamApannasya kAryAdivilakSaNasya hetusvarUpasya vivakSaNAt / asyaiva ca svabhAvopalabdhiriti nAmAntaram / prayatnAntarIyakatvaM hi sAdhyadharmasya pariNatimattvAdeH kathaJcidapRthagbhUtaM svarUpam / na caivaM svabhAvabhUtadharmasya vyApyasya hetutve hetonizcayetadabhinnasya sAdhyasyApi nizcayena siddhasAdhanatvApattirhetoranizcaye ca na tena sAdhyasiddhirajJAtasya jJApakatvAsambhavAditi vAcyam, anekasvabhAvasya zabdAdivastuno nizcite'pi prayatnAntarIyakatvAdau svabhAvabhUte sAdhanadharme pariNAmitvAdisAdhyadharmanizcayaniyamasyAbhAvAt, nizcitAnizcitAtmakatvaJcaikasya vastunazcitrAkA 2. pUrvottarAkAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNatizUnyatvarUpe sarvathA nityatve zabdasya prayatnAntarIyakatvAnupapatteH prayatnAnantarIyakatvaM pariNatimattvena vyAptaM vijJeyam //
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 tattvanyAyavibhAkare raikajJAnavanna virudhyate, tasmAnnizcite'pi hetudharme sAdhyadharmAnizcayena tatpratipattyarthamanumAnaM saphalameveti // pUrvakathita cha prakAravALA sAdhya avirUddha vidhi sAdhyasAdhaka vidhisvarUpa hetuonA udAharaNo kahe che. bhAvArtha "zabda pariNAmI che, kema ke-prayatnAnantariyaka che. A pramANe vyApyanAmaka vidhirUpa sAdhyasAdhaka hetu che." 91) - vivecana ! - vyApya avirUddha-kArya avirUddha-kAraNa avirUddha-pUrvacara avirUddha-uttaracara avirUddha ane sahacara avirUddha bhedo paikI vyApya vidhihetunuM dRSTAnta. 'zabda pariNAmI che'-AvI pratijJAmAM zabda dharmI che, (pakSa) sAdhyarUpa dharma pariNAma che. prayatnanAntariyakatva hetu che. prayatnanAntariyakatva eTale cetanavyApAra janyatva che. jyAM jyAM (pUrvanA AkAranA parihAra ane uttaranA AkAranI prApti-sthitirUpa pariNAmathI zUnya, sarvathA nitya zabdane jo mAnavAmAM Ave, to zabdamAM prayatnanAntariyakatvanI anupapatti che. ahIM prayatnanAntariyakatva pariNAmanI sAthe vyAptivALuM jANavuM.) prayatnanAntariSakatva che, tyAM tyAM pariNAma che. jema ke ghaTa Adi, ema udAharaNa jANavuM. prayatnanAntariyaka (7 antarA vinAmAva: cha avyayastha Tinopa svArthe= nAntarIya) zabda che, evo upanaya che. tethI (prayatnajanya hovAthI) A zabda pariNAmI che. A pramANe nigamana che, evo sAdharmsanI apekSAe paMca avayavarUpa prayoga che. vaidharmanI apekSAe to je pariNAmI nathI, te prayatnanAntariyaka nathI. jema ke-vaMdhyAputra. A pramANe udAharaNamAM ja vizeSatA che. bIjA avayavomAM vilakSaNatA nathI. zaMkA - kArya AdirUpa pAMceya hetuomAM potapotAnI sAdhyanI sAthe vyApti hovAthI ane avirodha hovAthI vyApyAvirUddha svarUpapaNuM ja che tathA vyApyatva(vyApti)nA abhAvamAM sAdhakapaNAnI anupapatti che. tathAca vyApyAvirUddha hetumAM zeSa pAMca hetuono samAveza thavAthI judo vibhAga ucita nathI ja ne ? = samAdhAna - sAdhyanirUpita vyApti mAtranI apekSAe ahIM vyApyanI vivakSA nathI, paraMtu kathaMcit sAdhyanI sAthe tAdAtmya pariNAmanI pAmela kArya AdithI vilakSaNa (anAtmaka) hetusvarUpI vyAkhanI vivakSA che. vaLI AnuM ja bIjuM nAma 'svabhAvopalabdhi' che. kharekhara, prayatnanAntariyakatva, pariNAma AdirUpa sAdhyadharmathI kathaMcid abhinna svarUpa che. zaMkA - A pramANe svabhAvabhUtadharma vyApyanA hetupaNAmAM hetuno nizcaya thaye chate, te tenAthI abhinna sAdhyano paNa nizcaya thavAthI, siddhasAdhanapaNAnI Apatti ane hetunA anizcayamAM te anizcaya hetuthI sAdhyanI siddhi nathI, kema ke-ajJAtamAM jJApakapaNAno asaMbhava ja che ne ? samAdhAna - anekasvabhAvI, zabda Adi vastumAM prayatnanAntariyakatva Adi svabhAvabhUta sAdhanadharma nizcita hovA chatAM pariNAma Adi sAdhyadharmanA nizcayanA niyamano abhAva che, kema ke-nizcita-anizcita AtmakapaNuM, eka vastumAM citra AkAravALA-eka jJAnanI mAphaka virUddha nathI. tethI nizcita paNa hetudharma hoye chate, sAdhyadharmano anizcaya hoI, te sAdhyadharmanA nizcayAtmaka jJAna mATe anumAna saphaLa ja che iti.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 dvitIyo bhAga / sUtra - 18-19, caturthaH kiraNe sAdhyAviruddhakAryasvarUpavidhihetuM nidarzayatiparvato vahnimAn dhUmAditi kAryAtmakaH // 18 // parvata iti / atra hi vahnaH kAryaM dhUmaH, sAdhyAviruddhazca, vahnisadbhAve eva dhUmasyotpatteH tadabhAve ca niyamena dhUmasya nivarttanAt nanu vahnayabhAve'pi dhUmo na nivartate gopAlaghaTikAdau vaDhyabhAve'pi dhUmasadbhAvapratIteriti cena dhUmasya hyAtmalAbho vahnau satyeva, tatkathaM gopAlaghaTikAdAvagnyabhAve dhUmasadbhAvAzaGkApi, na ca tarhi parvatAdAviva tatrApi dhUmo'gni gamayediti vAcyam, parvatAdidhUmAdasya vailakSaNyAt, vahnisamAnasamayasattAko hi parvatAdidhUmo bahalaH patAkAyamAnasvarUpo'nubhUyate, na ca gopAlaghaTikAdidhUmastatheti // sAdhyathI avirUddha kAryasvarUpa vidhihetune darzAve che. bhAvArtha - "parvata manivAmoche, ma -dhUma cha. mA prabhArI DAyaspa35 hetu che." (2) vivecana - kharekhara, ahIM vahnirUpa kAraNanuM kArya dhUma che ane sAdhyanI sAthe avirUddha che, kema kevati(kAraNa)no sadbhAvamAM ja dhUmanI utpatti che ane te vaddhinA abhAvamAM niyamathI dhUmano abhAva che. zaMkA - vahninA abhAvamAM paNa dhUma aTakato nathI. gopAlanI ghaDI AdimAM vahninA abhAvamAM paNa dhUmanA sadbhAvanI pratIti che ja ne? samAdhAna - kharekhara, jo dhUmano AtmalAbha vahni hoya chate ja che, to kevI rIte gopAlanI ghaDI AdimAM, agninA abhAvamAM dhUmanA sadbhAvanI AzaMkA paNa hoya ! zaMkA - to pachI parvata AdimAM jema, tema tyAM paNa dhUma agnino gameka thaze ja ne? samAdhAna - parvata AdimAM rahela dhUma karatAM nAnI vilakSaNatA che, mATe tyAM rahela dhUma agnino gamaka nahIM thAya. kharekhara, vahninA samAna samayamAM sattAvALo, parvata Adino dhUma bahala-dhanapatAkA jevA svarUpavALo anubhavAto che, tevI rItano gopAlanI ghaDI Adino dhUma nathI. sAdhyAviruddhakAraNarUpavidhihetuM dRSTAntayatibhaviSyati vRSTivilakSaNameghopalambhAditi kAraNAtmakaH // 19 // bhaviSyatIti / vilakSaNapadena sAtizayonnatatvAdidharmopetatvaM vivakSitaM tasyaiva vRSTikAraNatvAt / nanu kAraNaM na kAryasya gamakaM, tena sahAvinAbhAvAbhAvAta, pratibandhakena vinAzena vA kAryAbhAvAt, avazyaM kAraNAni kAryavantItyaniyamAt / navA kAraNavizeSasya gamakatvaM, vizeSasya nizcetumazakyatvAt, pracaNDAnAmapi taDitvatAM varSamakRtvaivoparamadarzanAditi 1. nApyantimakAraNasya vyAptatvaM, tathA sati vyAptismaraNakAla eva kAryasya pratyakSatayA'numAnavaikalyaM syAdityapi bodhyam //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare 174 cenmaivam, AsvAdyamAnaphalaniSTharasena tajjanikAM sAmagrImanumAya tayA rUpAnumAnasya saugatena tvayA'pyabhyupagamAt / prAktano hi rUpakSaNaH sajAtIyaM rUpakSaNAntaralakSaNaM kAryaM karotItyevaM rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiJcitkAraNaM liGgatayA, prAktanasya rUpakSaNasya sajAtIyarUpakSaNAntarAvyabhicArAt / anyathA rasasamAnakAlabhAvino rUpasya pratipattyanupapatteH / kAraNatvamapi nAnukUlatvamAnaM kintu kAryAvinAbhAvitvena nizcitaM viziSTameva, yatra hi sAmarthyApratibandhaH kAraNAntarAvaikalyaJca nizcIyate tasyaiva hetutvamanyathA tRptyAdyarthaM bhojanAdAvapyapravRttenikhilavyavahArocchedaH prasajyeteti // , sAdhyathI avirUddha kAraNarUpa vidhihetune daSTAntarUpe darzAve che. bhAvArtha - "vRSTi thaze," kema ke vilakSaNa meghano upalaMbha che. A pramANe kAraNa Atmaka hetu che." vivecana - vilakSaNapadathI atizayavALA unnatatva Adi dharmathI sahitapaNuM vivakSita che, kAraNa ke te ja vRSTinuM kAraNa che. zaMkA - kAraNa kAryanuM namaka nathI, kema ke-kAryanI sAthe avinAbhAvano abhAva che. pratibaMdhakathI ke vinAza kAryano abhAva che. avazya "kAraNo kAryavALA che' evo niyama nathI. athavA kAraNavizeSamAM gamakapaNuM nathI, kema ke-vizeSano nizcaya azakya che. pracaMDa vijaLIvALA megho paNa varasAda karyA sivAya aTakatA dekhAya che ne ? [vaLI aMtima kAraNamAM vyAptapaNe (vyApti) nathI. Ama thaye chate bAptismaraNakALamAM ja kArya, pratyakSa mAnavAmAM anumAnanI vikalatA (abhAva) thAya, ema paNa jANavuM.] samAdhAna - cakhAtA phaLamAM rahela rasavaDe te phaLanI janasAmagrInuM anumAna karIne, te sAmagrIdvArA rUpanuM anumAna, he saugata ! te paNa mAnela che ne ? kAraNa ke-pUrvano rU5kSaNa, samAnajAtIyarUpa kSaNAntararUpI kAryane kare che. A pramANe rUpanA anumAnane icchanArAone hetupaNAe kiMcit kAraNa ISTa ja che, kema ke-pUrvanA rUpaSaNamAM sajAtIyarUpa kSaNAntarano avyabhicAra-niyama-vyApti che.. pUrvanA rUpaSaNamAM sajAtIyarUpa kSaNAntaranI vyApti jo na mAnavAmAM Ave, to rasanA samAnakALamAM thanAra (rahenAra) rUpanI pratipattinI upapatti thaI zake nahIM. (ahIM viziSTa kAraNane ja gamakarUpe mAnela che ane viziSTatA eTale samarthatA tathA te vikalatA ke pratibaMdhathI meLavAtI nathI, ane sAmarthya jayAM pratibaMdhakathI pratibaddha nathI, tevuM kAraNa liMga tarIke gaNAya che tathA teno nizcaya nipuNa pramAtAomAM ja saMbhave che. 1. tathA ca viziSTaM kAraNameva liGgam, viziSTatA ca samarthataiva, sA ca vaikalyena pratibandhena vA na prApyate yAdRzaJca sAmarthya yatra na pratibaddhaM tAdRzaM kAraNaM liGgaM bhavitumarhati, tannizcayazca nipuNAnAM pramAtRNAM sambhavatyeva, yatra kAryasya vyabhicArastatrApi na kAraNasya doSaH kintu pramAtRdoSa eva, anyathA sakalavyavahAravilopaprasaGgaH syAditi bhAvaH //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 20, caturtha: kiraNe 175 jyAM kAryamAM vyabhicAra (kAryAbhAva) che, tyAM paNa kAraNano doSa nathI paraMtu pramAtAno doSa che. anyathA sakaLa vyavahAravilopano prasaMga thAya !) kAraNatA, anukULatA mAtra gaNAtI nathI paraMtu kAryanI sAthai avinAbhAva hoI nizcita, viziSTa 4 arazatA gAya che : dvArA }-bhyAM (The DAraeAmAM) sAmarthyanI apratibaMdha=vRSTirUpI kAryanA jananuM sAmarthya, koI eka pratikULa-prabaLa vAyunA abhiSAta AdirUpa pratibaMdhakathI pratibaMdha-rUkAvaTanuM abhAvavALuM ane kAraNAntaronuM avaikalya-sAkalyavRSTinuM kAraNabhUta anukULa vAyu AdinuM astitva nizcita thAya che. te ja kAraNanuM (vRSTi AdinA kAraNabhUta tevA mevizeSa AdinuM ja) hetupaNuM-gamakapaNuM che. (vRSTi Adi kAryanuM anumApakapaNuM che.) anyathA=samartha-sakaLarUpa viziSTanuM jo kAraNapaNuM na mAno, to tRpti Adi mATe bhojana AdimAM paNa pravRtti nahIM thavAthI samasta vyavahAranA ucchedano prasaMga Ave ! pUrvacaraM sAdhyAviruddhaM vidhihetumAdarzayati udeSyati zakaTaM kRttikodayAditi pUrvacaraH // 20 // udeSyatIti / kRttikodayAnantaraM muhUrttAnte'vazyaM zakaTodayo jAyata iti pUrvacaraH kRttikodayazzakaTodayaM gamayatIti bhAvaH / nanu kRttikodayasya zakaTodayapUrva bhAvitvenAyaM kAraNAviruddhavidhihetureva na tataH pRthagbhUta iti cenna, pUrvabhAvitvamAtrasya kAraNatvAprayojarkatvAt kintu kAryasvarUpaprAptau hetUnAmeva pUrvavarttinAmanvayavyatirekataH kAraNatvAvadhAraNAt, na hyatra kRttikodayAcchakaTodayasya svarUpaprAptirasti, avyavahitataduttaraM tadudayAbhAvAt kAlavizeSApekSayA tasmAttadudayatve'bhyupagamyamAne cAzvinyudayAdInAmapi hetutAprasaGgAt / tataH kRttikodayaH pUrvacara eva na kAraNamiti tannidarzanaM yuktameva, tathA ca prayogaH, yasmAdanantaraM yannAsti na tasya tenotpattiH, yathA bhaviSyacchaGkhacakravarttikAle'sato rAvaNAdeH, nAsti ca zakaTodayAdyanantaraM kRttikodayAdikam / na caivaM vyavahitayoH kAryakAraNabhAvAbhAve jAgratsaMvedanasuptotthitabhAvisaMvedanayoH maraNAriSTayoH kAryakAraNabhAvo na syAditi vAcyam, iSTApatteH vyavahitatvena tayorvyApAraparAGmukhatvAt, anyavyatirekAbhyAM vyApArasApekSayoreva kAryakAraNabhAvAvadhAraNAt, dRSTaJca vyApAraviziSTasyaiva ghaTaM prati kulAlasya kAraNatvaM, na cAtra vyApAraparikalpanaM yuktamatiprasaGgAt paramparayA vyavahitAnAmanyeSAM kAraNatvaprasaGgAt / tasmAccharIranirvarttakAdRSTAdikAraNakalApAdariSTakaratalarekhAdayo niSpannA bhAvino maraNAderanu 1. ghaTaM prati kAlAkAzadigAdInAM kulAlapitRpitAmahAdInAmapi pUrvavRttitayA kAraNatvaprasaGgaH / avyavahitottaratvapraveze kRttikodayasya kAraNatvavarNanamanucitaM bhavet muhUrttAdikAlavizeSaniveze smRtiM pratyanubhavasya kAraNatvaM na syAt bharaNyudayasyApi kAraNatvaprApteriti bhAvaH //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 tattvanyAyavibhAkare mApakA iti pratipattavyam / jAgraddazAjJAnaM tu na suptotthitajJAnasya hetuH, jJAnAdabhinnasyAtmanaH kAlatrayasthAyitvAtsarvathA caitanyavicchedasya kadApyasambhavAditi // have sAdhyAvirUddha pUrvacanAmaka vidhihetune batAve che. bhAvArtha - "zakaTa-rohiNI nakSatra udaya pAmaze, kemake-kRttikA nakSatrano udaya thayelo che. Ama pUrvIra' samajavo. (4) vivecana- kRttikA nakSatranA udaya bAda muhUrtanA aMtamAM avazya rohiNI nakSatrano udaya thAya che, mATe pUrvacara kRttikAno udaya rohiNInA udayano gamana thAya che. zaMkA - kRttikAno udaya rohiNInA udayanI pUrve thanAra hoI, A pUrvacanAmaka hetu kAraNa avirUddha vidhihetu ja jo thayo kahevAya, to tenAthI judo kevI rIte? samAdhAna - mAtra pUrvabhAvitvarUpa kAraNatA aprayojaka che. [je pUrvavRttine kAraNa mAnavAmAM Ave, to ghaTa pratye kALa-AkAza-dizA vageremAM kuMbhAranA pitA-dAdA vageremAM paNa pUrvavRttinA hisAbe kAraNatAnI Apatti Ave ! avyavahita uttaratAno praveza karavAmAM kRttikAnA udayamAM kAraNatAnuM varNana anucita thaze, muhUrta Adi kALavizeSanA nivezamAM smRti pratye anubhavanuM kAraNa paNuM nahIM thAya ! eTaluM ja nahIM paNa bharaNInA udayamAM paNa kAraNatAnI prApti thaze ! evo bhAva che.] paraMtu kAryasvarUpanI prAptimAM pUrvavartI hetuomAM ja anvaya ane vyatirekathI kAraNatAno nizcaya thAya che. kharekhara ! ahIM kRttikAnA udayathI rohiNInA udayanI svarUpanI prApti nathI, kema ke-avyavahita tenA pachI tenA udayano abhAva che. jo kALavizeSanI apekSAthI tenAthI tenA udayapaNAne svIkAravAmAM Ave, to azvinI udaya AdimAM paNa hetutAno prasaMga che. tethI kRttikAno udaya pUrvacara ja che-kAraNa nathI, mATe tenuM daSTAnta vyAjabI che. tevI ja rIte prayoga che ke jenA pachI tarata ja nathI, tenAthI tenI utpatti nathI, jema ke bhaviSyamAM thanAra zaMkhacakravartInA kALamAM rAvaNa Adi nathI. (asatu che.) tevI ja rIte zabdanA udaya AdinA anaMtara kRttikA udaya Adi nathI, mATe kAraNa nathI. (Anantariyatvano abhAva che.) zaMkA - A pramANe vyavahita kArya-kAraNamAM kArya-kAraNabhAvano abhAva mAnavAmAM jAgatAnuM saMvedana tathA pahelAM sutelAmAM ane pachI uThelAmAM thanAra saMvedanamAM, temaja bhaviSyanA maraNa pratye Adhunika dhruvanuM adarzana AdirUpa ariSTa aniSTasUcaka utpAta vagere maraNacihna)mAM kArya-kAraNabhAva nahi ja thAya ne? samAdhAna - A Apatti ISTApattirUpa che, kema ke-uparokta baMne vyavaDitomAM vyavahitapaNuM hoI vyApAranI parAThukhatA (rahitatA) che. vaLI anvaya ane vyatirekadvArA vyApArasApekSa (apekSAvALA) kAryakAraNamAM ja kArya-kAraNabhAvano nizcaya che. temaja joyeluM che ke-ghaTa pratye vyApAraviziSTa ja kuMbhAranuM kAraNapaNuM che. 0 vaLI ahIM vyavaDitomAM vyApAranI kalpanA vyAjabI nathI, kema ke-atiprasaMga che-paraMparAthI vyavahita anyomAM kAraNatAno prasaMga che.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 dvitIyo bhAga / sUtra - 21-22, caturthaH kiraNe ___0 tathA zarI2al (-54) Al635 124- samudAyathI, ariSTa (aniSTa mAvisU45) hAthamAM rahela rekhA vagere, bhAvi maraNa AdinA anumApaka-jJApakarUpe siddha che, ema mAnavuM joIe. 0 tathA jAgRtadazAnuM jJAna to sutelAnA ane pachI uThelAnA jJAnamAM hetu nathI, kema ke-jJAnathI abhinna AtmA traNeya kALamAM sthAyI hoI, sarvathA caitanyano vicchedano kadI paNa saMbhava nathI. sAdhyAviruddhamuttaracaraM vidhihetumAhauditA citrA svAtyudayAdityuttaracaraH // 21 // uditeti / svAtyudayo hi citrodayasyottaracaraH tatastaM gamayati, uttaracarasya tatkAyetvAbhAvena kAryAviruddhanAgatArthatvAtpRthaguktiH, nizcitavyAptimattvAccAnayooNpyajJApakabhAva iti bhAvaH / nakSatrANAM pUrvottaracaratve nibandhanaJca nAnAprakAraH sakalaprANisandohasambandhI sukhaduHkhasambandhyadRSTavizeSastathAsvabhAva eva vA // sAdhyAvirUddha uttaracararUpa vidhihetunuM kathana. bhAvArtha - "yitrA nakSatra 300 gayej cha, 34 3-svAti nakSatrano yacha. mema uttara52 samo ." vivecana - kharekhara, svAtinakSatrano udaya citrA nakSatranA udaya pachI thanAro hoI uttaracara che, mATe svAtino udaya bhUtakAlIna citrAnA udayano gamaka thAya che. uttaracara hetumAM pUrvacara hetunA kAryapaNAno abhAva hovAthI kAryAvirUddha hetumAM aMtarbhAva nahIM thato hovAthI, kAyavirUddha hetuthI uttaracara hetu judo 38 . (vyavadhAna ! maha samaxj.) 0 vaLI nizcita vyAptinA kAraNe A pUrvacara ane uttaracara baMne hetuomAM jJApya-jJApakabhAva jANavo. 0 tathA nakSatromAM pUrva-uttara caratvamAM (gamanamAM) nAnA prakAravALo, samasta prANInA samudAya saMdhI, suma-duH5. saMbaMdhI, maSTa(bha-mAya) vizeSa che athavA tava prA2no svamA 4 // 29 // . atha SaSThaM sAdhyAviruddhaM sahacaraM vidhihetuM darzayatirUpavAn rasAditi sahacara itImAnyaviruddhavidhihetorudAharaNAni // 22 // rUpavAniti / raso hi niyamena rUpasahacarito'tastadabhAve'nupapadyamAnastadgamayatItibhAvaH, eteSUdAharaNeSu bhAvarUpAneva pariNAmAdIn prayatnAnantarIyakatvAdayo hetavo bhAvarUpA aviruddhA eva sAdhayantIti vidhisAdhakavidhirUpAH sAdhyAviruddhopalabdhaya ityaparanAmAna ityAzayenAhetImAnIti / atra rUparasayostulyakAlabhAvitvena savyetaragoviSANayoriva na kAryakAraNabhAvaH
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tattvanyAyavibhAkare parasparaparihAreNAvasthAnAnna tayostAdAtmyaM, tasmAtpUrvokteSu paJcavidheSu hetuSu nAsya samAvezassambhavatIti pRthaguktiH, evamaviruddhakAryakAryAdeH kAraNakAraNAdeH pUrvapUrvacarAderuttarottaracarAdezca kAryakAraNapUrvacarottaracarabhedaireva saGgrahAnnAdhikyazaGkA kAryeti // chaThThA sAdhyAvirUddha sahacaranAmaka vidhihetunuM varNana. bhAvArtha - "A rUpavALo che, kema ke-rasa che. Ama sahacarahetu jANavo. A cha avirUddha vidhihetunA udAharaNo che." (6). vivecana - kharekhara, rasa, niyama rUpano sahacArI che. ethI rUpanA abhAvamAM nahIM upapana ke utpanna thato (asaMbhava sthitivALo) rasa, rUpano gamaka thAya che. 0 A udAharaNomAM bhAvarUpa ja pariNAma Adino, prayatna AtaMtariyatna Adi hetuo bhAvarUpa avirUddha ja siddha kare che, mATe vidhisAdhaka, vidhirUpa sAdhya avirUddha upalabdhirUpa bIjA nAmavALA hoya che. 0 DAbA-jamaNA gAyanA be ziMgaDAnI mAphaka samAnakALamAM thanAra rUpa ane rasamAM kArya-kAraNabhAva nathI, kema ke-pUrva-aparabhAva nathI. 0 paraspara svabhAva(svarUpa)nA parityAgapUrvaka avasthAna (eka sthAnamAM sthiti) hoI rUpa-rasa eka banatAM nathI arthAt rUpasvabhAvI rasa thato nathI ke rasasvabhAvI rUpa banatuM nathI. tethI pUrvakathita pAMca prakAranA hetuomAM A sahacaranAmaka hetuno samAveza saMbhavato nathI, mATe juduM kathana che. A pramANe avirUddha kArya kArya Adi, kAraNa kAraNa Adi, pUrva pUrvacara Adi, uttara uttaracara Adino kArya-kAraNapUrvacara-uttaracara bhedothI ja saMgraha thato hoI adhikatAnI zaMkA karavI nahIM. atha vidhiheturvidhisAdhaka eveti niyamapratiSedhAya pratiSedhasAdhakatvamupavarNayituM prathama tatprabhedAnAha viruddhavidhihetuH pratiSedhasAdhakaH pratiSedhyasvabhAvaviruddhatavyApyAdi bhedena sptpravara: | 23 . viruddhavidhiheturiti / pratiSedhyena viruddho vidhiheturityarthaH, asya vibhAgaprakAramAha pratiSedhyasvabhAvaviruddheti, ayameko bhedaH, tadvyApyeti, pratiSedhyaviruddhavyApyetyarthaH, AdinA kAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarANAM grahaNam tathA ca pratiSedhyasvabhAvaviruddhaviruddhavyApyaviruddhakAryaviruddhakAraNaviruddhapUrvacaraviruddhottaracaraviruddhasahacarabhedena saptavidha iti phalitArthaH // have vidhisAdhaka vidhiheturUpa ja hetuo che. AvA niyamanA niSedha mATe pratiSedhasAdhakapaNAnA varNana mATe pahelAM tenA prabhedone kahe che.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 23-24, caturthaH kiraNe 179 bhAvArtha - virUddha vidhihetubhUta pratiSedhasAdhaka pratiSedhyasvabhAva virUddha, pratiSedhyasvabhAva vyApya mAhinA methI sAta rano cha." vivecana - pratiSedhyanI sAthe virUddha vidhihetunA vibhAganA prakArane kahe che. (1) prativadhyasvabhAva vi3 vipitu, ma paDedo me che. (2) pratiSedhyavi3ddha vyApya tathA (3) AdithI kArya-kAraNa-pUrvacara-uttaracara-sahacaronuM grahaNa che. arthAt pratiSedhyasvabhAna 1-virUddha, 2-virUddha vyApya, 3-virUddha kArya, 4-virUddha kAraNa, pa-virUddha pUrvacara, 6-virUddha uttaracara ane 7-virUddha sahacaranA bhedathI sAta prakArano niSedhasAdhaka virUddha upalabdhanAmaka vidhihetu che. atha pratiSedhyasvabhAvaviruddhopalambharUpaM vidhihetuM nidarzayati nAstyeva sarvathaikAnto'nekAntopalambhAditi pratiSedhyasya yassvabhAvassarvathaikAntatvaM tena sAkSAdviruddho vidhihetuH // 24 // __nAstyeveti / sarvathaikAnto'tra pratiSedhyastasya svabhAvena sarvathaikAntatvena sAkSAdviruddhasya kathaJcitsadasadAdyAtmakatvasvarUpasyAnekAntasyopalambho vidhyAtmako heturityAzayenAha pratiSedhyasyeti / atropalambhapadopAdAnAnniSedhamAtrasyAnupalambhAdeva siddherbhedo'yamanupalabdhAvevAntarbhAvya iti matamapAstam, na coSNazItasparzayoriva sarvathaikAntAnekAntayovirodhasya prathamamanupalabdhyA pratipadyamAnatvena tanmUlakasyAsya hetoranupalabdhirUpatvamevayuktamiti vAcyaM yanmUlaM yattasya tadrUpatve'numAnasyApi pratyakSatvaprasaGgAt, parvatAdau hi dhUme pratyakSeNAvagate pazcAttena vahnayanumAnaM bhavatyataH pratyakSamUlatvAdanumAnamapi pratyakSaM syAditi / / (1) have pratiSedhyasvabhAvavirUddha upalaMbharUpa vidhihetunuM nidarzana bhAvArtha - " 3-sarvathA menta nathI 4, 343-anantanI Garu cha. bha. pramANe pratiSedhyano je svabhAva sarvathA ekAntapaNuM che, tenI sAthe sAkSAt virUddha vidhihetu che." vivecana - ahIM sarvathA ekAnta pratiSedhano viSaya che. tenA svabhAvarUpa sarvathA ekAntapaNAnI sAthe sAkSAt virUddha-kathaMcit sat-asat Adi AtmahatvasvarUpI anekAntano upalaMbha, e vidhiAtmaka hetu cha. mevA bhAzayathI 3 cha -'pratiSedhyasya' iti / ma G5mapahana thI 'niSedha mAtrAno anupalaMbhathI ja siddhi thatI hovAthI, A bhedano aMtarbhAva anupalabdhimAM karavo joIe--AvA matanuM khaMDana thAya che. 1. na ca svabhAvaviruddhopalabdhiriyaM pRthaG na vAcyA, svabhAvAnupalabdhAvantarbhAvasambhavAt, niSedhamAtrasyAnupalambhagamyatvAditi vAcyam, atrAnupalabdherazravaNAt, na cAnupalambhamUlatvAdanupalabdhirUpatvaM, prathama sarvathaikAntAnekAntayorazItoSNasparzayoriva virodhaM svabhAvAnupalabdhyA nizcityaivAnumAnasyAsya pravRtteriti vAcyam, anumAnasyApi pratyakSatvApatteH pratyakSato vahnidhUmayossAhacaryaM dRSTvA dhUmenAnumAnapravRtteriti //
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyavibhA zaMkA / - uSNa ane zItasparzanI jema sarvathA ekAnta ane anekAntanA virodhanI pahelAM anupalabdhinA baLathI pratipatti hovAthI, te anupalabdhirUpa mULavALo A hetu anupalabdhirUpa kema nahIM ? 180 samAdhAna - je mULavALuM je (kArya) che, tene (te kAryane) te mULarUpa mAnavAmAM, anumAnamAM paNa pratyakSapaNAno prasaMga che; kema ke-kharekhara, parvata AdimAM dhUmanuM pratyakSarUpa jJAna karyA pachIthI, te dhUmapratyakSa jJAna mULathI vahninuM anumAna thAya che. mATe pratyakSamUlaka, anumAna paNa pratyakSa thaze ja ne ? mATe anupalabdhimUlaka A hetu vidhihetu che. pratiSedhyaviruddhavyApyaM vidhihetuM nidarzayati nAsya navatattva nizcayastatsaMzayAditi pratiSedhyasya navatattvanizcayasya viruddhenaanivena vyApyaH // 25 // nAsyeti / navatattvanizcayo'tra pratiSedhyastadviruddhAnizcayatvavyApyatvAttatsaMzayasya viruddhavyApyatvamityAha pratiSedhyasyeti / anizcayo hyanadhyavasAyAdau saMdehamantareNApi varttate, saMdehastu nAnizcayamantareNa kadApi sambhavatItyanizcayasaMzayayorvyApyavyApakabhAvo'vaseyaH // 1 (2) pratiSedhyavirUddha vyApya vidhihetunuM nidarzana bhAvArtha - "A jIvamAM navatattvono nizcaya nathI, kema ke-te tattvono saMzaya che. Ama pratiSedhyarUpa navatattva nizcayanI sAthe virUddha anizcayanI sAthe vyApya vidhihetu che." vivecana - ahIM navatattvono nizcaya pratiSedhano viSaya che. te pratiSedhya virUddha anizcayatvanI sAthe vyApya hovAthI tat saMzayarUpa hetumAM virUddha vyApyatva che. mATe kahe che ke-'pratiSadhyakSya' kRti / kharekhara, anizcaya, anadhyavasAya AdimAM saMdeha sivAya paNa varte che. saMdeha to anizcaya sivAya kadI paNa saMbhavato nathI, mATe anizcaya ane saMzayamAM vyApyavyApakabhAva jANavo. pratiSedhyaviruddhakAryasya vidhihetordRSTAntamAha nAstyatra zItaM dhUmAditi pratiSedhyazItaviruddhavahnikAryarUpaH // 26 // nAstyatreti / atra pratiSedhyazzItasparzastadviruddho vahnistatkAryatvAddhUmasya viruddhakAryatvamityabhiprAyeNAha pratiSedhyeti // (3) pratiSaghnavirUddha kAryarUpa vidhihetunuM dRSTAnta bhAvArtha - "ahIM zIta nathI, kema ke-dhUma che. AvI rIte pratiSedhya zItavirUddha vahni kAryarUpa vidhihetu che." vivecana - ahIM niSedhano viSaya zItasparza che, tenAthI virUddha vahni che ane tenuM kArya hovAthI dhUmamAM virUddha kAryapaNuM che. AvA abhiprAyathI kahe che ke-'pratiodhya' iti.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 25-26-27-28, caturthaH kiraNe pratiSedhyaviruddhakAraNaM liGgaM vidhyAtmakamAhana devadatte sukhamasti hRdayazalyAditi pratiSedhyasukhaviruddhaduHkhakAraNarUpaH // 27 // neti / sukhaM hyatra pratiSedhyaM tadviruddhaM duHkhaM tatkAraNaJca hRdayazalyamiti pratiSedhyaviruddhakAraNaM liGgamidamityAha pratiSedhyeti // (4) pratiSedhyavirUddha kAraNarUpa vidhihetunuM kathana bhAvArtha - "devadattamAM sukha nathI, kema ke-hRdayamAM zalya che. AvI rIte pratiSedhya sukhavirUddha duHkha // 29 // 35 vipitu cha." - vivecana - kharekhara, ahIM sukha pratiSedhano viSaya che. te sukhathI virUddha duHkha che ane te duHkhanuM kAraNa 6dhyana zasya cha. ma pratiSedhya vi3 ||29||bhuut // hetu cha. mATe 4 cha :-'pratiSedhye'ti / pratiSedhyaviruddhapUrvacaraviruddhottaracaraviruddhasahacarAnAha muhUrtAnte nodeSyati zakaTaM revatyudayAditi pratiSedhyazakaTodayaviruddhAvinyudayapUrvacaraH / muhUrtAtprAGnodagAdbharaNiH puSyodayAditi pratiSedhyabharaNyudayaviruddhapunarvasUdayottaracaraH / nAstyasya mithyAjJAnaM samyagdarzanAditi pratiSedhyamithyAjJAnaviruddhasamyagjJAnasahacara iti // 28 // muhUrtAnta iti / atra hi pratiSedhyazzakaTodayastadviruddho'zvinyudayastatpUrvacaro revatyudaya iti viruddhapUrvacaro'yaM heturityAha pratiSedhyeti / viruddhottaracarahetumAha muhUrtAditi / spaSTam / viruddhasahacaramAha nAstyasyeti, spaSTam / ete hetavassAkSAtpratiSedhyaviruddhatvamAzrityAbhihitAH paramparayA viruddhatvamAzritya tvanekaprakArA bhavantIti te vistarabhiyA noktAH / iti samApto vidhihetuprapaJcaH // (pa-6-7) pratiSedhyavirUddha pUrvacaravirUddha, uttaracaravirUddha ane sahacaravirUddhanuM kathana bhAvArtha - "muhUrtanA aMtamAM rohiNIno udaya thaze nahIM, kema ke-revatIno udaya che. A pramANe pratiSedhya rohiNInA udayathI azvinInA udayathI pUrvara revatIno udaya che." "muhUrtathI pahelAM bharaNI ugela nathI, kema ke-puSyano udaya che. A pramANe pratiSedhya bharaNInA udayathI virUddha punarvasunA udayathI uttaracara puSyano udagaya che. A AtmAmAM mithyAjJAna nathI, kema ke-samyagdarzana che. A pramANe pratiSedha mithyAjJAna virUddha samyajJAne sahacara samyagdarzana che." vivecana - kharekhara, ahIM pratiSedhya rohiNIno udaya che. tenAthI virUddha azvinIno udaya che. tenAthI pUrvacara revatIno udaya che. Ama virUddha pUrvacara, A hetu che. virUddha uttaracara hetuno artha spaSTa che. virUddha sahacarano spaSTa artha che. A hetuo sAkSAt pratiSedhya virUddhatAne AzrI kahelA che. paraMparAthI virUddhatAnI
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 * tattvanyAyavibhAkare apekSAe to aneka prakAravALA hetuo thAya che, mATe vistAranA bhayathI te kahelA nathI. A pramANe vidhihetuno prapaMca samApta thAya che. atha pratiSedhyAviruddhavastuno'nupalabdhirUpasya pratiSedhaheto:dAnAcaSTe aviruddhaniSedhAtmako hetuH pratiSedhasAdhane svabhAvavyApakakAryakAraNapUrvacarottara carasahacarabhedena saptadhA // 29 // aviruddheti / ayaM hetuH pratiSedhasAdhakaH pratiSedhyArthAviruddhapadArthAnupalambharUpatvAt / svabhAveti, svabhAvAnupalabdhivyApakAnupalabdhikAryAnupalabdhikAraNAnupalabdhipUrvacarAnupalabdhyuttara carAnupalabdhisahacarAnupalabdhibhedena saptaprakAra iti bhAvaH // have pratiSedhyanI sAthe avirUddha vastunI anupalabdhirUpa pratiSedhahetunA bhedanuM nirUpaNa bhAvArtha - "avi3ddha niSe535 hetu, pratiSedhanA sApanamA svbhaav-vyaa54-14-51295-puurvyruttaracara-sahacaranA bhedathI sAta prakArano che." - vivecana - A hetu pratiSedhasAdhaka che, kema ke-pratiSedhya arthanI sAthe avirUddha padArthanI anupalabdhi35 cha. (1) svabhAvAnupalabdhi, (2) vyA5nupalabdhi, (3) AAnupalabdhi, (4) 5||29||nupaavy, (5) pUrvayAnu58vya, (6) uttarayarAnupAya bhane (7) sadhyanupalAyanA sAta prakArano pratiSedha hetu che. pratiSedhyapadArthapratiSedhajJApakaM svabhAvAnupalabdhirUpaM pratiSedhahetuM nidarzayati bhUtale'tra kumbho nAsti dRzyatve sati tatsvabhAvAnupalambhAdityaviruddhasvabhAvAnupalabdhirUpo niSedhAtmako hetuH // 30 // __ bhUtala iti / bhUtale dRzyasya kumbhasvabhAvasyAnupalambhAtkumbhapratiSedhassiddhyatIti bhAvaH / pizAcAdibhirvyabhicAravAraNAya tatsvarUpe dRzyatvavizeSaNamupAttaM, pizAcAdInAM svabhAvo hi na jAtuciTThazyaH tasmAtte na nAstitvenAvagantuM zakyA iti bhAvaH / nanu yo yatra nAsti sa kathaM dRzyo yadi punadRzyastarhi kathaM tasya nAstitvamiti cenna niSedhyasya sarvatrAropaviSayatvAt, etadrUpaM hyAropya niSidhyate, yadyatra kumbhaH syAttaryupalabhyeta nopalabhyate'to nAstIti, na cAdRzyasyApi pizAcAdedRzyarUpatayA''ropya pratiSedhaH kimiti kartuM na zakya iti vAcyam, tasyAropAyogyatvAt, tadyogyasyaivAropAt, yasya sattve niyamenopalambhassa evAropayogyo na pizAcAdiH, sattve'pi tasya niyamenopalambhAbhAvAt, upalambhakAraNasAkalyavato ghaTAdestu niyamenopalambhayogyatvaM gamyate upalambhakAraNasAkalya
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 29-30, caturthaH kiraNe 183 nizcayazca ghaTasyaikajJAnasaMsargiNi pradezAdAvupalabhyamAnatvAt ghaTapradezayorupalambhakAraNasya tulyatvAt / yaddezavRttitvena yasya kalpanA sa eva tenaikajJAnasaMsargI na dezAntarasthaH, ekendriyagrAhyaM hi locanAdipraNidhAnAbhimukhavastudvayamanonyApekSamekajJAnasaMsargItyucyate tayohi vidyamAnayoHkaniyatAbhAvapratipattiryogyatAyA dvayorapyaviziSTatvAt / evaJca kalpitasyaikajJAnasaMsargitve siddhe ekajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhe yogyatayA sambhAvitasya ghaTasya dRzyasyAnuparlambhassiddhyati // pratiSedhya padArthanA pratiSedhazApaka svabhAvanupalabdhirUpa pratiSedhahetunuM nidarzana bhAvArtha- "ahIM bhUtalamAM ghaDo nathI, kema ke-dazya hovA chatAM tenA svabhAvano anupalaMbha che. Ama avirUddha svabhAvanI anupalabdhirUpa niSedhahetu che." vivecana - bhUtalamAM pratyakSa viSayabhUta kuMbhasvabhAvanI anupalabdhi hovAthI kuMbhano pratiSedha siddha thAya che. ghaTaviSayaka cAkSuSa pratyakSajanaka ghaTa-ghaTavyApya anya Aloka Adi hoye chate pratyakSa yogyatA prApta ghaTa, teno svabhAva pRthubudana Adi AkAra viziSTa ghaTasvarUpa che teno anupalaMbha-viSayapaNAe tenI upalabdhino abhAva che. 0 pizAca AdimAM vyabhicAranA vAraNa mATe tenA svarUpamAM dazyatvarUpa vizeSaNa grahaNa karela che. kharekhara, pizAca Adino svabhAva kadAcit dazya nathI, tethI nAstipaNAe te pizAco jANI zakAtA nathI. zaMkA- je jyAM nathI, te kevI rIte dazya? vaLI jo dazya che, to kevI rIte tenuM nAstitva? samAdhAna - sarvatra niSedhya AropaviSaya hoya che. kharekhara, A ghaTanuM rUpa Aropita karIne niSedhAya che. jo ahIM ghaDo hoya, to te dekhAvo joIe paNa ghaDo ahIM dekhAto nathI mATe nathI. adarzana prayukta ghaTanI asattA che. zaMkA - adazya paNa pizAca Adino dazyarUpapaNAe Aropa karIne, pratiSedha A pramANe kema karI zakA nathI? samAdhAna - te adazya pizAca AdimAM AropanI ayogyatA hoI, te Aropa yogyamAM ja Aropa thAya che. jenI sattAmAM niyamathI upalabdhi, (sAkSAt darzana) che, te ja Aropa yogya che, pizAca Adi nahIM; kema ke tenI sattA hovA chatAM niyamathI upalabdhi nathI. upalaMbha(pratyakSa)nA sakaLa kAraNavALA ghaTa AdimAM to niyamathI upalaMbhanI yogyatA gamya thAya che ane upalaMbhanA sakaLa kAraNono nizcaya eka jJAnanA saMsargavALA pradeza AdimAM ghaTanI upalabdhi hoI, ghaTa ane pradezamAM upalaMbhakAraNanI tulyatA che. je dezavRttipaNAe jenI kalpanA (Aropa), te ja ghaTa te dezanI sAthe ekajJAnasaMsargI che. dezAntarastha ghaTa 1. nanu kevalabhUtalasya pratyakSatve tadrUpasya ghaTAbhAvasyApi pratyakSatayA kimartha sa svabhAvAnupalabdhyA sAdhyata taM tathApi yassarvaM sarvatra vidyata iti kamatavAsitAntaHkaraNaH pratyakSapratipanne'pi ghaTAdyabhAve bhrAmyati so'nupalambhaM nimittIkRtya pratipAdyata iti //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 tattvanyAyavibhAkare Adi ekajJAnasaMsargI nathI. kharekhara, eka indriyathI grAhya, locana Adi praNidhAna, abhimukha vastu ema be, paraspara apekSAvALA ekajJAnasaMsargI che, ema kahevAya che. kharekhara, vidyamAna te bannemAM eka niyata abhAvanI pratipatti nathI, kema ke-baMnemAM yogyatAnI aviziSTatA che-samAnatA che. 0 vaLI A pramANe kalpita-AropitamAM ekajJAnasaMsargIpaNuM siddha thaye chate, ekajJAnasaMsargI padArthAntaranA upalaMbhamAM yogyatAthI saMbhAvita dezya ghaTanI anupalabdhi siddha thAya che. (kevaLa bhUtalanuM pratyakSapaNuM thavAthI te bhUtalasvarUpa ghaTAbhAvanuM paNa pratyakSapaNuM thaI jAya che, to zA mATe te ghaTAbhAva svabhAvanI anupalabdhithI sadhAya che? AnA javAbamAM tamAruM kathana ThIka che, paraMtu "badhuM badhe vidyamAna cheAvA kumatathI vAsita aMtaHkaraNavALo je pratyakSa pratipanna evA ghaTAdinA abhAvamAM bhramita thAya che, te anupalaMbhanuM nimitta karI samajAvAya che.) vyApakAnupalabdhikAryAnupalabdhikAraNAnupalabdhi darzayati atra ziMzapA nAsti vRkSAbhAvAdityaviruddhavyApakAnupalabdhirnAstyatra sAmarthyavadvIjamakarAnavalokanAdityaviruddhakAryAnupalabdhiH / nAstyatra dhUmo vhnybhaavaadityviruddhvaIRUAnupasthi : II rU? II atreti / pratiSedhyazizapA'viruddhavyApakavRkSAnupalabdhyA zizapApratiSedhaH kriyata iti bhAvaH / kAryAnupalabdhi darzayati nAstyatreti / aGkurAderanupalambhe satyapi kvacid bIjadarzanAdvayabhicAravAraNAya sAmarthyavaditi, tathA cAGkarAnupalambhe bIjamAtrAbhAvo na prayojakaH, kintu sAmarthyavadvIjAbhAva iti na vyabhicAra iti bhAvaH / kAraNAnupalabdhimAha nAstIti spaSTam // vyApaka anupalabdhi, kArya anupalabdhi ane kAraNAnupalabdhionuM darzana bhAvArtha - "ahIM zizapa (sIsamanuM vRkSa) nathI, kema ke-vRkSa nathI. A pramANe avirUddha vyApaka anupalabdhirUpa hetu che. ahIM samartha bIja nathI, kema ke-aMkuro dekhAto nathI. A pramANe avirUddha kAryAnupalabdhirUpa hetu che. ahIM dhUma nathI, kema ke-vahiM nathI. A pramANe avirUddha kAraNanI anupalabdhirUpa hetu che." - vivecana - pratiSedhya ziMzapAnI sAthe avirUddha vyApaka vRkSanI anupalabdhithI zizapAno pratiSedha karAya che, evo bhAva che. kAryAnupalabdhine batAve che ke-aMkura AdinA anupalaMbha hoya chate paNa kvacit bIjanuM darzana hovAthI, vyabhicAranA vAraNa mATe "sAmartha'valiti . tathAca aMkuranA anupalaMbhamAM bIja mAtrano abhAva prayojaka nathI, paraMtu samartha bIjano abhAva prayojaka che mATe vyabhicAra nathI. kAraNAnupalabdhine kahe che ke spaSTa che. (jo ke kAraNAnupalabdhimAM vyApakAnupalabdhirUpatA che, kema ke-kAryakAraNamAM 2. yadyapi kAraNAnupalabdhApakAnupalabdhirUpatvaM, kAryakAraNayoH vyApyavyApakabhAvAttathApi kAryAnupalabdhisAhacaryeNa kAraNAnupalabdherapyupasthitevizeSajJAnArtha pRthanirdezo bodhyaH //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 dvitIyo bhAga / sUtra - 31-32-33, caturthaH kiraNe vyApyavyApakabhAva che; to paNa kAryanupalabdhinA sAhacaryathI kAraNAnupalabdhinI paNa upasthiti hovAthI vizeSa jJAna mATe judo nirdeza jANavo.) atha pUrvacarottaracarasahacarAnupalabdhInidarzayati na bhaviSyati muhUrtAnte zakaTaM kRttikodayAnupalabdherityaviruddhapUrvacarAnupalabdhiH / nogadAdbharaNirmuhUrtAtprAkkRttikodayAnupalambhAdityaviruddhottaracarAnupalabdhiH / nAstyasya samyagjJAnaM samyagdarzanAnupalambhAdityaviruddhasahacarAnupalabdhiH // 32 // neti / atra pratiSedhyazakaTodayAviruddhapUrvacarakRttikodayAnupalambharUpo'yaM hetuH / uttaracarAnupalabdhi darzayati nodagAditi, atra pratiSedhyabhUtabharaNyudayAviruddhottaracarakRttikodayAnupalambharUpo'yaM hetuH / sahacarAnupalabdhiM dRSTAntayati nAstyasyeti, atra pratiSedhyasamyagjJAnAviruddhasahacarasamyagdarzanAnupalambharUpo'yaM heturiti / imAnyapyudAharaNAni svabhAvakAryAdInAM sAkSAdanupalambharUpahetudvArA darzitAni, paramparAnupalambharUpA hetavo'nyatra vilokanIyAH // have pUrvacara, uttaracara, sahacara ane anupalabdhionuM nidarzana bhAvArtha - "bhurtana maMtabhai 252(3)no ya thaze nahI, m-ttin| dhyAnI anupalabdhi che. A pramANe avirUddha pUrvacarAnupalabdhirUpa hetu che. muhUrtanI pahelAM bharaNI ugela nathI, kema ke-kRttikAnA udayanA jJAnanI anupalabdhi che. A AtmAmAM samyajJAna nathI, kema ke samyagdarzananI anupalabdhi che. A pramANe avirUddha sahacaranI anupalabdhi che." vivecana- ahIM pratiSedhya zakaTanA udayanI sAthe avirUddha pUrvacara kRttikodayanA anupalaMbharUpa A hetu che. uttaracara anupalabdhine darzAve che. ahIM pratiSedhyabhUta bharaNInA udayathI virUddha uttaracara kRttikAnA udayanA anuparaMbharUpa A hetu che. sahacara anupalabdhinuM daSTAnta Ape che ke-ahIM pratiSedhya samyajJAnanI sAthe avirUddha sahacara samyagdarzanA7pataMbharUpa A hetu che. A paNa udAharaNo svabhAvakArya AdinA sAkSAta anupalaMbharUpa hetudvArA batAvyA che. paraMparAthI anupalaMbharUpa hetuo bIje ThekANe jovAM. atha vidhisAdhakasAdhyaviruddhAnupalabdhirUpaM niSedhahetuM vibhajateviruddhaniSedhAtmako heturvidhipratIto kAryakAraNasvabhAvavyApakasahacarabhedena paJcadhA // 33 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 tattvanyAyavibhAkare viruddheti, tathA ca viruddhakAryAnupalabdhiviruddhakAraNAnupalabdhiviruddhasvabhAvAnupalabdhiviruddhavyApakAnupalabdhiviruddhasahacarAnupalabdhibhedena paJcavidho vidhisAdhako niSedhaheturiti bhAvaH // have vidhisadhaka sAdhyavirUddha anupalabdhirUpa niSedhahetuno vibhAga bhAvArtha - "virUddhaniSedha Atmaka hetu, vidhinI pratItimAM kArya-kAraNa-svabhAva-vyApaka ane sahacaranA bhedathI pAMca prakArano che." vivecana tathAca 1-virUddhakArya anupalabdhi, 2-virUddhakAraNa anupalabdhi, 3-virUddhasvabhAva anupalabdhi, 4-virUddhavyApaka anupalabdhi ane pa-virUddhasahacara anupalabdhinA bhedathI pAMca prakArano vidhisAdhaka niSedhahetu che. tatra prathamadvitIyatRtIyahetUnAM nidarzanAnyAha - atra zarIriNi rogAtizayo varttate nIrogavyApArAnupalabdheriti sAdhyaviruddhArogyakAryavyApArAnupalabdhirUpo niSedhahetuH / astyasmin jIve kaSTamiSTasaMyogAbhAvAditi sAdhyaviruddhasukhakAraNAnupalabdhiH / sarvaM vastvanekAntAtmakamekAntasvabhAvAnupalambhAditi sAdhyaviruddhasvabhAvAnupalabdhiH // 34 // atreti / paJcavidheSu hetuSvityarthaH, zeSaM spaSTam / viruddhakAraNAnupalabdhimAhAstIti, spaSTam / viruddhasvabhAvAnupalabdhimAha sarvamiti, naiko'nekaH, sa cAsAvantazca dharmo'nekAntassa evAtmA svarUpaM yasya tadanekAntAtmakaM tattvaM sAdhyadharmaH, sarvamityAntarabAhyapadArthasamUho dharmI, ekAntasvabhAvassadasadAdyanyatarAtmakaH, tasyAnupalambhAditi hetuH / atra sAdhyenAnekAntAtmakatvena viruddho yassvabhAvAssadasadAdyantarasvabhAvaH tasya pramANamAtreNAnupalambharUpo'yaM hetuH / pramANairhi svarUpeNa sadAtmakAH pararUpeNAsadAtmakAssantassAmAnyavizeSAtmakA nityatvAnityatvAdyanekadharmANa eva padArthAH pratIyante na kevalaM sadrUpA asadrUpA vA sAmAnyasvarUpA vizeSasvarUpA vA nityA anityA vA padArthAstebhyo viruddhasvabhAvAnupalabdhyA'nekAntAtmakatvasiddhiriti // tyAM prathama, dvitIya ane tRtIya hetuonA nidarzano bhAvArtha - "A zarIramAM rogano atizaya varte che, kema ke-nIrogavyApAranI anupalabdhi che. Ama sAdhyavirUddha Arogya kAryavyApAranI anupalabdhirUpa niSedhahetu che. A jIvamAM kaSTa che, kema ke-iSTa saMyogano
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 34-35, caturthaH kiraNe 187 abhAva che. Ama sAdhyavirUddha sukhakAraNanI anupalabdhi che. saghaLI vastu anekAnta Atmaka che, kema keekAnta svabhAvanI anupalabdhi che. Ama sAdhyavirUddha svabhAvanI anupalabdhi che." vivecana - 'ati=A pAMca prakAranA hetuo paikI bAkInuM spaSTa che. virUddhakAraNa anupalabdhine kahe che ke-"atIti spaSTa che. virUddha svabhAvanI anupalabdhine kahe che ke-"sarva'miti anekAntAtmaka aneka dharmasvarUpavALuM kahevAya che ane kAtmakatva sAdhyadharma che. sarva Attara bAhya padArtha samudAya dharmI(pakSa) che. ekAnta svabhAva sat ke asat arthAt bemAMthI eka, tenI="ekAnta svabhAvanI anupalabdhi hovAthI ahIM sAdhya anekAnta svabhAvanI sAthe virUddha je svabhAva sasvabhAva ke asvabhAva, teno pramANa mAtrathI anupalaMbharUpa A hetu che. kharekhara, pramANothI-svarUpathI =svadravya-kSetra-kALabhAvanI apekSAe sasvarUpI che. pararUpathI (paradravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe) asatsvarUpI hotA, sAmAnya-vizeSa Atmaka, nityatva-anityatva Adi aneka dharmavALAo ja padArtho pratIta thAya che. kevaLa sarUpa ke asarUpa, sAmAnyasvarUpI ke vizeSasvarUpI, nitya ke anityarUpa padArtho pratIta thatA nathI; kema keanekAnta Atmaka te padArthothI virUddha svabhAva-ekAnta svabhAvanI anupalabdhinA baLathI anekAnta Atmakatva siddhi che. caturthaM paJcamaJca hetumAha - astyatra chAyA auSNyAnupalabdheriti sAdhyaviruddhatApavyApakAnupalabdhiH / astyasya mithyAjJAnaM samyadarzanAnupalabdheriti sAdhyaviruddhasamyagjJAnasahacarAnupalabdhiH / 35 / astyatreti / spaSTam / viruddhasahacarAnupalabdhi dRSTAntayati, astIti spaSTam, samApto hetuvimA cothA ane pAMcamA hetune kahe che bhAvArtha - "ahIM chAyA che, kema ke-uSNatAnI anupalabdhi che. Ama vidheyathI virUddha tApanI sAthe vyApaka uSNatAnI anupalabdhi hoI virUddha vyApakAnupalabdhirUpa hetu che. A AtmAmAM mithyAjJAna che, kema ke samyagdarzananI anupalabdhi che. Ama vidheyarUpa mithyAjJAnathI virUddha samyajJAna che. te samyajJAna sahacArI samyagdarzananI anupalabdhi hoI virUddha sahacarAnupalabdhirUpa hetu che. vivecana - spaSTa che. ahIM hatuvibhAga samApta thAya che. A pramANe hetuonA nirUpaNathI dharmIsAdhya sAdhanonuM (pakSa-vidheya-hetuonuM) sakaLapaNAe nirUpaNa thavAthI anumAnanuM nirUpaNa thayuM, paNa te anumAnamAM kAMIka vizeSa jaNAvavA mATe kahe che. ityevaM hetunirUpaNena dharmisAdhyasAdhanAnAM sAkalyena nirUpaNAdanumAne nirUpite'pi tatra kiJcidvizeSa jJApayitumAha -
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 tattvanyAyavibhAkare __anumAnaM dvividhaM svArtha parArthaJca / vacananirapekSaM viziSTasAdhanAtsAdhyavijJAnaM svArtham / yathAhi vahnidhUmayorgRhItAvinAbhAvaH puruSaH kadAcidbhUdharAdisamIpametya tatrAvicchinnadhUmalekhAM pazyan yo yo dhUmavAn sa sa vahnimAniti smRtavyAptikaH parvato vahnimAniti pratyeti / idameva svArthamucyate // 36 // .... - anumAnamiti / svArthaM svAtmapratipattihetukaM, parArthaM parapratipattihetukam / svArthalakSaNamAha vacananirapekSamiti, pUrvoditapakSahetupratipAdakazabdavizeSo vacanaM tadapekSaNarahitamityarthaH, viziSTasAdhanAditi nizcitavyAptimat sAdhanAdityarthaH svasmaipadArthaparicchede zabdaprayogAnapekSatayA svayameva nizcitavyAptiviziSTasAdhanAt sAdhyajJAnaM yatsamudeti tatsvArthamityarthaH, tadutpattiprakAramAha-yathAhIti / gRhItAvinAbhAva iti, sakRdasakRdvopalambhAnupalambhAbhyAM tarkeNa gRhItavyAptika ityarthaH, bhUdharAdisamIpametyeti, dharmijJAnasampAdanAyedaM vacanam, avicchinnadhUmalekhAmiti, vyAptismArakatayAsyopayogaH, gopAlaghaTikAsthadhUmAdivyAvarttanAyAvicchinneti, smRtavyAptika iti, saMskArasya prabodhena vyAptismaraNavAnityarthaH / idameveti, evaM rUpeNa jAtaM vahniviziSTaparvatajJAnamityarthaH / svArthamiti, svavyAmohanivartanakSayamatvAtsvArthamityarthaH / bhAvArtha - "anumAna ke pra2rnu cha. (1) svArtha-(2) parArtha. kyananI apekSau q2nuM viziSTa sAdhanathI sAdhyavijJAna svArtharUpa anumAna che. jema ke-vahni ane dhUmamAM avinAbhAva-vyAptine grahaNa karanAro, puruSa kadAcitu parvata Adi samIpamAM jaI (AvI), tyAM parvata Adi vRtti avicchinna dhUmanA goTAone jonAro, 'je je dhUmavALo che, te te vadvivALo che.-AvI vyAptine yAda karanAro, "A parvata agnivALo che.'-AvI pratIti svArtha anumAna kahevAya che." vivecana - svArtha=potAnA AtmAmAM pratipattinA hetuvALuM anumAna. parArtha=bIjAmAM pratipattinA tuvANu anumAna. svArthanA sakSanecha ? 'vacananirapekSamiti / ' pUrve da pakSa bhane hetuno pratiyA viziSTa za0635 kyananI apekSAhata cha. 'viziSTasAdhanAd' tinazcita vyApti sAdhanathI, potAnA mATe padArthanA jJAnamAM zabdaprayoganI apekSA vagara, pote ja nizcita vyAptivALA sAdhanathI sAdhyanu zAna 4 45 pAmecha, te svArtha upAya che. tenA utpattina prA2ne 4 cha :-'yathAhi' li. ___ 'grahItAvinAbhAva iti / ' pAra-mane pA2, Gebya-anupalabdhithI, tathA, vyAptinu ! 72nArI, 'bhUdharAdisamIpametyeti / ' dhAnanA saMpAhana bhATe mA kyana che. 'avicchinnadhUmalekhAmiti / ' vyaaptinaasmaa2755|| mAno upayocha. gopAsanI 41bhA 24 dhUma mAnI vyAvRtti mATe 'avicchanne'ti 'smRtavyAptika' iti / sN|2-ii tithI vyAptinA maraNo , 'idame'veti / mApA 35 thayej pativiziSTa parvata-zAna. 'svArthami'ti / potAnA vyAmoDanA nivartanamA samartha hovAthI 'svArtham' 43vAya che.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 36-37, caturthaH kiraNe raNe 189 parArthAnumAnasvarUpamAha - vacanasApekSaM viziSTasAdhanAtsAdhyavijJAnaM parArtham / upacArAdvacanamapi parArtham // 37 // vacanasApekSamiti / svasminnizcitasyAnumAnasya paraM prati prabodhayituM vacanamantareNAsambhavAdvacanasApekSaM yannizcitavyAptimatsAdhanaprayojyaM sAdhyavijJAnaM tatparavyAmohanivartanakSamatvAtparArthAnumAnamiti bhAvaH / nanu vacanaprayogaprayuktanizcitavyAptikasAdhanajanyasAdhya vijJAnasyaiva parArthatve tattvena pakSAdipratipAdakavacanAnAM kathanaM prAcAmasaGgataM syAdityatrAhopacArAditi, nedaM vacanaM nirupacaritaparArthAnumAnamacetanatvAt kintu mukhyAnumAnahetutvena parArthaM tadapi syAt kAraNe kAryasya samAropAt, anumAnato'yaM mayA'vabodhanIya ityabhiprAyavatpuruSaprayuktapakSAdivacanena hi zrotuH parasya vyAptiviziSTahetusmaraNAdidvArA sAdhyavijJAnamanumAnAtmakamudeti / nanUpacArastatra bhavati yatra mukhyabAdhaH prayojanaM sambandhazca bhavedatra kathamupacAratvamiti cenna jJAnameva hi pramANaM, tatkathaM jaDarUpaM vacanaM parArthAnumAnarUpaM pramANaM bhavedato'sti jJAnaM pramANamiti mukhyasya bAdhaH, kAraNAntaravailakSaNyena kAryakAritvamasya prayojanam, pakSAdivacanavadanyasya kasyApi parasyAnumAnajanakatAyA aprasiddhaH / sambandho'pi kAryakAraNabhAvarUpo varttata eva, anumAnato'yaM mayA'vabodhanIya itIcchayA vaktA pakSAdivacanaM prayuke, zrotApi etadvacanazravaNadvArA vyAptimalliGgAdamumarthamavabuddhavAniti manyata iti zrotuH pratItikAraNatvamastIti bhAvaH // parArtha anumAna svarUpanuM varNana bhAvArtha - "vacananI apekSAvALuM viziSTa sAdhanathI sAdhyavijJAna, e parArtha anumAna che. upacArathI vacana paNa parArtha anumAna kahevAya che." vivecana - potAnA nizcita anumAnane bIjA pratye jaNAvavuM, vacana sivAya asaMbhavita hoI, vacananI apekSAvALuM je nizcita vyAptivALuM sAdhanajanya, sAdhyavijJAna, te paranA vyAmohanA nivartanamAM samartha hovAthI parArtha anumAna che. zaMkA - vacanaprayogathI, prayukta nizcita vyAptivALA sAdhanathI janya sAdhyavijJAna ja parArtha tarIke hoI, parArthapaNAe pakSa Adi pratipAdaka vacanonuM kathana prAcInonuM asaMgata thaze ja ne? samAdhAna - savayana, 752 252rArtha anumAna nathI, 34 3-ayetana-4 che. paraMtu mukhya anumAnanuM hetu hoI te paNa parArtha anumAna thAya! 1. etena nAsyAnumAnavacanasyAnuvAdamAtratA, itarAnadhigatArthopadezakatvAt, anyathA'ptavacanasyApi anuvAdamAtratvaM syAt, idAnIM svAvagatArthabodhakatvAditi sUcitam //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 tattvanyAyavibhAkare [A kathanathI A anumAnavacananI anuvAda mAtratA nathI, kema ke-bIjAthI adhigata arthano upadezaka nathI. anyathA, AptavacanamAM paNa anuvAda mAtratA thaI jaze, kema ke-hamaNAM pote jANelA arthano bodhaka che ema sUcavela che.] kema ke-kAraNamAM kAryano upacAra che. kharekhara, "anumAnadvArA Ane mATe samajAvavAno che.'-AvA abhiprAyavALA puruSathI prayukta pakSa AdinA vacanathI, para evA zrotAmAM vyAptiviziSTa hetunA smaraNa Adi dvArA sAdhyavijJAnarUpa anumAna udaya pAme che. zaMkA - upacAra tyAM thAya che, ke jayAM mukhyano bAdha, prayojana ane saMbaMdha hoya, to ahIM kevI rIte upacArapaNuM che? samAdhAna - kharekhara, jJAna ja pramANa kahevAya che, to parArtha anumAnarUpa jaDarUpa vacana kevI rIte pramANa kahevAya? thAya? mATe jJAna pramANa che. AvI rItanA mukhyano bAdha, kAraNottara vilakSaNatAthI kAryakAripaNuM AnuM prayojana che. pakSa AdinA vacananI mAphaka bIjA koIpaNamAM - paramAM anumAnanI janakatAnI aprasiddhi che. saMbaMdha paNa kAryakAraNabhAvarUpa varte ja che. "anumAnathI mAre Ane samajAvavAno che'-AvI IcchAthI vaktA, pakSa Adi vacanano prayoga kare che. zrotA paNa A vacananA zravaNadvArA, vyAptivALA liMgathI A arthane jANanAro thayo ema mAne che. AvI rIte zrotAmAM pratItinuM kAraNa paNuM che. nanu paraH katibhirvacanairvyAptimaliGgamavabudhyata ityatrAha - vacanaJca pratijJAhetvAtmakam / mandamatimAzritya tUdAharaNopanayanigamanAnyapi / 38 / vacanaJceti / pratipAdyA hi vicitrAH ke'pi vyutpannamatayaH ke'pi nitarAmavyutpannA nitarAM kecidvyutpannAH, tatra vyutpannamatiH pratijJAvacanena hetuvacanena vyutpAdayituM zakyaH, nitarAM vyutpannastu kevalaM hetuvacanena vyutpAdito bhavati tasmAnmukhyatayA pratijJArUpaM heturUpaJca dvividhavacanamupayogi, tAvataiva pratipannavismRtavyApteH pramAtussAdhyapratipatterniyamenodayAt, atastaM prati dRSTAntAdivacanaM vyarthameva / vyAptinirNayasyApi tasya tarkapramANAdeva jAtatvAt pratiniyatavyaktirUpadRSTAntasya sarvopasaMhAreNa vyAptibodhanAnanukUlatvAditi bhAvaH, nanu parArthapravRttaiH kAruNikaiH pare yathAkathaJcidbodhayitavyA na teSAM pratItibhaGgaH karaNIyastasmAdyathA yathA parasya sukhena sAdhyapratipattirbhavettathA tathA pratipAdakena pratipAdanIyaH, bodhyAstu naikavidhAstathA cAvyutpannaprajJAn prati kadAcidudAharaNopanayanigamanAnyapi vaktavyAnyeva bhavantIti manvAnaH prAha mandamatimiti / apizabdo'nuktasamuccAyakaH tena pratijJAzuddhihetuzuddhidRSTAntazuddhyupanayazuddhinigamanazuddhInAM grahaNam, tathA ca kathAyA bodhyApekSayA jaghanya 1. pakSahetuvacanAbhyAmevAvismRtavyAptikaH puruSo bodhayituM zakya iti na tadarthaM dRSTAntavacanasyAvazyakatA, vyAptinirNayastu tarkAdeva vyAptismRtirapi vyutpannasya pakSahetupradarzanAbhyAmeva bhavati, upanayanigamane api na parapratipattyarthaM bhavataH, samarthanaM vinA'sambhavAditi bhAvaH //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 dvitIyo bhAga / sUtra - 38, caturthaH kiraNe madhyamotkRSTabhedena traividhyaM veditavyam, ativyutpannamatyapekSayA kevalaM hetuvacanaM jaghanyA katheyam, madhyamApekSayA pratijJAdInAM vyAdInAM vacanaM madhyamA kathA, atimandamatyapekSayA ca paJcazuddhisahitAnAM pratijJAdInAM paJcAnAM vacanamutkRSTA katheti / pratipAdyApekSayaivaiSAM prayogAdyena prakAreNa tasya pratItirbhavettathaiva pratipAdanIyo na tu krameNaiva pratipAdanIya ityasti niyamaH, tatra pakSadoSaparihArAdiH pratijJAzuddhiH, hetvAbhAsoddharaNaM hetuzuddhiH, dRSTAntadUSaNapariharaNaM dRSTAntazuddhiH upanayanigamanayoH pramAdAdanyathAkRtayoniyatasvarUpeNa vyavasthApake vAkye upanayanigamanazuddhI / pratijJAdaya ete parAnumAnarUpakAryasyAGgabhUtatvAdavayavA ityucyante // zaMkA - bIjo, keTalA vacanothI vyAptiviziSTa hetune jANI zake che? samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke bhAvArtha - "vaLI pratijJA ane heturUpa vacana che. maMda mativALAnI apekSAe to udAharaNa-upanayanigamano paNa samajavAM." vivecana - kharekhara, pratipAdya jIvo vicitra hoya che. (1) keTalAka vyutpanna (amaMda) mativALAo, (2) keTalAka bilkala avyutpanna, (3) keTalAka sarvathA vyutpanna; tyAM vyutpana mativALo pratijJAvacanathI, hetuvacanathI samajAvI zakAya che. (4) ekAnta vyutpannamativALo to kevaLa hetuvacanathI samajAyelo thAya che. tethI mukhyapaNAe pratijJArUpe ane heturUpe be prakAranuM vacana upayogI che, kema ke-teTalA mAtrathI ja pahelAM pratipana-pachIthI vismRta vyAptivALA pramAtAmAM sAdhyanI pratipattino niyamathI udaya che. ethI tenA pratye daSTAnta AdirUpa vacana vyartha che, [pakSavacana ane hetuvacanathI ja avismRta vyAptivALo puruSa samajAvI zakAya che, tethI tenA mATe daSTAntavacananI AvazyakatA nathI. vyAptinirNaya to tarkathI ja vyAptismaraNa paNa vyutpannane pakSa-hetuonA pradarzana(dekhADavA)thI ja che. upanaya ane nigamana paNa paranI pratipatti mATe thatA nathI, kema ke-hetunA samarthana vagara asaMbhavita che.] kema ke tene vyAptino nirNaya paNa tarkapramANathI ja thayela hovAthI, pratiniyata vyaktirUpa daSTAnta, sarvanA upasaMhAradvArA sakalANAe vyApti hovAthI) vyAptinA bodhananA pratye anukULa nathI. kharekhara, paropakAraparAyaNa, karuNAvaMta puruSoe bIjAone koI paNa upAyathI samajAvavA joIe, teomAM pratItino bhaMga na karavo joIe. tethI jema jema bIjAne sukhethI sAdhyanI pratipatti thAya, tema tema pratipAdake bIjAnI AgaLa pratipAdana karavuM joIe. vaLI bodhanane yogyo to aneka prakAranA hoya che. tathAca avyutpanna buddhivALAo pratye kadAca udAharaNa-upanaya-nigamano paNa kahevA yogya ja che. AvI mAnyatAne dhAratAM kahe che ke "manDamati' uttiA ahIM api zabda akathitanuM grahaNa karanAro che, tethI saMbhAvya mAnadoSa nirAkaraNarUpa pratijJAzuddhi-hetuzuddhi-daSTAntazuddhi-upanayazuddhi-nigamazuddhionuM grahaNa jANavuM. tathAca pratipAdya(ziSya)nI apekSAe kathAnA jaghanya, madhyama ane utkRSTanA bhedathI traNa prakAro jANavA. atyaMta vyutpannamatinI apekSAe kevaLa hetuvacana jaghanyarUpa A kathA che. madhyamonI apekSAe
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 tattvanyAyavibhAkare pratijJA AdinuM vacana madhyama kathA che. atyaMta maMdamatinI apekSAe paMcazuddhi sahita pratijJA Adi pAMceyanuM vacana utkRSTa kathA che. pratipAghaziSya)nI apekSAe ja A daza avayavono prayoga hovAthI je prakAre tene pratIti thAya, te prakAre ja tenI AgaLa pratipAdana karavuM. paraMtu kramathI ja pratipAdana karavuM joIe, evo koI niyama nathI. 0 tyAM pakSagatadoSa parihAra AdirUpa pratijJAzuddhi, hetuAbhAsano uddhAra-hetuzuddhi, dRSTAntagatadoSa parihAra-daSTAntazuddhi, pramAdathI anyathA (anya prakAre) karela upanaya ane nigamananA niyata svarUpe vyavasthApaka be vAkyo upanayazuddhi ane nigamazuddhi kahevAya che. 0 A pratijJA vagere parArtha anumAnarUpa kAryanA aMgabhUta hovAthI "avayavo che-ema kahevAya che. (anyathA anupapatti ekasvarUpavALo hetu ja mukhyatve anumAnamAM icchAya che, paraMtu avayavonA prayogonI paripATI, pratipAdya(bodhanIya)nI apekSA che.) atha pratijJAyA lakSaNamAha - anumeyadharmaviziSTadharmibodhakazabdaprayogaH pratijJA / yathA parvato vahnimAniti vacanam // 39 // anumeyeti / anumeyaH pratipipAdayiSito yo dharmo vayAdistadviziSTasya dharmiNo bodhako bodhajanako yazzabdaprayogaH parvato vahnimAnityAdirUpassa pratijJetyarthaH / sAdhyadharmasyAdhAre saMzayavyudAsAya sAdhyasya viziSTadharmisambandhitvAvabodhakaM pratijJAvacanamAvazyakam / bhavati hi parvato vahnimAniti prayuktena vacanena vahnimAn parvato ghaTo veti saMzayasya nivRttiH, vahnau parvatasambandhitvabodhazceti / dharmaviziSTatA hyastitvAdyapekSayA sarvapadArtheSviti tadbodhakavacanavyAvRttaye pratipipAdayiSitArthakamanumeyapadaM dharmavizeSaNatayopAttam / dharmiNi nirduSTatvamapi vizeSaNaM deyaM tena na pakSAbhAse'tivyAptiH / dRSTAntamAha yatheti // have pratijJAnA lakSaNanuM kathana bhAvArtha - "sAdhyadharmaviziSTa dharmAno bodhaka zabdano prayoga "pratijJA' kahevAya che. jema ke- parvata palivANocha'-mevayana." vivecana - pratipAdananI icchAno viSayabhUta je vahni vagere dharma che, tenAthI viziSTa vati AdirUpa dharmavizeSaNavALA vizeSyabhUta) dharmAno bodhajanaka, je parvata vahivALo che'-evA rUpano zabdaprayoga, te pratijJA kahevAya che. 1. etena prayojanAbhAvAtpakSavacanamanarthakamiti bauddhoktinirastA pratipAdyapratipattivizeSasya tatsAdhyaprayojanasya sadbhAvAcca / tacca hetUpanyAsasamanvitameva sAdhyaM pratipAdayati, na ca tarhi tasmAdeva tatra sAmopapatteH ki pakSavacaneneti vAcyama / tathA sati hetoH samarthanApekSasya sAdhyasiddhinibandhanatvopapattau hetavacanasyApi vaiyApatteH hetoravacane kasya samarthanamiti cetpakSasyApyaprayoge kva hetassAdhyaM sAdhayediti nyAyasya tulyatvAditi //
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo mALa / sUtra - rU1-40, caturtha: viLe 193 0 sAdhyadharmanA AdhAramAM saMzayanA vinAza mATe 'sAdhya, viziSTa (pratiniyata) dharmI saMbaMdhI' che, ema jaNAvanAruM pratijJAnuM vacana Avazyaka che. [A nirUpaNathI 'prayojananA abhAvathI pakSavacana nirarthaka' cheevuM bauddhanuM vacana khaMDita thAya che, kema ke-pratipAghanA pratipattivizeSano ane tenAthI sAdhyaprayojanano sadbhAva che. vaLI te hetunA upanyAsa sahita ja sAdhyanuM pratipAdana kare che.] zaMkA -- to tenAthI ja tyAM sAmarthyanI upapatti thatI hovAthI pakSanA vacananI zI agatyatA che ? samAdhAna jo Ama che, to samarthana(doSa nirAsapUrvaka svasAdhyasAdhana sAmarthyapradarzana)nI apekSAvALA hetumAM sAdhyanI siddhinI baMdhanapaNAnI upapatti thaye hetuvacana(zabdaprayoga)nI nirarthakatAnI Apatti Avaze ja. hetunA vacanazabdaprayoganA abhAvamAM 'konuM samarthana ?-ema jo tarka ke prazna thAya che, to pakSanA zabdaprayogarUpa vacananA abhAvamAM hetu, kayA-kayA sthAnamAM sAdhyane sAdhe ? Avo nyAya to samAna ja che. mATe jo hetunuM vacana che, to pakSanuM vacana kahevuM joIe.) 0 kharekhara, parvata 'vahnivALo che.' A prayogavALA vacanathI 'vahnivALo parvata che ke ghaTa ?'-AvA saMzayanI nivRtti thAya che ane 'vahni'(Adheya)mAM parvata(AdhAra)no saMbaMdha che, evo bodha thAya che. - 0 kharekhara, astitva AdinI apekSAe dharmaviziSTatA saghaLA padArthomAM che. 'nti pArthA:'-AvA tenA bodhakavacananA vyavaccheda mATe pratipipAdayiSita-siSAdhayiSita arthavALuM 'anumeya pada' dharmavizeSaNapaNAe grahaNa kareluM che. 0 vaLI dharmImAM nirdaSTatvarUpa vizeSaNa ApavuM, ke jethI pakSa AbhAsamAM ativyApti nathI. 0 jema ke-'parvata vahnivALo che.'-evuM vacana 'pratijJA.' atha hetuvacanaM lakSayati upapattyanupapattibhyAM hetuprayogo hetuvacanam / yathA tathaiva dhUmopapatteH, dhUmasyAnyathAnupapatteriti ca / ekatrobhayoH prayogo nAvazyakaH / anyatareNaiva mAdhyasiddheH // 40 // - upapattIti / hetuprayogo hetuvacanamiti / hetutvena hetorabhidhAyakazabdaprayogo hetuvacanamityarthaH / hetutvena hetorabhidhAnaM nAma tadabhivyaJjakavibhaktyantatvaM, sA ca vibhaktiH paJcamI tRtIyA vA, tathA ca hetutvavyaJjakavibhaktyantatve sati hetuprayogatvaM lakSaNam, dhUma vacanavAraNAya satyantam, vahnimAn dravyatvAdityAdau dravyatvAdityavyAptavacanavAraNAya hetuprayogatvamiti, tatra vyApterabhAvAnnaitadvAkyaM hetuprayogarUpamiti / kathaM tasya prayoga ityatrAhopapattyanupapattibhyAmiti, sahArthe tRtIyA, upapattyanupapattipadaM tadbodhakazabdaparam / tathA copapattipadena sahAnupapattipadena sahetyarthaH, tatra dRSTAntamAha-yatheti, vyAptyupadarzanArthaM
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 tattvanyAyavibhAkare hetuprayogo bodhyaH / tathaiveti, vahnau satyevetyarthaH, dhUmasyAnyathAnupapatteriti, vahnAvasati dhUmAnupapatterityarthaH / nanu upapattyanupapattibhyAmiti dvivacanAntena padenobhayoH prayoganiyamo gamyate tacca na yuktaM tayorekatarasyAH prayogeNaiva vyAptibodhena sAdhyasiddheranyatarasyAH prayoge nairarthakyApAtAdityatreSTApattimAviSkaroti ekatreti, ekasmin sAdhyedvividhaprayogasya niSphalatvamevetyarthaH, tatra hetumAhAnyatareNaiveti, tathaiva hetorupapatteranyathAnupapattervA prayogeNetyarthaH, vyAptyupadarzanArthaM hi hetuprayogastaccaikenaiva niSpannamiti viphalo dvayoH prayoga iti bhAvaH / nanu zabdaH prayatnAnantarIyakaH kAdAcitkatvAdityAdau prayatnAnantarIyakeSu sarvatra kAdAcitkatvasya sattvena tathopapattisattve'pyagamakatvena kathamanyatareNa sAdhyasiddhistatrAnyathAnupapatterabhAvAdevAnumAnAbhAvAditi cenna tatra tathopapatterevAbhAvAt nahi prayatnAnantarIyakeSu sarvatra kAdAcitkatvasattvameva tathopapattiH kintu tathaivopapattireva-sAdhyasattve eva hetusattvarUpaM, na tAdRzaM prakRte'sti, aprayatnAnantarIyakepi vidyudAdau kAdAcitkatvasya bhAvAt tathA ca tathaivopapattikathane'pyanyathAnupapattirgamyata eva tathA'nyathA'nupapattimAtrAbhidhAne'pi tathaivopapartigamyata eva, tAtparyasya zabdabhede'pyabhedAt / tathA ca tathopapattyanyathAnupapattyoH parasparAvyabhicAritvenaikaprayoge'parasya tAtparyato labdheranyataraprayogo nirarthaka eveti bhAvaH / / tuvayananuM lakSa bhAvArtha - "upapatti ane anupapattithI hetuprayoga "hatuvacana' che. jema ke-te prakAre ja dhUmanI upapatti hovAthI ane dhUmanI anyathA anupapatti hovAthI, eka ThekANe baMneno prayoga Avazyaka nathI, kema ke-bemAMthI koI ekathI ja sAdhyanI siddhi che." vivecana - hetupaNAe karI hetuno vAcaka zabdaprayoga hetuvacana che. hetupaNAe hetunuM kathana eTale hetupaNAnI abhivyaMjaka vibhaktinuM aMtapaNuM. vaLI te vibhakti paMcamI ke trIjI jANavI. tathAca hetupaNAnI abhivyaMjaka vibhakti aMtapaNuM hoya chate hetuprayogapaNuM hetuyoganuM lakSaNa che. padakRtya - "dhUma- AvA vacanamAM ativyAptinA vAraNa mATe satiaMta sudhInuM vizeSaNa che. vadvivALA che, kema ke dravyapaNuM che.' ityAdimAM dravyapaNuM hovAthI ahIM vyApti vagaranA vacanamAM ativyAptinA vAraNa mATe "hetuprayogapaNuM' evuM vizeSyadala jANavuM, kema ke-tyAM vyAptino abhAva hovAthI A vAkya hetuprayogarUpa nathI. tenI vI zata prayoga sama4yo ? bhaan| ma cha -'upapatti anupapattibhyAm' li. mI sahanA (sAthenA) arthamAM trIjI vibhakti che. ahIM upaparipada ane anupapattipada, upapattibodhakapada
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 40, caturthaH kiraNe 195 ane anupapattibodhakAda zabdasUcaka che, arthAt upapattipadanI sAthe anupapattipadanI sAthe hetuprayoga hetuvacana che. tyAM dAntane darzAve che ke -'thA' iti. vyAptinA pradarzana mATe hetuprayoga jANavo. jema ke'taLeva' iti. vahni hoya chate dhUmanI upapatti che ane dhUmAthAnupattei' Iti, vati nahIM hoye chate dhUmanI upapatti nathI. zaMkA-'upapatyanupariNAm ' ahIM dvivacananA aMtavALA padathI baMnenA prayogano niyama mAluma paDe che te yukta nathI, kema ke te baMnemAMthI ekanA prayogathI ja vyAptinA bodhathI sAdhyanI siddhi thavAthI bIjInA prayogamAM nirarthakatA thAya che ne? samAdhAna - A viSayamAM ISTApattino AviSkAra kare che ke -"' Iti. eka sAdhyamAM be prakAranA prayoganI niSphaLatA ja che. tyAM hetune kahe che ke-"catauva' iti, tadaiva-sAdhyasaMbhava prakArathI ja hetuthI upapattirUpa prayogathI athavA anyathA-sAdhyanA abhAva prakArathI hetunI anupapattirUpa prayogathI sAthenI siddhi che. kharekhara, vyAptinA pradarzana mATe hetuno prayoga thAya che ane te vyApti koI eka hetuprayogathI ja siddha che, eTale baMne prakArano prayoga niSphaLa che. zaMkA - zabda, prayatna avinAbhAvi che, kema ke-kAdAcika che. tamAma prayatnanAntarIyakomAM kAdAcikatva-kSaNikatvanuM satva hoI, tathoDapattirUpa prayoganI vidyamAnatA hovA chatAM agamakapaNuM hoI, kevI rIte koI ekathI sAdhyasiddhi thaze? kema ke-tyAM anupapatti (vyatireka)nA abhAvathI ja anumAnano abhAva thaze ja ne? samAdhAna - tyAM topapattino ja abhAva hovAthI tamAma prayatnanAntarIyakomAM kadAcitkatvanI sattAe ja topapatti nathI, paraMtu sAdhyanA sattvamAM ja hetunA sattvarUpa tathaiva upapatti ja che. tevI tathoDapatti prakRtamAM nathI, kema ke-aprayatnAnantarIyaka-svAbhAvika vijaLI AdimAM kAdAcitkapaNuM che. tathAca tathaivopapattinA kathanamAM paNa anyathAnupapatti gamya ja che. tevI rIte anyathAnupapatti mAtranA kathanamAM paNa taLevopatti gamya ja che, kema ke-zabdabhedamAM paNa tAtparya-arthano abheda che. baMne prayogomAM paNa vAkyavinyAsa ja judo paDe che, artha judo nathI. tathAca tathA upapatti ane anyathA anupapattimAM paraspara avyabhicAra (avirodha) hoI, ekanA prayogamAM arthathI bIjAnI prApti thatI hoI bemAMthI koI eka sArthaka che, jyAre bIjo nirarthaka che-upayoga vagarano che ja. yastu kSayopazamavizeSAbhAvena pakSahetuprayoge'pi pUrvapratipannapratibandhaM na smarati tamprati dRSTAntavacanasyAvazyakatayA tatsvarUpamAha - dRSTAntabodhakazabdaprayoga udAharaNam / sAdharmyato vaidharmyato vA vyAptismaraNasthAnaM dRSTAntaH / yathA mahAnasAdirhidAdizca // 41 //
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 tattvanyAyavibhAkare dRSTAnteti / vakSyamANalakSaNo dRSTAntastatpratipAdakaM vacanamudAharaNamityarthaH / dRSTAntasvarUpamAha sAdharmyata iti vyAptismaraNasthAnaM dRSTAnta iti, vyAptirhi dvividhA, anta rvyAptirbahirvyAptiriti, pakSIkRta eva sAdhanasya sAdhyena vyAptirantarvyAptiH, pakSIkRtAdbahirdRSTAntAdau tasya tena vyAptirbahirvyAptiH tathA ca proktabahirvyAptismaraNaM yatra bhavati sa dRSTAnta ityarthaH kasyacitpramAturdRSTAntadRSTabahirvyAptibalenAntarvyAptipratipattirbhavatIti svArthAnumAne'pi kvacidaGga bodhyam / tadbhedajJApanAyAha sAdharmyato vaidharmyato veti, sAdhanasattAprayuktasAdhyadharmasattArUpAnvayataH sAdhyAbhAvasattAprayuktasAdhanAbhAvasattArUpavyatirekato vetyarthaH, tatra nidarzanamAha yatheti dhUmasattAprayuktavahiyogitvAnmahAnasaM sAdharmyadRSTAntaH vahninivRttiprayuktadhUmanivRttiyogitvAddhado vaidhAdRSTAnta iti bhAvaH / sAdhyaM vyApakaM bhavati sAdhanantu vyApyaM, vyApakaJca vyApyasadbhAve'sadbhAve ca bhavati, vyApyantu vyApakasadbhAva eva / tathA ca tatsattAprayuktatatsattAyogidRSTAntapratipAdakaM vacanaM sAdharyodAharaNamityekam / vyApakasya nivRttiApyaM bhavati, vyApyasya nivRttizca vyApakaM bhavati tathA ca tannivRttiprayuktatannivRttiyogidRSTAntapratipAdakaM vacanaM vaidhodAharaNamityaparaM paryavasannam / taduktaM "vyApyavyApakabhAvo hi bhAvayoryAdagiSyate / sa eva viparItastu vijJeyastadabhAvayoH" iti // vaLI je viziSTa kSayopazamano abhAva hovAthI, pratijJApakSa ane hetuno prayoga hovA chatAM pUrve grahaNa karela vyAptinuM smaraNa karI zakato nathI, te pratipAdya pratye daSTAntanA vacananI AvazyakatA hoI daSTAntanA svarUpanuM kathana. bhAvArtha - "daSTAntabodhaka zabdano prayoga "udAharaNa' sAdharyathI ke vaidharmathI bAptismaraNanuM sthAna daSTAnta. jema ke-mahAnasa vagere ane hrada vagere. vivecana - kahevAtA lakSaNavALA daSTAntanuM pratipAdana karanAruM vacana "udAharaNa' kahevAya che. 0 5352, vyApti 2nI cha. (1) mantavyApti bhane (2) pADavyApti. (1) antavyapti=pakSarUpe banAvela viSayamAM ja sAdhananI sAdhya sAthenI vyApti "antavyapti." (2) bahivyapti pakSathI bahAra rahela daSTAnna AdimAM sAdhya sAthe sAdhananI vyApti "bahivyapti. matalaba kepUrvokta bahivyaptinuM smaraNa jyAM thAya che, te "daSTAnta' kahevAya che. 0 koI eka pramAtAne daSTAntamAM dekhela bahirgAptinA baLathI antavyaptinI pratipatti thAya che. A pramANe svArthanumAnamAM paNa kvacit daSTAntane aMga mAnela che.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 41-42, caturthaH kiraNe 197 0 tenA bhedane jaNAvavA kahe che ke-'dharmeto vaidharvato vA' iti. sAdhanadharmanI hAjarIthI janya sAdhyadharmanI sattArUpa anvayathI ke sAdhyanA abhAvanI sattAthI, prayukta sAdhananA abhAvanI sattArUpa vyatireka(vaidhamya)thI bahivyaptinA smaraNanuM sthAna "daSTAnta." 0 daSTAntane kahe che ke-dhUmanI sattAthI prayukta vahninA yogavALuM hovAthI rasoDuM sAdharma daSTAnta che. 0 vaddhinA abhAvathI janya dhUmanA abhAvavALo hoI sarovara vaidharme daSTAnta. 0 sAdhya vyApaka hoya che, jyAre sAdhana to vyApya hoya che. vaLI vyApaka to vyAkhanI hAjarImAM ke gerahAjarImAM hoya che, jyAre vyApya to vyApakanI hAjarImAM ja hoya che. matalaba ke-te vyApya sattA prayukta te vyApaka sattAvALA daSTAntanuM pratipAdaka vacana sAdhamma udAharaNa. 0 vyApakano (vahino) abhAva, vyApya bane che ane vyApyo (dhUmano) abhAva vyApaka bane che. tathAca te vyApakanA abhAvathI janya te vyApyanA abhAvavALA daSTAntanuM pratipAdaka vacana vaidharma udAharaNa. kahyuM che ke - "kharekhara, vyAkhavyApakabhAva baMne bhAvamAM jevo manAya che, te ja vyAkhavyApakabhAva, te baMnenA abhAvamAM viparIta ja jANavo." yastu dArTAntike hetuM yojayituM na jAnIte taM pratyupanayasyAvazyakatvAttatsvarUpamAha - dRSTAntapradarzitasAdhanasya sAdhyadharmiNyupasaMhAravacanaM upanayaH / yathA tathA vAti / 4ra che dRSTAnteti / sAdhanadharmaprayuktasAdhyayogini sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRttiyogini vA dRSTAnte pradarzitasya hetossAdhyarmiNi ya upasaMhAro yojanA tatpratipAdakaM vacanamupanIyate sAdhyadharmiNyupasaMhiyate vyAptiviziSTo heturyena vacanenetyupanayo dRSTAnte sAdhyena saha dRSTasya hetossAdhyadharmiNyanusandhAnavacanamiti bhAvArthaH, sAdhyadharmiNyupasaMhAravacanamanyasyApi sambhavatIti sAdhanasyetyuktam, dRSTAntapradarzitasAdhanasyAnyatrApyusaMhAravacanaM tathA syAditi sAdhyadharmiNItyuktam / sAdhyadharmiNi gRhItAvinAbhAvasya sAdhanasya pratipAdakaM hetuvacanamapIti dRSTAntapradarzitasAdhanasyetyuktam / upanayasya dRSTAntamAha yatheti // je dASTantikamAM-sAdhyadharmImAM hetune joDavAnuM jANI zakato nathI, tenA pratye upanayanI AvazyakatA hoI upanayanA svarUpanuM kathana. bhAvArtha - "daSTAntamAM pradarzita sAdhananuM sAdhyanA dharmamAM upasaMhAranuM vacana, e "upanaya." jema kesAdhyavadvi pakSa-parvatamAM che, tema A dhUma pakSa-parvatamAM che."
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare vivecana - sAdhanadharmathI prayukta sAdhyanA yogavALA athavA sAdhyadharmanA abhAvathI prayukta sAdhanabhUta dharmanA abhAvanA yogavALA dRSTAntamAM, pradarzita hetuno sAdhyadharmImAM je upasaMhAra-yojanA che, tenuM pratipAdaka vacana arthAt je vacanathI vyAptiviziSTa hetu sAdhyadharmImAM upanItakarAya-upasaMhArAya, te vacana 'upanaya.' dRSTAntamAM sAdhyanI sAthe dekhela hetunuM sAdhyadharmImAM anusaMdhAnarUpa vacana. 0 padakRtya - sAdhyadharmImAM upasaMhAravacana bIjAnuM paNa saMbhavI zake che, mATe 'sAdhananuM' ema kaheluM che. deSTAntapradarzita sAdhananuM bIje paNa upasaMhAravacana te prakAre thAya, mATe 'sAdhyadharmImAM'-ema kahela che. 0 sAdhyadharmImAM jeno avinAbhAva grahaNa karela che, evA sAdhananuM pratipAdaka hetuvacana paNa upasaMhAravacana thaI jAya, 'mATe dRSTAntapradarzita sAdhana'nuM--ema kahela che. dAntike hetuM yojayitvApi yassAkAMkSastaM prati nigamanasyAvazyakatvAttatsvarUpamAha sAdhyadharmasya dharmiNyupasaMhAravacanaM nigamanam / yathA tasmAttatheti // iti saddhetunirUpaNam // 43 // sAdhyadharmasyeti / sAdhyadharmasya vahnyAdetaddharmiNi parvatAdau yena vacanenopasaMharaNaM tadvacanaM nigamyante pratijJAhetUdAharaNopanayArthA aneneti nigamanamityarthaH / tatra dRSTAntamAha tasmAditi vahnivyApyadhUmavattvAdityarthaH tathA - parvato vahnimAnityarthaH / ete nAntarIyakatvapratipAdakA vAkyaikadezarUpAH paJcAvayavAH pradarzitA ityAzayenAhetIti, itthamityarthaH, saddhetunirUpaNaM vyAptiviziSTahetunirUpaNamityarthaH // iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAza vyAkhyAyAM saddhetunirupaNaMnAma caturtha: kiraNa: dAntikamAM-jene dRSTAnta lAgu hoya te pakSamAM hetunI yojanA thaI, chatAM je AkAMkSAvALo che (ATaluM badhuM kahevAthI zuM thayuM ke zo nIcoDa Avyo ?-AvI AMkAkSAvALo che), tenA pratye nigamanI AvazyakatA hovAthI te nigamananA svarUpanuM varNana. 198 -- bhAvArtha - "sAdhyadharmanuM dharmImAM upasaMhAravacana, e 'nigamana.' jema ke-tethI A parvatamAM agni che."mA prabhANe 'saddhetunirupaNam / '
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 43, caturthaH kiraNe 199 vivecana - sAdhyadharmarUpa vahni Adino, te sAdhyadharmanA dharmI parvata AdimAM je vacanathI upasaMhAra, te vacana pratijJA-hetu-udAharaNa-upanayanA artho, jenA vaDe upasaMhata karAya, te nigamana. tyAM daSTAntane kahe che ke "tamAhiti aa tethI =vaddhi vyApyadhUmavAna hovAthI tathA eTale parvata vadvivALo che. 0 A nAntarIyakatva-avinAbhAvanA pratipAdana karanArA vAkyanA ekadezarUpa pAMca avayavo pradarzita karela che. A pramANe saMtunirUpaNa vyAptiviziSTa hetu nirUpaNa pUrNa thAya che. iti tapAgacchanabhomaNi zrImad vijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImad vijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela tattvanyAyavibhAkaranI svopanna "nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM-TIkAmAM "sahetu nirUpaNa' nAmanuM cothuM kiraNa samApta thayela che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM cothA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paJcamaH kiraNaH atha hetuprasaGgAddhetvAbhAsAnnirUpayitumupakramate asiddhaviruddhAnaikAntikAstrayo hetvAbhAsAH // 1 // asiddheti / hetvAbhAsA iti hetuvadAbhAsanta iti hetvAbhAsAH, duSTahetava ityarthaH, hetusvarUpasya nizcitavyAptimattvasyApratItiviparyAsasaMdehaiH paJcamyantatvena ca hetorivAbhAsamAnatvAdasiddhAdInAM hetvAbhAsatvamavaseyam / traya iti saMkhyAntaravyavacchedAya, tena bAdhasatpratipakSayorhetvAbhAsatvavyavacchedaH / bAdhasya pakSadoSeSvantarbhAvAt / satpratipakSasya dorSatvAsambhavAcca / yathoktalakSaNe'numAne prayukte'dUSite'numAnAntarasyAsambhavAt / tulyabale sAdhyatadviparyayasAdhakahetudvaye satyapi tatra prakRtasAdhyasAdhanayorvyAptanizcaye'siddha evAntarbhAva - sambhavAcca / atredambodhyamanekAntaviruddhabuddhibhirupanyasyamAnAssarva eva hetavo'siddhA ityekavidha eva hetvAbhAsa iti zrIsiddhasenadivAkarasUrayaH / viruddha eveti viruddha eka eveti mallavAdinaH, samantabhadrAcAryAstu te'naikAntikA iti sa eva hetvAbhAsa ityAhuH, ziSTAnAM tatraivAntarbhAvAt taduktaM 'asiddhassiddhasenasya viruddho mallavAdinaH / dvedhA samantabhadrasya heturekAntasAdhane // " iti, tadidamiSTamapi nitarAM saMkSiptatayA ziSyamativikAsanAya - 1. nityazzabdo'nupalabhyamAnAnityadharmakatvAt anityazzabdo'nupalabhyamAnanityadharmakatvAdityatra satpratipakSatA vaktavyA sA ca na sambhavati, anupalabhyamAnanityadharmakatvasya pakSe'sattve'siddhereva doSatvAt, sAdhyadharmAnvitadharmiNi tatsiddhau gamakatvameva syAt, avinAbhAvasattvAt pazcAttatra sAdhyaM siddhayati nedAnImiti cettarhi viruddhatA syAt, idAnImantra saMdehassAdhyasyeti cedanaikAntikatvaM, na ca pakSAntarbhAveNa vyabhicAro na doSaH vipakSavyAvRttasya sapakSe pakSe ca sata eva gamakatvAditi vAcyam, pakSAntarbhAveNa vyAptya nizcaye dharmyantara eva svasAdhyena vyAptinizcaye pakSe hetusattve'pi svasAdhyAsAdhakatvApatteH tatra vyApteragrahaNAditi na satpratipakSo doSa iti bhAvaH // 2. anaikAntika ityarthaH /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201 dvitIyo bhAga / sUtra - 1, paJcamaH kiraNe tatsvarUpapradarzanasyAvazyakatayA'tra traividhyamAdarzitam, kecicca tIrthAntarIyopanyastahetuSu pratyekaM doSatrayaM manyante yathA anitya eva zabdaH kRtakatvAdityAdau kRtakatvamasiddha, ekAntAnitye tadasambhavAt / nityAnityAtmakasyaiva kRtakatvasambhavAt / ekAntAnityaviparItanityAnityAtmakasyaiva zabdasya sAdhakatvena viruddham / vipakSe'pi nitye vartamAnatvAccAnaikAntikamapIti // akiJcitkaro'pi na hetvAbhAsAntaraM taddhi siddhasAdhanarUpaM bAdhitaviSayarUpaJca, dvividhamapIdamaprayojakAparAbhidhAnaM pakSadoSeSvevAntargatam / na ca yatra pakSadoSastatrAvazyaM hetudoSo'pi vAcya iti vAcyaM tathA sati dRSTAntAdidoSasyApyavazyaM vAcyatvApatteriti // AbhAsanirUpaNa nAmaka paMcama kiraNa hetuprasaMgathI hetvAbhAsonA nirUpaNano upakrama kare che. bhAvArtha - "asiddha, virUddha ane anaikAntika-ema traNa hetvAbhAso che." vivecana - hetu nathI paNa hetunI mAphaka bhAse che. arthAt duSTa hetuo "hatvAbhAso' kahevAya che. nizcita vyAptirUpa hetusvarUpanI apratIti, vipayasa tathA saMdehathI ane paMcamI vibhaktinuM aMtapaNuM hoI, hetunI mAphaka AbhAsamAna hovAthI asiddha AdinuM hetvAbhAsapaNuM jANavuM. 0 "traNa'-evuM kathana bIjI saMkhyAnA vyavaccheda mATe che, tethI bAdha ane satyaMtipakSamAM hetvAbhAsapaNAno vyavaccheda : kema ke-bAdhano aMtarbhAva pakSanA doSomAM che. sapratipakSamAM to doSapaNAno asaMbhava che. pUrve kahela lakSaNavALA anumAnano prayoga adUSita hoya chate bIjA anumAnano asaMbhava che, kema ke-samAna baLavALA sAdhya ane sAdhyAbhAvanA sAdhaka be hetuo hoya chate paNa, tyAM prakRti sAdhyasAdhananI vyAptino anizcaya hoya chate, asiddhamAM ja (satratipakSano) aMtarbhAvano saMbhava che. ahIM A jANavuM ke-anekAntavirUddha buddhivALAoe mUkelA "saghaLA hetuo asiddha ja che. Ama eka prakArano ja hetvAbhAsa che, ema zrI siddhasenadivAkarasUrijIno mata che. virUddha ja hetvAbhAsa che." "eka virUddhane ja hetvAbhAsa tarIke mAnanAra malyavAdIsUri che." samannubhadrAcArya to "duSTa hetuo ja anaikAntika ja hoya che." te anaikAntikane ja hetvAbhAsarUpe mAne che. bAkInA badhA hetvAbhAso temAM ja aMtargata thAya che. kahyuM che ke-"siddhasenano asiddha, mallavAdIno virUddha ane anaikAntika samantabhadrano hetu ekAnta sAdhanAmAM che." tethI A ISTa hovA chatAM atyaMta saMkSeparUpa hoI, ziSyamatinA vikAsa karavA mATe tenA svarUpanA pradarzananI AvazyakatA hoI ahIM hetvAbhAsonA traNa prakAro darzAvyA che. [zabda nitya che, kema keanityadharmanI upalabdhino abhAva che. (2) ahIM je satpatipakSapaNuM kahevAnuM che te ghaTatuM nathI, kema kepakSamAM hetunuM asattva hoI asiddha ja doSarUpa che. sAdhyadharma viziSTa dharmIpakSamAM hetunI siddhi hoye chate hetumAM gamakapaNuM ja thAya! avinAbhAvanI sattAthI pachI tyAM sAdhya siddha thAya che. hamaNAM nahIM-ema jo che, to virUddhatA thAya ! hamaNAM ahIM sAdhyano saMdeha che-ema jo che, to anaikAntikatA thAya ! "pakSamAM
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 tattvanyAyavibhAkare aMtarbhAvanI apekSAe vyabhicAra doSarUpa nathI, kema ke-vipakSathI vyAvRtta sapakSamAM ane pakSamAM vidyamAna ja hetumAM gamakapaNuM che."--ema nahIM bolavuM; kema ke-pakSanA aMtabhavadvArA vyAptino anizcaya hoye chate, bIjA dharmImAM ja svasAdhyanI sAthe vyApti nizcaya thavA chatAM, pakSamAM hetunuM sattva chatAM svasAdhyanI asAdhakatAnI Apatti che. tyAM vyAptinuM grahaNa nahIM hovAthI satpatipakSa doSa nathI.] vaLI keTalAka, anyadarzanIoe sthApela hetuomAM darekamAM traNa doSa mAne che. jema ke-zabda anitya ja che, kema ke-kRtaka che. ityAdimAM kRtatva asiddha che, kema ke-ekAnta anityamAM teno asaMbhava che. nitya-anitya AtmakamAM kRtakatvano saMbhava che. ekAnta anityathI viparIta nitya-anitya Atmaka ja zabdanuM ja sAdhakapaNuM hoI virUddha che. vipakSa evA nityamAM paNa vartamAnapaNuM hovAthI anaikAntika (vyabhicArI) paNa che iti. - dharmabhUSaNe kahela akiMcikara nAmaka judo hetvAbhAsa nathI. kharekhara, te akiMcitkara, siddhasAdhanarUpe ane bAdhita viSayarUpe be prakArano paNa A hetvAbhAsa, aprayojaka evA bIjA nAmavALo che-pakSagata doSomAM ja aMtargata che. arthAt siddhasAdhanarUpa akiMcitkara pratItanAmaka pakSAbhAsathI abhinna che. bAdhita viSayarUpa akiMcitkara, nirAkRtanAmaka pazAbhAsathI abhinna che, mATe A hetudoSa nathI. tethI hetvAbhAso cAra prakAranA nathI. 0 "jyAM pakSadoSa che, tyAM avazya hetudoSa paNa kahevo-evuM nahIM bolavuM, kema ke-jo ema mAnavAmAM A Ave, to daSTAnta Adi doSanI paNa avazya vAcyatAnI Apatti Avaze. adhunA'siddhaM lakSayati - hetusvarUpApratItiguyaktApratItavyAptiko heturasiddhaH // 2 // hetusvarUpeti / apratItavyAptiko heturiti hetoH sattvasyAsiddhau saMdehe vA'pratItavyAptika ityartho na tu vyAptervaiparItyena nizcayAt saMzayAdvA'pratItavyAptikastAdRzasya viruddhAnaikAntikatvAt tadetatsUcayituM hetusvarUpApratItiprayukteti vizeSaNam / yatra sattvaM nAsti tasya saMzayo vA sa hetureva na bhavati tathA ca tAdRgvastu hetutvalakSaNavirahAdasiddhaM, na tu pakSadharmatvAbhAvAt / nahi pakSadharmatvaM hetorlakSaNamanyathAnupapattibalena tadabhAve'pyanumAnAddhetutvasya pUrvamupadarzitatvAt / yathA nityazzabdazcAkSuSatvAdityAdau vyAptitvarUpalakSaNavirahAccAkSuSatvamasiddhaM, svarUpApratItizcAtrAsattvAt / tathA bASpAdibhAvena sandihyamAno dhUmo vahnisiddhau prayujyamAno'siddha ucyate tatra saMdigdhasattvena vyAptyabhAvAditi // asiddha hetvAbhAsanuM lakSaNa bhAvArtha - "hetusvarUpanI apratItijanya apratIta vyAptivALo hetu "asiddha che. vivecana - "apratIta vyAptivALo hetu'-A pramANe hetunA sattvanI asiddhimAM ke saMdehamAM 'apratIta vyAptivALo" Avo artha che. nahIM ke vyAptinI viparItatAvaDe nizcayathI ke saMzayathI apratIta vyAptika,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ritIyo mA /sUtra - 2-3, pajhumaHviro 203 paraMtu tevo to virUddha ane anaikAntika paNa hoya che. A sUcana karavA mATe "detusvarUpa pratItiyu$ !' evuM vizeSaNa che. jyAM sattva nathI athavA teno saMzaya, te hetu ja thato nathI. tathAca tevI vastu hetupaNAnA lakSaNanA abhAvathI asiddha che, paraMtu pakSadharmatAnA abhAvathI nahIM, kema ke-pakSadharmatva hetunuM lakSaNa nathI. tethI anyathAnupapattinA baLathI te pakSadharmatAnA abhAvamAM paNa anumAnathI hetupaNuM pahelAM upadarzita che. hetusvarUpanI apratIti puruSabhedanI apekSAe ajJAnathI, saMzayathI ke viparyayathI thAya che. jema ke-zabda nitya che, kema ke-cAkSuSa che. ityAdi hetumAM vyAptitvarUpa lakSaNanA abhAvathI cAkSuSatva asiddha che. ahIM svarUpanI apratIti asattvathI che tathA bASpa (varALa) Adi bhAvathI saMdehaviSaya thato dhUma temaja vatinI siddhimAM prayogaviSaya thato dhUma asiddha kahevAya che, kema ke tyAM saMdigdha sattvathI vyAptino abhAva che. (ja hetunI koI paNa pramANathI anyathADanupapatti pratIta thatI nathI, te asiddha che.) tasya prabhedamAha - sa dvividho vAdiprativAdyubhayAsiddho'nyatarAsiddhazceti / tatrAdyo yathA zabdonityazcAkSuSatvAditi, atra zabdasya cAkSuSatvaM nobhayasya siddham // 3 // sa iti / asiddha ityarthaH, vAdIti, vAdyapekSayA prativAdyapekSayA cAsiddha ityarthaH / anyatareti vAdyapekSayA prativAdyapekSayA vetyarthaH / pUrvapakSaM vidadhAno vAdI, uttarapakSamavalambamAnaH prativAdI, prathamabhedasya dRSTAntamAha tatrAdya iti, cakSuSA grAhyazcAkSuSastasya bhAvazcAkSuSatvaM tasmAditi vigrahazcakSurjanyajJAnaviSayatvaM tadarthaH, tacca nityatvavAdino'nityatvavAdino vA kasyApi zabde na sammatamiti vAdiprativAdyubhayApekSo'yamasiddha iti bhAvaH // asiddha bhedakathana bhAvArtha - "te asiddha be prakArano che. (1) vAdI-prativAdI ubhaya asiddha ane (2) anyatara asiddha. tyAM prathama, jema ke-zabda anitya che, kema ke-cAkSuSa che. ahIM zabdamAM cakSurindriya grAhyatvarUpa cAkSuSatva ubhayane asiddha che." vivecana - " ti,' te asiddha. "vAlIti' -vAdInI apekSAe ane prativAdInI apekSAe asiddha. "bacata ti'-vAdInI apekSAe ke prativAdInI apekSAe arthAt bemAMthI koI ekanI apekSAe pUrvapakSa karanAro vAdI' kahevAya che ane uttarapakSa karanAro prativAdI' kahevAya che. prathama bhedanA daSTAntane kahe che ke "tatradya' iti. cakSuthI grahaNayogya cAkSuSa ane teno bhAva cAkSuSatva. tethI "cAkSuSatvathI Avo vigraha che. arthAt cakSurIndriyajanyajJAnaviSayatva "cAkSuSatva' jANavuM. vaLI te cAkSuSatva nityatvavAdI ke anityatvavAdI koIne paNa zabdamAM saMmata nathI. eTale vAdI-prativAdI ema baMnenI apekSAe A cAkSuSatva asiddha che. (zabdamAM zrAvaNatva ubhayavAdI siddha che.)
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 tattvanyAyavibhAkare atha vAdyasiddhamAha vAsiddho yathA zabdaH pariNAmI utpattimattvAditi / atra zabdasyotpattimattvaM vAdinassAMkhyasyAsiddham // 4 // vAdyasiddha iti / idaM prativAdino'numAnam / saGgamayati atreti, sAMkhyasyAsiddhamiti, tanmate'sata utpattyabhAvAtsatazca vinAzAbhAvAdutpAdavinAzayorAvirbhAvatirobhAvarUpeNa prAgabhAvapratiyogimattvarUpamutpattimattvamasiddhamiti / nanu vizeSyavizeSaNavyarthavizeSyavyarthavizeSaNAsiddhAssvarUpAsiddho vyadhikaraNAsiddhAdayazca kathaM na hetvAbhAsatvenoktA iti ceducyate vizeSyavizeSaNavyarthavizeSaNAsiddhA vAdinaH prativAdino vobhayorvA bhaviSyantIti teSAM tatraivAntarbhAvaH / svarUpAsiddhaH svarUpaM asiddhaM yasya so svarUpAsiddhaH svarUpeNAsiddha iti vA yathA'nityaH zabdazcAkSuSatvAditi, nAyaM vyadhikaraNAsiddhaH rUpasya cAkSuSatvAdityanuktatvAt / evaJcAyaM vastuto na hetvAbhAsaH tasya hetusvarUpatvAbhAvAdevAgamakatvAt / vyadhikaraMNAsiddho na vastuto hetudoSaH, vibhinnAzrayasyApi udeSyati zakaTaM kRttikodayAdityAdergamakatvapratIteH, evamanyatrApi bhAvyam // vAdI asiddhanuM kathana bhAvArtha - "vAhI asiddha, prema - zabda pariNAmI che, prema - utpatti che. ahIM zabdanI utpatti vAhIsAMkhyane asiddha che." vivecana 'vAdyasiddha' iti / 2khA prativAhInuM anumAna che saMgata pure che 'atre, sAMkhyasyAsiddha'miti / sAMkhyavAhInA bhatamAM asatnI utpattino abhAva bhane satnA vinAzano alAva hoI, AvirbhAva tirobhAvarUpa prAgabhAva pratiyogImatvarUpa utpattimatva asiddha che. - - zaMDA - vizeSya-vizeSA- vyarthavizeSya-vyarthavizeSazAsiddha, sva3pAsiddha, vyadhikaraeA asiddha mahine kema hetvAbhAsarUpe kahelA nathI ? samAdhAna - vizeSya-vizeSaNa-vyarthavizeSya-vyarthavizeSaNAsiddho che. vAdI ke prativAdI ke ubhaya asiddhomAM teono aMtarbhAva thAya che. svarUpAsiddha=asiddha svarUpavALo ke svarUpe asiddha, jema ke-zabda anitya che, kema ke-cAkSuSa che. A vyakiraNa asiddha nathI, kema ke-rUpa AdinA adhikaraNapaNAe 1. avinAbhAvasyaiva gamyagamakabhAvanibandhanatvaM na sAmAnAdhikaraNyasya, tadabhAve'pyanumitidarzanAdityAha vyadhikaraNeti, tatsattve'pi sa zyAmo mitrAtanayatvAdityAderagamakatvAditi bhAvaH // 2. anyatrApi bhAgAsiddhasaMdigdhAsiddhAdAvapItyarthaH, eSAmubhayasyAnyatarasya vA'siddhatvAdukteSvantarbhAva iti bhAvaH / pakSatAvacchedako heturna hetvAbhAsaH, pramANaM svaparavyavasAyijJAnameva bhavati, pramANatvAnyathAnupapatterityAdergamakatvAditi //
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 4-5, paJcamaH kiraNe 205 apratipAdita che. vaLI zabdarUpI dharmImAM kathita cAkSuSatva svarUpathI nathI mATe svarUpAsiddha che. vaLI A pramANe A svarUpAsiddha vastutaH hetvAbhAsa nathI, kAraNa ke-temAM hetusvarUpapaNAno abhAva hovAthI ja agamaka che. vyadhikaraNAsiddha=jema ke-zabda anitya che, kema ke-paTamAM kRtakatva che. jo ke zabdamAM kRtakatva che paraMtu tathApratipAdita nathI, kema ke-anyatra pratipAdita anyatra siddha thatuM nathI. vyadhikaraNAsiddha (avinAbhAvamAM ja gayagamakabhAvanuM nibaMdhanapaNuM che, sAmAnAdhikaraNyamAM nathI, kema kesAmAnAdhikaraNyanA abhAvamAM paNa anumitinuM darzana hoI kahe che ke- vyadhikaraNAsiddha tenuM sattva chatAM te zyAma che, }bha }-mitrAtanaya che. tyAhiyAM bhagamaya che, khevo bhAva che.) vastutaH hetudoSa nathI, uma }-'za52 (rohiesI) no (udhya thaze; uma u-rRttiAno udhya che.' tyAhi bhinna AzrayavANAmAM gama pAnI pratIti che. e pramANe bIjA sthaLamAM (anya sthaLe eTale bhAgAsiddha-saMdigdha-asiddha AdimAM paNa) A sarva asiddhono udaya ke anyatara asiddha hovAthI kathita asiddhomAM aMtarbhAva che. vaLI pakSatAvacchedaka (pakSadharma) hetu hetvAbhAsa3pa nathI. prema -sva-paravyavasAya jJAna 4 prabhAga thAya che, prema u-prabhAsAtvanI anyathAnupapatti che-ityAdimAM gamakapaNuM che. prativAdyasiddhaM darzayati dvitIye prativAdyasiddho yathA vRkSA acetanA maraNahitatvAditi / heturayaM vRkSe jainasya prativAdino'siddhaH, prANaviyogarUpamaraNasya svIkArAt // 5 // dvitIya iti / anyatarAsiddharUpa ityarthaH, asya vAdiprativAdyantarApekSatvenAnte prativAdyasiddhamAha prativAdyasiddha iti, idaM vAdino bauddhasyAnumAnam, maraNarahitatvAditi vijJAnendriyAyurnirodho maraNam / saGgamayati heturayamiti hetumAha prANeti drumeSvapyAgame vijJAnendriyAyuSAM pramANatassthApitatvAditi bhAvaH / nanu na sambhavatyasya bhedasya hetvAbhAsatvaM, prativAdyudbhAvitAsiddhiM vibhAvya tatra vAdinA pramANe'nudbhAvite pramANAbhAvAdevobhayorasiddhatvAt, udbhAvite cobhayoreva tatsiddhyA'nyatarAsiddhatvAsambhavAt pramANasyApakSapAtitvAt / na ca yAvat pramANAnudbhAvanaM tAvadasiddhamiti vAcyam, tathA sati gauNatvApatteH, nahi ratnAdipadArtho yAvattattvato'pratIyamAnastAvantaM kAlaM mukhyatayA tadAbhAso bhavati / yadi cAnyatarAsiddho vastuto hetvAbhAsastadA vAdI nigRhItaH syAttataH pazcAdanigraho yuktaH, navA hetusamarthanaM yuktaM nigrahAntatvAdvAdasyeti cenmaivam, samyagghetutvaM pratipadyamAnenApi vAdinA tatsamarthananyAyavismaraNAdinimittena yadA hi prativAdinaM bodhayituM na zakyate na svIkriyate cAsiddhatA tadAnyatarAsiddhatvenaiva sa nigRhyate, evaM svAnabhyupagamato'pi parasya siddha ityetAvataivopanyasyamAno heturanyatarAsiddho bhavatIti yathA sAMkhyasya jainaM prati, acetanAH sukhAdaya utpattimattvAddhaTavaditi //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare prativAdI asiddhanuM darzana bhAvArtha - "bIjAmAM prativAdI asiddha, jema ke-vRkSo acetana che, kema ke-maraNarahita che. A hetu vRkSamAM prativAdI jainane asiddha che, kema ke-prANaviyogarUpa maraNano svIkAra che." 206 vivecana anyatara asiddhamAM A vAdI-prativAdImAMthI AdimAM prativAdI asiddhane che. 'prativAdyasiddha' iti. A vAdI bauddhanuM anumAna che. 'maragatitvA'iti / vijJAnano-indriyono-AyuSyano nirodha (abhAva) maraNa kahevAya che. saMgamana kare che ke- 'hetuththamiti / ' hetune kahe che ke - 'prAoti / ' prativAdI jainonA AgamamAM prativAdInA pramANanA viSayapaNAe vRkSomAM paNa vijJAna-indriya-AyuSyane pramANathI sthApita karela che. : zaMkA - A bhedamAM hetvAbhAsapaNuM saMbhavatuM nathI, kema ke-prativAdIe udbhAvita asiddhine vicArI, tyAM vAdIe pramANa anubhAvita karye chate, pramANanA abhAvathI ja baMnenI asiddhi che H ane pramANa udbhAvita karye chate, baMnemAM ja tenI siddhi hovAthI anyatara asiddhapaNAno asaMbhava che; kema ke-pramANa pakSapAtI nathI. 'jyAM sudhI anubhAvana, tyAM sudhI asiddha che'-ema nahIM kahevu, kema ke-jo tema mAnavAmAM Ave, to gauNapaNAnI Apatti che. 'ratna Adi padArtha jyAM sudhI tattvathI apratIyamAna thAya, tyAM sudhI mukhyapaNe teno AbhAsa thAya che' evuM nathI. vaLI jo anyatara asiddha vastutaH hetvAbhAsa che, to vAdI nigRhita thAya ! nigRhita pachIthI abhigraha, evuM kathana yukta nathI. vaLI pachIthI hetusamarthana yukta nathI, kema ke-vAda nigrahanA aMtavALo che ne ? - samAdhAna - samyag hetupaNAne svIkAranAra (jANanAra) paNa te samyag hetupaNAnA samarthana (sAdhaka)nyAyanA vismaraNa AdinA nimittathI, vAdI jyAre prativAdIne samajAvavA zaktimAna thato nathI ane asiddhatAne svIkArato nathI, tyAre anyatara asiddhapaNAe ja apratibhAsamAna paNa hetumAM asiddha hetu che. A pramANeno vyavahAra thavAthI gauNa ja asiddhapaNuM che. tenA baLathI A hetvAbhAsa mukhya thaI zakato nathI. vaLI pratijJAvirodha, pratijJAsaMnyAsa-pratijJAntara Adi nigrahasthAnomAM hetvAbhAsanuM paNa pariNamana thavAthI, anyatara asiddharUpa hetvAbhAsarUpa nigrahasthAnanI prAptithI, nigRhitavAdI tenA parihAra mATe tyAM pramANano upanyAsa karavA mATe yogya thato nathI; kema ke-vAda nigraha sudhI ja hoya che. te nigRhita thAya che. e pramANe sva analyupagamathI paNa 'parane siddha che.' A pramANe ATalAthI ja sthApana karAto hetu 'anyatara asiddha' nigrahasthAna thAya che. iti vAdI asiddhinuM udAharaNa. jema ke-ghaTa.sukha vagere acetana che, kema ke-utpatti che. jaina vAdI sAMkhyane utpattimattva asiddha che, kema ke-tenA matamAM AvirbhAvano ja svIkAra che. samprati viruddhaM lakSayati sAdhyadharmaviparItavyAptiko heturviruddhaH / yathA zabdo nityaH kAryatvAditi, kAryatvamanityatvavyApyam // 6 // - atra
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 dvitIyo bhAga / sUtra - 6, paJcamaH kiraNe sAdhyadharmeti / kenacitpuruSeNa sAdhyadharmaviparItasyaiva vyApyo heturbhrAntyA sAdhyavyApyatvenopanyasyate tadA sa sAdhyadharmaviparItavyAptikatvAdviruddha iti bhAvaH / dRSTAntamAha yatheti ghaTayati atreti, ayaM pakSavipakSavyApako hetuH / atra parairaSTavidhA viruddhabhedA ucyante yathA pakSavipakSavyApakassapakSAvRttiH, pakSavyApako vipakSaikadezavRttissapakSAvRttizca, pakSavipakSakadezavRttissapakSAvRttizca pakSakadezavRttissapakSAvRttivipakSavyApakazca, pakSavipakSavyApako'vidyamAnasapakSazca, pakSavipakSaikadezavRttiravidyamAnasapakSazca, pakSavyApako vipakSaikadezavRttiravidyamAnasapakSazca, pakSaikadezavRttirvipakSavyApako'vidyamAnasapakSazceti / AdyAzcatvArassati sapakSe pare catvArazcAsati sapakSe bodhyAstatra prathamo yathA zabdo nityaH kAryatvAditi kAryatvaM hi zabdamAtre'nityaghaTAdimAtre vartate natu nitya AkAzAdau / dvitIyo yathA-nityazzabdassAmAnyavattve satyasmadAdibAhyendriyagrAhyatvAt, atrAyaM hetuH zabdamAtre kvacidanitye ghaTAdau varttate kvaciccAnitye sukhAdau nitya AkAzAdau na vartata iti / tRtIyo yathA vAGmanase asmadAdibAhyakaraNapratyakSe sAmAnyavizeSavattve sati nityatvAdayaM hetuH pakSaikadeze manasi vartate na tu vAci, vipakSaikadeze gaganAdAvasti na tu sukhAdau, nAsti punarghaTAdau sapakSe / caturtho yathAnityA pRthivI kRtakatvAditi hetuH, idaM kRtakatvamanityapRthivyAmasti paramANau ca nAsti, nityamAtre nAsti, anityamAtre cAsti / paJcamo yathA-AkAzavizeSaguNazzabdaH prameyatvAditi, ayaM hetuzzabdamAtre'nAkAzavizeSaguNamAtre ca varttate sapakSazcAtra nAsti / SaSTho yathAAkAzavizeSaguNazzabdaH prayatnAnantarIyakatvAditi, ayaJca hetuH zabdavizeSe varttate nAsti ca zabdavizeSe, ghaTAdAvasti meghAdau nAsti ca, atrApi sapakSo nAsti / saptamo yathAAkAzavizeSaguNazzabdo bAhyendriyagrAhyatvAditi, heturayaM zabdamAtre vipakSaikadeze rUpAdau vartate na tu sukhAdau vipakSe sapakSastu nAstyeva / aSTamo yathA-AkAzavizeSaguNazzabdo'padAtmakatvAditi, atra hetulanau varttate natu padAtmakazabde, rUpAdau vipakSamAtre varttate sapakSastu nAstyeveti / sarva evaite hetavo proktaviruddha evAntarbhavanti, pakSaikadezavRttiSu asiddhatApIti // 1. pUrvottarAkAraparihAraprAptisthitilakSaNapariNAmenaivAvinAbhUtaM kRtakatvaM bahirantarvA pratItiviSayaH, tacca sarvathA nitye kSaNike vA sambhavatyeveti viruddhatvamiti bhAvaH // 2. bauddhA dharmavizeSaviparItasAdhako dharmivizeSaviparItasAdhakazceti viruddhasya dvaividhyamAhuH tanna sarvAnumAnocchedaprasaGgAt, parvatAdhikaraNadhUmasya siSAdhayiSitavahnivizeSaviparyayasAdhakatvena viruddhatvaM vAcyam, tacca tadA syAt dhUmasAmAnyopanyAsena vahnivizeSo jijJAsyeta / yadA ca vizeSa sAdhyamabhilaSatA viziSTa eva heturupanyasyate tadA noktadoSaH, tathA dharmivizeSaviparItasAdhano'pi na viruddhaH, anyathA yo yo dhUmavAn sa parvato na bhavati yathA mahAnasam, iti dharmiNastiraskArAdbhUmo'pi heturna bhavet tathAcAnumAnamAtravilopApattyA naitau viruddhahetvAbhAsAviti bodhyam //
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 tattvanyAyavibhAkare have virUddhanuM lakSaNa bhAvArtha - "sAdhyadharmathI viparIta vyAptivALo hetu "virUddha kahevAya che. jema ke-zabda nitya che, kema ke-kArya che. ahIM kArya- anityatvanI sAthe vyAptivALuM che." vivecana - koI eka puruSavaDe jyAre sAdhyadharma viparItano ja vyApyahetu bhrAntithI sAdhyanA vyApyapaNAe sthApita karAya, tyAre te sAdhyadharmathI viparIta vyAptivALo hoI "virUddha hetvAbhAsa kahevAya che. (pUrva-uttara AkAranA parihAra ane prApti sthitirUpa pariNAmathI ja avinAbhUta kRtakatva bAhya ke aMdarano pratItino viSaya che ane te sarvathA nitya ke anityamAM saMbhave che ja, mATe virUddhapaNuM che evo bhAva che.) A, pakSa ane vipakSamAM vyApaka hetu che. ahIM bIjAoe kahela ATha prakAranA virUddhanA bhedo kahevAya che. jema ke-(1) pakSa-vipakSavyApaka, sapakSamAM avRtti, (2) pakSavyApaka, vipakSanA ekadezamAM vRtti, sapakSamAM avRtti, (3) pakSa-vipakSanA ekadezavRtti, sapakSa avRtti, (4) pakSanA ekadezavRtti, sapakSa avRtti, vipakSa vyApaka, (pa) pakSa-vipakSavyApaka, avidyamAna sapakSavALo, (6) pakSa-vipakSanA ekadezavRtti, avidyamAna sapakSavALo, (7) pakSavyApaka, vipakSanA ekadezavRtti, avidyamAna sapakSavALo, ane (8) pakSanA ekadezamAM vRttivALo, vipakSavyApaka, avidyamAna sapakSavALo. pahelAMnA cAra virUddho sapakSa hoye chate hoya che, bIjA cAra virUddho sapakSa nahIM hoye chate jANavA. tyAM pahelo (1) jema ke-zabda nitya che, kema ke-kArya che. kharekhara, kAryatva (pakSa) zabda mAtramAM ane (vipakSa) anitya ghaTa Adi mAtramAM varte che, paraMtu (sapakSa) nitya AkAza AdimAM kAryatva nathI. (2) jema ke-zabda nitya che, kema ke-sAmAnyavAnuM hoya chate ammad Adi bAhya indriyathI grAhya che. ahIM A hetu (pakSa) zabda mAtramAM ane kvacit (vipakSa) anitya ghaTa AdimAM varte che, kvacit (vipakSa) anitya sukha AdimAM (sapakSa) nitya AkAza AdimAM vartato nathI. (3) jema ke-mana-vacana-ammad Adi bAhyakaraNathI pratyakSa che, kema ke sAmAnya vizeSavAnuM hoya chate nitya che. A hetu pakSanA ekadezabhUta manamAM varte che, paraMtu vacanamAM vartato nathI. vipakSanA ekadezabhUta AkAza AdimAM che, paraMtu sukha AdimAM nathI. vaLI ghaTa Adi sapakSamAM nathI. (4) jema ke-pRthvI nitya che, kema ke-kRtaka che. ahIM kRtatvarUpa hetu anitya pRthvImAM che ane paramANumAM nathI, nitya mAtrAmAM nathI ane anitya mAtrAmAM che. (5) jema ke-zabda, AkAza vizeSaguNa che, kema ke-prameya che. A prameyatvara5 hetu, (pakSa) zabda mAtramAM vipakSa) AkAza sivAyanA (AkAzane choDI bIjAnA) vizeSaguNa mAtrarUpa AdimAM varte che. ahIM sapakSa nathI. (6) jema ke-zabda AkAzano vizeSaguNa che, kema ke-prayatnathI janya che. A prayatnAnantarIyakatva hetu, (pakSa) puruSa AdinA zabdarUpa zabdavizeSamAM che, puruSAdi bhinna zabdavizeSamAM nathI, (vipakSa) ghaTa AdimAM che ane megha AdimAM nathI. (vAyu AdinA zabdamAM ane vijaLI AdimAM nathI.) ahIM paNa sapakSa nathI. (7) zabda, AkAza vizeSa guNa che, kema ke-bAhya indriyagrAhya che. A bAhya indriyagrAhyatva hetu, (pakSa) zabda mAtramAM varte che, (vipakSanA) ekadezarUpa AdimAM varte che. (vipakSa) sukha AdimAM vartato nathI. sapakSa to nathI ja. () zabda, AkAza vizeSaguNa che, kema ke-apada Atmaka che. A pakSanA ekadezabhUta varNa AtmakamAM (dhvanimAM) che paNa padarUpa zabdamAM nathI. vipakSa mAtrarUpa AdimAM che. sapakSa to nathI ja.A badhAya hetuo kahelA virUddhamAM ja aMtarbhata thAya che. pakSanA ekadezavRtti(hatu)omAM ja asiddhatA paNa che. (bauddho,
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 7-8, paJcamaH kiraNe 209 dharmavizeSa viparIta sAdhaka ane dharmAvizeSa viparIta sAdhaka-ema virUddhanA be prakAro je mAne che te ThIka nathI, kema ke sarva anumAnanA ucchedano prasaMga Ave che. tathAhi=parvatarUpa adhikaraNavALo dhUma, siSAdhayiSita vahnivizeSanA viparyaya sAdhakapaNAe virUddha che ema kahevuM joIe. vaLI te tyAre thAya, ke jyAre dhUma sAmAnya upanyAsathI vahnivizeSa jijJAsAviSaya thAya ! ane jayAre vizeSa sAdhyane icchanAravaDe viziSTa ja hetu upanyasta thAya, tyAre kahelo doSa nathI. dharmAvizeSa viparIta sAdhakahetu paNa virUddha nathI. anyathA, je je dhUmavALo che, te te parvata nathI. jema ke-mahAnala. A pramANe dharmInA tiraskArathI dhUma paNa hetu na thAya. tathAca anumAna mAtranA vilopanI ApattithI A baMne virUddha hetvAbhAsarUpa nathI, ema jANavuM.) adhunAnaikAntikaM nirUpayati - sandigdhavyAptiko heturanaikAntikaH / sa dvividhassandigdhavipakSavRttiko nirNItavipakSavRtikazceti // 7 // sandigdheti / yasya hetorvyAptissandihyate sa heturanaikAntika ityarthaH / ayaM hi sAdhyena vinA heto vasya saMzaye nirNaye vA bhavatItyAzayena tasya dvaividhyamAha sa dvividha iti / sandigdheti vipakSe yasya vRttissandigdhA sa ityarthaH, nirNIteti, vipakSe yasya vRttinirNItA sa ityarthaH, viruddho hetustu vipakSa eva vRttitayA nirNIta iti na sAGkaryam // have anaikAntika hetvAbhAsane kahe che bhAvArtha - "je hetunI vyApti saMdigdha hoya che, te hetu "anaikAntika." te (1) saMdigdha vipakSavRtti ane (2) nirNita vipakSavRttikarUpe be prakArano che. vivecana - je hetunI vyApti saMdigdha hoya, te hetu anaikAttika kahevAya. kharekhara, A sAdhya sivAya hetubhAvanA saMzayamAM ke nirNayamAM thAya che. AvA AzayathI tenA be prakAro kahe che. "sa dividha ti !' " dheti ' jenI vRtti vipakSamAM saMdigdha che, te saMdigdha vipakSavRtti vipakSamAM nirNita che. te nirNita vipakSavRttika anaikAttika kahevAya che. virUddha hetuo vipakSamAM ja vRttipaNAe nirNita che, mATe saMkaratA nathI. tyAM prathamanuM daSTAnta kahe che. tatrAdyasya nidarzanamAha - Adyo yathA vivAdApannaH puruSo na sarvajJo vaktRtvAditi / atra vipakSe sarvajJe vaktRtvaM sandigdham // 8 // Adya iti / sandigdhavipakSavRttika ityarthaH, doSaM hetau saGkamayati atreti, sandigdhamiti, sarvajJaH kiM vaktA naveti saMzayAt,na ca vaktuH sarvajJasya kenApyadarzanAnna vaktA sa iti nizcIyata
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 tattvanyAyavibhAkare eveti vAcyam, alpaprajJairasmAbhistasya bhASamANasyAdarzane'pi na vakteti nizcetumazakyatvena sandigdhatvAt / nanu sarvajJasya vacanaM viruddhaM tasya rAgasvabhAvavivakSAjanyatvena prakSINamohe tasmin mohAparaparyAyarUpatadicchAyA asaMbhavAt / tathA ca vacanAbhAva eva nizcita iti cenna, suSuptyAdau nirabhiprAyavAgAdipravRttyanApatteH, nahi suSuptyAdau vAgvyavahArAdiheturricchA'sti / na caiSA vAgAdipravRttiricchApUrvikA, vAgAdipravRttitvAt prasiddhecchApUrvakavAgAdipravRttivadityanumAnena tatrApi sA'numeyaiveti vAcyam, hetoraprayojakatvAt, yAdRzasya hi jAgrato'nanyamanaso vA tatpravRttiricchApUrvakatvaM sAdhayituM zakyate, na punaranyAdazi / na ca suSuptasyAnyamanaskasya vA tatpravRttiricchApUrvakatvena vyAptAvavagatA tasmAnna vaktRtvaM viruddham // pahelA anaikAntikane darzAve che bhAvArtha - "prathama-jema ke-vivAda Aspada puruSa sarvajJa nathI, kema ke-vaktA che. ahIM vipakSa sarvajJamAM 1tRtva saMhi5 cha." vivecana - pahelo saMdigdha vipakSavRttika anaikAntika, evo artha che. hetumAM doSane ghaTADe che. 'atre'ti-'sandigdha'miti / zuM sarvazaqsueoya che / na ? Apa saMzayathA hetu hoSita 42 che. zaMkA - vaktA evA sarvazane koIe paNa dekhela nahIM hovAthI te sarvajJa vaktA nathI, Avo nizcaya kema na thAya? samAdhAna - alpajJa evA ApaNAthI te sarvajJane bolato nahIM dekhela hovAthI paNa te sarvajJa vaktA nathI, evo nizcaya karavo azakya hovAthI sarvajJamAM vaktatva saMdigdha che. zaMkA - sarvajJamAM vacanano virodha che, kema ke te vacana rAgasvabhAvI vivekSAthI janya hoI, prakSINamoha te sarvajJamAM mohanA aparaparyAyarUpa te vacananI icchAno asaMbhava che. tathA vacanano abhAva nizcita kema nahIM? samAdhAna - ema jo mAno, to suSupti Adi avasthAmAM abhiprAya vagaranI vacana AdinI pravRttinI aprApti thaze, kema ke suSapti Adi avasthAmAM vacanavyavahAra Adi hetubhUta icchA nathI. ti vakhate anubhavAtI icchA nathI. jo anubhavAtI IcchA mAnavAmAM Ave, to pachIthI IcchAntaranI mAphaka te 1. nahi tadAnImanubhUyamAnA icchA'sti, tathAtve pazcAdicchAntaravattasyA api smaraNaM syAt aviditecchA tu na sambhavati icchAyAssvasamAnAdhikaraNajJAnaviSayakatvaniyamenAjJAtecchAyA asambhavAditi bhAvaH // 2. vacanaM prati niyato hetuzcaitanyaM karaNapATavaJca, na ca tayossattve'pi vacanapravRtteradarzanAt vivakSApisahakArikAraNamiti vAcyam, sahakArikAraNasya niyamenApekSaNIyatvAbhAvAt naktaJcarAdessaMskRtacakSuSo vA'napekSitAlokasannidhe rUpopalambhAt tAM vinA suSuptyAdau taddarzanAcca, kvacittu kaNThAdyabhighAtajanakapravRttijanakecchAjanakeSTasAdhanatAjJAnaviSayasyeSTatAsampAdanArthamupayujyate iti //
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 9, paJcamaH kiraNe 211 icchAnuM paNa smaraNa thAya ! ajJAta icchA to saMbhavatI nathI. icchAmAM svasamAnAdhikaraNa jJAnaviSayakapaNAno niyama hovAthI ajJAta icchAno asaMbhava che.] zaMkA - A vacana Adi pravRtti icchApUrvakanI che, kema ke-vacana Adi pravRtti che. jema ke-prasiddha icchApUrvaka vacana Adi pravRtti. AvA anumAnathI tyAM paNa te anumAna yogya ja kema nahIM? samAdhAna - ahIM hetu aprayojaka che. tathAti-kharekhara, jevA jAgatAnI ke ananya manavALAnI te pravRtti IcchApUrvakanI dekhelI che, te pravRttivizeSathI dezAntaramAM ane kAlAntaramAM, tevAnI ja te pravRttimAM icchApUrvakapaNAe vyAptimAM jJAta nathI tethI, vastRtva virUddha nathI. [vacana pratye niyatahetu caitanya ane karaNapaTutA che. vaLI te baMnenuM sattva chatAM vacananI pravRtti nahIM dekhAtI hovAthI vivakSA paNa sahakArirUpa kAraNa che' -ema nahIM bolavuM, kema ke-sahakArI kAraNa niyamathI apekSaNIya nahIM hovAthI, nizAcara Adi ke saMskRta cakSuvALAne AlokanA saMnidhAnanI apekSA vagara jema rUpano anubhava hoya che, tema vivekSA vagara suSupti AdimAM te vacanapravRtti dekhAya che. kvacit to, kaMTha AdinA abhighAtajanaka-pravRttinIjanaka-icchAjanaka-ISTasAdhanatA jJAnaviSayamAM iSTatAnA saMpAdana mATe upayogI thAya che vivakSA.] athAparaM hetuM darzayati - dvitIyo yathA parvato vahnimAn prameyatvAditi / atra vipakSe hudAdau prameyatvaM nirNItamiti // 9 // dvitIya iti / nirNItavipakSavRttika ityarthaH, yojayatyativyAptiM hetAvatreti sapakSe mahAnasAdau vipakSe hRdAdau prameyatvasya darzanAt kiM prameyatvaM vahninA vyAptamuta vayabhAveneti vyAptessandihyamAnatayA'naikAntikatvamiti bhAvaH / vyApyatvAsiddhanAmA sopAdhiko heturapi saMdigdhavipakSavRttika eva, tathAhi sAdhyavyApakatve sati sAdhanAvyApakatvamupAdhiH, yathA sa zyAmo mitrAtanayatvAtparidRzyamAnatattanayavadityatra zAkAdyAhArapariNatipUrvakatvamupAdhiH, satyapi mitrAtanayatve yazzAkAdyAhArapariNatipUrvakassa eva zyAmo na tvapara iti, mitrAtanayatvasya hi na vyApakaM zAkAdyAhArapariNatipUrvakatvaM tadantarApi mitrAtanayatvasya sadbhAvAt zyAmatvasya tu vyApakaM tat, tadantareNa tasyAnupalabdheH, tathA ca tasyopAdhitvena mitrAtanayatvaM sopAdhiko hetuH, ayameva cAprayojako hetvAbhAsa ucyate paraprayuktavyAptyupajIvitvAt parazcopAdhirevaiti / 1. atra saugatA naiyAyikAzcAsAdhAraNAmapi hetuM saMzayajanakatvenAnaikAntikaM svIkurvanti yathA zabdo nityaH zrAvaNatvAdityatra sapakSe gaganAdau vipakSe ghaTAdau na kvApi heturasti pakSe ca vartamAnassa nityavyAvRttatayA zabde'nityatvasyAnityavyAvRttatayA ca nityatvasya saMbhAvanayA saMzayajanako bhavatIti, tanna sarvathA nityatvasAdhane viruddhatvAt kathaJcidanityatvamantareNa zrAvaNatvAsambhavAt, azrAvaNatvasvabhAvaparityAgenaiva hi zrAvaNatvasvabhAvopapattiH kathaJcinnityatvasAdhane tu saddhetureva tena sahAnyathAnupapattisattvAditi //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 tattvanyAyavibhAkare upAdhinA hetau vyabhicArasaMzayodayAtsandigdhavipakSavRttireva / tathA paroktAnAmaSTavidhAnAM hetUnAmatraivAntarbhAvaH te ca hetavo yathA pakSatrayavyApaka:-nityazzabdaH prameyatvAditi, ayaM pakSasapakSavipakSavyApakaH, pakSasapakSavyApako vipakSakadezavRttiryathA gaurayaM viSANitvAditi, etadgavi gavAntare ca sarvatra kvacinmahiSAdau ca hetossattvAt / pakSavipakSavyApakassapakSaka dezavRttiryathA nAyaM gaurviSANitvAt pakSe meSe vipakSe gomAtre kvacitsapakSe mahiSAdau sattvAt, pakSavyApakassapakSavipakSaikadezavRttiryathA anityazzabdaH pratyakSatvAt, zabdamAtre kvacidrUpAdau kvacidAtmAdau sattvAt, pakSaikadezavRttissapakSavipakSavyApako yathA na dravyANyAkAzakAladigAtmamanAMsi kSaNikavizeSaguNarahitatvAt AkAzAtmabhinneSu guNAdau sarvatra pRthivyaptejovAyuSu vartamAnatvAt / pakSavipakSaikadezavRttissapakSavyApI yathA na dravyANi dikkAlamanAMsyamUrtatvAt manobhinne pakSe kvacidAtmani guNAdau sarvatra ca sattvAt, pakSasapakSaikadezavRttirvipakSavyApI yathA dravyANi dikkAlamanAMsyamUrtatvAt manobhinne pakSe AkAzAtmanorguNAdau sarvatra ca sattvAt / pakSatrayaikadezavRttiryathA anityA pRthivI pratyakSatvAt janyapRthivyAM kvacijjalAdau AtmAdau sattvAditi / hetvAbhAsasya samAptiM dyotayatItIti / bIjA anekAntikane darzAve che bhAvArtha - "alid, mananti . bha3-parvata valivANo cha, 34 3-abhaya che. ma vipakSa 6 AdimAM prameyatva nirNita che." vivecana - bIjo=nirNita vipakSavRttivALo hetu anaikAntika, evo artha che. hetumAM ativyApti ghaTAve che. 'atreti / ' sapakSa-mahAnasa mAhima vipakSa-mahimA prameya vAthI | abhayapa valinI sAthe vyApta che ke vaddhinA abhAvanI sAthe ? Ama vyApti saMdehanA viSayabhUta hovAthI prameyatva hetumAM arnakAntikapaNuM che. vyApyatva asiddha nAmavALo-upAdhivALo hetu paNa saMdigdha vipakSa vRttivALo ja che. tathAti-sAdhyavyApaka ane sAdhananuM avyApaka upAdhi kahevAya che. jema ke-"zyAma che, kema ke-mitratanaya che." jema kedekhAto teno putra. A pramANe ahIM zAka Adi AhAra pariNatipUrvakatva upAdhi che. mitrAtanayapaNuM hovA chatAM je zAka Adi AhAra pariNatipUrvakano che, te ja zyAma che, bIjo to nahIM ja. mitrAtanayapaNAnI sAthe vyApaka zAka Adi AhAra pariNatipUrvakapaNuM nathI, kema ke te zAka Adi AhAra pariNatipUrvakapaNA vagara mitrAtanayatvano sadbhAva che. sAdhyarUpa zyAmatvanI sAthe te zAka Adi AhAra pariNatipUrvakatva vyApaka che, kema ke-zAka Adi AhAra pariNatipUrvakatva sivAya te zyAmatvanI upalabdhi nathI. tathAca zAka Adi AhAra pariNatipUrvakatvarUpa upAdhinA kAraNe mitrotanayatvarUpa hetu sopAdhika che. vaLI A ja aprayojaka hetvAbhAsa kahevAya che, kema ke-parajanya vyAptithI upajIvI che. ane para te upAdhi ja, ema jANavuM. (ahIM saugato ane naiyAyiko, asAdhAraNa paNa hetune saMzayajanaka hoI anaikAntika tarIke mAne che. jema ke-zabda nitya che, kema ke-zrAvaNa che. ahIM sapakSa gagana AdimAM vipakSa ghaTa AdimAM
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 9, paJcamaH kiraNe 213 kyAMya paNa hetu nathI : ane pakSamAM vartato te nityathI vyAvRtta hoI, zabdamAM anityapaNAnI ane anityathI vyAvRtta hoI nityapaNAnI saMbhAvanAthI saMzayajanaka thAya che. AvI mAnyatA ThIka nathI, kema kesarvathA nityapaNAnA sAdhanamAM virUddha hoI kathaMcit anityatva sivAya zrAvaNatvano asaMbhava che. kharekhara, azrAvaNatvanA svabhAvanA tyAgapUrvaka ja zrAvaNatva svabhAvanI upapatti che. kathaMcit nityatvanA sAdhanamAM to saetu ja che, kema ke-tenI sAthe anyathA anupapattinI sattA che.) upAdhinI sAthe hetumAM vyabhicAranA saMzayano udaya thavAthI saMdigdha vipakSavRtti ja che. tathApare kahela ATha prakAranA hetuono ahIM ja aMtarbhAva che. te anaikAntika hetuo A pramANe che. (1) pakSa-sapakSa-vipakSarUpa traNamAM vyApaka. jema ke-zabda nitya che, kema ke-prameya che. pakSa zabdamAM, sapakSa AkAza AdimAM ane vipakSa ghaTa AdimAM A hetu vyApaka che. (2) pakSa sapakSavyApaka vipakSanA ekadezamAM vRttihetu. jema ke-A gau (baLada-gAya) che, kema kezRMgavALo che. A hetu pakSa gAyamAM sapakSa saghaLI bIjI gAyomAM-vipakSamAM kvacit mahiSa AdimAM hetu che, paraMtu turaMga AdimAM nathI. (3) pakSa-vipakSavyApaka sapakSanA ekadezamAM vRttihetu. jema ke-A gau nathI, kema ke-zRMgavALo che. A viSANitvahetu pakSameSamAM vipakSa saghaLI gAyomAM ane kvacit sapakSa mahiSa AdimAM che paNa turaMga AdimAM nathI. (4) pakSavyApaka sapakSa-vipakSanA ekadezamAM vRttihetu. jema ke-zabda anitya che, kema ke-pratyakSa che. A pratyakSatvahetu pakSarUpa saghaLA zabdomAM che, sapakSa-vipakSarUpa ghaTAdi ane sAmAnya AdimAM che, paraMtu hrayaNuka AdimAM ane AkAza AdimAM nathI. (kvacit rUpa Adi sapakSamAM-kvacit AtmAdi vipakSamAM che.) (5) pakSanA ekadezamAM vRttisapakSa ane vipakSamAM vyApakahetu. jema ke-AkAza-dizA-kALa-AtmA-mana dravya nathI, kema ke-kSaNika vizeSaguNarahita che. A hetu pakSabhUta kALa-dizA-manamAM varte che, AkAzaAtmAmAM nathI. sapakSa guNa AdimAM vyApaka che, vipakSa pRthivI-jaLa-tejo-vAyumAM vyApaka che. (6) pakSa-vipakSanA ekadezamAM vRttisapakSa vyApakahetu. jema ke-dizA-kALa-mana dravya nathI, kema keamUrta che. ahIM amUrtatva hetu manathI bhinna dizA-kALamAM che. vipakSanA ekadezabhUta (kvacit) AtmAmAM che-sapakSa guNa Adi sarvamAM che. (7) pakSa-sapakSanA ekadezamAM vRttivipakSa vyApakahetu. jema ke-dizA-kALa-mana dravya che, kema ke-amUrta che. ahIM amUrtatvahetu pakSa-dizA-kALamAM varte che, manamAM nahIM. sapakSa AkAza AtmAmAM che, ghaTa AdimAM nathI. vipakSa guNa AdimAM vyApaka che. (8) pakSa-sapakSa-vipakSanA ekadezamAM vRttihetu. jema ke-pRthvI anityA che, kema ke-pratyakSa che. ahIM pratyakSatva hetu pakSanA ekadezamAM janya ghaTa Adi pRthivImAM che, paramANu AdimAM nathI. sapakSanA ekadezamAM
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 tattvanyAyavibhAkare bubud-parapoTA Adi jaLamAM che, kayaNuka vagaranA jaLamAM nathI. vipakSanA ekadezamAM sAmAnya AdimAM che, AkAza AdimAM nathI. (AtmA AdimAM che, yogI pratyakSanI apekSAe.) hetvAbhAsanI samAptine darzAve cha. li. sampratyavasite hetvAbhAse taditarAGgAnAM kAraNAnAJcAbhAsAn prasaGgAdvaktumupakramate - pakSAbhAsastrividhaH, pratItasAdhyadharmavizeSaNako nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNako'nabhIpsitasAdhyadharmavizeSaNakazceti // 10 // pakSAbhAsa iti / pakSavaduddezyavidheyabhAvenAbhAsate-pratIyate na tu tatkAryaM karotIti pakSAbhAsaH-pakSatvalakSaNavinirmukta ityarthaH, vaividhyaM darzayati pratIteti, pratItaH pramANaprasiddho yassAdhyadharmassa eva vizeSaNaM yasyeti vigrahaH, nirAkRteti, nirAkRtaH pramANabAdhito yassAdhyadharmassa eva vizeSaNaM yasyeti vigrahaH, anabhIpsiteti, anabhIpsito'niSTassAdhyadharmo vizeSaNa yasyeti vigrahaH / apratItAnirAkRtAbhIpsitasAdhyadharmaviziSTadharmiNa eva pakSatvenopavarNitatvAttadviparItatvenaiSAM pakSAbhAsatvamiti bhAvaH // pakSAbhAso have hetvAbhAsanuM jJAna thAya pachI anumAnanA itara aMgonA ane kAraNonA AbhAsone prasaMgopAtta he che. ___ bhAvArtha - "pakSano mAmAsa-(1) pratAta. sadhya5 vizeSa957, (2) nirAkRta sAdhyayamavizeSa bhane (3) anamIpsita sAdhya vizeSa:35 5 52no cha." vivecana - pakSanI mAphaka udezyavidheyabhAvathI bhAse-mAluma paDe, paraMtu udezyavidheyanA kAryane kare nahI, bhATe pakSamAsa athAt pakSapanA AREthI ta tena 2 vi cha. 'pratIte'ti (1) pratIta eTale pramANasiddha je sAdhyadharma, te ja jenuM vizeSaNa che evo pakSAbhAsa, (2) pramANabAdhita sAdhyadharmarUpI vizeSaNavALo pakSAbhAsa ane (3) aniSTa sAdhyadharmarUpI vizeSaNavALo pakSAbhAsa, ema vigrahathI artha jANavo. sababa ke-apratIta-anirAkRta-abhIsita sAdhyadharmathI viziSTa dharmamAM ja pakSapaNuM mAnela hoI, tenAthI viparItapaNAe A traNa pakSAbhAsomAM pakSAbhAsapaNuM che. tatra prathamaM darzayati - Adyo yathA mahAnasaM vahnimaditi pakSIkRte mahAnase vahnaH prasiddhatvAdayaM doSaH, idameva siddhasAdhanamapi // 11 // Adya iti / pratItasAdhyadharmavizeSaNaka ityarthaH, prasiddhatvAditi pratyakSeNa nirNItatvAdityarthaH, nirNayaikapadavImadhirUDhasya nahi sAdhyatvaM, nirNItArthe nyAyasyApravRtteH,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 dvitIyo bhAga / sUtra - 10-11-12, paJcamaH kiraNe tathA ca tasyAsAdhyatvena tadviziSTadharmiNaH pakSAbhAsatvameveti bhAvaH / asyaiva ca siddhasAdhanaM / prasiddhasambandha ityapi saMjJAdvayamastItyAhedameveti, vidheyaprAdhAnyAnnapuMsakatvaM, pratItasAdhyadharmavizeSaNakaH pakSAbhAsa evetyarthaH, apizabdo'nuktasya prasiddhasambandhasya samuccAyakaH // prathama pakSAbhAsanuM udAharaNa bhAvArtha - "prathama pakSAbhAsanuM dRSTAnta che. jema ke-rasoDuM agnivALuM che. A pramANe ahIM pakSIbhUta rasoDAmAM agni prasiddha hoI A doSa che. te siddhasAdhana paNa kahevAya che." viveyana - pahelI-pratItasAdhyavizeSa: 56mAsa. 'prasiddhatvAditi' pratyakSa niryAta arthamA nyAya(anumAnanA avayava)nI apravRtti che. tathAca te nirNitanuM asAdhyapaNuM hoI, te nirNita sAdhyadharmaviziSTa dharmInuM pakSanA AbhAsapaNuM ja che; ane A pakSAbhAsanI ja siddhasAdhana ane prasiddhasaMgha-sevI saMzA che. bhATe he cha 3 'idameveti / maha vidheyanI pradhAnatAnI apekSA napuMsakapaNuM che. pratItasAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsa ja, evo artha che. api zabda, nahIM kahela prasiddha saMbaMdhano saMgrAhaka che. dvitIyabhedaM nidarzayati - dvitIyo yathA vahniranuSNa iti pratyakSeNa nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakaH / apariNAmI zabda iti pakSaH pariNAmI zabda ityanumAnena tathA / dharmo'nte na sukhaprada iti dharmo'nte sukhaprada ityAgamena tathA / caitraH kANa iti pakSo vidyamAnAkSidvayasya caitrasya samyaksmaratassmaraNena tathA / sadRze vastuni tadevemiti pakSastena tulyamidamiti pratyabhijJayA tathA // 12 // dvitIya iti / nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaka ityarthaH, nirAkaraNasyAtra pratyakSAnumAnAgamasmaraNapratyabhijJAnatarkalokasvavacanairvivakSitatvena tatkrameNaiva nidarzanAnyabhidhatte yathA vahniriti / pratyakSeNeti, uSNatvaviSayakatvAcapratyakSeNetyarthaH / anumAnanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamAha / apariNAmIti / pariNAmI zabda iti, arthakriyAkAritvaM kRtakatvamutpattimattvaM vAtra hetuH / arthakriyAkAritvAderghaTe pariNAmitvasattva evopalambhAcchabda upalabhyamAnaM tat pariNAmitvaM sAdhayatIti zabdo'pariNAmIti pakSa AbhAsa eveti bhAvaH, yadyapi zabdo'pariNAmItyanumAnasyAnumAnena bAdhanaM na sambhavati satpratipakSApAtAttathApi svakIyAnumAnasya balavattvAdayaM vyapadezo yujyata eveti / tatheti, nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaka ityarthaH, evamagre'pi / AgamanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamAha dharma iti, anta iti pretyetyarthaH / Agameneti, tatra hi dharmasyAbhyudayaniHzreyasahetutvaM tadviparItatvaJcAdharmasya pratipAdyata iti bhAvaH /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 tattvanyAyavibhAkare smaraNanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamAha caitra iti, samyaksmarata iti, boddhRbhyAM hi dvAbhyAmekadA netrayugalasamalaGkatazcaitro'valokitaH punaH kAlAntare tanmadhyAdeko netradvayaM - vismRtyAparaM pratyabhidhatte, ayi vayasya sa caitraH kANa iti, tadA'para AcaSTe tavAyaM pakSo mAmakInena samyaksmaraNena nirAkRtaH, yato'haM caitraM taM vidyamAnAkSidvayatayA samyaksmarAmIti tadevaM smaraNanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakaH pakSAbhAsa iti bhAvaH / pratyabhijJAnanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamAkhyAti sadRza iti, pratyabhijJayeti, kasmiMzcitsadRze vastuni kaJcanAdhikRtyo ca'tAsAmAnyabhrAntyA ko'pi pakSIkurute tadevedamiti, tadAsyA'yaM pakSaH tiryaksAmAnyAvalambinA tena tulyamidamiti samyakpratyabhijJAnena nirAkriyata iti bhAvaH / / bIjA pakSa bhAsanuM varNana bhAvArtha - "jema ke-vahni uSNa nathI. A pramANe pratyakSathI nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsa. zabda apariNAmI che. A pramANe pakSa "zabda pariNAmI che." AvA anumAnathI, tathA=nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsa. "dharma. aMtamAM sukhaprada nathI. A pramANenI pratijJA, "dharma aMtamAM sukhaprada che. AvA AgamathI nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsarUpa che. "catra kANo che'-Avo pakSa, vidyamAna be AMkhovALA, caitranuM smaraNa karanAramAM tathA smaraNadvArA nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsa. "samAna vastumAM te ja A che'-Avo pakSa tenI sAthe samAna che." evA pratyabhijJAnathI tathA nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka palAbhAsarUpa che." vivecana - bIjo nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka. ahIM pratyakSa-anumAna-Agama-smaraNa-pratyabhijJAnatarka-loka-svavacanothI nirAkAraNathI vivakSA hoI, teonA kramathI daSTAntone kahe che. "yathA vahni tiA jema ke "vahni uSNa nathI. A pramANeno pakSa pratyakSathI eTale vaddhi uSNa che. uSNatvaviSayaka sparzana IndriyajanyatvAca pratyakSathI nirAkRtabAdhita sAdhyadharma uSNatva vizeSaNavALo hoI pakSAbhAsa thaI jAya che. anumAna nirAkRta sAthadharmavizeSaNaka pakSAbhAsane kahe che ke- "maribAnI'ti, 'riNAmI sad ti / zabda pariNAmI che, kema ke-kRtaka che. ahIM kRtakatva eTale athakriyAkAritva ke utpattimatva hetu che. arthakriyAkAritva Adino ghaTamAM pariNAmIpaNAnI sattAmAM ja anubhava hovAthI zabdamAM anubhavAtA te pariNAmIpaNAne sAdhe che, mATe "zabda apariNAmI che' evo pakSa AbhAsarUpa che. jo ke "zabda apariNAmI che.' AvA anumAnanuM bIjA anumAnathI bAdhana saMbhavatuM nathI, kema ke-sa-tipakSano ApAta che. to paNa potAnA anumAnanI balavattA hoI A vyavahAra vyAjabI ja che. iti. "ta'ti nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka. A pramANe AgaLa upara samajavuM. AgamanirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsane kahe che ke-'dhana' iti, 'manta' Iti. paralokamAM sukha ApanAra evo artha che. 'mAAmena' iti. kharekhara, te AgamamAM-dharmamAM abhyadaya ane mokSanuM hatupaNuM tathA adharmamAM anabyudayanuM ane mokSanA abhAvanuM hetupaNuM pratipAdita thAya che. smaraNathI nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNakane kahe che ke- caitra' iti. "sakhyamata' iti. kharekhara, jonAra (jANanAra) be jaNAe eka vakhata be netrovALo caitra joyo. pharIthI kALAntaramAM te
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 13, paJcamaH kiraNe 217 bemAMthI eka jaNa be netro bhUlI, bIjAne kahe che ke-are, mitra! te citra kANo che.' tyAre bIjo javAba Ape che ke tAro A pakSa (pratijJA) mArA sAcA smaraNathI khaMDita thAya che, kAraNa ke-huM te caitrane vidyamAna be netravALA tarIke sArI rIte yAda karuM chuM. tyAre A pramANe smaraNa nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka 5mAsa cha. pratyatmizana nirAkRta sAdhyayabhAvazeSa ne cha -'sadRze' iti / o me samAna vastumai, 5 meM 6 sAmAnyana prAntithI 53 (pratiza) 72 cha. 'tadevedam' ti, te 4 ||ch.. tyAre mAno mA 5, ti sAmAnyana avAbanavAya, 'tena tulyaM- tena sara'-mApA sabhya pratyabhijJAnathI nirAkRta karAya che. tarkanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakAdInAcaSTe - yo yo mitrAtanayassa sa zyAma iti pakSo yo yazzAkAdyAhArapariNAmapUrvaka mitrAtanayassa zyAma iti tarkeNa tathA / naraziraHkapAlaM zacIti lokena tathA / nAsti pratyakSAtiriktaM pramANamiti pakSIkurvatazcArvAkasya pakSo'yaM svavacanena tathA // 13 // yo ya iti / zAkAdyAhAreti, zAkAdyAhArapariNAmapUrvakatvamantareNAnupalabdhatvAcchyAmatvasya tadviziSTazyAmatvameva mitrAtanayatvavyApakaM na tu kevalaM zyAmatvaM tadantareNApi mitrAtanayatvasya bhAvAditi bhAvaH / lokanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamabhidhatte nareti, lokeneti loke hi prANyaGgatvAvizeSe'pi vastusvabhAvataH kiJcitpavitraM kiJcidapavitramiti prasiddhaM, yathA gopiNDotpannatvAvizeSe'pi tadugdhaM zuddhaM na tu tanmAMsamiti lokavyavahAratastatpakSanirAkaraNamiti bhAvaH / svavacananirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamAcaSTe nAstIti svavacaneneti, ayambhAvaH, cArvAko hi pratyakSamekameva pramANaM nAnyadanumAnAdikamiti svIkaroti tadA vacanasyAsya na pratyakSAtiriktaM pramANamastItyevaM rUpasya svArthe pramANAbhAvAt tasya kathaM sveSTasiddhiH yadi pramANamabhyupagacchati tadA svavacanasya pratyakSAtiriktasyApi pramANatayA tena vacanena svapakSo bAdhita eveti / nanu lokapratItasAdhyadharmavizeSaNakasya pratyakSanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakAdiSveva vacanasya zabdarUpatayA svavacananirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakasyA''gamanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNake cAntarbhAvasambhavAdanayoH pRthagupanyAso nirarthaka iti cetsatyaM, ziSyazemuSIvikasananimittamanayoH pArthakyenAbhidhAnAditi // bIjA pakSAbhAsanuM vizeSa varNana - tarka AdithI nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNa, Adi pakSAbhAsone kahe che. bhAvArtha - "je je mitrotanaya che, te te zyAma che. Avo pakSa, je je zAka Adi AhAra pariNAmapUrvaka mitrAtanaya che, te tezyAma che. A takathI tathA=nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsa che.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 tattvanyAyavibhAkare naraziranuM kapAla zuci che. Avo pakSa, lokathI nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsa che. pratyakSa sivAyanuM pramANa nathI. A pramANe pakSa karanAra cArvAkano A pakSa, svavacanathI nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsa che." vivecana - zAka AdinA AhAra pariNAmapUrvaktA vagara zyAmatvanI aprApti hovAthI, zAka Adi AhAra pariNAmapUrvaka zyAmatva ja mitrotanayatvanI sAthe vyApaka che. paraMtu phakta zyAmatva ja mitrAtanayatvanI sAthe vyApaka nathI, kema ke-zyAmatva vagara paNa mitrotanayapaNuM che, evo bhAva che. lokadvArA nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsane kahe che ke "nati, toti ' kharekhara, lokamAM prANInA aMgapaNAmAM samAnatA hovA chatAM, vastusvabhAvathI koIka pavitra, koIka apavitra tarIke prasiddha che. jema ke-gAyarUpa piMDamAMthI utpattinI samAnatA hovA chatAM, te gAyanuM dUdha zuddha gaNAya che, paraMtu tenuM mAMsa azuddha gaNAya che. A pramANe lokavyavahAranI apekSAe tenA pakSanuM nirAkaraNa jANavuM. svavacana nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsane kahe che ke "nAstIti svavaneti ' ahIM A Azaya che ke-kharekhara, cArvAka eka pratyakSane ja pramANa tarIke mAne che, ema bIjA anumAna Adine pramANa tarIke mAnatA nathI, tyAre pratyakSa sivAyanuM pramANa nathI." AvA AkAranA A vacananA svaviSayamAM pramANano abhAva hovAthI tenI sva ISTasiddhi kema thAya? jo bIjA pramANane mAne, to pratyakSa sivAyanA paNa svavacananI pramANatA hoI te vacanathI svapakSa bAdhita ja che. zaMkA - lokapratItinirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka pakSAbhAsano pratyakSanirAkRta sAdhyadharmavizeSaNaka AdimAM ja ane vacana zabdarUpa hoI, svavacananirAkRta sAdhyadharmavizeSaNakano AgamanirAkRta sAdhyadharmavizeSaNakamAM aMtarbhAvano saMbhava hoI, A baMneno judo upanyAsa nirarthaka kema nahIM? samAdhAna - ziSyajananI buddhinA vikAsa mATe A baMnenuM pRthakSapaNAe kathana che. atha tRtIyamanabhIpsitasAdhyadharmavizeSaNakaM pakSAbhAsamAha - tRtIyo yathA zabdasyAnityatvamicchatazzabdo nitya iti pakSastasyAnabhIpsitasAdhyadharmavizeSaNaka iti // 14 // tRtIya iti / tasyeti samAbhAkSodinaivaM vadata ityarthaH / anabhIpsiteti, anityatvasyaiveSTatayA nityatvasyAnabhIpsitatvAditi bhAvaH, itizabdaH pakSAbhAsasamAptidyotaka: tenAprasiddhavizeSaNAprasiddhavizeSyAprasiddhobhayeSAM pakSAbhAsatvaM nirastamaprasiddhavizeSaNasyaiva sAdhyatvAt anyathA siddhasAdhanatvApattiH syAt sarvatrAprasiddhasya sAdhyasya doSatve kSaNikatvaM sAdhayato bauddhasya pakSo'nyAn prati pakSAbhAsassyAt kSaNikatAyAH kApyaprasiddhatvAt, dharmiNazca vikalpAtpratItisambhavenApratItavizeSyo'pi na pakSAbhAsaH, etenApratItobhayo'pi nirAkRta ti che.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24-2, padmama: vijJaLe trIjA pakSAbhAsanuM varNana have anabhIpsita sAdhyadharmavizeSaNaka nAmanA trIjA pakSAbhAsane kahe che. 219 bhAvArtha - "trIjAnuM dRSTAnta. jema ke-'zabda anitya che'-ema icchanArano 'zabda nitya che'-evo pakSa, teno anabhIpsita sAdhyadharmavizeSaNakarUpe pakSAbhAsa che iti." vivecana - 'tRtIya kRti, taskRti'-te sabhAnA kSobha AdithI Ama bolanArano 'anamIpsitteti I' anityapaNuM iSTa hoI, nityapaNuM aniSTa hoI anabhIpsita che. iti zabda=pakSAbhAsanI samAptino ghotaka che. tethI aprasiddha vizeSaNa, aprasiddha vizeSya, aprasiddha vizeSaNa-vizeSyarUpa ubhaya pakSAbhAsapaNuM khaMDita thAya che, kema ke-aprasiddha vizeSaNa ja sAdhya bane che. anyathA, siddhasAdhanapaNAnI Apatti thAya ! saghaLA sthAne aprasiddha sAdhyanA doSapaNAmAM kSaNikapaNAnA sAdhanArA bauddhano pakSa anyo pratye pakSAbhAsa thAya ! kema ke-kSaNikatA kyAMya paNa prasiddha nathI. vaLI dharmI(pakSa)no vikalpathI pratItino saMbhava hoI aprasiddha vizeSya paNa pakSAbhAsarUpa nathI. AnAthI aprasiddha vizeSaNa-vizeSya ubhaya paNa khaMDita thAya che iti. evaM pakSAbhAse hetvAbhAse ca nirUpite hetupakSobhayAGgakAnumAne smRte tadAbhAsamapyAcaSTe - pakSAbhAsAdisamudbhUtaM jJAnamanumAnAbhAsaH // 15 // pakSAbhAsAdIti / AdinA hetvAbhAsadRSTAntAbhAsAdInAM grahaNam, proktena pakSAbhAsena hetvAbhAsena vA vakSyamANadRSTAntAbhAsAdinA vA sambhUtaM jJAnamanumAnavatpakSasAdhyarUpeNAbhAsamAnatvAdanumAnAbhAsa ityarthaH / evaM svapratipattiphalakaM pakSAbhAsAdisamudbhUtaM jJAnaM svArthAnumAnAbhAsaH parapratipattiphalakaM pakSAbhAsAdisamudbhUtaM jJAnaM parArthAnumAnAbhAsa ityapi voghyam // anumAnAbhAsa A pramANe pakSAbhAsa ane hetvAbhAsanA nirUpaNa bAda hetu ane pakSanA ubhayanA aMgavALA, anumAnanuM smaraNa thatAM te anumAnAbhAsane kahe che. bhAvArtha - "pakSAbhAsa AdithI utpanna jJAna anumAnAbhAsa kahevAya che." vivecana - 'pakSAmAsAvIti|' ahIM AdipadathI hetvAbhAsa-dRSTAnnAbhAsa AdinuM grahaNa che. pUrve kahela pakSAbhAsa ane hetvAbhAsathI tathA pachIthI kahevAtA dRSTAnnAbhAsa-upanayAbhAsa-nigamanAbhAsathI pedA thayeluM jJAna, anumAnanI mAphaka pakSa-sAdhya Adi rUpathI bhAsatuM hovAthI 'anumAnAbhAsa' kahevAya che. e pramANe potAne pratipattinA phaLavALuM pakSAbhAsa AdithI janya jJAna, sva artha anumAna AbhAsarUpa che, parane pratipattinA phaLavALuM, pakSa AbhAsa AdithI janya jJAna parArthAnumAna AbhAsarUpa che, ema paNa jANavuM.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 tattvanyAyavibhAkare athAnumAnAbhAsAtmakajJAnajanakahetvAbhAsaniSThagamakatAprayojakatarkAdInAmAbhAsarUpANAM svarUpaM vaktuM prathamaM tarkAbhAsamAha - asatyAM vyAptau tarkapratyayastarkAbhAsaH / yathA yo yo mitrAtanayaH sa sa zyAma iti // 16 // asatyAmiti / avidyamAnAyAmityarthaH, tathA ca vyAptirnAsti yayoH tatra kevalamAkAramAtreNa tarkarUpatayA yo bhAsate sa taLabhAsa ityarthaH / dRSTAntamAha yatheti sa zyAmo mitrAtanayatvAdityatra hi zyAmatvamitrAtanayatvayorvastuto vyAptiAsti zyAmabhinnasyApi mitrAtanayasya saMbhavAt parantu yAvAn kazcinmitrAtanayassa zyAma iti sarvAkSepeNa pratyayAttasya tarkAbhAsatvaM zAkAdyAhArapariNAmapUrvakamitrAtanayatvasyaiva vyApyatvAditi bhAvaH // tarvAbhAsa have anumAna AbhAsa Atmaka jJAnajanaka hetvAbhAsamAM rahela AbhAsarUpa gamakatAnA prayojaka tarka AdinA svarUpane kahevA mATe pahelAM takabhAsane kahe che. bhAvArtha - "avidyamAna vyAptimaitana mAsa, me. 'mAsa' cha." Thema 3-3 mitrAnataya che, te te zyAma che iti. * viveyana - 'asatyAmiti' bhavidhamAna vo artha cha. tathA 4 jananI vyApti nathI, tyai qNa AkAra mAtrathI takarUpapaNAe je bhAse che, te takabhAsa. avyAptimAM vyApti jJAnarUpa che. daSTAntane kahe che :-'yatheti / ' 'te. zyAma cha,' bha3-mitrAputra cha. 5352, mA anumAnamA zyAmatva bhane bhitrAtanayatvamA vastutaH vyApti nathI, (ahIM hetu sopAdhika hovAthI sAdhya evA zyAmatvanI sAthe hetunI-mitrAtanayatvanI vyApti nathI.) kema ke-zyAmathI bIjo paNa mitrAtanaya che. paraMtu je koI mAtra mitrAtanaya che, te zyAma che, evI sarvanA AkSepapUrvaka buddhi thavAthI tenuM tarvAbhAsapaNuM che; kema ke-zAka Adi AhAra pariNAmapUrvaka mitrAtanayamAM zyAmatvanI vyApti che. tarkasya pratyabhijJAsmaraNajanyatvena tayorAbhAsau vakti - tulye vastunyaikyasya, ekasmizca tulyatAyAH pratyabhijJAnaM pratyabhijJAbhAsaH / yathA tadevauSadhamiti, ekasmiMzca ghaTe tena sadRzamiti jJAnam / ananubhUte taditi buddhissmaraNAbhAsaH / yathA'nanubhUtazuklarUpasya tacchuklaM rUpamiti buddhiH // 17 // tulya iti / tiryaksAmAnyaviSayakatvenorkhatAsAmAnyaviSayakatvena ca pratyabhijJAyA dvaividhyAttulye vastuni tiryaksAmAnyAliGgite bhAve aikyasya UrdhvatAsAmAnyamavalambya
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 16-17, paJcamaH kiraNe 221 pratyabhijJAnaM tathA ekasmizca vastuni UrdhvatAsAmAnyasvabhAve tiryaksAmAnyamavalambya tulyatAyAH pratyabhijJAnaM pratyabhijJAbhAsa iti bhAvaH / aikyasyeti padasya pratyabhijJAnamityagretane nAnvayaH / dRSTAntamAvedayati yatheti-auSadhavyaktayormadhyAdekatrauSadhe tiryaksAmAnyAlIDhe'pareNa tulyamidamiti vaktavye tadevauSadhamidamityUrdhvatAsAmAnyAvalambijJAnaM pratyabhijJAbhAsa iti bhAvaH / dvitIyaM dRSTAntamAhaikasmizca ghaTa iti, ekasmin ghaTAdyAtmake vastunItyarthaH, viSayapradarzakamAtramidaM padaM na tu pratyabhijJAnAkAre tasyollekhaH, pratyabhijJAnAkArastu vastvidaM tena sadRzamityeva nAto napuMsakatvavirodhaH / UrdhvatAsAmAnyasvabhAve ekasmin ghaTe tiryaksAmAnyAvalambijJAnaM tena sadRzamidamiti jJAnaM pratyabhijJAbhAsa iti bhAvaH / smaraNAbhAsamAha-ananubhUta iti, pramANamAtreNa kadAcidapyanupalabdha ityarthaH, dRSTAntayati yatheti, sugamaM ziSTam // pratyabhijJAnAbhAsa tarka, pratyabhijJAna ane smaraNathI janya hoI, te pratyabhijJAnAbhAsa ane smaraNAbhAsane kahe che. bhAvArtha - "tulya vastumA tAnu ane meM mAM tulyatAnu pratyatmizAna, me 'pratyatmizAnAmAsa' che. jema ke- te ja auSadha che' Iti. ane eka ghaTamAM tenA samAna evuM jJAna nahIM anubhavelamAM, "te evI buddhi "smaraNAbhAsa che. jema ke-ananubhUta zukalarUpa vALAmAM "te zukalarUpe che'-AvI buddhi, viveyana - 'tulya iti / ' pratyatmizAna, tirthaka sAmAnyaviSaya bhane ta sAmAnyaviSayanA he be prakAranuM che. mATe tiryapha sAmAnyavALA-sarakhI vastumAM, urdhvatA sAmAnyanuM AlaMbana laI ekatAnuM pratyatmizAna, me. 'pratyatmiAmAsa' upAya che. 'aikyasyeti auzya sevA pahano manvaya, pratyatmizAna mevA mAgaNanA pahanI sAthe che. dRSTAntane 49||ch - 'yatheti / ' (1) auSaya bhane vyatinA madhyamAMthI eka auSadhamAM-tiryaku sAmAnyavALAmAM "bIjAnI sAthe samAna che'-ema bolavuM joIe. chatAM te ja auSadha 4'-Aj 6ta sAmAnyavANu pratyatmizAna, me 'pratyatmiAmAsa' che. (2) bI dRSTAntane he cha ? - 'ekasmiMzca ghaTa' iti / ' meM ghaTa 35 vastumA viSayamA mAtra mA 56 cha, paraMtu pratyatmizAnanA AkAramAM teno ullekha nathI. pratyabhijJAnano AkAra to "A vastu tenA sarakhI che'-A pramANe ja che. evI napuMsakapaNAno virodha nathI. urdhvatA sAmAnyanA svabhAvavALA eka ghaDAmAM, tiryaka sAmAnyanuM savalI zAna, tn| sara'- zAna 'pratyatmiAmAsa' che. sm29||maasne 4 cha -'ananubhUta' iti / prabhArI mAtrathI hayit 55 na 59 vastubhAM dRSTAnta sApecha - 'yatheti / ' anubhUta 4 vastunu smaraNa thAya che, ananubhUtanuM nahIM. tethI nahIM anubhavela zukalarUpavALAmAM "te zukalarUpa-AvuM jJAna smaraNa AbhAsa che. smRtihetutvena pratyakSasyopasthAnAtsAMvyavahArikAdipratyakSAbhAsAnAha - meghAdau gandharvanagarAdijJAnaM duHkhAdau sukhAdipratyakSaJcendriyAnindriyanimittakasAMvyavahArikapratyakSAbhAsaH / zivarAjarSerasaMkhyAtadvIpasamudreSu saptadvIpasamudrajJAnamava
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 tattvanyAyavibhAkare dhyAbhAsaH / manaHparyavakevalayostu nAbhAsatvaM saMyamavizuddhijanyatvAtkRtsnAvaraNakSayasamudbhUtatvAcca // 18 // meghAdAviti / idazcendriyanimittakasAMvyavahArikapratyakSAbhAsasya nidarzanam / anindriyanibandhanasAMvyavahArikapratyakSAbhAsasya dRSTAntamAha duHkhAdAviti, avagrahAdInAmAbhAsA evameva svayamUhyAH / pAramArthikapratyakSasyAvadhyAbhAsAtmakasya vibhaGgajJAnAparaparyAyasya nidarzanamAha zivarAjarSeriti, ayaM kazcana rAjarSissvasamayaprasiddhastasya kila vibhaGgAtmakamavadhyAbhAsamasaMkhyAteSu dvIpasamudreSu saptadvIpasamudrasaMvedanaM samudabhUditi saiddhAntikA AhuH, so'yamavadhyAbhAsa ityarthaH / pAramArthikapratyakSavizeSayormanaHparyavakevalayo bhAsatvasambhava ityAha mana iti, tatra hetumAha saMyameti, kRtsneti heturayaM kevalasyAnAbhAsatve, ghAtikarmAkhyanikhilAvaraNavinAzAdityarthaH // AbhAso smRti pratye hetu hoI pratyakSanI upasthiti thavAthI sAMvyavahArika pratyakSa Adi AbhAsone kahe che. bhAvArtha - "megha AdimAM gaMdharvanagara AdinuM jJAna, duHkha AdimAM sukha AdinuM pratyakSa, kramazaH indriyajanya-anindriyajanya sAMvyavahArika pratyAkSAbhAsa, ziva nAmanA rAjarSinuM asaMkhyAta dvIpasamudromAM saptadvIpa ane samudronuM jJAna, avadhi AbhAsa mana:paryAya ane kevalajJAnamAM te AbhAsapaNuM nathI, kema kekramazaH saMyamanI vizuddhithI janya che, samasta ghAtikarmanA kSayathI vilasita che." viveyana - 'meghAdAviti / ' bhegha mahimA gNdhrvn||2. pAni zAna, indriyanya saivyavahAra pratyakSAbhAsanuM daSTAnta che. manojanya sAMvyavahArika pratyakSAbhAsanA daSTAntane kahe che ke-duHkha AdimAM sukha AdinuM pratyakSa." A pramANe avagraha AdinA AbhAso pote ja vicAravA. pAramArthika pratyakSarUpa avadhi mAmAsana meTanuMjIhu~ nAma vizAna cha, tenASTiAntane he cha -'zivarAjarSeriti / ' mA koI eka rAjarSi svasaMpradAyamAM prasiddha hato. tene kharekhara, virbhAgarUpa avadhi AbhAsarUpe asaMkhyAta dvIpo ane samudromAM sAta dvIpa ane samudranuM jJAna che, ema saiddhAntiko kahe che. te A avadhi AbhAsarUpa che. pAramArthika pratyakSavizeSarUpa mana:paryAya ane kevalajJAnamAM AbhAsapaNAno saMbhava nathI. mATe kahe che ke'mnH iti / ' tyA hetune cha :- 'saMyame'ti kRtsne'ti / tulsnaamaas59||m samapo, ma ke-ghAtikarmanAmaka samasta AvaraNano kSaya che. nanvevaM matyAdInAmAbhAsatvaM pradarzitaM paraM tadantargatazrutavizeSasyAbhAsatvaM kathamityAzaGkAyAmAha - AgamAbhAsastvagre vakSyate // 19 //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 18-19-20, paJcamaH kiraNe 223 AgamAbhAsa iti / AgamasvarUpasyaivAvijJAtatvena tadAbhAso'dhunA varNayitumazakya iti tannirUpaNottarameva nirUpaNIya ityAzayenAhAgre vakSyata iti, AgamanirUpaNAnantaramabhidhAsyata ityarthaH // AgamAbhAsa zaMkA - A pramANe mati AdinuM AbhAsapaNuM darzAvyuM, paraMtu temAM rahela zrutavizeSanuM AbhAsapaNuM kema nathI darzAvyuM? bhAvArtha-samAdhAna - " zaMnA samAdhAna mATe che-mAgamAmAsa to bhAga 652 43vAze." viveyana - 'AgamAbhAsa iti / ' mAgabhanu sva35 4 bhavizAta ets, te mAgamAmAsa Hi vo azakya che, mATe te AgamanA svarUpanA nirUpaNA bAda ja nirUpaNa yogya che. AthI AgamanA nirUpaNa pachI kahevAze. evamanumAnaniyatopakaraNAbhAsAnuktvA'dhunA mandamatyapekSayA'nujJAtadRSTAntAdInAM yAthArthyAyAthArthyaprakAzanAya tadAbhAsAnAha - dRSTAntavadbhAsamAno dRSTAntAbhAsaH, sa dvividhaH / sAdharmyadRSTAntAbhAso vaidhaya'dRSTAntAbhAsazceti / sAdharmyadRSTAntAbhAso navavidhaH, sAdhyasAdhanobhayavikalasandigdhasAdhyasAdhanobhayAnanvayApradarzitAnvayaviparItAnvayabhedAt // 20 // dRSTAnteti / yo dRSTAntapratirUpaka eva natu dRSTAntatvalakSaNasahitassa dRSTAntAbhAsa ityarthaH / dRSTAntasya pUrvaM sAdharmyavaidharmyatayA dvaividhyasya pradarzanena tadAbhAso'pi sAmAnyato dvividha ityAha sa iti, parArthAnumAna eva dRSTAntasyodbhAvanenodAharaNadoSA ime bodhyAH, teSAM ca dRSTAntaprabhavatvAd dRSTAntadoSatayotkIrtanam / tatra sAdharmyadRSTAntAbhAso vizeSeNa navavidha ityAha sAdharmyati, tathA ca sAdhyavikalassAdhanavikalastadubhayavikalassaMdigdhasAdhyassandigdhasAdhanassandigdhatadubhayo'nanvayo'pradarzitAnvayo viparItAnvayazceti navavidhassa ityarthaH // dAttAbhAsa A pramANe anumAnanA niyata upakaraNa AbhAsone kahI, hamaNAM maMdamatinI apekSAe batAvAyela diSTAnna AdinA yathArthatA-ayathArthatAnA prakAzana mATe AbhAsone kahe che. bhAvArtha - "dAntanI mAphaka bhAsato "dRSTAnta AbhAsa che. te sAdhamma dRSTAnnAbhAsa ane vaidhamya dRSTAntAbhAsanA bhede be prakAravALo che. sAdhamma daSTAntAbhAsa : 1-sAdhyadharmavikala, 2-sAdhanadharmavikala, 3-6mayayabhAva, 4-saMhisAdhyA , 5-saMhi5sAdhanayama, E-saMhi25. bhayadharma, 7-ananvaya, 8apradarzitAnvaya ane 9-viparItAnvayanA bhedathI nava prakArano che.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 tattvanyAyavibhAkare vivecana - "chatteti ' je daSTAntanA jevo che paraMtu daSTAntapaNAnA lakSaNa sahita nathI, te daSTAntAbhAsa' che. pahelAM daSTAntanA sAdhamya ane vaidhammapaNAe be prakAro darzAvelA hoI, teno AbhAsa paNa sAmAnyathI be prakArano che. parArtha anumAnamAM ja dAntanuM uddabhAvana hoI, udAharaNanA A doSo jANavA ane te doSo daSTAntathI janya hoI daSTAntanA doSarUpe utkIrtana che. tyAM sAdharma daSTAnnAbhAsa vizeSathI nava prakArano che. tatraikasminnevAnumAne dRSTAntabhede kriyamANe prathamabhedatrayasya nidarzanaM bhavatIti granthalAghavakAmastathaivAha - nityazzabdo'mUrttatvAdityatra duHkhasya dRSTAntatve tasyAnityatvena sAdhyadharmavikalatA / paramANodRSTAntatve mUrttatvena tasya sAdhanavikalatA, ghaTasya dRSTAntatve tUmavizaT I rara . nitya iti, ityatreti, IdRzAnumAna ityarthaH, dRSTAntatva iti dRSTAnte kriyamANa ityarthaH, tasyeti duHkhasyetyarthaH, anityatveneti puruSaprayatnajanyatvenAnityatvAditi bhAvaH sAdhyeti nityatvadharmazUnyatvAditi bhAvaH, sAdhanavikaladRSTAntamAha, paramANoriti, nityazzabdo'mUrttatvAdityanuSajyata evamagre'pi, tasyeti paramANorityarthaH, sAdhaneti, amUrttatvadharmazUnyatvAditi bhAvaH, ubhayavikalaM dRSTAntamAha ghaTasyeti tasyAnityatvena mUrtatvena ca sAdhyaM sAdhanaJcAtra nAstIti bhAvaH // nityAnitya dRSTAnta tyAM eka ja anumAnamAM daSTAnta, bhinna bhinna karavAthI pahelAnA traNa bhedonuM nidarzana thAya che, mATe graMthanA lAghavanI icchAvALA te prakAre ja kahe che. bhAvArtha - "zabda nitya che, kema ke-amUrta che. A anumAnamAM duHkharUpa daSTAntamAM nityatva nahIM hovAthI, sAdhyadharmavikalatA paramANurUpa daSTAntamAM amUrtatva nahIM hovAthI mUrtatva hovAthI, sAdhanadharmavikalatA ghaTarUpa daSTAntamAM nityatva ane amUrtatva nahIM hovAthI ubhaya dharmanI vikalatA che." vivecana - nitya ti, rUti ' AvA anumAnamAM "daSTantatva ti ' daSTAnta karAtuM hoya tyAre te duHkharUpa daSTAntanuM 'nityatveneti " puruSanA prayatnathI janya hoI anityapaNuM che. nityatvarUpa dharmathI rahita hovAthI sAdhyadharmavikala daSTAnta che. sAdhanadharmavikala daSTAntane kahe che ke-"zabda nitya che, kema keamUrta che.. A anumAnamAM te paramANurUpa daSTAnta "sadhati ' amUrtatvarUpa dharmazUnya hoI sAdhanadharma vikala che. ubhayadharmavikala daSTAntane kahe che ke-"pati " te ghaTa anitya ane mUrta hoI sAdhya-sAdhanarUpa ubhayadharmathI rahita che.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 21-22-23, paJcamaH kiraNe 225 evaM sandigdhasAdhyasAdhanobhayAnyAha - ayaM caitro rAgI vaktRtvAddevadattavadityatra devadatte rAgitvasya saMdigdhatayA saMdigdhasAdhyadharmA / ayaM vaktA rAgitvAnmaitravaditi sandigdhasAdhanadharmA / ayaM na sarvajJo rAgitvAnmunivaditi dRSTAnte'sarvajJatvarAgitvayoH sandigdhatvAtsandigdhobhayadharmA // 22 // ___ ayaM caitra iti / sandigdhatayeti, devadatte rAgitvasya sattvamasattvaJca sandigdhaM, puruSAntaramanovRttInAM duradhigamAt rAgitvAvyabhicAriliGgAnupalabdhezceti bhAvaH, sandigdhasAdhanaM dRSTAntamAhAyaM vakteti, maitre rAgitvasyoktahetossandehAdityarthaH / sandigdhobhayaM dRSTAntamAcaSTe ayamiti, munivaditi munivizeSavadityarthaH, munivizeSa hi asarvajJatvarAgitvayossaMzayastadavyabhicArihetvadarzanAt, sarvajJatvArAgitvanirNAyakahetvadarzanAcceti bhAvaH // saMdigdha sAdhya, sAdhana ane ubhayadharma daSTAnto bhAvArtha - "mA thaitra 20 cha, bha3-4tA cha. ma -vitta. mA prabhArI sahI vitta dRSTAntamA zagitvanI saMdeDa DIvAya. 'saMdigdhasAdhyadharmA / ' dRSTAnta cha. . 4tA cha, ma -20 cha. 4 3-yaitra. A pramANe ahIM daSTAnta saMdigdhasAdhanadharmaka che. A sarvajJa nathI, kema ke-rAgI che. jema ke-muni. A dAntamAM asarvajJatva ane rAtvino saMdeha hovAthI saMdigdha ubhayama daSTAnta che." ("dharmetyAdautukarmadhAraya pUrvapado bahuvrIhi / " a-7-3-141, candraprabhAyAmiti / ) - vivecana - devadaramAM rAga che ke nahIM?-Avo saMdeha varte che, kema ke-pArakAnA manovikAro parokSa che ane rAtvisAdhaka avyabhicArI hetunI upalabdhino abhAva che. te anubhavathI paNa jANI zakAto nathI, - tethI devadatta saMdigdhasAdhyadharmA dRSTAnta che. saMdigdhasAdhyasaMdigdhasAdhana dRSTAntane kahe che ke -"A vaktA che ta. maitramA 25no pUrvota tuthI saMgha cha. saMhi25 maya35 dRSTAntane 4 cha -'ayamiti, munivaditi / ' munivizeSanI bhAI, 5352, viziSTa bhunimA asarvazatva bhane gitvanI saMzaya, tenA avyabhicArI hetunA adarzanathI ane sarvajJatva tathA arAtvinA nirNayakAraka hetunA adarzanathI che. ananvayaM dRSTAntamabhidhatte - caitro'yaM rAgI vaktRtvAnmaitravaditi dRSTAnte sAdhyahetvossattve'pi yo yo vaktA sa sa rAgAdimAniti vyAptyasiddhyA'nanvayaH // 23 // caitro'yamiti / vyAptyasiddhayeti, yadyapyabhimate maitrAdau vaktRtvaM rAgitvaJcAsti pASANAdau tvasti tayonivRttistathApi yo yo vaktA sa sa rAgAdimAniti pratibandhastayorna siddhyati, ato'bhimatamaitrAdirananvayadRSTAnta iti bhAvaH / aSTabhyo'yaM na bhinno vyAptyasiddhessarvatra sattvAdityaSTAveva sAdharmyadRSTAntAbhAsa iti zrIhemacandrAcAryAH //
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare ananvaya deSTAntanuM kathana bhAvArtha - "A caitra rAgI che, ma u-vaDatA che. prema -maitra. khA pramANenA dRSTAntamAM sAdhya ane hetunI sattAmAM paNa je je vaktA che, te te rAga AdivALA che. AvI vyAptinI asiddhithI ananvaya che." 226 vivecana - jo ke abhimata caitra AdimAM vaktRtva ane rAgitva che, paraMtu pASANa AdimAM vaktRtva ane rAgitva nathI. to paNa je je vaktA che, te te rAga AdimAnlR che. AvI vyApti te baMnemAM siddha thatI nathI. ethI abhimata caitra AdirUpa ananvaya dRSTAnta che, Avo bhAva che. A dRSTAnnAbhAsa ATha dRSTAnnAbhAsothI judo nathI, kema ke-vyAptinI asiddhi saghaLe ThekANe che. A pramANe ATha ja sAdharmyudaSTAnnAbhAsarUpa che. Ama zrI hemacaMdra AcAryavaryanI mAnyatA che. apradarzitAnvayaM dRSTAntaM viparItAnvayadRSTAntaJcAha - anityazzabdaH kAryatvAddhaTavadityatrAnvayasahacArasattve'pyapradarzanAdapradarzitAnvayaH / tatraiva yadanityaM tatkRtakaM yathA ghaTa ityuktau viparItAnvayaH // 24 // anitya iti / apradarzanAditi, vacanenAprakAzitatvAdityarthaH, atredambodhyamapradarzitAnvayasthale vastuniSTho na kazciddoSaH, parArthAnumAne ca vacanaguNadoSAnusAreNa vakturguNadoSau parIkSaNIyAviti bhavati vAcanikamasya doSatvaM, evaM apradarzitavyatireke'pi bodhyam / atha viparItAnvayaM navamaM darzayati - tatraiveti, pUrvopadarzite'nityaH zabdaH kAryatvAdghaTavadityatraivetyarthaH, yadanityamiti, yatkRtakaM tadAnityamityanuktvetyAviH / anvaye hi prathamaM hetuM prada sAdhyaM pradarzanIyamatra tu viparyAsena pradarzanAdviparItAnvaya iti bhAvaH / na ca yadanityaM tatkRtakamiti atraivaM pradarzite'pi vyabhicArAbhAvena na kApyanupapattiritivAcyam, samavyAptikasthale tathAtve'pizabdo'nityaH prayatnAnantarIyakatvAdityAdiviSamavyAptahetusthale yadanityaM tatprayatnAnantarIyakamityuktau vidyAdAdau vyabhicAreNAnupapattisattvAt, sAdharmyaprayoge sAdhanasyaiva pUrvapradarzanIyatvAditi // atra kecit ananvayApradarzitAnvayaviparItAnvayarUpadRSTAntatrayAbhidhAnaM na suparyAlocitaM, tathAhi na tAvadananvayo dRSTAntAbhAso bhavitumarhati yadihi dRSTAntabalena vyAptissAdhyasAdhanayoH pratipAdyeta tatassyAdananvayo dRSTAntAbhAsaH svakAryAkaraNAt, yadA tu pUrvapravRttasambandhagrAhipramANagocarasmaraNasampAdanArthaM dRSTAntodAhRtiriti sthitaM 1. evaM hyabhidhAne'nityatvaM vyApyaM kAryatvaM vyApakamiti viparItA vyApyavyApakabhAvapratipattiH syAt, tayA ca samavyAptike sAdhanasya vyApakatvAbhidhAne sAdhyasya pratipattirna syAditi dUSaNam, viSamavyAptike tu tayA vyAptyagrahazca vyabhicArajJAnAt / viSamavyAptika eva viparItAnvayo doSa iti kecit // 2. yadyat kAryaM tattadanityaM yathA ghaTAdiriti vacanaM vinA'nvayasyApratIteriti bhAvaH //
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, paJcamaH kiraNe 227 tadA'pradarzitAnvayalakSaNo na dRSTAntadoSaH, kintarhi, hetoreva, pratibandhasyAdyApi pramANenApratiSThitatvAt pratibandhAbhAve cAnvayAsiddheH, na ca hetudoSo'pi dRSTAnte vAcyaH, atiprsnggaat| tathA'pradarzitAnvayaviparItAnvayAvapi na dRSTAntAbhAsatAM svIkurutaH, anvayApradarzanasya viparItAnvayapradarzanasya ca vaktRdoSatvAt, taddoSadvAreNApi dRSTAntAbhAsapratipAdane tadiyattA vizIryeta, vaktRdoSANAmAnantyAt / nanvanayorvaktRdoSatve'pi parArthAnumAne tatkauzalamapekSata eva, anyathopanyAse bubhutsitArthAsAdhakatvAditi cenna, karaNApATavAdInAmapi dRSTAntAbhAsatvApatteH, karaNapATavavyatirekeNa hi na parapratyAyanaM samasti, vispaSTavarNAgrahaNe vyaktatayA tadarthAvagamAbhAvAdityAhuH, tanna parasmai vyAptipratipAdanasthAnaM hi dRSTAntaH, pratipAdyAnurodhena parArthAnumAne udAharaNasyAnujJAtatvena tasya ca dRSTAntAbhidhAnarUpatvAt, so'pi mahAnasAdidRSTAnto yadi sAdhyasAdhanayogI na bhavettarhi kathaM tato vyApteH smaraNaM bhavet dRSTAntatadAbhAsayozca vivekaH syAt tato'vazyameva sa sAdhyasAdhanayogI syAt pradarzanIyaJca parasmai tatra sAdhyaM sAdhanaJca tata eva tayossattvAsattvAbhyAM dRSTAntatadAbhAsau bhavetAm, ata eva ca tatsAdharmyato vaidhayaMtazca dvaividhyaM saGgatimaJcati, uktaJca hemacandrAcAryaiH dRSTAntasya lakSaNa tadbhedazca "sa vyAptidarzanabhUmiH, sa sAdharmyavaidhAbhyAM dvedhA" iti, uktaJcAnyatra taireva "parArthAnumAnaprastAvAdudAharaNadoSA evaite dRSTAntaprabhavatvAttu dRSTAntadoSA ucyanta" iti / parasya vyAptismaraNAnutpAde vaktrupanyastaduSTodAharaNasyaiva nibandhanatvamanyathodAharaNAdidoSodbhAvanameva nirarthakaM bhavet sAdhyadharmAdivikaladRSTAntodbhAvanasya vaktRdoSanibandhanatvena tasyApi dRSTAntAbhAsatvaM na syAditi yatkiJcidetat // apradarzitAnvayarUpa ane viparItAnvayarUpa dekhAtta bhAvArtha - "26 manitya cha, bha3-14 . bha3-42. sAma mahA anvaya sadhyAranI sattAmA paNa nahIM prakAzela hovAthI "apradarzitAnvaya' che. tyAM ja je anitya che, te kRtaka che. jema ke-ghaTa. A pramAna 'thanamA viparItanvaya." viveyana - 'anitya iti, apradarzanAditi / ' kyanathI zid lanii hA vastu samajavAnI che ke-apradarzitAnvaya sthaLamAM vastumAM rahela koI doSa nathI. vaLI parArtha anumAnamAM (1) 5352, mA pramANona thanamA bhanityatva vyApya cha-aryatva vyA54 cha. bhAvI viparIta vyaayvyApakabhAvanI pratipatti thAya! te viparIta pratipattithI samavyAttivALA sthaLamAM sAdhanamAM vyApakapaNAnA kathanathI sAdhyanI pratipatti na thAya! Ama dUSaNa che. viSaya vyAptivALA sthaLamAM to te viparIta pratipattithI vyAptinuM agraDa cha, -vyabhiyAnuM na cha. (2) Arya cha, ta bhanitya cha. hebha 3-ghaTa Ahi. Apa kyana sivAya anvayanI apratIti hovAthI, evo bhAva che.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 tattvanyAyavibhAkare vacananA guNa-doSanA anusAre vaktAnA guNa-doSa parIkSaNIya bane che. Ama vacana saMbaMdhIthI AnuM doSapaNuM che. A pramANe apradarzita vyatirekamAM paNa jANavuM. have viparIta anvaya nAmanA navamAne batAve che ke- tanneve'ti " pUrve upadarzita "zabda anitya che, kema ke-kArya che. jema ke-ghaTa. A pramANe ahIM ja. "nitya'miti ' je kRtaka che, te anitya che-ema nahIM kahIne, je anitya che, te kRtaka cheema kahela che. kharekhara, anvayamAM pahelAM hetu batAvIne sAdhya batAvavuM joIe. ahIM to ulTI rIte dekhADela hoI viparIta anvaya che, evo bhAva che. zaMkA - je anitya che, te kRtaka che. A pramANe ahIM pradarzita thavA chatAM, vyabhicAranA abhAvathI koI anupapatti nathI ne? samAdhAna - samavyAptivALA sthaLamAM tathApaNuM hovA chatAM "zabda anitya che, kema keprayatnAnantarIyaka che. ityAdi viSama vyApta hetunA sthaLamAM je aniya, te prayatnAnantarIyaka che. Ama kahevAmAM vijaLI AdimAM vyabhicArathI anupapatti che. sAdharyanA prayogamAM sAdhana ja pUrve dekhADavuM joIe. pUrvapakSa - ahIM keTalAka, ananvaya-apradarzitAnvaya-viparItAnvayarUpa traNa daSTAntonuM kathana barobara yuktiyukta nathI. tathApi ananvaya dRSTAnnAbhAsa thaI zakato nathI. kharekhara, jo daSTAntanA baLathI sAdhya-sAdhananI vyApti pratipAdita karAya, to ananvaya daSTAntAbhAsa che, kema ke-svakArya karavAno abhAva che. jyAre pUrvapravRtta thayela saMbaMdha grAhakapramANaviSayanA smaraNanA saMpAdana mATe diSTAntanuM kathana che, tyAre anavayarUpa daSTAntAbhAsa nathI. to zuM hetuno ja doSa che? kema ke-haju sudhI pratibaMdha (vyApti) pramANathI apratiSThita hoI pratibaMdhanA abhAvamAM anvayano abhAva che. vaLI hetudoSa paNa daSTAntamAM nahIM kahevo, kema ke-atiprasaMga che. temaja apradarzitAnvaya ane viparItAnvaya paNa dRSTAntAbhAsarUpa nathI, kema ke-anvayanuM apradarzana-viparIta anvayanuM pradarzana vaktAnA doSarUpa che. te vaktAnA doSadvArA paNa daSTAntAbhAsa tarIke pratipAdanamAM tenI saMkhyAnI maryAdA rahI zakatI nathI, kema ke-vaktAnA doSo ananta che. zaMkA - bhale, A baMne vaktAnA doSarUpe hoya ! paraMtu parArtha anumAnamAM te baMnenI kuzaLatAnI apekSA che ja. anyathA, upanyAsamAM jijJAsita arthano asAdhaka kema na bane? samAdhAna - jo Ama che, to karaNonI apaTutA AdimAM paNa daSTAnta AbhAsapaNAnI Apatti thAya ! kema ke-kharekhara, karaNonI paTutA vagara parane samajAvI zakatuM nathI. vaLI vispaSTa varNanA agrahaNamAM vyaktapaNe tenA arthanA jJAnano abhAva che, ema kahe che. uttarapakSa - tamAruM uparokta kathana barobara nathI, kema ke-sAce ja bIjAne mATe vyAptinA pratipAdananuM sthAna dRSTAnta kahevAya che. pratipAdyanA anusAre parArthanA anumAnamAM udAharaNa anujJAta hoI ane te daSTAntanA kathanarUpa che. te paNa mahAnasa Adi dAtta. jo sAdhyasAdhanayogI na thAya, to kevI rIte tenAthI vyAptinuM smaraNa thAya? ane daSTAnta ane daSTAnnAbhAsano viveka kevI rIte thAya? tethI avazyameva te sAdhya-sAdhanayogavALo thAya ! ane bIjAne mATe tyAM sAdhya ane sAdhana pradarzanIya che. tethI ja te baMnenI
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 25-26, paJcamaH kiraNe 229 hAjarImAM daSTAnta ane gerahAjarImAM daSTAntAbhAsa thAya ! vaLI ethI ja tenA sAdharmathI ane vaidharmethI be prakAro saMgata thaI zake che. vaLI AcArya zrI hemacaMdrasUrie daSTAntanuM lakSaNa ane teno bheda kahela che ke-"te daSTAnta vyAptinA darzananI bhUmirUpa che. te sAdharma ane vaidharmathI be prakAre che." Iti. teoe ja bIjA sthAnamAM kahela che ke-"parArtha anumAnanA prastAvathI udAharaNanA doSo ja A che. daSTAntajanya hovAthI to daSTAntadoSo kahevAya che." parane vyAptinA smaraNanI anutpattimAM vaktAe upanyasta duSTa udAharaNamAM kAraNapaNuM che. anyathA, udAharaNa Adi doSonuM udubhAvana ja nirarthaka thAya ! sAdhyadharma AdithI vikaladeSTAntanuM ubhAvana vaktAnA doSathI janya hoI, tenuM paNa daSTAnnAbhAsapaNuM na thAya ! A pramANe yatkiMcit che. atha vaidharmyadRSTAntAbhAsaM vibhajate - vaidharmyadRSTAntA'bhAso'pi navavidhaH, asiddhasAdhyasAdhanobhayavyatirekasandigdhasAdhyasAdhanobhayavyatirekAvyatirekApradarzitavyatirekaviparItavyatirekabhedAt // 25 // __ vaidhaHdRSTAntAbhAso'pIti / na kevalaM sAdharmyadRSTAntAbhAsa eva navavidhaH kintu vaidharmyadRSTAntAbhAso'pi navavidha ityarthaH, sAdhyAbhAvasAdhanAbhAvavyAptidarzanasthAnaM vaidharmyadRSTAntastasyAbhAso'siddhasAdhyavyatireko'siddhasAdhanavyatireko'siddhobhayavyatirekassandigdhasAdhyavyatirekassandigdhasAdhanavyatirekassandigdhobhayavyatireko-'vyatireko'pradarzitavyatireko viparItavyatirekazceti navavidha iti bhAvaH // dvidharma dRSTAnnAbhAsa vibhAga bhAvArtha - "vaidhaya dRSTAntamAsa. 59 (1) prasiddhasAdhya vyati24, (2) masiddhasAdhana vyatire, (3) prasiddha maya vyatire, (4) saMhi5sAdhya vyati37, (5) saMhi5sAdhana vyati34, (6) saMhi25maya vyati34, (7) avyatire, (8) samarzita vyatire mane (8) viparIta vyatire; mAnava 52no cha." vivecana - phakta sAdhamma daSTAntAbhAsa ja nava prakArano che ema nahIM, paraMtu vaidharma daSTantAbhAsa paNa nava prakArano che. je sthAnamAM sAdhyabhAva che to sAdhanano avazya abhAva dekhADAya che, te sthAna vaidharma daSTAnta kahevAya che. teno AbhAsa uparokta nava prakArano che. teSu prathamaprakAramupadarzayati - anumAnaM bhramaH pramANatvAdyo bhramo na bhavati sa na bhavati pramANaM yathA svapnajJAnamiti dRSTAntaH, svapnajJAne bhramatvanivRttyasiddhyA asiddhasAdhyavyatirekaH / nirvikalpakaM pratyakSaM pramANatvAt yanna pratyakSaM na tatpramANaM yathAnumAnamityatrAnumAne'pramANatvAsiddhyA'siddhasAdhanavyatirekaH // 26 //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhA anumAnamiti / atra vaidharmyadRSTAntamAha ya iti, saGgamayati svapnajJAna iti / asiddheti, asiddhaH apratItassAdhyasya vyatireko yasmAdasAviti vigrahaH / dvitIyaM dRSTAntAbhAsamAha nirvikalpakamiti, vaidharmyadRSTAntamAha yanneti, ghaTayati anumAna iti // prathama prakAra ane bIjo prakAra 230 bhAvArtha "anumAna ama3 che, prema u-prabhAga che, he zrama nathI, te prbhaa| nathI. prema }svapnanuM jJAna. svapnanA jJAnamAM bhramapaNAnI nivRttinI asiddhi hoI, A asiddhi sAdhyanA abhAvavALuM che." (1) nirvi'lpaH pratyakSa che, prema - prabhAga che. he pratyakSa nathI, te pramANa nathI. prema -anumAna. ahIM anumAnamAM apramANatvarUpa sAdhanAbhAvanI asiddhi hoI, bIjuM aprasiddha sAdhanAbhAvavALuM dRSTAnta che. (2) atha tRtIyamAha - ghaTo nityAnityaH sattvAt yo na nityAnityaH na sa san yathA paTa iti dRSTAnto 'siddhasAdhyasAdhanobhayavyatirekaH // 27 // 1 ghaTa iti / vaidharmyadRSTAntamAha yo neti dRSTAnta iti paTAt nityAnityanivRttessattvanivRttezcAsiddhatvAditi bhAvaH // trIjo prakAra bhAvArtha "ghaTa nityAnitya che, prema -sat che ke nityAnitya nathI, te sat nathI. prema u-paTa, nityA nityatvanI nivRttivALo paTa sattvanA abhAvavALo aprasiddha che." (3) - caturthapaJcamaSaSThAnAha * - kapilo sarvajJo'kSaNikaikAntavAditvAt yannaivaM tannaivaM yathA buddha iti dRSTAntassarvajJatvasya buddhe saMdigdhatayA sandigdhasAdhyavyatirekaH / caitro'grAhyavacano rAgitvAt yannaivaM tannaivaM yathA tathAgata iti dRSTAntastathAgate'rAgitvasya saMzayAtsandigdhasAdhanavyatirekaH / budho'yaM na sarvajJo rAgitvAdityatra yassarvajJassa na rAgI yathA buddha iti dRSTAnte ubhayasya saMzayAt saMdigdhasAdhyasAdhanobhayavyatirekaH // 28 // kapila iti / akSaNiketi nityaikAntavAditvAditi bhAvaH vaidharmyadRSTAntamAha yannaivamiti yo nAsarvajJassa kSaNikaikAntavAdItyarthaH / sandigdhatayeti sAmAnyapramAtRRNAmiti zeSaH, tena
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo mA /sUtra - ra7-28,pa: viro 231 pramANabAdhitakSaNikaikAntavAdino'sarvajJatvanizcayena sAdhyavyAvRtterasiddhyA'siddhasAdhyavyatirekitve'pyasya na kSatiH / asarvajJatvavyatirekasaMzayastu tena saha kSaNikaikAntavAditvasya vyAptyasiddheH / asarvajJenApi parapratAraNAbhiprAyeNa tathAvAdasya kartuM zakyatvAditi / paJcamamAha caitra iti, vaidharmyadRSTAntamAha yannaivamiti, yo nAgrAhyavacanassa na rAgItyarthaH / saMzayAditi, apakSapAtinAmiti zeSaH / tena taddarzanAnurAgiNAM tathAgate grAhyavacanatvasya prasiddhatve'pi na kSatiH / rAgitvavyatirekasaMzayazca tannirNAyakapramANarAhityAt / atha SaSThamAha budho'yamiti, vaidharmyadRSTAntamAha ya iti, ubayasya saMzayAditi, buddhe sarvajJatvasyArAgitvasya ca nizcAyakapramANAbhAvena sarvajJo'sarvajJo vA rAgI vA'rAgI veti saMzayAditi bhAvaH // cotho-pAMcamo-chaThTho prakAra bhAvArtha - "kapila asarvajJa che, kema ke-nitya ekAntavAdI che. je asarvajJa nathI, te nitya ekAntavAdI nathI. jema ke-buddha. ahIM buddha daSTAntamAM sarvajJatAno saMdeha hoI, saMdigdha sAdhyabhAvanuM daSTAnta che." (4) caitra agrAhya vacanavALo che, kema ke-rAgI che. je agrAhya vacanavALo nathI, te rAgI nathI. jema ke-buddha. buddharUpa daSTAntamAM vItarAgatAno saMzaya hovAthI, saMdigdha sAdhanAbhAvavALuM A daSTAnta che. (5) A buddha sarvajJa nathI, kema ke-rAgI che. ahIM je sarvajJa, te rAgI nathI. jema ke-buddha. buddharUpa daSTAntamAM sAdhyAbhAva ane sAdhanAbhAvano saMdeha hoI, saMdigdha sAdhyasAdhana vyatirekavALuM daSTAnta che. (6) vivecana - cothA prakAramAM buddha daSTAntamAM asarvajJatA pratikSepaka pramANamAhAbhyanA parAmarzathI zUnya, atae sAmAnya pramAtAone prastuta daSTAntamAM saMdeha samajavo. paramArthathI-pramANathI bAdhita kSaNika ekAntavAdImAM asarvajJatAno nizcaya hoI, sAdhyanivRttinI asiddhi hoI aprasiddha sAdhyanA abhAvavALuM daSTAnta che. ema hoI ahIM koI jAtano doSa nathI. asarvajJatvanA abhAvano saMzaya to asarvajJatvanA abhAvanI sAthe kSaNika ekAntavAdItvanI vyAptinI aprasiddhi hovAthI che. asarvajJa paNa bIjAne ThagavAnA abhiprAyathI tathA prakArano vAda karI zake che. 0pAMcamA prakAramAM buddharUpa daSTAntamAM apakSapAtIone vItarAgatAno saMzaya che ema samajavuM, ke jethI te darzananA anurAgIomAM buddha pratye AdeyavacanatAnI prasiddhi chatAM kSati nathI. vaLI rAgI tvanA abhAvano saMzaya rAgIvAbhAvanuM nirNAyaka pramANanA rahitapaNAne laIne che.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 tattvanyAyavibhAkare 0 chaThThA prakAramAM buddhanA daSTAntamAM sarvattapaNAnA ane arAgIpaNAnA nizcayakAraka pramANano abhAva hoI, sarvajJa ke asarvajJa, rAgI ke arAgI che, evo saMzaya che. atha saptamamAha - caitro'yamarAgI, vaktRtvAdyannaivaM tannaivaM yathA pASANazakalamiti dRSTAnte sAdhyasAdhanobhayavyatirekasya sattve'pi vyAptyA vyatirekAsiddheravyatirekaH // 29 // caitro'yamiti / vaidharmyadRSTAntamAha yannaivamiti, yo rAgI na sa vaktetyarthaH, vyAptyA vyatirekAsiddheriti, sAdhyasAdhanavyatirekayoH pASANazakale sAhacaryadarzane'pi tayorvyAptyasiddhyA'vyatireka ityarthaH / anena sahASTavidhAnAM vaidharmyadRSTAntAbhAsAnAmabhinnatayA'STavidhatvaM vaidharmyadRSTAntAbhAsAnAmiti zrIhemacandrAcAryAH / / sAtamo prakAra bhAvArtha - "bhA yaitra 20 cha,343-4 cha. 4 mA cha, ta patA nathI. bha3-pASAno TU." A daSTAntamAM sAdhyAbhAva ane sAdhanAbhAvanI sattA chatAM, vyAptidvArA vyatirekanI aprasiddhi hoI 'bhavyatire' upAya che. vivecana - jo ke daSTArUpa pASANamAM sAdhyAbhAva, vitarAgavarUpa ane vastRtvanA abhAvarUpa sAdhanano abhAva che, to paNa jyAM jyAM vItarAgatA che, tyAM tyAM vakhtatvano abhAva che." AvA AkAravALI vyatireka vyApti nathI, mATe Avyatireka dRSTAnta AbhAsa kahevAya che. A sAtamo prakAra ATheyathI judo nathI, kema ke sarvatra vyAptinI asiddhinI sattA che. AthI "vaidharma dRSTAnnAbhAso ATha prakAranA che."ema zrI hemacaMdrasUrijInI mAnyatA che. aSTamaM navamaJcAha - anityazzabdaH kRtakatvAdganavaditi dRSTAnto vyatirekasyApradarzanAdapradarzitavyatirekaH / tatraiva yadakRtakaM tannityamityukte viparItavyatirekaH // 30 // anitya iti / vyatirekasyeti yo nityassa na kRtaka iti vyatirekasyetyarthaH sattve'pIti zeSaH / viparItavyatirekamAkhyAti tatraiveti pUrvopadarzite'nityazzabdaH kRtakatvAdityanumAna ityarthaH, vaidharmyasthale hi prathamaM sAdhyavyatirekaM pradaryaiva sAdhanavyatirekaH pradarzanIyaH, atra tadvaiparItyena pradarzanAdviparItavyatireka iti bhAvaH / atrApi kecit vyatirekApradarzita
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo mA /sUtra - 21-30-32, pazcima viro 233 vyatirekaviparItavyatirekANAM vaidharmyadRSTAntatvaM nAbhyupayanti, avyatirekitAyA hetudoSatvAt itarayorvaktRdoSatvAditi, atra samAdhistu pUrvavat // AThamo-navamo prakAra bhAvArtha - "zabda anitya che, kema ke-kRtaka che. jema ke-AkAza. A dRSTAnna vyatirekanA apradarzanathI apradarzita vyatirekavALuM che. ahIM je akRtaka che, te nitya che ema kahyuM chad, gaganarUpa daSTAnta viparIta vyatirekavALuM che." (8) vivecana - jo ke ahIM AThamA prakAramAM je anitya nathI, te kRtaka paNa hotuM nathI. AvI vyatireka vyApti che, to paNa te vyAptivAdIe potAnA vacanathI darzAvela nahIM hovAthI, gaganarUpa daSTAnta apradarzita vyatirekavALuM kahevAya che. 0 "zabda anitya che, kema ke-akRtaka che. je kRtaka che, te nitya che. jema ke-gagana. (9) ahIM navamA prakAramAM "je nitya che, te akRta che, kAraNa ke-vaidharma sthaLamAM pahelAM sAdhAbhAva batAvIne ja sAdhanAbhAva darzAvavo joIe, evo niyama che. chatAM ulTI rIte, jema ke-je akRtaka che, nitya che'-ema darzAvela hoI, dRSTAnta viparIta vyatirekavALuM kahevAya che. 0 ahIM paNa keTalAka anvaya vyatireka-apradarzita vyatireka-viparIta vyatirekomAM vaidharma dRSTAntapaNAno svIkAra karatAM nathI, kema ke-avyatireka hetuno doSa che. bIjA bannemAM vastRdoSa che. iti. ahIM samAdhAna to pUrvanI mAphaka samajavuM. athopanayAbhAsamAha - parvato vahnimAn dhUmAt yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasaM, vahnimAMzca parvato dhUmavanmahAnasaM vetyupasaMharaNe upanayAbhAsaH // 31 // parvata iti / sAdharmyanidarzanamAha ya iti, upanayamAha-vahnimAMzceti / sAdhyadharmiNi hetorupasaMharaNaM hi upanayo bhavati paraM bhrAntyA sAdhyasya vahnayAdessAdhyadharmiNi parvatAdAvupasaMharaNe upanayAbhAsa eva syAditi bhAvaH, tathaiva heto--mAderanyatra mahAnasAdAvupasaMhAre'pi sa eveti darzayati dhUmavanmahAnasamiti // - upanayAbhAsanuM kathana bhAvArtha - "parvata vahnivALo che, kema ke-dhUma che. je dhUmavALo che, te vadvivALo che. jema ke-mahAnasa ane vadvivALI parvata che athavA dhUmavALo mahAnasa. AvA upasaMhAramAM "upanayAbhAsa' kahevAya che." - vivecana - "ahIM mahAnasarUpa dRSTAnta sAdhamma daSTAnta che. sAdhyanA dharmImAM (pakSamAM) sAdhanano upasaMhAra upanaya thAya che. paraMtu brAntithI sAdhya evA vati AdinA, sAdhyadharmI evA parvata AdimAM
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 tattvanyAyavibhAkare upasaMhAra thatAM 'upanayAbhAsa. ja thAya ! tevI rIte ja hetu evA dhUma AdinA pakSa sivAya mahAnasa Adi sapakSamAM upasaMhAra thatAM ja te ja-upanayAbhAsa ja thAya che. jema ke-dhUmavALuM mahAnasa.' A anumAnamAM dhUmavAn parvataH'-AvA AkAravALo sAdhyadharmImAM sAdhanadharmanA upasaMhArarUpa upanayavAkyano prayoga karavo joIto hato. paraMtu vAdIe 'vaddhimAn parvataH'-evo sAdhyadharmImAM sAdhyadharmano ane dhUmavALuM mahAnasa'-evA dRSTAntadharmImAM sAdhanadharmano upasaMhAra karela che, mATe 'upanayAbhAsa' kahevAya che. atha nigamanAbhAsanidarzanamAha - tatraiva tasmAddhUmavAn parvato vahnimanmahAnasamiti nigamane nigamanAbhAsa iti dik / ityAbhAsanirUpaNaM samAptaJcAnumAnam // 32 // tatraiveti / parvato vahnimAn dhUmAdityatraivetyarthaH nigamanamAha, tasmAditi, sAdhyadharmasya sAdhyadharmiNi nigamanaM kAryaM tathA'kRtvA bhrAntyA sAdhanasya dhUmasya sAdhyadharmiNi parvatAdau sAdhyasya vahnerdRSTAntadharmiNi mahAnasAdau ca nigamane nigamanAbhAso bhavatItyarthaH / evaM nirUpitAnAM pramANAnAmAbhAsa nirUpitA ityAhetIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAza vyAkhyAyAM AbhAsakSanirUpaNanAmA pazcama: riLa: samApta: nigamanAbhAsanuM varNana bhAvArtha "tyAM ja tethI dhUmavALo parvata che, vahnivALuM mahAnasa che. AvA nigamanamAM nigamanAbhAsa kahevAya che. Ama digdarzana che. A pramANe AbhAsanA nirUpaNanI sAthe anumAnaprakaraNa samApta thAya che.'' - vivecana - 'parvato vahnimAna dhUmA'--AvA anumAnamAM 'tasmAt' iti=sAdhyadharmanuM sAdhyadharmImAM nigamana karavuM joIe. tema nahIM karatAM, sAdhanabhUta dhUmanuM sAdhyadharmI evA parvata AdimAM ane sAdhyabhUta vahninuM dRSTAntadharmI evA mahAnasa AdimAM nigamana karatAM nigamanAbhAsa thAya che. jo ke parvata vahnivALo che, kema ke-dhUma che. AvA prayogamAM 'tasmAt vaddhimAn parvataH'--AvA AkAravALA sAdhyadharmano sAdhyadharmImAM upasaMhArarUpa nigamanavAkyano prayoga karavo joIto hato. to paNa
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ dilIyo mA / sUtra - 22, maH viro 235 vAdIe 'tasmAd dhUmavAnuM parvataH-AvA sAdhanadharmano sAdhyadharmImAM ane "tasmAt vadvimanmadAnasaM-AvA sAdhyadharmano daSTAntadharmImAM upasaMhArarUpa nigamana karela che, mATe "nigamanAbhAsa thAya che. A pramANe nirUpita pramANonA AbhAsonuM nirUpaNa samApta thatAMnI sAthe anumAnaprakaraNa samApta thAya che. iti tapogacchanabhomaNi zrImavijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImavijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImavijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela tattvanyAyavibhAkara'nI svopanna "nyAyaprakAza' nAmaka vyAkhyAmAM AbhAsa nirUpaNa' nAmanuM pAMcamuM kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM pAMcamA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha kiraNaH atha kramAyAtamavasarasaGgatyA''gamaM nirUpayati - yathArthapravaktRvacanasambhUtamarthavijJAnamAgamaH // 1 // yathArtheti / yathArthapravaktA vakSyamANasvarUpastena praNItaM vacanaM tasmAtsambhUtamAvirbhUtaM yadarthavijJAnaM sa Argama ityarthaH / arthavijJAnaM pratyakSAdirUpamapi ato vacanasambhUtamiti tAdRzaM vipralambhakavacanajanyArthavijJAnamapIti yathArthapravakniti, parArthAnumAnasyApi tAdRzatvena tadvAraNAya vailakSaNyabodhakavipadaghaTitaM vijJAnapadamupAttam // chttuN25|| kramathI Avela avasarasaMgatithI AgamanuM nirUpaNa bhAvArtha - "yathArtha prapatana kyanathI utpanna arthavijJAna, te 'nAma' upAya che." vivecana - jenuM svarUpa AgaLa kahevAze, evA yathArtha pravaktAe prarUpita vacanajanya je arthavijJAna, te AgamazabdathI abhidheya che. [jo ke vacana mAtra AgamazabdathI vAcya nathI, paraMtu AcArAMga Adi ane ATha pUrvo zrutazabdathI vAcya che. navama pUrva AdimAM zrutapaNuM chatAMya, atIndriya arthomAM viziSTa jJAnahetupaNAe karI sAtizaya hoI, AgamazabdathI vyavahAryA che. to paNa laukika-lokottarabhedanA abhiprAyathI vyApakalakSaNa darzAvyuM che.] lakSaNa-padakRtya - arthavijJAna pratyakSa AdirUpa paNa hoya che, mATe "vacanajanya arthavijJAna" ema jaNAvela che. 1. prativiziSTavarNAnupUrvIvinyastavarNapadavAkyasaMghAtAtmakamityarthaH // 2. yadyapi vacanamAtrasya nAgamatvaM kintu AcArAGgAdInAmaSTapUrvANAJca zrutatvaM nayamapUrvAdInAM zrutatve'pi atIndriyArtheSu viziSTajJAnahetutvena sAtizayatvAdAgamatvenaiva vyapadezastathApi laukikalokottarabhedAbhiprAyeNa vyApakaM lakSaNamAdarzitam //
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 1-2, SaSTha kiraNe 237 jo ke vaMcakavacanajanya arthavijJAna paNa tevuM hoya che, mATe yathArtha pravaktAvacanajanya arthavijJAnaAgama" ema lakSaNa karela che. jo ke parArtha anumAna paNa yathArtha pravaktAvacanajanya arthajJAnarUpa hoI, tenA vAraNa mATe vilakSaNatAbodhaka vipadathI ghaTita vijJAnapadanuM grahaNa karela che. nanu yadIdRzArthavijJAnamevA''gamastahi kathaM siddhAntavidAmAptavacane Agamapratyaya ityAzaGkAyAmAha - arthavijJAnahetutvAdAptazabdo'pyAgama upacArAt / yathA goSThe gaurasti, dharmasAdhyaH paraloko'stItyAdayaH // 2 // artheti / upacArAditi, kAraNe kAryasyopacArAdityarthaH, pratipAdyajJAnasya hyAptavacanaM kAraNamiti bhAvaH / tatra zAbdasya laukikazAstrajabhedena dvaividhyAllaukikasya dRSTAntamAha yatheti, etadvAkyaM tajjanyazAbdabodhazcAgama iti bhAvaH, upalakSaNaJcaitat caturdazavidyAsthAnAnAm zAstrajaM nidarzayati, dharmeti, IdRgvAkyAni, tajjanyabodhazcAgama iti bhAvaH / upalakSaNaJcaitadapi dvAdazAGgacaturdazapUrvANAm, athavA''gamastrividhaH AtmAgamo'nantarAgamaH paramparAgamazceti, gurUpadezamantareNA''tmana evAgamaH AtmAgamaH, yathA tIrthakarANAm, tIrthakarAdAgatatvAdgaNadharANAmarthAgamo'nantarAgamaH, sUtrasya tvAtmAgamassvayameva grathitatvAt, jambUsvAmiprabhRtInAntu sUtrasyAgamo'nantarAgamo'rthasya tu paramparAgamaH / tata UrdhvaM prabhavANAntu paramparAgama eva // nanvarthapratipAdakatvaM zabdasya na sambhavati, tathAhi ye zabdA arthe sati dRSTAsta evAtItAnAgatAdau tadabhAve'pi dRzyante, yadabhAve ca yadRzyate na tattatpratibaddham yathA'zvAbhAve'pi dRzyamAno gaurna tatpratibaddhaH, arthAbhAve'pi ca dRzyante zabdAH tannaite'rthapratipAdakAH, kintvanyApohamAtrAbhidhAyakA iti cennArthavatazzabdAttadrahitasya zabdasyAnyatvAt, na cAnyasya vyabhicAre'nyasyApi vyabhicAro bhavitumarhati, gopAlaghaTikAdidhUmasyAgnivyabhicAropalambhena parvatAdipradezavarttino'pi vaDhyagamakatvApattestathA ca kAryahetave jalAJjalirdattA syAt kiJca pratItivirodho'pi syAcchabdasyAnyApahAbhidhAyakatve, gavAdizabdebhyo vidhirUpatayA'rthapratIteH, 1. zabdAnAM na paramArthataH kiJcidvAcyaM vastusvarUpamasti, zAbdapratyayAnAM sarveSAM bhrAntatvAt bhinneSvevAbhedAkAsadhyavasAyena pravRtteH, yatra tu pAramparyeNa vastupratibandhastatrArthasaMvAdo bhrAntatve'pi tatra yattadAropitaM vikalpabuddhayA'rthe bhinnaM rUpaM tadananyavyAvRttapadArthAnubhavabalAyAtatvAt svayaJcAnyavyAvRttatayA pratibhAsanAt bhAne svAnyavyAvRttyA'rthena sahaikyenAdhyavasitatvAdanyApoDhapadArthAdhigatiphalatvAccApoha ucyate, ato'pohazzabdArtha iti prasiddham //
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 tattvanyAyavibhAkare anyaniSedhamAtrAbhidhAyakatve ca tena sAsnAdimato'rthasya pratItyanApattyA tatastadbodho na syAt, na caikasya gozabdasya buddhidvayajanakatvAnna doSa iti vAcyam, ekasya zabdasya yugapadbuddhivdayajanakatvasyAdarzanAt / kiJcApohalakSaNasAmAnyasya paryudAsarUpatve siddhasAdhyatA, agonivRttisvarUpasya gozabdenocyamAnasya sAmAnyasyAsmAbhirbhAvasvarUpatayA gozabdavAcyatvasvIkArAt abhAvasya bhAvAtmakatayA vyavasthApitatvAt / bhavadbhirabhyupagato'zvAdinivRttisvabhAvo bhAvo'pi na tAvadasAdhAraNo gavAdisvalakSaNAtmA, tasya sakalavikalpAgocaratvAt nApi zAbaleyAdivyaktivizeSaH, asAmAnyatvaprasaGgAt tasmAtsarveSu zAbaleyAdipiNDeSu yatpratyekaM vizrAntaM yannibandhanA ca gobuddhistacca gotvAkhyaM sAmAnyamanyApoharUpaM gozabdavAcyam, sAmAnyavizeSavadvastuna eva gavAdizabdavAcyatvAt / prasajyapratiSedhastu tucchAbhAvAnabhyupagamena custa ti zaMkA - jo AvuM arthavijJAna ja AgamazabdathI vAcya che, to siddhAntavettAone AptavacanarUpa Agama kevI rIte mAnI zakAya ? AvI AzaMkAmAM kahe che ke Akhazabda paNa AgamarUpa bhAvArtha - "arthavijJAnano hetu hoI Apnazabda paNa Agama tarIke upacArathI che. jema gAyanA vADAmAM gAya che, dharmasAdhya paraloka che. vagere." vivecana - arthagata jJAnanuM kAraNa Aptavacana che. ema kAraNabhUta AptavacanamAM kAryano vyavahAra hoI AptavacanamAM paNa Agamazabdano prayoga che. 0 ahIM zAbdabodha laukika ane zAstrajanA bhedathI be prakArano hoI laukikanuM dRSTAnta kahe che. jema kegoSThamAM gAya che. A vAkya ane A vAkyathI janya zabdajJAna Agama che. A daSTAnta cauda vidyAsthAnonuM upalakSaka che. zAstrajanuM dAnta kahe che ke- dharmasAdhya paraloka che. vagere." AvA vAkyo ane AvA vAkyothI janya bodha Agama kahevAya che. A paNa bAra aMgo ane cauda pUrvonuM upalakSaka che. 0 athavA Agama-(1) AtmAgama, (2) anaMtarAgama ane (3) paraMparAgamanA bhedathI traNa prakArano che. 1-gurunA upadeza sivAya AtmAthI ja thato artharUpa Agama, e AtmAgama. jema ketIrthaMkarabhagavaMto. 2-tIrthakarathI Avela hoI gaNadharono arthIgama anaMtarAgama che ane sUtranI apekSAe AtmAgama che, kema ke-svayameva guMthela che.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, SaSTha kiraNe 239 3-jabUsvAmI Adine to sUtrAgama-anaMtarAgama arthanI apekSAe to paraMparAgama hoya che. jaMbUsvAmijI pachInA prabhavasvAmI Adine to strI ane arthanI apekSAe paraMparAgama ja che. pUrvapakSa - zabdamAM arthavAcakapaNuM saMbhavatuM nathI. te A pramANe - je zabdo padArtha vidyamAna chate pratyakSathI dekhelA che, te zabdo ja atIta-anAgata AdimAM padArthanA abhAvamAM paNa dekhAya che. vaLI jenA abhAvamAM je dekhAya che, te tenAthI vyApta nathI. jema ke-azvanA abhAvamAM dekhAto vRSabha tenI sAthe vyApta nathI. evaMca padArthanA abhAvamAM paNa zabdo dekhAtA che, mATe A zabdo arthavAcaka nathI paraMtu anya apoha mAtranA vAcaka che. [paramArthathI zabdonuM kAMI vastusvarUpa vAcya nathI, kema ke sarva zAbdabodho bhrAnta che, mATe bhinnomAM ja abheda AkAranA adhyavasAyathI pravRtti che. vaLI jyAM paraMparAe vastuvyApti che, tyAM arthasaMvAda bhrAntapaNuM hovA chatAM, tyAM je Aropita vikalpa buddhidvArA arthamAM bhinnarUpa che, te ananya vyAvRtta padArthanA anubhavanuM baLa Avela hoI, vaLI svayaM anya vyAvRttapaNAe pratibhAsana hoI, bhAnamAM svathI anya vyAvRttidvArA arthanI sAthe ekatAno adhyavasAya hovAthI, anya apoDha padArthanI prAptirUpa phaLa hoI apoha kahevAya che. ethI apoha zabdArtha che ema prasiddha che. bauddhaloka apohane ja zabdArtha tarIke mAne che. apoha eTale itara AvRtti-para-parihAraataddavyAvRtti yathA vijJAnavAdi bauddhamate nIlatvAdi dharmoDanIlavyAvRttirUpa svAkAra viparIta AkArano ulaka apoha kahevAya che. tattvathI koI vAcya ke vAcaka nathI. zabdArtharUpe kahela buddhi pratibiMba Atmaka apohamAM kArya-kAraNabhAvane ja vAcya-vAcakapaNAe vyavasthApita karela che. jema vRkSa zabda, avRkSa zabdanI nivRtti. sva arthamAM karato vRkSarUpa potAnA arthanI pratIti karAve che. ema jema kahevAya che, tema vyAvRttiviziSTa vastu te zabdArtha che. bauddha vizeSa mAtra vAdI che.]. uttarapakSa - uparokta kathana barobara nathI, kema ke-arthavALA zabda karatAM artharahita zabda bhinna che. vaLI ekanA vyabhicAra(gunhA)mAM bIjAnA upara vyabhicAra (doSa)mUkavo yogya nathI, kema kegovALanI ghaDI AdimAM rahela dhUmamAM vadvivyabhicAranA anubhavathI parvata Adi pradezamAM rahela dhUma paNa vaddhino agamaka thaze ja ne? evaMca kArya-kAraNabhAvane jalAMjali ja ApavI rahI ne? vaLI anya apohano vAcaka zabda che. ema mAnavAmAM pratitino virodha paNa thAya ! kema ke-go vagere zabdothI vidhirUpapaNAe arthanI pratIti che ane anya niSedha mAtranA vAcakapaNAmAM te go Adi zabdathI sAsnA AdimAnarUpa arthanI pratItino abhAva hoI, te go vagere zabdothI te sAsnA AdimAn arthano bodha na thAya ! zaMkA - eka gozabda be buddhino janaka hovAthI doSa kevI rIte? samAdhAna - eka zabda eka samayamAM be buddhino janaka dekhyo nathI. vaLI apaharUpa sAmAnyanI paryadAsarUpatAmAM (paryadAsamAM nagna samAsano artha cAra prakAre che. abrAhmaNa eTale brAhmaNasadeza kSatriyAdi, adharma eTale dharmavirodhI pApa, anagni eTale agnithI anya pratIta thAya che ane avacana eTale vacanano
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 tattvanyAyavibhAkare abhAva pratIta thAya che. paryadAsa sadaphagrAhI prasajayastu niSedhakRta) siddhasAdhyatA che, kema ke-gozabdathI vAcya, agonivRttirUpa sAmAnyane amoe bhAvasvarUpapaNAe gozabda vAgyarUpe svIkArela che, kema keabhAvane bhAvarUpapaNAe vyavasthApita karela che. 0 Apa lokoe mAnela azva Adi nivRtti svabhAvavALo bhAva paNa asAdhAraNa go Adi svalakSaNasvarUpI nathI, kema ke te bhAva, sakaLa vikalpano aviSaya che. 0 vaLI zAbaleya Adi vyaktirUpa bhAva nathI, kema ke-asAmAnyapaNAno prasaMga che. tethI saghaLA zAbaleya Adi piMDomAM (vizeSomAM) je darekamAM vizrAnta ane jenA mULa kAraNabhUta gobuddhi che, te gotvanAmaka sAmAnya anya apaharUpa che. te gozadvAcya che, arthAt sAmAnya ane vizeSa vastu ja go Adi zabdavA che. prasajayapratiSedha to tuccha abhAvanA asvIkAra mAtrathI khaMDita che. ko'sau yathArthavaktA bhavedyadvacanasambhUtArthavijJAnamAgamatayA pramANaM syAdityatrAha - prakSINadoSo yathAvasthitArthaparijJAtA yathAvasthitArthaprakhyApako yathArthavaktA, ayaM dvividho laukikaH pitrAdirlokottarastIrthakarAdiH // 3 // prakSINadoSa iti / yAdRzArthavijJAnaM yAdRzazabdena pratipipAdayiSitaM tAdRzazabdArthobhayasambandhidoSazUnyatvaM tadarthaH, atra zabdadoSo'sAdhuzabdatvAdikaH arthadoSo'yathAvasthitatvAdika ubhayadoSo vAcyavAcakatvavaidhuryAdiko vijJeyaH / yadyapi vastutaH prakSINadoSatvaM rAgadveSazUnyatvameva tathApi laukikAptasaMgrahAyAMzikArtho vyAvarNitaH / sarvajJe'pyamarthassaGgacchata eva, tasyaivAkhilazabdArthobhayadoSazUnyatvAt / yathAvasthitArthaparijJAteti, yathAvasthitatvenAbhidheyasya pratyakSAdipramANataH parijJAtetyarthaH, vinA jJAnamupadezAsaMbhavajJApanAyedaM vizeSaNam / yathAvasthitArthaprakhyApaka iti yathAvasthitArthasya yathAjJAnaM tathopadezaka ityarthaH / yo hi bhramAdarthamanyathAbhUtaM yathAvasthitatvena jAnIte yathAjJAnamabhidhatte ca tasya yathArthavaktRtvavAraNAya prakSINadoSa ityuktam / kevalamarthasya yathAvasthitatvena parijJAturmUkAderAgame'nupayuktatvAnna sa yathArthavaktetyato yathAvasthitArthaprakhyApaka ityuktam / tathA ca yo yasyAvaJcakassa tasyApta iti vRddhapraNItamRSyAryamlecchasAdhAraNamAptalakSaNamanenAnUditamiti vibhAvanIyam / tAdRzasya puruSasya tattadarthabodhakatattadvacanasyAvisaMvAdakatvena tAvanmAtramAptatvAt / taM vibhajate ayamiti yathArthavaktetyarthaH, loke sAmAnyajane bhavo laukikaH, tasyodAharaNamAha pitrAdiriti, AdinA jananyAdiparigrahaH / dvitIyaM bhedamAha-lokottara iti, lokAduttaraH pradhAna, mokSamArgopa - 1. nahi kSINadoSavacanaM vyatiricyAnyataH prekSAvatAM paralokAdAvadRSTe'rthe pravRttiryuktA atastasyaiva vacanaM paramaM pramANamiti bhAvaH //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -3, SaSTha kiraNe 241 dezakatvAditi lokottaraH, sa ka ityatrAha tIrthakarAdiriti, AdinA gaNadharAdInAM grahaNam / tIrthaM pravacanaM tatkaraNazIlo'cintyamAhAtmyamahApuNyAparAbhidhAnatIrthakaranAmakarmavipAkAditi tIrthakaraH, zrIvardhamAnajinapramukhapuruSavizeSa ityarthaH // yathArtha vaktA zaMkA - koNa A yathArtha vaktA thaI zake, ke jenA vacanathI utpanna arthavijJAna AgamarUpe pramANa thaI zake ? mATe ahIM kahe che ke bhAvArtha - "prakSaNadoSavALo, satya arthano jANakAra, yathAvasthita arthano vyAkhyAtA, e "yathArtha vaktA' kahevAya che. A yathArtha vaktA be prakAre che. (1) laukika. jema ke-pitA vagere (2) lokottara. jema ke-tIrthakara vagere." vivecana - jevuM arthavijJAna jevA zabdathI pratipAdana karavAne ISTa che, tevA zabda-artha ubhaya saMbaMdhI doSazUnyapaNuM, e prakSaNadoSano artha che. ahIM zabdadoSa asAdhu zabdata AdirUpa che, arthadoSa ayathAvasthitatva AdirUpa che. ubhaya doSa vAcya-vAcakatvanA abhAva AdirUpa jANavo. 0 jo ke vastutaH prakSINadoSatva eTale rAga-dveSazUnyatva ja che. (kSINadoSanA vacanane choDI, sadoSanA vacanathI buddhimAnonI paraloka Adi adRSTa arthamAM pravRttiyukta nathI. ethI vItarAganuM vacana parama pramANabhUta che.) to paNa laukika AptanA saMgraha mATe AMzika artha kahela che. 0 sarvajJamAM A artha saMgata thAya che ja, kema ke te sarvajJamAM ja samasta zabda-artha ubhayadoSazUnyatva che. lakSaNanuM padakRtya-(1) yathAvasthita arthaparijJAtA yathAvasthitapaNAe padArthano pratyakSa Adi pramANathI parijJAtA. jJAna sivAya upadezano asaMbhava che, ema jaNAvavA mATe A vizeSaNa che. (2) yathAvasthitArtha prakhyApaka yathAvasthita arthanuM je prakAre jJAna che, te prakAranA upadezaka. (3) prakSaNadoSaHkharekhara, je bhramathI anyathAbhUta arthane yathAvasthitapaNAe jANe che, te jJAna pramANe kahe che. temAM yathArtha vastRtvanA vAraNa mATe "prakSINadoSa' kahela che. 0 phakta yathAvasthitapaNAe arthanA parijJAtA evA mUka AdinuM AgamamAM anupayogipaNuM hoI te yathArtha vaktA nathI, mATe "yathAvasthita arthaprakhyApaka' ema kahela che. kharekhara, je yathArtha vAcyavedI, parijJAnanA anusAre tenA upadezamAM kuzaLa thAya che, tenuM ja vacana visaMvAdazUnya thAya che, kema ke-mUDhavaMcakanA vacanamAM visaMvAda dekhAya che. 0 tethI je jeno avaMcaka, te teno Apta che. AvuM vRddhoe kahela RSi-Arya-mlecchavyApaka AptanuM lakSaNa che, kema ke-tevA puruSamAM te te arthabodhaka, te te vacananuM avisaMvAdipaNuM hoI teTaluM ja mAtra AptapaNuM che.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 tattvanyAyavibhAkare (1) mA yathArtha 4-dau3 bheTale. sAmAnyana35 soma. 24nA. 45 3-pitA-mAtA 3. (2) lokottara yathArtha vaktA-loka karatAM pradhAna kema ke-mokSamArganA upadezaka che, mATe tIrthaMkara-gaNadhara Adi lokottara Apta kahevAya che. ahIM tIrthaMkara-tIrtha eTale pravacana, te karavAnA svabhAvavALA che, kema ke-aciMtya mAhAsyavaMta mahApuNya jenuM bIjuM nAma che, evA tIrthaMkaranAmakarmano vipAka che. te tIrthaMkara zrI vardhamAnajina vagere puruSavizeSa hoya che. nanu . yathArthavaktRvacanarUpa Aptazabda upacaritAgamatayA proktaH tatra ko'sau vacanAtmakazzabda ityata Aha - zabdazca saGketasApekSaH svAbhAvikArthabodhajanakazaktimAMzca // 4 // zabdazceti / saGketa idaM padamasya vAcakamidaJcAsya padasya vAcyamityevaMrUpo vAcyavAcakayorviniyogaH, tatsApekSa ityarthaH, saGketassvArthAvabodhe zabdasyApekSAkAraNaM bodhyam / saGketamAtreNa zabdo'rthaM pratipAdayatIti matavyudAsAyAha svAbhAviketi, svAbhAvikI sahajA'rthapratipAdanazaktiryogyatAbhidhAna tadvAnityarthaH / saGketamAtrasya puruSAdhInatayA na tadicchayA vastuniyamo yuktaH, tadicchAyA avyAhatacAritvena kadAcidartho'pi vAcakazzabdo'pi vAcyaH syAt, na ca zabdadharmA ye gatvautvAdayastadvAneva vAcako bhavati parastu vAcyo yathA dravyatvAvizeSe'pyagnitvAdiviziSTa eva dAhAdijanako nAnya iti kiM svAbhAvikayogyatayeti vAcyam, atIndriyazaktimantareNAgnitvAdInAmapi kAryakAraNabhAvAni yAmakatvAt / na ca tata eva zabdAdarthapratItau ki saGketeneti vAcyam, aGkarotpattau zaktimato'pi bIjasya kSitijalAdInAmiva tasya sahakArikAraNatvAt / na caivaM dezabhedena zabdAnAmarthabhedo na syAdekatraiva zabdAnAM svAbhAvikazaktiyuktatvAditi vAcyam, ata eva sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktitvAGgIkAreNAdoSAt / na ca ghaTazabdazravaNAnikhilArthabodhaH syAditi vAcyam, kSayopazamasApekSatvAbdodhasya, sa ca saMketAdyapekSa ityadoSAt, etena zabdArthayossambandho na sambhavati, sa hi tAdAtmyo vA syAttadutpattirUpo vA syAt tatra nAdyassambhavati zabdArthayobhinnadezatvAt / agniguDAdizabdoccAraNe vadane dAhamadhurAdyupalabdhiprasaGgAcca / nAparo'pi aGgalyagre kariyUthazatamityAdizabdAnAmarthAbhAve'pi sthAnakaraNaprayatnAnantaramutpattidarzanAt / tathA ca zabdAH kathaM bAhyArthe pratIti janayituM samarthA arthasaMsparzitvAbhAvAt / kintu vikalpamAtraprabhavAH tiraskRtabAhyArthAH svamahimnA pratyayAn janayanti yathA karazAkhAdivAkyAni / kiJca zabdo na sAmAnyavAcakaH tasyArthakriyAkAritvAbhAvena gaganakusumAya
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra-4, SaSTha kiraNe 243 mAnatvAt, navA vizeSasya vAcakaH svalakSaNalakSaNasya tasya vikalpajJAnAviSayatvena saMketagocaratvAsambhavAt, tathAtve'pi vA tasya vyavahArakAlAnanuyAyitvena saMketavaiyarthyAt / ata eva na sAmAnyavizeSayostAdAtmyAnApannayoH / nApi tAdAtmyApannayostayorvAcyavAcakatvaM yuktaM viruddhadharmAdhyAsena tayostAdAtmyasyaivAsambhavAt tasmAnna kiJcidvAcyaM vAcakaM vA vidyata iti matamapAstam / zabdArthayoryogyatAbhidhAnasambandhasya sadbhAvAt, aGgulyagre kariNAM zatamityAdAvarthAbhAve'pi nayanarUpayoriva yogyatopalambhAt, nahi kalazarUpeNa samaM cakSuSastAdAtmyaM tadutpattirvA samasti / na ca yogyatAyAssambandhatve zabdasyevArthasyApi vAcakatvaM syAditi vAcyaM jJAnajJeyayooNpyajJApakazaktivatpadArthAnAM pratiniyatazaktikatvAt, sAmAnyavizeSavadvastubodhakatvAcca na zabdasya vAcakatvAsambhavo'pi, sAmAnyavizeSavato'rthasya saMketavyavahArakAlAnugAmitvena pratIyamAnatayA na vizeSavAcakatvapakSopAttadoSo'pi / sAmAnyavizeSAtmani svalakSaNe saMketakaraNAt / na cAnantyAvyaktInAM parasparAnanugamAcca saMketakaraNAnupapattiriti vAcyam, samAnapariNatyapekSayA kSayopazamavizeSAvirbhUtatarkAkhyapramANe vyaktinAM pratibhAsamAnatayA saGketaviSayatvasambhavAditi saMkSepaH // | zabdamAM vizeSatA yathArtha vaktAnA vacanarUpa Aptazabda upacarita AgamapaNAe kahela che. tyAM vacanarUpa zabda eTale zuM ? bhATe 4 cha - bhAvArtha - "zabda, saMketanI apekSAvALo ane svAbhAvika arthabodhajanaka zaktivALo che." vivecana - saMketa=A pada A arthanuM vAcaka che, A padano artha vAcya che. Avo vAcya-vAcakano viniyoga tenI apekSAvALo zabda che. zabda pratye svanA arthanA avabodhamAM apekSAkAraNa saMketa che. 0 saMketa mAtrathI zabda arthapratipAdaka thAya che. AvA matanA khaMDana mATe kahe che ke-svAbhAvika arthapratipAdananI zakti je yogyatAnAmaka che, te vALo zabda che. [jo ke arthanA pratipAdanamAM zabdanuM svAbhAvika sAmarthya che, to paNa sahakArIpaNAe saMketanI apekSA rAkhe che. nahIMtara saMketane nahIM jANanAra puruSamAM zabdanA zravaNa mAtrathI arthanI upasthiti thaI jAya ! to pachI saMketathI ja zabdanuM arthabodhakapaNuM svIkAro ! zA mATe tyAM svAbhAvika sAmarthya svIkArAya che? teno javAba-saMketa puruSanI icchAne adhIna che, mATe kadAca "zabda paNa vAcya, artha paNa vAcaka'-ema viparIta paNa thaI jAya ! sAmarthanA svIkAramAM AvuM viparIta thaI zakatuM nathI.] 0 saMketa mAtra puruSane AdhIna che, mATe puruSanI icchAdhArA vastuno niyama vyAjabI nathI, kema kepuruSanI icchA vyAghAta vagara gati karanArI hoI kadAca artha paNa vAcaka, zabda paNa vAcya thaI jAya ! evo bhoTo bhaya che.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 tattvanyAyavibhAkare pUrvapakSanaiyAyika - je gatva-tva vagere zabdadharmo che, te zabdadharmavAnuM ja vAcaka thAya che ane bIjo vAo che. jema ke-dravyatvanA avizeSavALo paNa agnitva Adi sAmAnya viziSTa (agni) ja dAha Adi kAryajanaka che, bIjo nahIM. to zA mATe svAbhAvika yogyatAno svIkAra karo cho? uttarapakSa jaina - atIndriya zakti sivAya agnitva AdimAM paNa kArya-kAraNabhAvanA niyAmakapaNAno abhAva che. zaMkA - te svAbhAvika zaktithI ja zabdArthathI pratIti thAya che, to saMketanI zI jarUra che? samAdhAna - aMkuranI utpattimAM zaktivaMta bIja pratye pRthvI-pANI AdinI mAphaka te saMketanuM zabdArthanI pratItimAM sahakArIkAraNapaNuM che. zaMkA - dAkSiNAtyoe odanamAM caura zabdanA prayoganI mAphaka dezabhedothI zabdono arthabheda nahIM thAya? kema ke-ekamAM ja zabdono svAbhAvika zaktisaMbaMdha che. samAdhAna - bhAI, e kAraNe ja sarva zabdomAM sarva arthonI pratIti karAvavAnI zaktinA saMbaMdhano svIkAra karelo hoI koI doSa nathI. zaMkA - vAha ! vAha ! kharI karI. eka ghaTazabdanA zravaNathI sakaLa arthano bodha thaI jaze ne? samAdhAna - bhAI sAheba ! tame barobara samajyA nahIM. lo tyAre samajo ! bodhamAM kSayopazamanI apekSA che ane te bodhajanaka kSayopazama saMketa AdinI apekSAvALo che, mATe koI doSa nathI. 0 je dezamAM je arthapratipAdanazakti sahakArI saMketa che, te saMketa te arthane te dezamAM pratipAdana kare che. AvA nirUpaNathI zabda arthano saMbaMdha saMbhavato nathI. kharekhara, te saMbaMdha tAdAbhyarUpa thAya ke tenI utpattirUpa thAya ! temano tAdAtmarUpa saMbaMdha saMbhavato nathI, kema ke-zabda arthanA bhinna deza che. agnizabdanA uccAramAM mukhamAM dAha ane goLazabdanA uccAramAM mukhamAM madhuratA Adino tAdAbhya saMbaMdha mAnavAno prasaMga AvI jAya ! bIjo tadutpattirUpa saMbaMdha ghaTato nathI, kema ke-"AMgaLInI aNI upara so hAthI che." ityAdi zabdonI arthanA abhAvamAM paNa sthAna-karaNa prayatnanA pachI utpatti dekhAyelI che. tathAca zabdo kevI rIte bAhya arthaviSayaka pratIti karAvavA samartha thAya? kema ke- arthanA saMsparzano abhAva che. paraMtu vikalpa mAtrathI janya, bAhya arthane tiraskAra karanArA, potAnA mahimAthI pratItione karAve che. jema ke-hAtha-zAkhA Adi vAkyo. vaLI zabda sAmAnyavAcaka nathI, kema ke te zabda arthakriyAkArI nahIM hovAthI AkAza-kusuma jevo che. athavA vizeSano vAcaka nathI, kema ke-vyAvRtta svarUpalakSaNavALo te vizeSa vikalpajJAnano aviSaya hoI saMketano aviSaya che. vizeSamAM vikalpajJAna viSayatAprayukta saMketaviSayatAno asaMbhava chatAM vizeSa, vyavahArakALano anuyAyI nahIM hovAthI saMketanI nirarthakatA che. ethI ja tAdAbhya prApta athavA tAdAbhya aprApta, te
