Book Title: Sutrakritang Sutra
Author(s): Sudarshanlal Acharya, Priyadarshan Muni, Chhaganlal Shastri
Publisher: Shwetambar Sthanakvasi Jain Swadhyayi Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032440/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ p 1. SUM KING ye To Open. oslalo sva. AcArya pravara gurudeva zrI sohanalAla jI ma.sA. / kI puNya smRti meM : sUtrakRtA-sUtra zIlAMkAcArya kRta saMskRta TIkAnuvAda sahita pradhAna sampAdaka zAsana gaurava AcArya pravara zrI sudarzana lAla jIma-sA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H pradhAna sampAdaka zAsanagaurava, yuvAmanISI, AcArya pravara zrI sudarzanalAla jI ma. sA. SCO pauSa badI10 vi.saM.2029 kA prabhAta ravi-razmiyoM ke prathama avataraNa ke samAna zraddheya utsavarAjajI caudharI evaM zrImatI bha~varI bAI jI caudharI ke Atmaja zrI pArasamalajI ke janma ne adhyAtma ke dharAtala ko dhanya kara diyA / 0 bAlyakAla meM buddhi se medhAvI, mana se vItarAgI, svabhAva se milanasAra, hRdaya se nizchala-nirmala evaM vyavahAra se Rju-mRdu zrI pArasamalajI tyAga-tapa-jJAna-sAdhanA patha ke mahApathika bana vi. saM. 2044 mAghasudI 10 ko bijayanagara meM ArhatI dIkSA aMgIkAra kara AcArya pravara zraddheya sohanalAlajI ma. sA. ke priya suziSya 'muni sudarzana' bana gae / dhyAna-sAdhanA ke pAvana pratIka, pavitracaritra ke preraNA srota, samarasa ke prazAnta sAgara sarvodaya-tIrtha ke saMdezavAhaka, zAsanagaurava zrI sudarzana munijI ne ahiMsAdi paMcazIla ke abhibhAvaka va paramArtha-dharma ke saphala upadezaka bana vipula khyAti arjita kI / hindI, saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM evaM vyAkarapA, nyAya, darzana, Agama, sAhityazAstra Adi kA gahana adhyayana kara amUrta viSayoM ke kuzala vivecaka kA viruda prApta kiyaa| sevA-saMgaThana-sAdhanA ke sUtradhAra bana jana-jana kI AsthA ke kendra bane / yuvAoM ko sAmAyikasvAdhyAya se saMpRktakara yuvAvarga kI zraddhA samarjita kii| Agamika TIkAoM ke gahana adhyayana se apane jJAna-phalaka ko vistAra diyA / visaM.2055 kI mAtra badI 6 se AcAryapada kA gurutara dAyitva vahana karate hue 'zAsanagaurava', 'yuvAmanISI' ke viruda ko sArthaka kiyA / yuvAoM, praur3hoM va vayovRddhoM ke madhya setu bana sadvyavahAra, sadvicAra-sadAcAra ke akSaya koSa ke rUpa meM sammAnanIya - smaraNIya bana ge| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. AcArya pravara gurudeva zrI sohanalAla jI ma.sA. kI puNya smRti meM sUtrakRtAMgasUtra [prathama zruta skandha] zIlAMkAcArya kRta saMskRta TIkAnuvAda sahita pradhAna sampAdaka) zAsana gaurava AcArya pravara zrI sudarzanalAla jI ma.sA. -: TIkAnuvAdaka evaM sampAdaka :zraddheya zrI priyadarzana munijI ma. sA. - DaoN. chaganalAlajI zAstrI, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O O O O D O O Agama sUtrakRtAGga sUtra ( prathama zrutaskaMdha ) zIlaMkAcArya kRta TIkA hindI anuvAdayukta nidezaka ojasvI vaktA zraddheya priyadarzana munijI ma.sA. samprerikA saMgha jyoti sAdhvIpramukhA zraddheyA jayavaMtakaMvara jI ma.sA. paramaviduSI, zraddheyA kamalaprabhA jI ma.sA. sAdhvIratnatrayI DaoN. jJAnalatA jI ma.sA. zrI sUtrakRtAGga sUtram parAmarza maNDala zAsanagaurava, yuvAmanISI, AcAryapravara zrI sudarzanalAla jI ma.sA. DaoN. chaganalAla jI zAstrI zrI ratanalAla gokharu prakAzaka zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina svAdhyAyI saMgha, gulAbapurA akhila bhAratIya zrI prAjJa jaina yuvAmaNDala, bijayanagara prakAzana varSa 24 janavarI, 1999 mAgha zuklA 7, saMvat 2055 prathamAvRtti - 1100 pratiyAM mUlya 250/ mudraka evaM kampyUTara saiTiMga nio blaoNka eNDa prinTsa purAnI maNDI, ajamera : 422291 iv Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram samarpaNa he krAntidUta, vandana / he dharmajyoti, AcAryapravara tumako he Azukavi, yahA~ saralahRdayabana, kiyA dayA kA nava guMjana // pAkara pAda-padmoM kA sparza, antara ko nUtana bhAva maiM klAnta hRdaya calakara AyA, usI mahA-viTapa kI chA~va tale // mile / so'ham bhAva ko jAgratakara, jaga-pIr3A kA kiyA yaha kRti samarpaNa tumheM deva, mana-mastaka karatA punaH namana // hanana / jo kalama Apane dI mujhako, yaha usakA svAmI ! pratiphala hai / jo bhAgIrathI bahAI tumane, kalakala hai // yaha racanA usakA V - AcArya sudarzana muni Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram / ( prakAzakIya bhAratavarSa sadA se dharmapradhAna deza rahA hai / yahA~ zramaNa evaM brAhmaNa paramparA kI pradhAnatA rahI / brAhmaNa paramparA vedAnugAmI thI - veda usakA pramukha dharmazAstra thA jabaki zramaNa paramparAntargata bauddhoM ke dharmazAstra 'piTaka' evaM jainoM ke dharmazAstra 'Agama' kahalAte the / ___ vartamAna meM upalabdha AgamoM meM se gyAraha aMga zAstra bhagavAna mahAvIra dvArA upadiSTa evaM unake pradhAna ziSyoM - gaNadharoM dvArA saMgrathita haiM / prabhu mahAvIra kA vicaraNa-kSetra mukhyataH magadha deza (vartamAna meM bihAra rAjya) rahA ataH vahA~ prayukta hone vAlI ardhamAgadhI bhASA meM ina AgamoM kA saMgrathana honA svAbhAvika thA / mahAvIra ke kAphI samaya bAda taka yaha Agama - jJAna zruta-paramparA se surakSita rahA kintu zanaiH zanaiH smRti-daurbalya ke kAraNa usameM bhUla par3ane lagI ataH devarddhigaNi kSamAzramaNa ke samaya samasta Agama-sAhitya ko pustakAruDha kiyA gayA / AgamoM meM varNita samasta siddhAntoM va upadezoM kI spaSTatA va vizada vyAkhyA ke lie paravartI AcAryoM dvArA cUrNi, bhASya evaM TIkAeM likhI gaI / TIkA-sAhitya saMskRta bhASA meM thA jo apanI vyAkaraNika jaTilatA ke kAraNa kAlAntara meM sAmAnya janatA ke lie agrAhya ho gaI - usakA paThana-pAThana alpa se alpatara hotA gayA / isakA pariNAma huA ki aneka sAdhu-sAdhvI evaM zrAvaka-zrAvikA Agamika tatvajJAna kI jijJAsA - pUrti meM asamartha rahane lage / saMskRta va prAkRta ke jJAna kI nyUnatA ke kAraNa unheM AgamoM kA marma samajhane meM kaThinAI hone lagI / pravacana-prabhAkara zraddheya vallabhamuni jI ma.sA. ne apane antevAsI laghu muniyoM va AjJAnuvartinI sAdhviyoM ko adhyayana karAte samaya isakI vizeSa kamI mahasUsa kI / unake mana meM eka bhAvanA jagI ki kyoM na ina saMskRta TIkAoM kA rASTrabhASA hindI meM anuvAda karAyA jAya jo sarvajana bhogya bana sake / usa samaya unake vicAra-jagat meM eka halacala rahI / lakSyapUrti ke lie unhoMne TIkAoM kA saMkalana bhI karAyA kintu asamaya meM hI unake kAladharma ko prApta ho jAne se, yaha vicAra, unake jIvanakAla meM mUrtarUpa nahIM le sakA / tatpazcAt AcAryapravara zraddheya sudarzanalAla jI ma.sA. evaM ojasvI vaktA zraddheya priyadarzanamuni jI ma.sA. ne bhI labdhapratiSTha vidvAn zrImAn DaoN. chaganalAla jI sA. zAstrI se adhyayana karate samaya yahI kamI mahasUsa kI evaM ina TIkAoM kA hindI meM anuvAda karAne kA apanA vicAra svAdhyAya-ziromaNi, zraddheya AcAryapravara zrI sohanalAla jI ma.sA. kI sevA meM prastuta kiyA / zraddheya AcArya pravara ne bhI isa kArya kI upAdeyatA mAnate hue gyAraha aGgazAstroM kI zIlaMkAcArya evaM abhayadeva sUri racita TIkAoM kA anuvAda prakAzita karAne kI svIkRti pradAna kii| zraddheya AcAryapravara zrI sohanalAla jI ma.sA. ke zubhAzIrvAda evaM vartamAna AcAryazrI sudarzanalAla jI ma.sA. va ojasvI vaktA zraddheya priyadarzana muni jI ma.sA. ke parizrama kA hI yaha suphala hai ki tatkAla yojanAnusAra kArya prAraMbha kiyA gayA evaM vidvadvareNya zraddheya DaoN. chaganalAla jI sA. zAstrI ke parAmarza va mArgadarzanAnusAra sUtrakRtAGga sUtra ke prathama zrutaskaMdha kI zIlaMkAcAryakRta TIkA kA anuvAda prakAza meM AyA / Agama ke pAThakoM ko ise samarpita karate hue Aja hameM apAra harSa hai / vi Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram prastuta TIkAnuvAda kI pAMDulipi taiyAra karane meM suhRdavara zrImAn amolakacanda jI sA. hIMgar3a, ajamera evaM zrImAn mahendrakumAra jI sA. khAbiyA, pIsAMgana vAloM ne samarpita bhAva se parizrama kiyA hai| zrImAn amolakacaMda jI sA. ne to isakA prUpha-saMzodhana bhI kiyA hai / Apake snehapUrNa sahayoga ke lie hArdika AbhAra prakaTa karate haiM / AcAryapravara ke ajamera cAturmAsa meM hI yaha anuvAda taiyAra ho cukA thA evaM AcArya-pada-cAdarasamarpaNa samAroha ke avasara para dinAGka 24 janavarI, 99 ko ise lokArpita karane kA nizcaya kiyA jA cukA thA / isa alpa avadhi meM isakA mudraNa kArya saMpanna kara ise sava-jana ke lie upalabdha karAne meM nio blaoNka eNDa priNTsa ke adhyakSa zrI jitendra jI pATanI 'pinTU jI' ne athaka parizrama kiyA hai ataH unake prati bhI hArdika AbhAra prakaTa karate haiM / / cAturmAsa kAla meM pANDulipi ko punaH punaH par3hakara grantha kI zobhAvRddhi ke lie evaM pAThakoM ke lie upayogI banAne kI dRSTi se zrImAn vinayakumAra jI baramecA, nihAlacaMda jI sA. caudharI, rUpacanda jI sA. boharA prabhRti yuvA sAthiyoM ne apane amUlya sujhAva die hai jisase isakI upAdeyatA va bahirsajjA adhika bar3ha gaI hai ataH unake prati kRtajJatA prakaTa karanA maiM apanA karttavya mAnatA hU~ / zrI a. bhA. prAjJa jaina yuvA maNDala ke adhyakSa zrImAn prakAzacaMda jI sA. jAmar3a evaM maMtrI zrImAn jJAnacaMda jI sA. bAphaNA va unake yuvA sAthiyoM ne samaya-samaya para hameM utsAhita kara va Avazyaka sahayoga pradAna kara isakA prakAzana saMbhava banAyA hai ataH ve bhI dhanyavAdAha haiM / ___mAnanIya vidvadvareNya DaoN. chaganalAla jI sA. zAstrI kA AbhAra kina zabdoM meM vyakta karU~ / Apa hamAre AtmIya haiM, isa vRhat parivAra ke eka sRjanazIla-cintaka ke rUpa meM hamAre mArgadarzaka haiM / unakI bahujJatA, isa anuvAda kArya kI saMpannatA meM sadaiva preraka rahI hai / svAsthya kI pUrNa anukUlatA nahIM hote hue bhI ApakA jo patha-pradarzana milA usake prati zatazaH namanapUrvaka hArdika zraddhAbhivyakti karate hue AbhAra prakaTa karatA hU~ / __ hamAre, apane AtmIya, parama gurubhakta, zraddhA evaM sevA kI sAkAra pratimA zrImAn nitinakumArajI kAvar3iyA (sAdar3I vAle) dillI, zrImAn indaracaMda jI sA. harakAvata jayapura, zrImAn budharAja jI sA. lUNAvata, bijayanagara, zrImAn jabaracaMda jI sA. coraDiyA, mer3atAsiTI, zrImAn rozanalAla jI sA. khaTor3a sarerI evaM zrImAn jJAnacaMda jI sA. siMghavI bijayanagara vAloM kA bhI hRdaya se AbhAra mAnatA hU~ jinhoMne apane dravya kA sadvyayakara prastuta TIkAnuvAda ko prakAza meM lAkara apUrva zrutabhakti kA paricaya diyA hai / unakI jinavANI-anuraktatA evaM AsthA hamAre lie anukaraNIya haiM / unakI sevA, svAdhyAya evaM vAtsalyabhAva ke prati namana ! pratyakSa aura parokSa rUpa se jinhoMne bhI isake prakAzana meM apanI zubhakAmanAeM samarpitakara hamArA utsAhavarddhana kiyA, una sabhI ke prati anekAneka sAdhuvAdapUrvaka kRtajJatA-jJApana / ityalam / nemIcanda khAbiyA maMtrI gulAbapurA zrI zve. sthA. jaina svAdhyAyI saMgha, di. 24.1.99 gulAbapurA vii Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram (sampAdakIya udgAra zAsana gaurava, AcAryapravara zrI sudarzanalAla jI ma.sA. vizva ke dhArmika kiMvA AdhyAtmika vAGmaya meM ardhamAgadhI jainAgamoM kA aneka dRSTiyoM se asAdhAraNa mahattva hai / yaha vaha atyanta prAcIna sAhitya hai jisameM mAnava kI urdhvamukhI cetanA kI jIvanta vikAsayAtrA kA lekhA-jokhA hai / bhautika sampadA, vaibhava aura vilAsitA meM saccI zAnti kA anubhava na kara usa paramazAMti ke prayAsa aura upalabdhi kI vaha gAthA inameM hai, jisase parizrAnta mAnava ko apane ApakA va paramAtmA kA sAkSAtkAra huA, anupama nirveda aura prazAnta bhAva kA anubhava huaa| aihika aura pAralaukika jIvana kA vizada lekhA-jokhA inameM hai / pAralaukika dRSTi se jahA~ vrata, saMyama, satya, ahiMsA, aparigraha, santoSa Adi pavitra bhAvoM kA citraNa hai vahIM sahasroM varSoM ke janajIvana kA vistRta itivRtta bhI inameM hai, adhyAtma aura loka - ina donoM hI dRSTiyoM se inameM vipula adhyeya sAmagrI hai / yaha mahanIyatA aura upayogitA hI vaha kAraNa hai jisase bhagavAn mahAvIra ke uttaravatI aneka AcAryoM aura manISI saMtoM ne niyukti, bhASya, cUrNi, TIkA Adi kI dRSTi se AgamoM para vipula parimANa meM vivecana, vizleSaNa evaM vyAkhyAmUlaka sAhitya kA praNayana kiyA / AgamoM meM saMsUcita, sAMketita siddhAntoM ke bahumukhI vizleSaNa aura vizadIkaraNa kI dRSTi se AgamoM para racI gaI saMskRta TIkAoM kA atyanta mahattva hai / - yaha bar3e harSa kA viSaya hai ki adhyayana ke kSetra meM Aja vyApakatA kA saMcAra huA hai / kucha samaya pUrva apane svIkRta dharma ke atirikta itara dharmoM ke sAhitya ke adhyayana meM loga aruci rakhate the / Aja vaisA nahIM hai / logoM meM anya darzanoM aura dharma siddhAntoM ke adhyayana meM abhirUci utpanna huI hai / aneka vizvavidyAlayoM evaM vidyApIThoM meM aura jaina darzana, saMskRti, dharma, Agama ityAdi viSayoM para anusaMdhitsuvRnda zodhakArya meM saMlagna hai / aneka vizvavidyAlayoM meM jaina pITha - Jain Chairs saMsthApita haiM / madrAsa vizvavidyAlaya, udayapura vizvavidyAlaya, magadha vizvavidyAlaya Adi vidyA-kendroM meM jaina-vidyA ke vibhAga cala rahe haiM, jahA~ vidyArthI-anusaMdhAnArthI adhyayana evaM zodhakArya meM saMlagna haiM / yaha anukUla samaya hai jaba jainadarzana ke aneka siddhAntoM para Azrita vizvajanIta vicAroM ko vidvadbhogya evaM lokabhogya banAyA jA sakatA hai, ataH ucca koTi kA jaina-sAhitya prakAza meM AnA cAhie / vartamAna samaya meM sAhitya kA prakAzana to bahuta ho rahA hai, para usameM Agama evaM AgamoM se saMbaMdhita sAhitya atyalpa hai / darzana evaM siddhAnta ko samajhane hetu Agamika sAhitya kI atyadhika AvazyakatA hai, kintu Agamika rUci kama hone se kathA, pravacana, bhajanAdi se paripUrNa sAmAnya sAhitya hI adhika dRSTigocara hotA hai yA yoM kahA jAye ki AvazyakatA ko gauNa kara anAvazyaka ko adhika protsAhana diyA jA rahA hai / ArAdhyadeva zraddheya AcAryapravara pUjya gurudeva zrI sohanalAla jI ma.sA. evaM pravacana prabhAkara zraddheya vallabhamuni jI ma.sA. kI yaha hArdika abhilASA thI ki hameM AgamoM ke sAtha Agamika TIkAoM kA (viii Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram bhI adhyayana karavAyA jAye / pUjya gurudeva zrI ne zraddheya vallabhamuni jI ma.sA. ke svargavAsa ke bAda vidvajjagata ke mUrdhanya manISI DaoN. chaganalAla jI zAstrI ke sammukha apane bhAvodgAra prakaTa kie / DaoN. zAstrIjI ne bhI gurudeva ke AtmIya evaM bhAva vihvala udgAra ko sahaja - svIkRta kara liyA aura adhyApana meM samarpita ho gae / sarvaprathama sUtrakRtAGga sUtra kI zIlAGkAcAryakRta TIkA kA hI adhyayana prAraMbha kiyA... gayA / isa TIkA meM Agama kA dArzanika dRSTi se vizleSaNa hai / TIkAkAra ne prAcIna niyukti va cUrNi sAhitya kA AdhAra lete hue nae-nae hetuoM dvArA Agama ke gahana viSaya ko aura adhika spaSTatA dete hue, puSTa kiyA hai / vastutaH sUtrakRtAGga jaise dArzanika Agama ko samajhane ke lie AcArya zIlAGka kI yaha TIkA advitIya hai / adhyayana ke daurAna mere mana meM aisA vicArodbhAvana huA ki gyAraha aGgoM para jo jaina vidyA ke mUla srota hai - vizeSa kArya kiyA jAye / isa sambandha meM vidvad- mUrdhanya, jaina Agama-darzana ke gahana adhyetA zrIyut DaoN. chaganalAla jI zAstrI, kA jo hamAre adhyApana meM nirata rahe haiN| - Aja bhI hai ke samakSa yaha carcA calI / unako merA vicAra bahuta hI upayukta evaM lAbhapradalagA / hamane, apane sabhI sAdhu-sAdhviyoM ke sAtha bhI isa para vicAra-vimarza kiyA / - isa vicAra-maMthana ke pariNAmasvarUpa sabhI ko aisA samIcIna pratIta huA ki zIlAGkAcArya kRta AcArAMga tathA sUtrakRtAGga sUtra kI TIkAoM kA tathA abhayadeva sUri kRta zeSa nau aGgoM kI TIkAoM kA hindI anuvAda prakAza meM lAyA jAya / hindI bhArata kI rASTrabhASA hai, deza meM adhikatama loga isI bhASA meM bolate haiM evaM likhate-par3hate haiM / uttara bhArata evaM madhya - bhArata meM prAyaH sabhI vizvavidyAlayoM meM hindI mAdhyama se uccatama adhyayana ho rahA hai / hindI bhASA meM prakAzita sAhitya sabake upayoga meM A sakatA hai / ataeva gata akSaya tRtIyA ke pAvana prasaGga para zrI bhImasiMha jI saMcetI kI supara sinkoTeksa iNDiyA li. milsa meM svAdhyAya ziromaNi Azukaviratna, Agama vAridhi, paramArAdhya AcAryapravara pUjya gurudeva zrI sohanalAla jI ma.sA. kI puNya smRti meM ina TIkAoM ke hindI anuvAda ko prakAza meM lAne kA nirNaya kiyA / yaha mahattvapUrNa kArya vidvajjagat ko bahuta hI upayogI lagA, isase hameM AtmaparitoSa milaa| saM. 2055 ke ajamera cAturmAsa meM hamArI yaha bhAvanA rahI ki adhyayanArtha zrIyut DaoN. chaganalAla jI zAstrI kA hameM cAroM mAha yoga prApta ho / hameM yaha vyakta karate hue AdhyAtmika ullAsa kI anubhUti hotI hai ki DaoN. zAstrI jI ne apane anyAnya kAryakramoM ko chor3akara cAra hI mAha kA samaya diyA / hamArA adhyayana to calA hI, sAtha hI sAtha DaoN. zAstrIjI evaM muni priyadarzana jI ne sUtrakRtAGga sUtra ke prathama zrutaskaMdha kI zIlAGkAcArya kRta TIkA ke anuvAda kA kArya hAtha meM liyo / kArya bahuta vistRta thA, hama socate the ki kyA yaha kArya cAturmAsAvadhi meM sampanna ho sakegA ? kintu paramArAdhya gurudevazrI kI kRpA se evaM muni priyadarzana jI ke athaka parizrama se yaha kArya bar3e hI samIcIna rUpa se sampanna ho gayA / ix Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram yaha anuvAda adhyayana kI jhalaka ke rUpa meM prastuta hai / adhyayana svayaM taka hI sImita na rahe, anya Agama-pipAsuoM ke lie bhI sahayogI ho, isa hetu anuvAda hRdayaMgama karane ke sAtha likhita rUpa meM bhI taiyAra karane kA prayAsa kiyA hai / yaha anuvAda saMghasevA meM sahayogI zrI priyadarzana muni jI evaM zrutArAdhanA meM sahayogI DaoN. chaganalAla jI zAstrI ke parizrama kA hI supariNAma hai / isa ora parizrama kara Apane zrutArAdhanA kA apratima kArya kiyA hai, etadartha unheM hArdika sAdhuvAda / evaM bhaviSya meM bhI donoM se yahI AkAMkSA hai ki adhyayana-adhyApanarUpa zrutArAdhanA meM nirantara agrasara hoM / mujhe jyoM-jyoM avasara milA, maiMne sampUrNa anuvAda ko AdyopAnta par3hA evaM Avazyaka nirdeza va TippaNiyAM bhI dI / mujhe yaha likhate hue atyanta paritoSa hotA hai ki anuvAda Adhunika prAMjala hindI meM va pariniSThita zailI meM huA hai / saMskRta TIkA ke sAtha par3hane vAloM ko to isase vizeSa lAbha hogA hI, sAtha hI anuvAda aisI pravAhazIla zailI meM kiyA gayA hai ki hindI meM par3hane vAle bhI TIkAkAra dvArA udghATita Agamika rahasyoM ko AtmasAt kara skeNge| __ prastuta graMtha AdhyAtmika jagata ke jijJAsuoM ke lie eka saMbala siddha hogA / AtmA kI nirvANonmukhI mahanIya yAtrA meM yaha apUrva pAtheya kA kAma degA / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn jabaracaMdajI sA. corar3iyA evaM dha.pa. zrImatI pistAbAIjI coraDiyA zrImAn nitinakumArajI sA. kAvar3iyA evaM dha.pa. zrImatI sajjanabAIjI kAvar3iyA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn rozanalAlajI sA. khaTor3a evaM dha.pa. zrImatI caMcalabAIjI khaTor3a zrImAn mohanalAlajI sA. lUNAvata zrImAn gulAbacaMdajI sA. lUNAvata zrImatI jenIbAIjI siMdhavI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre prakAzana sahayogI 1. zrImAn jabaracaMda jI sA. corar3iyA, mer3atA bhairUndA nivAsI zrImAn jIvarAja jI sA. corar3iyA ke pautra evaM zrImAn bhaMvaralAla jI sA. corar3iyA ke suputra zrImAn jabaracaMda jI sA. corar3iyA eka udAra, karmaTha evaM dharmaniSTha suzrAvaka haiM jinakA khyAtanAmA nAnaka vaMza ke prati sadA se samarpaNa-bhAva rahA hai / vyAvasAyika jagata meM apanI prAmANikatA evaM kAryakuzAlatA se evaM dhArmika va sAmAjika jagata meM apanI tyAga-pradhAna udAra pravRti se spRhaNIya lokapriyatA prApta kI hai| ApakI dharmapatnI zrImatI pistA kaMvarabAIjI bhI dharmAnAgiNI mahilA hai| Apake cAroM suputra zrImAn jJAnacaMdajI, sujItakumArajI, gautamacaMdajI evaM padamacaMdajI bhI AjJAkArI, dharmazIla va utsAhI yuvA-zAktiyA~ hai| jo mer3atA, ahamadAbAda va koyambaTUra meM vyavasAyarata haiN| ApakI do suputriyA~-zrImati kamaleza jI sUriyA (bhIlavAr3A) evaM zrImatI vimaleza jI ostavAla (byAvara) bhI saMskArazIla evaM zraddhAsampanna hai tathA apanI dhArmika rUci se samAja meM agraNI sthAna banAe hue hai| 2.zrImAna nitina kumAra jI sA.kAvar3iyA, dillI usI vyakti kA jIvana ghanya hai, jisake mana meM sneha, sadbhAvanA, udAratA va tapa-tyAga kI sAtvika vRttiyAM vidyamAna hoN|is kasauTI para jaba ham gharmaniSTha suzrAvaka zrImAn nitina kumAra jI sA. kAvar3iyA kA jIvana parakhate hai to ApakA jIvana parama yazasvI evaM tejasvI dRSTigata hotA hai| Apa mUlataH sAdar3I (maravAr3a) ke nivAsI haiN| Apake pitA zrImAn khUbIlAlajI sA, kAvar3iyA evaM mAtA zrImatI kamalAbAI jI karUNA, udAratA evaM dharmAnurAgitA kI sAkAra pratimA thii| Apake sarala svabhAva, paropakArI vRtti evaM dayAlutA kI gaharI chApa Apake suputra zrImAn nitina kumAra jI para bhI par3I aura Apa satyaniSThA, dRDhanizcaya evaM kAryakuzalatA se nijI vyavasAya paTela AMgaDiyAM eNDa kaM. meM nirantara unnati karate rhe| Apake samAna ApakI dharmapatnI zrImatI sajjanabAI jI bhI udAra, dharmaniSTha va parama gurU bhakta mahilA hai| Apake kAkA sAhaba zrImAn saMpatarAjajI sA. kA 'nUtana rAjumaNi TrAMsaporTa' nAma se vikhyAta vyavasAya hai| Apake suputra ci. AzISa va saurabha acche saMskAra vAna meghAvI bAlaka haiN| 3. zrImAn rozanalAla jI sA.khaTor3a, sarerI parama sevAzIla, sudRDha AsthA vanta suzrAvaka zrImAn bhairUlAla jI sA. khaTor3a ke Atmaja zrImAn rozalalAla jI sA. khaTor3a sarerI bAMdha (jilA bhIlavAr3A) ke nivAsI haiN| Apa karttavyaniSTha, utsAhI navayuvaka ke rUpa meM samAja meM samAdRta hai| Apake vyAvasAyika anubhava, vinamra vyavahAra evaM satyaniSThA se ApakA 'Ananda philiMga sTezana' nAma se peTrola pampa kA vyavasAya unnati para haiN| yuvA-hRdaya hone ke kAraNa Apa a. bhA. prAjJa jaina yuvA maMDala kI saMcAlana samiti ke sadasya bhI haiN| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApakI mAtAjI zrImatI ejanabAI jI bhI dharmazIlA mahilA thii| ApakI dharmapatnI zrImatI caMcalabAI jI khaTor3a eka Adarza gRhiNI evaM dharma kAryoM meM paryApta rUci lene vAlI hai| ApakA pUrA parivAra paraMparAtaH AcArya zrI sohana lAla jI ma. sA. evaM vartamAna AcArya zrI sudarzanalAla jI ma. sA. ke prati pUrNataH samarpita haiN| 4. zrImAna budharAja jI sA. lUNAvata, bijayanagara bijayanagara (jilA-ajamera) kI vikhyAta pharma - zrImAn mohanalAla-zobhAgamala ke mAlika zrImAn budharAja ta eka acche dhArmika, zraddhAzIla, dUradRSTi saMpanna, madhura bhASI, udAra hRdayI vyakti haiN| ApakI parizramazIlatA evaM dRr3ha adhyavasAya se bijayanagara, indaura, ahamadAbAda Adi kSetroM meM phailA huA vyavasAya nirantara pragati para haiN| parizrama pUrvaka upArjita lakSmI kA Apa zubhakAryo meM mukta dRsta se sadupayoga bhI karate haiN| Apake pitA zrImAn mohanalAla jI sA. lUNAvata bhI parama gurUbhakta evaM zraddhAlu suzrAvaka the| Apake jyeSTha bhrAtA zrImAn gulAbacaMda jI sA. lUNAvata dazAbdiyoM taka zrI saMgha bijayanagara ke adhyakSa rahe evaM pUjya gurUvarya zrI pannAlAla jI ma. sA. dvArA samupadiSTa pratyeka saMsthA ke saMcAlana meM samarpaNa bhAvoM se tana-mana-dhana se bharapUra sahayoga dete rhe| zrImAn budharAja jI sA. kI dharmazIlA jIvana-saMginI zrImatI cAMdakaMvarabAI jI bhI dharma para zraddhA rakhane vAlI Adarza gRhiNI hai| Apake suputra zrI mahendrakumAra jI, zrI surendrakumAra jI, zrI rAjendrakumAra jI va zrI narendrakumAra jI bhI utsAhI yuvAzakti hai| zrI nAnaka vaMza ke prati Apake sampUrNa parivAra kA pUrNataH samarpaNa-bhAva va dRDha zraddhA-bhakti rahI hai| 5. zrImatI sobhAga kaMvara bAI jI harakAvata ___mUlataH kizanagar3ha nivAsI sva. zrImAn motIsiMha jI sA. harakAvata kI dharmapatnI zrImatI sobhAgakaMvara bAI jI eka Adarza dharmAnurAgiNI mahilA hai| Apa sevAzIla, udAra hRdayI, bAtsalya mUrti mAtAjI ke rUpa meM samAja meM samAhata haiN| Apake pA~ca putroM meM se zrImAn pArasamala jI sA. harakAvata kizanagar3ha meM hI rAjakIya sevAoM meM saMlagna hai| zrImAna indaracaMda jI sA. harakAvata ne jayapura meM Akara apanA jvelarI kA vyavasAya prAMrabha kiyA evaM zrImAn gautamacaMda jI, padamacaMda jI va jJAnacaMda jI bhI Apake sAtha vahIM vyavasAya meM saMlagna hai| jayapura ke atirikta videzoM meM bhI baiMkAka Adi sthAnoM para ApakA vyavasAya unnati para hai| zrImAn indaracaMda jI sA. zrI subodha jaina zikSA samiti ke koSAdhyakSa rahe hai tathA vartamAna meM zrI svAdhyAyI saMgha gulAbapurA ke upAdhyakSa pada ko suzobhita kara rahe haiN| 6. zrImatI jenIbAI jI siMdhavI, bijayanagara bijayanagara nivAsI sva. bhUrAlAla jI sA. siMghavI kI dharmapatnI zrImatI jenIbAI jI siMghavI dharmaparAyaNA Adarza suzrAvikA hai| unhone apane jIvana kI naitikatA se sampUrNa parivAra ko dizA-nirdeza dekara sevA, saMskAra evaM udAratA ke kSetra meM agraNI bnaayaa| Apake suputra zrImAna mANakacaMda jI sA. kA bijayanagara meM 'sarrApha' kA pratiSThita evaM prAmANika vyavasAya hai| Apake supautra zrImAn jJAnacaMdajI siMghavI udAra, karmaTha evaM dharmaniSTha honahAra yuvaka haiM / Apa sImenTa-vyavasAya ke kSetra meM bhI apAra pragati kara je.ke samUha se sammAnita hue haiN| vartamAna meM Apa zrI nAnaka jaina zrAvaka samiti bijayanagara ke maMtrI pada para rahakara samAja-sevA ke kSetra meM agraNI bane hue haiN| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram prastAvanA parama satya kI gavaiSaNA meM cirakAla se mAnava cintanazIla rahA hai, bhautika sukha, suvidhAe~, laukika abhisiddhiyA~, vaibhava, samRddhi Adi ke rUpa meM jo jo AkarSaka upAdAna prApta haiM, jinake pIche mAnava sadA se daur3atA A rahA hai, Aja bhI daur3a rahA hai, paramazAMti, paramasukha, avyAbAdha Ananda athavA tRpti ke sampUraka nahIM bana pAye, yaha saba prApta kara lene para bhI mAnava ne apane ko apUrNa aura atRpta mAnA / kyoMki ye pratyakSa sarasa to rahe, kintu pariNAma meM sabhI virasa, viparIta yA duHkhapravaNa siddha hue / cintana kA krama Age bar3hatA gayA, usake pariNAmasvarUpa mAnava ne eka aise divya AdhyAtmika Ananda kI khoja kI, jo paranirapekSa evaM sarvathA svasApekSa hai / vahA~ saba viSamatAe~, pratikUlatAeM tathA kleza-paramparAeM chUTa jAtI hai, unase chuTakArA mila jAtA hai / ataH use mukti yA mokSa ke nAma se abhihita kiyA gayA hai / cintaka evaM sAdhaka use avApta karane kI dizA meM uttarottara Age bar3he / usake sAdhana ke rUpa meM unhoMne dharma ko upAtta kiyA / dharma ko aneka prakAra se vyAkhyAta kiyA gayA / AtmA kA svabhAva dharma hai, durgati me patita hote jIva ko jo bacA le vaha dharma hai, jisase laukika abhyudaya evaM niHzreyas kI siddhi ho vaha dharma hai| isakA vyAvahArika vivecana zruta evaM cAritra-sadbhAva evaM sat caryA dharma hai, isa vizleSaNa meM samAviSTa hai / saMsAra meM dharma, artha, kAma, mokSa ye cAra puruSArtha mAne gae hai, kisI ko bhI dekheM, vaha ina cAroM ke irda girda prayatnazIla dRSTigocara hotA hai, ina cAroM ko artha evaM kAma tathA dharma evaM mokSa ina do yugaloM meM bAMTA jA sakatA hai, artha evaM kAma nitAnta saMsAraparaka yA bhautika hai, dharma aura mokSa AdhyAtmika yA pAramArthika haiM / artha aura kAma jaba paramArtha, adhyAtma yA dharma evaM mokSa se anuzAsita, niyaMtrita hote hai, taba ve aisI dizA ko apanAte hai, jo vinAza ke badale nirmANa kI ora unheM le jAtI hai / dharma ke sAtha jur3e tAtvika vimarza, uhApoha, cintana tathA paryAlocana kA yaha sAra hai / jahA~ vaha isa bhAva bhUmi ke sAtha Age bar3hA, usane saMsAra kI zAMti, vizva bandhutva, samatva aura sauhArda kA saMprasAra kiyA / jahA~ isa Adarza kA parityAga kara saMkIrNa tathA svArthaparAyaNa vicAradhArA ko lekara gatizIlatA banI, vahA~ dharma ke nAma para aise raktapAta bahula saMgharSa evaM upadrava hue jo dhArmikatA ke itihAsa ke kAle pRSTha kahe jA sakate hai| bhAratavarSa cirakAla se eka dharmapradhAna deza rahA hai / vaidika, jaina evaM bauddha yahA~ ke mukhya dharma hai, unake apane-apane zAstra hai, apane-apane mantavya hai, apanI-apanI AcAravidhAeM hai / vaidika paramparAnuvartI vedo ko apane parama prAmANika zAstra svIkAra karate hai, veda zabda vid dhAtu se banA hai, jisakA artha jJAna hai / vedoM meM aihika, pAralaukika jJAna sambandhI aneka viSaya RcAoM evaM maMtroM meM vyAkhyAta hue hai / vaidika dharmAnuyAyI Rk, yajuH, sAma tathA atharva isa catuSTayI ko mAnavakRta nahIM mAnate, ve unhe apauruSeya kahate hai, arthAt ve kisI puruSa vizeSa kI racanAeM nahIM hai / parama pitA paramezvara ne RSiyoM ke anta:karaNa meM jJAna kA udbhAsa kiyA, jo vividha RcAoM aura mantroM ke rUpa meM prakaTa huA, isalie RSi mantrasraSTA nahIM kahe jAte, mantra draSTA kahe jAte hai| bauddhoM ke prAcInatama zAstra piTaka kahe jAte hai, ve vinaya piTaka, sutta piTaka evaM abhidhamma piTaka ke nAma se prasiddha haiM / ye tathAgata buddha dvArA upadiSTa haiM, bauddha dharmAnuyAyiyoM ke anusAra buddha arhat yA sarvajJa the| ( xi Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram jaina dharma kA prAcIna sAhitya AgamoM ke nAma se vikhyAta hai / Agama kA artha vaha jJAna kA viziSTa pravAha hai, jo dIrghakAla se calA A rahA ho / Agama sarvajJa tIrthaMkaroM dvArA bhASita hai, tIrthaMkaroM kI eka lambI zrRMkhalA hai, jo caubIsa-caubIsa kI IkAiyoM meM ba~TI huI hai, utsarpiNI evaM avasarpiNI kAla se saMpRkta hai, vartamAna avasarpiNI ke caubIsaveM - antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ne jo dharma dezanA dI vaha jaina AgamoM ke rUpa meM hameM prApta hai| bhagavAna mahAvIra kA kAryakSetra mukhyataH ve bhU-bhAga rahe, jo mukhyata: Aja ke bihAra ke antargata the| taba uttara bhArata meM mukhyataH mAgadhI, arddha mAgadhI tathA zaurasainI Adi prAkRta bhASAoM kA prasAra thA, magadha jo bihAra kA dakSiNI bhAga thA-meM mAgadhI prAkRta pracalita thI, uttara bhArata meM-pazcimAMcala meM zaurasenI prAkata kA pracalana thA, jo vraja maNDala yA mathurA taka vyApta the, ina donoM-mAgadhI evaM zaurasainI ke bIca kI jo bhASA thI, use arddha mAgadhI kahA jAtA thA, usameM mAgadhI evaM zaurasainI donoM ke lakSaNa milate the / isalie vaha aisI bhASA thI jo mAgadhI, zaurasainI tathA usake antarvartI kSetra meM rahane vAle logoM dvArA samajhI jA sakatI thii| vaha eka prakAra se prAkRta kSetra kI samparka bhASA thI, jise bhASA vijJAna meM Lingua-Fvanca kahA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra apanI dharma dezanA meM arddha mAgadhI kA hI prayoga karate the / samavAyAGga sUtra meM isakA vizeSa rUpa se ullekha hai / / dazavaikAlika vRtti' meM bhI likhA gayA hai ki cAritra-dharmAcaraNa kI AkAMkSA-abhilASA rakhane vAle bAlaka, strI, vRddha, mUrkha-apaNDita ina sabhI logoM para anugraha karane ke hetu tattva darziyoM ne prAkRta meM siddhAntoM kA nirUpaNa kiyA / dharmopadeza meM arddha mAgadhI ke upayoga kA mukhya Azaya yaha thA ki zrotRgaNa dharma dezanA ko sIthe-binA kisI vyavadhAna ke yA binA kisI madhyavartI vyAkhyAkAra ke dharma tatva ko sahaja rUpa meM svAyatta kara sake / ra Avazyaka niyukti meM ullekha hai ki arhat-tIrthaMkara arthabhASita-pratipAdita karate hai, gaNadhara-dharmazAsana yA dharma saMgha ke kalyANArtha nipuNatA-kuzalatApUrvaka sUtra rUpa meM usakA saMgranthana karate hai, isa prakAra sUtra kA pravartana hotA hai| __bhagavAna mahAvIra dvArA upadiSTa tathA unake pramukha antevAsI gaNadharoM dvArA saMgrathita upadeza nimnAMkita 12 aGgoM ke rUpa meM vibhAjita hai - 1. AcAra, 2. sUtrakRta, 3. sthAna, 4. samavAya; 5. vyAkhyA prajJapti, 6. jJAtAdharmakathA, 7. upAsakadazA, 8. antakRddazA, 9. anuttaraupapAtikadazA, 10. praznavyAkaraNa, 11. vipAka, 12. dRSTivAda 2. bhagavaM ca NaM addhamAgahIe bhASAe, dhammamAikkhai / savi ya NaM addha mAgahI bhAsA bhAsijjamANI tersi savvesiM AriyamaNAriyANaM duppaya-caThappaya-miya-pasu-pakkhi-sarIsivANaM appaNo hiyasiva-suhaya bhAsattAe pariNamaI / - samavAyAGga sUtra-34.22.23 bAla strI vRddha mUrkhANAM nRNAM cAritrakAMkSiNAm / anugrahArthaM tattvajJaiH siddhAntaH prAkRtaH kRtaH // - dazavaikAlikavRtti, pRSTha-223 atthaM bhAsai arahA, sutaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / sAsaNassa hiyaTThAe, tao suttaM pavettai // - Avazyaka niyukti 92 / xii 3. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram prAcIna kAla meM sabhI dharmoM ke zAstroM ko ziSya apane guruoM se zravaNa kara kaNThastha rakhate the, uttarottara yaha paramparA calatI rahI, vedoM ko jo zruti kahA jAtA hai, sambhavataH usakA yahI kAraNa hai kyoMki ve AcArya se sunakara ziSyoM dvArA smaraNa rakhe jAte the / jaina vAGmaya ko zruta kahe jAne ke pIche bhI yahI hetu pratIta hotA hai / bauddhoM meM bhI zravaNa paramparA se hI zAstra smRti meM rakhe jAte rahe, isake pIche yaha bhI kAraNa rahA ho ki ina sabhI paramparAoM ke virakta jana-saMnyAsI, nirgrantha evaM bhikSu apane pAsa parigraha rakhanA pasaMda nahIM karate the, grantha saMgraha bhI parigraha kA hI rUpa hai, yadi zAstra kaNThastha ho to pAsa meM pustakeM rakhane kI koI AvazyakatA hI nahIM hotii| yaha isalie sambhava ho sakA ki taba logoM kA zArIrika saMhanana bala tathA smaraNazakti utkRSTa koTi kI thii| bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke anantara lagabhaga 560 varSa paryanta yaha zravaNa paramparA dvArA kaNThastha zailI se zAstra svAyattatA kA krama gatizIla rahA, kintu Age vyatIta hote samaya ke sAtha-sAtha logoM kA daihika saMhanana, zArIrika zakti aura smRti kramazaH hasita hone lagI / eka vighna aura upasthita huA-magadha meM, jo jainoM kA mukhya kSetra thA, 12 varSa kA bhISaNa durbhikSa par3A / yaha taba kI bAta hai jaba samagra uttara bhArata meM samrATa candragupta maurya kA zAsana thA / samucita doSa varjita bhikSA prApta hone kI sthitiyA~ vahA~ nahIM rahI, jaina zramaNa idhara udhara bikhara gaye / AhAra pAnI ke abhAva meM aneka divaMgata ho gae, jaina saMgha meM eka cintA vyApta huI ki zAstra vettA adhikAMza munigaNa samApta ho gae haiM, kahIM aisA na ho ki hamAre dharma kI yaha durlabha zruta sampati vilupta ho jAye / jo kucha bace khuce munigaNa hai, jinheM zAstra smaraNa hai, unakA sammelana Ayojita kiyA jAya, tadanusAra AgamoM ko vyavasthita karane hetu AcArya sthUlabhadra ke netRtva meM pATaliputra meM jaina sAdhuoM kA sammelana Ayojita huA, AgamoM kA pArAyaNa kiyA gayA, unheM yathAvat smRti meM TikAyA gayA / ___ isa sammelana meM gyAraha aGgoM kA saMkalana, vyavasthApana kiyA jA sakA, bArahavA~ aMga dRSTivAda sammelana meM upasthita kisI bhI sAdhu ko smaraNa nahIM thA / itihAsa ke anusAra usa samaya kevala AcArya bhadrabAhu hI dRSTivAda-caturdaza pUrvo ke jJAtA the / ve zruta kevalI kahe jAte the / sAdhanA kI ora unakA atyadhika jhukAva thA, ataeva ve nepAla meM kisI ekAMta sthAna meM mahAprANa dhyAna kI sAdhanA meM nirata the / mahAprANa dhyAna kyA thA isa sambandha meM kahIM koI vivecana nahIM milatA / jaina sAdhanApaddhati meM dhyAna kA nizcaya hI bar3A mahattva rahA hai, AcArAGga sUtra ke prathama zruta skandha ke navama adhyayana meM bhagavAn mahAvIra kI caryA kA varNana hai, vahA~ bhagavAn dvArA aneka prakAra se dhyAna kiye jAne kA varNana huA hai / egga poggala nividadiTThI - eka pudgala para apanI dRSTi ko saMniviSTa kara dhyAna kiyA jAnA Adi varNanoM se yaha sUcita hai / aisA pratIta hotA haiM ki Aja ve vividha dhyAna paddhatiyA~ surakSita nahIM raha sakI hai / yaha mahAprANa dhyAna bhI saMbhavataH zvAsa prakriyA para Azrita dhyAna kI eka viziSTa sAdhanA rahI ho, astu jaina saMgha ne yaha cintana kiyA ki suyogya medhAvI zramazIla muniyoM ko unake pAsa adhyayana hetu bhejA jAya, ve unase dRSTivAdaM kA jJAna prApta kareM / kahA jAtA hai tadanusAra pandraha sau muni isa lakSya se bheje gae, unameM pA~ca sau adhyetA the evaM eka hajAra unakI sevA karane vAle / bar3e anunaya vinaya ke sAtha AcArya bhadrabAhu se jJAna pradAna karane hetu nivedana kiyA, AcArya ne anugraha kara unheM par3hAnA prArambha kiyA / ___adhyayana itanA jaTila thA ki adhyayanArthI muni vahA~ Tika nahIM sake, dhIre-dhIre vahA~ se khisakane lage anta meM eka mAtra sthUlabhadra hI bace, jo zramapUrvaka adhyayana meM saMvirata rahe / dasa pUrvo taka unhoMne pATha aura artha bhalI bhAMti svAyatta kara liyA / gyArahaveM pUrva kA adhyayana prArambha hone ko thA, eka apratyAzita ghaTanA ghaTI, sthUlabhadra kI bahaneM jo sAdhviyA~ thI, apane sahodara muni ke darzana hetu vahA~ pahu~cI / sthUlabhadra ne Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kutuhalavaza vidyAbala se siMha kA rUpa banA liyA sAdhviyA~ bhayAkrAMta ho uThI, muni phira mAnava rUpa meM A gae taba ve Azvasta huI / 1... jaba AcArya bhadrabAhu ko yaha ghaTanA vidita huI to ve sthUlabhadra para bahuta nArAja hue, unhoMne unase kahA - vidyA pradarzana hetu nahIM hotI / eka jaina muni kA jIvana lakSya to adhyAtma aura zAMti hai, tumane yaha acchA nahIM kiyA, aba Age adhyayana nahIM calegA / sthUla bhadra ne apanI truTi svIkAra karate hue bar3A pazcAtApa kiyA aura nivedana kiyA ki unheM pUrvoM kA bAkI rahA jJAna punaH pradAna kareM / atyanta namratA bhakti aura Adara ke sAtha bAra-bAra nivedana karane para AcArya bhadrabAhu ne itanA to svIkAra kiyA ki ve avaziSTacAra pUrvoM kA pATha jJAna to de deMge kintu artha nahIM deMge / tadanusAra unhoMne sthUlabhadra ko cAra pUrva kevala pATha mAtra par3hAye aura unako vApasa lauTA diyA / isa prakAra bhadrabAhu ke anantara cavadaha pUrvoM kA paripUrNa jJAna nahIM rahA, daza to pATha aura artha donoM rahe, bAkI ke cAra pUrva pATha mAtra rahe / AcArya sthUlabhadra ke netRtva meM AgamoM ke saMkalana kA pATaliputra meM jo prathama prayAsa huA use AgamoM kI prathama vAcanA kahA jAtA hai / pATaliputra meM niSpAdita hone ke kAraNa ise pATaliputra vAcanA ke nAma se bhI abhihita kiyA jAtA hai / AgamoM ke saMkalana yA vAcana kA tAtparya yaha thA ki jo kaMThAgra Agama the, unheM milAkara ThIka kara liyA jAya, vyavasthita kara liyA jAya / vaisA huA kintu AgamoM ko kaMThAgra rUpa meM hI svAyatta rakhA gayA / jaisA Upara kahA gayA hai, jaina AgamoM kI taraha vedoM ko bhI zruti paramparA yA kaMThAgra rakhane kA hI krama thA, vahA~ punaH saMkalana Adi kI dRSTi se koI prayatna nahIM huA, na Avazyaka hI mAnA gayA / usameM eka antara hai, ve saMskRta meM nibaddha hai, jo vyAkaraNa niSTha bhASA hai / vyAkaraNa ke niyamAnukUla jo saMracanA hotI hai usameM parivartana kI guMjAiza nahIM rahatI / sAtha hI sAtha vedoM kI zabda racanA ko aparivartita tathA susthira banAye rakhane hetu vahA~ vizeSa prayatna rahA hai / saMgItA pATha, pada-pATha, kramapATha, jaTApATha tathA ghanapATha ke rUpa meM eka hI maMtra ke uccAraNa ke pAMca krama rahe hai, jinameM bar3I vaijJAnika vidhi se maMtra ke uccAraNa krama se vibhinna rUpa meM prayoga rakhe gae hai, jisase zabdoM meM jarA bhI parivartana saMbhAvita nahIM hai, uccAraNa krama ko bhI avicchinna rakhane ke lie udAtta, anudAtta, saMsvarita ke rUpa meM vahA~ jo niyamana rahA hai, usakA pariNAma yaha hai ki saikar3oM varSa pUrva vedoM kA jisa rUpa meM uccAraNa hotA thA Aja bhI vaisA hotA hai / jaina AgamoM ke sAtha eka anya sthiti hai, ve arddha mAgadhI prAkRta meM hai jo loka bhASA thI, saMskRta kI taraha vaha vyAkaraNa ke jaTila niyamoM se paribaddha nahIM thI / lokabhASA kA aisA hI svabhAva hotA hai, usameM vyAkaraNa ke kaThora baMdhana nahIM hote, vaha loka pravAha ke sAtha calatI hai vaisI bhASA meM racita granthoM meM parivartana hone kI saMbhAvanA banI rahatI hai / yahI kAraNa hai ki pATaliputra vAcanA ke lagabhaga 270 - 289 varSa ke anantara arthAt bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke lagabhaga 827- 840 varSa ke bIca AgamoM ko vyavasthita karane kA eka aura prayAsa huA / saMyogavaza taba bhI bhayAnaka durbhikSa kI sthiti A par3I thI, phalataH sAdhuoM ko bhikSA milane meM kaThinAI utpanna huI, usa kAraNa aneka jaina sAdhu divaMgata ho gae, AgamoM ke abhyAsa kA jo samIcIna krama gatizIla thA vaha vicchinna hone para jaina saMgha meM yaha vicAra uThA ki AgamoM ko apane zuddha svarUpa meM banAye rakhane hetu eka sAdhu sammelana Ayojita kiyA jAe / tadanusAra Arya skandila jo taba pramukha jaina AcArya the-ke netRtva meM mathurA meM jo kabhI jaina dharma kA bar3A kendra rahA sAdhuoM ke sammelana kA Ayojana kiyA gayA / bhinnabhinna sthAnoM se ve sAdhu jinheM Agama upasthita the, sammelana meM Aye AgamoM kA vAcana huA, saMkalana huA tadanusAra Agama suvyavasthita kiye gae / xiv Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram - AgamoM ke saMkalana kA yaha dUsarA prayAsa thA, isalie ise dvitIya vAcanA kahA jAtA hai / mathurA meM sampanna hone ke kAraNa ise mAthurI vAcanA ke nAma se bhI abhihita kiyA jAtA hai / ___ mAthurI vAcanA ke samaya ke Asa-pAsa hI saurASTra pradeza ke antarvI vallabhI nAmaka nagara meM AcArya nAgArjuna sUrI ke netRtva meM AgamoM ke saMkalana vyavasthApana kA dRSTikoNa lie eka sammelana huA jisameM Agama vettA muniyoM dvArA AgamoM kA vAcana pATha melana Adi kiyA gayA / Agama suvyavasthita kiye gae / eka hI kAla meM do vAcanAeM hone kA eka kAraNa yaha ho sakatA hai ki kisI eka sthAna para nikaTavartI evaM dUravartI sabhI muniyoM kA pahuMcanA saMbhava na mAnA gayA ho, jaina muni niyamataH pAdavihArI hote hai, ve vAhanoM kA prayoga nahIM karate, cAhe kitanI bhI dUrI kI yAtrA karanI ho, ve paidala hI jAte, saMbhava hai uttara bhArata, pazcima bhArata evaM pUrvabhArata ke muni mathurA pahu~ce ho, madhyabhArata evaM dakSiNa bhArata ke muniyoM ke lie mathurA dUravartI sthAna rahA ho, vallabhI jo kisI samaya jaina dharma kA bhArata vikhyAta kendra thA-ke mathurA kI apekSA madhya evaM dakSiNa ke muniyoM ke nikaTa hone ke kAraNa vahA~ dUsarA sammelana Ayojita kiyA gayA ho, aisA honA sarvathA vyAvahArika evaM upayogI pratIta hotA hai / yaha bhI dUsarI vAcanA hI kahI jAtI hai / vallabhI meM Ayojita hone ke kAraNa ise vallabhI vAcanA bhI kahA jAtA hai| isa vAcanA meM bhI Agama kaNThastha krama meM hI rakhe gae, kintu jyoM-jyoM samaya bItatA gayA, logoM kI smRti aura adhika durbala hone lagI / zArIrika saMhanana meM bhI vaisI zakti nahIM rahI, ataH vipula Agama jJAna-tanmUlaka pATha ko smRti meM akSuNNa banAye rakhanA kaThina lagane lagA, vismRta hone lagA, taba yaha Avazyaka pratIta huA ki AgamoM kI punaH vAcanA kI jAya tadanusAra bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 980-993 varSoM ke pazcAt vallabhI meM muni sammelana Ayojita huA, usa samaya ke khyAtanAmA AgamavettA AcArya zrI devarddhigaNikSamAzramaNa ne sammelana kA netRtva kiyA / sammelana meM upasthita zrutadhara-AgamajJa muniyoM ke samakSa pichalI do vAcanAoM ke saMdarbha vidyamAna the / unhoMne apanI smRti ke anusAra AgamoM kA vAcana kiyA, melana kiyA, saMkalana kiyA, unhoMne mukhya rUpa meM mAthurI vAcanA ko apane samakSa rakhA / usake AdhAra para kArya kiyA / vibhinna zramaNa saMghoM meM kucha pAThAntara pravRtta ho gae the, vAcanA bheda bhI kahIM-kahIM thA, una sabakA samanvaya kiyA gayA, tathA AgamoM ke pATha vyavasthita kiye gae, samanvaya kA prayatna karate hue bhI jo-jo pATha samanvita nahIM ho sake, vahA~ vAcanAntara kA saMketa kara diyA gayA arthAt amuka-amuka vAcanA ke anusAra ye-ye pATha hai / bArahavAM aGga dRSTivAda kisI bhI zramaNa kI smRti meM upasthita nahIM thA, ataH usakA saMkalana nahIM kiyA jA sakA, tathA usakA viccheda ghoSita kara diyA gayA / isa vAcanA kI eka vizeSatA yaha rahI thI ki pUrvavartI donoM vAcanAoM meM jahA~ AgamoM ko lipibaddha nahIM kiyA gayA, kevala smRti ke AdhAra para hI rakhA gayA, yahAM yaha socate hue ki aba smRti pUrvavat kAma nahIM de pAyegI. Agama lipibaddha kiye gaye / vartamAna meM jo Agama hameM upalabdha hai, ve isI tIsarI vAcanA meM saMkalita AgamoM kA rUpa lie hue hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki upalabdha Agama jainoM kI zvetAmbara paramparA dvArA svIkRta hai, digambara paramparA meM inheM prAmANika nahIM mAnA jAtA. | vahAM yaha mAnA jAtA hai ki bhagavAna mahAvIra ke nirvANa ke 683 varSa uparAnta dvAdazAGga kA lopa ho gayA, ataH bhagavAna mahAvIra dvArA bhASita zabdAvalI ke rUpa meM kisI bhI grantha ko digambara mAnyatA nahIM dete / prathama tathA dvitIya IsvI zatAbdI ke madhya meM digambara paramparA ke antargata dharasena nAmaka pramukha AcArya hue / aisA kahA jAtA hai ki unheM dRSTivAda ke kucha aMza kA jJAna thA-smRti meM vaha (xy Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram upasthita thA, ve sAdhanA hetu saurASTra meM giranAra parvata kI candraguphA meM AvAsa karate the / digambara jaina saMgha meM yaha vicAra huA ki unase jJAna prApta kiyA jAya tAki vaha paramparA lupta na ho, isalie saMgha ne puSpadanta evaM bhUta balI nAmaka do parama bheghAvI muniyoM ko adhyayana hetu unase jJAna prApta karane hetu bhejA / donoM muniyoM ne bar3e zrama evaM lagana ke sAtha unase jJAna prApta kiyA, jJAna prApta kara ve lauTa Aye / Age calakara inhIM puSpadanta evaM bhUta balI nAmaka muniyoM ne 6 bhAgoM meM zAstra racanA kI, jo SaDkhaNDAgama nAma se vikhyAta hai / AcArya puSpadanta ne eka sau sattattara (177) sUtroM meM satprarUpaNA kI racanA kI aura AcAryabhUtabalI ne chaH hajAra (6000) sUtroM meM samagra avaziSTa grantha rcaa| yaha caturdazapUrva ke antargata dvitIya agrAhmaNI pUrva ke mahAkarmaprakRti nAmaka caturtha prAbhRta adhikAra ke AdhAra para mukhya rUpa se nirmita huA / digambara AmnAya meM yaha Agama tulya mAnyatA lie hue hai 1 SaTkhaNDAgama para samaya-samaya para aneka AcAryoM ne TIkAoM kI racanA kI / AThavIM zatAbdI meM vIrasena nAmaka eka mahAn vidvAn AcArya hue unhoMne SaDkhaNDAgama para atyanta mahattvapUrNa TIkA likhI, jo dhavalA ke nAma se prasiddha hai, vaha saMskRta - prAkRta mizrita bhASA kA rUpa lie hue hai, bahattara hajAra (72000) zloka pramANa hai / lagabhaga AcArya dharasena ke samaya meM hI digambara paramparA meM guNadhara nAmaka bar3e susampanna AcArya the, aisA mAnA jAtA hai ki unheM bhI dvAdazAGga sUtra kA aMzataH jJAna prApta thA, unhoMne kaSAya prAbhRta nAmaka siddhAnta grantha kA praNayana kiyA / AcArya vIrasena kaSAya prAbhRta para bhI TIkA likhanA cAhate te, lekhana kArya cAlU kiyA, kintu dvisahasra zloka pramANa bhAga hI likha pAye, isa bIca ve divaMgata ho gae, unake avaziSTa kArya ko unake vidvAn ziSya AcArya jinasena ne pUrNa kiyaa| yaha TIkA jaya dhavalA ke nAma se prasidda hai / isakA samagra kalevara sATha hajAra zloka pramANa hai / jaina karmavAda para Sar3akhaNDAgama atyanta mahatvapUrNa racanA hai / astu, Upara zvetAmbara paramparA sammata jina AgamoM kI carcA kI gaI hai, zvetAmbaroM meM unakI saMkhyA ke sambandha meM saba sampradAya eka mata nahIM hai / zve. mandira mArgI sampradAya meM 84 yA 45 kI saMkhyA meM Agama mAne jAte hai, zve. sthAnakavAsI, terApaMthI sampradAya jo mUrtipUjA nahIM mAnate 32 Agama svIkAra karate haiM - AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyA prajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsaka dazA, antakRdazA, anuttaraupapAtika dazA, praznavyAkaraNa, vipAka / 11 aMga - - 12 upAGga - aupapAtika, rAja praznIya, jIvAbhigama, prajJApanA, sUrya prajJapti, jambUdvIpa prajJapti, candraprajJapti, nirayAvaliyA, kalpAvataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA, vRSNi dazA / vyavahAra, vRhatkalpa, nizItha, dazAzrutaskandha | dazavaikAlika, uttarAdhyayana, nandI, anuyogadvAra / 4 cheda 4 mUla 1 Avazyaka / 1 inameM 11 aGga tathA ikkIsa aGga bAhya hai, jo aGgoM ke sAtha viSaya Adi kI dRSTi se saMbaddha hai| AcArya Arya rakSita sUrI ne viSaya, vyAkhyA, vivecana Adi ke bheda ko dRSTi meM rakhate hue AgamoM ko cAra vargoM meM vibhakta kiyA, jo anuyoga kahalAte haiM / jina AgamoM meM mukhya rUpa se AcAraparamparA, vratavizleSaNa, samyakjJAna darzana evaM cAritra, saMyama, tapazcaraNa, kaSAyanigraha tathA vaiyAvRtya Adi jo mUla guNa hai- kA vivecana hai, sAtha hI sAtha samiti, bhAvanA, pratimA, piNDa vizuddhi, pratilekhana, gupti tathA abhigraha Adi uttara guNoM kA varNana hai, unheM caraNa karaNAnuyoga nAmaka varga meM svIkAra kiyA gayA / xvi Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI sUtrakRtAGga sUtram caraNakaraNAnuyoga ke antargata AcArAGga, praznavyAkaraNa, dazavaikAlika, nizItha, vyavahAra, vRhatkalpa, dazAzrutaskandha ko parigRhIta kiyA gayA / jina AgamoM meM vizeSataH AkhyAnoM evaM kathAoM ke AdhAra para dAna, zIla, kSamA, Arjava, mArdava, dayA Adi dharma ke aGgoM kA vivecana vizleSaNa hai, ve dharma kathAnuyoga nAmaka varga meM lie gaye / isameM jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRtadazA, anuttaropapAtidazA tathA aupapAtika, rAjapraznIya, nirayAvalI, kalpAvataMsikA, puSpikA, puSpacUlikA, vRSNidazA, vipAka tathA uttarAdhyayana ko liyA gayA / jina AgamoM meM gaNita sambandhI viSayoM yA gaNita ke AdhAra para viSayoM kA vivecana hai ve gaNitanuyoga varza meM svIkAra kiye gae isameM jambUdvIpa prajJapti, sUryacandra prajJapti kA samAveza hai / jIva ajIva Adi 66 dravyoM tathA vRtAMtoM kA jina AgamoM meM vistArapUrvaka sUkSma vivecana huA hai ve dravyAnuyoga ke antargata Ate isameM sUtrakRtAGga, sthAnAGga, samavAyAGga tathA vyAkhyA prajJAti (bhagavatI) sUtra vizeSataH lie gae hai / jaina Agama jaina darzana sammata AcAra maryAdA, tatvavizleSaNa, vratavivecana, tapazcaraNa adhyAtma sAdhanA evaM jana jana ke Atma sammAna se sambaddha viSayoM kA vizada vivecana lie hue hai, yaha to inakA apanA mahattva hai hI, kintu sAtha hI sAtha prAgitihAsa kAlIna bhAratIya samAja, vidhi, vidhAna, rIti, maryAdA, loka jIvana, kRSi, vANijya, zAsana ityAdi sAmAjika viSayoM kA jo atyanta mArmika sAkSya lie hue hai vaha mAnava jAti ke vikAsa kI lambI kahAnI meM bahuta hI mahattpavUrNa upAdAna prastuta karate hai| bhAratIya sAhitya meM arddhamAgadhI Agama evaM pAlI tripiTaka hI aise grantha hai, jinameM kevala rAjya vaibhava aura sattA prakarSa kA itivRtta nahIM hai varan janasAdhAraNa ke jIvana se jur3I huI ghaTanAeM hai, unameM bhI vizeSataH jaina Agama apanA asAdhAraNa mahattva lie hue hai / kisAna, majadUra, vyApArI, prazAsaka, ArakSI dala, sainika, pAkavidyA, vastra, pAtra, kalA, lekhana, lipi, citra, saMgIta Adi lalita kalAoM kA sthAna-sthAna para jo savistAra varNana huA hai vaha mAnavIya saMskRti aura itihAsa ke adhyayana meM jIvana kA sAkSya prastuta karate hai ataH jaina AgamoM kA adhyayana kevala jaina dharma meM AsthAzIla janoM ke lie hI upayogI nahIM hai varan saMskRti, dharma, itihAsa, darzana, samAjavijJAna, bhASAvijJAna Adi viSayoM para adhyayana karane vAle janoM ke lie bhI bahuta hI upayogI hai, aba taka isa viSaya kI ora adhyetRvRnda kA-vidvad jana kA vizeSa dhyAna nahIM gayA aba isa dizA ke logoM meM vyApaka dRSTi se unake adhyayana kA bhAva ujAgara huA hai, vizeSataH isa ora bhAratIyoM kA dhyAna taba AkRSTa huA, jaba suprasiddha jarmana vidvAn DaoN. haramanajekobI Adi ne jaina Agama tathA ardhamAgadhI Adi ke gahana aura sUkSma adhyayana ke sAtha apane ko jor3A tathA inakI vyApaka upAdeyatA se vidvavRnda ko avagata karAyA / / merA eka sahaja saubhAgya banA, maiMne prAkRta, jaina darzana tathA jaina AgamoM ke adhyayana meM apane jIvana kA mahatvapUrNa samaya lgaayaa| bhArata ke prAkRta, jaina darzana evaM ahiMsA ke viziSTatama adhyayana anusaMdhAna kendra vaizAlI zodha saMsthAna meM mujhe adhyayana anusaMdhAna evaM adhyApana kA suavasara prApta huA / tadanantara zrI vardha. sthA. jaina zramaNa saMgha ke yuvAcArya, saumyacetA, vidvanmUrdhanya, prabuddha AgamajJa sva-zrI mizrImala jI 'madhukara' ne batIsa AgamoM ke hindI anuvAda evaM vivecana ke sAtha sampAdana prakAzana kI yojanA banAI, jisake kriyAnvayana meM merA satata yogadAna rahA, maiMne upAsakadazAGga sUtra aura jambUdvIpa Adi tIna AgamoM kA vivecana, vizleSaNa, anuvAda kiyA / adhikAMza Agama yuvAcArya zrI ke jIvanakAla meM hI prakAzita ho gae the / avaziSTa Agama unake svargavAsa ke uparAnta zIghra hI prakAzita hue / hindI anuvAda sahita yaha Agama battIsI kA eka sundara saMskaraNa banA, jisase vidvat vRnda ne jagata meM bahuta upayogI tathA lAbhaprada batAyA / (xvii Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram usI sandarbha meM eka ora mahattvapUrNa prasaGga banA sthAnakavAsI jaina paramparA ke antaravartI zrI nAnaka AmnAya ke saMghanAyaka svAdhyAya ziromaNI, Agama vAridhi, Azukavi ratna sva. AcArya zrI sohanalAla jI ma. sA. kA unake jIvana ke aMtima cAra varSoM meM naikaTyapUrNa sAnnidhya prApta rahA / unake yuvA aMtevAsI muni zrI sadarzanalAlajI (vartamAna meM AcArya zrI sadarzana manijI) tathA priyadarzana jI ko unakI chatra chAyA meM adhyayana karAne kA mujhe suavasara prApta huA / saMskRta, prAkRta, vyAkaraNa, sAhitya, darzana, kAvya zAstra, nItizAstra, yoga zAstra Adi aneka viSayoM ke sAtha-sAtha maiMne unako AgamoM kA adhyayana bhI krvaayaa| sva. AcAryazrI sohanalAla jI kI bhAvanA ke anusAra vi. saM. 2052 ko gulAbapurA meM sUtrakRtAGga para zIlAGkAcArya kRta TIkA kA adhyayana cAlU karAyA jo AcArya pravara ke rAtAkoTa pravAsa meM AcArya pravara isase bar3I harSAnubhUti karate the| deza videza ke anekoM ucca koTi vidvAnoM ne dvAdazAGga ke aMtargata sUtrakRtAGga ko atyadhika mahatvapUrNa mAnA hai / DaoN. haramana, DaoN. pizela Adi vidvAnoM ne bhASA kI dRSTi se AcArAGga aura sUtrakRtAGga ko prAcInatama arddhamAgadhI prAkRta kA rUpa lie hue batalAyA hai / . sUtrakRtAGga meM jainetara dArzanika matavAdoM kI jo carcA AI hai, vaha dArzanika vAGmaya tulanAtmaka dRSTi se bahuta upayogI hai, yahI eka aisA Agama hai jisameM jIva, jagata, karma Adi ke sambandha meM bhinna-bhinna darzanavAdiyoM ke siddhAnta nirUpita hue hai| sUtrakRtAna meM kriyAvAda, akriyAvAda, ajJAnavAda, kSaNikavAda, paMcabhUtavAda, AtmaSaSThavAda Adi kA jo vivecana AyA hai vaha kisI eka-eka darzana kA vizada spaSTa rUpa lie hue to nahIM hai kintu kucha sAMketikatAeM vahA~ avazya hai jisameM ina siddhAntoM kI bhinna-bhinna darzanoM ke sAtha pahacAna kI jA sakatI hai / __sUtrakRtAGga meM Aye vibhinna darzana viSayaka vivecanoM se yaha prakaTa hotA hai ki taba taka vartamAna meM jo darzana upalabdha hai apanA pariSkRta, pariniSThita svarUpa prApta nahIM kara sake the| darzanoM ke vikAsa kA saMbhavataH vaha prArambhika yuga thA / vibhinna matavAdI vizeSataH kisI eka siddhAnta para jora dekara apanA matavAda khar3A karate the / jo bhI varNana huA hai, vaha anusaMdhitsuoM ko isa sambandha meM aura adhika gahana adhyayana aura anusaMdhAna kI preraNA pradAna karate hai / vizeSataH zodhakartAoM ko isa pakSa para adhika dhyAna denA cAhie / inake adhyayana se darzana ke kSetra kI aneka gutthiyAM sulajha sakatI hai / Agama sAhitya kI jaina jagata meM sadA se mahattA aura upayogitA svIkRta rahI hai, isI kAraNa niyukti, bhASya, cUrNi aura TIkAoM ke rUpa meM ina para vipula vyAkhyAtmaka sAhitya racA gayA / niyuktiyA~ AryA-gAthA chanda meM prAkRta meM racita hai, unameM sUtra meM nizcita kie hue-nizcayAtmaka rUpa meM pratipAdita kie hue artha yA tAtparya kA vivecana hai, vivecana ko bodhagamya banAne ke lie aneka kathAnakoM dRSTAntoM kA prayoga kiyA gayA hai, jinakA inameM kevala ullekha prApta hotA hai, yaha bahuta hI sAMketika aura saMkSipta vivecana lie hue hai, inheM bhASya aura TIkAoM ke sahAre ke binA samajhA jAnA kaThina hai / ataH AgamoM ke TIkAkAroM ne AgamoM para TIkAoM ke sAtha-sAtha niyuktiyoM para bhI prAyaH TIkAeM racI hai, eka vizeSatA kI bAta avazya hai ki padyAtmaka rUpa meM saMkSipta racanA hone ke kAraNa inheM kaNThAgra rakhanA sarala thA, ataeva dharma pravacana meM inheM uddhRta kiyA jA sakatA thA / paramparA se aisA mAnA jAtA hai ki AcArya dvitIya bhadrabAhu jo aSTAGga nimitta aura mantra vidyA meM niSNAta the, niyuktiyoM ke racanAkAra the / jisa prakAra niyuktiyoM kI prAkRta gAthAoM meM racanAeM huI usI prakAra bhASyoM kI bhI racanAeM huI, niyuktiyoM kI bhASA aura bhASyoM kI bhASA prAcIna arddhamAgadhI hai / bhASyoM meM mukhyataH nizItha bhASya, vyavahAra bhASya aura xviii Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram bRhatkalpa bhASya kA bar3A mahattva mAnA gayA hai, inameM anekAneka laukika kathAeM tathA sAdhuoM kI prAcIna AcAra vidhAeM-vicAra saraNiyA~ Adi kA vivecana hai / ___ jaina sAdhu saMgha ke prAcIna jIvana darzana caryA tathA vidhi vidhAna Adi ko jAnane kI dRSTi se ye tInoM bhASya adhyetavya hai, niyuktiyoM aura bhASyoM ke bAda cUrNiyoM kA sthAna AtA hai, inakI racanAeM gadya meM huI / kAraNa yaha rahA ho ki prAkRta gAthAoM meM racita niyuktiyoM aura bhASyoM meM jaina darzana-dharma ke siddhAntoM ko vistRta rUpa meM pratipAdita karane kI apekSAkRta adhika suvidhA nahIM rahI / cUrNiyA~ gadya meM likhI gaI, ataH yahAM vaisA sambhAvita thA, sAtha hI sAtha cUrNiyoM meM bhASAtmaka dRSTi se eka abhinava prayoga huA / una saMskRta evaM prAkRta meM mizrita rUpa meM huI, ise sAhitya meM maNi pravAla nyAya kahA jAtA hai, maNiyA~ aura maMge yadi eka sAtha milA diye jAye to bhI ve alaga-alaga pratIta hote hai / vaise hI saMskRta evaM prAkRta ko milA die jAne ke anantara bhI unheM bhinna-bhinna rUpa meM dekhA jA sakatA hai / cUrNiyoM meM prAkRta kI pradhAnatA rahI hai / cUrNiyoM kA kathA bhAga prAkRta meM hI likhA gayA hai jisameM dharmakathA, arthakathA, lokakathA Adi ke rUpa meM varNyaviSaya lokajanIna zailI meM prastuta kie gae hai / jahA~-jahA~ apekSita huA zabdoM kI vyutpattiyA~ bhI prAkRta meM dI gaI hai / yathA prasaGga saMskRta prAkRta ke anekAneka padya bhI uddhRta kie hai / cUrNiyoM meM nizItha sUtra aura Avazyaka sUtra kI cUrNi kA atyanta mahatvapUrNa sthAna hai, inameM purAtatva evaM itihAsa kI atyadhika sAmagrI prApta hotI hai / prAcIna kAla meM bhinna-bhinna dezoM meM kaisI-kaisI sAmAjika rIti aura rivAja the, kaisekaise mele, parva dina tathA tyauhAra Adi the, subhikSa, durbhikSa, vyApAra, vyavasAya, vyApAra ke mArga, sAmudrika vyApAra, vyApAriyoM ke kAphile, sArthavAha, dasyu, cora, praharI, rakSaka, bhojya sAmagrI, vastra prayoga, AbharaNa sajjA, kalA, kauzala Adi kA cUrNiyoM meM jo vizleSaNa huA hai, vaha bhAratIya vidyA ke adhyetAo ke lie bahuta mahattvapUrNa hai / loka kathA, bhASA vijJAna Adi kI dRSTi se bhI cUrNi sAhitya kA bar3A mahatva hai, adhikAMza cUrNiyo ke racanAkAra ke rUpa meM jinadAsa gaNi mahattara kA nAma vizruta hai / batAyA jAtA hai ki ve vANijya kula, kauTikagaNa, brajazAkhA se sambandhita the / yadyapi inake samaya ke sambandha meM nizcita pramANa prApta nahIM hai, kintu vidvAn chaThI IsvI zatAbdI ke AsapAsa inake samaya kI parikalpanA karate hai / AcArAGga, sUtrakRtAGga, bhagavatI, kalpa, vyavahAra, nizItha, paMcakalpa dazAzruta skaMdha,jIta kalpa, jIvAbhigama, prajJApanA,zarIrapada, jambUdvIpa prajJA, uttarAdhyayana, Avazyaka satra, dazavaikAlika, nandI tathA anuyogadvAra-sUtra para cUrNikAeM prApta hotI hai / AgamoM meM varNita siddhAntoM evaM vicAroM kA vizada vistRta vizleSaNa karane hetu saMskRta meM una para TIkAoM ke rUpa meM vipula sAhitya sarjana huA / saMskRta kA bhASA zAstrIya dRSTi se apanA asAdhAraNa mahatva hai| kama se kama zabdoM meM adhika se adhika Azaya vyakta karane kA usameM vilakSaNa sAmarthya hai jJAna jaise viSayoM ke vizadIkaraNa meM saMskRta meM jo suvidhA aura anukUlatA hotI hai, vaha anya bhASA meM nahIM hai / jaina vidvAn AgrahavAdI nahIM the, ve sadA upayogitAvAdI rahe / jo vastu jisa kArya meM upayogI siddha ho, lAbhaprada ho, use svIkAra karane meM unhoMne kabhI mu~ha nahIM mor3A, yadyapi jaina paramparA kA mUla sAhitya prAkRta meM hai kintu vizleSaNAtmaka dRSTi se jaba prastuta karane kA prasaGga AyA to jaina manISiyoM ne bar3I rUci ke sAtha saMskRta ko apanAyA / cUrNiyoM ke prasaGga meM jo maNipravAla nyAya se saMskRta prAkRta kI mizrita rUpa kI carcA huI hai, vaha isI dRSTikoma kI ora iMgita karatI hai| yahA~ eka bAta aura vicAraNIya hai, vidvadjanabhogyatva kI dRSTi se bhI saMskRta, kA prayoga apanA mahattva rakhatA hai / upamIti bhava prapaJca kathA ke racayitA AcArya siddharSi ne isa bAta kA spaSTIkaraNa karate hue ki unhoMne apanA grantha prAkRta meM na racakara saMskRta meM kyoM racA, likhA hai ki saMskRta ke mAdhyama se mere graMthagatavicAra (xix Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vidvAnoM taka pahu~ceMge, una dvArA cintanArtha parigRhIta hoMge, yadi eka bhI vidvAn sattatva ko samajha jAya to sahasroM sAdhAraNa janoM ke samajhane kI dRSTi se kahIM bar3hakara hai / kyoMki usake mAdhyama se sahasroM lAkhoM taka vaha bAta pahu~cegI, TIkAkAroM ke mana meM bhI kucha aisA rUjhAna rahA ho / aneka AcAryoM ne aneka AgamoM para TIkAoM kI racanA kI jinakI apanI-apanI dRSTi se upayogitA hai / AcArAGga aura sUtrakRtAGga para AcArya zIlAGka kI TIkAeM hai, jaisA Upara ullekha kiyA gayA hai / AcAryazIlAGka ne Agama meM Ae hue vAdoM kA siddhAntoM kA, evaM cintana dhArAoM kA bar3I vidvattA ke sAtha vivecana kiyA hai, unakI bhASA meM praur3hatA hai, varNana zailI meM gambhIratA hai, aura naiyAyikatA kA saMpuTa hai Agama meM Aye, sAMketika varNana TIkA ke kAraNa bar3e spaSTa aura vizada ho gae hai| TIkA ke adhyayana adhyApana ke samaya meM eka vicAra samutthita huA ki kitanA acchA ho ki rASTrabhASA hindI ke prAJjala rUpa meM, adhunAtana zailI meM isakA anuvAda prakAzita kiyA jAya / adhyetA AcAryazrI sudarzanalAla jI ma. sA. tathA munizrI priyadarzana jI ma. sA. ne isa para aura vizeSa bala diyA ki aisA hone se AgamoM ke adhyayana meM nirata jijJAsuoM, mumukSuoM tathA vibhinna vizvavidyAlayoM meM prAkRta evaM jainolaoNjI kA adhyayana karane vAle chAtroM ko bhI isase vizeSa lAbha hogA, kyoMki aneka vizvavidyAlayoM meM sUtrakRtAGga prAkRta evaM jainolaoNjI meM pAThyagrantha ke rUpa meM svIkRta hai| zrI sthAnakavAsI jaina svAdhyAyI saMgha ke adhikAriyoM evaM kAryakartAoM ke sAtha bhI carcAeM calI, sabhI ko yaha vicAra upAdeya pratIta huA / akSaya tRtIyA vi. saM. 2055 para varSItapa pAraNoM kA vizAla AyojanazAsanagaurava, yuvAmanISI, pUjya AcArya pravara zrI sudarzanalAla jI ma. sA. ke sAnnidhya meM zrImAn bhImasiMha jI saMcetI kI mila supara sintheTiksa li. meM Ayojita huA / usa samaya nAnaka AmnAya ke sabhI sAdhu sAdhvI vRnda upasthita the / AcArya pravara ke sAnnidhya meM eka goSThI Ayojita huI / jisameM mujhe bhI upasthita rahane kA suavasara prApta huA, goSThI meM yaha cintana calA ki paramArAdhya gurudeva AcArya pravara sva. zrI sohanalAla jI ma. sA. kI puNyasmRti meM koI aisA sAhityika kArya svAdhyAyI saMgha hAtha meM le jisase samagra jaina jagata aura jaina vidyA kSetra ke logo ko cirakAla paryanta lAbha prApta hotA rahe / __cintana maMthana ke bAda yaha niSkarSa nikalA ki AcArAGga evaM sUtrakRtAGga ina do aMgoM para AcArya zIlAGka dvArA racita TIkAoM kA tathA avaziSTa nau aMgoM para AcArya abhayadevasUrI dvArA racita TIkAoM ke hindI anuvAda kA prakAzana Agama vAridhi parama pUjya gurudeva AcArya zrI sohanalAla jI ma. sA. kI puNya smRti meM kiyA jAye / TIkAoM ke hindI anuvAda kA prayatna aba taka bahuta kama huA hai / sUtrakRtAGga kI zIlAGkAcArya kI TIkA kA anuvAda zrImad javAhirAcArya ke tatvAvadhAna meM paNDita ambikAdatta jI ojhA dvArA kiyA gayA kAphI samaya pUrva prakAzita huA jo aba aprApya hai / isa lambI avadhi meM rASTrabhASA hindI kA zailI preSaNIyatA Adi kI daSTi se bahamakhI vikAsa haA hai| ataH adhanAtana zailI meM isakA anavAda vartamAna samaya meM jana-jana ke lie upayogI hogA, yaha socate hue gyAraha aGgoM kI TIkAoM kA hindI anuvAda prakAzana kA nizcaya kiyA gayA / isa sambandha meM gaNamAnya jaina AcAryoM, vidvAn bahuzruta muniyoM tathA deza ke prAkRta, jaina Agama evaM darzana ke viziSTa vidvAnoM se patra vyavahAra kiyA gayA / sabhI ne isa kArya ko Avazyaka evaM upAdeya mAnA tathA saharSa sahayoga karane kA bhAva vyakta kiyA / isa saMdarbha meM yahA~ cintana calA ki hameM isa kArya ko sUtrakRtAGga kI zIlAGkAcArya kRta saMskRta TIkA ke anuvAda se prArambha karanA cAhie, tadanusAra isa kArya meM prastuta grantha mAlA ke pradhAna sampAdaka yuvA manISI _xx Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram evaM prabuddha cintaka AcArya zrI sudarzanalAla jI ma. sA. kA sampAdana evaM parAmarza ke rUpa meM nirantara bahumUlya sahayoga prApta huaa| muni zrI priyadarzana jI ke sAtha maiMne isa kArya ko hAtha meM liyA, isa saMkalpa ke sAtha ki isa cAturmAsAvadhi ke bhItara hI ise parisamApta karanA hai, hamArA yaha sammilita kArya prAtaH, madhyAhna, aparAnha tInoM samaya lagabhaga calatA rahA aura yaha vyakta karate hue hameM Atma paritoSa hotA hai ki cAturmAsAvadhi ke parisamApana ke lagabhaga eka mAsa pUrva hI yaha kArya bhalI bhA~ti sampanna ho gayA / mUla TIkAkAra ke, bhAvoM ko avicchinna rakhate hue hamane adhunAtana prAJjala hindI meM yaha anuvAda prastuta karane kA vinamra prayAsa kiyA hai / vAkya saMracanA kA aisA krama rakhA hai ki mUla ke binA bhI yadi kevala anuvAda ko hI par3hA jAye to bhI bhAvoM meM koI vyavadhAna na Aye / mUla ke sAtha par3hane vAloM ke lie yaha "anuvAda upayogI hogA hI kyoMki TIkAgata zabdoM ko prAyaH yathAvata rUpa meM upasthita karate hue unake Azaya kA spaSTIkaraNa kiyA hai / bhinna-bhinna bhAvoM ko vizada rUpa meM samajha pAne meM suvidhA rahe ataH eka hI avataraNa ko alaga-alaga Paragraphs meM bhI dene kA prayatna kiyA hai / duruha aura jaTilatama bhAvoM ko saralatama zabdoM meM prakaTa karane kI ceSTA kI gaI hai / AzA hai yaha anuvAda AgamoM ke jijJAsu abhyAsArthiyoM tathA vibhinna vizvavidyAlayoM evaM vidyApIThoM meM prAkRta evaM jaina zAstroM ke adhyayanArthiyoM, zodhArthiyoM aura anusaMghitsuoM ke lie upayogI siddha hogA, ve isakA sAbhirUci adhyayana kreNge| ____ yahA~ yaha jJAtavya hai ki TIkAkAra ne pratyeka adhyayana ke prArambha meM apanI ora se kucha prastAvika likhA hai, Agama kI mUlagAthAoM kI dRSTi se kramAnusAra adhyayana kI dRSTi se use liyA jAnA apekSita nahIM samajhA gayA, kyoMki vaha TIkAkAra ke apane vicAra hai adhyetAoM ke lie adhyayana adhika bhAravAhI na bane, sarala evaM sugama rahe, isa dRSTi se unakA anuvAda nahIM diyA gayA hai| mUla, gAthAeM, chAyA, saMskRta TIkA evaM TIkA ke hindI anuvAda kI presavRti taiyAra karane meM tatvAnurAgI zrAvakavarya zrI amolakacanda jI hIMgar3a tathA zrI mahendra siMha jI khAbiyA ne bar3A zrama kiyA, isa zrutopAsanA mUla kArya meM unhoMne jo hArdika sahayoga kiyA hai ve sAdhuvAdAha hai| kArtika zuklA 15 vi. saM. 2055 sthAyI patA : kevalya dhAma saradAra zahara jilA curu (rAjasthAna) DaoN. chaganalAla zAstrI (ema. e.traya, pI.eca.DI.) , kAvyatIrtha, vidyAmahodadhi, nimbArkabhUSaNa . pUrva prophesara, ricarsa iMsTiTyUTa oNpha prAkRta jainolaoNjI, ahiMsA, vaizAlI bihAra vizvavidyAlaya, DipArTamenTa oNpha jainolaoNjI, madrAsa vizvavidyAlaya, madrAsa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram hRdayodgAra zraddheya zrI priyadarzana muni jI ma. sA. bhagavAna mahAvIra kI vANI gyAraha aGgoM ke rUpa meM Aja bhI surakSita hai, yaha hamArA saubhAgya / yaha vaha vANI hai, jisameM jana-jana ke Atma- jAgaraNa, kalyANa aura zreyas ke zAzvata svara mukharita hai / yaha vaha vAGmaya hai, jo atIta meM mAnava jAti ke lie atyanta kalyANakArI siddha huA / Aja bhI isameM nirUpita siddhAntoM kA avalambana lekara loga sukha zAMti kA sahI mArga prApta kara sakate hai| Aja jabaki dharma, adhyAtma, nIti, sadAcAra, ImAnadArI, prAmANikatA, sahRdayatA jaise uttamottama mAnavIya guNa miTate jA rahe hai, Agama nirUpita ahiMsA, satya, zauca, aparigraha jaise siddhAntoM ke nitAnta prasAra kI AvazyakatA hai / satya kabhI purAtana nahIM hotA, trikAlavartI hotA hai, usakI upayogitA bhI trikAla vartanI hotI hai / yaha Agama eka aisA hI amRtasAhitya hai, jo sadA sarvadA jana-jana ke utthAna ke patha para agrasara karane kA vilakSaNa sAmarthya rakhatA hai / apane adhyayana krama ke bIca apane prAtaHsmaraNIya, parama pUjya gurudeva sva. AcArya pravara zrI sohanalAla jI ma. sA. ke sAnnidhya meM unake mukhArabinda se Agama tatva zravaNa karane kA mujhe avasara milatA rahA, jisase merI AdhyAtmika jijJAsA ko na kevala bala hI milA, samAdhAna bhI milatA rahA / unhIM pUjya gurudeva zrI ke asIma anugraha, prayAsa aura bhAvanA ke pariNAmasvarUpa mujhe tathA vartamAna saMghanAyaka AcArya pravara zrI sudarzanalAla jI ma. sA. ko bhArata ke khyAtanAmA vidvAn, saMskRta, prAkRta, pAlI Adi prAcya bhASAoM evaM bhAratIya bhASAoM ke mUrdhanyamanISI DaoN. chaganalAla jI zAstrI se adhyayana karane kA suavasara prApta huaa| sAhitya, vyAkaraNa Adi anyAnya viSayoM ke sAtha-sAtha AgamoM ke antargata sUtrakRtAGga kI zIlAGkAcAryakRta saMskRta TIkA kA unase vizeSa rUpa se adhyayana kiyA / zAstrIya rahasyoM ke udghATana, gambhIra tatvAvagAhana tathA vivecana vizleSaNa kI dRSTi se vAstava meM yaha TIkA atyanta mahatvapUrNa hai / isako par3hate samaya hamArI pIpaThiSA evaM jijJAsA ko aura adhika bala milA aura AgamoM ke uttarottara adhyayana meM rama jAne kI preraNA prApta huI / isI kA sundara pariNAma yaha AyA ki gyAraha aGgoM para likhI gaI saMskRta TIkAoM ke hindI anuvAda ke prakAzana kI zve. sthA. jaina svAdhyAyI saMgha kI ora se yojanA taiyAra kI gaI / isase hindI jagata TIkAkAroM ke Agama viSayaka gahana adhyayana tathA ciMtana se lAbhAnvita ho sakegA / 1 usI yojanA ke antargata sUtrakRtAGga kI TIkA ke anuvAda se kArya prArambha kiyA gayA / parama zraddheya AcArya pravara zrI sudarzanalAla jI ma. sA. evaM vidvadvareNya DaoN. zAstrIjI kI vizeSa rUpa se preraNA rahI ki isa anuvAda kArya meM maiM bhI sAtha rahU~, tadanusAra DaoN. zAstrI jI ke sAtha maiM isa anuvAda kArya xxii Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram meM saMlagna huA / eka ucca koTi ke vidvAn ke sAtha kArya karane meM bahuta kucha sIkhane ko milatA hai, maiMne unake sAtha anuvAda meM juTe rahakara bhASA zailI, prastutikaraNa Adi ke saMdarbha meM aneka nUtana upalabdhiyA~ arjita kI / mere mana meM yaha navotsAha bhI udita huA ki maiM yathAsaMbhava katipaya anya AgamoM kI TIkAoM kA anuvAda karane vinamra prayAsa karUM / maiM mAnatA hU~-isase mujhe apane jJAna ko parimArjita karane kA, manana, ciMtana evaM anuzIlana karane kA sundara avasara prApta hogA, jo sAdhu jIvana ke lie eka varadAna hai / zruta evaM cAritra ke zAzvata samArAdhana meM yaha jIvana laga jAe, isase bar3A lAbha eka nirgrantha muni ko aura kyA ho sakatA hai| jaisA ki prastAvanA meM DaoN. zAstrI jI ne vyakta kiyA hai, pAThaka, svAdhyAyIgaNa evaM vidyArthIvRnda mUla ke sAtha isa anuvAda kA adhyayana kara lAbhAnvita hoMge, aisI AzA hai / Agama kI TIkA kA anuvAda karate samaya pUrNa sAvadhAnI rakhI gaI hai ki Agama evaM TIkAkAra ke bhAva surakSita raheM, phira bhI yadi alpajJatA ke kAraNa kucha kamI raha gaI ho to ananta siddhoM kI sAkSI se micchAmi dukkar3am dete hue pAThakoM se apekSA haiM ki ve kamI kI ora hameM sUcita kareM tAki saMzodhana kiyA jA sake / parasparopagraho jIvAnAm xxiii Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. prathama adhyayana - 1. 2. 3. 4. dvitIya adhyayana prathama uddezaka dvitIya uddeza tRtIya uddezaka caturtha uddezaka - - 1. prathama uddeza 2. dvitIya uddezaka 3. tRtIya uddezaka tRtIya adhyayana upasarga parijJA 1. prathama uddezaka 2. dvitIya uddezaka 3. tRtIya uddezaka 4. caturtha uddeza caturtha adh strI parijJA 1. prathama uddezaka 2. dvitIya uddezaka paMcama adhyayana 1. prathama uddeza 2. dvitIya uddezaka SaSThama adhyayana saptama adhyayana aSTama adhyayana - zrI vIryAdhyayana dharma sama - 6. 7. 8. 9. navam adhyayana 10. dazama adhyayana 11. ekAdaza adhyayana 12. dvAdaza adhyayana 13. trayodaza adhyayana 14. caturdaza adhyayana 15. paMcadaza adhyayana 16. SoDaza adhyayana - - - svasamayavaktavyatAdhikAra - vaitAliya naraka vibhakti zrI sUtrakRtAGga sUtram anukramaNikA zrImArga samavasaraNa yAthAtathya - vIra stuti saptakuzIla parijJA grantha AdAna gAthA } xxiv 1 56 92 114 130 149 178 * 197 210 224 242 262 289 306 327 pRSTha saMkhyA 1 se 128 130 se 196 197 se 261 262 se 305 306 se 342 343 se 365 366 se 392 393 se 414 415 se 442 443 se 465 466 se 493 494 se 542 543 se 566 567 se 594 595 se 617 618 se 627 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH zrIsUtrakRtAMgasUtram - saTIka bhASAnuvAda sahitam prathamAdhyayanaM - svasamayavaktavyatAdhikAraH prathama uddezakaH bujjhijjatti ttiuTTijjA, baMdhaNaM parijANiyA / kimAha baMdhaNaM vIro, kiM vA jANaM tiuTTaI ? // 1 // chAyA - budhyetitrod baMdhanaM parijJAya / kimAha baMdhanaM vIraH kiM vA jAnaM stroTayati // 1 // anuvAda - manuSya ko cAhie ki vaha bodha prApta kare- satya ko jaane| use yaha bhI samajhanA cAhie ki bandhana kyA hai ? bhagavAna mahAvIra ne bandhana kA kyA svarUpa batalAyA hai ? bandhana yA karmoM ke bandha ko kisa prakAra jAna samajhakara tor3A jA sakatA hai ? TIkA asya saMhitAdikrameNa vyAkhyA - budhyetetyAdi / sUtramidaM sUtrakRtAGgAdauvartate / asya cAcArAGgena sahAyaM sambandhaH / tadyathA''cArAGge'bhihitam - "jIvo chakkAyaparuvaNA yatesiM vaheNa baMdhotti" ityAdi, tatsarvaM budhyetetyAdi / yadiveha keSAJcidvAdinAM jJAnAdeva muktyavAptiranyeSAM kriyAmAtrAt, jainAnA ntubhAbhyAM niH zreyasAdhigama ityetadanena zlokena pratipAdyate tatrA'pi jJAnapUrvikA kriyA phalavatI bhavatItyAdau budhyetetyanena jnyaanmuktm| troTayedityanena ca kriyoktA / tatrA'yamartho budhyeta avagacchet bodhaM vidadhyAdityupadezaH / kiMpunastadbudhyetAta Aha - 'baMdhaNaM' badhyate jIvapradezairanyo'nyAnuvedharUpatayA vyavasthApyata iti baMdhanaM, jJAnAvaraNIYAdyaSTaprakAraM karma, taddhetavo vA mithyAtvAviratyAdayaH parigrahArambhAdayo vA / na ca bodhamAtrAdabhilaSitArthAvAptirbhavatItyataH kriyAM darzayati - tacca baMdhanaM parijJAya viziSTayA kriyayAsaMyamAnuSThAnarupayA troTayedapanayedAtmanaH pRthak kuryyAtparityajedvA / evaJcAbhihite jambU svAmyAdiko vineyo bandhAdisvarUpaM viziSTaM jijJAsuH papraccha 'kimAha' kimuktavAn baMdhanaM vIraH tIrthakRt kiMvA jAnan avagacchaMstadbandhanaM troTayati tato vA truTyati ? iti zlokArthaH // 1 // - - TIkArtha isa sUtra kI saMhitA - padoM ke spaSTa uccAraNa Adi ke krama se vyAkhyA kI jA rahI hai| yaha sUtra-gAthA sUtrakRtAMga ke prArambha meM hai / isakA AcArAMga ke sAtha saMbaMdha hai / AcArAMga meM kahA gayA hai 'jIva chaH kAryoM ke hote haiM kAyika-zArIrika dRSTi se ve 6 prakAra ke hote haiN| unake vadha - hiMsA se karmo kA bandha hotA hai, ityAdi / yaha saba jAnane yogya hai / athavA eka abhiprAya yaha hai 'kaI vAdI- saiddhAntika jJAna se hI mukti prApta honA mAnate haiN| dUsare kaI kevala kriyA se hI mukti mAnate hai kintu jainoM ke siddhAntAnusAra mokSa ina donoM se AcAra aura kriyA se prApta hotA hai| yaha zloka isa bhAva ko prakaTa karatA hai / vahA~ bhI jJAnapUrvaka kI gaI kriyA vizeSataH phalaprada hotI hai, isalie pahale bujjhijjA - budhyet isa zabda dvArA jJAna kA kathana kiyA gayA hai / Age tiuTTaI troTayet zabda dvArA kriyA kA ullekha hai / isakA abhiprAya yaha hai ki puruSa bodha prApta kare, vAstavikatA ko jaane| vaha kisa bAta ko jAne, aisI jijJAsA ko dRSTi meM rakhate hue kahA gayA ki baMdhana ko jAne / jIva ke pradeza jahA~ paraspara anuvedha rUpa se sambaddha hote hai, karma paramANuoM 1 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / ke sAtha svayaM mila jAte hai-saMzliSTa ho jAte hai, unheM apane meM milA lete hai, use baMdhana kahA jAtA hai / jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karma hai / athavA mithyAtva avirati Adi yA parigraha hiMsA Adi unake hetu hai yaha jJAtavya hai / kevala bodha prApta kara lene mAtra se abhilaSita yA vAMchita prayojana kI prApti nahIM hotI, isalie kriyA kA digdarzana karAte hai / bandhana ko jAnakara saMyata AcaraNa ke anurUpa viziSTa kriyA dvArA baMdhana ko tor3anA cAhie, use-baMdhe hue karma samavAya-karma samUha se AtmA ko pRthak karanA caahie| aisA kahe jAne para jambUsvAmI Adi ziSya vRnda ne bandha Adi ke svarUpa kI vizeSa rUpa se jijJAsA karate hue pUchA-tIrthaMkara mahAvIra ne bandha kise kahA athavA puruSa kyA jAnatA huA bandhana ko tor3atA hai, athavA kisase bandhana TUTatA hai-isa gAthA kA yaha abhiprAya hai / cittamaMtamacittaM vA, parigijha kisAmavi / / annaM vA aNujANAi, evaM dukkhA Na muccai // 2 // chAya - cittavanta macitaM vA parigRhya kRzamapi / anyaM vA anujAnAti, evaM duHkhAnnamucyate // 2 // anuvAda - jo manuSya cittavAna-caitanyayukta-dvipadacatuSpada Adi prANiyoM ko athavA acittavAnacaitanyarahita-svarNa, rajata Adi mUlyavAna athavA tRNa, ghAsa, pusa Adi ati sAdhAraNa padArthoM ko bhI parigraha ke rUpa meM svIkAra karatA hai, rakhatA hai, auroM ko vaisA karane kI-parigraha ke rUpa meM grahaNa karane kI AjJA detA hai vaha duHkha se mukta nahIM hotA, nahIM chUTatA / / TIkA - baMdhanapraznasvarupa nirvacanAyAha - iha baMdhanaM karmataddhatado vA'bhidhIyante, tatra na nidAnamantareNa nidAnino janmeti nidAnameva darzayati, tatrA'pi sarvArambhAH karmopAdAnarUpAH prAyaza AtmAtmIyagrahotthAnA iti kRtvA''dau parigrahameva darzitavAn / cittamupayogo jJAnaM tadvidyate yasya taccittavat-dvipadacatuSpadAdi, tato'nyadacittavatkanakarajatAdi, tadubhayarupamapiparigrahaM parigRhya, kRzamapi stokamapi tRNatuSAdikamapItyarthaH, yadivA kasanaM kasaH parigrahabuddhayA jIvasya gamana pariNAma itiyAvat tadevaM svataH parigrahaM parigRhyAnyAnvAgrAhayitvAgRhNatovA'nyAnanujJAyaduH khayatItiduHkham-aSTaprakAraM karma tatphalaM vA'sAtodayAdirUpaM tasmAnnamucyata iti / parigrahAgrahaeva paramArthato'narthamUlaM bhavati / tathA coktam - "mamAhamiti caiSa yAvadabhimAnadAhajvaraH, kRtAntamukhameva tAvaditi na prazAntyunnayaH / yazaH sukha pipAsi tairayamasAvanoMttaraiH, parairapasadaH kuto'pi kathamapyapAkRSyate" // 1 // .. tathA ca-"dveSasyAyatanaM dhRterapacayaH kSAnteH pratIpo vidhi, vyAkSepasya suhRnmadasya bhavanaM dhyAnasya kaSTo ripuH| duHkhasya prabhavaH sukhasya nidhanaM pApasya vAso nijaH, prAjJasyA'pi parigraho graha iva klezAya nAzAya ca // " // 2 // tathA ca parigraheSvaprAptanaSTeSu kAGgAzoko prApteSu ca rakSaNamupabhoge cAtRptirityevaM parigrahe sati duH khAtmakAd baMdhanAnnamucyata iti // 2 // TIkArtha - baMdhanaviSayaka prazna ke svarUpa kA nirvacana-vivecana karate hue kahate haiM - 1 2 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH yahA~ karma yA karma ke kAraNoM ko bandhana kahA gayA hai| nidAna kAraNa yA hetu ke binA nidAnI kAkArya kA janma nahIM hotA - vaha utpanna nahIM hotA, isalie yahA~ pahale AgamakAra bandhana kA nirupaNa karate haiN| sabhI Arambha-hiMsAdiMupakrama karma ke upAdAna kAraNa hai| ve Arambha mukhyata: maiM aura merepana ke bhAva se parigrahAtmaka buddhi se utpanna hote hai / ataH prArambha meM parigraha kA hI digdarzana karAyA gayA hai| jisameM citta - upayoga, jJAna yA cetanA kA vyApAra vidyamAna hotA hai, use cittavAna kahA jAtA hai / dvipada- do pairo vAle, catuSpada cAra pairoM vAle prANI usameM samAviSTa hai / unake atirikta sonA, cAMdI Adi jo citta yA cetanA vyApAra rahita hai ve acitta kahalAte haiN| yaha do prakAra kA parigraha hai / ina donoM prakAra ke parigrahoM ko grahaNa karanA, rakhanA, cAhe vaha ghAsa pusa jaisA tuccha padArtha bhI ho parigraha rakhane ke antargata AtA hai / parigraha kI eka vyAkhyA yaha bhI hai kisI padArtha ke prati AkRSTa honA, parigraha buddhi se jIva kA usakI ora gatizIla honA - pravRtta honA bhI parigraha kare antargata hai / yo svayaM jo parigraha rakhatA hai, auroM se vaisA karavAtA hai, jo parigraha rakhate hai unakA anumodana karatA hai, vaha puruSa duHkha se ATha prakAra ke karmoM aura unake duHkhAtmaka phala se mukta nahIM ho pAtA, parigraha meM Agraha rakhanA usase baMdhe rahanA vAstava meM anarthamUlaka hai / kahA gayA hai-yaha merA hai, yaha maiM hU~, yaha ahaMkAra mUlaka dAhajvara jaba taka manuSya meM banA rahatA hai, taba taka kRtAnta yA yamarAja kA mukha-mRtyu hI usakI zaraNa hai- mRtyuparyanta vaha usameM pha~sA rahatA hai / use zAMti prApta nahIM hotI / jinameM kIrti aura sukha kI pIpAsA - tIvra abhilASA hai, jisakA antataH anartha hI phala hai, ve isa parigraha ko jo apasada - duHkhaprada hai, bar3I kaThinatA se arjita karate hai / aura bhI yaha parigraha dvaiSa kA Ayatana - AvAsasthAna hai, dhRti-dhairya kA apacaya kSaya hai, kSAnti kSamAzIlatA kA virodhI hai, caitasika vikSepa kA citta kI caMcalatA kA mitra hai, mada-garva yA ahaMkAra kA bhavana hai, dhyAna kA kaSTaprada zatru hai, duHkha kA utpatti hetu hai, sukha kA vinAza karatA hai, pApa kA apanA nivAsa sthAna hai - pApapuMja vyApta hai / parigraha viparItagraha kI jyoM buddhimAna puruSa ke lie kaSTaprada hai, usakA nAza kara DAlatA hai| jo prApta nahIM haiM, vaise parigraha ko pAne kI icchA banI rahatI hai, jo prApta hokara calA jAtA hai, taba mana meM zauka utpanna hotA hai / prApta parigraha kI rakSA karane meM bhI kaSTa hotA hai, citta meM vyAkulatA banI rahatI hai, usakA upabhoga karate rahane para bhI tRpti nahIM hotI - manuSya usase uparata nahIM hotA hai / ata: jaba taka parigraha rahatA hai, duHkhAtmaka - duHkhaprada bandhana se chuTakArA nahIM ho pAtA / sayaM tivAyae pANe, aduvA'nnehiM haNataM vA'NujANAi, veraM vaDDhai chAyA - svayamatipAtayetprANAnathavA'nyairdhAtayet / dhantaM vA'nujAnAti vairaM vardhayatyAtmanaH // 3 // --- - ghAyae / appaNo // 3 // puruSa prANiyoM kA svayaM atipAta-hiMsA yA ghAta karatA hai athavA auroM dvArA vaisA karavAtA anuvAda jo haiM, jo ghAtakara rahA ho, usakA anumodana karatA hai, vaha una prANiyoM ke sAtha apanA zatrubhAva bar3hAtA hai- una prANiyoM ke prati usakA yaha AcaraNa zatruvat hai / 3 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA parigrahavatazcAvasyaMbhAvyArambhastasmi~zca prANAtipAta iti darzayitumAha yadivA-prakArAntareNa ' bandhanamevAha-'saMyatItyAdi', saparigrahavAnasaMtuSTo bhUyastadarjanaparaH samarjitopadravakAriNI ca dveSamupagatastataH svayamAtmana 'tribhyo' manovAkkAyebhya AyurbalazarIrebhyo vA 'pAtayet' cyAvayet prANAn prANinaH / akAralopAdvA atipAtayet prANAniti / prANAzcAmI - tathA sa parigrahAgrahI na kevalaM svato vyApAdayati aparairapi ghAtayati ghratazcAnyAn samanujAnIte / tadevaM kRMtakAritAnumatibhiH prANyupamarddanena janmAMtarazatAnubandhyAtmanovairaM vardhayati, tatazca duHkhaparamparArupAd baMdhanAnnamucyata iti / prANAtipAtasya copalakSaNArtha tAnmRSAvAdAdayo'pi bandhahetavo draSTavyA iti // 3 // - vaha parigraha ko TIkArtha parigraha meM rata puruSa ke dvArA Arambha samArambha avazya hote rahate haiM surakSita rakhate aura bar3hAne ke lie aneka prakAra ke Arambha karatA rahatA haiN| vaisA karane meM hiMsA hotI haiM, isI viSaya kI AgamakAra vyAkhyA karate haiM " paJcendriyANi trividhaM balazca, ucchvAsanizvAsamathAnyadAyuH / prANAdazaite bhagavadbhiruktA steSAM viyogI karaNantu hiMsA // 1 // prANa yaha hai prakArAntara se sUtrakAra 'sayaM' pada se prArambha hone vAlI isa gAthA ke dvArA bandhana kA svarUpa batalAte haiM / parigraha meM racApacA manuSya kabhI saMtuSTa paritRpta nahIM hotA, vaha punaH parigraha ke arjana meM- dhanAdi ke saMgraha meM tatpara hotA haiM / apane dvArA aMrjita parigraha meM jo upadrava - bAdhA utpanna karatA hai - hAni pahu~cAnA cAhatA hai, usake prati vaha parigrahI puruSa dvaiSa karatA hai, vaha mana vANI aura zarIra dvArA usa prANI ke prANoM kA vyAghAta karatA yA usakI Ayu, bala aura zarIra ina tInoM kA nAza karatA hai / 'tivAyae' isa pada meM akAra kA lopa huA hai, mUlataH yaha ativAyae pada haiM, isakA tAtparya prANoM kA atipAta yA kSaya karanA hai / - - bhagavAna ne pAMca indriyAM, tIna bala, ucchavAsa - nicchavAsa aura Ayu ye dasa prANa batalAye hai / ina prANoM kA viyojana karanA hiMsA 1 jisakA parigraha meM Agraha hai - atyadhika AkarSaNa hotA haiM, vaha kevala svayaM hI prANiyoM kI hiMsA nahIM karatA auroM dvArA bhI vaisA karavAtA hai / jo hiMsA meM lage hote haiM, unakA anumodana karatA hai / isa prakAra kRtakArita evaM anumodita svayaM karanA, dUsare se karavAnA, karate hue kA samarthana karanA, yoM tIna prakAra se prANiyoM kI hiMsA karane ke phalasvarUpa vaha unase saikar3o janmoM taka Tikane vAle zatrubhAva kI vRddhi karatA hai / usa kAraNa vaha duHkhoM kI paramparA se jur3e hue baMdhana se chUTa nahIM paataa| yahA~ prANAtipAta ke upalakSaNa-saMsUcana dvArA mRSAvAda asatya Adi se sambaddha baMdhana ke kAraNoM ko bhI samajhanA cAhie / - jassiM kule samuppanne jehiM vA saMvase nare / mamAi luppar3e bAle aNNe aNNehi mucchie // 4 // chAyA yasminkule samutpannau yai rvA saMvasennaraH / ri lumyate bAlaH anyeSvanyeSu mUrcchitaH // 4 // 4 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH anuvAda manuSya jisa kula meM samutpanna huA athavA jinake sAtha vaha nivAsa karatA hai, unameM vaha yadi mamatvabhAva rakhatA hai to vaha lupta pIr3ita yA duHkhita hotA hai / vaisA ajJAnI puruSa anyAnya vastuoM meM, sAMsArika padArthoM meM mUrcchita - moha, mUr3ha yA Asakta hotA jAtA hai / TIkA - punabandhanamevAzrityAha - 'jassi' mityAdi, yasmin rASTrakulAdau kule jAto yai rvA saha pAMsukrIDitai vayasyairbhAryyAdibhi rvA saha saMvasennaraH, teSu mAtRpitRbhrAtRbhaginIbhAryyAdiSu mamAyamiti mamatvavAn snihyan lupyate vilupyate / mamatvajanitena karmaNA nArakatiryyaGmanuSyAmaralakSaNe saMsAre bhramyamANo bAdhyate - pIDayate / kau'sau ? bAlaH-ajJaH-sadsadvivekarahitatvAt / anyeSvanyeSu ca mUrcchitogRddho'dhyupapanno mamatvabahula ityarthaH / pUrvaM tAvanmAtA pitrostadanu bhAryyAyAM punaH putrAdau snehavAniti // 4 // TIkArtha Age bandhana ko Azrita upalakSita kara kahate haiM jisameM - rASTrakulaAdi vaMzaparamparA meM manuSya utpanna hotA hai, yA jinake sAtha bacapana meM dhUli meM khelA, kUdA una mitroM yA patni Adi nikaTatam saMbaMdhiyoM ke sAtha rahatA hai, mAtA-pitA bhAI-bahina pani Adi ke prati ye mere hai, usameM aisA mamatva paidA ho jAtA hai, vaha unameM Asakta ho jAtA hai, vaisA karatA huA lupta, vilupta yA duHkhita hotA hai, mamatva ke kAraNa jo karma baMdhate hai, unake pariNAmasvarUpa vaha narakagati, tiryaJcagati, manuSyagati yA devagati mUlaka saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai / duHkhita hotA rahatA hai| isI ko spaSTa karate hue TIkAkAra apane Apase prazna karate hai - vaha kauna hai ? svayaM usakA uttara dete hue likhate hai - vaha bAla hai - ajJAnI hai, use sat, asat - bhale bure yA zubha azubha kA viveka nahIM hai / isakA Azaya yaha hai ki mamatva kI adhikatA ke kAraNa vaha bhinna-bhinna padArthoM meM mUrcchit - mohamUr3ha, gRddha-lolupa, adhyupapanna - Asakta hotA jAtA hai / pahale mAtApitA meM phira pati patnI meM tatpazcAt putraAdi meM kramazaH usakA sneha yA moha bar3hatA jAtA hai / : vittaMsoyariyAceva, saMkhAe jIviyaM - savvameyaM na cevaM, - kammuNA chAyA vittaM sodaryyAzcaiva sarvamaitanna trANAya / saMkhyAya jIvitaJcaiva karmaNastu truTati // 5 // anuvAda - vitta, sampatti, sahodara - eka mA~ se utpanna bhAI bahina Adi koI bhI prANI ko trANa nahIM de sakate, duHkhoM se bacA nahIM skte| jIvana ke svarUpa ko nazvara aura svalpa hai jAnakara prANI karmabaMdhana hai / 5 tANai / uTTiI // 5 // TIkA sAmprataMyaduktaM prAk kiM vA jAnan baMdhanaM troTayatIti' asyanirvacanamAha - vittaM dravyaM tacca sacittamacittaM vA, tathAsodaryyAbhrAtRbhaginyAdayaH, sarvamapi caM 'etad' vittAdikaM saMsArAntargatasyAsumato'tikaTukAH zArIra mAnasIrvedanAH samanubhavato na trANAya rakSaNAya bhavatItyetatsaMkhyAya jJAtvA tathA jIvitaM ca prANinAM svalpamiti saMkhyAyajJaMparijJayA, pratyAkhyAna parijJayA tu sacittAcittaparigraha prANyupaghAtasvajanasnehAdIni bandhanasthAnAni pratyAkhyAya karmaNaH sakAzAt 'truTyati' apagacchatyasau, turavadhAraNe truTayedeveti / yadi vAkarmaNA kriyayA saMyamAnuSThAnarupayA baMdhanAt truTyati karmaNaH pRthagbhavatItyarthaH // 5 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - pahale jo kahA gayA ki kyA jAnatA huA prANI bandhana ko tor3a detA hai, aba usI kA vizleSaNa karate hue kahate haiM - vitta kA artha dravya hai, vaha sacitta- saprANa aura acitta aprANa do prakAra kA hotA hai / bhAI bahina Adi tathA sampatti, vaibhava Adi saMsAra meM atyanta kaThora kaSTaprada zArIrika mAnasika vedanAeM anubhava karate rahate hue prANI ko trANa dene meM unase usako bacAne meM samartha nahIM hote| ise jAnakara tathA prANiyoM kA jIvana alpakAlIna hai, yaha samajhakara vaha jJaparijJA- jJAnAtmaka cetanA tathA pratyAkhyAna parijJA-tyAgamUlaka cetanA dvArA sacitta tathA acitta parigraha, prANiyoM kI hiMsA, pArivArikajanoM ke prati mamatva-moha mamatva Adi jo karmabaMdha ke sthAna yA hetu hai inakA parityAgakara vaha karma se TUTa jAtA hai- pRthak ho jAtA haiM, dUra ho jAtA hai / yahA~ 'tu' zabda kA prayoga nizcayAtmakatA ke artha meM haiM, arthAt TUTa hI jAtA hai / isakA yaha bhI abhiprAya hai vaha karma se saMyamapAlana ke anurUpa kriyA dvArA karma ke baMdhana se chUTa jAtA hai, pRthak ho jAtA 1 1 OM OM OM ee gaMthe viukkamma, ege samaNamAhaNA / ayANaMtA viussittA, sattA kAmehi mANavA // 6 // chAyA - etAn graMthAn vyutkramya eke zramaNa brAhmaNAH / ajAnanto vyutsitAH saktAH kAmeSu mAnavAH // 6 // anuvAda - kaI zramaNa- ajainana-buddha, ajitakezakaMbala, saMjayavelaTThiputra Adi zramaNa paramparA ke bhikSu tathA brAhmaNa-bRhaspati Adi ke matAnuyAyI - brAhmaNaparamparAntarvartI jana ina siddhAntoM kA vyutkrama kara ullaMghana kara apane siddhAntoM meM anubaddha rahate haiM / ve ajJAnI kAmabhogoM meM Asakta bane rahate haiM / TIkA adhyayanArthAdhikArAbhihitatvAtsvasamayapratipAdanAntaraM parasamaya pratipAdanAbhidhitsayA''ha etAn anantaroktAn granthAn vyutkramyaparityajyasvaruciviracitArtheSu grantheSu sattA: 'sitA:' baddhAH eke, na sarveitisambandhaH / granthAtikramazcaiteSAM taduktArthAnabhyupagamAt / anantaragrantheSu cAyamartho'bhihita: tadyathA - jIvAstitvesatiM jJAnAvaraNIyAdi karma bNdhnm| tasyahetavo mithyAtvAvirati pramAdAdayaH parigrahAraMbhAdayazca, tat troTanaJcasamyagdarzanAdyupAyena mokSasadbhAvazcetyevamAdikaH / tadevameke zramaNA: zAkyAdayo bArhaspatyamatAnusAriNazca brAhmaNAH 'etAn' arhaduktAn granthAnatikramyaparamArthamajAnAnAH vividham aneka prakAram ut prAvalyena sitAH baddhAH svsmyessvbhinivissttaaH| tathAcazAkyAevaM pratipAdayanti yathA - sukhaduHkhecchAdveSajJAnAdhArabhUtonAstyAtmA kazcit kintu vijJAnamevaikaM vivartata iti, kSaNikAH sarvasaMskArAH ityAdi / tathA sAMkhyA evaM vyavasthitAH - " sattvarajastamasAMsAmyAvasthA prakRtiHprakRtermahAn mahato'haMkArastasmAdgaNazcaSor3azakaH tasmAt SoDazakAdapi paJcabhUtAni, caitanyaM puruSasya svarUpamityAdi / " vaizeSikA : punarAhu:-" dravyaguNa karmasAmAnyavizeSasamavAyAH SaT padArthA" iti / tathA naiyAyikAH -pramANaprameyAdInAM padArthAnAmanvayavyatirekaparijJAnAnniH zreyasAdhigamaiti vyavasthitAH / tathA mImAMsakAH codanAlakSaNodharmo na ca sarvajJaH kazcidvidyate muktyabhAvazcetyevamAzritAH / cArvAkAstvevamabhihitavanto, yathAnAsti kazcit paralokayAyI bhUtapaJcakAdvyatirikto jIvAkhyaH padArtho, nA'pi puNyapApestaityAdi / evaM cAGgIkRtyaite lokAyatikA ? 