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -5, SaSTha kiraNe 245 sAmAnya-vizeSamAM vAcya-vAcakapaNuM yukta nathI, kema ke-virUddha dharmano adhyAsa hoI te sAmAnya-vizeSamAM (zabdArthamAM) tAdAbhyano asaMbhava che. tethI ja koI vADhe ke vAcaka nathI. evA matanuM khaMDana thAya che, kema ke-zabdArthamAM yogyatAnAmaka saMbaMdhano sadbhAva che. "AMgaLInI TocamAM so hAthI che' ityAdimAM arthano abhAva chatAM nayana ane rUpamAM jema yogyatA che, tema yogyatAno anubhava che. ghaTanI-rUpanI sAthe AMkhanuM tAdAtma ke tad utpatti nathI. "yogyatAnA saMbaMdhapaNAmAM zabdanI jema arthanuM paNa vAcakapaNuM thaze !'-ema paNa nahi kahevuM, kema ke-jJAna ane zeyamAM jJApya-jJApaka zaktinI mAphaka padArthomAM pratiniyata zakti hoya che. vaLI sAmAnya-vizeSavALI vastuno bodhaka hoI zabdamAM vAcakapaNAno asaMbhava paNa nathI. | sAmAnya-vizeSavALo padArtha, saMketanA vyavahArakALano anuyAyIpaNAe pratItiviSaya hoI vizeSa vAcakapaNAnA pakSamAM gRhita doSa paNa nathI, kema ke sAmAnya-vizeSarUpa svalakSaNamAM saMketanuM vidhAna che. ema paNa nahIM kahevuM ke-vyaktio anaMta hoI, paraspara anugamano abhAva hoI saMketavidhAnanI upapattino abhAva che, kema ke samAna pariNatinI apekSAe viziSTa kSayopazamathI prakaTa thayela tarka nAmanA pramANamAM vyaktionI pratibhAsamAnatA hoI saMketaviSayatAno saMbhava che. [vAcya-vAcakabhAvarUpa saMbaMdha, zabda arthanI sAthe kathaMcit abhina, pahelAM vAcyanI utpattimAM vAcyakALamAM aMzathI utpanna thaIne, vAcakotpattikALamAM aMzathI utpanna thavAnA svabhAvavALo, sakaLa zabdArtha sAdhAraNa chatAM pratiniyata zabdArthasaMketathI abhivyakta thato saMbaMdha che ja. te vAcya-vAcakabhAvarUpa saMbaMdhanA baLathI zabdArthavijJAna saMbhavita che ja paraMtu vikalpajanya zabda nathI, temaja zabdajanya vikalpa nathI, ema bauddhamatanuM khaMDana jANavuM.] nanu pradIpaH prakAzamAno yathA'nyAnapekSa eva svasannihitaM zubhamazubhaM vA bhAvaM prakAzayati tasmAttasyArthaprakAzakatvaM svAbhAvikaM tathA prayujyamAnazzabdo'pi zrutigatassatye vA'satye vA saMgate vA'saGgate vA saphale vA niSphale vA siddhe vA sAdhye vA vastuni pratItimutpAdayatyato'syArthabodhajananasAmarthyaM svAbhAvikamucyate, parantvayaM saMketasApekSaH padArthapratItijanakaH iti pradIpato'sya vizeSaH, evaJcArthabodhasAmarthyamevA'sya svAbhAvikaM na tu svaniSThayAthArthyAyAthArthe api svAbhAvike ityAzayenAha - vaktRguNadoSAbhyAJcAsya yAthArthyAyAthAyeM // 5 // vaktRguNadoSAbhyAJceti / castvarthe, tathA cAsya yAthArthyAyAthArthye na svabhAvaprayukte kintu puruSaguNadoSaprayukte iti bhAvaH / puruSasya guNAH karuNAdayaH, doSAcca dveSAdayaH, yadi te svAbhAvike syAtAM tarhi pratArakatadbhinnaprayuktavAkyeSvarthavyabhicArAvyabhicAraniyamo na syAt tathA ca samyagdarzini puruSe zucau vaktari yathArthA zAbdI pratItiranyathA tu mithyArtheti bhAva: |
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 tattvanyAyavibhAkare zabdanI yathArthatA-ayathArthatA jema dIvo, bIjAnI apekSA vagara ja svasanihita zubha ke azubha bhAvane prakAze che tethI te pradIpanuM padArtha-prakAzakatva svAbhAvika che, tema prayoga karAto zabda paNa karNagocara thayelo, satya ke asatya-saMgata ke asaMgata-saphaLa ke niSphaLa-siddha ke sAdhya vastunI pratIti karAve che. ethI A zabdanuM arthabodhajanananuM sAmarthya svAbhAvika kahevAya che. paraMtu A zabda saMketajJAnanI apekSAvALo padArthanI pratItino janaka che. A pramANe to pradIpa karatAM A zabdamAM vizeSatA che, vaLI A pramANe ja arthabodhanuM sAmarthya ja A zabdanuM svAbhAvika rUpa che, paraMtu zabdaniSTha satyArthatA ke asatyArthatAe paNa svAbhAvika nathI evA AzayathI kahe che. bhAvArtha - "vaktA-puruSanA guNa-doSanI apekSAe A zabdanI yathArthatA ane ayathArthatA che." vivecana - tathAca A zabdamAM rahela yathArthatA ane ayathArthatA svabhAva prayukta nathI, paraMtu pratipAdaka puruSamAM rahela zuddhatA-azuddhatArUpa guNa-doSathI janya che. 0 puruSamAM rahela dayA vagere guNo ane dveSa vagere doSo prasiddha ja che. 0 jo yathArthatA ane ayathArthatA svAbhAvika mAnavAmAM Ave, to vaMcaka-avaMcaka puruSajanya vAkyomAM vyabhicAra ane avyabhicArano niyama na thAya! 0 tathAca samyagdarza-pavitra puruSa, vaktAmAM zabda saMbaMdhI pratIti yathArtha che ane mithyAdarzA-apavitra puruSa vaktAmAM zAbdI pratIti asatya arthavALI che. atha taM vibhajate - so'yaM zabdo varNapadavAkyarUpeNa trividhaH / bhASAvargaNAtmakaparamANvArabdho mUrtimAnakArAdivarNaH / ghaTAdisamudAyaghaTakavarNAnAmapi pratyekamarthavattvameva / tadvayatyaye'rthAntaragamanAt // 6 // so'yamiti / vyAvarNitasvarUpo vacanAtmako'yamityarthaH / tatra varNaM lakSayati bhASAvargaNeti, aSTavidhAsu vargaNAsu bhASAyogyA yA vargaNA tadAtmakaparamANubhirArabdho yo mUrtimAnakArAdissa varNa ityarthaH / paramANvArabdha iti padena varNasya paudgalikatvamAdarzitam, tatra mUrtimattvaM hetugarbhavizeSaNam, tathA ca yo mUrtimAnsa paudgalikaH yathA ghaTAdayaH, mUrttimAMzca varNastataH paudgalika iti bhAvaH / na ca sparzazUnyAzrayatvAdatinibiDapradeze pravezanirgamayorapratighAtAt pUrvaM pazcAccAvayavAnupalabdheH sUkSmamUrttadravyAntarAprerakatvAdgaganaguNatvAcca na varNaH paudgalika iti vAcyaM sarveSAM hetvAbhAsatvAt, tatra na prathamaH, zabdaparyAyasyAzrayo hi bhASAvargaNA tatra ca sparzo nirNIyata eva, anuvAtaprativAtayorviprakRSTanikaTazarIriNopalabhya
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 6, SaSTha kiraNe 247 mAnAnupalabhyamAnendriyArthatvAt tathAvidhagandhAdhAradravyaparamANuvat, na dvitIyo gandhadravyeNa vyabhicArAt, vartamAnajAtyakastUrikAdigandhadravyaM hi pihitadvArApavarakasyAntaravizati bahizca niryAti / na tRtIyaH taDillatolkAdibhiranaikAntikatvAt / caturtho'pi gandhadravyavizeSasUkSmarajodhUmAdibhirvyabhicArI, nAsAyAM nivizamAnasya gandhadravyAdestadvivaradvAradezodbhinnazmazruprerakatvAdarzanAt / nApi paJcamaH, nAkAzaguNazzabdo'smadAdipratyakSatvAdrUpAdivadityanumAnenAsiddhestasmAtsa paudgalika eveti bhAvaH / nanu svArthapratyAyanazaktimAneva zabdo'tra vivakSito na tAdRk zabdatvaM varNe nirarthakatvAdityAzaGkAyAmAha ghaTAdIti, tathA ca ghaTAdisamudAyaghaTakA varNAH pratyekamarthavantaH tavyatyaye'rthAntaragamanAt tasya vyatyaye hi rAkSasAH sAkSarA ityAdAvarthAntaragamanaM dRzyate tasmAdavazyaM varNA arthavantaH, upalakSaNo'yaM hetustena varNatvAddhAtupratyayanipAtavat varNavizepAnupalabdhau pUrvadRSTArthAsampratyayAt yathA pratiSThata ityatra prazabdAnupalabdhau prasthAnarUpasyArthasyAsampratyayAdityAdayo hetavo'tra saGgRhyante / / ' zabdano vibhAga bhAvArtha- "zabda, varNa-pada-vAkyarUpe traNa prakArano che. bhASAvargaNAnA paramANuothI AraMbhela rUpI AkAra Adi "varNa che. ghaTa Adi samudAyamAM vartamAna vargono pratyekano artha che, kema ke teonA vyatyayamAM bIjA arthamAM teo jAya che." vivecana - varNanuM lakSaNa-ATha prakArakanI vargaNAomAM je bhASAyogya vargaNA che, teonA paramANuothI janita je rUpavALo akAra vagere "varNa' kahevAya che. 0 paramANvArabdha--e padathI varNanuM paudgalikapaNuM darzAvela che. mUrtimatva e hetugarbhita vizeSaNa che. je mUrtimAna che, te paulika che. jema ke-ghaTa vagere. vaLI mUrtivALo varNa che tethI paudgalika che. zaMkA - varNarUpa zabda paulika nathI, kema ke-(1) sparzarahita AzrayarUpa che. (2) atyaMta gADha pradezamAM pravezato ke nIkaLato zabda rokAto nathI. (3) pahelethI ke pAchaLathI zabdanA avayavo dekhAtAM ja nathI. (4) sUkSma, rUpI bIjA dravyono preraka nathI. (5) zabda AkAzano guNa che. samAdhAna - A pAMceya hetuo hetvAbhAsarUpa che. te A pramANe :-(1) zabdaparyAyano Azraya bhASAvargaNA che (sajAtIya pugalonA samudAyane vargaNA kahe che. audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, kArmaNa, bhASA ane mana-ema sAta prakAre vargaNA che. temAM je pulavargaNAmAMthI zabda bane che, tene bhASAvargaNA kahe che.), paraMtu zabdano Azraya AkAza nathI. zabdanA AzrayabhUta bhASAvargaNA pudgalasvarUpa hovAthI temAM sparza avazya che. jema gaMdhadravyanA AzrayabhUta paramANuono dUra rahelA manuSyone paNa anukULa vAyuthI anubhava thAya che ane jo pratikULa vAyu hoya, to pAse rahelA manuSyone paNa te gaMdhano anubhava thato nathI. tethI gaMdha jema indriyano viSaya hovAthI paudgalika che, tema zabda paNa indriyano viSaya hovAthI paudgalika che. AthI
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 tattvanyAyavibhAkare vaizeSikodvArA rajU karela sparzazUnya Azraya_hetu zabdamAM nahIM rahevAthI asiddha che. (2) bIjo hetu gaMdhadravyanI sAthe vyabhicArI hovAthI anaikAntika che. khUba khUba sArI rIte baMdha karelA dvAravALA oraDAmAM vaTAtA kasturI Adi gaMdhadravyonAM praveza nirgamana thAya che. tethI gaMdha jema paugalika che, tema zabda paNa atyaMta saghanapradezamAM praveza-nirgamana karI zakato hovAthI paugalika che. jo kahezo ke temAM sUkSma chidrano saMbhava hovAthI tenuM atyaMta saghanapaNuM nathI, mATe tevA prakAranAM oraDA AdimAM gaMdhadravyano praveza-nirgamana thAya che, paraMtu sarvathA chidrarahita pradezamAM gaMdhano praveza-nirgamana thaI zakato nathI. Ama kahevuM paNa ThIka nathI, kema ke-jevI rIte gaMdhadravyano praveza-nirgamana thAya che ane rokAya che, tevI rIte zabdano paNa praveza-nirgamana thAya ane rokAya che; mATe te baMnenuM tulyapaNuM hovAthI ukta hetu vyabhicArI che. (3) trIjo paNa hetu vijaLI ane ulkApAta AdinI sAthe vyabhicArI hovAthI anaikAttika che jema vijaLI AdinA pUrva ane pazciAt avayavo jovAmAM nahIM AvavA chatAM paNa te paudgalika che, tema zabdanA paNa pUrvApara avayavo jovAmAM nahIM AvavA chatAM paNa te paulika che. (4) cotho hetu gaMdhadravyanI sAthe vyabhicArI hovAthI asiddha che. jema gaMdhadravyavizeSa-sUkSmaraja-dhUma Adi dravyo, nAsikAmAM praveza karatAM nAsikAnA vivaradezamAM utpanna zmazna Adi dravyAntaranA preraka nahIM hovA chatAM paNa te gaMdha Adi dravyo jema paudgalika che, tema zabda paNa dravyAntarano preraka nahIM hovA chatAM paNa paudgalika che. (5) vaLI pAMcamo hetu paNa asiddha che. te A pramANe-zabda AkAzano guNa nathI, kema ke-rUpa AdinI jema indriyodvArA pratyakSa che. A rIte zabdanuM paudgalikapaNuM siddha che. zaMkA - potAnA arthanI pratIti karAvavAnI zaktivALo ja zabda vivakSita che, tevuM zabdata varNamAM nathI mATe nirarthaka che ja ne? samAdhAna - ghaTa Adi samudAyavartI varSo pratyeka arthavALA che. kharekhara, tenA vyatyayamAM (ulTAsulTImAM) sAkSarA' "rAkSasAH ItyAdimAM varSonuM arthAntaramAM gamana dekhAya che, tethI avazyavarNo "arthavALA' che. A hetu upalakSaNa che. tethI varSo hovAthI dhAtu pratyaya nipAtanI mAphaka varNavizeSanI anupalabdhimAM pUrve dekhela arthanI apratIti che. jema ke-"pratiSThate Iti sthaLamAM "prazabdanI gerahAjarImAM prasthAnarUpa arthanI apratIti che. ityAdi hetuono ahIM saMgraha karAya che. atha padalakSaNamAha - 'svArthapratyAyane zaktimAn padAntaraghaTitavarNApekSaNarahitaH parasparasahakArivarNasaMghAtaH param | 7 | __ svArtheti / svArthabodhajanakazaktimAnityarthaH, padAntareti padAntativarNAntarajanitopakAraparAGmukha ityarthaH, paraspareti, arthabodhajanane parasparasahakAribhAvena vartamAnAnAM varNAnAM yassaMghAta AnupUrvItyarthaH / nanu ha-divAcakaikAkSarAkArAdInAM kathaM padatvaM paraspara
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 7-8, SaSTha kiraNe 249 sahakArivarNasaMghAtarUpatvAbhAvAt, na ca prathamAdvItAyAdivibhaktisahitatvenAdoSa iti vAcyam sambodhane kvacidvibhaktezrUyamANatvena tatrAvyApteriti cena, azrutAyA api vibhakterbuddhyArUDhatvena varNasaMghAtatvasambhavAt anyathA sambodhanatvajJAnAbhAvaprasaGgaH syAt / tAdRzasthale padAntaravartivarNAntarApekSaNarahitatvaviziSTazaktimadvarNatvasyaiva vA padatvAt // padanuM lakSaNa bhAvArtha - "potAnA arthanI pratIti karAvavA mATe zaktivALo-bIjA padamAM rahela varNonI apekSA vanI , 52252 sArI va no samudAya 56' uvAya che." vivecana - padArthanI pratipattirUpa kartavyamAM paraspara sahakAripaNAe rahela-bIjA padamAM rahela varNoe karela upakArathI parAThukha, svArthabodhajanaka zaktivALo vaNanI kramasara racanArUpa meLo "pada' kahevAya che. zaMkA - viSNu Adi vAcaka eka akSararUpa akAra AdimAM kevI rIte paratva che? kema ke-paraspara sahakArI vargono samudAya nathI. vaLI ema paNa nahIM kahevuM ke-"prathamA-dvitIyA Adi vibhakti sahita(vibhakta antavALuM pada che e apekSAe)paNAnI apekSAe padatva nirdaSTa che, kema ke-saMbodhanamAM kvacit vibhakti nahIM saMbhaLAtI hoI tyAM AvyApti che ja ne? samAdhAna - nahIM sAMbhaLela evI paNa vibhakti, buddhimAM ArUDha hoI varNasaMghAtarUpa padatva tyAM saMbhavita che. nahIMtara saMbodhanapaNAnA jJAnanA abhAvano prasaMga thaze. athavA tevA sthaLamAM 'padAntaravarttivarNAntara pekSaNarahitatvaviziSTazaktimadvarNa' 59 // 35 568kSa paro52 ghaTe che. atha vAkyalakSaNamAcaSTe - __ svArthapratyAyane zaktimAn vAkyAntaraghaTitapadApekSaNarahitaH parasparasahakAripadasamUho vAkyam // 8 // svArthapratyAyana iti / svaghaTakAnAM parasparasahakAritayA vyavasthitAnAM padAnAM svAghaTakapadApekSArahitAnAM samudAyassvArthapratyAyanazaktiyukto vAkyamityarthaH, na ca yatsattatsarvaM pariNAmi yathA ghaTaH saMzca zabda iti sAdhanavAkyaM kathaM bhavet ? tasmAtpariNAmItyAdyAkAMkSaNAditi vAcyam, tAdRzAkAMkSAnudayo yasya tadapekSayaiva tasya vAkyatvAt nAnyApekSayA, nirAkAMkSatAyAH pratipattRdharmatvena vAkye upacArAt, tasyAcetanatvAt / sa cet pratipattA sAdhanavAkyajJAne'pi nigamanamapekSate tarhi tadapekSata eveti na taM prati tAvanmAtrasya vAkyatvaM, tAvatA vAkyArthapratipattAvapi parApekSAyAM paJcAvayavavAkyAdapyarthapratipattau parApekSAprasaGgena na kvacinnirAkAMkSatvasiddhiprasaGgassyAditi / daza dADimAni SaDapUpAH kuNDamajAjinamityAdi padasaMghAtasya parasparanirapekSasya padasaMghAtatve'pi na vAkyatvaM parasparasApekSapadasamUhatvAbhAvAt /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 tattvanyAyavibhAkare tathA ca parasparasApekSANAM padAnAM nirapekSassamudAyo vAkyamiti niSkarSaH / nirapekSapadaJca caitraH sthAlyAM pacatIti karmapadarahite'tivyAptivAraNAya / nanu 'sphaTikAkRtinirmalaH prakAmami' tyAdau vAkya AkRtipadaghaTitatvenAdhike'tivyAptivAraNArthaM vizeSaNAntaranivezaprasaMgaH, na ca tattadoSAbhAvakUTaviziSTapadasamudAyatvaM vAkyatvamucyate nyUnatvAdhikatvAdikaM ca doSa eveti na tatrAtivyAptiriti vAcyamananugamAditi cennA''kAMkSAyogyatAsattimatpadasamUhasyaiva vAkyatvAt tatrAkAMkSA abhidhAnAparyavasAnaM, abhidhAnaM padaM tasyAparyavasAnamanvayAnanubhAvakatvam, tathA ca yasyapadasya samabhivyAhRtayatpadavyatirekaprayuktaM yAdRzAnvayAnanubhAvakatvaM tAdRzAnvayAnanubhave samabhivyAhRtatatpadasya tena tAdRzAnvayAnanubhAvakatvaM tayorAkAMkSA, asti ca dvitIyAdipadasya ghaTAdiviziSTakarmatvAdyanvayAnanubhAvakatvaM ghaTAdipadavyatirekaprayuktaM na tu karmatvAdipadasya, ghaTAdipadasattve'pi svata eva tasyAnanubhAvakatvAditi ghaTamityAdAvAkAMkSA, na tu ghaTaH karmatvamityAdAviti, yogyatA caikapadArthe'parapadArthasaMsargavattvam, na caikavidhyarthayoH kRtISTasAdhanatvayoH parasparamanvayo na syAduktayogyatAvirahAditi vAcyam, ekavRttiviSaye'paravRttiviSayasaMsargavattvasyaiva tadarthatvAt / Asattistu ekapadArthopasthityavyavadhAnenAparapadArthopasthitiH, avyavadhAnaM vyavadhAnAbhAvaH, tena yugapannAnApadArthoparasthitAvapi na kSatiH, taccArthasiddha, tattatpadArthazAbdabuddhau tattatpadArthopasthiterhetutayA vinA'vyavahitopasthiti zAbdabodhAsambhavAt / nanu varNAnAM samudAyaH padaM, tatsamudAyo vAkyamityuktaM, tatra vyastAnAmarthapratipAdakatve varNenaikenaiva gavAdyarthapratipattau dvitIyAdivarNoccAraNAnarthakyApattiH, tatsamudAyo'pi ca na sambhavati, kramotpannAnAmanantaravinaSTatvena samudAyAsambhavAt, na ca yugapadutpannAnAM teSAM tatsambhAvanA yuktA, ekapuruSApekSayA yugapadutpAdAsambhavAt pratiniyatasthAnakaraNaprayatnaprabhavatvAtteSAm / bhinnabhinnapuruSaprayuktagakAraukAravisarjanIyAnAM nahi samudAyArthapratipAdakatvaM dRSTam / na cAntyo varNaH pUrvapUrvavarNAnugRhIto'rthapratyAyaka iti sAmpratam, pUrvavarNAnAmantyavarNaM pratyanugrAhakatvAyogAt / anugrAhakatvaM hi na janakatvaM varNAdvarNotpatterabhAvAt niyatasthAnAdisampAdyatvAdvarNAnAm / nApyarthajJAnotpattau sahakAritvaM, avidyamAnAnAM sahakAritvAnupapatteH, navA parvavarNAnubhavajAssaMskArAstatsahAyatAM pratipadyante, saMskArANAM svotpAdakaviSayasmRtihetutvAditi cena parimitasaMkhyAnAM pudgaladravyopAdAnAparityAgenaiva pariNatAnAmazrAvaNasvabhAvaparityAgavyAptazrAvaNasvabhAvAnAM viziSTAnukramayuktAnAM varNAnAM vAcakatvAcchabdatvAbhyupagamAt / so'pi kramo varNebhyo nArthAntarameva, varNAnuviddhasya pratIteH,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 8, SaSTha kiraNe 251 2 nApi varNA eva kramaH, tadviziSTatayA teSAM pratIteH na ca tadvizeSaNatvena pratIyamAnasya kramasyApahnavo yuktaH, varNeSvapi tatprasakteH / tato bhinnAbhinnAnupUrvIviziSTA varNA viziSTapariNAmavantaH zabdAH, te ca padavAkyAdirUpatayA vyavasthitA iti // vAkyanuM lakSaNa bhAvArtha - "svArtha pratyAyanamAM zaktivALo, bIjA vAkyamAM vartamAna padonI apekSAthI rahita, paraspara sahakArI padono samudAya 'vAkya' che." vivecana svavAkyamAM vartamAna, paraspara sahakArIpaNAe rahela, svavAkyamAM avartamAna padonI apekSArahita padono, svArthabodha zaktisaMpanna samudAya 'vAkya' kahevAya che. zaMkA -- je sat che, te saghaLuMya pariNAmI che. jema ke-ghaTa. (tathAvAyaM-parigAmitvavyAvya sattvavat sarva, tasmAttatheti pariNAmitvavyApya sattvavattvAt pariNAmIti / ) 'saMzca zabda' iti sAdhanavAkya kevI rIte ghaTe ? kema ke-tasmAt pariNAmI ityAdi nigamana AdinI AkAMkSA che ja ne ? samAdhAna jene tevI AkAMkSAno udaya nathI, tenI apekSAe ja tenuM vAkyapaNuM che paNa bIjAnI apekSAe nahIM, kema ke-nirAkAMkSatA pratipattAno dharma hoI vAkyamAM upacArathI che; kema ke-tenuM acetanapaNuM che. jo te pratipattA sAdhanavAkyajJAnamAM paNa nigamananI apekSA rAkhe che, to te nigamananI apekSA che ja, mATe tenA pratye tAvanmAtranuM vAkyapaNuM nathI. teTalAthI vAkyArthanI pratipattimAM paNa jo pa2nI apekSA mAnavAmAM Ave, to paMca avayavavAkyathI paNa arthanI pratipattimAM paranI apekSAnA prasaMgathI kvacit nirAkAMkSapaNAnI siddhino prasaMga nahIM thAya ! - 0 daza dADamo, cha mAlapUA, kuMDa, bakarAnuM cAmaDuM ityAdi paraspara apekSA vagaranA padasaMghAtamAM padasaMghAtapaNuM hovA chatAM vAkyapaNuM nathI, kema ke-parasparasApekSa padasamUhapaNAno abhAva che. tathAca pasyarasApekSa svavAkyamAM avartamAna pada nirapekSa padono samudAya 'vAkya' kahevAya che. 0 'caitra, thALImAM rAMdhe che'-AvA karmapadarahitamAM ativyAptinA vAraNa mATe 'nirapekSa'pada prayukta che. zaMkA - 'Ti|tiniyaMttaH prAmam' sphaTika AkRtinI mAphaka atyaMta nirmala che. ityAdi vAkyamAM AkRtipada ghaTita hoI, adhikamAM ativyAptinA vAraNa mATe bIjA vizeSaNanA nivezano prasaMga thaze ne ? vaLI ema paNa na kahevuM ke-'te te doSonA abhAvakUTa viziSTa padasamudAyapaNuM vAkyanuM lakSaNa' jo karavAmAM Ave, to nyUnatva-adhikatva vagere doSa che, mATe tyAM ativyApti nahIM Ave; kema ke-anugamano abhAva che ne ? samAdhAna--(1) AkAMkSA yogyatA-AsattivALA padasamudAyane ja vAkya kahe che. tyAM AkAMkSA=je padanA abhAvathI janya, je padamAM zAbdabodhanI ajanakatA che, tevA zAbda bodhamAM te padamAM te padanI sAthe
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 tattvanyAyavibhAkare AkAMkSA che. jema ke-gAmAnaya-"gAyane tuM lAva." ItyAdi vAkyamAM rahela je gopada che, teno zAbdabodha amuM pada vagara thato nathI; kema ke-"go Anaya evA vAkyathI artha pratIta thato nathI. tethI "gomAnaya' e vAkyanA arthavAkyanA arthazAnamAM gopadathI pachI Avela "aM'pada svarUpapadanI AkAMkSA hetu che. athavA "gha" ItyAdi sthaLamAM avyavahita uttara- Adi saMbaMdhathI "ammada ghaTa padavata' Iti AkAraka ammada vizeSyaka ghaTapadaprakAraka jJAnanI sattA hoya chate "ghaTa saMbaMdhI karmatva' evo bodha thAya che. "am ghaTa' evA viparIta uccAraNamAM to tevA jJAnanA abhAvathI tevo zAbdabodha thato nathI, ethI tevuM AkAMkSAjJAna zAbdabodhamAM kAraNa che. (2) yogyatA=eka padArthamAM bIjA padArthano saMbaMdha "yogyatA' kahevAya che. jema ke- "AgathI siMce che." ahIM siMcana karavAnI yogyatA agnimAM bAdhita che, mATe A vAkyathI zAbdabodha thato nathI. tethI eka padArthamAM bIjA padArthano saMbaMdha rahevo te ja yogyatA che. zaMkA - ekavidhirUpa arthavALA kRti ane iSTa sAdhanatAmAM paraspara saMbaMdha nahIM ja thAya ! kema keuparokta yogyatAno abhAva che. samAdhAna - ekavRttinA viSayamAM aparavRtti viSayano saMsarga ja te yogyatAno artha che. (3) Asatti eka padArthanI upasthitinA vyavadhAna vagara bIjA padArthanI upasthiti, tenAthI ekIsAthe aneka padArthonI upasthiti chatAM kSati nathI. te artha siddha che ke te te padArthanA zAbdabodha pratye te te padArthanI upasthitinuM hetupaNuM hoI, avyavahita upasthiti sivAya zAbdabodhano asaMbhava che. (padonuM vilaMba vagara uccAraNa karavuM sannidhi che. pahelA praharamAM 'gAM' ane enA pachInA bIjA praharamAM "Anaya evuM uccAraNa karatAM, ekasAthe nahIM uccArelA "gAmAnaya' ityAdi vAkyathI saMnidhi nahIM hovAthI zAbdabodha thato nathI. zaMkA - "varNono samudAyapada'- te padono samudAya vAkya-A pramANe je kahela che, tyAM vyasta padonA arthapratipAdakapaNAnI mAnyatAmAM "gAM' ityAdi sthaLamAM "gau" evA eka varNathI ja go Adi arthanI pratipatti thaI jatAM "amrUpa dvitIyA vibhakti Adi varNanA uccAraNanI nirarthakatAnI Apatti che ne? 0 teno samudAya paNa saMbhavato nathI, kema ke-kamathI utpanna varNa Adino anantara vinAza hoI samudAyano asaMbhava che. vaLI ekIsAthe utpanna varNa AdinA samudAyanI saMbhAvanA yukta nathI, kAraNa keeka puruSanI apekSAe ekIsAthe varNa Adino utpattino asaMbhava hoI, te varNa Adi pratiniyata sthAnakaraNa-prayatnavizeSothI janya che ne? 0 bhinna bhinna puruSothI prayukta ga-au-(gau.) gakAra-aukAra ane visargomAM samudAyanuM arthapratipAdakapaNuM pratyakSa dekhAyeluM nathI ne? vaLI aMtima varNa pUrvapUrva varNathI anugRhIta (janita-pachIthI grahaNa karAyelo) zAbdabodha janaka che, evuM kathana vyAjabI nathI, kema ke-pUrva vargonuM aMtima varNa pratye anugrAhakapaNAno abhAva che. vaLI
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 9, SaSTha kiraNe 253 kharekhara, anugrAhakapaNuM eTale janakapaNuM nathI, kema ke-varNathI varNa pedA thato nathI. varSo to potAnA niyata sthAna AdithI janya che ne ? 0varSo arthajJAnanI utpattimAM sahakArI nathI, kema ke-avidyamAnomAM sahakAripaNuM ghaTatuM nathI, athavA arthajJAnanI utpattimAM pUrva varSonA anubhavajanya saMskAro sahAyaka-sahakArI nathI kema ke saMskAra utpAdaka viSayanA smRti pratye saMskAro hetu che ne? samAdhAna - parimita saMkhyAvALA, pudgaladravyanA grahaNanA aparityAgathI ja pariNata thayelA, azrAvaNa svabhAvanA parityAgathI vyApta zrAvaNa (zravaNa IndriyagrAhya) svabhAvavALA, viziSTa anukramaNathI yukta vargonuM vAcakapaNuM hoI zabdapaNAno svIkAra che. 0 te paNa krama varSothI judo nathI, kema ke-varSothI anuviddha kramanI pratiti che. vaLI varNo e ja krama nathI, kema ke-kramaviziSTapaNAe te varSonI pratIti che. 0 vaLI te vargonA vizeSapaNAe pratItiviSaya thatA kramano apahanava (apalApa) vyAjabI nathI, kema ke-vargomAM paNa apanavano prasaMga Avaze ! tethI bhinna-abhinna AnupUrvaviziSTa varNo viziSTa pariNAmavALA zabdo kahevAya che. vaLI te zabdo, padavAkya Adi rU5paNAe vyavasthita che. so'yaM zabdo dvividhaH pramANAtmako nayAtmakazceti yataH kAtsyeMna tattvArthAdhigamaH sa pramANarUpaH yathA'ntarbahirvA bhAvarAziH svarUpamAbibharti tathaiva taM prakAzayituM saptabhaGgIsamanugata eva zabdassamartho bhavatIti sa eva pramANarUpaH, tathaiva paripUrNArthaprApakatvalakSaNatAttvikaprAmANyanirvAhAt / dezatastattvArthAdhigamakastu nayAtmakaH paripUrNavastvekadezaprApakatvAt, etatsvarUpamagre vakSyate / tatra saptabhaGgIsvarUpamAdau darzayati - __ anekAntAtmake padArthe vidhiniSedhAbhyAM pravarttamAno'yaM zabdassaptabhaGgI yadAnugacchati tadaivAsya pUrNArthaprakAzakatvAtprAmANyam / ghaTo'stItyadilaukikavAkyAnAmarthaprApakatvamAtreNa lokApekSayA prAmANye'pi na vAstavikaM prAmANyaM, pUrNArthAprakAzatvAt saptabhaGgIsamanugamAbhAvAcca // 9 // anekAntAtmaka iti / sadasannityAnityAdisakalaikAntapakSavilakSaNajAtyantarasadasattvanityAnityatvAdinAnAdharmakarambita ityarthaH / saptabhaGgImiti, saptAnAM bhaGgAnAM samAhArastAmiti vigrahaH / nanu ghaTo'stItyAdivAkyAnAM saptabhaGgIsaMsparzazUnyatve'pi arthaprApakatvena pramANatvAtkathaM saptabhaGgIsamanugatAnAmeva prAmANyamityAzaGkAyAmAha ghaTo'stIti, arthaprApakatvamAtreNeti kiJcidarthaprApakatvenetyarthaH mAtrapadena paripUrNArthaprakAzakatvAbhAvaH sUcyate / lokApekSayA prAmANye'pIti, tadvati tatprakArakatvarUpalaukikaprAmANyavattve'pItyarthaH, vAstavikaprAmANyAbhAve hetumAha pUrNArtheti / atra hetumAha sapteti //
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 tattvanyAyavibhAkare saptabhaMgInuM svarUpa te A zabda, pramANa ane nayarUpe be prakArano che. (1) jethI saMpUrNapaNAe tattvArthano adhigama che. te pramANarUpa zabda, jema aMdara ane bahAra, padArthasamUha svarUpane dhAraNa kare che, tema tene prakAzita karavA mATe saptabhaMgIne sArI rIte anugata ja zabda samartha thAya che. te ja pramANarUpa che, kema ke-tathaiva paripUrNa arthaprApakapaNArUpa lakSaNavALA tAtvika prAmANyano nirvAha che. dezathI tattvArthano adhigamaka zabda nayarUpa che, kema ke-paripUrNa vastunA ekadezano prApaka che. A nayanuM svarUpa AgaLa kahevAze. bhAvArtha - "anekAnta Atmaka padArthamAM vidhimukhathI ane niSedhamukhathI pravartamAna A zabda, saptabhaMgIne jyAre anusare che, tyAre ja A zabdanuM pUrNa arthaprakAzakapaNuM hoI pramANapaNuM che. "ghaDo che' ityAdi laukika vAkyomAM arthabodhajanaka mAtrathI lokanI apekSAe pramANapaNuM chatAM vAstavika pramANapaNuM nathI, kema ke-pUrNa arthanuM aprakAzapaNuM che; kema ke-saptabhaMgInA anugAmano abhAva che." vivecana - anekAnta Atmaka= tu ja che, asatu ja che, nitya ja che, anitya ja che. ityAdi sakaLa ekAnta pakSathI vilakSaNabhUta jAtyaMtararUpa sad asattva, nityAnityatva Adi nAnA dharmathI anvita padArthamAM saptabhaMgIno vigraha sAta prakArono samudAya te saptabhaMgI. zaMkA - "ghaDo che' ityAdi vAkyonuM saptabhaMgInA saMsparzathI zUnyapaNuM chatAM, jo zAbdabodha janakapaNuM hoI pramANapaNuM che, to saptabhaMgI samanugata vAkyonuM ja pramANapaNuM kevI rIte? samAdhAna - "ghaDo che' e vAkyamAM kiMcit arthaprApakapaNuM che, paNa mAtrapadathI paripUrNa arthaprakAzakapaNAno abhAva sUcita karAya che. 0 lokanI apekSAe prAmANyapaNuM che, eTale "tadghati ta...kArako-"anubhavo yathArtha je vastu vAstavamAM je prakArathI che, tene te prakArathI samajavI, te ja yathArtha anubhava kahevAya che. jema ke-cAMdImAM rajatatvavizeSaNaka ane rajatavizeSyakajJAna arthAt cAMdIne cAMdI ane sonAne sonArUpe jANavuM. AnuM bIjuM nAma pramANa che. uparokta svarUpavALuM pramANapaNuM chatAM vAstavika pramANapaNuM nathI. kema kesaptabhaMgInA samanagamano abhAva hoI pUrNa arthanA prakAzakapaNAno abhAva che. kA nAma saptabhaGgItyatrAha - tatra praznAnuguNamekarmivizeSyakAviruddhavidhiniSedhAtmaka dharmaprakArakabodhajanakasaptavAkyaparyAptasamudAyatvaM saptabhaGgItvam // 10 // tatreti / pracchakapraznajJAnaprayojyatve satyekavastuvizeSyakAviruddhavidhipratiSedhAtmaka dharmaprakArakabodhajanakasaptavAkyaparyAptasamudAyatvaM lakSaNArthaH / vakSyamANavAkyasaptake lakSaNamidama'vyAhatam / vaktA hi pracchakapraznajJAnena vivakSati tatazca vAkyaM prayunakti,
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 10, SaSTha kiraNe 255 atassaptavAkyasamudAyasya sAkSAtpraznajJAnaprayojyatvabhAve'pi paramparayA tatsattvAnna kSatiH / ekasmin vastuni ghaTAdau dravyakSetrakAlabhAvApekSayA sattvasyAsattvasya, kathaJcitsadasattvasya, kathaJcidavaktavyatvasya kathaJcitsattvAvaktavyatvayoH, kathaJcidasattvAvaktavyatvayoH, kathaJcitsattvAsattvAvaktavyatvAnAM ca sattvena tAdRzavAkyasaptakAddhaTAdirUpaikavastuvizeSyakAviruddhasattvAdiprakArakabodhasyodayena lakSaNasamanvayaH / ghaTo'sti paTo nAstItyAdinAnAvastuni sattvAsattvAdibodhakavAkye'tiprasaGgavAraNAyaikadharmivizeSyaketi 1 ekasminneva dharmiNi pratyakSAdiviruddhavidhiniSedhabodhakavAkyasaptake vyabhicAravAraNAyAviruddheti / virodhasphUrtI vAkyasyAbodhakatve padanupAdeyameva / ghaTassyAdastItyAdidvitrAdivAkyasamudAye vyabhicAravAraNAya sapteti / vivakSyamANasaptavAkyaghaTitodAsInavAkyayutasamudAye vyabhicAravAraNAya saptavAkyaparyAptati / satyantantu nAvyAptyAdivArakamapi tu praSTapraznAnAM saptavidhAtiriktatvAbhAvena vAkyAnAmuttararUpANAmapi saptavidhatvameveti sUcanAyopAttam / ekasmin dharmiNi rUparasAdidharmasaptakabodhake'tiprasaGgavAraNAya sattvAsattvAdibodhakaM vidhiniSedhAtmakadharmapadam / nayasaptabhaGgayA api lakSyatve na tatrAtivyAptiH, yadi tu pramANanayasaptabhaGgayoH pRthakpRthageva lakSyatvaM tarhi sakalAdezatvamapyatra vivakSaNIyam // saptabhaMgInuM lakSaNa bhAvArtha - "tyAM praznanA anurUpe ekadharmI vasturUpa vizeSyavALA, avirUddha vidhiniSedharUpa dharmarUpI vizeSaNavALA, bodhajanaka sAta vAkyono paryApta samudAya 'saptabhaMgI' kahevAya che." vivecana praznakAranA praznanA jJAnathI janya hoye chate, ekavastuvizeSyavALA-avirUddha vidhipratiSedharUpa dharmanA prakAravALA bodhajanaka sapta vAkyamAM paryApta-samudAyapaNuM, e lakSaNano artha che. -- AgaLa upara kahevAtA sAta vAkyomAM uparokta lakSaNa susaMgata che. - lakSaNa-samanvaya - kharekhara, vaktA, praznakAranA praznone jANIne bolavAnI icchA kare che, tyArabAda vAkayano prayoga kare che. ethI sAta vAkyono samudAya sAkSAt praznajJAnathI prayojyapaNAno abhAva chatAM paraMparAthI praznajJAnaprayojyapaNAnuM sattva hoI kSati nathI. te yA pramANe:-bhe' vastubhAM-ghaTa himAM svadravya-kSetra - aNa-bhAvanI apekSAo 1 - sattvanuM, prdrvykSetra-kALa-bhAvanI apekSAe 2-asattvanuM, kathaMcit sad 3-asattvanuM, kathaMcid 4-avaktavyatvanuM, kathaMcit 5-sattva ane avyaktavyatvanuM, kathaMcid 6-asattva ane avaktavyatvanuM, kathaMcit 7-sattvanuM, asattvanuM ane avaktavyatvanuM vidyamAnapaNuM hoI, tevA sAta vAkyothI ghaTa Adi rUpa eka vastuvizeSyavALAavirUddha sattva Adi prakA2vALA bodhanA udayathI lakSaNa samanvaya che.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 tattvanyAyavibhAkare padakRtya - "ghaDo che, paTa nathI ItyAdi aneka vastumAM sattva-asattva Adi bodhavAkyamAM ativyAptinA vAraNa mATe "ekadharmavizeSyaka evuM pada mUkela che. 0 ekadharmImAM ja pratyakSa AdithI virUddha vidhi-niSedhabodhaka sAta vAkyomAM vyabhicAranA vAraNa mATe avirUddha evuM pada che. virodhanI skUrtimAM vAkyanuM abodhakapaNuM hoya chate te virUddha vAkya agrAhya che ja. 0 'ghaTaH kathaMcid asti' ityAhi-trAhiyana samudAyamA vyamiyAnA vaa29|| bhATe 'sapta' iti pada mUkela che. 0 vivakSAviSayarUpe kahevAtA sAta vAkyomAM rahelathI udAsIna vAkyayukta samudAyamAM vyabhicAranA paa25|| mATe 'saptavAkyaparyApta' 56 bhUdA che. 0 "pracchakapraznajJAnaprayojyatve sati' sudhInuM pada avyApti AdinuM vAraka nathI. prazrakAranA prazno sAta prakAranA che, adhika prakAranA nathI, mATe uttararUpa vAkyo paNa sAta prakAranA ja che, evuM sUcana mATe grahaNa 42 che. 0 ekadharmImAM rUpa-rasa Adi dharmasaptakabodhaka vAkyamAM ativyAptinA vAraNa mATe sattva-asattva Adi bodhaka-vidhiniSedha Atmaka dharmapada che. 0 nayasaptabhaMgInuM lakSyapaNuM hoI tyAM ativyApti nathI. vaLI jo pramANa-nayasaptabhaMgInuM alaga alaga ja lakSyapaNuM che, to sakaLa AdezapaNAnI paNa ahIM vivalA che. tAni kAni vAkyAnItyatrAha - vAkyAni ca syAdastyeva ghaTaH, syAnnAstyeva ghaTaH, syAdasti nAsti ca ghaTaH, syAdavaktavya eva, syAdasti cAvaktavyazca, syAnAsti cAvaktavyazca, syAdasti nAsti cAvaktavyazceti // 11 // vAkyAni ceti / ghaTe sattvAsattvAdirUpadharmApekSayA saptavidhAnImAni vAkyAni vijJeyAni, sAmAnyavizeSAbhyAmapi tathaiva bhavanti, sAmAnyasya vidhirUpatvAt vyAvRttirUpatayA vizeSasya niSedhAtmakatvAt / evaM pratiparyAyApekSayA saptavidhatvaM vAkyAnAM bhAvyam / syAdastyeveti, syAditi padamanekAntadyotakaM kathaJcitparyAyamavyayam / padamAtrasyaiva vAkyArthe dyotakatvaM vAkyasyaiva vAcakatvamiti siddhAntAt / na ca vAkyasyaiva vAcakatve tatra padazaktigrahasyAnupayogitvaM syAditi vAcyam / vAkyazaktigraha eva tasyopayogAttathaivAnvayavyatirekataH / astizabdo'trAstitvadharmasya mukhyatayA pratipAdakaH, evazabdo'vadhArakaH, 1. nanu sAmAnyavizeSaghaTitasaptabhaGgIvAkyasya ghaTaH syAtsAmAnyaM syAdvizeSa ityAdirUpasyaikarmiNyaviruddhavidhiniSedhAtmakabodhajanakatvAbhAvena lakSaNasyAvyAptiprasaGge tvAhasAmAnyasyeti /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 11, SaSTha kiraNe 257 ghaTasya svarUpAdibhirastitvamiva taireva nAstitvamapi syAdityaniSTArthanivRttyarthaM tadgrahaNasyAvazyakatvAdata eva ghaTassannevetyataH nikhiladharmAvacchinasattvapratItau tadapavAdAya niyatAvacchedakasphoraNArthaM syAtpadam / yadi tu vyutpannasya ghaTassanniti niravadhAraNaprayoge'pi svadravyAdicatuSTayAvacchinnasvarUpasattvaprakArakabodho bhavatItyucyate tadA tadapekSayA'prayogo'pItyatrApyanekAnta eva / na cAnekAntasya vAcakena dyotakena vA svAcchabdena sattvAsattvAdyanekadharmavadvastunaH pratipAdanAtsadAdivacanamanarthakamiti vAcyam / ekAntabuddhivilakSaNabuddhivizeSaviSayatAvacchedakatvena syAtpadasya sattvAsattvAdidharmasaptakaghaTitasaptabhaGgIbodhakatve'pi prAtisvikarUpeNatattaddharmabodhanArthaM tatprayogasyAvazyakatvAditi / dharmAntarApratiSedhakaM prAdhAnyena vidhibodhakaM vAkyamidaM, tena pratiSedhakalpanaiva satyamiti nirastamabhAvaikAntasya pratiSedhAditi bhAvaH / vidhikalpanAyA eva satyatvAttayaikameva vAkyaM syAdityAzaMkAyAmAha syAnnAstyeva ghaTa iti / vidhyekAntasya nirAkaraNena pratiSedhakalpanAyA api satyatvAnnaikameva vAkyamiti bhAvaH / dharmAntarApratiSedhakaM prAdhAnyena pratiSedhaviSayaka bodhajanakaM vAkyamidam / nanu sadarthapratipAdanAya vidhivAkyamasadarthapratipAdanAya ca niSedhavAkyamiti vAkyadvayamevAstu, prameyAntarasya zabdaviSayasyAsambhavAditi zaMkAnirAsAyAha syAdasti nAsti ca ghaTa iti / tathA ca pradhAnabhAvenApitasya sadasadAtmano vastunaH pradhAnabhUtaikekadharmAtmakAtmakAdarthAdarthAntaratvasiddheH sattvavacanenaivAsattvavacanenaiva vA kramArpitayoH pradhAnIbhUtasadasattvayoH pratipAdayitumazakyatvenAvazyakatvaM tadvodhakatayA tRtIyavAkyasyeti bhAvaH / prAdhAnyena kramArpitavidhiniSedhabodhakamidam / nanvastu tarhi vAkyatrayameva proktadharmatrayAtiriktasya kasyApyabhAvAdityatrAha syAdavaktavya eveti / krameNArpitayostayoryathA vaktavyatA tathA sahArpitayoH kathaM vaktavyatvamiti svAbhAvike paryanuyoge vilasite tathA sarvathA vaktumazakteravaktavyatvarUpadharmAntarapratipAdakasya vAkyasyAstyAvazyakateti bhAvaH / tathA cAvaktavyatvabodhakamidaM vAkyam / tathApi vAkyacatuSTayameva syAdityatrAha syAdasti cAvaktavyazceti / tathA ca sadavaktavyatvadharmAntarasyApi sambhavenedamapi vAkyaM niyatameveti bhAvaH, sattvaviziSTAvaktavyatvabodhakavAkyamidam / evamasadavaktavyatvasyApi dharmAntarasya siddhyA tatpratipAdakaM vAkyamapyAha syAnnAsti cAvaktavyazceti, nAstitvaviziSTAvaktavyatvabodhakavAkyamidam / evaM sadasadavaktavyatvadharmasyApi pratIyamAnatvena tadbodhakaM vAkyamAha
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 syAdasti nAsti cAvaktavyazcetIti / sattvAsattvaviziSTAvaktavyatvabodhakavAkyamidam / itizabdo vAkyAntarAbhAvasUcakastAdRzavilakSaNadharmAntarAbhAvAt / na cAvaktavyatvasya dharmAntaratvavat vaktavyatvasyApi dharmAntaratvasambhavena tadbodhakasyASTamavAkyasya sattvAtkathaM saptaiva vAkyAnIti vAcyam / sattvAdibhirabhidhIyamAnasya vaktavyatvasya prasiddheH // sAta vAkyonA nAma bhAvArtha - "vAkyo, (1) syAd asti eva ghaTaH, (2) syAd nAsti eva ghaTaH, (3) syAd asti nAsti ca ghaTaH, (4) syAd avaktavya eva, (5) syAd asti ca avaktavyaRR, (6) syAd nAsti ca avaktavyaH ca ane (7) syAd asti nAsti ca avaktavyaH ca." ema sAta vAkyo samajavAM. ,, tattvanyAyavibhAkare vivecana - ghaTamAM sattva-asattva Adi rUpa dharmanI apekSAe sAta prakAranA A vAkyo samajavAM. sAmAnyavizeSathI paNa te prakAre ja thAya che, kema ke-sAmAnya vidhirUpa che, vyAvRttirUpa hoI vizeSa, niSedharUpa che. 0 A pramANe pratyeka paryAyanI apekSAe vAkyonuM saptavidhapaNuM vicAravuM. 0 'svAd asti vaiM / ' ahIM 'syAt' evuM pada anekAntaghotaka, jeno bIjo paryAya 'kacit' che ane e avyaya che, kema ke-pada mAtranuM ja vAkyArthamAM ghotakapaNuM ane vAkyanuM ja vAcakapaNuM che, evo siddhAnta che. zaMkA - vAkyone ja vAcaka mAnavAmAM, te vAkyamAM padaniSTha zaktigrahanI anupayogitA ja thaze ne ? samAdhAna - vAkyaniSTha zaktigrahamAM ja te padazaktigrahano upayoga che, kema ke-te prakAre ja anvaya ane vyatireka che. 0 ahIM 'asti' zabda mukhyapaNAe astitvadharmano pratipAdaka che. 0 'eva' zabda avadhAraNa(jakA2) vAcaka che. ghaTamAM svarUpa AdinI apekSAe astitvanI mAphaka nAstitva paNa thaI jAya. evA aniSTa arthanA vAraNa mATe te 'eva'kAra Avazyaka che. ethI ja 'ghaTaH sat va' -A padamAM sakaLa dharmathI yukta sattvanI pratItimAM svarUpathI astitvanI mAphaka pararUpathI astitvanI prApti thaI jAya ! tenA khaMDana mATe pratiniyata svadravya-kSetra Adi rUpa avacchedakanI sphUrti mATe syAt pada che. 0 jo vyutpannane 'paTa: sat' AvA evakAra vagaranA prayogamAM paNa svadravya Adi catuSTayanI apekSAe svarUpasattvarUpa prakA2vALo bodha thAya che, Ama kahevAmAM Ave, to tenI apekSAe 'aprayoga paNa' iti sthaLavizeSamAM paNa evakArano prayoga aikAntika nathI. zaMkA anekAntanA vAcaka ke ghotaka syAt zabdathI sattva-asattva aneka dharmavALI vastunA pratipAdanathI 'sad'-'asti' Adi vacana nirarthaka ja thaze ne ? --
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 11, SaSTha kiraNe 259 samAdhAna - ekAnta buddhithI vilakSaNa anekAnta buddhivizeSanA viSayarUpe "syAdrapada, sattva-asattva Adi dharmasaptakathI ghaTita saptabhaMgIbodhaka hovA chatAM, vyaktirUpe te te dharmano bodha karAvavA mATe "sad' Adi padano prayoga Avazyaka che. 0 (1) bIjA dharmano niSedha nahIM karanAruM-pradhAnatayA vidhino bodha karAvanAruM A vAkya che. tethI 'pratiSadhanI kalpanA-vidhAna ja satya che -enuM khaMDana thAya che, kema ke-ekAnta abhAvano pratiSedha che. 0 (2) jo vidhikalpanA ja satya che, to te vidhidvArA eka ja vAkya thaze ne? AvI AzaMkA haTAvavA mATe kahe che ke- "sAnAyaeNva paTa: vidhinA ekAntanuM nirAkaraNa hoI, pratiSedhanI kalpanA paNa satya hoI eka ja vAkya nathI. dharmAntaranuM apratiSedhaka, pradhAnapaNe pratiSedhaviSayaka bodhajanaka A vAkya che. zaMkA - sadgurUpa arthanA pratipAdana mATe vidhivAkya che-asat artha pratipAdana mATe niSedhavAkya che, mATe be ja vAkya raho ! kema ke bIjA prameyamAM zabdanA viSayano asaMbhava che ne? AvI zaMkAnA samAdhAna mATe kahe che ke samAdhAna - (3) "cAt gati nati 2 paTa: I' tathAca pradhAnabhAvathI arpita (vivakSita) saasad Atmaka vastunA pradhAnabhUta eka eka dharmarUpa arthathI, arthAntarapaNAnI siddhi hoI, eka sattvavAcaka vacanavaDe ke asattvavAcaka vacanavaDe kramathI arpita, pradhAnabhUta sattva ane asattvanuM pratipAdana azakya hoI kramika pradhAnabhUta sattva-asattvabodhaka trIjuM vAkya Avazyaka che. "tinAsti 2 paTa: ti ! A pada, pradhAnapaNAe kramathI arpita vidhiniSedhabodhaka che. zaMkA - bhale ! tyAre pUrvakathita traNa vAkyo ja ho ! pUrvokta traNa dharmathI adhika koIno paNa abhAva che ne? AvI zaMkA dUra karavA mATe cothuM vAkya "cAt savajIvya na' tarIke kahela che. (4) kramathI arpita te sattva-asattvanI jema vaktavyatA che, tema saha arpita te bannenI kevI rIte vaktavyatA ? Avo svAbhAvika prazna rRrita thaye chate, ekIsAthe sarvathA kahevAnI azakti hoI avaktavyatvarUpa dharmAntara pratipAdaka vAkyanI AvazyakatA che. tathAca cothuM vAkya avaktavyatvabodhaka che. (5) to paNa cAra ja vAkyo thaze ne? AnA javAbamAM kahe che ke-cAn pti 2 varavyaa ' A pramANe pAMcamuM vAkya che. svadravya Adi catuSTayanI apekSAe astitva hoya chate yaugapadyathI kahevAne azakya sarva vastu che, mATe "cAt astitvavaziSTa cat avavyapaMga' kahevAya che. tathAca sad avaktavyatva nAmaka dharmAntarano paNa saMbhava hoI sattvaviziSTa avaktavyatvabodhaka A vAkya che. (6) asat avaktavyatvamAM paNa dharmAntarapaNAnI siddhithI tatpatipAdaka vAkya paNa kahe che ke "yAt nAti va ava$vyaI' nAstitvaviziSTa avaktavyabodhaka A vAkyo che. paradravya Adi catuSTayanI
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 tattvanyAyavibhAkare apekSAe nAstitva hoya chate astitva-nAstitvavaDe ekIsAthe kahevAne azakya sarva vastu che, mATe syAd nAstitvaviziSTa syA avaktavyasvarUpa chaThTho bhaMga che. (7) saha-sasa avatavyatva dharma 59 // pratAtino viSaya honA podhAyane cha :-'syAd asti nAsti ca avaktavyazca / ' satya-asatvaviziSTa matavyatvalo56 pAya che. kramathI svadravya Adi catuSTayanI apekSAe astitva hoya chata, paradravyAdi catuSTayanI apekSAe nAstitva hoya chate, yaugapaghathI astitva-nAstitvavaDe kahevAne azakya sarva vastu che, ema sAtamo bhaMga. ahIM iti zabda bIjA vAkyanA abhAvano sUcaka che, kema ke-tAdeza vilakSaNa bIjA dharmano abhAva che. zaMkA - jema avaktavyatvamAM dharmAntarapaNuM che, tema vaktavyatvamAM paNa dharmAntarapaNAno saMbhava hoI, tenA bodhaka aSTamavAkyanuM vidyamAnapaNuM hoI kevI rIte sAta vAkyo? samAdhAna - sattva AdithI kahevAtA vaktavyatvanI prasiddhi hoI sAta vAkyo ja che. zaMkA - ekadharmImAM vidhiviSayabhUta-niSedhaviSayabhUta anaMtadharmono sadbhAva hoI anaMtabhaMgI thaze 4 ne? samAdhAna - mala, anaMta 55 saptamoTa cha, 34 3-satya-asatya sAhityanAthI, ma nityatva-anityatva Adi kalpanAthI paNa sAta ja bhaMgonA avatArathI teTalA ja pratipAdyanA praznono saMbhava hovAthI, praznanA vaza karIne ja saptabhaMgI che, Avo niyama che. AvA AzayathI kahe che. ____ nanvekatra dharmiNi vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmasadbhAvenAnantabhaGgI syAt, maivam, anantAnAmapi saptabhaGgInAmiSTatvAtsattvAsattvAdidharmakalpanayeva nityatvAnityatvAdikalpanayApi saptAnAmeva bhaGgAnAmavatArAt tAvatAmeva pratipAdyapraznAnAM sambhavAt praznavazAdeva saptabhaGgIti niyamAdityAzayenAha - saptavidhapraSTrapraznavazAtsaptavAkyapravRttiH, praznAnAM saptavidhatvaM tajjijJAsAyAssaptadhAtvAt, saptadhAtvaM jisAsAyAH saptadhA saMzayodayAt, saMzayAnAM saptadhAtvantu tadviSayadharmANAM saptadhAtvAdvijJeyam // 12 // saptavidheti / yAvantaH praznAstaduttaratvena tAvatAmeva vAkyAnAM pravRttiriti bhAvaH / kutaH praznassaptavidha evetyatrAha praznAnAmiti jijJAsAnuguNameva praznapravRtteriti bhAvaH, jijJAsAyAssaptavidhatvaM kuta ityatrAha saptadhAtvamiti, saMzayAnantaraM hi tadvidhUnanAya jijJAsA samudeti saMzayAnAJca saptavidhatve jijJAsApi tAvatyeveti bhAvaH / so'pi saptaprakAra evetyatra kiM niyAmakamiti prazne tvAha saMzayAnAmiti, viSayanibandhano hi saMzayaH, viSayasya saptatve kathaM saMzayA adhikA bhaveyuH, tathA ca viSayANAM saptadhAtvena pramANasiddhatvAttAvanta eva saMzayA iti bhAvaH //
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 12 - 13, SaSTha kiraNe saptavidhapaNuM bhAvArtha - "praznakAranA sAta prakAranA praznonA vize sAta vAkyonI pravRtti che. praznonuM saptavidhapaNuM che, kema ke-tenI jijJAsA sAta prakAranI che. jijJAsAnuM saptavidhapaNuM che, kema ke-sAta prakAranA saMzayono udaya che. saMzayonuM saptavidhapaNuM che, kema ke-te saMzayonA viSayabhUta dharmonuM saptavidhapaNuM che, ema jANavuM." vivecana - jeTalA prazno che, teTalA ja uttaravAkyonI pravRtti che. jijJAsAnA anusAre praznanI pravRtti che. bheTalA saMzayo che, teTalI vijJAsA che. bheTalA saMzayaviSayabhUta dharmoM che, teTalA saMzayo che. 261 tathAca sAta prakAre viSayo pramANasiddha hovAthI saMzayo teTalA ja che. sAta saMzayanA viSayabhUta dharmo che, bhATe sAta saMzayo che. sAta saMzayo che, bhATe sAta bhijJAsA che. sAta bhijJAsA che, bhATe sAta prazrI che. sAta prazno che, mATe sAta uttaravAkyo che. dharmAH ka ityatrAha - te ca dharmAH kathaJcitsattvaM, kathaJcidasattvaM kramArpitobhayam, kathaJcidavaktavyatvaM, kathaJcitsattvaviziSTAvaktavyatvaM kathaJcidasattvaviziSTAvaktavyatvaM, kramArpitobhaya " viziSTAvaktavyatvaJca // 13 // te ceti / saMzayaviSayIbhUtAzcetyarthaH / kathaJcit sattvamiti, vastudharmo'yaM, tadanabhyupagame vastuno vastutvameva na syAt kharaviSANAdivat, svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA sarvaM vastu sadeva, paradravyAderiva svadravyAderapi vastuno'sattve zUnyatAprasaGgaH syAt sarvaM sadevetyapi na, sarvapadArthAnAM parasparamasAMkaryapratipatterasattvasyApi siddheH, ata eva kathaJcidasattvamapi vastudharma ityAha kathaJcidasattvamiti, svarUpAdiva pararUpAdapi vastunassattve pratiniyatasvarUpAbhAvAd vastupratiniyamavirodho durvAra iti bhAvaH / kramArpitobhayamiti, kramArpitasadasadubhayatvamityarthaH, tadabhAve hi krameNa sadasattvavikalpazabdavyavahArasya virodhaH syAditi bhAva: / na cAyaM vyavahAro nirviSayaH kramArpitobhayajJAnatadvyavahAratatprAptInAmavisaMvAdAt tathAvidharUpAdivyavahAravat, tasyApi nirviSayatve sakalapratyakSAdivyavahArocchedAnna kasyacidiSTatattvavyavasthA syAt, evamagre'pi bhAvyam / nanu syAdasti nAsti ca ghaTa iti vAkyAdastinAsti padAbhyAM sadasattvayozcakAreNobhayasya copasthityA sadasadubhayatvaM tAdRzavyavahArasya viSaya:, tacca kevalasattvAsattvAbhyAM bhinnaM bhavatu ubhayatvasyaikaviziSTAparatva 1. sadasadubhayatvaM na sattvaviziSTAsattvatvarUpaM, atra hi vaiziSTayaM sAmAnAdhikaraNyena vAcyaM tathA ca gotvAzvatvayoH parasparaM sAmAnAdhikaraNyAbhAvena vaiziSTayavirahe'pi gotvAzvatobhayamityubhayatvAvagAhipratItyutpattestathA cobhayatvaM vaiziSTayAdbhinnamiti svIkAryaM, tasya bhedAdeva ca sattvAsattvAbhyAM sattvAsattvobhayamapi kathaJcidbhinnamiti bhAvaH //
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare rUpatvAbhAvAt aviziSTayorapi gotvAzvatvayorubhayatvapratyayAt tata ubhayatvaM bhinnaM, tadbhede ca kathaJcidubhayabhedo'pyarthasiddha eva / parantvetadvAkyasya kramAdubhayamukhyavizeSyatAkabodhajanakatvena kramArpitatvaM kathamatra dharme'nveti kramikazabdabodhadvayecchAviSayaviSayatvarUpasya tasya padAnupasthitatvena vastudharmatayA tadbodhAsambhavAditi cenna, syAtpadena kramArpitatvasya dyotanAt anubhUyate hi syAdasti syAnnAsti ca ghaTa iti vAkyAtkramArpitasattvAsattvobhayadharmavantamamuM ghaTaM jAnAmIti, tatra caikatvena gRhIte sadasattve ubhayatvapratyayasya bhAktobhayAvagAhitvena tatra ca kramArpitatvasyAvacchedakatvAt na ca kramabalAdevAtra jJAnadvayasya siddhayA'sya prathamabhaGgadvayAbhedaH syAditi vAcyam, kramagarbhobhayaprAdhAnyabodhakatvAbhiprAyeNAstinAsti-padaprayogeNaikatra dvayamiti rItyA vilakSaNaviSayatAzAlibodhAntarasyAnubhavasiddhatvAt / na ca kramo hi zabdavyApAraH, arthastu viziSTaH kramAghaTita eveti tatra kramAdikamanatiprayojanamiti vAcyam, zabdagatasyApi kramasyArthe'dhyAropeNa tatsambhavAditi / evaM sahAvaktavyatvAdiSvapi cintanIyam / kathaJcidavaktavyatvamiti, yugapadvidhiniSedhAtmanA'vaktavyatvamityarthaH, sahArpitAvaktavyatvamiti yAvat / nanu sahArpitatvaM ekadaikapadAdubhayabodho jAyatAmitIcchAviSayatvaM sA cecchA bAdhite nodetIti na tadavaktavyasyAvacchedakam na cobhayapadena yugapadubhayaprAdhAnyena bodhasambhavAdavaktavyatvamevAsiddhaM dRSTaM hi puSpadantapadAccandratvasUryatvAbhyAM candrasUryayoryugapadeva bodha iti vAcyam, puSpadantapadavadubhayapadasyAsAdhAraNatvAbhAvAt, buddhiviSayatAvacchedaikatvenAstitvanAstitvadharmadvayAvacchinnasya bodhakatve'pi prAdhAnyena sahArpitobhayAkArabodhAsiddheriti cenna, putranAze satyapi putradidRkSAyA Anubhavikatvena kvacidAdhite'pIcchodayato'vaktavyasyAvacchedakatve bAdhAbhAvAt / atha paJcamaM dharmamAha kathaJcitsattveti / atha SaSThaM dharmamAha kathaJcidasattveti / saptamamAha kramArpiteti // 262 1. krameNa sattvAsattvobhayaviSayakazAbdabodhadvayaM jAyatAmitIcchAviSayaM bodhadvayaM tadviSayaM sattvAsattvobhayamityarthaH / padAnupasthitatveneti, zabdopasthitasyaiva zAbdabodhe bhAnaniyamAditi bhAvaH // 2. tRtIyabhaGgo hi krameNa zAbdabodho jAyatAmitIcchAprayuktastathA ca sattvaprakArakaghaTavizeSyakamasattvaprakArakaghaTavizeSyakaM bodhadvayameva jAyata iti bhaGgadvayasaMyogarUpa evAyaM bhaGgaH prasakta iti zaGkAzayaH, samAdhAnaJca prakAratAdvayanirUpitaikavizeSyatAzAlibodhasyA'pyanubhavasiddhatvena tAdRzo bodho'sya bhaGgasya phalamiti // 3. puSpadantapadasya candratvena candre sUryatvena sUrye vyAsajyavRttirekA zaktiriti tenobhayadharmaniSThaprakAratAdvayanirUpito bodho bhavet parantubhayapadasya buddhiviSayatAvacchedakatvena yatkizciddharmadvaye zaktisaMbhave'pi prAtisvikadharmAvacchinnaprakAratAdvayanirUpitamukhyavizeSyatAzAlibodhastasmAnna bhavedeveti bhAvaH /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 13, SaSTha kiraNe 263 dharmonA nAmo bhAvArtha - "te dharmo-(1) kathaMcit sattva, (2) kathaMcit asattva, (3) kathaMcit krama arpita ubhaya, (4) kathaMcit avaktavyatva, (5) kathaMcit sattvaviziSTa avaktavyatva, (6) kathaMcit asattvaviziSTa avaktavyatva ane (7) kathaMcita kamarpita-ubhayaviziSTa avaktavyatva." vivecana - A sAta dharmo saMzayaviSayabhUta samajavAnAM che. (1) kathaMcit sattva=A vastuno dharma che. jo A dharmane nahIM svIkAravAmAM Ave, to vastunuM vastutva ja na thAya ! jema ke-gadheDAnA zIMgaDAM. svadravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe sarva vastu sad ja che. paradravya AdinI apekSAe jema nAstitva che, tema svadravya AdinI apekSAe paNa vastunA nAstipaNAmAM zUnyatAno prasaMga Ave ! saghaLuMya saddarUpa ja che-ema paNa nahIM, kema ke-sarva padArtho paraspara sAMkaryA vagaranA che. AvI pratipatti hoI asattvanI paNa siddhi che. ethI ja kathaMcit asattva paNa vastudharma che. (2) tethI kahe che ke-kathaMcit asattva'=svarUpathI jema che, tema pararUpathI paNa vastunI sattAmAM, pratiniyata svarUpanA abhAvathI vastunA pratiniyamano abhAva ja thaI jaze! (3) "kramarpita ubhayamunnakramathI arpita, sad-asad ubhayatva=krama arpita ubhayanA abhAvamAM kharekhara, kramathI sad asattvanA vikalpajanya zabdavyavahArano abhAva thaI jAya ! vaLI A vyavahAra viSaya vagarano nathI, kema ke-kramathI arpita ubhayanuM jJAna-vyavahAra ane prAptimAM visaMvAda nathI. jema ke-tathAvidha rUpa Adi vyavahAra. tathAvidha rUpa Adi vyavahAramAM paNa viSayazUnyatva mAnavAmAM sakaLa pratyakSa Adi vyavahArano uccheda thavAthI, koInI paNa ISTa tattvanI vyavasthA paNa nahIM thAya ! e pramANe AgaLa paNa vicAravuM. zaMkA - "sAt nAsti paTaH' evA vAkyathI Asti-nAsti, e padothI sattva ane asattvanI tathA cakArathI tathA ubhayanI upasthitithI sadasad ubhayatva, te zabdaprayogano viSaya che. vaLI te kevaLa sattva ane asattvathI bhinna ho ! ubhayatvamAM (sad-asad ubhayatva, sattvaviziSTa asattvarUpa nathI. kharekhara, ahIM vaizirya sAmAnAdhikaraNyathI kahevuM joIe. tathAca gotva ane azvatvamAM paraspara sAmAnAdhikaraNyano abhAva hoI, vaiziSTrayano abhAva chatAM, "gotra azvatvo bhava' ema ubhayatva avagAha pratItinI utpatti hoI, te ubhayatva vaiziSTrayathI bhinna che, ema svIkAra karavA yogya che. te vaizinA bhedathI ja sattva-asattva karatAM sattva-asattva ubhaya paNa kathaMcit bhinna che.) eka viziSTa aparatvarUpapaNAno abhAva hovAthI, aviziSTa paNa gotva azvatvamAM ubhayatvanI pratIti hovAthI kevaLa te baMnethI ubhayatva bhinna che. vaLI tenA bhedamAM kathaMcit ubhayano vibhAga paNa siddha ja che.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 tattvanyAyavibhAkare paraMtu A vAkyamAM kramathI ubhaya, mukhya vizeSyatAvALA bodhanuM janakapaNuM hoI, kramathI arpitapaNuM kevI rIte dharmamAM anvita thAya ? kema ke-kramika zAbdabodhadrayanI icchAnA viSayarUpa be bodha ane tenA viSayabhUta satva-asattva ubhaya che. temAM rahela tAdaza viSayatvarUpa te kramArpitanI padarUpe anupasthiti hovAthI (zabdathI upasthitanA ja zAbdabodhamAM bhAnano niyama che.) vastudharmarUpe tenA bodhano asaMbhava ja che ne ? samAdhAna - bhalA bhAI! sAta pada, kramArSitapaNAno ghAtaka che ja ne? kharekhara, anubhavAya che ke"yAd matiyAnAsti 2 paTaH'- A vAkyathI "kramArpita sattva-asattva dharmavALA A ghaTane huM jANuM chuM." A vAkyamAM kramathI ekapaNAe grahaNa karelA saddaasattvamAM ubhayapaNAnI pratIti bhAta (aupacArika, mitte jaLyo vRH mAta:) gauNarUpe ubhayanI avagAhI hoI ane kramArpitatva avacchedaka (apekSArUpa) hoI, kramArpita sadasad ubhayano anubhava thAya che. zaMkA - kramanA baLathI ja A trIjA bhAgamAM be jJAnanI (kharekhara, trIjA bhaMgano kramathI zAbdabodha thAo ! AvI icchAthI prayoga karAyelo che. tathAca sattvarUpI prakAravALo ane ghaTarUpI vizeSyavALo eka bodha tathA asatvarUpI prakAravALo ane ghaTarUpI vizeSatAvALo bIjo bodha-ema be bodha thAya che, mATe be bhAMgAnA saMyogarUpa ja A trIjo bhAMgo che.) siddhi hoI, A trIjo bhAMgo be bhAMgAthI abhinna hoI trIjo bhinna kevI rIte ? samAdhAna - kramagarbhita ubhayanI pradhAnatA bodhakatAnA abhiprAyathI asti-nAstipadanA prayogathI trida' "eka jagyAmAM be AvA nyAyathI, jema ke-caitra, daMDI ane kuMDalI che. AvA vAkyamAM daMDakuMDalarUpa ubhaya prakAravALo caitrarUpa vizeSyavALo bodha thAya che. tevI rIte prakRtamAM krama arpita sattvaasattvaniSTha be prakAravALo ane ghaTa AdirUpa eka vizeSyatAvALo bodha thAya che. (athavA narasiMharUpa akhaMDa vyakti nara ane siMhathI bhinna hovA chatAM, vibhinna bhAgarUpe kalpita nara siMharUpe kahevAtI vyakti akhaMDa narasiMhano jema bodha kare che, tema astitva-nAstitva vilakSaNa dharmavizeSa, astitva paryAyane apekSI ghaTa Adi dharmImAM che te ja dharma, kramika pradhAna bhAvavivakSita kathaMcit astitvanAstitvathI nirUpaNa karAto tAtparyanA vaze trIjA bhaMgajanya bodhamAM bhAse che. tevA dharmarUpa viSayabhedathI ja pahelA-bIjA bhaMga karatAM, tenAthI thatA be bodha karatAM, trIjo bhaMga ane tenAthI thato bodha bhinna che.) arthAt vilakSaNa viSayatAzAlI bodhAntara anubhavasiddha che, mATe prakaratAdvaya nirUpita eka vizeSyatAzAlIbodha A trIjA bhAMgAnuM phaLa che. zaMkA - kharekhara, krama zabdanA vyApArarUpa che ane artha to viziSTa kramathI aghaTita ja che. te arthamAM krama AdinA ati prayojanano abhAva ja che ne? samAdhAna - zabdagata paNa kramano arthamAM adhyAropa dvArA te arthamAM te kramano saMbhava hoI, artha kramathI ghaTita che. e pramANe saha avaktavyatva AdimAM paNa vicAravuM. (4) kathaMci avaktavyatva=ekIsAthe vidhiniSedharUpe avaktavyatva-saha arpita avaktavyatva, ema jANavuM.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 13, SaSTha kiraNe 265 zaMkA saha arpitatva, eka kALamAM eka padathI ubhayano bodha thAo ! AvI icchAnA viSayatvarUpa che ane te icchA bAdhaviSayamAM urdUdha pAmatI nathI, mATe te sahArpitatva avakatavyanuM avacchedaka nathI. vaLI ubhayapadathI yugapad ubhayanI pradhAnatAe bodhano saMbhava hoI avaktavyatva ja asiddha che. kharekhara, pratyakSathI dRSTa che ke-puSpadaMta nAmanA padathI caMdratva ane sUryatvathI caMdra-sUryano ekIsAthe bodha thAya che ja ne ? - = samAdhAna - puSpadaMtapadanI mAphaka ubhayapada asAdhAraNapaNAnA abhAvavALuM-sAdhAraNa che. zaMkA buddhiniSTha viSayatAno avacchedaka (puSpadaMtapadanI caMdrapaNAe caMdramAM-sUryapaNAe sUryamAM vyAsajayavRtti (be AdimAM rahenAra) eka zakti che, tethI te padavaDe ubhaya dharmaniSTha prakAratAdvayathI nirUpita bodha hoI zake che. paraMtu ubhayapada, buddhiniSTha viSayatAno avacchedaka hoI, yatkiMcit be dharmamAM zaktino saMbhava chatAM, vizeSadharmathI viziSTa be prakAratAthI nirUpita mukhya vizeSyatAzAlI bodha te ubhayapadathI na thaI zake !) hoI, astitva-nAstitvarUpa be dharmothI viziSTano bodhaka chatAM, pradhAnatAe saha arpita ubhaya AkAravALA bodhanI asiddhi che ne ? samAdhAna - putrano nAza hovA chatAM putrane jovAnI icchA anubhavasiddha hoI, kvacit bAdhaviSayamAM paNa icchAno udaya thavAthI avaktavyanA sahArpitapaNAmAM avacchedakapaNAno bAdha nathI. e pramANe (5) kathaMcit sattvaviziSTa avaktavyatva, (6) kathaMcit asattvaviziSTa avaktavyatva, kramArpita ubhayaviziSTa avaktavyatva-ema sAta dharmo jANavAM. (6) zaMkA - prathama dvitIya dharmanI mAphaka prathama (kathaMcit sattva) ane tRtIya(kramArpita ubhayathI)yukta dharmAntaranI siddhi thavAthI kevI rIte sAta prakAranA dharmano niyama TakI zake ? samAdhAna akramathI arpita (kathaMcit sattva)-krama arpita ubhayarUpa prathama tRtIya dharmamAM dharmAntara(krama arpita asti-nAstitvarUpa ubhayamAM astitvarUpa dharmAntara)paNAe apratIti che, kema ke-be sattvano asaMbhava che. vivakSita svarUpa AdithI sattva eka che. e pramANe bIjA-trIjA dharmamAM krama-akrama arpitamAM (krama arpita astitva-nAstitvarUpa ubhayamAM nAstitvarUpa dharmAntara) dharmAntarapaNAe pratIti nathI, kema ke-be asattvano asaMbhava che. pararUpa AdithI asattva eka che. zaMkA -- te prakAre hoye chate, prathama sahita cothAmAM (kathaMcit sattvasahita-kathaMcit avaktavyatvamAM), bIjA sahita cothAmAM (kathaMcit asattva sahita-kathaMcit avaktavyatvamAM) ane trIjA sahita cothAmAM (kramArpita ubhaya sahita-kathaMcit avaktavyatvamAM) kevI rIte dharmAntarapaNuM che ? kema ke-cothA dharmamAM saha arpita sattva-asattvanuM bhAna che ja ne ?-- samAdhAna - cothA dharmamAM te sattva ane asattvano parAmarza nathI. paraMtu te prakAre saha arpita te sattvaasattva (saha arpita sattva-asattva ubhayanI avaccheda apekSAthI tRtIya bhaMgajanya zAbdabodhaviSayatAno abhAva ja syAd avaktavya padArtha hoI) sarvathA kahevA mATe azakti hovAthI avaktavyatvarUpa dharmAntaranuM te cothA vAkyathI pratipAdana che. te avaktavyatvathI sahita sattva-asattva ke sattvAsattva ubhayanI apratIti nathI athavA dharmAntarapaNAnI asiddhi nathI, mATe bhaMgonA viSayanA niyamane kahe che.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 tattvanyAyavibhAkare nanu prathamadvItIyadharmavatprathamatRtIyayuktadharmAntarasya siddheH kathaM saptavidhadharmaniyama iti cenna kramAkramArpitayoH prathamatRtIyadharmayordharmAntaratvenApratIteH sattvadvayasyAsambhavAt vivakSitasvarUpAdinA sattvasyaikatvAt, evameva dvitIyatRtIyadharmayoH kramAkramArpitayorna dharmAntaratvena pratItirasattvadvayasyAsambhavAt pararUpAdinA'sattvasyaikatvAt / nanu tathA sati prathamacaturthayoddhitIyacaturthayostRtIyacaturthayozca sahitayoH kathaM dharmAntaratvaM, caturthe sahArpitasattvAsattvabhAnAditi cenna caturthe tayoraparAmarzAt kintu tathApitayostayossarvathA vaktumazakteravaktavyatvarUpadharmAntarasyaiva tena pratipAdanAt, na ca tena sahitasya sattvasyAsattvasyobhayasya vA'pratItidharmAntaratvAsiddhirveti bhaGgAnAM viSayaniyamamAha - tatra prathame bhaGge sattvasya pradhAnatayA bhAnaM, dvitIye'sattvasya prAdhAnyena, tRtIye kramArpitasattvAsattvayozcaturthe'vaktavyatvasya paJcame sattvaviziSTAvaktavyatvasya SaSThe'sattvaviziSTAvaktavyatvasya saptame tu kramAptisattvAsattvaviziSTAvaktavyatvasya / asattvAdInAntu guNabhAvena pratItiH // 14 // tatreti / saptabhaGgIvAkya ityarthaH, prathame bhaGga iti, syAdastyeva ghaTa iti bhaGga ityarthaH, pradhAnatayA bhAnamiti netaradharmabhAnanirasanaparamiti bhAvaH / bhAnamityagretanavAkyeSvapi sambaddhyate / kathaM tasattvAdInAM pratItirityatrAhAsattvAdInAntviti / / saptabhaMgInuM bhAna bhAvArtha - "pahelA bhaMgamAM sattvanuM pradhAnapaNAe bhAna che, bIjA bhaMgamAM asattvanuM pradhAnapaNe bhAna che, trIjA bhaMgamAM kramathI arpita sattva ane asattvanuM pradhAnatayA bhAna che, cothA bhaMgamAM avaktavyatvanuM mukhyatayA bhAna che, pAMcamA bhaMgamAM sattvaviziSTa avaktavyatvanuM mukhyatve bhAna che, chaThThA bhaMgamAM asattvaviziSTa avaktavyatvanuM prAdhAnyataH bhAna che ane sAtamA bhaMgamAM krama arpita sattva-asattvaviziSTa avaktavyatvanuM pradhAnatayA bhAna che. prathama bhaMga AdimAM asattva AdinI gauNabhAvathI pratIti che." vivecana - "syAd asti eva ghaTaH'-AvA prathama bhaMgamAM pradhAnatayA bhAna che, evuM vAkya bIjA dharmonA bhAnanuM khaMDana karanAruM nathI. zaMkA - to asattva AdinI pratIti kevI rIte thaze? samAdhAna - asattva AdinI pratIti gauNabhAvathI che. 1. kramArpitAstitvanAstitvobhayasminnastitvarUpadharmAntarasyeti bhAvaH // 2. kramArpitAstitvanAstitvobhayasminnAstitvarUpadharmAntarasyeti bhAvaH // 3. sahArpitasattvAsattvobhayAvacchedena tRtIyabhaGgajanyazAbdabodhaviSayatvAbhAvasyaiva syAdavaktavyapadArthatvAditi bhAvaH //
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 267 dvitIyo bhAga / sUtra - 14-15, SaSTha kiraNe prathamadvitIyadharmApekSayA tRtIyacaturthadharmayoratiriktatvaM samarthayati - kramAptisattvAsattvarUpo dharmaH kathaJcitsattvAdyapekSayA bhinnaH, pratyekaghakArAdivarNApekSayA ghaTapadavat / avaktavyatvaJca sahArpitAstitvanAstitvayossarvathA vaktumazakyatvam // 15 // kramArpiteti, sattvAsattvobhayatvasya bhinnatvena tadAzrayasattvAsattvobhayasyApi kathaJcidbhedasyAvazyakatvAditi bhAvaH / tatra dRSTAntamAha pratyeketi / anyathA ghakArAdyuJcAraNenaiva ghaTapadajJAnasambhavAddhaTapadArthopasthitau zeSavaiyApatteH, ata eva hi pratyekakusumApekSayA mAlAyAH kathaJcidbhedassarvAnubhavasiddha iti bhAvaH / caturthadharmasya bhedamAhAvaktavyatvaJceti, tathA ca sattvAsattvatadubhayApekSayA sahApitAvaktavyatvadharmo bhinna iti bhAvaH, nAtra sahApitasattvAsattvamasya bhaGgasya viSaya iti sUcanAya SaSThyantatvenopanyAsaH kRtaH / prathamadvitIyatRtIyacaturthabhedAnAM vilakSaNadharmavatvaM paJcamaSaSThasaptamAnAM proktadharmayojanAtmakatvamityatasteSAM pArthakyaM na darzitam, prathamadvitIyayostu pRthaktvaM suspaSTameveti tadapi noktamiti // pahelA-bIjA dharmanI apekSAe trIjA-cothA dharmanI bhinnatAnuM samarthana bhAvArtha - "bhApata. satya-asatpa35 dharma, arthayit satya mAnI apekSA bhinna cha. ma :dareka ghaTatva Adi varNanI apekSAe ghaTapada. avaktavyatva=saha arpita asti-nAstitva sarvathA kahevAne sazasya5i." vivecana - sattAsattvobhayatvanA AzrayabhUta sattAsattvobhayano paNa kathaMcit bheda Avazyaka che. (kharekhara, sakalana sAkSIvALuM svarUpa Adi cAranI apekSAe sattvanuM ane pararUpa Adi cAranI apekSAe asattvanuM darzana. tenAthI viparIta prakAre vastunuM adarzana. A pramANe tene pramANabhUta mAnanAre te prakAre ja vastu mAnavI joIe. anyathA, pramANaprameya vyavasthAnI upapatti nathI. vaLI e pramANe pratyakSa athavA parokSarUpa che. sva arthanA anubhavarUpe ane padArtha anubhavarUpe kramArSitathI sad-asaddarUpa che.) jema kepratyeka ghakAra Adi varNanI apekSAe ghaTapada. anyathA, ghakAra Adino uccAraNathI ja ghaTapadanA jJAnano saMbhava hovAthI, ghaTapadArthanI upasthiti thatAM zeSa varNanI vyarthatAnI Apatti Avaze ja! kharekhara, ethI ja pratyeka kusumanI apekSAe mALAno kathaMcid bheda sarvAnubhavasiddha ja che. cothA dharmanA bhedane kahe che ke- "avaktavyatvamiti." tathAca sattva-asatva tad ubhayanI apekSAe saha arpita avaktavyatva dharma bhinna che. ahIM saha arpita sattva-asattva viSaya nathI paraMtu avaktavyatva viSaya 1. sakalajanasAkSikaM hi svarUpAdicatuSTayApekSayA sattvasya pararUpAdicatuSTayApekSayA cAsattvasya darzanaM tadviparItaprakAreNa cAdarzanaM vastuna iti tatpramANayatA tathaiva vastu pratipattavyamanyathA pramANaprameyavyavasthAnupapatteH, evaJca pramANaM pratyakSamanyadvA svArthopalambhAtmanA parArthAnupalambhAtmanA ca kramArpitena sadasadAtmakamiti bhAvaH //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 tattvanyAyavibhAkare che. A sUcana mATe SaSThI vibhakti aMtarUpe upanyAsa karela che. prathama-dvitIya-tRtIya-caturtha bhedono vilakSaNa dharma, paMcama-i-saptama bhedonuM kathita dharmanuM yojanAtmakapaNuM che, mATe teonuM pRthapaNuM ahIM darzAvyuM nathI. prathama-dvitIya bhedonuM pRthakapaNuM suspaSTa ja che, mATe te paNa kahyuM nathI tadevaM sAmAnyatassaptabhaGgIsvarUpaM pradarzya vizeSabubodhayiSayA tAM vibhajate - iyaM saptabhaGgI sakalAdezavikalAdezAbhyAM dvidhA / tatraikadharmaviSayakabodhajanakaM sadyogapadyenAbhedavRttyA'bhedopacAreNa vA tattaddharmAbhinnAnekayAvaddharmAtmakapadArthabodhajanakavAkyaM sakalAdezaH // 16 // iyamiti, proktasvarUpetyarthaH / ekaiko bhaGgaH sakalAdezasvabhAvo vikalAdezasvabhAvazcetyarthaH, etattatvamagre vakSyate, sakalAdezaM lakSayati tatreti, ekadharmaviSayakabodhajanakatve sati tattaddharmAbhinnAnekayAvaddharmAtmakapadArthabodhajanakatvasya pratyekaM pramANanayasaptabhaGgIvAkyeSu sattvena na nayavAkyeSvativyAptiH, syAtpadaM hi prakRtetarayAvaddharmAtmakatvaM dyotayati guNabhAvena, tathA ca sarvameva vAkyaM guNabhAvena prakRtetarayAvaddharmAtmakapadArthabodhajanakaM, pradhAnatayA copasthitadharmabodhajanakaJceti / ato yaugapadyenAbhedavRttyA'bhedopacAreNa vetyuktam, evaJca pramANavAkyAnAM sarvaiH padairmilitvA prAdhAnyenAnantadharmAtmakavastubodhana eva tAtparyam, syAdastyeva ghaTa iti vAkyAt svetarasakaladharmAtmakatvasambandhenAstitvavAneva ghaTa iti prAthamika bodhAnantaraM tasmAdanantadharmAtmakameva sarvamityaupAdAnikabodhassakalAdezajanyaH svIkriyate, sa ca dravyArthikArpaNayA'nupacaritaikavizeSyatAkaH, paryAyArthikArpaNayA copacaritaikavizeSyatAka iti tAtparyArthamAdAya na pradhAnaikArthatvavyAghAtaH, sakalAdezAnyArtha eva guNapradhAnabhAvena bodhakatvaniyamasya caritArthatvAt / ata eva sakalAdeze'nantatvAnyadharmAnavacchinnAnantadharmaprakAratAnirUpitasakalavastuviSayatAzAlijJAnatvena kevalajJAnatulyatvoktiH saGgacchata iti bhAvaH / tathA caikadharmAtmakavastuviSayabodhasyAbhedavRtterabhedopacArasya vA'nAzrayaNe vikalAdezatvApattyA kAlAdibhiraSTAbhirdharmadharmiNostadbhinnadharmANAJcAbhedasya prAdhAnyataH kAlAdibhirbhinnAnAM vA gharmANAmabhedasyAropAtsamakAlaM tAdRzAzeSadharmAtmakarmibodhakaM vAkyaM sakalAdeza iti tAtparyArthaH / astitvanAstitvAdidharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpaM yadocyate tadaikenA 1. nanu syAcchabdasya dyotakatvaM tadA yujyate yadA'nekAntaH kenApi zabdena vAcyassyAttadeveha nAstItikathaM dyotakatvamiti cenna, astyeva ghaTa ityAdivAkyena tatpratipAdanAt sakalAdezasvarUpaM hIdaM vAkyaM kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacAreNa vA tadbodhanasamarthamiti /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 16, SaSTha kiraNe 269 pyastyAdipadenAstitvAdirUpaikadharmabodhanadvArA tadAtmakatAmApannasya nikhiladharmasvarUpasya pratipAdanaM sambhavatIti sUcayitumekadharmabodhajanakaM sadyogapadyena tadAtmakayAvaddharmAtmakapadArthabodhajanakavAkyatvamityanuktvA tathopanyAsaH kRtaH, etena dharmAviSayakarmibodhakavAkyatvaM sakalAdezatvaM pratyuktaM, tAdRzabodhAprasiddhaH, yena kenApi dharmeNa vizeSitasyaiva dharmiNazzAbdabodhaviSayatvAt / abhedavRttizca dravyArthikanayAzrayaNena, dravyatvAvyatirekAt / abhedopacArazca paryAyArthikanayAzrayaNena parasparabhinnAnAmapyekatvAdhyAropAditi // A pramANe sAmAnyathI saptabhaMgInuM svarUpa darzAvyA bAda vizeSa jaNAvavAnI icchAthI te saptabhaMgIno vibhAga kare che. saptabhaMgIno vibhAga bhAvArtha - "A saptabhaMgI sakala Adeza ane vikalAdezanA bhedathI be prakAravALI che. tyAM ekadharmaviSayavALA bodhanuM janaka hotuM, yaugapadyathI abhedavRttidvArA ke abheda upacArathI te te dharmathI abhinna aneka sakaladharmarUpa padArthabodhajanaka vAkya "sakalAdeza' kahevAya che." vivecana - A kathita svarUpavALI saptabhaMgI, saplegInA eka eka bhaMga, sakala Adeza svabhAvavALo ane vikala Adeza svabhAvavALo che. A tattva AgaLa kahevAze. sakalAdezanuM lakSaNa - ekadharmaviSayaka bodhajanaka hoye chate, te te dharmathI abhinna aneka sakaladharma Atmaka padArthabodhajanakapaNuM lakSaNa che. A lakSaNa, pratyeka pramANanayarUpa saptabhaMgI vAkyomAM vidyamAna hoI nayavAkyomAM ativyApti nathI. kharekhara, syAspada prakRti ane aprakRta samasta dharmAtmakapaNAnuM gauNabhAvathI ghotana kare che. tathA sarvavAkya, gauNabhAvathI prakRti ane samasta aprakRta dharma Atmaka bodhajanaka che ane pradhAnatAthI upasthita dharmabodhajanaka hoya che. ethI yaugapaghathI abhedavRttithI athavA abheda upacArathI, ema kaheluM che. 0 vaLI A pramANe pramANavAkyonuM saghaLA pado maLIne pradhAnatayA anaMtadharmAtmaka vastunA bodhanamAM ja tAtparya che. "cAnnaphleva paTe:' e vAkyathI prakRta-aprakRta sakaladharmAtmakapaNAnA saMbaMdhathI "astitvavAna parva ya:' A prAthamika bodha pachIthI "anaMtadharmAtmaka ja sarva che'- Avo aupAdAnika (mukhya) bodha sakalAdezathI janya svIkArAya che. 0te sakalAdeza, dravyArthika arpaNA dvArA anupacarita ekavizeSatAvALo ane paryAyArthika apaNA dvArA upacarita ekavizeSyatAvALo che. AvA tAtparya arthane laIne pradhAna eka arthatAno vyAghAta nathI. sakala AdezathI bhinna vikala AdezanA arthamAM ja gauNamukhyabhAvathI bodhakatAno niyama caritArtha thAya che. 0 ethI ja sakalAdezamAM ja anaMtatva bhinna dharmathI aviziSTa ananta dharmaniSTha prakAranA nirUpita sakalavastuniSTha viSayatAzAlijJAnatva hoI, kevalajJAnanI tulyatAnI ukti saMgata thAya che.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 tattvanyAyavibhAkare 0 tathAca ekadharmAtmaka vastuviSayakabodhamAM abhedavRttinA ke abheda upacAranA anAzrayathI vikala AdezapaNAnI ApattithI ATha kALa AdithI, dharma-dharmInA ane tenAthI bhinna dharmonA abhedanI pradhAnatAthI athavA kALa AdithI bhinna dharmomAM abhedano Aropa thavAthI samAnakALamAM tevA azeSa dharmAtmaka dharmabodhaka vAkya "sakala Adeza che" evo tAtparya artha che. 0 astitva-nAstitva Adi dharmonuM kALa Adi dvArA abhedathI vRttivALuM AtmarUpa jyAre kahevAya che, tyAre eka paNa asti AdipadathI astitva AdirUpa ekadharmanA bodhanadvArA te astitva AtmakatAne prApta sakaladharmasvarUpanuM pratipAdana saMbhave che. AvuM sUcana karavA mATe ekadharmabodhajanaka hotuM yaugapaghathI te ekadhamatmaka sakaladharmAtmaka padArtha bodhajanaka vAkyatvarUpa lakSaNa nahIM kahIne pUrvokta-tathA prakAranA lakSaNano upanyAsa karela che. 0 AvuM lakSaNa karavAthI dharmane viSaya nahIM karanAruM dharmabodhaka vAkya sakalAdeza-AvA kathananuM khaMDana thAya che, kema ke tevA bodhanI aprasiddhi che. eTaluM ja nahIM paNa koI ekadharmarUpa vizeSaNathI yukta ja dharmI ja zAbdabodhamAM viSaya thaI zake che. 0 vaLI abhedavRtti dravyAthikanayanI apekSAe che, kema ke-dravyatvano abheda che. 0 abhedano upacAra to paryAyArthikanayanI apekSAe che, kema ke-paraspara bhinna dharmomAM paNa ekatAno adhyAropa che. atha vikalAdezasvarUpamAha - krameNa bhedaprAdhAnyena bhedopacAreNa vA ekdhrmaatmkpdaarthvissykbodhjnkvAvayaM vinAza: II 27 . krameNeti / bhedaprAdhAnyeneti, paryAyArthikanayasya prAdhAnyena parasparaM bhinnatvAddharmANAmiti bhAvaH, bhedopacAreNa veti, prAdhAnyena dravyArthikAzrayato'bhinne'pi bhedAdhyAropeNetyarthaH, kramazcAstyAdirUpaikazabdasya kAlAdibhibhinnanAstitvAdyanekadharmabodhane zaktayabhAvAbdodhyaH // vikalAdezanuM svarUpavarNana bhAvArtha - "kramathI bhedanI pradhAnatAthI ke bhedanA upacArathI ekadharmAtmaka padArthaviSayaka bodhajanaka vAkya "vikalAdeza' kahevAya che. vivecana - bhedanI pradhAnatAthI ema kahevAnuM kAraNa e che ke-paryAyArthikanayanI pradhAnatAe dharmonI paraspara bhinnatA che. 0 bhedanA upacArathI ema kahevAnuM kAraNa e che ke dravyArthikanayanI pradhAnatAnI apekSAe abhinna hovA chatAM, bhedanA adhyAropathI ema kahela che.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 17-18-19, SaSTha kiraNe 271 0 krama kahevAnuM kAraNa kahe che ke-asti AdirUpa eka zabdamAM, kALa AdithI bhejavALA nAstitva Adi aneka dharmanA bodhanamAM sAmarthya nahIM hovAthI, kramathI ema samajavuM. sArAMza - nayanA viSayarUpe karela vastudharmanI jyAre kALa Adi dvArA bhedanI vivakSA karAya che, tyAre eka zabdamAM anekArthanA pratipAdanamAM sAmarthyano abhAva hovAthI, bhedavRttithI ke bheda upacAranA kramathI je vAkyavAcaka che, te vikalAdeza tarIke kahevAya che. abhedavRttyabhedopacAraprayojakAn darzayitumAha - abhedavRttyabhedopacArau kAlasvarUpArthasambandhopakAraguNidezasaMsargazabdairaSTAbhihyau // 18 // abhedeti / samAnakAlInatvaM, ekaguNiguNatvaM, ekAdhikaraNatvaM, ekasambandhapratiyogitvaM, ekopakArakatvaM, ekadezAvacchinnavRttitvaM, ekasaMsargapratiyogitvaM, ekazabdavAcyatvaJcAbhedavRttAvabhedopacAre vA prayojakamiti bhAvaH // abhedavRtti-abheda upacAranA prayojakanuM sthAna bhAvArtha - "amevRtti bhane same 75 // 2, 1-1, 2-2135, 3-artha, 4-saMya, 5-75712, E-zu2i, 7-saMsa[ bhane 8-106, mema 16 prayothI A8!! 421yogya che. vivecana - kALa=samAna kAlInatA, svarUpa=eka guNiguNatva, artha=eka adhikaraNatva, saMbaMdha eka saMbaMdha pratiyogitva, upakAra=eka upakAratva, guNideza=eka dezAvacchinnavRttitva, saMsarga=eka saMsarga pratiyogitva ane zabda eka zabdavAdhyatva, abhedavRttimAM ke abheda upacAramAM prayojaka che. ekasmin bhane ghaTayati - tathAhi syAdastyeva ghaTa ityAdAvastitvAdyAtmakaikadharmabodhajanakatvaM varttate tathA ekakAlAvacchinnaikAdhikaraNanirUpitavRttitvaikaguNiguNatvaikAdhikaraNavRttitvaikasambandhapratiyogitvaikopakArakatvaikadezAvacchinnavRttitvaikasaMsargapratiyogitvaikazabdavAcyatvadhamairastitvenAbhinnA aneke ye dharmAstadAtmakapadArthabodhajanakatvamapIti // 19 // tathAhIti / ityAdAviti, astitvAdyAtmakaikadharmabodhajanakatvaM vartata ityanenaikadharmaviSayakabodhajanakatvamiti sakalAdezalakSaNAMzassaGghaTitaH, vAkya iti zeSaH, ityAdAvityasyetyAdivAkya iti vA'rthaH / kAlAdibhirdharmANAmabhedavRtti ghaTayati tatheti, ekakAlAcchinakAdhikaraNanirUpitavRttitveti, yAdRzakAlAvacchedena yatra ghaTAdAvastitvaM vartate tatkAlAvacchedena tatrAnantA api dharmA vartanta ityastitvena saha zeSadharmANAmekakAlA
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 tattvanyAyavibhAkare vacchinaikAdhikaraNavRttitvaM vartata iti kRtvA teSAM kAlenAbheda iti bhAvaH / ekaguNiguNatveti, astitvaM hi ghaTasya guNastasmAdastitvasya ghaTaguNatvaM svarUpaM tathA tadvRttizeSadharmANAmapIti sarveSAM dharmANAmekaguNiguNatvasvarUpatayA svarUpeNAbhedavRttiriti bhAvaH / ekAdhikaraNavRttitveti, yathA hyastitvasyAdhikaraNaM ghaTastathaiva nikhiladharmANAmapItyekAdhikaraNavRttitvAdeSAmarthenAbhedavRttiriti bhAvaH / ekasambandhapratiyogitveti, yo hyastitvasya ghaTena kathaJcittAdAtmyarUpassambandha sa evAzeSANAmapIti sarve dharmAH kathaJcittAdAtmyalakSaNasambandhasya pratiyoginastasmAdekasambandhapratiyogitvAdeSAM sambandhenAbhedavRttiriti bhAvaH / ekopakArakatveti, astitvasya yo'yamupakAraH svaprakArakarmivizeSyakajJAnajanakatvaM sa evopakArassvAnyAkhiladharmANAmiti sarveSAmekopakArakatvenopakAreNAbhedavRttiH / ekadezAvacchinnavRttitveti, astitvaM hi yaddezAvacchedenAsti taddezAvacchedenaiva svetare'khiladharmAssantItyeka dezAvacchinnavartina ete, na hyastitvaM kaNThAvacchedena pRSThadezAvacchedena nAstitvamiti dezabhedo varttata iti guNidezenaiteSAmabhedavRttiriti bhAvaH / ekasaMsargapratiyogitveti, ya eva hi ghaTe nAstitvasyaikavastvAtmanA saMsargassa evAnyeSAmapIti teSAmekasaMsargapratiyogitvAtsaMsargeNAbhedavRttiH, ekazabdavAcyatvadhamairiti, astitvadharmAtmakasya ca evAstizabdo vAcakassa eva tadbhinnAnantadharmAtmakasyApi vastuno vAcaka iti ekazabdavAcyatvAcchabdenAbhedavRttiriti bhAvaH / dharmAntaM padamastinA'bhinnatve prayojakapradarzanaparam / janakatvamapItIti sakalAdezalakSaNasamanvaya iti zeSaH / atra malayagiricaraNAssaptabhaGgayAM pratibhaGgaM pramANavAkyameva, natu nayaH, syAcchabdena vivakSitadharmoparAgeNa kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacAreNa vA'nantadharmAtmakavastupratipAdane pramANavAkyasyaiva vyavasthiteH, ata eva syAcchabdalAJchitatayaiva sarvatra sAdhUnAM bhASAvinayo vihitaH, avadhAraNI bhASA ca niSiddhA tasyA nayarUpatvAt, nayAnAM ca sarveSAM mithyAdRSTitvAt tathA cAnusmaranti "savveNayA micchAvAyiNo" tti, na ca saptabhaGgAtmakaM pramANavAkyaM ekabhaGgAtmakaJca nayavAkyamityapi niyantuM zakyam, saptabhaGgAnAM saptavidhajijJAsopAdhinimittatvenAsArvatrikatvAt ko jIva iti prazne lakSaNamAtrajijJAsayA syAjjJAnAdilakSaNo jIva ityekavAkyasya pramANavAkyarUpasyottarasya siddhAntasiddhatvAt 1. tAdAtmyAtiriktasambandhAsiddheriti bhAvaH, yadyapi kAryakAraNabhAvadaizikakAlikAdhArAdheyabhAvAdInAmatAdAtmye'pi tattatsambaddhavyavahArakAritvaM dRzyate tathApi tatrApi tattadvayavahAraprayojakazaktyAtmanA kathaJcittAdAtmyAbhyupagamAdadoSaH, tathA ca yatrAbhedavyavahArastatrAbheda udbhUto'nudbhUto bhedaH, pRthaksambandhisthale tu vaiparItyeneti bodhyam //
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 19, SaSTha kiraNe 273 syAcchabdasya cAtrAnantadharmAtmakatvadyotanena pramANAGgatvAditi vadanti tanmatenAtra pratyeka vAkyasya pramANarUpatvaM darzitam, etanmate nayadunayavibhAgo nAsti arthAvizeSAt / kecittu 'sadeva satsyAtsaditi tridhArtho mIyeta durnItinayapramANai' riti hemasUribhirapi pramANanayadurnayarUpeNa vibhajyAbhidhAnAt Akare nayatadAbhAsAnAmapi spaSTaM bodhitatvAccAsti nayadurnayabhedaH, avadhAraNIbhASaikAntavAdAtmikaiva niSiddhA na tu nayarUpApi, tasyAH pramANaparikaratvAt pramANAtmakamahAvAkyajanyazAbdabodhajanakAvAntaravAkyArthajJAnajanakatvena tadanukUlAkAMkSotthApakatvena vA nayavAkyasya ziSyamativisphArakatvAcca, ata eva nayo'pyAdaraNIya eva / pramANavAkyamapi hi anekAntarucizAlinaM puruSavizeSamadhikRtyaiva prayujyate, tasmAt syAjjJAnAdilakSaNo jIva ityapi sunayavAkyameva, ekabhaGgarUpatvAt / tatrApi pramANavAkyatvamutthApyAkAMkSAkrameNa bhaGgaSaTkasaMyojanayaiva / sakalAdezatvaJca pratibhaGgamanantadharmAtmakatvadyotanena, anyathA ca vikalAdezatvamevetyAhuH / apare tu akhaNDavastuviSayatvena triSvAdyabhaGgeSu sakalAdezatvaM caturSu coparitaneSvekadezaviSayatvena vikalAdezatvamityUcuH // eka bhaMgamAM kALa AdinI ghaTanA bhAvArtha - "te A pramANe- "syAd asti eva ghaTaH ityAdimAM astitva Adi Atmaka eka dharmabodhajanakapaNuM varte che. tevI rIte eka kALathI avacchinna eka adhikaraNanirUpitavRttitva, eka guNiguNatva, eka adhikaraNavRttitva, eka saMbaMdha pratiyogitva, eka upakAratva, eka dezathI avacchinnavRttitva, eka saMsarga pratiyogitva ane eka zabdavAcyatva dharmodvArA astitvanI sAthe aneka je dharmo che. tadAtmaka padArthabodhajanakapaNuM paNa varte che." vivecana - "sAduM asti eva ghaTaH ityAdi vAkyamAM "astitva Adi Atmaka eka dharmabodhajanakatva varte che." AvA kathanathI "eka dharmaviSayaka bodhajanatva'-A pramANeno sakalAdezanA lakSaNano aMza saMghaTita thayeTI cha. ___ (1) mAhi prayo4A / dhonI abhivRttine ghaTAve che. 'tatheti'-me agathI avachinna meM adhikaraNanirUpativRttitva=je kALanI apekSAe je ghaTa AdimAM astitva che, te kALanI apekSAe te ghaTa AdimAM anaMta paNa dhama varte che. A pramANe astitvanI sAthe sakaLa zeSadharmonuM eka kALathI avacchinna eka adhikaraNavRttitva varte che. ema karIne te dharmono kALaprayojakanI apekSAe abheda che. [kALanI apekSAe ghaTAdi vastumAM astitva Adi dharmanI pratIti hovAthI vastu-nirUpita mastitvAnivRttitAmA savache cha, ma :-'tatsaMbaMdhI na eva sanniSThadharmAvacchedakatvam'-Avo niyama hovAthI kALamAM astitva Adi dharmanuM saMbaMdhIpaNuM Avazyaka che. kALanI sAthe astitva Adi dharmano saMbaMdha 1. syAdastyeva, syAnnAstyeva, syAdavaktavyameveti bhaGgatraya ityarthaH //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 tattvanyAyavibhAkare kAlika che. te kAlika saMbaMdha paNa sarvasaMbaMdhavyApaka kathaMcit tAdAtmyavyApya che, mATe kathaMcit tAdAtmya paNa kALamAM astitva Adino saMbaMdha che. vaLI e pramANe 'tad aminnAminasya tad gapinatvam'--AvA niyamathI kathaMcit astitvathI abhinnakALathI abhinna-kathaMcit nAstitva Adi dharmonuM kathaMcid astitvathI abhinnapaNuM che. A pramANe kALathI abhedavRtti jANavI.] (2) svarUpa=eka guNiguNatva=kharekhara, astitva ghaTano guNa (dharma) che. tethI astitvanuM ghaTaguNatva svarUpa che. te prakAre ghaTamAM rahela bAkInA sarvadharmarUpa guNonuM eka guNi(dharma) guNatvarUpa AtmarUpapaNuM hoI svarUpathI abhedavRtti che. [astitvaniSTha guNiguNatvathI abhinna ghaTathI abhinna nAstitva Adi zeSa-azeSadharmomAM rahela guNiguNatvanI apekSAe astitvanI sAthe sakaLa dharmono abheda che.] (3) eka adhikaraNavRttitva=kharekhara, jema astitvano ghaTa AdhAra che, tema samasta dharmono paNa AdhAra che. A pramANe eka adhikaraNavRttitvanI apekSAe arthanI sAme samasta dharmonI abhedathI vRtti che. (4) eka saMbaMdhapratiyogitva=kharekhara, astitvano ghaTanI sAthe kathaMcittAdAtmyarUpa (avinAbhAvaaviSyabhAva) saMbaMdha che. te ja saMbaMdha (tAdAtmyathI bhinna saMbaMdhanI asiddhi che. jo ke kAryakAraNabhAvadaizika-kAlika-AdhAra-AdheyabhAva AdimAM tAdAtmyarUpa nahIM hovA chatAM, te te saMbaMyuktanA vyavahA2kAripaNuM dekhAya che. to paNa te kAryakAraNabhAva Adi saMbaMdhomAM paNa te te vyavahAraprayojaka zaktirUpe kathaMcit tAdAtmyano svIkAra hoI doSano abhAva che. tathAca jyAM abhedavyavahAra che, tyAM abheda udbhUta-prakaTitarUpa che, bheda anubhUta che. pRthak saMbaMdhInA sthaLamAM bheda udbhuta che ane abheda anubhUta che, ema viparIta rUpathI jANavuM.) samasta dharmono paNa che, mATe saghaLA dharmo kathaMcit tAdAtmya lakSaNasaMbaMdhanA pratiyogI (AdheyabhUta-rahenAra) che. tethI eka saMbaMdhanA pratiyogitAnI apekSAe samasta dharmonI ghaTarUpa anuyogImAM kathaMcit tAdAtmya saMbaMdhathI abhedathI vRtti che. (5) eka upakArakatva=je astitvano upakAra (sva anuraktatvakaraNa-sva vaiziSTya saMpAdana) svaprakAraka dharmivizeSyaka jJAnajanakatva=astitva prakAravALA, ghaTarUpa dhavizeSyavALA bodhanuM janakapaNuM che. te ja upakAra astitvarUpa svabhinna anyarUpa nAstitva Adi sakaLa dharmono paNa che, mATe sakaLa dharmonI eka upakArakArakapaNAnI apekSAe abhedathI vRtti che. (6) eka dezAvacchintavRttitva=kharekhara, astitva je deza(ghaTarUpa guNi saMbaMdhI kSetra)ne AzrayIne che, te dezanI apekSAe ja astitvathI bhinna sakaLa dharmo che; mATe eka dezathI avacchinna ghaTavartI A dharmo che, kema ke-kaMThanA bhAgamAM astitva ane pRSThanA bhAgamAM nAstitva, evo dezabheda nathI vartato. (7) eka saMsargapratiyogitva=kharekhara, je astitvano eka vasturUpe ghaTanI sAthe astitvano saMsarga che, te bIjA dharmono paNa saMsarga che. samasta te dharmono eka saMsarga. pratiyogitvanI apekSAe saMsargathI abhedavRtti.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 19, SaSTha kiraNe 275 (8) eka zabdavAcyatva=je asti zabda astitvadharma Atmaka vastuno vAcaka che, te ja zabda astitvabhinna anaMtadharmAtmaka vastuno paNa vAcaka che, mATe eka zabdarUpa vAcakathI vAcyatvanI apekSAe saghaLA dharmonI zabdanI sAthe abhedathI vRtti che. 0dharma sudhInuM pada astinI sAthe abhinnatAmAM prayojaka batAvanAruM che. 0 "janatvamIiti'-A pramANe sakalAdezasamanvaya che, ema adhyAhArathI samajavuM. ahIM pUjyapAda malayagirisUrIzvarajI mahArAja "saptabhaMgInA dareka bhaMgA, pramANavAkya ja che-nayarUpa nathI, kema ke-sthAt zabdathI vivaNita dharmanA prahaNathI kALa Adi dvArA, abhedavRtti ke abheda upacArathI anaMtadharmAtmaka vastunA pratipAdanamAM pramANavAkyanI vyavasthA che. ethI ja syAta zabdanA cihnathI ja sarvatra sAdhuono bhASArUpa vinaya vihita karela che ane nizcayAtmaka bhASAno niSedha karela che : kema ke-te avadhAraNI bhASA nayarUpa che, kema ke-saghaLAya nayo mithyAdRSTi che. "sarva no mithyAvAdI che -evA pramANanI tyAM sAkSI che." zaMkA - saptabhaMgAtmaka pramANavAkya che ane eka bhaMgAtmakavAkya nayavAkya che. Avo niyama thAya to zo vAMdho? samAdhAna - sAta bhaMgo, sAta prakAranI jijJAsArUpa upAdhi-nimittathI janya hoI asArvatrika che, kema ke-jIva kone kahI zakAya? AvA praznamAM lakSaNa mAtranI jijJAsAthI "syAt jJAnAdi lakSaNo jIva -A pramANenA uttararUpa pramANavAkyarUpa eka vAkya siddhAntasiddha che, kema ke-syA zabda ahIM anaMtadharmAtmakapaNAnA dyotanadvArA pramANanA aMgabhUta che, Ama bole che. te matanI apekSAe ahIM pratyeka vAkyanuM pramANarUpapaNuM darzAvela che. vaLI A matamAM naya ane durnayano vibhAga nathI, kema ke-arthanI dRSTie koI jAtano vizeSa nathI. keTalAka AcAryo, jema ke-kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAje, "anya yo-vA-dhA-zloka 28mAM, 'padArtha sarvathA sat che, e durnayavAkya che : "sat che'-e vAkya nayavAkya che: "kathaMcit sat che - e pramANavAkya che : A traNa prakAre arthanirNaya karela che." A pramANe pramANa-naya-durnayarUpe vibhAga karIne kathana karela che. AkaramAM (mULa graMthamAM) naya ane nayAbhAso paNa spaSTa jaNAvela che, mATe naya ane durnayano bheda che. ekAntavAdarUpa ja avadhAraNI bhASAno niSedha karela che paraMtu nayarUpa avadhAraNI bhASAno niSedha karela nathI, kema ke-nayarUpa bhASA to pramANanA parikara-aMgarUpa che : kema ke-pramANa Atmaka mahAvAkyajanya zAbdabodhajanaka avAjora (tadaMtargata aMgabhUta) vAkyartha jJAnajanaka hoI athavA tAdaza jJAnanI anukULa AkAMkSAnuM utthApaka hoI, nayavAkya ziSyamatinuM vikAsaka-vistAraka che. ethI ja naya paNa Adarayogya ja che. kharekhara, pramANavAkyano paNa anekAntanI rUcithI zobhatA viziSTa puruSane uddezIne prayoga karAya che. tethI "cAt jJAnAdi lakSaNavALo jIva' AvuM paNa vAkya sunayavAkya ja che, kema ke-eka laMgarUpa che.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare 0 tyAM-saptabhaMgImAM paNa pramANavAkyatva, utthApya AkAMkSAnA kramathI cha bhAMgAnI saMyojanAdvArA 4 che. 276 vaLI sakala AdezapaNuM pratyeka bhaMgamAM anaMtadharmAtmakapaNAnA ghotanathI che, anyathA vikala AdezapaNuM ja che, ema keTalAka AcAryo kahe che. bIjA AcAryo kahe che ke-'prAraMbhika traNa bhAMgAomAM akhaMDa vastunuM viSayapaNuM hoI sakalAdezapaNuM che, aMtima cAra bhAMgAomAM eka dezanuM viSayapaNuM hoI vikalAdezapaNuM che." nanvabhinnatAprayojakakAlAdyaSTAsu madhye sambandhasaMsargau dvidhA kathamupAttau tayorbhedA darzanAdityatrAha sambandhe kathaJcittAdAtmyalakSaNe'bhedaH pradhAnaM bhedo gauNaH, saMsarge tvabhedo gauNo bhedaH pradhAnam / tathA ca bhedaviziSTAbhedassambandhaH, abhedaviziSTabhedassaMsarga iti viveka: / ayaJca paryAyArthikanayasya guNabhAve dravyArthikanayasya pradhAnabhAve yujyate // 20 // - sambandha iti / kathaJcittAdAtmyaM hi sambandhaH, sa ca bhedAbhedaghaTitamUrttikaH, tatra yadA'bhedasya prAdhAnyaM bhedasya ca gauNatvaM kriyate tadA sa sambandhazabdavyavahAra bhAgbhavati, yadA tu bhedasya pradhAnatayA'bhedasya ca gauNatayA vivakSyate tadA sa saMsarga iti vyavahniyata iti bhAvaH / phalitArthamubhayorAha tathAceti / bhedaviziSTAbheda iti, atra bhedo gauNo vizeSaNatvAt, abhedasya vizeSyatvena pradhAnatA bodhyA / abhedaviziSTeti, atrApi vizeSaNatvAdabhedasya gauNatvaM vizeSyatvAcca bhedasya prAdhAnyamavaseyam / nanu kathamatra kAlAdibhirabhedavRttirabhedopacAro vetyatrAhAyaJceti, pUrvasaMghaTitassakalAdezabodha ityarthaH / paryAyArthikanayasya guNabhAva iti, tasya prAdhAnye tvabhedavRttyasambhava iti bhAvaH / asya gauNatva eva dravyArthikanayasya prAdhAnyaM saMbhavati, ekadA nayadvayasya prAdhAnyAsambhavAdityAzayenAha dravyArthikanayasyeti, paryAyArthikanayo gauNIkRtya dharmiNaM dharmAtmakaparyAyaprAdhAnyaprakhyApakaH, dravyArthikanayaH paryAyopekSayA dharmimAtraprAdhAnyaprakhyApaka iti // tatra abhinnatAnA prayojaka kALa Adi AThamAM saMbaMdha ane saMsarga-ema be prakAre kema grahaNa karelA che ? kAraNa ke-te baMnemAM bheda to dekhAto nathI. AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke 1. dravyaparyAyAtmakaM hi vastu, tatra dravyanayArpaNAyAM tadabhinnaparyAyANAmabhAne'pi te santyeva parantu paryAyanayasya gauNIkRtatvAtte guNabhUtAH ekadobhayanayasya prAdhAnyAsambhavAt na tAvatA teSAM nAstitvaM durnayapravezApatteH, paryAyArpaNayA dravyanayasya guNabhAvena ca paryAyAH prAdhAnyena bhAsante dravyantu tadabhinnaM guNatayeti //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 dvitIyo bhAga / sUtra - 20-21, SaSTha kiraNe bhedabheda saMbaMdha bhAvArtha - "kathaMcit tAdAbhyarUpa saMbaMdhamAM abheda pradhAna che ane bheda gauNa che. saMsargamAM to abheda gauNa che ane bheda pradhAna che. tathAca bhedaviziSTa abheda saMbaMdha che ane abhedaviziSTa bheda saMsarga che-ema nI A paryArthikanayanA gaNabhAvamAM-dravyArthikanayanA pradhAnabhAvamAM yuktiyukta thAya che." vivecana - kharekhara, (kathaMcit bhinnabhinnatvarUpa) kathaMcit tAdAtma saMbaMdha che. te bheda abhedathI ghaTita AkAravALo che. tyAM jayAre abhedanuM pradhAnapaNuM ane bhedanuM gauNapaNuM karAya che, tyAre te saMbaMdhazabdanA vyavahArane bhajanAro thAya che. paraMtu jyAre bhedanI pradhAnapaNe ane abhedanI gauNapaNe vivaphA karAya che, tyAre te saMsargazabdathI vyavahAraviSaya thAya che. te baMneno phalitArtha-bhedaviziSTa abhedaH saMbaMdha saMbaMdhamAM bheda gauNa che, kema ke-vizeSaNa che. abhedanI vizeSyatA hoI pradhAnatA che, ema jANavuM. 0 abhedaviziSTa bhedaH saMsarga =saMsargamAM paNa vizeSaNa hoI abheda goNa che, vizeSyatA hoI bhedanI pradhAnatA jANavI. 0 ahIM prakRtimAM kALa Adi AThathI abhedavRtti ke abhedopacAra kevI rIte jANavo? AnA javAbamAM kahe che ke A pUrvasaMghaTita sakalAdezabodha paryAyArthikanayanA gauNabhAvamAM che, kema ke te paryAyArthikanayanA pradhAnabhAvamAM to amedavRttino asaMbhava che. A-paryAyArthikanA gauNapaNAmAM ja dravyArthikanayanuM pradhAnapaNuM saMbhava che. vaLI dravyArthikanA pradhAnabhAvamAM pUrvokta sakalAdezabodha ghaTI zake che, kema ke-eka samayamAM be nayanI pradhAnatAno asaMbhava che. 0 ahIM paryAyArthikanaya, dravyanaya dharmIne gauNa karIne dharmarUpa paryAyanI pradhAnatAne jaNAvanAro che. 0 dravyArthikanaya, paryAyanI upekSA karIne dravyarUpa dharmI mAtranI pradhAnatAne darzAve che. paryAyonuM bhAna nahIM hovA chatAM te paryAyo che ja. paraMtu paryAyanayane gauNa karela hovAthI te paryAyo gauNabhUta che, kema keeka samayamAM be nayonI pradhAnatAno asaMbhava che. eTalA mAtrathI te paryAyonuM nAstitva samajavAnuM nathI, kema ke-durnayAmAM pravezanI Apatti Ave che. paryAyanI arpaNAthI dravyanayanA guNabhAvathI paryAyo pradhAnapaNAe bhAse che, kema ke-dravya to te paryAyothI abhinna hoI gauNapaNe che. dravyAthikanayasya tu gauNatve paryAyArthikasya ca prAdhAnye'bhedopacAraM kRtvA lakSaNasamanvayaHkArya ityAzayenAha. dravyAthikanayasya gauNatve paryAyArthikasya prAdhAnye tvabhedopacAraH kaaryoDaperAsabdhavAn aa 22 dravyArthikanayasyeti / mukhyAbhedavRttisamarthakasyetyarthaH / paryAyArthikasyeti, mukhyabhedasamarthakasyetyarthaH hetumAhAbhedAsambhavAditi, abhedavRttyasambhavAdityarthaH //
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 tattvanyAyavibhAkare abhedano asaMbhava bhAvArtha - "dravyArthikanayanA gauNapaNAmAM, paryAyArthikanI pradhAnatAmAM to abheda upacAra karavo the, 34 3-amehano asaMbhava cha." vivecana -vyArthikana mukhya abhedavRttino samarthaka che, paryAyArthika mukhya bheda samarthaka che. abheda upacAra karavo joIe, kema ke-abhedano asaMbhava che. eTale amedavRttino asaMbhava che. kathamabhedAsambhava ityatrAha - tathAhi naikatraikadA viruddhanAnAguNAnAmabhedasambhavo dharmibhedAt / nApi svarUpeNa, pratiguNaM svarUpabhedAt, nApyarthena, svAdhArasyApi bhedAt, navA sambandhena sambandhibhedena sambandhabhedAt, nApyupakAreNa, tattajjanyajJAnAnAM bhedAt, nApi guNidezena tasyApi pratiguNamanekatvAt, nApi saMsargeNa, saMsargibhedena bhedAt, nApi zabdena, arthabhedena tasya bhedAditi / tasmAdabhedamupacarya taddharmAbhinnAnekayAvaddharmAtmakavastubodhajanakatvaM vAkyAnAmiti // 22 // tathAhIti / kAlena bhedamAha naikatreti, ekAdhikaraNa ityarthaH, ekadeti ekakAlAvacchedenetyarthaH, viruddhanAnAguNAnAmiti, parasparaM viruddhAnAM vividhAnAM guNAnAmityarthaH / asambhaveneti zeSaH, tathA ca parasparaM viruddhAnAmanekaguNAnAmekakAlAvacchinaikAdhikaraNavRttitvasyAsambhavenetyarthaH / abhedasambhava iti, pUrvasthitano'tra sambandhaH, mukhyatayetyAdiH tathA ca mukhyatayA nAbhedasya sambhava iti bhAvaH, tena gauNatayA'bhedasambhave'pi na kSatiH / ekatraikadA viruddhaguNAnAM sattve guNabhedena guNibhedasyAvazyakatvAnna dhaba~kyaM syAdityAha dharmibhedAditi, tAvadAzrayasya tAvatprakAreNa bhedAt, paryAyabhedena paryAyibhedasyAvazyakatvAditi bhAvaH / svarUpeNa bhedAsambhavamAha nApi svarUpeNeti, viruddhanAnAguNAnAmabhedasambhava ityanuSajyate, evamuttaratrApi / hetumAha pratiguNamiti, tattadguNAnAM svasvarUpasya bhinnatvAditi bhAvaH, na ca ghaTAdiguNatvaM hi svarUpazabdena vivakSitaM tacca ghaTAdivRttisakalaguNeSu samAnameveti kathaM svarUpabheda iti vAcyam, guNabhedena guNibhedasyAvazyakatayA pratiguNaM vastubhedena tadguNatvasyApi bhedAdityatra tAtparyAt / nApi guNatvadharmatvAdisvarUpANAmabheda iti vAcyam, tathA sati tena rUpeNa jagadvRttiguNAnAM dharmANAzcAbhedaprasaGgena parasparabhedasya virodhaprasaGgAditi / arthenAbhedavRttyasambhavamAha nApyartheneti, hetumAha svAdhArasyApIti
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 22, SaSTha kiraNe . 279 / bhedAditi, nAnAtvAdityarthaH, anyathA'nekaguNAzrayasyaikatvaM virudhyeteti bhAvaH, sambaMdhenAbhedavRttyasambhavamAha navAsambandheneti, kAraNamAha sambandhibhedeneti, pratiyogyanuyogibhedenetyarthaH, ghaTabhUtalasaMyogAtpaTabhUtalasaMyogasya bhedadarzanAditi bhAvaH / upakArabhedenAbhedavRttyasambhavamAha nApyupakAreNeti, bIjamAha tattajjanyeti, tattadguNajanyetyarthaH, na kevalaM jJAnamupakAraH kintu tattadguNaviSayakaM jJAnaM tathA ca viSayabhedena jJAnabhedAvazyakatayA tattadguNaviSayakajJAnAnAM bhedena naikopakArakatvaM guNAnAM, anyathA nAnAguNajanyopakArasyaikatvamaviruddhaM syAditi bhAvaH / dezenAbhedavRttyanupapattimAha nApi guNidezeneti, nidAnamAha tasyApIti, guNidezasyApItyarthaH / anyathA bhinnapadArthavRttiguNAnAM guNidezAnAmapyabhedaprasaGgAt, guNidezatvasAmyAt, ghaTAtmakaguNidezAnAmevAbheda ityatra vinigamanAvirahAditi bhAvaH / saMsargeNAbhedavRttyasambhavamAha nApi saMsargeNeti, hetumAha saMsargIti, tadabhede saMsargibhedavirodhAditi bhAvaH / zabdenA bhedAsambhavamAha nApi zabdeneti, hetumAhArthabhedeneti, vAcyabhedenetyarthaH, anyathA sarveSAM guNAnAmekazabdavAcyatve tata eva sarvArthavAcyatApattyA zabdAntaravaiphalyApattiprasaGgassyAditi bhAvaH, iti zabdaH kAlAdyaSTAvalambya bhedAsambhavanirUpaNasamAptidyotakaH / tathA cetthaM prAdhAnyataH paryAyArthikanayacakravarttisAmrAjyenAbhedavRttyasambhavAdabhedamadhyAropyAstitvadharmAbhinnatvamanekAzeSadharmeSu sampAdanIyaM tatazca tAdRzadharmAtmakavastubodhajanakavAkyamapi . sakalAdezaH paripUrNArthaprakAzakatvAdityAzayenAha tasmAditi, yasmAtkAlAdinA bhinnAnAM dharmANAmabhedavRttirna sambhavati tasmAdityarthaH / iti padaM sakalAdeza-samAptidyotakam // abhedano kema asaMbhava che? tenA javAbamAM kahe che ke abhedavRttino asaMbhava bhAvArtha - "te A pramANe-eka sthaLamAM-eka kALamAM virUddha nAnA guNono abhedano saMbhava nathI, kema ke dharmIno bheda che. svarUpathI abhedano saMbhava nathI, kema ke-dareka guNamAM svarUpano bheda che. arthathI paNa abhedano saMbhava nathI, kema ke-potAnA AdhArano paNa bheda che. saMbaMdhathI abhedano saMbhava nathI, kema kesaMbaMdhInA bhedathI saMbaMdhano bheda che. upakArathI paNa abhedano saMbhava nathI, kema ke te te guNajanya jJAnono bheda che. guNidezathI abhedano saMbhava nathI, kema ke-te guNideza guNe guNe aneka che. saMsargathI paNa abhedano saMbhava nathI, kema ke-saMsargIonA bhedathI saMsargano bheda che. zabdathI abhedano saMbaMdha nathI, kema kearthabhedathI zabdano bheda che. tethI abhedano upacAra karI te astitvarUpa dharmathI abhinna sakaladharmAtmaka vasubodhajanakatva vAkyonuM che." 1. yadanekaguNAzrayaM tadanekamiti vyApteH / anyathA sakalaguNAzrayasyaikAdhAratvaM prasajyeteti tu paramArthaH //
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 tattvanyAyavibhAkare vivecana - (1) kALanI apekSAe abhedavRttino asaMbhava=eka adhikaraNamAM eka kALanI apekSAe parasparavirUddha aneka guNono mukhyapaNe abhedano saMbhava nathI, tethI gauNapaNe abhedano saMbhava chatAM kSati nathI. jo eka ThekANe eka kALamAM virUddha guNonI sattA mAnavAmAM Ave, to guNabhedathI guNibhedanI AvazyakatA hoI dharmInI ekatA nahi thaze, mATe paryAyanayamAM guNonA bhedamAM vibhinna guNano AdhAra bhinna che. jeTalA guNono AdhAra che, teTalA guNonA AdhArano teTalA prakArathI bheda che, kema ke-paryAyanA bhedathI paryAyavALA-dharmIdravyano bheda Avazyaka che. (2) svarUpanI apekSAe abhedano asaMbhavasvarUpathI virUddha nAnA guNonA abhedano saMbhava nathI, kema ke-pratyeka guNanuM potAnuM svarUpa alaga alaga che. kharekhara, ghaTAdi guNatva svarUpazabdathI je vivakSita che, te ghaTAdimAM vartamAna saghaLA guNomAM sarakhuM ja che, to svarUpabheda kevI rIte ?'evuM nahIM bolavuM kema keguNanA bhedathI guNibhedanI AvazyakatA hoI, guNadITha vastunA bhedathI taniSTha guNatvano paNa bheda che. (nAnA guNa saMbaMdhI tadgaNatvarUpa svarUpanA abhedamAM, guNonuM targuNatvanuM sarvatra aviziSTa hovAthI jo bhinnatva na thAya, to anaMtadharmonA abhAvamAM anaMtadharmAtmakapaNuM paNa vastunuM kahI nahi zakAya !) zaMkA - guNatva-dharmatva Adi svarUpono abheda che ne? samAdhAna - jo A pramANe che, to te guNatva Adi rUpathI jagatamAM vartamAna guNono ane dharmono abhedano prasaMga Avato hoI paraspara bhedanA abhAvano prasaMga che. (3) arthanI apekSAe abhedavRttino asaMbhava=bhinna guNono AdhAra paNa vibhinna ja mATe AdhArarUpa arthathI abhedavRtti ghaTatI nathI. anyathA, aneka guNAzrayamAM ekatAnA virodhano prasaMga Avaze. (guNAdhAranI bhinnatAnA abhAvamAM, "eka AdhAramAM eka ja guNa che Avo tyAM niyama hovAthI, nAnA guNAzrayatna bheda sivAya na thAya ! athavA je aneka guNAdhAra che, te aneka che. AvI vyApti che. anyathA, sakala guNAzrayamAM eka AdhAratAno prasaMga Avaze.) (4) saMbaMdhathI abhedavRttino asaMbhava=saMbaMdhIbheda eTale pratiyogI (Adheya)-anuyogi(AdhAra)nA bhedathI, saMbaMdhanA bhedathI abhedavRttino asaMbhava che, kema ke-ghaTabhUtalanA saMyoga karatAM paTabhUtalanA saMyogamAM bheda dekhAya che. (aneka dharmonI sAthe ghaTAdi dharmI chatAM ghaTa AdimAM eka saMbaMdha nathI, paraMtu tattadharmapratiyogika, ghaTAdi anuyogika bhinna ja saMbaMdha che. astitva, nAstitva Adi nAnA dharmarUpI saMbaMdhIonI sAthe ghaTa Adi Atmaka ekadharmImAM, bhedaviziSTa abhedAtmaka aviSyam bhAvasaMbaMdhano asaMbhava hovAthI, saMbaMdhathI abhedavRttino asaMbhava che.) (5) upakAranA bhedathI abhedavRttino asaMbhava=te te guNajanya jJAnonA bhedathI upakAranI apekSAe abhedano asaMbhava che. ahIM kevaLa jJAnarUpa upakAra nathI, paraMtu te te guNaviSayavALuM jJAna, tathA viSayanA bhedathI jJAnabhedanI AvazyakatA hoI, te te guNaviSayaka jJAnonA bhedathI guNonuM eka upakArakArakapaNuM nathI. anyathA, nAnA guNajanya upakAranuM ekatva avirUddha thaI jAya !
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 23, SaSTha kiraNe 281 (6) guNidezathI abhedavRttino asaMbhava=pratiguNa-astitva Adi pratyeka dharmane AzrIne guNidezano bheda hoI abhedano asaMbhava che. anyathA, guNono bheda chatAM guNidezane jo eka mAnavAmAM Ave, to bhinna padArthamAM vartamAna guNono-guNidezono paNa abhedano prasaMga Avaze ! kema ke-guNizatvanuM sAmya che, ghaTAtmaka guNidezono ja abheda che. Ama mAnavAmAM vinigamanA-ekatarapakSasAdhikA yuktino abhAva che. (jema ghaTaniSTha astitva Adi guNo bhinna hovA chatAM, ghaTAtmaka guNinA kSetrarUpa pradeza jo abhinna mAnavAmAM Ave, to te ja ghaTAtmaka guNideza bhinna padArthagata astitva guNono paNa abhinna thaI jaze !) (7) saMsargathI abhedavRttino asaMbhava abhedasahiSNu bhedarUpa saMsargano dareka saMsargI dharmonA bhedathI bheda hoI saMsargathI abhedavRttino abhAva che, kema ke-saMsarganA abhedamAM saMsargInA bhedano abhAva che. (8) zabdathI abhedavRttino asaMbhava artharUpa viSayanA bhedathI zabdano bheda che, mATe zabdathI abhedavRttino asaMbhava che. astitvAdi guNavAcaka ati Adi zabdano, astitva Adi guNarUpa vAcyanI-viSayanI apekSAe, vAcyabhede vAcakabheda Avazyaka hoI zabdathI abhedavRttino asaMbhava che. anyathA, saghaLA guNo jo ekazabdavAcya mAnavAmAM Ave, to te eka zabdathI sarvArthavAcyatAnI ApattithI bIjA badhA zabdonI niSphaLatAnI Apattino prasaMga thaI jaze. 0 ahIM iti zabda, kALa Adi AThanuM AlaMbana laI abhedanA asaMbhavanA nirUpaNanI samAptino ghotaka che. 0 tathAca A pramANe paryAyArthikanayarUpI cakravartInA sAmrAjyathI abhedavRttino asaMbhava hoI, abhedano adhyAropa karIne astitva dharmanI abhinnatA aneka samasta dharmomAM karavI. vaLI tethI ja tAdaza dharmAtmaka vastu bodhajanaka vAkya paNa sakalAdeza che, kema ke-paripUrNa arthaprakAzaka che. taditthaM prakAzitAbhyAmabhedavRttyabhedopacArAbhyAmekenAstinAstyAdizabdenaikadharmapratipAdanamukhena tadbhinayAvadanantadharmAtmakavastubodhassambhavatIti nirUpya samprati pratyekaM vAkyAnAmarthaM nirUpayitumupakramate - ___ ghaTassyAdastyeveti prathamaM vAkyamitaradharmApratiSedhamukhena vidhiviSayakaM bodhaM janayati / atra syAcchabdo'bhedaprAdhAnyenAbhedopacAreNa vA sAmAnyato'nantadharmavantamAha, astizabdo'stitvadharmavantamAha, evakAro'yogavyavacchedamAha, tathA cAbhedaprAdhAnyenAbhedopacAreNa vA sAmAnyato'nantadharmAtmako ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisvadravyAdyavacchinnAstitvavAnitibodhaH // 23 // ghaTa iti / itaradharmApratiSedhamukheneti, tathAbodhakazabdAbhAvAditi bhAvaH / vidhiviSayakamiti, astitvasya vidhirUpatvAditi bhAvaH, mukhyatayeti zeSaH, tena nAstitvasyAtra bodhe'pi na kSatiH, na ca nAstitvasyAtra kathaM bodha iti vAcyam, astitvasya pratiSedhyena
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 tattvanyAyavibhAkare yathAnvayavyatirekavyAptidvayaghaTitavyApyavizeSaNabhUtA'nvayavyAptiH nAstitvenAvinAbhAvitvAt, prayorgazcAstitvaM nAstitvenaikadharmiNyavinAbhAvi, astitvanAstitvobhayaghaTitadharmivizeSaNatvAt, yastvasvetarayadubhayaghaTitayaddharmivizeSaNaM tattatra tenAvinAbhAvi, vyatirekavyAptyavinAbhAvinIti / uktaprAyA api padArthA vAkyArthabodhajananazaktervAkyaniSThAyA udbodhakavidhayA hetavo'taH vAkyArthanirUpaNaprastAve'smin padArthAnupasthApayati kaNThato'treti, asmin vAkya ityarthaH, anantadharmavantamiti, anantadharmAtmakamityarthaH, sAmAnyata ityuktatvenAnantadharmAntargatatayA'stitvasyApi bodhAttabdodhakAstipadaM nirarthakamityAzaGkA gatA, tasya tathA sAmAnyato bodhe'pi prAtisvikarUpeNa tabdodhanAya vizeSapadasyAvazyakatvAt, yathA sarveSAM vRkSANAM vRkSatvena bodhe'pi vizeSavRkSabodhArthaM panasAdipadaprayogaH / ekAntabuddhivilakSaNabuddhivizeSaviSayatAvacchedakatveneti tadarthaH / kathamanantadharmANAmekazabdena bodha ityatrAhAbhedaprAdhAnyeneti, dravyArthikanayenAbhedasya prAdhAnyeneti bhAvaH / prAdhAnyaJca zabdena vivakSitatvAcchabdAdhInaM bodhyaM, abhedopacAreNa veti, paryAyArthikanayasya prAdhAnye mukyatayA'bhedAsambhavena tadupacArAditi bhAvaH, zabdAnupAttasyArthato gamyamAnasyApradhAnatA bodhyA / syAdityAdipadAnAM dyotakatvavAcakatvayoranekAntatvenAnantadharmAtmakasya dyotakaM vAcakaM vetyanuktvA - 'nantadharmavantamAhetyuktaM dyotakatayA vAcakatayA vA syAcchabdo'nantadharmAtmakaM vastu prakAzayatIti bhAvaH, evamagre'pi / astitvadharmavantamiti, asdhAtossattvaparyavasannamastitvaM, AkhyAtasyAzrayatvamartha iti matvA'stitvadharmavantamityuktaM, Aheti, dyotakatayeti zeSaH, vAkyArthe padamAtrasya dyotakatvAditi bhAvaH / astitvaJca svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA vivakSitaM, satpadamanuktvA'stipadopAdAnaM vivakSitasvarUpAvacchinnasattvAdyapekSAyai naiyAyikAdimatasiddhasAmAnyAtmakasattvasya lokApratItasyAvivakSitatvasUcanAya ca / tathA ca svadravyAdya 1. ekasmin kAle tayoravinAbhAvitvena siddhatvAtsiddhasAdhanavAraNAyaikadharmiNIti, vizeSaNatvamAtroktau nIlotpalamityAdau vizeSaNe nIle cetano jIva ityAdau ca jIvavizeSaNe caitanye lokadRSTyA - 'nIlAvinAbhAvitvasyAcaitanyAvinAbhAvitvasya cAsattvAt pararUpeNAvinAbhAvitvasya sAdhyasamatvAdvA'stitvanAstitvobhayaghaTitadharmIti padam / tatra sAmAnyamukhIM vyAptiM darzayati yaditi / evaJca sAdharmyasya vaidharmyeNAvinAbhAvitvenaitannaye kevalAnvayI nAstyeva / 2. sAmAnyataityasyArthaH / 3. nanu sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyenAprayukto'pi yathaivakAro labhyate tathA vastuno'nekAntasvarUpatvAdevAprayukto'pi syAcchabdo labhyata eveti vyarthastatprayoga iti maivam, viziSTaviSayatve tAtparyAsphoraNe'vacchedakAsphuraNAtsarvathaikAntazaGkAyA avyavacchedenAdhikRtAyA anekAntapratipatterayogAt evamevazabdAprayoge'pi vivakSitArthasya sadAdyayogavyavacchedAdirUpasyApratipattirbodhyA /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 dvitIyo bhAga / sUtra - 23, SaSTha kiraNe vacchinnasattvasyaiva pratItessarvathA niravacchinnasattvaM aprAmANikameva, idamapi sattvamarpitAnarpitadRSTayA sAvacchinnaM niravacchinnamapIti bodhyam / ayogavyavacchedamiti, ayambhAvaH, evakArastrividhaH, ayogavyavacchedabodhako'nyayogavyavacchedabodhako'tyantAyogavyavacchedabodhakazceti, vizeSaNAnvitaivakAro'yogavyavacchedabodhakaH, yathA zaMkha, pANDura eveti, vizeSye vizeSaNasya yo'yogaH sambandhAbhAvastasya yo vyavacchedasso'yogavyavacchedaH uddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvamiti yAvat, zaMkhaH pANDura evetyatroddezyazzaMkho vidheyaM pANDuratvaM tathA coddezyatAvacchedakaM yacchaMkhatvaM tadvati vRttiyo'bhAvo ghaTAdyabhAva eva na pANDuratvAbhAvastatra pANDuratvasya sattvAt tathA ca tadapratiyogitvaM pANDuratva iti zaMkhatvasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogipANDuratvavAnayaM zaMkha ityevakAramahimnA tAdRzavAkyAdbodho bhavati, vizeSyasaGgataivakAreNAnyayogavyavacchedasya bodho jAyate, yathA pArtha eva dhanurdhara ityAdau, anyasmin vizeSyabhinne yo'yaM yogassambandho vizeSaNasya tasya vyavacchedaH, uddezyatAvacchedakAvacchinnapratiyogikabhedasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvamiti yAvat pArthatvAvacchinnapratiyogikabhedaH puruSAntare tatra dhanurdharatvAbhAvo'sti, tasmAtpArthatvAcchinnapratiyogikabhedasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogidhanurdharatvavAn pArtha iti bodhastato jAyate / kriyAsaGgatAdevakArAzcAtyantAyogavyavacchedasya bodha udeti, yathA nIlaM sarojaM bhavatyevetyAdau, uddezye vizeSaNasya yo'yamatyantamayogo'sambandhastasya vyavaccheda ityarthaH, uddezyatAvacchedakavyApakAbhAvApratiyogitvamiti yAvat / atroddezyaM sarojaM tadavacchedakaM sarojatvaM tacca yatra yatra tatra sarvatra nIlavattvAbhAvo na varttate, kvacinnIlasyApi sattvAt tathA coddezyatAvacchedakavyApakodAsInAbhAvApratiyogitvasya nIlavattve sattvena sarojatvavyApakAbhAvApratiyoginIlarUpavatsarojamiti bodhastAdRzavAkyAdbhavati / syAdastyeva ghaTa ityatrApi ghaTatvasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvasya svarUpAdyavacchinnasattve sattvenAyogavyavacchedaka evakAraH, na cAtraivakArasyAstIti kriyAsaGgatatvena tasmAdatyantAyogavyavacchedasyaiva bodho bhavediti kathamayogavyavacchedastadarthaH prakRta iti vAcyam, jJAnamarthaM gRhNAtyevetyAdau jJAnatvasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvasyArthagrAhakatve dhAtvarthe bodhAtkriyAsaGgatasyApyevakArasya kvacidayogavyavacchedabodhakatvAt, na ca tatrApyatyantAyogavyavacchedaka evaivakAro vAcya iti vAcyam, tathA satyekasminnapi jJAne rajatatvagrAhakatvasattve'tyantAyogavyavacchedasambhavena jJAnaM
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 tattvanyAyavibhAkare rajataM gRhNAtyeveti prayogaprasaGgAt, tasmAtprakRte kriyAsaGgato'pyevakAro'yogavyavacchedabodhaka iti na kApi kSatiH, astIti vibhaktipratirUpakAvyayAzrayaNAt sattvabodhena vizeSaNe sattve evakArAnvayenAyogavyavacchedabodhAdvA na ko'pi doSaH / tadevaM padazaktigrahe jAte vAkyazakterudbuddhatayA vAkyArthaM pradarzayati tathA ceti, vAkyAdasmAt pradhAnatayA'stitvadharmAtmakatvasya gauNatayA ca taditarasakaladharmAtmakatvasya bodhena dravyArthikanayArpaNayA ghaTe'nupacaritaikavizeSyatAyAH paryAyArthikanayArpaNayopacaritaikavizeSyatAyA vA bhAnena eva kArArthAbhAvApratiyogitvaghaTakAbhAve vizeSyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyasya vizeSyavAcaka padasamabhivyAhAreNa lAbhAcca pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisvadravyAdyavacchinnAstitvaniSThasvetarasakaladharmAtmakatva-sambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhedaprAdhAnyAbhedopacAraprayuktaikavizeSyAtAko ghaTa iti bodhaH phalita iti bhAvaH / ghaTatvasamAnAdhikaraNa'bhAve pratiyogivaiyadhikaraNyaJcAstitvAbhAvarUpasya nAstitvasya ghaTe sattvenAstitve'pratiyogitvarakSAyai / tathA cAstitvAbhAvo na pratiyogyasamAnAdhikaraNastatrAstitvasyApi sattvAditi / ayaJca bodhaH kevalaM ghaTasyaiva vizeSyatvamaGgIkRtyoktaH, yadi syAtpadArtho'pi. vizeSyakoTau praveMzyate tadA prakRtetarasakaladharmAtmako ghaTo ghaTatvasamAnAdhikaraNa-pratiyogivyadhikaraNAbhAvApratiyogisvadravyAdyavacchinnAstitvaniSThakathaJcittAdAtmyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitaikavizeSyatAvAniti bodho bhAvya iti / atra ca pradhAnabhAvenAstitvadharmAtmakatvaM guNabhAvena ca taditarasakaladharmAtmakatvaM bodhyate tato guNapradhAnabhAvApannaM vAkyaM jAtaM tathA sati pradhAnabhAvenAzeSadharmAtmakavastubodhakassakalAdeza iti niyamo vyAhata ityucyate tarhi etadvAkyabodhAnantaramanantadharmAtmakaM sarvamityaupAdAnikabodho'GgIkAryaH / ata evAsya sakalAdezarUpatvamiti // A pramANe prakAzita abhedavRtti-abheda upacArathI eka asti-nAsti Adi zabdathI eka dharmapratipAdana mukhathI, tenAthI bhinna samasta anaMtadharmAtmaka vastuno bodha saMbhave che. A pramANe nirUpaNa karIne have dareka vAkyanA arthanirUpaNano prAraMbha karAya che. vidhividheya poya (1) bhAvArtha - "ghaTasayAdasyava" AvuM paheluM vAkya itara dharmanA apratiSedhadvArA vidhiviSayaka bodhanuM 413 cha. 480 'syAt' 506, mame pradhAnatAthI 3 mameha 75yA2thA anaMta vANAne cha. sti' 1. nanu kriyAsaGgataivakArasyAtyantAyogavyavacchedakatve prayogo'yaM bhavatyeva, na hyatrAyogavyavacchedo bhAsate yena sarveSAM jJAnAnAM rajataM na viSaya iti kRtvoktaprayogo na bhavet, kintu jJAnaM kadAcidapi rajataM na gRhNAtItyevaMvidhAtyantAyogasyaivAtra vyavacchedatveneSTatvAdityasvarasAdAhAstItivibhaktipratirUpakAvyayAzrayaNAditi //
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 23, SaSTha kiraNe 285 zabda astitva dharmavALAne kahe che: "evakAra ayoga vyavacchedane kahe che. tathAca abheda pradhAnatAthI ke abheda upacArathI sAmAnyata: anaMtadharmAtmaka ghaTa, pratiyogi asamAnAdhikaraNa ghaTava samAnAdhikaraNa atyaMtAbhAvanA apratiyogi svadravya AdithI avacchinna astitvavAna, evo bodha thAya che." vivecana - tathAbodhaka zabdano abhAva hovAthI "itara dharmanA apratiSedha mukhathI' ema kahela che. 0 mukhyatayA astitva vidhirUpa che, ema vidhiviSayaka kathanathI samajavAnuM che, jethI ahIM nAstitvanA bodhamAM paNa kSati nathI. zaMkA - ahIM nAstitvano bodha kevI rIte? samAdhAna - astitvano pratiSadhayogya nAstitvanI sAthe avinAbhAva che. prayoga A pramANe che - "astitva-nAstitvanI sAthe ekadharmImAM avinAbhAvI che, kema ke-astitva-nAstitva ubhaya ghaTita dharmanuM vizeSaNa che. je je sva-sva itara-je ubhaya ghaTita je dharmAvizeSaNa che, te tyAM tenI sAthe avinAbhAvI che. jema ke-anvayavyatireka be vyAptithI ghaTita vyApyavizeSaNabhUta anvayavyApti vyatirekavyAptinI avinAbhAvinI che. (eka kALamAM te banne astitva-nAstitvamAM avinAbhAvasiddha hoI siddhasAdhananA vAraNa mATe "ekadharmImAM ema kahela che. vizeSaNatvanA mAtra kathanamAM "nIlotpala ityAdimAM vizeSaNabhUta nIlamAM, ane "cetano jIva' ityAdimAM vizeSaNabhUta caitanyamAM lokadaSTithI anIlanA avinAbhAvanuM ane acaitanya avinAbhAvanuM asattva hovAthI, athavA pararUpathI avinAbhAva sAdhyasama hovAthI, "astitvanAstitvobhaya ghaTita dharmI' evuM pada kahela che. tyAM sAmAnyamukhI vyAptine darzAve che ke-"yad iti. vaLI A pramANe sAdhamyano vaidharmsanI sAthe avinAbhAva hoI A nayamAM kevalAnvayI nathI, atra asiddhahetupakSAvRtti hetu-asiddhahetu, je hetu siddha karavAno hovAthI, sAdhya sAthe jo teno koI avizeSa hoya nahi, to te sAdhyasama kahevAya che. dravya, chAyA che. gatimatu hovAthI ahIM gatimatvahetu che, paNa chAyA gatimatI che ke nahi, te to siddha karavAnuM che. mATe je hetu pote asiddha hoya ane tethI sAdhya jevo hoya, te sAdhyama hetvAbhAsa kahevAya che. "sAdhyAviziSTaH sAdhyatAt sAdhyasama gau. sU. 1-2-8. anvaya mAtra vyApti ke kevalAnvayi' A vAkyamAM "sAt zabda sAmAnyathI anaMtadharmavaMtane kahe che. ahIM "sAmAnyathI ema kahevAthI, anaMta dharmAntargata hoI astitvano paNa bodha hovAthI, te astitvabodhaka astipada nirarthaka che ne ? AvI zaMkA nirasta thAya che, kema ke-te prakAre sAmAnyathI te astitvano bodha chatAM vyaktirUpathI te jaNAvavA mATe vizeSapadanI AvazyakatA che. jema saghaLA vRkSono vRkSatvathI bodha chatAM, vizeSavRkSanA bodha mATe panasa Adi vRkSavizeSano padaprayoga Avazyaka che, tema ahIM paNa samajavuM. zaMkA - kevI rIte anaMtadharmono eka zabdathI bodha ?
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ' - 1 9 . 286 tattvanyAyavibhAkare / samAdhAna - dravyArthikanayanI apekSAe abhedanI pradhAnatAthI, ahIM pradhAnatA zabdathI vivakSita hoI zabdane AdhIna samajavAnI che. athavA abheda upacArathI arthAtu payayanayanI pradhAnatAmAM mukhyatve abhedano asaMbhava hoI, abhedanA upacArathI-zabdathI nahIM grahaNa karelanI arthathI gamyamAnatAnI apekSAe upacArathI gauNatAthI, ema samajavuM. syAd ityAdi padonA dyotakatvavAcakapaNAmAM anekAntapaNuM hoI, anaMtadharmAtmaka padArthanuM dyotaka ke vAcaka ema nahIM kahIne, "syAt zabda anaMtadharmavALAne kahe che'-ema kaheluM che. astitva dharmavanta ahIM asu dhAtuno artha sattvaparyavasita astitva che. AkhyAta kriyApadano artha Azrayatva artha che. Ama mAnIne ghAtakapaNAe astitvadharmavALAne kahe che. ahIM dyotakapaNuM eTalA mATe kahyuM che ke-"vAkyanA arthamAM pada mAtranuM ghAtakapaNuM che' evo niyama che. 0 "astitva' svadravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe vivakSita che. "satuM' evuM pada nahIM kahIne, astitvapadanuM upAdAna vivakSita svarUpathI avacchinna sattva AdinI apekSA mATe che ane naiyAyika Adi matathI siddhasAmAnyarUpa sattva che. je lokamAM apratIta che, tenI avivakSAnA sUcana mATe che. 0 tathAca svadravya Adi rUpa svarUpathI avacchinna sattvanI pratIti hovAthI sarvathA niravacchinna nirapekSa) sattva apramANika ja che. A paNa sattva arpita (svarUpanI apekSAe apekSita) ane anati(pararUpanI apekSAe anapekSita)nI daSTithI sAvacchinna-niravacchinna paNa hoya che, ema samajavuM. 0 evakAra, ayogavyavacchedane kahe che. ahIM (1) ayogavyavacchedabodhaka, (2) anya yogavyavacchedabodhaka ane (3) atyaMta ayogavyavacchedabodhaka-ema traNa prakArano evakAra che. (1) vizeSaNasaMgata evakAra ayogavyavacchedabodhaka che. jema ke "zaMkha pAMDura ja che." vizeSyamAM vizeSaNano je ayoga-saMbaMdhano abhAva, teno je vyavaccheda, te ayogavyavaccheda kahevAya che. arthAt udezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitaM-"zaMkha pAMDura ja che.' ahIM vAkyamAM uddezya (vizeSya) zaMkha che, vidheya (vizeSaNa) pAMDuratva che. tathAca uddezyatAvacchedaka je zaMkhatva che, te zaMkhatvavALA zaMkhamAM vRtti je abhAva-ghaTa Adino abhAva ke pItatva Adino abhAva ja, paraMtu pAMDuratano abhAva nahIM; kema ke-pAMDuratanI ahIM vidyamAnatA che. tathAca te abhAvanuM pratiyogitva pItatva AdimAM che ane apratiyogita pAMDuratamAM varte che mATe ja "zaMkhatasamAnAdhikaraNAbhAva pratiyogipAMDuratvavALo' A zaMkha che, Avo evakArathI bodha thAya che.. (2) vizeSyasaMgata evakArathI anyayogavyavacchedano bodha thAya che. jema ke-"pArtha ja dhanurdhara che' ityAdi. ahIM anyamAM eTale vizeSyathI bhinnamAM je A yoga eTale vizeSaNano saMbaMdha, teno vyavaccheda, arthAt 'uddezyatAvacchedakAvacchinnapratiyogikabhedasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvapArthavAvacchinnapratiyogika bheda." (pArthona evo bheda) vizeSyabhinna pArthabhinna bIjA puruSamAM dhanurdharapaNAno abhAva che. tethI
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 23, SaSTha kiraNe 287 pArthavAvacchinnapratiyogikabhedasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogidhanurdharatvavALo-pArtha che, Avo bodha tenAthI thAya che. (3) kriyAsaMgata evakArathI atyaMta ayogavyavacchedano bodha thAya che. jema ke-nIlakamala hoya che ja, ityAdi. uddezyamAM vizeSaNano je A atyaMta ayoga-asaMbaMdha che, teno vyavaccheda evo artha che. arthAt uddezyatAvacchedakavyApaka abhAva apratiyogitva' ahIM uddezya, saroja che. tenuM avacchedaka sarojatva che. te sarojatva jyAM-jyAM che, tyAM tyAM nIlavattAno abhAva vartato nathI. kvacit nIlanuM paNa sattva che. tathAcauddezyatAvacchedavyApakaudAsIna abhAva apratiyogitva' nIlavatvamAM hovAthI "sarojatvavyApaka abhAvApratiyoginIlarUpavALuM saroja che. (nIla saroja hoya che ja. ahIM uddezyatAvacchedaka sarojatva che. teno vyApaka atyaMta abhAva, nIlAbhedabhAva nahIM laI zakAya paraMtu paTAbhedabhAva laI zakAya che. tenuM pratiyogitva paTAbhedamAM che. apratiyogitva nIlAbedamAM varte che. Iti lakSaNasamanvaya.) - "syAd asti eva ghaTaH A vAkyamAM paNa ghaTatvasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvanuM, svarUpa Adi avacchinna sattvamAM vidyamAnapaNuM hoI ayogavyavacchedaka evakAra che. zaMkA- ahIM evakAra, "ati evI kriyAnI sAthe saMgata hoI tethI atyaMta ayogavyavacchedano bodha thaze ja, to kevI rIte astisaMgata evakArano artha ayogavyavacchedarUpe rajU karela che? - samAdhAna - jJAna kartha vRdviti pava' ityAdi sthaLamAM jJAna-samAnAdhikaraNa abhAvApratiyogitvano, arthagrAhakavarUpa dhAtvarthamAM bodha hovAthI kriyAsaMgata paNa evakAramAM kvacit ayogavyavacchedabodhakapaNuM che. e pramANe "sAt gati parva para:' ityAdi sthaLamAM paNa ayogavyavacchedaka ja evakAra jANavo. zaMkA - 'jJAna artha vRddhAMti parva' ahIM paNa atyaMtAyogavyavacchedaka ja evakAra mAno to zo vAMdho? samAdhAna - jo Ama mAnavAmAM Ave, to eka paNa jJAnamAM rajatattvagrAhakatvanI sattAmAM atyaMta ayogavyavacchedanA saMbhavathI jJAnaM ra vRddhAMti parva' A pramANenA prayogano prasaMga Avaze ! (Ama mAnavAmAM vivakSita arthanI asiddhi che. koI eka ghaTamAM astitvanA abhAvamAM paNa iti AkAravALA prayogano prasaMga Avaze ! jema ke koI eka sarojamAM nIlanA abhAvamAM paNa "vI sonuM mati va' evA AkAravALo prasaMga.). tethI prakRtimAM kriyAsaMgata paNa evakAra ayogavyavacchedabodhaka che, mATe koI hAni nathI. athavA (kriyAsaMgata evakAranA atyaMta ayogavyavacchakapaNAmAM jJAnaM 35rtha vRddhAMti parva' Avo prayoga thAya che ja. kharekhara, ahIM ayogavyavaccheda bhAsato nathI, jethI sarvajJAnano viSaya rajata na thAya. ema karIne kathitaprayoga "jJAnaM ragataM vRkSAMti parva' na thAya ! kema ke-jJAna kadAcita paNa rajatane grahaNa karatuM nathI. AvA prakAranA atyaMta ayogano ja ahIM vyavaccheda iSTa che. AvA asvarasathI kahe che.)
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 tattvanyAyavibhAkare asti' AvuM vibhaktisamAna avyayano Azraya karavAthI, sattvano bodha thavAthI, vizeSaNabhUta sattvamAM evakArano anvaya thavAthI ayogavyavacchedano bodha thAya che, mATe koI paNa doSa nathI. tethI A pramANe padanI zaktinuM jJAna thavAthI, vAkyazaktinuM phoraNa thavAthI vAkyarthane batAve che. tathAti mahAvAkyathI pradhAnapaNe astitvadharma Atmakano ane gauNapaNe astitva bhinna sakala dharmAtmakapaNAno bodha hovAthI, dravyArthikanaya arpaNA(vivakSA)thI ghaTamAM anupacarita ekavizeSatAnuM athavA paryAyArthikanayanI arpaNAthI upacarita eka vizeSyatAnuM bhAna thavAthI, evakAranA arthamAM abhAvApratiyogatvaghaTaka abhAvamAM vizeSyatAvacchedaka sAmAnAdhikaraNyano vizeSyavAcakapadanA kathanathI lAbha thavAthI, pratiyoginA asamAnAdhikaraNaghaTatva samAnAdhikaraNa atyaMtAbhAva (udAsIna abhAva), tenA pratiyogi svadravyAdithI avacchinna astitvaniSTha, svatara sakala dharma Atmakatva saMbaMdhathI avacchinnaprakAratAnirUpita abhedaprAdhAnya-abheda upacAraprayukta ekavizeSyatAka ghaTa che, evo bodha phalita thAya che. ghaTatvanA samAnAdhikaraNabhUta abhAvamAM pratiyoginI je vyadhikaraNatA che, te astitvAbhAvarUpa nAstitvanuM ghaTamAM sattva hoI astitvamAM apratiyogitvanI rakSA mATe che. tathAca astitvano abhAva pratiyogino asamAnAdhikaraNa nathI, kema ke tyAM astitvanI paNa vidyamAnatA che. 0 A bodha, kevaLa ghaTanI ja vizeSyatAno svIkAra karIne kahela che. jyAre syAt padArtha paNa vizeSyanI koTimAM praviSTa karAvAya, tyAre prakRtetara sakaladharmAtmaka ghaTa, ghaTava samAnAdhikaraNa, pratiyogivyadhikaraNa je abhAva (udAsIna-paTAdi abhAva) che, tenA apratiyogi svadravyAdithI avacchinna astitvaniSTha kathaMcita tAdAbhya saMbaMdhathI avacchinna prakAratAnirUpita ekavizeSyatAvALo "syAd ghaTaH' e vAkyathI bodha samajavo. ahIM pradhAnabhAvathI astitva dharmAtmahatva ane guNabhAvathI tenAthI bhinna sakaladharmAtmakatva darzAvAya che, tethI guNapradhAnabhAvaprApta vAkya thayuM. A prakAre thaye chate, "pradhAnabhAvathI samastadharmAtmaka vastubodhaka sakalAdeza che' Avo niyama hataprahata thaI jAya che. ema jo kahevAmAM Ave, to A vAkyanA bodha pachI "anaMtadharma Atmaka sarva che' Avo pAdAnika (maulika-sArvabhauma) bodha svIkAravo joIe. ethI ja A vAkyanuM sakala AdezarUpapaNuM che. atha sattvopasarjanAsattvapradhAnapratipAdakavAkyArthaM vivecayati - ghaTassyAnAstyeveti dvitIyaM vAkyamanyadharmApratiSedhamukhena niSedhaviSayakaM bodhaM janayati, atrApi tAdRzo ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogiparadravyAdyavacchinnanAstitvavAniti bodhaH // 24 // ___ghaTa iti / anyadharmApratiSedhamukheneti, dharmAntarapratiSedhe hi durnayatvaM syAttathA ca dharmAntarapratiSedhAkaraNAtsyAtpadamahimnA'nantadharmaviSayo gRhItadharmapratipAdako yo bodhavizeSastaM janayatIti bhAvaH / pUrvavadevAtrApi zAbdabodho vijJeya ityAzayenAhAtrApIti, spaSTamanyat //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 24-25, SaSTha kiraNe 289 have sattvane gauNa karIne asattvanI pradhAnatAnuM pratipAdaka bIjA vAkyanA arthanuM vivecana kare che. niSedhaviSayaka bodha (2) bhAvArtha - "ghaTaHsyAd nAsti eva' AvuM bIjuM vAkya anya dharmanA apratiSedhapUrvaka niSedhaviSayavALA bodhanuM janaka che. ahIM paNa tAdeza ghaTa, pratiyogiasamAnAdhikaraNa, ghaTatvasamAnAdhikaraNa je atyaMta abhAva (udAsIna abhAva), tenA apratiyogi paradravya AdithI avacchinna nAstivALo che, Avo jodhaM che." - vivecana - 'anya dharmanA apratiSedhapUrvaka' ityAdi kathanathI e phalita thAya che ke-kharekhara, bIjA dharmanA pratiSedhamAM durnayapaNuM thaI jAya ! tathAca bIjA dharmano pratiSedha nahi karavAthI, yAtpadanA mahimAthI anaMtadharmaviSayavALo grahaNa karela dharmano pratipAdaka je viziSTa bodha che, tenuM janaka A vAkya che. pUrvanI mAphaka ahIM zAbdabodha jANavo. tRtIyavAkyArthamAha -- syAdasti nAsti ca ghaTa iti tRtIyaM vAkyaM tAdRze ghaTe kramArpitasvapararUpAdyavacchinnAstitvanAstitvAvacchinnatvaM bodhayati, tathA ca tAdRzo ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantA bhAvApratiyogikramArpitasvapararUpAdyavacchinnAstitvanAstitvobhayadharmavAniti bodhaH // 25 // syAdastIti / malayagiripAdAbhyupagamApekSayAtra zAbdabodha ukto vyAkhyAtaprAyazca / prathamadvitIyacaturthavAkyAnAmeva sakalAdezatvaM niravayavadravyaviSayatvAccheSANAntu sAvayavadravyaviSayatvArdvikalAdezarUpatvaM dezabhedaM vinaikatra krameNApi sadasattvavivakSAyAssampradAya 1. tatra dezo nAma sakalasya vastuno buddhicchedavibhakto'vayavaH / vikalAdeza ityAdeza vastuno vaikalyaJca svena tattvenApravibhaktasyApi viviktaM guNAdirUpaM svarUpeNoparaJjakamapekSya parikalpitamaMzabhedaM kRtvA'nekAntAtmakaikatvavyavasthAyAM samudAyAtmakamAtmarUpamabhyupagamyAbhidhAnam / anekadharmasvabhAvamekaM hi vastu, dRSTacAbhinnasyApyAtmano bhinno guNo bhedakaH, yathA parudbhavAn paTurAsIt aiSamastu paTutaro'nya evAbhisaMvRtta iti, atra hi paTutvAtizayassAmAnyapATavAdguNAdanyaH, sa ca vastuno bhedaM kalpayati, prayojanArthinA tathA''zritatvAt, tasmAtte guNAstasyArambhakatvAd bhAgA vastvaMzamanubhavanti, anekAnekasvarUpatvAdAtmAdivastunaH, puruSasyeva pANyAdayaH, te ca krameNa vRttAH ! kramayaugapadyAbhyAJca tatra tRtIye'smin bhaGge krameNa vRttAH, dravyArthasAmAnyena tadvizeSeNa vA paryAyasAmAnyena tadvizeSeNa vA vastUcyate yathA AtmA caitanyasAmAnyenAsti caitanyavizeSavivakSAyAM vA ekopayogatvAdasti, paryAyasAmAnyAt acaitanyena nAsti ghaTopayogakAle vA paTopayogena nAsti, caitanyena tadvizeSeNa varttamAna eva tadabhAvena tadvizeSAbhAvena vA na varttata ityubhayAdhIna Atmeti tRtIyavAkyatAtparyam / evaJca saGgrahavyavahArAbhiprAyAt trayassakalAdezAH catvArastu RjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtanayAbhiprAyAditi tattvArthabhASyaTIkAkArAH //
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare viruddhatvAditi sammatyAdyanusAreNa tu ghaTasyaikadezaH astitve'vacchedakatayA'parazca dezo nAstitvasyAvacchedakatvena vivakSitastadA dezAbhedadvArA ghaTo'pyasti nAsti ca bhavati, akSipANigatakANatvakuNTatvApekSayA yathA devadattaH kANa: kuNTaH / anyathA krameNApyekatra sadasattvavivakSAyA anudayena bhaGgavilopa: prasajyeta / dezo'pyavayavo dharmo vA avayavAvayavinordharmadharmiNozca kathaJcidabhedenAvayavAdidharmairapi avayavyAdInAM tathA vyapadezassughaTa eva, ubhayapradhAnAvayavAbhedenAstitvaM nAstitvaJcAtrArpyate, tathA cAsmAdvAkyAtsvAzrayasamavAyitvarUpaparamparAsambandhAvacchinnAstitvanAstitvarUpadharmadvayaprakAratAnirUpitai kavizeSyatAzAlibodho bhavati / idaJcaupAdAnikabodhApekSayA, anyathA ghaTapadasya dezaparasyA''vRttyA prakAratAdvayanirUpitavizeSyatAdvayazAlye va bodhassyAt / na ca prakArabhedena saptabhaGgIbhedazzAstrasiddhaH prakArazca vidheyadharma uddezyatAvacchedakadharmo vetyatra na kazcidvizeSaH, ata eva zuddhaghaTAdidharmikasaptabhaGgayapekSayA nIlaghaTAdidharmikasaptabhaGgayA avigAnena bhedastathA ca prakRte dharmitAvacchedakasyAvayavasya dharmAntarasya vA bhedAtsaptabhaGgIbhedaprasaGga ekadharmAvacchinnatvaghaTitatvAtsaptabhaGgayA iti vAcyam, tattaddharmitAvacchedakasamaniyatadharmAvacchinnavizeSyatAsthale saptabhaGgIbhedAbhAvAt, anyathA kambugrIvAdimAn syAdastItyAdito'pi ghaTavizeSyakasaptabhaGgIbhedApatteriti / tAdRze ghaTa iti, prakRtetarasakaladharmAtmake ghaTa ityarthaH / kramArpiteti, kramikazAbdabodhadvayecchAviSayetyarthaH / na ca kramabalAdubhayamukhya vizeSyatAka bodhasyArthasiddhatvenAdyabhaGgadvayAnatireka iti vAcyaM kramagarbhobhayaprAdhAnyabodhakatvAbhiprAyeNobhayapadaprayogAt, tatraikatra dvayamiti viSayatAzAlino dharmadvayaprakAratAnirUpitaikavizeSyatAnirUpakasya bodhAntarasyAnubhavikatvAt vastuta icchAvizeSarUpasya kramArpitatvasya bhaGgaprayojakatvAnna bhaGge sattvAsattvobhayaniSThaviSayatAvacchedakatvaM svaparadravyAdInAmeva tatrAvacchedakatvAt tathA ca cAlanInyAyena svadravyaparadravyAdi catuSTayAvacchinnaM sattvAsattvobhayamasya bhaGgasya viSaya ityAzayena svapararUpAdyavacchinnetyuktam / vAkyArthaM nigamayati, tathA ceti, tAdRzo ghaTa iti prakRtetarasakaladharmAtmako ghaTa ityarthaH kramArpitatvasyobhayadharmAvacchedakatvaM yathAzrutAbhiprAyeNa, jijJAsAyA bhaGgIyaviSayatAnavacchedakatvAbhiprAyeNa tu svarUpAdIti, ziSTaM pUrvavadbhAvyam // have trIjA vAkyano artha kare che. 290 avacchinnatvano bodha (3) bhAvArtha - "syAt asti nAsti ca ghaTaH' AvuM trIjuM vAkya, tAdeza ghaTamAM kramathI arpita sva-52rUpa AdithI avacchinna astitva-nAstitvathI avacchinnatva(viziSTatva)no bodha karAve che.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 25, SaSTha kiraNe 291 tathAca tAdaza ghaTa, pratiyogino asamAnAdhikaraNa, ghaTatvano samAnAdhikaraNa je atyaMta abhAva (udAsIna abhAva), tenA pratiyogi kramArSita sva-pararUpa AdithI avacchinna astitva-nAstitvo bhaya dharmavALo che" Avo bodha thAya che. vivecana - pUjyapAda malayagirisUrIzvarajInA pakSanI apekSAe ahIM zAbdabodha vyAkhyAnanI sAthe pUrve kahelo che. 0 prathama-dvitIya-caturtha (syAd asti-nAsti-avaktavyam) vAkyonuM ja sakala AdezapaNuM che, kema ke-niravayava eva sakala (TUkaDAne bhegA karyA sivAya) dravyano viSaya che. bAkI cAreyanuM vikala AdezarUpapaNuM che. (ahIM deza eTale buddhivizeSathI vibhAgaviSaya avayavadeza' che. dezamAM Adeza, dezAdeza-vikalAdeza kahevAya che. vikalAdezamAM rahela vastunI vikalatA eTale svatattvathI abhinnanuM paNa bhinna guNAdi rUpanI svarUpanI sAthe uparaMjakanI apekSA karIne pratikalpita, aMzanA bhedane karIne anekAnta Atmaka ekatvanI vyavasthAmAM narasiMha, narasiMhatvanI mAphaka samudAya Atmaka svarUpano svIkAra karIne kathana, vikalAdeza che. paraMtu kevalasiMha, siMhatvanI mAphaka eka Atmaka ekatvanuM grahaNa nathI. jema pratipAdana upAyArtha parikalpita aneka nIla-pIta Adi bhAgo, nirvibhAga aneka Atmaka eka citra sAmAnyarUpa tarIke kahevAya che, tema vastu aneka dharmasvabhAvavALI ema kahevAya che. vaLI pratyakSa daSTa che ke-abhinna paNa AtmarUpa arthano bhinna guNa bhedaka che. gaI sAlamAM Apa paTu hatA, cAlu sAlamAM paTutara (vadhAre paTu) bIjo ja thayelo che. paTutAtizaya guNa sAmAnya pATavarUpa guNa karatAM bhinna che. te guNa vastunA bhedane kalpa che-jaNAve che, kema ke-bhinna kAryanA arthIe te prakAre Azraya karelo che. tethI te guNo vastubhedanA AraMbhaka hovAthI bhAgo, vastunA aMzano anubhava kare che, kema ke-AtmAdi vastu anekAtmaka ekatvathI yukta che. jema ke-puruSanA hAtha-paga vagere vastunA aMzano anubhava kare che. te aMzo kramathI ke kramayaugapadyathI rahelA che. tyAM trIjA bhaMgamAM (syA asti nAsti ca ghaTaH e bhaMgamAM) kramathI rahelA che. 0 dravyArthI sAmAnyathI ke dravyartha vizeSathI, paryAyasAmAnyathI ke paryAyavizeSathI vastu kahevAya che, jema ke-AtmA caitanyasAmAnyathI che athavA caitanyavizeSa vivalAmAM AtmA che, kema ke-eka upayoga che. 0 paryAyasAmAnyathI acaitanyathI AtmA nathI, athavA ghaTanA upayogakALamAM paTa Adi upayoganI apekSAe AtmA nathI. caitanyathI caitanyavizeSathI vartamAna ja AtmA, caitanyanA abhAvathI ke caitanyavizeSanA abhAvathI eTale nAstitvarUpe varte che. arthAt dravyArthaparyAyathI astitva-nAstitvarUpe ubhayAdhIna AtmA che. 0 A pramANe saMgrahavyavahAranA abhiprAyathI traNa sakalAdezo che. cAra to RjusUtra-zabda-samabhirUDhaevaMbhUtanayanA abhiprAyathI che. A pramANe tatvArthabhASyaTIkAkAra kahe che.) A pramANe "sammati'graMtha Adi anusAra to ghaTano eka deza astitvamAM svarUpAdi avacchedakapaNAe che ane bIjo deza nAstitvano pararUpa Adi avacchedakapaNAe vivakSita che. tyAre dezanA abhedadvArA ghaTa
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 tattvanyAyavibhAkare paNa che ane nathI. jema ke-AMkhamAM rahela kANatvanI apekSAe devadatta kANo ane hAthamAM rahela kuMTatvanI apekSAe devadatta ThuMTho. 0 anyathA-kramathI paNa eka ThekANe sad asattvanI vivakSAnA udayanA abhAvathI bhaMgavilopano prasaMga Avaze ja ! 0 deza paNa avayava ke dharma kahevAya che. avayava avayavIno ane dharma-dharmIno kathaMcit abheda hovAthI, avayava Adi dharmonI sAthe paNa avayavI Adino te prakArano vyapadeza sughaTa ja che. ahIM paNa ubhayapradhAna avayavanA abhedathI astitva ane nAstitva vivakSita karAya che. 0 (svapadathI grAhya 'syAd asti nAsti ca ghaTaH' iti vAkyano viSayatAsaMbaMdhathI A vAkyathI svAzraya samavAyitvarUpa sva-vAkyAzraya ghaTa che. tenA avayavabhUta astitva-nAstitvadharma samavAya che. temAM samavAyitva che. tannAmaka.) paraMparAsaMbaMdhathI avicchanna astitva-nAstitvarUpa dharmadrayamAM rahela prakAratAthI nirUpita eka vizeSyatAzALI bodha thAya che. A aupAdAnika bodhanI apekSAe che. anyathA-avayavavAcaka ghaTapadanI AvRttidvArA be prakAratAthI nirUpita be vizeSyatAzALI bodhanI Apatti Avaze. zaMkA prakAranA bhedathI saptabhaMgIno bheda zAsrasiddha che ane prakAra eTale vidheyadharma ke uddezyatAvacchedakadharma emAM koI vizeSa nathI. ethI ja zuddha ghaTa Adi dharmAMvALI saptabhaMgInI apekSAe nIlaghaTa Adi dharmAMvALI saptabhaMgIno virodha vagara bheda che. prakRtamAM dharmitAvacchedaka avayava ke dharmAntarano bheda hovAthI saptabhaMgInA bhedano prasaMga Avaze ja, kema ke-saptabhaMgI eka dharmAvacchinnatvathI ghaTita che ne ? samAdhAna te te dharmitAvacchedakanI sAthe samaniyata (samavyApaka) dharmathI avacchinna vizeSyatAsthaLamAM saptabhaMgInA bhedano abhAva che. anyathA, eTale te te dharmitAvacchedakanI sAthe samaniyata dharmathI avacchinnavizeSyatA jo na mAnavAmAM Ave, to 'kaMbugrIvAdimAn yAd asti' ityAdi vAkyathI paNa ghaTavizeSyaka saptabhaMgInA bhedanI Apatti Avaze ! - 'tAdaze ghaTe' tAdaza ghaTa eTale prakRta-aprakRta sakaladharmAtmaka ghaTamAM, 'kramArpita'-kramika zAbdabodhadrayanI icchAno viSaya. - zaMkA - kramanA baLathI ubhaya mukhya vizeSyatAka bodha arthathI siddha hoI, pahelAnA be bhAMgA karatAM trIjAno bheda kevI rIte ? samAdhAna - kramagarbhita ubhayanI pradhAnatAnA bodhakatvanA abhiprAyathI ubhaya padano prayoga che. ahIM 'ekatradvayaM' evA niyamathI viSayatAvALA, dharmadrayamAM rahela prakAratA nirUpita ekavizeSyatAnA nirUpaka bIjA bodhano anubhava siddha che. vastutaH icchAvizeSarUpa kramArpitatva (kramathI arpaNA) bhaMgano prayojaka hoI bhaMgamAM sattvAsattva ubhayaniSTha viSayatAvacchedakapaNuM nathI, paraMtu ahIM sva-paradravya AdinuM ja
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 dvitIyo bhAga / sUtra - 26, SaSTha kiraNe avacchedakapaNuM che. tathAca cAlanInyAyathI svadravya-padravyAdi catuTyathI avacchinna, sattva-asattvobhaya A bhaMgano viSaya che. AvA AzayathI "sva-pararUpa AdithI avacchinna" evuM kaheluM che, arthAt prakRtaaprakRti paradravyAdi catuTyathI avacchinna astitva-nAstitvanA avacchinnatvano bodha, trIjo bhaMga karAve che. upasaMhAra-tathAceti- tAdazo ghaTaH' eTale prakRta-aprakRta dharmAtmaka ghaTa. ahIM kramArSitapaNAnuM ubhaya dhamavacchedakapaNuM yathAzrutanA abhiprAyathI che. vaLI jijJAsAmAM bhaMganirUpita viSayatAnA anavaracchedakapaNAnA abhiprAyathI "sva-pararUpa Adi che. bAkInuM badhuM pUrvanI mAphaka jANavuM. caturthabhaGgavAkyArthamAha - syAdavaktavya eva ghaTa iti caturthaM vAkyaM yugapatsvapararUpAdInAmapekSaNe vastu na kenApi zabdena vAcyamiti bodhayati, tathA ca tAdRzo ghaTaH sattvAdirUpeNa vaktavya eva san yugapatpradhAnabhUtasattvAsattvobhayarUpeNa pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogyavaktavyatvAniti bodhaH // 26 // syAditi / niravayavadravyaviSayakamidam / prAdhAnyato guNabhAvato vA sattvAsattvadharmayoryugapatpratipAdane kasyApi vacasaH sAmarthyAbhAvena ghaTAdikaM vastu tAbhyAmavaktavyaM bhavatItyAzayenAha yugapaditi / ekadaikapadAdubhayabodho jAyatAmitIcchAviSayatvenetyarthaH / svapararUpAdInAmityanena svarUpAdyavacchinnasattvapararUpAdyavacchinAsattve vivakSite, samuditanyAyena svarUpapararUpAdInAM sattvAsattvaniSThaviSayatAvacchedakatayA vivakSaNa iti vA'pekSaNa iti padAntasyArthaH, AdinA dravyakSetrakAlAnAM grahaNam / na kenApi zabdena vAcyamiti, kasyApi padasya samastapadasya vAkyasya vA tathAvidhavAcyavAcakabhAvAviSayIbhUtatvAditi bhAvaH, ekaM hi padamekayA zaktyA'rthamekameva bodhayati zabdazaktisvAbhAvyAt saditi padasyAsadaviSayatvAdasaditi padasya sadaviSayatvAt, anyathA tadanyataraprayogasaMzayaprasaGgAt, nAnArthaviSayasyApi gavAdipadasya vastuto'nekatvAt sAdRzyopacArAdeva hi tasyaikatvena vyavahAraH, itarathA sarvasyaikazabdavAcyatvaM syAt, pratyekamapyanekazabdaprayogavaiphalyamapi prasajyeta, tathA ca yathA zabdabhedenArthabhedo dhruvastathA'rthazabdabhedAdapibhedassiddha eva, anyathA vAcyavAcakaniyamavyavahAro vilIyeta, evaM vAkyamapyekaM na yugapadanekArthaviSayaM veditavyam / nanu zAbdabodhasya saGketAdhInatvena kasyacicchabdasya sadasattvayossaMketakaraNena vyAkaraNe saditi saMjJAzabdena saMketavalAt zatRzAnacorbodhAdiva saha sadasattvayoH kathaM tato na bodho bhavediti cenna tatrApi pratyayadvayasya krameNaivotpattervAcyavAcakabhedena vAcakatArUpazakterapi bhedAdanekArthazabdasthala iva bodhyabhede zabdabhedekalpanAt, upacAreNa caikatvAbhimAnAt / senAdizabdAnAmapi
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare karituragapadAtipratyAsattivizeSarUpaikArthasyaiva bodhakatvaM, evameva vanayUthapaGktimAlAdizabdA api / na ca vRkSAviti padaM vRkSadvayasya vRkSA iti padaJca bahUnAM vRkSANAM kathaM bodhakamiti vAcyaM rdvandvApavAdaikazeSasamAsAbhyupagantRmatena dvAbhyAM vRkSapadAbhyAM vRkSadvayasya bahubhizca bahUnAM vRkSANAM bodhAt na tu sakRdekena, ziSTaluptazabdayossArUpyAdvAcyasAdRzyAccaikatvopacAreNaikazabdaprayogopapatteH / tatraikazeSasamAsAnabhyupagantRmatena tu dvibahuvacanAnto vRkSazabdassvabhAvata eva svAbhidheyamarthaM dvitvabahutvaviziSTamAcaSTe tathAsAmarthyAt, anyathA zabdavyavahArAnupapatteH, anekanayamaye'smanmate tu vRkSau vRkSA ityataH pratyayavatyA prakRtyA vRkSatvatadAzrayaliGgasaMkhyAdiviSayakakramikopasthitipariNata eva liGgasaMkhyAdiprakArako vRkSavizeSyakazzAbdabodho jAyate tatra vizeSyatayA vRkSasya prAdhAnyaM dvitvabahutvasaMkhyAdInAntu vizeSaNatayA gauNatvamiti prAdhAnyenaikArthavAcakatvamevaikapadasyAbhimatam / na ca puSpadantAdipadavadatrApi kenacitpadena sadasatorapi prAdhAnyenopasthitiH syAditivAcyam, "ekayoktyA puSpadantau divAkaranizAkarA" viti kozasvarasAdekoccAraNAntarbhAveNa gRhItanAnAzaktikapuSpadantAdipade vyutpattivaicitryAt, atra puSpadantapadaM candre sUrye ca zaktamityAkArazaktigrahaH tatkAryatAvacchedakaJca candratvaprakArakatve sati sUryatvaprakArakasmRtijananadvArA tAdRzazAbdatvam, candratvasUryatvobhayasmin vyAsajyavRttirUpamekaM zakyatAvacchedakatvaM, ekatra cAnyatAgrahe na zaktyA bodho'pi tu lakSaNayeti naiyAyikAH / tathAvidhasyAtra sahArpitasattvAsattvobhayAzrayabodhakasya kasyApi padasyAbhAvAdavaktavyatvameva sAdhu, tathA jijJAsAyA bAdhitatvajJAne ca tathA jJAnasya viparItavyutpattyA jAyamAnasyApyaniSTatvapratisandhAnAnna tadarthaM kazcitprAmANikaH padaprayoga iti tadA'vaktavyatvena jJAnasyaiveSTatvAt, ata evaikakSaNe bodhadvayaM jAyatAmityAdisthale'pyavakta vyatvAbhidhAnasAmrAjyaM, bAdhitecchAviSayatvAvacchedenAvaktavyatvavyavasthApanAditi / 294 sattvAdirUpeNeti, AdinA'sattvasya grahaH, avaktavya eva ghaTa ityuktau ghaTasya sarvathA'vAcyatvaM prApnoti tathA cAstitvAdimukhenApi ghaTasyAbhidhAnaM na syAdevaJca prathamadvitIyAdibhaGgabhaGgaprasaGga iti syAtpadaprayogaH kriyate, tena ca sattvAdyekaikadharmamukhena 1. dvandvasya pravRttistvekapadapratipAdyatvasAmAnAdhikaraNyenAparapadapratipAdyatvAvacchinnabhede, ekapadajanyapratipattiviSayitAtvasAmAnAdhikaraNyenAparapadajanyapratipattiviSayitAtvAvacchinnabhede vA bhavati, ghaTAvityAdAvekapadapratipAdye'parapadapratipadyapAdyatvAvacchinnabhedAdvizeSyatAbhedena viSayitAbhedAdvA tadupapattiH // 2. sakRduccarita - zabdassakRdeva pradhAnatayA'rthaM bodhayatItyeva niyamAt /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 26, SaSTha kiraNe 295 vAcyameva sarvaM vastu, yugapatpradhAnabhUtasattvAsattvobhayadharmAvacchinnatvenAvAcyatvamityAzayena sattvAdirUpeNa vaktavya eva sannityuktam // have cothA vAkyano artha kare che. cothA bhaMgano vAkyartha bhAvArtha - "syAd avaktavya eva ghaTaH AvuM cothuM vAkya, ekIsAthe sva-pararUpa AdinI apekSAmAM, vastu, koI paNa zabdathI vAcya nathI, evo bodha kare che. tathAca tAdaza ghaTa, sattvAdi rUpathI vaktavya ja hoto, ekIsAthe pradhAnabhUta sattva-asattva ubhaya rUpathI pratiyogino asamAnAdhikaraNa, ghaTatasamAnAdhikaraNa abhAvanA apratiyogi avaktavyatvavALo che, evo zAbdabodha che." vivecana - A cotho bhaMga niraMzadravyanA viSayavALo che. pradhAnatAthI ke guNabhAvathI sattva-asattva dharmanA ekIsAthenA pratipAdanamAM koI paNa vacananI zaktino abhAva hovAthI ghaTa vagere vastu te sattvaasattvathI avaktavya thAya che. evA AzayathI kahe che ke-"yugapadIti. yugapatuM eTale eka kALamAM eka padathI ubhayano bodha thAo ! AvI icchAnA viSayarUpe, evo artha che. 0 "svapararUpAdInAM A padathI svarUpa AdithI avacchinna sattva ane pararUpa AdithI avacchinna asattva vivakSita che. samuditanyAyathI svarUpa-pararUpa AdinI sattva-asattvaniSTha viSayatAnA avacchedakapaNAe vivakSAmAM ke apekSAmAM, evo artha che. ahIM AdipadathI dravya-kSetra-kALonuM grahaNa che. 0 "na ke nApi zabdana vAcyam' koI paNa pada, samAsavALuM pada ke vAkya tathAvidha vAcyavAcakanA bhAvathI aviSaya che. iti. 0 kharekhara, eka pada, eka zaktithI eka ja arthane jaNAve che, kema ke-zabdanI zaktino svabhAva che. sa evA padamAM asahno viSaya nathI. "asa' evA padamAM sano viSaya nathI. anyathA, eka pada, eka zaktithI eka ja arthanuM bodhaka che. ema jo na mAnavAmAM Ave, to te sad ke asata bemAMthI koI eka prayoganA saMzayano prasaMga Avaze ! 0 aneka arthanA viSayavALuM paNa go Adi pada vastutaH aneka che. kharekhara, sAdRzyanA upacArathI ja te go Adi padano ekapaNAe vyavahAra che. anyathA, ema jo na mAnavAmAM Ave, to sarva, eka zabdathI vAcya banI jAya ! pratyeka arthane mATe paNa prayukta aneka zabdanA prayoganI niSphaLatAno prasaMga Avaze ! tathAca jema zabdanA bhedathI arthano bheda dhruva che, tema arthanA bhedathI paNa zabdabheda siddha ja che. anyathA, ema jo na mAno, to vAcyavAcakanA niyamano vyavahAra vilIna thaI jAya ! A pramANe eka paNa vAkya ekIsAthe aneka arthanA viSayavALuM nathI ema jANo! zaMkA - zAbdabodha saMketane AdhIna hovAthI, koI eka zabdamAM sad asattvano saMketa karavAthI, jema vyAkaraNamAM "zatRzAnacau sat' evA saMjJAzabdathI saMketanA baLathI arthAt zatRzAna cU pratyayomAM saMketita
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 tattvanyAyavibhAkare sata' padathI zatRzAna cunI pratIti thAya che, tema vidhiniSedha ubhaya saMketita eka padathI te vidhiniSedhanI pratIti kema na thAya? samAdhAna - tyAM saMketitapadamAM beno bodha kramathI utpanna thAya che, kema ke-vAcyavAcakanA bhedathI vAcakatArUpa zaktino paNa bheda che. jo ke taubhaya saMketita "satupada che, to paNa te padathI te banneno bodha kramathI ja che paraMtu ekasAthe nathI.) tevI rIte vidhiniSedha ubhayamAM saMketita ekapadavizeSathI paNa kramika tad ubhayano bodha ja thAya. evI ja rIte vidhiniSedha anyataratva rUpathI tad ubhaya saMketitapadathI ekIsAthe tadubhayano bodha nathI, kema ke-pratyeka asAdhAraNa astitva-nAstitva Adi rUpathI yugapata pradhAnatAthI vidhiniSedha vivalita che. (ahIM samAsanuM vacana pradhAnatAthI yugapat tadubhayanuM pratipAdaka saMbhavatuM nathI. samAsomAM bahudvItimAM anya padArthanI pradhAnatA che. ahIM to ubhayanI pradhAnatA vivakSA che. avyavIbhAva to AvA arthamAM pravartato nathI. kaMTha to dravyavRtti hoI ahIM upayogI nathI. kadAca guNavRtti paNa dravyAzrita guNapratipAdaka hoI pradhAnatAthI guNapratipAdanamAM nipuNa nathI. uttara padArthapradhAna tapuruSano paNa ahIM avakAza nathI. saMkhyAvAcI pUrvapadavALA hiMgu to A arthaviSaya ja nathI. karmadhAraya paNa guNAdhAra vyaviSayavALo ahIM AkramaNa karI zakato nathI. bIjo samAsa to nathI ja. vRttithI amizrita arthavALA koI paNa vAkyanuM tathAbhUta be dharmanuM pratipAdakapaNuM nathI.) aneka arthavALA zabdanA sthaLanI mAphaka vAcyanA bhedamAM zabdabhedanI mAnyatA che. vaLI upacArathI ekatAnuM abhimAna che. 0 senA vagere zabdo paNa hAthI-ghoDA-pAyadaLanI pratyAsattivizeSarUpa eka arthanA bodhaka che. A pramANe ja yUtha-paMkti-mAlA Adi zabdo paNa samajavA. zaMkA - 'vRkSau A pada be vRkSanuM ane "vRkSA' A pada ghaNA vRkSonuM bodhaka kevI rIte? samAdhAna - kaMThasamAsanA apavAdabhUta eka zeSasamAsanA svIkAra karanAranA matathI "vRkSazva vRkSazca vRkSau' AvA be vRkSapadathI be vRkSano ane vRkSazva vRkSazva vRkSazna vRkSAH AvA ghaNA vRkSapadathI ghaNA vRkSono bodha thAya che, paraMtu ekavAra eka padathI nahi. ('kuritaH candraH sarveva pradhAnatayA gaI nodhati' AvA niyamathI eka vAra bolAyelo zabda ekavAra pradhAnatAthI eka arthane jaNAve che.) avaziSTa lupta zabdonuM sadezapaNuM hovAthI ane arthanuM sadazapaNuM hovAthI, ekatvanA upacArathI eka zabdanA prayoganI upapatti che. ahIM eka zeSasamAsane nahIM svIkAranAranA mate to, dvivacana-bahuvacana aMtavALo vRkSa zabda, svabhAvathI ja potAnA vAcya arthane eTale ke-ddhitvaviziSTa-bahatvaviziSTa arthane kahe che. kema ketathAsAmarthya che. anyathA, jo tathAsAmarthya na mAnavAmAM Ave, to zabdanA vyavahAranI upapattino abhAva che. 0 aneka nayamaya, amArA jainamatamAM to "vRkSau be "vRkSo-"vRkSA' ghaNA vRkSo AvA vibhakti aMtavALA padathI, pratyayavALI prakRtithI vRkSatva-vRkSatvAzraya-liMgasaMkhyA Adi viSayavALI kramika
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 26, SaSTha kiraNe 297 upasthitimAM pariNata ja liMgasaMkhyA Adi prakAravALo, vRkSavizeSyavALo zAbdabodha thAya che. ahIM vizeSyapaNAe vRkSanuM pradhAnapaNuM che. dvita-bahutva-saMkhyA AdinuM vizeSaNa hovAthI gauhatva che, mATe pradhAnatAe eka padanuM eka arthavAcakapaNuM abhimata che. zaMkA - puSpadaMta Adi padanI mAphaka ahIM paNa koI eka padathI sad-asatanI paNa pradhAnatayA upasthiti thaze ja ne? | samAdhAna - eka vAra bolAyelo zabda pradhAnatayA eka artha jaNAve che. evo niyama hoI "eka uktithI puSpadaMta sUrya-caMdrane kahe che. AvA zabdakozanA svarasathI eka uccAraNamAM aMtarbhAva karI, grahaNa karela nAnA zaktivALA puSpadaMta Adi padamAM vyutpattinuM vaicitrya che. ahIM "puSpadaMtapada caMdra ane sUryamAM zaktivALuM che. AvA AkAravALo zaktigraha che. ane te zaktigrahano kAryatAvacchedaka caMdraprakArakapaNuM hoya chata, sUrya-prakAraka smRtijanana dvArA tAdaza zabdabodhatva che. caMdratva-sUryatvarUpa ubhayamAM vyAsajyavRttirUpa eka (sUryatva-caMdravarUpa ubhaya) zakyatAvaracchedaka che. temAM zakyatAvacchedapaNuM che. 0ekamAM anyatAnA jJAnamAM zaktithI bodha nathI paraMtu lakSaNathI che. (zakya saMbaMdha lakSaNA kahevAya che. te jahandu-ajaha-jahaajahanA bhedathI traNa prakAranI che. "gaMgAmAM ghoSa che. ahIM gaMgApada zakya pravAhasaMbaMdha tIramAM che. lakSaNAnuM bIja tAtparyanI anupapatti che. ethI ja pravAhamAM ghoSatAtparyanI anupapatti che. ethI ja pravAhamAM ghoSatAtparyanI anupapattithI tIramAM lakSaNo siddha thaze. lakSyAvacchedakarUpatI lakSyazakya ubhayanA bodhamAM prayojikAlakSaNA, e "ajamalakSaNA." jema kekAgaDAothI dahIMnI rakSA karo." ahIM kAkapadanI dadhiupaghAtakamAM lakSaNA lakSyatAvacchedaka dadhiupaghAtakapaNuM che. te rUpe dadhiupaghAtaka, kAka-biDAla-kuphakaTa-kutarA Adi sarva zakya lakSyono saMgraha che. jahAjahalakSaNA, 'te A ghoDo che' ityAdimAM varte che. tethI bodha thAya che, ema taiyAyikonuM kathana che. 0 ahIM tathAvidha saha arpita sattva-asatva ubhaya Azrayabodhaka koI paNa padano abhAva hovAthI, tathAvidha sahArpita sattAsattva ubhayanuM avaktavyapaNuM suMdara che. 0 ekIsAthe eka padathI sattAsattvano bodha thAo ! AvI jijJAsA bAdhita che. Ama jijJAsAmAM, bAdhitapaNAnA jJAnamAM ane viparIta vyutpattithI pedA thatA tathAjJAnamAM paNa aniSTapaNAnuM anusaMdhAna hovAthI, tenA mATe koI prAmANika padaprayoga nathI. jo A pramANe che, to avaktavyapaNAe jJAnanuM iSTapaNuM che. ethI ja eka kSaNamAM be jJAna thAo ! ItyAdi sthaLamAM paNa avaktavyatvanA kathananuM sAmrAjaya che, kema ke-bAdhita icchAnA viSayatvanI apekSAe avaktavyapaNAnuM vyavasthApana che. 0 'sattvAdirUpeNa ahIM AdipadathI asattvanuM grahaNa che. avaktavya eva ghaTaH' AvA ekalA kathanamAM ghaTanuM sarvathA avAcyapaNuM prApta thAya che. tathAca astitva Adi mukhathI paNa ghaTanuM kathana na thAya! ane A pramANe prathama-dvitIya Adi bhaMganA vinAzano prasaMga AvI jAya che, mATe "syApadano prayoga karAya che. tethI ja sattva Adi eka eka dharmadvArA vAgye ja
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 tattvanyAyavibhAkare sarva vastu, ekIsAthe pradhAnabhUta sattva-asattva ubhaya dharmathI avacchinnapaNAe avAcya che. AvA AzayathI kahe che ke- "sattva Adi rUpathI vaktavya ja ho to' ityAdi. atha paJcamabhaGgavAkyArthamAha - syAdasti cAvaktavyazca ghaTa iti paJcamavAkyena svadravyAdyapekSayA'stitvaviziSTo yugapatsvaparadravyAdyapekSayA'vaktavyatvaviziSTo ghaTo bodhyate, tathA cAbhedaprAdhAnyenAbhedopacAreNa vA sAmAnyato'nantadharmAtmako ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisvadravyAdyavacchinnAstitvaviziSTayugapatsvaparadravyAdyavacchinnasattvAsattvobhayaviSayakAvaktavyatvavAniti bodhaH // 27 // syAdasti ceti, vidhyAtmanA mukhyaviSayatAvacchinA yobhayAtmanA yugapadavaktavyatvamukhyaviSayatA tadvato bodho'sya bhaGgasya phalamityAzayenAha-svadravyAdyapekSayeti, matAntareNa tu eko dezo ghaTasya dharmiNo'stitve AdiSTo'parazca dezo'stitvanAstitvaprakArAbhyAmekadaiva vivakSitaH, tadA sa ghaTo'sti cAvaktavyazca bhavati, uktobhayadharmAkrAntadezadvAreNa dharmiNo vivakSitatvAt / ata eva prathamacaturthabhaGgasaMyogenAnyathAsiddhivyudAsaH, tatra hi kevalaM dharmavivakSA, sA ca dezAvizeSitadravya eva sambhavati, atra tu dezadvArA dravya ubhayadharmavivakSA, evamagre'pi bhAvyam / phalitArthamAha tathA ceti, spaSTamanyat // pAMcamA bhaMgano vAkyartha bhAvArtha - "sAduM asti ca avaktavya% ghaTaH" A paMcamavAkyathI svadravya AdinI apekSAe astitvaviziSTa, ekIsAthe sva-padravya AdinI apekSAe avaktavyatvathI viziSTa ghaTa jaNAvAya che. tathAca abhedanI pradhAnatAthI ke abheda upacArathI sAmAnyathI anaMtadharmAtmaka ghaTa, pratiyogIno asamAnAdhikaraNa, ghaTatva samAnAdhikaraNa je atyaMta abhAva(udAsIna abhAva)nA apratiyogI svadravya AdithI avacchinna astitvaviziSTa, ekIsAthe sva-paradravyAdithI avacchinna sattva-asattva ubhaya viSayavALA avaktavyatvavALo che, evo bodha che." vivecana vidhirUpe mukhyaviSayatAthI avacchinna, je ubhayarUpe ekIsAthe avaktavyatva mukhyaviSayatA, te viSayatAvAn ghaTano bodha, A bhaMganuM phaLa che. evA AzayathI kahe che ke-"svadravyAdi apekSayA" ityAdi. 1. anekadravyaparyAyAtmakatjghaTasya sataH kaJcid dravyArthavizeSamAzrityAstIti ghaTasya vyapadezaH, tasyaivAnyaghaTadravyasAmAnyaM tadvizeSaM dvayaM vAGgIkRtya yugapadvivakSAyAmavaktavyatA, ghaTatvena ghaTavizeSaNa kathaJcidvartamAno ghaTaH ghaTatvAghaTatvAdinA tadekavizeSAparavizeSAdinA vA yugapadvivakSAyAM syAdasti cAvaktavyazca ghaTa iti paJcamavAkyabodhaH //
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo mA / sUtra - ra7-28, parivArane 299 0matAntarathI ekadeza ghaTarUpa dharmIno astitvamAM vivakSita che ane bIjo deza astitva-nAstitvarUpa be prakArathI eka kALamAM ja vivakSita che. tyAre te ghaTa 'ati ca avaktavyazca thAya che. kathita ubhaya dharmathI sahita dezadvArA dharmInI vivekSA che. [aneka dravya, paryAyAtmaka hovAthI vidyamAna ghaTanA koI eka dravyArthavizeSane Azri"asti' A pramANe ghaTano vyapadeza che, tenuM ja anya ghaTa dravya sAmAnya, tenA vizeSane athavA baMneno svIkAra karI ekasAthenI vivakSAmAM avaktavyatA, ghaTatvathI ghaTavizeSathI kathaMcit vartamAna ghaTa, ghaTatva-aghaTatva AdithI athavA tenA ekavizeSa-aparavizeSa AdithI ekIsAthenI vivakSAmAM "syAd asti ca avaktavyazca ghaTaH" AvA paMcamavAkyano bodha che.] ethI ja prathama-caturtha bhaMganA saMyogathI anyathA siddhinuM khaMDana che. kharekhara, tyAM kevaLa dharmavivA che. vaLI te dharmavivaphA dezathI avizeSita dravyamAM ja saMbhave che. ahIM to dezadvArA dravyamAM ubhayadharmanI - vivekSA che. A pramANe AgaLa upara paNa samajavuM. phalita arthane kahe che ke- tathAceti bIjuM spaSTa che. SaSThabhaGgavAkyArthamAha - syAnAsti cAvaktavyazceti SaSThaM vAkyaM paradravyAdyapekSayA nAstitvaviziSTaM yugapatprAdhAnyena svaparadravyAdyapekSayA'vaktavyatvaviziSTaM ghaTaM pratipAdayati / tathA ca tAdRzo ghaTaH prtiyogysmaanaadhikrnnghtttvsmaanaadhikrnnaatyntaabhaavaaprtiyogiprdrvyaadyvcchinnaanaastitvvishissttyugptsvprdrvyaadyvcchinnsttvaasttvvissykaavktvytvvaaniti vothaH A 28 syAnnAsti ceti, niSedhAtmanA mukhyaviSayatAvacchinnA yobhayAtmanA yugapadavaktavyatvaviSayatA tadvato bodho'smAdbhavatItyAzayenAha-paradravyAdyapekSayeti / matAntareNa tu ghaTasyaiko dezo nAstitve niyato'parazca sattvAsattvAbhyAM yugapadAdiSTassa ghaTastathAvidhavikalpavazAt nAsti cAvaktavyazca bhavati, tAtparyArthamAha tathA ceti, ziSTaM spaSTam // - chaThThA bhaMgano vAkyartha bhAvArtha - "syAnAsti ca avaktavyaOM' AvuM chaThThuM vAkya, paradravyAdinI apekSAe nAstitvaviziSTa, ekasAthe pradhAnatAthI sva-paradravya AdinI avaktavyatvaviziSTa ghaTane kahe che. tathAca tAdaza ghaTa, pratiyogIno asamAnAdhikaraNa ghaTatva samAnAdhikaraNa je atyaMta abhAva(udAsIna abhAva)nA apratiyogI paradravya AdithI avacchinna nAstitvaviziSTa, ekIsAthe sva-paradravyAdithI avacchinna sattva-asattvaviSayaka avaktavyatvavALo che, evo bodha che.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 tattvanyAyavibhAkare vivecana - niSedharUpe mukhyaviSayatAthI svacchinna, je ubhayarUpe ekIsAthe avaktavyatvanI viSayatA, te viSayatAvALAno bodha A vAkyathI thAya che. matAntarathI to ghaTano ekadeza nAstitvamAM niyata che ane bIjo ekIsAthe satva-asatvathI vivalita te ghaTa, tathAvidha vikalpanA vaze 'nAsti ca avaktavyazca thAya cha. tAtparyana cha -'tathAya' li, 4sly spaSTa che. atha saptamabhaGgavAkyArthamAha - syAdasti nAsti cAvaktavyazca ghaTa iti saptamaM vAkyantu kramArpitasvaparadravyAdIn sahArpitasvaparadravyAdInAzrityAstitvanAstitvaviziSTAvaktavyatvavadghaTamAha / tathA ca tAdRzo ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNyaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogikramArpitasvaparadravyAdyavacchinnAstitvobhayaviziSTasahArpitasvaparadravyAdyavacchinnAstitvanAstitvobhayadharmaviSayakAvaktavyatvavAn ghaTa iti bodhaH // 29 // syAditi, kramAdubhayamukhyaviSayatAdvayAvacchinnAvaktavyatvamukhaviSayAtAko bodho'sya phalamityAzayenAha-kramArpiteti, matAntareNa tu yasyaiko dezo'stitve'paro nAstitve'nyazcobhayathA niyatastAdRzo ghaTo vikalpavazAdastinAstyavaktavyazca bhavatIti / bhAvArthamAha tathA ceti spaSTam / vAkyeSveSu saptasu nayavibhAgastu sAmAnyagrAhiNi saGgrahe prathamo bhaGgaH, vizeSagrAhiNi vyavahAre dvitIyaH saGgrahavyavahArayostRtIyaH, sUkSmavartamAnakSaNagrAhiNi RjusUtre caturthaH ekadobhayArpaNAyA vartamAnakSaNaniyatatvAt, paJcamassagraharjusUtrayoH, SaSTho vyavahArarjusUtrayoH, saptamastu saGgrahavyavahArarjusUtreSviti / ete trayo nayA vakrabhiprAyarUpatvAdarthanayAH, prarthamadvitIyAveva bhaGgau zabdAdiSu triSu nayeSvapIti kecit // sAtamA bhaMgano vAkyartha bhAvArtha - "syAd asti nAsti ca avaktavyazca paTaH' mA sAta pAya to mathI marpita svpadravyAdinI, saha arpita sva-paradravyAdinI apekSA karIne astitva-nAstitvaviziSTa avaktavyatvavALA 1. ayambhAvaH arthapradhAno vakrabhiprAyo'rthanayaH saGgrahAdiH vyaJjanasya parArthatvAttacchvaNasambhUtaH zabdAdizrotrabhiprAyastu zabdaprabhavamarthamupasarjanatayA vyavasthApayati, atassa zabdanayazzabdasamabhirUDhevambhUtabhedabhinnaH / tatra vacanamArgazca savikalpanirvikalpakabhedena dvividhaH, savikalpaM sAmAnyaM nirvikalpaH paryAyaH, tatpratipAdakatvAdvacanamapi tathA saMjJAkriyAbhedenAbhinnArthapratipAdakAvapi zabdasamabhirUDhau bhedajijJAsArUpavikalpasAhityAttadabhiprAyeNa savikalpako vacanamArgaH prathamabhaGgakarUpaH, evambhUtastu kriyAbhedAdbhinamevArtha tatkSaNe pratipAdayatIti taduttaraM bhedajijJAsArUpavikalpavirahAnirvikalpo dvitIyabhaGgarUpo vacanamArgaH / avaktavyatvabhaDastu vyaJjananaye na sambhavatyeva vyaJjananayasya zrotrabhiprAyatvena tatra zabdAbhAvAt tathA caitantraye prathamadvitIyAveva bhAviti //
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 29-30, SaSTha kiraNe 301 ghaTane kahe che. tathAca tAdaza ghaTa, pratiyogino asamAnAdhikaraNa, ghaTatvano samAnAdhikaraNa, je atyaMta abhAva(udAsIna abhAva)nA apratiyogi kramArpita svapadravyAdithI avacchinna astitva-nAstitva ubhayaviziSTa, saha arpita sva-paradravyAdithI avacchinna astitva-nAstitva ubhaya dharma viSayavALA avaktavyatvavALo ghaTa che, evo bodha thAya che." vivecana - kramathI ubhaya mukhya viSaya dvayatAthI avacchinna-avaktavyatva mukhya viSayatAvALo bodha, A bhaMganuM phaLa che. AvA AzayathI kahe che ke-"kramathI arpita' ityAdi. matAntarathI to jeno eka deza astitvamAM, bIjo nAstitvamAM ane trIjo ubhaya prakAre niyata che. tAdeza ghaTa vikalpanA thaze 'ti nApti avavyaa' thAya che. 0 A sAta vAkyomAM navibhAga to sAmAnyagrAhaka saMgrahanayanI apekSAe prathama bhaMga che. vizeSagrAhaka vyavahAranayanI apekSAe bIjo bhaMga che. saMgraha-vyavahArarUpa baMne nayonI apekSAe trIjo bhaMga che. sUkSma vartamAna kSaNagrAhaka RjusUtranayanI apekSAe cotho bhaMga che, kema ke-eka samayamAM ubhayanI vivaphA vartamAna kSaNaniyata che. saMgraha-RjusUtranI apekSAe pAMcamo bhaMga che. vyavahAra-RjusUtranI apekSAe chaThTho bhaMga che. saMgraha-vyavahAra-RjusUtra, ema traNanI apekSAe sAtamo bhaMga che. A traNa navo vaktAnA abhiprAyarUpa hoI arthanayo che. 0 prathama-dvitIyarUpa be bhaMgI zabda Adi traNa nayomAM che, ema paNa keTalAka kahe che. nanu pUrvAditeSu bhaGgeSu sattvAdyavacchedakatayA svadravyakSetrakAlabhAvA uktAH teSAM svatvaparatvavivekAya prathamaM bhAvapadavAcyaM svarUpaM darzayatyasAdhAraNatvAdAdau - atra sarvatra ghaTasya svarUpamayaM ghaTa iti jJAnIyaprakAratAzrayAnyUnAnatiprasaktaM ghaTatvameva, tAdRzaprakAratvAnAzrayaM vizeSyAvRtti ca ghaMTatvAdikaM pararUpaM, natu tadbhinnatvamAtraM, dravyatvAdInAM pararUpatvApatteH / ghaTAdInAJca pararUpAdinApi sattve padArthatvavyAghAtaprasaGgaH, svapararUpagrahaNavyavacchedAbhyAM hi padArthatvaM vyavasthApyam // 30 // atra sarvatreti / pUrvoditeSu saptasu bhaGgeSvityarthaH, ayaM ghaTa iti jJAnIyaprakArateti, tAdRzajJAnanirUpitaprakAratAzrayatve sati anyUnAnatiprasaktatvaM ghaTatvasyaiva ghaTamAtravRttitve sati ghaTetarAvRttitvAt, tasmAtsadRzapariNAmalakSaNo ghaTatvarUpo dharmo ghaTasya svarUpamiti bhAvaH / pararUpamAha tAdRzeti, ayaM ghaTa iti jJAnanirUpitetyarthaH, tathA ca tAdRzaprakAratvAnAzrayatvaM
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 tattvanyAyavibhAkare paTatvAdAveva, te ca paTatvAdayaH vizeSye ghaTe na vartanta iti pararUpA bhavantIti bhAvaH / tAdRzaprakAratvAzrayabhinnatvamAnaM tu na pararUpatvaM tasya dravyatvAdAvapi sattvena pararUpatvApatterityAha na tu tadbhinnatvamAtramiti, hetumAha dravyatvAdInAmiti, nanu ghaTAdikamasti nAstIti vadatA'stitvaM nAstitvaJca vastudharmatayA'bhyupagataM bhavet tatkathamekameva ghaTAdikaM vastu saccAsaccasyAt sattvasyAsattvaparihAreNAsattvasya ca sattvaparihAreNa vyavasthitatvAt, anyathA tayoravizeSaH syAt, tathA ca ghaTAdikaM yadi sattarhi kathamasat, yadi cAsat kathaM sadekatra sadasattvayorvirodhAdityAzaMkAyAmAha ghaTAdinAJceti, niravacchinnasattvAsattvAsattvayoraprAmANikatvena svarUpAdighaTitamUrtereva sattvAdeH pratIteH ghaTAdikaM vastu svarUpeNAsti pararUpeNa nAstItyeva vastutattvaM, svarUpeNeva pararUpeNApi sattve ghaTo'pyaghaTa: syAt, aghaTasvarUpapaTAdivat, pararUpeNeva svarUpeNApyasattve ghaTAdikaM ghaTavastveva na syAt svasvabhAvAdinApyasattvAt kharaviSANavaditi itaretararUpApattyA padArthasvarUpahAniprasaGga iti bhAvaH, ghaTAdyAtmakatvaJca svasvabhAvAdirUpeNa grahaNAtparasvabhAvAdinA vyavacchedAcca sambhavati nAnyathetyAzayenAha svapareti, na caikatra vastuni sattvamasattvaJca parasparaviruddhadharmayossAmAnAdhikaraNyAyogAdyukti viruddhamiti vAcyam, svarUpapararUpAbhyAM vivakSitayostayozzItoSNasparzavadbhinnAdhikaraNatvApratItyA virodhAsiddheH, tAdRzayostayorekAdhikaraNatvadhIsadbhAvAt, na ca dRSTe'nupapannaM nAma, spaSTAspaSTaviSayatayA bhinnasvabhAvatvena siddhayoH pratyakSazAbdabodhayorekaviSayatvasya ekadravyAzrayatvasya ceva sattvAsattvayorekAzrayatvasyAviruddhatvAt / na ca svasvabhAvAdinA sattvameva parasvabhAvAdinA'sattvaM syAnna tato bhinnamiti vAcyam, tasyaikasvabhAvAtve'vastutvaprasaGgAt, yadi hi ghaTatvAdinA sattvameva paTatvAdyavacchinnAsattvaM syAt tadA paTatvAdinApi san syAt paTatvAdyavacchinAsattvasya ghaTatvAvacchinnasattvA-vyatiriktatvAt, tathA ghaTatvenApyasan syAt paTatvAdyavacchinnAsattvAbhinnatvAddhaTatvA-vacchinnasattvasya, tathA ca taditararUpApattyAdinA'padArthatvaprasaGgo durvAra eva syAt / nanu nirupAkhyaM kiJcit pararUpAdyasattvaM nAstyeva 1. na caikasminnapi dravye pratyakSaviSayatA bhinnakAle bhinnakAle ca zAbdIviSayeti yakAlabhedAnna tayovirodha iti vAcyamekakAlAvacchedena citrajJAne nIlataditaraviSayatvayovirodhenAbhAnApatteH, na ca tatra tathApratItirevAvirodhasAdhikA tayoriti vAcyaM prakRte'pi tulyatvAt / kiJca bhAvAbhAvayorvirodhasyApi tattatpratiyogighaTitatvena vizeSa eva vizrAntatayA jAtyantarabhUte vastuni tadekadezasattvAsattvayoravirodhakalpana eva lAghavamiti // 2. nirupAkhyaM-niHsvabhAvam pararUpAdyasattvaM-pararUpAdyavacchinaH sattvAbhAva: bauddhamatenAyaM pUrvapakSaH / viziSTamekasvabhAvaM-svetarasakalavyAvattirUpaM sdeksvbhaavm||
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 30, SaSTha kiraNe 303 yenAvyatiriktatvavikalpakalpanayA'vastutvApattissyAt, kintu svarUpAdisattvameva viziSTameka svabhAvaM pararUpAdyasattvamucyate, ato noktadoSa iti cenmaivam, svavAcaivAnekAntatvapratipAdanAt, viziSTaM svarUpAvacchinnasattvameva pararUpAdyavacchinnAsattvamucyate sadasadrUpatvaJca vastuno na pratipadyata iti citram, svapararUpAdyacchinnasattvAsattvobhayarUpatAmantarA vastuno viziSTatAyA asambhavAt / nanvevamapi sadasadrUpaM vastu na sambhavati, tathAhi asaditi prasajyapratiSedho vA syAtparyudAso vA, kizcAtaH, ubhayatra doSAt sanna bhavatItyasaditi prasajyapratiSedhe sannivRttirUpanirupAkhyasyAsattvena pramANAgocaratvAdvastudharmatvAnupapatteH, tattve'bhyupagamyamAne vA nirupAkhyadharmavatassopAkhyatvAsambhavena vastvapi nirupAkhyaM syAt, sato'nyadasaditi paryudAsAzrayaNe sadantaramasadbhavati, evamapi vastunassadAtmakatvena sato'nyatvAbhAvAnna sadasadAtmakaM, nahi sat sadantarAtmakamiti cena ubhayapakSAzrayaNe'pi vastunassadasadAtmakatvAt, sattvAnanuviddhasyAsattvasyAbhAvena sanna bhavatItyatrApi paradravyAdirUpeNa sata eva pratiSedhAt tasya ca tatrAsattvAttatsvarUpasya ca sattvAnuvedhAnna nirupAkhyameva tadasattvamiti na tatpakSopakSiptadoSaprasaktiH, paryudAsapakSadoSastu anabhyupagamAdeva nirastaH / tathA ca sadasadAtmakaM vastu, tatre na svarUpasattvAsampRktaM pararUpAsattvaM navA pararUpAsattvAsampRktaM svarUpasattvaM, na cAnayorekatvameva, avigAnena samyagubhayopalabdheH, na ca nAnAtvameva, tadvyavasthA'yogAt tathAnupalabdhezcetyanyo'nyAnuviddhaM bhedAbhedavRttitatsvabhAvaM viziSTamubhayameva tat anyathA vastUnAM vaiziSTyAnupapatteriti / nanu bhavatu sattvamasattvaJca vastudharmo vastusvarUpatvaM tayoH katham, tathAhi dharmadharmiNoH kintAvadbheda utAbheda AhosvidbhedAbhedo vA, nAdyaH, vastunassadarsadAtmakatvAsambhavAt na dvitIyaH ekadharmyabhinnatvAttayoraikyApattestatsvarUpavat, dharmiNo vA bhedassyAt sadasattvayorbhedAt nApi tRtIyaH, yenAkAreNa bhedastena bhedaikAntyAt yena cAkAreNAbhedastenAbhedaikAntyAt, tathApyekasyobhayarUpatvAsambhavAt, na ca yenaivAkAreNa bhedastenaivAbhedo yena cAbhedastena bheda iti vaktuM yujyate virodhAditi cenmaivam, prAthamikavikalpadvayoktadoSasyAnabhyupagamatiraskRtatvAt bhedAbhedapakSasyaivAbhyupagamAt / na cAtrApi doSa ukta eveti vAcyam, 1. paradravyAdirUpeNa sata: paTAdessvadravyAdirUpeNa sati ghaTe pratiSedhaH kriyate pararUpAdyavacchinnasattvasya ca ghaTe'bhAvAt tadapyasattvaM na nirupAkhyaM tatsvarUpasattvasyAnuvedhAt sattvAbhAvo hi ghaTAtmakaH tasmAttatsattvena so'nuviddha iti na nirupAkhya iti bhAvaH // 2. ghaTo hi svarUpeNAsti, pararUpAdyavacchinnapaTAdyAtmakastu na bhavati evaJca sattvaM tatpratiSedhazca ghaTasvarUpamatassattvamasattvAnuviddhamasattvaJca sattvAnuviddhamiti bhAvaH // 3. sattvAsattvayobhinnatvAditi bhAvaH / aikyApatteriti, tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvaniyamAditi //
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 tattvanyAyavibhAkare anyo'nyavyAptibhAvenAsya jAtyantarAtmakatvena kevalabhedAbhedapratyuktadoSasyAtrAnavatArAt / tasmAdyenAkAreNa bhedastena bheda eva, yena cAbhedastenAbheda evetyatyantaparityaktAnekAntavAdaviSayametat / abhedAnanuviddhasya kevalabhedasya bhedAvyApyasyAbhedasya cAprasiddhaH, na ca yenAkAreNa bhedastenaivAbhede ityAdyapi sAmpratam, sarvathaikanimittatve bhedAbhedadvayAnupapatteH, tarhi kathaM dharmadharmiNorbhedAbheda iti cetkathaJcidbhedaH kathaJcidabheda iti gRhANa, dharmANAM mitho bhedAtpratiniyatadhAzritatvAcca kathaJcidbhedaH, dharmANAM dharmiNA sarvathaikatve dharmatayApi bhedAsambhavAt, tathA dharmANAmevAbhyantarIkRtadharmisvarUpatvAt dharmiNo'pi cAbhyantarIkRtadharmasvarUpatvAtkathaJcidabhedaH, atyantabhede dharmarmikalpanA'sambhavAt, atiprasaGgAt, anuvRttavyAvRttasya ca vastuno'dhyakSasiddhatvena na bhedAbhedasyotprekSitatvamapi, anubhavo hi puro'vasthite ghaTAdau tadatadrUpa evopajAyate, anyathA vastvabhAvaprasaGgAditi / nanu jIvAdInAM dravyatvAvacchinnAnAM sattvAsattvAdisaptabhaGgIsAdhane kiM svadravyaM kiM vA paradravyaM, tadavacchinnabhedAprasiddhyA paratvasya tadabhAve ca svatvasya durvacatvAditi ceducyate zuddhaM dravyaM svaM sattvAvacchedakaM, azuddhaJca paramasadravyaM asattvAvacchedakaM, zuddhatvAzuddhatve ca bhedAbhedapradhAnavyavahAranizcayasAkSikAkhaNDopAdhirUpe, na ca zuddhadravyasya svaparadravyavyavasthA kathaM, tasya dravyakSetrakAlabhAvAtmakatvAditi vAcyam, sakaladravyakSetrakAlabhAvarUpaM vyApakaM svadravyaM vikaladravyAdikaM paradravyamityaGgIkArAdevamanyatrApi bhAvyaM // pUrve kahela bhaMgomAM sattva AdinA avacchedakapaNAe svadravya-kSetra-kALa-bhAvo kahela che. teonA svattva-paratvanA viveka mATe pahelAM bhAvapadathI vAcya svarUpane asAdhAraNa hovAthI AdimAM darzAve che. ghaTanuM svarUpa bhAvArtha - "mI saghaNe . ghaTanuM 135, 'mAgha2 che' mA prabhArI zAnani3pita bhAratAzraya, anyUna anadhika ghaTavarUpa ja che. tAdeza prakAratAno anAzraya, vizeSyamAM avRtti, paratva Adika pararUpa che; paraMtu tabhinnatva mAtra nahi, kema ke dravyatva AdimAM pararUpapaNAnI Apatti Ave che. vaLI ghaTa 1. svabhAvasya dharmatvena dharmadharmiNorekAntabhede dharmiNo nissvabhAvatvaM syAt tathA ca jJeyatvAdidharmAnanuvedhAddharmiNo'bhAvaprasaGgaH, tadabhAvAdeva ca dharmANAM nirAzrayatvAdAzrayaM vinA grahaNAsambhavAdabhAvaprasaGga ityatiprasaGgapadArthaH // 2. jJAnavedyA hi vastuvyavasthitiH nahi bhedAbhedAtmakatvaM saMvedyate, ubhayarUpasya saMvedanasyAbhAvAdityAzaMkAyAmAhAnubhavo hIti // 3. bhAva eva hi dravati droSyati adudruvaditi dravyaM, kSIyante kSeSyanti kSitAzcAsmin padArthA iti kSetraM, kalyante kalayiSyante kalitAzcAsmAditi kAlaH, bhavati bhaviSyatvabhUditi bhAvaH paryAya iti sattaiva dravyakSetrakAlabhAvAtmanA vizeSyate tasyA eva tathA vyavahAraviSayatvaghaTanAditi //
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 30, SaSTha kiraNe 305 AdimAM pararUpa AdinI apekSAe sattvanI mAnyatAmAM padArthapaNAnA vyAghAtano prasaMga Ave che. kharekhara, svarUpanA grahaNathI ane pararUpanA vyavacchedathI padArthapaNuM vyavasthApanayogya che." vivecana - pUrvakathita sAta bhaMgomAM, 'ayaM ghaTa phti jJAnIyavrara teti' tAdaza jJAnanirUpita-prakAratAno Azraya hoye chate, anyUna-anatiprasakta ghaTatva ja ghaTanuM svarUpa che, kema ke-ghaTatva ja ghaTa mAtramAM vartamAna hoye chate ghaTathI itaramAM avartamAna che. tethI sadeza pariNAma lakSaNavALo ghaTatvarUpa dharma ghaTanuM svarUpa che. pararUpane kahe che ke-'tAdaze' tti, jJAnanirUpita-prakAratAnuM anAzrayapaNuM paTatva AdimAM ja che ane te paTatva vagere vizeSyabhUta ghaTamAM nathI vartatA, mATe 52rUpa thAya che. 0 tAdaza prakAratAzraya bhinnatva mAtra pararUpapaNuM nathI, kema ke-tAdeza bhinnapaNuM dravyatva AdimAM vidyamAna hoI 52rUpapaNAnI Apatti Ave che. zaMkA - ghaTa vagere vastu che-nathI, ema vadanAre astitva ane nAstitva vastunA dharmarUpe mAnela che, to kevI rIte eka ja ghaTa Adi vastu sat ane asat thAya ? kema ke-sattvanI asattvanA parihArapUrvaka ane asattvanI sattvanA parihArapUrvakanI vyavasthA che. anyathA, jo AvI vyavasthA na mAnavAmAM Ave, to te banneno vizeSya uDI jAya che. tathAca jo ghaTa Adika sat che, to asat kevI rIte ? jo asat che, to sat kevI rIte ? kema ke-eka ThekANe sattva ane asattvano virodha che ne ? samAdhAna - niravacchinna (nirapekSa) sattva ane asattva apramANika che, kema ke-svarUpa Adi ghaTita AkAravALA ja sattva AdinI pratIti che. ghaTa Adika vastu svarUpathI che-pararUpathI nathI. AvuM ja vastunuM svarUpa che. jema svarUpathI che, tema pararUpathI paNa che. e mAnatAM ghaTa paNa aghaTa thaze ! jema ke-aghaTasvarUpa ghaTAdi pararUpathI nathI, tema svarUpathI paNa nathI. e mAnatAM ghaTa Adika ghaTa vastu ja nahIM thAya ! kema kesvabhAva AdinI apekSAe paNa asat mAnatAM gadheDAnA zIMgaDAnI jema asat thaze ! AvI rIte sat asat thaze ! asat sat thaze ! eTale paraspara rUpanI Apatti thavAthI padArthasvarUpanI hAnino prasaMga Avaze ja. zaMkA eka vastumAM sattva ane asattva yuktivirUddha che, jema ke-parasparavirodhI be dharmonuM sAmAnAdhikaraNya kevI rIte saMbhavI zake ? -- samAdhAna - svarUpa ane pararUpathI vivakSita sattva ane asattvamAM, zIta ane uSNasparzanI mAphaka bhinna adhikaraNatAnI apratIti hovAthI, virodhanI asiddha hoI sAmAnAdhikaraNya saMbhavI zake che, kema kesvarUpa-pararUpathI vivakSita te baMnemAM ekAdhikaraNatAnI buddhino sadbhAva che. pratyakSa pramANathI dRSTapadArtha anupapanna manAto nathI paraMtu yukti yukta manAya che. jema ke-spaSTa ane aspaSTa viSayapaNAe bhinna svabhAvarUpe siddha pratyakSajJAna ane zAbdabodhanI ekaviSayatA ekadravyatAdhikaraNatA che, tema sattva ane asattvanI ekaadhikaraNatA avirUddha che. [AvuM nahIM bolavuM ke-'eka paNa dravyamAM pratyakSaviSayatA bhinna kALamAM ane zAbdaviSayatA bhinna kALamAM che, kema ke-kALanA bhedathI te bannemAM virodha nathI.' jema ke-eka kALanI apekSAe nIla tathA
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare tenAthI bhinna sakala varNonI viSayatAmAM virodhathI bhAnanI prApti nathI. ema paNa nahIM kahevuM ke- 'tyAM tathA pratIti ja te nIlAditaraviSayatAmAM avirodhasAdhikA che. to pachI prakRtimAM paNa tulyatA ja che. vaLI bhAva ane abhAvanA virodha paNa te pratiyoginA ghaTitapaNAe karI vizeSamAM ja vizrAnta hoI, jAtyaMtarabhUta vastumAM te vastunA ekadeza (avayava) sattva ane asattvamAM avarodhanI kalpanAmAM laghutA che.] zaMkA - svasvabhAva AdithI sattva ja parasvabhAva AdithI asattva che. tenAthI bhinna nathI, ema mAnIe to zo vAMdho? samAdhAna - te banne ekasvabhAvavALA mAnavAmAM vastutvano abhAva thAya e ja moTo vAMdho che. kharekhara, jo ghaTava AdithI sattva ja, paTava AdithI avacchinna asattva che ema kaho-to paTa- AdithI ghaTa sat thaI jAya! kema ke-ghaTatvathI avacchinna sattvanI sAthe paTa AdithI avacchinna-asattva abhinna che. tevI ja rIte ghaTatvathI paNa "ghaDo asat' thaze ! kema ke-ghaTatvathI avacchinna sattva, paTava AdithI avacchinna asattvanI sAthe abhinna che. tathA tenAthI itara rUpanI Apatti AdithI apadArthapaNAno prasaMga durvAra ja thaze! zaMkA - nirUpAkhya nirUpA eTale svabhAva vagaranuM, pararUpAgha sattva eTale pararUpa AdithI avacchinna sattvano abhAva, A bauddhamatanI apekSAe pUrvapakSa, viziSTa ekasvabhAvavALuM eTale svathI itara sakalavyAvRttirUpa hotuM ekasvabhAvavALuM) kAMI pararUpa AdithI asattva nathI ja, jethI abhinnatva vikalpa kalpanAthI avastutvanI Apatti thaI zake ! paraMtu svarUpa AdithI sattva ja, viziSTa ekasvabhAvavALuM pararUpAdithI asattva kahevAya che, mATe ukta doSa kevI rIte ? samAdhAna - potAnA vacanathI ja anekAntapaNAnuM pratipAdana karo cho to ThIka che. tamo eka bAjuthI viziSTa svarUpa AdithI avacchinna sattvane ja pararUpa AdithI avacchinna asattva tarIke kaho cho ane bIjI bAjuthI vastunuM sad-asarUpapaNuM mAnatAM nathI e moTuM Azcarya che, kema ke-sva-pararUpa AdithI avacchinna sattva-asattvobhayarUpatA sivAya vastunI viziSTatAno asaMbhava che. zaMkA - A pramANe paNa sad-asarUpa vastu saMbhavatI nathI. te A pramANe-"asadu ahIM prasajyarUpa pratiSedha lo ke paryadAsarUpa pratiSedha lo, A banne pratiSedhanA svIkAramAM doSa che. prasa"pratiSedhasat nahIM te asatu, AvA prasapratiSedhamAM sanI nivRttirUpa nirUpAkhyanI avidyamAnatA che, kema kepramANanA aviSayabhUta hoI vastudharma tarIke yuktiyukta nathI. athavA satnA abhAvarUpa nirUpAkhyanI vidyamAnatAno jo svIkAra karavAmAM Ave, to nirUpAkhya dharmavALAmAM sopAkhya(svabhAvatva)paNAno sasaMbhava hoI, vastu paNa nirUpAkhya (niHsvabhAva) thaI jAya ! paryadAsarUpa namUnA svIkAramAM=sathI (sadaza) alaga te asat. A pramANe paryadAsanA pakSamAM sathI bIjuM athavA bIjuM sat (sasamAna) asat thAya che. A pramANe paNa vastunuM sad AtmakapaNuM hovAthI satathI anyatAno abhAva hovAthI sad, asad Atmaka vastu nathI, kema ke-sat sadanyAtmaka nathI ja ne ?
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 30, SaSTha kiraNe 307 samAdhAna - niSedhanA be pakSanI apekSAe paNa vastu, sad-asad Atmaka che, kema ke-sattvathI ananuviddha (ananuskRta) asattvano abhAva hoI, 'sat nahIM te asat' AvA prasajyapratiSedhamAM paNa paradravyAdirUpe satno ja niSedha che. vaLI teno (paradravya AdirUpe vidyamAna paTa Adino svadravyAdirUpe vidyamAna ghaTamAM pratiSedha karAya che. pararUpa AdithI avacchinna vidyamAnatAno ghaTamAM abhAva hovAthI te paNa asattva, nirUpAkhya-niHsvabhAva nathI, kema ke-tenA svarUpa sattvano anuvedhavyApti che. kharekhara, sattvAbhAva ghaTAtmaka che, tethI tenA sattvathI te anuviddha che, mATe nirUpAkhya ghaTa nathI.) paTa AdinuM te ghaTamAM asattva hoI, te paTa Adi svarUpamAM sattvano anuvedha hovAthI, te asattva nirUpAkhya nathI ja, mATe te pakSamAM pheMkela doSano prasaMga nathI. paryudAsapakSano doSa to asvIkArathI ja khaMDita thaI jAya che. tathAca sa-asad Atmaka vastu che. tyAM (kharekhara, ghaTa svarUpathI che. pararUpa AdithI avacchinna paTa Adi Atmaka to thato nathI. vaLI A pramANe sattva ane teno pratiSedha ghaTa svarUpa che. ethI sattva asattvathI anuviddha che ane asattvathI anuviddha che.) svarUpa sattvanI sAthe asaMbaddha pararUpathI asattva nathI, athavA 52rUpa asattvanI sAthe asaMbaddha svarUpathI sattva nathI. vaLI A bannenuM ekatva ja samajavAnuM nathI, kema kevirodha vagara sArI rIte ubhayanI upalabdhi (anubhava) che. vaLI nAnA(aneka)paNuM ja samajavAnuM nathI, kema ke-tathAprakAranI upalabdhi nahIM hovAthI tenI vyavasthAno abhAva che; mATe paraspara anuviddha, bhedaabhedavRtti te svabhAvavALuM te viziSTa ubhaya ja che. anyathA, jo ema na mAno, to vastugata viziSTatA upapanna thatI nathI. zaMkA - bhale ! sattva ane asattva vastu dharma ho ! paraMtu te sattva ane asattvamAM vastunuM svarUpapaNuM kevI rIte ? te A pramANe : (1) zuM dharma ane dharmIno bheda che ? athavA (2) abheda che ? ke (3) bhedAbheda che ? (1) pahelo pakSa nathI ghaTato, kema ke-sattva ane asattvamAM bheda hoI vastumAM sad-asad AtmakapaNAno asaMbhava che. (2) bIjo pakSa paNa saMbhavato nathI, kema ke-ekadharmInI sAthe abhinna hovAthI te sattva ane asattvamAM ekatAnI Apatti che, kema ke-'tadabhinnasya tadabhinnatva'nA niyamathI sattvathI abhinna dharmIthI asattva hoI sattva-asattva eka thaI jAya che. jema ke-te dharmInuM svarUpa. athavA dharmIno bheda thaI jAya ! kema ke-sattva ane asattvano bheda che. (3) trIjo pakSa paNa barobara nathI, kema ke-je AkArathI bheda che, te AkArathI sarvathA bheda che je AkArathI abheda che, te AkArathI sarvathA abheda che. te prakAre paNa ekamAM bhedAbhedarUpa ubhayarUpatAno asaMbhava che. vaLI je AkAravaDe ja bheda che, te AkAravaDe ja abheda che H je AkArathI abheda che, te AkArathI bheda che-ema kahevuM vyAjabI nathI, kema ke-virodha che ne ?
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 . tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - pahelAnA be pakSamAM kahelA doSo asvIkAra mAtrathI tiraskRta che, kema ke-bhedabhedapakSano ja mAtra svIkAra che. A viziSTa bhedabhedano paraspara vyAptibhAva hoI AnuM jAtyaMtara AtmakapaNuM che, mATe kevaLa bhedabhedapakSanA khaMDanamAM kahela doSano avatAre ahIM nathI. tethI je AkArathI bheda, te AkArathI bheda ja ane je AkArathI abheda, tethI abheda ja che. A viSaya anekAntavAdanA atyaMta parityAgano sUcaka che, kema ke-abhedanA anuvedha vagarano kevaLa bheda ane bhedathI avyAkha kevaLa abhedanI aprasiddhi che. vaLI "je AkArathI bheda, tethI abheda ItyAdi vacana vyAjabI nathI, kema ke sarvathA ekanimittajanyatvamAM be bhedabheda upapanna thaI zakatA nathI. zaMkA - to pachI dharma-dharmIno bhedabheda kevI rIte? samAdhAna - dharma-dharmIno bhedabheda eTale kathaMcit bheda, kathaMcit abheda. A pramANe grahaNa karo! (1) kathaMcita bheda=dharmono paraspara bheda hovAthI ane pratiniyata dharmIne Azrita hovAthI kathaMcita bheda che, kema ke-dharmonA dharmI sAthe sarvathA ekatvamAM dharmapaNAe paNa bhedano asaMbhava che. (2) kathaMcit abheda=dharmo ja atyaMtaramAM karela (gauNarUpe) dharmIsvarUpavALA hoI, dharmIo paNa atyaMtaramAM karela (gauNarUpe) dharmasvarUpavALA hoI kathaMcita abheda che, kema ke-atyaMta bhedamAM dharma-dharmInI kalpanAno asaMbhava che-atiprasaMga che. (svabhAva, dharma hovAthI dharmadharmInA ekAnta bhedamAM dharmI niHsvabhAva thaI jAya! tathAca zeyatva Adi dharmano anuveSa nahIM hovAthI dharmIno abhAvano prasaMga, te dharmInA abhAvathI ja dharmo nirAzraya hovAthI, Azraya vagara grahaNano asaMbhava hoI, abhAvano prasaMga, e atiprasaMgapadano artha che.). anuvRttivALI, vyAvRttivALI vastu pratyakSa siddha hoI bhedabheda kalpanArUpa nathI paNa kathaMcid bhedabhedarUpa satya che. jJAnathI vastu vyavasthA che. bhedAbhadAtmakapaNuM saMvedana viSaya thatuM nathI, kema keubhayarUpa saMvedanano abhAva che ne ? AvI AzaMkAmAM kahe che ke-anubhava to sAme rahela ghaTAdimAM tadda atarUpe ja pedA thAya che. anyathA, ta-atarUpa anubhavanI jo utpatti na mAnavAmAM Ave, to vastunA abhAvano prasaMga che. zaMkA - dravyatvathI avacchinna jIva AdinA sattva-asattva Adi rUpa saptabhaMgInA sAdhanamAM zuM svadravya che? zuM paradravya che? kema ke-vadravyAdithI avacchinna bhedanI aprasiddhi hovAthI paratva ane tenA abhAvamAM svatva vANIthI avAcya che ne? samAdhAna - svadravya ane paradravyano vANIthI viveka karI zakAya che. te A pramANe-zuddha dravya sva che, je sattvanuM avacchedaka che ane azuddha para-asat dravya che, je asattvanuM avacchedaka che. 0 vaLI bhedapradhAna vyavahAra sAkSika, abhedapradhAna nizcaya sAkSika akhaMDa upAdhi (dharma)rUpa azuddhatva ane zuddhatva che.
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 31, SaSTha kiraNe 309 ___zaMsa - zuddha dravya(vastu)mA 21-52dravyanI vyavasthA 3vIta ? bha3-te. zuddha dravya dravya-kSetra-- bhAva Atmaka che ne? | (vaikAlika payagamanarUpa dravyatva, saikAlika AdheyanA AdhAratva, saikAlika sthitijJApakatva, saikAlika paryAyavatva hoI, dravyAdi Atmaka sattA ja dravya-kSetra-kALa-bhAvarUpe ja vizeSita karAya che.) samAdhAna - saNa dravya-kSetra--mA135 vyA5 'svadravya' (vastu) che. vidaradRza35 dravya-kSetraANa-bhAva avyA55 '52dravya' cha. bhAma svIjaravAthI zuddha (sa) vastumA sva-52vyavasthA che. mA pramANe bIje ThekANe paNa samajavuM. atha svavRttyasAdhAraNadharma eva svarUpamityuktvA punaridAnImanye'pi ghaTasya svarUpAH pararUpAzca bhavantItyabhiprAyeNAha - evaM taniSThAH sthaulyAdidharmavartamAnakAlInaparyAyapRthubudhnodarAdyAkArarUpAdiguNaghaTanakriyAkartRtvAdayassvarUpA anye pararUpA bodhyAH // 31 // evamiti / tanniSThA iti, ghaTaniSThA ityarthaH / sthaulyAdidharmeti, sthaulyAdayo dharmAH, vartamAnakAlInaparyAyavizeSAH, pRthubudhnodarAdyAkArAH, rUpAdiguNAH, ghaTanakriyAkartRtvamityAdayasvarUpAstadbhinnAH pararUpA ityarthaH / ghaTamAtrasya pUrvaM svapararUpamupadarya ghaTavizeSasya tadarzayituM vA prAhaivamiti / tanniSThA iti, tattaddhaTaniSThA ityarthaH, ayaM bhAvaH, ghaTatvAkrAnte hi ghaTavizeSe yo'yaM sthaulyAdidharmassa tasya svarUpaM ghaTAntaraniSTho dharmavizeSaH pararUpam, ghaTo'yaM sthaulyAdisvarUpeNAsti, anyaghaTaniSThadharmeNa nAsti, svarUpeNApyasattve ghaTo'yamasan syAt, pararUpeNAstitvopagame sarvaghaTAnAmaikyaprasaGgena sAmAnyAzrayavyavahAravilopaprasaGgaH / anekaghaTavRttisAmAnyAbhAvAt / pratikSaNaM ghaTAdau sajAtIyapariNAmotpattessiddhAntasiddhatayA RjusUtranayato vartamAnakSaNavRttighaTaparyAyo ghaTasya svarUpaM, atItAnAgatakSaNaniSThaghaTaparyAyAH pararUpaM, tathA ca vartamAnakAlInaparyAyeNa ghaTo'sti, kSaNAntaravRttiparyAyeNa ca nAsti, tena rUpeNApi sattve ghaTasyaikakSaNAvRttitvaM syAt svIyarUpeNApyasattve ghaTavyavahArasyaiva vilopApattiH, vinaSTAnutpannaghaTavyavahArAbhAva iva / athavA pUrvottarakusUlakapAlAdyavasthAkalApo madhyavartighaTasya pararUpaM madhyavartighaTaparyAyaH svarUpaM tathA ca yadi tAdRzapararUpeNApi syAttadA kusUlAdyavasthAyAM tadupalabdhiprasaGgo ghaTaparyAyotpattivinAzArthaM prayatnavaiphalyaprasaGgazca syAt / yadi ca svarUpeNApi na syAttarhi tatkAryajalAharaNAdikamapi nopalabhyeta / kAlavizeSAvasthAyini kSaNamAtravarttini vA ghaTe vartamAno yaH pRthubudhnodarAdyAkArassa tasya svarUpaM, itarAkAraH pararUpam, svarUpeNa so'sti pararUpeNa ca nAsti,
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 tattvanyAyavibhAkare ubhayathApi sattve taddhaTa itareSAM vyavahAraprasaGgaH, AkAravizeSasattvAdhInatvAdvyavahArANAm / ubhayathApi nAstitve ghaTAsattvaprasaGgaH / rUpaviziSTo ghaTazcakSurgrAhya iti vyavahAre rUpadvArA ghaTo gRhyata iti rUpaM ghaTasya svarUpaM, na rasAdimukhena cakSurgrAhya iti rasAdikaM pararUpaM, tathA ca sa svarUpeNAsti pararUpeNa ca nAsti, ubhayathApi sattve rasasyApi cakSurjanyajJAnaviSayatvApattyA rasanAdIndriyakalpanA vyarthA syAt / ubhayathApi nAstitve ghaTasyAgrahaNaprasaGgaH rUpAdijJAnaniyatatvAddhaTAdijJAnasya / samabhirUDhanayArpaNataH zabdabhede'pyarthabhedaghrauvyeNa ghaTakuTAdizabdAnAmarthabhedo'sti tathA ca ghaTata iti vyutpattyA ghaTanakriyAkartRtvaM ghaTasya svarUpaM bhavati, itaracca pararUpaM bhavati, ghaTazca tena rUpeNAsti pararUpeNa ca nAsti, ubhayathApi sattve bhinnapravRttinimittAbhAvena zabdabhedo na syAt, ubhayathApyasattve ghaTAdizabdAnAM nirarthakatvApatteH / evaM sammatyAdyanusAreNa nAmasthApanAdravyabhAvabhinneSu vidhitsitAvidhitsitaprakAreNa sattvAsattve tAbhyAJca yugapadavAcyatvaM bhAvyaM, vyatireke ca pratiniyatavyavahArocchedo bAdhakaH / atrAyaM kramo'vaseyaH nAmasthApanAdravyabhAvabhinneSu ghaTAdiSu vidhitsitAvidhitsitaprakAreNa sattvAsattve, svIkRtapratiniyatAkAre nAmAdike ghaTAdau saMsthAnamAdAya, svIkRtapratiniyata-saMsthAnAdike madhyamAvasthArUpavartamAnakAlInaparyAyamAdAya,tato madhyamAvasthArUpe tasmin vartamAnavartamAnakSaNaparyAyamAdAya, kSaNapariNatirUpe ca cakSurjanyajJAnaviSayatvAviSayatvAbhyAM, locanapratipattiviSaye tatraiva ghaTataditarazabdavAcyatvAbhyAM, ghaTazabdAbhidheye ca heyopAdeyAntaraGgabahiraGgopayogAnupayogarUpatayA, upayukte tvabhimatArthabodhakatvAnabhimatArthabodhakatvAbhyAM vijJeye iti // ghaTanA svarUpo ane pararUpo - have svamAM vartamAna asAdhAraNa dharma ja svarUpa che-ema kahIne, bIjA paNa ghaTanA svarUpo ane pararUpo hoya che. evA abhiprAyathI kahe che ke bhAvArtha - "ghaTamAM rahenArA skUlatA Adi dharmo, vartamAnakAlIna paryAyavizeSo, pRthubuddha udara Adi AkAro, rUpa Adi guNo, ghaTanakriyAkartRtva ItyAdi svarUpo che. tenAthI bhinna pararUpo samajavAM." | vivecana - pahelAM ghaTa mAtranuM sva-pararUpa darzAvI ghaTavizeSanA sva-pararUpa darzAve che. 1. ghaTAdiSu vidhitsitarUpeNa sattvamavidhitsitarUpeNAsattvaM tAbhyAM yugapadavAcyaM vijJeyaM viparyaye pratiniyatavyavahArocchedo bAdhakaH, vidhitsate ghaTAdau svasaMsthAnApekSayA sattvaM parasaMsthAnApekSayA cAsattvaM tAbhyAM yugapadavAcyatvamityevaMrItyA bhaGgatrayaM pramANAtmakaM vijJeyamiti bhAvArthaH / saMsthAnamAdAyeti, tadvRttisthaulyAdidharmamAdAyetyarthaH / madhyamAvasthArUpeti, pUrvottarakusUlakapAlAdyantarAlavarttiparyAyetyarthaH spaSTamanyat //
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 31, SaSTha kiraNe 311 te te ghaTamAM vartamAna arthAt ghaTatvathI AkrAnta ghaTavizeSamAM je sthUlatA Adi dharmo che, te tenuM svarUpa che. bIjA ghaTamAM rahelo dharmavizeSa pararUpa che. A ghaDo cUlatA Adi svarUpa thaI che, anya ghaTamAM rahela dharmathI nathI. svarUpathI paNa asattva mAnatAM, A ghaDo asat thaI jAya ! pararUpathI astitvanA svIkAramAM, saghaLA ghaDAonI ekatAnA prasaMgathI sAmAnyAzraya vyavahAranA vilopano prasaMga che, kema ke-aneka ghaTamAM vartamAna sAmAnyano abhAva che. - 0 kSaNe kSaNe ghaTa AdimAM sajAtIya pariNAmanI utpatti siddhAntasiddha hoI, RjusUtranayanI apekSAe vartamAna kSaNavRtti ghaTaparyAya ghaTanuM svarUpa che. atIta-anAgata kSaNaniSTha ghaTaparyAyo pararUpa che. tathAca vartamAnakAlIna paryAyathI ghaTa che, bIjA kSaNamAM rahenAra paryAyanI apekSAe nathI. jo pararUpa kALanI apekSAe ghaTanuM astitva svIkAro, to ghaTa eka kSaNavRtti na thAya! jo svarUpa kALanI apekSAe ghaTanuM nAstitva mAno, to ghaTanA vyavahAranA vilopanI Apatti thAya ! jema vinaSTa-anutpanna ghaTavyavahArano abhAva che tema thAya ! 0 athavA pUrva-uttara kusUla-kapAla Adi avasthAkalApa madhyavartI ghaTanuM pararUpa che, madhyavartI ghaTaparyAya svarUpa che. tathAca jo tAdaza pararUpathI paNa astitva hoya, to kusUla Adi avasthAmAM ghaTanI upalabdhino prasaMga thAya ! ane ghaTaparyAyanI utpatti ane vinAza mATe prayatnanI niSphaLatAno prasaMga thaI jAya ! jo svarUpathI paNa astitva na thAya, to ghaTakArya-jalAnayana Adi paNa upalabdha na thAya ! 0 kAlavizeSa sudhI rahenAra ke kSaNa mAtra rahenAra ghaTamAM vartato je pRthubuddhodara (sAMkaDA mukhavALo, vaccethI pahoLo-goLa) AkAra Adi AkAra che te, te ghaTanuM svarUpa che, bIjo AkAra pararUpa che. svarUpa AkAranI apekSAe te ghaDo che, pararUpa AkArathI te ghaDo nathI. jo ubhaya prakAre sattva mAnavAmAM Ave, to te ghaDoAvo bIjA ghaDAomAM vyavahArano prasaMga AvI jAya ! kema ke-vyavahAro, AkAra vizeSa sattAne AdhIna che. ubhaya prakAre nAstitva mAnavAmAM ghaTa mAtranA asattvano prasaMga AvI jAya ! 0 rUpathI viziSTa ghaDo AMkhathI joI zakAya che. AvA vyavahAramAM rU5dvArA ghaDo grahaNayogya bane che, mATe ghaTaniSTharUpa ghaTanuM svarUpa che. rasa Adi dvArA ghaTa cakSugrAhya nathI, mATe rasa Adi ghaTanuM pararUpa che. te ghaDo svarUpa rUpathI che, pararUpa rasAdithI nathI. ubhaya prakAre paNa astitva mAnatAM rasamAM paNa cakSujanyajJAnaviSayatAnI Apatti thavAthI rasanA Adi indriyanI kalpanA nirarthaka thaI jAya ! ubhaya prakAre paNa nAstitvamAM ghaTanA agrahaNano prasaMga thaI jAya, kema ke-ghaTAdi jJAna rUpAdi jJAnanI sAthe niyata che. - samabhirUDhanayanI apekSAe zabdanA bhedamAM paNa arthabheda dhruva hoI, ghaTa kuTa Adi zabdono arthabheda che. tathAca "ghaTate' iti. AvI vyutpattithI jala AharaNa Adi kriyAnuM kartApaNuM ghaTanuM svarUpa che, bIjuM pararUpa che.