'mAnavAH' puruSAH 'saktA' gRddhA adhyupapannAH kAmeSu, icchAmadanarUpeSu, tathAcocuH "aitAvAneva puruSoyAvAnindriya - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH gocara: ) bhadre ! vRkapadaMpazyayad vadantyabahuzrutAH ? " piba khAda ca sAdhuzobhane / yadatItaM varagAtri ! tnnte| nahi bhIrU ! gataM nivartate samudayamAtramidaM kalevaram / evaM te tantrAntarIyAH svasamayArthavAsitAnta:karaNAH santo bhagavadarhaduktaM granthArthamajJAna paramArthAH samatikramya svakIyeSu grantheSu sitA:- saMbaddhAH kAmeSu ca saktA iti // 6 // TIkArtha prathama adhyayana meM svasamaya - jainasiddhAnta ke pratipAdana ke pazcAt parasamaya- -jainetarasiddhAntoM ke pratipAdana kA bhI samAveza hai, ataH apane siddhAntoM ke kathana ke bAda itara siddhAntoM ko batAte hue AgamakAra kahate haiM - kaI puruSa pahale jina siddhAntoM kI carcA kI hai unakA parityAga kara apanI rUci ke anusAra nirmita granthoM meM Asakta rahate hai, yahA~ gAthA meM jo 'ee- eke' zabda kA prayoga huA hai, usakA tAtparya yaha hai ki saba aise nahIM hote, kucha hote haiM / apane dvArA racita granthoM ke siddhAntoM ko svIkAra karane kA Azaya yaha hai ki ve pUrvokta granthoM-jaina granthoM kA atikramaNa karate haiM / pUrvokta granthoM meM aisA artha - abhiprAya nirupita huA hai- jIvoM kA apanA svatantra astitva hai, jJAnAvaraNIyAdi karmabaMdhana hai, mithyAtva, avirati, pramAda, parigraha Arambha Adi usake-karmabaMdha ke hetu hai / samyagdarzana Adi upAyoM se vaha bandhana TUTatA hai / phalataH mokSa prApta hotA hai, katiya zAkya - ya - bauddhAnuyAyI zramaNa tathA bRhaspati Adi ke siddhAntoM kA anusaraNa karane vAle brAhmaNa, tIrthaMkaroM dvArA kahe sabhI uparyukta siddhAntoM kA atikramaNa - ullaMghana kara paramArtha- paramatatva yA satya ko nahIM jAnate hue aneka prakAra se apane-apane siddhAntoM meM AgrahapUrvaka baddha-Asakta rahate haiM / zAkya aisA pratipAdana karate haiM sukha, duHkha, icchA, dveSa aura jJAna kA AdhArasvarUpa koI AtmA nAma kA svatantra tatva nahIM hai kintu eka vijJAna kA hI vivartana nAnA rUpoM meM pariNayana hotA hai / sabhI saMskAra - padArtha kSaNika kSaNavartI hai / sAMkhyavAdiyoM meM vizvAsa karane vAle apane padArthoM yA tatvoM kI vyAkhyA kA isa prakAra nirUpaNa karate sattvaguNa, rajoguNa aura tamoguNa kI sAmyAvasthA - eka samAna sthiti ko prakRti kahA jAtA hai, prakRti se mahAn - buddhi tatva utpanna hotA hai / buddhi se ahaMkAra kI niSpatti hotI hai, ahaMkAra se solaha tatvoM kA samUha AvirbhUta hotA hai, usase pAMca mahAbhUta utpanna hote haiM / puruSayA AtmA nAmaka tatva kA svarUpa caitanya yA cetanA hai / vaizeSika darzana meM vizvAsa rakhane vAle batalAte haiN| dravya, guNa, karma sAmAnya, vizeSa evaM samavAya ye chaH padArtha hai / naiyAyika isa prakAra pratipAdana karate hai - ke bodha se mokSa prApta hotA hai / 1. 2. anvaya' aura vyatireka' ke jJAnapUrvaka pramANa prameya Adi mImAMsaka aisA kahate haiM- dharma kA rakSaNapreraNA hai, preraNA kA tAtparya ajJAta artha ko jJApita karane vAlA vaidika vAkya haiM / usa dvArA dharma artha Adi kA avabodha hotA hai / sarvajJanAmaka koI puruSa nahIM hai / arthA koI bhI sarvajJa nahIM hotA / mukti kA sadbhAva - astitva nahIM hai / yatsatve yatsatvamanvayaH jisake hone para jo ho, use anvama kahA jAtA hai / yadhabhAve yadabhAvaH vyatirekaH jisake na hone para jo na ho, use vyatireka kahA jAtA 1 7 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram - cArvAka isa prakAra apane siddhAntoM kI vyAkhyA karate haiM - (pAMcabhUtoM ke atirikta koI bhI paraloka jAne vAlA-mRtyu ke uparAnta anyabhava prApta karane vAlA AtmA nAma kA padArtha nahIM hai / na pApa hai aura na puNya hai / aise siddhAntoM ko svIkRtakara ye lokAyatika-isaloka ko hI saba kucha mAnane vAle cArvAka-ina siddhAntoM meM vizvAsa karane vAle puruSa kAmanAoM meM-sAMsArika sukhoM kI abhipsA aura bhoga Adi meM Asakta lolupa bane rahate haiN| ve ina zabdoM meM eka mahilA ko saMbodhita karate hue kahate haiM-he kalyANI ! ye mAnavaloka itanA hI hai jitanA indriyoM dvArA dRSTigocara hotA hai, prApta hotA hai / eka manuSyamArga se nikalA / mArga meM usake paira kA nizAna aMkita ho gayA, use dekhakara abahuzruta-ajJAnI puruSa kaha dete hai ki ye bher3iye ke paMje kA nizAna hai / svarga, Adi bhI isI prakAra ajJAnajanita mityAkalpanAeM hai / he sundarI !-uttama dehadhAriNI, acchA khAo aura pIo / jo vyatIta ho gayA, vaha tumhArA nahIM hai / he bholI ! jo calA gayA, vo vApasa nahIM lauTatA / yaha zarIra pAMca tatvoM kA samudaya yA sammilita puMja hai / __ isa prakAra apane-apane siddhAntoM meM jinakA antaHkaraNa anuvAsita-Asakta hai, ve paramArtha ko nahIM jAnate / tIrthaMkara bhagavAn dvArA pratipAdita siddhAntoM kA atikramaNakara-tyAgakara apane-apane granthoM meM siddhAntoM meM baMdhe rahate haiM tathA kAma bhogoM meM lipta rahate haiM / saMti paMca mahabbhUyA, iha megesimAhiyA / puDhavI Au teU vA vAu AgAsapaMcamA // 7 // chAyA - saMti paJca mahAbhUtAnIhaikeSA mAkhyAtAni / pRthivyApastejo vA vAyurAkAzapaJcamAni // 7 // anuvAda - paMcabhUtavAdI aisA pratipAdana karate haiM ki pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza ye pAMca mahAbhUta hI isa jagata meM mUla tatva hai / TIkA - sAmprataM vizeSeNa sUtrakAra eva cArvAkamatamAzrityAha - saMti vidyante mahAnti ca tAni bhUtAni ca mahAbhUtAni, sarvalokavyApitvAnmahatvavizeSaNam anen ca bhUtAbhAvavAdinirAkaraNaM draSTavyam 'iha' asmin loke ekeSAM bhUtavAdinAm AkhyAtAni' pratipAditAni tattIrthakRtA tairvA bhUtavAdibhirbArhaspatyamatAnusAribhirAkhyAtAni svayamaGgIkRtAnyeSAJca pratipAditAni / tAni cAmUni, tadyathA-pRthivI kaThinarUpA, ApodravalakSaNAH tejauSNarUpaM, vAyuzcalanalakSaNaH, AkAzaM suSiralakSaNamiti, taccapaJcamaM yeSAM tAni tathA, etAni sAGgopAGgAni prasiddhatvAt pratyakSa pramANAvaseyatvAcca na kaishcidpotuNshkyaani|nnu ca sAMkhyAdibhirapi bhUtAnyabhyupagatAnyeva, tathAhi sAMkhyAstAvadevamUcuH -satvarajastamorUpAn, pradhAnAnmahAn buddhirityarthaH mahato'haGkAraH-ahamiti pratyayaH, tasmAdapyahaGkArAt SoDazako gaNa utpadyate, sacAyaM-paJcasparzanAdIni buddhIrindrayANi, vAkpANipAdapAyUpastharUpANi paJcakarmendriyANi, ekAdazamanaH, paJcatanmAtrANi, tadyathA-gandha rasa rUpasparzazabda tanmAtrAkhyAni / tatra gandhatanmAtrAtpRthivI, gndhrsruupsprshvtii|rstnmaatraadaapo rsruupsprshvtyH|ruuptnmaatraattejo rUpasparzavat sparzatanmatrAdvAyuHsparzavAn zabdatanmAtrAdAkAzaM gandha rasarUpa sparzavarjitamutpadyata iti / tathA vaizeSikA api bhUtAnyabhihitavantaH tadyathA-pRthivItvayogAtpRthivI, sAca paramANu lakSaNA nityA, dvayaNukAdiprakramaniSpanna kAryyarUpatayAtvanityA / caturdazabhirguNai rUparasagandha 8 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH sparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyoga vibhAga paratvAparatva gurutva dravatvavegAkhyai ruupetaa| tathA'ptvayogAdApaH,tAzcaruparasasparza saMkhyA parimANa pRthaktva saMyoga vibhAga paratvAparatva gurutvasvAbhAvika dravatva sneha vegavatyaH tAsu ca rupaM zuklameva, rasomadhura eva sparza:zIta eveti / tejasvAbhisambandhAttejaH, tacca rupasparzasaMkhyA parimANa pRthaktva saMyogavibhAgaparatvAparatvanaimittikadravatvavegAkhyairekAdazabhirguNairguNavat / tatra rUpaM zuklaM bhAsvaraMca, sparza ussnneveti| vAyutvayogAd vAyuH, sacAnuSNAzItasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatva vegAkhyaivabhirguNairguNavAn, hRtkampazabdAnuSNazItasparzaliGgaH / AkAzamiti pAribhASikI saMjJA ekatvAttasya, tacca saMkhyAparimANa pRthaktva saMyogavibhAgazabdAkhyaiH SaDbhirguNairguNavat, zabdaliGgaJceti / evamanyairapi vAdibhirbhUtasadbhAvAzrayaNe kimiti lokAyatikamatApekSayA bhUtapaJcakopanyAsa iti ? ucyate-sAMkhyAdibhirhi pradhAnAt sAhaGkArikaM tathA kAladigAtmAdikaM cAnyadapi vastujAtamabhyupeyate, lokAyatikaistu bhUtapaJcakavyatiriktaM nAtmAdikaM kiJcidabhyupagamyata ityatastanmatAzrayaNe naiva sUtrArtho vyAkhyAyataiti // 7 // TIkArtha - sUtrakAra vizeSa rUpa se cArvAka siddhAnta ko upalakSita kara kahate haiM - 'ye pAMcoM samasta loka meM vyApta haiM, isalie inake sAtha mahattva vizeSaNa kA upayoga huA hai, ye mahAbhUta kahe jAte haiM / isa vivecana se jo bhUtoM kA abhAva mAnate haiM, aise siddhAntavAdiyoM kA mata khaNDita ho jAtA hai-aisA samajhanA cAhie / isa saMsAra meM bhUtavAdI, unake tIrthaMkara-siddhAnta prarUpaka puruSa athavA bRhaspati ke siddhAntoM kA anusaraNa karane vAle puruSoM meM inhIM pAMcamahAbhUtoM kA AkhyAna yA pratipAdana kiyA hai, svayaM isako svIkAra kiyA hai, dUsaroM ko vaisA karane kA upadeza diyA hai / ve pAMca mahAbhUta isa prakAra hai - (1) pRthvI kA svarUpa kaThinatA yA sakhtI lie hue haiM / (2) jala drava yA tarala rUpa hai, (3) agni kA svarUpa uSNatA hai, (4) vAyu kA lakSaNa calanazIlatA yA gatizIlatA hai (5) AkAza kA svarUpa riktatA yA khAlIpana hai| ye bhalI bhA~ti prasiddha haiM / pratyakSapramANa dvArA jAne jA sakate haiM / isalie koI inheM asatya nahIM kaha sktaa| sAMkhyaAdi anya darzanoM ne bhI pAMca bhUtoM ko svIkAra kiyA hai / sAMkhyadarzanavettA aisA batalAte haiM-satoguNa, rajoguNa tathA tamoguNa mUlaka prakRti se mahat tatva utpanna hotA hai / mahat kA artha buddhi hai / buddhi se ahaMkAra kI utpatti hotI hai, ahaM-maiM hU~ aisI pratIti hotI haiM, usa ahaMkAra se solaha tatvoM kA samUha utpanna hotA hai / jo isa prakAra hai-sparzana Adi pAMca jJAnendriyAM, vANI, hAtha, paira, malasthAna, mUtrasthAna ye pAMca karmendriyA, gyArahavAM mana, tathA pAMcatanmAtrAaiM / ve tanmAtrAe-gandhatanmAtrA, rasatanmAtrA, rUpatanmAtrA, sparzatanmAtrA aura zabdatanmAtrA ke rUpa meM hai / gandha tanmAtrA se pRthvI utpanna hotI hai, pRthvI meM gandha, rUpa, rasa aura sparza ye cAra guNa hai| rasatanmAtrA se jala utpanna hotA hai, usameM rasa, rUpa aura sparza ye tIna guNa hai / rUpatanmAtrA meM agni utpanna hotI hai, usameM rUpa aura sparza ye do guNa haiM / sparzatanmAtrA se vAyu utpanna hotA hai / sparzavAyu kA guNa hai| zabda tanmAtrA se AkAza utpanna hotA hai / vaha gandha, rasa rUpa aura sparza se rahita hai| vaizeSika darzana meM AsthAzIlajanoM ne bhI ina bhUtoM kA varNana kiyA hai / unake anusAra pRthivItva yoga se-pRthvI dharma ke saMbaMdha se pRthvI utpanna hotI hai / vaha nitya aura anitya do prakAra kI hai / paramANu ke rUpa meM-paramANuvika svarUpa kI apekSA se nitya hai / dvayaNukAdi ke krama se usake jo bhinna-bhinna kArya utpanna hote hai, unake anusAra vaha anitya hai / rUpa, rasa, gandha, sparza, saMkhyA, parimANa pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, gurutva, dravatva aura vega ina 14 guNoM se yukta hai / apatva-jalatva ke yoga se-jalatva dharma ke saMbaMdha se jala kA astitva hai / vaha rUpa, rasa, sparza, saMkhyA, parimANa pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, gurutva, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGga sUtram zrI svAbhAvika dravatva sneha aura vega nAmaka 14 guNoM se yukta hai| jala kA mUla rUpa zukla hai / rasa madhura hai evaM sparzazItala hai / tejastva ke saMbaMdha se athavA tejastva dharma ke yoga se teja yA agni kI niSpatti hotI hai / rUpa, sparza, saMkhyA, parimANa pRthaktva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, nimittajanya dravatva aura vega ye 11 guNa usake prApta hote haiM / usakA rUpazukla, bhAsvara - dyutimaya tathA sparza uSNatAyukta hotA hai / vAyutva ke yoga se athavA vAyutva dharma ke saMbaMdha se vAyu kA astitva hai, vaha anuSNa, azIta-na garama na ThaNDe sparza se yukta hai / saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga paratva, aparatva aura vega ye 9 guNa usameM pAye jAte haiM / hRdaya kI kampana, zabda zravaNa, uSNatA aura zItalatArahita sparza dvArA usakA bodha hotA AkAza apane ApameM eka paribhASika saMjJA hai / vaha eka hai / saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga, vibhAga tathA zabda pAye jAte haiM / zabda usakA liGga hai-zabda dvArA usakI pratIti hotI hai / 6 guNa usake (isI prakAra anya siddhAntavAdiyoM ne bhI pAMcamahAbhUtoM kA astitva svIkAra kiyA hai / taba lokAyatika yA cArvAka mata kI apekSA se hI pAMca bhUtoM kA varNana kyoM kiyA gayA 2] yaha prazna upasthita hotA hai ? isake samAdhAna rUpa meM kahA jAtA hai ki sAMkhya Adi dArzaniko ke anusAra prakRti seahaMkAra Adi kI utpatti hotI hai, ve kAla dizA tathA AtmAAdi anya aneka padArtha svIkAra karate hai to cArvAka pAMca mahAbhUtoM ke atirikta AtmA Adi anya kinhIM bhI padArthoM ko svIkAra nahIM karate, ataeva unake siddhAnta kI apekSA se hI sUtra kI vyAkhyA kI gaI hai / eepaMca mahabbhUyA, tebbho egotti AhiyA / aha tesiM viNAseNaM, viNAso hoi dehiNo // 8 // chAyA - etAni paJcamahAbhUtAni, tebhya ekaityAkhyAtavantaH / atha tesAM vinAzena, vinAzo bhavati dehinaH // 8 // anuvAda ve cArvAkasiddhAntAnuyAyI aisA kahate haiM ki pahale varNita pAMcamahAbhUta hI maulika tatva hai, unase unake samanvaya, sammilana se AtmA utpanna hotI hai / jaba inakA vinAza-pArthakya ho jAtA hai-ye alaga-alaga ho jAte haiM taba AtmA kA bhI nAza ho jAtA hai / - TIkA - yathAcaitat tathAdarzayitumAha-eepaMca mabbhUyA ityAdi / 'etAni' anantaroktAnipRthivyAdInipaJcamahAbhUtAniyAni, tebhyaH kAyAkArapariNatebhya ekaH kazciccidrUpo bhUtAvyatirikta AtmAbhavati / na bhUtebhyo vyatirikto'paraH kazcit paraparikalpitaH paralokAnuyAyI sukhaduHkhabhoktA jIvAkhyaH padArtho'stItyevamAkhyAtavantaste / tathA (te) hi evaM pramANayaMti-napRthivyAdi vyatirikta AtmA'sti tadgrAhakapramANAbhAvAt pramANaJcAtra pratyakSameva, nAnumAdikaM tatrendriyeNa sAkSAdarthasya sambandhAbhAvAd vyAbhicAra saMbhavaH / satica vyabhicArasaMbhave sadRze ca bAdhAsaMbhave tallakSaNameva dUSitaM syAditi sarvatrAnAzvAsaH / tathAcoktam "hastasparzAdivAndhena viSamepathidhAvatA / anumAna pradhAnena vinipAto na durlabhaH " ? anumAnaJcAtropalakSaNa mAgamAdInAmapi, sAkSAdarthasaMbaMdhAbhAvAddhastasparzaneneva pravRttiriti / tasmAtpratyakSamevaikaM pramANaM tena ca bhUtavyatiriktasyAtmano na grahaNaM yattu caitanyaM teSUpalabhyate, tadbhUteSveva kAyAkArapariNateSvabhivyajyate, 10 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH madyAGgeSu samuditeSu madazaktivaditi / tathA na bhUtavyatiriktaM caitanyaM tatkAryyatvAd, ghaTAdivaditi / tadevaM bhUtavyatiriktasyA''tmano'bhAvAdbhUtAnAmeva caitanyAbhivyakti: jalasya budbudAbhivyaktivaditi keSAJcillokAyatikAnAmAkAzasyA'pi bhUtatvenAbhyupagamAdbhUta paJcakopanyAso na doSAyeti / na nu ca yadi bhUtavyatirikto'paraH kazcidAtmAkhyaH padArtho na vidyate kathaMtarhimRta iti vyapadeza ityAzaGkayAha- athaiSAM kAyAkAra pariNatau caitanyAbhivyaktau satyAM tadUrdhvaM teSAmanyatamasyavinAze'pagame vAyostejasazcobhayo rvA dehino devadattAkhyasya vinAzo'pagamo bhavati, tatazca mRtaiti vyapadezaH pravartate na punarjIvApagama iti bhUtAvyatirikta caitanyavAdi pUrvapakSaiti / atra pratisamAdhAnArthaM niryuktikRdAha ." paJcaNhaM saMjoe aNNaguNANaM ca ceyaNAiguNo / paMciMdiyaThANANaM Na aNNamuNiyaM muNai aNNo ||33|| paJcAnAM pRthivyAdInAM bhUtAnAM saMyoge kAyAkAra pariNAme caitanyAdika AdizabdAt bhASA caGkamaNAdikazcaguNo na bhavatIti pratijJA, anyAdayastvatra hetutvenopAttAH dRSTAntastvabhyUhyaH sulabhatvAttasya nopAdAnam / tatredaM cArvAkaH praSTavyaH- -yadetadbhUtAnAM saMyoge caitanya mabhivyajyate tatkiM teSAM saMyoge'pi svAtantrya e'vAhosvit parasparApekSayA pAratantrya iti ? kiMcAta: ? / na tAvatsvAtantrye, yata Aha " aNNaguNANaMceti" [caitanyAdanye guNAyeSAM tAnyanyaguNAni tathAhi - AdhArakAThinyaguNApRthivI, dravaguNAApaH, paktRguNaMtejaH, calanaguNovAyuH, avagAhadAnaguNamAkAzamiti yadivA prAgabhihitA gandhAdayaH pRthivyAdInAmekaika parihAMnyA'nyeguNazcaitanyAditi, tadevaM pRthivyAdInyanyaguNAni / 'ca' zabdo dvitIyavikalpavaktavyatAsUcanArthaH caitanyaguNe sAdhyepRthivyAdInAmanyaguNAnAM satAM caitanyaguNasya pRthivyAdInAmekaikasyApyabhAvAnna tatsamudAyAccaitanyAkhyoguNaH siddhyatIti / prayogastvatra-bhUtasamudAyaH svAtantrye sati dharmitvenopAdIyate, na tasya caitanyAkhyoguNo'stIti sAdhyodharmaH pRthivyAdInAmanyaguNatvAt, yo yo'nya guNAnAM samudAyastatra tatrA pUrvaguNotpatirnabhavatIti ) yathA sikatAsamudAye snigdhaguNasya tailasya notpattiriti, ghaTapaTasamudAye 'vA na stambhAdyAvirbhAva iti, dRzyate ca kAye caitanyaM tadAtmaguNo bhaviSyati na bhUtAnAmiti / / asminneva sAdhyehetvantaramAha "paMcidiyaThANANaMtti; paJcaM ca tAni sparzanarasanamrANa cakSuH zrotrAkhyAnIndriyANi teSAM sthAnAni-avakAzAsteSAM caitanyaguNAbhAvAnnabhUtasamudAye caitanyam - idamatrahRdayaM-lokAyatikAnAM hi aparAsyadraSTuranambhupagamAdindriyANyeva draSTRNi, teSAM cayAni sthAnAni upAdAnakAraNAni teSAmAcidrUpatvAnna bhUtasamudAye ' caitnymiti| indriyANAJcAmUnisthAnAni, tadyathA zrotrendriyasyAkAzaM suSirAtmakatvAt, ghrANendriyasya pRthivItadAtmakatvAt cakSurindriyasya tejastadrUpatvAt evaM rasanendriyasyApaH sparzanendriyasyavAyuriti / prayogazcAtranendriyANyupalabdhimanti, teSAmacetana guNArabdhatvAt, yadyadacenaguNArabdhaM tattadacetanaM yathA ghaTapaTAdIni, evamapi ca bhUtasamudAye caitanyAbhAvaevasAdhinobhavati / punahetvaramAha-"Na aNNamuNiyaM aNNotti" ihendriyANi pratyekabhUtAtmakAni tAnyevAparasya draSTurabhAvAd draSTRNi, teSAJca pratyekaM svaviSaya grahaNAdanyaviSaye cApravRtternAnya dindriya jJAtamanyadindriyaM jAnAtIti, ato mayA paJcA'pi viSayA jJAtA ityevamAtmaka: saMkalanApratyayo na prApnoti, anubhUyate cAyaM tasmAdekenaiva draSTrA bhavitavyam, tasyaivaca caitanyaM na bhUtasamudAyasyeti / prayogaH punarevaM-nabhUtasamudAye caitanyaM tadArabdhendriyANAM pratyekaviSayagrahitve sati saMkalanA pratyAyAbhAvAt, yadi punaranyagRhItamapyanyogRhNIyAd devadattagRhItaM yajJadattenA'pi gRhyeta, na caitad dRSTamiSTaM veti / nanuca svAtantryapakSe'yaM doSa:, yadApunaH parasparasApekSANAM saMyogapAratantryAbhyupagamena bhUtAnAmeva samuditAnAM caitanyAkhyo dharmaH saMyogavazAdavirbhavati, yathA kiNvodakAdiSumadyAGgeSu samuditeSu pratyeka mavidyamAnA'pi madazaktiriti, tadA kuto'syadoSasyAvakAza iti ? atrottaraMgA thopAttacazabdAkSiptamabhidhiyateyattAvaduktaM yathA-- bhUtebhyaH parasparasavyapekSasaMyogabhAgbhyazcaitanyamutpadyate, tatra vikalpayAmaH kimasau saMyoga: saMyogibhyo bhinna bhinno 11 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vA ? bhinnazcetSaSTha bhUtaprasaGgo, na cAnyat paJcabhUtavyatirikta saMyogAkhyabhUtagrAhakaM bhavatAM pramANamastipratyakSasyaivaikasyAbhyupagamAt, tena ca tasyAgrahaNAt, pramANAntarAbhyupagame catenaiva jiivsyaa'pigrhnnmstu| atha abhinno bhUtebhyosaMyogaH, tatrApyetaccintanIyam-kiM bhUtAni pratyekaM cetanAvantya cetanAntivA ? yadi cetanAvanti tadA ekendriyasiddhiH, tathA (ca) samudAsya paJcaprakAracaitanyApattiH / athAcitanAni, tatra coktodoSo, nahi yadyatra pratyekamavidyamAnaM tat tatsamudAye bhava dupalabhyate, siktaasutailvdityaadinaa| yadapyatroktaM-yathAmadyaGgeSvavidyamAnA'pi pratyekaM madazaktiH samudAye prAdurbhavatIti, tadapyayuktaM, yatastatra kiNvAdiSuyAca yAvatI ca zakti rupalabhyate, tathAhi-kiNvebubhukSApanayanasAmarthyaM bhramijananasAmarthyaJca, udakAya tR'panayana sAmarthyamityAdineti, bhUtAnAJca pratyekaM caitanyAnabhyupagame dRSTAnta dAntikayorasAmyam / kiJca-bhUtacaitanyAbhyupagamemaraNAbhAvo, hatakAye'pi pRthivyAdInAM bhUtAnAM sadbhAvAt / naitadasti tatra mRtakAye vAyostejaso vA'bhAvAnmaraNasadbhAva ityazikSitasyollApaH, tathAhimRtakAyezophopalabdherna vAyorabhAvaH, kothasya ca paktisvabhAvasya darzanAnnAgneriti / atha sUkSmaH kazcid vAyu vizeSo'gnirvA tato'pagata itimatiriti evaJca jIva eva nAmAnta reNAbhyupagato bhavatIti, yatkiJcidetat / tathAna bhUta samudAya mAtreNa caitanyAvirbhAvaH, pRthivyAdiSvekatra vyavasthApiteSvapi caitanyAnupalabdhe / atha kAyAkArapariNatau satyAM tadabhivyaktiriSyate, tadapi na yato lepyamayapratimAyAM samastabhUtasadbhAve'pi jaDatvamevopalabhyate / tadevamanvayavyatirekAbhyAmAlocya mAnonAyaM caitanyAkhyo guNo bhUtAnAM bhavitumarhati / samupalabhyate cAyaMzarIreSu, tasmAt pArizeSyAt jIvasyaivAyamiti svadarzanapakSapAtaM vihAyAGgIkriyatAmiti / yaccoktaM prAk - "napRthivyAdivyatiriktaAtmA'smi, tadgrAhakapramANAbhAvAn pramANaJcAtrapratyakSamevaikamityAdi, tatra pratividhIyateyattAvaduktaM pratyakSa me vaikaM pramANaM nAnumAnAdika' mityetadanupAsitagurorvacaH tathAhi-arthAvisAvAdakaM pramANamityucyate, pratyakSasya ca prAmANyamevaM vyavasthApyate-kAzcitpratyakSavyaktIrdharmitvenopAdAya pramANayati-pramANametAH, arthavisaMvAdakatvAd, anubhUta pratyakSa vyaktivat na ca tAbhireva pratyakSavyaktibhiH svayaMviditAbhiH paraM vyavahArayitumayamIzaH, tAsAM svasaMvinniSThatvAnmUkatvAcca pratyakSasya / tathAnAnumAnaM pramANamityanumAne naivAnumAnanirAsaM kurvaMzcArvAkaH kathaMnonmattaH syAda? evaM hrasau tadapramANyaM pratipAdayed yathA-nAnumAnaM pramANaM visaMvAdakatvAt, anubhUtAnumAna vyaktivaditi, etataccAnumAnam, atha para prasiddhayaitaducyate, tadapyayuktaM, yatastatparaprasiddhamanumAnaM bhavataH pramANamapramANaM vA ? pramANaM cetkathamanumAnamapramANamityucyate, athApramANaM kathamapramANena satA tena paraH pratyAyyate ? pareNa tasya prAmANyenAbhyupagatatvAditi cet, tadapyasAmprataM, yadi nAmaparo mauDhyAdapramANameva pramANAmityadhyavasyati, kiM bhavatA'tinipuNenA'pitenaivAsau pratipAdyate ? yohyajJoguDameva viSamiti manyate kiM tasya mArayitukAyenA'pi buddhimatA guDa evadIpyate ? tadevaM pratyakSAnumAnayoH prAmANyAprAmANye vyavasthApayato bhavato'nicchato'pi balAdAyAtamanumAnasya prAmANyam / tathA svargApavargadevatAdeH pratiSedhaM kurvan bhavAn kena pramANena karoti ? natAvatpratyakSeNa pratiSedhaH kartuM pAyaMte, yatastpratyakSaM pravartamAnaM vAtanniSedha vidadhyAnnivartamAnaM vA ? na tAvatpravartamAnaM tasyAbhAvaviSayatvavirodhAt nA'pinivartamAnaM,yatastattvanA'sti tena ca pratipattirityasaMGgataM tathAhi-vyApakavinivRttau vyApyasyA'pi (vi) nivRttiriSyate, na cArvAgdarzipratyakSeNa samastavastuvyAptiH sambhAvyate tatkathaM pratyakSavinivRttau padArthavyAvRttiriti ? tadevaM svargAdeH pratibedhaM kurvatA caavkinnaa'vshyNprmaannaantrmbhyugtm|tthaa'nyaabhipraayvijnyaanbhyupgmaadtr spaSTameva pramANAntaramabhyupagatam, anyathA kathaM parAvabodhAya zAstrapraNayanamakAri cArvAkeNetyalamati prasaGgena / tadevaM pratyakSAdanyadapi pramANamasti. tenA''tmAsetsyati, kiMpunastaditiced, ucyate, astyAtmA, asAdhAraNatadguNopalabdheH, cakSurindriyavat, cakSurindriyaM hina sAkSAdupalabhyate, sparzanAdIndriyA sAdhAraNa rUpavijJAnotpAdana zaktyAtvanumIyate, tathA''tmA'pi pRthivyAdyasAdhAraNa 12) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH caitanya guNopalabdherastItyanumIyate, caitanyaM ca tasyAsAdhAraNaguNaityetat pRthivyAdibhUtasamudAye caitanyasyanirAkRtatvAdavaseyam / tathA'styAtmA, samastendriyopalabdhArthasaGkalanApratyayasadbhAvAt, paJcagavAkSA'nyA'nyopalabdhArthasaMkalanAvidhAyyeka devadattavat / tathA''tmA, arthadraSTAnendriyANi, tadvigame'pi tadupalabdhArthasmaraNAt, gavAkSoparame'pi taddvAropalabdhArthasmRrtRdevadattavat / tathA arthApattyA'pyAtmA'stItyavasIyate / tathAhi-satyapipRthivyAdibhUta samudAye lepyakarmAdau na sukhaduHkhecchAdveSaprayatnAdi kriyANAM sadbhAva iti, ataHsAmarthyAdavasIyate-astibhUtAtiriktaH kazcitsukha, duHkhecchAdInAMkriyANAM samavAyikAraNaM padArthaH, sacA''tmeti, tadevaM pratyakSAnumAnAdi pUrvikA'nyA'pyarthApattirabhyUhyA, tasyAstivadaM lakSaNam - pramANaSaTkavijJAno, yatrA'rtho nAnyathA bhavan / adRSTaM kalpayedanyaM, sArthApattirudAhRtA // 1 // tathA''gamAdapyastitvamavaseyaM, sacAyamAgamaH "atthime ANA uvavAie" ityAdi / yadivA kimatrAparapramANacintayA ? sakala pramANajyeSThena pratyakSeNaivAtmA'stItyavasIyate, tadguNAnya jJAnasya pratyakSatvAt, jJAnaguNasyaca guNino'nanyatvAt pratyakSaevAtmA,rUpAdiguNapratyakSatvenapaTAdipratyakSavat, tathAhi-ahaM sukhyahaMduHkhyevamAdyahaM pratyakSagrAhyazcAtmApratyakSaH, ahaM pratyakSAya svasaMvidrUpatvAditi / mamedaMzarIraM purANakarmeti ca zarIrAdbhedena nirdizyamAnatvAd ityAdInyanyAnyapi pramANAni jIvasiddhAvabhyUhyAnIti / tathA yaduktaM-'na bhUtavyatiriktaM caitanyaM tatkAryyatvAt ghaTAdivadi' ti, etadapyasamIcInaM, heto rasiddhatvAt, tathAhi-na bhUtAnAM caitanyaM kAryaM teSAmatadguNatvAt, bhUtakAryacaitanye saMkalanApratyAyAsaMbhavAcca, ityAdinoktaprAyam, ato'styAtmA bhUtavyatirikto jJAnAdhAra itisthitam / nanuca kiM jJAnAdhAramUtenAtmanA jJAnAdbhinnenAzritena, yAvatA jJAnAdeva sarvasaMkalanApratyayAdikaM setsyati, kimAtmAnAntargaDukalpeneti, tathAhi-jJAnasyaivacidrUpatvAd bhUtairacetanaiH kAyAkArapariNataiH sahasambandhe satisukhaduHkhecchAdveSaprayatnakriyA:prAduSyaMti, tathAsaMkalanApratyayo bhavAntara gamanaM ceti tadevaM vyavasthite kimAtmanA kalpite neti ? atrocyate, nahyAtmAnamekamAdhArabhUtamantareNasaMkalanApratyayo ghaTate / tathAhi-pratyekamindriyaiH svaviSayagrahaNe sati paraviSaye cA pravRtterekasya ca pariccheturabhAvAnmayApaJcA'piviSayAH paricchinnA ityAtmakasya saMkalanApratyayasyAbhAvaiti / AlayavijJAnameka mastIti cedevaM satyAtmanaevamAnAntaraMbhavatA kRtasyAt / na ca jJAnAkhyo guNo guNinamantareNa bhavatItyavazyamAtmanA guNinAbhAvyamIti / sa ca sarvavyApI tadguNasya sarvatrAnupalabhyayAnatvAt ghaTavat / nA'pizyAmAkatandulamAtro'GgaSThaparvamAtro vA, tAvanmAtrasyopAttazarIrA vyApitvAt / tvakpayaMtazarIra vyApitvena copAlabhyamAna guNatvAt / tasmAtsthitabhidam-upAttazarIratvak paryantavyApyAtmeti / tasya cAnAdikarma sambaddhasya kadAcidapi sAMsArikAsyAtmanaH svarUpe'navasthAnAt satyapyamUrttatve mUrtena karmaNA sambandho na virudhyate / karma sambandhAcca sUkSmavAdaraikendriyadvitricatuSpaJcendriyaparyAptAparyAptAdyavasthA bahuvidhAH prAdurbhavanti / tasyacaikAntena kSaNikatve dhyAnAdhyayana zramapratyabhijJAnAdhabhAvaH / ekAntanityatve ca nArakatiyaGmanuSyAmaragati pariNAmAbhAvaH sthAt, tasmAtasyAda nityaH syAnnitya AtmetyalamatiprasaMgena // 8 // TIkArtha - cArvAka mata kA sUtrakAra "eepaMcamahabbhUyA' isa pada ko lete hue vivecana karate hai-pahale pRthvIAdi ina pAMca mahAbhUtoM kI carcA kI hai, ve jaba milakara zarIra ke rUpa meM pariNata ho jAte hai to una paMcamahAbhUtoM se abhinna eka cid rUpa-jJAnasvarUpa AtmA kI utpatti hotI hai / unakA kathana hai ki ina pAMca bhUtoM ke atirikta dUsarA koI jIva yA AtmA nAmaka, padArtha, jisakI dUsare matavAdI kalpanA karate haiM, paraloka nahIM jAtA-marakara nayA janma nahIM pAtA, sukhadu:kha nahIM bhogatA / ve ise isa prakAra siddha karate haiM-pRthvIAdi bhUtoM ke atirikta-unake pRthak AtmA nAmaka koI padArtha nahIM hai, kyoMki aisA koI pramANa nahIM haiM jo usakA ( 13 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram bodha karAtA ho / pramANa kevala pratyakSa hI hai / anumAna, Agama, upamAna Adi jinheM anya dArzanika svIkAra karate haiM, ve pramANa nahIM hai, kyoMki anumAna Adi pramANoM meM padArtha kA-prameya kA tadgrAhakaindriya ke sAtha sAkSAt saMbaMdha nahIM hotA, isalie vahA~ doSa kI saMbhAvanA banI rahatI hai, taba padArtha yA prameya kA lakSaNa bAdhita hotA hai, dUSita ho jAtA hai, isalie vaha sarvatra avizvasanIya hotA hai / kahA hai-eka andhA puruSa viSamaubar3a khAbar3a mArga meM hAtha ke sparza ke sahAre daur3atA huA jAtA hai, jaise usakA gira par3anA durlabha-asambhava nahIM hotA, usI prakAra anumAna ke sahAre calane vAle yA padArthoM ko siddha karane kA prayAsa karane vAle puruSa kA saskhalita honA, cUkanA asambhava nahIM hotA / anumAna ke sAtha-sAtha yahA~ Agama Adi kA bhI samAveza ho jAtA hai, kyoMki vahA~ bhI indriya ke sAtha padArtha yA prameyatatva kA sAkSAt saMbaMdha nahIM hotA ataH aMdhe ke gira par3ane ke samAna vahA~ bhI skhalita ho jAnA kaThina nahIM hai, vaisI AzaMkA banI rahatI hai, isalie kevala pratyakSa hI ekamAtra tathyaparaka pramANa hai| unake anusAra pAMca mahAbhUtoM ke atirikta AtmA kA indriyoM dvArA sAkSAt grahaNa nahIM hotA / pAMcamahAbhUtoM ke samavAya meM-unake milane para jo caitanya prApta hotA hai-anubhUta hotA hai, vaha deha ke rUpa meM pariNata una bhUtoM se hI abhivyakta hotA hai / jaise jina padArthoM ke milane se madirA banatI hai, ve padArtha jaba mila jAte haiM, taba unameM sahaja hI mAdakatA utpanna hotI haiM, usI prakAra caitanya pAMcabhUtoM se pRthaka koI tatva nahIM hai, kyoMki vaha ghaTa Adi kI jyoM kArya hai, paMcamahAbhUta usake kAraNa hai| isa prakAra pAMcabhUtoM ke atirikta-bhinna AtmA kA astitva na hone ke kAraNa caitanya yA cetanA zakti kI abhivyakti-prAkaTyatatvataH pAMcamahAbhUtoM kA hI hai, una para hI TikA haiM / jaise pAnI para bubud Adi abhivyakta hote haiM vaise AtmA kI bhUtoM se hI abhivyakti hotI haiM / yahA~ jo pAMcamahAbhUtoM kI carcA kI hai, usa para eka zaMkA hotI hai ki pRthvI jala agni aura vAyu ye cAra hI bhUta mAne jAte rahe haiM phira AkAza ko kyoM liyA gayA / isakA samAdhAna karate hue TIkAkAra likhate haiM-kaI cArvAka matAnuyAyI AkAza ko bhI eka bhUta mAnate haiM, isalie pAMcamahAbhUtoM kA ullekha karanA doSayukta nahIM hai| yadi pAMca mahAbhUtoM se pRthak AtmAnAmaka kisI svatantra padartha kA astitva nahIM hai to amuka vyakti mara gayA, aisA vacana vyavahAra kyoM hotA haiM, aisI zaMkA ko dhyAna meM rakhate hue TIkAkAra likhate haiM-deha ke rUpa meM pariNata pAMca mahAbhUtoM se cetanAzakti abhivyakta hotI hai / vaisA hone ke bAda jaba una bhUtoM meM se kisI eka kA nAza ho jAtA hai "vAyu yA agni athavA donoM jaba vichinna ho jAte haiM taba udAharaNArtha devadatta nAmaka vyakti kA nAza ho gayA, vaha mara gayA, aisA vyavahAra hotA hai- kahA jAtA hai, kintu paMcabhUtoM se pRthak koI jIva nAmaka padArtha zarIra se calA gayA, vastu:sthiti yaha nahIM hai-vAstava meM aisA nahIM hotA / yahA~ isake samAdhAna meM niyuktikAra ne kahA hai - pRthvI Adi pAMcabhUtoM ke Apasa meM milane para athavA deha ke rUpa meM parivartita ho jAne para unase caitanya Adi utpanna nahIM ho sakate / caitanya ke sAtha jo Adi zabda kA prayoga huA hai, vaha bhASA-bolanA, caMkramaNa-gati, calanA Adi guNoM yA kAryoM kA bodhaka hai / jo caitanya kI taraha paMcabhUtoM se paidA nahIM hote| niyuktikAra kI yaha pratijJA-parijJApana hai, ve isa rUpa meM samajhAte hai / isa gAthA meM anya Adi zabda hetu rUpa se prayukta hai, isa sambandha meM pAThakoM ko dRSTAnta svayaM jAna lenA cAhie, kyoMki vaisA saralatA se prApta ho sakatA hai, isalie yahA~ usakA ullekha nahIM kiyA gayA hai / / __14 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH isa saMbaMdha meM cArvAka se yaha pUchA jAnA cAhie - yaha prazna kiyA jA sakatA hai- ina mahAbhUtoM kA Apasa meM saMyoga hone para caitanya-cetanAzakti abhivyakta hotI hai to vaha kyA ina bhUtoM kA saMyoga hone para hI svatantra rUpa se prakaTa hotI hai yA unakA Apasa meM saMyoga hone para paratantratA se prakaTa hotI hai / aisA pUchane kA kyA abhiprAya hai, isakA samAdhAna isa prakAra hai - svatantratA se pAMcabhUtacetanA zakti ko prakaTa karane meM samartha nahIM hai arthAt unameM se koI eka bhI caitanya ko prakaTa nahIM kara sakatA, usI bAta ko dRSTi meM rakhate hue niyuktikAra " aNNaguNANocetti" isa zabda dvArA yaha batAyA hai ki ye pAMcamahAbhUta caitanyaguNayukta nahIM hai, usake atirikta anya guNoM se yukta haiN| dUsare zabdoM meM pRthvI Adi ke apane-apane guNa haiM, jo caitanya se bhinna hai / padArthoM kA AdhAra bananA, kaThinatA kA honA pRthvI kA guNa hai| jala kA guNa dravatva yA taralapana hai, agni kA guNa paktRtva-pAcana yA pacAne kI zakti hai| vAyu kA calana - gatizIlatA guNa hai, AkAza kA guNa avagAha - avakAza yA sthAna deza hai / athavA yoM kahA jA sakatA hai- pahale jinakA ullekha huA hai, ve gandha Adi guNa kramazaH eka-eka kA parihAra-parityAga kara pRthvI Adi ke guNa hai| ye guNa cetanA se pRthak haiN| yoM pRthvI Adi bhUta cetanA se anya bhinna guNa lie hue haiN| isa gAthA meM jo 'ca' zabda kA prayoga huA haiM vaha dUsare vikalpa se saMbaMddha kathana ko sUcita karatA hai / cArvAka pRthvI Adi se cetanA kI utpatti siddha karanA cAhate haiM kintu pRthvI Adi pAMcamahAbhUtoM ke apane-apane guNa-caitanya se anya - itara hai / isa prakAra jaba pRthvI Adi meM se kisI eka padArtha kA bhI caitanya guNa nahIM hai, taba unake milane se caitanya guNa kA utpanna honA siddha nahIM ho sakatA / isa bAta ko prayoga-vidhi yA anumAna dvArA samajhA jA sakatA hai / bhUta samudAya - paMcamahAbhUta svatantra hai, isalie ve dharmIpakSa rUpa meM grahaNa kiye jAte haiM, aura una bhUtoM kA guNa caitanya nahIM hai, yaha sAdhya dharma hai / pRthvI Adi ke guNacaitanya se anya hai, dUsare haiM, yaha hetu hai / anya guNa yukta padArthoM ke jo samudAya yA samUha hai, usa samudAya meM apUrva guNa jo unameM pahale se vidyamAna nahIM hai, utpanna nahIM hotA jaise bAlUkA ke kaNoM ke samudAya se taila utpanna nahIM ho sakatA, jo snigdhatAguNa yukta hai / usI prakAra ghar3oM aura vastroM ke samudAya stambha Adi utpanna nahIM ho sakate / zarIra meM caitanya guNa dRSTigocara - anubhUta hotA hai, vaha AtmA kAhI guNa ho sakatA hai, paMcabhUtoM kA nahIM / ] 1 isI bAta ko siddha karane ke lie niyuktikAra anya hetu upasthita karate haiM- sparzana, rasana, ghrANa, netra, karNa, saMjJaka pAMcaindriyoM ke jo sthAna yA kAraNa hai, unameM caitanyaguNa kA abhAva hai, ve cetanA rahita hai / taba bhUta samudAya meM caitanya asaMbhAvita hai / yahA~ kahane kA hArda - abhiprAya hai - cArvAka indriyoM ke atirikta anya kisI ko draSTA-dekhane vAlA, jAnane vAlA nahIM mAnate / unake siddhAntAnusAra indriyA hI draSTA yA jJAtA hai / una indriyoM ke jo upAdAna' mUla kAraNa hai, ve acitta rUpa hai - jJAnAtmaka yA cetanAtmaka nahIM hai / ataeva caitanyabhUtasamudAya kA-pAMcamahAbhUtoM kA guNa nahIM ho sakatA / indriyoM ke sthAna - upAdAna yA mUlakAraNa isa prakAra hai - zrotendriya kA sthAna AkAza hai, kyoMki zrotrendriyasuSira - chidra yA riktamUlaka hai / ghANendriya yA nAsikA kA mUla kAraNa pRthvI hai kyoMki prANAtmakatA kI dRSTi se vaha pRthvI svarUpa hai / naitra kA upAdAna kAraNa teja yA agni hai, kyoMki naitrendriya teja: svarUpa yA jyotirmaya haiM / isI prakAra rasanendriyakA upAdAna kAraNa jala aura sparzanendriya kA pavana hai / I 1. jo kArya rUpa meM pariNata ho, use upAdAna kAraNa kahate haiM, jaise-ghaTa kA upAdAna kAraNa mRttikA hai / 15 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram yahA~ anumAna kA prayoga isa vidhi se kiyA jAnA cAhie - indriyA~ upalabdhi yukta nahIM hai-upalabdhipadArtha ko svAyata karane kI cetanAtmaka zakti indriyoM kI nahIM hai, kyoMki unakI aniSpatti una padArthoM se huI haiM, jinakA guNacetanA nahIM hai| jo jo acetana-cetanAzUnya padArthoM se niSpanna hote hai, ve saba acetana guNayukta hote hai, jaise ghaTa-paTa Adi / isa prakAra pAMcamahAbhUtoM meM caitanya kA abhAva yA nAstitva siddha hotA hai / niyuktikAra phira ise siddha karane ke liye eka ora kAraNa prastuta karate haiM-indriyoM meM se pratyeka bhUtAtmakabhautika svarUpa liye hue hai / cArvAka siddhAntAnusAra dUsarA koI draSTA- jJAtA nahIM mAnA gayA hai / ve indriyAM hI draSTA haiM / ve pRthak-pRthak apane-apane viSayoM ko grahaNa karatI haiN| kisI dUsarI indriya dvArA jJAta yA grahaNa kiye jAne yogya viSaya ko usa indriya ke atirikta dUsarI indriya nahIM jAna pAtI / aisI sthiti meM maiMne pAMcoM viSaya jAne- pAMcoM indriyoM ke viSaya ko anubhava kiyaa| yaha saMkalanAtmaka samavAyAtmaka yA ekatvamUlaka jJAna prApta yA anubhUta nahIM hotA kintu vaisA vAstava meM jIvana meM anubhUta hotA hai / isase yaha pratIta ho hai ki koI eka indriyoM se bhinna draSTA yA jJAtA honA cAhiye / cetanA usI kA guNa hai| pAMca bhUtoM kA nhiiN| punaH yahA~ anumAna dvArA eka anya vidhi se isa viSaya ko spaSTa kiyA jAtA hai-pAMca bhUtoM ke samudAya meM cetanA guNa nahIM hai kyoMki una bhUtoM se niSpanna indriyoM meM apane-apane viSaya kA grAhitva to hai - ve apaneapane se saMbaMddha eka-eka viSaya ko grahaNa karatI hai kintu saMkalanAtmaka - pAMcoM ke samanvita jJAna kI pratIti ve nahIM kara pAtI / yadi kisI eka dvArA grahaNa kiye hue - jAne hue - padArtha yA abhiprAya ko dUsarA bhI jAna taba to phira devadatta ne jisa padArtha yA abhiprAya ko jAnA use yajJadatta bhI jAna le kintu aisA dRSTigocara nahIM hotA kyoMki eka puruSa dvArA jJAta anubhUta padArtha ko anya puruSa nahIM jAna pAtA / isa prakAra eka zaMkA upasthita kI jAtI hai - svatantra rUpa se pAMca bhUtoM meM se kisI meM bhI cetanA guNa nahIM hai / yaha mAnane para to yaha doSa siddha hotA hai parantu jaba paraspara sApekSapAMca mahAbhUta mila jAte haiM to unake pArasparika saMyoga yA sammilana ke kAraNa naye rUpa meM caitanya guNa utpanna hotA hai, jaise madirA ke upAdAna bhUta kiNva aura jala Adi meM se kisI meM yaha zakti yA mAdakatA nahIM hotI para jaba ve paraspara mila jAte haiM to pratyeka meM alaga-alaga avidyamAna mada zakti utpanna ho jAtI hai| aisA hone para uparyukta doSa kA avakAzaguMjAiza kahAM rahatI hai / isakA uttara niyukti kI uparyukta gAthA meM upAt prayukta yA Aye hue 'ca' zabda meM saMnihita hai - jo Apane kahA ki pAMcabhUtoM kI pArasparika-sApekSa-saMyoga se caitanya utpanna hotA hai, isakA samAdhAna hama isa vikalpa dvArA prastuta karate haiM btlaaye| pAMcamahAbhUta jisase yoga ke bala cetanA guNa utpanna karate haiM vaha saMyoga una saMyogiyoM se-paraspara milane vAle mahAbhUtoM se bhinna yA pRthak hai athavA abhinna yA apRthak hai / yadi vaha saMyoga unase bhinna mAnate haiM taba to vaha una pAMca ke atirikta eka chaThA tattva bana jAyegA kintu Apake matAnusAra pAMcabhUtoM ke atirikta saMyoga nAmaka chaThA tattva nahIM hai- apramANita hai / Apa ekamAtra pratyakSa ko hI pramANa mAnate haiM aura vaha pratyakSa pramANa saMyoga ko nahIM batalAtA athavA usase saMyoga kA honA siddha nahIM hotA / yadi kisI dUsare pramANa dvArA saMyoga kA grahaNa kiyA jAnA svIkAra karate haiM to usa dUsare pramANa se jIvoM kA bhI to grahaNa kiyA jA sakatA hai / yadi saMyoga ko paMcabhUtoM se abhinna yA pRthak mAnate hoM to bhI yaha vicAraNIya hai ki pratyekabhUta cetanAyukta hai athavA cetanA rahita hai / yadi pratyeka bhUta pAMcoM bhUtoM ko cetanAmaya pratipAdita karate hoM taba eka indriya siddha hotI hai arthAt eka hI indriya se caitanyavattA ke kAraNa bhinna-bhinna viSayoM ko 16 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH 1 grahaNa karane kA sAmarthya prApta ho jAtA hai / aisI sthiti meM paMcabhUtoM ke samudAya se niSpanna zarIra kA caitanya pAMca prakAra kA saMbhAvita hogA / yadi pratyeka bhUta ko acetana mAnoM to eka kaThinAI upasthita hogI- jo guNa pAMcoM meM se kisI eka meM vidyamAna nahIM hai vaha unake samudAya meM kaise prApta ho sakatA hai / jaise bAlU ke kaNoM se tela utpanna nahIM hotA / jisa prakAra bAlU ke eka kaNa meM tela nahIM hai vaise hI mile hue bahuta se kaNoM meM bhI tela nahIM ho sakatA / * cArvAka kI ora se jo yaha kahA gayA ki madirA ke pratyeka aMga meM vidyamAna na hote hue bhI mada zakti mAdakatA unake milane para utpanna ho jAtI hai, yaha kahanA bhI yuktisaMgata nahIM hai kyoMki kiNva Adi meM madazakti mAdakatA kisI na kisI rUpa kucha hotI hI hai / kiNva meM bhUkha ko miTAne yA dUra karane kI zakti hotI hai / usake sevana se mastaka meM cakkara Ane lagate haiN| jala meM pIpAsA zAMta karane kI zakti hotI hai / ataH madirA meM rahane vAlI mAdakatA kahIM bAhara se nahIM aatii| pAMcoM bhUtoM meM se kisI meM caitanya nahIM hai aisA mAnane para dRSTAnta aura dAntika meM samAnatA siddha nahIM hotI / dRSTAnta kA tAtparya kisI viSaya ko udAharaNa dvArA prastuta karanA hai / dAntika kA artha udAharaNa meM kahI gaI ghaTanA hai / dRSTAnta meM caitanya na ho aura dAntika meM use batAyA jAya to ve donoM paraspara ghaTita nahIM hote - viparIta hote haiM / yadi bhUtoM ko caitanyamaya svIkAra karate hoM to phira maraNa kI sthiti upasthita nahIM ho sakatI / mare hue zarIra meM bhI pRthvI Adi bhUtoM kA astitva rahatA hai / yadi kaho ki aisA nahIM hotA kyoMki kyoMki mRta zarIra meM vAyu aura teja-agni kA abhAva ho jAtA hai, isalie mRtyu hotI hai, aisA kahanA eka azikSita jJAna rahita puruSa kA pralApa mAtra hai kyoMki mRtazarIra meM sUjana pAI jAtI hai- sUjana kA phulAva vAyu se hotA hai isaliye mRta zarIra meM vAyu kA abhAva nahIM mAnA jA sktaa| usa zarIra me pakti svabhAva yA pAcana svarUpAtmaka teja kA kArya bhI hai kyoMki usameM kotha yA mavAda utpanna hotA hai / ataH usameM agni kA nAstitva nahIM mAnA jA sktaa| yadi yoM kaho ki usa mRta zarIra meM se aisI vAyu jo sUkSma hai, aisI agni jo sUkSma hai, jinameM jIvana kI AdhAyakatA-TikAye rakhane kI zakti hai- nikala jAtI hai, isaliye mRtyu hotI hai| yoM kahanA to eka prakAra nAmAntara dvArA jIva yA AtmA ko hI svIkAra karanA hai / isalie yaha koI bhinna yA dUsarI yukti nahIM 1 bhUtoM ke samUha se unake milane se bhI cetanA zakti utpanna nahIM ho sakatI kyoMki yadi hama pRthvI Adi pAMcoM tattvoM ko eka sthAna para vyavasthita kara deM, eka citta kara deM to unameM se cetanA upalabdha nahIM hotI, yadi yoM kahe ki ina pAMca bhUtoM ke deha ke rUpa meM pariNata hone para hI cetanA abhivyakta hotI hai, to yaha bhI ThIka nahIM lagatA kyoMki dIvAra Adi para cUne Adi kA lepa kara deha kA AkAra banAyA jAya to usameM sabhI bhUtoM kA astitva hote hue bhI jar3atA- acetanA hI upalabdha hotI hai / isa prakAra anvaya vyatireka dvArA AlocanA karane para cetanAnAmaka guNa kA pAMca bhUtoM meM honA siddha nahIM hotA yaha zarIra meM hI samagra rUpa meM prApta hotA hai / AtmA ke zarIra vyApti hone ke kAraNa isakA AtmA kA guNa honA siddha hotA hai / apane darzana - siddhAnta yA mata kA Agraha chor3a kara ise svIkAra kareM / jaisA ki lokAyatika dvArA pUrva meM pratipAdita huA hai ki pRthvI Adi bhUtoM ke atirikta, unase bhinnapRthak koI AtmA nAmaka tattva nahIM hai kyoMki usa AtmA kA grAhaka yA sAdhaka koI pramANa nahIM miltaa| 17 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram pramANa kevala pratyakSa hI hai / isakA pratividhAna pratikAra yoM hai| pratyakSa hI ekamAtra pramANa hai / anumAna Adi pramANa koTi meM nahIM aate| aisA kathana usakA ho sakatA hai jisane guru kI upAsanA nahIM kI ho- guru ke sAnidhya meM baiThakara zAstrAdhyayana nahIM kiyA ho / jo artha padArtha yA vasta kA avisaMvAdaka hai use yathArtha rUpa meM batalAtA hai vaha pramANa kahA jAtA hai / pratyakSa kA prAmANya pramANa honA isa prakAra siddha kiyA jAtA hai, kinhIM pratyakSa vyaktiyoM ko dharmI yA pakSa ke rUpa meM le taba unakA prAmANya isa prakAra siddha kiyA jAtA hai'yaha pramANa hai' kyoMki ye artha ke avisaMvAdaka hai-usakA visaMvAda nahIM karate haiM / use anyathA pratipAdita nahIM karate, use yathArtha rUpa meM nirUpita karate haiM / jaise hama kisI vyakti ko pratyakSa rUpa meM dekha rahe ho / I jisa vyakti ko pratyakSa rUpa meM dekhA hai, jAnA hai, vaha apanI AtmA meM jJAta hai kintu vaha jisane pratyakSa dekhAdUsare vyakti ke prati vaisA vyavahAra nahIM kara sakatA, use pratyakSa nahIM dikhA sakatA kyoMki apane dvArA dekhA huA vaha pratyakSa vyakti dekhane vAloM ke jJAna meM saMniviSTa hai, pratyakSa kA jJAna bolatA nahIM, vaha mUka hai 1 anumAna pramANa nahIM hai-cArvAka kA yaha kathana bhI anumAna ke AdhAra para hI hai| phira vaha yadi anumAna kA khaNDana karatA hai to vaha eka unmatta kI sI bAta hai / yadi aisA kahA jAya ki cArvAka anumAna ko isaliye apramANa mAnatA hai-pramANa ke rUpa meM svIkAra nahIM kara sakatA kyoMki anumAna pramANa nahIM hai / vaha artha kA visaMvAdaka hai- use yathArtha rUpa meM nahIM batalAtA / jaise anumAna dvArA kisI vyakti ko anubhUta karanA - jAnanA - kintu yaha bhI eka anumAna hI hai / yadi yoM kaho ki anya dArzanika anumAna ko pramANa mAnate haiM isalie unakI mAnyatA ke AdhAra para hama bhI anumAna kA Azraya lekara usa anumAna ke AdhAra para yahAM anumAna kA khaNDana karate haiM, aisA kahanA yuktisaMgata nahIM hai / yaha pUchA jA sakatA hai ki anya darzanoM meM prasiddha anumAna ApakI dRSTi meM pramANa hai yA apramANa hai / yadi Apa use pramANa mAnate haiM to phira anumAna ko apramANa kahane kI sthiti nahIM bntii| yadi use apramANa mAnate haiM to usake AdhAra para dUsare ko kaise pratIti karAte ho ! yadi kaho ki dUsarA anumAna ko pramANa mAnatA hai isaliye use anumAna pratIti karAI jA sakatI hai - samajhAyA jA sakatA hai, yoM kahanA bhI ayuktiyukta hai / yadi koI anya puruSa mUr3hatA vaza apramANa ko pramANa svIkAra kara letA hai to Apa atyanta nipuNa - yogya - hokara bhI usa apramANa ke dvArA use pratIti karAne kA samajhAne kA kyoM upakrama karate ho ? yadi koI ajJa - jJAnazUnya puruSa gur3a ko hI viSa mAnatA hai to kyA koI buddhimAna use mArane ke liye gur3a dene kA prayatna karatA hai / kyA usakI ajJatA ke anurUpa svayaM bhI ajJatApUrNa kArya karatA hai ? ataH pratyakSa ko pramANa mAnanA aura anumAna ko pramANa na mAnanA yaha siddha karate hue Apake na cAhane para bhI anumAna kA prAmANya jabaradastI A phaTakatA hai / Apane svarga aura mokSa kA niSedha kiyA kisa pramANa dvArA Apa ise siddha karate haiM ki naraka aura mokSa hai / pratyakSa pramANa dvArA inakA niSedha nahIM kiyA jA sakatA / batalAye pratyakSa pramANa svarga aura mokSa meM pravarttamAna hokara unakA pratiSedha karatA hai athavA nivartamAna hokara unheM asvIkAra karatA hai ? vaha pratyakSa pravarttamAna hokara svarga aura naraka kA niSedha nahIM kara sakatA kyoMki usakA abhAvAtmaka vastu ke sAtha virodha hotA hai dUsare zabdoM meM jo vastu nahIM hai usameM pratyakSa kI pravRtti hI kaise hogI, Apa svarga aura mokSa kA astittva mAnate hI nahIM haiM taba pratyakSa ke unameM pravRtta hone kI sthiti hI nahIM bana sktii| pratyakSa nivarttamAna hokara svarga aura mokSa kA pratibaMdha karatA hai, yaha bhI saMbhava nahIM ho sakatA kyoMki svarga aura mokSa jaba pratyakSa 18 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH / dvArA prApta nahIM hai taba pratyakSa kI unameM nivRtti kaise ho sakatI hai / isa prakAra prarvattamAna aura nivartamAna donoM hI sthitiyoM meM pratyakSa dvArA unakA nizcaya ho sakanA saMbhava nahIM hai / vastu sthiti yaha hai-vyApaka padArtha kI nivRtti hone para vyApya padArtha kI bhI nivRtti honA mAnA jAtA hai kintu jisa pratyakSa pramANa se sammukhIna padArtha ko batAtA hai, vaha samasta vastuoM meM vyApaka nahIM hai / isakA Azaya yaha hai ki vaha samasta padArthoM kA jJAna nahIM karA sakatA, vaha to kevala sammukhIna kA hI jJAna karAtA hai / isaliye pratyakSa jaba nivRtta ho jAtA hai jisa prakAra vaha svAyatta nahIM kara pAtA hai athavA jisa padArtha kA pratyakSa bodha nahIM hotA hai usapadArtha kA astittva hI nahIM hai use kaise jAnA jA sakatA hai / cArvAka dvArA pratyakSa pramANa ke mAdhyama se jo svarga Adi kA niSedha kiyA jAtA hai isase cArvAka dvArA pratyakSa ke atirikta kisI anya pramANa kA svIkRta kiyA jAnA bhI siddha hotaahai| cArvAka dUsare ke abhiprAya ko jJAna rUpa meM svIkAra karatA hai / isase usa dvArA pratyakSa ke atirikta kisI dUsare pramANa kA aura mAnA jAnA spaSTa ho jAtA hai| yadi aisA nahIM hotA to auroM ko apane siddhAntoM kA avabodha karAne ke liye cArvAka ne zAstra kI racanA kyoM kI ? astu isa viSaya ko aba aura adhika vistRta karanA apekSita nahIM hai / , isa vivecana se yaha siddha hotA hai ki pratyakSa ke atirikta dUsarA bhI pramANa hai / usa pramANa kA astittva siddha ho jAtA hai / vaha kauna sA pramANa hai ? kahA jAtA hai-AtmA hai-kyoMki usakA asAdhAraNa-asAmAnya yA viziSTa guNa pAyA jAtA hai / isake liye cakSuindriya kA udAharaNa diyA jA rahA hai / cakSuindriya atyanta sUkSma-bArIka hone ke kAraNa pratyakSa rUpa meM upalabdha parijJAta nahIM hotii| sparzana Adi indriyoM dvArA na prApta ho sakane yogya rUpa vijJAna-rUpa ko jAnane kI kSamatA kI apekSA se usake astittva kA anamAna kiyA jA sakatA hai / isI prakAra pRthvI Adi bhUtoM meM na prApta hone vAlI cetanA kI apekSA se AtmA ke svatantra astittva kA anumAna kiyA jA sakatA hai / cetanA AtmA kA asAdhAraNa-asAmAnya yA ekamAtra guNa hai / pRthvI Adi pAMca bhUtoM ke samavAya meM caitanya guNa prApta nahIM hotA / ataeva AtmA kA astittva hai, yaha jAnane kI bAta hai / nizcita hI AtmA hai, kyoMki samasta iMdriyAM jina padArthoM-abhiprAyoM, ko jAnatI hai unakA saMkalanAtmakaeka sAtha milA huA-pratyaya jJAna yA pratIti hotI hai / udAharaNArtha-eka bhavana meM pAMca khir3akiyAM hai / una dvArA jAne hue pAMca padArthoM ko eka devadatta-eka puruSa saMkalita kara dekhatA hai vaise hI indriyoM dvArA parijJAnapadArthoM kA saMkalanAtmaka-sammelanAtmaka sAkSAtkAra AtmA karatI hai, iMdriya nahIM karatI / iMdriyoM ke vigamavinAza hone para bhI unake dvArA jAne hue padArtha AtmA ko smaraNa rahate haiM jaise khir3akiyoM ke miTa jAne para bhI una dvArA kahe jAne hue padArtha devadatta nAmaka vyakti kI smRti meM rahate haiM / arthApatti pramANa dvArA bhI AtmA kA honA siddha hotA hai, pRthvI Adi paMcabhUtoM dvArA dIvAla Adi para mAnavIya AkAra banA de to bhI usameM sukha-duHkha, icchA, dveSa aura prayatna Adi kriyAeM nahIM hotii| isase aisA nizcita hotA hai ki pAMca bhUtoM ke atirikta koI aisA padArtha hai jo sukha-duHkha, icchA, Adi kriyAoM kA samavAyI kAraNa-jisake hue binA kArya siddha nahIM hotA hai / vaha pAMcabhUtoM se bhinna hai, vaha AtmA hai / isa prakAra pratyakSa tathA anumAna Adi pUrvaka arthApatti dvArA bhI AtmA kI siddhi hotI hai ise samajhanA cAhiye / arthApatti kI paribhASA isa prakAra hai-chahoM pramANoM ke anusAra jo padArtha kisI anya padArtha ke binA siddha nahIM ho sakatA usakI siddhi ke liye eka adRSTa padArtha kI kalpanA kI jAtI hai, use arthApatti kahA jAtA hai tathA Argama se bhI AtmA kI siddhi hotI hai, yaha jAnanA cAhiye / Agama meM ullekha hai-merI AtmA upapAta | 19 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram paraloka meM yA navajIvana meM jAne vAlI hai-ityaadi| AtmA siddha karane ke liye dUsare pramANa kI khoja karane kI AvazyakatA hI kyA hai / saba pramANoM meM jyeSTha-variSTha yA uttama pramANa se hI AtmA kA honA siddha hotA hai kyoMki jJAna AtmA kA guNa hai jo pratyakSa hai / guNa guNI se bhinna nahIM hotA, jJAnarUpI guNa AtmA rUpI guNI se bhinna nahIM hai, vaha abhinna hai / isaliye AtmA usI prakAra pratyakSa hai, jisa prakAra rUpa Adi guNoM ke pratyakSa hone se vastra Adi guNoM kA pratyakSa hotA hai / maiM sukhI hU~, maiM duHkhI hU~, isa taraha jo bhASA hai vahA~ 'maiM" malaka jJAna dvArA AtmA kA hI grahaNa pratyakSa hotA hai kyoMki maiM rUpa jJAna svasaMvida rUpa-AtmarUpa hI hai-AtmA kA hI jJAna hai / yaha merA zarIra hai, yaha merA purAtana karma hai ityAdi ke rUpa meM jo nirdezita kiyA jAtA hai, usase AtmA kA zarIra se pArthakya bodhita hotA hai / isI prakAra aura bhI pramANa hai jinase AtmA kI siddhi hotI hai| cArvAka ne yaha jo kahA ki cetanA bhUtoM ke atirikta kucha nahIM hai, bhUtoM se bhinna nahIM hai kyoMki vaha bhUtoM kA kArya hai jaise ghaTa Adi mRtikA Adi ke kArya haiM, aisA kahanA bhI asamIcIna-ayuktiyukta hai kyoMki isameM hetu kI asiddhatA hai, caitanya bhUtoM kA kArya nahIM hai kyoMki vaha unakA guNa nahIM hai yaha pahale hI batalA diyA gayA hai / caitanya ko yadi bhUtoM kA kArya mAnA jAyegA to pAMcoM iMdriyoM ke yA pAMcoM viSayoM ke saMkalanAtmaka yA sammelanAtmaka jJAna kI upalabdhi nahIM ho sakatI, isase siddha hotA hai ki bhUtoM se pRthak AtmA hI jJAna kA AdhAra hai| eka zaMkA aura kI jAtI hai / jJAna kI AdhArabhUta AtmA ko yA jJAna se bhinna AtmA ko jAnane kI kyA AvazyakatA hai kyoMki jJAna ke sahAre hI sarvasaMkalanAtmaka pratIti yA sammelanAtmaka jJAna kI siddhi ho sakatI hai isaliye zarIra para ubharI huI meda graMthiyAM-basaulI kI taraha eka nirarthaka AtmA ko mAnane kI kyA AvazyakatA hai / jJAna meM hI saba sada sakatA hai, jo isa prakAra hai-jJAna cetanAtmaka hai / kAyA ke AkAra meM parivartita cetanA rahita bhUtoM ke sAtha usakA saMbaMdha hone para sukha,duHkha, icchA, dveSa, prayatna Adi kriyAoM kA prAdurbhAva hotA hai / usI ko saMkalanA pratyaya yA sammelanAtmaka jJAna avagata hotA hai / dUsare bhava meM bhI vahI jJAna jAtA hai / isa prakAra saba viSaya vyavasthita suparijJAta ho jAte haiM / phira AtmA kI parikalpanA karanA kyoM Avazyaka hai ? isakA samAdhAna yoM hai-jJAna se bhinna yA pRthak AtmA ko mAne binA jJAna kA AdhArabhUta saMkalanA pratyaya yA sammelanAtmaka jJAna ho nahIM sakatA / eka-eka iMdriya sva sva viSaya ko hI grahaNa karatI hai, kisI dUsarI indriya ke viSaya ko usase bhinna iMdriya grahaNa nahIM karatI / aisI sthiti meM saba viSayoM kA pariccheda karane vAle jAnane vAle-eka AtmA ke abhAva meM, maiMne pAMcoM hI viSayoM kA avabodha kiyA yaha saMkalanAtmaka pratIti yA jJAna nahIM hotA / yadi kahA jAya ki Alaya vijJAna nAmaka eka tattva hai usase vaha saMkalanAtmaka jJAna ho sakatA hai to isakA uttara yaha hai-Apane AtmA kA hI Alaya vijJAna ke rUpa meM nAmAntara kara diyA / vastutaH vaha AtmA hI hai / jJAna saMjJaka guNa guNI ke binA nahIM Tika sakatA isaliye usakA AtmArUpa guNI avazya vAMchita haivaisA honA caahiye| vaha AtmA sarvatra vyApta nahIM hai kyoMki usakA guNa jJAna sarvatra-saba sthAnoM para upalabdha nahIM hotA / ghar3A isakA udAharaNa hai / AtmA zyAmAka dhAnya ke dAne ke samAna hai, kucha loga aisA kahate 20 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH haiM, aMguThe ke parva-perave ke samAna haiM aisA bhI kucha loga kahate haiM / aisA nahIM haiM kyoMki yadi AtmA itanI choTI hogI to use svapUrvakRta karmavaza jo zarIra prApta hai usameM vaha vyApta nahIM ho sakatI / vaha AtmA saba aMgoM se lekara camar3I taka meM vyApta pAI jAtI hai / isase aisI sthiti banatI hai yaha pramANita hotA hai ki AtmA samagra deha meM tvacA paryanta parivyApta hai| jo AtmA saMsArAvasthA meM hai vaha anAdikAla se karmabaMdha se baMdhI huI hai / vaha apane svarUpa meM anavasthita hai-sthita nahIM hai / ataH amUrta hone ke bAvajUda usakA mUrta karma ke sAtha saMbaMdha hotA hai / usameM koI bAdhA hI nahIM AtI / karmoM ke sAtha baMdhe hone ke kAraNa sUkSma, sthUla, ekeMdriya, dviiMdriya, triiMdriya, caturiiMdriya, paMceMdriya paryApta tathA aparyApta Adi bahu prakAra kI sthiti meM se vaha gujaratI hai| ____ yadi AtmA ekAnta rUpa se kSaNika-kSaNavartI ho to dhyAna, adhyayana, prayatna aura pahacAna Adi usameM ghaTita nahIM hote-Tika nahIM pAte / yadi use ekAnta rUpa se nitya mAnA jAya to vaha nAraka, tiryak, manuSya aura deva gati ke rUpa meM pariNata nahIM ho sakatI / ataH AtmA syAt nitya-eka apekSA se nitya tathA syAt anitya-eka apekSA se anitya hai / isa saMbaMdha meM aura adhika vistAra Avazyaka hai| jahA ya puDhavIthUme, ege nANAhi dIsai / evaM bho ! kasiNe loe, vinnU nANAhi dIsai // 9 // chAyA - yathA ca pRthivIstUpa eko nAnAhi dRzyate / evaM bhoH ! kRtsno lokaH vidvAn nAnA hi dRzyate // anuvAda - jaise pRthvI kA eka stUpa, samUha yA piMDa bhinna-bhinna rUpoM meM dRSTigocara hotA hai usI taraha eka hI AtmA samasta jagata meM bhinna-bhinna rUpoM meM dikhAI detI hai / TIkA - sAmpratamekAtyAdvaitavAdamuddezArthAdhikArapradarzitaM pUrvapakSAyitumAha dRSTAntabalenaivArthasvarUpAvagate: pUrvaM dRSTAntopanyAsaH, yathetyupadarzane, cazabdo'pizabdArthe, sa ca bhinnakrama eke ityasyAnantaraM dRSTavyaH, pRthivyeva stUpaH pRthivyA vAstUpaH pRthivIsaMghAtAkhyo'vayavI,sacaiko'pi yathA nAnArUpaH-saritsamudraparvatanagarasannivezAdyAdhAratayA vicitro dRzyate nimnonnatamRdukaThinaraktapItAdibhedena vA dRzyate, na ca tasya pRthivItattvasyaitAvatA bhedena bhedo bhavati, "evam' uktarItyA 'bho' iti paramAntraNe kRtsno'pi loka:-cetanAcetanarUpa eko vidvAn vartate idamatra hRdayam-eka eva hyAtmA vidvAna jJAnapiNDaH pRthivyAdibhUtAdyAkAratayA nAnA dRzyate, na ca tasyAtmana etAvatA''tmatattvabhedo bhavati, tathA coktam "eka eva hi bhUtAtmA, bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva, dRzyate jalacandravat // 1 // ____ "tathA 'puruSa evedaM sarvaM yadbhutaM yaccaM bhAvyaM utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati, yadejati yannejati yad dUre yadu antike yadantarasya sarvasya yatsarvasyAsyA bAhyataH' ityAtyA dvaitavAdaH // 9 // " ___ TIkArtha - aba zAstrakAra pahale uddezaka ke vivecana ke antargata carcita ekAtmavAda yA advaitavAda ko pUrva pakSa ke rUpa meM upasthita karate haiM / - 21 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram dRSTAnta ke sahAre hI padArtha kA svarUpa AtmasAta hotA hai, isaliye yahAM isa sUtra meM pahale dRSTAnta upasthita kiyA gayA hai isa gAthA meM 'yathA' zabda kA prayoga huA hai vaha dRSTAnta kA sUcaka hai / yahAM 'ca' zabda api zabda ke artha meM prayukta huA hai, vaha bhinna krama kA dyotaka haiM / isaliye ise 'eke' pada ke bAda meM lenA caahiye| ___gAthA meM pRthvIstUpa kI carcA AI hai, vaha pRthvI stUpa yA pRthvI samUha avayavI hai, eka hai| kintu vaisA hone para bhI saritA sAgara, giri, zahara aura upanagara Adi ke AdhAra para vaha bhinna-bhinna rUpoM meM dikhAI detA hai athavA nimna, unnata, mRdu, kaThora, lAla pIlA Adi bhinna-bhinna rUpoM meM dRSTigocara hotA hai| yaha hone para bhI-ina bhinnatAoM ke bAvajUda pRthvI rUpa tattva meM koI bheda nahIM par3atA / isI prakAra isa cetanAtmaka aura acetanAtmaka loka meM eka hI jJAnamaya AtmA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki eka hI jJAnasvarUpa AtmA pRthvI Adi bhUtoM kI AkRtiyoM meM bhinna-bhinna prakAra se dekhI jAtI hai, aisA hote hue bhI usa AtmA ke vAstavika svarUpa meM koI bhinnatA nahIM hotI / kahA gayA hai eka AtmA hI samagra bhUtoM meM vidyamAna hai jala meM pratibimbita candra jaise aneka rUpoM meM dRSTigocara hotA hai, vaise hI vaha AtmA eka hotI huI bhI aneka rUpoM meM dikhAI detI hai | upaniSadoM meM kahA gayA hai - isa jagata meM jo astittva meM AyA, jo Age astittva meM AyegA vaha saba puruSa yA AtmA hI hai / vaha AtmA hI devattva meM adhiSThita hai, vahI prANiyoM ke bhoga hetu jagata rUpa meM abhivarddhita hokara prakaTa hotI hai / vaha gatizIla hai, gativarjita hai, vahI dUra hai aura vahI samIpa hai / vaha sabake antargata hai aura bahirgata bhI hai / yoM AtmAdvaita ke siddhAnta kA vivecana samApta hotA evamegetti jappaMti, mandA ArambhaNissiA / ege kiccA sayaM pAvaM, tivvaM dukkhaM niyacchai // 10 // chAyA - evameka iti jalpanti maMdA AraMbha ni:zritAH, eke kRtvA svayaM pApaM, tIvaM duHkhaM niyacchanti anuvAda - ajJAnayukta puruSa kahate haiM ki saba meM eka hI AtmA hai parantu jagata kI sthiti yaha hai ki jo jIva hiMsAdi AraMbha samAraMbha meM Asakta rahate haiM, pApa karma kara ve hI unake phalasvarUpa duHkha kA bhoga karate haiM / unake atirikta dUsare duHkha nahIM bhogate / / TIkA - asyottaradAnAyAha / eva' miti anantaroktAtmAdvaitavAdopapradarzanam eke' kecana puruSakAraNavAdino 'jalpanti' pratipAdayanti, kimbhUtAste ityAha-'mandA' jar3AHsamyakparijJAnavikalAH, mandatvaM ca teSAM yukti vikalAtmAdvaitapakSasamAzrayaNAt, tathAhi-yadyeka evAtmA syAnnAtmabahutvaM tato ye sattvAH-prANinaH kRSIvalAdayaH 'eke' kecana Arambhe-prANyupamardanakAriNI vyApare ni:zritA AsaktAH sambaddhA adhyupannA te ca saMrambhasamArambhArambhaiH kRtvA upAdAya svayamAtmanA pApamazubhaprakRtirUpamasAtodayaphalaM tIvaM duHkhaM tadanubhavasthAnaM vA narakAdikaM niycchtiiti| ArSatvAdbahuvacanArthe ekavacanamakAri tatazcAyamartho-nizcayena yacchantyavazyantayA gacchanti-prApnuvanti taevArambhAsaktA nAnya iti, etannasyAd apitvekenApi azubhe karmANi kRte sarveSAM zubhAnuSThAyinAmapi tIvraduHkhAbhisambandhaH syAd, -220 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH) ekatvAdAtmana iti, na caitadevaM dRzyate / tathAhi-ya eva kazcidasamajjasakArI sa eva loke tadanurUpA viDambanAH samanubhavanupalabhyate nAnya iti,tathA sarvagatatveAtmano baMdhamokSAdyabhAvaH,tathA pratipAdyapratipAdakavivekAbhAvAcchAratrapraNayanA bhAvazca syAditi / etadarthasaMvAditvAtprAktanyeva niyuktikRdvAthA'tra vyAkhyAyate, tadyathA-paJcAnAM pRthivyAdInAM bhUtAnA mekatra kAyAkAra pariNatAnAM caitanyamupalabhyate, yadi punareka evAtmA vyApI syAttadA ghaTAdiSvapi caitanyopalabdhi: syAt, na caivaM, tasmAnnaika AtmA / bhUtAnAzcAnyAnyaguNatvaM na syAdekasyAdAtmano'bhinnatvAt / tathA paMcedriyasthAnAnAMpaMcedriyAzritAnAM jJAnAnAM pravRttau satyA manyena jJAtvA vidita manyo na jAnAtItyetadapi na syAd yadyeka evAtmA syAditi // 10 // ____TIkArtha - niyuktikAra AtmA dvaitavAda kA samAdhAna karate hue pratipAdana karate haiM-isa gAthA meM evaM pada AyA hai, vaha pahale nirUpita kiye gaye AtmAdvaitavAda ko saMketita karane hetu hai / jo puruSa brahma ko jagata kA kAraNa batalAte haiM ve kaise haiM ? yaha batalAte hue sUtrakAra kahate haiM ki aisA pratipAdana karane vAle maMdabuddhihIna yA samyak viveka se vivarjita hai / unheM maMda isaliye kahA gayA hai ki ve ekAtmavAda ke usa siddhAnta ko svIkAra karate haiM jo yuktisaMgata nahIM hai / usakI yuktiyoM se asaMgati isa prakAra hai, yadi AtmA eka hI hai, aneka nahIM hai to aise kaI kRSaka Adi prANI jo jIvoM kI hiMsA meM Asakta rahate haiM-baMdhe rahate haiM-udyata rahate haiM ve saMrambha-prANiyoM kI hiMsA kA ciMtana tatparatA tathA vyApAdana-hanana karate haiM, pApa karma kA upArjana karate haiM, azubha pravRtyAtmaka-asAtA vedanIya kA udaya hone para tIvra duHkha pAte haiM / athavA jahAM tIvra duHkha bhoganA par3atA hai aise naraka Adi meM jAte haiM / ArSa-Agamika prayoga hone se bahuvacana meM ekavacana AyA hai, usakA tAtparya yaha hai ki ve nizcita rUpa se avazya hI naraka meM jAte hai / hiMsAdi Arambha sArambha meM jo Asakta-saMlagna haiM ve hI naraka Adi kA duHkha prApta karate haiM, dUsare nahIM karate / yadi sabameM eka hI AtmA kA astittva hotA to aisA nahIM hotA apitu eka AtmA jo azubha karma karatI hai. to zubha anuSThAna karane vAle-puNya karma karane vAle puruSoM ko bhI usake azubha-pApa karma kA duHkha bhoganA par3atA, kyoMki uparyukta mAnyatA ke anusAra saba meM eka hI AtmA hai / kintu aisA dRSTigocara nahIM hotA / isa loka meM jo asamIcIna yA duSita karma karatA hai, vahI usake phalasvarUpa viDambanAoM kA anubhava karatA hai, duHkha pAtA hai, dUsare nahIM paate| ____ AtmA kA sarvagatatva-sarvavyApitva svIkAra karane para usake sAtha baMdha aura mokSa ghaTita nahIM hote| pratipAdakajo zAstra kA pratipAdana yA upadeza karatA hai tathA pratipAdya-jisako zAstra kA upadeza diyA jAtA hai phira una donoM kI bhinnatA nahIM rahegI, upadeSTA aura upadezya kA bheda miTa jAyegA / taba zAstroM ke praNayana-sarjanakI sthiti hI nahIM banegI, usakA abhAva ho jAyegA / prastuta viSaya ke sAtha saMvAditA-samAna arthayuktatA ke kAraNa pUrva uddhRta niyukti kI gAthA kA yahA~ vivecana kiyA jAtA hai-deha rUpa meM pariNata pRthvI Adi pAMca bhUtoM meM cetanA pAI jAtI hai-isa para yoM vicAra kiyA jAya, yadi AtmA eka hI hai, vaha sarvavyApaka hai to ghar3e Adi meM cetanA pAyA jAnA sulabha hogA kintu aisA nahIM hai / ghaTAdi meM caitanya upalabdha nahIM hotA, ataH AtmA eka nahIM hai / pRthvI Adi bhUtoM ke jo alaga-alaga guNa hai yadi saba meM AtmA eka ho to ve Tika nahIM pAyeMge kyoMki ve AtmA se pRthak nahIM hoMge / pAMca indriya sthAnoM se-pAMca indriyoM ke mAdhyama se jo puruSa jAnatA hai vaha jJAna use hI hotA hai / kisI dUsare puruSa dvArA jAnA huA usake atirikta anya nahIM jAna pAtA yaha sthiti hai / yadi (23) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram AtmA eka ho-sarvavyApI ho to aisA nahIM bana pAyegA arthAt eka dvArA jAne hue ko dUsarA bhI sahaja hI jAna legA / patte kasiNe AyA, je bAlA je a paMDiyA / saMti piccA na te saMti, natthi sattovavAiyA // 11 // chAyA - pratyekaM kRtsnA AtmanaH ye bAlA ya ca paMDitAH / santi pretya na te santi, na santi sattvA aupapAtikAH // anuvAda - isa jagata meM jo bAla ajJAnI paMDita jo jJAnI hai-una jJAnI ajJAnI sabhI janoM kI AtmA pRthak-pRthak hai, eka nahI haiM / pretya bhAva-mRtyu ke anantara AtmA kA astittva nahIM rahatA aura sattvopapAtikAna prANiyoM kA punarjanma hI hotA hai-ve paralokagAmI nahIM hote-nahIM jAte / TIkA - sAmprataM tajjIvataccharIravAdimataM pUrvapakSayitumAha-tajjIvataccharIravAdinAmayamabhyu-pagamaH- yathA paMcabhyo bhUtebhyaH kAyAkAra pariNatebhyazcaitanyamutpadyate abhivyajyate vA tainaikaikaM zarIraM prati pratyeka mAtmAnaH 'kRtsnAH ' sarve'pyAtmAna evamavasthitAH, ye 'bAlA' ajJA ye 'paNDitAH' sadasadvivekajJAstesarve pRthagvayavasthitAH, nokaevAtmA sarva vyApitvenA'bhyupagantavyo, baalpNdditaadyvibhaagprsNgaat| nanu pratyeka zarIrAzrayatvenAtma bahutvamArhatAnAmapISTamevetyAzaGkayAha-'santi'vidyante yAvaccharIraM vidyante tadabhAve tu na vidyante, tathAhi kAyAkArapariNateSu bhUteSu caitanyAvirbhAvobhavati, bhUta samudAyavighaTane ca caitanyApagamo, na punaranyatra gacchaccaitanyamupalabhyate, ityetadeva darzayati-'piccA na te saMtIti' 'pretya' paraloke na te AtmAnaH 'santi' vidyante paralokAnuyAyI zarIrAdbhinnaH svakarmaphalabhoktA na kazcidAtmAkhyaH padArtho'stIti bhAvaH / kimityevamataAha-'natthi sattovavAiyA' 'asti' zabdastiGantapratirUpako nipAto bahuvacane draSTavyaH / tadayamartha:-'na santi' na vidyante 'sattvAH' prANina upapAtena nirvRttA aupapAtikAbhavAdbhavAntaragAmino na bhavantIti tAtparyyArthaH / tathAhi tadAgamaH-"vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati na pretya sNjnyaa'stiiti"| nanu prAgupanyastabhUtavAdino'sya ca tajjIvataccharIravAdinaH ko vizeSa iti ? atrocyate, bhUtavAdino 'bhUtAnyeva kAyAkArapariNatAni dhAvanabalganAdikAM kriyAM kurvanti, asya t kAyAkArapariNatebhyo bhUtebhyazcaitanyAkhya Atmotpadyate'bhivyajyate vA tebhyazcAbhinna ityayaM vizeSaH // 11 // ___TIkArtha - AgamakAra tacjIva taczarIravAda meM vizvAsa rakhane vAle saiddhAntikoM ko pUrva pakSa ke rUpa meM upasthita karate hue kahate haiM - tajjIvattazarIravAda darzana meM AsthA rakhane vAloM kA yaha abhimata hai ki deha ke rUpa meM pariNata pRthvI Adi pAMca mahAbhUtoM se cetanA zakti udbhUta hotI hai, yA abhivyakta hotI hai / ata: eka-eka zarIra meM, ekaeka AtmA pRthak-pRthak rUpa meM vidyamAna hai / sabhI AtmAeM isI rUpa meM avasthita haiM / jo bAla yA ajJa haiM, jJAnavarjita haiM tathA jo sat asat kA-zubhAzubha kA bheda jAnate haiM, jJAnI haiM, ve sabhI pRthak-pRthak hai / koI eka saba meM vyApta AtmA hai, aisA nahIM svIkAra karanA cAhiye / aisA svIkAra karane se jJAnayukta aura jJAna rahita kA bheda nahIM ho sakatA / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH arhata dvArA pratipAdita siddhAntoM meM vizvAsa rakhane vAle bhI pratyeka zarIra meM alaga-alaga AtmA mAnate hue 'Atmabahuttva' kA siddhAnta svIkAra karate haiM / phira ukta matavAda ko kyoM upasthita karate ho yaha zaMkA upasthita hotI hai / isa para kahA jAtA hai ki jaba taka zarIra kA astitva banA rahatA hai, taba taka hI AtmA kA astitva rahatA hai| zarIra ke na rahane para AtmA bhI vidyamAna nahIM rahatI kyoMki deha ke AkAra meM pariNata pAMca mahAbhUtoM se cetanA kA AvirbhAva hotA hai| pAMca bhUtoM ke samudAya ke vighaTita - pRthak-pRthak ho jAne para cetanA kA apagama-vinAza ho jAtA hai / deha se alaga hokara anyatra jAtI huI cetanA upalabdha nahIM hotI, dikhAI nahIM detI / tacjIva va taczarIra vAdi saiddhAntikoM ke mata kA digdarzana karAne ke liye AgamakAra haiM pretyabhAva prApta kara marakara paraloka meM jAkara athavA nayA janma pAkara apane karmoM kA phalaM bhoga karane vAlA deha se pRthak AtmA nAma kA koI padArtha yA tattva nahIM hai, aisA kyoM hai ? isa prazna ko sammukha rakhate hue kahA gayA hai - natthi satthovavAiyA - nAsti satvopapAditA koI prANI Age jAkara naye rUpa meM utpanna nahIM hote, yahAM natthi-nA'sti meM AyA huA 'asti' zabda tiGnta pratirUpaka nipAta hai, use bahuvacana meM samajhAnA jAnA cAhiye / isakA yaha abhiprAya hai ki upapAta - utpatti yA eka bhava se dUsare bhava meM prANI nahIM jAte arthAt aupapAtika nahIM haiN| tacjIva taczarIravAdiyoM ke siddhAnta kA yaha Azaya hai, ve apane Agama yA zAstra kAyoM uddharaNa prastuta karate haiM- yaha AtmA jo vijJAna dhana hai - jJAnAtmaka piMDavata hai / ina bhUtoM se samutthita hokara-AvirbhUta hokara unhIM bhUtoM ke vinAza ke sAtha-sAtha vinaSTa ho jAtI hai| maraNa ke anantara usameM saMjJA yA jJAna yA cetanA avaziSTa nahIM rhtii| eka zaMkA upasthita kI jAtI hai-pahale paMcabhUtavAdI saiddhAntika kA mata prastuta kiyA gayA / unake siddhAntoM kI tulanA meM tacjIva taczarIravAdI ke siddhAntoM kI kyA vizeSatA hai ? isake samAdhAna meM kahA jAtA hai- bhUtavAdI ke anusAra deha ke rUpa meM pariNata bhUta hI saba kriyAeM karate haiM, unhIM se AtmA kI utpatti hotI hai / tacjIva taczarIravAdI kI mAnyatA hai ki deha ke AkAra meM pariNata bhUtoM se caitanya saMjJaka AtmA kI utpatti yA labdhi hotI hai aura vaha unase abhinna hai, bhUtavAdI ke mata meM tacjIva taczarIravAdI kA yaha antara hai / natthi puNNe va pAve vA, natthi loe ito vare / sarIrassa viNAseNaM, viNAso hoi dehiNo // 12 // chAyA nAsti puNyaM va pApaM vA, nAsti loka itaH paraH / zarIrasya vinAzena, vinAzo bhavati dehinaH // anuvAda vAstava meM na puNya kA astittva hai aura na pApa kA hii| jisa loka meM hama haiM usase pRthak anya koI bhI loka nahIM hai| jaba zarIra naSTa hotA hai to usake sAtha AtmA bhI naMSTa ho jAtI hai| - TIkA evaM ca dharmiNo'bhAvAddharmasyApyabhAva iti darzayitumAha - puNyamabhyudayaprAptilakSaNaM tadviparItaM pApametadubhayamati na vidyate, Atmano dharNiNo'bhAvAt tadabhAvAcca nAsti ataH asmAllokAta 'paraH' anyo loko yatra puNyapApAnubhava iti / atracArthe sUtrakAraH kAraNa mAha 'zarIrasya' kAyasya vinAzena bhUtavighaTanena 25 - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram 'vinAzaH' abhAvaH dehina Atmano'pyabhAvo bhavati yataH, na punaH zarIre vinaSTe tasmAdAtmA paralokaM gatvA puNyaM pApaM vADanubhavatIti / ato dharmiNa Atmano'bhAvAtaddharmayoH puNyapApayorapyabhAva iti / asmizcArthe bahavo dRSTAntAH santi, tadyathA-yathA jala budbudo jalAtirekeNa nApara: kazcidvidyate tathA bhUtavyatirekeNa nA'paraH kazcidAtmeti / tathA yathA kadalIstambhasya bahistvagapanayane kriyamANe tvaGmAtrameva sarvaM nAntaH kazcitsAro'sti, evaM bhUta samudAye vighaTati sati tAvanmAtraM vihAya nAntaH sArabhUtaH kazcidAtmAkhyaH padArtha upalabhyate, yathA vAlAtaM bhrAmyamANamatadrupamapi cakrabuddhi mutpAdayati, evaM bhUta samudAyo'pi viziSTakriyopeto jIvabhrAntimutpAdayatIti / yathA ca svapne bahirmukhAkAratayA vijJAnamanubhUyate'ntareNaiva bAhyamartham, evamAtmAnamantareNa tadvijJAnaM bhUta samudAye prAdurbhavatIti / tathA yathA''darze svacchatvAtpratibimbito bahiH sthito'pyartho'ntargato lakSyate, na cAsau tathA, yathA ca grISme bhaumenoSmaNAparispandamAnA marIcayo jalAkAraM vijJAnamutpAdayanti eva manye'pi gandharvanagarAdayaH svasvarUpeNA tathA bhUtA api tathA pratibhAsante, tathA''tmA'pi bhUtasamudAyasya kAyAkArapariNatau satyAM pRthagasanneva tathA bhrAntiM samutpAdayatIti / abhISAJca dRSTAntAnAM pratipAdakAni kecitsUtrANi vyAcakSate, asmAbhistu sUtradarzeSu cirantanaTIkAyAM cAdRSTatvAnnolliGgitAnIti / nanu ca yadi bhUtavyatiriktaH kazcidAtmA na vidyate, tatkRte ca puNyApuNye na staH tatkathametajjagadvaicitryaM ghaTate ? tadyathA kazcidIzvaro'paro daridro'nyaH subhago'parodurbhagaH sukhI duHkhI surupo mandarUpo vyAdhito nIrogIti, evaM prakArA ca vicitratA kiM nibandhaneti ? atrocyate, svabhAvAt, "tathAhi - kutracicchilAzakale pratimArUpaM niSpAdyate tacca kuMkumAgarucandanAdivilopanAnubhoga manubhavati dhUpAdyAmodaJca, anyasmiMstu pASANakhaMDe pAdakSAlanAdi kriyate, na ca tayoH pASANakhaNDayoH zubhAzubhe'staH yadudayAtsa tAdRgvidhAvasthAvizeSa ityevaM svAbhAvAjjagadvaicitryaM, tathA coktam - "kaNTakasya ca tIkSNatvaM, mayUrasya vicitratA / varNAzca tAmracUDAnAM svabhAvena bhavanti hi " iti tajjIva taccharIravAdimataM gatam // 12 // TIkArtha - tacjIva taczarIravAdI ke siddhAntAnusAra jo pahale batAyA gayA ki AtmA jo dharmI hai usake na rahane para usake dharma kA astitva nahIM rahatA / sUtrakAra ise upasthita kahate haiM - jo AtmA jisase abhyadaya - unnati yA anukUla sukha samRddhi prApta karatI hai use puNya kahA jAtA hai / puNya se ulTA hai arthAt jIva jisase abhyudaya nahIM pAtA, pratikUla - duHkhAtmaka paristhitiyAM prApta karatA hai, use pApa kahA jAtA hai / puNya aura pApa donoM kA koI astitva nahIM hai kyoMki dharmIrUpa AtmA kA hI koI astitva nahIM hai / taba yaha to dharma hai, inakA astitva kahA~ se ho / AtmA kA astitva na hone se isa loka se pRthak koI anya loka bhI nahIM hai, jahAM manuSya puNya aura pApa kA phala bhoga sake / sUtrakAra isa saMbaMdha meM kAraNa kA upAdAna karate haiM / zarIra rUpa meM vidyamAna bhUtoM kA vighaTana yA vinAza hone se, unake pRthak-pRthak ho jAne se AtmA kA bhI abhAva ho jAtA hai, astittva nahIM rahatA / ataH deha ke vinaSTa ho jAne para usase pRthak hokara AtmA paraloka jAkara puNya va pApa ke phala kA anubhava nahIM karatI / ataH AtmA jo dharmI hai, usakA abhAva ho jAne para unake puNya pApa rUpI dharmI kA bhI abhAva ho jAtA hai yaha tajjIva taczarIra vAdiyoM ke mata kI bAta / isa saMbaMdha meM aneka dRSTAnta upasthita karate haiN| jaise pAnI kA eka bulabulA vastutaH pAnI se koI pRthak padArtha nahIM hai, usI prakAra AtmA pAMca bhUtoM se koI alaga padArtha nahIM hai / jaise kadali staMbha ke tane se chilake utArate jAya to chilake utarate jAte haiN| unase bhinna koI sAra rUpa padArtha upalabdha nahIM hotA, yahI bAta bhUta samavAya ke sAtha hai ! bhUtoM ke vighaTita - vichinna- pRthak pRthak ho jAne para bhItara koI sArabhUta AtmA nAma 26 7 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH kA padArtha upalabdha nahIM hotaa| jaise koI cinagArI ko gola ghumAve to vaha jyoti kA cakraM sA pratIta hotA hai kintu vAstava meM vaisA nahIM hotaa| isI prakAra bhUta samudAya bhI viziSTa kriyA se yukta hokara jIva yA AtmA kI bhrAMti utpanna karatA hai kintu vastutaH vaisA kucha nahIM hotA / jisa prakAra svapna meM bAhya padArthoM ke vidyamAna na hone para bhI unakI anubhUti hotI hai isI prakAra AtmA ke na hone para bhI bhUta samudAya meM tad viSayaka vijJAna prAdurbhUta hotA hai, vaisI jhalaka pratIta hotI hai| darpaNa atyanta svaccha hotA hai / usameM pratibimbita hone para bAhya padArtha bhI aisA lagatA hai ki vaha mAnoM darpaNa ke bhItara rahA huA ho kintu vAstava meM vaisA nahIM - vaha darpaNa ke bhItara nahIM hotA / jaise grISma Rtu meM bhUmi kI uSNatA se parispaMdita hotI huI sUrya kI kiraNeM jalAtmaka vijJAna utpanna karatI hai, jalarUpa pratIta hotI hai / gandharva nagara Adi apane-apane AkAra meM jaise hote haiM, usase bhinna pratIta hote haiM / isI prakAra AtmA bhI pAMca bhUtoM ke deha rUpa meM pariNata hone para unase pRthak na hotI huI bhI pRthak hone kI bhrAMti samutpanna karatI hai / kaI kaI vyAkhyAkAra ina dRSTAntoM ke pratipAdaka katipaya sUtroM kA vizleSaNa - vivecana karate haiM kintu hamane sUtrAdarzo - sUtroM kI purAnI pratiyoM meM aura purAtana TIkAoM meM una sUtroM ko nahIM dekhA hai| isaliye yahA~ unakA ullekha nahIM kiyA gayA hai / batAnA eka zaMkA upasthita kI jAtI hai ki yadi pAMca bhUtoM ke atirikta yA unase pRthak koI AtmA nAmaka svataMtra padArtha nahIM hai usa dvArA kiye gaye puNya aura pApa bhI nahIM ho skte| phira yaha jagata jisameM itanI vicitratA haiM, kisa prakAra ghaTita ho sakatA hai / kinake phalasvarUpa ye vicitra sthitiyAM prakaTa hotI haiN| isa jagata meM koI aizvaryazAlI hai, koI dIna hIna hai, koI saubhAgyazAlI hai, koI durbhAgyayukta hai, koI sukha sampanna hai, koI duHkha pIr3ita haiM, koI suMdara rUpa se yukta hai koI kurUpa hai, koI roga yukta hai, koI roga rahita svastha | jagata meM yaha jo vicitratAeM haiM vaha kyoM ghaTita hotI hai / isa zaMkA kA samAdhAna karate hue tacjIva taczarIravAdiyoM kI ora se kahA jAtA hai ki yaha jo kucha bhI hotA hai vaha svabhAva se hotA hai usakA kAraNa svabhAva hai / udAharaNArtha- kahIM eka pASANa khaNDa ko deva pratimA kA rUpa diyA jAtA hai, usa para kuMkuma, agara, candana Adi car3hAye jAte haiN| unakA vilepana kiyA jAtA hai dhUpa Adi sugaMdhita padArtha upahRta kiye jAte haiN| vaha inakI sugaMdha Adi pAne kA avasara pAtI hai| dUsare zabdoM meM yoM kahA jA sakatA hai ki vaha aisA anubhava karatI hai| eka dUsarA pASANa khaNDa hai jisa para loga paira Adi dhote haiM / aise nimna koTI ke kAryoM meM jisakA upayoga hotA hai| una donoM pASANa khaNDoM ke sAtha koI pApa puNya nahIM jur3e haiM jinake udaya se ve vaisI avasthAeM prApta kara rahe haiM / ataH yaha pramANita hotA hai ki jagata kI vicitratA kA kAraNa svabhAva hI hai / kahA gayA hai kAMTe meM jo tIkSNatA hai - tIkhApana mayUrarUpa jo vilakSaNatA hai jo vividha raMgamayatA hai, murge meM jo vicitra raMga hai - ina sabakA kAraNa svabhAva hI hai / yahAM tacjIva taczarIravAdiyoM kA siddhAMta batAyA gayA hai / kuvvaM ca kArayaM ceva, savvaM kuvvaM na vijjaI / evaM akArao appA, evaM te u pagabhiA // 13 // 27 * * * Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA kurvaMzca kAraya~ zcaiva, sarvAM kurvanna vidyate / evamakAraka AtmA, evaM te tu pragalbhitAH // anuvAda AtmA svayaM kucha karate hue nahIM rahatI - svayaM kisI karma yA kriyA meM udyata nahIM hotI / na kisI anya ke dvArA koI kriyA karavAtI hai / yoM vaha kucha bhI na karatI huI avasthita hai / dUsare zabdoM meM vaha akAraka - kisI kriyA kI kartA nahIM hai / - TIkA - idAnImakArakavAdimatAbhidhitsayA''ha - 'kurvanniti svatantraH kartA'bhidhIyate, AtmanazcAmUrtattvAnnityatvAt sarvavyApitvAcca kartuttvAnupapattiH, ata eva hetoH kArayitRtvamapyAtmano'nupapannamiti, pUrvazcazabdo'tItAnAgatakartRtvaniSedhako dvitIyaH samuccayArthaH, tatazcAtmA na svayaM kriyAyAM pravartate, nApyanyaM pravartayati, yadyapi ca sthitikriyAM mudrApratibimbodayanyAyena [japAsphaTikanyAyena ca] bhujikriyAM karoti tathA'pi samastakriyAkartRtvaM tasya nAstItyetaddarzayati- 'savvaM kuvvaM Na vijjaI' tti 'sarvAM' parispandAdikAM dezadezAntara prAptilakSaNAM kriyAM kurvannAtmA na vidyate sarvavyApitvenAmUrtatvena cAkAzasyevAtmano niSkriyatvamiti, tathA coktAm-" akartA nirguNo bhoktA, AtmAsAGkhyanidarzane" iti / 'evam' anena prakAreNAtmA'kAraka iti, 'te' sAGkhyAH, tu zabdaH pUrvebhyo vyatirekamAha, te punaH sAGkhyA evaM 'pragalbhitA : ' pragalbhavanto dhAryavantaH santo bhUyobhUyastatra tatra pratipAdayanti, yathA "prakRti: karoti, puruSa upabhuGkte, tathA buddhayadhya vasitamarthaM puruSazcetayate" ityAdyakArakavAdimatamiti // 13 // 1. 2. yahAM jo kurvan pada AyA hai vaha satR pratyaya kA rUpa hai / usakA tAtparya hai ki vaha svatantra kartRttva taka hai| AtmA amUrta mUrta yA AkAra rahita nitya-nAza rahita aura sarvavyApI hai / isaliye usameM kartRttva utpanna nahIM hotA-vaha karttA nahIM ho sakatI / jaba usameM svayaM kartRttva nahIM hai to kisI anya ke dvArA kArayitRttvakriyA karAyA jAnA bhI niSpanna nahIM hotA / isa gAthA meM pahale joM 'ca' zabda kA prayoga huA hai vaha AtmA ke atItakAlIna aura bhaviSyakAlIna karttApana kA pratiSedha karatA hai / dUsarA 'ca' zabda samuccavAcaka hai / vaha padoM ko jor3atA hai / ataeva isakA tAtparya yaha hai ki AtmA svayaM kisI kriyA meM pravRtta-saMlagna nahIM hota aura vaha kisI anya ko kisI kriyA meM saMlagna nahIM kara pAtI / 'mudrA prati bimbodakara tathA japAsphaTika nyAya' se vaha khAnA pInA Adi kriyAeM karatI huI pratIta hotI hai kintu vastutaH usakA vahAM kartRttva kartApana TIkArtha - akArakavAdiyoM ke siddhAnta kA vivecana karane kI dRSTi se AgamakAra yahAM batalAte haiM - mudrApratibimbodaka kisI darpaNa meM yadi koI mUrti pratibimbita ho to vaha apane vahAM vidyamAna yA avasthita hone kA koI prayatna na karane ke bAvajUda vaha usa darpaNa meM avasthita pratIta hotI hai / isI prakAra AtmA apanI sthiti vyakta karane hetu koI prayatna nahIM karatI, na vaha kucha kriyA hI karatI hai kintu darpaNa ke pratibimba kI jyoM karatI huI sI pratIta hotI hai / ise mudrApratibimbodaka nyAya kahA jAtA hai / - japAsphaTika nyAya sphaTika maNi ke samIpa japA nAmaka latA kA puSpa jo lAla raMga kA hotA hai, taba vaha sphaTika maNi bhI lAla raMga kI hI dRSTigocara hotI hai, vastutaH vaha lAla nahIM hotI, sapheda hI rahatI hai kintu lAla raMga ke puSpa kI praticchAyA yA paribimba par3ane se vaha lAla jAna par3atI hai isa udAharaNa se yaha pratipAdita kiyA jAtA hai ki sAMkhya siddhAnta ke anusAra yadyapi AtmA bhoktRtva rahita hai vaha karmaphala bhoga nahIM karatI parantu buddhi dvArA kiyA jAtA bhoga, buddhi ke sAtha saMsarga ke kAraNa AtmA meM pratIta hotA hai isI kAraNa AtmA ko bhoktA mAnA jAtA hai / japAsphaTika nyAya kA aisA abhiprAya hai / 28 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH nahIM hai / ataeva AgamakAra 'savvaM kuvvaM na vijjaI' ina zabdoM dvArA AtmA ke eka sthAna se anya sthAna para jAnA Adi parispaMdanAtmaka-gatyAtmaka kriyAoM kA karanA batalAte haiM / AtmA ko jaba sarvavyApI aura mUrttatva rahita mAnA jAtA hai taba usakI sthiti AkAza jaisI banatI hai / AkAza jisa prakAra niSkriya-kriyA zUnya hai usI prakAra vaha bhI kriyA virahita hogI / kahA gayA hai-sAMkhya darzana meM AtmA akartA-kartRtvarahita, nirguNasatva rajasa tamasa guNa rahita tathA abhoktA-karmoM ke phala ke bhoktRtva se vivarjita hai / dUsare zabdoM meM vaha kisI kriyA kA kartA nahIM hai, guNa rahita hai, karmaphala bhoga rahita hai / isa prakAra AtmA kA akArakattva siddha hotA hai| isa gAthA meM 'tu' zabda kA prayoga pUrva varNita siddhAntavAdiyoM se sAMkhyavAdI saiddhAntikoM kA bheda sUcita karane ke liye huA hai / ve sAMkhya darzana meM vizvAsa rakhane vAle jaisA pahale batalAyA gayA ki AtmA ko kartRttva rahita batAne kI dhRSTatA-durAgraha yA DhIThapana karate haiM tathA sthAna-sthAna para punaH-punaH aisA pratipAdita karate haiM ki prakRti hI kriyAzIla hai / puruSa-AtmA usa kriyA ke phalakA bhoktA-bhogane vAlA hai / buddhi jisa artha ko adhyavasita-parijJAta karatI hai, AtmA usakA anubhava karatI hai yaha akArakavAdiyoM kA mata haiM / je te u vAiNo evaM, loe tesiM kao siyA ? tamAo te tamaM jaMti maMdA AraMbhanissiyA // 14 // chAyA - ye te tu vAdina evaM, lokasteSAM kutaH syAt ? tamasaste tamo yAnti, maMdA AraMbhani:zritAH // anuvAda - jo vAdI isa prakAra AtmA ko kartRttva rahita-akaraNazIla mAnate haiM, unake siddhAnta ke anusAra-yadi unake siddhAnta ko svIkAra kara liyA jAya to isa loka-cAra gatiyoM se yukta saMsAra kA astitva hI kaise siddha ho sakatA hai-vaisA hone se usakA astitva siddha nahIM ho sakatA / aise siddhAnta kA nirupaNa karane vAle maMda-ajJAna se yukta haiM / ve hiMsAdi ArambhoM meM saMsakta-saMlagna hai / phalataH ve eka aMdhakAra se nikalakara dUsare aMdhakAra meM eka prakAra ke ajJAna se nikala kara dUsare ajJAna meM pravRSTa hote haiM-uttarottara ajJAna prApta karate jAte haiN| TIkA-sAmprataM tajjIvataccharIrAkArakavAdinormataM nirAcikIrSurAha-tatra ye tAvaccharIrAvyatiriktAtmavAdinaH 'eva' miti pUrvoktayA nItyA bhUtAvyatiriktamAtmAnamabhyupagatavantaste nirAkriyante-tatra yattaistAvaduktam-'yathA na zarIrAdbhinno'styAtme' ti tadasaMgataM, yatastatprasAdhakaM pramANamasti, taccedam-vidyamAnakartRkamidaM zarIram, AdimatpratiniyatAkAratvAt, iha yadyadAdimatpratiniyatAkAraM tattadvidyamAnakartRkaM dRSTaM, yathA ghaTaH, yaccA'vidyamAnakartRkaM tadAdimatpratiniyatAkAramapi na bhavati, yathA''kAzam, AdimatpratiniyatAkArasya casakartRtvena vyApteH, vyApakanivRttau vyApyasya vinivRttiriti sarvatra yojanIyam / tathA vidyamAnAdhiSThAtRkAnIndriyANi karaNatvAt, yadyadiha karaNaM tattadvidyamAnAdhiSThAtRkaM dRSTaM, yathA daNDAdikamiti, adhiSThAtAramantareNa karaNatvA'nupapattiH yathA''kAzasya, hRSIkANAMcAdhiSThAtA''tmA, sa ca tebhyo'nya iti, tathA vidyamAnA''dAtRkamidamindriyaviSayakadambakam, AdAnAdeyasadbhAvAt, iha yatra yatrA''dAnAdeyasadbhAvastatra tatra vidyamAna AdAtA-grAhako dRSTaH, yathA -29 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram saMdaMzakAyaspiNDayostadbhinno'yaskAra iti yazcAtrendriyaiH karaNai viSayANAmAdAtA grAhakaH sa tadbhinna Atmeti, tathA vidyamAna bhoktRkamidaM zarIraM bhogyatvAdodanAdivat, atra ca kulAlAdInAM mUrtattvAnityatvasaMhatatvadarzanAdAtmApitathaiva syAditi dharmi vizeSaviparItasAdhanatvena viruddhAzaMkA na vidheyA, saMsAriNa AtmanaH karmaNA sahAnyo'nyAnubandhataH kathaJcinmUrttatvAdyabhyupagamAditi, tathA yaduktam 'nAsti sattvA aupapAtikA' iti tadapyayuktaM yatastadahajatibAlakasya yaH stanAbhilASaH so'nyAbhilASapUrvakaH, abhilASatvAt, kumArAbhilASavat tathA bAlavijJAnamanyavijJAnapUrvakaM, vijJAnatvAt, kumAra vijJAnavat, tathAhi tadaharjAtabAlako'pi yAvatsa evAyaM stana ityevaM nAvadhArayati tAvannoparatarudito mukhamarpayati stane iti, ato'sti bAlake vijJAnalezaH, sacAnyavijJAnapUrvakaH, taccAnyadvijJAnaM bhavAntara vijJAnaM, tasmAdastisattva aupapAtika iti / tathA yadabhihitaM, 'vijJAnaghanaevaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyatIti, tatrApyayamartho - 'vijJAnaghano' vijJAnapiNDa AtmA 'bhUtebhya utthAyeti prAktana karmavazAttathAvidhakAyAkArapariNate bhUtasamudAyetadvAreNa svakarmaphalamanubhUya punastadvinAze AtmApi tadanu tenAkAreNa vinazyAparaparyAyAntareNotpadyate, na punastaireva saha vinazyatIti / tathA yaduktam- ' dharmiNo'bhAvAttaddharmayoH puNyapApayorabhAva' iti, tadapya samIcInaM, yato dharmI tAvadanantarokti kadambakena sAdhita:, tatsiddhau ca taddharmayoH puNyapApayorapi siddhiravaseyA jagadvaicitryadarzanAcca / yattu svabhAvamAzrityophalazakalaM dRSTAntatvenopanyastaM tadapi tadbhoktRkarmavazAdeva tathA tathA saMvRttamiti durnivAra: puNyApuNyasadbhAva iti / ye'pi bahavaH kadalIstambhAdayo dRSTAntA Atmano'bhAvasAdhanAyopanyastAH te'pyabhihitanItyA''tmano bhUtavyatiriktasya paralokayAyinaH sArabhUtasya sAdhitatvAt kevalaM bhavato vAcAlatAM prakhyApayanti ityalamatiprasaMgena / zeSaM sUtraM vivriyate'dhuneti / tadevaM 'teSAM' bhUtavyatiriktAtmanihnavavAdinAM yo'yaM 'lokaH' caturgatikasaMsAro bhavAdbhavAntaragatilakSaNaH prAk prasAdhitaH subhagadurbhagasurupamandarUpezvaradAridrayAdigatyA jadagadvaicitryalakSaNazca sa evambhUto lokasteSAM 'kutobhavet ?' kayopapatyA ghaTeta ? Atmano'nabhyupagamAt, na kathaJcidityarthaH, 'te ca' nAstikAH paralokayAyi jIvA'nabhyupagamena puNyapApayozcA'bhAvamAzritya yatkiJcana kAriNo'jJAnarUpAttamasaH sakAzAdanyattabho yAnti bhUyo'pi jJAnAvaraNAdirUpaM mahattaraM tamaH saJcinvantItyuktaM bhavati, yadivA - tama iva tamoduHkhasamudghAtena sadasadvivekapradhvaMsitvAdyAtanAsthAnaM tasmAd evaM bhUtAttamasaH parataraM tamo yAnti, saptamanarakapRthivyAM rauravamahArauravakAlamahAkAlApratiSThAnAkhyaM narakAvAsaM yAntItyarthaH / kimiti ? yataste 'mandA' jar3AmUrkhA:, satyapi yuktyupapanne AtmanyasadabhinivezAttadabhAvamAzritya prANyupamardakAriNi vivekijananindite Arambhe-vyApAre nizcayena nitarAM vA zritA:- sambaddhAH, puNyapApayorabhAva ityAzritya paralokanirapekSatayA''rambhanizritA iti / tathA tajjIvatacchazarIravAdimataM niyuktikAro'pi nirAcikIrSurAha - 'paMcaNDa' mityadigAthA prAgvada - trApi // 33 // sAmpramakArakavAdimatamAzrityAyamanantara (rokta) zloko bhUyo'pi vyAkhyAyate ye ete akArakavAdina Atmano'mUrttatvanityatvasarvavyApitvebhyo hetubhyo niSkriyatvamevAbhyupannAH teSAM ya eSa 'loko ' jarAmaraNazokAkrandanaharSAdilakSaNo narakatiryaGmanuSyAmaragatirUpaH so'yamevambhUto niSkriye satyAtmanyapracyutAnutpanna sthiraika svabhAve ' kuta: 'kasmAddhetoH syAt ? na kathaJcitkutazcitsyAdityarthaH, tatazca dRSTeSTabAdhArUpAttamaso'jJAnarUpAttetamo'ntaraM - nikRSTaM yAtanAsthAnaM yAnti, kimiti ? yato 'mandA' jar3A: prANyapakArakA''rambhanizritAzca te iti // adhunA niyuktikAro'kArakavAdimatanirAkaraNArtha ko veeI akayaM ? kayanAso paMcahA gaI natthi / devamaNussagayAgai jAIsaraNA iyANaM ca ||34|| Atmano'kartRtvAtkRtaM nAsti, tatazcAkRtaM ko vedayate ? tathA niSkriyatve vedanakriyA'pi na ghaTAM prAJcati, athAkRtamapyanubhUyeta tathA satyakRtAgamakRtanAzApattiH syAt, tatazca ekakRtapAtakena sarvaH prANigaNo duHkhitaH 30 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH syAt puNyena ca sukhI syAditi, na caitad dRSTamiSTaM vA, tathA vyApitvAnnityatvAccAtmanaH 'paMcadhA' paMcaprakArA nAraka tiryaGmanuSyAmara mokSalakSaNA gatirna bhaveta, tatazca bhavatAM sAMkhyAnAM kASAyacIvara dhAraNa zirastuNDamuNDanadaNDadhAraNabhikSAbhojitvapaMcarAtropadezAnusArayamaniyamAdyanuSTAnaM tathA - "paMcaviMzatitatvajJo, yatra tatrAzraye rataH / jaTI muNDI zikhI vApi, mucyate nAtra saMzayaH // 1 // ityAdi sarvamapArthakamApnoti tathA devamanuSyAdiSu gatyAgatI na syAtAM, sarvavyApitvAdAtmanaH, tathA nityatvAcca vismaraNAbhAvAjAtismaraNAdikA ca kriyA nopapadyate, tathA AdigrahaNAt 'prakRtiHkaroti puruSa upabhuGkte' iti bhujikriyA yA samAzritA sA'pi na prApnoti, tasyA api kriyAtvAditi, atha 'mudrApratibimbodayanyAyena bhoga' iti ced, etattu nirantarAH suhRdaH pratyeSyanti, vAGamAtratvAt, pratibimbodayasyApi ca kriyA vizeSatvAdeva, tathA nitye cAvikAriNyAtmani pratibimbodayasyAbhAvAdyatkiJcidetaditi ||34||nnu ca bhuji kriyAmAtreNa prati bimbodayamAtreNa ca yadyapyAtmA sakriyaH tathApi na tAvanmAtreNAsmAbhiH sakriyatvamiSyate, kiM tarhi ? samasta kriyAvatve satItyetadAzaGkya niyuktikRdAha - ____Na hu aphalathovaNicchita kAlaphalattaNamihaM adumaheU / NAduddhathova duddhattaNe NagAvittaNe heU // 35 // na hu' naivAphalatvaM drumA'bhAve sAdhye heturbhavati, nahi yadaiva phalavAM stadaiva drumaH anyadAtvadruma itibhAvaH, evamAtmano'pisuptAdyavasthAyAM yadyapi kathaJcinniSkriyatvaM tathApi naitAvatAtvasau niSkriya iti vyapadezamarhati, tathA stokaphalatvamapi na vRkSA'bhAvasAdhanAyAlaM, svalpaphalo'pi hi panasAhivRkSavyapadezabhAgbhavati, evamAtmA'pi svalpakriyo'pi kriyAvAneva, kadAcideSA matirbhavato bhavet-stokakriyo niSkriya eva, yathaika kArSApiNadhano na dhanitva (vyapadeza) mAskandati evamAtmA'pi svalpakriyatvAdakriya iti, etadapyacArU, yato'yaM dRSTAntaH pratiniyatapuruSApekSayA co ('tro) pagamyate samasta puruSApekSayA vA ? tatra yadyAdyaH pakSaH tadA siddhasAdhyatA, yataH sahasrAdidhanavadapekSayA nirdhana evAsau, atha samastapuruSApekSayA tadasAdhu, yato'nyAn jaraccIvaradhAriNo'pekSya kArSApaNa dhano'pi dhanavAnena, tathA''tmApi yadi viziSTasAmopetapuruSa- kriyApekSayA niSkriyo'bhyupagamyate na kAcitkSatiH sAmAnyApekSayA tu kriyAvAneva, ityalamatiprasaMgena, evamanizcitA- kAlaphalatvAkhya hetu dvayamapi na vRkSA'bhAvasAdhakam ityAdi yojyam, evamadugdhatvastokadugdhatvarUpA vapi hetU na gotvA'bhAvaM sAdhayataH, uktanyAyenaiva dArTAntikayojanAkAryeti // 35 // 14 // TIkArtha - aba tanjIva taczarIravAdI tathA akArakavAdI siddhAntikoM ke mata kA nirAkaraNa karane ke liye AgamakAra batalAte haiM - __ AtmA ko deha se avyattirikta yA apRthak mAnane vAle saiddhAntikoM ke mata kA yahAM nirAkaraNa kiyA jAtA hai-isa saMbaMdha meM unhoMne jo yaha pratipAdita kiyA ki deha se AtmA pRthak nahIM hai yaha asaMgata hai-aisA kahane meM saMgati phalita nahIM hotI, kyoMki AtmA kA deha se pArthakya hai / isa tathya ko sAbita karane vAlA pramANa upalabdha hotA hai / vaha yaha hai - ___isa deha kA koI kartA vidyamAna hai-kisI kartA dvArA yaha kRta-nirmita hai, kyoMki yaha sAdi-Adiyukta hai, prati niyatAkAra-eka nizcita AkAra liyA huA hai / isa saMsAra meM jo jo padArtha sAdi Adiyukta hai tathA jinake AkAra-AkRtiyAM sunizcita haiM unakA koI na koI kartA vidyamAna-dRSTigocara hotA hai arthAt ve kisI kartA dvArA racita hai, ghar3A isakA udAharaNa hai / jisa padArtha kA koI kartA vidyamAna dikhAI nahIM detA, jo (31) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kisI dvArA kRta nirmita nahIM hai, vaha Adiyukta aura nizcita AkArayukta nahIM hotA, jaise AkAza isakA udAharaNa hai / ataeva jo padArtha Adiyukta tathA nizcita AkAra yukta hotA hai usakA sakartRka hotA hai-vaha kisI na kisI dvArA kRta-kiyA huA hotA hai, yaha vyApti hai-vyApakatA kA siddhAnta hai / jahAM vyApakatA kI nivRtti hotI hai-jahAM vyApaka nahIM hotA, vahAM vyApya kI bhI vinivRtti hotI hai-vahAM vyApya bhI nahIM hotA / ataeva yadi deha kisI dvArA kRta nahIM hai to vaha sAdi aura niyata AkAra yukta bhI nahIM ho sakatA / isa bAta ko saba jagaha jor3anA cAhiye aura bhI-indriyoM kA koI na koI avazya hI adhiSThAtA hai-saMcAlaka hai, kyoMki indriyA~ karaNa yA sAdhana kA rUpa liye hue hai / isa saMsAra meM jo jo karaNa-sAdhana hote haiM, unakA koI na koI saMcAlayitA avazya hI hotA hai / cAka ghumAye jAne ke liye prayukta kumhAra kA daMDa yA DaNDA isakA udAharaNa hai / daMDa sAdhana hai, kumbhakAra isakA adhiSThAtA yA saMcAlaka nahIM hotA, vaha karaNa yA sAdhana nahIM ho sktaa| AkAza isakA udAharaNa hai / AkAza kA koI adhiSThAyaka nahIM hai, isaliye AkAza karaNa yA sAdana nahIM hai / indriyoM kA adhiSThAyaka AtmA hai / vaha una indriyoM se pRthak hai-bhinna hai / una indriyoM aura viSayoM kA AdAtA-grAhaka, grahaNa karane vAlA koI avazya hai kyoMki vahAM AdAnAdeya bhAva-grAhaka grAhyabhAvagrahaNa karane vAle aura grahaNa kiye jAne vAle kA saMbaMdha dRSTigocara hotA hai-pratIta hotA hai| jahAM jahAM AdAnAdeya yA grAhaka grAhya bhAva hotA hai vahAM AdAna yA grahaNa karane vAlA koI na koI padArtha avazya hotA hai / udAharaNa ke liye lauha ke piMDa aura saMDAsI ko liyA jA sakatA hai / saMDAsI ko iMdriya sthAnIya aura lauha piMDa ko viSaya rUpa mAnA jA sakatA hai / luhAra unakA adhiSThAyaka yA saMcAlaka hai / iMdriya viSaya aura unake grAhaka AtmA ke sAtha isa udAharaNa ko jor3A jA sakatA hai| ___isaliye indriyAtmaka yA indriya rUpa karaNoM yA sAdhanoM dvArA jo viSayoM kA AdAtA yA grAhaka hotA hai vaha unase-indriyoM se pRthak AtmA hai / arthAt isa zarIra kA bhoktA-bhoga karane vAlA koI avazya honA hI cAhiye kyoMki cAvala Adi khAdya padArtha jisa prakAra bhogya hai usI prakAra yaha zarIra bhI eka bhogya padArtha hai / pUrvavartI udAharaNa meM Aye kumbhakAra padArtha mUrta-mUrttimAna anitya-nazvara tathA avayavI avayavavAna hai / inheM dekhate AtmA bhI mUrta, nazvara aura avayavavAna aMgopAMga yukta kyoM nahIM hai / aisI zaMkA karanA yukti viruddha hai-nahIM karanI cAhiye ? kyoMki sAMsArika AtmAeM karma ke sAtha baMdhI huI hone se kathaJcita-eka sImA takaeka apekSA se mUrtatva Adi se yukta bhI mAnI jAtI hai| _yaha jo kahA gayA ki prANI paraloka meM nahIM jAte, nayA janma nahIM grahaNa karate, aisA kahanA bhI ayuktiyukta hai kyoMki usI dina janme bacce meM apanI mA~ ke stanoM kA dUdha pIne kI abhilASA aura ceSTA dikhAI par3atI hai / yaha jJAna yA pravRtti anya vijJAnapUrvaka kisI pahale ke jJAna ke kAraNa hotI hai kyoMki jo jo icchA utpanna hotI hai-jJAna hotA hai, usake pUrva meM anya icchA aura jJAna rahate haiM / bAlaka kA jJAna usakA udAharaNa hai / usI dina janmA huA bAlaka jaba taka yaha nahIM jAna pAtA, nahIM nizcaya kara pAtA ki vaha yahI stana hai, jo usakA anubhUtapUrva hai, taba taka vaha rUdana chor3akara usa stana meM muMha nahIM lagAtA / isase yaha sAbita hotA hai ki bAlaka meM vijJAna leza-AMzika jJAna avazya hai / vaha AMzika jJAna anya vijJAnapUrvaka hai, arthAt usake pUrva meM anya vijJAna rahA huA hai| vaha anya vijJAna bhavAntara kA vijJAna hai / dUsare bhava meM prApta jJAna yA anubhava ke anusAra hai / isase yaha siddha hotA hai ki prANI aupapAtika hai-paralokagAmI hai, dUsare bhava meM janma letA -3204 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH tajjIva taccharIravAdI saiddhAntikoM ne AtmA ke saMbaMdha meM jo batalAyA ki vaha vijJAna ghana - atyanta vijJAna samanimvata tathA vijJAna piMDa hai, paMcabhUtoM se samutthita AvirbhUta hokara unakA vinAza hone para vinaSTa ho jAtI hai, yaha ThIka nahIM hai / jisa zruti kA zAstravAkya kA ve ullekha karate haiM usa zruti kA abhiprAya isa prakAra hai - vijJAna ghana, vijJAnapiMDa AtmA pUrva bhava meM AcIrNa karmoM ke anusAra deha rUpa pariNata paMcamahAbhUtoM ke mAdhyama se apane karmoM kA phala bhoga kara, una bhUtoM kA vinAza ho jAne para apane usa rUpa se vaha vinaSTa ho jAtI hai aura phira apara paryAya- dUsare deha meM- bhava meM utpanna hotI hai| una bhUtoM ke sAtha AtmA vinaSTa ho jAtI hai, isa zruti kA aisA abhiprAya nahIM hai| sAtha hI yaha jo kahA gayA hai ki dharmI rUpa meM AtmA kA astittva siddha na hone se dharma rUpa pApa puNya kA bhI astitva siddha nahIM hotA jaba dharmI AtmA nahIM hai to pApa puNya rUpa dharma kahAM se hoNge| aisA kahanA bhI yukti saMgata nahIM hai abhI pahale jo yuktiyAM upasthita kI gaI hai, unase dharmI rUpa AtmA kA astitva siddha ho jAtA hai| jaba dharmI ke rUpa meM AtmA kI siddhi ho jAtI hai to pApa puNya jo usake dharma hai-ve bhI siddha ho jAte haiM, aisA samajhanA cAhiye / tathA isa saMsAra meM vicitratA vilakSaNatA yA vividhatA dRSTigocara hotI hai, usase bhI pApa puNya kA honA siddha hotA hai / tajjIva taccharIravAdI ne svabhAva kA Azaya lekara jagata kI vicitratA siddha karane hetu pASANakhaNDoM kA jo udAharaNa diyA vaha bhI upayukta nahIM hai kyoMki vaha una pASANa khaNDoM kA bhoga karane vAle unake adhikAriyoM yA mAlikoM ke karmoM ke prabhAva vaisA huA hai / unake anusAra pApa puNya kA sadbhAva - astitva miTAyA nahIM jA sakatA / AtmA kA abhAva yA nAstitva siddha karane hetu kele ke tane Adi ke jo udAharaNa diye gaye haiM, ve bhI kevala kathana mAtra haiM, kyoMki pahale jo yuktiyAM dI gaI haiM, usase paraloka jAne vAle bhUtoM se pRthak AtmA- jo sArabhUta hai - siddha ho jAtA hai / isaliye isa saMbaMdha meM aura adhika vistAra meM jAnA Avazyaka nahIM hai / avaziSTa sUtra kI vyAkhyA karate hue kahA jAtA hai / yaha saMsAra cAra gatiyoM ke prANiyoM se yukta hai| vaha eka bhava se dUsare bhava meM jAte haiN| koI subhaga- saubhAgyayukta, koI durbhaga- durbhAgyayukta, koI surupa - sundara rUpa yukta, koI maMda rUpa-rUpa rahita yA kurupa, koI aizvaryazAlI - dhana vaibhava sampanna tathA koI daridra - abhAvagrasta ityAdi bhinna-bhinna rUpoM meM utpanna hotA hai| bhUtoM se pRthak AtmA nAmaka svatantra padArtha na mAnane vAle tajjIva taccharIravAdiyoM ke siddhAntAnusAra yaha kisa prakAra ho sakatA hai| kisa yukti se ghaTita hotA hai / ve AtmA kA astittva nahIM mAnate, isaliye unake siddhAntAnusAra jagata kI vicitratA, vividharUpatA ghaTita nahIM hotI / ataH ve nAstika - parabhava Adi meM AsthA nahIM rakhane vAle, aisI AtmA kA astitva svIkAra nahIM karate jo paralokagAmI hai / ataH ve puNya-pApa ko bhI nahIM mAnate / isaliye jaisA mana meM AtA hai ve karate haiM / ve eka ajJAnarUpa aMdhakAra se nikala kara phira dUsare ajJAna mUlaka aMdhakAra meM jAte haiN| isakA abhiprAya yaha hai ve yoM karate hue jJAnAvaraNIya jJAna ko DhaMkane vAle karma Adi ke rUpa meM mahattara- bar3e se bar3e aMdhakAra kA saMcaya karate haiM athavA jo aMdhakAra ke sadRzya hai use yahAM tama ke rUpa meM abhihita kiyA gayA hai / naraka Adi ke sthAna ke liye, jahAM jIvoM ko ghora kaSTa diye jAte haiM, jisake kAraNa una sthAnoM meM nArakIyoM kA sadbhAva - viveka naSTa ho jAtA hai, yaha zabda prayukta hai, usa aMdhakAra se una naraka sthAnoM se nikalakara usa se bhI ghora tara aMdhakAra meM-narakoM meM prayANa karate haiM usase Age ve saptama naraka bhUmi meM jisameM raurava, mahAraurava, kAla, mahAkAla, apratiSThAna saMjJaka naraka khAsa vidyamAna hai, jAte haiM / 33 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram aba prazna uThAyA jAtA hai-ve narakoM meM kyoM jAte haiM ? samAdhAna meM kahA jAtA hai ve maMda - jJAna rahita jar3a - bauddhika cetanA zUnya hai, mUrkha haiN| AtmA ke yuktiyoM dvArA siddha hone para bhI apane abhiniveza-mithyA Agraha ke kAraNa use nahIM mAnate haiM aura vivekazIla puruSoM ne prANI upamardana-prANI hiMsA rUpa jina kAryoM kI niMdA kI hai usameM ve nizcita rUpeNa lage rahate haiM / ve puNya aura pApa kucha nahIM hai aisA mAnakara paraloka se sarvathA nirapekSa rahate hue, usakI cintA yA paravAha na karate hue AraMbha mizrita hiMsA Adi AraMbha samAraMbha kAryoM meM udyata rahate haiN| niyuktikAra ne bhI tajjIvatazarIravAdI ke siddhAnta kA nirAkaraNa karate hue 'paMcaNha' ityAdi gAthA kA pratipAdana kiyA / vaha gAthA pahale kI jyoM yahAM para bhI lAgU hotI hai / aba akArakavAdI ke siddhAnta ko Azrita kara lete hue isa zloka kI punaH vyAkhyA kI jAtI hai / I ye akArakavAdI amUrtatva-nirAkAratA, nityatva, avinazvaratA tathA sarvavyApitva sarvatra vyApakatA - inheM AtmA kA guNa mAnate haiM, tadanusAra AtmA ko ve nitya, amUrta sarvavyApI kahate haiM / niSkriya mAnate haiM / yadi unake mata ko sahI mAnA jAya, AtmA vastutaH niSkriya ho, to vRddhAvasthA, mRtyu duHkha, Akrandana-zoka se ronA pITanA tathA harSa Adi aura nAraka tiryaMca manuSya aura deva gati rUpa yaha saMsAra kaise saMbhava ho sakatA hai / niSkriyatA se ye bAteM kaise sadha sakatI hai / yadi AtmA ko utpatti aura vinAza rahita, sthiratAyukta tathA eka svabhAva se vidyamAna mAnA jAye to pUrvokta saMsAra kI sthiti kisI prakAra nahIM banatI, isaliye ve akArakavAda meM AsthAvAna puruSa jo dRSTa-dekhI jAtI aura ISTa cAhI jAtI vastu ke svIkArane meM bAdhA upasthita karane vAle eka ajJAna se nikalakara usase bhI nimna koTi ke ajJAna ko, yAtanA sthAna - narakAdi ghora pIr3A janaka sthAna ko prApta karate haiM / aisA kyoM hotA hai, isa para kahate haiM ki ve maMda evaM jar3a hai prANiyoM ke apakAra - hiMsA meM unheM pIr3A dene meM saMlagna rahate haiM / aba niyuktikAra akArakavAdiyoM ke siddhAnta kA nirAkaraNa - khaNDana karane hetu pratipAdita karate haiM / akRt-nahIM kiyA huA karma kauna jAnatA hai ? arthAt yadi koI karttA nahIM hai to usa dvArA kRtakiyA karma bhI nahIM ho sktaa| jo nahIM kiyA gayA hai use kauna kaise anubhava kara sakatA hai| yadi AtmA ko niSkriya kriyA rahita - katRtva rahita mAnA jAya to anukUla pratikUla vedanIyAtmaka sukha duHkha bhI ghaTita nahIM hotA / yadi kisI karma ke na kiye jAne para bhI usakA sukha duHkha bhogA jAya to akRtAgama aura kRtanAza ke rUpa meM doSa upasthita hote haiM / akRtAgama kA tAtparya jo karma nahIM kiye gaye hai, unakA phala bhoganA hai| jise asambhava kI koTi meM mAnA jA sakatA hai tathA kRta karma kA phala na bhoganA kRtanAza doSa ke rUpa abhihita hotA hai / karma kiyA gayA ho aura phala na bhogA jAya, yaha bhI asaMbhava jaisI sthiti hai / T AtmA ke sarva vyApitva mUlaka pakSa ko dRSTi meM rakhate hue kahA jAtA hai ki vaisA hone se eka prANI dvArA kiye gaye pApa karmoM ko saba prANI bhoge, duHkhI ho tathA kisI eka ke dvArA Acarita puNya kArya se sabhI prANI sukhI ho aisA honA cAhiye / kintu aisA dRSTigocara nahIM hotA aura na aisA honA iSTa- abhIpsita hI hai / AtmA yadi sarva vyApaka hai vaha nitya hai to naraka gati, tiryak gati, manuSya gati devagati tathA mukti meM pAMcoM sadha nahIM sktii| to Apa sAMkhya matAlambiyoM dvArA kASAya vastra dhAraNa kiyA jAnA, mastaka Adi kA muMDana karAyA jAnA, daNDa dhAraNa kiyA jAnA, bhikSA meM prApta bhojana dvArA nirvAha karanA, paMcarAtra nAmaka apane zAstra ke upadezAnurUpa yama-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha kA pAlana karanA nirarthaka hogA / sAtha sAtha yaha jo kahA gayA hai ki jo paccIsa tattvoM-prakRti, mahat, ahaMkAra, paMcatanmAtrAeM, dasa indriyAM, eka 34 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH mana, paMcamahAbhUta eka puruSa-AtmA-ko jAna letA hai, vaha cAhe jisa Azrama meM vAsa kare, cAhe jaTA dhAraNa kare tathA mastaka maMDAye rahe athavA zikhA-coTI dhAraNa kare nizcaya hI vaha mukta ho jAtA hai, mokSa pA letA hai, yaha kathana bhI apArthaka-nirarthaka hogA / / AtmA ko sabameM vyApaka mAnane se, nitya mAnane se devayoni, manuSya yoni Adi meM jAnA, vahAM se AnA-punaH kisI yoni meM janma lenA yaha saMbhava nahIM ho sakatA / AtmA ko nitya mAnane se use kisI prakAra kI vismRti-vismaraNa yA bhUla nahIM hotI / usameM saba yathAvata smRti meM banA rahatA hai| aisA hone se jAti smaraNapUrva janma kA jJAna Adi kriyA bhI utpanna-niSpanna nahIM hotI / 'tathA' Adi ke prayoga se yahAM yaha tAtparya hai ki prakRti kartR hai-jo kucha kriyA jagata meM kI jAtI hai usakA kartRttva prakRti meM hai / puruSa usake phala kA bhoktA hai / sAMkhya meM AtmA ko puruSa kahA jAtA hai / isaliye yahA~ isakA tAtparya yaha hai ki prakRti dvArA kiye gaye karmoM kA phala AtmA bhogatI hai / aisA siddha nahIM hotA kyoMki bhoganA bhI eka kriyA hai / AtmA ko sAMkhya meM niSkriya yA akriya mAnA jAtA hai / yadi yoM kahA jAya ki mudrA pratibimba nyAya se AtmA dvArA prakRtikRta karmoM kA phala bhogA jAnA mAnA jA sakatA hai arthAt jaise mudrA-mUrti Adi bAhara rahate hue bhI darpaNa meM pratibimbita hote haiM, ve darpaNa meM rahe hue pratIta hote haiM, usI taraha bhoga kriyA yadyapi AtmA meM nahIM hotI para vaha darpaNa meM pratibimbita mUrti kI jyoM pratIta hotI hai / yaha kathana kevala vAk vilAsa hai, yukti zUnya hai / ise Apake vahI suhadamitra svIkAra kareMge jinheM vAstavikatA kA bodha nahIM hotA / yaha bhI kyA vicAraNIya nahIM hai ki darpaNa meM pratibimba kA udita honA bhI eka prakAra kI kriyA hI hai / jaba AtmA nitya hai-avikArIvikAra rahita yA parivartana rahita hai, to usameM yaha kriyA kaise ho sakatI hai / darpaNa meM mUrti ke pratibimba ke udita hone kI taraha AtmA meM usa prakAra kI kriyA kA abhAva rahatA hai, vaisI kriyA kabhI niSpanna hotI nhiiN| yadi aisA kahate ho ki AtmA meM bhuji kriyA-bhogAtmaka kriyA tathA pratibimba kA udaya hotA hai / ataeva isa apekSA se hama AtmA ko sakriya mAnate haiM to ThIka hai| itane mAtra se-isa kriyA kI apekSA se hama AtmA ko sakriya mAna sakate haiM kintu itane mAtra se hama use samasta kriyAeM karane meM sakSama yA samudyata nahIM mAna sakate / samasta kriyAeM karane para AtmA ko sakriya mAnA jA sakatA hai / aisI AzaMkA kara niyuktikAra likhate phala kA na laganA vRkSa ke abhAva ko siddha nahIM karatA kyoMki vRkSa ke yadi phala lage to vaha vRkSa kahalAye aura phala na lage to vaha vRkSa kahalAne yogya nahIM hai, aisA nahIM hotA / isI prakAra yadyapi AtmA zayanAdi daihika sthitiyoM meM kathaMcita-ukta sthitiyoM kI apekSA se niSkriya-kriyA rahita hotI hai kintu itane mAtra se use kriyA zUnya kahA jAya aisA saMgata nahIM hotA / jina vRkSoM ke thor3e phala lagate haiM ve vRkSa ke abhAva yA avRkSatva ke sAdhaka nahIM hote arthAt bharapUra phala lagane se hI pRthak kahA jAya aisA nahIM hotaa| kaTahala Adi vRkSoM ke bahuta kama phala lagate haiM, para ve vRkSa kahe jAte haiM / isI prakAra AtmA yadi svalpa kriyAvAna ho-thor3I kriyAkartI ho to bhI vaha kriyAvAna-sakriya kahI jAtI hai / yadi Apa apanA mantavya yoM batalAye ki jisake thor3I kriyA hotI hai, vaha kriyA-zUnya hI hai, jisake pAsa mAtra eka paisA ho vaha dhanI nahIM kahA jAtA isI prakAra AtmA bhI svalpa kriyatva-thor3I kriyAkAritA ke kAraNa sakriya nahIM kahI jAtI hai, vaha akriya hI hai-yoM kahanA acArU-asundara yA anupayukta nahIM hai / prazna hai Apane yaha dRSTAnta kisI pratiniyata-vizeSa puruSa kI apekSA se diyA hai athavA samasta puruSoM kI apekSA se diyA hai / yadi Apane kisI aise vyakti - 35) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kI apekSA se jisake pAsa sahasroM mudrAyeM haiM, yaha dRSTAnta diyA hai to vaha puruSa, jisake pAsa mAtra eka paisA hai sarvamAnya - jise saba svIkAra karate haiM, artha ko hI sAbita karatA hai kyoMki jisake pAsa sahastroM mudrAeM haiM usakI tulanA meM vaha puruSa niHsandeha nirdhana hai, jisake pAsa mAtra eka paisA hai, yadi Apa puruSoM kI apekSA se usa puruSa ko jisake pAsa eka paisA hai, nirdhana kahate haiM to yaha sahI nahIM hai kyoMki una puruSoM kI apekSA se jinake pAsa eka bhI paisA nahIM hai, jo jIrNa kSIrNa vastra dhAraNa kiye rahate haiM vaha eka paisA vAlA bhI dhanavAna hI hai| yadi Apa kisI viziSTa sAmarthyopeta - viziSTa zakti sampanna puruSa kI kriyA kI dRSTi se apekSA se AtmA ko niSkriya yA kriyA zUnya batalAte haiM taba to koI hAni - bAdhA nahIM hai kintu yadi sarva sAmAnya kI apekSA se AtmA ko niSkriya batAte hoM to yaha saMgata nahIM hai kyoMki sarva sAmAnya kI apekSA AtmA sakriyakriyAzIla hai / aba prastuta viSaya meM aura adhika kahanA ati prAsAMgika hogA vaisA kahanA Avazyaka nahIM hai / astu, pUrvavartI carcA ke anusAra jisa vRkSa dvArA phala diyA jAnA nizcita nahIM hai aura nizcita rUpa se phala nahIM detA- jo akAla phalatva-ThIka samaya para phala nahIM detA, Age pIche phala detA hai usameM bhI vRkSatva kA abhAva nahIM hotA / vaha vRkSa to hai hI / vRkSa vRkSa se bhinna nahIM ityAdi dRSTAnta ko yahAM poSita karanA cAhiye-yathAvata samajhanA caahiye| isI prakAra jo gAya bilkula dUdha nahIM detI yA jo gAya alpa mAtrA meM dUdha detI hai vahAM gautva kA abhAva siddha nahIM hotA arthAt ve gAyeM hI nahIM haiM, aisA nahIM mAnA jA sakatA / gAyeM to ve haiM hii| isa udAharaNoM dvArA tadgata tathya kI posanA karanI cAhiye / tulanApUrvaka satya kI sthApanA karanA cAhiye / saMti paMca mahabbhUyA, ihamegesimAhiyA / Aya chaTTo puNo Ahu, AyA loge ya sAsa // 15 // chAyA saMti paMca mahAbhUtAni ihaikeSAmAkhyAtAni / AtmaSaSThAni punarAhu, rAtmA lokazca zAzvataH // anuvAda - kaI vAdI- saiddhAntika aisA nirUpita karate haiM ki isa jagata meM pRthvI Adi pAMca mahAbhUta haiN| chaThI AtmA hai / ve punaH yo pratipAdana karate haiM ki AtmA aura loka nitya haiM / TIkA * sAmpratamAtmaSThavAdimataM pUrvapakSayitumAha- 'saMti' vidyante 'paMca mahAbhUtAni' pRthivyAdIni 'iha' asmin saMsAre 'ekeSAM' veda vAdinAM sAMkhyAnAM zaivAdhikAriNAJca etad AkhyAtam AkhyAtAni vA bhUtAni, teca vAdina evamAhuH - evamAkhyAtavantaH, yathA 'AtmaSaSThAni' AtmA SaSTho yeSAM tAniAtmaSaSThAni bhUtAni vidyante iti etAni cAtmaSaSThAni bhUtAni yathA'nyeSAM vAdinAmanityAni tathA nAmISAmiti darzayati AtmA 'lokazca' pRthivyAdirUpaH 'zAzvataH " avinAzI, tatrAtmanaH sarvavyApitvAdamUrttatvAccAkAzasyeva zAzvatatvaM pRthivyAdInAM ca tadrupApracyututairavinazvaratvamiti // 15 // TIkArtha - sUtrakAra aba AtmaSaSThavAdI ke siddhAnta ko pUrva pakSa ke rUpa meM upasthita karate hue kahate haiN| veda vAdI - vedoM meM vizvAsa karane vAle sAMkhya aura ziva ko parama tattva mAnane vAle vaizeSika aisA nirUpita 36 13 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH karate haiM ki isa saMsAra meM pRthvI Adi pAMca mahAbhUta haiM / ve batalAte haiM ki unake atirikta chaThI AtmA hai| jaise dUsare matavAdI inheM anitya mAnate haiM vaise ye inheM anitya nahIM mAnate / isI bAta kA digdarzana karAne ke liye kahate haiM ki yaha pRthvI Adi pAMca bhUtoM se niSpanna loka evaM AtmA zAzvata haiM-nAza nahIM hotA / AtmA AkAza kI jyoM sarva vyApitva-sarvatra vyApakatA liye hue hai tathA yaha amUrta-mUrtatA yA AkAra rahita hai, zAzvata hai / pRthvI Adi apane svarUpa se pracyuta-naSTa na hone ke kAraNa avinazvara haiN| dahao Na viNassaMti, no ya uparajjae asaM / savve'vi savvahA bhAvA niyattImAvamAgayA // 16 // chAyA - dvidhA'pi na vinazyati, nacotpadyate'san / sarve'pi sarvathA bhAvAH niyatIbhAvamAgatA // anuvAda - pRthvI Adi pAMcabhUta chaThI AtmA jo pIche varNita hue haiM, ve kisI hetu dvArA yA binA hetu dvArA-donoM hI prakAra se vinaSTa nahIM hote / jisa padArtha kA astitva hI nahIM hai, vaha kabhI utpanna nahIM hotA / arthAt jo sat haiM, vahI utpanna hotA hai, sabhI padArtha niyati bhAva yA nityatva bhAva ko liye hue haiMve nitya haiN| TIkA - zAzvatattvameva bhUyaH pratipAdayitumAha - 'te' AtmaSaSThAH pRthivyAdayaH padArthA 'ubhayata' iti nirhetukasahetukavinAzadvayena na vinazyanti, yathA boddhAnAM svata evaM nirhetukovinAzaH tathA ca te UcuH 'jAtirevahi bhAvAnAM, vinAze heturiSyate / yo jAtazca na ca dhvasto, nazyet pazcAtsa kena ca ? // 1 // yathA ca vaizeSikANAM lakuTATikAraNasAnnidhye vinAzaH sahetukaH, tenobhayarUpeNApi vinAzena lokAtmano na vinAza iti tAtparyArthaH, yadivA-'duhao' tti dvirUpAdAtmanaH svabhAvAccetanAcetanarUpAnna vinazyantIti, tathAhipRthivyaptejovAyvAkAzAni svarUpAparityAgatayA nityAni, 'na kadAcidanIdRzaM jagadi' ti kRtvA, AtmA'pi nitya eva, akRtakatvAdibhyo hetubhyaH, tathA coktam - "nainaM chindatti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo, na zoSayatimArutaH // 1 // acchedyo'yamabhedyo'yamavikAryo'yamucyate / nityaH sarvagataH sthANuracalo'yaM sanAtanaH // 2 // ". evaM ca kRtvA nAsadutpadyate, sarvasya sarvatra sadbhAvAd asati ca kArakavyApArAbhAvAt satkAryavAdaH, yadi ca asadutpadyeta zvaraviSANAderapyutpatti:syAditi tathA coktam - "asadakaraNAdupAdAna grahaNAt srvsmbhvaa'bhaavaat| zaktasya zakyAkaraNAt, kAraNabhAvAcca stkaarym||1||" evaM cakRtvA mRtpiMDe'pighaTo'sti, tadarthinAM mRtpiNDopAdAnAt, yadi cAsadutpadyeta tato yataHkutazcidevasyAt, nAvasyametadardhinA mRtpiMDopAdAnameva kriyate iti, ataH sadeva kAraNe kAryamutpadyata iti evaM ca kRtvA sarve'pi bhAvAH-pRthivyAdaya AtmaSaSThAH 'niyatibhAva' nityatvamAgatA nAbhAvarUpatAmabhUtvA ca bhAvarUpatAMpratipadyante, AvirbhAvatirobhAvamAtratvAdutpattivinAzayoriti, tathA cAbhihitam-"nAsato jAyate bhAvo, nAbhAvo jAyate sataH"ityAdi, asyotaraM niyuktikRdAha-'ko veeI' tyAdi prAktanyevagAthA, sarvapadArtha nityatvA'bhyupagame kartRtvapariNAmo -37DH . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / na syAt, tatazcAtmano'kartRtve karmabandhAbhAvastadabhAvAcca ko vedayati na kazcitsukhaduHkhAdikamanubhavatItyarthaH evaM casati kRtanAzaH syAt tathA asatazcotpAdA'bhAve yeyamAtmanaH pUrvabhavaparityAgenAparabhavotpatti lakSaNA paMcadhA gatirUcyate sAna syAt, tatazcamokSagaterabhAvAddIkSAdikriyA'nuSThAna manarthakamApadyeta, tathA'pracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatve cAtmano devamanuSyagatyAgatI tathA vismRtebhAvAt jAtismaraNAdikaM ca na prApnoti,yaccoktaM 'sadevotpadyate' tadapyasat, yato yadi sarvathA sadeva kathamutpAdaH ?' utpAdazcet na tarhi sarvathA saditi, tathA coktam - "karmaguNa vyapadezAH prAgutpatte na santi yattasmAt / kAryamasadvijJeyaM kriyApravRttezca kartRNAm // 1 // " tasmAtsarvapadArthAnAM kathaJcinnityatvaM sadasatkAryavAdazcetyavadhArya, tathA cAbhihitam - "sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vishessH| satyozcityapacityo rAkRtijAti vyvsthaanaat||1||" iti, tathA - "nAnvayaH sahi bhedatvAnna bhedo'nvayavRttiH mRdbhedadvayasaMsargavRttirjAtyantaraM ghaTaH // 2 // " // 16 // TIkArtha - pRthvI Adi bhUtoM kI zAzvatA kA punaH pratipAdana karate hue AgamakAra kahate haiM pRthvI Adi pAMca mahAbhUta aura chaTThI AtmA-ye chahoM padArtha kabhI naSTa nahIM hote / nAza nirhetuka-kAraNa rahita sahetuka-kAraNa sahita-do prakAra kA hai / ina donoM hI prakAra se ye padArtha vinaSTa nahIM hote / bauddhoM ke anusAra binA kisI hetu ke svataH hI padArthoM kA vinAza ho jAtA hai / ve kahate haiM-jAti padArthoM kA janma yA utpatti hI unake vinAza kA kAraNa kahA jAtA hai / jo samutpanna hote hI dhvasta nahIM hotA-naSTa nahIM hotA, vaha tatpazcAt kisI kAraNa dvArA naSTa ho sakatA hai / vaizeSika darzana ke AsthAvAna jana lakuTa-yaSTikA yA lAThI Adi ke kAraNa se unake prahAra se-AghAta yA coTa se padArthoM kA jo vinAza hotA hai use sahetuka kahate haiM, kyoMki usake nAza meM ye hetu bane rahate haiN| yaha nAza sahetuka yA kAraNa sahita kahA jAtA hai kyoMki laTThI Adi kAraNoM kA vahAM nAza rUpa kAryoM meM upayoga huA hai / AtmaSaSThavAdiyoM kA yaha mantavya hai ki isa donoM prakAra ke sahetuka aura nirhetuka nAza dvArA AtmA kA aura loka kA nAza nahIM hotA / aisA AtmaSaSThavAdiyoM kA abhiprAya hai / athavA cetanAtmaka svabhAva yukta AtmA tathA acetana svarUpa yukta pAMcabhUta apane svarUpa se kabhI cyuta nahIM hote, naSTa nahIM hote kyoMki pRthvI, apa-jala, teja-agni, vAyu tathA AkAza apane svarUpa kA kabhI parityAga nahIM karate-apane svarUpa meM nimagna rahate haiM / ataeva ve nitya haiM tathA yaha jagata bhI jaisA hai, usase kabhI aura taraha kA nahIM ho jAtA, isaliye nitya hai / AtmA bhI nitya hI hai kyoMki vaha kisI dvArA kI gayI yA banAyI gayI nahIM hai, gItA meM isa saMbaMdha meM kahA hai-AtmA ko zastra chinna-bhinna nahIM kara sakate, kATa nahIM sakate, agni use dagdha nahIM kara sakatI-jalA nahIM sakatI, pAnI use klin nahIM kara sakatAbhIgo nahIM sakatA, vAyu usakA zoSaNa nahIM kara sakatI-ise sukhA nahIM sakatI, yaha AtmA achedya-chedana na kiye jAne yogya hai-isakA chedana nahIM kiyA jA sakatA, yaha abhedya-bhedana na kiye jAne yogya hai, yaha avikAryavikRta na hone yogya hai, isameM koI vikAra yA viparINamana utpanna nahIM hotA, yaha nitya hai sarvagata-sarvavyApaka hai, yaha sthANu-sthiratAyukta hai, calana-vicalana rahita hai, yaha sanAtana-sadA se calA AtA hai / satkAryavAda kI carcA karate hue kahate haiM-pRthvI AdipAMca bhUta tathA chaTThI AtmA nitya hai / inakA sarvadA astitva hai / isa kAraNa asad-jo sat nahIM hai-kabhI utpanna nahIM hotA-sabhI padArtha sarvatra sat-vidyamAna hai / yadi ve asat ho to unameM kartA karma karaNa Adi kArakoM kA vyApAra nahIM ho sktaa| isase satkAryavAda 38 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH siddha ho jAtA hai / yadi asat padArtha bhI utpanna ho-asat se sat kI utpatti ho to kharaviSANa-gadhe ke sIMga Adi kI bhI utpatti saMbhava hai / isaliye kahA hai - (jo padArtha jahAM yA jisameM vidyamAna nahIM hai usakI usase utpatti nahIM ho sakatI / jaba koI bhI padArtha utpanna hotA hai to upAdAna ke grahaNa kI AvazyakatA hotI hai, upAdAna binA vaha nahIM hotaa| jaise yadi ghar3A utpanna hotA hai to use mRtikA rUpa upAdAna kI AvazyakatA hotI hai / upAdAna ko grahaNa karanA kArya kI niSpatti Avazyaka hotI hai / usake binA kArya kI niSpatti saMbhava nahIM hai / yadi asat kI utpatti ho to upAdAna ko grahaNa karane kI kyA AvazyakatA rahatI hai / kisI bhI vastu se sad vastueM nikala sakatI hai-niSpanna ho sakatI hai / yaha saMbhava nahIM hai-jisameM jo sat hai, vahI usase bAhara nikalatA hai / jisase jo kiyA jAnA zakya hai, usI se vaha ho sakatA hai, jisase jisakA honA zakya nahIM hotA, vaha usase niSpanna / nahIM ho sakatA / vahI niSpanna hotA hai jo zakya hai / pratyeka kArya kA apanA-apanA kAraNa hai / kAraNa se hI kArya kI utpatti hotI hai / ina saba apekSAoM se kArya sat hai / udAharaNArtha mRtikA piMDa meM ghaTa vidyamAna hai kyoMki mRtikA piMDa ke grahaNa se hI ghar3A astitva meM AtA hai / yadi asat kI utpatti hotI ho to vaha jahAM kahIM se ho sakatI hai, phira usake liye mRtikA piMDa ko grahaNa karanA Avazyaka nahIM hai / isaliye jisa kAraNa meM sat hai-kArya pahale se hI apanA astitva lie hue hai, usI se usakA utpanna honA nizcita hai| isa prakAra sabhI bhAva-padArtha-pRthvI Adi pAMcabhUta-chaThI AtmA ye saba nityatva liye hue hai| ye abhAva rUpa meM pariNata hokara phira bhAva rUpa meM utpanna nahIM hote, avirbhAva-tirobhAva, utpatti aura vinAza kA hI rUpa hai / (gItA meM) kahA gayA hai - asat se bhAva-sat utpanna nahIM hotA tathA sat se abhAva yA asat AvirbhUta nahIM hotA / niyuktikAra ne isakA uttara diyA hai / usameM 'ko veeI' ityAdi pUrvokta gAthA meM vivecana kiyA hai-yadi samasta padArtha nityatva se abhyupagata-svIkRta yA saMlagna jAne jAya-unheM nitya mAnA jAya to kartRtva kA pariNAma yA siddhAnta ghaTita nahIM hotA / AtmA kA yadi kartRtva pariNAma na ho to usake karmabaMdha nahIM ho sakatA tathA karmabaMdha na hone para koI sukha duHkha nahIM bhoga sakatA / aisA hone para kRtanAza nAmaka doSa AtA hai / arthAt apane kRta karma kA phala prANI ko bhoganA par3atA hai yaha siddhAnta khaMDita hotA hai / asat kA utpAda yA utpatti na mAnane para pUrva bhava kA parityAga kara anya bhava meM utpanna hone vAlI AtmA kI jo pAMca prakAra kI gati batalAI gaI hai, vaha nahIM ho sakatI / aisI sthiti meM mokSa gati na hone para saMyamI jIvana ko svIkAra karane ke rUpa meM dIkSA Adi kA anuSThAna nirarthaka ho jAtA hai / AtmA ko apracyuta-eka hI rUpa meM sthira-vinAza rahita, anutpannaeka svabhAva mukta mAnane para isakA devagati, manuSya gati Adi meM-devatA mAnava Adi rUpa meM janma pAnA saMbhava nahIM hotA / nityatva ke kAraNa vismRti bhI nahIM hotI, jisase jAtismaraNa Adi jJAna kI utpatti saMbhava nahIM ho sakatI / ataH AtmA ko ekAntarUpeNa nitya mAnanA asaMgata hai-ayarthAtha hai / yaha jo kahA ki sat hI utpanna hotA hai-yoM kahanA bhI asat hai, anupayukta hai, yadi vaha sarvathA sat ke rUpa meM vidyamAna hai to usake utpAda yA utpatti kI sthiti kaise A sakatI hai / utpatti to usakI hotI hai jo nahIM hotA / yadi utpAda yA utpatti hotI hai vaha sarvathA sat nahIM ho sakatA / isaliye kahA hai - jaba taka padArthoM kI utpatti nahIM hotI unake kabhI guNa aura nAma bhI nahIM ho sakate / udAharaNArtha jaba taka ghar3A utpanna nahIM hotA, taba usake dvArA jala lAne kA kArya kaise ghaTita ho sakatA hai usake na hone -39D Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram para usake guNa bhI vahAM nahIM ho sakate tathA ghaTa Adi ke rUpa meM unake abhidhAna-nAma bhI nahIM ho skte| aura ghaTa banAne kI kriyA meM pravRtta bhI hote haiM jaba ghaTa na ho / ghaTa niSpanna ho jAne para vaisI pravRtti nahIM hotI / isaliye utpatti se pahale kArya asat haiM, aisA jAnanA caahiye| sabhI padArtha kathaMcita-kisI apekSA se nitya aura kathaMcita-kisI apekSA se anitya haiM, aisA samajhanA caahiye| isake anusAra sat asat kAryavAda kA siddhAnta svIkAra karanA cAhiye / kahA gayA hai - 1. sabhI vyakti, vastueM yA padArtha pratikSaNa parivartita hote rahate haiM kintu unameM anyatva yA bheda pratIta nahIM hotA / ve mUlataH, svarUpataH vaise hI bane rahate haiM-isakA hetu yaha hai ki padArthoM kA apacaya-hAsa aura upacayasaMvarddhana yA vRddhi hotA rahatA hai / arthAt ve ghaTate bar3hate rahate haiM kintu unakI AkRti aura jAti sadaiva vyavasthitasthira banI rahatI hai / tathA kAraNa ke sAtha kArya ekAnta rUpa se abhinna nahIM hai / kAraNa aura kArya meM bheda kI pratIti hotI hai para unameM ekAnta bheda bhI nahIM hai / kyoMki kArya meM kAraNa anvita-anugata rahatA hai / ataH jisa ghaTa kA mRttikA ke sAtha bheda aura abheda mUlaka saMbaMdha hai vaha jAtyantarIya-anya jAti kA padArtha hai / vastu sthiti yoM banatI hai / / paMca khaMdhe vayaMtege vAlA u khaNa joiNo / / aNNo aNaNNo NevAhu heuyaM ca aheuyaM // 17 // chAyA - paMca skandhAna vadantyeke bAlAstu kSaNayoginaH / anya mananyaM naivAhu hetukaJcAhetukam // anuvAda - kaI ajJAnI pAMca skandhoM kA pratipAdana karate haiM jo unake anusAra kSaNa mAtra sthAyI hai| pAMca bhUtoM se anya-pRthak, bhinna tathA ananya-apRthak, abhinna AtmA nahIM hai / vaha na hetuka-kAraNa se utpanna hotI hai tathA na ahetuka-kAraNa ke binA hI utpanna hotI hai, aisA unakA abhimata hai / TIkA - sAmprataM bauddhamataM pUrvapakSayanniyuktikAropanyastamaphalavAdAdhikAramAvirbhAvayannAha - 'eke' kecana vAdino bauddhAH paMcaskandhAnvadanti' rUpavedanAvijJAna saMjJAsaMskArAkhyA: paMcaiva skandhA vidyante nAparaH kazcidAtmAkhyaH skandho'stItyevaM pratipAdayanti, tatra rUpaskandhaH pRthivIdhAtvAdayo rUpAdayazca ? sukhA duHkhA aduHkhasukhA ceti vedanA vedanA skandhaH 2 rUpavijJAnaM rasavijJAnamityAdivijJAnaM vijJAna skandhaH 3 saMjJAskandhaH saMjJAnimittodgrAhaNAtmakaH pratyayaH 4 saMskAraskandhaH puNyApuNyAdidharmasamudAya iti 5 / na caitebhyo vyatiriktaH kazcidAtmAkhyaH padArtho'dhyakSaNAdhyavasIyate, tadavyabhicAriliMgagrahaNA'bhAvAn nApyanumAnena, na ca pratyakSAnumAnavyatiriktamarthAvisaMvAdi pramANaAntaramastItyevaM bAlA iva bAlAyathA'vasthitArthaparijJAnAt bauddhAH pratipAdayanti, tathA te skandhAH kSaNayoginaH paramaniruddhaH kAlaH kSaNaH kSaNena yoga:-saMbaMdhaH kSaNayogaH sa vidyate yeSAM te kSaNayoginaH, kSaNamAtrAvasthAyina ityarthaH, tathA ca te'bhidadhatisvakAraNebhyaH padArtha utpadyamAnaH kiM vinazvarasvabhAva utpadyate'vinazvara svabhAvo vA ? yadyavinazvarastatastadvayApinyAH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAyA abhAvAt padArthasyApi vyApyasyA'bhAvaH prasajati, tathAhi yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthataH saditi, sa ca nityo'rtha kriyAyAM pravartamAnaH krameNa vA pravarteta yaugapadyena vA ? na tAvat krameNa, yato hokasyA arthakriyAyAH kAle tasyAparArtha kriyAkaraNasvabhAvo vidyate -40D Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .svasamaya vaktavyatAdhikAraH vA na vA ? yadividyate kimiti kramakaraNam ? sahakAryapekSayeti cet tena sahakAriNA tasya kazcidatizayaH kriyate na vA? yadi kriyate kiM pUrvasvabhAvaparityAgena parityAgena vA? yadi parityAgena tato'tAdavasthayApatteranityatvam, atha pUrvasvabhAvAparityAgena tato'tizayA'bhAvAt kiM sahakAryapekSayA ? atha akiJcitkaro'pi viziSTa kAryArthapekSate, tadayuktam, yataH "apekSeta paraM kazcidyadi kurvIta kiMcana / yadakiJcitkaraM vastu, kiM kenacidapekSyate ? // 1 // " atha tasyaikArthakriyAkaraNakAle'parArthakriyAkaraNasvabhAvo na vidyate, tathA ca sati spaSTaiva nityatAhAniH / athA'sau nityo yaugapadyenArthakriyAM kuryAt tathA sati prathama kSaNa evAzeSArthakriyANAM karaNAt dvitIyakSaNe'kartRtvamAyAtaM, tathA ca saivAnityatA / atha tasya tatsvabhAvattvAttA evArthakriyA bhUyo bhUyo dvitIyA dikSaNeSvapikuryyAt, tadasAmpratam kRtasya karaNAbhAvAditi / kiMca dvitIyAdikSaNasAdhyA apyarthAH prathamakSaNa eva prApnuvanti, tasya tatsvabhAvatvAt atatsvabhAvatve ca tasyAnityatvApattiriti / tadevaM nityasya kramayogapadyAbhyAmartha kriyAvirahAnna svakAraNebhyo nityasyotpAda iti / athAnityasvabhAvaH samutpadyate, tathA ca sati vighnAbhAvAdAyA tamasmaduktamazeSapadArthajAtasya kSaNikatvam, tathAcoktam "jAtireva hi bhAvAnAM vinAze heturiSyate / yo jAsazca na ca dhvasto nazyet pazcAtsa kena ca" // 1 // nanusatyapyanityatve yasya yadA vinAzahetusadbhAvastasya tadA vinAzaH,tathA casvavinAzakAraNApekSANAmanityAnAmapi padArthAnAM na kSaNikatvamiti etaccAnupAsitagurorvacaH, tathAhi tena mudgarAdikena vinAzahetunA ghaTAdeH kiM kriyate? kimatra praSTavyam ? abhAvaH kriyate, atra ca praSTavyo devAnAM priyaH abhAva iti kiM paryudAsapratiSedho'yamutaprasajyapratiSedha iti ? tatra yadi paryudAsastato'yamartho bhAvAdanyo'bhAvo bhAvAntaraM ghaTAtpaTAdiH so'bhAva iti, tatra bhAvAntare yadi mudgarAdi vyApAro na tarhi tena kiMcita ghaTasya kRtamiti / atha prasajyapratiSedhastadA'yamarthovinAzaheturabhAvaM karoti, kimuktaM bhavati ? bhAvaM na karotIti tatazca kriyApratiSedha eva kRtaHsyAt, na ca ghaTAdeH padArthasya mudgarAdinA karaNaM, tasya svakAraNaireva kRtatvAt atha bhAvAbhAvo'bhAvastaM karotIti, tasya tucchasya nIrUpatvAt kutastatrakArakAraNAM vyApAraH ? atha tatrA'pi kArakavyApAro bhavet kharazRMgAdAvapi vyApriyeran kArakANIti / tadevaM vinAzahe torakiMcitkaratvAt svahetuta evAnityatAkroDIkRtAnAM padArthAnAmutpattervighnahetozcAbhAvAt kSaNikatvamavasthitamiti / 'tu' zabdaH pUrvAvAdibhyo'sya vyatirekapradarzakaH, tameva zlokapazcArdhana darzayati 'aNNo aNaNNo' iti / te hi bauddhA yathA''tmaSaSThavAdinaH sAMkhyAdayo bhUtavyatiriktamAtmAnamabhyupagatavanto yathA ca cArvAkA bhUtAvyatiriktaM caitanyAkhyamAtmAnamiSTavantastathA naivAhu voktavantaH, tathA hetubhyo jAto hetukaH kAyAkArapariNatabhUtaniSpAdita itiyAvat, tathA'hetuko'nAdya paryavasitatvAnnitya ityevaM tamAtmAnaM te bauddhA:nAbhyupagatavanta iti // 17 // TIkArtha - aba AgamakAra bauddha darzana ko pUrva pakSa ke rUpa meM prastuta karate hue niyuktikAra dvArA pratipAdita aphalavAda kA nirUpaNa karate haiM - kaI siddhAntavAdI-bauddha darzana ko mAnane vAle pAMca skandhoM kA pratipAdana karate haiM / unakA kathana hai ki isa saMsAra meM rUpa, vedanA, vijJAna, saMjJA tathA saMskAra nAmaka pAMca skandha vidyamAna haiM / inase anya yA pRthak koI AtmA nAma kA skandha-padArtha nahIM hai / pRthvI dhAtu tathA rUpa Adi ko rUpa skandha kahA jAtA hai / sukhAnubhUti, duHkhAnubhUti aura na sukha evaM na duHkha kI anubhUti ko vedanA skandha kahA jAtA hai / rUpa (41) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vijJAna, rasa vijJAna ityAdi vijJAna vijJAnaskandha kahe jAte haiM / padArtho ke udagrAhaka-udbodhaka yA sUcaka zabda saMjJA skandha kahe jAte haiM / pApa puNya Adi dharma samudaya-samavAya saMskAra skandha kahe jAte haiM / inase vyatiriktapRthak yA bhinna AtmA nAma kA padArtha pratyakSa rUpa meM anubhava nahIM kiyA jAtA hai| usa AtmA ke sAtha avyabhicArInirdoSa rUpa meM, niyata rUpa meM saMbaMdha rakhane vAlA koI liMga bhI-cihna bhI yA lakSaNa bhI prApta nahIM hotA / ataH anumAna pramANa dvArA bhI AtmA kA jJAna nahIM ho sakatA / pratyakSa aura anumAna ke vyatirikta-unake sivAya use satya siddha karane vAlA avisaMvAdI-aviparIta-satya nirUpita karane vAlA koI tIsarA pramANa bhI vidyamAna nahIM hai / ataH ve ajJAnI bAlaka kI jyoM padArtha ke jJAna se rahita hokara uparyukta rUpa meM kathana karate haiM, ve batalAte haiM ki pAMca skandha kSaNayogI hai / atyanta niruddha yA sUkSma kAla ko kSaNa kahA jAtA hai / usa kSaNa ke sAtha jo saMbaMdha yA yoga hotA hai use kSaNayogI ke nAma se abhihita karate haiM, jo padArtha usa kSaNa ke sAtha jur3atA hai, saMbaddha hotA hai vaha kSaNayogI kahA jAtA hai / vaha kSaNa mAtra hI avasthita rahatA hai-TikatA hai / bauddha apane siddhAnta ko sAbita karane ke liye isa prakAra pratipAdita karate haiM / ve prazna' kI bhASA meM kahate haiMapane kAraNoM se jo padArtha utpanna hotA hai kyA vaha nazvara-vinAzazIla svabhAva liye hotA hai yA anazvaravinAza rahita svabhAva yukta hotA hai / yadi vaha nAza rahita svabhAva liye utpanna hotA hai to padArtha meM vyApta hokara niSpanna hone vAlI arthakriyA kramazaH aura eka sAtha hI utpanna ho sakatI hai ataeva vyApaka rUpa usa artha kriyA kA abhAva yA nAstitva hone ke kAraNa vyApya-vyApta hone yogya usa padArtha kA bhI astitva nahIM rahegA-abhAva hogA / jo artha kriyA kArI hai-jo padArtha yA vastu kI kriyA karane meM samartha hai vahI vAstava meM sat hai-vaha nitya hai / usakA svabhAva vinazvara nahIM hotaa| eka prazna upasthita hotA hai / vaha nitya padArtha artha kriyAkAritA meM pravRtta hotA hai to kyA vaha eka sAtha vaisA karatA hai yA kramazaH pravRtta hotA hai / yadi aisA kaho ki vaha kriyA karane meM kramazaH pravRtta hotA hai to yaha saMgata nahIM hai kyoMki jisa kAla meM kisI eka kriyA karane meM jisakI pravRtti hotI hai, jisameM vaha apane ko lagAtA hai vahAM yaha prazna khar3A hotA hai ki usa samaya usameM aparakriyA karaNa kA-dUsarI kriyA karane kA svabhAva vidyamAna hotA hai yA nahIM / yadi kaho ki vaisA karane kA svabhAva vidyamAna hotA hai to vaha eka hI sAtha anya kriyAoM ko bhI kyoM nahIM niSpanna karatA, kyoM vaha unako yathAkrama yA kramazaH karatA hai / yadi aisA kaho ki usa darzana kA kriyamANa kriyA ke atirikta anya kriyA karane kA svabhAva to usa kAla meM vidyamAna rahatA hai, kintu usakI kriyAkAritA sahakArI kAraNoM ke sAtha jur3I hai / isaliye unakI apekSA se-jaise-jaise ve sahakArI kAraNa milate haiM, vaha kramazaH kriyAeM karatA hai-eka sAtha nahIM karatA / aisA kahanA bhI samucita nahIM hai / yaha batalAye ki kyA vaha sahakArIkAraNa usa vastu meM kucha atizaya-vizeSa bAta paidA karatA hai athavA nahIM karatA / yadi vaha atizaya utpanna karatA hai to kyA vaha usake pUrvavartI svabhAva kA parityAga karAkara utpanna hotA hai yA parityAga karAye binA hI utpanna hotA hai / yadi padArtha ke pUrvavartI svabhAva kA parityAga karA kara vaha atizaya utpanna hotA hai to usa padArtha meM "atAdavastya"-tadavasthA yA apanI pahalI avasthA yA svabhAva ke na rahane ke kAraNa anitya siddha ho jAtA hai / vaha nitya nahIM ho sakatA / yadi yoM kahA jAya ki usa padArtha ke pUrva svabhAva kA parityAga nahIM hotA, taba sahakArIkAraNa dvArA usameM koI atizaya-vaiziSTya kA abhAva rahatA hai-usameM koI atizaya utpanna nahIM kiyA jA sakatA / jaba aisA hai to phira sahakArI kAraNa kI apekSA hI kyA raha jAtI hai ? yadi yoM kahA jAya ki sahakArI kAraNa yadyapi akiMcitkara hai-kucha bhI nahIM karatA kintu aisA hone ke bAvajUda viziSTa kArya ke liye usakI apekSA kI jAtI hai, aisA kahanA bhI ayuktiyukta hai / kahA gayA hai - 42 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH I jo padArtha kisI ke liye kucha karatA hai - upakAra karatA hai usI kI apekSA kI jAtI hai, AvazyakatA samajhI jAtI hai kintu jo kucha bhI nahIM karatA koI upakAra nahIM karatA usakI apekSA kisI ke dvArA kyoM kI jAya usakI AvazyakatA kauna kisaliye mAnegA ? yadi yoM kahA jAya ki usa padArtha kA eka kriyA karate samaya usake atirikta kisI anya kriyA ke karane kA svabhAva nahIM hai / isaliye vaha eka kriyA karane ke samaya kisI anya kriyA karane kA svabhAva lie hue nahIM hotA / arthAt vaha eka kriyA karate samaya koI dUsarI kriyA nahIM karatA / aisA hone se yaha spaSTa hai ki unameM nityattva kI hAni hotI hai / ve nitya nahIM hote / yadi aisA kahA jAya ki vaha nitya pada - yugapata - eka sAtha arthakriyA karatA hai taba jarA vicAreM - pahale hI kSaNa saba kriyA ho jAtI hai to dUsare kSaNa meM usa padArtha meM akartRtva-akartApana AtA hai aura anityatA AtI hai / yadi yoM kahA jAya ki usa padArtha kA svabhAva aisA hai ki vaha dvitIya Adi Age ke kSaNoM meM bhI arthakriyAoM ko punaH punaH karatA rahatA hai to yaha asaMgata hai- ayuktiyukta hai kyoMki kRta ke punaHkaraNa kA abhAva hotA hai arthAt jo eka bAra kiyA jA cukA ho phira use kiyA jAnA saMbhava nahIM hai / yadi vaha eka hI sAtha saba kriyAoM ko kara sakatA hai to dvitIya Adi agale kSaNoM meM hone vAle padArtha bhI prathama kSaNa meM hI ho jAte haiM / aisA hone kA kAraNa yaha hai ki dvitIya Adi kSaNoM meM niSpanna hone vAle padArthoM kI niSpatti kA svabhAva usa prathama kSaNa bhI hai / yadi prathama kSaNa meM vaisA svabhAva vidyamAna nahIM hai to vaha anitya hai, yaha spaSTatayA siddha ho jAtA hai / isa prakAra vaha padArtha na to kramazaH arthakriyA kara sakatA hai aura na eka sAtha vaisA karane meM sakSama hai, jo padArtha nitya hai, usakI utpatti apane kAraNoM se saMbhava nahIM hotI / yoM yadi yaha siddha hotA hai ki anitya svabhAva hI padArthoM ko utpanna karatA hai taba to sabhI padArtha kSaNamAtra sthAyI hoMge kyoMki anitya- nazvara yA kSaNa mAtra Tikane vAle hI niSpanna ho sakate haiN| isase hamAre nirUpaNa - pratipAdana ke siddha hone meM koI vighna yA bAdhA upasthita nahIM hotI / kahA gayA hai ki bhAvoM padArtho kI jAti, utpatti hI unake vinAza yA nazvaratA kA hetu hai / jo padArtha utpanna huA aura dhvasta nahIM huA arthAt utpanna hote hI vinaSTa nahIM hotA, vaha bAda meM kisake dvArA naSTa hogA- kabhI naSTa nahIM hogA / Age zaMkA kI jAtI hai- yadi padArthoM meM anityatva hai kintu jaba jisa padArtha ke vinAza yA dhvaMsa kA hetu upasthita hotA hai taba vaha padArtha vinaSTa ho jAtA hai / ataeva apane-apane vinAza ke hetuoM kI apekSA se padArthoM ke naSTa hone para bhI ve padArtha jo anitya haiM, unakA kSaNikatva siddha nahIM hotA- ve kSaNa bhara Tikate hoM- aisI sthiti nahIM banatI / isakA samAdhAna karate hue kahate haiM- yaha jo kahA gayA hai- aise logoM kA vacana hai jinhoMne guru kI upAsanA nahIM kI ho- guru ke sAnidhya meM jJAnArjana nahIM kiyA ho / prastuta prasaMga meM adhika pUchane kI bAta hI kyA hai ? vaha to svayaM spaSTa hai / kahA jAtA hai ki abhAva kiyA jAtA hai - mUsala Adi se ghar3e ko phor3a DAlane se usakA abhAva ho jAtA hai-yoM pratipAdita karane vAle, devAnAMpriya - ajJAnI yA mUrkha se yaha pUchA jAnA cAhiye ki yahAM abhAva zabda meM naya kA prayoga paryudAsa hai yA prasajjapratiSedha hai ? jarA socA jAya / yadi vaha paryudAsa hai to abhiprAya eka bhAva se dUsare bhAva meM jAnA yA eka bhAva ko chor3akara dUsare bhAva meM avasthita honA hogA, yA isake anusAra ghaTAbhAva kA artha ghaTa se bhinna paTa Adi abhAva honA hai / usa sthiti meM arthAt ghaTa Adi meM yadi mudgara kA vyApAra hotA hai, mudgara dvArA usa para prahAra kiyA jAtA hai to vaha usakA kyA bigAr3a sakatA hai arthAt vaha kucha bhI karane meM samartha nahIM hotA / yadi paryudAsa na mAnakara naya kA prayoga usake 43 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram prativedha ke artha meM mAne to yaha tAtparya hogA ki vinAza kA kAraNa mudgara Adi abhAva utpanna karatA hai usakA kyA Azaya hogA / vaha kisI bhAva ko yA vastu ko utpanna nahIM karatA / isase abhAva zabda ke dvArA kriyA kA hI niSedha kiyA jAtA hai / mudgara Adi ghaTa Adi kisI padArtha ko niSpanna nahIM karate kyoMki padArtha apane hI karaNoM se utpanna hue haiM / yadi yoM kahA jAya ki bhAvAbhAva-bhAva ke abhAva ko na hone ko abhAva zabda se abhihita kiyA jAtA hai to yo samajhanA cAhiye ki vaha abhAva mudgara Adi dvArA utpanna kiyA jAtA ho, aisA nahIM hai kyoMki abhAva avastu dazA hai, arUpa hai / usameM kArako kA-kArya utpanna karane vAloM kA vyApAra-prayoga kaise saMbhava ho sakatA hai / yadi abhAva ke bhI kArakoM kA udyama-prayatna yA prayoga ho to aisA bhI honA cAhiye ki vaha gadhe ke bhI sIMga utpanna kara sake kintu aisA kabhI hotA nahIM isaliye vinAza ke kAraNa mudgara Adi kA kucha bhI kArakatva nahIM hai kintu apane svabhAva se hI padArtha anitya rUpa meM utpanna hote haiM / ataeva unake kSaNika hone meM koI bAdhA nahIM AtI vastutaH ve kSaNika haiN| __ prastuta gAthA meM jo 'tu' zabda kA prayoga huA hai vaha pahale jinamatavAdiyoM ke siddhAntoM kI carcA kI hai, unase prastuta matavAdI ke siddhAnta kA bheda jJApita karane ke liye hai, prastuta gAthA ke uttarArddha-Age ke Adhe bhAga-agale do caraNoM meM 'aNNo aNaNNo' zabdoM ke dvArA prakaTa kiyA gayA hai / usakA Azaya yaha hai ki sAMkhyavAdI jisa prakAra pAMca bhUta aura chaThI AtmA svIkAra karate haiM tathA sAtha hI sAtha yaha mAnate haiM ki AtmA bhUtoM se pRthak nahIM hai aura cArvAka AtmA ko pAMca bhUtoM se apRthak yA abhinna mAnate haiM / bauddha ina donoM kI taraha hI AtmA kA astitva svIkAra nahIM karate / sArAMza yaha hai ki ye zarIra rUpa meM pariNata pAMca bhUtoM se niSpanna anAdi, ananta, nitya AtmA ko svIkAra nahIM karate / puDhavI Au teU ya, tahA vAU ya egao / cattAri dhAuNo rUvaM, eva mAhaMsu Avare // 18 // chAyA - pRthivyApastejazca tathA vAyuzcaikataH / catvAri dhAtorUpANi, evamAhurapare / __ anuvAda - bauddhoM kI eka anya paramparA meM aisA mAnA jAtA hai ki pRthvI, jala, agni aura pavana ye cAra dhAtu yA dhAtu rUpa hai / jaba ye cAroM deha rUpa meM pariNata hokara eka ho jAte haiM taba ve jIva saMjJA dvArA abhihita hote haiN| TIkA - tathA'pare bauddhAzcAturdhAtukamidaM jagadAhurityetaddarzayitumAha-pRthivI dhAturApazca dhAtustathA tejo vAyuzceti dhArakatvAtpoSakatvAcca dhAtutvameSAm 'egao' tti, yadaite catvAro'pyekAkArapariNatiM vibhraMti kAyAkAratayA tadA jIvavyapadezamaznuvate / tathA cocuH-"cAturdhAtukamidaM zarIm, na tadvyatirikta AtmA'stI" ti / 'evamAhaMsu yAvaretti' apare bauddhavizeSA evam 'AhuH' abhihitavanta iti / kvacid 'jANagA' iti pAThaH / tatrA'pyayamoM 'jAnakA' jJAnino vayaM kiletyabhimAnAgnidagdhAH santa eva mAhuriti sambandhanIyam / aphalavAditvaM caiteSAM kriyAkSaNa eva kartuH sarvAtmanA naSTatvAt kriyAphalena sambandhAbhAvAdavaseyam / sarvaeva vA pUrvavAdino'phalavAdino draSTavyAH kaizcidAtmano nityasyAvikAriNo'bhyupagatatvAt kaizcittvAtmana evAnabhyupagamAditi / atrottaradAnArtha prAktanyeva 44) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH niyuktigAthA "ko veei" ityAdi vyAkhyAyate, yadi paJcaskandhavyatiriktaH kazcidAtmAkhyaH padArtho na vidyate tatastadabhAvAtsukhaduHkhAdikaM ko'nubhavatItyAdi gAthA prAgvad vyAkhyeyeti / tadevamAtmano'bhAvAdyo'yaM svasaMviditaH sukhaduHkhAnubhavaH sa kasya bhavatviti cintyatAm ? jJAnaskandhasyAyamanubhava iticenna, tasyA'pi kSaNikatvAt, jJAnakSaNasya cAtisUkSmatvAtsukhaduHkhAnubhavAbhAvaH |kriyAphalavatozca kSaNayoratyantAsaMgate:kRtanAzAkRtAbhyAgamApattiriti ) / jJAnasantAna eko'stIti cettasyA'pi santAnivyatiriktasyAbhAvAd ytkinycidett| pUrvakSaNa eva uttarakSaNe vAsanAmAdhAya vinakSyatIti cet, tathA coktam "yasminneva hi santAne, AhitA karmavAsanA! phalaM tatraiva sandhatte kArpAse raktatA yathA ?" atrApIdaM vikalyate-sA vAsanA kiM kSaNebhyo vyatiriktA'vyatiriktA vA? yadi vyatiriktA, vAsakatvA'nupapattiH, athAvyatiriktA, kSaNavat kSaNakSayitvaM tasyAH tadevamAtmA'bhAve sukhaduHkhAnubhavAbhAvaH syAd, asti ca sukhaduHkhAnubhavo, atostyaatmeti|anythaa paMca viSayAnubhavottarakAlamindriyajJAnAnAmsvaviSayAdanyatrApravRtteHsaMkalanApratyayo na syAt / AlayavijJAnAd bhaviSyatIti cedAtmaiva tarhi saMjJAntareNAbhyupagata iti / tathA bauddhAgamo'pyAtmapratipAdako'sti, sa cAyam - "ita ekanavattau kalpe, zaktyA me puruSo hataH / tena karma vipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH !" // 1 // tathA - "kRtAni karmANyatidAruNAni, tanUbhavantyAtmani grhnnen| prakAzanAtsaMvaraNAcca teSAmatyantamUleddharaNaM vdaami||2||" ityevamAdi / tathA yaduktaM kSaNikatvaM sAdhAyatA yathA 'padArthaH kAraNebhya utpadyamAno nityaH samutpadyate'nityo ve'tyAdi,tatra nitye'pracyutAnutpannasthiraika svabhAvekArakANAMvyApArAbhAvAdatiriktA vAcoyuktiriti nitytvpkssaanutpttirev| yacca nityatvapakSe bhAvatA'bhihitaM 'nityasya na krameNArthakriyAkAritvaM nA'pi yaugapadyeneti' tatkSaNikatve'pi samAnaM, yataH kSaNiko'pyarthakriyAyAM pravartamAnaH krameNa yaugapadyenavA'vazyaM sahakArikAraNa savyapekSa eva pravartate, yataH sAmagrI janikA, nahyekaM kiMciditi / tena ca sahakAriNA na tasya kazcidatizayaH kartuM pAyaMte, kSaNasyAvivekatvenAnAdheyAtizayatvAt, kSaNAnAMca parasparopakArakopakAryyatvAnupapatteHsahakAritvAbhAvaH,sahakAryyanapekSAyAM ca prativiziSTakAryAnupapattiriti / tadeva manityaeva kAraNebhyaH padArthaH samutpadyata iti dvitIyapakSasamAzrayaNameva, tatrA'pi cetadAlocanIyaM-kiM kSaNa kSayitvenAnityatva mAhosvit pariNAmAnityatayeti ? tatra kSaNa kSayitve kAraNa kAryAbhAvAt kArakANAM vyApAraevAnupapannaH kutaHkSaNikAnityasya kAraNebhya utpAda iti ? |ath pUrvakSaNAduttarakSaNotpAda sati kAryakAraNabhAvo bhavatItyucyate, tadayuktaM yato'sau pUrvakSaNo vinaSTo vottarakSaNaM janayedavinaSTovA ? na tAvadvinaSTaH tasyAsattvAjanakatvAnupapatteH, nA'pyavinaSTaH, uttarakSaNakAle pUrvakSaNavyApArasamAvezAtkSaNabhaMgabhaMgApatteH / pUrvakSaNo vinazyaMstUttarakSaNa mutpAdayiSyiti tulAntayo monnAmavaditicedevaM tarhi kSaNayoH spssttaivaikkaaltaa''shritaa| tathA hi-yA'sau vinazyadavasthA,sA'vasthAturabhinnA utpAdAvasthA'pyutpitsoH,tatazca tayorvinAzotpAdayo yauMgapadyAbhyupagame, taddharmatA'nubhyupagame, taddharmiNorapi pUrvottarakSaNayo reka kAlAvasthAyitvamiti / taddharmatA'nabhyupagame ca vinAzotpAdayoravastutvApattiriti / yaccoktam-"jAtireva hi bhAvAnA mi" tyAdi, tatredayamidhIyate-yadi jAtirevautpattireva bhAvAnAM padArthAnAmabhAve hetustato'bhAvakAraNasyasannihitatvena virodhenaaghraattvaadutpttybhaavH| athotpattyuttarakAlaM vinAzo bhaviSyatItyabhyupagamyate, tathA sati utpattikriyAkAle tasyA'bhUtatvAtpazcAcca bhavannanatara eva bhavati na bhUyasA kAleneti kimatra niyAmakam ? vinAzahetvabhAva iti cet yata uktam-"nirhetutvAdvinAzasyasvabhAvAdanubandhiteti", -.450 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram etadapyayuktaM, yato ghaTAdInAM mudgarAdivyApArAnantarameva vinAzo bhavan lakSyate / nanu coktamevAtra tena mudgarAdinA ghaTAdeH kiM kriyate ? ityAdi, satyamukta midamayuktaM tUktaM, tathAhi-abhAva iti prasajyaparyudAsavikalpadvayena yo'yaM vikalpitaH, pakSadvaye'pi ca doSaH pradarzitaH so'doSa eva / yataH paryudAsapakSe kapAlAkhyabhAvAntarakaraNe ghaTasya ca pariNAmAnityatayA tadrUpatApatteH kathaM mudgarAderghaTAdIn pratyakiMcita karatvam ? prasajyapratiSedhastu bhAvaM na karotIti kriyApratiSaidhAtmako'tranAzrIyate kiM tarhi ? prAgabhAvapradhvaMsAbhAvetaretarAtyantAbhAvAnAM caturNAMmadhye pradhvaMsAbhAva evehaashriiyte|ttr cakArakANAMvyApArobhavatyeva,yato'sauvastuta: pa-yo'vasthAvizeSo nAbhAvamAtraM, tasya cAvasthAvizeSasya bhAvarUpatvAtpUrvopardena ca pravRttatvAd yaeva kapAlAderUtpAdaH sa eva ghaTAdevinAza iti vinAzasya sahetukatva mavasthitam-api ca kAdAcitkatvena vinAzatya sahetukatva mavaseyamiti / padArtha vyavasthArthazcAvazyamabhAva cAturvidhyamAzrayaNIyam / taduktam- "kAryyadravyamanAdi syAt prAgabhAvasyaninhave pradhvaMsasya cAbhAvasya pracyave'nantatAM vrajet" ? "sarvAtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame ityAdi / tadevaM kSaNikasya vicArAkSamatvAtpariNAmAnityapakSa eva jyAyAniti / evaJca satyAtmA pariNAmI jJAnAdhArobhavAntarayAyI, bhUtebhyaH kathaMcidanya eva zarIreNa sahAnyo'nyAnuvedhAdananyo'pi tathA sahetuko'pi, nArakatiryaGmanuSyAmarabhavopAdAnakarmaNA tathA tathA vikriyamANatvAt paryAyarUpatayeti / tathA''tmasvarUpApracyuternityavAda hetuko'pIti / Atmanazca zarIra vyatiriktasya sAdhitatvAt 'caturdhAtukramAtraM, zarIra meved mityetadunmatta-pralapitamapakarNayitavyamityalaM prasaMganeti // 18 // TIkArtha - anya bauddha aisA mAnate haiM ki yaha jagata cAra dhAtuoM se niSpanna hai usake siddhAnta kA digdarzana karAne ke liye AgamakAra kahate haiM - pRthvI, jala, agni aura vAyu inheM dhAtu kahA jAtA hai / zAbdika dRSTi se yaha tAtparya hai ki ye cAroM jagata ko dhAraNa karate haiM-jagata ina cAroM para TikA hai / ye usake AdhAra haiM / ye jagata kA poSaNa karate haiM, isaliye inheM dhAtu kahA jAtA hai / jaba ye cAroM ekAkAra pariNati prApta karate haiM-paraspara mila kara zarIra ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM, taba jIva zabda dvArA inheM abhihita kiyA jAtA hai / isIliye kahA gayA hai ki yaha zarIra cAra dhAtu se niSpanna hai / unake vyatirikta-unase pRthak, koI AtmA nAmaka padArtha nahIM hai yaha eka anya paramparA ke bauddhoM kA kathana hai kahIM 'jANagA' pATha prApta hotA hai, vahA~ yaha abhiprAya hai-ve bauddha apane jJAna kA abhimAna karate hue-ahaMkAra kI agni se dagdha bane hue, kahate haiM-hama bar3e jAnakAra haiM-jJAnI haiN| ye bauddhamatAnuyAyI aphalavAdI haiM-phala ko nahIM mAnate kyoMki kriyA karane ke kSaNa meM hI inake anusAra kartA-kriyA karane vAle kA sarvAtmanA-sampUrNarUpeNa nAza ho jAtA hai, ataeva usa kartA dvArA kI gaI kriyA ke phala ke sAtha abhAva rahatA hai-saMbaMdha nahIM jaDatA yahAM yaha bhI mAnanA cAhiye ki pahale jinavAdiyoM kI carcA kI gaI hai, ve sabhI phala meM vizvAsa nahIM karate / unameM se koI nitya avikArI AtmA kA astitva svIkAra karate haiM / kaI AtmA kA astitva hI nahIM mAnate / yahA~ prastuta viSaya kA uttara dene ke liye yA samAdhAna karane ke liye pahale kahI gaI 'ko veyai' ityAdi niyukti gAthA kA vizleSaNa kiyA jAtA hai / __yadi pAMca skandhoM ke vyatirikta koI AtmA saMjJaka padArtha vidyamAna nahIM hai to batalAeM, AtmA kA abhAva hone se sukha-anukUla vedanIya, duHkha-pratikUla vedanIya kA anubhava kauna karatA hai / Age niyukti kI vyAkhyA jaise pahale kI gaI hai, kara lenI cAhiye-samajha lenI cAhiye / yadi AtmA kA abhAva hai-AtmA nahIM 46 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH hai to saMvidita-svataH apane dvArA jAne hue sukha duHkha kI anubhUti kauna kara pAyegA - yaha cintana kA viSaya hai / yadi yoM kahA jAya ki yaha sukha duHkhAtmaka anubhUti vijJAna skaMdha kA viSaya hai to aisA pratipAdita karanA saMgata nahIM lagatA kyoMki vijJAna skandha bhI kSaNika hai- kSaNa sthAyI hai| jJAna kSaNa ati sUkSma hone ke kAraNa sukha-duHkhAtmakatA kI anubhUti nahIM kara paataa| ( jo padArtha kriyA karatA hai tathA jo padArtha usakA phala pAtA hai, una donoM kA atyanta bheda hotA hai| ve paraspara atyanta saMgata hote haiN| aisA hone se kRtanAza aura akRtAgama nAmaka doSa, jinakI pahale carcA kI jA cukI hai, Apake mata meM A jAte haiM / yadi yoM kahate haiM ki jJAnasaMtAna - jJAna kA tAnA bAnA yA silasilA eka hai ataH jJAna saMtAna jo kriyA karatA hai vahI usakA phala bhoga karatA hai, isaliye vahAM kRtanAza aura akRtAgama doSa nahIM Ate aisA kahanA susaMgata nahIM haiyuktiyukta nahIM hai / ataH usa jJAna saMtAna se bhI kucha phala niSpatti nahIM hotI / yadi yoM kahA jAya ki pUrva padArtha pUrva kSaNa, uttara padArtha uttara kSaNa meM apanI vAsanA ko AdhArita yA sthApita karake naSTa ho jAtA hai to jaisA ki kahA gayA hai-jisa jJAna saMtAna meM karma vAsanA Ahita yA avasthita rahatI hai-usI meM phala kA saMdhAna hotA hai usI meM phala paidA hotA hai| udAharaNArtha jisa kapAsa meM raktatA - lAlimA hotI hai, usI meM phala paidA hotA hai / yahAM bhI yaha vikalpa upasthita hotA hai ki vaha vAsanA kyA kSaNoM se kSaNika padArthoM se pRthak hai, athavA apRthak hai / yadi pRthak hai to usa vAsanA se vAsakatva utpanna nahIM ho sakatA / vaha vAsanA usa kSaNika padArtha ko vAsita nahIM kara sakatI / yadi vaha vyatirikta apRthak hai, to kSaNa kI jyoM usa kSaNika ke samAna vaha bhI kSaNa bhara meM naSTa ho jAne vAlI hai / isaliye yadi AtmA kA abhAva hai, astitva nahIM hai, to sukhaduHkha kA bhoga nahIM ho sakatA kintu vAstavikatA yaha hai ki isa jagata meM sukha kA, duHkha kA paribhoga anubhUta kiyA jAtA hai, ataeva AtmA kA astitva nizcaya hI siddha hotA hai / yadi AtmA kA astitva na ho to gaMdha, rUpa, rasa, sparza evaM zabda ina pAMca viSayoM kA anubhava hone ke anantara maiMne pAMcoM hI viSayoM ko jAnA, yaha saMkalanAtmaka jJAna prApta nahIM hotA kyoMki pratyeka indriya kA jJAna apane viSaya se anyatra - dUsare sthAna para yA dUsarI indriya ke viSaya taka nahIM jaataa| yadi yoM kahA jAya ki Alaya vijJAna dvArA saMkalanAtmakapAMcoM viSayoM kA eka sAtha sAmudAyika jJAna ho jAtA hai, to aisA kahakara Apane nAmAntara se AtmA ko svIkAra kara liyA / bauddha AgamoM meM bhI AtmA kA pratipAdana karane vAlA Agama-zAstra pATha hai| jaise eka prasaMga para jaba buddha ke paira meM kAMTA cubha gayA, jaba bhikSuoM ne pUchA- aisA kyoM huA, taba ve kahate haiM ki abase ikyAnaveM kalpa pUrva maiMne zakti - tIvra dhAradAra noMka vAle zastra se eka puruSa ko Ahata kiyA, he bhikSuoM ! usa karma 'phalasvarUpa mere paira meM yaha kAMTA gar3A hai| aura bhI kahA hai- mAnava dvArA kiye hue atyanta dAruNa-niSkaruNa yA nirdayatApUrNa karma AtmagarhA se Atma nindA yA AtmAlocana se halke ho jAte haiN| unakA prakAzana karane se-sabake sAmane khule rUpa meM batAne se unake liye prAyazcita aura pazcAtApa kara lene se punaH unheM na karane se unakA sarvathA mUloccheda yA nAza ho jAtA hai / 1 jo yaha kahA gayA ki padArtha kSaNika hai yaha siddha karane ke liye bauddhoM ne yaha kahA ki apane kAraNoM se jo padArtha utpanna hotA hai ki vaha padArtha nitya utpanna hotA hai yA anitya utpanna hotA hai, aisA vikalpa khar3A karanA samucita nahIM hai kyoMki jo padArtha nitya hotA hai vaha utpatti aura vinAza se rahita hotA hai / na vaha utpanna hotA hai aura na vaha miTatA hai| vaha sthira - sadA eka rUpa meM sthita rahatA hai aura eka svabhAvayukta hotA hai / ataH usameM kAraNoM kA vyApAra ho nahIM sakatA / vaha kAraNoM se asaMbaddha hotA hai, isaliye nityatva 47 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram padArtha kA utpanna honA mAnakara, utpadyamAna padArthoM meM nityatva ke pakSa ko pratipAdana karanA ayuktiyukta hai| nityattva ke pakSa meM doSa kathana karate hue jo Apane yaha pratipAdita kiyA ki nitya padArtha na to kramaza:eka ke bAda eka yoM kramAnusAra kriyA kara sakatA hai aura na yugapata-eka hI sAtha kriyA karane meM vaha samartha hai / yaha doSa Apa dvArA pratipAdita kSaNikatva ke pakSa meM bhI eka samAna rUpa se lAgU hotA hai kyoMki kSaNika padArtha kramazaH athavA yugapata kriyA ke liye pravRtta hotA huA kSaNika padArtha bhI sahakArI kAraNoM kI AvazyakatA rakhatA hai / usakI niSpatti ke liye sahakArI kAraNoM kI AvazyakatA Avazyaka rahatI hai / kyoMki sAmagrIsAdhana hI kArya ko niSpanna karate haiM / koI eka padArtha niSpanna nahIM karatA, kintu eka bAta yaha hai ki sahakArI kAraNa kSaNika padArtha meM koI atizaya yA vaiziSTya utpanna nahIM kara sakatA kyoMki kSaNika padArtha vivekatva se anAdheya-viveka dvArA jAnane yogya na hone ke kAraNa atizayatva sthApita karane meM yogya-samartha nahIM hotaa| yaha bhI hai ki kSaNavartI padArtha paraspara upakAraka-eka dUsare kA upakAra karane vAlA tathA upakArya-jisakA upakAra kiyA jAye-aisA bhI nahIM hotA / aisI sthiti meM unameM sahakAritva kA bhI abhAva ho jAtA hai / ve sahakArI bhI nahIM bana pAte / sahakArI kI anapekSAyeM arthAta usake sahAre ke binA prati viziSTa kArya utpanna nahIM ho skte| isaliye padArthoM ko kSaNavartI na mAnakara anitya mAnanA hI susaMgata hai / padArtha apane kAraNoM se utpanna hotA hai / vaha anitya hI utpanna hotA hai / aisA jo dUsarA pakSa hai, use svIkAra karanA bhI tarka saMgata nahIM hai / isa pakSa meM bhI aisI AlocanA-upApoha yA cintana kiyA jAnA cAhiye ki padArtha kSaNakSayitva liye hue hai arthAt kSaNamAtra meM unakA kSaya ho jAtA hai / ataH ve anitya haiM athavA vividha rUpoM meM ve pariNata hote haiM isaliye anitya haiM / aisI sthiti meM yadi yaha svIkAra kiyA jAya ki padArtha kSaNakSayitva yukta hai-kSaNabhara meM naSTa ho jAte haiM ataH ve anitya haiM / aisI sthiti meM isa pakSa-mantavya ke anusAra koI padArtha na to kisI anya padArtha kA hetu ho sakatA hai aura na koI padArtha kisI kAraNa kA-kisI kAraNa dvArA prasUta-utpanna kArya ho sakatA hai kyoMki jaba sabhI padArthoM kA sthAyitva kSaNamAtra ke liye haiM to kauna kisakA kAraNa hogA aura kauna kisakA kArya hogA, vaise kSaNabhara meM kSaya ko prApta hone vAle vinAzazIla padArthoM kArakatva kA vyApAravyavahAra bhI saMbhava nahIM hotA / aisI sthiti meM kSaNa meM kSaya prApta karane vAle anitya padArthoM kI kAraNoM se niSpatti hotI hai-ve kAraNoM se utpanna hote haiM / yaha kaise mAnA jA sakatA hai ? yadi yoM kahA jAya ki kSaNa mAtra ke liye Tikane vAle pUrvavartI padArtha se uttaravartI padArtha kI niSpatti hotI hai / isa prakAra kSaNavartI padArtha bhI Apasa meM eka dUsare ke kAraNa bana sakate haiM / kAraNa kArya rUpa meM pariNata ho sakate haiM / yoM unameM Apasa meM kArya kAraNa bhAva saMbhava hai-aisA mAnanA bhI yuktisaMgata nahIM hai / / yahAM eka prazna upasthita hotA hai ki pUrvavartI kSaNika padArtha svayaM kSaya prApta kara-vinaSTa hokara uttara padArtha ko samutpanna karatA hai yA kSaya na hokara use paidA karatA hai / yadi yo kahA jAya ki pUrvavartI padArtha svayaM naSTa ho jAtA hai taduparAnta vaha uttara padArtha ko utpanna karatA hai to yaha nirupaNa bhI ucita nahIM hai / jo padArtha svayaM miTa jAtA hai phira vaha dUsaroM ko kisa prakAra paidA kara sakatA hai isa para yadi yoM kahA jAya ki pUrvavartI padArtha svayaM naSTa na hokara uttara vartI padArtha ko niSpanna karatA hai to yaha bhI yathArtha nahIM hainyAyocitta nahIM hai kyoMki uttaravartI padArtha ke samaya meM vidyamAnatA meM pUrva padArtha kA vyApAra-kArya, yadi vidyamAna rahatA hai to kSaNabhaMgura vAda kA siddhAnta hI kahIM Tika nahIM sakatA / isa para yadi yoM kahA jAya ki tulA kA eka palar3A jaise apane Apako nIcA jAtA huA dUsare palar3e ko U~cA uThAtA hai, usI prakAra pUrvavartI 48 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH padArtha kSaya prApta karatA huA uttaravartI padArtha ko utpanna karatA hai / yaha yukti bhI aucityapUrNa nahIM hai kyoMki yadi aisA mAna lete ho to yaha bilkula sApha hai ki Apa donoM padArthoM kI eka hI samaya meM sthiti aMgIkAra karate haiM, aisA karanA kSaNabhaMgavAda ke siddhAnta ke viruddha hai, jisa padArtha kA kSaya hotA hai usakI kSayAvasthA usa padArtha se pRthak nahIM hotI-abhinna hotI hai / isI se yaha jAnanA cAhiye ki utpannamAna-utpanna hote hue padArtha kI utpatti kI sthiti bhI usa padArtha se pRthak nahIM hotI usase abhinna hotI hai / yahAM yaha vicAraNIya hai ki utpatti aura kSaya ko eka sAtha svIkAra kara lene para pUrva padArtha aura uttara padArtha bhI jo unake dharmI hai unakA eka hI samaya meM avasthita honA sAbita hogA / yadi utpatti aura kSaya ko una padArthoM kA dharma na mAnA jAya to ve koI vastu hI siddha nahIM hoMge-vastu rUpa meM unakA astitva hI ghaTita nahIM hogA / yaha jo kahA gayA ki padArthoM kA utpanna honA hI unake naSTa hone kA hetu hai, isakA nirAkaraNa yA samAdhAna isa prakAra hai-yadi padArthoM kI utpatti hI unake kSaya kA hetu bane to phira kisI padArtha kI utpatti honI hI nahIM cAhiye kyoMki unake vinAza yA kSaya kA hetu utpatti unake samIpa hI sthita hai, yadi yoM kahA jAya ki utpatti ke anantara padArtha kA kSaya hotA hai to vaha kSaya utpatti ke samaya meM hokara jaba usake bAda ho to vaha utpatti ke agale hI kSaNa meM hogA, cira kAla ke bAda to hogA nahIM ? aisA kyoM hai ? isakA kisa prakAra nirAkaraNa kiyA jA sakatA hai / yadi yoM kahA jAya ki kSaya kA kAraNa vidyamAna nahIM hotA / ataH cirakAla-lambe samaya ke bAda kSaya nahIM hotA, kyoMki kahA gayA hai-kSaya kA vinAza kAraNa ke binA hI hotA hai-vaha svabhAvajanita hai / aisA kahA jAnA bhI yukti saMgata nahIM hai kyoMki hama jagata meM dekhate haiM-mudgara-mogarI Adi dvArA coTa kiye jAne ke bAda hI ghaTa Adi kA kSaya dRSTigocara hotA hai / yadi isa para yoM kaho ki hamane pahale hI aisA kaha diyA hai ki mudgara Adi ghaTa kA kyA bigAr3a sakate haiM ityaadi| kintu yaha tathya paraka nahIM hai / Apane uparyukta bAta avazya hI kahI hai kintu kahane mAtra se kyA-ApakA kathana yuktiyoM para nahIM TikA hai kyoMki abhAva pakSa meM paryudAsa aura prasajjapratiSedha dvArA naya kA artha mAnane para mudgara-ghaTa se pRthak kapAla-ThikariyoM ke rUpa meM usake Tukar3e paidA karatA hai / ghaTa pariNamanazIla haianitya hai ataH vaha kapAla ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai / isaliye mudgara Adi ghaTa kA kucha nahIM bigAr3a sakate, yaha kaise ho sakatA hai ? prasajjapratiSedha kriyA kA pratiSedha yA niSedha karatA hai vaha to yahAM svIkAra nahIM kiyA jA sakatA kintu prAgbhAva-pradhvaMsAbhAva, atyaMtAbhAva aura anyonyAbhAva ke rUpa meM abhAva ke jo bheda mAne gaye haiM unameM yahAM pradhvaMsAbhAva ko grahaNa kiyA jAtA hai / pradhvaMsAbhAva meM kArakoM kA vyApAra-vyavahAra yA upayoga hotA hI hai / vastuta: vaha kisI padArtha kA eka paryAya arthAt usakI eka vizeSa avasthA yA sthiti hai, kevala abhAva nahIM hai / vaha sthiti yA avasthA bhAvAtmaka hai / ata: vaha pUrva avasthA kA kSaya kara utpanna hotA hai / ataeva kapAla Adi kA utpanna honA hI ghaTa kA vinaSTa honA hai yA miTanA hai / isase yaha sAbita hotA hai ki vinAza kAraNa janita hai / vaha kAraNa dvArA niSpanna hotA hai / vaha kAdAcitka, hai-yadAkadA hotA hai yA kabhI kabhI hotA hai-sadaiva nahIM hotA / isa kAraNa bhI vaha hetujanita hai-yaha sAbita hotA hai / padArthoM kI yathAvata vyavasthA ke nimitta cAra prakAra ke abhAvoM ko mAnanA apekSita hai / kahA haiyadi prAgbhAva kA nihnava-asvIkAra kareMge-prAgbhAva ko nahIM mAneMge to kArya rUpa dravya Adi rahita hogaa| kisI bhI kArya kI Adi yA zuruAta nahIM mAnI jA sakegI yadi pradhvaMsAbhAva ko svIkAra nahIM kareMge to vastu kA pracyava-anta nahIM hogA-vaha ananta ho jAyegI / yadi anyonyAbhAva kA vyatikrama mAneMge-usakA astittva svIkAra -49 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram nahIM kareMge to eka vastu samasta vastuoM ke rUpa meM pariNata hogI / isa prakAra kSaNikavAda yA kSaNabhaMgavAda kA cintana saMgata nahIM hai / usa saMbaMdha meM vicAra karanA asaMgata hai, ataeva vastu yA padArtha parigamanazIla hai, isa apekSA se vaha anitya hai / aisA mAnanA ucita hai / yaha AtmA pariNAmI-pariNamanazIla hai / jJAnAdhAra-jJAna kA AdhAra svarUpa hai / yaha bhavAntaragAmI-anya bhavoM meM jAne vAlA-svakarmavaza naye janma prApta karane vAlA hai / ataeva vaha kathaMcita-kisI apekSA se bhUtoM se bhinna hai / vaha deha ke sAtha anyonya veda dvArA-paraspara ghula mila kara vidyamAna rahatA hai| isaliye usase ananya-abhinna bhI hai-pRthak bhI hai / vaha apRthak bhI hai / vaha AtmA naraka gati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati jinase prApta hotI hai, una karmoM ke dvArA bhinna bhinna rUpoM meM parivartita yA pariNata hotI hai / ataH AtmA apane svarUpa se pracyuta nahIM hotI / usake apane svarUpa kA kabhI nAza nahIM hotA / isaliye vaha nitya hai aura ahetuka-kAraNagata pariNamana se rahita hai / isa prakAra AtmA deha se bhinna hai, yaha sAbita ho jAne para bhI yaha mAnanA ki vaha cAra dhAtuoM se nirmita hai-zarIra mAtra hai, yaha to unmatta-pAgala ke pralapita-pralApa yA asaMgata bhASaNa kI jyoM hai, jo eka buddhimAna puruSa dvArA azravya hai-sunane yogya nahIM hai| agAramAvasaMtAvi araNNA vAvi pavvayA / imaM darisaNamAvaNNA, savvadukkhA vimuccaI // 19 // chAyA - AgAramAvasaMto'pi AraNyA vA'pi pravrajitAH / __idaM darzanamApannAH sarvaduHkhAtpramucyate / anuvAda - ve anya jainettara darzanoM meM vizvAsa rakhane vAle kahate haiM ki jo AgAra-ghara meM rahate haiM, gRhastha haiM, jo vana meM rahate haiM, vAnaprastha yA tApasa hai, jo pravrajita haiM-pravrajyA yA dIkSA lekara muni ke rUpa meM pariNata haiM, unameM se jo bhI hamAre siddhAntoM ko svIkAra karate haiM, ve saba prakAra ke duHkhoM se miTa jAte TIkA - sAmprataM paMcabhUtAtmA'dvaitatajjIva taccharIrAkArakAtmaSaSThakSaNikapaMcaskandhavAdinAmaphalavAditvaM vaktukAmaH sUtrakArasteSAM svadarzanaphalA'bhyupagamaM darzayitumAha - __ agAraM gRhaM tad AvasaMtaH tasmiMstiSThanto gRhasthA ityarthaH AraNyA vA tApasAdayaH pravrajitAzca zAkyAdayaH apiH saMbhAvane idaM te saMbhAvayanti yathA-idam asmadIpaM darzanam ApannA AzritAH sarvaduHkhebhyo vimucyante ArSatvAdekavacanaM sUtre katuM, tathAhi-paMcabhUtatajjIvataccharIravAdinAmayamAzayaH - ___yathedamasmadIyaM darzanaM ye samAzritAste gRhasthA: saMtaH sarvebhyaH zirastuNDamuNDana daNDAjinajaTA kASAyacIvaradhAraNakezolluJcananAgnyatapazcaraNakAyaklezarUpebhyo duHkhebhyo mucyate, tathA cocuH"tapAMsi yAtanAzcitrAH saMyamo bhogavaJcanam / agnihotrAdikaM karma, bAlakrIDeva lakSyatai" itisAMkhyAdayastu mokSavAdina evaM sambhAvayantiyathAye'smadIyaM darzanamakartRtvAtmA'dvaita paMcaskandhAdipratipAdakamApannAHpravajitAste sarvebhyo janmajarAmaraNagarbhaparamparA'neka zArIramAnasAtitIvratarAsAtodayarUpebhyo duHkhebhyo vimucyate, sakaladvandvavinirmokSaM mokSamAskandantItyuktaM bhavati // 19 // 50 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH TIkArtha- aba AgamakAra paMcabhUtAtmavAda,AtmAdvaitavAda,tacjIvataczarIravAda,akArakavAda,AtmaSaSThavAda, kSaNika paMcaskandhavAda-ina sabako niSphala-mokSa prApti kI dRSTi se aphalaprada pratipAdita karane hetu-unakA jo apanA apanA mantavya hai, pahale use prakaTa karate hue kahate haiM - agAra kA artha ghara hai, vahAM jo nivAsa karate haiM, ve agArI yA gRhastha haiM / jo vana meM rahate haiM, ve vAnaprastha yA tApasa haiM tathA jo pravrajyA-upasampadA yA dIkSA svIkAra kiye hue haiM, una zAkya Adi zramaNoM ke yahA~ Azaya hai, ve saba aisA vizvAsa karate haiM ki jo puruSa hamAre darzana ko-hamAre siddhAntoM ko svIkAra kara lete haiM, ve samagra duHkhoM se vimukta ho jAte haiM / 'api' zabda yahAM saMbhAvanA ke artha meM prayukta huA hai| ArSa prayoga hone se bahuvacana ke sthAna para sUtra meM ekavacana AyA hai| paMcabhUtavAdI tathA tajjIvataccharIravAdI . janoM kA aisA Azaya-abhiprAya yA mantavya hai ki jo loga hamAre darzana ko aMgIkAra karate haiM ve gRhastha meM rahate hue sanyAsI ke rUpa meM mastaka muMDAnA daNDa aura mRgachAlA dhAraNa karanA, jaTAjUTa rakhanA, gerueM vastra dhAraNa karanA, keza luMcana karanA, nagna-nirvastra rahanA, tapazcaraNa karanA ityAdi du:khamaya-daihika klezoM se baca jAte haiM / unakA kahanA hai ki tapasyAeM to taraha-taraha kI yAtanAeM-kaSTa haiM / saMyama svIkAra karanA sAMsArika bhogoM se vaMcita rahanA hai tathA Agnihotra Adi kRtya bAlakoM kI krIr3A ke samAna nirarthaka hai / mokSavAdI-mokSa ko svIkAra karane vAle, sAMkhya darzana meM AsthA rakhane vAle jana isa prakAra saMbhAvita mAnate haiM ki akartRtvavAda-advaitavAda, paMcaskandhAtmavAda Adi kA pratipAdana karane vAle hamAre darzana yA siddhAntoM ko svIkAra kara jo loga pravrajrita hote haiM-dIkSita hote haiM yA saMnyAsa svIkAra karate haiM ve janma, vRddhAvasthA, mRtyu, bAra bAra garbha meM jAne kI paramparA-saMsAra meM AvAgamana aura aneka prakAra ke atyanta tIvra daihika aura mAnasika kaSToM se chUTa jAte haiM / saba prakAra ke dvandvoM se-saMkaToM se rahita hokara ve mokSa prApta kara lete haiN| te NAvi saMdhiM NaccA NaM, na te dhammavio jaNA / je te u vAiNo evaM, na te ohaMtarA''hiyA // 20 // chAyA - te nA'pi sandhiM jJAtvA, na te dharmavido janAH / ye te tu vAdina evaM na te oghantarA AkhyAtAH // ____ anuvAda - jinakI pahale carcA AI hai, ve anya darzanoM meM vizvAsa karane vAle saMdhi ko nahIM jAnate, ve dharma kA tatva nahIM jAnate / ve isa saMsAra sAgara ko pAra nahIM kara sakate-aisA kahA gayA hai / TIkA - idAnIM teSAmevAphalavAditvAviSkaraNAyAha - te-paMcabhUtavAdyAyAH nA'pi naiva sandhiM chidraM vivaraM, sa ca dravyabhAvabhedAd dvedhA, tatra dravyasandhiH kuDyAdeH, bhAvasandhizca jJAnAvaraNAdirUpakarmavivara ruupH| tamajJAtvA te pravRttAHNamiti vAkyAlaMkAre, yathA''tmakarmaNoH sandhi dvidhAbhAvalakSaNoM bhavati tathA abuddhvaiva te varAkAduHkhamokSArthamabhyudyatA ityarthaH / yathA ta evaMbhUtAstathA pratipAditaMlezataH pratipAdayiSyate ca / yadivA sandhAnaM sandhiM-uttarottara padArtha-parijJAnaM, tadajJAtvA pravRttA iti / yatazcaivamataste na samyag dharmaparicchede kartavye vidvAMso-nipuNAH 'janA:' paMcabhUtAstitvAdivAdino lokA iti / tathAhi-kSAntyAdiko dazavidho dharmastamajJAtvaivA'nyathA'nyathA ca dharmaM pratipAdayanti, yatphalAbhAvAcca teSAmaphalavAditvaM taduttaragraMthenoddezaka - 51 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram parisamAptayvasAnena darzayati-'ye te tviti ' tu zabdazcazabdArthe, ya ityasyAnantaraM prayujyate / ye ca te evamanantaroktaprakAravAdino nAstikAdayaH, 'odho' bhavaudhaH saMsArastattaraNazIlAste na bhavantIti zlokArthaH // 20 // TIkArtha pUrva varNita siddhAntoM meM vizvAsa karane vAle, phala ko nahIM mAnate / ve aphalavAdI haiM, yaha vyakta karane ke liye AgamakAra kahate haiM - paMca mahAbhUta Adi meM vizvAsa karane vAle una siddhAntoM ko pratipAdita karane vAle vAdI saMdhi ko nahIM jAnate / saMdhi kA artha vivara chidra yA cheda hai / vaha vivara- chidra dravya aura bhAva kI apekSA se do prakAra kA hotA hai - kuDya-bhitti yA dIvAra Adi meM jo saMdhi hotI hai use dravya saMdhi kahA jAtA hai| tathA jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke rUpa meM jo saMdhi-chidra yA usakA jor3a hotA hai use bhAva saMdhi kahA jAtA hai / ve pUrva varNita anya siddhAntavAdI usa bhAva saMdhi ko na jAnate hue kriyA meM saMlagna hai / ve karma baMdha ke svarUpa ko nahIM samajhate hue kriyAeM karate haiM / yahA~ " NaM" zabda vAkyAlaMkAra meM vAkya sajjA hetu prayukta huA hai / isakA tAtparya hai ki AtmA karmarahita kaise ho sakatA, karmoM kI saMdhi se kaise pRthak ho sakatA hai, yaha jAne binA hI duHkhoM se chUTane ke liye udyata hote haiM- prayatnazIla hote haiN| ve anya darzanoM meM vizvAsa karane vAle isa koTi ke haiM / yaha saMkSipta rUpa meM pahale pratipAdita kara diyA gayA hai| Age bhI usakA yathA prasaMga pratipAdana kiyA jAyegA / 1 isa gAthA ke isa aMza kA yoM bhI artha hotA hai-saMdhi kA artha uttarottara- Age se Age adhika se adhika padArthoM kA parijJAna prApta karanA hai| ve anya dArzanika vaise kiye binA hI arthAt padArthoM kA adhikAdhika jJAna arjita kiye binA hI karma karane meM udyata hote haiM / punaH isI bAta ko TIkAkAra spaSTa karate haiM kipaMcabhUtavAdI Adi itara darzanoM meM vizvAsazIla jana dharma ko bhalI bhAMti jAnane meM, usakI vAstavikatA ko samajhane meM samartha nahIM hote kyoMki ye saMdhi ko nahIM jAnate unako AtmA ke sAtha karmoM ke jur3ane kI prakriyA kA bodha nahIM hotA / kSAnti, kSamAzIlatA Adi dharma ke dasa lakSaNa haiM-dharma isa prakAra kA hai, ve itara dArzanika dharma ke tattva ko jAna nahIM pAte ataH ve dharma ke sthAna para anyathA - jo dharma nahIM hai aise tattvoM kA nirUpaNa karate haiM- vyAkhyAna karate haiM, kintu una dvArA vyAkhyAta kiye gaye dharma kA dharma ke nAma para batalAI gaI bAtoM kA koI phala nahIM hotA, ataeva ve aphalavAdI kahe gaye haiM / uddezaka ke aMtima Azaya ko lete hue AgamakAra 'ye te tviti' zabda dvArA usakA nirUpaNa karate haiM / yahA~ para 'tuM' zabda 'ca' ke artha meM prayukta huA hai / isaliye 'ye' zabda ke anantara use lagAnA cAhiye / isa prakAra isa gAthA kA tAtparya yaha hai ki jina matoM kA pahale vivecana huA hai, unheM mAnane vAle- unakA kathana karane vAle nAstika Adi isa saMsAra rUpI samudra ko lAMgha nahIM sakate arthAt saMzaya se janma maraNa ke AvAgamana cakra se vimukta nahIM ho sakate / te NAvi saMdhiM NaccA NaM, na te dhammavio jaNA / jete u vAiNo evaM na te saMsArapAragA // 21 // chAyA te nA'pi sandhiM jJAtvA, na te dharmavido janAH / ye te tu vAdina evaM na te saMsAra pAragAH // 52 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH, anuvAda - ve anya darzanoM meM AsthAvAna jana saMdhi ko nahIM jAnate / karma karane meM udyata hote haiM, unheM dharma ke tattvoM kA bodha nahIM hotA / isa kAraNa ve saMsAra sAgara ko pAra nahIM kara sakate / te NAvi saMdhiM NaccA NaM na te dhammavio jaNA / je te u, vAiNo evaM na te gabbhassa pAragA // 22 // chAyA - te nA'pi saMdhiM jJAtvA, nate dharmavidojanAH / ye te tu vAdina evaM na te garbhasya pAragA // anuvAda - ve itara siddhAnta vAdI AtmA aura karma kI saMdhi yA karmabandha kI prakriyA ko nahIM smjhte| ve dharma kA rahasya nahIM jAnate / ve mithyAvAdI hai-mithyAvAda meM vizvAsa karate haiM / ve garbha ko-punaH punaH saMsAra meM janma maraNa yA AvAgamana kI paramparA ko lAMgha nahIM sakate / te NAvi saMdhiM NaccA NaM, na te dhammavio jaNA / je te u vAiNo evaM, na te jammassa pAragA // 23 // chAyA - te nApi saMdhiM jJAtvA, na te dharmavidojanAH / ye te tu vAdina evaM na te janmanaH pAragAH // anuvAda - ve anya siddhAntavAdI karma saMdhAna ko nahIM samajhate, dharma ke svarUpa kA unheM bodha nahIM hotA ve asatya siddhAnta kA nirUpaNa karate haiM ve janma ko lAMgha nahIM pAte / unheM punaH punaH janma lenA par3atA te NAvi saMdhiM NaccA NaM na te dhammavio jaNA / je te u vAiNo evaM na te dukkhassa pAragA // 24 // chAyA - te nA'pi sandhiM jJAtvA, na te dharmavido janAH / ye te tu vAdina evaM na te duHkhasya pAragAH // anuvAda - ve pUrvokta itaravAdI saMdhi ko nahIM jAnate / dharma tattva kA unheM avabodha nahIM hotaa| ve pUrvokta rUpa meM mithyA tattvoM kA pratipAdana karate haiM / ve duHkha ko lAMgha nahIM sakate / unheM bAra bAra duHkha meM par3anA hotA hai| te NAvi saMdhiM NaccA NaM na te dhammavio jnnaa| / je te u vAiNo evaM na te mArassa pAragA // 25 // -53D Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - te nA'pi sandhiM jJAtvA, na te dharmavidojanA / ye te tu vAdina evaM na te mArasya pAragAH // anuvAda - jainettara siddhAntoM meM AsthAvAna puruSa saMdhi kA svarUpa nahIM samajhate / karmabandha kI prakriyA kA unheM jJAna nahIM hotA / ve dharma kA svarUpa nahIM jAnate / manamAne rUpa meM kriyAoM meM pravRtta hote haiM / jaisA jaMcatA hai, dharma ke nAma para manacAhI kriyAeM karate haiM / ve mRtyu ke pAra nahIM jA sakate kyoMki jo janma lete haiM unheM anivAryataH maranA hotA hai| TIkA - tathA ca na te vAdinaH saMsAragarbhajanmaduHkhamArAdipAragA bhvntiiti||21/22/23/24/25|| TIkArtha - 21 se 25 taka kI gAthAoM kA TIkAkAra ne sAra batAte hue likhA hai ki jinakI pahale carcA AI hai ve mithyA siddhAntavAdI-asatya kI prarUpaNA karate haiM / isaliye ve isa saMsAra sAgara meM bhaTakate haiM, garbha meM Ate haiM, janma lete haiM / taraha-taraha ke kaSTa pAte haiM aura anta meM mara jAte haiM / yaha krama calatA hI rahatA hai| nANAvihAiM dukkhAiM aNuhoti puNo puNo / saMsAracakkavAlaMmi, maccuvAhijarAkule ||26||tti bemi|| chAyA - nAnAvidhAni duHkhAnyanubhavanti punaH punaH / ___ saMsAracakravAle mRtyuvyAdhijarAkule |iti brviimi|| . anuvAda - ve mithyA darzanavAdI vibhinna prakAra ke duHkhoM ko bAra bAra anubhava karate haiM / mRtyu vyAdhi, roga aura jarA-vRddhatva se paripUrNa isa saMsAra meM cakkara kATate rahate haiM, bhaTakate rahate haiM / TIkA - yatpunaste prApnuvaMti taddarzayitumAha - "nAnAvidhAni" bahuprakArANi 'duHkhAni asAtodayalakSaNAnyanubhavanti punaH punaH / tathAhi-narakeSu karapatradAraNa kumbhIpAkataptAyaH zAlmalIsamAliMga nAdIni tiryakSuca zItoSNadamanAGka na tADanA'tibhArA ropaNakSuttRDAdIni / manuSyeSu, iSTa viyogAniSTasaMprayogazokA krNdnaadiini| deveSu cAbhiyogyeyA'kilviSikatvacyavanAdInyanekaprakArANi duHkhAni ye evaMbhUtA vAdinaste pauna:punyena smnubhvnti| etacca zlokArdhaM sarveSUttara zlokArtheSvevayojyam, zeSaM sugamaM yAvaduddezaka samAptiriti // 26 // ___TIkArtha - pUrva varNita mithyA siddhAntavAdI jo duHkha anubhava karate haiM usakA digdarzana karAte hue AgamakAra kahate haiM - ve asAtodaya-pratikUlavedanIya ke rUpa meM aneka prakAra ke duHkhoM kA anubhava karate haiM / ve narakoM meM Are dvArA vidIrNa kiye jAte haiM / kumbhIpAka meM pakAye jAte haiM / garma lohe meM lapeTa diye jAte haiM-saTA diye jAte haiM tathA unako ghora kaMTakapUrNa zAlmali vRkSa se lipaTAyA jAtA hai / tiryaMca yoni meM unheM janma lenA par3atA haiN| vahAM sardI, garmI, damana, pIr3A, aMkana, garma lohoM se dAgA jAnA, tADanA-mArapITa tathA atibhArAropaNa-atyadhika bhAra lAdA jAnA ityAdi kaSTa tathA bhUkha pyAsa ke kaSTa sahana karane par3ate haiM / manuSya yoni meM iSTaviyoga-priyajanoM se, priya vastuoM se viyoga-viraha, aniSTa saMprayoga-avAMchita anabhipsita janoM se, padArthoM se saMyoga, zoka ( 541 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH duHkha pUrNa ghaTanAeM - Akrandana- vividha duHkhoM ke pariNAma svarUpa rUdana - vilApa Adi ke rUpa meM pIr3AeM prApta karanI hotI haiM / deva yoni meM Abhiyogya-U~ce, nIce, devapadoM ke kAraNa nIce pada vAloM ko vyathA, IrSyA, anuttama krIDAeMvinoda aura puNya kSaya ke bAda patana-ye aneka prakAra ke duHkha vahAM bhogane hote haiM / kahane kA abhiprAya yaha hai ki ve mithyA siddhAntavAdI bAra-bAra ina duHkhoM kA anubhava karate haiM / isa gAthA ke uttarArddha ko sabhI gAthAoM ke uttarArddha ke sAtha yojita karanA cAhiye / bAkI kA saba samApti paryanta sugama - subodhya hai / uccAvayANi nAyaputte chAyA uccAvacAni gacchaMto garbhameSyantyanantazaH / jJAtaputro mahAvIra evamAha jinottamaH // - gacchaMtA, gabbhayessaMti NaMtaso / mahAvIre, evamAha jiNottame // 27 // anuvAda - jJAtaputra - jJAtavaMzIya bhagavAna mahAvIra ne aisA pratipAdita kiyA ki pUrva varNita mithyAdarzanavAdI uttama, adhama gatiyoM meM bhaTakate haiM tathA punaH punaH garbha meM Ate haiM, janma lete haiM aura marate haiM / TIkA' - navaram "uccAvacAnI" ti adhamottamAni nAnAprakArANi vAsasthAnAni gacchantIti, gacchanto bhramanto garbhAd garbhameSyaMti yAsyantyanantazo nirvicchedamiti bravImIti sudharmasvAmI jambU svAminaM pratyAha- bravImyahaM tIrthaMkarAjJayA, na svamanISikayA, sa cAhaM bravImi yena mayA tIrthaMkarasakAzAcchutam etena ca kSaNikavAdinirAso draSTavya ||27|| iti samAkhyaprathamAdhyayane prathamoddezakaH samAptaH // TIkArtha pUrva prasaMga kA upasaMhAra karate hue Arya sudharmA svAmI zrI jambUsvAmI se kahate haiM ki jinakI carcA kI gaI hai ve anya saiddhAntika adhama-nIcI, uttama UMcI, bhinna bhinna vAsa sthAnoM meM- yoniyoM meM jAte haiM-bhaTakate haiM / eka garbha meM Akara dUsare garbha meM jAte haiM / ananta kAla taka anavacchinna rUpa meM yaha krama calatA rahatA hai / Arya sudharmA svAmI jambU se kahate haiM ki jambU ! maiM vaisA hI bolatA hU~ jo tIrthaMkara dvArA AjJapta hai unakI AjJA meM hai / maiM apanI manISA se buddhi se kucha nahIM khtaa| maiM vaisA hI kahatA hU~ jaisA maiMne tIrthaMkara-dharma tIrtha kI sthApanA karane vAle prabhu mahAvIra se sunA hai / isase kSaNikavAda kA siddhAnta svayaM nirasta athavA khaMDita ho jAtA hai kyoMki jisane sunA, yadi kSaNikavAda ho to sunane vAlA usI kSaNa naSTa ho gayA / Aja maiM jo bola rahA hU~, vaha sunane vAlA kaise ho sakatA hU~, kintu vastusthiti yaha hai ki sunane vAlA aura kahane vAlA maiM Aja usI rUpa meM vidyamAna huuN| jo sunA, vaha kaha rahA hU~ / isase kSaNikavAda kA siddhAnta mithyA siddha hotA hai 1 isa prakAra samaya nAmaka prathama adhyayana kA prathama uddezaka samApta huA / - Bian 55 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram dvitIya uddezakaH AghAyaM puNaegesiM, UvavaNNA puDho jiyA / vedayaMtisuhaM dukkhaM, aduvA luppaMti ThANau // 1 // chAyA - AkhyAtaM punarekeSA mupapannAH pRthagjIvAH / __ vedayanti sukhaM duHkha mathavA lupyante sthAnataH // anuvAda - kinhIM kinhIM matavAdiyoM kI aisI mAnyatA hai ki jIva saba pRthak pRthak-alaga alaga hai / ve alaga-alaga hI sukha bhogate haiM tathA alaga-alaga hI duHkha bhogate haiM aura alaga-alaga hI eka deha kA tyAga kara dUsarI deha meM cale jAte-punarjanma prApta karate haiM / TIkA - atha prathamAdhyayane dvitIya uddezakaH prArambhate-uktaH prathamoddezakastadanu dvitIyo'bhidhIyatesya cAyamabhisambandha:-ihAnantaroddezake svasamayaparasamayaprarUpaNAkatA. ihApyadhyayanArthAdhikAratvAta saivAbhidhIyate yadivA'nantaroddezake bhUtavAdAdimataM pradarzya tannirAkaraNaM kRtaM, tadihApi tadavaziSTaniyativAdyAdimithyAdRSTimatAnyupadarya nirAkriyante / athavA prAguddezake'bhyadhAyi yathA 'bandhanaM budhyeta tacca troTayediti' tadeva ca bandhanaM niyativAdyabhiprAyeNa na vidyata iti pradarzyate - tadevamane kasambandhenAyAtasyAsyoddezakasya catvAryyanuyogadvArANi vyAvaya sUtrAnugame'skhalitAdiguNopetaM sUtramuccAraNIyaM, taccedam - asyacAnantaraparamparasUtre sambandho vaktavyaH tatrAnantarasUtra sambandho'yam-ihAnantarasUtrai idamabhihitaM, yathA paMcabhUtaskandhAdivAdino mithyAtvopahatAntarAtmAno'sadagrahAbhinitiSTAH paramArthAvabodhavikalA:? santa:saMsAracakravAle vyAdhimRtyujarAkule uccAvacAni sthAnAni gacchanto narbhameSyantyanveSayantivA'nantaza iti, tadihA niyatyajJAnijJAnacaturvidhakarmApacavAdinAM tadeva saMsAra cakra bAlabhramaNagarbhAnveSaNaM pratipAdyate / paramparasUtraM tu 'bujjheje' tyAdi tena ca sahAyaM saMbaMdhaH-tatra budhyetetyetat pratipAditam, ihApi yadAkhyAtaM niyativAdibhistabudhyeta, ityevaM madhyasUtrairapi yathA saMbhavaM sambandho laganIya iti / tadevaM pUrvottarasambandhasambaddhasyAsya sUtrasyAdhunA'rthaH pratanyatepunaH zabdaH pUrvavAdibhyo vizeSa darzayati / niyatavAdinAM punarekeSAmetadAkhyAtaM, atra ca 'avivakSitakarmakAapi akarmakAbhavantItikhyAterdhAto veniSThA pratyayaH, tadyoge kartari SaSThI tatazcAyamarthaH - tairniyativAdibhiH punaridayAkhyAtaM, teSAmayamAzaya ityarthaH / tadyathA-'upapannAH' yuktyA ghaTamAnakA iti|| anenaca paMcabhUtatajjIvataccharIravAdimatamapAkRtaM bhavati, yuktistu lezataH prAgdarzitaiva pradarzayiSyate ca / pRthak pRthak nArakAdibhaveSu zarIreSu veti, anenA'pyAtmA'dvaitavAdinirAso'vaseyaH / ke punaste pRthagupapannA:? tadAha-jIvAH prANinaH sukha du:khabhoginaH, anena ca paMcaskandhAriktijIvAbhAvapratipAdakabauddhamatApakSepaH kRto dRSTavyaH / tathA te jIvAH pRthak pRthak pratyekadehe vyavasthitAH sukhaM duHkhaJca vedayanti anubhvnti| na vayaM pratiprANi pratItaM duHkhAnubhavaM nihnamahe, anenacAkartRvAdino nirastA bhavanti / akartaryavikAriNyAtmani sukha duH khAnubhavAnupapatteritibhAvaH tathaivadasyAbhi palapyate 'aduve' ti athavA te prANinaH sukha duHkhaM cAnubhavanti vilupyante ucchidyante svAyuSaH pracyAvyantesthAnAtsthAnAntaraM saMkrAmyanta ityarthaH / tatazcaupapAtikatvamapyasmAbhisteSAM ca niSidhyata iti zlokArthaH // 1 // -560 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH TIkArtha prathama uddezaka meM jo kahA jA cukA hai usase Age kA dUsare uddezaka meM batAyA jA rahA / yaha prathama uddezaka ke sAtha saMbaddha hai - jur3A huA hai| prathama uddezaka meM svasamaya - apane siddhAnta - jaina darzana ke siddhAnta tathA para samaya- anya matavAdiyoM ke siddhAnta kI prarupaNA kI gaI hai / vahIM dUsare uddezaka meM bhI Age kI jAtI hai athavA prathama uddezaka kA arthAdhikAra- svasamaya aura parasamaya kA vivecana isa dUsare uddezaka se sambaddha hai / athavA prathama uddezaka meM paMcabhUtavAdI Adi anya saiddhAntikoM ke mata upasthita kara unakA nirAkaraNa yA khaNDana kiyA gayA hai| aba isa adhyayana meM unase avaziSTa - bace hue niyativAdI Adi asamyagdRSTi matavAdiyoM ke mata upasthita kara unakA nirAkaraNa kiyA jAegA athavA pahale uddezaka meM jo pratipAdita kiyA gayA hai ki mAnava ko cAhiye ki vaha baMdhana kA svarUpa jAne aura phira use tor3e miTAye naSTa kare, kintu niyativAdI prabhRti anya saiddhAntikoM ke matAnusAra bandhana hotA hI nahIM hai / isa