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 tattvanyAyavibhAkare ghaTanakriyAkartutvarUpa svarUpathI ghaDo che, pararUpathI nathI. ubhaya prakAre paNa astitvamAM bhinna pravRttinA nimittano abhAva hoI zabdabheda na thAya ! ubhaya prakAre paNa nAstitvamAM ghaTAdi zabdomAM nirarthakatAnI Apatti AvI jAya ! A pramANe sammatitarka graMtha Adi anusAra nAma-sthApanA-dravya-bhAvathI bhedavALA ghaTAdimAM cikIrSita-acikIrSita karavAnI icchAnA viSayabhUta ane aviSayabhUta)nA prakArathI sattva ane asattva tathA te bethI ekIsAthe avAcyatva vicAravuM. vaLI viparyayamAM pratiniyata (cokkasa) vyavahArano uccheda bAdhaka-pratibaMdhaka che. [ghaTa AdimAM cikIrSitarUpe sattva, acikIrSitarUpe asattva, te baMnethI ekasAthe avAcya jANavuM. viparyayamAM pratiniyata vyavahArano uccheda bAdhaka che. cikIrSita ghaTa AdimAM svasaMsthAnanI apekSAe sattva ane parasaMsthAnanI apekSAe asattva, te bethI ekIsAthe avAcyatva. AvI rItathI traNa bhaMgo pramANa Atmaka jANavAM.] ahIM A krama samajavAno che. (1) nAma-sthApanA dravya-bhAvanA bhedavALA ghaTAdi padArthomAM cikIrSita-acikIrSita prakArathI sarva ane asattva che. (2) tyArabAda temAM rahenAra sthUlatA Adi dharmarUpa saMsthAnanI apekSAe jeoe svIkAra karyo che pratiniyata AkAra, evA nAmAdi bheda bhinna ghaTAdimAM cikIrSita-acikIrSita prakArathI santa-asattva che. (3) tyArabAda pUrva-uttara kasUla-kapAla Adi madhyavartI paryAyarUpa madhyama avasthArUpa vartamAnakAlIna paryAyane laIne, svIkRta pratiniyata saMsthAna Adi viziSTa nAmAdi bheda bhinna ghaTAdimAM cikIrSitaacikIrSita prakArathI santa-asattva che. (4) tyArabAda vartamAna-avartamAna kSaNaparyAyane laIne madhyama avasthArUpa te ghaTAdimAM sattvaasattva che. na viSayatva ane aviSayatvanI apekSAe kSaNapariNatirUpa ghaTAdimAM sattva ane asattva che. (6) ghaTa zabdathI ane tenAthI anya zabdathI vAyatva-avAcyatvanI apekSAe cakSurjanyajJAnaviSaya te ghaTAdimAM sattva ane asattva che. * (7) heya ane upAdeyanI apekSAe, aMtaraMga ane bahiraMganI apekSAe, upayoga ane anupayogI apekSAe ghaTa zabdathI vAcya ghaTAdimAM sattva ane asattva che. (8) abhimata arthabodhakatva ane anabhimata arthabodhakatvanI apekSAe upayoganA viSayabhUta ghaTamAM sattva ane asattva jANavAM.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 313 dvitIyo bhAga / sUtra - 32, SaSTha kiraNe tadevaM svarUpapararUpAbhyAM sadasattvaM vyavasthApya dravyAvalambenana tadAha - evaM zuddhaM mRhavyaM ghaTasya svarUpaM, tadbhinnaM svarNAdi paradravyam, tadrUpeNApi ghaTAdInAM sattve dravyasya pratiniyamo na syAt // 32 // ___ evamiti, pUrvopadarzitasvapararUpaprakAreNetyarthaH, zuddhaM mRddavyamiti mRttvena lokaprasiddhamityarthaH, tena mRttikAmAtrasya na grahaH suvarNAdInAmapi mRddavyatvena pararUpatvAsambhavAt evaJca pArthivatvenetyasyApi lAbhaH / svarNAdItyAnA'bAdinAM grahaH / evaJca ghaTaH svadravyeNa mRdAtmanA pArthivatvena vA'sti paradravyeNa svarNAdItyAdinA'bAditvena vA nAstIti bhAvaH / anyathetaretararUpApattyA'yaM mRdAtmako'yaM svarNAtmaka ityAdidravyapratiniyamo na syAdityAzayenAha tadrUpeNApIti, svarNAdirUpeNApItyarthaH, tathobhayathApyasattve ghaTAdivyavahAravilopa ityapi bodhyam / na cobhayathApi sattve na dravyapratiniyamavyAghAtaH tathAhi anekadravyaniSThasyApi saMyogavibhAgAderna dravyapratiniyamavyAghAto ghaTapaTasaMyogasya ghaTAtmanA paTAtmanApisattvAdatha ca tayoreva saMyoga iti niyamAcceti vAcyam, tasyAnekadravyaguNatvenAnekadravyasyaiva svadravyatvAt svAnadhikaraNadravyAntarasya ca paradravyatvAt tathA ca svadravyApekSayA'stitvAbhAve'yaM saMyogo'nayoreveti pratiniyamo vyAhanyata eva / atrAyantu vizeSaH, avyAsajyavRttidharmANAmastitve svasamavAyidravyamAtrApekSA, vyAsajyavRttidharmANAntu svaparyAptimadravyApekSeti // ghaTanuM svarUpaH tenAthI bhinna paradravya ghaTavRtti-avRttirUpa svarUpa ane pararUpathI sattva-asattvanI vyavasthA karI, dravyanI apekSAe svarUpa ane pararUpanuM varNana. bhAvArtha - "zuddha mATI ghaTanuM svarUpa che. mATI bhinna sonuM vagere paradravya che. paradravyarUpathI paNa ghaTa AdinA sattvamAM dravyano pratiniyama na thAya !" vivecana - ahIM "mRdu eTale lokaprasiddha mATI ema samajavuM. tethI mRttikA mAtranuM grahaNa nahIM thAya. suvarNa Adi paNa mRdravya hoI pararUpa nahIM thaI zake. ema karavAthI "pArthivatvene evo lAbha thaze. arthAt pArthivatvena muddavyasvarUpa che. "svarNa Adi ahIM AdipadathI jaLa vagerenuM grahaNa karavuM. evaMca ghaTa svadravya mRdurUpe ke pArthitvarUpe che, paddhavyarUpa suvarNa athavA jaLa Adi rUpe nathI. jo svadravya paradravyarUpe astitva-nAstitva na mAnavAmAM Ave, to paraspara rUpanI Apatti thavAthI "A mATIrUpa che -"A suvarNarUpa che' ityAdi dravyano pratiniyama na thAya !! tema ja ubhaya prakAre paNa asattva mAnatAM ghaTa Adi vyavahArano vilopa thAya ! ema paNa samajavuM. zaMkA - svadravya-padravyarUpa ubhaya prakAre paNa sattva mAnavAmAM dravyanA pratiniyamano vyAghAta nahIM thAya. te prabhArI :
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare aneka dravyamAM rahela saMyoga-vibhAga AdimAM dravyanA pratiniyamano vyAghAta nathI. ghaTa-paTa saMyogamAM ghaTarUpe-paTarUpe paNa sattva hovAthI 'te ghaTa-paTano ja saMyoga' A pramANeno niyama che ne ? 314 samAdhAna - te ghaTa-paTasaMyogamAM aneka dravyanuM guNapaNuM hoI, aneka dravya ja svadravyarUpa hoI ane potAnA anadhikaraNa dravyAntaramAM paradravyapaNuM che. ahIM svadravyanI apekSAe astitvanA abhAvamAM 'A baMneno ja saMyoga' che. Avo niyama vyAghAtaviSaya bane ja che. ahIM A vizeSa che. avyAsajya(eka)vRtti dharmonA astitvamAM svasamavAyi dravya mAtranI apekSA che. vyAsajya(dvi Adi aneka> vRtti dharmonA astitvamAM svaparyAptivALA dravyanI apekSA che. kSetrAvalambanena te ghaTayati - evaM ghaTasya nijaM kSetraM bhUtalAdi parakSetraM tadbhinnaM kuDyAdi svakSetra iva parakSetre'pi sattve kSetraniyamAnupapattiprasaGgaH // 33 // evamiti / kSetramiti, adhikaraNamityarthaH ihatyatvaM ghaTasya kSetraM tena rUpeNAsti tadbhinnamiti bhUtalAdibhinnamityarthaH svAnadhikaraNadeza iti bhAvaH, svAnadhikaraNadezA'vacchedena ca' nAstIti tAtparyArthaH / ubhayathA sattve itaretararUpApattimAha-svakSetra iveti, kSetraniyamAnupapattiprasaGga iti, asminneva kSetre ghaTo'sti na tatkSetra iti niyamabhaGga ityarthaH, ubhayathApyasattve tu nirAzrayatvApattiriti bhAvaH // kSetranA avalaMbanathI svarUpa-pararUpa - bhAvArtha - "A pramANe ghaTanuM potAnuM kSaNa bhUtala Adi che. tenAthI bhinna bhIMta Adi parakSetra che. svakSetramAM sattvanI mAphaka parakSetramAM paNa sattva mAnavAmAM kSetraniyamanI upapattinA abhAvano prasaMga thAya !" viveyana - ahIM kSetra kheTale adhikaraNasamabhavAnuM che. 'tyatva' ghaTanuM kSetra che. te 35thI che. tasa AdithI bhinna svAnadhikaraNa dezanA avacchedathI nathI. ubhaya prakAre sattvamAM itaretara rUpanI Apattine kahe che. A kSetramAM ja ghaDo che, te kSetramAM ghaDo nathI. AvA niyamano bhaMga thaI jAya ! ubhaya prakAre paNa asattvamAM to nirAdhAratAnI Apatti che. atha kAlamAzritya te nirUpayati - evaM varttamAnakAla eva ghaTasya kAlaH, tadbhinnAtItAdiH parakAlaH svakAlavatparakAle'pi ghaTasya sattve pratikAlaniyamAnupapattiH prasajyeta / iti saptabhaGgInirUpaNam // 34 // evamiti / ghaTAdikaraNIbhUtaH, kAlo ghaTasya svakAlaH, tadanadhikaraNaH bhUtakAlo dhvaMsakAlo vA parakAlaH, ubhayathA ghaTasya sattve doSamAha svakAlavaditi, pratikAleti,
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 33-34, SaSTha kiraNe 315 asminneva kAle ghaTo'sti nAtItAdikAla iti niyatakAlavyavahAro na bhavedeva iSTApattau tu nityatvApattiprasaGgaH, ubhayathA'sattve tasya sarvakAlAsambandhitvenAvastutvApattiH syAditi bhAvaH / nanu ghaTasya sattve yathA svarUpAdiravacchedakaH tathA svarUpAdau svarUpAdyantaramasti na vA? yadi nAsti kathaM tarhi tasya sattvaM yadyasti tarhi kathaM nAnavasthA ? yadi sudUramapi gatvA gatyantarAbhAvena kasyacitsattve svarUpAdyanapekSayA'navasthA vAryate tarhi ghaTAdInAM sattve'pi tathA bhavatu kimanayA svagRhaprakriyayeti maivam, vastuno hi yathaivAbAdhitA pratItistathaiva tadvyavasthA, pratItizca svarUpAdighaTitamUrtereva sattvAdeAhikA, anyathA nAnAniraMkuzavipratipattInAM vArayitumazakyatvAt / na ca tasyAM svarUpAdikamanyadeva pratIyate yena svarUpAntarApekSA syAt / na ca jijJAsAdhInA hi svarUpAdyapekSA tathA ca tatrApi prakRta iva jijJAsA syAdeva tathA cAstyanavastheti vAcyam, yatraiva na sA tatraiva vizrAntyA tadabhAvAt kenacinnayena svarUpAdeH svarUpata evAvacchedakatvaM nirNIyaivAstitvAdipravRtteranavasthAyA abhAvAditi / etenaikasmin dharmiNi sattvAsattvarUpau vidhiniSedhAtmakau dharmoM na sambhavato vidhimukhapratyayaviSayatvanajullikhitapratyayaviSayatvarUpatvena zItoSNayoriva tayoH parasparaM virodhAt, yatrAstitvaM tatra nAstitvasya yatra ca nAstitvaM tatrAstitvasya virodhAt / tathA'stitvAdhikaraNasya nAstitvAdhikaraNasya ca bhinnatvenaikatra tayossattve vibhinnAdhikaraNavRttitvarUpavaiyadhikaraNyaM doSaH syAt, tathA yena rUpeNAstitvaM yena ca nAstitvaM tAdRzarUpayorastitvanAstitvaniyAmakasvapararUpAdyantarApekSAyAmanavasthAdausthyam, tathA yena rUpeNa sattvaM tenaivAsattvasya yenAsattvaM tenaiva sattvasya ca prasaGgena saGkaraH, yena rUpeNa sattvaM tenAsattvameva syAnna tu sattvaM yena rUpeNa cAsattvaM tena sattvameva syAnna tvasattvamiti vyatikaro doSaH, tathA sattvAsattvasvarUpatva idamitthamiti nizcetumazaktessaMzayo doSaH, tatazcAnizcayarUpApratipattirdoSaH, tatazca sattvAsattvAtmano vastuno'bhAvo doSa ityaSTau doSAssambhavantIti pratyuktam, svapararUpAdyapekSayA vivakSitayossattvAsattvayoH pratIyamAnayorvastunyavirodhAt svarUpAdinA sattvasyeva pararUpAdinA'sattvasyApi pratItisiddhatvenAnupalambhaprayuktasya virodhasyAbhAvAt / na ca virodhAdekatra tayoH pratItimithyeti vAcyam, parasparAzrayAt, virodhe sati tena bAdhyamAnatvAnmithyAtvasiddhiH, siddhe ca tasmin sattvAsattvayovirodhasiddhiriti / na ca bUdhyaghAtakabhAvarUpo'pyahinakulAdivadvirodhaH, tasyaikasmin kAle vartamAnayossambandhe satyeva bhAvAt, na hyasaMyuktamahiM nakulo nAzayati, tathA sati sarvatrAherabhAvaprasaGgAt tathAprakRte sati sambandhe balIyasA'paro bAdhyata
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 tattvanyAyavibhAkare iti vAcyaM nahi tathA sadasattvayoH kSaNamAtramapi pareNa sattvamekatrAbhyupagamyate tathA ca kathaM vadhyaghAtakarUpo virodhaH, abhyupagame vA tulyabalatvena tayorna vadhyaghAtakabhAvaH / nApi sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH, kAlabhedenaikatra vartamAnayoH zyAmatvapItatvayoreva tatsambhavAt, utpadyamAno hi pItaM zyAmo vinAzayati, nahi tathAstitvaM nAstitvaJca pUrvottarakAlabhAvi, astitvakAle nAstitvAbhAve sattAmAtraM sarvaM prApnuyAt, nAstitvakAle'stitvAbhAve tu sattvAzrayabandhamokSavyavahAro viruddhyeta, sarvathA'sata AtmalAbhAsambhavAt sarvathA ca sato vinAzAsambhavAt / na cApi pratibadhyapratibandhakabhAvarUpo virodhaH, astitvakAle nAstitvasya pratibandhakAbhAvAt / svarUpeNAstitvakAle'pi pararUpAdinA nAstitvasya pratItisiddhatvAt / sattvAsattvayorekAdhikaraNavRttitvena pratItatvAcca na vaiyadhikaraNyaM doSaH, nApyanavasthAdoSaH, anantadharmAtmakasya vastunaH pramANapratipannatvenApadArthaparamparAkalpanAviraheNa tasyA abhyupagamAt nApi saMkaravyatikarau pratItisiddhe'rthe kasyApi doSasyAbhAvAt, doSANAM pratItyasiddhapadArthaviSayakatvAt, parasparAnuviddhattvAsattvayorjAtyantarAtmakatvenaikAntasattvAvalambidoSAsambhavAcca, navA saMzayo doSaH, sa hi sAmAnyapratyakSAdvizeSApratyakSAdvizeSasmRtezca jAyate sthANutvapuruSatvocite hi deze nAtiprakAzAndhakArakaluSitAyAM velAyAmUrkhatAmAtraM sAmAnyaM vilokayato vakrakoTarapakSinIDAdIn sthANugatAn puruSagatAMzca vastrasaMyamanaziraHkaNDUyanazikhAbandhAdIn vizeSAnanupalabhamAnasya teSAJca smarataH puruSasyAyaM sthANurvA .puruSo veti saMzaya udeti, anekAntavAde ca vizeSopalabdhirapratihataiva, svarUpapararUpAdivizeSANAM pratyarthamupalambhAt tathA ca vizeSopalabdheH kathaM saMzayaH avacchedakabhedenAjmANayossattvAsattvayorekatra virodhAbhAvena saMzayalakSaNAnAkrAntatvAt, evaJca saMzayamUlakAvapratipattivastvabhAvarUpau doSau durApAstAviti na ko'pi doSa iti / tadevaM svasamayasarvasvarUpA saptabhaGgI samAsato nirUpitetyAhetIti // kALanI apekSAe svarUpa-pararUpanuM nirUpaNa bhAvArtha - "vartamAnakALa ja ghaTano kALa che." tenAthI bhinna atIta Adi parakALa che. svakALanI mAphaka parakALamAM paNa ghaTanA sattvamAM kALano-pratiniyamanI anupattino prasaMga Ave ! saptabhaMgInA nirUpaNanI samApti thAya che." vivecana - ghaTano adhikaraNarUpa kALa ghaTano svakALa che. te ghaTano anadhikaraNa bhUtakALa athavA dhvaMsakALa parakALa che. ubhaya prakAre ghaTanA sattvamAM doSa kahe che ke-"A kALamAM ja ghaDo che, atIta Adi
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 34, SaSTha kiraNe 317 kALamAM nathI.' AvAM niyatakALano vyavahAra thAya nahi. iSTApattimAM to nityatvanI Apattino prasaMga. ubhaya prakAre asattvamAM tenA sarva kALanA asaMbaMdhathI avastupaNAnI Apatti thAya ! zaMkA / -- ghaTanA sattvamAM jema svarUpa Adi avacchedaka che, tema svarUpa AdimAM bIjA svarUpa Adi che ke nahIM ? jo nathI. to kevI rIte tenuM sattva che ? jo che, to kema anavasthA nahi ? jo sudura paNa jaIne bIjI koI gati nahIM hovAthI, koI ekanA sattvamAM svarUpAdinI apekSA vagara anavasthA vAraNa thAya che, to ghaTa AdinA sattvamAM paNa tema thAo ! A potAnA gharanI prakriyAthI saryuM ne ? samAdhAna - kharekhara, vastunI je prakAre ja abAdhita pratIti che, te prakAre ja tenI vyavasthA che. vaLI pratIti, svarUpa AdithI ghaTita mUrtivALA ja sattva AdinI grahaNa karAvanArI che. jo ema na mAnavAmAM Ave, to aneka niraMkuza vipratipatti(visaMgati)onuM vAraNa azakya banI jAya che. pratItimAM bIjA ja svarUpa Adi pratIyamAna thatA nathI, ke jethI bIjA svarUpanI apekSA hoI zake ! zaMkA - kharekhara, svarUpa AdinI apekSA jijJAsAne AdhIna che. tathAca tyAM paNa prakRtamAM jema jijJAsA thAya che, tema thaze ja. tathAca anavasthA che ja ne ? samAdhAna - * jyAM te jijJAsA nathI, tyAM vizrAnti hovAthI, te jijJAsAnA abhAvathI koI eka nayadvArA svarUpa AdinA svarUpathI ja (svata eva) avacchedakapaNAno nirNaya karI, astitva AdinI pravRtti hoI anavasthAno abhAva che. ATha doSonuM varNana tathA nivAraNa (1) pUrvapakSa=(virodha) A nirUpaNathI ekadharmImAM vidhiniSedhAtmaka sattva ane asattvarUpa be dharmo saMbhavatA nathI, kema ke-vidhimukhI pratItinI viSayatA niSedhamukhI pratItinI viSayatArUpa hoI, zItasparza ane uSNasparzanI mAphaka te sattvamAM ane asattvamAM paraspara virodha che. jyAM astitva che, tyAM nAstitvano ane jayAM nAstitva che, tyAM astitvano virodha che. ethI ja eka ja padArthamAM astitva ane nAstitvano svIkAra karavAthI saptabhaMgImAM virodha Ave che. (2) vaiyadhikaraNa=astitva ane nAstitva paraspara virUddha hovAthI, astitvanA adhikaraNanI ane nAstitvanA adhikaraNanI bhinnatA hovAthI, eka jagyAe te astitva ane nAstitvanA sattvamAM vibhinna adhikaraNavRttitvarUpa vaiyadhikaraNa nAmaka doSa thAya che. (3) anavasthA=jema pratyeka padArthamAM astitva ane nAstitva dharma rahe che, tema astitvamAM ane nAstitvamAM paNa astitva ane nAstitva mAnavA joIe. mATe astitva ane nAstitvamAM anaMta astitva ane nAstitva mAnavAthI anavasthAdoSa Ave che, kema ke-je rUpe astitva ane je rUpe nAstitva
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 tattvanyAyavibhAkare che, tevA be rUpamAM astitva-nAstitva niyAmaka bIjA svarUpa ane pararUpa AdinI anaMta kalpanAmAM anavasthAdoSa che. (4) saMkara=je rUpa sattva che, te ja rUpathI asattvano prasaMga ane je rUpathI asattva che, te ja rUpathI sattvano prasaMga hoI saMkaradoSa che, kema ke sarveSAM yupat prAtaHsaMvara:' AvuM kathana che. astitvanA adhikaraNamAM astitva-nAstitva baMne rahevAthI ane nAstitvanA adhikaraNamAM nAstitvaastitva rahevAnuM mAnavAthI saMkaradoSa che. (khIcaDo-zaMbhumeLo) (5) vyatirekadoSa je rUpathI sattva che, te rUpathI asattva ja thAya paraMtu sattva nahIM! je rUpathI asattva che, te rUpathI sattva ja thAya paraMtu asattva nahIM! Avo vyatikara nAmano doSa Ave che. astitva ane nAstitva ekIsAthe rahevAthI, astitvarUpathI nAstitva ane nAstitvarUpathI astitva mAnavAthI vyatikaradoSa che, kema ke-"paraspara viSaya mane vyati:' evuM kathana che. (6) saMzaya sattva-asattvarUpapaNAmAM "A pramANe ja che' Avo nizcaya karavAnI azakti hovAthI saMzaya Ave che. vastumAM astitva-nAstitvamAM koI eka dharmano asAdhAraNarUpe barobara nizcaya na thaI zakavAthI saMzayadoSa che. jema vastumAM chIpa-cAMdInuM nizcayajJAna nahIM hovAthI saMzaya che, tema ahIM samajavuM. (7) apratipattisaMzaya thavAthI vastunuM sAcuM jJAna thaI zakatuM nathI, mATe anizcayarUpa apratipattidoSa che. (8) abhAva sattva-asattva Atmaka vastuno abhAvarUpa doSa che. vastunuM yathArthajJAna nahIM hovAthI syAdvAdamAM pramANaviSaya-prameyanI vyavasthAnI hAnirUpa abhAvadoSa thAya che. A ATha doSo saMbhave che, ema pratipakSIoe kahela che. tenuM kramasara khaMDana zarU thAya che. uttarapakSaHsvarUpa-pararUpa AdinI apekSAe vivakSita, pratItiviSayabhUta sattva ane asattvano vastumAM avirodha che, kema ke-svarUpa Adi dvArA sattvanI mAphaka, pararUpa AdithI asattva paNa, pratItisiddha hoI anupalabdhijanya virodhano abhAva che. (1) zaMkA - eka sthAnamAM te baMnenI pratIti mithyA che, kema ke-virodha che ne? samAdhAna - anyonyAzraya che. virodha hoya chate, tenAthI bAdhita thavAthI mithyAtvasiddhi. te mithyAtvasiddhi thaye chate, sattva-asattvanI virodhanI siddhi. Ama parasparAzrayadoSa hoI pratIti mithyA nathI. (ga) vadhyaghAtaka bhAvarUpa paNa sApa-noLiyA AdinI mAphaka virodha nathI. te virodhano eka kALamAM vartamAna baMneno saMbaMdha (saMyoga) hoye chate saMbhava che. kharekhara, asaMyukta sApane noLiyo mArI zakato nathI. jo saMyoga vagara noLiyo sApane mAre che ema mAno, to saghaLe ThekANe sApanA abhAvano prasaMga Avaze ! tathA prakRtimAM saMbaMdha hoya chate ati baLavAnathI bIjo bAdhita thAya che, ema bolI zakAya. paraMtu tevI rIte sattva-asattvamAM kSaNa mAtra paNa 'parathI sattva che" ema eka ThekANe svIkAra karato nathI, to kevI
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 34, SaSTha kiraNe 319 rIte vadhyaghAtakalakSaNa virodha che? apekSAdvArA eka ThekANe sattva-asattvanA svIkAramAM tulya baLavALA hoI, te sattva-asattvamAM vadhyaghAtakabhAva nathI. (4) saha anavasthAnarUpa virodha nathI. kALabhedathI eka sthAnamAM vartamAna zyAmatva ane pItatvamAM ja sahAnavasthAnarUpa virodhano saMbhava che. kharekhara, utpanna thato zyAma pItapaNAno vinAza kare che. tevI rIte ahIM astitva ane nAstitva pUrva-uttarakALamAM thanAra nathI. jo astitvanA kALamAM nAstitvano abhAva svIkAravAmAM Ave, to saghaLuM sat thaI jAya ! jo nAstitvanA kALamAM astitva mAtrano abhAva svIkAravAmAM Ave, to sattvanA AdhArabhUta baMdha ane mokSano vyavahAra virUddha thaze ! sarvathA asamAM AtmalAbha(svarUpalAbha)no asaMbhava che, sarvathA samAM vinAzano asaMbhava che. () pratibadhdha pratibaMdhaka bhAvarUpa virodha paNa nathI. caMdrakAntamaNi ane dAhamAM paraspara pratibadhdha pratibaMdhaka virodha che, kema ke-dAha pratye pratibaMdhaka caMdrakAnta maNi rahete chate agnithI dAha utpanna thato nathI. dAha ane candrakAnta maNinI mAphaka astitva ane nAstitvamAM pratibadhdha pratibaMdhakarUpa virodha nathI, kema ke-je samaye padArthamAM astitvadharma che, te ja samayamAM paradravya AdinI apekSAe nAstitvadharma hAjara che. tevI rIte je samaye paradravya AdinI apekSA nAstitvadharma che, te samaye svadravya AdinI apekSA astitvadharma hAjara che; kema ke-svarUpathI astitvanA kALamAM paNa pararUpa AdithI nAstitva pratItisiddha che. (2) ethI ja astitva ane nAstitvamAM virodha nahIM rahevAthI, astitva ane nAstitva eka adhikaraNavRtti hovAthI vaiyadhikaraNa nAmaka doSa nathI. (3) anavasthA nAmaka doSa nathI Avato, kema ke-anaMtadharmAtmaka vastu pramANathI pratipanna hoI apadArtha paraMparAnI kalpanAno abhAva che, (pratyeka vastumAM aneka dharma pramANathI siddha che. jema mAtApitAnI paraMparA pramANasiddha che, tema saptabhaMgI pramANasiddha che. ethI ja kevaLa kalpanA anaMta hovAthI syAdvAdamAM anavasthAdoSa AvI zakato nathI. jema ghaTava dharmamAM ghaTatva dharmanI kalpanA karAtI nathI, tema astitva AdimAM paNa bIjA astitva AdinI kalpanA karI zakAtI nathI.) paNa sAcI anavasthAno svIkAra che, mATe duSTa anavasthAno svIkAra nathI. (4-5) saMkara ane vyatikara nAmano doSa nathI, kema ke-pratItisiddha arthamAM koIpaNa doSano saMbhava nathI. doSo pratItithI asiddha padArthaviSayavALA hoya che. paraspara anuviddha sattva-asattva, jAtyaMtara Atmaka hoI ekAnta sattvanA AlaMbanavALA doSano asaMbhava che. (astitva-nAstitva avirodhI siddha hovAthI astirUpane nAsti kahevAtuM nathI, mATe saMkara nathI. astine nAsti ane nAstine asti kahevAtuM nathI, mATe vyatikaradoSa nathI; kema ke-vastu svacatuSTayathI astirUpa ane paracatuTyathI nAstirUpa che.) (7-8) saMzayadoSa lAgu paDato nathI. kharekhara, te saMzaya sAmAnyanA pratyakSathI, vizeSanA apratyakSathI ane vizeSanA smaraNathI pedA thAya che.
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare sthANupaNAne ane puruSapaNAne ucita dezamAM ati prakAzathI rahita-aMdhakArathI kaluSitakALamAM uMcAI mAtrarUpa sAmAnyane jotAM, sthANugata vaktra-koTara (mukharUpa bakhola)-pakSIno mALo vagerene ane puruSagata vastranuM AcchAdana, mAthuM khaMjavALavuM, coTalIbaMdhana vagere vizeSone nahi meLavanAra ke jANanAra puruSane tathA te baMnenA vizeSone smaraNa karanAra puruSane, A sthANu che ke puruSa che ?-Avo saMzaya uge che. sAdhakapramANanA abhAvathI ane bAdhakapramANanA abhAvathI anizcita aneka aMzonuM avagAhizAna saMzaya che. 0 anekAntavAdamAM vizeSanI upalabdhi (sAkSAtkAra) apratihata ja che, kema ke-svarUpa-52rUpa Adi vizeSonI pratyeka padArthamAM upalabdhi che. tathAca vizeSonI upalabdhimAM kema saMzaya saMbhave ? kema keavacchedakanA bhedathI vivakSAnA viSayabhUta sattva-asattvano eka ThekANe virodha nahIM hovAthI saMzayanA lakSaNanuM AkramaNa nathI. vaLI A pramANe saMzayanA mULavALA apratipattidoSano ane vastuvyavasthAnA abhAvarUpa doSano abhAva che. 320 (ethI ja sAdharmsanI mAphaka astitvadharmano nAstitvadharmanI sAthe avinAbhAva saMbaMdha che, kema kevizeSaNa che. jema sAdharmsa vaidharmano avinAbhAvI che, tema astitva-nAstitvadharma astitva sivAya rahI zakato nathI. ethI ja astitva ane nAstitvano avinAbhAvI saMbaMdha hovAthI syAdvAdamAM ukta virodha Adi doSa AvI zakatA nathI. je ekAntavAdI loka astitva-nAstitva, sAmAnya-vizeSane paraspara nirapekSa mAne che, teonA matamAM virodha Adi doSo Ave che.) [ghaTa vagere dravyathI je che, te pArthiva Adi dravyanI apekSAe ghaTa mATIno vikAra hoI pArthivarUpe che, karA vagere jaLano vikAra hoI jaLarUpe che. evI rIte bIjAo potAnA upAdAnabhUta dravyarUpe che, paraMtu ghaTa jaLarUpe, karA vagere mATIrUpe eTale paradravyarUpe nathI. jo pararUpe che-ema mAno, to ghaTa jaLanI banAvaTa, karA vagere mATInI banAvaTa thatAM saghaLI vastu sarva Atmaka banI jaze, evI Apatti Avaze. pATaliputra Adi gAmamAM rahela ghaTAdinuM, te te kSetranI sAthe AdhAra-AdheyabhAvanA anurodhathI kathaMcit te te kSetranI sAthe tAdAtmya svIkAravuM joIe, kema ke-kathaMcit tAdAtmya kathaMcit sarvasaMbaMdhavyApaka che, jethI viziSTa buddhiniyAmaka saMbaMdha che. vaLI jethI viziSTa buddhi thatI nathI, te saMbaMdha ja thato nathI : ane viziSTa buddhi viziSTarUpa viSaye hoye chate ja thaI zake che tathA viziSTa viSaya vizeSaNa vizeSyanI sAthe kathaMcit abhinna ja che. bhinnatvamAM, viziSTa rUpa-daMDaviziSTa puruSa-kSetraviziSTa puruSa AdimAM vizeSaNa vizeSyathI bhinnatvanA avizeSathI anya vizeSakano abhAva hovAthI vilakSaNatAno asaMbhava che, mATe 'tabhinnAbhinnasya tad abhinnatva' AvA niyamathI vizeSaNathI abhinna viziSTa svarUpathI abhinna vizeSyamAM vizeSaNAbhinnatva thAya che, mATe saMbaMdha mAtra vyApaka kathaMcit tAdAtmya che. tathAca pATaliputra grAmasthita ghaTa AdimAM AdhAra-AdheyabhAvarUpa saMbaMdhanA baLathI kathaMcit abheda vyavasthita thaye chate kSetrathI pATaliputra Adi rUpe ghaTAdinuM astitva che. evI rIte te te grAma-deza AdimAM rahelanuM te te grAma-deza AdirUpe astitva che, potAnA anAdhAra kSetrakAnyakubja Adi rUpe astitva
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 35, SaSTha kiraNe 321 saMbhavatu nathI. te rUpathI paNa astitva mAnatAM sarva ghaTAdinuM sarvadazavyApipaNAno prasaMga Avaze, mATe pratiniyata kSetra AdhAratAno bhaMga thaze. je kALamAM je thAya che, teno te kALanI sAthe janyajanakabhAvarUpa saMbaMdha vizeSanA baLathI, ke je viziSTa buddhinA karaNamAM samartha che. tethI kathaMcit tAdAbhya che mATe ziziraRtumAM janya ghaTAdinuM zaizira Adi rUpe astitva che, paraMtu vasaMtajanya-vAsintika Adi rUpe nahi. te rUpethI paNa astitva mAnatAM, ghaTAdi sarvamAM sarvakALarUpe thavAthI sanAtanapaNAno prasaMga Avaze, pratiniyata kAlatvanA kAraNajanya kAdAcitkapaNAno maMgavaze ! zyAma Adi bhAvane pAmanAro padArtha, te kALamAM teno zyAma Adi bhAvanI sAthe saMbaMdhavizeSanA baLathI kathaMcita tAdAbhya che, mATe zyAma Adi rUpe ghaTa AdinuM astitva che, paraMtu raktatvAdi rUpe nahIM. te rUpathI paNa astitva mAnatAM, ghaTa Adi sarvamAM sarvasvabhAvatAnI Apatti Ave che. mATe pratiniyata svabhAvatAnA bhaMgathI pratiniyata svabhAvarUpa nimittajanya bhinna bhinna pratiniyata svabhAvavyavahArano bhaMga thAya che.] tethI A pramANe svasiddhAntanA sarvasvarUpa saptabhaMgInuM saMkSepathI nirUpaNa samApta thAya che. itthamAgamaM nirUpyaM tadAbhAsamAha - anAptapuruSapramItavacanasambhUtamayathArthazAbdajJAnamAgamAbhAsaH, tadvacanamapyAgamAbhAsaH / samAptamAgamanirUpaNam // 35 // anApteti / ayathArthavaktRvacanena samudbhUtaM yadayathArthaM zAbdajJAnaM sa AgamAbhAsa ityarthaH / nijavinodAdyarthaM krIDAparavazo rAgAkrAntaH puruSaH kiJcana vastvantaramalabhamAno bAlaissAkaM krIDAbhilASeNa somodbhavAyA rodhasi tAlahintAlayormUle sulabhAH piNDakhajUrAssanti tvaritaM gacchata gacchata zAvakAH ? iti vAkyamuccArayati, tajjanyaM ca yacchAbdajJAnaM tadvisaMvAditvAdAgamAbhAsarUpamiti bhAvaH / tAdRzajJAnajanakavAkyamapi kAraNe kAryopacArAdAgamAbhAsAtmaka mevetyAha tadvacanamapIti / tadevaM parokSapramANasya paJcamabheda AgamassaMgraheNa nirUpita ityAzayena nigamayati samAptamiti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNAvinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAza vyAkhyAyAM AgamanirUpaNanAmA SaSThaH kiraNaH samAptaH
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 tattvanyAyavibhAkare AgamAbhAsanuM nirUpaNa bhAvArtha - "anAptapuruSe racela vacanathI janya ayathArtha zAbdajJAna, e "AgamAbhAsa' che. tenuM vacana paNa AgamAbhAsa che. AgamanuM nirUpaNa samApta thAya che." vivecana - ayathArtha vaktAnA vacanathI pedA thayeluM je ayathArtha zAbdajJAna, te AgamAbhAsa che. potAnA vinoda Adi mATe krIDAparAyaNa, rAgathI AkrAnta puruSa' koI eka bIjI vastune nahIM meLavanAro, bALakonI sAthe krIDAnI abhilASAthI, "narmadA nadInA kinAre tAla ane hitAla vRkSanI nIce ekaThA thayelA, khajUra sulabha che, mATe te bALako ! jaldI jAo jAo'-AvuM vAkyanuM uccAraNa kare che. te vAkyajanya je zAbdabodha che, te visaMvAdI hovAthI AgamAbhAsarUpa che. tAdaza jJAnajanaka vAkya paNa kAraNamAM kAryopacArathI AgamAbhAsarUpa ja che. tethI A pramANe parokSa pramANanA pAMcamA bhedarUpa AgamapramANa saMkSepathI nirUpita karela che, je samApta thAya che. iti tapAgacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela tattvanyAyavibhAkara'nI svopanna "nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM-TIkAmAM "Agama nirUpaNa' nAmanuM chaThuM kiraNa samApta thayela che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijayabhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImadvijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM chaThThA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha saptamaH kirnnH| evaM pramANe nirUpite tasya prAmANye vAdinAM vipratipattestadvivecayitumAha - jJAnasya prAmANyaM prameyAvyabhicAritvameva / svAtiriktagrAhyApekSayA prameyavyabhicAritvaM jJAnasyAprAmANyam, sarvantu svApekSayA pramANameva bAhyArthApekSayA tu kiJcitpramANaM kiJciccApramANam // 1 // jJAnasyeti / prameyeti, pramIyamANo yo'rthastadavyabhicaraNazIlatvaM jJAnaniSThaM prAmANyamityarthaH / aprAmANyapadArthamAha svAtirikteti, sarvasaMvittessvasaMvedanasya kathaJcitpramANatvopapatterbahiHpadArthApekSayaiva kiJcijjJAnaM pramANaM kiJcicca pramANAbhAsamityabhiprAyeNAha sarvantviti, na caivaM virodhaH prasajyata iti vAcyam, jIvasyaikasyAvaraNavigamavizeSAtsatyetarasaMvedanapariNAmasiddheH zvetaghaTe pItaghaTajJAnavat / tathA ca sarvatra jJAne svarUpe prAmANyamanAvRtameva, bahirarthe tvaniyatastatkSayopazama iti svabhAvakalpanAnna virodha iti bhAvaH / etena jJAnamAtraM svApekSayA pratyakSapramANam, na caivamanumititvAdinA pratyakSatvasya sAGkaryamiti vAcyam, kvacitsaMkIrNajAterapyaduSTatvopagamAt, evaJca jJAnasyArthonmukhatayeva svonmukhatayApi pratibhAsanaM bhavatIti sUcitam / na ca yasyAnubhAvyatvaM tasyAnanubhUtitvaM dRSTaM yathA ghaTAdiH, jJAnasyAnubhAvyatve'nanubhUtitvaprasaGga iti vAcyamanubhUtitvenaiva jJAnasyAnubhavAt, na punaranubhAvyatvena, jJAtuAtRtvenAnubhavavat, nApi jJAnasyAnubhAvyatvaM doSaH padArthApekSayA'nubhUtitvAt, svApekSayA tvanubhAvyatvAt / na ca virodhaH, apekSAbhedAt, ekasya pitRtvaputratvavat / na ca svAtmani kriyAvirodhaH anubhavasiddhe'rthe virodhAsiddheH / kiJca kA nAma kriyA''tmani viruddhA, na tAvatparispandasvarUpA, tasyA dravyavRttitvenAdravye jJAne'sambhavAt / na dhAtvAtmikA, sApi na
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 tattvanyAyavibhAkare tAvadamikA, vRkSastiSThatItyAdau tasyA vRkSAdirUpe svAtmanyeva pratItyA'pyavirodhavat jJAnaM prakAzata ityAdAvapi akarmakakriyAyA jJAnasvarUpatve'virodhAt, pratIterubhayatrApi tulyatvAt / atha jJAnamAtmAnaM jAnAtIti sakarmikA kriyA svAtmani viruddhA svarUpAdaparatraiva karmatvapratIrityucyate tadapi na cAru, AtmA''tmAnaM hanti pradIpassvAtmAnaM prakAzayatItyAdikAyAH kriyAyA api virodhApatteH / na ca nAtra pAramArthikaM karmatvaM kintvAtmAdau kartaryupacaritameveti vAcyam, kartari jJAne'pi svarUpasyaiva jJAnakriyAnirUpitakarmatvenopacArAt, na ca jJAne karmatvaM tAttvikaM prameyatvAditi vAcyam, sarvathA karmatvasya karturjJAnAdabhinnatve syAdvirodhaH yadi kartR kathaM karma yadi karma kathaM karciti, atha sarvathA bhinnaM karmatvaM, tarhi kathaM tatra jJAnasya jAnAtIti kriyA svAtmani syAdyena virudhyeta, tathAtve kathaM ghaTaM karotIti kriyA'pi kaTakArasya svAtmani na syAdyadi na virudhyate / kartuH karmatvaM kathaJcidbhinamityetasmiMstu darzane jJAnasyAtmano vA sarvathA svAtmani kriyA dUrotsAritaiveti na viruddhatAmadhivasatIti / na ca jJAnakriyAyAH kartRsamavAyinyAH karmatayA svAtmani virodhastato'nyatraiva karmatvadarzanAditi vAcyam, tarhi karaNatvamapi tatra na syAt dRzyate hi jJAnenArthamahaM jAnAmIti karaMNatvam, na ca jJAnenetyanena vizeSaNajJAnaM karaNatvena vivakSitamarthaM jAnAmItyanena vizeSyajJAnaM karmatvena vivakSitaM tasmAtkaraNamanyat karmAnyaditi vAcyam, kasyApi vizeSaNajJAnena vizeSyaM jAnAmIti pratIteranudayAt / kintu vizeSaNajJAnena vizeSaNaM vizeSyajJAnena ca vizeSyaM jAnAmItyanubhavAt / na cAdau daNDAgrahe daNDinamahaM vedmIti kataM na daNDaviziSTapuruSabuddhirenyathA daNDarahite'pi puruSa tathA pratyayaprasaGgAditi vAcyam, daNDaviziSTe puruSe pravarttamAnayA buddhyA sakRdeva daNDaviziSTapuruSagrahaNAt daNDarahite ca tadvaiziSTyAbhAvAdeva tathA pratItyanudayAt / tato vizeSyajJAnaM sakRdeva vizeSaNavizeSyobhayAlambanameva na tu vizeSaNajJAnena janyatvAtkevalaM vizeSyaviSayam / vizeSaNajJAnasya karaNatve vizeSyajJAnasya ca jJAnakAryyatve vizeSaNajJAnaM pratyapi karaNAntarApattizca syAt tatrApi daNDatvAdijAtijJAnasya karaNatvAbhyupagame tatrApyanyasya vaktavyatvApatteH, tasmAdvizeSaNavizeSyajJAnayorna karaNatvakriyAtve api tu te ekajJAnasvarUpe 1. jJAnakriyAyAH karaNajJAnasya ca bhinnatvAnnAsti virodha iti cetki karaNajJAnaM kA vA jJAnakriyetyatrAha na ceti // 2. daNDAgrahe'pi daNDaviziSTapuruSabuddhayabhyupagama ityarthaH // 3. tulyadezAvasthAyini tulyendriyagrAhye'rthe ghaTapaTAdau ekasyApi jJAnasya vyApAre'virodhaH, na ca tatrApi viSayabhedena jJAnabhedo bhAvyaH, jJAnAnAM yugapaddhAvAnabhyupagamAt nApi krameNa, tathA'pratIteH, yugapadbhAve ca kAryakAraNabhAvo'pi na syAdeva savyetaragoviSANavat tasmAdvizeSyajJAnaM vizeSaNavizeSyobhayAvalambanamevetyAzayenAha tato vizeSyajJAnamiti //
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 dvitIyo bhAga / sUtra - 1, saptamaH kiraNe ata eva ca tayoryathA na virodhastathA karmatvenApi, tasmAt pramAturAtmano vastuparicchittau sAdhakatamatvena vyApRtaM rUpaM karaNaM nirvyApAraM tu kriyA svAtaMtryeNa punarvyApriyamANaH kartA Atmeti jJAnAtmaka evAtmA jJAnAtmanArthaM jAnAtIti kartRkaraNakriyAvikalpena pratItisiddhaH, evaM karmavyavahAro'pi jJAnAtmA''tmanA''tmAnaM jAnAtIti ghaTate sarvathA kartRkaraNakarmakriyANAmabhedAnabhyupagamAt tAsAM kartRtvAdizaktinimittatvAtkathaJcidbhedasiddheH / tatazca jJAnaM svaprakAzameveti saMkSepaH // pramANanirUpaNa nAmaka saptama kiraNa pramANanuM nirUpaNa karyA bAda, te pramANanA prAmANyamAM vAdIono vivAda hovAthI tenuM vivecana kahe che. bhAvArtha - "jJAnanuM prAmANya eTale prameyanuM avyabhicAripaNuM ja che. svabhinnagrAhyanI apekSAe prameyanuM vyabhicAripaNuM jJAnanuM apramANya, sarvajJAna svanI apekSAe pramANa ja che. bAhya arthanI apekSAe to kiMcita pramANa che-kiMcita apramANa che." - vivecana - prAmANyapadano artha=pramiti viSayabhUta je artha che, tenI sAthe AvyabhicaraNazIlatva jJAnaniSTha prAmANya che. jeivo artha pratyakSa Adi jJAnathI jANyo, tevo ja artha jJAnamAM jyAre prApta karAya, tyAre te jJAna pramANa che. jema ke satya rajatanuM jJAna.] apramANapadano artha-prameyAvinAbhAvithI bhinna prameyavyabhicAritva "aprAmANya che. jeno artha jJAnaviSayatAmAM Avyo, tevo ja artha jo jJAnamAM na prApta thAya, to te jJAna apramANa che. jema ke-chIpamAM A cAMdI' evuM jJAna. 0 sarva jJAnonuM svasaMvedana kathaMcit pramANa che-evI upapatti hoI, bAhya padArthanI apekSAe koI eka jJAna pramANabhUta che ane koI eka jJAna pramANAbhAsa che. zaMkA - e pramANenA kathanathI zuM virodhano prasaMga nahi Ave? samAdhAna - eka jIvanA AvaraNanA virAmavizeSathI satyetara (asatya) saMvedananA pariNAmanI siddhi che. jema ke-jetaghaTamAM pItaghaTajJAna. tathAca sarvatra jJAnasvarUpamAM prAmANya AvaraNazUnya che. bAhya padArthamAM 1. nanu cakSurAdikaM hi karaNaM jJAnakriyAto bhinnameva, na ca jJAnenArthaM jAnAmIti pratItyA jJAnasyApi karaNatvamiti vAcyam tatra jJAyate'neneti vyutpattyA jJAnapadasya cakSuSo bodhakatvAditi cenna tasya sAdhakatamatvAsambhavAt vyavadhAnAt jJAnasyaiva sAdhakatamatvAt na ca yadeva jJAnaM padArthasya jJAnakriyAyAM karaNaM tadeva jJAnakriyeti kathaM tatra kriyAkaraNavyavahAraH prAtItikaH syAdvirodhAditi vAcyam kathaJciddhedAdityAzayenAha tasmAtpramAturiti //
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 tattvanyAyavibhAkare to te AvaraNano kSayopazama aniyata che, mATe svabhAvanI kalpanAthI virodha nathI. A kathanathI jJAna mAtra sva apekSAthI pratyakSa-pramANa che. zaMkA - anumititva AdinI sAthe pratyakSatvanuM zuM sAMkarya nahIM thAya ne ? samAdhAna - kvacit saMkIrNajAtimAM paNa aduSTapaNAno svIkAra che. A pramANe jJAna, padArthasaMvedakanI mAphaka svasaMvedakapaNAe paNa bhAsita thAya che. zaMkA - je anubhAvya (viSaya-jJeya) che, te anubhUti(jJAna)rUpa nathI ema joyela che. jema ke-ghaTa vagere. jema ghaTa viSaya che paNa anubhUti(jJAna)rUpa nathI. jo jJAnane anubhAvya-viSaya tarIke mAnavAmAM Ave, to ghaTa-paTa Adi viSayanI mAphaka jJAna paNa ajJAnarUpa thaI jAya ! evI Apatti Ave ne ? samAdhAna jema jJAtAno zAtArUpathI anubhava thAya che, tema anubhUtino paNa anubhUtirUpathI anubhava thAya che, paraMtu anubhAvyarUpathI nahIM. vaLI jJAnane anubhAvya mAnavAmAM doSa nathI, kema kepadArthanI apekSAe jJAna anubhUtirUpa che, paraMtu svajJAnanI apekSAe jJAna anubhAvya che. vaLI apekSAnA bhedathI virodha nathI. jema ke-eka ja puruSamAM potAnA pitAnI apekSAe putratva ane potAnA putronI apekSAe pitApaNuM che. tevI rIte eka ja anubhUti bhinna bhinna apekSAothI anubhUti ane anubhAvya kahevAya che, mATe koI doSa nathI. vaLI 'sva AtmAmAM (jJAnasvarUpamAM) kriyAno virodha che' ema nathI, kema ke-anubhavathI siddha arthamAM virodhano abhAva che. - have e prazna thAya che ke-evI kayI kriyA che, ke je AtmAmAM (jJAnamAM) virUddha che ? juo, pariskaMdasvarUpAkriyA jJAnamAM nathI, kema ke-te pariskaMdarUpa kriyA dravyavRtti hoI adravyabhUta jJAnamAM saMbhavita nathI. dhAtunA artharUpa kriyA, jJAnamAM akarmikA nathI ema nahIM paNa che. 'vRkSa ubhuM che.' ahIM sthitirUpa akarmikAkriyAnI vRkSAdi rUpamAM svAtmAmAM ja pratItithI paNa virodhanI mAphaka 'jJAna svayaM prakAze che' ityAdimAM paNa akarmakakriyAno jJAnasvarUpapaNAmAM avirodha che, kema ke-baMne ThekANe paNa pratItinI tulyatA che. zaMkA - have 'jJAna potAne jANe che' AvI sakarmakakriyA svAtmAmAM (jJAnasvarUpamAM) virUddha che, kema kesvarUpathI bIje ThekANe ja karmapaNAnI pratIti che ne ? samAdhAna -- jo sakarmakakriyA svAtmAmAM na mAnavAmAM Ave, to 'AtmA AtmAne haNe che'-pradIpa AtmAne prakAze che' ityAdi kriyAmAM virodhanI Apatti Ave che. iSTApatti paNa nathI. mATe 'huM ghaTane jANuM chuM' ityAdi vAkyamAM jema kartA ane karmanuM jJAna thAya che, tema huM jJAnane jANuM chuM' ityAdi prayogamAM kartA ane karmanuM jJAna thAya che. zaMkA - ahIM pAramArthika karmatva nathI, paraMtu AtmAdirUpa kartAmAM upacarita ja che ne ? - samAdhAna - kartArUpa jJAnamAM paNa svarUpamAM ja jJAnakriyAnirUpita karmapaNAe upacAra che. = zaMkA -- jJAnamAM karmatva tAttvika che, kema ke-prameya to che ne ? samAdhAna - sarvathA karmatvanA kartArUpa jJAnathI abhinnapaNAmAM virodha saMbhavI zake ! jema ke-jo kartA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 dvitIyo bhAga / sUtra - 1, saptamaH kiraNe che, to karma kevI rIte? jo karma che, to kartA kevI rIte? 0 jo kartAthI virUddha karmatva che, to kevI rIte tyAM jJAnanI 'nAnAti' evI kriyA svAtmAmAM thaI zake? jo sarvathA bhinna karyatva mAnavAmAM Ave, to kevI rIte "ghaTane te kare che evI kriyA paNa ghaTakAranA svAtmAmA na thaI zake? jo virUddha na thAya to ! 0 kartAthI karmatva kathaMcit bhinna che. AvI mAnyatAmAM A darzanamAM jJAnanI athavA AtmAnI sarvathA svAtmAmAM kriyA dUrathI pheMkI dIdhI ja che, mATe virUddhatAne sparzatI nathI. A zaMkA - kartAmAM samavAyasaMbaMdhathI rahenArI jJAnakriyAmAM karmapaNAe svAtmAmAM virodha che, tethI bIje ThekANe ja karmatvanuM darzana che ne? samAdhAna - to te jJAnakriyAmAM karaNapaNuM paNa na saMbhavI zake ne? kharekhara, dekhAya che ke-"jJAnathI huM arthane jANuM chuM. AvuM karaNapaNuM siddha che. (jJAnakriyA ane karaNanuM jJAna bhinna hovAthI virodha nathI, to karaNajJAna zuM? athavA jJAnakriyA zuM? mATe ahIM kahe che ke-jana ca iti.). zaMkA - "jJAnena' A vAkyathI vizeSaNajJAna karaNapaNAe vivakSita che. "artha nAnAma' A vAkyathI vizeSyajJAna karmapaNAe vicalita che. tethI karaNa alaga che ane karma alaga che ne? samAdhAna - A kathana barAbara nathI, kema ke-koImAM paNa vizeSaNajJAnathI huM vizeSyane jANuM chuM evI pratItino udaya nathI, paraMtu vizeSaNanA jJAnathI vizeSaNane ane vizeSyanA jJAnathI vizeSyane huM jANuM chuM evo anubhava che. zaMkA - AdimAM daMDanA agrahaNamAM "daMDIne huM jANuM chuM. AvI daMDaviziSTa puruSabuddhi kema nathI thatI? anyathA, daMDarahita puruSamAM paNa daMDaviziSTa puruSanI pratItino prasaMga Avaze ne? samAdhAna - daMDaviziSTa puruSamAM pravartatI buddhithI ekavAra ja daMDaviziSTa puruSanA grahaNathI ane daMDarahitamAM te daMDavaizi(vizeSaNa)nA abhAvathI ja, daMDaviziSTa puruSanI pratItino anudaya che, mATe tathAprasaMga nahIM Ave. (tulya dezamAM avasthAyI, samAna indriyagrAhya arthamAM-ghaTa-padAdimAM eka paNa jJAnanA vyApAramAM avirodha che. tyAM paNa viSayanA bhedathI jJAnabheda samajavAno nathI, kema ke-jJAnomAM yugapadbhAvano svIkAra nathI, kramathI paNa nathI; kema ke-tevI pratIti thatI nathI. vaLI yuga5rbhAvamAM savyatara gAyanA zRMganI mAphaka kArya-kAraNabhAva paNa thaI zake nahi! tethI vizeSajJAna vizeSaNa-vizeSya ubhayanA avalaMbanavAnuM ja che.) tethI vizeSyajJAna ekavAra ja vizeSaNa-vizeSya ubhaya avalaMbanavALuM ja hoya che, paraMtu vizeSaNajJAnathI janya hovAthI kevaLa vizeSya viSayavALuM nathI. 0 vizeSaNajJAnanA karaNapaNAmAM ane vizeSyajJAnanA jJAnakAryapaNAmAM vizeSaNajJAna pratye paNa bIjA karaNanI Apatti thaze ! tyAM paNa daMDatva Adi jAtijJAnanA karaNapaNAnA svIkAramAM tyAM paNa bIjA karaNanI vaktavyatAnI Apatti Avaze ! tethI vizeSaNajJAna ane vizeSyajJAnamAM karaNapaNuM ane kriyApaNuM nathI, paraMtu te vizeSaNajJAna ane
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 tattvanyAyavibhAkare vizeSyajJAna baMne eka jJAnanA svarUpavALA che. ethI ja te baMnemAM jema virodha na thAya, tema karmapaNAe paNa samajavuM. (kharekhara, cakSu Adi karaNa jJAnakriyAthI bhinna ja che. ema nahIM kahevuM ke-"jJAnavaDe arthane huM jANuM chuM." AvI pratItithI jJAnanuM paNa karaNapaNuM che, kema ke-tyAM jenAvaDe jaNAya che, te jJAna AvI vyutpattithI jJAnapada cakSuno bodhaka che ne? AvI zaMkAnuM samAdhAna e che ke-cakSumAM sAdhakatamapaNAno asaMbhava hoI, vyavadhAnarUpa hoI jJAnamAM ja sAdhaktamapaNuM che. vaLI je jJAna ja che, te padArthanI jJAnakriyAmAM karaNa che ane te ja jJAnakriyA che, mATe tyAM-jJAnamAM kriyAkaraNavyavahAra kevI rIte pratItisiddha thAya? kema ke-virodha che." AvuM nahIM bolavuM, kema ke-kathaMci bheda che.) tethI pramAtArUpa AtmAnuM vastunA paricchedamAM sAdhakatamapaNAe vyApAravALuM rUpa (svarUpa) karaNa che. jema vyApAra vagaranuM svarUpa-kriyA. vaLI svataMtrapaNAe vyApAravALo kartA AtmA, "jJAna Atmaka ja AtmA jJAnarUpe arthane jANe che.' A kartA-karaNa-kriyAnA vikalpathI pratItisiddha che. A pramANe karmano vyavahAra paNa che. jema ke-"jJAna AtmA, AtmAvaDe AtmAne te jANe che' AvI pratItithI ghaTI zake che. sarvathA kartA-karaNa-karma-kriyAonA abhedanA asvIkArathI te kartA-karaNa-karma-kriyAo, katva Adi zakti nimittajanya hovAthI kathaMcit bhedanI siddhi che ane tethI 'rA svArIpana' evo sAra che. AzaMkA- jJAnamAM rahela prAmANyano nizcaya svathI ke parathI thaI zake ! paraMtu svathI prAmANya saMbhavI zakatuM nathI, kema ke-svasaMvidita hovA chatAM jJAnarUpe ja jJAnanuM grahaNa che paraMtu jJAnaniSTha prAmANyathI grahaNa nathI. kema ke-jJAnatva AbhAsa sAdhAraNa (vyApaka) che. jJAnaviSayaka jJAnathI prAmANyanA paNa grahaNamAM sarva vAdionI vipratipattinA abhAvano prasaMga thAya ! ane kharekhara, svasva jJAnanA svataH prAmANyanA grahaNamAM saghaLA pravAdo (mato) sAcA thaI jAya ! 0 jJAnadvArA svataH prAmAyanA grahaNamAM prAmAyano nizcaya hovAthI, prAmANyanA saMzayanA ucchedano prasaMga AvI jaze ! athavA jo jJAnanuM prAmANya svataH grAhya mAno, to abhyAsadazApana jJAnamAM prAmANyano saMzaya na thAya!kharekhara, jo jJAna grahaNa kareluM nathI, to dharmInA (viSayanA) jJAnanA abhAvathI ja te prAmAyano saMzaya nathI, kAraNa ke samAnadharmadvArA dharmAnuM jJAna saMzayano hetu che ane je jJAna grahaNa kareluM che, to te jJAnanuM prAmANya nizcita ja che, mATe tyAre paNa saMzaya na thAya! vAste svataH prAmANya siddha thatuM nathI. tethI jJAnamAM prAmANya anumeya che. vaLI parataH prAmANya paNa saMbhavatuM nathI. kharekhara, para eTale-(1) bIjuM jJAna, (2) arthakriyAnirmAsa (jJAna), (3) ta6 (jJAna) viSayanAntariyaka arthadarzana-ema paranA traNa artho thAya che. A traNeya artho svataH agRhita prAmANyavALA hoI avyavasthita che. te avyavasthitone pUrva pravartakajJAna kevI rIte vyavasthita banAvI zake? athavA enA svataH prAmANyamAM pravartakajJAna paNa tadaiva-svataH pramANavALuM ja thaze ! paraMtu bIjAthI prAmANyamAM to anavasthAno prasaMga Avaze ja. AvI AzaMkAmAM kahe che ke
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, saptamaH kiraNe 329 nanu tatprAmANyanizcayassvato vA parato vA syAt na svataH, svasaMviditatve'pi jJAnatvenaiva jJAnasya grahaNAt na tu tanniSThaprAmANyena, jJAnatvasya tvAbhAsasAdhAraNatvAt prAmANyasyApi grahe sarveSAM vipratipattyabhAvaprasaGgAya svasvajJAnasya hi prAmANyagrahe sarve pravAdAssatyAH syuH / jJAnena svataH prAmANyagrahe prAmANyanizcayAtsaMzayocchedaprasaGgazca yadi hi jJAnaM na gRhItaM tadA dharmijJAnAbhAvAdeva na tatsaMzayaH, samAnadharmavattayA dharmijJAnasya saMzayahetutvAt gRhIte ca jJAne tatprAmANyamapi gRhItameveti tadApi saMzayo na syAditi / nApi parataH, paro hi jJAnAntaraM vA arthakriyAni so vA, tadgocaranAntarIyakArthadarzanaM vA tacca sarvaM svato'gRhItaprAmANyamavyavasthitaM kathaM pUrvapravartakajJAnaM vyavasthApayet svato vA'sya prAmANye pravartakajJAnamapi tathaiva syAt parasyApyanyataH prAmANye tvanavasthA prasajyetetyAzaGkAyAmAha - prAmANyAprAmANye ca svakAraNavRttiguNadoSApekSayotpattau parata eva // 2 // prAmANyAprAmANye ceti / svakAraNeti, svasya jJAnasya yatkAraNaM cakSurAdikAraNakalApaH tanniSThau yau guNadoSau tAvapekSya prAmANyAprAmANye bhavata iti paramapekSyotpadyamAnatvAdutpattiviSaye te parata eva bhavata iti bhAvaH, tenArthatathAbhAvaprakAzakatvarUpasya prAmANyasya svajJAnakAraNAtiriktaguNAnapekSatvAtsvata evotpattiH, tathAhi kAraNagatA na te guNA upalabhyante cakSurAdInAM jJAnakaraNAnAmatIndriyatvena tadguNAnAM pratyakSataH pratipattyasambhavAt nApyanumAnena, indriyaniSThaguNaissAkaM kasyApi liGgasya pratyakSataH pratibandhAgraheNa pratyakSato gRhItavyAptikaliGgAbhAvAt / anavasthAprasareNAnumAnato gRhItavyAptikaliGgAbhAvAcca, liGganiSThavyAptigrAhakAnumAnasyApyanumAnAntarato gRhItavyAptikatvAt anumAnAntarasyApi tathAtvAditi / kiJcArthatathAtvaparicchedakazaktirUpaM hi prAmANyaM, zaktyazca sarvAssvata eva bhavanti, notpAdaka kAraNakalApAdhInAH, yathAhi mRtpiNDe vartamAnA rUpAdayo mRtpiNDAdupajAyamAne ghaTe'pi kArye tata evotpadyante, na tu kAraNeSvavidyamAnAH kAryadharmAH kAraNebhyaH kArye udayamAsAdayanti kintu svata eva, ghaTasyaivodakAharaNazaktivat, tathA jJAne'pyarthatathAtvaparicchedazaktizcakSurAdiSvavidyamAnA na tasmAdupajAyate kintu svata eveti matamapAstam, arthatathAbhAvaprakAzakatvarUpaprAmANyasya svata evotpattau nirhetukatvena dezakAlasvabhAvapratiniyamAnupapatteH guNavaccakSurAdisattve yathAvasthitArthapratipattestadabhAve ca tadabhAvasya dRSTatvena taddhetukatva-vyavasthApanAt,
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 tattvanyAyavibhAkare kAryakAraNabhAvasyAnvayavyatirekanibandhanatvAt, anyathA doSavaccakSurAdyanvayavyatirekasattve'pyapramANatvasyApi svata evotpattiH prasajyeta, na ceSTApattirapasiddhAntatAprasaGgAt / pratyakSAdito'nupalabhyamAnAnAmapi svakAraNacakSurAdigatadoSANAmaprAmANyotpattau kAraNatvamiva guNAnAmapi cakSurAdiniSThAnAM prAmANyotpattikAraNatve bAdhakAbhAvAcca, zaktirUpaprAmANyamapi na svata utpattumarhati, tathA satyaprAmANyasyApi ayathArthaparicchedakazaktirUpasya kenacitkartumazaktestatsvata eva syAt tatkAraNeSu timirAdidoSavatsu cakSurAdiSu tasyA avidyamAnatvAt / indriyAdInAM sveSvavidyamAnAyA api jJAnarUpatAyA iva tAdRzazakterapyAvirbhAvakatve bAdhakAbhAvAt jJAnavizeSANAM svato'nutpattyA taniSThazaktInAM svata evotpattyasambhavAcca, na ca zaktayo jJAnavyatiriktAH, svAdhArAbhimatabhAvakAraNebhyo bhAvasyotpattAvapi svAzrayaistato'bhavantInAM sambandhAsambhavAt / bhinnAnAM kAryakAraNabhAvAtiriktasambandhAsambhavAt AzrayAzrayibhAvasyApi janyajanakabhAvaniyatatvAt, nApi dharmadharmabhAvassambandhaH zakterapAratantrye dharmatvAsambhavAt, na cArthatathAbhAvaprakAzanarUpaprAmANyasya svasAmagrIto jJAnotpattAvapyanabhyupagame tadvijJAnasya kiM svarUpaM ? nahi tavyatirekeNa vijJAnasvarUpaM bhavanmate sambhavati, kiJca tadutpattAvapi tannotpadyate pazcAcca tadvyatiriktasAmagrIta utpadyata ityabhyupagame viruddhadharmAdhyAsAtkAraNabhedAcca bhedaH syAt, tayoreva bhedahetutvenAbhyupagamAditi vAcyam, vijJAnasya cakSurAdisAmagrIjanyatve'pi nairmalyAdisAmagyantarAtprAmANyasya pazcAdutpatteranabhyupagamAt, kintu guNavaccakSurAdisAmagrIta AgRhItaprAmANyasvarUpasyaiva vijJAnasyotpattyabhyupagamAt, tasmAdeva ca jJAnamiva tadavyatirikta svabhAvaM prAmANyamapi parata ucyate, tathA ca prAmANyaM svotpattau jJAnotpAdakakAraNavyatirikta kAraNAntarApekSaM tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAt, yaccakSurAdivyatiriktasyAnvayavyatirekAnuvidhAyi tattatsApekSam, yathA'prAmANyamiti prayogeNotpattau tasya parApekSatvaM siddham / nanu bhavatu prAmANyamutpattau parataH parazca doSAbhAva eva syAnna guNaH, doSasattve prAmANyAnudayena tadudaye tadabhAvasyaiva hetutvaucityAt, tathA ca jJAnahetvatiriktabhAvAnapekSatvenotpattau tatsvata ityucyata ityAzaMkAyAmuktaM svakAraNavRttiguNadoSeti, jJAnakAraNAtiriktaguNadoSApekSayeti tadarthaH, tathA prAmANye guNo'prAmANye doSo hetuH, na tu prAmANye doSAbhAvo'nyathA guNasattve'prAmANyAnudayena tadudaye guNAbhAvasyaiva hetutvaucityAttasyaiva svatastvApattiH syAt, na cAprAmANyaM prati doSANAmanvayavyatireko sta iti vAcyam, guNAnAmapyanvayavyatirekasambhavAt / na ca prAmANye
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, saptamaH kiraNe . 331 guNA doSotsAraNamAtraprayuktasannidhikA na tu prAmANye nimittA iti vAcyam, doSA guNotsAraNamAtraprayuktasannidhikA natvaprAmANye nimittA ityapi tulyatvAt dorSAbhAvasya tucchasya guNaniSpAdyatvAsambhavAcca, sasvabhAvatve vA vyatiriktatve kArakavyApArasyAsambhavaH syAdapasiddhAntazca prasajyeta, tathA ca paryudAsavRttyA guNAtmaka eva doSAbhAvo'bhyupagantavyaH tathA guNAbhAvo'pi doSAtmakaH, iti yuktaM guNadoSAbhyAM prAmANyAprAmANye iti bhAvaH // nanu pramANaM prAmANyanizcaye nAnyApekSaM yadi hyapekSeta tattadA kiM guNAn saMvAdaM vA'pekSeta, nAdyaH, svakAraNaguNAnAM pratyakSAdipramANAgrAhyatvAt yadi yo yaH kAryavizeSaH sa guNavatkAraNapUrvako yathA prAsAdAdivizeSaH, kAryavizeSazca yathAvasthitapariccheda iti svabhAvahetunA guNavatkAraNapUrvakatvaM siddhyatItyucyate tadapi na yuktam, paricchede yathAvasthitArthaparicchedatvAsiddheH, tathA hi zuddhakArakajanyatvena saMvAditvena bAdhArahitatvenArthatathAtvena vA tatsiddhirvAcyA, tacca na sambhavati, paricchedasya yathAvasthitArthaparicchedatve guNavatkAraNajanyatvasya guNavatkAraNajanyatve ca yathAvasthitArthaparicchedatvasyApekSitatvena prathame'nyo'nyAzrayAt saMvAdArthinAM vijJAne yathAvasthitArthaparicchedatvasiddhamantareNa tatpUrvakapravRtteH pravRttimantarA''rthakriyAsaMvAdasya taM vinA yathAvasthitArthaparicchedatvasiddhezcAsambhavena dvitIye cakrakApatteH, na tRtIyaH, tucchasvabhAvasya bAdhAvirahasya sattvena jJApakatvena vA'naGgIkArAt paryudAsavRttyA tadanyajJAnalakSaNasya vijJAnaparicchedavizeSAviSayatvena tadvyavasthApakatvAnupapattezca / nApi caturthaH, anyonyAzrayAt, arthatathAbhAve siddhe tadvijJAnasyArthatathAbhAvaparicchedatvasiddhiH, tatsiddhezcArthatathAbhAvasiddhiriti / nApi saMvAdApekSayA tajjJaptisiddhiH, saMvAdakaM samAnajAtIyaM bhinnajAtIyaM vA, yadi samAnajAtIyaM tarhi ekasantAnaprabhavaM bhinnasantAnaprabhavaM vA, tatra bhinnasantAnaprabhavasya samAnajAtIyasya saMvAdakatve devadattaghaTavijJAnaM prati yajJadattaghaTAntaravijJAnasyApi saMvAdakatvaM syAt, samAnasantAnaprabhavasamAnajAtIyajJAnAntarasya saMvAdakatve ca tasyaikArthaviSayakatve saMvAdyasaMvAdakayoravizeSaH, ekaviSayatve'pi yathA prAktanaM vijJAnaM svasamAnajAtIyasyaikasantAnaprabhavasyottarakAlabhAvino vijJAnasya na saMvAdakaM tathottaramapi 1. nanu nairmalyAdayo guNA: prAmANye'nupayoginaH kintu tebhyo doSANAmabhAvaH samunmiSatItyatrAha doSAbhAvasyeti, tasya tucchasvabhAvatayA kAryatvadharmAdhAratvaM na bhavediti bhAvaH, avazyamanubhUyate doSAbhAvasya kAryatvAdhAratvam, aJjanAdezcakSurAdau kriyamANasya pratIteH, tathA ca doSAbhAvasya doSapratiyogiguNasvarUpatvaM vAcyaM, vyatiriktatve'nubhavabAdhApatteH, anubhUyate ca purA cakSuSI sadoSe samabhUtAmadhunA labdhisampanne iti / yadi doSAbhAvo niHsvabhAvaH syAttarhi bhAvAntaravinirmuktasya bhAvasyaivAbhAvatvapratipAdakatvatsiddhAntavirodha ityAzayenAha sasvabhAvatve veti //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 tattvanyAyavibhAkare pUrvasyeti, kiJcottarajJAnaM pramANamiti kutassiddhaM yena prathamasya prAmANyanizcAyakaM bhavet, na cAnyasmAttathAvidhAt, anavasthApatteH / na cottarajJAnasya kAraNazuddhiparijJAnAnantarabhAktveina vizeSAtsambhavati saMvAdakatvamiti vAcyam, kAraNazuddhiparijJAnasyArthakriyAparijJAnaM vinA'sambhavena tatra cakrakadoSasya durvAratvAt sambhave vA tasyaiva nizcAyakatvenottarakAlabhAvinaH kAraNazuddhijJAnasamanvitasya prAmANyahetutvavarNanaM vyarthaM syAt / atha bhinnajAtIyajJAnAntarasya saMvAdakatve ghaTajJAnasyApi paTajJAnaprAmANyanizcAyakatvApattiH syAt, svasmizca prAmANyanizcayAbhAve pravRttyabhAvena tannizcayasyAvazyakatve cakrakaprasaGgenArthakriyAkArirUpaM. bhinnajAtIyamapi na tannizcAyakam, na ca prAmANyasaMzayAdapi pravRttisambhavenArthakriyAjJAnasambhava iti vAcyam, prAmANyanizcayasya niSphalatvApattestadantareNaiva pravRtteH / prAmANyanizcayamantareNa pravRtto visaMvAdabhAG mA bhUvamiti hyarthakriyArthI prAmANyanizcayAya kurute pravRtti sA ca tadantareNApi saMjAteti, arthakriyAjJAne ca prAmANyAyAnyasyApekSAyAmanavasthA bhavedityAzaMkAyAmAha - prAmANya ane aprAmANyanI utpatti bhAvArtha - "prAmANya ane aprAmANya, sva(jJAna)nA kAraNamAM vartamAna guNa ane doSanI apekSAe utpattimAM parataH ja che." vivecana - sva eTale jJAnanuM je kAraNa, cakSu Adi kAraNa samudAya che, temAM rahelA je guNa ane doSa che, te baMnenI apekSAe prAmANya ane aprAmANya thAya che; mATe paranI (jJAnabhinnanI) apekSA rAkhIne utpanna thatA hovAthI utpattinA viSayamAM te prAmANya ane aprAmANya parathI ja thAya che. pUrvapakSa - tethI arthatathAbhAvaprakAzakanvarUpa prAmANya, svajJAnarUpa kAraNathI bhinna guNanI apekSA nahIM hovAthI svataH ja utpatti che. te A pramANe-kAraNamAM rahelA te guNo upalabdha-pratyakSa thatA nathI, kema ke-jJAnanA kAraNabhUta calu Adi atIndriya hoI cakSu Adigata guNonI pratyakSathI pratipattino asaMbhava che. vaLI kAraNagata guNo anumAnathI paNa anumeya thatA nathI, kema ke indriyamAM rahelA guNonI sAthe koI paNa hetunI pratyakSathI vyAptinuM grahaNa nahIM hovAthI pratyakSathI vyApti grAhakahetuno abhAva che. anavasthAnA prasaraNa thavAthI anumAnathI vyAptinA grahaNavALA liMgano abhAva che. jema ke-hetunii vyAptigrAhaka anumAnamAM paNa bIjA anumAnathI gRhita vyAptikatva che ane bIjA anumAnamAM trIjA anumAnathI gRhita vyAptitva che. AvI rIte anavasthAnuM prasAraNa hoI anumAnathI kAraNagata guNo jaNAtAM nathI. 0 vaLI kharekhara, arthatathA-pariccheda zaktirUpa prAmANya che ane saghaLI zaktio svataH ja thAya che, paraMtu utpAdaka kAraNakalApane AdhIna nathI. te A pramANe-mATInA piMDamAM vartamAna rUpa Adi, mATInA
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, saptamaH kiraNe 333 piMDathI utpanna thatA ghaTakAryamAM paNa rUpa Adi, te mATInA piMDamAMthI utpanna thAya che, paraMtu kAraNomAM avidyamAna evA kArya dharmo (guNo) kAraNothI kAryamAM udayamAM AvatA nathI paNa svataH eva udayane pAme che. jema ke-ghaTanI ja pANI lAvavAnI zakti. tevI rIte jJAnamAM paNa arthatathAtvapariccheda zakti, cakSu Adi kAraNomAM avidyamAna, cakSu Adi kAraNakalApathI utpanna thatI nathI paraMtu svataH eva utpanna thAya che. uttarapakSa - arthatathAbhAvaprakAzakatvarUpa prAmANyanI svataH eva utpattimAM hetujanya nahIM hovAthI deza-kALa-svabhAvanA pratiniyamanI anupapatti che. te A pramANe-guNavALA cakSu Adi kAraNa hoya chate yathAvasthita arthanI pratipatti ane guNavALA cakSu Adi kAraNano abhAva hoya chate yathAvasthita arthanI pratipattino abhAva che. AvuM darzana hovAthI te hetuthI janyatvanI vyavasthA barobara che, kema ke-kAryakAraNabhAva anvayavyatirekanA nibaMdhanavALo che. jo Ama na mAnavAmAM Ave, to doSavALA cakSu AdinA anvayavyatirekanI sattAmAM paNa apramANapaNAnI paNa svataH eva utpattino prasaMga Avaze ! vaLI iSTApatti paNa na thaI zake, kema ke-apasiddhAntatAno prasaMga Ave ! 0 pratyakSa AdithI nahIM upalabdha thatA paNa svakAraNa cakSu Adi gata doSomAM aprAmANyanI utpattimAM, kAraNatAnI mAphaka cakSu AdimAM rahela guNomAM paNa prAmANyanI utpattimAM kAraNatAmAM bAdhakano abhAva hovAthI zaktirUpa prAmANya paNa svata eva utpanna thavAne yogya nathI. jo svataH eva utpatti mAnavAmAM Ave, to ayathArthaparicchedamAM zaktirUpa aprAmANyanI koInAthI paNa karavAnI tAkAta nahIM hovAthI, te aprAmANya svataH eva utpanna thaI jaze ! kema ke te aprAmANyanA kAraNabhUta timirAdi doSavALA cakSu AdimAM te zaktinuM avidyamAnapaNuM che. 0 indriya AdinA potAnAmAM avidyamAna paNa jJAnarUpatAnI mAphaka tAdaza zaktinA AvirbhAvakapaNAmAM bAdhakano abhAva hoI jJAnavizeSonI svataH utpatti nahIM hovAthI, te jJAnavizeSaniSTha zaktionI svataH eva utpattino asaMbhava che. 0 vaLI zaktio jJAnathI alaga nathI, kema ke-sva(zakti)nA AdhArarUpe abhimata bhAvarUpa kAraNothI bhAvanI utpattimAM paNa svano Azraya (bhAvajJAna) eka che. tethI bhAvajJAnathI nahi thatI (svataH eva thatI) zaktionA saMbaMdhano asaMbhava che. 0 jJAnathI bhinna zaktiomAM kArya-kAraNabhAvathI bhinna saMbaMdhano asaMbhava che, kema ke-AdhAraAdheyabhAvamAM paNa kArya-kAraNabhAvano niyama che. 0 dharma-dharmabhAva saMbaMdha paNa nathI, kema ke-zaktimAM apAtaMtryapaNAmAM dharmapaNAno asaMbhava che. zaMkA - arthatathAbhAvaprakAzanarUpa prAmANyanA svasAmagrIthI jJAnotpattimAM paNa asvIkAramAM te vijJAnanuM zuM svarUpa che? svasAmagrIthI jJAnotpatti sivAya vijJAnanuM svarUpa ApanA mate saMbhavatuM nathI. vaLI svasAmagrIthI jJAnotpatti thaye chate paNa vijJAnasvarUpa pedA thatuM nathI ane pachIthI tenAthI bhinna sAmagrIthI utpanna thAya che. AvI mAnyatAmAM virUddha dharmanA adhyAsathI ane kAraNanA bhedathI bheda thaI jAya! kema ke-te virUddha dharmAdhyAsa ane kAraNabhedamAM bhedanA hetupaNAno svIkAra che ne?
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - vijJAna, cakSu Adi sAmagrIthI janya hovA chatAM nirmaLatA Adi rUpa bIjI sAmagrIthI vijJAnaniSTha prAmANyanI pachIthI utpattino asvIkAra che. 0 paraMtu guNavALA cakSu Adi sAmagrIthI grahaNa karelA prAmANyanA svarUpavALA ja vijJAnanI utpattino svIkAra che. tethI ja jJAnanI mAphaka te jJAnathI abhinna svabhAvavALuM prAmANya paNa parataH kahevAya che. tathAca prAmANya, svanI utpattimAM jJAnanA utpAdaka kAraNathI bhinna-bIjA kAraNonI apekSAvALuM che, kema ke-te kAraNonI sAthe anvayavyatirekane anusaranAruM prAmANya che. je cakSu AdithI bhinna kAraNanA anvayevyatirekano anuvidhAyI (prAmANya) che, te sApekSa che. jema aprAmANya. A pramANe anumAnaprayoga dvArA utpattimAM prAmANya paranI apekSAvALuM che, ema siddha che. zaMkA- bhale, utpattimAM prAmANya parataH ho! paraMtu para eTale doSano abhAva ja thaze paNa guNa nahIM, kema ke-doSanI hAjarImAM prAmANyanA udayano abhAva hoI, te prAmANyanA udayamAM te doSano abhAva ja hetupaNAe ucita che. tathAca jJAnanA hetuthI bhinna bhAvanI apekSA vagara utpattimAM te prAmANya svataH che, ema kahevAya che ne? mATe AvI AzaMkA thaye chate kahyuM che ke-jJAnakAraNathI bhinna guNa-doSanI apekSAthI prAmANyamAM guNahetu che, aprAmANyamAM doSahetu che, paraMtu prAmANyamAM doSano abhAvatu nathI. [jJAnanA sAdhanabhUta indriya vagere jo nirmaLatA Adi guNaviziSTa che, to te pramANabhUta jJAna pedA kare che. jo te ja indriya Adi kAca-kamala Adi doSaviziSTa che, to apramANabhUta jJAnane pedA kare che. tyAM jJAnanI utpatti indriyonuM kAraNatva che. jJAnagata prAmANya-aprAmANyanA utpAdakapaNAmAM guNa ane doSanuM kAraNatva che, Avo viveka che.] jo prAmANyamAM doSAbhAvane hetu mAnavAmAM Ave, to guNanI hAjarImAM aprAmANyanA anudayathI te aprAmANyanA udayamAM guNAbhAvanuM ja hetupaNuM ucita hoI te aprAmANyamAM svataHpaNAnI Apatti AvI jAya ! zaMkA - aprAmANya pratye doSono anvayavyatireka che ja ne? to pUrvokta Apatti kevI rIte? samAdhAna to pachI guNono paNa anvayavyatireka che ja, mATe prAmANya pratye guNo kAraNa che, doSAbhAva nahIM. zaMkA - prAmANyamAM guNonuM sAnnidhya doSone dUra karavAnA mAtra prayojanavALuM che, paraMtu prAmANyamAM kAraNarUpe kevI rIte ? samAdhAna - to doSonuM sAnidhya guNone dUra karavAnA mAtra prayojanavALuM ja che, paraMtu aprAmANyamAM kAraNarUpe nathI. ema paNa tulyapaNuM che ane tucchabhUta doSAbhAvamAM guNajanyapaNAno asaMbhava che. nirmaLatA Adi guNo prAmANyamAM anupayogi che, paraMtu te guNothI doSono abhAva vikase che. te doSAbhAva tuccha svabhAvavALo hoI kAryatvadharmano AdhArabhUta na thaI zake ! avazya anubhavAya che kedoSano abhAva kAryatvano AdhAra che, kema ke-cakSu AdimAM karAtA aMjana AdinI pratIti che.' tathAca doSAbhAva doSapratiyogi guNasvarUpavALo kahevo joIe. anyathA anubhavanI bAdhAnI Apatti Ave che.
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, saptamaH kiraNe 335 vaLI anubhavAya che ke pahelAM be AMkho doSavALI hatI, hamaNAM te zaktizALI thaI che. jo doSAbhAva svabhAva vagarano hoya, to anya bhAvathI rahita bhAvamAM ja abhAvatva pratipAdakatvanA siddhAntano virodha che. AvA AzayathI kahe che ke-"svabhAvavaeNvA' Iti.] doSAbhAvanA svabhAvasahitapaNAmAM ke abhAvamAM kArakavyApArano asaMbhava thaI jAya ! ane apasiddhAntano prasaMga AvI jAya ! tathAca paryadAsa(sadazagrAhaka naga) vRttithI guNa Atmaka ja doSAbhAva svIkAravo joIe. tevI rIte guNAbhAva paNa doSAtmaka svIkAravo joIe. mATe barobara vyAjabI che ke-"guNa ane doSathI prAmANya ane aprAmANya che." pUrvapakSa - pramANa, prAmANyanA nizcayamAM anyanI apekSA vagaranuM che. jo kharekhara, apekSA rAkhe che ema kaho, to zuM guNonI ke saMvAdanI apekSA rAkhe che? (1) guNonI apekSA rAkhe che-evo pahelo pakSa paNa ThIka nathI, kema ke sva(jJAna)nA kAraNabhUta guNo pratyakSa Adi pramANathI agrAhya che. jo ke je kAryavizeSa che, to te te guNavALA kAraNapUrvaka (janya) che. jema ke-prAsAda Adi kAryavizeSa. vaLI kAryavizeSa yathArtha pariccheda che. A pramANe svabhAvatuvaDe guNavALA kAraNapUrvakapaNuM (janyatva) siddha thAya che. uttarapakSa - ApanuM uparokta kathana vyAjabI nathI, kema ke-paricchedamAM yathAvasthita paricchedapaNAnI asiddhi che. te A pramANe -(1) zuddhakAraka (Na) janyatvathI, (2) saMvAdipaNAthI, (3) bAdhArahitapaNAthI ane (4) arthanA tathAtvathI yathAvasthitArtha paricchedatvanI siddhi kahevI joIe te saMbhavatuM nathI. (1) paricchedanA yathAvasthita arthanA paricchedapaNAmAM guNavALA kAraNajanyatvanI apekSA che ane guNavALA kAraNajanyatvamAM yathAvasthita arthaparicchedapaNAnI apekSA hoI prathama pakSamAM anyonyAzrayadoSa che. (2) saMvAdanA arthIonA vijJAnamAM yathAvasthita arthaparicchedavanI siddhi sivAya yathAvasthita arthaparicchedatvapUrvaka pravRttino asaMbhava che. pravRtti sivAya aWkriyA saMvAdano asaMbhava che, te arthakriyA saMvAda sivAya yathAvasthita arthaparicchedatya siddhino asaMbhava che. tethI bIjAmAM (saMvAdipaNAmAM) cakrakadoSanI Apatti che. [tapekSApekzakSitatva nivadhanoganiSTa pazcandoSa: I] (3) tuccha svabhAvavALA bAdhAnA abhAvano satvarUpe ke jJApakarUpe asvIkAra hovAthI, parhadAsavRttithI yathArthaparicchedatvathI anya jJAnarUpa bAdhAvirahamAM vijJAnapariccheda vizeSanuM aviSayapaNuM hoI, te yathArtha paricchedatva vyavasthApakapaNAnI anupapatti che. (4) paricchedamAM yathArthaparicchedatvanI siddhimAM cotho arthatathA- sAdhaka nathI. kema keanyonyAzrayadoSa che. jema ke-arthatathAbhAva siddha thaye chate te arthavijJAnamAM arthatathAbhAva paricchedapaNAnI siddhi che ane arthatathAbhAva paricchedapaNAnI siddhithI arthatathAbhAvanI siddhi che.
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare saMvAdanI apekSAe te prAmANyanI kSaptinI siddhi saMbhavatI nathI. saMvAdaka (kAraNaguNajJAna ane bAdhakAbhAvajJAnamAM saMvAdakazAna rUpatva che. jevo artha pUrvajJAnamAM prathApathamAM avatIrNa che, tevo ja A artha je vijJAnathI vyavasthApita karAya che, te vijJAna saMvAdaka che.) vijJAna samAnajAtIya che ke bhinnajAtIya che ? jo samAnajAtIya che, to te eka saMtAnajanya che ke bhinna saMtAnajanya che ? tyAM jo bhinna saMtAnajanya-samAnajAtIya vijJAnane saMvAdaka mAnavAmAM Ave, to devadatta ghaTanA vijJAna pratye yajJadattanA bIjA ghaTanA vijJAnamAM saMvAdakapaNuM thaI jAya ! ane jo samAnajanya-samAnajAtIya jJAnAntaramAM saMvAdakapaNuM mAnavAmAM Ave, to te jJAnanuM eka arthanA viSayakapaNAmAM saMvAgha (saMvAdaviSaya) ane saMvAdakamAM vizeSano abhAva thAya che. 336 0 ekaviSayatAmAM paNa jema pUrvanuM vijJAna svasamAnajAtIya-ekasaMtAnajanya uttarakALamAM thanAra vijJAnanuM saMvAdaka nathI, tema uttara paNa pUrvanuM saMvAdaka nathI. vaLI 'uttarajJAna pramANa che' AvuM kyAMthI siddha thAya ? ke jethI prathamanuM prAmANya nizcAyaka thaI zake ! vaLI bIjA tathAprakAranA jJAnathI prAmANyanizcAyaka thaze ! ema na kaho, kema ke-anavasthAnI Apatti Avaze. zaMkA - kAraNazuddhinA parijJAna pachI thanAra hoI vizeSathI uttajJAna saMvAdaka thaze ja ne ? samAdhAna - arthakriyAnA parijJAna viSaya kAraNazuddhinA parijJAnano asaMbhava hoI tyAM cakrakadoSanuM nivAraNa banI jAyache, athavA kAraNazuddhinA parijJAnanA saMbhavamAM te kAraNazuddhinuM parijJAnanuM nizcAyakapaNuM hoI, uttarakALabhAvi kAraNazuddhijJAna samanvitajJAna(uttarajJAna)nA prAmANyahetupaNAnuM varNana nirarthaka thaI jAya ! have bhinnajAtiya jJAnAntaranuM saMvAdakapaNuM mAnavAmAM ghaTanA jJAnamAM paNa paTanA jJAnanA prAmANyanizcAyakapaNAnI Apatti thAya ! ane svamAM (jJAnamAM) prAmANyanA nizcayanA abhAvamAM pravRttino abhAva hoI, te prAmANyanizcayanA AvazyakapaNAmAM cakrakadoSanA prasaMgathI arthakriyAkArIrUpa bhinnajAtIya paNa prAmANyano nizcAyaka nathI. zaMkA ! - prAmANyanA saMzayathI paNa pravRttino saMbhava hoI arthakriyAjJAnano saMbhava che ja ne ? samAdhAna - jo Ama che, to prAmANyanA nizcayanI niSphaLatAnI Apatti che, kema ke-te prAmANyanA nizcaya sivAya pravRtti che. kharekhara, prAmANyanA nizcaya sivAya pravRttivALo, 'visaMvAdavALo huM na thAuM' mATe akriyAno arthI prAmANyanA nizcaya mATe pravRtti kare che ane te pravRtti prAmANyanA nizcaya sivAya paNa thayelI che. arthakriyAnA jJAnamAM prAmANya mATe bIjA jJAnanI apekSAmAM anavasthA thAya ! AvI AzaMkAmAM kahe che ke . jJaptau tvanabhyAsadazApanne parato'bhyAsadazApanne ca svata eveti // 3 // jJaptAviti / tuzabdaH pUrvasmAdvailakSaNyaprakAzakaH, tadevAhAnabhyAseti, jJaptAviti viSayasaptamI, jJaptiviSaye tAvadabhyAsadazApatre svamapekSya, anabhyAsadazApanne ca jJAne paramapekSya
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 3, saptamaH kiraNe - 337 prAmANyAprAmANye bhavata ityarthaH, evazabdenobhayasyApekSAvizeSeNa svApekSatvaM parApekSatvaJca vyAvartitam / tathA ca prAmANyAprAmANye abhyAsadazApannajJAne svAzrayagrAhye, anabhyAsadazApanne tu paraMto grAhye, abhyAsAnabhyAsau jJAnAvaraNakSayopazamavizeSaprayojyau jAtivizeSAveva jJAnagato, viSayagatatvantu tayorupacArAt, AtmanaH pariNAmitvenobhayasvabhAvAt, tena sarvathA kSaNikasya nityasya vA''tmano'bhyAsAnabhyAsasvabhAvatvaM kathamiti zaGkA parAstA / dravyatvasya pariNAmitvavyApyatvAt / prAmANyagrAhakaJca paraM svAzrayAtiriktaM saMvAdajJAnameva, kAraNaguNabAdhakajJAnayorapyetanmukhApekSitvAt / kAraNaguNAnAM saMvAdapratyayamantareNa jJAtumazakyatvAt saMvAdapratyayataH kAraNaguNaparijJAnAbhyupagame ca tata eva pramANyanizcayasyApi siddhatvena kAraNaguNaparikalpanAnarthakyAt / na caikadA saMvAdapratyayena nizcitya kAraNaguNAnanyadA tannizcayAdeva tajjanyajJAnasya nizcayo na tatra punassaMvAdApekSeti vAcyam, atIndriyeSu cakSurAdiSu kAlAntare'pi saMvAdaka jJAnamantarA guNAnuvRttenizcetumazakyatvAt, na ca saMvAdapratyayAtprAmANyAbhyupagame saMvAdapratyayasyApyaparasaMvAdapratyayAtprAmANyAvagamenAnavastheti vAcyam, saMvAdapratyayasya saMvAdarUpatvenAparasaMvAdApekSAbhAvAdanavasthAnavatArAt / na ca prathamasyApi saMvAdApekSA mA bhUditi vAcyam, saMvAdajanakatvasyaiva prAmANyatvena tadabhAve prAmANyAsambhavAt arthakriyAjJAnarUpaM saMvAdajJAnantu sAkSAdavisaMvAdi, arthakriyAlambanatvAt, tasya svaviSayasaMvedanameva prAmANyaM, tacca svatassiddhamiti nAnyApekSA / na cArthakriyAjJAnasyApyavastuvRttizaGkAyAmanyapramANApekSayA'navasthA syAditi vAcyam, arthakriyAjJAnasyArthakriyAnubhavasvabhAvatvenArthakriyAmAtrArthinAM bhinnArthakriyAta etajjJAnamutpannaM kiM vA tayatirekeNetvevaMbhUtAyAzcintAyA niSprayojanatvAt niSpannatvAdvAJchitaphalasya / evaJca saMvAdakajJAnasya paratve samAnajAtIyabhinnajAtIyaikasantAnabhinnasantAnavikalpakRtadoSANAM nopanipAtaH, ubhayasvIkArAt, devadattaghaTajJAne samAnajAtIyayajJadattaghaTajJAnasya, prathamapravRttajalajJAne bhinnajAtIyasyottarakAlabhAvisnAnapAnAvagAhanAdyarthakriyAjJAnasya, ekasantAnagate'ndhakArakaluSitAlokaprabhavakumbhajJAne nistimirAlokaprabhavakumbha 1. anabhyAsadazAyAmapi svagataM prAmANyaM yadi svayameva jJAyeta yathArthaparicchedakamahamasmIti tadedaM jJAnaM pramANaM naveti prAmANyasaMzayo na syAdeva, jJAnatve saMzayAbhAvavata, na ca nizcite'pi prAmANye pramANApramANasAdhAraNajJAnatvadharmadarzanena vizeSAdarzanena ca saMzayo bhavatIti vAcyam, sAdhakabAdhakapramANatiraskAreNa sAdhAraNadharmadarzanasya-saMzayaM pratyakAraNatvAdanyathA saMzayAnucchedaprasaGgaH syAt prakRte ca svataH prAmANyajJaptirUpasya prAmANyasAdhakasyAprAmANyabAdhakasya sattvAt tasmAtsaMzayAnurodhena tatra na svato grAhyaM prAmANyamiti bhAvaH / 2. saMvAdakajJAnaJca yAdRzo'rthaH pUrvasmin vijJAne'vagatassa tAdRza eveti yena vijJAnena vyavasthApyate tat, atra pakSe kAraNaguNajJAnasya bAdhakAbhAvajJAnasya ca saMvAdakajJAnatvena prAmANyanizcAyakatvena kSatiH //
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 tattvanyAyavibhAkare jJAnasya, bhinnasantAne ca samAnajAtIyakumbhajJAnasyoktasya saMvAdakatvasvIkArAt, ekasantAne'bhinnaviSaye saMvAdyasaMvAdakabhAvAvizeSasya mandaprabalasAmagrIsamutpAdyatayaiva nirAsAt / tathA na saMvAdakajJAnAtprAmANyanizcaye cakrako doSaH, saMvAdajJAnena prathamaM prAmANyaM nizcityaiva pravartata ityanabhyupagamAt, vahnisvarUpadarzane'satyekadA zItapIDitonyakAryArthaM vahnimaddezamupasarpastatspa rzamanubhavati, kRpAlunA vA kenacittaddezaM vaDherAnayane tatsparzamanubhavati, tadA'sau, vahni svarUpadarzanasparzanajJAnayossaMbandhamavagacchati 'evambhUto bhAva evambhUtaprayojananirvartaka' iti, evamavagatasambandho'nyadA'nabhyAsadazAyAmanumAnAt 'mamA'yaM svarUpapratibhAso'bhimatArthakriyAsAdhanaH, evaMrUpapratibhAsatvAtpUrvotpannaivaMrUpapratibhAsavadi' tyevaMrUpAtpUrvadarzanasya prAmANyaM nizcitya pravartata iti cakrakAbhAvAt / na ca saMzayAtpravRttau tatrArthakriyAjJAnAtprAmANyanizcayo. viphala iti vAcyam, tatrArthakriyAjJAnajanyaprAmANyanizcayasya saMzayApanayanaphalatvAt / saMzayApagamasyatvabhyAsaH prayojanam / ekadA'rthakriyAjJAnAt prAmANyanizcaye'nyadA pratipattRRNAM sukhenaivAbhyAsAt svataH prAmANyanizcayapUrvakapravRttisambhavAt / na ca saMzayAtpravarttamAnasya kathaM prekSAvattvamiti vAcyam, aprekSAvattvasyaiveSTatvAt, nahi kazcijjAtyA prekSAvAn tadanyo vA, prekSAvaraNakSayopazamavizeSasya sarvatra sarvadA sarveSAmasambhavAt, prakSINAzeSAvaraNAdazeSavedino'nyatra kvacitkadAcitkasyacideva prekSAvattvAdityalaM pallavitena // bhAvArtha - "jJaptimAM to anabhAsadazApanamAM parataH prAmANya che ane abhyAsadazApanamAM svataH meva prAbhAya che." vivecana - pahelAM jJAnanI utpattinA viSayamAM prAmANya ane aprAmANya baMne parataH kahela che. "tu' zabda ahIM pahelAMnA karatAM vilakSaNatAno bodhaka hoI, jJAnanI jJapti(jJAna-anuvyavasAya)nA viSayamAM abhyAsadazApanna jJAnamAM svanI apekSAe jJAnagata prAmANyano ane aprAmANyano nizcaya thAya che. anabhyAsaMdazApanna jJAnamAM parataH prAmANyano ane aprAmANyano nizcaya thAya che. evA zabdathI ubhayamAM anabhAsadazApanna jJAnanI apekSAe parataH kahevAthI svApekSAno vyavaccheda che. abhyAsadazApanna jJAna apekSAe svata eva kahevAthI parApekSAno vyavaccheda samajavo. [jJAnanI abhyAsadazAmAM prAmANya ane aprAmANyano nizcaya, saMvAdaka, bAdhakajJAnanI apekSA vagara pragaTa thato svataH thAya che ane anabhyAsadazAmAM saMvAdaka, bAdhakajJAnanI apekSA rAkhIne thato nizcaya hoI '52ta:' sebha uvAya che.] tathAca pramANya ane aprAmANya, abhyAsadazApana jJAnamAM svanA (prAmANya-aprAmANyanA) AzrayabhUta jJAnathI grAhya che, paraMtu anabhyAsadazApanna jJAnamAM prAmANya ane aprAmANya parataH grAhya che. [anabhyAsaMdazAmAM paNa sva(jJAna)gata prAmANya, jyAre svayameva "huM chuM" AvuM yathArtha paricchedaka jaNAya,
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 3, saptamaH kiraNe 339 tyAre A jJAna pramANabhUta che ke nathI ? Avo prAmANyano saMzaya thaI zake ja nahi. jema ke-jJAnatvamAM saMzayano abhAva. vaLI nizcita paNa prAmANyamAM pramANa-apramANa sAdhAraNa, jJAnatvarUpa dharmanA darzanathI ane vizeSanA adarzanathI saMzaya thAya che.' ema paNa na kahevuM, kema ke-sAdhaka-bAdhaka pramANanA tiraskArapUrvaka sAdhAraNa dharmanuM darzana saMzaya pratye akAraNa che. anyathA, saMzayanA anucchedano prasaMga thaI jAya ! vaLI prakRtimAM prAmANyasAdhaka-aprAmANyabAdhaka prAmANyajJaptirUpanI sattA hoI, tethI saMzayanA anurodhathI tyAM svato grAhya prAmANya nathI.] abhyAsa ane anabhyAsa jJAnAvaraNIyanA kSayopazamarUpa vizeSarUpa prayojakathI prayojya (janya) hoI, jJAnagata jAtivizeSa ja samajavAnA che. te abhyAsa ane anabhyAsamAM viSayagatapaNuM to upacArathI samajavAnuM che, kema ke-AtmA pariNAmI hoI abhyAsasvabhAvI ane anabhyAsasvabhAvI che. tethI A nirUpaNathI sarvathA kSaNika ke nitya AtmAmAM abhyAsa-abhyAsasvabhAvapaNuM kevI rIte? AvI zaMkAnuM khaMDana thaI jAya che, kema ke-dravyatva pariNAmItva vyApya che, pariNAmitva vyApaka che ane dravyatva vyApya che. je je pariNAmI che, te te dravya che. vaLI prAmANyagrAhaka, sva(prAmANya)nA AzrayajJAnathI bhinna saMvAdakajJAna che, kAraNa ke-guNajJAna ane bAdhakAbhAvajJAna saMvAdakajJAnanI apekSAvALuM che arthAt saMvAdakajJAnarUpa che. 0 kAraNaguNo saMvAdakajJAna sivAya jANI zakAtAM nathI. saMvAda(saMvAdajJAna eTale jevo artha pUrvavijJAnamAM jAmyo hato, te tevo ja che, Ama je vijJAnathI vyavasthApita karAya che. A pakSamAM kAraNaguNajJAna ane bAMdhakAbhAvajJAna saMvAdajJAnapaNAe prAmANya nizcAyaka che, ema mAnavAmAM koI kSati nathI.)nA jJAnathI kAraNaguNa parijJAnanA svIkAramAM te saMvAdajJAnathI prAmANyano nizcaya paNa siddha hoI kAraNaguNanI parikalpanA nirarthaka che. zaMkA - eka kALamAM saMvAdanA jJAnathI kAraNaguNono nizcaya karIne, bIjA kALamAM te kAraNaguNonA nizcayathI ja te kAraNaguNajanya jJAnano nizcaya thAya che. tyAM pharIthI saMvAdanI apekSA nathI ja ne? samAdhAna - atIndriya cakSu AdimAM kAlAntaramAM paNa saMvAdakajJAna sivAya guNonI anuvRttino nizcaya karI zakAto nathI zaMkA - saMvAdajJAnathI prAmANyanA svIkAramAM eka saMvAdapratyayanA paNa bIjA saMvAdapratyayathI prAmANyanA svIkArathI anavasthA UbhI ja che ne? samAdhAna - saMvAdapratyayanuM saMvAdarUpapaNuM hoI, aparasaMvAdanI apekSAno abhAva hovAthI anavasthAnuM avataraNa nathI. zaMkA - prathama saMvAdapratyayane paNa saMvAdanI apekSA na ho! paraMtu bIjAne to apekSA kharI ne? - samAdhAna - saMvAdajanakatAne ja prAmANya tarIke mAnavAmAM Ave che, kema ke-saMvAdajanakatAnA abhAvamAM prAmANyano asaMbhava che. arthakriyAjJAnarUpa saMvAdajJAnano sAkSAt avisaMvAdI che, kema ke-te arthakriyAnA AlaMbanavAnuM che. te arthakriyAjJAnarUpa saMvAdajJAnanuM svaviSayasaMvedana je prAmANya che ane te svataH siddha che, mATe anyanI apekSA nathI.
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare zaMkA - arthakriyAjJAnamAM paNa avastuvRttizaMkA thaye chate anya pramANanI apekSAthI anavasthA thaze ja ne ? 340 samAdhAna - arthakriyAjJAna, arthakriyAnA anubhavanA svabhAvapaNAe arthakriyA mAtranA arthIone 'bhinna arthakriyAthI A jJAna utpanna thayuM che ke zuM tenA sivAya utpanna thayuM che ?' AvI ciMtA prayojana vagaranI che, kema ke-vAMchita phaLa siddha thaI gayuM che. 0 A pramANe saMvAdakazAnanA paratvamAM samAnajAtIya-bhinnajAtIya-ekasaMtAna-bhinnasaMtAnanA vikalpathI karela doSono upanipAta nathI, kema ke-ubhayano svIkAra che : kema ke-devadattanA ghaTajJAnamAM samAnajAtIya yajJadatta ghaTajJAnanA saMvAdakatvano, prathama pravRtta jalajJAnamAM bhinnajAtIya uttarakALabhAvI snAnapAna-avagAhana Adi arthakriyAjJAnanA saMvAdakatvano, eka saMtAnagata aMdhakArathI malina Alokajanya kuMbhajJAnamAM timira vagaranA Alokajanya kuMbhajJAnanA saMvAdakatvano ane bhinnasaMtAna samAnajAtIya kuMbhajJAnanA kathita saMvAdakatvano svIkAra che. abhinna viSayavALA ekasaMtAnamAM saMvAdyasaMvAdakabhAvanA avizeSano maMda-prabaLa sAmagrIjanyapaNAe ja nirAza che, tevI rIte saMvAdakazAnathI prAmANyanA nizcayamAM cakrakadoSa nathI, kema ke-saMvAdajJAnathI prathama prAmANya nizcaya karIne pravRtti kare che, evo svIkAra karelo nathI. agninA svarUpanuM darzana nahi hoye chate, eka vakhata ThaMDIthI pIDita thayelo ane bIjA kArya mATe vahnivALA pradezanI najIka janAro mAnava vahninA sparzano anubhava kare che. athavA koI kRpALue te dezamAM ANela agni hoye chate, te agninA sparzano jyAre anubhava kare che, tyAre A mAnava vahnisvarUpanA darzana-sparzananA jJAnanA saMbaMdhane jANe che. jema ke-'Avo bhAva (padArtha) AvA kAryano sarjaka che.' A pramANe saMbaMdhanA jJAnavALo, bIjI vakhate anabhyAsadazAmAM anumAnathI 'mAruM A svarUpanuM jJAna iSTa arthanI kriyAnuM sAdhanavALuM che, kema ke-evuMrUpa jJAna che'-ema mAne che. jema ke-pUrvamAM utpanna tathArUpa pratibhAsa, AvA anumAnathI pUrvadarzananuM prAmANya nizcita karIne te pravRtti kare che, mATe cakrakadoSano abhAva che. zaMkA -- jo saMzayanI pravRtti mAnavAmAM Ave che, to tyAM arthakriyAjJAnathI prAmANyano nizcaya niSphaLa thaze ne ? samAdhAna - tyAM arthakriyAjJAnajanya prAmANyano nizcaya saMzayane dUra karavAnA phaLavALo che, kema keabhyAsa saMzayanA apagamanuM phaLa che. 0 eka vakhata arthakriyAnA jJAnathI prAmANyano nizcaya thaye chate, bIjI vakhate pramAtAone sukhapUrvaka abhyAsa thavAthI, svataH prAmANyanA nizcayapUrvakanI pravRttino saMbhava che. zaMkA - saMzayathI pravRtti karanAramAM kevI rIte prekSAvattva (jJAna) mAnI zakAya ? samAdhAna - tyAM apekSAvattva (ajJAna) ja iSTa che. kharekhara, koI janmathI buddhizALI ke ajJAnI hoI zakato nathI. jJAnAvaraNa kSayopazamavizeSano saghaLe ThekANe, sarvakALe, saghaLA jIvomAM asaMbhava che. samasta AvaraNanA (ghAtikarmanA) kSayathI sarvajJabhagavaMtane choDIne, koI ThekANe, koI kALamAM, koI jIvamAM prekSAvattva (vizeSajJAna) hoya che, mATe A carcA vistArathI saro !
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 4, saptamaH kiraNe 341 tadevaM matyAdipaJcavidhaM pratyakSaparokSarUpaM salakSaNaM sabhedaJca saMkSepata AkhyAya pramANaviSayaphalapramAtRrUpeSu caturvidheSu tattvasya parisamAptestadviSayamabhidhAtukAma Aha paricchedyamasya pramANasya sAmAnyavizeSAdyanekAntAtmakaM vastu // 4 // - paricchedyamiti / paricchettuM yogyo viSaya ityarthaH, paricchedyamasyAnekAntAtmakaM vastviti yojanA, anekAntaH kIdRza ityatrAha sAmAnyavizeSAdIti, sAmAnyaJca vizeSazca sAmAnyavizeSau vakSyamANasvarUpau tAvAdiryasya saH, sacAsAvanekAntazca sa evAtmA svarUpaM yasya taditi vigrahaH, vastupadena bAhyeo'bhyantarazca bhAvarAzigrahyaH, nityAnityabhedAbhedAbhilApyAnabhilApyAdInAmAdinA grahaNam / nanu sattvAsattvAdyanekAntAtmakamiti kuto noktamitareSAM tadadhInatvAditi cenna, sattvAsattvAtmakatvasya saptabhaGgInirUpaNenAvagataprAyatvAt, sAmAnyazabdena dravyabodhakena nityatvasya paryAyavAcivizeSazabdenotpAdavyayayozca lAbhenotpAdavyayaghrauvyAtmakatvasyApi vastuni lAbhAcca tathopanyAsaH / nanu kathaM sAmAnya vizeSAtmakatvaM vastunassambhavati, sAmAnyaM hyekaM, aneke vizeSAH, nityaM sAmAnyaM, anityA vizeSAH, niravayavaM sAmAnyaM, sAvayavA vizeSAH, akriyaM sAmAnyaM, sakriyA vizeSAH, sarvagataM sAmAnyaM, asarvagatA vizeSAH, tathA ca vastu yadi sAmAnyarUpaM kathaM vizeSarUpam, atha vizeSarUpaM kathaM sAmAnyarUpam, tadubhayarUpatve ca vastunassakalalokaprasiddhavyavahAraniyamocchedaprasaGgaH tathAhi viSamodakakSIrAdivyaktyabhinnamekaM sAmAnyaM yadi varttate tarhi viSaM viSameva, modako modaka eveti na syAt, modakA - bhinnasAmAnyAbhinnatvAt viSasya, viSAbhinnasAmAnyAbhedAt modakasya, api tUbhayamubhayarUpaM syAt tatazca viSe modake ca viSArthI pravartteta, modake viSe ca modakArthI, loke ca viSArthI viSa eva pravarttate, modakArthI modaka evetyasya niyamasyocchedaH, tathA viSe bhakSite modako pa bhakSitassyAt modake bhakSite viSamapi, tathA ca sati pratItivirodha iti cennaivam, sAmAnyavizeSAtmakavastuno'nubhavasiddhatvAt, ghaTeSu ghaTo ghaTa ityanuvRttapratyayasya tAmro 1. tathA ca prayogo jIvAdidharmo anantadharmAtmakaH prameyatvAnyathAnupapatteriti, na ca dharme vyabhicAra:, tasyApyanantadharmAtmakatve dharmitvaprasakteH iSTApattau na dharmI syAtko'pi dharmAbhAvAditi vAcyam, sarvathA dharmasyaiva kasyacidasambhavAt, vivakSitadharmyapekSayA hi sattvAdirdharmaH, sa svadharmAntarApekSayA dharmyapi, na cAnavasthA, anAdyanantatvAddharmadharmisvabhAvabhedavyavahArasya / na ca sAdhanasya prameyatvasyAnantadharmazUnyatve tenaivAnekAntaH, tasyAnantadharmAtmakatve dharmitvena pakSAntargatatvAnna hetutvamiti vAcyam, dharmiNo jIvAderapodbhiyamANasya prameyatvAderdharmasya nayaviSayasya nayatvenAprameyatvAdvyabhicArAbhAvAt vyabhicAralakSaNe sAdhyAbhAvatadvadvRttitvayorekAvacchedena pravezAditi bodhyam //
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 tattvanyAyavibhAkare mArtikassauvarNaityevaM vyAvRttapratyayasyAbAdhyamAnasya pratiprANi pratItatvAt na cAyaM bhrAntaH pratyayaH, arthasAmarthyajanyatvAt, arthavijJAnasadbhAvAddhi tannizcayo nArthasadbhAvamAtrAt sarvArthAnAmapi sadbhAvasyAvizeSeNa sarveSAM sarvajJatvaprasaGgAt, upajAyate ca jJAnaM sAmAnyavizeSAkArameva, ekAdisvabhAvaM sAmAnyamanekAdisvarUpo vizeSa iti tu yuktivirahAnnAbhyupagamyate, ekAdisvabhAvaM hi sAmAnyaM kimanekeSu vizeSeSu sarvAtmanA dezena vA varteta, na tAvatsarvAtmanA, AnantyaprasaGgAt vizeSANAmanantatvAt ekatraiva sarvAtmanA vRttau tadbhinnavizeSANAM sAmAnyazUnyatvApatteH, anantatve caikatvavirodhAt nApi dezena, sadezatvaprasaGgAt, nApi gaganavavyApitvAdvarttata iti sAmprataM kAyaMdezavyatirekeNa vRttyadarzanAt nabhasassapradezatvena na tadvRttirubhayavyatiriktA, anekatra vRtteranekatvaM vyApakaM tadviruddhaM sarvathaikyaM sAmAnye tvayAbhyupagamyate tato nAnekavRtti syAt virodhyekatvasadbhAve tu vyApakasyAnekatvasya nivRttyA vyApyasyAneka vRttitvasyAvazyaM nivRttiH syAt na ca yadi nityaM vyApyekaM niravayavaM sAmAnyavastu na syAnna tadA dezakAlasvabhAvabhedabhinneSu ghaTazarAvAdiSu vizeSeSu sarvatra mRnmRdityabhinnau buddhizabdo syAtAm, na hyatyantabhinneSu jalAdiSu mRnmRdityekAkArA buddhirbhavati nApyekAkAraH zabdaH pravartate, tato'bhinnabuddhizabdapravRttinimittasya sAmAnyasya tAdRzasya sattvamavazyamAzrayitavyamiti vAcyam, tannibandhanasyAsmAbhiraniSedhAt kintvekatvAdidharmayuktaparaparikalpitasAmAnyasyaiva niSedhAt / anekAntadharmAtmakavastunassamAnapariNAmasyaiva tAdRzabuddhizabdanibandhanatvAt tulyajJAnaparicchedyavasturUpasya samAnapariNAmasya vilakSaNatvena na vRttivikalpaprayuktadoSasambhavaH, asyaiva samAnabhAvatvopapatteH, samAnAnAM bhAvassAmAnyamiti, samAnaistathA bhavanamityanvarthayogAt, arthAntarabhUtabhAvasya tadvyatirekeNApi tatsamAnatve'nupayogAt, anyathA samAnAnAmityabhidhAnAbhAvAdayuktaiva tatkalpanA / samAnatvaJca bhedAvinAbhAvyeva tadabhAve ca sarvathaikatvatassamAnatvAnupapattiriti samAnapariNAma eva samAnabuddhizabdadvayapravRttinimittam, ata eva ya evAsAvekasmin vizeSe sa eva vizeSAntara iti na, kintu samAna iti, na caivaM 1. anubhavasiddhatvameva vizadayati arthavijJAnasadbhAvAddhIti // 2. nArthasadbhAvo'rthasadbhAvAdeva kAraNAnnizcIyata iti bhAvaH // 3. AkAzasya niSpradezatve'yaM doSaH tathAhi yena dezena tadvindhyena saMyuktaM tenaiva dezena himavadAdibhissaMyoge vindhyahimavadAdInAmekatraivAvasthAnaM syAt anyathA niSpradezakAkAzasaMyoga eva na syAt / anyena dezena saMyoge tu sapradezatvameva / kiJca yatra vindhyasya sattvaM yatra vA tasyAbhAvastayorAkAzabhAgayossarvathA'nanyatve yatra vindhyasya bhAvastatrApyabhAvaH syAt vindhyavanabhobhAgasya vindhyAbhAvavannabhobhAgAnatiriktatvAt kathaJcidabhede'nekAntavAdapravezaH sarvathA bhede'nyatarasyAnabhobhAgatvaprasaGgaH / atha kathaJcittarhi svadarzanaparityAgo doSa iti //
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, saptamaH kiraNe .343 sati vizeSANAM parasparavilakSaNatvAnna syAtsamAnabuddhizabdadvayapravRttiriti vAcyam, vailakSaNye satyapi samAnapariNAmasAmarthyAtpravRtteH / asamAnapariNAmanibandhanA ceha vizeSabuddhiH / samAnapariNAmasyAsamAnapariNAmAvinAbhUtatvena yata eva vastu sAmAnyarUpaM tata eva vizeSarUpam / yata eva ca vizeSarUpamata eva ca sAmAnyarUpam, na cAnayovirodhaH, samAnAsamAnapariNAmayorubhayorapi saMvedanasyobhayarUpatvAt so'yaM samAnapariNAmo na vizeSAdarthAntaraM sarvathaikasvabhAvaM vA, yena sakalalokaprasiddhasaMvyavahAraniyamocchedaprasaGgassyAt / kintu bhedAvinAbhUtatvAdya eva viSAdabhinno na sa eva modakAdibhyo'pi, sarvathA tadekatve samAnatvAyogAt / na ca samAnapariNAmasyApi prativizeSamanyatve'samAnapariNAmavattadbhAvAnupapattiriti vAcyam, pariNAmasyAnyatve satyapi samAnAsamAnapariNAmayobhinnasvabhAvatvAt samAnabuddhizabdapravRttinimittasvabhAvo hi samAnapariNAmaH, viziSTabuddhizabdajananasvabhAvo vizeSa iti / tasmAdvastu sAmAnyavizeSobhayAtmakameveti siddham / evaM nityAnityAtmakatvamapyadhyakSeNAvagamyate, anyathA vastvavagamAbhAvaH prasajyeta, tathAhi-apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaM sarvathA nityamabhyupagamyate yadi tarhi tadvastu vijJAnajananasvabhAvaM vA syAdajananasvabhAvaM vA, yadi prathamaH, tadA sarvatra sarvadA sarveSAM tadvijJAnaprasaGgaH, tasyaikasvabhAvatvAt, na hyevaM dRzyate, kvacitkadAcitkasyacideva tadvijJAnasyodayAt / na ca tasya sarvathaikasvabhAvatve'pi dezAdikRtavizeSAttatheti vAcyam, prAksvabhAvavivRtti vinA vizeSAsambhavena tadbhAve'nityatvaprasaGgAt / nApi sahakAriNamapekSya tajjanayatIti vAcyam, ekAntanityasyApekSA'yogAt / sahakAriNA kriyamANasya vizeSasya tato'rthAntaratve nityasya vastunastena prayojanAbhAvAt vastunastadavasthatvAt, vastuni tasya kiJcitkAritvAbhAvAt kiJcitkAritve ca tadidaM bhinnamabhinnaM vetyAvRttyAnavasthApAtAt / vizeSasyAnarthAntarabhUtatve sa vizeSo vidyamAnaH kriyamANo bhavatyavidyamAno vA, nAdyo vidyamAnaH kathaM kriyate, karaNe vA bhUyo bhUyaH karaNaM syAt vidyamAnatvAvizeSAt, nApyavidyamAnaH kriyate vyAhatatvAt, sa tasmAdabhinno'vidyamAnazceti, karaNe vA'nityatvApattiH kriyamANe ca tasmin padArthasyaiva kriyamANatvAt tasya tadabhinnatvAt / vizeSasyAkaraNe ca sa na tatsahakArI syAt akiJcitkaratvAt / akiJcitkarasyApi sahakAritve sarvabhAvAnAmeva tatsahakAritvaprasaGgaH syAt, na ca vastuna eva tathAsvabhAvo ___1. evaJca viSArthI viSa eva pravarttate, tadvizeSapariNAmasyaiva tatsamAnapariNAmAvinAbhUtatvAt, na tu modake tadvizeSapariNAmasya, tatsamAnapariNAmAvinAbhAvAbhAvAditi bodhyam //
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 tattvanyAyavibhAkare yadvizeSamakurvANameva pratiniyataM sahakAriNamapekSya kAryakaraNamiti na kazciddoSa iti vAcyam, kAryakaraNAvasthAyAM tasya sahakAryapekSAlakSaNasvabhAvavyAvRttAnityatvaprasaGgAt svabhAvavyAvRttau tadabhinnasvabhAvavato'pi vyAvRttatAyA AvazyakatvAt / avyAvRttau ca pUrva ivedAnImapi kAryAkAritvaprasaGgAt svabhAvAparAvRtteH, sarvadA vA jananaprasaGgassyAditi naikAntanityapakSe vijJAnAdikAryAjananena tadavagamasambhavaH / atha svabhAvAdekakSaNasthitidharmakamekAntAnityaM vastvityabhyupagamyate tadApi vijJAnAdikAryAyogAnnA tadavagamasambhavaH na ca sarvathA ekakSaNasthitidharmiNo vijJAnAdijanakatvamupapadyate, tasyaivAyogAt / tathAhi kSaNasthitidharmakaM nAma kSaNasthitisvabhAvaM tathA cAsya dvitIyAdikSaNeSvasthitiH syAt tatra tayoH sthityasthityoH parasparamanyatvamananyatvaM vA, yadyanyatvaM sarvathA tadA dvitIyAdikSaNeSvapi sthitiprasaGgaH, anyathA dvitIyAdikSaNAsthityA prathamasthiterekAntabhedo na bhavet, anantarAkrAntavigrahANAM bhAvAnAmasthityaikAntabhinnayA vartamAnasamayabhAvibhAvAnAM sthiteravirodhAt / kathaJcidanyatve cAnekAntavAdApatteH / yadi tayossarvathA'nanyatvaM tadA prathamakSaNasthitereva dvitIyAdikSaNAsthitirUpatayA tasyAzca bhAvAtmakatvena dvitIyAdikSaNeSvapi sthiterApatteH / dvitIyAdikSaNAsthitenirupAkhyAtvena tadrUpatvAtprathamakSaNasthiteH prathama kSaNe'pyabhAvaprasaGgAcca / kathaJcidabhede cAnekAntavAdApatteH / na ca sthityasthityorbhedAbhedakalpanA'yuktA, asthiterabhAvarUpatvAditi vAcyam, bhedAbhedayorabhAvaparihAreNAvRtteH / na ca taduttarakAlabhAvipadArthAntarasthitireva vivakSitasya dvitIyAdikSaNAsthitirnAnyA kAcanAsthitiryena bhedAbhedakalpanA syAditi vAcyam, tathA sati sutarAmanyatvAnanyatvakalpanAprasareNa pUrvoditadoSasyAnirvAryatvAt / na ca parikalpitA dvitIyAdikSaNAsthiti to bhedAbhedakalpaneti vAcyam, tathAtve ca dvitIyAdikSaNeSvapi sthityApatteH / na ca dvitIyAdikSaNAsthitau satyAM prathamakSaNasthiterasambhavAt sambhave vA tadanupapatteH pratiyogyabhAvena . 1. kAryAjananakAle ya eva svabhAvasya evedAnImiti kathaM janayati kathaM vA pUrvamapi na janayati / sahakAriNA saha jananasvabhAvatvamatastatsadbhAve janayatyanyathA neti cetso'yamapi svabhAvo yadi nityastadA sadA jananaprasaGgaH ajanayatazca kathaM sadA tatsvabhAvatvaM, tasmAdyadA yadbhavati tathA tena saha tajjananasvabhAvaM na tu sadetyaGgIkarttavyamevacca svabhAvabhede kathamekAntanityateti bhAvaH // 2. yathA prathamakSaNavartighaTapaTAdInAM yAH sthitayastA anyatvAnna parasparaM viruddhAstathA'nyatvAvizeSAdasthitikAle'pi tasya sthitiH syAditi bhAvaH // 3. sthityasthitI parasparaM bhinne bhavato'bhinna veti zaGkA na saMbhavati asthiterabhAvarUpatvAditi zaGkAzayaH samAdhAnazayastu bhedAbhedaprakArau abhAvAdanyatraiva bhavata iti yadi niyamaH syAttadaivaM bhavet na tvevamastIti // 4. prathamakSaNAduttarakAlabhAvItyarthaH // 5. anyatve uttarakAlInapadArthAntarasthitikSaNe'pi prathamakAlabhAvipadArthakSaNa-sthitiprasaGgaH, ananyatve tu tayoranyatarasyAH sattvaprasaGga iti // 6. dvitIyAdikSaNasthiteH parikalpitatvenAsattvAditi bhAvaH //
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345 dvitIyo bhAga / sUtra - 4, saptamaH kiraNe bhedAbhedakalpanA'sambhavAnoktadoSaprasaGga iti vAcyam, asthitestaddharmatvaprasaGgasya durvAratvAt, sthita eva hyasthito bhavati tathA ca yathA sthitatvaM taddharmastathA'sthitatvamapIti, ataddharmatve vA sthityApatteH / tatazca svahetubhya eva sthityasthitidharmakaM samutpadyata iti pratipattavyam, na cAkramavataH kAraNAtkramavaddharmAdhyAsitakAryotpattiyujyate tathA ca tadaiva sthitiyadaivAsthitiH syAt kutaH kSaNasthitidharmakatvamato na vijJAnAdikAryayogaH, nityAnityaM punaH kathaJcidavasthitatvAdanekasvabhAvatvAjjanayati vijJAnAdikamato'vagamyate, nityAnityatvaJca vastuno dravyaparyAyobhayarUpatvAdanuvRttavyAvRttAkArasaMvedanagrAhyatvAtpratyakSasiddhameva |n cAsya svasaMvedyasyApi saMvedanasyApahnavaH kartuM yujyate pratItivirodhAt, na cedaM bhrAntam, dezAntare kAlAntare narAntare'vasthAntare ca mRtpiNDAdiSu tAdRzasaMvedanasya pravRtteriti / evaM bhedAbhedAtmakamapi vastu pratyakSeNAvagamyate, tathAhi mRnmRdityanugatAkArapratyayavedyaM vastuno rUpamabhedaH, tasya yacchivaka sthAsakaghaTakapAlAdinA bhedena bhavanaM sa bhedaH, abhedasyaiva ca bhedarUpeNa bhavanAdavirodhena tadubhayasvarUpatvaM vastunaH / nanvabhedasya bhedena bhavanamasaGgatam, ekasvabhAvatvaM hyabhedo nAnArUpatvaJca bhedastayostu parasparaM virodhAnakatra tau sambhavataH, tato yadyayamabhedastadA na kadAcidbhedo bhavet bhAvAnAM svabhAvAnyathAtvAbhAvAt, na ca bhAvassvabhAvAparihAreNaiva bhedarUpatAmAsAdayatIti vAcyam, bhedAbhedayoH parasparaviruddhayorekasvabhAvatvAyogAt bhedopalambhasyAbhedapratiSedhA''vedakatvAt / anyathA etatsakalastambhebhakumbhAmbhojabhAskarAdikamekasyaiva brahmaNo rUpamityapi syAt / tasmAnnAbhedo bhedamAsAdayati, tanna yuktam, sarvathA bhedAbhedayohi syAdvirodho'yantu bhedo'bhedazca vilakSaNaH, syAdabhedasya syAdbhede ko virodhaH ? yata eva hyayaM bhedo bhavatyata eva syAdabhedaH, na ca bheda eva kuto neti vAcyam sarvathA nAnAtvAbhAvAt, pramANAdhInA hi prameyavyavasthA, tatastatra yassarvathaikarUpataH prakAzate'sAvabhedo bhavati, sarvathA nAnArUpatayA tu pratibhAsamAno bhedaH, yastu na sarvathaikarUpaH prakAzate na ca sarvathaiva nAnAsvabhAvaH sa nAbheda eva na ca bheda eva apitu bhedAbhedAkhyaM jAtyantaramevedam, dRzyate hi dravyaparyAya 1. abhyantarIkRtaparyAyatvAd dravyAtmanA nityaM, abhyantarIkRtadravyatvAtparyAtmanA'nityamityarthaH, nanu paryAyanivRttau dravyanivRttirbhavati na vA, Adye nivRttimattvAttadanityameva, paryAyasvAtmavat, antye ca paryAyanivRttAvapi tasyAnivRttyA tebhyo'nyadeva dravyaM syAt kramelakAdiva karkaH, maivam kathaJcinnivRttibhAvAt itaretaravinirmuktasyobhayasyAgrahaNAddhi dravyaparyAyobhayarUpaM vastu UrdhvAdyAkArarahitasya ca mRdravyasyAsambhavAt kapAlakAle'pi ghaTaparyAyabuddhyA mRdanubhUyate mRnnivRttau tUrkhAdiparyAyavanAnubhUyeta evamUrkhAdyAkArasyApi mRdravyarahitasyAsambhavaH, na hyadravyA ghaTAdiparyAyAssanti //
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare yossaMkhyAsaMjJAlakSaNakAryabhedAdbhedo dezakAlasvabhAvAbhedAccAbhedaH, eko hi ghaTo rUpAdayo bahava iti saMkhyAbhedaH ghaTo rUpAdaya iti saMjJAbhedaH, anuvRttilakSaNaM dravyaM nityaJca vyAvRttilakSaNAH paryAyAH kSaNikAzceti lakSaNabhedaH ghaTenodakAharaNaM kriyate, rUpAdibhistu vasturAga iti kAryabhedaH, dezAdibhistvabhedaH, na ca svabhAvato bhedAbhAve dharmadharmiNossaMkhyAdito'pi kathaM bhedassyAditi vAcyam, dravyaparyAyayorhi svabhAvabhede pratiSiddhe satyabhedaH sAdhyaH, sa ca sambandhaH / sambandhazcaikasyaivAtmano na sambhavati dvayaniSThatvAdasya, nahi ghaTo ghaTAdabhinna iti kadAcidapi vyavahAraH pravarttamAnassamupalabhyate, na caikatrApi dRSTa eva vyavahAro yathA ghaTasya tatsvarUpasya cAbheda itIti vAcyam, tatrApi kathaJcidbhedAzrayaNAt ghaTa iti dharmivacanazzabdaH, svarUpantu svarUpaM svarUpamiti tasyaiva bhAvasyAnityatvAdirUpaM dharmamAha, tasmAddravyaparyAyayorayameva svabhAvavizeSo yannetarAnanuviddhamekasyApi kiJcidAtmIyaM rUpam, ata eva na taddravyamityeva vyapadizyate nApi paryAyA ityeva, kintu saptabhaGgayA prAGgirUpitayA, itthameva vastusvarUpatopatteH / na ca saMkhyAdayaH pararUpAbhidyamAnA api kathamAtmabhUtamabhedaM na bAdhituM samarthA iti vAcyam, yato nAsmAkaM naiyAyikAdInAmivaikAntena bhAvavyatirekiNaH kecitsaMkhyAdayo'pi, kintu sa evaM bhAvo bhedAbhedatayA vyavasthitaH kadAcidanekatvaprAdhAnyena vivakSyate kadAcidekatvaprAdhAnyena, tato yadA'nekatvaprAdhAnyena vivakSitastadA sa eva rUpAdiparyAyAtmako bhavati, ekatvaprAdhAnyena vivakSitastu sa eva dravyamiti, tadevaM pramANapratipannatvena bhedAbhedAtmakaM vastitvati // evamutpAdavyayadhrauvyayuktatvaM vastunaH, na cotpAdavyayayoghravyeNa virodha iti vAcyam, kathaJcidutpAdavyayayoH kathaJcid dhrauvyasya ca svIkArAt na ca yathotpAdavyayau na tathA dhrauvyaM yathA dhrauvyaM tathA notpAdavyayAviti naikaM vastu yathoktalakSaNaM syAt, yaddhi yatprakAravyavacchedena vyavasthApyate na tatra tatprakArasambhavaH yathA nIlaprakAravyavacchedenAnIlaprakAravyavasthAyAM pIte / asti cotpAdavyayavacchedena dhrauvyavyavasthApanaM dhrauvyavyava 346 1. atra sthityAdInAM hi vastuno yadyabhedastadA sthitirevotpattivinAzau, vinAza eva sthityutpattI, utpattireva ca vinAzAvasthAne iti prAptam, ekasmAdabhinnAnAM sthityAdInAM bhedavirodhAt tathA ca kathaM trilakSaNatvaM syAt bhedastarhi pratyekaM sthityAdInAM trilakSaNatvaprasaGgaH, sattvAt, anyathA sthityAdInAmasattvApatteH, tathA cAnavasthA syAditi pUrvapakSa:, pakSadvayamapi kathaJcidiSTamasmAkam, tatra sthityAdimatassakAzAtkathaJcidabhedopagame sthityAdInAM sthitirevotpadyate, utpadyamAnadravyAbhedasAmarthyAcca vinazyati, vinAza eva tiSThati, sAmarthyAdutpadyate ca utpattireva nazyati sAmarthyAttiSThatIti ca jJAyate iti trilakSaNajIvAdipadArthAbhinnAnAM sthityAdInAmapi trilakSaNatvasiddheH, etenaiva ca tatasteSAM bhedopagame'pi pratyekaM trilakSaNatvasiddhiH, na cAnavasthA, sarvathA bhedapakSe tatprasakteH, na syAdvAdapakSe, yena hi svabhAvena trilakSaNAttatvAdabhinnAH sthityAdayastena pratyekaM trilakSaNA: paryAyArpaNAtparasparaM tadvatazca bhinnA apISyante, tathA pratIterbAdhikAsambhavAdityuttarapakSaH //
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, saptamaH kiraNe. 347 cchedena cotpAdavyayavyavasthApanam, utpAdasya vastubhAvatvAt vinAzasya vyayatvAt, avitarUpasya dhrauvyatvAditi bhinnaprakAratvaM teSAmiti vAcyam, ekAntotpAdavyayadhrauvyANAmanabhyupagamAt kintu syAdvAdaM niSkalaGkitamati- samutprekSitamAzritya kathaJcideva tadvyavasthApanAGgIkArAt / ekAntAbhyupagame hyutpAdavyayadhrauvyANAM yathokto vyavacchedassambhavatyanyathA virodhAyogAt / syAdvAdAzrayaNAttu nAnyavyavacchedenAnyavyavasthApanaM kintu yata eva tad dhrauvyamutpAdavyayAnuviddhamata eva tatkathaJcid dhrauvyamutpAdavyayAvapi, yata eva dhrauvyAnuviddhAvata eva tau kathaJci-dutpAdavyayAviti / nanu ko'yamanuvedho nAma, kimabhedo bhedo bhedAbhedo vA, nAdyaH ekarUpatApatteH, anyathA tadayogAt, bhede tu bhinnameva rUpadvayaM syAt, bhedAbhedapakSastu virodhavyAhata iti tanna, abhiprAyAparijJAnAt, yato yadetad dhrauvyAmapracyutAnutpannasthiraikarUpaM na bhavati, api tu pariNAmAtmakaM tadutpAdavyayAvapyucyate, na punastAvito vyatiriktAveva kaucidapi staH, ata evotpAdavyayAvapi yau tau nAtyantikabhinnau, kintu vastuna eva pariNAmAtmakau tau dhrauvyamapyucyete, na punastadapi kiJcidetadvyatiriktamastIti, tadevaM yA yathoktarUpatA vastunasso'yamanuvedhaH na punaratra bhinnasya kasyacidabhedApAdanamatyantabhedo vA, tasmAdutpAdavyayadhrauvyAtmakameva vastu iti, itarathA vastveva tanna syAditi // evamabhilApyAnabhilApyAtmakaM vastu, asyaiva pramANasiddhatvAt tathAvyavahAropapattezcAnyathA vyavahArocchedaprasaGgAt tathAhi vastu yadaikAntenAnabhilApyameva tadA tathAvidhazabdAttathAvidhArthapratItyanudayaprasaGgaH syAt, dRzyate cAnalAdyAnayetyukte tatpratItistatpUrvikA vahnyAdau pravRttistatsamAsAdanaM samAsAdite ca tathA nivedanamiti kathaJcidabhilApyatvasiddhiH api cAnabhilApyataikAnte svavacanavirodhApattiranabhilApyataikAntazabdenAnabhilApyataikAntasyAbhidhAnAt / anabhilApyataikAntasyApyanabhilApyatve kutaH parasya pratipAdanaM syAt, paramArthato na kazcidvacanAtpratipAdyate cetsvayaM kathamavAcyatApratipattiH, vastuni vAcyatAnupalabdheriti cetsA yadi dRzyAnupalabdhistadA siddhA kvacidvAcyatA, kvacitsiddhasattAkasyaiva kumbhAderdRzyAnupalabdhivazAdabhAvapratIteH / athAdRzyAnupalabdhiH na tarhi vastuni vAcyatvAbhAvanizcayaH, syAdvAdAzrayaNe tu na kazciddoSaH kathaJcidvAcyatvAvAcyatvayorvastuni pratIteH, na khalvekAntenAbhilApyasvabhAvaM vastu _bhaktyupalambhabhAjanam, abhilApyayogyaparyAyaireva sthUleH kAlAntarasthAyibhirvyaJjanaparyAyAparAbhidhAnaizcetanAcetanasya sakalavastuno'bhilApyatvapratIteH, na punaranabhilApayogyaparyAyairapi / nApyekAntenAnabhilApyasvarUpamupalabdhibhAjanamanabhilApayogyaparyAyaireva sUkSmaiH pratikSaNabhAvi ,
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 tattvanyAyavibhAkare bhirarthaparyAyAparanAmadheyaissarvasyAnabhilApyatvapratItena tvabhilApayogyaparyAyairapi / nanu yadi vastvabhilApyAnabhilApyadharmakaM tarhi abhilApyAnAM zabdenAbhidhIyamAnatvAtkimityakRtasaMketasya puro'vasthite'pi vAcye zabdAna sampratyayapravRttI bhavataH, maivam, tajjJAnAvaraNakarmakSayopazamAbhAvAt, tasya saGketAbhivyaGgyatvAt, jJasvabhAvasyAtmano hi mithyAtvAdijanitajJAnAvaraNAdikarmamalapaTalAcchAditasvarUpasya saMketatapazcaraNadAnapratipakSabhAvanAdibhistadAvaraNakarmakSayopazamakSayAvApadyete, tato vivakSitArthAkArasaMvedanaM pravarttata iti, anyathA tatpravRttatyabhAvAt, na cAtra virodhabAdhA, bhinnanimittatvAt, yathobhinnanimittasyaM na tayorekatra vastuni virodho hrasvatvadIrghatvayoH, bhinnanimittatvaJcAnayorabhilApyadharmakalApanimittApekSayA tasyAbhilApyatvAt anabhilApyadharmakalApanimittApekSayA cAnabhilApyatvAt / dharmarmiNozca kathaJcidbhedAt / tatazca tadyata evAnabhilApyamata evAbhilApyam, abhilApyadharmakalApanimittApekSayaivAbhilApyatvAt abhilApyadharmANAJcAnabhilApyadharmAvinAbhUtatvAt yata eva cAbhilApyamata eva cAnabhilApyam, anabhilApyadharmakalApanimittApekSayaivAnabhilApyatvAt, anabhilApyadharmANAJcAbhilApyadharmAvinAbhUtatvAditi / tatassiddhamabhilApyAnabhilApyasvabhAvaM vastvi tyadhikamanyagranthebhyo'vaseyam // A pramANe mati Adi pAMca prakAronuM pratyakSa-parokSarUpajJAna, lakSaNa ane bhedonI sAthe kahyA bAda pramANa-viSaya-phaLa-pramAtArUpa cAra prakAromAM ja tattvanI parisamApti hoI, pramANakathana pachI te pramANanA viSayane kahe che. pramANano viSaya bhAvArtha - "bhA prabhAAno viSaya, sAmAnya-vizeSa sAmane Anta mAtma vastu cha." vivecana - paricchedano viSaya te paricchedya kahevAya che. A pramANano viSaya anekAnta Atmaka vastu cha. bhAvI yo4|| 42vI. [tathAya anumAna prayoga cha. bha3-94 mAha anantapama cha, bh3prameyatvAnyathAnupapatti che. "dharmamAM vyabhicAra che, kema ke te dharmamAM paNa anaMtadharmAtmakapaNuM mAnavAthI dharmIpaNAno prasaMga che. iSTApattimAM koI paNa dharma nahIM thAya! kema ke dharmano abhAva che." ema nahIM kahevuM, kema ke-sarvathA koI paNa dharmano ja asaMbhava che. kharekhara, vivaNita dharmInI apekSAe sattva Adi dharma che. te dharma, svadharmAntaranI apekSAe dharmI paNa ahIM "anavasthA thaze. ema paNa nahIM kahevuM, kema ke-dharma-dharmI svabhAvabhedano vyavahAra anAdianaMta che. vaLI 'sAdhanabhUta prameyatvamAM anaMtadharma zUnyatA hoya chate te prameyatvanI sAthe ja anekAMta doSa che. te anaMtadharmAtmakapaNAmAM dharmIpaNAe pakSAntargata hoI prameyatvamAM tupaj nathI.' amana 3, 4.3-35 71 hinAvAta (sthapAta) ameyatva bhane, nayanA viSaya tarIke mAnavAthI nayapaNuM hoI aprameya(pramANa-aviSaya)paNuM hovAthI vyabhicArano abhAva
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, saptamaH kiraNe 349 che, kema ke vyabhicAra lakSaNamAM sAdhyAbhAva ane sAdhyAbhAvavavRttitvamAM eka avacchedathI ema praveza che. ahIM bhinna avaccheda hovAthI vyabhicAra nathI.] 0jenA svarUpo AgaLa kahevAze, evA sAmAnya-vizeSa Adi rUpa anekAnta svarUpavALI vastu eTale bAhya-abhyatara bhavarAzi che. ahIM AdipadathI nitya-anitya-bhedabheda-abhilAkha-anabhilApya AdinuM grahaNa che. zaMkA - "sattva-asattva Adi anekAnta Atmaka vastu AvuM zAthI kahyuM nathI? kema ke bIjA dharmo sava-asattva Adine AdhIna che ne? samAdhAna - satva-asattva-Atmakatva saMptabhaMgInA nirUpaNathI jJAtaprAya che. 0 dravyanA bodhaka sAmAnya zabdathI nityatvano, paryAyavAcaka vizeSa zabdathI utpAda ane vyayano lAbha thavAthI ane utpAda-vyaya-dhrauvya Atmakatvano paNa vastumAM lAbha hoI tathA upanyAsa karela che. - pUrvapakSa - vastunuM sAmAnya-vizeSa AtmakapaNuM kevI rIte saMbhavI zake? kema ke-(1) sAmAnya eka che ane vizeSo aneka che. (2) sAmAnya nitya che ane vizeSo anitya che. (3) sAmAnya niravaya che ane vizeSo avayava che. (4) sAmAnya akriya che ane vizeSo sakriya che. (5) sAmAnya sarvagata che ane vizeSo asarvagata che. tathAca vastu jo sAmAnyarUpa che, to kevI rIte vizeSarUpa kahevAya? jo vizeSarUpa che, to kevI rIte sAmAnyarUpa kahevAya? vastunA sAmAnya-vizeSa ubhayarUpapaNAmAM sakalalokaprasiddha vyavahAranA niyamanA ucchedano prasaMga Avaze. te A pramANe viSa-modaka-kSIra Adi vyaktionI sAthe abhinna eka sAmAnya jo varte che, to viSa viSa ja, modaka modaka ja ema na thaI zake; kema ke-modakathI abhinna sAmAnya ane sAmAnyathI abhinna viSa thatAM, temaja viSathI abhinna sAmAnya ane sAmAnyano abheda modakamAM hoI viSa ane modaka abhinna thaI jAya che. paraMtu viSa-modaka bane, modaka-viSa ane viSa-modaka ema ubhayarUpa thaI jAya che ane tethI viSa ane modakamAM viSano arthI pravRtti karaze ! temaja modakano artha viSamAM ane modakamAM pravRtti karaze ! paraMtu lokamAM viSano arthI viSamAM ja pravRtti kare che ane modakano arthI modakamAM ja pravRtti kare che, mATe A niyamano uccheda thaze. temaja viSanA bhakSaNamAM modakanuM bhakSaNa thaI jAya ! ane modakanA bhakSaNamAM viSanuM bhakSaNa thaI jAya ! jo Ama mAnavAmAM Ave, to pratItino virodha che ja ne? uttarapakSa - sAmAnya-vizeSa Atmaka vastu anubhavasiddha che, kAraNa ke-ghaTomAM ghaTa-ghaTa, AvI anuvRttivALA pratyayano, tAMbAno ghaDo, mATIno ghaDo, sonAno ghaDo, AvI vyAvRttivALA pratyayano bAdhA vagara pratyeka prANImAM anubhavasiddha che. vaLI A anubhava (pratIti) brAntivALo nathI, kema ke-arthanA sAmarthyathI janya che. anubhavanI siddhine spaSTa karatAM kahe che ke-kharekhara, arthanA vijJAnanA sadbhAvathI te pratItino nizcaya che, paraMtu arthanA sabhAva mAtrathI nahIM, kema ke sarva arthonA paNa sadbhAvamAM vizeSa nahIM hovAthI sarva jIvomAM sarvajJatvano prasaMga AvI jaze ! 0 jJAna, sAmAnya-vizeSanA AkAravALuM ja utpanna thAya che, mATe eka Adi svabhAvavALuM sAmAnya, aneka Adi svarUpavALo vizeSa, AvI mAnyatA mukti vagaranI hoI svIkArAtI nathI.
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 tattvanyAyavibhAkare 0 kharekhara, eka Adi svabhAvavALuM sAmAnya, aneka vizeSomAM zuM sarvAtmanA rahe che ke dezathI varte che ? sarva AtmanA rahI zakAtuM nathI, kema ke-sAmAnyamAM anaMtatAno prasaMga Ave che, kema ke-vizeSo anaMta che. eka ja vizeSamAM sarvAtmanA sAmAnyanI vRttinA svIkAramAM, te eka vizeSathI bhinna vizeSomAM sAmAnyanI zUnyatAnI Apatti che ane anaMtapaNAmAM ekatvano virodha che. 0 dezathI paNa aneka vizeSomAM sAmAnya vartatuM nathI, kema ke-sadezatAno prasaMga Ave che. gagananI mAphaka vyApI hovAthI varte che. ema kahevuM vyAjabI nathI, kema ke-sAmastya ke dezanI apekSA choDIne vRttinuM adarzana che. sapradeza hoI AkAzanI vRtti ubhayathI rahita nathI, aneka ThekANe vRtti hovAthI anekatva vyApaka che ane te anekatvathI virUddha sarvathA ekatva sAmAnyamAM Apa vaDe svIkArAya che, tethI sAmAnya aneka vRtti na thAya, virodhI ekatvanA sadbhAvamAM to vyApaka anekatvanI nivRttithI vyApyabhUta anekavRttitvanI avazya nivRtti thAya ! - zaMkA - jo nitya-vyApaka-eka niravayava sAmAnya vastu na hoya, to deza-kALa-svabhAvanA bhedathI bhinna ghaTa-zarAva AdirUpa vizeSomAM sarvatra mATI-mATI, A pramANenA buddhi ane zabda na thAya ! kharekhara, atyaMta bhinna jaLa AdimAM mATI-mATI, evI buddhi thatI nathI. eka AkAravALo zabda paNa pravartato nathI. tethI abhinna buddhi-zabdanI pravRttimAM nimittabhUta tAdeza sAmAnyanI sattAnuM avazya zaraNa svIkAravuM joIe ne ? - samAdhAna - tenA mULa kAraNabhUta sAmAnyano amo niSedha karatA nathI, paraMtu ekatva Adi dharmayukta paraparikalpita sAmAnyano ja niSedha che. 0 anekAnta dharmAtmaka vastuno samAna pariNAma ja tAdeza buddhi-zabdanuM nibaMdhana che, mATe samAna jJAnathI zeya vasturUpa samAna pariNAmanI vilakSaNatA hovAthI vRttinA vikalpathI prayuktadoSano saMbhava nathI, kema ke-A samAna pariNAmamAM ja samAna bhAvapaNAnI upapatti che. samAnono bhAva, te sAmAnya AvI vyutpatti che, kema ke-samAnoe te prakAre hovuM Avo anvarthano yoga che. 0 arthAntarabhUta bhAvamAM te samAna bhAvanA sivAya paNa samAnatAmAM upayoga nathI. anyathA, 'samAnonA' AvA zabdanA abhAvathI tenI kalpanA ayukta ja che. 0 vaLI samAnatva, bhedanI sAthe avinAbhAvI ja, te bhedAvinAbhAvanA abhAvamAM sarvathA ekatva thavAthI samAnapaNAnI anupapatti che, mATe samAna pariNAma ja, samAna buddhi ane samAna zabda-ema baMnenI pravRttimAM nimitta che. 0 ethI ja je A samAna pariNAma eka vizeSamAM che, te ja samAna pariNAma bIjA vizeSamAM che ema nahIM, paraMtu samAnamAM che ema samajavuM. zaMkA -- jo Ama che, to vizeSo paraspara vilakSaNa hoI, samAna buddhi ane samAna zabdanI pravRtti nahIM ja thaze ne ? samAdhAna - vilakSaNatA hovA chatAM paNa, samAna pariNAmanA sAmarthyathI samAnabuddhi ane samAna zabdanI pravRtti che.
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo mA /sUtra - 4, saMta ziro 351 0 vaLI ahIM asamAna pariNAmarUpa nibaMdhanavALI vizeSabuddhi che. samAna pariNAmano asamAna pariNAmanI sAthe avinAbhAva che, jethI ja vastu sAmAnya rUpavALI che, tethI ja vizeSa rUpavALI che, jethI ja vizeSa rUpavALI che, ethI ja sAmAnya rUpavALI che. vaLI A baMnemAM virodha nathI, kema ke samAnaasamAna pariNAmarUpa baMnemAM paNa saMvedana ubhayarUpa che.. 0 te A samAna pariNAma, vizeSathI arthAntararUpa nathI athavA sarvathA eka svabhAvavALA nathI, jethI sakalalokaprasiddha saMvyavahAranA niyamanA ucchedano prasaMga AvI zake ! paraMtu bhedanI sAthe avinAbhUta hovAthI je viSathI ja abhinna che, te ja modaka AdithI paNa abhinna nathI. sarvathA tenA ekatvamAM samAnatvano abhAva che. zaMkA - samAna pariNAmanI paNa, pratyeka vizeSamAM bhinnatAmAM asamAna pariNAmanI mAphaka te samAna bhAvanI anupapatti thaze ja ne? samAdhAna - pariNAmanI bhinnatA hovA chatAM paNa, samAna pariNAma ane asamAna pariNAma bhinna svabhAvavALA che. jema ke-(1) samAna buddhi ane samAna zabdanI pravRttimAM nimittabhUta svabhAvavALo samAna pariNAma che. (2) viziSTa buddhi ane viziSTa zabdanA jananA svabhAvavALo vizeSa che. [vaLI A pramANe viSano arthI viSamAM ja pravRtti kare che, kema ke-teno vizeSa pariNAma ja tenA samAna pariNAmanI sAthe avinAbhUta che, paraMtu modakamAM nahIM; kema ke-teno vizeSa pariNAma tenA samAna pariNAmanI sAthe avinAbhAvano abhAva che.] 0 tethI vastu sAmAnya-vizeSa ubhaya Atmaka ja che, ema siddha thayuM. A pramANe nityAnitya AtmakapaNuM paNa pratyakSathI jANI zakAya che. anyathA, vastunA jJAnanA abhAvano prasaMga thaI jAya ! te A pramANe jo aprazruta-anutpanna sthira eka svabhAvavALI vastu sarvathA nitya che ema svIkAra karavAmAM Ave to, te vastu vijJAnanA janananA svabhAvavALI che ke ajanana svabhAvavALI che? jo prathama pakSa mAno, to saghaLe ThekANe. sarva kALa, saghaLA jIvomAM te vijJAnano prasaMga Avaze ! kema ke te nityano eka svabhAva che. kharekhara, A pramANe dekhAtuM nathI, kema ke-kvacit koI ekamAM ja te vijJAnano udaya che. zaMkA - te nityano sarvathA eka svabhAva hovA chatAM, deza AdithI karela vizeSathI te prakAranuM vijJAna che ja ne ? samAdhAna - pUrvanA svabhAvanI nivRtti sivAya vizeSano asaMbhava hoI, te vizeSanA bhAvamAM anityatAno prasaMga Avaze ! vaLI "sahakAranI apekSA rAkhIne te vijJAnane pedA kare che." ema paNa nahIM kahevuM, kema ke-ekAnta nityamAM apekSAno abhAva che. 0 sahakArodvArA karAtA vizeSanA svIkAramAM te vizeSathI arthAntarapaNuM thatAM nitya vastune te vizeSathI prayojanano abhAva che, kema ke vastu nitya avasthAvALI che; kema ke te nitya vastumAM te vizeSamAM kiMcitkAripaNAno abhAva che. vaLI vizeSadvArA jo kiMcitkAripaNuM mAnavAmAM Ave, to te A vastu vizeSathI bhinna che ke abhinna che? AvI AvRttithI anavasthAno prasaMga Ave che.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 tattvanyAyavibhAkare. 0 vizeSamAM anarthAntarabhUtapaNAmAM (vizeSa judo padArtha nathI evI mAnyatAmAM) te vizeSa vidyamAna karAto thAya che ke avidyamAna karAto thAya che ? (1) pahelo pakSa nathI, kema ke-vidyamAna kevI rIte karAya ? athavA vidyamAnane karavAmAM vAraMvAra karavAnI Apatti thAya ? kema ke-vidyamAnatAmAM koI vizeSa nathI. (2) avidyamAna karAto nathI, kema ke-vyAghAtaviSaya che (mRtaprAyaH che), tethI abhinna ane avidyamAna che. athavA avidyamAnane karavAmAM anityatAnI Apatti Avaze ! jo te karAto che, to padArtha karAto che ema mAnavuM paDaze, kema ke-te vizeSa te padArthanI sAthe abhinna che. 0 vizeSanA akaraNamAM te vizeSa, vastunA kAryakaraNamAM sahakArI thaI zakaze nahIM, kema ke- akiMcitkara che. 0 akiMcitkaramAM paNa sahakArIpaNAno prasaMga Avaze ! sahakArIpaNuM mAnavAmAM Ave, to sarva bhAvomAM ja vastunA kAryamAM zaMkA - vastuno ja tevo svabhAva che ke-vizeSane nahi karatuM ja pratiniyata sahakArInI apekSA rAkhIne kAryanuM karavuM che, mATe koI doSa nathI ne ? samAdhAna - * kAryanA karaNanI avasthAmAM, te vastunA kAryajananamAM ane sahakArInI apekSArUpa svabhAvanI nivRttimAM anityatAnA prasaMgathI svabhAvanI vyAvRtti thaye chate, te svabhAvathI abhinna svabhAvavALAnI paNa vyAvRtti Avazyaka che. 0 svabhAvanI avyAvRttimAM [kAryanA ajananakALamAM je svabhAva ja che, te ja hamaNAM che, mATe kevI rIte janana kare che ? athavA pahelAM paNa kema janana karato nathI ? sahakArInI sAthe janana svabhAvapaNuM che, ethI te sahakArInA sadbhAvamAM janana kare che, anyathA nahIM. Ama jo che, to te A paNa svabhAva jo nitya che, to haMmezAM jananano prasaMga nahi. janana karanAramAM kevI rIte sadA janana svabhAvapaNuM ? tethI jyAre je thAya che, tyAre tenI sAthe te janana svabhAvavALuM che paraMtu sadA nahIM, A pramANe svIkAravuM joIe. vaLI A pramANe ja svabhAvanA bhedamAM kevI rIte ekAnta nityatA ?] pUrvanI mAphaka hamaNAM paNa kAryanA akAripaNAno prasaMga che, kema ke-svabhAvanI aparAvRtti che. athavA sarvadA janano prasaMga thaze ! mATe ekAnta nitya pakSamAM vijJAna Adi kAryanA ajananadvArA te vastunA avagamano asaMbhava che. have svabhAvathI eka kSaNa sthiti dharmavALI ekAnta anitya vastu che, Avo svIkAra karAya che, tyAre paNa vijJAna Adi kAryano abhAva hoI te vastunA avagama(jJAna)no saMbhava nathI. 0 sarvathA eka kSaNasthitivALA dharmImAM vijJAna AdinuM janakapaNuM yuktiyukta thatuM nathI, kema ke-tevA dharmIno ja abhAva che. te A pramANe-kSaNasthitidharmaka eTale kSaNa sudhI sthitinA svabhAvavALI vastu. tathAca AvI vastunI dvitIya Adi kSaNomAM sthitino abhAva thAya ! tyAM te sthiti ane asthitino paraspara bheda che ke abheda ? jo sarvathA bheda che, to dvitIya Adi kSaNomAM paNa sthitino prasaMga che. [jema prathama kSaNavarti ghaTa-paTa AdinI je sthitio che, te anya hovAthI paraspara virUddha nathI. tevI rIte anyatvamAM vizeSa nahi hovAthI asthitikALamAM paNa tenI (vastunI) sthiti thaze !] anyathA, dvitIya Adi kSaNomAM asthitino prathama sthitithI ekAntabheda nahi thAya ! kema ke-anantara AkrAnta
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, saptamaH kiraNe 353 vigraha(AkAra)vALA bhAvonI ekAnta bhinna asthitinI sAthe vartamAna samaya bhAvi bhAvonI sthitinA virodhano abhAva che. 0 vaLI kathaMcit bhedanI mAnyatAmAM anekAntavAdanI Apatti che. jo te sthiti ane asthiti sarvathA abheda che, to prathama kSaNasthitimAM ja dvitIya Adi kSaNonI asthitirUpapaNuM hoI ane prathama kSaNasthitimAM bhAvAtmakapaNuM hoI, dvitIya Adi kSaNomAM paNa sthitinI Apatti che. ane dvitIya Adi kSaNonI asthiti nirUpAkhya hoI, te nirUpAkhyarUpapaNuM niHsvabhAvapaNuM) hovAthI prathama kSaNasthitino prathama kSaNamAM paNa abhAvano prasaMga che. kathaMcit abhedanA svIkAramAM anekAntavAdanI Apatti che. 0 "sthiti ane asthitimAM sthiti ane asthiti paraspara bhinna che ke abhina? AvI zaMkA saMbhavatI nathI, kema ke-asthiti abhAvarUpa che. Avo zaMkAno Azaya che. samAdhAnano Azaya to bheda abhedarUpa be prakAre abhAvathI bIje ThekANe thAya che. Avo jayAre niyama thAya, tyAre A pramANe thaI zake !paraMtu A pramANe nathI.] bheda ane abhedanI kalpanA ayukta che, kema ke-asthiti abhAvarUpa che" ema na kahevuM. bheda ane abhedanI abhAvanA parihArapUrvaka vRtti nathI. zaMkA - prathama kSaNathI uttarakALamAM bhAvi padArthAntaranI sthiti ja vivakSitanI dvitIya Adi kSaNonI asthiti, bIjI koI asthiti nathI, ke jethI bhedabhedanI kalpanA thaI zake? samAdhAna - jo Ama che, to sutarAM bhedabhedanI kalpanAprasaraNathI pUrvakathita doSa anivArya che. [bhedamAM uttarakAlIna padArthAntaranI sthitinA kSaNamAM paNa prathama kALa bhAvi padArthanI kSaNanI sthitino prasaMga che. abhedamAM to te sthiti ke asthitimAMthI koI eka sthitinI sattAno prasaMga che.] zaMkA - dvitIya Adi kSaNonI asthiti parikalpita che. ethI bhedabhedanI kalpanA nathI ne? samAdhAna - dvitIya Adi kSaNonI asthitine jo parikalpita mAno, to dvitIya Adi kSaNomAM paNa sthitinI Apatti che. [kema ke-dvitIya Adi kSaNonI sthiti parikalpita hoI asat che.] zaMkA - dvitIya Adi kSaNonI asthiti hovA chatAM prathama kSaNanI sthitino asaMbhava che. athavA jo saMbhava mAno, to te dvitIya Adi kSaNonI asthitinI anupatti hoI, pratiyogIno abhAva hoI, bhedabhedanI kalpanAno asaMbhava hoI ukta doSano prasaMga nathI ne? samAdhAna - asthitimAM vastunA dvitIya Adi kSaNonA dharmapaNAno prasaMga durvAra che, kema ke-kharekhara, sthiti ja asthita thAya che. tathAca jema sthitatva (sthiti) te padArthakSaNano dharma che, tema asthitatva (asthiti) paNa teno dharma che. jo asthitatvane padArthakSaNano dharma na mAnavAmAM Ave, to sthitinI Apatti che. vaLI tethI svahetuothI, sthiti-asthitirUpa dharmavALI vastu utpanna thAya che, ema ja svIkAravuM joIe. vaLI akramavALA kAraNathI kramavALA dharmathI yukta kAryanI utpatti vyAjabI nathI. tathAca jyAre sthiti ja che, tyAre jo asthiti thAya, to kyAMthI padArthanuM kSaNasthitidharmakapaNuM hoI zake ? ane ethI vijJAna Adi kAryano yoga na thAya!
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 tattvanyAyavibhAkare 0 vaLI nityAnityAtmaka vastu kathaMcit avasthita hovAthI, aneka svabhAvavALI hoI vijJAna Adine pedA kare che, mATe ethI vijJAna Adi jANI zakAya che. 0 vastunuM nityAnityapaNuM eTale dravya-paryAya ubhayarUpapaNuM che, aityaMtarIkRta (gauNakRta) paryAyavALA hoI dravyarUpe nitya che. atyaMtarIkata dravyavALA hoI paryAyarUpe anitya che. paraMtu prazna e che ke-paryAyanI nivRttimAM dravyanI nivRtti che ke nahi? prathama pakSamAM nivRttivALI hoI te vastu anitya ja che. jema keparyAyanuM svarUpa, bIjA pakSamAM paryAyanI nivRttimAM paNa te dravyanI anivRttithI te paryAyothI bhinna ja dravya thaze. jema ke-kramelakathI karka (UMTathI dhoLo ghoDo). Ama bolo nahi, kema ke-kharekhara, kathaMcit (koI eka paryAyanI) nivRtti thavAthI parasparathI rahita ubhayanuM agrahaNa hovAthI, dravya-paryAya ubhayarUpa vastu uthvI Adi AkArarahita mRddhavyano asaMbhava hovAthI kapAlakALamAM paNa ghaTaparyAyanI buddhithI mRdu (mATI) anubhavAya che. mRdunI nivRttimAM to urdhva Adi paryAyanI mAphaka na anubhavI zakAya. e pramANe mRdravyarahita urdhva Adi AkArano paNa asaMbhava che, kema ke dravya vagaranA ghaTa Adi paryAyo nathI hotA.] anuvRttivALA-vyAvRttivALA AkAranA saMvedanathI grAhya hoI pratyakSa siddha ja che. 0 A vastu svasaMvedya hovA chatAM tenA saMvedanano apalApa karavo vyAjabI nathI, kema ke-pratItino virodha che. A saMvedana brAntivALuM nathI, kema ke-dezAntaramAM, kAlAntaramAM, narAntaramAM, avasthAntaramAM ane mRtapiMDa AdimAM tAdeza saMvedananI pravRtti che. 0 A pramANe bhedAbhadAtmaka paNa vastu pratyakSathI jANI zakAya che. te A pramANe- mATI-mATI, AvI anugata AkAravALI pratItithI vedya vastunuM rUpa te abheda che. te mATInuM je zivaka-sthAsaka (ghaTa pahelAMnI mATInI avasthAo) ghaTa-kapAla Adi dvArA bhedathI hovuM te "bheda che. vaLI abhedanuM ja bhedarUpe thavAthI avirodhathI te bhedabheda svarUpa vastunuM che. zaMkA - abhedanuM bhedarUpe hovuM asaMgata che. kharekhara, ekasvabhAvapaNuM eTale abheda, nAnArUpapaNuM eTale bheda, te bhedabhedamAM to paraspara virodha hovAthI, eka ThekANe te bheda ane abheda saMbhavI zakatA nathI. tethI jo A abheda che, to kadAcita bheda thaI zake nahi, kema ke-bhAvonA svabhAvamAM anyathApaNAno abhAva che. vaLI bhAva, svasvabhAvanA aparihArapUrvaka ja bhedarUpatAne pAmato nathI ne? samAdhAna - paraspara virUddha bhedabhedamAM ekasvabhAvatAno abhAva hovAthI, bhedano anubhava abhedanA pratiSedhano jJApaka che. anyathA, jo Ama na mAno, to A sakala staMbha-kuMbha-hAthI-kamala-sUrya vagere eka ja brahmanuM rUpa che, ema paNa thaI jAya ! tethI abheda bhedane pAmato nathI, AvuM kathana vyAjabI nathI, kema ke kharekhara, sarvathA bheda ane abhedamAM virodha hoI zake, paraMtu A bheda ane abheda vilakSaNa che. kathaMcita abhedano kathaMcita bhedamAM kayo virodha hoI zake? kharekhara, jethI ja A bheda hoya che, ethI ja abheda thaI zake. "bheda ja kema nahi ?" ema na kahevuM, kema ke sarvathA nAnApaNAno abhAva che. 0 kharekhara, prameyanI vyavasthA pramANane AdhIna hoya che, tethI tyAM je sarvathA eka rUpathI prakAze che. A abheda thAya che. sarvathA nAnArUpapaNe je bhAsato che, te bheda che. je sarvathA eka rUpavALo prakAzato nathI ane sarvathA nAnA svabhAvavALo nathI, te abheda ja nathI ane bheda ja nathI, paraMtu bhedabheda nAmaka jAtyaMtara
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, saptamaH kiraNe 355 (bIjI jAtirUpa) ja A che. kharekhara, pratyakSathI dekhAya che ke dravya-paryAyano saMgA-saMjJA-lakSaNa-kAryanA bhedathI bheda che. deza-kALa-svabhAvanA abhedathI dravya-paryAyamAM abheda che. te A pramANeH (1) saMkhyAbeda-ghaTa eka che ane rUpa Adi ghaNA che. ema saMkhyAmRta dravya (ghaTa) ane rUpa Adi paryAyomAM bheda che. (2) saMjJAbheda-ghaTa (ghaTavyamAM ghaTavAcaka zabda), rUpa Adi (rUpa Adi paryAyamAM rUpa Adi vAcakazabdanI saMjJA)saMjJAdvArA ghaTa ane rUpa AdimAM bheda karela che. (3) lakSaNabheda-anuvRttilakSaNavALuM nitya dravya kahevAya che ane vyAvRttirUpa lakSaNavALA ane kSaNiko paryAyo kahevAya che. ema lakSaNakRta bheda che. (4) kAryabheda-ghaTavaDe jaLa lAvavAnuM kArya karAya che ane rUpa AdithI vasurAga (rUpa Adi vizeSaNathI viziSTatAnA uparaMjakapaNuM). A pramANe kAryakRta bheda che, paraMtu deza-kALasvabhAvathI dravya-paryAyano abheda che. zaMkA- svabhAvathI bhedano abhAva thaye chate, dharmI-dharmIno (dravya-paryAyano) saMkhyA AdithI kevI rIte bheda saMbhavI zake? samAdhAna - kharekhara, dravya-paryAyamAM svabhAvathI bheda pratiSiddha hoye chate abheda sAdhavo joIe, ane te abheda saMbaMdharUpa che. temaja saMbaMdha ekalA AtmAmAM saMbhavato nathI, kema ke-A saMbaMdha baMnemAM rahenAro che. "ghaTa ghaTathI abhinna che. evo kadAcit paNa vyavahAra pravartato upalabdha thato nathI. zaMkA - eka ThekANe paNa vyavahAra joyelo ja che. jema ke-ghaTano ane ghaTanA svarUpano abheda che." Avo vyavahAra dekhelo che ne? samAdhAna - tyAM paNa kathaMcita bhedano Azraya che ja. "ghaTa' Avo zabda dharmI (dravya)no vAcaka che. svarUpa" to "sva rUpa te svarUpa-Ama te bhAvanA-dharmInA ja anityatva Adi dharma(paryAya)ne kahe che. tethI dravya ane paryAyano A ja svabhAvavizeSa, (paryAya ke dravya) je itarathI (dravya ke paryAyathI) anuviddha nathI. ema nahi, arthAt dravyathI paryAya ane paryAyathI dravya anuviddha che. ekanuM paNa kAMIka AtmIya rUpa paraspara anuviddha che. ethI ja (para apekSAe) "te dravya nathI" Ama ja vyavahAra thAya che ane (para apekSAo) paryAya nathI' Ama ja vyavahAra thAya che. te pUrvanirUpita saptabhaMgI dvArA samajavuM. A pramANe ja vastusvarUpatAnI upapatti che. zaMkA - pararUpa saMkhyA vagere, bhedanA viSayabhUta paNa kema svarUpabhUta abhedano bAdha karavA mATe samartha nathI? samAdhAnakAraNa evuM che ke-ame maiyAyikonI mAphaka ekAntathI bhAvathI bhinna keTalAka saMkhyAdine paNa mAnatA nathI. te ja bhAva, bhedabhedarUpe vyavasthita, kadAcit anekatvanI pradhAnatAe vivakSAno viSaya thAya che (karAya che), kadAcita ekatvanI pradhAnatAe vivakSAno viSaya thAya che (karAya che). tethI jyAre anekatvanI pradhAnatAe vivakSita je bhAva che, tyAre te bhAva, rUpa Adi paryAyAtmaka thAya che. jo te bhAva
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 tattvanyAyavibhAkare ekatvanI pradhAnatAe vivakSita che, to te dravya che ema manAya che. tethI ja A pramANe pramANapratipanna hoI bheda-abheda Atmaka vastu che. 0 A pramANe vastunuM svarUpa, utpAda-vyaya-dhrauvyayuktapaNuM che. zaMkA - dhrauvyanI sAthe utpAda ane vyayano virodha che ne? -- samAdhAna - kathaMcit utpAda-vyayano ane kathaMcit brauvyano svIkAra hoI virodha nathI. zaMkA - je prakAre utpAda-vyaya che, te prakAre prauvya nathI. je prakAre dhruvatA che, te prakAre utpAda-vyaya nathI. mATe eka vastu utpAda-vyaya-dhrauvyayuktatvarUpa lakSaNavALI na hoI zake ! kAraNa ke-je prakAranA vyavacchedathI jayAM vyavasthApita karAya che, te prakArano tyAM saMbhava nathI. jema ke-nIla prakAranA vyavacchedathI pItamAM anIla prakAranI vyavasthA. vaLI utpAda-vyayanA vyavacchedathI dhruvatAnuM vyavasthApana che [kharekhara, ahIM vastuthI sthiti Adino jyAre abheda che, tyAre sthiti ja utpAda-vyaya che. vinAza ja sthiti-utpatti che. utpatti je vinAzasthiti che-ema prApta thaze, kema ke-ekathI abhinna sthiti AdinA bhedano virodha (abhAva) che. tathAca vastunuM vilakSaNapaNuM kevI rIte thaze? have jo bheda che, to pratyeka sthiti AdimAM trilakSaNapaNAno prasaMga che, kema ke-sat che. anyathA, sthiti AdimAM asattvanI Apatti Avaze ! tathAca anavasthAdoSa thaze ! Avo pUrvapakSa che. be pakSa (bheda-abhedarUpa be pakSa) paNa kathaMcita amone ISTa che. tyAM sthiti AdivALA che eTale kathaMcit abhedanA svIkAramAM sthiti AdimAM sthiti ja utpanna thAya che ane utpanna thatA dravyanA abhedanA sAmarthyathI vinAza pAme che-vinAzamAM ja rahe che. sAmarthyathI utpanna thAya cheutpatti ja nAza pAme che ane sAmarthyathI sthiti kare che ema jaNAya che. ema traNa lakSaNavALA (utpAdavyaya-dhruvatAyukta) jIva Adi padArthothI abhinna sthiti AdimAM paNa trilakSaNapaNAnI siddhi che. te kAraNathI te sthiti AdinA bhedanA svIkAramAM paNa pratyekamAM trilakSaNapaNAnI siddhi che, anavasthA nathI, kema ke-sarvathA bhedapakSamAM te anavasthAno prasaMga che, syAdvAda pakSamAM nahIM. kharekhara, je svabhAvathI trilakSaNavALA tattvathI abhinna sthiti Adi che, te svabhAvathI pratyeka trilakSaNavALA che. paryAyanI vivalAthI paraspara te paryAyavALAthI bhinna paNa manAya che, kema ke-tathA pratItimAM bAdhakano asaMbhava che. Avo uttarapakSa jANavo.] ane dhruvatAnA vyavacchedathI utpAda-vyayanuM vyavasthApana che. utpAda vastuno bhAva (paryAya) hovAthI, vinAza vyaya (paryAyano vyaya) hovAthI ane anvitarUpamAM dhruvapaNuM hovAthI A pramANe te utpAda Adino bhinna prakAra che ne? samAdhAna - ekAntathI utpAda-vyaya-dhrauvyano svIkAra nathI, paraMtu niSkalaMkita matithI samutrekSita syAdvAdano Azraya karIne kathaMcit te utpAda AdinA vyavasthApanano svIkAra che. kharekhara, ekAntanA svIkAramAM utpAda-vyaya-dhruvatAno pUrvokta vyavaccheda saMbhave che. anyathA, virodhano abhAva che. syAdvAdanA AzrayathI to anyanA vyavacchedathI anyanuM vyavasthApana nathI, paraMtu jethI ja te dhrauvya, utpAdavyayathI anuviddha che, ethI ja te kathaMcit brauvya, utpAda-vyaya paNa che. jethI ja dhrauvyathI anuviddha che, ethI ja te be kathaMcit utpAda-vyaya che, ema jANavuM.
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, saptamaH kiraNe 357 zaMkA - A anuvedha eTale zuM? zuM A abheda che? bheda che? ke bhedabheda che? (1) pahelo pakSa nathI, kema ke-ekarUpatAnI Apatti che. anyathA, teno abhAva che. (2) bhedamAM to be rUpa bhinna ja thAya! (3) bhedabheda pakSa to virodhathI haNAyelo che ne? samAdhAna - barobara abhiprAyane nathI jANatAM eTale Ama bole che. sAMbhaLo tyAre abhiprAya. je kAraNathI je A dhrauvya, apaccata-anutpanna-sthiraikarUpa thatuM nathI, paraMtu pariNAma Atmaka te utpAda ane vyaya paNa kahevAya che. vaLI te koI eka paNa utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa pariNAmathI bhinna nathI ja, ethI ja utpAda-vyaya paNa je che te be paNa AtyaMtika bhinna nathI, paraMtu vastunA ja pariNAmAtmaka te be utpAda-vyaya dhrauvya paNa kahevAya che. vaLI te dhrauvya paNa kiMcit A utpAda-vyayathI bhinna nathI, tethI ja A pramANe je pUrvokta rUpatA vastunI che, te A anuvedha kahevAya che. vaLI ahIM bhinna koI ekamAM abhedanuM ApAdana ke atyaMta bheda anuvedha kahevAto nathI, tethI utpAda-vyaya dhrauvya Atmaka ja vastu che. anyathA, te vastu vastu ja na thAya ! 0 A pramANe abhilApya ane anabhilAkha Atmaka vastu che, kAraNa ke-A ja pramANasiddha che ane tathAvyavahAranI upapatti che. anyathA, vyavahAranA ucchedano prasaMga che. te A pramANe.-vastu jyAre ekAntathI anabhilA ja che, tyAre tathAvidha zabdathI tathAvidha arthanI pratItinA anudayano prasaMga thAya! vaLI dekhAya che ke-"agni Adi lAvo'- A pramANe kahyuM chate agni AdinI pratIti thAya che. te pratItipUrvaka agni AdimAM pravRtti thAya che, agni AdinI prApti thAya che ane tenI prApti thayA bAda tevuM nivedana thAya che. AvI rIte kathaMcit abhilApyatvanI siddhi che. vaLI anabhilApyatAnA ekAntamAM svavacananA virodhanI Apatti che, kema ke-anabhilApyatAnA ekAnta zabdathI anabhilApyatAnA ekAntanuM kathana che. anabhilApyatA ekAntanuM paNa anabhilApyapaNAmAM kyAMthI paranuM pratipAdana thaI zake ? paramArthathI koI eka vacanathI pratipAdanano viSaya thato nathI. jo Ama mAno, to svayaMmAM kevI rIte avAcyatAnI pratipatti ? jo vastumAM vAcyatAnI anupalabdhine hetu kaho, to te vAcyatAnI anupalabdhi jyAre dazyanI anupalabdhirUpa che, tyAre kvacit vAcyatA siddha che. kema ke-kvacit siddha sattAvALA ja kuMbha AdimAM dazyanI anupalabdhinA vize abhAvanI pratIti che. have jo adazyanI anupalabdhi che, to vastumAM vAcyatvanA abhAvano nizcaya nathI. 0 syAdvAdanA AzramamAM to koI doSa nathI, kema ke-kathaMcit vAcyatva ane avAcyatvanI vastumAM pratIti che. 0 cokkasa, ekAntathI anabhilAkha svabhAvavALI vastu anubhavane pAtra thatI nathI, kema ke-zUla, kAlAntarasthAyI, jeonuM bIjuM nAma vyaMjanaparyAya che. sthUila temaja kAlAntarasthAyI evo zabdono saMketaviSayaka paryAya, te vyaMjanaparyAya che. tiryasAmAnya vyaMjanaparyAya che. vyaMjanaparyAyanA svabhAva ane vibhAva, temaja dravya ane guNanI daSTie-(1) svabhAvadravya vyaMjanaparyAya, (2) svabhAvaguNa vyaMjanaparyAya, (3) vibhAvadravya vyaMjanaparyAya ane (4) vibhAvaguNa vyaMjanaparyAya
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ rU58 tattvanyAyavibhAkare jIvAzrita cAra prakAro-caramazarIrathI kiMcit nyUna evA zuddha asaMkhyAtapradeza Atmaka siddhabhagavAna, e eka prakAranuM daSTAnta che. anaMtajJAna anaMtadarzana, anaMtasukha, anaMtavIryarUpa anaMtacatuSTaya, e bIjA prakAranuM daSTAnta che. evI rIte sAdhu vagere trIjA prakAranuM daSTAnta che. matijJAna vagere cothA prakAranuM udAharaNa che. pulanA saMbaMdhamAM-(1) avibhAgI pudgalaparamANuo, (2) varNa, gaMdha ane rasanA prakAro paikI eka eka, temaja avirodhI evA be sparzI, (3) dviaNuka Adi ane (4) rasa, rasAttara, gaMdha, gaMdhAntara vagere-ema cAra daSTAnno jANavA.] evA abhilApayogya payovaDe ja cetana-acetanarUpa sakala vastumAM abhilAyatvanI pratIti che, paraMtu anabhilAhayogya paryAyovaDe nahi. vaLI ekAntathI anabhilApya svarUpavALI vastu upalabdhi(anubhava)nA bhAjana nathI, kema ke pratyeka kSaNamAM thanAra pratikSaNa paraspara svarUpabhavana lakSaNavALo sUkSma, jenuM bIjuM nAma aWparyAya che. sUkSma-vartamAnakALavArtA paryAya "arthaparyAya' kahevAya che. bhUtatva-bhaviSyatva saMsparzarahita zuddha vartamAnakAlAvacchinna vastasvarUpamarthaparyAya bhUta-bhaviSyakALanA saMsparzarahita zuddha vartamAnakALathI viziSTa vastunuM svarUpa "arthaparyAya che.] te anabhilApayogya paryAyarUpa artha paryAyovaDe sarva vastumAM anabhilApatyanI pratIti che, paraMtu abhilAkhayogya paryAyothI nahi. zaMkA - jo abhilAkha-anabhilApya dharmavALI vastu che, to abhilAkho zabdathI abhidhAnaviSayarUpa hoI, jeNe saMketa nathI karelo evA puruSanI AgaLa rahela evA paNa arthamAM zabdathI pratIti ane pravRtti kema nahi ja thAya ne? samAdhAna - je arthamAM je zabdathI pratIti thatI nathI, temAM tenA jJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamano abhAva che, kema ke te kSayopazama saMketathI abhivyaphagya (prakaTayogya) che. kharekhara, mithyAtva AdithI janita jJAnAvaraNa Adi karmarUpI maLanA paTalathI AcchAdita svarUpavALA jJAyaka svabhAvI AtmAmAM, saMketa-tapazcaryA-dAna-pratipakSI-bhAvanA AdithI jJAnAvaraNakarmano kSayopazama ane kSaya prApta thAya che. tyArabAda vivalita arthanA AkAravALuM saMvedana pravarte che. anyathA, tenI pravRttino abhAva che. - ahIM virodhanI bAdhA nathI, kema ke te be bhinna nimittavALA che. je baMnemAM bhinna nimittapaNuM che, te baMnemAM eka vastumAM virodha nathI. jema hRsvatva ane dIrghatvamAM che, tema ahIM samajavuM. 0 vaLI A baMnemAM bhinna nimittapaNuM che te A pramANe.-abhilApya dharmakalAparUpa nimittanI apekSAe to vastumAM abhilApyapaNuM che ane anabhilApya dharmakalAparUpa nimittanI apekSAe anabhilApyapaNuM che, kema ke-dharma-dharmIno kathaMcitu bheda che. vaLI tethI te je kAraNathI anabhilAya che, ethI ja abhilApya che, kema ke-abhilApya dharmakalArUpa nimittanI apekSAe abhilApyapaNuM che ane abhilApya dharmo anabhilApya dharmonI sAthe avinAbhUta che. vaLI je kAraNathI ja abhilApya che, te kAraNathI ja anabhilApya che, kAraNa ke-anabhilApya dharmakalArUpa nimittanI apekSAe ja anabhilApya che ane
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -5, saptamaH kiraNe 359 anabhilApya dharmo abhilApya dharmonI sAthe avinAbhUta che. tethI abhilAkha anabhilApya svabhAvavALI vastu che, ema siddha thayuM che. adhika bIjA graMthothI jANI levuM. samprati sAmAnyavizeSAdyAtmakatvaM vastuno'bhidhAtuM prathamaM sAmAnyasvarUpaM nidarzayati - tatra sAmAnyaM dvividhaM tiryaksAmAnyamUrdhvatAsAmAnyaJceti / vyaktiSu sadRzI pariNatistiryaksAmAnyaM, yathA zuklakRSNAdigovyaktiSu gaugauriti pratItisAkSiko gotvAdidharmaH / pramANaJcAtra gauauriti pratyayo viziSTanimittanibandhano viziSTabuddhitvAditi / 5 / tatreti / sAmAnyavizeSAdyanekAntAtmakamityatretyarthaH / prakArabhedaM darzayati-tiryagiti / tiryagullekhinA'nuvRttAkArapratyayena gRhyamANaM tiryaksAmAnyamityarthaH / Urdhvateti, UrdhvamullekhinA'nugatAkArapratyayena paricchidyamAnamUrdhvatAsAmAnyamityarthaH / tatra prathamabhedaM lakSayati vyaktiSviti, pratyekaM vyaktiSvityarthaH, dRSTAntamAha yatheti / nanu zuklakRSNAdigobhinnasyAparasya tiryaksAmAnyasya gotvAdyAtmakasyApratItitastallakSaNapraNayanamasamIcInaM vijAtIyavyAvRtterevAnugatAkArapratIterbhAvAdityatrAha pramANaJcAtreti, atra tiryaksAmAnya ityarthaH / gauY=riti pratyayo'tra dharmI, viziSTanimittanibandhanatvaM sAdhyadharmaH viziSTabuddhitvaM hetu: / tathA ca tAdRzaM viziSTaM nimittamitarAsambhavAtsadRzapariNAma eveti tiryaksAmAnyasiddhiH / evaJcAbAdhitapratyayaviSayatvena sAmAnyasiddhiH, tathAvidhasyApyasyAsattve vizeSasyApyasattvaprasaGgaH, abAdhitapratyayatvavyatirekeNa pramANAntarasya tadvyavasthApakasyAbhAvAt abAdhitapratyayasya viSayamantareNApi sadbhAvAbhyupagame tato na kasyApi vyavasthA syAt, na cAnugatAkAratvaM buddherbAdhitaM, sarvatra dezakAlAdAvanugatapratibhAsasyAskhaladrUpasya tathAbhUtavyavahArahetorupalambhAt / ato vyAvRttAkArAnubhavenAnadhigatamanuvRttAkAramavabhAsayantI buddhiriyamabAdhitarUpAnubhUyamAnAnugatAkAraM vastubhUtaM sAmAnya vyavasthApayati / na ca vijAtIyavyAvRttyAlambanatvamasyAH, vidhiprAdhAnyena pravRttyanupapatteH, sakalavyaktiSvekavyAvRttestucchAyA asambhavAt, dharmirUpatve ca na tato bhinnA kAcidvyAvRttiriti kathamanugatA dhIssyAt sAmAnyamantareNaivAnugata pratyayotpattau vyAvRttapratyayasyApi vizeSamantareNotpattiprasaGgAt / / sAmAnyanuM svarUpa hamaNAM vastunuM sAmAnya-vizeSa Adi AtmakapaNuM kahevA mATe pahelAM sAmAnyanuM svarUpa darzAve che. bhAvArtha - "sAmAnya be prakAranuM che. pahelo prakAra tiryasAmAnya che ane bIjo prakAra UrdhvatA sAmAnya che. vyaktiomAM samAna pariNati tiryasAmAnya che. jema ke dhoLI-kALI vagere gAyorUpa vyaktiomAM
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 tattvanyAyavibhAkare 'gAya-gAya' evI pratItimAM sAkSIbhUta 'gotva Adi dharma.' vaLI ahIM pramANa che ke-'gAya-gAya' evI pratIti viziSTa nimittarUpa nibaMdhana (mULa kAraNa)vALI che, kema ke-viziSTa buddhi che." iti. vivecana - tiryasAmAnya-tiryak evA ullekhavALuM, anuvRttivALA AkAranA pratyayathI grahaNa karAtuM sAmAnya 'tiryasAmAnya' che. Urdhva evA ullekhavALuM anugata AkAravALA pratyayathI jJAnaviSaya thatuM sAmAnya 'UrdhvatAsAmAnya' che. prathama bhedanuM lakSaNa-pratyeka vyaktimAM je samAna pariNAma che, te 'tiryakSAmAnya' che. jema kenAnAvarNa-viziSTa go vyakti mAtramAM 'gotvadharma.' zaMkA - kALI, dhoLI vagere gAyathI bhinna bIjA gotva Adi Atmaka tiryakSAmAnyanI apratIti hovAthI te tiryasAmAnya lakSaNanI racanA karavI vyAjabI nathI, kema ke-vijAtIyanI vyAvRttithI ja anugata AkAravALI pratIti thaI jaze ne ? samAdhAna - tiryakSAmAnyanI siddhimAM pramANa Ape che ke-'gAya-gAya' A pramANenI pratIti ahIM dharmI (pakSa) che. viziSTa nimitta nibaMdhanatva sAdhyadharma che, viziSTa buddhitva hetu che. tathAya tevuM viziSTa nimitta bIjAno asaMbhava hoI sadeza pariNAma ja che. A pramANe tiryaksAmAnyanI siddhi che. [keTalAka to, tAdeza buddhinA anugata dharmaprakA2ka pratyakSathI ja jAtinI siddhi thaye chate, anumAna nahi paraMtu pratyakSa ja pramANa che ema mAne che.] A pramANe abAdhita pratyayanA viSayapaNAe sAmAnyanI siddhi che. tathAvidha A sAmAnyanA asattvamAM vizeSanA paNa asattvano prasaMga che. 0 abAdhita pratyayapaNAne choDI tenA vyavasthApakarUpa bIjA pramANano abhAva che, tethI abAdhita pratItinA viSaya sivAya paNa sadbhAvanA svIkAramAM koInI paNa vyavasthA na thaI zake ! 0 buddhinI anugata AkAratA bAdhita nathI, kema ke-saghaLe ThekANe deza-kALa AdimAM askhalan rUpavALA anugata pratibhAsamAM tathAbhUta vyavahAraketuno anubhava che. vyAvRttivALA AkAranA anubhavathI anadhigata (aprApta) anuvRttivALA AkArane prakAzatI A buddhi, abAdhitarUpe anubhavAtA anugata AkAravALA vastubhUta sAmAnyane vyavasthApita kare che. A buddhimAM vijAtIyathI vyAvRttinuM AlaMbanapaNuM nathI, kema ke-vyAvRttithI vidhinI pradhAnatAe pravRttinI anupapatti che. sakala vyaktiomAM tuccha eka vyAvRttino asaMbhava che ane A buddhinA dharmirUpapaNAmAM tethI bhinna koI vyAvRtti nathI, mATe kevI rIte vyAvRttithI anugata buddhi thaI zake ? kema ke-sAmAnya sivAya ja jo anugata pratyayanI utpatti mAno, to vyAvRttivALA pratyayanI paNa vizeSa sivAya utpattino prasaMga che. [A sabala che-A zyAmala che, AvA AkAravALI vyAvRttirUpa-guNarUpa vizeSanA viSayavALI pratIti-viziSTa AkAravALI pratIti, tiryasAmAnyarUpa guNAkhya vizeSa lakSaNavALI anekAntAtmaka vastu siddhimAM hetu che.] kiM punarUrdhvatAsAmAnyamityAha - pUrvottarapariNAmAnugAmi dravyamUrdhvatAsAmAnyam, yathA kaTakakaGkaNAdipariNAmeSu kAJcanamiti pratItisAkSikaM kAJcanadravyam // 6 //
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 6, saptamaH kiraNe 361 - pUrvottareti / pUrvottarayoH kaTakakaGkaNAdipariNAmayoranugAmisAdhAraNamekaM dravyaM kAlatrayAnuyAyI yo vastvaMzastadUrdhvatAsAmAnyamityarthaH / dRSTAntamAha yatheti, tatra pramANaM darzayituM pratItisAkSikamityuktam, tathA ca yathA gauaurityanuvRttapratyayena samAnakAlInAsvapi vyaktiSu tiryaksAmAnyaM gotvAkhyaM siddhyati tathaiva pUrvottaraparyAyeSvapi kAJcanamidaM kAJcanamidamityAdipratItyA tAdRzaparyAyAsAdhAraNaM dravyarUpamUrkhatAsAmAnyaM kathaJcidabhinnaM siddhyatyeveti bhAvaH / nanu pUrvottarapariNAmasAdhAraNasya tadvyatiriktasya dravyasyApratIterlakSaNamidamasaGgatamiti cena, arthAnAmanvayarUpasya pratyakSAdeva pratIteH, yathaiva ca pUrvottaraparyAyayoAvRttapratyayAdanyo'nyabhedaH pratItastathA'nuvRttapratyayAtsthitirapi pratIyata eva, anuvRttyavinAbhAvitvAdvayAvRtteH, ata eva na ghaTAdInAM bheda evAvabhAsate nAbheda ityabhidhAtuM zakyam, abhedaviyuktasya bhedasya svapne'pyasaMvedanAt / na ca dravyagrahaNe tadabhinnatvAdatItAdyavasthAnAmadhyavasAyApattiriti vAcyam, abhinnatvasya grahaNaM pratyanaGgatvAt / yatraivAtmano'jJAnaparyAyapratibandhakApAyastatraivAdhyavasAyakatvaniyamAt / AtmA hi pratyakSasahAyo'nantarAtItAnAgataparyAyayorekatvaM smaraNapratyabhijJAnasahAyazca vyavahitaparyAyayorekatvaJcAvabudhyata iti na kApyanupapattiriti // .. UrdhvatA sAmAnyanuM lakSaNa bhAvArtha - "pahelAnA ane pachInA pariNAma(paryAya)mAM anugAmi (sAdhAraNa) dravya "UrdhvatA sAmAnya che. jema ke-kaTaka ane kaMkaNa AdirUpa pUrvApara pariNAmomAM suvarNa che. AvI pratItimAM sAkSIvANu suva." vivecana - pUrva ane uttaranA kaTaka ane kaMkaNa Adi pariNAmamAM anugata-vyApaka eka dravya, kAlavayamAM anuyAyI je vastuno aMza che, te UrdhvatAsAmAnya. [kaDAne bhAMgI kaMkaNa karAya chate kaTakarUpa pUrvanAM pariNAma, uttarapariNAmarUpa kaMkaNarUpa che. te pUrva-uttara pariNAmamAM anugata je suvarNanAmaka dravya, te tasAmAnya cha.] tyA pramA. vi bhATe 'pratIti sAkSikam' bheDeguM che. tathAyama 'gaaygAya AvA anuvRttivALA pratyayathI samAnakAlIna paNa vyaktiomAM gotvanAmaka tiryasAmAnya siddha thAya che, tema pUrva-uttara paryAyomAM paNa A "sonuM che-A sonuM che' ityAdi pratItithI, tAdaza paryAyamAM vyApaka eka dravyarUpa UrdhvatAsAmAnya kathaMcit abhinna siddha thAya che ja. zaMkA - pUrva ane uttara pariNAmamAM sAdhAraNa, pUrvottara pariNAmathI bhinna dravyanI pratIti nahi hovAthI, A lakSaNa asaMgata ja che ne? samAdhAna - arthonA anvayarUpanI pratyakSathI pratIti che. jema pUrva-uttara paryAyamAM vyAvRttivALA pratyayathI paraspara bheda pratIta che, tema anuvRttivALA pratyayathI sthiti paNa pratItiviSaya ja che; kema kevyAvRtti anuvRttithI avinAbhAvI che. ethI ja ghaTa Adino bheda ja avabhAsamAna thato nathI, abheda ja che-ema kahI zakAtuM nathI, kema ke-abheda vagaranA bhedanuM svapnamAM paNa saMvedana nathI.
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 tattvanyAyavibhAkare zaMkA- dravyanA grahaNamAM te dravyathI abhinna hoI, atIta Adi avasthAonA adhyavasAya(jJAna)nI Apatti Avaze ne? samAdhAna - abhinnatAnA grahaNa pratye atIta Adi avasthAo aMgabhUta nathI. jyAM ja AtmAnA ajJAna paryAyarUpa pratibaMdhakano abhAva che, tyAM ja adhyavasAya(nizcaya)no niyama che. kharekhara, AtmA, pratyakSanA sahAyavALo, anaMtara atIta-anAgata paryAyamAM ekatvane smaraNa e pratyabhijJAnanI sahAyavALo, vyavahita (atIta-anAgata) paryAyamAM ekatvane jANe che, mATe koI paNa anupapatti nathI. adhunA vizeSaM vibhajate - vizeSo'pi dvividho guNaH paryAyazceti / sahabhAvI guNaH, yathA''tmana upayogAdayaH, pudgalasya grahaNaguNaH, dharmAstikAyAdInAJca gatihetutvAdayaH // 7 // vizeSa iti / yathA sAmAnyaM dvividhaM tathA vizeSo'pItyarthaH kathaM dvaividhyamityatrAha guNa iti, yadyapi paryAyazabdo vizeSamAtravAcakastathApi sahavartivizeSavAciguNazabdasannidhAnena kramavarttivizeSavAcaka eveti bodhyam / tatra guNaM lakSayati saheti, abhinnakAlavartivizeSo guNa iti bhAvaH, dRSTAntamAha yatheti upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate jIvo'nenetyupayogaH, sacetane'cetane vA vastuni jIvo yadopayuJjAnassaparyAyaM sAmAnyatayA vA vastu paricchinatti tadA tAdRzapariNAma upayoga ucyate, sa ca parasparasavyapekSasAmAnyavizeSagrahaNapravRttadarzanajJAnasvarUpadvayAtmako yadA tadA pramANamanyathA'pramANaM nirapekSanirastetarAkAratvAt / sarvajIvavartitvAdasya sahabhAvitvena guNatvaM bodhyam / AdinA sukhaparispandayauvanAdayazca gRhyante, ajIvasya tAnvaktumAha pudgalasyeti, grahaNaguNa iti, grahaNarUpo guNaH, audArikazarIrAditayA grahaNarUpo varNAditvAdgAhyatArUpa: parasparasambandharUpo vA dharmaH grahaNaguNa ucyate / gatihetutvAdaya iti, jIvapudgalayordezAntaragatipariNatayorupakArakatvaM dharmAstikAyasya guNa ityarthaH, AdinA sthitihetutvAvakAzadAtRtvAdayo'dharmAkAzAdInAM guNA grAhyAH / ete hi yadaiva dravyamutpadyate tadaiva samavetAstena dravyeNa guNA utpadyante paurvAparyabhAva eva nAsti, guNaguNinoH samAnasAmagrIkatvAt savyetaraviSANavat, anAdinidhanAnAM dravyaguNAnAmutpattidarzanaM vyavahArataH kRSNAdighaTavat / atredaM bodhyaM jIvasyAstitvavastutvadravyatvaprameyatvAgurulaghutvasvAzrayakSetrA 1. upacAravarjitAH svIyasvabhAvA eva guNAH, guNA hi sahabhAvino'to'nupacaritAH yazcoparitaH sa paryAyaH, ata eva dravyAzritA guNAH, ubhayAzritAH paryAyAH, taduktaM 'guNANamAsao davvaM egadavvassiyA guNA lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiyA bhave' iti //
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -7, saptamaH kiraNe 363 vadhitvacetanatvAmUrtatvAni aSTau guNAH, ajIve cetanatvAmUrtatvahInA acetanatvamUrttatvayutAH pudgalasyASTI, itareSAM mUrtatvahInA amUrtatvayutAsta evASTau guNAH, jJAnadarzanasukhavIryANi jIvasya, sparzagandharasavarNAH pudgalasya, gatisthityavagAhanAvartanAhetutvAni dharmAdInAM krameNa vizeSaguNAH, avikRtadravye'viziSTatayA sthitatvAt vikRtasvarUpAstu paryAye gacchanti / cetanatvAcetanatvamUrtatvAmUrtatvAni catvAri sAmAnyaguNA vizeSaguNAzca, svajAtyapekSayA'nugatavyavahArakAritvAt, parajAtyapekSayA cetanatvAdInAM svAzrayavyAvRttikaratvAt / ata evaite parAparasAmAnyavat sAmAnyavizeSaguNA iti SoDaza vizeSaguNA vijJeyA iti // vizeSano vibhAga bhAvArtha - "vizeSa paNa guNa ane paryAyanA bhede be prakAravALo che. sahabhAvI guNa che. jema keAtmAnA upayoga vagere pudgalano grahaNarUpa guNa ane dharmAstikAya AdinA gati hetutva vagere che." - vivecana - jema sAmAnya be prakAranuM che, tema vizeSa paNa be prakArano che. guNa ane paryAyarUpI be bhedavALo vizeSa che. jo ke paryAya zabda sarva vizeSano vAcaka hovA chatAM paNa, sahavartI vizeSavAcaka evA guNa zabdanA saMnidhAnathI, 'siddhApasAnidhyApivita: navani vakve' e nyAyathI arthAt go zabda strI ane puliMgavAcI che, paraMtu balIvadanA saMnidhAnathI (gAya eTale baLada e artha che tema ahIM samajavuM.) kramavartI vizeSavAcaka ja ema jANavuM. guNalakSaNa - abhinnakALavArtA vizeSa "guNa' kahevAya che. jema AtmAnA upayoga vagere. jenA vaDe vastunA pariccheda pratye vyApAravALo jIva karAvAya che, te upayoga kahevAya che. athavA sacetana ke acetana vastumAM jIva, jyAre upayogavALo thato paryAyanI sAthe ke sAmAnyapaNAe vastuno pariccheda kare che, tyAre tevo pariNAma upayoga kahevAya che. vaLI te upayoga paraspara sApekSa sAmAnya-vizeSanA prahaNamAM pravRtta darzana-jJAnarUpa draya Atmaka jayAre che, tyAre pramANa che, anyathA apramANa che; kema ke-nirapekSa che. tethI ja nirasta Itara AkAravALo che. 0 sarva jIvomAM vartamAna hoI, A upayoganuM sahabhAvitvanI apekSAe guNapaNuM che. ahIM AdipadathI sukha, parispanda, yauvana vagere gRhita karAya che. [upacAra vagaranA potAnA svabhAvo ja guNo che. kharekhara, guNo sahabhAvI che evI anupacarita che. je upacarita che, te paryAya che. ethI ja dravyane Azrita guNo che ane dravya-guNa ubhayane Azrita paryAyo che. kahyuM che ke-"guNono Azraya dravya che. eka dravyaAzrita guNo che. paryAyonuM lakSaNa to ubhaya AzritapaNuM che.] [jema AtmAmAM vijJAnavyakti eTale je koI eka te kALamAM vidyamAna vizeSajJAna ane vijJAnazakti eTale uttarajJAnanA AkArapariNAmanI yogyatA vagere samakALabhAvI dharmo guNa zabdathI vAcya bane che.]. ajIvaguNavarNana - pudgalano grahaNarUpa guNa hoya che. audArika zarIra AdipaNAe grahaNarUpa varNa AdipaNAnI apekSAe grAhyatArUpa che, athavA paraspara saMbaMdharUpa dharma grahaNaguNa kahevAya che. dharmAstikAya
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 tattvanyAyavibhAkare AdinA guNanuM varNana. -dezAntaraprAptirUpa gatimAM pariNata evA jIvapudgalonI gati hetutvarUpa guNa dhamastikAyano che. AdipadathI sthitihetutva-avakAzadAtRtva Adi ane adharmAstikAya-AkAzAstikAya AdinA guNo grahaNa karavA. kharekhara, A guNo jayAre ja dravya utpanna thAya che, tyAre ja te dravyanI sAthe samevata ja utpanna thAya che. pUrva-aparabhAva ja nathI, kema ke-guNa ane guNI samAna sAmagrIthI janya hoI DAbA-jamaNA zIMgaDAnI mAphaka paurvAparya bhAvavALA nathI. anAdi ananta dravyaguNonI utpattinuM darzana, vyavahArathI kRSNa Adi ghaTanI mAphaka samajavAnuM che. 0 ahIM A vizeSa samajavAnuM che ke-jIvanA 1-astitva, ra-vastutva, 3-dravyatva, 4-prameyatva, pa-agurulaghutva, 6-svAzraya letrAvadhitva, 7-cetanatva, 8-amUrtatva, ema ATha guNo che. ajIvamAM, cetanatva amUrtatvahIna-acetanava mUrtatvayuta pudgalanA pUrvokta ATha guNo, bIjA dravyomAM mUrtatvahIna amUrtatvayuta te ja ATha guNo che. 0 jIvanA jJAna-darzana-sukha-vIrya, e vizeSaguNo che. 0 pudgalanA sparza-rasa-gaMdha-varNa, e vizeSaguNo che. 0gati hetutva-sthitietatva-avagAhanA hetutva-vartanAtatva, dharmAstikAya-adharmAstikAyaAkAzAstikAya kALanA kramathI vizeSaguNo jANavAM. 0 avikRta dravyamAM vizeSaguNo aviziSTapaNAmAM rahelA hoya che. vikRta svarUpavALA to vizeSaguNo paryAya gaNAya che. 0 cetanatva-acetanatva-mUrtatva-amUrtatva, e cAra sAmAnyaguNo ane vizeSaguNo che, kema kepotAnI jAtinI apekSAe anugata vyavahArakArI che. parajAtinI apekSAe cetanatva Adi svAzraya parajAtyAzraya acetana Adi vyAvRttine karanAra che. ethI ja A para-aparasAmAnyanI mAphaka sAmAnyavizeSaguNo che. ema soLa vizeSaguNo jANavAM. atha paryAyaM nirUpayati - kramabhAvI paryAyaH, yathA sukhaduHkhaharSaviSAdAdayaH / abhinnakAlavarttino guNAH, vibhinnakAlavarttinastu paryAyAH // 8 // kramabhAvIti / kramavartinaH pariNAmA navapurANAdayaH paryAyA iti bhAvaH / sAmAnyena paryAyo dvividho vyaJjanaparyAyo'rthaparyAyazceti, trikAlasparzinaH vyaJjanaparyAyAH yathA ghaTAdInAM mRdAdiparyAyaH, ghaTasya kAlatraye'pi mRdAdiparyAyatvavyaJjanAt / sUkSmavartamAnakAlavartI arthaparyAyaH, yathA ghaTAdestattatkSaNavartI paryAyaH, yasmin kAle vartamAnatayA sthitastatkAlApekSayA kRtavidyamAnatvenArthaparyAya ucyate / pratyekaM dvibhedo dravyato guNatazca tatrApi punaH pratyekaM dvividhazzuddhAzuddhabhedAt, tatra zuddhadravyavyaJjanaparyAyo yathA cetanadravyasya siddhatvaparyAyaH /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 8, saptamaH kiraNe azuddhadravyavyaJjanaparyAyo naradevanArakatiryakrUpaH, zuddhaguNavyaJjanaparyAyaH kevalajJAnAdirUpaH azuddhaguNavyaJjanaparyAyo matizrutAvadhimanaHparyavarUpaH / RjusUtramatena kSaNaparito'rthaparyAyaH zuddhaH, yo yasmAdalpakAlavarttI sa tasmAdalpatvavivakSayA'zuddhArthaparyAyaH, yathA naratvaM vyaJjanaparyAyastathA bAlatvAdikamarthaparyAya iti / zuddhaguNavyaJjanaparyAyasya kevalasyApi pratikSaNaM bhedAt tatparyAyazzuddhaguNasyArthaparyAyaH / zuddhadravyavyaJjanaparamANuzzuddhapudgalaparyAyastasyAvinAzitvAt, saMyogajanitA dvyayaNukAdikA azuddhadravyavyaJjanaparyAyAH / paramANuguNazzuddhaguNavyaJjanaparyAyaH, dvidezAdikA guNA azuddhaguNavyaJjanaparyAyAH / evaM dharmAdiSvapi bhAvyam / nanu ya eva guNAH krameNa saha vA bhavanti ta eva ca paryAyA iti kathaM teSAM bheda ukta ityatrAhAbhinneti, sadaiva sahavarttitvAdvarNagandharasAdayassAmAnyena guNA ucyante nahi mUrtte vastuni varNAdikaM kadAcidapi vyavacchidyate, varNavizeSANAM kRSNanIlAdInAmapi prAyaH prabhUtakAlaM sahavRttitvAdguNatvamevaM jIvadharmAdInAM bhAvyam / vibhinneti / ekaguNakAlakatvAdayo vibhinnAH paryAyA dravyasyAvasthAntaraprAptirUpAH paryAyA ityarthaH / trailokyagatasya sarvasyApi kAlasyAsatkalpanayA yo guNoM'zassarvajaghanyaH tena kAlakaH paramANvAdirekaguNakAlaka ucyate, evaM dvayAdiguNakAlakAdayo bhAvyAH / vastuvastu nAsti guNasya paryAyasya ca kazcana bhedaH, dravyaparyAyanayadvayAtiriktanayasya bhagavadbhiraMnupadezAt / paryAryAbhinne guNavizeSe grAhye sati hi tadgrAhakaguNAstikanayo'pi syAdeva, anyathA nayAnAmavyApakatA syAnna cAyamAdiSTo bhagavadbhiH tato'sau na bhinnaH, guNAnAJca paryAyatve guNaparyAyavaddravyamityAdivacanaM yugapadayugapadbhAviparyAyavizeSapratipAdakameva, ata eva ya eva paryAyassa eva guNa ityAdyAgamo'pi saGgacchate, etena guNavikAra: paryAya iti vyudastam, guNasyaiva paryAyopAdAnakAraNatve dravyaprayojanasya guNenaiva siddhatvAdguNaparyAyayoreva padArthatvaprasaGgena dravyasyAnarthakatvApatteH, na ca dravyaparyAyaguNaparyAyarUpakAryabhedena dravyaguNarUpakAraNabhedAnna dravyaM niSphalamiti vAcyam, anyo'nyAzrayAt, kAraNabhede sati kAryabhedaH kAryabhede ca kAraNabhedassiddhyatIti / tadevaM dravyaparyAyAtmAnau sAmAnyavizeSAvekaM vastu, pratibhAsabhede'pyavyatiriktatvAt yatpratibhAsabhede'pyavyatiriktaM tadekaM yathA mecakajJAnam yathA ca dravyaparyAyau na vyatiricyete tasmAdekaM vastviti, na cAyamasiddho hetuH kevaladravyasya kevalaparyAyasya vastutve hi syAdasiddhiH, tadeva 365 1. na caivamapi matubyogAdravyabhinnaguNaparyAyasiddhiriti vAcyam, nityayogo matubvidhAnAt dravyaparyAyayostAdAtmyAt sadA nirvibhAgavarttitvAt anyathA pramANabAdhApatteH / saMjJAsaMkhyAsvalakSaNArthakriyAbhedAdvA kathaJcittayorabhede'pi bhedasiddherna matubanupapattiriti //
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 tattvanyAyavibhAkare nAsti kramayaugapadyavirodhenArthakriyA'sambhavAt na ca kramayaugapadyavirodhAstatrAsiddha iti sAmpratam, dravyasya paryAyasya vA sarvathaikasvabhAvasya kramayaugapadyAdarzanAt anekaparyAyAtmana eva dravyasya tadupalambhAt / na ca dravyaparyAyayorvAstavatve'pyabhedo'siddhaH ghaTAdidravyAdrUpAdiparyAyANAM jJAnapratibhAsabhedAt, ghaTapaTAdivaditi vAcyam, tasyaikatvAvirodhitvAt, upayogavizeSAddhi rUpAdijJAnapratibhAsabhedo na svaviSayaikatvaM nirAkaroti, sAmagrIbhede'yugapadekArthopanibaddhavizadetarajJAnavat / nApi vizeSaNaviruddho hetu:, vizeSaNasya pratibhAsabhedasyAvyatiriktatvahetunA virodhAsiddheH / nanvaMvyatiriktatvamaikyameva, tathA ca sAdhyAviziSTo heturiti cenna kathaJcidapyazakya vivecanatvasyAvyatiriktatvasya hetutvena prayogAt / na cAzakyavivecanatvamapyasiddhamiti vAcyam, vivakSitadravyaparyAyANAM dravyAntaraM netumazakyatvasya supratItatvAt, vedyavedakAkArajJAnavat tadAkArayorjJAnAntaraM netumazakyatvasyaiva tasyAbhimatatvAt / na ca dravyaparyAyayorayutasiddhatvAdazakyavivecanatvamiti vAcyaM yataH kimidamayutasiddhatvaM na tAvaddezAbhedaH pavanAtapayostatprasaGgAt nApi kAlAbhedastata eva / svabhAvAbheda ityapi na, sarvathA tathAtve virodhAt kathaJciccettadevAzakyavivecanatvam / sa evAviSvagbhAvaH samavAya iti paramataprasiddhaH, anyathA tasyAghaTanAt / na ca dharmigrAhakapramANena bAdhanAddbAdha iti vAcyam, tena dharmiNoH kathaJcidbhinnayoreva grahaNAt / sarvathA bhinnayordravyaparyAyatvAsambhavAt / na ca dravyaparyAyayorbhinnayoH kathamabhedo virodhAditi vAcyam, tathopalambhAt mecakajJAnavat nahi tatra virodhavaiyadhikaraNyasaMzayavyatikarasaGkarAna-vasthA'pratipattyabhAvAH prasajyante, teSAM tathApratItyA dUrotsAritatvoktatvAt / tasmAtsiddhaM dravyaparyAyayoH kathaJcidaikyamiti / / paryAyonuM nirUpaNa bhAvArtha "drubhabhAvI dharma (vizeSa) 'paryAya' che. prema -AtmAmAM sukha-duHkha, harSa-viSAha vagere. abhinnakALa-samakALamAM vartamAna dharmo guNa che, bhinnakALamAM-samakALamAM nahi. vartamAna dharmo 'paryAryo' che. 1. pRthagAzrayAnAzrayitvaM pRthagagatimattvarUpamapyayutasiddhatvaM nAzakyavivecanatvAdanyadityapi bodhyam // 2. evaM dravyaparyAyorekatve bhedaH kathaM siddhayatIti cetparasparaviviktasvabhAvapariNAmasaMjJAsaMkhyAprayojanAdibhya ityavehi, dravyaM hi anAdyanantaikasvabhAvavaistrasikapariNAmaM, paryAyazca sAdyantAnekasvabhAvapariNAmaH, dravyasya dravyamiti paryAyasya paryAya ityanvarthasaMjJAbhedaH, ekaM dravyamityekatvasaMkhyA dravye, paryAyA bahava iti paryAye bahutvasaMkhyeti saMkhyAbhedaH, dravyasyaikatvAnvayajJAnAdikaM paryAyasyAnekatvavyAvRttijJAnAdikaM prayojanamiti prayojanabhedaH, dravyaM trikAlagocaraM paryAyo varttamAnakAla iti kAla bhedaH iti / evaJca dravyaparyAyAtmakaM vastu syAnnaneka svalakSaNabhedAt, syAdekamevAzakyavivecanatvAt syAdubhayameva kramArpitadvayAt, syAdavaktavyameva, sahArpitadvayAdvaktumazakyatvAt, syAnnAnA'vaktavyameva, viruddhadharmAdhyAsasahArpitadvayAt / syAdekamavaktavyameva, syAdubhayAvaktavyameva, kramAkramArpitadvayAditi saptabhaGgI bhAvyeti bhAvaH // azakyavivecanasahArpitadvayAt
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 kliIyo mA /sUtra - 8, saptama: viro | vivecana - kramavartI pariNAmo navA-jUnA vagere paryAyo gaNAya che. sAmAnyathI vyaMjanaparyAya ane arthaparyAyanA bhedathI paryAya be prakAranA che. trikAlasparzI paryAyo vyaMjanaparyAyo che. jema ke-ghaTa AdinA mATI Adi paryAya. kema ke-ghaTanA traNeya kALamAM mATI Adi paryAyanuM vyaMjana (prakaTIkaraNa) che. 0 sUkSma-vartamAnakALavArtA paryAya "arthaparyAya che. jema ke-ghaTAdino te te kSaNavartIparyAya. je kALamAM vartamAnapaNAe rahela che, te kALanI apekSAe karela vidyamAnatAnI apekSAe arthaparyAya kahevAya che. dareka-vyaMjana ane arthaparyAya dravya ane guNathI be prakAranA che. vaLI tyAM paNa zuddha ane azuddhanA bhedathI be prakAro che. 0 tyAM 1-zuddhadravyavyaMjanaparyAya. jema ke-cetanadravyano siddhatvaparyAya. ra-azuddhadravyavyaMjanaparyAya. jema ke-nara-deva-nAraka-tiryaMcarUpa paryAya. 3-zuddhaguNavyaMjanaparyAya kevalajJAna AdirUpa che. 4-azuddhaguNa vyaMjanaparyAya matijJAna-zrutajJAna-avadhijJAna-mana paryAya jJAnarUpa che. 0 RjusUtranayanI apekSAe kSaNamAM pariNata arthaparyAya zuddha che. je jenAthI alpakALavartI che, te tenAthI alpatvanI vivakSAthI azuddha arthaparyAya. jema naratva vyaMjanaparyAya che, tema bAlava vagere arthaparyAya che. iti. 0 zuddhaguNavyaMjanaparyAyarUpa kevalajJAnano paNa pratikSaNabheda hovAthI, teno paryAya zuddha guNano artha paryAya che. 0 zuddhadravyavyaMjanarUpa paramANu zuddha pudgalano paryAya che, kema ke-te paramANu avinAzI che. saMyogathI janita kayaNuka vagere guNo azuddha guNavyaMjanaparyAyarUpa che. paramANuguNa zuddhaguNavyaMjanaparyAya che. A pramANe dharmAstikAya AdimAM vicAravuM. zaMkA - je guNo ja kramathI ke sAthe (samakALa) hoya che ane te ja paryAyo thAya che, to kevI rIte te guNa, paryAyano bheda kahevAya che? samAdhAna - abhinnakALavartI guNo che. kALanI sAthe abhedavALA guNo che. haMmezAM ja sahavartI hovAthI varNa-gaMdha-rasa vagere sAmAnyathI guNo kahevAya che, kema ke-mUrta(rUpI) vastumAM kadAcita paNa varNa vagere vyavacchinna hotA nathI. varNavizeSarUpa kRSNa-nIla vageremAM paNa prAyaH ghaNA kALa sudhI sAthe rahenArA hovAthI guNapaNuM che. A pramANe jIvAstikAya, dharmAstikAya AdinuM jANavuM. vibhinnakALavartI kALabhedavALA paryAyo che. ekaguNakAla- Adi vibhinna paryAyo, dravyanI avasthAntara prAptirUpa paryAyo che. 0 traNa lokamAM rahela sarva paNa kALanI asatkalpanAthI je guNarUpa aMza sarvajaghanya che, tenI sAthe kAlaka paramANu Adi "ekaguNakAlaka' kahevAya che. A pramANe dvi (be) Adi guNakAlaka Adi jANavA. 0 vAstavika rIte guNano ane paryAyano koI bheda nathI, kema ke-dravyanaya ane paryAyanayarUpI be nayathI bhinna nayano upadeza bhagavaMtoe karelo nathI.
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 tattvanyAyavibhAkare 0 paryAyathI bhinna guNavizeSa grAhya hoye chate, kharekhara, te guNavizeSanA grAhaka guNAstikanA paNa thAya ja ! anyathA, nayonI avyApakatA thAya ! ane bhagavaMtoe Ano Adeza karelo nathI. tethI A guNAstikanaya bhinna nathI. vaLI guNonA paryAyapaNAmAM 'muLaparyAyavadravya' [A pramANe paNa 'matup pratyayanA yogathI dravyabhinna guNaparyAyanI siddhi che' ema nahIM kahevuM, kema ke-nityayogamAM matur pratyayanuM vidhAna hoI dravya ane paryAyanuM tAdAtmya che. haMmezAM nirvibhAgavartI che. anyathA, pramANanI bAdhAnI Apatti che athavA saMjJA-saMkhyA-svalakSaNa-arthakriyAnA bhedathI kathaMcid te baMneno abheda hovA chatAM, bhedanI siddhi hovAthI mattup pratyayanI anupapatti nathI.]'guNaparyAyavALuM dravya che' ityAdi vacana, ekIsAthe ke kramathI (rahenAra) thanAra paryAyavizeSanuM pratipAdaka (vAcaka) che. ethI ja je paryAya ja che, te guNa che ityAdi Agama paNa saMgata thAya che. A kathanathI 'guNano vikAra paryAya che'-AvI mAnyatAnuM khaMDana thayeluM che, kema ke-guNamAM ja paryAyanuM upAdAnakAraNapaNuM mAnavAmAM dravyanuM kArya guNathI ja siddha thavAthI, guNaparyAyamAM ja padArthapaNAno prasaMga thavAthI dravyanI nirarthakatAnI Apatti che. zaMkA - dravyano paryAya-guNano paryAya, e rUpa kAryanA bhedathI dravya ane guNarUpa kAraNanA bhedathI dravya nirarthaka kevI rIte ? samAdhAna - anyoDanyAzraya doSa Ave che. jema ke-kAraNano bheda thaye chate kAryabheda che ane kAryano bheda hoye chate kAraNano bheda siddha thAya che. iti. tethI ja A pramANe dravyaparyAyarUpa sAmAnyavizeSa eka vastu che, kema ke-pratibhAsano bheda hovA chatAMya abhinna che. je pratibhAsanA bhedamAM paNa abhinna che, te eka che. jema mecakanuM jJAna. 0 tathAca dravyaparyAya bhinna nathI tethI eka vastu che. 0 A asiddhahetu nathI, kema ke-kevaLa dravya-kevaLa paryAya vasturUpe jyAre kahevAya, tyAre ja asiddhi thAya ! paNa te ja nathI, kema ke-kramayaugapadyathI virodha hoI arthakriyAno asaMbhava che. vaLI 'jyAM kramayaugapadyathI virodha, tyAM asiddha che' ema kahevuM vyAjabI nathI, kema ke-sarvathA ekasvabhAvavALA dravyamAM je paryAyamAM kramayaugapadyanuM adarzana che. aneka paryAyasvarUpavALA ja dravyamAM ja te kramayaugapadyano anubhava che. - zaMkA - dravyaparyAya vAstavika chatAM abheda asiddha che, kema ke-ghaTa Adi dravya karatAM rUpAdi paryAyomAM jJAnapratibhAsano bheda che. jema ke-ghaTa-paTa Adi. kema barobara che ne ? samAdhAna- te jJAnapratibhAsa ekatvano virodha nathI, mATe dravyaparyAyamAM abheda siddha che. kharekhara, upayogavizeSathI rUpAdijJAnapratibhAsa bheda svaviSayanI ekatAnuM nirAkaNa karato nathI. jema ke-sAmagrInA bhedamAM kramathI eka arthathI upanibaddha vizadathI itara (parokSa) jJAna. 0 vizeSaNathI virUddha hetu nathI, kema ke-vizeSaNabhUta pratibhAsabhedano avyatiriktatva(abheda)rUpa hetunI sAthe virodhanI asiddhi che. zaMkA - avyatiriktatva eTale ekatA ja. tathAca sAdhyathI aviziSTa hetu thaze ne ? samAdhAna - kathaMcit paNa azakya vivecanatvavALA avyatiriktatvane hetupaNAe prayoga che.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo mA /sUtra - 8, saptama: viro zaMkA- azakya vivecanapaNuM paNa asiddha che ne? samAdhAna - vivakSita dravyaparyAyone dravyAntaramAM laI javAnuM azakya sArI rIte pratIta che. jema kevedavedaka AkArajJAna : kema ke-vedyavedaka AkAranuM jJAnAntaramAM laI javAnuM azakyatva ja te azakya vivecanatva abhimata che. zaMkA- dravyaparyAya ayutasiddha [jene choDIne je na rahI zake, baMne ayutasiddha che. je baMnemAM eka padArtha jayAM sudhI te naSTa na thaI jAya, tyAM sudhI paraspara ekabIjA sivAya rahI na zake te ja baMne ayutasiddha che.] hovAthI azakya vivecanatva che ja ne? samAdhAna - bolo, A ayutasiddha zuM che? dezathI abhedarUpa ayutasiddhatva nathI, kema ke-pavana ane AtapamAM te ayutasiddhatvano prasaMga Avaze. kALathI abhedarUpa ayutasiddhatva nathI, kema ke-pavana ane AtapamAM te ayutasiddhatvano prasaMga Avaze ! svabhAvathI abhedarUpa ayutasiddhatva nathI, kema ke-sarvathA abheda mAnavAmAM virodha Ave che. jo te kathaMcit che, to te ja azakya vivecanatva che. pRitha AzrayanA anizrayitvarUpa, pRthapha agatimatvarUpa ayutasiddhatva azakya vivecanapaNuM koI juduM nathI, ema paNa jANavuM. te ja aviSyagubhAva-samavAya (ayutasiddhavRtti) che, ema paramataprasiddha che. anyathA, te azakya vivecanapaNuM ghaTatuM nathI. zaMkA - dharmigrAhakapramANathI bAdhana hovAthI bAladoSa che ne? samAdhAna te kAraNathI kathaMcit bhinna ja be dharmInuM grahaNa che. 0 sarvathA bhinna dravyaparyAyamAM dravyaparyAyitvano asaMbhava che. zaMkA- bhinna dravya ane paryAyamAM kevI rIte abheda thaI zake? kema ke-virodha che. kathaMcit bhedabhedano anubhava hovAthI, mecakajJAnanI mAphaka, tyAM virodha-vaiyadhikaraNya-saMzaya-vyatikara-saMkara-anavasthA apratipatti-abhAvarUpa ATha doSa AvatA nathI, kema ke-te doSonuM tathA pratItinA baLathI pahelAM khaMDana kareluM che. tethI [A pramANe dravya ane paryAyanA ekatvamAM bheda kevI rIte siddha thAya che? ema jo kaho cho, to paraspara-bhinna svabhAva-pariNAma-saMjJA-saMkhyA-prayojana AdithI dravya-paryAyano bheda che, ema samajo. kharekhara, dravya anAdi anaMta eka svabhAva svAbhAvika pariNAmavALuM che ane paryAya sAdisAnta aneka svabhAva pariNAmavALo che. dravyane dravya ane paryAyane paryAya ema anvartha (artha pramANe) saMjJAbheda che. "eka dravya che' ema etvasaMkhyA dravyamAM paryAyo ghaNA che.' paryAyamAM bahatvasaMkhyA che. A pramANe saMkhyAbheda che. dravyanuM ekatvanA anvayanA, jJAna Adi paryAyanuM anekatvanA vyAvRttinA jJAnAdi prayojana che, evo prayojanano bheda che. dravya trikALa viSayavALuM che, paryAya vartamAnakALa viSayavALo che, evo kAlakRtabheda che. vaLI A pramANe dravyaparyAyAtmaka vastu "ad mane kema ke-svalakSaNano bheda che. "cAt meva' kema ke-azakya vivecana che. cAt mayameva' kema ke-kramathI arpita che. 'aa avatavyameva' kema ke-saha arpita dvayathI kahevAne azakya che. "yAd anevaM vaktavyameva' kema ke-virUddha dharmAdhyAsa saha arpita karyA che. "sAt parva navaktavyameva' kema keazakya vivecana sahaarpita karyA che. "sAtma avaktavyameva' kema ke-kramathI-akramathI arpita dvaye che. AvI saptabhaMgI vicAravI.] dravya ane paryAyano kathaMcit abheda siddha thayela che. iti.
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 tattvanyAyavibhAkare nanu sukhajJAnAdInAM guNatvaM sukhaduHkhAdInAM paryAyatvamiti kathaM ? paryAyaguNayorabhedAdi tyatrAha atra ya eva sukhAdayo guNAsta eva paryAyA iti kathaM bheda iti no vAcyam, kAlabhedena bhedasyAnubhavAt // 9 // atreti / kAlabhedasyAnubhUyamAnatvena tadapekSayaiva bhedo na sarvatheti bhAvaH // guNa paryAyanA bheda zaMDI - subha-jJAna AhinuM guzatva, sukha-huH khAhinuM paryAyapazu, khema devI rIte ? prema -paryAya ane guNano abheda che ne ? samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke bhAvArtha - "ahIM je sukha Adi guNo ja che ane te ja paryAyo che, to bheda kevI rIte ?" evuM nahIM bolavuM, kema ke-kALanA bhedathI guNaparyAyanA bhedano anubhava che. vivecana - kALano bheda anubhavAto hoI te kALabhedanI apekSAe ja guNaparyAyamAM bheda che, sarvathA leha nathI. tadevaM pramANasya paricchedye samAsata Adarzite kimIdRzasya pramANasya phalamiti jijJAsAyAmAha - pramANajanyaM phalaM dvividhamanantaraM paramparamiti / ajJAnanivRttiranantaraphalam, kevalinAmapi pratikSaNamazeSArthaviSayAjJAnanivRttirUpapariNatirastyeva, anyathA dvitIyAdisamaye tadanabhyupagame'jJatvaprasaGgaH // 10 // pramANajanyamiti / anantaramiti, antararahitamavyavahitaM phalamityarthaH / paramparamiti, vyavahitaM phalamityarthaH, anantaraM phalaM pramANAnAM darzayati ajJAnanivRttiriti, pramANapravRttipUrvakAlInaM pramAtRvivakSitaviSayakaM yadajJAnaM tasya nivRttiravyavahitaM phalaM ajJAnamuddalayatAmeva pramANAnAM pravRttirajJAnasya sarvAnarthamUlatayA pramAtrApakAritvAttannivarttanasya prayojanatA yuktaiva, etaccAvyavahitaM phalaM sarvajJAnAnAmekarUpatvAt sAmAnyenoktamiti bhAvaH, etadupalakSa-kamarthaprakAzasya, tasyApyavyavahitaphalatvAt pramAtRRNAM sarveSAmarthArthitvAdarthaprakAzasya phalatvaucittyAt / nanu pramANasyApyarthasaMvedanarUpatvena tasyaiva pramANasya phalatvenoktiH paryavasitA, kimataH ? pramANaphalayorabhedaH syAt, tato'pi kiM ? asata: kAraNatvasya satazca phalatvasya prasaGgaH syAditi cenmaivam, janmanyevAsya doSatvAd vyavasthAyAmadoSAt karmonmukhajJAna
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 9-10, saptamaH kiraNe 371 vyApArasya phalatvAt kartRvyApArollekhibodhasya pramANatvAt kartRsthAyAM pramANarUpAyAM kriyAyAM satyAmarthaprakAzasiddheH / ekajJAnagatatvena pramANaphalayorabhedo vyavasthApyavyavasthApakabhAvAcca bheda iti bhedAbhedarUpaH pramANaphalabhAvo'bAdhitaM svAdvAdamanugacchati, karaNasya kriyAyAzca kathaJcidekatvAtpradIpatamovigamavat, nAnAtvaM ca parazvadhAdivat / na ca yathA devadattaH kASThaM parazunA cchinattIti karaNasya parazordevadattaniSThatvena chidAyAH kASThasthatvena ca nAnAtvaM yathaiva ca pradIpastamo nAzayatyudyotenetyatrApi karaNasyodyotasya tamonAzAtmakakriyAyAzca nAnAtvaM pratIyate tathaiva karaNasya pramANasya kriyAyAzca phalajJAnarUpAyA nAnAtvenaiva bhavitavyamabhede dRSTAntAbhAvAditi vAcyam, pradIpassvAtmanA''tmAnaM prakAzayatIti pratIteH pradIpAtmanaH karturananyasya kathaJcitkaraNasya prakAzanakriyAyAzca pradIpAtmikAyAH kathaJcidabhedasiddheH, tadvatpramANaphalayorapi kathaJcidabhedasiddhirudAharaNasadbhAvAt, tathA sarvathA tAdAtmyena pramANaphalayorvyavasthA ca bhavitumarhatIti bhAvaH / nanu kevalinAM sadA sarvaprameyasya pratyakSatvAdajJAnanivRttiH kathaM phalamityatrAha kevalinAmapIti, nanu prathamasamaya eva kevalasyAzeSArthasaMvedanarUpeNa pariNatau pradIpaprakAzayorivAjJAnadhvaMsasambhave'pi dvitIyAdikSaNe kathamajJAnanivRttipariNatirityatrAhAnyatheti, tadanabhyupagame'jJAnanivRttipariNAmAnabhyupagame, ajJatvaprasaGga iti, ajJAnanivRtterabhAvAditi bhAvaH, tathA ca prathamasamaye'jJAnanivRttiH prathamasamayaviziSTatayA''sIt dvitIyAdisamaye tu dvitIyAdisamayaviziSTatayA bhavatIti na phalAbhAvalakSaNo doSa iti bhAvaH // pramANajanya A pramANe pramANano viSaya saMkSepathI batAvyA bAda AvA pramANanuM zuM phaLa che? AvI jijJAsAmAM 53 cha : bhAvArtha - "pramANajanya phaLa be prakAranuM che. eka anaMtaraphaLa ane bIjuM paraMparaphaLa che. ajJAnanI nivRtti anaMtaraphaLa che. kevalIomAM paNa pratikSaNa samasta arthanA viSayanI ajJAnanI nivRttirUpa pariNati che ja. anyathA, dvitIya Adi samayamAM tenA asvIkAramAM ajJatAno prasaMga che." vivecana - anaMtara eTale aMtara vagaranuM avyavahita phaLa. paraMpara eTale paraMparAnuM phaLa-vyavahita phaLa sarva prabhAnu anaMta231 tAve . 'ajJAna nivRtti'riti / zAna- unmUla 2 4 prabhAonI pravRtti che. vaLI ajJAna sarva anarthonuM mULa hoI, pramAtAnuM apakArI hoI te ajJAnanI nivRtti pradhvaMsanI prayojanatA che. A avyavahita phaLa sarva jJAnonuM ekarUpa hoI sAmAnyathI kaheluM che. [sarva pramANonuM avyavahita phaLa ajJAnI nivRtti che ane te sva-para vyavasAyIrUpa che. jema ghaTano dhvaMsa kapAlanA samudAyarUpa che, tema ajJAnano dhvaMsa paNa sva-para nizcayAtmaka che.] A kathana arthaprakAzanuM umalakSaka che. te arthaprakAza avyavahita phaLa che, kema ke sarva pramAtAo arthanA arthI hoI arthaprakAzamAM phaLapaNAnI ucitatA che.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - pramANa paNa arthasaMvedanarUpa hoI aMta to gatvA te pramANamAM ja phaLapaNAnuM kathana che, mATe zuM pramANa ane phaLamAM abheda thaze ne ? vaLI kahezo ke-ethI zuM thayuM? to ame kahIe chIe keasat kAraNapaNAno ane saphaLapaNAno prasaMga Avaze ja ne? samAdhAna - asatu evA kAraNatAno satu evA phalatvanA prasaMgarUpa doSa pramANaphaLanI utpattimAM che paraMtu pramANaphaLanI vyavasthAmAM doSa nathI, kema ke-karma(viSaya) sanmukha jJAnavyApAramAM phaLapaNuM che, kartAnA vyApAranA ullekhavALA bodhamAM pramANapaNuM che. ethI kartAmAM rahela pramANarUpa kriyA hoya chate arthaprakAzanI siddhi che. 0 eka jJAnamAM rahela hovAthI pramANaphaLamAM abheda che ane vyavasthApya vyavasthApaka bhAvathI bheda che. Ama bhedAbheda pramANaphaLabhAva abAdhita syAdvAdane anusare che. 0 vaLI kriyA ane karaNanuM kathaMcit ekatva che. jema pradIpa ane tamovinAza che, tema ahIM samajavuM ane parazu AdinI mAphaka kathaMcit anekatva jANavuM. zaMkA - "jema devadatta kuhADAthI lAkaDAne chede che. AvA sthaLamAM karaNabhUta parazu devadattamAM rahela hoI ane chedanarUpa kriyA kASThamAM rahela hoI anekatva (bheda) che. jema "dIpaka aMdhakArane dUra kare che prakAzavaDe." AvA sthaLamAM karaNarUpa udyotanuM ane tamovinAzarUpa kriyAnuM anekatva (bheda) pratIyamAna thAya che. tevI rIte karaNabhUta pramANanuM phaLajJAnarUpa kriyAnuM anekatva (bheda) mAnavuM paDe che, kema ke-abhedamAM dRSTAntano abhAva che ne? samAdhAna - "pradIpa potAne svaprakAzavaDe prakAzita kare che. AvI pratItithI pradIparUpa kartAthI abhinna evA kathaMcit karaNanA ane pradIpa Atmaka prakAzanakriyAnA kathaMcit abhedanI siddhi che. tenI mAphaka pramANaphaLamAM paNa kathaMcit abhedanI siddhi che, kema ke-daSTAntano sadbhAva che. tathA sarvathA tAdAbhyathI pramANaphaLanI vyavasthA thavAne yogya che. zaMkA - kevalIomAM sadA sarva prameyanuM pratyakSapaNuM hovAthI ajJAnanivRttirUpa phaLa kevI rIte? samAdhAna - kevalIomAM pratisamaya samasta arthanA viSayanI ajJAnanivRttirUpa phaLa che ja. zaMkA - prathama samayamAM ja kevalajJAnanI arthasaMvedanarUpe pariNati hoye chate, pradIpaprakAzanI mAphaka ajJAnavvasano saMbhava chatAM dvitIya Adi kSaNamAM kevI rIte ajJAnanivRttirUpa pariNati? samAdhAna - anyathA, dvitIya Adi samayamAM ajJAnanivRttirUpa phaLanA asvIkAramAM ajJatAno prasaMga che, kema ke-ajJAnanivRttino abhAva che. tathAca prathama samayamAM ajJAnanivRtti prathama samaya viziSTapaNAe hatI, dvitIya Adi samayamAM to dvitIya Adi samaya viziSTapaNAe ajJAnanivRttirU5 phaLa hoya che; mATe phaLanA abhAvarUpa doSa nathI. atha kiM tasya vyavahitaM phalamityatrAha - kevalajJAnasya paramparaphalaM mAdhyasthyaM hAnopAdAnecchAyA abhAvAt, tIrthakaratvanAmodayAttu hitopadezapravRttiH, sukhantu na kevalajJAnasya phalaM, azeSakarmakSayasya patnItva / 22
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 11, saptamaH kiraNe 373 kevalajJAnasyeti / mAdhyasthyamiti, madhyasthavRttitetyarthaH, upekSeti bhAvaH / hetumAha hAneti, saMsAratatkAraNasya heyasya hAnAt mokSatatkAraNasyopAdeyasyopAttatvAcca siddhaprayojanatvAditi bhAvaH / nanu karuNAvataH paraduHkhajihAsoH kathamupekSA, tadabhAve ca kathamApta iti cena niSpannayogasya maitryAdivajitasadbodhamAtracittasya mohavilAsarUpakaruNAyA asambhavAt, anyaduHkhanirAcikIrSAyAM svaduHkhanivartanavadakaruNayApi vRtteH, nanu yaH svasmin duHkhanivartakassa svAtmani karuNAvAn yathA'smadAdiH tathA ca yogI svaduHkhanivartaka iti prayogeNa dayAlorevAtmaduHkhanivartakatvaM iti cenna svabhAvato'pi svaparaduHkhanivartakatvopapatteH pradIpavat / nahi pradIpaH kRpAlutayA''tmAnaM paraM vA tamaso duHkhahetonivartayati kintu svabhAvAdeva, tato nizzeSAntarAyakSayAdabhayadAnaM prakSINAvaraNasyAtmanaH svarUpameva paramA dayA, saiva ca mohAbhAvAdAgadveSayorapraNidhAnAnmAdhyasthyamiti bhAvaH / nanvevaM kathaM tasya hitopadeze pravRttiriSTasAdhanatAjJAnasya taddhetutvAdyogina iSTAbhAvAdityatrAha tIrthakaratveti, hitopadezapravRttiriti, tayA paraduHkhanirAkaraNasiddhiriti bhAvaH / nanu kevalajJAnasya sukhamapi phalamanyathA 'kevalasya sukhopekSe' iti pUrvAcAryavacanavirodho duSparihara iti cetsatyaM, kintu na sahRdayakSodakSamo'yaM kevalajJAnasya sukhaphalatvapakSa ityupekSitaH / sukhasya hi saMsAriNi sadvedyakarmodayaphalatvaM mukte tu samastakarmakSayaphalatvaM pramANopapannaM na punarjJAnaphalatvaM, tasmAtpAraMparyeNa kevalajJAnasya phalamaudAsInyamityabhiprAyeNAha sukhantviti, tarhi kasya phalaM sukhamityatrAhAzeSeti // pramANanA vyavahita phaLanuM varNana bhAvArtha - "kevalajJAnanuM paraMparAnuM phaLa mAdhyastha che, kema ke-hAnanI icchA ane upAdAnanI icchAno abhAva che. tIrthakara nAmakarmanA udayathI to hitopadeza pravRtti che. sukha to kevalajJAnanuM phaLa nathI paraMtu sakala bhakSayana iNa cha." vivecana - mAdhya eTale madhyasthavRttitA-udAsInatA-upekSA che, kAraNa ke-saMsAra ane tenA kAraNabhUta heyanuM dAna (tyAga) che. mokSa ane mokSanA kAraNabhUta upAdeyanuM grahaNa kareluM hovAthI siddhaprayojana-kRtakRtya kevalIo hoya che. zaMkA - paraduHkhanA vinAzanI icchAvALA karUNAvaMtane upekSA kevI? karUNAnA abhAvamAM kema Apta pAya? samAdhAna - maitrI Adi varjita samyajJAnarUpa cittavALA kevalImAM mohanA vilAsarUpa karUNAno asaMbhava che, kema ke-svaduHkhanI nivRttinI mAphaka anya duHkhanA nirAkaraNamAM karUNA vagara paNa pravRtti che. zaMkA- je potAnA viSe duHkhano nivartaka che, te svAtmAnA viSe karUNAvALo che. jema ke-ammad Adi tathAca yogI svaduHkhanivartaka che. AvA anumAnanA prayogathI dayALumAM ja AtmaduHkha-nivakapaNuM ne?
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna - pradIpanI mAphaka svabhAvathI paNa svaduHkha-paraduHkhanA nivarjakatvanI upapatti che. pradIpa kRpALupaNAe svanA ke paranA duHkhanA hetubhUta aMdhakAranuM nivAraNa karato nathI paraMtu svabhAvathI ja tamohara che. te svabhAvathI samasta aMtarAya(karma)nA kSayathI abhayadAna, prakSINa AvaraNavALA AtmAnuM svarUpa ja parama dayA che. te parama dayA ja mohanA abhAvathI, rAga-dveSanA asaMnidhAnathI madhyasthatA samajavAnI che. 374 zaMkA - A pramANe jo che, to kevI rIte te kevalInI hitopadezamAM pravRtti ? kema ke-pravRttimAM hetu iSTasAdhanatAnuM jJAna che ane kevalImAM iSTa(tA)no abhAva che ne ? samAdhAna - tIrthaMkaratvanAmakarmanA udayathI jo hitopadezamAM pravRtti che, to hitopadeza pravRttidvArA paraduHkhanirAkaraNanI svabhAvathI siddhi che. zaMkA - kevalajJAnanuM sukha paNa phaLa che. anyathA, "vAsya suhopekSe' kevalajJAnanuM phaLa sukha ane upekSA che. pUrvAcAryanA AvA vacananI sAthe AvatA virodhano parihAra kevI rIte ? = samAdhAna - jo ke tamAruM kahevuM ThIka che, paraMtu sahRdayanA vicAramAM A kevalajJAnano sukhaphaLapaNAno pakSa nathI mATe upekSita karela che. kharekhara, saMsArI jIvamAM, sukhamAM zAtAvedanIyakarmanA udayajanyaphaLapaNuM che. siddhAtmAmAM to sakala karmanA kSayajanyaphaLapaNuM sukhamAM che. A vastu pramANathI yuktiyukta che. paraMtu jJAnajanyaphaLapaNuM muktasukhamAM nathI, tethI paraMparAe kevalajJAnanuM phaLa audAsInya che. matizrutAdInAJcaturNAntu vyavahitaM tadAha tadbhinnapramANAnAntu hAnopAdAnopekSAbuddhayaH phalam // 12 // tadbhinneti / kevalajJAnabhinnetyarthaH / vyavadhAnena jihAsAjanikA upAditsAjanikA bahiH pravRttinivRttiviSayAntarasaJcArazUnyanibhRtajJAnarUpA vA buddhayaH phalamityarthaH / jihAsAjanakopAditsAjanakabuddhidvAreNa ca heyahAnopAdeyopAdAnAtmikA viratirapi phalam / smRtyajanakajJAnarUpopekSAyAstu na kathamapi matyAdipramANaphalatvaM, avagrahAdidhAraNAparyantatvAnmatyupayogasyeti kecit // mati-zruta Adi pramANonuM phaLavarNana bhAvArtha - "te kevalajJAnathI bhinna pramANonuM hAna-upAdAna-upekSAbuddhio paraMparA phaLa che." vivecana vyavadhAnadvArA (paraMparAe) hAnanI icchAjanaka, grahaNanI icchAjanaka, athavA bAhya pravRttithI nivRtti, viSayAntara saMcArazUnya nibhRta (nizcaLa-zAnta) jJAnarUpa buddhio phaLa che. tyAgecchAjanaka-grahaNecchAjanaka buddhidvArA tyAjyanA tyAgarUpa-grAhyanA grahaNarUpa virati paNa phaLa che. smRtinA ajanakajJAnarUpa upekSAmAM to koI paNa rIte mati Adi pramANaphaLapaNuM nathI, kema ke-avagrahathI mAMDI dhAraNA sudhI matino upayoga che, ema keTalAkonI mAnyatA che. [kaivalajJAnathI bhinna pratyakSa-parokSarUpa
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 12 - 13, saptama: kiraNe 375 pramANo upAdeyabhUta kuMkuma-caMdanAdimAM upAdAnabuddhi-grahaNabuddhi, heyabhUta viSa-aMgAra AdimAM hAnabuddhi, tyAgabuddhi ane upekSaNIyabhUta ghAsa-DhephAM AdimAM upekSAbuddhi paraMparAe phaLa che.] pramANAnAM phalaM pramANAdbhinnameveti kecit pare cAbhinnameveti, tatra tattvajijJAsAyAM zrotussamuditAyAM tadapanodanAyAha - phalaJca pramANAdbhinnAbhinnaM, pramANatayA pariNatasyaivA''tmanaH phalatvena pariNamanAttayoH kathaJcidabhedaH, kAryakAraNabhAvena pratIyamAnatvAcca kathaJcidbhedaH // iti samAptaM pramANanirUpaNam // 13 // phalaJceti / pramANaphalaJcetyarthaH co'nuktasamuccayArthaH / anena dharminirddezaH kRtaH, pramANAdbhinnAbhinnamiti, sAdhyadharmanirdezaH, pramANaphalatvAnyathAnupapatteriti hetuH pUraNIyaH / ekAntatastayorbhede pramANaphale ime svakIye ime ca parakIye iti 'naiyatyaM na syAt, tasmAdekapramAtRtAdAtmyena tayoH kathaJcidabhedo vAcya ityAzayenAha pramANatayeti, yo hyAtmA pramANAkAreNa pariNamate sa eva phalarUpatayA pariNamate nAnyaH, tathAdarzanAt, anyathA pramANaphalaniyamo na bhavedeveti bhAva: / astu tarhi tayorabheda evetyatrAha kAryakAraNabhAveneti, kuThAracchedanayoriva pramANaphalayorhetuhetumadbhAvena pratIyamAnatvAtkathaJcidbhedo'pi syAdarthaprakAzanAdau hi pramANaM sAdhakatamaM kAraNamarthaprakAzastatsAdhyaM phalamiti pratIyate, sarvathA'bhede hi neyaM vyavasthA bhavediti bhAvaH / cazabdenAnuktasyAtmanaH pramAtussaMgrahaH / tena pramANaphalayoryat pariNAmikAraNaM sa pramAtA, yadi pramAtA na bhavenna bhavedeva tadA pramANaphalayorbhedAbhedaH, pramANAbhinnAtmAbhinnatvAddhi pramANaphalayorabhedo vAcyo gatyantarAbhAvAt, tathA cAtmano'bhAve sarvathA kSaNikatve sarvathA nityatve ca tadabhedAsambhavena pramANaphala-vyavasthAvicchedApattyA pramANaphalAbhyAM bhinnAbhinna utpAdavyayadhrauvyAtmakaH pramAtA'bhyupeya iti darzitaH / tadevaM pramANaviSayaphalapramAtRRNAM nirUpitatvAdavasitaM pramANanirUpaNamityAhetIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNAvinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAza vyAkhyAyAM pramANanirUpaNanAma saptamaH kiraNaH samAptaH
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 tattvanyAyavibhAkare pramANonuM phaLa pramANathI bhinnabhinna pramANonuM phaLa pramANathI bhinna che, ema keTalAka (naiyAyiko) kahe che. keTalAka (bauddho abhinna ja che ema mAne che. A viSayanA tattvane jANavAnI icchA jayAre zrotAne upasthita thAya che, tyAre A jijJAsAne zAnta karavA mATe kahe che ke bhAvArtha - "phaLa, pramANathI bhinAbhinna che. pramANapaNAe pariNata ja AtmA phaLarUpe pariNata thato hovAthI te pramANaphaLano kathaMcit abheda che. kArya-kAraNabhAvathI pratIyamAna thatA hovAthI te pramANaphaLamAM kathaMcit bheda che." A pramANe pramANanirUpaNa samApta thAya che. vivecana - ahIM "ca" akathitanA samuccayano ghAtaka hoI, phaLa eTale pramANaphaLa (A pada dharmIpakSavAcaka hoI A padathI dhamanideza karelo che.) pramANathI bhinnabhinna che, (sAdhyadharma vAcakapada hoI A padathI bhedAbhedarUpa sAdhyadharmano nirdeza karelo che.) kema ke- 'pramANapattatvathAnupatti' che. (A rUpa hetu adhyAhArarUpa pUravAno che.) 0 ekAntathI pramANa ane phaLano bheda jo mAnavAmAM Ave, to A pramANa ane phaLa potAnA che tathA A pramANa ane phaLa pArakA che, Avo niyama na thaI zake; mATe " mAtRtalA'thI te pramANaphaLano kathaMcit abheda vAcya che. kharekhara, je AtmA pramANanA AkAre pariNata thAya che, te AtmA phaLarUpapaNe pariName che, bIjo nahIM; kema ke-te prakAre ja darzana che. jei pramAtA pramANathI vastuno nizcaya kare che, te pramAtA vastunuM grahaNa kare che, tyAjyano tyAga kare che ane upekSaNIyanI upekSA kare che, ema sarva lokothI anubhavAya che. paraMtu anya pramAtAno pramANapaNe pariNAma ane anya koIne paNa upAdAnabuddhi Adi rUpa phaLapaNAe pratIti thatI nathI.] anyathA, jo eka ja pramAtAnuM pramANaphaLanuM tAdAbhya na svIkArAya, to A pramANaphaLa svakIya che ane A pramANaphaLa parakIya che, Avo vyavasthAno niyama na thAya! zaMkA- jo Ama che, to pramANa ane phaLano abheda ja rahe! barobara che ne? samAdhAna - kuThAra (karaNa) ane chedanakriyA(sAdhya)nI mAphaka pramANa ane phaLamAM kAryarakhapAvena' (sAdhya-sAdhanabhAvathI) pratIti hovAthI pramANaphaLano kathaMcit bheda paNa thAya che. kharekhara, sarvathA abhedamAM A vyavasthA na thaI zake! ca' zabdathI akathita AtmArUpa pramAtAno saMgraha che, tethI pramANa ane phaLanuM pariNAma kAraNa che. te pramAtA che. jo pramAtA na hoya, to pramANa ane phaLano bhedabheda na thaI zake. pramANathI abhinna AtmA ane AtmAthI abhinna phaLa hoI pramANaphaLano abheda vAcya che, kema ke-gatyaMtarano abhAva che. tathAca AtmAnA abhAvamAM athavA sarvathA kSaNikapaNAmAM ke sarvathA nityapaNAmAM pramANa phaLano abhedano asaMbhava hoI, pramANaphaLanI vyavasthAnA vicchedanI Apatti AvavAthI, pramANaphaLathI bhinnabhinna, utpAda-vyaya
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 13, saptamaH kiraNe, 377 dhrauvyAtmaka pramAtA svIkAravo joIe. te A pramANe-pramANa-viSayaphaLa pramAtAonuM nirUpaNa thaI cUkeluM hovAthI pramANa nirUpaNa samajI lIdhuM che. A pramANe pramANanirUpaNa samApta thAya che. iti tapAgacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImavijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela tattvanyAyavibhAkara'nI svopanna "nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM-TIkAmAM pramANa "nirUpaNa' nAmanuM sAtamuM kiraNa samApta thayela che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM sAtamA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta.
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ athASTamaH kiraNaH nanu yathArthajJAnasya pramANatvamanuktvA yathArthanirNayasya tattvaM kutaH proktamityatrAha - pramANaJca nizcayAtmakameva, AropavirodhitvAt // 1 // pramANaJceti / nizcayAtmakameveti, evakAreNa nirAkAradarzanasya pramANatvavyavacchedaH kRtaH, Aropo hi saMzayAdirUpo na vastutathAbhAvagrAhakaH, vastutathAbhAvagrAhakaJca nizcayAtmakameva jJAnaM bhavitumarhati, evaJca nizcayAtmakatvaM vyApakaM vyApyaJca vastutathAbhAvagrAhakatvaM, vastutathAbhAvagrAhakaM jJAnaM pramANamucyate'tastena nizcayAtmakena bhavitavyam, darzanaJca na vastutathAbhAvagrAhakaM nirAkAratvAdato na tatpramANaM nizcayAtmakaJceti bhAvaH / nizcayAtmakatve hetumAha Aropeti, vakSyamANasvarUpasyAropasya virodhitvAdityarthaH, Aropo hyayathAvasthitavastugrAhakaH pramANaJca yathAvasthitavastugrAhakamatastadvirodhitvaM pramANasya, tathA ca pramANaM nizcayAtmakameva, AropavirodhitvAt yatpunarna nizcayAtmakaM na tadAropavirodhi, yathA ghaTaH, Aropavirodhi ca pramANamatastannizcayAtmakameva / na ca pakSaikadeze prathamAkSasannipAtasamudbhUtasaMvedanasvarUpe nivikalpaka pratyakSe bAdhastasya kalpanAzUnyatvena nizcayAtmakatvAsambhavAditi vAcyam, savaireva sarvadA sarvatranIlamahaM saMvedyItyullekhazekharasya nizcayAtmakasyaiva pratyakSato'nubhUyamAnatvAt, na ca 1. nAmajAtiyojanAzUnyatvenetyarthaH / atra bauddhAH svalakSaNarUpaviSayasAmarthyabalenotpannatvAnirvikalpadarzane pratibhAsamAne svalakSaNarUpo'rthaH pratibhAsate na nAmAdayaH, na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA'rthAH, yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratibhAseranniti vadanti tanna, svalakSaNasya jJAnaviSayatvAsambhavAt jJAnajanakatvena jJAnabhAsyatve mAnAbhAvAt, anyathA indriyaniSThajJAnajananazakterapi pratibhAsaprasaGgAt na ca nIlAdyadhyavasAyahetutvena darzanasya nIlAdiviSayatvamiti vAcyam, nIlAdhyavasAyahetutvena darzanasya nIlaviSayatvaM, tattvena ca nIlAdhyavasAyahetutvamityanyo'nyAzrayAt / tasyAbhilApazUnyatvenAdhyavasAyahetutvAsambhavAcca nAsti tAdRzaM nirvikalpakamityAzayenAha savaireveti //
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 1, athASTamaH kiraNe 379 zabdarahitanIlAdipadArthasAmarthyenotpattyA tadrUpapratibhAsitvameva tasyocitaM natvabhilApapratibhAsitvamapIti vAcyam, asatyabhilApapratibhAsitve nizcayasvabhAvatvAsambhavAt, niHzabdakArthajanitatvamAtreNa zabdaM vinA kRtyasyAbhidhAnAsambhavAcca, na ca nIlAdipadArthe satyupayoge'pi yadIndriyajaM jJAnamarthaM na paricchindyAt kintu smRtisAmarthyajanyatadarthapratipAdakazabdasaMghaTanaM yAvatpratIkSeta tadArthagrahaNAya dattAJjalissyAt, nIlAdikaM hyarthamanIkSamANo na tatra gRhItasaGketaM zabdaM smaratyupayogAbhAvAt, ananusmaranna taM purovartini padArthe ghaTayati smaraNamantareNa saMghaTanAsambhavAt asaMghaTayaMzca tvadRSTyA na nirIkSyata evArthamiti suSuptaprAyaM jagadbhavediti vAcyam, bhavatpakSe'pyasya doSasya tulyatvAt, utpanne'pi hi nirvikalpake pratyakSe vidhiniSedhadvArA vikalpadvayaM yAvanna bhavet tAvadidaM nIlaM nedaM pItamitIdantayA'nidantayA niyatArthavyavasthA na syAt 'yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANate' ti tvadvacanAt / tadvyavasthApakaJca vikalpayugalameva tacca zabdayojanAsahitamiti tvaduktarItyA jagatsuSuptaprAyaM syAditi / pratyakSasya savikalpakatve zabdasaMpRktameva syAttathA ca zabdAdvaitamatapravezaiti na ca vAcyam, svata eva tasya vyavasAyAtmakatvAt na punaH zabdasaMparkApekSayA, tadapekSAyAM varNapadavyavasAyAsambhavAt tadvyavasAye parasya zabdasyAvazyakatAyAmanavasthApatteriti // AropanirUpaNa nAmaka aSTama kiraNa zaMkA - yathArtha jJAnane pramANanuM lakSaNa nahi kahIne, yathArtha nirNayane pramANanuM lakSaNa kema kahyuM? samAdhAna - 'prabhA nizcayAtma 4 2, 34 3-5(saMzayA)na virodhI cha. vivecana - nizcayAtmaka ja pramANa che. ahIM nizcaya AtmakamAM jakAradvArA nirAkArarUpa darzanamAM pramANapaNAno vyavaccheda karelo che. kharekhara, Aropa saMzayAdirUpa hoI vastunA tathAbhAvano grAhaka nathI ane vastutathAbhAvanuM grAhaka nizcaya Atmaka ja jJAna thavAne yogya che. A pramANe nizcaya Atmatatva vyApaka che (sAdhya che) ane vastutathAbhAva grAhakatva vyApya che (hetu che). vastutathAbhAva grAhakajJAna pramANapakSa kahevAya che. ethI te pramANane nizcayAtmaka thavuM joIe. vaLI darzana vastutathAbhAva grAhaka nathI, 1. idamasya nAmeti gRhItasaMketamityarthaH, tadasmaraNe ca idametatpadavAcyamiti tena nAmnA tadvAcyaM na yojayitumISTe ityAhAnanusmaranniti, na nirIkSyata iti, tadetaditizabdena nAbhilapituM zaknotItyarthaH // 2. kSaNikavAdimate nAmajAtyAdiyojanaM vikalpe kathamapi nopapadyate, dIrghakAlikatvAttadupayogasyetyapibodhyam // 3. anyathA dRzyasya darzanena pUrvAnubhUtanIlAdijJAnanAmavizeSayoH saha smaraNena prakRte nAmayojanAsaMbhavasya vaktavyatayA saha smatidayasvIkArApattiH syAta ata eva varNapadAnAM kramikANAM krameNaivAdhyavasAyena yagapadadhyavasAnAsaMbhavaH, kathaJcidadhyavasAye vA nAmno nAmAntareNa vinA smRtyasaMbhavena tadAvazyakatAyAM bhavatyanavastheti bhaavH||
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 tattvanyAyavibhAkare kema ke-nirAkAra che. ethI te darzana nizcayAtmaka pramANarUpa nathI. nizcaya AtmakapaNAmAM jenuM svarUpa AgaLa kahevAnuM che, evA Aropano virodhI hovAthI ema hetu samajavo. kharekhara, Aropa ayathAvasthita vastugrAhaka che ane pramANa yathAvasthita vastugrAhaka che. ethI pramANanuM Aropa virodhItva che. tathAca pramANa nizcaya Atmaka ja che, kema ke-Aropano virodhI che. vaLI je nizcayAtmaka nathI, te Aropano virodhI nathI. jema ke-ghaTa. vaLI Aropano virodhI pramANa che ethI te nizcaya Atmaka ja che. zaMkA - pakSanA ekadezabhUta prathamataH indriya ane padArthanA saMbaMdhajanya saMvedanasvarUpI nirvikalpaka pratyakSamAM bApadoSa che, kema ke te nirvikalpaka pratyakSa kalpanAthI zUnya hoI [nAma-jAtirUpa yojanAthI zUnya hoI evo artha che. ahIM bauddho kahe che ke-"svalakSaNarUpa viSaya sAmarthyanA baLathI utpanna thavAthI, nirvikalpakanA darzana pratibhAsamAna thaye chate svalakSaNarUpa artha pratibhAse che, nAma vagere nahi. kharekhara, arthamAM zabdo nathI athavA zabdAtmaka artho nathI, ke jethI te artha pratibhAsamAna thaye chate te zabdo paNa pratibhAsamAna thaI zake ! bauddhonuM A kathana barobara nathI. svalakSaNamAM jJAnaviSayapaNAno asaMbhava che, kema ke-jJAnajanaka hoI jJAnathI bhAsya(pratibhAsaviSaya)paNAmAM pramANano abhAva che. jo jJAnajanakane jJAnathI bhAsya mAnavAmAM Ave, to indriyamAM rahela jJAnanI jananazaktimAM paNa pratibhAsano prasaMga Avaze. ema paNa nahi kahevuM ke-"nIla AdinA adhyavasAyanA hetupaNAe darzananuM nIla AdinuM viSayapaNuM che," kema ke-nIla adhyavasAya khetapaNAe darzananuM viSayapaNuM ane nIlaviSayapaNAe nIla adhyavasAya hetupaNuM, Avo anyotanyAzraya nAmaka doSa che. te darzanamAM abhilApa (zabda) zUnyapaNuM hoI adhyavasAya hetutvano asaMbhava che ane tAdeza nirvikalpa nathI.] nizcaya AtmakapaNAno asaMbhava che ne? samAdhAna - sarva jIvovaDe ja sarvakALa sarva ThekANe "huM nIlanuM saMvedana karuM chuM. AvA ullekharUpa nizcaya Atmakano ja pratyakSathI anubhava thato che. zaMkA - zabdathI rahita nIla Adi padArthanA sAmarthyathI utpatti hoI, zabdarahita nIlAdi padArthano pratibhAsa ja ullekhamAM ucita che, paraMtu abhilApanuM pratibhAsapaNuM paNa nathI ne? samAdhAna - abhilApano pratibhAsa avidyamAna hoya chata, nizcaya svabhAvapaNAno asaMbhava che ane zabda vagara kAryajanitapaNA mAtrathI zabda sivAya kRtyanA kathanano asaMbhava che. zaMkA - nIla Adi padArthamAM upayoga hoya chate paNa, jo indriyajanita jJAna arthano pariccheda na kare paraMtu smRtinA sAmarthyanI janya nIla Adi padArthapratipAdaka zabdanA saMbaMdha sudhI rAha jue, to arthanA grahaNa mATe aMjali ApelI thAya ! kharekhara, nIla Adi padArthane nahi joto tyAM grahaNa karela saMtavALA zabdanuM smaraNa karato nathI, kema ke-upayogano abhAva che. (AnuM A nAma che, AvA grahaNa karela saMtavALA evo artha che ane grahaNa karela saMketavALA zabdanA asmaraNamAM A, A padano artha che. AvI rIte te nAma sAthe te vAcyanI yojanA karavA mATe samartha thato nathI, mATe kahe che ke- mananuzmana' tiA nahIM smaraNa karato, AgaLa vartamAna padArthamAM te zabdanI yojanA karato nathI, kema ke-smaraNa vagara saMghaTanano asaMbhava che. ane nahi saMghaTana karato, tArI daSTithI "te A AvA zabdathI abhilApa karavA mATe samartha thato nathI, mATe AkhuM jagat suSuptaprAya thaze ja ne?
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, athASTamaH kiraNe 381 samAdhAna - ApanA pakSamAM paNa A doSanI tulyatA che. kharekhara, utpanna hovA chatAMya nirvikalpaka pratyakSamAM vidhi ane niSedhadvArA be vikalpa jyAM sudhI na thAya, tyAM sudhI "A nIla che-A pILuM nathI" AvA IdaMpaNo-anidaMpaNAe niyatArthavyavasthA na thAya ! kema ke-IdatAthI ke anidaMtyAthI A niyatArthavyavasthAne jyAM pedA kare che, tyAM ja AnI pramANatA che" AvuM tamAruM vacana che. vaLI tenI vyavasthA karanAra be vikalpa ja che ane te be vikalpa zabdanI yojanA sahita hoya che. (kSaNika vAdInA matamAM nAma-jAti AdinuM yojana koI paNa rIte ghaTatuM nathI, kema ke-teno upayoga dIrghakAlika che ema paNa jANavuM.) AvI rIte tamArI kahela rItithI AkhuM jagat suSuptaprAya thaze ja. 0 pratyakSanA savikalpapaNAmAM zabdathI saMbaMdhavALuM ja pratyakSa thaze ! tathAca zabdAdvaita matamAM praveza thaze ! AvuM nahi bolavuM, kema ke svata eva te pratyakSa vyavasAya Atmaka che. (anyathA, pratyakSane jo vyavasAya Atmaka na mAno, to dazyanA darzanathI pUrve anubhavela nIla Adi jJAna-nAmavizeSanA ekIsAthe smaraNa thavAthI, prakRtamAM nAmanA yojananA asaMbhavanI vaktavyatAnI sAthe be smRtinI Apatti thaze ! ethI ja kramika varNa-padonA kramathI ja adhyavasAyathI (nizcayathI) ekIsAthe adhyavasAnano asaMbhava che, athavA kathaMcit adhyavasAyamAM nAmanI bIjA nAma vagara smRtino asaMbhava hovAthI te nAmAntaranI AvazyakatAmAM anavasthA thAya che, evo bhAva che.) paraMtu zabdasaMbaMdhanI apekSAthI nahIM, kema ke-te zabdasaMbaMdhanI apekSAmAM varNa-padanA vyavasAyano asaMbhava che. ane te varNa-padanA vyavasAyamAM bIjA varNapadarUpa zabdanI AvazyakatAmAM anavasthAnI Apatti che. iti. ko'yamAropo yadvirodhitvaM pramANasya syAdityatrAha - atatprakArake vastuni tatprakArakatvajJAnamAropaH, sa tridhA viparyayasaMzayAnadhyavasAyabhedAt / anyathAsthitavastvekakoTimAtraprakArakanizcayo viparyayaH, yathA zuktAvidaM rajatamiti jJAnam // 2 // atatprakAraka iti / yatprakArakaM jJAnaM kriyate tatprakArAbhAvavati vastunItyarthaH / taM vibhajate sa iti / atha viparyayalakSaNamAhAnyatheti, atadAkAre vastuni tanmAtrAkAraprakAraka nizcaya ityarthaH, atra nizcayatvaM saMzayabhinnajJAnatvameva, anadhyavasAyasya saMzayabhinnatve'pi ekakoTimAtraprakArakanizcayatvAbhAvAnnAtivyAptiH viziSTavizeSAsparzitvAttasya / dRSTAntamAha yatheti, arajatAkArAyAM zuktikAyAM rajatAkAraNatayA rajatamidamiti jJAnaM viparyAsarUpatvAdviparyayarUpaM viparItakhyAtiriti bhAvaH / atredamavadheyam, mImAMsakA bhramasthale vivekAkhyAtimAhuH, tathAhi nanvidaM rajatamityAdi bhrAntatvenAbhimatapratyayajanane ko hetuH na tAvadindriyam, tasya purovarttizuktyAdAveva sambaddhatvenAsanikRSTarajatAdijJAnajanane sAmarthyAbhAvAt, sambaddhasya vartamAnasyaiva tadgrAhyatvAt, na ca doSasahakRtenAsannikRSTenApi tena rajatajJAnajanane prabhuNA
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 tattvanyAyavibhAkare bhavitavyamiti vAcyam, svAbhAvikakAryajananasAmarthyavihananena pratihatazaktikasya doSasya viparItakAryotpattau tatsahakAritvAsambhavAt / nahi kaluSitaM godhUmabIjAdikaM vrIhyaGkarAdijananasamarthaM dRzyate / netaratkiJcitkAraNamasti vinivRttendriyavyApArasyApi tathAvidhabodhotpattiprasaktestasmAdidaM rajatamiti pratyakSasmaraNarUpaM jJAnadvayameva, idamaMze pratyakSahetorindriyasannikarSasya rajatAMze ca sAdhAraNarUpAdidarzanenobuddhasaMskArasya pUrvAnubhavajanyasya smaraNahetossattvAt / tatredamiti jJAnaM purovarttizuktikAviSayakaM, rajatamiti jJAnaJca parokSarajatAvagAhi na rajatajJAnasya zaktikAzakalaM viSayo'nyAkArasyAtipresaGgenAnyaviSayakatvAsambhavAt / na ca tattAnavabhAsanena rajatajJAnaM na smaraNamiti vAcyam, tattArahitAnAmapi bahUnAM smaraNasyopalambhAt, na ca tarhi kathamidaM rajatamityekajJAnatayA bhAnam, na tu dvetvena, rajate cAtItatAyA nAvabhAsa iti vAcyam, doSamahimnedamiti jJAnasya zuktikAtvena zuktikAyA viSayIkaraNe'sAmarthyena ubhayasAdhAraNadharmadarzanAcca rajatazuktyostajjJAnayozca bhedAgraheNa dvitvasyAtItatAyAzcApratibhAsanAt / na ca sarveSAmeva yathArthajJAnatvenedaM rajatamityAdibAdhakapratyayAH kasyA bAdhakA bhaveyuriti vAcyam / teSAmidamanyadrajatamanyaditi vivekasya prakAzakatvenaiva bAdhakajJAnatvAt, na tu rajatajJAnasyAsatyatvaprakAzakatvena / svapnajJAnasyaikatve'pi tasya smRtitvenAgraha eva vivekAgrahaH / na ca sadRzadarzanamantareNa tasya kathaM smRtitvamiti vAcyam, nidropadrutasya manasa eva tatra nimittatvAt / evaM candradvayajJAne dvidhAkRtayA nayanavRttyA candraikatvAgrahaNaM doSAt tiktA zarkaretyAdau ca pittadravyagatatiktagrahazarkarAgrahayorbhedAgrahadvivekAkhyAtiH / sarvatraivaM samyaggrahaNasyaiva tadarthatvam, na tu zuktau rajatapratItiH, jJAnAntare'pi mithyAtvasambhAvanayA sarvatrAnAzvAsena pravRttyAdivyavahArocchedaprasaGgaH syAditi cenmaivam, zuktAvidaM rajatamiti pratyayasya svAkArasaMvaraNarajatarUpApattipariNAmavizeSavatyAzzukterevAlambanatvAt, duSTendriyAdInAmeva tAdRzajJAnahetutvAt / kAryapratItau hi na kAraNAbhAvazaGkA yuktimatI, pratIyate cAtraikajJAnAtmakamidaM rajatamiti kArya, tadanurodhena ca kAraNasya kalpanA ucitA dAvAnaladagdhavetrabIjAtkadalIprakANDotpattidarzanAcca duSTakAraNasya svakAryAnutpAdakatve sati viparItakAryasyApyutpAdakatvAt / na ca dAvAnalo 1. parokSeti padena rajate indriyasannikarSAbhAvassUcitaH, rajatasyAtiviprakRSTatvAt liGgAdyanupalambhena cAnumAnAdiviSayatvAsambhavAdrajatajJAnaM smRtirUpamevAvaseyam // 2. tattajjJAne sakalaviSayapratibhAsaprasaGgena sarvajJAnAnAM samastaviSayakatvaM, sarveSAJca sarvajJatvaM syAdityatiprasaGgaH tathA'nyAkArajJAnasyAnyaviSayakatve svaviSayavyabhicAritvena sarvajJAneSu vizvAsAsambhavAt, kutrApi kasyApi pravRttinivRttirna syAdityapyatiprasaGga iti bhAvaH // 3. ekatve'pi smRtirUpatve'pi, na svapnaM pratyakSaM, indriyavyApArAbhAvAt // 4. timiraadidossaadityrthH||
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, athASTamaH kiraNe 383 vetrAGkare doSarUpo'pi kadalyaGkaraM pratyanukUla iti vAcyam, atrApi doSasya samyagjJAne doSarUpatve'pi mithyAjJAnaM pratyanukUlatvasya nyAyyatvAt, idaM rajatamiti jJAnaM na viziSTajJAnaM kintu grahaNasmaraNarUpaM jJAnadvayamityapi na samyak, rajatArthipravRttisAmAnye rajatatvaprakAraka jJAnasya saMvAdipravRttisthale samAnavizeSyatApratyAsatyA hetutvena visaMvAdipravRttihetorapi mithyAjJAnasyaikatvasiddheH / saMvAdipravRttau viziSTajJAnaM visaMvAdipravRttau copasthiteSTabhedAgraha iti kalpane bIjAbhAvAdgauracca / na cendriyasaMskArarUpakAraNabhedAtkAryabheda iti yuktam, rUpAloka locanAdibhiranekaiH kAraNairutpadyamAnasya ghaTAdisaMvedanasyApyanekatvaprasakteH, na ca vibhinnajJAnasAmagrIbhedAtkAryabheda iti vAcyam, idaM rajatamityAdau sAmagrIbhedAsiddheH, cakSurAdikAraNasamudAyasyaivAtra kAraNatvAt, na cAsya pratyakSasmaraNarUpajJAnadvayarUpatvAtsAmagrIbhedo'numeya iti vAcyam, anyonyAzrayAt jJAnabhede siddhe kAraNabheda, tatsiddhau ca jJAnabheda iti / kiJca bhedAgraha ityatra ko'yaM bhedaH, vastusvarUpamAtraM vA parasparAbhAvo vA vyAvartakadharmayogo vA, nAdyo vidyamAnapadArthagrAhipUrvAnubhUtapadArthagrAhipratyakSasmaraNAbhyAM bhedasya gRhItatvAt vatsvabhinnatvAdbhedasya / vaiparItyena gRhItamiti cedviparItakhyAtiprasaGgaH / yuSmAbhirabhAvAnabhyupagamAdeva na dvitIyaH pakSo yuktaH, abhyupagame tu smRtarajatasya kathamatra nAbhAvajJAnam, na ca niyatadezatayA'vagatasya doSamahimnA'niyatadezatvenAtrAvagamAnnAbhAvajJAnamiti vAcyam, niyatadezasyAniyatadezatvena bhAnAbhyupagamAdviparItakhyAtiprasaGgAt / na ca dezavinirmuktasyaiva smaraNAnnAnyathAkhyAtiriti vAcyam, pUrvAvagatarajata smaraNe sati kevalAdhikaraNagrahasyaiva tava mate tadabhAvopalambharUpatvAt, na cAsti zuktau rajatAbhAvaH parantu doSamahimnA nAvagata iti yuktam doSasya zuktiniSThabhedagrahapratibandhakatvakalpanApekSayA rajatatAdAtmyagrahahetutvakalpanAyA eva nyAyyatvAt / nApi tRtIyaH, smaryamANe rajate vyAvarttakadharmasya rajatatvasyaiva bhAnAt tasya vyAvartakatvaM purovarttinyavidyamAnatvAt tasya ca tatra bhAne viparItakhyAtiprasakteH / atha gRhyamANAtsmaryamANasya vyAvarttakadharme'vagate'pi smaryamANAdRhyamANasya sa nAvagataH, zuktikAyAM pratibhAsamAnazzuklatvAdibhirna hi sA vyAvarttayituM zakyate, teSAM rajate'pi sattvAditi cenna, dezakAlAvasthAzUnyatayA smaryamANAdrajatAt purovartino'nubhUyamAnasya vyAvartakAnAM dezakAlA 1. vizeSyatAsambandhena rajatapravRttitvAvacchinnaM prati vizeSyatAsambandhena rajatatvaprakArakajJAnaM kAraNam atra kAryaM kAraNaJca rajate'stIti samAnavizeSyatApratyAsattyA kAryakAraNabhAvaH, kAraNatAvacchedakAkrAntaM rajatatvaviziSTarajatapramAjJAnaM rajatatvaprakArakayatkiJcidvizeSyakajJAnaJca bhavati, tasmAdekenaiva kAryakAraNabhAvenobhayatra nirvAha iti bhramAtmakaikajJAnasvIkAre lAghavamiti bhAvaH //
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 tattvanyAyavibhAkare vasthAvizeSANAM pratIyamAnatvAt / nApi bAdhakapratyayo vivekaM prakAzayatIdamanyadrajatamanyaditi, bAdhakapratyayena prasaktarajatatvAbhAvasyaivAvagAhanAt na hi so'prasaktAviviktatvApratiSedhena viviktatvamavagamayati, anyathA cAmIkarAdInAmapi pratiSedhaM kuryyAt / rajatAdiviSayakasvapne smaraNatvenAgrahe rUpAntaratvena ca grahe viparItakhyAtyApattiH, sarvAtmanA'grahaNasya grahaNaviruddhatvaJca syAt / candradvayavedanamapi na doSAJcandraikatvAgraharUpam, candratvAgrahe'pi dvitvAnubhavAnupapatteH, na ca nayanasamAzritadvitvAsaMsargAgraha eva candre dvitvagraha iti sAmpratam, parokSasya tasyopasthityabhAvAt / anavagatendriyavRttyaiva sarvatra rUpAdInAM bodhAt / etena tiktA zarkaretyAdivyavahArasya pittadravyagatatiktatvazarkarAgrahabhedAgrahanimittatvaM pratyuktam, agRhyamANatiktatvasyaiva pittasya zarIragatasya jvarotpAdakatvavadrasanagatasya viparItapratyayotpAdaka tvAt, sarvAnubhUyamAnasAmAnAdhikaraNyAnupapattezca / kiJcedaM rajatamiti yadi jJAnadvayaM tadA tayoH sahaivotpAdaH krameNa vA nAdyaH sahajJAnadvayotpattyanabhyupagamAt na dvitIyaH pratyakSAtpUrvaM saMskArasyAnudvodhena smaraNAsambhavAt pratyakSAduttaraM rajatasmaraNe ca pratyakSAdanantaraM viparItavyApAre'pi cakSuSi tadApatteH, tasmAtsakalalokasiddhaM rajatAtmanA purovartimAnaM durapahnavamiti // kecididaM rajatamityatra na kazcidviSayatayA bhAsate, rajatasattAbhAne'bhrAntatvaprasakteH, vidhimukhatayA'sya pravRtterna rajatAbhAvo viSayaH, atadAkAratvAdeva ca nApi zuktikAviSayaH, navA rajatAkAratayA zuktirviSayaH, anyasyAnyAkAreNa durgrahatvAttato'yamakhyAtirUpa eveti, tanna, bhrAntenirviSayatakatve bhrAntisuSuptAvasthayorabhedaprasaGgAt, arthabhAnAbhAnAbhyAM hi tayovizeSAdbhedo vAcyaH, sa eva tvayA nAbhyupagamyata iti, tasya jJAnasya nirviSayatve'khyAtirUpatvasyApyasambhavAcca, svarUpeNa pararUpeNa vA kasyApi tato'pratibhAse rajatajJAnamiti vyapadezAsambhavAcceti // boddhAstu tasyAsatkhyAtitvamAcakSate tathAhi rajatamidamiti pratIyamAnaM vastu jJAnaM vA syAdartho vA, na prathamaH, ahaM rajatamityahatvasAmAnAdhikaraNyenApratyayAt jJAnasyA 1. atredamapi bodhyam rajatAdiviSayakasvapnasya smRtitvenAgrahe tvayApi saMvitteH svaprakAzatvenAbhyupagatatvAtkena rUpeNa bhAnaM, yadi smRtitvena tarhi kena rUpeNAgrahaH / yadi tvanubhavatvarUpeNa graha ucyate tadA'nyathAkhyAtiH, smRteranubhavarUpatvAbhAvAt, atha jJAnatvena, tadapi na sambhavati jJAnatvavyApyasmaraNatvAnubhavatvazUnyasya jJAnatvavataH kasyApyabhAvAditi // 2. purovarttinaM padArthaM gRhItvA pazcAdrajataM smarAmi prathamaM vA rajataM smRtvA pazcAt padArthamamuM gRhNAmIti krameNa bhavadabhimatajJAnadvayaprAdurbhAvasyAnubhavaviruddhatvAdityarthaH // 3. jJAnAtiriktabAhyArthAnupapattau ca tadaMze satkhyAtireva syAditi jJAnavAdyabhyupagatAsatkhyAtireva syAnnatvakhyAtiriti svasiddhAntabhaGgo'pi syAdityapi bodhyam // 4. idaM rajatamiti bahirmukhatayaiva pratibhAsanAditi bhAvaH //
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385 dvitIyo bhAga / sUtra - 2, athASTamaH kiraNe ntarmukhAkAratvAt / tanniSpAdyArthakriyAbhAvena dvitIyo'pi pakSo nocitaH vitathajJAnaviSayIkRtasya vastuno bAdhakajJAnenArthatAyA bAdhyamAnatvAcca, tasmAdasadeva tattatra pratibhAtamiti, tadapi na yuktam, rajatatvavyapadezAsaMbhavAt, dezAntare vidyamAnasyAsya prathamarUpatve'satkhyAtitvasya viparItakhyAtitvaprasaGgAt, sarvathA'sato'rthasya prathamarUpatve ca zazaviSANasyApi pratItiprasaGgAt, asatassadrUpeNa prathanatvasyApi viparItakhyAteranullaMghanAt na ca rajataM sadeva tatsaMsargastvalIko bhrAntau saduparAgeNa bhAsata iti vAcyam, viSayatAyAssadvRttitvavyApyatvAt anyathA gavi zazazRGgIyatvaviziSTasambandhena zRGgabhAnApatteH / rajatamidamiti bhAsamAne vastuni jJAnatvArthatvadvayavikalpo'pi na yuktaH, AdyavikalpAnabhyupagamAt, dvitIyasya ceSTatvAt, arthavizeSapuyaktArthakriyAvizeSavaidhurye'pi tatsAmAnyanibandhanAbhilApapravRttyAdirUpArthakriyAyAstatrAvyAhatatvAt evaM tarhi kathaM nArthanizcayaH iti cena, arthavizeSaprayuktArthakriyAkAriNa evArthavyavasAyAtmakatvAt / bAdhakapratyayenApi na tadviSayasyArthatvamapodyate, kintu mithyAjJAnasya mithyAtvameva prakAzyate, tato nAsatkhyAtiH pramANasaheti // ___ apare tvatra prasiddhArthakhyAtimAhuH viparyayajJAne hi prasiddhasyaivArthasya bhAnaM, na ca tadviSayasyAvidyamAnatvaM vicArAsahatvAditi vAcyam, pratItivyatirekeNAnyasya vicArasyA nupapatteH pratItibalenaiva hi karasthamuktAphalAdervyavasthA / tAM cAtrApi pravarttamAnAM kena hi niroddhaM zakyate / na cottarakAle tatprati sAbhAvena tadviSayasyAsattvamiti vAcyam, tadAnIM tadviSayasyAbhAne'pi pUrvapratibhAsakAle tasya vidyamAnatvAt, anyathottarakAle toyabubudAdInAmapratibhAsanena pUrvapratibhAsasamaye'pyavidyamAnatAprasaGgAditi, manoramaM na tat, antarApramANasiddhamarthasya prasiddhatvAyogAt, anyathA bhrAntAbhrAntavyavasthAsamucchedaprasakteH, nahi saMvedanamidaM bhrAntamidamabhrAntamiti nirNayo nimittamantareNa kartuM zakyate, sarveSAmeva yathAvasthitavastuvyavasAyitvAt / pratibhAsasamaye vastuno vidyamAnatA ki dezAntare zuktikAdeze vA, Adye'nyathAkhyAtereva nAmAntaratvApattiH doSamahimnA tatra sthitasya zuktideze bhAnAbhyupagamAt / anyathA tatraiva pratibhAsassyAt / dvitIye cottarakAle'pi tasya pratibhAsApatteH nahi jalabudbudavadasya kSaNikatvaM kiJcitkAlaM sthiratvAt / nedaM rajatamiti bAdhakajJAnasya zuktikAdeze rajataniSedhakasya pravarttamAnatvAdatra tasya vidyamAnatvAsiddhezceti // 1. yo yasmin deze sattAmanubhavati tasya tatraiva pratibhAsanaM yuktaM, nahi stambhadeze kumbhaH pratibhAsata iti bhAvaH //
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare anye tu zuktikAyAM rajataM yaccakAsti tasya bAhyatayA pratibhAnaM na saMbhavati, bAdhakapratyayena tabdAhyatAyAH pratiSedhAt tato jJAnAtmana evAyamAkAro'nAdivAsanAmAhAtmyAt-bahiriva parisphuratItyAtmakhyAtireveyamityAhuH, te'pi na prekSAvantaH, nedamiti bAdhakenAnyatra varttamAnasya rajatAdezzuktikAdezasthatvasyaiva bAdhanena tadbAhyatAmAtrasyAbAdhanAt / nApyAtmA vAsanayA bahiriva parisphuratIti yuktam, tathAhi sA vastusvarUpA, avastusvarUpA vA, nAntyo gaganakusumAyitatayA tasyA rajatavyavasthApakatvAsambhavAt na prathamo jJAnAdbhinnatve tasyAstvadabhyupagatajJAnAdvaitakSateH jJAnAbhinnatve jJAnAkAro jJAnAkAramAhAtmyAdbahiriva pratibhAsata ityuktaM syAt, tathA ca sati tadeva sAdhyaM sAdhanamityavizeSaprasaGgaH, tato na vAsanA yuktimatI / jJAnAkArasyaiva rajatasya saMvedane cAhaM rajatamityantarmukhatayA pratItiH syAt / na tvidaM rajatamiti bahirmukhatayA, jJAnaniSTho'pi rajatAkAro'nAdivAsanAmAhAtmyAcchuktiniSThatayA pratibhAsata ityabhyupagame cAnyathAkhyAtyaGgIkArApattiH syAt, na ca bhrAntayaH svAkArameva rajatAdikaM bahI - rUpatayA prakAzayantIti vAcyam, pramANAbhAvAt, anubhavasya rajatajJAnAkArAsAkSitvAt, idantayA kaladhautasyaiva bhAsakatvAt, zuktikAyAM rajatAkAratApratiSedhakatvena ca bAdhakajJAnasyApi tatrApramANatvAt / na ca rajate purovarttizaktyAkAratvasya pratiSedhe'rthato bodhAkAratvasya siddhiriti vAcyam, tatpratiSedhe'rthato dezAntarasattvasyaiva siddheH, dRSTAtikrameNAdRSTajJAnAkAratvakalpane bIjAbhAvAt, nedaM rajatamapi tu zaktikAzakalamityullekhena niSedhAnupapatteH, tava mate zuktikAyAM rajatasyAprasaktatvAt zuktiriyaM mayA rajatatvena jJAteti pratyabhijJAnupapatteH,. AntaraM kaladhautaM bahIrUpatayA jJAtamiti pratyabhijJAyA evApatteH / jJAnasya bAhyArthAviSayakatve rajatAkArollekheneva nIlAdyAkArollekhenApi pravRttyApatterniyAmakAbhAvAt, vAsanAyA eva rajatadezakAlAdInAmasatAmavabhAse niyAmakatve cAsatkhyAtyApattezceti // 386 vedAntinastu anirvacanIyakhyAtimAhustathAhi nAtra zuktau bhAsamAnaM rajataM sat, tathAtve tadbuddhervAstavarajatabuddhivadabhrAntatvaM syAt, asattve tu tasya gaganAravindavatpratibhAsapravRttyoraviSayatvaprasaGgaH, sadasadrUpatve tUbhayapakSopakSiptadoSAnuSaGga ityanirvacanIyamevedamiti, tadapi na sundaram, zuktau rajatabhrame viSayabhUtazuktizakalasya svapararUpAbhyAM sadasadrUpasyAvyAhatatvAt, na 1. nahi tatprakAratayA pratibhAsamAtreNa tasya tatprakArakatvameva svIkartuM yujyate, bhrAntyucchedApatteriti bhAvaH // 2. rajatAnubhavasyetyarthaH, sa hi rajatamidantvenaiva bodhayati, na tu jJAnAkAratvena, yena pramANaM bhavediti bhAvaH / tatra bAdhakapratyayo 'pi na pramANamityAha zuktikAyAmiti //
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, athASTamaH kiraNe 387 ca tasya rajataprakAritAkatve kiM niyAmakamiti vAcyam, vizeSaNajJAnasya tAdAtvikazukti pariNAmavizeSasyaiva vA niyAmakatvAt, arthenaiva dhiyAM vizeSAt, na ca kuto na vilakSaNarajatotpAda iti vAcyaM tadutpAdakakAraNAbhAvAt nahi pariNAmikAraNAdisAmagrI vinA kAryotpattiH kvacidapi dRSTA / na ca zukrajJAnameva pratIyamAnarajatasya kAraNamiti vAcyaM tasya pariNAmikAraNatvAyogAt tattatparyAyaparikaritadravyasyaiva pariNAmikAraNatvAt, ajJAnaparyAyAviSTamAtmadravyameva tatpariNAmikAraNamastvityapi na cAru, cetanasyAcetanaM prati kathamapi pariNAmikAraNatvAnupapatteH / na ca samyagjJAnaprAgabhAvamithyAjJAnAnyatarabhinnaM mAyA'vidyAdizabdavAcyaM vastvantaramevAjJAnamanirvacanIyarajataheturiti vAcyaM tAdRze mAnAbhAvAt / nApi zuktyajJAnaM rajatahetuH, tasya pASANAdAvapi sattvena dezaniyamAbhAvAt / na cendatvAvacchedena zuktyajJAnamidantvAvacchedena rajataheturiti vAcyam, doSAbhAvakAle'pi tasmAttatprasaGgAt doSasyApyapekSaNe cedamaMzAvacchedenAjJAnAntarasyodAsInasya ca hetutvaM durnivAramiti yatki Jcidetat // Aropa te zuM che, ke je AropavirodhipaNuM pramANamAM hoya che. A viSayane kahe che. prakAravatva jJAnamAM Aropa, virodha ane pramANa bhAvArtha - "te prakAra vagaranI vastumAM te prakAratvanuM jJAna, e Aropa che. te Aropa viparyaya, saMzaya ane anadhyavasAyanA bhedathI traNa prakArano che. anyathAsthita vastunA eka koTi mAtra prakAravALo nizcaya viparyaya che. hebha 3-chIpamA 'bhA yahI cha-j zAna." vivecana - je prakAravALuM jJAna karAya che, te prakAranA abhAvavALI vastumAM te prakAranuM jJAna "Aropa" cha. te mAropano vibhAga 43 cha -'sa' iti / have viparyayanuM lakSaNa te AkAra vagaranI vastumAM te mAtra AkAranA prakAravALo nizcaya "viparyaya' kahevAya che. ahIM nizcayapaNuM eTale saMzayabhinna jJAnapaNuM ja samajavAnuM che. tethI anadhyavasAya saMzayathI bhinna hovA chatAM, eka koTi mAtra prakAravALA nizcayapaNAno abhAva hovAthI anadhyavasAyamAM mAtavyApti nathI, -manadhyavasAya viziSTa vizeSaspazA nathI. dRSTAnta cha :-'yatheti / ma kezuktimAM A rajata che-evuM jJAna. rajatanA AkAra vagaranI chIpamAM rajatanA AkArarUpe "A cAMdI che' mAj zAna vipAsa35 Do viparyaya35 'viparItakhyAti' sebha 55 upAya che. (anyathAsthita zukti AdirUpa hoI viparyayarUpa Adi rUpe pratibhAsana, ema "anyathAkhyAti viparItakhyAti ema vAya che.) 1. saMvRtasvAkArasamupAttarajatarUpApattipariNAmavizeSasyetyarthaH // 2. samyagjJAnaprAgabhAvo vA mithyAjJAnaM vA kAraNamastvityatrAha tattatparyAyeti //
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare pUrvapakSa - ahIM A dhyAna rAkhavAnuM che ke-mImAMsako, bhramanA sthaLamAM viveka akhyAti kahe che. (zuktimAM 'A rajata che.') ahIM pratyakSa ane smaraNarUpa be pratIti utpanna thAya che. temAM 'tuM aMza' pratyakSano viSaya che, haTTastha Adi rajata to smaraNano viSaya che. te pratyakSa ane smaraNamAM, zukti ane rajatamAM indriyanA doSavaze bhedanuM grahaNa thatuM nathI. bheda vivekanI akhyAti che, ema mImAMsako kahe che. te A pramANeH-'A cAMdI che' ityAdi. bhrAntapaNAe abhimata pratItinI utpattimAM kayo hetu che ? indriya hetu nathI, kema ke-te indriya AgaLa vartamAna zukti AdimAM ja saMbaMdhavALI hoI asaMbaMdhavALA rajata AdinA jJAnanA jananamAM sAmarthyano abhAva che. saMbaMdhavALA vartamAnanuM ja te indriyathI grAhyapaNuM che. 388 zaMkA - doSathI sahakRta-asaMbaMdhavALI paNa te indriya, rajatajJAnajananamAM samartha thaze ja ne ? - 1 samAdhAna - svAbhAvika kAryajanananA sAmarthyanA vighAtadvArA, pratihata zaktivALA doSamAM viparIta kAryanI utpattimAM te indriyanA sahakAripaNAno asaMbhava che. kharekhara, kaluSita ghauMnA bIja vagere, DAMgaranA aMkura AdinA jananamAM samartha dekhAtAM nathI. vaLI bIjuM kAMI kAraNa nathI, kema ke-vinivRtta indriyavyApAramAM paNa tathAvidha bodhanI utpattino prasaMga thAya ! tethI 'A cAMdI che' AvA pratyakSa ane smaraNarUpa be jJAno ja che, kema ke-'tuM aMza'mAM pratyakSarUpa hetubhUta indriyasaMnikarSanI ane rajatAMzamAM sAdhAraNa rUpa AdinA darzanathI jAgRta saMskAravALA pUrvanA anubhavathI janya smaraNarUpa hetunI sattA che. tyAM 'vaM' A pramANenuM jJAna AgaLa vartamAna zuktikAnA viSayavALuM che. 'ratnataM' evuM jJAna parokSa rajatanuM avagAhI che. ('parokSa' evA padathI rajatamAM indriyasaMnikarSano abhAva sUcita che. rajatamAM ati dUra hovAthI, liMga AdinI anupalabdhithI anumAna Adi viSayatvano asaMbhava hovAthI rajatajJAna smaraNarUpa jANavuM.) rajatajJAnanI zuktikAno TUkaDo viSaya nathI, kema ke-anya AkArano atiprasaMga che. (te te jJAnamAM sakalaviSayanA pratibhAsano prasaMga hoI, sarva jJAnomAM sakalaviSayakapaNuM ane sarva jIvomAM sarvajJapaNuM thaI jAya. Avo atiprasaMga Ave che. temaja anya AkArajJAnanA anya viSayakapaNAmAM svaviSayanuM vyabhicAripaNuM (vyabhicAra) hoI, sarva jJAnomAM vizvAsano asaMbhava hovAthI kyAMya koInI paNa pravRtti-nivRtti nahi thAya, evo paNa atiprasaMga Avaze, Avo bhAva che.) zaMkA -- 'te rajata che' evA tattvanuM avabhAsana nahi hovAthI rajatajJAna smaraNarUpa nathI ne ? samAdhAna - tattAnA aMzathI rahita paNa ghaNA jJAnomAM smaraNanI upalabdhi che. zaMkA -- to 'A cAMdI che' evuM eka jJAnapaNAe kevI rIte bhAna che ? be jJAnarUpe kema nathI ? ane rajatamAM atItatAno avabhAsa nathI ne ? samAdhAna A to doSano mahimA che. tethI 'a' AvA jJAnanuM zuktikArUpe zuktikAne viSaya karavAmAM asamarthapaNuM hoI ane ubhayanA sAdhAraNa dharmanA darzanathI rajatazaktimAM tathA be jJAnomAM bhedanA agrahaNathI dvitvano ane atItatAno avabhAsa nathI. 1 zaMkA - badhA jJAnomAM ja yathArtha jJAnapaNuM hoI, 'A cAMdI che' ityAdi bAdhaka pratItio kone bAdha karanArI thAya che ?
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, athASTamaH kiraNe 389 samAdhAna - te bAdhakajJAnomAM 'A' alaga che-rajata alaga che, evA vivekanuM prakAzakapaNuM hoI bAdhakajJAnapaNuM che, paraMtu rajatajJAnanA asatyaprakAzakapaNAe nahi. 0 svapnajJAnanuM ekapaNuM hovA chatAM (ekatvapaNuM eTale smRtirUpapaNuM hoya chate svapna pratyakSarUpa nathI, kema ke-IndriyavyApArano abhAva che.) te svapnajJAnanuM smRtirUpe agrahaNa ja vivekano Agraha che. zaMkA - sadezanA darzana vagara te svapnazAnanuM smRtipaNuM kevI rIte? samAdhAna - nidrAnA upadravavALA mananuM ja te svapna-jJAnamAM nimittapaNuM che. e pramANe be caMdronA jJAnamAM, be prakAre karela nayananI vRttithI caMdranI ekatAnuM agrahaNa doSathI (timira Adi doSathI) che. "sAkara kaDavI che' ityAdi jJAnamAM pittadravyagata kaTukano grahaNa-zarkarAnA agrahaNamAM, bhedanA agrahaNathI vivekanI khyAti che. saghaLe ThekANe A pramANe samyagu agrahaNa ja viveka akhyAtino artha che paraMtu zuktimAM rajatanI pratIti nathI. jJAnAntaramAM paNa mithyAtvanI saMbhAvanAthI sarvatra avizvAsa thavAthI pravRtti Adi vyavahAranA ucchedano prasaMga thaI jAya ! Avo mImAMsakano mata che. uttarapakSa- zuktimAM "A cAMdI che' AvI pratItinuM, potAnA AkAranA saMvaraNa (chUpAvavuM) dvArA rajatarUpanA ApAdanarUpa pariNAmavizeSavALI zukti ja AlaMbana che, kema ke-duSTa (doSavALI) indriya Adi ja tAdaza jJAnano hetu che. kharekhara, kAryanI pratItimAM kAraNanA abhAvanI zaMkA yuktivALI nathI. vaLI ahIM pratIta thAya che ke-ekajJAna Atmaka A rajata che, AvuM kArya che. tenA anurodhathI kAraNanI kalpanA ucita che, kAraNa ke-dAvAnaLathI dagdha netaranA bIjathI keLanA prakAMDa(moTI zAkhA-vRkSa)nI utpattinuM darzana che ane duSTa kAraNamAM svakAryanuM anutpAdakapaNuM hoya chate viparIta kAryanuM paNa utpAdakapaNuM che. zaMkA - dAvAnaLa, vetranA aMkura pratye doSarUpa hovA chatAM kadalInA aMkura pratye anukULa che ne? samAdhAna - to ahIM prakRtimAM paNa doSanuM samyajJAna pratye doSarUpapaNuM hovA chatAM mithyAjJAna pratye anukULapaNuM nyAyayukta ja che. 0 vaLI "A cAMdI che? AvuM jJAna viziSTa jJAna nathI paraMtu grahaNa (pratyakSa)-smaraNarUpa be jJAnarUpa che. AvuM kathana yuktiyukta nathI, kAraNa ke-rajatanA arthInI pravRtti sAmAnyamAM, rajatatvarUpa prakAravALA jJAnamAM saMvAdi pravRttinA sthaLamAM samAna vizeSyatA pratyAttidvArA hetupaNuM che. (vizeSyatA nAmaka saMbaMdhathI rajata pravRttitvathI avacchinna (rajata pravRtti) pratye vizeSyatA nAmaka saMbaMdhathI rajatatvarUpa prakAravALuM jJAna, kAraNa che. ahIM kArya ane kAraNa rajatamAM che. AvI samAna vizeSyatA pratyAsattithI kArya-kAraNabhAva che. kAraNatAvacchedakathI AkrAnta rajatatva viziSTa rajata pramAjJAna ane rajatatva prakArakayat kiMcit vizeSyavALuM jJAna thAya che. tethI eka ja kArya-kAraNabhAvathI baMne ThekANe nirvAha che. A pramANe bhrama Atmaka ekaMjJAnanA svIkAramAM lAghava che.) visaMvAdI pravRtti heturUpa paNa mithyAjJAnamAM ekatAnI siddhi che. 0 saMvAdi pravRttimAM viziSTa jJAna ane visaMvAdi pravRttimAM upasthita iSTanA bhedanuM agrahaNa, AvI kalpanAmAM bIjano abhAva che ane gaurava che.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - indriyasaMskArarUpa kAraNabhedathI kAryano bheda che ja ne? samAdhAna - A barobara nathI, kema ke-rUpa-Aloka-locana Adi aneka kAraNothI utpanna thatA ghaTa Adi saMvedanamAM paNa anekapaNAno prasaMga Avaze ! zaMkA - vibhinna evI jJAnasAmagrInA bhedathI kAryano bheda kema nahi? samAdhAna - "A cAMdI che' ityAdi jJAnamAM sAmagrInA bhedano abhAva che, kema ke-cakSu vagere rUpa kAraNono samudAya ja kAraNa che. zaMkA - "A cAMdI che AvA jJAnamAM pratyakSa ane smaraNarUpa be jJAnarUpapaNuM hovAthI sAmagrIno bheda anumAnathI gamya kema nahi? samAdhAna - anyokanyAzrayadoSa hovAthI anumaya nathI. jyAre jJAnano bheda siddha thAya, tyAre kAraNabheda siddha thAya ! jyAre kAraNabhedanI siddhi thAya, tyAre jJAnanA bhedanI siddhi thAya. Avo anyonDanyAzrayadoSa hovAthI anumeya nathI. 0 vaLI "bhedano agraha che. ahIM bheda eTale zuM? enI vigatavAra carcA cAle che. (1) zuM A bheda vastunuM mAtra svarUpa che? (2) zuM A bheda paraspara abhAvarUpa che? (3) zuM A bheda vyAvaka dharmanA yogarUpa che? (1) pahelo pakSa barobara nathI, kema ke-vidyamAna evA padArthano grAhaka pratyakSa ane pUrvakALamAM anubhavela padArthano grAhaka smaraNavaDe bhedanuM grahaNa hoI svarUparUpa bheda vastuthI abhinna che. jo viparItapaNAe bhedarUpa svarUpanuM grahaNa kareluM che ema mAno, to viparItakhyAtino prasaMga che. (2) bIjo paraspara abhAvarUpa bhedarUpa pakSa yuktiyukta nathI, kema ke tamoe abhAvano asvIkAra karelo che. jo abhAvano svIkAra karo, to smaraNaviSayIbhUta rajatanuM ahIM abhAvaviSayaka jJAna kema nathI ? zaMkA - niyata dezapaNAe jANelanuM doSanA mahimAthI aniyata dezapaNAe ahIM avagama (jJAna) hoI abhAvajJAna nathI, ema kahevAmAM zo vAMdho? samAdhAna - niyata dezanA aniyata dezapaNAe bhAnanA svIkArathI viparItakhyAtino prasaMga ubho ja che. zaMkA - ahIM dezavinimuktanuM ja smaraNa hovAthI anyathAkhyAtino prasaMga kevI rIte? samAdhAna - pUrve anubhavela rajatanuM smaraNa hoya chate, kevaLa adhikaraNanuM grahaNa ja tamArA manamAM tenA abhAvanI upalabdhirUpa che, mATe viparItakhyAtino prasaMga che. zaMkA- zuktimAM rajatano abhAva che ema nahi, paraMtu doSanA mahimAthI te rajatanA abhAvane jANyo nathI eTaluM ja samajavAnuM che?
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 2, athASTamaH kiraNe samAdhAna - e barAbara nathI, kema ke-doSamAM, zuktimAM rahela bhedanA grahaNanA pratibaMdhakapaNAnI kalpanAnI apekSAe rajatatAdAtmyagrahaNanA hetupaNAnI kalpanA ja nyAyayukta che. 391 (3) trIjo vyAvartaka dharmayogarUpa bhedano pakSa vyAjabI nathI, kema ke-smaraNaviSayabhUta rajatamAM vyAvartaka dharmarUpa rajatatvanuM ja bhAna che. te vyAvartaka dharmarUpa rajatatvanuM vyAvartakapaNuM eTale AgaLa vartamAna(zuktikA)mAM avidyamAnapaNuM te vyAvartaka dharmarUpa rajatatvanuM te zuktikAmAM bhAna mAnavAmAM viparItakhyAtino prasaMga che. pUrvapakSa - have grahaNa pratyakSa viSayathI (karatAM) smaraNaviSayabhUta rajatano vyAvartaka dharmarUpa rajatatva jANela hovA chatAM, smaraNaviSaya rajatathI (karatAM) grahaNaviSayano te vyAvartaka dharma jANyo nathI. kharekhara, zuktikAmAM pratibhAsatA zukalatva Adi dharmothI te zuktikAnuM vyAvartana karavuM zakya nathI, kema ke-te zuklatva Adi dharmo rajatamAM paNa vidyamAna che. uttarapakSa - deza-kALa-avasthAnA zUnyapaNAe smaraNaviSayabhUtathI (karatAM) anubhava pratyakSa viSayabhUta purovartInA deza-kALa-avasthAvizeSarUpa vyAvartako, pratItinA viSayabhUta thAya che. 0 bAdhaka pratIti, A alaga che-rajata alaga che, evA vivekane prakAzita kare che ema paNa nathI, kema ke-bAdhakapratyaya prasaMgaprApta rajatatvanA abhAvano avagAhI che. kharekhara, te bAdhaka pratIti aprasakta(avivekayukta)paNAnA apratiSedhadvArA vivekane jaNAve che ema nahi mAnavuM. anyathA, jo Ama mAnavAmAM Ave, to sonA vagereno paNa te bAdhaka pratyaya pratiSedha ka2ze ! 0 rajata Adi viSayaka svapnamAM, smaraNarUpe agrahaNa thaye chate ane rUpAntarapaNAe grahaNamAM viparItakhyAtinI Apatti che. (ahIM Ama samajavAnuM che ke-rajata Adi viSayavALA svapnanA smRtirUpe agrahaNamAM tamone paNa saMvedana, svaprakAzarUpe svIkRta hovAthI kayA rUpathI bhAna che ? jo smRtirUpe bhAna che, to kayA rUpathI agrahaNa che ? jo anubhavatvarUpe grahaNa kahevAya che, to anyathAkhyAti che, kema kesmRtimAM anubhavarUpapaNAno abhAva che. have jo jJAnatvarUpe grahaNa kaho, to te paNa saMbhavatuM nathI, kema kejJAnatvavyApya smaraNatva anubhavatvathI zUnya jJAnatvavALA koI paNa jJAnano abhAva che.) 0 be caMdranuM saMvedana paNa doSathI caMdranA ekatvanA agrahaNarUpa nathI, kema ke-caMdranA ekatvanuM agrahaNa hovA chatAMya dvitvanA anubhavanI anupapatti che. nayananA Azraye rahela dvitvanA asaMsarganA agrahaNarUpa (saMbaMdhagrahaNa) ja caMdramAM dvitvagrahaNa che e paNa vyAjabI nathI, kAraNa ke- te parokSanI upasthitino abhAva che. ajJAta indriyanI vRttidvArA ja saghaLe ThekANe rUpa Adino bodha che. 0 A kathanathI 'sAkara kaDavI che' ityAdi vyavahAranuM pittadravyagata kaTutva ane zarkarAnA agrahaNarUpa bhedanA agrahaNanuM nimittapaNuM che e paNa khaMDita thaI jAya che, kema ke- nahi grahaNa karAtA kaTutvavALA ja zarIramAM rahela pittanuM jvaranA utpAdakapaNAnI mAphaka rasanendriyagata pittanuM viparIta pratItinuM utpAdakapaNuM che ane sarvathI anubhavAtA sAmAnAdhikaraNyanI anupapatti che. (tiktatvanuM ane zarkarAtvanuM eka adhikaraNa che. tiktatvAbhinna zarkarAtvAbhinna zarkarA che. ethI ja samAna vibhakti che.)
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 tattvanyAyavibhAkare 0 vaLI A cAMdI che" A sthaLamAM jo be jJAna che, to (1) te baMne jJAnonI ekIsAthe utpatti che? (2) te baMne jJAnonI kramathI utpatti che? (1) pahelo pakSa barAbara nathI, kema ke-ekIsAthe be jJAnonI utpattino asvIkAra che. (2) bIjo pakSa vyAjabI nathI, kema ke-pratyakSathI pahelAM saMskArano uddabodha nahi hovAthI smaraNano asaMbhava che. ane pratyakSa pachIthI rajatanA smaraNanI mAnyatAmAM pratyakSa thayA bAda tarata ja viparIta vyApAravALI paNa cakSumAM te smaraNanI Apatti Avaze ! tethI (purovarsI padArthanuM grahaNa karIne pachIthI huM rajatanuM smaraNa karuM chuM, athavA pahelAM rajatanuM smaraNa karIne pachIthI A padArthanuM huM grahaNa karuM chuM. AvA kramathI Apane abhimata be jJAnono prAdurbhAva anubhavathI viruddha hovAthI) sakala lokamAM prasiddha rajatarUpe purovarsI padArtharUpa zaktimAM thatuM bhAna chUpAvI zakAya tevuM nathI. pUrvapakSa - keTalAka vAdIo kahe che ke-"A cAMdI che." A sthaLamAM koI padArtha viSayapaNAe bhAsita thato nathI, kema ke-rajatanI sattAnA bhAnamAM abhrAntapaNAno prasaMga che. "A cAMdI che' AvA jJAnanI vidhimukhapaNAe pravRtti hovAthI rajatAbhAva viSaya nathI ane tenuM AkArarahitapaNuM ja hoI zuktikA viSaya paNa nathI, athavA rajatanA AkArapaNAe zukti viSaya nathI, kema ke-anyanuM anya AkAre grahaNa thaI zakatuM nathI. tethI A cAlu pratyaya akhyAtirUpa ja che. iti. uttarapakSa - bhrama AtmakajJAna viSaya vagaranuM che. jo ema mAnavAmAM Ave, to bhrAnti ane suSupta avasthAmAM abhedano prasaMga Avaze. kharekhara, arthanuM bhAna ane abhAnathI te bhrAnti ane suSupta avasthAmAM vizeSathI bheda kahevo. to arthabhAnarUpI bheda ja tArAvaDe svIkArAto nathI. mATe te jJAnanA nirviSayapaNAmAM akhAtirUpapaNAno paNa asaMbhava che. tethI svarUpathI ke pararUpathI koInA paNa apratibhAsamAM "rajatajJAna' evA vyApadezano asaMbhava che. (jJAnathI bhinna bAhya padArthanI anupapattimAM, te jJAnanA aMzamAM sahukhyAti ja thAya ! mATe jJAnavAdIe svIkArela asakhyAti ja bhramasthaLamAM thAya ! paraMtu "akhyAti to nahi ja ! A pramANe svasiddhAntano bhaMga paNa thAya! ema paNa jANavuM.). pUrvapakSa - mAdhyamika apara paryAyavALA zUnyavAdI bauddho to te akhyAtine asat khAtirUpe kahe che. (asat evA rajata AdinI khyAti eTale pratIti te asakhyAti kahevAya che. te A pramANeH-zuktimAM A cAMdI che.' A pratibhAsamAna vastu jJAnarUpa thavAne yogya nathI, kema ke-huM rajata chuM' AvuM aMtarmukhapaNAe pratibhAsamAna thatuM artharUpa paNa nathI, kema ke-rajatathI sAdhya arthakriyAno abhAva che. tethI asaddarUpe ja rajata tyAM pratibhAse che, mATe asakhyAti che.) te A pramANe-"A cAMdI che' ema pratItiviSayarUpa vastu jJAnarUpa hoya ke artharUpa hoya che. (1) jJAnarUpa vastu pratIyamAnarUpa pahelo pakSa nathI, kema ke-"huM rajata chuM" AvI ahaMpaNAnA sAmAnAdhikaraNyarUpe pratIti thatI natI, kema ke-jJAna aMtarmukha AkAravALuM che. (2) artharUpe pratIyamAna vasturUpa bIjo pakSa nathI, kema ke te rajatasAdhya athakriyAno abhAva che ane asatyajJAnanI viSayabhUta vastumAM arthatA bAvakajJAnathI bAdhanA viSayavALI che. tethI asat ja te rajata te jJAnamAM pratibhAsita che, mATe asakhyAti barAbara che.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvibhAga / sUtra - 2, athASTamaH kiraNe 393 - uttarapakSa - te kathana paNa yuktiyukta nathI, kema ke-rajatapaNAnA vyavahArano asaMbhava che : kema kebIjA dezamAM vidyamAna A rajatanI prasiddhirUpapaNAmAM jo asatAkhyAtipaNuM mAno, to viparItakhyAtipaNAno prasaMga Ave che. vaLI sarvathA asat (avidyamAna) arthanA prasiddhipaNAmAM zazaviSANanI paNa pratItino prasaMga Avaze ! asatnI sarUpe prasiddhipaNAmAM paNa viparItakhyAtinuM ullaMghana thatuM nathI. zaMkA ! - rajata sat (vidyamAna) che, paraMtu teno je saMbaMdha asatya che, te bhrAntimAM sattA uparAgathI (pAse rahevAvaDe potAnA guNa bIjAmAM sthApavAthI, Aropita saMbaMdhathI saMbaMdha pAmela eka vizeSaNathI vAsanArUpa eka saMskArathI) bhAse che ne ? samAdhAna viSayatA samAM vRttitvavyApya hoI (viSayatA vidyamAnamAM vartamAna hoya che, avidyamAnamAM viSayatA hotI nathI. sat vRttitvavyApaka che ane viSayatA vyApya che.) asatpa rajata kadI viSaya banI zake nahi. jo viSaya che, to sat hovo joIe. asat viSaya nathI hoto. anyathA, asakrmAM jo viSayatA mAno, to gopadArthamAM asat evA zazazRMgIyatva viziSTa saMbaMdhathI zRMganA bhAnanI Apatti che. (paraMtu gopadArthamAM sat gozRMgIyatva viziSTa saMbaMdhathI zRMganuM bhAna che.) vaLI 'A cAMdI che' AvI bhAsamAna vastumAM jJAnarUpa-artharUpa be vikalpo paNa vyAjabI nathI, kema ke-pahelA vikalpano asvIkAra che ane bIjo vikalpa iSTa che : kema ke-arthavizeSathI janya arthakriyAvizeSano abhAva hovA chatAM, arthasAmAnyarUpa nibaMdhanathI janya zabda-pravRtti AdirUpa arthakriyAno te artharUpe pratIyamAna vastumAM akhaMDitatA che. - zaMkA -- jo A pramANe che, to arthano nizcaya kema nathI ? samAdhAna - arthavizeSajanya arthakriyAkArI ja arthanizcayAtmaka che. (arthasAmAnyajanya arthakriyAkArI padArtha arthanizcayAtmaka nathI.) 0 vaLI bAdhakajJAnathI paNa viparIta jJAnanA viSayanI vividhatA bAdhita thatI nathI, paraMtu bAdhakajJAnathI mithyAjJAnanuM mithyAtva ja prakAzita thAya che. tethI asakhyAti pramANarUpa nathI. - pUrvapakSa - keTalAka vAdIo zaktimAM 'A cAMdI che' AvA jJAnamAM prasiddhArtha khyAtine kahe che. kharekhara, viparyayajJAnamAM prasiddha ja arthanuM bhAna che. (sakhyAti eTale vidyamAna viSayanI khyAtipratIti, te A pramANe zuktimAM cAMdI che, AvA sthaLamAM zaktimAM vidyamAna rajatAMzanI pratIti che. 'te ja tenuM sadaMza che, ke je te dravyanA eka dezane bhajanAra che.' AvA niyamathI ane paMcIkaraNa prakriyAthI tyAM rajatanA aMzonuM vidyamAnapaNuM che. adRSTavaze to ghaNA paNa zuktinA aMzonI pratIti nathI thatI, paraMtu svalpa evA paNa rajatanA aMzonI pratIti thAya che. ethI zaktimAM 'A cAMdI che' AvuM jJAna yathArtha ja che, kema ke-tyAM jJAnaviSayanI vidyamAnatA che. viSayavyavahAranA bAdhathI to bhramapaNAe vyavahAra che, ema viziSTa advaitavedAntIo kahe che. zaMkA - te viparyayajJAnanA viSayanuM avidyamAnapaNuM che, kema ke-vicArane sahana karI zakatuM nathI. je vicArane sahana karI zake, tenuM vidyamAnapaNuM che ne ?
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare = samAdhAna - pratIti sivAya bIjA vicAranI anupapatti che. kharekhara, pratItinA baLathI ja hastamAM rahela motI vagerenI vyavasthA thAya che. ahIM prastutamAM paNa pravartamAna te pratItino koNa nirodha karI zake ema che ? 394 zaMkA - uttarakALamAM te pratibhAsano abhAva hovAthI, te pratibhAsanA viSayanuM avidhamAnapaNuM che ne ? samAdhAna - te vakhate te pratibhAsanA viSayanuM bhAna nahi hovA chatAM, pUrvanA pratibhAsanA kALamAM to viSayanuM vidyamAnapaNuM che ja. anyathA, pUrvapratibhAsanA kALamAM te viSayanuM vidyamAnapaNuM jo na mAnavAmAM Ave, to uttarakALamAM pANInA parapoTA vagerenuM pratibhAsana nahi hovAthI pUrvapratibhAsanA samayamAM paNa avidyamAnapaNAno prasaMga Avaze. (jo ekanI avidyamAnatAmAM bIjAnI avidyamAnatA mAno, to A doSa Ave che.) uttarapakSa A ApanuM kathana manohara nathI, kema ke-pramANanI siddhi sivAya jo arthanI prasiddhi mAno, to bhrAnta-abhrAntanI vyavasthAno sarvathA ucchedano prasaMga Avaze ! kharekhara, 'A saMvedana (jJAna) bhrAntivALuM che-'A saMvedana abhrAnta che'-Avo nirNaya nimitta sivAya karI zakAto nathI, kema ke-sarva jJAnomAM ja yathArtha vastunuM nizcAyakapaNuM che. - 0 pratibhAsanA samayamAM vastunI vidyamAnatA (1) zuM bIjA dezamAM che ke (2) zuktikAnA dezamAM che ? (1) pahelA pakSamAM anyathAkhyAti ja bIjA nAmavALI thAya che. evI Apatti Ave che, kema kedoSanA mahimAthI dezAntaramAM rahelano zuktinA dezamAM bhAnano svIkAra che. anyathA, jo doSanA mahimAthI dezAntaramAM rahela rajatano zuktinA dezamAM bhAnano svIkAra na karo, to tyAM ja-dezAntaramAM ja pratibhAsa thavo joIe ! arthAt te thato nathI. te mATe pUrvoktano svIkAra karavo joIe. (2) zuktikAnA dezamAM pratibhAsasamayamAM vastunI vidyamAnatA che. evo bIjo paNa pakSa vyAjabI nathI, kema ke-pUrvakALanI mAphaka uttarakALamAM te rajatanA pratibhAsanI Apatti Avaze. vaLI pANInA parapoTAnI mAphaka A pratibhAsanuM kSaNikapaNuM nathI, kema ke-kiMcit kALa sudhI sthira che. vaLI 'A cAMdI nathI' AvuM bAdhakajJAnanuM zuktinA dezamAM rajata niSedhakarUpe pravartamAnapaNuM che. paraMtu ahIM eTale 'A cAMdI che' AvA sthaLamAM to bAdhakajJAnanA vidyamAnapaNAno abhAva che. pUrvapakSa - keTalAka vAdIo to zuktikAmAM je cAMdI bhAse che, te rajatanuM bAhyarUpe bhAna saMbhavatuM nathI ema jaNAve che, kema ke-bAdhakajJAnathI tenI bAhyatAno abhAva che. (rajatatvaprakArarUpe pratibhAsa mAtrathI te rajatamAM rajatatva prakAravatvano svIkAra yukta nathI, kema ke-bhrAntinA ucchedanI Apatti che.) tethI jJAnasvarUpano ja A AkAra che. te anAdinI vAsanAnA mAhAtmyathI bAhyanI mAphaka parisphurita thAya che, mATe A AtmakhyAti ja che ema kahe che. (AtmakhyAti eTale AtmAnI-jJAnanI ja khyAti, viSayarUpapaNAe bhAna. A artha che ke-zuktimAM 'A cAMdI che' AvA sthaLamAM jJAnanuM ja rajatarUpapaNAe bhAna che, kema ke-ahIM koI bAhya padArtha vidyamAna nathI : kema ke-'A ghaTa che' ityAdi saghaLe ThekANe jJAnanuM
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, athASTamaH kiraNe 395 ja viSayarUpapaNAe pratibhAsamAnapaNuM che, ema yogAcAranA bIjA nAmavALA vijJAnavAdI-bauddho kahe che.) te bauddho paNa samIcIna buddhisaMpanna nathI. uttarapakSa - kema ke-"A cAMdI nathI" AvA bAdhakajJAnathI, anyatra AdirUpa bIje ThekANe) vartamAna rajata AdinuM zuktikA dezasthapaNArUpe ja bAdha na thavAthI, te rajata Adi niSTha bAhyatA mAtranuM bAdhana thatuM nathI. vaLI AtmA eTale vijJAna-vAsanAnA mahimAthI bAhyanI mAphaka pariphurita thAya che. A paNa yukti vagaranuM che, kema ke-te vAsanA (1) vasturUpa che ke (2) avasturUpa che? (2) avasturUpa bIjo pakSa nathI, kema ke-AkAzakusumanI mAphaka asatu hoI, te vAsanAmAM rajatavyavasthApakapaNAno asaMbhava che. (1) pahelo pakSa paNa nathI. jo te vAsanAnI jJAnathI bhinnatA mAnavAmAM Ave, to tamoe svIkArela jJAnanI advaitatAno bhaMga thAya che ane jo jJAnathI te vAsanAnI abhinnatA mAnavAmAM Ave, to jJAnAkAra, jJAnAkAranA mAhAsyathI bAhyanI mAphaka pratibhAse che, evuM kaheluM hovuM joIe. jo abhinna che, to te ja sAdhya ane te ja sAdhana thavAthI avizeSa(sAdhya-sAdhananA abhedono prasaMga Avaze ! mATe vAsanAnI mAnyatA yuktivALI nathI. vaLI jJAnAkArarUpe ja rajatanA saMvedanamAM "huM rajata chuM' AvI antarmukharUpe pratIti thavI joIe ! A cAMdI che' A pratIti bahirmukha nathI, paraMtu jJAnamAM rahela paNa rajatano AkAra anAdi vAsanAnA mAhAbhyathI zuktiniSThApaNAe pratibhAse che. AvA svIkAramAM to anyathAkhyAtinA aMgIkAranI Apatti thAya ! zaMkA - bhrAntio, sva AkArane ja bAhyarUpapaNAe rajatAdika rUpe prakAze che ne? samAdhAna - A bAbatamAM pramANano abhAva che, kema ke-(rajatano anubhava. kharekhara, te anubhava IdevarUpe ja rajatane jaNAve che paraMtu jJAnAkArarUpe nahIM, jethI pramANabhUta thAya !) rajatano anubhava rajatajJAnAkArano sAkSI nathI thato. IdaMpaNAe cAMdIno ja bhAsaka (bodhaka) hovAthI, zuktikAmAM rajata AkAratAnA pratiSedhakarUpe bAdhakajJAnanuM paNa tyAM pramANapaNuM nathI. zaMkA - rajatamAM purovartI zukti AkArapaNAnA pratiSedhamAM arthanI apekSAe jJAnAkArapaNAnI siddhi che ne? samAdhAna - rajatamAM purovartI zakti AkArapaNAnA pratiSedhamAM arthathI dezAntaranI sattAnI ja siddhi che, kema ke-pratyakSa daSTanuM atikramaNa karI adRSTa jJAnAkArapaNAnI kalpanAmAM bIja nathI kema ke-"A rajata nathI paraMtu zuktikAno TUkaDo che" AvA ullekhathI niSedhanI anupatti che. tamArA matamAM, zuktikAmAM rajatano prasaMga (Aropa) nahi hovAthI, "A zukti meM rajatapaNAe jANelI che' AvA pratyabhijJAnanI anupapatti che. vaLI 'AMtarika cAMdI bAhyarUpe jANela che. AvA pratyabhijJAnanI ja Apatti che. 0 jJAna bAhya padArthanA viSayavALuM nathI. AvI mAnyatAmAM rajata AkAranA ullekhanI mAphaka nIla Adi AkAranA ullekhathI pravRttinI Apatti che, kema ke-niyAmakano abhAva che ane asatu evA rajata deza-kALa Adino avabhAsamAM vAsanAnuM niyAmakapaNuM che. jo ema kaho, to asakhyAtinI Apatti cheAtmakhyAtinI mAnyatA uDI jAya che.
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 tattvanyAyavibhAkare pUrvapakSa - vedAntIo to anirvacanIyakhyAtine kahe che. (anirvacanIya khyAti eTale sattvathI ane asattvathI anirvacanIya rajata AdinI khyAtipratIti. te A pramANeH-zuktimAM "A cAMdI che? AvA sthaLamAM "rajata sata nathI, kema ke-bAdhano viSaya thAya che. satumAM bAdhyamAnapaNuM nathI. jema ke-sAcI cAMdI. asatuM nathI, kema ke-pratItino viSaya thAya che. asat padArtha pratItino viSaya thato nathI. jema kevAMjhaNIno putra. tethI ahIM anirvacanIya rajatanI utpatti mAnavI joIe, ema atavedAntIo kahe che.) te A pramANe- ahIM zuktimAM bhAsamAna rajata sata nathI. jo sata mAnavAmAM Ave, to vAstavika rajatanI buddhinI mAphaka zuktimAM "A cAMdI che. AvI buddhimAM abhrAntapaNuM thaI jAya ! jo asat mAnavAmAM Ave, to AkAzakusumanI mAphaka zaktimAM "A cAMdI che' AvI pratItinA pratibhAsano ane pravRttimAM aviSayapaNAno prasaMga che. jo sad-asarUpapaNuM mAnavAmAM Ave, to ubhaya pakSamAM kahela doSanuM anusaMdhAna che. mATe A anirvacanIya ja che, ema mAnavuM ucita che. uttarapakSa - A advaita vedAntIono mata suMdara nathI, kema ke-zuktimAM rajatabhramamAM viSayabhUta zuktizakalamAM svarUpa-pararUpanI apekSAe sadasad rUpanuM akhaMDitapaNuM che. zaMkA - zuktimAM "A cAMdI che AvA te jJAnanA rajataprakArakapaNAmAM zuM niyAmaka che? samAdhAna - vizeSaNajJAnamAM athavA tAtkAlika zuktipariNAmavizeSamAM (saMvRta sva AkAradvArA gRhita rajatanA ApAdanavALA pariNAmavizeSamAM) niyAmakapaNuM che, kema ke-arthathI ja jJAnono vizeSa (bheda) che. zaMkA - vilakSaNa rajatanI utpatti zAthI nathI? samAdhAna - te vilakSaNa rajatanA utpAdakakAraNano abhAva hovAthI vilakSaNa rajatanI utpatti nathI. pariNAmI (upAdAna) kAraNa Adi sAmagrI sivAya kAryanI utpatti kyAMya paNa dekhelI nathI. zaMkA - zuktinuM ajJAna ja pratItiviSayabhUta rajatanuM kAraNa che ne? samAdhAna - te ajJAnarUpa kAraNamAM pariNAmInAraNapaNAno abhAva che, kema ke-samyajJAnano prAgabhAva athavA mithyAjJAna kAraNa ho ! mATe te te paryAyathI parikarita dravyamAM ja pariNAmInAraNapaNuM che. 0 ajJAnaparyAyathI AkrAnta Atmadravya ja te pratIyamAna rakatanuM kAraNa ho ! AvuM kathana paNa suMdara nathI, kema ke-cetananuM acetana pratye koIpaNa rIte pariNAmakAraNapaNuM saMbhavita nathI. zaMkA - samyajJAna prabhAvathI yukta ke mithyAjJAnathI yukta, mAyA-avidyA Adi zabdathI vAcya, bIjI vasturUpa ajJAna, anirvacanIya evA rajata pratye hetu che ema kahIe to zo vAMdho? samAdhAna - tAdazamAM pramANano abhAva che, kema ke-zuktinuM ajJAna rajata pratye hetu nathI; kema kezuktinA ajJAnanuM pASANa AdimAM paNa sattva hoI dezanA niyamano abhAva che. zaMkA - Ida-AvacchedathI zuktinuM ajJAna, idavAvacchedathI rajatano hetu che ema kahIe to te barAbara che ne?
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 2, athASTamaH kiraNe 397 samAdhAna - doSanA abhAvakALamAM paNa tethI zuktimAM 'A cAMdI che' Avo prasaMga Avaze ! ane doSanI paNa apekSAmAM idaMaMzAvacchedathI bIjuM ajJAna ane udAsIna(ghaTAdi)nuM hetupaNuM nivArI zakAya tevuM nathI. mATe A badhuM vajUda vagaranuM che. nanu tarhi rajatamidamiti bhrAnterAlambanaM kim ? rajataM vA syAcchuktikAzakalaM vA, nAdyaH, asatkhyAtereva prasaGgAt viSayabhUtaM hi rajataM tatrAsat / na cAnyatra sata eva tatra bhAnAnnAsatkhyAtiriti vAcyam, tathA satIdaM rajatamityullekhena jJAnAnudayaprasaGgAt viprakRSTe rajate cAkSuSajJAnAsambhavAt anyathA sarvatra cAkSuSajJAnotpAdaprasaGgena cakSuSo jaganmAtragrAhakatvApatteH / na dvitIyaH, rajatAkAratayotpadyamAnatvAsambhavAt / anyAkArajJAnasyAnyaviSayakatvAsambhavAt / pratItezzuktikAviSayakatve bhrAntitvAsambhavAcca / na ca rajatasya pratibhAse'pyAlambanamanyadeveti vAcyam zuktikAyA apratibhAsamAnatvenAlambanatvAyogAt, na ca sannihitatvAdbhavatyAlambanamiti vAcyam, sannihitAnAmanyeSAmapyAlambanatvApatteH / tathA ca yadeva pratItA - vavabhAsate tadeva rajatamAlambanatayA vAcyaM rajataJca tatrAsadevetyasatkhyAtirevA''yAtA na viparItakhyAtirityAzaGkAyAmAha - - atra hi smaraNopaDhaukitaM rajataM taddezatatkAlayoravidyamAnamapi doSamahimnA sannihitatvena bhAsata iti viparItakhyAtirUpamidam / smaraNaJca cAkacikyAdisamAnadharmANAM zuktau darzanAdbhavati // 3 // atreti / idaM rajatamiti bhrAntAvityarthaH, rajataM bhAsata iti yojanA, tena rajatamevAlambanamityuktam, nanu tadAnImasatkhyAtitvaM syAdityAtrAha taddezatatkAlayoravidyamAnamapIti, yadA yasmin tajjJAnaM bhavati taddezatatkAlayoravidyamAnamapItyarthaH, etaddezakAlAvacchedenaiva tasyAvidyamAnatvaM na tu dezAntare kAlAntare'pIti yAvat / tathA ca dezAntarAdau rajatasya vidyamAnatvaM phalitam, asatkhyAtivAdo hi sarvathA'sato'rthasya prathane syAnna cAtra tatheti nAsatkhyAtiprasaktiriti bhAvaH / nanu tatrAvidyamAnasya rajatasya nayanAsannikRSTatvena kathaM bhAnaM bhavedityatrAha doSamahimneti, tathA cAtaddezakAlasyApi rajatasya doSamahimnA sannihitatvena pratibhAsanaM nAnupapannamiti bhAvaH / doSamahimnA tathAbhAsamAnatvAdeva pratIterasyA viparItakhyAtirUpatetyAzayenAha iti viparItakhyAtirUpamidamiti, asmAdeva hetoridaM jJAnaM viparItakhyAtirUpamityarthaH / nanu doSamahimnA yadyataddezakAlayorapi bhAnaM tarhi jagato'pi grahaNaM syAdityatrAha smaraNopaDhaukitamiti, smaraNenopasthitaM rajatameva na tu vizvaM, cetasi parisphuritaH
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 tattvanyAyavibhAkare padArthasya bahiravabhAsanaM hi upasthAnaM, cetasi ca na sarvaM parisphuratIti bhAvaH / kathaM na vizvasya smaraNamityatrAha smaraNaJceti, sAdRzyaviziSTArthadarzanena hi smaraNaM bhavati sAdRzyaJca cAka cikyAdikaM zuktikArajatayoreva na vizvasya, atassamAnadharmadarzanena smaraNaM rajatasya, tena ca rajatamevopasthApitaM na vizvamiti bhAvaH, evaJca saMvedanAtpRthambhUtasya padArthasyAtra parisphuraNAnAtmakhyAtiratyantAsataH pratibhAsAbhAvAcca nAsatkhyAtiriti jJeyam / nanu rajatamidamityAdijJAnasya pratyakSarUpatvena smaraNAnapekSatvAtkutastadupasthApitArthAvabhAsitvamiti cena, asya pratyakSAbhAsatvenaivaMvidhaparyunuyogAnAspadatvAt // atra vRddhAH, saMvRtasvAkArA samupAttakaladhautAkArA zuktikaivAlambanaM tajjJAnasya, trikoNatvAdisvavizeSagrahaNAbhAvAt, cAkacikyAdisamAnadharmadarzanajanyarUpyasmaraNAropitarUpyAkAratvAcca / na ca rajatAkArajJAnasya kathaM zuktikA viSaya iti vAcyam, aGgulyAdinA nirdizyamAnasya karmatayA jJAnajanakasyaivAlambanatvAt, anyathA prakRtajJAnena sA'napekSaNIyA bhavet / apekSaNIyA ca sA, anyathA tadasannidhAne'pi prakRtajJAnotpAdApatteH, uttarakAlaM tadviSayaka pratyabhijJAnasya bAdhyabAdhakabhAvasya cAnupapattezca bhinnaviSayayostadasambhavAt / nanu jJAnAnAM ko'yaM bAdhyabAdhakabhAvaH, sahAnavasthAnaM vA vadhyaghAtakabhAvo vA viSayApahAro vA phalApahAro vA, nAdyaH, samyakpratyayeneva mithyApratyayenApi samyakpratyayasya bAdhApatteH sahAnavasthAnAvizeSAt / ata eva na dvitIyaH, ubhayorvadhyaghAtakabhAvAvizeSAt / nApi tRtIyo viSayasya pratipannatvenApahArAsambhavAt / pratipannasyApratipannatvabodhakatayA bAdhakajJAnasyAnutpAdAcca / nApi caramaH, upAdAnAdijJAnasya pramANaphalasyotpannatvenApaharaNAsambhavAt, nahi yadutpannaM tadanutpannamityabhidadhAti bAdhakaH / kiJca tulyaviSayorbAdhyabAdhakabhAvo bhinnaviSayayorvA syAt / nAdyaH dhArAvAhijJAnAnAM bAdhyabAdhakabhAvaprasaGgAt / nAntyaH, ghaTapaTajJAnayorapi bAdhyabAdhakabhAvApatteriti ceducyate pratipannaviSayasyAsattvapratipAdakatvena viSayApahArakasyaiva bAdhakatvamiti / tatrApIdAnImupanatasyaivAsattvaM na khyApyate kintu tadaiva tasyAsattvam, na ca prathamajJAnena tadAnIM tasya sattvasya gRhItatvena tadaiva tatra bAdhakenAsattvasya khyApane svarUpeNaiva tasya sadasattvApattiviruddhA prasajyata iti vAcyam, pUrvapratipannAkAropamardadvAreNa bAdhaka pratyayotpatteH, yanmayA tadA rajatamiti pratipannaM tadrajataM na bhavatyanyadeva tadvastviti, na ca 1. yanmayA pUrvaM rajatatvena jJAtaM tadevedaM zuktikAzakalamiti pratyabhijJAnaM, nedaM rajatamapitu zuktiketi jJAnasya bhinnaviSayakatvena bAdhakatvamapi na syAditi bhAvaH //
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 3, athASTamaH kiraNe 399 jJAnAnAM svasvakAlaniyatatvenottarajJAnaM pUrvajJAnotpAdakAlAvacchinnatadviSayA-bhAvapratipattau kathaM samarthamiti vAcyam, svasAmagrItastathaivottarasya bAdhakapratyayasyotpadyamAnasya prtiiteritylmAdhana // to 'A cAMdI che' AvI bhrAntinuM AlaMbana zuM che ? (1) rajata thAya, kAM to (2) zukti zakala thaI zake ! (1) rajatarUpa pahelo pakSa nathI, kema ke-asatAkhyAtino prasaMga che. kharekhara, viSayabhUta rajata tyAM asat che. zaMkA - bIje ThekANe vidyamAna rajatanuM bhAna che, mATe asakhyAti kevI rIte ? samAdhAna - jo ema che, to 'A cAMdI che' AvA ullekhathI jJAnanA udayanA abhAvano prasaMga che, kema ke-dUra-sudUra rajatamAM cAkSuSa(cakSuIndriyajanya)jJAnano asaMbhava che. anyathA, cakSuIndriyajanya na hoI . cAkSuSajJAna mAno, to sarva ThekANe cAkSuSajJAnanA utpAdanA prasaMgathI cakSumAM sarva jagatnA grAhakapaNAnI Apatti che. (2) zuktizakalarUpa bIjo paNa nathI, kema ke-rajata AkArapaNAe zaktizakala(jJAna)nI utpattino abhAva che, kema ke-anya AkAravALA jJAnamAM anya viSayakarUpapaNAno asaMbhava che. vaLI pratItinA zuktikAviSayapaNAmAM bhrAntipaNAno asaMbhava che. zaMkA - rajatanA pratibhAsamAM paNa AlaMbana bIjuM ja che ne ? - samAdhAna - zuktikAmAM apratibhAsamAnapaNuM hoI AlaMbanapaNAno abhAva che. zaMkA - zuktikA, saMnidhAnanA kAraNe AlaMbana kema nahi ? - samAdhAna - saMnidhAnarUpe rahelA bIjAomAM paNa AlaMbanapaNAnI Apatti Avaze ja. tathAca je vastu ja pratItimAM pratibhAse che, te rajata ja AlaMbanapaNAe vAcya che ane rajata tyAM asat ja che, mATe asakhyAti ja AvIne ubhI rahI. viparItakhyAti nahi AvI ne ? AzaMkAmAM kahe che ke viparIta khyAtinuM svarUpa bhAvArtha - "kharekhara, ahIM smaraNathI prerita rajata, te deza-te kALamAM avidyamAna paNa doSanA mahimAthI saMnidhAnathI bhAse che, mATe A viparItakhyAtirUpa che H ane smaraNa, cAkacikya Adi samAnadharmonA darzanathI zaktimAM thAya che." vivecana - 'A cAMdI che' AvI bhrAntimAM rajata bhAse che tyAM sudhI yojanA karavI. tethI rajata ja AlaMbana che, AvuM kaheluM jANavuM. jo Ama che, to te vakhate asakhyAtipaNuM ja thAya ne ? mATe kahe che kete deza-te kALamAM avidyamAna hovA chatAM A deza-kALanI apekSAe ja te rajatanuM avidyamAnapaNuM che, paraMtu dezAntaramAM-kAlAntaramAM paNa nahi ema jANavuM. tathAca dezAntara AdimAM rajatanuM avidhamAnapaNuM che
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 tattvanyAyavibhAkare ema phalita thAya che. kharekhara, asakhyAtivAda sarvathA asat evA arthanI prasiddhimAM thaI zake, paraMtu ahIM te pramANe nathI mATe asakhyAtino prasaMga nathI. jo Ama che, to tyAM avidyamAna rajatanuM nayananI sAthe saMnikarSa nahi hovAthI bhAna kevI rIte thAya che ? 'doSanA mahimAthI tyAM rajata saMnihitapaNAe bhAse che.' tathAca te deza-kALa vagaranA paNa rajatanuM doSanA mahimAthI saMnidhAnanuM pratibhAsana upapanna che ema jANavuM. doSanA mahimAthI te prakAre bhAsamAnapaNuM hovAthI ja A pratItinI viparItakhyAtirUpatA che. A hetuthI ja A jJAna viparItakhyAtirUpa che. zaMkA -- jo doSanA mahimAthI te deza-te kALa vagaranAnuM paNa bhAna thAya che, to jagatanuM paNa bhAna kema nahi thAya ? - samAdhAna - smaraNadvArA upasthita rajatanuM ja bhAna ahIM che, jagatanuM bhAna nathI. upasthAna-cittamAM sphurAyamAna padArthano bAhya avabhAsa, kharekhara upasthAna kahevAya che. vaLI cittamAM saghaLuM jagata sphurAyamAna thatuM nathI. zaMkA - AkhA jagatanuM smaraNa kema nahi ? mAtra rajatanuM smaraNa kema ? samAdhAna - kharekhara, samAnatA viziSTa arthanA darzanathI smaraNa thAya che ane sadezapaNuM cAkacikaya (cakyacakitapaNuM bhramano utpAdakadoSavizeSa che. jema zuktimAM cAkacikya. ahIM cAkacikyadoSanA vaze 'A cAMdI che' evuM jJAna utpanna thAya che.) vagere rUpa che, te zuktikA ane rajatanuM ja samajavuM paraMtu vizvanuM nahi. evI cAkacikya Adi rUpa samAnadharmanA darzanathI smaraNa rajatanuM thAya che ane te smaraNavaDe rajata ja upasthApita che, jagata nahi. 0 vaLI A pramANe saMvedanathI (jJAnathI) alaga thayela padArthanI ahIM parisphuraNA hovAthI 'AtmakhyAti' nathI ane atyaMta asattA pratibhAsano abhAva hovAthI 'asakhyAti' nathI ema jANavuM. zaMkA -- 'A cAMdI che' ityAdi jJAna pratyakSarUpa hoI smaraNanI apekSA vagaranuM che, to pachI kyAMthI te smaraNathI upasthApita arthanA avabhAsano saMbhava hoI zake ? samAdhAna - 'A cAMdI che' ityAdi jJAna pratyakSAbhAsarUpa hoI AvA prakAranA zaMkAnA sthAnarUpa thatuM nathI. ahIM vRddhapuruSonuM kathana che ke-sva AkAranuM saMvaraNa karanArI, cAMdInA AkArane grahaNa karanArI zuktikA ja te jJAnanuM AlaMbana che, kema ke-trikoNapaNA Adi rUpa svavizeSanA grahaNano abhAva che : ane cAkacikya Adi samAnadharmanA darzanathI upajanita cAMdInA smaraNathI Aropita cAMdInA AkAravALI che. : zaMkA ! - rajatanA AkAravALA jJAnanI viSaya tarIke zuktikA kevI rIte ? samAdhAna cokkasa je jyAM karmarUpe cakAse che, te tyAM AlaMbana che, kema ke-aMguli AdithI (zRMgagrAhikayA arthAt A zuktikA che-ema nAma daIne) nirdeza karAtA karmapaNAe jJAnajanaka zuktikArUpa viSayanuM AlaMbanapaNuM che. anyathA, jo karmapaNAe viSayarUpa zuktikA na mAnavAmAM Ave, to prakRtajJAnavaDe te zuktikA apekSAno viSaya na bane ! vaLI te prakRtajJAnavaDe te zuktikA apekSaNIya che. anyathA, jo zuktikAnI apekSA na rAkhavAmAM Ave, to te zuktikAnA asaMnidhAnamAM paNa prakRtajJAnanI utpattinI Apatti che H ane -
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra-3, athASTamaH kiraNe 401 uttarakALamAM te viSayaka pratyabhijJAnanI (je meM pahelAM rajatapaNAe jANela che, te ja A zuktikAzala che, AvuM pratyabhijJAna ane "A rajata nathI paraMtu zuktikA che, AvA jJAnanuM bhinnaviSayakapaNuM hoI bAdhakapaNuM na thAya !) ane bAdhyabAdhakabhAvanI anupatti che, kema ke-bhinna viSayavALA pratyabhijJAna ane bAdhyabAdhakabhAvamAM te zuktikAno asaMbhava che, mATe zuktikA AlaMbanarUpe apekSaNIya che. pUrvapakSa - prazna e thAya che ke-jJAnano bAdhyabAdhakabhAva kayI jAtino che? (1) zuM saha anavasthAnarUpe che? (2) zuM vadhyaghAtaka bhAvarUpa che? (3) zuM viSayApahArarUpa che? (4) zuM phalApahArarUpa che? jei uttarajJAna ja bAdhakapaNAe ullasita hoye chate pUrvajJAnanuM anyathAtvabodhaka che, bIjuM uttarajJAna nahi.] (1) sahAnavasthAnarUpa pakSa barAbara nathI, kema ke-samyaka pratyAyanI mAphaka mithyA pratyayathI paNa samyaka pratyayanI bAdhanI Apatti che. (samyajJAna pratye mithyAjJAna paNa bAdhaka banI jAya !) kema ke-saha anavasthAnamAM vizeSa nathI. (2) ethI bIjo vadhyaghAtakabhAvarUpa pakSa nathI, kema ke baMnemAM vadhyaghAtakabhAvano vizeSa nathI. (3) viSayApahArarUpa trIjo pakSa nathI, kema ke-viSayanI pratipatti hoI apahArano asaMbhava che ane pratipattivALA viSayamAM apratipatnatvanA bodhakapaNAe bAdhakajJAnanI utpatti nathI. . (4) phalApahArarUpa cotho paNa vyAjabI nathI, kema ke pramANaphalarUpa upAdAna Adi jJAnanI pahelAM ja utpatti hovAthI apaharaNano asaMbhava che. je utpanna che, te utpanna nathI--ema bAdhaka kaheto nathI. 0 vaLI prazna thAya che ke-(1) zuM tulya viSayavALA baMneno bAdhyabAdhakabhAva che? (2) ke zuM bhinna viSayavALA baMneno bAdhyabAdhakabhAva che? (1) pahelo tulya viSayavALA baMneno bAdhyabAdhakarUpa pakSa nathI, kema ke-dhArAvAhika (dhArApUrvaka ekIsAthe vahetA-krame krame ekIsAthe pedA thatA-gRhitane grahaNa karanAra-avicchinna pravAha baMdha vahetA) jJAnomAM bAdhyabAdhakabhAvano prasaMga Avaze. (2) bhinna viSayavALA baMnenA bAdhyabAdhakabhAvarUpa bIjo pakSa barAbara nathI, kema ke-ghaTajJAna ane paTajJAnamAM paNa bAdhyabAdhakabhAvanI Apatti Ave che. uttarapakSa - jo Ama che, to kahevAya che ke-pratipanna viSayavALAmAM asattvanuM pratipAdakapaNuM hoI viSayanA apahArakanuM ja bAdhakapaNuM che. tyAM paNa hamaNAM upanatanuM ja asattva kahevAtuM nathI, paraMtu te kALamAM ja tenuM asattva che. zaMkA - prathama jJAnathI te vakhate te sattvanuM grahaNa hoI, te vakhate tyAM bAdhakathI asattvanA jJApanamAM svarUpathI ja temAM viruddha sad asattvanI Apattino prasaMga Avaze ja ne? samAdhAna - pUrvapratipana (pratibhAta) AkAranA upamarda dvArA (tapratibhAva vastunA asattva vyAkhyAnadvArA) bAdhaka pratyayanI utpatti che. jema ke-je meM te vakhate rajatarUpe pratipanna karela arthAt te je mArA vedanamAM rajatarUpe bhAsela, te rajata nathI ja paraMtu bIjI ja vastu che. AvI bAdhaka pratItinI utpatti samajavI.
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare zaMkA - jJAnonuM svasva kALanuM niyatapaNuM hoI, uttarajJAna, pUrvajJAnamAM utpAdakALathI viziSTa te viSayanA abhAvanI pratipattimAM kevI rIte samartha thAya ? 402 samAdhAna - svasAmagrIthI ja samartha thAya che, kema ke-te prakAre ja utpanna thatA uttarabAdhaka pratyayanI pratIti che. jasa, adhi yaryAthI saryu. nanvidaM rajatamiti jJAnamityatretizabdaH prakArArtho'bhimataH / tathA caivaM prakAraM jJAnaM viparyaya iti tadbhAvArthaH, prakAratA ca pratyakSAdirUpeNa, tatra pUrvoditamudAharaNantu pratyakSaviSayamanumAnAdiviSayako viparyayaH kIdRkSa ityanuyoge tvAha -- evaM bASpadhUlIpaTalAdau dhUmabhramAdvahnivirahite deze vahnyanumAnamayaM dezo vahnimAniti / kSaNikAkSaNike vastuni bauddhAgamAtsarvathA kSaNikatvajJAnaM, bhinnAbhinnayordravyaparyAyayonaiyAyikavaizeSikazAstrata ekAntabhedajJAnaM, nityAnityAtmake zabde mImAMsakazAstrata ekAntanityatvajJAnamityAdIni viparItodAharaNAni // 4 // evamiti / na kevalaM pratyakSaviSaya eva viparyayo'numAnAdiviSayo'pi sa ityevaMzabdatAtparyArthaH / anumAnaviSayaviparyayamAha bASpadhUlIpaTalAdAviti, AdinA nIhArAdigrahaNam / adhUma iti zeSaH, dhUmabhramAditi, kuto'pi kAraNAt bhrAntyA dhUmatvena jJAte satIti bhAvaH / vahnivirahite deza iti, anyathAsthitavastUpadarzakaM padamidam / vahnyanumAnamiti, ekakoTimAtraprakArakanizcayatvapradarzanaparam / tadullekhaprakAramAhAyaM deza iti / itIti, laukikaviparyayANAmupadarzakamidam / atha parIkSakaviparyayamAha-kSaNiketi, kSaNikAkSaNikatvaM bhinnAbhinnatvaM nityAnityatvaJca vastunaH parIkSayA nirNItaM tathAbhUte vastuni tattacchAstrabalena bhrAntisahakRtenaikAntakSaNikatvAdijJAne sati viparyayatvamiti bhAvArtha:, spaSTaM sarvam // viparyayanuM varNana ahIM prazna thAya che ke-'A cAMdI che iti jJAna che. ahIM iti zabda prakAra arthavALo abhimata che. tathAca AvA prakAravALuM jJAna viparyayarUpa che evo bhAvArtha che : ane prakAratA pratyakSa Adi rUpathI che. tyAM pUrvakathita udAharaNa pratyakSa viSayavALuM che, to anumAna Adi viSayavALo viparyaya kevoka hoya che ? AvA praznanA javAbamAM kahe che ke bhAvArtha "A pramANe bASpadhUlIpaTala Adi hoye chate, dhUmanA bhramathI agni vagaranA dezamAM agninuM anumAna che ke-'A deza agnivALo che' iti. kSaNika-akSaNika vastumAM bauddhanA AgamathI sarvathA kSaNikapaNAnuM jJAna, bhinna-abhinna evA dravya ane paryAyamAM naiyAyika-vaizeSikanA zAstrathI
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 4-5, athASTamaH kiraNe 403 ekAnta bhedanuM jJAna, nitya-anitya Atmaka zabdamAM mImAMsakanA zAstrathI ekAnta nityatvanuM jJAna, ityAdi viparIta udAharaNo che." vivecana - phakta pratyakSa viSayavALo ja viparyaya nathI, paraMtu anumAna Adi viSayavALo paNa te viparyaya che, khebha khevaM zabdano tAtparyArtha che. anumAnaviSaya viparyayane he che }-'vASpa (JAMsu-garamIAI) ghUmanI uThato samuhAya Ahi pahathI nIhAra ( jaraI -hima-Aja) sahi hoye chate, dhUma nahi hovA chatAM koI paNa kAraNathI bhrAntithI dhUmapaNAe jJAna karye chate, 'vahni vagaranA dezamAM' AvuM pada anyathAsthita vastunuM upadarzaka che. 'vahninuM anumAna' AvuM pada eka koTi mAtra prakAravALA nizcayapaNAnuM pradarzaka che. te anumAnanA ullekha prakArane kahe che ke-'A deza agnivALo che.' iti evuM pada laukika viparyayonuM upadarzaka che. have parIkSaka(vAdI)nA viparyayane kahe che ke-kSaNikAkSaNikatva, bhinnAbhinnatva, nityAnityatva vastunuM parIkSAthI nirNita che. eTale kSaNikAkSaNika-bhinnAbhinna-nityAnityarUpe nirNita tathAbhUta vastunuM bhrAntithI satkRta te, te zAstranA baLathI ekAnta kSaNikatva Adi jJAna hoye chate viparyayayAsuM che. saghaNuM spaSTa che. atha saMzayasvarUpamAha anizcitanAnAMzaviSayakaM jJAnaM saMzayaH / yathA sthANurvA puruSo veti jJAnam / idaJca sthANutvapuruSatvAnyataranizcAyakapratiSedhakapramANAbhAvAdArohapariNAhAtmakasAdhAraNadharmadarzanAtkoTidvayaviSayakasmaraNAcca samunmiSati / ayaM pratyakSadharmikaH saMzayaH / parokSadharmiviSayako yathA kvacidvanapradeze zRGgamAtradarzanena kiM gaurayaM gavayo veti saMzayaH // 5 // anizcitanAnAMzaviSayakamiti / yato vidhau pratiSedhe vA kasyacidasamarthaM ata eva tajjJAnaM anizcitanAnAMzaviSayakamityarthaH, jJAnamiti, bodhavizeSa ityarthaH, saMzaya iti, yatsarvaprakAraizzeta ivAtassaMzaya ityarthaH / ekasmin dharmiNItyAdiH, tathA caikasmin dharmiNi anizcitanAnAMzaviSayakaM jJAnaM saMzaya iti bhAvaH / anizciteti vizeSaNAt svapararUpeNa sadasadAtmakaM vastviti jJAnAnAM vyudAsaH / dRSTAntamAha yatheti, ayamiti zeSaH, sAmAnyatassaMzayaM prati dharmijJAnaM sAdhAraNadharmadarzanaM vizeSAdarzanamanekavizeSasmaraNaJca kAraNamiti lakSye tatsaGgamayati idaJceti, saMzayAtmakamidaM jJAnaJcetyarthaH / sthANutveti, sthANutvapuruSatvayorvizeSayoranyatarasya nizcayajanakaM pratiSedhakaM vA yatpramANaM tadabhAvAdityarthaH / etena vizeSAdarzanarUpakAraNasampattirdarzitA, ArohapariNAhAtmaketi, sthANupuruSayorArohapariNAhAtmakasAdhAraNadharmasya darzanAdityarthaH, anena sAdhAraNadharmadarzanarUpakAraNasampattirdarzitA, koTidvayaviSayakasmaraNAcceti, sthANutvapuruSatvarUpakoTidvayaviSayakasmaraNAdityarthaH, anenAnekavizeSasmaraNaM darzitam, dUrAtpratyakSagocaraH purovartI dharmI saMzayasyAto dharmijJAnaM kAraNamAyAtam, tatazcAyaM sthANurvA
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 tattvanyAyavibhAkare puruSo veti saMzayaH samunmiSati / sAdhakabAdhakapramANAbhAvAddhi purovartini yadA sthANurayamiti nirNetumabhilaSati tadA puruSavizeSAnusmaraNabalena puruSe samAkRSyate, yadA ca puruSo'yamiti nizcetumicchati tadA sthANuvizeSAnusmaraNamahimnA sthANAvAkRSyata ityanekArthe samAkRSyamANasya pratipatturanavasthitarUpatayA dolAyamAnaH sthANurvAyaM puruSo veti pratyayaH prAdurbhavatIti bhAvaH / nanu koTyovirodhajJAnamapi saMzayakAraNamasti tatkuto noktamiti cetsatyaM, saMzaye tadadhikaraNAvRttitvarUpavirodhasya prakAratve tasya tadabhAvavyAptiparyavasAyitvena tadabhAvavyApyavattAnizcayarUpasaMzayapratibandhakasattvAttadabhAvasya ca kAryasahabhAvena hetutvAtsaMzayamAtrasya durlabhatvApatteH kintu saMzaye tadvirodhassaMsargatayA bhAsate tasya ca pUrvamupasthiti pekSiteti virodhajJAnaM na saMzayahetutvenoktam / evaM gRhe sthitasya vApyAmApassantIti jJAnaM sAdhakabAdhaka pramANAbhAvApekSayA saMzayAtmakaM, tasyAnekAMzAnullekhitve'pi na santItyaMzo'ntarnigIrNaH sphuratyeveti bodhyam / nanu kimayaM saMzayaH pratyakSa eva bhavati parokSe'pi vetyatrAhAyamiti, sthANurvA puruSo vetyAkArakassaMzaya ityarthaH, pratyakSarmika iti, sAMvyavahArikapratyakSarmika ityarthaH / parokSadharmiviSayakamAha parokSeti, atra gotvagavayatvaviSayakasAdhakabAdhakapramANAbhAvAdvizeSadarzanena zRGgeNAnumite dharmiNi parokSe saMzaya iti parokSadharmiviSayaka iti bhAvaH // saMzayasva35nuM vAna bhAvArtha - "anizcita bhane aMza35 zAna saMzaya che.bha3-sthA cha puruSa cha ?' mA zAna, sthANutva-puruSatvamAMthI koI ekanuM nizcAyaka ane pratiSedhaka pramANanA abhAvathI uMcAI-laMbAIpahoLAIrUpa sAdhAraNa dharmanA darzanathI ane be koTinA viSayaka smaraNathI pragaTe che. A pratyakSa dharmIvALo saMzaya che, parokSa dharmaviSayavALo. jema ke koI eka vanapradezamAM zIMgaDA mAtranA darzanathI "A baLada che ke roja cha' bhAvo saMzaya che." 1. yathA parvato vahnimAnnavetyatra vahniH vayabhAvazca prakAraH, tatra tadadhikaraNAvRttitvarUpo virodho'pi bhAseta yadi tadA vahnau vahnayabhAvAdhikaraNAvRttitvasya bhAne tasya vahnivyAptirUpatvena parvate vahnivyApyavattAjJAnena vayabhAvavattAjJAnaM, vahlayadhikaraNAvRttitvasya vahnayabhAve bhAne ca tasya vahnayabhAvAbhAvAdhikaraNAvRttitvalakSaNavahnayabhAvavyAptirUpatvena parvate vahnayabhAvavyApyavattAjJAnAt vahnimattAjJAnaM na syAt tadvattAbuddhi prati tadabhAvakAraNasyakAryAvyavahita pUrvakSaNe sattvena na saMzayotpattau bAdhakaH kazciditi vAcyam, pratibandhakabhAvasya kAyavyApyavattAjJAnasya pratibandhakasya sattvAt, na ca saMzayotpattikAle pratibandhakasattve'pi pratibandhakAbhAvarUpakAraNasya kAryAvyavahita pUrvakSaNe sattvena na saMzayotpattau bAdhakaH kazciditi, vAcyam, pratibandhakabhAvasya kAryakAlavRttitvena hetutvAdityAzayenAha saMzaya iti // 2. tatprakArakajJAna eva tajjJAnasya hetutvena virodhasya saMsargatayA bhAne na tajjJAnApekSeti bhAvaH //
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -5, athASTamaH kiraNe 405 vivecana - je kAraNathI koI ekanA vidhimAM ke pratiSedhamAM asamartha che. ethI te jJAna anizcita aneka aMzonA viSayavALuM che. saMzaya eTale vyutpattithI-(sam eTale) cAraye bAjuthI sarva prakArothI zayana kare che-suve che te saMzaya, jJAna eTale jJAnavizeSa che. tathAca ekadharmImAM anizcita nAnA aMzanA viSayavALuM jJAna, saMzaya ema lakSaNArtha che. padakRtya - "anizcita' evA vizeSaNathI "sva-pararUpathI sad-asat Atmaka vastu che." AvA jJAnono vyavaccheda thAya che. 08STAntane kahe che ke-"A sthANu che ke puruSa che?" 0 sAmAnyathI saMzaya pratye dharmAnuM jJAna, sAdhAraNa dharmanuM jJAna, vizeSanuM adarzana ane aneka vizeSonuM smaraNa kAraNa che, mATe lakSyamAM te ghaTAve che. (1) sthANutva ane puruSatvarUpa vizeSamAMthI koI ekanA nizcayajanaka (sAdhako ke pratiSedhaka (bAdhaka) je pramANa che, teno abhAva che. A kathanathI vizeSanA adarzanarUpa kAraNa saMpatti darzAvela che. (2) "ArohaNapariNAyeti'-sthANu ane puruSamAM Aroha (uMcAI), pariNAha (pahoLAI) Atmaka sAdhAraNa dharmanuM darzana che. A hetunA kathanathI sAdhAraNa dharmanA darzanarUpa kAraNa saMpadA darzAvela che. (3) "koTiyaviSayakasmaraNAeti-sthANutva ane puruSatvarUpa be koTirUpa viSayavALuM smaraNa che. A hetunA kathanathI aneka vizeSanuM smaraNa darzAvela che. (4) dUrathI pratyakSanA viSayarUpa je purovartI che, te saMzayano dharmI che. ethI dharmIjJAna kAraNa AvyuM. A cAra hetuothI "A sthANu che ke puruSa che? evo saMzaya pragaTe che. 0 kharekhara, sAdhaka ane bAdhakapramANanA abhAvathI purovarsI padArthamAM jyAre "A sthANu che" Avo nirNaya karavA mATe abhilASA kare che, tyAre puruSavizeSanA anusmaraNanA baLathI puruSamAM te kheMcAya che. ane jyAre "A puruSa che' Avo nizcaya karavA mATe icchA kare che, tyAre sthANuvizeSanA anusmaraNanA mahimAthI sthANumAM kheMcAya che. AvI rIte aneka arthamAM kheMcAtA pramAtAno dolAyamAna (hIMcakA jevo) "A sthANu che ke puruSa che?" Avo saMzayAkAra pratyaya pragaTa thAya che. zaMkA - be koTinA virodhanuM jJAna paNa saMzaya pratye kAraNa che te zAthI kahela nathI? samAdhAna - jo ke tamAruM sAcuM che. paraMtu saMzayamAM (jema parvata vahnivALo che ke nahi? AvA sthaLamAM agni ane agnino abhAva prakAra che. tyAM jo tenA adhikaraNamAM avRttitvarUpa virodha paNa bhAse ! to vaddhimAM vaddhinA abhAvanA adhikaraNamAM avRttitvanuM bhAna thaye chate, vanyabhAvAdhikaraNAvRttitvanuM vadvivyAptirUpapaNuM hoI, parvatamAM vahivyAkhavattAnA jJAnathI vatinA abhAvavattAnuM jJAna ane vatiadhikaraNAvRttitvanuM vahninA abhAvamAM bhAna thaye chate, te vadviadhikaraNAvRttitvanuM vahninA abhAvAbhAva(vahni)nA adhikaraNAvRttitva lakSaNa vaddhinA abhAvavyAptirUpapaNuM hoI, parvatamAM vatinA abhAvavyApyavattAnA jJAnathI vaddhimattAnuM jJAna na thAya ! kema ke-tavattAnI buddhi pratye tad abhAvavyApyavattA jJAnarUpa pratibaMdhakanI sattA che.
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - saMzayanI utpattinA kALamAM pratibaMdhakanI sattA hovA chatAM, pratibaMdhakanA abhAvarUpa kAraNanI kAryanA avyavahita pUrvanA kSaNamAM sattA hoI saMzayanI utpattimAM koI bAdhaka nathI ne? . samAdhAna - pratibaMdhakano abhAva kAryanA kALamAM vRtti hoI hetu che. AvA AzayathI kahe che ke"saMzaya iti. te sthANutvanA adhikaraNamAM avRttitvarUpa virodha(sthANutvAbhAva)nA prakArapraNAmAM te virodhanuM te sthANutvAbhAvAbhAvanI vyAptimAM paryavasAyipaNuM hovAthI te sthAvAbhAvAbhAva vyAkhavattAno nizcaya, saMzaya pratye pratibaMdhakarUpe vidyamAna hoI ane te pratibaMdhakAbhAva kAryano sahajabhAvathI hetu hoI saMzaya mAtranI durlabhatAnI Apatti che. paraMtu saMzayamAM teno virodha (sthANutvAbhAva) saMsargapaNAe bhAsita thAya che. te virodhanI pUrvakALamAM (te prakAravALA jJAnamAMsthANu-prakArajJAnamAM ja te prakAranA jJAnanuM hetupaNuM hoI, virodhanuM saMsargapaNAe bhAna hoya chate, te virodhajJAnanI apekSA nathI evo bhAva che.) upasthiti apekSAvALI nathI, mATe virodhanuM (abhAvanuM) jJAna saMzaya hetupaNAe kahela nathI. A pramANe gharamAM rahelAne "vAvaDImAM pANI che' AvuM jJAna sAdhaka-bAdhakapramANanA abhAvanI apekSAe saMzaya Atmaka che. te saMzayamAM aneka aMzono ullekha nahi hovA chatAM (ke nathI !) "na santi !" evo aMza, "aMtanigIrNa' (aMdara rahelA)rUpe skurAyamAna thAya che ja ema jANavuM. zaMkA - zuM A saMzaya pratyakSamAM ja thAya che ke parokSamAM paNa thAya che? samAdhAna - A "sthApyuM che ke puruSa che?" AvA AkAravALo saMzaya, sAMvyavahArika pratyakSarUpa dharmIvALo che. 0 parokSa dharmAviSayaka saMzayane kahe che ke ahIM gotva-avayatvaviSayaka sAdhaka-bAdhakapramANanA abhAvathI, koI eka vanapradezamAM zRMga mAtranA vizeSa darzanathI, anumAnaviSayabhUta parokSa dharmImAM "A baLada che ke rojha?' AvA AkAravALo saMzaya, parokSa dharmaviSayaka che. atha kramAyAtamanadhyavasAyaM nirUpayati - viziSTavizeSAsparzijJAnamanadhyavasAyaH / yathA gacchatA mArge kimapi mayA spRSTamiti jJAnam / ayamanadhyavasAyaH pratyakSaviSayaH // 6 // viziSTeti / viziSTarUpeNa-spaSTatayA vizeSa yanna spRzati tAdRzaM jJAnamityarthaH, dUrAndhArAdivazAdasAdhAraNadharmAvamarzarahitaH pratyayo'nizcayarUpatvAdanadhyavasAya iti bhAvaH / udAharati yatheti, anyatrAsaktacittatvAt pathi vrajatA mayA kimapi spRSTaM paraM kiM vastviti na jJAtamiti yo bodhassa vastuvizeSAdhyavasAyAbhAvAtkimapi spRSTamityanirNayAtmakamanadhyavasAya 1. AdinA'nyAsaktacittatvAdInAM grahaNam //
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 6-7, athASTamaH kiraNe 407 jJAnamiti bhAvaH / atrApItizabdenedRzadizA pratyakSayogyaviSayA anadhyavasAyA vijJeyA iti sUcitaM, tadevAhAyamiti, IdRgjAtIya ityarthaH // kramathI Avela anadhyavasAyanuM nirUpaNa bhAvArtha - "spaTa35 vizeSane nA sparza 42nAeM zAna 'anadhyavasAya' avAya che. bh3cAlanArane ema bhAna thAya ke-cAlatAM cAlatAM mane koI cIjano sparza thayo che. A anadhyavasAya pratyakSa viSayano cha." vivecana - viziSTarUpathI je jJAna vizeSane sparza nathI karatuM, te jJAna anadhyavasAya che. dUra-aMdhakAra Adi vazathI anyamAM Asakta cittapaNuM vagere kAraNonA vaze, asAdhAraNa dharmanA vicAra vagarano pratyakSa anizcayarUpa hovAthI "anadhyavasAya che. jema ke-bIjI jagyAe Asakta citta hovAnA kAraNe "mArgamAM cAlatAM mane koI cIjano (ghAsa vagere cIjano) sparza thayo hato, paraMtu te kaI vastu hatI te meM jANyuM nahi. Avo je bodha, te vastuvizeSanA adhyavasAya(nizcaya)no abhAva hovAthI, "koI cIjano sparza thayo che' AvuM anirNaya Atmaka anadhyavasAya jJAna che. ahIM paNa "Iti' zabdathI pratyayogya anadhyavasAyo jANavA, ema sUcita karela che. te ja kahe che ke-"A" eTale AvI jAtino anadhyavasAya pratyakSa viSayavALo che. parokSaviSayamanadhyavasAyamAha - parokSaviSayastu gojAtIyaparijJAnavidhurasya vipinanikuJje sAsnAmAtradarzanena sAmAnyataH piNDamAtramanumAya pradeze'smin ko'yaM prANIti vizeSAnullekhi jJAnam / anizcitAnekakoTiviSayakassaMzayaH / sarvathA koTyaviSayako'nadhyavasAya ityanayorbhedaH / tathA'navasthitAnekAMzAprakArake vastunyanavasthitAnekAMzaprakArakatvAvagAhanAtsaMzaya AroparUpaH / anadhyavasAyasya saMzayaviparyayAtmakAropeNa sahAyathArthaparicchedakatvasAmyAdAroparUpatvamupacAravRttyA bhAvyam // ityAropanirUpaNam // 7 // parokSeti / gojAtIyaparijJAnavidhurasyeti, gojJAnavidhurasya dvIpAntaravAsina ityarthaH / vipinanikuJja iti, dezAntaramAyAtasya kasmiMzcidaraNyalatAsamUha ityarthaH, sAsnAmAtradarzaneneti, prANyavinAbhUtasAsnAmAtrAvalokanenetyarthaH, piNDamAtramanumAyeti, prANimAtramanadhyavasAyadharmiNamanumAyetyarthaH / mAtrapadena prANivizeSanirNayAbhAvaH prakAzitaH, anadhyavasAyajJAnAkAramAha pradeze'sminnatyAdinA / vizeSAnullekhIti, jAtivizeSAviSayakamityarthaH / nanu saMzaye yathA vizeSAnavadhArakastathAnadhyavasAyo'pIti kathaM saMzayato'sya bhedo yena traividhyamAropasya syAdityatrAhanizciteti, asti tayorlakSaNabhedo'navadhAritAnekakoTIviSayako hi saMzayaH,
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 tattvanyAyavibhAkare anadhyavasAyastu sarvathA vizeSollekhavidhura iti bhAvaH / sarvathA koTyaviSayaka iti, sarvathA vizeSakoTyaviSayaka ityarthaH / tena prANitvasyollekhe'pi na kSatiH / nanvatatprakArake vastuni tatprakArakatvajJAnamAropa iti lakSaNaM viparyaye'nyathAsthitavastvekakoTiprakArakanizcayarUpe saGga tameva, kintvAropavilakSaNayossaMzayAnadhyavasAyayoH kathamAroparUpatetyAzaGkAyAmAha tatheti, evaJca saMzaye AropavilakSaNatvamevAsiddhaM, vastuto'nekakoTyaprakArake vastuni sthANvAdAvanekakoTigocaratvAdityAzayenAhAnavasthiteti, tathA cAroparUpatve'pi viparyayasyaikakoTiviSayakatvAtsaMzayasya ca nAnAkoTiviSayakatvAdbhedenollekha iti bhAvaH / nanvevaM tarhi koTivizeSavidhurasyAnadhyavasAyasya kathamAropatA, kathamapi tallakSaNAnanuvRtterityatrAhAnadhyavasAyasyeti, yathA hi siMhaniSThazauryAdiguNasadRzazauryAdiguNayogato mANavake siMhatvaM siMhazabdazcopacaryate siMho mANavaka iti, tathaiva viparyayasaMzayAtmakAropaniSThAyathArthaparicchedakatvarUpaguNasadRzAyathArthaparicchedakatvaguNayogenAropatvamAropazabdazcopacaryate'nadhyavasAya Aropa itIti bhAvaH / etena saMzayaviparyayayoreva vastutvaM natvanadhyavasAyasyeti matamapAstam, tasyAkiJcitkaravedanarUpatvAt / samyagjJAnAnutpAdakatvenAvastutve saMzayaviparyayorapi tathAtvApatteH, na cAropalakSaNAbhAvAdavastutvamiti vAcyam, mukhyavRttyA tathAtve'pyupacAravRttyA''roparUpatvAdityAzayenopacAravRttyA bhAvyamityuktam / ityevaM pramANaparipanthyAropanirUpaNamavasitamityAhetIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNAvinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAza vyAkhyAyAM AropanirUpaNaM nAmASTamaH kiraNaH parokSa viSayavALA anadhyavasAyanuM varNana bhAvArtha - "parokSa viSayavALo anadhyavasAya to, gojAtinA parijJAna vagaranA puruSanuM vananikaMjumAM sAsnA (galakaMbala)nA mAtra darzanathI sAmAnyathI piMDa mAtranuM anumAna karIne, A pradezamAM kayo prANI che? kayI jAtivALuM che? ane kayA nAmavALuM che? AvA vizeSanAM ullekha vagaranuM jJAna parokSa viSaya 1. saMzayasyAnekAMzAnavasthitapratibhAsarUpatvAt viparyayasya ca viparItAkArAdhyavasAyasvarUpatvAdvastutvaM, anadhyavasAyasya tu nissvarUpatvAdavastutvamiti zaGkAkarturAzayaH akiJcitkaravedanatvaM tasya svarUpaM sakalasvabhAvazUnyatve tasyApramANatvamapi vaktuM na zakyate, apramANatvarUpasvarUpasya tatra sattvApattyA vastutvApatterityAzayenottaramAha tasyeti //
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 7, athASTamaH kiraNe 409 anadhyavasAya che. anizcita aneka koTinA viSayavALo saMzaya che. sarvathA koTinA viSaya vagarano anadhyavasAya che. Avo A baMnemAM bheda jANavo. tevI rIte anavasthita aneka aMzanA prakAra vagaranI vastumAM, anizcita aneka aMza prakArakapaNAnA avagAhanathI saMzaya, AroparUpa che. anadhyavasAyamAM saMzaya viparyayAtmaka AropanI sAthe ayathArtha-paricchedakapaNAnA sAmyathI AroparUpapaNuM upacAravRttithI bhAvavuM." iti AropanirUpaNa." vivecana - gonA jJAnathI rahita, dezAntaramAM AvelA dvIpAntaravAsIne koI eka araNyanA latAsamUhamAM prANInI sAthe avinAbhUta sAsnA mAtranA darzanathI anadhyavasAya dharmIrUpe prANI mAtranuM anumAna karI, "A pradezamAM koI eka A prANI che.' (A anadhyavasAyajJAnano AkAra che.) (ahIM "piMDa mAtramAM mAtra padathI prANIvizeSa nirNayano abhAva prakAzita karela che.) AvuM jAtivizeSanA ullekha vagaranuM-viSaya vagaranuM jJAna, parokSa viSayavALo anadhyavasAya che. zaMkAjema saMzaya, vizeSano nirNaya karanAra nathI, tema anadhyavasAya paNa tevo che. to saMzayathI A anadhyavasAyano bheda kevI rIte? jethI Aropa traNa prakAravALo banI zake? samAdhAna - A baMnemAM lakSaNakRtabheda che. kharekhara, anizcita-aneka koTirUpa viSayavALo saMzaya che. anadhyavasAya to sarvathA vizeSa koTinA ullekha vagarano che. tethI prANitvanA ullekhamAM koI kSati nathI. zaMkA - te prakAra vagaranI vastumAM te prakArakatvanuM jJAna Aropa kahevAya che. AvuM AropanuM lakSaNa anyathAsthita vastumAM eka koTi prakAranA nizcayarUpa viparyayamAM saMgata che ja. paraMtu AropathI vilakSaNa saMzaya ane anadhyavasAyamAM kevI rIte AroparUpapaNuM che? samAdhAna - A pramANe saMzayamAM AropathI vilakSaNatA ja asiddha che, kema ke-vastutaH aneka koTinA prakAra vagaranI vastumAM sthANu AdimAM aneka koTinI viSayatA che. AvA AzayathI kahe che ke-anizcita aneka aMzanA prakAra vagaranI vastumAM anizcita aneka aMzanA prakArakapaNAnA avagAhanathI saMzaya AroparUpa che. tathAca AropapaNuM hovA chatAMya, viparyayamAM eka koTi viSayakapaNuM hoI ane saMzayamAM aneka koTi viSayakapaNuM hoI bhedathI ullekha che. zaMkA - jo Ama che, to koTinA vizeSa vagaranA anadhyavasAyamAM kevI rIte AroparUpatA che? kema kekoI paNa rIte AropalakSaNanI anuvRtti nathI ne? samAdhAna - kharekhara, jema siMhamAM rahela zaurya Adi guNasamAna zaurya Adi guNonA yogathI mANavakamAM siMhapaNuM ane siMha zabda Aropita karIne "siMhamANavaka ema kahevAya che, tema viparyaya saMzaya Atmaka AropamAM rahela ayathArtha paricchedakatvarUpa guNanA samAna ayathArtha paricchedatva guNanA yogathI AropapaNuM ane Aropa zabdano upacAra karIne kahevAya che ke - "anadhyavasAya Aropa che. A kathanathI "saMzaya ane viparyayamAM ja vastutva che, (saMzayanuM aneka aMzonuM anavasthita pratibhAsapaNuM hoI ane viparyayanuM viparIta AkAravALA adhyavasAyarUpapaNuM hoI vastutva che, anadhyavasAyanuM to svarUparahitapaNuM hoI avastutva che. ema zaMkA karanArano Azaya che. akiMcikara vedanapaNuM te anadhyavasAyanuM svarUpa che. sakala svabhAvathI zUnyapaNAmAM "te anadhyavasAyanuM apramANapaNuM paNa kahI zakAtuM nathI, kema ke
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 tattvanyAyavibhAkare apramANatvarUpa svarUpanI tyAM sattvanI ApattithI vastutvanI Apatti che. AvA AzayathI uttarane kahe che ke 'tati 1') paraMtu anadhyavasAyanuM vastutva nathI. AvA matanuM khaMDana thaI gayuM che, kema ke-te anadhyavasAya akiMcitkara vedanarUpapaNuM hoI, samajJAnanuM anutpAdakapaNuM hoI, jo avastutva mAnavAmAM Ave, to saMzaya ane viparyayamAM paNa avastupaNAnI Apatti che. zaMkA - AropalakSaNano abhAva hoI anadhyavasAyanuM avasutva kema nahi ? samAdhAna - mukhya vRttithI avastutva hovA chatAM paNa upacAravRttithI AroparUpapaNuM che. AvA AzayathI "upacAravRttithI bhAvavuM ema kahevuM che. A pramANe pramANanA paripaMthIrUpa AropanuM nirUpaNa jANela che. "iti." iti tapogacchanabhomaNi zrImavijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImavijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImavijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela tattanyAyavibhAkara'nI svopanna "nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM-TIkAmAM "AropanirUpaNa' nAmanuM AThamuM kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadrakarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno AThamA kiraNano saraLa bhASAmAM gujarAtI bhAvAnuvAda karyo.
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha navamaH kiraNaH nanvasminpravacane sarvaM vastvanantadharmAtmakatayA saGkIrNasvabhAvaM, atastatparicchedakatayA pramANamapi tAdRzameva, vyavahArastvasaMkIrNapratiniyatadharmaprakArako'tastAdRzavyavahArasiddhaye samarthaH kazcidapekSaNIya eva, yastAdRzaH sa evaM naya ucyata iti tatprabodhanArthamAha - zrutAkhyapramANabodhitAMzagrAhako'nirAkRtetarAMzo vakturabhiprAyavizeSo nayaH // 1 // zruteti / zrutamArhatapravacanaM tadrUpaM yatpramANaM tena bodhitamanekAntAtmakaM vastu tasyAMza ekadezo nityatvAdistadgrAhakaH anirAkRtetarAMzaH, apratiSiddhAnityatvAdyekadezo yo vakturabhiprAyavizeSassa naya ityarthaH / naya iti, anantadharmAdhyAsitaM vastu svAbhipretaikadharmaviziSTaM nayati prApayati saMvedanamArohayatIti nayaH, pramANapravRtteruttarakAlabhAvI parAmarza ityarthaH tadevoktaM zrutAkhyapramANabodhitAMzeti / itarAMzapratikSepe tu nayatvavyAhaterAhAnirAkRtetarAMza iti, vakturabhiprAyavizeSa ityanena jJAnarUpasya nayasyApekSAtmazAbdabodhatvaM pradarzitaM tathA cAnantadharmAtmaka vastvaMzabhUtapratiniyatadharmaprakArakApekSAtmakazAbdabodhatvaM jJAnarUpasya nayasya svarUpam, nayavAkyasya tu tAdRzApekSAtmakazAbdabodhajanakavAkyatvaM svarUpaM bodhyam / apekSAtvaJca kSayopazamajanyatAvacchedakajAtivizeSo vilakSaNaviSayitA vA / tatra mAnaJca taddharmapratipakSadharmavattayA jJAte'pi taddharmavattayA jAyamAnasyAnubhavasyAnyathAnupapattireva / nanu lokaiH kumbho'stItyAdi 1. durnayasyApyadhikRtAMzApratikSepakavaktrabhiprAyatvAttatrAtivyAptivAraNAya zrutAkhyapramANabodhitAMzagrAhaketi / rUpAdigrAhakarasAdyapratikSepakApAyAdivAraNAya vizeSapadam // 2. asattvapratipakSasattvavattayA jJAte'pi ghaTe'sattvavattAyA anubhavo jAyate sa cApekSAM vinA na sambhavati, nirapekSasattvAsattvayorekatra parasparaM virodhAt anubhUyamAnasya tvapalApo na sambhavatyatiprasaGgAdataH apekSAvalambanenaiva tayorvyavasthA kAryeti siddhayatyapekSeti bhAvaH / anubhavasyaivAsiddhatvamAzaGkate nanviti //
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 tattvanyAyavibhAkare vAkyazravaNasamanantaraM kumbhaviSayakazAbdajJAnasyaiva svAtmanyanubhavanAtkumbhaviSayakApekSAtmaka zAbdabodhasyAnanubhavanAdapekSAtmakanayajJAnasattve mAnAbhAva iti cenna, viruddhatayA bhAsamAnairanekairdhamaimizritasya vastuno'pekSAM vinA vivakSitaikadharmaprakArakanizcayaviSayIkaraNAsambhavAt / anapekSAtmakasya tadviruddharmaprakArakajJAnasya tatrAnupapatteH / na cApekSAM vinA laukiko'pi vyavahArassaGgacchate, agrAvacchedena kapisaMyogAbhAvavati vRkSe zAkhApekSayaiva kapisaMyogavattvavyavahArAt / nanu dharmANAmapyanantAnAM dharnAbhinnatvena dharmigrAhakapratyakSAdeva nikhiladharmAkalitavastuno vivakSitadharmaprakAreNApi nizcitatvAtkimapekSayeti cetsatyaM, yadyapyekasmin ghaTAdau gRhyamANe teMddharmadvArA dravyArthAdezena bhUtabhaviSyadvarttamAnAnAM tadvRttiyAvaddharmANAM graho jAyata eva, yathA pareSAM sAmAnyalakSaNApratyAsattessthAne'bhiSiktasya ghaTaviSayakatiryaksAmAnyopayogasya ghaTatvavyApakaviSayatAkapratyakSatvaM tAdRzajJAnatvaM vA kAryatAvacchedakaM tathA ghaTaviSayakorkhatAsAmAnyopayogasyApi tAdAtmyasambandhena tAdRzapratyakSatvasya tAdRzajJAnatvasya vA nyAyasiddhatvAt, na caivaM sati sarvasya sarvajJatvApattirdoSaH, dravyArthikatayA tasyA iSTatvAt tathApi sphuTatayA pratiniyatadharmaprakArakabodhassApekSaH, zAbdasthale nayApekSaH, pratyakSAdisthale'vadhyavacchedakAdijJAnApekSaH / yathAhi daNDAdigrahakAle tatparimANagrahe'pi dIrghatvaprakArakamayamasmAdIrgha iti jJAnaM niyatAvadhyapekSaM tathA sadasadAtmakavastugrahe'pi sattvAdiprakArakaM jJAnaM svadravyAdyapekSaM, ayamasmAddIrgha itivatsadravyAdyapekSayA'yaM san paradravyAdyapekSayA cAsannityeva vyavahArAt / na ca vyavahAra eva sApekSo na tu bodha iti vAcyam, vyavahArasya vyavaharttavyajJAnAdadhikAnapekSatvena vyavaharttavyajJAne'pekSAyA aviSayatve vyavahArasya sApekSatvAsambhavAt / seyaM nayapravRttiheturapekSA vAstavikI, kvacidvaijJAnikyapi yathA bauddhopaniSadAdidarzanabhedaH svecchAnivezitatvenAnekanayavikArarUpo'pekSayA vyaktaH, zuddhaparyAyavizuddhadravyAdyapekSayaiva tattadarthavyavasthiteH / nayavizeSatAtparyametanna tvapekSeti cenna tattAtparyasyApi vastusambandhanarUpApekSA 1. tathA cAnapekSAtmakataddharmavattAbuddhi prati, anapekSAtmakatadabhAvavattAnizcayasyaiva pratibandhakatayA'pekSAyA abhAve taddharmavattayA jJAte'napekSAtmakatadviruddharmaprakArakajJAnaM na syAditi bhAvaH // 2. yena dharmeNa dharmI gRhItastaddharmadvAretyarthaH / nyAyanaye hi ghaTa ekasmin dRSTe ghaTatvarUpasAmAnyalakSaNApratyAsattyA sakalaghaTapratyakSamaGgIkriyate sAmAnyalakSaNAyAzca kAryatAvacchedakaM ghaTatvavyApakaviSayitAkapratyakSatvaM, idamevAsmanmate sAmAnyalakSaNAsthAnAbhiSiktasya tiryaksAmAnyopayogasya ghaTaviSayakasya kAryatAvacchedakaM bhavati tathaikadharmamukhena ghaTe jJAte sati tadAzrayANAM tadabhinanAnAM yAvatAM dharmANAM jJAnamUrdhvatAsAmAnyena bhavati, ata UrdhvatAsAmAnyopayogasya kAryatAvacchedakaM tAdAtmyasambandhena ghaTavyApakaviSayatAkapratyakSatvaM bhavati, ghaTasya tAdAtmyena vyApakIbhUtA viSayatA ghaTAbhinnayAvaddharmeSviti tAdRzaviSayatAkapratyakSatvamiti tadartha iti bhAvaH //
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 1, navamaH kiraNe 413 mAlambya pravRtterasati sambandhe tAtparyasya prAmANyAsaMbhavAt sA ceyamapekSA vaijJAnikassambandhaH / ata eva sAmpradAyikA vikalpasiddhasya dharmiNaH pratiSedhAdisAdhanamAmananti, Izvaro nAsti prakRtirnAstItyAdau viziSTajJAnAkAraviSayatvena tatra dharmiNo vikalpasiddhatvAt / na ca viziSTAprasiddhau kathaM viziSTAkArajJAnamiti vAcyam, pareSAM viziSTazuddhayoranatireke'pi pratItibalAdviziSTAbhAvasyAtiriktatvavat viziSTAbhAve'pi viziSTAkArajJAnasambhavAt / na cAsatkhyAtiprasaGgo'tyantAsato viziSTAkArasya bhAnAditi vAcyam, khaNDazaH prasiddhadharmadharmirUpasaduparAgeNAsadAkArotpatteH / yadvA'nityatvabhAvanoddezena bauddhadarzanasyaikatvabhAvanoddezena vedAntika darzanasya pravRttyA tattaddarzanArthajJAneSu tattadbhAvanoddezaprayuktatvamevApekSAtvam, tenaiva tasya sunayatvavyavasthiteH, anyathA bauddhasiddhAnte bAhyArthajJAnAdivAdAnAM vedAntisiddhAnte ca pratibimbAbhAsAvacchedakadRSTisRSTivAdAdInAmanyo'nyapratiSiddhatvena jAtyA durnayatvasya samyagdRSTiparigraheNApi nirAkarttumazakyatvAt / nahi jAtyA hAlAhalaM sadvaidyahastopAdAnamAtreNAmRtAyate, rasAyanIkaraNantu tasyoktApekSayaiveti dRDhataramavadheyam / nanUktApekSayApi zuddharjusUtrAdInAmitaranayArthapratiSedhapravRttau kathaM na durnayatvaM, anirAkRtetarAMzatva eva sunayatvAt dRzyante ca svaparasamayeSu svetaranayArthabAdhenaiva pragalbhamAnA iti cenna tatretarArthaniSedhasya prakRtakoTerutkaTatvakAritvAt dveSabuddhyA kriyamANa itaranayaniSedha eva durnayatvAt pUrvoktabhAvanAdAryAnukUlasvaviSayotkarSAdhAnAya kriyamANe'pi pratiSedhe sunayatvAt jAtyA durnayasyApi cintAjJAnena sunayIkaraNAt bhAvanAjJAnenaidamparyArthapradhAnakapramANavAkyaikadezatvApAdanAccetyadhikamanyatra // nayanirUpaNa nAmaka navamuM kiraNa prazna thAya che ke-A pravacanamAM samasta vastu anaMtadharma AtmakapaNAe saMkIrNa svabhAvavALI che. ethI tenA paricchedapaNAe pramANa paNa tevuM ja che. vyavahAra to asaMkIrNa pratiniyata dharmaprakA2vALo che. ethI tevA vyavahA2nI siddhi mATe samartha hoI apekSaNIya ja che. te ja naya kahevAya che, mATe te nayanA prabodhananA mATe kahe che ke bhAvArtha - "zrutanAmaka pramANathI bodhita vastunA aMzane grahaNa karanAro bIjA aMzonuM nirAkaraNa nahi karanAro vaktAno viziSTa abhiprAya 'naya' kahevAya che.' vivecana - zruta eTale jaina pravacana. te rUpa je pramANa, tethI bodhita anekAnta Atmaka vastu. teno aMza eTale nityatva AdirUpa eka bhAga, tene grahaNa karanAro, bIjA aMzonuM nirAkaraNa nahi karanAro eTale anityatvAdI aMzono niSedha nahi karanAro, je vaktAno abhiprAya te naya kahevAya che. vyutpattijanya evo artha che ke-anaMtadharma Atmaka vastune potAnA iSTa ekadharma viziSTa pratye laI jAya che
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 tattvanyAyavibhAkare prApta karAve che-jJAnArUDha karAve che, ema nayano artha che. arthAt pramANanI pravRtti pachInA kALamAM thanAro viziSTa vicAra "naya' kahevAya che. tethI ja kahevuM che ke "kRtArthapramANa vadhatAMti " padakRtya itara aMzanA nirAkaraNamAM to nayapaNAno vyAghAta thato hovAthI kahe che ke- 'nirAvRttetarAM durnayamAM paNa adhikRta aMzanA apratikSepaka vaktAno abhiprAya paNa hovAthI, tyAM-durjayamAM ativyAptinA vAraNa mATe 'kRtArthapraHILavodhitAMzapraditi rUpa AdinA grAhaka ane rasa AdinA apratikSepaka apAya AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe vizeSyapade "vatrIprAyavazeSo naya:' evuM vizeSyapada che.) 'vavatu upaprAthavizeSa:' A padathI jJAnarUpa nayanuM apekSArUpa zAbdabodhapaNuM darzAvela che. 0 tathAca anaMtadharma Atmaka vastunA aMzabhUta pratiniyata dharmanA prakAravALA apekSArUpa zAbdabodhapaNuM jJAnarUpa nayanuM svarUpa che. 0 nayavAkyanuM to anaMtadharmAtmaka vastunA aMzabhUta pratiniyata dharmaprakAraka apekSAtmaka zAbdabodhajanaka vAkyapaNuM svarUpa jANavuM. 0 vaLI apekSAtva eTale kSayopazamajanyatAvacchedaka viziSTa jAti (jJAnatva) athavA vilakSaNa viSayitA (vilakSaNa jJAnatva). tyAM pramANa che ke te dharmanA pratipakSarUpa dharmavattAthI (asattvanA pratipakSa sattvavattAthI jJAta paNa ghaTamAM asattvavattAno anubhava thAya che. ane te anubhava apekSA vagara saMbhavato nathI, kema ke-nirapekSa sattva ane asattvano eka ThekANe paraspara virodha che. anubhavAtAno apalApa saMbhavato nathI, kema ke-atiprasaMga che. ethI apekSAnA avalaMbanathI ja te sattAsattvanI vyavasthA karavI joIe. mATe apekSA siddha thAya che evo bhAva che.) jJAtapadArthamAM paNa te dharmavattAthI pedA thatA anubhavanI anyathA anupapatti ja che. zaMkA - lokone, "ghaDo che' ityAdi vAkyanA zravaNa bAda kuMbhaviSayavALA zAbdabodhano ja potAnA AtmAmAM anubhava thavAthI, kuMbhaviSayaka apekSAAtmaka zAbdabodhano anubhava nahi thato hovAthI apekSAtmaka nayajJAnanI sattAmAM mAnano abhAva che ne? samAdhAna - viruddhapaNAe bhAsamAna aneka dharmothI mizrita vastunuM apekSA sivAya vivaNita eka dharmaprakAraka nizcayanA viSayIkaraNano asaMbhava che, mATe apekSAtmaka nayajJAnanI sattA mAnavI ja joIe. 0 anapekSAtmaka (tathAca anapekSAtmaka taddharmavattA (sattva) buddhi pratye anapekSAtmaka tabhAvavattA(asattva)nA nizcayanuM pratibaMdhakapaNuM hoI, apekSAnA abhAvamAM tadharmavattA(sattva)thI jJAtapadArthamAM anapekSAtmaka taviruddha dharma(asattva) prakAraka jJAna na thAya !) te sattva viruddha asattva prakArajJAnanI nayajJAnamAM anupapatti che. 0 vaLI apekSA sivAya laukika paNa vyavahAra saMgata thato nathI, ke-agrabhAganI apekSAe kapinA saMyoganA abhAvavALA vRkSamAM zAkhAnI apekSAe ja kapinA saMyogano vyavahAra che. zaMkA - anaMta paNa dharmonI dharmInI sAthe abhinnatA hovAthI, dharmigrAhaka pratyakSa pramANathI ja samasta dharmothI anvita vastu vivaNita dharmaprakArathI paNa nizcita che, to apekSAthI saryuM ne?
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 1, navamaH kiraNe 415 samAdhAna - tamAruM kathana satya che. jo ke eka ghaTa AdinA grahaNamAM te dharmadvArA (je dharmathI dharmI gRhita thayo te dharmadvArA) dravyArthanI apekSAe bhUta-bhaviSya-vartamAna te dravyavartI jeTalA dharmo che, te badhA dharmonuM grahaNa thAya che ja. (kharekhara, nyAyanayamAM eka ghaTanuM darzana thaye chate ghaTavarUpa sAmAnya lakSaNA prayAsatti(alaukika saMnikarSa)thI sakaLa ghaTa pratyakSano svIkAra karAya che ane sAmAnya lakSaNAnuM kAryatAvacchedaka ghaTatvavyApaka viSayitAnuM pratyakSatva che. A ja amArA matamAM sAmAnya lakSaNanA sthAnamAM abhiSikta tiryapha sAmAnyopayoga je ghaTaviSayaka che, te tenuM sAmAnya lakSaNAnuM kAryatAvacchedaka thAya che. tevI rIte eka dharma dvArA ghaTanuM jJAna thaye chate, te dravyanA AzrayavALA-te dravyathI abhinna jeTalA dhame che, te badhA dharmonuM jJAna UrdhvatA sAmAnyathI thAya che. ethI UrdhvatA sAmAnyopayoganuM kAryatAvacchedaka tAdAbhya saMbaMdhathI ghaTavyApaka viSayatAka pratyakSatva thAya che. ghaTanI tAdAsyathI vyApakIbhUta viSayatA ghaTathI abhinna samasta dharmomAM che, mATe tAdaza viSayatAka pratyakSatva evo teno artha che.) jema taiyAyikoe svIkArela alaukika pratyakSamAM kAraNabhUta alaukika saMnikarSarUpa sAmAnya lakSaNA prayAsatti (sAmAnya, je saMbaMdhathI jaNAya che, te saMbaMdhathI adhikaraNonI pratyAsatti, sAmAnyaviSayaka jJAnarUpa pratyAsatti ane sAmAnya lakSaNA pratyAtti sAmAnyanA AzrayanuM jJAna pedA kare che.)nA sthAnamAM jainadharmAbhimata, ghaTaviSayaka tiryaka sAmAnyopayoganuM ghaTatvavyApaka viSayatAka pratyakSatva athavA ghaTatvavyApaka viSayatAka jJAnatva kAryatAvacchedaka che. tevI rIte ghaTaviSayaka UrdhvatA sAmAjopayoganuM paNa tAdAbhya saMbaMdhathI ghaTavyApaka viSayatAka pratyakSatva athavA tAdaza jJAnatva kAryatAvacchedaka nyAyasiddha che. sAmAnya lakSaNA sthAnIya tiryaka sAmAjopayoganA svIkAramAM prayatnathI sakaLa prameyanuM jJAna thaye chate sarvane sarvajJapaNAnI ApattirUpa doSa nathI, kema ke-dravyArthikapaNAnI apekSAe iSTApatti che. (prameyapaNAe sakaLa prameyanuM jJAna utpanna hovA chatAM) to paNa (viziSTa sakaLa padArthonuM jJAna nahi hovAthI-sarvajJapaNAno abhAva hovAthI) spaSTapaNAe pratiniyata dharmaprakAraka bodha sApekSa che. zAbdasthaLamAM nayanI apekSAvALo ane pratyakSa Adi sthaLamAM avadhi avacchedaka Adi jJAnanI apekSAvALo bodha hoya che. te A pramANe -jema daMDa AdinA grahaNakALamAM tenA parimANanuM grahaNa hovA chatAM dIrghatvaprakAraka. "A AnI apekSAe dIrgha che" AvuM jJAna niyata avadhinI apekSAvALuM che. tevI rIte sad-asat Atmaka vastunA prahaNamAM paNa sattva Adi prakAraka jJAna svadravyAdinI apekSAvALuM che. "A AnAthI dIrgha che" AnI mAphaka svadravya AdinI apekSAthI "A sat che ane paradravya AdinI apekSAe "asat che, Avo ja vyavahAra che. zaMkA - AvI rIte to vyavahAra ja apekSAvALo thayo. bodha kevI rIte sApekSa gaNAya? samAdhAna - vyavahAra, vyavahartavya jJAnathI adhika apekSA vagarano che. jo vyavahartavya jJAnamAM apekSAnI aviSayatA mAnavAmAM Ave, to vyavahAramAM sApekSatA(apekSA)no asaMbhava thAya che. 0 te A, nayanI pravRttimAM hetubhUta apekSA vAstavika che. koI sthaLamAM vaijJAnika paNa apekSA che. jema bauddha-aupaniSad Adi darzanabheda svecchAthI nivezita hoI aneka nayavikArarUpa je che, te apekSAthI vyakta thAya che, kema ke-zuddha paryAya vizuddha dravyAdinI apekSAthI ja te te arthanI vyavasthA che. zaMkA - A to nathavizeSanuM tAtparya che, paraMtu apekSA kevI rIte?
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare samAdhAna . - te nayavizeSanA tAtparyanI paNa vastu saMbaMdharUpa apekSAnuM AlaMbana karIne pravRtti che. jo saMbaMdhanA avidyamAnapaNAmAM, to tAtparyamAM pramANapaNAno asaMbhava che ane te A apekSA ja vaijJAnika saMbaMdha che. 416 0 ethI ja sAMpradAyiko (jaina Adi vAdIo) vikalpathI siddha dharmIne (pakSa anumitinuM uddezyane pratiSedha Adi(vidhi Adi)nA sAdhanarUpe (vizeSyatA saMbaMdhathI sAdhyaprakAraka jJAnavALArUpe) svIkAre che. jema ke-'Izvara nathI'-prakRti nathI' ityAdimAM viziSTa jJAnanA AkAranA viSayarUpe tyAM IzvarAdi dharmI (anumitino vizeSya) vikalpathI siddha che. (ahIM dharmImAM vikalpa prasiddhatva eTale anizcita prAmANya ane aprAmANyavALA jJAnanI viSayatA samajavI.) zaMkA - viziSTanI (pakSanI) aprasiddhimAM viziSTanA AkAranuM jJAna kevI rIte ? samAdhAna bIjA vAdIoe mAnela 'vizizuddhayoreyaM' AvA nyAyathI viziSTa ane zuddha(aviziSTa)nA abhedamAM paNa pratItinA baLathI viziSTanA abhAvamAM paNa viziSTa AkAranA jJAnano saMbhava che. -- zaMkA -- jo Ama che, to (jainone aniSTa evI) asAtino prasaMga Avaze ! kema ke-atyaMta asat evA viziSTa AkAranuM bhAna che ne ? samAdhAna - jyAre vikalpasiddha dharmI akhaMDa che-evuM bhAna mAnavAmAM Ave, tyAre asakhyAtino prasaMga Ave che. paraMtu vastutaH khaMDazaHprasiddha padArtha astitva-nAstitva sAdhananuM ucitapaNuM hoI khaMDazaHprasiddha dharma-dharmArUpa sadbhA uparAgathI (upAdhi-AropathI) asad AkAranI utpatti che. 0 athavA anityatva bhAvanAnA uddezathI bauddhadarzananI ane ekatvabhAvanAnA uddezathI vedAntikadarzananI pravRtti hovAthI, te te darzananA arthajJAnomAM te te bhAvanAnA uddezathI prayuktapaNuM ja apekSApaNuM che. tethI ja te darzananI sunayapaNAnI vyavasthA che. anyathA, apekSA sivAya to bauddhasiddhAntamAM bAhyArtha jJAna Adi vAdo ane vedAntIonA siddhAntamAM pratibiMba AbhAsanI avacchedaka dRSTi-sRSTivAdo paraspara pratiSiddha hoI, jAtithI durnayapaNAnuM samyagdaSTidvArA parigRhita hovA chatAM nirAkaraNa azakya che. barobara che ke-jAtithI jhera, savaidyanA hAthathI gRhita thavA mAtrathI amRta banatuM nathI, paraMtu rasAyaNIkaraNa to tenI kathita apekSAthI ja bane che ema majabUta samajavuM. zaMkA - kathita apekSAthI paNa zuddha RjusUtra AdinI, itaranayanA arthanA pratiSedhamAM pravRtti hoye chate kema durrayapaNuM nathI ? kema ke-itarAMzanA apratiSedhamAM ja sunayapaNuM che. vaLI sva-52 samayo potAnAthI bIjA nayanA arthanA bAdhathI ja gAjatAM dekhAya che ne ? samAdhAna tyAM itara arthano niSedha prakRta koTimAM utkaTapaNuM karanAra che, dveSabuddhithI karAtA itaranayanA niSedhamAM durrayapaNuM che. pUrvakathita bhAvanAnI dRDhatAne anukULa potAnA viSayamAM utkarSanA saMpAdana mATe karAtA paNa pratiSedhamAM sunayapaNuM che. jAtithI durrayanuM paNa bhAvanAtmaka ciMtAjJAnathI sunayIkaraNa che. bhAvanAjJAnathI tAtparyabhUta artha jemAM pradhAna che, evA pramANavAkyanA ekadezapaNAnuM sarjana che. A pramANe vizeSa to bIje ThekANethI jANavuM. -
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, navamaH kiraNe 417 prazna e thAya che ke-nayanI pramANathI bhedapUrvaka lakSaNanI racanA ayukta che, kema ke-svArthavyavasAyI che ane pahelAM apratijJAta che. jo svArthanA ekadezano paricchedaka hoI naya svArthanizcAyaka nathI ema kahevAya che, to svArthano ekadeza vasturUpa che tyAre vastu paricchedaka hoI naya pramANa ja che. jo vasturUpa nathI, to avastu viSayarUpa nayanuM mithyAjJAnapaNuM thAya ! AvI zaMkAnA samAdhAnarUpe kahe che ke nanu nayasya pramANAdbhedena lakSaNapraNayanamayuktaM, svArthavyavasAyakatvAtpUrvamapratijJAtatvAcca, yadi svAthaikadezavyavacchedakatvAnnayasya na svArthavyavasAyakatvamucyate tadA yadi svArthaikadezo vasturUpastadA vastuparicchedakatvAnnayaH pramANameva, na cedvasturUpassa tarhi tadviSayasya nayasya mithyAjJAnatvaM syAdityatrAha - yathArthavastvekadezagrAhakatvAnnayasya yathArthanirNayatvarUpapramANatvaM nAstyeva / ata eva ca nApramANatvaM, api tu pramANApramANAbhyAM bhinnaM jJAnAntarameva // 2 // yathArtheti / yathArthaM hi vastvanantadharmAtmakaM, tadekadezaH pratiniyatadharmavAn tatparicchedakatvAnnayo na yathArthaparicchedakaH, ato na pramANaM, svAthaikadezo hi na vastu, anyasvArthaika dezAnAmavastutvaprasaGgAd vastubahutvAnuSaGgAdvA, tathA ca vastvekadezaparicchedako nayaH kathaM pramANaM syAt, kathaJcidvastubhinnatvAdivaikadezasya kathaJcitpramANabhinnatvAnnayasyeti bhAvaH / tarhi mithyAjJAnaM syAdityatrAhAta eveti, yathA vastvekadezo nAvastu, itaraikadezAnAmapyavastutvaprasaGgena kvacidapi vastuvyavasthAnupapatteH, tathA pramANaikadezo nayo'pi nApramANaM, kintItyatrAhApitviti, pramANaikadezo nayo rAzyantara eveti bhAvaH, na khalu nayaH pramANameva, ekAntena pramANAbhinnatayA'niSTatvAt nApyapramANamekAntatastato bhedasyAnabhyupagamAt, nApi saMzayaH, prakArasyaikyAt, ekatra viruddhobhayaprakArakajJAnarUpatvAtsaMzayasya, nApi viparyayaH, dravyArthikAdInAM nayAnAmastitvAdimati kathaJcidastitvAdyavagAhanAt, navA'nadhyavasAyo vizeSakoTyallekhitvAt / saptabhaGgaparikaritavastvagAhitAtparyAbhAvAdeva cAlaukikaprAmANyAbhAvavattvaM tasya, tadvati tatprakArakatvarUpaM laukikaM prAmANyantu na tasya bAdhitamato na vyavahAravirodhaH, tathA ca nayasamudAyasampAdyatvAtpramANasya tatpratijJAne tadadUravarttino nayasya 'tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyata' iti nyAyena pratijJAtatvameveti lakSaNapraNayanaM nAprastutamiti bhAvaH // nanu pramANasya nayasamudAyAtmakatvAtpratyekaM nayAnAmapramANatve tatsamudAyasya kathamalaukikapramANatA, pratyekaM hi sikatAsu tailamabhavattAsAM samudAye na tadRzyate iti cenna yataH pratyekamanaryeSu maNiSu ratnAvalItvavyavahArAbhAve'pi guNavizeSaparipATyA pratibaddhAsta evAsAdayanti yathA ratnAvalI
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 tattvanyAyavibhAkare vyapadezaM tathaiva nayAH svaviSayaparicchedakatvena sunizcitA api nAnyapakSanirapekSAH pramANasaMjJAM prApnuvanti ta eva dravyadhrauvyAdiSu militAH pramANasaMjJAM labhanta iti na ko'pi doSaH // nayanuM pramANa-apramANapaNuM bhAvArtha - "yathArtha vastunA eka aMzano grAhaka hoI nayanuM yathArtha nirNayatvarUpa pramANapaNuM nathI ja. vaLI ethI ja apramANapaNuM nathI, paraMtu pramANa-apramANathI bhinna jJAnAntara ja che." vivecana - kharekhara, anaMtadharmAtmaka vastu yathArtha kahevAya che. te vastuno eka aMza pratiniyata (eka) dharmavALo che. te eka aMzano paricchedaka hoI, naya yathArtha paricchedaka nathI ethI pramANa nathI. kharekhara, sva arthano ekadeza vastu (pUrNa vastu) nathI. jo svArthanA ekadezane vastu (pUrNa vastu) mAnavAmAM Ave, to bIjA svArthanA eka dezomAM avasutvano prasaMga Ave che athavA vastunA bahatvano prasaMga Ave che. tathA vastunA ekadezano vyavasAyI naya kevI rIte pramANa thaI zake ! kema ke-naya, jema kathaMcit vastuthI bhinna che, tema kathaMcita pramANathI bhinna che. to vastubhinna-avastunA viSayabhUta naya mithyAjJAnarUpe ja thaze ne? AnA javAbamAM kahe che ke- "batAve' utA jema vastuno eka aMza avastu nathI, kema ke bIjA eka dezomAM paNa avastutvanA prasaMgathI kvacit paNa vastuvyavasthAnI upapatti nahIM thAya ! tevI rIte pramANano eka deza, naya paNa apramANa nathI. to zuM che ? A zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke-pramANano ekadezabhUta naya jJAnAntararUpa ja che. cokkasa, naya pramANa ja nathI, kAraNa ke-ekAntathI pramANathI abhinnapaNe aniSTa che. 0 naya apramANabhUta paNa nathI, kema ke-ekAntathI te apramANathI abhedano asvIkAra che. 0 naya saMzayarUpa nathI, kema ke-nayamAM eka prakAra che ane saMzaya ekamAM viruddha ubhayaprakAraka jJAnarUpa che. 0 naya viparyayarUpa nathI kema ke dravyArthika Adi nayonuM astitva AdivALA padArthamAM kathaMcid astitva AdinuM avagAhana che. 0 naya anadhyavasAyarUpa nathI, kema ke-naya vizeSa koTinA ullekhavALo che. 0 jo ke te nayamAM saptabhaMgIthI parivRtta vastunA avagAhI tAtparyanA abhAvathI alaukika prAmANyano abhAva che paraMtu tatkRti tat prAraMvatvarUpa (te prakAravALA padArthamAM te prakAravALuM jJAnatva) laukika prAmANya 1. nanu nayA na samudAyatAmAsAdayanti, nApi sametAH pramANatAM bhajante pratyekAvasthAyAM mithyAdRSTitvAt, tatsamudAye mahAmithyAtvaprasaGgAt, viSabindUnAM pracurANAM samudAye mahAviSavat, nApi sametA vastuno gamakAH pratyekAvasthAyAM tadagamakatvAt samuditAzca te vivadamAnA vastuvidhAtAyaiva bhavanti, maivam parasparaviruddhAnAmapi Arhatamativazavartitve pramANabhAvapratipatteH rAjavazavarttinAnAbhiprAyabhRtyavargavat / pratyekaM sAvadhAraNatve'pi samuditAnAM niravadhAraNAnAM syAcchabdalAJchitatvena pramANatvAt / pracuraviSalavAnAmapi prauDhamaMtravAdAdibhirnirviSIkRtyAmRtarUpatAkaraNAt / sAmAnyato dezagrAhakANAM nayAnAM samuditAnAM mithyAtvApagamena samyaktvasadbhAve krameNa vizaddhyamAnAnAM sarvAvaraNapratibandhAbhAvena samastavastagrAhakatvAtkevalajJAnavaditi //
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -3, navamaH kiraNe 419 te nayamAM bAdhita nathI, mATe vyavahAranI sAthe virodha nathI. tathAca nayasamudAyathI saMpAdanIya (anya) pramANa hoI, te pramANanI pratijJAmAM te pramANathI najIkamAM rahenAra nayanuM "tenA madhyamAM rahelo tenA grahaNathI gRhita thAya che. AvA nyAyathI pratijJAviSayapaNuM ja che, mATe lakSaNanuM praNayana aprastuta nathI. zaMkA - jo nayasamudAya Atmaka pramANa che, to dareka nayanuM apramANapaNuM hoye chate te nayonA samudAyamAM alaukika pramANatA kevI rIte? dareka sikatAmAM (velthamAM) tela nathI hotuM, tethI te sikatAonA samudAyamAM te tela dekhAtuM nathI ne? samAdhAna - dareka aNamola maNiomAM motInI mALApaNAnA vyavahArano abhAva hovA chatAMya, guNavizeSa(viziSTa sUtra)ne kramathI baMdhAyelA te ja maNio, jema ratnAvalInA vyavahArane pAme che, tema svaviSayanA nirNAyakapaNe sunizcita hovA chatAM anya pakSa sApekSa nayo pramANasaMjJAne pAme che. [zaMkA - nayA samudAyatAne pAmatAM nathI. samudita thayelA nayo pramANatAne bhajatA nathI, kema kepratyeka avasthAmAM mithyASTipaNuM che. to tenA samudAyamAM mahAmithyAtvano prasaMga che. jema ke-pracUra viSabiMduonA samudAyamAM mahAviSa. vaLI samudita navo vastunA gamaka nathI, kema ke-pratyeka avasthAmAM te vastunA agamaka che ane bhegA thayelA te nayo, vivAda karanArAo vastunA vighAta mATe ja thAya che ne? samAdhAna - paraspara viruddha paNa nayo jainazAsanarUpa AhimatanA vazavartIpaNAmAM pramANapaNAne pAme che. jema rAjAnA vazamAM rahenAra aneka matavALA nokarono varga. dareka naya sAvadhAraNa (jakAravALA) hovA chatAM, samudita thayA bAda, niravadhAraNa (paNavALA) banelA navo smAta (kathaMcita) zabdathI citita hoI pramANarUpa thAya che. jema pracUra viSabiMduomAM paNa prauDha maMtravAda Adi dvArA nirviSatA bAda amRtarUpatA karAya che, tema ahIM samajavuM. sAmAnyathI dezagrAhaka no samudita thayA bAda, mithyAtvanA apagamathI samyakatvano sadbhAva thaye chate, kramathI vizuddha thatA sarva AvaraNarUpa pratibaMdhakano abhAva thaye chate, kevalajJAnanI mAphaka samasta vastu grAhaka bane che.] te ja navo dravya AdithI dhrauvya AdimAM milita thaye chate (samudita thaye chate) pramANasaMjJAne pAme che, mATe koI paNa doSa nathI. atra yadyapi vastunyanantadharmAtmake ekAMzaviSayakapratipatrAbhiprAyavizeSasya nayarUpatayA vastvaMzAnAmanantatvenAbhiprAyarUpanayA apyanantaprakArA eva tathApi cirantanAcAryaissarvasaGgrAhisaptAbhiprAyaparikalpanAdvAreNa sapta nayAH pratipAditA iti tathaiva vibhajate - sa ca naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhavambhUtabhedAtsaptavidhaH // 3 // ___sa ceti / ete sarvAbhiprAyasaGgrAhakAH kathamiti ceducyate, abhiprAyAstAvadarthadvAreNa zabdadvAreNa vA pravartante, gatyantarAbhAvAt, arthazca sAmAnyarUpo vizeSarUpo vA, zabdo'pi rUDhyAtmako yaugiko vA, vyutpattirapi sAmAnyanimittaprayuktA vA syAttatkAlabhAvinimittaprayuktA vA syAt tatra ye kecanArthanirUpaNapravaNAH pramAtrabhiprAyAste sarve'pyAdye nayacatuSTaye'ntarbhavanti, tatrApi parasparaM vizakalitau sAmAnyavizeSAvicchanti ye tatsamUhasampAdyo naigamaH /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 tattvanyAyavibhAkare ye punaH kevalaM sAmAnyaM vAJchanti tatsamUhajanyassaGgrahaH, ye punaranapekSitazAstrIyasAmAnyavizeSaM lokavyavahAramavatarantaM ghaTAdikaM padArthamabhiprayanti tannicayajanyo vyavahAraH / ye saugatAstu kSaNakSayiNaH paramANulakSaNA vizeSAssatyA iti manyante tatsaMghAtaghaTita RjusUtraH / tathA ye mImAMsakA rUDhitazzabdAnAM pravRttiM vAJchanti nAnyathA taddvArA janyaH zabdaH / ye tu vyutpattito dhvanInAM pravRttiM vAJchanti tannivahasAdhyassamabhirUDhaH / ye ca vartamAnakAlabhAvivyutpattinimittamadhikRtya zabdAH pravartante nAnyatheti manyante tatsaMghaTita evambhUtaH / tadevaM na sa kazcana vikalpo'sti vastugocaro yo'tra nayasaptake nAntaryAtIti sarvAbhiprAyasaGgrAhakA eta iti dhyeyam / / ahIM jo ke anaMtadharmAtmaka vastumAM eka aMzaviSayaka pratipattAnA abhiprAyavizeSanuM nirUpapaNuM hoI, vastunA aMzo anaMta hoI abhiprAyarUpa no paNa anaMta prakAravALA ja che. to paNa ciraMtana AcAryoe sarva saMgrAhaka sAta abhiprAyanI parikalpanAdvArA sAta no pratipAdita karelA che, mATe te prakAre ja nayono vibhAga kare che. sAta prakAravALo naya bhAvArtha - "te naya,-naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-samabhirUDha-evaMbhUtanA bhedathI sAta prakAravALo che." vivecana-zaMkA - A sAta no sarva abhiprAyonA saMgrAhaka (saMgraha karanArA) kevI rIte? samAdhAna - abhiprAyo to kharekhara, (1) arthadvArA ke (2) zabdadvArA pravarte che, kema ke bIjo koI upAya nathI. vaLI artha to-(1) sAmAnyarUpa ke (2) vizeSarUpa che. zabda paNa (1)-rUDhiAtmaka eTale rUDha (je zabdonI vyutpatti na thaI zake), evA AmaMDala vagere zabdo 'rUDha jANavA. (2) yaugika. (vyutpattijanya-guNa-kriyA ke saMbaMdhathI jeno artha nIkaLI zake, tene yaugika kahevA. guNathI "nIlakaMTha' vagere zabdo kriyAthI "sraSTA' vagere zabdo, temaja svasvAmitva Adi saMbaMdhathI "bhUpAla' vagere zabdo yaugika che.) vyutpatti paNa sAmAnya nimittathI janya che athavA tatkALa bhAvi nimittathI janya che. tyAM je koI arthanirUpaNamAM pravaNapramAtAnA abhiprAyo che, te badhA pahelAMnA cAra nayomAM aMtarbhata thAya che. tyAM paNa je paraspara abhinna sAmAnya ane vizeSane icche che, tenA samUhathI saMpAdanIya "naigama che. vaLI jeo kevaLa sAmAnyane icche che, tenA samUhajanya "saMgraha che. vaLI jeo zAstrIya sAmAnya ane vizeSanI apekSA vagaranA che ane lokavyavahAramAM AvatA ghaTa Adi padArthane mAne che, tenA samUhathI janya vyavahAra' che.
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, navamaH kiraNe 421 je bauddho, kSaNakSayI, paramANurUpa vizeSo satya che ema mAne che, tenA samudAyathI ghaTita "RjusUtra che. vaLI jeo zabdavicAra catura che, teo zabda Adi nayatrayamAM aMtabhUta thAya che tathA je mImAMsako rUDhithI zabdonI pravRttine icche che, bIjA prakAre nahi, tenAthI janya "zabda" che. vaLI jeo vyutpattithI zabdonI pravRttine icche che, tenA samUhathI sAdhya "samabhirUDha' che. vaLI jeo vartamAnakALa bhAvi vyutpattijanya nimittano adhikAra karIne zabdo pravarte che, bIjA prakAre nahi-Ama mAne che, tenAthI saMghaTita ' bhUta' che. 0 tethI A pramANe vastuviSayavALo te koI vikalpa nathI, ke je A nayasaptakamAM aMtabhUta na thAya. mATe sarva abhiprAya saMgrAhako A sAta nayo che ema samajavuM. uktAbhiprAyavizeSAn dvidhA saGgrahya darzayati - AdyAstrayo dravyArthikanayAH, pare catvAraH paryAyArthikanayAH, dravyamAtraviSayakatvAt paryAyamAtraviSayakatvAcca / guNAnAM paryAye'ntarbhAvaH, UrdhvatAsAmAnyasya dravye'ntarbhAvaH, tiryaksAmAnyasya tu vyaJjanaparyAyarUpasya paryAye'ntarbhAvaH / sthUlAHkAlAntarasthAyinaH zabdAnAM saGketaviSayA vyaJjanaparyAyA iti prAvacanikaprasiddhiH / ato nAdhikanayazaGkA // 4 // AdyA iti / naigamasaGgrahavyavahArA ityarthaH / dravyAthikanayA iti / yeSvabhiprAyeSu dravyamevArtho viSayatayA'sti na paryAyAste dravyArthikanayAH dravyArthikamate hi dravyameva paramArthatayA sat, ato dravyAdbhinaM vikalpasiddhaM guNaparyAyarUpaM tattvaM neSTaM, saMvRtisato'pi tasya paramArthato'sattvAt yathA zuktau rajatabhrAntau satyAM bAdhAvatArAnantaraM rajatAbhAvabhAne'pi tatra zukterbhAsamAnatvAcchuktessatyatvaM rajatasya cAsatyatvaM tathA suvarNAdiSu parasparasamAnAdhikaraNAnAM rUpAdiparyAyANAM parasparabhinnakAlInAnAJca kuNDalAdiparyAyANAmasatyatvaM, tadabhAvabhAne'pi hemnaH pratibhAsanAddhemadravyasya satyatvaM tathaiva parasparasamAnAdhikaraNAnAM parasparasamAnakAlInAnAM rUparasAdInAmasatyatvaM tadAdhAradravyasyaiva satyatvaM, kuNDalAdayo rUpAdayazca vAsanAvizeSaprabhavavikalpasiddhatvenApAramArthikA ityevamabhiprAyo dravyArthikanaya iti bodhyam / pare catvAra iti, RjusUtrazabdasamabhirUdvaivambhUtAzcatvAra ityarthaH, paryAyArthikanayA iti, utpAdavinAzavadartha eva viSayo yeSAM tAdRzA nayA ityarthaH, ete hi paryAyalakSaNaviSayavyavasthApanaparAH dravyArthika nayAbhipretavastuvyavasthApanayuktipratikSepaparAH, paryAyArthikamate hi dravyapadArthassadRzakSaNa 1. etanmate kAlaniSThAtyantAbhAvApratiyogitvameva satyatvam, dravyasya hi kadApi nAstyatyantAbhAva iti tatsatyam, paryAyANAntu tatpratIyamAnakAla eva tatsattAbhAnenetarakAle tadabhAvasattvAdasatyatvamiti bodhyam //
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 tattvanyAyavibhAkare santatireva na tu paryAyebhyaH pRthagasti paryAyebhya evArthakriyAsambhavAt, apracyutAnutpannasthiraika svabhAvasya vastuno'rthakriyA'sambhavenAsattvameva yatassattvamarthakriyAkAritvaM, tacca kramayogapadyAbhyAM vyAptaM, nahi kramAkramAbhyAmanyaH prakAraH sambhavati vyAghAtAta, tau ca sthire'sambhavantAvarthakriyAmapi tato vyAvarttayataH, sA ca vyAvarttamAnA'rthakriyA sattvaM svavyApyamapi vyAvarttayatItyasanneva sthiro bhAva ityevamabhiprAyAH paryAyArthikanayA iti bhAvaH / etadabhiprAyeNaivobhayasya krameNa hetumAha dravyamAtreti, mAtrapadena paryAyavyavacchedaH, paryAyamAtretyatra mAtrapadena dravyavyavacchedaH / etena saptanayAdhikatvAdanayornayasya navavidhatvamiti pratyuktam, nanu guNaviSayastRtIyo guNArthika iti kuto nokta ityatrAha guNAnAmiti, tathA ca paryAyArthika iti paryAyazabdena sahakramabhAvivizeSamAtrasya parigraheNa tatraiva sahabhAviguNAnAmantarbhAvAnnAdhikyaprasaGgaH / nanu dravyaparyAyavyatirektau sAmAnyavizeSau vidyete tatastadviSayakaM nayadvayaM syAdityAzaGkAyAmAhordhvateti, tiryagUrdhvatAbhedena dvividhaM hi sAmAnyaM tatrorkhatAsAmAnyasya dravyAtmakatvena dravye, prativyakti sadRzapariNAmalakSaNasya vyaJjanAparaparyAyasya tiryaksAmAnyasya paryAya evAntarbhAva iti bhAvaH / tiryaksAmAnyasya vyaJjanAparaparyAyatvaM kathamityatrAha sthUlA iti, pravRttinivRttinibandhanArthakriyAkAritvopalakSito vyaJjanaparyAya iti bhAvaH, sthUlAH kAlAntarasthAyina ityanena bhUtabhaviSyattvasaMsparzarahitavartamAnakAlAvacchinavastusvarUpArthaparyAyasya vyavacchedaH / zabdAnAM saMketaviSayA iti, zabdapravRttinimittabhUtA ityarthaH vaisAdRzyavivarttalakSaNavizeSasya paryAyarUpatvasya spaSTatayA pRthakparyAyAntarbhUtatvena sa noktaH / nirgamayati ata iti / atra dravyAthikanayasya traividhyoktirvAdisiddhasenadevasUrimatAnusAyaMbhiprAyeNa, jinabhadragaNikSamAzramaNavacanAnusAriNAmabhiprAyeNatvAdyAzcatvAro dravyArthikanayA bodhyAH, tatra dravyamRjusUtro yadi nAbhyupeyAttadA "ujusuyassa ege aNuvautte egaM davvAvassayaM puhattaM Necchai" iti sUtraM virudhyeteti kSamAzramaNAnuyAyinAmabhiprAyaH / tArkikAnusAriNastu atItAnAgataparakIya 1. tathA ca parasparaviviktasAmAnyavizeSaviSayatvAd dravyaparyAyArthikAveva nayau na ca tRtIyaM prakArAntaramasti yadviSayo'nyastAbhyAM vyatirikto nayaH syAt tadbhedA eva naigamAdayaH / na ca dravyaparyAyayossambandharUpo'nyo viSayo'sti tasmAttadviSayeNa kenacinnayena bhAvyamiti vAcyam, bhedAbhedavinirmuktasyAnyasya sambandhasyAbhAvAt bhAve vA dravyaparyAyavikalpAnativRtteH, tatsvabhAvAtikrame vA nabhassarojasadRzatvaprasakteH, tAbhyAM sarvathA'rthAntarasya sambandhasya pratipAdanopAyAsambhavAt sambandhasya tAbhyAmasambandhe ca tayoreva sa iti vyapadezAsambhavAt sambandhAntarakalpanAyAmanavasthApattezca na ko'pi sambandhassiddhayatIti na ko'pyetannayadvayabahi viviSayassiddhayatIti bhAvaH //
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, navamaH kiraNe 423 bhedapRthaktvaparityAgAdRjusUtreNa svakAryasAdhakatvena svakIyavarttamAnavastuna evopagamAnnAsya tulyAMzaghrauvyAMzalakSaNadravyAbhyupagamaH, ata eva nAsyAsadghaTitabhUtabhAviparyAyakAraNatvarUpadravyatvAbhyupagamo'pi, adhruvadharmAdhArAMzadravyamapi nAsya viSayaH, zabdanayeSvatiprasaGgAt, uktasUtrantu anupayogAMzamAdAya varttamAnAvazyakaparyAye dravyapadopacArAtsamAdheyam, paryAyArthikena mukhyadravyapadArthasyaiva pratikSepAditi vadanti / atra dravyAstiko dvividhaH zuddhAzuddhabhedAt, saGgrahanayAbhimataviSayaprarUpakazzuddho dravyArthikaH, saGgrahanayAbhiprAyataH prarUpaNAviSayasya sarvatra bhAvamAtratvAt bhedapratibhAsastu bhedapratipAdakAgamopahatAnta:karaNAnAM timiropaplutadRzAmekazazalAJchanamaNDalasyAnekatvAvabhAsavadasanneveti / vyavahAranayamatAvalambI dravyArthiko'zuddho heyopAdeyopekSaNIyavastuviSayanivRttipravRttyupekSAlakSaNA hi vyavahArAH, tatra parasparaM vibhinnasvabhAvA bhAvAssadrUpatayA samullasanti, asadrUpatve tAdRzavyavahArA eva na bhaveyuH, na hyekAntataH sanmAtrAviziSTeSu saGgrahAbhimateSu pRthaksvarUpatayA paricchedo bAdhitarUpo vyavahAranibandhanassambhavatItyato vyavahAro nAnArUpatayA sattAM vyavasthApayatItyazuddhA dravyArthikaprakRtiH / naigamanayAbhiprAyastu zuddhAzuddharUparAzyantareNa na vAcyaH kvacidapi tathAnabhidhAnAt, sAmAnyagrAhiNo naigamasya saGgrahe vizeSagrAhiNazca vyavahAre'ntarbhUtatvAt paryAyasyAdyA prakRtiH RjusUtro nityAzuddhaH, zabdazzuddhaH, samabhirUDhaH zuddhataraH, evambhUtastu zuddhatama iti // I saptanayanuM svarUpa - bhAvArtha - "prAraMbhika traNa nayo dravyArthika che. bIjA cAra nayo paryAyArthika che, kema ke-dravya mAtranA viSayavALA che ane paryAya mAtranA viSayavALA che. guNono paryAyamAM samAveza che. UrdhvatAsAmAnyano dravyamAM aMtarbhAva che. tiryasAmAnyano to vyaMjanaparyAyarUpa paryAyamAM aMtarbhAva che. skUla-kAlAntarasthAyI zabdonA saMketaviSayavALA vyaMjanaparyAyo che, ema prAvacanika prasiddhi che. ethI adhika nayanI zaMkA nathI." vivecana Adya eTale naigama-saMgraha-vyavahAranayo samajavA. dravyArthika eTale dravyArthika nayo, je abhiprAyomAM mAtra dravyarUpa arthaviSayarUpa che. paryAyo nahi, te dravyArthika nayo kahevAya che. kharekhara, dravyArthika matamAM dravya ja paramArtharUpe sat che. ethI dravyathI bhinna vikalpasiddha guNaparyAyarUpa tattva iSTa nathI, kema ke-saMvRtti(kalpanA)thI sat paNa te guNaparyAyarUpa tattvanuM paramArthathI asattva che. jema zuktimAM rajatanI bhrAnti chate, bAdhanA Agamana pachI rajatanA abhAvanA bhAnamAM paNa tyAM zaktinI bhAsamAnatA hovAthI zuktinuM satyapaNuM ane rajatanuM asatyapaNuM che, tema suvarNa AdimAM paraspara samAna adhikaraNavALA rUpa Adi paryAyonI, paraspara bhinnakALavartI kuMDala Adi paryAyonI asatyatA che. tenA abhAvanA bhAnamAM paNa suvarNanuM pratibhAsana hovAthI hemadravyanI satyatA che. tevI rIte ja paraspara samAna adhikaraNavALA, paraspara samAnakALavartI rUpa-2sa AdinuM asatyapaNuM tenA AdhArabhUta dravyanuM ja satyapaNuM -
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 tattvanyAyavibhAkare (A matamAM kALaniSTha atyaMtAbhAvA pratiyogitva satyatva kUTastha nityatva che, kema ke-dravyano koI kALamAM paNa atyaMta abhAva nathI, mATe te dravya satya che. paryAyo to tenA pratIyamAna kALamAM ja tenI sattAnuM bhAna hovAthI, itara kALamAM tenA abhAvanuM sattva hovAthI paryAyonuM asatyatva che ema jANavuM.) kuMDala vagere ane rUpa Adi paryAyo, vAsanAvizeSa(viziSTa vAsanA)thI janya vikalpathI siddha hovAthI apAramArthika che. A pramANenA abhiprAyarUpa dravyArthika naya che ema jANavuM. 'revatvAra:' RjusUtra-zabda-samabhirUDhaevaMbhUtarUpa cA2 nayo paryAyArthika nayo kahevAya che. arthAt utpAda-vinAzavALo padArtha ja jeono viSaya che, tevA nayo paryAyArthika nayo kahevAya che. kharekhara, A cAra nayo paryAyarUpa viSayanI vyavasthAkaraNamAM parAyaNa che. dravyArthika nayane iSTa vastu vyavasthApaka yuktinA khaMDanamAM parAyaNa che. kharekhara, paryAyArthika matamAM dravyapadano artha samAna kSaNa(padArtha)nI saMtati ja che paraMtu paryAyothI alaga nathI, kema ke-paryAyothI ja arthakriyAno saMbhava che. apracyuta-anutpanna-sthira ekasvabhAvavALI (phUTastha nitya) vastumAM arthakriyAno asaMbhava hoI dravyavastunuM asattva ja che, kema ke-sattva eTale arthakriyAkAritva H ane te arthakriyAkAritva krama ane yaugapadyathI vyApta che. kharekhara, krama ane akrama sivAya bIjo prakAra saMbhavato nathI, kema ke-vyAghAta che. te krama ane akrama sthirabhUta dravyamAM saMbhavita nahi hovAthI te baMne arthakriyAnuM paNa te sthiradravyathI vyAvartana kare che. te aTakatI arthakriyA svavyApya sattvanuM paNa vyAvartana kare che, mATe sthira, bhAva (padArtha) asat ja che. basa, A pramANenA abhiprAyavALA paryAyArthika nayo che. A abhiprAyathI ja baMnenA kramathI hetune kahe che ke-dravyamAatti / ahIM mAtra padathI paryAyano vyavaccheda 'paryAyamAati'| ahIM mAtra padathI dravyano vyavaccheda che. A kathanathI A dravyArthika-paryAyArthikarUpa be nayo sAta nayothI adhika che, mATe nayanuM navavidhapaNuM che. AvA viSayanuM khaMDana kareluM che. zaMkA - guNonA viSayavALo trIjo (dravyArthika-paryAyArthika baMnenI mAphaka) guNArthikarUpe nayano bheda zA kAraNathI kahyo nathI ? samAdhAna AnA javAbamAM kahe che ke -muLAnA'miti / tathAca pUrvokta 'paryAyArthika' vAkyamAM paryAyazabdathI saha (yugapat) ane kramathI bhAvi vizeSa mAtrano parigraha hovAthI, te paryAyamAM ja sahabhAvI guNono aMtarbhAva hovAthI adhikapaNAno prasaMga nathI. - - zaMkA - dravya ane paryAyathI bhinna sAmAnya ane vizeSa vidyamAna che, tethI sAmAnya-vizeSaviSayaka be nayo alaga thaze ja ne ? samAdhAna - A zaMkAnA javAbamAM kahe che ke-'pbate'ti / kharekhara, tiryak ane UrdhvatAnA bhedathI be prakAravALuM sAmAnya che. tyAM UrdhvatAsAmAnyano dravya Atmaka hoI dravyamAM aMtarbhAva che. pratyeka vyaktimAM samAna pariNAmarUpa vyaMjananAmaka tiryakSAmAnyano paryAyamAM ja aMtarbhAva che. zaMkA -- tiryakSAmAnyanuM vyaMjanarUpa bIjuM nAma kevI rIte ? samAdhAna - A zaMkAnA javAbamAM kahe che ke-'sthUtAH' kRti / pravRtti ane nivRttinA mULa kAraNabhUta arthakriyAkAritvathI upalakSita vyaMjanaparyAya, evo tiryakSAmAnyano artha che. 'sthUlA:janAntarAyina:' A kathanathI bhUta-bhaviSyatvanA saMsparzathI rahita vartamAnakALa viziSTa vasturUpavALA arthaparyAyano
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 4, navamaH kiraNe 425 vyavaccheda thAya che. 'zAnAsa lRta viSayAH' zabdonA saMketanA viSayabhUta, eTale zabdanI pravRttimAM nimittabhUta, evo artha che. 0 visardazatA (asamAnatA) ane vivarta(vikAra) lakSaNavizeSa paryAyarUpapaNAno spaSTapaNe pRthanAmaka paryAyamAM aMtarbhAva hoI te vizeSa alaga nayarUpe kahelo nathI. have nigamana (upasaMhAra) karatAM kahe che ke-'ata:' kRti / (tathAca paraspara bhinna sAmAnya ane vizeSanA viSayavALA hoI dravyArthika ane paryAyArthikarUpa be ja nayo che ane trIjo prakAra nathI, kema ke-viSaya jo bhinna hoya, to te be nayothI bhinna naya saMbhave ! te benA bhedarUpe ja naigamAdi sAta nayo che. zaMkA - dravyaparyAyanA saMbaMdharUpa bIjo viSaya che, tethI te saMbaMdharUpa viSayavALo koI eka navo naya mAnavo joIe ne ? samAdhAna bheda ane abhedathI rahita bIjA saMbaMdhano abhAva che. jo bhedAbheda sivAyano saMbaMdha mAno, to te zuM dravyarUpa che ke paryAyarUpa che ? AvA vikalponuM atikramaNa te nahi karI zake ! ane dravyaparyAyarUpa svabhAvanuM jo atikramaNa kare che ema mAno, to AkAzakusumanI sadRzatAno prasaMga che : kema ke-te dravyaparyAyathI sarvathA arthAntarabhUta saMbaMdhanA pratipAdananA upAyano asaMbhava che. vaLI jo saMbaMdha te dravyaparyAyanI sAthe asaMbaMdhavALo che-ema mAnavAmAM Ave, to te dravya ane paryAyano A saMbaMdha che-AvA vyavahArano asaMbhava thAya che. te saMbaMdhAttaranI kalpanAmAM anavasthAnI Apatti che, to koIpaNa saMbaMdha siddha thato nathI; mATe koI paNa A dravya ane paryAyarUpa be nayothI bAhyabhAvI (thanAro ke rahenAro) viSaya siddha thato nathI. = 0 ahIM dravyArthika nayanA traNa prakAronuM kathana, vAdI siddhasena-devasUrimatanA anusArIonA abhiprAyathI che. tArkikonA mata che. 0 jinabhadragaNi kSamAzramaNanA vacananA anusArIonA abhiprAyathI to AdinA cAra nayo dravyArthika nayo che, ema samajavuM. saiddhAntikono mata kahevAya che. tyAM jo dravyane RjusUtranaya na svIkAre, to 'nupuyassa o anuvatte aaN vyAvastrayaM pudutta ger / " RjusUtranaya, eka anupayukta je che, te eka dravyAvazyaka che ema icche che, pRthakpaNAne icchato nathI. (RNusUtra:, jo TevavattAviH anupayu arthamate Agamata dravyAvazya masti, atItAnA tameta: pALIyamelata: pArthavayaM neti / (anu.sU. 14) RjusUtra, dravyane mAne che, ghaNA anupayogI vaktAomAM paNa judApaNuM icchato nathI.) A pramANenA sUtranI sAthe virodha Ave ! Avo kSamAzramaNanA anuyAyIono abhiprAya che. tArkikonA anusArIo 'atItaanAgata-52kIya-bheda-pRthanA parityAgathI RjusUtranaye, svakAryanuM sAdhaka hoI svakIya vartamAna vastuno ja svIkAra karelo che, paraMtu A vastunA tulya aMza-dhrauvya aMza lakSaNavALA dravyano svIkAra karelo nathI. ethI ja A dravyarUpa vastunA asad ghaTitabhUta-bhAvi paryAyanA kAraNatvarUpa dravyatvano svIkAra paNa nathI. adhruva dharmanA AdhAra aMzarUpa dravya A RjusUtrano viSaya nathI, kema ke-zabdanayomAM atiprasaMga Ave che. pUrvakathita sUtranuM to anupayoga aMzane laIne, vartamAna Avazyaka paryAyamAM dravyapadano upacAra karIne samAdhAna karavuM, kema ke-paryAyArthikanaya, mukhya dravyapadArthano ja pratikSepa kare che' ema bole che.
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 tattvanyAyavibhAkare 0 aMhIM dravyAstikanaya zuddha ane azuddhanA bhedathI be prakAravALo che. (1) saMgrahanayane abhimata viSayano prarUpaka 'zuddha dravyArthika' kahevAya che, kema ke-saMgrahanayanA abhiprAyathI prarUpaNAno viSaya saghaLe ThekANe bhAva mAtra hoya che. bhedano pratibhAsa to, bhedana pratipAdaka AgamathI upahata aMtaHkaraNavALA, timirarogathI upapputa nayanavALAnA eka sasalAnA cihnavALA caMdramaMDaLamAM anekapaNAnA avabhAsanI bhAI asat 4 che, khebha bhaeAvaM. 0 (2) vyavahAranayamatAvalaMjI 'azuddha dravyArthi' 'hevAya che. parejara, heya - upAdheya - upekSazIya vastuviSayabhUta nivRtti-pravRtti-upekSA lakSaNavALA vyavahAro che. tyAM paraspara vibhinna svabhAvavALA bhAvo sadpapaNAe samullasita thAya che, asarUpapaNAmAM tevA vyavahAro ja na thAya. ekAntathI sanmAtrathI aviziSTa, saMgrahathI abhimatomAM pRthak svarUpapaNAe pariccheda bAdhitarUpa vyavahA2 nibaMdhanavALo saMbhavato nathI. AthI vyavahAra nAnA rUpapaNAe sattAno vyavasthApaka thAya che, mATe azuddha dravyArthika prakRti che. 0 naigamanayano abhiprAya to zuddha-azuddharUpa rAziaMta2(vibhAgAntara)thI kahevo nahi, kema ke-kyAMya paNa tevA prakAranuM kathana nathI. sababa ke-sAmAnyagrAhaka naigamano saMgrahamAM ane vizeSagrAhaka naigamano vyavahAramAM aMtarbhAva thayelo che. paryAyanI prathama prakRtirUpa RjusUtra nitya azuddha che-zabda zuddha chesamabhirUDha zuddhatA che-evaMbhUta zuddhatama che. samprati naigamasvarUpamAha - - tatra gauNamukhyabhAvena dharmadvayadharmidvayadharmadharmyabhayAnyatamaviSayakaM vivakSaNaM naigamanayaH / yathA parvate parvatIyavahniriti / atra vahnayAtmako dharmaH pradhAnaM vizeSyatvAt, parvatIyatvarUpavyaJjanaparyAyo gauNo vahnivizeSaNatvAt, evamanityajJAnamAtmanaH, ghaTe nIlaM rUpamityAdayo dharmadvayaviSayakadRSTAntA bhAvyAH // 5 // tatreti / saptasu nayeSu madhya ityarthaH / nigamyante paricchidyante'rthA iti nigamAH, tatra bhavo yo'bhiprAyo niyataparicchedarUpassa naigamaH, arthAzrayeNotpattimattvamiti bhAvaH / arthazca loka prasiddhaH vyavahArAzca sAmAnyAzrayA anyathA'nugatabuddhyabhAvaH syAt vizeSAzrayAH, tadabhAve vyAvRttibuddhyabhAvaprasaGgAdityevaMvidhAH, tathA ca tallakSaNamAha gauNeti, mukhyAmukhyatayA dharmadvayasya paryAyayoH, dharmidvayasya dravyayordharmadharmyubhayasya paryAyadravyayozca vivakSaNamityarthaH, nanu, svataMtratayA sAmAnyavizeSopagame durnayatvaM kANAdavatsyAt / zabalatayA tadabhyupagame ca pramANatvameva yathAsthAnaM pratyekaM gauNamukhyabhAvena mUloktarItyA'bhyupagame ca saGgrahavyavahArAnyatarapravezaH syAditi cenna, tRtIyapakSAzrayaNe doSAbhAvAt kvacitsaGgrahavyavahAraviSayatve'pi kvacidekasya sata ubhayagrahaNopayogavyAvRttatvena tadatirekAt, ata eva nayadvayasaMyogena
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -5, navamaH kiraNe 427 nAnyathAsiddhiH pratyekaviSayatAdvayAtiriktasvataMtraviSayatAkatvAdasya, tathA ca gauNamukhyabhAvena sAmAnyavizeSobhayasvIkartRjAtIyaikadezabodhatvaM naigamasya lakSaNam / ayaJca nayaH sattAlakSaNaM mahAsAmAnyaM dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni tathA'ntyAn vizeSAn sakalAsAdhAraNarUpalakSaNAnavAntaravizeSAnapekSayA parasparavyAvartanakSamAn sAmAnyAdatyantavini ThitasvarUpAnabhipraiti / krameNAmumudAharati yatheti, vyaJjanaparyAyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNe udAharaNamidam, tadeva saGgamayati atreti, udAharaNe'sminnityarthaH, dRSTAntAntarANyAhaivamiti, atra jJAnaM pradhAnaM vizeSyatvAt, anityatvamapradhAnaM vizeSaNatvAt / rUpaM pradhAnaM vizeSyatvAt nailyamapradhAnaM vizeSaNatvAditi krameNa mukhyAmukhyabhAvo vijJeyaH // naigamanayanA svarUpanuM varNana bhAvArtha - "tyAM gauNa-mukhyabhAvathI dharmadraya, dharmedraya ke dharma-dharmI ubhayanA viSayavALI vivaphA kanaigamanAya che. jema ke-parvatamAM parvatIyavaddhi. ahIM vahni Atmaka dharma pradhAna che, kema ke-vizeSya che. parvatIyasvarUpa vyaMjanaparyAya gauNa che, kema ke-vatinuM vizeSaNa che. e pramANe anityajJAna, AtmAnuM, ghaTamAM nIlarUpa, ityAdi dharmadrayaviSayaka dRSTAnto vicAravA." vivecana - tyAM eTale sAta nayo paikI jJAnaviSaya padArtho nigamo kahevAya che. te padArthajanya abhiprAya je niyata paricchedarUpa che, te naigama. arthAt arthanA Azraye utpattimatva naigamanuM lakSaNa che. vaLI artha lokaprasiddha che ane vyavahAro sAmAnyanA AzrayavALA che. jo ema na mAnavAmAM Ave, to anugatabuddhino abhAva thaI jAya ! vizeSanA AzrayavALA vyavahAro che-ema jo na mAno, to vyAvRtti (vyatireka) buddhinA abhAvano prasaMga Ave. mATe vyavahAro sAmAnya AzrayavALA che ane vizeSa AzrayavALA che. tathAca naigamanuM lakSaNa kahe che ke- "aune'ti . gauNa-mukhyabhAvathI dharmadrayanI eTale be paryAyonI, dharmedraya eTale be dravyonI, dharma-dharmI ubhaya eTale paryAya ane dravyanI vivaphA naigamana kahevAya che. zaMkA-(1) svataMtrapaNe sAmAnya-vizeSanA svIkAramAM kANAda(vaizeSakamatAnuyAyI)nI mAphaka durnayapaNuM thAya ! (2) mizrapaNAe te baMnenA svIkAramAM pramANapaNuM ja che. (3) sthAna pramANe darekanA gauNamukhyabhAvathI mULamAM kahela rItithI svIkAramAM saMgraha ke vyavahAramAM praveza thaze ne? samAdhAna trIjA pakSanA svIkAramAM doSano abhAva che. kvacit saMgraha-vyavahAra viSayapaNuM hovA chatAM, kvacit vidyamAna ekamAM ubhayagrahaNanA upayoganA abhAvathI te ubhayano abhAva che. ethI ja be nayanA saMyogathI anyathAsiddhi nathI, kema ke-pratyeka viSayatAdvayathI bhinna svataMtra viSayatAka A nayayasaMyoga che. tathAca gauNa-mukhyabhAvathI sAmAnya-vizeSa ubhayanA svIkAra karanAra prakAra) jAtinA ekadezaviSayaka bodhapaNuM naigamanuM lakSaNa che.
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 tattvanyAyavibhAkare 0 vaLI A naigamanaya, sattAlakSaNavALA mahAsAmAnyane, (parasAmAnyane) dravyatva vagere avAntarasAmAnyane, (aparasAmAnyane) sakaLa asAdhAraNarUpa lakSaNavALA anya(aMtima) vizeSone, apekSAthI pararUpathI vyAvRttimAM samartha, sAmAnyathI atyaMta tiraskRta svarUpavALA avAntaravizeSone mAne che. (sattArUpa sAmAnya, gautva Adi sAmAnya-vizeSa ubhayasvarUpI avAjorasAmAnya, nitya dravyavRtti aMtyasvarUpavALA, vyAvRtti AkArabuddhinA kAraNarUpa vizeSo (ke je paNa apekSAnusAra sAmAnya che), tene prahaNa karanArA aneka jJAnovaDe je vastune svIkAre che, te naigamanaya che.) 0 kramathI AnuM udAharaNa. vyaMjana-paryAyarUpa baMnenI gauNa-mukhyabhAvathI vivakSAmAM A udAharaNa che. Thebha parvatamA parvatIyavali.la Getsonecha :- eva'miti / maha zAna pradhAna cha, bha-vizeSya cha. anityatva mapradhAna che, ma -vizeSa cha, 35 pradhAna cha, ma -vizeSya cha. nIlatA pradhAna cha, kema ke-vizeSaNa che. AvI rIte kramathI gauNa-mukhyabhAva jANavo. dharmidvayaviSayakamudAharati - kAThinyavadravyaM pRthivItyAdau pRthivIrUpamiNo vizeSyatvAnmukhyatvaM kAThinyavadravyasya vizeSaNatvAdgauNatvam yadvA kAThinyavadrvyasya vizeSyatvAnmukhyatA, pRthivyA vizeSaNatvAdgauNatA / evaM rUpavadravyaM mUrta, paryAyavadravyaM vastvityAdIni dharmidvayaviSayakavivakSaNe udAharaNAni // 6 // kAThinyavaditi / dravyayormukhyAmukhyabhAvena vivakSaNe udAharaNamidam, tatsaGgamayati, pRthivIti, vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa kAThinyavadravyaM pRthivyAsta iti vivakSAyAM gauNamukhyabhAvaH pratipAditaH, yadA tu pRthivI kAThinyavadravyaM vartata iti vivakSyate tadAha yadveti, aparamudAharaNamAhaivamiti, rUpavadravyaM mUrtaM vartata iti vivakSaNe mUrtaM pradhAnaM vizeSyatvAt rUpavadravyaM gauNaH vizeSaNatvAt mUrta rUpavadravyaM vartata iti vivakSAyAntu rUpavadravyaM vizeSyatvAtpradhAnaM, mUrtamapradhAnaM vizeSaNatvAditi, paryAyavadravyaM vastviti vivakSAyAM vastuno vizeSyatvAnmukhyatA, paryAyavadrvyasya vizeSaNatvAdgauNatA, vastu paryAyavadrvyamityatra tu vastuno vizeSaNatvAdgauNatA, paryAyavadrvyasya ca vizeSyatvAtpradhAnatA bodhyeti bhAvaH // 1. naye'tra hi pradhAnopasarjanabhAvasya vizeSyavizeSaNabhAvaprayuktatvaM na tu kalpanAprayuktatvaM, na caitAvatA prAmANyaprasaGgaH, dharmadharmiNoH prAdhAnyenAbodhakatvAt, naigamo hi tayoranyatarasyaiva pradhAnatvamabhyupaiti / pradhAnatayA tu tadubhayAtmakaM vastvanubhavadvijJAnaM pramANameva, na cAtra naye vizeSaNaM kalpitameveti vAcyam, paryAyArthika eva dravyasya kalpitasya vizeSaNatvAt dravyAthike tu paryAyasyAkalpitasyApi vizeSaNatvAt, ubhayaviSayakeNa naigamenobhayaviSayasya satyatAyA evAbhimAnAditi //
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -6-7, navamaH kiraNe 429 dharmedrayaviSayaka udAharaNo bhAvArtha - "kAThinyavALuM dravya pRthivI che. ityAdimAM pRthivIrUpa dharmAnuM vizeSyapaNuM hoI mukhyatva che. kAThinyavALA dravyanuM vizeSaNapaNuM hoI gauNatva che athavA kAThinyavALA dravyanuM vizeSyapaNuM hoI mukhyatva che. pRthivInuM vizeSaNa hoI gauNatva che. e pramANe "rUpavALuM dravya mUrti che-paryAyavALuM dravya vastu che." ItyAdi be dharmonA dravyonA viSayavALAnI vivakSAmAM udAharaNo che." vivecana - be dravyonuM gauNa-mukhyabhAvathI vivekSaNamAM A udAharaNa che. (kharekhara, A naigamanayamAM gauNa-mukhyabhAva vizeSya-vizeSaNabhAvathI janya che paraMtu kalpanAjanya nathI. eTalA mAtrathI prAmANyano prasaMga nathI, kema ke dharma ane dharmIno pradhAnapaNAe bodhaka nathI. kharekhara, naigamana te baMnemAMthI koI ekanuM ja pradhAnapaNuM svIkAre che, paraMtu pradhAnapaNAe te dharma-dharmIAtmaka-ubhayAtmaka vastu anubhavAtuM vijJAna pramANa ja che. "A nayamAM vizeSaNa kalpita ja che' ema nahi kahevuM, kema ke-paryAyArthikamAM ja kalpita dravyanuM vizeSaNapaNuM che. dravyArthikamAM to akalpita paNa paryAyanuM vizeSaNapaNuM che. ubhaya viSayavALA naigame ubhaya viSayanI satyatA ja mAnela che.) 0 tene ghaTAve che ke-"pRthavI'ti | vizeSya-vizeSaNabhAvamAM, vinigamanA-ekatarapakSasAdhikA yuktinA abhAvathI "kAThinyavALuM dravya pRthivI che. AvI vivakSAmAM gauNa-mukhyabhAva pratipAdita karyo che. jyAre pRthivI kAThinyavALuM dravya che' AvI vivakSA jyAre karAya che, tyAre kahe che ke "'ti | bIjA udAharaNo. "rUpavALuM dravya mUrti che' AvI vivakSAmAM mUrti pradhAna che, kema ke-vizeSa che. rUpavALuM dravya gauNa che, kema ke-vizeSaNa che. "mUrta rUpavALuM dravya che evI vivakSAmAM to rUpavALuM dravya pradhAna che, kema ke-vizeSya che. mUrta apradhAna che, kema ke-vizeSaNa che. 0 paryAyavALuM dravya vastu che. AvI vivakSAmAM vastu pradhAna che, kema ke-vizeSya che. paryAyavALuM dravya gauNa che, kema ke-vizeSaNa che. "vastu paryAyavALuM dravya che' AvI vivakSAmAM vastu gauNa che, kema ke-vizeSaNa che. paryAyavALuM dravya pradhAna che, kema ke-vizeSya che. e rIte jANavuM. dharmadharmyubhayaviSayakavivakSaNe dRSTAntayati - rUpavAn ghaTa ityatra tu ghaTasya dharmiNo vizeSyatvAtpradhAnatA, rUpasya dharmasya tadvizeSaNatvAdgauNatA / itthaM jJAnavAnAtmA, nityasukhI muktaH kSaNikasukhI viSayAsaktajIva ityAdIni dharmadharmyubhayaviSayakavivakSaNe nidarzanAni // 7 // rUpavAniti / saGgamayati ghaTasyeti / dRSTAntAntarANyAhetthamiti, Atmano dharmiNo vizeSyatvAt jJAnasya dharmasya vizeSaNatvAt muktasya dharmiNo vizeSyatvAnnityasukhasya dharmasya vizeSaNatvAt dharmiNo viSayAsaktajIvasya vizeSyatvAddharmasya kSaNikasukhasya vizeSaNatvAtpradhAnatvaM gauNatvaJca bhAvyam / na cAsya tRtIyaprakArasya pramANatvaM zaGkayam, dharmadharmiNoH
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 tattvanyAyavibhAkare prAdhAnyenAtra jJapterabhAvAt tayoranyatara eva hi naigamanayena pradhAnatayA'nubhUyate prAdhAnyena tadubhayAvagAhina eva jJAnasya pramANatvAt / sa punarnaigamo'nekadhA vyavasthitaH pratipatrAbhiprAyavazAnnayavyavasthAnAt, yathA puruSa evedaM sarvamiti, puruSo'pyekatvanAnAtvabhedAtkaizcidabhyupagato dvedhA, nAnAtve'pi tasya kartRtvAkartRtvabhedo parairAzritaH, kartRtve'pi sarvagatetarabhedaH, asarvagatatve'pi zarIravyApyavyApibhyAM bhedaH avyApitve'pi mUrtetarabhedaH, aparaistu pradhAnakAraNikaM jagadabhyupagatam tatrApi sezvaranirIzvarabhedo'bhyupagataH, anyaistu paramANuprabhavatvamabhyupagataM jagataH, tatrApi sezvaranirIzvarabhedo'bhyupagataH, sezvarapakSe'pi karmasApekSatvAnapekSatvAbhyAM bhedAbhyupagamaH, kaizcitsvabhAvakAlayAdRcchikavAdAH samAzritAH, teSvapi sApekSatvAnapekSatvAbhyupagamAdbhedavyavasthA'bhyupagataiva / tathA kAraNaM nityaM kAryamanityamityapi dvaitaM kaizcidabhyupagataM tatrApi kArya svarUpaM niyamena tyajati navetyayamapi bhedAbhyupagamaH, evambhUtaireva mUrtamArabhyate, mUtairamUrta, amUtairmUrtamityAdyanekadhA pratipatrAbhiprAyato nigamanAnnaigamo'nekabheda iti // dharma-dharmI ubhayaviSayakanI vivakSAmAM daSTAnto bhAvArtha - "rUpavALo ghaDo che. ahIM to ghaTarUpa dharmI pradhAna che, kema ke vizeSya che. rUparUpI dharma gauNa che, kema ke te ghaTanuM vizeSaNa che. A pramANe "jJAnavALo AtmA che'- nitya sukhI mukta che'-'kSaNika viSayAsakta jIva che, ityAdi dharma-dharmI ubhayaviSayakanI vivakSAmAM udAharaNo che." vivecana - pahelAM dRSTAntane ghaTAve che ke "pacce'ti | bIjA dRSTAntone kahe che ke- 'lva' ti | AtmArUpI dharmInI vizeSyatA hovAthI, jJAnarUpI dharmanI vizeSaNatA hovAthI; muktarUpI dharmInI vizeSyatA hovAthI, nitya sukharUpI dharmanI vizeSaNatA hovAthI, dharmo viSayAsakta jIvanI vizeSyatA hovAthI ane kSaNika sukharUpI dharmanI vizeSaNatA hovAthI pradhAnatA ane gauNatA vicAravI. zaMkA - A trIjA prakAranuM pramANapaNuM kevI rIte? samAdhAna - dharma-dharmInI pradhAnatAthI ahIM jJAnano abhAva hovAthI, bemAMthI koI eka ja, kharekhara, naigamanayathI pradhAnatAthI anubhavAto che. naigamavizeSathI pradhAnatAe te dharma-dharmI ubhayanA avagAhI ja jJAnanuM pramANapaNuM che. 0 vaLI te naigama aneka prakAre vyavasthita che, kema ke-pratipattA-pramAtAnA abhiprAyanA vize nayanI vyavasthA che. jema ke-"A badhuM puruSa ja che.' puruSa paNa ekatva-nAnAtvanA bhedathI keTalAkoe be prakAre svIkArelo che. nAnApaNAmAM paNa kartA ane akartAno bheda bIjAoe mAnelo che. kartApaNAmAM paNa sarvagata (vyApaka) ane asarvagata bheda che. asarvagatapaNAmAM paNa zarIravyApaka ane adhyApakathI bheda che. avyApIpaNAmAM paNa mUrta ane amUrtano bheda che. bIjA vAdIoe pradhAnakAraNajanya rUpe jagata mAnela che. tyAM paNa sezvara-anIzvarano bheda mAnelo che. keTalAkoe to jagatanuM paramANuthI janyatva mAneluM che. tyAM
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -8, navamaH kiraNe 431 paNa sezvara ane anIzvarano bheda mAnelo che. sezvarapakSamAM paNa karmasApekSatva-anapekSapaNAthI bhedano svIkAra che. keTalAkoe svabhAva-kALa-yAdacchika vAdo mAnelA che. teomAM paNa sApekSatva-anapekSatvanA svIkArathI bhedanI vyavasthA svIkArelI ja che tathA kAraNa nitya che-kArya anitya che, ema be vastu keTalAkoe mAnela che. tyAM paNa kArya svarUpane niyamo choDe che athavA nathI choDatuM AvA bhedano svIkAra che. e pramANe mUrnothI ja mUrti AraMbhAya che. mUrvothI amUrta, amUrtIthI mUrta, ityAdi aneka prakAre pratipattAnA abhiprAyathI aneka prakAre nigamana hovAthI naigama aneka bhedavALo che. atha saGgrahaM lakSayati - svavyApyayAvadvizeSeSvaudAsInyapUrvakaM sAmAnyaviSayakAbhiprAyavizeSassaGgrahaH / sa dvividhaH parAparabhedAt / parasAmAnyamavalambya vidhAyaudAsInyaM tadvizeSeSu arthAnAmekatayA grahaNAbhiprAyaH parasaGgrahaH / yathA vizvamekaM sadavizeSAditi / anena vakrabhiprAyeNa sattvarUpasAmAnyena vizvasyaikatvaM gRhyate, evaM zabdAnAmaprayogAcca vizeSeSUdAsInatA pratIyate / aparasAmAnyamavalambya tathAbhiprAyo'parasaGgrahaH / yathA dharmAdharmAkAzapudgalajIvAnAmaikyaM, dravyatvAvizeSAditi / anenApyabhiprAya vizeSeNa dravyatvarUpAparasAmAnyena dharmAdInAmekatvaM tadvizeSeSUdAsInatvaJca gRhyate // 8 // svavyApyeti / svaM mahAsAmAnyaM sattvaM tavyApyA yAvanto vizeSAH dravyatvAdayaH teSvaudAsInyapUrvakaM parasparaM tAnanirAkurvan sattArUpasAmAnyaviSayako dravyatvAdirUpasAmAnyaviSayako vA'bhiprAyavizeSassa saGgraha ityarthaH / sAmAnyamAtrAbhyupagamapravaNaikadezabodhatvaM lakSaNam / parAparasAmAnyobhayagrAhitvantu na lakSaNaM pratyekagrAhiNyavyApteH pratyekagrAhitvamapi na lakSaNamananugamAt, ayaM hi saGgraho manyate nanu bhAvalakSaNasAmAnyAdvayatiricyamAnamUrtayo vizeSA avyatiricyamAnA vA, nAdyaH pakSo niHsvabhAvatApatteH, bhAvaMvyatirekitvAt, gaganAravindavat / na dvitIyo bhAvamAtratvApatteH, tathA hi bhAvamAtraM vizeSAstadabhinnatvAt yadyato'bhinnaM tattadeva, yathA bhAvasyaiva svarUpam, abhinnAzca vizeSA atastadrUpA eva / nanu ca yadi bhAvamAtrameva tattvaM tadA tasya sarvatrAvizeSAdya ete pratiprANi prasiddhA stambhebhakumbhAmbhoruhAdiviziSTavastusAdhyavyavahArAste sarve'pi pralayamApadyeran ato vizeSA api viviktavyavahArahetavo'bhyupagantavyAH maivam, vyavahArasyApyanAdyavidyAbalapravartitatvAt tena pAramArthikapramANa___ 1. saGgrahamatenAzeSavizeSatirodhAnaprakAramAdarzayati nanviti / 2. bhinnatve bhAvalakSaNato vizeSANAM sa tasyaivetyatra niyAmakAbhAvena bhAvasvabhAvazUnyatvAnniHsvabhAvatvaM syAdityAzayenAha bhAvavyatirekitvAditi //
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 tattvanyAyavibhAkare pratiSThitatattvapratibandhAbhAvAt kiJca vizeSAgraho vizeSeNa tyAjyaH, vizeSavyavasthApakapramANAbhAvAt tathAhi bhedarUpA vizeSAH, na ca kiJcitpramANaM bhedamavagAhate, pratyakSaM hi tAvadbhAvasampAditasattAkaM tameva sAkSAtkartuM yuktam nAbhAvam, tasya sakalazaktiviraharUpatayA tadutpAdane vyApArAbhAvAt, anutpAdakasya sAkSAtkArakaraNe sarvasAkSAtkaraNaprasaGgAt tathA ca vizeSAbhAvAtsarvo draSTA sarvadarzI syAt aniSTazcaitat tasmAdbhAvagrAhakameva tadiSTam, sa ca bhAvassarvatrAviziSTa iti tathaiva tena grAhyaH, taduttarakAlabhAvivikalpo ghaTo'yaM padAdirna bhavatItyevamAkAraM racayannavidyAmUlatvAnna pramANaM tanna pratyakSAdvizeSAvagatiH, nApyanumAnAdibhyaH, pratyakSamUlakatvAccheSapramANavargasya, tasmAtsAmAnyameva paramArtho na vizeSA iti saGgrahaH / taM vibhajate sa iti, parasaGgrahamAha parasAmAnyamiti sanmAtramityarthaH, tadvizeSeSviti sattvAvAntaraprabhedeSvityarthaH, udAharati yatheti, evamukte hi saditi jJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvenaikatvamazeSArthAnAM saGgRhyata ityabhiprAyamAhAneneti, santi vizeSA ityanuktatvAdvizeSeSUdAsInatA vyajyata ityAhaivaM zabdAnAmiti, udAsInateti, pratyanIkadharmeSUpekSetyarthaH, dharmAntarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAtpramANanayadurnayAnAM, pramANAttadatatsvabhAvapratipatternayAttatpratipattenurnayAdanyanirAkRtezceti bhAvaH / atha dvitIyabhedAmAhApareti, dravyatvAdInyaparasAmAnyAnIti bhAvaH, sattApekSayA katipayavyaktiniSThatvAdravyatvasyAparasAmAnyatvaM bodhyam, tathAbhiprAya iti, svavyApyAvAntaraviSayakopekSAsahakRtatadarthaikatvagrahaNAbhiprAya ityarthaH, avAntaraviSayapratikSepAbhiprAyatve durnayatvaprasakteH / dRSTAntamasyAha yatheti, dravyaM dravyamityabhinnajJAnAbhidhAnalakSaNaliGgAnumitadravyatvAtmakatvena dharmAdInAM SaNNAmaikyaM saGgrahyata ityabhiprAyeNAhAneneti, gauNavyavahArAstattavyAvRttirUpavizeSAzca naigamavyavahArayoriSTAH, etadubhayApekSayA svaviSayotkarSAbhimAninA saGgraheNa tu te neSyante tathA ca naigamavyavahArasammatopacAravizeSAnavalambitvAdasya zuddhatvaM, svasamayocitopacAravizeSayoH kvacidavalambanenApi tannApodyata iti dhyeyam // 1. nanu sAmAnyameva pramANapratiSThaM na vizeSA iti na yuktaM vinigamanAviraheNa vaiparItyasyApi vaktuM zakyatvAdityAzaGkAyAM doSAntaramAha kiJceti // 2. bhAvena sahaiva yogyatvAdindriyasya sambandhAditi bhAvaH / bhedasyAbhAvAtmakasyAyogyatvena viSayamudrayA kAraNatvAsambhavenAnutpAdakatvaM tathApi tasyendriyeNa pratyakSatvAbhyupagame sarveSAmapIndriyeNa grahaNaM syAt, yadvA vastuto'bhAvagrahaNe'yogyatayA'nutpAdakenendriyeNa tajjJAnaM jAyata ityabhyupagame sarveSAmapi tena grahaNaM syAdityAzayenAhAnutpAdakasyeti //
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra 8, navamaH kiraNe saMgrahanuM lakSaNa bhAvArtha "svathI vyApya jeTalA vizeSo che, teTalA vizeSomAM udAsInatApUrvaka sAmAnyaviSayavALo viziSTa abhiprAya, e 'saMgraha' kahevAya che. te 52-aparanA bhedathI be prakAravALo che. parasAmAnyanuM avalaMbana laI tenA vizeSomAM audAsInya karIne arthonA ekapaNAe grahaNano abhiprAya, e 'parasaMgraha' kahevAya che. jema jagat eka che, kema kesathI avizeSa che. iti. A vaktAnA abhiprAyathI sattArUpa sAmAnyathI vizvanuM ekapaNuM grahaNa karAya che ane e pramANe zabdonA aprayogathI vizeSomAM udAsInatA pratIta thAya che. aparasAmAnyanuM AlaMbana laI tathA abhiprAya 'aparasaMgraha' kahevAya che. jema dharma-adharma-AkAza-pudgala-jIvonuM aikya che, kema ke-dravyatvano avizeSa che A viziSTa abhiprAyathI dravyatvarUpa aparasAmAnyathI dharma AdinuM ekatva che. tenA vizeSomAM udAsInatAnuM grahaNa karAya che." 433 vivecana - sva eTale mahAsAmAnya sattva che. tenAthI vyApya jeTalA vizeSo dravyatva vagere che, teomAM udAsInatApUrvaka paraspara teonA nirAkaraNane nahi karanAro, sattArUpa mahAsAmAnya viSayavALo ke dravyatva AdirUpa aparasAmAnya viSayavALo viziSTa abhiprAya, te 'saMgrahanaya' kahevAya che. sAmAnya mAtranA svIkAramAM parAyaNa ekadezabodhapaNuM saMgrahanayanuM lakSaNa che, paraMtu paraspara sAmAnyarUpa ubhaya grAhakapaNuM lakSaNa nathI, kema ke-pratyekanA grAhakamAM avyApti che. pratyeka grAhakapaNuM paNa lakSaNa nathI, kema keanugama(vyApakatA)no abhAva che. 0 kharekhara, A saMgrahanaya mAne che ke-(saMgrahamatathI azeSa-vizeSanA tirodhAnanA prakArane darzAve che ke- 'navu' vRti / prazna e thAya che ke-bhAvalakSaNa sAmAnyathI (1) bhinna svarUpavALA vizeSo che ke (2) abhinna svarUpavALA vizeSo che ? pahelo pakSa barAbara nathI, kema ke-niHsvabhAvatAnI Apatti che. (bhinnapaNAnI mAnyatAmAM bhAvalakSaNathI vizeSonA 'te vizeSa teno che' AvA sthaLamAM niyAmakano abhAva hovAthI, bhAvasvabhAvanI zUnyatA hovAthI niHsvabhAvatva thAya ! evA AzayathI kahe che ke-'bhAvavyati~iAvi'ti| kema ke-bhAvathI bhinna che. gaganakusumanI mAphaka zUnya-asat che.) bIjo pakSa barAbara nathI, kema ke-bhAva mAtratAnI Apatti che. te A pramANeH-bhAva mAtra vizeSo che, kema ke-te sAmAnyathI-bhAva mAtrathI abhinna che. je jenAthI abhinna che, te te ja kahevAya che. jema bhAvanuM ja svarUpa ane abhinna vizeSo che, ethI te bhAvarUpa te sAmAnyarUpa ja che. zaMkA -- jo bhAva mAtra ja tattva che, to te bhAvano sarvatra avizeSa che. je A pratyeka prANImAM prasiddha, staMbha-kuMbha-kamala vagererUpa viziSTa vastu sAdhyavyavahAro che, te tamAma vyavahAro paNa vinAzane pAme ! ethI vizeSo paNa bhinna vyavahAranA heturUpe svIkAravA ja paDaze ne ? samAdhAna - vyavahAra paNa anAdinI avighAthI pravartita che, tethI pAramArthika pramANarUpe pratiSThita tattvanA pratibaMdha(vyApti)no abhAva che.
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 tattvanyAyavibhAkare (prazna e thAya che ke-pramANanI pratiSThAvALuM sAmAnya ja che, vizeSo nathI. AvuM kathana vyAjabI nathI, kema ke-vinigamananA virahathI viparIta paNa kahI zakAya che. AvI AzaMkAmAM bIjA doSane kahe che ke 'vize'ti ) 0 vaLI vizeSano Agraha vizeSathI choDavo joIe, kema ke-vizeSavyavasthApaka pramANano abhAva che. te A pramANeH-bhedarUpa vizeSo che ane koI pramANa bhedane avagAhana karatuM nathI. kharekhara, pratyakSa pramANa to bhAvathI saMpAdita sattAvALuM che. te bhAvano ja sAkSAtkAra karavA mATe yukta che, abhAvano nahi. te pratyakSano sakala zakti(yogyatA)nA viraharUpa hoI, te abhAvanA sAkSAtkAranA utpAdanamAM vyApArano abhAva che. (bhAvanI sAthe ja yogyatA hovAthI-indriyano saMbaMdha hovAthI vyApArano abhAva che, evo bhAva che. abhAva Atmaka bhedamAM ayogyatA hovAthI viSayamudrAthI kAraNapaNAno asaMbhava hoI anutpAdakapaNuM che, to paNa te bhedanuM indriyathI pratyakSapaNAnA svIkAramAM tamAmanuM indriyathI grahaNa thaze ! vastutaH abhAvanA grahaNamAM ayogyatA hovAthI anutpAdaka indriyathI te abhAvanuM jJAna thAya che. evA svIkAramAM tamAmanuM paNa tethI jJAnarUpa grahaNa thaze ! AvA AzayathI kahe che ke-"anutpatryi 'ti ) anutpAdakanA sAkSAtkAra karavAmAM sarvanA sAkSAtkArano prasaMga Ave che. tathA sarva dekhanAro sarvadarzI thaI jaze! A bAbata aniSTa che, tethI bhAvagrAhaka ja te pratyakSa pramANa ISTa che. vaLI te bhAva saghaLe ThekANe aviziSTa che, mATe te pratyakSathI te prakAre ja bhAva grAhya che. te pratyakSanA uttarakALamAM thanAro vikalpa, "A ghaDo che-paTa Adi nathI evA AkArane racanAro avidyArUpa mULathI janya hovAthI pramANa nathI. te pramANa pratyakSathI vizeSanA jJAnarUpa nathI. anumAna Adi pramANothI vizeSanuM jJAna nathI, kema ke-zeSa pramANavarga pratyakSarUpa mULathI janya che. tethI "sAmAnya ja paramArtha che, vizeSo nahi-ema saMgrahanaya mAne che. te saMgrahano vibhAga kare che. sat mAtra ja parasAmAnya kahevAya che. sattvanA avAjora prabhedomAM udAsInatA parasaMgrahanI hoya che. udAharaNa-"vizva eka che-sat avizeSa hovAthI. "kharekhara, A pramANe kahyuM chad, sat' A pramANenA jJAnazabdathI anuvRttirUpa hetuthI anumita sattAvALA hoI samasta padArthonuM ekatva saMgRhita karAya che. "vizeSo che' ema nahi kaheluM hovAthI vizeSomAM udAsInatA vyakta thAya che. sAlInate'ti pratyanika dharmomAM upekSA evo artha jANavo, kema ke-dharmAntara prahaNalakSaNavALuM pramANa, dharmAntara upekSAlakSaNavALo naya, dharmAntara hAnilakSaNavALo durnaya hoya che kema ke-pramANathI tadatat svabhAvanI pratipatti che, nayathI tat pratipatti che, durNayathI anyanuM nirAkaraNa che, evo bhAva che. have bIjA bhedane kahe che ke dravyatva vagere aparasAmAnya che, evo bhAva che. sattAnI apekSAe kapiyA (keTalIka) vyaktimAM rahela hovAthI dravyatva apara sAmAnya jANavuM. 'tathamiprAya' kRti ! svadravyatva)vyApya avAntaraviSayaka upekSA sahakRta te dravyabhUta arthanI ekatAnA grahaNano abhiprAya, evo artha che. avAntaraviSayanA pratikSepanA abhiprAyapaNAmAM durnayapaNAno prasaMga Ave che. AnA daSTAntane kahe che ke the'ti-dravya-vya' | evA abhinna jJAnazabdarUpa liMgathI anumita (anumAnaviSaya) dravyatva AtmakapaNAnI apekSAe dharma Adi cha dravyonuM aikya saMgRhita karAya che.
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 9, navamaH kiraNe 435 0 gauNabhUta vyavahAro ane te te vyAvRttirUpa vizeSo naigama ane vyavahAranayane ISTa che. A naigamavyavahArarUpa ubhaya nayanI apekSAe svaviSayanA utkarSanA abhimAnavALA saMgrahathI to te vyavahAro ane vizeSo iSTa nathI. tathAca naigama ane vyavahAranayane saMmata upacAra ane vizeSanA avalaMbana vagaranA hovAthI A saMgrahanayanuM zuddhapaNuM che. svasamaya (siddhAntomAM ucita upacAra(vyavahAra) ane vizeSanuM kvacit avalaMbananI apekSAe paNa te saMgrahAyanuM zuddhapaNuM khaMDita thatuM nathI, ema vicAravuM. zrIvAdidevasUrisUtrAvalambanena vyavahAranayasya lakSaNamAha - pratiSedhaparihAreNa saGgrahaviSayIbhUtArthaviSayakavibhAgaprayojakAbhiprAyo vyavahAranayaH / yathA sattvadharmeNaikatayA saGgrahItasya sato dravyaparyAyAbhyAM vibhAgakaraNAbhiprAyo yatsattadvidhA, dravyaM paryAyazceti / evaM dravyatvena sahItasya dravyasya dharmAdirUpeNa SoDhA vibhAgakaraNAbhiprAyo yadvyaM taddharmAdirUpeNa SoDheti // 9 // pratiSedhaparihAreNeti, sunayIkaraNAyaitat / saGgrahagRhItAn sattvAdyarthAnupekSya tadvibhajanAviSayo yo'bhiprAyassa vyavahAranaya ityarthaH, parasAmAnyamavalambya tadvibhAgAbhiprAyaM nidarzayati yatheti, aparasAmAnyamavalambya tamAhaivamiti / "vaJcai viNicchiatthaM vavahAro savvadavvesu". ti niyuktipratIkAnusArAdvinizcatArthaprApakatvaM vyavahArasya lakSaNaM labhyate, vizeSeNAvahiyate nirAkriyate sAmAnyamaneneti niruktyanusArAt / vinizcitArthaprAptizcAsya sAmAnyAnabhyupagame sati vizeSAbhyupagamAt jalAharaNAdhupayogino ghaTAdivizeSAnevAyamaGgIkaroti natu sAmAnyam, gAM badhAnetyAdhukte gotvabandhanAdyadhyavasAyasya kasyApyanudayAt / na ca kathaM goSvanugatavyavahAra iti vAcyamanyApohAdinApi tadupapatteH zabdAnugamAdevAnugatavyavahAropapattezca / "laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAra" iti tattvArthabhASyAnurodhAttu zabdatadupajIvipramANAtirikta pramANapakSapAtI gauNIvRttyA'tizayena vyavahArakaraH nAnAvyaktikazabdasaGketagrahaNapravaNo yo bodhassa vyavahAra iti tadarthaH, upacArabahulAdhyavasAyavRttinayatvavyApyajAtimattvantu lakSaNam / upacArAdhikyaM yathA giridahyate, adhvA yAti, kuNDikA sravati, ityAdau prathame giripadasya 1. yathA satyapi paJcavarNAdau bhramare kRSNavarNaM eva lokasya nizcayo bhavati tasmAdvinizcitArthaprApako vyavahAranayaH tasyaiva gamakatvAtprarUpakatvAcca, sa eva hi lokavyavahAranukUlatayA spaSTatamaH, tasmAccheSavarNAdInayaM nayo muJcatIti vinizcitArthaprApakatvamasya bodhyam // 2. upacArabahulAdhyavasAyatvamAtrasya lakSaNatve'nupacaritavyavahAre'vyAptiriti nayatvavyApyajAtimattvamuktaM, tAvanmAtrasya naigamasaGgrahAdAvapi sattvAdvRttyantam, ata eva nayatvavattvamupekSya nayatvavyApyajAtimattvamuktaM, kvAcitkopacArAdhyavasAyamAdAya naigamAdyativyAptivAraNAya bahuleti //
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 tattvanyAyavibhAkare giristhatRNAdau lakSaNA, atizayadagdhatvapratItiH phalaM dvitIye mArgagantRpuruSasamudAye lakSaNA nairantaryapratItiH phalaM, tRtIye kuNDikAsthodake lakSaNA'nibiDatvapratItiH prayojanamityevaM bhAvyam / lakSyArthe mukhyArthapratItizcAbhedAdhyavasAyAt / vizeSaprAdhAnyAdevAyaM vistRtArthaH, pradhAnatA ca vyaktiMSvevopayuktatayA saGketAdyAzrayaNAt / vastutaH paJcavarNadvigandhapaJcarasASTasparzazarIravato bhramarAdezzyAmatvAdinaiva nizcayanAdasau laukikaH, lokaiH kRSNavarNatvenaivAsyAGgIkArAt, udbhUtavarNavivakSayaivAbhilApAdivyavahArapravRtteH kRSNo bhramara ityAderanudbhUtatvenetaravarNAvivakSaNAnna bhrAntatvam, tAtparyajJaM prati prAmANyAllokavyavahArAnukUlavivakSAprayuktatvAccAsya bhAvasatyatvaM, pIto bhramara ityAdInAntu na tathA, lokavyavahArAnukUlatvAt nApi nizcayato'sya bhAvasatyatvaM paJcavarNaparyAptimati paJcavarNaprakArakatvAbhAvenAvadhAraNAkSamatvAt / nanu paJcavarNo bhramara ityAdivAkyAnAM kathaM na vyavahAranayAnurodhitvaM tasyApi vyavahArAnuguNyAt, AgamapratipAditArthe'pi vyutpannAnAM vyavahAropalabdheH na ca lokenAsya vAkyasya bAdhitArthaviSayakatvena na vyavahArAnurodhitvamiti vAcyam AtmA na rUpavAnityAdivAkyasyApi avyavahArakatvApatteH, AtmagauratvAdibodhakalokapramANabAdhitArthabodhakatvAt, abhrAntalokasya vivakSaNe cobhayatra sAmyameveti cenna paJcavarNo bhramara ityAdau kRSNetaravarNAMze vyAvahArikaviSayatAyA abhAvAt, tattannayAbhiprAyaprayukto hi zabdaH, tatra tannayIyaviSayataiva zAbdabodhikA, tato noktavyavahAra iti // zrI vAdidevasUrisUtranA avalaMbane vyavahAranayanuM lakSaNa bhAvArtha - "pratiSedhanA parihArapUrvaka saMgrahanA viSayIbhUta arthanA viSayavALA vibhAgano prayojaka abhiprAya, e 'vyavahAranaya' che. jema ke-sattvadharmadvArA ekapaNAe saMgRhita satno dravya ane paryAyathI vibhAga karanAro abhiprAya je sat che, te dravya ane paryAyarUpa be prakAre che. A pramANe dravyapaNAe saMgRhita dravyano dharma Adi cha prakAranA vibhAga karanAro abhiprAya je dravya che, te dharmAdirUpe cha prAranuM che. iti. 1. nanu giristhatRNAdimArgagantRpuruSasamudAyakuNDikAsthajalAdau girimArgakuNDikAdimukhyArthapratItiH kathamityatrAha lakSyArtha iti // 2. evazabdena sAmAnyasya saMketajapratItyaviSayatvaM sUcitam zabdAnAM hi sAmAnye saMketo'nupayuktaH, ghaTamAnayetvAdivAkyAt zAbdabodhAnutpattiprasaGgAt nahi ghaTatvasyAnayanaM sambhavati, amUrttatvAditi bhAvaH // 3. tattannayAbhiprAyaprayukto hi zabdaH tathA ca paJcavarNo bhramara iti zabdAbhilApo nizcayanayena, ataH proktAbhilApajanyazAbdabodhe kRSNetararUpAMze na vyAvahArikI viSayatA'sti lokavyavahArAnanuguNatvAt kintu tatra naizcayika viSayataiva kRSNAMze tUbhayaviSayateti bhAvaH //
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 9, navamaH kiraNe 437 vivecana - "niSedhaparihArane'ti ! A pada sunavIkaraNa mATe che. saMgrahathI gRhita sattva Adi arthonI upekSA karI, te saMbaMdhI vibhAganA viSayavALo je abhiprAya, te vyavahAranaya che. parasAmAnyanuM AlaMbana laI tenA vibhAganA abhiprAyane darzAve che ke-"vaze'ti | aparasAmAnyanuM AlaMbana laI tenA vibhAgane kahe che ke-"va'miti ! - "vazvarU vilthi vavadAro sabUtaLe'ti niyuktinA pratIka anusAra vinizcitArtha prApakatva, e vyavahAranuM lakSaNa labdha thAya che. (jema paMcavarNa Adi hovA chatAM bhramaramAM kALo varNa ja lokamAM nizcita prasiddha thAya che. tethI vinizcita arthaprApaka vyavahAranaya che, kema ke te vyavahAranaya nizcita arthano camakane prarUpaka che. kharekhara, te ja lokavyavahArane anukULa hoI spaSTatama che. tethI zeSa varNa Adine A naya mUkI de che. A pramANe vinizcitArtha prApakapaNuM jANavuM.) 0 nirUkti anusAra vizeSathI sAmAnyanuM nirAkaraNa jenAvaDe karAya, te vyavahAra che. A vyavahAranI vinizcita arthanI prApti, sAmAnyano asvIkAra hoya chate vizeSanA svIkArathI che. jala AharaNa AdimAM upayogI ghaTa Adi vizeSone ja A vyavahAranaya svIkAre che, paraMtu sAmAnyane nahi; kema ke-"gAyane tuM bAMdhI le' ityAdi vacana kahyuM chad, gotvanuM baMdhana Adi adhyavasAya koIne paNa udayamAM Avato nathI. zaMkA - to go mAtramAM anugata (vyApaka) vyavahAra kevI rIte? samAdhAna - anya apoha (gobhinnanA apoha) AdithI paNa te anugata vyavahAranI upapatti che ane zabdanA anugamathI ja anugata vyavahAranI upapatti che. (jama laukika puruSo vizeSa ja ghaTa AdithI vyavahAra kare che, tema A naya paNa kare che, mATe laukika sama kahevAya che. upacAraprAya-upacAra eTale anyatra siddha arthano anyatra adhyAropa je che te. arthAt upacArabakula, jeno vistIrNa-aneka artha jJaya che, te vistRtArtha adhyavasAyavizeSa vyavahAra kahevAya che.) 0 "laukikasama upacAraprAya vistRta arthavALo vyavahAra che. AvI rIte tattvArthabhASyanA anurodhathI to zabda ane te zabdopajIvI pramANathI bhinna pramANa pakSapAtI, gaurIvRttidvArA atize vyavahAra karanAro, aneka vyaktivALA zabdanA saMketanA grahaNamAM parAyaNa je bodha, te vyavahAranaya. 0 upacArabahula adhyavasAyavRtti nayatvavyApya jAtimatva, e vyavahAranayanuM lakSaNa che. (upacArabahula adhyavasAyatva mAtrane jo lakSaNa karavAmAM Ave, to anupacarita vyavahAramAM avyApti Ave che, mATe niyatvavyApya jAtimatvano niveza che. nayatvavyApya jAtimatva, evuM vyavahAranayanuM jo lakSaNa mAnavAmAM Ave, to naigama-saMgraha AdimAM paNa sattva hoI ativyAptinA vAraNa mATe 'upavAsavaduttAdhyavasAyavRtti' ema kahela che. ethI ja nayatvavatvanI upekSA karIne nayatvavyApya jAtimatva kahela che. kavAcitka (koI jagyAe rahela) upacAranA adhyavasAyanuM grahaNa karI naigama AdimAM ativyAptinA vAraNa mATe "vahune'ti / kahela che.) upacAranuM Adhikya (bahulatA) jema 'pahADa jaLe che?"mArga jAya che - kuMDI jhare che,' ityAdimAM prathamamAM giripadanI giristha tRNa AdimAM lakSaNA, atizaya dAhanI pratItirUpa phaLa che. bIjAmAM mArgamAM cAlanAra puruSonA samudAyamAM lakSaNA, niraMtaratAnI pratItirUpa phaLa che. trIjAmAM kuMDImAM rahela pANImAM lakSaNA, anibiDatAnI pratIti e phaLa che, ema vicAravuM.
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 tattvanyAyavibhAkare 0 (prazna e thAya che ke-giristha tRNa Adi, mArge cAlanAra puruSano samudAya, kuMDImAM rahela pANI AdimAM giri-mArga-kaMDikAnA mukhya arthanI pratIti kevI rIte? AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke nakzArve' rUti ) lakSya arthamAM je mukhya arthanI pratIti che, te abhedanA adhyavasAyathI che. 0 vizeSanI pradhAnatAthI ja A vistRtArtha che ane pradhAnatA vyaktiomAM ja evA zabdathI sAmAnya, saMketajanya pratItino viSaya nathI ema sUcita thAya che. kharekhara, sAmAnyamAM zabdono saMketa anupayogI che. "ghaDo lAva' ityAdi vAkyathI zAbdabodhanI anutpattino prasaMga che, kema ke-ghaTavarUpa sAmAnyanuM lAvavuM saMbhavatuM nathI. te sAmAnya arUpI che.) upayoga hovAthI saMketa Adino AdhAra che. vastutaH paMcavarSI, dvigaMdhI, paMcarasI ane AThasparzI zarIravALA bhramara Adino zyAmapaNA AdithI ja nizcaya thavAthI A laukika che. "bhramara kALo che e vAkya laukika che, kema ke-lokothI kRSNavarNanA bahulapaNAe A bhramarano kRSNarUpe svIkAra karela che. kema ke-udbhUta (prakaTita) varNanI vivakSAthI ja zabda Adi vyavahAranI pravRtti che. "bhamaro kALo che' ityAdimAM anubhUtapaNAe (aprAdurbhAvathI) bIjA varNonI avivalAthI brAntapaNuM (brAnti) nathI. 0 tAtparyanA jANakAra pratye pramANapaNuM hovAthI ane lokavyavahArane anukULa vivaphAjanya hovAthI, AnuM "bhamaro kALo che' AvA vAkyajanya zAbdabodhanuM bhAvasatyapaNuM che. "pILo bhramara' ityAdimAM to te prakAre nathI, kema ke-lokavyavahArane anukULa nathI. vaLI nizcayathI AnuM bhAvasatyapaNuM nathI, kema kepaMcavarNanI paryAptivALAmAM paMcavarNanA prakArakapaNAno abhAva hovAthI nizcayamAM asamartha che. pUrvapakSa - "paMcavarNa bhamaro' ityAdi vAkyonuM vyavahAranayanuM anusaraNa kema nahi ? kema ke-te vAkyanuM paNa vyavahArane anurUpapaNuM che. AgamathI pratipAdita arthamAM paNa vyutpanna (paMDita puruSo) janone vyavahAranI upalabdhi che. "lokathI A vAkyanuM bAdhita arthanuM viSayakapaNuM hovAthI vyavahAranuM anusArapaNuM nathI evuM nahIM kahevuM, kema ke-"AtmArUpI nathI' ityAdi vAkyamAM paNa avyavahArakapaNAnI Apatti thaze ! kema ke-AtmAnA gaurapaNA Adi bodhaka lokapramANathI bAdhita arthano bodhaka che ane abrAnta lokanI vivakSAmAM baMne ThekANe samapaNuM che ja ne? uttarapakSa - "paMcavarNa bhamaro' ityAdimAM (te te nayanA abhiprAyathI janya kharekhara zabda che. tathAca "paMcavarNI bhamaro" A pramANeno zabdarUpa abhilApa nizcayanayathI che. ethI kathita zabdajanya zAbdabodhamAM kRSNa ane bIjA varNanA aMzamAM vyAvahArika viSayatA nathI, kema ke-lokavyavahArane anurUpa nathI, paraMtu tyAM naiRRyika viSayatA ja che. kRSNanA aMzamAM to nizcaya-vyavahAra ubhayanI viSayatA che.) kRSNa ane bIjA varNanA aMzamAM vyAvahArika viSayatAno abhAva che. kharekhara, te te nayanA abhiprAyathI janya zabda che. tyAM te naya saMbaMdhI (nayanirUpita) viSayatA ja zAbdabodhajanikA che, tethI kathita vyavahAra nathI. atharjusUtraM svarUpayati - dravyaM gauNIkRtya prAdhAnyatayA vartamAnakSaNavRttiparyAyamAtrapradarzanAbhiprAyavizeSa RjusUtraH / yathA samprati sukhaparyAyo'sti duHkhaparyAyo'sti dveSaparyAyo vAstItyabhiprAyAH / atra hi sadapyAtmadravyaM nArmyate sukhAdiparyAyAstu pradhAnena prakAzyante // 10 //
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 10, navamaH kiraNe 439 dravyamiti, Rju-avarka sUtrayati gamayatyabhyupagacchatIti RjusUtraH atItAnAgatayoH paryAyayorvinAzAnutpattibhyAmabhAvena tadabhyupagame kuTilatvaM tatastatparihAreNa paropakArapravaNavArttamAnikaparyAyaprarUpaNamevAkuTilaM prarUpaNamiti RjusUtrazabdabhAvaH, tadevAha dravyaM gauNIkRtyeti nayatvarakSAyai vizeSaNamidam, asya mate bhAvatvaM vartamAnatvavyApyam, tathAhi vinaSTatvAdatItasyAnAgatasyAlabdhAtmalAbhatvAt aviziSyamANatayA ca sakalazaktivikalarUpatvAt arthakriyAnivarttanAkSamatvenAvastutvAcca, vartamAnakSaNAliGgitasyaiva sakalArthakriyAsu vyApriyamANatvena tadeva pAramArthikaM vastviti, tathA ca zabdAdyabhimatavizeSApakSapAtivartamAnatvamAtravyAptabhAvaviSayakAbhiprAyaH RjusUtra iti bhAvArthaH / zabdAdinayeSu vyabhicAravAraNAya zabdAdyabhimatavizeSApakSapAtIti padam / atra dravyasya gauNatvaM vartamAnaparyAyasya prAdhAnyaJca, tatraiva saMketArthakriyAdisaMbhavAt, ekAvasthApanne dravye bhinnAvasthAsambandhAsambhavAt, vibhinnakAlika paryAyadvayAdhArapadArthAbhAvAcca, siddhAvasthAsAdhyAvasthayorekatra virodhAt, yathA palAlaM na dahati vahniH, ghaTo na bhidyate, asaMyato na pravrajati, asiddho bhavyo na siddhyatItyAdau dahanAdikriyAkAla eva tanniSThAkAlaH, atastadavasthAvilakSaNapalAlAdyavasthAvatA samaM dahanAdikriyAnvayo na yujyate dahyamAnAderdagdhatvadyavyabhicArAt / ata evaite niSedhAtmakA vyavahArA upapadyante, vidhirUpAstu apalAlaM dahyate, aghaTo bhidyate, saMyataH pravrajati, siddhassiddhyatItvevaMrUpAH / na cAtra naye kRtakaraNAparisamAptirdoSaH syAt siddhasyApi sAdhyamAnatvena karaNavyApArAnuparamAditi vAcyam, utpAdya kArya kriyoparameNa tatsamApteH / na ca yAdRzavyApArAvacchinnadaNDAderghaTotpattyavyavahitapUrvavRttitvaM tAdRzavyApArAvacchinnasya tasya tadutpattyanantaramapi sattve tadutpattiprasaGga iti vAcyam, tadAnIM sUkSmakriyAvirahakalpanAt, na ca ghaTotpatteH pUrvaM tatkriyAyAH sattve tadApi tadutpattiprasaGgaH asattve ca kAryAvyavahitapUrvavRttitvAbhAvena kAraNatvAbhAvaprasaGga iti vAcyam, kAryavyApyatAvacchedakapariNAmavizeSarUpAyAH kAraNatAyAH kAryasahavRttitAniyamAt, nanu yadi kriyamANaH kRta eva cakrabhramyAdhupalakSitadIrghakriyAkAle kuto na ghaTo dRzyata iti cenna, ghaTAnukUlavyApAralakSaNakriyAyA dIrghakAlatvAsiddheH caramasamaya eva tadabhyupagamAt, ghaTaviSayakotkRSTAbhilASeNaiva mRnmardanAdyAntarAlikakAryakaraNavelAyAM ghaTaM 1. yathA hi vyavahAranayo vyavahArAnanukUlatvAnna sahate sAmAnyaM tathA RjusUtranayo'pi atItamanAgataJca paryAya parakIyatvAnna sahate, abhidhAnamapi tathAvidhArthavAcakaM jJAnamapi tathAvidhArthaviSayaM na sahate svadezakAlayoreva sattAvizrAmAt tathA ca yadvartamAnakAlInaM vastu yacca tasyAtmIyaM rUpaM tadetadubhayamevAsya nayasyAbhimatamiti bhAvaH // 2. ghaTotpattyanukUlasUkSmakriyAvirahakalpanAdityarthaH //
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 tattvanyAyavibhAkare karomIti vyavahArAt, kRtasyaiva karaNe na kriyAvaiphalyamapi, kriyayaiva niSThAM janayitvA kAryasya kRtatvopapAdanAt / na cAnyo'nyAzrayaH, kRtasyaiva kriyAjanyatvAt kRtameva ca kriyAM janayati nAkRtamasattvAditi vAcyam, ghaTatvAdinaiva kriyAyAH kAryakAraNabhAvAt, arthAdeva tasya kRtatvopapatteH / kriyamANasya kRtatvAbhAve ca kriyAsamaye kAryAbhAve tataH pUrvaM pazcAcca tanna syAdeva, kAraNAbhAvAt / sAmagyAH svasamaye kAryavyApyatvAbhAve'pi avyavahitottarasamayAvacchedena tadvyApyatvopagamAnna doSa iti cennAvyavahitottaratvapraveze gauraveNottaratvamAtrapraveze vyavahitottarakAlAvacchedena kAryotpattiprasaGgena ca svasamayAvacchede naiva sAmagyAH kAryavyApyatvopagamasyocitatvAt / kAraNAbhAvasya kAryAbhAvavyApyatvena kAraNottarakAle kAryAsiddhezceti dik / saGgrahasammataM sAmAnyamanupayogAdanupalambhAJca vyavahAranayena yathA neSyate tathaiva svaprayojanAsAdhakatvena paradhanavaniSphalamatItimanAgataM vastu RjusUtreNa neSyate kintu sAmpratakAlInameva liGgavacanabhinnamapi vastu svIkriyate tatraikamapi triliGgaM yathA taTastaTI taTamityAdi / tathaikamapyekavacanabahuvacanavAcyaM yathA gururguravaH, Apo jalaM, dArAH kalatramityAdi, evamindrAdernAmasthApanAdravyabhAvarUpacaturbhedamapISyate, so'yaM nayo dvibhedassUkSmasthUlabhedAt sUkSmastu kSaNikaparyAyaM manute paryAyANAM svavarttamAnatAyAM kSaNAvasthAyitvasyaivocitatvAt parato'vasthAntarabhedAditi, sthUlastu manuSyAdiparyAyaM vartamAnaM manute, na tvatItAnAgatAdinArakAdiparyAyam / vyavahAreNa tatsvIkArAdetadapekSayA sthUlatvamiti / atharjusUtrasya dRSTAntamAha yatheti, vAkyena hyanena kSaNAsthAyisukhAkhyaM paryAyamAtraM prAdhAnyena pradarzyate tadadhikaraNabhUtamAtmadravyantu gauNatayA nArmyata ityAzayamAhAtra hIti AdinA duHkhAdiparigrahaH // . . sUtranayanA sva35nuMvAna bhAvArtha - "dravyane gauNa karI prAdhAnyarUpe vartamAna kSaNavRtti paryAya mAtranA pradarzanano viziSTa abhiprAya, e "RjusUtranaya' kahevAya che. jema hamaNAM sukhaparyAya che, duHkhaparyAya che athavA phleSaparyAya che. iti. abhiprAyo gauNapaNeekharekhara, ahIM vidyamAna paNa Atmadravya pradhAnatayA vivalita karAtuM nathI, gauNapaNe anarpita thAya che, paraMtu sukha Adi paryAyo pradhAnathI prakAzita thAya che." 1. ghaTaM prati kriyA kAraNaM natu kRtaghaTaM prati, yenAnyo'nyAzrayaH syAt tathA ca kAryatAvacchedake kRtatvaM na pravezyate, tatra kRtatvasya lAbhazca kAraNasamAjAdhInaH, yathA nIlaghaTatvaM na kapAlAdikAryatAvacchedakaM kintu nailyasAmagyAH ghaTasAmagyAzca samAjAt nIlaghaTo bhavati tatheti bhAvaH //
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 10, navamaH kiraNe 441 vivecana - Rju eTale saraLa ane sUtra eTale kare che-jaNAve che-svIkAre che. A pramANe RjusUtranI vyutpatti che. atIta ane anAgataparyAyano vinAza ane anutpattithI, abhAvathI, te atItaanAgataparyAyanA svIkAramAM kuTilatA che, tethI te kuTilatAnA parihArathI paropakAraparAyaNa vartamAnakAlIna paryAyanuM prarUpaNa ja akuTila prarUpaNa che. Avo Rjusatra zabdano bhAva che. e ja vastune kahe che ke- dravya jaLakRtye'ti . A vizeSaNa nayapaNAnI rakSA mATe che. A RjusUtranA matamAM bhAvatva, vartamAnatva vyApya che. te A pramANe-atIta vinaSTa hovAthI, anAgata alabdha AtmalAbhavALo hovAthI, kharaviSANa Adi asatuthI viziSTa nahi hovAthI, sakaLa zaktithI vikalarUpa hoI, aWkriyA karavAmAM asamartha hoI atItaanAgataparyAya avastu che. vartamAna kSaNakAlIna paryAyanuM sakaLa arthakriyAmAM upayogIpaNuM hoI te vartamAna paryAya ja pAramArthika (sa) vastu che. (kharekhara, jema vyavahAranaya vyavahArane anukULa nahi hovAthI sAmAnyane sahana karato nathI, tema RjusUtranaya paNa atIta ane anAgataparyAyane parakIya hovAthI sahana karato nathI. tathAvidha arthavAcaka zabdane tathAvidha arthaviSayaka jJAnane sahana karato nathI. svadeza-kALamAM ja sattAno vizrAma che. tathAca vartamAnakAlIna vastu ane te vastunuM AtmIyarUpa je che, te baMne ja RjusUtranayane abhimata che.) tathAca zabda AdithI abhimata vizeSanA apakSapAtI vartamAnatva mAtra vyApta bhAvaviSayaka abhiprAya RjusUtra kahevAya che, evo bhAvArtha che. zabda Adi nayomAM vyabhicAra ativyAptinA vAraNa mATe "zabda Adi abhimata vizeSA pakSapAti' AvuM pada che. A RjusUtranayamAM dravyanuM gauNapaNuM ane vartamAna paryAyanuM pradhAnapaNuM che. vartamAna paryAyamAM ja saMketa, akriyA Adino saMbhava che. 0 eka avasthAvALA dravyamAM bhinna avasthAnA saMbaMdhano abhAva che, kema ke-bhinna kALavartI be paryAyonA AdhArabhUta padArthano abhAva che. kema ke-siddha avasthA ane sAdhya avasthAno eka AdhAramAM virodha che. (abhAva che.) jema "ghAsane agni bALato nathI-ghaDo bhedato nathI-"asaMyata sAdhu banato nathI'-"asiddha bhavya siddha thato nathI,' ityAdimAM dahana Adi kriyAnA kALamAM ja dahana Adino samAptikALa che. ethI te vadviavasthAthI vilakSaNa evI palAla Adi avasthAvALAnI sAthe dahana Adi kriyAno anvaya (saMbaMdha) yukta nathI : kema ke-dahyamAna (baLatA) AdimAM dagdha(baLavA)paNA Adino avyabhicAra che. ethI ja A niSedha Atmaka vyavahAro upapattivALA thAya che. vidhirUpa vyavahAro to palAla vagarano baLe che?-ghaTathI judo bhedAya che -"saMyata sAdhu bane che-"siddha siddha thAya che, evA prakAranA vidhirUpa vyavahAro che. zaMkA - A RjusUtranayamAM karelAne karavAnI asamApti nAmaka doSa lAgaze ja ne? kema ke-siddhamAM paNa sAdhyamAnapaNAnA svIkAramAM karavAnA vyApAranA virAmano abhAva che ne? samAdhAna - kAryanuM utpAdana karI kriyAnA virAmathI te kRtakaraNanI samApti che. zaMkA - jevA vyApArathI viziSTa daMDa AdinuM ghaTanI utpattithI avyavahita pUrvavRttitva che, tevA vyApArathI viziSTa tenuM utpatti pachI paNa sattva hoya chate te ghaTanI utpattino prasaMga Avaze ne? samAdhAna - te vakhate-ghaTotpattinA kALamAM ghaTotpattine anukULa sUkSma kriyAnA abhAvanI kalpanAthI ghaTotpattinA prasaMganuM nivAraNa che.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - ghaTanI utpatti pahelAM te sUkSma kriyAnuM sattva hoya chate, te vakhate paNa te ghaTotpattino prasaMga Avaze ne? ane jo asattva hoya, to kAryanA avyavahita pUrvavRttitvanA abhAvathI kAraNatAnA abhAvano prasaMga Avaze ne? samAdhAna - kAryanA vyApyatAvacchedaka pariNAmavizeSarUpa kAraNatAmAM kAryasahavRttitvano niyama che. zaMkA - jo karAto ghaTa karAyelo ja che, to cakrabhramaNa AdithI upalalita dIrgha kriyAkALamAM zAthI ghaDo dekhAto nathI? samAdhAna - ghaTanA anukULa vyApArarUpa kriyAmAM dIrdhakALapaNAno abhAva hoI carama samayamAM ja ghaTanA anukULa vyApArarUpa kriyAno svIkAra che. 0 paraMtu ghaTanA viSayavALI utkRSTa abhilASAthI ja mATInA mardana Adi rUpa AMtarAlika (vacce thanAra) kAryanA karaNanA samayamAM "huM ghaTane karuM chuM. Avo vyavahAra che. 0 karelAne ja karavAmAM kriyAnI niSphaLatA paNa nathI, kema ke-kriyA dvArA ja samApti pedA karIne kAryamAM kRtatvanI upapatti che. zaMkA - jo ema che, to anyokanyAzrayadoSa che, karelAnuM kriyAjanyapaNuM che ane kRta ja kriyAne pedA kare che paraMtu akRta nahi, kema ke-asat che ne? samAdhAna - ghaTava Adi dvArA ja kriyAmAM kArya-kAraNabhAva che. (ghaTa pratye kriyA kAraNa che paraMtu kRtaghaTa pratye nahi, ke jethI anyonDanyAzrayadoSa thAya! tathAca kAryatAvaracchedakamAM katatvano praveza karAto nathI ane tyAM katatvano lAbha-kAraNa samAja(samudAya)ne AdhIna che. jema nIla ghaTatva, kapAla Adi kAryatAvacchedaka nathI paraMtu nIlatAnI sAmagrInA ane ghaTasAmagrInA samAjathI nIla ghaDo thAya che. tema ahIM prakRtimAM samajavuM.) athadiva te ghaTamAM kRtatvanI upapatti che. 0 vaLI jo karAtAmAM kRtapaNAno abhAva mAnavAmAM Ave ane kriyAnA samayamAM kAryano abhAva mAnavAmAM Ave, to tenAthI pahelAM ane pachIthI te (kAya) thaI zake nahi, kema ke-kAraNano abhAva che. zaMkA - sAmagrImAM sva(kriyA)nA samayamAM kAryavyApyatvano abhAva hovA chatAM, avyavahita uttara samayAvaracchedathI (apekSAthI) te kAryavyApyatvanA svIkArathI doSa nathI ne? samAdhAna - avyavahita uttaratvanA pravezamAM gaurava hovAthI, uttaratva mAtranA pravezamAM vyavahita uttarakAlAvacchedathI kAryotpattino prasaMga AvavAthI sva(kriyA-kArya) samayanA avacchedathI sAmagrImAM kAryavyApyatvavyApti)no svIkAra ucita che. kAraNAbhAvamAM kAryabhAvanuM vyApyatva (vyApti) hovAthI kAraNanA uttarakALamAM (mAtra uttarakALamAM) kAryano abhAva che. 0 saMgrahanayane saMmata sAmAnya, upayoga nahi hovAthI ane anubhava nahi hovAthI, jema vyavahAranaya te sAmAnyane mAnato nathI, tema svaprayojana(kAya)no asAdhaka hovAthI pArakA dhananI mAphaka niSphaLa evI bhUtakALanI ane bhaviSyakALanI vastune RjusUtranaya mAnato nathI, paraMtu vartamAnakALamAM vartI ja liMgavacananA bhedavALI paNa vastu svIkAre che. tyAM eka paNa traNa liMgavALI vastu, jema ke- taTaH, taTI, taTaM
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvibhAga / sUtra - 11, navamaH kiraNe 443 liMgano bheda hovA chatAM vastuno bheda nathI. tyAM eka vastu paNa ekavacana-bahuvacanathI vAcya thAya che. jema } 'gururguruvaH' ahIM vayanano leha hovA chatAM guru3pa vastubhAM leha nathI. 'Apo jalaM'-'dArAH kltrN'ityAdimAM vacanabhedamAM paNa vastuno bheda nathI. 0 A pramANe indra AdimAM nAma-sthApanA-dravya-bhAvarUpa cAra nikSepAono svIkAra kare che. 0 te A naya, sUkSma ane sthUlanA bhedathI be prakAravALo che. sUkSma to kSaNika paryAyane mAne che, kema ke-paryAyonI svavartamAnatAmAM kSaNaparyanta asthAyIpaNuM ja ucita che, kSaNa pachIthI bIjI avasthAno bheda che. ti. 0 sthUla RjusUtranaya to vartamAna manuSya Adi paryAyane mAne che, paraMtu atIta-anAgata Adi nAraka Adi paryAyane mAnato nathI. vyavahAre teno svIkAra karelo hovAthI enI apekSAe sthUlapaNuM samabhavu. have RbhusUtranA dRSTAntane he che - 'yatheti / ' parejara, khA vAjhyathI kSazasthAyI sukha nAma paryAya mAtra pradhAnatAthI dekhADAya che. paryAya mAtranA pradarzanamAM to RjusUtranayAbhAsamAM paNa paryAya mAtranuM pradarzana che, mATe 'pradhAnatAthI paryAya mAtra' ema kahela che. pradhAnatAthI paryAya mAtranuM pradarzana tyAre ja thAya, ke jyAre te paryAyanA AdhArabhUta AtmadravyanuM gauNapaNAe avagAhanarUpa anarpitatva hoya. mATe kahe che ke-te kSaNasthAyI sukhaparyAyanA AdhArabhUta dravya to gauNapaNAe avagAhanarUpa anarpitatva viziSTa che. (paribhASA=pradhAnapazAne avagAhana-vivakSA 'arpazA-arpitatva' 'hevAya che, gauzapazAo avagAhana-vivakSA 'anarpazA anarpitatva' 'hevAya che.) mevA khAzayane he che }- ' atra hI 'ti / hi padathI duHkha AdinuM grahaNa che. atha zabdanayamupadarzayannAha - kAlakArakaliGgasaMkhyApuruSopasargANAM bhedena santamapyabhedamupekSyArthabhedasya zabdaprAdhAnyAtpradarzakAbhiprAyavizeSazzabdanayaH // 11 // 1 kAleti / kAlAdInAM bhedena dravyarUpatayA vidyamAnamapyabhedamupekSya gauNIkRtya zabdabhedaprAdhAnyaprayuktArthabhedaprajJApakAbhiprAyavizeSazzabdanaya ityarthaH / ayamatra bhAvaH, RjusUtrApekSayAyaM vizeSitataraH, ayaM hi pRthubudhnodarAdyAkAraviziSTaM mRnmayaM jalAharaNAdikriyAsamarthaM prasiddhaM bhAvaghaTamevecchati na zeSAnnAmasthApanadravyarUpAMstrIn ghaTAn navA vibhinnakAlakArakAdiviziSTazabdavAcyAnAmekatvam, zabdapradhAno hyeSa nayaH, ceSTAlakSaNazca ghaTazabdArthaH ghaTata iti ghaTo ghaTaceSTAyAmiti dhAtunA vyutpannatvAt / tatazca ya eva jalAharaNAkriyArthaM prasiddho ghaTastameva bhAvarUpaM ghaTamicchatyasau tatraiva zabdArthopapatteH, na tu nAmAdighaTAn ghaTazabdo'bhidhatte zabdArthAnupapatteH, tathA ghaTaM ghaTenetyAdInAmapi bhinnArthatvaM dvitIyAviziSTaghaTazabdasya tRtIyAdiviziSTaghaTazabdasyAnyatvAt tathA ca nAmasthApanAdravyarUpA ghaTA na bhavanti, jalAharaNAditatkAryA
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 tattvanyAyavibhAkare karaNAt paTAdivat, tathA pratyakSavirodhAt ghaTaliGgAdarzanAcca, aghaTarUpAste pratyakSeNaiva dRzyante iti pratyakSavirodhaH, jalAharaNAdikaM ghaTaliGgazca teSu na dRzyata ityanumAnavirodho'pi, na ca kathaM te nAmAdighaTavyapadezabhAja iti vAcyam, aniSThatvAt yathAhi RjusUtrasyAtItAnAgatAH kumbhA neSTAH prayojanAbhAvAttathAnAmAdayo'pi tulyatvAditi // zabdanayanuM upadarzana bhAvArtha - "kAla-kAraka-liMga-saMkhyA-puruSa-upasargonA bhedathI vidyamAna paNa abhedanI upekSA karIne, zabdanI pradhAnatAthI arthabhedano pradarzaka viziSTa abhiprAya, e zabdanaya' kahevAya che." vivecana - kAla AdinA bhedathI dravyarUpapaNAe vidyamAna paNa abhedane gauNa karIne zabdabhedanI pradhAnatAjanya arthabhedano prajJApaka viziSTa abhiprAya, e "zabdanAya che. A ahIM bhAva che ke-RjusUtranI apekSAe A zabdanaya vizeSitatara che. kharekhara, A prastuta naya pRthububbodara Adi AkAraviziSTa, jala AharaNa Adi kriyAmAM samartha, mRnmaya tarIke prasiddha bhAvaghaTane ja mAne che; bAkInA nAma-sthApanAdravyarUpa traNa ghaTone mAnato nathI, athavA vibhinna kAla-kAraka Adi viziSTa zabavAcya ghaTonA ekatvane mAnato nathI. kharekhara, A zabdapradhAnatAvALo naya che : ane ghaTa zabdano artha ceSTArUpa che, kema ke-'padata ti para:-"paTAyAM '' A dhAtuthI ghaTa zabda siddha thayelo che. vaLI tethI jala AharaNa Adi kriyA mATe prasiddha ghaTa che. te bhAvarUpa ghaTane A naya mAne che, kema ke tyAM ja zabdanA arthanI upapatti che. paraMtu nAmAdi ghaTone ghaTa zabda kaheto nathI, kema ke-tyAM zabdanA arthanI anupatti che. tema ja "ghaTane ghaTavaDe' ityAdi bhinna vibhakti viziSTa ghaTono arthabheda che kema ke dvitIya vibhakti viziSTa zabda, tRtIyAdi vibhakti viziSTa zabdathI alaga che. tathAca nAma-sthApanA-dravyarUpa ghaTo vAstavika ghaTo nathI, kema ke-jala AharaNa Adi rUpa te ghaTanA kAryo karatAM nathI. jema ke-paTa vagere. tema ja pratyakSa virodha che : ane ghaTanA liMgocihno)nuM adarzana che. aghaTarUpe te nAmAdi ghaTo pratyakSathI dekhAya che, mATe pratyakSano virodha che. jala AharaNa Adi rUpa ghaTanuM liMga te nAmAdi ghaTomAM dekhAtuM nathI, mATe anumAnano virodha (abhAva) paNa che. te nAmAdi ghaTo nAmAdi ghaTanA vyavahAravALA kevI rIte thAya che?' Ama na kahevuM, kema ke-aniSTa che. jema RjusUtrane "atIta-anAgata ghaDAo aniSTa che, kema ke-prayojana nathI; tema nAmAdi ghaTo paNa A zabdanayane aniSTa che, kema ke-aniSTatathI samAnatA che; athavA prayojananA abhAvanA kAraNe aniSTatAnI samAnatA che. atha krameNa kAlAdInAM dRSTAntAnupadarzayati - yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumeruriti kAlabhedena sumerubhedaM, karoti kumbhaM kriyate kumbha ityAdau kartRtvakarmatvarUpakArakabhedAtkumbhabhedaM, puSyastArakA ityAdau liGgabhedenArthabhedaM, Apo'mbha ityAdau saMkhyAbhedena jalasya bhedaM, ehi manye rathena yAsyasi nahi yAsyasi yAtaste pitetyAdau madhyamottamarUpapuruSabhedenArthabhedaM, santiSThate'vatiSThata
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 12, navamaH kiraNe 445 ityAdAvupasargabhedena cArthabhedaM pratipAdayati zabdanayaH, kAlAdiprAdhAnyAt, abhedaM punarna tiraskaroti, api tu gauNIkaroti / paryAyabhede tu nArthabhedamabhyupaiti nayo'yam // 12 // ___ yatheti / sumerubhedamiti, pratipAdayatItyagretanena sambaddhyate evamagre'pi / bhUtabhaviSyadvarttamAnarUpakAlatrayabhedena sumerorbhedaM zabdanayaH pratipadyate, kAlabhedAdapyarthasyAbhedapratijJAne rAvaNazaMkhacakravarttinorapyatItAnAgatakAlayorekatvApatteriti bhAvaH / kArakabhedaprayuktArthabhedasya dRSTAntamAha karotIti, atra kArakayoH kartRkarmaNobhedAd ghaTasya bhedaH, jalAharaNAdyarthakriyAnirUpitakartRtvasya kumbhakAranirUpitakarmatvasya ca bhAnAt / na ca yaH kartA sa eva karmAtiprasaGgAt tasmAtkartRkarmasvabhAvau ghaTasya bhinnAvabhyupagamanIyAviti bhAvaH / liGgabhedaprayuktArthabhedamudAharati puSyastArakA iti, puMstrIliGgayorbhedenArthabhedaH, anyaliGgavRttezzabdasyAnyaliGgabhedalakSaNena vaidhayeNArthabhedasya kAntaH kAntetyAdiSu spaSTamanubhavAditi bhAvaH / saMkhyAbhedaprayuktArthabhedaM nidarzayati Apo'mbha iti atra bahutvaikatvasaMkhyayorbhedena jalasya bhedaM zabdanayaH pratijAnIte'nyathA paTastantava ityetrApyekatvapratItyApatteH saMkhyAbhedAvizeSAt / puruSabhedanibandhanArthabhedanidarzanamAdarzayati ehi manya iti, atra yuSmadasmadAkhyayoH puruSayorbhedAdarthasya bhedaM zabdanayaH svIkurute anyathA'haM pacAmi tvaM pacasItyAdAvapi puruSabhede'pi ekArthatvaprasaGgAt / upasargabhedanidAnArthabhedadRSTAntamAviSkaroti santiSThata iti, atrApyupasargabhedAdarthabhedaM manute zabdanayo viharatyAharatItyAdAviva / anyathA tiSThati pratiSThata ityAdAvapi sthitigatikriyayorabhedaprasaGgaH syAditi bhAvaH / ayaM tatra tatra teSAM prAdhAnyameva kAlAdikamAzritya svIkaroti na tu dravyarUpatayA'nugAminamabhedaM nyakkurute, anyathA durnayatvApatterityAha kAlAdiprAdhAnyAditi / liGgAdibhedenArthabhedAbhyupagamAdevarjusUtrAdasya vizeSatA khyApitA tathApi samabhirUDhAdvizeSaM dyotayitumAha paryAyabhede tviti, ghaTakumbhAdiparyAyazabdabhede tu nArthabhedo'sya sammataH, tamabhirUDhasya tu sa iSTa ityanayorvailakSaNyamiti bhAvaH // kramathI kALa AdinA dRSTAnnonuM upadarzana bhAvArtha - "jema sumerUparvata hato, che ane haze. AvI rIte kALanA bhedathI sumerUnA bhedane zabdanaya mAne che. kuMbha, jala AharaNa Adi ceSTAne kare che, kuMbhAravaDe kuMbha karAya che, ityAdimAM kartA-karmarUpa ___1. sadhyA hi yAvantazzabdAH kasmiMzcidarthe pravarttante teSAM sarveSAmapi zabdAnAmayaM naya ekamarthamabhipraiti, yathA ghaTakuTakalazakumbhAdayaH ebhirhi eka evArthaH pratIyate, yathA zabdAvyatireko'rthasya tathaiva tasyaikatvaM vA zabdabhedena naikatvaM vA pratipAdanIyaM, na ca ghaTakuTakalazAdayaH paryAyazabdA vibhinnArthavAcitayA kadAcana pratIyante, tebhyassarvadA ekAkAraparAmarzotpatteH, askhaladvRttitayA tathaiva vyavahAradarzanAt / tasmAdeka eva paryAyazabdAnAmartha iti bhAvaH //
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 tattvanyAyavibhAkare kArakanA bhedathI kuMbhanA bhedane A naya mAne che. "puSyaH-tAravA?' ityAdimAM liMganA bhedathI arthabhedane A naya mAne che. mApa:-maH' ityAdimAM saMkhyAnA bhedathI jaLarUpa arthanA bhedane A naya mAne che. "tuM Ava'- huM mAnuM chuM-"raviDe tuM jaIza'- tuM jaIza nahI-"tAro pitA gayelo che, ItyAdimAM "tuM" madhyama puruSa "huM uttama puruSanA bhedathI arthanA bhedane A naya mAne che. "saMtikate -"atiko' ityAdimAM "saMava' Adi rUpa upasarganA bhedathI arthabhedane zabdanaya mAne che, kema ke- kALa AdinI pradhAnatA che. vaLI abhedano A tiraskAra karato nathI paraMtu gauNa karIne svIkAra kare che. paryAyavAcaka zabdanA bhedamAM to arthanA bhedane A naya mAnato nathI." vivecana - bhUtakALa, bhaviSyakALa ane vartamAnakALa rUpa traNa kALanA bhedathI sumerUnA bhedane zabdanaya mAne che. jo kALanA bhedathI paNa arthano abheda mAnavAmAM Ave, to "rAvaNa thayo-"zaMkha cakravartI thaze." emAM paNa atIta-anAgatakALanI ekatAnI Apatti Avaze. 0 kArakabhedajanya arthabhedanA dRSTAntane kahe che ke- "motI'ti | ahIM kArakabhUta kartA ane karmanA bhedathI ghaTano bheda che, kema ke-jala AharaNa Adi arthakriyAnirUpita kartApaNAnuM ane kuMbhakAranirUpita karmapaNAnuM bhAna che. vaLI je kartA che; te ja karma che ema nathI. jo ke kartA che, te ja karma che ema mAnavAmAM Ave, to atiprasaMgano doSa Ave che. mATe kartRsvabhAva ane karmasvabhAva ghaTanA bhinna che ema mAnavuM joIe evo bhAva che. 0 liMgabhedajanya arthabhedanuM daSTAnta Ape che-"puSya-tAra ' ahIM puliMga ane strIliMganA bhedathI arthano bheda che, (taTaH taTI-taTas ema paNa udAharaNa che.) kema ke-anya liMgamAM vartamAna zabdanA anya liMgabhedarUpa vaidharmathI arthanA bhedano naM:-tA' ityAdimAM spaSTa anubhava che. 0 saMkhyAbhedajanya arthabhedanuM nidarzana=mApa:'-'3:' ('tArA, tra' evuM paNa udAharaNa che.) ahIM bahutvavAcaka bahuvacana, ekatvavAcaka ekavacananA athavA bahutva-ekatva saMkhyAnA bhedathI jaLanA bhedane zabdanaya mAne che. jo ema na mAnavAmAM Ave, to paTa: tatva: evI jagyAmAM paNa ekatvanI pratItinI Apatti Ave ! 0 puruSabheda jemAM kAraNa che, evA arthabhedanuM nidarzana 'tuM Ava'-'huM mAnuM chuM." ahIM "puSpad (tuM Adi vAcakazabda), ammad (huMAdi vAcakazabda), "huM. pahelo (uttama puruSa), "tuM bIjo (madhyama puruSa), "te trIjo anya puruSa), nAmavALA puruSanA bhedathI arthanA bhedane zabdanaya svIkAre che. (tuM Ava, huM mAnuM chuM, rathavaDe tuM jaIza, tuM nahi jaI zakIza, tAro pitA gayelo che. ahIM puraSanA bhedathI aMtara che ke bhaviSyakALamAM prayANa karanAra ekamAM paNa arthanA bhedanI pratipatti che. "prahANeva maLyo patre cittama pa nna' e sUtrathI jo prahAsamAM ane anya upapadamAM hoya, to "ma" ema uttama puruSa ekavacanamAM prayukta thAya che. puruSavyavasthAsUcaka A sUtra che. jo puruSanA bhedathI arthano bheda na mAnavAmAM Ave, to huM pakAvuM chuM'- tuM pakAve che,' ityAdimAM paNa eka arthapaNAno prasaMga Avaze. 0 upasargabheda jemAM kAraNa che, evA arthabhedano AviSkAra kare che. "ntikane rUtti jema viharati vihAra kare che)-Aharati (AhAra kare che), tema ahIM saMtiSThate (sArI rIte sthiti kare che)-avatiSThata
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 13, navamaH kiraNe 447 (avasthAmAM rahe che, paNa zabdanaya upasarganA bhedathI arthabhedane mAne che. jo ema na mAnavAmAM Ave, to tiSThati (ubho rahe che)-pratiSThate prasthAna kare che), ityAdimAM paNa sthiti ane gatikriyAno abhedano prasaMga thaI jAya ! A naya, tyAM tyAM teonA prAdhAnyane ja kALa AdinI apekSA rAkhIne svIkAre che, paraMtu dravyarUpapaNAe anugAmI abhedano tiraskAra karato nathI. anyathA, durnayatAnI Apatti Ave che. 0 liMga AdinA bhedathI arthanA bhedanA svIkArathI ja RjusUtranaya karatAM A zabdanayanI vizeSatA jaNAvelI che. to paNa samabhirUDhanaya karatAM vizeSanA ghotana mATe, ghaTa-kuMbha Adi paryAyavAcaka zabdanA bhedamAM to arthano bheda A zabdanayane saMmata nathI. (kharekhara, rUDhithI jeTalA zabdo koI eka arthamAM pravata cha, te tamAma zahInA meM arthana sA zanaya bhAne cha. bha. gha2-2-4za-dubha 3. 5352, A paryAya zabdothI eka ja arthapratItino viSaya thAya che. jema zabdanI sAthe arthano abheda che ema pratipAdana karAya che, tema te zabdanuM ekatva che. ghaTa-kuTa-klaza vagere paryAyazabdo vibhinna arthanA vAcIpaNAe kadAca pratIta thatA nathI, kema ke te paryAyazabdothI haMmezAM eka AkAranA parAmarzanI utpatti che : kema ke-asmalita vRttipaNAe te prakAre ja vyavahAranuM darzana che. tethI eka ja paryAyazabdano artha che, evo bhAva che.) samabhirUDhanayane to paryAyavAcaka zabdonA bhedamAM arthano bheda ISTa che. A pramANe A baMnemAM vilakSaNatA che. atha samabhirUDhasvabhAvabhAvirbhAvayati - nirvacanabhedena paryAyazabdAnAM vibhinnArthatAbhyupagamAbhiprAyaH samabhirUDhaH / yathendanAdindraH, zakanAcchakraH, pUrdAraNAtpurandara ityAdayaH / atra hi paramaizvaryavattvasamarthatvAsurapuravibhedakatvarUpapravRttinimittamAzrityaiSAM zabdAnAM vibhinnArthatvAbhyupagamo'sya nayasya viSayaH / atrApyabhedasya na nirAsaH // 13 // nirvacaneti / vAcakaM vAcakaM prati vAcyabhedaM samabhirohayatyAzrayati yaH sa samabhirUDhaH / niruktibhedena paryAyazabdAnAmindrazakrapurandarAdizabdAnAmarthagatAbhedopekSayA bhinnArthAbhyupagamAbhiprAya ityarthaH / tathA caivaMbhUtabhinnatve sati saMjJAbhedaniyatArthabhedAbhyupagantRtvaM samabhirUDhasya lakSaNam / atra vyAptevivakSaNAd ghaTapaTasaMjJAbhedenArthabhedAbhyupagantari naigamAdau nAtivyAptiH / kAlAdibhibhinnAnAmarthAnAM bhavati bhaviSyatItyAdidhvanibhedAcchabdanayasya bhedo'bhimatastarhi ghaTakumbhAdizabdavAcyAnAmapi kathaM bhedo neSTo dhvanibhedasyAtrApi tulyatvAt, vibhinnaliGgavacanAdizabdavAcyatvasyArthabhedaprayojakatvApekSayA tatra vibhinnazabdavAcyatvasya prayojakatve 1. yatra yatra saMjJAbhedasya tatra tatrArthabheda iti niyamaH, ayaJca niyama evambhUte'pyastIti tadbhinnatve satItyuktaM, tathA ca yathA ghaTaH ghaTAnyapaTazabdAvAcyaH tathaiva ghaTAnyakuTAdizabdAvAcyo'pi, evaM kuTaH kuTAnyaghaTazabdAvAcya ityevaM zabdabhedArthabheda iti bhAvaH //
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 tattvanyAyavibhAkare lAghavAcca, nahi zabdAntaravAcyaM vastu zabdAntaravAcyArtharUpatAmeti, anyathA ghaTAdau paTAdyarthasaMkrame kimayaM ghaTaH paTAdirvA iti saMzayo viparyayo vA bhavet ghaTAdAvapi paTAdinizcayAt paTAdau vA ghaTAdhyavasAyAdekatvaM ghaTapaTAdyarthAnAM prApnuyAt mecakamaNivatsaGkIrNarUpatA vA ghaTapaTAdyarthAnAM bhavet, tathA ca ghaTakumbhakalazAdizabdavAcyAnAmarthAnAM parasparaM bheda ucitaH, vAcakadhvanibhedAt, ghaTapaTastambhAdizabdavAcyArthavaditi prayogaH / na ca nAnArthaMkazabdavAcyAnAmarthAnAM bheda iva bhinnazabdavAcyAnAmapi bhedo na bhavediti vAcyam, bhinnazabdavAcyatvasyArthabhedavyApyatvAt, nahi vyApyasyAbhAvAtkvacidapi vyApakasyAbhAva iSTaH, tasmAnnAnArthasthale zabdabhedAdarthabhedAbhAve'pi lakSaNasvarUpAdibhedAr3hedo bhaviSyati, na hyarthabhede pratiniyatamekameva prayojakaM, bhinnazabdavAcyatayA tu bhinnakAlavRttitayevArthabhedo dhruva eva / yadi bhinnazabdavAcyatvamarthabhedavyApakaM bhavettadA vyApakAbhAvAvyApyAbhAvo bhavaduktassaGgaccheta tadeva neSTamiti / na cAsya mate zabdabhedAdeva yadyarthabhedastadA vyutpattinimittameva pravRttinimittamityAyAtaM tathA ca DitthaDavitthAdipAribhASikasaMjJA na bhaveyuH, teSAmicchAmAtranimittatvena yathAsthitavyutpattinimittAbhAvAditi vAcyam, iSTApatteH, zabdArthasya svAbhAvikadharmanibandhanatvAt tatrecchAyA anibandhanatvAt tasmAdicchAviziSTazaktyabhAvAtteSAmabodhakatvameveti, evaM ghaTAdeH kumbhakalazAdikametanmate paryAyavacanaM nAstyeva, ekasminnarthe'nekazabdapravRttyanabhyupagamAditi / atha samabhirUDhanayaM dRSTAntayati yatheti, tathA ca paramaizvaryazAlitvamindrazabdasya, sAmarthyaM zakrazabdasya, asurapuravibhedanaM purandarazabdasya pravRttau nimittaM sphuTamiti niruktibhedataH paryAyavAcizabdAnAM bhinnArthatvam, prayogazca paryAyazabdA vibhinnArthAH pravibhaktavyutpattinimittakatvAt, iha ye ye pravibhaktavyutpattinimittakAH naite'bhinnArthA yathA indraghaTapuruSAdizabdAH vibhinnavyutpattinimittakAzca paryAyazabdA api, ato bhinnArthA iti / yat punaravicAritapratItibalAdekArthAbhidhAyakatvaM tattvatiprasaGgena na yuktam, yuktiriktapratItizaraNIkaraNe hi mandaprakAze davIyasi deze sanniviSTavibhinnazarIrANAmapi nimbakadambAzvatthakapitthAdInAmekatarvAkAratayA pratIyamAnAnAmekatvAbhyupagamaprasaGgaH syAditi paryAyazabdAnAM bhinnArthatvamevetyAzayenAhAtra hIti / tebhyaH sarvadaivekAkAraparAmarzotpattyA'ssvaladvRttitayA tathaiva vyavahArAcca paryAyazabdArthAnAmabhedaM gauNIkaroti nayo'yamityAzayenAhAtrApIti // 1. na hyarthabhede zabdabheda eka eva prayojako yena nAnArthasthale zabdabhedAbhAvAdAbheda Apadyateti bhAvaH //
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 13, navamaH kiraNe 449 samabhirUDhanayanA svabhAvano AvirbhAva bhAvArtha - "vyutpattinA bhedathI paryAyavAcaka zabdonA arthanA bhedanA svIkArano abhiprAya, e "samabhirUDha' kahevAya che. jema "IndanathI Indra, zakanathI zakra, pUrdhAraNathI puraMdara' ityAdi. kharekhara, ahIM parama aizvaryavatva, samarthatva, asurapura vibhedakatvarUpa pravRttinimittino Azraya karI A zabdonA arthanA bhedano svIkAra, A nayano viSaya che. ahIM paNa abhedanuM khaMDana nathI." - vivecana - pratyeka zabda pratye arthabhedane je grahaNa kare che, te "samabhirUDha' kahevAya che. vyutpattinA bhedathI paryAyavAcaka zabdarUpa indra-zukra-puraMdara Adi zabdonA arthagata abhedanI upekSApUrvaka arthabhedanA svIkArano abhiprAya, e "samabhirUDhanaya kahevAya che. tathAca evaMbhUtanayathI bhinna hoya chate saMjJA(zabda)bhedanI sAthe vyApaka arthabhedano abhyapagama, e samabhirUDhanayanuM lakSaNa che. ahIM vyAptinI vivalAthI ("jyAM jyAM saMjJAbheda che, tyAM tyAM arthabheda che evo niyama che. vaLI A niyama evaMbhUtamAM paNa che, mATe "evaMbhUtathI bhinna hoya chate' ema kaheluM che. tathAca jema ghaTa, ghaTathI bhinna paTazabdathI A vAcya che, tema ghaTathI bhinnakuTa Adi zabdathI avAcya paNa che. e pramANe kuTa, kuTathI bhinna ghaTazabdathI avAcya che. A pramANe zabdabhedathI janya arthabheda che evo bhAva che.) ghaTa-paTarUpa saMjJAbhedathI arthabhedane svIkAranAra naigama AdimAM ativyApti nathI. 0 kALa AdithI bhinna arthono "pati'-'viSyati' ityAdi zabdonA bhedathI zabdanayane bheda ISTa che, to ghaTa-kuMbha Adi zabdavAono paNa kema bheda ISTa nathI? kema ke-zabdabhedanI ahIM paNa tulyatA che : ane vibhinna liMga-vacana AdithI zabdavAcyatvanA arthabheda prayojakatvanI apekSAe tyAM vibhinna zabdavAcyatvanA prayojakapaNAM lAghava che. zabdAttarathI vAcya vastu zabdAttaravAcya artharUpatAne pAmatI nathI. (ghaTazabdathI vAcya vastu paTarUpa zabdAttaravA artharUpatAne bhajatI nathI.) anyathA, jo ema na mAno, to ghaTa AdimAM paTa Adi arthanA saMkramaNamAM "zuM A ghaTa che ke paTa vagere che?' Avo saMzaya ke ghaTane paTa mAnavArUpa viparyaya thaI jAya ! ghaTa AdimAM paTa AdinA nizcayathI athavA paTa AdimAM ghaTanA nizcayathI ghaTa-paTa Adi padArthonI ekatA(abheda) prApta thaI jAya ! athavA mecaka(varNAntarathI mizrita)maNinI mAphaka saMkIrNarUpatA ghaTa-paTa Adi padArthonI thaI jAya ! 0 tathAca ghaTa-kuMbha-klaza Adi zabdavAcyabhUta arthono paraspara bheda che, kema ke-vAcakazabdano bheda che. jema ke-ghaTa-paTa-staMbha Adi zabdavAcya artha. Avo anumAna-prayoga samajavo. ('paTe-te ti paTa: ' je jalaAharaNa Adi kriyA kare che, te ghaTa." "vutiauTilyuM anumati ti vuDa ' je kuTilatAno anubhava kare che, te kuTa." "vuM-thavI, tAM mAyatIti : I' je pRthvIne bhAsita kare che, te "kuMbha." "iMgarta nati yatra la #sa aa' jemAM pANI zobhe che, te "klasa." AvI vyutpattinA bhedathI arthabheda zabdamAM che.) zaMkA - aneka arthavAcaka eka zabdathI vAcyabhUta arthonA bhedanI mAphaka zabdabheda nathI paraMtu arthabheda che. to pachI zabdonA bhedathI arthono bheda to nahi ja thAya ne? kema ke-arthabheda prayojaka zabdabheda nathI. samAdhAna - bhinna zabdonuM vAcyatva arthabhedanI sAthe vyApya che. (jayAM jayAM bhinna zabda che, tyAM tyAM arthabheda che; jayAM jayAM arthabheda che, tyAM tyAM bhinna zabda che ema nahi samajavuM.)