uddezaka meM isakA digdarzana karAyA jaaygaa| isa prakAra aneka sambandhoM se jur3e isa uddezaka ke cAra anuyoga dvAroM kA varNana karane ke anantara batAyA jAtA hai ki sUtrAGgama meM askhalanA rahita uccAraNa Adi ke guNoM ke sAtha sUtra kA uccAraNa karanA apekSita hai / prastuta sUtra kA anantara-avyavahita- kisI anya sUtra ke vyavadhAna se rahita, atyanta nikaTastha sUtra tathA parampara-anya sUtra dvArA vyavahita- anya sUtra yA sUtroM ke vyavadhAna se yukta sUtra ke sAtha saMbaMdha yA vaktavya-kathana . karane yogya hai / anantara sUtra meM yaha pratipAdita huA hai ki paMcamahAbhUtavAda meM AsthA rakhane vAle, unakA nirUpaNa karane vAle tathA paMcaskandhavAda kI mAnyatA meM vizvAsa rakhane vAle vAdI janoM kI buddhi mithyAtva dvArA vinaSTa ho gaI hai / yahI kAraNa hai ki ve asadgraha - mithyApadArthoM meM Agraha liye hue haiM / paramArtha bodha-vastu tattva ke sahI jJAna se vikala-rahita haiM / ve vyAdhi-rugNAvasthA, mRtyu-maraNa tathA jarA- vRddhatva se Akula- pIr3ita hote hue saMsAra cakra meM uttama, adhama yoniyoM meM jAte haiM, bhramaNa karate haiM, anantobAra eka garbha se nikalakara dUsare garbha meM jAte rahate haiM / janmate marate rahate haiN| vahI bAta yahAM hai / niyativAdI tathA ajJAnavAdI Adi jo caturvidha karma ko bandhanaprada nahIM maante| ve bhI anya darzanavAdiyoM kI jyoM saMsAra cakra meM bhaTakate haiN| eka garbha se dUsare garbha meM jAte haiM / 'bujjhijjA' Adi yahAM parampara sUtra hai / usake sAtha isakA sambandha isa prakAra hai 'bujjhijjA' Adi sUtra meM prarUpita huA hai ki jIva ko bodha prApta karanA cAhiye / yahAM bhI yaha jur3atA hai| niyativAdiyoM ke dvArA bhI yaha pratipAdita huA hai ki bodha yA jJAna prApta karanA cAhiye / isI prakAra bIca meM sUtroM ke sAtha bhI isakA saMbaMdha jaisA jahA~ saMgata ho- saMbhava ho jor3anA cAhiye / isa prakAra pahale ke aura Age ke sUtroM ke sAtha sambandha rakhane vAle isa sUtra kA tAtparya vistRta rUpa meM yahA~ vyAkhyAta kiyA jAtA hai| yahAM AyA huA punaH zabda pUrva saiddhAntikoM kI tulanA meM niyativAdI kI vizeSatA prakaTa karatA hai / - vyAkaraNa ke anusAra jinake karma kI avivakSA kI jAtI hai - jinakA karma vivakSita vaktuM icchitakahe jAne yogya nahIM hotA, ve dhAtu akarmaka ho jAte haiM / isaliye yahAM jo 'AkhyAta' zabda AyA hai usameMbhAva meM niSThA pratyaya kA prayoga huA hai| vaisA hone para usake yoga meM 'egetiM' pada meM kartRSaSThI - karttA meM SaSThI vibhakti AI hai / isa taraha isakA Azaya yaha hotA hai ki ina niyativAdI saiddhAntikoM ne aisA kahA hai arthAt unake kahane kA abhiprAya yaha hai / yukti dvArA tarka evaM nyAya dvArA - jIvoM ke astitva kI siddhi hotI hai / isa prativAdana - kathana dvArA paMcabhUtavAdI, tajjIva taccharIravAdI siddhAntikoM kA mata apAkRta-nirAkRta yA khaMDita ho jAtA hai / jisa yukti dvArA pUrvokta siddhAnta nirAkRta- khaMDita hote haiM, usa yukti kA pahale nirUpaNa huA hai / Age calakara usakA 57 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram aura vivecana kiyA jAyegA / jIva pRthak pRthak naraka Adi bhavoM meM yoniyoM meM athavA zarIroM meM jAte haiMjanma lete haiM / isase AtmAdvaitavAda kA siddhAnta nirasita-nirAkRta yA khaMDita ho jAtA hai yaha samajhanA caahiye| yukti se pRthak pRthak jo upapanna-prApta hote haiM yA sAbita hote haiM ve kauna hai ? ve jIva haiM-prANI haiM / ve hI sukha-duHkha kA anubhava karate haiM / isa kathana yA yukti se bauddhoM kA vaha siddhAnta khaMDita ho jAtA hai, jisake anusAra ve paMcaskandha ke atirikta jIva kA abhAva mAnate haiM-jIva kA astitva svIkAra nahIM karate haiM / ve jIva pRthak pRthak deha-eka-eka deha meM vyavasthita-Tike hue rahate haiM tathA sukha-duHkha kA vedana karate haiManubhava karate haiM / vaha sukha duHkhAtmaka anubhava jise pratyeka prANI mahasUsa karate haiM-asatya nahIM kahA jA sakatA / isa pratipAdana se unakA mata nirasta ho jAtA hai jo jIva yA AtmA kA kartRtva svIkAra nahIM karate kyoMki AtmA yadi akartA ho, avikArI ho to sukha duHkhAtmaka anubhava nahIM ho sakatA / prANI sukha-duH kha kA anubhava karate haiM / apanI Ayu pUrNa ho jAne para vilupta-uchinna aura pracyuta ho jAte haiM arthAt zarIra ke sAtha unakA saMbaMdha vilupta evaM uchinna ho jAtA hai-miTa jAtA hai aura ve eka sthAna kA-eka bhava kA parityAga kara dUsare bhava meM saMkrAnta ho jAte haiM-cale jAte haiM / ise asatya nahIM kahA jA sakatA / isa prakAra jIvoM ke opapAtikatva kA-eka bhava se dUsare bhava meM upapAta hone kA-janma lene kA yA jAne kA hama niSedha nahIM karate / yaha isa gAdhA kA tAtparya hai / na taM sayaM kaDaM dukkhaM, kao annakaDaM ca NaM ? suhaM vA jai vA dukkhaM, sehiyaM vA ase hiyaM // 2 // sayaM kaDaM na aNNehiM, vedayaMti puDho jiyA / saMhaiaM taM tahA tesiM, iha megesi AhiaM // 3 // chAyA - na tat svayaM kRtaM duHkhaM kuto'nyakRtaJca ? sukhaM vA yadi vA duHkhaM, saiddhikaMvA'saiddhikam // svayaM kRtaM nA'nyairvedayanti pRthajIvAH / sAMgatikaM tattathAteSAmihaikeSAmAkhyAtam // anuvAda - sAMsArika prANI do prakAra duHkha bhogate haiM / eka bAharI kAraNoM tathA dUsarA binA kAraNoM dvArA / yaha duHkha bhoga na unakA apanA kiyA huA hai aura na kisI anya dvArA kiyA huA hai / vaha to niyatikRta hai / niyativAdiyoM kA aisA kathana hai / TIkA - tadevaM paMcabhUtAstitvAdivAdI nirAsaM kRtvA yattairniyativAdibhirAzrIyate tacchrokadvayena darzayitumAhayat taiH prANibhiranubhUyate sukha-duHkhaM sthAnavilopanaM vA na tat svayamAtmanA puruSakAreNa kRtaM niSpAditam / du:khamiti kAraNe kAryopacArAt duHkhakAraNamevoktam, asya copalakSaNatvAt sukhAdyapi grAhyam / tatazceda muktaM bhavati-yo'yaM sukha-duHkhAnubhavaH sa puruSakArakRtakAraNa janyo na bhavatIti, tathA kuto'nyena kAlezvara svabhAvakarmAdinA ca kRtaM bhavet 'Na' mityalaMkAre, tathAhi-yadi puruSakArakRtaM sukhAdyanubhUyeta tata: sevakavaNikkarSakAdInAM samAne - 58 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH puruSakAre sati phala prAptivaisadRzyaM phalAprAptizca na bhavet kasyacittu sevAdivyApArAbhAve'pi viziSTaphalA'vAptiddezyata iti, atona puruSakArAtkiJcidAsAdyate, kiMtarhi ? niyatereveti / etacca dvitIya zlokante'bhidhAsyate / nA'pi kAlaH kartA tasyaikarUpatvAjjagati phalavaicitryAnupapatteH, kAraNabhede hi kArya bhedo bhavati nA'bhede, tathAhiayameva hi bhedo bhedahetu rvA ghaTate yaduta viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazca tathezvara kartRke'pi sukha duHkhe na bhavataH, yato'sAvIzvaro mUrto'mUrto vA? yadi mUrtastata: prAkRtapuruSasyeva sarvakartRtvAbhAvaH, athAmUrtastathA satyAkAzasyeva sutarAM niSkriyatvam, api ca yadyasau rAgAdimAMstato'smadAdyavyatirekAdvizvasyAkatava, athA'sau vigatarAgastatastatkRtaM subhagadurbhagezvaradaridrAdi jagadvaicitryaM na ghaTAM prAscati, tato nezvaraH karteti, tathA svabhAvasyA'pi sukha duH khAdikartRtvAnupapattiH, yato'sau svabhAvaH puruSAdbhinno'bhinnovA ? yadi bhinno na puruSAzrite sukha duHkhe kartumalaM tasmAdbhinnatvAditi / nA'pyabhinnaH, abhedepuruSa evasyA ttasya cAkartRtva muktameva / nA'pi karmaNaH sukhadukhaM prati kartRtvaM ghaTate, yatastatkarma puruSAdbhinna mabhinnaM vA bhaveta ? abhinnaM cetpuruSamAtratApattiH karmaNaH, tatra cokto doSaH atha bhinnaM tatkiMsacetanamacetanaMvA ? yadi sacetana mekasmin kAye caitanyadvayApattiH, athAcetanaM tathA sati kutastasyapASANakhaNDasyevAsvataMtrasya sukha-duHkhotpAdanaM prati krtRtvmiti| etaccottaratra vyAsena pratipAdayiSyata ityalaM prasaMgena, tadevaM sukhaM saiddhikaM siddhAvapavargalakSaNAyAM bhavaM yadivA duHkhamasAtodayalakSaNamasaiddhikaM sAMsArikaM, yadivobhayamapyetatsukhadukhaMvAstrak candanAMganAdyupabhogakriyAsiddhau bhavaM tathA kazAtADanAGkanAdi siddhau bhavaM saiddhikaM, tathA asaiddhikaM sukhamAntaramAnanda rUpa mAkasmikamanavadhAritabAhya nimittam evaM duHkhamapi jvarazirortizUlAdirUpamaMgotthamasaiddhikaM tadevadubhayamapi na svayaM puruSa kAreNa kRtaM nA'pyanyena kenacit kAlAdinA kRtaM vedayantyanubhavanti pRthajjIvAH prANina iti / kathaM tarhi tatteSAmabhUd ? iti niyativAdI svAbhiprAyamAviSkaroti 'saMga iyaM' tti, (samyak svapariNAmena gatiH-yasya yadA yatra yatsukhaduHkhAnubhavanaM sA saMGgatirniyatistasyAM bhavaM sAMGgatikaM, yatazcaivaM na puruSakArAdi kRtaM sukha duHkhAdi atastatteSAM prANinAM niyatikRtaM saaNnggtikmityucyte| 'iha' asmina sukhaM duHkhAnubhavavAde ekeSAM vAdinAmAkhyAtaM teSAmayamamyupagamaH / tathA coktam-prApThyoniyativalAzrayeNa yo'rtha, so'vazyaM bhavati nRNA zubho'zubhovA / bhUtAnAM mahatikRte'pi hi prayatne, nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH // 2/3 / / ___TIkArtha - uparyukta rUpa meM paMcabhUtavAdI Adi saiddhAntikoM ke mata kA nirAsa-nirAkaraNa yA khaNDana karake aba Age do zlokoM dvArA niyativAdiyoM ke siddhAnta kA digdarzana karAte haiM - jagata meM prANIvRnda dvArA jo sukhAtmaka aura duHkhAtmaka anubhava kiye jAte haiM, ve unake apane udyama dvArA kRta nahIM hai / usI prakAra eka bhava se dUsare bhava meM jAnA-eka yoni se dUsarI yoni meM janma lenA-yaha bhI apane puruSArtha dvArA niSpAdita kiyA huA nahIM hai / yahAM isa gAthA meM kAraNa meM kArya kA upacAra karake duHkha zabda dvArA du:kha ke kAraNa kA vidhAna kiyA gayA hai-kathana kiyA gayA hai / yaha duHkha zabda upalakSaNa hai-sUcaka hai, ata: isase sukha Adi ko bhI liyA jAnA cAhiye / isa prakAra kahane kA abhiprAya yaha hai ki jo yaha sukha duHkhAtmaka anubhUti hotI hai, vaha jIvoM ke puruSakAra-puraSArtha yA udyama dvArA janya-utpanna hone yogya nahIM hai / tathA vaha kAla, paramAtmA, svabhAva aura karma Adi anyAnya padArthoM ke dvArA bhI kiyAhuA kisa prakAra ho sakatA hai, arthAt ina dvArA bhI vaha kiyA huA nahIM hai / yahA 'NaM' zabda vAkyAlaMkAra hetu prayukta huA hai / yadi apane apane puruSArtha yA udyama ke phalasvarUpa sukha Adi kI anubhUti-prApti ho to naukara seTha tathA kRSaka Adi kA udyoga yA parizrama to samAna hI hotA hai-ye sabhI apane apane tarIke se mehanata karate haiM kintu aisA hone ke bAvajUda phala bhinna bhinna prakAra kA hotA hai yA kabhI kabhI phala aprApta bhI rahatA (59) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 'sUtrakRtAGga sUtram hai, vaha milatA hI nhiiN| kisI kisI ko to sevA Adi kArya na karane para bhI viziSTa phala prApta hotA hai| aisA hama jagata meM dekhate haiM / isase yaha sAbita hotA hai ki puruSArtha se udyama se kucha bhI prApta nahIM hotA kintu niyati se hI sukha Adi prApta hote haiM / dUsare zloka ke anta meM isa viSaya meM pratipAdita kareMge / kAla, sukha evaM duHkha Adi kA kartA yA vidhAyaka haiM, yaha bhI saMbhava nahIM hai kyoMki kAla meM eka rUpatva hai - vaha sadA eka hI rUpa meM rahatA hai / jagata meM phala vicitra - vibhinna vibhinna prakAra ke dikhAI dete haiM, kAla kI eka rUpatA ke kAraNa aisA nahIM ho sktaa| jaba kAraNa meM bheda hotA hai taba tadanurUpa kArya meM bhI bheda hotA hai| kAraNa meM jaba bheda nahIM hotA to kArya meM bheda nahIM AtA / viruddha dharma kA Azraya lenA yA kAraNa kA bhinna honA, isI se bheda hotA hai-yahI bheda kA kAraNa hai| isI prakAra sukha evaM duHkha Izvara yA paramAtmA dvArA bhI kiye hue nahIM hai / prazna upasthita hotA hai ki vaha paramAtmA mUrtta-sazarIra zarIra sahita hai athavA amUrta-azarIra yA zarIra rahita hai / yadi vaha mUrtta - zarIra sahita hai taba to vaha eka sAdhAraNa puruSa jaisA hai, usI kI jyoM vaha saba padArthoM kA kartA yA niSpAdaka nahIM ho sktaa| yadi amUrta-zarIravarjita hai to phira AkAza kI jyoM vaha nitAnta kriyAvihIna hai| yadi vaha paramAtmA hama logoM ke samAna - sAMsArika logoM kI jyoM rAgayukta hai to vaha jagata kA karttA nahIM mAnA jA sakatA / yadi vaha vigatarAga-rAgavarjita hai to vaha subhaga, sundara, saumya tathA durbhaga, kurupa bhaddA Izvara dhana-sampanna tathA daridranirdhana rUpa meM isa vicitra vividhatAyukta jagata kI sRSTi nahIM kara sakatA / isIliye Izvara sRSTi kartA nahIM hai / svabhAva bhI sukha duHkha kA sraSTA nahIM ho sakatA / eka prazna upasthita hotA hai ki svabhAva puruSa se pRthak hai yA apRthak hai / yadi use puruSa se pRthak mAnate ho to yaha sApha hai ki vaha puruSa 1 ke sukha tathA duHkha ko utpanna karane meM samartha nahIM ho sakatA kyoMki usakA puruSa se pArthakya hai / yadi svabhAva puruSa se apRthak yA abhinna ho to vaha eka prakAra se puruSa hI ghaTitahotA hai, tathA vaisI sthiti meM vaha sukha duHkha kA sraSTA nahIM hotaa| isa saMbaMdha meM kahA bhI jA cukA 1 karma bhI sukha duHkha kA sraSTA nahIM ho sakatA kyoMki yahAM bhI yaha savAla uThatA hai ki vaha karma usase bhinna yA pRthak hai athavA abhinna yA apRthak hai / yadi karma ko puruSa se abhinna yA apRthak mAnA jAya taba to vaha eka prakAra se puruSa hI hai, anya nahIM / ataH usameM sukha kA tathA duHkha kA kartRtva siddha nahIM hotA / jaise pahale batalAyA gayA hai ki usameM kartRtva mAnane se doSa AtA hai / yadi vaha karma puruSa se pRthak yA bhinna hai, to eka savAla aura khar3A hotA hai ki vaha sacetana - cetanAyukta athavA acetana-cetanAvirahita hai / yadi use sacetana mAne to eka hI zarIra jIva tathA karma do cetana prANI haiM aisA mAnanA hogA / yadi karma caitanyarahita hai to vaha patthara ke khaNDa kI jyoM khuda bhI parAdhIna hai - parataMtra hai sukha duHkha kA sraSTA kaise ho sakatA hai / Age vistAra se kaheMge, isaliye yahAM adhika kahanA apekSita nahIM hai I yahAM 'saiddhika' zabda AyA hai / siddhi kA tAtparya mokSa hai jo sukha mokSa meM utpanna hotA hai use saiddha kahA jAtA hai / saMsAra kA nAma asiddhi hai| saMsAra meM asAtAvedanIya karma ke udaya hone para jo duHkha AvirbhUta hotA hai use asaiddhika kahA jAtA hai arthAt sAMsArika duHkha asaiddhika haiN| athavA ise yoM samajhA jAnA cAhiye ki sukha evaM duHkha ye donoM hI saiddhika tathA asaiddhika do prakAra ke hote / puSpa mAlA, candana, sundara ramaNI 60 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH Adi ke upabhoga kI kriyA yA siddhi se jo utpanna hote haiM ve sukha saiddhika kahe jAte haiM / kor3e se pITA jAnA, garama lohe se dAgA jAnA Adi siddhi yA kriyA dvArA jo duHkha utpanna hote haiM ve saiddhika duHkha kahe gaye haiM / jo akasmAt utpanna hotA hai, jisake bAharI kAraNa dikhAI nahIM par3ate vaisA Antarika Ananda rUpa sukha asaiddhika sukha kahalAtA hai / isI prakAra bukhAra, sira meM darda, peTa meM zUla Adi ke rUpa meM jo duHkha apane aMgoM se utthita hote haiM-utpanna hote haiM ve asaiddhika duHkha kahe gaye haiM / ye donoM hI prakAra ke sukha evaM duHkha manuSya ke apane puruSArtha se utpanna nahIM hote / tathA ye na kAla Adi kisI anya ke dvArA hI niSpanna kiye jAte haiM / ina donoM prakAra ke sukha duHkha ko prANI pRthak pRthak bhogate haiM / savAla uThatA hai-ye sukha aura duHkha prANiyoM ko kisa kAraNa hote haiM ? yaha avagata karAne hetu niyativAdI apanA abhiprAya saMgaiaMsAMghatikaM zabda dvArA batalAtA hai| samyak-apane pariNAma se bhalI bhAMti jo gati AtI hai use saMgati kahA jAtA hai / isakA Azaya yaha hai ki jaba jisa prANI ko sukha duHkha kI anubhUti karanI hotI hai vaha vaisI sthiti jisase utpanna hotI hai use sAMghatika kahA gayA hai vaha niyati hai usa niyati dvArA jo sukha duHkha utpanna hote haiM ve sAMghatika haiN| ____yoM pUrvokta rUpa se jo kahA gayA hai usake anusAra prANiyoM ke sukha tathA duHkha unake apane puruSArtha yA udyama dvArA kRta nahIM haiM kintu ve usakI niyati dvArA kRta haiM, ataeva ve sAMghatika kahe jAte haiM / yahAM sukhAtmaka duHkhAtmaka anubhUti ke viSaya meM katipaya siddhAntavAdiyoM kA yaha jo vivecana kiyA gayA hai vaha unakA svIkRta siddhAnta hai / kahA gayA hai-zubha yA azubha, acchA yA burA jo bhI padArtha vastu prAptavya haiprApta hone yogya hai, vaha niyati ke bala se manuSya ko avazya prApta hogI / jo prApta na hone yogya hai, jo abhAvya hai-nahIM hone yogya hai vaha prANiyoM dvArA mahAna prayatna karane para bhI nahIM hotI / jo bhAvI-hone vAlA hai, usakA kabhI nAza nahIM hogA / eva meyANi jaMpaMtA, bAlA paMDiamANiNo / niyayAniyayaM saMtaM, ayANaMtA abuddhiyA // 4 // chAyA - evametAni jalpaMto bAlAH paNDitamAninaH / niyatAniyataM santa majAnanto'buddhikAH // anuvAda - pahale jo carcita hue haiM ve-niyativAdI ajJAnI haiM, kintu ve apane Apako paMDita jJAnavAna mAnate haiM, kahate haiM / vAstava meM sukha tathA duHkha eka apekSA se niyata hai-nizcita hai tathA eka apekSA se aniyataanizcita hai arthAt ve niyatAniyata haiM kintu ise nahIM jAnate hue niyativAdI aisA svIkAra nahIM karate / TIkA - evaM zlokadvayena niyativAdimatamupanyasyAsyottara dAnAyAha / evmitynntroktsyopprdrshne| etAni pUrvoktAni niyativAdAzritAni vacanAni jalpanto'bhidadhato bAlA iva bAlA ajJAH sadasadviveka vikalA api santaH paNDitamAnina AtmAnaM paNDitaM mantuM zIlaM yeSAM te tathA kimiti ta eva mucyanta ? iti tadAha- ) yato 'niyayAniyayaM saMtamiti' sukhAdikaM kiMcinniyatikRtamavazyaMbhAvyudayaprApitaM tathA aniyatamAtmapuruSakArezvarAdiprApitaM sat niyatikRtamevaikAntenAzrayanti, ato'jAnAnAHsukhaduHkhAdikAraNamabuddhikAH buddhirahitA (61) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI sUtrakRtAGga sUtram , bhavantIti, tathAhi-ArhatAnAM kiMcitsukhaduHkhAdi niyatita eva bhavati, tatkAraNasya karmaNaH kasmiMzcidavasare avazyaMbhAvyudayasadbhAvAnniyatikRtikRtamityucyate,tathA kiMcidaniyatikRtaJca-puruSakArakAlezvarasvabhAvakarmAdikRtaM, tatra kathaJcit sukhadu:khAdeH puruSakArasAdhyatvamapyAzrIyate, yataH kriyAtaH phalaM bhavati kriyA ca puruSakArAyattA pravartate, tathA coktam - . "na daivamiti saJcintya tyajedudyamamAtmanaH / anudyamena kastailaM tilebhyaH prAptumarhati" ? // 1 // yattu samAne puruSavyApAre phala vaicitryaM duSaNatvenopanyastaM tadadUSaNameva, yatastatrA'pi puruSakAra vaicitryamapi phala vaicitrye kAraNaM bhavati, samAne vA puruSa kAre yaH phalAbhAvaH kasyacidbhavati so'dRSTakataH, tadapi cA'smAbhiH kAraNatvenAzritameva tathA kAlo'pi kartA, yato bakulacampakAzokapunnAganAgasahakArAdInAM viziSTa eva kAle puSpaphalAdhudbhavo na sarvadeti, yaccoktaM-'kAlasyaikarUpatvAjagadvaicitryaM na ghaTata' iti, tadasmAn prati na dUSaNaM yato'smAbhirna kAla evaikaH katRtvenA'bhyupagamyate'pitu karmA'pi, tato jagadvaicitryamityadoSaH / tathezvaro'pi kartA, Atmaiva hi tatra tatro'tpattidvAreNasakalajagadvyApanAdIzvaraH tasya sukhadukhotpattikartRtvaM sarvavAdinAmavigAnena siddhameva / yaccAtra mUrttAmUrtAdikaM dUSaNamupanyastaM tadevaMbhUtezvara samAzrayaNe dUrotsAditameveti / svabhAvAsyA'pi kathaMcit kartRtvameva, tathAhi Atmana upayoga lakSaNatvamasaMkhyeyapradezatvaM pudgalAnAM ca mUrttatvaM dharmAdharmAstikAyayorgatisthityupaSTambhakAritvamamUrttatvaJcetyevamAdi svabhAvApAditam / yadapi cAtrAtma vyatirekAvyatireka rUpaM dUSaNamupanyastaM tadrUSaNameva, yataH svabhAva Atmano'vyatiriktaH, Atmano'pi ca kartRtvamabhyupagatametadapi svabhAvApAdita meveti / tathA karmA'pi kartR bhavatyeva, taddhi jIva pradezaiH sahA'nyo'nyAnuvedharUpatayA vyavasthitaM kathaJciccAtmano'bhinnaM,tadvazAccAtmA nArakatiryaGmanuSyAmarabhaveSu paryaTansukhaduHkhAdikamanubhavatIti |tdevN niyatyaniyatyoH kartRtve yuktyupapanne sati niyatereva kartRtvamabhyupagacchanto nirbuddhikAH bhavantItyavaseyam // 4 // TIkArtha - zAstrakAra pUrvokta do zlokoM dvArA niyativAdiyoM kA mata upanyastakara-upasthApita kara aba usakA samAdhAna dete haiM - prastuta gAthA meM niyativAdI ke pUrvokta kathana ko upasthita karane hetu 'evaM' zabda kA prayoga huA hai, niyativAdI-niyativAda sambandhI siddhAntoM kI prarUpaNA karane vAloM ko sat-astitva jo padArtha hai, asatnAstitva-jo padArtha nahIM hai, isa sambandha meM yathArtha viveka nahIM hai, ve jJAnazUnya hai, ve bAlaka kI taraha jJAnazUnya haiM, aisA hone ke bAvajUda ve apane ko paMr3ita-jJAnI-mAnate haiM / niyativAdiyoM ko ajJAnI-jJAna zUnya aura paMDitamAnIpAMDitya kA abhimAna karane vAle kyoM kahA jAtA hai ? sUtrakAra isa saMbhAvita prazna yA jijJAsA kA samAdhAna dene hetu ve niyayAniyayaM-niyatAniyataM kA ullekha karate hue batalAte haiM ki kaI sukha-anukUla sAtA mUlaka sthitiyA aisI haiM jo niyata-nizcita rUpa meM hotI hai kyoMki vaisA kArmika udaya hotA hai tathA kaI aniyata arthAt apane udyama athavA kisI adRSTa zakti ke dvArA kiye jAne se aniyata-anizcita, Akasmika hotI haiM aisA hote hue bhI niyativAdI sabhI sukho-anukUla sAtAmUlaka sthitiyoM tathA duHkhoM-asAtAmUlaka sthitiyoM ko ekAnta rUpa se-nizcita rUpa se niyatikRta batalAte haiM / isa prakAra ve niyativAdI sukha evaM duHkha ke paryAya kAraNa ko nahIM jAnate, ve buddhi rahita haiM / ArhatoM kA-tIrthaMkaroM evaM sarvajJoM kA yaha abhimata hai ki kaI sukha aura duHkha aise haiM jo niyati se hI hote haiM-jo niyata hai kyoMki una sukha duHkhoM ke kAraNa jo karma haiM, unakA kisI vizeSa avasara para-samaya para Avazyaka rUpa meM udaya hotA hai / yoM ve haiM to karmoM ke udaya se niSpanna parantu kisI vizeSa rUpa meM, vizeSa avasara para niyata dazA meM udaya hone ke kAraNa unheM niyati ke antargata -62) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH / liyA jAtA hai / isaliye ve sukhaduHkha niyati kRta haiM aisA kahA jAtA hai / kaI sukha duHkha aise haiM jo niyatikRta nahIM kahe jAte / ve kisI manuSya ke apane udyama, kAla, adRSTa svabhAva tathA karma Adi dvArA niSpanna hote haiM / isa dRSTikoNa ko lete hue Arhata-jaina dharma meM vizvAsa karane vAle sukha duHkha Adi ko kisI apekSA se udyama sAdhya bhI svIkAra karate haiM arthAt ve mAnava ke parizrama yA prayatna se hote haiN| isakA hetu yaha hai ki koI bhI phala kriyA se kucha karane se niSpanna hotA hai-prakaTa hotA hai tathA kriyA puruSArtha yA udyama para AdhArita hai / isIlie kahA gayA hai ki jo daiva-bhAgya meM likhA hai vahI prApta hogA, yaha ciMtana kara kisI bhI vyakti ko prayatna karanA nahIM chor3anA cAhiye kyoMki udyama yA prayatna karane se kisI ko tiloM meM bhI tela upalabdha nahIM ho sakatA / niyativAdI ne niyatAniyatavAda para doSAropaNa karate hue jo kahA ki-aneka vyaktiyoM kA udyama yA prayatna yadyapi samAna hotA hai kintu phala meM bheda yA bhinnatA dikhAI detI hai / jarA vicAra kareM, vAstava meM yaha doSa nahIM hai kyoMki jitane loga udyama karate haiM, vaha unakI kSamatA, paristhiti Adi ke anusAra vicitratAbhinnatA liye hue hotA hai / jaba udyama meM bhinnatA hotI hai to phira phala abhinna kaise ho sakatA hai ? eka samAna prayatna karane para bhI kucha phala milatA hI nahIM hai yaha usake adRSTa-pUrva meM kiye gaye bAdhaka karmoM kA pariNAma hai / ve dRSTigocara nahIM hote isaliye vaha adRSTa kahA jAtA hai / jaina usako bhI sukha evaM duH kha kA kAraNa mAnate haiM / isI prakAra kAla bhI eka dRSTi se kartApana liye hue hai jaise vakula, campaka, azoka, phunnAga, nAga tathA Amra Adi vRkSoM ke eka hI samaya-eka hI Rtu meM phala nahIM lagate / unake phala Ane kA apanA pRthak pRthak samaya hai| kAla ke sAtha vizeSa rUpa se vahAM karmoM kA sahayoga ghaTita hotA hai| niyati ne apanA pakSa prastuta karatehue jo yaha kahA ki kAla eka rUpAtmaka hai, ata: usase vaicitryayukta-vividhatAoM se paripUrNa jagata utpanna nahIM ho sakatA / yaha kahanA hama logoM para doSa rUpa meM lAgU nahIM hotA kyoMki hama kevala kAla kA hI kartRtva svIkAra nahIM karate apitu karma kA bhI kartRtva svIkAra karate haiM / isaliye karma kI vicitratA-vividhatA ke phalasvarUpa hI jagat meM vicitratA yA vividhatA dRSTigocara hotI hai isase hamAre siddhAnta meM koI doSa nahIM AtA / jo yaha kahA gayA ki Izvara jagata kA kartA hai, isa saMbaMdha meM hamArA yaha pratipAdana ki AtmA hI apane karmoM ke anurUpa bhinna bhinna prANiyoM ke rUpa meM utpanna hotI hai isa prakAra eka apekSA se vaha sarvavyApaka hai, use Izvara bhI kahA jA sakatA hai, vaha AtmA yA Izvara hI sukha tathA duH kha utpanna hone kA kartA hai-vahI apane zubha karmoM dvArA sukha aura aMzubha karmo dvArA duHkha utpanna karatA hai| saMsAra ke sabhI matavAdiyoM ke siddhAntoM meM isa saMbaMdha meM koI vivAda nahIM hai / sabhI ke dRSTikoNAnusAra yaha siddha hai / sukha evaM duHkha kA kartA Izvara hai isako sadoSa sAbita karane ke liye, isakA khaMDana karane ke liye niyativAdI ne AtmA mUrta-AkArayukta hai tathA amUrta-nirAkAra hai, yaha prazna uThAte hue doSa siddha karane kA prayAsa kiyA hai / hama to AtmA ko hI Izvara mAnate haiN| usake atirikta koI bhinna Izvara hamAre siddhAntAnusAra nahIM hai / isaliye yaha doSa hama para lAgU nahIM hotA / svabhAva bhI kisI eka apekSA se kartA hai kyoMki AtmA upayoga svarUpa hai, asaMkhya pradezAtmaka hai / pudgala mUrta haiM, dharmastikAya gati meM sahAyaka hai tathA adharmAstikAya sthiti meM sahAyaka hai / ye amUrta haiM-ye saba sthitiyAM-svabhAva ke dvArA hI niSpanna hotI haiM / niyativAdI ne svabhAva AtmA se pRthak hai yA apRthak ityAdi kahakara svabhAva ke kartApana meM jo doSAropaNa kiyA hai-doSa dikhalAyA hai vaha bhI siddha nahIM hotA kyoMki svabhAva AtmA se pRthak nahIM hai / yaha hamane aMgIkAra kiyA hI hai ki AtmA kartA hai / isaliye AtmA kA karttApana svabhAvajanita hI hai / karma ko bhI jo karttA kahA - 63 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram gayA hai vaha sahI hai kyoMki karma yA karmANu jIva ke pradezoM ke sAtha paraspara ghulamilakara rahate haiM / ataeva karma eka apekSA se jIva se apRthak hai / karma ke hI phalasvarUpa AtmA naraka gati, tiryaJcagati, manuSyagati aura deva gati Adi meM jAtI hai / vahAM apanI-apanI gati ke anurUpa sukha yA duHkha kA bhoga karatI hai / isa prakAra niyati aura aniyati ina donoM kA kartApana yukti evaM tarka se sAbita hotA hai / jo niyativAdI kevala niyati meM hI kartRtva ko svIkAra karate haiM ve nirbuddhika-buddhi rahita haiM, aisA jAnanA caahiye| evamege u pAsatthA, te bhajjo vippagabbhiA / evaM uvadviA saMtA, Na te dukkhavimokkhayA // 5 // chAyA - evameke tu pAvasthA ste bhUyo vipragalbhitAH / evamupasthitAH santo na te duHkhavimokSakAH // anuvAda - niyativAdI pUrvokta rUpa meM eka mAtra niyati ko hI sukha tathA duHkha kA kartA mAnate haiM, yaha unakI dhRSTatA hai-durAgraha pUrNa kathana hai / ve apane mantavya ke anusAra pAralaukika-dharma tapa Adi se sambaddha kriyA meM saMlagna hokara bhI duHkha se chuTakArA nahIM pA sakate / / TIkA - tadevaM yuktyA niyativAdaM duSiyitvA tadvAdinAmapAyadarzanAyAha- evamiti pUrvA'bhyupagamasaMsUcakaH, sarvasminnapi vastuni niyatAniyate satyeke niyatimevA'vazyambhAvyeva kAlezvarAdernirAkaraNena nirhetukatayA niyativAdamAzritAH / turavadhAraNe, taevanAnye, kiM viziSTAH punasta iti darzayati-yuktikadambakAdvahistiSThantIti pArzvasthAH paraloka kriyA pArzvasthA vA, niyatipakSasamAzrayaNAtparaloka kriyAvaiyarthya, yadi vA-pAza iva pAza:-karmabandhanaM, tacceha yuktivikalaniyativAdaprarUpaNaM tatra sthitAH pAzasthAH / anye'pyekAntavAdinaH kAlezvarAdikAraNikAH pArzvasthAH pAzasthA vA draSTavyA ityAdi te punarniyativAdamAzrityA'pi, bhUyo vividhaM vizeSeNa vA pragalbhitA dhASTayoM pagatA paraloka sAdhikASu kriyASupravartante dhASA zrayaNaM tu teSAM niyativAdAzrayaNe satyeva punarapi tatpratipanthinISu kriyAsu prvrtnaaditi| te punarevamapyupasthitAH paralokasAdhikAsu kriyAsu pravattA api santo nAtmaduHkhavimokSakAH / asamyak pravRttatvAnnAtmAnaM duHkhAdvimocayanti ]gatA niyativAdinaH // 5 // __TIkArtha - sUtrakAra yukti dvArA niyativAda ko sadoSa siddha karate hue unakI vinAzonmukhatA kA digdarzana karAte haiM-prastuta gAthA meM AyA huA-'evaM' zabda pahale varNita niyativAdI siddhAnta kI ora iMgita karatA hai| ve sabhI padArtha-vastueM niyata evaM aniyata donoM prakAra kI hotI haiM kintu kaI puruSa aise haiM jo kAla, Izvara Adi ko asvIkAra kara kevala niyati-avazyaMbhAvitA yA honahAra meM hI kisI kAraNa ke binA kartA rUpa meM svIkAra karate haiM / yahAM 'tu' zabda avadhAraNa, nizcitatA yA jora dene ke artha meM hai / isakA Azaya yaha hotA hai ki niyativAda meM AsthA rakhane vAle una logoM kA hI aisA mantavya hai / anyoM kA nahIM / ve niyativAdI kisa prakAra ke hote haiM. isakA spaSTIkaraNa karate hue AgamakAra pratipAdita karate haiM ki ve niyativAdI pArzvastha haiM / pArzvastha unheM kahA jAtA hai jo yuktikadambaka-yuktiyoM ke samUha se bAhara yA eka tarapha rahatA hai-yuktiyoM ko svIkAra nahIM karatA athavA eka artha yaha bhI hai ki ve niyativAdI pAralaukika dhArmika kriyA se bahirbhUta rahate haiM kyoMki ve to niyati meM hI saba kA kartRtva svIkAra karate haiM / aisA mAnane para unakI pAraloka viSayaka -64 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH kriyA nirarthaka siddha hotI hai / isa zabda kI eka vyAkhyA aura hai / "pAsatthA" pada meM Aye 'pAsa' zabda ko pArzva ke badale jaba pAsa ke rUpa meM lete haiM to usakA artha yaha hotA hai ki yo pAsa ke samAna hai, pAsa meM avasthita hai, ve pAsa kahe jAte haiM / 'pAsa' kA artha karmabaMdhana hai / yahAM prastuta viSaya yukti varjita niyativAda kA pratipAdana hai / usameM sthita niyativAdI pAsattha hai-karmabaMdha se jakar3e hue haiM / anya vAdI, jo ekAnta rUpa se kAla evaM Izvara Adi meM hI sabakA kartRtva svIkAra karate haiM ve bhI pArzvastha yA pAsattha hai, aisA samajhanA caahiye| niyativAdI yadyapi yaha mAnate haiM ki saba kucha niyati se hI phalita hotA hai / phira bhI ve taraha taraha vaisI kriyAeM karane meM pravRta rahate haiM jinakA paraloka sAdhane se saMbaMdha hai / yaha unakI kitanI bar3I dhRSTatADhIThapana hai / yaha kitanI bhArI dhRSTatA va durAgraha hai ki niyativAdI saba kucha niyati se hI hotA hai, isa siddhAnta ko svIkAra kiye hue hai para kriyAeM aisI karate haiM jo siddhAnta se viparIta hai / ataeva paraloka ko sAdhane vAlI tathAkathita dharma kriyAoM meM saMlagna hote hue bhI ve apanI AtmA ko du:kha se nahIM chur3A sakate / kAraNa yaha hai ki ve samyak-satzraddhAna yukta jJAna pUrvaka kriyA meM saMlagna nahIM haiM / ataH ve apanI AtmA ko duH kha se mukta nahIM kara sakate / niyativAda kA vivecana samApta hotA hai / javiNo migA jahA saMtA, paritANeNa vajiA / asaMkiyAI saMkaMti, saMkiAI asaMkiNo // 6 // pariyANi ANi saMketA, pAsitANi asaMkiNo / aNNANabhayasaMviggA saMpaliMti tahiM tahiM // 7 // chAyA - javinomRgA yathA santaH paritrANena varjitAH / azaGkitAni zaGkante zaGkitAnyazaGkinaH // paritrANi tAni zaMkamAnAH pAzitAnyazaGkinaH / ajJAnabhayasaMvignAH samparyyayante tatra tatra // anuvAda - ve mRga jo rakSaka rahita hai atyanta capalatA yukta haiM / jina sthAnoM meM zaMkA nahIM kI jAnI cAhiye, jahAM koI bhaya AzaMkita nahIM hai, vahAM zaMkA karate haiM aura jahAM bhaya kI AzaMkA hai vahAM bhaya nahIM karate / isa prakAra surakSita sthAna meM AzaMkita rahane vAle aura pAsayukta-bandhana yukta sthAna meM anAzaMkita rahane vAle ajJAnayukta bhayodvigna mRga apanI bhrAMti ke kAraNa pAsayukta sthAna meM hI girate haiM usI prakAra anya darzanoM meM vizvAsa karane vAle rakSAyukta-anekAMta siddhAnta jaise rakSA ke kavaca se yukta dharma yA darzana ko chor3akara ekAntavAda kA Azraya lete haiM jo unake liye anarthakArI siddha hotA hai| TIkA - sAmpratamajJAnimataM dUSayituM dRSTAntamAha - yathA javino vegavantaH santo mRgA AraNyAH pazavaH pari-samantAt trAyate rakSatIti paritrANaM tena varjitA rahitAH paritrANavikalA ityarthaH / yadi vA-paritAnaM vAgurAdibandhanaM tena tarjitA bhayaM grAhitAH santobhayodbhAMtalocanA:samAkulIbhUtAnta:karaNAH samyag vivekavikalA azaMGkanIyAni kUTapAzadirahitAni sthAnAnyazaMkAhA'Ni tAnyeva zaMkante'narthotpAdakatvena gahNanti / yAni punaH zaMkAhA'Ni, zaMkA -65) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram saMjAtA yeSuyogyatvAttAni zaMkitAni zaMGkAyogyAni vAgurAdIni tAnyazaMGkAtanasteSu zaMGkAyakurvANAH tatra tatra pAzAdike samparyyayantaityuttareNa sambandhaH ||6|| punarapyetadevAtimohAviSkaraNAyAha - paritrAyata iti paritrANaM tajjAtaM yeSu tAni tathA, paritrANayuktAnyeva zaGkamAnA atimUDhatvAdviparyyastabuddhayaH trAtaryyapi bhayamutprekSamANAH tathA pAzitAni pAzopetAni - anarthApAdakAnyazaGkinasteSu zaMGkAmakurvANAH saMto'jJAnena bhayena ca saMviggatti samyag vyAptAH vazIkRtAH zaGkanIyamazaGkanIyaM vA tathA paritrANopetaM pAzAdyanarthopetaM vA samyag vivekanA jAnAnAstatra tatrAnarthabahule pAzavAgurAdike bandhane samparyyayante sam ekIbhAvena pari samantAdayante yAnti vA gacchantItyuktaM bhavati / tadevaM dRSTAntaM prasAdhya niyativAdAdyekAntAjJAnavAdino dAntikatvenA''yojyAH yataste'pyekAntavAdino'jJAnikA strANabhUtA'nekAntavAdavarjitAH sarvadoSavinirmuktaM kAlezvarAdikAraNavAdA'bhyupagamenAnAzaGkanIyamanekAntavAdamAzaGkante, zaGkanIyaJca niyatyajJAnavAdamekAntaM na zaGkante te evaMbhUtAH paritrANArhe'pyanekAntavAde zaGkA kurvANA yuktyA'ghaTamAnakamanarthabahulamekAntavAda mazaGkanIyatvena gRNanto'jJAnAvRttAsteSu teSu karmabandhanasthAneSu samparyyayanta iti // 7 // TIkArtha - zAstrakAra ajJAniyoM ke siddhAnta meM doSa batAne hetu dRSTAnta kA pratipAdana karate haiMjaise vegavAna tIvra gatizIla hiraNa Adi jaMgalI pazu paritrANa se vaMcita hote haiM / paritrANa kA vyutpattilabhya artha pari-cAroM ora se, trANa-rakSA kiyA jAnA hai| pazuoM ke liye aisA koI paritrANa yA rakSaNa kA sAdhana nahIM hotA / paritrANa kA eka rUpa paritAna hotA hai / lagAma Adi baMdhana ko paritAna kahA jAtA hai / usase tarjita bhayagrasta pazu Dara ke kAraNa udbhAnta locana aura Akulita hRdaya ho jAte haiM arthAt unakI A~khoM meM bhaya vyApta ho jAtA hai / unakA hRdaya becaina ho jAtA hai| unheM samyak viveka bhale bure kA jJAna nahIM rahatA / ve viveka zUnya hote haiM / yahI kAraNa hai ki ve kUTapAza- baMdhana Adi se varjita sthAna meM jahAM zaMkA nahIM kI jAnI cAhiye, jo nirApada hote haiM, usameM ve zaMkA karate haiM / unako ve anarthotpAdaka- ahita janaka mAnate haiM tathA jina sthAnoM meM zaMkA kI jAnI cAhiye, jahAM unheM pakar3ane hetu baMdhana Adi lage rahate haiM, rakhe rahate haiM, vahAM ve zaMkA nahIM karate - niDara hokara cale jAte haiN| ve vahAM bandhanoM meM baMdha jAte haiN| Age kI gAthA se ise yoM jor3a lenA cAhiye / sUtrakAra ajJAnI kI ati mohayukta avasthA ko vyakta karane ke liye kahate atyanta mUrkhatA ke kAraNa viveka zUnya yA viparIta jJAnayukta vyakti surakSita sthAna meM zaMkA karate haiM bhaya kI AzaMkA rakhate haiN| jahAM anarthotpAdaka kaSTa kAraka pAza- phaMde, jAla, bandhana Adi hote haiM vahAM ve nizaMka rahate haiN| unakI tulanA una pazuoM se kI jAtI hai jo zaMkanIya sthAnoM para zaMkA nahIM karate tathA azaMkanIya aura rakSAyukta sthAna meM zaMkA karate haiN| ve nahIM jAnate ki unake liye kauna sA sthAna anarthakAraka hai / ve apane ajJAna yA vivekazUnyatA ke kAraNa jAla meM phaMde meM yA baMdhana meM jA par3ate haiM / yaha dRSTAnta niyativAdI tathA ekAMtarUpeNa ajJAnavAdiyoM ke sAtha jor3anA cAhiye / ekAntavAdI unhIM ajJAnI pazuoM kI jyoM hai jinakA yahAM dRSTAntarUpa meM ullekha huA hai / ve ajJAnI puruSa anekAntavAda se jo rakSA rUpa hai, rahita haiM / anekAntavAda aisA darzana hai jo saba prakAra ke doSoM se vinirmukta hai- rahita hai / apekSA bheda se kAla, Izvara Adi ko bhI kAraNa mAnane ke kAraNa zaMkAyukta nahIM hai usameM kisI prakAra kI AzaMkA nahIM hotI, niyativAda tathA ajJAnavAda aikAntika dRSTikoNa ko liye hue haiN| isaliye ve zaMkAspada hai- zaMkA karane yogya hai / phira bhI ve niyativAdI I 66 - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH aura ajJAnavAdI unameM zaMkA nahIM karate, nizaMkatayA unheM apanAeM rahate haiM / yoM ve paritrANa karane vAle anekAntavAda meM AzaMkA rakhate hue usase bhayabhIta rahate hue usa dizA meM Age na bar3hate hue ekAntavAda-jo tarka aura yukti ke viruddha hai, jo pariNAma meM anarthotpAdaka hai, usako azaMkanIya-zaMkA vivarjita surakSita mAnate hue svIkAra karate haiM, yoM ve karma bandhana ke sthAnoM meM jAte haiM / (2) aha taM paveja bajhaM, ahe bajjhassa vA vae / mucceja payapAsAo, taM tu maMde Na dehae // 8 // chAyA - atha taM plaveta bandha madho bandhasya vA vrajet / muccetpadapAzAttattu mando na pazyati // anuvAda - pUrvokta dRSTAnta kA Age spaSTIkaraNa karate hue kahA jAtA hai ki vaha pUrva varNita mRga yadi lage hue baMdhana ke Upara se kUda kara calA jAya athavA baMdhana ke nIce se caturAI se nikala jAya to vaha usa baMdhana se chUTa sakatA hai kintu usa ajJAnI kI dRSTi meM yaha bAta nahIM AtI / vaha aisA nahIM krtaa| TIkA - pUrvadoSairaparituSyannAcAryo doSantaraditsayA punarapi prAktana dRSTAntamadhikRtyA''ha - atha anantara masau mRgastat 'vajjha' miti baddhaM bandhanAkAreNa vyavasthitaM vAgurAdikaM vA bandhanaM baMdhakatvAd baMdhamityucyate tadevabhUtaM kUTapAzAdikaM bandhanaM yadyasAvupari plaveta tadadhastAdatikramyopari gaccheta, tasya bAderbandhanasyAdho (vA) gacchet tata evaM kriyamANe'saumRgaH pade nAzaH padapAzo vAgurAdibandhanaM tasmAnmucyeta yadi vA padaM kUTaM pAzaH pratItastAbhyAM mucyeta, kvacitpadapAzAdIti paThyate, AdigrahaNAd vadha tADanamAraNAdikAH kriyAH gRhyante, evaM saMtamapi tamanarthapariharaNopAyaM maMdojaDo'jJAnAvRtto na dehatIti na pazyatIti // 8 // TIkArtha - zAstrakAra pahale dRSTAnta dvArA doSoM kA digdarzana karAte haiM / usase unheM saMtoSa nahIM hotaa| isaliye usa dRSTAnta meM ora doSa dikhAne hetu ve pratipAdana karate haiM - vAgurA-phaMdA, jAla Adi baMdhana yA baMdha kahe jAte haiM / inameM sthita-par3A huA hirana yadi kucha kara inheM lAMgha jAya athavA camar3e se bane usa baMdhana ke nIce hokara vahAM se nikala jAya to vaha usase baca sakatA hai / yahAM jo 'pada' zabda AyA hai usakA eka abhiprAya kapaTa bhI hai / pAza, bandhana kA nAma hai jo prasiddha hai / vaha mRga ina donoM se mukta ho sakatA hai arthAt kapaTapUrvaka cAlAkI ke sAtha pakar3ane ke liye lagAye gaye phaMde se-jAla se vaha chUTa sakatA hai / kahIM kahIM 'padapAzAdi' aisA pATha AyA hai| vahAM 'Adi' kA abhiprAya vadha-bAMdhanA, tAr3anA-pITanA aura mAraNa-jAna lenA hai / ye kriyAeM vahAM jur3atI hai / vaha viveka vikala ajJAna yukta mRga anartha yA saMkaTa ko dUra karane kA upAya vidyamAna hone para bhI use nahIM dekhatA / ahiappA'hiyapaNNANe, visamaMteNuvAgate sa braddhe payapAseNaM, tathya dhAyaM niyacchai // 9 // chAyA - ahitA'tmA'hitaprajJAnaH viSamAntenopAgataH / .. sa baddhaH padapAzena tatra ghAtaM niyacchati // 67 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - vaha mRga ajJAnI hone ke kAraNa buddhi dvArA apanA hita-ahita na jAnane ke kAraNa apanA ahita-hAni nukasAna karatA rahatA hai / vaha una viSama-UMce nIce, ubar3a-khAbar3a sthAnoM meM jahAM phaMde jAla Adi lage hote haiM, calA jAtA hai / usakA paira baMdhana meM jakar3a jAtA hai aura vaha naSTa ho jAtA hai, samApta ho jAtA TIkA - kUTapAzAdikaJcApazyan yAmavasthAmavApnoti tAM darzayitumAha - sa mRgo'hitAtmA tathA'hitaM prajJAnaM bodho yasya so'hitaprajJAnaH, sacAhitaprajJAnaH san viSamAntena kUTapAzAdiyuktena pradezenopAgataH yadi vA viSamAnte kUTapAzAdike AtmAna manupAtayet, tatra cAsau patito baddhazca tena kUTAdinA padapAzAdInanarthabahulAn * avasthAvizeSAn prAptaH tatra bandhane ghAtaM vinAzaM niyacchati prApnotIti // 9 // TIkArtha - AgamakAra yahAM usa mRga kI durvasthA kA varNana karate hue kahate haiM jo kUTapAza Adi ko na dekhate hue udhara bar3ha jAtA hai-vaha puruSa ahitAtmA hai-apanI AtmA kA hita nahIM karatA hai, ahita karatA hai, vaha ahita prajJAna hai, aisI buddhi se yukta hai, jo ahita yA hAni karatI hai / vaha jAla, phaMde Adi se yukta U~ce nIce sthAna meM calA jAtA hai aura vahAM gira par3atA hai jahAM pAza-phaMdA Adi lage hote haiM / vaha unameM baMdha jAtA hai / usake paira Adi aMga usameM phaMsa jAte haiM / vaha anartha kaSTa yukta avasthA yA duHkha prApta karatA hai / usI baMdhana meM vaha vinaSTa ho jAtA hai-mara jAtA hai| evaM tu samaNA ege, micchadiTThI aNAriA / asaMkiAI saMkaMtiH, saMkiAI asaMkiNo // 10 // chAyA - evaM tu zramaNA eke mithyAdRSTayo'nAryAH / ____ azaGkitAni zaGkante zaMkitAnyazaGkinaH // anuvAda - upara ke dRSTAnta ke anusAra kaI aise mithyAdRSTi-samyaktva rahita, anArya-uttama guNa varjita, tathA kathita zramaNa una anuSThAnoM meM kAryoM meM, jahAM kucha bhI zaMkA nahIM kI jAnI cAhiye, zaMkA karate haiMDarate haiM aura jo kArya zaMkA karane yogya haiM-zaMkanIya haiM, jinase DaranA cAhiye unameM ve zaMkA nahIM karate / TIkA - evaM dRSTAnta pradarzya sUtrakAra eva dASTAntikamajJAnavipAkaM darzayitumAha - evamiti yathA mRgA ajJAnAvRttA anarthamanekazaH prApnuvanti turavadhAraNe, evameva zramaNAH kecit pAkhaMDavizeSAzritA eke na sarve, kimbhUtAsta iti darzayati-mithyA-viparItA dRSTiryeSAmajJAnavAdinAM niyativAdinA vA te mithyAdRSTayaH tathA anAr2yA ArAdyAtAH, sarvaheyadharmebhya ityAryAH na A- anAryA ajJAnavRttatvAdasadanuSThAyina iti yAvad / ajJAnAvRtatvaJca darzayati-azaGkitAni azaGkanIyAti sudharmAnuSThAnAdIni zaGkarAnAH tathA zaGkanIyAni apAyabahulAni ekAnta pakSa samAzrayaNAni azaMkino mRgA iva mUDha cetasastattadA''rambhanteyadyadanAya sampadyata iti // 10 // TIkArtha- AgamakAra Upara dRSTAnta prastuta kara aba usakA tulanA ke rUpa meM vaha sAra batalAte haiM, jo unakA pratipAdya hai - jisa prakAra ajJAna se AvRtta-Dhake hue, ajJAna yukta, vivekazUnya mRga taraha taraha ke kaSTa pAte haiM, usI taraha ve puruSa jo pAkhaNDa vizeSa ko dharma ke nAma para adharma ke siddhAntoM ko svIkAra karate haiM, zramaNa kahe 680 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH jAte haiM - aneka prakAra ke anartha, kaSTa, duHkha prApta karate haiN| yahAM gAthA meM 'tU' zabda kA prayoga huA hai vaha avadhAraNA-mUlaka hai / ve zramaNa kisa prakAra ke haiM, sUtrakAra yaha digdarzana karAte haiM, jinakI dRSTi mithyA-asamyak yA satzraddhA ke pratikUla hai - ve mithyAdRSTi kahe jAte haiM / ajJAnavAdI tathA niyativAdI mithyAdRSTi haiM / jo puruSa samasta heya yA tyAjya dharmoM se dUra rahate haiM, unheM Arya kahA jAtA hai / jo Arya nahIM haiM unheM anArya kahA jAtA hai arthAt jo ajJAna se AvRtta r3hake hue hone ke kAraNa asat - azubha anuSThAna kArya meM lage rahate haiM ve anArya haiM / jinakI pahale carcA kI gaI hai ve anya matavAdI isI anArya koTi meM Ate haiM / AgamakAra yaha digdarzana karAte haiM ki ve anyAnya matavAdoM meM par3e hue puruSa ajJAna se r3hake hue haiM, ve aise haiM ki jahAM zaMkA nahIM kI jAnI cAhiye, jo zaMkA ke yogya nahIM haiM, isa prakAra ke uttama dhArmika anuSThAnoM meM, kAryoM meM ve zaMkAzIla bane rahate haiM tathA jo zaMkA karane yogya hai, jAla, phaMde Adi se yukta haiM / ajJAnI puruSa kI dRSTi se jo ekAntavAda ke viparIta siddhAnta se yukta haiM / aise sthAnoM meM zaMkA nahIM karate nizaMka hokara jAte haiM, ve anya darzanoM meM vizvAsa karane vAle mRga ke samAna viveka vikala haiM, ajJAnI haiN| ve AraMbhahiMsAdi karate haiM jisakA phala anarthajanaka hotA hai // 10 // dhammapaNNavaNA jA sA, taM tu saMkaMti mUDhagA / AraMbhAI na saMkaMti aviyattA akoviA // 11 // chAyA dharmaprajJApanA yA sA tAntu zaGkante mUr3hakAH / AraMbhAnna zaGkante avyaktA akovidAH || - anuvAda ve anyatIrthI - jaina darzana ke atirikta anya darzanoM meM vizvAsa karane vAle jo jJAna rahita, viveka rahita aura zastra jJAna zUnya haiM ve dharma kI jo sahI vyAkhyA hai, jo satya siddhAnta hai, unameM zaMkAzIla rahate haiM aura Arambha hiMsA Adi meM vaise siddhAntoM meM nizaMka pravRtta hote haiM / -- TIkA zaMkanIyAzaMkanIyaviparyyAsamAha - dharmasya kSAntyAdidazalakSaNopetasya yA prajJApanA - prarUpaNA tAntu iti tAmeva zaGkante'saddharmaprarUpaNeyamityevamadhyavasyanti ye punaH pApopAdAnabhUtAH samArambhAstAnnazaGkante, kimiti ? yato'vyaktAH mugdhAH sahajasadviveka vikalAH tathA akovidA apaMDitA: sacchAstrAvabodhara hitA iti // 11 // TIkArtha zAstrakAra zaMkanIya- zaMkA karane yogya aura azaMkanIya-zaMkA nahIM karane yogya dharmoM kI pArasparika viparItatA kA pratipAdana karate hue kahate haiM - kSAnti, kSamAzIlatA, sahanazIlatA Adi jo dasa lakSaNa yukta dasa prakAra ke dharma kI jo prajJApanA- prarUpaNA yA saiddhAntika vyAkhyA hai, ve ajJAnI usameM zaMkAzIla rahate haiN| ve aisA mAnate haiM ki yaha dharma kI nahIM- adharma kI prarUpaNA-yA vivecanA hai / ve una AraMbhajanita - hiMsApUrNa kAryoM meM zaMkA nahIM karate jo pApa ke upAdAna bhUta-azubha bandha ke kAraNabhUta haiM / prazna kI zailI meM ve kahate haiM ve vaisA kyoM karate haiM ? uttara rUpa meM batAte haiM ki ve svabhAva se hI avyakta - viveka rahita - mugdha - mUr3ha aura ayogya hai / apaNDita hai- paMDA yA buddhirahita hai / satzAstroM kA jJAna nahIM hai / 69 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / savvappagaM viukkassaM, savvaM NUmaM vihUNiA / appattiaM akammaMse, eyamaTuM mige cue // 12 // chAyA - sarvAtmakaM vyutkarSaM sarvaM chAdakaM vidhUya / ___apratyayamakarmAMza etamarthaM mRgastyajet // anuvAda - AtmA ke tabhI karma nirjIrNa hote haiM-kaTate haiM-jaba vaha lAlaca, ahaMkAra, chala, kapaTa aura kapaTa kA tyAga kara detI hai, kintu ajJAnarahita jIva pUrvokta dRSTAnta meM kahe gaye hiraNa ke samAna hai / vaha asaliyata ko nahIM jAnatA, isaliye krodha Adi kA tyAga nahIM karatA / TIkA - te ca ajJAnAvRttA yannApnuvanti tadarzanAyAha - sarvatrA'pyAtmA yasyA'sau sarvAtmako lobha staM vidhUyeti sambandhaH / tathA vividha utkarSoM garvo vyutkarSo, mAna ityarthaH, tathA 'NUmaM' tti mAyA tAM vidhUya tathA 'appattiyaM' tti krodhaM vidhUya, kaSAyavidhUnanena ca mohanIyavidhUnanamAveditaM bhavati tadapagamAccAzeSakarmAbhAvaH pratipAdito bhavatItyAha- akarmAMza iti na vidyate karmAMzo'syetyakarmAMzaH sa cAkarmAMzo viziSTajJAnAd bhavati nA'jJAnAdityeva darzayati-enamarthaM karmAbhAvalakSaNaM mRga iva mRgaH-ajJAnI 'cue' tti tyajet / vibhaktivipariNAmena vA asmAdevaMbhUtAdarthAt cyavet bhrazyediti // 12 // ____TIkArtha - ve ajJAnayukta puruSa kisa vastu ko prApta nahIM kara sakate, isakA spaSTIkaraNa karane kI dRSTi se AgamakAra kahate haiM - yahAM isa gAthA meM pahalA zabda 'savvappagama' AyA hai, isakA saMskRta rUpa sarvAtmaka hotA hai| sarvAtmaka kA artha lobha hai, kyoMki vaha sarvatra-saba meM pAyA jAtA hai / vaise lobha ke artha meM yaha eka pAribhASika zabda hai / usa lobha ke tyAga kA yahAM sambandha yA abhiprAya hai / vividha prakAra kA taraha taraha kA utkarSa-apane ko bahuta UMcA yA bar3A mAnanA yA garva karanA vyutkarSa kahalAtA hai / usakA Azaya mAna hai / yahAM 'NUmaM' zabda mAyA yA chala kapaTa ke artha meM AyA hai usa mAna, mAyA aura krodha tathA kaSAyoM kA vidhUnana kara-Atma bala se unheM kaMpA kara unakA parityAga kara jIva samasta karmoM kA apagama kara detA hai-kSaya kara detA hai / yahA~ kaSAya tyAga ke pratipAdana se mohanIya karma kA tyAga bhI-samAviSTa ho jAtA hai / vaha akarmAMza-karmoM kA apagama yA nAza viziSTa jJAna se hotA hai, ajJAna se nahIM hotA / ataeva sUtrakAra batalAte haiM ki 'evamaTuM'-evaM arthaisa karma ke kSaya rUpa artha yA prayojana ko-karaNIya kArya ko ajJAnI jIva usa mRga ke samAna chor3a detA haiuse kartA nhiiN| yahAM vibhakti kA viparINamana kara yaha bhI artha kiyA jA sakatA hai ki ajJAna yukta jIva karma kSaya rUpa lakSya se bhraSTa patita ho jAtA hai| je eyaM nAbhijANaMti, micchadiTThI aNAriyA / migA vA pAsabaddhA te, ghAya mesaMti NaMtaso // 13 // chAyA - ya etannAbhijAnanti mithyAdRSTayo'nAryAH / mRgA vA pAzabaddhAste ghAta meSyantyanantazaH // (70) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH anuvAda itara darzanavAdI jo asamyagdRSTi haiM, Arya guNoM-uttama guNoM se rahita haiM ve isa artha yA tathya ko yathAvata nahIM samajha pAte, ve phaMde meM phaMse hiraNa kI jyoM ananta bAra ghAta prApta karate haiM- janma maraNa meM Ate jAte haiM / TIkA - bhUyo'pyajJAnavAdinAM doSAbhidhitsayA''ha ye'jJAnapakSaM samAzritA enaM karmakSapaNopAyaM na jAnanti, AtmIyA'sadgrahagastA mithyAdRSTayo'nAryyAste mRgA iva pAzabaddhAH ghAtaM vinAzameSyanti yAsyantyanveSayanti vA, tadyogyakriyAnuSThAnAd anantazo'vicchedenetyajJAnavAdinogatAH // 13 // TIkArtha AgamakAra ajJAnavAda meM vizvAsa karane vAle aura usakA pratipAdana karane vAle logoM ke doSa batAte hue pratipAdana karate haiM - - - jo manuSya ajJAna ke pakSa kA Azraya liye rahate haiM, jo karmakSapaNa-kAryanAza ke upAya-saMvara nirjarAtmaka dharmasAdhanA ko nahIM jAnate, viparIta siddhAntoM ke sAtha durAgrahapUrvaka jur3e rahate haiM, jo asamyagdRSTi haiM, AryaguNa rahita haiM ve ananta kAla paryanta anantAbAra usI prakAra vinAza ko prApta karate haiM jaise pAzabaddha- phaMde meM baMdhA huA mRga ghAta - vinAza yogya karma kA anusaraNa kara ghAta yA vinAza ko prApta karatA hai| ve ajJAnavAdI aise haiM / mAhaNA samaNA ege, savve savvaloge'vi je pANA na te - chAyA brAhmaNAH zramaNA eke sarve jJAnaM svakaM vadanti / sarvaloke'pi ye prANAH na te jAnanti kiMcana // - nANaM sayaM vae / jANaMti kiMcaNa // 14 // anuvAda kaI brAhmaNa paramparA se jur3e hue puruSa tathA kaI zramaNa paramparA se saMbaddha jana sabhI apanA apanA jJAna pratipAdita karatehaiM / apane apane jJAna ko vizeSa rUpa se vyAkhyAta karate haiM / ve aisA mAnate haiM ki samasta loka meM prANIvRnda haiM unameM kucha bhI jJAna nahIM hai - ve kucha bhI nahIM jAnate / TIkA - idAnImajJAnavAdinAM dUSaNodvibhAvayiSayAsvavAgyantritA vAdino na caliSyantIti tanmatAviSkaraNAyAhaeke kecana brAhmaNavizeSAstathA 'zramaNAH ' parivrAjakavizeSAH sarve'pyete jJAyate'neneti jJAnaMheyopAdeyArthA''virbhAvakaM parasparavirodhena vyavasthitaM svakamAtmIyaM vadanti na ca tAni jJAnAni parasparavirodhena pravRttatvAtsatyAni tasmAdajJAnameva zreyaH kiM jJAnaparikalpanayeti, etadeva darzayati-sarvasminnapi loke ye prANAH prANino na te kiJcanApi samyagapetavAcaM (cyaM) jAnantIti vidantIti // 14 // - TIkArtha zAstrakAra ajJAnavAdiyoM ke siddhAnta ko doSapUrNa sAbita karane ke liye unake mantavya kI carcA karate haiM, jisake dvArA ajJAnavAdI apane hI vacana meM baddha hokara nirUttara hokara, idhara udhara nahIM jA sakate, ajJAnavAdiyoM kA mantavya hai ki yahAM kaI brAhmaNa vizeSa - brAhmaNa paramparA se sambaddha matavAdI aura zramaNa parivrAjaka vizeSa zramaNa paramparA se sambaddha sAdhu sanyAsI ye sabhI heya - tyAgane yogya tathA upAdeya - grahaNa karane yogya siddhAntoM ko prakaTa karane vAle apane-apane jJAna kA pratipAdana karate haiM-nirupaNa karate haiN| jisake dvArA padArtha jAnA jAtA hai, use jJAna kahA jAtA hai / unakA yahAM varNita zramaNa, brAhmaNoM kA jJAna paraspara viruddha 71 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram yA asaMgata hone ke kAraNa tathya paraka nahIM hai, isaliye jJAna ke badale ajJAna hI uttama hai, jJAna kI parikalpanA apekSita nahIM hai-anAvazyaka hai / sUtrakAra Age aura spaSTa karate haiM ki samagra loka meM jitane prANI haiM ve kucha bhI samyak yathArtha yA ThIka ThIka nahIM jAnate / milakkhU abhilakkhUssa, jahA vuttANubhAsae / Na heuM se vijANAi, bhAsiaM ta'NubhAsae // 15 // chAyA - maleccho'mlecchasya yathoktA'nubhASakaH / na hetuM sa vijAnAti bhASitantvanubhASate // anuvAda - eka maleccha jana samparka rahita, saMskAra yA ziSTAcAra varjita puruSa, amleccha-Arya yA uttama puruSa ke kathana kA anuvAda karatA hai, usake pIche pIche bola jAtA hai kintu usake kathana yA bhASaNa kA kyA nimitta hai, kisa prayojana se vaha vaisA karatA hai, ise vaha nahIM jaantaa| . TIkA - yadyapi teSAM gurupAramparyeNa jJAnamAyAtaM tadapi chinnamUlatvAdavitathaM na bhavatIti dRSTAntadvAreNa darzayitumAha - yathA maleccha AryabhASA'nabhijJaH amlecchasya Aryyasya mleccha bhASAnabhijJasya yad bhASitaM tad anubhASate, anuvadati kevalaM, na samyak tadabhiprAyaM vetti, yathA'nayA vinakSayA'nena bhASitamiti / na ca hetuM nimittaM nizcayenA'saumlecchastadbhASitasya jAnAti kevalaM paramArtha zUnyaM tadbhASitamevAnubhASata iti // 15 // TIkArtha - yadyapi guru paramparA se una brAhmaNoM evaM zramaNoM kA apanA jJAna calA A rahA hai para vaha chinnamUla hai, usakA koI Thosa AdhAra nahIM hai / isaliye vaha avitatha yA satya nahIM ho sktaa| dRSTAnta dvArA AgamakAra ise nirUpita karate haiM - ___ jaise eka mleccha jo Arya kI bhASA nahIM jAnatA-usa bhASA ko nahIM samajhatA, vaha mleccha bhASA ko nahIM jAnane vAle amleccha yA Arya ke bhASaNa kA, usakI bolI kA kevala anuvAda karatA hai, usake pIche pIche vaisA bola jAtA hai, kintu Arya puruSa kI kyA vivakSA hai-vaha kyA kahanA cAhatA hai, kisa Azaya yA abhiprAya se use kahA hai, vaha ise bhalIbhAMti samajha nahIM pAtA / isI bAta ko punaH kahate haiM ki vaha mleccha yaha nahIM jAnatA ki Arya puruSa ne nizcita rUpa se kisa kAraNa ko lekara isa bhASA kA prayoga kiyA hai vaha to artha jJAna se rahita kevala usakI bhASA ke zabdoM kA anusaraNa mAtra karatA hai, vaise hI zabda bola jAtA evamannANiyA nANaM, vayaMtAvi sayaM sayaM / nicchayatthaM na yANaMti, milakkhuvva abohiyA // 16 // chAyA - evamajJAnikAH jJAnaM vadanto'pi svakaM svakam / nizcayArthaM na jAnanti mlecchA ivAbodhikAH // 72 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH anuvAda isa prakAra jJAna rahita brAhmaNa aura zramaNa paramparA se sambaddha vyakti apane apane jJAna kA pratipAdana karate haiM, para ve sunizcita artha ko nahIM jAnate / ve usI taraha bodha rahita - jJAna rahita haiM / jisa prakAra Arya bhASA ke jJAna se rahita eka mleccha Arya bhASA ko kevala anuvAda mAtra kara pAtA hai, usakA tAtparya nahIM jAnatA / TIkA evaM dRSTAntaM pradarzya dRSTAntikaM yojayitumAha / yathA mleccho'mlecchasya paramArthamajAnAnaH kevalaM tadbhASitamanubhASate tathA ajJAnikAH samyagjJAnarahitAH zramaNAH brahmaNA vadanto'pi svIyaM svIyaM jJAnaM pramANatvena parasparaviruddhArtha bhASaNAt nizcayArthaM na jAnanti, tathAhi te svakIyaM tIrthaMkaraM sarvajJatvena nirddhAryya tadupadezena kriyAsu pravarteran, na ca sarvajJavivakSA, arvAgdarzinA grahItuM zakyate 'nAsarvajJa sarvajJaM jAnAtI' tinyAyAt / tathA coktam 'sarvajJo'sAvitihyetattatkAle'pi bubhutsubhiH / tadjJAnajJeyavijJAnarahitai rgamyate katham // 1 // evaM paracetovRttInAM duranvayatvAdupadeSTurapi yathAvasthitavivakSayA grahaNAsambhavAnnizcayArthamajAnAnA: mlecchavadaparoktamanubhASanta eva abodhikA bodha rahitAH kevalamiti, ato'jJAnameva zreya iti / evaM yAvadyAvajjJAnAbhyupagama stAvattAvadgurutaradoSa-sambhavaH / tathAhi yo'vagacchan pAdena kasyacit ziraH spRzati tasya mahAnaparAdho bhavati yastvabhogena spRzati tasmaina kazcidaparAdhyatIti evaJcAjJAnameva pradhAnabhAvamanubhavati, na tu jJAnamiti // 16 // TIkArtha - ajJAnavAdiyoM dvArA apane pakSa ke samarthana hetu diye jAne vAle dRSTAnta ko prastuta kara aba dRSTAnta dvArA vivecyamAna tathya ke sAtha AgamakAra yojanA karate haiN| 44 jaise eka mleccha puruSa amleccha puruSa - Aryajana dvArA prakaTita bhASA yA vANI kA sahI sahI artha nahIM jAnatA, vaha kevala usakI anuvRtti yA punarAvRttimAtra karatA hai, jinakA abhiprAya jAnane kI dRSTi se kucha bhI phalita nahIM hotA / vahI bAta samyak jJAna vivarjita zramaNo- zramaNa paramparA ke antaravartI jainettaravAdiyoM tathA brAhmaNoM-brAhmaNa paramparA ke antaravartI tApasa-parivrAjaka Adi vAdiyoM para lAgU hotI hai / yadyapi ve saba apane apane dvArA pratipAdita jJAna ko prAmANika batalAte haiM ve jo abhiprAya yA Azaya prakaTa karate haiM vaha unameM paraspara mela nahIM khAtA / eka dUsare ke viparIta hotA hai, ve apane apane tIrthaMkaroM ko siddhAnta pravartakoM ko sarvajJa mAnate haiM / unake upadeza ke anurUpa kriyA meM pravRtta hote haiM kintu sarvajJa kI vivakSA- vaktuMicchA - abhiprAya ko arvAkadarzI - mAtra sammukhIna yA apane sAmane kI vastu ko dekhane vAle bahuta sAdhAraNa yogyatA vAle puruSa nahIM jAna pAte / kAraNa yaha hai ki sarvajJa ko vahI jAna sakatA hai jo sarvajJa hai / asarvajJa sarvajJa ko jAna pAne meM kabhI sakSama nahIM hotA / kahA gayA hai, jisa puruSa ko sarvajJa ke jJAna ke saMbaMdha meM aura jJeya - jAnane yogya artha samudAya ke saMbaMdha meM jJAna nahIM hai, yadi usake samIpa sarvajJa upasthita bhI ho to vaha unheM kaise jAna sakatA hai arthAt nahIM jAna sakatA / citta kI vRttiyAM duranvaya- bar3I kaThinAI se jAnane yogya hotI hai / upadeSTAupadeza dene vAle puruSa kI yathAvasthita vivakSA jo padArtha jaise haiM, unako ThIka usI rUpa meM vivakSita karane kI - pratipAdita karane kI kSamatA ko bhI jAna pAnA saMbhava nahIM hotA / isaliye nizcita artha ko jAnane meM asamartha - use yathAvata rUpa meM nahIM jAna sakane vAle ajJAnavAdI pahale varNita mleccha kI jyoM kevala anya puruSa kI ukti kA anuvAda - anusaraNa yA anuvacana mAtra hI kara sakate haiM kyoMki yathArthataH ve bodha zUnya hai, jJAna rahita hai / isIliye ajJAna hI zreSTha hai, aisA unakA mantavya hai / ve aisA pratipAdita karate haiM ki jyoM jyoM I I 73 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram jJAna kI abhivRddhi hotI hai tyoM tyoM doSa kI gurutA bhI bar3hatI jAtI hai arthAt jJAnI dvArA jo jAnatA hai, yadi koI doSa kiyA jAtA hai to use bhArI mAnA jAtA hai / jo vyakti jAna bUjhakara dUsaroM ke mastaka ko apane paira se chUtA hai-usa para paira rakha detA hai to usakA yaha karanA bhArI aparAdha mAnA jAtA hai / isake viparIta ajJAna ke kAraNa yA bhUla se kisI anya puruSa ke mastaka kA paira se sparza kara detA hai, usake sira ke paira lagA detA haiM, to usake ajJAna ke kAraNa vaisA karanA koI doSa nahIM mAnA jAtA / ataH ajJAna hI jIvana kA mukhya bhAva hai-AdhAra hai, jJAna nahIM, ajJAna vAdI aisA kahate haiN| annANiyANaM vImaMsA, aNNANe Na viniyacchai / appaNo ya paraM nAlaM, kuto annANusAsiuM // 17 // chAyA - ajJAnikAnAM vimarzaH, ajJAne na viniyacchati / Atmanazca paraM nAlaM kuto'nyAnanuzAsitum // - anuvAda - ajJAnavAdiyoM kI yaha mImAMsA-AlocanAtmaka pratipAdana ki ajJAna hI sarvottama hai| yaha ajJAna ke pakSa meM yukti yukta siddha nahIM hotI hai / ve ajJAnavAdI apane isa siddhAnta se apane Apako samajhAne meM bhI-apane ko samAdhAna dene meM bhI sakSama nahIM hai-isase unakA apanA samAdhAna bhI nahIM sadha pAtA / phira ve anya ko kisa prakAra samAdhAna de sakate haiN| TIkA - evamajJAna vAdimatamanUcedAnIM tadrUSaNAyAha - na jJAnamajJAnaM tadvidyate yeSAnte'jJAninaH / ajJAna zabdasya saMjJA zabdatvAdvA matvarthIyaH gaurakharavadaraNyamiti yathA / teSAmajJAninAmajJAnameva zreya ityevaM vAdinAM, yo'yaM vimarzaH pAlocanAtmako mImAMsA vA mAtuM paricchettumicchA sA ajJAne ajJAna viSaye na 'Niyacchati' na nizcayena yacchati-nAvatarati, na yujyata iti yAvat tathAhi-yaivaMbhUtA mImAMsA vimarzo vA kimetajjJAnaM satyamutAsatyamiti ? "yathA ajJAna meva zreyo, yathA yathA ca jJAnAtizaya stathA tathA ca doSAtireka iti" so'yamevaMbhUto vimarzasteSAM na yujyate, evaMbhUtasya parsAlocanasya jJAnarUpatvAditi / api ca-te'jJAnavAdina Atmano'pi paraM pradhAnamajJAnavAdamiti zAsitumupadeSTuM nAlaM na samarthAH teSAmajJAnapakSasamAzrayaNenAjJatvAditi, kutaH punaste svayamajJAH santo'nyeSAM ziSyatvenopagatAnAmajJAnavAdamupadeSTumalaM samarthA bhaveyuriti ? yadapyuktam-"chinnamUlatvAmlecchAnubhASaNavat sarvamupadezAdikam" tadapyayuktaM yato'nubhAvaNamapi na jJAnamRte kartuzakyate / tathA yadapyuktaM "para cetovRttInAM duranvayatvAdajJAnameva zreya iti tadapyasat, yato bhavataivAjJAnameva zreya ityevaM paropadezadAnAbhyudyatena paracetovRttijJAnasyAbhyupagamaH kRta iti / tathA'nyairapyabhyadhAyi-"AkArairiGgitairgatyA, ceSTayA bhASitena ca / " netravaktravikAraizca gRhyate'ntargataM manaH" // 17 // __TIkArtha - yoM ajJAnavAda ke siddhAnta kA nirUpaNa kara AgamakAra use sadoSa sAbita karate hue kahate haiM-jo jJAna nahIM hai, jJAna kA abhAva hai, use ajJAna kahA jAtA hai / jinako ajJAna hotA hai ve ajJAnI kahe jAte haiM athavA ajJAna zabda vyAkaraNa ke anusAra 'saMjJA' zabda hai / ataH 'gauravaravadaraNyaM' ke niyamAnusAra isameM 'matvarthIya' pratyaya huA hai / ajJAna hI zreyaskara hai, uttama hai, aisA nirUpaNa karane vAle ajJAnavAdI jo yaha paryAlocanAtmaka-vizleSaNAtmaka mImAMsA-cintanapUrNa vicAra prastuta karate haiM / jo padArtha kA nizcaya karane yA 74 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH una kA nizcita svarUpa upasthita karane kI icchA karate haiM, vastuta: unakA vaha paryAlocanAtmaka vizleSaNa yuktiyukta siddha nahIM hotA / amuka jJAna satya hai athavA vaha asatya hai / unakA aisA AlocanAtmaka ciMtana tathA ajJAna hI zreSTha hai aisI vicAraNA aura jyoM jyoM jJAna kI abhivRddhi hotI hai tyoM tyoM doSa kI bhI abhivRddhi hotI hai, aisA mAnanA samucita nahIM hai kyoMki isa prakAra jo AlocanAtmaka vicAra kiyA jAtA hai vaha bhI to jJAnAtmaka hI hai jisake AdhAra para vaha ciMtana Age bar3hatA hai / aisI sthiti meM ve ajJAnavAdI apane dvArA sarvottama mAne hue ajJAnavAda se apane ApakA bhI samAdhAna nahIM kara sakate / yoM jaba ve svayaM samAdhAna nahIM kara pAte to ni:saMdeha ve ajJAnI haiM taba unake samIpa Akara unakA ziSyatva svIkAra kara jo unase jJAna pAnA cAhate haiMsaiddhAntika zikSA pAnA cAhate haiM ve unheM kisa prakAra zikSA de sakate haiM - unakA samAdhAna kara sakate haiM / jaisA ki kahA gayA hai-ve svayaM hI asamAhita haiM-samAdhAna rahita haiM / ajJAnavAdiyoM dvArA aisA bhI kahA gayA hai ki saba upadeza-saiddhAntika zikSA Adi usI prakAra nirAdhAra hai, jisa prakAra eka mleccha dvArA kiyA gayA Arya bhASA kA anuvAda-anusaraNa yA anuvacana yaha bAta ayuktiyukta hai kyoMki kisI dUsare kI bhASA kA anuvAda bhI jJAna ke na hone para nahIM kiyA jA sakatA.ajJAnavAdI ne jo eka yaha bAta bhI kahI ki kisI anya kI cittavRtti ko jAna pAnA duSkara hai-saMbhava nahIM hai / ataeva ajJAna hI uttama hai yaha kathana bhI tarka evaM yukti rahita hai kyoMki jaba Apa yaha kahate haiM ki ajJAna hI uttama hai, yaha auroM ko upadeza dene hetu jaba Apa pravRtta hote haiM to svayaM dUsare kI cittavRtti kA jJAna hotA hai aisA svIkAra karanA hogA / yadi anya kI cittavRtti tA to phira Apake ziSya jo Apake pAsa jJAna lenA cAhate haiM-upadeza lenA cAhate haiM, ve ApakI cittavRtti ko kaise jAna sakate haiM, ve Apake vicAra evaM cintana ko kaise AtmasAta kara sakate haiN| phira Apa unako ajJAnavAda ke siddhAnta kA upadeza kyoM dete haiM / dUsare matavAdI yA dArzanika bhI yaha svIkAra karate haiM ki kisI anya kI cittavRtti ko jAnA jA sakatA hai samajhA jAtA hai, yaha spaSTa udAharaNa hai-kisI manuSya ke AkAra se, saMketa se, gati se, ceSThA-kriyA se, bhASaNa se, A~kha, mu~ha Adi ke vikAra yA parivartita rUpa se unakA antaramana samajhA jA sakatA hai / vaNe mUDhe jahA jantU, mUDhe NeyANugAmie / dovi ee akoviyA, tivvaM soyaM niyacchai // 18 // chAyA - vane mUr3ho yathA jantu mUMDhanetranugAmikaH / ____ dvAvapyetAvakovidau tIvra zokaM niyacchataH // anuvAda - jaMgala meM eka dikmUDha-jise digbhrama ho gayA hai, jo pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa dizAoM ko ThIka ThIka nahIM pahacAna pA rahA hai-calA jA rahA hai yadi dUsarA digbhrAnta prANI usake pIche-pIche calatA hai to ve donoM hI digbhrama ke kAraNa ghora duHkha prApta karate haiM-atyanta duHkhita hote haiM / TIkA - tadevaM te tapasvino'jJAnina AtmanaH pareSAJca zAsane kartavye yathA na samarthAstathA dRSTAntadvAreNa darzayitumAha - vane'TavyAM yathA kazcinmUDho jantuH prANI dikparicchedaM kartumasamarthaH sa evaMbhUto yadA paraM mUDhameva netAramanugacchati tadA dvAvapyakovidau samyag jJAnAnipuNau santau tIvramasahyaM sroto gahana zokaM vA niyacchato -75 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / nizcayena gacchataHprAptutaH ajJAnAvRtatvAdevaM te'pyajJAnavAdina AtmIyaM mArgazobhanatvena nirdhArayantaH parakIyaJcAzobhanatvena jAnAnAH svayaM mUDhAH santaH parAnapi mohayantIti // 18 // ___TIkArtha - ajJAnavAdI na to apane Apako tathA na dUsare ko hI apane siddhAntoM ke saMdarbha meM samAdhAna de pAne meM sakSama ho sakate haiM / AgamakAra eka dRSTAnta dvArA isa tathya kA upapAdAna karate haiM - jaise vana meM koI mUr3ha-digbhrAnta prANI dizAoM kA jJAna karane meM asamartha rahatAhai aura vaha kisI anya digbhrAnta prANI kA anusaraNa karatA hai-usake pIche pIche calatA hai taba ve donoM hI prANI jo mArga ko bhalI bhAMti jAnane meM kovida-nipuNa yA catura nahIM hai, ve tIvra asahya duHkha ko prApta karate haiM athavA ve ghora jaMgala meM kho jAte haiM kyoMki ve ajJAna se AvRtta-r3hake hue haiM unakA jJAna anAvRtta hai / isI prakAra ve ajJAnavAdI jo apane mArga ko-apanI saiddhAntika mAnyatAoM ko zobhana-uttama satya tathA dUsare ke mArga ko-siddhAntoM ko azobhana-anuttama, asatya samajhate haiM ve svayaM mUr3ha haiM-mohagrasta haiM aura anya ko mohagrasta banAte haiN| aMdho aMdhaM pahaM Nito, dUramaddhANugacchai / Avaje uppahaM jaMtU, aduvA paMthANugAmie // 19 // chAyA - andho'ndhaM panthAnaM nayan dUramadhvAna manugacchati / * Apadyata utpathaM janturathavApanthAnamanugAmikaH // anuvAda - eka netrahIna puruSa mArga meM cala rahA hai, dUsare netrahIna ko apane pIche liye jA rahA hai| aisA karatA huA vaha jahA~ jAnA hai, vahA~ se dUra nikala jAtA hai athavA utpatha-ulTe-rAste para calA jAtA hai, athavA kisI aura hI rAste ko pakar3a letA hai / / ____TIkA - asminnevArthe dRSTAntAntaramAha- yathA'ndhaH svayamaparamandhaM panthAnaM nayana dUramadhvAnaM vivakSitAdadhvanaH parataraM gacchati, tathotpathamApadyate janturandhaH / athavA paraM panthA namanugacchet, na vivakSitamevAdhvAnamanuyAyAditi // 19 // TIkArtha - zAstrakAra isI viSaya para eka dRSTAnta upasthita karate haiM - jaise eka aMdhA puruSa svayaM dUsare aMdhe puruSa ko mArga meM le jAtA huA apane vivakSita-abhipsitajisase jAnA upayukta hai, usase dUra nikala jAtA hai / utpatha-usase bhinna yA ulTe rAste para cala par3atA hai athavA kisI dUsare rAste ko apanA letA hai kintu jisa rAste se jAnA hai, usa rAste para nahIM jAtA / evamege NiyAyaTThI, dhammamArAhagA vayaM / aduvA ahammamAvaje Na te savvajjuyaM vae // 20 // chAyA - evameke niyAgArthino dharmArAdhakAH vayam / athavA'dharmamAporan na te sarvarjukaM vrajeyuH // 760 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH anuvAda - pUrvokta itara darzanavAdiyoM meM se kaI kahate haiM ki hamAre jIvana kA lakSya mokSa hai / hama dharma kI ArAdhanA karate haiM / kintu jaisA kahate haiM, ve vaisA karate nahIM, usake viparIta karate haiM / adharma kI ora bar3hate haiM / saMyama kA rAstA to bar3A sarala aura sIdhA hai kintu ve usa ora nahIM jAte - saMyama pAlana nahIM karate / TIkA - evaM dRSTantaM prasAdhya dASTantikamarthaM darzayitumAha - evamiti pUrvoktArthopapradarzane, evaM bhAvamUDhAH bhAvAndhAzcaike AjIvikAdayaH NiyAyaTThI' tti niyAgo mokSaH saddharmo vA tadarthinaH / te kila vayaM saddharmArAdhakA ityenaM sandhAya pravrajyAyA mudyatAH santaH pRthivyambuvanaspatyAdikAyomaparddena pacanapAcanAdikriyAsu pravRttAH santastatsvayamanu tiSThanti anyeSAJcepadizanti yenA'bhipretAyA : mokSAvApterbhrazyanti / athavA'stAM tAvad mokSAbhAvaH, ta evaM pravartamAnA adharmaM pApamApadyeran sambhAvanAyAmutpannena lipratyayenaitaddarzayati etadaparaM teSAmanarthAntaraM sambhAvyate yaduta vivakSitArthAbhAvA viparItArthAvApteH pApopAdAnamiti api ca ta evamasadanuSThAyina AjIvikAdayo gozAlakamatAnusAriNo'jJAnavAdapravRttAH sarvaiH prakArairRju :- praguNo vivakSita mokSagamanampratyakuTilaH sarvarju :- saMyamaH saddharmo vA taM sarvaMrjukaM te na vrajeyuH na prApnuyurityuktambhavati / yadi vA sarvarjukaM satyaM tatte'jJAnAndhAH jJAnApalApino na vadeyuriti ete cAjJAnikA: saptaSaSTibhedA bhavanti, te ca bhedA amunopAyena pradarzanIyAH, tadyathA - jIvadayo nava padArthAH sat asat sadasat avaktavyaH sadavaktavyaH asada vaktavyaH sadasadavaktavya ityetaiH saptabhiH prakArai vijJAtuM na zakyante, na ca vijJAtaiH prayojanamasti bhAvanA ceyam-san jIva iti ko vetti ? kiM vA tena jJAtena ? asan jIva iti ko vetti ? kiM vA tena jJAtenetyAdi / evamajIvAdiSvapi pratyekaM sapta vikalpAH, nava saptakAritraSaSTiH / amIcAnye catvAra striSaSTimadhye prakSipyante, tadyathA-satI bhAvotpattiriti ko jAnAti ? kiMvA'nayA jJAtayA ? evamasatI sadasatya vaktavyA bhAvotpattiriti ko jAnAti ? kiMvA'nayA jJAtayeti / zeSavikalpatrayantUtpattyuttarakAlaM padArthAvayavApekSamato'tra na sambhavatIti noktam / etaccatuSTaya prakSepAtsapta SaSTirbhavati / tatra san jIva iti ko vettItyasyAyamarthona kasyacidviziSTaM jJAnamasti yo'tIndriyAn jIvAdInavabhotsyate na ca tai jJataiH kiJcitaphalamasti, tathAhi - yadi nityaH sarvagato'mUrtto jJAnAdiguNopeta etadguNavyatirikto vA tataH katamasya puruSArthasya siddhiriti ? tasmAdajJAnameva zreya iti // 20 // TIkArtha AgamakAra dRSTAnta upasthita kara vyAkhyeya tattva kA pratipAdana karane hetu kahate haiM prastuta gAthA ke prAraMbha meM 'jo' ' evaM ' zabda AyA hai, vaha pahale batAye gaye artha ko vyakta karane ke liye hai pahale jina AjIvaka Adi anya tIrthiyoM kA ullekha huA hai ve vAstava meM bhAvamUr3ha haiM - unakI bhAvanA meM, ciMtana meM mUr3hatA yA ajJAna bharA huA hai / ve bhAvAndha haiM / jaise eka aMdhe vyakti ke sAmane saba ora aMdherA hI aMdherA rahatA hai, usI prakAre unake sAmane ajJAna kA aMdherA phailA rahatA hai / yahA~ niyAya - niyAga zabda mokSa yA saddharma kA sUcaka hai jo usakI icchA karate haiM ve niyAgArthI kahe jAte haiM / ve anya tIrthika apane ko mokSArthI ke rUpa meM prastuta karate haiM / hama sat - yathArtha yA uttama dharma ke ArAdhaka haiM, ve aisA mAnate haiM / tadartha ve pravajyA svIkAra karane ko udyata hote haiM, pravrajita ho jAte haiM, dIkSA le lete haiM / ve dIkSita ho kara bhI pRthvI, pAnI aura vanaspati kAya ke jIvoM kA upamardana yA hiMsA karate hue svayaM bhojana pakAnA, dUsare se bhojana pakavAnA Adi kriyAoM meM pravRtta hote haiM, vaise kArya karate haiM, anya logoM ko bhI vaisA karane kA upadeza dete haiM, vaisA karane vAle mokSa prApti ke mArga se bhraSTa ho jAte haiM arthAt unake ye hiMsAmUlaka pacana pAcana Adi kAryakalApa mokSamArga ke pratikUla hai, aise kArya karate hue unheM mokSa milanA to dUra rahA ulTe ve pApoM kA saMgraha karate haiM / - 77 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram isa gAthA meM 'Avaje'-Apadyeran pada AyA hai / vaha liMga lakAra meM hai, saMbhAvanA ke artha meM hai, isake dvArA AgamakAra yaha digdarzana karate haiM ki una AjIvana matavAdiyoM ke liye eka anya prakAra kA anarthaviparIta kArya bhI saMbhAvita hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki ve iSTa-abhIpsita yA cAhe hue artha ko nahIM pAte / usake pratikUla-viparIta ulTe pApamUlaka anartha ko pAte haiM / isa prakAra asat kA anuSThAna-AcaraNa karane vAle, ajJAna hI kalyANa kA mArga hai, aisA pratipAdana karane vAle gauzAlaka ke niyativAda meM vizvAsa rakhane vAle AjIvaka Adi saMyama ke pada ko nahIM pA sakate / saddharma kA anusaraNa nahIM kara sakate aura na mokSa Adi ke patha para Age bar3hane ke liye, jo sarvathA sIdhA hai, prayatna hI kara sakate haiM / athavA ise yoM samajhA jAnA cAhiye-jo ajJAna ke kAraNa Antarika jyoti se vihIna haiM, andhavat haiM, jJAna ko mithyA yA asatya batAte haiM / satya ko nahIM apanA sakate, usameM apanA jIvana nahIM r3hAla sakate jo mokSa ko svAyata karane kApAne kA sabase sIdhA rAstA hai / ye ajJAnavAdI ajJAna ko kalyANa yA zreyas kA mArga batAte haiM / unake 67 bheda kahe gaye haiM una bhedoM ko isa prakAra sat, asat, sadasat, avaktavya, sadavaktavya, asadavaktavya, sadasadavaktavya isa prakAra samajhanA cAhie / jIva Adi padArtha ina vikalpoM dvArA nahIM jAne jA sakate aura unako jAnane se koI prayojana bhI siddha nahIM ho sakatA / inakI saMgati yoM karanI cAhiye-jIva sat hai yaha kauna jAnatA hai, vaisA jJAta karane se kyA lAbha hai,usakA kyA pariNAma nikalatA hai / jIva asat hai, ise kauna jAnatA hai, use jAnane kA kyA prayojana hai / isI prakAra sadaasada Adi bhedoM ke vikalpoM kI bhI jIva ke sAtha saMgati karanI cAhiye / isI prakAra ajIva Adi padArthoM meM bhI pratyeka ke sAtha ina vikalpoM kI saMgati karanI cAhiye / do nava + saptaka milakara ajJAna ke 63 bheda hote haiM / ina 63 bhedoM meM cAra bhedoM ko aura jor3A jAnA cAhiye- (1) bhAva kI utpatti sat astitva se hotI hai yaha kauna jAnatA hai, isake jAnane kA kyA prayojana hai-phala hai / (2) bhAva kI utpatti asat se hotI hai, yaha kise jJAta hai athavA ise jJAta karane kA kyA prayojana hai-kyA pariNAma nikalatA hai / (3) sadasat se bhAva kI utpatti hotI hai, ise kauna jJAta karatA hai, jJAta karane se kyA phala hai-kyA pariNAma nikalatA hai / (4) bhAva kI utpatti avaktavya se hotI hai, yaha kauna jJAta karatA hai, jJAta karane se kyA pariNAma AtA hai / Upara jo sAta vikalpa varNita hue haiM inameM se cAra vikalpoM ko yahAM bhAva utpatti ke viSaya meM abhihita kiyA gayAhai / bAkI ke tIna vikalpoM kI carcA nahIM kI gaI hai kyoMki ve tIna vikalpa padArtha ke utpanna ho jAne ke anantara avayavoM kI apekSA se lAgU hote haiM / bhAvotpatti-bhAvoM kI utpatti ke viSaya meM yaha saMbhava nahIM hai| uparyukta sAta vikalpoM meM jIva sat hai yaha kauna jAnatA hai / yaha pahalA vikalpa hai / isakA abhiprAya yaha hai ki jagata meM kisI bhI prANI ko aisA viziSTa jJAna nahIM hotA / jo atIndriya-indriyAtIta jise indriyoM se grahaNa na kiyA jA sake, aise jIvoM evaM anya padArthoM ko jJAta kara sake, unheM jJAta karane se koI prayojana bhI siddha nahIM hotA kyoMki jIva cAhe nitya, sarvagata-sarvavyApi, amUrta-AkAra rahita tathA jJAna Adi guNoM se mukta ho yA isake viparIta-pratikUla ho, use kisI prakAra kA prayojana yA artha siddha nahIM ho sakatA / isaliye vAstava meM ajJAna hI zreyaskara kalyANakArI hai / 78 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH evame viyakkAhiM, no annaM pajjuvAsiyA / appaNo ya viyakkAhiM, ayamaMjUhiM dummaI // 21 // chAyA evameke vitarkAbhi rnA'nyaM paryupAsate / Atmanazca vitarkAbhirayamRjurhi durmatayaH // anuvAda veprANI jinakI buddhi dUSita hai, sat tattva ko grahaNa karane kA jinameM guNa nahIM hai, jo pahale kahe gaye vikalpoM ke kAraNa jJAnavAdI kI paryupAsanA nahIM karate, usake sAnnidhya se lAbhAnvita nahIM hote, ve una vikalpoM ke kAraNa ajJAna ko hI mokSa prApti kA sarala mArga svIkAra karate haiM / - TIkA - punarapi tadUSaNAbhidhitsayA''ha - evamanantaroktayA nItyA eke kecanAjJAnikAH vitarkAbhiH mImAMsAbhiH svotprekSitAbhirasatkalpanAbhiH paramanyamArhatAdikaM jJAnavAdinaM na paryyupAsate na sevante svAvalepagrahagrastAH vayameva tattvajJAnAbhijJAH nApara: kazcidityevaM nA'nyaM paryupAsata iti / tathA'tmIyairvitakairevamabhyupagatavanto- yathA ayameva asmadIyo'jJAnameva zreya ityevamAtmako mArgaH ariti nirdoSatvAdvyaktaH - spaSTaH paraistiraskartumazakyaH RjurvA - praguNo'kuTilaH yathAvasthitArthabhidhAyitvAt kimiti (te) evamabhidadhati ? hi yasmAdarthe yasmAtte durmatayo viparyyastabuddhaya ityarthaH // 21 // TIkArtha zAstrakAra punaH ajJAnavAdiyoM kA mata doSa yukta hai, yaha batAne hetu pratipAdita karate haiMpahale jo nIti-paddhati yA mArga batalAyA gayA hai, usa dvArA ajJAnI - ajJAnavAdI apane ora se kI gaI vitarkaNA-mImAMsA Adi ke AdhAra para niSpanna asatkalpanAoM ke kAraNa anya kisI jJAnavAdI - arhatoM kI, vaise mahApuruSoM kI sevA nahIM karate / unakA sAnidhya lAbha nahIM krte| ve ahaMkAra rUpI graha se magaramaccha se grasita haiM / hama hI tattva jJAna ke abhijJa- viziSTa jJAtA haiM, anya koI nahIM haiM, aisA samajhakara anya kriyA kI paryupAsanA nahIM karate - sAnidhya lAbha nahIM karate / ve apane dvArA kI gaI kalpanA athavA vitarka ke kAraNa aisA svIkAra karate haiM ki hamArA ajJAnamaya mArga hI zreyas kA mArga hai, doSa rahita hai, anya saiddhAntikoM dvArA usakA khaNDana nahIM kiyA jA sakatA / yaha Rju vyakta praguNa- uttama guNa yukta tathA akuTila - kuTilatA rahita sarala mArga hai kyoMki jo padArtha jisa rUpa meM avasthita hai, unako vaha usI prakAra vyAkhyAta karanA hai / phira eka prazna ke sAtha upasaMhAra karate haiM ki ve ajJAnavAdI aisA kyoM kahate haiM ? isakA uttara yaha hai ki ve durmati haiM, unakI buddhi dUSita haiM- viparIta hai- satya tathya ko gRhIta nahIM karatI / chAyA - evaM takkAi sAhiMtA dhammAdhamme akoviyA / duHkhaM te nAituTTaMti sauNI paMjaraM jahA // 22 // - evaM tarkaiH sAdhayantaH dharmAdharmayorakovidAH / duHkhante nAtitroTayanti zakuniH paJjaraM yathA // anuvAda - ve ajJAnavAdI jinakA pahale varNana kiyA gayA hai, vastutaH dharma tathA adharma kA svarUpa nahIM jAnate kintu ve tarka, nyAya, yukti dvArA apane siddhAntoM ko satya sAbita karane kA upakrama karate haiM / 79 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram jisa prakAra piMjare meM baMdhA huA pakSI piMjare ko tor3a nahIM sakatA-tor3akara mukta nahIM ho sakatA, usI prakAra ve karmoM ke baMdhana ko tor3a nahI sakate / TIkA - sAmpratamajJAnAdinAM jJAnavAdI spaSTamevAnarthAbhidhitsA''ha - evaM pUrvoktanyAyena tarkayA svakIyavikalpanayA sAdhayantaH pratipAdayanto dharme kSAntyAdike'dharme ca jIvopamardApAdite akovidA anipuNAH duHkhamasAtodayalakSaNaM taddhetuM vA mithyAtvAdyupacita karmabandhanaM nAtitroTayanti / atizayenaitadvyavasthitaM tathA te na troTayanti-apanayantIti / atra dRSTAntamAha-yathA paMjarasthaH zakuniH paMjaraM troTayituM pajjarabandhanAdAtmAnaM mocayituM nAlamevamasAvapi saMsArapaMjarAdAtmAnaM mocayituM nAlamiti // 22 // _____TIkArtha - aba ajJAnavAdiyoM kA siddhAnta anarthakAraka hai, yaha spaSTa rUpa meM batAne ke liye jJAnavAdI kahate haiM - pUrvokta nyAya ke anusAra apanI managaDhanta kalpanA dvArA ajJAnavAdI apane siddhAntoM ko siddha karate haiM / ve zAMti-kSamAzIlatA Adi siddhAntoM se yukta dharma ko tathA prANiyoM kI hiMsA se hone vAle pApa ko jAnane meM akovida-anipuNa yA asamartha hai, ve mithyAtva Adi dvArA hone vAle karma baMdha ko-baMdhane vAle karmoM ko tor3a nahIM sakate / jo duHkha tathA asAtA-pratikUla vedanIya ke hetu haiM / yaha sarvathA nizcita hai ki ve karmabaMdha ko tor3ane meM sakSama nahIM hote / prastuta viSaya ko AgamakAra dRSTAnta dvArA nirUpita karatehaiM-jaise piMjare meM sthita pakSI use tor3akara piMjare ke baMdhana se apane ko chur3Ane meM sakSama nahIM hotA usI prakAra ajJAnavAdI saMsArajanma maraNa yA AvAgamana ke piMjare se apane ko chur3Ane meM samartha nahIM hotaa| sayaM sayaM pasaMsaMtA garahaMtA paraM vayaM / je u tattha viussaMti saMsAraM te viussiyA // 23 // chAyA - svakaM svakaM prazaMsanto garhayaMtaH paraM vacaH / ___ ye tu tatra vidvasyante saMsArante vyucchritA // anuvAda - anyatIrthi-jainettara siddhAntavAdI apane apane siddhAntoM kI prazasti karate haiM, unheM uttama batalAte haiM tathA auroM ke vacana vAda yA siddhAntoM kI nindA karate haiM, unheM aprazasta batalAte haiM / aisA karane meM jo apane vaidUSya-pAMDitya kA pradarzana karate haiM / ve saMsAra ke gAr3he bandhana meM baMdhe hue yA jakar3e hue haiM / TIkA - adhunA sAmAnyenaikAntavAdimatadUSaNArthamAha - svakaM svakamAtmIyamAtmIyaM darzanamabhyupagataM prazaMsanto varNayantaH samarthayanto vA, tathA gahamANAH nindanta parakIyAM vAcaM, tathA hi-sAGkhyAH sarvasyAvirbhAvatirobhAva vAdinaH sarvaM vastu kSaNikaM niranvayavinazvaraM cetyevaMvAdino bauddhAn dUSayanti te'pi nityasya kramayogapadyAbhyAmartha kriyAvirahAt sAGkhyAn, eva manye'pi draSTavyA iti / tadevaM 'ye' ekAntavAdinaH turavadhAraNe bhinnakramazca, tatraiva teSvevA'tmIyAtmIyeSu darzaneSu prazaMsAMkurvANAH paravAcaJca vigarhamANAH vidvasyante vidvAMsa ivA''caranti teSu vA vizeSeNozanti-svazAstraviSaye viziSTaM yuktivAtaM vadanti, te caivaM vAdinaH saMsAraM caturgatibhedena saMsRti rUpaM vividham anekaprakAram ut prAvalyena zritAH sambaddhAH, tatra vA saMsAre uSitAH saMsArAntarvartinaH sarvadA bhavantItyarthaH // 23 // -800 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH TIkArtha - AgamakAra aba sAmAnyataH una sabhI matavAdiyoM ke siddhAntoM ko, jo aikAntikatA meM vizvAsa karate haiM doSayukta batAne hetu pratipAdana karate haiM - ___ anyAyanya darzanoM meM vizvAsa karane vAle vyakti apane apane darzanoM kI prazaMsA karate haiM, varNana karatehaiM tathA samarthana karate haiM, dUsaroM ke vacanoM kI, mantavyoM kI nindA karate haiM / udAhaNArtha-samagra padArthoM ke AvirbhAva-utpatti tathA tirobhAva vilaya meM vizvAsa karane vAle sAMkhya darzana ke anuyAyI bauddhoM kI nindA karate haiM, jo saba padArthoM ko kSaNika tathA niranvaya-Age pIche ke sambandha se rahita vinazvara mAnate haiM / bauddha bhI sAMkhyavAdiyoM kI nindA karate haiM / ve kahate haiM ki jo padArtha nitya hai, vaha artha kriyA nahIM kara sakatA, na to vaha kramazaH vaisA kara sakatA hai aura na yugapata-eka sAtha hI vaisA kara sakatA hai / isI prakAra anya darzanavAdI bhI karate haiM, aisA samajhanA cAhiye / yahAM para AyA huA 'tu' zabda avadhAraNa aura bhinna krama kA sUcaka hai / ve vibhinna matavAdI apane apane darzanoM kI prazaMsA karate haiM tathA anyoM ke vAdoM kI vigarhaNA-nindA yA avahelanA karate haiM / aisA karatehue ve paraspara vidveSa karatehue vidvAnoM ke samAna AcaraNa karate haiM / ve apane saiddhAntika pakSa ke samarthana meM viziSTa yuktiyAM pratipAdita karate haiM, aisA karane vAle ve siddhAntavAdI isa caturgatimaya-cAra gatiyoM se yukta saMsAra meM vividha prakAra se aneka taraha se gAr3ha baMdhanoM meM baMdhate haiM / ve isa saMsAra meM sarvadA nivAsa karate haiM cakkara kATate haiN| ahAvaraM purakkhAyaM kiriyA vAidarisaNaM / kammaciMtApaNaTThANaM saMsArassa pavaDvaNaM // 24 // chAyA - athA'paraM purA''khyAtaM kriyAvAdidarzanam / karmacintApranaSTAnAM saMsArasya pravardhanam // anuvAda - anya tIrthakoM meM eka kriyAvAdI darzana bhI hai vahAM karma kI cintA-karmavAda viSayaka cintana pranaSTa hai-upekSita hai, usa para vicAra nahIM kiyA jAtA / unakA mata saMsAra ko-AvAgamana ke cakra ko bar3hAne vAlA hai| TIkA - sAmprataM yaduktaM niyuktikAreNoddezakArthAdhikAre karma cayaM na gacchati caturvidhaM bhikSu samaya iti tadadhikRtyAha - athetyAnantarye, ajJAnavAdimatAnantaramidamanyat purA pUrvamAkhyAtaM kathitam, kiM punastadityAhakriyAvAdidarzanam, kriyaiva caityakarmAdikA pradhAnaM mokSAGgamityevaM vadituM zIlaM yeSAM te kriyAvAdina steSAM darzanam AgamaH kriyAvAdidarzanam, kiM bhUtAste kriyAvAdina ityAha-karmaNi jJAnAvaraNAdike cintA pAlocanaM karma cintA tasyAH, praNaSTA-apagatAH karmacintApraNaSTAH yataste'vijJAnAdyupacitaM caturvidhaM karmabandhaM necchanti ata:karmacintApraNaSTAH, teSAJcedaM darzanam duHkhaskandhasya asAtodayaparamparAyAH vivardhanaMbhavati / kvacitsaMsAravardhanamiti * pAThaH tehyevaM pratipadyamAnAH saMsArasya buddhimeva kurvanti nocchedamiti // TIkArtha - niyuktikAra ne uddezaka ke adhikAra meM jo yaha pratipAdita kiyA ki bhikSuoM ke siddhAntAnusAra cAra prakAra ke karma baMdhana kAraka nahIM hote / usI saMdarbha ko lekara AgamakAra yahAM pratipAdita karate haiM - -810 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram gAthA meM AyA huA 'atha' zabda Anantarya-arthAt anantaratA kA bodhaka hai, ajJAnavAdiyoM ke mata ke anantara yaha dUsarA kriyAvAdiyoM kA darzana hai jisakA pahale ullekha huA hai / caityakarma Adi-tadviSaya kriyA kalApa ko jo mokSa kA mukhya aMga-upAya batalAte haiM, unakA darzana kriyAvAdI ke nAma se abhihita huA hai| ve kriyAvAdI kisa prakAra ke haiM ? aisA prazna uThAkara AgamakAra kahate haiM-jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke saMbaMdha meM cintana-paryAlocana Adi karanA karma cintA kahA jAtA hai, jinakI karma cintA pranaSTa ho gaI hai, miTa gaI hai, unheM karma cintA pranaSTa kahA gayA hai arthAt jo jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA samyak jJAna prApta nahIM karate aura manamAne rUpa se kriyAeM karate haiM, ve karma viSayaka sat cintana se rahita haiM / ve-bauddha zramaNa Adi abhijJAnajJAna ke binA upacita-saMgrahita, kiye gaye cAra prakAra ke karmoM ko bandhanakArI nahIM mAnate, ataeva ve karmacintA pranaSTa haiM / unakA yaha mantavya duHkhaskandha yA asAtodaya-azubha pratikUla bhoga rUpa duHkha paramparA ko bar3hAtA hai / kahIM kahIM 'saMsAravardhanaM' aisA pATha hai jisakA tAtparya yaha hai ki jo bhikSu cAra prakAra ke karmoM ko baMdhana prada nahIM mAnate ve saMsAra kI, janma maraNa yA AvAgamana kI vRddhi karate haiM / jANaM kA eNa'NAuTTI, abuho jaM ca hiMsati / puTTho saMveyai paraM aviyattaM khu sAvajaM // 25 // chAyA - jAnan kAyenAnA kuTTI, abudho yaM ca hinasti / spRSTaH saMvedayati para mavyaktaM khalu sAvadyam // anuvAda - jo manuSya jAnatA huA zarIra se hiMsA nahIM karatA kintu mAnasika hiMsA karatA hai tathA jo puruSa nahIM jAnatA huA zarIra se hiMsA karatA hai para mana se nahIM karatA vaha kevala sparza mAtra hI karmoM kA bandha karatA hai kyoMki kiye jAte donoM prakAra ke karma bandha avyakta-aspaSTa hai / TIkA - yathA te karma cintAto naSTAstathA darzayitumAha - yo hi jAnan avagacchan prANino hinasti, kAyena cAnAkuTTI 'kuTTa chedane' AkuTTana mAkuTTaH sa vidyate yasyAsAvAkuhI nAkuTyanAkuTTI, idamuktambhavatiyo hi kopAdenimittAt kevalaM manovyApAreNa prANino vyApAdayati na ca kAyena prANyavayavAnAM chedanabhedanAdike vyApAre vartate na tasyAvA tasya karmopacayo na bhavatItyarthaH / tathA abudho'jAnAnaH kAyavyApAramAtreNa yaJca hinasti prANinaM, tatrApi manovyApArAbhAvAnna karmopacaya iti / anena ca zlokArthena yaduktaM niyuktikRtA yathA"caturvidhaM karma nopacIyate bhikSu samaya" iti, tatra parijJopacitavijJopacitAkhyaM bhedadvayaM sAkSAdupAttaM zeSantvI-pathasvapnAntikabhedadvayaM cazabdenopAttaM tatreraNamI--gamanaM tatsaMbaddhaH panthA i-pathastatpratyayaM karmeryApathametaduktambhavati pathi gacchato yathAkathaJcidanabhisandheryat prANivyApAdanambhavati tena karmaNazcayo na bhavati tathA svapnAntikamiti-svapnaeva lokoktyA svapnAntaH sa vidyate yasya tatsvapnAntikaM tadapi na karmabandhAya, yathA svapne bhujikriyAyAM tRptyabhAvastathA karmaNo'pIti, kathantarhi teSAM karmopacayo bhavatIti ? ucyate, yadyasau hanyamAnaH prANIbhavati hantuzca yadi prANItyevaM jJAnamutpadyate tathainaM hanmItyevaM ca yadi buddhiH prAduHSyAd eteSu ca satsu yadi kAyaceSTA pravartate tasyAmapi yadyasau prANI vyApAdyate tato hiMsA tatazca karmopacayo bhavatIti, eSA manyatarAbhAve'pi na hiMsA na ca krmcyH| atra ca paJcAnAM padAnAM dvAtriMzadbhaGgAH bhavanti, tatra prathamabhaGge hiMsako'pareSvekatriMzatsvahiMsakaH tathA coktam 82 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH "prANI prANijJAnaM ghAtakacittaJca tadgatA ceSTA / prANaizca viprayogaH paJcabhirApAdyate hiMsA" // 1 // kiyekAntenaiva parijJopacitAdinA karmopacayo na bhavatyeva? bhavati kAcidavyaktamAtreti darzayituMzlokapazcArdhamAha'puTTho' tti tena kevala manovyApAra rUpaparijJopacitena kevala kAyakriyotthena vA'vijJopaciteneryApathena svapnAntikena ca caturvidhenA'pi karmaNA spRSTa ISacchuptaH saMstatkarmA'sau sparzamAtreNaiva paramanubhavati na tatyAdhiko vipAko'sti kuDyApatitasikatAmuSTivat sparzAnantarameva prishttniityrthH| ataeva tasya cayAbhAvo'bhidhIyate na punaratyantAbhAva iti / evaJca kRtvA tad avyaktam aparisphuTaM, khuravadhAraNe avyaktameva spaSTa vipAkAnubhavAbhAvAt tadevamavyaktaM sahAvadyena-gaSeNa vartate tatparijJopacitAdi karmeti // 25 // TIkArtha - ve kriyAvAdI karma cintA se rahita hai, aisA jo kahA gayA hai, use spaSTa karate hue AgamakAra batalAte haiM - jo puruSa jAnatA huA prANiyoM kI hiMsA karatAhai kintu zarIra dvArA vaha anAkuTTI hai, usake karma kA baMdha nahIM hotA / 'kuTTa' dhAtu chedana ke artha meM hai / chedanamUlaka kArya AkuTTana yA AkuTTa kahA jAtA hai / use jo karatA hai use AkuTTI kahA jAtA hai / jo AkuTTI nahIM hai vaha anAkuTTI kI saMjJA se abhihita huA hai / anAkuTTI kA tAtparya ahiMsaka yA hiMsA varjita se haiM / isakA tAtparya yaha hai ki jo vyakti kopaAdi ke kAraNa mAtra apane mano vyApAra se-mAnasika kriyA se prANiyoM kA vyApAdana karatA hai. mAratA hai. unakI hiMsA karatA hai kinta vaha prANiyoM ke avayavoM kA. aMgoM kA chedana bhedana malaka vyApAra kArya nahIM karatA hai, unheM kATakara naSTakara chinna bhinna nahIM karatA hai. usake avadya-pApa yA azabha karma kA upacaya-saMgraha yA baMdha nahIM hotA / jo puruSa abuddha hai-nahIM jAnatA hai, mana meM krodhAdi vikAra nahIM hai kevala kAya vyApAra se zarIra kI kriyA se prANI kI hiMsA karatA hai, vahAM mana kA vyApAra-mAnasika hiMsA bhAva na hone se karma kA upacayabaMdha-nahIM hotA / isa gAthA ke Adhe bhAga meM jo yaha kahA gayA hai, niyuktikAra ne isa saMbaMdha meM pahale kahA hI hai ki bhikSuoM kA yaha siddhAnta hai ki cAra prakAra ke karma upacita nahIM hote-saMgrahita yA baddha nahIM hote, nahIM baMdhate / isameM parijJopacitta-jAnate hue bhI kiye gaye, tathA avijJopacita-na jAnate hue kiye gaye ye do bheda zloka ke pUrvArddha dvArA sAkSAt parigRhIta hai-liye gaye haiM tathA avaziSTa IryApatha evaM svapnAntika ina do bhedoM ko 'ca' zabda se liyA gayA hai / IraNa yA IryA kA artha gamana hai / tadviSayaka patha yA mArga ko IryApatha kahA jAtA hai, usake dvArA jo karma bandha hotA hai, ve IryApatha yA IryApathika kahe jAte haiM / isakA abhiprAya yaha hai ki rAste calate samaya yathA kathaMcita anajAne, jo prANI vyApadana-kisI jIvadhArI kA ghAta ho jAtA hai, use karma upacita-baddha nahIM hotA / svapnAntika karma bhI nahIM baMdhatA / lokokti-janamAnyatA ke anusArasvapna hI svapnAnta kahA jAtA hai / svapnAnta se jisakA saMbaMdha ho use svapnAntika kahate haiM / vaha svapnAntika. karma bhI baMdhana kAraka nahIM hotA / jaise svapna meM kisI ne bhojana kiyA para vaisA hone para vAstava meM tRpti / yA bhUkha kI nivRtti nahIM hotI / usI prakAra svapna yA sapane meM kiye gaye prANI vyApAdana se karma bandha nahIM hotA / prazna uThAyA jAtAhai taba una bhikSuoM ke kisa prakAra karma baMdha hotA hai ve kaise karmabandha honA mAnate haiM ? isa saMdarbha meM ve kahate haiM ki jise mArA jA rahA hai| yadi vaha prANavAna hai, jo mAra rahA hai, hantA hai use usake prANI hone kA jJAna hotAhai tathA hantA kI yaha buddhi hotI hai-soca hotA hai ki maiM isakA ghAta karatA hU~ aisA saba hone kI sthiti meM-aisA hone para yadi haMtA apanI kAyA se use mArane kA prayatna karatA hai, vaise prayatna ke pariNAmasvarUpa usa prANI kA ghAta ho jAtA hai, taba vAstava meM hiMsA hotI hai aura tabhI karma kA upacaya yA baMdha hotA hai| (83) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 'sUtrakRtAGga sUtram inameM se kisI eka ke bhI na hone para na to hiMsA hI hotI hai aura na karma kA baMdha hii| yahAM jo pAMca pada yA vikalpa ullikhita huehaiM, unake battIsa bhaMga banate haiM / unameM prathama bhaMga kA vyakti hI hiMsaka hai