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 tattvanyAyavibhAkare 0 vyApyanA abhAvathI (eka zabdathI) kvacit paNa vyApakano abhAva (eka arthe) ISTa nathI. tethI aneka arthavALA zabdanA sthaLamAM aneka artha che ane eka zabda che. zabdabhedathI arthabhedanA abhAvamAM paNa lakSaNasvarUpa AdinA bhedathI bheda thaze. 0 arthanA bhedamAM pratiniyata eka ja (zabdabheda) prayojaka nathI. (kharekhara, arthanA bhedamAM zabdabheda eka prayojaka nathI, ke jethI nAnArtha sthaLamAM zabdabhedanA abhAvathI arthanA abhedanI Apatti Ave.) bhinna zabdavApaNAe to bhinna kALavRttipaNAnI mAphaka arthabheda dhruva che. 0 jo bhinna zabdavAotva arthabhedavyApaka hoya, to vyApakanA abhAvathI vyApyano abhAva Apa lokoe kahela saMgata thAya! te ja iSTa nathI. zaMkA - jo A nayanA matamAM zabdanA bhedathI ja arthabheda che, to vyutpattinuM nimitta ja pravRttinuM nimitta che, ema AveluM jANavuM. tathAca "sthivitna' Adi pAribhASika saMjJAo nahi thaze ! kema ke te pAribhASika zabdomAM IcchAnuM ja mAtra nimitta hoI yathAsthita vyutpatti nimittano abhAva che ne? samAdhAna - ISTa Apatti che, kema ke-zabdano artha svAbhAvika dharmarUpa kAraNajanya che. tyAM icchArUpa kAraNa janyapaNuM nathI. tethI icchAviziSTa zaktinA abhAvathI te 'hitya' Adi pAribhASika zabdo abodhaka ja che. (saMjJA be prakAranI che. 1-pAribhASikI ane 2-naimittikI che. tyAM pAribhASikI arthatattvane kahetI nathI, kema ke-yadecchA mAtrathI pravRtta che. naimittikI saMjJA saghaLI saMjJAyukta che. A pramANe sarva kriyAnimittajanya zabdo dhAtuthI janya hovAthI nimittabhedathI arthabheda joyelo che.) 0 A pramANe ghaTa AdinA kuMbha-kalasa vagere A matamAM paryAyavAcaka nathI ja, kema ke-eka arthamAM aneka zabdonI pravRttino asvIkAra che. iti. samabhirUDhanuM daSTAnta Ape che ke-tathAca indra zabdanuM parama aizvarya zAlitva, zakrazabdanuM sAmarthya ane puraMdara zabdanuM asurapuranuM bhedana pravRttinuM nimitta spaSTa che. ema vyutpattinA bhedathI paryAyavAcaka zabdono arthabheda che. anumAnano prayoga-paryAyazabdo bhinna arthavALA che, kema ke-bhinna bhinna vyutpattinA nimittavALAo che, ahIM je je bhinna vyutpattinimittavALAo che, te te abhinna (eka) arthavALA nathI. jema ke-Indra-ghaTa-puruSa Adi zabdo ane bhinna bhinna vyutpatti nimittavALA paryAyazabdo paNa bhinna vyutpatti hovAnA kAraNe bhinna arthavALAo che. 0 vaLI je avicArita pratItinA baLathI eka avAcakapaNuM che, te to atiprasaMga thavAthI yukta nathI; kema ke-kharekhara, yuktizUnya pratItinA zaraNakaraNamAM maMda prakAzavALA ati dUra dezamAM saMniviSTavibhinna zarIravALAonA paNa, eka vRkSanA AkArapaNAe pratIyamAna lIMbaDo-kadamba-pIpaLo-koMThI vagerenA ekatvanA svIkArano prasaMga thAya! mATe paryAyazabdonuM bhinnArthapaNuM ja che. te ghaTa-kuTa-kalasa Adi paryAyazabdothI sarvadA eka AkAranA parAmarzanI utpatti hoI ane asmalita vRttipaNAe te prakAre ja vyavahArathI paryAyazabdArthonA abhedane A naya gauNa kare che. athaivambhUtanayamupapAdayitumAha - tattakriyAvidhurasyArthasya tattacchabdavAcyatvamapratikSipan svasvapravRttinimittakriyA
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 451 dvitIyo bhAga / sUtra - 14, navamaH kiraNe viziSTArthAbhidhAyitvAbhyupagamaH evambhUtanayaH / yathA paramaizvaryapravRttiviziSTa indrazabdavAcyaH, sAmarthyakriyAviziSTazzakrapadabodhyaH, asurapurabhedanakriyAviziSTaH purandarazabdavAcya ityevaMrUpAbhiprAyAH // 14 // tattatkiyeti / jalAharaNAdikriyAvidhurasyArthasya ghaTAdestattacchabdavAcyatvaM ghaTAdizabdavAcyatvamapratikSipan dveSabuddhyA'nirAkurvan jalAharaNAdikriyAviziSTameva ghaTAdikaM ghaTAdizabdo vaktItyevaMrUpo'bhiprAya evambhUtanaya iti bhAvaH / tathA ca padAnAM vyutpattyarthAnvayaniyatArthabodhakatvAbhyupagantRtvamiti niSkarSaH / niyamazca dezataH kAlatazcAto na samabhirUDhAdAvativyAptiH / yA kriyA viziSTazabdenocyate tAmeva kriyAM kurvadvastu evaMbhUtazabdenocyate tatpratipAdako nayo'pyupacArAdevambhUtaH, ayaM vyaJjanArthobhayaM sthApayati, zabdaM arthenArthazca zabdeneti, yathA ghaTaceSTAyAM ghaTate yoSinmastakAdyArUDhazceSTata iti ghaTa ityatra tadaivAsau ghaTo yadA tAdRzaceSTAvAn nAnyadA, ghaTazabdo'pi tAdRzaceSTAkAriNa eva vAcako nAnyadetyevaM ceSTAvasthAto'nyatra ghaTasya ghaTatvaM ghaTazabdena nivartyate ghaTazabdasyApi tadavasthAto'nyatra ghaTena svavAcakatvaM nivartyate, tathA ca prayogo yathA'bhidhAyakazzabdastathaivAbhidheyaM pratipattavyaM, tathAbhUtArthasyaiva pratyayasambhUteH pradIpavatkumbhavadvA, pradIpazabdena hi prakAzavAnevArtho'bhidhIyate, anyathA saMzayAdayaH prasajyeran tathAhi yadi dIpanakriyAvikalo'pi dIpastarhi dIpazabde samuccarite kimanena pradIpena prakAzavAnartho'bhihitaH kiMvA'prakAzako'pyandhopalAdiriti saMzayaH, andhopalAdirevAnenAbhihito na dIpa iti viparyayaH, tathA dIpa ityukte'ndhopalAdau cokte dIpe pratyayAtpadArthAnAmekatvaM sAGkathaM vA syAttasmAcchabdavazAdevAbhidheyamabhidheyavazAcca zabda iti / evaJca saMjJAbhedAdvastubhedavat kriyAbhedAdapi, sA ca kriyA tadbhestrI yadeva tAmAvizati tadaitanimittaM tattadvayapadezamAsAdayati nAnyadA'tiprasaGgAt / yadA ghaTate tadaivAsau ghaTo na punarghaTitavAn ghaTiSyate vA ghaTa iti vyapadeSTuM yuktaH, sarvavastUnAM ghaTatApattiprasaGgAt kiJca ceSTAsamaye eva vastu cakSurAdivyApArasamudbhUtazabdAnuviddhapratyayamAskandati, ceSTAvantaH padArthA iti, yathAvasthitArthapratibhAsa eva ca vastUnAM vyavasthApako nAnyathAbhUto'nyathA ceSTAvattayA 1. yo'rtho yaddeze yatkAle vyutpattyarthena sambaddhaH so'rthastatra tadAnIM tacchabdabodhyaH, tathA cAyaM nayo yasminnarthe zabdo vyutpAdyate sa vyutpattinimittabhUto'rtho yadaiva vartate tadaiva taM zabdaM pravarttamAnamabhipraiti, nAtItAM bhAvinI vA ceSTAmadhikRtya sAmAnyenaivocyate zabdaH, tayovinaSTAnutpannatvena kUrmaromakalpatvAt yadyatItabhAviceSTApekSayAM ghaTAdizabdo'ceSTAvatyapi prayujyeta tarhi kapAlamRtpiNDAdAvapi prayujyatAM vizeSAbhAvAttasmAdyatra kSaNe vyutpattinimittamavikalamasti tadaiva so'rthastacchabdena vAcya iti nirglitaarthH||
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 tattvanyAyavibhAkare zabdAnuviddhAdhyakSapratyaye pratibhAsasyAbhyupagame tatpratyayasya nirviSayatayA bhrAntasyApi vastuvyavasthApakatve sarvaH pratyayaH sarvasyArthasya vyavasthApakaH syAdityatiprasaGgaH, tanna ghaTanasamayAtprAk pazcAdvA ghaTastadvyapadezamAsAdayatItyevambhUtanayamatam / nanvetanmate vyutpattinimittasyaiva pravRttinimittatvena kenacidrUpeNAsyAnatiprasaktatvaM vAcyam, itarathA gacchatIti gauriti vyutpattyA gacchannazvAdirapi gauH syAt, maivam prasiddhArthapuraskAreNa pravRttasyaivaMbhUtanayasya svArthAtiprasaGgo na dUSaNaM kintu tannivArakanayAntaropAyakatvena bhUSaNameva, etadupajIvI vyavahArastu yathAvRtti, etena rAjanzabdasya chatracAmarAdizobhAvirahakAle rAjapadavyutpattinimittAbhAve'pi itarAtizayapuNyAdiprayuktarAjanasyAnatiprasaktasya sattvena rAjA vAcya eveti vyudastam / evambhUtanayasyodAharaNamAha yatheti, samabhirUDho hi satyAmasatyAJcendanakriyAyAM vAsavAderarthasyendrAdivyapadezamabhipraiti kriyopalakSitasAmAnyasyaiva pravRttinimittatvAt, pazuvizeSasya gamanakriyAyAM satyAmasatyAJca govyapadezavat tathArUDhessadbhAvAt / evambhUtaH punarindanAdikriyAparigatamarthaM tattatkriyAkAle indrAdivyapadezabhAjamabhimanyate, nahi kazcidakriyazabdo'syAsti, gaurazva ityAdijAtizabdAbhimatAnAmapi kriyAzabdatvAt gacchatIti gaurAzugAmitvAdazca iti, zuklo nIla ityAdiguNazabdAbhimatA api kriyAzabdA eva, zucIbhavanAcchuklo nIlanAnnIla iti, devadatto yajJadatta ityAdiyAdRcchikazabdAbhimatA api kriyAzabdA eva deva enaM deyAdyajJa enaM deyAditi / saMyogidravyavAcakazabdAssamavAyidravyavAcaka zabdA api kriyAzabdA eva daNDo'syAstIti daNDI viSANamasyAstIti viSANItyAdikriyApradhAnatvAditi / evametanmate sattvAdiyogAtsadAdisaMzyapi tattatparyAyabhAktvenAtmAdisaMjJAdhAryapi siddho na jIvaH, jIvaprANadhAraNa iti dhAtvarthAnanvayAt / etena siddho nizcayato jIva iti matamapAstam, zuddhanizcayo hyevambhUtanaya eva, tanmatena tu siddho'jIva ityeva prasiddhiH, audayikaM bhAvaM vyutpattinimittameva pravRttinimittatayA gRhNatA saMsAriNa eva jIvazabdavyapadezyatvapratipAdanAt siddhasya pudgalAdidravyasya vA'jIvapadArthatvasyeSyamANatvAditi // 1. audayikakSAyikakSAyopazamikaupazamikapAriNAmikalakSaNaiH paJcabhirbhAvaiH paJcasvapi gatiSu jIva iSTaH, vyutpattinimittajIvanalakSaNaudayikabhAvopalakSitAtmatvarUpapAriNAmikabhAvaviziSTasya jIvasya bhAvapaJcakAtmano jIvapadArthatvAt prasiddhanaigama IdRzapAriNAmikabhAvameva jIvapadapravRttinimittamabhyupagacchati, evambhUtastu vyutpattinimittameva pravRttinimittaM gRhNAti iti bhAvaH //
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 14, navamaH kiraNe evaMbhUtanayanuM upapAdana bhAvArtha - "te te kriyAthI rahita arthanuM te te zabdathI vApaNAnA tiraskArane nahi karanAro, potapotAnI pravRttimAM nimittabhUta kriyAviziSTa arthanA abhidhAyitva(kathana)no svIkAra, e "evaMbhUtanaya' kahevAya che. jema parama aizvaryapravRttiviziSTa indra zabdathI vAcya che, sAmarthyakriyAviziSTa zakrapadavAo che ane asurapurabhedanakriyAviziSTa puraMdarazabdavAo che. evA rUpavALA abhiprAyo." vivecana - jala AharaNa Adi kriyAthI rahita, ghaTa Adi padArthanuM te te zabdathI vAcyatva eTale ghaTa Adi zabdathI vAcyatvano dveSabuddhipUrvaka tiraskAra nahi karanAro, jala AharaNa Adi kriyAviziSTa ja ghaTa Adine ghaTa Adi zabda kahe che. AvA prakAranA rUpavALA abhiprAya "evaMbhUtanaya' kahevAya che. tathAca padonI vyutpattinA arthanA anvayanI sAthe niyata arthanA bodhakapaNAno svIkAra "evaMbhUtanaya che, Avo niSkarSa che. (je artha je dezamAM, je kALamAM vyutpattinA arthanI sAthe saMbaMdhavALo che, te artha tyAM, te vakhate te zabdathI vAcya che. tathAca A naya je arthamAM zabdavyutpattino viSaya thAya che, te vyutpattinA nimittabhUta artha jyAre varte che, tyAre ja pravartamAna te zabdane mAne che. atIta ke bhAvinI ceSTAno adhikAra karIne sAmAnyathI ja zabda kahevAto nathI, kema ke te atIta vinaSTa hovAthI ane anAgata anutyana hovAthI kAcabAnA romanI samAna asat che. jo atIta ke bhAvi ceSTAnI apekSAthI ghaTa Adi zabda aceSTAvALAmAM paNa prayogavALo bane, to kapAla-mATInA piMDa AdimAM paNa ghaTAdi zabdano prayoga thAya! kema ke-vizeSano abhAva che. tethI je kSaNamAM vyutpattinuM nimitta saMpUrNa che, tyAre ja te artha te zabdathI vAcya che.) vaLI niyama dezathI ane kALathI che, jethI samabhirUDha AdimAM ativyApti nathI. 0 je kriyA viziSTa zabdathI kahevAya che, te ja kriyAne karatI vastu evaMbhUta zabdathI kahevAya che. tenuM pratipAdana karanAro naya paNa upacArathI "evaMbhUta' kahevAya che. A naya, zabda ane artharUpa ubhayane sthApita kare che-zabdane arthanI sAthe ane arthane zabdanI sAthe sthApita kare che. jema 'paTAyAM '' AvA dhAtuthI 'pate ' strInA mastaka AdimAM rahelo ceSTA kare che, mATe ghaTa AvA sthaLamAM, te vakhate ja A ghaTa' che ke jyAre tevI ceSTAvALo che, bIje vakhate nahi. ghaTazabda paNa tevI ceSTA karanArAno ja vAcaka che, bIje vakhate nahi. Ama A pramANe ceSTArUpa avasthA karatAM bIjI avasthAmAM ghaTanuM ghaTatva ghaTazabdathI nivRtta thAya che. tathAca prayoga (anumAnaprayoga) che ke-jema vAcakazabda che, tema abhidheya (vAcyabhUta artha) svIkAravo joIe, kema ke-tathAbhUta arthanA ja pratyayano saMbhava che. jema ke-pradIpa ke kuMbha. kharekhara, pradIpazabdathI prakAzavALo ja artha kahevAya che. anyathA, saMzaya Adino prasaMga AvI jAya ! te A pramANe jo dIpanakriyA vagarano paNa dIpa che, to dIpazabdanuM uccAraNa karyo chate zuM A pradIpathI prakAzavALo artha kahelo che ke, prakAza vagarano paNa aMdha-upala (teja vagaranuM ratna) Adi che? Avo saMzaya aMdha-upala Adi ja kahelo che, dIpa nahi. A pramANe viparyaya. tevI rIte dIpa' Ama kahyuM chate ane aMdhaupala Adi kahyuM chate, dIpamAM pratyaya thavAthI padArthonuM ekatva ke sAMkarya thaI jAya ! tethI zabdavaze karIne ja abhidheya ane abhidheyanA vaze karIne zabda. iti.
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 tattvanyAyavibhAkare 0 vaLI A pramANe saMjJAbhedathI vastunA bhedanI mAphaka kriyAnA bhedathI paNa vastuno bheda jANavo. vaLI te kriyA te vastunI bheda karanArI che ke jyAre te kriyAmAM praveza kare che, tyAre A nimitta (vALA) te te vyavahArane pAme che, bIjA koI vakhate nahi; kema ke-atiprasaMga che. jyAre ghaTate (ceSTA kare che), tyAre ja A ghaTa che. bhUtakALanI ceSTAvALo nahi ane bhaviSyakALanI ceSTAvALo ghaTa, "ghaTa' evA vyavahArane yogya tarIke yukta nathI, kema ke-sarva vastuomAM ghaTapaNAnI Apattino prasaMga che. vaLI ceSTAnA kALamAM ja vastu, cakSu Adi vyApArathI pedA thayela zabdathI anuviddha pratyayane pAme che, kema keceSTAvALA padArtho hoya che. pUrvapakSa - yathArtha arthano pratibhAsa ja vastuono vyavasthApaka hoya che. anyathA, bhUtapratibhAsa nahi. anyathA, jo ema na mAnavAmAM Ave, to ceSTAvAnarUpe (ceSTAthI) zabdathI anuviddha pratyakSa pratyayamAM pratibhAsanA svIkAramAM te zabdAnuviddha pratyakSa pratyaya nirviSa hoI, bhrAntamAM paNa vastuvyavasthApakapaNuM mAnavA jatAM, sarva pratyaya sarva arthano vyavasthApaka thaI jaze ! A pramANeno atiprasaMga Avaze ne? uttarapakSa - ghaTanakriyAnA samayathI pahelAM ke pachIthI ghaTa tenA (ghaTanA) vyavahArane pAme che. A pramANe evaMbhUtanayano mata che. (ceSTAnA samayathI pahelAM ke pachIthI ghaTa ghaTanA vyavahArane pAme che, mATe pUrvokta atiprasaMga Adi doSono abhAva che.) zaMkA - A evaMbhUtanayamAM vyutpattinimitta(kriyA)nuM ja pravRttinimittapaNuM hoI, koI eka rUpathI A nayanA atiprasaMgano abhAva kahevo joIe. anyathA, "chatI'ti aa (gamana karyuM cha0) ja (gAya vagere) che, to gamana karanAra ghoDA vagere che te paNa gaurUpa thaze ne? samAdhAna - prasiddha arthanA puraskArathI pravRtta evaMbhUtanaya mATe svArthano vyutpattinimitta kriyAno) atiprasaMga dUSaNarUpa nathI, paraMtu te doSanA nivAraka nayAntaranA upAyavALo hoI bhUSaNarUpa che. Ano Azraya laIne jIvanAra, vyavahAra to vRtti pramANe jANavo. 0 pUrvokta A kathana pramANe "rAnana' zabdanAM chatra, cAmara vagerenI zobhAnA abhAvakALamAM rAjapadanI vyutpattinA nimittano abhAva hovA chatAM, bIjA karatAM atizaya puNya AdithI janya "rAnana' zabda je anatiprasakta che, tenI sattAthI rAjan zabdane rAjA tarIke kahevo joIe ja. AvuM kathana khaMDita thAya che. 0 evaMbhUtanayanA udAharaNane kahe che ke-"ze'ti (Indana Adi kriyAnA abhAvakALamAM vyutpattimAM nimittabhUta ijana Adi kriyAnA abhAvathI kevI rIte tyAM Indra Adi zabdanI pravRtti? AvI AzaMkAmAM kahe che ke - "samaDha niyamatam ' kharekhara, samabhirUDhanaya indanakriyAnI vidyamAnatAmAM ane avidyamAnatAmAM vAsava Adi arthamAM Indra AdinA vyavahArane icche che, jyAre vAsava vagere aizvarya Adino anubhava kare che ane jayAre anubhava nathI karatA, ema ubhayakALamAM paNa tyAM indrAdi zabdavyapadezanuM yogyapaNuM samabhirUDhanaya svIkAre che.) kAraNa ke- vyutpattinimitta kriyAnI abhAvadazAmAM paNa te kriyAnA samAnAdhikaraNa sAmAnya-vizeSarUpa pravRttinimittanA baLathI tyAM te vAsavAdi zabdavyapadezyapaNuM che." Avo niyama hoI kahe che ke-"kriyAthI upalakSita sAmAnya ja pravRttimAM nimitta che." arthAta jyAre kadAcita Indana Adi kriyAnA adhikaraNamAM vartamAna, je vAsava Adi rUpa sAmAnya che, te
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 14, navamaH kiraNe 455 sAmAnyanuM ja Indra Adi zabdonI pravRttimAM nimittapaNuM hoI, te sAmAnyanuM indana Adi kriyAthI zUnyakALamAM paNa vAsava AdimAM sattva hoI tenA baLathI vAsava AdinA vyavahArano saMbhava che. 0 jema gorUpa pazuvizeSanI gamanakriyA cAlu hoya ke na hoya to paNa gozabdano vyavahAra che, tema ahIM samajavuM; kema ke-tathArUDhi che. gozabdanI gotvathI avacchinna(viziSTa)mAM zakti ja "rUDhi' che, kema ke-avayavamAM zakti te "yoga' kahevAya che. samudAyanI zakti dharUDha' kahevAya che. te prakAranI rUDhino sadbhAva che. "parvabhUtanayamatim ' evaMbhUtanaya to indana Adi kriyAmAM pariNata arthane, te te kriyAnA kALamAM-aizvarya AdinA anubhavanA kALamAM ja Indra AdinA vyavahArane bhajanAra tarIke mAne che. arthAta jayAre je nAmanI vyutpattimAM nimittakriyA jayAM varte che, tyAre ja tyAM te nAmavaDe vyapadeza che, bIjA vakhate nahi. A pramANe evaMbhUtanaya svIkAra kare che. zaMkA - jo A pramANe vyutpattimAM nimittakriyAno ja pravRttinimittapaNAnA svIkAramAM jAtizabdaguNazabda-kriyAzabda-vAdacchikazabda-dravyazabda, A pramANe pAMca prakAronA nAmono bhaMga thaI jAya ! kema kesarva zabdomAM kriyAvAcaka zabdapaNAnI prApti che. samAdhAna - A viSayamAM amArA mATe iSTapatti ja che. e vAtane kahe che ke koI paNa zabda, kriyA bhinna zabda nathI. A viSaya A evaMbhUyanayanA matamAM che. 0 te evabhUtanayanA matamAM gotva-azvatva Adi rUpa jAtipravRttinimittakapaNAe jAtizabdarUpe abhimata go Adi zabdomAM kriyApravRttinimittakapaNAe kriyAvAcaka zabdapaNAno nizcaya karAve che ke-gAya (baLada), ghoDo vagere jAti zabdarUpe abhimata go Adi zabdomAM paNa kriyAzabdapaNuM hovAthI, "cchatI'ti (gamana karyuM cha0) gAya Azu(jaldI)gAmI hovAthI azva ema vyutpatti karAya che. 0 guNapravRttinimittakapaNAe, abhimata zukala Adi zabdomAM kriyApravRttinimittakapaNAnA upadarzanamAM kriyAzabdapaNuM darzAve che ke-zukala-nIla vagere guNazabdarUpe abhimata paNa kriyAvAcaka zabdo ja che. zucIbhavana(pahelAM pavitra na hoya ane pachIthI pavitra thanArapaNuM hovAthI)thI zukala che. nIlanathI (raMgavAthI) nIla A pramANe vyutpatti che. 0 pratiniyata te te zabdavADhetArUpa upAdhiviziSTa vApaNuM hoI, puruSavizeSathI saMketita hoI vAcyatA zabdathI devadatta Adi zabdaviziSTamAM devadatta Adi zabdonI zakti che. Ama te te zabdarUpa upAdhi pravRttinimittakapaNAe yadacchAzabdapaNAe abhimata devadatta Adi zabdomAM vyutpattinimitta kriyA pravRttinimittakapaNAnA upadarzanadvArA kriyAzabdapaNuM ghaTAve che. devadatta, yajJadatta vagere rUpa yAdacchika zabdarUpe abhimata zabdo paNa kriyAzabdo che." jema ke-deva (jane) ene Ape-"yajJa ene Ape !" 0 saMyogasaMbaMdhathI dravyavizeSa viziSTa vAcakapaNAe abhimata, saMyogi dravyazabda samavAyasaMbaMdhathI dravyavizeSa vizivAcakapaNAe abhimata, samavAya dravyazabda. A pramANe baMne prakAranA paNa dravyazabdamAM kriyAvizeSa pravRttinimittakapaNAe kriyAzabdapaNuM siddha kare che ke-saMyogi dravyavAcaka zabdo, samavAya dravyavAcaka zabdo paNa kriyAzabdo ja. jema ke-saMyogi dravyazabda=daDinazabda saMyogi dravyazabda che, kema kedaMDapuruSarUpa be dravyomAM saMyogasaMbaMdha che. "viSarfjana' zabda samavAdhi dravyazabda che, kema ke-viSANanuM
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 tattvanyAyavibhAkare avayavapaNuM hoI, gAya AdinuM avayavIpaNuM hoI avayava ane avayavIno samavAyasaMbaMdha che. jo ke avayavI avayavamAM varte che, paraMtu avayava avayavImAM nahi: ane A pramANe viSANamAM samavAyathI gAya AdinuM sattva che, paraMtu gAya AdimAM viSANanuM sattva nahi; to paNa samavAyathI AdheyapaNuM paNa samavAyamAM ja che, Avo abhiprAya che. jAti zabda Adi bhedathI zabdamAM paMcavidhapaNAnI mAnyatA vyavahAranayanI apekSAe che ane tethI kalpita ja che, paraMtu vAstavika matathI AdaraNIya nathI. 0 A pramANe A evaMbhUtanayanA matamAM satva AdinA yogathI sata Adi saMjJAvALo paNa te te paryAyane bhajanAro hoI, AtmA saMjJAdhArI paNa siddha jIva nathI, kema ke-jIvadhAtu prANonA dhAraNarUpa arthamAM che ane te dhAtunA arthano anvaya siddhamAM nathI. A kathanathI "nizcayanayathI siddha jIva che AvA matanuM khaMDana thAya che. 0 kharekhara, zuddha nizcaya evaMbhUtanaya ja che. A evaMbhUtanayanA mate to "siddha ajIva che." AvI ja prasiddhi che, kema ke-vyutpattinA nimittabhUta ja audayikabhAvane (audayika-kSAyika-kSAyopathamikaaupathamika-pAriNAmikarUpa pAMca bhAvothI pAMca paNa gatiomAM jIva mAnela che. vyutpattinA nimittabhUta jIvanarUpI bhAvathI upalakSita, Atmatva (jIvatva)rUpa pariNAmika bhAvathI viziSTa jIvamAM bhAvapaMcaka svarUpavALA jIvamAM jIvapadArthapaNuM hovAthI, prasiddha naigama, AvA pAriNAmikabhAvane ja jIvapadanA pravRttinA nimittarUpe svIkAra kare che. evaMbhUtanaya to vyutpattinimittane pravRttinimittarUpe mAne che.) pravRttinA nimittapaNAe svIkAra karanAre, evaMbhUtanaya saMsArImAM ja jIvazabdathI vyapadezayogyapaNAnuM pratipAdana kareluM hovAthI, siddha ajIva (audayikabhAvarUpa jIvanaviziSTa jIvapadathI bhinna ajIvazabdathI vyapadezyapaNuM hoI) padArtha che, ema mAnela che. (bhAvaprANavatvarUpa kSAvikabhAvaviziSTa siddhamAM vyAvahArika jIvapaNuM nahi hovA chatAM, pAramArthika-zAzvAtika bhAvajIvapaNAnI apekSAe bhAvajIva che, ema kahevAmAM koI kSati nathI.) nayAnAmamISAM saptavidhAnAM madhye ke punararthaprAdhAnAH ke ca zabdapradhAnA ityAzaGkAyAmAha tatrAdyAzcatvAro nayA arthanayA arthapradhAnatvAt / antyAstu zabdanayAH shbdvAdhyArthaviSayavAhU . 25 che tatrAdyAzcatvAra iti / arthataMtratvAnnaigamasaMgrahavyavahAra sUtrA arthanayA ucyante, RjusUtrAntA hi nayA pradhAnabhUtamarthaM zabdazcApradhAnaM bruvate / antyAstrayastviti, zabdasamabhirUdvaivambhUtAstrayastvityarthaH, arthopasarjanAzzabdapradhAnAH atazzabdanayA ucyanta iti bhAvaH / atraivamarthanayatAtparyamavaseyam-yadyapi pramANaprameyayornibandhanaM sAmAnyatazzabdArtho bhavataH tathApi sAkSAtparamparayA vA pramANasya kAraNameva svAkArArpako viSayaH, na zabdaH, 'nAnanukatAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSaya' ityAdivacanAt, tadAkArAnupavidhAyinI tadadhyavasAyena ca tatrAvisaMvAdAt saMvitpramANatvena gIyate, adhyakSadhIzcAzabdamarthamAtmanyAdhatte, anyathA'rthadarzana
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 15, navamaH kiraNe 457 pracyutiprasaGgAt, na hyadhyakSagocare'rthe zabdAssanti, tadAtmAno vA, yena tasmin pratibhAsamAne'pi niyamena te pratibhAseran iti kathaM zabdasaMspRSTA'kSadhIbhavet kiJca vastusannidhAne'pi tannAmAnusmRti vinA tadarthasyAnupalabdhAviSyamANAyAmarthasannidhirakSadRgjananaM pratyasamartha ityabhidhAnasmRtAvupakSINazaktikatvAnna kadAcanApIndriyabuddhiM janayet sannidhAnAvizeSAt, yadi cAyaM bhavatAM nirbandhassvAbhidhAnavizeSaNApekSameva cakSurAdissvArthamavagamayatIti tadA'staGgateyamindriyaprabhavA'rthAdhigatiH, tannAmasmRtyAderasaMbhavAt, tathAhi yatrArthe prAk zabdapratipattirabhUt punastadarthavIkSaNe tatsaGketitazabdasmRtirbhavediti yuktiyuktamanyathA'tiprasaGgaH syAt, na cedanabhilApamarthaM pratipattA pazyati tadA tatra dRSTamabhilApamapi na smaret, asmaraMzca zabdavizeSaM na tatra yojayet, ayojayaMzca na tena viziSTamarthaM pratyetItyAyAtamAndhyamazeSasya jagataH / tataH svAbhidhAnarahitasya viSayasya viSayiNaM cakSurAdipratyayaM prati svata evopayogitvaM siddham, na tu tadabhidhAnAnAM tadarthasambandharahitAnAM, pAramparyeNApi sAmarthyAsambhavAditi / zabdanayastu manute kAraNasyApi viSayasya pratipattiM prati naiva prameyatvaM yuktam yAvadadhyavasAyo na bhavet, so'pyadhyavasAyo vikalpazcet tadabhidhAnasmRti vinA notputtuM yukta iti sarvavyavahAreSu zabdasambandhaH pradhAnaM nibandhanam / pratyakSasyApi tatkRtAdhyavasAyalakSaNavikalasya bahirantarvA pratikSaNapariNAmaprati pattAviva pramANatAnupapatteH avisaMvAdalakSaNatvAtpramANAnAm / pratikSaNapariNAmagrahaNe'pi tasya prAmANyAbhyupagame pramANAntarapravRttau yatnaH kriyamANo'pArthakaH syAt / tataH pramANavyavasthAnibandhanaM tannAmasmRtivyavasAyayojanamarthaprAdhAnyamapahastayatIti zabda eva sarvatra pramANAdivyavahAre pradhAnaM kAraNamiti / nanu naigamAdinayasaptakasyaiva prarUpaNamayuktaM tadatirikta yorarpitAnarpitayonizcayavyavahArayorjJAnakriyayozca sattvAditi cenmaivam, arpitanayasya vizeSagrAhitvenAnarpitanayasya ca sAmAnyagrAhitvenokteSvevAntarbhAvAt, tatrAnarpitanayamate tulyameva rUpaM sarveSAM siddhAnAm / arpitanayamate tvekadvitryAdisamayasiddhAH svasamAnakAlasiddhaireva tulyA iti| tathA lokaprasiddhArthAnuvAdaparasya vyavahAranayasya tAttvikArthAbhyupagamaparasya nizcayanayasyApi ukteSvevAntarbhAvaH / yathA paJcasvapi varNeSu bhramare satsu zyAmo bhramara iti vyavahAraH, paJcavarNo bhramara iti nizcayaH, taccharIrasya bAdaraskandhatvena paJcavarNapudgalairniSpannatvAt, zuklAdInAJca nyambhUtatvenAnupalakSaNAt / athavaikanayamatArthagrAhI vyavahAraH sarvanayamatArthagrAhI ca nizcayaH / na caivaM nizcayasya pramANatvena nayatvavyAghAtaH, sarvanayamatasyApi svArthasya tena prAdhAnyAbhyupagamAt / tathA jJAnamAtraprAdhAnyAbhyupagamaparA jJAnanayAH, kriyAmAtraprAdhAnyAbhyupa
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare 458 gamaparAH kriyAnayAH, tatrarjusUtrAdayazcatvAro nayAzcAritralakSaNAyA: kriyAyA eva prAdhAnyamabhyupagacchanti, tasyA eva mokSaM pratyavyavahitakAraNatvAt / naigamasaGgrahavyavahArAstu yadyapi cAritrazrutasamyaktvAnAM trayANAmapi mokSakAraNatvamicchanti tathApi vyastAnAmeva natu samastAnAm, etanmate jJAnAditrayAdeva mokSa ityaniyamAt, anyathA nayatvahAniprasaGgAt samudAyavAdasya sthitapakSatvAditi draSTavyam // A sAta prakAravALA nayomAM koNa koNa arthapradhAna nayo che ane koNa koNa zabdapradhAna nayo che ? AvI AzaMkAmAM kahe che ke arthapradhAna ane zabdapradhAna nayonuM svarUpa bhAvArtha - "te sAta nayomAM pahelAMnA cAra nayo arthanayo che, kema ke-arthanI pradhAnatAvALA che. - chellAnA traNa nayo zabdanayo che, kema ke-zabdathI vAcya arthanA viSayavALA che." - vivecana - arthane taMtra (AdhIna) hovAthI naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtrarUpa cAra nayo 'arthanayo' kahevAya che. 0 kharekhara, RjusUtra sudhInA nayo pradhAnarUpe arthane ane zabdane gauNarUpe mAna che. chellA eTale zabda-samabhirUDha-evaMbhUtarUpa traNa nayo arthane gauNarUpe ane zabdane mukhyarUpe mAnanArA hovAthI 'zabdanaya' kahevAya che. 0 ahIM A pramANe arthanayanuM tAtparya samajavAnuM che ke-jo ke pramANa ane prameyanuM (jJAna ane jJeyanuM) mULa kAraNa sAmAnya nathI, zabda ane artha hoya che. to paNa sAkSAt (avyavahita) ke paraMparAthI (vyavahitarUpe) pramANanuM kAraNa ja potAnA AkAranuM arpaNa karanAro viSaya (zeya) che, zabda nathI. kahyuM che ke-'anukRta anvaya ane vyatireka vagaranuM kAraNa nathI, akAraNa viSaya nathI.' te AkAranA anusaMdhAnavALI ane te AkAranA nizcayadvArA tyAM avisaMvAda hovAthI saMvit (jJAna) pramANapaNAe kahevAya che. 0 ane pratyakSajJAna zabda vagaranA arthane AtmAmAM dhAraNa kare che (jANe che), kema ke-anyathA, arthadarzana(pratyakSa)nI pracyuti(bhaMga)no prasaMga Ave che. 0 kharekhara, pratyakSanA viSayabhUta arthamAM zabdo nathI. athavA te zabda Atmaka artho nathI, ke jethI te artha pratibhA samAna thaye chate te zabdo pratijJA samAna thAya ! mATe kevI rIte zabdasaMsparzI pratyakSajJAna thaI zake ? 0 vaLI vastunuM saMnidhAna hovA chatAM, tenA nAmanA (zabdanA) smaraNa vagara tenA arthanI anupalabdhi mAnye chate, 'arthanuM saMnidhAna indriya pratyakSanI utpatti pratye asamartha che.' A pramANe abhidhAna(zabda)nI smRtimAM kSINa zaktivALuM hovAthI kadAcit paNa indriyajanya buddhine pedA karI zakatuM nathI, kema kesannidhAnamAM vizeSa nathI. jo Apano A Agraha che ke-potAnA zabdanA vizeSaNanI apekSA rAkhIne ja
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 15, navamaH kiraNe 459 cakSu vagere potAnA arthane jaNAve che, A indriyajanya arthazAna astane pAme che. kema ke-tenA nAmasmaraNa Adino asaMbhava che. te A pramANeH-je arthamAM pahelAM zabdajJAna hatuM. pharIthI te arthanA darzanamAM temAM saMketita zabdanuM smaraNa thAya ! A pramANe yuktiyukta che. anyathA, atiprasaMga thAya ! 0 jo zabda vagaranA arthane pramAtA joto nathI, to tyAM joyelAne, zabdane paNa yAda na kare ! ane zabdavizeSanuM smaraNa nahi karato, tyAM zabdavizeSanuM yojana kare nahi ane tyAM zabdavizeSanuM yojana nahi karato, tethI viziSTa arthanI pratIti karI zakato nathI. mATe AkhA jagatanuM aMdhapaNuM AveluM jANavuM. 0 tethI svanA abhidhAnazabdathI rahita viSayanuM viSayIbhUta cakSu Adi pratyaya pratye svata eva (viSayarUpe ja) upayogIpaNuM siddha che, paraMtu tenA arthanA saMbaMdhathI rahita te viSayanA zabdonuM upayogIpaNuM nathI, kema ke-paraMparAe paNa sAmarthyano asaMbhava che. 0 zabdanaya to mAne che ke-kAraNabhUta paNa viSayanuM pratipatti pratye prameyapaNuM yukta nathI ja, ke jyAM sudhI adhyavasAya na thAya tyAM sudhI. te paNa adhyavasAya jo vikalparUpa che, to te vikalpa tenA nAmanI smRti sivAya utpanna thaI zakato nathI. Ama sarva vyavahAromAM zabdano saMbaMdha pradhAna kAraNa che. 0 te zabda saMbaMdhakRta adhyavasAyarUpa lakSaNathI rahita pratyakSamAM paNa bAhya ke aMdara pratikSaNa pariNAmanI pratipattimAM jema pramANatAnI anupapatti che, kema ke-pramANo avisaMvAdarUpa lakSaNavALA che. pratikSaNa pariNAmanA grahaNamAM paNa tenA (pratikSaNa pariNAma pratipattinA) prAmANyanA svIkAramAM bIjA pramANanI pravRttimAM karAto prayatna nirarthaka thAya ! 0 tethI pramANanI vyavasthAnuM kAraNa tenA nAmanA smaraNanA vyavasAya(nizcaya)nA yojanavALA arthanA prAdhAnyanuM khaMDana thAya che, mATe zabda ja saghaLA pramANa AdinA vyavahAramAM pradhAna kAraNa che. zaMkA - naigama Adi sAta nayonuM prarUpaNa yukta nathI, kema ke-te sAya nayothI adhika arpitanaya ane anarpitanaya, nizcayanaya ane vyavahAranaya temaja jJAnanaya ane kriyAnayanI vidyamAnatA che ne ? samAdhAna - arpitanaya vizeSagrAhI che. (arpita eTale vizeSa ane tene grahaNa karanArA, sAmAnyavizeSa Atmaka vastumAM kahelA nayomAM je vizeSagrAhI che, te arpitanayo kahevAya che.) arthAt vizeSanA grahaNanI apekSAe arpitanaya che. anarpitanaya sAmAnyagrAhI che. anarpita vizeSita sAmAnyane grahaNa karanArA, jeo sAmAnyane ja pradhAnapaNe grahaNa kare che, te nayo 'anarpitanayo' tarIke kahevAya che, arthAt sAmAnyanA grahaNanI apekSAe 'anarpitanaya' kahevAya che. A baMne nayono aMtarbhAva kahelA sAta nayomAM thAya che. (A kathanathI sAmAnya mAtra grAhI saMgrahanaya 'anarpitanaya che ane naigamanaya, sAmAnya aMzane grahaNa karanAro 'anarpitanaya' vizeSane avagAhato 'arpitanaya' che. vyavahAra vagere to vizeSa mAtra grAhI hoI 'arpitanaya' ja che. arpitanaya ane anarpitanaya samaya (siddhAnta) prasiddha ja samajavAnAM che, ema viveka karavo.) arpita-anarpitanayanA vibhAganuM phaLa darzAve che ke 'tyAM anarpitanayamatamAM sarva siddhabhagavaMtonuM tulya ja rUpa che.' (Ama temAM siddhatva sAdhAraNa dharma che. te saghaLAya siddhomAM aviziSTa che, mATe sarva siddhonuM tulya rUpapaNuM che.)
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 tattvanyAyavibhAkare 0 arpitanayamatamAM to eka-be-traNa Adi samayasiddho potAnA samAnakAlIna siddhonI sAthe tulya che. (vizeSagrAhI arpitanayamAM to jeTalA eka samaya siddhabhagavaMto che, teonuM eka samaya siddhatva jo ke sAmAnyamAM che, to paNa te sAmAnya krisamaya siddhomAM, trisamaya Adi siddhomAM vartatuM nathI, mATe vizeSa thAya che. te eka samaya siddhatvanI apekSAe tulyatA eka samaya siddhabhagavaMtonI ja, paraMtu eka samaya siddhatvanA abhAvathI ja kisamaya Adi siddhonI sAthe tulyatA nathI. jeTalA krisamaya siddhabhagavaMto che, teonI eka samaya Adi siddha-vyAvRtta-krisamaya siddhatvarUpa dharmathI tulyatA che, paraMtu svathI asamAna samayavALA siddhonI sAthe tulyatA nathI. A pramANe trisamaya Adi siddhomAM paNa samajavuM.). vyavahAranaya-nizcayanaya lokaprasiddha arthanA anuvAdamAM parAyaNa vyavahAranayano ane tAtvika zAstramAM siddhAttita ja artha tAttvika hoya che. arthanA svIkAramAM parAyaNa nizcayanayano paNa pUrvokta sAta nayomAM ja aMtarbhAva thAya che. jema bhramaramAM pAMceya varNo hovA chatAM 'bhramara kALo che' ema vyavahAranaya mAne che. (jema bhramaramAM pAMceya varNo zAstramAM pratipAdita kare che, to paNa loko bhramarane zyAma tarIke kahe che. te anusAre lokavyavahAraparAyaNa vyavahAranayathI paNa "bhramara kALo' che ema kahevAya che.) "paMcavarNI bhramara che ema nizcayanaya kahe che, kema ke-zAsapratipAdita tAttvika artharUpa paMcavarNane svIkAra karanAra che. zaMkA - jo paMcavarSI bhramara che, to zukala rUpa vagere paNa zyAma rUpanI mAphaka bhramaranA zarIramAM upalabdha thavA joIe ! jo upalabdha thatAM nathI, to zyAma ja varNa kema na mAnavo joIe? samAdhAna - tyAM zukala Adi rUpo che ja, paraMtu zyAma rUpathI tirobhUta thayelA zukala Adi rUpo che tethI pratyakSathI dekhAtAM nathI. anupalabdhi mAtrathI (nahi dekhAtAM hovA mAtrathI) te zukla Adi rUponuM avidyamAnapaNuM nathI, kema ke-bAdara skaMdhapaNuM hovAthI te bhramaranA zarIramAM te zukala Adi rUpono (paMcavarNIno) sadbhAva (vidyamAnapaNuM) pramANathI siddha che. jo tirobhAvanA prabhAvathI anupalabdhi mAtrathI paNa te zukala Adi rUponuM asattva mAnavAmAM Ave, to divasamAM sUryanA kiraNonA saMbaMdhathI abhibhUta thayelA hovAthI nakSatra, graha AdinuM paNa asattva mAnavuM paDaze ! evI Apatti Avaze. 0 tirobhAva avidyamAnatA pratye kAraNa nathI. pratyuta, pracchanna vidyamAna tattvanuM sUcaka bane che. 0 athavA vizeSa Avazyaka upadarzita vyavahAranaya ane nizcayanayanA vibhAgane kare che. eka nayamatanA arthane grahaNa karanAra vyavahAranaya che. (athavA je koI paNa dareka nayano mata che, tene vyavahAra svIkAre che; bIjA koIne svIkArato nathI. zAthI? ke je kAraNathI saghaLAya prakArothI viziSTa sarvanayamata samUhamaya vastune A svIkArI zakato nathI, kema ke sthUladarzI che.) (sarvanayamatanA arthane grahaNa karanAro nizcayanaya hoya che. nizcayanaya to, je yathAbhUta, paramArthathI je vastu che, te vastune te prakAre ja svIkAre che.) nizcayanaya sarvamatanA arthanA prahaNanI apekSAe pramANarUpa hovAthI nayapaNAnA vyAghAtane nahi pAme, kema ke-sarvanayamata hovA chatAM svArthano prAdhAnyarUpe nizcayanaye svIkAra karelo che. (je sva abhimata ja paNa che, tene prAdhAnyathI A svIkAre che ane je A nayano svArtha nathI, te sarvanayamata paNa A nayanA svIkArano viSaya nathI. mATe A nayanuM pramANapaNuM nathI, kema ke-A naye sarvanayamata paNa svArthano prAdhAnyathI svIkAra karelo che.)
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 15, navamaH kiraNe 461 0 temaja jJAna mAtranA prAdhAnyanA svIkAramAM parAyaNa jJAnanayo che. (mukti pratye pradhAnatAthI jJAna ja kAraNa che. AvA svIkAramAM parAyaNa, viziSTa abhiprAyarUpa jJAnanayo che. jJAnanayapaNAe abhimata naigama-saMgraha-vyavahAra ema traNa jJAnanayo che.) kriyA mAtranA prAdhAnyanA svIkAramAM parAyaNa kriyAnayo che. (mukti pratye pradhAnapaNAe kriyAnuM ja kAraNapaNuM che. AvA svIkAramAM parAyaNa abhiprAyavizeSo kriyAnayo che. ahIM paNa kriyAnayapaNAe abhimata RjusUtra-zabda-samabhirUDha-evaMbhUtarUpa cAra navo kriyAneyo che. je nayo jJAnanayapaNAe abhimata che, teonA matamAM kriyAnA kAraNapaNAno svIkAra che ja. to paNa pradhAnatAe jJAnano ja svIkAra che, kema ke-"jJAna sivAya mukti nathI" AvA vAkyanuM pradhAnatAthI avalaMbana che. eka cakravALo ratha kharekhara cAlato nathI, mATe sahakAriparAe vizuddha kriyAnA AcaraNathI mananI vizuddhi che ane tethI samyajJAnano udaya che. A hisAbe kriyAnuM pRthabhAvathI kAraNapaNuM che. ajJAnathI baMdha che, mATe ajJAna nivRttirUpa mukti che. jeo kriyAvAdIo che, teo paNa mukti pratye jJAna kAraNa che ema mAne che, paraMtu pradhAna kAraNa kriyA ja che : kema ke-amuka auSadhathI amuka vyAdhinI upazAnti thAya che-ema jANanAra rogI, jo vidhisara auSadhanuM sevana na kare, to roganI nivRttine pAmato nathI, mATe kriyAnI ja pradhAnatA che ema kahe che.) tyAM RjusUtra Adi cAra navo cAritralakSaNavALI kriyAnA pradhAnapaNAne mAne che, kema ke te kriyAnuM ja mokSaprati avyavahita (sAkSA) kAraNapaNuM che. 0 naigama-saMgraha-vyavahArarUpa jJAnanayo to, jo ke cAritra (cAritrarUpa kriyA), zruta (jJAna) ane samyakatva (samyagdarzana)-ema traNeyamAM mokSanuM kAraNapaNuM mAne che zaMkA - jo A jJAnanayo cAritra Adi traNeyanuM pramANapaNuM mAne che, to teonuM jJAnanayatva kyAMthI rahe ? samAdhAna - to paNa cAritra Adi kAraNone vyastarUpe mAne che. samasta-samuditarUpe jJAnano mAnatAM nathI. (mokSatvathI avacchinna kAryatA nirUpita kAraNatAvaccheda vibhinna dharmathI viziSTa eTale vyastabhUta cAritrAdinI ja kAraNatA che. A pramANe hoye chate jJAnanuM pradhAna tathA kAraNapaNuM che. tenAthI bhinna cAritra ane jJAnanuM gauNarUpe kAraNapaNuM svIkAre che. jo samudita cAritra AdinuM kAraNa paNuM mAne, to tamAma cAritra AdinuM pradhAna kAraNapaNuM thAya, mATe kahe che ke samastonuM kAraNa paNuM jJAnanayo mAnatAM nathI. samudita kAraNapaNAno svIkAra hoya chate ja teonuM pramANapaNuM thAya ! te to teomAM nathI, mATe pramANapaNuM nathI.) zaMkA - naigama Adi no zAthI samastonuM kAraNapaNe mAnatAM nathI? samAdhAna - A naigamAdi jJAnanayonA matamAM jJAna Adi traNathI ja evakArathI) eka eka jJAnAdino vyavaccheda samajavo. mokSa che, evA niyama(vyavasthA)no abhAva che. anyathA, jo "jJAnAdi traNathI ja mokSa che' AvA niyamano svIkAra karavAmAM Ave, to nayapaNAnI hAnino prasaMga che (nayarUpe te TakI zakatAM nathI), jethI nayo che mATe vyastarUpe mAne che ema jovuM. 0 bIjo sabaLa hetu evo che ke-samudita jJAna Adi traNathI ja mokSa che, paraMtu vyasta pratyeka jJAnAdithI mokSa nathI. Avo samudAyavAda sthitapakSa hovAthI pramANavAdarUpa che. (samyajJAna-samyagdarzana
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare samyakcAritrarUpa ratnatrayIthI ja mokSa che, AvA jainIya siddhAnta. pakSamAM samudita pUrvokta ratnatrayInuM ja mokSa pratye eka hetutva paryApta che.) nanveSu nayeSu sarveSAM samAnaviSayatvamuta nyUnAdhikaviSayatvaM vetyatra zuddhAzuddhatvAbhiprAyata 462 Aha - naigamo bhAvAbhAvaviSayakaH saGgrahassarvabhAvaviSayakaH, vyavahAraH kAlatrayavRttikatipayabhAvaprakAraprakhyApakaH, varttamAnakSaNamAtrasthAyipadArthaviSaya RjusUtra:, kAlAdibhedena bhinnArthaviSayazzabdanayaH, vyutpattibhedena paryAyazabdAnAM bhinnArthatAsamarthanaparassamabhirUDhaH, kriyAbhedena vibhinnArthatAnirUpaNapara evambhUtanaya ityuttarottaranayApekSayA pUrvapUrvanayasya mahAviSayatvaM bodhyam // 16 // naigama iti / bhAvAbhAvabhUmikatvAtsaGgrahApekSayA naigamo bahuviSaya iti bhAvaH, sadvizeSaprakAzakavyavahArApekSayA samastasatsamUhopadarzakasya saGgrahasya bahuviSayatvamityAha saGgraha iti / varttamAnaviSayAvalambina RjusUtrAtkAlatrayavattyarthajAtAvalambino vyavahArasya bahuviSayatvamityAha vyavahAra iti, kAlAdibhedena bhinnArthopadezakazabdApekSayA tadviparItavedakaH RjusUtro bhUmaviSaya ityatrAha varttamAneti, na kevalaM kAlAdibhedenaivarjusUtrAdalpArthatA zabdasya, kintu nAmAdito'pi, zabdo hi nAmasthApanAdravyabhAvarUpacaturvidhanikSepeSu bhAvaghaTameva vyavaharttavyaM manyate zabdArthapradhAnatayA tasyaiva jalAharaNAdikriyAkSamatvAt, yadvA saptadharmArpaNAdasya vizeSaH, RjusUtrasya hi pratyutpanno'vizeSita eva ghaTo'bhipretaH, zabdanayastu sadbhAvAsadbhAvAdibhirarpitasya syAdbhaTaH syAdaghaTaH, syAdavaktavyaH syAt saMzcAsaMzcobhayaM syAtsanna vaktavyaH, syAdasannavaktavyaH, syAtsannasannavaktavya iti syAdvAdadRSTabhedaM ghaTAdikamarthaM yathAvivakSitamekena kenApi bhaGgakena vizeSitataraM pratipadyate nayatvAditi vizeSaH / pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsatassamabhirUDhAcchabdo bahuviSaya ityAha kAlAdIti AdinA kAraka liGgAdInAM parigrahaH / pratikriyaM vibhinnamarthaM pratijAnAnAdevambhUtAtsamabhirUDhastadanyathArthasthApakatvAd bahuviSaya ityAha vyutpattibhedeneti, evambhUtaviSayaM darzayannigamayati kriyAbhedeneti // 1. UrdhvagrIvakapAlakukSibudhnAdibhiH svaparyAyaissadbhAvenArpitazcet syAdghaTaH, paTAdigataiH paraparyAyairasadbhAvenArpitaH syAdaghaTo bhavati / svaparobhayaparyAyaiH sadasadbhAvAbhyAmarpito yugapadvaktumiSTazcedavaktavyo bhavatItyevaM bodhyaH //
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo mALa / sUtra - 26, navama: viLe 463 zuM A nayomAM saghaLA nayo samAna viSayavALA che ke nyUna ke adhika viSayavALA che ? AvI zaMkAnA samAdhAnamAM zuddhatva ane azuddhatvanA abhiprAyathI kahe che ke bhAvAbhAva viSayaka nayo bhAvArtha - "naigamanaya bhAva ane abhAvanA viSayavALo che, saMgrahanaya sarvabhAvaviSayavALo che, vyavahAranaya traNa kALamAM vartamAna keTalAka bhAvaprakArane jaNAvanAro che, RjusUtranaya vartamAna paNa kSaNa mAtramAM rahenAra padArthanA viSayavALo che, zabdanaya kALa AdinA bhedathI bhinna arthanA viSayavALo che, samabhirUDhanaya vyutpattinA bhedathI paryAyazabdonA arthabhedanA samarthanamAM parAyaNa che, evaMbhUtanaya kriyAnA bhedathI arthabhedanA nirUpaNamAM parAyaNa che. ema uttara uttaranayanI apekSAe pUrvapUrva nayanuM mahA (bahu) viSayapaNuM jANavuM.' vivecana naigamanaya bhAva ane abhAvanA viSayavALo hoI saMgrahanayanI apekSAe bahuviSayavALo che. 0 sadvizeSano (keTalAka sat prakArono) prakAza karanAra vyavahAranayanI apekSAe samasta sA samUhanA upadarzaka saMgrahanuM bahuviSayapaNuM che. mATe kahe che ke-"saddha' kRti / arthAt saMgraha sarvabhAvanA viSayavALo che. 0 vartamAna viSayanA avalaMbI RjusUtra karatAM traNa kALamAM vartamAna padArthanA samUhano avalaMbI vyavahAranaya bahuviSayavALo che. mATe kahe che ke- 'vyavahAra' kRti / arthAt vyavahAranaya traNa kALavartI keTalAka bhAvaprakArono prakAzaka che. 0 kALa AdinA bhedathI arthabhedanA upadezaka zabdanayanI apekSAe tad viparIta vedaka (kALa AdinA bhedathI abhinna arthano bodhaka) RjusUtranaya bahuviSayavALo che. mATe kahe che ke- 'vartamAna' ti / arthAt vartamAna kSaNa mAtra sthAyI padArthanA viSayavALo RjusUtranaya che. 0 kevaLa kALa AdinA bhedathI ja RjusUtranaya karatAM zabdanayanI alpaviSayatA nathI, paraMtu nAma AdithI paNa' alpaviSayatA che. kharekhara, zabdanaya, nAma-sthApanA-dravya-bhAvarUpa cAra prakAranA nikSepAomAM mAtra bhAvaghaTane ja vyavahAranA viSaya tarIke mAne che, kema ke-zabdArtha pradhAnapaNAe te bhAvaghaTa ja jala AharaNa Adi kriyAmAM samartha che. athavA vizeSAvazyaka kathananI apekSAe saptadharmarUpa saptabhaMgInA arpaNathI (mAnyatAthI) A zabdanayamAM vizeSa che. kharekhara, RjusUtranaya vartamAnakAlIna avizeSita ghaTane ja mAne che. paraMtu zabdanaya to sadbhAva-asadbhAva AdithI arpita-vivakSita bhAvaghaTa, (urdhvagrIvA-kapAla-kukSi-budhna Adi rUpa svaparyAyothI-sadbhAvathI vizeSita-vivakSita jo che, to syAd ghaTa-paTa Adigata paraparyAyothIasadbhAvathI syAd aghaTa thAya che. sva-para ubhaya paryAyothI, sad-asadbhAvathI arpita ekIsAthe kahevAne iSTa jo che, to avaktavya thAya che ema jANavuM.) svaparyAyothI-sadbhAvathI, paraparyAyothI-asadbhAvathI, ubhaya paryAyothI-ubhayathI, arpita-vizeSita ghaTa, syAd ghaTaH, syAd aghaTaH, syAd ghaTAghaTAvaktavyaH, syAd
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 tattvanyAyavibhAkare saghaTaH-asataghaTaH (ghaTAghaTobhaya), syAd saghaTa: avaktavya, syAd asaghaTa: avaktavya, sAduM san-asanuM ghaTAghATobhaya avyaktavya ItyAdi rUpa saptabhaMgIne svIkAre che. tethI A pramANe syAdvAdathI daSTa (pratyakSabhUta) sAta bhejavALA ghaTa Adi padArthone vivakSA anusAre koI eka paNa bhaMgathI vizeSitatara ghaTAdirUpa padArthane A zabdanaya svIkAre che, kema ke A naya che, mATe vizeSa che. arthAt RjusUtranaya karatAM vizeSitatara vastujhAhI hovAthI vizeSa che. syAdvAdIo to saMpUrNa saptabhaMgIAtmaka paNa padArthane svIkAre che. zaMkA - saptabhaMgInA svIkAramAM RjusUtranuM sAduM vAdIpaNuM ja thAya! nayapaNuM na thAya ! kema ke saMpUrNa arthano upadarzaka hoI tenA ekadeza mAtranA upadarzakapaNAno abhAva che ne? samAdhAna - jo ke AvA saMpUrNa saptabhaMgothI parikarita vastune syAdvAdIo ja svIkAre che, to paNa RjusUtre karela A ghaTAdinA svIkAranI apekSAe anyatara (koI eka) bhaMgathI vizeSitatara ghaTAdi padArthano svIkAra (pratIti) A zabdanayamAM aduSTa che. mATe koI doSa nathI. A pramANe vizeSAvazyakakAra Adi bole che. 0 pratyeka paryAyazabdanA arthabhedane mAnanAra samabhirUDhanaya karatAM zabdanaya bahuviSayavALo che. mATe kahe che ke-"vanArIti arthAt kALa AdinA (ahIM Adi padathI kArakaliMga AdinuM grahaNa che.) bhedathI arthabhedanA viSayavALo zabdanAya che. 0 kriyAe kriyAe arthabhedane mAnanArA evaMbhUtanaya karatAM samabhirUDhanaya tenAthI anyathA artha(te kriyAnA bhedathI paNa abhinna bhAva-artha)no sthApaka hovAthI bahuviSayavALo che. mATe kahe che ke-'vyutpatti mene'ti | arthAtu vyutpattinA bhedathI paryAya zabdonA arthabhedano samarthaka samabhirUDhanaya che. evaMbhUtanayanA viSayane darzAvatA upasaMhAra kare che ke "yiAbene'ti | arthAt kriyAnA bhedathI arthabhedanA nirUpaNamAM parAyaNa evaMbhUtanaya che. evaM nayasvarUpe nirUpite'rthatassphuTamapi sulabhatayA durjayasvarUpaM bubodhayiSayA nayAbhAsAn krameNAha - dharmadvayadharmidvayadharmadharmidvayAnAM sarvathA pArthakyAbhiprAyo naigamAbhAsaH, yathA vahniparvatavRttitvayoranityajJAnayo rUpanailyayorAtmavRttisattvacaitanyayoH kAThinyavadravyapRthivyo rUpavadravyamUrtayoH paryAyavadrvyavastvoJjanAtmanonityasukhamuktayoH kSaNikasukhaviSayAsaktajIvayozca sarvathA bhedAbhiprAyaH / vaizeSikanaiyAyikayordarzanametadAbhAsa iva | 27 dharmadvayeti / pUrvoktaitadRSTAnteSvevaikAntikapArthakyAbhisandhizcennaigamAbhAsassyAdityAzayena tameva darzayati yatheti, vahniparvatavRttitvayoriti sarvathA bhedAbhiprAya ityagretanena sambadhyate, evamagre'pi / parvate parvatIyavahrirityatra tayossarvathA bhedAbhiprAyazcettadA dharmadvayaviSayako naigamAbhAsa iti bhAvaH / anityajJAnamAtmana ityatrAnityajJAnayossarvathA pArthakyAbhisandhau
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 465 dvitIyo bhAga / sUtra - 17, navamaH kiraNe dharmadvayaviSayaka gamAbhAsa ityAhAnityeti / ghaTe nIlaM rUpamityAdau nailyarUpayorekAntabhedAbhiprAye dharmadvayaviSayakanaigamAbhAsa ityAha rUpeti / saccaitanyamAtmanItyAdau pradhAnopasarjanabhAvena caitanyAkhyasattvAkhyavyaJjanaparyAyayordharmadvayayovivakSaNe naigamatve'pi tayorekAntabhedenoktirnayAbhAsarUpA syAdityAha-AtmavRttIti / kAThinyavadravyaM pRthivItyAdau dharmidvayayoH kAThinyavadravyapRthivyossarvathA pArthakyena kathane naigamAbhAsa ityAha kAThinyeti / rUpavadrvyaM mUrtamityAdau dharmidvayayo rUpadravyamUrtayossarvathA bhedAbhiprAye tathetyAha rUpavaditi / paryAyavadvyamityatrApi tathetyAha paryAyavaditi / jJAnavAnAtmA, nityasukhI muktaH, kSaNikasukhI viSayAsaktajIva ityAdi dharmadharmyubhayaviSayake sarvathA bhedAbhiprAye naigamAbhAsatvaM syAdityAha jJAneti / kasya darzanametannayAbhAsarUpamityatrAha vaizeSiketi // A pramANe nayanA svarUpanuM nirUpaNa thaye chate, arthathI spaSTa chatAM sulabhapaNAe durnayanA svarUpane jaNAvavAnI IcchAthI nayAbhAsone kramathI kahe che ke nayAbhAsa bhAvArtha - "be dharmono, be dharmAno ane be dharma-dharmIno sarvathA pRthapaNAno abhiprAya, e naigamAbhAsa' kahevAya che. jema vahni ane parvatavRttitvano, anityajJAnano, rUpa ane nIlatAno, AtmavRtti sattva ane caitanyano, kAThinyava dravya ane pRthivIno, rUpava dravya ane mUrtano, paryAyavad dravya ane vastuno, jJAna ane AtmAno, nitya sukha ane muktano, temaja kSaNika sukha ane viSayAsakta jIvano sarvathA bhedano abhiprAya. vaizeSika ane naiyAyikanuM darzana A naigamAbhAsarUpa ja che." vivecana - pUrvakathita A dRSTAntomAM ja aikAntika pRthapaNAno abhiprAya jo che, to naigamAbhAsa thAya. evA AzayathI tene ja darzAve che ke " 'ti-vahiMparvatavRttitvo' ti "sarvathA memaprAya - AvA AgaLanA vAkyanI sAthe saMbaMdhita karAya che. e pramANe AgaLa upara paNa samajavuM. 0 parvatamAM parvatIya vahni'-A sthaLamAM te baMneno sarvathA bhedano abhiprAya jyAre che, tyAre dharmadrayanA viSayavALo naigamAbhAsa che ema jANavuM. 0 anityajJAna AtmAnuM che'-A sthaLamAM anitya ane jJAnano sarvathA bhedano abhiprAyamAM be dharmanA viSayavALo naigamAbhAsa che. mATe kahe che ke "nitya'ti | 0 'ghaTamAM nIlarUpa che, ityAdi sthaLamAM nIlatA ane rUpamAM ekAnta bhedano abhiprAya hoya chate be dharmanA viSayavALo naigamAbhAsa che. mATe kahe che ke-"*ti . 0 'satu ane caitanya AtmAmAM che," ItyAdi sthaLamAM gauNa-mukhyabhAvathI caitanyanAmaka ane sattvanAmaka vyaMjana-paryAyarUpa be dharmonI vivakSAmAM naigamapaNuM hovA chatAM, te baMnenuM ekAnta bhedathI kathana nayAbhAsarUpa thAya. mATe kahe che ke- 'nAtmavRtti'ti |
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 tattvanyAyavibhAkare 0 "kAThinyavALuM dravya pRthivI che,' ityAdi sthaLamAM kAThinyavALu dravya ane pRthivIrUpa bane dharmInA sarvathA pRthapaNAnA kathanamAM naigamAbhAsa che. mATe kahe che-"diti 0 "rUpavALuM dravya mUrti che,' ityAdi sthaLamAM rUpavALuM dravya ane mUrtarUpa baMne dharmInA sarvathA bhedanA abhiprAyamAM naigamAbhAsa che. mATe kahe che ke-"pavi'ti ! 0 paryAyavALuM dravya vastu che'-AvA sthaLamAM te pramANe-pUrvanI mAphaka samajavuM. mATe kahe che keparyAyavali'ttiA 0 "jJAnavALo AtmA che-"nitya sukhI mukta che-"kSaNika sukhI viSayAsakta jIva che, ityAdi dharma ane dharmInA ubhaya viSayavALA sthaLamAM sarvathA bhedanA abhiprAyamAM naigamAbhAsapaNuM che. mATe kahe che kejJAne'ti | 0 konuM darzana A nayAbhAsarUpa che? AnA javAbamAM kahe che ke "vaiSati | saGgrahAbhAsamAcaSTe - parasAmAnyamaparasAmAnyaM vAbhyupagamya tadvizeSanirAkaraNAbhiprAyassaGgrahanayAbhAsaH / yathA jagadidaM sadeva tadvyApyadharmAnupalambhAditi / advaitasAMkhyadarzane etadAbhAsarUpe / evaM dravyameva tattvaM tadvizeSANAmadarzanAdityAdayo'bhiprAyavizeSAH // 18 // parasAmAnyamiti / spaSTam, dRSTAntamAha yatheti, tadvyApyeti, tataH pRthagbhUtAnAM tadvyApyAnAM vizeSadharmANAmadarzanAditi hetunA vizeSadharmanirAkaraNAbhiprAyasya vyaktatayA parasaGgrahAbhAsatvamiti bhAvaH, akhilAnyadvaitadarzanAni sAMkhyadarzanaJcAtrAntarbhavantItyAhAdvaiteti / aparasaGgrahAbhAsamAhaivamiti // saMgrahAbhAsa bhAvArtha - "parasAmAnya ke aparasAmAnyane svIkArI tenA vizeSanA nirAkaraNano abhiprAya, e saMgrahanayAbhAsa. kahevAya che. jema A jagat sat ja che, kema ke tenA vyApyabhUta dharmonuM adarzana che. advaitadarzana ane sAMkhyadarzana aparasaMgrahAbhAsarUpa che. A pramANe dravyatva ja tattva che, kema ke tenA vizeSabhUta dharma Adi dravyonuM adarzana che. ityAdi apasaMgrahAbhAsa Adi abhiprAyavizeSa che." vivecana - spaSTa che. daSTAntane kahe che ke- 'ti, 'tavyANe'ti aa te sattAnAmaka tattvathI pRthabhUta tenA vyApyabhUta vizeSonuM adarzana che. evA hetuthI vizeSa dharma nirAkaraNanA abhiprAyanuM vyaktarUpe parasaMgrahAbhAsapaNuM che evo bhAva che. A parasaMgrahAbhAsamAM samasta advaitadarzano ane sAMkhyadarzana aMtarbhata thAya che. mATe kahe che ke-"advaita'ti aparasaMgrahAbhAsane kahe che ke "parvama'ti !
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 18 - 19 - 20, navamaH kiraNe vyavahArAbhAsamAcaSTe kAlpanikadravyaparyAyAbhimantA vyavahArAbhAsaH / yathA cArvAkadarzanam, tatra hi kAlpanikabhUtacatuSTayavibhAgo dRzyate, pramANasampannajIva dravyaparyAyAdivibhAgastiraskriyate // 19 // kAlpaniketi / apAramArthikadravyaparyAyavibhAgAbhiprAya ityarthaH / udAharati yatheti, cArvAko hi pramANapratipannaM jIvadravyaparyAyAdipravibhAgaM kalpanAropitatvenApahnutyAvicAritaramaNIyaM bhUtacatuSTayapravibhAgamAtraM sthUlalokavyavahArAnuyAyitayA samarthayatItyAzayamAha tatra hIti cArvAkadarzane hItyarthaH // - 467 - vyavahArAbhAsa bhAvArtha "asthAnika dravya bhane paryAyane mAnanAro 'vyavahArAlAsa' hevAya che. prema }cArvAkadarzana. kharekhara, te cArvAkadarzanamAM kAlpanika cAra bhUtono vibhAga dekhAya che. pramANasaMpanna jIvanA dravyaparyAyAdinA vibhAgano tiraskAra karAya che." vivecana - apAramArthika (apramANika) dravyaparyAyanA vibhAganA abhiprAyavALo 'vyavahAranayAbhAsa' kahevAya che. u.ta. kharekhara, cArvAka, pramANapratipannA (prAmANika) jIvanA dravyaparyAya Adi vibhAgano kalpanAthI Aropita hoI apahnava karI nathI vicAryuM. tyAM sudhI ramaNIyabhAsatA cAra bhUtonA pravibhAga bhAtrane sthUla soDavyavahArano anuyAyI hoI samarthana hure che. khAvA khAzayathI he che - ' tatrahI 'ti / kharekhara, te cArvAkadarzanamAM ityAdi. RjusUtranayAbhAsamAha kAlatrayasthAyipadArthavyudasanapUrvakaM varttamAnakSaNamAtravRttiparyAyAvalambanAbhiprAya RjusUtranayAbhAsaH / yathA bauddhadarzanam, buddho hi kSaNamAtrasthAyinameva padArthaM pramANatayA svIkaroti, tadanugAmipratyabhijJApramANasiddhamekaM sthirabhUtaM dravyaM nAbhyupaiti // 20 // kAlatrayeti / udAharati yatheti, tathAgato hi pratikSaNavinazvaraparyAyAneva pAramArthikatA samarthayate tadanugAmi tu pratyabhijJAdipramANasiddhaM nityaM dravyaM tiraskurute'tastanmatamRjusUtrAbhAsa ityAha buddho hIti / RjusUtranayAbhAsa bhAvArtha - "traNeya kALamAM rahenAra dravyarUpa padArthanA khaMDanapUrvaka, vartamAna kSaNa mAtra vRtti paryAyanA avasaMjananA abhiprAyavANI 'RbhusUtranayAlAsa' 'hevAya che. prema -jauddhadarzana. parejara, juddha kSamA mAtra
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 tattvanyAyavibhAkare sthAyI ja padArthane pramANarUpe svIkAre che. tene anusaranAra pratyabhijJAnarUpa pramANathI siddha eka sthirabhUta dravyane svIkArato nathI.' viveyana - RbhusUtranayAlAsanuM udhAharaNa Aye che - 'yathe 'ti / reMjara, juddha kSaro kSatre vinAzI paryAyone ja pAramArthikarUpe mAne che. te paryAyAnugAmI (te paryAyonA AdhArabhUta) pratyabhijJAna Adi pramANathI prasiddha nitya (trikALasthAyI) dravyano tiraskAra kare che, mATe A mata RjusUtranayAbhAsarUpa che. jeTale ahe che }-buddhohI'ti / zabdAnayAbhAsamAha kAlAdibhedena zabdasya bhinnArthavAcitvamevetyabhedavyudasanAbhiprAyaH zabdanayAbhAsaH / yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdau bhUtavarttamAnabhaviSyatkAlInAn bhinnabhinnAneva pramANaviruddhAn ratnasAnUna bhidadhati tattacchabdA ityAdyabhiprAyaH // 21 // -- kAlAdibhedeti / dRSTAntamAha yatheti bhinnakAlazabdAttAdRksiddhAnyazabdavadbabhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayaH zabdA bhinnArthamevAbhidadhati ityevaM pramANaviruddhAbhiprAyatvAcchabdAbhAsa iti bhAvaH // zabdanayAbhAsa bhAvArtha - "kALa AdinA bhedathI zabdono arthabheda ja che, ema abhedanA khaMDanano abhiprAya, e 'zabdanayAtlAsa' mhevAya che. prema u-sume3 thayo che ane thaze. tyAhiyAM bhUta-bhaviSya-varttamAnANavartI alaga alaga pramANathI viruddha te te zabdo merUparvatane kahe che. ityAdi abhiprAya." vivezana - dRSTAntane he che - 'yathe 'ti / bhinna anavANI zabda hoI, tevA siddha zabdanI bhAI 'thayo che, haze merU' ityAdi zabdo arthanA bhedane kahe che. mATe A pramANe pramANathI virUddha abhiprAya hovAthI 'zabdAlAsa' hevAya che. samabhirUDhanayAbhAsamAha paryAyazabdAnAM niruktibhedena bhinnArthatvameva na tvarthagato'bhedo'pIti yo'bhiprAyaH sa samabhirUDhanayAbhAsaH / yathA zakrapurandarendrazabdAnAM bhinnAbhidheyatvameva bhinnazabdatvAdityabhiprAyaH // 22 // - paryAyazabdAnAmiti / dRSTAntamAha yatheti, karikuraGgazabdavadbhinnazabdatvAcchakrAdizabdAnAM bhinnArthatvameva na tvekArthatetyabhiprAyaH samabhirUDhanayAbhAsa iti bhAvaH //
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 21-22-23, navamaH kiraNe 469 samabhirUDhanayAbhAsa bhAvArtha - "paryAyavAcaka zabdono vyutpattinA bhedathI arthano bheda ja che, arthagata abheda paNa nathI. Avo je abhiprAya, te "samabhirUDhanayAbhAsa' che. jema zakra-purandara-indra Adi zabdono arthabheda ja, kema -bhinna 206 cha. mevo mevo mamiyAya." viveyana - dRSTAntane cha :-'yathe'ti rI-puraMga-turaM zanI bhAI bhinna za6 DovAthI zaOM Adi paryAyazabdono arthabheda ja che, paraMtu eka artha nahi. Avo abhiprAya, e "samabhirUDhanayAbhAsa' upAya che. evambhUtanayAbhAsamAha - pravRttinimittakriyAvirahitamarthaM zabdavAcyatayA sarvathA'nabhyupagacchannabhiprAyavizeSa evambhUtanayAbhAsaH / yathA ghaTanakriyAvirahitaghaTAderghaTAdizabdavAcyatvavyudAsAbhiprAya iti // 23 // pravRttinimitteti / svavyutpattinimittakriyAviziSTaM vastu dhvanivAcyatayA pratijAnAno'pi yaH parAmarzastadanAviSTaM tadavAcyatayA pratikSipati na tUpekSate sa evambhUtanayAbhAsa iti bhAvaH, vyutpattinimittasyaiva pravRttinimittatvamasya matamiti dyotayituM pravRttinimittetyuktam / nidarzanamasyAha yatheti, evameva dravyamAtragrAhI paryAyapratikSepI dravyArthikAbhAsaH, paryAyamAtragrAhI dravyapratikSepI paryAyArthikAbhAsaH, arthAbhidhAyI zabdapratikSepI arthanayAbhAsaH, zabdAbhidhAyyarthapratikSepI zabdanayAbhAsaH, arpitamabhidadhAno'narpitaM pratikSipannarpitanayAbhAsaH, anarpitamabhiprAyannarpitaM pratikSipannanarpitanayAbhAsaH, evameva nizcayanayAbhAsAdikaM bhAvyam / / nanu yadyekaikadharmasamarthanaparAyaNAzzeSadharmatiraskAriNo'bhiprAyA durnayatAM pratipadyante tadA vacanamapyekadharmakathanadvAreNa pravarttamAnaM sAvadhAraNatvAccheSadharmapratikSepakAryAlIkamApadyate, tatazcAnantadharmAdhyAsitavastusandarzakameva vacanaM yathAvasthitArthapratipAdakatvAtsatyam na caivaM vacanapravRttiH, ghaTo'yaM zuklo mUrta ityAdyekaikadharmapratipAdananiSThatayA vyavahAre zabdaprayogadarzanAt, sarvadharmANAM yaugapadyena vaktumazakyatvAt, tadabhidhAyakAnAmapyAnantyAt / na caikaika dharmasandarzakatve'pyamUni vacanAnyalIkAni vaktuM pAryante, samastazAbdavyavahArocchedaprasaGgAt / tadalIkatve tataH pravRttyasiddhezceti cedatrocyate, dvividhA vastupratipAdakAH laukikAstattvacintakAzceti, arthitvena pratyakSAdiprasiddhamarthaM laukikAstAvanmadhyasthabhAvena vyavahArakAle 1. tAdRzapadArthAprasiddhayA nirAlambanatvAditi bhAvaH ||2.srvN vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAditi //
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare vyapadizanti, nIlamutpalaM sugandhi komalamiti, na tu taddharmigatadharmAntaragrahaNanirAkaraNayorAdriyante, anarthitvAt, tAvataiva vivakSitavyavahAraparisamApteH / na ca tadvacanAnAmalIkatA, zeSadharmAntarAnirAkaraNAt tathAtva evAlIkatvAt / na ca sarvaM vacanaM sAvadhAraNamiti nyAyena teSAmapi vacanAnAmitaradharmatiraskAratvasiddheralIkatvameva syAditi vAcyam, avadhAraNasya tadasaMbhavamAtravyavacchede vyApArAt, anekapuruSasampUrNe sadasi dvArAdau sthitasya kimatra devadattassamasti nAstIti vA dolAyamAnabuddheH kenacidabhidhIyate yathA devadatto'stIti / atra yadyapyupanyastatpadadvayasya sAvadhAraNatA gamyate, anyathA taduccAraNavaiyarthyaprasaGgAt, tathApyavadhAraNaM tadasaMbhavamAtraM vyavacchinatti na zeSapuruSAntarAn / nApi pararUpeNa nAstitvaM, tadvyavacchedAbhiprAyeNa prastutavAkyAprayogAt, prayokturabhiprAyAdisApekSatayaiva zabdasya svArthapratipAdanasAmarthyAt / na ca vAcyavAcakabhAvasambandhAnarthakyam, tadabhAve prayoktrabhiprAyAdimAtreNa niyoktumazakyatvAt / na ca samastadharmayuktameva vastu pratipAdayadvacanaM satyamabhidadhmahe, yenaikekadharmAliGgitavastusandarzakAnAmalIkatA syAt, kintu sambhavadarthapratipAdakaM satyamiti, sambhavanti ca zeSadharmApratikSepe vacanagocarApannA dharmAH, tasmAttatpratipAdakaM satyameva / yadA durnayamatAbhiniviSTabuddhibhistIrthAntarIyaistaddharmigatadharmAntara nirAkaraNAbhiprAyeNaiva sAvadhAraNaM tatprayujyate yathA nityameva vastu anityameva vetyAdi, tadA nirAlambanatvAdalIkatAM prApnu - vatkena vAryeta / tattvacintakA: puna: pratyakSAdipramANasiddhamanekAntAtmakaM vastu darzayanto dvedhA darzayeyuH sakalAdezena vikalAdezena vA, tatra vikalAdezo nayAdhInaH, sakalAdezaH pramANAdhInaH / madhyasthabhAvena hyarthitvavazAtkaJciddharmaM pratipipAdayiSavazzeSadharmasvIkAranirAkaraNavimukhayA dhiyA vAcaM prayuJjate tadA tattvacintakA api laukikavatsaMmugdhAkAratayA''cakSate jIvo'sti karttA bhoktA pramAtetyAdi / atassampUrNavastupratipAdanAbhAvadvikalAdezo'bhidhIyate / yadA tu pramANavyApAramavikalaM parAmRzya pratipAdayitumabhiprayanti tadA'GgIkRtaguNapradhAnabhAvA azeSadharmasUcakakathaJcitparyAyasyAcchabdabhUSitayA sAvadhAraNayA vAcA darzayanti syAdastyeva jIva ityAdikayA / ato'yaM syAcchabdasaMsUcitAbhyantarIbhUtAnantadharmakasya sAkSAdupanyastajIvazabdakriyAbhyAM pradhAnIkRtAtmabhAvasyAvadhAraNavyavacchinnatadasambhavasya vastunassandarzakatvAtsakalAdeza ucyate / tasmAnnayapramANAbhijJaH syAdvAdI sakalAdezavikalAdezAvadhikRtya yadyad brUte tattatsatyaM durnayamatAvalambino yadyadAcakSate tattadalIkamiti // 470
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 23, navamaH kiraNe 471 evaMbhUtanayAbhAsa bhAvArtha - "pravRttinA nimittabhUta kriyAthI virahita arthane zabdavAgyarUpe sarvathA nahi svIkAra karanAra, viziSTa abhiprAya "evaMbhUtanayAbhAsa' kahe che. jema ghaTanarUpa kriyAthI virahita ghaTa AdimAM ghaTa Adi zabdavAcyatvanA khaMDanano abhiprAya." vivecana - sva(zabda)nI vyutpattimAM nimittabhUta kriyAthI viziSTa vastu, zabdathI vAcyarUpe mAnanAro paNa parAmarza, tenAthI virahita te vastune avArUpe tiraskAra kare che paraMtu upekSA karato nathI. te "evaMbhUtanayAbhAsa' che. 0 vyutpattinimittamAM ja pravRttinimittapaNuM che, Avo A nayano mata che. ema batAvavA mATe pravRttinimitta' ema kahela che. daSTAntane kahe che ke-"1'ti . 0 e pramANe dravya mAtranuM grahaNa karanAro, paryAyano tiraskAra karanArI dravyArthikanayAbhAsa." 0 paryAya mAtrane grahaNa karanAro, dravyano tiraskAra karanAro paryAyArthikAbhAsa." 0 arthane kahenAro, zabdano tiraskartA "arthanayAbhAsa." 0 zabdane kahenAro, arthano tiraskartA "zabdanayAbhAsa.' 0 arpitane kahenAro, anarpitano tiraskartA 'arpitanayAbhAse." 0 anarpitane kahenAro, arpitano tiraskartA "anarmitanayAbhAsa." 0 lokavyavahArane svIkAranAro, tattvano tiraskartA "vyavahArAbhAsa." 0 tattvane svIkAranAro, vyavahArano tiraskartA "nizcayAbhAsa." 0 jJAnane svIkAranAro, kriyAno tiraskartA "jJAnanayAbhAsa." 0 kriyAne svIkAranAro, jJAnano tiraskartA kriyAnayAbhAsa." pUrvapakSa - jyAre eka eka dharmanA samarthanamAM parAyaNa, bAkInA dharmano tiraskAra karanArA abhiprAyo durnayatAne (nayAbhAsapaNAne) pAme che, tyAre vacana paNa eka dharmanA kathanadvArA pravartatuM sAvadhAraNa (saghaLuM vAkya sAvadhAraNa-kAra Atmaka che, evo nyAya hovAthI nizcaya Atmaka che.) hoI zeSa dharmano tiraskArakArI asatya thAya che ane tethI ananta dharmothI viziSTa vastu saMdarzaka ja vacana yathAvasthita arthanuM pratipAdaka hoI satya che. paraMtu AvI rIte vacananI pravRtti nathI, kema ke-A ghaTa zukala che, mUrta che, ityAdi eka eka dharmanA pratipAdanamAM parAyaNa hoI vyavahAramAM zabdanA prayoganuM darzana che. sarva dharmonuM ekIsAthe kathana azakya che. te sarva dharmonA vAcakazabdo ananta che. vaLI eka dharmanuM saMdarzakapaNuM hovA chatAM A vacano asatyarUpe kahevA mATe pAra pAmI zakaze nahi, kema ke samasta zAbdika vyavahAranA ucchedano prasaMga che ane zAbdika vyavahAranuM asatyapaNuM thatAM pravRttinI asiddhi che. uttarapakSa - vastunA pratipAdako-(1) laukika ane (2) tattvaciMtakarUpe be prakAranA che.
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare (1) laukika-arthipaNAnI apekSAe pratyakSa AdithI prasiddha arthane laukiko madhyasthabhAvathI vyavahArakALamAM vyavahAraviSaya kare che. jema ke-utpala, nIla che. sugaMdhavALuM komaLa che. iti. paraMtu te utpala Adi dharmImAM rahela bIjA dharmonuM grahaNa ane nirAkaraNamAM AdaravALA thatAM nathI, kema ke-tenA arthI nathI. teTalA mAtrathI vivakSita vyavahAranI pUrNatA che. 472 0 tenA vacanonI asatyatA nathI, kema ke-zeSa dharmAntaronuM nirAkaraNa nathI. tathApaNAmAM ja zeSa dharmAntaronA nirAkaraNamAM ja asatyapaNuMche. zaMkA - saghaLAMya vacano jakArarUpa che. Avo nyAya hovAthI te vacanamAM paNa itara dharmonuM tiraskArapaNAnI siddhithI alIkapaNuM ja thaze ne ? samAdhAna - avadhAraNano (jakArano) tenA asaMbhava mAtranA vyavacchedamAM vyApAra (upayoga) che. jema aneka puruSothI bharAyelI sabhAmAM bAraNA AdimAM ubhelAne koI pUche che ke-'devadatta che ke nathI ?' AvI dolAyamAna buddhivALAne koIe kahyuM ke-devadatta che.' jo ke ahIM upanyasta prazna ane uttararUpa be padamAM sAvadhA2NatA gamyamAna che. anyathA, tenA uccAraNanI nirarthakatAnA prasaMga che. to paNa avadhAraNa tenA asaMbhava mAtrano vyavaccheda kare che, paraMtu tyAM rahelA bIjA puruSono vyavaccheda karato nathI. 0 ahIM evakAra '52rUpathI nAstitva che'-ema jaNAvato nathI, kema ke-tenA vyavacchedanA abhiprAyathI prastuta vAkyano prayoga nathI. prayoga karanAranI abhiprAya AdinI apekSAthI ja zabdamAM svArthapratipAdananuM sAmarthya che. 0 vaLI vAcyavAcakabhAvanA saMbaMdhanuM nirarthakapaNuM nathI, kema ke-te vAcyavAcakabhAva saMbaMdhanA abhAvamAM prayoktAnA abhiprAya Adi mAtrathI niyoga (prayoga) karI zakAto nathI. 0 samasta dharmayukta ja vastune pratipAdana karatA vacanane ame satya kahetA nathI, ke jethI eka dharmaviziSTa vastunA saMdarzaka vacanonI asatyatA thAya ! paraMtu saMbhavat (vidyamAna) arthanuM pratipAdaka vacana satya che iti. 0 vaLI zeSa dharmonA tiraskAra vagara vacananA viSayamAM AvelA dharmo hoya che, tethI vidyamAna arthanuM pratipAdaka vacana satya ja che, jyAre durnayamatamAM AgrahI buddhivALA jainetarovaDe te te dharmImAM rahela dharmAntaranA khaMDananA abhiprAyathI ja sAvadhAraNa (jakAravALuM) te vacana prayogavALuM karAya che. jema ke'nitya ja vastu' athavA 'anitya ja vastu' ityAdi. tyAre tevA padArthanI aprasiddhi hovAthI nirAdhAra hoI asatyatAne prApta thatuM te ekAnta vacana koNa vArI zake ema che ? (2) tattvaciMtaka-vaLI tattvaciMtako to, pratyakSa Adi pramANathI siddha anekAnta Atmaka vastune darzAvatAM, sakala AdezathI ke vikala AdezathI-ema be prakAre darzAvI zake che. tyAM vikala Adeza nayane AdhIna che, sakala Adeza pramANane AdhIna che. kharekhara, madhyasthabhAvathI arthipaNAnI apekSAe jyAre koI eka dharmane pratipAdana karavAnI icchAvALAo zeSa dharmanA svIkAra ane nirAkaraNathI vimukha buddhithI vANIno prayoga kare che, tyAre tattvaciMtako paNa laukikanI mAphaka saMmugdha AkArapaNAe kahe che ke-'jIva che,
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 473 kartA che, bhoktA che ane pramAtA che." ItyAdi. ethI saMpUrNa vastunA pratipAdanano abhAva hovAthI vikalAdeza kahevAya che. jayAre saMpUrNa avikala) pramANanA vyApArano parAmarza karI pratipAdana karavAno abhiprAya kare che, tyAre guNapradhAnabhAvano aMgIkAra karanArI, samasta dharmasUcaka kathaMcita evA bIjA 5yAyavA zathI bhUSita saavdhaa25|| (42vANI) 'syAt astyevaH jIvaH' ityAdi mAravANI vANIvaDe darzAve che. 0 ethI A syAt zabdathI saMsUcita, abhyatarIbhUta (aMdaramAM rahela) anaMtadharmavALI, sAkSAt upanyasta (ullekhita) jIva zabda ane kriyAthI pradhAnarUpe karela AtmabhAvavALI tathA tenA asaMbhavano avadhAraNathI (jakArathI) vyavaccheda karanArI vastuno saMdarzaka hovAthI "sakalAdeza' kahevAya che. 0 tethI naya ane pramANano jANakAra sAdUvAdI sakala Adeza ane vikala Adezane uddezIne je je bole che, te te satya che. durnayamatanA avalaMbIo je je bole che, te te asatya che ema jANavuM. tadevaM nayasya lakSaNAnyabhidhAyAdhunA tasya phalaM sphuTayati - nayasyedRzasya vastvekadezasyAjJAnanivRttiranantaraphalam / paramparaphalantu vastveka dezaviSayakahAnopAdAnopekSAbuddhayaH / ubhayavidhamapi phalaM nayAtkathaJcidbhinnAbhinnaM vijJeyam / iti nayanirUpaNam // 24 // ___ nayasyedRzasyeti / proktasvarUpanayasyetyarthaH / nayasya pramANaikadezatvAdvastvaMzagrAhitvAcca vastvaMzasya yadajJAnaM tannivRttiravyavahitaM phalamiti bhAvaH / pAramparya phalamAdarzayati parampareti, yathA pramANasya sarvavastuviSayakahAnopAdAnopekSAbuddhayaH paramparaM phalaM tathA nayasyApi vastvaMzaviSayakahAnopAdAnopekSA buddhayaH paramparaphalatvenAvadhAraNIyA iti bhAvaH / tadidaM nayasya dvividhamapi phalaM tataH kathaJcidbhinnamabhinnaJca nayaphalatvAnyathAnupapatterityAhobhayavidhamapi phalamiti, sAkSAtparamparaM phalaJcetyarthaH / nayavicAravizeSaphalantu yo nikSepanayapramANato'rthaM sUkSmekSikayA na paribhAvayati tasyAvicAritaramaNIyatayA'yuktaM yuktaM yuktaM vA'yuktaM pratibhAtyatastadapanodanAya tadvicAraH karttavyaH, tathA sarvathA'nityatvAdipratipAdakabauddhAdiparasamayasya RjusUtranayavidhijJena tatpratipakSabhUtanityatvAdipratipAdakadravyAstikanayato nirAkaraNAya, svasamaye vA'jJAnadveSAdidoSakaluSitena pareNa doSabuddhyA kimapi jIvAdikaM vastu parigRhItaM tadapi nayavidhijJena nayoktibhirguNarUpatayA sthApanAya nayavicAraH karttavyaH tathA dRSTivAde sarvArthaprarUpaNA sUtrArthavarNanA ca sarvanayaiH kriyata iti // padArthAnAM prativiziSTajJAnotpattyarthaM zAstre nikSepA nAmAdinayarUpA uktAstAn saptanayeSvantarbhAvayituM saMkSepeNa te nirUpyante / nikSipyate zAstramadhyayanoddezAdikaJca nAmasthApanA
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 tattvanyAyavibhAkare dravyAdibhedairvyavasthApyate'nenAsminnasmAdveti nikSepaH, prakaraNAdivazenApratipattyAdivyavacchedaka yathAsthAnaviniyogAya zabdArtharacanAvizeSo nikSepaH / maGgalAdipadArthanikSepAnAmamaGgalAdiviniyogopapattezca nikSepANAM phalavattvam, aprastutArthApAkaraNAtprastutArthavyAkaraNAcca nikSepaH phalavAnityabhiyuktokteH / sa jaghanyato'pi caturvidhaH nAmasthApanAdravyabhAvabhedAt / anyArthe sthito'pi svArthanirapekSassamAnArthakazabdAnabhidheyo vivakSitArthasaGketavAn nAmanikSepaH / yathA saGketitamAtreNAnyArthasthitenendrAdizabdena gopAladArako'bhidhIyate, sa ca gopAladArako nendrasamAnArthakazakrAdiparyAyazabdAbhidheyo'to gopAladArakAdau indrAdyabhidhAnaM yat kriyate tannAma bhaNyate / yadyapi samAnArthakazabdAnabhidheyatvaM gopAladArakagatadharma eva tathApi nAmnyupacarito'vaseyaH // anyatrAvarttamAnamapi yadRcchayaivameva gopAladArakAderDitthoDavittha ityAdyabhidhAnaM kriyate tadapi nAmeti sUcayitumanyArthe sthito'pItyatrApizabdaH / tadidaM nAma dvividhaM yAvaddravyabhAvyayAvaddavyabhAvi ceti, merudvIpasamudrAdinAma yAvadravyabhAvi yAvattacchabdavAcyadravyAvasthAnaM tAvattattannAmno vRtteH / devadattAdinAma tu na yAvattadvAcyadravyAvasthAnamavatiSThate, aparAparanAmaparAvartasya loke darzanAt, tatastannAmAyAvadravyabhAvyucyate / apizabdo'nyasyApi samuccAyakastena pustakapatracitrAdilikhitasya vastvabhidhAnabhUtendrAdivarNAvalImAtrasya saGgrahaH // sadbhUtArthAdhyavasAyena sadbhUtArthazUnyaM sadbhUtArthasamAnAkAraM nirAkAraM vA'lpakAlInaM yAvatkathikaM vA yadvastu sthApyate sA sthApanA / yathA sadbhUtendrasamAnAkAraM citralepyakASThapASANAdiSu, akSAdiSu nirAkAramindrasthApanam, etaccatvarakAlam / nandIzvaracaityapratimAdi tu yAvatkathikam / atra kecitsthApanAmatyantAnupayoginI manvate tadatIva tuccham / nAmAdivatsthApanAyA apyupakAritvAt / yadi bhagavadAdInAM sthApanA'nupakAriNI syAnnAma 1. nikSepaNaM zAstrAdernAmasthApanAdibhedairvyasanaM sthApanamiti vA nikSepaH, so'yaM jaghanyato'pi caturvidho darzanIyaH, yatra tAvannAmasthApanAdravyakSetrakAlabhavabhAvAdilakSaNA bhedA jJApyante tatra taissarvairapi vastu nikSipyate, yatra tu sarve bhedA na jJAyante tatrApi nAmAdicatuSTayena vastu cintanIyameva, sarvavyApakatvAttasya, nahi kimapi tAdRzaM vastvasti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicaratIti bhAvaH // 2. nanu gaGgAyAM ghoSa ityAdau gaGgAdipadena gaGgAtIrAdyabhidhIyate, tatra kiM nAmanikSepasya pravattirnikSepAntarasya vA. nAdyaH. jAhavyAdiparyAyazabdAbhidheyatvena nAmanikSepApravatteH, na dvitIyaH prasiddhanikSepAntarAviSaye'prasiddhanikSepakalpane tadiyattAkSatiprasaGgAditi cenna, yathAparijJAnaM nikSepAntarakalpanAyA apyanumatatvena doSAbhAvAt / AbhiprAyikyAssthApanAyA vaijJAnikasya bhAvanikSepasya ca svIkAre doSAbhAvAt / gaGgApadena tIre gaGgAbhedAbhivyaktiM vinA gaGgAgatazaityapAvanatvAdidharmayogasyAbhivyaJjayitumazakyatvAt / bhAvanikSepaviSayAbhedavyavahAraupayikarUparahitatvavizeSaNenAtivyAptivirahAditi // 3. sthApanAbuddheH sthApyasmRtidvArA sthApyagataguNapraNidhAnodrekasya tajjanyanirjarAtizayasya vA phalatvam / sthApanAviSaye utkaTadoSe pratisandhIyamAne tu na sA phalavatIti bodhyam //
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 475 dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe smaraNamapyunupakAri syAt, nAmnaH pudgalAtmakatvenAtmAnupakAritvAt / na ca nAmnaH smaraNena nAmismaraNe tadguNasamApattyA'sti phalamiti vAcyam, bhagavatpratimAdarzanAdapi sakalAtizAyibhagavadguNadhyAnasya sutarAM sambhavAt / siddha eva ca bahUnAM pratimAdarzanAdbodhyudayo'pi / na ca nAmno nAminA saha vAcyavAcakabhAvasambandho'sti na sthApanAyA iti vizeSa iti vAcyam, itaranikSepAnirUpakeNa bhAvanikSepeNa saha nAmasthApanayossambandhAvizeSAt / vAcyavAcaka bhAvasambandha eva grAhyo na sthApyasthApakabhAva ityatra vinigamakAbhAvAt, tasmAttvayA nAmasthApanAdvayameva bhagavadadhyAtmopanAyakatvAvizeSaNa vandyaM syAt dvayameva vA tyAjyaM syAt, antaraGgaprattyAsatyabhAvasya tulyatvAt, na caitadiSTam, pareNApi nAmno'GgIkArAt / tathA ca sthApanA yadyavandyA syAttadA nAmApyavandyaM syAditi viparyaparyavasAyakastarkaH, bhAvanikSepo yadyavandyasthApanAnikSepapratiyogI syAdavandyanAmanikSepapratiyogyapi syAditya-niSTaprasaJjakastarko bodhyaH / tathA ca nikSepyamANabhAvArhato'bhedabuddhernAmAditrayameva kAraNa-mAgamaprAmANyAtsvAnubhavAcca / etena bhAvanikSepAdhyAtmopanAyakatvena nAmAdinikSepatrayasyAhatpratimAsthApanAnikSepasvarUpatvenAnAdRtavatAM bhAvanikSepaM puraskurvatAM mataM vyudastam / nikSepatrayAnAdare bhAvollAsasyaiva kartumazakyatvAt, zAstra iva nAmAditraye hRdayasthite sati bhagavAn pura iva parisphurati, hRdayamivAnupravizati, tanmayIbhAvamivApadyate, tena sarvakalyANasiddhistasmAdbhAvollAsastadadhIno nahi naisargika eva bhAvollAsa ityasti jainamata ekAntaH, sarvavyavahAravicchedaprasaGgAt / na ca bhAvArhaddarzanaM bhavyAnAM yathA svagataphalaM pratyavyabhicAri na tathA nikSepatrayapratipattiriti tadanAdara iti vAcyam, svagataphale svavyatiriktabhAvanikSepasyApyavyabhicAritvAbhAvAta, nahi bhAvArhantaM dRSTvA bhavyA abhavyA vA pratibuddhyanta iti / svagatabhAvollAsanimittatvantu samAnaM nikSepacatuSTaye'pi etena svagatAdhyAtmopanAyakatAguNena vandyatvamapi catuSTayAviziSTameva / zirazcaraNasaMyogarUpavandanasya bhAvabhagavato'pi zarIra eva sambhavAt, na tvarUpe bhAvabhagavati, AkAza iva tadasambhavAt / bhAvasambandhAccharIrasambaddhaM vandanaM bhAvasyaivA''yAtIti tu nAmAdiSvapi tulyameva / na ca mahAnizIthe bhAvAcAryasya tIrthakRttulyatvamuktamato nikSepatrayasyAkiJcitkaratvamiti bhAvanikSepaM puraskurvatAM ko'parAdha iti vAcyam, tadvacanasya paramazuddhabhAvagrAhinizcayanayaviSayatvAt, yanmate hyekasyApi guNasya tyAge mithyAdRSTitvamiSyate tanmate nikSepAntarAnAdare'pi naigamAdinayavRndena nAmAdinikSepANAM prAmANyAbhyupagamAtka iva vyAmoho bhavataH, sarvanayasammatasyaiva zAstrArthatvAt, anyathA samyaktvacAritraikyagrAhiNA nizcayanayenA
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 tattvanyAyavibhAkare pramattasaMyata eva samyaktvasvAmyukto na pramattAnta iti zreNikAdInAM bahUnAM prasiddhaM samyakatvaM na svIkaraNIyaM syAt / evaJca 'jo jiNadiTe bhAve cauvvihe saddahAi sayameva / sayameva na Nihatti ya sa niogaruItti NAyavvo' ityuttarAdhyayanavacanAJcaturvidhazabdasya nAmasthApanAdravyabhAvabhedabhinnatvena vyAkhyAnikSepacatuSTayasyApi yathaucityenArAdhyatvamaviruddhamiti // anubhUtasyAnubhaviSyamANasya vA paryAyasya yogyaM yannikSipyate sa dravyanikSepaH / yathA'nubhUtendraparyAyo'nubhaviSyamANendraparyAyo vendraH, anubhUtaghRtAdhAratvaparyAye'nubhaviSyamANaghRtAdhAratvaparyAye vA ghRtaghaTavyapradezavattatrendrazabdavyapadezopapatteH / kvacidaprAdhAnye'pi dravyanikSepaH pravarttate yathAGgAramaIko dravyAcAryaH, AcAryaguNarahitatvAdapradhAnAcArya ityarthaH / kvacidanupayoge'pi, yathA'nAbhogenehaparalokAdyAzaMsAlakSaNenAvidhinA ca bhaktyApi kriyamANA jinapUjAdikA dravyakriyA eva, anupayuktakriyAyAssAkSAnmokSAGgatvAbhAvAt / bhaktyA'vidhinApi sA kriyamANA pAramparyeNa mokSAGgatvApekSayA dravyatAmaznute bhaktiguNenAvidhidoSasya niranubandhIkRtatvAt // vaktRvivakSitakriyAnubhavayukto bhAvo yo nikSipyate sa bhAvanikSepaH, yathendanakriyApariNato bhAvendra iti / nanu bhAvabhinnanAmAdiSu triSu nAmno bhAvArthazUnyatvena sthApanAyA dravyasya cAvizeSeNa vRtteviruddhadharmAdhyAsAbhAvAcca na ko'pi bheda iti cenna, rUpAntareNa viruddhadharmAdhyAsasambhavena bhedopapatteH / sthApanAyAM paridRzyamAnAnAmAkArAbhiprAyabuddhikriyAphalAnAM nAmni dravye cAbhAvAta, tathAhi sthApanendra locanasahasrakuNDalakirITazacIsannidhAnakarakulizadhAraNasiMhAsanAdhyAsanAdijanitAtizayo dehasaundaryAdirAkAro dRzyate, sthApanAkartuzca sadbhUtendrAbhiprAyo vilokyate, draSTazca tadAkAradarzanAdindrabuddhirupajAyate, enamupasevamAnAnAM tadbhaktipariNatabuddhInAM namaskaraNAdikriyA saMvIkSyate / prAyeNa putrotpattyAdikaM phalaJcopalabhyate, na ca tathA nAmendre dravyendre vA, tasmAttAbhyAM sthApanAbhedaH / dravyamapi bhAvasya kAraNatvAttAbhyAM ___ 1. lakSaNe yogyatA caikabhavikabaddhAyuSkAbhimukhanAmagotrabhedena trividhA, atItAnAgatau ca vartamAnabhavabhAvena kvacidantararahitau grAhyau, anyathA'tItAnAgatAnantabhaveSvapi dravyapadavyapadezyaprasaGgassyAt, vartamAnabhavasthito hi puraskRtabhavaM pazcAtkRtabhavaJcAyuSkarma sadvyatayA spRzati, yathA pratyUSasandhyAyAmAdityaH pUrvavidehaM bharataJca pradoSasandhyAyAntu bharatamaparavidehaJcAvabhAsayati / tIrthaGkaranAmakarmaghaTitayogyatayA tu nAnAbhavavyavadhAnenApi bhavati, marIcevyatIrthakaratvapratipAdanAt / sudUravyavahitAnAmapi dravyatIrthakRtAM vandyatvapratipAdanasya nAnAbhavasambandhaghaTitayogyatAM vinA'nupapattezceti // 2. sUtrabodhitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatadgataguNasmRtijanakasaMskArobodhakAbhiprAyAkArAnyatarasaMbaMdhavattvaM tatsthApanAtvam / evaJca sAdRzyasambandhasya na sthApanAnikSepaniyAmakatvam, asadbhAvasthApanocchedaprasaGgAt / nAbhiprAyasambandhasyApi, nAmyapi tasya suvacatvenAtiprasaGgAditi / ata eva dravyaliGgini sthApanAya na bhAvasAdhubuddhiH, utkaTadoSavattvena pratisandhIyamAnasya sAdRzyAdguNavadanusmRteH sUtrabodhitabalavadaniSTAnubandhinItvAt //
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 477 bhinnam, yathA'nupayukto vaktA dravyaM kadAcidupayuktakAle bhAvasyopayogalakSaNasya bhavati kAraNam, so'pi vopayogalakSaNo bhAvastasyAnupayuktavaktRrUpasya dravyasya paryAyo bhavati, yathA vA sAdhujIvo dravyendrassan bhAvendrarUpAyAH pariNateH kAraNaM bhavati na tathA nAmasthApane / nAmApi ca sthApanAdravyAbhyAM proktavaidhAdeva bhidyate / yadyapi pUrvoditaprakAreNaiSAmabhedastathApi niruktaprakAreNa bhedo'pi siddha eva / nahi dugdhatakrAdInAM zvetatvAdinA'bhede'pi mAdhuryAvinApi na bhedo'nantadharmAdhyAsitatvAdvastuna iti / nanu nAmAdi vicAre prakrAnte bhAva eva vastu vivakSitArthakriyAsAdhakatvAdubhayasammatavastuvat, nahi bhAvendravadvivakSitArthasAdhanasamarthA gopAladArakAdyA nAmendrAdayo'taH kimatra bhAvArthazUnyairnAmAdibhiriti cenna, nAmAdInAmapi vastuparyAyatvena sAmAnyato bhAvatvAnatikramAttataH siddhasAdhanam / aviziSTa indrAdivastunyuccarite nAmAdikaM bhedacatuSTayamapi pratIyata eva, kimanena nAmendro vivakSita AhosvitsthApanendra uta dravyendro bhAvendro veti / atassAmAnyenendravastunazcatvAro'pyamI paryAyA bhAvavizeSA eva / atha viziSTArthakriyAsAdhakaM bhAvendrAdikaM bhAvamAzritya vastutvasAdhane'pi na kAcitkSatiH, bhAvendrAderbhAvasya viziSTakriyAnivartakatve nAmendrAdiparyAyANAmapi tadraSTavyameva / dravyarUpatayA paryAyANAM parasparamabhedAt / bhAvapariNAmanimittabhAvAdvA nAmasthApanAdravyANAM bhAvAGgatayopayogaH, jinanAmajinasthApanAmuktigatamunidehadarzanAdbhAvollAsAt / kenaciduccaritaM hi jinanAma zrutvA jinapratimAsvastikAdIni prekSya parinirvRtamunidehaM bhaviSyadyatiparyAyaM janaM vA'valokya ca prAyazassamyagdarzanAdibhAvapariNAmo dRzyate / ayantvatra vizeSo nAmAditrayamanaikAntikaM samIhitasAdhane nizcayAbhAvAdanAtyantikaJca kAraNamAtyantikaprakarSaprAptatathAvidhaviziSTaphalasAdhakatvAbhAvAt / bhAvastvaikAntikaH, AtyantikakAraNaJcAtau'bhyarhitatama iti / ayaJca nAmAdInAM pradhAnetarabhAvo bhinnavastugatApekSayA, abhinnavastugatAnAntu nAmAdInAM bhAvAvinAbhUtatvAdeva vastutvam / sarvasya hi vastunassvAbhidhAyakaM nAmarUpam, yathA''tAnavitAnIbhUtatantusantAnaH paTa iti, UrdhvakuNDaleSvAyatavRttagrIvo ghaTa ityAdi / svAkAraH sthApanArUpaH, yathA sarvavastunaH svasvAkAraH / atItAnAgatabhAvakAraNaM dravyam, kAryApannaJca svaM bhAvarUpam, yathA mRtpiNDAdivastuno janyatvApannaM ghaTAdikam / itthaM sarvaM vastu catUrUpAvinAbhUtaM dRSTamevameva 1. anena yadyadvastu tattannikSepacatuSTayavaditi vyAptirlabhyate 'jattha ya jaM jANijjA NikhkhevaM Nikhkheve NiravasesaM / jatthavi ya Na jANijjA caukkayaM Nikhaleve tattha' ityanuyogadvArasUtrAcca / tathApi prAyikIyaM vyAptiraprajJApye vastuni nAmno'prayogAt, jIvatvena dravyatvena ca bhUtabhaviSyatparyAyabhAvena tatkAraNatvAbhAvAjjIve dravyanikSepasyAyogAcca / uktaM tatvArthaTIkAkRtA 'yadyekasminna sambhavati naitAvatA bhavatyavyApite' ti / aprajJApyajIvadravyabhinnaM yadyadvastu tattannikSepacatuSTayavaditi vyAptervA vivakSaNAditi //
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 tattvanyAyavibhAkare samyagdarzanavyavasthAnAjjinamatasya sarvanayasamUhAtmakatvAt / na hyekasminneva vastunyekakAlaM vidyamAnAnAM paryAyANAM madhya idaM vastvaparantvavastviti vaktuM zakyate, dravyarUpatayA sarveSAmapi teSAmekatvAt / tathA vastupratyayahetutvAnnAma vastudharmaH, yadyasya pratyayahetustattasya dharmo yathA ghaTasya svadharmA rUpAdayaH, yacca yasya dharmo na bhavati na tattasya pratyayaheturyathA ghaTasya dharmAH paTasya, bhavati ca ghaTAbhidhAnAddhaTasya sampratyayaH / sarveSAM vastUnAJca nAmarUpatvAvyabhicArAnnAnaikAntikatvam / yaddhyabhidhAnarahitaM tadvastveva na bhavati, yathA'bhidhAnarahitatvenAvAcyaSSaSThabhUtalakSaNo bhAvaH / avastutve tu kutastatpratyayahetutvasya hetorvRttiH syAt, tatra tadvRttau vA tasyApi vastutvameva bhavet, svapratyayajanakatvAddhaTAdivaditi / na ca nadyAstIre paJca phalAni santIti zabdazravaNasamanantaraM pravRttasya kasyacidvastvaprApteravastudharmatA tasyeti vAcyam, pratyakSAdipramANAnAmapi tatprasaGgAt, tebhyo'pi pravRttasya kadAcidvastvaprApteH / nacAbAdhitapramANebhyaH pravRttAvastyevArthaprAptiriti vAcyam / suvivecitAdAptazabdAdapi vastuprApteravazyambhAvAditi / evaM yadasti tatsarvamAkAramayameva, yathA matizabdavastukriyAphalAbhidhAnAni / yattvanAkAraM tannAstyeva, yathA vandhyAputrAdiH, matirhi jJeyAkAragrahaNapariNatatvAdAkAravatI, anyathA nIlasyedaM saMvedanaM na pItasyeti naiyatyaM na syAt, niyAmakAbhAvAt / nIlAdyAkAro hi niyAmako yadA sa neSyate tadA nIlagrAhiNI matirna pItagrAhiNIti kathaM vyavasthApyetAvizeSAt / zabdo'pi paudgalikatvAdAkAravAneva / kriyA'pyutkSepaNAdirUpA kriyAvato'nanyatvAdAkAravatyeva, phalamapi kulAlAdikriyAsAdhyaM ghaTAdikaM mRtpiDAdivastuparyAyarUpatvAdAkAravadeva; abhidhAnamapi zabdastasyAkAravattvamuktameva / tathA dravyAtmakaJca sarvamutphaNaviphaNakuNDalitAkArasamanvitasarpavadvikArarahitasyAvirbhAvamAtraparimANasya dravyasyaiva sarvatra sarvadA'nubhavAt, na hyapUrvaM kiJcidutpadyate, channarUpatayA vidyamAnasyaivAvirbhAvAt, nApyAvirbhUtaM sadvinazyati, chatrarUpatayA tirobhAvasyaivA''sAdanAt / tathA cAvirbhAvatirobhAvarUpapariNAma eva kAryopacArAdravyasya copacaritakAraNatvenotpAdavyayarahitaM 1. bhinnavastuni bhinnakAle vidyamAnAnAM paryAyANAM tathA vaktuM zakyatvAdekasminneva vastunyekakAlamiti / zakyata iti, vinigamanAvirahAtsarvasyaiva vastutvaM sarvasyaivAvastutvaM vA bhavediti bhAvaH / catUrUpAvinAbhUtatve ca vinigamakamAha dravyarUpatayeti / nanu vastudharmatvameva teSAM na sambhavati kuto dravyarUpatayaikarUpatvamityatrAha tatheti // 2. yadi nAma vastudharmo na syAttadA ghaTazabde proktaM zrotuH kimayamAheti saMzaya eva syAnna tu ghaTapratipattiH ghaTapratipattirUpo vA viparyayaH syAt, na jAne kimapyanenoktamiticittavyAmohena vastvapratipattirUpo vA'nadhyavasAyo bhavet, kadAcidghaTasya kadAcitpaTasya kadAcicca stambhAdervA bodhaH syAdityapi bodhyam // 3. evaJcotpAdavyayadhrauvyayuktaM sat, guNaparyAyayavadravyamityanayona paunaruktyam / ata eva cAtra na virodho'nyathA dravyasyotpAdavyayAtmakatve tadrahitatvoktiviruddhayeteti //
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe nirvikAraM dravyamucyate / na ca dravyasyaikasvabhAvatve nirvikAratve cAnantakAlabhAvinAmanantAvirbhAvatirobhAvAnAmekahelayaiva kAraNatvaM syAditi vAcyam, acintyasvabhAvatvAddravyasya, sarpAdidravyeSvekasvabhAveSvapi utphaNaviphaNAdiparyAyANAM kramapravRtteranubhavasiddhatvAt / na cotphaNaviphaNAdibahurUpatvAtpUrvAvasthAparityAgenottarAvasthAdhiSThAnAdanityatA dravyasya syAditi vAcyam, veSAntarApannanaTavaddbahurUpasyApi dravyasya nityatvAt / yathAhi nAyakavidUSakakapi rAkSasAdipAtrAvasareSu veSAntarANyApanno naTo bahurUpa evamutphaNaviphaNAdibhirbhAvairdravyamapibahurUpaM tathApi nityameva, svayamavikAritvAdAkAzavat / tathA sarvaM bhAvAtmakam, parAparakAryakSaNasantAnAtmakasyaiva tasyAnubhavAt, pratikSaNaM bhavanameva hyanubhUyate, pUrvakSaNasya nivRttiraparasyotpattiriti / na cotpattinivRttI kAraNApekSiNyau, yacca kAraNaM tadeva dravyamiti vAcyam, nirapekSasyaivotpAdAt / apekSA hi vidyamAnasyaiva, na ca mRtpiNDAdikAraNakAle ghaTAdikAryamasti, avidyamAnasya cApekSAyAM kharaviSANasyApi tathAbhAvaprasaGgAt / yadi cotpattikSaNAtprAgapi ghaTAdissyAttadA kiM mRtpiNDApekSayA, svata eva tasya vidyamAnatvAt / na cotpannassan ghaTAdirmRtpiNDAdikamapekSata iti vAcyam / muNDitaziraso dinazuddhiparyAlocanavadapekSAvaiyarthyAt / nanUtpadyamAnatAvasthAyAmasAvapekSata iti cenna, vicArAsahatvAt, utpadyamAnatA hi kimaniSpannAvayavatA, uta niSpannAvayavatA, AhosvidardhaniSpannAvayavatA syAt / nAdyo'nutpannasyApekSA'yogAdgaganAravindavat / na dvitIyo niSpannasya parApekSAvaiyarthyAt, nAntyo vastunassAMzatAprasaGgAt / sAMzatAyAmapyaniSpannAMzaH kiM kAraNamapekSate niSpanno vobhayaM vA, nAdyau niSpannAniSpannayorapekSA'sambhavasyoktatvAt, nAntya ubhayapakSodIritadoSasaGkramAt / tasmAnmRtpiNDAdyuttarakAlaM bhavanameva ghaTAdestadapekSA, kAryatvAbhimataghaTAdiprAgbhAvitvameva mRtpiMDAdeH kAraNatvaM na punastatra vyApriyamANatvAt, vyApArasya vyApAravadbhinnatve tasya nirvyApAratvaprasaGgAt, abhinnatve vyApArAbhAvaprasaGgAt / kAraNavyApArajanyAyA apyutpatterutpattimato bhede utpattimato'janmaprasaGgaH, tasmAtpUrvottarakAlabhAvitvamAtreNaivAyaM kAryakAraNabhAvo vastUnAM loke prasiddho na punaH kiJcitkenacinnirvarttitamiti na kasyacidbhAvasya sambandhyapekSA, tato hetvantaranirapekSa eva sarvo bhAvassamutpadyata iti sthitam, evaM vinAzo'pyahetuka eva / na ca mudgarAdisavyapekSA eva ghaTAdayo vinAzamAvizanto dRzyante na nirhetukA iti vAcyam, vinAzahetorayogAt, vinAzakAle mudgarAdinA kiM ghaTAdireva kriyate kapAlAdayo vA tuccharUpAbhAvo vA, nAdyaH kulAlAdisAmagrIta eva tasyotpatteH / na dvitIyo ghaTAdInAM 479
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare tAdavasthyaprasaGgAt / na tRtIyo nIrUpasya tasya kharazrRGgasyeva karttumazakyatvAt / na ca tena ghaTAdisambaddhenAbhAvo vihitastena ghaTAdernivRttiriti vAcyam, sambandhAnupapatteH, kiM pUrvaM ghaTaH pazcAdabhAvo vaiparItyaM vA, uta samakAlaM vA ghaTAbhAvau, nAdyau dviniSThasambandhasya bhinnakAlayorasambhavAt / antye ghaTAbhAvayoryadi kSaNamAtramapi sahAvasthitirabhyupagamyate tarhyasaMsAramasau syAdvizeSAbhAvAt, tathA ca sati ghaTatAdavasthyaprasaGgaH / na ca ghaTopamarddanAbhAvo jAyate'to ghaTAdinivRttiriti vAcyam, upamarddasya ghaTAdirUpatve tasya svahetuta evotpatteH, kapAlAdirUpatve tadbhAve'pi ghaTatAdavasthyaprasaGgAt / tucchAbhAvarUpatve ca ghaTAdyabhAvena ghaTAdyabhAvo jAyata ityuktaM syAttathA ca satyAtmanaivAtmabhavanAnupapattissyAt / tasmAnmudgarAdisahakArikAraNavaisAdRzyAdvisadRzaH kapAlAdikSaNa utpadyate ghaTAdistu kSaNikatvena nirhetukassvarasata eva nivarttata ityetAvanmAtrameva zobhanamato hetuvyApAranirapekSA eva samutpannA bhAvA: kSaNikatvena svarasata eva vinazyanti na hetuvyApArAditi sthitam / tasmAjjanmavinAzayorna kiJcitkenacidapekSyate, apekSaNIyAbhAvAcca na kiJcitkasyacitkAraNaM tathA ca sati na kiJcidravyaM, kintu pUrvAparIbhUtAparAparakSaNarUpAH paryAyA eva santIti / ete hi svatantrA nAmAdinayA mithyAdRSTayo'sampUrNArthagrAhitvAdgajagAtrabhinnadezasaMsparzanena bahuvidhavivAdamukharajAtyandhavRndavat / anubhavapratyakSasiddhantu jainAbhyupagamarUpaM niHzeSasamUhAbhyupagamanirvRttamanavadyaM, nAmAdinayaparasparodbhAvitAvidyamAnaniHzeSadoSatvena sampUrNArthagrAhitvAt cakSuSmatAM samantAtsamastahastidarzanajollApavat / tathA ca yatra zabdollApabuddhipariNAmasadbhAvastatsarvaM nAmAdicatuSparyAyam, catuSparyAyatvAbhAve zazazRGgAdau zabdAdipariNAmAbhAvadarzanAt, tasmAcchabdAdipariNAmasadbhAve sarvatra catuSparyAyatvaM nizcitvamevato'nyasaMvalitanAmAdicatuSTayAtmanyeva vastuni ghaTAdizabdasya tadabhidhAyakatvena pRthubudhnodarAdyAkArasya nAmAdicatuSTyAtmakatayA buddhestadAkAragrahaNarUpatayA pariNatistadAtmanyeva vastuni samupalabdhA / na cedaM darzanaM bhrAntaM baadhkaabhaavaat| nApyadRSTAzaMkayA'niSTakalpanA'tiprasaGgAt / nahi dinakarAstamayodayopalabdharAtridivAdivastUnAM bAdhakasambhAvanayA'nyathAtvakalpanA saGgatimaGgati / tasmAdekatvapariNatyApannanAmAdibhedeSveva zabdAdipariNatidarzanAtsarvaM catuSparyAyaM vastviti sthitam / bhinnasvarUpatayA ca nAmAdayaH svAzrayabhUtavastunaH kathaJcidbhedakAriNaH, ekasminnapi vastuni caturNAM pratIyamAnatvAtkathaJcidabhedakAriNazca / yathAhi kenacidindra ityuccarite'nyaH prAha kimanena nAmendro vivakSitassthApanendro dravyendro bhAvendro vA, nAmendro'pi dravyataH kiM gopAladArako 480
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 481 hAlikadArakaH kSatriyadArako vaizyadArako brAhmaNadArakazzUdradArako vA, kSetrato'pi nAmendraH kiM bharata airAvato mahAvidehajo vA, kAlato'pi kimatItakAlasambhavI vArttamAniko bhaviSyan vA, atItakAlasambhavyapi kimito'nantasamayabhAvI, asaMkhyAtatamasamayabhAvI, saMkhyAtatamasamayabhAvI veti / bhAvato'pi kiM kRSNavarNo gauravarNo dI? mantharo vetyAdi / tadevameko'pi nAmendrasyAzrayabhUto'rthastAvadravyakSetrakAlabhAvAdhiSThito'nantarabhedatvaM prtipdyte| tathA sthApanAdravyabhAvAzrayasyApyuktAnusAreNa pratyekamanantabhedatvamanusaraNIyam / ete ca nAmAdayo bhedakAriNaH / evamekasminnapi zacIpatyAdAvindra iti nAmnastadAkArasthApanAyA uttarAvasthAkAraNarUpadravyasya divyarUpasampattikulizadhAraNapAramaizvaryAdisampannatvalakSaNabhAvasya ca pratIyamAnatvAnnAmAdicatuSTayasyAbhedakAritvamapi / ata ete nAmAdayo dharmA utpAdavyayadhrauvyatrikavatprativastu parasparAvinAbhAvina ityalaM carcayA / atha nAmAdinikSepANAM nayaissaha yojane zabdanayairbhAvanikSepa eveSTaH parairarthanayairnAmAdayazcatvAro'pISTAH / yadyapi nAmAdicatuSTayasyApyabhyupagame naigamAdInAM dravyArthikatvakSatiH dravyAthikena dravyasyaivAbhyupagamAt paryAyasya pratikSepAcca / dravyaparyAyayorguNapradhAnabhAvena tenAbhyupagamAdbhAvanikSepasaha eveti cettadA zabdanayAnAmapi dravyanikSepasahatvaM syAttathApi naigamabhedAnAmavizuddhAnAM nAmAdyabhyupagamapravaNatve'pi vizuddhanaigamabhedasya dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagantRtvAnna bhAvanikSepAnupapattirna caitAvatA tasya paryAyArthikatvaprasaktiritarAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyanabhyupagamAt / zabdAdInAM paryAyAthikAnAntu naigamavadavizuddhabhAvAnna nAmAdyabhyupagantRtvamiti / saGgraharjusUtrayorapi viSayavizeSe zuddhaparyAyaviziSTadravyaviSayIkaraNAt bhAvanikSepasahatvam / RjusUtro nAmabhAvanikSepAvevecchatItyanye, tanna, tena dravyAbhyupagamasya sUtrAbhihitatvAt / pRthaktvAbhyupagamasyaiva nissedhaat| saGgrahavyavahArau sthApanAvarjAstrInikSepAnicchata iti kecittadapi na, naigamo hi saGgrahAbhimatasAmAnyavAdI vyavahArAbhimatavizeSavAdI, tadubhayavAdI, ca, tathA ca saGgrahasya sthApanAsvIkartRnaigamasamAnatvena kathaM sthApanAnabhyupagantRtvam / na ca vyavahArAbhimatasvIkartRnaigama eva sthApanAbhyupagantA na sAmAnyavAdI naigamo'tassaGgraho na sthApanAmicchatIti vAcyam, tathA sati vyavahArasya sthApanAbhyupagantRtvaM syAt / athobhayaviSayaka eva naigama 1. pAzcAtyanayAdvizeSopayogena vizeSamanubhavatA'ntyanaigamena zuddhaparyAyaviziSTaM dravyaM viSayIkriyata iti bhAvaH / na tu svaviSayavizuddhikRtaparyAyaviSayatAzAlitvAdbhAvanikSepasahatvameSAm, sahamaharjusUtrayoravyAptaH, tajjAtIyevizuddhayabhAvenopasarjanIkRtaparyAyaviSayatayA tacchodhanasya dussAdhyatvAditi //
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 tattvanyAyavibhAkare ssthApanAviSayako nAtassaGgahavyavahArayotsthApanAviSayakatvamiti cetsutarAM tatprAptireva, ekataranikSepayossaGgrahavyavahArayoH pratyekaM sthApanAnabhyupagame'pi samuditayo gamarUpatvena tena tadabhyupagame tayorapyabhyupagamasya durvAratvAt / sthApanAsAmAnyaM saGgraha icchati, sthApanAvizeSAMstu vyavahAra ityetadeva yuktam, anicchA-tu sarvathA naiva yukteti / na ca saGgrahanaye sthApanA neSTA, nAmanikSepeNaiva sthApanAyAssaGgrahAt, vyApakaM hi nAma vyApyabhUtAM sthApanAM saGgrahNAtyeva, indracitrasyendranAmakapiNDavannAmendratvaM syAdavizeSAt padapratikRtibhyAM nAmno dvaividhyAditi vAcyam, dravyanikSepasyApi nAmnA saGgrahaprasakteH / na ca bhAvapravRttiprayojakasambandhabhedena tayorbhedaH, dravyaM hi pariNAmitayA bhAve sambaddhaM nAma ca vAcakatveneti vAcyam, gopAladArake nAmendre niyAmakasya durvacatvAdbhAvAvAcakatvAditi / tatazca siddhamRjusUtrAntAssarve nayAzcaturo nikSepAnabhilaSantIti siddhAntavAdinaH / saGgrahavyavahArau nAmAditrayaM RjusUtrAdayazcatvAro bhAvamicchanti, naigamastu saGgrahe vyavahAre'ntargata iti siddhasenadivAkarasUrayaH // avasitaM nayanirUpaNamityAhetIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNAvinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAza vyAkhyAyAM nayanirUpaNanAmA navamaH kiraNaH nayanuM phaLa upara mujaba nayanA lakSaNo kahIne have te nayanA phaLane kahe che. bhAvArtha - "nayanuM vastunA ekadeza saMbaMdhI ajJAnanI nivRtti, e anaMtaraphaLa che. paraMparaphaLa to vastunA ekadezaviSayaka hAna-upAdAna-upekSA-buddhio che. baMne prakAranuM paNa phaLa nayathI kathaMcit bhinnambhinn dj. mA prabhArI nayana ni359| samApta thAya che." vivecana - pUrvakathita svarUpavALA nayanuM naya, pramANanA ekadezarUpa che ane vastunA aMzano grAhI che, mATe vastunA aMzanuM je ajJAna che tenI nivRtti e avyavahitaphaLa che. paraMparAgataphaLane darzAve che kejema pramANanuM phaLa sarvavastuviSayaka, heyahAna, upAdeya, upAdAna, upekSaNIya upekSAbuddhio paraMparaphaLa che, tema nayanuM paNa vastunA ekaaMzaviSayaka-yahAna-upAdeya-upAdAna-upekSaNIya upekSAbuddhio paraMparaphaLarUpe avadhAravI joIe. 0 te A, nayanuM be prakAranuM paNa phaLa te nayathI kathaMcit bhinna ane abhinna che, kema kenayaphaLapaNAnI anyathA anupapatti che. mATe kahe che ke-sAkSAt phaLa ane paraMpara phaLa che.
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 483 0 nayavicAranuM vizeSa phaLa to, nikSepa-nayapramANathI je vyakti arthane sUkSmakSikAthI vicArato nathI, te vyaktine avicArita ramaNiyatAnA kAraNe ayukta-yuktarUpe bhAse che athavA yukta-ayuktarUpe bhAse che. te anarthane dUra karavA mATe nikSepa-nayapramANano, padArthano vicAra karavo joIe. 0 temaja sarvathA anityapaNA AdinA pratipAdaka bauddha Adi paradarzananA RjusUtranayanI vidhinA jANakAre, te RjusUtranA pratipakSabhUta nityatva Adi pratipAdaka dravyAstikanayathI nirAkaraNa karavA mATe, athavA svazAstramAM ajJAna-dveSa Adi doSathI kaluSita evApare, doSabuddhithI koI paNa jIva Adi vastu grahaNa karelI che, tene paNa nayanI vidhinA jANakAre nayanA vacanodvArA, guNarUpe sthApana karavA mATe nayano vicAra karavo joIe. tathA dRSTivAdamAM sarva arthanI prarUpaNA sUtra ane tenA arthanuM varNana sarva nayothI karAya che. 0 nikSepanirUpaNa--padArthone viziSTa jJAnanI utpatti mATe zAstramAM nAma Adi nayarUpa nikSepAo kahelA che. te nikSepAone sAta nayomAM zamAvavA mATe saMkSepathI te nikSepAonuM nirUpaNa karAya che. 0 jenA vaDe, jemAM, ke jenAthI zAstra ane adhyayana-uddeza Adi, nAma-sthApanA-dravya Adi bhedothI vyavasthita karAya che, te 'nikSepa' kahevAya che. nikSepalakSaNa=anuyogadvArarUpa hoI zabdArtharacanA vizeSa ja nikSepanuM lakSaNa che. (jema saindhavapadanI zakti lavaNamAM ane ghoDAmAM vyutpAdita che. tyAM 'saindhava lAvo' AvA vAkyanA kathanamAM bhojanaprakaraNanA sahakArathI lavaNarUpa arthanuM jJAna thAya che. yAtrAprakaraNanA sahakArathI ghoDArUpa arthanuM jJAna thAya che. kozadvArA vizeSa karI be arthamAM saindhavapadanI zakti vyutpAdita hoye chate, tyAM prakaraNa AdithI aprattipatti Adino nirAsa karI avazeSanuM jJAna thAya che. tema prakRtamAM paNa nAma Adi nikSepAo hoye chate, prakaraNa AdinA vaze karI, apratipatti Adino nirAsa karI, nAmamaMgalanA upayogamAM maMgalapadathI nAmamaMgalano, e pramANe sthApanAmaMgala AdinA upayogamAM sthApanAmaMgala AdinI pratipatti che. ema te rUpa, yathAsthAna viniyogarUpa phaLavaDe phaLavALA nikSepAo che. evA AzayathI kahe che.) prakaraNa AdinA vaze karI aprattipatti AdinA vyavacchedaka, yathAsthAna viniyoga mATe zabdArtharacanA vizeSa nikSepa kahevAya che. vaLI maMgala Adi padArthanA nikSepathI nAmamaMgala Adi viniyoganI upapatti thavAthI nikSepAo phaLavaMtA thAya che. 0 aprastuta arthanA nirAkaraNathI ane prastuta arthanA prakAzanathI nikSepa phaLavALo che, ema gItArthapuruSonuM vacana che. [aprastuta arthanA nirAkaraNamAM-prastuta arthanA prakAzanamAM nikSepAne prakaraNa Adi sahakArI thAya che ema jANavuM. jo ke 'satsaMkhyA vagere paNa anuyoganuM aMga che, to paNa vizeSaNa vizeSyabhAvathI viziSTa arthanA jJAnamAM te kAraNa che. nikSepAo to akhaMDa vizeSyasvarUpa vizeSanA ja jJAnamAM kAraNa che, jethI nAmaghaTa eTale nAviziSTa ghaTa nahi paraMtu je koI padArthanI 'ghaTa' evuM nAma (saMjJA) karAya che, te viziSTa vastu akhaMDa ja nAmaghaTa che. ema pramANe sthApanAghaTa vagere paNa jANavA. vaLI ahIM zabdArthanI racanA karmadhArayanA samAsalakSaNavALI ja che. bIje ThekANe karmadhArayanuM vizeSyapadArthamAM vizeSaNapadArthanuM abheda
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 tattvanyAyavibhAkare bodhakapaNuM che. prakRta karmadhArayanuM to vizeSaNa-vizeSya be pado bhegA thaIne vizeSyasvarUpa vizeSanuM bodhakapaNuM che. tevI rIte ahIM vizeSaNavAcakapada kevalAnvayitA dharmAMnavacchedaka pravRttinimittaka ja che. ethI 'zeyaghaTa'' ityAdimAM nikSepapaNuM nathI. tethI akhaMDanI vizeSyarUpa vizeSanI pratIti nathI. tethI zeyatvaviziSTa ghaTAdimAM ja vizeSaNa vizeSyabhAvathI pratIti che. ethI ja mRghaTa-suvarNaghaTa ityAdimAM ja nikSepapaNuM nathI ema paNa jANavuM.] te nikSepa jaghanyathI paNa nAma-sthApanA-dravya-bhAvanA bhedathI cAra prakAravALo che. (zAsra AdinuM nAma-sthApanA Adi bhedothI nikSepaNa, nyasana ke sthApana 'nikSepa' kahevAya che. te, A nikSepa jaghanyathI paNa (saMkSepathI) cAra prakArano darzAvavo. jyAM nAma-sthApanA-dravya-kSetra-kALabhava-bhAva Adi lakSaNavALA bhedo jaNAvAya che, tyAM sarva bhedothI paNa vastu nikSepano viSaya banAvavo. jyAM sarva bhedo jaNAtAM nathI, tyAM paNa nAma Adi cArathI vastu vicAravI ja, kema ke-cAra nikSepAo sarvavyApaka che. kharekhara, tevI koI paNa vastu nathI, ke je cAra nikSepAothI vegaLI paDe.] nAmanikSepanuM nirUpaNa - nAmanikSepanuM lakSaNa anya arthamAM rahela paNa (anAdi tAtparyathI grahaNa karela saMketabaLathI gopAladArakathI bhinna vAsava-indrarUpa artha rahela paNa) sva artha (indrazabdano prakRta artha svarganA Adhipatya Adi guNaviziSTa-sahasrAkSa-zacI, pati ke je vAsava che tenI apekSA nahi karanAra) samAna arthavALA zabdo (vAsavanI mAphaka zakra Adi zabdothI) akathanIya, vivakSita arthamAM (gopAladArakarUpa arthamAM-nAmArthamAM) saMketavALo nAmanikSepa (gopAladArakanuM indra evuM nAma) karAya che, arthAt 'nAmendra' kahevAya che. padakRtya - jema saMketita mAtrathI (Adhunika pitA AdithI saMketitatva mAtrathI ahIM mAtra padathI vRddhaparaMparAgata saMketitatvano vyavaccheda thAya che. 'sarvesarvArthavApatra' AvA nyAyathI indrapadano gopAladArakanI paNa sAthe vAcyavAcakabhAvasaMbaMdha che ja.) anya arthamAM rahela (gopalAdA2kathI bhinna arthamAM rahela) indra Adi zabdathI gopAladA2ka vAcya bane che ane gopAladAraka indrasamAna arthavALA zakra Adi rUpa paryAyazabdothI vAcya nathI. ethI gopAladAraka AdimAM indra AdinuM je kathana karAya che, te nAma (indra) kahevAya che. 0 jo ke samAna arthavALA zabdothI avAcyatva eTale gopAladAraka gatadharma ja (te AtmAnI kAryapariNati ja) nAma-nAmavAnano abheda upacAra hovAthI nAmendra che, paNa teno vAcaka hoI tenA nAmamAM paNa te dharma (pariNati) upacArathI jANavo. mATe vivakSitArtha saMketarUpa zabdArthAnyatara pariNati nAmanikSepa kahevAya che. 0 anyatra avartamAna (gopAladAraka bhinna arthamAM saMketasaMbaMdhathI avartamAna) paNa yadacchApUrvaka (abhinava saMketakartA puruSanI icchApUrvaka) gopAladAraka AdimAM hitya, vittha ityAdi abhidhAna karAya che te paNa nAma (nAmaDitya, nAmaDavitva) che. Ama sUcana karavA mATe 'anyAthaisthitona' iti. A sthaLamAM api zabda mUkela che. tethI A nAma yAvad dravyabhAvI ane ayAvad dravyabhAvInA bhedathI be prakAravALuM che. (1) merUDhIpa-samudra Adi nAmo yAvan dravyabhAvI che, kema ke jyAM sudhI te zabdathI vAcyadravyanuM avasthAna che, tyAM sudhI te nAmanI vRtti (vidyamAna) che.
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 485 (2) devadatta Adi nAmo to ayAvad dravyabhAvI che, kema ke-te devadatta Adi nAmavAcya vidyamAna paNa dravyonA bIjA bIjA nAmanA parAvartanuM lokamAM darzana che. arthAt jyAM sudhI te nAmavAcya dravyanuM avasthAna che, tyAM sudhI nahi rahenAruM nAma ayAvad dravyabhAvI che. 0 api zabda bIjA prakArano saMgrAhaka che. tethI pustaka-patra-citra AdimAM lakhela, vastunA nAmabhUta Indra AdimAM varSAvalI akSararUpa nAmano saMgraha che. 0 (1) vivalitArtha saMketathI nAmanikSepa. jema ke-IndrAdi. (2) yadacchAthI saMketathI nAmanikSepa. jema ke-DityAdi. (3) yAvad dravya bhAvirUpe nAmanikSepa. jema ke-samudrAdi. (4) ayAvad dravya bhAvirUpe nAmanikSepa. jema ke-devadattAdi. (5) lakhela nAmanA varSothI nAmanikSepa. jema ke-patratyendrAdi. ema pAMca prakArothI nAmanikSepa thAya che. (gaMgAmAM ghoSa che. ityAdimAM gaMgA Adi padathI gaMgA tIra Adi kahevAya che. tyAM zuM nAmanipAnI pravRtti che ke nikSepAntaranI pravRtti che? (1) pahelo pakSa nathI, kema ke-jAhnavI Adi paryAyazabdathI vAcya hoI nAmanikSepAnI pravRtti nathI. (2) bIjo pakSa nathI, kema ke-prasiddha nipAntaronA aviSayamAM aprasiddha nikSepAnI kalpanAmAM nikSepAnI saMkhyAnI kSatino prasaMga Avaze ne? AvI zaMkAnA samAdhAnamAM kahe che ke-parijJAna pramANe nipAntaranI kalpanA paNa anumata hoI doSano abhAva che, kema keAbhiprAyikI sthApanA ane vaijJAnika bhAvanikSepanA svIkAramAM doSa nathI.) sthApanAniSepanirUpaNa - sabhUta arthanA adhyavasAya(abhiprAya)thI sabhUta arthathI rahita, sabhUta arthanA samAna AkAravALI athavA AkAra vagaranI, alpakALavALI ke yAvakathika je vastu sthApanAviSaya karAya che, te "sthApanAnikSepa' kahevAya che. jema ke-jinapratimA, jinazabdavAcya rAga-dveSa Adi rahita kevalajJAna Adi guNothI alaMkRta puruSottamarUpa artharUpa je sthApanAjina nathI, paraMtu tathAvidha puruSottama bodhakapaNAnI icchAthI (abhiprAya ke adhyavasAyathI) "A jina che -ema nikSepa karAya che, te jina pratimAdi vastu "sthApanAjinarUpa sthApanAnikSepa kahevAya che.] jema ke-satkRta samAna AkAravALI vastu. satya IndranA samAna AkAranI racanArUpa sthApanA, citra, lepya (mATI vagerenI banAvaTo) kAipASANa vageremAM je che, te "saddabhUta sthApanAnikSepa." [bhIMta vageramAM rahela rekhA-uparekhA Adi viracanAthI thayela jinazarIra Adi AkAranirmita vizeSa Adi rUpa citra AdimAM, tAdaza AkAravastubhUta jinazarIranI AkRti samAna AkRtivALI tenA arthathI rahita, tenI buddhithI sthApanAviSayaka jinapratimAdi karAya che, te "saddabhUta sthApanAnakSepa.] 0 e pramANe akSa vageremAM tAdaza AkArano abhAva hovA chatAM, tenA arthano abhAva hovA chatAM tenI (jina indra AdinI) buddhithI sthApanA karAya che, te "asabhUta sthApanA' kahevAya che. A sthApanAnizepa citra AdinI apekSAe ivara-keTalAka kALa pachI apagamana svabhAvavALI che. 0 naMdIzvara caityapratimA AdinI apekSAe sabhUta-cAvatakathita sthApanAniSepa che. (yAvakathikajyAM sudhI pUjaya-pUjaka Adi vyavahArakALa anugAmI-anaMtakAlika.) (sadbhAva sadbhUta) sAkAra sthApanAnilepa. (asadbhAva asabhUta) nirAkAra sthApanA nikSepa. (alpakAlika) itvara sAkAra-nirAkAra
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 tattvanyAyavibhAkare sthApanAnikSepa. (sadbhAva sAkAra) yAvatakathika anaMtakAlika sthApanAnilepa. (ahIM akSa AdimAM nirAkAra sthApanAno artha sarvathA AkArano abhAva ema nahi paraMtu je apekSAe AkAra che, te AvI rIte che. jo ke bAhyarUpe akSanA nikSepamAM A AkAra nathI, to paNa buddhi dvArA te AkArane te racanAro tyAM race che. AkAra mAtra je che tyAM, te sthApanA vivalita che.) ahIM keTalAka, sthApanAne atyaMta anupayogI mAne che te atyaMta ayukta che, kAraNa ke-nAma AdinI mAphaka sthApanA paNa upakArI che. (sthApanAbuddhithI sthApanAviSayanI smRtidvArA sthApyagata guNonA praNidhAnano uka-AvirbhAvanuM athavA sthApyagata guNapratidhAnajanya nirjarAnA atizayanuM phaLapaNuM che. paraMtu sthApanAviSayamAM jo utkaTa doSanuM pratisaMdhAna karavAmAM Ave, to te sthApanA phaLavatI (phaLadAyI) thatI nathI ema jANavuM.). jo bhagavaMta AdinI sthApanA anupakArI thAya, to nAmanuM smaraNa paNa anupakArI thaze ne? kema kenAma pudgala Atmaka hoI anupakArI che. zaMkA - nAmanA smaraNathI nAmI(nAmavALA)nuM smaraNa thatAM, te nAmanA guNonI samApattidvArA phaLa che ne? samAdhAna - bhagavaMtanI pratimAnA darzanathI paNa atizayavaMta paramAtmAnA sakaLa guNonA dhyAnano bilakula saMbhava hovAthI mahAphaLa che. vaLI A vAta siddha che ke ghaNA jIvomAM jinapratimAnA darzanathI bodhirUpa samyagdarzanano udaya thayelo che. zaMkA - nAmInI sAthe nAmano vAcyavAcaka bhAvasaMbaMdha che, sthApanAno nahi. kema barobara che ne? samAdhAna-bIjA nikSepAonA anirUpaka bhAvanikSepanI sAthe nAma ane sthApananA saMbaMdhamAM vizeSa nahi hovAthI, e apekSAe nAma ane sthApanA samAna che. vaLI vAcyavAcaka bhAvasaMbaMdha levo, sthApyasthApaka bhAvasaMbaMdha nahi levo. emAM vinigamaka (ekatara pakSasAdhaka yuktivALA)no abhAva che. tethI tamAre nAma ane sthApanA ema baMneya, bhagavaMtanA adhyAtmanA (AtmAnA guNasvarUpa aizvarya AdinA) upanAyaka(saMskAra-sahAyaka-upasthitikAraka) paNAnA avizeSathI vaMdya thAya, kAM to baMne tyAjaya thAya! kema ke-aMtaraMganI pratyAtti(saMbaMdha mAtra)nA abhAvanI tulyatA che. vaLI A ISTa nathI, kema keparaMpaNa (bIjAo vaDe) nAmano svIkAra karela che. 0 tathAca jo sthApanA avaMdya hoya, to nAma paNa avaMgha thAya ! Avo viparyaya paryavasAyaka (viparyayamAM tAtparyanA aMtavALo) tarka samajavo. 0 jo bhAvanikSepa avaMdya sthApanAnilepano pratiyogI (virodhI) hoya, to avaMdya nAmanikSepano pratiyogI paNa thAya. Avo aniSTa prasaMjaka (prasaMgavALo) tarka jANavo. 0 tathAca nikSepanA viSayabhUta thatA bhAva arihaMtanI abhedabuddhi pratye nAma Adi traNa AgamanA prAmANyathI ane svAnubhavathI kAraNa che.
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 487 0 nAma Adi nikSeparUpa traNa nikSepAo, A bhAvanikSepa saMbaMdhI adhyAtmanA upanAyaka hovAthI, arihaMtapratimArUpa sthApanAnikSepa svarUpa rUpe anAdara karanArA, bhAvanikSepane ja mAtra agresara karanArAono mata khaMDita thAya che, kema ke-nAma Adi traNa nikSepAonA anAdaramAM bhAvollAsa ja ka2vo azakya thAya che. 0 zAstranI mAphaka nAma Adi traNa nikSepAo hRdayamAM virAjamAna hoye chate, bhagavAna AgaLa ja sphurAyamAna thAya che. hRdayamAM ja jANe praviSTa karela che ema thAya che. tanmayI bhAvanI mAphaka bhagavAnamAM tanmaya jIva bane che, tethI sarvakalyANanI siddhi che. bhAvollAsa te nAmAdi traNa nikSepAone AdhIna che. 'svAbhAvika ja bhAvollAsa che. A pramANe jaina matamAM ekAnta nathI, kema ke-sarva vyavahAronA vicchedano prasaMga thAya che. zaMkA -- bhAva arihaMtanuM darzana, bhavyone jema svagata phaLa pratye avyabhicArI (viruddha nathI) che, tema traNa nikSepAonI pratipatti (svIkAra) nathI. mATe nAmAdi traNa nikSepAo pratye Adara kevI rIte thAya ? samAdhAna - svagata phaLamAM, svathI bhinna bhAvanikSepamAM paNa vyabhicArano abhAva nathI ema nathI paraMtu vyabhicAra ja che, kema ke-bhAva arihaMtane joI bhavya mAtra ke abhavyo pratibodhane pAmatAM nathI. iti. 0 svagata bhAvollAsanuM nimittapaNuM to cAreya nikSepAomAM paNa samAna che. A kathanathI svagata adhyAtmanA upanAyaktA guNathI vaMdyapaNuM paNa cAra nikSepAomAM aviziSTa che. 0 mastaka-caraNa-saMyogarUpa vaMdana bhAvabhagavaMtanA paNa zarIramAM ja saMbhava che, arUpI evA bhAvabhagavaMtamAM to nahi; kema ke-AkAzamAM jema, to vaMdanano asaMbhava che. bhAva arihaMtanA saMbaMdhathI zarIranI sAthe saMbaMdhavALuM vaMdana bhAva arihaMtamAM ja Ave che. A pramANe to nAma AdimAM paNa samAna ja che. (jeno bhAvanikSepa pUjya che, tenA nAmAdi traNa nikSepAo yathAyogya pUjya ja che.) zaMkA - mahAnizIthasUtramAM bhAvAcAryane tIrthaMkarabhagavAna tulya kahela che. ethI nAma Adi traNa nikSepAonuM akiMcitkarapaNuM che, mATe bhAvanikSepa mAtrane AgaLa karanArAono kayo aparAdha che ? samAdhAna mahAnizIthasUtramAM bhAvAcAryamAM tIrthaMkaranI tulyatAne jaNAvanAruM vacana, paramazuddha bhAvagrAhI nizcayanayanA viSayabhUta che. = 0 kharekhara, je matamAM eka paNa guNanA tyAgamAM mithyArdaSTipaNuM manAya che, te matamAM bIjA nikSepAono anAdara hovA chatAM, naigama Adi nayonA samudAye nAma Adi nikSepAonuM prAmANya svIkRta karela hovAthI Apane kayo vyAmoha hoI zake ? kema kesarvanayasaMmata ja zAstranA artharUpa che. anyathA, jo sarvanayasaMmatane na mAno, to samyaktva ane cAritrane eka mAnanAra nizcayanaye, apramatta saMyata(sAdhu)ne ja samyaktvanA svAmI tarIke kahela che, pramattaguNasthAnaka sudhInAne samyaktvasvAmI tarIke kahela nathI. to zreNika Adi ghaNA jIvomAM prasiddha samyaktva asvIkaraNIya thaze ne ?
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 tattvanyAyavibhAkare 0 A rIte "no nividde bhAre briTe sAru satyameva ' ityAdi uttarAdhyayana. sUtranA vacanathI caturvidha zabda, nAma-sthApanA-dravya-bhAvanA bhedathI yukta hovAthI, vyAkhyAnA cAra nikSepAonuM aucitya mujaba ArAdhyapaNuM avirUddha che. Iti. dravyanikSepanirUpaNa - anubhUta (bhUtakAlIna) anubhaviSyamANa (bhaviSyakAlIna) paryAyane yogya (lakSaNamAM yogyatA, eka bhavikabaddha AyuSka abhimukha nAmagotranA bhedathI traNa prakAranI che ? ane atIta-anAgata-vartamAna bhavabhAvanI sAthe kvacit aMtara vagaranA levA. anyathA, atIta-anAgata anaMta bhavomAM paNa dravyapada vyapadezano prasaMga thAya! kharekhara, vartamAna bhavamAM rahelo puraskRta bhavIyapazcAtkRta bhavIya AyuSyakarmane sadbhavyapaNAe sparza kare che. jema savAranI saMdhyAmAM sUrya, pUrvavideha ane bharatane tathA pradoSasaMdhyAmAM to bharatane ane pazcimavidehane prakAzita kare che. tIrthaMkaranAmakarma ghaTita yogyatAvaDe to nAnA bhavanA vyavadhAnavaDe paNa hoya che, kema ke-marIcimAM dravyatIrthaMkarapaNAnuM pratipAdana che. sudUra vyavahita paNa dravyatIrthakaronuM vaMdyatvanuM pratipAdana, nAnA bhavasaMbaMdha ghaTita yogyatA sivAya anupapanna thAya che.) (kAraNa) je nikSepaviSaya thAya che, te dravyanikSepa' kahevAya che. jema anubhUta IndraparyAyavALo (ja jIvadravya pahelAM indrarUpe hatuM) ke anubhaviSyamANa indraparyAyavALo (uttarakALamAM indra thaze)-baMne indra kahevAya che, arthAta te jIva dravyanikSepe dravyakta kahevAya che. (kharekhara, je viziSTa jIva devendra thaIne tenA yogajanaka karmanI parisamApti thatAM, te zarIrane choDIne manuSya Adi yonimAM utpanna thayo. te vakhate manuSya paNa hovA chatAM, pUrve prApta karela IndraparyAyavALo hovAthI "A Indra che. Avo vyavahAra karAya che (thAya che). athavA je hamaNAM manuSyagatimAM vartato jIva, uttarakALamAM manuSya upabhogya samasta karmanI parisamApti thatAM, manuSyanuM zarIra choDIne devendravapada upabhogya karmodayakALamAM devagatimAM devendra bhaviSyakALamAM thaze. te jIva, anubhaviSyamANa indraparyAyavALo "A indra che Avo vyavahAra thAya che. te baMne dravya che.) A baMnemAM indraparyAyanA abhAvakALamAM indrapadano vyavahAra kevI rIte? AvI zaMkAmAM daSTAntano AdhAra laIne tenI vyavasthA kare che ke. 0 anubhUta vRtanA AdhAratAnA paryAyavALA athavA anubhaviSyamANa dhRtanA AdhArapaNAnA paryAyavALA ghaDAomAM ja ghaDAe pUrvakALamAM ghInuM dhAraNa kareluM che te ghaDAmAM ane je ghaDo uttarakALamAM ghInuM dhAraNa karaze, te baMne ghaDAomAM) ghInA ghaDAnA vyavahAranI mAphaka (lokamAM A ghIno ghaDo che-ema vyavahAra thAya che tema) tyAM anubhUta IndraparyAyavALA ane anubhaviSyamANa indraparyAyavALA jIvamAM indrazabdanA vyapadezanI upapatti che. (A Indra che, A pramANe Indrazabdano prayoga yuktiyukta che.) 0 have bIjA prakArathI dravyanikSepane kahe che ke-kvacit koI eka sthaLamAM apradhAnapaNAmAM paNa dravyanikSepa pravarte che. jema aMgAramardaka saMjJAvALA AcAryanA guNothI rahita hovAthI apradhAna AcArya 'dravyAcArya' kahevAya che. vaLI kvacit anupayogamAM dravyanikSepa paNa pravarte che. jema ke-anAbhogathI-anyamAM rahela cittapaNA vagerethI yathArtha upayoganA abhAvathI, athavA Aloka ane paraloka AdinI AzaMsAlakSaNavALA (je pUjAvidhAyaka Agama arthano upayoga hoya, to tyAM Ihaloka Adi AzaMsA pratiSiddha che. Ama "tenI
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 489 AzaMsAthI pUjA karavI nahi. AvI rIte tenI AzaMsAlakSaNa Agama arthanA anupayogathI) anAbhogathI ane avidhipUrvaka, bhaktipUrvaka paNa karAtI jinapUjA Adi dravyAkriyA ja kahevAya che, kema ke upayoga vagaranI kriyAmAM sAkSAt (upAdAnathI) mokSanA aMga(sAdhana)paNAno abhAva che. paraMparAthI mokSanuM aMgapaNuM anupayukta kriyAnuM paNa che, ema labdha ja che. tenI spaSTa pratipatti mATe kahe che ke-) 0 te jinapUjA Adi rUpa kriyA, bhaktithI ane avidhithI paNa karAtI, paraMparAe mokSanA aMgapaNAnI apekSAe dravyapaNAe pAme che. (vidhino abhAva chatAM paraMparAthI te dravyakriyAthI kevI rIte mokSaphaLa maLe? mATe AgaLa kahe che ke-) bhaktinAmaka guNathI avidhi nAmaka doSane anubaMdha vagarano karela hoI, paraMparAe dravyakriyA mokSaphaLa AvI rIte Ape che. (bhaktinA abhAvathI viziSTa avidhi ja mokSAdi kAryapratibaMdhaka che. tenA abhAvamAM kAraNa che evo abhiprAya che, kema ke-niranubaMdha karela hoI, aMganA abhAvathI janya jinapUjAgata svasva kAryanA anarjakapaNAnI ApattirUpa kAryanA saMmukhapaNAno abhAva, arthAt aMganA sadbhAvathI janya jinapUjAgata svasva kAryanA arjakapaNAnI prAptikAryanA saMmukhapaNAno sadbhAva thAya che.) bhUtakAlIna paryAyanI apekSAe dravyanikSepa jema dravyendrane Indra, bhaviSyakAlIna kAraNanI apekSAe dravyanikSepa jema dravyendrane indra, apradhAnatAnI apekSAe dravyanikSepa dravyAcArya ane anupayoganI apekSAe dravyanikSepa dravyakriyA. avidhithI paNa bhaktithI karAtI kriyA dravyakriyA. Aloka-paraloka Adi AzaMsAthI karAtI kriyA dravyakriyA. (ahIM upayogano artha jJAna ke vidhino upayoga-vyApAra che.) bhAvanikSepanuM nirUpaNa-lakSaNa - vaktAnI vivalita je indana Adi rUpa kriyA che, tenA anubhavathI viziSTa je svatasvarUpa bhAva che, te "bhAvanikSepa' kahevAya che. (indra Adi zabdathI svarganA Adhipatya Adi rUpa aizvarya AdinA kathanathI te tyAM ghaTato hovAthI, te ja Indra Adi zabdanuM vAtattva pAramArthika padArtha che. evaMbhUta jenikSepano viSaya thAya che. jema ke-"A indra che AvA rUpe indra Adi zabda vAgyarUpe sthApita karAya che. te indra Adi bhAvanikSepa atha bhAvendra kahevAya che.) jema indana kriyApariNata bhAvendra bhAvanikSeparUpa indra kahevAya che. zaMkA - bhAvathI varjita nAma-sthApanAvyarUpa traNa nikSepAomAM, bhAvarUpa arthanI zUnyatAnI apekSAe nAmamAM sthApanAmAM ane dravyamAM vRttino (saMketavizeSaNavRttinA pravartanano) vizeSa nahi hovAthI (sAdhAraNapaNuM hovAthI) ane viruddha dharmanA adhyAsano abhAva hovAthI koI paNa jAtano bheda nathI, mATe nikSepAonA cAra prakAro kevI rIte vyAjabI che? (nAma, nAmavALA padArthamAM-sthApanAmAM ane dravyamAM sAdhAraNarUpa varte che, sthApanArUpa paNa bhAvArtha zUnyatva, nAmAdi traNamAM paNa samAna che, kema ke-nAmAdi traNeyamAM paNa bhAvano abhAva che. dravya paNa nAma-sthApanA-dravyomAM va che ja, kema ke dravyamAM ja nAma-sthApanA karavAnI hoya che : ane dravyamAM atyaMta sArI rIte vartavuM che, mATe viruddha dharmanA adhyAsano abhAva hovAthI A traNeyanAM bheda kevI rIte vyAjabI che?).
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare - samAdhAna - pUrvokta apekSAthI viruddha dharmanA adhyAsano abhAva hovA chatAM rUpAntarathI (bIjI bIjI apekSAthI) te nAmAdi traNamAM paraspara bhedanI upapatti che. te A pramANeH-nAma ane dravyathI sthApanA, AkAra-abhiprAya-buddhi-kriyA-phaLanA darzanathI judI paDe che. jema ke-sthApanabhUta indramAM hajAra locana, kuMDala, mukUTa, zacI(indrANI)nuM sannidhAna, hAthamAM vajranuMdhAraNa, siMhAsanamAM adhyAsana Adi janita atizayavALo, dehanA saundarya AdirUpa rUpa (AkAra) dekhAya che. 490 (1) sthApanA karanAramAM sadbhUta (satya) indrano abhiprAya jaNAya che. (2) sthApanAnA darzana karanAramAM te indra AdinA AkArane jovAthI indrabuddhi pedA thAya che. (3) A sthApanAbhUta indranI sevA karanArAomAM ane tenI bhaktimAM pariNata buddhivALAomAM namaskAra Adi kriyA dekhAya che. ane- (4) te namaskAra Adi kriyAnuM phaLa putra utpatti Adi dekhAya che. (jinapratimAnA namaskArarUpa kriyAnuM phaLa ane jinapratibimba pUjanaphaLa to, 'arihaMtonI abhyarcanAthI mananI prasannatA, tethI samAdhi ane tethI niHzreyasa, kharekhara, ethI ja jinapUjana yuktiyukta che'-ema tattvArthAdhigama bhASyakArikAmAM paraMparAthI muktiphaLa upadiSTa che.) AkAra Adi nAmendramAM ane dravyendramAM dekhAtAM nathI, tethI te nAma-dravyathI sthApanAno bheda che. (sUtrabodhita baLavAna aniSTanA ananubaMdhI iSTa sAdhanatAvALA, temAM 2hela guNanA smaraNanA janaka saMskAranA udbodhakA2ka abhiprAya ke AkAranuM saMbaMdhavatva, te sthApanAnuM lakSaNa che : ane A pramANe sAdazyasaMbaMdha sthApanAnikSepa niyAmaka nathI, kema ke-asadbhAva sthApanAnA ucchedano prasaMga che. abhiprAyasaMbaMdha paNa sthApanAnikSepa niyAmaka nathI, kema ke-nAmamAM paNa te abhiprAyasaMbaMdha sArI rIte kahI zakAto hoI atiprasaMga che. ataeva dravyaliMgamAM sthApanAthI bhAvasAdhunI buddhi nathI, kema ke-utkaTa doSavALo hoI pratisaMdhAnaviSayanA sadezapaNAthI guNavaMtanA anusmaraNathI sUtrabodhita baLavAna aniSTanA anubaMdhI dravyaliMgI thAya che.) dravya, nAma ane sthApanAthI bhinna che, kema ke-bhAvanuM pariNAmI(upAdAna)kAraNa che. Ama anumAnaprayoga paNa ahIM spaSTa bhAse che. kathita hetunI sattA dravyamAM che, nAma-sthApanAmAM asattA che. ethI nAma-sthApanAthI dravya niyamA bhinna che. 0 jema kharekhara, anupayukta vaktA dravya upayuktapaNAnA kALamAM upayogalakSaNavALA bhAvanuM kAraNa thAya che. [pahelA anupayukta vaktA te ja uttarakALamAM upayogarUpe pariNata thAya che, mATe upayogapariNAmarUpa bhAvanuM kAraNa hoI te dravya che.] athavA te upayogalakSaNavALo bhAva, te anupayukta vaktArUpa dravyano paryAya thAya che. athavA sAdhu jIvarUpa dravyendra hoto bhAvendrarUpa pariNatinuM kAraNa thAya che. (je hamaNAM jIva sAdhuparyAyano anubhava kare che, te paralokamAM devendra thaze. tethI sadbhAva devendra pariNatirUpa uttarakAlIna bhAvendranuM kAraNa hovAthI dravyendra kahevAya che.) te nAmendra ane sthApanendra nathI. te baMnemAM bhAvapariNatinuM kAraNapaNuM nathI. A pramANe vaidharmsathI dravya, nAma-sthApanAthI bhinna che. 0 nAma paNa sthApanA ane dravyathI kathita vaidharmathI ja (AkAra Adi bhAvapariNAmI kAraNatvathI) bhinna thAya che.
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 491 jo ke pUrvodita zaMkAvibhAgamAM kahela prakArathI A nAmAdino abheda che, to paNa samAdhAnavibhAgamAM kahela prakArathI nAma Adino paraspara bheda siddha ja che. (tathAca ahIM paNa syAdvAda, sthAna barobara jamAve che.) daSTAntanuM AlaMbana laIne nAma-sthApanA dravyono bheda ane abheda darzAve che ke 0 dUdha-takra dahIM vagere gorasano zvetatva Adi rUpathI paraspara abheda hovA chatAM, madhuratA Adi svAdarUpe bheda nathI ema nahi paraMtu bheda che ja, kema ke-vastu anaMtadharmothI adhyAsita che. tevI rIte nAmAdimAM koI apekSAe abheda hovA chatAM, bIjI apekSAe bheda che ja ema jANavuM. zaMkA - nAma Adi vicAra, Arabdha karyo chate bhAva e ja vastu che, kema ke-vivakSita arthakriyAsAdhaka che. jema ke-ubhayasaMmata vastu bhAvendranI mAphaka vivakSita arthasAdhanamAM samartha, gopAladAraka vagere nAmendra Adi nathI, to bhAva arthazUnya nAma AdithI saryuM ne? (bhAvendranuM svargapAlana Adi je kArya che, te gopAladAraka Adi rUpa nAmendra, indrapratimAdirUpa sthApanendra, dravyendra athavA sAdhu jIva Adi rUpa dravyakta karavA mATe samartha nathI. AthI pratiniyata athakriyAkArI hovAthI bhAvendra ja vastu che, nAgendra Adi nathI, to te bhAvArtha zUnya evA nAmAdinuM zuM prayojana che?) samAdhAna - nAma Adi paNa vastunA paryAya hoI, sAmAnyathI bhAvatvanuM ullaMghana karatA nathI tevA siddhasAdhana che. (kharekhara, Indrazabdano artha, IndranI mAphaka nAma ane teno AkAra tenA kAraNarUpa catuSTayAtmaka vastu ja che, mATe bhAvendranI mAphaka nAmAdimAM vastuparyAyatva aviziSTa ja che. kathita catuSTayamAMthI koI ekanuM je kArya che, te IndrazabdArthanuM kArya hoya che ja. sAmAnyathI Indra-kArya-kAritva sarvenuM aviziSTa ja che. jema anaMtadharmAtmaka vastumAM pratyeka dharmanuM je kArya che, te paNa vastu kArya hoya che ja. anyathA anaMtadharmAtmakapaNuM vastunuM saMbhave nahi ja.). 0 aviziSTa (sAmAnyathI) Indra Adi vastunuM uccAraNa karyo chad, nAma Adi rUpa cAra bhedo pratIta thAya che ja. "Indra che' AvI rIte nAma Adi rahita kevaLa indrazabdanuM uccAraNa thaye chate, vizeSa vagara nAmendra Adi cAreyanuM paNa jJAna thAya che. zuM ANe nAgendra vivakSita karela che ke sthApanendra ke dravyendra ke bhAveja? ema vizeSa kathana nahi hovAthI sAmAnyathI cAreyanuM kathana che. ethI sAmAnyathI IndravastunA cAra paNa A paryAyo bhAvavizeSa ja che. 0 have viziSTa athakriyA sAdhaka, bhAvendra, AdirUpa bhAvanI apekSA karIne vastutvanA sAdhanamAM koI paNa kSati nathI. bhAvendra AdinA bhAvamAM viziSTa kriyAkArakapaNAmAM, nAgendra Adi paryAyomAM paNa te viziSTa kriyAsAdhakapaNuM jovuM joIe, kema ke dravyarUpe paryAyone paraspara abheda che. vastunA paryAyapaNAnI apekSAe jema bhAva che, tema nAma Adi traNa che ema atyAra sudhI sAbita karyuM. - have prakArAntarathI nAmAdinA bhAvAMgANAe upayogane kahe che. athavA bhAvapariNAmanA nimittabhAvanI apekSAe nAma-sthApanA-dravyono bhAvanA aMgaparAe upayoga (saphaLatA) che. bhAvAMgANuM ja ekaluM kevI rIte? AvI zaMkAmAM kahe che ke
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 tattvanyAyavibhAkare (1) koI eka puruSa AdimAM saMketita 'jinanAma' sAMbhaLIne paNa rAga-dveSa Adi AMtara-saMpUrNa zatruzUnya bhAvajina smRtimAM ArUDha thaye chate, zrotAmAM rahelA bhAvanA ullAsano anubhava thavAthI bhAvAMga che. (2) e pramANe sarvathA rAga-dveSa AdinA rahitapaNAnA anumApaka liMgavizeSathI vibhUSita jinapratimAne (svastika Adine) AgaLa sAkSAt jonAra bhavyane icchA thAya che ke-'Avo vItarAga huM kyAre thaIza ?' AvI icchA-lakSaNa teonA guNomAM ekatAnatAsvabhAva Atmaka bhAvollAsano AvirbhAva anubhavAto che mATe bhAvAMga che. (3) nirvANane pAmelA ke kALadharmane pAmelA, temaja be-traNa Aphri bhavomAM ja jina Adi bhAvane bhaviSyamAM pAmanAra (dravyamuni ke) dravyajinarUpa samyakcAritravALA muninA dehanA darzanathI dekhanAra bhavya jIvamAM samyagdarzanAdi bhAvavizeSano ullAsa anubhavAto che, mATe nAma Adi traNano bhAvanA aMgapaNAe upayoga ja che, nirUpayogapaNuM nathI. (muktigata muni ke jinanA dehane, athavA bhaviSyamAM muni ke jinanA bhAvane pAmanAra muni ke jinanA dehane dekhI, arthAt dravyamuni dravyajinane dekhI bhAvollAsa bhavya jIvane pedA thAya che.) ahIM A vizeSa che ke-bhAvollAsarUpI samIhita sAdhana kArya pratye kevaLa nAma-sthApanA-dravyarUpa traNa anaikAntika kAraNa che, kema ke-nizcayano abhAva che. anAtyantika kAraNa che, kema ke-Atyantika prakarSa prApta tathAvidha phaLasAdhakapaNAno abhAva che. (ekAnta eTale niyama. te ja aikAntika-naaikAntika-anaikAntika. nAma Adi traNamAMthI koI eka hoye chate kadAcit bhAvollAsa thAya che, kadAcit thato paNa nathI, mATe vyabhicArI che. anAtyantika=atyaMta-atizayathI-ati prakRSTa-anyAtizAyI kArya kare che, te Atyantika. te prakAre je nathI, te anAtyantika. bhAva jinathI jevo prakRSTatama bhAvollAsa thAya che, tevo bhAvollAsa jinanAmAdithI thato nathI, mATe nAmAdi bhAvollAsa pratye anaikAntika-anAtyantika kAraNa che.) bhAva to (bhAvajina to) ekAntika-Atyantika kAraNa che. (bhAvollAsa samIhita sAdhana pratye bhAvajina aikAntika (avyabhicArI) Atyantika kAraNa che. mATe te nAma Adi traNa karatAM bhAva abhyarvitatama che, Avo vizeSa che. A pramANe bhAvathI bhinnamAM rahela nAma Adi traNano pUrvokta rIte upayoga che, kema ke-vastunA paryAyo che ane bhAvanA aMgo che. 0 arthAt (pradhAnetarabhAvanuM kathana) nAma AdinuM kathana bhinna vastugatanI apekSAe che. 0 abhinna vastugata nAma AdinuM to bhAvanI sAthe avinAbhUta (vyApta) hovAthI ja vastupaNuM che. kharekhara, sarva vastunuM potAne kahenAra nAmarUpa svarUpa che. 0 jema ke-AtAna (lAMbo vistAra) vitAnIbhUta (vistAra-phelAvabhUta) taMtunA saMtAnavALo paTa kahevAya che. urdhva kuMDalomAM (uMcA vartulavALAomAM) lAMbo-goLa-grIvAvALo ghaTa kahevAya che ityAdi. 0 potAno AkAra sthApanArUpa che. jema sarva vastuno potapotAno AkAra. 0 atIta-anAgatabhAvanuM kAraNa dravya che ane kAryApanna sva(pote) bhAvarUpa che. jema mRpiMDa Adi vastunuM janyatva (kAryatva)ne prApta thayela ghaTa Adi.
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 493 (jo ghaTanuM nAma ghaTano dharma na hoya, to te ghaTa nAmathI te ghaTanuM jJAna na thAya ! kema ke-ghaTa nAmathI ghaTajJAnanuM ghaTa nAma ghaTarUpa arthathI abhinna vAcyavAcakabhAvarUpa saMbaMdhathI janyapaNuM che, mATe sarva vastu nAmAtmaka che. vaLI sarva vastu sAkAra che. kharekhara, mati, A ghaTa che, A paTa che, ityAdi rUpathI ja vyavahAramArgamAM avatare che, mATe te matinuM ghaTa Adi AkAravatva che H ane ghaTa Adi zabda, ghakAra pachI TakAra ane TakAra pachI atvarUpa AnupUrvIsvarUpa AkArayukta ja bhAse che, mATe sAkAra che. ghaTa vagere paNa pRthubughnodara Adi AkAravALA ja anubhava thAya che, mATe sAkAra che. A pramANe sarva vastunuM sAkArapaNuM jANavuM. arthAt matimAM nIla AkAra, pIta AkAra che. e pramANe AkAranI anubhUti che. zabdamAM te te varNathI avyavahita uttara te varNatvarUpa AnupUrvIsvarUpa AkAranI anubhUti che ane ghaTAdimAM kaMbugrIvA Adi avayava saMnivezarUpa saMsthAnavizeSarUpa AkAranI anubhUti che. sarvatra anubhavAtA AkArano apalApa azakya che. sarva vastu dravyAtmaka che. aneka avasthAomAM anugAmitvadravyatva che. anugAmitvarUpa dravya Atmaka sarva vastu che. jema ke-utkhaNa paNa sApa ja che. e pramANe viphaNa kuMDalita AkAravALo sApa ja che. Ama avasthAonA bhedamAM paNa jema eka ja sApa sarvadA anugata che, tema dravya paNa. jema tattvathI utphaNa-viNa Adi avasthAo sApathI juduM tattva nathI, tema paryAyo paNa dravya ja che. te te paryAyarUpe AvirbhUta svabhAvavALuM te te pariNAma Atmaka hotuM, te te rUpe vyavahAraviSaya thAya che. te te paryAyarUpa tirobhAvamAM svasvarUpa vyavasthita dravya che ema kahevAya che. vikAra nAmathI bIjuM tattva nathI.) sarva vastu bhAvAtmaka che, kema ke-anyoDanya kArya-kSaNa saMtAna Atmaka te bhAvano anubhava che. A pramANe sarva vastu nAma-sthApanA-dravya-bhAvarUpa cAra rUpothI avinAbhUta che. (A kathanathI je je vastu che, te te cAra nikSepAvALI che. AvI vyApti prApta thAya che, kema ke anuyogadvArasUtranuM pramANa che. to paNa A vyApti prAyika (sApekSa) che, kema ke-aprajJApanIya vastumAM nAmano prayoga nathI. vaLI jIvatvena dravyatvena bhUta-bhaviSyat paryAyabhAvathI te jIvadravyanA kAraNapaNAno abhAva hovAthI jIvamAM dravyanikSepano abhAva che. vaLI tattvArthaTIkAkAre kahyuM che ke-'jo ekamAM asaMbhava che, to eTalA mAtrathI avyApakatA nathI,' mATe aprajJApanIya ane jIvadravyabhinna je je vastu che, te te cAra nikSepAvALI che. AvI vyAptinI vivakSA che.) A pramANe ja dekheluM che, kema ke-samyagdarzananI vyavasthA che. jinamata sarva nayonA samUha Atmaka che. kharekhara, eka ja vastumAM vidyamAna paryAyonA madhyamAM A vastu che. bIjI to avastu che, ema kahI zakAtuM nathI. (bhinna vastumAM bhinna kALamAM vidyamAna paryAyone te prakAre kahI zakAya che. mATe kahyuM che ke-'eka ja vastumAM ekIsAthe' 'rAyata' kRti / vinigamanAnA virahathI sarvanuM vastutva athavA sarvanuM avastutva thAya ! evo bhAva che. cAra rUponA avinAbhUtapaNAmAM vinigamakane che ke-'dravyarupataye'ti / kema ke-dravyarUpapaNAe te sarvenuM ekapaNuM che. tathA vastunA pratyaya(jJAna)no hetu hovAthI 'nAma' vastuno dharma che. je jenA pratyayamAM hetu che, te teno dharma che. jema ghaTanA svadharmo rUpa Adi che. je jeno dharma nathI, te teno pratyayano hetu nathI. jema ghaTanA dharmo paTanA hotA nathI. ghaTanA nAmathI ghaTanuM jJAna thAya che ane sarva vastuonA nAmarUpapaNAnI sAthe vyabhicArano abhAva hovAthI anaikAntikapaNuM nathI. kharekhara, je nAmarahita che, te vastu ja nathI. yathA nAmathI rahita hoI avAcya chaTThA bhUtarUpa bhAva avastupaNAmAM to kyAMthI tenA pratyayanA hetutvarUpa
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 tattvanyAyavibhAkare hetunI vRtti thAya ? athavA tyAM tenI vRttimAM tenuM paNa vastutva ja thAya! kema ke-ghaTAdinI mAphaka svapratyayajanakapaNuM che. zaMkA - "nadInA kAMThe pAMca phaLo che' AvA zabdane sAMbhaLyA pachI, pravRttivALA koI ekane vastunI prAptino abhAva hovAthI avastudharmatA tenI kema nahi? samAdhAna - pratyakSa Adi pramANomAM paNa teno prasaMga che, kema ke te pratyakSa Adi pramANothI pravRtti karanAramAM kadAcit vastunI aprApti che. zaMkA - abAdhita pramANothI pravRttimAM arthanI prApti che ne? samAdhAna - suvivecita Apta zabdathI paNa vastunI prApti avazya thAya che. (jo nAma, vastuno dharma na thAya, to ghaTa zabda kahyuM cha7, zrotAne "zuM A kahe che?" Ama saMzaya ja thAya ! paraMtu ghaTa pratipatti na thAya ! athavA paTapratipattirUpa viparyaya thAya ! athavA ANe kAMI paNa je kahyuM, te huM jANato nathI. AvA cittanA vyAmohathI vastunI apratipattirUpa anadhyavasAya thAya! kadAcit ghaTano, kadAcit paTano athavA kadAcit staMbha Adino bodha thAya ! ema paNa jANavuM.) 0 A pramANe je che, te saghaLuM AkAramaya ja che. yathAmati-zabda-vastu-kriyA-phaLa-abhidhAno. je AkAravALI nathI, te vastu nathI. jema ke-vaMdhyAputra Adi. (1) kharekhara, mati zeyanA AkAranA grahaNamAM pariNata hovAthI AkAravALI che. anyathA, "nIlanuM A saMvedana che, patinuM nahi. Avo niyama na thAya! kema ke-niyAmakano abhAva che. kharekhara, nIla Adi AkAra niyAmakarUpe jyAre na manAya, tyAre "nIlagrAhI mati che, pItagrAhI nathI." Ama kevI rIte vyavasthA karI zakAya? kema ke-vizeSano abhAva che. (2) zabda paNa, paudgalika hovAthI AkAravALo ja che. (3) uepaNa Adi rUpa kriyA paNa kriyAvAnathI abhinna hovAthI AkAravALI che. (4) phaLa paNa, kuMbhAra AdinI kriyAthI sAdhya ghaTa Adi, mRpiMDa Adi vastunA paryAyarUpa hovAthI AkAravALuM che. (5) abhidhAna paNa, zabdarUpa nAma paNa AkAravALuM kaheluM che. 0 sarva dravya Atmaka che. jema utkaNa (prasArita phaNAvALo), viphaNa (saMkucita phaNAvALo), kuMDalita AkAra(kuMDalasvarUpatA-golakatAne prApta AkAravALA)vALo sApa : kema ke-dravyArthikanayanI apekSAe vikAra vagaranA AvirbhAva mAtra pariNAmavALA dravyano ja saghaLe ThekANe sarvadA anubhava che. 0 kharekhara, apUrva kAMI paNa utpanna thatuM nathI, kema ke pracchannarUpe vidyamAnano ja AvirbhAva thAya che. 0 Avirbhata hotuM vinaSTa thatuM nathI (AvirbhAvarUpe vidyamAnano vinAza thato nathI), kema kepracchannatArUpa tirobhAvano ja vinAza che.
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 495 0 tathAca AvirbhAva-tirobhAva pariNAmamAM ja kAryanA upacArathI ane dravyanuM upacarita kAraNapaNuM hoI, utpAda-vyayarahita (A pramANe utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat guNaparyAyava dravya A baMnemAM punaH ukti nathI. ethI ja ahIM virodha nathI. anyathA, dravyanA utpAda-vyaya AtmakapaNAmAM tenAthI rahitapaNAnuM vacana viruddha thAya.) vikAra vagaranuM dravya kahevAya che. zaMkA - dravyanI ekasvabhAvatAmAM ane nirvikAratAmAM anaMtakALamAM thanArA-anaMta AvirbhAvatirobhAvanuM e kahelAthI ja kevI rIte kAraNapaNe saMbhave ? samAdhAna - dravya aciMtya svabhAvavALuM che, kema ke-ekasvabhAvavALA sarpa Adi dravyomAM paNa utkaNaviphaNa Adi paryAyonI kramathI pravRtti anubhavasiddha che. zaMkA - utkaNa-viphaNa Adi bahurUpavALuM hoI, pUrvadazAnA tyAgapUrvaka uttara avasthAmAM sthiti hovAthI dravyanI anityatA kema nahi? samAdhAna - bIjA bIjA veSane pAmanAra naTanI mAphaka bahurUpavALA paNa dravyanI nityatA che? jema nAyaka-vidUSaka-vAMdaro-rAkSasa Adi bhUmikArUpa pAtronA avasaromAM bIjA bIjA veSone bhajavanAro naTa bahurUpI che, tema utkRNa-viphaNa Adi bhAvarUpa avasthAothI dravya paNa bahurUpavALuM chatAM nitya ja che, kema ke-svayaM (dravya) avikArI che. jema AkAza. 0 tathA sarva bhAvAtmaka che, kAraNa ke-anyADa" paryAyarUpa kAryakSaNanA saMtAna Atmaka ja te bhAvano anubhava che. kharekhara, kSaNe kSaNe paryAyonuM bhavana ja anubhavAya che, kema ke-pUrvaparyAyarUpa kSaNanI nivRtti ane uttaraparyAyarUpa kSaNanI utpatti che. zaMkA - utpatti ane nivRtti kAraNanI apekSAvALI che ane je kAraNa che, te ja dravya che ne? samAdhAna - nirapekSanI ja utpatti che. kharekhara, apekSA vidyamAnanI ja che. mRpiMDa Adi kAraNanA kALamAM ghaTa Adi kArya nathI, kema ke-avidyamAnanI apekSAmAM to gadheDAnA zIMgaDAnI paNa tathAbhAva(apekSA)no prasaMga che. vaLI jo utpattinA kSaNanI pahelAM paNa ghaTa Adi hoya, to mRpiMDanI apekSAthI saryuM, kema ke svataeva te ghaTAdi vidyamAna che. zaMkA - utpanna thayA bAda ghaTa Adi mRtapiMDa AdinI apekSA rAkhe che ne? samAdhAna - mAthuM muMDAyA pachI dinazuddhinA vicAranI mAphaka apekSAnI nirarthakatA che. zaMkA - utpadyamAnatAnI avasthAmAM A ghaTAdi apekSA rAkhe che ne? samAdhAna - A tamArI vAta vicArane sahI zakatI nathI. kharekhara, utpadyamAnatA zuM aniSpanna avayavavALI che ke niSpanna avayavavALI che? athavA zuM adhaniSpanna avayavavALI che? (1) pahelo pakSa barobara nathI, kema ke-anutpannane apekSAno abhAva che. jema AkAzakamala. (2) bIjo pakSa ThIka nathI, kema ke-niSpannane paranI apekSAnI nirarthakatA che. (3) chello trIjo pakSa vyAjabI nathI, kema ke-vastumAM aMzasahitatAno prasaMga che.
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 tattvanyAyavibhAkare aMzasahitatAmAM paNa aniSpanna aMza zuM kAraNanI apekSA rAkhe che? (1-2) pahelA be pakSo vyAjabI nathI, kema ke niSpanna ane aniSpannamAM apekSAno asaMbhava kahela che. (3) chello pakSa barAbara nathI, kema ke-ubhaya pakSamAM kahela doSonuM saMkramaNa che. tethI mRtapiMDa AdithI uttarakALamAM paryAyarUpe bhavana (thavuM) ja ghaTAdine te mRpiMDa AdinI apekSA che. kAryatvathI abhimata ghaTa Adino prAgubhAva ja mRtapiMDa Adi nii kAraNapaNuM che, paraMtu tyAM vyApAraviSayabhUta mRtapiMDa AdimAM kAraNatA nathI kema ke-vyApAra vyApAravAnathI bhinna hoya chate te mRtapiMDa AdimAM nivyapAratAno prasaMga che, abhinnapaNAmAM vyApAranA abhAvano prasaMga che. kAraNanA vyApArathI janya paNa utpattinA, utpattimAnathI bhedamAM utpattimAnamAM utpattinA abhAvano prasaMga thAya che. tethI pUrva-uttarakALa bhAvitva mAtrathI ja A kArya-kAraNabhAva vastuo lokamAM prasiddha che. paraMtu koIe kAMI kareluM nathI, mATe koI eka bhAvane saMbaMdhInI AkAMkSA nathI. tethI bIjA hetunI apekSA vagarano ja saghaLo bhAva utpanna thAya che. Ama sthira thayuM. 0 A pramANe (utpattinI mAphaka) vinAza paNa hetu vagarano ja che. zaMkA - mugara vagerenI apekSAvALA ja ghaTa Adi vinAzane pAmatAM dekhAya che, to nirdetuka kevI rIte? samAdhAna - vinAzanA hetuno abhAva hovAthI nihetuka che. zuM vinAzanA kALamAM agara AdithI ghaTa Adi ja karAya che? kapAla Adi karAya che? ke tuccharUpa abhAva che? (1) pahelo pakSa ThIka nathI, kema ke-kuMbhAra Adi sAmagrIthI ja te ghaTa AdinI utpatti che. (2) bIjo pakSa vyAjabI nathI, kema ke te ja avasthAno prasaMga che. (3) trIjo pakSa paNa vyAjabI nathI, kema ke-arUpI te abhAvane gadheDAnA zIMgaDAnI mAphaka karI zakato nathI. zaMkA - ghaTa AdinI sAthe saMbaMdhavALA te murgAra Adie abhAva karelo che, tethI ghaTAdinI nivRtti kahevAya che ne? samAdhAna- saMbaMdhanI anupapatti hovAthI tamAruM kathana ThIka nathI. zuM pahelAM ghaTa, pachIthI abhAva ke vaiparItya ke samAnakALamAM ghaTa ane abhAva che? (1-2) pahelAMnA be pakSa ThIka nathI, kema ke-bemAM rahenAra saMbaMdhano bhinna kALavALAmAM asaMbhava che. (3) chellA pakSamAM ghaTa ane abhAvamAM jo kSaNa mAtra paNa sAthenI avasthiti svIkArAya, to saMsAra paryanta A thAya! kema ke-vizeSano abhAva che. vaLI te prakAre chate ghaTanI te avasthAno prasaMga che. zaMkA - ghaTanA upamardathI (pUrvadharmIno nAza karI bIjo dharmI utpanna karavAthI mardana karavAthI) abhAva thAya che. ethI ghaTa AdinI nivRtti che ne? samAdhAna- upamadanA, ghaTa Adi rUpapaNAmAM te ghaTAdinI potAnA hetuthI ja utpatti che. kapAla Adi rUpapaNAmAM, tenA bhAvamAM paNa (upamadabhAvamAM paNa) ghaTanI te avasthAno prasaMga che. vaLI tuccha
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 497 abhAvarUpapaNAmAM "ghaTa AdinA abhAvathI ghaTa Adino abhAva thAya che evuM kaheluM thAya! ema thaye chate pote ja potAnA thavAnI anupapatti thAya ! tethI mugara Adi sahakArI kAraNanI visadazatAthI visadazA kapAla Adi kSaNa utpanna thAya che. ghaTa Adi to kSaNika hoI nirdetuka che. svarasathI ja nivRtta thAya che. eTaluM ja mAtra zobhana (sAruM) che. ethI hetu vyApAranI apekSA vagara ja utpanna bhAvo kSaNika hoI svarasathI ja vinAza pAme che, hetunA vyApArathI nahi. AvuM sthira thayuM. tethI utpatti ane vinAzamAM kAMI koIthI apekSita thatuM nathI ane apekSaNIyano abhAva hovAthI koI koInuM kAraNa nathI. tema thaye chate dravya jevuM kAMI nathI. (paryAyArthikanayanI apekSAe) paraMtu pUrva aparIbhUta para-apara kSaNarUpa paryAyo ja che. 0 kharekhara, A svataMtra nAma Adi nayo mithyASTirUpa che, kema ke-asaMpUrNa arthanA grAhI hovAthI hAthInA zarIranA bhinna bhinna avayavonA saMsparzathI ghaNA prakAranA vivAdamAM vAcALa banelA jAtithI aMdhonA samudAyanI mAphaka che. 0 anubhava-pratyakSa-siddha to jainamatarUpa samasta samUhanA svIkArathI banela niravadya che, kema ke-nAma Adi nayoe paraspara pragaTa karela samasta doSono abhAva hovAthI saMpUrNa arthano grAhaka che. jema cakSuvALAonA cAreya bAju samasta hAthInA darzanathI janya vacana. tathAca jyAM zabda-uccAraNa buddhipariNAmano sadbhAva che, tyAM saghaLuMya nAma Adi cAra paryAyavALuM che ema nizcita che; kema kecatuSparyAyatvanA abhAva hoya chate sasalAnA zIMgaDA AdimAM zabda Adi pariNAmanA abhAvanuM darzana che. tethI zabda Adi pariNAmanA sabhAvamAM saghaLe ThekANe cAra paryAyo nizcita ja che. ethI anyothI saMvalita (maLela) nAma Adi catuTya Atmaka ja vastumAM ghaTa Adi zabdanI ane ghaTAdinI vAcaka hoI, pRthabunodara Adi AkAranI nAma Adi catucca Atmaka hoI, buddhinI tenA AkAranA grahaNarUpa hoI, pariNati, te nAma Adi catuTya Atmaka ja vastumAM sArI rIte upalabdha che. 0 vaLI A darzana brAnta nathI, kema ke bAdhakano abhAva che. adaSTanI A zaMkAthI aniSTa kalpanA paNa nathI, kema ke-atiprasaMga che. 0 sUryanA astabhAva ane udayabhAvathI upalabdha rAtri-divasa Adi vastuomAM bAdhakanI saMbhAvanAthI anyathApaNAnI kalpanA saMgata nathI. tethI ekatvapariNatine pAmela nAma Adi bhedomAM ja zabda AdinI pariNatinA darzanathI saghaLI vastu, nAmAdi cAra paryAyovALI che ema sthira thayuM. 0 vaLI nAma Adi cAra payayo bhinna svarUpanI apekSAe potAnA AdhArabhUta vastuthI kathaMcid bhedakArI che ane eka paNa vastumAM nAma Adi cAra paryAyonI pratIti thatI hovAthI kathaMcit abhedakArI che. te A pramANe koI e "indra che. AvA zabdano uccAra karyo chad, bIjo pUche che ke zuM Ane nAmendra vivakSita che ke sthApanendra, dravyendra ke bhAvendra che? nAmendra paNa dravyathI zuM gopAlaputra ke kheDutano putra che ke, kSatriyaputra, vaizyaputra, brAhmaNaputra ke zudraputra che ? kSetrathI paNa nAmendra, bharatano, airAvatano ke mahAvidehano che? temaja kALathI paNa zuM atItakALano ke bhaviSyakALano che? atItakALano paNa zuM, atItakALamAMthI zuM anaMta samayabhAvI ke asaMkhyAta samayabhAvI ke saMkhyAta samayabhAvI ? bhAvathI paNa kRSNavarNavALo, gauravarNavALo dIrgha, ke maMtharahRsva tethI A pramANe eka paNa nAgendranA AzrayabhUta padArtha,
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 tattvanyAyavibhAkare dravya-kSetra-kALa-bhAvathI adhiSThita (apekSita) anaMtabhedapaNAne pAme che. tevI rIte sthApanA-dravya-bhAvanA AzrayabhUta padArthanuM paNa kathitanA anusAra darekanuM anaMtabhedapaNuM jANavuM. vaLI A nAma Adi bhedakArI che. e pramANe eka paNa zacIpati AdimAM indra evA nAmanuM, tenA AkArarUpa sthApanAnuM, uttara avasthAnA kAraNarUpa dravyanuM, divya rUpa-saMpatti-vajanuM dhAraNa-pAraaizvarya Adi saMpannatva lakSaNavALA bhAvanuM pratIyamAnapaNuM hovAthI nAma Adi cAreyanuM abhedakAripaNuM paNa jANavuM. ethI A nAma Adi dharmo utpAda-vyaya-dhrauvyatrayInI mAphaka pratyeka vastumAM paraspara avinAbhAvarUpe rahelA che. AvI carcAthI saryuM. 0 have nAma Adi nikSepAone nayonI sAthe joDavAmAM zabdanayoe (paryAyAstika nayoe) bhAvanikSepo ja mAnelo che. bIjA arthanayoe (dravAstika nayoe nAma Adi cAra (traNa) paNa mAnelA che. jo ke nAma Adi cAra nikSepAonA paNa svIkAramAM naigama Adi nayomAM dravyArthikapaNAnI kSati che, kema kedravyArthikanaye dravyano ja svIkAra karelo che ane paryAyano tiraskAra che. jo dravya-paryAyano guNapradhAnabhAvathI te dravyArthikanake svIkAra karelo hoI bhAvanikSepane sahana karanAra (mAnanAra) che, to zabdanayomAM paNa te rIte dravyanipasahapaNuM thAya! to paNa avizuddha naigamabhedonuM nAma AdinA svIkAramAM parAyaNapaNuM hovA chatAM vizuddha naigamabheda, (pAzcAtyanaya karatAM vizeSa upayogathI vizeSano anubhava karanAra aMtya naigamathI zuddha paryAyathI viziSTa dravyano viSaya karAya che.) dravyanA vizeSaNarUpe payayano svIkAranAra hoI bhAvanikSepanI anupapatti nathI. eTalA mAtrathI te aMtya naigamabhedamAM paryAyArthikapaNAno prasaMga nathI, kema ke-dravyanA avizeSapaNArUpa pradhAnatAnI apekSAe paryAyano svIkAra nathI. 0 zabda Adi paryAyArthiko to naigamanI mAphaka avizuddhinA abhAvathI nAmAdinA svIkAranArA nathI. 0 saMgraha ane jusUtranayo, viSayavizeSamAM zuddha paryAyaviziSTa dravyano viSaya karavAnI apekSAe bhAvanikSepasaha che. RjusUtra, nAma ane bhAvanikSepane ja mAne che" ema sUtrAnuyAyi-bhinna keTalAka bIjAonuM mAnavuM che. A mata ISTa nathI, kema ke-anuyogadvArasUtrakathananA anusAra A RjusUtre dravyano svIkAra karelo che, phakta pRthakatva(anekatva)nA svIkArano niSedha karela che. (A RjusUtranaya vartamAna ja vastune mAne che, atIta-anAgata ke parakIyane mAnato nathI paraMtu svagatane ja mAne che. atIta-anAgatabhedanI apekSAe ane parakIyabhedanI apekSAe pArthakyanA svIkArano kevaLa niSedha mAnela che, tevuM ja sUtramAM pratipAdana che.) 0 saMgrahanaya ane vyavahAranaya sthApanAne choDI nAma-dravya-bhAvarUpa traNa nikSepAone mAne che." AvI keTalAkonI mAnyatA che te vAstavika nathI, kema ke-kharekhara, naigama, saMgraha matAvalaMbI sAmAnya mAtra grAhI (saMgrAhika), vyavahAra abhimata vizeSa mAtra grAhI (asaMgrAhika) ane sAmAnya-vizeSarUpa ubhayagrAhI (sarva-anarpitabheda-paripUrNa)-ema traNa prakArano naigama che. tathAca saMgraha, sthApanAnA svIkAranAra naigamasamAna hoI kevI rIte sthApanAno svIkAranAra nathI? (naigama sthApanAne mAne che, e Apane saMmata che. saMgraha-vyavahAramAM ja sthApanAnuM varjana Ape kahela che ema che. jo sAmAnya mAtra grAhI naigama sthApanAne mAne che, to sAmAnya mAtra grahaNanI apekSAe samAna aviziSTa) saMgraha kema sthApanAne
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, navamaH kiraNe 499 svIkAre nahi? e pramANe vizeSa mAtra grAhI naigama jo sthApanAne svIkAre che, to vizeSa mAtra grahaNanI apekSAe aviziSTa vyavahAra kema sthApanAne svIkAre nahi? tevI rIte sAmAnya-vizeSa ubhayagrAhI naigama jo sthApanAne mAne che, to paraspara sApekSa-samuditarUpa-saMgraha-vyavahAramAM paripUrNa naigamarUpatvanA saMbhavathI sthApanAno svIkAra hoya ja.). have ubhaya (sAmAnya-vizeSarUpa ubhaya) viSayavALo ja naigama sthApanAviSayavALo che. ethI saMgrahavyavahAramAM sthApanAviSayakapaNuM nathI. ema ja che, to sutarAM te sthApanAviSayakapaNAnI prApti che; kema kekoI eka nikSepavALA saMgraha-vyavahAramAM pratyekamAM sthApanAno asvIkAra hovA chatAM, samudita saMgrahavyavahAramAM paripUrNa naigamarUpapaNuM hoI, te paripUrNa naigame te sthApanAno svIkAra karyo chate te saMgrahavyavahAramAM paNa sthApanAno svIkAra durnivAra che. 0 sthApanA sAmAnyane saMgrahanaya icche che, sthApanAvizeSone to vyavahAranaya icche che. Ama A ja yukta che. icchAno abhAva to sarvathA yukta nathI ja. zaMkA - saMgrahanayamAM sthApanA izkela nathI, kema ke-nAmanikSepathI ja sthApanAno saMgraha karela che. kharekhara, vyApaka evuM nAma vyApyabhUta sthApanAno saMgraha kare che ja. indracitramAM IndranAmaka piMDanI mAphaka nAmendrapaNuM thAya (hoya), kema ke-vizeSano abhAva che. pada ane pratikRti(zabda ane AkAra)thI nAmanA be prakAro che ne? samAdhAna - Ama jo che, to nAmathI dravyanikSepanA paNa saMgrahano prasaMga che. zaMkA - bhAvapravRttiprayojaka saMbaMdhanA bhedathI te nAma ane dravyano bheda che. kharekhara, dravya pariNAmarUpe bhAvamAM saMbaMdhavALuM che, to nAma vAcakapaNAe saMbaMdhavALuM che ne? samAdhAna- gopAladArakarUpanAmenTamAM niyAmaka durvaca che, bhAvano vAcaka nathI, vaLI tethI siddha thayuM ke-RjusUtranaya sudhInA saghaLA nayo (cAra nayo) nAma Adi cAra nikSepAone icche che. Ama siddhAntavAdIo (sUtrAnuyAyIo) mAne che. 0 saMgraha ane vyavahArarUpa be nayo nAma Adi traNa nikSepAone icche che ane RjusUtra Adi cAra nayo bhAvane icche che. naigama to saMgrahamAM-vyavahAramAM aMtargata che, ema siddhasenadivAkarasUrijI (tArkika pakSavALA) mAne che. Ama navanirUpaNa samApta thAya che. iti tapogacchanabhomaNi zrImavijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImavijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela tattvanyAyavibhAkaranI svopanna "nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM-TIkAmAM "nayanirUpaNa' nAmanuM navamuM kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijayabhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadrakarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopaNa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM navamA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta.
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dazamaH kiraNaH nanu vyavasthApitaM pramANanayatattvaM, parantvanayoH prayogaH kva kArya ityAzaGkAyAM vastunirNayAyopakrAnte vAda eveti vibhAvayan vAdasvarUpamAviSkaroti svaparapakSasAdhanadUSaNaviSayaM tattvanirNayavijayAnyataraprayojanaM vacanaM vAdaH // 1 // svapareti / vAdinaH prativAdino vA svapakSasiddhaye yatsAdhanaM parapakSaviSayakaJca yaddUSaNaM tadviSayakaM vacanaM vAdiprativAdinorvAda ucyate / tasya kiM prayojanamityatrAha tattvanirNayavijayAnyataraprayojanamiti / sAdhujanahRdayapayojavirAjamAnatattvAnAM nizcayastadddvArA vijayo vA prayojanaM yasya tAdRzamityarthaH / vAdinaH prativAdino vA svapakSasya siddhirjayaH, tadasiddhizca parAjayaH / vijJAtapramANatadAbhAsasvarUpeNa vAdinA samyakpramANe svapakSasAdhanAyopanyaste - 'vijJAtatatsvarUpeNa vA vAdinA pramANAbhAsa upanyaste prativAdinA'nizcitatatsvarUpeNa duSTatayA samyakpramANe'pi tadAbhAsatAyAM nizcitatatsvarUpeNa vA pramANAbhAse tadAbhAsatAyAmudbhAvitAyAM vAdinaH prativAdino vA pramANatadAbhAsau parihRtAparihRtadoSau sAdhanadUSaNe bhavataH, te ca jayetaravyavasthAyA nibandhane syAtAmiti jayaparAjayAvapi vAdasya phale / tathA svapakSe sAdhana - bruvannapi prativAdI vAdisAdhanasyAbhAsatAmudbhAvayan vAdino jayati / AbhAsatodbhAvanayaiva svapakSe sAdhanasyoktatvAt, parAjayo'pi samyaksAdhane paroktadUSaNAnuddharaNAdapi bhavatIti bhAvaH // -- vAdanirUpaNa nAmaka dazamuM kiraNa kharekhara, pramANa ane nayanuM tattva vyavasthApita karI dIdhuM, paraMtu A pramANa ane nayano prayoga kyAM karavo ? AvI AzaMkAmAM vastunA nirNaya mATe prAraMbhela vAdamAM ja prayoga che, ema vicAratAM vAdasvarUpane pragaTa kare che.
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 1-2, dazamaH kiraNe 501 bhAvArtha - "svapakSasAdhana-parapakSadUSaNarUpa viSayavALuM tattvanirNaya ke vijayarUpa prayojanavALuM vacana, e "vAda' kahevAya che." - vivecana - vAdInuM ke prativAdInuM potAnA pakSanI siddhi mATe je sAdhana che ane je parapakSaviSayaka dUSaNa che, tenA viSayavALuM vacana vAdI ane prativAdIno "vAda' kahevAya che. te vAdanuM zuM prayojana che? mATe ahIM kahe che ke-"tattvanirNaya ke vijayarUpa prayojanavALuM vacana che." Iti. 0 sAdhujananA hRdayakamaLamAM virAjamAna tattvono nizcayarUpa athavA te nizcayadvArA vijayarUpa prayojanavALuM vacana. 0 vAdI ke prativAdIne svapakSanI siddhi 'jaya, te svapakSanI asiddhi parAjaya' kahevAya che. 0 (1) jANela pramANa ane pramANAbhAsanA svarUpavALA vAdIe svapakSanA sAdhana mATe samyapha pramANa upanyasta karyo chate, (2) pramANa ane pramANAbhAsanA svarUpane nahi jANanAra vAdIe pramANAbhAsa upanyasta karyo chate, (3) anizcita pramANa ane pramANAbhAsanA svarUpavALA prativAdIe duSTapaNAe samyaka pramANamAM paNa te pramANAbhAsatA ubhAvita (prakaTita) karyo chate, ane (4) nizcita pramANapramANAbhAsa svarUpavALA prativAdIe pramANAbhAsatA uddabhAvita karyo chate, vAdI ke prativAdInA pramANa ane pramANAbhAsa, parihaMta doSavALA sAdhana, aparihaMta doSavALA dUSaNa thAya che. te sAdhana ane dUSaNa jaya-parAjayanI vyavasthAnA mULa kAraNa thAya ! mATe jaya ane parAjaya paNa vAdanA be phaLo che. tathA svapakSamAM sAdhanane nahi kahenAra prativAdI, vAdInA sAdhanamAM AbhAsatAnuM uddabhAvana karatAM vAdIne jIte che, kema ke-AbhAsatAnI udbhAvanAthI ja svapakSamAM sAdhananuM kathana che. parAjaya paNa samyapha sAdhanamAM pare (bIjAe) kahela dUSaNanA anuddhArathI thAya che. iti bhAva. sAdhanadUSaNAtmakaM vacanaM kIhak syAdityatrAha - sAdhanAtmakaM dUSaNAtmakaJca vacanaM svasvAbhipretapramANarUpameva syAt / tadanyasya pramANAbhAsatvAnnirNAyakatvAnupapatteH // 2 // sAdhanAtmakamiti / svapakSaviSayasAdhanaparapakSaviSayadUSaNavacane pramANarUpe eva syAtAmiti bhAvaH / anyathAtve doSamAha tadanyasyeti, pramANAnyasya vacanasyetyarthaH / nirNAyakatvAnupapatteriti, pramANasyaiva vastunirNAyakatvAditi bhAvaH / nanu yasminneva dharmiNyekataradharmanirAsena tadanyadharmavyavasthApanAya vAdinassAdhanavacanaM bhavati tatraiva prativAdinastadviparItaM kathaM dUSaNavacanaM syAvyAghAtAdityAzaGkAyAmuktaM svasvAbhipreteti vizeSaNaM pramANasya, tathA ca svasvAbhiprAyAnusAreNa prarUpite sAdhanadUSaNavacane virodhAbhAvaH / vAdI hi pUrvaM svAbhiprAyeNa sAdhanaM vakti tataH prativAdyapi svAbhiprAyeNa dUSaNamudbhAvayati, na khalvatra sAdhanaM dUSaNaJcaika dharmiNi tAttvikamastIti vivakSitamapi tu nijAbhiprAyAnusAreNa vAdiprativAdinau prayuJjAte iti bhAvaH //
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare sAdhanadUSaNa Atmaka vacana kevuM hoya che ? bhAvArtha - "sAdhanarUpa ane dUSaNa rUpa vacana potapotAnA abhipreta pramANarUpa ja thAya ! kema keanyathA, tenAthI bhinna pramANAbhAsa hoI nirNayakArapaNAnI anupapatti che." 502 vivecana - svapakSaviSayavALA sAdhana-parapakSaviSayavALA dUSaNa vacano pramANarUpa hovA joIe. jo ema na mAnavAmAM Ave, to doSane kahe che. pramANathI anya vacana pramANAbhAsa hoI nirNAyakapaNAnI anupapatti che, kema ke-pramANa ja vastunirNAyaka hoya che. zaMkA -- je dharmImAM ja koI eka dharmanA nirAsathI tenAthI anya dharmanI vyavasthApanA mATe vAdInuM sAdhana vacana thAya che, tyAM ja prativAdInuM tenAthI viparIta dUSaNa vacana kevI rIte ucita thAya ? kema kevyaaghaat che ne ? samAdhAna khabhAva che. - tathAca potapotAnA abhiprAya anusAre prarUpita sAdhana-dUSaNa vacanamAM virodhano 0 kharekhara, vAdI pahelAM svanA abhiprAyathI sAdhanane kahe che, tyArabAda prativAdI paNa potAnA abhiprAyathI dUSaNane pragaTa kare che. cokkasa, ahIM sAdhana ane dUSaNa ekadharmImAM tAttvika che ema vivakSita nathI, paraMtu potapotAnA abhiprAya anusAre te baMneno te prakAre vAdI-prativAdIo prayoga kare che. nanu darzanAntare vAdajalpavitaNDArUpeNa kathAyAstraividhyokteH kathaM vAda eva evokta ityatrAha jalpavitaNDayostu na kathAntaratvaM vAdenaiva caritArthatvAt // 3 // jalpeti / darzanAntare hi pramANatarkasAdhanopAlambhassiddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH, yathoktopapannacchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH, sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDeti tallakSaNAnyabhihitAni / tatra jalpasya na kathAntaratvaM vAdenaiva caritArthatvAt / na ca jalpe chalajAtiprayogasyAnujJAnAt vAde cAsaduttaratvena tasyAbhAvAnna tena caritArthatvaM jalpasyeti vAcyam / asaduttaraiH parapratikSepasya karttumazakyatvAt, nahyanyAyena jayaM yazodhanaM vA mahAtmAnassamIhante / atha prabalaprativAdidarzanAttajjaye dharmadhvaMsasambhAvanAtaH pratibhAkSayeNa samyaguttarasyApratibhAsAdarAduttarANyapyavAkirannekAntaparAjayAdvaraM sandeha iti dhiyA na doSamAvahatIti cenna, asyApavAdikasya jAtyAdyuttaraprayogasya kathAntarasamarthanasAmarthyAbhAvadvAdato'vizeSAt / dravyakSetrakAlabhAvAnusAreNa hi yadyasaduttaraM kathaJcana prayuJjIta kimetAvatA kathAntaraM prasajyeta / na ca nigrahasthAnAnAmapyatra prayogAdvizeSa iti vAcyam / vAde'pi tadabhyupagamAt, vAdalakSaNe hi siddhAntAviruddha ityanenApasiddhAntasya paJcAvayavopapanna ityanena
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -3, dazamaH kiraNe 503 nyUnAdhikatvayorhetvAbhAsapaJcakasya nigrahasthAnASTakasya tadupalakSaNenAparanigrahasthAnAnAJca pareNa svIkArAt / pratipakSasthApanAhInAyA vitaNDAyAstu kathAtvamayuktameva / vaitaNDiko hi svapakSamabhyupagamyAsthApayan yatkiJcidvAdena parapakSameva dUSayan kathamavadheyavacano bhavediti / tasmAjjalpavitaNDAnirAkaraNena vAda evaikakathAtvaM labhata iti sthitam // prazna e thAya che ke bIjA darzanamAM vAda jalpa-vitaMDArUpe kathAnA traNa prakAro kahelA che, to kevI rIte ekalo vAda ja kahelo che? AnA javAbamAM kahe che ke - vAdathI caritArthatA bhAvArtha - "jalpa ane vitaMDAmAM to kathAntarapaNuM nathI, kema ke-vAdathI ja caritArthatA che." vivecana - kharekhara, darzanAttaramAM pramANa-tarka-sAdhana-upAlaMbha-siddhAntAviruddha paMca avayavothI upapa pakSa ane pratipakSano parigraha, e "vAdakahevAya che. pUrvokta avayavothI upapanna chala-jAtinigrahasthAna-sAdhanopAlaMbha-jalpa (pArakA matanuM khaMDana karI potAnA matane sthApavArUpa vijIgISanI vAtacIta) kahevAya che. te (jalpa ke vAda) pratipakSanI sthApanAthI hIna (bIjA pakSanI sthApanA vagara potAnA pakSanuM maMDana athavA potAnA pakSanuM maMDana karyA vagara bIjAnA pakSanuM khaMDana jemAM karAya che.) "vitaMDA' kahevAya che. AvA te lakSaNo kahelA che. tyAM jalpanuM kathAntarapaNuM nathI, kema ke-vAdathI ja cAritArthatA che. zaMkA - jalpamAM chala-jAti-nigrahasthAna AdinI anujJA hovAthI ane vAdamAM asat uttaravALA hoI, te chala Adino abhAva hovAthI vAdathI kevI rIte jalpanI caritArthatA saMbhave ? samAdhAna - asatya uttarothI parapakSanuM khaMDana karavuM azakya che. kharekhara, anyAyathI jayane yazarUpI dhanane mahAtmAo icchatA nathI. zaMkA - have prabaLa prativAdInA darzanathI, tenA jayamAM dharmadhvasanI saMbhAvanAthI, pratibhAnA kSayathI ane samyagu uttara nahi bhAsavAthI asatya uttarone paNa pheMkanAro, "ekAnta parAjaya karatAM uttama saMdeha che' AvI buddhi hovAthI doSavALo nathI banato, ema mAnavAmAM zo vAMdho? samAdhAna - A jAti Adi rUpa uttaraprayoga ApavAdika (apavAdajanita) hoI, kathAntaranA samarthananA sAmarthyano abhAva hovAthI vAdathI vizeSa nathI. 0 dravya-kSetra-kALa-bhAvanA anusAra, kharekhara, jo asatya uttarano koI paNa rIte prayoga karyo hoya (ke karavo hoya), to eTalA mAtrathI zuM kathAntarano prasaMga hoI zake? zaMkA - nigrahasthAnono paNa jalpamAM prayoga hovAthI vizeSa che ne? samAdhAna - vAdamAM paNa te nigrahasthAnono svIkAra hovAthI alaga kathArUpe jalpanI jarUrata nathI. kharekhara, vAdanA lakSaNamAM "siddhAntAviruddha' AvA padathI apasiddhAntano, "raMvAvayavopana' AvA padathI nyUnatva-adhikatvano, hetvAbhAsa paMcakano ane nigrahasthAnono paradarzanavALAe svIkAra karelo che.
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 tattvanyAyavibhAkare 0 pratipakSa sthApanAhIna vitaMDAnuM to kathApaNuM ayukta ja che. kharekhara, vaitaMDika, svapakSane svIkArI maMDana nahi karanAro ane je yadvAddhA vAdathI parapakSanuM ja khaMDana karanAro, te kevI rIte avadhAnayogya vacanavALo thAya ! tethI jalpa-vitaMDAnA nirAkaraNathI vAda ja eka kathApaNAne pAme che. Ama sthira thayuM. aGganiyamabhedapradarzanArthaM vAde prArambhakavizeSamAha - - ..... kathArambhakastu jigISustattvanirNinISuJca // 4 // kathArambhakastviti / kvacijjigISuH prathamaM vAdamArabhate, kvacicca tattvanirNinISuH / tathA prativAdinyekasminnapi prauDhe bahavo'pi sambhUya vivaderan jigISavaH, paryanuyuJjIraMzca tattvanirNinISavaH / sa ca prauDhatayaiva tAn tAvato'pyabhyupaiti pratyAkhyAti tattvaJcAcaSTe / kvacidekamapi tattvanirNinISu bahavo'pi pratibodhayeyuH / ata eva tattvanizcayasaMrakSaNaM jalpavitaNDayoreva phalaM, vAdasya tu tattvanirNaya eva, tatra jigISoranadhikArAditi prayuktam / vAdasyAvijigISuviSayatvAsiddheH, vAdo nAvijigISuviSayo nigrahasthAnavattvAt jalpavitaNDAvadityanumAnAcca / na ca vAde satAmapyeSAM nigrahabuddhayA'nudbhAvanAnna vijigISA'sti, kintu tatra nivAraNabuddhyaivodbhAvanamiti vAcyam jalpavitaNDayorapi tathodbhAvananiyamaprasaGgAt / tattvAdhyavasAyasaMrakSaNasya chalajAtinigrahasthAnairvastutaH kartumazakyatvAcceti // aMganA niyamanA bheda darzAvavA mATe vAdamAM prAraMbhakanA be bhedane kahe che. vAdamAM prAraMbhakapaNuM bhAvArtha - "5thAno mAma to gISu bhane tattvaninASu cha." vivecana- kvacit jigISa pahelAM vAdano AraMbha kare che ane kvacit tattvanirNinISa pahelAM vAdano AraMbha kare che, mATe A baMne prAraMbhaka thAya che. 1. vaktrA'bhiprAyeNa prayuktasya zabdasyAbhiprAyAntarakalpanayA tanniSedhanaM chalam / yathA navakambalo'yamiti nUtanakambalAbhiprAyeNokte paraH kuto'sya nava kambalAH dRzyate hyeka eveti pratyakSavirodhamudbhAvayati, evamevAnyatrApi bhAvyam / vAdinA samyagdhetau hetvAbhAse vA prayukte jhaTiti taddoSatattvApratibhAse hetupratibimbanaprAyaM sAdharmyato vaidharmyato vA yadi prayuMkte kimapi sa jAtiH, yathA'nityazzabdaH kRtakatvAdghaTavaditi prayoge kRte sAdhayeNaiva pratyavasthAnaM yathA nityazzabdo niravayavatvAdAkAzavaditi, na cAsti vizeSaheturghaTasAdhAtkRtakatvAdanityazzabdo na punarAkAzasAdharmyAnniravayavatvAtsa nitya iti / tatraiva vaidhahNa pratyavasthAnaM yathA tatraiva pratiheturvaidharyeNa prayujyate anityaM hi sAvayavaM dRSTaM yathA ghaTAdIti, na cAsti vizeSaheturghaTasAdhAt kRtakatvAdanityazzabdo na punastadvadharmAniravayavatvAnnityamitIti / vAdakAle vAdI prativAdI vA yena nigRhyate tannigrahasthAnaM, hetvAbhAsAdibahuvidhaM, gauravAttannAtra pradarzyate, anyatra vilokanIyamiti //
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ ttiIyo mA /sUtra - 4-5, rAma: viro 505 0 tathA eka paNa prauDha prativAdI hoye chate, ghaNA paNa jigISuo bhegA thaIne vivAda karI zake che ane tattvanirminISao prazna karI zake che, temaja te (prauDha prativAdI) prauDhapaNAthI ja teTalA teone svIkAre che, khaMDana kare che ane tattvanuM dhyAna kare che. 0 kvacit eka paNa tattvanirNinISane ghaNA paNa tathA prakAranA pratibodha ApI zake che. (Ama aneka vAdikRta ane strIkRta vAdAraMbhano saMgraha thAya che.) 0 ethI ja "tattvanizcayanuM saMrakSaNa jalpa ane vitaMDAnuM ja phaLa che." vAdanuM phaLa to tattvanirNaya ja che, kema ke-tyAM "jigISano adhikAra nathI evuM khaMDita thAya che kema ke-vAdamAM avijigISa viSayatvanI asiddhi che-vijigISa viSayatAnI siddhi che. vAda vijigISano viSaya nathI ema nahi paraMtu viSaya che ja, kema ke-vAda nigrahasthAnavALo che. jema jalpa ane vitaMDA. AvA anumAnathI vAda vijigISaviSaya che. zaMkA - vAdamAM saMtomAM nigrahabuddhithI uddabhAvanano abhAva hovAthI vijigISa nathI, paraMtu tyAM nivAraNabuddhithI ja ubhAvana che ne? samAdhAna - jo Ama mAno cho, to jalpa ane vitaMDAmAM paNa udbhAvanA niyamano prasaMga che. 0 tattvanirNayanuM saMrakSaNa chala-jAti-nigrahasthAnothI vastutaH karI zakAtuM nathI. (vaktAe potAnA abhiprAyathI prayoga karela zabdano, bIjA abhiprAyanI kalpanA karIne, te abhiprAyano niSedha karavo, e "chala' kahevAya che. jema ke-"A nava kaMbalavALo che. A pramANe navIna kaMbalanA abhiprAyathI prayoga karyo chata, paravAdI kahe che-"AnI pAse nava saMkhyAvALI kaMbalo kyAMthI?' eka ja kaMbala AnI pAse dekhAya che. AvI rIte pratyakSathI virodhanuM udubhAvana kare che. A pramANe bIjI jagyAe paNa vicAravuM. vAdIe samyaka hatu ke hetvAbhAsano prayoga karyo chata, jaldIthI hetunI sadoSatAnI parIkSA karyA vagara ane hetusamAna mAluma hoya tevI rIte sAdharmathI ke vaidyarthyathI kAMI paNa jo prayoga kare che, to te "jAti' kahevAya che. jema ke-"zabda anitya che, kema ke-kRtaka che. jema ke-ghaTa. Ama prayoga karyo chate sAdharmathI ja pratyavasthAna (prativAdI kathana) che ke-jema kRtakatvarUpa dharmathI zabda ane ghaDAmAM samAnatA che, tema zabda nitya che, kema keniravayava che. jema ke-"AkAza." niravayavatvarUpa dharmathI zabda ane AkAzamAM samAnatA che, mATe zabda AkAzanI mAphaka nitya hovo joIe. vaLI vizeSa hetu nathI, ke jethI ghaTasAdhammathI kRtakatva hetuthI anitya zabda siddha thAya. vaLI AkAzanA sAdhaccethI niravayatva hetuthI te zabda nitya siddha thAya! tyAM ja vaidharmathI pratyavasthAnanI jema tyAM ja pratietu vaidharmathI prayukta karAya che. kharekhara, anitya sAvayava dekhela che. jema ghaTa Adi vizeSa hetu nathI, ke jethI ghaTasAdharmathI kRtakatvathI anitya zabda siddha thAya ! vaLI tenA vaidharmathI niravayavatvathI nitya zabda siddha nathI. vAdakALamAM vAdI ke prativAdI nigrahayogya thAya che te nigrahasthAna che. te hetvAbhAsa Adi bahu prakAranuM che. gauravathI te ahIM dekhADAtuM nathI, bIje ThekANe jovuM.) atha ko'sau jigISustattvanirNinISuzcetyatrAha aGgIkRtadharmasAdhanAya sAdhanadUSaNavacanairvijayamicchajigISuH / svIkRtadharmasthApanAya sAdhanadUSaNavacanaistattvasaMsthApanecchustattvanirNinISuH // 5 //
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 tattvanyAyavibhAkare ___aGgIkRteti / aGgIkRto yo dharmaH kathaJcinnityatvAdistasya sAdhanAya vyavasthApayituM tatsAdhanaM kartuM parapakSaM dUSayituzca pravRttaH svavijayaM paraparAjayaJcecchujigISurityarthaH / paraparAjayamantareNa svavijayAsambhavAditi bhAvaH / tattvanirNinISumAha svIkRteti, zAstreNeti zeSaH, parasmin svasmin vA kathaJcinnityatvAdivyavasthApanArthaM sAdhanadUSaNavacananicayaiH kathaJcinnityatvAdilakSaNatattvapratiSThAkAma ityarthaH // jigISanuM ane tattvanirNinISanuM svarUpa bhAvArtha - "aMgIkRta dharmanI vyavasthA karavA mATe sAdhana-dUSaNa vacanothI vijayanI icchAvALo jigISa' kahevAya che. svIkRta dharmanI sthApanA mATe sAdhana-dUSaNa vacanothI tattvanA saMsthApananI chAvANo tatpanISu' ThevAya che." vivecana - svIkArelo je kathaMcita nityatva Adi dharma che tenI vyavasthApanA mATe, te aMgIkRta dharmanI siddhi mATe ane parapakSane dUSita karavA mATe pravRttivALo svavijaya ane paranA parAjayanI icchAvALo 'oll' cha bh3-52n| 52 / 45 sivAya svaviyano asaMbhava cha. 0 zAsakArA, svamAM ke paramAM kathaMcit nityata Adi dharmanI vyavasthApanA mATe sAdhana-dUSaNanA vacanonA samudAyathI kathaMcit nityatva AdirUpa tattvapratiSThAnI kAmanAvALo "tattvanirNinISa. che. asya prakArAn prakAzayati - ayaM svasya sandehAdisambhave svAtmani tattvanirNayaM yadecchati tadA svAtmani tattvanirNinISurbhavati / parAnugrahArthaM parasmin tattvanirNayaM yadecchati tadA parAtmani tattvanirNinISurbhavati // 6 // ayamiti / tattvanirNinISurityarthaH, tattvanirNayaH svasya parasya ca bhavati, yadA svasya sandehAdisambhavastatparihArecchA ca bhavati tadA sa svAtmani tattvanirNayAbhilASukatvAtsvAtmani tattvanirNinISurityucyate / yastu parAnugrahaikapravaNaH parasya tattvaM grAhayitumicchati tadAsau parAtmani tattvanirNinISuparityucyate ityAzayenAha svasyetyAdinA, spaSTamanyat / nanu paratra tattvanirNinISuNA parasmin nirNaya utpAdite sabhyastasya jayaghoSasya kriyamANatvAttasya jigISutA prApteti jigISorasya kathaM bheda iti cenna, tadanicchAtastasya paroddhoSamAtreNa tadabhilASukatvAsambhavAt / na ca tAsau nAznute jayamiti vAcyam, jayino'pi tadabhilASAbhAvAt / aniSTAnAmapyanukUlapratikUladaivopakalpitAnAM phalAnAM janairupabhujyamAnatayA'valokanAt / tathA ca paratra tattvanirNinISoH parasya tattvAvabodhanaM mukhyaM phalamAnuSaGgikantu jaya iti / /
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 6-7, dazama: kiraNe tattvanirNinIpunA prakArono prakAza bhAvArtha - "A tattvanirNinIyu, potAne saMdeha Adi thaye chate, sva AtmAmAM tattvanirNayanI jyAre icchA kare che, tyAre 'svAtmani tattvanirNinIjI' thAya che. paropakAra mATe 52mAM tattvanirNayanI jyAre icchA kare che, tyAre 'parAni tattvanirNinISu' thAya che." vivecana - tattvano nirNaya potAne ane parane thAya che. jyAre potAne saMdeha Adino saMbhava ane te saMdeha AdinA parihAranI icchA thAya che, tyAre te svAtmAmAM tattvanirNayano abhilASI hovAthI 'svAtmani tattvanirNinISu' ema kahevAya che. 0 vaLI je paranA upara anugraha karavAmAM parAyaNa bIjo, jyAre tattva samajAvavA icche che, tyAre A 'parAtmani tattvanirNanISu' ema kahevAya che. 507 - zaMkA - 'paratra tattvanirNinISu' e bIjAmAM nirNaya utpAdita karye chate, sabhyoe teno jayaghoSa karelo hovAthI, tene jo jigISutA prApta thaI, to jigISu ane A tattvanirNinISumAM kevI rIte bheda che ? tenI icchAnA abhAvathI, pare karela jayaghoSa mAtrathI temAM tenI jayAbhilASAno samAdhAna asaMbhava che. - zaMkA - to A jayane zuM meLavato nathI ? - samAdhAna barAbara jayane meLave che paNa tene icchato nathI. arthAt jayavALo che paNa jayano abhilASI nathI. karme ApelA iSTa nahi evA seMkaDo phaLo janatAthI bhogavAya che. sArAMza e che keparopakAraparAyaNa koI eka 'paratra tattvanirNinISu' vAdIvaryane AnuSaMgika phaLa jaya che. mukhya phaLa to parane tattva ApavuM te che. jigISune enAthI viparIta che. svAtmani tattvanirNinISuzziSyasabrahmacArisuhRdAdayaH / parasmin tattvanirNinISuzca gurvAdiH / ayaM jJAnAvaraNIyakarmaNaH kSayopazamAtsamutpannamatyAdijJAnavAn kevalajJAnavAn vA bhavati / svAtmani tattvanirNinISustu kSAyopazamikajJAnavAneva, jigiissurpyevmeva / 7 / I svAtmanIti / ziSyaH zikSaNAyopAdhyAyasyopAsako grahaNadhAraNapaTuH, sadA''jJAvidhAyI samyagvinayaparipAlakaH / sabrahmacArI satIrthyaH, suhRnmitram / parasmin tattvanirNinISumAha parasminniti, gurvAdiriti, samyagjJAnakriyAyuktassamyagdharmazAstrArthadezakaH 'dharmajJodharmakarttA ca sadA dharmaparAyaNaH / sattvebhyo dharmazAstrArthadezako gururucyate' itilakSaNalakSitaH, AdinA sabrahmacArisuhRdAdInAM grahaNam, yathAkrameNa vAdiprativAdinAvatrAvaseyau / paratra tattvanirNinISorbhedamAhAyamiti, paratra tattvanirNinISurityarthaH / jJAnAvaraNIyeti, jJAnAvaraNIyakarmavizeSapratiyogikakSayopazamAvirbhUtavyastasamastAnyataramatizrutAvadhimanaH paryavarUpajJAnavAnekaH,
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 tattvanyAyavibhAkare jJAnAvaraNakarmasAmAnyapratiyogikakSayAvirbhUtakevalajJAnavAnapara iti dvibhedo bhAvyaH / samastapadArthatattvajJAnazAlinaH kevalinassvAtmani tattvanirNayecchAyA jayecchAyA vA sutarAmasambhavena parizeSAt svAtmani tattvanirNinISurvijigISuzca kSAyopazamikajJAnavAneva bhavatItyAzayenAha svAtmanIti, evameva kSAyopazamikajJAnavAneva, vItarAgatvena kevalino jayecchAyA abhAvAditi mAva: udAharaNo bhAvArtha - "svAtmani tattvanirNinISa" ziSya-sabrahmacArI-mitra vagere ane "paratra tattvanirNinISa guru Adi che. A paratra tattvanirNinISa jJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamathI samutpanna mati Adi jJAnavALo athavA kevalajJAnavALo thAya che. "svAtmani tattvanirNinISa' to kSAyopathamika jJAnavALo ja hoya che. jigISa paNa A pramANe ja." vivecana - zikSaNa mATe upAdhyAyano upAsaka, grahaNa ane dhAraNAmAM paTu, haMmezAM AjJAkArI ane samyagu vinayano paripAlaka ziSya' kahevAya che. sabrahmacArI eTale satarthya (eka gurUvALA ke samAna vrataAcAravALA sAdharmika) ane sudatuM eTale mitra vagere. paratra tattvanirNinISane kahe che ke- "niti, gurnAiira'ti, samyajJAnakriyAyukta, dharmazAstrArthadezaka, dharmanA jANakAra, dharmanA AcaranAra, haMmezAM dharmaparAyaNa ane prANione dharmazAstrArthadazaka "guru" kahevAya che. AvA lakSaNasaMpanna guru Adi padathI sabrahmacArI-mitra AdinuM grahaNa che. yathAkrama vAdI ane prativAdI ahIM jANavAM. paratra tattvanirNinISanA bhedane kahe che ke 0 A tattvanirminISa jJAnAvaraNIyakarmavizeSarUpa pratiyogivALA (jeno abhAva, te pratiyogika kahevAya che.) kSayopazamathI pragaTa thayela vyasta (pratyeka) ke samasta samudita)mAMthI koI eka mati-zrutaavadhi-mana:paryAyarUpa jJAnavALo eka 'tattvanirNinISa." 0 jJAnAvaraNakarma sAmAnya(sakaLa jJAnAvaraNIya)rUpa pratiyogivALA kSayathI pragaTa thayela kevalajJAnavALo bIjo "tattvanirNinISa ema be bhedavALo tattvanirNinISu vicAravo 0 samasta padArtha tattvajJAnazALI kevalI, svAtmani tattvanirNayecchAno athavA jayecchAno sarvathA asaMbhava hovAthI, parizeSa (pArizepyathI) svAtmani tattvanirNinISa ane vijigISa kSAyopathamika jJAnavALo ja hoya che. evA AzayathI kahe che ke-"svAtmanI'ti, pavamevA A pramANe ja eTale kSAyopathamika jJAnavALo ja, kema ke vItarAgapaNuM hoI kevalIne jayanI icchAno abhAva che. nanvevaM satyArambhakaH katividhassampanna ityatrAha - tathA cArambhako jigISuH, svAtmani tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnavAn kevalI ceti caturvidhassampannaH / evaM pratyArambhako'pi // 8 //
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 509 dvitIyo bhAga / sUtra - 8-9, dazamaH kiraNe tathA ceti / kSAyopazamikajJAnavAnityanena paratra tattvanirNinISuH kevalibhinno grAhyaH, spaSTamanyat / ArambhakapratyArambhakayorhastipratihastinyAyena prasiddharyAvanta ArambhakAstAvanta eva pratyArambhakA ityazayenAhaivamiti, ArambhakavadevetyarthaH, tathA cAyamapi caturvidha iti bhAvaH // AraMbhakanA prakAro bhAvArtha - "AraMbha-(1) [ISu, (2) svAtmani tattvaninISu, (3) kSayopazamazAnavANo, bhane (4) alI, abha yAra prA2no mAramA samavo. mA prabhArI pratyAbha 595 uno." vivecana - ahIM kSAyopathamika jJAnavALo-e padathI paratra tattvanirNinISa kevalithI bhinna jANavo. bIjuM spaSTa che. AraMbhaka ane pratyAraMbhakanI hasti-pratihastinA nyAyathI prasiddhi hovAthI jeTalA AraMbhako che, teTalA ja pratyAraMbhako hoya che. AvA AzayathI kahe che ke-AraMbhakanI mAphaka A pratyAraMbhaka paNa cAra, prakArano che ema jANavuM. vAdo'yaM caturaGgo'pi bhavati, takasyApyaGgasya vaidhurya kathAtvAnupapatteH vAdiprativAdyapekSayA'GganaiyatyAt, na hi varNAzramapAlanakSama nyAyAnyAyavyavasthApakaM pakSapratipakSarahitatvena samadRSTiM sabhApati vakSyamANalakSaNAn prAznikAMzca vinA vAdiprativAdinau svAbhimatasAdhanadUSaNasaraNimArAdhayituM kSamau, nApi duHzikSitakutarkalezabAlizajanaviplAvito gatAnugatiko janassanmArga pratipadyeta, tasmAtkayoH kayorvAde vAdiprativAdisabhyasabhApatirUpeSu vakSyamANalakSaNeSu caturaGgeSu katyaGgAnyavazyamapekSitAnItyetadarzayati - yadobhAvapi jigISU, jigISukSAyopazamikajJAninau, jigISukevalinau vA vAdiprativAdinau bhavatastadA vAdiprativAdisabhyasabhApatirUpANi catvAryaGgAnyapekSitAni // 9 // yadeti / ubhAvapIti, ArambhakapratyArambhakAvubhAvapItyarthaH, jigISU iti, vAdiprativAdinau bhavata ityagretanena sambaddhyate / jigISukSAyopazamiketi, kSAyopazamikajJAnI hi jigISuH, svAtmani tattvaniNinISuH, paratra tattvaniNinISuzca / tatra jigISoH pratyArambhakatayA yadobhAvapi jigISU ityanenoktatvAt, jigISoH svAtmani tattvaniNinISozca vAdiprativAditvAsambhavena ca paratra tattvanirNainISurevAtra kSAyopazamikajJAnipadena vivakSitaH / cattvAryaGgAnyapekSitAnIti, vAdiprativAdyabhAve hi vAda evAnutthAnopahato jayaparAjayau tu dUra iti tAvavazyaM siddhAveva, ubhAvapi yadi jigISU syAtAM tadA parasparaM jayaparAjayavyavasthAvilopakAri
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 tattvanyAyavibhAkare zAThyakalahAdisambhavAtparAGgadvayaM vivakSitameva, kSAyopazamikajJAnI kevalI vA yadA pratyArambhakastadApi jigISorvAdinazzAThyakalahAdyapohanAya lAbhAdihetave tadapekSyata eveti bhAvaH ||. A vAda cAra aMgavALo paNa thAya che. tyAM eka paNa aMganA abhAvamAM kathApaNAnI anupapatti che. vAdI-prativAdInI apekSAe aMgono niyama che. varNAzramanA pAlanamAM samartha, nyAya-anyAyanI vyavasthAne karanAra ane pakSa-pratipakSathI rahita hoI, samadaSTivALA sabhApati vagara ane prAzriko (prajJAtaduttaravAnAyasIMdhuna) eTale sabhyo vagara vAdI ane prativAdI sva abhimata sAdhana-dUSaNa paddhatine sAdhI zakatA. nathI. ane bIjuM duHzikSita-kutarkalezavALA bAliza janathI. viplAvita, gatAnugatika loka sanmArgane svIkArI zakatA nathI. tethI kayA kayA, baMnenA vAdamAM, vAdi-prativAdI-sabhya-sabhApatirUpa, jenA lakSaNo AgaLa upara kahevAtA che, evA cAra aMgo paikI keTalAM avazya apekSita che. mATe e vastune darzAve che ke cAra aMgo bhAvArtha - "jyAre baMne paNa jigISa ane jigISa kSAyopathamika jJAnI-ema baMne, athavA jigISa ane kevalI-ema baMne vAdI ane prativAdI thAya che, tyAre vAda-prativAdI-sabhya-sabhApatirUpa cAra aMgo apekSita che." vivecana - baMne paNa eTale AraMbhaka ane pratyAraMbhaka, vAdI ane prativAdI jyAre jigISa hoya che. (kharekhara, kSAyopathamika jJAnI jigISa, svAtmani tattvanirNinISa paratra tattvanirNinISa tyAM jigISa pratyAraMbhaka hoya. jayAre tyAre baMne paNa jigISa. A pramANe A vAkya kahela che.) jigISa ane svAtmAna tattvanirNinISamAM paraspara baMnemAM vAdI-prativAdIpaNAno asaMbhava hoI "paratra tattvanirNinISa ja ahIM kSAyopathamika jJAnI padathI vivakSita che. "vatvArthAnyakSatAnIti' cAra aMgo apekSita che. kharekhara, vAdI ane prativAdIrUpa be aMgonA abhAvamAM vAda ja anutthAna upahata-haNAyela che. jaya ane parAjaya to dUra ja, mATe te vAdI ane prativAdI avazya siddha ja che. jo baMne paNa jigISa hoya, to jaya-parAjayanI vyavasthAno vilopakArI, zaThatA, kajiyA vagereno saMbhava hovAthI bIjA be aMgo vivakSita che. - 0kSAyopathamika jJAnI athavA kevalI jyAre pratyAraMbhaka che, tyAre paNa jigISa-vAdInA zaThatA-kajiyA Adine dUra karavA mATe, lAbhAdi hetumATe te be aMgonI apekSA rahe che ja. ___ svAtmani tattvanirNinISurAmbhakaH kSAyopazamikajJAnI tRtIyaH pratyArambhakastadA tatrAGga niyamamAha - __yadA svAtmani tattvanirNinISurvAdI prativAdI ca paratra tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnavAn tadA samarthazcetprativAdI vAdiprativAdirUpAGgadvayamevApekSitam / asamarthazcetsabhyena sahAGgatrayamapekSitam, kevalI cetprativAdI tadAGgadvayameva // 10 //
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 511 dvitIyo bhAga / sUtra - 10, dazamaH kiraNe ___yadeti / samarthazcediti, jayaparAjayanirapekSo vAdino vivakSitatattvAvabodhanapaTuzcedityarthaH / aGgadvayameveti, anupayogena sabhyasabhApatyAtmakAGgadvayA'nAvazyakatvAt na hyanayossvaparopakArAyaiva pravRttayozzAThyalAbhAdikAmanAsambhava iti bhAvaH / yadA punaruttAmyatApi prativAdinA kathaJcidapi tattvanirNayaM kartuM na pAryate tadA tannirNayArthamubhAbhyAmapi sabhyAnAmapekSitatvena kalahalAbhAdyanabhiprAyeNa ca sabhApateranapekSaNIyatvAttadA'GgatrayamevApekSitamityAhAsamarthazcediti / kevalI cetprativAdI tadA kathamaGganiyama ityatrAha kevalI cediti / prativAdinastattvanirNayAsAmarthyAsambhavena tadarthaM sabhyAnapekSaNAt, ubhayoH kalahAdyabhiprAyAbhAvena ca sabhApaterapyanapekSaNAditi bhAvaH // svAtmani tattvanirNinISa AraMbhaka che. kSAyopazamika jJAnI trIjA naMbarano pratyAraMbhaka che. tyAre tyAM aMganA niyamane kahe che ke aMgono niyama bhAvArtha - "jyAre svAtmani tattvanirNinISa vAdI che ane patra tattvanirNinISa, prativAdI, lAyopathamika jJAnavALo jo samartha prativAdI che, to vAdI ane prativAdIrUpa be aMgo ja apekSita che. jo asamartha che, to sabhyanI sAthe traNa aMgo apekSita che. jo kevalI prativAdI che, to be aMgo ja paryApta che." vivecana - jaya-parAjayanI apekSA vagarano, vAdIne vivakSita tattvane jaNAvavAmAM paTu-samartha che. 'dayati ' sabhya ane sabhApatirUpa be aMgonI AvazyakatA nahi hovAthI, kharekhara A vAdIprativAdImAM sva-paranA upakAra mATe pravRtti hovAthI zaThatA-lAbha Adi kAmanAno saMbhava nathI. mATe ahIM be aMgo ja apekSita che. 0 vaLI jyAre atyaMta saMtApa pAmanAra prativAdI kathaMcit tattvanirNaya karavA pAra pAmato nathI, tyAre tenA nirNaya mATe vAdI-prativAdIrUpa baMnethI paNa sabhyonI apekSA rAkhela hoI ane kalaha-lAbha Adino abhiprAya nahi hovAthI, sabhApatirUpa aMganI apekSA nahi hovAthI te vakhate traNa aMgonI apekSA che. mATe kahe che ke- 'samartheti' -- 0 jo kevalI prativAdI che, to kevI rIte aMgano niyama che?A praznanA javAbamAM kahe che keprativAdImAM tattvanirNayanA asAmarthyanA asaMbhava-sAmarthyano saMbhava hoI te tattvanirNaya mATe sabhyanI apekSA nathI. vAdI ane prativAdImAM tathA kalaha AdinA abhiprAyano abhAva hoI sabhApatinI apekSA nathI. mATe be aMgo ja basa che.
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 tattvanyAyavibhAkare nanu vAdI kSAyopazamikajJAnI paratra tattvanirNinISuH prativAdI ca jigISuranye vA prativAdinastadAGganiyamanAya prAha - ___ yadA kSAyopazamikajJAnavAn paratra tattvanirNinISurvAdI prativAdI ca jigISustadA catvAryaGgAni, svAtmani tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnavAn paratra tattvanirNinISurvA prativAdI tadA'samarthatve'GgatrayaM samarthatve cAGgadvayam / kevalI cetprativAdI tadA'GgadvayamapekSitam / yadA tu kevalI vAdI jigISuzca prativAdI tadA catvAryyaGgAni, svAtmani tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnavAn vA prativAdI tadA'GgadvayamevApekSitam // 11 // ___ yadeti / catvAryaGgAnIti, kalahAdisambhavAt lAbhecchAsambhavAcca sabhAsadassabhApatizcApekSita iti bhAvaH / yadA prativAdI svAtmani tattvanirNinISuH paratra tattvanirNinISurvAtadAGga niyamaM sAmarthyAsAmarthyaprayuktamAha svAtmanIti / prativAdI kevalI cettadAha kevalIti / nanu paratra tattvanirNinISorvAdinaH kevalinA kathaM vAdaH parasya kevalinassamagrapadArthaparamArthadarzitvAditi cetsatyam, asImamahimamohahatatvAdvAdina AtmAnaM nirNItatattvamiva manyamAnasya kevalinyapi tattvanirNayopajananArthaM pravRtteH, paramakRpApIyUSapUraparipUritAntaHkaraNatvena kevalinastasyApi bodhakatvAt / kevalino vAditye jigISoH svAtmani tattvanirNinISoH paratra tattvaniNinISorvA prativAditve'GganiyamamAha yadA tviti, kevalino vAditvaM paropakAraika pravaNatvAdvijJeyam / zeSaM mUlamuttAnArtham // vAdI, kSAyopathamika jJAnI-patra tattvanirminISa ane prativAdI jigISa athavA bIjA prativAdIo hoya, tyAre aMgonA niyamana mATe kahe che ke aMgonuM niyamana bhAvArtha- "jayAre kSAyopathamika jJAnavALo paratra tattvanirNinISa vAdI ane prativAdI jigISa hoya, tyAre cAra aMgo jarUrI che. athavA jyAre prativAdI, svAtmani tattvanirNinISa, lAyopathamika jJAnavALo ke paratra tattvanirNinISa hoya, tyAre asamarthapaNAmAM traNa aMgo ane samarthapaNAmAM be aMgo hoya che. jo kevalI prativAdI hoya, to be aMgo ja apekSita che. vaLI jyAre kevalI, vAdI ane prativAdI jigISa hoya, tyAre cAra aMgo apekSita che. athavA jyAre prativAdI lAyopathamika jJAnavALo-svAtmani tattvanirNinISa hoya, tyAre be aMgo ja apekSita che." vivecana - cAra aMgo hoya che. arthAt kalaha Adino saMbhava hovAthI ane lAbhecchAno saMbhava hovAthI sabhyo ane sabhApati apekSita che. jyAre prativAdI svAtmani tattvanirNinISa ke paratra
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo mA /sUtra - 21-22-23, vazamaH ziro 513 tattvanirminISa hoya, tyAre sAmarthyamAM be aMgo-asAmarthamAM traNa aMgo ane jo kevalI prativAdI hoya, to be aMgo hoya che. zaMkA - paratra tattvanirNinISa vAdIno kevalInI sAthe kevI rIte vAda hoI zake? prativAdI kevalI samasta padArthanA paramArthadarzI che ne? samAdhAna - asIma mAhAtmavALA mohamahIpatithI haNAyela hoI, nirNita tattvavALAnI jema potAne mAranAra vAdInI, kevalInI pAse tattvanirNayanI prApti mATe pravRtti che. parama kRpArUpI amRtanA pUrathI paripUrita aMta:karaNavALA hoI kevalIbhagavAna tevA vAdIne bodha karanAra hoya che. 0 jyAre kevalI vAdI hoya, jigISa ke svAtmani tattvanirNinISa ke paratra tattvanirNinISa prativAdI hoya, tyAre cAra aMgo hoya che. kevalInuM vAdIpaNuM paropakAra-ekaparAyaNatAthI samajavuM. bAkInuM mULa spaSTa arthavALuM che. vAdaH keSAM na bhavatItyatrAha - jigISusvAtmatattvanirNinISvoH svAtmatattvanirNinISujigISvoH, svAtmatattvanirNinISvorubhayorubhayozca kevalinorvAdiprativAdibhAvAsambhavAnna vAdaH pravarttate // 12 // jigISviti / ubhayoriti, svAtmani tattvanirNinISvoH svasmin tattvanirNayAbhAvena parAvabodhArthaM pravRtterasambhavAnna vAditvaM prativAditvaM vA'znuta iti bhAvaH / ubhayozceti, paropakAriNaH kevalinaH paratra tattvanirNinISAyAssambhave'pi kevalakalAvalokitasakalavastutayA kRtakRtye kevalini viSaye na sA samudetIti tayorna vAdiprativAditvamiti bhAvaH / / 0 vAda konI sAthe kono thato nathI? A bAbatane darzAve che ke bhAvArtha - "jigISa-vAdI ane prativAdI svAtmani tattvanirNinISano, svAtmani tatvanirminISavAdI ane jigISa-prativAdIno, svAtmani tattvanirminISa vAdI-prativAdI ubhayano, kevalI ubhayano ane vAda-prativAdIbhAvano asaMbhava hoI vAda pravartato nathI." vivecana - '3mori'ti, svAtmani tattvanirNinISa baMne, potAnAmAM tattvanirNayano abhAva hovAthI, parane samajAvavA mATe pravRttino asaMbhava hovAthI vAdIpaNuM ke prativAdIpaNuM pAmatAM nathI. "yoti ' paropakArI kevalIne patra tattvanirNinISAno saMbhava chatAM, kevalajJAnathI avalokita sakaLa vastuvALA hoI, kRtakRtya kevalIbhagavaMtarUpa viSayamAM te udaya pAmatI nathI. mATe te be kevalImAM vAdI-prativAdItva nathI. atha pratyekamaGgAni nirUpayitumArabhate - prathamaM vAdArambhako vAdI, tadanu tadviruddhArambhakaH prativAdI, etau svaparapakSasthApanapratiSedhau pramANataH kurvIyAtAm // 13 //
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 tattvanyAyavibhAkare prathamamiti / caturaGgeNa tryaGgeNa dvayaGgena vA samalaGkRtAyAM pariSadi yenAdau vAda Arabhyate sa vAdItyarthaH / tadanviti, yazca tatpazcAdvAdino vAdamanuvadannananuvadan vA taduktapakSetadviruddhaM pramANapratipannaM dUSaNaM samudbhAvayati sa prativAdI pratyArambhaka ityarthaH / ubhayoH kRtyamAhaitAviti, vAdiprativAdinAvityarthaH, vAdinA hi nijapakSasthApanaM parapakSaniSedhanaJca tattvanirNayAnyathAnupapattyA vidheyaM tadapi svAbhimatAtpramANAdeva, evaM prativAdinApi kAryam / kvacideka prayatnenApi svapakSasthApanaparapakSapratikSepau bhavata iti sUcanAya samAsanirdezaH / yadA hi vAdinirUpaNe'vasite prativAdI vadati tadA vAdyabhidhAnaM pramANopakrAntatvAt svapakSasthApanarUpameva parapakSapratikSepaH yadA tu vAdiprativacane viruddhatvAdikamudbhAvayettadA parapakSapratikSepa eva svapakSasiddhirityevaM prativAdyabhidhAne'pi bhAvyam // dareka aMganuM nirUpaNa bhAvArtha - "pahelo vAdano AraMbhakavAdI, temaja tyArabAda tenAthI viruddhano AraMbhaka prativAdI, A baMne vAdI ane prativAdI svapakSanuM sthApana ane parapakSanuM pratiSedha pramANathI kare !" vivecana - cAra aMgathI, traNa aMgathI ke be aMgathI vibhUSita sabhAmAM je pahelAM vAdano AraMbha kare che, te vAdI-(1) aMga, tyArabAda je te vAdInA pachI vAdInA vAdano anuvAda karato ke anuvAda nahi karato, tenA kahelA pakSamAM tenAthI viruddha, pramANa sahita ane dUSaNanuM udbhAvana karanAro, te pratyAraMbhaka prativAdI. (2) bIjuM aMga che, je baMnenA kartavyane kahe che. kharekhara, vAdIe nijapakSanuM khaMDana ane parapakSanuM khaMDana "tattvanirNayanI anyathAnupapattinI apekSAe karavuM joIe ane te paNa sva abhimata pramANathI ja karavuM. e pramANe prativAdIe paNa karavAnuM che. 0 kvacit eka prayatnathI paNa svapakSamaMDana ane parapakSakhaMDana thAya che. evA sUcana mATe 'svaparapakSasthApanapratiSedhau' mema sabhAsapUrva ni:|| 428 . 0 kharekhara, jayAre vAdInuM nirUpaNa jANe chate prativAdI bole che, tyAre vAdInuM kathana pramANapUrvaka upakrAnta(prArabdha) hovAthI svapakSasthApanarUpa ja parapakSanuM khaMDana. vaLI jayAre vAdInA pratyuttaramAM viruddhapaNA AdinuM uddabhAvana kare, tyAre parapakSanuM khaMDana ja svapakSanI siddhi che. A pramANe prativAdInA kathanamAM paNa vicAravuM. atha sabhyalakSaNamAcaSTe - ubhayasiddhAntaparijJAtA dhAraNAvAn bahuzrutaH sphUrtimAn kSamI madhyasthaH sabhyaH / vAdo'yaM tribhissabhyairanyUno bhavet // 14 //
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 14, dazamaH kiraNe ubhayasiddhAntaparijJAteti / vAdiprativAdisiddhAntatattvakuzala ityarthaH, na caitadbahuzrutatve satyavazyambhAvi, tasyAnyathApi bhAvAt / sabhyAnAmubhayasiddhAntaparijJAtRtvAbhAve ca vAdiprativAdipratipAditasAdhanadUSaNeSu siddhAntasiddhatvAdiguNAnAmavadhArayitumazakyatA syAditi bhAvaH / dhAraNAvAniti, ubhayasiddhAntavettRtve'pi vinA dhAraNAM svAvasare na guNadoSAvabodhakatvamatassApyapekSiteti bhAvaH / kvacidvAdiprativAdibhyAM svaprauDhimaprakaTanAyAtmasiddhAntAnabhihitayorapi vyAkaraNAdiprasiddhayoH prasaGgataH prayuktodbhAvitayorguNadoSayoH parijJAnArthaM bahuzruta iti / sphUrttimAniti, tAbhyAmeva svapratibhayotprekSitostattadguNadoSayonirNiyArthaM sphUrterapekSaNamiti bhAvaH / vAdiprativAdyAntarasmin sabhyairdoSe nirNIte kadAcidanyatareNa paruSe'bhihite'pi tairniSkopairbhavitavyamanyathA tattvAvagamavyAghAtaprasaGgassyAdata uktaM kSamIti / tattvevedino'pi pakSapAtena guNadoSau viparItAvapi pratipAdayeyuriti madhyastha iti / vAde prAyikaM sabhyasaMkhyAniyamamAha vAdo'yamiti, upalakSaNamidam, tena tricaturAdInAmeSAmalAbha eko'pi sabhyo bhavitumarhatIti sUcitam // sabhyanuM lakSaNa bhAvArtha - "ubhayanA siddhAntanA jJAtA, dhAraNAvALo, bahuzrutajJAnavALo, phUrtivALo ane kSamAvALo madhyastha "sabhya' kahevAya che. A vAda traNa sabhyothI pUrNa thAya ! vivecana - vAdI ane prativAdInA siddhAntatattvamAM kuzaLa, A vizeSaNa bahuzrutapaNuM hoye chate avazyabhAvI nathI. te bahuzrutamAM anyathApaNuM paNa hoI zake che. 0 sabhyomAM ubhayanA siddhAntanA parijJAnanA abhAvamAM, vAdI ane prativAdIe pratipAdita karela sAdhana-dUSaNomAM siddhAnta, siddhatva Adi guNonI ane tabAdhitattva Adi doSonI avadhAraNAnI azakyatA che. ubhayanA siddhAntanuM jJAna hovA chatAM, dhAraNA sivAya potAnA avasaramAM guNa ane doSanuM avabodhakapaNuM nathI, mATe te "dhAraNA paNa apekSita che. 0 kvacit vAdIe ane prativAdIe potAnI prauDhatA pragaTa karavA mATe potapotAnA siddhAntamAM akathita paNa vyAkaraNa AdimAM prasiddha, prasaMgathI prayukta ane ubhAvita guNa ane doSane jANavA mATe 'bahuzrutaH' me vizeSa mAyuM che. 0 'sphUrtimAni'ti / te pAhIle bhane prativAdI potAnI pratimAthI utprekSita te. te gu-hopanA nirNaya mATe skUrtinI apekSA che. 0 vAdI ke prativAdImAM sabhyoe doSano nirNaya karyo chate, kadAcit vAdI ke prativAdI karkaza bole, to te sabhyoe niSkopa rahevuM joIe. vyavasthA, sabhyo jo kopavALA bane, to tattvajJAnanA vyAghAtano prasaMga thAya ! ethI kahyuM che ke-kSamAvaMta banavuM joIe.
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 tattvanyAyavibhAkare * tattvavehI pA pakSapAtathI gu khane ghoSane viparIta patra pratipAhana harI zaDe che, bhATe 'madhyastha' evuM vizeSaNa ApeluM che. * vAhamAM prAyiGa (bhoTe lAge) samyasaMkhyA trAnI che. 'vAdo'yamiti / kha upalakSaeA che. tethI eshcAra Adi A sabhyono alAbha hoya chate eka paNa sabhya thavAne yogya che, ema sUcita karela che. vidheyameSAmAdarzayati - - sabhyairetairyathAyogaM vAdiprativAdinoH pratiniyatavAdasthAnaniyamanaM kathAvizeSaniyamanaM pUrvottaravAdanirdezastadvacanaguNadoSAvadhAraNaM tattvaprakAzanena yathAsamayaM vAdavirAmaH jayaparAjayaprakAzanaJca kAryam // 15 // sabhyairetairiti / niruktalakSaNaissabhAsadbhirityarthaH / yathAyogamiti, vAdiprativAdinau yadA svIkRtapratiniyatavAdasthAnakatayopasthitau bhavatastadA tayoH pratiniyatavAdasthAnaniyamanakaraNamityarthaH / kathAvizeSaniyamanamiti, sarvAnuvAdena dUSyAnuvAdena vargaparihAreNa vA vaktavyamityAdirUpeNa kathAvizeSasya niyamanamiti bhAvaH / pUrvottareti, asya prAthamiko vAdaH, asyottaravAda ityevaM vAdanirdeza iti bhAvaH / tadvacaneti, vAdiprativAdibhyAmabhihitayoH sAdhakabAdhakayorguNasya doSasya ca nizcayIkaraNamiti bhAvaH / tattvaprakAzaneneti, yadaikatareNa pratipAditamapi tattvaM mohAdabhinivezAdvA'nyataro'naGgIkurvANaH kathAyAM na viramati, yadA vA dvAvapi tattvaparAGmukhamudIrayantau na viramatastadA tayostattvaprakAzanena kathAto bahiSkaraNamiti bhAvaH / jayaparAjayeti, kathAphalasya yathAyogaM jayaparAjayarUpasyodghoSaNamityarthaH // sabhyonA kAryo bhAvArtha "A sabhyoe vAdI ane prativAdInA pratiniyata sthAnano nizcaya karavo joIe. kathAvizeSano niyama, pUrvavAda ane uttaravAdano nirdeza, vAdI-prativAdInA vacananA guNa-doSanuM avadhAraNa, tattvanA prakAzanadvArA samayasara vAdano virAma tathA jaya ane parAjayanI jAherAta karavI, e kArya che." vivecana - jyAre asvIkRta pratiniyata vAdasthAnavALA vAdI ane prativAdI upasthita thAya che, tyAre pratiniyata vAdRsthAnanuM niyamana 5. salyonuM ( 1 ) artha che. (2) vAdIe ke prativAdIe kahelA sarvano paraspara anuvAda karI, dRSTa(dUSaNayogya)nA aMza mAtrano anuvAda karI, kavarga Adino parihAra karI bolavuM, ema kathAvizeSano aMgIkAra karAvavo, e sabhyonuM jIbhuM artha che. 1. vAdinA prativAdinA vA proktaM sarvaM parasparamanUdya dUSyAMzamAtraM vA'nUdya kavargAdIn parihRtya vA vaktavyamityAdirUpato vAdaniyamanamityarthaH //
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 15-16, dazamaH kiraNe 517 (3) Ane prAthamika vAda (pUrvapakSa), Ane uttaravAda (uttarapakSa), AvI rIte nirdeza karavo, e sabhyonuM trIjuM kArya che. (4) vAdIe ane prativAdIe kahela sAdhaka ane bAdhakanA guNa ane doSanuM avadhAraNa, e sabhyonuM cothu kArya che. (5) jyAre eka pratipAdita karela paNa tattvane mohathI ke abhinivezathI bIjo nahi svIkAra karato kathAmAM aTakato nathI, athavA jayAre baMne jaNA tattvathI vimukha bolatAM aTakatAM nathI, tyAre te baMnene tattvaprakAzanadvArA vAdavirAma, e sabhyonuM pAMcamuM kArya che. (6) kathAnA phaLarUpa jaya-parAjaya AdinI udghoSaNA karAvavI, e sabhyonuM chaThuM kartavya che. atha sabhApatisvarUpaM darzayati - prajJA''jJAsampattisamatAkSamAlaGkRta sabhApatiH // 16 // prajJeti / sabhApateraprAjJatve kvacidvAdinA prativAdinA vA jigISuNA zAThyatsabhyAn pratyapi vipratipattau vidhIyamAnAyAM tatsamayocitakAryakartRtvaM na syAditi tena prajJAlaGkRtena bhAvyamiti bhAvaH / svAdhiSThitavasundharAyAmasphuritAjJaizvaryo vivAdaM na vyapohitumutsahata iti AjJAsampattyalaGkata ityuktam / kRtapakSapAte ca sabhApatau sabhyA api bhItabhItA ivaikataH kila kalaGkaH, anyatazcAvalambitapakSapAtaH pratApAdhipatissabhApatiritItastaTamito vyAghra iti nyAyena kAmapi kaSTAM dazAmAvizeyurna punaH paramArthaM prathayituM prabhaveyuratassamatAlaGkRta ityuktam / utpannakrodhAH pArthivA yadi tatphalaM nopadarzayeyustadA nidarzanamakiJcitkarANAM syuriti teSAM kope saphale vAdopamarda eva bhavediti kSamAlaGkRta ityuktam / / sabhApati svarUpanuM darzana bhAvArtha - "prajJA-AjJA-saMpatti-samatA-kSamAthI alaMkRta "sabhApati' kahevAya che." vivecana - jo sabhApati prAjJa na hoya, to kvacit vAdIe ke prativAdIe, jigISae zaThatAthI sabhyo pratye paNa vipratipatti (virodha) karyo chate, te samayane ucita kAryanuM karavuM na thAya, mATe prajJAbhUSita sabhApati hovo joIe. (2) svathI adhiSThita vasuMdharAmAM, askurita AjJAaizvaryavALo vivAdane toDavA mATe utsAhita thaI zakato nathI, mATe sabhApati AjJAsaMpattithI vibhUSita hovo joIe. (3) pakSapAta karanAra sabhApati hoya chata, sabhyo paNa atyaMta bhayabhIta banelAnI mAphaka hovAthI eka bAjuthI kharekhara kalaMka che. bIjI bAju pakSapAtanuM avalaMbanakArI pratApano adhipati sabhApati
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 tattvanyAyavibhAkare hoI, eka bAju kinAro ane bIjI bAju vAgha-evA nyAyathI apUrva kaSTarUpa dazAmAM sabhyo praveza kare che, paraMtu paramArthane jAhera karavA samartha thaI zakatA nathI. tethI sabhApati madhyastha-samatAlaMkRta-niSpakSa hovo joIe. (4) utpanna, krodhavALA rAjAo jo te vAdanA phaLane na darzAvI zake, to akiMcitkarono dAkhalo bese, mATe teono kopa saphaLa thaye chate vAdano nikAla thaI jAya ! mATe sabhApati samAthI alaMkRta hovo me. - asya karttavyamAha - anena ca vAdiprativAdibhyAM sabhyaizca pratipAditasyArthasyAvadhAraNaM tayoH kalaha nirAkaraNaM tayozzapathAnuguNaM parAjitasya ziSyatvAdiniyamanaM pAritoSikAdivitaraNaJca karttavyam // 17 // __ anena ceti, sabhApatinA cetyarthaH / tayoriti, vAdiprativAdinorityarthaH, sarvamanyatprakAzam / tathA ca vAdasya kvacijjigISuviSayatvena caturaGgatvaM, natu vAdatvAt, svAbhipretArthavyavasthApanaphalatvAdvA vyaGgatryaGgavAdAnAmapi tathAtvApatteH, api tu vijigISuvAda eva tathA, tatraikasyAGgasyApi vaikalpe prastutArthAparisamApteH / maryAdollaMghanena hi pravarttamAnAnAmahaGkAragrahagrastAnAM vAdiprativAdinAM prabhutvAdizaktitrayasampannamAdhyasthyAdiguNopetasabhApatimantareNa lakSitalakSaNAlaGkatasabhAstarAMzca vinA ko nAma niyAmakaH syAt / pramANatadAbhAsaparijJAnasAmopetavAdiprativAdibhyAJca vinA kathaM vAdaH pravarteta / na cedRzasya vAdasya caturaGgatve'pi vacanavikalpopapattito vacanavighAtalakSaNena chalena, sAdharmyavaidhAnyataraprayuktadUSaNAtmaka jAtyA, vipratipattyapratipattirUpanigrahasthAnena ca jayetaravyavasthA, na tu pramANatadAbhAsayorduSTatayodbhAvitayoH parihatAparihRtadoSamAtreNa seti vAcyam, chalajAtyorasaduttararUpatvena svaparapakSayossAdhanadUSaNatvAsambhavato jayetaravyavasthAnibandhanatvAyogAt / svapakSAsiddhirUpaparAjayasyaiva nigrahahetutvena nigrahatvAt, vipratipattyapratipattyozca nigrahasthAnatvasyaivAyogAditi, adhikamanyato'vaseyam / tadevaM pramANaprayogabhUmibhUto vAdo nirUpita ityAhetIti // sabhApatinuM kartavya bhAvArtha - "A sabhApatie, vAdI-prativAdIe ane sabhyoe pratipAdita karela arthanuM avadhAraNa karavuM, te baMnenA kalahanuM nirAkaraNa karavuM, te baMnemAMthI sogaMda devApUrvaka hArelAnuM ziSyatva AdinuM niyamana karavuM ane pAritoSika AdinuM dAna karavuM."
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 519 dvitIyo bhAga / sUtra - 17-18, dazamaH kiraNe vivecana - tathAca kvacit vAdanuM-jigISanuM viSayapaNuM hoI caturaMgapaNuM che, paraMtu vAdapaNAnI apekSAe nahi; kema ke svanA abhipreta arthanA vyavasthApanA phaLapaNuM che. be aMga-traNa aMgI vAdomAM paNa caturaMgapaNAnI Apatti che, paraMtu vijigISuvAdamAM ja caturaMgapaNuM che, kema ke-tyAM eka aMganI vikalatAmAM prastuta arthanI parisamApti nathI. 0 kharekhara, maryAdAnA ullaMghanathI pravartatA, ahaMkAranA prahathI grastavAdI ane prativAdIono prabhutva Adi traNa zaktiothI saMpanna, mAdhyacya Adi guNothI upeta sabhApati sivAya, kathita lakSaNothI alaMkRta sabhyo sivAya koNa niyAmaka thaI zake? 0 pramANa-pramANAbhAsanuM parijJAna ane sAmarthyathI saMpanna vAdI ane prativAdI sivAya vAda kevI rIte pravarte? zaMkA - AvA vAdanuM caturaMgapaNuM hovA chatAM vacanavikalpanI upapattithI, vacananA vighAtarUpa chaLathI, sAdharmsa ke vaidharmathI, janya dUSaNarUpa jAtithI tathA vipratipatti ane apratipattirUpa nigrahasthAnathI jaya ane parAjayanI vyavasthA che. paraMtu duSTapaNAe ubhAvita pramANa ane pramANAbhAsamAM parihata ane aparihaMta doSathI te jaya ane parAjayanI vyavasthA mAnIe to zo vAMdho? samAdhAna - chala ane jAti asatya uttararUpa hoI, sva-parapakSamAM sAdhana-dUSaNapaNAnA asaMbhavathI jaya ane parAjayanI vyavasthAnA kAraNa banI zakatA nathI. 0 svapakSanI asiddhirUpa parAjaya ja nigrahahetu hoI nigraharUpa che. 0 vipratipatti ane apratipattimAM nigrahasthAnapaNAno ja abhAva che. adhika bIjA graMthathI jANavuM. A pramANe pramANanA prayoganA bhUmibhUta vAdanuM nirUpaNa samApta thAya che. itthaM samayagjJAnaM pramANaviSayakaphalapramAtRrUpeNa caturvidhavyAkhyAprakAreNa tadaGgatayA nayaM pramANaprayogabhUmiJcAbhidhAya nirUpaNasyAsya prAmANikatAmAviSkaroti - pUrvAgamAn puraskRta bhedalakSaNato dishaa| bAlasaMvitprakAzAya samyaksaMvitprakAzitA // 18 // pUrvAgamAniti / asmadavadhikapUrvatvaviziSTAnAcAryasiddhasenajinabhadragaNihemacandravAdidevasUriyazovijayavAcakaprabhRtisanhabdhAn grantharatnAnityarthaH / puraskRtyeti, akSilakSIkRtya vicArya vetyarthaH, tena nijagranthasya pUrvAgamasaMmatArthaprakAzakatvena prAmANyaM prakAzitam, pUrvAgamapadena bhagavadarhadAgamasya maGgalabhUtasya smaraNAt samyagjJAnanirUpaNAnte maGgalasya prakAzanaJca kRtaM bhavati / samyaksaMvidaH prakAzanaM kathaM kRtamityatrAha bhedalakSaNato dizeti,
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 tattvanyAyavibhAkare avAntarabhedaistallakSaNaizca saMkSepeNa pUrvAcAryagranthapravezAnukUlatayetyarthaH / tena svagranthasya pUrvAcAryaprakAzitArthaprakAzakatvena piSTapeSaNakalpatvamapAkRtam / nanu parikarmitacetasAmanAyAsenaiva tebhyo bodho bhaviSyatyeveti saMkSepakaraNaM niSphalamevetyAzaMkAyAmAha bAlasaMvitprakAzAyeti, bhavatyeva nissaMzayaM tebhyaH parikarmitamatInAM bodho gambhIrArthagrahaNasAmarthyAt, tAdRzasAmarthyavikalAnAM tatpraveSTaNAM bAlAnAntu duravagAhatvAttatra pravezasya duSkaratvena tatpravezasampAdanAyaiva sugamatayA saMkSepeNa samyaksaMvido nirUpaNamAracitamiti saphalameveti na piSTapeSaNakalpatA'syeti bhAvaH / prakAziteti bhUtakRdantena samyaksaMvinirUpaNaM pUrNamiti sUcitamiti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNAvinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAza vyAkhyAyAM vAdanirUpaNanAmA dazamaH kiraNaH samApto dvitIyo bhAgaH A pramANe cAra vyAkhyAprakArarUpa pramANa-viSaya-phaLa-pramAtArUpe samyajJAnane, tenA aMgarUpa nayane ane pramANaprayoga bhUmibhUta vAdane kahIne, A nirUpaNanI prAmANikatAno AviSkAra kare che. samyajJAnanuM prakaraNa bhAvArtha - "pUrva Agamone AgaLa karI, bheda ane lakSaNanI dizAthI bAlajIvone prakAza maLe teTalA mATe "samyajJAnanuM prakaraNa prakAzita karela che." amArA pUrvakAlIna-prAcIna AcAryavarya siddhasenasUrIzvara, jinabhadragaNikSamAzramaNa, zrI hemacaMdrasUri, vAdidevasUri ane mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI vAcaka vageree racelA graMtharatnone vicArI, A kathanathI nigraMthanuM pUrvanA AgamathI saMmata arthanA prakAzakapaNAnI apekSAe pramANapaNuM prakAzita karela che ane pUrvAgama padathI, maMgalabhUta bhagavaMta arihaMtanA AgamanA smaraNathI samyajJAnanirUpaNanA aMtamAM maMgalanuM prakAzana kareluM che. samyajJAnanuM kevI rIte prakAzana kareluM che? AnA javAbamAM kahe che ke'nnakSagatotizA' rUti | avantara(peTA)bhedothI ane tenA lakSaNothI saMkSepathI pUrvAcAryapraNIta graMthamAM pravezanI anukULatA paDe, e daSTithI prakAzana kareluM che. A kathanathI potAnA graMthanuM pUrvAcArya prakAzita arthanuM prakAzakapaNuM hoI piSTapeSaNa samAnapaNuM dUra karyuM che. prazna e thAya che ke-parikarmita (susaMskArita) mana-buddhivALAone anAyAse ja te pUrvAcAryanA grantharatnothI bodha thaze ja, to saMkSepa karavo niSphaLa che ne? AvI zaMkAnA nirAsa mATe kahe che kevAsaMvistrA 'tA te pUrvagraMthothI bhale parikarmita mativALAone niHsaMzaya bodha thAya ! kema ke-gaMbhIra arthanA prahaNanuM sAmarthya che. tevA sAmarthyathI rahita, pUrvAcAryanA graMthamAM pravezaka bAlajIvone duHkhe karI
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 18, dazamaH kiraNe 521 avagAhana zakya hoI, tyAM praveza duSkara hoI, teonA teomAM pravezanA saMpAdana mATe ja sugamarUpe saMkSepathI samyajJAnanuM nirUpaNa A pramANe kareluM saphaLa ja che. mATe piSTapeSaNatulyatA AnI nathI, Avo bhAva che. "pravattei'ti AvA bhUtakRdaMtathI samyapha saMvi(jJAna)nuM nirUpaNa pUrNa thayela che, AvuM sUcita karela che. iti tapogacchanabhomaNi zrImavijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImad vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela tattvanyAyavibhAkara'nI svopanna "nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM-TIkAmAM "vAdanirUpaNa' nAmanuM dazamuM kiraNa samApta thayela che. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijayabhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadrakarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM dazamA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta.
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIyo bhAgaH prathamaH kiraNaH tadevaM mokSasAdhanAvayavabhUte samyakzraddhAsaMvidau nirUpite tathA nirUpitameva ca saMvaranirUpaNe samyakcaraNaM tadaGgatvena saMkSepataH, atra tu karmASTakazUnyatAprayojakAnuSThAnalakSaNacAritrasya nityAnuSThAnaprAptaprayojanAnuSThAnato dvaividhyAttabubodhayiSayA ekakAryakAritvaprayojyatvAvasarasaGgatibhirjJAna nirUpaNAnantaraM caraNaM nirUpayati - caraNakaraNabhedena dvividhaM caraNam // 1 // caraNeti / caryate mumukSubhissadA''sevyata iti caraNam, caryate gamyate prApyate bhavodadheH paraM kUlamaneneti caraNaM vratazramaNadharmAdimUlaguNarUpam / kriyate'nuSThIyate sati prayojane yattatkaraNaM piNDavizuddhyAdikaM tadetadvividharUpeNa samyakcaraNaM dvibhedamityarthaH / nityAnuSThAnarUpaM caraNaM, prayojane prApte kriyamANaM karaNam / vratAdayo hi sarvakAlameva sAdhubhizcaryante'nyathA svarUpahAnyApatteH, na tu vratazUnyasteSAM kazcitkAlo'sti, piNDavizuddhyAdikantu prApte prayojana eva vidhIyata iti tadubhayAtmakaM cAritramiti bhAvaH / tatra caraNaguNasthitasya sAdhovizuddhirato jJAnAccaraNaM pradhAnaM tatphalatvAt / nanu caraNaM saMvaraNarUpA kriyA sA ca jJAnAbhAve hatA, taduktaM 'hayA annANato kiriyA' iti, tasmAjjJAnakriyayossamuditayormokSasAdhanatvenobhayossamAnatvameva na caraNasya pradhAnatvamiti cetsatyam, samyakzraddhAsaMviJcaraNAni muktyupAyA iti yadyapi trayANAmapi samAnakAraNatvamuktaM tathApi guNapradhAnabhAvo'sti, jJAnaM prakAzakameva, caraNantvabhinavakarmAdAnanirodhaphalaM nirjarAphalaJca, tato yadyapi jJAnamapi prakAzakatayopakaroti sadarzanajJAnacaraNadvikAdhIno mokSastathApi prakAzaka tayaiva vyApriyate jJAnaM karmamalazodhakatayA tu caraNamiti pradhAnaguNabhAvAccaraNaM jJAnasAraH /
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 1, prathamaH kiraNe 523 uktaJca 'nANaM payAsayaM vI guttivisuddhiphalaM ca jaM caraNaM / mokkho ya dugAhINo caraNaM nANassa to sAro' iti / evaM samyakzraddhAyA api sArazcaraNaM tasmAstritayasyaiva samuditasya nirvANahetutvaM tatrobhayozcaraNadvArA caraNasya ca sAkSAddhetutvamiti vizeSaH, tato na kevalaM jJAnaM mokSahetuH, kevalajJAnasadbhAve'pi zailezyavasthAbhAvisarvasaMvararUpacAritramantareNa nirvANAbhAvAdatassamyagjJAnasyaiva mokSasAdhanatvena zAstrArthaparyAptezcaraNanirUpaNaM niSphalamityapAstam / jJAnameva nepsitArthaprApakaM, sakriyAvirahAtH svadezaprAptyabhilaSitagamanakriyAzUnyamArgajJAnavadityanumAnenAsAdhakatvAcceti // caraNanirUpaNa nAmaka prathama kiraNa mokSasAdhananA avayavabhUta sabhyazraddhAna ane samarsavituM (jJAna) nirUpita thayela che ane saMvaranA nirUpaNamAM tenA aMgarUpe saMkSepathI samyaphacaraNa(cAritra)nuM nirUpaNa karela che. ahIM to ATheya karmonI zUnyatAnA prayojaka anuSThAnarUpa cAritranA, nitya anuSThAna ane prayojana prApta thaye, thatA anuSThAnanA bhedathI be prakAro hoI tene jaNAvavAnI icchAthI, eka kArya-kAritvarUpa, prayojayasvarUpa, avasararUpa saMgatio dvArA jJAnanA nirUpaNa pachI caraNanuM nirUpaNa kare che. bhAvArtha - "ya29bhane 425na methI prA2nuM yAtri." vivecana-caraNano vyutpattijanya artha haMmezAM munio dvArA Asevanano viSaya, te 'caraNa" kahevAya che. athavA je caraNathI saMsArasAgarano pAra-kinAro pamAya che, te "caraNa' kahevAya che. karaNano vyutpattilabhya artha prayojana upasthita thaye chate je karAya, te piMDavizuddhi Adi karaNa" kahevAya che. A samyaphacaraNa be bhedavALuM che. 1. idamitthamAsevanIyaM natvitthamiti jJAnAdevAvagamyate'to jJAnameva pramANaM na tu bAhyaM kAraNaM piNDavizuddhayAdi cAritraM vA, tajjJAnAbhAve tasyApyabhAvAt, sati ca tasmin caraNasyApi bhAvAt, jJAna eva ca tIrthasya sthitatvAt, darzanasyApi adhigamajanyasya jIvAdipadArthaparicchedatassiddherjAtismaraNajanyanaisargikasyApyAgamarahitatvAbhAvAt / yatasvayambhUramaNamatsyAdInAmapi jinapratimAdyAkAramatsyadarzanAjjAtimanusmRtya bhUtArthAlokanaparANAmeva naisargikasamyaktvamapajAyate, bhatArthAlokanaJca jJAnamiti jJAnaM pradhAnamiti jJAnanayaH / kriyAnayastu kriyaiva pradhAnamaihikAmaSmikaphalaprAptikAraNaM yaktiyaktatvAta, jJAnantu kriyopakaraNatvAdgauNam, prayatnAdikriyAviraheNa hi jJAnavato'pyabhilaSitArthasamprAptina dRzyate, Agame'pi ca tIrthakaragaNadharaiH kriyAvikalAnAM jJAnaM niSphalamevoktam, jJAnenArthakriyAsamarthArthapradarzane'pi prekSApUrvakArI pramAtA yadi hAnopAdAnarUpAM pravRttiM na kuryAttadA tadviphalameva, tadarthatvAttasya / saMvidA viSayavyavasthAnasyApyarthakriyAtvAtriyaiva pradhAnam / na kevalamevaM kSAyopazamikI caraNakriyAmaGgIkRtyaiva prAdhAnyaM tasyAH, kintu kSAyikImapyAzritya, etadapekSayA'pi tasyAH prAdhAnyaM bhavagato'pi samutpannakevalajJAnasya yAvacchailezyavasthAyAM sarvasaMvararUpacAritrakriyA na bhavati tAvanmuktyanavApteH, yadyatsamanantarabhAvi tattatkAraNamiti vyApteH kriyaiva kAraNamiti //
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare 0 nitya anuSThAna te caraNa ane prayojana prApta karAtuM anuSThAna te karaNa. kharekhara, vrata vagere sAdhuothI sarvakALe ja AcarAtAM che, nahi to sAdhutArUpa svarUpanI hAnirUpa Apatti che, paraMtu te sAdhuono vratathI zUnya koI kALa nathI. piMDavizuddhi Adi to prayojana prApta thaye chate ja karAya che, mATe caraNa-karaNa ubhaya Atmaka cAritra che. 524 0 cAritraguNamAM sthira rahela sAdhune vizuddhi che. ethI jJAna karatAM cAritra pradhAna che, kema ke-jJAnanuM phaLa cAritra (virati) che. zaMkA - * caraNa eTale saMvaraNarUpa kriyA ane te jJAnanA abhAvamAM haNAyela che, kema ke-'ajJAnathI kriyA haNAyela che' tethI samudita jJAna ane kriyAmAM mokSasAdhanapaNuM hoI ubhayanI samAnatA ja che. caraNanI pradhAnatA nathI ne ? che to kevI rIte ? samAdhAna jo ke tamAruM kahevuM ThIka che, kema ke- 'samyAntAsaMvicaraLAni mutyupAyA' kRti kathanathI sabhyazraddhA, samyajJAna ane samyakcAritra-ema samudita traNeyanuM samAna kAraNapaNuM kaheluM che, to paNa gauNa-mukhyabhAva che. jJAna prakAzaka ja che. caraNa to navA karmonA grahaNanA nirodharUpI phaLavALuM che ane nirjarArUpI phaLavALuM che. tethI jo ke jJAna paNa prakAzarUpe upakAra kare che. darzana sahita jJAna ane cAritraema baMnene AdhIna mokSa che, to paNa prakAzakapaNAe ja jJAna vyApAra kare che. karmamaLanI zuddhikA2kapaNAe ja caraNa vyApAra kare che, mATe pradhAna guNabhAvanI apekSAe caraNa jJAnano sAra che. kahyuM che ke-'jJAna prakAzaka che ane gupti vizuddhi phaLavALuM cAritra che. jJAna cAritrane AdhIna mokSa che. cAritra jJAnano sAra che.' A pramANe samyakzraddhAno paNa sAra caraNa che, tethI samudita traNanuM ja nirvANa-hetupaNuM che. tyAM darzanajJAnanuM cAridvArA mokSa hetutva che ane cAritranuM mokSa hetutva-sAkSAt hetutva (avyavahita hetutva) che. Ama vizeSa che. tethI kevalajJAna mokSano hetu nathI, kema ke-kevalajJAnano sadbhAva chatAM zailezI avasthAmAM thanAra sarva saMva2rUpa cAritra sivAya nirvANano abhAva che. ethI 'samyajJAnanuM ja mokSasAdhanapaNuM hoI, zAstranA arthanI paryApti (pUrNatA) thavAthI caraNanuM nirUpaNa niSphaLa che.' A bAbata khaMDita thAya che, kema ke-jJAna ja (A, A pramANe AcaravuM, A, A pramANe akartavya che, AvuM badhuM jJAnathI khabara paDe che. ethI jJAna ja pramANa che, paraMtu piMDavizuddhi Adi karaNa ke caraNa nahi, kema ke-tenA jJAnanA abhAvamAM teno paNa abhAva che ane jo te jJAna hoya, to ja caraNanI paNa sattA che. vaLI zAnamAM ja tIrthanI sthiti che. adhigamajanya samyagdarzananI paNa jIva Adi padArthanA pariccheda-vivekathI siddhi che. jAtismaraNathI janya naisargika paNa samyagdarzanamAM paNa Agama(jJAna)rahitapaNAno abhAva che, kAraNa ke-svayaMbhUramaNa samudranA matsya AdimAM paNa jinapratimA AdinA AkAravALA matsyanA darzanathI jAtismaraNadvArA, bhUtArtha AlokanaparAyaNa (satya padArthaviSayaka vicAra catura) matsya Adine ja naisargika samyaktva pedA thAya che ane bhUtArtha Alokana e jJAna che. mATe jJAna pradhAna che, ema jJAnanayanI mAnyatA che. -- 0 kriyAnaya to kriyA ja yuktiyukta hoI, aihika-AmuSmika phaLanI prAptinuM pradhAna kAraNa che. jJAna to kriyAnuM upakaraNa hovAthI gauNa che. kharekhara, prayatna Adi kriyAnA abhAvathI jJAnavAnane paNa iSTa arthanI prApti dekhAtI nathI ane AgamamAM paNa tIrthaMkara-gaNadharoe kriyArahitane jJAna niSphaLa ja
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 2, prathamaH kiraNe 525 kahela che. jJAnadvArA arthakriyA samartha arthanuM pradarzana chatAM, prekSApUrvakArI pramAtA jo hAna-upAdAnarUpa pravRttine na kare, to te jJAna niSphaLa che, kema ke-te ja teno artha che. jJAnathI viSayanuM vyavasthApana paNa arthakriyArUpa hovAthI kriyA ja pradhAna che. kevaLa A pramANe kSAyopathamika caraNakriyAnI apekSA rAkhIne ja te kriyAnuM prAdhAnya nathI, paraMtu kSAyika kriyAnI paNa apekSA rAkhIne prAdhAnya che. samutpanna kevalajJAnavALA bhagavaMtane paNa jyAM sudhI zailezIavasthAmAM sarva saMvarararUpa cAritrakriyA nathI thatI, tyAM sudhI muktinI prApti nathI. je jenA pachI avyavahita bhAvI che, te tenuM kAraNa che. AvI vyApti hovAthI kriyA ja kAraNa che, ema kriyAnaya vade che.) iSTa artha prApaka nathI, kema ke-sakriyAno abhAva che. jema ke svadeza prAptirUpa ISTa pratye gamananI kriyA zUnya mArganuM jJAna. AvA anumAnathI asAdhakapaNuM che. atha caraNabhedamAha - vratazramaNadharmasaMyamavaiyAvRttyabrahmacaryaguptijJAnAditapaHkrodhanigraharUpeNASTavidhamapyavAntarabhedatassaptatividhaM caraNam // 2 // vrateti / prANAtipAtaviramaNAdi vrataM paJcavidham, zramaNadharmassAdhudharmaH kSAntyAdidazavidhaH, saMyama uparamassaptadazavidhaH, vaiyAvRttyamAcAryAdhuddezena yatkarttavyaM tatra vyagratArUpaM dazavidham, brahmacaryastha guptayo vasatyAdikA nava, jJAnamAbhinibodhikAdi tadAdi yeSAM tAni jJAnAdIni jJAnadarzanacAritrarUpANi trINi, tapo dvAdazavidham, krodhanigrahaH krodhAdInAM nigrahazcaturvidha iti mUlato'STavidhamapi svasvAvAntarabhedavivakSayA saptatividhaM caraNamityarthaH / nanu guptInAM vrateSu zramaNadharmAntargatacAritrasya vratAtmakatvena vrateSu saMyamatapasoH zramaNadharmeSu tapograhaNe tatra vaiyAvRttyasya kSAntyAdizramaNadharmagrahaNe tatra krodhAdinigrahasya cAntargatatvena teSAM pRthaggrahaNaM vyarthamiti ceducyate, gupternirapavAdatvapradarzanAya pUrvapazcimatIrthakaratIrthayovizeSeNaitadbhavati mahAvratamiti prakAzanAya, vratacAritrasyaikAMzatvena chedopasthApanIyAdicaturvidhacAritragrahaNAya apUrvakarmAzravasaMvara hetubhUtasaMyamasya pUrvagRhItakarmakSayahetubhUtatapasazca brAhmaNA AyAtA vasiSTho'pyAyAta iti nyAyena mokSAGgaM prati prAdhAnyakhyApanAya vaiyAvRttyasya svaparopakAra katvenAnazanAdibhyo'tizayatAsUcanAya udayodIraNAvalikAgatatvena krodhAdInAM kSAntyAdibhirudaya eva na karttavya iti khyApayituM kSAntyAdayo grAhyAH krodhAdayo heyA iti vopadarzanAya tadupanyAsa iti na ko'pi doSa iti bhAvaH // caraNanA bhedanuM nirUpaNa bhAvArtha - "vrata-zramadharma-saMyama-vaiyAvRttya-brahmayaryapti-zAhi-ta5-5 mA ni35. 16 prakAranuM paNa avAntara(peTA)bhedathI sIttera prakAranuM cAritra che."
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 tattvanyAyavibhAkare | vivecana - prANAtipAtaviramaNa Adi vrata pAMca prakAranuM che. zramaNadharma eTale sAdhuno dharma. te kSAnti vagere daza prakArano che. saMyama eTale upazama, te sattara prakArano che. vaiyAvRtya eTale AcArya Adine uddezIne je kartavya che, temAM parAyaNatArUpa daza prakAranuM che. brahmacaryanI gupti (vADo), vasati vagere nava che. jJAnAdi eTale jJAna-darzana-cAritrarUpa traNa che. tapa bAra prakArano che. krodha Adino nigraha cAra prakArano che. Ama mULathI ATha prakAranuM paNa potapotAnA avAntarabhedanI vivakSAthI sittera prakAranuM caraNa che. zaMkA - gupti(vADo)ono vratomAM, zramaNadharmamAM aMtargata cAritra vratarUpa hoI teno vratomAM, saMyama ane tapano zramaNadharmomAM, tapanuM grahaNa thaye chate tapamAM vaiyAvRjyano ane kSAnti Adi zramaNadharmanuM grahaNa karyo chatAM tyAM krodha AdinA grahaNano aMtarbhAva thato hovAthI, gupti-cAritravrata-saMyama-tapa-vaiyAvRtyakrodhAdi nigrahanuM alagarUpe grahaNa nirarthaka ja che ne? samAdhAna - brahmacaryanI guptimAM apavAdarahitapaNAnA pradarzana mATe guptinuM tathA pahelA ane chellA tIrthakaranA baMne tIrthamAM vizeSataH A mahAvrata che. ema prakAzana mATe vratanuM, ekadaMzapaNuM hoI chedopasthApanIya Adi cAra prakAranA cAritranA grahaNa mATe cAritranuM, apUrvakarmanA AzravanA-saMvaranA hetubhUta saMyamanuM ane pUrve grahaNa karela karmanA kSayanA hetubhUta tapanuM, mokSanA aMga pratye (brAhmaNo AvyA, vasiSTha paNa Avelo che-A nyAyathI) pradhAnapaNuM batAvavA mATe, sva ane paranuM upakAraka hoI anazana Adi tapa karatAM mahAna che. ema sUcana karavA mATe vaiyAvRjyanuM alagarUpe grahaNa karela che. ane udayAvalikA-udIraNAvaliga hoI, krodha Adino kSamA Adi dvArA udaya ja na karavo ema jaNAvavA mATe; athavA kSamA vagere guNo grahaNa karavA joIe, krodha vagere doSo choDavA joIe. ema darzAvavA mATe krodhAdi nigrahano upanyAsa karela che, mATe koI paNa doSa nathI. atha vratasvarUpanirNayArthamAha - hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo viramaNarUpANi paJca vratAni // 3 // hiMseti / parigrahAntAH kRtadvandvA hiMsAdayaH paJcamyantAH, 'jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaMkhyAna' miti paJcamI / nanu dhruvatvena prasiddhasyArthasya 'dhruvamapAye'pAdAna'- mityapAdAnatvena grAmAdAgacchatItyAdAviva prakRte hiMsAdipariNAmAnAM dhruvatvAbhAvAtkathamapAdAnatvam, na ca dravyArthAdezAddhiMsAdipariNata Atmaiva hiMsAdivyapadezabhAgiti dhruvatvamiti vAcyam, tathA sati tasya nityatvena viramaNAnupapatteriti cenna buddhyA dhruvatvavivakSayA'pAdAnatvopapatteH, prekSAkArI hi manuSyo ya ete hiMsAdayaH pariNAmAH pApahetavaH pApakarmANi ca tatra pravarttamAnamihaiva rAjAno daNDayanti paratra ca bahuvidhaM duHkhamavApnotIti buddhyA dhuvratvaM samprApya nivarttata iti teSAM dhruvratvaM kAlpanikaM sampAdanIyam / vastutastu dhrutatvAbhAve'pyapAdAnasaMjJAkaraNAya jugupsetyAdipravRtterna doSo'nyathA dhruvratvaM parikalpyApAdAne paJcamItyanenaiva paJcamIsiddhau tadvacana
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 3, prathamaH kiraNe 527 vaiyarthyApatteriti dhyeyam / sarveSu vrateSvahiMsAyAH pradhAnatvAttatpratiyoginyA hiMsAyA AdAvupAdAnam / yadyapIdamevetthameva vA karttavyamiti buddhipUrvakapariNAmavizeSeNa kRto'nyanivRttavratazabdavAcyA, tathA ca nivRttau pravRttau ca vratazabdo varttate, yathA payo vratayatItyAdau vratazabdaH, payo'bhyavahAra eva pravartate nAnyatreti tadarthaH / evaM hiMsAdibhyo nivRttazzAstracoditakarmAnuSThAna eva pravarttate, jJAnakriyAbhyAM mokSazrutezzAstravihitanivRttipravRttikriyAsAdhyakarmakSapaNasyaiva mokSAvAptisAdhanAttathApi nivRtteH prAdhAnyAtsAkSAtsaiva darzitA / sambandhizabdatvAccaikataropAdAne'nyatarasyApi pratItyA hastipakadarzanAddhastibodhavat tatpUrvaka pravRtterapi gamyatvAt / anyathA nivRttimAtrasya niSphalatvApattiH syAt saMvarAvizeSaprasaGgazca syAt / tadidaM vrataM dezasarvabhedena dvividhamapi saMvarahetubhUtamagAryanagArisAdhAraNam / atra cAnagArisambandhyeva grAhyaM samyakcaraNAGgatvAt / evamevAnyatra tattadaGgatayoktAnAmapi punaratra tannirdezastathA bodhyaH // vratanA svarUpano nirNaya bhAvArtha - "hiMsA-anaita-steya-abrahma-parigrahothI viramaNarUpa pAMca vrato che." vivecana - parigraha sudhInA, dvanda samAsavALA, hiMsA vagere paMcamI vibhakti aMtavALA che, kema kejo jugupsA-virAma-pramAda arthavALA hoya, to paMcamI vibhakti thAya che, mATe parigrahathI paMcamI vibhakti che. hiMsAthI-amRtathI corIthI-abrahmathI-parigrahathI viramaNa, e vrata kahevAya che. zaMkA - dhruvapaNAe prasiddha arthanuM "dhruva apAyamAM apAdAna che." A sUtrathI apAdAnapaNuM hoI, gAmathI Ave che' ityAdinI mAphaka prakRtimAM hiMsAdi pariNAmomAM dhruvapaNAno abhAva hovAthI kevI rIte apAdAnapaNuM che? vaLI dravya arthanI apekSAe hiMsAdi pariNata AtmA ja hiMsAdi vyavahAravALo thAya che." Ama dhRvatva che evuM nahIM bolavuM, kema ke te prakAre hoya chate tenuM nityapaNuM hoI viramaNanI upapatti thatI nathI ne ? samAdhAna - buddhidvArA dhruvatvanI vivakSA karavAthI apAdAnatvanI upapatti che. kharekhara, je prekSAkArI manuSya, je A hiMsA Adi pariNAmo pApahetubhUta che ane pApakarmo che, tyAM pravRtti karanArane ahIM ja rAjAo daMDe che ane paralokamAM bahuvidha duHkhane pAme che. AvI buddhithI dhruvapaNuM saMprApta karIne aTake che. Ama teonuM dhruvapaNuM kAlpanika banAvavuM. vastutaH dhruvapaNAno abhAva chatAM apAdAnasaMjJA karavA mATe jugupsA ityAdi pravRttithI doSa nathI. anyathA, dhruvatvanI kalpanA karI "apAdAnamAM paMcamI" A sUtrathI ja paMcamInI siddhi thaye chate te vacananI nirarthakatAnI Apatti thAya ! 0 saghaLA vratomAM ahiMsAnuM pradhAnapaNuM hovAthI te ahiMsAnI pratiyoginI-zatrubhUta hiMsAnuM AdimAM grahaNa kareluM che.
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 tattvanyAyavibhAkare 0 jo ke A ja athavA A pramANe ja karavuM joIe, AvA buddhipUrvakanA pariNAmavizeSathI karAyelI anyathI nivRtti "vrata' zabdathI vAcya che. tathAca nivRttimAM ane pravRttimAM vrata zabda varte che. jema ke'vRsslaannN vratayati' zudrana annano parikSA2 43 che. 'payovratayati' dUdhanA monamA 4 pravRtti 2 che, pIche nahi. evI rIte hiMsAthI nivRtti, e vrata che. arthAt hiMsA AdithI nivRttivALo zAstravihita karmAnuSThAnamAM ja pravRtti kare che. 0 'jJAnakriyAbhyAM mokSaH / ' zAna bhane yAthI bhora cha, ma samAthI zAsavista nivRtti bhane pravRttirUpa kriyAthI sAdhyakarmano kSaya ja mokSanI prAptinuM sAdhana che, to paNa nivRttinI pradhAnatA hovAthI te nivRtti ja sAkSAt (spaSTa zabdollekharUpe) darzAvela che. vaLI saMbaMdhI-zabda hovAthI, bemAMthI ekanA upAdAnamAM bIjAnA upAdAnanI paNa hastipaka(mahAvata)nA darzanathI hastinA bodhanI mAphaka pratIti thatI hovAthI, te hiMsAdi nivRttipUrvaka (sApekSa) zAstravihita kriyADanuSThAnagata pravRtti paNa gamyamAna che. anyathA, nivRtti mAtrAmAM niSphaLapaNAnI Apatti thAya ! nivRtti kAraNa che ane pravRtti kArya che. vaLI saMvaranA vizeSanA abhAvano prasaMga thAya! 0 te A vrata, deza ane sarvanA bhedathI be prakAranuM paNa saMvaranA hetubhUta, agArI ane anagArI sAdhAraNa che ane ahIM anagArI (sAdhu) saMbaMdhI ja vrata grahaNayogya che, kema ke samyaphacaraNanuM aMga cheH A pramANe ja bIje ThekANe te te(samyaphacaraNa)nA aMgANAe kahelAono paNa jema ahIM anagArI saMbaMdhI nirdeza che, tema te nirdeza jANavo. atha hiMsAdisvarUpanirUpaNapUrvakaM tadviramaNarUpaM vrataM varNayati - pramAdasahakAreNa kAyAdivyApArajanyadravyabhAvAtmakaprANavyaparopaNaM hiMsA tasmAtsamyagjJAnazraddhAnapUrvikA nivRttiH prathamaM vratam // 4 // pramAdeti / pramAdyata iti pramAdo'yatno'nupayogo vA, prabalakarmadAvAnalaprabhUtakAyikamAnasikAnekaduHkhajvalAmAlAkalApaparItanikhilalokAvalokano'pi tanmadhyavartyapi tato bahirbhavananidAnAnanyasAdhAraNavItarAgapraNItadharmacintAmaNi yajjanyapariNAmavizeSAnna pazyati pazyan vA nAcarati jIvaH sa pramAdo madyAdayaH, ajJAnasaMzayaviparyayarAgadveSasmRtibhraMzayogaduSpraNidhAnadharmAnAdarabhedenASTavidho vA, tatsahakAreNa tannimittakAtmapariNAmavizeSeNa vA kAyamanovAgvyApAreNa janyaM yadravyAtmakAnAM bhAvAtmakAnAmubhayAtmakAnAM vA paJcendriyAdiprANAnAM vyaparopaNaM viyogIkaraNaM jIvAtpRthakkaraNaM sA hiMsetyarthaH, tasmAdvyaparopa 1. pIDAkartRtvayogena zarIravinAzApekSayA prANinamenaM mArayAmItyevaMrUpasaMklezAtprANavyaparopaNaM hiMsA iyaM sanimittA, pariNAmavAde hi pIDakasya pIDanIyasya pariNAmitvAtpIDAkartRtvamupapadyate, ekAntavAde tvekAntato nityatve kasyApi kAryasya karaNe'kSamatvAt, sarvathA bhede ca zarIrakRtakarmaNo bhavAntare'nubhavAnupapatteH / sarvathA'nityatve'bhede ca paralokahAnyApatteH zarIranAdo jIvanAzAt hiMsAdInAmasambhava eva / nityAnitye cAtmani
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 4, prathamaH kiraNe NAnnivRttiviratiH prathamaM mahAvratam, sA dezato'pi syAdityatrAha samyagiti, sarvaprakAreNa bhaGgatrayeNa tAdRzI nivRttinizraddhAnamantareNa na sambhavatIti sUcanAya mithyAdRzAM tathAviraterajJAnAzraddhAnapUrvakatvasUcanAya ca jJAnazraddhAnapUrviketyuktam / yato hi mithyAdRzAM samyaktvAbhAvena jJAnaM zraddhA ca vastuto'jJAnarUpamazraddhArUpA ceti bhAvaH / itvarakAlatAdRzavirativAraNAya samyagityanena yAvajjIvamapi vivakSaNIyam / tathA ca hiMsAyA jJAnazraddhAnapUrvakaM bhaGgatrayeNa yAvajjIvaM nivRttiriti bhAvArthaH / ekadvitricatuHpaJcendriyAkhyAn prANinaH samyak zAstrato jJAtvA tadanusAreNa ca zraddhayoparamaH sarveSu vrateSu pradhAnatvAtsUtrakramaprAmANyAcca prathamaM vratamiti yAvat / bhaGgatrayaM ca dravyabhAvatadubhayarUpam // have hiMsAdisvarUpanA nirUpaNapUrvaka te hiMsAdithI viratirUpa vratanuM varNana jaNAvAya che. vratanuM varNana bhAvArtha - "pramAdanA sahakArathI ane kAya Adi vyApArathI janya dravya-bhAva Atmaka prANothI viyoga karavAnI kriyA, e hiMsA kahevAya che. tenAthI samyajJAna ane zraddhApUrvakanI nivRtti, e paheluM vrata vAya." vivecana - pramAda eTale prayatnano abhAva ke upayogano abhAva. je pramAdathI janya pariNAmavizeSathI jIva, joradAra karmarUpI dAvAnaLathI puSkaLa kAyika-mAnasika aneka duHkharUpI jvALAonI mALAonA samudAya bharacaka saMpUrNa lokanuM avalokanavALo chatAM, te lokanA madhyamAM rahenArA chatAM, te lokamAMthI bahAra nIkaLavAnA sAdhanabhUta ananya sAdhAraNavItarAgapraNIta dharmarUpI ciMtAmaNine joto nathI, athavA jovA chatAM jIva dharmanuM AcaraNa karato nathI, te pramAda madya-kaSAya-viSaya-nidrAvikathArUpa pAMca prakArano, athavA ajJAna-saMzaya-viparyaya-rAga-dveSa-smRtidhvasa-yogaduSmaNidhAna ane dharmanA anAdaranA bhedathI ATha prakArano che. te pramAdanA sahakArathI ke te pramAdajanya AtmAnA pariNAmavizeSathI, mana-vacana-kAyAnA vyApArathI janya je dravyarUpa, bhAvarUpa ke dravya-bhAvarUpa paMcendriya Adi prANonuM vyaparopaNa-viyogIkaraNa-jIvathI pRthakkaraNa, te hiMsA kahevAya che. (pIDAnA dAnanA yogathI zarIranA vinAzanI apekSAe "A prANIne huM mAruM' AvA saMklezarUpa pariNAmathI prANonA vyaparopaNarUpa hiMsA. A hiMsA nimitta sahita che. sarva ghaTata eva, mUrtAmUrttatvAbhyAcca dehAtmanoH kathaJcidbhedaH dehasparzane ca jIvasya vedanotpatteH kathaJcidabhedazca, na ca nAzahetunA dehAdbhinne nAze kriyamANe dehatAdavasthyaM, abhinne ca kriyamANe deha eva kRtaH syAditi vAcyam, abhinnanAzakaraNe dehasya nAzitatvena kRtatvAbhAvAt / na ca svakRtakarmavazAddhisAyA bhAve hiMsakasyAhiMsakatvaM vaiyAvRttyakarasyeva karmanirjarAhetutvena guNatvameva syAt, karmAbhAve na nirvizeSAtsarvaM hiMsanIyaM bhavediti vAcyam karmodayasya prAdhAnyena hetutve'pi hiMsakasyApi tatra nimittatvAt / na ca tatra tasya nimittatve vaidyAdInAmapi hiMsAprasaGga iti vAcyam, duSTAbhisandhitvasyApi nimittatvAditi //
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 tattvanyAyavibhAkare kharekhara, pariNAmavAdamAM pIDA karanAra ane pIDA pAmanAra pariNAmI hovAthI pIDAkapaNuM upapanna thAya che. ekAntavAdamAM ekAntathI nityatvanI mAnyatAmAM koI paNa kAryane karavAmAM asamarthatA hoI ane sarvathA bhedamAM zarIre karela karmanA bhavAntaramAM anubhavanI anupapatti che. sarvathA anityatvanI mAnyatAmAM ane abhedamAM paralokanI hAninI Apatti che. zarIranA nAzamAM jIvano nAza thavAthI hiMsA Adino asaMbhava ja. vaLI nityAnitya AtmAnI mAnyatAmAM saghaLuM ghaTe che. mUrta ane amUrtipaNAnI apekSAe zarIra ane AtmAno kathaMcit bheda che ane dehanA sparzamAM jIvane vedanAnI utpatti thatI hovAthI kathaMcid abheda che. zaMkA - jo nAzanA hetuthI dehathI bhinnamAM nAza karAto mAnavAmAM Ave, to pUrvavatu dehanI sthiti kAyama che ane jo abhinna nAza karAto mAnavAmAM Ave, to dehe ja nAza karelo thAya ne? samAdhAna - abhinna nAzakaraNamAM dehamAM nAzaviSayapaNuM hoI, dehakartukanAza nahi hovAthI kRtapaNAno abhAva che. zaMkA - pote karela karmanA vize hiMsAnI vidyamAnatA mAnavAmAM, hiMsakanuM ahiMsakapaNuM jema vaiyAvRtya karanAramAM karmanirjarA hetu hoI guNapaNuM thAya, tema karmanA abhAvamAM vizeSa vagara saghaLuM hiMsAyogya thAya ne? samAdhAna - karmanA udayanuM pradhAnapaNAe hetupaNuM chatAM hiMsakanuM paNa tyAM nimittapaNuM che. zaMkA - tyAM tenuM nimittapaNuM mAnatAM vaidya AdimAM hiMsAno prasaMga Avaze ne? samAdhAna - duSTa abhisaMdhi(Azaya)paNAnuM paNa nimittapaNuM che. te hiMsArUpa vyaparopaNathI nivRtti (virati) prathama mahAvrata kahevAya che. te hiMsA dezathI paNa thAya. mATe kahe che ke- "sA 'ti | sarva prakAre traNa bhaMgathI tevI virati jJAna-zraddhA vagara saMbhavita nathI, evuM sUcana karavA mATe ane mithyAdRSTiomAM virati ajJAna-azraddhAnapUrvakapaNAnA sUcana mATe "jJAnazraddhApUrvaI' iti kaheluM che, kAraNa ke-kharekhara, mithyASTiomAM samyaktvanA abhAvathI jJAna ane zraddhA vastutaH ajJAnarUpa ane azraddhArUpa che. 0 alpakALanI, tethI viratinA vAraNa mATe "sani'ti jAvajUjIvanI paNa nivRtti jANavI. tathAca hiMsAthI jJAna-zraddhAnapUrvaka traNa bhaMgathI jAvajIva sudhInI nivRtti, ahiMsAnAmaka vrata kahevAya che. 0 ekendriya-dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paMcendriyanAmaka prANIone zAstrathI sArI rIte jANIne tathA tenA anusAra zraddhApUrvaka hiMsAthI virAma, saghaLA vratomAM pradhAnapaNuM hovAthI ane sUtranA kramanA pramANapaNAthI prathama vrata samajavuM. 0 vaLI traNa bhaMgo, dravya-bhAva-dravyabhAvarUpa jANavAM. atha tatparipAlanArthAni vratAnItarANyAha - atadvati tatprakArakamapriyamapathyaM vacanamanRtaM tasmAttathA viratirdvitIyaM vratam / asatyaM caturvidhaM bhUtanihnavAbhUtodbhAvanArthAntaragarhAbhedAt / AdyamAtmA puNyaM pApaM vA
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAga / sUtra - 5, prathamaH kiraNe 531 nAstItyAdikam / AtmA sarvagata iti dvitIyam / gavyazvatvavacanaM tRtIyam / kSetraM kRSa, kANaM prati kANa ityAdi vacanaM turyam // 5 // atadvatIti / acauraM caura ityAkrosanamalIkamityarthaH / apriyamapathyaJca vyavahAratassatyamapi aprItikAritvAdAyatAvahitakAritvAtparamArthato'satyam, evaMvidhAdvacanAtsarvathA jJAnazraddhAnapUrvakaM viramaNaM satyavrataM dvitIyamityarthaH / nanu RtazabdassatyArthe varttate satsu sAdhussatyaM pratyavAyakAraNAniSpAdakatvAt, na RtamanRtamasatyamityarthaH tathA ca mithyAvacanamasatyamityevocyatAM lAghavAdityAzaGkAyAmAhAsatyamiti, ayaM bhAvo mithyAzabdo viparItArthe varttate tena bhUtanihnavAbhUtodbhAvanArthAntaraNAmevasatyatvaM syAt yathA nAstyAtmA sarvagata AtmetyAdivacanAni yattu vidyamAnArthaviSayaM vyavahAratassatyamapi prANipIDAkaraM paramArthatosatyarUpaM garhAtmakavacanasatyaM na bhavediti na tathopanyAsaH sAdhuriti, udAharaNAnyAhAdyamiti, bhUtanihnavA - tmakamalIkamityarthaH, kecidAtmanaH karturvidyamAnasyAnubhavavedyasya zubhAzubhakarmAdhArasyAnubhavasmaraNAdyAdhArasya mohAnnAstitvaM pratijAnate, teSAmabhidhAnaM bhUtanihnavarUpamiti bhAvaH / abhUtodbhAvanasya dRSTAntamAhAtmeti kecitsvarucyA yathAvasthitamasaMkhyeyapradezaparimANamAzrayavazAtsaMkocavikAsadharmANamarUparasagandhasparzamanekaprakArakriyamAtmAnamavadhUyAjJAnabalena sarvagataM niSkriyamaGguSThaparvamAdityavarNaM pramANazUnyaM samudbhAvayanti tadeteSAmabhidhAnamabhUtodbhAvanAtmakamanRtamiti bhAvaH / arthAntaraM nidarzayati gavIti, yo gAM turaGgamaM bravIti turaGgamaJca gAmiti mauDhyAcchAThyAdvA vaiparItyena tadvacanamarthAntararUpamasatyamityarthaH / zAstrapratiSiddhaM kutsitaM vAganuSThAnaM garhA, tAmudAharati kSetramiti, hiMsAnivRttipratibandhakatvAdasya vacanasyAsatyatvam, hiMsAnivRttiparirakSaNArthaM mRSAvAdAdinivRtterupadiSTatvAt / kANaM prati kANa itIti, niSThuravacanametat, tadapi parapIDotpAdahetutvAtsatyamapi garhitam, evaM chaladambhakaTukAdivacasAmanRtatvaM bhAvyam / atra ca vrate catasro bhASA dvAcatvAriMzadbhedabhinnAH samyagavabodhyAH, tatra vyavahAranayena satyA, mRSA, satyAmRSA, asatyAmRSA ceti caturvidhA bhASA / nizcayanayena tu satyAsatyabhedAdvidhA, ArAdhakatvavirAdhakatvarUpabhedAnuguNyAt / 1. puNyaM pApamapi na buddhyAdivadAtmaguNaH karmaNa AtmaguNatve tasya pArataMtrye nimittaM na bhavet / na hi yo yasya guNaH sa tasya pArataMtryanimittaM bhavati yathA pRthivyAde rUpAdiH / abhyupagamyate ca paraiH karmAtmaguNamiti / na cAtmanaH pArataMtryamasiddham hInasthAnaparigrahavattvAttatsiddheH / madyodrekapArataMtryeNa puruSeNAzucisthAnaparigrahavat / zarIraM hi hInasthAnamAtmano duHkhahetutvAt / na ca guNatve'pi krodhAdInAM pArataMtryanimittatvaM dRSTamiti vAcyam teSAM paudgalikatvena guNatvAnupapatteH, bhAvakrodhAdInAntu na pArataMtryanimittatvamiti puNyapApe dravyarUpe eveti //
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 tattvanyAyavibhAkare zuddhanayena dezasarvabhedenArAdhAkatvavirAdhakatvabhedAbhAvAt, kadA yogadvayasya cAnabhyupagamAt, anyathA zabalakarmabandhaprasaGgAt / tatra satyaM janapadasaMmatasthApanAnAmarUpapratItyavyavahArabhAvayogaupamyasatyabhedena dazavidham / janapadasatyaJca nAnAdezabhASArUpam, ekatra deze yadarthavAcakatvena rUDhaM yadvacanaM tadanyatra tadavAcakatvena tyajyamAnamapi vyavahArapravRttihetutvAtsatyam / yathA koGkaNAdiSu payaH pijjamityucyata ityAdi / sammatasatyaM sakalalokasammatyA satyatvena prasiddhaM yathA paGkajanyatvasya kumudakuvalayAdau tulyatve'pi aravindameva paGkajamityAbAlagopAlaprasiddhamitaratra tvasammatatvAdasatyam / sthApanAsatyaM yathA'kSaravinyAsAdAvayaM mASaka: kArSApaNo vA zatamidaM sahastramidamityAdi / nAmasatyaM yathA kulaM dhanaM vA'vardhayannapi kulavarddhano'sau dhanavarddhano'sAviti vacanam / rUpasatyaM yathA'taguNasya tathArUpadhAraNaM dambhena gRhItayativeSasya yatirayamiti / pratItyasatyaM vastvantaramAzritya vastvantare dIrghatvahasvatvAdibhaNanaM yathA kaniSThAGgalyapekSayA'nAmikA dIrghA madhyamApekSayA husveti, anantapariNAmasya tAdRzatAdRzasahakArisannidhAne tattadrUpAbhivyaktessatyatvam / vyavahArasatyaM yathA girigatatRNAdidAhe girirdahatItyAdikam / bhAvasatyaM yathA paJcavarNasambhave satyapi zuklA balAketyAdikam / yogasatvaM yathA chatrayogAddaNDayogAdvA kadAcittayorabhAve'pi chatrI daNDItyAdivacanam / aupamyasatyaM yathA samudravattaDAga iti / atha mRSA api dazabhedAH krodhamAnamAyAlobhapremadveSahAsyabhayAkhyAyikopaghAtanissRtabhedAt, krodhanissRtaM vacanaM yathA kruddhaH pitA putraM pratyAha na me tvaM putra ityAdi / mAnaniHsRtaM mAnAtkazcidalpadhano'pi vakti mahAdhano'hamityAdi / mAyAnissRtaM yathA mAyAkAraprabhRtaya AhurnaSTo golaka ityAdi / lobhanissRtaM yathA vaNikprabhRtayo'nyathAkrItamevetthaM krItamityAdi / premaniHsRtaM yathA'tiriktAnAM vacanaM stryAdikaM pratyahaM tava dAsa ityAdi / dveSaniHsRtaM yathA guNavatyapi nirguNo'yamityAdi / hAsyanissRtaM yathA gRhe sthitamapi hAsyAnnAtra me pitetyAdi / bhayaniHsRtaM yathA taskarAdibhaye'samaJjasAbhidhAnam / AkhyAyikAnissRtaM yathA kAlpanika kathAdyabhidhAnam / upaghAtaniHsRtaM yathA'caure caurastvamityasabhyAkhyAnam / satyAmRSArUpaJca vacanaM utpannavigatamizrakajIvAjIvajIvAjIvAnantapratyekAddhAddhAddhAmizritabhedAddazavidham / utpannamizritaM yathA dazanyUnAdhikabhAvena dArakANAM kvacidgrAma utpAde'dya tatra daza dArakA utpannA ityAdi, tathA zvaste zataM dAsyAmItyuktvA paJcAzaddAnam, atra loke mRSAtvAdarzanAdanutpannAMze mRSAtvavyavahArAcca / vigatamizritaM yathA tathaiva maraNakathanam / mizrakamizritaM yathA tathaivAdya nagare daza
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 5, prathamaH kiraNe 533 dArakA jAtA daza vRddhA vigatAzceti / jIvamizritaM yathA jIvanmRtakRmirAzau jIvarAziriti / ajIvamizritaM yathA prabhUtamRtakRmirAzau stokeSu jIvatsu ajIvarAzirasAviti / jIvAjIvamizritaM yathA tatraiva rAzAvetAvanto jIvantyetAvantazca mRtA iti / anantamizritaM yathA mUlakandAdau parItapatrAdimatyanantakAyassarvo'pyeSa ityabhidhAnam / pratyekamizritaM yathA pratyekamanantena saha dRSTvA sarvo'pi pratyeka iti kathanam / addhAmizritaM yathA kaJcitvarayan kaJcana divase'pi rAtrirjAteti vadati pariNataprAye vAsare / addhAddhAmizritaM addhAddhA nAma divasya rAtrervA ekadezaH, yathA prathamapauruSyAmeva tvarayamANaH kaJcana vakti zIghro bhava madhyAhno jAta iti / asatyamRSArUpaM vacanantu AmaMtraNAjJApanayAcanapracchanaprajJApanapratyAkhyAnecchAnulomAnabhigRhItAbhigRhItasaMzayakaraNavyAkRtAvyAkRtabhedAvAdazavidham / tatrAmaMtraNaM yathA he devadatta ityAdi vacanamidaM pUrvoditasatyAdibhedatrayavilakSaNatvAnna satyAdirUpamapi tu vyavahArapravRttihetutvAdasatyAmRSArUpam / AjJApanaM yathA idaM kurvityAdi, idamapi tasya karaNAkaraNabhAvataH paramArthenaikatrApyaniyamAttathApratIteraduSTavivakSAprasUtatvAdasatyAmRSArUpamevamanyatrApi bhAvyam / yAcanaM yathA bhikSAM prayaccheti / pracchanaM yathA avijJAtasya sandigdhasya vA'rthasya parijJAnAya tadvidaH kathametaditi pracchanam / prajJApanaM yathA hiMsApravRtto duHkhitAdirbhavatIti / pratyAkhyAnaM yAcamAnasya pratiSedhavacanam / icchAnulomaM yathA kenacitkazciduktassAdhusakAzaM gacchAma iti sa Aha zobhanamiti tAdRgvacanam / anabhigRhItaM pratiniyatArthAnavadhAraNAnukUlaM vacaH, yathA bahuSu kAryeSUpasthiteSu yatte pratibhAsate tatkurviti vacanam / abhigRhItaM yathA tatraivedamidAnI karttavyamiti vacanam / yadvA yadarthamanabhigRhya DitthAdivadvacanamanabhigRhItaM ghaTAdivadvacanamabhigRhItam / saMzayakaraNaM yathA nAnArthasAdhAraNaM saindhavamAnayetyAdivacanam / vyAkRtaM prakaTArthaM yathA devadattasyaiva bhrAtetyAdirUpam / avyAkRtamaprakaTArthaM bAlakAdInAM thapaniketyAdivacanam / evaM caturvidheSu vacaneSu samyagavagateSu prathamacaturtho bhedau vAcyau na dvitIyatRtIyAviti // ahiMsAnA pAlanarUpa prayojanavALA bIjA vratone kahe che. bIjA vratonuM varNana bhAvArtha - 2 namaita pravANu, maniya-mAlita kyana, me bhanRta' asatya cha. tathA te prakAranI virati "bIjuM vrata' kahevAya che. bhUtanihnava-abhUtodbhAvana-arthAntara-gahanA bhedathI asatya yAra prA2rnu cha. 1-mAtmA, puSya 4 55 nathI vagaire, 2-mAtmA sarvavyApIche, 3-gAyane dho Devo, bhane 4- ta2, 3, tu suguso , tyA vayana."
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 tattvanyAyavibhAkare | vivecana - cora nahi hovA chatAM te acaurane corarUpe kahevo, te asatya che. vyavahArathI sAcuM hovA chatAM aprItikArI ke bhaviSyamAM ahitakArI vacana paramArthathI asatya che. evA asatya vacanathI sarvathA jJAna-zraddhApUrvaka aTakI javuM, te bIjuM "satyavrata' kahevAya che. anRtanI vyAkhyA=Rtazabda satya arthamAM varte che. "sa sAdhutve saspadArthamAM sAruM te satya che, kema ke-pratyavAya(ahita-hAni)nuM sAdhaka nathI. " 2RtaMgravRta ' sAcuM-sAruM nahi te amRta che. zaMkA - tathAca jo mithyAvacanane ja lAghavathI asatya kaho, to zo vAMdho? samAdhAna - A AzaMkAnA samAdhAna mATe kahe che ke- "asatya'miti | A bhAva che ke-mithyAzabda viparIta arthamAM varte che, tethI bhUtanihnava-abhUtanuM uddabhAvana-arthAntaronuM asatyapaNuM thAya ! jema ke"AtmA nathI'-AtmA sarvavyApI che, ityAdi vacano. vaLI je vidyamAna arthanA viSayavALuM, vyavahArathI satya paNa, prANIne pIDA karanAruM, paramArthathI asatyarUpa-gaharUpa vacana asatya na Thare, mATe asatya cAra prakAranuM che. udAharaNone kahe che ke-(1) bhUta-vidyamAnasipadArtha)nA apalApa Atmaka asatya "bhUtanihnava' kahevAya che. keTalAka, kartA-vidyamAna-anubhavagamya, zubha-azubha karmanA AdhArabhUta(puNya-pApa paNa buddhi AdinI mAphaka AtmAno guNa nathI, kema ke-jo karmanuM AtmaguNapaNuM mAnavAmAM Ave, to tenA (AtmAnA) parataMtrapaNAmAM nimitta na thaI zake ! kharekhara, je jeno guNa hoya, te teno guNa tenA parataMtrapaNAmAM nimitta thato nathI. jema pRthvI AdinA rUpa Adi guNa. vaLI paravAdIoe karma AtmaguNa che, ema svIkArela che. vaLI AtmAnuM parataMtrapaNuM asiddha nathI. hInasthAna parigrahavatvarUpa hetuthI tenI siddhi che. jema ke-madyanA AvirbhAvanI parataMtratAthI puruSane azucisthAnano parigraha. kharekhara, zarIra AtmAnuM hInasthAna che, kema ke-duHkhano hetu che. zaMkA - guNapaNuM hovA chatAM krodha AdimAM parataMtratAnuM nimittapaNuM dekheluM che ne? samAdhAna-te krodha Adi paudgalika (mohanIyakarmarUpa pugalajanita) hoI guNarUpa yuktiyukta nathI bhAva krodhAdinuM to parataMtratAnuM nimittapaNuM nathI mATe puNyapApa dravyarUpa ja che.) anubhava-smaraNa AdinA AdhArabhUta AtmAnuM mohathI nAstipaNuM mAne che. teonuM kathana bhUtanihnavarUpa che. (2) abhUtanA ubhAvananA daSTAntane kahe che ke-keTalAka, svarucithI yathA avasthita-asaMkhya pradezaparimANavALA, AzrayanA vaze saMkoca-vikAsarUpa svabhAvavALA, rUpa-rasa-gaMdha-sparza vagaranA, aneka prakAranI kriyAvALA AtmAnI avagaNanA karI ajJAnanA baLe sarvavyApaka, niSkriya, aMguSThanA parvanA jevaDo, Aditya jevA bhAsvarasvarUpavALo AtmA che. ema pramANazUnya AtmAnuM ulkAvana kare che, tethI e lokonuM abhUtanuM ulkAvana asatya che. arthAntaranuM dAnta-je gAyane ghoDo kahe che ane ghoDAne gAya kahe che, ema mUDhatAthI ke zaThatAthI viparItarUpe te vacana arthAntararUpa asatya che. zAstrapratiSiddha, kutsita vacanarUpa kriyA "gaha.' 0 tenuM udAharaNa-khetarane kheDo ! hiMsAnI nivRttinuM pratibaMdhaka (hiMsAkAraka) hovAthI A vacananuM asatyapaNuM che, hiMsAnivRtti(ahiMsA)nA parirakSaNa mATe mRSAvAda Adi nivRttino upadeza che.
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAga / sUtra- 5, prathamaH kiraNe 535 0 kANAne kANo kahevo, AvuM vacana niSThura vacana che. te paNa paranI pIDAnA utpAdamAM hetu hovAthI sAcuM paNa niMdApAtra che. A pramANe chaLavALuM, daMbhavALuM, kaTuka vagere vacanonuM asatyapaNuM vicAravuM. 0 A vratamAM beMtAlIza bhedavALI cAra bhASAo sArI rIte jANavI joIe. tyAM vyavahAranayanI apekSAe satyA-mRSA-satyAmRSA-asatyAmRSA, ema cAra prakAranI bhASA che. nizcayanayanI apekSAe to satya ane asatyanA bhedathI bhASA, ArAdhakatva ane virAdhakatvarUpa bhedanA AnuguNyathI be prakAranI che. zuddhanayathI deza ane sarvabhedathI be prakAranA ArAdhakatva-virAdhakatvanA bhedano abhAva che H ane eka kALamAM be upayogano asvIkAra che. anyathA, zabalakarmanA baMdhano prasaMga Ave che. 0 tyAM satya, janapada-saMmata-sthApanA-nAma-rUpa-pratItya-vyavahAra-bhAva-yoga-aupamyarUpa satyanA bhedathI daza prakAravALuM che. (1) janapadasatya-nAnA-vividha dezanI bhASArUpa che. eka dezamAM je arthanA vAcakapaNAe rUDha je vacana che, te bIjA dezamAM tenA avAcakapaNAe choDAtuM paNa vyavahAranI pravRttino hetu hoI satya che. jema koMkaNa Adi dezomAM paya(dUdhane) 'pijja' tarIke kahevAya che ityAdi. (2) sammatasatya-sakaLa lokanI saMmatithI satyapaNAe prasiddha. jema paMkathI janyatva kumuda-kuvalaya AdimAM tulya hovA chatAM aravindane ja paMkaja tarIke kahevAya che, te AbAlagopAla prasiddha che mATe satya che. bIje ThekANe to asaMmata hovAthI asatya che. (3) sthApanAsatya-jema akSaravinyAsa (racanA) AdimAM A mAso che, A kArpApaNa (soLa mAsApramANa eka mApa, eMzI ratibhAranuM eka vajana) A so che, A hajAra che. ityAdi. (4) nAmasatya-kuLane ke dhanane nahi vadhAranAro paNa A kuLavardhana che, A dhanavardhana che, AvuM vacana. (5) rUpasatya-jema tenA guNarahitanuM tathA rUpa(veSa)nuM dhAraNa. daMbhathI yatinA veSane grahaNa karanArane, A yati che-ema kahevuM. (6) pratItyasatya-bIjI vastuno Azraya karI bIjI vastumAM dIrghapaNuM-hrasvapaNuM vagere kahevuM. jema kaniSThA nAmanI aMgulinI apekSAe anAmikA dIrgha che, madhyamAnI apekSAe hrasvA kahevAya che. anaMtapariNAmavALI vastunA tAdeza tAdeza (tevA tevA) sahakArinA saMnidhAnamAM te te rUpa(pariNAma)nI abhivyaktinuM satyatva che. (7) vyavahA2satya-girimAM rahela ghAsa vagere baLatA hovA chatAM 'giri baLe che,' ityAdi vacana. (8) bhAvasatya-jema pAMca varNonA saMbhava chatAM paNa dhoLI bagalI. ityAdi. (9) yogasatya-jema chatranA yogathI ke daMDanA yogathI kadAcit chatra-daMDano abhAva chatAM chatrI, daMDI, ityAdi vacana. (10) aupamyasatya-jema samudra jevuM taLAva che. 0 asatya paNa, krodha-mAna-mAyA-lobha-prema-dveSa-hAsya-bhaya-AkhyAyikA-upaghAtathI niHsRta, daza prakAranuM che.
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 tattvanyAyavibhAkare (1) krodhaniHsRta-jema krodhavALo bApa putra pratye kahe che ke- tuM mAro chokaro nathI,' ityAdi vacana. | (2) mAnaniHsRta-abhimAnathI koI eka thoDA dhanavALo paNa kahe che ke huM mahA dhanI chuM, ityAdi vacana. (3) mAyAniHsRta-jema mAyAkAra (Adugara) vagere bole che ke-goLo nATho ityAdi. (4) lobhaniHsRta-jema vaNika vagere, "anya prakAre kharIda karelI vastune A prakAre kharIda karela che evuM vacana bole. (5) premaniHsRta-jema atiriktonuM premathI adhikonuM) strI Adi pratye bolavuM thAya che ke huM tAro dAsa chuM." (6) zleSaniHsRta-jema guNavALAmAM paNa "A guNa vagarano che,' ityAdi kathana. (7) hAsyaniHsRta-jema gharamAM rahelA pitA hovA chatAM hAsyathI bole ke-"mAro bApa ahIM nathI." ityAdi. (8) bhayaH nivRta-jema cora AdinA bhayamAM asamaMjasa kathana. (9) AkhyAyikAnivRta-jema kAlpanika kathA AdinuM kathana. (10) upaghAtaniHsRta-je cora nathI, tene "tuM cora che evuM asabhya vacana. 0 satyAmuSA paNa utpannamizrita-vigata mizrita-mizrakamizrita-jIvamizrita-ajIvamizritajIvAjIvamizrita-anaMtamizrita-pratyeka-mizrita-addhAmizrita ane addhAddhAmizritanA bhedathI satyAmRSArUpa vacana daza prakAranuM che. (1) utpannamizrita-jema dazathI ochA ke vadhAre chokarAone janma koI eka gAmamAM thaye chate, "Aje A gAmamAM daza chokarAo janmyA che AvuM vacana. temaja "AvatIkAle tene so ApIza" Ama kahIne pacAsanuM dAna. A lokamAM mRSApaNAnA adarzanathI ane anutpanna aMzamAM mRSApaNAnA vyavahArathI satyAmRSA vacana che. (2) vigatamizrita-jema te prakAre ja pUrvavat maraNanuM kathana. (3) mizrakamizrita-jema Aje nagaramAM daza chokarAo janmyA ane daza vRddho maryA, evuM vacana. (4) jIvamizrita-jema jIvatA ane marelA karamiyAonI rAzimAM jIvarAzi. (5) ajIvamizrita-jema ghaNA marelA kRminI rAzimAM thoDA jIvatAo hoye chate A "ajIvarAzi che, evuM vacana. (6) jIvAjIvamizrita-jema te ja rAzimAM ATalA jIve che ane ATalA marelA che, evuM vacana. (7) anaMtamizrita-jema parItapatra AdivALA mUla-kaMda AdimAM saghaLo paNa A anaMtakAya che, evuM kathana.
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra -5, 6 prathamaH kiraNe 537 (8) pratyekamizrita-anaMtanI sAthe pratyekane joI saghaLo paNa pratyeka che, evuM kathana. (9) addhAmizrita-jema koI eka, koI ekane jaldI calAvato divasamAM paNa pUrNaprAya divasa thaye chate rAtri thaI gaI,' ema bole che. (10) addhAddhAmizrita-addhAddhA eTale divasano ane rAtrino eka bhAga. jema pahelI porasImAM (praharamAM) ja utAvaLa karato koIne kahe che ke-jaldI taiyAra thAo-bapora thaI gayo che." 0 asatyAmRSArUpa vacana to AmaMtraNa AjJApana-vAcana-pracchana-prajJApana-pratyAkhyAnaicchAnuloma-anabhigRhita-abhigRhIta-saMzayakaraNa-vyAkRta-avyAkRtanA bhedathI bAra prakAranuM che. (1) AmaMtraNa-jema he devadatta ! ityAdi vacana. A pUrvakathita satya Adi traNa bhedothI vilakSaNa hovAthI satyAdirUpa nathI, paraMtu vyavahArapravRttimAM hetu hoI asatyAmRSArUpa che. (2) AjJApana-jema "A karo !" ItyAdi. A paNa vacana tenA karaNa-akaraNabhAvathI paramArthathI eka ThekANe paNa aniyama hoI tathA pratItithI-aduSTa vivAthI janya hoI asatyAmRSArUpa ja che. e pramANe bIje ThekANe paNa vicAravuM. (3) yAcana-jema bhikSAne tame Apo !' (4) pracchana-nahi jANelA ke jANelA ke saMdehaviSayabhUta arthane jANavA mATe tenA jANakArane kevI rIte A che?' ema pUchavuM. (5) prajJApana-jema hiMsAmAM pravRtti karanAro duHkhI Adi thAya che evuM kathana. (6) pratyAkhyAna-jema yAcanA karanArane niSedha karavo evuM kathana. (7) icchAnuloma-koIe koIne kahyuM ke- "ame sAdhunI pAse jaIe chIe, tyAre te bolyo ke-"sAruM che evuM vacana. (8) anabhigRhIta-cokkasa arthanA anizcayane anukULa vacana. jema ghaNA kAryo upasthita thaye chate, "je kArya tane pratibhAse che; te kArya tuM kara !" evuM vacana. (9) abhigRhIta-jema tyAM ja "A hamaNAM ja karavuM joIe evuM vacana. athavA je arthanA grahaNa vagaranuM Ditya Adi vacana anabhigRhita, ghaTa AdinI mAphaka vacana abhigRhIta. (10) saMzayakaraNa-jema aneka arthamAM sAdhAraNa "saindhavamAnaya saindhava lAvo ! ItyAdi vacana. (11) vyAkRta-prakaTa arthavALuM vacana. jema devadattano A bhAI che' ityAdi rUpa. (12) avyAkRta-aprakaTa arthavALuM bALaka AdinI thapanikA ityAdi vacana. A pramANe cAra prakAranA vacano sArI rIte jAye chate, pahelo ane cotho satya ane asatyAmRSArUpa be bheda vANInA viSaya karavA joIe, bIjA ane trIjA ema be bheda avAcya che.
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 tattvanyAyavibhAkare kramaprAptaM tRtIyaM vratamAkhyAtisvAmyAdyadattavastuparigrahaNaM steyaM tasmAttathA viratistRtIyaM vratam // 6 // svAmyAdIti / svAmijIvatIrthakaragurubhiradattasya vastuna AdAnaM pramattayogAtsteyamucyate, sarvaprakAreNa yAvajjIvaM tasmAdvinivRttistRtIyamasteyavratamityarthaH / tRNopalakASThAdikaM tatsvAminA'dattaM, yatsvAminA dattamapi jIvenAdattaM yathA pravrajyApariNAmavikalo mAtApitRbhyAM putrAdirgurubhyo dIyate / yattIrthakaraiH pratiSiddhamAdhAkarmAdi gRhyate tattIrthakarAdattam / AdhAkarmAdidoSarahitaM svAminA dattaM gurUnananujJApya gRhItaM tadurvadattamiti tadetatsarvaM steyamucyate tadavaJcaturvidhasya grahaNapariNAmAbhAvo'steyamiti bhAvaH / atrASTavidhakarmAdAnasya steyatvavyudAsAya svAmyAdItyuktam / na ca zabdAdiviSayarathyAdvArAdinyAdAnasya sAdhossteyatvaprasaGga iti vAcyam pramattayogAditi pUraNAt, yatnavato hyapramattasya jJAninazzAstradRSTyA zabdAdInAmAdAne'pi viratasyAsteyatvaprasiddhaH, sAmAnyatasteSAM muktatvena dattameva vA sarvaM na hyasau pihitAdidvArAdIn pravizatIti bhAvaH // krama prApta trIjA vratanuM varNana bhAvArtha - "svAmI Adie nahi Apela vastunuM parigrahaNa staya (corI) che tethI te prakAranI virati 'trIhu~ prata' pAya che." viveyana - svAmI, ve, tIrtha42, gurame ( 25) nAlApelavastunuM prabhattayogathA AI, e corI kahevAya che. sarva prakArathI jAvajUjIva sudhI te teyathI vinivRtti, e trIjuM "asteyavrata' kahevAya che. 0 svAmImahatta-tRe-pat52-516 403, te svAmI nAra sAla, te svAmImahatta. 0 je svAmIe Apela chatAM jIve nahi Apela. jema dIkSAnA bhAva vagaranA putra vagere mA-bApathI guruone apAya che, te jIvAdatta. 0 je tIrthaMkarabhagavaMtoe niSedha karela AdhAkarma-anaMtakAya-abhakSyAdi grahaNa karAya che, te tIrthakarAdatta kahevAya che. 0 AdhAkarma Adi doSothI rahita, svAmIe Apela paNa gurunI AjJA prApta thayA vagara je grahaNa kareluM, te guruadatta che. A saghaLuM corI tarIke kahevAya che. tethI A cAra prakAranA adattanA grahaNanA pariNAmano abhAva "asteya' che, evo bhAva che. 08 18 4.12 // bhana ASIma steyatvanA una bhATe 'svAmyAdi'ti 438. zaMkA - zabda Adi viSayone ane razmA(zerI-mahollA)nA dvAra vagerene grahaNa karanAra sAdhumAM statvano prasaMga lAge kharo?
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 6-7, prathamaH kiraNe 539 samAdhAna - pramattayogapUrva, mema vAthI ghoSa na mAve, bha4-5252, 459||(75yo2)vNt apramAdI jJAnIne zAstranI dRSTithI zabda vagerenA prahaNamAM paNa viratamAM asteyapaNAnI prasiddhi che. athavA sAmAnyathI te zabda Adi viSaya AdinuM muktapaNuM hovAthI saghaLuM ApeluM ja che. kharekhara, A virata AtmA, pihita AdimAM-baMdha Adi dvArA AdimAM praveza karato nathI. atha caturthaM vratamabhidadhAti // audArikavaikriyazarIravilakSaNasaMyogAdijanyaviSayAnubhavanamabrahma tasmAttathA viratisturyaM vratam // 7 // audAriketi / tiryaGmanuSyANAM devAnAM yaccharIradvayaM tasya yo'yaM vilakSaNasaMyogaH strIpuMsaMsargavizeSassamparkaH, AdinA saMkalpanAmagrahaNadarzanAdInAM grahaNam, tajjanyaM yadviSayAnubhavanaM tadbrahma, paJcazarIreSu audArikavaikriyazarIrAvacchedenaivAbrahmasambhavo nAnyazarIrAvacchedeneti sUcanAya taduktiH / tadidamabrahma dravyAdito nirjIvapratimAdidravyeSu sajIvapuruSAGganAzarIrepurvAdhastiryaglokeSu divA vA rAtrau vA krodhamAnamAyAlobhebhyaH sambhavati, na ca cetanasyAcetanena saha vilakSaNasaMyogo na mukhyatayA maithunasukhAnubhavanaheturapi tUpacArata iti vAcyam, mukhyaphalAbhAvaprasaGgAt, mukhyasiMhagatakrauryazauryAdermANavake'pravRttivat, dRzyate ca tatra mukhyaM phalamato nopacAraH / AsannadezasthitabhrAtRbhaginyoH zarIrasaMyogasyAbrahmAnukUlatvAbhAvena tadvayAvRttyai vilakSaNasaMyogetyuktam, tathA ca vedodayaprayuktavilakSaNasaMyogazcittapariNAmavizeSadvArako yena viSayasukhamanubhUyate tadabrahmeti phalitArthaH / IdRzAbrahmaNo'brahmacaryaM raudraM pramAdo'nantasaMsAro lokAnAdaro'dharma ihaparalokApAyo darzanacAritramohanIyabandho'nantaprANighAtazca phalam / tathA caivaMvidhAdabrahmaNo yogakaraNatrayeNASTAdazadhA jJAnazraddhAnapUrvakaM viramaNaM caturthaM vratamityarthaH / audArikApekSayA svayaM na karoti manasA vAcA kAyena vA, nAnyena kArayati manasA vAcA kAyena vA kurvantaM vA nAnumodate manasA vAcA kAyena veti navavidhaH, evaM vaikriyApekSayApIti // 1. mUlato'brahma dvividamaudArikaM divyaJca, AdyaM tiryaDmanuSyANAmaparaM bhavanavAsyAdInAm / tadvividhamapi manovAkkAyaiH karaNakAraNAnumodanaizca yathAyathamaSTAdazavidhaM vijJeyam / tacca devamanujAsurairabhilaSaNIyaM kalaGkanimitatvena durmocanatvena ca paGkapanakapAzajAlasannibhaM stropunapuMsakavedacihna tapassaMyamabrahmacaryavijakaraM bahupramAdamUlaM kupuruSairAsevyaM janmajarAmaraNazokahetukaM darzanacAritramohasya nimittamavaseyam / brahmacaryantu uttamataponiyamajJAnadarzanacAritrasamyaktvavinayamUlaM yamaniyamaguNapradhAnayuktaM vrateSu prabhAvavat prazastagambhIrasthirAntaHkaraNaM sukhahetuH siddhagatinilayaM munivarapratipAlitaM paJcamahAvratamadhye suSTha rakSitaM pradhAnamiti //
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 tattvanyAyavibhAkare caturtha vratanuM varNana bhAvArtha - "audArika-vaikriyazarIranA vilakSaNa saMyoga Adi janya viSayano anubhava, e "abrahma kahevAya che. tethI te prakAranI virati, e "caturthavrata' kahevAya che." vivecana - tiryaMconA, manuSyonA ane devonA be zarIra, teno vilakSaNa saMyoga-strI-puruSano viziSTa saMyoga AdithI saMkalpa ane nAmanuM grahaNa, darzananuM grahaNa. tenAthI janya je viSayano anubhava, te "abrahma' kahevAya che. pAMceya zarIromAM audArika-vaikriyazarIranA AlaMbane abrahmano saMbhava che, bIjA zarIronA nimitte nahi, ema sUcana karavA mATe "audArika ityAdinuM kathana che. 0te A abrahma, dravya AdinI apekSAe nirjIva pratimAdi dravyomAM, sajIva puruSa-strInA zarIromAM, Urdhva-adho-tichalokomAM, divasamAM ke rAtrimAM, krodha-mAna-mAyA-lobhothI thAya che. zaMkA - cetanano acetananI sAthe vilakSaNa saMyoga mukhyapaNAe maithunasukhanA anubhavananA heturUpa nathI; paraMtu upacArathI che ne? . samAdhAna - mukhya phaLanA abhAvanA prasaMgathI mukhya siMhagata krUratA, zUratA AdinI mANavakamAM apravRttinI mAphaka ahIM apravRtti nathI. ahIM mukhya phaLa dekhAya che, mATe upacAra nathI. 0najIkanA dezamAM rahela bhAI-bahenanA zarIranA saMbaMdhamAM abrahmanI anukULatAno abhAva hovAthI, tenA vyavaraccheda mATe "vistakSaNasaMyo:' ema kahela che. tathAca vedanA udayathI janya vilakSaNa saMyoga cittanA viziSTa pariNAma dhAravALo che, ke jenAthI viSayasukhano anubhava thAya che. te abrahma kahevAya che, ema phalitArtha che. 0AvA abrahmanuM adratA, pramAda, anaMta saMsAra, lokano anAdara, adharma, Ihaloka ane paralokano apAya (hAni), darzanamohanIya-cAritramohanIyakarmano baMdha ane anaMta prANIonI hiMsA, e phaLa che. 0 tathAca AvA prakAranA abrahmathI traNa yoga ane traNa karaNathI aDhAra prakAre jJAna-zraddhAnapUrvaka viramaNa, e "caturthavrata kahevAya che. 0 audArikazarIranI apekSAe (mULathI abrahma audArika ane divyanA bhedathI be prakAranuM che. paheluM abrahma tiryaMca ane manuSyone hoya che. bIjuM abrahma bhavanavAsI Adi devone hoya che. te be prakAranuM abrahma mana-vacana-kAyArUpa traNa yogothI tathA karavuM-karAvavuM ane anumodavuM e rUpa traNa karaNothI, tema aDhAra prakAranuM jANavuM. vaLI te abrahma, deva-manuSya-asurothI abhilASAno viSaya, kalaMkanuM nimitta hoI, duHkhe karI choDI zakAya evuM hoI, paMkapanakapAza jAlasamAna, strI-puruSa-napuMsakavedarUpa cihnavALuM, tapasaMyama ane brahmacaryamAM vighna karanAruM, bahu pramAdanuM mULa, kutsita puruSothI Asevana yogya ane janma-jarAmaraNa-zokanA heturUpa darzanamoha-cAritramohanuM nimitte jANavuM. brahmacarya to uttama tapa, niyama, jJAna, darzana, cAritra, samyakatva ane vinayanuM mULa che. yama, niyama, guNapradhAnathI yukta vratomAM prabhAvavALuM, prazasta-gaMbhIra-sthira aMtaHkaraNa karanAruM, sukhano hetu, siddhigatinuM sthAna, munivarothI pratipAlita ane pAMca mahAvratomAM pradhAna che.) pote manathI-vacanathI ke kAyAthI karato nathI, bIjA pAse manathI-vacanathI ke
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAga / sUtra - 8, prathamaH kiraNe 541 kAyAthI karAvato nathI, karanAra bIjAne manathI-vacanathI ke kAyAthI anumodato nathI. Ama nava prakAranuM brahmacarya che. AvI rIte vaikriyanI apekSAe nava prakAranuM, ema aDhAra prakAranuM che. atha paJcamaM vratamAcaSTe - sacittAcittamizreSu dravyeSu mUrcchA parigrahastatazca tathA viratiH paJcamaM vratam // 8 // sacitteti / mUrcchA lobhapariNatibhedaH, yayA''tmA mohamupanIyate vivekAtpracyAvyate ca, pracyutavivekazca prativiziSTalobhakaSAyoparAgAdayuktapravRttirna kiJcitkAryamakAryaM vA jAnAti, mUrcchayaM sarvadoSaprasUH, mamedamiti sati saMkalpe hi rakSaNAdayastasya saMjAyante, tatra ca hiMsA'vazyaMbhAvinI tadarthamanRtaM jalpati cauryaJcAcarati kvacinmaithune karmaNyapi pra tatprabhavAzca narakAdiSu duHkhaprakArA anubhavAH, sA ca mUrcchA ekadvitricatuHpaJcendriyeSu cetanAvatsu, AbhyantareSu krodhamAnamAyAlo bhamithyAdarzanahAsyaratyaratibhayazokajugupsAvedAkhyeSu, bAhyeSu vAstukSetradhanadhAnyazayyAsanayAnakupyadvicatuSpAdabhANDAkhyeSu dravyeSu bhavati krodhAdiSu parigrahahetutvAttatprayuktasvagauravarakSaNAya tatrAnurAgAdvA pareSu ca mamedamityajJAnaviSayatvAnmUrcchA bhavati / tathA ca sacittA yoSidAdayo'cittA AhArAdayo mizrA bhUSaNavibhUSitabhAminIprabhRtayaH, evambhUteSu dravyeSu yA mUrcchA pariNAmavizeSaH sa parigrahaH / yadyapi vAtapittazleSmaNAmanyatamasya doSasya prakopAdupajAyamAnapariNAmavizeSo'pi mUrcchA tathApyatra sacittAdiviSayiNI pariNatirgrAhyA / pramAdasahakAreNetyasyAnuvRttyA ca rAgadveSamohamUlA hiMsAvanmUrcchati labhyate, tena tadrahitasyApramattakAyamanovAgvyApArasya saMyamoprakaraNAdiSUpadhizayyAhArazarIreSvAgamAnujJAteSu na mUrcchati vijJeyam, anyathA zarIrAhAraziSyAdiparigrahasyApi mUrcchAtvApatteH dharmopaSTambhakatvasya tvatrApi samAnatvAt / na ca yathA''dhyAtmike'pi rAgAdAvAtmapariNAme saGgo mUrcchA tathA jJAnadarzanacAritreSu saGgo mUrcchA syAditi vAcyam, AtmasvabhAvAnativRtteH, rAgAdayo karmodayataMtrA ityanAtmasvabhAvA na jJAnAdayastathA, AtmasvabhAvabhUtatvAt / tatazceti, niruktaparigrahAdityarthaH, tathA viratiriti, sarvaprakAreNa yAvajjIvaM jJAna zraddhAnapUrvikA viratirityarthaH / paJcavidhasyAsya mahAvratasya dADharyApAdanArthamekaikasya paJca paJca bhAvanA bhavanti, bhAvanAbhirhyanabhyasyamAnAni mahAvratAnyabhyasyamAnavidyAvanmalImasAni bhavanti / tatrAhiMsAyAstAvadIryAsamitirmanassamitirvacanasamitirAdAnasamitirAlokitapAnabhojanamiti paJca bhAvanAH / svaparabAdhAparihAraphalikA purato yugamAtranirIkSaNapUrvikA sopayogino gamanaviSayiNI pravRttirIyasamitiH / gamanakriyAyAmasamito hi prANinaH pAdena tADayet,
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 tattvanyAyavibhAkare 1 1 anyatra pAtayettathA paritApayet / tasmAdIryAsamitenAvazyaMbhavitavyaMm / ArttaraudradhyAnaparihAreNa dharmadhyAna upayogo manassamitiH, vadhena bandhena paritApena nRzaMsaM na kiJcana karma kadApi manasA'lpamapi dhyAtavyamanena prakAreNa manassamitiyogena jIvazcittasatpravRttilakSaNavyApAreNa vAsito bhavati / evaM vacasApi prANinAM paritApAdikAriNA na bhaNitavyam / kintu sAdhunA tatra samitena bhavitavyam / upadhiprabhRtInAmAgamAnusAreNa nirIkSaNapramArjanarUpA''dAnasamitiH / saMyatena hi sadA pratyupekSaNaprasphoTanAbhyAM pramArjanayA ca bhAjanavastrAdikaM nikSeptavyaM grahItavyaJca / saniyamamAhArAdInAM pratyavekSaNarUpA paJcamI bhAvanA, ebhiH paJcabhirbhAvanAvizeSairahiMsApAlanahetubhissadA svasthacittenAsevitamahiMsAlakSaNaM vratamanAzravasyopAyaH dvitIyavratasya krodhalobhabhIrutvahAsyapratyAkhyAnAni AlocyabhASaNamiti paJca bhAvanAH / kruddhaH krodhataralitamanaskatayA mithyA brUyAt, lobhaparavazazcArthAkAMkSayA, bhayArttaH prANAdirakSaNecchayA, hasan kautukeneti tatpratyAkhyAnAni catasro bhAvanAH, samyagjJAnapUrvakaM paryAlocya mithyA mA bhUditi mohatiraskAradvAreNa bhASaNaM paJcamI bhAvanA / tRtIyavratasya vicintyAvagrahayAcanA, punaH punaravagrahayAcanA, avagrahadhAraNam, sAdharmikebhyo'vagrahayAcanamanujJApitapAnAnnagrahaNamiti paJca bhAvanA:, tatra devendrarAjagRhapatizayyAtarasAdharmikabhedabhinnAvagraheSu pUrvaH pUrvo bAdhya uttara uttaro bAdhaka iti saJcintya yaH svAmI sa eva yAcyo'svAmiyAcane tu doSabAhulyaktamityevaM vicintyAvagrahayAcanaM prathamA / sakRddatte'pyavagrahe svAminA bhUyo'vagrahayAcanaM kAryaM, pUrvalabdhe'vagrahe glAnAdyavasthAsu mUtrapurISotsargapAtrakara caraNaprakSAlanasthAnAni dAtRcittapIDAparihArthaM yAcanIyAni evaM yAJcAmAcarannAdattAdAnajanitenAgasA spRzyata iti dvitIyA / etAvanmAtra parimANameva kSetrAdi mamopayogi nAdhikamityavagrahasya dhAraNamiti tRtIyA / evamavagrahadhAraNe hi tadabhyantaravarttinImUrdhvasthAnAdi kriyAmAsevamAno na dAturuparodhakArI 1. IryAyAmakRte'vadhAne prANino'bhihanyAt pAdena tADayedanyatra prANinaH pAtayet pIDAmutpAdayejjIvitAdvaya - paropayet tathA ca karmopAdAnatvAtatra samitena bhAvyam, tathA ceryAsamityA bhAvitAntarAtmA jIvo mAlinyamAtrarahitatvAt vizuddhayamAnapariNAmatvAdakSatacAritratvAnmRSAvAdAdyuparamAnmokSasAdhako bhavatItyevaM sarvatra bhAvanIyam // 2. mRSAvAdaviratilakSaNasya saMvarasya gurusamIpe prayojanamAkarNya heyopAdeyavacanaidamparyaM samyagjJAtvA vikalpavyAkulatArahito vacana cApalyaM vihAyArthataH kaTu zabdataH puruSaM sAhasamatarkitaM parasya jantoH pIDAkaraM sAvadyaM vacanaM na bhASeta / kintu sadbhUtArthaM pathyaM parimitAkSaraM pratipAdyavivakSitArthapratItijanakaM vacanadoSarahitaM upapattibhirabAdhitaM pUrvaM buddhyA paryAlocitamavasare bhASeta / evaM sati saMyatakaracaraNanayanavadanazUraH satyArjavasampanno bhavati //
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 8, prathamaH kiraNe bhavati, yAJcAkAla evAvagrahAnavadhAraNe vipariNatirapi dAtuzcetasi syAt, Atmano'pi cAdattaparibhogajanitaH karmabandhaH syAditi / sAdhubhyaH pUrvaparigRhItakSetrebhyo'vagraho mAsAdikAlamAnena paJcakozAdikSetrarUpo yAcyaH, tadanujJAnAddhi tatrAsitavyam, tadanujJAtaM hi tatro - pAzrayAdi samastaM gRhNIyAt, anyathA steyaM syAditi caturthI / anujJayA svIkRtAnnapAnayorabhyavahAraH, sUtroktaprakAreNa prAsukameSaNIyaM kalpanIyaJca pAnAnnamAnIyAlocanApUrvaM gurave nivedyAnujJAto guruNA maNDalyAmekako vA'znIyAt upalakSaNametat, yatkiJcidaudhikaupagrahikabhedabhinnamupakaraNaM dharmasAdhanaM tatsarvaM guruNA'nujJAtaM paribhoktavyam / evaM vidadhAno nAtikrAmatyasteyavratamiti paJcamI / caturthavratasya strIpaNDapazumadvezmAsanakuDyAntarojjhanaM, sarAgastrIkathAtyAgaH prAgratasmRtivarjanam, strINAM manoharAGgAvalokanasvAGgasaMskAraparivarjanaM, praNItAtyazanatyAga iti paJca bhAvanAH / devamAnuSabhedAssacittAH striyaH prastaralepyacitrakarmAdinimittAzcAcittAH napuMsakavedavarttino mahAmohakarmANaH puMstrIsevanAbhiratAH paNDAH pazavaH prasiddhAstatsaMsaktavasatyAsane, antarasthe'pi kuDyAdau yatra mohanAdizabdaH zrUyate tAdRzaM sthAnaJca brahmacaryabhaGgabhayena tyAjyamiti prathamA / mohodayAnukUlavanitAkathAtyAgaH, tAdRzI ha rAgAnubandhinI zrRGgArAnuviddhA kathA cittavikSepakAriNIti tAmavazyaM tyajediti dvitIyA / pravrajyAgrahaNAtpUrvaM gRhasthAvasthAnubhUtakAminInidhuvasmaraNasya kAmAgnisandIpakatvAttadvarjanaM tRtIyA / apUrvavismayarasanirbharatayA''pAtaramaNIyAni striyo mukhanayanastanajadhanAdIni saprema vilokayato nijAGgasaMskArAnuSThAnaparAyaNasya ca brahmacaryavighAto'vazyambhAvIti tatparityajanaM caturthI / snigdhamadhurAdirasavatpadArthAn rUkSabhaikSyAnapyAkaNThamabhyavaharato brahmakSati: zarIrapIDA ca bhavatIti tadvarjanaM paJcamI / paJcamavratasya tu paJcAnAmindriyArthAnAM manojJAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnAM prAptau snehavarjanaM, amanojJAnAM prAptau ca dveSavarjanamiti paJca bhAvanAH / abhiSvaGgI hi manojJAnabhilaSedamanojJAMzca vidviSyAt / madhyasthastu mUrcchArahitatvAnna kvacitprItimaprItiM vA karoti / etAnyeva mahAvratAni zeSadharmANAM mUlabhUtatvAt mUlaguNAbhidheyAni, caraNasaptaterapi mUlaguNabhUtAni, rAtribhorjanaviramaNantu vrataM na tu mahAvratamiti na tasyAtra nirUpaNamiti // 543 1. caturvidhasyAzanapAnakhAdimasvAdimabhedabhinnasyAhArasya sarvathA parivarjanaM rAtrAviti rAtribhojanaviramaNam / samUlaguNaH saMyatasyaiva dezavistasya tUttaraguNastapovadAhAravimaNarUpatvAt, tapa eva vA tat, caturthAdivadAhAratyAgarUpatvAt, samityAdivanmahAvratasaMrakSaNAtmakatvAduttaraguNaH / na caivaM vratadhAriNo'pi na tanmUlaguNarUpaM bhava vAcyam / samastavratasaMrakSaNenAtyantopakAritvena vratino mUlaguNatvAt, anyathA hi mUlaguNA mahAvratAdayo na paripUrimatAmAsAdayanti, rAtrau bhikSArthamacakSurviSaye paryaTanaprasaGgena vahnipradIpAdisaMsparzanAt, duSTAhAragrahaNAdezca
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 tattvanyAyavibhAkare paMcamavratanuM varNana bhAvArtha - "sacitta-acitta-mizradravyomAM mUccha, e "parigraha kahevAya che ane te parigrahathI tathA virati "paMcamavrata' kahevAya che." vivecana - mUccha viziSTa lobhanI pariNati che. je pariNatithI AtmA mohArUDha karAya che ane vivekathI bhraSTa karAvAya che. bhraSTa vivekavALo prativiziSTa lobhanAmaka kaSAyanA grahaNathI ayukta pravRttivALo kArya ke akArya kAMI jANato nathI. A mUrchA saghaLA doSonI jananI che. kharekhara, A mAruM cheema saMkalpa thaye chate, te dhana AdinA rakSaNa vagere thAya che ane te rakSaNAdimAM hiMsA avayaMbhAvi che. tenA mATe asatya bole che ane corI kare che. kvacita maithunakAryamAM paNa pravarte che ane tenAthI janya naraka AdimAM dukhaprakAravALA anubhavo thAya che. 0 ekendriya-dvindriya-trindriya-caturindrIya-paMcendriyarUpa cetanavALA dravyomAM, acetana vAstu AdimAM, sacetana-acetanarUpa vAstu-kSetra-dhana-dhAnya-zayA-Asana-yAna-ghaTitAghaTita svarNa-rUpuM vagere dvipada-catuSpada-bhAMDa vagere bAhya dravyomAM, AtyaMtararUpa krodha-mAna-mAyA-lobha-mithyAdarzana-hAsya-ratiarati-bhaya-zoka-jugupsA-vedanAmaka audayikabhAvomAM, pudgaladravyamAM, parigrahanuM hetupaNuM hovAthI te parigrahaprayukta potAnuM gauravanuM rakSaNa karavA mATe tyAM anurAga thavAthI, pAradravyomAM mAruM A che-AvA ajJAnano viSaya hovAthI mUccha thAya che. tathAca sacitta-strI vagere, acitta AhAra vagere, mizrabhUSaNothI bhUSita strI vagere, AvA dravyomAM je mUccha pariNAmavizeSa che, te "parigraha' kahevAya che. jo ke vAta-pittakapha prakRtiomAMthI koI eka prakRtinA prakopathI pedA thatI paristhiti paNa mUccha (bebhAna dazA) kahevAya che. to paNa sacitta Adi dravyaviSayavALI Asakti mUccha zabdathI levAnI che. "pramodanA sahakArapUrvaka A vizeSaNanI anuvRtti karavAthI rAga-dveSa-moharUpI mULavALI hiMsAnI mAphaka mUccha ema prApta thAya che. tethI pramAdarahita arthAt apramatta kAya-mana-vacananA vyApAravALAne AgamathI anujJAta, saMyamanA upakaraNa AdibhUta upadhi-zayA-AhAra-zarIra AdimAM mUccha-Asakti nathI, ema jANavuM. anyathA, zarIra-AhAra-pustaka-ziSya Adi parigrahamAM paNa mUrchApaNAnI Apatti Avaze, kema ke-dharmanA upaSTabhaka(AlaMbana)paNAnuM ahIM paNa samAnapaNuM che. zaMkA - AdhyAtmikamAM paNa eTale rAga Adi rUpa AtmAnA pariNAmamAM saMga, mUccha jema che, tema jJAna-darzana-cAritramAM saMga, mUcha kema nahi? samAdhAna - AtmasvabhAvanI ativRtti (ullaMghana) nathI, mATe jJAnAdi svasvabhAva che. rAgAdi e vibhAva-parabhAvarUpa che. kharekhara, rAga Adi karmanA udayane AdhIna hoI anAtma(parapudgala) prANAtipAtaprasaGgAt, andhakAravazena ca patitahiraNyAdidraviNagrahaNAdiprasaGgAt, yoSitparibhogasambhavAcca / na caivaM tapaHprabhRtInAmapi mUlaguNatvaprasaGgo mUlaguNopakAritvAvizeSAditi vAcyam rAtribhojanaviramaNavadasyAtyantopakAritvAbhAvAt / yathAhi prANAtipAtAdInAM paJcAnAmekatarAbhAve zeSANAmabhAvAnmUlaguNatvaM tathA rAtribhojanaviramaNasyApyabhAve sarvavratAbhAvAdatyantopakAritvAnmUlaguNatvam / dezaviratasya tu uttaraguNatvamArambhajaprANAtipAtAdasyAnivRttitvAditi bhAvyam //
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra -8, prathamaH kiraNe 545 svabhAvavALA che. jJAnAdi karmanA udayathI janya nahi hovAthI, kSayopazama kSayathI janya hovAthI, parasvabhAvI nathI paraMtu AtmasvabhAvabhUta che. mATe rAgAdimAM saMga mUccha che ane jJAnAdimAM saMga, tenA sAdhanomAM saMga mUccha nathI, niSparigrahatA che. 0 pUrvakathita parigrahathI, sarva prakArathI jAvajajIva sudhI jJAna, zraddhAnapUrvaka virati, e "paMcama mahAvrata' kahevAya che. 0 A pAMca prakAranA mahAvratanI daDhatA saMpAdana kAje pratyeka mahAvratanI pAMca pAMca bhAvanAo che. kharekhara, bhAvanAo dvArA abhyAsanA aviSayabhUta mahAvrato, abhyAsanA aviSayabhUta vidyAnI mAphaka malina thAya che. tyAM ahiMsAnAmaka mahAvratanI, (1) IryAsamiti, (2) manaHsamiti, (3) vacanasamiti, (4) AdAnasamiti, ane (5) Alokita pAna-bhojana, ema pAMca bhAvanAo che. (1) IryAsamiti=rava-para jIvanI bAdhAnA parihArarUpa phaLavALI, AgaLa yuga mAtra (gADI ke rathanI dhoMsarI pramANa) nirIkSaNapUrvaka, upayogavALAnI, gamananA viSayavALI pravRtti, e "iryAsamiti." kharekhara, gamanakriyAmAM anupayogI, jIvone pagathI mAre, bIje ThekANe pADe, temaja paritApa pedA kare ! tethI iyamAM upayogI avazya thavuM joIe. (IryAmAM upayoga nahi rAkhavAthI jIvone haNe, pagathI mAre, bIje sthAne pADe, pIDA upajAve ! jIvanathI rahita banAve ! tathAca karmanuM grahaNa hovAthI te iryAmAM upayogI thavuM joIe. evaMca iyasamitidvArA bhAvita aMtarAtmA jIva, malinatA mAtrathI rahita thavAthI, vizuddha thatA pariNAmI thavAthI, akhaMDacAritrI banavAthI ane mRSAvAda AdithI virati thavAthI mokSa sAdhaka thAya che, ema sarvatra bhAvavuM.) (2) manaHsamiti=manogupti-ArtadhyAna-raudradhyAnanA parihArapUrvaka dharmadhyAnamAM upayoga, e mana samiti." (mananuM rakSaNa) vadha-baMdhana-paritApadvArA koI paNa jAtanuM krUra karma kadAcit paNa manathI thoDuMka paNa vicAravuM nahi. A prakAre manogupti yogathI jIva cittanI sapravRttirUpa vyApArathI bhAvita thAya che. (3) vacana samiti-evI rIte paritApa AdikArI vacana paNa nahi bolavuM, paraMtu vacanasamitiyukta sAdhue rahevuM joIe. (4) AdAnasamiti-AgamanA anusAra upadhi vagerenuM nirIkSaNa-prarmAnarUpa AdAnasamiti. kharekhara, sAdhue haMmezAM pratilekhana, paThThoDA ane pramArjanA karI pAtro, vastra vagere jevAM ane mUkavAM. (5) Alokita pAnabhojana-niyamapUrvaka yathAyogya vahoratAM, vAparatAM sarvatra AhArapANI vagerene upayogapUrvaka jovArUpa pAMcamI bhAvanA che. A ahiMsApAlanamAM hetubhUta viziSTa pAMca bhAvanAothI haMmezAM svastha cittathI ArAdhela ahiMsArUpa vrata anAzrava(saMvara)no upAya che. 0 bIjA mahAvratanI krodhapratyAkhyAna-lobhapratyAkhyAna-bhIrU-pratyAkhyAna(abhIrutva)hAsyapratyAkhyAna ane AlocyabhASaNa, ema pAMca bhAvanAo che. (1) krodhavALo krodhathI asthira manavALo hoI asatya bole, mATe krodhanI nivRtti. (2) lobhane parataMtra banelo arthanI icchAthI asatya bole, mATe lobhano tyAga.
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 tattvanyAyavibhAkare (3) bhayabhIta banelo prANAdinI rakSaNanI icchAthI asatya bole, mATe bhayapratyAkhyAna. (4) hasato kutUhalathI asatya bole, mATe hAsyapratyAkhyAna. (5) samyajJAnapUrvaka vicArIne, (mRSAvAdaviratirUpa saMvaranuM gurunI pAse prayojana sAMbhaLIne, heya-upAdeyavacananA tAtparyane jANI, vikalpathI vyAkuLatA vagarano, vacananI capaLatAne choDI, arthathI kaDavuM, zabdathI kaThora, sAhasa-vicAra vagaranuM ane parajaMtune pIDA karanAruM sAvadya vacana bole nahi, kintu satya arthavALuM, hitakArI, parimita akSaravALuM, pratipAdanayogya vivakSita arthanI pratItijanaka, vacananA doSa vagaranuM, upapattiothI abAdhita ane pahelAM buddhithI vicAreluM avasaramAM bole ! Ama hoye chate, saMyatakara-caraNanayanavadanavALo zUravIra, satya-saraLatAsaMpanna thAya che.) asatya mA thAo ! Avo mohanA tiraskAradvArA bolavuM, e pAMcamI bhAvanA che. 0 trIjA mahAvratanI, AlocanA karIne avagraha(jagyA)nI yAcanA, pharI pharI avagrahanI yAcanA, avagrahanuM avadhAraNa, sAdharmiko pAsethI avagrahanI yAcanA ane anujJApita pAna-bhojanagrahaNa ema pAMca bhAvanAo che. (1) Alocca avagrahayAcanA-ahIM devendra-rAjA-gRhapati-zayyAtara-sAdharmika bhedavALA avagrahomAM pUrva pUrva bAdhyA (pratibadhya) che, uttara uttara bAdhaka (pratibaMdhaka) che-ema vicArI, je svAmI che, tenI pAse ja yAcanA karavI joIe. je svAmI nathI, tenI pAse yAcanA karavAmAM ghaNo doSa kahela che. A pramANe sArI rIte vicArIne avagrahanI yAcanA prathama che. (2) abhISNa-avagrahanI yAcanA=ekavAra paNa svAmIe avagraha ApyA chatAM nitya pharI pharI avagrahanuM yAcana karavuM joIe. pahelAM meLavelA (maLela) avagraha chatAM, glAna (bImAra)Adi avasthAomAM mUtra-puraSotsarganA bhAjano, hAtha-paga dhovAnA sthAnonI dAtAnA cittanI pIDAnA parihAra mATe yAcanA karavI joIe. A pramANe yAcanAne karanAro adattAdAnathI janita aparAdhathI lepAto nathI. (3) "ATalo ja -Ama avagrahano nirNaya=ATalA parimANavALuM cAreya bAjunuM kSetra avagrahano viSaya che. arthAt ATalA parimANavALuM kSetra mATe upayogI che-vadhAre nahi, AvA avagrahano nirdhAra karavo, evI trIjI bhAvanA che. A pramANe avagrahanA dhAraNamAM tenA aMdara rahenArI urdhvasthAna (ubhA rahevuM) vagere kriyAne karato, dAtAne uparodhakArI thato nathI. yAcanAnA kALamAM ja avagrahanA anavadhAraNamAM cittamAM viparIta pariNati paNa dAtAne thAya ! potAne paNa adattanA paribhogathI thayela karmabaMdha thAya ! (4) sAdharmiko pAsethI avagrahayAcana-pUrve grahaNa karela kSetravALA sAdhuo pAse, mAsAdi kALanA mAnapUrvaka pAMca koza Adi kSetrarUpa avagraha mAgavo joIe. teonI rajAthI tyAM bese ! kharekhara, tyAM teonI anujJAviSayabhUta upAzraya Adi saghaLuM grahaNa kare ! anyathA, staya (corI) lAge ! Ama cothI bhAvanA.
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 9, prathamaH kiraNe 547 (5) anujJApita pAna-bhojana-anujJAthI svIkAra karela pAna-bhojana kare ! arthAt sUtre kahela prakArathI prAsuka-eSaNIya ane kalpanIya pAna-bhojana lAvI AlocanApUrvaka gurune jaNAvI, gurunI anujJAthI mAMDalImAM ke ekalo bhojana kare ! A upalakSaNa che ke-je kAMI audhika-aupagrahika bheTavALA upakaraNa-dharmasAdhana che, te gurunI anujJA bAda vAparavuM. A pramANe karanAro trIjA vratanuM barAbara pAlana kare che. 0 caturtha vratanI, strI-napuMsaka-pazuvALA vezma-Asana-kuDyAntaratyAga, sarAga strIkathAtyAga, pUrvanA smaraNanuM varjana, strIonA manohara aMganuM avalokana ane sva aMganA saMskAravarjana, praNIta ati AhAratyAga, ema pAMca bhAvanAo che. (1) strI-pazu-paMDaka-saMsaktazayana-Asanavarjana-deva ane manuSyanA bhedavALI sacitta strIo, prastaralepya citrakarma Adi nimittavALI acitta strIo, napuMsaka vedavALA, mahAmohakarmavALA ane puruSastrInA sevanamAM parAyaNa napuMsako-pazuo to prasiddha che. te strI-pazu-paMDakothI Akula ghara-Asana-zayanano tyAga karavo joIe. ane bhIMta AdinA aMtaramAM rahela daMpatinA motanI kriDA AdinA zabda saMbhaLAya che, mATe tevA kuDyAntaranA sthAnano tyAga brahmacaryabhaMganA bhayathI karavo joIe, ema pahelI bhAvanA. (2) sarAga strIkathAtyAga-mohanA udayane anukULa strInI kathAno tyAga, kharekhara, tevI strIkathI rAganI paraMparAnI janaka, zRMgArarasathI bharacaka kathA cittamAM vikSepa karanArI thAya che, mATe te kathAne avazya choDI devI joIe. ema bIjI bhAvanA. (3) dIkSA grahaNa pahelAM gRhasthAvasthAmAM anubhavela strIsevananuM smaraNa kAmanA agnino saMdIpaka hoI, tenA smaraNanuM varjana. ema trIjI bhAvanA. (4) apUrva vismaya rasanirbhararUpe ApAtaramaNIya strInA vadana-nayana-stana-jaghana vagerene saprema jonArane ane potAnA aMganA saMskAranA anuSThAnamAM parAyaNane brahmacaryano vighAta avayaMbhAvI che, mATe teno parityAga karavo. ema cothI bhAvanA. (5) snigdha-madhura Adi rasavALA padArthonAM AhAra karanArane, lukhA AhArane paNa AkaMTha karanArane brahmacaryanI kSati ane zarIranI pIDA thAya che, mATe tenuM varjana, e pAMcamI bhAvanA che. 0 paMcamavratanI to, pAMca indriyonA viSayabhUta manohara sparza-rasa-gaMdha-varNa-zabdonI prAptimAM snehanuM varjana ane amanohara sparza AdinI prAptimAM dveSanuM varjana, ema pAMca bhAvanAo che. kharekhara, viSayAsakta jIva manohara viSayone icche ane amanohara viSayono dveSa kare ! madhyastha to, mUccharahita hovAthI kvacit prItine ke aprItine karato nathI. A ja mahAvrato, bAkInA dharmonA mULabhUta hovAthI mULaguNanA arthavALA che ane caraNasittarInA paNa mULaguNabhUta che. rAtribhojanaviramaNa to vrata che, mahAvrata nathI, mATe tenuM ahIM nirUpaNa nathI. atha saMvarApAdanasAmarthyanimittamuttamaguNaprakarSamanagArANAM dharmamAha - kSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgA''kiJcanyabrahmacaryANizramaNadharmAH // 9 //
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare kSameti / anagArA hi sarvAvasthAM kSamante sakalamadasthAnanigrahiNaH zAThyarahitAssantoSAmRtatRptAssatyavAdinassaMyaminastapasvino yathAvattyAginaH kanakAdikiJcanarahitAssarvaprakAraM brahma bibhrati na gRhiNo'ta ete kSamAdayaH zramaNadharmAH kathyante / yo hi sarpasamaH parakRtAzrayanivAsAt, girisamaH parISahopasarganiSprakampatvAt jvalanasamastapastejomayatvAt, sAgarasamo gambhIratvAt, jJAnAdiratnAkaratvAtsvamaryAdAnatikramAcca nabhastalasamaH sarvatra nirAlambanatvAt, tarugaNasamaH sukhaduHkhayoradarzitavikAratvAt, bhramarasamo'niyatavRttitvAt, mRgasamassaMsArabhayodvignatvAt, dharaNisamaH sarvakhedasahiSNutvAt, jalaruhasamaH kAmabhogodbhavatve'pi paGkajalAbhyAmiva tadUrdhvaM vRtteH, ravisamaH dharmAstikAyAdilokamadhikRtyAvizeSeNa prakAzakatvAt pavanasamazca sarvatrApratibaddhatvAt evaMbhUtasya zramaNasyaite dharmA iti bhAvaH // have saMvara karavAmAM sAmarthyanA nimitta, uttama guNamAM utkRSTa anagAronA dharmane kahe che. bhAvArtha "kSamA-bhArhava-Arbhava-zauya-satya-saMyama-tapa-tyAga ADiyanya-brahmayarya se zramazonA dharmo che." 548 - vivecana - kharekhara, anagAro sarva avasthAne sahana kare che. sakaLa madonA sthAnane nigraha karanArA, zahatAthI rahita, saMtoSanA amRtathI saMtuSTa, satyavAhIo, saMyamIo, tapasvIo, yathArtha tyAgIo, una Adi rUpa siMcanathI rahita ane sarva prakAranA brahmane dhAraNa karanArA gRhastho banI zakatA nathI. ethI A kSamA vagere zramaNonA dharmo kahevAya che. 0 kharekhara, je sApanI mAphaka bIjAe karela AzrayamAM nivAsa hovAthI, parvatanI mAphaka parISaho ane upasargothI akaMpa hovAthI, agninI mAphaka tapatejarUpa hovAthI, sAgaranI mAphaka gaMbhIra hovAthI, jJAna AdinA ratnAkara hovAthI, potAnI maryAdAnuM ullaMghana nahi hovAthI, AkAzataLanI mAphaka saghaLe ThekANe AlaMbanarahita hovAthI, vRkSonA samUhanI mAphaka sukha-duHkhamAM adarzita vikAravALA hovAthI, bhramaranI mAphaka aniyata vRttivALA hovAthI, haraNanI mAphaka saMsAranA bhayathI udvegavALA hovAthI, pRthvInI mAphaka sarva kheda-kaSTane sahanAra hovAthI, kamaLanI mAphaka kAma-bhogathI pedA thayela chatAM paMkajalanI jema, kAmabhogathI paravRtti hovAthI, sUryanI mAphaka dharmAstikAya Adi lokano adhikAra (apekSA) karI sAmAnyathI prakAzaka hovAthI ane havAnI mAphaka sarvatra pratibaddha (vyApta) nahi hovAthI sAcA sAdhuo kahevAya che. arthAt A vizeSaNothI viziSTa zramaNanA A kSamAdi dharmo kahevAya che. tatra kSamAsvarUpamAha sati sAmarthye sahanazIlatA kSamA / sAparAdhinyapyupakArabuddhiravazyambhAvitvamatirApAyeSu, krodhAdiSu duSTaphalakatvajJAnamAtmanindAzravaNe'pyavikRtamanaskatvaM kSamaivAtmadharma iti buddhizca kSamAyAmupakArikA // 10 // -
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 549 tRtIyo bhAga / sUtra - 10, prathamaH kiraNe satIti / pratIkArAnuSThAne'zaktasya durmedhaso yA sahiSNutA tadvayAvarttanAya sati sAmarthya iti, sahanazIlateti, krodhotpattinimittAnAM sannidhAne kAluSyAbhAvaH uditasya vA krodhasya naiSphalyApAdanaM vivekAdibhiH sA kSameti bhAvaH / tathA ca pratIkArAnuSThAne zaktasyApi sahanapariNAmavizeSaH kSameti bhAvaH / tasyA uttejakAnAha sAparAdhinIti, Atmani paraprayuktaM krodhanimittaM pazyannapi nirviveko'yameSa evAsya svabhAvo mUDhatvAdyadevaM prayuke pratyakSaM parokSaM vA''krozavacanAdikam, yadvA'yaM mayi krodhanimittaM nodbhAvayettadA me kathaM sahanazIlatAjanitakarmakSayAtmako lAbhaH syAdato'trAyaM mahAnupakArItyevaM vicintayatA kSamitavyameveti bhAvaH / niraparAdhinyupakArabuddhirna kSamAyA mahattvApAdikA kintu sAparAdhinIti sUcayitumapi zabdaH / avazyambhAvitveti, apAyeSu paraprayuktapratyakSaparokSAkrozatADanamAraNadharmAdiSu avazyambhAvitvamatiH janmAntaropAttasya karmaNo vipAko'yamavazyambhAvI, yadAkrozatADanAdikaM vidadhAti kevalaM nimittamAtrameva paraH karmodayasya / AkhyAto hi bhagavatA dravyakSetrakAlabhavabhAvApekSaH karmaNAmudayaH svakRtaJca karmAnubhavitavyamavazyantayA nikAcitaM tapasA vA kSapaNIyamiti bhAvaH / krodhAdiSviti, kaSAyapariNato vidveSI karma badhnAti paraM vA nihanti, ataH prANAtipAtanivRttyAtmakavratabhaGgaH syAt, tathA gurUnadhikSipet, ato jJAnAdinirvANasAdhanaprahANamavazyambhAvi, kruddho vA prabhraSTasmRtima'SA'pi bhASeta vismRtapravrajyApratipattiH pareNAdattamapyAdadIta, dveSAtparapAkhaNDinISu brahmavatabhaGgamapyAseveta, tathA pradviSTassahAyabuddhyA gRhastheSvavirateSu mUrchAmapi kuryAt uttaraguNabhaGgamapyAcarediti bhAvaH / Atmanindeti, Atmano nijasya yA nindA paraprayuktA krodhAdinimittA tasyAH zravaNe'pi svasmin sadasattvacintayA'vikRtamanaskatvaM krodhAdInAmudayanirodha uditasya vA vivekabalena naiSphalyApAdanaM kSamopakArItyarthaH / krodhAdinimittAnAM svasmin bhAve hi kimatrAsau mithyA bravIti ? vidyanta eva mayyete doSA iti kSamitavyam, abhAve ca na santyeva mayi doSA ajJAtvaivaitAn doSAnayamupakSipati, evaJcAtmAnaM niraparAdhinamavetya sutarAM kSamitavyamiti bhAvaH / kSamaiveti, AtmanaH kSamaiva mUlottaraguNapravardhako'sAdhAraNo dharma iti buddhyA prApte'pi krodhAdinimitte kSamitavyamiti bhAvaH / IdRzInAM bhAvanAnAM sattve'vazyambhAvinI kSametyAha kSamAyAmupakAriketi, upakAreNa kSAntirapakAreNa kSAntivipAkakSAntirvacanAtkSAntirdharmAtkSAntiriti paJcadhA kSAntirbhAvyA //
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 tattvanyAyavibhAkare kSamAdharmanuM nirUpaNa bhAvArtha - "zakti hovA chatAM sahavAne, svabhAva, e "kSamA" kahevAya che. aparAdhI pratye upakArabuddhi, apAyo pratye avazyabhAvIpaNAnI buddhi, krodha Adi pratye duSTa phaLadAyipaNAnuM jJAna, potAnI niMdAnA zravaNa pratye mananA vikArano abhAva ane kSamA e ja AtmAno dharma che, evI buddhi kSamAdharmamAM upakAra karanArI che." vivecana - pratIkAra karavAmAM asamartha, duSTa buddhivALAnI je sahanazIlatA che, tenA vyavaccheda mATe iti sAmarthya hoye chate ema kahyuM che. krodhanI utpattimAM nimittonA saMnidhAnamAM kaluSitatAno abhAva athavA udaya pAmela krodhanI niSphaLatA viveka Adi dvArA karavI, te "kSamA" kahevAya che. arthAt pratIkAra karavAne samarthano paNa sahanano viziSTa pariNAma, e "kSamA che. te kSamAnA uttejakone kahe che ke (1) aparAdhI pratye upakArabuddhi-AtmA upara bIjAe karela krodhanA nimittane joto chatAM, "A viveka vagarano che-Ano A svabhAva che-"ajJAnatAnA kAraNe pratyakSa ke parokSa AkrozabharyA vacana Adino A pramANe A prayoga kare che, athavA "jo A mArA upara krodhanuM nimitta pragaTa na karate, to mArI sahanazIlatAthI anya karmakSayarUpa lAbha mane prApta na thAya." ethI ahIM A moTo upakArI che, ema vicArIne kSamA dhAraNa karavI joIe. aparAdha vagaranA upara upakArabuddhi kSamAnA mahattvane karanArI nathI, paraMtu "aparAdhI pratye' ema sUcavavA mATe 'pa' zabda che. "avazyapavitveti' apAyomAM (vighna-upasarga AdimAM) parajanya pratyakSa ke parokSa Akroza-tADana-mAraNa vageremAM avazya thanAra che, evI buddhi kema kejanmAntaramAM upArjita karmano A vipAka che, je Akroza-tADana vagere kare che. kevaLa nimitta mAtra ja bIjo che. karmano udaya mukhya che. kharekhara, bhagavaMte dravya-kSetra-kALa-bhava-bhAvanI apekSAvALo karmono udaya kahelo che. pote kareluM karma avazyameva bhogavavuM joIe, nikAcita bhogavavuM joIe ke tapadvArA kSINa karavuM joIe. "odhiiSyati' kaSAyamAM pariNamelo dveSI karma bAMdhe che ke bIjAne haNe che. ethI prANAtipAtaviramaNa Atmaka vratano bhaMga thAya ! temaja gurujanano tiraskAra kare ! ethI jJAnAdi rUpa mokSanA sAdhanano vinAza avazyabhAvI che. athavA krodhavALo-bhraSTa smaraNavALo asatya paNa bole ! pravrajyAnA svIkAranA vismaraNavALo, bIjAe nahIM ApeluM paNa grahaNa kare ! dveSathI parapAkhaMDinIomAM brahmacaryano bhaMga paNa kare ! temaja pradveSI, sahAyaka buddhithI avirata gRhasthomAM mUccha paNa kare ! uttaraguNano bhaMga paNa kare ! 'nAtmaniti "-krodha AdinA nimittavALI, bIjAe karela potAnI niMdAnuM zravaNa chatAM potAnAmAM saasanI ciMtAthI mananA vikArano abhAva, krodha vagerenA udayano nirodha athavA udaya pAmela krodhanI vivekanA baLathI niSphaLatA karavI, e kSamAmAM upakArI che. 0 kharekhara, potAnAmAM krodha Adi nimitto ubhAM thaye chate, "zuM ahIM A asatya bole che?' A doSo jo mArAmAM vidyamAna ja che, to kSamA rAkhavI joIe. jo doSo mArAmAM vidyamAna ja nathI, to ajJAnadazAmAM A doSone A mUke che. A pramANe AtmAne niraparAdhI jANIne bilakula kSamA rAkhavI joIe.
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 11, prathamaH kiraNe 551 0 'kSamaiveti |'-maatmaanii kSamA 4 bhUta-uttarazurAno varSa asaapaa29|| dharma cha. mAvI buddhithI au5 AdinuM nimitta prApta hovA chatAM kSamA rAkhavI joIe. 0 bhAvI mAnamAnI samai avazyaMbhAvI kSamA cha. mATe 4 cha :- 'kSamAyAmupakAriketi / ' 0 upakArathI kSamA, apakArathI kSamA, vipAkathI kSamA, vacanathI kSamA ane dharmathI kSamA ema pAMca prakAranI kSamA bhAvavI. atha mArdavaM svarUpayati - garvaparAGmukhasya zreSTheSvabhyutthAnAdibhivinayAcaraNaM mArdavam / jAtirUpaizvaryakulatapaHzrutalAbhavIryeSvahambhAvo mArdavavirodhI atastato nivarteta // 11 // garveti / cittapariNAmavizeSo garvastasmAtparAGmukhasya tadvidhurasya zreSTheSvAcAryAdiSu yathAyogyamabhyutthAnAsanAdibhivinayAcaraNaM nIcairvarttanaM mArdavaM madanigraha ityarthaH / mado hi jAtyAdiprayukto'hambhAvo yadvijRmbhaNAdete jAtyAdimadAH prAdurbhavanti yasya nigraha udayanirodha uditasya vA niSphalatvApAdanam, tadghAte cAvazyambhAvI madavinAza iti bhAvaH / mArdave sati hi jIvo'nahaGkAritvaM prApnoti tena sakalabhavyajanamanassantoSahetutvAtkomalo dravyato bhAvatazca saralo bhavati tAdRzassannaSTau madasthAnAni kSapayatIti, tatra mArdavavirodhabhUtAnyaSTau madasthAnAnyAha jAtIti, pituranvayo jAtistato vikhyAtatamavaMzatayA garvamudvahati jantuH, viziSTajAtyudbhavo'hamiti / viditakarmapariNAmastu jAtimadaM svakRtakarmaphalabhAktvAjjIva uccAvacanAnAjAtIH prApnotIzreyaskAratayA niruNaddhi / lAvaNyayuktaH kAyAvayavAnAM viziSTa sannivezo rUpam, kazcittenApi mAdyati, kAraNAdiparyAlocanayA ca tenApi mado na kAryaH / aizvaryaM dhanadhAnyAdikam, tenApi karmAnubhAvAdaprAptena prAptena vA saMrakSyamANena klezakAriNA'kANDabhaGgareNA''yatAvAyAsabahulena ko mada ityevaM pratyAcakSIta / mAturanvayaH kulam, tenApi jAtimadavanna kAryaH / tapo bAhyAntarabhedabhinnam, tena cAhameva tapasvIti manyamAnaH parAn paribhavati, tasmAccAzubhaM karma bandhameti yadanekabhavaparamparAsu pariniSThAsyatIti sApAyamavagamya tanmadaM pratyAcakSIta / zrutamAptapraNIta AgamaH, tadvijJAnenAhamevaiko vijJo nApara iti mAdyati tasmAccAnyaM bAlizameva manyate tacca nijighRkSurevaM vicintayet, kSayopazamo hi prakarSAprakarSarUpo matto'nye'pi bahuzrutAH santyeva, ahaM kadAcidanyebhyo'lpazrutaH, AgamAnAmatigahanArthatvAt, adhigatazruto'pi duradhigatatadarthaH syAmiti zrutamadatyAgaH zreyAn / lAbhaH prAptiH, vijJAnatapo'bhijanazauryAdyAdhikAnnRpatisanmitrabhRtyasvajanebhyo viziSTaphalaM satkAra
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare sanmAnAdikamahameva labheyaM nApara: prayatnavAnapi iti svalAbhena mAdyanti sakalajanavallabhatAM prApto'hamayamaparo na kasmaicidrocate vacanamapyasya nAdriyante iti sarvo'pyaya lAbhamado nigrahItavya eva, lAbhAntarAyakarmodayAdalAbhastatkSayopazamAcca satkArAdilAbha:, saMsAre paribhramato jIvasya kAdAcitko na zAzvataH karmatantratvAtsaMsArAnubandhyeveti lAbhamadatyAgaH zreyaskaraH / vIryaM parAkramaH, tanmado'pi vicArAttyAjyaH, vIryAntarAyakSayopazamAdvIryasya prAdurbhAvaH, saMsArAnubandhistasya kaSAyarUpatvenAzAzvatatvAnna tanmadaH kAryaH, balino'pi hi puruSA nairbalyamupanyato dRzyante nirbalAzca balavantastathA vyAdhijarAprabhRtiSUdbhUtabaleSu cakravarttiharisIriNo'pi sIdanti sasurAsurAH kimutAnye janA iti vIryamadAdvayuparamaH zreyAniti / ahambhAva iti mada ityarthaH / mArdavavirodhIti, madasthAnairebhiraSTabhirmattaH parAtmanindAprazaMsAbhiratastIvratarAhaGkAropahatamanA ihAmutrAzubhaphalaM karmopacinoti, upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate tasmAdete zramaNadharmasya mArdavasya vighAtakA iti bhAvaH / ata iti, yata ete mArdavavirodhino'ta evetyarthaH, tato nivartteteti, eSAM madasthAnAnAM nigraho vidheya ityarthaH // 552 1 mArdavanA svarUpanuM varNana bhAvArtha - "garvathI rahitanuM, zreSTho pratye abhyutthAna Adi dvArA vinayanuM AcaraNa, e 'mArdava' hevAya che. bhati- 35 - khaizvarya-Dula-taya- zruta-sAla-aNaviSayobhAM ahaMara bhAvavirodhI che. methI tenAthI jaTavuM bheje." vivecana - cittano viziSTa pariNAma garva kahevAya che. te garvathI rahitanuM, AcArya Adi zreSTho pratye yathAyogya abhyutthAna-khAsana AhithI zistanuM pAlana, se 'bhAva' mahano nigraha (namratA) uDevAya che. kharekhara, mada, jAti Adi janma ahaMkAra kahevAya che, je ahaMkAranA AvirbhAvathI A jAti Adi mado pragaTa thAya che ane je madano nigraha eTale madanA udayano nirodha athavA udaya pAmela madanuM niSphaLapaNuM karavuM che, te madanA udayanA ghAtamAM madano vinAza avazyabhAvI che. 0 kharekhara, mArdava hoye chate jIva ahaMkAranA abhAvane pAme che. tethI sakaLa bhavya jananA mananA saMtoSano hetu hovAthI komaLa arthAt dravyathI ane bhAvathI saraLa thAya che. tevo hoto ATha madanA sthAnone 1. vIryaM dvividhaM audayikabhAvaniSpannasya karma, audayiko'pi bhAvaH karmodayaniSpanna eva bAlavIryam vIryAntarAyakSayajanitaM jIvasya sahajaM vIryaM, cAritramohanIyopazamakSayopazamajanitaJca paNDitavIryamiti / AbhyAM nAnAvidhakriyAsu pravarttamAnamutsAhabalasampannapuruSaM dRSTvA vIryavAnayamiti vyapadizyate tathA tadAvArakakarmaNaH kSayAdanantabalayukto'yamiti ca vyapadizyata iti //
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 11, prathamaH kiraNe khapAve che. mArdavanA virodhibhUta ATha madanA sthAnone kahe che. "rAtIti ' pitAno anvaya (vaMza, jAti, tethI prakhyAtatama vaMzapaNuM hoI jIva garvane kare che- huM viziSTa jAtimAM janmavALo chuM." 0 karmanA pariNAmane jANanAro, jAtimadane pote karela karmanA phaLano bhoktA hoI, jIva UMca-nIca vividha jAtione pAme che." Ama azreyaskarapaNAno vicAra karI zake che. 0 lAvaNyanA yogavALo, zarIranA avayavonI viziSTa racanA "rUpa kahevAya che. koI te rUpathI paNa matta bane che. kAraNa AdinI paryAlocanAthI te rUpathI paNa mada karavo joIe nahi. 0dhana-dhAnya vagere parigraha "aizvarya' kahevAya che. karmanA prabhAvathI prApta ke aprApta, saMrakSaNa karAtA, klezakArI, akALamAM vinAzI ane bhaviSyamAM AyAsa (zrama) bahulavALA te aizvaryathI zo mada? Ama vicArI aizvaryanA madano tyAga karavo. 0 mAtAno anvaya (vaMza) kuLa kahevAya che. te kuLathI paNa jAtinA madanI mAphaka mada karavo nahi. 0 tapa, bAhya ane atyaMtaranA bhedathI bAra prakArano che. te tapathI "huM ja tapasvI chuM-Ama mAnato, bIjAono tiraskAra kare che. te tapanA madathI azubha karmano baMdha thAya che. te pApakarma aneka bhavonI paraMparAomAM vartaze. Ama apAyavALo tapamada che, ema jANIne tapa madano tyAga karavo joIe. 0 zratamada-zruta eTale AptapuruSe racela Agama kahevAya che. te zratanA vijJAnathI 'huM ja ekalo jJAnI chuM, bIjo nahi-Ama madaniSTha bane che, tethI bIjAne mUrkha ja mAne che. te zratamadano nigraha karavAne icchuka A pramANe vicAre ke-"kharekhara, kSayopazama caDato-utarato hoya che. mArAthI bIjAo paNa gItArthobahuzruto che ja. huM kadAcit bIjAo karatAM alpa zrutavALo hoI zake, kema ke-Agamo ati gahana arthavALA hoya che. zrutane pAmanAro chatAM teno artha-viziSTa artha na meLavI zakanAro thaI zakyo houM'ema vicArI zratamadano tyAga zreyaskara che. 0 lAbha-prApti, adhika vijJAnI-adhika jAtimAna-adhika zauryazALI Adie karela, rAjA-sanmitramRtya-svajano karatAM satkAra-sanmAna Adi rUpa viziSTa phaLane huM ja pAmuM chuM ! bIjo prayatnavALo paNa na meLavI zakyo ! A pramANe potAne lAbha thavAthI madiSTa thAya che. sakaLa jananI vallabhatAne pAmelo huM chuM, A bIjo koIne gamato nathI ane AnA vacanano paNa koI Adara karato nathI. AthI saghaLo paNa A lAbhamada, nigrahano viSaya karavo ja joIe. lAbhAntarAyakarmanA udayathI alAbha ane te lAbhAntarAyakarmanA kSayopazamathI satkAra Adino lAbha, saMsAramAM bhaTakatA jIvane kadAcit thanAro hoI kSaNika lAbha che, zAzvata nathI, kema ke-karmane AdhIna hoI saMsArano anubaMdhI ja che. mATe lAbhanA padano tyAga zreyaskara che. 0 vIrya eTale parAkrama. te baLano mada paNa vicAra karIne tyAga karavA yogya che. vayantirAyanA kSayopazamathI vIryano prAdurbhAva che. (vIrya be prakAranuM che. audayikabhAvathI niSpannanI kriyA karmanA udayathI niSpanna ja "bAlavIrya kahevAya che. varSAntarAyanA kSayathI janita jIvanuM sahaja vIrya che. cAritramohanIyanA upazama ke kSayopazamathI janita vIrya "paMDitavIrya kahevAya che. A bAlapaMDita vIryathI nAnA prakAranI
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 tattvanyAyavibhAkare kriyAomAM pravartatA, utsAha-baLasaMpanna puruSane joI, 'A vIryavAna che' ema vyavahAra karAya che ane te vIryanA AvAraka karmanA kSayathI 'anaMta baLavALo A che' ema vyavahAra karAya che.) saMsAranA anubaMdhI te vIrya kaSAyarUpa hoI azAzvata hovAthI te vIryano mada nahi karavo. kharekhara, baLavaMta puruSo paNa nirbaLatAne pAmatA dekhAya ane nirbaLo baLavaMto dekhAya che. temaja vyAdhi-jarA vageremAM utpanna baLavALA deva-dAnavavALA cakravartI-vAsudeva-baLadevo paNa sIdAtA hoya che, to bIjA janonI to vAta zI karavI ? mATe vIryanA madathI virAma karavo zreyaskara che. mArdavavirodhI ahaMbhAva che. A ATha madanA sthAnothI matta banelo, paranI niMdA ane potAnI prazaMsAmAM parAyaNa thayelo tathA tIvrata2 ahaMkArathI ghAyala manavALo AlokamAM ane paralokamAM azubha phaLadAtA karmane bheguM kare che, upadezAtI zreyaskara bAbatane svIkArato nathI. tethI A madasthAno zramaNadharmarUpa mArdavanA vidyAtako che. te kAraNathI A madasthAno mArdavirodhI che. ethI ja te madasthAnono nigraha karavo joIe. atha mAyApratipakSibhUtamArjavamAha - kAyavAGmanasAM zAThyarAhityamArjavam / bhAvadoSayukto hi ihAmutra cAkuzalAzubhaphalaM karmopacinoti // 12 // kAyeti / anyanimittaM kubjAdiveSabhrUvikArAdInAmakaraNAdupahAsAdihetoranyadezAdibhASayA bhASaNaparityAgAt paravipratAraNAdyacintanAcca jIvo dharmasyArAdhako bhavati, vizuddhAdhyavasAyatvena janmAntare'pi tadavApteH tasmAnmAyAvakratAparityAga Arjavamiti bhAvaH / mAyAvI hi sarvAbhisandhAnaparatayA sarvAbhizaGkanIyaH kapaTapaTapracchAditakAyAdikriyassuhRde'pi druhyati / zAThyakRtyamAha akuzaleti, akuzalaM pApaM tadapi baddhaM kadAcitkuzalaphalatayA pariNamata ityazubhaphalamityuktam // mAyAnA pratipakSIbhUta ArjavanuM nirUpaNa - bhAvArtha - "kAya-vacana-mananI zaThatAthI rahitapaNuM, e 'Arjava' kahevAya che. kharekhara, bhAvadoSathI sahita AlokamAM ane paralokamAM azubha phaLajanaka karma saMcita kare che." vivecana - anyanA nimitte kubaDA AdinA veSa, bhavAMnA vikAra Adi nahi karavAthI, temaja upahAsa AdinA hetuthI bIjA deza vagerenI bhASAthI, bhASaNanA parityAgathI ane bIjAne ThagavA AdinA ciMtananA abhAvathI jIva dharmano ArAdhaka thAya che; kema ke- vizuddha adhyavasAyathI janmAntaramAM paNa te dharmanI prApti thAya che. tethI mAyAvakratAno parityAga Arjava che. 0 kharekhara, saghaLI ThagabAjImAM parAyaNa hoI, sarvanI zaMkAnA pAtra ane kapaTarUpI paTathI AcchAdita kAya AdinI kriyAvALo mitradrohI bane che. zaThatAnA kRtyathI akuzala pApa che. te baMdhAyeluM karaNadvArA kuzaLa phaLapaNAe nathI pariNamatuM, tevA azubha phaLavALA karmane bheguM kare che-ema kaheluM che.
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 555 tRtIyo bhAga / sUtra - 12-13, prathamaH kiraNe atha lobhapratidvandvi zaucaM svarUpayati - kAluSyavirahaH zaucam / tad dravyabhAvadAd dvidhA, zAstrIyavidhinA yatijanazarIragatamahAvraNAdikSAlanamAdyam / rajoharaNAdiSvapi mamatAviraho dvitIyam / mamatvamatra manaHkAluSyam // 13 // kAluSyeti / kAluSyamazucirlobharUpA, sacitAcittamizravastuviSayAbhiSvaGgalakSaNalobhAddhi krodhamAnamAyAhiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahArjanamalajAlenopacIyamAna AtmA bhavatyazuciH, tatastadvirahaH zaucamityarthaH / tadvibhajate taditi, zaucamityarthaH / zAstrIyavidhineti, prAsukaiSaNIyena jalAdineti bhAvaH / kSAlanamiti, nirlepanirgandhatApAdanamityarthaH / dvitIyaM bhedamAha rajoharaNAdiSvapIti, AdinA mukhavastrikAcolapaTTakapAtrAdayo grAhyAH, atra kalmaSarUpamamatvasya lobharUpatayA manoviSayatvAdAha mamatvamiti, nanu manoguptau zaucasyAntarbhAvAtpRthaggrahaNamanarthakamiti cenna manoguptau mAnasaparispandapratiSedhAdatra tu parakIyeSu vastuSvaniSTapraNidhAnoparamasya vidhAnAt / na cAkiJcanye'ntarbhAva iti vAcyam, tasya nirmamatvapradhAnatvAt, svazarIrAdiSu saMskArAdyapohArthamAkiJcanyamiSyate tena dravyazaucAsaGgraho'pi syAditi // lobhanA pratipakSI zaucanA svarUpanuM varNana bhAvArtha - "kaluSitatAno abhAva "zauca' kahevAya che. te zauca dravya ane bhAvanA bhedathI be prakAranuM che. zAstrIya vidhithI sAdhujananA zarIragata mahAvraNa AdinuM dhovuM dravyazauca che, rajoharaNa AdimAM paNa mamatAno abhAva bhAvazauca che. ahIM mamatva eTale mananI malinatA." vivecana - kaluSitatA-azuci ahIM lobharUpa che. arthAt sacitta-acitta-mizravastuviSayaka Asanti35 domayI 5352, 5-mAna-mAyA-hiMsA-asatya-yorI-sabrahma-pariyaDanu marchana35 maganI thI to (puSTa thatI) mAtmA apavitra bane che. tethIta duSyano abhAva 'zauya' che. prAsurameSIya deg4 mA dvArA prahina 5-patipajs2. jI mehane cha - 'rajoharaNAdiSvapIti / ' ahIM Adi padathI muhapatti-coLapaTTo-paTTaka-pAtrA vagere saMyamanA upakaraNo upara kalmaSarUpa mamatA lobharUpa hoI, manano viSaya hovAthI mamatvano-mananI kaluSitatAno tyAga, e bhAvazauca che. zaMkA - mananI guptimAM zaucano aMtarbhAva thato hoI juduM grahaNa nirarthaka che ne? samAdhAna - manaoNguptimAM to mAnasika parispaMda(kaMpana)no pratiSedha che. ahIM to pArakI vastuomAM aniSTa praNidhAna(mananI ekAgratA)nA virAmanuM vidhAna che. zaMkA - to akiMcanyamAM aMtabhava mAno to zo vAMdho ?
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 tattvanyAyavibhAkare samAdhAna te AkiMcanyamAM nirmamatAnI pradhAnatA che. potAnA zarIra AdimAM saMskAra AdinA niSedha mATe AkiMcanya manAya che. dravyazaucano asaMgraha paNa thAya! mATe AkiMcanyamAM zaucano aMtarbhAva na thaza. atha satyaM nirUpayati - yathAvasthitArthapratipattikaraM svaparahitaM vacaH satyam // 14 // yathAvasthiteti / yathAvasthitasyAnantadharmAtmakasyArthajAtasya tathaiva pratipattikaraM bodhakaM svasmai parasmai ca hitaM vacanaM satyamityarthaH / anekaparyAyakalApabhAjAmarthAnAM hi yathAvasthitavivakSitaparyAyapratipAdanaM satyam, etadeva jIvAjIvebhyo hitaM yadyathArthapratipAdanamiti bhAvaH / tacca bhUtanihnavAbhUtodbhAvanaviparItakaTukasAvadyAdipUrvoditasvarUpabhinnaM, na parapIDAkAri, satyAsatyadoSAkhyAnaprItivicchedakArivacanabhinnatvAt / sabhAsu yanna vigarhitaM nAnAlocitavacanaM prasannavacanaM, zroturanAdaravAkyaprayogAcchravaNavairasyakAribhASaNabhinnamavyaktavarNapadalopatvAdapratyayakAritvaritavacanabhinnaM prasannapadaghaTitaM zrutisukhaM vinayasahitaM nirAkAMkSaM nizcitArthamanauddhatyapradIpakamudArArthaM vidvajjanamanoramaM mAyAlobhAbhyAM krodhamAnAbhyAJcAyuktaM vacanaM sUtramArgAnusAri, arthijanacittagrahaNasamarthamAtmaparAnugrAhakaM dezakAlopapannaM praznavyAkaraNamiti satyAtmako dharmaH / nanu bhASAsamitAvasyAntarbhAva iti cenna bhASAsamitau sAdhvasAdhubhASAvyavahAre hitamitArthatvAt, saMyato hi sAdhvasAdhuSu ca bhASAvyavahAraM kurvan hitaM mitaJca brUyAt, anyathA rAgAnarthadaNDAdidoSAnuSaGgaH syAditi samitilakSaNamuktam, atra tu santaH pravrajitAstadbhaktA vA teSu sAdhu satyaM jJAnacAritrazikSaNAdiSu dharmopabRMhaNArthaM bahvapi vaktavyamityanujJAyata iti vizeSaH / satyanuM nirUpaNa bhAvArtha - "yathAsthita arthana lo54 21-52d qyana 'satya' upAya che." vivecana - yathAvasthita-anaMta dharma Atmaka artha samudAyanuM je prakAre rahevuM che, te prakAre pratipattikara eTale bodhaka, svane ane parane hitakArI vacana "satya" kahevAya che. 0 kharekhara, aneka paryAyonA samudAyane bhajanArA padArthonuM yathAvasthita-vivalita paryAyonuM pratipAdana "satya che. A ja je yathArtha pratipAdana jIva ane ajIvo pratye hitakArI che. vaLI te bhUtanihanava-abhUtobhAvana, viparIta, karka, sAvadya Adi pUrvakathita svarUpanA bhedavALuM ane parane pIDAkArI nathI; kema ke-satyAsatya doSanA kathanathI prItivicchedakArI vacanathI bhinna che, sabhAomAM je niMdita nathI. vividha Alocita vacana, prasanna (prasAdakArI) vacana zrotAne anAdara(tiraskAra)nA vAkya
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 14-15, prathamaH kiraNe 557 bolavAthI zravaNane virasatA kare che. mATe tevA bhASaNathI rahita, aspaSTa varNa padano lopa hovAthI avizvAsakAritvavirata vacana che. tenAthI bhinna prasanna padathI ghaTita, zravaNane sukhakArI, vinayathI sahita, AkAMkSA vicchedakArI, nizcita arthavALuM (sphaTa) udAra arthavALuM, vidvAna jananA mananuM raMjanakArI, mAyAlobha-krodha ane mAnathI rahita vacana, sUtramArgane anusArI, arthI (zuzruSa) jananA cittane kheMcavAmAM samartha, sva ane paranA anugrahamAM samartha, dezamAM upapatra (aviruddha) kALamAM upapanna (prastAvanI apekSAvALu) ane praznavyAkaraNa(praznanA pratyuttararUpa) rUpa, Avo satya Atmaka dharma che. zaMkA - bhASA samitimAM A satya vacanano aMtarbhAva kema nahi? samAdhAna - bhASAsamitimAM sAdhu (prazasta)-asAdhu (aprazasta) bhASAnA vyavahAramAM hita ane mita artha che. kharekhara, saMyamI prazasta-aprazastamAM bhASAno vyavahAra karato hitakArI-mitane bole ! anyathA, rAga ane anarthadaMDa Adino saMbaMdha thAya ! A pramANe samitinuM lakSaNa kaheluM che. ahIM to saMta eTale dIkSita thayelA athavA te saMtanA bhakto. teomAM prazasta eTale satya-jJAna-cAritranA zikSaNa AdimAM dharmanA upavRMhaNa (vRddhi-uttejana) mATe ghaNuM paNa kahevuM joIe, evI anujJA karAya che evo vizeSa che. caraNamAM bhinna kahela paNa saMyamamAM zramaNonuM asAdhAraNa dharmapaNuM jaNAvavA mATe caraNanA aMgANAe te saMyamane kahe che. caraNe pRthaguktasyApi saMyamasya zramaNAnAmasAdhAraNadharmatvaprajJApanAya tadaGgatayA tadvayAkhyAti - indriyadamanaM saMyamaH / tapastu pUrvamevoktam // 15 // indriyeti / indriyAnindriyaniyama ityarthaH / paJcendriyANAM svasvaviSayeSu sparzAdiSu lAmpaTyaparihAreNa varttanaM, prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigrahAtmakapaJcAbhinavakarmabandhahetubhyo vinivartanaM krodhamAnamAyAlobhAnAM jayo manovAkkAyAnAmazubhapravRttinirodha iti saptadazavidhAnAM saMyamAnAmatra grahaNArthaM vopalakSaNatayendriyadamanamityuktam / indriyANAM paJcAnAM damanaM svasvaviSayebhyo lolupatvAbhAvApAdanaM saMyama ityarthaH / upalakSakamidamuparyuktAnAM sarveSAm / ata eva bhASAdinivRttiviziSTA kAyAdipravRttirAtyantikastrasasthAvaravadhapratiSedha iti lakSaNAnyuktAni, prathamasya nivRttipradhAnAyAM guptau dvitIyasya ca samitAvantarbhAvApatteH, antyasya ca yathAkhyAtavizuddhacAritrAntarbhAvApatteH pRthaksaMyamagrahaNAnarthakyaM syAt / kintvIryAsamityAdiSu vartamAnasya munestatpAlanArthamindriyAdinivRttireva saMyama iti bhAvaH / rasAdidhAtUnAM karmaNAM vA santapanahetustapo nirjarAvyAkhyAyAM vyAkhyAtameveti nAtra punarucyata ityAha tapastviti, caraNamadhye paThitamapi zramaNadharmatvaprakhyApanAyAtra punaruktamapi na paunaruktva bhAk / pUrvameveti, nirjarAnirUpaNAvasara evetyarthaH /
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare saMyamanuM nirUpaNa bhAvArtha - "indriyanuM damana saMyama kahevAya che. tapa to pahelAM ja kahelo che." vivecana indriya-anindriyaniyama saMyama kahevAya che. arthAt pAMceya indriyonuM potapotAnA viSayabhUta sparza AdimAM laMpaTatAnA parihArathI vartavuM, prANAtipAta-mRSAvAda-adattAdAna-maithunaparigraharUpa pAMca navIna karmanA baMdhanA hetuothI pAchA vaLavuM, krodha-mAna-mAyA-lobhono jaya, mana-vacanakAyAnI azubha pravRttino nirodha,-AvI rIte sattara prakAranA saMyamonuM ahIM grahaNa karavA mATe 'indriyadamana,' e upalakSaNapaNAe kahela che. indriyonuM pAMceyanuM damana eTale potapotAnA viSayothI lolupapaNAnA abhAvanuM karavuM, e 'saMyama' che. A pada, upara kahelA sarvenuM upalakSaNa che. ethI ja 'bhASAdinivRtti'-'viziSTa kAyAdi pravRtti'-'AtyaMtika trasa-sthAvaravadhano pratiSedha' evA lakSaNo kahelAM che. prathama lakSaNano nivRtti pradhAnavALI guptimAM, bIjA lakSaNano samitimAM aMtarbhAvathI Apatti thavAthI ane aMtima lakSaNano yathAkhyAta vizuddha cAritramAM aMtarbhAvanI Apatti thavAthI pRthak saMyamanA grahaNanuM nirarthakapaNuM thAya ! kintu iryAsamiti AdimAM vartamAna muninA tenA pAlana mATe indriya Adi nivRtti ja 'saMyama' kahevAya che. rasa Adi dhAtuonA ke karmonA saMtApano hetu tapa, nirjarAnI vyAkhyAmAM kahela ja che. irIthI nahIM hevAtuM nathI, mATe he che - ' tapastviti / ' tharAnA madhyamAM hetuM hovA chatAM pa punarustighoSane lagnAruM nathI. 'pUrvameveti' nirbha2rAni3pAnA avasaramA 4 mahesa che. atha muktyaparaparyAyaM tyAgamabhidadhAti 558 - bAhyAbhyantaropadhizarIrAnnapAnAdiviSayakabhAvadoSaparityajanaM tyAgaH // 16 // bAhyeti / bhAvadoSo mUrcchA tRSNA sneho vA tatparityajanaM parihArastyAga ityarthaH, tatra viSayaniyamamAha bAhyeti, bAhyo rajoharaNapAtrAdiH sthavirajinakalpayogya upadhiH, AbhyantaraH krodhAdiratidustyajaH, zarIramAbhyantaramannapAnAdi bAhyametadviSayA ye bAhyadoSAstatparityajanaM tyAga ityarthaH, rajoharaNAdIni dharmasAdhanAnItyevaM buddhyA dhArayenna tu rAgAdipruyaktaH zobhAdyartham / tathAcAyaM tyAgo bAhyabhyantaravastuviSaya AsravadvArANi saMvRNoti, atassarvAtmanA tyAginA bhavitavyamityeSa zramaNadharmaH / nanu tapo'ntargate'neSaNIyasya saMsaktasya vA'nnAdeH kAyakaSAyANAJca parityajanarUpa utsarge tyAgasyAsya grahaNAdatra tadupAdAnamanarthakamiti cenna tasya niyatakAlaM sarvotsargarUpatvAt asya tu yathAzaktyaniyatakAlatvena vizeSAt / na ca zauce'ntarbhAvasambhava iti vAcyamasannihite karmodayavazAduditasya gAryasya nivRttyAtmakatvAcchaucasya, tyAgasya tu sannihite'pi tannivRttirUpatvAt, saMyatasya svayogyajJAnAdidAnasya vA tyAgarUpatvAditi // jenuM bIjuM nAma mukti che, evA tyAgadharmane kahe che.
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo mALa / sUtra - 26-27, prathama: riLe tyAgadharmanuM nirUpaNa bhAvArtha - 'bAhya ane atyaMtara upadhirUpa zarIra-anna-pAna Adi viSayaka bhAvadoSarUpa tRSNAno parityAga, e 'tyAgadharma' kahevAya che." 559 vivecana - bhAvadoSa eTale mUrchA, tRSNA ke sneha kahevAya che. tenuM parityajana eTale tyAga. e viSayanA niyamane kahe che ke- 'vAghe'ti / bAhya eTale rajoharaNa-pAtrAM vagere sthavikalpa ke jinakalpane yogya upadhi, AtyaMtara eTale atyaMta duHkhe choDI zakAya evA krodha vagere. zarIra AtyaMtara che, to annapAna Adi bAhya che. AnA viSayavALA je bAhya doSo che, tenuM parityajana, e 'tyAga' che. tathAca A bAhya-AtyaMtara viSayavALo tyAga AzravadvArono saMvara kare che. ethI sarvathA tyAgI banavuM joIe. Avo A zramaNadharma che. - zaMkA - tapamAM aMtargata, aneSaNIya ke saMsakta anna AdinA ane kAyakaSAyonA parityajanarUpa utsargamAM A tyAganuM grahaNa hovAthI ahIM tenuM upAdAna nirarthaka che ne ? samAdhAna tapamAM aMtargata utsarganuM niyata kALa sudhI sarva utsargarUpapaNuM hoI, A utsarganuM yathAzakti aniyatakALapaNuM hoI vizeSa che. zaMkA -- zaucamAM aMtarbhAvano saMbhava kharo ke nahi ? -- samAdhAna -- zauca, asaMnihitamAM karmanA udayanA vaze udaya pAmela AsaktinI nivRtti Atmaka che. tyAga saMnihita vastumAM paNa te AsaktinI nivRttirUpa che. athavA saMyatane to svayogya jJAna AdinuM dAna tyAgarUpa che. atha tyAgottarakAlabhAvinamAkiJcanyamAha - zarIradharmopakaraNAdiSu mUrcchArAhityamAkiJcanyam // 17 // zarIreti / nAsti kiJcana dravyamasyetyakiJcanastasya bhAva AkiJcanyamupalakSaNatvAccharIradharmopakaraNAdiSvapi nirmamatvamityarthaH / mUrcchA hi mamedamityabhisandhistatsattve ca zarIrAdInavayavasannivezazobhArthaM paripAlayet, tatazcAsrave patet, ato nazvarA ete zarIrAdayo'zucitvaGmAMsAdiparipUrNA dharmasAdhanArthamevAhArAdinopagrAhyA iti mUrchAto nivartteta, tathA copAtteSvapi zarIradharmopakaraNAdiSu mamedamityabhisandhinivRttirAkiJcanyamiti bhAvaH // have tyAganA uttarakALamAM thanAra Arkicanyane kahe che. AcityanuM svarUpa bhAvArtha - "zarIra ane dharmanA u5ka2Na AdimAM mUrchAnA rahitapaNAne 'Arkicanya' kahe che." vivecana - jenI pAse kAMI dravya nathI, te akiMcana' kahevAya che. teno bhAva 'Arkicanya' upalakSaNa hovAthI zarI2 ane dharmanA upakaraNa AdimAM paNa nirmamatva evo artha che. kharekhara mUrchA eTale 'A mAruM
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 tattvanyAyavibhAkare che'-Avo vicAra, ane mUcchanI hAjarImAM avayavonI racanAnI zobhA mATe zarIra AdinuM pAlana kare ! tyArabAda AzravamAM paDe! AthI A apavitra cAmaDI-mAMsa AdithI bharapUra-kSaNabhaMgura zarIra Adi che. te dharmanA sAdhana mATe ja AhAra AdithI upagraha(sahAya-upakAra-poSaNa)thI yogya che, mATe mUrchAthI nivRtti karavI joIe. tathAca grahaNa karelA paNa zarIra-dharmopakaraNa AdimAM "A mAruM che'-AvA vicArathI nivRtti, me. 'mAyinya' upAya che. athA''kiJcanye'vasthitasya brahmacaryaparipAlanamAvazyakamiti tatsvarUpamAviSkaroti - vrataparipAlanAya jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ca gurukulavAso brahmacaryam / 18 / vrateti / vratamabrahmanivRttirUpaM maithunavarjanaM tatparipAlanAya gurukule vAso brahmacaryamucyate, etena svAtaMtryeNAvasthAnaM pratikSiptam, sadA gurvadhInena gurunirdezAvasthAyinA ca bhavitavyam / gurukulavAsAtmakabrahmacaryasya phalAntaramapyAha - jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ceti, tatra vAse jJAnavRddhirbhavati darzane cAritre ca sthairyaM bhavati tathA krodhAdInAM pariNaterupazamaH kSayopazamaH kSayo vA bhavati / gururahitasya hi pariNAmavaicitryAdvikathAdidoSAdasajjanasamparkAdasatkriyAsaGgAdanusrotogAmitvadoSAtsadya eva mokSamArgAdmazaH syAt / tasmAdAprANitAdgurukulavAsaH zreyAniti bhAvaH / gurukule vasatAM hyAptopadezapAlanAdyathAzakti jJAnAbhivRddhidvArA caraNaM paripUrNa sampadyate / nanu gurukule vasato'pi kadAcittadavikalaM na dRzyata iti cenna glAnAdyavasthAsu pratyupekSaNAdibAhyasadanuSThAnAsadbhAve'pi sadgurUpadezazravaNasaJjanitasaMvegena tadbhAvAt / nanu zramaNadha prakAnte kSamAdInAmevotkarSaNaM yuktaM tadrUpatvAttasya, kiM gurukulavAsotkarSaNena, AzrayamAtratvAttasyeti cenna gurukula eva samyagvinItatayA sthitAnAM yatInAM sAdhudharmatayA sammatAnAM kSamAdInAM prakarSato niSpatteH, tadvAsatyAge caiteSAM suSTha vizuddhirna bhavedeva, itaretarasneharoSaviSAdAdInAM bhAvAdeSaNAyAzca bAdhasambhavAdaparizuddhireva syAt, tathA na kevalaM kSamAdInAmavizuddhirapi tu gurukulavAsatyAgino niyamena kSAntyAdyabhAva eva, kaSAyodayAt / tato brahmacaryaM na bhavati tattvatyAge taduptirapi na bhavati, yatijanasahAyatAyAmeva brahmacaryaguptitvAt, tataH zeSANyapi neti samastavratabhaGgaH syAt / ata evaikAkitve bahutamadoSAH zAstre zrUyante 'egassa kao dhammo' ityAdi / guruviSayakavaiyAvRttyena jinapravacanArthaprakAzanagacchapAlanAdau sahAyakaraNataH karmakSayalakSaNaM mahAphalaM gurukulavAsino bhavati, anyathA sarvadA vaiyAvRttyatapojJAnacAritravizuddhayAdInAM gurusaMsargasAdhyaguNAnAM vyAghAtAdiprApteH / zobhanaguNAntarAyAnmahAn doSo'pi syAt, tathA ca tatra vasan gurvAdezaM pratIkSamANassamIpavatyaiva syAt / itthaMbhUta eva jJAnadarzanacaraNeSu sthirataro bhavati yato'STAdaza
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 561 tRtIyo bhAga / sUtra - 18, prathamaH kiraNe zIlAGgasahasrarUpanikhilaguNamUlabhUto gurukulavAsaH, atazcaraNakAmI gurukule'vazyaM set / nanvAgame yaterAhArazuddhireva mukhyatazcAritrazuddhiheturuktA, piNDavizuddhizca bahUnAM madhye vasatAM duSkaraiva pratibhAsate, ityekAkinApi bhUtvA saiva vidheyA, kiM jJAnAdilAbhena, mUlabhUtasya cAritrasyaiva mukhyatayA pAlanIyatvAditi cenna tasya gurupArataMtryasyAvarjitatvAt, dvitIyasAdhva pekSAbhAve lobhasyAtidurjayatvAt, pratikSaNaM parivarttamAnapariNAmenaikAkinA piNDavizuddharapi pAlayitumazakyatvAt, ata eva guruvAsaparityAgacchuddhoJchazuddhopAzrayavastrapAtrAdiparigrahasyApyazobhanatvamAgame proktamiti / kSamayA krodhaM nihanyAt, nihatakrodho mAIvaM dhArayet, parityaktamadasthAna ArjavaM, bhAvadoSavarjanena nigUDhadoSAM mAyAmArjavena dUrIkRtyA-lobhasaMzrayeNa zaucamAcareta, lobhAzaucamalobhazaucena saMzodhya vizuddhAtma satyaM brUyAt, satyabhASI saptadazavidhaM saMyamamanutiSThet, saMyatAtmA zeSAzayavizodhanArthaM tapazcaret tataH kAyavAGmAnaseSu dharmopakaraNeSu ca niHspRhatvAnnirmamatvAkhyamAkiJcanyaM bhAvayet, satyAkiJcanye paripUrNa brahmacarya bhavatIti pUrvapUrvasya kAraNatvamuttarottarasya kAryatvaM bhAvyam // .. have AkiMcarcAmAM rahelane brahmacaryanuM pAlana Avazyaka che, mATe te aMge jaNAve che. - brahmacaryanA svarUpanuM varNana bhAvArtha - "vratanA paripAlana mATe, jJAnanI abhivRddhi mATe ane kaSAyanA paripAka mATe gurakhavAsa, bhe 'brAya'DevAya che." vivecana - abrahmanI nivRttirUpa maithunanuM varjana, e "vrata che. te vratanA paripAlana mATe gurukulamAM vAsa, e "brahmacarya kahevAya che. A kathanathI svataMtrapaNAe rahevuM e vAta khaMDita thAya che. haMmezAM gurunI AjJAmAM rahenAre gurune AdhIna banavuM joIe. gurukulavAsarUpa brahmacaryanA bIjA phaLane paNa kahe che. 'jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkayayeti / ' . 127savAsamA zAnanI vRddhi thAya che, zanamA bhane yAritramA sthiratA thAya che tathA krodha AdinI pariNatino upazama-kSayopazama ke kSaya thAya che. kharekhara, gururahitane pariNAmanI vicitratA hovAthI vikathA AdinA doSathI, asajjananA saMbaMdhathI, asakriyAnA saMgathI, anusrotogAmipaNAnA doSathI tatkALa ja mokSanA mArgathI dhvaMsa thAya ! tethI jIvanaparyata gurukulavAsa zreyaskara che. sAce ja gurukulamAM vasanArA AptanA upadezanA pAlanathI yathAzakti jJAnanI abhivRddhi dvArA yAritra paripUrNa-saMpanna thAya che.. --- 1. yadi tu gaccho guruzca sarvathA nijaguNavikalo bhavettadA''gamoktena vidhinA tyajanIyaH, paraM kAlApekSayA yo'nyo viziSTatarastasyopasampad grAhyA na punaH svataMtraiH sthAtavyam, tasmAdyAvajjIvaM gurorantikaM sanmArgAnuSTAnamicchet / sa eva hi paramArthato manuSyo yo yathApratijJAtaM nirvAhayati tacca sadA gurorantike vyavasthitena sadanuSThAnarUpaM samAdhimanupAlayatA nirvAhyate tasmAtsadA gurukulavAso'nusarttavya iti bodhyam //
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 tattvanyAyavibhAkare zaMkA - gurukulamAM vasanArane paNa kadAca te paripUrNa nathI dekhAtuM tenuM zuM? samAdhAna - glAna (bImAra) AdinI avasthAomAM paDilaheNa Adi bAhya sad anuSThAnano asadbhAva chatAM, sadgurunA upadezanA zravaNathI sArI rIte pedA thayela saMvegathI te cAritranI pUrNatAno sadbhAva che. zaMkA - zramaNadharmanA prakaraNamAM kSamA AdinI ja abhivRddhi vyAjabI che, kema ke-te kSamA AdimAM ja zramaNadharmarUpapaNuM che. gurukulavAsanI mahattAthI saryuM, kema ke te gurukulavAsa Azraya mAtra che ne? samAdhAna - gurukulamAM ja sArI rIte vinItapaNAe rahela sAdhuomAM sAdhudharmapaNAe saMmata kSamA AdinI prakarSathI siddhi che. te gurukulavAsanA tyAgamAM sArI rIte vizuddhi thAya ja nahi. paraspara sneharoSa-kheda Adino sadbhAva thavAthI, eSaNAnA bAdhano saMbhava hovAthI azuddhi ja thAya! tathA kevaLa kSamA AdinI azuddhi mAtra nathI, paraMtu gurukulavAsanA tyAgImAM niyamA kSamA Adino abhAva ja che, kema kekaSAyano udaya che. tethI te gurukulavAsanA tyAgamAM brahmacarya rahetuM nathI ane brahmacaryanI gupti (vADa) paNa rahetI nathI, kema ke-sAdhujananI sahAyatAmAM ja brahmacaryanI gupti che. tethI zeSa dharmo paNa nathI. ema saghaLA vratono bhaMga thAya ! ethI ja ekAkIpaNAmAM ghaNA ghaNA doSo zAstramAM saMbhaLAya che. jema ke-"ekalAmAM kyAMthI dharma ?' ityAdi. 0 gurunA viSayavALI vaiyAvaccathI, jinapravacananA arthanA prakAzana, gacchapAlana AdimAM sahAya karavAthI dharmanA kSayarUpa mahAnuM phaLa gurukulavAsIne thAya che. anyathA, (nahi to) sarvadA vaiyAvacca, tapa, jJAna, cAritravizuddhi Adi, ke je gurunA saMsargathI sAdhya guNo che, te AmAM vyAghAta AdinI prApti thAya che. zobhanaguNamAM aMtarAya thavAthI moTo doSa paNa thAya ! tathAca te gurukulamAM vasanAro, gurunA AdezanI pratIkSA karanAra ane gurunA samIpamAM ja vartanAro thAya ! Avo gurukulavAsI ja jJAna-darzana-cAritramAM atyaMta sthira thAya che. tethI aDhAra hajArathI zIlanA aMgarUpa samasta guNono mULabhUta gurukulavAsa che. ethI cAritrakAmI gurukulamAM avazya vase ! zaMkA - AgamamAM sAdhune AhArazuddhi ja mukhyapaNe cAritrazuddhino hetu kahelo che : ane piMDavizuddhi ghaNAonI vacce vasanArAone duSkara durlabha) ja pratibhAse che, mATe ekalA thaIne paNa te AhArazuddhi ja karavI joIe ! jJAnAdinA lAbhathI zuM? mULabhUta cAritranuM ja mukhyapaNe pAlana karavuM joIe ne? samAdhAna te cAritranuM pAlana guruparataMtratAnI apekSAvALuM che. bIjA sAdhunI apekSAnA abhAvamAM lobha ati durjaya thAya che. kSaNe kSaNe parivartana pAmatA pariNAmavALA ekalAthI piDavizuddhi paNa pALavI azakya banI jAya che. ethI ja gurukulavAsanA parityAgathI zuddha AhAra, zuddha upAzraya-vastra-pAtra Adi parigrahanuM azobhanapaNuM AgamamAM kaheluM che. (jayAre gaccha ane guru sarvathA potAnA guNathI rahita thAya, tyAre AgamamAM kahela vidhithI tyAga karavA yogya bane che. paraMtu kALanI apekSAe ja bIjo viziSTatara che, tenI upasaMpadA levI, paraMtu svataMtra banI rahevuM nahi. tethI jAvajajIva sudhI gurunI pAse sanmArganuM anuSThAna icche ! kharekhara, te ja paramArthathI manuSya che, ke je pratijJAta pramANe nirvAha kare che (karAve che)
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 19, prathamaH kiraNe 563 ane te haMmezAM gurunI pAse vyavasthita rahelA) sad anuSThAnarUpa samAdhinuM pAlana karanAravaDe nirvAha yogya bane che. tethI haMmezAM gurukulavAsa anusaravo.) 0 kSamAthI krodhane haNo ! krodhane haNanAro mArdavane dhAraNa kare ! madanA sthAnano tyAga karanAro ArjavanI bhAvanA kare ! bhAvadoSa(lAbha)nA varjanathI nigUDha doSavALI mAyAne ArjavathI dUra karI lobhAbhAva(saMtoSa)nA AzrayathI zaucanuM AcaraNa kare ! lobharUpI azaucane alobharUpI zaucathI sApha karI vizuddha AtmA satyanuM kathana kare ! satyavAdI sattara prakAranA saMyamane Acare ! saMyata AtmA bAkInI mananI zuddhi mATe tapa kare ! tethI mana-vacana-kAyAmAM ane dharmanA upakaraNomAM spRhAno abhAva hovAthI nirmamatA nAmaka akiMcanyanI bhAvanA kare ! sAcuM AkiMcanya hoya chate paripUrNa brahmacarya thAya che. A pramANe pUrva pUrvanuM kAraNapaNuM che ane uttara uttaranuM kAryapaNe bhAvavuM. atha caraNamUlabhedaM tRtIyaM saMyamamAha - saniyamaM zarIravAGmanonigrahaH saMyamaH / sa ca saptadazavidhaH, pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyadvitricatuH pnycendriyprekssyopekssyaaphRtyprmRjykaayvaangmnupkrnnsaMyamamevAn ?? || saniyamamiti / kriyAvizeSaNamidam, zarIravAGmanasAM pravacanoktena evamevagantavyaM sthAtavyaM cintayitavyaM bhASitavyamiti niyamAnuguNaM nigrahaH svAbhAvikapravRttinirodhaH saMyama ityarthaH / tasya prabhedamAha sa ceti, saMyamazcetyarthaH, saptadazavidhatvaM darzayati pRthivIti, vanaspatyantaM dvandvaM vidhAya kAyapadena bahuvrIhiH, tathA dvayAdipaJcAntaM dvandvaM vidhAyendriyapadena bahuvrIhistataH sarveSAmupakaraNAntAnAM dvandvaM kRtvA saMyamapadena tatpuruSaH, tathA ca pRthivIkAyasaMyamo'pkAyasaMyama ityAdiroM labhyate, ye jIvAH pRthivyAdikAyAH dvIndriyAdayazca teSAM saMyama ityarthaH // have caraNanA mUlabhedarUpa trIjA saMyamane kahe che. saMyamanuM svarUpa bhAvArtha - "niyamapUrvaka mana-vacana-kAyAno nigraha, e "saMyama kahevAya che ? ane te saMyama, pRthivIkAyasaMyama, akAyasaMyama, tejaskAyasaMyama, vAyukAyasaMyama, vanaspatikAyasaMyama, lIndriyasaMyama, trIndriyasaMyama, caturindriyasamaya, paMcendriyasaMyama, prezyasaMyama, upekSmasaMyama, apahRtyasaMyama, pramUjyasaMyama, kAyasaMyama, vacanasaMyama, manaHsaMyama ane upakaraNasaMyamanA bhedathI sattara prakArano che." vivecana - "niyamiti' A kriyAvizeSaNa che. mana-vacana-kAyAno zAsakathita vidhidvArA arthAt A pramANe ja cAlavuM, bolavuM, ubhA rahevuM, vicAravuM vagere niyamane anukULa nigraha eTale svAbhAvika
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 . tattvanyAyavibhAkare pravRttinanirI535 saMyama mevo artha cha. senA pramehane cha :-'saceti / ' te. saMyama uparo'ta. sattara prakArano samajavo. tAn darzayati - tatra pRthivIkAyikAdArabhya paJcendriyaM yAvadye navavidyA jIvAsteSAM karaNatrayaiH kRtakAritAnumatibhiH saMghaTTaparitApavyApattiparihAraH pRthivIkAyikAdisaMyamo navavidho jnyeyH||20|| ___tatreti / saptadazavidhasaMyameSu madhya ityarthaH, pRthivIkAyikAdArabhyeti, ye jIvAH pRthivyAdizarIrA dvIndriyAdayazca navavidhAnAM teSAmityarthaH, karaNatrayairiti, kAyavAGmanobhirityarthaH, kRtakAritAnumatibhiriti, karaNakAraNAnujJAnairityarthaH / saMghaTTaparitApavyApattiparihAra iti, saMghaTTaH saMrambhaH prANAtipAtakaraNasaGkalpaH, prANivadhAnukUlAnyo'nyagAtrasaMhatIkaraNaM vA pArAJcikAdiprAyazcittayogyam / paritApassamArambho mAnasikavAcikakAyikabhedaH, tatrAdyaH parapIDAkaroccATanAdinibandhanamaMtrAdidhyAnarUpaH, dvitIyaH paraparitApakarakSudravidyAdiparAvartanAsaMkalpasUcakadhvanirUpaH, tRtIyo'bhighAtAya yaSTimuSTyAdikaraNaM tadvarjanamitibhAvaH, vyApattivinAzaH prANaviyoga iti yAvat tasyA api varjanamityarthaH / etena navavidhassaMyama ukta ityAha navavidha iti // nava prakAranA jIvonuM saMyama bhAvArtha - "tyAM pRthivIkAya jIvathI mAMDI paMcendriya jIva sudhInA jeo nava prakAranA jIvo che, teonA mana-vacana-kAyArUpa traNa karaNodvArA karavA-karAvavA-anumodavAthI saMghaTTo, paritApa ane vyApAdananA parihArarUpa pRthivIkAyika Adino saMyama nava prakArano jANavo." viveyana - sattara praa2n| saMyamomA 'pRthivIkAyikAdArabhyeti / ' (r)vo pRthivyA zarIravANAmo ane. vandriyAhi cha, te nava prA2nA pono 'karaNatrayai'riti / mana-vayana-1435 9 // 425||thii, 'kRtakAritAnumatibhiriti / ' 42vaa-42raavaa-anushaadvaa2| saMghaTa, paritA5 bhane vyApattino pari2. (1) saMghaTTa eTale saMraMbha-hiMsA karavAno saMkalpa ke prANIhiMsAne anukULa parasparanA zarIrone bhegAM 42ai, 4thI pA2iyi mAhi prAyazcittayogya thAya che. (2) paritA5 bheTave samAraMbha, 3 se maansivAcika-kAyika bhedavALo che. (1) parane pIDA karanAra uccATana AdinA karaNa, maMtra AdinA dhyAnarUpa, (2) parane paritApa karanAra sudra vidyA AdinA parAvartananA saMkalpasUcaka dhvanirUpa, (3) abhighAta mATe yaSTimuSTi AdinuM karaNa, tenuM varjana, evo bhAva che. (4) vApatti eTale vinAza, prANono viyoga arthAt tenuM paNa varjana. A kathanavaDe nava prakArano saMyama kahelo che.
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 20-21, prathamaH kiraNe prekSyopekSyasaMyame Aha - sthAnAdIn vilokya kriyAcaraNaM prekSyasaMyamaH / sAdhuprabhRtIn pravacanoditakriyAsu vyApArayataH svasvakriyAsu vyApAravato vA gRhasthAdInupekSamANasya saMyama upekSyasaMyamaH // 21 // sthAnAdIniti / sthAnaM zayanAsanacaGkamaNayogyaM, AdinA sthaNDilAdeH parigrahaH, vilokya cakSuSA samyaktayA dRSTvA yathA bIjaharitajantusaMsaktAdirahitaM bhavedityarthaH / kriyAcaraNaM zayanAdividhAnaM prekSyasaMyamaH prekSAsaMyama ityarthaH / upekSyasaMyamamAha sAdhuprabhRtIniti, upekSAzabdo'traM cittavyApAravizeSe'vyApAre ca vartate vyAkhyAnAt, tatra ka vyApAraH ka vA'vyApAra ityatrAha pravacaneti, tathA ca saMyamaM prati sIdatAM sAdhUnAM pravacanavihitAnuSThAneSu preraNaM, pApavyApAramAcarato gRhastasyApreraNamidaM grAmacintanAdikaM sopayogaM kurvityAdirUpeNAzanaJca kurvata upekSyasaMyama upekSAsaMyamArparanAmA bhavatIti bhAvaH // prekSya ane upezyasaMyamanuM varNana bhAvArtha - "sthAna Adine joI kriyAnuM AcaraNa, e prezyasaMyama' kahevAya che. pravacanamAM kahela kriyAomAM sAdhu vagerene vyApAra karAvanArane athavA potapotAnI kriyAomAM vyApAravALA gRhasthAdinI upekSA-preraNA nahi karanArane upekSmasaMyama' kahevAya che." vivecana - sthAna eTale zayana-Asana-gamanane yogya sthAna, Adi padathI caMDila (bhUmi) vagerenuM grahaNa che. vilokya eTale AMkhathI barAbara joIne. jema ke-bIja-lIlI vanaspati-jaMtuthI saMsakta AdithI rahita sthAna hovuM joIe. kriyAnuM AcaraNa eTale zayana Adi kriyAnuM karavuM prekSyasaMyama (prekSyAsaMyama), mevo martha cha. upekSyasaMyamAne 4 cha :-sAdhuprabhRtIniti / ' mA upekSA za08 yattana vyApAvizeSamA bhane avyApAramAM varte che, kema ke-tenuM vyAkhyAna che. tyAM kyAM vyApAra athavA kyAM avyApAra ? enA javAbamAM cha -'pravacaneti / ' tathAya saMyama pratye sAhAta sAdhusone avayanamA vista anuSThAnobhA 29 // 42vI.. pApanA vyApArane AcaranAra gRhasthane, "A grAmaciMtana Adi upayoga purvaka karo !" ItyAdi rUpe preraNAno abhAva ane bhojana karanAra gRhasthAdi viSayaka upezyasaMyama. upekSAsaMyama jenuM bIjuM nAma che. (kharekhara, yativyApAranI-upekSA-gRhasthavyApAranI upekSAnA bhedathI upekSAsaMyama be prakArano che. baMne kramasara preraNA ane apreraNAviSayavALA che. sIdAtA sAdhune joI saMyamanA vyApAromAM preraNA karanArane "saMyamavyApAro 1. dvividho hyupekSAsaMyamaH, yativyApAropekSA gRhasthavyApAropekSA ceti, ubhau yathAkramaM codanAcodanaviSayau, viSIdantaM sAdhuM dRSTvA saMyamavyApAreSu codayataH saMyamavyApAropekSA prathamaH, gRhasthamadhikaraNavyApAreSu pravRttaM dRSTvA tatra pravRttamacodayato gRhasthavyApAropekSArUpo dvitIya iti tAtparyArthaH //
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 tattvanyAyavibhAkare pekSA' prathama, adhikaraNa Atmaka vyApAromAM pravRttivALA gRhasthane joI tyAM pravRttane nahi preraNA karanArane 'gRhasthavyApAropekSA'3pa jIbhe che, khema tAtparyArtha che.) apahRtyAdisaMyamaM vakti caraNAnupakArakavastunigraho vidhinA ca prANisaMsaktabhaktapAnAdiparityajanamapahRtyasaMyamaH / dRSTidRSTasthaNDilavastrAdInAM viziSTapradezagamane rajo'vaguNThitapAdAdInAJca rajoharaNAdinA pramArjanaM pramRjyasaMyamaH // 22 // caraNeti / apahRtyApunargrahaNatayA tyaktvA saMyamaM labhate, tatra tyAgaH saMyamAnupayoginAM vastrapAtrAdyatiriktAnAm, tadupayoginAM prANisaMsaktAnAmannapAnAdInAM janturahite sthAne samayabhaNitena vidhinA pariSThApanaM, tathAkurvatazca pariSThApanAsaMyamAparaparyAyo'pahRtyasaMyamo bhavatItyAzayenAha caraNeti / vaktyatha pramRjyasaMyamaM dRSTIti, pramArjanaM kurvataH saMyamo bhavati tacca dvividhaM yathA prekSite'pi sthaNDile vastrapAtrAdau ca rajoharaNAdinA pramArjanamekam, aparaJca kRSNabhUpradezAtpathi pANDubhUpradezaM gacchataH sthaNDilAdasthaNDilAdvA sthaNDilaM saMkrAmataH sacittAcittamizrarajo'vaguNThitapAdAdInAM sAgArikAdyanirIkSaNe sati rajoharaNAdinA pramArjanaM sAgArikAdinirIkSaNe tvapramArjanamapyantargarbhitaM bodhyam / evaM vidadhataH pramArjanAsaM bhavatItyAzayenAha dRSTidRSTetyAdinA // apahRtya Adi saMyamanuM varNana bhAvArtha 'cAritramAM nahi upakAraka vastuno nigraha ane vidhipUrvaka jIvasaMsakta bhakta-pAna Adino parityAga, e 'apahRtyasaMyama' kahevAya che. najarathI joyela bhUmi-vastra AdinuM, viziSTa pradezanA gamanamAM rajathI kharaDAyela pAda AdinuM rajoharaNa AdithI pramArjavuM, e 'prasRjyasaMyama' kahevAya che." vivecana - pharIthI grahaNa karavuM na paDe evI rIte tyAga karavApUrvaka saMyamane meLave che. tyAM saMyamane anupayogI, ke vastra pAtra Ahi ( bhinna) adhika hoya, teno tyAga. te saMyamane upayogI vasaMta anna-pAna AdinuM jaMtu vagaranA sthAnamAM zAsrakathita vidhithI paraThavavuM ane te pramANe karanArane pariSThApanA, saMyama3pa jIbha nAmavANo apahRtyasaMyama thAya che. sevA khAzayathI he che - 'caraNe 'ti / ' have pramRbhyasaMyamane he che - 'dRSTI'ti / prabhAna DaranArane saMyama thAya che ane te prabhArthana se prahAranuM che. bha joyela paNa sthaMDilamAM ane vastra-pAtra AdimAM rajoharaNa AdithI pramArjana, e eka che. kRSNa (kALA) bhUpradezamAMthI mArgamAM-pAMDubhUpradezamAM janArane, sthaMDila ke asthaMDilamAMthI spaMDilamAM saMkramaNa karanArane, sacitta-acitta-mizra rajathI kharaDAyela paga vagerenuM zrAvaka vagerenA adarzana hoye chate rajoharaNa AdithI pramAvuM, e bIjuM che. jaina zrAvaka AdinuM darzana thaye chate to apramArjana paNa aMtargarbhita jANavuM. A pramANe DaranArane prabhArthanAsaMyama thAya che. mevA khAzayathI uhe che - 'dRSTi dRSTe' tyAdi /
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 22-23, prathamaH kiraNe . 567 atha kAyAdisaMyamamAkhyAti - dhAvanAdiduSTakriyAnivRttizubhakriyApravRttyubhayarUpa: kAyasaMyamaH / hiMsraparuSAdinivRttizubhavAkpravRttyubhayarUpo vAkyasaMyamaH / abhidrohAdinivRttipUrvakadharmadhyAnAdipravRttirmanassaMyamaH / pustakAdyajIvakAyasaMyama upakaraNasaMyamaH // 23 // dhAvanAdIti / saMyamo'yaM na kevalaM zarIrasya sarvAtmanoparamarUpo'zakyatvAdapi tu yathAzAstra pravRttinivRttirUpaH, kebhyaH kAyasya nivRttirityatrAha dhAvaneti, AdinA valganaplavanAdInAM parigrahaH / gamanAgamanAdiSvavazyakaraNIyeSu dharmasAdhanabhUteSu ca sopayogaM kAyavyApAraH pravRttirUpa ityAzayenoktaM zubhakriyApravRttIti / vAksaMyamamAcaSTe hineti, prANavyaparopaNe jAtazaktihiMsraH paruSaM rUkSaM sneharahitaM parodvegakAri, AdinA pizunAsabhyAdInAmupagrahaH, IdRzavacaso nivRttiH, zubhavacasi sUtramArgAnusArapravRttArthe nijaparArthAnugrAhake 'rAgadveSayukte pravRttizca vAksaMyama ityarthaH / tathA ca pRthivIkAyikArambhAdipreraNarahitA paruSaniSThurAdiparapIDAkaraprayoganirutsukA vratazIladezanAdipradhAnaphalA hitamitamadhuramanoharA saMyatasya yogyA vAk, tadadhiSThAnAzca sarvasampada iti bhAvaH / manassaMyamamAcaSTe'bhidroheti, spaSTam / upakaraNasaMyamamAha pustakAdIti, ajIvarUpANyapi pustakAdIni duSSamAdidoSAttathAvidhaprajJA''yuSkazraddhAsaMvegodyamabalAdihInAdyakAlInavineyajanAnugrahAya pratilekhanApramArjanApUrvaM yatanayA dhArayato'jIvasaMyamAparaparyAya upakaraNasaMyama iti bhAvaH / / kAya Adi saMyamanuM svarUpa bhAvArtha - "dhAvana (doDavuM) Adi duSTa kriyAthI nivRtti ane zubha kriyApravRtti ubhayarUpa "kAyasaMyama" kahevAya che. hiMsanazIla puruSa AdithI nivRtti ane zubha vacanamAM pravRtti ubhayarUpa "vacanasaMyama' kahevAya che. abhidroha AdithI nivRttipUrvaka dharmadhyAna AdimAM pravRtti "manaHsaMyama' kahevAya che. pustaka Adi ajavasaMyama upakaraNasaMyama' kahevAya che." vivecana - A saMyama kevaLa zarIranA sarvathA uparamarUpa nathI, kema ke-azakya che. paraMtu zAstra pramANe pravRtti nivRtti35 cha. AyanA nivRtti thI. yAsothA cha ? mAna 45mA cha - 'dhAvane'ti / mAha padathI vaLagavuM, kUdavuM vagere kriyAono saMgraha thAya che. gamana-Agamana AdimAM ane avazya karaNIya dharmanA sAdhanomAM upayogapUrvakano kAyAno vyApAra pravRttirUpa che. evA AzayathI kahevuM che ke'shubhkriyaaprvRtti'ti / vayanasaMyamane 4 cha :-"hiMse'ti / sima utpanna zativANI A, 52Sa bheTa karkaza, rUkSa-snehazUnya parane uga karanAra, AdithI pizuna-asabhya Adino saMgraha che. AvA vacanathI nivRtti ane sUtramArganA anusAra pravRtti arthavALA, sva ane parArthanA upakAraka rAga-dveSathI rahita zubha
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 tattvanyAyavibhAkare vacanamAM pravRtti "vacanasaMyama' kahevAya che. tathAca pRthivIkAyika AraMbha Adi preraNArahita, paruSa-niSphara Adi parapIDAkAra prayogamAM utsukatA vagaranA, vrata-zIla-dezanA Adi pradhAna phaLavALI, hita-mitamdhur-mnohr, saMyatane yogya pIche. ten| sAdhAre sarva saMpAmIche.. 0 bhanana saMyamana cha- 'abhidroheti / ' saghaj spaSTa cha. 0754291saMyamAne 44 cha - 'pustakAdIti / ' ma 135 555 pusta: 23ne, du:SamA maagin| doSathI, tathAvidha, buddhi-AyuSya-zraddhA-saMvega-udyama-baLa AdithI hIna evA Adhunika ziSyajana upara upakAra mATe, paDilehaNa-pramArjanapUrvaka-jayaNAthI dhAraNa karanArane ajIvasaMyamarUpI bIjA nAmavALo upakaraNasaMyama thAya che. atha vaiyAvRttyamAkhyAti - zAstroditavidhinA gauravajanakakriyAnuSThAnapravRttirvaiyAvRttyam / taccAcAryopAdhyAyatapasvizaikSakaglAnagaNakulasaGghasAdhusamanojJasambandhitvAddazavidham // 24 // zAstroditividhineti / AgamoktaprakAreNa na tu yathAlokamiti bhAvaH, sAmAyikAdikriyAnuSThAnapravRttervaiyAvRttyarUpatvAbhAvAdAha gauravajanaketi, bhAvatIrthaMkaranAmakarmabandhajanakakriyAnuSThAnapravRttirityarthaH, AhArAdisAhAyyena vaiyAvRttyena hi tIrthakaranAmagotraM karma badhnAti, tAzca kriyAH kSetravasatipratyavekSaNaM zuzrUSaNaM bheSajakriyAH kAntAraviSamadurgopasargeSu annapAnAdibhiH parirakSaNamityAdirUpAH, tadanuSThAne pravRttiH pariNAmavizeSaH paritaH sarvato bhAvena vRttiH pravRttiriti vyutpattA tallAbhAt, na hyapariNataH sarvato bhAvena vartituM zakyaH / zAstroditavidhinetyuktvAtpravacanavAtsalyamapi vaiyAvRttyasya phalam, tathA ca mahAnirjarAsanAthatvapravacanavAtsalyavicikitsA'bhAvatIrthakaranAmakarmabandhAdayo'sya phalamiti siddham / AcAryAdInAM dazAnAM bhaktapAnazayyAsanakSetropadhipratyupekSaNabheSajadAnAdhvopagrahazarIropadhistenasaMrakSaNadaNDagrahaglAnazuzrUSaNamUtrikatrikaDhaukanarUpatrayodazabhiH padairvaiyAvRttyaM karttavyam, tatrAcAryAdInAha tacceti, vaiyAvRttyaJcetyarthaH, dazasvAmikatvAddazavidhatvaM vaiyAvRttyasyeti bhAvaH / atrAcAryapadena tIrthaMkaro'pi gRhItastena tIrthaMkaravaiyAvRttyAkathanaprayuktA na nyUnatA, na ca tIrthakarastrilokAdhipatirAcAryastu sAmAnya iti kathamAcAryagrahaNena sa gRhIta iti vAcyam, paJcavidhAcAropadezakatve sati svayamapyanuSThAtRtvasyaivAcAryapadapravRttinimittatvena tasya tIrthaMkarasAdhAraNyAt / tIrthaMkarasya dharmAcAryatvaprasiddhezca / eteSAM dazAnAM pratyekaM trayodazabhiH padaivaiyAvRttyaM karttavyamiti bhAvaH //
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 24-25, prathamaH kiraNe 569 vaiyAvRtyanuM varNana bhAvArtha - "zAstrakathita vidhipUrvaka, gauravajanaka kriyAnuSThAnamAM pravRtti, e "vaiyAvRjya' kahevAya che : ane te AcArya-upAdhyAya-tapasvI-zaikSaka-glAna-gaNa-kula-saMgha-sAdhu-samanojJa saMbaMdhI hovAthI deza prakAranuM che." vivecana - AgamamAM kahela prakArathI paraMtu loka pramANe nahIM, evo bhAva che. sAmAyika Adi kriyArUpa anuSThAnamAM pravRtti, vaiyAvRjyarUpa nathI, mATe kahe che ke-"auravagati ,' bhAva(vi)tIrthaMkara nAmakarma baMdhajanaka kriyArUpa anuSThAnamAM pravRtti, evo artha che. kharekhara, AhAra AdinI sahAya jemAM che, evA vaiyAvRtyathI tIrthaMkaranAmaka nAmakarma jIva bAMdhe che ane te kriyAo kSetra-vasatinuM nirIkSaNa, zuzruSA, auSadha kriyAo, viSama jaMgala ane bhayaMkara upasargomAM anna-pAna AdithI rakSA karavI ityAdi rUpa kriyAo, te kriyAone karavAmAM pravRtti eTale viziSTa pariNAma, cAreya bAjuthI bhAvathI vRtti(vartavuM) pravRtti, ema vyutpattithI e arthano lAbha thAya che. kharekhara, apariNata cAreya bAjuthI bhAvathI vartI zakato nathI. "zAstrIvidhinA' ema kaheluM hovAthI pravacananuM vAtsalya paNa vaiyAvRtyanuM phaLa che. tathAca mahA nirjarAsanAthatva, (sahitatva) pravacanavAtsalya, saMzayano abhAva, tIrthaMkara nAmakarmano baMdha vagere, A vaiyAvRtyanuM phaLa che ema siddha che. 0 AcArya Adi daza sevyonuM, bhakta, pAna, zayA, Asana, kSetra, upadhinuM paDilehaNa, auSadhanuM dAna, mArgamAM upakAra, zarIra upadhi ane corathI rakSA karavI, daMDanuM grahaNa, zuzruSA, mUtrakatrika(pITha-phalakamUtrabhAjana Adi)nuM mUkavuM, e rUpa tera sthAnothI vaiyAvRtya karavuM joIe. tyAM AcArya Adine kahe che ke'tathati ' vaLI te vaiyAvRtya daza svAmIvALuM hovAthI daza prakAranuM che. 0 ahIM AcAryapadathI tIrthaMkaranuM grahaNa kareluM che. tethI tIrthakaravaiyAvRjyanA akathanathI janya nyUnatA nathI. zaMkA - tIrthakara kailokyanA adhipati che. AcArya to sAmAnya che. to AcAryapadanA grahaNathI te tIrthaMkaranuM grahaNa kevI rIte vyAjabI gaNAya? samAdhAna - pAMca prakAranA AcAranuM upadezakatva hoya chate pote paNa anuSThAtA hoI potAnA anuSThAtRtvamAM, AcAryapadanI pravRttimAM nimittapaNuM hoI tenuM tIrthakaranI sAthe sAdhAraNapaNuM che ane tIrthaMkaranI dharmAcAryarUpe prasiddhi che. A sevya dazeyanI-darekanI tera sthAnothI vaiyAvRtya karavI joIe. tatrAcArya svarUpayati - jJAnAdyAcAre pradhAna AcAryaH / sa paJcavidhaH pravrAjako digAcAryaH sutoddeSTA zrutasamuddeSTA''mnAyArthavAcakazceti // 25 //
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 tattvanyAyavibhAkare ___ jJAnAdyAcAra iti / AdinA darzanacAritratapovIryANAM grahaNam / tatra pradhAnaH svayaM karaNAt prabhASaNAt pradarzanAcca / ayamAcAryaH sUtrArthatadubhayopeto jJAnadarzanacAritreSu kRtopayogo gacchacintAvipramuktaH zubhalakSaNopetazca bhavati, tadguNAzca SaTtriMzat, tatra paJca guNA jJAnAdaya uktA eva, itare guNAzca dezakulajAtirUpasaMhananadhRtiyuktatAkAMkSAbahu bhASAmAyAvaidhuryyasUtrAdyanuprayogaparipATIdADhyopAdeyavacanaparpajjayAlpanidratvamAdhyasthyadezakAlabhAvajJatvapratibhAvividhadezabhASAjJAnasUtrArthatadubhayavidhijJatva dRSTAnta hetUpanayanayanaipuNyapratipAdanazakti svaparasamayavertRtvagAmbhIryadIptikalyANakAritvazAntadRSTitvarUpA vijJeyAH / samyagjJAnAdiguNAdhArAdyasmAdAhatya vratAni svargApavargasukhamRtabIjAni bhavyA hitArthamAcaranti sa AcAryaH / athavA jJAnAdItyAdinA darzanacAritratapasAM grahaH, jJAnAdInAmAcAre pradhAnaH saH, tadguNasamanvitatvAt / tathAhi jJAnAcArasya kAlavinayAdayo'STau guNAH, darzanAcArasya niHzaGkitatvAdayo'STau, cAritrAcArasyeryAMsamityAdayo'STau, bAhyAbhyantarabhedabhinnasya tapaso'nazanAdayo dvAdazabhedAstathA ca jJAnAdyAcAraviSayakaSaTtriMzadguNayukta AcArya iti phalitArthaH, ayaJcArthameva kevalaM bhASate natu sUtramapi vAcayati / nanu kuto'yaM sUtraM na vAcayati, ucyate, arthacintAyAM hyasyaikAgratA'rthavyAkhyAnArtham, yadi punassUtramapi vAcayettadA bahuvyagratvAdarthaMcintAyAmekAgratA na syAt, ekAgratayA hyarthaM cintayataH sUtreSu sUkSmArthonmIlanAtsUtrArthasya vRddhirupajAyate, tIrthakarAnukAritvAccAcAryasya, tIrthakRto hi kevalamarthameva bhASante natu sUtraM navA gaNacintAM kurvanti tathA''cAryA api, sUtravAcanAM tu prayacchatAmAcAryANAM lAghavamapyupajAyate tasyA upAdhyAyAdibhiH kriyamANatvAt / tasya kiJcidguNaprAdhAnyaupAdhikaM prabhedamAha sa iti AcArya ityarthaH // AcAryanA svarUpanuM varNana bhAvArtha - "zana mahinA mAyA2mA pradhAna, bhe 'mAyA' 43vAya che. te mAyArtha, 44digAcArya-zratoddeSTA-zrutasamudeSTA-AmnAyAWvAcakanA bhedathI pAMca prakArano che." - vivecana - Adi padathI darzana-caritra-tapa-varyonuM grahaNa thAya che. tyAM pradhAna eTale paMcAcArane pote 72nA2, InAra, vinA jo pradhAna cha. 1. caturvidhaH sAmAnyenAcAryaH, ihaloke hito na paraloke, paraloke hito nehaloke, ihaloke hito'pi paraloke hitaH nehaloke hito nApi paraloke hita iti / tatra yo bhaktavastrapAtrapAnAdikaM samastamapi sAdhUnAM pUrayati na punassaMyame sIdatassArayati sa ihaloke hito'pi sArarahito na paralokahitaH / yazca saMyamayogeSu pramAdyatAM sAraNAM karoti naca vastrAdikaM prayacchati sa dvitIyaH / evameva tRtIyacaturthoM bhAvyau //
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' tRtIyo mA /sUtra - 26, prathama: ziro 172 0 A AcArya (sAmAnyathI cAra prakAranA AcArya hoya che. (1) AlokamAM hitakArI, paralokamAM nahi. (2) paralokamAM hitakArI, AlokamAM hitakArI nahi. (3) AlokamAM hitakArI chatAM (tathA). paralokamAM hitakArI. (4) AlokamAM hitakArI nahi paraMtu (ane) paralokamAM hitakArI nahi. tyAM je bhojana-vastra-pAtra-pAna vagere saghaLuMya paNa sAdhuone pUre che paraMtu saMyamamAM sIdAtA sAdhuonI sArasaMbhALa karato nathI, te AlokamAM hitakArI chatAM paralokahitakArI nathI te pahelo, saMyamanA yogomAM pramAdI banatA sAdhuonI sAraNA (ciMtA) kare che paraMtu vastra Adi Apato nathI te bIjo, e pramANe trIjo-cotho vicAravo.) sUtra ane artha tathA sUtrArtharUpa ubhayathI saMpanna, jJAna-darzana-cAritromAM upayoga karanAra, gacchanI ciMtAthI rahita ane zubha lakSaNothI saMpanna hoye chate AcAryanA guNo chatrIsa che. tyAM pAMca jJAna Adi guNo kahela ja che : ane bIjA guNo deza-kuLa-jAti-rUpa-saMghayaNa-vairyayuktatA-kAMkSAbahubhASA-mAyArahitatA-sUtra AdinA anuyoganI paripATImAM daDhatA-upAdeyavacanatA-sabhAjyaalpanidratA-madhyasthatA-dezakALabhAvazatA-pratibhA-vividha dezabhASAjJAna, sUtra-artha ane sUtrArthobhaya vidhijJatA-deSTAntahetu upanayanamAM nipuNatA-ati padanazakti-sva-para samaya(zAstra) vetA-gaMbhIratAdIpti-kalyANakAritA ane zAntadaSTitArUpa guNo jANavA. je samyajJAna Adi guNonA AdhAra AcAryanI nizrAmAM svarga-apavarganA sukharUpa amRtanA bIjarUpa vratone bhavyo hita mATe Acare che, te AcArya kahevAya che. athavA jJAna AdimAM Adi padathI darzana-cAritra-tapanuM grahaNa thAya che. jJAna AdinA AcAramAM pradhAna, te AcArya che, kema ke te AcAryanA guNothI samanvita che. te A pramANa:-jJAna AcAranA kALa-vinaya vagere ATha guNo che. darzanAcAranA niHzaMkitatva Adi ATha guNo che. cAritrAcAranA isamiti Adi ATha gaNo che. bAhya-atyaMtarabhedathI yukta tapanA anazana Adi bAra bhedo che. tathAca jJAnAdi AcAraviSayaka chatrIza guNothI AcArya hoya che, evo phalitArtha che. vaLI A AcArya arthanI ja mAtra vAcanA Ape che paraMtu sUtranI vAcanA ApatAM nathI. zaMkA - A AcArya sUtranI vAcanA zAthI ApatAM nathI? samAdhAna - kharekhara, arthanA ciMtanamAM A AcAryane arthanA vyAkhyAna mATe ekAgratA joIe. kharekhara, ekAgratAthI arthanA ciMtana karanArane sUtromAM sUkSma arthanA unmIlana(vikAsa)thI sUtrArthanI vRddhi thAya che, kema ke-AcArya tIrthaMkaranuM anukaraNa karanAra hoya che. kharekhara, tIrthakaro kevaLa arthane ja kahe che paraMtu sUtrane kahetAM nathI, gaNanI ciMtAne karatAM nathI. tevI rIte AcAryo paNa jANavAM. vaLI sUtranI vAcanAne ApanArA AcAryonI laghutA paNa thAya che, kema ke-te sUtranI vAcanA upAdhyAya AdithI karAtI che. tatra pravrAjakAdInAM svarUpANyAha - sAmAyikAdivatAropayitA pravrAjakaH / sacittAcittamizravastvanujJAyI digAcAryaH / prathamata AgamopadeSTA zrutoddeSTA / uddiSTagurvAdyabhAve sthiraparicitakArayitRtvena samyagdhAraNAnupravacanena ca tasyaivAgamasya samuddeSTA anujJAtA vA zrutasamuddeSTA / AmnAyasyotsargApavAdAtmakArthapravaktA AmnAyArthavAcakaH // 26 //
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare sAmAyiketi / AtmArthaM parArthaM vA sAmAyikAdervratasya kevalamAropayitA pravrAjakAcArya ityarthaH / digAcAryasvarUpamAha sacitteti, spaSTam gurvAdiSTadigvarttisAdhUnAM sAraNAdikarttAro'pi digAcAryAH / zrutoddeSTAramAha prathamata iti, vizadaM mUlam / zrutasamuddeSTAramAcaSTe - uddiSTeti, pUrvoddiSTagurvAdyabhAva ityarthaH uddiSTaM sthiraparicitaM kuru, samyagdhAraya, anyAJca pravedayeti samakAlaM bhinnakAlaM vA samuddezako'nujJApako vA zrutasamuddeSTeti bhAvaH / AmnAyArthavAcakamabhidhatte-AmnAyasyeti, AmnAyasyAgamasya, utsargaH sAmAnyenokto vidhiryathA trividhaM trividhena prANAtipAtaviratiH, apavAdaH, vizeSeNokto vidhiH, yathA 'puDhavAisu AsevA uppaNNe kAraNammi jayaNAe / migarahiyassa Thiyassa avavAo hoi nAyavvo" iti / tadevaM utsargamapavAdamutsargApavAdaJca yathAvatparijJAya sUtrArthAnAmupadezaka ityarthaH // 572 te AcAryanA kiMcid guNanA prAdhAnyanI upAdhikRta prabhedane kahe che. pravrAjaka AdinA svarUpanuM varNana bhAvArtha - "sAmAyika Adi vratanuM AropaNa karanAra 'pravrAjaka' kahevAya che. sacitta-acitta-mizra vastunI anujJAkAraka 'digAcArya' kahevAya che. prathamathI AgamanA upadezaka zrutoddeSTA' kahevAya che. uddiSTa guru AdinA abhAvamAM sthira paricita karAvanAra hoI samyag dhAraNanA anupravacanadvArA te ja AgamanA samuddeSTA athavA anujJA karanAra 'zrutasamuddeSTA' kahevAya che. AgamarUpa AmnAyanA utsarga-apavAda Atmaka arthanA pravaktA 'AmnAyArthavAcaka' kahevAya che." vivecana - potAnA mATe ke bIjAnA mATe sAmAyika Adi vratanA kevaLa AropaNa karAvanAra 'pravrAjaka AcArya' kahevAya che. digAcArya svarUpane kahe che ke- 'savitte'ti spaSTa che. gurunA Adeza pAmela dizAmAM rahenAra sAdhuonI sAraNA Adi karanArAo paNa 'digAcArya' kahevAya che. zrutanA uddeSTAne kahe che ke'prathamata' kRti / mULa spaSTa che. zrutanA samuddeSTAne kahe che ke- 'Rei' tti / pUrve uddiSTa guru AdinA abhAvamAM evo artha che. 'uddiSTane sthira paricita karo'-'sArI rIte dhAraNa karo' ane 'bIjAone pravedana karo.' Ama samakALamAM ke bhinnakALamAM samuddeza karanAra ke anujJA ApanAra 'zrutasamuddeSTA' kahevAya che. AmnAyArtha vAcakane kahe che ke- 'AmnAyaskRti / ' AmnAya-Agamano utsarga eTale sAmAnyathI kahelo vidhi. jema ketrividha trividhathI prANAtipAtathI virati. apavAda eTale vizeSathI kahelo vidhi. jema 'pujavAsu AsevA sappo Ammi nayaLAN / mirahiyakSa niyamsa avavAo hopha nAyo / ' (kAraNa utpanna thaye chate, jayaNApUrvaka pRthivI Adi viSayaka Asevana, mRga gayo chatAM mRga nathI gayo, ema kahI sthira rahelAne apavAda (asatyavAda nahIM) thAya che, ema jANavuM.) tethI A pramANe utsargane, apavAdane ane utsargaapavAdane yathArtha jANIne sUtra-arthono upadezaka.
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAga / sUtra - 27, prathamaH kiraNe athopAdhyAyaM paricAyayati 573 AcAraviSayavinayasya svAdhyAyasya vA''cAryAnujJayA sAdhUnAmupadezaka upAdhyAyaH // 27 // AcAreti, AcAra: jJAnadarzanacAritratapovIryAtmanA paJcavidhaH tadviSayakavinayasya svAdhyAyasya vAcanA pracchanAparAvarttanAnuprekSAdharmopadezAtmanA paJcavidhasyAcAryAnujJayA sAdhUnAmupadezakaH upasamIpamAgatyAdhIyate, Adhikyena gamyate smaryate sUtrato jinapravacanaM yenetyupAdhyAyaH, yo dvAdazAGgaH svAdhyAyaH prathamato jinairAgatastato gaNadharAdibhiH kathitaH taM svAdhyAyaM sUtratazziSyAnupadizati sa upAdhyAyaH, sa hi sUtravAcanAM ziSyebhyo yacchan svayamarthamapi paribhAvayati, tasya tadarthe sthiratvamupajAyate, RNasyApi sUtralakSaNasya vAcanApradAnena mokSaH kRto bhavati, uttarakAle cAcAryapadAdhyAse'tyantAbhyastatayA yathAvasthitatayA svarUpasya sUtrasyAnuvarttanaM bhavati, ye'nyato gacchAntarAdAgatya sAdhavassUtropasampadaM gRhNate te pratIcchakA ucyante te ca sUtravAcanApradAnenAgRhItA bhavanti, mohasya jayo'pi kRto bhavati, sUtravAcanAdAnavyagrasya prAyazcittavizrotasikAyA abhAvAt / ataH upAdhyAyassUtraM vAcayediti // upAdhyAyano paricaya bhAvArtha - "AcArarUpa viSayavALA vinayano ke svAdhyAyano AcAryanI AjJAthI sAdhuone upadeza 12nAra 'upAdhyAya' hevAya che." - vivecana upa-samIpamAM AvIne bhaNe che, adhikapaNAe sUtrathI jinapravacananuM smaraNa jenAthI karAya che, AvI rIte upAdhyAyanI vyutpatti che. je dvAdazAMgIrUpa svAdhyAya prathamathI jinothI Avela, tyArabAda gaNadhara AdithI kahelo che, te svAdhyAyane sUtrathI ziSyone upadeza kare che, te 'upAdhyAya' kahevAya che. kharekhara, te upAdhyAya ziSyone sUtravAcanA ApatAM pote arthanuM ciMtana kare che. AthI te upAdhyAyanuM te sUtranA arthamAM sthi25NuM thAya che, sUtrarUpI RNathI paNa vAcanAnA pradAnathI chUTakAro karelo thAya che. vaLI uttarakALamAM AcAryapadanI prAptimAM atyaMta abhyAsa hovAthI yathArthapaNe svarUpasUtranuM anuvartana (anuvRtti) thAya che. jeo bIjA gacchamAMthI AvIne sAdhuo sUtranI upasaMpadAne grahaNa kare che, teo 'pratIcchaka' (grAhaka) kahevAya che. vaLI teo sUtravAcanAnA dAnathI upakRta thAya che, mohano jaya paNa karelo thAya che, kema ke-sUtravAcanAdAnamAM parAyaNane prAyazcitta-doSa-aparAdhano abhAva che. ethI upAdhyAya sUtranI vAcanA Ape che.
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 tattvanyAyavibhAkare tapasvinaM zaikSakaJcAha - kiJcidUnaSaNmAsAntogratapo'nuSThAtA tapasvI / anAropitaviviktavratazzikSAyogyazzaikSakaH // 28 // kiJciditi / dazamAdikiJcinnyUnaSaNmAsAntamugrasya bhAvavizuddhasya anizritasyAlpasattvabhayAnakasya vA tapaso'nuSThAtetyarthaH / anizritaM tapo nAma zubhayogasaMgrahAya parasAhAyyAnapekSaM bhAvatapaH / atha zaikSakamAha anAropiteti, anAropitaM viviktaM doSarahitaM vrataM yasya tAdRzaH, zikSAyogyazca zaikSakaH, abhinavapravrajito grahaNAsevanAzikSAyogyaH tatra zaikSakodvividhaH, AjJayA pariNAmako dRSTAntena pariNAmakazceti, tadeva satyaM yajjinaiH praveditamityevaM yo nissaMzayaM zraddhadhAti na ca kAraNamapekSate sa AjJApariNAmaka ucyate, yastu liGgena gamyamarthaM pratyakSaprasiddhadRSTAntenAtmabuddhAvAropayan varttate sa dRSTAntapariNAmaka ucyate / saptarAtrindivacaturmAsaSaNmAsairjaghanyamadhyamotkRSTarUpairupasthApyate'yam // tapasvI ane zaikSakanuM varNana bhAvArtha - "kAMIka nyUna cha mahinA sudhInA ugra tapa karanAra "tapasvI' kahevAya che ane anAropita vivikta vratavALo ane zikSAyogya "zaikSika che." - vivecana - dazama (4 u.) AdithI mAMDI kAMIka nyUna cha mAsa sudhInA ugra, bhAvavizuddha, anizcita ke alpa sattvavALAne bhayaMkara evA tapanA karanAra "tapasvI' kahevAya che. zaikSakanA be prakAro-(1) te ja sAcuM che, ke je jinezvaroe darzAvela che; AvI rIte niHsaMdeha zraddhA je kare che ane kAraNanI apekSA karato nathI, te 'AjJA pariNAmaka kahevAya che. vaLI (2) je hetuthI gamya arthane pratyakSa prasiddha daSTAntathI AtmabuddhimAM Aropae42to varte cha, te dRSTAntapariNAma' avAya che. dhanya-madhyama-utkRSTa35 sAta rAtri-hina, cAra mAsa ane cha mAsamAM zaikSaka, upasthApanA(vaDI dIkSA)no viSaya bane che. atha glAnamAha - apaTuAdhyAkrAnto munigrlAnaH // // 29 apaTuriti / bhikSAdikaM kartumasamarthaH jvarAdivyAdhyAkrAnta ityarthaH / asya vaiyAvRttyaM kAryamanyathA prAyazcittabhAk syAt, tasmAdbhagavadAjJAmanuvarttamAnena karmanirjarAlAbhalipsayA glAne samutpanne mAyAvipramuktena yatra kutrApi sthitena tvaritamAgantavyamevaM kurvatA sAdharmikavAtsalyaM kRtaM bhavati, AtmA ca nirjarAdvAre niyojito bhavati, tatrAzaktatvamaprazasyabhASA'pamAnaM lubdhatvamudbhAvya pratibandhayataH prAyazcittaM syAditi //
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya bhAga / sUtra - 28 29 30, prathamaH kiraNe glAnanuM varNana bhAvArtha - "asamartha, vyAdhithI gherAyelo bhuni 'glAna' 'hevAya che." 575 vivecana - bhikSA Adi karavAmAM asamartha, jvara Adi vyAdhithI gherAyelo muni 'glAna' kahevAya che. A glAna muninI vaiyAvRttva karavI joIe. anyathA, prAyazcittano bhAgI thAya che. tethI bhagavaMtanI AjJAne anusaranAre, karmanirjarAnA lAbhanI mahecchAthI, glAna hoye chate mAyAthI mukta banelA ane game tyAM rahelA sAdhue jaldIthI AvavuM joIe. A pramANe karanAra sAdhue sAdharmikanuM vAtsalya kareluM thAya che ane AtmAne nirjarAnA dvAramAM joDelo bane che. te viSayamAM azaktapaNAnuM, aprazasta bhASAdvArA apamAnanuM ane lupaNAnuM uddbhAvana karIne pratibaMdha (aTakAyata) karanArane prAyazcita thAya ! gaNaM kulaJcAha zrutasthaviraparamparAnuyAyI gaNaH / ekajAtIyAnekagacchasamUhaH kulam // 30 // zruteti / zrutenAgamena sthaviro vRddhaH zrutasthavirastRtIyacaturthAGgadharassAdhustatparaMparAnugamanazIlo gaNa ityarthaH zruteti vizeSaNena vayasA paryAyeNa vA vRddhasya na grahaNam / vayassthavirassaptatyAdivarSajIvitaH, paryAyasthavira: yasya dIkSitasya viMzatyAdIni varSANi gatAni saH, padena sthavirastu pravartitavyApArAn saMyamayogeSu sIdatassAdhUn jJAnAdiSvaihikA''muSmikApAyadarzanataH sthirIkarttA, kulasamudAyo vA gaNo bhAvyo yathA kauTikAdiH, kulamAha ekajAtIyeti, bahUnAM gacchAnAmekajAtIyAnAM samUhaH kulamityartho yathA cAndrAdi / gacchassuvihitamunivRndarUpa ekAcAryapraNIto jaghanyatastripuruSapramANaH sAdhusamudAyarUpatvAt catuHpaJcaprabhRtipuruSasaMkhyAkA madhyamA gacchAH, dvAtriMzatsahastrANyekasmin gacche sAdhUnAmutkRSTA saMkhyA yathA zrIRSabhasvAmiprathamagaNadharasya bhagavato RSabhasenasya / azubhaphalapradatvAdasadAcAragacchasaMvAsaparihArapUrvakaM paramazubhaphaladatvAdihaparalokahitArthaM sadAcAragacchasaMvAsaH kAryaH / tatra vasatAM hi mahatI nirjarA bhavati, sAraNAvAraNAcodanAdibhirdoSAvApterabhAvAt vismRte kvacitkarttavye bhavatedaM na kRtamiti sAraNA, akarttavyAnAM niSedho vAraNA, saMyamayogeSu skhalitAsyA'yuktametadbhavAdRzAmityAdisvaramadhuravacanaiH preraNaM codanA / SaDvidhAnA jIvAnAM bAdhA maraNAnte'pi yatra karaNatrayairna kriyate munibhissa gaccha iti // gaNanuM ane kulanuM varNana - bhAvArtha - "zrutasthaviranI paraMparAno anuyAyI 'gaNa' kahevAya che. eka jAtinA aneka gacchono samudAya 'Dula' hevAya che."
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 tattvanyAyavibhAkare vivecana - zrata eTale AgamathI sthavira-vRddha-zrutasthavira, trIjA ane cothA aMgane dhAraNa karanAra sAdhu. tenI paraMparAno anugAmI 'gaNa' kahevAya che. "zruta" evA vizeSaNathI vayathI ke paryAyathI vRddhanuM grahaNa nathI. sIttera Adi varSanA AyuSyavALo "vayasthavira' kahevAya che. je dIkSitanA vIsa Adi varSo gayelA che, te "paryAyasthavira' kahevAya che. padanI apekSAe sthavira to pravartita vyApAravALA saMyamayogomAM sIdAtA sAdhuone jJAna AdimAM paralokanA, AlokanA apAyanA darzanathI sthira karanAra, athavA kulano samudAya te gaNa. jema ke-kauTika Adi. kulane kahe che ke-eka jAtivALA ghaNA gacchono samUha, e "kula." jema ke-cAMdrakula Adi. 0 suvihita munisamudAyarUpa eka AcAryathI racela gaccha kahevAya che. jaghanyathI traNa sAdhuonA samudAyarUpa che. cAra-pAMca Adi sAdhuonI saMkhyAvALA madhyama gaccho kahevAya che. eka gacchamAM batrIza hajAra sAdhuonI utkRSTa saMkhyA. jema zrI RSabhadevasvAminA prathama gaNadharabhagavAna zrI RSabhasenanI batrIsa hajAra sAdhuonI saMkhyA utkRSTa jANavI. 0 azubha phaLane ApanAra hoI, asad AcAravALA gacchamAM saMvAsanA parihArapUrvaka parama zubha phaLane ApanAra hoI Aloka-paralokanA hita mATe saAcaraNavALA gacchamAM saMvAsa karavo joIe. kharekhara, zobhanagacchamAM vasanArAone moTI karmanirjarA thAya che. sAraNA-vAraNA-preraNA AdithI doSanI prAptino abhAva thavAthI, bhUlAI gayelA kvacituM kartavyamAM "Ape A karyuM nathI,'-A pramANenI "sA(smA)raNA' kahevAya che. akartavyono niSedha "vAraNA' kahevAya che. saMyamanA yogomAM alanA pAmelAne A Apa jevAone ayukta che. ityAdi svaravALA madhura vacanothI preraNA karavI, e "codanA' kahevAya che. cha javanikAyonI bAdhA, maraNAntamAM paNa je gacchamAM karavA-karAvavA-anumodavArUpa traNa karaNothI muniothI karAtI nathI, te zobhanagaccha "gaccha' kahevAya che. atha saMghamAha - jJAnadarzanacaraNaguNavAn zramaNAdiH saGghaH // 31 // jJAnadarzaneti / guNaratnapAtrabhUtasattvasamUhaH saGghaH ko'yaM samUhaH tAdRza ityatrAha zramaNAdiriti, AdinA zramaNIzrAvakazrAvikAnAM grahaNam / zrAmyanti tapasyantIti zramaNAH / zrRNvanti jinavacanamiti zrAvakAH / tIrthaGkaravandanIyaM saGgha jJAnAdiguNarUpaM na tiraskuryAt saGghAbahiSkaraNabhayena zrutakevalinApi saGgho mAnitaH tasmAtsaGghaH pUjya iti // 1. zrAvakatvaM na zravaNamAtranibandhanaM, tathA ca sati zrotrendriyalabdhimatAM sarveSAM zrAvakatvaM syAdityatroktaM jinavacanamiti, jinavacanamAptAgamo na punaranAptAgamaH tasyApramANatvena paralokahitatvAsambhavAcchravaNavaiyarthyAMpatteH, tatrApi sAkSAtparalokahitaM grAhyaM, tena jyotiSaprAbhRtikAderabhiprAyavizeSaNa paralokahitatve'pi na kSatiH, zravaNamapi na pratyanIkAdibhAvena, tena tathA zrRNvatAM na zrAvakatvaprasaGgaH / upayogapUrvakamityapi vivakSaNIyam, tenAnupayogena zrRNvato vyavacchedaH / idazca zrAvakatvamatyutkaTajJAnAvaraNamithyAtvAdivinAzAllabhyata tti che.
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 31-32, prathamaH kiraNe 577 saMghanuM svarUpa bhAvArtha - "jJAna-darzana-cAritraguNavALo zramaNAdi "sa" kahevAya che." vivecana - guNarUpI ratnonA pAtrabhUta prANisamUha saMgha che, to tevo A samUha kayo che? AnA javAbamAM kahe che ke- 'zramaHi ' AdipadathI sAdhvI-zrAvaka-zrAvikAonuM grahaNa che. tapasvIo zramaNa kahevAya che. jinavacanane zravaNa karanArA zrAvako kahevAya che. (zrAvakapaNuM zravaNa mAtra kAraNathI janya nathI. Ama hoye chate, jo zravaNa karanAra mAtra zrAvaka kahevAya, to zrotrendriya labdhivALA saghaLA jIvomAM zrAvakapaNAno prasaMga thaI jAya ! mATe ahIM kaheluM che jinavANIne zravaNa karanAra "zrAvaka' kahevAya. jinavacana eTale Apta Agama, paraMtu anApta Agama nahi; kema ke-anAptAgamanuM apramANapaNuM hoI paralokahitakArIpaNAno asaMbhava hovAthI zravaNanI vyarthatAnI Apatti che. tyAM paNa sAkSAt paralokahitakArI levuM. tethI jyotiSa-prAbhRtika AdimAM abhiprAyavizeSathI paralokahitapaNuM chatAM kSati nathI. zravaNa paNa pratyanika Adi bhAvathI nahi, tethI te prakAre sAMbhaLanArAone zrAvakapaNAno prasaMga nathI. upayogapUrvakanI vivakSA karavI, tethI anupayogathI sAMbhaLanArano vyavaccheda che ane A zrAvakapaNuM ati utkaTa jJAnAvaraNa, mithyAtva AdinA vinAzathI prApta thAya che.) tIrthaMkarathI vaMdanIya, jJAnAdi guNarUpa saMghano tiraskAra nahi karavo joIe. saMghathI bahiSkAranA bhayathI zrutakevalIe paNa saMgha mAnelo che, tethI zramaNapradhAna caturvidha saMgha pUjya ja che. atha sAdhusvarUpamAcaSTe - jJAnAdipauruSeyazaktibhirmokSasAdhakaH sAdhuH // 32 // jJAnAdIti / jJAnadarzanacAritrakriyopeto mokSamArgavyavasthitassAdhurityarthaH, zAstroktaguNI sAdhurna zeSAstadguNarahitatvAt vyatirekatassuvarNavat suvarNa hi viSaghAti rasAyanaM vayasstambhanaM maGgalaprayojakaM kaTakAdiyogyatayA pradakSiNAvarttamagnitaptaM prakRtyA guru sAratayA'dAhyaM sAratayaivAkuthanIyamityasAdhAraNASTaguNaviziSTaM tathaiva sAdhurapi mohaviSaghAtakaH keSAMcid vaidyopadezAdrasAyanaM bhavati, ata eva pariNatAnmukhyaM guNatazca maGgalArthaM karoti prakRtyA vinItaH sarvatra mArgAnusAripradakSiNAvarttatA gambhIrazcetasA guruH krodhAgninA'dAhyassadocitena zIlabhAvenAkuthanIyazca bhavati tathA ca yathA nikhilaguNayuktameva suvarNaM tAttvikaM, na tu nAmarUpamAtreNa guNena yuktaM, tathaiva zAstroditamUlaguNaireva sAdhurbhavati, na punarguNarahitassan yo mikSAmati sa rUti .. sAdhusvarUpanuM varNana bhAvArtha - "jJAna Adi pauruSeya (AtmIya) zaktiothI mokSasAdhaka "sAdhu kahevAya che."
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 tattvanyAyavibhAkare vivecana - jJAna-darzana-cAritrakriyAthI saMyukta, mokSamArgamAM vyavasthita "sAdhu', zAstrakathita guNavALo sAdhu kahevAya che. vyatirekanI apekSAe te guNothI rahita koI sAdhu nathI. jema ke-suvarNa. kharekhara, viSaghAtI, rasAyana, vaya(juvAnI)nuM staMbhana, maMgalanuM sAdhana, kaTaka (kaMkaNa) Adi yogyatAthI pradakSiNAvarte agnimAM tapAvela, prakRtithI guru (bhAre) sAra rUpe adAhya (na bALI zakAya evuM) ane sArarUpa hoI akuthanIya (kharAba gaMdha nahi Ave evuM), AvA asAdhAraNa ATha guNothI viziSTa suvarNa che. tevI rIte sAdhu paNa mohanA viSano ghAtI hoya che. vaidyanA upadezathI dhAtuvAdIothI keTalIka dhAtuonuM suvarNa, athavA suvarNanuM rasAyana bane che. ethI ja pariNata thavAthI mukhya ane guNathI maMgala kArya kare che. prakRtithI vinIta, saghaLe ThekANe mAganusArI, ati saphaLa AvartatA(vartana)thI gaMbhIra, manathI moTo, krodhAgnithI adAhya ane sadA ucita zIlabhAvathI sugaMdhIdAra thAya che. tathAca jema sakaLa guNathI yukta ja suvarNa tAttvika kahevAya che, paraMtu nAma mAtrathI suvarNa satya kahevAya nahi. tevI rIte ja zAstrakathita mUlaguNothI ja sAdhu hoya che, paraMtu guNa vagarano hoto je mAtra bhikSA mATe phare che, te sAdhu kahevAto nathI. idAnIM samanojJamAha - ekasAmAcArIsamAcaraNaparassAdhuH samanojJaH // 33 // eketi / samAcaraNaM samAcAraH, ziSTAcaritakriyAkalApaH, tadbhAvaSyantena strItvavivakSAyAM bhISi sAmAcArIti padasiddhiH, sA ca tridhA odhasAmAcArI dazavidhasAmAcArI padavibhAgasAmAcArI ceti / saMkSepataH kriyAkalApaH oghasAmAcArI, icchAkArAdilakSaNA dazavidhasAmAcArI, padavibhAgasAmAcArI chedasUtrANIti tatraikasyAM sAmAcAryAM vartamAnassAdhuH samanojJa rUtyartha che samanojJanuM svarUpa bhAvArtha - "eka sAmAcArInA AcaraNamAM parAyaNa sAdhu "samanojJa' kahevAya che." vivecana - sama AcAra samAcAra kahevAya che. arthAt ziSTIe Acarela kriyAkalApa, teno bhAva, te samAcArI' kahevAya che. oghasAmAcArI, dazavidha sAmAcArI ane padavibhAgasAmAcArIrUpe te sAmAcArI traNa prakAranI che. saMkSepathI kriyAklopa "oghasAmAcArI' kahevAya che. (tyAM oghasAmAcArI, navamA pUrvanA AcAranAmaka tRtIya vastunA paNa vIsamA prAbhRtanA paNa oghaprAbhUta nibDhA (siddha-taiyAra thayelo che. Adhunika dIkSita-zrutaparijJAnazaktithI rahita dalitonA AyuSya AdinA hAsanI apekSA rAkhIne, atyaMta samIpamAM karela saMkSepathI kriyAklApa "osAmAcArI' kahevAya che. dazavidha sAmAcArI to chavIzamA 1. tatraughasAmAcArI navamAtpUrvAt tRtIyAdvastuna AcArAbhidhAnAttatrApi viMzatitamAtmAmRtAt tatrApyodhaprAbhRtAt niyUMDheti, etaduktaM, bhavati sAmpratakAlapravrajitAnAM tAvacchutaparijJAnazaktivikalAnAmAyuSkAdihAsamapekSya pratyAsannIkRteti / dazavidhasAmAcArI punaH SaDviMzatitamAduttarAdhyayanAtsvalpatarakAlapravajitaparijJAnArthaM niyUMDheti / padavibhAgasAmAcAryapi chedasUtralakSaNAnnavamapUrvAdeva niyUMDheti //
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 33-34-35, prathamaH kiraNe 579 uttarAdhyayanathI svalpatara kALapravrajitanA parijJAna mATe taiyAra karela che. padavibhAgasAmAcArI paNa chedasUtrarUpa navamA pUrvamAMthI ja taiyAra karela che.) icchAkAra Adi lakSaNavALI 'dazavidhasAmAcArI" kahevAya che. padavibhAgasAmAcArI eTale chedasUtro kahevAya che. AvI rIte tyAM eka sAmAcArImAM vartamAna sAdhu 'samano' upAya che. atha brahmacaryaguptimAha - vasatikathAniSadyendriyakuDyAntarapUrvakrIDitapraNItAtimAtrA''hArabhUSaNaguptibhedena brahmacaryaguptinavadhA // 34 // vasatIti / bhUSaNAntaM dvandvastato guptyA tatpuruSaH / brahmacaryaguptimaithunavirativratasya rakSAprakAraH, navavidhaguptisevanAddhi sarvakAlaM pramAdarahitassannapratibaddhavihAritayA guptIrbrahmacArI carediti // brahmacaryanI guddhi(vADa)nuM varNana bhAvArtha - "stigupti-thaapti-nissdyaapti-5ndriygupti-duiyaaNtrsupti-puurvtraaptipraNItagupti-AhAragupti ane bhUSaNaguptinA bhedathI brahmacaryanI gupti nava prakAranI che." vivecana - maithunaviratinA vratano, brahmacaryaguptie rakSAnA prakAra che. kharekhara, nava prakAranI guptinA sevanathI sarvakALa pramAda vagarano hoto, apratibaddha vihArI banI, brahmacArI guptionuM pAlana kare. atha vasatiguptimAha - strISaNDAdivAsasthAnavarjanaM vasatiguptiH // 35 // strIti / striyo divyA mAnuSyo vA SaNDo mahAmohakarmA strIpuMsasevanAbhirataH AdinA pazavo grAhyAH tadAkIrNavasatau zayanAsanAdInyupabhuJjAnasya brahmacAriNo'pi sato brahmacarye svasya kimetAsseve uta neti pareSAM vA kimasAvevaMvidhazayanAsanAdisevI brahmacAryuta neti saMzayassamupajAyate, stryAdibhiratyantApahRtacittatvAcca vismRtasakalAptopadezasya 'asminnasAre saMsAre sAraM sAraGgalocana' tyAdikuvikalpAn vikalpayato mithyAtvodayataH kadAcidetatparihAra eva tIrthakRdbhi!ktaH, etadAsevane vA yo doSa uktassa doSa eva na bhavatItyevaMrUpA vicikitsA syAt, dharmaM pratyapi kimetAvataH kaSTAnuSThAnasya phalaM bhaviSyati na veti saMzayaH syAt, tatatha kevaliprajJaptAddharmAcchrutacAritrarUpAt samastAddhRzyet tasmAstrISaNDAdyAkIrNatArahitAni zayanAsanasthAnAdIni yaH sevate sa eva nirgrantho dravyabhAvagranthAnniSkrAntatvAdataH tAdRzazayanAsanasthAnAdiparivarjanaM vasatiguptiriti bhAvaH //
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 tattvanyAyavibhAkare vasatinAmaka guptinuM kathana bhAvArtha - "strI-napuMsaka Adi nivAsanA sthAnanuM varjana, e "vasatigupti kahevAya che." vivecana - deva saMbaMdhI ke manuSya saMbaMdhI strIo, SaSTha eTale mahA mohakarmavALo, strI-puruSanA sevanamAM abhirata napuMsaka, AdithI pazuo levA, strI-pazuSanDathI AkIrNa vasatimAM zayana-Asana AdinA upabhogane karanAra "brahmacArI hovA chatAMya, brahmacaryamAM potAne "zuM A vasati Adine huM evuM ke nahi?-Avo saMzaya, athavA bIjAone zuM A AvA prakAranA zayana-Asana Adi sevI brahmacArI che ke nahi?-Avo saMzaya thAya che. vaLI strI AdithI atyaMta apahRta cittavALo hoI, sakaLa AptapuruSanA upadezanuM vismaraNa karanAro, "A asAra saMsAramAM sArabhUta sAraMga locanA che, ItyAdi kuvikalponA zIlpIne mithyAtvano udaya thavAthI, "kadAcit brahmacaryano parihAra ja tIrthakaroe kahelo nathI, athavA A strI AdinA sevanamAM ja doSa kahelo che, te doSa ja nathI'-AvA prakAranI vicikitsA (saMzayavRtti) thAya. dharma pratye paNa zuM ATalA badhA kaSTAnuSThAnanuM phaLa maLaze ke nahi?- Avo saMzaya thAya ! vaLI te kevalIe kahela samasta zrutacAritrarUpa dharmathI bhraSTa thAya ! tethI strISaSTha AdithI AkIrNatAthI rahita zayana-AsanasthAnonuM je sevana kare che, te ja nirgastha che, kema ke dravya-bhAva graMthi(gAMTha)thI nIkaLelo che. ethI tAdeza zayana-Asana-sthAna AdinuM parivarjana, e vasatigupti' kahevAya che. kathAguptimAha - rAgAnubandhistrIsaMlApacaritravarNanaparityAgaH kathAguptiH // 36 // rAgeti / ekAkinInAM strINAM rAgAnubandhinassa~llApAH, 'karNATI suratopacAracaturA lATI vidagdhapriye' tyAdirUpAH kathAzca brahmacaryaguptikAmena sarvathA parityAjyAH, anyathA pUrvoditarItyA saMzayAdayo bhaveyuH, dezajAtikulanepathyabhASAgativibhramagItahAsyalIlAkaTAkSapraNayakalahazRGgArarasAnuviddhAH kAminInAM kathA hi rAgAnubandhinyaH, tA avazyamiha munInAmapi manovikriyAM nayantIti tAsAmapi parityAgaH kArya iti bhAvaH // kathAguptinuM kathana bhAvArtha - "rAganA anubaMdhI, strIonA saMlApo ane kathAonA varNanano parityAga, e kathAgupti kahevAya che." 1. yassaMyataH kaSAyAdipramAdena rAgadveSavazaM gato na tu madhyasthaH parikathayati kiJcitsA vikathA, sA ca na kathanIyA, tathAvidhapariNAmavizeSakAraNatvAdvaktRzrotroH, zrRGgArarasena manmathadIpikayA tayottejitazcAritramohanIyakarmodayaprayuktAtmapariNAmarUpo moho jAyate tasmAtsvaparAtmanorubhayorvA pApopAdAnabhUtAM kathAM na kuryAditi tathA ca tapassaMyamaguNadhAriNazcaraNatAH tAM kathAM kathayeyuryA sarvajIvahitakarA nirjarAkhyaphalasAdhanA kartRNAM zrotRNAmapi cetaH kuzalapariNAmanibandhaneti //
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - rU6-rU7-rU8, prathama: viLe 581 - vivecana - ekalI strIonA rAganA anubaMdhIsaMlApo. jema ke-'karNATakanI nArI suratanA upacAramAM catura hoya che, lATadezanI nArI vidagdha priya hoya che,' ityAdirUpa saMlApo ane kathAono brahmacaryaguptinA icchuke sarvathA parityAga karavo joIe. anyathA, pUrvakathita rItithI saMzaya vagere thAya. deza-jAti-kuLa-veSa-bhASA-gati-vibhrama-vilAsa-gIta-hAsya-lIlA-kaTAkSa-praNaya-kalaha ane zRMgArarasathI anuviddha kAminIonI kathAo kharekhara rAgaparaMparAjanaka che. te kathAo avazya ahIM munionA manane paNa vikAramAM laI jAya che, mATe te kathAono paNa parityAga karavo. (je sAdhu kaSAya AdinA pramAdathI rAga-dveSane vaza thayelo, madhyasthatA vinAno vikathAne kahe che, te vikathA kahevAyogya nathI; kema ke-tathAvidha pariNAmavizeSa vaktA ane zrotAmAM kAraNa thAya che. zRMgA22sathI kAmadevanI dIpikA te vikathAthI uttejita, cAritramohanIyakarmanA udayathI janya AtmAno viziSTa pariNAmarUpa moha thAya che. tethI sva-para Atmaka ubhayanA pApanA upAdAnabhUta kathA na karavI joIe. tathAca tapa-saMyama-guNadhArIo, cAritraparAyaNo tevI kathA kahe, ke je sarva jIva hita karanArI, nirjarAnAmaka phaLanA sAdhanabhUta, temaja kartA ane zrotAonA paNa cittanA kuzaLa pariNAmanA mULa kAraNabhUta thAya !) niSadyAptimA stryAsanaparivarjanaM niSadyAguptiH // 37 // strIti / strINAM yadAsanaM yatra tAbhissaha nopavizedutthitAsvapi muhUrttaM tatra nopaveSTavyamiti sampradAyaH, yazcaivaMvidhassa nirgranthaH, anyathoktadoSaprasaGgaH syAdatastadAsanaM sarvathA prihrnniiymiti bhAvaH // niSadyAguptinuM varNana bhAvArtha - "srInA AsananuM parivarjana, e 'niSadyAgupti' kahevAya che." - vivecana - srIonuM je Asana che, tyAM te strIonI sAthe besavuM na joIe. te strIonA uThyA bAda paNa be ghaDI sudhI (muharta paryanta) tyAM besavuM na joIe. Avo saMpradAya che. je AvA prakArakano che, nigraMtha kahevAya che. anyathA, kahelA doSano prasaMga thAya ! ethI te Asana sarvathA choDavA jevuM che. indriyaguptiM kuDyAntaraguptiJcAha - rAgaprayuktastryaGgopAGgavilokanatyajanamindriyaguptiH / ekakuDyantaritamaithunazabdazravaNasthAnaparityAgaH kuDyantaraguptiH // 38 // rAti / anurAgeNa vanitAnAmaGgopAGgAnAM nirIkSaNatyAgaH kAryaH, tAsAM nayananAsikA - dIni nirIkSitamAtrANyapi ceto haranti tathA darzanAnantaraM vibhAvyamAnAni ceto dUSayanti, tatasteSAM samyagdarzanaM tatazcAho ! salavaNatvaM locanayo:, RjutvaM nAsAvaMzasyetyevaM vicintanaJca -
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 tattvanyAyavibhAkare brahmacaryabhaGgaprasaGgena naiva kAryamiti bhAvaH / kuDyAntaraguptimAha eketi, kuDyaM kaTAdiracitaM pakveSTakAdinirmitA vA bhittiH tayA'ntarite'pi sthAne yatra vividhavihagAdibhASayA avyakta zabdaH suratasamayabhAvI ruditazabdaH ratikalahAdirUpaH mAninIkRtaH gItazabdo vA paJcamAdihuMkRtirUpo hasitazabdo vA zrUyate tAdRzasthAnaparityAgaH kArya iti bhAvaH // ' Indriya ane kuDyAntaraguptinuM kathana bhAvArtha - "rAgapUrvaka strInA aMga-upAMganA darzanano tyAga, e "indriyagupti' kahevAya che. eka bhIMtanA aMtaramAM rahelanA maithuna zabdanA zravaNanA sthAnano parityAga, e "kuDyAntaragupti' kahevAya che." vivecana - "anurAgapUrvaka strIonA aMga-upAMgonA nirIkSaNano tyAga karavo joIe. te strIonA nayana-nAsikA Adi darzana mAtrathI paNa cittanuM haraNa kare che, temaja darzana bAda maraNapaTamAM AvatAveMta cittane dUSita kare che. tethI te nayana AdinuM sArI peThe darzana, tyArabAda aho ! be nayanonuM lAvaNya, nAsikArUpI vaMzanuM saraLapaNuM, A pramANenuM viciMtana brahmacaryanA bhaMgano prasaMga AvavAthI nahi karavuM joIe. kuDyAntaraguptine kahe che ke-kuSya eTale caTAI vagerethI banAvela athavA pAkI iMTothI banAvela bhIMta, te bhIMtathI aMtarita evA paNa sthAnamAM jyAM vividha paMkhI AdinI bhASAthI avyakta zabda, surata samayamAM thanAra rUdanano zabda, rati-kalaha Adi rUpa mAninIe karelo gIta zabda, paMcamAdi svararUpa kArarUpa hasavAno zabda saMbhaLAya, tevA sthAnano parityAga karavo joIe. pUrvakrIDitapraNItaguptI prAha - prAktanakrIDAsmaraNavaidhuryaM pUrvakrIDitaguptiH / atisnigdhamadhurAdyAhAraparihAraH gutaputiH | rU . prAktaneti / pUrva gRhasthAvasthAkAle stryAdibhissaha viSayAnubhavasya kRtasya durodarAdiramaNasya cAnucintanA na vidheyA tathAca sati brahmacaryarakSaNaM bhavediti bhAvaH / atha pramItaguptimAha atisnigdheti, galatsneharasamatyantadhAtUdrekakAriNamAhAraM pAnabhojanAdikaM varjayedityarthaH // pUrvakriDIta ane praNItaguptinuM varNana bhAvArtha - "pUrvakRta krIDAnA smaraNano abhAva, e pUrvakrIDitagupti' kahevAya che. ati snigdha-mIThA vagere AhArano parihAra, e praNItagupti' kahevAya che." vivecana - pUrve gRhastha avasthAnA kALamAM strI AdinI sAthe karela viSayanA anubhavano ane strI AdinI sAthe karela jugaTuM (jugAra) AdinA ramaNano vicAra nahi karavo joIe. tethI brahmacaryanuM rakSaNa thAya che. have praNItaguptine kahe che ke - "gatiniti' | gaLatA, cIkaNA rasavALA, atyaMta dhAtunI vRddhi karanAra ane pAna-bhojanAdirUpa AhAranuM varjana karavuM joIe.