avaziSTa ikatIsa bhaMgoM meM hiMsA nahIM hotI / kahA gayA hai ki prANI, prANI ke astittva kA jJAna, haMtA kI caitAsika bhUmi, usakI tad viSayaka kriyA aura hanyamAna ke prANoM kA viyoga ina pAMca vikalpoM se hiMsA kI niSpatti hotI hai / prazna upasthita kiyA jAtA hai ki kyA parijJopacita-jJAna yA jAnakArI ke sAtha kI gaI pravRtti - hiMsA se karma kA upacaya yA baMdha nahIM hotA ? isa para kahA jAtA hai inase jo karma baMdhatA hai, vaha avyakta rUpa liye hue hotA hai- bahuta aspaSTa yA bahuta sAdhAraNa hotA hai / isakA digdarzana karAne ke liye AgamakAra gAthA ke uttarArddha meM batAte haiM ki kevala mAnasika vyApAra rUpa parijJopacita karma - jAnakArI ke sAtha kiye gaye karma tathA kevala daihika kriyA dvArA avijJopacita - jAnakArI yA jJAna ke binA kiye gaye karma tathA IryApathika evaM svapnAntika karma - ina cAra prakAra ke karmoM se pravRtta hone vAlA vyakti kiMcita sparza rUpa karma kA baMdha karatA hai / isa nAte vaha tatkarmA-una karmoM kA kartA kahA jAtA hai, vaha una karmoM kA vipAka yA phala sparza mAtra anubhava karatA hai, bhogatA hai| kyoMki vaha adhikatA liye hue nahIM hotaa| eka udAharaNa dvArA ise sApha kiyA jAtA hai ki jaise dIvAra para yadi muTThI bharakara bAlU pheMkI jAtI hai to vaha dIvAra ko chUkara nIce bikhara jAtIhai, usI prakAra uparyukta cAroM prakAra ke karma sparza mAtra ke bAda dhvasta ho jAte haiM, isa dRSTi se sparza mAtra dvArA paribhukta ho jAne ke kAraNa una karmoM ke upacaya kA abhAva kahA jAtA hai parantu use atyantA bhAva nahIM kahA jAtA / isa prakAra yoM kahA jA sakatA hai ki ve cAra karma avyakta hai, aparisphuTa haiM, aspaSTavata hai| yahAM AyA huA 'khu' pada avadhAraNA mUlaka hai| ataeva uparyukta cAroM prakAra ke karma avyakta hI haiM kyoMki unakA vipAka-phalAnubhava spaSTa anubhUta nahIM hotA / ataeva avijJopacitAdi karma avyakta rUpeNa sAvadya haipApa pUrNa haiM / saMti me tau AyANA, jehiM kIrar3a pAvagaM / abhikammAya pesAya, maNasA aNujANiyA // 26 // chAyA saMtImAni trINyAdAnAni, yaiH kriyatepApakam / abhikramya ca preSya ca manasA'nujJAya // anuvAda - ve tIna AdAna- hetu yA kAraNa hai, jinase manuSya pApa karma karatA hai-kisI jIva kA vadha karane hetu svayaM usa para hamalA karanA, preSya- naukara Adi bhejakara usakI hatyA karavAnA tathA mana se hatyA karane kI anujJA denA- anumodana karanA / - TIkA' - nanu ca yadyanantaroktaM caturvidhaM karma nopacayaM yAti kathaMtarhi karmopacayo bhavatItyetadAzaGkyAhasaMti vidyante amUni trINi AdIyate svIkriyate amIbhiH karmetyAdAnAni, etadeva darzayati yairAdAnaiH kriyate vidhIyate niSpAdyate pApakaM kalbhaSaM, tAni cAmUni tadyathA - abhikramyeti Abhimukhyena vadhyaM prANinaM krAntvA - tadghAtAbhimukhaM cittaM vidhAya yatra svata eva prANinaM vyApAdayati tadekaM karmAdAnaM athA'paraM ca prANidhAtAya preSyaM samAdizya yatprANivyApAdanaM tadvitIyaM karmAdAnamiti, tathA'paraM vyApAdayantaM manasA'nujAnIta ityetattRtIyaM 84 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH karmAdAnaM, parijJopacitAdasyAyaM bhedaH tatra kevalaM manasA cintanamihatvapareNa vyApAdyamAne prANinyanumodana miti // 26 // TIkArtha pahale caturvidha karmoM ke upacita na hone kA jo vicAra upasthita kiyA gayA, usa para prazna upasthita karate hue ki phira karma kA upacaya kisa prakAra hotA hai, AgamakAra ukta matavAdiyoM kA usa para mantavya batalAte haiM - - AdAna yA kAraNa tIna haiM / AdAna kI vyutpatti isa prakAra hai - jinake dvArA karma grahaNa kiye jAte haiM yA svIkAra kiye jAte haiM, ve AdAna kahe jAte haiM / AgamakAra isI kA digdarzana karAte hue kahate haiMjina AdAnoM-kAraNoM dvArA pApa yA kalmaSa-nIca yA azubha karma kiye jAte haiM ve AdAna isa prakAra haiM- vadhyajisakA vadha karanA hai, usa prANI ko mArane kI icchA se svayaM usakA vyApAdana karanA, yaha eka yA prathama karmAdAna hai / prANI kI ghAta yA hatyA hetu kisI naukara ko bhejakara usakA vyApAdana karAnA - vadha karAnA dUsarA karmAdAna hai / jo kisI kA vyApAdana kara rahA ho, mAra rahA ho, mana se usakA anumodana karanA, anujJA denAtIsarA karmAdAna hai / parijJopacita karma se isakA antara yaha haiM ki parijJopacita meM kevala mana se vadha karane kA cintana hotA hai para isameM kisI anya dvArA vadha kiye jAte hue prANI ke saMdarbha meM usake ghAta yA vadha kA anumodana kiyA jAtA hai / ete u tau AyANA evaM jehiM kIrai pAvagaM / bhAva visohIe, nivvANamabhigacchai // 27 // chAyA etAni tu trINyAdAnAni yaiH kriyate pApakam / evaM bhAvavizuddhayA tu nirvANa mabhigacchati // - - OM OM OM anuvAda karmabaMdhana ke tIna AdAna- kAraNa haiM jinake dvArA pApa karmoM kA azubha karmoM kA baMdha hotA hai / jahAM ye tInoM nahIM hote vahAM bhAva vizuddha - atyanta zuddha hote haiM / karmoM kA bandha nahIM hotA varan nirvANa yA mukti prApta hotI hai / I TIkA - tadevaM yatra svayaM kRtakAritAnumataya: prANighAte kriyamANe vidyante kliSTAdhyavasAyasya prANAtipAtazca tatraiva karmopacayo nA'nyatrepi darzayitumAha turavadhAraNe, etAnyeva pUrvoktAni trINi vyastAni samastAni vA AdAnAni yairduSTAdhyavasAyasavyapekSaiH pApakaM karmoMpacIyata iti / evaJca sthite yatra kRtakAritAnumatayaH prANivyaparopaNamprati na vidyante tathA bhAvavizuddhayA araktadviSTabuddhyA pravartamAnasya satyapi prANAtipAte kevalena manasA kAyena vA mano'bhisandhirahitenobhayena vA vizuddhabuddherna karmopacayaH tadabhAvAcca nirvANaM sarvadvandvoparati svabhAvam abhigacchati AbhimukhyenA prApnotIti // 27 // TIkArtha prANiyoM ke ghAta yA vadha ke saMdarbha meM svayaM vaisA karanA auroM dvArA karAnA tathA karate hue kA anumodana karanA - ye tIna vikalpa hote haiM- kAraNa hote haiN| inako lete hue kliSTa klezapUrNa-krodhAveza Adi se yukta adhyavasAya se prANI kA ghAta kiyA jAtA hai vahIM karma kA apacaya-baMdha hotA hai / anyatra karma baMdha nahIM hotA / isakA digdarzana karAne ke liye AgamakAra kahate haiM : 1 85 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram - yahAM 'tu' zabda kA prayoga avadhAraNA ke artha meM hai / ataH isakA abhiprAya yaha hai ki pahale karmabaMdha ke jo tIna hetu batAye gaye, ve hI vyastarUpa meM-alaga alaga aura samasta rUpa meM eka sAtha milakara karma baMdha ke kAraNa hai / inameM duSTa-doSayukta, durAzayapUrNa adhyavasAya-prayatna, upakrama jur3A rahatA hai, taba ina kAraNoM dvArA pApa karma kA baMdha hotA hai / jahAM prANI kI hiMsA ke prati kRta, kArita aura anumodita-ye tInoM sthitiyAM nahIM rahatI, rAga dveSAdi se prerita pravRtti nahIM hotI, vahAM kevala mana se yA deha se athavA Antarika duHsaMkalpa rahita mana aura deha se hiMsA ho jAne para bhI bhAvoM ke vizuddha hone ke kAraNa karma jIva saba prAkara ke dvandvoM se-bAdhAoM aura jhaMjhaToM se uparata-rahita hokara mokSa prApta kara letA hai| puttaM piyA samArabbha, AhA rejja asaMjae / bhuMjamANo ya mehAvI, kammuNA nova lippai // 28 // chAyA - putraM pitA samArabhyAhArayedasaMyataH / bhuJjAnazca medhAvI karmaNA nopalipyate // anuvAda - kisI ghora vipattI ke samaya gRhastha pitA yadi apanA jIvana bacAne hetu putra kA vadha kara usakA mAMsa bhakSaNa kara le to bhI vaha-vaisA karatA huA bhI karmabaddha nahIM hotA, isI prakAra koI medhAvIrAga dveSa rahita sAdhu bhI mAMsa bhakSaNa kara le to vaha karmabaddha nahIM hogaa| TIkA - bhAva zuddhayA pravartamAnasya karmabandho na bhavatItyatrA'rthe dRSTAntamAha - putramapatyaM pitA janakaH samArambha vyApAdya AhArArthaM kasyAJcittathAvidhAyAmApadi taduddharaNArthaparaktadviSTo'saMyato gRhasthastatpizitaM bhujAno'pi, ca zabdasyA'pi zabdArthatvAditi tathA meghAvyapi saMyato'pItyarthaH tadevaM gRhastho bhikSu rvA zuddhAzayaH pizitAzyapi karmaNA pApena nopalipyate nAzliSyata iti / yathAcA'tra pituH putraM vyApAdayatastatrAraktadviSTamanasaH karmabandho na bhavati tathA'nyasyA'pyaraktadviSTAntaHkaraNasya prANivadhe satyapi na karmabandho bhavatIti // 28 // TIkArtha - bhAvoM kI zuddhi ke sAtha pravRtta hotA hai, pravRtti yA kriyA karatA hai, usa vyakti ke karmoM kA baMdha nahIM hotA, isa sambandha meM AgamakAra anya dArzanikoM kA mantavya prakaTa karate haiM jaise koI gRhastha pitA kisI bhayAvaha vipatti ke samaya usase bacane ke liye apane putra kA hanana kara usakA mAMsa bhakSaNa kara le to vaha rAga dveSa rahita hone ke kAraNa karma baddha nahIM hotA-usase pApa karma nahIM lagate / usI prakAra rAga dveSa rahita sAdhu bhI mAMsa khAtA huA karmopalipta nahIM hotaa| yahAM 'ca' zabda kA prayoga api ke artha meM hai / isakA sAra yaha hai ki cAhe gRhastha ho yA bhikSu ho, jisakA Azaya-bhAva yA abhiprAya zuddha hotA hai, vaha AmiSa bhojana karatA huA bhI karmabaddha nahIM hotA-pApa se upalipta nahIM hotaa| punaH usI bAta ko spaSTa karate hue kahate haiM-jaise rAgAtmaka aura dveSAtmaka bhAvanA se vivarjita pitA putra kA vadha karane para bhI karmabandha nahIM karatA usI prakAra jisakA anta:karaNa rAga aura dveSa se rahita hai, usake dvArA prANI kI hiMsA ho jAya to karmabandha nahIM hotA / ' maNasA je paussaMti, cittaM tesiM Na vijai / aNavaja matahaM tesiM, Na te saMvuDacAriNo // 29 // 86) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH chAyA manasA ye pradviSanti cittaM teSAM na vidyate / anavadya matathyaM teSAnnate saMvRta cAriNaH // anuvAda - itaramatavAdiyoM kA aisA mantavya hai ki jo manuSya mana dvArA kinhIM prANiyoM ke sAtha dveSa karate haiM unakA mana nirmala-mala rahita, doSa rahita nahIM hotA / mana se dveSa karane para bhI pApa nahIM lagatA, unakA aisA nirUpaNa - pratipAdana, atathya-asatya yA mithyA hai| ve saMvRtacArI saMyama kA anusaraNa - anupAlana karane vAle nahIM haiM / - TIkA - sAmpratametadUSaNAyAha - ye hi kutazcinnimittAt manasA antaHkaraNena prAduHSyanti pradveSa mupayAnti teSAM vadhapariNatAtAM zuddhaM cittaM na vidyate tadevaM yattairabhihitaM yathA kevalamanaH pradveSe'pi anavadyaM karmopacayAbhAvaiti tat teSAm atathyamasadarthAbhidhAyitvaM yato na te saMvRtacAriNo manaso'zuddhatvAt, tathAhi karmopacaye kartavye mana eva pradhAnaM kAraNaM yatastairapi manorahita kevala kAya vyApAre karmopacayA'bhAvo'bhihitaH, tatazca yat yasmin sati bhavatyasati tu na bhavati tattasya pradhAnaM kAraNamiti / nanu tasyA'pi kAyaceSTArahitasyAkAraNatva muktaM, satyamukta mayuktantUktaM yato bhavataiva "evaM bhAva vizuddhayA nirvANamabhigacchatIti bhaNatA manasa evaikasya prAdhAnya mabhyadhApi tathA'nyadapyabhihitam / " "cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / tadeva tairvinirmuktaM bhavAnta iti kathyate ? // " tathA'nyairapyabhihitaM '"mativibhava ! namaste yatsamatve'pi puMsAm / pariNamasi zubhAMzaiH klmssaaNshaistvmev| naraka nagaravartmaprasthitA:kaSTameke, upacita zubha zaktyA sUryyasaMbhedino'nye" / tadevaM bhavadabhyupadamenaiva kliSTamanovyApAraH karmabandhAyetyuktambhavati / tatherthyApathe'pi yadyanupayukto yAti tato'nupayuktataiva kliSTacittateti karmabandho bhavatyeva / athopayukto yAti tato'pramattatvAdabandhaka eva tathA coktam " uccAliyaMmi pAe iriyAsamiyassa saMkamaTThAe / vAvajjejja kuliGgI marejja taM joga mAsajja // 1 // tasa tannimitto bandho suhamo'vi desio samae / aNavajjou payogeNa savva bhAveNa so jamhA // 2 // svapnAntikepyazuddhacittasadbhAvA dISad baMdho bhavatyeva sa ca bhavatA'bhyupagataeva " avyaktaM tatsAvadya mityaneneti / tadevaM manaso'pi kliSTasyaikasyaiva vyApAre bandhasadbhAvAt yaduktaM bhavatA " prANIprANijJAnaM" mityAdi tatsarvaM plavata iti / yaduktaM " putra pitA samArambhe 'tyAdi tadapyanAlocitAbhidhAnaM yato mArayAmItyevaM yAvanna cittapariNAmo'bhUttAvanna kazcid vyApAdayati, evambhUtacittapariNatezca kathamasaMkliSTatA ? cittasaMklezecA'vazyaMbhAvI karmabandha ityubhayoH saMvAdo'treti / yadapi ca taiH kvaciducyate, yathA "paravyApAditapizitabhakSaNe para hastAkRSTAGgAradAhAbhAvavanna doSa' iti, yadapi unmattapralapitavadanAkarNanIyaM yataH paravyApAdite pizitabhakSaNo'numatirapratihatA tasyAzca karmabandha iti / tathA cA'nyairapyabhihitam " anumantA vizasitA saMhartA krayavikrayI, saMskartA copabhoktAca ghAtakazcA'STaghAtakAH ? yacca kRtakAritAnumatirupamAdAnatrayaM tairabhihitaM tajjainendramatalavAsvAdanameva tairakArIti / tadevaM karma catuSTayaM nopacayaM yAtItyevaM tadabhidadhAnAH karmacintAto naSTA ipi supratiSThitamidamiti // 29 // TIkArtha aba AgamakAra isa siddhAnta ko sadoSa batAne ke liye pratipAdana karate haiN| - - " jo manuSya kisI kAraNa se prANiyoM ke sAtha apane mana se dveSa karate haiM, unakA Azaya yA pariNAma una prANiyoM ko mArane kA hotA hai isaliye unakA citta nirdoSa nahIM hotA, ve jo isa prakAra kahate haiM ki 87 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kevala mana ke dvArA kisI ke prati dveSa karane se karma kA upacaya-saMgraha yA baMdha nahIM hotA, unakA yaha kathana asatyahai, unakA mana azuddha hai-usameM dhArmika nirmalatA, pavitratA nahIM hai, isa kAraNa ve saMyama kA anusaraNaAcaraNa karane vAle nahIM hai / vAstava meM karmoM kA baMdha karane meM sabase mukhya kAraNa mana hai, isaliye pahale jinavAdiyoM kI carcA AI hai, unhoMne bhI mAnasika vyApAra cintana yA saMkalpa ke binA kevala daihika vyApAra dvArA-zArIrika kriyA dvArA karma kA upacita-baddha na honA batAyA hai / isaliye jo jisake hone para hotA hai tathA nahIM hone para nahIM hotA, vaha usakA pradhAna kAraNa hai / jaise mana hone para-mana meM zubha azubha saMkalpa Ane para karma kA baMdha hotA hai, vaisA na hone para karmopacaya nahIM hotA / ataeva karma bandha kA mukhya hetu mana hI hai isa para eka zaMkA upasthita kI jAtI hai-pUrvoktavAdI ne daihika ceSTA yA upakrama ke binA kevala mAnasika vyApAra-mAnasika cintana yA saMkalpa ko karmabaMdha kA hetu na honA kahA hai phira Apa aisA kyoM kahate haiM ki mana hI karma bandha kA mukhya hetu hai, ve bhI to mana ko hI karmopacaya kA pradhAna kAraNa batalAte haiM / meM isakA samAdhAna dete hue AgamakAra kahate haiM ki-yadyapi Apane-ukta vAdI ne yaha jarUra kahA hai kintu ApakA kahanA yuktiyukta nahIM hai kyoMki Apane hI to kahA hai ki citta kI vizuddhi se mokSa prApta hotA hai, aisA kahate hue Apane mana ko mokSa kA pradhAna kAraNa batalAyA hai, tathA Apane aura bhI kahA hai ki jo citta rAga dveSAdi saMkliSTa bhAvoM se vAsita hai vahI citta saMsAra hai-saMsAra meM bhaTakane kA hetu hai / yadi vaha citta rAga Adi se pRthak ho jAya to use saMsAra kA anta kahA jAtA hai, arthAt vaha sAMsArika baMdhano se chUTakara mukti taka pahuMca jAtA hai / anya dArzanikoM ne bhI batalAyA hai-he mativibhava ! - mananazIla mana, maiM tumheM namana karatA hU~, yadyapi sabhI puruSa samattva yukta hai-samAna hai, kintu tuma kisI ke zubha aMzoM meM aura kisI ke azubha aMzoM meM parivartita ho jAte ho, yahI kAraNa hai ki koI puruSa naraka rUpI nagara kI ora jAne vAle rAste para calatA hai aura koI apanI samacita uttama zakti-Atma bala dvArA sarya maMDala kA bhedana karatA hai-mokSa prApta kara letA hai / isa prakAra Apake siddhAnta ke anusAra kliSTa manovyApAra-azubha pariNAmayukta mAnasika abhiprAya karmabaMdhana kA kAraNa hai aisA pramANita hotA hai / IryApatha meM bhI yadi vyakti anupayukta-upayoga rahita hokara calatA hai to use karmoM kA baMdha hotA hai kyoMki upayoga nahIM rakhanA caitasika kliSTatA hai / yadi vaha vyakti upayoga yukta hokaragamana kriyA karatA hai to use karmoM kA baMdha nahIM hotA, kyoMki vaha calane meM apramattapramAda rahita hai / kahA hai-IryAsamiti se yukta puruSa jaba pRthvI para rakhane hetu apanA paira uThAtA hai to usake paira ke nIce Akara yadi koI sUkSma prANI vyApAdita ho jAya-mara jAya to bhI usa vyakti ko jarA sA bhI pApa kA upalepa nahIM hotA, aisA zAstroM meM kahA hai / isakA kAraNa yaha hai ki vaha vyakti saba prakAra ke prANiyoM ke rakSaNa meM upayogayukta hone ke kAraNa pApa rahita hotA hai / citta kI zuddhatA ke kAraNa svapnAntika sthiti meM bhI yatkiciMta karmabaMdha hotA hI hai, Apane bhI yaha svIkAra kiyA hai ki svapnAntika dazA meM avyakta, aspaSTa pApa hotA hai yoM caitasika kliSTApUrNa vyApAra se karmabaMdha hotA hai, Apane yaha kahA hai / prANI-prANIjJAna ityAdi kI carcA kI hai, yaha saba ayuktiyukta hai / Apane yaha jo pratipAdita kiyA ki ghora vipatti ke samaya rAga dveSa zUnya hokara pitA yadi putra kA mAMsa bhakSaNa kara letA hai to bhI use karmabaMdha nahIM hotA, ApakA yaha kathana bhI yarthAthataH cintana rahita hai kyoMki maiM mAratA hU~, jaba taka citta meM aisA pariNAma nahIM hotA, taba taka koI mArane ke liye udyata nahIM hotA / jarA vicAriyemaiM mAratA hU~, yaha caitasika pariNAma kyA saMkleza yukta nahIM hai ? kyA vaha asaMkliSTa cittavRtti kA dyotaka - 88 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH / hai ? caitasika saMkleza yA kliSTatA se nizcaya hI karmoM kA baMdha hotA hai / isa saMbaMdha meM Apake aura hamAre vicAroM meM sahamati hai / ataH putra haMtA pitA ko niSpApa pratipAdita karanA anucita hai / uktavAdI dvArA kisI anya sthAna para jo yaha pratipAdita kiyA gayA ki kisI anya vyakti ke hAtha dvArA grahaNa kiye gaye aMgAra se dUsare kA hAtha nahIM jalatA, usI prakAra dUsare vyakti ke dvArA vyApAdita prANI ke AmiSa bhojana se pApa baMdha nahIM hotA-yaha kathana bhI eka pAgala ke pralApa yA bakavAsa jaisA hai-sunane lAyaka nahIM hai / vAstavikatA yaha hai ki kisI anya vyakti dvArA vyApAdita prANI kA bhI mAMsa khAne para usameM khAne vAle kA anumodana to avazya hI hotA hai / anumodana hone para karmoM kA baMdhanA jarUrI hai| anya darzanavAdI bhI yaha nirupita karate haiM ki jo pazu ko mArane kA anumodana karatA hai, pazu ke avayavoM ko uchinna karakATakara pRthak pRthak karatA hai, pazu ko mArane hetu use, jahAM mAranA hai usa sthAna para le jAtA hai, pazu ko vyApAdana hetu kharIdatA hai yA becatA hai, pazu kA mAMsa pakAtA hai, usa mAMsa ko khAtA hai-ye ATha vyakti hiMsaka hai jo pazu ke ghAta se pApopalipta hote haiM / pUrvokta matavAdiyoM ne pazu kI hiMsA karanA, dUsare se karavAnA tathA karate hue kA anumodana karanA-inameM jo pApa hone kA nirUpaNa kiyA hai vaha vItarAga prabhu ke siddhAnta ko aMzataH una dvArA AsvAdita kiye jAne kA-cakhane kA saMketa hai / isaliye cAra prakAra ke karma upacita nahIM hote, unakA baMdha nahIM hotA, aisA pratipAdita karane vAle itara darzanavAdI karma kI ciMtA se-karma prakriyA ke sUkSma cintana se varjita hai / icceyAhI ya diTThIhiM, sAtAgAravaNissiyA / saraNaMti mannamANA sevaMtI pAvagaM jaNA // 30 // chAyA - ityetAbhizca dRSTibhiH sAtagauravanizritAH / zaraNamiti manyamAnAH sevante pApakaM janAH // anuvAda - ye matavAdI apanI ina dRSTiyoM yA apane dvArA svIkRta siddhAntoM ke AdhAra para sukhopabhoga tathA yaza, kIrti, gaurava Adi pAne meM lipta rahate haiN| ___TIkA - adhunaiteSAM kriyAvAdinAmanarthaparamparAM darzayitumAha - ityetAbhiH pUrvoktAbhizcaturvidhaM karma nopacayaM yAtItidRSTibhirabhyupagamaiste vAdinaH sAtagauravanizritAH sukhazIlatAyAmAsaktAH yatkiJcanakAriNo yathAlabdhabhojinazca saMsAroddharaNasamarthaM zaraNam idamasyadIyaM darzana miti evaM manyamAnA viparItAnuSThAnatayA sevante kurvate pApamavadyam evaM vratino'pi santo janA iva janAH prAkRtapuruSasadRzA ityarthaH // 30 // TIkArtha - AgamakAra ina kriyAvAdiyoM ke anarthamUlaka duSphalaprada mantavyoM ko prakaTa karate hue kahate cAra prakAra ke karma upacita nahIM hote-baMdhate nahIM / isa siddhAnta ke AdhAra para calane vAle itara darzanavAdI sukha bhoga tathA mAna pratiSThA meM Asakta rahate hue saba kucha karate haiM / ucita anucita kA dhyAna nahIM rkhte| jaisA upalabdha ho jAtA hai vaisA bhojana kara lete haiM / eSaNIya anaiSaNIya Adi kA jarA bhI dhyAna nahIM rkhte| ve aisA mAnate haiM ki unakA darzana-una dvArA svIkRta siddhAnta hI saMsAra sAgara se uddhAra karAne vAle haiM / apanI (89 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI sUtrakRtAGga sUtram / aisI mAnyatA ke sAtha ve viparIta-dharmaviruddha anuSThAna-kArya karate haiM, yoM ve pApa karma kA sevana karate haiM-pApavaddha hote haiM, ve isa prakAra vratadhArI hote hue bhI apane dRSTikoNa ke anusAra tathA kathita vratoM kA pAlana karate hue bhI prAkRta-sAdhAraNa yA sAmAnya manuSyoM ke sadRza hI haiM / jahA assAviNiM NAvaM, jAiaMdho duruhiyA / icchaI pAramAgaMtuM aMtarA ya visIyaI // 31 // chAyA - yathA AstAviNI nAvaM jAtyandhoduruhya / icchati pAramAgantu mantarA ca viSIdati // anuvAda - janma se hI aMdhA puruSa eka aisI nAva para car3hakara, jo chidrayukta hai, jisameM pAnI cU cU kara A rahA hai, nadI ko pAra karanA cAhatA hai parantu usa naukA dvArA vaha use pAra nahIM kara sakatA / bIca meM hI pAnI meM DUba jAtA hai aura mara jAtA hai| TIkA - asyaivArthasyopadarzakaM dRSTAntamAha - A-sAmantAtsravati tacchIlA vA AsrAviNI sacchidretyarthaH, tAM tathAbhUtAMnAvaM yathA jAtyandhaHsamAruhyaH pAraMtaTamAgantuM prAptumicchatyasau, tasyAzcasrAviNItvenodakaplutatvAd antarAle jalamadhye eva viSIdati vAriNi nimajjati tatraiva ca paJcatvamupayAtIti // 31 // TIkArtha - isa Azaya kA spaSTIkaraNa karane hetu AgamakAra dRSTAnta dvArA samajhAte haiM-jisa naukA meM cAroM ora se jala cU cU kara A rahA ho, ise AsrAviNI naukA kahA jAtA hai / AsrAviNI kA artha sachidrachidro se yukta hai / aisI naukA para ArUr3ha hokara eka janma se aMdhA vyakti nadI ko lAMghanA cAhatA hai kintu naukA ke chidrayukta hone ke kAraNa naukA meM cU cU kara jala Ate rahane ke kAraNa vaha jala se ApUrNa ho jAtI hai aura vaha puruSa jala ke madhya meM hI nimagna ho jAtA hai-DUba jAtA hai aura paMcatva ko prApta ho jAtA haimara jAtA hai| evaM tu samaNA ege, miccha diTThI aNAriyA / saMsArapArakaMkhI te, saMsAra aNu pariyaTRti // 32 // chAyA - evantu zramaNA eke mithyAdRSTayo'nAr2yAH / saMsAra pArakAMkSiNaste saMsAra manuparyaTanti // anuvAda - isI taraha kaI aise tathAkathita zramaNa, jinakA dRSTikoNa asamyak hotA hai, jo anArya uttama karma vivarjita hote haiM, ve apane vaise dRSTikoNa aura AcAra ke lie saMsAra sAgara ko pAra karanA cAhate hai kintu ve pAra nahIM kara sakate, usameM bhaTakate rahate haiM / TIkA - sAmprataM dATantikayojanArthamAha - evamiti yathA'ndhaH sacchidrAM nAvaM samArUr3haH pAragamanAya nAlaM tathA zramaNA eke zAkyAdayo mithyA viparItA dRSTiyeSAnte mithyAdRSTayastathA pizitAzanAnumateranA-:svadarzanAnurAgeNa 90 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH saMsArapApakAMkSiNo mokSAbhilASukAH api santaste caturvidhakarmacayAnabhyupagamenA'nipuNatvAcchAsanasya saMsArameva caturgatisaMsaraNarUpamanuparyyanti bhUyo bhUyastatraiva janmajarAmaraNadaurgatyAdiklezamanubhavanto'nantamapi kAlamAsate na vivakSita mokSasukhamApnuvanti iti vravIbhIti pUrvavaditi // 32 // iti sUtra kRtAGge samayAkhyAdhyayanasya dvitIyodezakaH > samAptaH / - isa dRSTAnta ko vivecanIya tattva ke sAtha yojita karane hetu AgamakAra kahate haiM jisa prakAra eka aMdhA puruSa chidrayukta naukA para samArUr3ha hokara car3hakara nadI pAra karanA cAhatA hai kintu vaha vaisA karane meM asamartha rahatA hai, isI prakAra jinakA dRSTikoNa sat tattva ke viparIta asamyak yA mithyA hotA hai jo mAMsAhAra kA samarthana karate haiM / aise anArya AryaguNa rahita, uttama zIla AcAra Adi se varjita bauddha paramparA ke bhikSu apanI mAnyatAoM meM Asakta rahatehue saMsAra ko pAra karanA cAhate haiM-janma maraNa se chUTakara mokSa kAsukha prApta karanA cAhate haiM parantu jaisA pahale varNita huA hai, unake mantavya meM cAra prAkara ke karmabandha ko svIkAra nahIM kiyA jAtA, aisA hone ke kAraNa- - aisA pratipAdita karane ke kAraNa ve saMsAra ko pAra karane meM AvAgamana ke cakra se nikalane meM sakSama nahIM hote ve cAra gatiyoM se yukta saMsAra meM bhaTakate rahate haiN| ve punaH punaH- isa jagata meM janma, vRddhAvasthA, mRtyu tathA durgati Adi kaSToM ko bhogate hue anantakAla paryanta saMsAra meM paryaTana karate rahate haiM / vivakSita-abhIpsita, mokSa kA sukha prApta nahIM kara sakate haiN| aisA maiM kahatA hU~ yaha pUrvavat samajhanA cAhiye / sUtrakRtAGga sUtra ke samayAkhya- samaya nAmaka prathama adhyayana kA dvitIya uddezaka samApta huA / Bian 91 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram tRtIya uddezakaH jaM kici u pUikaDaM, saDDhI mAgaMtu mIhiyaM / sahassaMtariyaM bhuMje dupakkhaM ceva sevai // 1 // chAyA - yatkiJcitpUtikRtaM zraddhAvatA''gantukebhya IhitaM / sahasrAntaritaM bhujIta dvipakSaJcaiva sevate // anuvAda - jo AhAra, AdhAkarmI AhAra kI eka kaNikA se bhI yukta hai, apavitra hai / zraddhAlu zramaNopAsaka dvArA zramaNoM ke liye jo banAyA gayA hai, usa AhAra ko eka sahasra gharoM kA-eka hajAra gharoM kI dUrI para bhI jo ghara ho, vahAM jAkara bhI jo letA hai, vaise AhAra kA sevana karatA hai, vaha zramaNa-sAdhu, gRhastha-donoM pakSoM kA sevana karatA hai| ___TIkA - atha prathamAdhyayane tRtIyoddezaka Aramyate - dvitIyoddezakAnantaraM tRtIyaH samArabhyate asya cAyamabhisambandhaH-adhyayanArthAdhikAraH svasamayaparasamayaprarUpaNeti, tatroddezakadvayena svaparasamayaprarUpaNA kRtA atrA'pi saiva kriyate / athavA''dyayoruddezakayoH kudRSTayaH pratipAditAH taddoSAzca tadihA'pi teSAmAcAradoSaH pradIta ityanena sambandhenAyAtasyAsyoddezakasya catvAryyanuyogadvArANi vyAvAskhalita guNopetaM sUtramuccAraNIyaM tccedm| ___ asya cAnantarasUtreNa sahAyaM sambandha-ihAnantaroddezakaparyyantasUtre'bhihitam "evaM tu zramaNA eke" ityAdi tadihA'pi sambadhyate, eke zramaNA:yatkiJcit pUtikRtaM bhuJjAnAH saMsAra paryaTantIti / paramparasUtre tvabhihitaM bujjhijja" ityAdi, yatkiJcitpUtikRtaM tadbudhyeteti / evamanyairapi sUtrai rUtprekSyasambandho yojyaH / adhunA sUtrArthaH pratanyate yatkiJciditi AhArajAtaM stokamapi AstAM tAvatprabhUtaM tadapi pUtikRtamAdhAkarmAdisikthenApyupasRSTam AstAnAtAvadAdhAkarma tadapi na svayaMkRtamapituzraddhAvatA'nyena bhaktimatA'parAn AgantukAnuddizya IhitaM ceSTitaM niSpAditaM tacca sahasrAntaritamapi yo bhuJjIta abhyavaharedasau dvipakSaM gRhasthapakSaM pravrajitapakSaJcAsevate / etaduktambhavatievambhUtamapi parakRta maparAgantukayatyarthaM niSpAditaM yadAdhAkarmAdi tasya sahasrAntaritasyApiyo'vayavastenApyupasRSTa mAhArajAtaM bhuJAnasya dvipakSasevana mApadyate kiM punaH ya ete zAkyAdayaH svayameva sakalamAhArajAtaM niSpAdya svayamevacopabhuJjate ? te ca sutarAM dvipakSasevino bhavantItyarthaH / yadi vA dvipakSa miti I-pathaH sAmparAyikaJca, athavA pUrvabaddhAH nikAcitAdyavasthAH karmaprakRtIrnayatyapUrvAzcAdatte, tathAcAgamaH "AhArakammaM NaM bhuMjamANe samaNe kai kammapagaDIo baMdhai ? goyamA ! aTThakammapagaDIo baMdhai siDhilabaMdhaNabaddhAo dhaNiyabaMdhaNabaddhAo karei ciyAo karei uvaciyAo karei hassaThiiyAo dIhaThiiyAo karei' ityAdi, tatazcaivaM zAkyAdayaH paratIrthikAH svayUthyA vA AdhAkarma bhuJjAnAH dvipakSamevA''sevanta iti sUtrArthaH // 1 // TIkArtha - aba prathama adhyayana kA tIsarA uddezaka prAraMbha kiyA jAtA hai / dvitIya uddezaka AkhyAta kiyA jA cukA hai / aba isake bAda tRtIya uddezaka zuru kiyA jAtA hai / isakA abhisaMbaMdha-pUrvA para saMbaMdha isa prakAra hai - prathama adhyayana kA arthAdhikAra yA vivecya viSaya svasamaya-apane jainadharma ke siddhAnta tathA parasamayaanyavAdiyoM ke siddhAnta ko prarUpita karanA hai / isaliye prathama adhyayana ke do uddezakoM meM svasamaya tathA parasamaya -g2A Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH kA nirUpaNa huA hai / isa uddezaka meM bhI vaisA hI hogA athavA pUrvavartI do uddezakoM meM kudRSTi-mithyAdRSTivAdiyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| unake doSoM kA digdarzana karAyA gayA hai| aba yahAM isa uddezaka meM unake AcAragata doSa pradarzita kiye jA rahe haiM / isa saMbaMdha se prastuta isa uddezaka ke cAra anuyoga dvAroM ko pratipAdita kara askhalita-bolane meM skhalanA na karanA, na aTakanA Adi guNoM ke sAta sUtra kA uccAraNa karanA cAhiye / vaha sUtra isa prakAra hai- usakA abhiprAya isa prakAra hai isa sUtra kA anantara - pichale sUtra ke sAtha saMbaMdha yaha hai / pichale uddezaka ke antima sUtra meM evaM tu samaNAeMge' aisA kahA gayA hai, usa kathana kA saMbaMdha yahAM bhI hotA hai / isaliye isakA abhiprAya yaha huA ki koI zramaNa jo thor3A bhI pUtikRta - apavitra - azuddha AhAra kA sevana karate haiM ve saMsAra meM paryaTana karate haiM, bhaTakate haiN| paramparita sUtra se 'bujjhijjha' ityAdi kahA gayA hai jisakA tAtparya hai manuSya ko bodha prApta karanA cAhiye / ataH jo AhAra svalpa rUpa meM AdhA karmI Adi doSoM se yukta hai / zramaNa ko cAhiye ki vaha isakA bodha prApta kare / usake saMbaMdha meM sahI jAnakArI hAsila kre| yaha saMbaMdha yahAM jor3anA cAhiye / isI prakAra anya sUtroM ke sAtha bhI isa sUtra kA saMbaMdha svayaM avagata kara lenA cAhiye / aba usa sUtra kA tAtparya prakaTa kiyA jAtA hai - jisa AhAra meM AdhA karma Adi doSa bahulatayA prApya ho usakI to bAta hI kyA jo AhAra doSa yukta AhAra kI eka kaNikA se bhI yukta ho evaM kisI zraddhAzIla gRhastha ne muniyoM ke bhikSArtha Ane kI saMbhAvanA mAnate hue unake nimitta banAyA ho / svayaM cAhe usane nahIM pakAyA ho phira bhI vaise AhAra ko jo muni eka sahasra gharoM kA antara rakhate hue bhI grahaNa karatA hai-ra - khAtA hai, vaha gRhastha evaM sAdhu donoM ke pakSoM kA sevana karatA hai / tAtparya yaha hai ki jo AhAra Agantuka zramaNoM ke liye zraddhAvAna gRhastha ne taiyAra kiyA ho| usa AhAra kI eka kaNikA se bhI yukta AhAra koI zramaNa eka sahasra gharoM kA antara dekara bhI yadi khAtA hai to vaha sAdhu evaM gRhastha donoM pakSoM kA sevana karatA hai| aisI sthiti meM una bauddha paramparA ke bhikSuoM tathA anya paramparAoM ke zramaNoM-tApasoM kI to bAta hI kyA ? unake liye to kahA hI kyA jAya ? ve to svayaM sampUrNa AhAra taiyAra karavAte haiM aura usakA sevana karate haiN| ve to sAdhu aura gRhastha donoM ke pakSoM kA sarvathA sevana karate haiM / athavA dvipada kI vyAkhyA yoM bhI kI jAtI hai-IryApatha tathA sAmparAyika dvipada-do pakSa haiM athavA ise yoM samajhA jAya, pahale kahe gaye pUtikRta - azuddha yA sadoSa AhAra kA sevana karane vAlA puruSa pahale bAMdhI huI, karma prakRtiyoM ko nikAcita Adi avasthAoM meM pariNata karatA hai tathA punaH nUtana karma prakRtiyAM bAMdhatA 1 Agama meM 'AhAkammaM' AdhA karma ityAdi ke viSaya meM kahA gayA hai jo isa prakAra hai- he bhagavana ! jo zramaNa AdhA karma AhAra kA sevana karatA hai vaha kitanI karma prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| yaha prazna gaNadhara gautama ne prabhu mahAvIra se kiyA / bhagavAna mahAvIra ne uttara diyA "gautama ! vaha zramaNa ATha karma prakRtiyoM kA baMdha karatA hai, vaha zithila bandhana meM baMdhe hue karmoM ko saghana - dRr3ha baMdhana meM pariNata karatA hai, vaha karmoM kA caya aura upacaya karatA hai jo prakRti hasva sthiti yukta hai use dIrgha sthitiyukta banAtA hai arthAt jina karmoM kI sthiti svalpa hotI hai unheM vistIrNa karatA hai| isake anusAra jo sAMkhya bhikSu Adi paratIrthi evaM svayUthikajana sAdhu evaM gRhastha donoM ke pakSoM kA sevana karate haiM / 93 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram tameva aviyANaMtA, visamaMsi akoviyA / macchAvesAliyA . ceva udagassa'bhiyAgame // 2 // udagassa pabhAveNa, sukkaM sigdhaMtarmiti u / DhaMkehi ya kaMkehi ya, AmisatthehiM te duhI // 3 // chAyA - tamevAvijAnanto viSame 'kovidAH / matsyAH vaizAlikAzcaivodakasyAbhyAgame / udakasya prabhAveNa zuSkaM snigdhaM tametyatu / Dhabaizca kaGkazzAmiSArthibhiste duHkhinaH // anuvAda - jo puruSa-bhikSu AdhA karma AhAra svIkAra karane meM kyA kyA doSa hote haiM nahIM jaante| cAra gatiyoM ke saMbaMdha meM jinheM koI jJAna nahIM hai, jo ATha prakAra ke karmoM ke svarUpa samajhane meM akovidaayogya hai aura AdhA karma AhAra kA sevana karate haiM ve una vaizAlika mata se-bar3I bar3I machaliyoM yA vizAla nAmaka, jAti vAlI machaliyoM kI jyoM duHkhita hote haiM jo pAnI kI bAr3ha Ane para-jala taraMgoM ke atyadhika ucchalita hone para, jala ke bahAva ke kAraNa zuSka Ardra sthAna para pahuMca jAtI haiM jahAM DhaMka aura kaMka Adi mAMsa bhakSI jantu khAne ko udyata rahate haiN| TIkA - idAnImeteSAM sukhaiSiNA mAdhAkarmabhojinAM kaTukavipAkAvirbhAvanAya zlokadvayena dRSTAntamAhatamebAdhAkarmopabhogadoSamajAnAnAHviSama aSTaprakAra karmabandho bhavakoTibhirapi durmokSaHcaturgatisaMsArovA tasminnakovidAH kathameSa karmabandho bhavati kathaM vA na bhavati, kenopAyena saMsArArNavastIryyata ityatrA kuzalA stasminneva saMsArodare karmapAzAvapAzitAH duHkhino bhavantIti / atra dRSTAntamAha-yathA matsyAH pRthuromANo vizAlaH samudrastatra bhavAH vaizAlikAH vizAlAkhyaviziSTajAtyudbhavA vA vaizAlikAH vizAlA eva vA vaizAlikAH vRhaccharIrAste evambhUtAH mahAmatsyA udakasyAbhyAgame samudravelA (yA mAgatA) yAM satyAM prabalamarudvegodbhUtotuGgakallolamAlApanunnAH santa udakasya prabhAvena nadImukhamAgatAH punarvelA'pagame tasminnudake zuSke vegenaivAgapate sati bRhatvAccharIrasya tasminneva dhunImukhe vilagnA avasIdaMta AmiSagRnubhiGgaiH kakaizca pakSivizeSai ranyaizca mAMsavasArthibhirmatsyabandhAdibhi jIvanta eva vilupyamAnAHmahAntaM duHkhasamuddhAtamanubhavanto'zaraNA: ghAtaM vinAzaMyAnti prApnuvanti / turavadhAraNe,trANAbhAvAdvinAzameva yAntIti zlokadvayArthaH // 2 // 3 // ____TIkArtha - isa samaya una puruSoM kA zAstrakAra do gAthoM meM prastuta dRSTAnta dvArA nirUpaNa karate haiMjo sukhaiSI hai-sukha cAhate haiM / AdhA karma AhAra kA sevana karate haiM aura usakA kaTuvipAka yA kaDavA phala prApta karate haiM - AdhAkarma AhAra ke sevana se kyA doSa hote haiM, jo yaha nahIM jAnate, ve karor3oM bhavoM meM bhI jinase chuTakArA pAnA kaThina hai, aise ATha prakAra ke karmabandhana ko bhI jAnane meM asamartha hote haiM / cAra gatiyoM se mukta saMsAra kA svarUpa ve nahIM jAnate, karmabandha kisa prakAra hotA hai, kisa prakAra nahIM hotA tathA isa saMsAra rUpI samudra ko kisa prakAra lAMghA jAtA hai, yaha jinheM jJAna nahIM hai, ve karmoM ke phaMde meM phaMse hue saMsAra rUpI 94D Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH samudra meM bhaTakate hue duHkha pAte rahate haiM / isa saMbaMdha meM AgamakAra dRSTAnta upasthita karate haiM-samudra meM utpanna eka pRthuromayukta-moTe bAloM se yukta vizAla nAmaka viziSTa jAti se saMbaddha athavA vizAla-vRhat zarIra yukta machalI samudra meM taraMge uThane para vAyu ke prabala vega se TakarAtI huI taraMgoM se U~ce uThatI jala kI laharoM se tAr3ita hokara nadI ke kinAre para calI AtI hai aura taraMgoM ke vApasa haTa jAne para jaba vahAM AyA huA jala zIghra hI sUkha jAtA hai, taba vaha machalI apane zarIra kI vizAlatA ke kAraNa nadI taTa para hI par3I raha jAtI hai / mAMsabhakSI DhaMka evaM kaMka Adi jantuoM tathA mAMsa tathA vasA-carbI ke lobhI manuSyoM dvArA jindI hI chinna bhinna kara dI jAtI hai-kATI jAtI hai / use koI zaraNa dene vAlA-rakSaka nahIM hotA / vaha kaSTa pAtI huI mara jAtI hai| yahAM 'tu' zabda evaM ke artha meM hai / isaliye trANa yA koI trANaprada-zaraNa dene vAlA rakSaka na hone se vaha nAza ko prApta karatI hai / ina do gAthAoM kA yaha abhiprAya hai| evaM tu samaNo ege vttttmaannsuhesinno| macchA vesAliyA ceva, ghAtamessaMti NaMtaso // 4 // chAyA - evantu zramaNA eke vartamAna sukhaiSiNaH / matsyAH vaizAlikAzceva ghAtameSyantyanantazaH // anuvAda - isI prakAra jo zramaNa-vatarmAna sukhoM kI icchA-kAmanA se yukta hote haiM, ve vaizAlika matsya kI taraha isa saMsAra meM ananta bAra ghAta prApta karate haiM-janmate marate haiN| TIkA - evaM dRSTAntamupadarzya dArTAntike yojayitumAha-yathaite'nantaroktAH matsyA stathA zramaNAH zrAmyantIti zramaNA eke zAkyapAzupatAdayaH svayUthyA vA kimbhUtAsta iti darzayati-vartamAna meva sukha mAdhAkarmopabhogajanita meSituM zIlaM yeSAnte vartamAnasukhaiSiNaH samudravAyasavat tatkAlAvAptasukhalavA''saktacetaso'nAlocitAdhAkarmopabhogajanitAtikaTukaduHkhaughAnubhavAH, vaizAlikamatsyAiva ghAtaM vinAzam eSyanti anubhaviSyanti anantazo'rahaTTaghaTInyAyena bhUyo bhUyaH saMsArodanvati nimajjanaM kurvANAH na te saMsArAmbhodheH pAragAmino bhaviSyantItyarthaH // 4 // TIkArtha - pahale do gAthAoM meM jo dRSTAnta pratipAdita kiyA gayA aba AgamakAra usa dvArA pratipAdyanirUpaNIya sAra batalAte haiM - jisa prakAra vaizAlika-vizAlakAyayukta matsya naSTa ho jAtA hai, usI prakAra sAMkhya, pAzupata Adi bhikSu athavA kaI svayUthika zramaNa nAza ko prApta karate haiM / jo zrama karatA hai-tapazcaraNa karatA hai use zramaNa kahA jAtA hai / sAMkhya, pAzupata Adi tathA svayUthika kisa prakAra ke zramaNa haiM, AgamakAra yaha digdarzana karAte haiMvartamAna kAla meM jinase sukha milatA hai, anukUlatA prApta hotI hai, isa prAkara ke AdhAkarma doSayukta AhAra ke sevana meM ve sukha mAnate haiM / jaise samudra kA kauA tatkAla prApta hone vAle tuccha sukha meM Asakta rahatA hai, usI prakAra sAMkhya tathA pAzupata Adi bhikSu tAtkAlika tuccha sukhoM meM-bhogoM meM Asakta rahate haiM / ve koI cintana kie binA AdhAkarmI AhAra kA upabhoga karate haiM, pariNAmasvarUpa atyanta kaThora duHkhoM ko ve pAte haiM / pahale kahe gaye vizAla deha yukta matsya ke samAna ve nAza prApta karate haiM / jaise rahaTTa ke ghar3e, kueM ke pAnI meM bAra bAra DUbate haiM-utarAte haiM-Upara Ate haiM / yaha krama nirantara calatA rahatA hai-kabhI baMda nahIM hotaa| usI prakAra ve saMsAra sAgara meM bhaTakate rahate haiM, kabhI use pAra nahIM kara pAte / / 95 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram iNamannaM tu annANaM, iha megesi mAhiyaM / devautte ayaM loe, baMbhautteti Avare // 5 // chAyA - idamanyattvajJAna mihakeSA mAkhyAtam / devopto'yaM lokaH brahmopta ityapare // anuvAda - pahale jo ajJAna carcita huA hai usake atirikta eka dUsarA ajJAna bhIhai jisake anusAra kucheka vAdI aisA kahate haiM ki yaha loka kisI deva ke dvArA kRta yA racita hai, dUsare vAdI kahate haiM ki isakI utpatti brahmA se huI hai| TIkA - sAmpramaparAjJAbhimatopa pradarzanAyAha-idamiti vakSyamANaM, 'tu' zabdaH pUrvebhyo vizeSaNArthaH / ajJAnamiti moha vijRmbhaNam iha asmin loke ekeSAM na sarveSAm AkhyAtam abhiprAyaH, kiM punastadAkhyAtamiti? tadAha-devenopto devoptaH, karSakeNeva bIjavapanaM kRtvA niSpAdito'yaM loka ityarthaH / devai rvA gupto-rakSito devagupto devaputro vetyevamAdikamajJAnamiti / tathA. brahmaNA upto brahmepto'yaMloka ityapare evaM vyavasthitAH / tathA hi teSAmayamabhyupagamaH-brahmA jagatpitAmahaH sa caika eva jagadAdAvAsIttena ca prajApatayaH sRSTAH taizca krameNaitatsakalaM jagaditi // 5 // TIkArtha - aba AgamakAra anya ajJAniyoM kA mata pratipAdita karane hetu kahate haiM - isa gAthA meM jo 'idaM' zabda kA prayoga huA hai / isase Age pratipAdita kiye jAne vAle mato kA jJApana hotA hai / gAthA meM 'tu' zabda kA prayoga pUrvokta matoM kI apekSA isakI vizeSatA prakaTa karane ke hetu hai / arthAt pahale pratipAdita matoM se bhinna yaha mata jo vakSyayANa hai-kahA jAyegA ajJAna yA moha se prasUta hai / isa zloka meM sabhI kA nahIM kintu kinhIM kA aisA nirUpaNa hai / viSaya kI spaSTatA ke liye vaha kisa prakAra AkhyAta huA hai-yaha prazna upasthita karate hue AgamakAra kahate haiM ve anya matavAdI-prastuta siddhAnta meM vizvAsa karane vAle mAnate haiM ki jaise kRSaka bIja botA hai tathA usase vaha dhAnya Adi paidA karatA hai, usI taraha kisI deva ne isa loka ko niSpanna-utpanna kiyA hai athavA katipaya devoM dvArA yaha loka guptarakSita hai-deva isakI rakSA karate haiM / gAthA ke tRtIya caraNa meM deva ke sAtha Aye 'ut' zabda kA prAkRta vyAkaraNa ke niyamAnusAra putra artha bhI hotA hai / isakA artha yaha hai ki yaha loka deva kA putra hai / putra jaise pitA se utpanna hotA hai vaise hI yaha deva se utpanna hai / isa prakAra ajJAnavAdiyoM kA aisA abhimata hai / dUsare kahate haiM ki yaha loka brahmA se utta-niSpAdita yA utpAdita hai / unakA yaha mantavya hai ki brahmA saMsAra ke pitAmaha hai / unake anusAra ve jagata ke Adi-prAraMbha meM eka hI the unhoMne prajApatiyoM kI sRSTi kI tathA prajApatiyoM ne kramazaH samasta jagata ko racA-banAyA / IsareNa kaDe loe, pahANAi tahAvare / jIvAjIvasamAutte, suhadukkhasamannie // 6 // chAyA - IzvareNa kRto lokaH pradhAnAdinA tathA'pare / jIvAjIvasamAyuktaH sukhaduHkhasamanvitaH // --96D Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH anuvAda - dUsare siddhAntavAdI aisA kahate haiM ki yaha loka Izvara dvArA kRta-racita hai / sAMkhya darzanavAdI kahate haiM ki yaha loka pradhAna yA prakRti Adi dvArAnirmita hai / yaha jIva, ajIva, sukha evaM duHkha se samAyukta _____TIkA - tathezvareNa kRto'yaM loka evameka IzvarakAraNikA abhidadhati, pramANayanti ca te-sarvamidaM vimatyadhikaraNabhAvApannaM tanubhuvanakaraNAdikaM dhArmitvenopAdIyate, buddhimatkAraNapUrvaka mitisAdhyo dharmaH, saMsthAnavizeSatvAditi hetuH / yathA ghaTAdiriti dRSTAnto'yaM yadyatsaMsthAna vizeSavattattad buddhimatkAraNapUrvakaM dRSTaM yathA devakulakUpAdIni / saMsthAna vizeSavacca makarAkaranadIdharAdharadharAzarIrakaraNAdikaM vivAdagocarApannamiti, tasmAd buddhimatkAraNapUrvakaM, yazca samastasyAsya jagataH kartA sa sAmAnyapuruSo na bhavatItyasAvIzvara iti / tathA sarvamidaM tanubhuvanakaraNAdikaM dharmitvenopAdIyate, buddhimatkAraNapUrvakamiti sAdhyo dharmaH kAryyatvAd ghaTAdivat / tathA sthitvA pravRttervAsyAdivaditi / tathA'pare pratipannA yathA-pradhAnAdikRto lokaH, sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH sA ca puruSArtha prati pravartate |aadigrhnnaacc "prakRtemahAn tato'haGkArastasmAcca gaNaH SoDazaka stasmAdapi SoDazakAtpaJcabhyaH paJcabhUtAnI" tyAdikayA prakriyayA sRSTirbhavatIti / yadi vA Adi grahaNAtsvabhAvAdikaM gRhyate, tatascAyamarthaH svabhAvena kRto lokaH kaNTakAdi taikSNyavat / tathA'nye niyatikRto loko mayUrAGgaruhavadityAdibhiH kAraNaiH kRto'yaMloko jIvAjIvasamAyukto jIvairupayogalakSaNaistathA'jIvai:dharmAdharmAkAzapudgalAdikaiHsamanvitaHsamudradharAdharAdika iti / punarapi lokaM vizeSayitumAhasukhamAnandarUpaM duHkhamasAtodayarUpamiti tAbhyAM samanvito yukta iti // 6 // ___TIkArtha - Izvara ko jagata kA kAraNa mAnane vAle matavAdI aisA kahate haiM ki yaha loka Izvara dvArA racita hai, ve apanI bAta ko sapramANa siddha karane ke liye pratipAdita karate haiM ki tanu-deha bhuvana tathA iMdriya Adi ke saMbaMdha meM bhinna bhinna siddhAntavAdiyoM ke bhinna bhinna abhimata haiM / ataH ve saba vivAdAspada haiM / ye vivAdapUrNa viSaya-padArtha jo pakSa hai, kisI buddhimattA yukta kAraNapUrvaka yA kisI buddhimAna kartA ke dvArA racita hai, yaha sAdhya hai, kyoMki usake apane saMsthAnavizeSa haiM-viziSTa prakAra ke avayava yA aMga haiM, yaha hetu hai, jisa jisa vastu kI saMsthAna racanA yA AMgika nirmANa vizeSa prakAra kA hotA hai, vaha vastu kisI buddhimAna kartA dvArA niSpAdita yA racita hotI hai jaise devakala-devasthAna, kapa-kaMA Adi vizeSa prakAra ke saMsthAna liye hue haiM / isaliye ve kisI buddhimAna kartA dvArA hI racita haiM / isI taraha vivAda gocara-vivAdapUrNa yA carcAspada viSaya samudra, nadI, pahAr3a, pRthvI aura deha Adi bhI vizeSa saMsthAna yA avayava yukta hai / aisA hone se ve kisI buddhimAna sraSTA dvArA sRSTa-kRta yA niSpAdita hai / jo isa samasta jagata kA sraSTA hai, vaha sAmAnya puruSa nahIM ho sktaa| Izvara hI ho sakatA hai / zarIra, bhuvana, indriya Adi buddhimAna kartA dvArA niSpAdita hai kyoMki ghaTa Adi kI taraha ve kArya hai deha aura iMdriyAM-usake aMgopAMga kisI buddhimAna kartA ke dvArA racita haiM kyoMki ve vasUle Adi ke samAna apane apane kAryoM meM pravRttizIla hote haiN| dUsare matavAdI-sAMkhya siddhAntavAdI pratipAdita karate haiM ki yaha loka pradhAna-prakRti Adi ke dvArA racA gayA hai / satva, raja evaM tama-ina tInoM guNoM kI sAmyAvasthA-samAna avasthiti prakRti kahI jAtI hai / vaha puruSa-AtmA ke artha yA prayojana-bhoga aura mokSa ke liye kriyA meM pravRtta hotI hai| yahAM pradhAna ke sAtha jo Adi zabda kA prayoga huA hai usakA yaha Azaya hai ki prakRti se mahAna yA buddhi tattva paidA hotA hai / buddhi tattva se ahaMkAra, abhimAna yA ahaM kA anubhava utpanna hotA hai| ahaMkAra se solaha tattva paidA hote haiM / una 970 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram solaha meM se pAMca se-paMcatanmAtrAoM se pAMca mahAbhUta paidA hote haiM / isa prakriyA dvArA sRSTi kI utpatti hotI hai / athavA yahAM 'Adi' zabda ke prayoga se svabhAva Adi ko liyA jAtA hai / tadnusAra isakA abhiprAya yaha hotA hai ki kaMTaka-kAMTe meM taikSNya-tIkSNatA yA tIkhApana svabhAvajanita hai / usI taraha samasta jagata svabhAva se utpanna hai kisI kartA dvArA racita nahIM hai / dUsare matavAdI aisA kahate haiM ki jaise mora ke aMga rUha-roma paMkha Adi citra-vicitra rUpa meM niyati dvArA nirmita hai / usI prakAra yaha samagra loka niyati se hI utpanna huA hai / isa prakAra pahale batalAye gaye Izvara Adi kAraNoM se niSpanna yaha loka upayoga-jJAna yA cetanAyukta jIvoM aura dharma adharma, AkAza pudgala Adi ajIvoM evaM samudra, parvata Adi se samanvita-samAyukta yA paripUrNa hai| phira bhI loka kA vaiziSTya batAne ke liye AgamakAra kahate haiM ki AnandAtmaka sukha tathA asAtA pratikUla vedanIya ke udaya se prApta duHkha ina donoM se yaha loka parivyApta hai| sayaMbhuNA kaDe loe iti vuttaM mahesiNA / mAreNa saMthuyA mAyA, teNa loe asAsae // 7 // chAyA - svayambhuvA kRto loka ityuktaM maharSiNA / mAreNa saMstutA mAyA tena loko'zAzvata: // anuvAda - kucha matavAdI aisA kahate haiM ki svayaMbhU-viSNu dvArA yaha loka kRta yA racita hai| aisA hamAre maharSi-mahAna RSi ne kahA hai, yamarAja ne mAyA kI racanA kI / isa prakAra yaha loka anitya hai / ___TIkA - kiJca-'sayaMbhuNA' ityAdi, svayambhavatIti svayambhUH viSNuranyo vA / sacaika evAdAvabhUt, tatraikAkI ramate, dvitIyamiSTavAn, taccintAnantarameva dvitIyA zaktiH samutpannA tadantarameva jagatsRSTirabhUditi evaM maharSiNA uktam abhihitam / evaM vAdino lokasya kartAramabhyupagatavantaH / api ca tena svayambhuvA lokaM niSpAdyAtibhArabhayAdyamAkhyo mArayatIti mAro vyadhAyi, tena mAreNa saMstutA kRtA prasAdhitA mAyA, tathA ca mAyayA lokAH mriyante / na ca paramArthato jIvasyopayogalakSaNasya vyApattirasti ato mAyaiSA yathA'yaM mRtaH / tathAcA'yaM loko'zAzvataH anityo vinAzIti gamyate // 7 // TIkArtha - jo svayaM hotA hai-kisI dUsare dvArA utpanna nahIM kiyA jAtA arthAt jisakA astittva svayaM niSpanna hai vaha svayaMbhU kahA jAtA hai, vaha viSNu hai athavA anya koI / Adi meM-zuru meM ve eka hI the, ramaNazIla the, unhoMne dUsare kI abhipsA kI, unake cintana ke anantara eka anya zakti utpanna huI usake bAda isa sAre jagata kI sRSTi huI / hamAre maharSi ne aisA abhihita kiyA hai, isa prakAra loka kI niSpatti mAnane vAle matavAdI loka kA sRSTA svIkAra karate haiM / phira ve yoM pratipAdita karate haiM ki svayaMbhU ne loka ko niSpanna kiyA to sahI kintu atyanta bhAra ke Dara se-loka uttarottara bar3hatA hI nA jAya isa bhaya se jagata ko mArane vAle mAra-yamarAja ko utpanna kiyA / yamarAja ne mAyA kI racanA kI / usa mAyA se hI loga marate haiM / upayoga lakSaNAtmaka jIva kA paramArthataH-vAstava meM kabhI vyApatti-vinAza nahIM hotA / isaliye amuka vyakti mara gayA yaha kevala mAyA hai / vAstava meM satya nahIM hai / isa prakAra yaha loka azAzvata, anitya aura vinAzazIla hai, aisA pratIta hotA hai / 98 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH jage / mAhaNA samaNA ege Aha aMDakaDe aso tatta makAsI ya, ayANaMtA musaM vade // 8 // chAyA 10. P - anuvAda kapitaya brAhmaNa paramparAntarvarti tathA zramaNa paramparAntavarti vAdI aisA kahate haiM ki yaha jagata aMDe se nirmita huA hai / brahmA ne tattva samUha kA sarjana kiyA, usI kA pariNAma yaha jagata hai / aisA kahane vAle vAstava meM ajJAnI haiN| ve tathya yA satya tathya ko nahIM jAnate aura ve mithyA asatya hI kahate haiM / brAhmaNAH zramaNA eke AhuraNDakRtaM jagat / asau tattva makArSIcyA jAnanto mRSA vadanti // TIkA api ca brAhmaNA dhigjAtayaH zramaNAH tridaNDiprabhRtaya eke kecana paurANikAH na sarve, evam, Ahu ruktavanto, vadanti ca yathA - jagadetaccarAcara maMDena kRta maNDakRta maNDAjjAta mityarthaH / tathA te vadanti yadA na kiJcidapi vastvAsIt padArtha zUnyo'yaM saMsAra stadA brahmA'psu aNDa masRjat tasmAcca krameNa vRddhAt pazcAd dvidhAbhAvamupagatAdUrdhvAdho vibhAgo'bhUt / tanmadhye ca sarvAH prakRtayo'bhUvan, evaM pRthivyaptejo vAyvAkAzasamudrasaritparvatmakrAkarasaMnivezAdisaMsthitirabhUditi / tathA coktam " AsIdidaM tamobhUtayaprajJAtamalakSaNam / apratarksa mavijJeyaM, prasuptamiva sarvataH " ? evambhUte cA'smin jagati asau brahmA, tasya bhAva stattvaM padArthajAtaM tadaNDAdikrameNa akArSIt kRtavAn iti / te ca brAhmaNAdayaH paramArthamajAnAnAH santo mRSA vedanta evaM vadanti / anyathA ca sthitaM tattvamanyathA vadantItyarthaH // 8 // ) - TIkArtha - brAhmaNa kA artha dhiga jAtIya arthAt jo jAti yA janma kI dRSTi se svayaM ko sarvocca mAnate auroM ko hIna mAnate haiM, ve vipra, zramaNa- zramaNa paramparA ke antaravartI tridaNDI Adi tApasa, jinameM se saba nahIM tathA paurANika - purANoM meM vizvAsa rakhane vAle kahate haiM ki yaha cala, acala jaGgama sthAvara jagata aMDe se utpanna huA haiM / ve Age kahate haiM ki jaba koI vastu vidyamAna nahIM thI, yaha saMsAra padArtha zUnya thA 1 taba brahmA ne jala meM aMDA chor3A, vaha aMDA kramazaH baDhatA gayA, phira vaha do khaNDoM meM vibhakta ho gayA / usa 3 pariNAma svarUpa urdhva Upara kA loka tathA adhaH- nIce kA loka ye do vibhAgaM utpanna hue, unameM sabhI prakAra kI prajA - prANI utpanna hue / isa prakAra pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza, samudra, nadI evaM parvata Adi kI niSpatti huI / ve aisA bhI kahate haiM ki jagata kI racanA se pahale yaha saMsAra tamo bhUta- aMdhakAramaya tathA apragyAtajJAna zUnya tathA alakSaNa-lakSaNa rahita thA / usa samaya yaha saMsAra apratarksa-atarkaNIya-tarka dvArA avicAraNIya ajJeya - jJAna kA aviSaya, na jAnane yogya tathA saba ora se prasupta - soyA huA sA thA / jaba jagata aisI sthiti meM thA taba brahmA ne aMDe kI utpatti kI aura usake prayoga krama se isa jagata kA nirmANa kiyA / paramArthavAstavika tathya ko nahIM jAnane vAle brAhmaNa Adi paramparAoM ke siddhAntavAdI isa jagata ko brahmA dvArA kRta yA racita mAnate haiM / jo satya se pare haiM, vAstavikatA to ora hai kintu ve usase bhinna rUpa meM pratipAdita karate haiM / isa gAthA kA aisA abhiprAya hai 13 33 3 99 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram saehiM pariyAehiM, loyaM bUyA kaDeti ya / tattaM te Na vijANaMti Na viNAsI kayAivi // 9 // chAyA - svakaiH paryAyairloka mabruvan kRtamiti ca / / tattvante na vijAnanti na vinAzI kadAcidapi // anuvAda - pahale jinakA varNana AyA hai ve devakRta sRSTivAda Adi meM vizvAsa karane vAle anya tIrtha apanI icchAnurUpa-jaisA mana meM AtA hai, jagata ko kisI dvArA racita bAlAte haiN| ve tattva- vAstavikatA ko nahIM jAnate haiM / yaha jagata kabhI bhI vinAza ko prApta nahIM hotA-kabhI bhI sarvathA miTatA nahIM / TIkA - adhunaiteSAM devoptAdijagadvAdinAmuttaradAnAyA''ha - svakaiH svIkayaiH paryAyai rabhiprAyai yuktivizeSai rayaMlokaH kRta ityeva mabruvan abhihitavantaH / tadyathA devopto brahmopta IzvarakRtaH pradhAnAdiniSpAditaH svayambhuvA vyadhAyi tanniSpAditamAyayA mriyate tathANDajazcAyaM loka ityaadi|svkiiyaabhiruuppttibhiHprtipaadynti yathA'smaduktameva satyaM nAnyaditi / te caivaMvAdino vAdinaH sarve'pi tattvaM paramArtha yathAvasthitalokasva bhAvaM nAbhi (navi) jAnanti na samyag vivecayanti, yathA'yaM loko dravyArthatayA na vinAzIti-nirmUlataH kadAcana / nacAyamAdita Arambha . kenacit kriyate'pitvayaM loko'bhUdbhavati bhaviSyati ca / tathAhi-tattAvaduktaM yathA 'devopto'yaM loka' iti / tadasaMgatam / yato devoptatve lokasya na kiJcittathAvidhaM pramANa masti, nacApramANaka mucyamAnaM vidvajjamananAMsi prINayati / api ca - kimasau deva utpanno'nutpanno vA lokaM sRjeta ? na tAvadanutpannastasya kharaviSANasyevAsattvAtkaraNAbhAvaH / athotpannaH sRjet tatkiM svato'nyato vA ? yadi svataevotpanna stathAsati tallokasyApisvataevotpattiH kiM neSyate ? athAnyatautpannaH sanlokakaraNAya, so'pyanyo'nyataH so'pyanyo'nyataityevamanavasthA latA nabhomaNDala vyApinyanivAritaprasarA prasarpatIti / athA'sau devo'nAditvAnnotpanna ityucyate, ityevaMsati loko'pyanAdirastu, ko doSaH ? kiJca asAvanAdiH sannityo'nityo vA syAta ? yadi nityastadAtasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAnnakartRtvam, athA'nityastathAsati svataevotpattyanantaraM vinAzitvAdAtmano'pi na trANAya, kuto'nyatkaraNamprati tasya vyApAracinteti ? tathA kimamUrto mUrttimAnvA ? ydymuurtstdaa''kaashvdkrtev| atha mUrttimAn, tathAsati prAkRta puruSasyevopakaraNasavyapekSasya spaSTameva sarvajagadakartRvya miti / devagupta devaputrapakSau, tvatiphalgutvAdapakarNayitavyAviti / etadeva dUSaNaM brahmoptapakSe'pi dRSTavyaM tulyayogakSematvAditi tathA yaduktaM'tanubhuvanakaraNAdikaM vimatyadhikaraNabhAvApannaM viziSTa buddhi matkAraNapUrvakaM kAryyatvAd ghaTAdivaditi, tadayuktaM tathA vidha viziSTa kAraNa pUrvakatvena vyAptyasiddheH, kAraNapUrvakatvamAtreNa tu kAyaM vyAptaM kAryya vizeSopalabdhau kAraNavizeSa pratipattirgRhItapratibandhasyaiva bhavati, nacAtyantAdRSTe tathA pratItirbhavati / ghaTe tatpUrvakatvaM pratipannamiti ced yuktaM tatra ghaTasya kAryavizeSatva pratipatteH, natvevaM saritsamudraparvatAdau buddhimatkAraNapUrvakatvena sambandho gRhIta iti / nanvataeva ghaTAdisaMsthAnavizeSadarzanavat parvatAdAvapi viziSTasaMsthAnadarzanAd buddhimatkAraNa pUrvakatvasya sAdhanaM kriyate, naitadevaM yuktaM, yato nahi saMsthAnazabda pravRttimAtreNa sarvasya buddhimatkAraNapUrvaka tvAvagatirbhavati, yadi tu syAd mRdvikAratvAd valmIkasyA'pi ghaTavat kumbhakAra kRtiH syAt, tathA coktam__anyathA kumbhakAreNa mRdvikArasya kasyacit / ghaTAdeH karaNA tsiddhayed valmIkasyA'pi tatkRtiH / ? iti, tadevaM yasyaiva saMsthAna vizeSasya buddhimatkAraNa pUrvakatvena sambandho gRhItastaddarzanameva tathAvidhakAraNAnumApakambhavati na sNsthaanmaatrmiti| apicaghaTAdisaMsthAnAM kumbhakAra evaM viziSTaH kartopalakSyate (100 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH nezvaraH yadi punarIzvaraH syAta kiM kumbhakAreNeti? naitadasti, tatrA'pIzvara eva sarvavyApitayA nimittakAraNatvena vyApriyate, nanvevaM dRSTahAni raddaSTakalpanA syAt / tathA coktam zatrauSadhAdisambandhAccaitrasya vraNarohaNe / asambaddhasya kiM sthANoH' kAraNatvaM na kalpyate ? / 1 / tadevaM dRSTakAraNaparityAgenAdRSTaparikalpanA na nyAyyeti / apica-devakulAvaTAdInAM yaH kartA sa sAvayavo'vyApyanityo dRSTaH tad dRSTAntasAdhitazcezvara evambhUta eva prApnoti, anyathAbhUtasya ca dRSTAntAbhAvAd, vyAptyasiddhernAnumAnamiti / anayaiva dizA sthitvA prakRttyAdikamapi sAdhana masAdhana mAyojyaM tulya yogkssemtvaaditi| yadapicoktaM pradhAnAdikRto'yaMloka" iti tadapyasaGgataM, yatastatpradhAnaM kiM mUrtamamUrtaMvA ? yadyamUrtaM natato makarAkarAdermUtasyodbhavo ghaTate, na hyAkAzAkiJcidutpadyamAna mAlakSyate, mUrtAmUrtayoH kAryakAraNavirodhAditi / atha mUrtaM tatkutaH samutpanna ? na tAvatsvato, lokasyA'pi tathotpattiprasaGgAt / nApyanyato'navasthApatteriti / yathA'nutpannemevapradhAnAdyanAdibhAvenA''ste tadvalloko'pi kiM neSyate ? apica- sattvarajastamasAM sAmyAvasthA pradhAnamityucyate, nacAvikRtAtpradhAnmahadAde rutpattiriSyate bhavadbhiH, naca vikRtaM pradhAna vyapadeza mAskandatItyato na pradhAnAnmahadAderutpattiriti / apica acetanAyAH prakRtaiH kathaM puruSArthaM prati pravRttiH ? yenA'tyano bhogopapattyA sRSTiH syAditi, prakRterayaM svabhAva iti cedevaM tarhi svabhAva eva valIyAn yastAmapi prakRtiM niyamayati, tata eva ca loko'pyastu kimadRSTapradhAnAdikalpanayeti ? / athAdigrahaNAt svabhAvasyA'pi kAraNatvaM kaizcidiSyata iti cedastu, na hi svabhAvo'bhyupagamyamAnau naH kSati mAtanoti / tathAhi-svobhAvaH svabhAvaH svakIyotpattiH sA ca padArthAnA miSyata eveti tathA yaduktaM "niyatikRto'yaMloka" iti tatrA'pi niyamanaM niyati yadyathA , bhavanaM niyatirityucyate, sA cAlocyamAnA na svabhAvAdatiricyate / yaccA'bhyadhAyi-sviyambhuvotpAdito loka' iti tadapyasundarameva, yataH svayambhUriti kimuktambhavati ? kiM yadA'saubhavati tadA svatantro'nyanirapekSa eva bhavati, athAnAdibhavanAtsvayambhUriti vyapadizyate ? tadyadi svatantrabhavanA'bhyupagamastadvallokasyApi bhavanaM kiM nA'bhyupeyate ? kiM svayambhuvA ? athA'nAdi statastasyA'nAditve nityatvaM nityasyacaikarUpatvAtkartRtvA'nupapattiH, tathA vItarAgatvAttasya saMsAra vaicitryAnupapattiH, atha sarAgo'sau tato'smadAdyavyatirekAtsutarAM vishvsyaakrtaa| mU-mUttIdivikalpAzca prAgvadAyojyA iti yadapi cAtrA'bhihitam-'tena mAraH samutpAditaH, sa ca lokaM vyApAdayati' tadapyakartRtvasyabhihitatvAtpralApamAtra miti tathA yaduktam "aNDAdikramajo'yaM loka" iti tadapyasamIcInaM, yato yAsvapsu tadaNDaM nisRSTaM tAH yathA'NDamantareNAbhUvan tathA loko'pi bhUta ityabhyupagame na kAcid bAdhA dRzyate tathA'sau brahmA yAvadaNDaM sRjati tAvallokameva kasmAnnotpAdayati ? kimanayA kaSTayA yuktyasaGgatayA cANDaparikalpanayA ? evamastviti cet tathA kecidabhihitavanto yathA brahmaNo mukhAd brAhmaNAH samajAyanta bAhubhyAM kSatriyA urubhyAM vaizyAH padbhyAM zUdrA iti, tadapyayuktisaGgatameva, yato na mukhA deH ksycidutpttirbhvntyuplkssyte| athA'pi syAttathAsati varNAnAmabhedaH syAd, ekasmAdutpatteH / tathA brAhmaNAnAM kaThataittirIyakakalApAdikazca bhedo na syAd, ekasmAnmukhAdutpatteH / evaJcopanayanAdisadbhAvo na bhaved bhAve vA svasrAdigrahaNApattiH syAd evamAdyanekadoSa duSTatvAdevaM lokotpatti bhyuipagantavyA / tatazca sthitametat-ta evaM vAdino lokasyAnAdyaparyyavasita syordhvAdhazcaturdazarajjupramANasya, vaizAkhasthAnasthakaTinyastakarayugmapuruSAkRteradhomukhamallakAkArasaptapRthi vyAtmakAdholokasya, sthAlAkArAsaMkhyeyadvIpa samudrAdhAramadhyalokasya, mallakasamudgakAkArova'lokasya, dharmAdharmAkAzapuddhalajIvAtmakasya,dravyArthatayA nityasya,paryAyApekSayA kSaNakSayiNaH, utpAdvyayadhrauvyApAditadravyasatattvasyAnAdijIvakarmasambandhApAditAnekabhavaprapaJcasyASTavidhakarmavipramuktA''tma lokAntopalakSitasya tattvamajAnAnAH mRSA vadantIti // 9 // ] 101 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - isa saMsAra ko deva Adi dvArA racita batAne vAle vAdiyoM ke siddhAntoM ke nirAkaraNa hetu AgamakAra kahate haiM - ___ pahale carcita anya darzanoM meM vizvAsa karane vAle vAdI apanI acchA se-manacAhI yuktiyoM dvArA isa jagata ko racA huA batalAte haiM / unameM se kaI ise devopta-devakRta, kaI brahmopta-brahmA dvArA racita, tathA kaI IzvarakRta-Izvara racita batalAte haiM / kaI ise prakRti Adi dvArA niSpAdita aura kaI svayaMbhU dvArA nirmita kahate haiM / jo ise svayaMbhU dvArA racita mAnate haiM ve kahate haiM ki yaha usI svayaMbhU dvArA niSpAdita mAyA se maraNa prApta karatA hai, naSTa hotA hai / kaI isako aNDe se paidA honA batalAte haiN| ve vAdI apanI-apanI upepattiyo-yuktiyoM evaM tarkoM ke sahAre kahate haiM ki hamane jo kahA hai vahI satya hai, auroM kA kahA satya nahIM hai / vAstava meM yaha pUrva varNita siddhAntavAdI satya tathya ko nahIM jaante| unheM yaha jJAta nahIM hai ki isa loka kA kyA svabhAva hai| isakI ve bhalI bhAMti vivecanA nahIM kara pAte / vastuH sthiti yaha hai ki yaha loka kabhI bhI ekAntarUpeNa sarvathA nAza prApta nahIM karatA-nahIM miTatA kyoMki dravya rUpa se vaha sadA vidyamAna rahatA hai, na aisA hI hai ki Adi meM-zuru zuru meM yA pahale pahala kisI ne isakI racanA kI ho kyoMki yaha loka pahale bhI vidyamAna thA, vartamAna meM bhI vidyamAna hai aura bhaviSya meM bhI vidyamAna rhegaa| bevoptavAdI-deva dvArA loka kI sRSTi honA mAnane vAle isa loka ko devakRta kahate haiM / yaha bilkula ayuktiyukta hai kyoMki isa loka kA kisI deva ne sarjana kiyA ho / isa saMbaMdha meM koI bhI prabala samartha pramANa prApta nahIM hotA / jisa bAta kA koI pramANa nahIM hotA usase vidvAnoM-jJAniyoM ke mana ko saMtoSa nahIM hotaa| ve use svIkAra nahIM karate / dUsarI zaMkA yaha khaDI hotI hai ki jisa deva ne isa loka kI racanA kI vaha deva svayaM utpanna hokara isa loka kA sarjana karatA hai athavA anutpanna-utpanna hue binA hI use banAtA hai| yahAM yaha samajhane kI bAta hai ki vaha utpanna hue binA isa saMsAra kI racanA nahIM kara sakatA kyoMki jo utpanna hI nahIM hai-vidyamAna hI nahIM hai usakA kharaviSANa-gadhe ke sIMga kI jyoM koI astittva hI nahIM hotA / jaba svayaM kA hI koI astittva nahIM hai to auroM kI kyA sRSTi karegA / yadi aisA mAno ki vaha deva utpanna hokara sRSTi kI racanA karatA hai to isakA samAdhAna kyA hogA / batalAyeM ? kyA vaha apane Apa hI utpanna hotA hai athavA kisI anya ke dvArA utpanna kiyA jAtA hai / yadi aisA mAnate ho ki usakI utpatti svayaM hI hotI hai to phira isa loka ko bhI svayaM hI utpanna hotA huA kyoM nahIM mAna lete / yadi aisA mAnate ho ki vaha deva kisI anya se utpanna hokara isa loka kI racanA karatA hai to vaha dUsarA deva kisI anya tIsare deva se utpanna hogA / vaha tIsarA kisI cauthe deva se utpanna hogA, yaha utpatti kA krama Age se Age calatA jAyagA, kahIM para jAkara nahIM rukegA / isa prakAra anavasthA doSa AyegA, vaha anavasthArUpI latA-bela anivAritabinA ruke hue Age se Age prasarpaNa-vistAra pAtI huI yA phailAva karatI huI samasta gagana maNDala ko ApUrNa kara degI-bhara degI, yoM sabakA mUla kAraNa koI bhI pramANita nahIM ho paayegaa| yadi aisA kahA jAye ki vaha deva anAdi hai, usakA koI Adi yA prAraMbha nahIM hai, isaliye vaha utpanna nahIM hotA, taba vicAra kiyA jAye isI prakAra isa jagata ko anAdita kyoM na mAna liyA jAya / eka prazna aura upasthita hotA hai ki jisa deva ne isa loka kI racanA kI, vaha nitya hai yA anitya / yadi use nitya mAnate ho to usakA artha kriyA ke sAtha virodha hogA / nitya padArtha artha kriyAkArI nahIM hotA / vaha yugapat-eka sAtha kriyAeM nahIM kara sakatA (102) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH aura na vaha kramazaH kriyAeM kara sakatA / yadi vaha deva anitya hai to utpatti ke anantara svayaM vinAzazIla hone ke kAraNa vaha apanA bhI trANa-rakSA karane meM sakSama nahIM hai phira vaha dUsare kI utpatti yA niSpatti hetu udyama kisa prakAra kara sakatA hai / phira savAla khar3A hotA hai jisa deva ne isa jagata kI racanA kI vaha mUrta hai athavA amUrta / yadi vaha amUrta hai-nirAkAra hai to vaha AkAza kI taraha akartA hai / AkAza nirAkAra hai, usameM kisI prakAra kA kartRtva nahIM hai, vahI deva ke sAtha ghaTita hogA / yadi vaha mUrta hai to kArya kI niSpatti hetu eka sAdhAraNa puruSa ko jaise upakaraNoM kI-sAdhanoM kI AvazyakatA hotI hai use bhI sAdhanoM kI . AvazyakatA hogii| sAdhana kahAM se AyeMge / aisI sthiti meM vaha samasta loka kA sarjaka nahIM hai, yaha bilkula sApha hai| . . pAMcavI gAthA ke tIsare caraNa meM 'devautte' pada AyA hai / usake prAkRta kI dRSTi se devagupta evaM devaputra do rUpa banate haiM / inakI pahale carcA AI hai / yaha atyanta 'phalgu'-nagaNya yA tuccha hone ke kAraNa sunane yogya bhI nahIM hai / yahI doSa brahmopta pakSa meM bhI lAgU hotA hai kyoMki vaha bhI devagupta pakSa ke sadRza hI hai| jo Izvara ko jagata kA kAraNa mAnate haiM ve zarIra bhuvana aura iMdriyoM ke sambandha meM jinheM vibhinna matavAdiyoM ne apane apane mantavyoM ke anusAra vyAkhyAta kiyA haiM, ve pratipAdita karate haiM ki ye kisI viziSTa buddhimAna srASTA dvArA banAye gaye haiM jaise ghaTa kisI ke dvArA banAyA gayA hai| unakA yaha kathana ayuktiyukta hai kyoMki kisI viziSTa kAraNa meM, kArya kI vyApti svIkAra nahIM kI jAtI kintu vaha kAraNa meM hI svIkAra kI jAtI hai / jo puruSa yaha jAnatA hai ki amuka vyakti amuka kArya karatA hai, dUsarA nahIM kara sakatA / vaha vyakti / usa kArya ko dekhakara use karane vAle viziSTa vyakti kA anumAna kara sakatA hai, andAjA lagA sakatA hai| para jo padArtha atyanta adRSTa hai, sarvathA dRSTigamya nahIM hai, usameM aisI pratIti nahIM ho sakatI / dUsare zabdoM meM jisakI racanA karatA huA koI vyakti kabhI bhI kisI ke dvArA dRSTigocara nahIM huA, usa vastu ko dekhakara usake viziSTa racanAkAra kA anumAna nahIM kiyA jA sakatA / yadi yaha kahA jAya ki ghaTa ko dekhakara usake racayitA kumbhakAra kA anumAna kiyA jAtA hai jo eka viziSTa jAti kA padArtha hai, isI prakAra jagata ko. dekhakara usake viziSTa kartA Izvara kA anumAna kiyA jA sakatA hai yaha bhI yukti saMgata-tathya pUrNa nahIM hai| kyoMki ghaTa eka vizeSa prakAra kA kArya hai / kumbhakAra jo usakA sraSTA hai, use kartA huA-ghaTa ko banAtA huA pratyakSa dekhA jAtA hai | ataH ghaTa ko dekhakara kumbhakAra kA anumAna kiyA jAnA sahI hai / aisA kiyA jAnA saMgata hai kiMtu jagata ko dekhakara Izvara kA anumAna nahIM kiyA jA sakatA kyoMki ghaTa kA nirmANa karatA huA kumbhakAra jaise pratyakSa dRSTigocara hotA hai usa prakAra nadI, sAgara pahAr3a Adi kA nirmANa karatA huA koI buddhimAna kartA-Izvara kadA'pi dRSTi gamya nahIM hotA / ataH jagata ko dekhakara usake viziSTa buddhimAna sraSTA kA anumAna nahIM kiyA jA sakatA / yadi kahA jAya ki viziSTa saMsthAna-AkArayukta hone se ghaTa Adi padArtha eka buddhimAna racayitA dvArA racita hai, isI prakAra viziSTa saMsthAna yukta hone ke kAraNa parvata Adi padArtha bhI buddhimAna sraSTA dvArA sarjita hai, yaha sAbita kiyA jA sakatA hai, aisA kahanA bhI yuktiyukta nahIM hai kyoMki viziSTa saMsthAna yA aMgopAMga kI racanA hone se hI sabhI padArtha buddhimAna sraSTA dvArA racita ho, yaha pratIta nahIM hotaa| yadi Upara ke kathana ko mAnA jAya to balmIka-miTTI kA jamA stUpa-Dhera bhI jo mRttikA kA vikAra haiM ghaTa ke sadRza kumbhakAra dvArA hI racita honA-cAhie jaise kuMbhakAra mRttikA se ghaTa Adi padArthoM kI racanA karatA hai / use dekhakara aisA pratipAdita nahIM kiyA jA sakatA ki jo jo padArtha mRttikA se nirmita hai / una -103) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram sabakA sRSTA kumbhakAra hai kyoMki aisA pratipAdita karane se-mAnane se balmIka-bAMbI-miTTI kA jamA stUpaDhera bhI kumbhakAra dvArA racita siddha hogA / jo tathyapUrNa nahIM hai / isI prakAra saMsthAna racanA ko dekhane mAtra se yaha nahIM kahA jA sakatA ki jo jo saMsthAna yA avayava racanAyukta hai, ve sabhI buddhimAna sraSTA dvArA sarjita hai| vAstavikatA yaha hai ki jisa saMsthAna racanA kA buddhimAna racanAkAra dvArA racita honA jAnA jA cukA hai| usI saMsthAna racanA ko dekhakara usake viziSTa racayitA kA anumAna kiyA jA sakatA hai / kevala saMsthAna racanA mAtra ko dekhakara anumAna nahIM kiyA jA sakatA hai / saMsthAna racanA ko dekhakara racanAkAra Izvara kA bhI anumAna nahIM kiyA jA sakatA kyoMki ghaTAdi padArthoM kI saMsthAna racanA kA viziSTa racayitA kumbhakAra hI dRSTi gocara hotA hai-Izvara dRSTigocara nahIM hotA / yadi ghaTa kA bhI sraSTA Izvara hI hai to kumbhakAra ko mAnane kI kyA AvazyakatA hai / yadi aisA kahA jAya ki Izvara sarvavyApI hai ataH nimitta rUpa se ghaTAdi kI racanA meM bhI usakA vyApAra-pravartana hotA hai to isase dRSTa-jo pratyakSa dikhAI detA hai, usakI hAni vinAza yA aprApti evaM adRSTa-jo dikhAI nahIM detA usakI kalpanA kA prasaMga upasthita hotA hai / sthiti yaha hai, ghaTa kA racayitA kumbhakAra pratyakSa upalabdha hai, dRSTigocara hai, use na mAnanA-asvIkAra karanA dRSTa hAni hai aura ghaTa kA nirmANa karatA huA Izvara kadApi dRSTigocara nahIM hotA use ghaTa kA nimitta mAnanA adRSTa kI parikalpanA .. kahA gayA hai caitra nAmaka vyakti kA vraNa-ghAva aujAra dvArA oNparezana tathA davA ke lepa Adi dvArA ThIka hotA hai / ata: usake ghAva ke miTane meM, ThIka hone meM aujAra aura davA hI kAraNa hai, dUsare padArtha kAraNa nahIM hai / sthANu-eka DhUMTha ko jisakA usa ghAva ke acche hone meM kucha bhI saMbaMdha nahIM hai use usa ghAva ke acche hone kA kAraNa kyoM nahIM mAna lete / isaliye jisa padArtha kA jo kAraNa dRSTigocara hotA hai, use usakA kAraNa svIkAra na kara, jo usakA kAraNa hI nahIM hai, use usakA kAraNa mAna lenA nyAyya nahIM hai / nyAya tathA yuktipUrNa nahIM hai / isI saMdarbha meM jo devakula-devasthAna, AvaTTa-kuMA yA gaDhDhA Adi kA jo racayitA hai vaha saMsthAna avayava sahita hai, avyApaka aura anitya hai aisA dRSTigocara hotA haiM isalie unake dRSTAnta se . jisa Izvara ko pramANita karate haiM, vaha saMsthAna avayava sahita hai, avyApaka aura anitya hai aisA dRSTi gocara hotA hai / isaliye unake dRSTAnta meM jisa Izvara ko pramANita karate haiM vaha saMsthAna yukta-aMgopAMga yukta avyApakavyApakatA rahita tathA nityatva rahita siddha hotA hai / isake pratikUla arthAt saMsthAna varjita-avayava rahita, vyApaka, tathA nitya Izvara ko siddha karane ke liye koI dRSTAnta prApta nahIM kiyA jA sakatA / anumAna dvArA vaisA siddha nahIM kiyA jA sakatA / jisa prakAra yaha kAryatva rUpa hetu Izvara ko pramANita karane hetu sakSama nahIM hai-isase Izvara kI siddhi nahIM ho sakatI / isI prakAra pahale sthita hokara pravRtta honA Adi jo hetu batAye gaye haiM ve bhI Izvara ko siddha nahIM kara sakate / aisA yahAM samajha lenA cAhiye kyoMki ve hetu bhI kAryatva rUpa hetu ke sadRza hI hai, ve abhipsita artha ke sAdhaka nahIM haiM / jo yaha pahale kahA ki yaha loka prakRti Adi dvArA racita hai, vaha bhI yakti saMgata nahIM hai / prazna upasthita hotA hai ki prakRti mUrta-sAkAra hai yA amUrta-nirAkAra hai / yadi vaha amUrta-nirAkAra hai to usase mUrta-sAkAra samudra Adi utpanna nahIM ho sakate, amUrta AkAra isakA udAharaNa hai, jisase koI bhI vastu utpanna hotI huI dRSTigocara nahIM hotI / ataH mUrta aura amUrta kA Apasa meM kArya kAraNa bhAva siddha nahIM hotA arthAt amUrta mUrta kI niSpatti meM kAraNa nahIM bana sakatA / yadi prakRti mUrta-sAkAra hai to vaha kisase | 104 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH utpanna huI yaha prazna uThatA hai / vaha svayaM hI utpanna huI ho, aisA nahIM kahA jA sakatA kyoMki usakA svayaM utpanna honA mAnA jAya to yaha loka bhI svayaM utpanna huA aisA kyoM nahIM mAnA jA sakatA / yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki yaha prakRti kisI anya se utpanna hai kyoMki aisA mAnane para yaha utpatti krama Age se Age bar3hatA jAyagA / aisA hone se anavasthA doSa AyegA / isaliye jaise prakRti ko anutpanna aura anAdi mAnate ho isI taraha loka ko bhI anutpanna anAdi kyoM nahIM mAnA jA sakatA / sattva, raja aura tama-ina tIna guNoM kI sAmyAvasthA ko Apa prakRti kahate haiM / usa avikRta-vikAra rahita prakRti se mahat Adi padArthoM kI utpatti mAnanA Apako iSTa nahIM hai-vaisA Apa nahIM mAnate / vikRta-vikAra yukta prakRti se hI jagata kI utpatti hotI hai, aisA Apa pratipAdita karate haiM kintu jo vikRta-vikAra rahita hai vaha prakRti nahIM ho sakatI, isaliye prakRti se mahat Adi tattvoM kI utpatti mAnanA ayuktiyukta hai| prakRti acetana-cetanA rahita hai, taba vaha puruSa-AtmA kA artha-prayojana siddha karane ke liye kaise saMpravRtta ho sakatI hai jisa dvArA AtmA kA bhI bhoktRtva siddha hokara sRSTi kI racanA saMbhava ho ske| yadi aisA kahA jAya ki acetana hone ke bAvajUda prakRti kA-puruSa kA prayojana siddha karane hetu pravRtta honA svabhAva hai, aisA mAnane para to prakRti se svabhAva hI balavattara hogA kyoMki vaha prakRti ko bhI apane niyamana-niyaMtraNa meM rakhatA hai / aisI sthiti meM Apa svabhAva ko hI jagata kA kAraNa kyoM nahIM mAna lete phira adRSTa prakRti Adi kI kalpanA kI kyA sArthakatA hai| yadi Apa aisA kahate ho ki Adi zabda dvArA svabhAva ko bhI koI eka jagata kA kAraNa mAnate haiM, unako vaisA mAnane do, koI harja nhiiN| svabhAva ko jagata kA kAraNa svIkAra karane para ArhatoM-jainoM kI mAnyatA meM koI bAdhA upasthita nahIM hotI kyoMki sva-apane bhAva ko arthAt apanI utpatti ko svabhAva kahA jAtA hai / padArthoM kA utpanna honA jaina bhI mAnate haiM / niyativAda meM AsthAvAna janoM ne jo pratipAdita kiyA ki yaha loka niyati dvArA niSpAdi sA unake isa pakSa meM bhI-aisA mAnane meM bhI koI doSa nahIM AtA kyoMki jo padArtha jaisA hai usakA vaisA honA-usa rUpa meM niyata honA niyati hai / cintana karane para yaha niyati svabhAva ke atirikta aura kucha ho, aisA pratIta nahIM hotA / pahale jo yaha pratipAdita kiyA gayA ki yaha loka svayaMbhU dvArA pratipAdita kiyA gayA, yaha bhI saMgata nahIM hai / svayaMbhU kyA hai ? usakA kyA tAtparya hai| vicAra kareM / svayaMbhavati iti svayaMbhU-jo svayaM hote haiM ve svayaMbhU kahalAte haiM / isake anusAra jaba ve svayaMbhU hote haiM-svayaM astitva bhAvApanna hote haiM usa samaya kyA kisI anya kAraNa kI apekSA ke binA hI svataMtra rUpa se vaisA hote hai ? kyA isaliye ve svayaMbhU kahalAte haiM, kyA isIliye anAdi hai yadi ve apane Apa hone ke kAraNa svayaMbhU kahalAte haiM to isI prakAra isa loka kA bhI svayaM-apane Apa utpanna honA, kyoM nahIM svIkAra kara lete, taba svayaMbhU ko mAnane kI kyA AvazyakatA rahatI hai / yadi ve svayaMbhU anAdi hone ke kAraNa svayaMbhU kahalAte haiM to phira ve loka ke sraSTA nahIM ho sakate kyoMki jo anAdi hotA hai, vaha nitya hotA hai, jo nitya hotA hai eka rUpAtmaka hotA hai / ataeva vaise nitya svayaMbhU loka ke sarjaka ho sake, yaha saMbhava nahIM hai / yadi kaho ve svayaMbhUvItarAga-rAgAdi zUnya hai, yadi aisA hai to isa vicitratAyukta jagata ke racayitA nahIM ho sakate / yadi vItarAga ke viparIta unheM sarAga-rAgAdi sahita mAnate haiM to ve hama sAMsArika logoM ke samAna hI hai, vizva ke kartA nahIM ho skte| isI prakAra mUrta, amUrta Adi vikalpoM kA bhI samAhAra kara lenA cAhiye jo yaha kahA gayA ki svayaMbhU ne yamarAja kI utpatti kI, yamarAja hI loka ko mAratA hai, yaha bhI eka prakAra se pralApa hI hai kyoMki yaha kahA jA cukA hai ki svayaMbhU isa saMsAra kA sraSTA ho nahIM sakatA / kisI ne jo yaha pratipAdita (105 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 zrI sUtrakRtAGga sUtram kiyA ki yaha saMsAra aNDe se nikalA hai, kramazaH prakaTa huA hai, aisA kahanA bhI nyAya saMgata nahIM hai / kyoMki jisa pAnI meM aMDA paidA kiyA, vaha pAnI to aMDe ke binA pahale se hI utpanna thA, tabhI to usameM aMDA nidhApita kiyA jA sakA / usI prakAra yaha jagata bhI aMDe ke binA hI utpanna huA, aisA mAnane meM koI bAdhA nahIM AtI / brahmA jaba taka aMDe kA nirmANa karate haiM taba taka isaloka kA hI nirmANa kyoM nahIM kara dete haiM / ataH yaha aMDe kI kaSTa kalpanA ayuktiyukta hai / isakA kyA prayojana hai ? yadi aisA kahate ho ki aMDe ke binA hI brahmA isa loka kI sRSTi karate haiM / khaira aisA hI sahI / phira eka bAta hai kisI ne kahA hai ki brahmA ke mukha se brAhmaNa, bhujAoM se kSatriya, jaMghAoM se vaizya tathA pairoM se zUdra utpanna hue / yaha pratipAdana bhI yuktisaMgata nahIM hotA kyoMki mukha Adi se kisI kA utpanna honA upalakSita nahIM hotA-dRSTigocara nahIM hotA / yadi aisI hI bAta ho to brAhmaNAdi vargoM kA paraspara abheda hogA / ve bhinna bhinna nahIM raheMge kyoMki ve eka hI brahmA se utpanna haiM / isake sAtha sAtha brAhmaNoM kA kaTha, taitirIyaka tathA kalApa Adi bheda nahIM ho sakeMge kyoMki jaba sabhI brAhmaNa brahmA ke mukha se utpanna hue to phira bheda kaisA ? isake atirikta brAhmaNoM kA upanayana saMskAra, vivAha saMskAra Adi bhI saMbhava nahIM hoNge| aisA hone para apanI bahina ke sAtha pANigrahaNa karanA bhI mAnya hogA / isa prakAra aneka doSa hone ke kAraNa brahmA ke mukha Adi se loka kI utpatti mAnanA svIkAra karane yogya nahIM hai / isaliye yaha sAbita hotA hai ki pUrvokta-pahale carcita matavAdI isa loka kA vAstavika svarUpa nahIM jAnate haiM / ataeva ve mithyA pratipAdita karate haiM (yaha loka urdhva-Upara adhaH nIce, caturdaza raju pramANa hai / isakA AkAra vaizAkhAsthAna-raMgazAlA yA nATyazAlA meM kamara para hAtha rakhakara nRtya karane hetu khaDe hue puruSa ke samAna hai / yaha jagata nIce mukha kiye hue audhe rakhe hue sikore ke samAna AkAra yukta adhopI sAta loko se samAyukta hai / asaMkhyAta dvIpa tathA sAgaroM ke AdhAra sthala thAlI ke samAna AkAra vAle madhya loka se yukta hai / sikoroM kI peTI ke samAna isake UparI bhAga meM urdhva loka hai / isa loka meM dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, evaM jIvAstikAya parivyApta hai / ye tadAtmaka hai, dravyArthika naya ke anusAra dravyatva kI dRSTi se yaha nitya hai tathA paryAyAtmaka dRSTi se kSaNakSayI-kSaNa kSaNa parivartita hone vAlA hai / yaha utpAda, vyaya evaM dhrovya-dhruvatA se yukta hai / ataeva yaha dravya svarUpa hai / jIva aura karma anAdi kAla se saMbaddha haiN| ataeva yaha loka aneka prakAra ke bhava prapaMcoM se-janma maraNAdi-AvAgamana Adi se jur3A hai / ATha prakAra ke karmoM se rahita mukti prApta jIva lokAna meM-isake anta meM avasthita hai| jagata ke isa yathArtha svarUpa ko jo nahIM jAnate ve itara matavAdI asatya bhASaNa karate haiM-mithyA tattvoM kA pratipAdana karate haiM / amaNunnasamuppAyaM, dukkhameva vijANiyA / samuppAMyamajANaMtA, kahaM nAyaMti saMvaraM ? // 10 // chAyA - amanojJasamutpAdaM duHkhameva vijAnIyAt / samutpAdamajAnantaH kathaM jJAsyanti saMvaram // anuvAda - amanojJa-azubha karma se hI duHkha utpanna hotA hai jo vyakti du:kha ke utpanna hone kA kAraNa nahIM jAnate / ve du:kha ke saMvaraNa-nAza kA upAya kaise jAna sakate haiM / 106 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH TIkA idAnImeteSAmeva devoptAdivAdinAmajJAnitvaM prasAdhya tatphaladidarzayiSayA''ha - mano'nukUlaM manojJaM-zobhanamanuSThAnaM na manojJa mamanojJam asadanuSThAnaM tasmAdutpAdaH prAdurbhAvo yasya duHkhasya tadamanojJasamutpAdam, evakAro'vadhAraNe, sa caivaM saMbandhanIyaH amanojJasamutpAdameva duHkhamityevaM vijAnIyAdavagacchetprAjJaH / etaduktambhavatisvakRtAsadanuSThAnAdeva duHkhasyodbhavo bhavati nAnyasmAditi, evaM vyavasthite'pi sati anantaroktavAdino'sadanuSThAnodbhavasya duHkhasya samutpAdamajAnAnAH santo'nyata IzvarAde duHkhasyotpAdamicchanti, te caiva micchantaH kathaM kena prakAreNa duHkhasya saMvaraM duHkhapratighAta hetuM jJAsyanti / nidAnocchedena hi nidAnina ucchedo bhavati / te ca nidAnameva na jAnanti, taccAjAnAnAH kathaM duHkhocchedAya yatiSyante ? yatnavanto'pi ca naiva duHkhocchedanamavApsyanti, api tu saMsAra eva janmajarAmaraNeSTa viyogAdyaneka duHkhavrAtAghAtAH bhUyobhUyo'rahadRghaTInyAyenAnantamapi kAlaM saMsthAsyanti // 10 // kA isa samaya devoptavAda Adi meM vizvAsa rakhane vAle anyatIrthikoM kA ajJAnitva - ajJAnI pana siddha kara aba AgamakAra unako jo phala prApta hotA hai, usakA digdarzana karAte hue kahate haiM I 1 jo mana ke anukUla - mana ko acchA lagane vAlA hotA hai, use manojJa kahate haiM / manojJa kA tAtparya. zobhana -suhAvanA yA sundara hai / jo manojJa nahIM hai use amanojJa kahA jAtA hai, amanojJa kA artha asat anuSThAna yA azubha karma hai / jisa amanojJa karma yA asat anuSThAna se jo utpanna hotA hai use amanojJa samutpAda kahA jAtA hai |'evN' zabda yahAM avadhAraNA ke artha meM hai / usakA sambandha isa taraha jor3anA cAhiye -asat anuSThAna yA azubha karma karane se hI duHkha paidA hotA hai / jJAnI yA buddhimAna ko yaha samajhanA cAhiye -isakA abhiprAya yaha hai ki apane dvArA kRta-AcArita asat anuSThAna - azubha karma se hI duHkha kI niSpatti hotI hai / kisI anya se nahIM hotI / aisI sthiti hone ke bAvajUda pUrva varNita matavAdI aisA nahIM mAnate ki asat anuSThAna se duHkha utpanna hotA hai / Izvara Adi anya padArthoM hetuoM dvArA duHkha kA utpanna honA mAnate haiM / isa prakAra duHkha kA niSpanna honA mAnane vAle duHkha ke vinAza kA kAraNa kaise jAna sakate haiN| kArya kA nAza tabhI hotA hai jaba kAraNa kA nAza ho, kintu ve anya saiddhAntika duHkhotpatti ke yathArtha hetu ko nahIM jAnate, jaba ve duHkha ke kAraNa ko nahIM jAnate to duHkha ke uccheda ke liye kisa prakAra prayatna kara sakate haiM / yadi ve duHkha nAza kA prayatna bhI kareM to unakA duHkha miTa nahIM sakatA / varan janma, vRddhAvasthA, mRtyu, priya viyoga Adi aneka prakAra ke duHkha samUha Ahata hote hue ve ' arahaTTaghaTTI nyAya' se anavarata cakkara kATane vAle rahaMTa ke ghar3oM kI taraha anantakAla taka saMsAra meM par3e raheMge / - suddhe puNo chAyA - ihamegesimAhiyaM / avarajjhaI // 11 // apAvae AyA, kiDDApadoseNaM so tattha zuddho'pApaka AtmA, ihaikeSAmAkhyAtam / punaH krIDApradveSeNa sa tatrAparAdhyati // anuvAda - kinhIM matavAdiyoM kA isa saMsAra meM aisA mantavya hai ki AtmA zuddha hai, apApaka- pAparahita hai, kintu vaha krIDApradveSa- rAga tathA dveSa bhAva ke kAraNa aparAdha karatI hai-karma baddha hotI hai / 107 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA sAmprataM prakArAntareNa kRtavAdimatamevopanyasyannAha - iha asmin kRtavAdiprastAve trairAzikA : gozAlaka matAnusAriNo yeSAmekaviMzatisUtrANi pUrvagata trairAzikasUtraparipATyA vyavasthitAni / te evaM vadanti yathA'yamAtmA zuddho manuSyabhava evazuddhAcAro bhUtvA apagatAzeSamalakalaGkI mokSe'pApako bhavati - apagatA zeSakarmA bhavatItyarthaH / idamekeSAM gozAlakamatAnusAriNAmAkhyAtam / punarasAvAtmA zuddhatvAkarmakatva rAzidvayAvastho bhUtvA krIDayA pradveSeNavA sa tatra mokSastha eva aparAdhyati rajasA zliSyate / idamuktaM bhavati tasya hi svazAsana pUjA mupalabhyAnyazAsanaparAbhava zcopalabhya krIDotpadyate - pramoda : saJjAyate, svazAsananyakkAra darzanAcca dveSaH, tato'sau krIDAdveSAbhyAmanugatAntarAtmA zanaiH zanairnirmalapaTavadupabhujya mAno rajasA malinIkriyate / malIyasazca karmagauravAdbhUyaH saMsAre'vatarati / asyAJcAvasthAyAM sakarmakatvA tRtIyarAzyavastho bhavati // 11 // TIkArtha aba AgamakAra eka anya prakAra se kRtavAdiyoM ke mata ko pratipAdita karate hue batalAte haiM - yahAM - isa jagata meM jo AtmA kI tIna rAziyAM yA avasthAeM batalAte haiM unheM trairAzika kahA jAtA hai| gauzAlaka ke siddhAntAnuyAyI aisA AtmA kI tIna rAziyAM mAnate haiN| ina zramaNoM ke pUrvagata trairAzika sUtroM kI paripATI ke anurupa ikkIsa sUtra haiN| ve aisA kahate haiM ki yaha AtmA manuSya bhava-mAnava kI yoni meM hI zuddha AcAravAna hokara samagra mala kalaMka - karmakAlimA se vimukta hokara niSpApa ho jAtI hai / mokSa pA letI hai / usake samasta karma apagata ho jAte haiN| aisA katipaya gauzAlaka mata anuyAyI pratipAdita karate haiN| isa taraha vaha AtmA zuddhattva, akarmatva rUpa do rAziyoM meM avasthAoM meM sthita hokara punaH rAga athavA dveSa ke kAraNa mokSa meM hI karmaraja se kArmaNa pudgaloM se lipta ho jAtI hai / isakA abhiprAya yaha hai ki use apane zAsana, dharma sampradAya kI pUjA-satkAra aura dUsaroM ke dharma sampradAya kA tiraskAra anAdara dekha kara pramoda harSa utpanna hotA hai tathA apane dharma sampradAya kA tiraskAra dekhakara dveSa hotA hai| isa prakAra vaha AtmA rAga dveSa se lipta ho jAtI hai / jaise upabhoga karane se kAma meM lene se nirmala vastra - sApha kapar3A malina ho jAtA hai, usI prakAra kramazaH vaha AtmA karmoM kI raja se karma pudgaloM se malina ho jAtI hai / yoM karma malina hokara AtmA karmoM ke bhArIpana ke kAraNa punaH saMsAra meM avatarita hotI hai - janma letI hai| isa avasthA meM, karma yukta hone ke kAraNa AtmA tIsarI rAzi kI avasthA ko arthAt sakarmAvasthA - karmayukta avasthA ko pA hai / iha saMvuDe muNI jAe, pacchA hoi apAvae / viyaDaMbu jahA bhujjo, nIrayaM sarayaM tahA // 12 // chAyA - iha saMvRto munirjAtaH pazvAdbhavatyapApakaH / vikaTAmbu yathA bhUyo nIrajaskaM sarajaskaM tathA // anuvAda - koI eka prANI isa saMsAra meM - manuSya jIvana meM saMvRta-saMvara, yama niyama yukta hotA huA apApaka- pAparahita muni dharma apanAtA hai, kintu jaise svaccha pAnI Age jAkara malina-gaMdA ho jAtA hai / usI prakAra vaha puruSa bhI pApAcaraNa se malina ho jAtA hai / 108 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH) ___TIkA - adhunaitaduSayitumAha - kiJca-iha asmin manuSyabhave prAptaH san pravrajyAmabhyupetya saMvRtAtmAyama niyamarato jAtaH san pazcAdapApo bhavati-apagatAzeSakarma kalaGko bhavatIti bhAvaH / tataH svazAsanaM prajvAlya muktyavastho bhavati / punarapi svazAsanapUjAdarzanAnnikAropalabdhezca rAgadveSodayAt kaluSitAntarAtmA vikaTAmbuvad udakavannIrajaskaM sadvAtoddhatareNunivahasampRktaM sarajaskaM-malinaM bhUyo yathA bhavati tathA'yamapyAtmA'nantena kAlena saMsAro dvegAcchudvAcAravastho bhUtvA tato mokSAvAptau satyAmakarmAvastho bhavati / punaH zAsanapUjAnikAradarzanAdrAgadveSodayAt sakarmA bhavatIti / evaM trairAzikAnAM rAzitrayAvastho bhavatyAtmetyAkhyAtam / uktaJca "dagdhendhanaH punarupaiti bhavaM pramathya, nirvANamapyanavadhAritabhIrUniSTham / muktaH svayaM kRtabhavazca parArthazUrastvacchAsanapratihateSviha moharAjyam ? // 12 // TIkArtha - aba AgamakAra isa mata ko doSamukta batAne hetu kahate haiM - jo prANI manuSya jIvana prApta kara pravrajyA-dIkSA svIkAra karatA hai saMvRtAtmA-saMvara yukta yama niyama nirata hotA hai / pazcAt vaha apApa-pApa rahita ho jAtA hai / usakA samasta karmakalaMka-karmadoSa miTa jAtA hai-vaha karmAvaraNa rahita ho jAtA hai / isake pazcAt apane zAsana ko-dharma saMgha ko pravajvalita kara-ujjavala banAkara usakI prabhAvanA kara muktAvasthA pA letA hai, kintu phira apane dharma zAsana kI pUjA pratiSThA sammAna dekhakara rAgayukta hotA hai tathA tiraskAra yA apamAna dekhakara dveSa yukta hotA hai / isa prakAra rAga dveSa ke utpanna hone se usakI AtmA kaluSita hotI hai / jaise nirmala jala pahale svaccha hotA hai, phira vaha havA ke dvArA uDAye gaye rajakaNoM ke saMyoga se malina-gaMdA ho jAtA hai / isakA tAtparya yaha hai ki ananta kAla ke anantara jIva saMsAra se virata hokara zuddha AcAra ke paripAlana meM saMlagna hotA hai tathA vaisA hotA huA vaha mokSa ko prApta karatA hai-karma rahita ho jAtA hai kintu vaha punaH apane zAsana yA sampradAya kI prazasti dekhakara rAga karatA hai tathA avahelanA dekhakara dveSa karatA hai / rAga dveSa ke kAraNa vaha karma sahita ho jAtA hai / isa prakAra trairAzika siddhAnta meM AtmA tIna rAziyoM yA avasthAoM ko prApta karatI hai / kahA gayA hai - he prabhu ! Apake zAsana ko nahIM mAnane vAle puruSoM para moha kA kaisA sAmrAjya chAyA hai / ve ajJAnI nirupita karate haiM ki mukta-karmoM se chUTA huA jIva punaH saMsAra meM AtA hai / moha ke prabhAvavaza hI ve aisA kahate haiM / jo kATha jala jAtA hai, vaha punaH nahIM jltaa| isI prakAra saMsAra kA pramathanakara jo jIvamukta ho jAtA hai, vaha phira saMsAra meM nahIM AtA kintu ve anya saiddhAntika aisA mAnate haiM ki mukta hone para bhI jIva punaH saMsAra meM AtA hai, kaisA Azcarya hai / aise loga dUsare ko mukti dilAne kA duHsAhasa karate haiN| etANuvIti mehAvI, baMbhacereNa te vase / puDhopAvAuyA savve, akkhAyAro sayaMsayaM // 13 // chAyA - etAnanucintya meghAvI, brahmacarye na tevaseyuH / pRthak prAvAdukAH sarve AkhyAtAraH svakaM svakam // anuvAda - medhAvI-buddhimAna-dharmatattvavettA ina anya tIrthiyoM ke siddhAntoM para anucintana kara yaha nizcita mAne ki ye brahmacarya-saMyama kA pAlana nahIM karate haiM tathA ye sabhI prAvAduka-apane vAda ko hI yathArtha mAnate hue use pratipAdita karate haiM, uttama batalAte haiM / 109 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - etAn pUrvoktAn vAdino'nucintya medhAvI prajJAvAn maryAdAvyavasthito vA etadavadhArayet yathA-naite rAzitrayavAdino devoptAdiloka vAdinazca brahmacarye tadupalakSite vA saMyamAnuSThAne vaseyuH avtisstthernniti| tathAhi-teSAmayamabhyupagamo yathA svadarzanapUjAnikAradarzanAt karma baMdho bhavati evaJvAvazyaM-tadarzanasya pUjayA tiraskAre Na vobhayena vAbhAvyaM tatsambhavAcca karmopacayastadupacayAcca zuddhayabhAvaH zuddhayabhAvAcca mokSAbhAvaH / na ca muktAnAmapagatAzeSakarmakalaGkAnA kRtakRtyAnAmavagatAzeSaya-thAvasthitavastutattvAnA samastuti nindAnAmapagatAtmAtmIyaparigrahANAM rAgadveSAnuSaGgaH tadabhAvAcca kutaH punaH karmabandhaH ? tadvazAcca saMsArAvarataraNamityarthaH / ataste yadyapi kathaJcid dravyabrahmacarye vyavasthitA stathApisamyagajJAnAbhAvAnna te samyaganuSThAnabhAja iti sthitam / api 'ca sarve'pyeteprAvAdukAH svakaM svakam AtmAyamAtmIyaM darzanaM svadarzanAnurAgAdAkhyAtAraH zobhananatvena prakhyApayitAra iti naca tatra viditavedyenAsthA vidheyeti // 13 // . TIkArtha - ina pUrvokta prAvAdukoM para, unake siddhAntoM para anucintana kara-vicArakara buddhimAna puruSajJAnI vyakti yaha nizcaya kare ki ye trairAzikavAdI-AtmA kI tIna rAziyAM yA avasthAeM mAnane vAle evaM isa loka ko devopta-deva dvArA racita mAne vAle brahmacarya meM athavA saMyama ke anusaraNa-anupAlana meM saMlagna nahIM haiM / ina logoM kA yaha abhyupagama-mantavya hai ki apane dharma zAsana kI-sampradAya kI pUjA prazasti, pratiSThA tathA nikAra-tiraskAra yA avahelanA dekhane se mukta jIvoM ko karmoM kA baMdha hotA hai kintu sthiti yaha hai ki inake darzana kI pUjA-kIrti, prazasti tathA nikAra-tiraskAra yA apamAna ye donoM hI hue binA nahIM rahate-kahIM na kahIM to hote hI rahate haiM aura vaisA hone para karma kA upacaya-saMgraha yA baMdha avazya hogA / karmopacaya se zuddhi kA abhAva hogA-zuddhi miTegI / zuddhi kA abhAva yA apagama hone se mokSa kA bhI abhAva hogA-mokSa prApta nahIM ho sakegA / ataH yaha siddhAnta samIcIna nahIM hai kyoMki jinake samasta kalaMka-kAlimA naSTa ho gaI hai tathA jo samagra padArthoM kA saccA svarUpa jAnate haiM, jo kRtakRtya ho cuke haiM jinheM jo karanA thA, vaha saba kara cuke haiM, jo stuti tathA niMdA ko eka samAna samajhate haiM, yaha maiM hUM-yaha merA hai aisA parigrahAtmaka bhAva jinakA apagata ho cukA hai, aise mukta jIvoM meM rAga dveSa utpanna honA kabhI saMbhava nahIM hotA / jaba unameM rAgadveSa hIna ho-to karmabaMdha kaise ho sakatA hai / karmabaMdha na hone se mokSagata jIva punaH saMsAra meM kaise A sakate haiN| ataeva isa asat yA mithyA siddhAnta meM vizvAsa karane vAle ve paramatavAdI yadyapi dravya rUpa meM kathaJcit saMyama kA anupAlana karate haiM kintu jJAna ke samyak na hone para ve jisameM pravRtta haiM, vaha anuSThAna bhI saMyama apane apane darzana-siddhAntoM ke prati anurAga hone ke kAraNa ye sabhI aisA kahate haiM ki hamAre siddhAnta sabase acche haiM kintu viditavedya-jAnane yogya tattva ko jisane jAna liyA ho-vastu svarUpa ko yathAvata rUpeNa samajha liyA ho. usako ina matavAdiyoM ke siddhAntoM meM zraddhA nahIM karanI cAhiye / sae sae uvaTThANe, siddhimeva na annahA / aho iheva vasavattI savvakAmasamappie // 14 // chAyA - svake svake upasthAne siddhimeva nAnyathA / atha ihaiva vazavartI sarvakAma samarpitaH // -110) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH anuvAda apane-apane siddhAntoM ke upasthAna-anuSThAna unake anusaraNa se hI siddhi prApta hotI hai / kisI anya prakAra se nahIM / mokSa prApti se pahale manuSya ko vazavartI-apanI iMdriyoM va mana ko vaza meM kara rahanA cAhiye / isa prakAra usakI samasta kAmanAeM - icchAeM pUrNa hoMgI / - TIkA punaranyathA kRtavAdimatamupadarzayitumAha te kRtavAdinaH zaivaika daNDi prabhRtayaH svakIye svakIye upatiSThantyasminnityupasthAnaM svIkayamanuSThAnaM dIkSA guru caraNa zuzrUSAdikaM tasminneva siddhim azeSa sAMsArikaprapaJcarahitasvabhAvAmabhihitavanto nAnyathA nA'nyena prakAreNa siddhiravApyata iti tathAhi - zaivAH da eva mokSa ityevaM vyavasthitAH ekadaNDikAstu paJcaviMzatitattvaparijJAnAnmuktirityabhihitavantaH tathA'nye'pi vedAntikAH dhyAnAdhyayanasamAdhimArgAnuSThAnAt siddhimuktavanta ityavamanye'pi yathAsvaM darzanAnmokSamArgaM pratipAdayantIti / azeSa dvandvoparamalakSaNAyAH siddhi prApte radhastAt prAgapi yAvadadyApi siddhiprApti na bhavati tAvadihaiva janmanyasmadIyadarzanoktAnuSThAnAnubhAvAdaSTaguNaizvaryyaM sadbhAvo bhavatIti darzayati Atmavaze vartituM zIlamasyeti vazavartI vazendriya ityuktambhavati / nahyasau sAMsArikaiH svabhAvairabhibhUyate sarve kAma / abhilASA arpitAH sampannA yasya sa sarvakAmasamarpito yAn yAn kAmAn kAmayate te'sya sarve siddhayantIti yAvat, tathAhi siddherArAdaSTaguNezvaryyalakSaNA siddhi rbhavati / tadyathA aNimA, laghimA mahimA prAkAbhya mIzitvaM vazitvamapratighAtitvaM yatra kAmA vasAyitvamiti // 14 // TIkArtha - AgamakAra kRtavAdiyoM ke siddhAnta ko anyathA - eka aura prakAra se batAne hetu kahate haiMve kRtavAdI zaiva- ziva ko parama deva mAnane vAle tathA eka daNDI - eka daNDa rakhane vAle Adi apane apane siddhAntoM kA yoM pratipAdana karate haiM ki svIya anuSThAna apane dhArmika upakrama, dIkSA grahaNa karanA, guru caraNoM kI sevA karanA Adi apane apane anuSThAnoM se hI manuSya samagra sAMsArika prapaMcoM-jhaMjhaToM yA duH khoM se rahita hokara mokSa prApta karatA hai / kisI anya prakAra ke anuSThAna se siddhi prApta nahIM hotI (zaiva matAnuyAyI dIkSA se hI mukti svIkAra karate haiM tathA eka daNDI paccIsa tattvoM ke jJAna se mokSa honA svIkAra karate haiM-pratipAdita karate haiM / anya vedAntI yoM nirupaNa karate haiM ki dhyAna, adhyayana tathA samAdhi kA abhyAsaanuSThAna karane se siddhi prApta hotI hai / isI prakAra anyAnya dArzanika siddhAntoM meM vizvAsa karane vAle vyakti apane-apane siddhAntoM ko mokSa kA pakSa unake anusaraNa se mokSa prApta honA batalAte haiM / ve kahate haiM ki mokSa-jahAM saba prakAra ke dvandva-duHkha samApta ho jAte haiM, ke pUrva isI janma meM hamAre siddhAntoM ke anusaraNaanupAlana se ATha prakAra ke aizvaryoM se yukta siddhi prApta hotI hai / AgamakAra isI bAta ko yoM kahate haiMjo vyakti Atmavaza-apane vaza meM yA niyantraNa meM rahatA hai, jo indriyoM ke vaza meM nahIM hotA, vaha puruSa sAMsArika svabhAva se abhibhUta-sAMsArika sthitiyoM se prabhAvita nahIM hotA / usake saba kAma - abhilASAeM pUrNa hotI hai| vaha puruSa jo jo kAma-kAmanAeM - icchAe karatA hai ve saba saphala ho jAtI haiM / usa vyakti ko mokSa prApta hone se pUrva ATha prakAra kI aizvarya zAlinI siddhiyAM upalabdha hotI hai jo aNimA - apanI deha ko paramANuoM ke sadRza sUkSma banA denA, laghimA apanI deha ko rUI ke samAna halkA banA lenA, mahimA - apanI deha ko bar3I se bar3I kara lenA, prAkAmya-apanI icchA ko saphala karanA ISitva - deha aura mana para pUrA adhikAra yA niyaMtraNa pA lenA, vazitva - prANiyoM ko apane vaza meM kara lenA, apratighAtitva- kisI bhI vastu dvArA na rokA jA sakanA tathA yatrakAmAvazAyitva- jisa vastu kA bhoga karane kI icchA ho, use icchApUrti taka naSTa na hone denA, isa prakAra hai / - 111 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram - siddhAyate arogA ya, ihamegesimAhiyaM / siddhimeva purokAuM, sAsae gaDhiyA narA // 15 // chAyA - siddhAzcate'rogAzca ihaikeSAmAkhyAtam / / siddhimeva puraskRtya, svAzaye grathitAH narAH // anuvAda - anya tIrthika siddhi ko prApta honA apane siddhAntoM meM grathita-gUMthA huA mAnate haiM- unhIM se vaha nikalatI hai yA prApta hotI hai / ve kahate haiM ki hamAre siddhAntoM ke anusaraNa se jo siddhi prApta karate haiM, ve aroga-roga rahita yA duHkha rahita hote haiM / ___ TIkA - tadevamihaivAsmaduktAnuSThAyino'STaguNaisvayaMlakSaNA, siddhirbhavatyamutra cAzeSa dvandvoparamalakSaNA siddhirbhavatIti darzayitumAha - ye hyasmadukta manuSThAnaM samyaganutiSThanti te'smin janmanyaSTaguNaizvaryyarUpAM siddhimAsAdya punarviziSTa samAdhiyogena zarIratyAgaM kRtvAsiddhAzca azeSadvandvarahitA arogA bhavanti, arogagrahaNaJcopalakSaNam aneka zArIramAnasadvandvairnaspRzyante zarIramanasorabhAvAditi / evam iha asmin loke siddhivicAre vA ekeSAM zaivAdInAmidamAkhyAtaM, te ca zaivAdayaH siddhimeva puraskRtya muktimevAGgIkRtya svakIye Azaye svadarzanAbhyupagame grathitAH saMbaddhA adhyupapannAstadanukUlA: yuktI: pratipAdayanti / narAH iva narAH prAkRtapuruSAHzAstrAvabodhavikalA: svAbhipretArthasAdhanAya yuktIH pratipAdayanti evaM te'pi paNDitammanyAH paramArthamajAnAnAH svAgrahaprasAdhikAH yuktI rudghoSayantIti, tathA coktam-AgrahI vata ninISati yuktiM, tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryata tatra matireti nivezam // 1 // 15 // TIkArtha - ve anya tIrthika isa prakAra kahate haiM ki-hamAre kathana kA-siddhAntoM kA jo anuSThAnaanupAlana karate haiM unako isI janma meM ATha guNAtmaka aizvaryamUlaka siddhi upalabdha hotI hai tathA paraloka meM mokSa prApta hotA hai / jahAM saba prakAra ke dvandva-prapaMca, jhaMjhaTa dUra ho jAte haiM / AgamakAra isI bAta kA digdarzana karAte haiM ve anyamatavAdI nirupita karate haiM ki jo vyakti hamAre darzanameM batAe hue niyamoM kA AcAroM kA bhalI bhAMti pAlana karate haiM ve isI janma meM aSTa guNAtmaka aizvaryamUlaka siddhi prApta karate haiM / phira viziSTa samAdhi yoga ko sAdhakara, deha kA parityAga kara siddhattva prApta kara lete haiM / ve isa prakAra samagra dvandva rahita-kleza rahita, aroga-duHkha rahita ho jAte haiM / yahAM 'aroga' zabda upalakSaNa hai, sAMketika hai / tAtparya yaha hai ki una logoM ko aneka prakAra ke daihika aura mAnasika duHkha sparza nahIM karate kyoMki unake deha aura mana kA abhAva ho jAtA hai arthAt ve deha se aura mana se atIta ho jAte haiM / zaiva Adi isa prakAra siddhi ke saMbaMdha meM apanA mantavya batAte haiM / ve siddhi ko Age rakhate haiM, usI ko mukhya rUpa meM prastuta karate haiM, apane siddhAntoM meM Asatti liye rahate haiM aura tadanakala yaktiyoM dvArA unakA nirUpaNa karate haiM / jaise zAstra jJAna se za sAmAnya puruSa apane cAhe hue prayojana ko sAdhane ke liye yuktiyoM kA prayoga karatA hai, usI taraha ve zaiva Adi jinheM paramArtha kA bodha nahIM hai, jo apane ko paMDita yA jJAnI mAnate haiM, ve apane AgrahapUrNa mantavya ko siddha karane hetu yuktiyAM lagAte haiN| kahA gayA hai-eka AgrahI-apanI baddhamUla dhAraNA para aDA huA puruSa apanI mAnyatA ke anusAra yukti ko le jAnA cAhatA hai, use vaisA mor3a denA cAhatA hai, kintu vaha puruSa jise koI pakSapAta yA Agraha nahIM hai vaha usI artha-abhiprAya yA tattva ko jo yukti yukta hotA hai, svIkAra karatA hai| - 112) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH asaMvuDA aNAdIyaM bhamihiMti puNopuNo / kappakAlamuvajati ThANA AsurakivvisiyA ||16||ttibemi|| chAyA - asaMvRtA anAdikaM bhramiSyanti punaH punaH / kalpakAlamutpadyante sthAnA AsurakilviSikA |iti brviimi|| anuvAda - ve asaMvRta-saMvara rahita, iMdriya vijaya rahita arthAt indriyoM ke vaza meM vidyamAna anya tIrthika punaH punaH saMsAra meM bhramaNa karate rahate haiM / ve bAla tapa-ajJAnapUrNa tapa ke prabhAva se bahuta samaya taka asura yoniyoM meM utpanna hote haiM, kilviSika deva hote haiN| _____TIkA- sAmpratameteSAmanarthapradarzanapuraHsaraM dUSaNamidhitsayA''ha-te hi pAkhaMDikAHmokSAbhisandhinAsamutthitA api asaMvRtA indriya no indriyairasaMyatAihApyasmAkaM lAbha. indriyAnurodhena sarvaviSayopabhogAd amutra muktyavApteH tadevaM mugdhajanaM pratArayanto'nAdisaMsArakAntAraM bhramiSyanti paryATiSyanti svaduzcaritopAttakarmapAzAvazApi (pAzi) tAH paunaH puNyena narakAdiyAtanAsthAneSutpadyante / tathAhi-nendriyairaniyamitai razeSadvandvapracyutilakSaNA siddhiravApyate / yA'pyaNimAdyaSTaguNa lakSaNaihikI siddhirabhidhIyate sA'pi mugdhajanapratAraNAya dambhakalpaiveti / yA'pi ca teSAM bAlatapo'nuSThAnAdinA svargAvAptiH sA'pyevaMprAyA bhavatIti darzayati / kalpakAlaM prabhUtakAlam utpadyante saMbhavanti AsurA:-asura sthAnotpannA nAgakumArAdayaH tatrA'pi na pradhAnA kintarhi ? kilviSikAH adhamAH preSyabhUtA alpardhayo'lpabhogAH svalpAyuH sAmarthyAdhupetAzca bhavantIti / iti uddezaka parisamApmAptyarthe, vravImIti pUrvavata 16/75 iti samayAkhyAdhyayanasya tRtIyoddezakaH samAptaH / __TIkArtha - AgamakAra aba una-anya tIrthakoM ke siddhAntoM kI nirarthakatA kA digdarzana karAte hue unheM doSayukta pratipAdana karane hetu kahate haiM - ve pAkhaNDI mokSa mArga meM udyata hokara bhI asaMvRta-saMvara rahita hote haiM / indriya aura mana ko vaza meM nahIM rakha pAte, asaMyata hote haiM / ve aisA mAnate haiM ki isa loka meM bhI hameM lAbha hai, sukha hai, kyoMki indriyoM ke anurodha se-indriyoM kI preraNA se, saba viSayoM kA upabhoga karane se paraloka meM mokSa prApta hotA hai / ve yo mugdha janoM ko-bhole bhAle logoM ko pratArita karate hue-Thagate hue isa anAdi saMsAra rUpI vana meM bhaTakate rahate haiM / ve apane duScaritra-durAcaraNa ke kAraNa karmoM ke phaMde meM baMdhakara bAra-bAra naraka Adi kaSTa pUrNa sthAnoM meM paidA hote haiM kyoMki iMdriyoM ko niyamita-niyaMtrita kiye binA mokSa-jahAM samasta duHkha nivRtta ho jAte haiM, prApta nahIM hotA / ve jo aNimA Adi aSTa vidha aihika-isa saMsAra se saMbaddha siddhiyoM kA jo varNana karate haiM, ve bhI bhole bhAle-sIdhe logoM ko pratArita karane hetu daMbha mAtra hI hai / una viparIta dharmAcaraNa meM lagna puruSoM ko asamyak tapa ke prabhAva se jo svarga kI prApti hotI hai, usakA digdarzana karAte hue kahate haiM ki-ve bahuta samaya taka nAgakumAra Adiasura sthAnoM meM alpa Rddhi, alpa Ayu, alpa zakti yukta adhama-nimna koTika preSya bhUta-sevaka vRtti yukta deva ke rUpa meM paidA hote haiM / mukhya deva ke rUpa meM nahIM hote / iti zabda uddezaka kI pUrti ke artha meM hai / bravImi-bolatA hU~-yaha zabda pahale kI jyoM hai-isakA Azaya vahI hai jo pahale varNita huA hai| samaya adhyayana kA tIsarA uddezaka samApta huA / -.113 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * chAyA ete jiyA bho ! na saraNaM, bAlA paMDiyamANiNo / hiccANaM puvvasaMjoyaM, siyA kiccovaesagA // 1 // zrI sUtrakRtAGga sUtram caturtha uddezakaH - ete jitAH bhoH ! na zaraNaM bAlA paMDitamAnino / hitvA tu pUrvasaMyogaM sitAH kRtyopadezakAH // anuvAda ziSya ko saMbodhita kara AgamakAra kahate haiM ki anya darzanoM meM vizvAsa karane vAle ye kAma, krodha, moha, lobha, mohAdi se parAjita haiN| saMsAra se janma maraNa se bacane meM inake pAsa koI zaraNa nahIM hai / inake liye kahIM TikAva nahIM hai| ye vastutaH ajJAnI hai kintu apane ko paMDita - jJAnI mAnate haiM / pUrvasaMyoga- apane bandhubAndhavoM ke sambandha kA parityAga kara ghara chor3akara bhI parigraha Adi meM Asakta rahate haiM tathA gRhastha ke kAryoM kA upadeza dete haiM / - TIkA - uktastRtIyoddezaka: adhunA caturthaH samArabhyate, asya cAyamabhisambandha - anantaroddezake'dhyayanArtatvAtsvaparasamayavaktavyatoktehApi saivAbhidhIyate, athavA'nantaroddezake tIrthikAnAM kutsitAcAratvamukta- mahA'pi tadevAbhidhIyate / tadanena sambandhe nAyAtasyAsyoddezakasyopakramAdIni catvAryyanuyogadvArANyabhidhAya sUtrAnugamesUtramuccAraNIyaM taccedam asya cAnantarasUtreNa sahAyaM sambandhaH tadyathA, anantarasUtre 'bhihitaM- 'tIrthikA asurasthAneSu kilviSikAH jAyanta' iti, kimiti ? yata ete jitAH parISahopasagaiH, paramparasUtrasambandhastvayam - AdAvidamabhihitaM 'budhyeta troTayecca' tatazcaitadapi budhyeta - yathaite paJcabhUtAdivAdino gozAlakamatAnusAriNazca jitAH parISahopasarge : kAmakrodhalobhamAnamohamadAkhyenAriSaDvargeNa ceti eva manyairapi sUtraiH sambandha utprekSyaH tadevaM kRtasambandhasyAsya sUtrasyedAnIM vyAkhyApratanyate / 'eta' iti, paJcabhUtaikAtmatajjIvataccharIrAdivAdinaH kRtavAdinazca gozAlakamatAnusAriNastrairAzikAzca jitA abhibhUtA rAgadveSAdibhiH zabdAdiviSayaizca tathA prabalamahAmohotthAjJAnena ca, bho iti vineyAmantraNam evaMtvaM gRhANa yathaite tIrthikAH asamyagupadezapravRttatvAnna kasyaciccharaNaM bhavitumarhanti na kaJcit trAtuM samarthA ityarthaH kimityevaM yataste bAlAiva bAlAH yathA zizavaH sadasadviveka vaikalyAd yat kiJcanakAriNo bhASiNazca tathaite'pi svayamajJAH santaH parAnapi mohayanti / evambhUtA api ca santaH paNDitamAnina, iti / kvacit pATho ' jattha bAle'vasIyai' tti, yatra ajJAne bAlaH ajJolagnaH san avasIdati, tatra te vyavasthitAH yataste na kasyacit trANAyeti / yacca tai rvirupamAcaritaM taduttarArdhena darzayati-hitvA tyaktvA Namiti vAkyAlaGkAre pUrvasaMyogo dhanadhAnyasvajanAdibhiH saMyogastaM tyaktvA kila vayaM niHsaGgAH pravrajitA ityutthAya punaH sitAH- vaddhAH parigrahArambheSvAsaktAste gRhAsthAH teSAM kRtyaM karaNIyaM pacanapAcanakaNDanapeSaNAdiko bhUtopamardakArI vyApAra stasyopadezastaM gacchantIti kRtyopadezagAH kRtyopadezakA vA / yadivA 'siyA' iti ArSatvAd bahuvacanena vyAkhyAyate syuH bhaveyuH kRtyaM - karttavyaM sAvadyAnuSThAnaM tatpradhAnAH kRtyAH-gRhasthAsteSAmupadezaH- saMrambhasamArambhArambharUpaH sa vidyate yeSAnte kRtyopadezikAH pravrajitA api santaH karttavyai gRhasthebhyo na bhidyante gRhasthA iva te'pi sarvAvasthAH paJcazUnAvyApAropetA ityarthaH // 1 // - TIkArtha . tIsare uddezaka kA varNana kiyA jA cukA hai| aba cauthA uddezaka prAraMbha kara rahe haiM / isa uddezaka kA pUrvApara saMbaMdha yaha hai - pUre uddezaka meM prathama adhyayana kA arthAdhikAra viSaya nirUpaNa rahA, jo svasamaya 114 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH parasamaya vaktavyatA mUlakathA - jisameM svasamaya-jaina siddhAnta, para samaya-jainettara tIrthikoM ke siddhAntoM kI carcA rahI hai, vahI isa uddezaka meM bhI pratipAdita kI jAtI hai, athavA anantara-Age ke uddezaka meM anya matavAdiyoM ke kutsita, dUSita-doSapUrNa AcAra kA varNana kiyA hai / yahAM bhI usa saMdarbha meM vivecana hai / ina saMbaMdhoM se yukta isa uddezaka meM upakrama Adi cAra anuyogoM kA varNana karate hue sUtrAnugama se-sUtroccAraNa yA sUtra pATha kI vidhi ke anurUpa bolanA cAhiye / vaha sUtra isa prakAra hai-isa sUtra kA pIche ke sUtra ke sAtha yaha saMbaMdha hai / pIche ke sUtra meM kahA gayA hai ki para tIrthika asura sthAnoM meM-yoniyoM meM utpanna hote haiN| ve kilviSika deva hote haiM / kilviSika-tuccha krIDA kalApa yukta / isI viSaya ko eka prazna uThAte hue Age bar3hAte haiM ki ve aise kyoM hote haiM ? usakA samAdhAna-nirAkaraNa karate hue kahate haiM ki ve paratIrthika parISaha-apane Apa utpanna hone vAle kaSTa tathA upasarga-dUsaroM dvArA diye jAne vAle kaSTa yA yAtanA se parAjita hote haiN| pichale sUtra ke sAtha isakA yaha saMbaMdha hai / pahale pahala yaha bhI kahA gayA ki bodha-jJAna prApta karanA cAhiye aura vaisA karake karmoM ke bandhana ko tor3anA cAhiye-naSTa karanA cAhiye / ataH yahAM yaha bhI jAnanA cAhiye ki pahale carcita paMcabhautika Adi vAdoM meM vizvAsa karane vAle tathA gauzAlaka matAnuyAyI niyativAdI Adi anya tIrthika parISaha, upasarga, kAma, krodha, lobha, mAna, moha tathA mada-ahaMkAra Adi SaD ripuoM se-chaH zatruoM se parAjita haiM / isI prakAra dUsare sUtroM ke sAtha bhI saMbaMdha samajhanA cAhiye yoM anantara sUtroM se sambaddha yA jur3e hue isa sUtra kA vistAra se yahAM vivecana kiyA jAtA hai / paMcabhUtavAdI, ekAtmavAdI, tajjIvataccharIravAdI, kRtavAdI, trairAzika, gauzAlaka matAnuyAyI-niyativAdIye sabhI rAga, dveSa Adi duSita bhAva, zabda Adi iMdriya viSaya tathA prabala mahAmohajanita ajJAna dvArA parAjita haiM / gAthA meM 'bho' zabda ziSya ko saMbodhita karane ke liye AyA hai / yathA-he ziSya ! tumheM yaha jAnanA cAhiye ki ye paramatAvalambI asat-satya ke pratikUla upadeza dene meM pravRtta hai / isaliye ve dUsaroM kA trANa karane meM kaise samartha ho sakate haiM, aisA kyoM kahate haiM ? aisA isaliye kahate haiM ki ye matavAdI bAlakoM kI jyoM jJAnazUnya haiM / jaise zizu-bhole ajJAnI bAlaka sat, asat ke viveka vaikalpa-jJAna zUnyatA ke kAraNa saba kucha kaha DAlate haiM / unheM aisA karate sat asat yA ucita anucita kA jarA bhI viveka nahIM rahatA / isI prakAra ye matavAdI ajJAnI haiM / khuda ajJAnI hote hue dUsaroM ko moha mUr3ha banAte haiM / itanA hI nahIM ajJAnI hokara bhI apane ko paMDita yA jJAnI batAne kA daMbha karate haiM / kahIM-kahIM 'jattha bAlo'vasIyaI' yatra vAlo avasIdati' aisA pATha hai / isakA abhiprAya yaha hai ki jaise ajJAna meM saMlagna-ajJAnayukta bAlaka avasanna hotA hai-duHkhita hotA hai, pIr3ita hotA hai, vaise hI ye ajJAnavartI matavAdI klezAviSTa hote haiM / ve kisI ko trANa yA sahArA nahIM de sakate / kisI kI rakSA nahIM kara skte| ye anya matAvalambI jo satya ke pratikUla AcaraNa karate haiM usa saMbaMdha meM isa gAthA ke uttarArddha meM pratipAdana kiyA gayA hai / 'NaM' zabda yahAM vAkyAlaMkAra yA vAkyasajjA ke artha meM hai / ye anya vAdI dhanyadhAnya, baMdhu bAndhavAdI sambandhiyoM kA parityAga kara kahate haiM-hamane Asakti chor3a dI hai / pArivArika Adi kisI ke sAtha hamArA lagAva nahIM hai / hamane pravrajyA svIkAra kara lI hai / aisA kahate hue ve mokSa pAne kI dizA meM udyatatA dikhAte haiM kintu ve parigraha tathA AraMbha samArambha mUlaka hiMsA meM saMlagna rahane vAle gRhIjanoM ke kartavya kA arthAt pakAnA, pakavAnA, kUTanA, pIsanA Adi jIvoM ke liye vinAzakArI karmoM kA upadeza dete haiM / isa gAthA meM 'siyA' pada ArSa hai use bahuvacana mAnakara vyAkhyA kI jAtI hai / isakA abhiprAya yaha hai -115 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram ki ve anya matavAdI aise haiM / 'kRta' zabda kartavya athavA sAvadya-sapApa anuSThAna yA abhiprAya liye hue hai| jo mukhya rUpa se vaisA sAvadha anuSThAna karatehaiM ve bhI 'kRtya' kahe jAte haiM / yoM yaha 'kRtya' zabda gRhasthoM kA sUcaka hai / ye paramatavAdI gRhasthoM ko saMrambha, samArambha, Arambha mUlaka-kramazaH kriyopakriyomUlaka hiMsApUrNa kAryoM kA upadeza dete haiM / isaliye ve kRtyopadezaka kahe gaye haiM / yadyapi ve bAhyarUpeNa pravrajyA dhAraNa kiye hue hote, kintu vAstava meM gRhasthoM se bhinna nahIM hote, varan unake sadRza hI unakI sthiti hotI hai / tathA ve paMcazUnA-cullI-cUlhA, pesaNI-cakkI, upaskara-jhADU, kaMDanI-UMkhalI tathA upakumbha-jala sthAna-ina dvArA jo manusmRti meM gRhasthoM ke ghara meMpAMca bUcar3akhAne batalAye gaye haiM, hiMsA karate haiN| taM ca bhikkhU parinnAna, viyaM tesu Na mucchae / aNukkase appalINe majjheNa muNi jAvae // 2 // chAyA - taJca bhikSuH parijJAya vidvAMsteSu na mUchet / __ anutkarSo'pralInaH madhyena muni ryApayet // anuvAda - vidvAn-jJAnavAn bhikSu anya matavAdiyoM ko jAnakara-unake svarUpa ko samajhakara unameM mUrchA na kare, usa ora Asakta na bane / kisI bhI taraha apane jJAna va saMyama Adi kA mada-ahaMkAra na kre| auroM-anya matavAdiyoM ke sAtha saMsarga-samparka na kare tathA taTastha vRtti se rahe / TIkA - evambhUteSu ca tIrthikeSu satsu bhikSuNA yatkartavyaM taddarzayitumAha - taM pAkhaNDikalokamasadupadezadAnAbhirataM 'parijJAya' samyagavagabhya yathaite mithyAtvopahatAntarAtmanaH sadvivekazUnyAH nAtmane hitAyAlaM nAnyasmai ityevaM paryAlocya, bhAvabhikSuH saMyato 'vidvAn' viditavedyaH teSu 'na mUrchayet' na gAyaM vidadhyAt, na taiH saha saMparkamapi kuyaadityrthH| kiM punaH kartavya miti pazcArddhana darzayadi-anutkarSavAniti' aSTamadasthAnAnAmanyatamenApyutsekamakurvan tathA apralIna: asaMbaddhastIrtikeSu gRhastheSu pArzvasthAdiSu vA saMzleSamakurvan madhyena rAgadveSayorantarAlena saMcaran muniH jagat trayavedI yApayed AtmanaM vartayet / idamuktambhavati-tIrthikAdibhiH saha satyapi kathaJcitsambandhe tyaktAhaGkAreNa tathA bhAvatasteSvapralIyamAnenAraktadviSTena teSu nindAmAtmanazca prazaMsAM pariharatA muninA''tmA yApayitavya iti // 2 // ____TIkArtha - isa prakAra ke anya matavAdiyoM ke prati sAdhu kA jo kartavya hai, use prakaTa karane ke liye AgamakAra batalAte haiM - __pAkhaNDI-dharmavirAdhaka, matavAdI asat kA-mithyA siddhAntoM kA upadeza dene meM anurata haiM / ina mithyA dRSTiyoM kA citta mithyAtva se malina-dUSita hai tathA sadviveka-sadjJAna se rahita hai / isaliye ye apanA tathA auroM kA hita sAdhane meM kalyANa karane meM akSama hai / yaha jAnakara vidvAna-vastutattvavettA, satya kA yathArtha svarUpa jAnane vAlA saMyamarata bhAva bhikSu-bhikSu dharma kA sAMgopAMga paripAlana karane vAlA sAdhaka una anya matavAdiyoM ke sAtha koI Asakti na rakhe, unase samparka bhI na kare / ___ unake prati eka bhAvabhikSu-muni kA kaisA vyavahAra ho, isa gAthA ke uttarArddha meM pratipAdita kiyA gayA 116) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH tInoM lokoM ko jAnane vAlA, ATha prakAra ke madasthAnoM meM se kisI eka kA bhI sevana na karane vAlA tavirahita rahane vAlA, anyamatavAdI gRhastha evaM pArzvastha Adi ke sAtha sambandha na rkhe| taTasthavRtti kesAtha rAgadveSa rahita hokara vyavahAra kare / isakA tAtparya yaha hai ki paramatavAdI Adi kisI ke sAtha yadi kabhI saMyogavaza saMbaMdha ho jAya to sAdhu ahaMkAra kA parityAga kara unake sAtha bhAvAtmaka dRSTi se saMbaMdha na rakhatA huA rAga yA dveSa na karatA huA apane guNoM kI prazasti aura unakI nindA na karatA huA samaya ko bitAye, vyavahAra kare / sapariggahA ya sAraMbhA, ihamegesi mAhiyaM / apariggahA aNA raMbhA, bhikkhU tANaM parivvae // 3 // chAyA - saparigrahAzca sArambhA ihaikeSAmAkhyAtam / aparigrahAnanArambhAn bhikSu strANaM parivrajet // anuvAda - kaI anya matavAdI kahate haiM ki saparigraha-parigraha rakhane vAle tathA sArambha-hiMsAdi AraMbha samArambha karane vAle jIva mokSa prApta karate haiM kintu bhAvabhikSu unhIM se trANa pAye-unhIM kI zaraNa meM jAye, jo parigraha rahita aura Arambha samArambha hiMsAdi se sarvathA dUra ho / - TIkA - kimiti te tIrthikAsrANAya na bhavantIti darzayitumAha - saha parigraheNa dhanadhAnyadvipada catuSpadAdinA vartante tadabhAve'pi zarIropakaraNAdau mUrchAvantaH saparigrahAH, tathA sahArambheNa jIvopamardAdikAriNA vyApAreNa vartanta iti tadabhAve'pyaudezikAdibhojitvAt sArambhAH-tIrthikAdayaH, saparigrahArambhakatvainaiva ca mokSamArga prasAdhayantIti darzayati-iha paralokacintAyAm ekeSAMkeSAJcid AkhyAtaMbhASitaM, yathA kimanayA zirastuNDamuNDanAdikayA kriyayA ? paraM guroranugrahAt paramAkSarAvApti staddIkSAvApti ; yadi bhavati tato mokSo bhavatItyevaM bhASamANAste na trANAya bhavantIti / ye tu trAtuM samarthAstAn pazcAddhena darzayati-aparigrahAH na vidyante dharmopakAraNAdRte zarIropabhogAya svalpo'pi parigraho yaSAM te aparigrahAH, na vidyate sAvadha Arambho yeSAM te'nArambhAH te caivaMbhUtAH karmalaghavaH svayaM yAnapAtrakalpAH saMsAra mahodadherjantUttAraNasamarthAstAn bhikSuH bhikSaNazIla uddezikAdyaparibhojI trANaM zaraNaM pari-samantAd vrajed gacchediti // 3 // TIkArtha - anya matavAdI apanA tathA dUsaroM kA rakSaNa kyoM nahIM kara sakate / isakA digdarzana karAne hetu AgamakAra kahate haiM - jo dhana, dhAnya, dvipada-do pairoM vAle prANI, catuSpada-cAra pairoM vAle prANI Adi ke rUpa parigraha rakhate hai ve saparigrahI kahalAte haiM / dhana dhAnya Adi bAhya sampatti ke na hone ke bAvajUda jo deha aura upakaraNAdika meM mUrchA-Asakti rakhate haiM ve bhI saparigrahI haiM / jo jIvoM ke upamarda-vinAza yA hiMsA Adi kArya karate haiM ve sArambha kahalAte haiM / jo jIvoM ke vinAza se sambaddha kArya na karane para bhI audezika-apane liye banAe hue AhAra kA sevana karate haiM, ve bhI sArambha hai / itara matavAdiyoM kA mantavya hai ki saparigraha aura Arambha vyakti bhI. mokSa mArga kI ArAdhanA karate haiM / AgamakAra isa saMbaMdha meM batalAte haiM - paraloka ke saMbaMdha meM kinhIM kI yaha mAnyatA hai ki mastaka aura dAr3hI mUMcha muMDAne kI kyA AvazyakatA hai / guru kI kRpA se param akSara kI avApti-upalabdhi tathA dIkSA kI prApti ho jAne para mokSa prApta ho jAtA - 117) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____zrI sUtrakRtAGga sUtram hai / isa prakAra bolane vAle, apane siddhAntoM kA bakhAna karane vAle anya tIrthi saMsAra sAgara se kisI ko trANa dene meM-zaraNa dene meM yA kisI kI rakSA karane meM sakSama nahIM hai / gAthA ke uttarArddha meM zAstrakAra ise spaSTa karate haiM-jo puruSa dharmopakaraNa ke sivAya apane zarIropabhoga ke liye-zArIrika AvazyakatAoM kI pUrti ke liye jarA bhI parigraha nahIM rakhate tathA jo sAvadya-sapApa Arambha hiMsAdi kArya nahIM karate, ve karma laghu-halke karmoM vAle-jinhoMne apane saghana karma puMja ko adhikAMzata: ucchinnanirjINa kara DAlA hai / saMsAra sAgara se jIvoM ko pAra lagAne ke liye uddhAra karane ke liye naukA ke tulya samartha hai / isaliye auddezika Adi sadoSa AhAra kA aparibhojI zuddha bhikSAnna jIvI bhikSu-bhAva bhikSu aise hI satpuruSoM kI zaraNa meM sarvatobhAvena jAye / kaDesu ghAsamesejA, viU dattesaNaM care / agiddho vippamukko a omANaM parivajjae // 4 // chAyA - kRteSu grAsameSayet, vidvAn dattaiSaNAM caret / agRddho-vipramuktazca apamAnaM parivarjayet // ___ anuvAda - vidvAn-jJAna sampanna muni anya dvArA taiyAra kiye gae AhAra kI gaveSaNA kare-zuddhAzuddha kI khoja kare / datta-diye hue AhAra ko hI lene kI icchA rakhe / AhAra meM gRddha-mUrchita, Asakta na bane, rAga dveSa na kare, tathA kisI anya ke apamAna-tiraskAra kA parivarjana kare-dUsare kA apamAna na kare / TIkA-kathaM punastenAparigraheNAnArambheNa ca vartanIya mityetaddarzayitumAha - gRhasthaiH parigrahArambhadvAreNA''tmArthaM ye niSpAditA odanAdayaste kRtA ucyante teSu kRteSu parakRteSu paraniSThiteSvityarthaH anena ca SoDazodgamadoSa parihAra : sUcitaH, tadevamudgamadoSarahitaM grasyata iti grAsaH-AhAra stamevaM bhUtam anveSayet mRgayed yaacedityrthH| tathA vidvAnsaMyamakaraNaikanipuNaH parairAzaMsAdoSarahitai ryanniHzreyasabuddhayA dattamiti,anena SoDazotpAdanadoSAH parigRhItAH draSTavyAH sadevambhUte dautyadhAtrInimittAdi doSarahite AhAre sa bhikSuH eSaNAM grahaNaiSaNAM crednutisstthediti| anenA'pi dazaiSaNAdoSAH parigRhItA iti mantavyaM, tathA agRddhaH anadhyupapanno'mUrcchita stasminnAhAre rAgadveSavipramuktaH anenA'pi ca grAsaiSaNA doSAH paJca nirastA avaseyAH / sa evambhUto bhikSuH pareSAmapamAnaM-parAvamadirzitvaM parivarjayet parityajet na tapomadaM jJAnamadaJca kuryAditibhAvaH // 4 // TIkArtha - aparigrahI aura anArambhI sAdhu ko kaise vartana karanA cAhiye-vyavahAra karanA cAhiye, rahanA cAhiye, yaha dikhAne hetu AgamakAra kahate haiM - gRhastha ne parigraha tathA AraMbha dvArA AtmArtha-apane liye jo cAMvala-bhAta Adi bhojana banAyA ho use kRt arthAt dUsare ke dvArA usake apane liye banAye gaye AhAra meM se sAdhu bhikSA lene kI icchA kare / yahAM 'kRta AhAra' zabda kA grahaNa solaha prakAra ke udgama doSoM ke parihAra kA saMsUcaka hai / jo grasita kiyA jAtA hai, ugAlA jAtA hai, yA khAyA jAtA hai, use grAsa kahate haiM / AhAra grAsa kahalAtA hai / vivekazIla sAdhu udgama doSa varjita AhAra kA anveSaNa-gaveSaNa kare / saMyama ke paripAlana meM kuzala-jAgarUka muni usI AhAra ko lene kI icchA kare jo anya vyakti kisI AzaMsA-pratyupakAra kI AzA Adi ke binA niHzreyasa-AtmakalyANa 118 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH kI dRSTi se de / isa kathana dvArA yahAM solaha prakAra ke utpAdana doSa parigRhIta haiM, yaha samajhanA cAhiye / ataeva vaha bhikSu dautya-dUta kArya, gRhasthoM kA saMdeza pahuMcAnA, dhAtR-dhAya kA kArya, gRhastha ke baccoM ko lAr3a pyAra karanA Adi tathA naimittika Adi doSoM se varjita AhAra grahaNa karane kI icchA kare / isa kathana se dasa prakAra ke eSaNAdoSa parigRhIta hote haiM / yaha mAnanA cAhiye, jAnanA cAhiye / sAdhu AhAra meM amUrcchita-anAsakta rhe| rAga dveSa se vipramukta-vivarjita rahe, isa kathana se pAMca prakAra ke grASaiSaNA doSoM kA nirasana yA parivarjana ho jAtA hai / isa prakAra vartana karatA huA, rahatA huA muni dUsaroM kA apamAna na kare / apanI tapasyA aura jJAna kA ahaMkAra na kreN| logavAyaM NisAmijjA, ihamegesi mAhiyaM / viparIyapannasaMbhUyaM, annauttaM tayANuyaM // 5 // chAyA - lokavAdaM nizAmayed ihaikeSAmAkhyAtam / viparItaprajJAsambhUta manyoktaM tadanugam // anuvAda - kaI kahate haiM ki lokavAdiyoM kA-paurANika siddhAntoM meM vizvAsa karane vAloM kA kathana sunanA cAhiye kintu vAstavikatA yaha hai ki una lokavAdiyoM yA paurANikoM kA mantavya viparIta buddhi se utpanna hai / vaha anya matavAdiyoM ke mata kI taraha hI mithyA hai-asatya haiN| TIkA - evaM niyuktikAreNoddezakArthAdhikArAbhihitaM 'kiccuvamAyacautthe' ityetpradAdAnIM paravAdimata mevAddezArthAdhikArAbhihitaM darzayitumAha - . lokAnAM pASANDinAM paurANikAnAM vA vAdo lokavAdaH-yathA svamabhiprAyeNAnyathA vA'bhyupagamastaM nizAmayeta zRNuyAjAnIyAdityarthaH tadeva darzayati 'iha' asmin saMsAre ekeSAM keSAzcididamAkhyAta mabhyupagamaH / tadeva vizinaSTi viparItA paramArthAdanyathAbhUtA yA prajJA tayA sambhUtaM samutpannaM tattvaviparyastabuddhi grathitamiti yAvat, punarapi vizeSa yati-anyai ravivekibhiryaduktaM tadanugaM yathA vasthitArtha viparItAnusaribhiryaduktaM viparItArthAbhidhAyitayA tadanugacchatItyarthaH // 5 // TIkArtha - niyuktikAra ne uddezakoM kA adhikAra-abhiprAya batalAte hue pratipAdita kiyA hai ki ve paratIthi gRhasthoM ke samAna haiM / yaha cauthe uddezaka kA arthAdhikAra hai / use kahakara aba paravAdiyoM ke siddhAnta kI carcA karate haiM / caturtha uddezaka kA bhI yaha adhikAra hai / pAkhaNDiyoM yA paurANikoM kA vAda-siddhAnta yA mata lokavAda kahA jAtA hai athavA apanI icchAnusAra svIkAra kiye gaye viparIta mantavya ko lokavAda kahate haiM / isa lokavAda kA zravaNa karanA cAhiye / aisA abhiprAya hai / zAstrakAra isakA digdarzana karAte hue kahate haiM ki isa saMsAra meM kaI logoM kA isa prakAra kA siddhAnta hai / usakA vizeSa rUpa se digdarzana karAte hue ve batAte haiM ki vaha lokavAda aise vyaktiyoM dvArA racita hai jo pAramArthika dRSTi se viparIta buddhiyukta hai tathA jinakA jJAna yathArtha tatvajJAna se ulTA hai / phira zAstrakAra punaH loka ke sambandha meM kahate haiM ki anya avivekI-viveka zUnya matavAdiyoM ne asatyaM artha yA tattva kA pratipAdana kiyA hai / lokavAda bhI usI kA anugAmI hai / isakA tAtparya yaha hai ki jo avivekI-ajJAnI matavAdI padArthoM kA satya svarUpa na batalAkara 119) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga suutrm| viparIta svarUpa batalAte haiM, mithyA artha pratipAdita karate haiM / unake samAna hI lokavAda bhI viparIta arthaasatya tattva pratipAdita karatA hai / vaha unhIM kA anugAmI hai-unhIM kA anugamana yA anusaraNa karatA hai / aNaMte niie loe sAsae, Na viNassatI / aMtavaM Niie loe iti dhIro'tipAsai // 6 // chAyA - ananto nityo lokaH zAzvato na vinazyati / antavAnnityo loka iti dhIro'tipazyati // anuvAda - yaha loka ananta-antarahita, nitya-nAzarahita tathA zAzvata-sadA rahane vAlA hai / yaha kabhI vinaSTa nahIM hotA / yaha loka antavAna-zAMta yA sImita aura nitya hai / aisA kucha dussAhasI matavAdI dekhate haiM, mAnate haiN| ___TIkA - tameva viparyyastabuddhiracitaM lokavAdaM darzayitumAha-nAsyAnto'stItyanantaH na niranvayanAzena nazyatItyuktaM bhavatIti, tathAhi yo yAdRgiha bhave sa tAdRgeva parabhave'pyutpadyate, puruSaH puruSa evAGganA aGganaivetyAdi yadi vA ananto'parimito niravadhika iti yAvat tathA nitya iti apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvo loka iti tathA zazvadbhavatIti zAzvatodvayaNukAdi kAryyadravyApekSayA'zazvadbhavannapi na kAraNadravyaM paramANutvaM parityajatIti tathA na vinazyatIti digAtmAkAzAdyapekSayA / tathA'nto'syAstItyantavAn loka : 'saptadvIpA vasundhare' ti parimANokteH, saca tAdRka parimANo nitya ityevaM dhIro kazcitsAhasiko'nyathAbhUtArtha pratipAdanAd vyAsAdirivAti pazyatItyatipazyati / tadevaMbhUtamanekabheda bhinna lokavAdaM nizAmayediti prakRtena sambandhaH / tathA "aputrasya na santi lokAH brAhmaNAH devAH" zvAno yakSAH gobhirhatasya godhnasya vA na santi lokA" ityevamAdikaM niyuktikaM lokavAdaM nizAmayediti // 6 // TIkArtha - viparIta buddhiyukta vAdiyoM dvArA racita lokavAda kA digdarzana karAne hetu AgamakAra kahate haiM, jisakA kabhI anta nahIM hotA, use ananta kahA jAtA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki isa loka kA niranvayanAza nahIM hotA jo isa bhava meM jaisA hai para bhava meM bhI vaha vaisA hI utpanna hotA hai jaise puruSa puruSa ke rUpa meM tathA aGganA-strI strI ke rUpa meM hI hotI hai athavA yaha loka ananta arthAt antayA parimANa rahita hai, avadhi rahita hai / yaha loka nitya arthAt utpatti vinAza rahita hai, sthira hai tathA eka svabhAva-sadA eka svabhAva meM rahane vAlA hai evaM yaha sadA vidyamAna rahatA hai, isaliye zAzvata hai / yaha loka dvayaNuka do paramANuoM ke milita rUpa Adi kArya dravya kI apekSA se yadyapi zAzvata nahIM hai kintu isakA kAraNa dravya paramANu kabhI bhI apane paramANuttva ko nahIM chodd'taa| vaha sadaiva paramANu ke rUpa meM vidyamAna rahatA hai / ata: yaha loka zAzvata hai / isa loka kA kabhI nAza nahIM hotA / yaha bAta dik-dizA, AtmA Adi kI apekSA se kahI gaI hai / antavAna use kahA jAtA hai-jisakA anta hotA hai yA sImA hotI hai / yaha loka antavAna hai kyoMki loka sthita pRthvI sapta dvIpA-sAta dvIpa yukta hai| paurANika aisA parimANa batalAte haiM, etat parimANa yukta loka nitya hai| isa prakAra padArthoM kA mithyA svarUpa nirUpita karane ke kAraNa vyAsa saddaza paurANikoM ko dhIra yA dussAhasI kahA jAnA saMgata hai / lokavAda ke mantavyoM ko sunanA cAhiye / prastuta gAthA ke sAtha yaha jor3e / 120 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH putrarahita puruSa ke liye koI loka nahIM hai-usakI sadgati nahIM hotI / brAhmaNa devasvarUpa hai| kutte yakSa hai / gAyoM dvArA jo mArA gayA ho yA jo gAyoM kI hatyA karatA hai use koI loka nahIM milatA ityAdi lokavAda ke nyAya yukti zUnya mantavyoM ko sunanA cAhiye / aisA kaI loga kahate haiM / aparimANaM viyANAI, ihamegesi mAhiyaM / savvattha saparimANaM, iti dhIro'tipAsaI // 7 // chAyA - aparimANaM vijAnAti, ihaikeSA mAkhyAtam / sarvatra saparimANamiti dhIro'ti pazyati // anuvAda - katipaya matavAdiyoM kA mantavya hai ki aparimANa-parimANa rahita yA atIndriya padArthoM ko jAnane vAlA koI eka puruSa avazya hai kintu vaha parimita padArthoM ko hI jAnatA hai / sabako nahIM jaantaa| koI sarvajJa nahIM hotA / TIkA - kiJca na vidyate parimANam iyattA kSetrata: kAlato vA yasya tadaparimANaM, tadevambhUtaM vijAnAti kazcittIrthikatIrthakRta, etaduktambhavati aparimitajJo'sAvatIndriyadraSTA, na punaH sarvajJa iti, yadi vA-aparimitajJa ityabhipretArthAtIndriyadarzIti, tathA coktam "sarva pazyatu vA mA vA iSTamarthantu pazyatu / kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate ?" iti 'iha' asmiMlloke ekeSAM sarvajJApanhavavAdinAm idamAkhyAtam ayamabhyupagamaH, tathA sarvakSetramAzritya kAlaM vA paricchedyaM karmatApannamAzritya sahaparimANaM-saparicchedaM dhI:-buddhiH tayA rAjata iti dhIra ityevamasau atIva pazyatItyatipazyati, tathAhi-te bruvate divyaM varSasahasramasau brahmA svapiti tasyAmavasthAyAM na pazyatyasau tAvanmAtraJca kAlaM jAgarti tatra ca pazyatya sAviti, tadevambhUto bahudhA lokavAdaH pravRttaH // 7 // TIkArtha - kSetra yA kAla kI dRSTi se jisakI koI sImA nahIM hotI use aparimANa kahA jAtA hai| anyatIrthi jise tIrthaMkara mAnate haiM, vaha aparimANa-parimANarahita yA sImAtIta padArthoM ko jAnatA hai / aparimANa kA abhiprAya yaha hai ki vaha parimANa rahita-iMdriyoM dvArA agrAhya-atIndriya padArthoM ko dekhatA hai kiMtu parimita rUpa meM hI / vaha sarvajJa nahIM hai / dUsare zabdoM meM anya tIrthiyoM kA tIrthaMkara aparimita jJAnI kahA jAtA hai para vaha atIndriya padArthoM ko hI jo mokSAdi ke liye upayogI hai, dekhatA hai / jagata ke samasta padArthoM ko vaha nahIM dekhatA / ve anyamatavAdI aisA pratipAdana karate haiM ki hamAre tIrthaMkara saba padArthoM ko dekhe yA na dekhe, usase kyA banatA hai / ISTa-abhipsita yA upayogI artha ko hI dekhanA cAhiye / kIDoM kI saMkhyA kI ginatI hamAre kisa kAma kI / isa loka meM koI sarvajJa nahIM hai / aisA vizvAsa karane vAle paramatavAdiyoM kA yaha siddhAnta hai / ve kahate haiM ki dhIra puruSa saba deza sthAna-saba samaya meM parimita padArthoM ko hI dekhatA hai / ve Age kahate haiM-brahmA eka hajAra divya varSa-devatAoM ke varSa taka zayana karate haiM / usa avasthA meM ve kucha nahIM dekhate / utane hI samaya taka ve jAgRta rahate haiM, taba ve dekhate haiM / isa prakAra loka aneka rUpoM meM pravRta -121) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram je kei tasA pANA, ciTThati adu thAvarA | pariyAe asthi se ajU, jeNa te tasathAvarA // 8 // chAyA - ye kecit trasAH prANA stiSThantyathavA sthAvarAH / paryyAyo'sti teSA maJju yena te trasasthAvarAH // - anuvAda * isa jagata meM jitane trasa - gatizIla yA trAsa pAte pratIta hone vAle evaM sthAvara-sthitizIlaacala prANI haiM ve nizcaya hI eka dUsare ke paryAya meM jAte haiM / kabhI trasa prANI sthAvara ke rUpa meM utpanna hote haiM evaM kabhI sthAvara trasa ke rUpa meM pariNata hote haiM / TIkA asya cottaradAnAyAha-ye kecana trasyantIti trasAH dvIndriyAdayaH prANAH prANinaH sattvA stiSThanti trasatvamanubhavanti, athavA sthAvarAH sthAvara nAmakarmodayAd (yA) pRthivyAdayaste yadyayaM lokavAdaH satyo bhavet yathA yo yAdRgasmin janmani manuSyAdiH so'nyasminnapi janmani tAdRgeva bhavatIti, tataH sthAvarANAM trasAnAJca tAdRzatve sati dAnAdhyayanajapaniyamatapo'nuSThAnAdikAH kriyAH sarvA apyanarthikA Apadyeran / lokenA'pi cAnyathAtva muktaM tadyathA - " sa vai eSa zRgAlo jAyate yaH sapurISo dahyate" tasmAt sthAvarajaGgamAnAM svakRtakarmavazAt paraspara saMkramaNAdyanivAritamiti / tathA " ananto nityazca lokaH" iti yadabhihitaM, tatredamabhidhIyate - yadi svajAtyanucchedenAsya nityatA'bhidhIyate tata: pariNAmAnityatvamasmadabhISTa mevAbhyupagataM na kAcit kSatiH, athApracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatvena. nityatvamabhyupagamyate tanna ghaTate, tasyAdhyakSabAdhitatvAt, nahi kSaNabhAviparyyAyAnAliGgitaM kiJcidvastu pratyakSeNA vasIyate, niSparyyAyasya ca khapuSpasyevAsadrUpataiva syAditi / tathA zazvadbhavanaM kAryyadravyasyA''kAzAtmAdezcAvinAzitvaM yaducyate dravyavizeSApekSayAtadapyasadeva, yataH sarvameva vastUtpAdavyayadhrauvyayuktatvena nirvibhAgameva pravartate, anyathA viyadarandisyeva vastutvameva hIyeteti / tathA yaduktam 'antavAn lokaH saptadvIpAvacchinnatvAdityetannirantarAH suhRdaH pratyeSyanti na prekSApUrvakAriNaH, tadgrAhakapramANAbhAvAditi / tathA yadapyuktam ' aputrasya na santi lokA ityAdItyetadapi bAlabhASitaM tathAhi kiM putrasattAmAtreNaiva viziSTalokAvAptiruta tatkRtaviziSTAnuSThAnAt ? tadyadi sattAmAtreNa tataH indramahakAmuka gartAvarAhAdibhi varyAptAH lokAH bhaveyuH, teSAM putrabahutvasambhavAt athAnuSThAnamA zrIyate, tatra putradvaye satyekena zobhanamanuSThita mapareNAzobhanamiti tatra kA vArtA ? svakRtAnuSThAnaJca niSphalamApadyetetyevaM yatkiJcidetaditi / tathA 'zvAno yakSA' ityAdi yukti virodhitvAdanAkarNanIyamiti / yadapi coktam 'aparimANaM vijAnAtI' ti tadapi na ghaTAmiyarti yataH satyAyaparimitajJatve yadyasau sarvajJo na bhavet tato heyopAdeyopadezadAnavikalatvAnnaivAsau prekSApUrvakAribhirAdriyeta, tathAhi tasya kITasaMkhyAparijJAnamapyupayogyeva, yato yathaitadviSaye'syAparijJAnameva manyatrApyA (pItyA) zaGkayA heyopAdeye prekSApUrvakAriNaH pravRtti rna syAt / tasmAt sarvajJatvameSTavyam / tathA taduktaM 'svApabodha vibhAgena parimitaM jAnAti' tyetadapi sarvajanasamAnatve yatkiJciditi / tadApi ca kaizciducyate yathA "brahmaNaH svapnAvabodhayo rlokasya pralayodayau bhavata" iti tadapya yukti saMgatameva pratipAditaM caitatprAgeveti na pratanyate / nacAtyantaM sarvajagatautpAdavinAzauvidyete 'na kadAcidanIdRzaM jagadi' tivacanAt / tadevamanantAdikaM lokavAdaM parihRtya yathAvasthita vastusvabhAvAvirbhAvanaM pazcArddhena darzayati-ye kecana trasAH sthAvarAH nA tiSThantyasmin saMsAre teSAM svakarma pariNatyA'styasau paryyAyaH 'aMjU' iti praguNo'vyabhicArI tena paryyAmeNa svakarmapariNatijanitena te trasAH santaH sthAvarAH sampadyante, sthAvarAapi ca trasatva maznuvate tathA trasA strasatvameva sthAvarAH sthAvaratvamevAnuvanti na puna ryo yAdRgiha sa tAdRgevAmutrApi bhavatItyayaM niyama iti // 8 // 122 - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH TIkArtha zAstrakAra isakA samAdhAna karate hue pratipAdita karate haiN| - jo trasta hote haiM, bhaya prApta karate haiM, vaisA karate pratIti kA viSaya banate haiM, unheM trasa kahA jAtA hai / dvIndriya Adi prANI trasa zreNI meM Ate haiN| ve trasatvaca-pIr3A kA anubhava karate haiN| jina prANiyoM ke sthAvara nAma karma kA udaya hotA hai ve pRthvI Adi prANI sthAvara zreNI meM Ate haiN| jo manuSya Adi prANI eka bhava meM jaise haiM, Age ke bhAva bhI vaise hI hote haiM, usI rUpa meM janma lete haiM, lokavAdI aisA mAnate haiM / yadi ise saca mAnA jAya to dAna, adhyayana- jJAnArjana japa-bhagavadsmaraNa tapa Adi sabhI kriyAeM anarthaka yA nirarthaka hoMgI kintu aisA nahIM hotA / lokavAdI dvArA bhI jIvoM ko anyathAtva- - dUsare rUpa meM utpanna honA kahA jAtA hai / udAharaNArtha- aisA kahA gayA hai ki jisa puruSa kA viSThAsahita dAha hotA hai, vaha puruSa gIdar3a ke rUpa meM janma letA hai / ataH sthAvara evaM jaMgala prANI svakRta karmoM ke anusAra eka dUsare ke rUpa meM utpanna ho sakate haiM / trasa sthAvara ho sakate haiM tathA sthAvara trasa ho sakate haiN| lokavAdI jo yaha kahate haiM ki yaha loka ananta tathA nitya hai| isakA samAdhAna isa prakAra hai padArthoM kA sva-svajAti kI apekSA se nAza nahIM hotA / isa dRSTi se yadi jagata ko nitya kahA jAya to isameM koI hAni nahIM hai| aisA svIkAra karane para to jaina darzana sammata pariNAmI nityatva kA siddhAnta svIkRta ho jAtA hai| yadi aisA na mAnakara Apa padArthoM ko utpatti rahita, vinAza rahita, sthira, eka svabhAvayukta svIkAra karate hue jagata ko nitya kahate ho, to yaha satya nahIM hai kyoMki vahAM aisA koI bhI padArtha dRSTigocara nahIM hotA, jo utpatti vinAza rahita ho, sthira ho aura sadA eka svabhAvayukta ho / ataH ApakA yaha mantavya pratyakSa pramANa se bhI bAdhita hai, asiddha hai / isa jagata meM aisA eka bhI padArtha dikhAI nahIM detA jo pratikSaNa utpanna hone vAle paryAyoM se yA avasthAoM se yukta na ho| paryAya yA avasthA varjita padArtha AkAza ke kusuma kI jyoM asat svarUpa hI astitvahIna hI siddha hogA / yadi kArya rUpa dravya ko, AkAza evaM AtmA ko avinazvara kahate ho to yaha bhI dravya vizeSa kI apekSA se satya se pare hai kyoMki jagata meM sabhI padArtha utpAda-utpatti, vyaya-vinAza tathA dhrauvya-dhruvatA, sthiratA yA zAzvatatA ina tInoM se yukta hokara vibhAgarahita hI avibhakta rUpa meM hI pravRtta hote haiN| yadi aisA svIkAra na kiyA jAya to AkAza kusuma kI taraha padArtha kA vastutva - astitva hI na rahe / lokavAdiyoM ne jo yaha kahA ki saptadvIpamayI pRthvI se yukta hone ke kAraNa yaha loga sAnta-antasahita haiM, yaha bhI Apake ajJAnI mitra hI svIkAra kara sakate haiN| jo vicArapUrvaka - vivekapUrvaka kArya karate haiM, ve ise svIkAra nahIM kara sakate kyoMki ise sAbita karane vAlA koI prAmANa upalabdha nahIM hai / lokavAdiyoM ne jo yaha pratipAdita kiyA ki putra rahita puruSa ke koI loka nahIM hai, yaha bhI bAlabhASitaajJAnI bAlaka dvArA kahe hue kI jyoM ayuktiyukta hai / yadi putra ke hone mAtra se viziSTa loka prApta ho yA putra ke dvArA kiye huye viziSTa anuSThAna yA kArya aisA ho, putra ke sadbhAva mAtra se yadi viziSTa loka kI prApti ho to samasta loka kuttoM aura suaroM se bhara jAyagA kyoMki inake bahuta putra hote haiM / putra dvArA kiye hue zubha puNyAtmaka anuSThAna kArya se viziSTa loka kI prApti hotI hai, aisA svIkAra karate ho to yaha bhI samucita nahIM hai kyoMki mAna lo eka pitA ke do putra haiN| eka ne zubha-puNyAtmaka anuSThAna kiyA ho tathA anya ne azubha- pApayukta anuSThAna kiyA ho to vaha pitA kyA puNyAnuSThAna karane vAle putra ke kAraNa uttama loka meM jAyagA athavA pApanuSThAna karane vAle putra ke kAraNa adhama loka meM jAyagA / sAtha hI sAtha aisA bhI hogA ki usa pitA ne svayaM jo karma kiye hoM, ve to bilkula niSphala ho jAyeMge / isaliye putrahIna ke liye 123 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI sUtrakRtAGga sUtram koI loka nahIM hai-yaha kathana ajJAnapUrNa hai / yaha jo kahA gayA ki kutte yakSa hai yaha to spaSTa hI yukti viruddha hai, sunane yogya bhI nahIM hai / lokavAdI jo aisA kahate haiM ki tIrthaMkara aparimANa-parimANa rahita yA aparimita padArthoM ko jAnate haiM kintu ve sarvajJa-saba kucha jAnane vAle nahIM hai / yaha bhI yathArtha-satya nahIM hai / yadi aparimita padArthadarzI hote hue bhI jo puruSa sarvajJa nahIM hotA vaha heya-chor3ane yogya aura upAdeya- grahaNa karane yogya svIkAra karane yogya, padArthoM ke sambandha meM upadeza dene meM kabhI samartha nahIM ho sakatA, ataH buddhimAna puruSoM dvArA vaha AdaraNIya nahIM hai / vaise puruSa kA kIr3oM kI saMkhyA kA jJAna bhI phira upayogI hI hogA kyoMki usake bAre meM kisI buddhimAna puruSa dvArA kI gaI. AzaMkA ki jaise vaha kIr3oM ke saMbaMdha meM nahIM jAnatA, usI prakAra anya padArthoM ke saMbaMdha meM bhI nahIM jAnatA hogA / ataH usake dvArA heya-tyAgane yogya, upAdeya-grahaNa karane yogya viSaya meM kahI huI bAta meM koI pravRta nahIM ho sakatA kyoMki usakA jJAna ayathAyatha hai ataH sarvajJa kI mAnyatA Avazyaka hai / yaha to pratipAdita kiyA gayA ki brahmA suptAvasthA meM kucha nahIM jAnate, ve jAgRtAvasthA meM hI jAnate haiM / yaha bAta bhI koI vilakSaNa nahIM hai kyoMki sabhI prANI aise hI hote haiM kyoMki ve suptAvasthA meM kucha nahIM jAnate / ve jAgRta avasthA meM-jaba ve jage hue hote haiM, tabhI sabhI jAnate haiN| lokavAdiyoM ne jo yaha batalAyA ki brahmA ke zayana karane para jagata kA pralaya ho jAtA hai aura unake jAgRta hone para udaya hotA hai, yaha bhI yuktisaMgata nahIM hai kyoMki isa saMbaMdha meM pahale vivecana kiyA gayA hai / ata: yahAM usakA vistAra karanA Avazyaka nahIM hai / vAstava meM isa jagata kA kabhI bhI atyanta vinAza nahIM hotA, na kabhI atyanta utpAda hI hotA hai| yaha jagata kabhI bhI anyathA-kisI aura taraha kA nahIM hotA / aisA kathana hai / yaha jagat ananta hai ityAdi lokavAdiyoM ke dvArA kahI huI bAtoM ko chor3akara AgamakAra padArtha ke sahI svarUpa para prakAza DAlate hue prastuta gAthA ke uttarArddha meM kahate haiN| isa jagata meM jo bhI trasa, sthAvara-cara-acara prANI haiM, ve sva sva-apane apane dvArA kiye gaye karmoM kA phala bhogane ke liye avazya hI eka paryAya se dUsare paryAya meM jAte haiM / yaha sunizcita hai-Avazyaka hai / trasa prANI apane karma bhoga ke liye sthAvara paryAya meM jAte haiM / sthAvara prANI ke rUpa meM utpanna hote haiM tathA sthAvara prANI trasa paryAya meM jAte haiM-trasa prANiyoM ke rUpa meM utpanna hote haiM, kintu trasa prANI AgAmI janma meM vasa ke rUpa meM janma lete haiM tathA sthAvara prANI sthAvara ke rUpa meM hI paidA hote haiM arthAt jo prANI isa janma meM jaisA hotA hai ve agale janma meM bhI vaisA hI utpanna hotA hai, yaha niyama nahIM hai| urAlaM jagato jogaM, vivajjAsaM paliMtiya / savve akkaMtadukkhA ya, ao savve ahiMsiyA // 9 // chAyA - udAraM jagato yogaM viparyAsaM palyayante / sarve'kAntaduHkhAzca, ataH sarve'hiMsitA // anuvAda - jo audArika prANI haiM unakI avasthiti sthUlatA liye hue haiM / sabhI prANI eka avasthA kA parityAga kara dUsarI avasthA meM jAte rahate haiM / sabhI prANI akAnta duHkha hai-duHkha ko apriya mAnate haiN| isaliye kisI bhI prANI kI hiMsA nahIM karanI cAhiye / ( 124 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH TIkA - asminnevArthe dRSTAntAbhidhitsayA''ha 'urAla' miti sthUla mudAraM 'jagata' audArikajantugrAmasya yogaM vyAparaM ceSTAmavasthAvizeSamityarthaH, audArikazarIriNo hi jantavaH prAktanAdavasthAvizeSAd garbhakalalAvudarupAd viparyyAsabhUtaM bAlakaumArayauvanAdikamudAraM yogaM pari samantAdayante gacchantiparyyayante, etaduktaM bhavati - audArika zarIriNo hi manuSyAde bAlakaumArAdikaH kAla kRto'vasthA vizeSo'nyathAcAnyathA ca bhavan pratyakSeNaiva lakSyate, na punayAhik prAk tAhageva sarvadeti, evaM sarveSAM sthAvarajaGgamAnAmanyathA'nyathA ca bhavanaM draSTavyamiti / ca sarve jantava AkrAntA abhibhUtAH duHkhena zArIramAnasenAsAtodayena duHkhAkrAntAH santo'nyathA'vasthAbhAjo labhyante, ataH sarve'pi yathA' hiMsitAH bhavanti tathA vidheyam / yadivA sarvepi janta vaH akAntam anabhimataM duHkhaM yeSAnte'kAntaduHkhAH 'ca' zabdAt priyasukhAzca atastAn sarvAn na hiMsyAdityanena cAnyathAtvadRSTAnto darzito bhavatyupadezazca datta iti // 9 // TIkArtha - sAMsArika prANI bhinna bhinna avasthAoM meM parivartita hote rahate haiM / isa tathya ko spaSTa karane hetu AgamakAra dRSTAnta dvArA samajhAte haiM - audArika zarIra yukta jIva yoga vyApAra yA avasthA vizeSa kI dRSTi se udAra - sthUla hote haiN| ve garbha, kalAla, arbuda rUpa pUrvatana avasthAoM kA parityAga kara bAlyAvasthA, kaumArAvasthA tathA yauvanAvasthA Adi prApta karate haiM, jo sthUla haiM / kahane kA abhiprAya yaha hai ki audArika zarIra yukta manuSya Adi prANiyoM kI kAlakRtasamaya para vikasita kaumArya Adi avasthAeM bhinna bhinna haiM, yaha pratyakSa dRSTigocara hotA hai kintu jo pahalepUrvajanma meM jaisA hotA hai vaha Age bhI sadA vaisA hI hotA rahe, aisA dikhAI nahIM detA / isI prakAra sthAvara jaMgama Adi sabhI prANI bhinna bhinna avasthAoM ko prApta karate haiM, yaha samajhanA cAhiye / saMsAra meM jitane bhI prANI haiM, ve saba daihika aura mAnasika Adi duHkhoM se utpIDita hai tathA ve bhinna-bhinna avasthAeM prApta karate hue dRSTigocara hote haiM / ataeva una prANiyoM kI hiMsA nahIM karanI cAhiye - jisa prakAra hiMsA na ho isakA dhyAna rakhA jAnA cAhiye athavA sabhI prANiyoM ko duHkha apriya hai tathA sukha priya hai / ataeva kisI kI bhI - sabhI kI hiMsA nahIM karanI caahiye| ataeva isa padya dvArA prANiyoM kA anyathAbhAva batalAyA gayA hai tathA unakI hiMsA na karane kA upadeza diyA gayA I 1 eyaM khu nANino ahiMsAsamayaM chAyA - - sAraM, janna hiMsai kiMcaNa / ceva, etAvataM viyANiyA // 10 // etat khalu jJAninaH sAraM yanna hinasti kaJcana / ahiMsAsamatAJcaivai tAvadvijAnIyAt 11 anuvAda jJAnI - jJAna sampanna puruSa ke liye yahI sArayukta bAta hai ki vaha kisI kI hiMsA na kare / ahiMsA aura samatA - samatva bhAvanA, saba ko eka samAna mAnanA yahI satya hai, grAhya hai / TIkA kimarthaM sattvAn na hiMsyAdityAha - zukhadhAraNe, etadeva jJAnino viziSTa vivekavataH sAraM nyAyyaM yat kaJcana prANijAtaM sthAvarajaGgamaM vA na hinasti na paritApayati / upalakSaNazcaitat tena na mRSA brUyAnnAdattaM gRhNIyAnnAbrahmA''seveta na parigrahaM parigRhaNIyAnna naktaM bhuJjItetyetadjJAninaH sAraM yanna karmAzraveSu 125 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vartata iti / api ca ahiMsayA samatA ahiMsAsamatA tAJcaitAvadvijAnIyAt, yathA mama maraNaM duHkha JcApriyamevamanyasyApi prANi loka syeti / evakAro'vadhAraNe, ityevaM sAdhunA jJAnavatA prANinAM paritApanA'padrAvaNAdi na vidheya meveti // 10 // TIkArtha - prANiyoM kI hiMsA kyoM nahIM karanI cAhiye, isakA samAdhAna prastuta karate hue AgamakAra kahate haiM - isa gAthA meM "khu" zabda AyA hai / vaha avadhAraNA ke artha meM hai / jJAnI-viziSTa vivekasampanna puruSa ke lie yahIM sAra yukta bAta haiM-ucita hai, karaNIya hai ki vaha sthiti zIla, gatizIla kinhIM bhI prANiyoM kI hiMsA na kare / unheM yAtanA yA pIDA na de| yahAM hiMsA na karanA upalakSaNa hai-saMketa rUpa hai / isase yaha bhI samajhanA cAhiye ki vivekazIla puruSa asatya bhASaNa na kare, adatta vastu na le, abrahmacarya na seve, parigraha kA saMgraha na kare, tathA rAtri bhojana bhI na kare / jJAna prApta karane kA yahI sAra hai-upayogitA hai ki manuSya karmAzravoM meM na par3e / ahiMsA ke kAraNa jo samatva bhAva paidA hotA hai, use yathAvata samajhe / jaise mujhe maranA apriya lagatA hai-duHkhajanaka lagatA hai, usI prakAra sabhI prANiyoM ko vaha apriya hai| yaha jAnakara vivekazIla muni prANiyoM ko paritApana-pIr3A, apadrAvaNa-kaSTa na de| unheM pIDita aura paritapta na kare / vusie ya vigayagehI, AyANaM saM (samma) rakkhae / cariAsaNa sejjAsu bhattapANe a aMta so // 11 // chAyA - vyuSitazca vigatagRddhi rAdAnaM samyagrakSeta / caryAsana zayyAsu bhaktapAne cAntazaH // anuvAda - sAdhu samAcArI meM avasthita-sAdhu AcAra kA samyak paripAlayitA muni AhAra Adi meM lipsA rahita rahe / vaha jJAna, darzana tathA cAritra kI bhalI bhAMti rakSA kare / unheM akSuNNa rakhe / calane-phirane tathA khAne-pIne ke saMbaMdha meM sadA upayoga ke sAtha barate / ____TIkA - vividham-aneka prakAra muSitaH sthito dazavidhacakravAlasamAcAryAM vyuSitaH, tathA vigatA apagatA AhArAdau gRddhiryasyA'sau vigatagRddhiH sAdhuH evaMbhUtazcAdIyate svIkriyate prApyate vA mokSo yena tadAdAnIyaMjJAnadarzanacAritratrayaM tatsamyag rakSayed anupAlayet yathA yathA ca tasya vRddhirbhavati tathA tathA kuryyAdityarthaH / kathaM punazcAritrAdi pAlitaM bhavatIti darzayati-ca-sanazayyAsu, caraNaM ca--gamanaM sAdhunA hi sati prayojane yugamAtradRSTinA gantavyaM, tathA supratyupekSite supramArjite cAsane upaveSTavyaM tathA zayyAyAM basatau saMstArake vA supratyupekSitapramArjite sthAnAdi vidheyaM, tathA bhaktapAsaAntazaH samyagupayogavatA bhAvyam idamuktaM bhavati IryAbhASaiSaNA''dAnanikSepapratiSThApanAsamitiSUpayuktenAntazo bhaktapAnaM yAvadudgamAdidoSa rahita manveSaNIya miti // 11 // TIkArtha - sAdhu samAcArI dasa prakAra kI batalAI gaI hai / use talavAra ke samAna tIkSNa kahA gayA hai / usameMavasthita-usakA pAlana karane vAlA vyuSita kahalAtA hai / jisakI AhAra Adi meM gRddhi yA lolupatA miTa jAtI hai vaha vigata gRddhi-lolupatA rahita yA lipsAhIna kahA jAtA hai / jo muni ina donoM guNoM se, jinase mokSa prApta hotA hai, yukta hai vaha jJAna, darzana aura cAritra kI bhalI bhAMti rakSA kare, anupAlana kare / jaise jaise (126) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH usakI vRddhi-saMvardhana-vikAsa ho vaha usI prakAra ke kArya kare / cAritra Adi kA pAlana kisa prakAra ho sakatA hai, yaha prazna upasthita karate hue zAstrakAra batalAte haiM-calanA yA gamana karanA caryA kahalAtA hai / prayojana hone para-Avazyaka hone para sAdhu kahIM jAye to vaha yuga mAtra dRSTi rakhakara cale / supratyupeSita-bhalI bhAMti dekhakara supramArjita-bhalI bhA~ti pramArjita kara-jhAr3akara, Asana para baiThe / apanI zaiyyA sthAna saMstAraka-bichaunA Adi ko bhalI bhAMti dekhakara, pramArjita kara, una para sthita hoM usI prakAra khAne pIne meM bhI vaha samyak upayoga rakhe, jAgarUka rahe / kahane kA abhiprAya yaha hai ki sAdhu IryA bhASA, AdAna nikSepa aura pratiSThApana mUlaka samitiyoM meM sadaiva upayoga-jAgarUkatA rakhatA huA udgama Adi doSoM se rahita AhAra pAnI kA anveSaNa kre| bhalI bhAMti khoja khabara kara bhikSA svIkAra kare / / mAnaH / etehiM tihiM ThANehiM, saMjae satataM muNI / / ukkasaM jalaNaM NUmaM, majjhatthaM ca vigiMcae // 12 // chAyA - eteSu triSu sthAneSu saMyataH satataM muniH / utkarSa jvalanaM chAdakaM madhyasthaJca vivecayet // anuvAda - muni tInoM sthAnoM-IryA samiti, AdAna nikSepa samiti tathA eSaNA samiti meM sadaiva saMyata rahatA huA-jAgarUka yA pramAda rahita rahatA huA krodha, ahaMkAra, mAyA tathA lobha kA parityAga kare / TIkA - punarapi cAritrazuddhayarthaM guNAnadhikRtyAha-etAni-anantaroktAni trINi sthAnAni, tadyathA IsamitirityekaM sthAnam AsanaM zayyetyanenAdAnabhANDamAtranikSepaNA samiti rityetacca dvitIyaM sthAnaM bhaktapAna mityanenaiSaNAsamitirUpAttA bhaktapAnArthaJca praviSTasya bhASaNasambhavAdbhASA samiti rAkSiptA / sati cAhAre uccAra prasravaNAdInAM sadbhAvAt pratiSThApanAsamitirapyAyAtetyetacca tRtIya sthAnamiti, ata eteSu triSu sthAneSu samyagyataH saMyata AmokSAya parivrajedityuttarazlokAnte kriyeti / tathA satatam anavaratam muniH samyak yathAvasthitajagattrayavettA utkRSyate AtmA darpAdhyAto vidhIyate'nenetyutkarSoM mAnaH tathA AtmAnaM cAritraM vA jvalayati dahatIti jvalanaH krodhaH tathA 'NUma' miti gahanaM mAyetyarthaH tasyA alabdhamadhyatvAdevamabhidhIyate, tathA AsaMsAramasumatAM madhye antarbhavatIti madhyastho lobhaH, ca zabdaH samuccaye, etAn mAnAdIMzcaturo'pi kaSAyAMstadvipAkAbhijJo muniH sadA vigiMcaetti vivecayedAtmanaH pRthak kuryAdityarthaH / nanu cAnyatrAgame kraudha AdAvupanyasyate, tathA kSapakazreNyA mArUr3ho bhagavAna krodhAdIneva saMjvalanAn kSapayati tatkimarthamAgama prasiddha krama mullaGghayAdau mAnasyopanyAsa iti ? atrocyate, mAne satyavazyaM bhAvI krodhaH kodhe tu mAnaH syAdvA na vetyasyArthasya pradarzanAyAnyathA krama karaNamiti // 12 // TIkArtha - zAstrakAra cAritra kI zuddhi hetu apekSita guNoM ke saMbaMdha meM prakAza DAlate hue batalAte haiM-pUrvAkta kahe gaye tIna sthAnoM meM sAdhu ko cAhiye ki vaha sadA saMyama-apramAda yA jAgarUka bhAva ke sAtha vartana kare / una tInoM meM IryAsamiti pahalA sthAna hai / Asana va zayyA zabda se AdAna evaM bhANDa nikSepaNa samiti kA kathana kiyA hai / yaha dUsarA sthAna hai / bhakta pAna zabda dvArA eSaNA samiti kA pratipAdana huA hai / AhAra pAnI lene hetu gRhastha ke ghara meM pravRSTa sAdhu dvArA bhASaNa kiyA jAnA-bola jAnA bhI saMbhava hai / 127 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI sUtrakRtAGga sUtram ) ataH yahA bhASA samiti kA bhI AkSepa jAnanA cAhiye-bhASA samiti ko bhI le lenA cAhiye AhAra karane para uccAra-malatyAga, prasaraNa-mUtra tyAga ke rUpa meM zaucAdi kriyA bhI saMbhava hai / isaliye yahAM pratisthApanA samiti bhI A jAtI haiM / yaha tIsarA sthAna hai / ina tInoM sthAnoM meM sAdhu saMyama ke sAtha vartana karatA huA mukti lAbha paryanta usa ora gatizIla rahe / uttaravartI zloka kI kriyA se saMbandha jor3anA cAhiye / tInoM lokoM ko yathAvata rUpa meM jAnane vAlA sAdhu utkarSa-mAna yA ahaMkAra kA tyAga kara de / jisase AtmA dadhmAt-darpa agni se sulaga uThatI hai, jo AtmA tathA cAritra ko jalAtA hai use jvalana kahA jAtA hai, vaha krodha hai, usakA bhI muni parityAga kara de| mAyA ko 'NhUma' kahA jAtA hai kyoMki isakA madhya-bIca jAnA nahIM jA sakatA, vaha gahana hai / (muni usakA bhI tyAga kare) / AsaMsAra-saMsAra paryanta-yAvajjIvana jo prANiyoM ke madhya meM rahatA hai use madhyastha kahA jAtA hai, vaha lobha hai kyoMki vaha prANiyoM kA kabhI sAtha nahIM chor3atA / ve muni usakA parityAga kre| prastuta gAthA meM 'ca' zabda kA prayoga huA hai / ata: cAra prakAra kI kaSAyoM kA jo phala jAnatA hai, vaha muni sadA ke liye AtmA se inheM pRthak kara de| . yahAM eka zaMkA upasthita hotI hai / anyatra AgamoM meM saba kahIM krodha kA varNana huA / kSapaka zreNI meM ArUr3ha bhagavAna saMjvalanAtmaka, krodha Adi kA hI kSapaNa-vinAza karate haiM / taba zAstroM meM prasiddha isa krama ko lAMgha kara yahAM pahale mAna kA pratipAdana kyoM kiyA gayA / isakA nirAkaraNa karate hue kahate haiM ki mAna hone para avazya hI krodha hotA hai parantu krodha hone para mAna honA saMbhAvita bhI hai aura asaMbhAvita bhI hai / isa bAta ko jJApita karane ke liye yahAM kramollaMghana huA hai| samie u sayA sAhU, paMca saM vara saMvuDe / siehiM asie bhikkhU, AmokkhAya parivvaejAsi ||13||ttibemi|| chAyA - samitastu sadA sAdhuH paJcasaMvarasaMvRttaH / siteSvasito bhikSu rAmokSAya parivrajediti ||iti brviimi|| anuvAda - samita-samiti se yukta paMcasaMvara saMvRtta-pAMca saMvaroM se surakSita hotA huA sAdhu-bhikSaNazIla muni gRhasthoM meM mUrchAgRddhi yA Asakti na rakhe / vaha mukti pAne taka anavarata saMyama kA pAlana kare / yaha maiM kahatA hU~ / zrI sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM, aisA maiM bolatA hU~ / TIkA - tadevaM mUlaguNAnuttaraguNAMscopadAdhunA sarvopasaMhArArthamAha-turavadhAraNe, paJcabhiH samitibhiH samita eva sAdhuH tathA prANAtipAtAdi-paJcamahAvratopetatvAtpaJcaprakArasaMvarasaMvRttaH tathA manovAkkAyaguptiguptaH, tathA gRhapAzAdisu sitAH baddhAH avasaktAH gRhasthAsteSvasitaH-anavabaddhasteSu murchAmakurvANa: paMkAdhArapaMkajavattatkarmaNA'dihyamAno bhikSuH-bhikSaNa zIlo bhAvabhikSoH AmokSAya azeSakarmApagamalakSaNamokSArthamapi samantAt braje: saMyamAnuSThAnarato bhavestvamiti vineyasyopadezaH / itiH adhyayana samAptau / bravImIti gaNadhara evamAha yathA tIrthakRtoktaM tathaivAhaM bravImi, na svamanISikayeti / gato'nugamaH / sAmprataM nayA steSAmayamupasaMhAraH / (128 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svasamaya vaktavyatAdhikAraH "savvesi pi nayANaM, bahuvidhavaktavyaM nisAmittA / taM savvaNayavizuddhaM jaM caraNaguNaThio sAhU" ? // 13 // 88 // ____ iti sUtrakRtAGge samayAravyaM prathamAdhyayanaM samAptam / TIkArtha - zAstrakAra mUla guNoM evaM uttaraguNoM kA varNana kara aba unakA upasaMhAra karate hue pratipAdana karate haiM - - yahAM 'tu' zabda avadhAraNA ke artha meM hai / muni sadaiva pAMcoM samitiyoM se yukta hokara unakA bhalI bhAMti pAlana karatA huA vartana kare / vaha prANAtipAta viramaNa-hiMsA se varati, ahiMsA Adi pAMca mahAvratoM kA paripAlana karatA huA, pAMca saMvaroM se gupta rahe, AtmA ko surakSita rakhe, doSa na Ane de| sAtha hI sAtha vaha apane mana, vacana, zarIra se bhI sadA gupta rahe-unheM asat pravRtti meM na jAne dekara AtmarakSaNa kare / pArivArika phaMde meM phaMse hue gRhasthoM meM vaha Asakta na rahe jaise paMka-kIcar3a meM rahatA huA bhI paMkaja-kamala usase alipta rahatA hai, usI taraha gRhasthoM ke samparka meM rahatA huA bhI sAdhu unameM Asakta na bane / bhikSaNazIla-bhikSA dvArA jIvana nirvAha karane vAlA bhAva bhikSu jaba taka mukti prApta na ho jAya, samasta karmoM kA kSaya na ho jAya, taba taka saMyama ke anuSThAna meM-anupAlana meM saMlagna rahe / yaha ziSya ko uddiSTa kara upadeza hai / yahAM 'iti' zabda AyA hai / vaha adhyAya kI samApti kA sUcaka hai / bravImi kriyA gaNadhara ke sAtha jur3I hai / ve kahate haiMtIrthaMkara ne jaisA kahA, jaisA maiMne sunA, vahI kahatA hU~ / svamanISikA-apanI buddhi yA mana kI icchA se nahIM kahatA / anugama-siddhAnta nirvacana samApta huaa| aba nayoM kA upasaMhAra hai / saba nayoM kI bahuvidha vaktavyatA hai-ve aneka prakAra usI ko sarvanaya vizuddha-saba nayoM kI dRSTi se nirdoSa samajhanA cAhiye / jinheM caraNaguNa sthita-samyak jJAna aura kriyA meM vartanazIla sAdhu vizuddha mAnate haiM / zrI sUtrakRtAGga sUtra kA samaya nAmaka prathama adhyayana samApta huA / ( 129 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram dvitIya vaitAliya adhyayana prathama uddezakaH saMbujjhaha kiM na bujjhaha ? saMbohI khalu pecca dullahA / No hUvaNamaMti rAio, no sulabhaM puNarAvi jIviyaM // 1 // chAyA - saMvudhyadhvaM kiM na budhyadhvaM ? saMbodhiH khalu pretya durlabhA / . no hUpa namanti rAtrayaH, no sulabhaM punarapi jIvitam / anuvAda - bhavya janoM ko saMbodhita kara kahA jAtA hai-Apa bodha ko prApta kareM / aisA kyoM nahIM karate ? isa jagata se cale jAne ke bAda bodha prApta karanA durlabha hai-durgama hai / jo rAteM bIta jAtI haiM, phira ve lauTa kara nahIM AtI / jo jIvana calA jAtA hai, vaha phira sulabha nahIM rahatA / ____TIkA - sAmprataM sUtrAnugame'skhalitAdiguNopetaMsUtra muccAraNIyaM taccedam - tatra bhagavAn Adi tIrthaMkaroM bharatatiraskArAgatasaMvegAn svaputrAnuddizyedamAha, yadi vA surAsuranaroragatirazcaH samuddizya provAca yathA-saMvudhyadhvaM yUyaM jJAnadarzanacAritralakSaNe dharme bodhaM kuruta, yataH punarevaMbhUto'vasaro durApaH tathAhi mAnuSaM janma tatrA'pi karmabhUmiH punarAryadezaH sukulotpattiH sarvendriyapATavaM zravaNazraddhAdiprAptau satyAM-svasaMvittyavaSTambhenAha-kiM na budhyadhvamiti, avazyamevaMvidhasAmagyavAptau sakarNena tucchAn bhogAn parityajya saddharme vodho vidheya iti bhAvaH, tathAhi "nirvANAdi sukhaprade narabhave jainendradharmAnvite, labye svalpamacAru kAmajasukhaM no sevituM yujyate / vaidUryyAdimahopalaughanicite prApte'pi ratnAkare lAtuM svalpa madIpti kAcazakalaM kiM sAmprataM sAmpratam"? akRtadharmAcaraNAnAntu prANinAM saMbodhiH samyagdarzanajJAnacAritrAnAptilakSaNA pretya paralokagatAnAM khalu zabdasyAvadhAraNArthatvAd sudurlabhaiva / tathAhi-viSayapramAdavazAt sakRd dharmAcaraNAda bhraSTasyAnantamapi kAlaM saMsAre paryaTanamabhihitamiti / kiJca hurityavadhAraNe, naivAtikrAntArAtrayaH upanamanti punaukante, nahyatikrAnto yauvanAdikAlaH punarAvartata iti bhAvaH tathAhi "bhavakoTIbhirasulabhaM mAnuSyaM prApya kaH pramAdo me nahi gatamAyurbhUyaH pratyetyapi devarAjasya" ? no naiva saMsAre sulabhaM suprApaM saMyamapradhAnaM jIvitaM, yadi vA jIvitam AyustruTitaM sat tadeva sandhAtuM na zakyata iti vRttArthaH saMbodhazca prasuptasyasatobhavatisvApazca nidrodaye, nidrAsaMboyozca nAmAdizcaturddhA nikSepaH tatra nAmasthApane anAdRtyadravyabhAvanikSepaM pratipAdayituM niyuktikRdAha "davvaM niddAveo daMsaNaNANatavasaMjamA bhAve / ahigAro puNa bhaNiyo, nANe tavadaMsaNa carinte // 42 // iha ca gAthAyAM dravyanidrAbhAva saMbodhanazca darzitaH tatrAdyantagrahaNena bhAvanidrAdravya bodhayostadantarvartinorgrahaNaM draSTavyaM, tatra dravyanidrAnidrAvedo vedana manubhava: darzanAvaraNIya vizeSodaya iti yAvat, bhaavnidraatujnyaandrshncaaritrshuunytaa| tatra dravyavodho dravyanidrayA suptasya bodhanaM, bhAve bhAvaviSaye punarbodho darzanajJAna cAritratapaHsaMyamAH drssttvyaa| iha ca bhAvaprabodhenAdhikAraH sa ca gAthApazcArddhana sugamena pradarzita iti / atra ca nidrAbodhayordravyabhAvabhedAccatvAro bhaGgA yojanIyA iti // 43 // 130 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana TIkArtha - sUtrAgama ke anusAra skhalanArahita Adi guNoM kA pAlana karate hue sUtra kA uccAraNa karanA cAhiye / Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva, bharata cakravartI dvArA tiraskata apane patroM ko janheM vairAgya utpanna ho gayA thA, unheM uddiSTa kara kahate haiM athavA sura, asura, manuSya, uraga-nAga aura tiryaJca prANiyoM ko saMbodhita kara kahate haiM ki-he bhavya jIvoM ! tuma dharma kA bodha prApta karo, jo samyakjJAna, samyakdarzana evaM samyak cAritra rUpa hai kyoMki phira vaisA avasara prApta honA durlabha hai| manuSya yoni, sAtha hI sAtha karma bhUmi, Arya deza aura uttama kula meM utpatti-AvAsa tathA sarvendriya pATava-saba indriyoM kI apane apane kAryoM meM kuzalatAsakSamatA yaha saba prApta honA bahuta kaThina hai / sunane kI utsukatA aura zraddhA kA udgama Adi dekhakara bhagavAn apane vicAra vyakta karate hue kahate haiM ki tuma loga samyakjJAna, samyakdarzana, samyakcAritra kA bodha-jJAna kyoM nahIM prApta karate / eka buddhimAna puruSa ko jise pUrvokta sAmagrI prApta hai, tuccha-nagaNya viSayoM ke sevana kA parityAga kara sacce dharma kA jJAna prApta karanA cAhiye / jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita mokSa rUpa saccA AnaMda pradAna karane vAlA dharma jo isa manuSya bhava meM prApta hai, vahAM tuccha-nagaNya, asundara-vastuvRttyA duHkhaprada kAmabhoga kA sevana karanA ucita nahIM hai / vaiDUrya Adi maNiyoM se ApUrNa samudra prApta ho jAya to phira nisteja, nagaNya kAMca ke Tukar3e ko lenA kahAM taka ucita hai / kadApi ucita nahIM / jisa puruSa ne dharma kA AcaraNa nahIM kiyA, use paraloka meM sambodhijJAna, darzana, aura cAritra kI prApti durlabha hai / isa gAthA meM 'khalu' zabda avadhAraNAmUlaka hai / jo puruSa sAMsArika bhogoM ke sevana meM par3akara eka bAra bhI dharma ke AcaraNa se bhraSTa ho jAtA hai to vaha ananta kAla paryanta isa saMsAra meM paryaTana karatA rahatA hai / AgamoM meM aisA kahA hai / yahAM 'hU' zabda kA prayoga avadhAraNA ke artha meM hai / jo rAteM atikrAnta ho gaI-calI gaI, ve phira lauTakara vApasa nahIM AtI jo yauvana-javAnI Adi kA samaya atikrAnta ho gayA-calA gayA vaha vApisa nahIM lauTatA-kahA gayA hai - koTi-karor3oM bhavoM-janmoM ke bAda bhI jisakA prApta honA asulabha hai aise manuSya bhava ko prApta karake bhI hAya ! maiM kyoM pramAda kara rahA hU~ / jo AyuSya vyatIta ho gayA, vaha phira lauTakara nahIM AtA, cAhe indra kA hI kyoM na ho / isa jagata meM saMyama pradhAna-jisameM saMyama kI mukhyatA ho, aisA dharmiSTha jIvana sulabha aura suprApya nahIM hai / TUTI huI Ayu-Ayu ke dhAge kA saMdhAna nahIM kiyA jA sakatA / use phira jor3A nahIM jA sakatA / isa vRtta-padya kA yaha artha hai| __saMbodha zabda kA artha jAganA hai / jo puruSa prasupta hotA hai-gAr3hI nIMda meM soyA huA hotA hai usako saMbodha-jAgaraNa hotA hai vaha jAgatA hai / nidrA ke udaya hone para svApa-zayana hotA hai / nidrA aura saMbodha ke nAma Adi cAra nikSepa hote haiM / inameM nAma nikSepa va sthApanA ko chor3akara niyuktikAra dravya nikSepa aura bhAva nikSepa ko spaSTa karate hue batalAte haiM / isa gAthA meM dravya nidrA aura bhAva saMbodha vyakta kiye gaye haiM / dravya nidrA Adi hai aura bhAva prabodha anta hai / ataH Adi aura aMta ke grahaNa se unake madhya meM bhAva nidrA aura dravya saMbodha kA bhI grahaNa karanA cAhiye / darzanAvaraNIya. karma ke udaya se jo nidrA kA anubhava hotA hai vaha dravya nidrA hai tathA jJAna, darzana evaM cAritra kI zUnyatA-inase rahita honA bhAva nidrA hai / dravya nidrA meM supta puruSa kA jAgRta honA dravya bodha hai tathA jJAna, darzana, cAritra, tapa tathA saMyama ko svAyatta karanA bhAva bodha haiM, yahAM bhAva prabodha kA hI varNana hai / yaha isa gAthA ke uttarArddha dvArA bhalIbhAMti prakaTa hai / yahAM dravya aura bhAva bheda kI apekSA se nidrA evaM bodha se cAra bheda samajha lene cAhiye / / ( 131 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram DaharA buDhDhA ya pAsaha gabbhatthA vi cayaMti mANavA / baTTayaM hare evaM AukhayaMmi tuTTaI // 2 // seNe jaha chAyA - anuvAda bhagavAna RSabha kahate haiM - yaha saMsAra aisA hai ki bAlaka, vRddha tathA garbhastha manuSya bhI isa jIvana ko chor3a dete haiM, mara jAte haiN| jarA dekho, vicAra karo / jaise bAja vartaka- baTera pakSI ke prANa hara letA hai - mAra DAlatA hai / usI prakAra Ayu kSINa hone para mRtyu jIvana ko jhapaTa letI hai / daharAH vRddhAzca pazyata garbhasthA api tyajantimAnavAH / zyeno yathA vartikAM haredevamAyuH kSaye truTyati // 2 // TIkA bhagavAneva sarvasaMsAriNAM sopakramatvAdaniyatamAyurupadarzayannAha - DaharAH bAlA eva kecana jIvitaM tyajanti tathA vRddhAzca garbhasthA api etatpazyata yUyaM, kete ? mAnavAH manuSyAH teSAmevopadezadAnArhatvAnmAnavagrahaNaM, vahvapAyatvAdAyuSaH sarvAsvapyavasthAsu prANI prANAMstyajatItyuktaM bhavati, tathAhi tripalyopamAyuSkasyApi paryyAptyanantaramantamuhUrtenaiva kasya cinmRtyurupatiSThatIti / api ca "garbhasthaM jAyamAna" mityAdi / atraiva dRSTAntamAhayathA zyenaH pakSivizeSo varttakaM tittirajAtIyaM hared vyApAdayed evaM prANinaH prANAn mRtyurapaharet, upakramakAraNamAyuSka mupakrAmet, tadabhAve vA AyuSyakSaye truTyati vyavacchidyate jIvAnAM jIvitamitizeSaH // 2 // - - TIkArtha - samasta sAMsArika jIvoM kI Ayu saupakrama-upakrama sahita hone ke kAraNa niyata nizcita nahIM hai-yaha digdarzana karAte hue bhagavAna RSabha kahate haiM chAyA 1 koI zaizava meM hI apane jIvana ko tyAga dete haiM tathA kaI vRddha hokara mRtyu ko prApta hote haiM aura kaI aise bhI haiM jo garbha meM hI cale jAte haiM / yaha dekho ! isa para vicAra karo / yoM jIvana ko tyAga karane vAle ve kauna haiM ? ve mAnava haiM / yadyapi sabhI prANiyoM kI yahI sthiti hai tathApi manuSya hI upadeza dene yogya hote haiM / isaliye yahAM manuSyoM ko hI grahaNa kiyA gayA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki Ayu bahuta hI apAyoMvighna bAdhAoM se pUrNa haiM / isaliye sabhI avasthAoM meM prANI prANa tyAga kara jAte haiM - mara jAte haiM / kaI aise prANI haiM jo tripalyopama Ayu prApta karake bhI paryApti ke anantara hI antarmuhUrta meM mara jAte haiM, apanI jIvana lIlA kA saMvaraNa kara jAte haiM / isaliye kahA gayA hai ki koI garbha meM hI, koI janmate hI apane prANa chor3a dete haiM / isa viSaya kA spaSTIkaraNa karane ke liye AgamakAra eka dRSTAnta uSasthita karate haiM- jaise bAja tittira jAtIya tItara nAmaka pakSI yA baTera ko mAra DAlatA hai, usI prakAra mRtyu prANiyoM ke prANoM kA apaharaNa kara letI hai / AyuSya ke kSaya kA jaba kAraNa upasthita ho jAtA hai to prANiyoM kA jIvana TUTa jAtA hai, vyavacchinna ho jAtA hai- naSTa ho jAtA hai / / mAyAhiM piyAhiM, luppar3a, no sulahA sugaI ya peccao eyAiM bhayAI pehiyA, ArambhA viramejja suvva // 3 // - mAtRbhiH pitRbhi lupyate no sulabhA sugatizca pretya / etAni bhayAni prekSya AraMbhAdvirameta suvrataH // 132 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana anuvAda - saMsAra meM kaI aise loga haiM jo mAM bApa Adi ke moha meM par3akara saMsAra meM bhaTakate haiN| marane para-jIvana lIlA ke samApta ho jAne para unheM sadgati prApta nahIM hotI / isaliye mAtA pitA kA moha Adi bhaya hai / suvrata-uttama rUpa se vratoM kA pAlana karane vAlA puruSa ina bhayoM ko dekhakara Arambha se-hiMsA se nivRtta rahe / __TIkA - tathA kazcinmAtApitRbhyAM mohena svajanasnehane ca na dharmampratyudyamaM vidhatte, sa ca taireva mAtA-pitrAdibhiH lupyate saMsAre bhrAmyate, tathAhi___ "vihitamalohamahomahanmAtApitR putradAra bandhusaMjJama |snehmy masumatAmadaH kiM bandhanaM zRGkhalaM khalena dhAtrA"? tasya ca snehA kulitamAnasasya sadasadvivekavikalasya svajanapoSaNArthaM yatkiJcana kAriNa ihaiva sadbhirninditasya sugatirapi pretya janmAntare no sulabhA, apitu mAtApitRvyAmohitamanasastadarthaM klizyato viSayasukhepsozca durgatireva bhavatItyuktambhavati / tadevametAni bhayAni bhayakAraNAni durgatigamanAdIni, pehiya'tti prekSya ArambhAt sAvadyAnuSThAnarUpAd viramet suvataH san susthito veti pAThAntaram // 3 // TIkArtha - koI manuSya mA~ bApa tathA pArivArika janoM ke sneha meM, moha meM par3akara dharma ke prati udyata nahIM rahatA / usa dizA meM prayatnazIla nahIM rahatA / mAtA-pitA Adi pArivArika jana use saMsAra meM paribhramaNa karAte haiM / unake kAraNa vaha saMsAra meM bhaTakatA hai / ataeva kahA hai-khala-duSTa vidhAtA ne jIvoM ko baMdhana meM DAle rakhane hetu mAtA-pitA, putra putrI, strI, bandhu-bAndhava mUlaka zrRMkhalA-jaMjIra kI racanA kI hai / tathApi ye jaMjIra lohe kI banI huI nahIM hai kintu usase bhI kahIM jyAdA majabUta hai / mA~ bApa aura kuTumbI janoM ke moha meM par3A manuSya sat, asat ke viveka se rahita ho jAtA hai / vaha apane pArivArika logoM kA paripoSaNa karane hetu nimna se nimna kArya karane ko utAru ho jAtA hai / ataH isa loka meM sajjana puruSoM dvArA vaha nidiMta hotA hai-sajana-saddharmAnurAgI puruSoM kI dRSTi meM usakI pratiSThA nahIM rahatI / paraloka meM bhI vaha sadgatiuttama gati nahIM pAtA / abhiprAya yaha hai ki mA~ bApa Adi kuTumbIjanoM ke moha meM jo grasta rahatA hai, vaiSayika sukhoM kI abhipsA liye rahatA hai tathA svajanoM ke liye-unake sukha ke liye taraha taraha ke kaSTa jhelatA hai| vaha durgati ko prApta karatA hai / suvrata-suSTuvrata yukta puruSa isa prakAra durgati Adi bhayotpAdaka kAraNoM ko dekhatA huA Arambha-hiMsA Adi se nivRtta rahe-dUra raheM / jamiNaM jagatI puDho jagA, kammehiM luppaMti pANiNo / samayeva kaDehiM gAhai, No tassa mucceja'puTThayaM // 4 // chAyA - yadidaM jagati pRthajagAH, karmabhilRpyante prANinaH / svayamena kRtai gArhate, no tasya mucyedaspaSTaH // anuvAda - isa saMsAra meM jo prANI sAvadya-sapApa karmoM ke AcaraNa kA tyAga nahIM karate, unakI bar3I durvasthA hotI hai / pRthak pRthaka sthAnoM meM, yoniyoM meM nivAsa karane vAle prANI apane dvArA kRta karmoM ke phala bhoga hetu naraka Adi yAtanAmaya sthAnoM meM jAte haiM / ve apane karmoM kA phala bhoga binA vahAM se chUTa nahIM skte| ( 133 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram ___TIkA - anivRttasya doSamAha-yad yasmAda nivRttAnAmidaM bhavati, kiM tat ? jagati 'puDho' tti, pRthagbhUtAH-vyavasthitAH sAvadyAnuSThAnopacitaiH karmabhiH vilupyante narakAdiSu yAtanAsthAneSu bhrAmyante, svayameva ca kRtaiH karmabhirnezvarAdyApAditaiH, gAhate narakAdisthAnAni yAni tAni vA karmANi duHkha hetUni gAhate-upacinoti, anena ca hetuhetumadbhAvaH karmaNAmupadarzito bhavati, na ca tasya azubhAcaritasya karmaNo vipAkena aspRSTaH acchupto mucyate jantuH, karmaNAmudayamananubhUya tapovizeSamantareNa dIkSA pravezAdinA na tadapagamaM vidhatta iti bhaavH||4|| TIkArtha - jo prANI sAvadya-pApayukta kAryoM se dUra nahIM hote unake doSa prakaTa karane hetu zAstrakAra kahate haiM - . jo puruSa sAvadha kAryoM se nivRtta nahIM hoteM-pRthak nahIM hote unakI aisI dazA hotIhai / unakI kyA dazA hotI hai ? yaha prazna upasthita kara ve pratipAdita karate haiM ki jagata meM pRthak pRthak nivAsa karane vAle prANI apane pApapUrNa kAryoM dvArA saMcita karmoM ke pariNAmasvarUpa narakAdi yAtanAmaya sthAnoM meM bhaTakAye jAte haiN| ve prANI apane dvArA kiye gaye karmoM ke pariNAmasvarUpa naraka Adi yAtanAmaya-duHkhamaya sthitiyAM prApta karate haiM / Izvara Adi kisI anya kAraNa se yaha nahIM hotA / apane duHkhoM kA apane karmoM ke sAtha kArya kAraNa bhAva saMbaMdha hai / karma kAraNa hai / duHkha kArya hai / yaha batalAyA gayA hai / prANI apane dvArA kiye gaye karmoM kA phala bhoge binA unase chuTakArA nahIM pA sakatA / vaha apane udaya meM Aye karmoM kA phala bhoga kiye binA tathA vizeSa tapazcaraNa evaM dIkSA grahaNa Adi ke binA una karmoM kA apagama-nAza nahIM kara sktaa| devA gaMdhavvarakkhasA, asurA bhUmicarA sarIsivA / rAyA naraseTTimAhaNA, ThANA tevi cayaMti dukkhiyA // 5 // chAyA - devAH gandharva rAkSasAH asurAH bhUmicarAH sarIsRpAH / rAjAno narazreSThi brAhmaNAH sthAnAni te'pi tyajanti duHkhitAH // anuvAda - isa saMsAra meM devatA, gaMdharva, rAkSasa, asura bhUmi para vicaraNazIla prANI sarisRpa, reMgane vAle jaMtu, rAjA, sAdhAraNa manuSya zreSThijana tathA brAhmaNa ye sabhI duHkhita hokara mRtyukAla meM apane-apane sthAnoM kA parityAga kara cale jAte haiM / TIkA - adhUnA sarvasthAnAnityatAM darzayitumAha - devAH jyotiSka saudharmAdyAH, gandharvarAkSasa yo rUpa lakSaNatvAdaSTa prakArAH vyantarAH gRhyante / tathA asurAH dazaprakArAH bhavanapatayaH, ye cA'nye bhUmicarAH sarIsRpAdyAH tiryaJcaH tathA rAjAnaH cakravartino baladevavAsudevaprabhRtayaH tathA narAH sAmAnyamanuSyAH zreSThinaH puramahattarAH brAhmaNAzcaite sarve'pi svakIyAni sthAnAni duHkhitAH santa styajanti, yataH sarveSAmapi prANinAM prANaparityAge mahad duHkhaM samutpadyata iti // 5 // TIkArtha - isa saMsAra meM jitane bhI prANiyoM ke AvAsa ke-jIvita rahane ke jitane bhI sthAna haiM, yoniyAM haiM, ve sabhI anitya-nazvara haiM / yaha digdarzana karAne hetu AgamakAra kahate haiM - jyotiSka, saudharma Adi devagaNa, gaMdharva evaM rAkSasa ATha prakAra ke vyantara deva, dasa prakAra ke bhavanapati deva, pRthvI para calane vAle prANI, sarIsRpa-peTa ke bala reMgane vAle tiryaJca, baladeva, vAsudeva tathA cakravartI Adi (134 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM viziSTa jana evaM sAdhAraNa puruSa, nagara ke zreSThijana tathA brAhmaNa Adi sabhI bar3e duHkha ke sAtha apane-apane sthAnoM ko chor3akara cale jAte haiM / prANa tyAga karate samaya sabhI prANiyoM ko atyanta kaSTa hotA hai / kAmehi Na saMthavehi giddhA, kammasahA kAleNa jaMtavo / tAle jaha baMdhaNaccue evaM AukkhayaMmi tuTTatI // 6 // chAyA - kAmeSu saMstaveSu gRddhA, karmasahAH kAlena jantavaH / tAlaM yathA bandhanAcyutameva mAyuH kSaye truTayati // anuvAda - kAmabhogoM meM-sAMsArika viSayoM meM tRSNAyukta pArivArika janoM meM Asakta prANI samaya Ane para apane kRta karmoM kA phala bhogate hue Ayu kSaya hone para usI prakAra samApta ho jAte haiM jaise tAr3a kA baMdhA huA phala baMdhana ke chUTa jAne para gira jAtA hai / TIkA kiJca 'kAmehiM' ityAdi, kAmairicchAmadanarUpaistathA saMstavai pUrvAparabhUtaiH gRddhA adhyupapannAH santaH kammasahetti karmavipAkasahiSNavaH kAlena karmavipAkakAlena jantavaH prANino bhavanti / idamuktaM bhavatibhogepsorviSayAsevanena tadupazamamicchata ihAmutra ca kleza eva kevalaM na punarUpazamAvAptiH tathAhi "upabhogopAyaparo vAJchati yaH zamayituM viSaya tRSNAm / dhAvatyAkramitumasau puro'parAhNe nijacchAyAm "? naca tasya mumUrSoH kAmaiH saMstavaizca trANamastIti darzayati-yathA tAlaphalaM bandhanAd vRntAtcyutamatrANamavazyaM patati evamasAvapi svAyuSaH kSaye truTyati jIvitAt cyavata iti // 6 // TIkArtha - icchA madana rUpa kAma viSaya bhoga kI tRSNA se yukta tathA pUrvavartI evaM pazcAtvartI sambandhI janoM meM Asakta prANI apane karma udita hone para unakA phala bhogate haiM / isakA Azaya yaha hai ki viSaya sevana kI icchA meM saMlagna puruSa viSayoM dvArA - bhogoM dvArA apanI tRSNA ko miTAnA cAhatA hai, zAMta karanA cAhatA hai / vaha isa loka meM tathA paraloka meM kaSTa hI prApta karatA hai / unakI tRSNA kabhI zAMta nahIM hotI / isaliye kahA gayA hai ki jo vyakti bhogaparAyaNa-bhoga saMlagna rahakara viSaya tRSNA ko zAMta karanA cAhatA hai, vaha mAnava aparAhna meM madhyAhna ke pazcAt * apanI chAyA ko AkrAnta karane hetu pakar3ane hetu mAno daur3atA hai / maraNazIla mAnava kI kAma bhoga dvArA tathA paricita janoM evaM padArthoM dvArA trANa nahIM hotA / ve usake zaraNa nahIM banate, AgamakAra isakA digdarzana karate hue kahate haiM ki jaise baMdhana se vRkSa ke vRntayA - tantu se cyuta chUTA huA tAr3a kA phala avazya hI gira jAtA hai koI bhI use girane se roka nahIM sakatA, usI prakAra jaba prANI kA AyuSya kSINa ho jAtA hai to vaha apane jIvana se cyuta ho jAtA hai- mara jAtA hai / chAyA je yApi bahussue siyA, dhammiyamAhaNabhikkhue sitA / abhiNUmakaDehiM mucchie tivvaM te kammehiM kiccatI // 7 // yecA'pi bahuzrutAH syuH dhArmika brAhmaNabhikSukAH syuH / abhicchAdakakRtairmUrcchitA stIvraM te karmabhiH kRtyante // 135 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - manuSya cAhe kitane hI bahuzruta pracura zAstrAdhyayana kiye hue hoM, dhArmika-dharma parAyaNa hoM, brAhmaNa hoM, cAhe bhikSu zramaNa hoM, yadi ve mAyAyukta kAryoM meM saMlagna rahate haiM to apane karmoM ke phalasvarUpa atyanta duHkhita hote haiM / TIkA ye cA'pi bahuzrutAH zAstrArthapAragAH tathA dhArmikAH dharmAcaraNazIlAH tathA brAhmaNAH bhikSukAH bhikSATanazIlAH syuH bhaveyuH, te'pyAbhimukhyena 'NUma' nti karma mAyA vA tatkRtairasadanuSThAnai rmUrcchitAH gRddhAH tIvramatyartha matra ca chAntasatvAd bahuvacanaM draSTavyam ta evambhUtAH karmAbhiH savedyAdibhiH kRtyante chidyante pIDayanta iti yAvat // 7 // TIkArtha jo bahuzruta - zAstra tattva ke pAragAmI haiM, dhArmika-dharma kA AcaraNa karate haiM, brAhmaNa tathA bhikSuka hai-bhikSA dvArA jIvana nirvAha karane vAle sAdhu haiM, phira bhI ve yadi mAyA- chalanA yA pravaJcanA yukta kAryoM meM Asakta haiM, to ve sAtAvedanIya - anukUla yA sukhAtmaka evaM asAtAvedanIya - prati - kUla yA duHkhAtmaka karmoM se utpIDita hote haiM / yahAM chAndasa yA ArSa prayoga kI dRSTi se " kiccatI" - kRtyate ko bahuvacana meM lenA cAhiye / aha pAsa vivegamuTThie, avitinne iha bhAsaI dhuvaM / NAhisi AraM kao paraM vehAse kammehiM kiccatI // 8 // chAyA atha pazya vivekamutthito'vitIrNa iha bhASate dhruvam / jJAsyasyAraM kutaH paraM vihAyasi karmabhiH kRtyate // anuvAda - ziSyoM ko yA zrotRgaNa ko saMbodhita kara zAstrakAra kahate haiM- dekho ! kaI anya tIrthi utthita hote haiM-parigrahAdi yukta anitya saMsAra kA parityAga kara pravrajita hote haiM, kintu saMyama kA samyak pAlana na karane ke kAraNa saMsAra sAgara ko pAra nahIM kara sakate / ve mokSa kI bAta to karate haiM kintu usako prApta karane kA prayatna nahIM karate haiM / tuma unakA Azraya lekara isa loka aura paraloka ko kaise jAna pAte hoM, ve anyatIrthi bIca meM hI apanA lakSya pUrA kiye binA hI apane karmoM dvArA kATe jAte haiM pIr3ita kiye jAte haiN| TIkA - sAmprataM jJAna darzana cAritra mantareNa nAparo mokSamArgo'stIti trikAla viSayatvAtsUtrasyAgAmitIrthikadharmapratiSedhArtha mAha-athetyadhikArAntare, bahvAdeze ekAdeze iti / athetyanantarametacca pazya, kazcittIrthiko vivekaM parityAgaM parigrahasya parijJAnaM vA saMsArasyAzritya utthitaH pravajyotthAnena, sa ca samyak parijJAnAbhAvAdavitIrNaH saMsArasamudraM tatIrSuH kevalamiha saMsAre prastAve vA zAzvatatvAt dhruvo mokSastaM tadupAyaM vA saMyamaM bhASata eva na puna vidhatte tatparijJAnAbhAvAditi bhAvaH / tanmArge prapannastvamapi kathaM jJAsyasi Aram iha bhavaM kuto vA paraM paralokaM, yadi vA Aramiti gRhasthatvaM paramiti pravajyAparyyAyam, atha vA Aramiti saMsAraM paramiti mokSa mevaM bhUtazcA'nyopyubhayabhraSTaH 'vehAsi' tti antarAle ubhayAbhAvataH svakRtaiH karmabhiH kRtyate pIDyate // 8 // samyak jJAna, samyakM darzana evaM samyak cAritra ke atirikta koI bhI mokSa kA mArga na bhUta thA na vartamAna meM hai aura na bhaviSya meM hogA / aisA zAstroM meM kahA hai / isaliye jJAna, darzana evaM cAritra se pRthak tattva ko mokSa prApti kA mArga batAne vAle anya tIrthi jo Age hoMge, unakA pratiSedha karate hue AgamakAra batalAte haiM TIkArtha - 136 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana isa gAthA meM AyA huA 'atha' zabda adhikAra yA Adeza kA bhAva liye hue hai / ziSya ko saMbodhita kara bhagavAna kahate haiM-kaI anya tIrtha saMsAra ko anitya samajha kara parigraha kA parityAga kara pravrajyA grahaNa karate haiM / mokSa prApti hetu udyata hote haiM / ve saMsAra ko pAra-saMsAra rUpI samudra ko lAMghanA cAhate haiM kintu samyagjJAna ke abhAva meM mokSa yA isakI prApti ke sAdhana saMyama kI kevala carcA karate haiM / usa saMbaMdha meM kevala bAta banAte haiM kiMtu usakA anusaraNa nahIM karate kyoMki vaisA karane kA unheM jJAna nahIM hai / he ziSya ! tuma bhI yadi una dvArA batAye hue mArga para caloge to Ara-isa bhava aura parabhava ko-isa loka ko aura paraloka ko kaise jAna sakoge / athavA Ara kA artha gRhastha kA dharma, saMsAra kA dharma bhI hotA hai, usake pAra kaise jA sakoge-pravrajyA svIkAra kara kisa taraha use pAra kara sakoge, athavA Ara kA eka artha saMsAra hai aura pAra kA artha mokSa hai / ina donoM ko tuma kaise jAna sakoge / jo puruSa anya matavAdiyoM ke rAste para calatA hai vaha donoM ora se bhraSTa hokara bIca meM hI karmoM dvArA kATA jAtA haiutpIDita kiyA jAtA hai / jai vi ya NagiNe kise care, jai viya bhuMjiya maasmNtso| je iha mAyAi mijaI, AgaMtA gabbhAya NaMtaso // 9 // chAyA - yadyapi ca nagnaH kRzazcareda, yadyapi ca bhuJjIta mAsamantazaH / ya iha pAyAdinA mIyate, . AgantA garbhAyAnantazaH // anuvAda - jo manuSya mAyA-chalanA pravaMcanA Adi kaSAyoM se yukta hai, vaha cAhe nagna-vastra vihIna hokara rahe, tapa Adi se kRza-durbala hokara vicaraNa kare, cAhe eka eka mahine ke bAda khAye-mAsa khamaNa tapa kare, to bhI vaha anantakAla taka garbha meM AtA hai, AvAgamana ke cakra meM bhaTakatA hai| TIkA - nanu ca tIthikA api kecana niSparigrahAstathA tapasA niSTaptadehAzca tatkathaM teSAM no mokSAvAptirityetadAzaGkayAha-yadyapi tIrthikaH kazcit tApasAdistyaktabAhyagRhavAsAdiparigrahatvAt niSkriJcanatayA nagnaH tvaktrANAbhAvAcca kRzaH caret svakIya-pravrajyAnuSThAnaM kuryAt yadyapi ca SaSThASThamadazamadvAdazAdi tapo vizeSaM vidhatte yAvad antazo mAsaM sthitvAbhuGkte tathApi Antara kaSAyA parityAgAnna mucyate iti darzayatiyaH tIrthika iha mAyAdinA mIyate, upalakSaNatvAt kaSAyairyukta ityevaM paricchidyate, asau garbhAya garbhArtha mA samantAt gantA yAsyati, anantazo niravadhikaM kAlamiti, etaduktaM bhavati-akiJcano'pi, taponiSTaptadeho'pi kaSAyA parityAgAnnarakAdisthAnAt tiryAgAdisthAnaM garbhAd garbha manantamapi kAlamagnizarmavat saMsAre paryaTatIti // 9 // TIkArtha - kaI eka anya matavAdI niSparigraha-parigraharahita hote haiM / tapa dvArA zarIra ko tapA DAlate haiM / phira bhI unako mokSa kI avApti-upalabdhi kyoM nahIM hotI ? zAstrakAra yaha zaMkA uThAkara pratipAdana karate haiM / yadyapi kaI eka paratIrthika-tApasa Adi paramparAoM se saMbaddha bAharI rUpa meM parigraha kA parityAga kara akiMcana bana jAte haiM / vastra tyAga kara nagna rahate haiM, kaSTa se kRza-durbalakAya hote haiM / apane dvArA svIkRta -137) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram pravrajyA-dIkSA kA-tadgata niyamoM kA anuSThAna karate haiM / do dina kI, tIna dina kI, cAra dina aura pAMca dina kI tapasyA karate haiM antataH ve eka mAsa taka kA tapa karate haiM / isake bAvajUda yadi ve apane bhItarI kaSAyakrodha mAna mAyA lobha kA nAza nahIM kara pAte, inako nahIM jIta pAte to, mokSa nahIM pA sakatA / zAstrakAra yaha digdarzana karAte haiM ki - jo prANI isa loka meM mAyA Adi se samAyukta hai, ve ananta kAla taka garbha meM Ate rahate haiM / janma aura mRtyu ko prApta karate rahate haiM / yahA mAyA se anya kaSAya bhI upalakSita hai / kahane kA abhiprAya hai ki jo vyakti akiMcana hai-parigraha kI dRSTi se jinake pAsa kucha bhI nahIM hai, jinakA zarIra tapa se paritapta hai, kintu yadi ve kaSAya vijaya nahIM kara pAte-krodha Adi ko nahIM chor3a pAte, to ve naraka vAsa Adi kI yAtanAeMpIr3AeM sahana karate haiM / vahAM se nikalakara phira tiryaJca yoni meM jAte haiM / punazca bArambAra garbhakAla prApta karate haiM aura marate haiM / jaise agnizarmA nAmaka vyakti ko isI prakAra saMsAra meM bhaTakanA par3A thA usI taraha ina vyaktiyoM ko bhI isa saMsAra meM bhaTakanA par3atA haiM / puriso rama pAvakammuNA, paliyaMtaM maNuyANa jIviyaM / sannA iha kAmamucchiyA, mohaM jaMti narA asaMvuDA // 10 // chAyA - puruSa ! uparama pApa karmaNA, paryantaM manujAnAM jIvitam / . ___ sannA iha kAmamUrchitAH mohaM yAnti narA asaMvRtAH // anuvAda - he puruSa ! tuma pApa karmoM meM udyata na bano, unheM chor3o / samajho ! manuSyoM kA jIvana paryanta-anta yukta yA nazvara hai / jo manuSya isa saMsAra meM yA sAMsArika kAma bhogoM meM Asakta-lipta tathA mUrcchitakhoyA huA hai / evaM hiMsA Adi pApa kRtyoM se nivRtta nahIM hai / vaha moha ko prApta hotA hai / moha mUr3ha bana jAtA hai| TIkA - yato mithyAdRSTyupadiSTatapasA'pi na durgatimArganirodho'tomadukta evaM mArge stheyametadgarbhamupadezaM dAtumAha-'puriso' ityAdi, he puruSa ! yena pApena karmaNA'sadanuSThAnarUpeNa tvamupalakSitastatrA'sakRtpravRttatvAt tasmAduparama nivartasva / yataH puruSANAM jIvitaM subahvapi