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo bhAga / sUtra - 39-40, prathamaH kiraNe 583 AhAraguptiM bhUSaNaguptiJcAha - mAnAdhikA''hAraparivarjanamatimAtrAhAraguptiH / snAnavilepanAdizarIrazuzrUSAvarjanaM bhUSaNaguptiH // 40 // ___ mAnAdhiketi / puruSasya kavalaparimANaM dvAtriMzatkavalAH striyAH punaraSTAviMzatiH, tato'pyadhikatayA pAnabhojanAdisaMsevanaM brahmakSatikAritvAccharIrapIDAkaratvAccAvazyaM tyAjyaM, kevalaM saMyamanirvAhArthaM cittasvAsthyopeto bhuJjIta na tu rAgadveSavazagaH sarvakAlamatimAtrAhArasya duSTatvAta, kadAcittu kAraNato'timAtrAhAro na duSTa iti / bhUSaNaguptimAha snAneti, zarIropakaraNAdInAM vibhUSArthaM yuvatijanamanastoSArthaM saMskAro na vidheyaH, anyathA strIjanAbhilaSaNIyatvAttasya brahmacarye zaMkA syAt, ujjvalaveSapuruSadarzanena yuvatInAM kAmodrekAt, kimetAstAvaditthaM prArthayamAnA upabhuo, Ayatau tu yadbhAvi tadbhavatu utazvit kaSTAni zAlmakIzleSAdayo naraka etadvipAkA iti pariharAmi vetyevaM rUpo vitarkaH syAttasmAdbhikSurdharmArAmo dhRtimAn dAntazzaGkAsthAnabhUtAnetAn AjJA'navasthAmithyAtvavirAdhanAdoSAnvicintayan brahmacarye samAhito bhavet, tathAvidhaJca taM devadAnavagandharvayakSarakSaH kinnarAdayo'pi namasyanti, ayazcASTAdazavidho brahmacaryadharmaH parapravAdibhiraprakampyatayA dhruvaH, apracyutAnutpannasthiraika svabhAvatvAnnityo dravyArthatayA, zazvadanyAnyarUpatayotpAdAtparyAyArthatayApi zAzvataH jinaiH pratipAditaH, anena brahmacaryeNa purA anantAsUtsapiNyavasarpiNISu mahAvidehe tatkAlApekSayA ihApi vA siddhAH siddhyanti anAgatAddhAyAzca setsyantIti sarvottamo'yamiti // AhAra ane bhUSaNaguptinuM svarUpa ___ bhAvArtha - "paribhAthI aghi mAhAnu parivarDana, me matimAtrApti ' upAya che. snaanvilepana Adi zarIrazuzruSAnuM varjana, e "bhUSaNagupti' kahevAya che." vivecana - puruSanA kavala(koLiyA)nuM parimANa batrIza koLiyA che ane strInA koLiyAnuM parimANa aDhAvIza koLiyA che. tenAthI adhikapaNAe pAna-bhojana AdinuM saMsevana brahmacaryanI kSati karanAra hoI ane zarIranI pIDA karanAra hoI teno avazya tyAga karavo yogya che. phakta saMyamanA nirvAha mATe cittanI svasthatA sahita bhojana karavuM joIe paraMtu rAga-dveSane vaza banI nahi khAvuM joIe, kema ke-sarvakALamAM 1. "divyAtkAmaratisukhAtrividhaM trividhena viratiriti navakam / audArikAdapi tathA tadbrahmASTAdazavikalpami' tyaSTAdazavidhaM brahmacaryam tadetatsarvastrINAM manovAkkAyaissarvathA saMgatyAgassarvato brahmacaryam, saMyaminAM, eSveva dezatasvadArasaMtoSarUpaM dezato dezaviratAnAm / vrateSu pradhAna, uktaJca vratAnAM brahmacaryaM hi nirdiSTaM gurukaM vrataM / tajjanyapuNyasambhArasaMyogAdgururucyate iti / tIrthAntarIyairapyuktaM, 'ekatazcaturo vedA brahmacaryaJca ekataH / ekatassarvapApAni, madyaM mAMsaJca ekataH' iti //
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 tattvanyAyavibhAkare atimAtra AhAra duSTa che, jayAre kadAcit kAraNavazAt atimAtra AhAra duSTa nathI. bhUSaNaguptine kahe che ke- "nAne'ti aa zarIra-upakaraNa AdinI zobhA mATe yuvatijananA mananA saMtoSa mATe saMskAra karavo joIe nahi. anyathA, strIjananA abhilASAno viSaya thavAthI tenA brahmacaryamAM zaMkA thAya ! ujjavaLa veSavALA puruSanA darzanathI yuvatione kAmano AvirbhAva thAya ! A pramANe prArthanA karatI A strIone zuM huM bhogavuM? bhaviSyamAM je thavAnuM hoya te thAya! athavA kaSTo-zAlmalIvRkSanA AzleSa AdirUpa narakamAM A vipAko bhogavavA paDaze, to strIsaMbaMdhane pariharUM, AvA prakArano vitarka thAya! tethI dharmarUpa ArAmavALo, vairyavALo, damanavALo ane zaMkAnA sthAnabhUta A, AjJAbhaMga-anavasthA-mithyAtva-virAdhanA vagere doSonuM ciMtana karanAro bhikSa brahmacaryamAM samAdhivALo thAya ! vaLI tathAprakAranA te bhikSane deva-dAnavagaMdharva-cakSa-rAkSasa-kiMmara Adi paNa namaskAra kare che. A aDhAra prakArano brahmacaryadharma pawvAdiothI aprakaMpya hoI dhruva che. (divya kAma-ratisukhathI trividha trividha virati. A pramANe navaka(navano samudAya) audArikathI paNa tathA brahmanavaka-ema aDhAra bhedavALuM brahmacarya che. arthAt saghaLI strIono mana-vacanakAyAthI sarvathA saMgano tyAga "sarvato brahmacarya kahevAya che. A sarvato brahmacarya saMyamIone hoya che. A aDhAra prakAromAM dezathI svastrIsaMtoSarUpa brahmacarya dezathI dezaviratone hoya che. vratomAM pradhAna, kharekhara, vratomAM brahmacarya guru tarIke nirdezela che. te zuddha brahmacaryajanya puNyasamudAyanA saMyogathI 'guru' kahevAya che. jainetaroe paNa kahyuM che ke-"eka bAju brahmacarya ane eka bAju cAra vedo samAna che, temaja eka bAju sarva pApo tathA eka bAju madya ane mAMsa samAna che." aprazruta-anutpanna-sthiraka-svabhAva hovAthI dravyArthInI apekSAe nitya-haMmezAM paraspararUpapaNAe utpatti hovAthI, paryAyArthapaNAe (guNa-guNI brahmacaryaAtmAmAM dravyaparyAyathI) paNa zAzvata brahmacaryadharma jinoe kahelo che. A brahmacaryathI pahelAMnA kALamAM anaMta utsarpiNI-avasarpiNIomAM mahAvidehamAM vartamAnakALanI apekSAe, athavA ahIM paNa parabrahAra' e sUtrathI bhUtakALamAM siddha thayA che, vartamAnamAM siddha thAya che ane bhaviSyakALamAM siddha thaze, mATe A brahmacaryadharma sarvazreSTha che. atha jJAnAdi nirUpayati - jJAnadarzanacaraNabhedato jJAnAdi trividham / karmakSayopazamasamutthAvabodhataddhetu dvAdazAGgAdyanyatarat jJAnam / tattvazraddhAnaM darzanam / pApavyApArebhyo jnyaanshrddhaanpUrvaviratizcarapAm 8? jJAneti / spaSTam, tatra jJAnamAha karmeti, tattajjJAnAvaraNabhUtakarmetyarthaH, tathA ca tattajjJAnAvaraNakSayopazamarUpopAdhisampAditasattAka AbhinibodhikarUpaprakAzavizeSaH, tannidAnabhUtaM dvAdazAGgarUpaM zrutaJca jJAnamityarthaH / darzanamAha tattveti, darzanamohanIyakSayAdyAvirbhUtatattva 2. tathApuruSasya dvAdazAGgAni tadvacchutAtmakaparamapuruSasyApi dvAdazAGgAni, tAni ca 'AyAro suyagaDo ThANaM, samavAo vivAhapannatI nAyAdhammakahAo uvAsagadasAo anuttarovavAiyadasAo paNhAvAgaraNAiM vivAgasuyaM diTThivAo ya' iti // yadyapi gaNadharAH prathamaM pUrvANyevopanibandhanti tathApi durmedhasAM tadavadhAraNAdyayogyAnAM strINAJcAnugrahArthaM zeSazrutasya viracanA vijJeyA //
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo mAga / sUtra - 41-42-43, prathama: viLe zraddhAnarUpa AtmapariNAmavizeSo darzanamityarthaH / tattvaJca sakalaparyAyopetasakalavastusvarUpam tasya sarvavidupadiSTatayA pAramArthikasya jIvAdeH padArthasyaitadevameveti pratyayavizeSaH zraddhAnaM tattvena vA bhAvato'rthAnAM zraddhAnaM tattvazraddhAnamiti bhAvaH / caraNamAha - pApeti, spaSTam // jJAnAdi trikanuM nirUpaNa bhAvArtha - "jJAna-darzana-cAritranA bhedathI jJAnAdi traNa prakAranAM che. karmakSayopazama janita avabodha ane teno hetu bAra aMgomAMthI koI eka, te 'jJAna' kahevAya che. tattvanuM zraddhAna 'darzana' che. pApavyApArothI jJAnazraddhAnapUrvaka virati, e 'caraNa' kahevAya che.' vivecana tathAca te te jJAnAvaraNanA kSayopazamarUpa upAdhi(nimitta)thI saMpAdita sattAvALo matijJAnarUpa prakAzavizeSa, tenAthI janya bAra aMgarUpa zrutarUpI jJAna yathA puruSanA bAra aMgo hoya che, tenI mAphaka zruta Atmaka paramapuruSanA paNa bAra aMgo che. te aMgo A pramANe che : (1) AcArAMga, (2) sUtrakRtAMga, (3) sthAnAMga, (4) samavAyAMga, (5) vivAhaprajJapti, (6) jJAtAdharmakathAMga, (7) upAsakadazAMga, (8) aMtakRtadazAMga, (9) anuttaraupapAtikadazAMga, (10) praznavyAkaraNAMga, (11) vipAkazrutAMga, (12) dRSTivAdAMga. jo ke gaNadharo pahelAM pUrvone ja race che, to paNa alpa buddhivALA, tenA avadhAraNa Adine ayogya ane strIo upara upakAra mATe zeSa zrutanI racanA jANavI. darzanane kahe che ke - 'tattva'tti / darzanamohanIya kSaya AdithI AvirbhUta tattvazraddhAnarUpa AtmapariNAmavizeSa, e 'darzana' kahevAya che ane tattva sakaLa paryAyathI yukta sakaLa vastusvarUpa che. te sarvajJabhagavaMtathI upadiSTa hoI, pAramArthika jIvAdi padArthamAM 'A A pramANe ja che' AvuM viziSTa vijJAna 'zraddhAna' kahevAya che. athavA tattvathI-bhAvathI padArthonuM zraddhAna, e 'tattvazraddhAna' kahevAya che. atha taponirUpaNAyAha bAhyAntarabhedena dvAdazavidhAni tapAMsi pUrvamevoktAni // 42 // vAdyuti / pUrvameveti, nirNarAnirUpaLa rUtyartha: // 585 tapanuM varNana bhAvArtha - bAhya ane atyaMtaranA bhedathI bAra prakAranAM tapo pahelAM ja kahelAM che.' vivecana - pahelAM eTale nirjarAnirUpaNamAM kahelAM che. krodhanigrahamAcaSTe = udIrNakrodhAdicatuSTayanigrahaH krodhanigrahaH / iti caraNanirUpaNam // 43 // udIrNeti / krodhadimohanIyakarmavipAkAdudayamAgatetyarthaH, AdinA mAnamAyAlobhAnAM
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 tattvanyAyavibhAkare grahaNam teSAM nigrahastitikSA, krodhanigraheNa hi jIvaH kSAntiM janayati, krodhavedanIyaM karma punarna badhnAti, pUrvabaddhazca karma nirjarayati tatazca jIvaviziSTavIryollAso bhavati, evaM mAnAdAvapi bhAvyam / tadevaM vratapaJcakasya zramaNadharmadazakasya saMyamasaptadazakasya vaiyAvRttyadazakasya brahmacaryaguptinavakasya jJAnAditrikasya tapodvAdazakasya krodhanigrahacatuSTayasya ca melanena sambhUtaM saptatividhaM caraNaM nirUpitamityAha itIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadhara-zrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzaTIkAyAM caraNanirUpaNanAma prathamaH kiraNaH // krodhanigrahanuM nirUpaNa bhAvArtha - "udaya pAmela krodha Adi cArano nigraha, e 'kronigraha' kahevAya che. A pramANe caraNanirUpaNa samApta thAya che." vivecana-krodha Adi (krodha-mAna-mAyA-lobharUpa cAra kaSAyono vijaya je tapathI thAya che, te ekAzananIvI-AyaMbIla-upavAsa, ema eka latA, dareka kaSAyanI eka eka latA karAya che. A kaSAyanA vijayavALo tapa, vaLI A tapamAM cAra latA soLa divasa sudhI hoya che.) mohanIyakarmanA vipAkathI udayamAM Avela, evo artha che. Adi padathI mAna-mAyA-lobhonuM grahaNa che. teono nigraha "titikSA." kharekhara krodhanigrahathI jIva kSamAne pedA kare che, krodha mohanIyakarmane pharIthI bAMdhato nathI ane pUrve baMdhAyeluM karma nirjirNa thAya che. tyArabAda jIvane viziSTa vIryano ullAsa thAya che. e pramANe mAna AdimAM samajavuM. A pramANe vrato pAMca, zramaNanA dharmo daza, saMyamanA bhedo sattara, vaiyAvRtyanA bhedo daza, brahmacaryanI guptinA bhedo nava, jJAnAdinA bhedo traNa, tapanA bhedo bAra ane krodha Adi nigrahanA bhedo cArane meLavavAthI kula sittera prakAranuM caraNa nirUpita kareluM che. iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela tattvanyAyavibhAkara'nI svopanna "nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM-TIkAmAM "caraNanirUpaNa' nAmanuM prathama kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijayabhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM prathama kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. 1. krodhamAnamAyAlobhAnAM caturNAM vijayo yasmAttapasaH tazcaikAzanaM nirvikRtakamAcAmlamupavAsamityekA latA, pratikaSAyamekaikA latA kriyate, etatkaSAyavijayaM tapaH, asmizca tapasi catastro latAH SoDazadivasAni
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH kiraNaH mUlaguNasadbhAva eva mokSArthibhissAdhubhiryanniSpAdyate tatkaraNaM saptatividhamityAha - piNDavizuddhisamiti bhAvanApratimendriyanirodhapratilekhanAguptyabhigrahabhedenASTavidhamapi karaNamavAntara bhedAtsaptatividham // 1 // piNDavizuddhIti / saptatividhamidamuttaraguNarUpaM bodhyam // karaNasaptati nAmaka bIjuM kiraNa mUlaguNanA sadbhAvamAM ja mokSArthI sAdhuothI je karAya che, te karaNa sittera prakAranuM che. tene kahe cha___ bhAvArtha - "piMDavizuddhi-samiti-bhAvanA-pratimA-5ndriyaniropa-pratiropana-gupti bhane amiDanA bhedathI ATha prakAranuM karaNa, temaja avAntarabhedathI sittera prakAranuM karaNa che." vivecana - uttaraguNarUpa saptatiprakAranuM kAraNa jANavuM. have prabheda sahita sittera bhedone kahevAnI icchAvALA pahelAM piMDavizuddhine kahe che. athaitAn saprabhedAn vyAkhyAtukAmaH prathamaM piNDavizuddhimAha - sarvadoSarahitA''hAropAzrayavastrapAtraparigrahAtmikAzcatasraH piNDavizuddhayaH // 2 // sarveti / piNDanaM piNDaH, bahUnAM sajAtIyAnAM vijAtIyAnAM kaThinadravyANAM ekatra samudAya ityarthaH, tatra ca samudAyasamudAyinorabhedena ta eva bahavaH padArthA ekatra saMzliSTAH piNDazabdenocyante, tasya vividhamanekairAdhAkarmAdiparihAraprakAraizzuddhinirdoSatA piNDavizuddhiH, tathA cAtra piNDazabdena bhAvapiNDopaSTambhakamacittadravyarUpamAhArazayyAvastrapAtrarUpavastucatuSTayaM gRhyate tasmAtpiNDavizuddhezcaturvidhatvamityAzayenAha sarvadoSarahitetyAdi / tathA
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 tattvanyAyavibhAkare ''hArazayyAvastrapAtrANAM sarvadoSarahitAnAM grahaNaM piNDavizuddhirityarthaH, tatra doSAzcAhAraviSayA SoDazodgamadoSAH SoDazopArjanAdoSAH dazaiSaNAdoSAH paJca saMyojanAdoSA ityevaM militAssaptecatvAriMzadeSaNAyA doSA evocyante, eteSAM vizodhanena piNDasya vizuddhyA cAritrazuddhidvArA mokSAvAptiH / tatrodgamadoSe AdhAkarma sAdhupraNidhAnena yatsacetanamacetanaM kriyate acetanaM pacyata gRhAdikaM vA saGgahyate vayate vA vastrAdikaM kArayati vA pAtrAdikamamukasmai sAdhave deyamiti, tAdRzapAkAdikriyA tadyogAdbhaktAdyapi AdhAkarmocyate, taccAdhogatikAraNam, prANAtipAtAdyAzravapravatteH, tathA tatpratisevanapratizravaNatadbhoktrAdisaMvAsA apyAdhAkarmAtmakAH bhavaMti / auddezikaM tAvat-dubhikSApagame vAcA sAdhvAdInuddizya yadbhikSAvitaraNaM taduddiSTauddezikaM, yaduddharitamodanAdi vyaJjanAdinA mizrayitvA tasya vitaraNaM tatkRtaudezikaM, yacca tattvA guDAdinA modakacUrIbandhavitaraNaM tatkauMdezikamiti / pUtIkarma-pavitrasyApavitrakaraNaM, yathA zuciH payoghaTo'pi madyabindunaikenAzuciH syAttathA vizuddhAhAro'pyAdhAkarmAdiyogAtpUtikaH syAt udgamAdidoSarahitaM bhaktaM sadapi tAdRzaM bhujyamAnaM niraticAramapi caraNaM pUrti karotItyayaM doSaH / mizrajAtaM-gRhisaMyatobhayapraNidhAnena pAkAdibhAvamupagataM-sAmAnyato bhikSAcarasvakuTumbanimittaM militvA pAcitaM, pAkhaNDisvakuTumbanimittaM militvA pAcitaM, kevalasAdhusvakuTumbanimittaM sammIlya pAcitaJca tadbhavati / sthApanA-sAdhubhyo deyamidamiti cullIsthAlyAdau svasthAne susthitachajjakAdau parasthAne cirakAlamalpakAlaJca ghRtAdInAM kSIrAdInAM sthApanam / prAbhRtikA-kAlAntarabhAvinAM vivAhAdInAmantara eva sAdhusamAgame teSAmapyupayogo vivAhAdisambhavamodakAdInAM bhavatviti buddhyA idAnImeva karaNaM sannikRSTasya vA vivAhAdeH kAlAntare sAdhusamAgamaM vibhAvya tadAnImeva karaNaM tadyogAttAdRzabhaktAdikamapi / prAduSkaraNam-vahni pradIpamaNyAdinA bhittyapanayanena vA bahirniSkAzya dravyadhAraNena vA prakaTakaraNam / tadvidhA prakaTakaraNaM prakAzakaraNaJceti, andhakArAdapasArya bahiH prakAze sthApanaM prakaTakaraNaM, sthAnasthitasyaiva bhittirandhrakaraNAdinA prakaTIkaraNaM prakAzakaraNam / ratnena padmarAgAdinA pradIpena jyotiSA jvalatA vaizvAnareNa tatraivaM prakAzanA suvihitAnAM na kalpate, prakAzakaraNena prakaTakaraNena ca yaddIyate bhaktAdi tatsaMyaminAM na kalpate, jyoti:pradIpAbhyAntu prakAzitamAtmArthe kRtamapi na kalpate, tejaskAyadIptisaMsparzAditi / krItam-sAdhvAdinimittaM krayeNa niSpAditam tadapi AtmadravyakrItamAtmabhAvakrItaM paradravyakrItaM parabhAvakrItaJceti caturvidham, svayamevojjayantabhagavatpratimAzeSAdirUpeNa dravyeNa paramAvarNya yattato bhaktAdi gRhyate tadAtma
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 2, dvitIya: kiraNe 589 dravyakrItam, yatpunarAtmanA bhaktAdyarthaM dharmakathAdinA paramAvarjya bhaktakAdi tato gRhyate tadAtmabhAvakrItam, tathA yat pareNa sAdhunimittaM dravyeNa krItaM tatparadravyakrItaM yatpunaH pareNa sAdhvarthaM nijavijJAnapradAnena paramAvarjya tato gRhItaM tatparabhAvakrItam / prAmityaM - sAdhvarthamannAdi vastramucchinnamAnIyate taprAmityaM, apamitya- bhUyo'pi tava dAsyAmItyevamabhidhAya yatsAdhunimitta - mucchinnaM gRhyate tattathA, tacca laukikalokottarabhedato dvividham sAdhuviSayaM bhaginyAdibhiH kriyamANadravyamAdyam, dvitIyantu parasparaM sAdhUnAmeva vastrAdiviSayam / parivarttitamsAdhunimittaM kRtaparAvarttarUpaM tadapi laukikalokottara bhedAbhyAM dvividham- kuthitaM ghRtaM dattvA sAdhunimittaM sugandhi ghRtagrahaNaM, kodravakUraM samarpayitvA sAdhunimittaM zAlyodanagrahaNaJcAdyam, dvitIyaJca yatsAdhussAdhunA saha vastrAdiparivarttanakaraNarUpam / abhyAhRtaM - sAdhudAnAya svagrAmAtparagrAmAdvA samAnItam - AcIrNamanAcIrNamiti tadddvividham, nizIthAbhyAhRtanonizIthAbhyAhRtabhedenAnAcIrNaM dvividham, yadardharAtrAvAnItaM pracchannaM sAdhUnAmapi yadabhyAhRtamityaviditaM tadAdyaM, nonizIthAbhyAhRtaM tu tadviparItaM yatsAdhUnAmabhyAhRtamiti viditam, deze dezadeze cAcIrNaM, hastazatapramitakSetraM dezaH tAvanmAne AcIrNa upayogapUrvakANi yadi trINi gRhANi bhavanti tataH kalpate, hastazatamadhye tu dezadezaH, etanmadhyavarti madhyamam / yadordhvopaviSTA kathamapi svayogena muSTigRhItena maNDakAdinA yadi vA svApatyAdipariveSaNArthamodanabhRtayA karoTikayotpATitA, atrAntare ca kathamapi sAdhurAgacchati bhikSArthaM tasmai ca yadi karasthaM dadAti tadA karaparivartanamAtraM jaghanyamabhyAhRtamAcIrNam, hastazatAdabhyAhRtamutkRSTam / udbhinnamsAdhubhyo ghRtAdidAnanimittaM kutupAdermukhasya gomayAdisthagitodghATanam, idaJca pihitodbhinnamucyate, yattu pihitaM kapATamudghATya sAdhubhyo dIyate tatkapATodbhinnam, mAlApahRtam-uccasthAnAtsAdhvarthamuttAryA''hArAdInAM dAnam, dvividhaM jaghanyamutkRSTaJceti tat, bhUvinyastAbhyAM pAdayoragrabhAgAbhyAM phalakasaMjJAbhyAM pASNibhyAM cotpATitAbhyAmUrdhvavigalitoccasikkakAdisthitaM dAyA dRSTeragocaraM yaddIyate tajjaghanyaM mAlApahRtam bRhanniH zreNyAdikamAruhya prAsAdoparitalAdAnIya yaddIyate tadutkRSTamubhayamapyakalpyam / Acchedyam - AcchidyApahRtya yadbhaktAdikaM prabhuH bhRtyAdInAM karmakarAdInAM satkaM dadAti tat / triprakAraM tat prabhvAzritaM, svAmiviSayaM, stenakaviSayaJca / etattrividhamapyAcchedyaM tIrthakaragaNadharaiH nirAkRtamataH zramaNAnAMtadgrahItuM na kalpate / anisRSTam yadA dvitrANAM puruSANAM sAdhAraNe AhAra eko'nyAnanApRcchaya sAdhave dadAti tAdRzamanisRSTam-ananujJAtaM tIrthakaragaNadharairiti yAvat, anujJAtaM punaH kalpate
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 590 tattvanyAyavibhAkare suvihitAnAm taccAnisRSTamanekadhA modakaviSayaM cullakavibhojanaviSayam vivAhAdiviSayaM dugdhaviSayaM ApaNAdiviSayamityAdi / adhyavapUrakam-adhi AdhikyenAvapUraNaM svArthadattAdhizrayaNAdessAdhvAgamanamavagamya tadyogyabhaktasiddhyarthaM prAcuryeNa bharaNamadhyavapUraH, sa evAdhyavapUrakastadyogAdbhaktAdyapyadhyavapUrakam, tadapi svagRhayAvadarthikamizraM svagRhasAdhumizraM svagRhapASaNDamizrazceti spaSTasvarUpaM trividham, prathamataH pAkArambhakAle svanimittaM pAke niSpAdyamAne'trAntara eva yathAsambhavamupasthitayAvadarthijananimittaM punaravatArya vizeSeNa taNDulAdIn prakSipya pacati so'dhyavapUraka ityudgamadoSAH / dhAtrIpiNDaH bAlasya kSIramajjanamaNDanakrIDanAlaGkArA''ropaNakarmakAriNyaH paJca dhAtryaH, etAsAM karmadhAtrItvaM tena labdhaH piNDo dhAtrIpiNDaH, rudantaM bAlakamudvIkSya bhikSArthaM praviSTassAdhuH prathamaM bhikSAM dattvA stanyaM pAyaya, pazcAdvA bhikSAM dehi, no cedahamasmai kSIraM dAsyAmyanyasyA vA stanyaM pAyayAmItyAdirUpeNa vadan yaM piNDaM labhate saM dhAtrIpiNDaH / parasparasandiSTArthakathikA dUtI sA dvidhA svagrAma paragrAme ca yasmin grAme sAdhurvasati tasminneva grAme yadi sandeza kathikA tahi svagrAmadUtI, yA tu paragrAme gatvA sandezaM kathayati sA paragrAmadUtI, tannimittaM piNDaH dUtIpiNDaH / nimittapiNDa:-atItAnAgatavartamAnakAleSu lAbhAdikathanaM bhikSArthaM kurvatotpAdanAdoSasaMparkeNa gRhItapiNDaH, lAbhAlAbhasukhaduHkhajIvitamaraNarUpaviSayabhedAtsa SaDvidhaH / AjIvanapiNDa:-jAtikulagaNakarmazilparUpAjIvanenotpAditA''hArazayyAdikam, mAtRsamutthA jAtirbAhmaNAdirvA, pitRsamutthaM kulamugrAdi vA, gaNo mallAdivRndaM, karma kRSyAdi, zilpaM tRNAditUNDanasIvanaprabhRti, jAtyA jIvanaM pRSTo 'pRSTo vA''hArArthaM svajAti prakaTayati yathA'haM brAhmaNa ityAdi tadA sa jAtyA jIvanapiNDaH evamanyeSvapi bhAvanIyam / vanIpakaH-dAyakAbhimateSu zramaNAdiSvAtmAnaM bhaktaM darzayitvA yAcanayA labdhaH piNDaH / bhojanapradAne kriyamANe sati ko'pyAhAralampaTaH sAdhurAhArAdilubdhatayA tattadbhaktagRhiNaH puratazzAkyAdibhaktamAtmAnaM darzayati, nirgranthazAkyatApasagerukA''jIvakarUpeNa paJcadhA zramaNAH / cikitsApiNDa:-vamanavirecanabastikarmAdi kArayato bhaiSajyAdi sUcayato vA bhikSArthe yaH piNDaH sa cikitsApiNDaH, sUkSmaH auSadhavidhivaidyajJApanena, bAdaraH svayaM cikitsAkaraNena / anyasmAtkAraNAcca bhikSArthaM gRhe praviSTena 1. jJAnadarzanazuddhAvivodgamAdidoSaparizuddhAhAre gRhIte cAritrazuddhirbhavati tathA ca jJAnAvaraNAdikarmaNo'pagamo bhavati, tadapagame Atmano yathAvasthitasvarUpalAbhAtmako mokSastato mokSArthinA caraNazuddhayarthaM niyamenodgamAdidoSaparizuddha AhAro grAhya iti //
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 591 dvitIyo bhAga / sUtra - 2, dvitIyaH kiraNe sAdhunA nijavyAdhipratIkAropAye pRSTe mamApyekadaivaM saJjAto'mukenauSadhena copazamaM gata ityevaM vadatA rogiNo bhaiSajyakaraNAbhiprAyotpAdanAdauSadhasUcanaM kRtaM bhavatIti sUkSmo bAdaraH prasiddha eva / krodhapiNDa:-vidyAtapaHprabhAvajJApanaM rAjapUjAdikhyApanaM krodhaphala darzanaM vA bhikSArthaM kurvato'yaM doSaH / mAnapiNDa:-sAdhUnAM samakSaM paNaM kRtvA tadA'haM labdhimAn yadA bhavatAM sarasamAhAramamukagRhAdAnIya dadAmItyuktvA gRhasthaM viDambya gRhNAti tadA'yaM doSaH / mAyApiMDa:-veSaparAvarttAdinA mAyayA pratAraNena dApayatyAtmane bhaktAdidAnAya ca paraM prayojayati yadA tadA'yaM doSaH / lobhapiNDa:-adyAhamamukaM siMhakesarAdikaM grahISyAmIti buddhyA'nyadvallacanakAdikaM labhyamAnamapi yanna gRhNAti kintu tadevepsitaM sa lobhapiNDaH / athavA pUrva tathAvidhabuddhyabhAve'pi yathAbhAvaM labhyamAnaM pracuraM lapanakazrIprabhRtikaM bhadrakarasamiti kRtvA yadgRhNAti sa lobhapiNDaH / saMstavapiNDa:-pUrvaM jananIjanakAdidvAreNa pazcAcca zvazrUzvazurAdidvAreNAtmaparicayAnurUpaM sambandhaM bhikSArthaM ghaTayatA grAhyaH piNDaH, sambandhisaMstavo vacanasaMstavazceti sa dvividhaH mAtRzvazrAdirUpatayA saMstavassambandhisaMstavaH / zlAghArUpatayA saMstavo vacanasaMstavastathAkaraNena labdhaH piNDo dUSitaH / vidyApiNDa:-yayA vidyayA suraM sAdhayitvA''hAraM gRhNAti tadA vidyApiNDaH, athavA vidyAM pAThayitvA bhojanAdikaM gRhasthAdRhNAti tadA vidyApiNDaH / mantrapiNDa:-maMtreNAvAptaH piNDaH, pAdaliptasUrayo muruNDarAjAnaM prati maMtraM prayuktavantaH paraM tatra na ko'pi doSasteSAM taM pratyupakAritvAdevaM saMghAdiprayojanena maMtre prayujyamAne na doSaH kintu kevalaM bhikSArthameva maMtraprayoge kriyamANe doSaH / cUrNapiNDa:-vazIkaraNAdyarthaM aJjanAdicUrNaprayogAdavAptaH piNDo duSTaH / yogapiNDaH yadA mugdhalokAn saubhAgyAdivilepanarAjavazIkaraNAditilakena jalasthalamArgollaMghanasubhagadurbhagavidhimupadizyA''hAraM gRhNAti tadA yogapiNDadoSaH / mUlakarmapiNDaH-putrAdijanmadUSaNanivAraNArthaM maghAjyeSThA''zleSAmUlAdinazcatrazAntyarthaM mUlairvanaspatyavayavaissnAnamupadizyAhAradikaM gRhNAti tadAyaM doSaH / ityupArjanAdoSAH / zaGkitadoSaH, bhaktapAnAdau yA zaGkA kalpanIyAkalpanIyadharmaviSayA, na vidmaH kimidamudgamAdidoSayuktaM kiM vA netyAzaMkAspadIbhUtaM asati kalpanIyanizcaye dadatI pratyAcakSIta na mama kalpate etAdRzamiti / mrakSitadoSaH-sacittapRthivyAdinA guNThitaM, tadvividhaM sacittena pRthivyapkAyavanaspatikAyenAvaguNThitaM, acittamrakSitaJceti, acittapadena vasAdiH pUtAdizca gRhyate / nikSiptadoSaH-sacittAyuparisthApitapiNDAdiH / pihitadoSa:udakuMbhena peSaNyA pIThakena zilAputrakeNa mRllepAdinA kenacijjatusikthAdinA vA sthagitaM
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 tattvanyAyavibhAkare liptaM vA sadudbhidya dAyakazramaNArthaM yadi dadyAttadA tadgrahaNe'yaM doSaH / saMhRtadoSa:dAnAnucitaM sacitteSu pRthivyAdiSvacitteSu vA keSucitpAtreSu nikSipya tena riktIkRtapAtrakeNaiva bhaktaM yadA dIyate tadAyaM doSaH / dAyakadoSaH-bAlavRddhamattonmattagrahagRhItavepamAnajvaritAndhapragalitArUDhapAdukAdInAM catvAriMzatAM dAyakAnAM hastAdbhikSAdInAM grahaNam / unmizradoSaH, azanapAnakhAdyasvAdyAdikaM jAtipATalAdibhiH puSpairbIjaharitAdibhirvA mizraM saMyatAnAmakalpikaM dadato na mama kalpata iti pratyAcakSItAnyathA doSassyAt / apariNatadoSaH, rUpAntarAnApannamapariNataM yathA dugdhaM dugdhabhAva eva sthitaM dadhibhAvamanApannam, bhAvonastUbhayoH puruSayorAhAro varttate tanmadhye ekasya sAdhave dAtuM mano'sti ekasya ca nAsti tadAhAro'pariNatadoSayuktaH syAt / liptadoSaH-sarvataH picchalIkRtaM, mRttikayA sarvataH kharaNTitaM, garhitadravyAdinA liptam / chaditadoSa:-dIyamAnasyAnnAdeH pRthvIkAyAdisaMsaktatvAdi charditam, charditamujjhitaM tyaktamiti paryAyAH, tadapi kadAcchidyate sacittamadhye, kadAcidacitte kadAcinmizre, tatazchaditAnAM sacittAcittamizradravyANAmAdhArabhUtAnAmAdheyabhUtAnAJca saMyogatazcaturbhaGgI bhavati, etatsambandhisarveSu bhaGgeSu bhaktAdigrahaNaM pratiSiddhamiti dazaiSaNAdoSAH / saMyojanAdoSAH paJca, saMyojanaM nAma bhaktAderguNAntarotpAdanIyadravyAntaramIlanam, te ca saMyojanAtibahukAGgAradhUmaniSkAraNarUpAH paJcavidhAH tatra lobhAdravyasya maNDakAdevyAntareNa khaNDaghRtAdinA rasavizeSotpAdanAya vasaterbahirantarvA yojanaM saMyojanA / dhRtibalasaMyamayogA yAvatA na sIdanti tAvadAhArapramANaM, adhikAhArastu vamanAya mRtyave vyAdhaye veti atibahuko doSaH / svAdannaM taddAtAraM vA prazaMsayan yadbhuGkte sa rAgAgninA cAritrendhanasyAGgArIkaraNAdaGgAradoSaH / nindan punaH cAritrendhanaM dahana dhUmakaraNAddhUmadoSaH / SaDbhojanakAraNAbhAve bhuJjAnasya kAraNAbhAvo doSaH / kSudvedanA'sahanaM, kSAmavaiyAvRttyAkaraNaM, IryAsamityavizuddhiH, pratyupekSaNApramArjanAdisaMyamApAlanaM kSudhAturasya prabalAratyudayAtprANaprahArazaGkA, ArttaraudraparihAreNa dharmadhyAnasthirIkaraNamiti SaD bhojana 1. apariNataM dvividhaM dravye bhAve ca pratyekamapi dAtRgrahItRsambandhAdvidhA, dugdhatvAtparibhraSTaM dadhitvamApannaM pariNatamucyate, dugdhabhAve vA'vasthite'pariNataM, bhAvaviSayantu ubhayoH puruSayoriti TIkoktaM veditavyam // 2. saMyojanA dvividhA dravyaviSayA bhAvaviSayA ca, dravyasaMyojanA ca bahirantazca, yadA bhikSArthaM hiNDamAnassan kSIrAdikaM khaNDAdibhissaha rasagRddhayA saMyojayati tadA bAhyA saMyojanA, yadA tu vasatAvAgatya bhojanavelAyAM pAtre kavale vadane vA saMyojayati tadA'bhyantarA / evaM kurvan Atmani jJAnAvaraNAdikaM karma saMyojayati, dIrghatarabhavAcca duHkhaM saMyojayati //
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 2, dvitIyaH kiraNe 593 kAraNAni, tadevaM nAmagrAhaM saMkSepeNa varNitA ete doSAH, vistaratastu piNDavizuddhayAdi - granthebhyo'vagantavyA evaM vasatyAdinimittadoSA api // piMDavizuddhi bhAvArtha - "sarva doSothI rahita AhAra-upAzraya-vastra-pAtranA parigraharUpa cAra 'piMDavizuddhi' kahevAya che. vivecana - bheguM karavuM 'piMDa, arthAt ghaNA sajAtIya-vijAtIya kaThina dravyono eka ThekANe samudAya evo artha che. vaLI tyAM samudAya-samudAyInA abhedathI te ja ghaNA padArtho eka ThekANe bhegA thayelA piMDa zabdathI kahevAya che. te piMDanA vividha-aneka-AdhAkarma AdinA parihAraprakArothI zuddhi-nirdoSatA 'piMDavizuddhi' kahevAya che. tathAca ahIM piMDa zabdathI bhAvapiMDamAM sahAyaka acitta dravyarUpa AhAra-zayyAvastra-pAtrarUpa cAra vastuo grahaNa karAya che. tethI piMDavizuddhinuM caturvidhapaNuM che. evA AzayathI kahe che kesarvadoSarahita AhAra-zayyA-vastra-pAtronuM grahaNa karavuM. 'piMDavizuddhidoSo, AhAraviSayanA soLa udgamadoSo, soLa upArjanAdoSo, daza eSaNAdoSo, pAMca saMyojanAdoSo; AvI rIte kula 47 eSaNAnA doSo ja kahevAya che. A doSonA vizodhanathI piMDanI vizuddhithI cAritrazuddhidvArA mokSanI prApti. tyAM udgamadoSamAM AdhAkarma eTale sAdhunA Azaye je sacitta karAya che, acitta raMdhAya che, athavA ghara vagereno saMgraha karAya che, vasra Adi vaNe che agara banAvaDAve che, pAtra vagere amuka sAdhune ApavA, tevA AhAra banAvavA AdinI kriyA AdhAkarma chatAM tenA yogathI bhojana Adi paNa 'AdhAkarma' kahevAya che ane te naraka Adi adhogatinuM kAraNa che, kema ke-prANAtipAta Adi AzravanI pravRtti che. tathA te AdhAkarmI AhAranA bhakSaNa karavArUpa pratisevana, AdhAkarmI AhAranA niyaMtraNanA svIkArarUpa pratizravaNa, AdhAkarmI AhAranA bhoktAnI sAthe rahevArUpa saMvAsa (Adi padathI AdhAkarmI AhArabhoktAnI prazaMsArUpa anumodanA) Adi paNa AdhAkarma Atmaka samajavA. 0 audezika eTale dukALanI samApti thaye chate vacanadvArA sAdhu Adine uddezIne je bhikSAdAna, te 'uddiSTa auddezika' kahevAya che. vadhelA bhAta vagere sAmagrIne vyaMjana Adi dahIM, chAza AdimAM rAkhI mUkIne tenuM dAna, e 'kRta audezika kahevAya che. vadhelA lADavA ke pakavAnnanA bhukkAne agnithI tapAvela ghImAM nAMkhI pharIthI lADavA vagere banAvIne dAna karavuM, te 'karma audezika kahevAya che. 0 pUtIkarma-pavitrane apavitra karavuM te. jema pavitra payano (jaLa ke dUdhano) ghaDo paNa dArUnA eka biMduthI apavitra thAya che, tema vizuddha AhAra paNa AdhAkarma AdinA yogathI pUtika thAya. udgama Adi doSarahita bhojana sAruM chatAM tevuM (doSita sAthe) khavAtuM niraticAra paNa cAritrane pUtI (apavitra) kare che, mATe A doSa che. 0 mizrajAta-gRhastha ane sAdhunA Azaye rasoI banAvavI. sAmAnyathI bhikSAcara ane potAnA kuTuMba nimitte maLIne pakAvela AhAra. pAkhaMDI (sAmAnya darzanIo) ane svakuTuMba nimitte maLIne pakAveluM mAtra jainamuni ane svakuTuMba nimitte (mizra) maLIne pakAveluM.
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 tattvanyAyavibhAkare 0 sthApanA-sAdhuone ApavAnuM che-ema mAnI, cUlo vagere rUpa svasthAna upara azanAdi rAkhI mUkavA. chAjalI-zIkuM Adi rUpa pasthAna upara cirakALa ane alpakALa sudhI ghI vagere, kSIra AdinI sthApanA karavI. 0 prAkRtikA-kALAntaramAM thanAra vivAha Adi aMtaramAM ja sAdhuono samAgama thaye chate teono paNa lAbha vivAha AdimAM thanAra modaka Adi dvArA thAo !-AvI buddhithI hamaNAM karavAM, athavA najIkamAM thanAra vivAha Adi, kALAntaramAM sAdhuno samAgama jANI te vakhate karavAM, kema ke te sAdhunA yogathI tevA bhojana Adino paNa lAbha maLaze. 0 prAduSkaraNa-vahni-dIpaka-maNi AdithI, athavA bhIMtane haTAvIne bahAra kADhIne, athavA dravyadhAraNathI prakaTa karavuM. te prakTakaraNa be prakAranuM che. aMdhakAravALA sthAnamAM azanAdi taiyAra karIne sAdhune vahorAvavA mATe prakAzamAM lAve, athavA chUTo cUlo-sagaDI vagerene prakAzamAM lAve athavA prakAzavALA sthAnamAM navo cUlo-sagaDI Adi banAvI taiyAra kare, e pragaTakaraNa che. 0 prakAzakaraNa-aMdhArAmAM sAdhu bhikSA na laI zake, mATe tyAM dIvo ke maNi rAkhe, athavA bhIMtamAM jALI Adi mUkAve, athavA chidra pADI prakAza kare. A be doSavALA AhArAdi sAdhune kahyuM nahi. aMdhakAravALA sthAnamAM gRhastha jo potAne mATe dIvo karyo hoya, to tejaskAyanA saMghaTTArUpa virAdhanA hovAthI gocarI levI kahyuM nahi. gRhastha jo potAne mATe jALI mUkAve, prakAzamAM cUlo banAve ke maNi vagere mUke, to sAdhune kalpI zake. 0 krIta-sAdhu Adi nimitte kharIdI karI meLavelo AhAra. te paNa-(1) Atmadravyakrata, (2) AtmabhAvakrIta, (3) paradravyakrIta, ane (4) parabhAvakrata-ema cAra prakArano che. (1) pote ja sAdhu, ujjayaMta bhagavaMtanI pratimA-auSadha-vAsakSepa Adi dravyo ApI bIjAne AkarSI-bhakta banAvI tenI pAsethI bhojanAdi meLave, te Atmadravyakrata kahevAya che. (2) AtmabhAvakrata-vaLI sAdhu pote suMdara dharmakathAo kahIne, lAMbI tapazcaryA karI, temaja AtApanA AdithI gRhasthane bhakta banAvI AhAra prApta kare te. (3) paradravyadIta-sAdhune vahorAvavA mATe gRhastha azanAdi dravya paisAthI kharIde. (4) parabhAvakrIta-potAnA nRtyakaLAdi vijJAnathI bIjAone khuza karI, sAdhune vahorAvavA mATe lAvela azanAdi meLave. 0 prAmitya-sAdhu mATe anna Adi, vastra uchInuM (udhAra) lavAya te, pharIthI paNa pAchI ApavAnI kabUlAtathI vastu je sAdhu mATe uchInuM (udhAra) lavAya. te laukika ane lokottaranA bhedathI be prakAranuM che. (1) sAdhunA viSayavALuM bahena AdithI karAtuM dravya, e laukika prAmiya." (2) sAdhuomAM ja paraspara vastrAdi viSayaka levaDa-devaDa, e "alaukika prAmitya." 0 parivartita-sAdhu nimitte karela parivartanarUpa. te paNa laukika-lokottaranA bhedathI be prakAranuM che. (1) kharAba ghI vagere ApIne sAdhu mATe sugaMdhIdAra ghInuM grahaNa, kodarAnuM bhojana ApIne zAlinA bhojananuM grahaNa, (2) sAdhue sAdhunI sAthe vastra AdinuM parivartana karavuM.
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, dvitIyaH kiraNe 595 0 abhyAhnata-sAdhune vahorAvavA mATe potAnA grAmathI ke bIjA grAmathI lAveluM. te AzIrNaanAcIrNanA bhedathI be prakAranuM che. anAcIrNa, nizItha abhyAhata, nonizItha abhyAhRtanA bhedathI be prakAranuM che. (1) je ardharAtre ANeluM gupta, sAdhuone paNa je abhyAhnata che ema avidita, te paheluM che. nonizIthAbhyAhUta to tenAthI viparIta che, je sAdhuone abhyAhata hoI vidita che, e bIjuM che. 0 AzIrNa-dezamAM ane deza dezamAM AzIrNa che. deza-kSetra AzIrNa-je dezamAM jamanArAonI jo paMgata beThI hoya ane bIjIbAju so hAthanI aMdara bhojananI sAmagrI paDI hoya, to te kathya che. strIsaMghaTTAdinA bhayathI sAdhu tyAM jatAM nathI. deza deza gRhAcIrNa-gocarI gayelA saMghATakamAMthI jo eka sAdhu bhikSA laI rahyo hoya, bIjo sAdhu pAsenA be gharomAM dAtAranI sAdhune bhikSA ApavA mATe thaI rahelI taiyArI upara dhyAna rAkhI rahyo hoya, to e traNa gharavALI abhyAhata bhikSA sAdhune kalpI zake che. so hAthanA madhyamAM to deza deza kahevAya che. AnA madhyamAM rahenAra madhyama kahevAya che. 0 ubhinna-sAdhuone ghI vagere ApavA mATe ghI-tela Adi rAkhavAnuM nAnuM carmapAtra-nAno kuMponAnI kuDalIrUpa kutupa AdinuM chANa vagerethI DhAMkela mukhanuM ughADavuM, e pihito bhinna kahevAya che. vaLI je kabATa-kamADa kholIne sAdhuone apAya che, te kapATobhinna kahevAya che. 0 mAlApahRtadoSa-uMcA sthAna parathI sAdhu mATe utArIne AhAra AdinuM dAna. te jaghanya ane utkRSTabhede be prakAranuM che. jamIna upara ubhA ubhA paganI eDI uMcI karIne zIkA-chAjalI vageremAM rahela dAtArane dRSTimAM nahi AvatI vastu je apAya, te jaghanya mAlApahRtadoSa. moTI nisaraNI upara caDhIne prAsAdanA uparanA bhAgathI lAvIne je apAya, te utkRSTa mAlApahatadoSa kahevAya che. 0 AcchedyadoSa-je azana Adi bIjA pAsethI baLAtkAre chInavI laIne sAdhune ApavAmAM Ave, te AcchaghadoSa kahevAya che. prabhuAzrita, svAmIviSaya ane stanakaviSayanA bhedathI te traNa prakArano che. (1) koI dAnapriya gharano mAlika, potAnA putra-putrI-patnI ke dAsa-dAsInI mAlikInA azana Adi enI icchA vagara baLAtkArathI laIne sAdhune Ape, te prabhuAzrita. (2) sAdhuno bhakta rAjA athavA gAmano mukhI vagere potAnA AzritanI mAlikInA azana Adi sAdhune ApavA mATe, sabhAnI icchA na hovA chatAM baLAtkArathI laIne Ape, te svAmIviSaya. (3) sAdhuno bhakta koI cora, koI sArthavAha vagerene lUMTIne lAvelA AhAra Adi sAdhune Ape, te stanakaviSaya kahevAya che. A traNa prakAranuM Acchedya tIrthaMkaragaNadharoe niSedhela che, mATe sAdhuone akathya che. 0 anivRSTa doSa-jyAre be-traNa puruSonA sAdhAraNa AhAramAM be-traNa mAlika puruSomAMthI eka puruSa bIjAonI rajA vagara sAdhune Ape che. tevuM sAdhAraNa anisRSTi je tIrthaMkara-gaNadharovaDe anujJAta nathI mATe kalpatuM nathI. je anujJAta hoya, te suviditone kahyuM che ane te anivRSTa modakanA viSayavALuM, cullaka vibhojana viSayavALuM (khetara AdimAM kAma karanArA majurone mATe mAlike mokaleluM bhojana, e majuronI ane mAlikanI rajA vagara sAdhune ApavuM.), vivAha Adi viSayavALuM, dUdha viSayavALuM, A paNa dukAna) Adi viSayavALuM, ema aneka prakAravALuM che.
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 tattvanyAyavibhAkare 0 adhyavapUrakadoSa-adhi eTale adhikapaNAe, avapUraNa eTale gRhastha potAnA mATe rasoI banAvavAnI zarUAta karyA bAda, gAmamAM sAdhune AvyA jANIne, te sAdhune yogya bhojananI siddhi mATe bhAta-dALa vagere rasoImAM vadhAro-umero karavo, te adhyavapUrakanA doSanA yogathI bhojana Adi paNa adhyavapUraka kahevAya che. te paNa adhyavapUraka, svagRha-vAva-Arthika mizra, svagRha sAdhamizra, svagRha pAkhaMDimizra, ema spaSTa svarUpavALo traNa prakArano che. pahelethI pAkanA AraMbhakALamAM potAnA pAka banAvatI vakhate ja, saMbhava pramANe upasthita samasta arthijana mATe pharIthI vizeSa rIte bhAta vagere nAMkhIne pakAve, te adhyavapUraka kahevAya che. A pramANe uddagamadoSonuM kathana samApta thAya che. (jema jJAnadarzananI zuddhi hoye chate cAritrazuddhi thAya che, tema udgama Adi doSothI parizuddha AhAranuM grahaNa karavAthI cAritrazuddhi thAya che. tathA jJAnAvaraNa Adi karmano vinAza thAya che. tenA vinAzamAM AtmAnA yathArtha svarUpa lAbhArUpI mokSa thAya che. tethI mokSanA arthIe cAritranI zuddhi mATe niyamathI ugama Adi doSothI parizuddha AhAra levo.) utpAdanA doSonuM varNana 0 dhAtrIdoSa-bALakanI dUdha pIvaDAvanArI, snAna karAvanArI, vastra-alaMkAra paherAvanArI, pheravIne ramADanArI ane khoLAmAM besADI ramADanArI, A pAMca dhAvamAtAmAMthI koI paNa prakAranuM karma-vartana gRhasthanA bALaka pratye karIne AhAra meLavavo, raDatA bALakane joIne bhikSA mATe praviSTa sAdhu, "pahelAM bhikSA ApIne dUdha pIvaDAva athavA pachI tuM bhikSA Apaje; jo Ama tuM nahi karIza, to huM A bALakane dUdha pIvaDAvIza athavA bIjI bAInI pAse dUdha pIvaDAvIza.' ityAdi rUpathI bolanAro je AhArane meLave che, te dhAtrIpiMDa kahevAya che. 0dUtIdoSa-parasparanA saMdezAne laI janAra ke lAvI denArI dUtI kahevAya che. tenA be prakAro e rIte che ke-je gAmamAM sAdhu rahe che, te gAmamAM gRhasthano saMdezo laI jAya ke lAve, te svagrAmadUtI ane bIjA gAmamAM saMdezo pahoMcADe, te paragrAmadUtI. te nimitte azana Adi meLave, te piMDa dUtIpiMDa che. 0 nimittapiMDa-bhUta-bhaviSya-vartamAnakALa saMbaMdhI lAbha AdinA kathanane bhikSA kAje karanAre, utpAdanA doSanA saMbaMdhathI grahaNa karelo azana Adi piMDa nimittapiMDa kahevAya che. te iSTa vastuno lAbhaalAbha-jIvana-maraNa-sukha-duHkhanA bhedathI cha prakArano che. 0 AjIvanapiMDa-jAti-kuLa-guNa-karma-zilparUpa AjIvana(AjIvikAnA upAya)thI prApta karela AhAra-zapyA Adi AjIvanapiMDa kahevAya che. jAti-mAtRpakSa saMbaMdhI jAti athavA brAhmaNa Adi jAti. kuLa pitRpakSa saMbaMdhI kuLa athavA ugra kuLa. gaNa-malla Adino samudAya. karma-khetI Adi. (anAcAyopadiSTa) zilpa-tRNAdinA doraDAM banAvavAM, tUNavuM, sIvavuM, citrakAma, mUrtinirmANAdi (AcAryopadiSTa) jAtidvArA jIvavuM. pUchAyelo ke nahi pUchAyelo, AhAra mATe potAnI jAtine prakaTa kare che. jema ke- huM brAhmaNa chuM' ityAdi. tyAre te jAtithI jIvanapiMDa kahevAya che. e pramANe bIjA vibhAgomAM paNa bhAvavuM.
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, dvitIyaH kiraNe 597 0 vanapakapiMDa-dAtArano iSTa zramaNa Adi pratye potAne bhakta tarIke darzAvIne yAcanAthI meLavela piMDa vanapakapiMDa kahevAya che. bhojananA pradAnanI kriyA cAlu na thaye, koI paNa AhAralaMpaTa sAdhu, AhAra AdinA lobhathI te te zramaNa AdinA bhaktagRhasthanI AgaLa te te zAkyaAdinA bhakta tarIke potAne oLakhAve che, nigraMnca, zAkya (buddha) tApasa, gerUka (parivrAjaka) ane AjIvaka(gozALAnA matanA anuyAyI)nA rUpathI pAMca prakAranA zramaNo che. 0 cikitsApiMDa-ulTI karAvavI-jhADA karAvavA, vastikarma-gudAdvArA pIcakArI mAravI, vagere karAvavA, athavA auSadha AdinuM sUcana karanArane bhikSA arthe je piMDa, te "cikitsApiMDa.' auSadhanI vidhi tathA vaidyane jaNAvavArUpe sUkSma ane svayaM-pote cikitsA karavArUpe bAdara cikitsApiMDa kahevAya che. vaLI bIjA koI kAraNathI bhikSA mATe gRhamAM praviSTa thayA bAda, potAnA vyAdhinA pratikArano upAya pUchAye chate "mane paNa eka vakhata Avo roga thayo hato, je amuka auSadhathI zamI gayo hato. A pramANe bolanAra sAdhudvArA auSadha karavAnA abhiprAyanuM utpAdana hovAthI auSadhanuM sUcana kareluM thAya che. mATe sUkSma ane bAdara to prasiddha ja che. 0 krodhapiMDa-vidyA ane tapanA prabhAvane jaNAvI, rAjAnI pUjA vagere jaNAvI ane krodhanuM phaLa zApa Adi jaNAvI bhikSAne meLavanArane A doSa lAge che. 0mAnapiMDa-sAdhuonI samakSa pratijJA kare ke- tyAre ja huM labdhivALo, ke jyAre tamone sarasa AhAra amuka gharethI lAvIne ApuM.' Ama kahIne gRhasthane jayAre viDaMbanAmAM mUkIne grahaNa kare che, tyAre A doSa lAge che. 0 mAyApiMDa-veSaparivartana Adi karIne gRhasthane ThagavApUrvaka meLavelo AhAra, e "mAyApiMDa' kahevAya che. 0 lopiDaAje "huM siMhakesariyA lADu, ghebara vagerene grahaNa karIza.AvI buddhithI bIjuM je vAla-caNA Adine maLatuM che. tene grahaNa karato nathI paraMtu te ja ISTane meLave che, te "lobhapiMDa' kahevAya che. athavA pahelAM tathA prakAranI buddhi nahi hovA chatAM bhAvatuM maLatuM ghaNuM lApasI Adi kalyANakArI che, ema karIne je grahaNa kare che, te lobhapiMDI kahevAya che. 0 saMstavapiMDa-pUrvasaMbaMdhI saMstava (paricaya)-mAtA-pitA-bhAI-bahena Adino saMbaMdha batAvavo. pazcAsaMbaMdhI saMstava-pAchaLathI baMdhAyelAM sAsu-sasarA-putra-patnI Adino saMbaMdha darzAvavo; dAtAra strI ane puruSanI uMmara joI, ene anurUpa mAtA-pitA, sAsu-sasarA, putra-patnI Adino saMbaMdha batAvIne, jema ke tamArA jevI mArI mAtA hatI tamArA jevI mArI sAsu hatI-ema saMbaMdha batAvIne vAta kare ane AhAra meLave. dAtAranI prazaMsA karIne sArA AhAra-pANI meLavavA te vacanasaMstavathI prAptapiMDa, e saMstavapiMDa' che. - 0 vidyApiMDa-vidyA vaDe devanI sAdhanA karIne jyAre AhAranuM grahaNa kare che, tyAre "vidyApiMDa' : athavA vidyA bhaNAvIne bhojana Adi gRhastha pAsethI jyAre grahaNa kare che, tyAre vidyApiMDa kahevAya che.
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 tattvanyAyavibhAkare 0maMtrapiMDa-maMtra vaDe prApta karela piMDa, e "maMtrapiMDI kahevAya che. jo ke pAdaliptasUri mahArAja mukuMDa rAjA pratye maMtraprayoganA karanArA thayA hatA, paraMtu tyAM koI paNa doSa nathI, kAraNa ke te AcAryamahArAja te rAjA pratye upakArI hatA. A pramANe saMgha Adino prayojanathI maMtraprayoga karavAmAM doSa nathI, paraMtu phakta bhikSA mATe ja maMtraprayoga karavAmAM doSa che. 0 cUrNapiMDa-vazIkaraNa Adi mATe aMjana AdinA cUrNanA prayogathI prApta karela piMDa, e "cUrNapiMDa duSTa che. 0 yogapiMDa-jyAre mugdha lokonI AgaLa saubhAgya Adi kAraka vilepanapUrvaka, rAjAne vazIkaraNa Adi nimitte tilakadvArA jaLa-sthaLamArganuM ullaMghana subhaga-durbhAganI vidhino upadeza karIne AhAranuM grahaNa kare che, tyAre "yogapiMDadoSa' kahevAya che. 0 mULakarmapiDa-putra AdinA janmadoSanA nivAraNa mATe ane maghA-jayeSThA-AzleSA-mULa Adi nakSatranI zAnti mATe, mULa eTale vanaspatinA avayavabhUta mULiyAothI snAnano upadeza karIne AhAra Adi grahaNa kare che, tyAre A doSa lAge che. A pramANe upArjanA utpAdanA doSo varNita thayA. 0 grahaNeSaNAnA daza doSo 0 zaMkitadoSa-bhojana-pAna AdimAM je kalpanIya-akalpanIya dharmaviSayavALI zaMkA. jema ke-ame jANI zakatA nathI ke-"A zuM udgama Adi doSathI yukta che ke nahi? AvA AzaMkAnA sthAnabhUta kalpanIyanA nizcaya nahi thaye, ApanArIne niSedha kare ke-"mane AvuM kalpatuM nathI." 0 prakSitadoSa-sacitta pRthivI kharaDAyela prakSita kahevAya che. te pRthivI-pANI-vanaspatikAyathI kharaDAyela ane acittathI kharaDAyelanA bhedathI be prakAranuM che. acittapadathI carabI Adi ane durgadhavALI vastu prahaNa karAya che. 0 nikSiptadoSa-sacitta upara sthApana karelA anna Adi. 0 pihitadoSa-pANInA ghaDAthI, peSaNI(ghaMTI-kharala-daLavAnuM koI paNa sAdhana)thI, pIThaka (pATiyA vagerethI), zilAputraka(vATavAno nAno patthara)thI, mATInA lepa AdithI athavA koI eka lAkha-mINa AdithI DhAMkela ke lIMpela hotuM ughADIne, dAtA zramaNa mATe jyAre Ape, tyAre tenA prahaNamAM A doSa lAge che. saMtadoSa-sacitta athavA acitta vasturUpa bhAjana hoya temAMthI bIjA sacitta vastuvALA bhAjanamAM nAMkhI, sAdhune khapI zake evo azanAdi Ape, te dAnAnucita hoI 'saMhRtadoSa lAge. dAyakadoSa-bALa (ATha varSanI aMdara uMmaravALo bALa), vRddha (60 ke 70 varSanI uMmaravALo vRddha), matta (dArU pIdhelo), unmatta (bhUta AdinA vaLagADathI unmatta athavA saMgrAmanA vijayathI abhimAnI), grahagRhIta (zanaizcarAdi grahathI pakaDAyelo), vepamAna (jenuM zarIra dhrujatuM hoya te), varita (tAvavALo), aMdha (AMdhaLo), pragalita (jene gaLato koDha vagere cAmaDIno roga thayo hoya te), ArUDhapAdukA (jeNe
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 2, dvitIyaH kiraNe 599 pagamAM pAdukA-joDAM paheryA hoya te), vagere cAlIza prakAranA dAtAronA hAthathI bhikSA AdinuM grahaNa, e dAyakadoSa' kahevAya che. 0 unmizradoSa-azana, pAna, khAdima, svAdima Adi AhAra; jAI, gulAba Adi puSpothI athavA bIja-lIlI vanaspati AdithI mizrita, sAdhuone akalpanika AhArane ApanArane, "mane kalpatuM nathI'ema sAdhue kahevuM joIe, jo na kahe to A doSa lAge che. 0 apariNatadoSa-rUpAntarane nahi pAmela acitta na thayeluM ke grahaNayogya na thayeluM apariNata be prakAranuM che. dravya ane bhAvamAM pratyeka dAtA ane grAhakanA saMbaMdhathI be prakAro che. dUdhapaNAmAMthI paribhraSTa, dadhipaNAne pAmela pariNata kahevAya che; athavA dUdhapaNAmAM avasthita apariNata kahevAya che. bhAvaviSayavALuM to baMne puruSone hoya che, ema TIkAmAM kathita jANo.) jema dUdha dUdhapaNAmAM ja rahela, dadhipaNAne nahi pAmela. azanAdi vastu bethI adhika mAlikanI hoya, temAMthI eka sAdhune ApavAnI icchAvALo hoya paNa bIjAnI icchA jo na hoya, to te gRhasthadAtA bhAva apariNata kahevAya. azanAdi vahoratI vakhate saMghATaka sAdhumAMthI eka sAdhune vastu acitta-kathya lAge che, bIjA sAdhune vastu acittaakathya lAge che. te sAdhu grAhakabhAva apariNata kahevAya. 0 liptadoSa-je azanAdithI hAtha, pAnuM kharaDAya te. dahIM, dUdha Adi liptadravya kahevAya. (kharaDAyeluM bhAjana, kharaDAyelo hAtha, sAvazeSa dravya) cAreya bAjuthI cIkaNI mATIthI kharaDAyela, niMdita dravya AdithI kharaDAyela lipta kahevAya che, ke jethI sAdhune doSa lAge che. 0 charditadoSa-apAtA ana AdinuM pathvIkAya AdimAM paDavuM. te chardita kahevAya che. sAdhane vahorAvatI vakhate jo dAtAranA hAthamAMthI jamIna upara chAMTA paDe athavA vahorAvAnI cIja DhaLe, to charditadoSa lAge. paDeluM te dravya kadAca sacittamAM paDe, kadAca acittamAM ke mizramAM paDe, tethI paDelA sacitta-acitta-mizradravyo ke je AdhArarUpa ane AdhyeyarUpa hoya che, tenA saMyogathI cAra bhAMgAo thAya che. A saMbaMdhI saghaLA bhAMgAomAM bhojana AdinuM grahaNa pratiSiddha che. ema eSaNAnAM daza doSo samApta thAya che. saMyojanA AdinA pAMca doSo sojA, saMyojanA eTale bhojana AdinuM guNAntaranuM utpAdaka dravyAntaranI sAthe bhaLavuM. te saMyojanA, saMyojanA, ati bahuka, aMgAra, dhUma ane niSkAraNarUpe pAMca prakAranAM che. (saMyojanA be prakAranI che. 1-dravya viSayavALI ane 2-bhAvaviSayavALI. dravyasaMyojanA bAhya ane AMtarika che, jyAre bhikSA mATe jato, dUdha Adine khAMDa vagerenI sAthe rasanI AsaktithI saMyukta kare che, tyAre bAhyasaMyojanA, jayAre upAzrayamAM AvIne bhojanaveLAe pAtramAM, koLiyAmAM ke mukhamAM saMyukta kare che, tyAre atyaMtarasaMyojanA. A pramANe thatAM AtmAmAM jJAnAvaraNIya Adi karma saMyukta karAve che, dIrghatara saMsArathI duHkhano saMyoga karAve che.) 0 saMyojanA-lobhathI aMDaka (roTalI Adi) AdinuM bIjA dravyarUpa khAMDa-ghI AdinI sAthe rasavizeSanA utpAdana mATe vasatinI bahAra ke aMdara joDANa kare, te saMyojanA.
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare 0 atibahukadoSa--jeTalA pramANathI dhairya, zarIrAdi baLa ane saMyamanA yogo sIdAtA na thAya, teTalA AhAranuM pramANa jANavuM. tenAthI adhika AhAra to ulTI mATe, mRtyu mATe ke vyAdhi mATe thAya. te 'atibahukadoSa' jANavo. 600 0 aMgAradoSa--svAdiSTa annanI ke tenA dAtAranI prazaMsA karato je Aroge che, te rAgarUpI AgathI cAritrarUpI iMdhana(lAkaDAM vagere)ne aMgArakArI hoI 'aMgAradoSa' kahevAya che. 0 dhUmadoSate AhAra ke dAtAnI niMdA karato cAritrarUpI iMdhanane bALato dhUmakArI hoI 'dhUmadoSa' che. 0 kAraNAbhAvadoSabhojananA cha kAraNonA abhAvamAM khAnArane kAraNAbhAvadoSa lAge che. bhojananAM cha kAraNo (1) vedanA-kSudhAvedanIyanA udayathI jo bhUkha sahana na thAya, to sAdhu AhAra karI zake. (2) vaiyAvRttva-zarIramAM azaktinA kAraNe AcAryAdinuM jo vaiyAvRttva-bhakti na thaI zakatI hoya, to te bhakti mATe AhAra kare. (3) iryAsamiti-AMkhonuM teja jo maMda paDyuM hoya ane tethI iryAsamitinuM pAlana na thaI zakatuM hoya, to te mATe AhAra kare. (4) saMyama-zarIrasAmarthyanA abhAve jo paDilehaNA-prAmArjanA Adi cAritranI kriyAo sArI rIte karI zakAtI na hoya, to te saMyamanI kriyAo mATe AhAra kare. (5) prANarakSaNa-AhAranA abhAve jo prANa javAno saMbhava lAge, to prANonI rakSA mATe AhAra kare. (6) dharmadhyAna-ArTa-raudradhyAnanA parihArapUrvaka jo dharmadhyAna karavA mATe AhAranA TekAnI jarUra lAge, AhAra kare. AvI rIte bhojananAM cha kAraNo che. tethI A pramANe nAma laIne saMkSepathI A doSonuM varNana karela che, paraMtu vistArathI te piMDavizuddhi Adi graMthothI jANavuM. A pramANe vasati AdinA nimittajanya doSo paNa jANavAM. atha samitimAha - sAdhvAcaraNe zAstroditavidhinA samyakpravRttissamitiH, sA ceryAdirUpA paJcavidhA pUrvamevoktA veditavyA // 3 // sAdhvAcaraNa iti / sAdhuyogya AcaraNe'rhatpravacanAnusAreNa prazastA pravRttissamiti: / gamane samyak sattvaparihArataH pravRttirIryAsamitiH, niravadyavacanapravRttirbhASAsamitiH, dvicatvAriMzaddoSavarjanena bhaktAdigrahaNe pravRttireSaNAsamiti:, AsanasaMstArakapIThaphalakavastrapAtradaNDAdikaM cakSuSA nirIkSya pratilikhya samyagupayogapUrvaM rajoharaNAdinA yadgRhNIyAt yacca
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 3-4, dvitIyaH kiraNe nirIkSitapratilekhitabhUmau nikSipetsA''dAnanikSepaNAsamitiH, purISaprasravaNaniSThIvanazleSmazarIramalAnupakArivasanAnapAnAdInAM janturahitasthaNDile upayogapUrvakaM parityajanaM pariSThApanAsamitiriti paJca samitayaH pUrvameva saMvaranirUpaNe pradarzitA ityAzayenoktaM pUrvamevoktA iti // samitinuM varNana bhAvArtha - "sAdhunA mAyAma sathita viSayI sArI pravRtti, meM samiti upAya cha : anete. samiti iryA Adi rUpa pAMca prakAranI pahelAM ja kahelI jANavI." vivecana - sAdhune yogya AcaraNamAM jinendrapravacananA anusAra prazasta pravRtti, e "samiti', gamanamAM samyagu eTale jIvonA parihArapUrvaka pravRtti, e iryAsamiti', niravadya vacanamAM pravRtti, e bhASAsamiti ane betAlIza doSonA varjanapUrvaka bhojana AdinA grahaNamAM pravRtti, e 'meSasamili.' Asana-saMthArI-412-41241-pATiyA-pava-pAtra-6 mahine sAthIne, 5die karI, samyagu eTale upayogapUrvaka rajoharaNa AdithI pUMjIne je grahaNa kare ane joyelI ane paMjelI jamIna 752. bhU, te. 'mhaanniksse59||smiti.' list, laghuzaM.1, dhuMDa, I, zarIrano bhA, anupArI (anupayogI-akalpa) vasa-anna-pAna Adino jaMtu vagaranI jagyAmAM upayogapUrvakano parityAga, e parijhApanikAsamiti." ema pAMca samitio pahelAM ja saMvaranA nirUpaNamAM pradarzita karela che. atha bhAvanAmAkhyAti - dharmArthaM cittasthirIkaraNaheturvicAro bhAvanA / dvAdazavidhA sA cettham // 4 // dharmArthamiti / bhAvyate'nayeti bhAvanA, abhyAsakriyA, sA cAvyavacchinnapUrvapUrvatarasaMskArasya punastadanuSThAnarUpA, AtmaguNaH jJAnajAjJAnahetuzca dRSTAnubhUtazruteSvartheSu smRtipratyabhijJAnakAryonnIyamAnA ca, dhAraNAtmakamitivizeSarUpaiveyaMyadA dharmArthaM cittasthiratAyAM kAraNaM bhavati tadA sA bhAvanocyata ityAzayenoktaM dharmArthaM cittasthirIkaraNaheturiti, tathAca jJAnadarzanacAritratapovairAgyAdiSu cittasthairyAya yo vicArassA bhAvanetyarthaH / tasyA bhedA 1. mukhyatayA bhAvanA paJcavidhA darzanajJAnacAritratapovairAgyabhedAt tatra tIrthakRtAM pravacanasya prAvacanikAnAmAcAryAdInAmatizAyinAM kevalimanaHparyavAvadhimaccaturdazapUrvavidAM abhigamananamanadarzanakIrtanasampUjanastavanAdibhirdarzanabhAvanA, bhAvyamAnayAnayA darzanazuddhirbhavati / maunIndraM jJAnaM pravacanaM yathAvasthitAzeSapadArthAvirbhAvakaM yata ihaiva pravacane samyag jJAtavyajIvAjIvAdinavatattvaparijJAnaM dRSTaM tathA paramArtharUpaM mokSAkhyaM kAryam, karaNaM samyagdarzanajJAnacAritrANi, kArakaH samyagdarzanAdyanuSThAtA sAdhuH, kriyA siddhizca mokSAvAptilakSaNA dRSTA nAnyatraivaM bhAvayato jJAnabhAvanA, anayA nityaM gurukulavAso bhavati cAritrabhAvanA pUrvameva TIkAkRtA pradarzitA / kena nirvikRtyAdinA tapasA mama divaso'vanthyo bhavet kataradvA tapo'haM vidhAtuM prabhuH, kataracca tapaH kasmin dravyAdau mama nirvahati iti bhAvanIyaM, ityAdirUpeNa tapasi bhAvanA / vairAgyabhAvanA ca dvAdazavidhA granthakRtA samprati pradarzyata iti //
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare anityAdirUpA dvAdasavidhAH pUrvameva saMvare proktAH parantu pratyekaM svarUpANi na darzitAnIti tatsvarUpANi darzayituM pratijAnIte dvAdazavidheti // 602 bhAvanAnuM kathana bhAvArtha - "dharmapuruSArtha mATe cittanA sthirIkaraNamAM hetubhUta vicAra, e 'bhAvanA' H ane te bAra prakAranI bhAvanA A prakAre che." vivecana jenA vaDe bhAvita thavA, te 'bhAvanA.' (mukhyatve bhAvanA darzana-jJAna-cAritra-tapavairAgyanA bhedathI pAMca prakAranI che. tyAM tIrthaMkaronA, pravacananA, prAvacaniko-AcArya AdinA, atizayavaMta, kevalI, mana:paryavavALA--avadhivALA, caudapUrvavettAonA sAme javuM-namavuM, darzana, guNakIrtana, saMpUjana, stavana vagere kriyAo dvArA darzanabhAvanA. bhavAtI A bhAvanAthI darzanazuddhi thAya che. (1) jainendrajJAna, pravacana (zruta) yathArtha sakala padArthonuM prakAzaka che, jethI A ja jinazAsanamAM sArI rIte saMpUrNa-satya jANavAyogya jIva-ajIva Adi nava tattvonuM parijJAna joyeluM che, temaja paramArtharUpa mokSanAmaka kArya che. samyagdarzana-jJAna-cAritro karaNa che. samyagdarzana Adino anuSThAtA sAdhu kAraka che. mokSanI prAptirUpa kriyAsiddhi joyelI che, bIjA zAsanamAM nahi. AvI bhAvanA bhAvanArane 'jJAnabhAvanA.' A bhAvanAthI nitya gurukulavAsa thAya che. cAritrabhAvanA pahelAM ja TIkAkAre pradarzita karela che. 0 kayA nIvI Adi tapavaDe mAro divasa dhanya bane ? kayo tapa huM karavA samartha chuM ? kayo tapa dravya Adi hoye chate nirvAhayogya thaI zake ? Ama vicAravuM, te 'tapobhAvanA.' vairAgyabhAvanA bAra prakAranI che. te graMthakAra hamaNAM darzAvI rahyA che.) bhAvanA eTale abhyAsakriyA : ane te abhyAsakriyA, avicchinna (satata) pUrvapUrvatara saMskAravALAnI pharIthI te abhyAsanA anuSThAnarUpa, AtmAnA guNabhUta, jJAnajanya (apAyanAmaka jJAnanA kAryarUpa) ane jJAnano hetu. (zrutajJAnanuM kAraNa) joyelA, anubhavelA, sAMbhaLelA padArthomAM smaraNa ane pratyabhijJAnarUpa (saMskAranI jAgRti thavAthI utpanna thatuM anubhava karelA padArtharUpa viSayavALuM : ane 'te' evA AkAravALuM jJAna, te smaraNa anubhava H ane smaraNarUpa be kAraNodvArA utpanna thayeluM bhUta ane vartamAnakALanI ekatAnI saMkalana karanAruM 'te A' AkAravALuM jJAna, te 'pratyabhijJAna', te rUpa) kAryothI vicArAtI, dhAraNArUpa jAti vizeSarUpa ja, A dhAraNA jyAre dharma mATe cittanI sthiratAmAM kAraNa thAya che, tyAre te bhAvanA kahevAya che. AvA AzayathI kahyuM che ke--'dharmArthapittasthirILahetuH ' iti. tathAya jJAna-darzana-cAritra-tapa-vairAgya vageremAM cittanI sthiratA mATe je vicAra, te 'bhAvanA,' evuM rahasya che. te bhAvanAnA anityatva Adi rUpa bAra prakAranA bhedo pahelAM saMvara prakaraNamAM kahelA che. paraMtu te darekanA svarUpo darzAvyA na hatA, mATe tenA svarUpo darzAvavA mATe pratijJA kare che ke-'te bhAvanA bAra prakAranI A pramANe che.' tatrAdAvanityabhAvanAmAha bAhyAbhyantaranikhila padArtheSvanityatvacintanamanitya bhAvanA / anayA caiSAM saMyoga Asaktirviprayoge ca duHkhamapi puruSasya na syAt // 5 //
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 5-6, dvitIyaH kiraNe 603 bAhyeti / bAhyeSu zayyA''sanavastraughopadhiSu pratidivasamime rajasA vipariNamyamAnAssarvaprakAreNa svAM sannivezAvasthAM vihAya vizarArutAM pratipadyante, AbhyantaraM zarIradravyaM jIvapradezairvyAptatvAt, idamapi janmanaH prabhRti pUrvapUrvAvasthAM jahaduttarottarAvasthAmAskandatpratikSaNamanyAnyarUpeNa ca bhavajjarAjarjitAzeSAvayavaM pudgalajAlaviracanamAtraM paryante parityakta sannivezavizeSa vizIryate, nirIkSyate hi bhave yatprAtarasti na tanmadhyAhne yacca madhyAhne na tanizIthinyAmata eva vRddhAssacetanamacetanamapyazeSamuzantyutpAdAnityadharmakamiti vicAro'nityabhAvanetyarthaH, IdRzabhAvanAphalamAviSkaroti anayeti-anityabhAvanayetyarthaH eSAmiti, prANapriyANAmapi zarIrazayyAsanavastrAdInAM saMyoge AtmanA sambandhe sati AsaktirabhiSvaGgaH, viprayoge-viyoge sati duHkhamapi zArIraM mAnasaM vA puruSasya na syAnna bhavedeva tRSNAvinAzena nirmamatvAditi bhAvaH // anityabhAvanAnuM varNana bhAvArtha - "pAya-mAtyaMtara samasta pArthobhA bhanityatvanu yiMtana, bhe bhanityabhAvanA.' mA bhAvanAthI, A padArthonA saMyogamAM Asakti ane viyogamAM duHkha paNa puruSane na thAya." vivecana - bAhya eTale zayyA, Asana, vastra audhika (je sarvadA dhAraNa karavAmAM Ave te upadhi) aupagrahika (je kAraNa prasaMge saMyamanA nirvAha mATe grahaNa karAya te upadhi) vageremAM haMmezAM raja (dhULa-mela) AdithI vipariNAma thavAthI, A padArtho sarva prakAre potAnI AkArarUpa avasthAne choDI vinazvaratAne pAme che. AtyaMtara, e zarIrarUpI dravya che, kema ke-jIvanA pradezothI vyApta che. A zarIra paNa janmathI mAMDI junI junI avasthAne choDatuM, kSaNe kSaNe judA judA rUpe thatuM, jarAthI jarjarita saghaLA avayavavALuM, pudagalajAla mAtra racanAvALuM ane racanAvizeSane choDanAra vizIrNa thAya che. kharekhara, dekhAya che kesaMsAramAM je savAramAM hoya che, te baporanA hotuM nathI ane je baporanA hoya che, te rAtrimAM nathI dekhAtuM. ethI ja vRddhapuruSo "sacetana-acetana paNa samasta vastune utpatti-vinAza dharmavALI mAne che." Avo vicAra, e "anityabhAvanA'-ema rahasya che. AvI bhAvanAnuM phaLa pragaTa kare che ke-A anityabhAvanAthI A prANapyArA paNa zarIra-zayA-vastra AdinA saMyogamAM AtmAnI sAthe saMbaMdha thavA chatAM, Asakti (lInabhAva) tathA viyoga hoye chate zArIrika ke mAnasika duHkha paNa bhAvanAvALA puruSane na ja thAya ! kema ke-tRSNAno vinAza thavAthI mamatvano abhAva thAya che. azaraNabhAvanAmAha - janmajarAmaraNAdijanyaduHkhapariveSTitasya jantossaMsAre kvApi arhacchAsanAtiriktaM kimapi zaraNaM na vidyate iti bhAvanA'zaraNabhAvanA / evaM bhAvayatassAMsArikeSu bhAveSu vairAgyaM samutpadyeta // 6 //
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 tattvanyAyavibhAkare janmeti / pitRmAtRbhrAtRdayitAtanayAdipariveSTitasyApariveSTitasya vA trailokyavidhvaMsanapaTiSThasAmarthyasyAsAmarthyasya vA maMtrataMtrAdikriyAsugUDhasyAnigUDhasya vA nAnAzAstrakRtaparizramasyAparizramasya vA jantumAtrasya janmajarAmaraNAdijanyaduHkhapariveSTitatvena duHkhadAvAgnijvalajjvAlAkarAlakarambite'smin saMsAre zaraNaM bhayApahAristhAnamarhacchAsanAtiriktaM kimapi na vidyata ityevaM paryAlocanamazaraNabhAvanetyarthaH, tathA cintayato lAbhamAha evaM bhAvayata iti, azaraNabhayAtsAMsArikapadArthajAteSu prItyabhAvena vairAgyaM labhate, janmajarAmaraNabhayAkrAntAnAJcArhacchAsanoktavidhereva prakRSTazaraNatvAjjJAnadarzanacaraNalakSaNe tadvidhau pravartata iti bhAvaH // azaraNa bhAvanAnuM varNana bhAvArtha - "janma-jarA-maraNa vagerethI janya duHkhothI vIMTAyelA prANine saMsAramAM kyAMya paNa jainazAsana sivAya koI paNa zaraNa vidyamAna nathI. AvI bhAvanA, e "azaraNabhAvanA." AvI bhAvanA bhAvanArane sAMsArika bhAvomAM vairAgya utpanna thAya !" viveyana - pitA-mAtA-US-putrI-putra mAha parivArathI vITIyeva nala vITayeratrailoyanA vinAzamAM paTii sAmarthyavALo ke asAmarthyavALo hoya, maMtra-taMtra Adi kriyAmAM sudaDha ke asudaDha hoya, aneka zAstraviSayaka parizramavALo hoya ke parizramavALo na hoya, jaMtu mAtrane janma-jarA-maraNa Adi janya duHkhothI vIMTAyela hoI duHkhorUpI dAvAnaLanI jaLatI jvALAothI vikarALa A saMsAramAM zaraNa eTale bhayanuM apaharaNa karanAruM sthAna, jainazAsana sivAya bIjuM koI vidyamAna nathI. AvI paryAlocanA, e "azaraNabhAvanA' kahevAya che. azaraNabhAvanAnA ciMtakane, "huM haMmezAM azaraNa chuM'-AvA haMmezanA bhayathI sAMsArika padArthonA samudAyamAM prItino abhAva thavAthI vairAgya thAya che. janma-jarA-maraNanA bhayathI. gherAyelAone jainazAsanavihita vidhinuM ja utkRSTa zaraNa hoI samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa te zAsanarUpa vidhimAM bhAvanA bhAvanAra pravarte che.. saMsArabhAvanAmAha - saMsAre bambhramyamANAnAM janAnAM sarva eva svajanAH parajanAzceti vicArassaMsArabhAvanA / evaM vicArayataH keSvapi mamatvAbhAvAnniviNNasya saMsAraparihArAya yatna udIyAt // 7 // ___ saMsAra iti / itazcetazca paribhramaNaM saMsAraH, tatra jIvapudgalAnAM yathAyogaM bhramaNaM dravyasaMsAraH, kSetrasaMsAro yeSu caturdazarajjvAtmakeSu dravyANAM saMsaraNaM saH, nArakatiryaGnarAmaragaticaturvidhAnupUryudayAdbhavAntarasaMkramaNaM bhavasaMsAraH, divasapakSamAsavayanasaMvatsarAdilakSaNasya cakranyAyena bhramaNaM kAlasaMsAraH, bhAvasaMsArastu saMsRtisvabhAva audayikAdibhAvapariNatirUpaH, tatra ca
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 7, dvitIyaH kiraNe prakRtisthityanubhAgAnAM pradezavipAkAnubhavanam, tathA ca karmasaMbandhAtsaMsArI janmajarAmaraNarogazokAdigrastatvena duHkhasvabhAve janmAntare narakAdiduHkhabhAvAduHkhaphale "punaHpunarduHkhasantAnasandhAnAduHkhAnubandhini suranaranairayikatiryaksubhagadurbhagAdivicitrarUpe sukhalezAbhAvAdasAre cakravatpaunaHpunyena bhrAmyatAM janiSAmekadvitricatuH paJcendriyAssarva eva yadA janakatAsambandhena svAmyAdisambandhena vA sambandhinastadA svajanA ucyante yadA ca na tena sambandhena sambandhinastadA parajanA na punaH sarvathA svajanatvaM parajanatvaM vA niyataM, rAgadveSamohAbhibhUtatvena jantUnAM nAnAyonau pRthak pRthak paribhramaNAt, ata eva prakRSTAni duHkhAnyanubhavanti ityevaM vidho vicAraH saMsArabhAvanetyarthaH, phalamAha evamiti, pracuraduHkhaphalanAnAyonibhramaNabhayena kvApi mamatvAbhAvAt sAMsArikasukheSu taDitkalpeSu viSamizrapayonibheSu jihAsito bhavati, tatazca saMsAraparityAgAya prayatnavAn bhavatIti bhAvaH / / saMsArabhAvanAnuM varNana - bhAvArtha - "saMsAramAM vAraMvAra bhamanArA jIvone saghaLAya svajano ane parajano che. Avo vicAra, e "saMsArabhAvanA' kahevAya che. A pramANe vicAra karanArAne koI paNa jIva upara mamatA nahi thavAthI nidavALo, saMsAra(sukha)nA parityAga mATe prayatnavALo thAya !" vivecana - saMsAra eTale Ama-tema uMca-nIcagatimAM pharavuM. tyAM jIvapugalonuM yoga pramANe bhramaNa, e dravyasaMsAra." cauda rAjalokamAM dravyonuM ahIM-tahIM pharavuM, e "kSetrasaMsAra." nAraka-tiryaMca-manuSyadevagati ane cAra prakAranI AnupUrvInA udayathI bhavAntaramAM saMkramaNa, e "bhavasaMsAra." divasa-pakSamAsa-Rtu-ayana-saMvatsara Adi lakSaNavALA kALanuM cakranA nyAye bhramaNa, e "kALasaMsAra." "bhAvasaMsAra to saMsaraNa svabhAvavALo, audayika Adi bhAvamAM pariNatirUpa che ane te bhAvasaMsAramAM prakRti-sthitirasonA pradeza ane vipAkano anubhava hoya che. tathAca karmasaMbaMdhathI saMsArI janma-jarA-maraNa-zoka AdithI prasta hovAthI, duHkhasvabhAvavALA janmAntaramAM naraka AdimAM duHkha hovAthI, duHkharUpI phaLavALA, vAraMvAra dukhaparaMparAnA anusaMdhAnathI duHkhanA anubaMdhavALA, sura-nara-tiryaMca-nArakI-subhaga-durbhaga Adi vicitra rUpavALA, sukhanA aMza mAtranA abhAvathI nisargataH asAra saMsAramAM cakranI mAphaka vAraMvAra bhamatA prANionA ekendriya-dvindrIya-trindrIya-caurendriya-paMcendriyarUpa saghaLAya jIvo, janakatAnA saMbaMdhathI ke svAmI AdinA saMbaMdhathI saMbaMdhIo jyAre hoya, tyAre "svajano' kahevAya che. te saMbaMdhathI jyAre saMbaMdhI nathI hotA, tyAre "parajano" kahevAya che. arthAt svajanapaNuM ke parajanapaNuM sarvathA niyata nathI, kema kerAga-dveSa-mohathI parAjita jaMtuonuM vividha jIvAyonimAM judI judI rIte paribhramaNa che. ethI ja utkRSTa duHkhone anubhave che. ema AvA prakAranI "saMsArabhAvanA' kahevAya che. saMsArabhAvanAnA phaLane kahe che kepuSkaLa duHkharUpI phaLavALA aneka jIvAyoninA bhramaNanA bhayathI kyAMya paNa mamatA nahi thavAthI vijaLInA jevA, viSathI mizrita dUdha sarakhA sAMsArika sukhone heyabuddhithI choDavAnI icchAvALo thAya che ane tethI saMsAranA parityAga mATe prayatnavaMta thAya che.
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 tattvanyAyavibhAkare ekatvabhAvanAmAcaSTe - eka evAhaM jAye priye na me kazcidAtmIyaH paro vA navA kazcinmadIyaM duHkhAdyapahartuM prabhavatItyevaM vicintanamekatva bhAvanA / anayA ca nissaGgatAM yAyAt // 8 // eka eveti / eva zabdena kadAcidapijananamaraNAnubhavo netarasahAyo bhavatIti sUcitam, yamalakayorapi krameNaiva nissaraNAnmaraNAcca / saMsAre hi janturekaka evotpadyate vipadyate'pyekaka eva, duHkhI sannekaka eva karmAjjayati phalamapi tasyaikaka evAsevate, bahuvidhaiH klezairajitaM dhanantu kalatramitrAdibhissambhUya bhujyate parantu duHkhaM svakarmakRtamekaka eva sahate yadarthamapi jIvaH pratyahaM bhramati klizyate samAlambate dainyaM bhrazyati dharmAd vaJcayatyahitAnapakrAmati ca nyAyAtso'pi dehaH parabhavaprayANe padamekamapi nAnuvartate; tathA ca sarveSAM svAthaikaniSThatvena dharmAdRte nAparaH kazcana sahAyo duHkhAdyapaharaNe dakSa ityevaMbhAvanaikatvabhAvanetyarthaH / nanu gRhAvAsakAlInamamatAyAH kalatrAdiviSayiNyAH pravrajyAkAle sAdhubhistyAgaH kRtaH parantu sAmpratakAlInAcAryAdiviSayaM mamatvaM kathaM parihAryaM bhavediti ceducyate brAhyapremaNi pUrva tanUkRte ekatvabhAvanAdidAyA't AcAryAdiviSaye'pi mamatvAnudayena pazcAdAhAre upadhau dehe na sajjati chinnamamatvazca sarve'pi jIvA asakRdanantazo vA sarvajantUnAM svajanabhAvena parajanabhAvena ca saMjAtAH, ataH ko'tra svajanaH parajano vA iti bhAvanayA truTitapremabandho bhavatIti bhAvaH / evaM sati yadbhavati tadAhAnayAceti / nissaGgatAmiti, svajanasaMjJakeSu svIyatvena prasiddha zarIre ca snehAnurAgavaidhuryamityarthaH, yAyAditi, prApnuyAdityarthaH, tato mokSAyaiva ceSTata iti bhAvaH // ekatvabhAvanA bhAvArtha - "ekalo ja huM janma chuM-maruM chuM, mAre koI potAno ke pArako nathI ane koI mArA duHkha AdinA apahAra mATe samartha thato nathI; Avo vicAra, e "ekatvabhAvanA' kahevAya che. vaLI A bhAvanAtha ni:saMgatAne pAme !" vivecana - "ekalo ja ahIM jakArathI kadAcita paNa janma-maraNano anubhava, koI bIjAnI sAthe ke sahAyathI thato nathI ke yugalanuM paNa kramathI nIkaLavuM ane maravuM che. kharekhara, saMsAramAM prANI ekalo ja janme che-mare che, ekalo ja duHkhI thaIne karma bAMdhe che ane ekalo ja karmaphaLane bhogave che nAnA prakAranA klezo veThIne bheguM kareluM dhana to strI-putra-mitra Adi bhegA thaIne bhogave che. paraMtu svakarmakRta duHkhane ekalo ja sahe che. jenA khAtara jIva haMmezAM bhame che, duHkhI thAya che, dInatA kare che, dharmathI bhraSTa thAya che, Thage che, zatruone mAre che ane anyAyathI varte che, te zarIra parabhavanA prasthAnamAM voLAvavA paNa AvatuM nathI. tathAca saghaLA jIvo eka svArthanI niSThAvALA hoI dharma sivAya bIjo koI sahAyaka
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ ditIyo mA / sUtra -8-6, dvitIya viro 607 sAthe AvanAra nathI, temaja duHkha AdinA apahAramAM samartha nathI. AvI bhAvanA "ekatvabhAvanA kahevAya che. zaMkA - gRhastha avasthAnA kALamAM strI Adi viSayavALI mamatAne dIkSAnA kALamAM sAdhuoe tyAga karelo che. paraMtu hamaNAM AcArya Adi viSayavALuM mamatva kema choDAya? samAdhAna - pahelAM bAhya viSayano prema pataLo (maMda) karyA pachI, ekatvabhAvanA AdinI daDhatAthI AcArya Adi viSayamAM paNa mamatAno udaya nahi thavAthI, pachIthI AhAramAM-upAdhimAM-dehamAM Asakta thato nathI : ane mamatAnA chedavALo, "saghaLAya jIvo anekavAra ke anaMtavAra saghaLAya jIvonA svajanabhAve ke parajanabhAve thayelA che. ethI ahIM koNa svajana ke parajana che?' AvI bhAvanAthI premabaMdhana tUTeluM thAya che. AvuM thatAM je pariNAma Ave che, te kahe che. A bhAvanAthI svajananI saMjJAvALAomAM potAnA zarIramAM neharAganA abhAvarUpa niHsaMgatAne pAme ! tyArabAda mokSa mATe ja prayatna kare che. anyatvabhAvanAmAha - vaidharyeNa zarIrabhinnatayA''tmAnucintanamanyatva bhAvanA / anayA ca dehaatmaabhimAnanivRttinnata che ? .. __vaidharyeNeti / yasmAjjIvaH kAyamapi vyapAsya lokAntaraM yAtyato'yaM vapuSo bhinnaH sahagamanarUpasAdhAbhAvAt / tathA sendriyaM zarIramatIndriyo'haM, anityaM tannityo'haM, AdyantavaccharIramanAdyanantazcAhaM, saMsAre bhramato me bahUni zarIrANi prAptAni paraM sa evAhamanyastebhya ityAdiviruddhadhamairanyatvacintanamanyatvabhAvanetyarthaH, tatphalamAhAnayA ceti / dehAtmAbhimAnanivRttiriti, zarIramevAtmeti buddheH zarIramamatAyA vA viccheda ityarthaH, tathAcaivaM bhAvayatassarvasvanAze'pi zokAMzopi na jAyata iti bhAvaH // anyatvabhAvanA bhAvArtha - "vaidharmathI zarIrathI bhinnapaNAe AtmAno vicAra, e anyatvabhAvanA." A bhAvanAthI dehamAM AtmAnA abhimAnanI nivRtti thAya che." vivecana - je kAraNe jIva kAyAne paNa choDI bIjA lokamAM jAya che. tethI A zarIrathI judo che, kema ke-zarIramAM AtmAnI sAthe javArUpa samAnadharmano abhAva che. 0 te AvI rIte che ke-zarIra IndriyagrAhya che, AtmA indriyagrAhya nathI (atIndriya che). (AtmA jJAtA che, jayAre zarIra anna che.) 0 A zarIra anitya che, jayAre AtmA nitya che. zarIra AdivALuM ane aMtavALuM che jayAre, AtmA anAdi ane anaMta che. saMsAramAM bhamatA mane anaMtA zarIro maLelAM che. paraMtu te ja huM AtmA, te zarIrothI bhinna-judo chuM, ityAdi viruddha dharmothI anyatvanuM ciMtana, e anyatvabhAvanA
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 tattvanyAyavibhAkare kahevAya che. A anyatvabhAvanAthI "zarIra ja AtmA che-AvI buddhino athavA zarIranI mamatAno vicchedarUpa phaLa maLe che. tathAca AvI bhAvanA bhAvanArane sarvasvano nAza thavA chatAM zokano aMza paNa thatI nathI.. azucibhAvanAmAha - azucimayaH kAyo'zucihetuko'zucisyandI ceti vicAro'zucibhAvanA / etayA ca zarIraviSaye nirmamatvaM syAt // 10 // azucimaya iti / azucipracura ityarthaH tatkathamityatrAhAzucihetuka iti yato garbha zukrazoNitamelanaprabhavo jarAyuveSTito mAtrAbhyavahRtAnnapAnarasavarddhitaH klidyaddhAtusamAkulo'to'zucimaya ityarthaH, utpannAdapi tasmAtsadA'zucInyeva malamUtrazleSmapittasvedAdIni niryAntItyato'pyazucimaya ityAhAzucisyandIti, bhAvanAyA asyAH prayojanamAha etayA ceti, nirmamatvamiti, zarIrapoSaNazrRGgArAdAvaudAsInyamudetIti bhAvaH // azucibhAvanAnuM varNana bhAvArtha - "azuyimaya AyA azuyithA nya cha, azuthine arAvanA cha, bhAvo viyA2, me "azucibhAvanA.' vaLI A bhAvanAthI zarIranA viSayamAM mamatAno abhAva thAya !" - vivecana - azucinI pracuratAvALo deha kevI rIte azucimaya che? to kahe che ke- "azucithI janya che, kAraNa ke-garbhamAM zukra ane zoNitanA saMbaMdhathI thayeluM, jarAyu(oLa)thI vIMTAyela ane mAtAe khAdhela anna-pAnanA rasathI vadhela bhInA thatA dhAtuothI vyAkuLa che, mATe "azucimaya' zarIra che. utpanna paNa te zarIramAthI umeza bhaNa-bhUtra-3-pitta-52seko 3 nANe che, bhATe AyA 'azucisyandI' upAya che. mA bhAvanAthI zarIrapoSaNa-zarIrazRMgAra Adi pratye udAsInatAno udaya thAya che. AzravabhAvanAmAha - indriyAdyAzravadvArA karmAgamanacintanamAzrava bhAvanA / anayA cAvanirodhAya yateta // 11 // indriyAdIti / bahutaravidyAbalAdiyutAapi tattadindriyaviSayaprasaktacittA ihAmutra ca vinAzaM prApnuvanti ata ete cakSurAdayo nijapravAhapatitamAtmAnaM sanmArgAbhraMzayanti nadIpravAhaH svasmin patitAnAM tRNakASThAdInAmiva / ata indriyAdayazzubhAzubhakarmAgamadvArabhUtA jIvasyApakAriNa iti cintanamAzravabhAvaneti bhAvaH / lAbhamAhAnayAceti, anayA bhAvanayA indriyaviSayeSu manovyAvRttyA anarthaparamparaikajanakAdAzravaughAtparAvarttata iti bhAvaH //
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 10-11-12, dvitIyaH kiraNe 609 AzrayabhAvanA bhAvArtha - "indriya Adi AzravadvArA karmanAM Agamanano vicAra, e AzravabhAvanA." AzravabhAvanAthI AzravanA nirodha mATe prayatna kare." vivecana - vividha-viziSTa vidyAbaLa Adi saMpanna hovA chatAM, te te indriyonA viSayomAM Asakta cittavALAo AlokamAM ane paralokamAM vinAzane pAme che. ethI ja A cakSu Adi indriyo potAnA pravAhamAM paDelA AtmAne sanmArgathI bhraSTa banAve che. jema ke-nadIno pravAha potAmAM paDelA ghAsa-kASTha vagerenuM apaharaNa kare che. ethI indriya Adi Azravo zubha-azubhakarmanA AgamananA dvArabhUta jIva pratye apakArIo che. AvuM ciMtana, e "AAvabhAvanA." A bhAvanAthI indriyonA viSayomAM mananI vyAvRtti(agamana)thI anarthanI paraMparAnA eka janaka AzravanA pravAha(samudAya)thI nivRtti thAya che. saMvarabhAvanAmAviSkaroti - AzravadoSAssarve pApopArjananirodhapaTiSThasaMvarato naiva spRzantIti vilokanaM saMvarabhAvanA / anayA ca saMvarAya ghaTate // 12 // AzravadoSA iti / manovacaHkAyakarmaprabhavAsravAssarve pApasampAdananirodhasamarthaprANAtipAtanivRttyAdiparirakSakaguptyAdidhAraNato naiva bhavantItyevaM cintanamityarthaH, phalamAhAnayeti, tadevaM vicArayato'vazyaM mithyAtvakaSAyAdinirodhAya tatparipanthibhUteSUpAyeSu pravRttirbhavati tathA ca saddarzanena mithyAtvaM kSamayA krodhaM mArdavena mAnamArjavena mAyAmanIhayA lobhaM saMyamena viSayAnviSatulyAn guptitrayeNa yogamapramAdena pramAdaM sAvadhayogahAnena cAviratiM zubhasthairyacetasA''rttaraudrAtmakaM dhyAnaM ca niruMdhyAditi bhAvaH // saMvarabhAvanAno AviSkAra bhAvArtha - "saghaLA AzravanA doSo pApanA upArjananA nirodhamAM paTiSTha saMvaravALAne sparza karatAM nathI. AvuM ciMtana, e "saMvarabhAvanA." vaLI A bhAvanAthI saMvara mATe prayatna kare che." vivecana - mana-vacana-kAyAnI kriyAthI ja saghaLA Azravo, pApanA upArjananA nirodhamAM samartha, prANAtipAtanivRtti AdinA parirakSaka ane gupti AdinA dhAraNathI saMvaravALAne thatA nathI. AvuM ciMtana, e "saMvarabhAvanA." A pramANe saMvarabhAvanAne bhAvanArane avazya mithyAtva-kaSAya AdinA nirodha mATe tenA virodharUpa samyagdarzanAdi rUpa upAyomAM pravRtti thAya che. tathAca samyagdarzanathI mithyAtvane roke, kSamAthI krodhane roke, mRdutAthI mAnane roke, RjutAthI mAyAne roke, saMtoSathI roke lobhane, saMyamathI viSasamAna viSayone roke, traNa guptithI yogane roke, apramAdathI pramAdane roke, sapApayoganA tyAgathI aviratine roke ane zubhamAM sthira manathI Arta-raudrarUpa dhyAnane roke!
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 tattvanyAyavibhAkare nirjarAbhAvanAmAha - narakAdiSu karmaphalavipAkodayo'buddhipUrvakastapaH parISahAdikRtazca kuzalamUla iti vibhAvanaM nirjarAbhAvanA / anayA ca karmaparikSayAya yateta // 13 // narakAdiSviti / narakAdiSu karmaphalavipAkodayasyAbuddhipUrvakatvena saMsArAnubandhitvAtpAparUpatvaM tapasA pariSahyajayena vA kRtasya buddhipUrvakatvena zubhAnubandhitvAnniranubandhitvAdvA upakArakamityevaM vicintayato nirjarAbhAvanA procyata iti bhAvaH phalamAhAnayA ceti karmaparikSayAya tapaHprabhRtibhirvardhamAnanirjarayA mamatvAdirUpakarmaNAM parizATanAyetyarthaH // nirjarAbhAvanAnuM nirUpaNa bhAvArtha - "jyAre naraka AdimAM karmanA phaLano vipAkarUpa udaya buddhi vagarano che ane tapaparISahajya AdithI karmanA phaLano vipAkodaya buddhipUrvakano hoI kuzalanA mUlavALo che. Avo vicAra, e 'nirbharAbhAvanA' mA bhAvanAthI durmanA kSaya bhoTe prayatna aro !" vivecana - jyAre naraka AdimAM karmanA phaLano vipAkodaya abuddhipUrvakano hoI saMsArano anubaMdhI hovAthI pAparUpa che. tapathI ke parISahanA jayathI karelo vipAkodaya buddhipUrvakano hoI zubha puNyano anubaMdhI hovAthI ke anubaMdha vagarano hovAthI upakArakAraka che. A pramANe ciMtana karanArane 'nirbharAbhAvanA' hevAya che. A bhAvanAthI karmanA parikSaya mATe eTale tapa vagere vaDe vardhamAna nirjarAthI mamatva Adi janya karmonA vinAza mATe prayatna kare ! lokabhAvanAmAcaSTe - paJcAstikAyarUpAnekapariNAmyutpAdavyayadhrauvyAtmako loko vicitrasvabhAva iti vicAraNA lokabhAvanA / etayA ca nirmamatvamudiyAt // 14 // paJcAstikAyeti / lokyate dRzyate kevalajJAnabhAsvateti lokaH, sa ca dharmAstikAyenAdharmAstikAyena vA'vacchinno nikhiladravyAdhAro viziSTasaMsthAno gaganabhAgaH kSetrarUpaH, dravyarUpastu jIvAjIvarUpaH, etadabhiprAyeNaiva paJcAstikAyarUpetyuktaMm, yata IdRzo loko'ta 1. anena nikSepassUcitaH tathAhi rUpyarUpyAtmakaH sapradezAsapradezarUpaH jIvAjIvasamudAyo dravyaloko nityAnityAtmakaH, AkAzasya pradezA UrdhvAdhastiryakSu kSetralokaH, alokAkAzapradezApekSayA cAnantaH, samayAvalikAmuhUrttadivasAhorAtrapakSamAsasaMvatsarayugapalyopamasAgaropamotsarpiNIkAlacakrapudgalaparAvarttarUpaH kAlalokaH, caturgatiSu varttamAnA jIvAstatra tatra bhave yadanubhAvamanubhavanti sa bhavalokaH, audAyikaupazamikakSAyikakakSAyopazamikapAriNAmikasAnnipAtikarUpo bhAvaloka iti //
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 13 - 14, dvitIya: kiraNe evAnekapariNAmI, nAnAvidhapariNAmavAn pratikSaNavarttinIM kAlAntaravarttinIM dvividhAmutpatti bibharti, bhAvA hi pratikSaNamutpadyante'nyAnyarUpeNa, kAlAntaravartinI cotpattiH piNDAdyAkAreNa mRdAdidravyamapahAya tasya ghaTAdirUpeNa pariNamanam, evaM vinAzabhRdapi, vinAzo hi dvividho kSaNikaH kAlAntaravartI ca vivakSitakSaNAdvitIyakSaNe hi vinAzo'vazyambhAvI, so'pyavasthAntarApattireva na tu niranvayaH / sthityutpattI arthakriyAkAritvena sattvAnAmanugrahakAriNyau, ghaTo hi samutpannastiSThaMzca jalAharaNadhAraNAdirUpeNAnugRhNAti, vinAzo'pi kAlAntarabhAvI kuNDalArthinaH kaTakavinAzavadbhavatyanugrAhakaH tathAvasthAnamapi bibhartti astikAyarUpeNa bhAvAnAM sarvadA sadbhAvAt dharmAstikAyAdivyapadezamajahato hi te vacanArthaparyAyaissarvadA vyavatiSThante ityAdirUpeNa jIvAjIvAdhArasya lokasya vicitrasvabhAvatayA vibhAvanamiti bhAvaH, vibhAvite caivaM kiM syAdityatrAhaitayA ceti kvacidapIdRze loke zAzvatasthAnAbhAvena prItyasambhavAnnirmamatvaM bhavet tathA tattvajJAnavizuddhizca tato'vazyaM mokSAya cetovRttiH syAditi bhAvaH // 611 lokabhAvanAnuM varNana bhAvArtha - "pAMca astikAyarUpa, aneka pariNAmavALo ane utpAda-vyaya-dhruvatAsvarUpI loka vicitra svabhAvavANI che. khAvo viyAra se 'soDabhAvanA.' khA bhAvanAthI bhamatAnA abhAvanI udhya thAya che." vivezana - devalajJAna3pI sUryathI hejAya che, bhATe soDa' 'hevAya che. (khA vyutpatti4nya artha che.) te soDa, dharmAstiDAyathI } adharmAstiDAyathI avachinna (viziSTa vyApta) samasta dravyanA AdhArabhUta, viziSTa saMsthAnavANI, AAzabhAga kSetra35 uhevAya che. va-anuva35 'loDa' dravya35 hevAya che. A abhiprAyathI ja 'paMca' astikAyarUpa ema kahela che. (A kathanathI lokanA nikSepa sUcita karela che. te khA pramANe: (1) 3pI - sa3pI khAtmA, sapradeza- khapradeza3pa, lava-anuvasamudAya, nitya-anitya khAtma 'dravyalo' ahevAya che. (2) uMce-nIce-tInsthAnamAM AkAzanA pradezo 'kSetraloka' kahevAya che. alokanA AkAzapradezonI apekSAe anaMta che. (3) samaya-bhAvasiA muhUrta-hivasa ahorAtra pakSa-bhAsa-saMvatsara-yuga-pasyopama-sAgaropamautsarpizI-pralayaGa-puchragalaparAvarta35 'asalI' 'hevAya che. (4) cAra gatiomAM vartatA jIvo te te bhavamAM je anubhAva(prabhAva-phaLa)no anubhava kare che, te 'lavaloDa' hevAya che.
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare (5) auyika-aupamika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika-sAnnipAtikarUpa 'bhAvaloka, kahevAya che.), jethI Avo loka che. ethI ja aneka pariNAmI-nAnA prakAranA pariNAmavALo, kSaNe kSaNe vartanArI ane kAlAntara vartanArI-ema be prakAranI utpattine dhAraNa kare che. 612 0 kharekhara, bhAvo (padArtho) kSaNe kSaNe bIjA bIjArUpe utpanna thAya che-pariNata thAya che. 0 vaLI kAlAntara vartanArI utpatti, mRd (mATI) vagere dravya, piMDa Adi AkArathI mRbhAvane (prakSINa mATIpaNAne) choDI ghaTa Adi rUpe pariNamana che. A pramANe vinAzane dhAraNa karanAra paNa che. 0 kharekhara, vinAza be prakArano che. (1) kSaNika vinAza ane (2) kAlAntaravartI vinAza. 0 vivakSita kSaNathI bIjA kSaNamAM vinAza avazyabhAvI che. te paNa bIjI avasthAnI prApti ja samajavI. paraMtu niranvaya (sarvathA) vinAza kvacit paNa nathI. 0 sthiti ane utpatti arthakriyAkAripaNAnI apekSAe jIvo pratye anugraha(lAbha)kArI che. kharekhara, ghaTa utpanna ane sthitivALo hoto jaLane lAvavuM, dhAravuM vagere kriyAkAripaNArUpe upakAra kare che. 0 vinAza paNa kAlAntarabhAvI. jema kuMDalanA arthI upara kaTaka(kaMkaNa)no vinAza upakArI thAya che. 0 astikAyarUpe bhAvono sarvadA (sarvakALa) sadbhAva (sthiti) hovAthI dharmAstikAya Adi vyavahArane nahi tyAga karanArA, kharekhara, te bhAvo vacana (zabda) ane arthaparyAyothI sarvadA vyavasthita hoya che. ityAdi (utpatti-sthiti-vinAza) rUpe jIva-ajIvano AdhArabhUta lokano vicitra svabhAvarUpe sukha duHkhanA prakarSa-aprakarSarUpa hoI nAnA prakAranA svarUparUpe, karmapariNatinI vicitratArUpe vicAra, e 'lokabhAvanA' kahevAya che. 0 AvI viziSTa lokabhAvanAthI dhvacid paNa AvA lokamAM zAzvata sthAnano abhAva hovAthI, rAgano abhAva thavAthI mamatAno abhAva thAya ! temaja tattvajJAnanI vizuddhi (jIva-ajIva Adi tattvabhUta padArthomAM vizuddha zaMkA Adi doSathI rahita nirmaLa jJAna) thAya che. tethI avazya paralokanirapekSa AtmAnI cittanI vRtti mokSa mATe anukULa thAya ! tattvajJAnavizuddhyarthaM lokasvarUpaM vistareNAdarzayituM tatsvarUpasaMsthAnAdIn vaktumupakramate tatrAlokabhinnaH kevalinA'valokyamAno lokaH, sa ca paJcAstikAyAtmakaH kaTinyastahastayugmavaizAkhasaMsthAnasaMsthitapAdanarAkRtirutpattisthitivyayAtmakazcaturdazarajjuparimANa UrdhvAdhastiryagbhedabhinnaH // 15 // tatreti / lokabhAvanAyAmityarthaH, asmadAdibhiravalokyamAnatvaM na sarvatrAstIti kevaline - tyuktam, kevalinA'valokyamAnatvamalokasyApIti tadbhinnatvamuktaM tAvanmAtraM zazazRGgAdAvapIti vizeSyam, yaddezAvasthitena kevalinA vilokyate sa dezo loka iti tu na lokamAtravyApakaM paricchinnadezavRttitvAttasya loke sthitvA vilokyata iti tu parasparAzrayamiti / ko'sAvitya
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 15, dvitIyaH kiraNe 613 trAha paJcAstikAyAtmaka iti jIvAjIvarUpa ityarthaH / tasya saMsthAnamAha kaTinyasteti, kaTyAM nyastaM (vinyastaM) karayugmaM yasya tAdRzasya, ca narasya puruSasyAkRtirivAkRtiryasya tathAbhUta ityarthaH, utpattisthitivyayasvabhAvapadArthaparipUrNatvAtso'pi tathetyAhotpAdeti / tatparimANaM sUcayati, caturdazarajjuparimANa iti, adhastAddezonasaptarajjuvistAraH, tiryaglokamadhya eka rajjuvistAraH, brahmalokamadhye paJcarajjuvistIrNaH, upari tu lokAnta ekarajjuvistAraH, zeSasthAneSu ko'pi kiyAnasya vistAra iti ucchAyatastu caturdazarajjavo'sya pramANamiti bhAvaH / tasya vibhAgamAhodhistiryagbhedabhinna iti, Urdhvaloko'dholoka stiryaglokazceti bhaagtryvaanityartha: II tattvajJAnanI vizuddhi mATe lokanA svarUpane vistArathI darzAvavA mATe te lokanA svarUpa-saMsthAna Adine kahe che. lokanuM svarUpa bhAvArtha - "te lokanI bhAvanAmAM alokathI bhinna, kevalIvaDe dekhAto hoI 'loka' kahevAya che. te loka, paMca astikAya Atmaka, keDa upara sthApita be hAthavALA ane vaizAkhasaMsthAnathI saMsthita pagavALA manuSyanA AkAravALo, utpatti-sthiti-vyaya Atmaka, cauda rajuparimANavALo, Urdhva-adha-tiryakarUpa bhedathI viziSTa loka che." vivecana - te lokanI bhAvanAmAM, amArAvaDe saghaLe ThekANe avalokyamAnapaNuM nathI hotuM, mATe kevalIvaDe ema kaheluM che. 0 kevalI vaDe avalokyamAnapaNuM alokamAM paNa che, mATe "alokathI bhinna' ema kaheluM che. 0 teTaluM to (alokathI bhinnatva mAtra to) zazazRMga AdimAM paNa che. mATe "loka evuM vizeSya kaheluM che, kema ke-je dezamAM rahelA kevalIvaDe dekhAya che, te deza "loka' evuM kathana to loka mAtramAM vyApaka thatuM nathI, kema ke te loka parimita dezavRtti che. lokamAM rahIne jovAya che, evuM kathana anyonyAzrayavALuM che. loka zuM che? AnA javAbamAM kahe che ke 0 paMca astikAya Atmaka arthAt jIva-ajIvasvarUpavALo loka che. 0 te lokanA saMsthAnane kahe che ke-keDa upara sthApita be hAthavALo, vaizAkhanuM (dhanuSyadhArInuM Asana, baMne paga vacce vaitanuM aMtara rAkhI ubhA rahevuM te.) je saMsthAna pUrva-apara laMbAInI koTirUpa che, tenI mAphaka sthApita be pagavALA puruSanI AkRti jevI AkRtivALo loka che. 0 utpatti-sthiti-vyaya svarUpavALo loka che, kema ke-loka utpatti-sthiti-vyaya svabhAvavAlA padArthothI paripUrNa che.
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 tattvanyAyavibhAkare 0 lokanA parimANane kahe che ke-cauda rajjuparimANavALo loka che. (1) nIce dezonasapta rajjuvistAravALo che. (2) tIrkAlokanA madhyamAM eka rajjuvistAravALo che, (3) brahmalokanA madhyamAM pAMca rajjuvistAravALo che. (4) u52 to lokAntaramAM eka rajjuvistAravALo che. uMcAInI apekSAe A lokanA cauda rajjuo parimANa che arthAt cauda rajjUpramANavALo loka che. 0 te lokanA vibhAgane kahe che ke (1) ardhvasoGa, (2) adholoGa khane (3) tiryaglo-sema za lAgavANI soDa che. rajjo: pramANamAha - asaMkhyeyayojanakoTAkoTipramANA rajjuH // 16 // asaMkhyeyeti / saMkhyAtumayogyassvasamayaparibhASito'saMkhyeyaH koTAkoTIti, koTe: koTinA guNane labdhAyAssaMkhyAyAH koTAkoTIti saMjJA bodhyA / asaMkhyeyAnAM yojanAnAM yA koTAkoTistatpramANA rajjurbhavati, krutsnadvIpapayodhiparyantavarttinassvayambhUramaNAbhidhAnajalanidheH parataTavarttipUrvavedikAntAdArabhya yAvattasyaiva toyanidheraparavedikAntametAvatpramANA rajjuriti // rajjunA pramANanuM varNana bhAvArtha - "asaMkhyAta koTAkoTi yojananA pramANavALI 'rajju' kahevAya che." vivezana 1- gAnA bhATe ayogya (saMkhyAthI para ) svazAstranI paribhASAvANI 'asaMkhyAta' hevAya che. 0 eka kroDane eka kroDathI guNavAthI je labdhasaMkhyA Ave, te 'koTAkoTi' saMjJAvALI saMkhyA jANavI. 0 asaMkhyAta yojanonI je koTAkoTi che, tenA pramANavALI 'rajju' thAya che. 0 samasta dvIpa ane samudronA aMtamAM vartanAra, svayaMbhUramaNa nAmanA samudranA parataTavarti (pUrvavedikAnA aMtathI AraMbhI, te ja samudranA aparavedikA paryaMta asaMkhyAta yojanonI koTAkoTipramANa) hoI, te kheDa '244' prabhAsa uDevAya che. tatra prathamamadhastanalokasvarUpamabhidhAtukAmo'dhobhAgamAviSkaroti - tatra rucakAdadho navazatayojanAnyullaMdhya sAdhikasaptarajjupramANo lokAntAvadhira dhomukhamallakAkRtirbhavanapatinArakanivAsayogyo'dholokaH // 17 // tatreti / loka ityarthaH, bahusamabhUmibhAge ratnaprabhAbhAge merumadhye vakSyamANasvarUpo madhyalokasya madhyabhUto rucako bhavati, tasmAdadhobhAge navazatayojanAni yAvattiryagloko bhavati taduktaM "yojanAnAM navazatAnyatItya rucakAditaH / AlokAntamadholokastaprAkRtirudAhRta" iti / sAdhiketi, taduktaM 'sAtirekasaptarajjumAno'dholoka iSyata' iti,
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 16-17-18, dvitIyaH kiraNe 615 adhomukhamallakAkRtiriti, UrdhvamalpocchrAyatvAdadho'dho mahAvistAratvAccAdhomukhazarAvAkArasaMsthAna iti bhAvaH / tatra vAsayogyAnAha-bhavanapatIti, vistarastvagre vakSyate, adholoka iti, adhaH-azubhaH pariNAmo bAhulyena kSetrAnubhAvAdyatra loke dravyANAmasAvadholoka ityarthaH // tyAM pahelAM nIcenA lokanA svarUpane kahevAnI kAmanAvALA adhobhAganuM varNana kare che. adholokanuM varNana bhAvArtha - "lokamAM cakathI nIce navaso yojanonuM ullaMghana karI, sAdhika sAta rajupramANavALo, lokAntanI avadhi sudhIno, nIcA mukhavALA zarAvaLAnI AkRtivALo bhavanapati-nArakonA nivAsane yogya adholo' uvAya che. viveyana - tyai eshi, pa samAna bhUmimAmai, ratnamAna mAmai, bhen| madhyamai, hernu svarUpa kahevAtuM che evo madhyalokamAM madhyabhUta "caka" hoya che. te sUcaka samabhUlA pRthvIthI navaso yojana nIce ane navaso yojana upara ema tiryaloka' che. kahyuM che ke - "cakathI nIce navaso yojana pachI lokAnta sudhIno uMdhA vALelA kuMDA (trApA) jevo adholoka kahelo che. sAtireka sapta rajumAnavALo adholoka manAya che." e vAkyanA pramANathI sAdhika sAta rajupramANavALo adholoka che. 0 uce thoDI uMcAIvALo, nIce nIce mahA vistAravALo hoI, uMdhA vALelA kuMDA-zarAvaLA zakorA jevI AkRti(saMsthAna)vALo adholoka che. vAsayogyone kahe che ke 0 bhavanapati devo ane nArakIone nivAsayogya apoloka che. vistArapUrvakanuM varNana AgaLa upara kahevAze. adholoka eTale bahulatAe kSetranA prabhAvathI dravyono azubha pariNAma jyAM che. mATe Aloka adholoka kahevAya che. (A adholokanA madhyamAM cothI ane pAMcamI nArakIno je avakAzAntara che, teno sAtireka ardhAnuM ullaMghana karIne vizeSa azubha pariNAma hoya che.) ko'sau rucaka ityatrAha - rucakastu ratnaprabhAparanAmadharmApRthivyuparitanakSallakaprataradvike merudharAdharamadhye uparyadhobhAvena sthitazcaturasrAkRtirAkAzapradezASTakaH / ayaJca madhyalokasya madhyaM digvadigvyavahAramUlaJca // 18 // rucakastviti / aSTavidhAsu pRthivISu gharmAnAmnyekA pRthivI, yasyA ratnaprabhA iti nAmAntaraM, tatra madhye merurvarttate, tatra cAyAmaviSkambhAbhyAM pratyekaM rajjupramANau sarvapratarANAM kSullakau dvau nabhaHpradezapratarau vidyete uparyadhobhAvena, tayozca merumadhyapradeze madhyaM labhyate, tatra ca 1. asya lokasya madhyantu caturthyAH paJcamyAzca pRthivyA yadavakAzAntaraM tasya sAtirekamardhamativAhya bhavati // 2. tiryaglokamadhyabhAgavartinAvimau, uparitanakSalakamavadhIkatyordhvaM prataravRddhiradhaHkSalakamavadhIkatyAdhaH prataravRddhiH pravRttA, ataH zeSApekSayemau laghutarau rajjupramANAyAmaviSkambhau vRddhihAnirjitau lokasya bahusamau bhAgau bodhyo /
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 tattvanyAyavibhAkare madhya uparitanapratarasya ye catvAro nabhaHpradezAstathA'dhastanapratarasya ye catvAro vyomapradezAsteSAmaSTAnAmapi pradezAnAM samaye rucaka iti paribhASA / ayazcASTapradezako rucakassamastatiryaglokamadhyavartI gostanAkAraH kSetrataH SaNNAmapi dizAM catasRNAmapi vidizAM prabhava ityAzayenAhAyaJcati, cazabdo bhinnakrama evArthe, tathA ca tiryaglokasyaiva madhyaM, na tu lokasya, bhagavatyAdau ratnaprabhAghanodadhighanatanuvAtAn gaganasyAsaMkhyeyabhAgazcAtItya lokamadhyavyavasthiteH, tasmAdeva cordhvamadhazca sampUrNAssaptarajjavo bhavanti, taduktaM 'gharmAghanodadhighanatanuvAtAn vihAyasaH / asaMkhyabhAgazcAtItya madhyaM lokasya kIrtitam / asmAdUrdhvamadhazcaiva sampUrNAssaptarajjavaH' iti bhAvaH / digvidigvyavahAramUlamiti, asmAdeva rucakAddizo vidizazca prabhavanti, vijayadvArAnusAreNa prathamA digaindrI, tato'vaziSTAH pradakSiNato bhavanti, UrdhvaJca vimalA tamA cAdhaH, rucakAdArambhAtsarvA dizassAdyAH, bahicAlokA''kAzAzrayaNAdaparyavasitAH, dazApi dizo'nantapradezAtmikAH, tatra rucakAbahizcatasRSvapi dikSu pratyekamAdau dvau dvau nabha:pradezau bhavataH, tadagratazcatvAraH, tatpurataSSaT tato'pyagrato'STau vyomapradezA ityevaM dvayAdidvayuttarazreNyA catasRSvapi dikSu pRthakpRthak netavyam, tata etAH zakaTo/saMsthAnAH pUrvAdikA mahAdizazcatasro bhavanti, etAsAJca catasRNAmapi dizAM caturvantarAlakoNeSvekaikanabhaHpradezaniSpannA anuttarA yathottaraM vRddhirahitAcchinnamuktAvalIsaMsthitAzcatastra eva vidizo bhavanti, Urdhvantu caturo nabhaHpradezAnAdau kRtvA yathottaraM vRddhirahitatvAccatuSpadezikaiva rucakanibhA ca caturasradaNDAkAraikaiva bhavati, adho'pyevaM prakArA dvitIyeti, nizcayanayena bodhyama, vyavahAreNa tu yatra savitodeti sA prAcI, yatrAstaM yAti sA pratIcI karkAdidhanurantAn rAzIn yatra sthitazcarati sA dakSiNA, makarAdIn mithunAntAn yatra sthuitazcarati sottareti sUryagatikRto niyamaH, evaM vidizo'pi bhAvyA iti // rucakanuM varNana bhAvArtha - "caka to, jenuM bIjuM nAma ratnaprabhA che, evI gharmA nAmanI pRthivInA uparanA kSullaka be prataravALA-meruparvatanA madhyamAM upara ane nIcenA bhAvathI rahela catuSkoNa AkRtivALA ATha pradezone "caka kahevAmAM Ave che. A ATha pradezavALo rucaka, madhyalokano madhya che ane dizAvishaamon bhUgache." vivecana - ATha prakAravALI pRthvIomAM gharmA nAmanI eka pRthvI che, jenuM bIjuM nAma ratnaprabhA che. tyAM madhyamAM meruparvata che ane tyAM laMbAI ane pahoLAIthI dareka rajupramANavALA sarva pratiromAM kSullaka (tIcchalokanAM madhyabhAgamAM vartanAra A baMne che. uparanA kSullakanI avadhi karI uMce prataravRddhi che. nIcenA
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 18, dvitIya: kiraNe 617 kSullakanI avadhi karI adhaHprataranI vRddhi pravRtta (pravartela) che. ethI zeSanI apekSAe A baMne laghutara rajjupramANa AyAma-vikhaMbhavALA, vRddhi-hAni vagaranA lokanA bahusama-be bhAgo samajavA.) AkAzapradezanA prato upara-nIce bhAvathI che. te baMnenuM merunA madhyapradezamAM madhya meLavAya che te madhyamAM uparanA prataranA je cAra AkAzapradezo che ane nIcenA prata2nA ja cA2 AkAzapradezo che, te ATha pradezonI zAstramAM 'rucaka' evI paribhASA che. vaLI A ATha pradezavALo rucaka, saghaLA titilokanA madhyamAM vartanAra, gAyanA stananA AkAravALo, kSetrathI cha dizAonuM ane cAra vidizAonuM mULa che. 0 A rucaka tIrkAlokano madhya kahevAya che, lokano madhya nahi, kema ke-bhagavatI AdimAM ratnaprabhAghanodadhi-dhanavAta-tanuvAtone ane AkAzanA asaMkhyAta bhAgane ullaMghIne lokanA madhyanI vyavasthA che. kahyuM che ke-'gharmA-ghanodadhi-ghanavAta-tanuvAtone ane AkAzanA asaMkhya bhAgane ullaMghIne lokano madhya kahelo che. AlokanA madhyathI uMce ane nIce saMpUrNa sAta rajjuo hoya che. 0 A ja rUcakathI dizAo ane vidizAo pedA thAya che. vijayadvAranA anusAre pahelI dizA 'pUrva,' tyArabAda avaziSTa dizAo pradakSiNAthI thAya che. UrdhvadizAne vimalA kahevAya che ane nIcenI dizAne tamA kahevAya che. (pUrva, pUrva-dakSiNa (agnikoNa), dakSiNa, dakSiNa-pazcima (naiRtyakoNa), pazcima, pazcima-uttara (vAyavyakoNa), uttara, uttara-pUrva (izAnakoNa), Urdhva, adhodizA ema dizAonA dasa prakAro che. e dazanA aindrI-AgneyI-yAmyA-nairUtI-vArUNI-vAyavyA-saumyA-aizAnI-vimalA ane tamA, e anukrame nAmo A sarva nAmo guNaniSpanna che. jema ke-je dizAno svAmI indra che, te 'aindrI' dizA kahevAya che. e pramANe agni-yama-naiRta-varUNa-vAyu-soma-izAnadevo jenA svAmI che, te 'AgneyI' vagere kahevAya che. UrdhvadizA prakAzathI yukta hovAthI ene 'vimalA' kahevAmAM Ave che ane adhodizA aMdhakArathI yukta hovAthI ene 'tamA' kahevAmAM Ave che. dizAono AkAra gADInI uMgha jevo che, arthAt gADIno uMTaDo uMco karIne gADIne uMdhI rAkhavAthI je AkAra jovAmAM Ave, tevo Ano AkAra che. jyAre vidizAono AkAra muktAvalI (motInI mALA) jevo che. UrdhvadizA ane adhodizAno AkAra to rucaka jevo che.) 0 rucakathI AraMbha hovAthI saghaLI dizAo sAdi che ane bAhya alokanA AkAzanI apekSAe anaMta che. e apekSAe daza paNa dizAo anaMtapradeza Atmaka che. 0 tyAM rucakathI bahAra cAreya dizAomAM (rucakathI nIkaLe che. darekane AdimAM be be AkAzapradezo hoya che. tenI AgaLa cAra, tenI AgaLa cha ane tenAthI AgaLa ATha AkAzapradezo hoya che. A pramANe be be pradezanI uttarottara zreNinI vRddhi thAya che. (lokane AzrI asaMkhyAta pradezavALI che.) bhinna bhinna samajavuM. 0 tethI A pUrva Adi cAra mahA dizAo gADAnA udhanA AkAranI che. (lokane AzrI mRdaMganA AkAranI che ane alokane AzrI gADAnA udhanA AkAranI che.) 0 dizAnA cAra aMtarAlakoNomAM (vidizAomAM) eka eka AkAzapradezathI niSpanna, uttarottara vRddhithI rahita ane tUTI gayelI motInI mALAnA AkAranI che. A cAra vidizAo hoya che.
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 tattvanyAyavibhAkare (AgneyIdizAnI apekSAe enI AdimAM rucaka che. e rucakathI nIkaLe che. enI AdimAM eka pradeza che. e eka pradezanA vistAravALI che. te uttarottara vRddhithI rahita che. lokane AzrI te asaMkhya pradezavALI che, jyAre alokane AzrI e AdianaMta pradezavALI che. lokane AzrI te Adi-aMtathI yukta che, jayAre alokane AzrI sAdianaMta che. ene tUTI gayelI motInI mALAnA AkAranI kahelI che. naiRtI vagere vidizAo AgneyInI mAphaka jANavI.) 0 UrdhvadizA to, cAra AkAzapradezone AdimAM karIne, uttarottara vRddhirahita hovAthI cAra pradezavALI ja che. rucakasamAna ane catuSkoNa daMDa AkAravALI eka ja hoya che. (vimalAdizAnI AdimAM rucaka che. e rucathI nIkaLe che. tenI AdimAM cAra pradezo che. te be pradezanI vistAravALI che. te uttarottara vRddhithI rahita che. e lokane AzrI asaMkhyAta pradezavALI che, jayAre alokane AzrI anaMtapradeza Atmaka che. vaLI lokane AzrI sAdi-sAMta che, jyAre alokane AzrI sAdianaMta che. ene cakane AkAre kahelI che. 0 adhodizA paNa AvA prakAravALI (tamAdizA paNa) vimalAnI mAphaka jANavI. A badhuM nizcayanayanI apekSAe jANavuM. 0 vyavahAranayanI apekSAe, jyAM sUrya uge che, te pUrvadizA ane jayAM sUrya Athame che, te pazcimadizA. karka-siMha-kanyA-tulA-vRzcika-dhana, ema cha rAziomAM jyAM rahelo sUrya phare che, te dakSiNadizA. makara-kuMbha-mIna-meSa-vRSabha-mithunarUpa cha rAziomAM jyAM rahelo sUrya phare che, te uttaradizA. Avo sUryakata niyama che. AvI rIte vidizAo paNa jANavI. tatrAdholokasvarUpaM pRthivIbhedenocyate - ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhAparaparyAyA dharmAvaMzAzailAJjanAriSTAmaghAmAghavatyabhidhAnAssapta pRthivyo'dho'dhaH pRthutarAH // 19 // raleti / ratnAdInAM mahAtamaH paryantAnAM dvandvaH prabhAzabdasya pratyekabhisambandhaH, tena ratnaprabhetyAdiroM vijJeyaH, ratnAdInAM prabhAyogAdgotreNotkIrtanam, athavA prabhAzabdassvabhAvavAcI prAcuryeNa ratnasvabhAvA ratnamayI ratnabahulA vetyarthaH evaM zarkarAprabhAdAvapi / nAma tAsAmAha dharmeti, tathA ca prathamA pRthvI nAmnA gharmA gotreNa ratnaprabhA dvitIyA nAmnA vaMzA gotreNa zarkarAprabhetyevaM bhAvyam, pRthivya iti, padamidamadhikaraNavizeSapratipattyarthaM, yathA ca svargavimAnapaTalAni bhUmimanAzrityAvasthitAni na tathA nArakAvAsAH, kintarhi ? bhUmimAzritya 1. asyAH pRthivyAH kANDatrayaM kharakANDapaMkabahulakANDajalabahulakANDabhedAt, takrameNa ca SoDazacaturazItyazItiyojanasahasrabAhalyavibhAgAtmakam, kharakANDaM SoDazavidharatnAtmakatvAt SoDazavidham, tatra yaH prathamo bhAgo ratnakANDaM nAma taddazayojanazatAni bAhalyena, evamanyAnyapi paJcadaza bhAvyAni ratnavizeSamayAni pati che
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 19, dvitIyaH kiraNe 619 vyavasthitA iti bhAvaH, saptagrahaNaM nyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedAya, adho'dha iti, saptApi bhUmayo nordhvatiryakpracayenAvasthitA api tvadho'dha eveti bhAvaH / pRthutarA iti, uparyuparitanapRthivyapekSayA'dho'dhaH pRthivInAmAyAmaviSkambhAbhyAM mahattamatvaM, tathAhi viSkambhAyAmAbhyAM ratnaprabhaikarajjupramANA, zarkarAprabhA rajjudvayapramANA, vAlukAprabhA rajjutrayapramANetyevaMrUpeNa bhAvyA, tathA ratnaprabhA-bAhalyaM azItisahasrAdhikaikalakSayojanamitam, dvitIyAyA dvAtriMzatsahasrottaralakSapramANaM tRtIyAyA aSTAviMzatisahasrottaralakSapramANaM caturthyAH vizatisahasrottaralakSapramANam paJcamyA aSTAdazasahasrottaralakSapramANaM SaSThayASSoDazasahasrottaralakSapramANaM saptamyAstu sahasrASTakottaralakSapramANamiti / tyAM adholokanuM svarUpa pRthivInA bhedathI kahevAya che. adholokanuM svarUpa bhAvArtha - "ratnaprabhA-zarkarAmabhA-vAlukAprabhA-paMkaprabhA-dhUmaprabhA-tamaprabhA ane mahAtama:prabhArUpa bIjA paryAyavALI, "gharmA-vaMzA-zailA-aMjanA-ariSTA-maghA ane mAghavatI nAmavALI sAta pRthivIo nIce nIce vizAlatara-pahoLI pahoLI che." vivecana - ratna vagerenA prabhAyogathI, gotrathI kathana che. athavA prabhA zabda svabhAvavAcaka che. pracuratAthI ratnasvabhAvavALI-ratnamayI athavA ratnabahulA "ratnaprabhA' che. A pramANe zarkarAmabhA AdimAM paNa samajavuM. tathAca pahelI pRthvI nAmathI ghamaMgotrathI ratnaprabhA ane bIjI pRthvI nAmathI vaMzAgotrathI zarkarAmabhA, e pramANe sarvatra vicAravuM. 0 pRthivI evuM pada adhikaraNavizeSanA pratipatti mATe che. jema varganA vimAnanA paTalo bhUminA AdhAra vagara rahelA che, tema nArakAvAso nathI, paraMtu bhUminA AdhAre vyavasthita che. 0 pRthivIomAM saMkhyAvAcaka sAta padanuM grahaNa nyUna-adhika saMkhyAnA vyavaccheda mATe che. 0 sAta paNa pRthivIo Urdhva, tiryapha pracaya(vistAravRddhi)thI avasthita nathI, paraMtu adhoadhaH-nIce nIce ja che. 0 upara uparanI pRthivIonI apekSAe nIce nIcenI pRthivIo AyAma (laMbAI) ane vikhaMbha(pahoLAI)thI mahattama (khUba moTI) che. te A pramANe vidhvaMbha-AyAmathI ratnaprabhA eka rajupramANavALI, zarkarA prabhA be rajupramANavALI ane vAlukAprabhA traNa rajupramANavALI, AvI rIte mahattamapaNuM vicAravuM. temaja ratnaprabhAnI jADAI eka lAkha eMzI hajAra jojananI che, bIjInI jADAI eka lAkha batrIsa hajAra jojananI che, trIjInI jADAI eka lAkha aDhAvIza hajAra jojananI che, cothInI jADAI eka lAkha vIza hajAra jojananI che, pAMcamInI jADAI eka lAkha aDhAra hajAra jojananI che, chaThThInI jADAI eka lAkha soLa hajAra jojananI che ane sAtamInI jADAI eka lAkha ATha hajAra jojananI che.
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 tattvanyAyavibhAkare etAsAM pRthivInAM kiM nirAlambanatvaM sAlambanatvaM vetyatrAha - - tAzca pratyekamanukramato ghanodadhighanavAtatanuvAtAkAzairlabdhapratiSThA valayitAzca // 20 // tAzceti / pRthivyaH punarityarthaH, na hyavyavadhAnena ratnaprabhAdayazzarkarAprabhAdiSu pratiSThitA nApi nirAlambanA api tu pratyekaM pRthivyo'nukramaM ghanodadhyAdiSu pratiSThitA iti bhAva:, tathA ca ratnaprabhA ghanodadhau ghanodadhizca ghanavAte sa ca tanuvAte so'pyAkAze tato'dhazzarkarAprabhA sApa ghanodadhAvityevaM pRthivInAM pratiSThitatvamAkAzantu svasminneva pratiSThitaM natvAdhArAntarasamAsAditapratiSThaM, sarvadravyAdhAratayA tatsiddheH, tasyaivAdhArAdheyarUpatvAcceti tAtparyArthaH / ghanodadhIti, ghanaH styAnI bhUtodakamevodadhirghanodadhiH, ayaM bAhalyena viMzatiyojanasahasraparimito madhyabhAge, ghanaH piNDIbhUto vAto ghanavAto'saMkhyeyayojanasahasraparimito bAhalyena madhyabhAge, tanuzcAsau vAtazca tanuvAto'saMkhyayayojanasahasraparimito bAhalyena madhyabhAge, AkAzo'vakAzAntaraM asaMkhyeyayojanasahasraparimitaM bAhalyena madhyabhAge, ete hi madhyabhAge yathoktapramANabAhalyAstataH pradezapradezahAnyA hIyamAnAH svasvapRthivIparyanteSu tanutarabhUtAH, tanutarIbhUtvA ca svasvapRthivI valayAkAreNa veSTayitvA sthitA:, ata evAmUni valayAnyucyante teSAmuccaistvaM svasvapRthivyanusAreNetyAzayenAha valayitAzceti, ghanodadhyAdibhirvalayAkAreNa veSTitA ityarthaH // A pRthivIo zuM sAlaMbana che ke nirAlaMbana ? AnA javAbamAM jaNAve che kepRthivIonuM varNana bhAvArtha "vaNI te pRthivIkho hare, anubhathI dhanoddadhi-dhanavAta-tanuvAta-khAzothI prApta pratiSThAvALIo ane valayanA AkAre veSTita che." vivecana vaLI te sAta pRthivIo, vyavadhAna vagara, kharekhara, ratnaprabhA vagere pRthivIo, zarkarAprabhA AdinA AdhAre pratiSThita nathI, AlaMbana vagaranI paNa nathI, paraMtu pratyeka pRthivI kramasara ghanodadhi AdinA AdhAre pratiSThita (rahelI) che. tathAca ratnaprabhA ghanodadhinA AdhAre che, ghanodhi ghanavAtanA AdhAre che, ghanavAta tanuvAtanA AdhAre che ane tanuvAta AkAzanA AdhAre che. tenAthI nIce zarkarAprabhA che. te zarkarAprabhA paNa ghanodadhinA AdhAre che. ema pUrvakathita kramathI pRthivIonuM pratiSThitapaNuM che. (iSatprAkbhArA nAmaka pRthivI to AkAzanA AdhAre ja rahela che. temaja pRthivInA AdhAre rahela 1. IrSatprAgbhArA tu pRthivI AkAzapratiSThitaiva, tathA pRthivIpratiSThitAstrasAH sthAvarAH prANAH prAyaH, AkAzaparvatavimAnapratiSThitA api te, zarIrAdipudgalA jIvapratiSThAH jIveSu teSAM sthiteH, jIvAH karmapratiSThAM anudayAvasthakarmapudgalasamudAyarUpeSu karmasu saMsArijIvAnAmAzritatvAt / nArakAdibhAvena karmabhirjIvAH pratiSThitA vA / ajIvA jIvasaGgRhItAH manobhASAdipudgalAnAM jIvaissaMgRhItatvAt saMgrAhyasaMgrAhakabhAvenedam / pUrvatratvAdhArAdheyabhAvena / jIvA api karmasaMgRhItAH saMsArijIvAnAmudayaMprAptakarmavazavarttitvAt ye yadvazAste tatra pratiSThitA eveti //
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo mALa / sUtra - 20-26, dvitIyaH virane 621 trasa-sthAvara jIvo prAyaH che. arthAt AkAza-parvata-vimAnanA AdhAre paNa rahela trasa-sthAvara jIvo che. zarIra Adi pudgalo jIvanA AdhAre rahela che, kema ke-jIvomAM za2I2 Adi pudgalonI sthiti che. jIvo karmanA AdhAre rahela che, kema ke-udayanI avasthA vagaranA karmanA samudAyarUpa karmo saMsArI jIvonA AzrayarUpa che. athavA nA2ka Adi bhAvathI karmothI jIvo pratiSThita che. 0 ajIvo jIvathI saMgRhIta che, kema ke-manobhASA vagere pudgalo jIvothI saMgRhIta che. A saMgrAhya saMgrAhakabhAvathI jANavuM. pUrvamAM to AdhA2Adheya bhAvathI jANavuM. jIvo paNa karmothI saMgRhIta che, kema kesaMsArI jIvo udayamAM Avela karmanA vazamAM varte che. je jene AdhIna hoya, te tenA AdhAre rahela che ema jANavuM.) AkAza to potAnA ja AdhAre rahela che, bIjAnA AdhAre rahela nathI, kema ke-sarva dravyonA AdhA2paNAe te AkAzanI siddhi che. te ja AkAza svayaM AdhAraAdheyarUpa che, ema tAtparya artha che. 0 ghanodidha eTale ghATuM thayeluM pANI. e ja samudra 'ghanodadhi' kahevAya che. A jADAInI apekSAe vIza hajA2 jojanaparimANavALA madhyabhAgamAM che. ghanavAta eTale ghATo pavana, asaMkhyAta hajAra jojanaparimANavALo A jADAInI apekSAe madhyabhAgamAM che. tanuvAta eTale pAtaLo pavana, asaMkhyAta hajAra jojanaparimANavALo jADAInI apekSAe madhyabhAgamAM che. AkAza eTale bIjo avakAza, asaMkhyAta hajA2 jojanaparimANavALo jADAInI apekSAe madhyabhAgamAM che. 0 kharekhara, A ghanodadhi Adi madhyabhAgamAM jADAInI apekSAe pUrvakathita pramANavALA che. tyArabAda pradeza pradezanI hAnithI hIyamAna, potapotAnI pRthivInA paryantomAM tanutarabhUta thayelA ane tanutara thaIne valayanA AkArathI vIMTIne rahelA che. ethI ja A valayo kahevAya che. teonI UMcAI potapotAnI pRthivInA anusAre che. AvA AzayathI kahe che ke-'vayitAzca / ' valayanA AkArane ghanodhi AdithI A sAta pRthivIo veSTita che. vyAvarNitasvarUpe'smin loke ratnaprabhAdipRthivISu pratyekamUrdhvamadhazcaikaikaM yojanasahasraM vihAya madhye narakA bhavanti mahAtamaH prabhAyAntu madhye triSu sahasreSveva narakA bhavanti teSu kutra kiyadAyuSkAH kIdRzAzca nArakA vasantIti zaGkAyAmAha etasmin loke ratnaprabhAdikrameNotkarSata ekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamAyuSkA jaghanyato dazavarSasahastraikatrisaptadazasaptadazadvAviMzatisAgaropamAyuSkA / anavaratAzubhataralezyApariNAmazarIravedanAvikriyA anyonyodiiritdu:A nArA vanti // 2 // etasmin loka iti / adholoke vyAvarNitasvarUpa ityarthaH, ralaMprabhAdikrameNeti, ratnaprabhAyAmutkarSeNaikasAgaropamAyuSkAzzarkarAprabhAyAM trisAgaropamAyuSkAstRtIyAyAM saptasAgaropamAyuSkAsturyAyAM dazasAgaropamAyuSkAH paJcamyAM saptadazasAgaropamAyuSkAH SaSThayAM - 1. ratnaprabhAyAM pRthivyAmAyAmaviSkambhAbhyAM narakA dvividhAH saMkhyeyavistRtA asaMkhyeyavistRtAzceti tatra ye saMkhyeyavistRtAste saMkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambheNa, saMkhyeyAni, yojanasahastrANi parikSepeNa prajJaptAH
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 tattvanyAyavibhAkare dvAviMzatisAgaropamAyuSkAssaptamyAM trayastriMzatsAgaropamAyuSkA nArakA nivasantIti bhAvaH / kimetanyUnAyuSkA na nivasantItyatrAhotkarSata iti, nanvevaM kutra kiyannyUnAyuSkA vAsayogyA ityatrAha jaghanyata iti, prathamAyAM dazavarSasahasrANi dvitIyAyAmekasAgaropamaM tRtIyAyAM trINi sAgaropamANi turyAyAM saptasAgaropamANi paJcamyAM dazasAgaropamANi SaSThayAM saptadazasAgaropamANi saptamyAM dvAviMzatisAgaropamANi teSAM jaghanyA sthitiriti bhAvaH / nArakANAM lezyAdiduHkhAnAhAnavarateti, anavarataM yA azubhatarA lezyApariNAmazarIravedanAvikriyAstAssantyeSAmiti tAdRzAH, arzaAditvAnmatvarthIyo'cpratyayaH / narakagatinarakapaJcendriyajAtyorniyamAdazubhataralezyAdibhissambandhaH, nimeSamAtramapi kadAcinna zubhalezyAdInAM sambhava iti sUcayitumanavarateti lezyAdInAM vizeSaNam / kApotanIlakRSNAstistra eva tIvratAtAratamyena nArakANAM bhavanti tathApi lezyeti, sAmAnyata ukti rakANAM samyaktvapratipatteSSaDapi lezyAH sambhavantIti ca sUcayitum / tatra prathamAyAM kApotA tIvrA, dvitIyAyAM saiva tIvratarA, tRtIyAyAM kApotA tIvratamA tIvrA ca nIlA, turyAyAM nIlA tIvratarA, paJcamyAM tIvratamA nIlA tIvrA kRSNA ca, SaSThyAM tIvratarA kRSNA, saptamyAM tIvratamA kRSNaiveti / azubhatarAH pudgalapariNAmAH sparzarasagandhavarNazabdasaMsthAnabhedagatibandhAgurulaghunAmAno daza tairyathAyogaM santaptA veditavyAH / azubhataradehA azubhanAmakarmodayAtsarvANyaGgopAGgAdIni taddeheSvazubhAni niyamena huNDazarIrANi bIbhatsAni, teSAM hi dvividhAni zarIrANi, bhavadhArakANi uttaravaikriyANi ca, jaghanyenAGgulAsaMkhyeyabhAgapramANaM bhavadhArakaM sarvAsu, utkarSeNa sapta ghanUMSi trayo hastAH SaT cAGgulAni prathamAyAmutsedhAGgulamadhikRtyedam, adho'dho'nyAsu ca dviguNavRddhyA vijJeyam / uttaravaikriyantu prathamAyAM jaghanyenAGgulasaMkhyeyabhAgatapramitamanyAsu ca, utkarSeNa paJcadaza dhanUMSyardhatRtIyAzca ratnayaH prathamAyAmetadeva dviguNaM dvitIyasyAmevaM tAvajjJeyaM yAvatsaptamyAM dhanussahasramiti / azubhatarAzca vedanAH, narakeSu adho'dhazzItoSNAdiprayuktA vicitrA veditavyAH, azubhatarA ye'saMkhyeyavistRtAste asaMkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambheNa, asaMkhyeyAni yojanasahasrANi parikSepeNa, evaM SaSThapRthivIM yAvat / saptamapRthivyAM dvividhAH saMkhyeyavistRta ekaH, sa cApratiSThAnAbhidhAno narakendrako'vasAtavyaH / asaMkhyeyavistRtAzcatvAraH, ye asaMkhyeyavistRtAste'saMkhyeyAni yojanazatasahasrANi AyAmaviSkambheNa, asaMkhyeyAni yojanasahastrANi parikSepeNa / apratiSThAnAbhidhAnazca ekaM yojanazatasahastramAyAmaviSkambheNa, trINi yojanazatasahasrANi SoDazasahasrANi dve yojanazate saptaviMzatyadhike trayaH kozA aSTAviMzaM dhanuzzataM trayodazAMgulAni ardhAGgalaJca kiMcidvizeSAdhikaM parikSepeNeti // 1. zItoSNabubhukSApipAsAkharjUpArataMtryabhayazokajarAvyAdhirUpA dazavidhA vedanAH / tiryaGmanuSyabhavAnnarakeSUtpannAssattvA antarmuhUrtena nilUMnANDajasannibhAni zarIrANyutpAdayanti, paryAptibhAvamAgatAzcAtibhayAnakAn
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 21, dvitIyaH kiraNe 623 vikriyA nArakANAM bhavanti, zubham kariSyAma ityazubhatarameva vikurvata duHkhAbhihatamAnasAzca duHkhapratIkAraM cikIrSavo garIyasa eva te duHkhahetUn vikurvate iti bhAvaH / kimeSAM zItoSNajanitameva duHkhamutAnyathApItyatrAhAnyo'nyodIritaduHkhA iti, bhavapratyayavibhaGgajJAnAnugatatvAnmithyAdRSTayo dUrAdeva duHkhahetUnavagatyotpannaduHkhAH pratyAsatau parasparAlokanAcca samujjvalitakrodhakRzAnavo'bhighAtAdibhirudIritaduHkhA bhavanti, samyagdRSTayastu saMjJitvAdevAtItajanmanyanAcArakAriNamAtmAnaM jAnantaH kSetrasvabhAvajAni duHkhAni sahamAnAH parairudIritavedanAssvAyu:kSayamudIkSante'tiduHkhitAH na punarvedanAssamudIrayantyanyanArakANAm, eSAmavadhijJAnaM na vibhaGgajJAnamiti bhAvaH / nArakA iti, narako vidyate eSAnte nArakA narakeSu bhavA iti vA, nanu candrasUryAdayo devAH pratyakSasiddhA eva, ye cApratyakSA anye devA maMtravidyopayAcitakAdiphalasiddhyA'numAnato gamyante ye punarnArakAste sAkSAdanumAnato vA'nupalabhyamAnatvena tiryaGnarAmarebhyo na sarvathA bhinnajAtIyAssanti kharaviSANavaditi cenmaivam, sarvajJapratyakSaviSayatvena sarvathA'nupalabhyamAnatvasyAsiddhatvAt / asmatpratyakSAviSayatvAnna tassiddhiriti tu ekasyApratyakSasyApi aparapratyakSaviSayatve bAdhakAbhAvena vyudasanIyam, indriyapratyakSasyopacAramAtreNaiva pratyakSatvAcca, santi kecitprakRSTapApaphalabhoktArastasya karmaphalatvAt jaghanyamadhyamaphalabhogitiryaGnaravat, ye ca prakRSTa-pApaphalabhoginaste nArakA ityanumAnAdapi tatsiddheH, na cAtyarthaM ye duHkhitAstiryaGmanuSyAsta eva prakRSTapApaphalabhogitvAnnArakavyapadezabhAjo nAdRSTanArakAH keciditi vAcyam, naratirazcAmutkRSTapApaphalabhoktRtvAbhAvAt, yeSAmRtkRSTapApaphalabhogastaizca saMbhavadbhissarvairapi duHkhaprakArairyutairbhavitavyaM, na caivamatiduHkhitAnAmapi tiryagAdInAM dRzyate, AlokatarucchAyAzItapavanasaritsara:kUpajalAdisukhasyAtiduHkhiteSvapi teSu darzanAt, chedanabhedanapAcanadahanadambhanavajrakaNTakazilAsphAlanAdibhizca narakaprasiddhaiH prakArairdu:khasyAdarzanAditi // kathita svarUpavALA AlokamAM ratnaprabhA vagere pRthivIomAM darekamAM uMce ane nIce eka eka hajAra jojana choDIne madhyamAM narako hoya che. mahAtamA prabhAmAM to madhyamAM traNa hajAra jojanamAM ja narako hoya che. teomAM kyAM, keTalA AyuSyavALA ane kevA nArakIo rahe che? AvI AzaMkAmAM kahe che ke zabdAn paramAdhArmikajanitAn zrRNvanti hata, chinda, bhintetyevaM rUpAn / zrutvA te bhayoddhAntalocanA naSTAntaHkaraNA naSTasaMjJAzca kAM dizaM vrajAmaH kutra vaitahuHkhasya trANaM syAditi kAMkSanti, khadirAGgArasaMnibhAM jvAlAM jyotirmayI bhUmimAkramanto dahyamAnAH karuNamAkrandantItyAdirUpeNa vedanA vijJeyAH //
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 tattvanyAyavibhAkare nArakIonuM nirUpaNa bhAvArtha - "AlokamAM ratnaprabhA AdinA kramathI utkarSathI (1) eka (2) traNa (3) 7 (4) 10 (5) 17 (6) 22 (7) 33 sAgaropamanA AyuSyavALA, jaghanyathI (1) 10 hajAra varSanA, (2) 1 (3) 3 (4) 7 (5) 10 (6) 17 (7) 22 sAgaropamanA AyuSyavALA nArakIo hoya che ane niraMtara azubhatara lezyA-pariNAma-zarIra-vedanA-vikriyAvALA, paraspara udIrita duHkhavALA nArakIo hoya che." vivecana - 1 - A kathita svarUpavALA adholokamAM ratnaprabhA Adi kramathI eTale ratnaprabhAmAM (ratnaprabhA nAmaka pRthivImAM AyAmavikhaMbhathI narako, (1) saMkhyAta vistAravALA ane (2) asaMkhyAta vistAravALAema be prakAranA che. tyAM je nArako saMkhyAta vistAravALA che, teo AyAmavikhaMbhathI saMkhyAta-hajAra yojanavALA che. saMkhyAtA hajA2 jojano parikSepa(paridhi)thI kahela che. je asaMkhyAta vistAravALA che, te nArako asaMkhyAta hajAra jojanovALAo AyAmavikhaMbhathI che. asaMkhyayAta hajAra jojano parikSepathI samajavAM. A pramANe chaThThI pRthivI sudhI jANavuM. sAtamI pRthivImAM narako be prakAranAM che. (1) saMkhyAta vistAravALo eka che ane te apratiSThAna nAmavALo narakendraka jANavo. (2) asaMkhyAta vistAravALA cAra narako che, ke je asaMkhyAta vistAravALA che. teo asaMkhyAta lAkha (hajAra) jojanavALAo AyAmavikhaMbhathI che. asaMkhyAta hajAra jojano parikSepathI che. apratiSThAna nAmavALo che te eka lAkha jojanavALo AyAmavikhaMbhathI che. traNa lAkha jojano, soLa hajAra basosattAvIza jojano, traNa koza eka so aThThAvIsa dhanuSya-tera aMgula ane ardho aMgula kAMIka vizeSa adhika parikSepathI jANavuM.) utkRSTabhAvathI pahelI nArakImAM eka sAgaropamanA AyuSyavALAo, bIjI nArakI zarkarAprabhAmAM traNa sAgaropamanA AyuSyavALAo, trIjI nArakImAM sAta sAgaropamanA AyuSyavALAo, cothI nArakImAM daza sAgaropamanA AyuSyavALAo, pAMcamI nArakImAM sattara sAgaropamanA AyuSyavALAo, chaThThI nArakImAM bAvIza sAgaropamanA AyuSyavALAo ane sAtamI nArakImAM tetrIza sAgaropamanA AyuSyavALAo nArakanA jIvo nivAsa kare che. zuM AnAthI nyUna AyuSyavALAo nivAsa karatAM nathI ? AnA javAbamAM kahe che ke'karSata:' / pUrvokta sthiti utkarSathI samajavI. zaMkA A pramANe kyAM, keTalA nyUna AyuSyavALA nivAsayogya che ? AnA javAbamAM kahe che kejadhanyathI pahelI nArakImAM daza hajAra varSo, bIjI nArakImAM eka sAgaropama, trIjI nArakImAM traNa sAgaropamo, cothI nArakImAM sAta sAgaropamo, pAMcamI nArakImAM dasa sAgaropamo, chaThThI nArakImAM sattara sAgaropamo ane sAtamI nArakImAM bAvIza sAgaropamo, ema nArakI jIvonI jaghanya sthiti che. - nArakI jIvonA lezyA Adi duHkhone kahe che ke-anavarata azubhatara lezyA-pariNAma-zarIra-vedanA ane vikriyAvALA nArakI jIvo hoya che. 0 narakagati narakapaMcendriya jAtimAM niyamathI azubhatara lezyA AdinI sAthe saMbaMdha hoya che. nimeSa mAtra paNa kadAcit zubha lezyA Adino saMbhava hoto nathI. ema sUcana mATe anavarata evuM lezyA AdinuM vizeSaNa che.
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 21, dvitIyaH kiraNe 625 0 kApota-nIla-kRSNa, ema traNa ja tIvratAnA tAratamyathI nArakI jIvone hoya che, to paNa 'lezyA' evuM sAmAnyathI vacana, nArakI jIvone samyakatvanI pratipatti hovAthI cha paNa leyAo saMbhave che, ema sUcavavA mATe kaheluM che. 0 tyAM pahelImAM tIvra kApotalezyA hoya che, bIjImAM tIvratara kApotalezyA hoya che, trIjImAM tIvratama kApotalezyA ane tIvra nalalekSA hoya che, cothImAM tIvratara nalalezyA hoya che, pAMcamImAM tIvratama nIlalezyA ane tIvra kRSNalezyA hoya che, chaThThImAM tIvratara kRSNalezyA hoya che ane sAtamImAM tIvratama kRSNalezyA ja hoya che. 0 azubhatara, sparza-rasa-gaMdha-varNa-zabda-saMsthAna-bheda-gati-baMdha-agurulaghu nAmavALA daza pugalanA pariNAmo hoya che. te pudgalapariNAmothI yoga pramANe saMtapta nArakI jIvo jANavA. 0 azubhatara dehavALA te nArakInA zarIromAM azubhanAmakarmanA udayathI saghaLA aMga-upAMga Adi azubha hoya che, mATe niyamathI huMDazarIro bIbhatsa lAge che. kharekhara, te nArakIone bhavadhAraNIya ane uttaravaikriya-ema be prakAranA zarIro hoya che. jaghanyathI aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANanuM bhavadhAraNIyA (utpattinI apekSAe) sarva nArakomAM hoya che. utkarSathI sAta dhanuSya, traNa hAtha ane cha AMgaLanuM zarIra pahelI nArakImAM che. ulledha aMgulanI apekSAe A mAna jANavuM ane nIce nIce bIjI pRthivIomAM dviguNa (be guNI) vRddhithI jANavuM. uttaravaikriya to prathama pRthivImAM jaghanyathI aMgulanA saMkhyAmAM bhAganA pramANavALuM ane bIjI pRthivIomAM temaja jANavuM. utkarSathI paMdara dhanuSya ane aDhI hAtha prathama pRthivImAM, AnAthI dviguNa (Dabala) bIjI pRthivImAM. AvuM tyAM sudhI jANavuM ke-sAtamI pRthivImAM hajAra dhanuSya. 0 azubhatara vedanAo narakomAM nIce nIce zIta-uSNa Adi janya (ThaMDI-garamI-bhUkha-tarasa-khAjaparataMtratA-bhaya-zoka-jarA-vyAdhirUpa daza prakAranI vedanAo che. tiryaMca-manuSyabhavamAMthI narakomAM utpanna thayelA jIvo aMtarmuhUrtamAM chinnapaMkhI sarakhA zarIro pedA kare che, paryAptibhAvane pAmelA, paramAdhAmIoe karelA ati bhayAnaka zabdone sAMbhaLe che. jema ke-"mAro ! chedo ! bhedo ! ItyAdi zabdo." teo bhayAnaka zabdo sAMbhaLI bhayabhrAnta locanavALA, naSTa aMtaHkaraNavALA ane naSTa saMjJAvALA "kayI dizAmAM ame jaIe ?" athavA "kyAM A duHkhanuM rakSaNa thaze ?'-ema cAhe che. kheranA aMgArA sarakhI, javALAnI jayotimaya bhUmimAM praveza karatAM veMta ja baLatAM, karuNa AkraMdana kare che. ItyAdi rUpathI vedanAo jANavI.) vicitra vedanAo jANavI. 0 azubhatara vikriyAo nArakI jIvone hoya che. "zubha ame karIzuM'--Ama vicArI azubhatara ja vidurve che. vaLI duHkhothI abhihata manavALA ane duHkhanA pratikArane karavAnI icchAvALAo moTA duHkhanA hetuone ja vikarSe che. (avaLA pAsA paDe che.) 0 A nArakIone zIta-uSNajanita ja duHkha che ke bIjA prakAre paNa duHkha che? AnA javAbamAM kahe che ke-bhavarUpI nimittathI janya vibhaMgaNAnavALA hovAthI mithyASTio dUrathI ja duHkhanA hetuone jANI utpanna duHkhavALAo ane najIkamAM paraspara jovAthI krodharUpI agnithI saLagatA abhighAta AdithI
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 tattvanyAyavibhAkare prerita-kRta duHkhavALA thAya che. samyagdaSTio to jJAnI hovAthI bhUtakAlIna janmamAM anAcArakArI AtmAne jANatAM, kSetranA svabhAvathI thayelA duHkho sahana karanArA thAya che. bIjAoe udIrita (preritakRta) vedanAone duHkhI thayelA joyA kare che paraMtu bIjA nArakIone vedanAo ApatAM nathI. A samyagdaSTione avadhijJAna hoya che, virbhAgajJAna hotuM nathI. 0 nArako eTale narakavALAo ke narakomAM pedA thayelA samajavA. zaMkA - caMdra-sUrya vagere devo pratyakSathI siddha ja che. je bIjA devo apratyakSa che, teo maMtra-vidyAupayAcitaka(bAdhA-mAnyatA vagere)thI phaLanI siddhi hovAthI anumAnathI gamya che. paraMtu je nArakI jIvo che, teo pratyakSathI ke anumAnathI upalabdhinA viSaya nahi thatAM hovAthI tiryaMca-manuSya-devothI sarvathA bhinna jAtivALA nathI. jema ke-gadheDAne zIMgaDAM. mATe nArakI jIvo atirikta kevI rIte manAya? samAdhAna - "amArA pratyakSano aviSaya hovAthI nArakI jIvonI siddhi nathI.' AvI mAnyatAnuM ekane apratyakSa hovA chatAM bIjAne pratyakSanA viSayapaNAmAM bAdhaka nahi hovAthI khaMDana karavuM joIe. vaLI indriyajanya pratyakSa vyavahAra mAtrathI pratyakSa kahevAya che. parama pAramArthika-pratyakSarUpa kevalajJAnathI pratyakSa che. tarkathI siddhi-keTalAka utkRSTa pApaphaLane bhogavanArAo che, kema ke te nArakI jIva karmaphaLavALo che. jema ke-madhyama, jaghanya pApakarma phaLabhogI tiryaMca-manuSya. vaLI jeo utkRSTa pApaphaLane bhogavanArAo che, te nArakI jIvo che. AvA anumAnathI paNa te nAraka jIvanI siddhi che. zaMkA - jeo atyaMta duHkhI tiryaMca-manuSyo che, teo ja utkRSTa pApanA phaLanA bhogI hovAthI nArakInA vyavahArane bhajanArA che. apratyakSa nArako koI nathI ne? samAdhAna - manuSyomAM ane tiryaMcomAM tathAvidhi zarIrano abhAva hovAthI utkRSTa pApanA phaLanA bhogano abhAva che. jeone utkRSTa pApanA phaLano bhoga che, teoe saMbhavatA saghaLAya duHkhanA prakArothI sahita hovuM joIe. vaLI e pramANe atyaMta duHkhI tiryaMca AdimAM dekhAtuM nathI. 0 atyaMta duHkhI tiryaMca AdimAM prakAza, vRkSanI chAyA, ThaMDo pavana, nadI, sarovara, kUpanA jaLa vagerenuM sukha dekhAya che. 0 chedana-bhedana, pAcana, dahana, DAma devo, vajakaMTaka, zilAnI sAthe AsphAlana vagere je narakamAM prasiddha che, tevA duHkhanA prakAronuM tiryaMca AdimAM darzana thatuM nathI. nanu kimadholoke sarvatra nArakA eva vasanti nAnye ityAzaMkAyAmAha - ratnaprabhAyAzcAzItisahasrottaraikalakSayojanasthUlAyA yojanasahasramuparyadhazca vihAyAntarjaghanyato dazasahasravarSAyuSkANAmutkRSTataH kiJcidadhikasAgaropamAyuSkANAM bhavanapatInAM bhavanAni varttante / tatraiva bhAgAntare ratnaprabhIyA nArakA vasanti // 22 // ratnaprabhAyAzceti / tasyAH sthaulyamAhAzItisahasreti, tAvatsthUlAyAM na sarvatra bhavanapatInAM bhavanAni kintu parimite bhAga ityAha yojanasahasramiti, ekaM yojanasahasramuparyadhazcaikaM
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 22, dvitIyaH kiraNe 627 yojanasahasraM vihAya madhye'STasaptatisahasrADhye lakSa ityarthaH, tatra keSAM nivAsa ityatrAha bhavanapatInAmiti, bhavanAnAM gRhavizeSANAM patayo'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkamArA daza devavizeSAsteSAmityarthaH, bhavanamAyAmApekSayA kiJcinnyUnocchrAyamAnaM, prAsAda AyAmadviguNocchrAyaH, bahirvRttAnyantassamacaturasrANi adhaHkarNikAsaMsthAnAni bhavanAni, AvAsAstu kAyamAnasthAnIyA mahAmaNDapA vicitramaNiratnaprabhAbhAsitasakaladikcakrA iti vizeSo'vaseyaH / bhavanAnIti, asurAdInAM vicitrasaMsthAnAni vimAnAnItyarthaH, anye tu navatiyojanasahasrANAmadhastAdbhavanAni, anyatra coparitanamadhastanaJca yojanasahasra muktvA sarvatrApi yathAsambhavamAvAsA ityAhuH / tatrAsurakumArAdInAM dakSiNottaradigbhAvinAM sarvasaMkhyayA bhavanAni catuSpaSTilakSA bhavanti, nAgakumArANAM caturazItilakSAH, suparNakumArANAM dvisaptatilakSAH, vAyukumArANAM SaNNavatilakSAH, dvIpakumAradikkumArodadhikumAravidyutkumArastanitakumArAgnikumArANAM SaNNAmapi dakSiNottaradigvartizlakSNayugmarUpANAM pratyekaM SaTsaptatirlakSA bhavanti / bhavanapatInAM sthiti niyamayati jaghanyata iti, utkRSTAmAhotkRSTata iti, ete bhavanapatayaH kumAravaduddhatabhASA''bharaNapraharaNAvaraNayAnavAhanatvAdulbaNarAgakrIDanaparatvAcca kumArA ucyante nanvaSTasaptatisahasrADhaye lakSe ratnaprabhAyAM yadi vAso bhavanapatInAM nArakANAM tarhi kva vAsa ityAzaMkAyAmAhatatraiveti, tAvanmAtrAyAmeva ratnaprabhAyAmityarthaH, nanu tarhi tayossAMkaryaM syAdityatrAha bhAgAntara iti, bhavanapativAsAnAM dakSiNottarabhedatassattvenAnyatra nArakANAM nivAsA iti bhAvaH, ratnaprabhAyAM nArakANAM trayodaza prastArAH / nArakAvAsAzca triMzallakSANi, dravyorthatayA nityA ratnaprabhA pratiniyatasaMsthAnAdirUpAkArasya tAdavasthyAt, varNaparyAyairgandhaparyAyai rasaparyAyaissparzaparyAyaizcAzAzvatAH varNAdInAmanyathAbhavanAditi // 1. nArakAvAsA dvividhAH AvalikApraviSTAH prakIrNakarUpAzceti, AvalikApraviSTA nAma aSTAsu dikSu samazreNyA vyavasthitAH, AvalikAsu zreNISu praviSTA vyavasthitA iti vyutpatteH, te saMsthAnamadhikRtya trividhAH, vRttAH tryastrAH caturastrAH, AvalikAbAhyAH prakIrNakAH nAnAsaMsthAnasaMsthitAH, saptamapathika AvalikApraviSTA eva / tathA cobhayavidhanArakavAsasaMkhyeyaM ratnaprabhAyAM triMzalakSeti // 2. ratnaprabheyaM dravyArthAdezena zAzvatI AkArasya sarvadAbhAvAt paryAyArthAdezenAzAzvatI, kRSNasurabhitiktakaThinatvAdiparyAyANAM pratikSaNaM kiyatkAlAdanantaraM vA'nyathAnyathAbhavanAt / anAditvAnna kadAcinnAsIt na kadAcinna bhavati sadA bhAvAt na kadAcinna bhaviSyati, aparyavasitatvAt kintu abhUt bhavati bhaviSyati ca, evaM trikAlabhAvitvAchuvA, dhruvatvAnniyatAvasthAnAM, dharmAstikAyAdivat, niyatatvAdeva zAzvatI, zazvadbhAve pralayAbhAvAt zAzvatatvAdeva ca satataM gaMgAsindhupravAhapravRttAvapi pauNDarIkahUda ivAnyatarapudgalavicaTane'pi anyatarapudgalopacayabhAvAdakSayA, akSayatvAdeva cAvyayA mAnuSottarAbahissamudravat, avyayatvAdeva svapramANAvasthitA, sUryamaNDalAdivat, evaM sadAvasthAnena cintyamAnA nityA jIvasvarUpavadityevaM sarvAsu pRthivISu bodhyam //
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 tattvanyAyavibhAkare zuM adholokamAM saghaLe ThekANe nArakIo ja rahe che. bIjAo rahetAM nathI ? AnA javAbamAM kahe che ke nArakIonA nivAso bhAvArtha - "eka lAkha eMzI hajAra jojana sthUla evI ratnaprabhAnA upara ane nIce hajAra jojano choDIne madhyamAM jaghanyathI daza hajAra varSonA AyuSyavALA, utkRSTathI kAMIka adhika sAgaropamanA AyuSyavALA bhavanapationA bhavano varte che. tyAM ja bhAgAntaramAM-bIjA bhAgamAM nArakIo rahe che." vivecana - sthUlatAnI apekSAe eka lAkha eMzI hajAra jojananI sthUlatAvALI ratnaprabhAmAM saghaLe ThekANe bhavanapationA bhavano nathI paraMtu parimita bhAgamAM che. ene spaSTa kare che ke-upara ane nIce eka hajAra jojanane choDI madhyamAM eka lAkha aThyotera hajAra jojanavALA madhyamAM asurakumAra-nAgakumAravidyutakumAra-suparNakumAra-agnikumAra-vAtakumAra-sanitakumAra-udadhikumAra-dvIpakumAra-dikkumArarUpa daza bhavanapationA bhavano varte che. 0 bhavana, AyAmanI apekSAe kAMIka nyUna uMcAInA mAnavALuM hoya che. prAsAda, AyAmathI dviguNa uMcAIvALo, bahArathI goLa, aMdarathI samacaturagna(catuSkoNa)vALA ane nIce karNikAnA saMsthAnavALA bhavano hoya che. 0 AvAso to kAyamAna(ghAsanI jhuMpaDI)nA sthAnamAM moTA maMDapo, vicitra maNi-ratnonI prabhAthI bhAsita dizAonA cakravALA hoya che. Ama bhavana ane AvAsamAM bheda samajavo. 0 bhavano eTale asura AdinA vicitra saMsthAnavALA vimAno kahevAya che. keTalAka 'nevuM hajAronI nIce bhavano hoya che ane bIjI jagyAe uparanA ane nIcenA hajA2 jojana choDI saghaLe ThekANe paNa saMbhava pramANe AvAso hoya che' ema kahe che. tyAM asukumAra Adi jeo dakSiNa-uttaramAM rahenArA che, teonA sarva saMkhyAthI cosaTha lAkha bhavano hoya che. nAgakumAronA corAzI lAkha bhavano hoya che. suparNakumAronA byoMtara lAkha bhavano hoya che. vAyukumAronA channu lAkha bhavano hoya che. dvIpakumAra-dikumAraudadhikumAra-vidyutakumAra-stanitakumAra-agnikumArarUpa cha, jeo dakSiNa-uttaradizAmAM rahenAra manohara yugalarUpa che, te kumAronA darekanA chyotera lAkha bhavano che. 0 jaghanyathI ane utkRSTathI sthiti mUlamAM kahelI che. 0 A bhavanapatio, kumAranI mAphaka uddhRta bhASA, AbharaNa-zastra-vastra-gati-vAhanavALA hoI khUba premALa-ramatiyALa hoI 'kumAra' kahevAya che. zaMkA - eka lAkha iThyotara hajA2mAM ratnaprabhAmAM jo bhavanapationo vAsa che, to nArakIono kyAM vAsa che ? AvI zaMkAnA javAbamAM kahe che ke-te teTalA mAnavALI ratnaprabhAmAM nArakIo che. zaMkA Ama che, to bhavanapati-nArakIono khIcaDo ja samajavo ne ? A zaMkAnA javAbamAM kahe che ke-bhavanapativAsonI dakSiNa-uttaranA bhedathI vidyamAnatA che. dakSiNauttara bAju sivAya bIje ThekANe pUrva-pazcima bAjumAM nArakIonA nivAso che. --
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 23, dvitIyaH kiraNe 629 0 ratnaprabhAmAM nArakonA tera prastaro che. (prataro-tharo-nivAsasthAno che.) 0 vaLI nArakAvAso trIsa lAkha che. (nArakAvAsa AvalikAmaviSTa ane prakIrNaka bhedathI be prakAranA che. AvalikAmaviSTa eTale ATha dizAomAM samazreNIthI vyavasthita arthAt AvalikAomAM-zreNIomAM praviSTa-vyavasthita teo saMsthAnanI apekSAe traNa prakAranA che. (1) goLa, (2) traNa khUNiyA ane (3) cAra khUNiyA. AvalikAthI bahAra rahelAM "prakIrNaka kahevAya che. teo aneka AkAramAM rahelA hoya che. sAtamI pRthivImAM to AvalikA,viSTa ja nArakAvAso hoya che. tathAca be prakAranA nArakAvAsanI gaNatarIe ratnaprabhAmAM trIsa lAkha che.) dravyArthikanayanI apekSAe nityA che. (A ratnaprabhA, dravyArthikanayanI apekSAe zAzvatI che, kema ke-AkAranI sarvadA vidyamAnatA che. paryAyArthikanayanI apekSAe azAzvatI che kema ke-kRSNavarNa-surabhigaMdha-tikatarasa-kaThina sparza Adi paryAyonuM kSaNe kSaNe athavA keTalA kALa bAda bIjA bIjA rUpe vartavuM che. anAdi hovAthI kadAcituM nahotuM ema nahi, kadAcita nathI ema nahi paraMtu sadA vidyamAna che. kadAca bhaviSyamAM nahi haze ema nahi, kema ke-anaMta che. tathAca hatuM, che ane haze. A pramANe traNeya kALamAM vartanAra hovAthI dhruva che. dhruva hovAthI niyata avasthAnavALI ratnaprabhA che. jema ke-dhamastikAyAdi niyata hovAthI zAzvata che. zazvabhAva hovAthI pralayano abhAva che. zAzvata hovAthI ja niraMtara gaMgA-siMdhunA pravAhanI pravRtti chatAM, jema "pauMDarIkahUda' keTalAka pugalonuM vicaTana (gamana) hovA chatAM te sthAnamAM bIjA keTalAka pudgalono upacaya (Agamana) hovAthI akSaya che, ema ratnaprabhA akSayA che. akSaya hovAthI ja avyayA che. jema ke-mAnuSottarathI bahAra rahela samudra avyaya hovAthI ja svapramANa avasthita che. jema ke sUryamaMDala Adi. A pramANe sadA avasthAnathI vicAratI nityA che. jema ke-jIvasvarUpa. A pramANe saghaLI pRthivIomAM samajavuM.) avaziSTAnAM pRthivInAM sthUlaparimANAdikaM prakAzayati nArakaprastAvAt - dvAtriMzadaSTAviMzativiMzatyaSTAdazaSoDazASTasahasrAdhikalakSayojana-bAhalyAzzarkarAdayaH / atra tu nArakA eva vasanti // 23 // dvAtriMzaditi / zarkarAdInAM pRthivInAM bAhalyaM dvAtriMzatsahasrAdhikalakSayojanAdikrameNa bodhyamityarthaH, atra vAsayogyAnAhAtra tviti, zarkarAdipRthivISvityarthaH, evazabdenA''dyAyAmivAtra bhavanapatinivAso nAstIti sUcyate, tathA krameNa prastArA narakANAM ekAdazanavasaptapaJcatryekAH, AvAsAzca dvitIyAyAM paJcaviMzatirlakSANi, tRtIyAyAM paJcadaza lakSANi, caturthyAM daza lakSANi paJcamyAM trINi lakSANi SaSThayAM narakapaJconaikalakSAH saptamyAntu paJcaiveti / / nArakanA prastAvathI bAkInI pRthivIonA sthUla parimANa Adine kahe che. nArakAvAso bhAvArtha - "batrIsa, aDhAvIza, vIza, aDhAra, soLa, ATha hajAra adhika eka lAkha jojananI jADAIvALI zarkarAmabhA Adi pRthivIo che. ahIM to nArakI jIvo ja rahe che."
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 tattvanyAyavibhAkare vivecana - zarkarAmabhA Adi pRthivIonI jADAI eka lAkha batrIsa hajAra jojana AdinA kramathI vI. ahIM zarkaraprabhA Adi pRthivIomAM nArakI jIvo ja rahe che. evakArathI pahelI ratnaprabhAmAM jema bhavanapationo nivAsa che, tema ahIM bhavanapatione nivAsa nathI paraMtu nArakI jIvono ja nivAsa che. 0 temaja kramathI bIjImAM nArakonA agiyAra prastaro, trIjImAM nava prastaro, cothImAM sAta prastaro, pAMcamImAM pAMca prastaro, chaThThImAM traNa prastaro ane sAtamImAM eka prastara che. 0 vaLI bIjImAM pacIza lAkha AvAso, trIjImAM paMdara lAkha AvAso, cothImAM dasa lAkha AvAso, pAMcamImAM traNa lAkha AvAso, chaThThImAM pAMca jUna eka lAkha AvAso ane sAtamImAM pAMca ja na2pAso che. ratnaprabhApRthivyantanirUpaNaprasaGgena madhyalokavarttinAmapi vyantaravAnamantarANAM nivAsasthAnamAha - uparitanasahasrayojanasyordhvamadhazca yojanazataM muktvA madhye pizAcAdyaSTavidhAnAM jaghanyato dazasahasravarSAyuSkANAmutkRSTata ekapalyopamAyuSkANAM vyantarANAM bhavanAni santi // 24 // uparitaneti / ratnaprabhAyA hi kANDatrayaM bhavati tatroparitanaM SoDazasahasrayojanamitaM kharakANDaM tatazcaturazItisahasrayojanamitaM paGkabahulaM kANDaM, tatazcAzItisahasrayojanamitaM jalabahulaM tatra kharakANDasyoparitanayojanasahasrasyordhvamadhazcaikaikaM yojanazataM vihAya madhye'STazatayojane vyantarANAM nagarANi bahirvibhAge vRttAni caturasrANyantare'dhobhAge cArupuSkarakarNikAnukArINi nagarANyAsata iti bhAvaH, vyantarANAmiti, antaramavakAzaH taccAzrayarUpaM, vividhaM bhavananagarAvAsarUpamantaraM yeSAM te vyantarAH, tatroparyuktasthAne bhavanAni, nagarANyapi tiryaglokeyathA jambUdvIpadvArAdhipatevijayadevasyAnyasmin jambUdvIpe dvAdazayojanasahasrapramANA nagarI, AvAsAstriSvapi lokeSu tatrordhvaloke paNDakavanAdAviti / athavA vigatamantaraM manuSyebhyo yeSAM te vyantarAH, tathAhi manuSyAnapi cakravarttivAsudevaprabhRtIn bhRtyavadupacaranti kecidvyantarA iti manuSyebhyo vigatAntarAH, ete hi devanikAyavizeSAH pUrvoditASTazatayojaneSUtpannAssantastrilokyAmUrdhvamadhastiryakSu ca svabhavananagarAvAseSu svabhAvAnavasthiterbAla 1. cakraM ratnabhUtaH praharaNavizeSaH tena vijayAdhipatye vartituM zIlamasyeti cakravartI bharatakSetre bharatAdayo dvAdaza cakravartino'syAmavasarpiNyAmabhUvan, trikhaNDaratAdhipo baladevaghumAtA vAsudevaH, avasarpiNyAM te nava utsarpiNyAM ca nava bhavanti //
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 24, dvitIyaH kiraNe 631 vatsvAtaMtryAddevendrAdyAjJayA vA bAhulyenAniyatagatipracArA girikandarAntarAraNyavivarAdiSu prativasantIti bhAvaH / ete cASTavikalpA ityAha pizAcAdyaSTavidhAnAmiti, pizAcabhUtarAkSasayakSagarandharvamahoragakimpuruSakinnararUpeNASTavidhAnAmityarthaH / devagatinAmakarmottaraprakRtivizeSodayAdete vizeSasaMjJAH pizAcanAmakarmodayAtpizAcAH bhUtanAmakarmodayAdbhUtA ityevamAdirUpAH na tu pizitAzanAtpizAcA iti kriyAnimittAH zucivaikriyadehatvAdazucyaudArika zarIrasamparkAsambhavAt, na ca mAMsamadirASu pizAcAdInAM pravRttirloke dRSTeti vAcyam, krIDAsukhanimittatvAnmAnasAhArarUpatvAcceti / eSAM jaghanyotkRSTasthitimAha jaghanyata iti, utkRSTata iti, yojanavistIrNaM yojanocchrAyaM palyamekarAtrAdyutkRSTasaptarAtrajAtAnAmaGgalomabhirgADhaM pUrNa syAt, varSazatAdvarSazatAdekaikasminnuddhiyamANe yAvatA kAlena tadriktaM syAttAvatA kAlaH palyopamaM bauddhikavyavahAreNocyate vyantarAzcaitAdRzaikapalyopamAyuSkA bhavantIti bhAvaH // ratnaprabhA pRthivInA madhyama nirUpaNanA prasaMgathI madhyalokavartI paNa vyaMtara-vAnamaMtaronA nivAsasthAnone kahe che. vyaMtaronA bhavano bhAvArtha - "uparanA hajAra jojanomAMthI uparanA ane nIcenA eka so jojanone choDI, madhyamAM pizAca Adi ATha prakAranA jaghanyathI dasa hajAra varSanA AyuSyavALA ane utkRSTathI eka palyopamanA AyuSyavALA vyaMtaronA bhavano che." vivecana - kharekhara, ratnaprabhAnA traNa kAMDo hoya che. tyAM uparano soLa hajAra jojananA pramANavALo kharakAMDa che. tyArabAda corAsI hajAra jojananA pramANavALo paMkabahula kAMDa che. tyArapachI eMsI hajAra jojananA pramANavALo jalabahula kAMDa che. tyAM barakAMDanA uparanA hajAra jojana uMce ane nIce ekeka so jojanane choDI AThaso jojanavALA madhyamAM vyaMtaronA, bahAranA bhAgamAM goLa, madhyamAM catuSkoNavALA, adhobhAgamAM manohara puSkara(kamala)nI karNikA sarakhA nagaro hoya che. 0 vyaMtara eTale vividha prakAranA bhavana-nagara-AvAsarUpa AzrayarUpa aMtaravALA "vyaMtaro' kahevAya che. 0 tyAM upara kahela sthAnamAM bhavano hoya che. nagaro paNa tIcchalokamAM hoya che. jema ke-jaMbUdIpanA dvAranA adhipati vijayadevanI A jaMbudvIpamAM bAra hajAra jojana pramANavALI nagarI. 0 AvAso, traNeya lokamAM hoya che tyAM UrdhvalokamAM paMDakavana AdimAM hoya che. athavA vyaMtaro eTale manuSyothI aMtara vagaranA "vyaMtaro' kahevAya che. te A pramANeH-cakravartI (cakra eTale ratnabhUta praharaNavizeSa. te cakrathI vartanAra cakravartI kahevAya che. bharatakSetramAM bhArata Adi bAra cakravartIo A avasarpiNImAM thaI gayA che. trikhaMDa bhAratanA adhipati, baladevano laghu bhAI vAsudeva, avasarpiNImAM te
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 tattvanyAyavibhAkare nava vAsudevo thAya che.) vAsudeva vagere manuSyonA nokaranI mAphaka keTalAka vyaMtaro sevA kare che, mATe manuSyothI aMtara vagaranA vyaMtaro hoya che. 0 kharekhara, A devanikAya vizeSarUpa vyaMtaro, pUrvakathita AThaso jojanomAM utpanna thayelA hotA, traNa lokamAM-UrdhvamAM, tIcchamAM ane adholokamAM, potAnA bhavana-nagara-AvAsomAM svabhAvacaMcaLa hovAthI bALakanI mAphaka svataMtratAthI ke devendra AdinI AjJAthI moTAbhAge aniyata gatinI pracAravALA girikaMdarAonA AMtarAomAM, araNyanA vivara AdimAM vase che. 0 pizAca-bhUta-rAkSasa-cakSa-gaMdharva-mahoraga-kiMpuruSa-kinnaranA bheda ATha prakAranA vyaMtaro hoya che. 0 devagatinAmakarmanI uttaraprakRtivizeSanA udayathI A vizeSa saMjJA(nAma)vALAo pizAcanAmakarmanA udayathI "pizAco' kahevAya che ane bhUtanAmakarmanA udayathI "bhUto' kahevAya che. A pramANe svasva nAmakarmanA udayathI tathAnAmavALA kahevAya che. paraMtu pizita(mAMsa)nA khAvAthI pizAco, ema kriyA nimittajanya nathI, kema ke-pavitra vaikriyazarIravALA hovAthI apavitra audArikazarIranA saMbaMdhano asaMbhava che. zaMkA - lokamAM mAMsa-madirA AdimAM pizAca AdinI pravRtti dekhAyelI che ne? samAdhAna - kriIDAjanya sukhamAM nimittavALA hoI, teono AhAra mAnasika AhAra hoI pizAca AdinI mAMsAdimAM pravRtti asaMbhavita che. A vyaMtaronI jaghanya-utkRSTa sthiti mUlamAM darzAvela che. palyopamano artha - eka yojana vistAravALo, eka yojana uMcAIvALo palya (khADo) che te palya, eka rAtrimAM janitathI mAMDI utkRSTa sAta rAtrimAM janita aMganA rogothI gADha (khIcokhIca) bharelo thAya eka so varSe eka eka vAlAjha kADhatAM, jeTalA kALamAM te palya khAlI thAya, teTalo kALa 'palyopama' bauddhika vyavahArathI kahevAya che. vaLI vyaMtaro utkRSTathI AvA eka palyopama(asaMkhyAta varSa)nA AyuSyavALA hoya atha vAnamantarAnAha - UrdhvazatayojaneSu coparyadhazca dazayojanAni vihAya madhye vAnamantaranikAyA nivasanti / ete ca vyantarANAmavAntarabhedAH // 25 // UrdhvazatayojaneSviti / ratnaprabhApRthivyA vyantaranagaroparitanavarjitazatayojaneSu Urdhvamadhazca daza daza yojanAni muktvA'zItiyojaneSu aNapanniyapaNapanniyaprabhRtInAM vAnamantarANAM devAnAM nikAyAssantIti bhAvaH, nanu devAnAM bhavanapativyantarajyotiSkavaimAnikabhedatazcatunikAyatvamiti prajJApanAtattvArthAdAvuktaM tatra jyotiSkavaimAniko rucakAdUrdhvaM vartete iti vakSyate bhavanapativyantarau tUktau, ime ca vAnamantarAH ke, kiM devA manuSyAstiryaJco nArakA vetyAzaMkAyAmAhaite ceti vAnamantarAzcetyarthaH, vyantarANAmavAntarabhedatvAdete devavizeSA eveti bhAvaH //
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 25-26, dvitIyaH kiraNe have vAnamaMtarone kahe che. vAnamaMtaronA sthAno bhAvArtha - "ucenA eka so yojanomAM upara ane nIce daza yojanone choDI vAnamaMtaradevo vase che, vaLI A vAnamaMtaro vyaMtaranikAyanA devonA avAntara bhejavALAo che." vivecana - ratnaprabhA pRthivInA vyaMtaranagaranA uparanA varjita eka so yojanomAM uMce ane nIce dasa dasa yojanone choDI, eMsI yojanomAM aNapatnIya paNapaniya vagere vAnamaMtaradevonA nikAyo-sthAno che. zaMkA - bhavanapati-vyaMtara-jayotiSka-vaimAnika ema cAra nikAyavALA devo kahevAya che, evuM prajJApanA sUtra-tattvArthasUtra AdimAM kahela che. tyAM jayotiSka ane vaimAniko rucakathI uMce varte che. Ama AgaLa kahevAze. bhavanapati ane vyaMtara to kahI dIdhA che. A vAnamaMtaro koNa che? zuM devo che ke manuSyo? athavA tiryaMco che ke nArakIo? samAdhAna - A zaMkAnA samAdhAna mATe kahe che ke-vAnamaMtaronA peTAbheTavALA hoI viziSTa devo ja che. atha tiryaglokaM vyAvarNayitumAdau tiryaglokaM svarUpayati - rucakAduparyadhazcASTAdazazatayojanamito vyantaranarajyotiSAdinivAsayogyo jhallAkRtistiryagvizAlazzubhapariNAmI tiryaglokaH // 26 // rucakAditi / yasmAdUrdhvamadhazca lokasya vRddhistasmAdrucakAdityarthaH, tadUrdhvaM navazatayojanAnyadho navazatayojanAni militvA cASTAdazazatayojanAni bhavanti tAvatparimita ityarthaH, tatra vAsayogyAnAha vyantareti, AkAramAha jhallAkRtiriti, sarvatra samatalastulyaviSkambhAyAmo vAditravizeSo jhallarI, tadvattiryaglokasannivezo'lpocchrAyatvAttulyAyAmaviSkambharUpamahAvistArAccetyartha UrdhvAdhomAnasyAtisaMkocAdAha tiryagvizAla iti, viSkambhAyAmAbhyAmekarajjupramANa ityarthaH / tiryagloka iti, yataH asaMkhyeyassvayaMbhUramaNaparyantAstiryakpracayavizeSeNAvasthitA dvIpasamudrAstatastiryaglokasaMjJitaH, athavA tiryakzabdo madhyamaparyAyaH, tatra kSetrAnubhAvAtprAyo madhyamapariNAmavantyeva dravyANi sambhavanti, atastadyogAdayaM loko'pi tiryagloka ityarthaH // have tIlokanA varNana mATe pahelAM tIcchalokanuM svarUpa kahe che. - tiryalokanuM svarUpa bhAvArtha - "cakathI upara ane nIce aDhAraso jojanaparimANavALo vyaMtara-nara-jyotiSa AdinA nivAsayogya baranI tivANo, tI , vizaNa, zuma parimANo 'tiyos' upAya che.
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare vivecana - jenAthI uMce ane nIce lokanI vRddhi che, te rucakathI uMce navaso jojana, nIce navaso jojana maLIne aDhAraso jojana thAya che. teTalA parimANavALo tIrhAloka che. vyaMtarAdi nivAsayogya tIrkAloka che. jhallarI AkRtivALo-saghaLe ThekANe samatalavALo, tulya vidhyuMbha ane AyAmavALo, vAditravizeSa jhallarI kahevAya che. tenI samAna tIrAlokano AkAra che, kema ke-alpa uMcAIvALo che. tulya AyAma vikhuMbharUpa mahA vistAra che. Urdhva adhomAnano atyaMta saMkoca hovAthI kahe che ke'tiryavizAla' tIe~ vizAla che. eTale vidhvaMbha ane AyAmathI eka rajjUpramANavALo che. 634 0 je kAraNathI tiryak pracaya(vistAra)vizeSathI avasthita svayaMbhUramaNa paryaMtanA asaMkhyAta dvIpasamudro che, te kA2Ne tiryazloka saMjJAvALo, athavA tiryak zabda madhyama paryAyavALo (vAcaka) che. tyAM kSetranA prabhAvathI madhyama pariNAmavALA ja dravyo saMbhave che. ethI madhyamapariNAmI dravyanA yogathI loka paNa 'tiryagyo'' 'hevAya che. ke punastatrAvasthitA ityatrAha madhyalokAbhidhAne tiryagloke pUrvapUrvApekSayA dviguNavistArA asaMkhyAtA valayAkRtayo jambUdvIpAdisvayambhUramaNasamudrAntA dvIpasamudrAssanti // 27 // - madhyalokAbhidhAna iti / tiryaglokasyaiva madhyaloka iti nAmAntaram, na tu lokasyAsya caturdazarajjumAnasya madhyatvAt, nanu kathaM tarhi tiryaglokasya madhyaloka iti nAmAntaramiti cenna madhyamapariNAmadravyapUrNatvAt, UrdhvAdholokavyavahArAnyathAnupapattervA, yannirUpitaM hi UrdhvatvamadhastvaJca tadeva madhyaM bhavatIti bhAvaH / jambUdvIpadIti, dvirgatA Apo'treti dvIpAH, dAbhyAM prakArAbhyAM sthAnadAtRtvAhArAdyupaSTambhahetulakSaNAbhyAM prANinaH pAntIti vA dvIpAH / jambvA sudarzanAparanAmnyA'nAdRtadevAvAsabhUtayopalakSito dvIpastatpradhAno vA dvIpo jambUdvIpo nikhiladvIpasamudrANAmabhyantarIbhUtaH, athavA prativiziSTasyajambUvRkSasyAsAdhAraNAdhikaraNatvAdayaM jambUdvIpa ucyate, naca kenAyaM saMketito jambUvRkSasattvAjjambUdvIpa itIti vAcyam, saMjJAsaMjJisambandhasyAnAditvAt, na ca tathApi saMjJAkartturAvazyakatvamekAntAnAditvAbhAvAditi vAcyam, puruSapravAhasyApyanAditayA pravAhAnAditvopapatterjambUtarozca sarvadA sattvAllokasannivezasya ca na 1. jambUdvIpaH nikhilasamudrANAmabhyantaravarttI zaiSadvIpasamudrebhyaH kSullakaH tailApUpasaMsthAnasaMsthitaH advitIyavajjraratnAtmakajagatyA jambUdvIpaprAkArarUpayA dvIpasamudrasImAkAriNyA mahAnagaraprAkArakalpayA sarvadikSu samparikSiptaH caturdvAropazobhitaH bharatairavatahaimavatahairaNyavatahariramyakamahAvidehavarSopazobhitAzca / tathA'yaM pRthivIpariNAmo'pi, parvatAdimattvAt apariNAmo'pi, nadIhUdAdimattvAt, jIvapariNAmo'pi, mukhavanAdiSu vanaspatyAdimattvAt / pudgalapariNAmau'pi mUrttatvasya pratyakSasiddhatvAt / atra pRthagjIvapariNAmatvAbhidhAnaM paramate pRthivIjalayoH jIvatvAvyavahArAt //
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 27, dvitIyaH kiraNe 635 kadAcidanIdRzatvAt, tasmAdanAdipravAharUpatvena zabdArthasambandhasya puruSavyavasthApyatvasambhavAt / aniSTavinivezavyudAsAya pUrvapUrvApekSayeti, jambUdvIpAdayo lavaNasamudrAdayazca yena krameNAgre vakSyante tenaiva krameNa tattadapekSayetyarthaH, caturastrAdinivRttyarthamuktaM valayAkRtaya iti, vRttasaMsthAnasaMsthitatvAtsarve ekasvarUpA ityarthaH, vistAramadhikRtyAha-dviguNavistArA iti, tathAca jambUdvIpa ekaM lakSaM lavaNasamudro dve lakSe dhAtakIkhaNDazcatvAri lakSANItyevaM vistAradhikRtya nAnArUpA ityarthaH / svayambhUramaNasamudrAntA iti, svayaM bhavantIti svayambhuvo devAste yatrAgatya ramante sa svayambhUramaNastAdRzassamudraH svayambhUramaNasamudraH, ardharajjupramANaH prAntasamudraH, asya mahaddhiko devau svayambhUvasvayaMbhUmahAvarau, svayambhUramaNadvIpasya tu svayaMbhUmadrasvayaMbhUramaNamahAbhadrau veditavyau / tathA ca jambUdvIpAdayo dvIpAssvayaMbhUramaNadvIpaparyavasAnA lavaNasamudrAdayAssamudrAssvayaMbhUramaNasamudraparyavasAnAstiryagloke'saMkhyeyA dvIpasamudrA bhavantIti bhAvaH // te tiryalokamAM koNa rahela che? AnA javAbamAM kahe che ke dvIpasamudro bhAvArtha - "madhyaloka nAmavALA tiryalokamAM pUryapUrvanI apekSAe dviguNa (Dabala) vistAravALA, asaMkhyAta, valayanI AkRtivALA ane jaMbudvIpathI mAMDI svayaMbhUramaNa sudhInA dIpasamudro varte che." vivecana - jenuM bIjuM nAma madhyaloka che, evo tiryaloka che. paraMtu cauda rajupramANavALA A lokanuM madhyapaNuM hovAthI madhyaloka kahevAto nathI. zaMkA - to pachI tIcchalokanuM madhyaloka, evuM bIjuM nAma kevI rIte? samAdhAna - madhyamapariNAmI dravyothI bharelo hovAthI, athavA Urdhva-adholokano vyavahAra, anyathA anupapanna bane eTalA mATe madhyaloka, evuM bIjuM nAma che. kharekhara, jenAthI nirUpita UrdhvapaNuM ane adhaHpaNuM che, tenAthI madhya thAya che evo niyama che. 0 jaMbudvIpa Adi (jabUdvIpa samasta samudronI atyaMtaravartI che, zeSadvIpa samudra karatAM nAno che ane telanA pUDAnA saMsthAne rahelo che. advitIya vaja, ratnanI jagatI, ke je jaMbUdvIpanA killA jevI che, dviIpasamudranI sImA karanArI che ane mahAnagaranA gaDha jevI che. te jagatIthI sarva dizAomAM saMparikSipta (paridhivALo) che, cAra dvArothI upazobhita ane bharata-airavata-haimavata-hairamyavata-hari-2myaka ane mahAvideha kSetrothI upazobhita che. temaja A pRthivIpariNAmavALo paNa che, kema ke-parvatAdivALo che. pRthivIpariNAma vagarano paNa che, kema ke-nadI, hRda AdivALo che. jIvapariNAmavALo paNa che, kema kemukha(AraMbha)vana AdimAM vanaspati AdivALo che. pudgalapariNAmavALo paNa che, kema ke-mUrNapaNe pratyakSa siddha che. ahIM pRtharUpe jIvapariNAmapaNAnuM kathana paramatamAM pRthivI ane jaLamAM jIvapaNAno vyavahAra nathI.)
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ 636 tattvanyAyavibhAkare 0 dvIpa eTale be bAju gayela pANI jyAM hoya te dvIpa, athavA sthAnadAna ane AhAra Adi sahAyamAM heturUpa be prakArathI prANIonI rakSA kare che, te dvIpa kahevAya che. 0 sudarzanarUpI bIjA nAmavALA, anAdhRtadevanA AvAsabhUta jaMbUthI upalakSita athavA jaMbUpradhAna dvIpa 'jaMbudrIpa', sakala dvIpasamudronA atyaMtarabhUta che, athavA viziSTa jaMbUvRkSanuM asAdhAraNa adhikaraNa hovAthI A jaMbudvIpa kahevAya che. zaMkA -- jaMbUvRkSanI sattA hovAthI A jaMbudrIpa koIthI saMketita (saMketaviSaya) karelo kharo ke nahi ? samAdhAna - saMjJA-saMjJIno saMbaMdha anAdi che, mATe koIe nAma pADeluM nathI. zaMkA - to paNa saMjJAkartAnuM AvazyakapaNuM hoI ekAnta anAdipaNuM nathI ja ne ? samAdhAna puruSapravAhanuM paNa anAdipaNuM hoI pravAhanA anAdipaNAnI upapatti che, temaja jaMbUvRkSanI sarvadA sattA che ane lokasaMnivezanuM kadAcit anIdezapaNuM thatuM nathI. tethI anAdi pravAharUpe zabdArthanA saMbaMdhamAM puruSathI vyavasthApyapaNAno saMbhava che. 1 0 aniSTa viniveza(racanA)nA vyudAsa mATe pUrvapUrvanI apekSAthI-jaMbudvIpa vagere dvIpo ane lavaNasamudra vagere samudro je kramathI AgaLa upara kahevAze, te apekSAthI ema samajavuM. 0 catuSkoNa AdinI nivRtti mATe kahyuM che ke-- 'vatayAvRtaya' / goLa saMsthAne saMsthita hovAthI saghaLA dvIpasamudro eka svarUpavALA che. 0 vistAranA adhikAre kahe che ke- 'dvizuLavistArA' / tathAca jaMbudrIpa eka lAkha, lavaNasamudra be lAkha ane ghAtakIkhaMDa cAra lAkha, Ama vistAranI apekSAe nAnA rUpavALA che. 0 svayaMbhUramaNa samudrAnta eTale svayaM thAya che. ema svayaMbhU eTale devo kahevAya che. te devo jyAM AvIne 2me che, te svayaMbhUramaNa kahevAya che. tevo samudra, svayaMbhUramaNa samudra ardhA rajjupramANavALo prAntano samudra che. A svayaMbhUramaNa samudranA mahardika, svayaMbhUvara ane svayaMbhUmahAvara devo che. svayaMbhUramaNadvIpanA to svayaMbhUbhadra, svayaMbhUmahAbhadra devo jANavAM. 0 tathAca jaMbudrIpa Adi svayaMbhUramaNadvIpa sudhInA dvIpo, lavaNasamudra Adi svayaMbhUramaNa samudra sudhInA tiryaJlokamAM asaMkhyAta dvIpasamudro hoya che. zaMkA -- jaMbudvIpa paNa dvIpa hovAthI temAM valayanI AkRtipaNAno prasaMga Avaze ne ? nanu jambUdvIpasyApi dvIpatvAdvalayAkRtitvaprasaGga ityatrAha - madhye lakSayojanaparimANasya jambUdvIpasya nAbhiriva bhUtalaM yojanasahastreNAvagAhamAnazcatvAriMzadyojanacUlAyuto navAdhikanavatisahastrayojanasamucchrAyo'dho dazayojanasahastraM vistRta UrdhvaM cayojanasahastravistAro bhadrazAlAdibhizcaturbhirvanaiH parivRto merubhUdharaH kAJcanamayo vartulAkAro vilasati // 28 //
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 28, dvitIyaH kiraNe 637 madhya iti / nizcayato madhyabhAga ityarthaH, tathA ca jambUdvIpasya madhyabhAge bhUtalamavagAhya merossthitatvasyoktyA valayasyeva jambUdvIpasyAkRtirnAstIti sUcitam, tathAtve hi madhye vivarasadbhAvaprasaGgena bhUtalAbhAvAt, avagAhamAnatvokti-virudhyetAta: kulAlacakrasyevAyaM prataravRtta iti bhAvaH / valayabhUtAnAM samudradvIpAdInAM pUrva sAmAnyena dviguNavistAratvoktestadvizeSato vijJAnAya pariveSTitasyAsya pramANa ukte'nyeSAM parimANaM suvedyaM bhavedityAzayenAha lakSayojanaparimANasyeti, itareSAM jambUdvopAnAM vyAvartanAyAha-nAbhiriva bhUtalamiti, yathA ca nAbhizzarIramadhyAvasthitA zarIriNAmavayavabhUtA tathA merurapi jambUdvIpasya madhye'vasthita iti bhAvaH / nanu bhUtalamavagAhya kimasti ityatrAha merubhUdhara iti, sakalatiryaglokamadhyabhAgasya maryAdAkAritvAnmerudevayogAdvA meruH, evaMbhUto bhUdharo merubhUdharaH, ayaM hi jambUdvIpasya nAbhiriva kAlacakrasya bhramidaNDa iva tiryaglokapaGkajasyASTadigdalavataH parAgabharapiJcaro'ntasstho bIjakoza iva pUrvavidehebhyaH pratyak pazcimavidehataH prAk devakurubhya udak uttarakurubhyo'vAg vartata iti bhAvaH / bhUtalAvagAhanaparimANamAha yojanasahastreNeti, vasudhAntaryojanAnAM sahastreNAvagAhyetyarthaH, punastaM vizeSayati catvAriMzaditi, merorasya vaiDUryapracurA cUlikA''ste, sA codgamapradeze viSkambhAyAmAbhyAM dvAdazayojanairmadhye'STAbhirupari caturbhiryojanairucchrAyeNa catvAriMzadyojanaiH parivRto vartate iti bhAvaH, adhunA merossamucchrAyamAha navAdhiketi, ayaJca dRzyocchrAyo bodhyaH, bhUmimavagAhya sthitasyAsyAntaviSkambhAyAmamAhAdha iti, upari yatra cUlodgamastatra viSkambhAyAmamAhordhvaJceti, punastaM vizinaSTi bhadrazAlAdibhiriti, AdinA nandanasaumanasapANDukAnAM grahaNaM tatra mUle valayaparikSepibhadrazAlavanaM tasmAtpaJcayojanazatAnyAruhyopari prathamamekhalAyAM paJcayojanazatapramANavistRtaM nandanaM dvitIyaM vanaM tato'rdhatriSaSTisahastrANyAruhya paJcayojanazatapramANavistIrNameva dvitIyamekhalAyAM saumanasaM nAma tRtIyaM vanaM tato'pyupari SaTtriMzadyojanasahastrANyAruhya caturnavatyuttaracaturyojanazatairvistIrNa merozzirasi turyaM pANDukaM vanamAsta iti bhAvaH, punaH kIdRza ityatrAha kAJcanamaya iti, kanakAcale'smin hi kANDatrayaM varttate kandatassahastrayojanamAnaM mRttikApASANavajrazarkarAmayaM prathamaM kANDaM, samabhUtalAtriSaSTisahastrayojanonmAnaM rajatajAtarUpAMkasphaTikabahulaM dvitIyaM kANDaM, tataSSaTtriMzatsahastrayojanAvadhi jAmbUnadabahulaM tRtIyaM kANDaM, tathA ca kAJcanaprAcuryAtkAJcanamayo'yamiti bhAvaH, sa kathaM vilasatItyatrAha vartulAkAra iti, kAJcanasthAlanAbhiriva vRtta ityarthaH //
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 A zaMkAnA javAbamAM kahe che ke tattvanyAyavibhAkare meruparvatanuM varNana - bhAvArtha - "lAkha jojananA parimANavALA jaMbudvIpanA madhyabhAgamAM nAbhi jevo, hajAra jojanadvArA bhUtalane avagAhIne raheto, cAlIza jojana cUlAvALo, navvANuM hajAra yojananI uMcAIvALo, nIce dasa hajAra yojana vistAravALo ane uMce hajAra jojana vistAravALo, bhadrazAla vagere cAra vanothI parivRta (suzobhita), vartula (goLa) AkAravALo ane suvarNamaya meruparvata vilase che.'' vivecana - tathAca jaMbUDhIpanA madhyabhAgamAM bhUtalane avagAhIne merunA sthitatvanA vacanathI valayanI mAphaka jaMbudrIpanI AkRti nathI, evuM sUcita karela che. kharekhara, jaMbUdvIpanI valayAkRtimAM madhyamAM vivaranA sadbhAvanA prasaMgathI bhUtalanA abhAvathI avagAhamAnapaNAnuM vacana viruddha thaze ! ethI kulAlacakranI mAphaka A meru (thALI jevo goLa) prataravRtta AkAravALo che. 0 valayabhUta samudra-dvIpa AdinuM pahelAM sAmAnyathI dviguNa vistArapaNAnuM kathana hoI, te vastune vizeSathI jaNAvavA mATe pariveSTita A jaMbudvIpanuM pramANa kahyu chate, bIjAonuM parimANa sArI rIte zeya thAya evA AzayathI kahe che ke- 'takSayonanarimALasya / ' lAkha jojana parimANavALo jaMbudvIpa che. 0 bIjA jaMbUDhIponA vyAvartana mATe kahe che. jema zarIranA madhyamAM rahela 'nAbhi' prANionA avayavabhUta che, tema meru paNa jaMbUdvIpanA madhyamAM rahelo che. zaMkA - bhUtalane avagAhIne koNa che ? AnA javAbamAM kahe che ke- 'merummUdhara' / bhUtalane avagAhIne meruparvata che. 0 sakala tIrdhvalokanA madhyabhAganI maryAdAkArI hovAthI athavA merudevanA yogathI 'meru' kahevAya che. Avo parvata 'meruparvata' kahevAya che. 0 kharekhara, A meru jaMbUdvIpanI nAbhi mAphaka, kulAlacakranA bhramInA daMDanI mAphaka tiryazlokarUpI kamala che, ke je ATha dizAorUpI dala(patra)vALuM che. te kamalanA parAgabharathI piMjara, kamalanI aMdara rahela karNikA jevo, pUrvavidehathI pazcimamAM, pazcimavidehathI pUrvamAM, devakuruthI uttaramAM ane uttarakuruthI dakSiNamAM merumahIdhara che. 0 pRthivImAM hajA2 jojana avagAhIne meru rahelo che. 0 A meruparvatanI cUlikA pracura vaiDuryaratnavALI che. te cUlikA udgamapradezamAM vidhvaMbhaAyAmanI apekSAe bAra yojanavALI, madhyamAM ATha yojanavALI, upara cA2 yojanavALI ane uMcAImAM cAlIza yojanavALI che. tevI cUlikAthI parivRtta merumahIdhara che. 0 dRzya uMcAImAM navvANuM hajA2 yojanavALo meru che. 0 bhUmimAM avagAhIne rahelA A meruparvatanA aMdaranA vikhuMbha-AyAmanI apekSAe je adRzya hajAra yojana nIce bhUmimAM che, te vidhvaMbha-AyAmathI dasa hajAra jojanavALo che. upara jyAM cUlikAno udgama che, tyAM vikhuMbha-AyAmanI apekSAe uMce hajA2 jojanavALo meru che.
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 29, dvitIyaH kiraNe 639 0 bhadrazAla-naMdana-saumanasa-pAMDukarUpa cAra vanothI parivRtta meruparvata che. tyAM mUlamAM bhUmimAM valayanA AkAravALuM bhadrazAla vana vyavasthita che. te bhadrazAla vananI bhUmithI pAMcaso jojana caDhyA bAda upara prathama mekhalAmAM pAMcaso jojana pramANa vistRta naMdana nAme bIjuM vana che. 0 te naMdanavanathI 62500 yojana upara jaIe tyAre 500 yojananI pahoLAIvALuM bIjI mekhalAmAM saumanasa nAme trIjuM vana che. 0 tenAthI paNa upara 36000 yojana caDhyA bAda 494 yojanAnA vistAravALuM merunA zirobhAgamAM cothuM pAMDakavana che. 0 A meruparvata suvarNamaya che. eTale kharekhara, A kanakAcalamAM traNa kAMDo che. (1) mUlathI hajAra jojana pramANavALo zuddha pRthivIkRttikA, pASANa-vaja-kAMkarAmaya pahelo kAMDa che. (2) samabhUlathI F3000 yonaamAvANo 24ta 6Ti2tna-ratna supaemaya jI is cha. (3) tanAtha. 36000 yojana sudhIno jaMbUnA lAla suvarNanI pracuratAvALo trIjo kAMDa che. 0 tathAca suvarNanI pracuratA hovAthI kAMcanamaya meruparvata che. 0 sonAnI thALI jevo goLa AkAravALo meru che. evaMvidhe jambUdvIpe SaDbhiH kulaparvatairvibhaktAni sapta kSetrANi santItyAha - jambUdvIpe cottarottarakrameNottaradigvartIni kSetravyavacchedakahimavanmahAhimavanniSadhanIlarukmizikharivarSadharaparvatAlaGkatAni bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatanAmabhAJji sapta kSetrANi / evameva dhAtakIkhaNDe puSkarArdhe ca dviguNAni kSetrANi // 29 // jambUdvIpe ceti / kAni tAni kSetrANItyatrAha bharateti, yatra bharato nAma devo maharddhiko mahAdyutiko mahAyazAH palyopamasthitikaH parivasati tatkSetraM bharataM, kSudrahimavato mahAhimavatazcApAntarAlaM kSetraM haimavataM, tatratyayugmimanuSyANAmupavezanAdyupabhoge hemamayAH zilApaTTakA upayujyanta iti haimavataM, hemno nityasambandhAdvA haimavataM, haimavatanAmakamaharddhikapalyopamasthitikadevayogAdvA haimavataM, hariH sUryazcandrazca yatra kecana manuSyA sUrya ivAruNAvabhAsAH kecana candra iva zvetA nivasanti tAdRzaM kSetraM harayaH kSetravAcI harizabdo nityaM bahuvacanAntaH, viziSTazarIravatpuruSasambandhAt mahAvidehanAmadevasambandhAdvA videhaM devakurUttarakuruSu manuSyANAM trigavyUtochrAyatvAt, ramyakaM, ramyate krIDyate nAnAkalpadrumaiH svarNamaNikhacitaizca taistaiH pradezai 1. kSudrahimavato dakSiNasyAM / dAkSiNAtyalavaNasamudrasyottarasyAM paurasya lavaNasamudrasya pazcimAyAM prAzcAtyalavaNasamudrasya pUrvasyAM dizi bharatanAmA varSoM varttate / cakravarttinA'khaNDitAtapatreNa sallakSaNena sundarAGgeNa vinItA rAjadhAnI prabhUtena bharatena zAsitatvAdbharatanAmA'sya varSasya //
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ 640 tattvanyAyavibhAkare ratiramaNIyatayA rativiSayatAM nIyata iti ramyaM tadeva ramyakaM ramyakadevasambandhAdvA tAdRzam / hairaNyavatadevasambandhAdvairaNyavataM, airAvataM airAvatayogAttAdRzaM tathA caitAni saptakSetrANItyarthaH / eSAM viziSTakramasannivezAbhidhitsayA prAhottarottarakrameNeti, bharatottaraM haimavataM taduttaraM harikSetramityevaM krameNetyarthaH / katamadigavacchedenetyatrAhottaradigvartInIti, uttaradivagacchedenetyarthaH, tathA ca jambUdvIpasya dakSiNagAmini paryante sthitaM kAlacakrairnAnAvasthamadhijyadhanurAkAraM pUrvadakSiNapazcimasamudreNa spRSTaM bharatakSetraM SaDvizatyuttarapaMcazatayojanamitaM taduttaraM haimavataM taduttaraM harikSetramityevaM kramo vijJeyaH / kSetrANAmeSAM kiM kRtA vibhAgavyavasthetyAzaGkAyAmAha kSetravyavacchedaketi, prAcuryeNa himAbhisambandhAddhimavAn mahAMzcAsau himavAn mahAhimavAn indragopavadasatyapi hime rUDhivizeSabalAddhimavadAkhyA / yasmin devA devyazca krIDArthaM niSIdanti prAcuryeNa sa niSadhaH / nIlavarNayogAnIlaH, rukmasadbhAvAdrukmI, zikharabAhulyAcchikharI, ete SaTvarSadharaparvatAH, vaMzo varSo vAsya iti paryAyanAmAni kSetrasya, varSasannidhAnAdvarSA bharatAdayaH, tAnasaMkareNa vibhajya dhAraNAdvarSadharA evamlatAH parvatA varSadharaparvatAH, tairalaGkRtAni svasvapUrvAparakoTibhyAM lavaNasamudrasparzibhi-vibhaktAni, tathA ca bharatahaimavatayormadhyasthatvAddhimavAn tayovibhAgamApAdayati, haimavataharivarSayormadhyagatvAnmahAhimavAn tayorvyavacchedaka ityevaM kRto kSetravibhAga iti bhAvaH, atra vistarastu granthAntarAdavaseyaH / atha jambUdvIpa iva varSavarSadharAdInAM saMkhyAniyamaM dhAtakIkhaNDasya puSkarArdhasya cAhaivameveti, jambUdvIpavadevetyarthaH, dhAtakIkhANDa iti, dhAtakInAM vRkSavizeSANAM khaNDo vanasamUho dhAtakIkhaNDastadyukto dvIpo'pi dhAtakIkhaNDo lavaNasamudraM parikSipya sthitaH kAlodasamudraparikSiptaH valayAkArasaMsthAnasaMsthito vijayavaijayantajayantAparAjitarUpadvAracatuSTayayutazca / lakSacatuSTayaviSkambho jambvapekSayA dviguNabharatAdikSetrayutaH tadvibhAjakadvAdazavarSadharaparvatavilasitazca / dve bharatakSetre dve haimavatakSetre ityevaM tathA dvau himavantau dvau mahAhimavantAvityevaM krameNa ca dviguNakSetraparvatAH mervAdayo'pi dvau dvau veditavyAviti bhAvaH / puSkarArdhe ceti, padmabAhulyAt puSkaradvIpaM, tadardhabhAge dvIpa ityarthaH, cazabdena jambUdvIpApekSayaiva kSetrAdInAmatra dvaiguNyaM sUcyate na tu dhAtakIkhaNDApekSayA, tathA ca yathA dhAtakIkhaNDe bharatAdikSetraparvatAdInAM dvaiguNyaM tathA puSkarArdhe'pi jambUdvIpApekSaM dvaiguNyam, tatra puSkaradvIpaH kAlodasamudraparikSepI SoDazalakSaviSkambhastasyArdhamArAttamamaSTau yojanalakSANi tasmin puSkarArdhe eva dvaiguNyaM bharatAdikSetrANAM himavadAdiparvatAnAJca nAparArdhe, puSkaradvIpArdhavibhAgakArI ca mAnuSottaro nAma sunanagaraprAkAravRtazzailavizeSa iti bhAvaH //
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 29, dvitIya: kiraNe AvA prakAranA jaMbUdvIpamAM cha kula parvatothI vibhAgavALA sAta kSetro che. mATe kahe che kesAta kSetronuM svarUpa "jaMbUdvIpamAM uttarottara kramathI uttaradizAmAM vartanArAM kSetravibhAjaka himavaMtamahAhimavaMta-niSadha-nIla-rUkima-zikharI nAmaka varSadhara parvatothI alaMkRta, bharata-haimavata-hari-videharamyak-dairaNyavata-airAvata nAmane bhajanArA sAta kSetro che. e pramANe ja dhAtakIkhaMDamAM ane puSkarArdhamAM dviguNa (Dabala) kSetro che.'' bhAvArtha 641 vivecana - te kSetro kayA kayA che ? tenA javAbamAM kahe che ke-jyAM bharata nAmavALo mahardika, mahAdyutivALo, mahAyazavALo, palyopamanI sthitivALo deva vase che, mATe te kSetra 'bharata' kahevAya che. (laghuhimavaMtanI dakSiNamAM, dakSiNanA lavaNasamudranI uttaramAM, pUrvanA lavaNasamudranI pazcima lavaNasamudranA pUrvamAM, bharatanAmaka kSetra varte che. akhaMDita chatravALA, sulakSaNavaMta, suMdara aMgavALA, vinItA rAjadhAnImAM thayela, bharatacakravartIthI zAsita hovAthI A kSetranuM nAma 'bharata' kahevAya che.) kSudrahimavaMta ane mahAhimavaMtanA madhyamAM Avela kSetra 'haimavaMta' kahevAya che. tyAM rahela yugalika manuSyone besavA AdinA upabhogamAM sonAnA zilApaTTako upayogI thAya che. e hetuthI 'hemavaMta' nAma caritArtha che. 0 hira eTale sUrya ane caMdra evo artha thAya che. jyAM keTalAka manuSyo sUrya jevA aruNa (lAla) kAntivALA ane keTalAka manuSyo caMdra jevA zvetavarNI vase che. tevuM kSetra 'harivarSa' kahevAya che. ahIM kSetravAcI hari zabda bahuvacanAnta che. 0 viziSTa zarIravALA puruSanA saMbaMdhathI athavA mahAvideha nAmaka devanA saMbaMdhathI 'videhakSetra' kahevAya che, kema ke-devakuru ane uttarakurukSetromAM manuSyo traNa gAunI uMcI kAyAvALA che. 0 'ramyak' ramaNa-krIDAviSaya tarIke karAya che. nAnA kalpavRkSothI ane svarNa-maNithI suviracita, te te pradezothI atyaMta ramaNiyapaNuM hoI, je kSetra ratinA viSaya tarIke bane che, te ramya e ja 'ramyam' kahevAya che. athavA ramyadevanA saMbaMdhathI 'ramyak' kahevAya che. 0 hairaNyavatadevanA saMbaMdhathI 'hairaNyavata' kahevAya che. 0 airAvatadevanA yogathI 'airAvata'kSetra kahevAya che. tathAca A sAta kSetro che. 0 viziSTa krama saMniveza (racanA, hovAthI bharatanA uttare haimavatakSetra che. te haimavatakSetra uttare parikSetra che. ema kramathI sAta kSetro che. 0 jaMbudrIpanI uttaradizAmAM rahela A kSetro che. tathAca jaMbudrIpanA dakSiNagAmI paryaMtamAM rahela, kAlacakrothI aneka avasthAvALuM, paNacha caDhAvela dhanuSyanA AkAravALuM ane pUrva-dakSiNa-pazcimanA samudrathI sparza karAyela 526 yojanaparimANavALuM bharatakSetra che. tenA uttare haimavaMta che ane tenA uttare harikSetra che. A pramANe krama jANavo. A kSetronI vibhAgavyavasthAne koNa karanAra che ? AnA javAbamAM kahe che ke'kSetravibhAjaka varSadhara parvato che.'
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642 'tattvanyAyavibhAkare 0 pracuratAthI himanA abhisaMbaMdhathI himavAnuM" "moTo himavAnuM - "mahA himavaMta' kahevAya che. indragopanI mAphaka avidyamAna paNa himamAM rUDhivizeSanA baLathI "himavaMta evI saMjJA che. 0 jemAM devo ane devIo krIDA mATe moTAbhAge bese che, te niSadha" kahevAya che. 0 nIlavarNanA yogathI 'nIla" kahevAya che. 0 rUphama(suvarNa)nA sadbhAvathI "rUphamI kahevAya che. 0 zikharonI bahulatAnI apekSAe zikharI kahevAya che. A cha varSadhara parvato kahevAya che. (1) vaMza, (2) varSa, (3) vAya-e traNa nAmo kSetranA paryAyavAcako che. varSanA (varSaNanA) sannidhAnathI bharata Adi varSo-kSetro kahevAya che. te kSetrone asaMkarathI (seLabheLa vagara) vibhAga karI dhAranAra hovAthI "varSadharo' kahevAya che. AvA parvato "varSadhara parvato' kahevAya che. teothI alaMkRta eTale potapotAnA pUrva apara(pUrva-pazcima)nA agrabhAgathI lavaNasamudrasparzI varSadhara parvatothI vibhAgane pAmela kSetro che. 0 tathAca bharata ane haimavaMtakSetromAM madhyastha hovAthI, himavAnuM varSadhara te baMne kSetronA vibhAgane kare che. 0 haimavaMta ane harivarSanA madhyagAmI hovAthI, mahAhimavAnuM te baMnenA vyavaracchedana kare che. A pramANe karelo kSetravibhAga samajavo. ahIM vistAre to bIjA graMthathI jANavo. 0 jaMbUdvIpanI mAphaka dhAtakIkhaMDamAM dviguNa kSetro che. dhAtakIkhaMDa lavaNasamudrane vIMTaLAIne rahelo, kAlodadhi samudrathI vIMTAyelo, valayanA AkAre rahelo, vijaya-vaijayanta-jayaMta-aparAjita nAmaka cAra dvArothI yukta che. cAra lAkha vikhaMbhavALo, jaMbUdvIpanI apekSAe dviguNa bharata Adi kSetra sahita, te (kSetravibhAjaka bAra varSadhara parvatothI suzobhita che. be bharatakSetro, be haimavatakSetro e pramANe, temaja babbe himavaMto, be mahA himavaMto, AvI rItanA kramathI dviguNa kSetraparvato, merU Adi baLe samajavAM. 0 jaMbUDhIpanI mAphaka puSkarAImAM dviguNa kSetro che. padmonI bahulatAnI apekSAe puSkaradvIpakahevAya che. puSkaradvIpanA ardhabhAga dvIpamAM, ahIM ca zabdathI jaMbUdIpanI apekSAe ja kSetra AdinuM dviguNapaNuM sUcita thAya che paraMtu dhAtakIkhaMDanI apekSAe nahi. tathAca jema dhAtakIkhaMDamAM bharatAdi kSetra himavaMta parvata AdinuM dviguNapaNuM che, tema puSkarAImAM paNa jaMbudvIpanI apekSAe dviguNapaNuM che. che tyAM puSkaravaradvIpa kAlodadhi samudrathI veSTita soLa lAkha yojananA vikhaMbhavALo che. teno abhAga eTale ATha lAkha yojanavALA puSkarAImAM ja bharatAdi kSetronuM ane himavaMta Adi parvatonuM dviguNapaNuM che. bIjA ardhAbhAgamAM nahi, kema ke bIjA ardhAbhAgamAM puSkaravarakIpanA ardhano vibhAga karanAro mAnuSottara nAmavALo mahAnagaranA prakAranI mAphaka vRtta(valayanI mAphaka goLa) viziSTa zaila (parvata) che.
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 30, dvitIyaH kiraNe 643 athaivaMbhUteSu sArdhadvayadvIpeSu AryamlecchabhUyiSTheSu karmAkarmabhUmiprajJApanAyAha - merugirerdakSiNato niSadhasyottarato devakuravaH, nIlaparvatAikSiNena taduttareNottarAH kuravaH, devakurUttarakurubhyo'nyatra bharatairAvatavidehAH karmabhUmayaH // 30 // __ merugireriti / palyopamasthitikadevakurunAmadevasambandhAddevakuravaH, ete ca videhakSetre bodhyAH / uttarakurUnAha nIlaparvatAditi, taduttareNeti, devakurUttareNetyarthaH, evaJca videhA mandaradevakurUttarakurubhirvyavacchinnamaryAdA ekakSetrAntaHpAtino'pi kSetrAntarA iva bhavanti paraspareNa tatratyamanuSyANAM gamanAgamanAbhAvAditi bodhyam, upasaMharati deveti, videhAnta:pAtinAM devakurUttarakurUNAM karmabhUmitvaprasaGgavAraNAyAnyatreti, tathA ca devakurUttarakuravo haimavatAdayazcAkarmabhUmaya iti bhAvaH,bharatairAvatavidehA iti, paJca bharatAni paJcairAvatAni paJca videhA ityarthaH, karmabhUmaya iti, yadyapyaSTavidhasya karmaNo bandhastatphalAnubhavanaM sarveSveva manuSyakSetreSu sAdhAraNaM tathApi samyagdarzanajJAnacAritrAtmakamuktyupAyasya jJAtAraH kartAra upadeSTArazca bhagavantaH paramarSayastIrthakarA atrotpadyante'traiva jAtAssiddhyanti tasmAtsakalakarmAgnevidhyApanAya siddhibhUmayaH karmabhUmaya ityasyArthaH, akarmabhUmiSu vartamAnAnAJca manuSyANAM jJAnadarzanayossattve'pi satatabhogapariNAmitvena sarvadA caraNapratipattirnAsti, yadvA'sikRSimaSividyAvaNikzilpAtmakaSaDvidhakarmaNAM bharatairAvatavideheSveva pUrvokteSu darzanAtkarmabhUmaya iti bhAvaH / tatazca videhazcaturvidhaH pUrvavideho yo merojambUdvIpagataH prAgvidehaH, evaM pazcimatasso'paravidehaH, dakSiNato devakurunAmA videhaH, uttaratastu uttarakurunAmA videha iti / nanu pUrvAparavidehayoH karmakSetrAnubhAvakatvena mahAvidehavyapadezatA'stu, devakurUttarakurUNAM tvakarmabhUmitvena kathaM mahAvidehatvena vyapadezo, maivam, prastutakSetrayorbharatAdyapekSayA mahAbhogatvAnmahAkAyamanuSyayogitvAnmahAvidehadevAdhiSThAnatvAcca mahAvidehazabdavAcyatvopapatteriti // 1. kalpapAdapaphalopabhogapradhAnA bhUmayo haimavatapaJcakaharivarSapaJcakadevakurupaJcakottarakurupaJcakaramyakapaJcakahairaNyavatapaJcakarUpAstriMzadakarmabhUmayaH / kSetrabhedenAmunA'karmabhUmikA. api triMzadvidhAH, haimavatapaJcake hairaNyavatapaJcake ca palyopamAyuSkAzcaturthAtikramabhojino gavyUtipramANazarIrocchrAyAH vajrarSabhanArAcasaMhananinaH samacaturasrasaMsthAnAH, paJcasu harivarSeSu paJcasu ramyakeSu dvipalyopamAyuSkAH SaSThabhaktAtikramAhAragrAhiNo dvigavyUtipramANazarIrocchrAyAH saMhananasaMsthAnAbhyAM pUrvoktAbhyAM yuktAH, paJcasu devakuruSu paJcasUttarakuruSu tripalyopamAyuSkAH aSTamabhaktAtikramAhAriNaH gavyUtitrayapramANazarIrocchrAyAH pUrvoktasaMhananasaMsthAnayutA manuSyA bhavanti //
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644 tattvanyAyavibhAkare have Arya-anAryathI bharacaka aDhIdvIpomAM karmabhUmi ane akarmabhUminA bhedanuM vijJApana kahe che. karmabhUmi ane akarmabhUmino bheda bhAvArtha - "meruparvatanI dakSiNe ane niSadhaparvatanI uttare devakaru che. nIlaparvatanI dakSiNe ane devakunI uttare uttarakuru che. devakura ane uttarakurune choDI bharata-airavata-videhakSetro karmabhUmi kahevAya che." vivecana - palyopama sthitivALA devakuru nAmaka devanA saMbaMdhathI devaku" kahevAya che. A videhakSetramAM samajavA. nIlaparvatanI dakSiNe ane devakuphranI uttare "uttarakuru" kahevAya che. 0 A pramANe videha, maMdaragirithI deva ane uttarakuthI vyavacchinna maryAdAvALA sthApita che. eka kSetranI aMdara sthAyI hovA chatAM bIjA kSetranI mAphaka che, kema ke-tyAM pedA thayelA manuSya AdimAM paraspara gamana-Agamanano abhAva che ema jANavuM. 0 videhakSetramAM rahenAra devakuru-uttarakurumAM karmabhUmipaNAnA prasaMganA nivAraNa mATe kahe che kedevakuru-uttarakurune choDIne bharata-airavata-videhakSetro karmabhUmio che. tathAca devakuru, uttarakuru ane haimavata Adi kSetro akarmabhUmio che. 0 (5) bharata, (5) airAvata, (5) mahAvideha, A paMdara kSetro karmabhUmio che. (kalpavRkSavALA phaLanA upayogapradhAnavALI bhUmio-(5) haimavata, (5) harivarSa, (5) devakuru, kSetrabhedathI akarmabhUmiko, paNa trIza prakAranA che. (5) haimavaMtamAM ane (5) hairaNyavaMtamAM eka palyopamanA AyuSyavALA, eka dina bAda bhojanavALA, eka gAunI zarIranI uMcAIvALA, vajaRSabhanArAca saMghayaNavALA ane samacaturagna saMsthAnavALA manuSyo hoya che.(5) harivarSomAM ane (5) ramyakomAM be palyopamanA AyuSyavALA, be dina bAda bhojana grahaNa karanArA, be gAunI zarIranI uMcAivALA ane pUrvakathita saMghayaNa saMsthAnathI yukta manuSyo hoya che. (5) devakuruomAM ane (5) uttarakuruomAM traNa palyopamanA AyuSyavALA, traNa dina bAda AhArakArI, traNa gAunI zarIranI uMcAIvALA ane pUrvakathita saMghayaNa saMsthAnavALA manuSyo hoya che.) jo ke ATha prakAranA karmano baMdha, te karmanA phaLano anubhava, saghaLA manuSyakSetromAM sAdhAraNa che, to paNa samyagdarzana-jJAna-cAritra Atmaka, muktinA upAyanA jJAtAo, kartAo, upadeSTAo, bhagavaMto, paramaRSio ane tIrthakaro ahIM karmabhUmiomAM ja utpanna thAya che. ahIM ja utpanna thayelAo siddha thAya che. tethI ja sakala karmanI agnine bUjhAvavA mATe siddhisaphalatAnI bhUmi hoI karmabhUmi' kahevAya che. akarmabhUmiomAM vartatA manuSyomAM jJAna ane darzananI sattA chatAM satata bhogapariNAmavALA hoI sarvadA cAritranA svIkArano abhAva che. 0 athavA asi (dharmanA rakSaNa mATe talavArathI laDavAnuM kAma paDatuM hoya), maSi (jJAna mATe pustako vagere lakhavAnI jarUra paDatI hoya) ane kRSi (amAMsAhArI banI AjIvikA mATe mArgAnusArI dhaMdhA tarIke khetI mukhya dhaMdho karavAno hoya) vidyA-vaNika (vyApAra) zilparUpa cha prakAranA karmonuM bharata-airavatavidehomAM ja darzana hovAthI karmabhUmi' kahevAya che.
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 645 dvitIyo bhAga / sUtra - 31, dvitIyaH kiraNe 0 vaLI videha cAra prakArano che. (1) pUrvavideha, ke je methI pUrvamAM jaMbudvIpamAM rahelo "pUrvavideha kahevAya che. e pramANe methI pazcimamAM rahelA "aparavideha' kahevAya che. (2) methI dakSiNamAM 'devadurunAma vihe' upAya cha. (3) bheruthA uttaramA utta29ru nAma vihe' upAya che. (4). zaMkA - pUrva ane aparavidehamAM karma kSetranuM anubhAvakapaNuM hoI mahAvidehano vyavahAra bhale ho ! paraMtu devakuru-uttarakurumAM to akarmabhUmipaNuM hoI mahAvideha tarIkeno vyavahAra kevI rIte? samAdhAna - prastuta kSetrarUpa devakuru-uttarakurumAM bharata AdinI apekSAe mahAbhoga hoI mahAkAyavALA manuSyano yoga hovAthI, mahAvidehanAmaka devanuM adhiSThitapaNuM hovAthI, videhakSetramAM aMtaHpAta-samAveza hovAthI ane akarmabhUmi hovA chatAM mahAvideha zabdathI vAcyatAnI upapatti che. _ nanu jambUdvIpAdisvayambhUramaNasamudrAntA iti pUrvamuktaM tatra ke jambUdvIpAdaya: ke ca samudrA ityatrAha - evaM lavaNodakAlodapuSkarodavaruNodakSIrodaghRtodekSuvarodanandIzvarodAruNavarodAdibhiH samudraiH krameNAntaritA jambUdhAtakIkhaNDapuSkaravaravaruNavarakSIravaradhRtavarekSuvaranandIzvarAruNavarAdayo'saMkhyAtAssvayambhUramaNaparyantA dvIpasamudrAH parita ekarajjuviSkambhe vartante // 31 // __evamiti / samastadvIpasamudrAbhyantarbhUtatvenAdau jambUvRkSeNopalakSito jambUdvIpastaM parivRtya lavaNarasAsvAdanIpUrNo lavaNasamudrastaM parikSipya dhAtakIvRkSakhaNDopalakSito dhAtakIkhaNDastamAvRtya vizuddhodakarasAsvAdaH kAlodastaM parikSipya padmavarairupalakSitaH puSkaravarastasya paritazzuddhajalarasAsvAdaH puSkarodastamabhito varuNavaradvIpaH tato vAruNIrasAsvAdo varuNodastataH kSIravaro dvIpastataH kSIrarasAsvAda kSIrodastato ghRtavarastamabhivyApya ghRtarasAsvAdo ghRtodastata ikSuvarastaM parivRtyekSurasAsvAda ikSurasaH tato nandIzvarastato ikSurasAsvAda eva nandIzvarodastato'ruNavarastatazcakSurasAsvAda evAruNavaroda ityevamAdayo'saMkhyAtA dvIpasamudrAssvayaMbhUramaNasamudraparyantAH parito valayAkAreNaikarajjuvistRte ratnaprabhApIThe vartante nAnyatreti bhAvaH / svayambhUramaNasamudrastu zuddhodakarasaH, AdinA'ruNAvAsakuNDalavarazaMkhavararucaka varAdInAM dvIpAnAM grahaNaM samudrANAM nAmAnyapi dvIpanAmatulyAnyeva / ete sarve'pi jambUdvIpAdArabhya nairantaryeNa vyavasthitAH, tato rucakavarAdasaMkhyeyAn dvIpasamudrAn gatvA bhujagavaro nAma dvIpaH, tato'pyasaMkhyeyAn tAnullaMghya kuzavaro dvIpastato'pi tathaivollaMghya krauMcavarastato'pi tathaivollaMghyAbharaNAdayo dvIpA bhAvyAssamudrA api tAdRzanAmAna eva, madhyagAnAM dvIpAnAM nAmAni loke yAvanti zubhanAmAni zaMkhadhvajakalazazrIvatsAdirUpANi tAvantyeveti //
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 tattvanyAyavibhAkare jabUdvIpathI mAMDI svayaMbhUramaNa samudra sudhInA asaMkhyAta dvIpasamudro che ema pUrve kaheluM che. tyAM kayA jaMbUdvIpa Adi dvIpo ane kayA samudro che? AnA javAbamAM kahe che ke jaMbUdIpanuM ane samudronuM varNana bhAvArtha - "A pramANe lavaNodadhi, kAlodadhi, puSkarodadhi, varUNodadhi, kSIrodadhi, vRtodadhi, ikSuvarodadhi, naMdIzvarodadhi, arUNavarodadhi Adi samudrothI kramathI aMtarita (vyavadhAna karela) jaMbudvIpa, dhAtakIkhaMDa, puSkaravaradvIpa, varUNavaradvIpa, kSIravaradvIpa, dhRtavaradvIpa, ikSuvaradvIpa, naMdIzvaradvIpa, arUNavaradvIpa Adi svayaMbhUramaNa sudhInA asaMkhyAta dvIpasamudro cAreya bAjuthI eka rajupramANa vikhaMbhamAM varte che." vivecana - samasta dvIpasamudramAM atyaMtarabhUta (madhyabhUta) hoI, AdimAM jaMbUvRkSathI upalalita jabUdvIpa che. tene vIMTIne lavaNa (khArA) rasanA AsvAdavALA pANIthI bharapUra lavaNasamudra che. tene vIMTIne dhAtakIvRkSanA khaMDa(vana)thI upalalita "dhAtakIkhaMDa che. tene AvarIne vizuddha jaLanA rasanA AsvAdavALo - "kAlodadhi" che. tenuM vekhana karIne padmavarothI upalakSita "puSkaravaradvIpa' che. tenI cAreya bAjue zuddha jaLanA rasanA AsvAdavALo "puSkarodadhi' che. tenI cAreya bAjue "varUNavaradvIpa' che. tyArabAda vArUNI(madirA)rasanA AsvAdavALo "varUNodadhi che. tyArapachI "kSIravaradvIpa' che. tyArabAda kSIranA rasanA AsvAdavALo "kSIrodadhi' che. tenA pachI vRtavaradvIpa che. tene vyApIne vRtanA rasanA AsvAdavALo "vRtodadhi' che. te pachI "ikSuvaradvIpa' che. tene vIMTAIne izunA rasanA AsvAdavALo ikSuvarodadhi che. tyArabAda "naMdIzvaradvIpa' che. tyAra pachI ikSarasanA AsvAdavALo ja "naMdIzvarodadhi' che. tenA pachI arUNavaradvIpa' che. tenA pachI ikSarasanA AsvAdavALo ja "arUNavarodadhi' che. ityAdi asaMkhyAta dvipasamudro svayaMbhUramaNa samudra sudhInA cAreya bAju valayanA AkAra eka raju vistAravALA ratnaprabhAnA pIThamAM varte che, bIje ThekANe nahi. svayaMbhUramaNa samudra to zuddha jaLanA rasavALo che. 0 Adi padathI arUNA-vAsa-kuMDalavara-zaMkhavara-cakavara Adi dvIponuM grahaNa karavuM. 0samudronA nAmo paNa dvIpanA nAmasamAna ja che. A badhAya jaMbUdIpathI mAMDI niraMtaratAe vyavasthita che. tethI rucakavarathI asaMkhyAta dvIpasamudro gayA bAda bhujagavara nAmaka dvIpa che. tenAthI paNa asaMkhyAtateone ullaMdhyA bAda kuzavaradvIpa che. tenA pachI paNa te prakAre ja ullaMghana karI kroMcavaradvIpa Ave che. tenA pachI paNa te prakAre ja ullaMghana karI AbharaNa Adi dvIpo vicAravA. samudro paNa tevA nAmavALA ja vicAravA. 0 madhyamAM rahela dvIponA nAmo lokamAM jeTalA zaMkhadhvaja-kalaza-zrIvatsa Adi rUpa zubha nAmo che, teTalA zubha nAmavALA ja lIpo che. nanu nikhileSu dvIpeSu manuSyA vasantyathavA dvIpavizeSa ityAzaGkAyAmAha - tatra puSkaravaradvIpA) yAvanmAnuSaM kSetram, tataH paraM manuSyalokaparicchedakaH prAkArAkAro mAnuSottaro nAma bhUdharo vartate / nAsmAtparato janmamaraNe manuSyANAM nA rU2
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 32, dvitIya: kiraNe 647 tatreti / proktadvIpeSu madhya ityarthaH tathAca yAvatpuSkaraMvadvIpArdhaM mAnuSaM kSetraM paJcacatvAriMzadyojanazatasahasrANi AyAmaviSkambheNa, ekA yojanakoTI dvAcatvAriMzacchatasahasrANi triMzatsahasrANi dve yojanazate ekonapaJcAzat kiJcidvizeSAdhike parikSepeNa bodhyam, manuSyakSetre karmabhUmikA akarmabhUmikA antaradvIpakAzceti trividhA manuSyAH parivasanti, tathA ca jambUdvIpasya sapta kSetrANi dhAtakIkhaNDasya caturdaza puSkarArdhasya ca caturddazeti saMmilitAni paJcatriMzatkSetrANi mAnuSANIti bhAvaH / asya vyavacchedakamAha tataH paramiti, puSkaravarArdhAtparaM bAhyapuSkaravarArdhakSetraM pratiruddhayaM narakSetrasImAkArI prAkArAkAraH yathA bhittirgRhaM dvedhAkaroti tathA dvIpasyAsya bhedako'nvarthanAmA mAnuSottaro bhUdharo varvartIti bhAvaH, ayaM parvata ekaviMzatyuttarasaptadazayojanazatAnyuccaistvena mUle dvAviMzatyuttarANi dazayojanazatAni viSkambheNa varttate, amuM mAnuSA na kadAcidapi vyativrajitavanto vyativrajanti vyativrajiSyanti vA'nyatra caarnnaadibhyH| tataH kimityatrAha nAsmAtparata iti, yasmAdayaM parvato mAnuSakSetramAtrasyottaraM varttate'ta evAsmAtparataH kSetreSu manuSyANAM na janmamaraNe bhavataH, manuSyANAM hi janma maraNaM cAtraiva kSetre, yadi nAma kenaciddevena dAnavena vidyAdhareNa vA pUrvAnubaddhavairaniryAtanArthamevaMrUpA buddhiH kriyate yathA'yaM manuSyo'smAtsthAnAdutpATya manuSyakSetrasya bahiH prakSipyatAM yenordhvaM zoSaM zuSyati mriyate veti tathApi lokAnubhAvAdeva sA kAcanApi buddhirbhUyaH parAvarttate, yadvA saMharaNameva na bhavati, saMhRtya vA bhUyassamAnayati tena saMharaNato'pi manuSyakSetrAdbahirmanuSyANAM na kadApi maraNam, ye'pi jaGghAcAriNo vidyAcAriNo vA nandIzvarAdInapi yAvadgacchanti te'pi tatra gatAna maraNaznuvate kintu manuSyakSetramAgatA eveti bhAvaH // zuM saghaLA dvIpomAM manuSyo vase che ke dvIpavizeSamAM vase che ? A praznanA javAbamAM kahe che kepuSkavaradvIpanuM varNana bhAvArtha - "tyAM puSkaravaradvIpanA ardhabhAga sudhI manuSyakSetra che. tyArabAda manuSyaloka vibhAjaka prakAranA AkAravALo, mAnuSottara nAmavALo parvata varte che. A mAnuSottara parvata pachI arthAt mAnuSottara 1. puSkarANi padmAni tairvara:- puSkaravaraH sa cAsau dvIpazca puSkaravaradvIpaH tasyArdhaM iti vigrahaH / pUrvArdhe uttarakuruSu yaH padmavRkSaH, pazcimArthe uttarakuruSu yo mahApadmavRkSaH, tayoratra puSkaravaradvIpe yathAkramaM padmapuNDarIkau devau maharddhikau yAvatpalyomasthitiko pUrvArdhAparArdhAdhipatI parivasataH / ativizAlatvAtpadmaM vRkSa iva padmavRkSaM, padmaJca puSkaramiti puSkaravaropalakSito dvIpaH puSkaravaradvIpa ucyata iti // 2. devakurUttarakurUNAM mahAvidehe'ntarbhAveNaitadbodhyamanyathA paMcadazakarmabhUmistriMzadakarmabhUmiriti paJcacatvAriMzat kSetrasaMkhyA vyAhanyeta //
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 tattvanyAyavibhAkare parvatanA pahelAMnA bhAgamAM manuSyanA janma-maraNa thAya che. A mAnuSottara pachI manuSyonA janma-maraNa thatAM nathI." vivecana - kathita dvIpo paikI puSkaravaradvIpanA adhabhAga sudhI AyAmavikhaMbhathI 45 lAkha jojanavALuM manuSyakSetra che. paridhi-eka kroDa, betAlIza lAkha, trIsa hajAra, baso ogaNapacAza yojananI paridhi manuSyakSetranI jANavI. 0 manuSyakSetramAM karmabhUmija, akarmabhUmi ane aMtarlIpaja-ema traNa prakAranA manuSyo vase che. tathAca jaMbUDhIpanA sAta kSetro, dhAtakIkhaMDanA cauda kSetro, puSkaravarAdhanA cauda kSetro, ema kula 35 kSetro manuSyanA kSetro kahevAya che. divaku ane uttarakuruno mahAvidehamAM aMtarbhAva hovAthI A samajavuM. nahi to paMdara karmabhUmi-trIsa akarmabhUmi, ema 45 kSetronI saMkhyAno vyAghAta thAya !) 0 manuSyakSetranA vibhAjakane kahe che ke-puSkaravarArdhathI bIjA (bAhya) puSkaravarArdhakSetrane rokIne narakSetranI maryAdAkArI, prakAranA AkAravALo, jema dIvAla-gharano (be prakAre) vibhAga kare che, tema A dvIpano bhedakAraka sAcA (sArthaka) nAmavALo mAnuSottara parvata che. 0 A parvata 1721 jojananI uMcAIvALo che. mUlamAM vikhaMbhathI 1022 yojanavALo che. A mAnuSottarane manuSyo kadAcit paNa ullaMghI gayA nathI, ullaMghatA nathI ane ullaMghI jaze nahi. 0A niyamamAM cAraNa Adi RSiono apavAda che, jethI A parvata mAnuSakSetra mAtranA uttare varte che. ethI ja A parvatathI para rahela kSetromAM manuSyonA janma ane maraNa thatAM nathI. 0 kharekhara, manuSyonA janma ane maraNa A manuSyakSetramAM ja thAya che. jo kadAca koI deva, dAnava ke vidyAdhara, pUrve anubaddha (paraMparAgata) vairano badalo levA mATe AvI buddhi kare ke-A manuSyane A sthAnathI | upADIne manuSyakSetranI bahAra pheMkI dauM, ke jethI ubhA ubhA sUkAI jAya ke marI jAya. Ama hovA chatAMya te koI eka buddhi pharIthI pAchI phare che, athavA saMharaNa ja thatuM nathI. athavA saMharaNa hovA chatAM manuSyakSetranI bahAra koI kALe paNa manuSyonuM maraNa thatuM nathI. 0 jeo paNa jaMghAcArIo ke vidyAcArIo naMdIzvara Adi sudhI paNa jAya che, teo paNa tyAM gayelA maraNane pAmatAM nathI paraMtu manuSyakSetramAM AvelA ja maraNane pAme che. itthaM tiryagloke manuSyanivAsayogyAni kSetrANyabhidhAya jyotiSkanivAsayogyaM pradezamAha rucakAbhidhAnasamatalAdUrdhvaM navatyuttarasaptazatayojanAnte'nukrameNa jaghanyotkRSTataH palyopamASTamacaturthabhAgAyuSkANAM tArakANAM vimAnAni, tata UrdhvaM dazayojaneSu sahasrAdhikapalyopamAyuSkasUryavimAnaM, taduparyazItiyojaneSu lakSAdhikapalyopamAyuSkacandravimAnam, tato'pyUrvaM viMzatiyojaneSu ardhapalyaikapalyopamAyuSkANAM nakSatragrahANAM vimAnani rUrU I
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 33, dvitIyaH kiraNe 649 rucaketi / anukrameNeti, tArakANAM jaghanyA sthitiH palyopamasyASTamo bhAga utkRSTA tu palyopamasya caturtho bhAga ityevaM krameNetyarthaH, tArakANAM vimAnAnIti, jyotiSkavizeSANAM vimAnaprastArA ivi bhAvaH, tata Urdhvamiti, tArakavimAnAdUrdhvamityarthaH, sahasrAdhiketi, utkRSTata idamiti vijJeyam, jaghanyatastu sUryacandranakSatragrahANAM palyopamacaturthabhAgaH, yadyapi sUryAcandramasoH kanIyasI sthitirna saMbhavati tathApyeSu vimAneSu nAkinastrividhAssanti vimAnanAyakAH tatsadRzAH parivArasurAzceti, tatra nAyakatatsadRzApekSayA parA sthitiH parivAradevApekSayA tu jaghanyA vijJeyA, evaM grahavimAnAdiSvapi, ata eva sahasrAdhikapalyopamAyuSketi padasya sUryavizeSaNatvAjjaghanyA sthiti!ktA, evamagre'pi / candravimAnamAha taduparIti sUryavimAnoparItyarthaH, nakSatragrahANAM vimAnAnyAha tato'pIti candravimAnAdapItyarthaH, viMzatiyojaneSviti, viMzatiyojaneSu madhye ityarthaH / nakSatragrahANAmiti, nakSatrANAM grahANAJcetyarthaH grahA maGgalAdayaH, kIdRzAnAmityatrAhArdhapalyeti, utkarSeNArdhapalyopamAyuSkANAM nakSatrANAmekapalyopamAyuSkANAJca grahANAmityarthaH, ete manuSyakSetrAntarvartamAnAzcandrasUryanakSatragrahatArArUpA vimAnopapannA maNDalagatyA paribhramaNamAzritAzcArasahitAH svabhAvato gatiratikAssAkSAdgatiyuktA devA iti manuSyakSetrAbahirvartinazcandrAdayastu vimAnopapannA avagatacArA nogatiratayo navAgatiyuktAzca tAtsthyAttadvyapadeza iti nyAyAditi bhAvaH / tatra mAnuSottaraparvatAbahirvatinAM candrasUryANAM tejAMsyavasthitAni bhavanti tejasA nAtyuSNAssUryAH sarvadaivAnatizItatejasaH candrAssarvadAbhijitA nakSatreNa candrAH sUryAzca puSyeNa yuktA bhavanti tatra jambUdvIpe dvau candrau dvau sUryo catvAro lavaNode dvAdaza dhAtakIkhaNDe dvAcatvAriMzatkAlode dvAsaptatirabhyantarapuSkarArdhe sarvasaMkhyayA candrasUryANAM pratyekaM dvAtriMzaM zataM bhAvyam / nakSatraparimANantu manuSyaloke aSTAviMzatisaMkhyAM dvAtriMzena zatena guNayitvA bhAvyam // A pramANe tIcchalokamAM manuSyanivAsayogya kSetrone kahIne jayotiSThanivAsayogya pradezane kahe che. rucakapradezanuM varNana bhAvArtha - "caka nAmaka samatala pradezathI uMce 790 yojananA aMte anukramathI jaghanyathI ane utkRSTathI palyopamanA AThamA bhAga tathA cothA bhAganA AyuSyavALA tArAonA vimAno che. tenAthI uMce daza yojanAmAM eka palyopama upara hajAra varSanA AyuSyavALA sUryanuM vimAna che. tenA upara 80 1. jambUdvIpe ekaH sUryo merodakSiNabhAge cAraM caran vartate, eka uttarabhAge, ekazcandramA, meroH pUrvabhAge, eko'prbhaage||
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 tattvanyAyavibhAkare yojanomAM palyopama upara lAkha varSanA AyuSyavALA candranuM vimAna che. tenAthI u52 20 yojanomAM kramathI ardho palyopama, eka palyopamanA AyuSyavALA nakSatra ane grahonA vimAno che." vivecana - anukramathI eTale tArAonI jaghanya sthiti palyopamano AThamo bhAga ane utkRSTa sthiti to palyopamano cotho bhAga AvA kramathI. 0 tArAonA vimAno eTale jyotiSThavizeSonA vimAnanA prastAro. 0 tenAthI uMce eTale tArAonA vimAnathI uMce. 0 'eka palyopama u52 hajA2 varSanuM AyuSya.' A sUryanuM utkRSTa AyuSya jANavuM. jaghanyathI to sUryacaMdra-nakSatra-grahonuM AyuSya palyopamano cotho bhAga che. jo ke sUrya ane caMdranI jaghanya sthiti saMbhavatI nathI, to paNa A vimAnomAM devo traNa prakAranA che. jema ke-(1) vimAnanAyaka. (2) vimAnanAyaka samAna. (3) parivAra devo. tyAM nAyaka ane nAyaka samAnanI apekSAe to utkRSTa sthiti che, parivAra devanI apekSAe to jaghanya sthiti che ema jANavuM. e pramANe grahonA vimAna AdimAM paNa jANavuM. ethI ja 'sahasrAdhika palyopamAyuSye' evuM pada sUryanuM vizeSaNa hovAthI jaghanya sthiti kahelI nathI. e pramANe AgaLa paNa samajavuM. 0 sUryavimAna upara candravimAna che. 0 candranA vimAnathI 20 yojanonA madhyamAM nakSatra-grahonA vimAno che. 0 utkRSTathI ardhapalyopamanA AyuSyavALAo nakSatro che, eka palyopamanA AyuSyavALA maMgala Adi graho che. 0 A manuSyakSetranI aMdara vartamAna, candra, sUrya, nakSatra, graha, tArArUpe vimAnavALA maMDalagatithI paribhramaNa karanArA, gativALA ane svabhAvathI gatinA premavALA sAkSAt gatiyukta devo che. manuSyakSetrathI bahAra rahenArA, candra vagere vimAnavALAo, gati vagaranA, gatinA prema vagaranA, alaukika gativALA, 'temAM rahenArA te kahevAya che'-e nyAyathI vimAnastha hovAthI vimAna tarIke kahevAya che. tyAM mAnuSottara parvatathI bahAra rahenArA candra-sUryonA tejo (kiraNo) avasthita hoya che. tejathI atyaMta uSNa sUryo hotA nathI, temaja sarvadA ja atyaMta zIta tejavALA caMdro hotA nathI. caMdro abhijita nakSatra sAthe yukta hoya che. sUryo puSyanakSatranI sAthe yukta hoya che. 0 tyAM jaMbudvIpamAM 2 candro ane 2 sUryo hoya che. lavaNodadhimAM 4 caMdro ane 4 sUryo hoya che. dhAtakIkhaMDamAM 12 caMdro ane 12 sUryo hoya che. kAlodadhimAM 42 caMdro ane 42 sUryo hoya che. puSkarArdhamAM 72 caMdro ane 72 sUryo hoya che. ema kula saMkhyA 132 jANavI. nakSatronuM parimANa to 28 saMkhyAne 132thI guNAkAra karI vicAravuM. eSAM jyotiSkANAM gativizeSapratipattyarthaM vakti evamamI jyotirgaNA ekaviMzatyuttaraikAdazazatayojanadUrato meruM paribhramanti // 34|
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 34, dvitIyaH kiraNe 651 evamiti / punazcetyarthaH, jyotirgaNA iti, jyotiSmadvimAnasamUhA ityarthaH, kiM kurvantItyatrAha paribhramantIti, prAdakSiNyena parito bhramantItyarthaH, kaM parito bhramantItyatrAha merumiti merubhUdharamityarthaH, kiM viprakRSTAssannikRSTA vetyatrAhaikaviMzatyuttareti, nanu cetanAnAM gatirloke kAraNavatI dRSTA, na ca vimAnasthAnAM jyotiSkANAM gamane kAraNamastyata etadayuktamiticenna teSAM karmavaicitryeNa gatiratitvAt iti bhAvaH // A jyotiSkonI gativizeSanI pratipatti mATe kahe che ke merunI parikammA bhAvArtha - "vaLI A jayotivALA vimAnanA samudAyo 1121 yojana dUrathI merunI parikammA kare che." || vivecana - A jyotivALA vimAnanA samUho meruparvatanI cAreya bAjue pradakSiNA paddhatithI phare che. meruthI 1121 jojana dUra rahI merunI pradakSiNA de che. zaMkA - cetanAvALAonI lokamAM gati kAraNapUrvakanI dekhAyelI che. vaLI vimAnastha jyotiSkone gamanamAM kAraNa nathI, mATe A gatinuM nirUpaNa zuM ayukta nathI?, samAdhAna te jyotiSka gaNo karmanI vicitratAthI gatimAM rativALA hoya che. (jabUdvIpamAM eka sUrya merunA dakSiNabhAgamAM gati karato varte che, bIjo uttarabhAgamAM gati kare che. eka candramA merunA pUrvabhAgamAM ane bIjo candramAM pazcima bhAgamAM gati kare che. A cArathI manuSyonA sukha-duHkha vidhAno thAya che. haMmezAM manuSyonA zubha vedya ane azubha vedyanA bhedathI be prakAranA karmo hoya che. sAmAnyathI karmonA vipAkanA hetuo dravya-kSetra-kALa-bhAva-bhavanA bhedathI pAMca che. zubha vedyakarmo pratye zubha dravya-kSetrAdi sAmagrI vipAka-hetu che, azubha vedyakarmo pratye azubha dravya-kSetrAdi sAmagrI vipAka hetu che. tethI jyAre jeonA janmanakSatra Adi virodhI candra-sUrya AdinI gati hoya che, tyAre teonA prAyaH je azubha vedyakarmo che, te azubha karmo tathAvidha sAmagrI pAmIne vipAka Ape che. vipAkodayane pAmela azubha karmo zarIramAM roganA utpAdanadvArA, dhananI hAni karavADhArA, athavA priyanA viyoganA utpAdanadvArA, athavA kajIyo thavAdvArA du:khajanaka bane che. vaLI jyAre teono janma nakSatra Adine anukULa caMdra Adino cAra 1. anena cAreNa manuSyANAM sukhaduHkhavidhayo bhavanti, manuSyANAM karmANi sadA dvividhAni, zubhavedyAnyazubhavedyAni ceti, karmaNAM vipAkahetavassAmAnyena paJca, dravyakSetrakAlabhavabhAvabhedAt / zubhavedyAnAM karmaNAM zubhadravyakSetrAdisAmagrI vipAkahetuH, azubhavedyAnAJcAzubhadravyakSetrAdisAmagrI tathA / tato yadA yeSAM janmanakSatrAdivirodhI candrasUryAdInAM cAro bhavati tadA teSAM prAyo yAnyazubhavedyAni karmANi tAni tathAvidhavipAkasAmagrImavApya vipAkamAyAnti, vipAkamAgatAni zarIrarogotpAdanena dhanahAnikaraNato vA priyaviprayogajananena vA kalahasampAdanato vA duHkhamutpAdayanti, yadA caiSAM janmanakSatrAdyanukUlazcandrAdInAM cArastadA prAyasteSAM zubhavedyAni karmANi zubhadravyAdisAmagrImadhigamya pratipannavipAkAni zarIranIrogatAdhanavRddhivairopazamanapriyasamprayogAbhISTaprayojananiSpattyAdinA sukhamupajanayantIti //
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 tattvanyAyavibhAkare hoya che, tyAre prAyaH teonA zubha vedhaka zubha dravyAdi sAmagrI meLavI, vipAkodayamAM AvelAM, zarIranuM Arogya-dhanavRddhi-vairanI upazAnti-priyasaMyoga-ISTakAryanI siddhi Adi dvArA sukhajanaka bane che.). athordhvalokaM nirUpayitumupakramate - tatazcordhvaM kiJcidUnasaptarajjupramANa UrvIkRtamRdaGgAkRtirAlokAntamUrdhvalokaH kSetrata utkRSTazubhapariNAmopetaH // 35 // tatazceti / rucakordhvaM navayojanazatAni parihatya tata UrdhvalokasyAraMbhAtkiJcinyUnasaptarajjupramANatova'lokasyeti bhAvaH / UrdhvalokasyAkAramAho/kRteti, tiryaGmRdaGgAkAravyAvartanAyo/kRteti vizeSaNam / vAdinavizeSo mRdaGgo madhye dIrghastataH pradezahAnyopariSTAdadhazca saMkSiptastathaivolaloko madhye paJcarajjupramANaH UrdhvAdhastadUnapramANa iti bhAvaH / lokasyAsyordhvAvadhimAhAlokAntamiti UrdhvaM yAvallokasamAptItyarthaH / ISatprAgbhArovaMbhAge siddhakSetrAvadhiriti bhAvaH / kSetrata iti azubhatarapariNAminArakayogAddhi adholoko'zubhapariNAmI, zubhAzubhapariNAmimanuSyayogAttiryagloko madhyapariNAmI, ato'pi tasya madhyaloka iti saMjJA, kSetrapracuramadhyalokApekSayotkRSTazubhapariNAmivaimAnikadevayogAdavAptamokSANAM siddhAnAM nivAsAccAyaM lokaH kSetrata utkRSTazubhapariNAmI, athavA'dholokatiryagloko kSetrasvabhAvAdevAzubhamizrapariNAminAvUrdhvaloko'pi svasvAbhAvyAdutkRSTazubhapariNAmI, yato hyamumatistokAH zubhakarmANaH kSapitakarmANo vA'vApnuvanti, yathA yathAhi jIvasya karmamalapradhvaMsastathAtathA jale tumbikAvadUrdhvaM nirmalasthAnaprAptiH, atra hi vartamAnAn janA vizeSatassammAnayantIti bhAvaH // UrdhvalokanuM svarUpa bhAvArtha - "te rucakathI uMce kAMIka nyUna sAta rajupramANavALo, uMcI karela mRdaganA jevI AkRtivALo ane lokanA aMta sudhIno Urdhvaloka kSetranI apekSAe utkRSTa zubha pariNAmasaMpanna che." vivecana - cakathI uMce navaso yojanone choDI, tyAMthI Urdhvalokano AraMbha thato hovAthI kAMIka nyUna sAta rajunI pramANatA UrdhvalokanI che. 0 tathya mRdaMganA AkAranA vyaccheda mATe ubhI karela mRdaMganA jevI AkRtivALo Urdhvaloka che. mRdaMga vAditra vizeSa che, je madhyamAM dIrgha che. tyArabAda pradezahAnithI upara ane nIce saMkSipta che. tevI rIte ja Urdhvaloka madhyamAM pAMca rajupramANavALo, urdhva ane nIce tenAthI nyUna pramANavALo Urdhvaloka che. 0 uMce lokanI samApti sudhI A Urdhvaloka che. ISaprAgabhArA(siddhazilA)nA UrdhvabhAgamAM UrdhvalokanI siddhakSetra sudhInI avadhi che.