tripalyopamAntaM saMyama jIvitaM vA palyopamasyAntaHmadhyevartate tadapyUnAMpUrvakoTi miti yAvat |athvaa parisamantAdanto'syeti paryantaMsAntamityartha: yaccaivaM tdgtmevaavgntvym| tadevaM manuSyANAM stokaM jIvitamavagamya yAvattanna paryeti tAvaddharmAnuSThAnenasaphalaM karttavyaM, ye punarbhogasnehapaGke'vasannA magnA 'iha' manuSyabhave saMsAre vA kAmeSu icchAmadanarUpeSu mUrcchitA adhyupannA te narAH mohaM yAnti-hitAhitaprAptiparihAre muhyanti, mohanIyaM vA karma cinvantIti saMbhAvyate etadasaMvRtAnAM hiMsAsthAnebhyo'nivRttAnAmasaMyatendri yANAJceti // 10 // TIkArtha - AgamakAra batalAte haiM ki mithyA dRSTi jina tapoM kA upadeza karate haiM, unase durgati ke mArga kA nirodha nahIM hotA / ataH hamAre dvArA nirUpita mArga meM hI sthira rahanA cAhiye / isI tathya ko prakaTa karate hue ve kahate haiM - he puruSa ! tuma nirantara azubha kAryoM meM saMlagna rahakara jisa pApa karma meM grasta ho, usase nivRtta banohaTo, kyoMki manuSyoM kA jIvana atyadhika bhI ho to vaha tIna palyopama se bar3hakara nahIM hotA / puruSoM kA - 138 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana saMyamI jIvana palyopama ke bIca hI hotA hai / vaha bhI Una-kucha kama pUrva koTi taka hI hotA hai / manuSyoM kA jIvana nazvara hai / use gata-gayA huA yA bItA huA hI samajhanA cAhiye / ataeva yaha manuSya jIvana svalpa hai-alpakAla sthAyI hai| yaha jAnakara jaba taka vaha samApta nahIM ho jAtA taba taka dhArmika kRtyoM ke AcaraNa dvArA use saphala banAnA cAhiye / jo manuSya manuSya jIvana prApta kara isa saMsAra meM Akara bhogoM ke kIcar3a meM phaMse rahate haiM tathA kAma vAsanAmeMAsakta rahate haiM ve moha mUr3ha hote haiM / unako apanA vAstavika hita-zreyasa pAne kA aura ahita-azreyasa chor3ane kA jJAna nahIM hotA / aise puruSa mohanIya karma kA baMdha karate haiM / jo vyakti hiMsA Adi pApa pUrNa kAryoM se anivRta rahate haiM, aTate nahIM, jinakI iMdriyAM saMyama rahita hotI hai, ve bhI mohanIya karma kA saMgraha karate haiM / jayayaM viharAhi jogavaM, aNupANA paMthA duruttarA / aNusAsaNameva pakkame vIrehiM saMmaM paveiyaM // 19 // chAyA - yatamAno vihara yogavAna, aNuprANAH panthAno duruttarAH / anuzAsanameva prakAmeda, vIraiH samyak praveditam // anuvAda - mAnava tuma yatanApUrvaka-jAgarUkatA ke sAtha, yogavAna-mana, vacana evaM kAya yogoM ko gupta rakhate hue athavA samiti gupti se yukta hote hue vicaraNa karo / yaha patha-mArga anuprANa-sUkSmaprANiyoM se bharA huA hai / upayoga ke binA yaha duruttara-kaThinAI se pAra kiye jAne yogya hai / zAstroM meM jo anuzAsana-saMyama pAlana kA vidhikrama batalAyA gayA hai, usI ke anusAra saMyama kA anusaraNa karanA caahiye| sabhI tIrthaMkaroM neaisA pravedita kiyA hai-upadeza diyA hai, Adeza diyA hai / TIkA - evaJca sthite yadvidheyaM tadarzayitumAhasvalpaM jIvitamavagamya viSayAMzca kleza prAyAnavabudhya chitvA gRhapAzabandhanaM yatamAnaH yatnaM kurvan prANinAmanuparodhena vihara udyukta vihArI bhava / etadeva darzayati yogavAniti saMyamayogavAn guptisamitigupta ityarthaH / kimityevaM, yataH aNavaH sUkSmAH prANAH prANino yeSu pathiSu te tathA te caivaM bhUtAH panthAno'nupayuktairjIvAnupamardaina dustarAH durgamA iti anena ii-smitirupkssiptaa| asyAzcopalakSaNArthatvAda anyAsvapi samitiSu satatopayuktena bhavitavyam api ca anuzAsanameva yathAgamabheva sUtrAnusAreNa saMyamaM prati krAmed etacca sarvereva vIraiH arhadbhiH samyak praveditaM prakarSaNAkhyAtamiti // 11 // TIkArtha - uparyukta sthiti meM mAnava kA jo karttavya hai, use prakaTa karane hetu AgamakAra batalAte he puruSa ! tU apane jIvana ko svalpa-alpakAlika tathA viSayoM ko klezaprAyaH-adhikAMzataH kaSTapUrNa jAnakara gRhapAsabandhana-gRhasthI ke jAla ko kATa DAlo, yatnApUrvaka prANiyoM kI hiMsA na karate hue viharaNa zIla bano / zAstrakAra yahI batalAte haiM-ve kahate haiM ki he puruSa ! tuma gupti gupta aura samiti samita banoguptiyoM aura samitiyoM kA anupAlana karo / aisA kyoM ? isaliye ki ye mArga, rAste, sUkSma-bahuta choTe choTe prANiyoM se ApUrNa hai-bhare hue haiM / upayoga ke binA inheM pAra karanA kaThina hai kyoMki vaisA hue binA una rAstoM meM jIvoM kA upamarda-vyApAdana yA hiMsA hue binA nahIM rahatI / (139) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram yoM pratipAdita kara AgamakAra ne IryA samiti kI ora saMketa kiyA hai / vaha IryA samiti to upalakSaNa mAtra hai / isase anya sabhI samitiyoM ko lenA cAhiye / zAstroM meM jaisI rIti batalAI hai, usI prakAra saMyama kA pAlana karanA cAhiye / sabhI tIrthaMkaroM ne isI bAta para bala diyA hai| virayA vIrA samuTThiyA, kohakAya riyAipIsaNA / / pANe Na haNaMti savvaso, pAvAo virayA'bhinivvuDA // 12 // chAyA - viratAH vIrAH samutthitAH krodhakAtarikAdipISaNAH / __ prANino na ghnanti sarvazaH pApAdviratA abhinirvRtAH // anuvAda - jo vyakti hiMsA Adi pApa kAryoM se virata-nivRtta hai-samutthita hai, hiMsAdi-pApakarmoM ko chor3akara Upara uThe hue haiM tathA krodha, ahaMkAra mAyA-chalanA tathA lobha kA parityAga kara mana se, vacana se tathA zarIra se prANiyoM kA vyApAdana nahIM karate haiM ve saba pApoM se rahita hote haiM tathA mokSa prApta jIva ke sadRza hI zAMta hote haiN| TIkA - atha ka ete vIrA ityAha-'virayA' ityAdi, hiMsAnRtAdi pApebhyo ye viratAH vizeSeNa karma prerayantIti vIrAH, samyagArambha parityAgenotthitAH samutthitAH, te evaM bhUtAzca, krodha kAtarikAdipISaNAH, tatra krodhagrahaNAnmAno gRhItaH, kAtarikA mAyA tadgrahaNAllobho gRhItaH, AdigrahaNAccheSamohanIya parigrahaH tatpISaNAstadapanetAraH tathA prANino jIvAn sUkSmetarabhedabhinnAn sarvazomanovAkkAya-karmabhirna ghnanti na vyaapaadynti| pApAccasarvataHsAvadyAnuSThAnarU-pAdviratAH,nivRttAH tatazca abhinirvRttA:krodhAdyupazamena zAMtibhUtAH, yadi vA abhinirvattA iva abhinirvRttAH muktA iva draSTavyA iti // 12 // TIkArtha - jinakI pahale carcA AI hai, usa taraha vicaraNazIla vIra puruSa kauna hai ? ise spaSTa karane ke liye AgamakAra batalAte haiM / jo puruSa hiMsA tathA asatya Adi pApoM se virata hai-haTe hue haiM tathA jinhoMne vizeSa rUpa se karmoM kA uccheda-kara diyA hai evaM Arambha-hiMsA Adi kA tyAga kara saMyama ke pAlana meM tatpara haiM / jinhoMne krodha aura mAyA kA nAza kara diyA hai arthAt jo krodha, mAna, mAyA, lobha tathA zeSa mohanIya Adi karmoM kA nAza kara cake haiM, jo mAnasika. vAcika aura kAyika karma dvArA prANiyoM kA vyApAdana nahIM karate haiM, jo pApa yukta kAryoM se haTe hue haiM, krodha Adi ke zAMta ho jAne se jinakA jIvana zAMtipUrNa hai, ve muktAtmA ke sadRza sukha yukta haiM / yahAM krodha ke grahaNa se mAna kA tathA mAyA ke grahaNa se lobha kA evaM Adi zabda se avaziSTa mohanIya karmoM kA grahaNa haiM / Navi tA ahameva luppae, luppaMti lo aMsi pANiNo / evaM sahiehiM pAsae, aNihe se puDhe ahiyAsae // 13 // chAyA - nA'pi tairahameva lupye, lupyante loke prANinaH / evaM sahitaH pazyet anihaH sa spRSTo'dhisaheta // - 140 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana anuvAda - yathArtha dRSTA, viveka sampanna puruSa yaha cintana kare ki zaitya, uSNatA, Adi parISahoM se kevala maiM hI utpIr3ita nahIM hotA hU~ / kaSTa nahIM pAtA hU~ kintu jagata meM aura bhI prANI haiM jo ina parISahoM se duHkhita hote haiM / ataH mujhe inako krodha, asahiSNutA Adi se rahita hokara sahanA caahiye| TIkA - punarapyudezAntarayAha-parISahopasargA etadbhAvanApareNa soDhavyAH nAhamevaikastAvadiha zItoSNAdiduH kha vizeSailuppe pIDye apitvanye'pi prANinaH tathAvidhAstiryyaGmanuSyAH asmiMlloke lupyante atiduHsahai ?H khaiH paritApyante, teSAJca samyagvivekAbhAvAnna nirjarAkhyAphalamasti, yataH "kSAntaM na kSamayA gRhocitasukhaM tyaktaM na saMtoSataH, sor3hAH duHsahazItatApa pavana klezAH na taptaM tapaH / dhyAtaM vittamaharnizaM niyamitaprANai na tattvaM paraM, tattatkarma kRtaM sukhArthibhiraho taistaiH phalairvaJcitAH" ? tadevaM klezAdi sahanaM sadvivekinAM saMyamAbhyupagame sati guNAyaiveti, tathAhi-"kAryaM kSutprabhavaM kadanmazanaM zItoSNayoH pAtratA, pAruSyaJca zirorUheSu zayanaM mahyAstale kevale / etAnyeva gRhe vahantyavanatiM tAnyunnatiM saMyame, doSAzcA'pi guNAH bhavanti hi nRNAM, yogye pade yojitA:? evaM sahitojJAnAdibhiH svahiota vA AtmahitaH san pazyet kuzAgrIyayA buddhayA pAlocayedanantaroditaM, tathA nihanyata iti nihaH na niho'nihaH krodhAdibhirapIDitaH san sa mahAsattvaH parISahai: spaSTo'pi tAn adhisaheta manaH pIDAM na vidadhyAditi, yadivA aniha iti tapa:saMyame parISahasahane cAnigUhitabalavIryaH zeSaH pUrvavaditi // 13 // TIkArtha - vivekI puruSa yaha cintana kara parISahoM aura upasargoM ko sahana kare ki ThaMDaka tathA garmI Adi ke dvArA maiM hI akelA pIDita nahIM hotA kiMtu saMsAra meM aura bhI aneka pazu pakSI manuSya Adi prANI hai jo inase pIr3ita hote haiM / ve prANI samyakjJAnarahita haiM / isaliye kaSTa sahate hue bhI ve nirjarA-karmoM ke nirjaraNa mUlaka phala ko nahIM pA sakate / ataeva kisI jJAnI kI yaha ukti hai ki eka vyakti socatA hai ki maiMne sardI garmI Adi ke duHkhoM ko to bardAsta kiyA kintu zAMta-zAMti yukta bhAvanA se nahIM kintu AsaktidurbalatAvaza-majabUrI se sahana kiyA / maiMne gRhastha ke sukha ko chor3A to sahI kintu saMtoSa ke kAraNa nahIM kintu icchAoM kI apUrti ke kAraNa / maiMne sardI garmI aura havA ke asahya duHkha jhele parantu tapa kI bhAvanA se nahIM / maiMne aharniza dharma kA cintana kiyA kiMtu dvandva rahita hokara-zAMta citta hokara parama tattva kA-paramAtma svarUpa kA cintana nahIM kiyA / maiMne sukha pAne ke lakSya se ve sabhI karma kiye jo tapasvI munigaNa karate haiM kintu mujhe unakA phala nahIM milA / saMyama kA pAlana karane vAle uttama cintanazIla puruSa jo kaSTa sahate haiM ve unake guNa ke liye kalyANa ke liye yA hita ke liye hotA hai ataeva kisI vidvAna kavi ne kahA hai-bhojana na milane se zarIra meM jo kRzatAdubalApana AtA hai / tuccha anna ke bhojana se ThaMDa tathA garmI ke duHkha ko sahane se jo kaSTa hotA hai tela na lagAne se bAloM meM jo rUkSatA AtI hai tathA bistara ke binA zuSka bhUmi para sone se asuvidhA hotI hai-ye bAteM eka gRhastha ke liye avannati-patana yA du:kha ke cihna mAne jAte haiM jaba ki ve hI eka saMyamI muni ke liye unnatiprada samajhe jAte haiM / isase yaha sAbita hotA hai ki yogya-samucita sthAna para sthApita doSa bhI guNa bana jAte haiM / ataH jJAna Adi saMyukta AtmakalyANa parAyaNa muni uparyukta tathyoM para cintana karatA huA krodha Adi ko niyantrita kare / atyanta dhairyazIla yA sahiSNu banakara ThaMDa garmI Adi parIsahoM ko bardAsta kare / zaitya, uSNatA Adi dvArA bAdhAeM paidA hone para mana meM kisI bhI prakAra kA zoka na kare / aisA muni tapa saMyama ke anusaraNa meM tathA parISahoM ko sahane se apane Atmabala kA gopana na kare / use avyakta na rakhe-prakaTa kare / (141 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram dhUNiyA kuliyaM va levavaM kisae deha maNAsaNAihiM / avihiMsAmeva pavvae aNudhammo muNiNA pavedito // 14 // chAyA - dhUtvA kUDayaM va lepavat karzayedRha manazanAdibhiH / __ avihiMsAmeva pravrajedanudharmo muninA praveditaH // anuvAda - jaise eka dIvAra para gobara, miTTI Adi kA saghana lepa lagA ho, use girAkara-haTAkara dIvAra kRza yA patalI kara dI jAtI hai usI prakAra muni ko cAhiye vaha anazana Adi tapa dvArA apanI deha ko kRza kare / ahiMsA dharma kA anusaraNa kare / bhagavAna mahAvIra ne yahI pratipAdita kiyA hai / TIkA - api ca 'dhUNiyA' ityAdi, dhUtvA vidhUkuliyaM kaDaNakRtaM kuDyaM lepavat salepam ayamatrArthaH - yathA kuDacyaM goyamAdilepena salepaM jAghaTyamAnaM lepAmagamAtkRzaM bhavati, evamanazanAdibhi deha karzayed apacita mAMsa zoNitaM vidadhyAt tapadacayAcca karmaNo'pacayo bhavatIti bhAvaH / tathA vividhA hiMsA vihiMsA na vihiMsA avihiMsA tAmeva prakarSeNa vrajet ahiMsA pradhAno bhavedityarthaH, anugato mokSampratyanukUlo dharmo'nudharmaH asAvahiMsA lakSaNaparISahopasargasahanalakSaNazca dharmoM muninA sarvajJena praveditaH kathita iti // 14 // ___TIkArtha - gobara tathA mRtikA Adi se lipta bhitti-dIvAra se jaise lepa haTAkara use kRza-patalA kara diyA jAtA hai usI prakAra anazana Adi tapazcaraNa dvArA muni ko apanA zarIra kRza karanA cAhiye / zarIra ke mAMsa, rakta Adi ko sukhA denA cAhiye / isakA Azaya yaha hai ki zarIra ke mAMsa, rakta Adi jaba kRza yA nyUna hone lagate haiM to karma bhI kRza yA kSINa hone lagate haiM / yahAM vihiMsA zabda AyA hai jo vividha prakAra kI hiMsA ke artha meM hai / use na karanA avihiMsA kahA jAtA hai| muni kA yaha karttavya hai ki vaha avihiMsA dharma kA pUrNarUpeNa pAlana kare / vaha apane jIvana meM ahiMsA ko pradhAnatA dekara vartanazIla rahe / jo dharma mokSa ke anugata yA anukUla hotA hai, use anudharma kahA jAtA hai / yaha ahiMsA hai, pariSaha evaM upasargoM ko samabhAvapUrvaka sahanA karanA hai / sarvajJa prabhu ne inhIM ko dharmavat batalAyA hai / sauNI jaha paMsuguMDiyA, vihuNiya dhaMsayaI siyaM rayaM / __evaM davi ovahANavaM, kammaM khavai tavassimAhaNe // 15 // chAyA - zakunikA yathA pAMsuguNThitA, vidhuya dhvaMsayati sitaM rajaH / evaM dravya upadhAnavAn karma kSayapati tapasvI mAhanaH // anuvAda - jaise eka zakuni-pakSiNI apanI deha para lagI huI raja ko jhAr3akara girA detI hai usI prakAraupadhAnavAn-uttama vrata yukta tapasvI-tapazcaraNazIla sAdhaka apane karmoM ko kSINa-dhvasta kara DAlatA hai| TIkA - kiJca, zakunikA pakSiNI yathA pAMsunA rajasA avaguNThitA khacitA satI aGgaM vidhUya kampayitvA tadrajaH sitamavabaddhaM sat dhvaMsayati apanayati, evaM dravyoM bhavyoM muktigamanayogyo mokSampratyupa sAmIpyena dadhAtItyupadhAnamanazanAdikiM tapaH tadasyAstItyupadhAnavAn sa caivaMbhUtaH karma jJAnavaraNAdikaM kSapayati apanayati tapasvI sAdhuH 'mAhaNa" tti mA vadhIriti pravRtti yasya sa prAkRta-zailyA mAhaNetyucyate // 15 // 142 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM TIkArtha - gAthA meM AyA huA sauNI-zakunI yA zakunikA pakSiNI kA bodhaka hai / jaise eka pakSiNI apane zarIra para lage hue rajakaNoM ko kaMpAkara-chilAkara-jhAr3akara girA detI hai, usI prakAra ahiMsA dharma kA paripAlaka muktigamana yogya-mokSa pAne kA adhikArI upadhAna-anazana Adi tapomaya vratayukta sAdhu jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA kSaya kara detA hai / upadhAna use kahA hai jo upa + samIpe + dhIyate arthAt mokSa ke samIpa jIva ko sthApita karatA hai / anazana Adi tapa isameM Ate haiM / gAthA meM 'mAhana' zabda AyA hai / 'mAhana' use kahA jAtA hai jisameM prANI kI hiMsA kI pravRtti nahIM hotI / prAkRta meM mAhana kA mAhaNa ho jAtA hai| uTThiya maNagAra mesaNaM, samaNaM ThANaThiaM tavassiNaM / DaharA buDDA ya patthae, avi susse Na ya taM labheja No // 16 // chAyA - utthita managArameSaNAM zramaNaM sthAnasthitaM tapasvinam / ___daharAH vRddhAzca prArthayeyurapi zuSyeyu na ca taM labheyuH // anuvAda - gRhatyAgI tathA eSaNA ke paripAlana meM uttthitta-tatpara saMyamI, tapasvI, sAdhu ke samIpa, usake mAtA, pitA, putra, pautrAdi pArivArika jana Akara yaha abhyarthanA kare ki dIkSita jIvana kA parityAga kara ghara calo, ve aisA karate karate thaka bhI jAya to bhI ve muni ko AkRSTa nahIM kara sakate-lubhA nahIM skte| ___TIkA - anukUlopasargamAha-'uTThiye' tyAdi, agAraM gRhaM tadasya nAstI tyanagAraH tamevaMbhUtaM saMyamotthAnenaiSaNAM pratyutthitaM-pravRtaM, zrAmyatIti zramaNastaM, tathA sthAnasthitam uttarottara viziSTa saMyama sthAnAdhyAsinaM tapasvinaM viziSTa taponiSTaptadehaM tamevaMbhUtamapi kadAcit daharAH putranapvAdayaH vRddhAH pitRmAtulAdayaH unniSkrAmayituM prArthayeyu ryAceran, ta eva mUcuH-bhavatA vayaM pratipAlyAH na tvAmantareNAsmAkaM kazcidasti, tvaM vA'smAkameka e eva pratipAlyaH (iti) bhaNantaste janA api zuSyeyuH zramaM gaccheyuH na ca taM sAdhuM viditaparamArthaM labheran naivAtmasAtkuryyaH naivAtmavazagaM vidadhyuriti // 16 // TIkArtha - AgamakAra aba anukUla upasarga-auroM kI tarapha se Ane vAle vighna kI carcA karate hue kahate haiM - agAra kA artha ghara hai / jisake ghara nahIM hotA use aNagAra kahA jAtA hai / eka aisA sAdhu hai jo ghara kA tyAga kara cukA hai, saMyama dhAraNa kiye hue haiM, eSaNA ke pAlana meM tatpara hai, tapa meM udyata hai, uttarottara viziSTa saMyamAcaraNa meM saMlagna hotA huA, viziSTa tapazcaraNa dvArA apanI deha ko paritapta kara rahA hai / usa muni ke pAsa kabhI usake putra, pote Adi vRddha pitA mAmA Adi Akara yaha prArthanA kare ki hama Apa dvArA pratipAlya haiM-Apa dvArA hamArA pAlana poSaNa kiyA jAnA cAhiye-dekha rekha kI jAnI cAhiye / Apake atirikta hamArA koI sahArA nahIM hai, Apa hI hamAre pratipAlaka haiM-aisA kahate kahate ve cAhe parizrAnta ho jAya-sUkha jAya-thaka jAya to bhI paramArthavettA-jIvana ke parama lakSya mokSa ko jAnane vAle muni ko ve apanA vazavartIAdhIna nahIM banA sakate arthAt use AkRSTa nahIM kara sakate / jai kAluNiyANi kAsiyA jai royaMti ya puttakAraNA / daviyaM bhikkhU samuTThiyaM, No labbhaMti Na saMThavittae // 17 // -143) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - yadi kArUNikAni kuryuH yadi rudanti ca putrakAraNAt / dravyaM bhikSu samutthitaM na labhante na saMsthApayitum // anuvAda - sAdhu ke mAtA pitA Adi riztedAra usake samIpa Akara yadi aisA vacana bole jo karuNA paidA karate hoM athavA aise kArya kare jisase mana meM dayA bhI A jAya athavA putra ke liye rUdana karane lage to bhI ve saMyama meM tatpara sAdhu ko bhraSTa nahIM kara sakate / punaH gRhastha jIvana meM nahIM lA sakate / TIkA - kiJca yadyapi te mAtA pitA pitR putra kalatrAdayaH tadantike sametya karuNApradhAnAni vilApaprAyANi vacAMsyanuSThanAni vA kuryuH, tathAhi "NAha piya kanta sAmiya, aivallaha dullaho'si bhuvaNaMmi / tuha virahamina ya nikkiva / suNNaM savvaMvi paDihAi ?" "seNI gAmo goTThI gaNo va taM jattha hosi saMhiNahito / dihaI sirie supurisa ! / kiM puNa niyayaM gharadAraM" // 2 // tathA yadi "royaMti ya" tti, rudanti putrakAraNaM sutanimittaM kulavardhanamekaM suta mutpAdya punarevaM krtumrhsiiti| evaM rudanto yadi bhaNanti taM bhikSu rAgadveSarahitatvAnmuktigamana yogya tvAdvA dravyabhUtaM samyak saMyamotthAnenotthitaM tathApi sAdhuM na lapsyante na zaknuvanti pravrajyAto bhraMzayituM bhAvAcyAvayituM nA'pi saMsthApayituM gRhasthabhAvena dravyaliGgAcyAvayitumiti // 17 // TIkArtha - muni ke mAtA-pitA, putra, strI Adi riztedAra usake samIpa Akara yadi aisA vilApapUrNa vacana bole jo karuNAgarbhita hoM yA rone lage yA aise kArya kare jisase mana meM dayA paidA ho jaise sAdhu kI saMsAra pakSIyA patnI use kahane lage ki-he nAtha ! he priya ! he kAnta ! he svAmin ! he ati vallabha !atyanta pyAre ! tuma ghara meM durlabha ho gaye ho-hameM prApta nahIM ho / he niSkRta ! kRpAhIna-nirdayI ! tumhAre viraha meM saba kucha sUnA lagatA hai / he satpuruSa ! tuma jisa zreNI, grAma yA goSThI meM jahAM bhI sannihita hote hoMupasthita hote hoM, ve saba tumhArI zrI-zobhA se dIpta ho uThate hoM-phira tumhArA ghara tumase dIpta-prakAzita ho, isameM Azcarya hI kyA hai ? putra ke lie rotI huI vaha kahe ki apane kula ke vardhana-vistAra yA vikAsa ke lie eka putra utpanna kara pIche tuma saMyama kA mArga svIkAra karanA / sArAMza yaha hai ki isa prakAra rote hue-kahate hue pArivArika jana rAgadveSa rahita mokSagamana ke saMyama pAlana meM saMlagna uttama sAdhu ko pravrajyA se, grahaNa kiye hue saMyama sAdhanA mUlaka mArga se bhraSTa-patita nahIM kara sakate / ve use punaH gRhastha meM lAkara dravyaliMga se bhI-sAdhu ke bAhya veza meM bhI cyuta nahIM kara sakate / jaiviya kAmehi lAviyA, jahaNejAhi Na baMdhiuM gharaM / jai jIviya nAvakaMkhae No labbhaMti Na saMThavittae // 18 // chAyA - yadyapi ca kAmai vvayeyuH yadi nayeyurbadhvA gRham / yadi jIvitaM nAvAkAMkSeta no lapsyanti na saMsthApayitum // -144) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM anuvAda - yadi muni ke riztedAra use kAma bhogoM kA pralobhana de, yadi vaha ghara jAne ko taiyAra na ho to use bAMdhakara le jAya, to bhI muni ko asaMyata jIvana kI vAMchA nahIM karanI caahiye| aisA hone para ve riztedAra ise apane niyantraNa meM nahIM lA sakate / gRhastha nahIM banA sakate / __ TIkA - api ca 'jaivi' ityAdi, yadyapi te nijAstaM sAdhu saMyamotthAnenotthitaM kAmairicchAmadanarUpai laviyanti, upa nimantrayeyurupalobhayeyurityarthaH, anenAnukUlopasargagrahaNaM, tathA yadi nayeyu rbadhvA gRhaM 'Na' miti vAkyAlaMkAre / eva manukUlapratikUlopasagairabhidruto'pi sAdhuH yadi jIvitaM nAbhikAGkSad yadi jIvitAbhilASI na bhavedasaMyamajIvitaM vA nAbhinandet tapaste nijA staM sAdhu 'No' labbhaMti' tti, na labhante na prApnuvanti AtmasAtkartuM 'Na saMThavittae' tti nA'pi gRhasthabhAvena saMsthApayitumalamiti // 18 // TIkArtha - eka muni jo saMyama sAdhanA meM tatpara hai, yadi usake riztedAra usake samIpa Akara use kAmabhogoM kA lAlaca deM, yoM ve usake liye anukUla upasarga prastuta kare usake na mAnane para yadi ve usako bAMdhakara ghara le jAe, yoM ve pratikUla upasarga upasthita kareM arthAt anukUla evaM pratikUla donoM prakAra ke upasargoM se abhidruta-AkrAnta-utpIr3ita hokara bhI sAdhu ko cAhiye ki vaha jIvana kI icchA nahIM kare-paravAha nahIM kare / yadi vaha asaMyamamaya jIvana kA abhinandana nahIM karatA, use pasanda nahIM karatA to usake pArivArika jana use apane vaza meM nahIM kara sakate tathA ve usa muni ko gRhastha meM sthApita nahIM kara sakate-vApasa usako gRhI nahIM banA sakate / isa prastuta gAthA meM 'NaM' zabda vAkyAlaGkAra ke rUpa meM AyA hai / sehaMti ya NaM mamAiNo-mAyapiyA ya suyAya bhAriyA / posAhi Na pAsao tuma loga paraMpi jahAsi posaNo // 19 // chAyA - zikSayanti ca mamatvavantaH mAtA pitA ca sutAzcabhAveM / poSaya naH darzaka stvaM lokaM paramapi jahAsi poSaya naH // anuvAda - muni ke mAtA-pitA, putra-patnI Adi saMbandhI jana usake pAsa Ate haiM aura use yoM samajhAte haiM-dekho ! tuma darzaka-sUkSma dRSTA ho / saba bAtoM ko gaharAI se jAnate ho / isaliye hamArA poSaNa karo / tuma hamArA pAlana na kara paraloka bigAr3a rahe ho isalie Ao hamArA pAlana karo / TIkA - kiJca te kadAcinmAtApitrAdayastamabhinava-pravrajitaM 'sehaMti' tti, zikSayanti, Namiti vAkyAlaGkAre "mamAiNo" tti, mamAyamityevaM snehAlavaH, kathaM zikSayantItyata Aha-pazya naH asmAnatyantaduHkhitAMstvadarthaM poSakAbhAvAdvA, tvaJca yathAvasthitArthapazyaka:-sUkSmadarzI sazrutika ityarthaH, ataH naH asmAn poSaya prati jAgaraNaM kuru, anyathA pravrajyAmyupagamenehalokastyakto bhavatA, asmatpratipAlanaparityAgena ca paralokamapi tvaM tyajasi iti duHkhitanijapratipAlanena ca puNyAvApti reveti, tathAhi "yA gatiH klezadagdhAnAM gRheSu gRhamedhinAm / vibhratAM putradAraoNstu tAM gatiM vraja putraka" // 19 // TAkArtha - eka naye dIkSA liye sAdhu ke pAsa usake mAM-bApa Adi riztedAra Ate haiM, samajhAte haiN| yahA~ 'NaM' zabda vAkyAlaMkAra ke rUpa meM prayukta hai / muni ke riztedAra-yaha hamArA hai-yoM socakara use snehabhAva se zikSA dete haiM / AgamakAra batalAte haiM ve kaise zikSA dete haiM-samajhAte haiM-ve yoM kahate haiM-ki dekho ! tumhAre - 145) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram / liye hama atyanta duHkhI haiM / tumhAre atirikta hamArA koI poSaka-pAlana poSaNa karane vAlA nahIM hai / tuma isa bAta ko bhalI bhAMti samajhate ho / tuma pazyaka-sUkSmadarzI-sthitiyoM ko bArIkI se samajhane vAle tathA tuma sazrutikasuzikSita-vidvAna ho / ataH hamArA poSaNa karo-prati jAgaraNa-dekharekha karo nahIM to jarA soco tumane dIkSita hokara apane isa loka ko naSTa kara diyA hai aura hamArA pratipAlana karanA chor3akara tuma apanA paraloka bhI bigAr3a rahe ho / apane duHkhita parivAra ke lAlana pAlana se puNya prApta hotA hai / isaliye putra ko sambodhita kara zAstra meM kahA hai| he putra ! gRhastha apane putra aura strI kA pAlana karane hetu kleza se dagdha hai-atyanta duHkha sahakara unakA pAlana poSaNa karate haiM / yaha gRhasthoM kI gati yA jIvana paddhati hai / tuma bhI usI para calo / / anne annehiM mucchiyA mohaM jaMti narA asaMvuDA / visamaM visamehiM gAhiyA te pAvehiM puNopagabbhiyA // 20 // chAyA - anye'nyairmUrchitAH mohaM yAnti narA asaMvRtAH / viSamaM viSamaiAhitAH, te pApaiH punaH pragalbhitAH // anuvAda - kaI aise asaMvRta-saMvara rahita, saMyama se durbala muni hote haiM jo apane riztedAroM ke samajhAne se pArivArika janoM meM mUrcchita-mohAsakta ho jAte haiM / saMyama ko chor3a dete haiM / yoM asaMyata puruSoM dvArA use asaMyama grahaNa karA diyA jAtA hai / asaMyamamaya saMsAra meM ghasITa liyA jAtA hai / ve dhRSTatApUrNa pApa karma karane meM laga jAte haiM / / TIkA - evaM tairupasargitA: kecana kAtarAH kadAcidetatkuryyarityAha-'anne' ityAdi, anye kecanAlpasattvAH anyaiH mAtApitrAdibhiH mUrcchitA adhyupapannAH samyagdarzanAdi vyatirekeNa sakalamapi zarIrAdikamanyadityanya grahaNaM te evambhUtA asaMvRtAH narAH mohaM yAnti sadanuSThAne muhyanti, tathA saMsAragamanaikahetubhUtatvAd viSama asaMyama staM viSayairasaMyate rUnmArgapravRttatvenA'pAyAbhIrUbhI, rAgadveSai vA anAdibhavAbhyastatayA duzchedyatvena viSamaiH grAhitAH asaMyamaM prati vartitA ste caivambhUtAH pApai karmabhiH punarapi pravRttAH pragalbhitAH dhRSTatAM gatAH, pApakaM karmakurvanto'pi na lajanta iti // 20 // TIkArtha - koI aise kAyara hote haiM jo mAtA pitA Adi riztedAroM dvArA anukUla upasarga upasthita kiye jAne para, jaisA kara baiThate haiM-AgamakAra usakA nirUpaNa karate hue batalAte haiM - kaI alpa parAkramI-maMda Atmabalayukta puruSa mAtA pitA Adi pArivArika janoM meM-sAMsArika padArthoM meM Asakta hokara mohamUr3ha ho jAte haiM / samyakdarzana, sadanuSThAna Adi se vicalita ho jAte haiM / vAstava meM samyakdarzana Adi ke atirikta isa jagata ke sabhI padArtha, yahAM taka ki apanI kAyA bhI apanI nahIM hai, anya haiM / isaliye yahAM AtmA keatirikta sabhI ko anya kahA gayA hai / jIva ke saMsAra meM aneka AvAgamana ke cakra meM par3ane kA mukhya kAraNa asaMyama hai / ataeva yahAM asaMyama ko viSama kahA gayA hai / jo puruSa asatya mArga para calate haiM, apane vinAza kA jinheM Dara nahIM hai, aise saMyama rahita janoM dvArA asaMyama meM lAe hue, vApasa gRhastha meM dhakele hue puruSa dhRSTatApUrvaka pApa karane meM laga jAte haiM / rAga dveSa kA sAMsArika jIvoM meM anAdikAla (146) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAlaya adhyayanaM abhyAsa calatA A rahA hai / isaliye inheM chinna bhinna karanA kaThina hai / ataeva rAga dveSa ko yahAM viSama kahA gayA hai / rAga dveSa ke kAraNa yA unase prerita hokara asaMyata jIvana svIkAra kiye ve kAyara puruSa dhRSTatA ke sAtha pApa karmoM kA AcaraNa karane lagate haiM / isakA abhiprAya yaha hai ki unheM pApa karate jarA bhI zarma nahIM AtI / tamhA davi ikkha paMDie, pAvAo virate'bhinivvuDe / paNae vIraM mahAvihiM siddhipahaM NeAuyaM dhuvaM // 21 // chAyA - anuvAda he puruSa ! tuma vivekazIla ho, pApa se virata ho, abhinirvRta-prazAMta ho| ata: tuma satya kA IkSaNa karo - dekho ! jo vIra puruSa karmoM ko vidIrNa karane meM samartha hote hai ve usa mArga para calate haiM jo nizcaya hI mokSa meM pahu~cAtA hai jo siddhi-siddhattva prApta karAne kA patha hai / tasmAd dravya IkSasva paNDitaH pApAdvirato'bhinirvRtaH / praNatAH vIrAH mahAvIthIM siddhipathaM netAraM dhruvam // TIkA yata evaM tataH kiM karttavya mityAha yato mAtApitrAdi mUrcchitAH pApeSu karmasu pragalbhA : bhavanti tasmAd dravyabhUto bhavyaH mukti gamana yogyaH, rAgadveSarahito vA san IkSasva tadvipAkaM paryyAlocaya / paMDita: sadvivekayuktaH pApAt karmaNo'sadanuSThAnarUpAd virataH nivRttaH krodhAdiparityAgAcchAntIbhUta ityarthaH tathA praNatAH prahvIbhUtAH vIrAH karmavidAraNa samarthA: mahAvIthiM mahAmArgaM tameva vizinaSTi-siddhipathaM jJAnAdimokSamArga, tathA mokSamprati netAraM prApakaM dhruvamavyabhicAriNa mityetadavagamya sa eva mArgo'nuSTheyaH nAsadanuSThAnapragalbhairbhAvyamiti // 21 // - TIkArtha - mA~-bApa Adi pArivArika janoM meM mohAsakta hokara Atmabala rahita puruSa saMyama se patita ho jAte haiM / ataH vaisI sthiti meM kyA karanA cAhiye AgamakAra nirUpaNa karate haiM chAyA mA~-bApa Adi se mohAsakta puruSa pApAcaraNa meM dhRSTa-dhITha ho jAte haiN| isaliye tuma muktipatha para gamanazIla rahate hue rAga dveSa kA vivarjana karate hue usa rAga dveSa ke natIje samajho uttama viveka - sadjJAna se mukta tathA pApAnuSThAna se nivRtta hokara krodhAdi kA tyAga karo, zAMta bno| karma ko ucchinna karane meM jo puruSa samartha hote haiM ve hI vAstava meM vIra hote haiM / mahAmArga kA mahAna patha ko svAyatta karate haiM / usa mahAmArga kI vizeSatA batAte hue AgamakAra kahate haiM 1 vaha mahA patha jJAna kA mokSa kA rAstA hai / vaha mokSa taka le jAtA hai / vaha dhruva - nizcita hai, yaha avagata kara usI mArga kA anuSThAna anusaraNa karanA cAhiye / pApakarma meM dhRSTa-nirlajja nahIM bananA cAhiye / veyAliyamaggamAgao, maNavayasA kAyeNa saMvuDo / ciccA vittaM ca NAyao, AraMbhaM ca susaMvuDe care // 22 // ttibemi // vaidArakamArgamAgato manasA vacasA kAyena saMvRtaH / tyaktvA vittaJca jJAtInArambhaJca susaMvRtazcareta // iti bravImi // 147 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - jo karmoM ko ucchinna karane meM samartha hai usa mArga kA avalambana kara manogupti, vAkgupti aura kAyagupti se yukta banakara dhana, pArivArika jana tathA AraMbha samAraMbha kA parityAga kara use uttama saMyamI banakara vicaraNa karanA cAhiye / - TIkA - punarapyupadezadAnapUrvakamupasaMharantAha-'veyAliyamaggaM' ityAdi, karmaNA vidAraNamArgamAgato bhUtvA taM tathAbhUtaM manovAkkAyasaMvRttaH punaH tyaktvA parityajya vittaM dravyaM tathA jJAtIzca svajanAzca tathA sAvadyArambhaJca sRSTu saMvRta indriyaiH saMmAnuSThAnaM carediti bravImIti pUrvavat // 22 // iti vaitAlIya dvitIyAdhyayanasya prathamoddezakaH samAptaH / TIkArtha - AgamakAra punaH upadeza dete hue isa uddezaka kA samApana karate hue kahate haiM ki jo mArga karmoM kA vidAraNa karane meM samartha hai usa para calate hue mana vacana aura kAya se gupta-mAnasika, tathA vAcika amatta pravRtti se virata rahate hue sampatti, pArivArika jana tathA pApayukta kAryoM kA parityAga kara indriyoM kA vazavartI na hote hue saMyama ke patha para calanA cAhiye / zrI sudharmA svAmI jambU svAmI se aisA kahate haiM / vaitAlIya nAmaka dUsare adhyayana kA prathama uddezaka pari-samApta hotA hai| Wan Wan Wan ( 148 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana dvitIya uddezakaH TIkA- atha dvitIyAdhyayane dvitIya uddeshk:praarmbhte|prthmaanntrN dvitIyaHsamArabhyate-asya cAyamabhisambandhaH ihAnantaroddezake bhagavatA svaputrANAM dharmadezanA'mihitA, tadihApi saivAdhyayanArthadhikaratvAd abhidhIyate / sUtrasya sUtreNa sambandho'yam-anantaroktasUtre bAhyadravyasvajanArambha parityAgo'bhihitaH, tadihApyAntaramAna parityAga uddezArthAdhikArasUcito'bhidhIyate / tadanena sambandhenAyAtasyAsyoddezaka syAdisUtram - TIkArtha - pahale uddezaka ke samApta ho jAne ke pazcAt aba dUsarA uddezaka zurU kiyA jA rahA hai| isakA pahalA uddezaka ke sAtha yaha saMbaMdha hai ki pahale meM Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabha ne apane putroM ke samakSa dharma kA nirUpaNa kiyA / isa dUsare uddezaka meM bhI vahI dharma nirUpaNa hai / isakA arthAdhikAra yA vivecya viSaya dharmopadeza hai / sUtra ke sAtha jaisA pahale kahA hai saMbaMdha isa prakAra hai-jo vyakti vivekazIla hai use bAhya padArthoM se tathA pArivArika janoMse AraMbha samArambha se saMbaMdha chor3a denA cAhiye / isa sUtra meM yaha pratipAdana kiyA jAtA hai ki vidvAna yA vivekazIla puruSa ko cAhiye ki vaha Antarika abhibhAva kA tyAga kara de / aisA uddezaka ke arthAdhikAra se bhI saMketita hai / isa uddezaka kA prathama sUtra isa prakAra hai - tayasaM va jahAi se rayaM, iti saMkhAya muNI Na majjaI / goyannatareNa mAhaNe, aha seyakarI annesI iMkhiNI // 1 // chAyA - tvacamiva jahAti sa rajaH iti saMkhyAya munirnamAdyati / gotrAnyatareNa mAhano'thAzreyaskaryanyeSA mIkSiNI // anuvAda - jisa prakAra eka sarpa apanI keMcula kA parityAga kara detA hai, usI prakAra apane ATha prakAra ke karmoM kI raja ko tyAga detA hai| yaha samajhatA haA. hRdayaMgama karatA haA saMya / huA saMyamI sAdhaka apane gautrauccakula Adi kA ghamaMDa nahIM karate / dUsaroM kI avahelanA-nindA nahIM karate / aisA karane se zreyasa kAAtma kalyANa kA nAza hotA hai / TIkA - yathA uragaH svAM tvaca mavazyaM parityAgArhatvAt jahAti parityajati, evamasAvapi sAdhuH raja ivarajaH raja iva rajaH aSTa prakAraM karma tad akaSAyitvena parityajatIti / evaM kaSAyAbhAvo hi karmAbhAvasya kAraNamiti saMkhyAya jJAtvA muniH kAlatrayavedI, na mAdyati madaM na yAti madakAraNaM darzayati-gotreNa kAzyapAdinA anyataragrahaNAt zeSANi madasthAnAdi gRhyanta iti, 'mAhaNa' tti sAdhuH, pAThAtaraM vA jeviu' tti, yo vidvAn vivekI sa jAti kulalAbhAditi na mAdyatIti, na kevalaM svato mado na vidheyaH jugupsA'pyanveSAM na vidheyeti atha anantaramasau azreyaskarI pApakAriNI iMkhiNI' tti nindA anyeSA mato na kAryeti / "muNI Na majjai" ityAdikasya sUtravayavasya sUtrasparza gAthA dveyana niyuktikRdAha "tavasaMjamaNANesuvi, jai mANo vajio mahesIhiM attasamukkarisatthaM kiM puNa hI lA u annesiM ? // 43 // jai tAva nijaramao, paDisiddho aTTha mANa mahaNehiM / avisesamayaTThANA pariharivvA payatteNaM // 44 // veyAliyassa NijjuttI sampattA / tapa:saMyama jJAneSvapi AtmasamutkarSaNArtham utsekArthaM yaH pravRtto mAnaH yadyasAvapi tAvad varjitaH vyakto maharSibhiH mahAmunibhiH kiM punarnindA'nyeSAM na tyAjyeti / yadi tAvannirjarAyado'pi 149) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram mokSaikagamanahetuH pratiSiddhaH aSTamAnamathanairarhadbhiH avazeSANi tu madasthAnAni jAtyAdIni prayatnena sutarAM parihartavyAnIti gAthAdvayArthaH // 43 // 44 // ? TIkArtha - uraga-ura-chAtI se calane vAlA, reMgane vAlA sarpa, jisa prakAra apanI keMcula ko chor3a detA hai kyoMki yaha chor3ane hI lAyaka hotI hai, usI prakAra saMyatAcArI sAdhaka dhUlI kaNoM kI taraha apane ATha prakAra ke karmoM ko tyAga dete haiN| ve karma baMdha nahIM karate kyoMki ve kaSAya rahita hote haiM / jaba jaba jIvana meM kaSAya kA abhAva ho jAtA hai tabhI jIvana meM karmoM kA abhAva ghaTita hotA hai| muni jo bhUta, vartamAna aura bhaviSya ina tInoM kAloM ko jAnate haiM / yaha samajhate hue mada ke vazagata nahIM hote - ahaMkAra nahIM karate / AgamakAra maMda yA ahaMkAra kA kAraNa batalAte hue pratipAdita karate haiM - kAzyapa Adi gautra mada sthAnoM ke - ahaMkAra ke kAraNa hote haiN| yahAM jo anyatara zabda AyA hai / vaha anyAnya gautroM ke sUcana hetu hai, jo ahaMkAra paidA karate haiM / ina gautroM meM utpanna vyakti apane ko auroM se U~cA mAnate haiM tathA ahaMkAra meM dhutta rahate haiM / 'mAhana' zabda sAdhu ke liye AyA hai| kahIM-kahIM, 'jeviU' yaha pATha prApta hotA hai jisakA Azaya yaha hai ki sAdhu jAti, kula aura lAbha kA ahaMkAra nahIM karate / sAdhu ko ahaMkAra to karanA hI nahIM cAhiye varan kisI anya kI nindA yA apakIrti bhI nahIM karanI cAhiye / AgamakAra yaha digdarzana karAte haiN| yahAM 'atha' zabda AyA hai jo anantara kA bodhaka hai / anya kI nindA pApa utpanna karatI hai usase azubha kA baMdha hotA hai / isaliye kabhI kisI kI nindA nahIM karanI cAhiye / niyuktikAra gAthA ke avayava Azaya kA saMsparza karane vAlI do gAthAe~ yahA upasthita karate haiM - mahAn sAdhakoM ne jaba AtmotkarSa ko saMvarddhana karane vAle tapazcaraNa, saMyama aura jJAna ke abhimAna kA bhI parityAga kara diyA hai taba auroM kI nindA karane kA parityAga karane kI to phira bAta hI kyA hai ? vaha to sarvathA chor3ane yogya hai hI / usakA to ve sahaja hI tyAga kara dete / nirjarA - mokSa gamana kA - mukti pAne kA ekamAtra hetu hai / ATha prakAra 'mAna kA mathana karane vAle arhato ne usake mada ko bhI varjita kiyA hai arthAt usakA bhI abhimAna nahIM karanA cAhiye to phira jAti janma Adi anya mata sthAnoM kI ucca janma jAti ke AdhAra para kiye jAne vAle ahaMkAra kI to bAta hI kyA hai ? prayatnapUrvaka inakA parityAga kara denA cAhiye / yaha donoM gAthAoM kA artha hai / jo paribhavaI paraM jaNaM, saMsAre parivattaI mahaM / adu iMkhiNiyA upAviyA, iti saMkhAya muNI Na majjaI // 2 // chAyA yaH paribhavati paraM janaM, saMsAre parivartate mahat / atha IkSaNikA tu pApikA, iti saMkhyAya muni rna mAdyati // anuvAda jo manuSya kisI dUsare manuSya kA paribhava- tiraskAra yA apamAna karatA hai, vaha bahuta samaya taka isa saMsAra sAgara meM bhaTakatA rahatA hai| dUsaroM kI nindA se pApa saMcita hotA hai, yaha jAnakara muni madonmat nahIM hote, kisI kI niMdA nahIM karate haiM / - 150 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana TIkA - sAmprataM para nindAdoSamadhikRtyAha-'jo paribhavaI' ityAdi, yaH kazcida vivekI 'paribhavati' avajJayati, paraM janaM' anyaM lokam AtmavyatiriktaM sa tatkRtena karmaNA 'saMsAre' caturgatilakSaNe bhavodadhAvaraghaTTa ghaTInyAyena 'parivarttate' bhramati 'mahad' atyarthaM mahAntaM vA kAlaM, kvacit 'ciram' iti pAThaH, 'adu ti atha zabdo nipAtaH nipAtAnAmanekArthatvAt ata ityasyArthe vartate, yataH paraparibhavAdAtyantikaH saMsAraH ataH 'iMkhiNiyA' paranindA tu zabdasyaivakArArthatvAt 'pApikaiva' doSavatyeva, athavA svasthAnAdadhamasthAne pAtikA, tatreha janmani sudharo dRSTAntaH, paraloke'pi purohitasyApi zvAdiSUtpattiriti, ityevaM 'saMkhyAya' para nindA doSavatI jJAtvA muni rjAtyAdibhiH yathA'haM viziSTakulodbhavaH zrutavAn tapasvI bhavAMstu matto hIna iti na mAdyati // 2 // TIkArtha - AgamakAra oroM kI nindA karane se jo doSa hote haiM, unakA spaSTIkaraNa karate hue kahate jo viveka rahita puruSa kisI anya vyakti kA paribhava karatA hai-avajJA karatA hai, apamAna karatA haivaha usa paribhava se utpanna hue karma ke phalasvarUpa bahuta samaya taka caturgatimaya saMsAra meM rahaTa ke ghar3oM kI taraha cakkara kATatA rahatA hai / kahIM kahIM 'ciraM' pATha milatA hai / yahAM jo 'atha' zabda AyA hai vaha nipAta sUcaka hai / nipAta aneka arthoM ke dyotaka hote haiM / ataH 'atha' yahAM ataH zabda ke artha meM prayukta huA hai| dUsaroM kA paribhava yA apamAna karane ke phalasvarUpa Atyantika-atyadhika bhavabhramaNa karanA hotA hai / yahI kAraNa hai ki paranindA pApikA-pApapUrNa haiM yA doSavatI-doSapUrNa hai / vaha jIva ko apane uttama sthAna se nimna sthAna meM pahu~cA detI hai / yahAM 'tu' zabda evaM ke artha meM AyA hai / isakA tAtparya yaha hai ki dUsaroM kI nindA pApa ko hI paidA karatI hai / paranindA pApa ko utpanna karane vAlI hai / isa saMbaMdha meM sUara kA eka dRSTAnta hai, eka aisA dRSTAnta bhI hai ki eka purohita Age ke bhava meM kutte kI yoni meM janma letA hai / dUsaroM kI nindA karanA pApa kA hetu hai / yaha samajhakara muni ko apane viziSTa kula meM utpanna hone, zAstravettA hone, tapasvI hone kA mada nahIM karanA cAhiye / kisI ko yaha bhI nahIM bolanA cAhiye ki tuma mujhase hIna ho-tuccha ho| je yAvi aNAyage siyA, je viya pesagapesae siyA / je moNapayaM uvaTTie, No laje samayaM sayAcare // 3 // chAyA - yazcApyanAyakaH syAd yo'pi ca preSyapreSyaH syAt / yo maunapada mupasthito no lajeta samatAM sadA caret // anuvAda - eka aisA vyakti jo anAyaka hai-jisakA koI dUsarA svAmI nahIM hai, jo cakravartI hai, eka aisA vyakti hai jo preSya preSya hai-naukara kA bhI naukara hai, ve donoM hI yadi saMyama ke patha para Ate haiMmunidharma svIkAra karate haiM to unheM paraspara lajjA-ucca hIna bhAva chor3akara samabhAva se vartana karanA cAhiye / TIkA-madAbhAve ca yadvidheyaM taddarzayitumAhaM - yazcApikazcidAstAMtAvad anyo na vidyate nAyako'syetyanAyakaH -svayaM prabhuzcakravartyAdi: syAt' bhavet, yazcApi preSyasyApi preSyaH-tasyaiva rAjJaH karmakarasyApi karmakaraH,ya evambhUto maunIndraM padyate-gamyate mokSo yena tatpadaM-saMyastam upa-sAmIpyena sthitaH upasthita:-samAzritaH so'pyalajjamAna utkarSamakurvan vA sarvA:kriyAH-parasparato vandanaprati vandanAdikAH vidhatte, idamuktaM bhavati 151) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram cakravartinA'pi maunIndrapadamupasthitena pUrva mAtmapreSyamapi vandamAnena lajjA na vidheyA itareNa cotkarSa ityevaM 'samatAM' samabhAvaM sadA bhikSuzcaret-saMyamodyukto bhavediti // 3 // TIkArtha - auroM kA to kahanA hI kyA ? jo svayaM prabhu sabakA svAmI cakravartI samrAT hai, jisake Upara koI nAyaka nahIM hai, dUsarI ora jo naukara kA bhI naukara hai, usa samrAT ke karmacArI kA bhI sevaka hai, ve donoM hI-cakravartI aura sovaka yadi mokSaprada muni vrata ko svIkAra kara lete haiM-saMyama kA patha apanA lete haiM to unheM lajjA kA parityAga kara-ucca nIca kA bheda chor3akara apane utkarSa-UMce pada kA garva na karate hue tathA pUrva meM sevaka rahe vyakti ko nIcA na mAnate hue lajjA chor3akara paraspara vaMdana namaskAra Adi sabhI kriyAoM ko bhalI bhAMti karanA cAhiye / kahane kA abhiprAya yaha hai ki cAhe cakravartI samrATa bhI kyoM na ho, kintu saMyama le lene ke bAda apane se pahale dIkSA liye naukara ko bhI jo aba sAdhu hai, vandana-namaskAra karane meM zarma mahasUsa nahIM karanI cAhiye / na dUsaroM ke samakSa apanA utkarSa-baDappana kA abhimAna prakaTa karanA cAhiye kintu sadaiva samattva bhAva kA Azraya lekara sAdhu ko saMyama kI ArAdhanA meM tatpara rahanA cAhiye / sama annayaraMbhi saMjame, saMsuddhe samaNe parivvae / je AvakahAsamAhiye davie kAla makAsIpaMDie // 4 // chAyA - samo'nyatarasmin saMyame saMzuddhaH zramaNaH parivrajet / yAvat kathA samAhito dravyaH kAla makArSIt paNDitaH // ___ anuvAda - sama-samattva bhAva yukta, zuddha saMyama meM avasthita sat asat ke viveka meM nipuNa tapazcaraNa zIla muni apane saMyama sthAna meM sthita hotA huA sAdhanAmaya jIvana meM avicala rahatA huA pravrajyA kA-muni jIvana kA bhalI bhAMti pAlana karatA rahe / TIkA - kva punarvyavasthitena lajjAmado na vidhayAviti darzayitumAha-'same' ti samabhAvopenaH sAmAyikAdau saMyame saMyamasthAne vA SaTsthAnapatitatvAt saMyamasthAnAnAmanyatarasmin saMyamasthAne chedopasthApanI yAdau vA, tadeva vizinaSTi-samyakzuddhe samyak zuddhoM vA 'zramaNaH' tapasvI lajAmada parityAgena samAnamanA vA parivrajet' saMyamodyukto bhaveta. syAta-kiyantaM kAlama? yAvata kathA-devadatto yajJadatta iti kathAM yAvata, samyagAhita AtmA jJAnAdau yena sa samAhitaH samAdhinA vA zobhanAdhyavasAyena yaktaH dravyabhato rAgadveSAdirahitaH maktigamanayogya tathA vA bhavyaH sa evambhUtaH kAlamakArSIt 'paMDitaH' sadasadvivekakalitaH, etaduktaM bhavati-devadatta iti kathA mRtasyApi yAva-mRtyukAlaM tAva llajjAmadaparityAgo petena saMyamAnuSThAne pravartitavyamiti syAt / / 4 / / TIkArtha - sAdhu ko kisI bhI sthiti meM rahate hue ahaMkAra nahIM karanA cAhiye aura apanA baDappana mAnate hue zarma nahIM karanI cAhiye / yaha digdarzana karAne hetu AgamakAra kahate haiM - samattva bhAva yukta sAmAyika Adi saMyama sthAna meM avasthita SaTsthAna vibhakta-chaH bhAgoM meM baMTe hue kisI eka saMyama sthAna meM vidyamAna athavA chedopasthApanIya Adi cAritra meM sthita tapazcaraNazIla muni zuddha AcArazIlavratazIla bhikSu lajjA tathA ahaMkAra kA parityAga kara apane mana meM samAnatA pUrNa vRtti liye sAdhanA meM tatpara raheM / phira prazna upasthita karate hue viSaya ko Age bar3hAyA jAtA hai ki vaha sAdhu kitane samaya taka aisA - 152 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM kare ? usakA nirAkaraNa karate hue batAyA jAtA hai ki jaba taka devadatta yA yajJadatta haiM, jagata meM isa pracalita kathA ke anurUpa jaba taka jIvita rahe taba taka jJAnArAdhanA Adi meM apanI AtmA ko saMsthita karate hue zubha adhyavasAya pUrvaka saMyama kA anupAlana kare anusaraNa kare / isa prakAra dravyAbhUta rAga dveSa vivarjita, mokSagamana yogya tathA sat asat ke viveka se yukta sAdhu yAvajjIvana saMyama kA pAlana kare / kahane kA Azaya yaha hai ki marane ke bAda bhI devadatta nAma kA vyakti thA, aisI bAta saMsAra meM calatI rahatI hai / isaliye yahAM kahA gayA hai ki jaba taka mauta kA samaya na Aye taba taka muni lajjA aura mada kA parityAga karatA huA saMyama kI sAdhanA meM saMpravRtta rahe / dUraM aNupassiyA muNI, tItaM dhammamaNAgayaM tahA / puTThe pharusehiM mAhaNe, avi haNNU samayaMmi rIyai // 5 // dharmayanAgataM dUramanuddazya muniratI taM spRSTaH paruSai mahinaH api hanyamAnaH samaye anuvAda atIta, vartamAna tathA bhaviSya kA vettA tathA dUradraSTA- mokSa ko samajhane vAlA muni paruSakaThora vAkyoM dvArA spRSTa, pratADita tathA daNDa Adi ke dvArA Ahata - mArA pITA jAtA huA bhI saMyama patha para gatizIla raheM / chAyA - - - tathA / rIyate // TIkA . kimAlambyaitadvidheyamiti, ucyate dUravarttitvAta dUro- mokSasta manu-pazcAt taM dRSTvA yadi vA dUramiti dIrghakAlam 'anudRzya' paryAlocya 'muniH' kAlatrayavettA dUrameva darzayati- atItaM 'dharmaM' svabhAvaM - jIvAnAmuccAvacasthAnagatilakSaNaM tathA anAgataM ca dharmaM- svabhAvaM paryAlocya lajjAmadau na vidheyau, tathA 'spRSTa:' chuptaH'paruSai:'daNDakazAdibhirvAgbhirvA 'mAhaNe' tti muni: 'avihaNNU ' tti api mAryamANaH skandaziSyagaNavat 'samaye' saMyame 'riyate' taduktamArgeNa gacchatItyarthaH, pAThAntara vA 'samayA'hiyAsae' tti samatayA sahata iti // 5 // TIkArtha kisa padArtha kA avalambana lekara sAdhu aisA kare, AgamakAra isa para prakAza DAlate hue batalAte haiM dUravartI hone ke kAraNa mokSa ko dUra zabda dvArA abhihita kiyA gayA hai athavA dIrgha kAla yA lambe samaya ko dUra kahA jAtA hai / ataeva tInoM kAloM ke vettA - vartamAna, bhUta aura bhaviSya ke draSTA muni ko dUra arthAt mokSa ko dekhakara tathA dUravartI samaya kA cintana kara lajjA evaM abhimAna nahIM karanA cAhiye / dUravartI kAla ko socane kA kyA abhiprAya hai yaha prazna upasthita kara AgamakAra batalAte haiM atIta yA bItA huA samaya jo prANiyoM ke svabhAva yA dharma se jur3A rahA usake pariNAma svarUpa ve U~cI nIcI gatiyoM meM jAte haiM / yaha muni ko dekhate rahanA hai / sAtha hI sAtha bhaviSya para bhI use dRSTi rakhanI hai / donoM kA svarUpa samajhate rahanA hai / aisA karatA huA muni lajjA yA abhimAna na kare / daNDa- laTThI, kazAcAbuka Adi dvArA mArA; pITA jAtA huA kaThora vANI dvArA gharSita kiyA jAtA huA bhI vaha skandhaka muni ke ziSya kI jyoM AgamoM meM nirUpita saMyama patha kA anusaraNa karatA jaaye| yahAM 'samayAhiyAsae' yaha pAThAntara 153 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram bhI prApta hotA hai jisakA artha yaha hai ki muni samattva bhAvapUrvaka Upara jo vighna bAdhAeM - ApattiyAM batalAI gaI hai, unheM sahatA jAye / paNNasamatte sayA jae samatAdhamma mudAhare muNI / sume u sayA alUsae No kujjhe No mANi mAhaNe // 6 // chAyA - anuvAda - prajJA samApta-jisane prajJA yA viveka AtmasAt kiyA hai, aisA buddhizIla sAdhu sadaiva kaSAyAdi Atma zatruoM ko parAjita kare, vaha samatAdharma kA samasta prANI mAtra kI samAnatA kA, unakI hiMsA na karane kA upadeza kare / vaha kabhI bhI apane saMyama meM bAdhA na Ane de| vaha kadApi krodha na kare / abhimAna na kare / TIkA punarapyupadezAntaramAha - prajJAyAM samApta :- prajJA samAptaH paTuprajJaH, pAThAntaraM vA 'paNhasamatthe' prazna viSaye pratyuttaradAnasamarthaH 'sadA' sarvakAlaM jayet, jeyaM kaSAyAdikamiti zeSaH / tathA samayA samatA tayA dharmam-ahiMsAdilakSaNam 'udAharet' kathayet 'muniH' yatiH sUkSme tu-saMyame yatkarttavyaM tasya 'alUSakaH' avirAdhakaH, tathA na dRnyamAno vA pUjyamAno vA krudhyennApi 'mAnI' garvitaH syAt 'mAhaNo' yatiriti // 6 // prajJAsamAptaH sadA jayet samatAdharma mudAharenmuniH / sUkSme tu sadA'lUSakaH no krudhyenno mAnI mAhanaH // 1 chAyA TIkArtha AgamakAra phira dUsare prakAra se upadeza dete haiM, jisane prajJA ko bhalI bhAMti prApta kara liyA hai, jo pUrNataH buddhizIla hai, vivekI haiM, unheM prajJAsamApta kahA jAtAhai / yahAM para 'paNhasammatthe - prazna samartha:' yaha anya pATha bhI prApta hotA hai / isakA abhiprAya 'kisI prazna kA uttara dene meM sakSama puruSa hotA hai / sAdhaka jItane yogya kaSAyoM ko jiite| ahiMsA Adi dhArmika siddhAntoM ko samattvabhAva ke sAtha upadiSTa kare / vaha saMyamAtmaka sAdhanA kI kabhI virAdhanA na kare / vaha yadi hanyamAna ho mArA jAtA ho, to bhI krodha na kare aura pUjyamAna yA sammAnita ho to bhI abhimAna na kare / bahajaNaNamaNami saMvuDo savvaTThehiM Nare aNissie / hRdaeva sayA aNA vile dhammaM pAdurakAsI kAsavaM // 7 // - bahujananamane saMvRttaH savArthairnaro'nizritaH / hRdaiva sadA'nAvilo dharmaM prAdurakArSItkAzyapam // anuvAda dharma bahuta janoM dvArA namana karane yogya Adara karane yogya yA svIkAra karane yogya hai| sAdhaka usake paripAlana meM sadaiva jAgarUka rahatA huA, dhana vaibhava Adi bAhya padArthoM meM Asakta na hotA huA, sarovara kI taraha sadA nirmala hokara, kAzyapa gotrIya bhagavAna mahAvIra dvArA upadiSTa dharma ko prakaTa kreN| svayaM usakA pAlana kare - auroM ko bhI vaisA karane hetu prerita kareM / 154 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana ____TIkA - api ca bahUn janAn AtmAnaM prati nAmayati-prahvIkaroti tai rvA namyate-stUyate bahujananamano dharmaH, sa eva bahubhirjanairAtmIyAtmIyAzayena yathA'bhyupagama prazaMsayA stUyate prazasyate, katham ? atra kathAna kaM rAjagRhe nagare zreNiko mahArAjaH, kadAcidasau caturvidhabuddhyupetena putreNa abhayakumAreNa sArdhamAsthAnasthitastAbhi stAbhiH kathAbhirAsAJcakre, tatra kadAcidevambhUtA kathA'bhUt tadyathA-ihaloke dhArmikAH vahavaH utAdhArmikA iti? tatra samastaparSadA'bhihitam yathA'trAdhArmikAH bahavo lokAH dharmaM tu zatAnAmapi madhye kazcidevaikovidhatte, tadAkAbhayakumAreNoktaM-yathA prAyazo lokAH sarva eva dhArmikAH, yadi na nizcayo bhavatAM parIkSA kriyatAm, parSadA'pyabhihitam evamastu, tato'bhayakumAreNa dhavaletara-prAsAdadvayaM kAritam, ghoSitaM ca DiNDibhena nagare, yathA yaH kazcidiha dhArmikaH sa sarvo'pi dhavalaprAsAdaM gRhItabaliH pravizatu, itarastvitaramiti, tato'sau lokaH sarvo'pi dhavalaprAsAdameva praviSTo nirgacchaMzca kathaM tvaM dhArmikaH ? ityevaM pRSTaH kazcidAcaSTe-yathA'haM karSaka: aneka zakunigaNaH maddhAnyakaNairAtmAnaM prINayati khalaka samAgamadhAnya kaNa bhikSA dAnena ca dharma iti, aparastvAha yathA haM brAhmaNaH SaTkarmAbhirataH tathA bahuzaucasnAnAdibhirvedavihitAnuSThAnenapitRdevA~starpayAmi, anyaH kathayati yathA'haM vaNikkulopajIvI mikSAdAnAdi pravRttaH, aparastvidamAha yathA'haM kulaputrakaH nyAyAgataM nirgatikaM kuTumbakaM pAlayAmyeva, tAvat zvapAko'pIdamAha-yathA'haMkulakramAgataM dharmamanupAlayAmiti mannizrayAzca bahavaH pizitabhujaH prANAn saMdhAra yanti, ityevaM sarvo'pyAtmIyamAtmIyaM vyApAra muddizya dharme niyojayati, tatrAparamasitaprAsAdaM zrAvakadvayaM praviSTam, tacca kimadharmAcaraNaMbhavadbhayAmakArItyenaM pRSTaM sat sakRnmadyanivRttibhaGgavyalIkamakathayat tathA sAdhava evAtra paramArtha to dhArmikAH yathAgRhItapratijJAnirvAhaNasamarthAH, asmAbhistu - "avApyamAnuSaM janma, labdhavA jainaJca zAsanam / kRtvA nivRttiM madyasya samyak sA'pi na pAlitA" // 1 // anena vratabhaGgena manyamAnA adhArmikam / adhamAdhamamAtmAnaM, kRSNaprAsAdamAzritAH // 2 // tathAhi - lajjAguNaughajananI jananI mivAryA / matyantazuddhahadayA manuvartamAnAH // tejasvinaH sukha masUnapi saMtyajanti / satyavratavyasanino na punaH pratijJAm // 3 // varaM praveSTu jvalitaM hutAzanaM na cA'pi bhagnaM cirasaMcita vratam / varaM hi mRtyuH suvizuddha cetaso na cA'pi zIlaskhalitasya jIvitam // 4 // iti tadevaM prAyazaH sarvo'pyAtmAnaM dhArmikaM manyatta iti kRtvA bahu jananamano dharma iti sthitam / tasmiMzca saMvattaH samAhitaH sana naraH pamAna sarvAthaiH bAhyAbhyantairardhanadhAnyakalatramamattvAdibhiH anizritaH apratibaddhaH sana dharmaM prakAzitavAnityattareNa saha sambandhaH nidarzanamAha-hRdaiva svacchAmbhasA bhRtaH sadA anAvilaH anekamatsyAdi jalacara saMkrameNApyanAkulo'kaluSo vA kSAntyAdilakSaNaM dharma prAdurakArSIt prakaTaM kRtavAn yadi vA evaM viziSTa eva kAzyapaM tIrthaGkarasambandhinaM dharmaM prakAzayet chAndasatvAd vartamAne bhUta nirdeza iti // 7 // TIkArtha - jo bahuta logoM ko apanI ora jhukA detA hai-AkRSTa kara letA hai athavA jo una dvArA prazaMsita hotA hai use bahujana namana kahA jAtA hai / vaha dharma hai kyoMki dharma ko hI bahuta se loga apanI apanI bhAvanA tathA vRtti ke anurUpa prazaMsita karate haiM / prazna uThAtehue kahA gayA hai-kisa prakAra ? isakA samAdhAna karate hue eka kathAnaka prastuta kiyA jAtA hai rAjagRha nagara meM zreNika nAmaka rAjA rAjya karatA thA / eka dina kI bAta hai / vaha apane putra abhayakumAra ke sAtha jo caturvidha buddhi sampanna thA, rAjasabhA meM baiThA thA / aneka prakAra kI kathAoM se manovinoda kara 155 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram rahA thA / tabhI eka prasaMga upasthita huA ki isa loka meM dharmiSTa loga adhika haiM yA adharmiSTa adhika haiN| isa para sabhAsadoM kI rAya pUche jAne para sabhI ne yaha kahA ki saMsAra meM adhArmika puruSa hI adhika haiM / sau meM se koI ekAdha hI aisA hogA jo dharma kA pAlana karatA ho| yaha zravaNa kara abhayakumAra bolA-Apa sabhI dharmiSTa haiM / yadi isa bAta ko nizcita na samajhate hoM-isameM saMdeha lagatA ho to Apa jAMca kara leM / sabhAsadoM ne yaha svIkAra kiyA / ___ tadantara abhayakumAra ne eka dhavala-sapheda tathA eka kRSNa-kAlA aise do mahala banAye / usane nagara meM yaha ghoSita karavAyA ki jo bhI koI dhArmika ho ve sabhI pUjopakAra kA sAmAna lekara sapheda mahala meM praveza kareM tathA jo apane ko dhArmika na mAnate hoM ve kAle mahala meM jAMya / usake bAda sabhI loga sapheda mahala meM cale gaye / jaba ve usa mahala se bAhara nikalane lage to unase prazna kiyA gayA ki tuma loga kisa prakAra dhArmika ho, aisA pUche jAne para kisI ne kahA-maiM kRSaka hU~ / bahuta se pakSI mere dhAnya ke kaNoM se apanI tuSThi-tRpti karate haiM tathA khalihAna se prApta dhAnya meM se maiM bhikSA detA hU~ jisase mujhe dharma lAbha hotA hai / ataH maiM dhArmika huuN| dUsare ne kahA-maiM brAhmaNa hU~ / pitRgaNa aura devagaNa kA tarpaNa karatA hU~ / ata: maiM dhArmika hU~ / dUsarA kahane lagA-maiM vaNika kulopajIvI hU~ / maiM vyApAra dvArA apanA nirvAha karatA hU~ / bhikSAdAna Adi kArya karatA hU~ / ataH maiM dhArmika hU~ / dUsare ne kahA-maiM kulaputra hU~-khAnadAnI raIsa hU~, nyAyAnugata, itara Azraya se rahita apane kuTumba kA lAlana pAlana karatA hU~ / isaliye maiM dhArmika hU~ / Akhira meM eka zvapAka-cAMDAla ne bhI kahA ki maiM apane kula kramAgata apane hI vaMza meM pIr3hiyoM se cale Ate dharma kA pAlana karatA hU~ / tathA mere Azraya meM rahane vAle bahuta se mAMsabhojI mere sahAre jIte haiM / ata: maiM dhArmika hU~ / yoM sabhI loga apane-apane vyavasAya meM-kAryakalApa meM dharma kI sthApanA karane lage kintu unhIM logoM meMse do zramaNopAsaka kAle mahala meM saMpraviSTa the / unase jaba yaha prazna kiyA gayA ki Apane kauna sA pApa kRtya kiyA hai / isa para ve loga bole-hamane madirA pAna ke tyAga kA niyama liyA thaa| eka bAra use bhaMga kara diyA / vAstava meM muni gaNa hI isa saMsAra meM sahI mAyane meM dharmiSTa haiM kyoMki ve apane dvArA svIkAra kiye gaye niyamoM kA pAlana karane meM sakSama haiM / kitane duHkha kI bAta hai ki hama logoM ne mAnavabhava prApta kiyA, jaina zAsana milaa| madirA pIne kA parityAga karake bhI apanI pratijJA ko nahIM nibhA sake / isa prakAra niyama ko tor3A, vrata ko bhaMga kiyA, isaliye hama apane Apako adhArmika aura adhama se adhama, nIca se nIca samajhakara kAle mahala meM praviSTa hue kyoMki pratijJA lajjA Adi uttama guNoM kI jananI hai-unheM utpanna karatI hai / vaha zuddha hRdaya yukta pUjanIyA mAM ke samAna hai / usakA anusaraNa karane vAle tejasvI, Atma zaurya ke dhanI, satyavrata kA eka hRdaya se anusaraNa karane vAle puruSa apane prANa sukhapUrvaka tyAga dete haiM parantu lI gaI pratijJA kA tyAga nahIM karate-nahIM chor3ate / dhadhakatI huI agni meM praveza kara jAMya yaha uttama hai kintu cira saMcita-bahuta kAla se saMyoje hue vrata ko bhaMga karanA acchA nahIM hai / suvizuddha cettA-uttama cittayukta puruSa kI mRtyu acchI hai kiMtu jo vyakti zIla se skhalita-patita ho gayA ho usakA jInA acchA nahIM hai| ___yoM sabhI loga aksara apane Apako dhArmiSTha samajhate haiM / isa prakAra dharma ko jo bahuta jana namana kahA gayA hai, vaha ThIka hI hai / dharma meM jAgarUka hotA huA mAnava dhana, sampatti, dhAnya aneka padArtha, kalatra, antaravartI mamattva Adi meM Asakta na hokara-na baMdhakara jIvana meM dharma ko sAkAra karatA hai. sahI mAne meM vaha dhArmika hai / uttaragAthA kA isase saMbaMdha hai / (156 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM isa viSaya meM eka dRSTAnta aura diyA jAtA hai / eka tAlAba nirmala jala se bharA hai, vaha aneka jala jIvI prANiyoM ke saMcaraNa se bhI malina-mailA yA gaMdA nahIM hotA, isI prakAra sAdhu saMsAra meM rahate hue bhI malinadUSita nahIM hote / zAMti, kSamAzIlatA Adi dasa lakSaNa yukta dharma ko apane jIvana meM sAkAra karate haiM / sAdhu isI prakAra jIvana jItA huA tIrthaMkara deva dvArA nirUpitadharma ko prakAzita kare / isa gAthA meM chAndasa yA ArSa prayoga ke nAte vartamAna kAla meM bhUtakAla kA nirdeza huA hai / bahave pANA puDho siyA patteyaM samayaM samIhiyA / jo moNapadaM uvaTThiye, viratiM tattha akAsi paMDie // 8 // chAyA - bahavaH prANAH pRthak zritAH pratyekaM samatAM samIkSya / yo maunapadamupasthito viratiM tatrA kArSIt paNDitaH // anuvAda - isa jagata meM bahuta se prANI hai jo alaga alaga apane apane sthAnoM meM rahate haiN| vivekI muni una sabako samattva bhAva se dekhatA hai / saMyama ke patha para avasthita rahatA hai, use cAhiye ki vaha prANiyoM kI hiMsA se virata rahe-pRthak rahe / __TIkA-sa bahujananamane dharme vyavasthito yAdRga dharmaM prakAzayati tadarzayitumAha-yadi vopadezAntaramevAdhikRtyAha'bahave' ityAdi, bahavaH anantAH prANAH dazavidhaprANabhAktvAttada bhedopacArAt prANinaH pRthagiti pRthivyAdibhedena sUkSmabAdaraparyAptakA paryAptanarakagatyAdibhedena vA saMsAramAzritAH teSAJca pRthagAzritAnAmapi pratyekaM samatAM duHkhadveSitvaM sukhapriyatvaJca samIkSya dRSTvA yadivA samatAM mAdhyasthyamupekSya (tya) yo maunIndrapadamupasthita:saMyamamAzritaH sa sAdhuH tatra anenabhedabhinnaprANigaNe duHkha dviSi sukhAmilASiNi sati tadupaghAte karttavye viratimakArSIta kuryA dveti, pApADDInaH pApAnuSThAnAd davIyAn paNDita iti // 8 // TIkArtha - eka sAdhu jo bahuta se logoM dvArA vandanIya hai, vaha dharma ko jisa prakAra prakAzita karatA hai usakA digdarzana karAte hue AgamakAra kahate haiM - dasa prakAra ke prANoM ko dhAraNa karane ke kAraNa prANa dhAriyoM kA prANoM ke sAtha abheda saMbaMdha Aropita hai / ata: yahA~ unheM prANa kahA gayA hai / isa jagata meM ananta prANI nivAsa karate haiM jo pRthvI Adi ke bheda se sUkSma, bAdara-sthUla, paryApta-paryAptiprApta, aparyApta-paryApti varjita evaM naraka Adi vibhinna gatiyoM meM sthita ityAdi ke rUpa meM ve paraspara bhinna bhinna haiM / yadyapi ye pRthak pRthak rahate haiM kiMtu inameM se pratyeka prANI duH kha ke sAtha dveSa karatA hai aura sukha ke sAtha rAga karatA hai, vaha duHkha nahIM cAhatA, sukha cAhatA hai, yaha sabhI prANiyoM meM eka jaisI vRtti hai, ise jAnakara tathA saba prANiyoM ke prati madhyastha-taTastha bhAva rakhatA huA evaM saMyama mArga para vighna rUpa meM upasthita azubha anuSThAna se dUra rahatA huA vivekazIla-jJAnI puruSa du:kha dveSI aura sukhAbhilASI bhinna bhinna rUpoM meM avasthita prANiyoM kI hiMsA se nivRtta rahe / dhammassa ya pArae muNI AraMbhassa ya aMtae Thie / soyaMti ya NaM mamAiNo No labbhaMti NiyaM pariggahaM // 9 // -1570 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA dharmasya ca pArago puni rArambhasya cAntake sthitaH / zocanti ca mamatAvantaH no labhante nijaM parigraham // - anuvAda jo puruSa dharma ke pAragAmI haiM - dharma tattva ke jAnakAra hai, usa para calane vAle haiM, jo ArambhahiMsAdi se dUravartI haiM ve vastutaH muni haiN| jo vyakti mamatA meM grasta rahate haiM, parigraha - dhana-daulata ke liye tar3aphate rahate haiM ve zokAnvita hote hue bhI parigraha ko prApta nahIM kara pAte / TIkA - api ca dharmasya zrutacAritrabhedabhinnasya pAraM gacchatIti pAragaH siddhAntapAragAmI samyakcAritrAnuSThAyI veti, cAritramadhikRtyAha - 'Arambhasya' sAvadyAnuSThAna rUpasya 'ante' paryante tadabhAvarUpe sthito munirbhavati ye punarnaivaM bhavanti te akRtadharmAH maraNe duHkhe vA samutthite AtmAnaMzocanti Namiti vAkyAlaGkAre, yadiveSTamaraNAdau arthanAze vA 'mamAiNo' tti mameda-mahamasya svAmItyevamadhyavasAyinaH zocanti zocamAnA apyete 'nijama' AtmIyaM pari samantAt gRhyate AtmasAtkriyata iti parigrahaH / hiraNyAdiriSTa-svajanAdirvA taM naSTaM mRtaM vA 'na labhante' na prApnuvantIti, yadi vA dharmasyaM pAragaM munimArambhasyAnte vyavasthitamenamAgatya 'svajanA: ' mAtApitrAdayaH zocanti 'mamatvayuktAH' snehAlavaH na ca te labhante nijamapyAtmIya parigrahabuddhayA gRhItamiti // 9 // TIkArtha dharmazruta - jJAna, cAritra - AcAra bheda se do prakAra kA hai| jisane aise dharma ko pAra kiyA hai arthAt jo dharma ke siddhAMtoM kA samyakvettA hai, bhalI bhAMti jAnatA hai- jo zuddha cAritra kA dhArmika caryA kA anusaraNa karatA hai, vaha muni kahA jAtA hai / cAritra ko adhikRta kara kahA jAtA hai ki jo Arambha - sA anuSThAna rUpa pApa kRtyoM ke abhAva meM avasthita rahatA hai, vaise asat karma nahIM karatA hai, vaha puruSa muni hai / kiMtu aisA nahIM karane vAle loga bhI haiM ve dharmAcaraNa nahIM krte| mRtyu yA saMkaTa upasthita hone para AtmA ko zokAnvita banAte haiM / yahAM isa gAthA meM 'NaM' zabda vAkyAlaMkAra ke rUpa meM prayukta huA hai / iSTa- abhipsita yA priya kI mRtyu yA dhana kA nAza hone para ye mere haiM, maiM inakA svAmI hU~, ye kyA ho gayA, yoM avasAda pUrvaka cintana karane vAle unake liye bahuta zokAnvita hote haiM kiMtu zoka karane ke bAvajUda ve apane naSTa hue parigraha Adi ko prApta nahIM kara sakate / parigraha use kahA jAtA hai jo cAroM ora se apane adhIna kiyA hai, svAyatta kiyAjAtA hai yA grahaNa kiyA jAtA hai| sonAAdi padArtha tathA pArivArika jana parigraha meM Ate haiM, jo svarNa Adi padArtha naSTa ho gaye, jo pArivArika jana mRtyu ko prApta ho gaye, unheM prApta nahIM kiyA jA sakatA athavA dharma ke pAragAmI - tattva vettA AcAraniSTa evaM hiMsA Adi AraMbha ke anAsevI muni ke samIpa Akara usake mAtA pitA Adi riztedAra apanA mamattva dikhalAte haiM, sneha dikhalAte haiN| una muni dvArA ghara chor3a diye jAne ke kAraNa ve zoka prakaTa karate haiM / usa muni ko ve apanA parigraha, apanI sampatti samajhate haiM kiMtu use pAne meM samartha nahIM hote| / chAyA - iha loga duhAvahaM viU paraloge ya duhaM duhAvahaM / viddhaMsaNadhammameva taM iti vijjaM ko'gAra mAvase // 10 // - ihalokaduHkhAvahaM vidyAH paraloke ca duHkhaM duHkhAvaham / vidhvaMsanadharmameva tad iti vidvAn ko'gAra mAvaset // 158 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM anuvAda - parigraha jisameM svarNa, rajata Adi sampatti tathA kuTambI saMbaMdhI janoM kA samAveza hai, isa loka tathA paraloka meM duHkhaprada hai / ye sabhI miTa jAne vAle haiM / isa tathya ko-saccAI ko jo jAnatA haiaisA kauna vyakti hai jo ghara meM rahanA, gRhastha yA sAMsArika jIvana bitAnA apane liye acchA samajhe / TIkA - atrAntare nAgArjunIyAstu paThanti "souNa tayaM uvaTThiyaM kei gihI viggheNa udviyA / dhammaMmi aNuttare muNI, taMpi jiNijja imeNa paMDie // 1 // etadevAha-iha asminneva loke hiraNyasvajanAdikaM duHkhmaavhti| 'viu' tti vidyAH jAnIhi, tathAhi arthAnAmarjane du:khamarjitAnAJca rakSaNe / Aye du:khaM vyaye du:khaM dhigarthaM duHkhabhAjanam" // 1 // tathAhi- . "revApayaH kisalayAni ca sallakInAM vindhyopakaNThavipinaM svakulaJca hitvA / kiM tAmyasi dvipa! gato'si vazaM kariNyAH, sneho nibandhanamanarthaparamparAyAH" // 2 // paraloke ca hiraNya svajanAdi mamatvApAdita karmajaM duHkhaM bhavati, tadapyaparaM duHkhamAvahati, tadupAdAna karmopAdAnAditibhAvaH / tathaivadupArjitamapi vidhvaMsanadharmaM vizarArusvabhAvaM gatvaramityarthaH ityevaM vidvAna jAnan kaH sakarNa agAravAsaM gRhavAsabhAvaset gRhapAzamanubadhnIyAditi / uktaJca "dArA: paribhavakArAH bandhujano baMdhanaM viSaM viSayAH / ko'yaM janasya moho ? ye ripavasteSu suhRdAzAH // 10 // TIkArtha - nAgArjunIya vAcanA ke anusAra yahAM 'soUNa' ityAdi pATha hai arthAt koI sAMsArika puruSa muni ko AyA jAnakaraunake liye vighna upasthita karane hetu Aye, kahe to anuttara-jisase bar3hakara dUsarA koI nahIM hai, aise uttama dharma ke paripAlana meM vidyamAna vivekazIla muni isa prakAra unako jIta le, niruttara kara de, isI bAta ko sUtrakAra vivecana karate haiM - svarNa Adi bahumUlya padArtha tathA kuTumba evaM parivAra ke loga isa loka meM bhI duHkhaprada hai ise smjhe| kahA hai-dhana kA arjana karane meM use kamAne meM bar3A duHkha-bar3I takalIpheM sahanI hotI hai, usakI rakSA karane meM bhI kaSTa hotA hai "yoM usake Aya-Ane meM, vyaya-kharcane meM yA jAne meM bahuta kaSTa hotA hai / yaha dhana to duHkhoM kA pAtra hai, dhikkAra yogya hai / bhoga ke saMdarbha meM hAthI ko saMbodhita kara kahA gayA hai - . ___ he gaja ! tumheM revA nadI kA jala, sallakI vRkSa ke patte aura apanA sundara kula prApta hai / ina sabako chor3akara tuma eka hathinI ke prati kAmukatAvaza hokara duHkhita ho rahe ho-paritapta ho rahe ho / saMsAra meM yaha bhautika sneha hI anartha kI jar3a hai / svarNa Adi dhana, vaibhava ke prati mamattva meM grasta rahane se paraloka meM bhI duHkha prApta hotA hai / vaha du:kha phira naye duHkha ko paidA karatA hai kyoMki usa duHkha vaza vyakti phira nimna kArya karatA hai / unakA phala bhI to duHkhajanaka hI hotA hai / jo dhana kamAyA hai, vaha bhI sadA nahIM rhtaa| sthira nahIM rahatA, naSTa ho jAtA hai / jo isa bAta ko jAnatA hai vaisA kauna vivekI-jJAnI gRhastha jIvana ko acchA samajhegA / gRhastha ke phaMde meM apane kA bAMdhane hetu udyata hogA / kahA hai - striyAM paribhava-apamAna kA kAraNa hotI haiM / baMdhu bAMdhava jana baMdhana hai-unake moha se vyakti karmoM se baMdhatA hai / sAMsArika bhoga jahara ke samAna hai, aisA hote hue bhI manuSya kitanA mohachanna hai| unameM, jo vAstava meM usake zatru haiM mitra kI sI AzA rakhatA hai| 159 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram mahayaM parigova jANiyA jAvi ya vaMdaNapUyaNA ihaM / suhume salle duruddhare viumaMtA payahija saMthavaM // 11 // chAyA - mahAntaM parigopaM jJAtvA yA'pi ca vaMdanapUjaneha / sUkSme zalye duruddhare vidvAna parijahyAt saMstavam // anuvAda - eka muni yaha jAnakara ki sAMsArika prANiyoM ke sAtha paricaya karanA eka prakAra se mahAnabar3e bhArI kIcar3a meM phaMsanA hai / unake sAtha samparka saMsarga na jor3e / apane vaMdana pUjana ko jo use prApta hai, dekhakara garva na kare kyoMki garva karanA eka sUkSma-bArIka zalya-kAMTA hai jise uddhRta kara pAnA-nikAla pAnA bahuta kaThina hai| TIkA - punarapyupadezamadhikRtyAha-'mahAntaM, saMsAriNAM dustyajatvAnmahatA vA saMrambheNa parigopaNaM parigopaH dravyataH paMGkAdiH bhAvato'bhiSyaGga taM 'jJAtvAM' svarUpataH tadvipAkato vA paricchidya yA'pi ca pravrajitasya sato rAjAdibhiH kAyAdibhi vandanA vastrapAtrAdibhizca pUjanA tAM ca 'iha' asmin loke maunIndre vA zAsane vyavasthitena karmopazamajaM phalamityevaM parijJAyotseko na vidheyaH, kimiti ? yato garvAtmakametatsUkSmaM zalyaM vartate, sUkSmatvAcca 'duruddharaM' duHkhenoddhartuM zakyeta, ataH "vidvAn' sadasadvivekajJastattAvat 'saMstavaM' paricayamabhiSvaGga 'parijahyAt' parityajediti / nAgArjunIyAstu paThanti - . "palimaMtha mahaM viyANiyA, jA'viya vaMdaNayUyaNA iha / suhumaM sallaM duruddharaM, taMpi jiNe eeNa paMDie" // 1 // asya cAyamarthaH-sAdho: svAdhyAyadhyAnaparasyaikAntaniHspRhasya yo'pi cAyaM paraiH vandanApUjanAdikaH satkAraH kriyate asAvapi sadanuSThAnasya sadgate ; mahAn palimantho-vighnaH, AstAM tAvacchabdAdiSvabhiSvaGga, tamityevaM parijJAya tathA sUkSma zalyaM duruddharaM ca atastamapi 'jayed' apanayet paNDitaH 'etena' vakSyamANeneti // 11 // TIkArtha - sUtrakAra punaH upadeza dene ke saMdarbha meM pratipAdita karate haiM - sAMsArika prANI ke liye paricaya kA tyAga karanA bahuta hI kaThina hai / ataeva yahAM paricaya ko mahAna kahA gayAhai athavA mahAna saMrambha ke artha meM yahA~ 'mahat' zabda kA prayoga huA hai / jo prANiyoM ko apane se grasta kara letA hai-phaMsA letA hai use parigopa kahA jAtA hai / vaha dravya parigopa va bhAva parigopa ke rUpa meM do prakAra kA haiM / dravya parigopa paMka yA kIcar3a kahA gayA hai / sAMsArika prANiyoM ke sAtha jo paricaya saMsarga yA Asakta bhAva rakhA jAtA hai, use bhAva parigopa kahA jAtA hai / muni isakI vAstavikatA ko hRdayaMgama kara isakA parityAga kare / pravrajita-dIkSita sAdhanArat muni ko rAjA, sAmanta Adi deha Adi se vandana kare, praNamana kare, vastra tathA pAtra dvArA sammAna kare-satkAra kare, muni jo bhagavAna vItarAga ke dharmazAsana meM avasthita hai-yaha mAne ki yaha usake karmoM ke upazama kA phala hai / jisake pariNAma svarUpa isa saMsAra meM sammAna Adi prApta ho rahe haiM / ata: vaha unakA garva-abhimAna na kare / garva kyoM na kare ? aisA savAla uThAkara ise punaH spaSTa kiyA jAtA hai-kyoMki garva eka aisA sUkSma tIkSNa kAMTA hai ki use uddhRta kara pAnA-nikAla pAnA bahuta kaThina hai / isaliye jo muni sat asat ke viveka se yukta hai kabhI saMstava-prazasti, mAna sammAna prApta kara ghamaMDa na kare / nAgArjunIya vAcanA meM isa gAthA ke sthAna para 'palimaMtha' ityAdi gAthA par3hI jAtI hai / usakA abhiprAya yaha hai ki-vivekazIlapuruSa jo sarvathA spRhA-AkAMkSA se varjita ho, svAdhyAya parAyaNa aura dhyAnAnurakta (160) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vaitAliya adhyayanaM ho, anya logoM dvArA kiye gaye vaMdana pUjana-sammAna satkAra Adi ko sadanuSThAna-uttama AcaraNa aura uttama gati meM bahuta bar3A vighna samajhakara usakA parityAga kara de / jaba vaMdana pUjana Adi bhI uttama kArya aura uttama gati meM bAdhAjanaka hai taba phira zabda Adi indriyoM ke bhogya viSayoM meM Asakta hone kI bAta hI kyA hai ? ve to atyanta vighnakAraka hai hI / vivekazIla puruSa usa sUkSma-Atyanta bArIka aura duruddhara-kaSTa se nikAle jA sakane yogya kAMTe ko nikAla pheMke jisakA upAya Age kahA jA rahA hai| ege care (ra) ThANa mANase, sayaNe ege (ga) samAhiye siyA / . bhikkhU uvahANavIrie vahagutte ajjhattasaMvuDo // 12 // chAyA - ekazcaret sthAnamAsa ne zayana ekaH sammAhitaH syAt / bhikSurupadhAnavIryaH vAggupto'dhyAtmasaMvRttaH // anuvAda - eka bhikSu jo vacana evaM mana dvArA gupta ho-vAcika aura mAnasika dRSTi se pApa kAryoM se nivRtta ho, tapazcaraNa meM parAkramazIla ho, adhyAtmalIna ho, sthAna, Asana evaM zayana inameM ekAkI jIvanayApana karatA huA dharma dhyAna meM anurata rahe-ekAkI vicaraNa kare / TIkA - eko'sahAyo dravyata ekallavihArI bhAvato rAga dveSarahitazcaret tathA sthAnaM kAyotsargAdikam eka eva kuryAt, tathA Asane'pi vyavasthito'pi rAgadveSarahita eva tiSThet evaM zayane'pyekAkyeva samAhitaH dharmAdidhyAnayukta: syAt bhavet / etaduktaM bhavati sarvAsvapyavasthAsu caraNasthAnAsanazayanarupAsu rAgadveSavirahAt samAhita eva syAditi / tathA bhikSaNazIlo bhikSuH upadhAnaM tapastatra vIryya yasya sa upadhAna vIryya:-tapasyanigUhitabalavIrya ityarthaH / tathA vAgguptaH supa-locitAbhidhAyI adhyAtma manastena saMvRtto bhikSu bhavediti // 12 // ___TIkArtha - eka sAdhu asahAya-dUsare kI sahAyatA na letA huA dravya dRSTi se ekala vihArI tathA bhAvatmaka dRSTi se rAgadveSa rahita hokara vicaraNa kare / vaha ekAkI rahatA huA, kAyotsarga Adi kI sAdhanA kare / vaha Asana para sthita hotA huA rAgadveSa vivarjita rahe / sotA huA bhI ekAkI hI dharmadhyAna se yukta rahe / kahane kA abhiprAya yaha hai ki vaha bhikSaNazIla sAdhu calane baiThane evaM khar3e hone tathA sone Adi sabhI sthitiyoM meM rAga dveSa se rahita hokara dharmAdi dhyAna meM lIna rahe / vaha tapa kI ArAdhanA meM apanA Atma parAkrama vizeSa rUpa se prakaTa kare / vaha vAkgupta rahe / bhalI bhAMti paryAlocanAcintana vimarza Adi kara vAkya bole| apane mana ko niyaMtraNa meM rakhe / No pIhe Na yAva paMguNe, dAraM sunnadha rassa saMjae / puDhe Na udAhare vayaM, Na samucche No saMthare taNaM // 13 // chAyA - no pidadhyAnna yAvat praguNayevAraM zUnyagRhasyabhikSuH / pRSTo no dAharedvAcaM na samuchiMdyA no saMstarettRNam // anuvAda - sAdhu kisI sUne ghara kA daravAjA na khole aura na banda hI kare / koI kucha pUche to kucha na kahe / usa ghara kA kUDA kacarA sApha na kare aura vahAM vizrAma ke liye tRNa ghAsa phUsa na bichaaye| -161) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA kiJca kenacicchayanAdinimittena zUnyagRhamAzrito bhikSuH tasya gRhasya dvAraM kapATAdinA na sthagayennApi taccAlayet yAvat 'na yAvapaMguNe' tti 'nodghATayet' tatrastho'nyatra vA kenaciddharmAdikaM mArga vA pRSTaH san sAvadyAM vAcaM nodAharennabrUyAt / abhigrahiko jina kalpikAdirniravadyAmapi na brUyAt, tathA na samucchindyAt tRNAni kacavaraM ca pramArjanena nApanayet nA'pi zayanArthI kazcidAbhigrahikaH tRNAdikaM saMstaret tRNairapi saMstArakaM na kuryyAt kiM punaH kambalAdinA ? anyo vA zuSiratRNaM na saMstarediti // 13 // TIkArtha sAdhu sone Adi ke nimitta kisI sUne ghara kA Azraya le to usa ghara ke daravAje ko kivADa lagAkara banda na kare tathA usake kivADa ko na hilaave| yadi usake kivADa Adi banda ho to unheM na khole / vahAM yA kaI aura jagaha Thahare hue sAdhu se koI mArga Adi pUche to vaha sAvadya pApayukta, doSayukta vacana na bole / yadi abhigraha dhArI jina kalpI sAdhu ho to vaha nikhadya - avadya yA pApa rahita vacana bhI na bole / vaha sAdhu usa makAna ke ghAsa phUsa, kUDA karakaTa Adi ko jhAr3a buhAra kara dUra na kare / koI bhI abhigrahadhArI sAdhu apane sone ke liye ghAsa phUsa kA bichaunA na lgaaye| phira kambala Adi kI to bAta hI kahAM hai / koI aura sAdhu bhI suSira - paule va mulAyama ghAsa phUsa kA bichaunA na bichAye / OM OM 4 jatthatthamie aNAule samavisamAI muNI'hiyAsae / caragA aduvAvi bheravA aduvA tattha sarIsivA siyA // 14 // chAyA - - yatrAstamito'nAkulaH samaviSamANi muniradhisaheta / carakA athavA'pi bhairavAH athavA tatra sarIsRpAH syuH // anuvAda cAritra niSTha puruSa jahAM sUrya asta ho jAya-chipa jAye vahIM anAkulabhAva se kSobha rahita hokara nivAsa kare / vaha sthAna sama viSama samatala ubar3a khAbaDa jaisA bhI anukUla pratikUla ho vaha use sahana kare - kAma meM le / yadi usa sthAna para DAMsa, macchara ho, bhaya janaka prANI ho, sarisRpa peTa ke bala reMgane vAle sAMpa Adi prANI ho to bhI vahIM nivAsa kare / - TIkA tathA bhikSuryatraivAsta mupaiti savitA tatraiva kAyotsargAdinA tiSThatIti yatrAstamitaH tathA'nAkulaH samudravannakrAdibhiH parISahopasargerakSubhyan samaviSamANi zayanAsanAdInyanukUlapratikUlAni muniH yathAvasthitasaMsArasvabhAvavettA samyag arakta dviSTatayA'dhisaheta tatra ca zUnya gRhAdau vyavasthitasya tasya caratIti carakAH daMzamazakAdayaH athavA'pi bhairavAH bhayAnakAH rakSaH zivAdayaH athavA tatra sarIsRpAH syuH bhaveyuH tatkRtAMzca parIsahAn samyagadhisaheteti ||14|| TIkArtha - saMyama sAdhanA meM abhirata puruSa, jahAM sUraja chipa jAye usI jagaha kAyotsarga Adi karake nivAsa karate haiM / ataeva kahA jAtA hai ki sUrya jahAM asta ho sAdhu vahIM para parIsahoM evaM upasargoM se vyAkula na hotA huA nivAsa kre| jaise samudra makara Adi se kSobha prApta nahIM karatA huA prazAMta banA rahatA hai| vahAM baiThane tathA sone Adi ke sthAna pratikUla - duvidhApUrNa tathA anukUla - suvidhAjanaka ho to bhI saMsAra ke satya svarUpa kA parijJAtA muni rAga, dveSa se vivarjita hokara unase UMcA uThakara vaha saba sahana kare / usa sUne ghara Adi sthAnoM meM Tike hue sAdhu ko yadi DAMsa, macchara Adi prANI, bhaya janaka bhUta preta, zRMgAla, sarpa Adi prANiyoM dvArA kaSTa utpanna ho to vaha use samyak - binA ghabarAye sthiratA aura dhIratApUrvaka sahana kare / 162 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAlaya adhyayanaM tiriyA maNuyA ya divvagA, uvasaggA tivihA'hiyAsiyA / lomAdIyaM Na hArise, sunnagAragao mahAmunI // 15 // / chAyA tairazcAn mAnuSA~zca divyagAn upasargAn trividhAnadhi romAdikamapi na harSayet zUnyAgAragato mahAmuniH // anuvAda sUne ghara meM TikA huA mahAmuni - mahAn AtmA parAkrama zIla sAdhu vahAM upasthita hone vAle pazu pakSI viSayaka, mAnava viSayaka tathA deva viSayaka upasargoM tathA vighna-bAdhAoM ko sahana kare / bhaya se usakA eka roma bhI bAla bhI na kA~pe / 1 TIkA sAmprataM trividopasargAdhisahanamadhikRtyAha tairazcAH siMha vyAghrAdikRtaH tathA mAnuSA anukUlapratikUlAH satkArapuraskAradaNDakazAtADanAdijanitAH tathA divyagA iti vyantarAdinA hAsyapradveSAdijanitAH evaM trividhAnapyusargAn adhisahet topasargai vikAraM gacchet, tadeva darzayati-lomAdikamapi na harSayed bhayena romomamapi na kuryyAt yadi vA eva mupasargAstrividhA api 'ahiyAsiya' tti adhisor3hA : bhavanti yadi robhodmAdikamapi na kuryyAt / Adi grahaNAt dRSTimukhavikArAdiparigrahaH, zUnyAgAragataH zUnyagRhavyavasthitasya copalakSaNArthatvAt pitRvanAdisthito vA mahAmuni rjinakalpikAdiriti // 15 // TIkArtha - sAdhu ko tIna prakAra ke upasarga sahane cAhiye / isa viSaya ko prastuta karate hue AgamakAra kahate haiM zera bAgha Adi tiryak prANiyoM dvArA kiyA gayA upasarga tairazca tiryakyonikRta kahalAtA hai / manuSyoM dvArA diyA gayA satkAra puraskAra - Adara sammAna Adi ke rUpa meM anukUla tathA laTThI, cAbuka Adi dvArA tADana ke rUpa meM pratikUla upasarga mAnuS upasarga kahalAtA hai tathA vyantara, bhUta, preta, deva, Adi dvArA hAsya, vinoda, dveSa, pIDA Adi rUpa meM kiyA gayA upasarga divya yA divyaga kahalAtA hai / ina tInoM prakAra ke upasargoM ko sahana kare / inase vikAra prApta na kare / mana yA zarIra meM viparItatA anubhava na kare / isaliye AgamakAra kahate haiM ki aisI sthiti meM usake roma taka meM bhI avasAda yA pIDA vyApta na ho| dUsare zabdoM meM sAdhu ina upasargoM ke Ane para Dara se apanI roma bhI na kaMpAye / tabhI vaha sAdhu aise trividha upasargoM ko sahana kara sakatA hai yadi unake Ane para usake eka roma meM bhI bhaya na vyApe / yahAM Adi zabda ke prayoga se upara kahe gaye Adi prANiyoM kA vikRta rUpa meM dekhanA evaM vikRta mukha Adi kA grahaNa hai / yahAM sUne ghara meM rahanA upalakSaNa mAtra hai / ataeva zmazAna Adi bhaya janaka sthAnoM meM Tike hue jina kalpI muni ke saMbaMdha meM bhI yahI bAta samajhanI cAhiye / yahAM mahAmuni zabda jina kalpI ke liye AyA hai / No abhikaMkhejja jIviyaM, no'viya pUyaNapatthae siyA / abbhattha muviMti bheravA sunnAgAragayassa bhikkhuNo // 16 // chAyA nAbhikAMkSeta jIvitaM nA'pi ca pUjanapArthakaH syAt / abhyastA upayaMti bhairavAH zUnyAgAragatasya bhikSoH // - 163 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - sAdhu uparyukta upasargoM, vighna-bAdhAoM se utpIDita vyathita hokara jIvana kI kAmanA na kare tathA satkRta-sammAnita hokara pUjA sammAna mahimA-prazasti Adi kI abhyarthanA na kare / yoM pUjA-pratiSThA tathA jIvana se nirapekSa, sUne ghara meM Tike hue sAdhu ko bhaya janaka upasarga sahane kA abhyAsa ho jAtA hai / TIkA - kiJca sa tai bhairavai rupasargerudIrNaistotudyamAno'pi jIvitaM nAbhikAGketa jIvita nirapekSeNopasargaH soDhavya iti bhAvaH na copasargasahanadvAreNa pUjAprArthakaH prakarSAbhilASI syAt bhavet, evaJca jIvitapUjAnirapekSeNAsakRt samyaka sahyamANA bhairavAH bhayAnakAH zivApizAcAdayo'bhyastabhAvaM svAtmatAmapasAmIpyena yAnti gacchanti tatsahanAcca bhikSoH zanyAgAragatasya nIrAjita vAraNasyeva zItoSNAdijanitA upasargA: sasahA eva bhavantIti bhAvaH // 16 // ___TIkArtha - sAdhu uparyukta bhISaNa upasargoM se utpIr3ita hotA huA bhI jIvana kI AkAMkSA na kare / vaha jIvana se nirapekSa rahatA huA usake cale jAne kI paravAha nahIM karatA huA upasagoM ko sahatA jAya yaha abhiprAya hai / upasargoM-vighna bAdhAoM aura kaThinAiyoM ko sahane se sammAna milegA yoM socakara vaha yaza pratiSThA aura bar3hAI kI AkAMkSA na kare / yoM jIvana aura mAna sammAna kI jarA bhI apekSA na rakhatA huA sAdhu bAra bAra bhaya janaka pizAca, zRMgAla Adi dvArA janita upadravoM ko sahatA hai / vaha upasargoM ko sahane meM itanA abhyasta ho jAtA hai ki ve bhUta preta Adi use AtmIyavat lagate haiM / una upasargoM ko yoM bardAzta karane se sUne ghara meM TikA huA vaha sAdhu zItalatA-sardI, uSNatA-garmI Adi se utpanna upasargoM ko mada vihvala hAthI kI jyoM ArAma se sahana kara letA hai / uvaNIyatarassa tAiNo bhayamANassa vivikkamAsaNaM / sAmAiya mAhu tassa jaM, jo appANa bhae Na daMsae // 17 // chAyA - upanItatarasya tAyino bhajamAnasya viviktamAsanam / sAmAyika mAhuH tasya yadya AtmAnaM bhaye na darzayet // anuvAda - jo sAdhu upanItatara hai-jisane apanI AtmA ko jJAna Adi ke samIpa pahuMcA diyA hai jo trAyI-asat karma se nivRtta hokara apanA tathA auroM ko nivRtta kara dUsaroM kA trANa karatA hai, rakSA karatA hai, upakAra karatA hai / vivikta-ekAMta strI, napuMsaka Adi se vivarjita sthAna meM nivAsa karatA hai tIrthaMkaroM ne aise muni ko sAmAyika cAritra kahA hai / aise muni ko kisI bhI sthiti meM bhayabhIta nahIM honA caahiye| TIkA - punarapyupadezAntaramAha - upa sAmIpyena nItaH prApito jJAnAdAvAtmA yena sa tathA atizayenopanIta nItatarastasya 'tAyinaH' parAtmopakAriNaH nAyiNo vA samyakapAlakasya tathA 'bhajamAnasya' sevamAnasya 'viviktaM' strI pazupaNDakavivarjitam Asyate sthIyate yasminniti tadAsanaM vasatyAdi, tasyaivambhUtasya muneH 'sAmAyikaM' samabhAvarUpaM sAmAyikAdi cAritramAhuH sarvajJAH 'yad' yasmAt tatazcAritriNA prAgvasthitasvabhAvena bhAvyam, yazcAtmAnaM 'bhaye' pariSahopasargajanite 'na darzayet' tadbhIru na bhavet tasya sAmIyikamAhuriti sambandhanIyamaM // 17 // TIkArtha - AgamakAra phira dUsarA upadeza dete haiM - jisa puruSa ne apane Apako jJAna Adi ke upasamIpa, nIta-pahuMcA diyA hai, vaha upanIta kahA jAtA hai / jo atyadhika upanIta hotA hai, use upanItatara kahA (164) Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana jAtA hai / jo upanItatara hai aura jo tAyI-trAyI, trAtA hai arthAt apanA aura dUsaroM kA upakAraka hai, athavA jo apane ApakA tathA auroM kA samyak-bhalI bhAMti pAlaka hai, pAlana karatA hai, jo strI pazu aura napuMsaka varjita sthAna meM nivAsa karatA hai, sarvajJoM ne aise muni kA samabhAva rUpa sAmAyika cAritra AkhyAta kiyA hai| yahAM Aye hue 'Asana' zabda kA artha isa prakAra hai jisa para sthita hote haiM use Asana kahA jAtA hai / basati Adi kA usameM samAveza hai / cAritra zIla sAdhaka ko pUrvokta rUpa meM apane svabhAva ko suvasthita kara denA cAhiye / jo sAdhu parISaha evaM upasarga janita pratikUlatA se DaratA nahIM, sarvajJoM ne usakA sAmAyika cAritra kahA hai / yaha yahAM yojita kara lenA caahiye| . usiNodagatattabhoiNo, dhammaTThiyassa muNissa hImato / saMsaggi asAhu rAihiM, asamAhI u tahAgayassavi // 18 // chAyA - uSNodakataptabhojino dharmasthitasya mune hrIMmataH / saMsargo'sAdhU rAjabhi rasamAdhistu tathAgatasyA'pi // anuvAda - uSNa jala-garma pAnI ko binA zItala kiye hue pIne vAle dharma sthita-zruta evaM cAritramUlaka dharma ke ArAdhaka hImAnaasaMyama se lajjA karane vAle-asaMyata AcaraNa se jheMpane vAle muni kA rAjA Adi se saMsarga karanA, unake sAhacarya meM rahanA acchA nahIM hai kyoMki usase unnata AcArazIla sAdhu kI bhI samAdhi bhaMga ho jAtI hai| TIkA - kiJca muneH 'uSNodakataptabhojinaH' tridaNDod vRttoSNodakabhojinaH, yadi vA-uSNaM sanna zItikuryAditi taptagrahaNaM, tathA zruta cAritrAkhyadharme sthitasya hImato'tti hI:-asaMyama prati lajjA tadvato'saMyamajugupsAvata ityarthaH, tasyaivambhUtasya munerAjAdiniH sArdhaM yaH 'saMsargaH' sambandho'sAvasAdhuH anarthodayahetutvAt 'tathAgatasyApi' yathoktAnuSThAyino'pi rAjAdisaMsargavazAd 'asamAdhireva' apadhyAnameva syAt, na kadAcit svAdhyAyAdikambhavediti // 18 // TIkArtha - jo sAdhu tIna bAra jise ubAlA gayA ho aise uSNa jala kA pAna karatA hai athavA uSNa jala ko zItala banAye binA jo pItA hai (yaha sUcita karane ke liye hI yahAM 'tapta' zabda kA prayoga huA hai) zruta evaM cAritra dharma meM jo vartanazIla rahatA hai, asaMyata AcaraNa se jo jheMpatA hai yA ghRNA karatA hai, aise muni kA rAjA Adi ke sAtha samparka-sAhacarya acchA nahIM hotA kyoMki usase anartha paidA hote haiM / jo muni zAstra pratipAdita AcAra kA paripAlana karatA hai, rAjA Adi ke saMsarga yA sAhacarya se, usako bhI asamAdhiapadhyAna ho jAtA hai, usake svAdhyAya Adi kI saMbhAvanAeM miTa jAtI haiM / ataH rAjA Adi kA sAhacarya tyAgane yogya hai| ahigaraNakaDassa bhikkhuNo, vayamANassa pasajjha dArUNaM / aDhe parihAyatI bahu ahigaraNaM na kareja paMDie // 19 // 165 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / chAyA - adhikaraNakarasya bhikSoH vadataH prasahyadAruNAm / arthaH parihIyate bahu adhikaraNaM na kuryAtpaNDitaH // anuvAda - jo sAdhu adhikaraNa-kalaha karatA hai tathA prakaTa rUpa meM dAruNa-kaThora vacana bolatA hai usakA artha-jIvana kA lakSya mokSa tathA use prApta karane kA mArga saMyama parihIna ho jAtA hai-naSTa ho jAtA hai / isaliye paMDita-jJAnI yA vivekazIla sAdhaka kalaha kadApi na kare / TIkA - parihAryadoSapradarzanena adhunopadezAbhidhitsayA''ha - adhikaraNaM kalahastatkaroti tacchIlazcaityadhikaraNakaraH tasyaivambhUtasya bhikSo stathAdhikaraNa karI dAruNAM vA bhayAnakAM vA 'prasahya' prakaTameva vAcaM bruvata: sataH 'artho' mokSaH tatkAraNabhUto vA saMyamaH sa bahu 'parihIyate' dhvaMsamupayAti, idamuktaM bhavati bahunA kAlena yadarjitam viprakRSTena tapasA mahatpuNyaM tatkalahaM kurvataH paropaghAtinI ca vAcaM bruvataH tatkSaNameva dhvaMsamupayAti, tathAhi _ 'jaM ajjiyaM samIkhallaehiM tavaniyamabaMbhamaiehiM / mA hu tayaM kalahaMtA chaDDe aha sAgapattehiM' // 1 // ityevaM matvA manAgapyadhikaraNaM na kuryAta 'paMDitaH' sadasadvivekIti // 19 // TIkArtha - jo doSa tyAgane yogya hai, unakA digdarzana karAkara sUtrakAra upadeza dete haiM - adhikaraNa kA artha kalaha hai, vaisA karane kA jisakA svabhAva hotA hai use adhikaraNakara kahA jAtA hai / jo sAdhu kalahazIla hai, jisase kalaha utpanna hotA hai, vaha prakaTa rUpa meM aisI dArUNa-kaThora yA bhayaMkara vANI hI bolatA hai, vaisA karane vAle kA mokSa yA mokSakA hetu saMyama dhvasta ho jAtA hai-miTa jAtA hai / yahAM kahane kA abhiprAya yaha hai ki jo kalaha karatA hai, aisI vANI bolatA hai jisase dUsare kA citta duHkhita hotA hai, usakA bahuta samaya meM kaThina tapazcaraNa dvArA arjita puNya tatkAla naSTa ho jAtA hai kyoMki tapa, niyama aura brahmacarya dvArA jo puNyArjana kiyA hai, use kalaha dvArA naSTa mata karo-jJAnIjana aisI zikSA dete haiM / ataeva sat aura asata kA jo viveka rakhatA hai, vaha jJAnI puruSa manAka-jarA bhI kalaha na kare / sIodagapaDiduguMchiNo, apaDiNNassa lavAvasappiNo / sAmAiyamAhu tassa jaM, jo gihimatte'saNaM na bhuMjatI // 20 // chAyA - zItodaka pratijugupsakasya, apratijJasya lavAvasarpiNaH / ___sAmAyikamAhu stasya yat yo gRhyamatre'zanaM na bhuMkte // anuvAda - jo zramaNa zItodaka-zItala, sacita jala se ghRNA karatA hai tathA jo mana meM kisI prakAra kI pratijJA-nidAna yA kAmanA nahIM rakhatA, jinase karmoM kA baMdha hotA hai, aisI pravRtti se dUra rahatAhai, sarvajJoM ne usa zramaNa ko sAmAyikastha-samabhAva ke rUpa meM AkhyAta kiyA hai, jo gRhasthoM ke pAtra meM bhojana nahIM karatA usako bhI samabhAvaka kahA gayA hai / TIkA - tathA zItodakam aprAsukodakaM tatpratijugupsakasyAprAsukodaka parihAriNaH sAdhoH na vidyate pratijJA nidAnarUpA yasya so'pratijJo'nidAna ityarthaH, lavaM karma tasmAt avasappiNotti avasarpiNaH yadanuSThAnaM karmabandhopAdonabhUtaM tatparihAriNa ityarthaH tasyaivambhUtasya sAdhoryasmAk yat 'sAmAyikaM' samabhAvalakSaNamAhuH (166) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana sarvajJAH, yazca sAdhuH 'gRhamAtre' gRhasthabhAjane kAMsyapAtrAdau na bhuGkte tasya ca sAmAyika-mAhuriti sambandhanIyaniti // 20 // TIkArtha - jo sAdhu-zramaNa aprAsuka-sacita jala se ghRNA karatA hai-sacita jala kA sevana nahIM karatA jo prajJiA-nidAna nahIM karatA, jo lava-karma kA avasarpaNa karatA hai-usase pRthak rahatA hai arthAt jo pravRtti karmabaMdha kI hetubhUta hai, usakA tyAga karatA hai, sarvajJoM ne vaise zramaNa ko sAmAyaka-samabhAvarUpa kahA hai / jo zraNaNa gRhasthoM ke kAMsI Adi ke batanoM meM bhojana nahIM karatA-sarvajJoM ne use bhI sAmAyaka, samabhAvarUpa kahA hai| Na ya saMkhaya mAhu jIviyaM tahavi ya bAlajaNo pagabbhai / bAle pAvehiM mijatI iti saMkhAya muNI Na majjatI // 21 // chAyA - na ca saMskArya mAhurjIvitaM tathA'pi ca bAlajanaH pragalbhate / bAlaH pApai mIryate iti saMkhyAya muni nai mAdyati // anuvAda - sarvajJoM ne kahA hai ki TUTA huA jIvana (jIvana kA dhAgA) phira nahIM jor3A jA sakatA hai to bhI ajJAnI prANI dhRSTatA pUrvaka pApakarma karatA hai-asat kArya karane meM bar3A DhITha banA rahatA hai, vaha ajJAnI puruSa pApI hai / yaha samajhakara muni kabhI mada-ahaMkAra nahIM karatA / / TIkA - kiJca-na ca, naiva jIvitam AyuSkaM kAlaparyAyeNa truTitaM sat punaH 'saMkhaya' miti saMskartuM tantuvatsandhAtuM zakyate ityeva mAhastadvidaH, tadhApi-evamapi vyavasthite 'bAlaH' ajJo janaH 'pragalbhate' pApaM kurvan dhRSTo bhavati, asadanuSThAnarato'pi na lajjata iti, sa caivambhUto bAlastairasadanuSThAnApAditaiH 'pApaiH' karmabhiH 'mIyate' tadyukta ityevaM paricchidyate, bhriyate vA meyena dhAnyAdinA prasthakavaditi, evaM 'saMkhyAya' jJAtvA 'muniH' ca yathAvasthitapadArthAnAM vettA 'na mAdyatIti' teSvasadanuSThAneSvahaM zobhanaH kartetyevaM pragalbhamAno madaM na karoti // 21 // TIkArtha - jo jIvana ke rahasyoM ko jAnate haiM, vaise vidvAna puruSoM ne batAyA hai ki kAla ke paryAya se TUTA huA prANiyoM kA jIvana TUTe hue dhAgoM kI jyoM phira jor3A nahIM jA sakatA-gayA huA jIvana lauTAyA nahIM jA sakatA phira bhI ajJAnI puruSa bar3I dhRSTatA-r3hIThapana ke sAtha pApa karatA hai / vaha asat-bure karma karatA huA bhI lajjita nahIM hotA-vaisA karate use zarma nahIM AtI / vaha ajJAnI prANI azubha pravRttiyoM se utpanna pApoM ke kAraNa pApI mAnA jAtA hai, jaise phasala nikAlane ke bAda prasthaka--koThA anAja Adi dvArA bhara diyA jAtA hai / usI prakAra vaha ajJa prANI pApoM se bhara jAtA hai / yaha dekhakara padArthoM ke satya svarUpa kA jJAtA muni yaha jAnatA huA ki pApa pUrNa pravRttiyAM karane vAle logoM meM maiM hI eka aisA hU~ jo sadanuSThAna yA uttama kArya kara rahA huuN| yaha soca kara mada-ahaMkAra nahIM karatA / maiM dharmaniSTha hU~, uttama