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ 653 dvitIyo bhAga / sUtra - 35-36, dvitIyaH kiraNe 0 azubhatara pariNAmavALA nArakanA yogathI kharekhara, apoloka azubha pariNAmI che. zubhaazubha pariNAmavALA manuSyanA yogathI tiryaloka madhyamapariNAmI che. AthI paNa AnuM madhyaloka evuM nAma che. pracura kSetravALA madhyalokanI apekSAthI utkRSTa zubhapariNAmavALA vaimAnikadevanA yogathI ane mokSanI prAptivALA siddhonA nivAsathI A loka, kSetranI apekSAe utkRSTa zubhapariNAmI Urdhvaloka che. athavA adholoka ane tIcchaloka kSetrasvabhAvathI ja azubha-mizrapariNAmI che. Urdhvaloka paNa sva svabhAvathI ja utkRSTa zubha pariNAmI che, kAraNa ke-A Urdhvalokane zubha karmavALA ghaNA thoDA jIvo athavA karma kSayavALA AtmAo prApta kare che. kharekhara, jema jema jIvano karmamalano pradhvaMsa thAya che, tema tema jaLamAM tuMbikA(tuMbaDI)nI mAphaka uMce nirmaLa sthAnanI prApti thAya che. kharekhara, ahIM vartamAna AtmAone 4nI (samaya), vizeSathA s7|3 cha-sanmAne cha. atra tarhi ke vAsayogyA ityatrAha - tatra ca kalpopapannAH kalpAtItAzca vaimAnikA devA vasanti // 36 // tatra ceti / urdhvaloke cetyarthaH, dIvyantIti devA devagatinAmakarmodayasahakAreNa dyutyAdyarthAvaruddhatvAddevAH prakRSTapuNyahetukasarvaprakArasukhabhoginaH, te ca jinajanmadIkSAkevalanirvANamahotsavAdikaM vinA tiryaglokaM kadApi nAgacchanti, saMkrAntadivyaprematvAd viSayaprasaktatvAt, asamAptakartavyatvAt, anadhInamanujakAryatvAt, narabhavasyAzubhatvena tadgandhAsahiSNutvAcca / santi devA jAtismaraNapratyayitapuruSeNa kathanAt, nAnAdezapracAripratyayitapuruSAvalokitakathitavicitrabRhaddevakulAdivastuvat / kasyApi tapaHprabhRtiguNayuktasya pratyakSadarzanapravRttezca dUraviprakRSTanagarAdivat / vidyAmaMtropayAcanebhyaH kAryasiddheH prasAdaphalAnumitarAjAdivadityanumAnAddevAnAM siddhiH / te ca bahukSutpipAsAMsparzazUnyA anavaratakrIDAprasaktamAnasAH svacchandacAriNo bhAsvarazarIrAH asthimAMsAsRkprabandharahitAH sarvAGgopAGga sundarAH vidyAmaMtrAJjanAdInantareNa prAkRtatapovizeSApekSayA janmalAbhasamanantaramevAkAzagatibhAja iti vibhAvanIyam / tiryaglokAdinivAsibhya etAn vizinaSTi vaimAnikA iti, yatra sthitA vizeSeNa parasparasya bhogAtizayaM mimate manyante vA vijJAnAttAni vimAnAni, indrakazreNipuSpaprakIrNakabhedena trividhAni, indravanmadhye'vasthitAni indrakANi teSAM caturdikSu AkAzapradezazreNivadavasthAnAcchreNivimAnAni, prakIrNapuSpavadavasthAnAt puSpaprakIrNAni teSu bhavA vaimAnikA iti bhAvaH, teSAM dvaividhyamAha kalpopapannA iti, kalpa AcAraH, sa cehendrasAmAnikatrAyastriMzAdivyavahArarUpastamupapannAH prAptAH kalpopapannAH saudharmazAnAdidevaloka nivAsinaH, kalpAnatItAH kalpAtItA graiveyakAdivAsino'hamindrA vaimAnikadevA ityarthaH //
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 tattvanyAyavibhAkare A UrdhvalokamAM koNa vAsayogya che? AnA javAbamAM kahe che ke UrdhvalokamAM vAsa bhAvArtha - "te UrdhvalokamAM kalpopapanna ane kalpAtItarUpe vaimAnika devo vase che." vivecana - te UrdhvalokamAM deva eTale devagatinAmakarmanA udayanA sahakArathI ghuti (prakAza) Adi arthasaMpanna hovAthI 'devo' kahevAya che. arthAt utkRSTa puNyarUpa hetuthI janya sarva prakAranA sukhanA bhogIo devo hoya che. 0 te devo tIrthakaranA janma-dIkSA-kevala-nirvANamahotsava Adi sivAya tIrthyalokamAM kadApi AvatAM nathI. saMkrAnta divya premavALA hovAthI, viSayaparAyaNa hovAthI, kartavyanI samApti hovAthI, manuSyanA kArya pratye AdhIna nahIM hovAthI, narabhavanuM azubhapaNuM hovAthI ane narabhavanI gaMdha sahana nahi thavAthI, devo tIcchalokamAM AvatAM nathI. 0 devo che, kema ke-jAtismaraNa jJAnavALA prAmANika puruSanuM kathana che. jema ke-nAnA dezapracArI, prAmANika puruSathI avalokana karela ane kahela vicitra moTA devamaMdira Adi vastu. athavA tapazcaryA Adi guNasaMpanna koI eka mahAtmAne pratyakSa darzananI pravRtti hovAthI devo che. jema ke-dUra-sudUra rahela nagara Adi. vidyA-maMtra-upayAcana(bAdhA-bolamA vagere)thI kAryasiddhi hovAthI prasAdajanya phaLathI anumita rAjA AdinI mAphaka ityAdi anumAnathI devonI siddhi che. 0vaLI te devo, bahu bhUkha-tarasanA sparzathI rahita, nitya niraMtara krIDAmAM prasakta manavALA, svaccheda gativALA, dedIpyamAna zarIravALA, hADakA-mAMsa-lohInI racanAthI rahita, sarva aMga-upAMganI suMdaratAvALA, vidyA-maMtra-aMjana Adi sivAya pUrve karela viziSTa tapanI apekSAe janmanA lAbha pachI tarata ja AkAzagamana karanArA hoya che. 0 tIcchaloka Adi nivAsIo karatAM A devonI vizeSatA kahe che ke-"vaimAniko' iti. vimAna eTale jyAM rahelA vizeSathI paraspara bhoganA atizayanI spardhA kare (mApa) athavA vijJAnathI mAne, AvI vyutpattithI vimAno kahevAya che. te vimAno Indraka-zreNi-puSpaprakIrNakanA bhedathI traNa prakAranA che. (1) indranI mAphaka madhyamAM rahelA "indrako' kahevAya che. (2) te vimAnonuM cAra dizAomAM AkAzapradezanI zreNinI mAphaka rahevuM hovAthI "zreNivimAno' kahevAya che. (3) prakIrNa-chUTAchavAyA phUlanI mAphaka rahenAra hovAthI "puSpaprakIrNa' kahevAmAM Ave che. te vimAnamAM thanArA, rahenArA "vaimAniko' kahevAya che. te vaimAnikonA be prakAro che. (1) kalpapapanna, (2) kalpAtIta-ema be bhedo che. 0kalpopapanna-kalpa eTale AcAra. te AcAra, ahIM indra-sAmAnika-trAyazciMzatu Adi vyavahArarUpa kahevAya che. te prApta karanArA "kalpopapanakahevAya che. saudharma-izAna Adi devalokanivAsI kalpopapanna' kahevAya che. 0 kalpa-pUrvakathita AcArathI para thayelA kalyAtIta saiveyaka AdivAsIo, ahamindro vaimAnika devo "kalpAtIta' kahevAya che.
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 37, dvitIyaH kiraNe 655 teSAmavasthAnavizeSavijJApanAyAha - saudharmezAnasanatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahastrArA''nataprANatA''raNAcyutabhedena dvAdazavidhAni kalpopapannadevAnAM sthAnAnyuparyupari bhavanti // 37 // __ saudharmeti / saudharmadevalokasya madhyabhAgavartti zakranivAsabhUtaM saudharmAvataMsakaM nAma vimAnaM tadupalakSitatvAtsaudharmaH, kalpa:-sanniveza:-vimAnaprastAraH, sakalavimAnapradhAnezAnAvataMsakopalakSitasthAnavizeSa IzAnaH, sanatkumAranAmapradhAnavimAnavizeSassanatkumAraH, evameva mAhendrAdayo'pi tattaddevAdhiSThitasthAnavizeSA bhAvyAH / ete ca dvAdazavidhAH kalpopapannadevAnAM nivAsayogyaH / uparyuparIti, sAmIpye dvitvaM na cAtra na sAmIpyamasti, asaMkhyeyayojanottaratvAtteSAmiti vAcyam, tulyajAtIyenAvyavadhAnasyaiva sAmIpyena vivakSitatvAt na ca teSAM tulyajAtIyaM vyavadhAyakamiSTamiti bhAvaH, sthAnAnyuparyupari bhavantItyanena devAnAM vimAnAnAJcoparyuparibhavanaM pratiSiddhaM tasyAniSTatvAt zreNiprakIrNakAnAM vimAnAnAmapi tiryagavasthAnAcca, api tu kalpA evoparyupari bhavanti, te ca kalpAssaudharmAdayo naikasmin pradeze nApi tiryaGna vA'dhastAt vartante kintu yathAnirdezamuparyyaparIti bhAvaH / evaJca tiryaglokAdUrdhvamasaMkhyeyayojanopari merUpalakSitadakSiNabhAgArdhavyavasthitassaudharmaH kalpaH, merUpalakSitottaradigbhAgavyavasthita uparitanakoTyA ISatsamucchritataraH aizAnaH kalpaH, saudharmasyopari bahuyojanoz2a samazreNivyavasthitaH sanatkumAraH, aizAnasyopari ISatsamucchritoparitanakoTi hendraH, sanatkumAramAhendrayorupari bahuyojanAtparato madhye brahma-lokanAmA kalpaH, tata upari bahuyojanAnantaraM uparyupari lAntakamahAzukrasahasrArakalpAstrayaH, tato bahuyojanAdUrdhvaM saudharmeMzAnakalpavat AnataprANatau kalpau tadupari samazreNI sanatkumAramAhendravat AraNAcyutau vyavasthitAviti dvAdazakalpA vijJeyAH // 1. AvalikApraviSTAni catusRSu dikSu zreNyA vyavasthitAni, AvalikAbAhyAni tu prAGgaNapradeze kusumaprakara iva itastato viprakIrNAni, tAni ca madhyavartivimAnendrasya dakSiNato'parataH uttaratazca vidyante natu pUrvasyAM dizi, nAnAsaMsthAnasaMsthitAni ca, AvalikApraviSTAni ca pratiprastaTaM vimAnendrakasya pUrvadakSiNAparottararUpAsu catasRSu dikSu zreNyA vyavasthitAni, vimAnendrakazca sarvo'pi vRttaH, tataH pArzvavartIni catasRSvapi dikSu tryastrANi teSAM pRSThataH catasRSvapi dikSu caturasrANi teSAM pRSThato vRttAni, tato'pi tryastrANi punazcaturasrANItyevaM AvalikAparyantaM bhAvyam / evaM graiveyakavimAnaM yAvadabodhyam //
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 tattvanyAyavibhAkare teonA avasthAnavizeSone jaNAvavA mATe kahe che ke kalpopapana devonA sthAno bhAvArtha - "saudharma-izAna-sanakumAra-mahendra-brahmaloka-lAntaka-mahAzukra-sahastrAra-Anata-prANataAraNa-arcyutanA bhedathI bAra prakAranA kalpopapanna devonA sthAno upara upara hoya che." vivecana - saudharma devalokanA madhyabhAgavartI zakranA nivAsabhUta saudharmAvalaMsaka nAmaka vimAna che. tenAthI upalalita hovAthI "saudharma kalpa eTale saMniveza--vimAna prastAra tarIke kahevAya che. sakaLa vimAnomAM pradhAna izAna avataMkathI upalakSita sthAnavizeSa "izAna" kahevAya che. sanatakumAra nAmaka pradhAna vimAnavizeSa "sanatakumAra' kahevAya che. A pramANe ja mAhendra Adi paNa te te devathI adhiSThita sthAnavizeSo vicAravA. A bAra prakAranA sthAnavizeSo kalpopapanna devone nivAsayogya che. 0 uparipiri-ahIM samIpapaNAmAM dvitva che. zaMkA - ahIM samIpapaNuM nathI, kema ke-teo asaMkhyAta yojanathI uttara-para che. to samIpapaNuM kevI rIte? samAdhAna - samAna jAtivALA hoI avyavadhAnanuM samIpapaNArUpe vivakSita che. vaLI teonuM samAna jAtIyapaNuM (prakAra) vyavadhAnakAraka ISTa nathI. sthAno upara upara che. A vAkyathI devonuM ane vimAnonuM upararUpe thavuM pratiSiddha che, kema ke te ISTa nathI. 0 zreNi ane prakIrNaka (AvalikA praviSTa eTale cAreya dizAomAM zreNibaMdha vyavasthita vimAno, AvalikAthI bAhya to prAMgaNapradezamAM kusumanA samudAyanI mAphaka Ama-tema vikharAyelA vimAno che. ane te prakIrNako, madhyavartI vimAnendranI dakSiNe, pazcime tathA uttare che paraMtu pUrvadizAmAM nathI ane nAnA saMsthAne rahelA che. vaLI AvalikA praviSTa to dareka prastaTamAM vimAnendrakanA pUrva-dakSiNa-pazcima-uttararUpa cAreya dizAomAM vyavasthita che ane vimAnendraka saghaLAya vRtta (goLa) che. tenAthI pArzvavartI cAreya dizAomAM traNa khUNiyA che. teonA pRSTha cAreya dizAomAM cAra khUNiyA che. teonA pRSTha vRtta (goLa) che. tenA pachIthI paNa traNa khUNiyA, pharIthI cAra khUNiyA, A pramANe AvalikA paryanta jANavuM. Ama raiveyakavimAna sudhI jANavuM.) vimAnonuM paNa tIrphe rahevuM che, paraMtu mAtra kalpo ja upara upara hoya che. vaLI te saudharma vagere kalpo eka pradezamAM nathI, tIccha paNa nathI, athavA nIce vartatA nathI, paraMtu nirdeza pramANe upara upara che, ema jANavuM. 0 A pramANe ja tiryagulokathI uMce asaMkhyAta yojana upara meruthI upalakSita dakSiNanA ardhA bhAgamAM vyavasthita saudharmakalpa Ave che. methI upalakSita uttaradizAnA bhAgamAM vyavasthita uparanA agrabhAge thoDA ucchitatara aizAnakalpa che. saudharma upara bahu yojananA uMce samazreNimAM vyavasthita "sanakumAra' che aizAna upara iSatuM samucchita (uMco) uparanI koTivALo "mAhendra che. sanakumAra ane mahendra upara ghaNA yojananI pachIthI madhyamAM "brahmaloka' nAmaka kalpa Ave che. tenAthI upara bahu yojananA anantara upara upara "lAntaka-mahAzukra-sahasrAra'rUpa traNa kalpo che. tyAMthI ghaNA yojanathI uMce saudharma-aizAnakalpanI mAphaka
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 38, dvitIyaH kiraNe ___ 657 "Anata-prANata' nAmaka be kalpo Ave che. te baMne upara samazreNimAM sanaskumAra-mahendrakalpanI mAphaka 'bhA295-ayuta' nAmaka yo vyavasthita cha. sAma pAra 85o Aqu. atha krameNa dvAdazakalpeSvavasthitAnAM devAnAM sthitimAha - tatra saudharmadevasyotkRSTato dvisAgaropamamAyuH, IzAnasya kiJcidadhikaM dvisAgaropamaM sanatkumArasya saptasAgaropamaM mAhendrasya kiJcidadhikaM tat, agrimANAJca dazacaturdazasaptadazASTadazaikonaviMzativiMzatyekaviMzatidvAviMzatisAgaropamANi / jaghanyatassaudharmasya palyopamaM, IzAnasya kiJcidadhikaM pasyopamaM, agre tu yadadho'dho devAnAmutkRSTa mAyuruparitanadevAnAM tajjaghanyam // 38 // tatreti / tat-saptasAgaropamaM, agnimANAJceti, brahmalokasthasya dazasAgaropamANi, lAntakasthasya caturdazasAgaropamANi, mahAzukrasthasya saptadazasAgaropamANi, sahasrArasthasyASTAdazasAgaropamANi, AnatasthasyaikonaviMzatisAgaropamANi, prANatasthasya viMzatisAgaropamANi, AraNasthasyaikaviMzatisAgaropamANi, acyutasthasya dvAviMzatisAgaropamANIti bhAvaH / atha jaghanyAmeSAM sthitimAha-jaghanyata iti, agre viti, sanatkumArAdInAmiti bhAvaH ziSTaM sphuTArtham // have kramathI bAra kalpomAM avasthita devonI sthiti jaNAve che. avasthita devonI sthiti bhAvArtha - "tyAM saudharmadivanI utkRSTathI be sAgaropamanA AyuSyanI sthiti che. izAnanuM kAMIka adhika be sAgaropamavALuM AyuSya che. sanaskumAranuM sAta sAgaropamanuM AyuSya che. mATenuM kAMIka adhika sAta sAgaropamanuM AyuSya che. AgaLanA devonuM 10-14-17-18-19-20-21-22 sAgaropamanA AyuSyo che. jaghanyathI saudharmadivanuM eka palyopamanuM ane IzAnanuM kAMIka adhika palyopamanuM AyuSya che. AgaLa to je nIce nIcenA devonuM utkRSTa AyuSya, te upara uparanA devonuM jaghanya AyuSya jANavuM." vivecana - AgaLanA devonuM eTale brahmalokastha devanuM daza sAgaropamanuM, lAntakastha devanuM cauda sAgaropamanuM, mahAzukrastha devanuM 17 sAgaropamanuM, sahastrAra devanuM 18 sAgaropamanuM, Anatastha devanuM 19 sAgaropamanuM, prANatastha devanuM 20 sAgaropamanuM, AraNAstha devanuM 21 sAgaropamanuM ane azrutastha devanuM 22 sAgaropamanuM AyuSya che. bAkInuM badhuM spaSTa che. athAhamindrANAM nivAsasthAnamAha - tatazcoparyupari trayoviMzatisAgaropamAdekaikAdhikasAgaropamAdhikotkRSTAyuSkANAM tadadho devotkRSTajaghanyAyuSkANAM devAnAM sudarzanasupratibaddhamanoramasarvabhadravizAla
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 tattvanyAyavibhAkare sumanasasaumanasaprItikarAdityabhedato lokapuruSasya grIvApradezasthAH kaNThAbharaNabhUtA nava graiveyakAbhikhyAH sthAnavizeSAssanti // 39 // ___ tatazceti / kalpordhvamityarthaH, trayoviMzatisAgaropamAditi, Arabhyeti zeSastathA ca sudarzanasya parA sthitistrayoviMzatisAgaropamaM, supratibaddhasyaikAdhikaM caturviMzatisAgaropamaM manoramasya paJcaviMzatisAgaropamaM sarvabhadrasya SaDviMzatisAgaropamaM vizAlasya saptaviMzatisAgaropamaM sumanasasyASTAviMzatisAgaropamaM saumanasasyaikonatriMzatsAgaropamaM prItikarasya triMzatsAgaropamaM, Adityasya ekatriMzatsAgaropamaM bhavatIti bhAvaH, tadadhodeveti, yasya devasyAdho yo devo vartate tasya yadutkRSTamAyustadevordhvasthasya jaghanyaM yathA sudarzanasyAdho'cyutadevastasyotkRSTamAyubhaviMzatisAgaropamaM tadeva sudarzanasya jaghanyamityevaM bhAvyam, lokapuruSasyeti, grIveva grIvA lokapuruSasya trayodazarajjuparivarttipradezastanniviSTatayA'tibhrAjiSNutayA ca tadAbharaNabhUtA graiveyakA navAtmakA iti nava graiveyakA ucyante iti bhAvaH // have ahamindra devonA sthitinI sAthe nivAsasthAnone kahe che. - sthAnavizeSo bhAvArtha - "te kalpathI upara upara tevIza sAgaropamathI (AgaLa) eka eka adhika sAgaropama adhika utkRSTa AyuSyavALA, tenA nIcenA devanuM je utkRSTa AyuSya che, te ja jaghanya AyuSyavALA devonA, sudarzana-supratibaddha-manorama-sarvabhadra-vizAla-sumanasa-saumanasa-prItikara-AdityanA bhedathI lokapuruSanA grIvApradezamAM rahelA kaMThanA AbharaNabhUta nava saMkhyAvALA raiveyaka nAmavALA sthAnavizeSo che.", - vivecana - kalpathI uMce sudarzananI utkRSTa sthiti tevIza sAgaropamanI che. tenAthI eka adhika eTale 24 sAgaropamanI supratibaddhanI sthiti che. manoramanI 25 sAgaropamanI, sarvabhadranI ra6 sAgaropamanI, vizAlanI 27 sAgaropamanI, sumanasanI 28 sAgaropamanI, saumanasanI 29 sAgaropamanI, prItikaranI 30 sAgaropamanI ane AdityanI 31 sAgaropamanI sthiti hoya che. 0 je devanI nIce je deva che, tenuM je utkRSTa AyuSya che, te ja Urdhvastha devanuM jaghanya AyuSya che. jema ke-sudarzananI nIce azrutadeva che, jemanuM utkRSTa AyuSya 22 sAgaropamanuM che. te ja sudarzananuM jaghanya AyuSya che. Ama A pramANe vicAravuM. 0 lokapuruSanI grIvAnI mAphaka grIvA 13 rajunA upara vartanAro pradeza che. te grIvAnA sthAnamAM niviSTapaNuM hovAthI, atyaMta suzobhitapaNuM hoI tenA AbharaNabhUta nava saMkhyAtmaka raiveyako kahevAya che.
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 39-40, dvitIyaH kiraNe 659 samprati vijayAdInAha - tatazcopari pUrvAdikrameNa vijayavaijayantajayantAparAjitAni vimAnAni santi / madhye ca sarvArthasiddhavimAnam / AdyacaturvimAnasthAnAmutkRSTato dvAtriMzatsAgaropamaM jaghanyata ekatriMzatsAgaropamamAyuH / sarvArthasiddhasthAnAntu jaghanyAbhAvenotkarSaNa trayastriMzatsAgaropamamAyuH / AdyasthAnadvayaM ghanodadhipratiSThaM tadupari sthAnatrayaM vAyupratiSThaM tadupari sthAnatrayaJca ghanodadhidhanavAtapratiSThaM zeSANi ca gurulaghuguNavattvAdAkAzapratiSThAni // 40 // tatazcoparIti / navauveyakoparItyarthaH / pUrvAdikrameNeti, pUrvasyAM vijayaH dakSiNasyAM vaijayantaH uttarasyAM jayanta ityevaMkrameNetyarthaH / devAnAmapyevamevAbhidhAnAni, yairabhyudayavighnahetavo jitAstaizca ye na parAjitAste devAstAni vimAnAnyapi tadabhikhyAnAnIti bhAvaH / madhye ceti, vijayAdInAM madhya ityarthaH, sarve'bhyudayArthAssiddhA yeSAmiti sarvArthasiddhAsteSAM vimAnamityarthaH, ebhya UrdhvaM vimAnAnAmabhAvAdetAni anuttaravimAnAnyucyante / eteSAM jaghanyotkRSTasthitI Aha Adyeti, vijayavaijayantAparAjitadevAnAmityarthaH, sarvArthasiddhAnAntviti tu zabdena dyotitaM vizeSamAha jaghanyAbhAveneti / sarvArthasiddhaM saMkhyeyavistRtaM zeSANi catvAryasaMkhyeyavistRtAni, vimAnaprastaTAzca saudharmezAnayostrayodaza sanatkumAramAhendrayoAdaza brahmaloke SaT lAntake paJca zukre catvAraH, evaM sahasrAre, AnataprANatayozcatvAraH, evamAraNAcyutayoH, graiveyakeSvadhastanamadhyamoparimeSu pratyekaM trayaH, anuttareSveka iti dviSaSTiste bhavanti / saudharmazAnayorvimAnAni paJcavarNAni, sanatkumAramAhendrayozcaturvarNAni kRSNavarNAbhAvAt / brahmalokAntakayoH trivarNAni kRSNanIlavarNAbhAvAt, mahAzukrasahasrArayordvivarNAni kRSNanIlahAridravarNAbhAvAt, AnataprANatAraNAcyutakalpeSu ekavarNAni zuklavarNasyaikasyaiva bhAvAt, graiveyakavimAnAnyanuttaravimAnAni ca parama-zuklAni nikhilAni ca vimAnAni nityodyotAni nityAlokAni svayaMprabhANi ceti / nanu Agame pRthivInAmaSTasaMkhyAkatvasyaivoktatvenAdholoke saptAnAM muktisthAne ISatprAgbhAranAmnyAH pRthivyAssattvena saudharmAdidevavimAnAnAmantarAle pRthivyabhAvenaitAni ki pratiSThAnItyatrAhAdyasthAnadvayamiti, saudharmezAnavimAnavrajadvayamityarthaH, jagatsvabhAvAdevAsau ghanodadhirna spandate vimAnAnyapi tatrasthAni na kadAcana jIryanti / tadupari sthAnatrayamiti sanatkumAramAhendrabrahmalokatrayamityarthaH / vAyupratiSThamiti, atinicite nizcale 1. etAnyAvalikApraviSTAnyeva, madhyavartisarvArthasiddhavimAnaM vRttaM, zeSANi vijayAdIni catvAryapi tryastrANi //
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha7 tattvanyAyavibhAkare ghanavAtAkhye vAtasaJjaye labdhapratiSThamityarthaH / tadupari sthAnatrayazceti, lAntakamahAzukrasahasrArasthAnatrayamityarthaH / zeSANIti, AnataprANatAraNAcyutavimAnAni nava graiveyakANi anuttaravimAnAni cetyarthaH AkAzapratiSThAnIti, tatra hetumAha gurulaghuguNatvAditi, UrdhvAdhogatisvabhAvaviraheNAkAzapratiSThAnItyarthaH // vijaya AdinuM nirUpaNa bhAvArtha - "vaiveyakanA upara pUrva Adi kramathI vijaya-vaijayaMta-jayanta-aparAjita vimAno che ane madhyamAM sarvArthasiddha vimAna che. prathamanA cAra vimAnamAM rahelAonuM utkRSTathI 32 sAgaropamanuM ane jadhanyathI 31 sAgaropamanuM AyuSya che. sarvArthasiddhamAM rahelAonuM to jaghanya nahi hovAthI utkRSTathI 33 sAgaropamanuM AyuSya che. pahelAnA be sthAna ghanodadhinA AdhAre pratiSThita che. tenA upara traNa sthAno vAyunA AdhAre pratiSThita che, tenA upara traNa sthAno ghanodadhi-ghanavAtanA AdhAre pratiSThita che ane bAkInA vimAno gurUlaghuguNavALA hoI AkAzanA AdhAre pratikti che." vivecana - nava caiveyakonA upara pUrvadi kramathI eTale pUrvadizAmAM vijaya, dakSiNamAM vaijayanta, pazcimamAM jayaMta ane uttaramAM aparAjita vimAno che. devonA paNa e pramANeja nAmo che. jeothI abhyadayanA vibanA hetuo jItAyA che ane jeo hArelA nathI, te devo ane te vimAno paNa te nAmavALA che. 0 madhyamAM eTale vijaya AdinA madhyamAM. 0 saghaLA abhyadayanA artho jeonA siddha thayA che, mATe sarvArthasiddho kahevAya che. teonuM vimAna sarvArthasiddha vimAna' kahevAya che. A vimAnothI uMce vimAnonA abhAvathI "anuttaravimAno' kahevAya che. (A vimAno AvalikAmAM praviSTa ja che. madhyavartI sarvArthasiddha vimAna vRtA (goLa) che, bAkInA vijaya vagere cAra paNa traNa khUNiyAM che.) 0 savarthasiddhone to jaghanyano abhAva hovAthI utkRSTa ja AyuSya che. 0 savarthasiddha vimAna saMkhyAta vistRta che, bAkInA cAra vimAno asaMkhyAta vistRta che. 0 vimAnanA prastaTo (pratiro) saudharma ane izAnanA 13, sanatakumAra ane mahendranA 12, brahmalokamAM , lAntakamAM 5, zukamAM 4 ane sahastrAramAM-Anata-prANatamAM 4 che. A pramANe AraNaamutamAM jANavuM. naiveyakomAM nIcenA, madhyanA ane uparanA dareka vimAnomAM 3 tathA anuttaromAM 1-ema 62 prastaTo che. 0 saudharma ane izAnanA vimAno pAMca varSanA che. sanakumAra ane mahendranA vimAno cAra varNavALA che, kema ke kRSNavarNano abhAva che. brahmaloka ane lAttakanA vimAno traNa varNavALA che, kema ke-kRSNa ane nIlavarNano abhAva che, mahAzukra ane sahastrAramAM vimAno be varNavALA che, kema ke-kRSNa-nIla-hAridra (pILo) varNano abhAva che. Anata-prANata-AraNa-azrutakalpomAM vimAno eka varNavALA che, kema ke-eka
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -41-42, dvitIyaH kiraNe zuklavarNano ja abhAva che. raiveyakavimAno ane anuttavimAno parama zukala che tathA sakala vimAno nitya prakAzavALA ane svayaM prabhAvALA che. zaMkA - AgamamAM pRthvIo ATha che-ema kaheluM che. adholokamAM sAta ane muktisthAnamAM iSaprAgubhArA nAmanI AThamI pRthivI che. saudharma Adi devavimAnonA aMtarAla(madhya)mAM pRthivI nahi hovAthI A devavimAno konA AdhAre rahelA che? AnA samAdhAnamAM kahe che ke pahelAnA be sthAna' eTale saudharma ane aizAnanA be samudAyo ghanodadhinA AdhAre che. 0 jagatanA svabhAvathI ja A ghanodadhi kaMpita calita thato nathI. tyAM rahelA vimAno paNa kadAcita jIrNa-jUnA thatA nathI. 0 'tenA upara traNa sthAno che. eTale sanaskumAra-mATendra-brahmaloka ema traNa sthAno, ati gADhanizcaLa ghanavAta nAmanA vAtasamudAyanA AdhAre pratiSThita che. 0 'tenA upara traNa sthAno che, eTale lAntaka-mahAzukra-sahastrArarUpa traNa sthAno ghanodadhi-ghanavAtanA AdhAre che. 0 "zeSa' eTale Anata-prANata-AraNa-ammatavimAno, raiveyako ane anuttaravimAno AkAzanA AdhAre pratiSThita che. tyAM hetune kahe che ke- "gurUlaghuguNavALA hovAthI eTale ke-uMce ke nIce gatinA svabhAvano abhAva hovAthI AkAzanA AdhAre pratiSThita che. graiveyakeSu anuttaravimAneSu ye devA vasanti te kalpAtItA ucyanta ityAha - graiveyakeSu anuttare ca kalpAtItA devA nivasanti // 41 // praiveyakeSviti / kulakukSigrIvAbhyaH zvAsyalaGkAreSviti DhakaJpratyayaH / sAmAnikAdikalpanAvirahAdete kalpAtItAsteSAmahamindratvAditi bhAvaH // raiveyakomAM ane anuttavimAnomAM je devo vase che, teo kalpAtIta kahevAya che. e viSayanuM nirUpaNa kare che ke raiveyako ane anuttaronuM nirUpaNa bhAvyartha - "kulakuligrIvA' zabdathI zvAna-asi-alaMkAra arthamAM Dhaphaksa pratyaya lAgavAthI jema kauleyaka-kauyaka bane che, tema alaMkAra arthamAM raiveyaka zabdanI siddhi thAya che. sAmAnika Adi kalpavyavasthAno abhAva hovAthI kalpAtIta kahevAya che, kema ke-teo ahamindro che. atha siddhakSetramAha - tata UrdhvaM dvAdazayojanAtpaJcacatvAriMzalakSayojanaparimANA madhye cASTayojanabAhalyA'nte makSikApakSavatkRzatarottAnAtapatrAkArepratyArabhArAbhidhAnA'STamI svaccha sphaTikarUpA siddhazilAparAbhidhAnA pRthivI // 42 //
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662 tattvanyAyavibhAkare tata Urdhvamiti / anuttarAdUrdhvamityarthaH kA'stItyatrAha - ISatprAgbhArAbhidhAnA'STamI pRthivIti, ISadalpo ratnaprabhAdyapekSayA prAgbhAra ucchrAyAdilakSaNo yasyAH sA ISatprAgbhArA, UrdhvalokAgrasthA siddhAnAM nivAsabhUtA'STamI pRthivItyarthaH / dvAdazayojanAditi, sarvArthasiddhavimAnasya dvAdazabhiryojanairUrdhvaM varttamAnetyarthaH / asyA vistAramAha paJcacatvAriMzaditi, AyAmaviSkambhAbhyAmiti bodhyam / manuSyakSetraparimANamidaM bodhyam, madhya iti bahumadhyadezabhAga ityarthaH, uccaistvamAhASTayojanAbAhalyeti, tarhi sarvAsu dikSu vidikSu ca kathamityatrAhAnta iti paritaH prAntabhAga ityarthaH, madhyataH pradezahAnyA parihIyamANAM sarveSu caramAnteSu makSikApatrato'pyatitanvI bAhalyenAGgulAsaMkhyeyabhAgamiteti bhAvaH / pRthivyA asyA AkAramAhottAnAtapatrAkAreti, uttAnIkRtacchatrasaMsthAnavatsaMsthitetyarthaH ghRtapUrNatathAvidhakaroTikAkArA vA bodhyA / asyAH svarUpamAha svacchasphaTikarUpati, nirmalasphaTikamRNAlacandrakarajastuSArahimagokSIrahAravarNA zvetasuvarNamayIti bhAvaH / asyA nAmadheyAntaramAha siddhazilAparAbhidhAneti, siddhikSetrasya pratyAsannatayopacArAtsiddhAnAM zilA''dhArabhUtA siddhazilA, tathA lokAgrastUpikA sarveSAM prANabhUtajIvasattvAnAmupadravakAritvAbhAvAtsarvaprANabhUtajIvasattvasukhAvahA muktAnAmAzrayatvAnmuktAlayatvAdinAmAni bhAvyAni // " siddhakSetranuM varNana bhAvArtha - "tenAthI bAra yojana uMce 45 lAkha jojana parimANavALI ane madhyamAM 8 jojana bhaDArdhavANI, aMtamAM bhakSilA (bhA) nI pAMjanI bhAI zatara (atyaMta pAtajI) chattAnyatA-chatranA AkAravALI, iSatprAkbhArA nAmavALI ane svaccha sphaTika rUpavALI siddhazilArUpa bIjA nAmavALI pRthivI che." vivecana - anuttarathI uMce iSAmbhArA nAmanI AThamI pRthivI che. iSAmbhArA eTale ratnaprabhA AdinI apekSAe alpa che. ucchvAya (uMcAI) Adi rUpa prAbhAra je pRthivInA che, te iSAmbhArA kahevAya che. ATha yojana jADAI, 45 lAkha jojana vidhvaMbhathI (iSat eTale alpa che. prAkbhAra eTale pudgalasamudAya je pRthvIno che, te iSAbhArA AThamI pRthvI che. kharekhara, ratnaprabhA Adi zeSa pRthivIo mahA prAkbhArarUpa che, kema ke-eka lAkha eMsI hajAra jojananI jADAI che. Urdhva cUDA (zikhara-coTI) samAna A iSatuprAkbhArA che.) UrdhvalokanA agrabhAgamAM rahelI, siddhonA nivAsabhUta AThamI pRthivI che. 1. ISad alpo yojanASTakabAhalyapaJcacatvAriMzallakSaviSkambhAt prAgbhAraH pudgalanicayo yasyAH seSatprAgbhArA aSTamI pRthivI, zeSapRthivyo hi ratnaprabhAdyAH mahAprAgbhArA : azItyAdisahastrAdhikayojanalakSabAhalyatvAt Urdhvalokasya cUDAkalpeyamiti //
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 43, dvitIyaH kiraNe 663 0 sarvArthasiddha vimAnanA bAra yojane uMce vartamAna AThamI pRthvI che. 0 manuSyakSetrapramANa samAna 45 lAkha jojananuM parimANa AyAmaviSkrabhanI apekSAe che, ema jANavuM. 0 madhyamAM eTale bahu madhyadeza bhAgamAM ATha yojana bAha(jADAI)vALI AThamI pRthivI che. 0 sarva dizAmAM-vidizAomAM arthAt cAreya bAju prAntabhAgamAM, madhyabiMduthI sarva bAjue pradeza hAnithI ghaTatI ghaTatI cheDe mAkhInI pAMkha karatAM paNa atyaMta pAtaLI, jADAInI apekSAe aMgulanA asaMkhyAtamA bhAga parimiti A pRthvI che. 0 A pRthvIno AkAra pahoLA moDhAvALI katharoTamAM dUdha bhareluM hoya, te pramANe uparanI sapATI che ane nIceno bhAga katharoTanA nIcenA bhAga jevo ke catI (uMdhI) rAkhelI chatrI jevo che, eTale uparanI sapATIthI nIcenI jADAI barAbara vacce ATha jojana che. 0 nirmaLa sphaTika, kamalanI nALa, kapUranI raja, tuSArahima-gokSIra-tahAranA varNa jevI zvetasuvarNamayI iSaprAgubhArA AThamI pRthivI che. 0 siddhazilA evA bIjA nAmavALI iSaprAmbhArA nAmanI pRthvI siddhikSetranI atyaMta najIka hovAthI upacArathI siddhonI AdhArabhUta zilA "siddhazilA' kahevAya che. te lokAgrastRpikA' sarva prANabhUta-jIva-sattvone upadravakArI nahi hovAthI sarva prANa-bhUta, jIva-sattvone sukha karanArI hovAthI 'lokAgrastRpikA' kahevAya che. mukta jIvonA AzrayabhUta hovAthI "muktAlayA ityAdi nAmo vicAravA. nanu yadi siddhakSetrasya pratyAsannatvAtsiddhaziletyucyate tarhi kva siddhakSetramityatrAha - tata Urdhva caturthagavyUtiSaSThabhAge AlokAntaM siddhAnAM nivAsaH // 43 // tata Urdhvamiti / siddhazilAbhikhyapRthivyA UrdhvamityarthaH, tasyAzcopari yojanamekaM ... lokastato'lokaH, yojanasyAsyAdhastanakrozatrayaM vihAya pariziSTasya caturthakrozasyoparitanaSaSThabhAge trayastriMzaduttaradhanustrizatIsammite dhanustRtIyabhAgAdhike siddhAnAM nivAsa iti bhAvaH // zaMkA - jo siddhikSetranI atyaMta najIka hovAthI siddhazilA' kahevAya che, to siddha kSetra kyAM? AnA : javAbamAM kahe che ke siddhAtmAono nivAsa bhAvArtha - "tenAthI uMce cothA kozanA chaThThA bhAgamAM lokanA aMta sudhI siddha AtmAono nivAsa che." vivecana - siddhazilA nAmanI pRthivI upara arthAt te pRthvI upara eka yojana sudhI loka che. tyArabAda aloka che. A yojanA nIce traNa krozane choDI bAkInA cothA krozanA upara chaThThA bhAgamAM eTale dhanuSyanA trIjA bhAgathI adhika 333 dhanuSyapramANa cothA krozanA chaThThA bhAgamAM siddhono nivAsa che.
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 tattvanyAyavibhAkare samprati lokasyordhvasya devalokaniyamataH kiJcidUnasaptarajjumAnaM vizeSataH pradarzayatitatra rucakAtsaudharmezAnau yAvatsArdharajjustata AsanatkumAramAhendramekarajjustatassahastrAraM yAvatsArdhaM rajjudvayaM tasmAdacyutaM yAvadekarajjustata AlokAntaM kiJcidunaikA rakhyuMH // 44 // tavruti / jJAnArtha mUtam // have devalokanA niyamathI UrdhvalokanuM kAMIka nyUna sAta rajjunuM mAna vizeSathI darzAve che. rajjUpramANa bhAvArtha - "tyAM rucakathI saudharma ane izAna sudhI doDha raju thAya che. tyAMthI sanatkumAra ane mAhendra sudhI eka rajju che. tyAMthI sahasrAra sudhI aDhI rajju thAya che. tyAMthI acyuta sudhI eka rajju che. tyAMthI lokanA aMta sudhI kAMIka nyUna eka rajju che." vivecana - mUla, spaSTa arthavALuM hoI TIkA karela nathI. atha kiM caturdazarajjuparimite'smin loke sarvatra cAturgatikAnAM jIvAnAM nivAso gamanAgamanaM vA bhavedatha vA'sti kazcitpratiniyama ityatrAha adholokAntAdUrdhvalokAntaM caturddazarajjuparimANaikarajjuvistRtA trasanivAsasthAnarUpA trasanADikAsti, asyA bahirekendriyA eva nivasantIti // 45 // adholokAntAditi / spaSTam, asyA iti nADikAyA ityarthaH evazabdena tatra dvIndriyAdInAM nivAso nAstIti sUcyate / itizabdo lokanirUpaNasamAptidyotakaH // have cauda rajjUpramANavALA AlokamAM saghaLe ThekANe cAra gativALA jIvono nivAsa ke gamanAgamana thAya ke koI pratiniyama che ? AnA javAbamAM kahe che ke trasanADInuM varNana bhAvArtha - "adholokanA aMtathI mAMDI UrdhvalokanA aMta sudhI cauda rajjuparimANavALI, (uMcAInI apekSAe) eka rajjuvistAravALI ane trasa jIvonA nivAsasthAnarUpa trasanADikA che. A trasanADInI bahAra ekendriya ja rahe che." vivecana - A trasanADInI bahAra ekendriyo ja rahe che. ahIM evakAra zabdathI trasanADInI bahAra dvindrIya Adi trasa jIvono nivAsa nathI, ema sUcita thAya che. ahIM iti zabda lokanA nirUpaNanA samAptino ghotaka che.
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 44-45-46, dvitIya: kiraNe 665 atha bodhidurlabhabhAvanAmAha - narakAdiSu muhurmuhuH paribhramato mithyAdarzanAdyupahatacetasaH samyagdarzanAdinirmalAhaddharmAvAptirduzakyeti paricintanaM bodhidurlabhabhAvanA / ato bodhiprAptAvapramAdI syAt // 46 // 1 narakAdiSviti / bodhirjinapraNItadharmalAbhaH, sA trividhA darzanajJAnacAritrabodhibhedAt, AdyA darzanamohanIyakSayopazamAdisampanna zraddhAnalAbharUpA, dvitIyA jJAnAvaraNakSayopazamabhUtA jJAnaprAptiH, tRtIyA ca cAritramohanIyakSayopazamajA / saMsAro'yaM hyanAdiH, tatra narakatiryaGmanuSyAmarabhavagahaneSu kulAlacakravadbambhramyamANasya jantoH naikavidhaiH kAyavAGmAnasairduHkhairabhitaptasyAkAmanirjarayA kathamapi zubhaM puNyaM saMprApya trasatvamavAptasya satkSetrAdisampadaH prAjyarAjyasukhamavAptasyApi rAgadveSamohamalinamAnasatvAttattvArtheSu zraddhaiva sarvaviddezitA'kSayamokSasaukhyajananI duHkhena bhavati kimuta jJAnaM cAritraJca yadyekadA'pi jIvena bodhirlabhyate tadA naiva bhavaparyaTanaM bhavedityevaM cintanaM bodhidurlabhabhAvanetyarthaH / tatphalamAhAta iti, evamanucintayato naiva samyagdarzanAdau pramAdassyAditi bhAvaH // bodhirnulabha bhAvanA 1 bhAvArtha - "naraka AdimAM vAraMvAra paribhramaNa karanAra, mithyAdarzana AdithI prahata cittavALAne samyagdarzana AdithI nirmaLa addharmanI prApti durlabha che. ema pariciMtana 'boduirlabha bhAvanA' kahevAya che. methI jodhinI prAptimAM apramAdI thAya !" vivecana bodhi eTale jinapraNIta dharmanI prApti. te bodhi darzanabodhi, jJAnabodhi ane cAritrabodhinA bhedathI traNa prakAravALI che. pahelI bodhi darzanamohanIyanA kSayopazamAdi janya tattvazraddhAnalAbharUpa che, bIjI bodhi jJAnAvaraNakSayopazamajanya jJAnaprAptirUpa che ane trIjI bodhi cAritramohanIyakSayopazamajanya cAritralAbharUpa che. 0 kharekhara, A saMsAra anAdi che. temAM naraka-tiryaMca-manuSya-amarabhavarUpa vanomAM kuMbhAracakranI mAphaka rakhaDatA prANine aneka prakAranA zarIra-vacana-manasaMbaMdhI duHkhothI cAreya bAjuthI tapelAne, akAmanirjarAthI koI paNa prakAre paNa zubha puNya saMprApta karI trasapaNAne pAmelAne tathA sat(Arya)kSetra Adi saMpadAone ane vizALa rAjyanA sukhane pAmelAne paNa, rAga-dveSa-mohathI malina mana hovAthI sarvajJakathita akSaya mokSanA sukhanI jananI tattvArthaviSayaka zraddhA ja durlabha che. to pachI zAna ane cAritranI to vAta ja zI karavI ? 0 jo eka vakhata paNa jIvathI bodhi meLavAya, to bhavanuM paryaTana na ja thAya ! AvA prakAranuM cintana, khe 'jodhidurlabha bhAvanA' samabhavI.
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare 0 A bodhidurlabha bhAvanAne bhAvanArane samyagdarzana AdimAM pramAda na thAya ! AvuM uttama phaLa thAya che. athAntimAM dharmasvAkhyAtabhAvanAmAcaSTe - samyagdarzanamUlaH paJcamahAvratasAdhanoM guptyAdivizuddhivyavasthAnaH saMsArapArakaro dharmaH paramarSiNA'rhatA vyAkhyAtaH svayamapyanuSThitazcetyevaM ciMtanaM dharmasvAkhyAtabhAvanA / asyAzca dharme zraddhA gauravaM tadanuSThAnAsaktizca jAyata iti // 47 // samyagiti / samyagdarzanameva mUlaM yasya dharmasya sa ityarthaH, paJceti, paJcamahAvratAni sAdhanaM yasyetyarthaH, guptyAdIti, guptyAdiparipAlanameva yasya svarUpAvasthAnaM sa ityarthaH, evambhUta eva dharmaH saMsAranistAraka ityAha saMsArapArakara iti / sa ca bhagavatArhataivAmodhavacanena vyAkhyAta ityAha paramaSiNeti, na kevalaM vyAkhyAta evApi tu svayamapyanuSThita ityAha svayamapIti, evaM vicintayataH kiM bhavedityatrAhAsyAzceti, evaM vicAraNAyA ityarthaH / iti zabdo bhAvanAsamAptidyotakaH // dharmasvAkhyAta bhAvanA bhAvArtha - "samyagdarzanarUpI mUlavALo, paMcamahAvratarUpI sAdhanavALo, gupti AdinI vizuddhinI vyavasthAvALo ane saMsArathI pAra karanAro, parama RSi zrI arihaMta bhagavaMte kahelo dharma pote paNa karelo dharma che, AvuM ciMtana, e "dharmasyAkhyAta bhAvanA' kahevAya che. A bhAvanAthI dharmamAM zraddhA, gaurava (bahumAna) mane dharmanA manuhAnamA 2sa pahA thAya che." vivecana - samyagdarzana ja mUla je dharmanuM che te dharma, je dharmanuM sAdhana pAMca mahAvrato che te dharma ane je dharmanuM svarUpa gupti Adi paripAlana che te dharma, Avo ja dharma saMsAranistAraka thAya che. vaLI te dharma amogha vacanavALA zrI arihaMta bhagavaMte ja prarUpelo che. teozrIe phakta kahelo ja nathI, paraMtu pote paNa Acarelo che. A pramANe bhAvanA bhAvanArane dharmamAM zraddhA, bahumAna ane dharmane karavAmAM prIti-rasa pedA thAya che. ahIM iti zabda bhAvanAnA prakaraNanI samAptidyotaka che. samprati bhikSupratimAmAha - viziSTatapo'bhigraho bhikSupratimA, sA dvAdazavidhA, AmAsaM viziSThasthAnAvasthitadAtravicchinnasakRtpradattAnapAnaparigrahA ekamAsikI pratimA / evaM dvimAsAdi yAvatsaptamAsaM viziSTasthAnAvasthitavyaktyA krameNa dvitricatuHpaJcaSaTsaptavAraM pradattAnapAnaparigrahaNarUpAH SaT pratimA bhAvyAH // 48 //
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 47-48, dvitIyaH kiraNe viziSTeti / bhikSorudgamotpAdanaiSaNAdizuddhabhikSAzIlasya pratimA pratijJAvizeSaH, bhikSuzabdasvarasAtsA pratijJA''hAraviSayA grAhyA, tathA ca viziSTasya tapasa AhArAdiniyamanarUpasyAbhigrahaH pratijJAvizeSo bhikSupratimetyarthaH / tasyA bhedAnAha sA ceti, mAsikI dvaimAsikI traimAsikI cAturmAsikI paJcamAsikI SANmAsikI saptamAsikI prathamasaptarAtriMdivA dvitIyasaptarAtriMdivA tRtIyasaptarAtriMdivA'horAtrikI ekarAtrikI ceti dvAdazavidhA setyarthaH / tatra mAsikImAdyAM pratimAM vakti AmAsamiti, yAvanmAsaparisamAptItyarthaH, viziSTeti, viziSTa sthAne'vasthitena dAtrA'vicchinnarUpeNa sakRdeva dattasyAnnasya pAnasya ca parigraharUpetyarthaH, elUkasyApavarakasyaikaM pAdamantaH paraM bahirvyavasthApya dadatyA no guviNyA no bAlavatsAyA navA bAlakaM kSIraM pAyayantyA hastenAhAro'tra grahItuM kalpate, ekA azanasya pAnIyasya caikA dattireva grAhyA, dattizca karasthAlyAdibhyo'vyavacchinadhArayA yA bhikSA patati sA, bhikSAvicchede ca dvitIyA dattirbhavati, pratimAmenAM pratipanno bhikSunityaM parikarmavarjanAdvyutsRSTakAyaH, devamAnuSatiryagyonikRtapariSahyANAmavikRtabhAvena sahanazIlaH kSamI bhavet, niyamavizeSA adhikA AgamebhyaH pratipattavyAH / IdRzakramavizeSeNa dvaimAsikI traimAsikI cAturmAsikI paJcamAsikI SANmAsikI saptamAsikI ca pratimA vijJeyAH, parantu prathamAto dvaimAsikyAdiSu ekaikadattivRddhirbhavedityAzayenAha evamiti // bhikSupratimAnuM varNana bhAvArtha - "viziSTa tapano mami, me mipratimA' upAya che. te pratibhA pAra prA2nI cha. mAsa sudhI viziSTa sthAnamAM avasthita dAtAe avicchinna eka vAra Apela anna-pAnanA grahaNavALI ekamAsikI pratimA. e pramANe be mAsathI mAMDI sAta mAsa sudhI viziSTa sthAnamAM avasthita vyaktidvArA kramathI be vAra-traNa vAra cAra vAra-pAMca vAra-cha vAra Apela anna-pAnanA grahaNarUpa cha prati viyAravI." 1. bhAvabhikSurdvidhA noAgamata Agamatazca, Agamato bhikSuzabdArthasya jJAtA, upayogo bhAvanikSepa iti vacanAt, noAgamataH saMyataH bhikSaNazIlo bhikSuriti vyutpatteH, nanu bhikSaNazIlatvaM raktapaTAdAvativyAptaM teSAM bhikSAjIvitvena bhikSaNazIlatvAt, maivaM, teSAmananyagatikatvena bhikSAzIlatvAt, ayambhAvaH zabdasya nimittaM dvividhaM vyutpattinimittaM pravRttinimittamiti, yathA gozabdasya gamanakriyA vyutpattinimittaM, tadupalakSitaJca sAsnAdimattvaM pravRttinimittaM, tena gacchatyagacchati vA gavi gozabdaH pravarttate ubhayAvasthAyAmapi pravRttinimittasadbhAvAt / tathA prakRte'pi bhikSAzIlatvaM vyutpattinimittaM, tadupalakSitazcehaparalokA''zaMsAvipramuktatayA yamaniyameSu vyavasthitatvaM pravRttinimittaM, bhikSamANe abhikSamANe vA bhikSau pravRttinimittasadbhAvAtsa eva bhikSuH na raktapaTAdiH, navakoTyaparizuddhAhArabhojitayA teSu pravRttinimittasyAbhAvAditi //
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 tattvanyAyavibhAkare vivecana - bhikSanI eTale udgama-utpAdanA-eSaNA AdithI zuddha bhikSAnA svabhAvavALAnI (bhAvabhikSa noAgamathI ane AgamathI be prakArano che. AgamathI bhikSu zabdanA arthano jANakAra, kema ke"upayoga bhAvanikSepa che evuM vacana che. noAgamathI saMyamavALA bhikSu che, kema ke-bhikSaNa svabhAvavALo bhikSu evI vyutpatti che. zaMkA - bhikSaNano svabhAva e lakSaNa to lAla vastradhArIomAM ativyAptivALuM che, kema ke teo bhikSAthI jIvanArA hoI bhikSAnA svabhAvavALA che ne? samAdhAna - teo ananya gatithI bhikSAsvabhAvavALA che. ahIM A bhAva che ke-zabdanuM nimitta, vyutpattinimitta ane pravRttinimittanA bhede be prakAranuM che. jema ke-go zabdamAM vyutpattinimitta gamanakriyA che ane tenAthI upalakSita sAsnA (galakaMbala) Adi pravRttinimitta che. tethI cAlatI ke nahi cAlatI gAyamAM go zabda pravarte che, kema ke baMne avasthAomAM pravRttinimittano sabhAva che. tevI rIte prakRtimAM paNa bhikSA zabda zIlatvavyutpattimAM nimitta che. tenAthI upalakSita Aloka-paralokanI AzaMsArahitapaNApUrvaka yama-niyamomAM vyavasthitapaNuM pravRttinimitta che. bhikSA mAMgatA ke bhikSA nahi paNa mAMgatA bhikSumAM pravRttinimittano abhAva hovAthI te ja bhikSu che, lAla vastradhArI Adi nahi, kema ke-nava koTithI azuddha AhAranA bhoktA hoI te lAla vasadhArIomAM pravRttinimittano abhAva che.) pratimA eTale pratijJAvizeSa. bhikSu zabdanA svarasathI te pratijJA AhAranA viSayavALI levI. AhAra Adi niyamanarUpa viziSTa tapano abhigraha-pratijJAvizeSa bhikSupratimA' kahevAya che. te bhikSupratimAnA bhedone kahe che ke-(1) mAsikI, (2) kaimAsikI, (3) vaimAsikI, (4) cAturmAsikI, (5) paMcamAsikI, () SAmAsikI, (7) saptamAsikI, (8) prathama saptarAtridivA, (9) dvitIya saptarAtridivA, (10) tRtIya saptarAtridivA, (11) ahorAtrikI ane (12) ekarAtrika; ema bAra prakAravALI bhikSupratimA che. 0 eka mAsanI parisamApti sudhI viziSTa sthAnamAM rahelA dAtAe avicchinnarUpe eka vAra ja ApelA annanA ane pAnanA parigraharUpa pahelI bhikSupratimA che. jema oraDAnI aMdara eka pagane ane bahAra bIjA pagane vyavasthita karIne garbhavatI nahi, temaja bAlavatsavALI nahi. bALakane dUdha nahi pIvaDAvanArI ApatI bAInA hAthe AhAra ahIM grahaNa karavA kahyuM che. eka azananI ane eka pANInI datti ja levI. datti eTale hAtha-thALI AdithI avyavacchinna dhArAthI je bhikSA paDe che, te datti kahevAya che. vaLI bhikSAnA vicchedamAM bIjI datti thAya che. A pratimAne svIkAranAro bhikSu haMmezAM parikarma - saMskAranA varjanathI vyutkRSTa kAyAvALo hoya che. manuSya-tiryaMca-deve karela parISahone avikArabhAvathI sahavAnA svabhAvavALo kSamAdhara thAya ! adhika niyamavizeSo AgamothI jANavA. AvA krama vizeSathI kaimAsikaraimAsika-cAturmAsika-SAmAsikI ane saptamAsikI pratimA jANavI. paraMtu prathamA karatAM saimAsikI AdimAM eka eka dattinI vRddhi thAya ! athASTamImAha - saptAhorAtrapramANA ekAntaranirjalopavAsAtmikA AcAmlapAraNA-rUpA grAmAdibhyo bahirUmukhazayanAdyAsanasthitipUrvakayoropasargasahanarUpA pratimA aSTamI // 49 //
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 49-50, dvitIyaH kiraNe 669 sapteti / sapta ahorAtrANi pramANaM yasyAssA, ekAntareti, caturthabhaktena pAnIyaparivarjanena ca viziSTetyarthaH / grAmAdibhya iti, AdinA nagarAdInAM grahaNaM, UrdhvamukhazayanAdIti, uttAnazAyitvamityartha AdinA pArzvazAyitvaM niSaNNatvaM vA gRhyate // AThamI bhikSupratimA bhAvArtha - "sAta ahorAtra pramANavALI, ekAntare nirjaLa upavAsarUpa, AyaMbilathI pAraNuM karavArUpa, grAma vagerethI bahAra uMcA mukha, zayana Adi Asana sthitipUrvaka ghora upasargasahanarUpa AThamI pratibhA hoya che." - vivecana - te pratimAnuM pramANa sAta ahorAtra che. ekAntare covihAro upavAsa ane pAraNAmAM mAyA sama4. ma mAha, mahA mAhithI n||2 DinuM Ast. 'UrdhvamukhazayanAdi / ' mI yattu-tuM zayana samajavuM. AdithI paDakhe sUvuM ke besavuM grahaNa karAya che. evaM navamyAdInAha - utkaTikAdyAsanasthitipUrvikA pUrvoktaiva navamI pratimA / godohikAdyAsanasthitipUrvikA tAdRzyeva dazamI pratimA // 50 // utkaTiketi / AdinA daNDAyatikatvaM gRhyate, pUrvoktaivaveti, tapaHpAraNakaM grAmAbahirvRttizcASTamasaptamarAtrapratibhoktarUpaivetyarthaH / dazamImAha godohiketi, godohanapravRttasyeva putayoH pArNibhyAM saMyoge agrapAdatalAbhyAmavasthAnakriyA godohikAsanasthitiH, tathA vAmapAdo dakSiNasyororupari dakSiNapAdazca vAmasyororupari yatra kriyate dakSiNakaratalasyopari vAmakaratalaM vAmakaratalasyopari ca dakSiNakaratalamuttAnaM nAbhilagnaJca yatra kriyate tadvIrAsanaM tathA vA saMsthito bhavet, yadvA siMhAsanopaviSTasya bhUnyastapAdasyApanItasiMhAsanasyeva yadavasthAnaM tadvIrAsanaM bodhyam / AmraphalavadvakrAkAreNa vA tiSThet, tathA tapaHpAraNagrAmabahinivAsAdividhiH pUrvavadevetyAha tAdRzyeveti, imAstisraH pratimA ekaviMzatyA divasairyAntIti bodhyam / / navamI ane dazamI bhikSupratimA bhAvArtha - "utkaTika Adi AsanapUrvaka pUrve kahelI navamI pratimA che. godohika Adi Asana sthitipUrvaka tevI ja dazamI pratimA che." vivecana - bIjI saptarAtrikI pratimAmAM ArUDha thayelAne te ja covihAro upavAsa Adi ane AnuM sthAna, daMDAyata-lagaDazApitA-utkaTuka Asana Adi che. trIjI paNa saptarAtrinI pratimAmAM ArUDha thayelAne
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 __tattvanyAyavibhAkare covihAro upavAsa vagere AnuM sthAna, godohikA-vIrAsana-AmrakulkitA che. tapa-pAraNuM-grAma bahAra nivAsa Adi vidhi pUrvanI mAphaka samajavo. A traNa pratimAo ekavIza divasothI pUrNa thAya che ema jANavuM. ekAdazI dvAdazIJcAha - nirjalaSaSThabhaktapratyAkhyAnapUrvikA grAmAbahizcaturaGgalAntaracaraNavinyasanarUpA pralambitabAhukAyotsargakaraNAtmikA'horAtrapramANA pratimaikAdazI / aSTamabhaktapAnIyA grAmAbahirISadavanamitottarakAyA ekapudgalanyastadRSTikA'nimiSanetrA suguptendriyagrAmA divyamAnuSAdhupasargasahanasamarthA kAyotsargAvasthAyinyekarAtrikI pratimA dvAdazI 51 / nirjaleti / jalarahitasya SaSThabhaktasya pratyAkhyAnaM kurvannityarthaH, SaSTabhaktamupavAsadvayarUpaM tapaH, tatra hyupavAsadvaye catvAri bhaktAni vaya'nte, ekAzanena ca tadArabhyate tenaiva ca niSThAM yAtItyevaM SaSThabhaktapratyAkhyAnaM bodhyam / grAmAbahiriti, grAmanagarAdibhyo bahizcaturaGgulAntare caraNau vidhAya pralambitabhujaH kAyotsarge'vatiSTheta, SaSThabhaktapratyAkhyAnakaraNAddinatrayeNeyaM pratimA yAtIti bhAvaH / atha dvAdazImAhASTamabhakteti, yasyAmupavAsatrayarUpeNa pAnAhArarahitenAvasthAnaM bahizca grAmAderISatkubjo nadyAdidustaTIsthito vA ekapudgalagatadRSTirninimeSalocano guptasarvendriyo divyamAnuSatiryagvihitaghoropadravasahiSNuH kramau jinamudrayA vyavasthApya kAyotsargAvasthAnAvasthito bhavet saikarAtrikI pratimA, rAtreranantaramaSTamakaraNAccatUrAtriMdivamAnA syAditi bhAvaH // agiyAramI ane bAramI bhikSupratimA bhAvArtha - "covihAra chaThThanA paccakhANapUrvaka, grAmathI bahAra cAra aMgulanA aMtare caraNanA sthApanarUpa, pralambita bAhuvALA kAussagna karavArUpa ane ahorAtra pramANavALI agiyAramI pratimA kahevAya che. covihArA aThThama tapavALI, grAmathI bahAra thoDI namAvelI uttara kAyAvALI, eka pudgalamAM sthApita dRSTivALI, animiSa netravALI, sArI rIte gupta indriyasamUhavALI, devakRta-manuSyakRta Adi upasargone sahavAmAM samartha ane kAussagnamAM rahevAvALI ekarAtrinI pratimA, e bAramI 'bhikSupritamAM upAya che." vivecana - covihAra chaThThanuM paccakakhANa karanAro, ahIM SaSThabhakta eTale be upavAsarUpa tapa samajavo. tyAM be upavAsamAM cAra vakhatanA bhojananuM varjana che. vaLI ekAzanathI te AraMbhAya che ane ekAzanathI te samApta thAya che. mATe chaThThabhaktanuM paccakakhANa jANavuM. 0 grAma-nagara adithI bahAra cAra AMgaLanA aMtaramAM be paga karIne pralaMbita bAhuvALo kAussagnamAM rahe. chaThThabhaktanA paccakakhANa karavAthI traNa dinathI A pratimA pUrNa thAya che. ema agiyAramI pratimA.
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 51-52-53, dvitIyaH kiraNe 671 0 bAramI bhikSupratimAmAM covihArA akrama tapathI rahevAnuM che : ane grAma AdithI bahAra thoDo namelo, athavA nadI AdinA duSTa taTa upara rahelo, eka pudgalagata dRSTivALo, nirnimeSa nayanavALo, gupta sarva indriyavALo, deve-tiryaMce ke manuSye karela gho2 upadravane sahana karanAro ane be caraNone jinamudrAthI vyavasthita karI kAyotsarganI avasthAmAM rahelo thAya ! te ekarAtrikI pratimA. te rAtri pachI akrama karAto hoI cAra rAtri-divasanA pramANavALI bAramI bhikSupratimA thAya ! athendriyanirodhamAha tattadviSayebhyastattadindriyANAM viramaNarUpAH paJcendriyanirodhAH // 52 // tattadviSayebhya iti / sparzarasagandhavarNazabdAtmakaviSayebhya AnukUlyena prAtikUlyena vA prAptebhyastattadindriyANAM sparzanarasanaghrANacakSu zrotrarUpANAM viramaNamAsaktivaidhuryamityarthaH, indriyANAM paJcavidhatvAttannirodho'pi paJcavidha ityAzayenoktaM paJceti / aniyaMtritAni hIndriyANi pade pade klezamahAsAgara eva pAtayantItyatastannirodho'vazyaGkaraNIya iti bhAvaH // indriyanirodhanuM nirUpaNa bhAvArtha - "te te viSayothI te te indriyonA viramaNarUpa pAMca indriyanirodho kahevAya che." vivezana - anuDUNapazAkhe } pratinapAne prApta sparza-rasa-gaMdha-varNa-zab635 viSayothI, te te indriyonA sparzana-rasana-prANa-cakSu-zrotrarUpa pAMca indriyothI viramaNa eTale Asaktino abhAva. indriyo pAMca prakAranI hoI teno nirodha pAMca prakArano che. kharekhara, aniyaMtrita indriyo pagale pagale kleza(duHkha)sAgaramAM ja pADe che, mATe teno nirodha avazya karavA lAyaka che ema jANavuM. pratilekhanAmAcaSTe - AgamAnusAreNa vastrapAtrAdInAM samyanirIkSaNapUrvakaM pramArjanaM pratilekhanA // 53 // Agameti / likha akSaravinyAsa ityasya pratipUrvakasya bhAve lyuTi pratilekhaneti prayoga:, upasargamahimnA dhAtvarthabhedena zAstrAnusAreNa vastrAdInAM nirIkSaNamarthaH sA ca sarvakriyAmUlabhUtA, anekaprakArApi sA dinacaryopayogyupakaraNaviSayA'troktA vastrapAtrAdIti padena / kAlatrayabhAvinI caiSA, rAtrezcaturthaprahare, dinasya tRtIyapraharAnte, udghATapauruSyAJceti, tatra prabhAte utsargAdikaraNAnantaraM prathamaM vastraviSayA pratilekhanA, sApi mukhapotikArajoharaNaniSadyAdvayacolapaTTakalpatrikasaMstArakottarapaTTarUpANAM dazAnAM bhavati, daNDakamapIti kecit / anudgata eva sUrye vidheyA, tatrotkaTikAsanastho mukhapotikAM pratilikhya prakAzadezastho rajoharaNaM pratilikhati tatra prabhAte AntarIM sUtramayIM niSadyAmaparAhne tu bAhyAmUrNAmayIM
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 tattvanyAyavibhA pratilikhet, tatazcolapaTTaM tatastrayodazabhiH pratilekhanAbhiH sthApanAcAryaM pratilikhya sthAne saMsthApya mukhavastrikAM pratilikhet, tatazcaikena kSamAzramaNenopadhisandezamApya dvitIyena tenopadhi pratilikhet, tatra pUrvamaurNaM kalpaM tatassautraM kalpadvayaM tatassaMstArakaM tatazcottarapaTTamiti pratilekhanAkramaH / upayuktassanneSAM pratyupekSaNAM kuryAt, tathA ca SaNNAmArAdhako bhavati, akaraNe ca doSAH / tatazca jAte sUryodaye zeSamapyupadhi pratilikhya vasatiM tato daNDaM pramArjayet, pratilekhanaM cakSuSA nirIkSaNaM pramArjanaJca rajoharaNAdibhiriti bhede'pi avinAbhAvitvena tayoH pratilekhanAzabdenaiva lakSitaM mUlena / iti prAtaH pratilekhanA bhAvyA / tatazcaramapauruSyAM prAptAyAM pAtrANi pratilekhyAni tRtIyapraharAnte mukhavastrikAcolapaTTagocchaka pAtrapratilekhanikApAtrabandhapaTalarajastrANapAtrasthApanamAtrakapatadgraharajoharaNakalpatrikANyanukramaM pratyupekSaNIyAni, tathA'nyo'pyaupagrahikopadhiH, pratyupekSaNIyaH / udghATapauruSyAJca saptavidhapAtraniryogapratyupekSaNA bhavati, tatrAsane samupaviSTaH prathamaM mukhavastrikAM pratyupekSya gocchakaM pratyupekSate tataH paTalAni tataH pAtrakesarikAM tataH pAtrabandhaM tato rajastrANaM tataH pAtraM tataH pAtrasthApanamiti, atra aruNodayAdAvAvazyaMka pUrvameva kRtvA tata aruNodgamasamaye pratyupekSaNA kriyate / apare tvAhuH aruNe udgate sati prabhAyAM sphuTitAyAM satyAmAvazyakaM pUrvaM kRtvA tataH pratyupekSaNA kriyata iti, anye tvAhuryadA parasparaM mukhAni vibhAvyante tadA pratyupekSaNA kriyata iti, itare tvAhuryasyAM velAyAM pANirekhA dRzyante tadAnImiti, velAyAJca nyUnAyAmadhikAyAM vA pratyupekSaNA na kAryA, tatra jinakalpikAnAmoghopadhirdvAdazavidhaH, sthavirakalpikAnAM caturddazavidhaH, AryANAM paJcaviMzatividhaH / ata UrdhvaM yathAsambhavamaupagrahikopadhirbhavati // pratilekhanAnuM varNana bhAvArtha "AgamanA anusAre vasra-pAtra AdinuM sArI rIte nirIkSaNapUrvaka pramArjana, e 'pratilekhanA' 'hevAya che. - vivecana - 'likhadhAtu akSaravinyAsanA arthamAM che. te likhadhAtu prati upasarganI sAthe che. tene bhAvamAM lyuT (an) pratyaya lAgI zrIliMgamAM 'pratilekhanA' evo zabda siddha thAya che. upasarganA mahimAthI dhAtuno arthabheda thato hovAthI zAstranA anusAre vasra AdinuM nirIkSaNa, evo artha thAya che. vaLI te pratilekhanA sarva kriyAnI mULabhUta che aneka prakAravALI paNa te vasra-pAtra Adi padathI dinacaryAmAM upayogI upakaraNa viSayavALI ahIM kahelI che.
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 53, dvitIya: kiraNe 673 0 A pratilekhanA traNa kALamAM thanArI che. (1) rAtrinA cothA praharamAM, (2) divasanA trIjA praharanA aMtamAM ane (3) ughADA porasImAM (bhaNAvavAnI porasImAM). tyAM prabhAtamAM kAussagga Adi (cha Avazyaka pratikramaNa) karyA pachI pahelAM vastraviSayaka pratilekhanA. te paNa mukhavannikA-rajoharaNa-be niSadyAcolapaTTo-traNa kalpa-saMthAro-uttarapaTTArUpa dazanI pratilekhanA thAya che. daMDAnI paNa pratilekhanA che, ema keTalAka kahe che. sUryanA ugyA pahelAM te karavuM joIe. 0 tyAM utkaTikA AsanamAM rahelo, muhapattinuM paDilehaNa karI prakAzavALA pradezamAM rahelo odhAne paDilehe che. tyAM prabhAtamAM aMdaranI sutarAu niSadyA (Asana) aparAphnamAM (divasanA pazcima bhAgamAM) to bahAranI UnanI niSadyA(Asana)ne paDilehe. sthAnamAM mUkI muhapatti paDilehe. tyArabAda eka khamAsamaNuM daI 'upadhi saMdisANuM'-ema Adeza mAgI bIjA khamAsamaNathI 'uSi DilehuM'-ema Adeza mAgI upadhinuM paDilehaNa kare ! te pachI pahelAM UnanA kalpane (kaMbalane), tyArabAda sutarAu be kalpane (cAdarane), bAda saMthArAne ane tyArapachI uttarapaTTAne paDilehe. ema paDilehanAno krama che. 0 upayogavALA banI A daza upakaraNonI pratilekhanA kare ! tathAca SaDjavanikAyano ArAdhaka thAya che. pratilekhanA nahi karavAmAM virAdhanAdi doSo lAge che. 0 tyArabAda sUryano udaya thayA pachI zeSa upadhine paDilehI vasatinuM pramArjana (kAjo kADhavo-levoparaThavavo vagere pramArjana) kare ane daMDanuM pramArjana kare ! 0 pratilekhana eTale AMkhathI jovuM ane rajoharaNa (ogho-daMDAsaNa) AdithI pramArjana (pUMjavuM Adi) kahevAya che. Ama bheda hovA chatAMya, te baMne avinAbhAvI hoI pratilekhanA zabdathI lakSita mULathI samajavuM. Ama savAranI pratilekhanA bhAvavI. tyArapachI chellI porasI prApta thaye chate pAtrAnI paDilehaNa karavI. trIjA praharanA aMte (1) muhapatti, (2) colapaTTo, (3) gocchaka (pAtrAM upara bAMdhavA mATe gucchA), (4) pAtrapratilekhanikA (caravaLI), (pAtra kesarikA pUMjaNI), (5) pAtrabaMdha (jhoLI), (6) paTala (paDalApallA), (7) rajasrANa (pAtranA rakSaNa mATenuM vastra), (8) pAtrasthApana (pAtrAM mUkavA mATenuM UnanuM vastra), (9) pAtraka (tarapaNI vagere), (10) patadruha (pAtrAM-gRhasthanA hAthamAMthI paDatI azanAdi vastu e dvArA grahaNa karAya che.), (11) rajoharaNa (ogho dharmadhvaja che.) ane (12) traNa kalpo (sADAtraNa hAtha lAMbu ane aDhIhAtha vistAravALA, be sutaranI cAdaro tathA eka UnanuM kaMbala-ema traNa kalpa kahevAya che.)nuM kramavAra pratilekhana-pramArjana karavuM joIe. temaja bIjI paNa aupagrahikA je kAraNaprasaMge saMyamanA nirvAha mATe grahaNa karAya, te upadhinuM paDilehaNa-pramArjanAdi karavuM. 0 ughADA porasImAM (savAranA pAtrAnA paDilehaNanI porasImAM) sAta prakAranA pAtrAnI AjJA vidhipUrvaka pratilekhanA thAya che. tyAM Asana upara beThelo pahelAM muhapattine pahilehI gocchAne paDilehe. tyArabAda paDalAne (pallAne), tyArapachI pAtrakesarikAne (caravaLI-pUMjaNIne), tyArabAda jhoLIne, pachI rajasrANane, pachI pAtrAne ane pachI pAtrasthApanane (UnanA vasrane) paDilehe. evo bahupratipUrNa porasInA paDilehaNano krama che.
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 tattvanyAyavibhAkare 0 ahIM arUNodayanI AdimAM pahelAM ja Avazyaka (pratikramaNa) karI pachI arUNa (sUrya)nA ugavAnA samayamAM paDilehaNA karAya che. keTalAka kahe che ke-"sUrya ugyA bAda, prabhAta phUTyA bAda pahelAM Avazyaka karI, pachI paDilehaNA karAya che. bIjA keTalAka kahe che ke-"jayAre arasaparasa hoM dekhAya, tyAre paDilehaNA kaMrAya che. bIjA keTalAka kahe che ke-je veLAmAM hAthanI rekhA dekhAya, te vakhate paDilehaNa karAya che. vaLI nyUna ke adhika veLAmAM paDilehaNa na karavI." 0 tyAM jinakalpikane bAra prakAranI audhika upadhi che, sthavirakalpikane cauda prakAranI audhika upadhi che. ane sAdhvIone pacIsa prakAranI audhika upadhi che. tatra pratilekhanAyA:kramo vidhiyuta AgamAdau suspaSTamupapAdito'tra tu kevalaM sthAnAzUnyA) tasyA vAkyoccAraNAtmikAyA vizeSamAdarzayati. ___ sA ca sUtrArthatattvazraddhAnasamyaktvamizramithyAtvamohanIyavarjanakAmasnehadRSTirAgaparihArazuddhadevagurudharmAdarakudevakugurukudharmAparivarjanajJAnadarzanacAritrAdarajJAnadarzanacAritravirAdhanAparihAramanovacanakAyaguptyAdaramanovAkkAyadaNDaparihArarUpa bhAvanAgabhiMtavacanoccAraNapUrvakavastrAdinirIkSaNapramArjanarUpA paJcaviMzatiprakArA vijJeyA // 54 // sA ceti / iyaJca pratilekhanopakaraNaviSayA, sUtratadarthayoH tattvataH zraddhAnamekaM, samyaktvamizramithyAtvamohanIyAnAM varjanAtmakAnIti trINi, kAmasnehadRSTInAM rAgasya parihAra iti trINi, zuddhA ye devagurudharmAsteSAmAdara iti trINi, kudevakugurukudharmANAM parivarjanamiti trINi, jJAnadarzanacAritrANAmAdara iti trINi, jJAnadarzanacAritrANAM virAdhanAyAH parihAra iti trINi, manovacanakAyAnAM gupterAdara iti trINi, manovAkkAyAnAM daNDasya parihAra iti trINi, sarveSAM melanena paJcaviMzativacanAnAmuccAraNapurassaraM bhAvanayA paJcaviMzatividhAnAM vastrAdInAM nirIkSaNapUrvakaM pramArjanaM vidheyamiti bhedAnetAnAdAya paJcaviMzatiprakArA pratilekhanA proktA, svasamaye eSA suprasiddheti nAtra vizeSato vicAra upanyasyate // AnAthI upara saMbhava pramANe kAraNika, aupagrahika upadhi hoya che. tyAM pratilekhanAno krama vidhisahita Agama AdimAM atyaMta spaSTarUpe upapAdita che. ahIM to phakta sthAnazUnya na rahe, mATe te pratilekhanAnA vAkyanA uccAraNarUpa (pacIsa bola) vizeSane batAve che. pacIza prakAranI pratilekhanA bhAvArtha - "te pratilekhanA, sUtra ane sUtrArthanI tattvathI zraddhArUpa eka, samyakatvamohanIyamizramohanIya-mithyAtvamohanIyanA parihArarUpa traNa, kAmarAga-sneharAga-daSTirAganA parihArarUpa traNa,
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -54-55, dvitIyaH kiraNe 675 zuddha deva-suguru-sudharmanA AdararUpa traNa, kudeva-kuguru-kudharmanA parivarcanarUpa traNa, jJAna-darzana-cAritranA AdararUpa traNa, jJAnavirAdhanA-darzanavirAdhanA cAritravirAdhanAnA parihArarUpa traNa, manoguptivacanagupti-kAyaguptinA AdararUpa traNa ane manodaMDa-vacanadaMDa-kAyadaMDanA parihArarUpa traNa; AvI bhAvanAthI garbhita vacananA uccArapUrvaka vastra AdinA nirIkSaNa-pramArjanarUpa pacIza prakAranI jANavI. viveyana - sUtra-artha-tatva 50 sa69 (1) samAutamAnIya-mizrabho nIya-mithyAtmAnIya parikSa (2), mAsne STi pari (3), zuddha va zuddha zuru-sudharma mA63 (4), 4iguru-dharma pari63 (5) zAna-zana-yAritra 3 (6), zAnavirAdhanA-zanavirAdhanA-yAritravirAdhanA pari73 (7), managupti-kyanagupti-yagupti mA63 (8) ane mana-vayanaha3-1yaha pari63; mAvA pacIza bolapUrvaka bhAvanAthI (pacIsa prakAranA) vastra AdinA nirIkSaNapUrvaka pramArjana karavuM. Ama A bhedone laIne pacIsa prakAravALI pratilekhanA kahela che. svazAstramAM zAsanamAM) A pratilekhanA suprasiddha che, mATe ahIM vizeSathI vicArano upanyAsa nathI. aGgapamArjanArUpAM pratilekhanAmAcaSTe - hAsyaratyaratiparihAra bhayazokajugupsAparihArakRSNanIlakApotalezyAparihArarasarddhisAtagauravaparihAramAyAmithyAnidAnazalyaparihArakrodhamAnamAyAlobhaparihArapRthivyAptejovAyuvanaspatitrasakAyarakSaNAtmaka bhAvapUrNavacanoccAraNapUrvakasvAGga pramArjanAtmikA vA sA paJcaviMzatirUpopalakSaNato bodhyA // 55 // hAsyeti / spaSTam, athArta dradhyAnAnubandhikalpanAnicayaviyogAtmikAyAzzAstrAnusAriNyAH paralokasAdhikAyA dharmadhyAnAnubandhinyA mAdhyasthyapariNatirUpAyAH kuzalAkuzalamanovRttinirodhena yoganirodhAvasthAbhAvinyA AtmArAmAtmikAyA manogupteH, arthasUcakAGgaceSTAparihAreNa vAgabhigrahakaraNarUpAyA vAcanapracchanaparapRSTArthavyAkaraNAdiSu lokAgamAvirodhena mukhavastrikAcchAditamukhatayA bhASaNAtmikAyA vAggupteH, divyamAnuSAdhupasargasadbhAve'pi kSutpipAsAdisambhave'pi kAyotsargakaraNAdinA nizcalatAkaraNarUpAyAH sarvathA kAyaceSTAnirodharUpAyA vA tathA gurupracchanazarIrasaMstArakabhUmyAdipratilekhanapramArjanAdisamayoktakriyAkalApapurassaraM zayanAdirUpAyAH kAyaguptezca pUrvameva prAyo nirUpitatvAdiha nirUpaNaM punarukta prAyamiti matvA prAha - aMganA pramArjanarUpa pratilekhanAnuM kathana bhAvArtha - "(25-2ti-matinA pri|235 , maya-5-ichana pri|235 45, kRSNalezyA-nIlalezyA-kApotalezyAnA parihArarUpa traNa, rasagaurava-raddhigaurava-zAtAgauravanA parihArarUpa
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 tattvanyAyavibhAkare traNa, mAyAzalya-niyANazalya-mithyAtvazalyanA parihArarUpa traNa, krodha-mAna-mAyA-lobhanA parihArarUpa cAra, pRthvIkAya-apakAya teukAya-vAyukAya-vanaspatikAya-trasakAyanA rakSaNarUpa che; ema bhAvapUrvaka, vacananA uccAraNapUrvaka potAnA aMganA pramArjanarUpa je pratilekhanA pacIzarUpa che, te upalakSaNathI jANavI. vivecana - spaSTa hovAthI TIkA nathI. have ArtadhyAna ane raudradhyAnanI paraMparAsarjaka kalpanAonA samUhanA viyogarUpa, zAstrane anusaranArI, paralokanI sAdhikA, dharmadhyAnanI paraMparAkAraka, mAdhyastha pariNatirUpa, kuzala-akuzala manovRttinA nirodhathI yoganirodhanI avasthAmAM thanArI AtmArAma Atmaka manoguptinuM arthasUcaka aMganI ceSTAnA parihArapUrvaka, vANInA abhigraharUpa (maunadhAraNarUpa) vAcanApRcchanA-bIjAe pUchelA arthanA pratyuttara AdimAM loka ane AgamanA avirodhapUrvaka, muhapattithI AcchAdita mukha rAkhI bhASaNarUpa vacanaguptinuM, deva-manuSya vagerenA upasargano sadbhAva chatAM, bhUkhatarasa Adino saMbhava chatAM kAyotsarga karavA AdipUrvaka, nizaLatAkaraNarUpa, athavA sarvathA kAyaceSTAnA nirodharUpa temaja gurune pUchavApUrvaka zarIra-saMthAro-bhUmi AdinA pratilekhana-pramArjana Adi rUpa, zAstramAM kahela kriyAkalApapUrvaka zayana Adi rUpa kAyaguptinuM pahelAM ja prAyaH nirUpaNa kareluM hovAthI, ahIM nirUpaNa punarukta prAya che ema mAnIne kahe che. prAgupadarzitA guptayastisraH // 56 // prAgiti / saMvaranirUpaNe upadarzitA ityarthaH / traNa guptio bhAvArtha - "traNa guptio pahelAM darzAvela che." vivecana - pahelAM eTale saMvaranirUpaNamAM traNa guptio darzAvela che. athAbhigrahamAkhyAti - sAdhuniyamavizeSo'bhigrahaH / sa ca dravyakSetrakAlabhAvatazcaturvidhaH // 57 // . sAdhviti, abhigRhyante sAdhubhirniyamavizeSA dravyAdibhiranekaprakArAste'bhigrahAH, tathA ca sAdhUnAM niyamavizeSo'bhigraho yathetthamAhArAdikamamISAM kalpate netthaMbhUtamityevaMrUpa iti bhAvaH / dravyakSetrakAlabhAvavizeSaprayuktatvAtsa caturvidho bhavatItyAzayenAha sa ceti // abhigrahanuM nirUpaNa bhAvArtha - "sAdhuonA niyamavizeSane "abhigraha' kahe che. vaLI te abhigraha dravya-kSetra-kALabhAvathI cAra prakArano che." vivecana - sAdhuo vaDe je niyamavizeSo, dravya AdithI aneka prakAranA abhigRhIta karAya che, te abhigraho' kahevAya che. tathA sAdhuono niyamavizeSarUpa abhigraha, jema AvI rIte AhAra Adi A
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra -56-57-58, dvitIyaH kiraNe 677 sAdhuone khape che, AvuM khapatuM nathI-AvA rUpano hoya che. dravya-kSetra-bhAvavizeSathI janya hovAthI te abhigraha cAra prakArano thAya che. tatra dravyAdyabhigrahAnAha viziSTadravyaparigraho dravyAbhigrahaH / viziSTakSetrasthadAtRsakAzAdannAdigrahaNaM kSetrAbhigrahaH / viziSTakAla evAnnAdigrahaNaM kAlAbhigrahaH / viziSTabhAvayutadAtRsakAzAdannAdiparigraho bhAvAbhigrahaH / iti karaNanirUpaNam // 58 // viziSTeti / viziSTaM dravyaM lepavajjugAryAdi tanmizraM alepavadvA maNDakAdidravyamadya grahISyAmi dIkuntAdinA, athavA yadyahaM kulmASabAkulAn zUpaiMkakoNasthAn lapsye tAn grahISyAmi nAnyathetyevamAdirUpo dravyaviSayo niyama ityarthaH / kSetrAbhigrahamAha viziSTakSetreti, nigaDaniyaMtritacaraNA yadyekaM pAdamudumbarasya madhye dvitIyaM ca bahiSTAdAtrI kariSyati tadAhaM bhikSAM grahISyAmi nAnyathetyAdirUpa ityarthaH / kAlAbhigrahamAcaSTe viziSTakAleti, yadi divasadvitIyapauruSyAmatikrAntAyAM dAsyati tadA bhikSAM grahISyAmi nAnyathetyevaMrUpa ityarthaH / bhAvAbhigrahamAha viziSTabhAveti, viziSTabhAvazca, utkSiptacarakAH,saMkhyAdattikA iSTalAbhikAH pRSTalAbhikA ityAdayaH, ta ete guNaguNinoH kathaJcidabhedAdbhAvayutA abhigrahA bhavanti, yadvA gAyan yadi dAsyati tadA mayA grahItavyaM, evaM rudan vA, niSaNNo vA, utthito vA, saMprasthito vA yaddadAti tadviSayo yo'bhigrahaH sarvo'pi sa bhAvAbhigraha ityarthaH / lezenaivaM sati prayojane kriyamANA mokSArthibhiH karaNasaptatinirUpitetyAhetIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadhara-zrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzaTIkAyAM karaNasaptatinirUpaNaMnAma dvitIyaH kirnnH|| dravya Adi abhigrahonuM varNana bhAvArtha - "viziSTa dravyano parigraha, e dravyAbhigraha kahevAya che. viziSTa kSetramAM rahela dAtAnI pAsethI anna AdinuM grahaNa, e 'kSetrAbhigraha kahevAya che. viziSTa kALamAM ja anna AdinuM grahaNa, e kAlAbhigraha' kahevAya che. viziSTa bhAva sahita dAtAnI pAsethI anna Adino parigraha, e 'bhAvAmiya' ThevAya che. yA pramANa 4291(saptA)nu ni359samApta thAya che." vivecana - viziSTa dravya eTale lepavALuM jugAri (ju-Ari annavizeSa Adi), tenAthI mizrita, athavA alepavALA maMDaka Adi dravyane huM Aje grahaNa karIza. kaDachInA agrabhAga AdithI athavA sUpaDAnA
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 tattvanyAyavibhAkare eka khUNAmAM rahela aDadanA bAkulA jo maLaze, to tene grahaNa huM karIza, anyathA nahi. ItyAdi rUpa dravyaviSayano niyama dravyAbhigraha kahevAya che. 0 beDIthI baMdhAyela caraNavALI jo eka pagane uMbarAnI aMdara ane bIjA pagane uMbarAnI bahAra ApanArI Apaze, to huM bhikSAne laIza, nahi to nahi. ityAdi rUpa "kSetrAbhigraha' kahevAya che. 0 jo divasanI bIjI pArasI vItI gayA bAda Apaze, to huM bhikSAne laIza, nahi to nahi. ityAdi rUpa "kAlAbhigraha kahevAya che. 0 usliptacaraka (caraka AdinI bhikSAprApti bAda) saMkhyAdattivALA, ISTalAbhavALA, pRSThalAbhavALA ItyAdi, te A badhA guNa ane guNInA kathaMcit abhedathI bhAvayuta abhigraho thAya che. athavA gAnAra jo Apaze, to mAre levuM. athavA A pramANe raDato, beThelo, ubhelo, cAlelo je Ape che, te viSayavALo je abhigraha che, te saghaLoya bhAvAbhigraha che. prayojana chate mokSArthIothI karAtI "karaNasaptatinuM nirUpaNa saMkSepathI kareluM che. iti tapogacchanabhomaNi zrImavijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela tattvanyAyavibhAkaranI svopanna "nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM-TIkAmAM "karaNasaptatinirUpaNa' nAmanuM bIjuM kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijayabhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad vijayabhadrakarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM bIjA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta.
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya: kiraNa: atha cAritriNAM sAmAyikAdInAM nirUpaNe kRte'pi prakArAntareNa cAritraNonirUpayitumAha sAmAyikAdi cAritranuM nirUpaNa karyuM, chatAM bIjA prakArathI te cAritravaMtonuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. tadvAn cAritrItyucyate / sa paJcavidhaH pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakabhedAt / 1 / tadvAniti / karaNacaraNarUpacAritraviziSTa ityarthaH / tasya bhedAnAha pulAketi / pulAkAdi nirUpaNa nAmaka trIjuM kiraNa bhAvArtha - "cAritravALo pulAka-bakuza-kuzIla-nirrantha-snAtakanA bhedathI pAMca prakArano che." vivecana - te vALo eTale karaNacaraNarUpa cAritrathI viziSTa, tenA bhedo pulAka vagere kahelA che. tatra pulAkaM svarUpayati saGghAdiprayojanAya sabalacakravarttividhvaMsasAmarthyopajIvanajJAnAdyaticArA''sevanAnyatareNa doSavAn jinAgamAdapratipAtI ca pulAkaH, sa dvividhaH labdhipulAkassevApulAkazceti, devendrasampattisadRzasampattimAn labdhivizeSayuktaH pulAko labdhipulAkaH / sevApulAkastu jJAnadarzanacAritraliGgayathAsUkSmabhedena paJcavidhaH // 2 // -- saGghAdIti / tandulakaNazUnyA palaJjiH pulAko loke procyate nissAratvAt / tadvadayaM cAritrI sArabhUtAnAM jJAnadarzanacAritrANAmaticArAnAsevate tapazrutAbhyAmutpannAM labdhi bha prayuGkte ca samaye, jinapraNItAdAgamAdanavaratamapratipAtI ca samyagdarzanajJAnacaraNAni nirvANakAraNAnIti zraddhAno jJAnAnusAreNa kriyAnuSThAyI ca tatra saMghAdiprayojane sabalavAhanasya cakravartyAderapi cUrNane samarthAyAstapaH zrutahetukAyA labdherupajIvanena jJAnAdyaticArAsevanena vA
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ 680 tattvanyAyavibhAkare yassaMyamasArarahito jinapreritAttvAgamAt sadaivApratipAtI san jJAnAnusAreNa kriyAnuSThAyI sa pulAka iti bhAvaH / upajIvanAntena labdhimattA doSavAnityantena nissAratA'vaziSTena ca samyagdRSTitA sUcitA / tasya bhedamAha-sa ceti, bhedaprakAramAha labdhipulAketi, labdhyA yutaH pulAko labdhipulAkaH, sevayA aticArasevanayA yutaH pulAkassevApulAkaH ityarthaH / tatra labdhipulAkamAha devendreti, devendrasya yA sampattistatsadRzasampattimAnityarthaH, kuta ityatra hetugarbhavizeSaNamAha labdhivizeSeti, sAdhAraNalabdhiyuto na, kintu devendrasampattitulyasampattiprasavayogyalabdhivizeSayukta iti bhAvaH, so'nyo'pi bhavedityatra Aha pulAka iti, kecittu Asevanato yo jJAnapulAkastasyeyamIdRzI labdhiH, sa eva ca labdhipulAko na kazcittadvayatirikto'para ityAhuH / sevApulAkasya prakArAnAha sevApulAkastviti // pulAkanuM svarUpavarNana bhAvArtha - "saMgha AdinA prayojana mATe senA sahita cakravartInA vidhvaMsanA sAmarthyathI, jIvanathI ke jJAnAdinA aticAranA sevanathI doSavALo, jina AgamathI apratipAtI "pulAka' kahevAya che. te labdhipulAka ane sevApulAkanA bhedathI be prakArano che. devendranI saMpatti samAna saMpattivALo, labdhivizeSathI yukta pulAka labdhipulAka' kahevAya che. sevApulAka to jJAna-darzana-cAritra-liMgayathAsUkSmanA bhedathI pAMca prakArano che." vivecana - pulAka eTale photaruM. kamodamAMthI cokhAno dANo kADhI laIe ane bAkI photaruM rahe tenuM nAma lokamAM "pulAka' kahevAya che. te niHsAra che. tenI mAphaka A pulAkacAritrI sArabhUta evA jJAnadarzana-cAritranA aticArone seve che, tapa ane zrutathI utpanna thayelI labdhine dhAre che, samaye prayoga kare che ane zrI jinakathita AgamathI nitya niraMtara apratipAtI che. samyagdarzana-jJAna-cAritro nirvANanA kAraNo che. evI zraddhA rAkhanAro jJAnanA anusAra kriyAne karanAro che. tyAM saMghAdinuM prayojana hote, balavAhanavALA cakravartI Adine paNa cUravAmAM samartha, tapa ane zrutathI janya labdhithI-upajIvanathI ke jJAna AdinA aticAronA sevanathI je saMyamanA sAra vagarano ane zrI jinakathita AgamathI to haMmezAM apratipAtI hotA jJAnanA anusAra kriyAne karanAro, te "pulAka kahevAya che. 0 upajIvana sudhInA padathI labdhi, doSavALA sudhInA padathI nisAratA ane bAkInA (jina AgamathI apratipAtIrUpa bAkInA) padathI samyagdaSTipaNe sUcita karela che. 0labdhivALo pulAka labdhipulAka ane aticArasevanavALo pulAka sevApulAka-ema pulAkanA be bhedo che. (1) labdhipulAka-devendranI je saMpatti che, tenA sarakhI saMpattivALo che, sAdhAraNa labdhivALo nathI, kema ke-devendrasaMpatti samAna saMpattijananayogya labdhivizeSathI yukta je pulAka, te "labdhipulAka kahevAya che. 0 keTalAka to A sevanathI je jJAnapulAka che, tene AvI labdhi hoya che. te ja labdhipulAka che, enAthI bhinna bIjo koI nahi ema kahe che.
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 3, tRtIya: kiraNe 0 jJAna-darzana-cAritra-liMga-yathAsUkSmanA bhedathI sevApulAka pAMca prakArano che. samprati sevApulAkAnAM svarUpamAha - 681 sUtrAkSarANAM skhalitamilitAdibhiraticArairjJAnamAzrityA''tmano nissArakArI jJAnapulAkaH / kudRSTisaMstavAdibhirAtmaguNaghAtako darzanapulAkaH / mUlottaraguNapratisevanayA cAritravirAdhanenAtmabhraMzakazcAritrapulAkaH, tatra mUlaguNa mahAvratAdayaH, uttaraguNAH piNDavizuddhyAdayaH / uktaliGgAdhikaliGgaGgrahaNanirhetukAparaliGgakaraNAnyatarasmAdAtmano nissArakarttA liGgapulAkaH / ISatpramAdamanaHkaraNakAkalpyagrahaNAnyatareNA''tmabhraMzako 'yathAsUkSmapulAkaH // 3 // sUtrAkSarANAmiti / sarvadravyaparyAyanayAdyarthasUcanAt padAnAmanekeSAM sIvanAt samyakkathanAdvA sUtraM, alpAkSaraM mahArthaM dvAtriMzaddoSavidhuraM aSTabhirguNairupetaJca tadbhavati, guNAzcaivaM 'nirdoSaM sArabhUtaJca hetuyuktamalaGkRtam / upanItaM sopacAraM mitaM madhurameva ce' ti / IdRzaJca sUtramaskhalitAdiguNopetamuccAraNIyamaparathA'ticAraprAptiH syAt, tathA ca sUtrANAM pUrvokta lakSaNAnAM skhalitamilitAdyuccAraNena pariprAptAticArairjJAnasya mAlinyAd ya AtmAnaM nirbalaM vidadhAti sa jJAnapulAka ityarthaH / sUtre tadarthe vA yadRcchayA pravRttau hi karaNacaraNasyAnavasthA bhavati, tatazca na tIrthamanusarati, naiva ca pratiSiddhaM samAcaratastasya saMyamo bhavati, tadabhAve dIkSA nirarthikA tannirarthakatAyAJca mokSasyApyabhAvaH syAditi nissAro bhavatyAtmA / atha darzanapulAkaM lakSayati kudRSTIti, kutsitA jinAgamaviparItatvAdRSTirdarzanaM yeSAM te kudRSTayaH pAkhaNDina:, teSAM saMstavaH puNyabhAja ete, sulabdhameSAM janma, dayAlava eta ityevaM stutiH, ayaM hi samyaktvasyAticAraH, yadvA kudRSTibhirekatra saMvAsAtparasparAlApajanyaH paricayaH kudRSTisaMstavaH, ayamapi samyaktvasyAticAraH, ekatra vAse hi tatprakriyA zravaNAttattatkriyAdarzanAcca dRDhasamyaktvasyApi dRSTibhedassambhAvyate, kimuta mandabuddhernavadharmasya, tathA ca kudRSTisaMstavAdibhirya Atmano guNasya samyaktvasya ghAtakassa darzanapulAka iti bhAvaH / atha cAritrapulAkamAha mUlottareti, mUlAnIva cAritrakalpadrumasya mUlAni tadrUpA ye guNAste mUlaguNAH prANAtipAtAdiviramaNarUpAsteSAM prAtikUlyena sevanaM mUlaguNapratisevanaM, yathaikendriyANAM saMghaTTanagADhAgADhaparitApanopadravaNAdirUpaM, mUlaguNApekSayottarabhUtA guNA vRkSazAkhA ivottara - guNAH, piNDavizuddhyAdayaH teSAM pratisevanA, uttaraguNapratisevanA, tatra mUlottaraguNapratisevanApadena mUlottaraguNAticArapratisevanA grAhyA padaikadeze padasamudAyopacAreNa prAtikUlyena vA
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682 tattvanyAyavibhAkare sevanenAticArasambhavAtkAraNe kAryopacAreNa vA tathoktiH / mUlaguNAnAM paJcavidhatvAdaticArapratisevanA paJcavidhA, uttaraguNAnAM dazavidhatvAttadaticArapratisevanApi dazadhA, evampratisevanAtazcAritravirAdhanAsaMbhavenA''tmanaH pAtayitA cAritrapulAka ucyata ityarthaH, aticArasUcanAya mUlottaraguNAnsmArayati tatreti, pratisevanAsambandhina ityarthaH mahAvratAdaya iti prANAtipAtAdiviramaNarUpamahAvratAdaya ityarthaH, AdinA rAtribhojanaviramaNasya grahaNam, piNDavizuddhyAdaya iti piMDavizuddhireka uttaraguNaH, paJca samitayaH paJcottaraguNAH, evaM tapo bAhyaM SaTprabhedaM saptama uttaraguNaH, abhyantaraSaTprabhedamaSTamaH, bhikSupratimA dvAdaza navamaH, abhigrahAzcaturvidhA dazama iti / samprati liGgapulAkamAhokteti, zAstroktaliGgAdhikagrahaNAt niSkAraNamanyaliGgakaraNAlliGgapulAko bhavatItyarthaH / yathAsUkSmapulAkamAheSaditi, ISatpramAdAt manasA'kalpyAnAM grahaNAccAtmaghAtaka ityarthaH // sevApulAka AdinA svarUpanuM varNana bhAvArtha - "sUtranA akSaronA alita-milita Adi aticArothI, jJAnane AzrI AtmAne nisArakArI "jJAnapulAka' kahevAya che. kudaSTinA saMstava AdithI AtmaguNaghAtaka "darzanapulAka kahevAya che. mUla ane uttaraguNonI pratisevanAthI cAritranI virAdhanAthI AtmabaMzakArI "cAritrapulAka' kahevAya che. tyAM mUlaguNo mahAvrata Adi che, uttaraguNo piMDavizuddhi vagere che. kathita liMgathI adhika liMganuM grahaNa ke aparaliMganA karavAthI AtmAne nisArakArI "liMgapulAka kahevAya che. thoDA pramAdathI ke manathI akathya grahaNathI AtmabaMzakArI "yathAsUkSmapulAka' kahevAya che." vivecana - sUtra eTale sarva dravya ane paryAyanaya AdinA arthanuM sUcana karanAra hoI, aneka padone sIvanAra ke samyapha kathana karanAra hoI "sUtra' kahevAya che. te sUtra alpa akSarovALuM, mahAnuM arthovALuM batrIsa doSothI hIna ane ATha guNothI pUrNa hoya che. guNo A pramANe che - "nirdoSa, sArabhUta, hetuthI yukta, alaMkAravALuM, dharmArtha rAga AdithI upanIta, sopacAra (sasaMskAra), mita, madhura-ema ATha guNasaMpanna sUtra hoya che. vaLI AvuM sUtra asmalitAdi guNasaMpanna uccAravuM joIe. anyathA, aticAranI prApti thAya ! tathA pUrvakathita lakSaNavALA sUtronA alita-milita AdinA uccAraNathI prApta aticArothI jJAnamAM malinatA thavAthI je AtmAne nirbaLa banAve che, te "jJAnapulAka kahevAya che. sUtramAM ke te sUtranA arthamAM icchA pramANe pravRttimAM kharekhara, karaNacaraNanI anavasthA (asthiratA) thAya che ane tethI tIrthane anusarato nathI. pratiSiddhanuM AcaraNa karanAra tene saMyama raheto nathI. te saMyamanA abhAvamAM dIkSA nirarthaka jAya che ane tenI nirarthakatAmAM mokSano paNa abhAva thAya! Ama AtmA nisAra bane che. 0 darzanapulAka-jina AgamathI viparIta hovAthI kutsita che. daSTi eTale darzana jeonuM, te kudRSTio eTale pAMkhaDIo kahevAya che. te pAkhaMDIono saMstava eTale sustuti. jema ke-A puNyazALIo che, A
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 4, tRtIyaH kiraNe 683 lokono janma saphaLa che ane A dayALuo che. AvA prakAranI stuti. kharekhara, A samyakatvano aticAra che. athavA saMstava eTale kudaSTionI sAthe eka sthAnamAM rahevAthI paraspara vArtAlApathI thayelo paricaya, te kudaSTi saMstava. A paNa samyakatvano aticAra che. kharekhara, eka sthAnamAM vasavATathI teonI prakriyAnA zravaNathI ane te te kriyAone jovAthI daDha samyakatvavALAmAM paNa dRSTimAM bhedanI saMbhAvanA karAya che. maMda buddhivALA ane navA thayelA dharmInI to vAta ja zI karavI ? tathAca kudRSTisaMstava AdithI je AtmAnA guNabhUta samyakatvano ghAtaka thAya che, te "darzanapulAka kahevAya che. 0 cAritrapulAka cAritrarUpI kalpavRkSanA mULa jevA mUlarUpa je guNo, te prANAtipAta Adi viramaNarUpa mUlaguNo che. te mUlaguNo pratye pratikULa AcaraNa, e "mUlaguNapratisevana" kahevAya che. jema ke-ekendriya jIvo pratye saMghaTTana gADha-agADha paritApa upajAvavo, e upadravaNa Adi rUpa che. mUlaguNanI apekSAe, uttarabhUta guNo vRkSanI zAkhA jevA piMDavizuddhi Adi uttaraguNo che. teonI pratisevanA, e uttaraguNapratisevanA' kahevAya che. tyAM mUlottaraguNapratisevanA padathI mUla-uttaraguNanA aticArarUpa pratisevanA levI. padanA eka dezamAM padasamudAyanA upacArathI, athavA pratikULapaNAe sevanathI aticArano saMbhava hovAthI kAraNamAM kAryanA upacArathI tathA prakAranuM kathana che. mUlaguNo pAMca prakAranA hovAthI aticArarUpa pratisevanA pAMca prakAranI che. uttaraguNo daza prakAranA hovAthI tenA aticArapratisevanA paNa dasa prakAranI che. A pramANe pratisevanAthI cAritravirAdhanAnA saMbhavathI AtmAne pADanAro cAritrapulAka" kahevAya che. 0 pratisevanA saMbaMdhI mahAvrata Adi eTale prANAtipAta Adi viramaNarUpa mahAvrata Adi. ahIM Adi padathI rAtribhojanaviramaNanuM grahaNa che. 0 piMDevizuddhi Adi uttaraguNo eTale (1) piMDavizuddhi eka uttaraguNa. (2) pAMca samitio eTale pAMca uttaraguNo. (3) e pramANe che bhedavALo bAhya tapa e sAtamo uttaraguNa che. (4) cha bhedavALo atyaMtara tapa e AThamo uttaraguNa che. (5) bAra bhikSupratimAo e navamo uttaraguNa che. (6) cAra prakAranA abhigraho e dasamo uttaraguNa che. 0 liMgapulAka-zAstrakathita liMgathI adhika grahaNathI niSkAraNathI anya liMganA karaNathI liMgapulAka' thAya che. 0 yathAsUkSmapulAka-thoDA pramAdathI ane manathI akalpanA grahaNathI AtmaghAtaka "yathAsUkSmapulAka' kahevAya che. gatha vImA - - dehasyopakaraNAnAM vA'laGkArAbhilASukazcaraNamalinakArI bakuzaH / zarIropakaraNabhedAbhyAM sa dvividhaH / anAguptavyatirekeNa bhUSArtha karacaraNAdiprakSAlananetrAdimalanissAraNadantakSAlanakezasaMskArAdyanuSThAtA zarIrabakuzaH / zrRGgArAya tailAdinA daNDapAtrAdInyujjvalIkRtya grahaNazIla upakaraNabakuzaH // 4 //
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 tattvanyAyavibhAkare dehasyeti / aGgopAGgasaMghAtarUpasya dehasya vastrapAtrAdyupakaraNAnAJcAlaGkaraNe'nuvartanazIlaH, aSTAviMzatividhamohanIyakSayAkAMkSyapi RddhiyazaskAmatvAt sukhazIlatAvAptivyApArapravaNatvAccAhorAtrAbhyAntarAnuSTheyAsu kriyAsu nitarAmanudyatatayA caraNapaTasya vizuddhyavizuddhisaMkIrNasvabhAvatAmApAdayatIti karburatvAdbakuza ucyata ityarthaH, tatprabhedamAha zarIreti / zarIrabakuzaM nirUpayati, anAgupteti, malanissAraNeti, malAnAM dUrIkaraNaM dantAnAM dhAvanaM kezAnAM ca saMskAraH, ityAdInAmanuSThAtetyarthaH, ayaM mUlaguNAnna virAdhayati uttaraguNAMstu bhraMzayati, upakaraNabakuzamAha zrRMgArAyeti, vibhUSArthaM daNDapAtrakAdi tailAdinojjavalIkRtya grahaNapravaNaH, akAla eva prakSAlitacolapaTTakAntarakalpAdiH prabhUtavastrapAtrAdikAmuka upakaraNabakuza iti bhAvaH // bakuzanuM varNana bhAvArtha - "zarIranA athavA upakaraNonA alaMkAra-zobhAnI abhilASA karanArA ane cAritrane malina karanAro "bakuza' kahevAya che. te bakuza zarIra ane upakaraNanA bhedathI be prakArano che. anAgupta sivAya bhUSaNa mATe, hAtha-paga vagerenuM prakSAlana, AMkha AdinA malanuM kADhavuM, dAMta dhovA ane kezanA saMskAra vagereno kartA "zarIrabakuza' kahevAya che. zRMgAra mATe, tela AdithI daMDa-pAtra vagerene ujjavaLa karI prahaNanA svabhAvavALo 'upakaraNabakuza' kahevAya che." vivecana - aMga ane upAMganA saMghAtarUpe dehane ane vastra-pAtra Adi upakaraNone zaNagAravAmAM vartanArA, aThThAvIza prakAranA mohanIyanA kSayanA AkAMkSI hovA chatAM Rddhi ane yazakIrtinI kAmanAvALA hovAthI, sukhazIlatAnI prAptinA vyApAramAM parAyaNa hovAthI, temaja rAta-divasa atyaMtara (AdhyAtmika) karaNIya kriyAomAM bilakula ALasu hovAthI cAritrarUpI paTane vizuddhi ane avizuddhi mizrita svabhAvavALuM banAve che. Ama kAbaracitaruM-raMgaraMgIluM karanAra hovAthI "bakuza' kahevAya che. 0 zarIrabakuza-guptendriya je nathI cAreya bAjuthI je gupta nathI, tevA anAgupta sivAya zobhA mATe hAtha-paga vagerenuM prakSAlana, netra AdinA malane kADhavA arthAt melane dUra karavuM, dAMtonuM dhovuM ane kezonA saMskAra ityAdi kriyAono karanAra "zarIrabakuza' kahevAya che. A mUlaguNono virAdhaka nathI thato paraMtu uttaraguNono nAzaka bane che. 0 upakaraNabakuza-vibhUSA mATe daMDa-pAtra Adine tela vagerethI ujjavaLa karI grahaNamAM parAyaNa, akALamAM ja coLapaTTo-AMtarakalpa (cAdara) vagereno dhonAro, temaja ghaNAM vastra-pAtra AdinI kAmanA rAkhanAro "upakaraNabakuza' kahevAya che. bakuzameva prakArAntareNa vibhajya darzayati - punarapi bakuzaH paJcavidhaH, AbhogAnAbhogasaMvRtAsaMvRtasUkSmabhedAt zarIropakaraNAnAmalaMkArassAdhUnAmakArya iti jJAnavAn kartA ca bakuza AbhogabakuzaH /
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ 685 dvitIyo bhAga / sUtra -5, tRtIyaH kiraNe sahasA ca zarIropakaraNAnamalaMkartA bakuza anAbhogaH / lokairaviditadoSo bakuzassaMvRtaH / prakaTaM doSAnuSThAtA bakuzo'saMvRtaH / kiJcitpramAdI netramalAdyapanayakArI bakuzassUkSmabakuzaH / ete bakuzAH sAmAnyenarddhiyazaskAmAssAtagauravAzritA aviviktaparivArAzcchedayogyazabalacAritrA bodhyAH // 5 // punarapIti, spaSTam / AbhogabakuzamAha-zarIreti, zarIropakaraNAnAM vibhUSArthaM saMskAro na kArya iti jJAtvApi tathAkArItyarthaH, yastu tathA'jJAtvA sahasA karoti sa tvanAbhogabakuza ucyata ityAha sahaseti, saMvRtabakuzamAha lokairiti, yadyapi saMvRtazabdo niruddhAzravadvAre sarvavirate manovAkkAyagupte yamaniyamarate vA varttate tathApi bakuzazabdasAmAnAdhikaraNyena lokAviditatvamAtre varttate tathA ca yathA lokA doSAn svAnuSThitAnna jAnIyustathAdoSAnuSThAtA bakuzastAdRza ityarthaH / asaMvRtabakuzamAha prakaTamiti, sUkSmabakuzamAha kiJcitpramAdIti, spaSTa, bakuzasyaiva svarUpaM punadarzayati eta iti uktaprakArA bakuzA ityarthaH, RddhiyazaskAmA iti, prabhUtavastrapAtrAdikAmRddhiM guNavanto viziSTAssAdhava ityAdirUpAM khyAtiJca ye kAmayante ta ityarthaH, sAtagauravAzritA iti, sAte sukhe yadgauravamAdarastadAzritA ityarthaH, yata evambhUtA ete ata eva nAtIvAhorAtrAbhyantarAnuSTheyAsu kriyAsUdyatA iti bhAvaH / aviviktaparivArA iti, asaMyamAnna pRthagbhUtA ghRSTajaMghAstailAdikRtazarIramRjAH katarikAkalpitakezAzca parivArA yeSAM tAdRzA ityarthaH, chedayogyazabdalacAritrA iti, sarvadezaccherdAhA'ticArajanitazabalatvena yuktA ityarthaH // bIjA prakArathI vibhAgapUrvaka bakuzanuM varNana bhAvArtha - "bIjA prakAre pharIthI paNa Abhoga-anAbhoga-saMvRta-asaMvRta-sUkSmanA bhedathI bakuza pAMca prakArano che. zarIra ane upakaraNono alaMkAra sAdhuone karavA jevo nathI. AvA jJAnavALo chatAM alaMkAra karanAra bakuza, e "Abhogabakuza." ajANatAM ekadama zarIra ane upakaraNonI zobhA karanAro "anAbhogabakuza.' lokoe nahi jANelA doSavALo bakuza "saMvRta." prakaTa rIte doSone karanAro bakuza "asaMvRta." kAMIka pramAdI, netramala Adine dUra karanAro bakuza "sUkSmabakuza.' A bakuzo, sAmAnyathI Rddhi ane yazanA kAmIo, temaja sAtAgauravanuM zaraNa lenArA ane saMyukta parivAravALA chedane yogya zabala yAritravANa ." vivecana - Abhogabakuza-zarIra ane upakaraNone zobhAvavA mATe saMskAra na karavo joIe. AvuM jANavA chatAM te pramANe karanAro "Abhogabakuza' kahevAya che. 0 anAbhogabakuza-je te pramANe nahi jANIne ekadama kare che, te to "anAbhogabakuza kahevAya che.
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare 0 saMvRtabakuza-jo ke saMvRta zabda, AzravandvAranA nirodhakamAM, satiratidharamAM, mana-vacana-kAyanI guptivALAmAM ke yama-niyama rakatamAM varte che, to paNa bakuza zabdanA sAmAnAdhikaraNyathI lokathI ajJAtatva mAtramAM varte che. tathAca jema pote karelA doSone loko na jANI jAya, tema doSone karanAro bakuza 'saMvRta' kahevAya che. 686 0 asaMvRtabakuza-pragaTa rIte doSakartA bakuza 'asaMvRta.' 0 aMzataH pramAdI, netramalAdine dUra karanAra 'sUkSmabakuza.' pUrve kahela prakAravALA bakuzo ghaNI vasrapAtra Adi rUpa Rddhine ane 'guNavaMta che, viziSTa sAdhuo che' ityAdi rUpa kIrtine jeo cAhe che te bakuzo tathA sukhamAM je gaurava-Adara tene varelA te bakuzo atyaMta rAta-dina AdhyAtmika karaNIya kriyAomAM udyamI hotA nathI. asaMyamathI nahi judA paDelA, ghasAyela jaMghAvALA, tela vagerethI karela zarIranA saMskAravALA ane kAtarathI kApela kezavALA parivAro jeonA che, tevA 'avivikta parivAravALA' bakuzo hoya che. sarva ke dezathI chedayogya aticArathI janita zabalatAthI yukta 'bakuzo' hoya che. atha kuzIlamAha - uttaraguNavirAdhanasaMjvalanakaSAyodayAnyatarasmAdgarhitacAritraH kuzIla: I sa cAsssevanAkaSAyabhedena dvividhaH // 6 // uttareti / kutsitaM zIlamAcAro yasya sa kuzIlaH, yadvA kutsitamuttaraguNapratisevanayA saMjvalanakaSAyodayena vA dUSitatvAcchIlamaSTAdazasahasrAGgazIlabhedaM yasya sa kuzIla: kAlavinayAdibhedabhinnAnAM jJAnadarzanacAritrAcArANAM virAdhaka ityarthaH / tasya prabhedaM darzayati sa ceti, AsevanAkuzIla ityarthaH / kuzIlanuM varNana bhAvArtha - "uttaraguNavirAdhanathI ke saMjvalanakaSAyanA udayathI dUSita cAritravALo 'kuzIla' kahevAya che ane te AsevanA ane kaSAyanA bhedathI be prakAravALo che. vivecana jeno AcAra niMdita che, te 'kuzIla,' athavA uttaraguNanI virAdhanAthI ke saMjvalanakaSAyanA udayathI dUSita thavAthI aDhAra hajAra aMgarUpa zIlabheda rUpazIla, kutsita jeno che, te 'kuzIla' kahevAya che. arthAt kAla-vinaya Adi bhedavALA, jJAnAcAra-darzanAcAra-cAritrAcArono virAdhaka 'kuzIla' hoya che. tau darzayati, - -- vaiparItyena saMyamArAdhaka AsevanAkuzIlaH / ayameva pratisevanAkuzIla ucyate / saMjvalanakrodhAdyudayAdrarhitacAritraH kaSAyakuzIlaH // 7 //
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 6-7-8, tRtIya: kiraNe 1 vaiparItyeneti / yo nairgranthyaM prati prasthito'niyatendriyaH kathaJcitkiJcidevottaraguNeSu piNDavizuddhisamitibhAvanAtapaH pratimAdiSu virAdhayan sarvajJAjJollaMghanamAcarati sa AsevanAkuzIla ityarthaH, AsevanApratisevanApadayorekArthatayA''hAyameveti AsevanAkuzIla evetyarthaH, kaSAyakuzIlamAha saMjvalaneti, yasya tu saMyatasyApi sataH kathaJcitsaMjvalanakaSAyA udIryante sakaSAyakuzIla ityarthaH // 687 kuzIlabhedonuM varNana bhAvArtha - "viparItatAthI saMyamano ArAdha se 'AsevanADuzIla' kha 4 'atisevanADuzIla' kahevAya che. saMjvalana krodha AdinA udayathI niMdita cAritravALo 'kaSAyakuzIla' kahevAya che." vivecana - je, nirpranthatA pratye prasthAna karanAro che. aniyamita indriyavALo, koI paNa rIte kAMIka ja (thoDI ja) uttaraguNarUpa piMDavizuddhi-samiti-bhAvanA-tapa-pratimA vageremAM virAdhanA karato, sarvajJanI AjJAnuM ullaMghana kare che, te 'AsevanAkuzIla' kahevAya che. A ja-AsevanakuzIla ja pratisevanAkuzIla kahevAya che. je saMyatane paNa kathaMcit saMjvalana kaSAyo udIrita-udita thAya che, te 'kaSAyakuzIla' che. - punastasya prakArAntaramAha dvividho'pi sa paJcavidhaH / jJAnadarzanacaraNatapoyathAsUkSmabhedAt / jJAnadarzanacaraNatapasAM vaiparItyenA''sevakAzcatvAraH pratisevanAkuzIlAH / zobhanatapasvitvaprazaMsAjanyasaMtoSavAn yathAsUkSmapratisevanAkuzIlaH // 8 // dvividho'pIti / AsevanAkaSAyabhedena dvibhedo'pItyarthaH tathA ca pratisevanAkuzIlaH paJcavidhaH, kaSAyakuzIlo'pi paJcavidha ityarthaH / AdyAn caturvidhAnekagranthena lAghavAdAha jJAnadarzanacaraNatapasAmiti, yo hi jJAnaM jJAnAcAraM vaiparItyenAsevate sa jJAnapratisevanAkuzIlaH, jJAnAcAro'STavidhaH, kAlavinayababahumAnopadhAnAnihnavavyaJjanArthatadubhayabhedAt / jJAnapadena zrutaM vivakSitaM yo yasyAMgapraviSTAdezzrutasya kAla uktastasya tasminneva kAle svAdhyAyaH karttavyo nAnyadA, tIrthakaravacanAt, dRSTaJca loke'pi kRSyAdeH kAle karaNe phalaM viparyaye tu viparyaya iti, evamanAcaraNe prAyazcittamasti, tathA zrutagrahaNaM kurvatA gurorvinayaH kAryaH, vinayo'bhyutthAnapAdadhAvanAdiH, vinayahInaM hi tadUSaroptabIjamiva viphalaM bhavati, tathA zrutagrahaNodyatena gurorbahumAna: kArya:, bahumAno nAmA''ntaro bhAvapratibandhaH, etasmin satyakSepeNAdhikaphalaM zrutaM bhavati, aGgopAGgAnAM siddhAntAnAM paThanArAdhanArthamAcAmlopavAsanirvikRtyAdilakSaNastapovizeSa upadhAnam / na nihnavo'palApaH anihnavaH, yato'dhItaM tasyAnapalApaH, yato'nihnavenaiva pAThAdi
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare sUtrAdervidheyaM na punarmAnAdivazAdAtmano lAghavAdyAzaGkayA zrutagurUNAM zrutasya vA'palApaH kAryaH / vyaJjanArthatadubhayabhedAH yathA zrutapravRttena tatphalamabhIpsatA vyaJjanabhedo'rthabhedastadubhayabhedazca na kAryaH, tatra vyaJjanabhedo yathA - 'dhammo maGgalamukiTThe' iti vaktavye 'puNNaM kallANamukkosa' mityAdi, arthabhedastu yathA 'AvaMtI keyAvaMtI logaMsi vipparAmusaMti' ityAcArasUtre yAvantaH kecana loke asmin pAkhaNDiloke viparAmRzantItyevaMvidhArthAbhidhAne avantijanapade yA - rajjurvAntA patitA lokaH parAmRzati kUpa ityAha, tadubhayabhedastu dvayorapi yAthAtmyopamardena yathA 'dharmo maGgalamutkRSTaH ahiMsAparvatamastaka ityAdi, atra doSazca vyaJjanabhede'rthabhedastadbhede kriyAbhedastadbhede mokSAbhAvastadabhAve ca nirarthikA dIkSeti / evaJca jJAnAcArAn ya: pratisevate sa jJAnapratisevanAkuzIlo bodhyaH, evaM darzanaM darzanAcAraM vaiparItyenAsevate sa darzanapratisevanAkuzIlaH / darzanaM samyaktvaM tadAcAraH nizzaGkitatvAdiraSTavidhaH nizzaGkitaniSkAMkSitanirvicikitsA'mUDhadRSTayupabRMhaNasthirIkaraNavAtsalyaprabhAvanAbhedAt / zaGkitaM sandehastasyAbhAvo niHzaGkitam, kAMkSA anyAnyadarzanagrahastadabhAvo niSkAMkSitaM vicikitsA mativibhramaH yuktyA''gamopapanne'pyarthe phalaM prati saMmohaH tadabhAvo nirvicikitsam / amUDhA'vicalA tapovidyAtizayAdikutIrthikarddhidarzane'pyamohasvabhAvA dRSTissamyagdarzanamUDhadRSTiH, upabRMhaNaM samAnadhArmikANAM kSamaNAvaiyAvRttyAdisadguNaprazaMsanena tatguNavRddhikaraNam, sthirIkaraNaM dharmAdviSIdatAM tatraiva cAruvacanacAturyAdavasthApanam, vAtsalyaM samAnadevagurudharmANAM bhojanavasanadAnopakArAdibhissammAnanam, prabhAvanA dharmakathAprativAdivijayaduSkaratapazcaraNakaraNAdibhirjinapravacanaprakAzanam, yadyapi ca pravacanaM zAzvatatvAttIrthakarabhASitatvAtsurAsuranamaskRtatvAdvA svayameva dIpyate tathApi darzanazuddhimAtmano'bhIpsuryo yena guNenAdhikaH sa tena tatpravacanaM prabhAvayati--yathA bhagavadAcAryavajrasvAmiprabhRtika iti / tadevaM darzanAcAraM yaH pratisevate sa darzanapratisevanAkuzIla ucyate / evaM cAritrAcArA aSTau praNidhAnayogayuktasya paJcasamitayastriguptaya iti / tAn yaH pratisevate sa cAritrapratisevanAkuzIlaH / tapaAcArAstu dvAdazavidhA bAhyAbhyantararUpAH tadvirAdhakastapaH pratisevanAkuzIla iti / yadvA caraNapratisevanAkuzIlo yaH kautukabhUtikarmapraznApraznanimittAjIvakalkakurukAlakSaNavidyAmantrAdInyupajIvati saH, tatra kautukaM AzcaryaM yathA mAyAkArako mukhe golakAn prakSipya karNena niSkAzayati nAsikayA vA / tathA mukhAdagni niSkAsayatItyevaMbhUtam bhUtikarma nAma yajjvaritAdInAmabhimaMtritena kSAreNa rakSAkaraNam / praznApraznaM nAma - yatsvapnavidyAdibhiH ziSTasyAnyebhyaH 688
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 8, tRtIyaH kiraNe 689 kathanam / nimittaM nAmAtItAdibhAvakathanam / AjIvo nAmA''jIvikA sa ca jAtyAdibhedassaptaprakAraH / kalko nAma prasUtyAdiSu rogeSu kSArapAtanamathavA''tmanazzarIrasya dezatassarvato vA lodhrAdibhirudvarttanam / kurukA nAma dezatassarvato vA zarIrasya prakSAlanam / lakSaNaM puruSalakSaNAdi / tathA vidyAmaMtrAdyupajIvakaH sasAdhanA vidyA, asAdhano maMtraH, yadvA yasyAdhiSThAtrI devatA sA vidyA, yasya cAdhiSThAtA devassa maMtraH, AdinA mUlakarmacUrNAdInAM grahaNaM, mUlakarma-garbhotpAdanaM garbhapAtanamityAdicUrNAdayastu prasiddhA eva / yathAsUkSmapratisevanAkuzIlamAha-zobhaneti / ayaM zobhanastapasvItyevaMvidhalokaprayuktaprazaMsAzravaNajanyasaMtoSavAn kuzIla ityarthaH // kuzIlanA bIjA prakAronuM varNana bhAvArtha - "be prakArano paNa te jJAna-darzana-cAritra-tapa-vyathAsUkSmanA bhedathI pAMca prakAravALo che. jJAna-darzana-cAritra-tapazcaryAnA viparItapaNAe A-sevako cAra "pratisevanAkuzIlo' kahevAya che. suMdara tapazcaryAnI prazaMsAjanya saMtoSavALo "yathAsUkSma pratisevanAkuzIla' kahevAya che." vivecana - AsevanA-kaSAyanA bhedathI be prakAravALo paNa tathAca pratisevanAkuzIla pAMca prakArano che. kaSAyakuzIla paNa pAMca prakArano che. pahelAMnA cAra prakArone eka graMthathI (eka vAkyathI) laghutAthI kahe che. jJAna-darzana-cAritra-tapanA viparIta rIte virAdhaka cAra pratisevanAkuzIlo." kharekhara, je viparItapaNAe jJAnAcArane seve che, te "jJAnapratisevanAkuzIla' kahevAya che. jJAnAcAra, kAla-vinaya-bahumAna-upadhAna-anitaMva-vyaMjana-artharUpa-tadubhayanA bhedathI ATha prakArano che. ahIM jJAnapadathI zruta vivakSita che. je je aMgapraviSTa Adi zrutano kALa kahelo che, te zrutano te ja kALamAM svAdhyAya karavo joIe, bIjA kALamAM nahIM, kema ke-tIrthakaronuM vacana che. vaLI lokamAM dekhAyeluM che ke-khetI AdinuM kALamAM karyo chate phaLasiddhi che. viparyayamAM to pariNAma urdu ja Ave che. A pramANenA anAcaraNamAM prAyazcita che. temaja zrutaprahaNanA karanAre guruno vinaya karavo joIe. sAme javuM-paga dhovA vagere rUpa vinaya che. kharekhara, vinaya vagaranuM te zrata ukharabhUmimAM vAvela bIjanI mAphaka niSphaLa thAya che. tathA zrutagrahaNamAM ujamALe gurunuM bahumAna karavuM joIe. bahumAna eTale aMdaranA bhAvano pratibaMdha (saMpUrNa saMbaMdha-vyApti). A hoye chate vinA vilaMbe adhika phaLavALuM zrata thAya che. tathA aMga-upAMgarUpa siddhAntonA paThananI ArAdhanA mATe AyaMbIla-upavAsa-nIvI vagere lakSaNavALo viziSTa tapa 'upadhAna" kahevAya che. tathA nihnava eTale apalApa nahIM, te "anidbhava' kahevAya che. jenI pAsethI adhyayana kareluM che, teno apalApa nahIM karavo, kAraNa ke-nihnava vagara ja sUtra AdinA pATha Adi karavAM joIe. paraMtu mAna Adine vaza banI potAnI laghutA AdinI AzaMkAnI zrutaguruno ke zratano apalApa (chUpAvavuM) nahIM karavo joIe. tathA vyaMjana-artha-tadubhaya bhedo jema zratamAM pravRttivALA te zrutanA phaLanA cAhanAre vyaMjana(akSaranA uccAra)mAM bheda, arthamAM bheda ane baMnemAM bheda nahIM karavo joIe.
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ 690 tattvanyAyavibhAkare 0 tyAM vyaMjanano bheda=jema ke - 'dhammo mananamuklRi' ema bolavuM joIe tenA badale 'puchyuM valALamukkosa' ityAdi vyaMjanabhedanuM udAharaNa che. 0 arthabheda to 'AvaMti yAvaMti vighnAmusaMti' AvA AcArasUtramAM DelA koI lokamAM-A pAkhaMDI lokamAM viparAmarza kare che.' AvA prakAranA arthakathana badale 'avantidezamAM rajju paDI gaI, loka kuvAmAM zodhe che.' 0 tadubhayano bheda to baMnenA paNa yathArthatAnA upamardanathI thAya che. jema ke- 'dharmomAmutkRSTa: ahiMsAparvatamasta / ' ahIM vaLI doSa, vyaMjanabheda thaye chate arthamAM bheda thAya che ane arthanA bhedamAM kriyAno bheda thAya che tathA te kriyAnA bhedamAM mokSano abhAva thAya che, temaja te mokSanA abhAvamAM dIkSA nirarthaka thAya che. A pramANe je jJAnAcAranI pratisevanA kare che, te 'jJAnapratisevanAkuzIla' jANavo. 0 e pramANe darzana eTale darzanAcArane je viparItapaNAe seve che, te 'darzanapratisevanAkuzIla' kahevAya che. darzana eTale samyaktva. teno AcAra niHzaMktipaNuM Adi ATha prakArano che. niHzaMkitaniSkAMkSita-nirvicikitsa-amUDhadRSTi-upabRhaNa-sthirIkaraNa-vAtsalya-prabhAvanAnA bhedathI darzanAcAra ATha prakArano che. 0 zaMkitatva eTale saMdeha. teno abhAva niHzaMkitatva. kAMkSA eTale bIjA bIjA darzananuM grahaNa. teno abhAva niSkAMkSita. vicikitsA eTale yukti ane AgamathI siddha paNa arthamAM matino vibhrama, dharmanA phaLa pratye saMdeha-saMmoha (muMjhavaNa), teno abhAva nirvicikitsa.' amUDha eTale avicaLa tapavidyA-atizaya Adi rUpa kRtIrthikonI Rddhi dekhavA chatAM amohasvabhAvavALI daSTi ele samyagdarzana 'amUDhaSTi.' upabRhaNa eTale samAna dharmavALAonA khAmaNA (kSamApanA), vaiyAvRtya Adi sadguNonI prazaMsAdvArA te te guNamAM vRddhi karavI. sthirIkaraNa eTale dharmathI asthira thanArA (sIdAtA)ne te dharmamAM ja cArUvacananI caturatAthI sthApita karavA. vAtsalya eTale samAna deva-guru-dharmavALAono bhojanavasradAna-upakAra AdithI-sanmAna satkAra karavo. prabhAvanA eTale dharmakathA-prativAdIvijaya-duSkara tapasyA karavA AdithI jinavacananuM prakAzana. jo ke jainazAsana zAzvata hovAthI, tIrthaMkarathI bhASita hovAthI ane sUra-asurothI pUjita hovAthI svayameva dIptimAna hoya che. to paNa potAnI darzanazuddhinI icchAvALo je je guNathI mahAna che, te te guNathI jainazAsananI prabhAvanA kare che. jema ke-bhagavAna AcArya vajasvAmijI vagere. 0 tethI AvA darzanAcAranI je pratisevanA kare che, te 'darzanapratisevanAkuzIla' kahevAya che. 0 A pramANe ATha cAritrAcAro, upayogavyApArathI yukta sAdhunI pAMca samitio ane traNa guptio kahevAya che. te cAritrAcAronI je pratisevanA kare che, te 'cAritrapratisevanAkuzIla' kahevAya che. 0 tapanA AcAro bAhya-abhyantararUpa bAra prakAranA che. te tapanA AcArono virAdhaka tapaHpratisevanAkuzIla' kahevAya che.
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 9, tRtIyaH kiraNe 691 0 athavA cAritrapratisevanAkuzIla je, kautuka-bhUtikarma-praznAprazna-nimitta-AjIva-kalka-kurUkAlakSaNa-vidyA-maMtra AdinA AdhAre jIve che, te tyAM kautuka eTale Azcarya. jema mAyAkAraka, mukhamAM goLAone nAMkhI kAnathI ke nAkathI kADhe che tathA mukhamAMthI agnine kADhe che. AvuM kautuka kahevAya che. bhUtikarma eTale je varavALA AdionI abhimaMtrita rakSA(rAkha)thI rakSA karavI. praznAprazna eTale je svapna vidyA AdithI pUchelA praznanuM bIjAone javAbarUpe kahevuM. nimitta eTale bhUtakALa AdivALA bhAvonuM kathana (bhaviSyavANI). AjIva eTale AjIvikA ane te jAti Adi bhedathI sAta prakArano che. kalka eTale prasUti Adi rogomAM rAkha pADavI athavA potAnA zarIramAM dezathI ke sarvathI lodhra Adi vanaspatithI lepavuM, coLavuM, uvaTaNuM karavuM. karUkA eTale dezathI ke sarvathI zarIranuM dhovuM. lakSaNa eTale puruSalakSaNa vagere tathA vidyA-maMtra Adi upara jIvanAro. sAdhana sahita vidyA kahevAya che, sAdhana vagarano maMtra kahevAya che. athavA jenI adhiSThAyikA devI hoya te vidyA ane jeno adhiSThAyaka deva hoya te maMtra. Adi padathI mUlakarmacUrNAdinuM grahaNa che. mUlakarma eTale garbhanuM utpAdana, garbhanuM pAtana ItyAdi cUrNa vagere prasiddha ja che. A zobhana che, tapasvI che-AvA prakAranI lokajanya prazaMsAnA zravaNathI janya saMtoSavALo yathAsUkSmapratisevanAkuzIla' kahevAya che. kaSAyakuzIlasyA bhedAnAha - saMjvalanakrodhAdibhinidarzanatapasAM svAbhipretaviSaye vyApArayitA jJAnAditrividhakaSAyakuzIlaH / kaSAyAkrAntazzApapradaH kuzIlazcAritrakaSAyakuzIlaH / manasA krodhAdikartA kuzIloyathAsUkSmakaSAyakuzIlaH // 9 // saMjvalaneti / saMjvalanakrodhAdinA svAbhipretaviSaye vidyAdijJAnaM darzanagranthaM ca prayuJjAnaH tapasA zApaM dadat, cAritrato liGgAntaraM kurvan jJAnakaSAyakuzIlo darzanakaSAyakuzIlaH cAritrakaSAyakuzIlastapaHkaSAyakuzIlazca bhavatItyarthaH / manasA kevalaM krodhAdIn kurvan yathAsUkSmakaSAyakuzIla iti // kaSAyakuzIlanA bhedonuM nirUpaNa bhAvArtha - "saMjavalana krodha AdithI potAnA iSTaviSayamAM jJAna-darzana-tapasyAno upayoga karanAro, "jJAnAdi trividha kaSAyakuzIla kaSAyAkrAnta thayelo ane zApane ApanAro kuzIla "cAritrakaSAyakuzIla' kahevAya che. manathI krodha Adino kartA kuzIla "yathAsUkSmakaSAyakuzIla.' vivecana - saMjavalana krodha Adi dvArA potAnA ISTaviSayamAM vidyA AdinA jJAnano ane darzanagraMthano prayoga karanAro, tapathI zApa ApanAro, cAritranI apekSAe bIjA veSane karanAro, kramazaH jJAnakaSAyakuzIla, darzanakaSAyakuzIla, cAritrakaSAyakuzIla ane tapa kaSAyakuzIla thAya che. manathI phakta krodha Adino karanAro "yathAsUtmakaSAyakuzIla' kahevAya che. A kapAva8
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ 692 tattvanyAyavibhAkare .. atha nirgranthamAha - .. nirgatamohanIyamAtrakarmA cAritrI nirgranthaH / sa copazAntamohaH kSINamohazceti dvividhaH / saMkramaNodvartanAdikaraNAyogyatayA vyavasthApitamohanIyakarmopazAntamohaH / kSapitasarvamohanIyaprakRtiko nirgranthaH kSINamohaH // 10 // nirgateti / dravyato bhAvatazca mithyAtvAdimohanIyakarmabhyo nirgatazcAritrI nirgrantha ityarthaH / krodhAdibhirAntagranthaissarvairapi kecidvipramuktAH kecicca sahitA bhavanti, ye sahitAste pulAkabakuzakuzIlA uktAH / yastu sarvaivipramuktasso'pi teSAmupazamAvasthAM kSayAvasthAJcAbhyupagamya dvividho bhavatItyAzayenAha sa ceti-upazAntamohanirgranthamAha-saMkramaNeti, yo vidyamAnAnapi kaSAyAnigRhNAti saMkramaNodvartanAyogyaM karoti, udIyamAnAneva prathamato niruNaddhi, sa satAmapi kaSAyANAmasatkalpakaraNAtsarAgasaMyato'pi upazAntakaSAyanirgrantho bhavatIti bhAvaH / kSINamohanirgranthamAha kSapiteti, yastu saMjvalanakaSAyAdInAmudayanirodhodayaprAptaviphalIkaraNAbhyAM kSayakaraNAyodyatassannAntaragranthanigrahapradhAno bhavati sa vizeSeNApunarbhAveNa rAgasya gatatvAdvItarAgaH kSINamohanirgrantha ucyata iti bhAvaH // . nigraMthanuM nirUpaNa bhAvArtha - "jenI pAsethI mAtra mohanIyakarma nIkaLI gayuM che, evo cAritrI nigraMtha. vaLI te upazAntamoha ane kSINamohanA bhedathI be prakArano che. saMkramaNa-udvartana Adi karaNane ayogyapaNAe vyavasthApita karmavALo "upazAntamoha' kahevAya che. khapAvela saghaLI mohanIyakarmanI prakRtivALo 'kSImonitha upAya che." vivecana - dravyathI ane bhAvathI mithyAtva Adi mohanIyakarmomAMthI nIkaLelo cAritrI nigraMtha kahevAya che. AMtarika graMtha(gAMTha)rUpa saghaLA krodha vagerethI paNa keTalAka sAdhuo vipramukta hoya che, keTalAka sAdhuo sahita hoya che. jeo sahita che. teo pulAka-bakuzakuzIlIrUpe kahevAyelA che. je sAdhu saghaLA krodha AdithI rahita che, te paNa te krodha AdinI upazama avasthAne ane kSaya avasthAne svIkArI be prakAranA che. 0 upazAntamohanirgatha-je vidyamAna paNa kaSAyono nigraha kare che, saMkramaNa-udvartanane ayogya kare che ane pahelethI udaya pAmatA kaSAyono nirodha kare che, te vidyamAna paNa kaSAyone asat jevA karavAthI sarAgasaMyata paNa upazAntakaSAya nirgatha thAya che. 0 kSaNamohanigraMtha-je saMjavalana kaSAya AdinA udayanA nirodhathI ane udayaprAptane niSphaLa karavAthI kSaya karavAmAM udyamazIla hoto aMtaragraMthanA nigrahanI pradhAnatAvALo thAya che. te vizeSathI eTale apunarbhAvathI (pharIthI pedA na thAya evI rIte) rAga gayelo hovAthI vItarAga "kSINamohanigraMtha' kahevAya che.
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 10 - 11, tRtIya: kiraNe 693 asyaiva prakArAntareNa bhedamAha - dvividho'pi sa prathamAprathamacaramAcaramasamayayathAsUkSmabhedAtpaJcavidhaH / antarmuhUrttapramANe nirgranthakAlasamayarAzau prathamasamaya eva nirgranthatvaM pratipadyamAna: prathamasamayanirgranthaH / anyasamayeSu vidyamAno'prathamasamayanirgranthaH / antimasamaye vidyamAnazcaramasamayanirgranthaH / zeSeSu vidyamAno'caramasamayanirgranthaH / Adyau pUrvAnupUrvyA antyau ca pazcAnupUrvyA vyapadiSTau prathamAdisamayAvivakSayA sarveSu samayeSu varttamAno yathAsUkSmanirgranthaH // 11 // dvividho'pIti / upazAntakSINamoharUpo'pItyarthaH / prathamasamayanirgranthamAhAntarmuhUrttapramANa iti, upazAntamohatvakSINamohatvAnyatararUpanirgranthatvasyAntarmuhUrttamAnatvAttadUrdhvaM pariNAmAntaraprApteriti bhAvaH / prathamasamaya eveti, upazAntamohatvAdirUpo yo bhAvo yatsamayAvacchedena jIvenAvAptapUrvastAdRzabhAvaviziSTastatsamayastasya jIvasyAprathamasamayabhAva ucyate, aprAptapUrvabhAvasambaddhasamayastu prathamasamaya ucyate tadAnImeva prAptatvAt, uktaJca 'jo jeNa pattapuvvo bhAvo so teNa apaDhamo hoi / sesesu hoi paDhamo apattapuvvesu bhAvesu' iti tatra tAdRzaprathamasamayAvacchnninirgranthatvAt prathamasamayanirgrantha iti bhAvaH / prAptapUrvabhAvaviziSTasamayavAnaprathamasamayanirgrantha ityAhAnyasamayeSviti, aprAptapUrvabhAvasambaddhasamayAnyatadbhAvasambaddhasamayeSvityarthaH / caramasamayanirgranthamAhAntimasamaya iti, caramatvaM paryantavArttitvaM tacca sApekSikaM, tathA ca nirgranthAvasthAyAH yAvantassamayAsteSu prAntavartisamayaviziSTanirgranthAvasthAvAn caramasamayanirgrantha ityarthaH / tatpUrvavarttisamayaviziSTanirgranthAvasthAvAMstvacaramasamayanirgrantha ucyata ityAha zeSeSviti prAntasamayapUrvavarttisamayeSvityarthaH / nanu prathamA prathamasamayanirgranthayozcaramAcaramanirgranthayoH kiM kRto vizeSa ityatrAhAdyAviti, pUrvAnupUrvyeti, vivakSitasamayasamudAye yaH prathamastasmAdanukrameNa paripATiviracyate cettadA sa kramaH pUrvAnupUrvItyucyate tAmavalambyAdyadvayabheda Ahata iti bhAvaH / antyau ceti pazcAnupUrvyeti, tatraiva yaH pAzcAtyacaramastasmAdArabhya vyatyayena kramaparipATirviracyate cettadA sa kramaH pazcAnupUrvItyucyate, tAmavalaMbyAntyabhedadvaya ukta ityeva vizeSa iti bhAvaH / yathAsUkSmanirgranthamAha prathamAdIti, nirvivakSitasamayavizeSo vastutastatsamayeSu varttamAno nirgrantho yathAsUkSmanirgrantha ityarthaH //
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ 694 A tattanyAvimA nigraMthanA bIjA prakArathI bhedanuM varNana bhAvArtha - "be prakAravALA paNa te nigraMtha, prathamasamaya-aprathamasamaya-caramasamaya-acaramasamayayathAsUkSmanA bhedathI pAMca prakAravALo che. aMtamuhUttapramANavALA nigraMtha kALasamayarAzimAM prathama samayamAM ja nigraMthapaNAne pAmanAro prathamasamayanigraMtha' kahevAya che. anya samayomAM vidyamAna "aprathamasamayanigraMtha' kahevAya che. pahelAMnA be pUrvAnupUrvIthI ane chellA be pazcAnupUrvIthI vyapadezavALA che. prathama Adi samayanI vivakSAthI saghaLA samayamAM vartato "yathAsUkSmanigraMtha' kahevAya che." vivecana - upazAntamoha ane kSINamoharUpe be prakArano paNa. 0 prathama samayanigraMtha-upazAntamahatva ke kSINamohatvarUpa nigraMthapaNAnuM aMtarmuhUtanuM mAna che, kema ketenA pachI bIjA pariNAmanI prApti che. 0 upazAntamohatva AdirUpa je bhAva je samayane AzrI jIvathI pUrve prApta karAyelo che, tevA bhAvathI viziSTa te samaya che, mATe te jIvano 'aprathamasamabhAva' kahevAya che. pUrve nahiM prApta karela bhAva saMbaMdhI samaya to "prathamasamaya' kahevAya che, kema ke-te vakhate ja prApta thAya che. zAstramAM kahyuM che ke-je jenAthI pUrve prApta thayela bhAva, te bhAvathI aprathama thAya che. pUrve na prApta thayela zeSabhAvomAM prathama thAya che.' iti. tyAM tevA prathamasamayathI viziSTa nigraMthapaNuM hovAthI "prathamasamayanigraMtha' kahevAya che. 0 pUrve prApta thayela bhAvathI viziSTa samayevALo 'aprathamasamayanigraMtha' kahevAya che. mATe kahe che ke"anya samayomAM' arthAt aprAptapUrvabhAva saMbaMdhI samayathI anya te bhAvasaMbaMdhI samayomAM, ema jANavuM. 0 caramasamayanigraMtha-aMtima samayamAM vidyamAna "caramasamayanigraMtha. ahIM camatva eTale paryatavartipaNuM ane te sApekSa che. tathAca nigraMtha avasthAnA jeTalA samayo che, te samayo paikI prAntavarti samayathI viziSTa nigraMtha avasthAvALo "caramasamayanigraMtha kahevAya che. 0 zeSomAM eTale prAntasamayathI pUrvavartI samayomAM viziSTa nigraMthAvasthAvALo "acaramasamayanigraMtha kahevAya che. zaMkA - prathama-aprathamasamaya nigraMthamAM, carama-acarama nigraMthamAM konAthI karAyelo vizeSa che? samAdhAna - AnA javAbamAM kahe che ke-pahelAMnA be, pUrvAnupUrvIthI vivakSita samayasamudAyamAM je pahelo che, tenAthI anukramathI paripATI jo karAya che, to te krama pUrvAnupUrvI kahevAya che. tenA AdhAre pahelAMnA be bheda AdarelA che. "antima be, pazcAnupUrvIthI tyAM ja je pAchaLano chello che, tenAthI AraMbhIne vyatyaya(ulTI rIta)thI jo krama paripATI racAya che, to te krama "pazcAnupUrvI kahevAya che. tenA AdhAre aMtima be bhedo kahelA che. Avo vizeSa che. 0 yathAsUkSmanigraMtha-samayavizeSanI vivekSA vagara vastutaH te te samayamAM vartamAna nigraMtha yathAsUkSmanigraMtha' kahevAya che.
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 12 - 13, tRtIya: kiraNe atha snAtakamAdarzayati nirastaghAtikarmacatuSTayassnAtakaH / sa sayogyayogibhedena dvividhaH / manovAkkAyavyApAravAn snAtakassayogI / sarvathA samucchinnayogavyApAravAn snAtako'yogI // 12 // - 695 nirasteti / kSAlitasakalaghAtikarmamalatvAtsnAta iva snAtassa eva snAtaka ityarthaH, snAkatvaJca kSapakazreNIta eva labhyate / asyApi dvaividhyamAha sa iti, sayoginamAha mana iti yogo vIryaM zaktirutsAhaH parAkrama iti paryAyAH, sa ca manovAkkAyalakSaNakarabhedAttisraH saMjJA labhate manoyogo vAgyogaH kAyayogazceti, IdRzayogatrayaviziSTassnAtakassayogItyucyate manaHparyAyajJAniprabhRtibhirmanasA pRSTasya dezanAya manoyogasya, dharmadezanAdau vAgyogasya, nimeSonmeSa - caMkramaNAdau kAyayogasyAvazyakatvAditi bhAvaH, ayoginamAha sarvatheti, sarvathAyoganirodhottaraM zailezyavasthAvAnityarthaH / yoganirodhazzailezIkaraNaJca pUrvamevopadarzitam // I snAtakacAritrInuM varNana bhAvArtha - "cAra ghAtikarmono kSaya karanAra 'snAtaka' kahevAya che. te sayogI-ayogInA bhedathI be prakArano che. mana-vacana-kAyAnA vyApAravALo snAtaka 'sayogI,' sarvathA samucchinna yogavyApAravALo 'yogI' uhevAya che. " vivecana - sakaLa ghAtikarmamelane dhonAra hovAthI snAnavALAnI mAphaka svaccha, te ja 'snAtaka. kahevAya che. vaLI snAtakapaNuM kSapakazreNIthI ja meLavAya che. 0 yoganA paryAyo-vIrya, zakti, utsAha, parAmbha che : khane te yoga bhana-vayana-DAya3 rAnA bhedathI traNa saMjJAone pAme che. jema ke-manoyoga, vacanayoga ane kAyayoga. AvA traNa yogathI viziSTa snAtaka 'sayogI' kahevAya che. kema ke-manaHparyAyajJAnI-avadhijJAnI vagere manathI pUchelAne javAba ApavAmAM manoyoganI, dharmadezanA AdimAM vacanayoganI ane nimeSa-unmeSa-vihAra AdimAM kAyayoganI AvazyakatA che. 0 sarvathA yoganirodha pachI zailezI avasthAvALo kahevAya che H ane yoganirodha zailezIkaraNa pahelAM harzAvesa che. atha svarUpato'bhihitAnAmeSAM cAritriNAmanuyogadvAraissAdhanAyAha - saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnairvicAryA ete / pulAkabakuzapratisevanAkuzIlAssAmAyikasaMyame chedopasthApye ca varttante / kaSAyakuzIlAH parihAravizuddhau sUkSmasamparAye ca / nirgranthAH snAtakAzca yathAkhyAta eva // 13 //
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ 696 tattvanyAyavibhAkare saMyameti / aSTAvetAnyanuyogadvArANi saMkSepeNoktAni nAto nyUnatA zaGkA kAryA / atra kasmin saMmaye ke bhavantItyatrAha pulAketi / saprabhedA ete AdyacAritradvaya eva vartanta ityarthaH, kaSAyakuzIlA iti, tattvArthabhASyAnusAreNaivamuktiH, bhagavatyAdyanusAreNa tu Adyadvaye'pi bhavantyeta iti bodhyam / ziSTaM spaSTam // have svarUpathI kahelA A cAritrIone anuyogadvArothI samajAvavA mATe kahe che ke saMyamadvAra bhAvArtha - "saMyama-zruta-pratisevanA-tIrtha-liMga-vezyA-35pAta-sthAna35 dvArothI. mA yAtriImAno vicAra karavo joIe. pulAka-bakuza-pratisevanA-kuzIlo sAmAyikasaMyamamAM ane chedopasthApyamAM varte che, kaSAyakuzIlo parihAravizuddhimAM ane sUkSmasaMparAyamAM varte che tathA nigraMtho ane snAtako yathAkhyAtamAM ja parte che." vivecana - ATha, A anuyoga dvArA saMkSepathI kahelAM che, jethI nyUnatAnI zaMkA karavI nahi. ahIM kayA saMyamamAM keTalA hoya che? AnA javAbamAM kahe che ke 0 pulAka-bakuza-pratisevanA-kuzIlo prabhedonI sAthe pahelAMnA be cAritramAM ja varte che. 0 kaSAyakuzIlo parihAravizuddhimAM ane sUkSmasaMparAmAM che. AvuM kathana tattvArthabhASyanA anusAra jANavuM. bhagavatI AdinA anusAre te pahelAMnA be cAritramAM paNa hoya che, ema jANavuM. bAkInuM spaSTa che. pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA utkarSeNAnUnakAkSarANi dazapUrvANi zrutAni dhArayanti, kaSAyakuzIlA nirgranthAzca caturdazapUrvadharAH, jaghanyena pulAkAnAM zrutamAcAravastu, bakuzakuzIlanirgranthAnAmaSTau pravacanamAtaraH, snAtakAstu zrutarahitAH kevalajJAnavattvAt // 14 // pulAketi / anUneti, ekenApyakSareNAnyUnAni dazapUrvANItyarthaH / kaSAyeti caturdazeti, utkarSeNedaM bodhyam, AcAravastviti, navamapUrvAntaHpAtitRtIyamAcAravastu yAvatteSAM zrutamityarthaH / aSTau pravacanamAtara iti, etatpAlanarUpatvAccAritrasya, tathA ca cAritribhiravazyaM tAvajjJAnavadbhirbhavitavyaM cAritrasya jJAnapUrvakatvAt tajjJAnaJca zrutAditi teSAmaSTapravacanamAtRpratipAdanaparaM zrutaM bodhyam, avaziSTaM mUlaM sphuTArtham // zrutadvAra bhAvArtha - "pulAka-bakuza-pratisevanA kuzIlo utkarSathI sarva akSarothI saMpUrNa daza pUrvarUpa zratone dhAraNa kare che. kaSAyakuzIlo ane nigraMtho cauda pUrvadharo hoya che. pulAkone jaghanyathI zrata AcAravastu che. bakuza-kuzIla-nigraMthone ATha pravacanamAtAo, snAtako to dhRtarahita che, kema ke-kevalajJAnI che."
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 14-15, tRtIyaH kiraNe 697 vivecana - eka paNa akSarathI nyUna nahi evA daza pUrvo, kaSAyakuzIlo ane nigraMtho utkarSathI caudapUrvadharo che ema jANavuM. "AcAravastu' arthAt navamA pUrvamAM rahela trIjI AcAravastu sudhI te pulAkonuM jaghanyathI zrata che. 0 bakuza-kuzIla-nigraMthone jaghanyathI zrata aSTapravacanamAtAo che, kema ke-aSTapravacanamAtAnA pAlanarUpa ja cAritra hoya che. tathAca cAritrIoe avazya teTalA jJAnavALA thavuM joIe, kema ke-cAritra jJAnapUrvaka che ane te jJAna RtathI hoya che, mATe te bakuza AdinuM jaghanyathI ATha pravacanamAtAonA pratipAdanamAM parAyaNazruta jANavuM. bAkInuM mUla spaSTa arthavALuM che. pratisevanAdvAramAha - kSapAbhojanaviratisahitapaJcamUlaguNAnAmanyatamaM balAtkAreNa pratisevate pulAkaH, bakuzo mUlaguNAvirAdhaka uttaraguNAMze virAdhakaH, pratisevanAkuzIlo mUlaguNAvirAdhaka uttaraguNeSu kAJcidvirAdhanAM pratisevate, kaSAyakuzIlanirgranthasnAtakAnAM rilevanA nAti 25 kSapAbhojaneti / balAtkAreNeti rAjAdikRtabalAtkAreNa na tu svarasata iti tattvArthabhASyAnusAreNa / bhagavatyanusAreNa paJcAnAM mahAvratAnAmanyatamaM pratiseveta, uttaraguNAn pratisevamAno dazavidhapratyAkhyAnAnyatamaM pratiseveteti, uttaraguNAMze virAdhaka iti, dazavidhapratyAkhyAnAnyatamaM virAdhayatItyarthaH / kAJciditi tattvArthabhASyAnusAreNedam, bhagavatyAntu pratisevanAkuzIlaH pulAkavaduktaH // pratisevanAdvAra bhAvArtha - "pulAka, rAtribhojana virati sahita pAMca mUlaguNomAMnA koI eka mUlaguNanI balAtkArathI pratisevanA kare che. bakuza mUlaguNano virAdhaka hoto nathI, uttaraguNAMzamAM virAdhaka thAya che. pratisevanAkuzIla mUlaguNano avirAdhaka ane uttaraguNomAM koI eka virAdhanA kare che. kaSAyakuzIlanigraMtha-snAtakone pratisevanA hotI nathI." vivecana - balAtkArathI eTale rAjA Adie karela balAtkArathI paraMtu svarasathI potAnI icchAthI) nahi, ema tattvArthabhASyanA anusAre jANavuM. bhagavatInA anusAre pAMca mahAvratomAMthI koI eka mahAvratanI pratisevanA kare che. uttaraguNonI pratisevanA karanAro daza prakAranA paccakakhANomAMthI koI paccakakhANanI pratisevanA kare che. uttaraguNAMzaviSayaka virAdhaka eTale daza prakAranA paccakakhANomAMthI koI eka virAdhanA kare che. evuM vidhAna tattvArthabhASyanA anusAre samajavuM. bhagavatImAM to pratisevanAkuzIla pulAkanI mAphaka kahelo che.
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ 698 tattvanyAyavibhAkare tIrthadvAramAha - pulAkAdayassarve sarveSAM tIrthakRtAM tIrtheSu bhavanti // 16 // pulAkAdaya iti / tarantyaneneti tIrthaM pravacanaM prathamagaNadharo vA, tIryate'neneti vA tIrthaM saGgho jJAnadarzanacAritraguNayutaH, pravacanamapi zrutajJAnarUpatvAttIrthameva, tatra jainameva tIrthaM abhipretArthasAdhakaM, samyakzraddhAnopalabdhikriyAtmakatvAdyadevaM tadevaM yathA samyakparicchedavatI rogApanayanakriyA yannaivaM tattu naivaM yathonmattaprayuktakriyA / netareSAM tIrthAni abhipretaphalAni, samagranayavikalatvAt, viphalakriyAvat, yathA bhiSakpraticArakAturauSadhAdyanyatamAGgaviphalA kriyA na sampUrNAbhipretaphalasAdhanabhUtA tathaitadanyatIrthAnyapIti / tIrtheSu bhavantIti, tattvArthabhASyAnusAreNedam, bhagavatyAntu pulAkabakuzapratisevanAkuzalAstIrthe eva, kaSAyakuzIlanirgranthasnAtakAstu tIrthe vA'tIrthe vA bhavanti, kaSAyakuzIlaH chadmasthAvasthAyAM tIrthakaro'pi syAttadapekSayA, tIrthavyavacchede tadanyo'pyasau syAditi tadanyApekSayA cAtIrthe'pi syAditi // tIrthadvAra bhAvArtha - "pulAka Adi saghaLA cAritrIo saghaLA tIrthakaronA tIrthomAM hoya che-thAya che." vivecana - tIrtha-jenA vaDe jIvo tare che, te tIrtha eTale pravacana ke prathama gaNadhara, athavA jenA vaDe tarAya, te tIrtha eTale jJAna-darzana-cAritra sahita saMgha. pravacana paNa zrutajJAnarUpa hovAthI tIrtha ja che. tyAM jaina tIrtha ja iSTapuruSArtha sAdhaka che, kema ke-samyapha zraddhA-upalabdhi (jJAna) ane kriyA Atmaka che. je A pramANe che, te A pramANe ja che. jema ke-samyajJAnavALI roga dUra karavAnI kriyA. je A pramANe nathI, te te pramANe nathI. jema ke-unmattajanya kriyA. 0bIjAonA tIrtho iSTaphaLasAdhaka nathI, kema ke-samasta nayothI rahita che. jema ke-niSphaLa kriyA. jema vaidya-paricAraka-AturanA auSadha AdimAMthI koI aMgathI rahita kriyA saMpUrNa iSTaphaLasAdhanabhUta thatI nathI, tema jaina tIrthathI anya tIrtho paNa tevAM jANavAM. tIrtheSa mavati' ! AvuM vidhAna tattvArthabhASyanA anusAre jANavuM. bhagavatImAM to pulAka-bakuzapratisevanAkuzIlo tIrthamAM ja hoya che. kaSAyakuzIla-nigraMtha-snAtako to tIrthamAM ke atIrthamAM hoya che-thAya che. kaSAyakuzIla chadmastha avasthAmAM tIrthaMkara paNa hoI zake. te atIrthanI apekSAe, tIrthavyavacchedamAM te tIrthaMkarathI bhinna paNa A kaSAyakuzIla hoya! mATe te tIrthakara bhinnanI apekSAe atIrthamAM paNa thAya! A kaSAyakuzIla Adi traNa kadAcit (tIrthanI anutpatti ke vicchedarUpa) atIrthamAM paNa marUdevA vagere saMbhavI zake che.
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya bhAga / sUtra - 16 - 17 - 18, tRtIya: kiraNe 699 liGgadvAramAha - jJAnadarzanacAritrarUpabhAvaliGgAni sarveSAM syuH, rajoharaNAdidravyaliGgAni tu keSAJcitsarvadaiva bhavanti, keSAJcitkadAcit keSAJcicca naiva bhavanti // 17 // jJAneti / liGgaM dvidhA, dravyabhAvabhedAt, bhAvaliGgaM jJAnAdi, etacca svaliGgameva, jJAnAdibhAvasyArhatAmeva bhAvAt, dravyaliGgantu svaliGgaparaliGgabhedAdddvedhA, rajoharaNAdi svaliGgam, . paraliGgamapi kutIrthikagRhasthaliGgabhedAdvividham, tatra bhAvaliGgasya tadantarA caraNAsambhavAtsarveSAmastitvamevetyAha jJAneti, dravyaliGgamAzrityAha rajoharaNAdIti, caraNapariNAmasya dravyaliGgAnapekSatvAtrividhaliGge'pyete bhavantIti bhAvaH / naiva bhavantIti, yathA marudevIprabhRtInAmiti // liMga dvArA bhAvArtha - "jJAna-darzana-cAritrarUpa bhAvaliMga saghaLA cAritrIone hoya ! rajoharaNa Adi dravyaliMgo to keTalAkane sarvadA ja hoya che, keTalAkane kadAcit hoya che ane keTalAkane hotA ja nathI." vivecana - dravya ane bhAvanA bhedathI liMga be prakAravALuM che. jJAna Adi bhAvaliMga tarIke kahevAya che. vajI khA sva khAtmAnuM) liMga 4 che, ma u-devalajJAna Ahi bhAvanI arihaMtomA 4 sattA che. dravyaliMga to svaliMga ane paraliMganA bhedathI be prakAranuM che. rajoharaNa Adi svaliMga che. (jaina sAdhunuM bAhyaliMga che.) paraliMga paNa kutIrthika-gRhasthanA bhedathI be prakAranuM che. bhAvaliMga sivAya cAritrano asaMbhava hoI saghaLA cAritrIomAM bhAvaliMganuM astitva che. cAritrano pariNAma dravyaliMganI apekSA rAkhanAro nahi hovAthI arthAt bhAvaliMgamAM badhA cAritrIo che. kadAcit rajoharaNa Adi dravyaliMga hoya kharuM ane kadAcit dravyaliMga marUdevI AdinI mAphaka na paNa hoya kharuM. (arthAt bhAMgAnI apekSAe bhAvaliMga-dravyaliMga-svaliMgarUpa traNa prakAranA liMgamAM paNa A cAritrIo hoya che.) 0 marUdevI Adi keTalAkane dravyaliMgo hotAM nathI. lezyAdvAramAha - pulAkasyottarAstistro lezyAH, bakuzapratisevanAkuzIlayoSSaDapi, parihAravizuddhisthakaSAyakuzIlasyottarAstisraH, sUkSmasamparAyasthasya tasya nirgranthasnAtakayozca kevalA zuklAlezyA, ayogasya zailezIpratipannasya na kAcidapi bhavati // 18 // pulAkasyeti / lezyAH pUrvoktAH, uttarA iti, bhAvalezyApekSayA teja:padmazuklalezyA - stisra ityarthaH / bakuzeti, SaDapIti, tattvArthabhASyAnusAreNedam, bhagavatyAntu pulAkasye
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ 700 tattvanyAyavibhAkare vetyuktam / parihAravizuddhistheti, tisra iti teja:padmazuklalezyA ityarthaH, tattvArthAnusAreNedam, bhagavatyAntu kaSAyakuzIlastu SaTsvapItyuktam, tadvyAkhyAyAM sakaSAyamevAzritya "puvvapaDivaNNao puNa aNNayarIe lessAe" ityetaduktamiti saMbhAvyata iti dRzyate / tasyeti kaSAyakuzalasyetyarthaH / kevaleti, anyalezyAnirapekSetyarthaH / snAtakasya paramazuklalezyA proktA bhagavatyAM, paramazuklalezyA ca zukladhyAnatRtIyabhedAvasare yA lezyA sA, anyadA tu zuklaiva, sApItarajIvazuklalezyApekSayA snAtakasya paramazukleti / ziSTaM spaSTam // leyAkAra bhAvArtha - "pulAkane uttara-zubha traNa vezyAo hoya che. bakuza ane pratisevanAkuzIlamAM cha paNa lezyAo hoya che. parihAravizuddhimAM rahela ane kaSAyakuzIlane uttarazubha traNa lezyAo hoya che. sUkSmasaMparAmAM rahenArane, kaSAyakuzIlane, nigraMtha ane snAtakane phakta zuklalezyA hoya che. zailezIne prApta karanAra ayogIne koI paNa lezyA nathI." vivecana - lezyAonuM varNana pUrve kareluM che. "uttara traNa legyA eTale bhAvalezyAnI apekSAe vezyA-lezyA-zusavezyA, me 19 vezyA sama4vI. puza himai 7 59.' mA thana tattvArthabhASyanA anusAre che. bhagavatImAM to pulAkanI mAphaka kahela che. "parihAravizuddhistha kaSAyakuzIlamAM teja-padra-zuklalezyA, ema traNa vezyAo che." A kathana tattvArthanA anusAre jANavuM. bhagavatImAM to kaSAyakuzIla to cha vezyAomAM paNa che, ema kaheluM che. tenI vyAkhyAmAM saMkaSAyane AzrIne 'pUrvapratipannakaH punaH anyatarasyAM lezyAyAM / ' me apekSA cha, mema saMbhAvanA rAya che. 0 bhagavatImAM snAtakane parama zuklalezyA kahelI che ane parama zuklalezyA zukladhyAnanA trIjA bhedanA avasare je vezyA, te parama zuklalezyA. e sivAya to zuklalezyA ja hoya che. te paNa itara jIvanI zuklalezyAnI apekSAe. snAtakane parama zuklalezyA hoya che. bAkInuM spaSTa che. upapAtadvAramAha - pulAkasyopapAta AsahasrAraM, bakuzapratisevanAkuzIlayodazadevaloke / kaSAyakazIlanirgranthayostu sarvArthasiddhe / sarveSAmapi jaghanyaH palyopamapRthaktvasthitike saudharme / snAtakasya nirvANe // 19 // pulAkasyeti / upapAta: pUrvajanmaparityAgena sthAnAntaraprAptiH / AsahasrAramiti, utkarSeNedam / bakuzapratisevanAkuzIlayoriti, dvAdazadevaloka iti, acyuta ityarthaH / sarvArthasiddha iti, nirgranthasyAjaghanyotkRSTatvaM bodhyam / sarveSAmapIti, jaghanyayogyAnAM sarveSAmityarthaH, tathA ca pulAkabakuzakuzIlAnAM jaghanyena saudharme kalpe upapAta iti bhAvaH,
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvibhAga / sUtra - 19 - 20, tRtIya: kiraNe palyopamapRthaktvasthitika iti, palyopamasya dviprabhRtyAnavabhyaH pRthaktvaparibhASaNAt tAvatsthatika ityarthaH / utkarSeNa tu pulAkasya tatrASTAdazasAgaropamA sthitirbakuzasya dvAviMzatisAgaropamasthitiH / evaM pratisevanAkuzIlasyApi kaSAyakuzIlasya tu trayastriMzatsAgaropamA sthitissvasvotkRSTalokeSviti jJeyam // 701 upapAtadvAra - bhAvArtha - "pulAkano utkRSTa upapAta sahasrAra sudhI che. bakuza ane pratisevanAkuzIlano utkRSTa upapAta bAramA devalokamAM hoya che. kaSAyakuzIla ane nigraMthano utkRSTa upapAta svArthasiddhamAM hoya che. tamAmano paNa jaghanya upapAta be palyopamathI nava palyopamanI sthitivALA saudharmakalpamAM hoya che. snAtaka nirvAzamAM bhaya che." vivecana - pUrvajanmanA parityAgathI bIjA sthAnanI prApti, e upapAta kahevAya che. pulAkano upapAta utkRSTathI sahasrAra sudhI hoya che. bakuza ane pratisevanAkuzIlano upapAta bAramA devalokamAM eTale acyutamAM utkRSTathI hoya che. nigraMthano upapAta sarvArthasiddhamAM hoya che. nigraMthanA upapAtamAM abhdhanya utdRSTayaSNuM bhagavaM. 'sarveSAmapi / ' nahIM dhanyayogya saghaNAyano upapAta bharAvI. tathAya pusAGa -aGkuzaGkuzIsono dhanyathI saudharmatyamA upapAta bhaeAvo. 'palyopamapRthaktvasthitike saudharme / ' pRtha eTale bethI mAMDI nava sudhInI saMkhyAvAcaka zabdarUpe paribhASita karAya che. be palyopamathI nava palyopamanI sthitivALA saudharmanAmaka pahelA devalokamAM upapAta hoya che. utkRSTathI to pulAkane tyAM aDhAra sAgaropamanI sthiti, bakuzane bAvIza sAgaropamanI sthiti. e pramANe pratisevanAkuzIlanI paNa jANavI. kaSAyakuzIlanI 33 sAgaropamanI sthiti potapotAnA utkRSTa lokomAM hoya che, khema bhaeAvaM. sthAnadvAramAha - pulAkakaSAyakuzIlayorlabdhisthAnAni sarvajaghanyAni / tau yugapadasaMkhyeyAni sthAnAni gacchataH / tataH pulAko vyucchidyate / kaSAyakuzIlastu gacchatyasaMkhyeyasthAnAnyekakaH / tataH kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlabakuzA yugapadasaMkhyeyAni saMyamasthAnAni gacchanti, tato bakuzo vyucchidyate tato'saMkhyeyasthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate tato'saMkhyeyasthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate, ata UrdhvamakaSAyasthAnAni nirgranthaH pratipadyate / so'pyasaMkhyeyasthAnAni gatvA vyucchidyate, ata urdhvamakaSAyasthAnAni nirgrantha pratipadyate / so'pi asaMkhyeyasthAnAni
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 tattvanyAyavibhAkare gatvA vyucchidyate, ata UrdhvasthAnaM gatvA snAtako nirvANaM prApnotIti dik / iti pulAkAdinirUpaNam // 20 // ___pulAketi / pulAko bakuzapratisevanAkuzIlApekSayA tathAvidhavizuddhyabhAvena hIna eva syAt, kaSAyakuzIlApekSayA hIno vA syAt, avizuddhasaMyamasthAnavRttitvAt, tulyo vA samAnasaMyamasthAnavRttitvAt, adhiko vA syAcchuddhatarasaMyamasthAnavRttitvAt, yataH pulAkasya kaSAyakuzIlasya ca sarvajaghanyAni saMyamasthAnAnyadha iti bhAvaH / yugapadasaMkhyeyAnIti, tulyAdhyavasAyatvAditi bhAvaH / vyucchidyata iti hInapariNAmatvAditi bhAvaH / tu zabdena pulAke vyucchinne'pIti gamyate / ekaka iti, zubhatarapariNAmatvAditi bhAvaH, nirvANamiti, mokSaM kRtsnakarmakSayarUpamityarthaH, nikhilanayAbhipretArthatvAt, jainadarzane ca SaDdarzanasamUhamayatvasya sammatatvAt, tathAhi RjusUtrAdibhirnayaiH jJAnasukhAdiparamparA muktiriSyate, tairuttarottaravizuddhaparyAyamAtrAbhyupagamAt, kSaNavidyamAnatvena jJAnAdInAM kSaNarUpatAyAssiddheH kSaNavidyamAnatvasya kSaNatAdAtmyaniyatatvAt, kSaNasvarUpe tathAdarzanAt / saGgraheNa tvAvaraNocchittyA vyaGgayaM sukhaM muktirityabhyupagamyate, vyavahAreNa prayatnasAdhyaH karmaNAM kSayo muktiriSyate, duHkhahetunAzopAyecchAviSayatvena paramapuruSArthatvAt jJAnAdiSu duHkhopAyanAzahetuSu pravRttirjAyata eveti / ante'sya granthasya nirvANapadanirdezena paryantamaGgalamapi ziSyapraziSyaparamparayA granthasyAsyAvicchedaphalakaM nibaddhamiti sUcitam / granthe'smin sarve viSayA na pUrNatayA darzitAH, api tu lezata evetyAzayenAha digiti / pulAkAdicAritrinirUpaNaM nigamayatItIti / sthAnadvAra bhAvArtha - "pulAka ane kaSAyakuzIlamAM labdhisthAno sarva jaghanya che. te baMne ekIsAthe asaMkhyAta sthAnone pAme che tyArabAda pulAka bucchinna thAya che. kaSAyakuzIla to ekalo asaMkhyAta sthAnone pAme che. te pachI kaSAyakuzIla-pratisevanAkuzIla-bakuzo ekIsAthe asaMkhyAta saMyamasthAnone pAme che. tyArapachI bakuza bucchinna thAya che. tyArabAda asaMkhyAta sthAnone pAmIne pratisevanAkuzIla vyacchinna thAya che. tyArapachI asaMkhyAta sthAnone pAmIne kaSAyakuzIla vyacchinna thAya che. AnA pachI akaSAyasthAnone nigraMtha svIkAre che. te paNa asaMkhyAta sthAno prApta karI bucchinna thAya che. A pachI UrdhvasthAnane pAmI snAta: nitine pAme cha." vivecana - pulAka, bakuzapratisevanAkuzIlanI apekSAe tathAvidha vizuddhino abhAva hovAthI hIna ja hoya ke thAya. athavA kaSAyakuzIlanI apekSAe hIna hoya, kema ke-avizuddha saMyamasthAnavRtti che. athavA tulya che, kema ke-samAnasaMyamasthAnavRtti che. athavA adhika thAya, kema ke-zuddhatara saMyamasthAnavRtti che; jethI pulAkanA ane kaSAyakuzIlanA sarva jaghanya saMyamasthAno che, mATe adha nIcenA kahevAya che. "ekIsAthe
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo bhAga / sUtra - 21, tRtIyaH kiraNe 703 asaMkhyAtA sthAna pAme che, kema ke tulya adhyavasAya che, ema samajavuM. hInapariNAmI hovAthI aTakI jAya che, ema jANavuM. 'SayakuzIlatu' ! ahIM tu zabdathI pulAka bucchinna hovA chatAM ' iti, ekalo caDe che, kema ke-zubhatarapariNAmI che. "nirvAti ,' samasta karmakSayarUpa mokSane pAme che. (vividha saMyamasthAnomAMthI sauthI jaghanya saMyamasthAno pulAka ane kaSAyakuzIlanAM hoya che. e baMne tulya adhyavasAyane lIdhe asaMkhyAta sthAno sudhI sAthe ja vadhatAM jAya che. tyArabAda hInapariNAmane laIne pulAka aTake che. teo AgaLa vadhI zakatAM nathI. AthI kaSAyakuzIla vardhamAna pariNAmane lIdhe ekalo asaMkhyAta sthAno sudhI caDyuM jAya che. tyArabAda kaSAyakuzIla, pratisevanAkuzIla ane bakuza ekIsAthe asaMkhya sthAno sudhI AgaLa vadhe che. tyArapachI bakuza aTake che. tyArabAda asaMkhya sthAno caDI pratisevanAkuzIla aTake che ane tyArapachI asaMkhyAta sthAno caDI kaSAyakuzIla aTake che. tyArabAda akaSAya yAne kevaLa yoganimittaka sthAno Ave che. e paikI keTalAkane prApta karavAnI tAkAta ane lAyakAta nigraMthamAM che. teo AvAM asaMkhyAta sthAno sevI aTake che, tyAra pachI ajoDa-aMtima-anuttara temaja atyaMta vizuddha ane sthira evuM saMyamasthAna Ave che. ene sevIne snAtaka nirvANapadane pAme che. uparokta asaMkhyAta sthAnomAM darekamAM pUrva karatAM pachInA sthAnanI zuddhi anaMtaguNI che. saMyamalabdhi (saMyamasthAnaprApti) anaMtAnaMtaguNI hoya che. saMkaSAyanA asaMkhyAta saMyamasthAno hoya che. sakaSAyane saMkaleza ane vizuddhio avayaMbhAvI che.) 0 te mokSa samasta nayanA ISTa artharUpa che. vaLI jainadarzanamAM cha darzanonI samUhamayatA saMmata che. te A pramANe-RjusUtra Adi nayoe "jJAna-sukha-Adi paraMparA mukti mAnela che, kema ke teo uttara uttara vizuddha paryAya mAtranA svIkAra karanArAo che. kSaNavidyamAnapaNAe jJAna AdimAM kSaNarUpatAnI siddhi che, kema ke-kSaNavidyamAnatAmAM kSaNatAdAmyanuM niyatapaNuM che, kema ke-kSaNasvarUpamAM te prakAranuM darzana che. saMgrahanayathI to AvaraNanA ucchedathI, vyaMjanAthI gamya (arthAtu) "sukha' mukti che, ema svIkAra karAya che. vyavahAranayathI prayatnathI sAdhya karmono kSaya "mukti', ema manAya che. duHkhanA hetunAzanA upAyanI icchAnA viSaya(isTa)paNAe parama puruSArtha hoI, duHkhanA upAyanA nAzanA hetubhUta jJAna AdimAM pravRtti thAya che ja. aMtamAM A graMthanA nirvANapadanA nirdezathI paryata maMgala paNa ziSya-praziSya paraMparAthI A graMthanA aviccheda phaLavALuM bAdheluM che, ema sUcita karela che. A graMthamAM saghaLA viSayo pUrNapaNAe batAvelA nathI paraMtu lezathI ja batAvelA che. AvA AzayathI kahe che ke-"vi iti. A mAtra dizAdarzana che. pulAka Adi cAritrIonuM nirUpaNanuM nigamana kare che iti. samyakcaraNanirUpaNamapi nigamayati - jijJAsUnAM yathAzAstraM samyakcaraNamIritam / svarUpeNa vidhAnena samyagjJAnAbhivRddhaye // 21 // jijJAsUnAmiti / jainatattvajJAnAbhilASiNAmityarthaH, yathAzAstramiti, zAstramaryAdAmanullaGghayetyarthaH, samyakcaraNamIritamiti, caryate mumukSubhirAsevyata iti caraNaM yadvA caryate prApyate paraM pAraM bhavodadheraneneti caraNaM vratazramaNadharmAdirUpaM, samyagaviparItaM mokSasiddhi pratItyAnuguNaM yaccaraNaM tadIritaM katitamityarthaH, kathamityatrAha svarUpeNa vidhAneneti, lakSaNena
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ 704 tattvanyAyavibhAkare prabhedena cetyarthaH, kimarthamityatrAha samyagjJAnAbhivRddhaya iti, zrotRRNAM svasya ca samyagjJAnasya vivRddhyarthamityarthaH // ___ iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadhara-zrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzaTIkAyAM pulAkAdinirUpaNaMnAma tRtIyaH kirnnH|| pUrvaSikRtazAstrANAM sAramAdAya kevalam / raciteyaM mayA TIkA mUlasyeva vibhAvyatAm // tRtIyo mAra: samApta samAptazca vyAkhyAyasahitastattvanyAyavibhAkaraH // iti zivamastu // samyapharitranA nirUpaNano upasaMhAra bhAvArtha - "zAstra pramANe jijJAsuone svarUpathI ane vidhAnathI samyajJAnanI abhivRddhi mATe samyaphacaraNa kahela che." vivecana - jijJAsuone eTale jainatattvajJAnanA abhilASIone, yathAzAstra eTale zAstramaryAdAnuM ullaMghana karyA vagara, samyaphacaraNa eTale mumukSuothI AcarAya te caraNa, athavA jenAvaDe bhavodadhino kinAro pamAya che, te vrata-zramaNa dharmAdirUpa cAritracaraNa kahevAya che. samyagu eTale mokSanI siddhi pratye aviparIta-anukULa cAritra kaheluM che. kevI rIte kaheluM che? AnA javAbamAM kahe che ke- "svarUpathIvidhAnathI', lakSaNathI prabhedathI kaheluM che. zA mATe kaheluM che? AnA javAbamAM kahe che ke- "samyajJAnanI abhivRddhi mATe zrotAone (vAcakone) ane potAne samyajJAnanI abhivRddhi thAya, e hetuthI kaheluM che. iti tapAgacchanabhomaNi zrImadvijayAnaMdasUrIzvara paTTAlaMkAra zrImadvijayakamalasUrIzvaranA caraNakamalamAM sthApita bhaktirasavALA teozrInA paTTadhara zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAjAe racela tattvanyAyavibhAkara'nI svopajJa "nyAyaprakAza' nAmanI vyAkhyAmAM-TIkAmAM pulAkAdi "nirUpaNa' nAmanuM trIjuM kiraNa samApta. tattvanyAyavibhAkara graMtha racayitAnA paTTadhara A. vijaya bhuvanatilakasUrinA ziSya pU.A. zrImad | vijayabhadraMkarasUrie tattvanyAyavibhAkaranI svopajJa nyAyaprakAza nAmanI TIkAno saraLa bhASAmAM trIjA kiraNano gujarAtI bhAvAnuvAda samApta. "prAcIna RSioe racela zAstrono kevaLa sAra laIne mULanI mAphaka meM racelI TIkAne vAMco-vicAro." (vyAkhyA sahita tattvanyAyavibhAkara samApta) trIjo bhAga samApta
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthakAraparamparAparicayaH // 705 muni zrI bhadraMkaravijayajI viracito granthaprazastirUpaH ___(&Akha 21.pU.bhA.marasUrIzvara ma...) . granthakAraparamparAparicayaH // zakrezreNImukuTamANabhiH spRSTapAdAravindaH, syAdvAdIzazcaramajinapo vardhamAnaH zriyoDhaH / jJAnAnantyo yatitatilatApUrvabIjaM virAgaH, bhUyAdbhUtyai sukRtikRtinAM zAsanAdhIzvaro'sau // 1 // tatpaTTAbhre himarugiva yo bhAsate kAntakAntiH, vidyAmbhodhiH prathitagaNabhRtpaJcamaH saMyatAkSaH / prAtaye'yastridivapativatsatsudharmAzritaH saH, harSAya stAtsahRdayahRdAM zrIsudharmezitA vai // 2 // jambUH kambUjjvalatarayazAstatsupaTTAbjapUSA, navyoDhAbhirjitasubhagatAsvargarambhorvazIbhiH / jahe strIbhiH sudRDhamanaso yasya yUno mano no, vAtyAbhirvo vitaratu yathA merukUTaM sa saukhyam // 3 // tatpaTTaprAkzikhariravayaH zrIlajambUpadezAd, dIkSAM prAptAH prabhavavibhavo ye'bhavanpAntu te vaH / arhanmUl kumatatimiraM sUryadIptyeva naSTuM, tatpaTTezo'vastu sumanaso yasya zayyambhavaH saH // 4 // tato yazobhadragururbabhUva, tatpaTTazuddhAmbarapuSpadantau / sambhUtavidvanmaNibhadrabAhU, ubhAvabhUtAM kumatAbjarAhU // 5 //
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare vezyAvezmanuSitvA tribhuvanavijayI yena kAmo vijigye, kozAvezyAkaTAkSaprasRmara vizikhAnirjitasvAntayodhaH / kIrtiH prAtastrilokyAM narasuradanujaiH kIrtyate yasya nityaM, 'bhadraM sa sthUlabhadro dizatu matimatAM paTTaratnaM tayoryaH // 6 // 706 zrImanmahAgirisuhastigurU abhUtAM, tatpaTTabhAlatilakau ca suhastiziSyau / zrIsuMsthito vibudhasupratibuddha etau jAtau ca kauTikagaNaH samabhUttato'sau // 7 // kriyAsvakhinno'bhavadindradinnaH, tato'bhavacca vratidinnasUriH / gambhIravakSA girivatsudhIraH, tato'bhavatsiMhagiriH suvIraH // 8 // vajrasvAmI vRjinazikharidhvaMsavajropamAnaH, bAlye'pAThInmatisuragururyo'khilaikAdazAGgIm / vidyAdhIzaH samajani yato vajrazAkhA prabhADhyA, vizvaM pAyAdbhavavanadavAtsaiSa tatpaTTarAjaH // 9 // zrIvajraseno vijitAkSasenaH, tatpaTTapUrvAdriravirbabhUva / tatpaTTaratno gurucaMdrasairiH, tato'bhavaccAndrakulasya mUlam // 10 // sAmantarbhedraH kRtabhavyabhadraH, tato'jani svAgamapAradRzvA / vidyAkriyAsattvakRpAsamudraH, nirastatandro natabhUrisUriH // 11 // zrIvRddhadevo'jani sUrivarya:, tatpaTTapUrvAcalacitrabhAnuH / sAdhukriyAkarmaThatApratItaH, jJAnapramodapratipUrNacetAH // 12 // zrIpradyotanasUrirAT samabhavat tatpaTTapuNDrAyito, devIbhirvijayAdibhizcatasRbhiH saMsevyapAdadvayaH / yaH zAntistavagumphataH samaharanmAriM dayAmedura:,, tatpaTTAbharaNaM sukhaM dizatu vaH zrImAnadeva : kRtI // 13 // advaitavratimAnatuGgavibudhaH siddhAntapAraGgataH, zrIbhaktAmarakAvyacAruracanAcAturyacaJcaH sucit / tatpaTTAmalahAranAyakamaNi - stanyAdramAM dhImatAM, vidyAvittamahIpratItamahimA'rhacchAsanAbhrAryamA // 14 //
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ 707 grnthkaarprmpraapricyH|| yo nAgapUryAM naminAthamimbaM, saMpratyatiSThatsuramahattvapUrNam / zrIvIrasUriH samabhUttataH saH, tatpadRzeSoragavAsudevaH // 15 // tatpaTTe jayadevasUrirabhava-ccAritrapAvitryabhRd, devAnandagurustataH samajani trAtA patatprANinAm / vidvAn vikramasUrirAT gaNapatinirgrantha AsIttataH, yogizrInarasiMhasUrivRSabho jajJe'tha vijJezvaraH // 16 // zrInAgahUdatIrtharakSaNakRte nagnATajetA kSaNAt, tatpajhezasamudrasUrinRpatiH sajJAtatattvo'bhavat / saJjAto haribhadrasUrisavayAH zrImAnadevastataH, AsIcchrIvibudhaprabho yatipatiH prAjJaprakANDastataH // 17 // bhavyAnandadasUritallajajayAnandastato jAtavAn, bhaktAmbhojaravI raviprabhaMguruH saMkhyAvatAmagraNIH / sUrIzo'jani zuddhakIrtikaryazodevo babhUvA~stataH, . pradyumnasmayahattataH samajani pradyumnasUrIzvaraH // 18 // yenAkAryupadhAnavAcyaruciragrantho mude jJAninAM, utpede sa tatastapodhanavaraH zrImAnadevaH prbhuH| . jajJe zrIvimalAdicandrasuguruH satsvarNasiddhistataH, jatA gopagirIzakovidamaNervAdAGgaNe zAstravit // 19 // vedAGkAGkamite samaM sumanujaiH zrIvaikramAbde gate, zrIlodyotanasUrirAT praviharan pUrvAvanItaH sudhIH / AgAtso'rbudamukhyazailasavidhe TelIvaTadroradhaH, lagne'cche svapade'STasUrivRSabhAn prAtiSThipatpAvanaH // 20 // sanmauktikAccho vaTasaMjJagacchaH, tato jagatyAM suguNaikagucchaH / apaprathadvyAptatamo'pahArI, yathA'ntarikSe savituH prakAzaH // 21 // zrIsarvadevo natasarvadevaH, prazasyaziSyaiH kRtapAdasevaH / / prakhyAtakIrtiH prathamo'tra sUriH, jajJe'tha tatpaTTasaraHsarojam // 22 //
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 tattvanyAyavibhAkare rUpazrIbirudaM prajezasavidhAtprAptaM svavaiduSyataH, yena zrIyutadevasUrinRpatirjAtaH sa vijJastataH / tatpaTTe'jani sUrizekharavaraH zrIsarvadevaH punaH, sadvidyAlalanAvilAsasadanaM cAritracUDAmaNiH // 23 // -- - tato yazobhadrakanemicandrau ttpttttbhdraasnmukhyraajau| jAtau munI saMyamazauryabhAjau, dvau kovidau sUrivarau satIkheM // 24 // atAtyajId yo vikRtI: samagrAH, apAtsadA kAJcikanIramekam / so'bhUttataH zrImunicandrasUriH tatpaTTazAlI zamavIcimAlI // 25 // AcAryavaryAjitadevavAdi-zrIdevasUripramukhA abhUvan / prAjJA vineyA vinayaprazamyAH, ziSyeSu dhuryA municandrasUreH // 26 // tatrAdimAcchrIjayasiMhasUriH, kuzAgrabuddhyAjitadevasUriH / jajJe munIzaH kavicakravartI, digantarAlaprathitAtikIrtiH // 27 / / somaprabhAcAryavaraH zatArthI, pUrvo dvitIyo mnnirtnsuuriH| ubhau ca tasyAbhavatAM vineyau, pratIkSyapAdau jitavAdivAdau // 28 // sAnugrahapracaraNaprathitodayo yaH, svaHsAnumAniva babhau maNiratnapaTTe / cAritraratnakhanimAn guNadhAtupUrNaH, kalyANarAjijaTilaH surasevyapAdaH // 29 // zrImajjagaccandramunIndramukhyaH, tattvajJarAT cAndrakulAbdhicandraH / candrAtisaumyAkRtikastapasvI, sa sUrivaryastanutAcchivaM vaH // 30 // yugmam // sudustapA dhIravareNa yAva-jjIvaM mudA yena tapasvinA saH / AcAmlaramyA vidadhe tapasyA, prazaMsanIyo na kathaM sudhIbhiH // 31 // yo dvAdazAbde vigate surAjJaH, zrIrANakAtsattamajaitrasiMhAt / AghATasaMjJe nagare'bhirAme, prApatsuramyaM birudaM tapeti // 32 // bANASTavakSoruhacandrasaGkhaye, varSe sudhAnyAdikasannikarSe / vistIrNatejA bhuvi paprathe'yaM, tapeti gacchaH sukhadastato'cchaH // 33 //
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthakAraparamparAparicayaH // sadAlijuSTaH sumano'tiramyaH, phalagrahiH ziSyalatAvitAnaH / parvAdhizAlI suragacchavatsaH, tapeti gacchaH sma cakAsti nityam // 34 // ananyasAdhAraNaciccaritraH, zaithilyamuktazcaraNapravRttau / yasya dvitIyA vaTagacchasaMjJA, bibharti, keSAM na sa pUjyabhAvam // 35 // sphArasphuratsaMvaravIcirAji - maryAdito bhavyaramAnimittam / astAghamUlo muniratnapUrNaH, zazvadvyabhAtsAgaravatsa gacchaH // 36 // devendrasUrivijayAdimacandrasUrI, ziSyottamau kumatasantamasAMzumantau / vidyAvizAradavarau zramaNau samastAM, tatpaTTanAkavaDavAtanayau munIndrau // 37 // vidyAnandagaNirvicakSaNamaNirdevendrasUrI zituH, pUrvo'nyo munidharmaghoSagaNapo hyetau vineyAvubhau / senAnyau jinazAsanakSitipateH puNyAGgibAhUpamau, jAto tatpadamaulimaNibhRt- zrIdharmaghoSaH kSamI // 38 // samudrAdhiSThAtA jalanidhitarAGgAvalimiSAt, DuDhauke ratnAdInanimiSavaro yasya savidhe / svapakSAnyastrIbhiH pravacanavacobhaJjanakRte, gale kezavyUhaH kumatibhirakAri svabalataH // 39 // tadA vidyAdraGge viditakapaTo yo munivaro, bhRzaM tastambhaitAstadanu sadayaH saGghavacanAt / vadhUnAM nirbandhAllaghu samamucaccAtizayabhRt, samagranthIcchravyA jayavRSabhasaMjJAdikavitAH // 40 // bhiSajhyate karmarujApahAre, samrAjyate sUrisamUhamadhye / dharmopadeze jalamucyate yaH, ojAyate paNDitamaNDaleSu // 41 // kazcidyogizaTho'vasadvaranare draGge vizAlAbhidhe, sAdhUnbhApayate sma sauvabalato jainAnsamabhyAgatAn / bhUmyAM saMviharanharankalitamaH kurvaJjanasyoddhRti, zrIsUrIzvaradharmaghoSavibudhastatrAjagAmaikadA // 42 // 709
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 tattvanyAyavibhAkare IrSyAjvAlAjvalitahRdayo'haGkRtidhvastabuddhiH, jJAtvAM yogI prati munivarAn bhApanAyAdadarzat / bhISmAndantAkrakacaviSamAndarzayitvA kaphoNi, jagmurbhItAH svagurusavidhe sAdhavaH procurAzu || 43 // prAvocadgururAT munIMstatadayo mA bhaiSTa yUyaM manAg, yuSmadrakSaNadakSazaktisamito vevedmi yAvattadA / zrutvA bhItikarAnbahizca vasaterhIkUndurAhisvarAn, nAnopadravabhItasAdhunikaro drAkkAndizIko'bhavat // 44 // jJAtvA yAvadimAM pravRttimRSirAT - zrIdharmaghoSo guruH, prAksaJjIkRtakumbhake nijakaraM dattvA paTAcchAdite / nirbhIkaH prajajApa tAvaduditA sarvAGgAmivyathA, dhUrte yogini sevakAnatha tadA yogI jagAda mriye // 45 // yogI svIyaM vilasitamidaM vyAkulo drAgahArSIt, gatvA''krandan zramaNavasatau vaktradattAGguliH saH / bhrAntyA'vocad yadiha vihitaM kSamyatAM sarvametat, kurve nAtaH prati munivarAn klezakRnnIcakRtyam // 46 // lInaM vyAdhAttaM gurudharmaghoSaH, svakIyapAdAmbujayostadAnIm, tataH pravRddhirjinazAsanasya, kAmaM babhUvAghavinAzanasya // 47 // yatrAkhilAdipravarastutIryaH, prAdIdRbhatkAvyakalAvidagdhaH / somaprabhAcAryavaro babhUvAn, tatpAdasevAnalinIdvirephaH // 48 // AsItsUrivareNya somatilakastatpaTTalakSmIdharaH, satsaMvegataraGgasaGgavizadIbhUtakriyAjJAnabhRt / yasyAdyo gaNicandrazekharatapasvyanyo jayAnandakaH, prAntyaH zrIgurudevasundaravaraH ziSyatrayI prAjani // 49 // zrIsUrIzvaradevasundarazamI prAbhyastayogo'bhavat, samprAptAkhilayantratantravibhavaH tatpaTTarociSpatiH /
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ 711 - granthakAraparamparAparicayaH // nRvyAlAnalasarvasAdhvasaharo naimittikeSvagraNI:, hartA sthAvarajaGgamAkhilaviSasyA? nRpAmAtyakaiH // 50 // yaH paJcabhiH paNDitaziSyamukhyaiH, zilImukhaiH kAma iva vyabhAttaiH / jJAnAdimaH sAgarasUrirAdyaH, AsItkRtAvazyakakAvacUriH // 51 // vizvazrIdharapustakAdiracanA-saundaryanaipuNyabhAga, . sUrizrIkulamaNDanAhvagururAT jajJe dvitIyastataH / AsIcchrIguNaratnasUrimRgapo vairAgyaraGgAJcitaH, zrIvaiyAkaraNAgraNIrgaNigaNe varyastRtIyastataH // 52 // AcAryAgrimasomasundaragaNirjAtazcaturthastataH, dRSTvA kecana nindakA munipateryasya kriyApAtratAm / tadghAtAya sahasramAnavagaNaM pAkhaNDino mAnuSAH, preSuH zrIguravazca yatra zayitAstatrAgato'yaM gaNaH // 53 // rAtro candramasaH prakAzapatane dharmadhvajenAditaH, pArvaM sadvidhinA pramAM gururAT prodvartayanvIkSitaH / tenoce laghujanturakSaNakaro vadhyaH kathaM pApakairasmAbhiH khalu nindyavRttinipuNaiH kAruNyavArAMnidhiH // 54 // tato gaNo'yaM gurupAdanamaH, asmAnkSamasveti jagAda sUrim / gato gaNaH sa svagRhaM, kSamitvA, tatra prabhAvaH prasasAra sUreH / / 55 // zrIsAdhuratnagaNapo'jani paJcamo'tra, zrIsomasundaragaNiH samasAdhumadhye / kalyANikAbhidhasukAvyavidhAnadakSaH, tatpaTTazeSabhujagAgramaNirbabhUva // 56 // siMhAsanAzokasarovarArdha-bhramAbjabherImurajAdinavyaiH / triMzatsubandhai ramaNIyabhAgAM, citrAkSaradvyakSarapaJcavargAm // 57 // tAM tridazataraGgiNI-nAmadheyAM supatrikAm / yo'STottarazatairhastai-dIrghA praiSIdguruM prati // 58 // yugmam //
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712 tattvanyAyavibhAkare kAlIvAgra birudaM dadhadguruvaro (prApadbAlasarasvatI birudaM) yo dakSiNe rASTrake, bAlye zlokasahasrakaM navanavaM kaNThe cakArAnizam / stotraM saMtikaraM nRNAM sukhakaraM prAdIbhatsundaraM, AsIcchImunisundarobhidhagurustatpaTTadhaureyakaH // 59 // zrIratnazekhara vizAradavaryadhuryaH, sUrIzazekharasamo nayabhaGgavijJaH / zrAddhapratikramaNasUtrasuvRttikartA, tatpaTTazekharavaraH samabhUttato'sau // 60 // zrIlakSmIsAgaraH sUrirjajJe tatpaTTamaNDanaH / abhUcchIsumatiH sAdhuH tatpaTTAbdhividhUpamaH // 61 // dAkSiNyadAkSyamunitAdiguNAlipuSTAH, tatpaTTacaityazikharAgrasuvarNakumbhAH / ye jainazAsananabha:kiraNezitAraH, dIkSAM daduharagiripramukharSinaNAm / / 62 // svAcAramArgaM mumucurna dhanyAH, ye te vasantaH zlathasAdhumadhye / gacchaprabhUtaprabhutAviziSTAH, hemAdimAH zrIvimalA abhUvan / / 63 // yugmam / / AnandasUrivimalAntibho'bhUt, tatpaTTadIvyanmaNihAranAthaH / samuddharan sAdhupathaM zlathaM yaH, tapasvinirgranthasamAjarAjaH // 64 // prabhAvayajainamidaM suzAsanaM, samarthayannAgamatattvagUDhatAm / pracArayandezanayA svadharmakaM, pravardhayanvizvatale yazolatAm // 65 // yugmam // tatpaTTabhadrAsanarAjatejAH, AptoktivettA jayidAnasUriH / hatapramAdo jitavAdivAdo, mahApratApI samabhUnmunIndraH // 66 // yugmam // vairAgyaratnaprabhAvavanIbhRd, vaidagdhyacUtasta vasantamAsaH / saubhAgyasaujanyavihArabhUmiH, kriyAGganAkrIDanakAntakuJjaH // 67 // tatpaTTapadmAkararAjahaMsaH, kupAkSikAjJAnatamisrahaMsaH / / kAruNyasindhuH zamarAjasaudhaH, zrIhIrasUrinatasUrirAsIt // 68 // yugmam // syAdvAdasiddhAntamabAdhyamenaM, pramANayanyuktitiprayuktam / samanvayanbhinnamatAni vidvAn, svakIyasiddhAntasucArudRSTyA // 69 //
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ 713 granthakAraparamparAparicayaH // madhyesabhaM bhAti yadIyavANI, pAnIyavatkarmamalaM harantI / / audAttyagAmbhIryamayI sucArvI, mAdhuryadhUryA zucitAM vahantI // 70 // hiMsAparAJzrImadakabbarAdIn, nRpAnanekAnyavaneSu mukhyAn / dayAmayAstAnvidadhaJjagatyAM, vyAkhyAnadhArAdharadhArayA yaH // 71 // zrIsenasUripramukhaiH svaziSyaiH, vidyAzcatasraH samupeyivadbhiH / vajrIva devaiH samupAsyamAnaH, jagadgururjaGgamakalpazAkhI // 72 // samAgatAnvAdigajAnsusajjAn, vAdasthale siMha ivAdhigarchan / sa hIrasUrijinazAsanasya, pusphora jitvA vijayadhvajaM tAn // 73 // zrIsenasUriH zamisenatAbhAk, tatpaTTacUDAmaNitAdharo'bhUt / vAde vijetA vadavAdivRndam, zrIjainasacchAsanadaNDanAthaH // 74 // rUpeNa kAmatulyo yo, vRttyA kAmavinAzanaH / sa jIyAtsenasUrIzaH, pAdAbhyAM lokapAvanaH // 75 / / yasmai jahAGgiranRpeNa sagauraveNa, sanmaNDapAcalacaye birudaM pradattam / dIvyaJjahAGgiramahAsutapeti so'bhUt, tatpaTTahATakaghaTo gaNidevasUriH / / 76 / / tatpaTTasUro'jani siMhasUriH, durvAdidantAvalasiMharUpaH / tadantiSatsatyagaNirbabhUva, kriyApriyAzleSasukhopabhoktA // 77 / / nyAyAcAryayazaHsatIrthyavinayopAdhyAyasAhAyyataH, zaithilyaM svagaNe samIkSya vidadhau kArmaH kriyoddhArakam / satyaM nAma cakAra satyamiti yaH svIyaM tapasvI tataH, gacchaM svacchamamuM tapeti vidadha-JjIyAtsa satyazciram // 78 // tacchiSyakarpUragaNistato'bhUt, kriyaikakarpUrasugandhapUrNaH / kSamAgaNIzaH samabhUttataH saH, tadIyaziSye varatAM dadhAnaH // 79 // pratiSThitA saptazatI ca yena, tIrthaGkarasya pratimA manojJA / ' tatpAdavAsI jinanAmako'bhUt, SaDjIvarakSAkaraNapravINaH / / 80 // yugmam //
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 tattvanyAyavibhAkare zrImAnabhUduttamanAmadheyaH, tacchiSyavaryo gaNiSUttamo'sau / panyAsapadmAkhyajayo gaNIzaH, tato'bhavad gaurjarakAvyakArI // 81 // pradyadraheti prathitorukIrtiH, barhAnapUryAM saha DhuNDhakairyaH / kurvanvivAdaM vijayaM tadApat, kriyAbhikAGkSI satataM vihArI / / 82 // yugmam // tacchiSya AsIdgaNirUpanAmA, tato'bhavatkIrtigaNiH sukIrtiH / pannyAsakastUragaNistato'bhUt, vibhrakriyAcinmRganAbhigandham // 83 // saptarSibhirgaNimaNiH prayuto yathAbhraM, dIvyattapAH sadamRtAdivineyavaryaiH / tatpaTTamaulimukuTo'pratibaddhacArI, saMvegaraGgakalitaH zamitendriyo'bhUt // 84 // adyApi varvati tadIyaziSyaH zrIsiddhisUriH svaparAgamajJaH / ghorAM tapasyAM tapati sma vRddhaH, vineyavaryaiH pariSevyamANaH // 85 // tato'bhavabuddhigaNirmanISI, vilokya zAstre pratimAvidhAnam / vihAya yo DhuNDhakakApathaM saH, jagrAha saMvegapathaM vidhijJam // 86 // caJcatpaJcanade parAkramapade rAjanyavaMze'vaze. rUpAmbAjaThare gaNezabhavane grAme laherAbhidhe / vyaGkASTAblamite'bdake janirabhUdyeSAM zubhe vaikrame, hiMsocchittikRte'tra bhAratatale saddharmarakSAkRte // 87 // vyomAbjAGkavibhAvarIpatimite saMvatsare vaikrame, dIkSAM DhuNDhakavartmanaH prajagRhurvairaGgikA ye mudA / pazcAcchAstravilokanAdhyayanataH TIkAniruktyuktitaH, vandyeti pratimA jinasya zivadA jJAtaM ca yairvyAkRteH // 88 // satyAnveSaNacaJcabhiH prati munInproktaM tadanyAMzca yaiH, kecitsatpravidhArya tanmunivarAH satyArthasaGagrAhakAH / AbaddhAsyapaTAH budhA niragaman satyapracArAya vai, zAstroktaH pratimAnamaskRtividhiH sarvatra tairghoSitaH // 89 // mUrtyarcApravaNAnvyadhurgRhijanAnkaivalyakAGkSAvataH, dharmArthaM jinabhaktaye pratipuraM kaSTaM sahante sma ye /
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthakAraparamparAparicayaH // 715 AjagmurgurubuddhisAdhusavidhe saMvegaragojjvalAH, satsaMvegapathasya te prajagRhurdIkSAM tadAnIM vidheH / 90 // ahammadAvAdamahAnagaryAM, AnandaromAJcitapUrjanAyAm / AnandapUrvA vijayAntimAste, prApaprathanbhUmitale mahAntaH // 91 // yebhyaH sUripadaM dadau pramadataH sambhUya saGgho'khilaH, vidvadbhayo rucire mahotsavavare zrIpAdaliptepure / pAJcAloddhRtikAriNo'janiSata zrIjainasaiddhAntikAH, nyAyAmbhonidhisUrivaryavijayAnandAbhidhAnAzca te // 92 // vidyAbhRGgIlalanasadanaM zAsanapremakandaH, jainAjainopakRtivikasaccArukAGkSAmarandaH / zrIsUrIzazcaraNakaraNavyagratAkarNikAvAn, prAdurbhUtaH kamalavijayastatsupaTTAmbujAtaH / / 93 // IlAkhyadurgopari zAnticaityaM, bhavArttabhavyAGgikRtAtizaityam / jIrNaM samIkSyoddharati sma rucyaM, jinezabhaktaH kamalAkhyasUriH // 94 // pAparddhihiMsAdiparAnnarezAn, naikAMstadanyAnpuruSAnnRzaMsAn / jImUtagambhIravacaHpravAhAt, prAbodhayacchIkamalAbasUriH // 95 // pannyAsadAnamunilabdhisudhIvareNyau, paTTe svake kamalasUrivaro nydhaattau| . saGghAgrahAtsvapadayogyatayA maharSiH, chAyApurau mahapuraHsarataH pramodAt // 96 // mahAvratI bhUtitatipratItaH, zivAnvito dagdhamanojarAjaH / / zrIlabdhisUriH samabhUdgaNendraH tadIyapaTTAcalarAgirIzaH // 97 // tarke sUkSme dhiSaNadhiSaNA prosphurIti pratIkSNA, yeSAM kRtsnAgamaganayane lakSaNe dakSazikSA / jainAjainapravacanavacaHpATavaM pUrNatAbhAga, jyotiHzAstre varanipuNatA kovidairapyagamye // 98 //
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 tattvanyAyavibhAkare zravyaM kAvyaM prasRmaraguNaM cArusandarbhagarbhaM, zrutvA laukeH kavikulakirITetyupAdhiH pradattaH / yebhyaH pUjyakramaNakamalA labdhisUrIzitAraH, te pAyAsurbhavikakRSikAndezanAvAridAnAt // 99 // mUlatrANapradeze duradhigamatame kaSTakoTiM sahitvA, prANipratrANamayyA madhumadhuragirA dezanAgAGganIram / bhuJjAnAn sannihatya dvijapazusamajaM kAzyapaM hiMsralokAn, cakrustAnpAyayitvA palaghasirahitAn labdhisUrIzvarAste // 100 // zrIlabdhisUrirvaTapadrapUryAM, jitvA mukundAzramavAdivaryam / vAdAkSavATe jinazAsane'smin, jetetikIrti vibharAJcakAra // 101 // tattvanyAyasumAvalI vilasitaM syAdvAdakuJjAzritaM, bhaGgIvallinayAgarAjijaTilaM nyAyaprakAzAkhyayA / guJjallakSaNabhRGgasaGgaghaTitaM jAtyAGkitaM vyAkhyayA, tattvanyAyavibhAkaropavanakaM, sacchabdalAlityabhRt // 102 // navyaprAcyasunItirItisaraNiM prAlambya vidyAvatA, yadyenA'raci mAlikena mahatA kAruNyapuNyAbdhinA / tattvAkAGkSivilAsikhelanakRte vyAkhyAnavAcaspati:, jIyAdbhUmitale sa nirmalayazAH zrIlabdhisUrIzvaraH // 103 // yugmam // varSe tryaGkanavauSadhIpatimite tIrthe vare stambhane, tattvanyAyavibhAkaraM sulalitaM granthaM samArabdhavAn / IlAdurgapure samAptimakarot tasyaikasatpaddhateH, sadguhyArthakamUlasatraracanAt zrIlabdhisUrIzvaraH // 104 // bANAGkAGkamRgAGkavatsaramite zrIvaikrame tatra vai, vyAkhyAmArabhate sma tasya mahatIM nyAyaprakAzAbhidhAm /
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ grnthkaarprmpraapricyH|| 717 guvA~ phalavadhinAmanagare vyAkhyAM samApatsudhIH, saptAGkAGkasudhAmarIcizaradi zrIlabdhisUrIzvaraH // 105 // tacchiSyo bhuvanAdinAmavijayo-pAdhyAyamukhyo'bhavat, tacchiSyeNa mayA prazastizatakaM bhadrareNAraci / yo'trAjJAnavazAtpravismRtivazAd duSTaprayogaH kRtaH, taM saMzodhya vivekahaMsavidurairvAcyaM hi taddhIdhanaiH // 106 //
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 tattvanyAyavibhAkare muni zrI bhadraMkaravijaya (hAla AcArya zrI vijayabhadraMkarasUri) viracita graMthaprazastirUpa graMthakAraparaMparA paricaya IndronI zreNIonA mukUTanA maNiothI pUjita caraNakamalavALA, anaMtajJAnasaMpanna, sAdhuparaMparArUpI latAnA AghabIjarUpa, vItarAga, syAdvAdIonA Izvara, carama tIrthaMkara prAtihArya Adi lakSmIthI lalita, zAsananA adhipati A vardhamAnasvAmI, puNyazALI ane buddhizALIonA AbAdI mATe thAo ! (1) te vardhamAnasvAmInA padarUpI gaganamAM alaukika tejavALA caMdranI mAphaka je zobhe che, te pAMcamA prasiddha gaNadhara, jItendriya, vidyAsAgara, prAtaHsmaraNIya, zakrendra jema sudharmAsabhAzrita che, tema samyagdharmathI Azrita zrI sudharmAsvAmI sajjanonA hRdayonA harSa mATe thAo ! (2) te sudharmAsvAmInA pATarUpI kamalanA vikAsamAM sUryasamAna, saubhAgyathI svarganI raMbhA-UrvazIne jItanArI, navapariNIta zreSTha nArIothI, jema pracaMDa pavananA samUhathI meruzikhara calita karAtuM nathI, tema sudaDha manavALA je yuvAnanuM mana harAyuM nathI, te zakhasama (zvetAma) yazakIrtivALA jaMbusvAmIjI kalyANanuM dAna karo ! (3) te zrI jebUsvAmInA pATarUpI pUrvAcalamAM sUryasamAna, zrImAnuM bUsvAmInA upadezathI dIkSAne pAmelA, "zrI prabhavasvAmIjI' tamAruM rakSaNa karo ! jema sUryanI dIptithI timira naSTa thAya che, tema zAMtinAtha bhagavAnanI mUrtithI kumatanuM (AMtarika) timira naSTa thayuM, te prabhavasvAmInA paTTanA Iza, te sumanA "zayaMbhavasUri' rakSaNa karo ! (4). tyArabAda zavyaMbhavasUrijInA paTTadhara "yazobhadrasUri thayA. te yazobhadrasUrijInA pATarUpI zuddha AkAzamAM sUrya ane candrarUpa "zrI saMbhUtavijaya' ane paMDitaziromaNi "bhadrabAhusvAmIjI," te kumatarUpa caMdra pratye rAhasamAna thayA hatA. (5). jeNe vezyAnI citrazALAmAM comAsuM rahIne tribhuvanavijetA kAmarUpI moharAjA jItI lIdho, kozA nAmaka vezyAnA kaTAkSarUpI phelAtA bANothI jeno manarUpI yoddho jItAyo nathI, jemanI haMmezAM savAramAM traNa lokamAM nara-sura-asurothI kIrtigAthA gavAya che ane je saMbhUtavijaya ane bhadrabAhasvAmInA paTTamAM ratnasamAna che, te "sthUlabhadrasvAmIjI' buddhizALIone bhadranuM dAna karo ! (6)
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthakAraparaparA paricaya 719 te sthUlabhadrasvAmInA paTTarUpI bhAlamAM tilakasamAna zrImAnuM "mahAgirijI' ane zrImAnuM suhastisvAmIjI paTTadhara thayA. te suhastisvAmIjInA zrI susthitasvAmI ane paMDita "supratibuddha ema be paTTadhara thayA. te baMnethI (sUrimaMtranA koTi jApathI ke koyaMzanA dhAraka hovAthI) kauTika nAmaka gaNa pragaTa thayo hato. (7) zrI susthita ane supratibaddha kauTikanA sadA kriyAmAM rUcivALA "IndradinasUri paTTadhara thayA ane indrannisUrinA paTTadhara dinasUrijI thayA. te dinnasUrijInA paTTadhara, girinI mAphaka sudhIra ane gaMbhIra hRdayavALA, siMhanI mAphaka zUravIra "siMhagirijI thayA. (8) matithI bRhaspati jevA, jeNe samasta agiyAra aMgono bacapaNamAM abhyAsa karI lIdho hato, jenAthI prabhAvasaMpanna vajazAkhA pragaTa thayelI che, AkAzagAminI-vaikriyalabdhi Adi vidyAnA adhIza, pAparUpI parvatanA dhvasamAM vajasamAna, te siMhagirisUrijI, paTTanA rAjA, "zrI vajasvAmIjI' saMsArarUpI dAvAnaLathI vizvanuM rakSaNa kare ! (9) . indriyasenAnA vijetA, zrI vajasvAmInA pATarUpI pUrvAcalamAM sUryasamAna zrI "vajasenasUrijI' thayA. te vajasenasUrinA pATamAM ratnasamAna, cAkula(caMdragaccha)nA mULa kAraNarUpa guru "caMdrasUrijI thayA. (10). - tyArabAda jainAgamanA pArada, bhavyonA bhadrane karanArA, ghaNA AcAryothI praNata, apramatta, jJAnakriyA-parAkrama ane kRpAnA sAgara, caMdrasUrijInA paTTAlaMkAra "sAmaMtabhadrasUrijI thayA. (11) sAmantabhadrasUrijInA padarUpI pUrvAcalamAM sUryasamAna, sAdhukriyAmAM karmaThatAthI prasiddha ane jJAnAnaMdathI bharelA cittavALA "zrIvRddhadevasUrivarya thayA. (12) te vRddhadevasUrijInA pATamAM tilakasamAna zrI pradyotanasUrirAja thayA. vijayA Adi cAra devIothI saMsevya caraNayugalavALA, je dayAsiMdhue zAMtistotranI racanA dvArA mArino roga dUra karyo hato, te pradyotanasUripaTTabhUSaNa 'paM.zrI mAnadevasUrijI tamone sukha Apo ! (13). zrI jainazAsanagaganadivAkara, vidyArUpI dhanathI pRthvImAM prasiddha mahimAvALA, siddhAntapAragAmI, zrI bhaktAmarakAvyanI cArUracanAnI caturatAthI prasiddha, samyajJAnI, zrI mAnadevasUrijInA pATarUpI nirmaLa hAranA nAyaka maNisamAna ajoDa munivarya "mAnatuMgasUrivarya buddhizALIone jJAnalakSmI karo! (14) jeNe nAgapurImAM atyaMta mahattvazALI zrI naminAthanA biMbanI pratiSThA karI hatI, te "vIrA AcAryamahArAja te mAnatuMgasUrinA paTTarUpI zeSanAgamAM vAsudeva samAna thayA. (15) cAritranI pavitratAne dhAraNa karanAra zrI jayadevasUrijI zrI vIrasUrinA paTTadhara thayA. paDatA prANIonA rakSaka "devAnaMdasUrijI' zrI jayadevasUrijInA paTTadhara thayA. zrI devAnaMdasUrinA paTTadhara gaNAdhipati, vidvAnuM "vikramasUripuraMdara' thayA. zrI vikramasUrijInA paTTadhara yogIzvara-jJAnIzvara zrI "zrI narasiMhasUri' thayA. (16)
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare zrI nAgadraha nAmaka tIrthanI rakSA mATe digaMbarone jItanArA, tattvavijJAtA, te narasiMhasUrijInA paTanA mAlika 'samudrasUrijI' thayA. zrI samudrasUrijInA paTTadhara zrI haribhadrasUrijInA mitra bIjA 'mAnadevasUrijI' thayA. zrImAnadevasUrijInA paTTAlaMkAra, prAjJaprakAMDa, yationA pati zrI 'vibudhaprabhasUrijI' thayA. (17) 720 zrI vibudhaprabhasUrijInA paTTadhara, bhavyone AnaMda ApanAra sUrIzvara 'zrI jayAnaMdasUri' bhagavaMta thayA. zrI jayAnaMdasUrijInA paTTadhara bhaktorUpa kamaLomAM sUryasamAna, paMDitomAM agresara zrI 'raviprabhasUrijI' thayA zrI raviprabhasUrijInA paTTadhara zuddha kIrtivALA 'yazodevasUrIzvarajI' thayA. zrI yazodevasUrijInA paTTadhara, kAmadevanA abhimAnane haranAra zrI 'pradyumnasUrIzvarajI' thayA. (18) jeNe upadhAnavAcya nAmaka manohara graMtha jJAnIonA AnaMda mATe banAvyo che, te tapasvIpravara zrI pradyumnasUrijInA paTTadhara trIjA mAnadevasUrijI thayA. vidyamAna suvarNa siddhivALA, vAdAMgaNamAM gopagirIza nAmaka paMDitamaNinA vijetA, zAstravettA, zrI mAnadevasUrijInA paTTadhara zrI 'vimalacaMdrasUrIzvara' thayA. (19) vikramanA 994 varSa bAda ghaNA sArA mANasonI sAthe pUrvadezamAMthI vihAra karatA mahAna vidvAn vimalacaMdrasUrIzvaranA paTTadhara rAjasthAnamAM AvyA hatA. te 'udyotanasUri'e AbunI najIkamAM TelIgAmanI sImamAM vaDavRkSanI nIce pavitra zreSTha muhUrtamAM ATha paMDitavarya ziSyone AcAryapada upara pratiSThita karyA. (20) vaDavRkSanI nIce AcAryapadanuM pradAna karavAthI caMdragacchanuM pAMcamuM nAma 'vaDagaccha' tarIke prasiddha thayuM che. te vaDagaccha saMtorUpI motIothI svaccha suguNonA eka gucchArUpa, jema AkAzamAM sUryano prakAza tamohArI che, tema A gaccha 'tama' eTale ajJAna-pApahArI tarIke vikhyAta thayela che. (21) jemane sarva devo (rAjAo) namelA che, prazasta ziSyoe jemanA caraNanI sevA karela che. prasiddha kIrtivALA udyotanasUrinA padmarUpI sarovaramAM kamalasamAna prathama 'sarvadevasUri' thayA. (22) rAjAnI pAsethI 'rUpazrI' birUda potAnI vidvattAthI jemaNe prApta karyuM hatuM, te zrImAn 'devasUrijI' zrI sarvadevasUrijInA paTTadhara thayA, cAritracUDAmaNi, samyagnAnarUpI lalanAnA vilAsasadanarUpa bIjA zrI 'sarvadevasUrijI' zrI devasUrijInA paTTadhara thayA. (23) saMyamamAM zauryazALI, baMne gurUbhAIo, munIzvara ane sUrIzvara zrI 'yazobhadrasUrijI' ane 'nemicaMdrasUrijI' zrI sarvadevasUrijInA pATarUpe siMhAsananA baMne rAjAo hatA. (24) jemaNe samagra (cha) vigaIono tyAga karyo hato, haMmezAM ekavAra 'kAMjI'nuM pAna karatA hatA, zamanA sAgara, yazobhadrasUrijI ane nemicaMdrasUrijInI pATane zobhAvanArA zrI 'municaMdrasUrIzvara' thayA. (25) zrI municaMdrasUrijInA AcAryavarya ajitadevasUri, vAdI zrI devasUri vagere, mahAvinIta-ziSyadhuraMdharo mahA paMDita hatA. teomAMthI municaMdrasUrijInA paTTadhara 'ajitadevasUri' thayA. (26)
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthakAraparaMparA paricaya 721 kuzAgratIkSNa buddhithI bRhaspatine jItanArA, pahelA ajitadevasUrijInA paTTAlaMkAra, kavicakravartI, chae dizAomAM prasiddha kIrtivALA zrI "jayasiMhasUrijI thayA. (27) pUjyapAda, vAdIone vAdamAM jItanArA, pahelA zArthI (so artha karanArA) "somaprabha nAmaka AcAryavarya, bIjA "maNiratnasUrijI' ema be, zrI vijayasiMhasUrijInA paTTadharo thayA. (28) je maNiratnasUrinI pATe (somaprabhasUri ane maNiratnasUrinI pATe) meruparvatanI mAphaka dayAbhAva sahita utkRSTa cAritrathI vistRta udayavALA (parvatapakSe merunI zikharo pratye pradakSiNAe grahonI gatithI prasiddha udayavALo), cAritrAcArarUpI ratnonI khANavALo (parvatapaNe cAritra jevA ratnonI khANavALA), guNarUpI dhAtuothI bharapUra (parvatapaNe suvarNazreNIthI vyApta), suronA pUjyapAda (parvatapaNe devothI sevyapAda-parvatanA amuka viziSTa bhAgavALo). (29) te cAMkularUpI samudramAM caMdramAna, tattvajJaziromaNi, caMdrathI adhika saumya AkAravALA, tapasvI zrImAnuM 'jagacaMdra munIndravarya, sUrivarya tamAruM ziva karo ! (30) yugyam. dhIromAM uttama, je tapasvIe harSathI jAvajIva sudhI AyaMbilathI ramaNIya tapasyA karI hatI, te jagacaMdrasUrijI paMDitothI prazaMsApAtra kema na bane? (31) te ugra tapazcaryAnA bAra varSo gayA bAda, AghATa nAmaka manohara nagaramAM uttama rAjA jaitrasiMha nAmaka rANAthI, je jagacaMdrasUrie "tapa" (mahA tapA) evuM atyaMta ramaNIya birUda prApta karyuM hatuM. (32) sudhAnya Adi bharapUra (sukALavALA), 1285 vikrama varSamAM, sukha ApanAro, tapa nAmano svaccha gaccha pRthvItaLa upara prasiddha thayo. (33) sAdhupuruSonI zreNIthI sevAyelo (kalpavRkSapakSamAM haMmezAM bhamarAothI sevAyela), prazasta manavALAothI atyaMta ramaNIya (kalpapakSe puSpothI sumanohara), kalyANa Adi phaLavALo (kalpapakSe phaLavALo), ziSyorUpI latAonI paraMparAvALo (kalpapakSe ziSyo jevI latAvistAravALo), paryuSaNa Adi parvonI zobhAvALo (vRkSanA parvothI zobhato), te tapAgaccha kalpavRkSanI mAphaka haMmezAM prakAze che. (34) je tapAgacchamAM apUrva-asAdhAraNa jJAnacAritravaMto che. cAritra saMbaMdhI pravRttimAM zithilatA vagarano, jenuM bIjuM nAma vaDagaccha, te tapAgaccha konA pUjayabhAvane dhAraNa karato nathI ? arthAta tamAmanA pUjayabhAvane dhAraNa kare che. (35). vizALa skurAyamAna saMvaratattvanA taraMgonI zreNIvALo (sAgarapakSe vizALa skurAyamAna jaLanA taraMgonI zreNIvALo), maryAdAthI viziSTa, bhavya jJAnAdi lakSmInuM nimitta (sAgarapakSe suMdara lakSmIjanaka), niSpApa mULavALo (sAgarapakSe agAdha mULavALo), munirUpI ratnothI bharelo (sAgarapakSe muni jevA ratnothI pUrNa), sAgara jevo te tapAgaccha vizeSataH nitya zobhavA lAgyo. (36) zrImAn jagacaMdrasUrIzvarajInA pATarUpI devalokamAM be azvinIkumAra jevA, kumatarUpI aMdhakAra pratye sUryarUpa, vidyAvizAradomAM zreSTha munIndra ziSyottama devendrasUrijI' ane "vijayacaMdrasUrijI' be paTTadharo thayA. (37)
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722 tattvanyAyavibhAkare - zrI devendrasUrIzvaranA vicakSaNa ziromaNi vidyAnaMdagaNi eka ane bIjA dharmaghoSagaNIndra-ema be ziSyo jANe zrI jinazAsanarUpI rAjAnA be senAdhipati, puNyarUpI aMgInA be bAhu jevA hatA. paraMtu zrI devendrasUrinA pATarUpI mastakamukUTanA maNi jevA "dharmaghoSasUri paTTadhara thayA. (38) jemanI pAse samudranA adhiSThAyakadeve samudranA taraMgonI zreNInA bahAne ratna AdinuM bheTazuM karyuM hatuM. svapakSathI bhinna kumati strIoe jemanA gaLAmAM pravacananA vacananA bhaMga karavA mATe svazaktithI kezaDyUha banAvyo hato. (39) tyAre vidyApuramAM AcArya mahArAje kapaTa jANI, te strIone atyaMta khaMbhita karI dIdhI. pachI saMghanA vacanathI, strIonI AjIjIthI, dayALu, atizayasaMpanna gurujIe strIone jaldI choDI mUkI hatI. je gurue jayavRSabha Adi suMdara kAvyonI gUMthaNI karI hatI. (40) karmarUpI roganA apahAramAM vaidya jevA, sUrisamudAyanA madhyamAM cakravartI jevA, dharmanA upadezamAM megha jevA ane paMDitamaMDaLImAM sUrya jevA tejasvI je dharmaghoSasUri hatA. (41) koI zaThayogI zreSTha ujjaina nagarImAM raheto hato ane ahIM AvelA jaina sAdhuone potAnA baLathI bIvarAvato hato. pRthvItaLamAM vihAra karatA kaliyuganA aMdhakArane haratA, janano uddhAra karatA paMDita zrI dharmaghoSasUrIzvarajI mahArAjA eka vakhata ujaina nagarImAM padhAryA. (42) - IrSArUpI jvALAthI baLela hRdayavALo, ahaMkArathI bhraSTa buddhivALo jogI, gocarIe AvelA jaina munivarone jANIne DarAvavA mATe karavata jevA bhayaMkara dAMto batAvavA lAgyo. munio kaphoNI (kuNI) darzAvI DarelAM ane guru pAse AvIne badhuM jaldI kahevA lAgyA. (43) | vistRta dayAvALA gururAje munione kahyuM ke-"tamo Daro nahi, kema ke-tamArI rakSAnI dakSa zaktivALo huM beTho chuM." vaLI eTalAmAM upAzrayanI bahAra bIlADA-uMdara-sApa vagerenA bhayaMkara avAjone sAMbhaLI aneka upadravothI Darela sAdhusamudAya jaldI gabharAyelo thayo. (44) tevA samayamAM bhayarahita RSirAja dharmaghoSagurujIe A vAta jANI. pahelAM taiyAra rAkhela vastra AcchAdita ghaDA upara potAno hAtha mUkI, evAmAM jApa zarU karyo, tevAmAM dhUrta yogIne saghaLA zarIramAM vyApaka pIDA pragaTa thaI. tyAre jogI potAnA sevakone kahevA lAgyo ke huM marI jauM chuM. mane bacAvo. (45). tyArabAda AkuLa-vyAkula banelA jogIe pote karelo mAyAvilAsa harI lIdho. raDato raDato te mahoMmAM AMgaLIo nAMkhI sAdhuonA upAzrayamAM jaIne bolyo ke-mahArAja ! je meM ahIM karyuM, te mArI moTI bhrAntithI bhUla thaI che. A bhUlanI mane kSamA Apo ! have pachI AvuM munivaro pratye klezakArI nIca kArya nahi karuM. (46) ' te vakhate guru dharmaghoSasUrie potAnA caraNakamalamAM te jogIne lIna karI dIdho. tethI pApavinAzana jainazAsanano mahimA khUba thayo. (47) kAvyakaLAmAM kovida jeNe "yatrAkhilAdi pravara stutionI racanA karI che, evA te zrI dharmaghoSasUrinA caraNakamaLamAM bhramara arthAtu temanA paTTadhara zrImAnuM "somaprabha AcAryavaya thayA. (48)
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthakAraparaMparA paricaya 723 vidyamAna saMveganA taraMganA saMgathI nirmaLa thayela jJAna ane kriyAne dharanAra, jemanA pahelAM caMdrazekharagaNI, bIjA jayAnandamuni, chellA zrI guru devasuMdaramunijI-ema traNa ziSyonA parivAravALA, somaprabhAcAryanI paTTanI zobhAne dharanAra zrI "somatilakasUri' thayA. (49) prakRSTa yoganA abhyAsI, samasta yaMtra-taMtranA vaibhavane prApta karanArA, manuSya-sarpa-agni ane sarva bhayone haranArA, jozIomAM agresara, sthAvara-jaMgama tamAma jherane haranArA, rAjA ane pradhAnothI pUjaya zrI somatilakasUrinA paTTamAM sUrya evA zrI devasuMdarasUrIzvara' thayA. (50) jema pAMca bANothI kAmadeva zobhe, tema pAMca mukhya ziSyothI je devasuMdarasUrIzvara zobhatA hatA. AvazyakasUtranI avacUri karanAra pahelA "jJAnasAgarasUrijI' hatA. (51) bIjA "vizvazrIdhara' pustaka AdinI racanAnI suMdaratAmAM nipuNatAne bhajanArA, zrI kulamaMDanasUrIzvara hatA. trIjA vaiyAkaraNaziromaNi, vairAgyaraMgAvita, gaNigaNamAM zreSTha zrI guNaratnasUrizArdUla hatA.(2) tyArapachI AcAryomAM mukhya evA cothA somasuMdaragaNi thayA. je muni patinI kriyApAtratA (prasiddhi) joIne pAkhaMDI-niMdaka mANasoe munipatinA ghAta mATe mAnavagaNane mokalyo ane jayAM te sutelA hatA, tyAM mAnavagaNa Avyo. (53) rAtrimAM caMdramAno prakAza paDe chate savidhithI rajoharaNadvArA pUMjIne paDakhuM pheravatAM gurumahArAja, mAnavagaNavaDe dekhAyA ane te mAnavagaNa bolyo ke-pApI-niMdyakarmaparAyaNa evA amArA vaDe laghujaMturakSaNa karanAra-karuNAnA sAgara gurumahArAja kema vadhayogya thAya? (54) tyArabAda A mAnavagaNa, gurucaraNamAM namanAro banI, amone kSamA Apo ! ema sUrijIne kahevA lAgyo. A pramANe guruvaryane khamAvIne mAnavagaNa potAne ghera gayo. tyAM AcArya mahArAjano khUba prabhAva phelAyo. (55) . AvA samasta sAdhusamudAyamAM zrI devasuMdarasUrIzvarajInA pATarUpI zeSanAganA agramaNi arthAta paTTadhara, kalyANika nAmaka mahAkAvyaracayitA, zrI "somasuMdarasUrIzvara' thayA. ahIM paMcama ziSya sAdhuratna gaNIzvara thayA hatA. (56). siMhAsana-azoka-sarovara-ardhabhrama-kamala-bherI-mRdaMga vagere navya, trIza subaMdhothI manohara bhAgavALI, citra akSara-dviakSara-paMcavargavALI, tridazataraMgiNI nAmavALI, 108 hAtha lAMbI supatrikA gurumahArAjanA upara jeNe mokalI hatI. (57-58) (yu....) ane je dakSiNadezamAM kAlasarasvatInA birudane dhAraNa karanArA, je bacapaNamAM hajAra zloko navA kaMThastha karatA hatA, je manuSyone sukha karanAra, suMdara saMtika stotra racanArA hatA, evA munisuMdarasUrIzvarajI' zrI somasuMdarasUrijInA paTTadhuraMdhara thayA. (59) : sUrIzamAM zekharasamAna, naya ane bhaMgane jANanAra, zrAddhapratikramaNa sUtranI sArI TIkA karanAra zrI munisuMdarasUrIzvarajInA paTTamAM uttamazekhara zrI "ratnazekharasUrIzvarajI thayA. (60)
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvanyAyavibhAkare zrI ratnazekharasUrijInA paTTabhUSaNa 'zrI lakSmIsAgarasUri thayA. zrI lakSmIsAgarasUrinA paTTarUpI samudramAM caMdrasamAna zrI 'sumatisAdhusUrIzvara' thayA. (61) 724 dAkSiNya-dakSatA-sAdhutA Adi guNonI zreNIthI saMpuSTa, jainazAsanarUpI AkAzamAM sUryarUpa, jeo haragiri vagere RSione dIkSA ApanArA thayA. jeo zithila sAdhuonA madhyamAM rahevA chatAM utkRSTa sAdhunA AcAramArga choDanArA nahi banyA. gacchanI puSkaLa prabhutAthI viziSTa, zrI sumatisAdhusUrIzvarajI mahArAjanA pATarUpI prAsAdanA zikharAgrastha suvarNakalazarUpa zrI 'hemavimalasUrIzvarajI' thayA. (62-63) (yugmam.) zrI jainazAsanaprabhAvaka, AgamatattvanI gahanatAnA samarthaka, dezanAdvArA jaina(Atma) dharmapracAraka, vizvataLamAM kIrtilatApravardhaka, zithila sAdhumArganA uddhAraka, tapasvI nigraMtha samAjanA rAjA, zrI hemavimalasUrIzvarajInI pATarUpI maNihAranA nAyaka maNirUpa 'AnandavimalasUrIzvarajI' thayA. (64-65) (yugmam.) mahApratApI, munionA indra, apramatta, vAdione vAdamAM jItanArA, sarvajJa-siddhAntavettA, zrI AnandavimalasUrIzvarajInI pATarUpa siMhAsanamAM rAjatejasvI zrI 'vijayadAnasUrIzvarajI' thayA. (66) (yugmam.) vairAgyaratnanA rohaNAcala, paMDitatArUpa AmravRkSanA vasaMtamAsarUpa, saubhAgya ane saujanyanI vihArabhUmi, kriyArUpI strIne krIDanakAje manohara kuMja, kupAkSikonA ajJAnarUpI aMdhakAranA vinAzamAM sUrya, sUriothI nata, karuNAnA sAgara ane zamarUpI rAjAnA prAsAda jevA zrI vijayadAnasUrIzvarajInA pATarUpI sarovaramAM rAjahaMsa zrI hIrasUrIzvarajI thayA. (67-68) je yuktionI paraMparAnI prayuktithI A syAdvAda siddhAntane abAdhya (akADhya) tarIke pramANita karanAra, je vidvAna, potAnA siddhAnta(syAAda siddhAnta)nI sucAru dRSTithI (nayadRSTithI) bhinna matone syAdvAda siddhAntamAM samAveza karanArA je hIrasUrIzvarajI hatA. (69) je hIravANI, pANInI mAphaka karmanA melane dhotI, udAtta-gaMbhIra-atyaMta hRdayaMgama-madhuradhuraMdharapavitratAvAhinI sabhA madhye zobhatI hatI. (70) yavanomAM mukhya, hiMsAparAyaNa zrImad akabara Adi aneka bhUpatione dezanAmeghanI dhArAthI je hIrasUrIzvarajIe dayAmaya (ahiMsaka) banAvyA che. (71) cAra vidyAonA nidhAna zrI senasUri vagere svaziSyothI-devothI indranI jema sevAtA jagadguru zrI hIrasUrIzvarajI kharekhara, jaMgamakalpavRkSa hatA. (72) vAdasthalImAM susajja thaIne AvelA vAdigajone siMhanI jema gAjatA hIrasUrIzvarajIe jItIne zrI jainazAsanano vijayavaMto vijayadhvaja pharakAvyo hato. (73) vAdamAM vAvaNUka vAdIonA vRndravijetA, zrI jainazAsananA sarasenAdhipati, zamI(sAdhu)onA svAmI, zrI hIrasUrIzvarajI mahArAjanI pATamAM cUDAmaNi jevA 'zrI senasUrIzvarajI' thayA. (74) je rUpathI kAmadevasamAna chatAM vRttithI (manovRttithI) kAmavAsanAno nAza karanAra che. caraNayugalathI jagatane pavitra karanAra te vijayasenasUrIzvarajI jaya pAmo. (75)
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthakAraparaMparA paricaya 725 jemane jahAMgIra bAdazAhe, sagaurava mAMDavagaDhamAM 'jahAMgIra mahAsutapA' evuM biruda ApyuM, te senasUrIzvarajInI pATa u52 suvarNakalaza jevA 'gaNidevasUrijI' thayA. (76) durvAdirUpI hAthIomAM siMha jevA zrI gaNidevasUrijInI pATa upara sUrya jevA zrI 'siMhasUrIzvarajI' thayA tathA zrI siMhasUrIzvarajInA paTTadhara satya kriyAnA satyarUcidhAraka zrI 'satyavijayagaNi' thayA. (77) potAnA gaNamAM zithilatA joI karmavIra satyavijayagaNie nyAyAcArya zrI yazovijayajI upAdhyAya ane sAdharmika zrI vinayavijaya upAdhyAya AdinI sahAyathI kriyoddhAra karyo. te kriyoddhAra karIne potAnuM satya nAma sAcuM karI batAvyuM, tethI tapasvI banI tapAgacchane svaccha karanArA te 'satyavijayagaNi' ciraMjIvo. (78) sakriyArUpI eka kapUranI sugaMdhathI pUrNa, paMnyAsa zrI satyavijayagaNinA paTTadhara paMnyAsa zrI 'kapUravijayagaNi' thayA. jemaNe tIrthaMkara paramAtmAnI sAtaso pratimAonI pratiSThA karAvI hatI. zrI kapUravijaya gaNivaranA ziSyaratna paTTadhara zrI 'kSamAvijayajI gaNivara' thayA, ane zrI kSamAvijayajI gaNivaranA paTTadhara chajIvanikAyanI rakSA karavAmAM pravINa zrI 'jinavijayajI gaNivara' thayA. (79-80) (yugmam.) zrI jinavijayajI gaNivaranA paTTadhara, gaNiomAM uttama 'paMnyAsa zrI uttamavijayajI gaNivara' thayA. paMnyAsa zrI uttamavijayajI gaNivaranA paTTadhara, gujarAtImAM kavitA racanAra kavivarya 'paMnyAsa zrI padmavijayajI gaNivara' thayA. 'padmadraha' evI vizALa kIrtivALA jemaNe barkAnapurImAM sthAnakavAsIo sAthe zAstrArtha karI vijaya prApta karanAra, apratibaddhavihArI kriyArUci kavivara zrI padmavijayajI gaNivara jaya pAmo ! (81-82) (yugmam.) kavivara zrI padmavijayajI gaNivaranA paTTadhara, kavivara zrI 'rUpavijaya gaNivara' thayA. kavivara zrI rUpavijaya gaNivaranA paTTadhara sukIrtiviziSTa 'kIrtivijayajI gaNivara' thayA. zrI kIrtivijayajI gaNivaranA paTTadhara, jJAna ane kriyArUpI kasturInI sugaMdhane dhAraNa karatA paMnyAsa zrI 'kastUravijayajI' gaNivara thayA. (83) jema saptarSithI AkAza zobhe, tema amRtavijaya Adi sAta ziSyaratnothI saMyuta, divya tapasvI, saMvegAMgojjavala, indriyavijetA paM. zrI kastUravijayajI gaNivaranA paTTadhara apratibaddhavihArI 'zrI maNivijayajI gaNivara' thayA. (84) hamaNAM paNa temanA ziSya sva-para AgamavettA, ziSyavarSothI sevAtA, vRddha (bApajI tarIke, prakhyAta) ghora tapasyA karanArA zrI vijayasiddhisUrijI birAjamAna che. (85) je buddhimAne zAstramAM pratimAnuM vidhAna joI DhuMDhakapaMtha (sthAnakavAsIpaMtha)no tyAga karI vidhidarzaka saMvegI(jai. zve. mUrtipUjaka)paMthano svIkAra karyo hato. te zrI 'buddhivijayajI gaNivara' zrI maNivijayajI gaNivaranA paTTadhara hatA. (86) sarvAMgasuMdara, vIratAnI bhUmi paMjAbamAM, svataMtra kSatriyavaMzamAM, laherA gAmamAM, gaNezamalajInA ghare, rUpA mAtAnI kukSie je AtmArAmajI mahArAja sAhebano vi.saM. 1893mA zubha varSamAM, bhAratabhUmimAM saddharmanI rakSA khAtara, hiMsAnA utthApana ane ahiMsAnA sthApana khAtara janma thayo hato. (87) (yugmam.)
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 tattvanyAyavibhAkare vi. saM. 1910nI sAlamAM jeoe mahAvairAgI banI jaina sthAnakavAsapaMthI dIkSA lIdhI hatI. bAda jainAgamonA adhyayana avalokanathI tathA vyAkaraNapaThanadvArA TIkA-nirUkti AdinA kathanathI, "jinapratimA zivadA hoI vanda che'ema nizcita karyuM. (88) ane satyasaMzodhanamAM prasiddha je AtmArAmajI sAhebe munio pratye ane anyo pratye jinapratimA pUjya che'- ema nizcita kareluM jAhera karyuM. keTalAka satya arthanA grAhaka munivaroe barobara dhAraNa karyuM, keTalAka samartha paMDito mukhe muhapatti bAMdhanArA hovA chatAM satyanA pracAra mATe nIkaLyA ane te paMDita munioe saghaLe sthAne "pratimApUjananuM vidhAna zAstravihita che, ema ghoSaNA karI. (89) mokSArthI gRhasthone jinapratimA pUjanamAM parAyaNa banAvyA. jinabhaktihetuthI ane dharmahetuthI pratyeka nagaramAM je kaSTa paDyuM, te sahana karavA lAgyA. evA AtmArAmajI pramukha sAdhuo, saMvegaraMgathI ujjavala banelA amadAvAdamAM sadguru buddhivijayajI mahArAjanI pAse vidhisara saMvegI pakSanI bhAgavatI dIkSA vi.saM. 1932mAM grahaNa karanArA thayA. (90) jyAre AtmArAmajI mahArAja zrI AnaMdavijayajI tarIke pRthvItaLamAM prakhyAta thayA, tyAre ahamadAvAda mahAnagarImAM jaina janatA AnaMdavibhora banI ane navIna saMvegI sAdhuone satkAranArI banI hatI. (91) pAlItANAnagaramAM(zrI zatruMjaya tIrthamAM) sakaLa saMgha bhego thaI, AcAryanA guNasaMpanna zrI AnaMdavijayajIne mahotsavapUrvaka AcAryapadavInuM pradAna karanAro thayo. tyArathI pAMcAladezoddhAraka, nyAyAsmonidhizrImavijayAnaMdasUrIzvarajIrUpe jaina siddhAntanA prakAMDa paMDitarUpe jagatamAM prasiddha thayA. (92) vidyArUpI bhramarInA krIDAbhavana, zAsanapremarUpI kaMdavALA, jaina-ajaino upara upakAranI vikasatI satya suMdara bhAvanArUpI rasavALA, caraNa ane karaNasittarImAM parAyaNatArUpI karNikAvALA zrImad vijayAnaMdasUrIzvarajI mahArAjanI suMdara pATa upara kamala jevA nirlepa (niHspRha) zrImad vijayakamalasUrIzvarajI pragaTa-prasiddha thayA. (93). je jinendrabhakta kamalasUrIzvara mahArAje bhavapIDita bhavya jIvone atyaMta zItalatA karanAra, prAcIna tIrtharUpa iDaragaDha upara manohara zrI zAMtinAtha jinAlayane jIrNa joIne jirNoddhAra karAvyo hato. (94) dayALu-pratApI zrI kamalasUrIzvara mahArAje zikAra-hiMsA vageremAM parAyaNa ghaNA narezone tathA bIjA paNa hiMsA AdikArI janone meghazI gaMbhIra vANInA pravAhathI pratibodha Apyo hato, je saphaLa thayo hato. (5) maharSi zrI kamalasUrIzvarajI, potAnI pATa upara paMnyAsa dAnavijaya ane svaziSyaratna-muni-vidvAnuM zrI labdhivijayane saMghanA AgrahathI svapada(sUripada)nI yogyatAthI chAyApurI (chANI) nagaramAM dhAmadhUmathIharSathI sthApita karanArA thayA. (96). zrI kamalasUrIzvarajInI pATarUpI himAlayamAM zaMkara(kAmadahana-pArvatInuM sAnidhya-bhabhUtI-mahAvratagaNaparivArathI prasiddha che, ema zaMkarapakSamAM samajavuM.) rUpa, paMcamahAvratadhArI, sUrisaMpadAsamanvita, kalyANakalita, naiSThika brahmacArI, gacchAdhipati zrI labdhisUrijI varte che. (97)
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthakAraparaMparA paricaya 727 jeonI bRhaspati jevI atyaMta tIkSNa pratibhA, sUkSma tarkazAstramAM khUba hurita thayelI che ane sarvazAstra prakAzaka nayanarUpa vyAkaraNamAM dakSazilA che, jaina-jainetaronA vADmayanI-vacananI paTutA pUrNatAvALI che, paMDitothI paNa agamya jayotiSazAstramAM zreSTha nipuNatA che. (98) uttama guNamaMDita, suMdara racanAthI garbhita, zravaNayogya kAvya sAMbhaLI lokoe jeone kavikulakIriTa' evuM biruda ApeluM che, te pUjya caraNakamaLavALA, labdhisUrIzvara mahArAjA, dezanAnA jaLanA dAnathI, bhavya jIvarUpI kheDUtone pavitra karanArA thAo ! (99). durgama mUlatAnapradezamAM kroDo kaSTo sahana karIne, pazu-pakSInA samudAyane haNI mAMsAhArI te hiMsakalokone, jIvadayApradhAna madhu madhura vANI dvArA dezanAnA gaMgAjaLa pIvaDAvI, te labdhisUrIzvarajI mahArAjAe mAMsabhakSaNanA tyAgI banAvyA hatA. (100) vaTAdarAnagaramAM vAdarUpI akhADAmAM mukundAzrama nAmanA uttama vAdIne jItI A jainazAsanamAM vAdavijetA tarIkenI kIrtine dhAraNa karanArA zrI labdhisUrIzvarajI thayA hatA. (101) tattva ane nyAyorUpI puSpAvalIthI vilasita, syAdvAdarUpI nikuMjanA AzrayavALuM, suMdara bhaMgI(vibhAga racanA)rUpI latAmaMDita, nayorUpI vRkSarAjIthI gahana, nyAyaprakAza nAmaka vyAkhyArUpI jAti(joI)thI aMkita, guMjArava karatA lakSaNorUpI bhramaronA saMbaMdhathI saMghaTita, suMdara zabdonI zobhAthI ramaNIya, tattvanyAyavibhAkara nAmaka graMtharUpI upavana, navIna prAcIna nyAyanI rItinI paddhatine avalaMbI je vidyAvAne dayA ane puNyanA sAgara evA je AcAryarUpI mAlIe tattvapremarUpI vilAsI janane krIDA karavA mATe racela che. te vyAkhyAnavAcaspati, nirmaLa yazasvI labdhisUrIzvarajI mahArAjA bhUmitaLamAM jaya pAmo! (100-103) (yu...m.) vikrama saM. 1993mAM staMbhana nAmaka uttama tIrthamAM tattvanyAyavibhAkara nAmaka suMdaratara graMthano AraMbha karelo hato. advitIya samyapha paddhativALA te graMthanI samApti, samyaphagUDha arthavALA sUtranI racanAdvArA IDaratIrthamAM zrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAe karI hatI. (104) vi.saM. 1995mAM te tattvanyAyavibhAkara nAmaka mULa graMthanI, nyAyaprakAza nAmaka moTI TIkAno IDaramAM AraMbha karyo hato ane vidvAn zrI labdhisUrIzvarajI mahArAjAe vi.saM. 1997mAM phalodhInagaramAM mahAthe gaMbhIra te TIkAnI samApti karI hatI. (105). - te labdhisUrIzvarajI mahArAjanA ziSya-vAcakamukhya (hAla) paTTadhara zrI bhuvanatilakasUrIzvarajInA ziSya-meM bhadraMkaravijaye (hAla bhadrakarasUrIzvare) prazastizataka racela che. jo ahIM ajJAnavaze ke smaraNavaze koI duSTa prayoga karela mAluma paDe, to tene buddhidhanI, vivekamAM haMsa jevA sajajana vidvAnoe zuddha karIne, te prazastizatakanuM vAcana karavuM joIe. (16)
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ 728 tattvanyAyavibhAkare graMthanI garimA zrI tattvanyAya vibhAkara-bhAga pahelAne maLelo AvakAra pUjyapAda vyAkhyAnavAcaspati, kavikulakirITa, AcAryabhagavaMta zrImavijayalabdhisUrIzvarajI mahArAje racela tattvanyAyavibhAkara (saMskRta) graMtha kharekhara, jainadarzanano saiddhAttvika mahAgraMtha che. jainadarzananA tattvajJAna tathA AcAravijJAnane samajavA mATe A graMtha suMdara mArgadarzana pUruM pADe che. jainadarzana viSe jijJAsu abhyAsakone khUbaja upakAraka A graMtharatna para pUjyazrIe svapajJa (saMskRta) TIkAnI racanA karIne zrI jaina saMghanA tattvajJAnarasiko para mahAna upakAra karela che. te bhUla graMthano anuvAda prastuta graMtharatnanA lekhaka pU. AcArya zrI vijayabhadraMkarasUri mahArAje varSo pUrve karela. Aje mUla graMthane TIkA sAthe te graMtharatnano gujarAtI anuvAda pU. AcArya zrI vijayabhadrakarasUri mahArAje khUbaja cIvaTa, kALajI temaja athAga parizrama laIne karela che. te mATe kharekhara, graMtharatnanA svAdhyAyapremI AtmAone mana khUba ja gauravano viSaya che. AvA gahana ane vizAla graMtharatnanuM anuvAdakArya pairya, bhAre khaMta ane prabala puruSArtha mAMgI le che. pU. AcAryamahArAje potAnI vidvattA temaja athAga parizramathI anuvAdanuM kArya suMdara rIte pUrNa karela che. prastuta pustakamAM prathama bhAga zraddhA-samyakazraddhA nAmano pUrNa thayela che. ApaNe icchIe ke teozrI zIghAtizIgha zeSa bhAga pUrNa karIne jainadarzananA mahAna Akara graMtharatnanA anuvAda dvArA svAdhyAyapremI AtmArthI jIvone mATe gujarAtI bhASAmAM suMdara svAdhyAyayogya prakAzana prastuta karIne mahAna upakAranI amIvarSA kare ! (kalyANa mAsika, vaDhavANa zahera) tattanyAyavibhAkara-bhAga pahelo amane maLyo che. jotAM-vicAratAM kAma prazaMsanIya che. ghaNA bhavyAtmAone AtmahitanuM sAdhana che. A kArya ghaNuM anumodanIya che dhanyavAda hetu che. AcArya maMgalaprabhasUri tathA AcArya arihaMtasiddhasUri (luhAranI poLa, amadAvAda) mahAgraMthono gUrjarabhASAmAM anuvAda jovAthI anumAna thAya che ke, sAhityanI suMdaratama sevA karIne, ajJajanane sujJa tarapha tamAro puruSArtha laI jAya che ? ane te puruSArtha stutya kahevAya. eTaluM ja nahIM paNa anumodanIya, anukaraNIya ane vaMdanIya che. AcArya zrI navinasUri (bijApura-karNATaka) A graMtha jainadharmanA aneka graMthanA dohana pachI banAvavAmAM Avela hovAthI ane vyAkhyAnavAcaspati, aneka prakAre anubhavI AcAryabhagavaMtanI kalame AlekhAyela hovAthI khUbaja upayogI che. athAga tana-mananI mahenatathI taiyAra thayela, temaja jainadharmanA AcAra, vicAra, vartana, temaja zrI jinezvaradevoe bhAkhelA bhAvone pragaTa karato hoI, A graMtha samAjane atyaMta khubaja upayogI nIvaDaze te niHzaMka che. ApazrIe gurudevazrInA kAryane vega ApI temanI mahenatane phaLavatI banAvI che. AcArya prasanacaMdrasUri kharekhara, Ape A eka mahAna kArya karyuM che. gurubhakti sAcI karI che. AvA daLadAra graMthanA bhASAMtara karavA, e kArya keTaluM kaparuM che te anubhavI ja jANI zake. ame emAMnA be prakaraNa vAcanAmAM vAMcyA che. khUba AnaMda thayo. cauda guNaThANA ane cAra dhyAnanA ema be prakaraNo vAMcI khUba AnaMda thayo che. muni kuMdakuMdavijaya, pAlItANA (adhyAtmaniSTha pU. paM. bhadraMkaravijayajI gaNinA ziSya) tattanyAyavibhAkara gujarAtI bhASAMtara sAtheno daLadAra graMtha maLyo. tamArI zakti ane stutya prayAsa mATe abhinaMdana AcArya zrI kIrticaMdrasUri (prabhAvaka vaktA, lamaNasUripaTTadhara)
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta granthano rasAsvAda A graMthamAM 'tattva' ane 'cAya'--A be viSayo upara prakAza phelAvavAmAM Avyo che, ke jethI graMthane 'vibhAkara' suryanI upamA apAyela che. jo ke 'cAya' e jJAnanuM nirupaNa che ane jJAnanirupaNa jIva tattvAMtargata che, mATe tattvathI te bhinna che. tema graMthanA nAmano dhvani pragaTita thato nathI, paNa nava tattvomAM pradhAna tattva jIva che. jIvanuM pradhAna lakSaNa jJAna che ane jJAnasvarUpa nyAya jJAnano eka mahattvano vibhAga che tema sUcana karavAmAM AvyuM che. mATe ja graMthanuM nAma 'taqnyAyavibhAkara' hovA chatAM tattva ane nyAya evA be vibhAga na karatAM graMthakAre jJAna, darzana ane cAritra-ema traNa vibhAga karyA che. temAM prathama be vibhAgamAM vibhAjita che. racanA - A graMthanI racanA aMge paNa eka nAno itihAsa che. pU. muni zrI prabhAvavijayajI mahArAje eka - divasa sva. pU. gurudevane vinaMti karI ke-ApazrI koI mArA jevA alpamati jIvone bodha thAya, te mATe koIka suMdara graMtha banAvI ApavAnI kRpA karo. sarala hRdayI sva. pU. gurudeve ziSyanI te vinaMti mAnya rAkhI. sva-paradarzananAM gaMbhIra uMDANa sudhI pahocI gayela pU. gurudeva eka apratima smRtizaktinA khajAnA hatA. graMthanuM nirmANa eka asAdhAraNa vAta che. eka sAmAnya lekhake paNa saMkhyAbaMdha pustako uthalAvato hoya che, jyAre pU. gurudeva A graMtha nirmANa karatA hatA, tyAre koI graMtha temane jovA mAMgyo hoya tevuM mane yAda nathI. moTAbhAganA sUtro teo rAtanA ja banAvatA ane divasanA koInI pAse lakhAvI detA. graMthakartA AcAryazrInI A eka ajoDa saphaLatA che ane smRtizaktino eka anupama pUrAvo che.' teozrInA jIvananI keTalIka viziSTatAo teozrInA sAhityasarjanamAM paNa utaryA vagara rahe nahi, mATe paNa te vyaktitvanI spaSTatA karavI yogya che. 1. sau prathama teozrIne pU. AcAryadeva zrImad vijayAnaMdasUrIzvarajI mahArAja (AtmArAmajI ma.) pU. AcAryadeva zrImad vijayakamalasUrIzvarajI mahArAja jevA guru ane praguru prApta thayA hatA, ke jeozrImAM rahela zAsanaprema ane satyagaveSaNa teozrImAM sahaja rIte saMkrAnta thayA hatA. 2. vyAkhyAnanI ajoDa zaktie vAdavivAdanAM anekAneka prasaMgo prApta karAvyA hatA, ke jethI dArzanika jJAna atyaMta puSTa bane temAM koI Azcarya na gaNAya. 3. smRti ane svAdhyAya samatA vaDe jIvatA AgamanI garaja sAravA teozrI zaktimAna hatA. 4. teozrInI svabhAvagata saraLatA pratyeka kSetramAM vistAra pAmI hatI, ke jenA darzana graMtharacanAmAM paNa thAya che. 5. sahaja kAvyazakti paNa teozrInA graMthamAM dekhAyA vinA na rahI zake. KIRIT GRAPHICS-09898490091