karma karatA hU~, anya manuSya asad anuSThAnakArI hai, aisA abhimAna karanA pApa hai / ataH muni ko abhimAna nahIM karanA caahiye| chaMdeNa pale imA payA, bahumAyA moheNa pAuDA / viyaDeNa paliMti mAhaNe, sIuNhaM vayasA'driyAsae // 22 // -167 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram chAyA - 'chandasA pralIyante imAH prajAH bahumAyAH mohena prAvRttAH / vikaTena pralIyate mAhanaH zItoSNaM vacasA'dhisaheta // anuvAda - bahuta prakAra kI mAyA-chalanA yA pravaJcanA karane vAle mohAcchanna loga apanI hI icchA se-vAsanA dvArA naraka Adi gatiyAM prApta karate haiM kintu sAdhu mokSa kA lakSya liye apane nizchala-nirmala karmoM dvArA saMyAna meM tatpara rahate haiM / ve mana, vacana aura karma dvArA ThaMDa, garmI Adi samabhAvapUrvaka sahate haiM / TIkA - upadezAntaramAha - 'chandaH' abhiprAyastena tena svakIyAbhiprAyeNa kugatigamanaikahetunA 'imAH prajAH' ayaM lokastAsu gatiSu pralIyate, tathAhichAgAdivadhamapi svAbhiprAyagrahagrastAH dharmasAdhanamityevaM pragalbhamAnA vidadhati, anye tu saMdhAdikamudizya dAsIdAsadhanadhAnyAdiparigrahaM kurvanti, tathA'nye mAyApradhAna : kukkuTairasakRdutprokSaNazrotrasparzanAdibhirmugdhajanaM pratArayanti, tathAhi__"kukkuTasAdhyo loko nAkukkuTataH pravartate kiJcit / tasmAllokasyArthe pitaramapi sa kukkuTaM kuryAt // 1 // " tatheyaM prajA bahumAyA' kapaTapradhAnA, kimiti ? yato moha: ajJAnaM tena 'prAvRtA' AcchAditA sadasadvivekavikaletyarthaH, tadetadavagamya 'mAhaNe' tti sAdhuH 'vikaTena' prakaTenAmAyena karmaNA mokSe saMyame vA prakarSeNa lIyate pralIyate, zobhana bhAvayukto bhavatIti bhAvaH tathA zItaM ca uSNaM ca zItoSNaM zItoSNA vA anukUlapratikUlaparISahAstAn vAcA kAyena manasA ca karaNatrayeNA'pi samyagadhisaheta iti // 22 // TIkArtha - prajAjana-loga apane apane abhiprAya yA pariNAma ke anusAra bhinna bhinna gatiyA~ prApta karate haiM / unake durgati meM jAne kA ekamAtra kAraNa unakA apanA (azubha) pariNAma yA bhAva hI hai| kaI aise loga bhI haiM jo bakare Adi prANiyoM kA hanana karanA apane siddhAntAnurupa dharma kA hetu mAnate haiM / ve bar3I dhRSTatA ke sAtha vaisA karate haiM / kaI aise dUsare anya loga bhI haiM jo apane saMgha Adi ke prayojana hetu dAsa-dAsI, dhana-dhAnya Adi kA jo parigraha hai, saMgraha karate haiM / kaI aise vyakti hai jo apanI deha para bAra-bAra pAnI ke chIMTe dete haiM, kAnoM ko sparza karate haiM / isa prakAra kI pravaJcanA pUrNa pravRttiyoM dvArA ve bhole-bhAle logoM ko Thagate haiM / ve aisA kahate haiM ki yaha loka kukkuTa sAdhya hai / 'kukkuTa' yahAM kapaTapUrNa kAryoM ke saMketa hetu prayukta hai / unake anusAra kapaTa yA chalake binA koI bhI kArya nahIM hotA / ataH laukika svArtha hetu apane pitA ke sAtha bhI kapaTapUrNa vyavahAra karanA cAhiye / yaha prajA-loga kapaTapradhAna hai kyoMki ye moha kA ajJAna se prAvRta-Dhake hue haiM / yahI kAraNa hai ki ve sat aura asat ke viveka-jJAna se rahita haiM / sAdhu yaha jAnakara-aise nirupaNa kI vyarthatA samajha kara tatpara rahatA hai / isakA Azaya yaha hai ki vaha zubha bhAva yukta rahatA hai / vaha ThaMDe, garma, anukUla tathA pratikUla sabhI pariSahoM ko mana, vacana aura zarIra dvArA samabhAva se sahana karatA hai| kujae aparAjie jahA, akkhehiM kusalehiM dIvayaM / kaDameva gahAya No kaliM no tIyaM no ceva dAvaraM // 23 // chAyA - kujayo'parAjito yathA'kSaiH kuzalo dIvyan / kRtameva gRhItvA no kaliM no traitaM no caiva dvAparam // ( 168 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana anuvAda - jo dyUtakAra-juArI cUta krIr3A meM aparAjita hai-kisI se nahIM hAratA vaha dyUta krIr3A karatA huA kRta nAmaka sthAna satayuga ko svAyatta karatA hai, jise jue meM sarvottama mAnA jAtA hai vaha kaliyuga, dvApara yA tretA nAmaka sthAnoM ko grahaNa nahIM karatA / usI taraha eka vivekazIla puruSa sarvajJa prarUpita sarvottama kalyANakArI dharma ko hI grahaNa karatA hai-svIkAra karatA hai, zeSa sthAnoM ko chor3a detA hai / TIkA - api ca kutsito jayo'syeti kujayo dyUtakAraH, mahato'pi dyUtajayasyasadbhirninditatvAdanarthahetutvAcca kutsitatvamiti, tadeva vizinaSTi-aparAjitodIvyan kuzalatvAdanyena na jIyate, akSaiH vA pAzakaiH dIvyan krIDaMstatpAtajJaH kuzalo nipuNaH yathA'sau dyUtakAro'kSaiH pAzakaiH kapakairvA ramamANaH 'kaDameve' tti catuSkameva gRhItvA tallabdhajayatvAttenaiva dIvyati, tato'sau tallabdhajayaH sanna kaliM ekakaM nA'pi traitaM trikaM ca nA'pi dvAparaM dvikaM gRhNAtIti // 23 // TIkArtha - jisa vyakti kI vijaya yA jIta nindA janaka hotI hai aura loga jisakI bhartsanA karate haiM use kujaya kahA jAtA hai / kujaya kA artha dyUtakAra yA juArI hai / dyUtakAra jue meM bahuta kucha vijaya kara lene para bhI puruSoM dvArA nindita hotA hai, kyoMki dyUtagata vijaya anartha kA hetu hai / isaliye vaha nindanIya hai| AgamakAra ne yahAM dyUtakAra ke liye eka 'aparAjita' vizeSaNa kA prayoga kiyA hai / usakA abhiprAya yaha hai ki jo dyUtakAra dyUtakalA meM nipuNa hone ke kAraNa dUsare dyUtakAroM se jItA nahIM jAtA, vaha aparAjita kahA jAtA hai / dyUta kalA meM kuzala dyUtakAra pAsoM dvArA yA kor3iyoM dvArA juA khelatA huA cauthe sthAna ko pA letA hai / sarvAdhika saphalatA pA letA hai, use 'kRta' kahA jAtA hai / vaha usakI vijaya kA sUcaka hai / yoM khelatA huA juArI kRta nAmaka sthAna dvArA prabhAvApanna vijayazIla ho jAtA hai / vaha phira anya tIna sthAnoM ko nahIM pAtA / prathama kalayuga, dvitIya dvApara tRtIya tretA upamA ke rUpa meM yahAM ye tIna yuga gRhIta hai / yaha jJAtavya hai ki kRta kA artha satayuga hotA hai / evaM logaMmi tAiNA buie je dhamme aNuttare / taM giNha hiyaMti uttama kaDamiva se sa'vahAya paMDie // 24 // chAyA - evaM loke trAyiNokto yo dharmo'nuttaraH / taM gRhANa hitamityuttama kRtamiva zeSa mapahAya paMDitaH // anuvAda - isa prakAra isa loka meM trAyI-sabake trAtA dharmopadeza dvArA sabakI rakSA karane vAle, pApoM se bacAne vAle sarvajJa prabhu dvArA jo dharma kahA gayA hai, vaha anuttara hai-sarvazreSTha hai, zreyaskara hai / yaha samajha kara use hI prApta karo, grahaNa karo / jaise eka kuzala dyUtakAra nIce ke tInoM sthAnoM ko chor3akara upara ke 'kRta' sthAna ko svAyatta karatA hai / TIkA - dArTAntikamAha - yathA dyUtakAraH prAptajayatvAt sarvottamaM dIvyaM zcatuSkameva gRhNAti evamasmin loke manuSya loke tAyinA trAyiNA vA sarvajJenokto yo'yaMdharmaH kSAntyAdilakSaNaH zrutacAritrAkhyo vA nAsyottaraH adhiko'stItyanuttaraH tamekAntahitamiti kRtvA sarvottamaJca gRhANa visrotasikArahitaH svIkuru, punarapi nigamanA) tameva dRSTAntaM darzayati-yathA kazcid dyUtakAraH kRtaM kRtayugaM catuSkamityarthaH zeSamekakAdi apahAya tyaktvAdIvyan 169 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram gRhNAti evaM paNDito'pi sAdhurapi zeSaM gRhasthakuprAvacanikapArzvasthAdibhAvamapahAya sampUrNa mahAntaM sarvottamaM dharma gRhNIyAditi bhAvaH // 24 // TIkArtha - dRSTAnta kA sAra batalAte hue kahate haiM-eka kuzala dyUtakAra vijaya prApti kA sAdhana mAnakara sarvottama cauthe pAse ko hI-cauka ko hI svIkAra karatA hai, usI taraha isa manuSya loka meM samasta prANiyoM ke paritrAtA sarvajJa prabhu dvArA pratipAdita kSAMti--kSamAzIlatA Adi aura guNayukta zruta cAritramUlaka sarvazreSTha dharma ko hI ekAntaH nizcita rUpa meM hitakara zreyaskara samajho-svIkAra karo / AgamakAra phira usI sthAna ko nigamana ke rUpa meM upasthApita karate haiM ki-eka dyUtakAra dyUtakrIDA karatA huA prathama, dvitIya, tRtIya sthAna ko chor3akara kRta nAmaka caturtha sthAna ko hI gRhIta karatA hai, isI prakAra vivekazIla sAdhu, gRhastha kuprAvacanika-kutsita yA mithyA siddhAntoM kA pravacana karane vAle-upadeza karane vAle tathA pArzvastha-dharma se bahirbhUta yA bahiSkRta janoM ko chor3akara-una dvArA pratipAdita siddhAntoM kA tyAga kara sabase mahAn sarvajJa dvArA pratipAdita dharma ko grahaNa kare-usakA paripAlana kre| uttara maNuyANa AhiyA, gAmadhammA (mma ) iha me aNussuyaM / jaMsI viratA samuTThiyA kAsavassa aNudhamma cAriNo // 25 // chAyA - uttarAH manujAnAmAkhyAtAH grAmadharmA iha mayAnuzrutam / yebhyo viratAH samutthitAH kAzyapasyAnudharmacAriNaH // anuvAda - Arya sudharmA svAmI apane pramukha aMtevAsI jambU Adi ziSya samudAya ko sambodhita kara kahate haiM ki grAmadharma-iMdriyoM ke viSaya sAMsArika bhogoM kA sevana, ye mAnavoM ke liye uttara-kaThinAI se jIte jA sakane yogya kahe gaye haiM / maiMne Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva dvArA samprerita evaM prabhu mahAvIra dvArA pratipAdita yaha tathya zravaNa kiyA hai / una sAMsArika bhoga vAsanA maya viSayoM kA parityAga kara jo saMyama ke anusaraNa meM samutthita jAgarUkatApUrvaka prayatnazIla haiM, ve bhagavAna mahAvIra ke dvArA prarUpita dharma kA anusaraNa karane vAle ___TIkA - punarapyupadezAntaramAha - uttarAH pradhAnAH durjayatvAta, keSAm ? upadezArhatvAnmanuSyANAmanyathA sarveSAmeveti, ke te ? grAmadharmAH zabdAdiviSayAH maithunarUpA veti, evaM grAma dharmA uttaratvena sarvajJairAkhyAtAH mayaitadanu pazcAcchratametacca sarvameva prAguktaM yacca nakSyamANaM tannAbheyenA''ditIrthakRtA putrAnuddizyAbhihitaM sat pAzcAtyagaNadharAH sudharmasvAmiprabhRtayaH svaziSyebhyaH pratipAdayanti, ato mayaitadanuzrutamityanavadyam / yasminniti karmaNi lyaplope paJcamI saptamI veti yAn grAmadharmAn Azritya ye viratA: saMyamarUpeNotthitAH samutthitAste kAzyapasya RSabhasvAmino vardhamAnasvAmino vA sambandhI yo dharmastadanucAriNaH tIrthaMkarapraNItadharmAnuSThAyino bhavantItyarthaH // 25 // TIkArtha - AgamakAra phira aura upadeza dete hue pratipAdita karate haiM - uttara kA artha pradhAna hai / jise taira pAnA yA lAMgha pAnA kaThina hotA hai, vaha uttara kahA jAtA hai / ataeva vaha durjaya hai / prazna upasthita kara viSaya ko Age bar3hA rahe haiM kisake liye ? isakA samAdhAna karate hue kahate haiM ki manuSyoM ke liye kyoMki manuSya hI upadezArha-upadeza dene yogya yA upadeza ke pAtra haiM / aisA - 170 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM ) nahIM ho to ye durjeyatA sabake liye lAgU ho jAya / durjeya kauna hai ? kahA gayA hai-grAmadharma durjaya hai / 'zabda' Adi viSaya evaM abrahmacarya Adi ko grAma dharma kahA gayA hai / ataeva AryasudharmA kahate haiM ki maiMne yaha sunA hai / tIrthaMkara aisA pratipAdita karate rahe haiM ki grAmadharma durjeya hai / yaha saba jo pahale pratipAdita huA, nAbhi ke putra bhagavAna RSabhadeva ne apane putroM ko uddiSTakara nirUpita kiyA thA / tatpazcAt zrI sudharmAsvAmI Adi pazcAtavartI gaNadharoM ne apane ziSyoM ko batalAyA thA / isIliye maiMne yaha sunA hai, aisA jo saMketa kiyA hai usameM koI doSa nahIM hai / aisA samajhanA cAhiye / yahAM 'jaMsI-yasmin' isa pada meM karma meM lyap kA lopa hokara paMcamI yA saptamI vibhakti kA prayoga hotA hai, isake anusAra yahAM yaha abhiprAya hai ki jo puruSa ina grAma dharmoM yA viSaya bhogoM se nivRtta hai, athavA yahAM paMcamI ke artha meM saptamI hone se isakA abhiprAya yaha hai ki ina grAma dharmoM se jo nivRtta haiM aura saMyama meM samyak samutthita haiM / ve Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva dvArA saMpravRtta tathA carama tIrthaMkara prabhu mahAvIra dvArA pratipAdita dharma kA anusaraNa karate haiM / isakA yaha Azaya je eya caraMti AhiyaM nAeNaM mahayA mahe siNA / te uTThiya te samuThiyA annonnaM sAraMti dhammao // 26 // chAyA - ya enaM carantyAkhyAtaM, jJAtena mahatA maharSiNA / te utthitAste samutthitA anyo'nyaM sArayanti dharmataH // anuvAda - jo puruSa mahAna maharSi-parama ucca koTi ke dRSTA, jJAtA-sarvadarzI, sarvajJAnI jJAtaputra-jJAtavaMzIya, kSatriya kula meM utpanna bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita dharma kA paripAlana karate haiM ve hI sAdhanA ke mArga meM utthita-uThe hue haiM, samutthita-samyak usa dizA meM udyamazIla haiM ve hI dharma ke patha se haTane kI sthiti meM eka dUsare ko dharma meM Tike rahane kI preraNA dete haiM / ___TIkA - kiJca ye manuSyA enaM prAguktaM dharmaM grAmadharma-viratilakSaNaM caranti kurvanti AkhyAtaM jJAtena jJAtaputreNa 'mahaye' tti mahAviyasya jJAnasyAnanya bhUtatvAnmahAn tena tathA'nukUlapratikUlopasargasahiSNutvAnmaharSiNA zrI vardhamAnasvAminA AkhyAtaM dharmaM ye carinta taeva saMyamotthAnena kutIrthika parihAreNotthitAH tathA nihnavAdiparihAreNa taeva samyak kumArgadezanA parityAgenotthitAH samutthitA iti, nA'nye kuprAvacanikAH jamAlipramRtayazceti bhAvaH ta eva ca yathoktadharmAnuSThAyinaH anyo'nyaM parasparaM dharmato dharmamAzritya dharmato vA bhrazyantaM sArayanti codayanti punarapi saddharmepravartayantIti // 26 // TIkArtha - kevala jJAna kA viSaya mahAna hai-atyanta vistRta hai, jJAna jJAnI se bhinna nahIM hotaa| isa apekSA se kevala jJAna aura mahAvIra kI vAstava meM bhinnatA siddha nahIM hotI / ataeva bhagavAna mahAvIra ko mahAna kahA gayA hai / aisI jJAnamayI mahattA se yukta anukUla aura pratikUla upasargoM ko sahiSNutApUrvaka sahana karane vAle jJAtavaMzIya prabhu vardhamAna ne grAma dharmoM ke parivarjana kA upadeza dete hue saddharma kA nirUpaNa kiyA hai / usakA jo anusaraNa karate haiM mithyAsiddhAntoM ke prarUpaka anyatIrthiyoM dvArA pratipAdita dharma kA tyAga karate haiM ve hI yathArthataH saMyama meM samyak dharma meM saMpravRtta haiM / ve hI sAdhaka ninhavoM dvArA-mithyAtattva prarUpakoM dvArA ( 171 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kumArga ke upadeza se haTe rahate haiM-dUra rahate haiM / kuprAvacanika-mithyAdarzana meM vizvAsa karane vAle, usakA upadeza karane vAle, jamAlI Adi anya siddhAntavAdI aise asatya pUrNa mArga se haTe hue nahIM haiM-dUra nahIM haiM / uparokta satya siddhAnta meM saMpravRtta puruSa hI yathokta dharma kA-vItarAgabhASita dharma kA anuSThAna karate haiM, pAlana karate haiN| ve eka dUsare ko dharma meM-dharmArAdhanA meM susthira bane rahane kI preraNA dete haiM athavA dharma se haTate hue, girate hue ko punaH dharma meM pravRtta karate haiM / mA peha purA paNAmae, abhikaMkhe uvadhiM dhUNittae / je dUmaNa tehi No NayA, te jANaMti samAhi mAhiyaM // 27 // chAyA - mA prekSasva purA praNAmakAn, abhikAMkSed upadhiM dhUnayitum / ye durmanasasteSu no natAste jAnanti samAdhimAkhyAt // anuvAda - pahale jina zabdAdi viSayoM kA bhoga kiyA hai, unheM yAda nahIM karanA cAhiye / mAyAchalanA yA pravaJcanA evaM ATha prakAra ke karmoM ko apanI AtmA se dUra karane kI abhikAMkSA-icchA karanI caahiye| jo vyakti zabdAdi viSayoM meM jo mana ko dUSita-kutsita banAte haiM, Asakta nahIM hai, ve apane AtmasvarUpa meM vidyamAna, samAdhi-ujjavala dhyAnamaya dharma ko jAnate haiN| TIkA - kiJca durgatiM saMsAraM vA praNAmayanti prahvI kurvanti prANinAM praNAmakAH zabdAdayo viSayAstAn purA pUrva bhuktAn mA prekSasva mA smara, teSAM smaraNamapi yasmAnmahate anarthAya, 'nAgatAMzca nodIkSeta nAkAGkSaditi, tathA abhikAGkSat abhilaSedanArataM cintayedanurupamanuSThAnaM kuryAt kimarthaditi darzayati-upadhIyate Dhaukyate durgatiM pratyAtmA yenAsAvupadhiHmAyA aSTaprakAraM vA karma tad hananAna apanayanAyAbhikAGkediti sambandhaH, duSTadharmampratyupanatAH kumArgAnuSThAyina stIrthikAH yadi vA 'dUmaNa' tti, duSTamanaH kAriNa upatApakAriNo vA zabdAdayo viSayA steSu ye mahAsattvAH na natAH na prahvIbhUtAH tadAcArAnuSThAyino na bhavanti te sanmArgAnuSThAyino jAnanti vidatti samAdhi rAgadveSaparityAgarUpaM dharmadhyAnaJca Ahitam Atmani vyavasthitam, A samantAddhitaM vA ta eva jAnanti nA'nya iti bhAvaH // 27 // TIkArtha - jo prANiyoM ko durgati meM DAlate haiM yA saMsAra meM bhaTakAte haiM, unheM 'pramANaka' kahA jAtA hai / zabdAdiviSaya praNAmaka kahe gaye haiM, kyoMki ve hI jIvadhAriyoM ko nimnagati meM pahu~cAte haiM, unhIM ke kAraNa jIvadhArI saMsAra meM cakkara kATate rahate haiM / jina viSayoM kA pahale sevana kiyA ho, unheM yAda nahIM karanA cAhiye kyoMki vaisA karane se bar3A anartha hotA hai / ve bhaviSya meM phira prApta hoM aisI abhilASA bhI nahIM karanI caahiye| sadaiva anurUpa anuSThAna-Atmonnati meM upayogI kAryoM kA ciMtana karanA cAhiye / aisA kyo ? isa prazna ke samAdhAna meM AgamakAra pratipAdita karate haiM ki AtmA jisake dvArA duSita gati meM-nimnagati meM jAtI hai use upadhi kahA jAtA hai / upadhi se mAyA yA ATha karmoM kA saMsUcana hotA hai / sAdhu unakA hanana-nAza karane kI yA unheM dUra karane kI abhikAMkSA kare, unheM miTAnA cAhe / jo mahAsatva-Atmabala ke dhanI uttama puruSa ve daSTa-doSayakta dharma meM, kamArga para calane vAle anya matavAdiyoM meM mana ko daSita-katsita banAne vAle zabdAdi bhogya viSayoM meM Asakta nahIM rahate / vaise karmoM kA AcaraNa nahIM karate tathA sanmArga kA. satyamalaka dharma kA paripAlana karate haiM / ve hI apanI AtmA meM vidyamAna rAga dveSa parityAgamUlaka samAdhi yA dharmadhyAna (172 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM - ko yathAvata samajhate haiM, anubhava karate haiM / ve hI cAroM ora se-saba ora se apanA hita-zreyasa yA kalyANa kyA hai, ise jAnate haiM / anya nahIM jAnate / No kAhie hoja saMjae, pAsaNie Naya saMpasArae / NaccA dhammaM aNuttaraM kayaririe NayAvi mAmae // 28 // chAyA - no kAthiko bhavetsaMyataH no prAzriko na ca saMprasArakaH / jJAtvA dharma manuttaraM kRtakriyo na cA'pi mAmakaH // anuvAda - saMyata-saMyamArAdhaka puruSa kAthika na bane-dharma viruddha kathA vArtA na kare / vaha prAznika na ho-sAMsArika praznoM kA uttara na de, bhaviSya vANI na kare / saMprasAraka-varSA hone yA dhana kamAne ke upAya na batAye / vaha anuttara-sarvottama dharma ko jAnakara saMyama kA paripAlana kare, kisI bhI vastu para mamattva na rkhe| TIkA - tathA saMyataH pravajitaH kathayA caratikAthikaH gocarAdau na bhaved yadi vA viruddhAM paizUnyApAdanIM strayAdikathAM vA na kuryAt tathA praznena rAjAdikiMvRttarUpeNa darpaNAdipraznanimittarUpeNa vA caratIti prAzniko na bhavet, nA'pi saMprasArakaH devavRSTayarthakANDAdisUcakakathAvistArako bhavediti kiM kRtveti darzayati-jJAtvA avabudhya nAsyottaro vidyata ityanuttarastaM zrutacAritrAkhyaM dharma samyagavagamya tasya hi dharmasyaitadevaphalaM yaduta vikathAnimittaparihAreNa samyak kriyAvAn syAditi, taddarzayati kRtA svabhyastA kriyA saMyamAnuSThAnarUpA yena sa kRtakriyaH tathAbhUtazca na cA'pi mAmako mamedamahamasya svAmItyevaM parigrahAgrahI bhavediti // 28 // TIkArtha - pravrajita-Arhati zramaNa dIkSA meM dIkSita saMyatAcArI sAdhaka bhikSA Adi ke samaya kathA na kare athavA paizunya-cugalI Adi asat kathana tathA strI sambandhI-abrahmacarya viSaya kathopakathana na kare / yadi kabhI koI rAjA Adi apane rAjya, deza, Adi ke saMbaMdha meM prazna kare to eka jyotiSI kI jyoM usake prazna kA phalAdeza na kaheM / devavRSTi-meghoM dvArA kI jAne vAlI varSA tathA dhana prApti ke upAya bhI eka saMyamI na batalAye / vaha zruta evaM cAritradharma ko sarvottama jAne tathA saMyama kA anuSThAna kare kyoMki lokottara-sarvottamamokSamUlaka dharma ko jAnane kA yahI phala hai / vikathA-nirarthaka evaM viparIta kathA evaM nimitta bhASaNa-bhaviSyavANI Adi kAryoM kA parityAga kara samyak kriyA-dhArmika yA AdhyAtmika kriyA ke anusaraNa meM tatpara rahe / amuka vastu merI hai, maiM usakA mAlika hU~, isa taraha kahatA huA parigrahAgrahI-parigraha kA Agraha rakhane vAlA na bne| channaM ca pasaMsa No karo, naya ukkosapagAsa mAhaNe / tesiM suvivega mAhiye paNayA jehiM sujosiyaM dhuyaM // 29 // chAyA - channaM ca prazasyaM ca na kuryyAnacotkarSa prakAzaM mAhanaH / teSAM suviveka AhitaH praNatAH yai sujuSTaM dhutam // anuvAda - mAhaNa-ahiMsA pradhAna sAdhaka krodha, abhimAna, mAyA aura lobha meM pravRtta na ho / jina sAdhakoM ne aSTavidha karmoM kA jisase dhvaMsa hotA hai, aisA saMyama svIkAra kiyA hai, unhIM kA uttama-zreSTha viveka, jJAna saMsAra meM samAdRta hai / ve hI dharma meM saMlagna haiM / . -173) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA kiJca 'channaM' tti mAyA tasyAH svAbhiprAyapracchAdanarUpatvAt tA na kuryyAt / ca zabdaH uttarApekSayA samuccayArthaH, tathA prazastaye sarvairapyavigAnenAdriyata iti prazasyo lobhastaM ca na kuryyAt, tathA jAtyAdibhirmadasthAnairlaghuprakRtiM puruSamutkarSaMyatItyutkarSako mAnastamapi na kuryyAditi saMbaMdha: tathA'ntarvyavyavasthito'pi mukhadRSTibhrUbhaGgavikArai: prakAzIbhavatIti prakAzaH krodhastaJca 'mAhaNe' tti sAdhu rna kuryyAt, teSAM kaSAyANaM yairmahAtmabhiH vivekaH parityAgaH Ahito janati staeva dharmamprati praNatA iti / yadi vA teSAmeva satpuruSANAM suSThu vivekaH parijJAnarUpaH AhitaH prathitaH prasiddhiM gataH ta eva ca dharmaM prati praNatAH yai mahAsatvaiH suSTa juSTaM sevitaM dhUpate'STaprakAraM karmatadrUpaM saMyamAnuSThAnaM, yadi vA yaiH sadanuSThAyibhiH 'sujosiaM' tti suSTu kSiptaM dhUnanArhatvAd dhUtaM karmeti // 29 // - TIkArtha 'channa' zabda mAyA ke liye hai| apane abhiprAya kA pracchAdana karanA use chipAnA mAyA hai / saMyamI mAyA kA anusaraNa na kare / isa gAthA meM AyA huA 'ca' zabda AgAmI padArthoM ke samuccaya ke liye haiM / saba loga jisakA avigAna-Apatti ke binA Adara karate haiM, use prazasya kahA jAtA hai| yaha lobha kA nAma hai, lobha nahIM karanA cAhiye / utkarSa zabda mAna kA vAcaka hai jinakI prakRti choTI hotI hai- vaicArika stara nIcA hotA hai, use jAti Adi madasthAna matta banA dete haiN| vaha unase pAgala jaisA ho jAtA hai / eka saMyatAcArI muni aisA na kare / prakAza lobha kA nAma 'kyoMki vaha mAnava ke bhItara rahatA huA bhI mukha, dRSTi, bhRkuTI bhaMga Adi vikAroM se prakAzita hotA hai- vyakta hotA hai| saMyamI krodha na kre| jina mahApuruSoM ne ina kaSAyoM kA parivarjana kiyA hai, parityAga kiyA hai, ve hI sahI mAne meM dharma meM pravRtta haiN| dharma ke ArAdhaka haiM / unhIM sAtvika puruSoM kA sadjJAna- viveka saMsAra meM vizruta huA hai- prasiddha huA hai tathA ve hI dharma meM saMlIna haiM / jina mahApuruSoM ne aSTavidha karmoM kA nAza karane vAle saMyama ko jIvana meM bhalI bhAMti apanAyA hai athavA satkarma meM nirata jina mahApuruSoM ne ATha prakAra ke karmoM ko bhalIbhAMti apagata kara diyA hai, ve hI dharma ke ArAdhaka haiN| yahAM karmoM ko jo 'dhuta' kahA gayA hai usakA tAtparya unake dhUnana yA kSepaNa karane yogya artha ke sAtha jur3A hai / OM OM OM chAyA - aNihe sahie susaMvuDe dhammaTThI uvahANavIrie / viharejja samAhiiMdie attahiyaM khu duheNa labbhai // 30 // asnihaH sahitaH susaMvRtaH dharmArthI upadhAnavIryyaH / viharetsamAhitendriyaH AtmahitaM duHkhena labhyate // anuvAda - saMyamI puruSa kisI bhI vastu meM sneha yA Asakti na rakhe / jina kAryoM se apanA zreyasa - kalyANa sadhe unameM sadaiva saMlagna rahe / vaha apanI indriyoM evaM mana ko gupta - pApoM se rahita rakhatA huA dharma kI sAdhanA meM nirata rahe / vaha tapazcaraNa meM apanA Atma parAkrama prakaTa kare tathA apanI indriyoM ko vaza meM karake saMyamAnuSThAna meM agrasara rahe kyoMki AtmakalyANa bar3I kaThinAI se sadhatA hai / TIkA api ca snihyata iti sniha: nasniha: asnihaH sarvatra mamattva rahita ityarthaH, yadi vA parISahopasargairnihanyata iti niha: na niho'niha: upasagairaparAjita ityarthaH, pAThAntaraM vA 'aNahe' tti nAsyAghamastItyanagho niravadyAnuSThAyItyarthaH saha hitena vartata iti sahitaH sahito yukto vA jJAnAdibhiH svahitaH Atmahito va 174 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM sadanuSThAnapravRtteH, tAmeva darzayati- suSTu saMvRtaH indriyanoinidrayairvisrotasikArahita ityarthaH tathA dharmaH zrutacAritrAkhyaH tenA'rthaH prayojanaM sa evArthaH tasyaiva sadbhirarthyamAnatvAd dharmArthaH sa yasyA'stIti dhamArthI tathA upadhAnaM tapastatra vIryavAn sa evaMbhUto viharet saMyamAnuSThAnaM kuryAt samAhitendriyaH saMyatendriyaH kuta evaM ? yata AtmahitaM duH khenAsumatA saMsAre paryyaTatA akRtarmAnuSThAnena labhyate avApyata iti tathAhi "na punaridamatidurlabhamagAdhasaMsArajaladhivibhraSTam / mAnuSyaM khadyotakataDillatAvilasitapratimam // " tathAhi yugasamilAdidRSTAntanItyA manuSyabhava eva tAvad durlabhaH tatrA'pyAryyakSetrAdikaM durApamiti ata AtmahitaM duHkhenAvApyata iti mantavyam / api ca - T bhUteSujaGgamatvaM tasmin paJcendriyatvamutkRSTam / tasmAdapi mAnuSyaM mAnuSye'pyArthadezazca // 1 // deze kulaM pradhAnaM kule pradhAne jAti rutkRSTA / jAtau rUpa samRddhI rUpe ca balaM viziSTatamam // 2 // bhavati bale cAyuSkaM prakRSTamAyuSkato'pi vijJAnam / vijJAne samyaktvaM samyaktve zIlasaMprAptiH // 3 // etatpUrvazcAyaM samAsato mokSa sAdhanopAyaH / tatra ca bahu samprAptaM bhavadbhiralpaJca saMprApyam ||4|| tatkurutodyama madhumAnaduktamArge samAdhi mAsthAya / tyaktvA saGgamanAryyaM kAryyaM sadbhiH sadAzreyaH ||5iti||30|| TIkArtha jo puruSa kisI vastu sAtha vizeSa Asakti yA lagAva rakhatA hai unheM 'sniha' kahA jAtA hai / jo kisI vastu ke sAta sneha nahIM karatA - anAsakta rahatA hai use 'asniha' kahA jAtA hai / athavA parISaha aura upasargoM dvArA jo parAbhUta hotA hai, use 'niha' kahA jAtA hai / jo inase parAbhUta yA parAjita nahIM ho sakatA use 'aniha' kahA jAtA hai / saMyamIsAdhaka parISahoM evaM upasargoM se kabhI parAjaya prApta na kare / unase aparAjita rahe-yahAM aisA Azaya hai / isa sthAna para 'aNahe' pAThAntara bhI pAyA jAtA hai / isakA tAtparya yaha hai ki sAdhu pAparjita - niravadya karmoM kA anuSThAna kare / vaha apane Atmahita meM nirata rahe / athavA jJAnAdi se samAyukta rahe athavA satkarmoM ke anusaraNa meM, nirata hokara AtmakalyANa sampAdita kare-sAdhe / sadanuSThAna evaM sadAcaraNa meM pravRtta hone ke saMdarbha meM AgamakAra kahate haiM ki vaha apanI indriya aura noindriya dvArA sAMsArika bhogoM kI tRSNA se sarvathA virata rahe arthAt unameM vaisI tRSNA na vyApe / sAdhu zruta aura cAritramUlaka dharma ko hI apane jIvana kA prayojana samajhe kyoMki satpuruSa ve hI haiM jo saddharma kI abhyarthanA karate haiM / eka saMyamI sAdhaka tapazcaraNa meM Atma parAkrama prakaTa kare / apanI indriyoM para niyaMtraNa rakhatA huA, saMyama patha kA anusaraNa kare kyoMki saMsAra sAgara meM bhaTakate hue prANI ko dharma kI sAdhanA ke binA AtmA kA hita yA zreyasa prApta nahIM hotA / kahA gayA hai - I yaha manuSya bhava-manuSya yoni meM janma, juganu kI rozanI aura bijalI kI camaka kI taraha atyanta caMcala hai, asthira hai / yadi isa apAra saMsAra sAgara meM koI gira par3A, calA gayA to phira use pAnA atyanta kaThina hai / jaisA yuga samila kA dRSTAnta saMsAra meM pracalita haiM / tadanusAra kIlI aura jueM kA to kabhI na kabhI paraspara saMyukta honA saMbhava ho jAya kiMtu manuSya bhava duSkara hai| vaisA ho bhI jAya to AryakSetra meM janma pAnA aura bhI durlabha hai / ataH Atmahita-Atma kalyANa prApta honA bahuta kaThina hai / saMsAra ke prANiyoM meM jaMgama-gatizIla-calane phirane meM sakSama prANI zreSTha hai / unameM bhI paMcendriya uttama hai / paMcendriya meM bhI manuSya I 1. samudra meM pahale kIlI ko pheMka diyA gayA phira jueM ko DAla diyA gayA / donoM taraMgoM dvArA bahAe jAte hue kabhI na kabhI mila jaae| kIlI jueM meM praviSTa ho jaaye| yaha saMbhava hai kintu puNyahIna dvArA manuSya bhava prApta kiyA jAnA duSkara hai / 175 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram janma kI apanI vizeSatA hai / manuSya bhava meM Akara bhI Arya deza meM janma pAnA ati uttama hai / vahAM bhI kula kI pradhAnatA hai / usameM bhI jAti kI apanI vizeSatA hai arthAt uttama kula, uttama jAti pAnA bahuta UMcI bAta hai / vaisA hone para bhI rUpa daihika sauMdarya, subhagatA tathA samRddhi prApta karanA aura bhI muzkila hai, vaisA ho jAye to bala-zakti prApta honA aura vizeSatA liye hue hai| bala to prAptahuA kintu lambA AyuSya nahIM milA to usakI upayogitA nahIM sadhatI / ataH lambe AyuSya kI bhI apanI mahattA hai| Ayu meM bhI vijJAna kI prApti mahattvapUrNa hai / vijJAna - viziSTa jAnakArI ke antargata samyaktva - satzraddhAna kA prApta honA zreSTha hai, aisA hone para zIla kI prApti sadAcaraNa kI sAdhanA uttama hai / kramazaH inhIM padArthoM ko prApta karanA mokSa kA sAdhana hai, saMkSepa meM yaha samajhanA cAhiye / Apa logoM ne padArthoM meM se bahuta kucha prApta kara liyA hai / aba thor3A sA prApta karanA avaziSTa rahA hai / ataH samAdhiniSTa hokara anArya - anuttama, adharmiSTa janoM kI saMsarga chor3akara satpuruSoM ko sadaiva Atmazreyasa kI ora le jAne vAle kArya karane cAhiye / 1 hi NUNa purA aNussutaM aduvA taM taha No samuTThiyaM / muNiNA sAmAi AhiyaM, nAeNaM jagasavvadaMsiNA // 31 // chAyA - nahi nUnaM purA'nuzrutamathavA tattathA no samanuSThitam / muninA sAmAyakAdyAkhyAtam, jJAtena jagatsarvadarzinA // anuvAda jJAtaputra sarvajJa prabhu mahAvIra ne sAmAyika - samatvabhAva, samAdhi Adi kA kathana kiyA hai| niHsaMdeha pUrva meM jIva ne prANI jagata ne use yathAvata nahIM sunAyA, sunakara usa para gaura nahIM kiyA usakA anusaraNa nahIM kiyA / TIkArtha hue kahate haiM - - OM OM OM TIkA etacca na prANibhiH kadAcidavAptapUrva mityetaddarzayitumAha-yadetat muninA jagataH sarvabhAvadarzinA jJAtaputrIyeNa sAmAyikAdi Ahitam AkhyAtaM tat nUnaM nizcitaM nahi naiva purA pUrvaM jantubhiH anuzrutaM zravaNapatha mAyAtam athavA zrutamapi tatsAmAyakAdi yathA'vasthitaM tathA nA'nuSThitaM, pAThAntaraM vA 'avitaha' tti, avitathaM yathAvannAnuSThita mataH kAraNAdasumatAmAtmahitaM sudurlabha miti // 31 // AgamakAra prANiyoM dvArA sAmAyika Adi ke pahale kabhI nahIM sune jAne kI carcA karate saMsAra ke samagra bhAvoM ke dRSTA-sarvadarzI, sarvajJAnI jJAtaputra bhagavAna mahAvIra ne jo sAmAyika Adi kA AkhyAna, nirUpaNa kiyA hai / nizcaya hI prANiyoM ne use pUrvakAla meM kadApi nahIM sunA / yadi sunA bhI to jisa prakAra usakA anusaraNa kiyA jAnA cAhiye vaisA nahIM kiyA, isa gAthA meM 'avitahaM' aisA pAThAntara pAyA jAtA hai / usake anusAra yaha abhiprAya hai ki prANiyoM ne prabhu mahAvIra dvArA pratipAdita sAmAyika Adi kA avitatha - satyarUpa meM, yathAvata rUpa meM, anuSThAna nahIM kiyA, tadanusAra AcaraNazIla nahIM / yahI kAraNa hai ki prANiyoM ke liye Atmahita AtmakalyANa durlabha kahA gayA hai / 176 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM / evaM mattA mahaM taraM dhammamiNaM sahiyA vahUjaNA / guruNo chaMdANuvattagA. virayA tinna mahogha mAhiyaM ||32||ttibemi|| chAyA - evaM matvA mahadantaraM dharmamenaM sahitAH vahavo janAH / gurozchandAnuvartakAH viratA stIrNAH mahogha mAkhyAtam ||iti brviimi|| anuvAda - AtmakalyANa kI prApti bahuta duSkara hai / isa saMdarbha meM arhata-tIrthaMkara dvArA prarUpita dharma saba dharmoM meM uttama hai-isase Atmahita kI prApti sukara hai, yaha jAnakara guru kI AjJA kA anuvartana karane vAle, una dvArA upadiSTa patha para calane vAle, sAMsArika bhogoM evaM vAsanAoM se virata rahane vAle satpuruSoM ne isa saMsAra sAgara ko pAra kiyA hai / aisA maiM kahatA hU~ / TIkA - punarapyupadezAntara madhikRtyAha - evam uktarItyA AtmahittaM sudurlabhaM matvA jJAtvA dharmANAJca mahadantaraM dharmavizeSa karmaNo vA vivaraM jJAtvA yadi vA 'mahaMtaraM' ti, manuSyAryakSetrAdikamavasaraM sadanuSThAnasya jJAtvA enaM jainaM dharmaM zrutacAritrAtmakaM saha hitena vartanta iti sahitAH jJAnAdiyuktA vahavo janAH laghu karmANaH samAzritAH santo gururAcAryAdestIrthaGkarasya vA chandAnuvartakAsta duktamArgAnuSTAyino viratAH pApebhyaH karmabhyaH santastIrNAH mahaudhamapAraM saMsArasAgarameva mAkhyAtaM mayA mavatA maparaizca tIrthakRdbhiranyeSAm iti zabdaH parisamAptyarthaM vravImItipUrvavat // 32 // vaitAlIyasya dvitIyoddezakaH samAptaH / TIkArtha - AgamakAra punaH dUsare prakAra se upadeza dete hue kahate haiM - jaisA pahale varNita huA hai, Atmahita-AtmA kA kalyANa sAdhanA bahuta kaThina hai / yaha jAnakara jinhoMne saba dharmoM ke pArasparika antara ko-bheda ko samajhate hue uttama zreyaskara dharma ko AtmasAt kiyA athavA karmoM ke antara ko jAnakara-vividha karmoM kI vividha phala pradattA ko samajhakara zreSTha AcaraNa yogya satpuruSa, Arya kSetra jaise anukUla avasaroM ko samajhakara zruta cAritra rUpa, sarvajJa pratipAdita dharma ko svIkAra kiyA / jJAnAdijJAna, AcAra kI sAdhanA dvArA apane karmoM ko halkA kiyA / apane guru, AcArya, tIrthaMkaroM dvArA batAe hue patha kA anusaraNa karate hue pApa karmoM kI nivRtti kI, aise puruSoM ne isa apAra saMsAra sAgara ko tIrNa kiyApAra kiyA / yaha maiMne Apa logoM ko kahA hai| anya tIrthaMkaroM ne bhI aisA kahA hai / yahAM 'iti' zabda samApti ke artha meM hai / 'bravImi'-bolatA hU~ / yaha pahale kI taraha hai vaise hI ise yojita kara lenA cAhiye / vaitAliya nAmaka dUsare adhyayana kA dUsarA uddezaka samApta hotA hai| -177 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram tRtIya. uddezakaH , TIkA - atha vaitAlIyAdhyayanasya tRtIyoddezakasya prAraMbhaH - ukto dvitIyoddezakaH, sAmprataM tRtIyaH samArabhyate asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantaroddezakAnte viratA ityuktaM, teSAM ca kadAcitparISahAH samudIyeran ata: tatsahanaM vidheyamiti, uddezakArthAdhikAro'Si niyuktikAraNAbhihita: yathA'jJAnopacitasya karmaNo'pacayo bhavatIti, saca parISahasahanAdevetyataH parISahAH soDhavyA ityenena sambandhenA''yAtasyAsyoddezakasyAdisUtram / TIkArtha - vaitAlIya adhyayana kA tIsarA uddezaka hai / dvitIya uddezaka samApta ho cukA hai / aba tIsarA uddezaka zuru kiyA jAtA hai / ina donoM kA paraspara saMbaMdha isa prakAra hai / dUsare uddezaka ke aMta meM pratipAdita kiyA gayA hai ki pApoM se-azubha karmoM se virata puruSa saMsAra rUpI samudra ko pAra kara jAte haiM / aba isa uddezaka meM yaha nirUpita kiyA jAyegA ki sAdhu ke samakSa kabhI parISaha aura upasarga udIrNa ho-upasthita ho to unako sahanA cAhiye kyoMki vaisA karane se hI ajJAna prasUta karma naSTa hote haiM / niyuktikAra isa tRtIya uddezaka kA adhikAra AkhyAta karate hue kahate haiM ki-parISaha aura upasargoM ko sahane se ajJAna prasUta karmoM kA apacaya-apagama yA nAza hotA hai / ataH sAdhu ko unheM sahana karanA caahiye| yaha tIsarA uddezaka yahI batAne ke liye haiM / isakA pahalA sUtra yaha hai - saMvuDakammassa bhikkhuNo, jaM dukkhaM puDhe abohie / te saMjamao'vacijaI, maraNaM hecca vayaMti paMDiyA // 1 // chAyA - saMvRttakarmaNaH bhikSoH yaduHkhaM spRSTa mavodhinA / tatsaMyamato'vacIyate maraNaM hitvA vrajanti paMDitAH // anuvAda - jisa zramaNa ne karmoM ko saMvRta kara diyA hai-aSTa vidha karmoM kA Agamana rokA diyA hai / usake ajJAna ke kAraNa jo karma baMdhe hue haiM / ve saMyama ke avasaraNa se-pAlana se kSINa ho jAte haiM, vaise paMDita-jJAnI, vivekI puruSa mRtyu ko pAra kara mokSa ko svAyatta kara lete haiM / TIkA - saMvRtAni niruddhAni karmANi anuSThAni samyaganupayogarUpANivA mithyAdarzanAvirati pramAda kaSAya yogarUpANi vA yasya bhikSoH sAdhoH sa tathA tasya yad duHkha masavedyaM tadupAdAnaM vA'STaprakAraM karma spRSTamiti baddhaspRSTa nikAcitamityarthaH taccAtra avodhinA ajJAnenopacitaMsatsaMyamatomAnIndroktAt saptadazarUpAdanuSThAnAd apacIyate pratikSaNaM kSaya mupayAti etaduktaM bhavati yathA taTAkodarasaMsthitamudakaM niruddhAparapravezadvAraM sadAdityakarasamparkAt pratyahamapacIyate evaM saMvRtAzravadvArasya bhikSorindriya yogakaSAyamprati saMlInatayA saMvRtAtmanaH sataH saMyamAnuSThAnena cAnekabhavAjJAnopacitaM karma kSIyate, ye ca saMvRtAtmAnaH sadanuSThAyinazca te hitvA tyaktvA maraNaM maraNa svabhAva mupalakSaNatvAjAtijarAmaraNa zokAdikaM tyaktvA mokSaM vrajanti paMDitAH sadasadvivekaH, yadivA paNDitA sarvajJA evaM vadanti yat prAguktamiti // 1 // TIkArtha - jisa bhikSu ne-muni ne karmoM kA virodha-saMvaraNa kara diyA hai, athavA samyak anupayoga rUpa anuSThAna dvArA mithyAdarzana avirati, pramAda, kaSAya evaM bhoga rUpa karmoM ko roka diyA hai, usa bhikSu ko ( 178 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAlaya adhyayanaM ajJAna ke kAraNa jo duHkha-asat vaidya yA pratikUla vedanIya athavA duHkha ke kAraNa rUpa aSTa vidha karma baddha spRSTa evaM nikAciMta rUpa se upacita-saMgrahita hue haiM ve tIrthaMkara pratipAdita saptadazavidha saMyama ke anusaraNa yA pratipAlana meM pratikSaNa naSTa hote jAte haiM / kahane kA abhiprAya yaha hai ki jisa sarovara meM pAnI Ane kA nAlA banda hai usameM pahale se ekatrita jamA huA jala sUrya kI kiraNoM se pratidina ghaTatA jAtA hai - sUkhatA jAtA hai / usI prakAra jisa sAdhaka ne Azrava dvAra ko saMvRta- avaruddha kara diyA hai| iMdriyoM ke yoga pravRtti tathA kaSAyoM ko rokane meM jo sadA jAgRta rahatA hai, usa saMvRttAtmA sAdhaka ke aneka janmoM meM ajJAna dvArA saMcita karma saMyama ke anuSThAna - anusaraNa se kSINa ho jAte haiN| jo sAdhaka saMvRtAtmA evaM sadAcaraNazIla haiM, ve mRtyu ko -maraNadharmA manuSya bhava ko chor3akara mokSa prApta kara lete haiN| yahAM upalakSaNa se maraNa ke sAtha-sAtha jAti, jarA, zoka Adi bhI liye haiM arthAt unako bhI vaha chor3a jAtA hai / sadA ke liye unase chUTa jAtA hai jinameM sat aura asat kA bheda karane kA viveka yA jJAna hotA hai unheM paMDita kahA jAtA hai / ve paMDita - sarvajJa aisA kahate haiM / OM OM OM je vinnaNAhi josiyA, saMtinnehiM samaM viyAhiyA / tamhA uDDhati pAsahA adakkhu kAmAi chAyA ye vijJApanAbhirjuSTAH saMtIrNaiH samaM vyAkhyAtAH / tasmAd UrdhvaM pazyata adrAkSuH kAmAn rogavat // rogavaM // 2 // anuvAda jo puruSa striyoM se juSTa- sevita nahIM haiM, ve mukta puruSoM ke tulya hai / strI parityAga - viSaya vAsanA ke parityAga ke anantara hI mukti prApta hotI hai, yaha jAnanA cAhiye / jisa puruSa ne kAma bhogoM ko roga ke samAna samajhA hai, ve mukta puruSoM ke samAna haiM / - TIkA - ye'pi ca tenaiva bhavena na mokSamApnuvanti tAnadhikRtyAha - ye mahAsattvAH kAmArthibhi rvijJApyante yAstadarthinyo vA kAminaM vijJApayanti tA vijJApanAH striya stAbhiH ajuSTA: asevitAH kSayaM vA avasAyalakSaNamatItAste santIrNe, muktaiH samaM vyAkhyAtAH, atIrNA api saMto yataste niSkiJcanatayA zabdAdiSu viSayeSvapratibaddhAH saMsArodanvata staTopAntavartino bhavanti, tasmAd urdhvamiti mokSaM yoSitparityAgAdvordhvaM yad bhavati tatpazyata yUyam / ye ca kAmAn rogavad vyAdhikalpAn adrAkSuH dRSTavantastesaMtIrNasamAH vyAkhyAtAH tathA coktam - "pupphaphalANaM ca rasaM surAi maMsasya mahiliyANaM ca / jANaMtA je virayA te dukkarakAra vaMde // 1 // " tRtIyapAdasya pAThAntaraM vA "uDDuM tiriyaM ahe tahA" Urdhvamiti saudharmAdiSu tiriyamiti tiryagloke, adha iti bhavanapatyAdau ye kAmAstAn rogavad adrAkSu rye te tIrNakalpAH vyAkhyAtA iti // 2 // TIkArtha jo puruSa isI bhava meM mukti prApta nahIM karate, unake saMbaMdha meM AgamakAra kahate haiN| - - kAmAsakta puruSa jisake prati apanI kAmanA prakaTa karatA hai yA jo kAmasevana hetu kisI kAmI puruSa ke samakSa apanA abhiprAya spaSTa karatI hai, use vijJApanA kahA jAtA hai| vijJApanA kA tAtparya striyoM se hai| jo satpuruSa striyoM se sevita nahIM hai athavA jo dUsare zabdoM meM striyoM ke mAdhyama se vinAza svarUpa kSaya ko prApta nahIM haiM-unameM anAsakta hone ke kAraNa akSayasvarUpa hai, ve mukti prApta puruSoM ke samAna batalAye gaye haiN| yadyapi saMsAra rUpI sAgara ko pAra nahIM kiyA to bhI ve akiMcana hone ke kAraNa tathA zabda Adi iMdriya bhogoM 179 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram meM Asakta nahIM hone ke kAraNa saMsAra rUpI samudra ke kinAre ke nikaTa pahuMca hue haiN| yaha jAnane goya hai ki strI saMsarga ke parityAga ke pazcAt hI mukti prApta hotI hai| jisa puruSoM ne kAma bhogoM ko roga ke samAna samajhA hai, ve mukta puruSa ke samAna batalAye gaye haiN| kahA bhI hai- jinhoMne puSpa tathA phala kA rasa, madirA, mAMsa evaM mahilAoM ko jAnakara unheM anartha kA hetu samajhakara chor3a diyA hai, una duSkara-kaThora karma karane vAle puruSoM ko vandana karatA huuN| yahAM tIsare caraNa meM 'uDDhaM tiriyaM ahetahA' aisA pAThAntara bhI pAyA jAtA hai jisakA yaha tAtparya hai ki urdhva-saudharmAdi-devaloka meM, tiryak loka meM evaM adhaH - bhavanapati Adi loka meM jo kAma bhoga vidyamAna hai, unheM jo puruSa roga ke tulya samajhate haiM, ve una puruSoM ke saddaza haiM jinhoMne saMsAra sAgara ko pAra kara diyA 1 aggaM vaNiehiM AhiyaM, dhAraMtI rAINiyA ihaM / evaM paramA mahavvayA akkhAyA u sarAibhoyaNA // 3 // chAyA agraM vaNigbhi rAhitaM dhArayanti rAjAna iha / - evaM paramAni mahAvratAni AkhyAtAni sarAtribhojanAni // anuvAda - vaNik janoM - vyApAriyoM dvArA lAye hue uttama ratnoM tathA vastroM Adi ko nRpati- gaNa dhAraNa karate haiM isI prakAra AcAryoM-guruoM dvArA AkhyAta - nirUpita rAtri bhojana parityAga sahita pAMca uttama mahAvratoM ko munigaNa dhAraNa karate haiM- svIkAra karate haiM, pAlana karate haiM / TIkA - punarapyupadezAntaramadhikRtyAha 'agraM' varyaM pradhAnaM ratnavastrAbharaNAdikaM tadyathA vaNigbhirdezAntarAd 'Ahitam' DhaukitaM rAjAnastatkalpA IzvarAdayaH 'iha' asminmanuSyaloke ' dhArayanti' vibhrati evametAnyapi mahAvratAni ranakalpAni AcAryairAkhyAtAni pratipAditAni niyojitAni 'sarAtribhojanAni' rAtribhojana viramaNaSaSThAni sAdhavo vibhrati, tuzabdaH pUrvaralebhyo mahAvrataratnAnAM vizeSApAdaka iti, idamuktaM bhavati yathA prAdhAnaratnAnAM rAjAna eva bhAjanamevaM mahAvrata ratnAnAmapi mahAsatvA eMva sAdhavo bhAjanaM nAnye iti // 3 // TIkArtha - AgamakAra Age aura upadeza dete hue pratipAdita karate haiM - vyApAriyoM dvArA dUsare dezoM se lAye hue bahumUlya ratna, vastu, alaMkAra Adi ko nRpatigaNa tathA aizvaryazAlI sampanna jana isa loka meM dhAraNa karate haiM, isI prakAra AcAryoM dvArA AkhyAta pratipAdita niyojita rAtri bhojana viramaNa sahita pAMca mahAvrata - cha: vrata dhAraNa karate haiM / isa gAthA meM 'tu' zabda pUrvokta ratnoM kI apekSA mahAvrata rUpI ratnoM kI vizeSatA sUcita karatA hai| 'isakA abhiprAya yaha ki jaise uttama - bahumUlya ratnoM ke rAjA hI pAtra hote haiM- ve hI dhAraNa karane yogya hote haiM usI prakAra mahAvrata rUpI ratnoM ke mahAsattva - mahAn Atmabala ke dhanI sAdhu hI pAtra hote haiM anya nahIM / je iha sAyANugA narA ajjhovavannA kAmehiM mucchiyA / kavaNeNa samaM pabbhiyA, na vi jANaMti samAhimAhitaM // 4 // 180 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana chAyA - ye iha sAtAnugAH narAH adhyupapannAH kAmeSu mUrchitAH / . kRpaNena samaM pragalbhitAH nA'pi jAnanti samAdhimAkhyAtam // anuvAda - isa saMsAra meM jo puruSa sAtAnugAmI-sukha ke pIche calane vAle haiM, samRddhi vaibhavAdi meM adhyupapannaAsakta haiM tathA viSaya bhoga meM mUrcchita haiM, jo kRpaNa-dayanIya iMdriya bhogoM meM lolupa janoM ke samAna hai ve dhRSTatApUrvaka viSaya vAsanA ke sevana meM lage rahate haiM / aise loga samajhAye jAne para bhI dharma dhyAna ko AtmasAta nahIM kara pAte / TIkA - kiJca ye narA laghuprakRtayaH 'iha' asmin manuSyaloke sAtaM sukhamanugacchantIti sAtAnugA sukhazIlA aihikAmuSmikApAyabharavaH samRddhirasasAtAgauraveSu 'adhyupapannA gRddhAH' tathA 'kAmeSu' icchAmadanarUpeSu 'mUrcchitA' kAmotkaTatRSNAH kRpaNo dIno varAkaka indriyaiH parAjitastena samA:tadvatkAmAsevane 'pragalbhitAH' dhRSTatAM gatAH, yadi vA kimanena stokena doSaNAsamyakpratyupekSaNAdirUpeNAsmatsaMyamasya virAdhanaM bhaviSya tyevaM pramAdavantaH kartavyaSvavasIdantaH samastamapi saMyamaM paTavanmaNikuTTimavaddhA malinI kurvanti, evambhUtAzca te 'samAdhi' dharmadhyAnAdikam 'AkhyAtaM' kathita mapi na jAnantIti // 4 // TIkArtha - isa manuSya loka meM jo mAnava laghu prakRti-tuccha yA hIna prakRti yukta hote haiM, ehika evaM pAralaukika duHkhoM se saMtrasta hote hue bhautika sukhoM ke pIche calate rahate haiM, jo samRddhi rasa sAtA evaM gaurava meM Asakta rahate haiM-viSaya bhogoM meM utkaTa, tIvra tRSNAyukta haiM, ve iMdriyoM se parAjita-unake vazIbhUtadIna Atmabala rahita puruSa ke samAna dhRSTatApUrvaka sAMsArika bhogoM ke sevana meM lage rahate haiM athavA jo puruSa aisA samajhate haiM ki pratilekhanAdi samitiyoM kA bhalI bhAMti paripAlana nahIM karanA to eka choTA sA doSa hai| usase hamArA saMyama kaise naSTa ho sakatA hai, ye unakA pramAda hai / ve isa prakAra karate hue ratnoM se khacita prAMgaNa kI jyoM nirmala saMyama ko malina kara DAlate haiM / aise loga kahane para bhI-sAvadhAna kiye jAne para bhI dharmadhyAna Adi kA mahattva nahIM samajhate vAheNa jahAvavicchae, abale hoi gavaM pacoie / se aMtaso appathAmae, nAivahai abale visIyati // 5 // chAyA - vAhena yathAvakSito'balo bhavati gau pracoditaH / so'ntaso'lpasthAmA nAtivahatyabalo viSIdati // anuvAda - jaise eka gADIvAna eka kamajora baila ko koDe yA cAbuka se pITakara calane ko prerita karatA hai, kiMtu vaha baila durbalatA ke kAraNa kaThina mArga ko pAra nahIM kara sakatA / vaha alpa zaktiyuktakamajora hone ke kAraNa viSama mArga-kIcar3a Adi meM phaMsakara duHkha pAtA hai, bhAra vahana nahIM kara sakatA / TIkA - punarapyupadezAntaramadhikRtyAha - 'vyAdhena' lubdhakena 'jahA va' tti yathA 'gava' nti mRgAdipazurvividhamanekaprakAreNa kUTapAzAdinA kSataH para vazIkRtaH zramaM vA grahitaH prANodito'pyabalo bhavati, jAtazramatvAt gantumasamarthaH, yadivA vAhayatIti vAhaH zAkaTikastena yathAvadavahan gau vividha pratodAdinA kSataH pracodito'pyabalo viSamapathAdau gantumasamartho bhavati, 'sacAntazaH' maraNAntamapi yAvadalpasAmo nAtIva vo, zaknoti, evambhUtazca 'abalo' bhAraM voDhuma samarthaH tatraiva paGkAdau viSIdatIti // 5 // 181) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / TIkArtha - AgamakAra aba isI viSaya meM dUsarA upadeza dete hue kahate haiM - mRga Adi pazu zikArI dvArA kUTapAza-phaMde Adi ke prayoga se jaba aneka taraha se ghAyala ho jAtA hai-thaka jAtA hai, durbala ho jAtA hai taba vaha aneka prakAra se prerita kiye jAne para bhI parizrAMti ke kAraNa cala nahIM sakatA athavA 'vAha' zabda kA artha vahana karAne vAlA haiM / yaha gADIvAna kA bodhaka hai / jaise eka gAr3IvAna gAr3I ko yathAvata-yathAvidhi yA ThIka ThIka nahIM calA rahA ho-cAbuka mAra mAra kara baila ko Age bar3hane ke liye prerita karatA ho, durbalatA ke kAraNa vaha baila viSama-U~ce nIce, ubar3a khAbar3a bhAga meM cala nahIM sakatA vaha maraNAnta kaSTa pAkara bhI-jI jAna lagAkara bhI durbalatA ke kAraNa usa bhAra ko Dhone meM asamartha rahatA hai / vahI kIcar3a Adi viSama sthAnoM meM phaMsa jAtA hai aura viSAda pAtA hai, duHkhI hotA haiN| evaM kAmesaNaM viU ajasue payaheja saMthavaM / kAmI kAme Na kAmae laddhevAvi aladdha kaNhuI // 6 // chAyA - evaM kAmeSaNAyAM vidvAn adyazca prajahyAtsaMstavam / kAmI kAmAnna kAmaye llabdhAnvA'pyalabdhAn kutazcit // anuvAda - jo puruSa kAmaiSaNA-viSaya vAsanAmUlaka kAryoM kI khoja meM catura-cAlAka hotA hai vaha Aja yA kala kAmabhogoM kA parityAga kara de, mAtra aisA socA jA sakatA hai kintu unakA parityAga nahIM kara sakatA / ataH kAma bhoga kI kAmanA karanI hI nahIM cAhiye / jo kAmabhoga prApta haiM unako aprApta kI jyoM mAnakara unake prati nispRha-nirAkAMkSa ho jAnA cAhiye / / TIkA - dArTAntika mAha - 'evam' ananta roktayA nItyA kAmAnAM zabdA dInAM viSayANAM yA gaveSaNA prArthanA tasyAM kartavyAyAM 'vidvAna' nipuNaH kAma prArthanA saktaH zabdAdipaGke magnaH sa caivaMbhUto'dyazvo vA saMstavaM paricayaM kAma sambandhaM prajahyAt kileti, eva madhyavasAyyeva sarvadA'vatiSThate na ca tAn kAmAn abalo balIvardavata viSama mArga tyakta malaM, kiJca-nacaihikAmaSmikApAyadarzitayA kAmIbhatvopanatAnapi kAmAna zabdAdiviSayAn vairasvAmijambUnAmAdivadvAkAmayeda bhilaSediti, tathA kSullakakumAravat kuta zcinnimittAt "sujhugAiya" mityAdinA pratibuddho labdhAnapi prAptAnapi kAmAn alabdhasamAn manyamAno mahAsattvatayA tannispRho bhavediti // 6 // TIkArtha - AgamakAra pUrva varNita dRSTAnta kA sAra batalAte hue nirUpita karate haiM - jaisA pahale varNana kiyA gayA-jo puruSa zabdAdi iMdriya saMbaMdhI bhogoM kI gavaiSaNA meM nipuNa-catura yA cAlAka hotA hai arthAt kAma kI abhyarthanA meM Asakta hotA hai, vaha zabda Adi viSayoM ke kIcar3a meM phaMsa jAtA hai, vaha Aja yA kala kAma bhoga ko tyAga de-aisA vicAra mAtra kiyA jA sakatA hai kiMtu kamajora baila jaise viSama mArga ko nahIM chor3a sakatA, usI prakAra vaha kAma bhogoM kA tyAga nahIM kara sakatA / kAmayuktakAmya padArthoM kI suvidhAyukta hokara bhI aihika aura pAralaukika kaSToM ko dekhatA huA mahAsatva-Atmabalayukta puruSa prApta zabdAdi iMdriya bhogoM kI usI prakAra icchA na kare jaisA jambUsvAmI evaM vajrasvAmI Adi ne kiyA thA / kisI bhI nimitta se pratibodha prApta chullaka kumAra kI jyoM prApta viSaya bhogoM ko aprApta ke samAna samajhakara vaha unase nispRha, nirAkAMkSa rahe-unakI cAha na kare / 182 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM tA hai| mA paccha asAdhutA bhave, accehI aNusAsa appagaM / ahiyaM ca asAhu soyatI se thaNati paridevatI bahu // 7 // chAyA - mA pazcAdasAdhutA bhave datyehyanuzAdhyAtmAnam / adhikaJcAsAdhuH zocate sa stanati paridevatebahu // anuvAda - mRtyu ke pazcAt burI gati prApta na ho, yaha socakara mAnava sAMsArika bhogoM se apanI AtmA ko dUra kara de aura use yaha zikSA de ki vaisA karane vAlA asAdhu-sAdhanArahita dharmAnuSThAna vivarjita puruSa bahuta zoka karatA hai-vilApa karatA hai, cillAtA hai / TIkA - kimiti kAma parityAgo vidheya ityAzaGkayAha-mA pazcAt maraNakAle bhavAntare vA kAmAnuSaGgAd asAdhutA kumatigamanAdirUpAbhavet prApnuyAditi, ato viSayAsaGgAdAtmAnam atyehi tyAjaya tathA AtmAnaJca anuzAdhi Atmano'nuzAstiM kuru tathA he jIva ! yo hi asAdhuH asAdhukarmakArI hiMsA'natasteyAdau pravRttaH san durgatau patitaH adhikamatyarthameva zocati sa ca paramAdhArmikaiH kadImAnaH tiryakSuvaH kSudhAdivedanAgrasto'tyArtha stanati sazabdaM niHzvasiti tathA paridevate vilapati Akrandati suMvahviti hA mAtarmiyata iti. trAtA naivA'sti sAmprataM kazcit kiM zaraNaM me syAdiha duSkRtacaritasya pApasya / ityevamAdIni duHkhAnyasAdhukAriNaH prApnuvantItyato viSayAnuSaGgo na vidheya ityeva mAtmano'nuzAsanaM kurviti sambandhanIyam // 7 // TIkArtha - kAma vAsanA kA parityAga kyoM karanA cAhiye / isakA nirAkaraNa karate hue AgamakAra kahate haiM - kAma bhogoM meM Asakti yukta-tanmaya rahane ke kAraNa maraNakAla meM tathA dUsare bhava meM durgati na ho, ghora yAtanA na bhoganI par3e, isa hetu viSaya vAsanAoM se apane ko pRthak rakhanA cAhiye / apanI AtmA ko isa prakAra jAgRta karanA cAhiye ki-he Atman ! jo hiMsA, asatya, corI Adi asat karma karatA hai vaha asAdhuanAcAra yukta puruSa burI gati meM-naraka meM jAkara paramAdhArmika devoM dvArA utpIDita kiyA jAtA hai, atyanta zokAnvita hotA hai / vaha tiryaJca yoni pAkara bhUkha se vyAkula rahatA huA atyanta kraMdana karatA hai, tathA rotA huA vilApa karatA huA kahatA hai-mA~ ! maiM mara rahA hU~ / isa samaya aisA koI nahIM hai jo merI rakSA kareM / maiMne bahuta pApa kiyA hai / mujha pApI ko isa samaya kauna zaraNa-trANa de sakatA hai / pApakarmA puruSa isa prakAra atyanta duH ra bhogate haiM / ataeva viSaya saMsarga nahIM karanA cAhiye / apanI AtmA ko aisI zikSA do| * * * iha jIviya meva pAsahA, taruNa evA (NevA) sasayassa tutI / itara vAse ya bujjhaha giddhanarA kAmesu mucchiyA // 8 // chAyA - iha jIvitameva pazyata taruNa eva varSazatasya truTayati / itvaravAsaJca budhyadhvaM gRddhanarAH kAmeSu mUrcchinA // anuvAda - isa manuSya loka meM apane jIvana kI ora dekho / eka manuSya zatAyu hokara ke bhI yuvAvasthA meM hI TUTa jAtA hai-mara jAtA hai / yaha jIvana thor3e ke samaya kA nivAsa hai, aisA smjho| yaha saba dekhate hue gRddha-atyanta lolupa kSudra jana hI viSaya bhoga meM mUrcchita-Asakta rahate haiN| 183 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - kiJca iha asmin saMsAre AstAM tAvadanyajjIvitameva sakalasukhAspadamanityatAghrAtam AvIcimaraNena pratikSaNaM vizarArusvabhAvaM, tathA sarvAyuHkSaya eva vA taruNa eva vA yuvaiva varSazatAyurapyupakramato'dhyasAna nimittAdirupAdAyuSaH truTati pracyavate yadivA sAmprataM suvavapyAyurvarSazataM tacca tasya tadante truTyati tacca sAgaropamApekSayA katipayanimeSa prAyatvAt itvaravAsakalpaM vartate stokanivAsakalpamityevaM budhyadhvaM yUyaM tathaivaMbhUte'pyAyuSi narAH puruSAH laghuprakRtayaH kAmeSu zabdAdiSu viSayeSu gRddhA adhyupapannAH mUrcchitAH tatraivAsaktacetaso narakAdiyAtanAsthAna mApnuvantIti zeSaH // 8 // TIkArtha isa jagata meM aura cIjoM kI bAta hI kyA ? pahale apane jIvana kI tarapha dekho| jo saba sukhoM kA sthAna hai, jisa para sabhI sukha Tike hue haiM, yaha jIvana anitya hai / AvIci maraNavata - samudra kI taraMge jaise pratikSaNa Upara uThatI jAtI hai, naSTa hotI jAtI hai, usI prakAra pratikSaNa AyuSya naSTa hotA hai| samagra Ayu kSINa ho jAne para athavA adhyavasAna - nimitta svarUpa upakaraNa ke kAraNa koI sau varSa kI Ayu vAlA puruSa bhI javAnI meM hI calA jAtA hai, athavA isa manuSya loka meM sabase dIrgha Ayu sau varSa kI mAnI jAtI hai, vaha bhI sau varSa bIta jAne para samApta ho jAtI hai| vaha sAgaropamakAla kI tulanA meM eka nimiSa ke tulya hI hai / isaliye yaha saMsAra thor3e dinoM ke AvAsa ke sadRza hai - aisA smjho| Ayu kI jaba aisI sthiti hai to laghu prakRti -hIna yA tuccha svabhAvayukta vyakti hI ina zabdAdi iMdriya viSayoM meM mUrcchita rahate haiM - Asakta rahate haiM / phalataH naraka Adi yAtanA sthAnoM meM durgati meM jAte 1 - je iha AraMbhanissiyA, AtadaMDA (Da) egaMtalUsagA / gaMtA te pAvalogayaM, cirarAyaM AsuriyaM disaM // 9 // chAyA ya iha AraMbhanizritA AtmadaNDA ekAntalUSakAH / gaMtAraste pApalokakaM cirarAtra mAsurIM dizam // - anuvAda isa saMsAra meM jo puruSa AraMbha nisRta hiMsA Adi AraMbha samAraMbha meM Asakta AtmadaNDapApakarmoM dvArA AtmA ke liye daMDaprada, duHkhaprada tathA ekAntataH jIva hiMsaka haiM, ve cirakAla taka pApamaya lokoM meM jAte haiM / asura athavA (yadi bAla tapa kA AcaraNa kiyA ho to) deva yoni meM bhI ve asura nAmaka nimna koTi ke devatA hote haiM / TIkA api ca ye kecana mahAmohAkulitacetasaH iha asmin manuSya loke Arambhe hiMsAdi ke sAvadyAnuSThAnarUpe nizcayena zritAH saMbaddhA adhyapapannAste AtmAnaM daNDayantItyAtmadaNDakAH tathaikAntenaivajantUnAM lUSakAH hiMsakAH sadanuSThAnasya vA dhvaMsakAH te evaMbhUtAH gantAro yAsyanti pApaM lokaM pApakAriNAM yo loko narakAdiH cirarAtram iti prabhUtaM kAlaM tannivAsino bhavanti tathA bAlatapazcaraNAdinA yadyapi tathAvidhadevatvApattiH tathApi asurANAmiyamAsurItAM dizaM yAnti aparapreSyAH kilviSikAH devAdhamAH bhavantItyarthaH // 9 // - TIkArtha - mahAmoha se jinakA citta Akulita hai, ve isa manuSya loka meM sAvadya - pApayukta hiMsA Adi kAryoM meM nizcaya hI Asakta rahate haiM, ve apanI AtmA ko daNDita karate haiM-asat karmoM dvArA duHkhita banAte haiM / ekAnta rUpeNa ve prANiyoM ke prANa lUTate haiM, hiMsaka haiM / sat anuSThAna-uttama kAryoM ke vidhvaMsaka 184 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana nAzaka haiM / ve naraka Adi pApI janoM ke sthAnoM-lokoM meM jAte haiM / ve vahAM dIrghakAla taka nivAsa karate haiN| yadi ve bAlatapazcaraNa-ajJAnapUrNa tapasyA Adi ke prabhAva se devatva bhI prApta karate haiM to ve asura viSayaka dizA ko hI jAte haiM arthAt ve anya devoM ke preSya-naukaroM ke rUpa meM nimna koTi ke kilviSika deva hote haiM / Na ya saMkhaya mAhu jIvitaM tahavi ya bAlajaNo pagabbhaI / paccuppannena kAriyaM, ko dardU paraloya mAgate // 10 // chAyA - na ca saMskArya mAhu jIvitaM tathApi ca bAlajanaH pragalbhate / pratyutpanne kArya ko dRSTvA paraloka mAgataH // ___ anuvAda - jJAniyoM-sarvajJa puruSoM ne batAyA hai ki yaha jIvana saMskAra karane yogya-sAdhane yogya nahIM hai, phira bhI bAlajana-ajJAnI loga pApa kArya karane meM pragalbha bane rahate haiM-bar3I dhRSTatA karate haiN| ve aisA kahate haiM ki hamako to vartamAna ke sukhoM se hI prayojana hai, paraloka ko dekhakara yahA~ kauna AyA hai-kisane paraloka ko dekhA hai| TIkA - kiJca na ce naiva truTitaM jIvitamAyuH saMskarte saMdhAtuM zakyate evamAhuH sarvajJAH tathAhi'daNDakaliyaM' karintA vaccaMti hu rAio ya divasA ya / AuM saMvellaMtA gatA ya Na puNo nivttNti"||1|| tathApi evamapi vyavasthite jIvAnAmAyuSi bAlajano ajJo loko nirvivekatayA asadanuSThAne pravRtti kurvan pragalbhate dhRSThatAM yAti asadanuSThAnenA'pi na lajjata ityarthaH sacAjJo janaH pApAni karmANi kurvan pareNa codito dhRSTatayA alIkapANDityAbhimAnenedamuttaramAha-pratyutpannena vartamAna kAlabhAvinA paramArthasatA atItAnAgatayovinaSTAnutpannatvenAvidyamAnatvAt kArya prayojanaM prekSApUrvakAribhistadeva prayojanasAdhakatvAdAdIyate, evaJca satIhaloka eva vidyate na paraloka iti darzayati kaH para lokaM dRSTvehAyAtaH tathA cocuH piva khAda ca sAdhu zobhane !yadatItaM varagAtri ! tanna te| nahi bhIrU !gataM nivartate samudayamAtramidaM kalevaram // 1 // tathA etAvAneva puruSo yAvAnindriyagocaraH / bhadre vRkapadaM pazca yad vadantyabahuzrutAH ||2||iti||10|| TIkArtha - sarvajJa puruSoM ne batalAyA hai ki truTita-TUTI huI Ayu jor3I nahIM jA sakatI / kahA jAtA hai ki-dina aura rAtri, daNDa aura ghar3I ke pramANa se Ayu ko kSINa karate jAte haiM / jo Ayu bIta jAtI hai, vaha phira lauTakara nahIM AtI / yadyapi prANiyoM kI Ayu kI aisI avasthiti hai, to bhI ajJAna aura aviveka ke kAraNa jIva azubha karmoM ke anuSThAna meM lagA rahatA hai / pragalbhatA pUrvaka-dhRSTatA ke sAtha pApa pUrNa pravRttiyoM meM lage rahate haiM / ve azubha karmoM ko karate hue bhI lajjita nahIM hote / vaisA karate unheM jarA bhI saMkoca nahIM hotA / una pApa karmA puruSoM ko vaise pApa kArya karate hue dekhakara yadi koI vyakti unheM vaisA na karane kI zikSA detA hai to ve apane jhUThe pAMDitya kA ghamaNDa karate hue javAba dete haiM ki-hamako to vartamAna kAla se matalaba hai kyoMki vartamAna kAla meM jo padArtha haiM ve hI vAstava meM satya hai / bhUta aura bhaviSya ke padArtha satya nahIM hai / bhUtakAla ke padArtha vinaSTa haiM aura bhaviSya ke anutpanna hai / ataH ve donoM hI avidyamAna haiM / buddhimAna vyakti vartamAna ke padArthoM ko hI mAnate haiM kyoMki unhIM se unake prayojana siddha hote haiM / ataeva unakA kathana hai ki yaha loka hI sat hai-vAstava meM isI kA astittva haiM / paraloka ke hone meM koI pramANa nahIM hai / kauna ( 185 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram paraloka ko dekhakara AyA hai / unhoMne zloka bhI kahA hai-he zobhane ! sundara dehazIle ! uttamottama padArtha khAo, pIo Ananda karo / jo vyatIta ho gayA vaha tumhArA nahIM hai / he bholI ! gaI huI vastu vApasa lauTakara nahIM AtI tathA yaha zarIra bhI pAMca mahAbhUtoM kA samudAya mAtra hai / isaliye he bhadre ! jitanA dRSTigocara hotA hai, utanA hI yaha puruSa hai, AtmA hai / loka hai / parantu abahuzruta-ajJAnI loga jisa prakAra pRthvI para manuSya ke padacihna ko aMkita dekhakara bher3iye ke pada cihna kI asatya kalpanA karate haiN| adakkhuva dakkhuvAhiyaM, (taM) saddahasu adakkhudaMsaNA / haMdi hu suniruddhadaMsaNo mohaNijeNa kaDeNa kammuNA // 11 // chAyA - apazyavat ! pazya vyAhRtaM zradvatsva apazya darzana / gRhANa suniruddha darzanaH mohanIyena kRtena karmaNA // anuvAda - he apazyavata-cakSu rahita aMdhatulya ajJAnI puruSa tuma sarvadRSTA, sarvajJAtA bhagavAna dvArA pratipAdita siddhAntoM meM zraddhA karo, zraddhAzIla bano, apazyadarzana-asarvajJa puruSoM dvArA pratipAdita siddhAntoM ko svIkAra karane vAle puruSoM, apane Apa dvArA kiye gaye karma se jisakI samyak jJAnAtmaka dRSTi avaruddha ho gaI hai ve sarvajJa pratipAdita darzana-siddhAntoM ko nahIM mAnate, ise samajho / TIkA - evamaihikasukhAbhilASiNA paralokaM ninhuvAnena nAstikena abhihite pratyuttarapradAnAyAha-pazyatIti pazyo na pazyo'pazyo'ndhastena tulyaH kAryakA-vivecitvAdandhavatta syAmaMtraNaM he'pazyavat andhasaddaza ! pratyakSasyaivaikasyAbhyupagamena kAryAkAryAnabhijJa ! pazyena sarvajJena vyahatam uktaM sarvajJAnagamaM zraddhatsva pramANIkuru pratyakSasyaivaikasyAbhyupagamena samastavyavahAra vilopenahanta heto'si, pitR nibandhana syA'pi vyavahArasyAsiddheriti tathA apazyakasya asarvajJasyAbhyupagataM darzanaM yenAsAvapazyakadarzanastasyA''mantraNaM he'pazyakadarzana ! stavo'gdirzI bhavAMstathAvidhadarzanapramANazca san kAryAkA-vivecitayA andhavadabhaviSyad yadi sarvajJAbhyupagamaM nAkariSyat yadi vA adakSo vA anipuNo vA dakSo vA nipuNo vA yAdRza stAdRzo vA acakSurdarzanamasyAsAvacakSurdarzanaH kevaladarzanaH sarvajJastasyAdyadavApyate hitaM tat zraddhatsva idamuktaM bhavati anipuNena nipuNena vA sarvajJadarzanoktaM hitaM shrddhaatvym| yadivA he'dRSTa ! he agdirzana ! draSTrA atItAnAgatavyavahitasUkSmapadArthadarzinA yad vyAhatam abhihitam Agame tat zraddhatsva he adRSTadarzana ! adakSadarzana ! iti vA asarvajJoktazAsanAnuyAyin / tamAtmIyamAgrahaM parityajya sarvajJokte mArge zraddhAnaM kurviti tAtparyyArtha / kimiti sarvajJokte mArge zraddhAnamasumAnna karoti yenaivamupadizyate? tinnimittamAha-haMdItyevaMgRhANa hu zabdo vAkyAlaGkAre sRSTu atizayena niruddha mAvRtaM darzanaM samyagavabodharUpaM yasya sa tathA kenetyAha-mohayatIti mohanIyaM mithyAdarzanAdi jJAnAvaraNAdikaM vA tena svakRtena karmaNA niruddha darzanaH prANI sarvajJoktaM mAgaM na zraddhate ataH sanmArga zraddhAnamprati codyata iti // 11 // TIkArtha - sAMsArika sukha kI abhipsA karane vAle tathA paraloka ko asatya kahane vAle nAstikavAdI ke kathana kA uttara dete hue AgamakAra kahate haiM - jo dekhatA hai, use pazya kahA jAtA hai / jo nahIM dekhatA-andhA hai use apazya kahA jAtA hai / jo puruSa kArya-karane yogya, akArya-na karane yogya ke vivecitva-vicAra yA cintana se zUnya hai, vaha eka aMdhe -186) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana ke samAna hai / vaise puruSa ko saMbodhita kara kahA gayA hai ki he andha tulya puruSa ! ekamAtra pratyakSa ko pramANa mAnane ke kAraNa kArya aura akArya ke jJAna se rahita puruSa tuma sarvajJa dvArA vyAhata-nirupita AgamoM meM zraddhAzIla bano / ekamAtra pratyakSa ko hI pramANa ke rUpa meM svIkRta karane se samasta vyavahAra lupta ho jAte haiM phira tumhArA svayaM kA kyA astitva hogA kyoMki pratyakSa ko hI eka mAtra pramANa svIkAra karane para kauna kisakA pitA hai, kauna kisakA putra hai ityAdi vyavahAra bhI nahIM Tika sakatA / asarvajJapuruSa dvArA kathita darzana ko svIkAra karane vAle ! pahale pahala to aisA hai tuma svayaM arvAgadI-mAtra sammukhIna padArtha ko dekhane vAle hoM, usa para bhI mAtra eka pratyakSa ko hI pramANa rUpa meM svIkAra karane vAle darzana meM vizvAsa karate ho, aisI sthiti meM yadi tuma sarvajJa dvArA pratipAdita Agama ko svIkAra nahIM karoge to kArya tathA akArya kI vivecitA-viveka se rahita hokara netrahIna puruSa ke tulya ho jAoge athavA he anya darzana meM AsthAzIla puruSa ! cAhe tuma adakSadakSatA yA nipuNatA rahita ho athavA dakSa-dakSatA yA nipuNatA sahita ho, kaise bhI kyoM na ho, tumako acakSudarzanakevala darzana evaM kevalya jJAna ke dhanI puruSa dvArA jo hita-Atma kalyANa kA mArga prApta hai usameM zraddhA karanI cAhiye / kahane kA tAtparya yaha hai ki manuSya nipuNa ho yA anipuNa ho, sarvajJa dvArA prarupita hitamaya-kalyANaprada darzana meM zraddhA rakhanI cAhiye / athavA he adRSTa-arvAgadarzina ! atIta-bhUta, anAgata-bhaviSya vyavadhAnayukta tathA sUkSma padArthoM ke dRSTA sarvajJa puruSa ne jo vyAhRta-abhihita kiyA hai usameM zraddhAzIla bano / he adRSTa darzana! he adakSa darzana ! asarvajJoM dvArA pratipAdita darzana kA anusaraNa karane vAle ! tuma apane Agraha kA parityAga kara sarvajJa dvArA bhASita mArga meM zraddhA karo / yaha tAtparyArtha hai| kahate haiM prANI sarvajJa dvArA bhASita mArga meM zraddhA kyoM nahIM karatA jise udiSTakara isa prakAra upadeza kara rahe ho / isakA kAraNa batAte hue AgamakAra kahate haiM-yahAM gAthA meM 'hu' zabda vAkyAlaMkAra ke artha meM AyA hai / jisa puruSa kA darzana, samyakjJAna atyanta avaruddha ho gayA hai use niruddha darzana kahA jAtA hai / phira prazna uThAte haiM ki kisake dvArA usakA jJAna avaruddha ho gayA hai / phira prazna uThAte haiM ki kisake dvArA usakA jJAna avaruddha ho gayA hai / usakA samAdhAna karate hue kahate haiM ki prANI jisase moha mUr3ha banate haiM, usa mithyA darzana Adi tathA jJAnAvaraNIyAdi svakRta karmoM dvArA jisakA jJAna avaruddha ho gayA vaha sarvajJa bhASita mArga meM zraddhAzIla nahIM hotA / ataH AgamakAra usa mArga meM zraddhA karane kI preraNA dete haiN| dukkhI mohe puNo puNo, nivviMdeja silogapUyaNaM / evaM sahite'hipAsae Ayatule pANehiM saMjae // 12 // chAyA - duHkhI mohaM punaH punarnirvindeta zlokapUjanam / evaM sahito'dhipazyed AtmatulyAn prANAn saMyataH // anuvAda - duHkhayukta prANI punaH punaH mohamUr3ha banatA hai / sAdhu apane zloka-kIrti, stuti, pUjA-sammAna kA parityAga kara de / jJAna Adi se yukta saMyatAcArI sAdhu sabhI prANiyoM ko Atmatulya-apane samAna samajhe / TIkA-punarapyupadezAntaramAha-duHkham asAtavedanIyamudayaprAptaM tatkAraNaM vA duHkhayatIti duHkhaM tadasyA'stIti duHkhI san prANI paunaH punyena mohaM yAti sadasadvivekavikalobhavati / idamuktaM bhavati-asAtodayAd duHkhamanubhavannAttoM 187 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / mUDhastattatkaroti yena punaH punaH duHkhI saMsArasAgaramanantamabhyeti, tamevaMbhUtaM mohaM parityajya samyagutthAnenotthAyanirvidyeta jugupsayet pariharedAtmazlAghAM stutirUpAM tathA pUjanaM vastAdi lAbharUpaM parihared evamanantaroktayA nItyA pravartamAnaH saha hitena vartata itisahito jJAnAdiyukto vA saMyataH pravrajito'paraprANibhiH sukhArthibhiH AtmatulAmAtmatulyatAM duHkhApriyatva sukha priyatvarUpAmadhikaM pazyet, Atma tulyAn sarvAnapi prANinaH pAlayediti // 12 // TIkArtha - zAstrakAra punaH dUsare prakAra se pratipAdita karate haiM - jo asAtAvedanIya karma udayAvasthA ko prApta hote haiM unheM duHkha kahA jAtA hai athavA usakA kAraNa duHkha kahA jAtA hai / jo prANI ko apriya yA burA lagatA hai, vaha use duHkha samajhatA hai / vaha duHkha jise hotA ho vaha prANI du:khI kahA jAtA hai / duHkhita prANI punaHpunaH mohamUDha banatA hai, vaha sat, asat ke viveka se rahita hotA hai, kahane kA abhiprAya yaha hai ki asAtavedanIya karma ke udaya se pIDita hokara moha mUDha jIva aisA karma karatA hai, jisase vaha punaH punaH duHkha prApta karatA hai / jisakA koI aMta nahIM aise saMsAra sAgara ko prApta karatA hai, usameM bhaTakatA hai / ataH vivekazIla puruSa isa prakAra ke moha kA parityAga kara samyak utthAna se utthita hokara-samyakajJAna ke bala para saccaryAzIla banakara apanI stavanA-prazaMsA vasrAdi dvArA mAna sammAna Adi kA parityAga kare / / isa pUrvokta rIti-paddhati se pravRtta hotA huA apane AtmakalyANa meM lIna rahatA huA jJAnAdi sampanna sAdhu anya sabhI prANiyoM ko apanI AtmA ke samAna hI sukhapriya lagate haiM tathA duHkha apriya lagate haiM-aisA samajhe / kahane kA abhiprAya yaha hai ki sAdhu sabhI prANiyoM ko apane tulya hI sukhapriya tathA duHkhadveSI mAne, unakA pAlana kare-hiMsAdi dvArA hAni na pahu~cAye / gAraM pia Avase nare, aNupuvvaM pANehiM saMjae / samatA savvattha suvvate devANaM gacche sa logayaM // 13 // chAyA - agAra mapyAvasannara AnupUrvyA prANeSu saMyataH / samatAM sarvatra suvrato devAnAM gacchetsa lokam // anuvAda - jo puruSa agAra-gRha meM nivAsa karatA huA bhI kramazaH AgAra dharma ko prApta karatA huAzramaNopAsaka ke vratoM ko grahaNa karatA huA prANiyoM kI hiMsA se pRthak hotA hai, nivRtta hotA hai, vaha sarvatra samatvabhAva rakhatA hai / vaisA uttama vrata yukta paruSa devatAoM ke loka meM jAtA hai| TIkA - kiJca agAramapi gRhamapyAvasan gRha vAsamapi kurvan naro manuSyaH anupUrvamiti AnupUrvyA zravaNadharmapratipattyAdilakSaNayA prANiSu yathA zaktyA samyak yataH saMyata tadupamannivRttaH kimiti ? yataH samatA svabhAvaH AtmaparatulyatA sarvatra yatau gRhasthe ca yadi vaikendriyAdau zrUyate'bhidhIyate Arhate pravacane, tAJca kurvan sa gRhastho'pi suvrataH san devAnAM purandarAdInAM lokaM sthAnaM gacchet, kiM puna ryo mahAsattvatayA paJcamahAvratadhArI yatiriti // 13 // TIkArtha - jo puruSa ghara meM bhI nivAsa karatA huA-gRhastha jIvana meM bhI rahatA huA kramazaH zrAvaka dharma ko svIkAra karatA hai, yathAzakti-apane sAmarthya anurUpa prANiyoM kI hiMsA se virata hotA hai, Ahata pravacanokta 188 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayana sarvajJa nirUpita siddhAntAnusAra jo yati-sAdhu gRhastha se lekara ekeMdriya prANiyoM taka- sabake prati samatA samatva bhAva rakhatA hai vaha uttama vrata yukta puruSa gRhastha hotA huA bhI indrAdi devoM ke loka meM jAtA hai / phira una sAdhuoM kA to kahanA hI kyA jo paMcamahAvrata pAlaka hai / mahAsatva- Atma parAkrama ke mahAna dhanI haiM / soccAbhagavANusAsaNaM sacce tattha karejjuvakkama / savvattha viNIyamacchare ucchaM bhikkhu visuddhamAhare // 14 // chAyA - zrutvA bhagavadanuzAsanaM satye tatra kuryyAdupakramam / sarvatra vinItamatsaraH uJchaM bhikSu vizuddha mAharet // anuvAda - bhagavAna-sarvajJa prabhu dvArA prarUpita anuzAsana-dharma siddhAnta zravaNa kara usameM batAye gaye satya saMyama meM upakramazIla-samudyata honA cAhiye / kisI ke sAtha matsara-IrSyA nahIM karanI cAhiye, isa prakAra vartanazIla sAdhu ko zuddha AhAra grahaNa karanA cAhiye / TIkA - api ca jJAnaizvaryAdiguNasamanvitasya bhagavataH sarvajJasya zAsanam AjJAmAgamaM vA zrutvA adhigamya tatra tasminnAgame tadukte vA saMyame sadbhyo hite satye laghukarmA tadupakramaM tatprAptyupAyaM kuryAt, kiMbhUtaH sarvajJApanIto matsaro yena sa tathA so'raktadviSTaH kSetrava (vA) stUpadhizarIraniSpipAsaH,tathA ucchaMtti bhaikSyaM vizuddhaM dvicatvAriMzaddoSarahitamAharaM guhNIyAdabhyavaharediti // 14 // TIkArtha - jJAna, aizvarya Adi guNoM se samanvita-sahita, sarvajJaprabhu ke dvArA upadiSTa Agama yA AjJA kA zravaNa kara laghu karmI-halukarmI puruSa satpuruSoM ke liye hitaprada usa Agama yA Agamokta saMyama patha ko aMgIkAra karane kA upakrama-udyata-yA upAya kare / yaha prazna uThAte hue ki kaisA upakrama kare? kahA jAtA hai sabhI padArthoM meM matsara-IrSyA rahita, kSetra, ghara, upadhi evaM zarIra Adi meM tRSNA vivarjita evaM samasta padArthoM meM rAgadveSa zUnya hokara saMyama meM udyamazIla bane, sAdhu bayAlIsa prakAra ke doSoM se rahita zuddha AhAra grahaNa kare sevana kare / . savvaM naccA ahiTThae dhammaThThI unahANavIrie / / gutte jutte sadA jae Ayapare paramAyataTThite // 15 // chAyA - sarvaM jJAtvA'dhitiSThet dharmArthyapadhAnavIryaH / gupto yuktaH sadA yatetAtmaparayoH paramAyatasthitaH // anuvAda - sAdhu samagra padArthoM ko jAnakara arhat prarUpita-sarvasaMvara mUlaka dharma kA Azraya le| dharma ko hI apane jIvana kA prayojana-parama lakSya mAne / tapazcaraNa meM apanI zakti pragaTa kare / mAnasika vAcika evaM zArIrika pravRttiyoM ko asat karmoM se bacAye rake / vaha sadaiva svapara kalyANa meM yatnazIla rahe / antataH mokSa kI abhilASA rkhe| TIkA - kiJca sarvamektaddhayamupAdeyaJca jJAtvA sarvajJoktaM mAgaM sarvaM saMvararUpam adhitiSThet Azrayet dharmeNArtho dharma eva vA'rthaH paramArthenAnyasyAnartharUpatvAt . dharmArthaH sa vidyate yasyAsau dharmArthI dharmaprayojanavAn ( 189) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram upadhAnaM tapastatra vIryyaM yasya sa tathA anigUhita balavIryya ityarthaH tathA manovAkkAyaguptaH supraNihitayoga ityarthaH tathA yukto jJAnAdibhiH sadA sarvakAlaM yatetA''tyani parasmiMzca / kiMviziSTaH san ? ata Aha param utkRSTa Ayato dIrghaH sarvakAlabhavanAnmokSaH tenArthikaH tadabhilASI pUrvokta vizeSaNaviziSTo bhavediti // 15 // TIkArtha - sAdhu heya - tyAgane yogya upAdeya svIkAra karane yogya padArthoM ko jAnakara sarvasaMvara rUpa dharma mArga ko grahaNa kare, jo sarvajJoM dvArA upadiSTa hai| vaha dharma ko hI apane jIvana kA prayojana- dhyeya samajhe athavA vaha dharma ko hI ekamAtra artha-jIvana ke liye vAstavika padArtha samajhe kyoMki dharma ke atirikta anya sabhI anartha hai-AtmA ke liye aprayojana bhUta hai / upadhAna tapa kA nAma hai / sAdhu usameM apanA parAkrama kama na kare - usameM adhikAdhika Atma puruSArtha kA upayoga kare / vaha mana, vacana aura zarIra se guptiyukta rahe / dUsare zabdoM meM supraNihita yoga- apane mAnasika, kAyika, vAcika yogoM ko asat se nivRtta tathA sat meM pravRtta banAye rakhe / vaha jJAnAdi se yukta hotA huA sadaiva svapara kalyANa meM yatnazIla rhe| prazna upasthita karate hue Age kahate haiM ki vaha kaisA hokara yaha kare ? jo sabase dIrgha hai use paramAyata kahA jAtA hai tathA jo saba kAla meM avasthita rahatA hai vaha paramAyata hai, vaha mokSa haiM, sAdhu sadA mokSAbhilASI rahatA huA ina ina vizeSatAoM se jur3A rahe jinakA pahale ullekha huA hai / vittaM pasavo ya nAio taM bAle saraNaM ti mannai / ete mama tesuvI ahaM no tANaM saraNaM na vijjaI // 16 // chAyA anuvAda - bAla-ajJAnI puruSa vitta dhana daulata tathA jJAtijana - pArivArika vRnda ko apanI zaraNa mAnatA hai / vaha aisA samajhatA hai ki ye saba mujhe duHkha se bacA leMge, merI rakSA kareMge / tathA maiM inakI rakSA kruuNgaa| kintu vAstavikatA yaha hai ki usakI rakSA nahIM kara sakate / vittaM pazavaMzca jJAtayastad bAlaH zaraNa miti manyate / ete mama teSvapyahaM no trANaM zaraNaM na vidyate // TIkA - punarapyupadezAntaramAha - 'vittaM' dhanadhAnyahiraNyAdi 'pazavaH' karituragagomahiSyAdayo jJAtayaH svajanAH mAtApitRputrakalatrAdayaH tadeta dvittArikaM bAlaH ajJaH zaraNaM manyate tadeva darzayati mamaite vittapazujJAtayaH paribhoge upayokSyante teSu cArjanapAlana saMrakSaNadinA zeSopadravanirAkaraNa dvAreNAhaM bhavAmItyevaM bAlomanyate na punarjAnIte yadarthaM dhanamicchanti taccharIramazAzcatamiti / api ca " riddhI sahAvataralA rogajarAbhaMguraM hayasarIraM / dohaMpi gamaNasIlANa kicciraM hojja saMbaMdho ?" tathA jAtA " mAtApitRsahasrANi putradArazatAni ca / pratijanmani varttente kasya mAtA pitA'pi vA ?" etadevAha - no naiva vittAdikaM saMsAre kathamapi trANaM bhavati narakAdau patato nA'pi rAgAdinopadrutasya kvaciccharaNaM vidyata iti // 16 // - TIkArtha dhana-dhAnya, hiraNya evaM svarNa- inheM vitta kahA jAtA hai hasti, azva, gau, mahiSI Adi ko pazu kahA / mAM, bApa, beTA aura patnI Adi svajanavRnda ko jJAti kahA jAtA hai / ajJAnI prANI ina dhanadhAnyAdi hai 190 AgamakAra isa saMbaMdha meM dUsarA upadeza dene hetu pratipAdita karate haiM - - Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM padArthoM ko apanI zaraNa mAnatA hai / isI bAta kA digdarzana karAte hue kahate haiM- jJAna rahita prANI aisA samajhatA hai ki dhana pazu tathA svajanavRnda mere paribhoga hetu sAMsArika sukhopabhoga ke saMdarbha meM upayogI hoNge| maiM upArjanadhana kamA kara inakA pAlana karatA huA, samasta upadravoM kA nirAkaraNa karUMgA, unheM miTAUMgA / vAstava meM jisa zarIra ke nimitta dhana vaibhava kI kAmanA kI jAtI hai, vaha zarIra vinazvara hai - kSaNabhaMgura hai, vaha mUrkha isa bAta ko nahIM jAnatA / kahA hai ki Rddhi, dhana sampatti svabhAva se hI caMcala - asthira hai tathA yaha zarIra bImArI aura bur3hApe dvArA nazvara hai - roga aura vRddhAvasthA ise naSTa kara dete haiM / ina donoM gamanazIla padArthoM kA paraspara saMbaMdha kaba taka banA raha sakatA hai / mAtA evaM pitA vividha janmoM meM sahasroM bAra hue haiM / putra aura patnI bhI saiMkar3oM bAra hue haiM / yaha to pratyeka janma meM hote hI rahate haiM / vAstava meM kauna kisakI mAtA hai aura kauna pitA hai ? AgamakAra isI bAta ko fira kahate haiM ki saMsAra meM dhana Adi kabhI bhI kisI kI rakSA nahIM kara sakate / naraka meM girate hue rAga Adi meM upadrUta-abhibhUta prANI ke liye kahIM bhI zaraNa nahIM haiuse koI bhI nahIM bacA sakatA / / , abbhAgamitaMmi vA duhe ahavA ukkamite bhavaMti egassa gatI ya AgatI, vidumaMtA saraNaM Na mannaI // 17 // chAyA - anuvAda jaba kisI prANI para kisI prakAra kA duHkha AtA hai to vaha akelA hI use .. bhogatA hai athavA upakramavaza jaba usakA AyuSya naSTa ho jAtA hai, marane lagatA hai, to vaha ekAkI hI paraloka meM jAtA hai, isaliye vidvAna - jJAnIjana kisI ko apanA zaraNa nahIM mAnate / 44 abhyAgate vA duHkhe 'thavotkrAnte bhavAntike / ekasya gatizcAgatiH vidvAn zaraNaM na manyate // - TIkA - etadevAha pUrvopAttAsAtavedanIyodayenAbhyAgate duHkhe satyekAkyeva duHkha manubhavati, na jJAtivargeNa vittena vA kiJcit kriyate / tathA ca 'sayaNassavi majjhagao rogAbhihato kilissai ihego / sayaNoviya se rogaM na viraMcai neva nAsei ?" athavA upakramakAraNai rupakrAnte svAyuSi sthitikSayeNa vAbhavAntare bhavAntike vA maraNe samupasthite sati ekasyaivAsumato gatirAgatizca bhavati vidvAna vivekI yathAvasthitasaMsArasvabhAvasya vettA ISadapi tAvat zaraNaM na manyate kutaH sarvAtmanA trANamiti tathAhi 44 'ekasya janma maraNe gatayazca zubhAzubhAH bhavAvarte / tasmAdAkAlikAhitamekenaivAtmanaH kAryyam ?" "ekko karei kammaM phalamavi tassikkao samaNuhavai / ekko jAyai marai ya paraloyaM ekkao jaai?''||17|| TIkArtha AgamakAra isI tathya ko nirUpita karate - - pUrva janma meM saMcita asAtavedanIya karmoM ke udaya se jaba prANI ke Upara duHkha AtA hai, taba vaha kA use bhogatA hai / usa samaya vitta dhana daulata athavA jJAtivarga-pArivArika jana usakI jarA bhI sahAyatA nahIM kara sakate / ataeva kahA hai- rogAbhihata - bImArI se pIr3ita jIva apane kuTumbI janoM ke bIca meM rahatA huA 191 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram bhI ekAkI hI duHkha bhogatA hai, usake riztedAra usakI bImArI ko na to ghaTA sakate haiM aura na miTA sakate haiM athavA upakrama ke kAraNoM se jaba kisI prANI kA AyuSya naSTa ho jAtA hai, pUrNa ho jAtA hai yA usakA AyuSya apanI avadhi pUrNa hone para samApta ho jAtA hai, yoM jaba mRtyukAla upasthita ho jAtA hai-vaha maraNa prApta kara letA hai, taba ekAkI hI paraloka meM jAtA hai / vahAM se punaH isa loka meM bhI akelA hI AtA hai / vidvAna-vivekazIla puruSa saMsAra ke svabhAva ko yathAvatarUpa meM jAnatA hai-vAstava meM jaisA vaha hai, use vaisA hI samajhatA hai / vaha dhana Adi ko apanA jarA bhI rakSaka nahIM mAnatA, phira sampUrNataH rakSaka mAnane kI to bAta hI kahAM ? kahA hai-isa saMsAra meM jIva kA janma aura maraNa akele kA hI hotA hai / isa bhavacakra meM vaha akelA hI zubha azubha gatiyoM meM jAtA hai / ataH mRtyu paryanta jIva ko ekAkI hI apane hita sAdhana meM AtmakalyANa meM juTe rahanA cAhiye / jIva akelA hI karma karatA hai aura akelA hI usakA phala bhoga karatA hai| akelA hI utpanna hotA hai aura akelA hI maratA hai, akelA hI paraloka jAtA hai| savve sayakammakappiyA aviyatteNa duheNa pANiNo / hiMDaMti bhayAulA sar3hA, jAi jarA maraNehi 'bhidutA // 18 // chAyA - sarve svakakarmakalpitA avyaktena duHkhena prANinaH / hiMDaMti bhayAkulAH zaThAH jAtijarAmaraNairabhidrutAH // anuvAda - saMsAra meM samagra prANI apane apane karmoM ke anusAra bhinna bhinna avasthAoM meM vidyamAna haiM / sabhI avyakta-alakSita duHkha se pIr3ita haiM janma, vRddhAvasthA tathA mRtyu se abhidrUta hai-AkrAnta hai| ve zaThaajJAnI durjana jIva punaH punaH isa saMsAra meM bhaTakate haiM / ___TIkA - anyacca sarve'pi saMsArodaravivaravartinaH prANinaH saMsAre paryaTantaH svakRtena jJAnAvaraNIyAdinA karmaNA kalpitAH sUkSmavAdara paryAptakAparyAptakaikendriyAdibhedena vyavasthitAH tathA tenaiva karmaNaikendriyAdyavasthAyAm avyaktena aparisphuTena ziraH zUlAdyalakSitasvabhAlavenopalakSaNArthatvAt pravyaktena ca duHkhena asAtAvedanIyasvabhAvena samanvitAH prANinAH paryaTanti arahaTTaghaTIyantranyAyena tAsveva yoniSu bhayAkulAH zaTakarmakAritvAt zaThAH bhramanti jAtijarAmaraNairabhidrutAH garbhAdhAnAdibhirduHkhaiH pIDitA iti // 18 // TIkArtha - dUsarI bAta yaha hai ki saMsAra ke udara rUpI vivara-bila yA guphA meM nivAsa karane vAle prANI isa jagata meM paryaTana karate hue-bhaTakate hue svakRta jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke phalasvarUpa sUkSma, sthUla, paryApta. aparyApta, ekendriya Adi bhinna bhinna avasthAoM ko prApta karate haiM / ina avasthAoM meM vidyamAna ve prANI ziraH zUla-mastaka pIr3A Adi aparisphuTa-avyakta duHkhoM se pIDita hote haiM / yahAM alakSita duHkha upa lakSaNa hai / usakA abhiprAya yaha hai ki ve asAtavedanIya ke udaya ke pariNAmasvarUpa pravyakta spaSTa rUpa se pratIyamAna daHkhoM se bhI pIDita hote haiM / ve rahaTa kI taraha bAra bAra yoniyoM meM cakkara kATate rahate haiM / ve duSTatA yukta karma karate haiM / isaliye zaTha kahe gaye haiM / ve bhaya se vyAkula rahate haiM / janma, vRddhAvasthA aura mauta se avidrUta-AkrAnta rahate haiM, ve bAra bAra garbha meM Ate haiM, saMsAra meM duHkha pAte haiM / 192 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAlaya adhyayanaM iNameva khaNaM vijANiyA, No sulabhaM bohiM ca AhiyaM / evaM sahie'hipAsae Aha jiNo iNameva se gAH // 19 // chAyA imameva kSaNaM vijJAya no sulabhaM bodhiJca AkhyAtam / evaM sahito'dhipazyed Aha jina idameva zeSakAH // anuvAda - sahita - Atmahita prada jJAna Adi se yukta muni yaha ciMtana kare ki mokSa kI sAdhanA kA yaha mAnava jIvana hI eka maukA hai / sarvajJa puruSoM ne yaha kahA hai ki bodhi- samyak jJAna prApta karanA sulabha nahIM hai - vaha AsAnI se nahIM mila pAtA / Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabha ne yahI upadeza diyA thA aura dUsare tIrthaMkaroM ne bhI isI kA nirUpaNa kiyA / TIkA . 'kiJca' idamaH pratyakSAsannavAcitvAt imaM dravyakSetrakAlabhAvalakSaNaM kSaNamavasaraM jJAtvA taducitaM vidheyaM, tathAhi dravyaM jaGgamatva paMcendriyatvasukulotpattimAnuSyalakSaNaM kSetramapyAryyadezArdhaSaviMzati janapada lakSaNaM kAlo'pyavasarpiNI caturthArakAdiH dharmapratipattiyogyalakSaNaH bhAvazca dharmazravaNa tacchraddhAnacAritrAvaraNakarma kSayopazamAhitaviratipratipattyutsAhalakSaNaH tadevaMvidhaM kSaNam avasaraM parijJAya tathA bodhiJca samyagdarzanAvAptilakSaNAM no sulabhAmiti evamAkhyAtamavagamya tadavAptau tadanurupameva kuryyAditi zeSa: akRtadharmANAM punardurlabhA bodhi:, tathAhi" laddhelliyaM ca vohiM akareMto aNAgayaM ca pattheMto / annaM dAI vohiM labbhisi kayareNa molleNaM ?" tadevamutkRSTato'pArdhapudgalaparAvarttapramANakAlena punaH sudurlabhA bodhirityevaM sahito jJAnAdibhiradhipazyet bodhisudarlabhatvaM paryyAlocayet, pAThAntaraM vA ahiyAsaeti, parISahAnudIrNAn samyag adhisaheta etaccAha jinorAgadveSajetA nAbheyo'STApade svAn sutAnuddizya, tathA'nye'pi idameva zeSakAH jinA abhihitavanta iti // 19 // I TIkArtha - gAthA meM AyA huA 'iNa' idaM zabda pratyakSa aura samIpa kA bodhaka hai / ataeva isa dravya, kSetra, kAla tathA bhAva ko mokSa sAdhana kA avasara samajhakara manuSya ko cAhiye ki vaha ucita - karaNIya kArya kare / jaMgama - gatizIla ke rUpa meM paMcendriya prANI ke rUpa meM honA, uttama - sadAcaraNayukta kula meM paidA honA, manuSyatva pAnA-yaha dravya hai / sAr3he paccIsa janapada parimita Arya deza kSetra hai / avasarpiNI kAlacakra tathA caturtha Araka ityAdi dharma prApti ke yogya kAla hai / dharma kA zravaNa, usameM zraddhotpatti - AsthA, dRr3ha vizvAsa tathA cAritrAvaraNIya karma ke kSayopakSama prasUta virati ko grahaNa karane meM utsAha - yaha anukUla avasara hai / aisA zubha avasara prApta huA hai, yaha jAnakara tathA samyakdarzana kI prApti AsAna nahIM hai, isa zAstrIya kathana ko samajhakara vaha sAdhaka jise samyakdarzana prApta hai, tadanurupa dharmArAdhanAmaya kArya kre| jinhoMne dharma kA anuSThAna nahIM kiyA hai unheM bodhi prApta honA sulabha nahIM hai kyoMki kahA hai- jo jJAna prApta huA hai usake anusAra kArya nahIM karate hue tathA jo anAgata- aprApta hai usakI abhyarthanA karatehue tuma kauna sI kImata cukAkara usa dUsare jJAna ko prApta karoge / ataH jJAna Adi se yukta puruSa ko yaha cintana karanA cAhiye ki utkRSTa ardha pudgala parAvarta kAla taka punaH bodha prApta karanA kaThina hai| muni bodha ke durlabhapana ko sadA dhyAna meM rakhe / yahAM ahipAsae ke sthAna para ahiyAsae aisA pAThAntara bhI prApta hotA hai / usakA abhiprAya yaha hai ki sAdhu utpanna hue parISahoM ko bhalIbhAMti - sthiratApUrvaka sahe / nAbhinaMdana Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabha ne yaha siddhAnta aSTApada parvata para apane putroM ko udiSTa kara pratipAdita kiye the / anya tIrthaMkaroM ne bhI aisA hI kahA hai| OM 193 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram abhiviMsu purAvi bhikkhavo AesAvi bhavaMti suvvatA / eyAiM guNAI Ahu te kAsavassa aNudhammacAriNo // 20 // abhUvan purA'pi bhikSavaH ! AgAminazca bhaviSyaMti suvratAH / etAn guNAn Ahu kAzyapasyAnudharmacAriNaH // anuvAda - jo tIrthaMkara pUrvakAla meM ho cuke haiM, jo Age hoMge, una sabhI suvrata-uttama vratayukta mahApuruSoM ne tathA bhagavAn RSabha evaM bhagavAn mahAvIra ke anuyAyiyoM ne inhIM guNoM-siddhAntoM dvArA mokSa prApta hotA hai siddha hotA hai, prApta hotA hai, aisA batalAyA hai / chAyA - TIkA - 'etadAha' - hebhikSavaH sAdhavaH ! sarvajJaH svaziSyAnevayAmantrayati ye'bhUvan atikrAntAH jinA: sarvajJA: AesAviti, AgamiSyAzca ye bhaviSyanti tAn vizinaSTi suvratAH zobhanavratAH anenedamuktaM bhavati teSAmapi jinatvaM suvratatvAdevAyAtamiti te sarve'pyetAn anantaroditAn guNAn AhuH abhihitavanta: nA'tra sarvajJAnAM kazcinmatabheda ityuktaM bhavati / te ca kAzyapasya RSabhasvAmino varddhamAnasvAmino vA sarve'pyanucIrNadharmacAriNa iti / anena ca samyagdarzanajJAnacAritrAtmaka eka eva mokSamArga ityAveditaM bhavatIti // 20 // TIkArtha sarvajJa prabhu apane antevAsiyoM ko sambodhita kara kahate haiM bhikSuoM ! he sAdhuoM ! atIta meM jo sarvajJa ho cuke haiM tathA Age hoMge, ve sabhI suvrata - zobhavrataucca koTi ke vratoM se yukta rahe haiM / kahane kA Azaya hai ki unako jo sarvajJatva - kevala jJAna prApta huA vaha suvratoM - uttama vratoM ke pAlana se hI huA / una sarvajJoM ne una guNoM ko jinakA pahale varNana huA hai, mokSa kA sAdhana batAyA hai / isa sambandha meM sarvajJoM meM paraspara koI matabheda nahIM hai| ve sabhI bhagavAna RSabhadeva tathA kAzyapa gotrIya bhagavAna mahAvIra dvArA anucIrNa-Acarita dharma kA hI anusaraNa karane vAle the| isase yaha prakaTa kiyA gayA hai ki samyakjJAna, samyakdarzana, samyakcAritra hI mokSa kA mArga hai / tiviheNavi pANa mAhaNe, Ayahite aNiyANasaMvur3e / evaM siddhA anaMtaso, saMpai je a aNAgayAvare // 21 // chAyA - trividhenA'pi prANAn mAhanyAdAtmahito'nidAnasaMvRtaH / evaM siddhA anantazaH saMprati yecAnAgatA apare // anuvAda - mana, vacana aura zarIra se prANiyoM kA hanana - hiMsA nahIM karanI caahiye| Atmahita meM saMpravRta rahakara svarga Adi kI abhilASA se haTakara saMyama kA paripAlana karanA cAhiye, aisA karate hue ananta jIvoM siddhattva prApta kiyA hai ve mukta hue haiN| vartamAna meM bhI hote haiM aura bhaviSya meM bhI hoMge / TIkA abhihitAMzca guNAnuddezata Aha trividhena manasA, vAcA, kAyena yadi vA kRtakAritAnumati rvA prANino dazavidhaprANabhAjomAhanyAditi prathamamidaM mahAvratam asya copAlakSaNArthatvAd evaM zeSANyapi draSTa draSTavyAni tathA Atmane hita AtmahitaH tathA nA'sya svargAvAptyAdi lakSaNaM nidAna mastItyanidAnaH tathendriya noindriyamanovAkkAyairvA saMvRta striguptigupta ityarthaH evambhUtazcA'vazyaM siddhimevApnotItyetaddarzayati- evam 194 - Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaitAliya adhyayanaM anantaroktamArgAnuSThAnenAnantAH siddhA azeSakarmakSayabhAjaH saMvRttAH viziSTasthAnabhAjo vA tathA samprati vartamAne kAle siddhigamanayogye siddhyanti apare vA anAgate kAle etanmArgAnuSThAyina eva setsyanti, nApara: siddhimArgo'stIti bhAvArtha: // 21 // TIkArtha * AgamakAra pUrva varNita guNoM kA ullekha karate hue kahate haiM- mana, vacana aura zarIra dvArA athavA kRtakArita aura anumodana dvArA yoM tIna yoga aura tIna karaNa dvArA dasavidha prANadhAraka prANiyoM kA hanana vyApAdana nahIM karanA cAhiye / yaha prathama mahAvrata hai / isake upalakSaNa dvArA avaziSTa cAra mahAvratoM ko bhI jAna lenA cAhiye / jo AtmA ke liye hita-kalyANa meM saMlagna hai, vaisA AtmakalyANArthI anidAna svarga prApti Adi kI abhilASA yA saMkalpa se varjita puruSa indriya, noindriya, mana, vacana tathA kAyA- inheM gupta rakhe, asat kAryoM se dUra rakhe-bacAye rahe / jo aisA karatA hai vaha avazya hI siddhi ko prApta karatA hai / isakA spaSTIkaraNa karate hue kahate haiM ki pUvokta- pahale kahe gaye mArga kA anusaraNa karate hue ananta puruSoM ne apane karmoM kA kSaya kiyA, siddhatva prApta kiyaa| dUsare zabdoM meM viziSTa - alaukika anupama sthAna kA lAbha kiyA / vartamAna samaya meM bhI siddhi prApta karane yogya kSetra meM sAdhaka pUrva varNita upAyoM dvArA siddhi prApta karate haiM- mukti lAbha karate haiM / bhaviSyakAla meM bhI usa patha kA anusaraNa karate hue ananta jIva siddha hoNge| isase alaga koI siddhi kA patha nahIM hai / evaM se udAhu aNuttaranANI aNuttaradaMsI aNutaraNANa daMsaNadhare / arahA chAyA 44 - anuvAda aNuttara jJAnI - sarvottama jJAna ke svAmI, aNuttara darzanI - sarvottama darzana ke svAmI, uttama jJAna, uttama darzana ke dhAraka, arhat - devAdhipUjya jJAtaputra bhagavAna mahAvIra ne vaizAlInagarI meM yaha upadeza diyA thA / aisA maiM kahatA hU~ / TIkA etacca sudharmasvAmI jambUsvAmiprabhRtibhyaH svaziSyebhyaH pratipAdayatItyAha - ' evaMse' ityAdi, evam uddezakatrayAbhihitanItyA sa RSabhasvAmI svaputrAnuddizya udAhRtavAn pratipAditavAn / nA'syottaraM pradhAnamastItyanuttaraM tacca tajjJAnaJca anuttarajJAnaM tadasyA'stItyanuttarajJAnI sa tathA'nutaradarzI, sAmAnya- vizeSa paricchedakAvavodhasvabhAva iti bauddhamatanirAsadvAreNa jJAnAdhAraM jIvaM darzayitumAha- anuttarajJAnadarzanadhara iti kathaJcidbhinnajJAnadarzanAdhAra ityarthaH / arhan surendrAdipUjArho jJAtaputro varddhamAna svAmI RSabhasvAmI vA bhagavAn aizvaryyAdiguNayukto vizAlyAMnagaryAM vardhamAno'smAkamAkhyAtavAn RSabhasvAmIvA vizAlakulodbhavatvAd vaizAlikaH tathA coktam - 'vizAlA jananI yasya vizAlaM kulameva vA vizAlaM vacanaM cAsya tena vaizAliko jina: ?" evamasau jina AkhyAteti / iti zabdaH parisamAptyartho bravImIti uktArtho nayAH pUrvavaditi // 22 // TIkArtha Arya sudharmA zrI jambU Adi apane ziSyoM ko jo kahate haiM, vaha batAne hetu Agama pratipAdita karate haiM - nAyaputte bhagavaM vesAlie viyAhie // 22 // ttibemi // evaM sa udAhRtavAnnanutara jJAnyanuttaradarzI anuttarajJAna darzanadharo / arhan jJAtaputro bhagavAn vaizAlika AkhyAtavAniti // iti bravImi // - - 195 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram pahale varNita tIna upadezakoM meM jo bAteM kahI gaI haiM ve Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva dvArA apane putroM ko kahI thI / jisase uttama-bar3hakara dUsarA nahIM hotA use anuttara kahA jAtA hai / jo jJAna sabase uttama hotA se anattara jJAna kahA gayA hai| bhagavAna kA vaisA anutara jJAna thA, ataeva bhagavAna anuttara jJAnI the. usI prakAra ve aNuttara darzanI the / sAmAnya aura vizeSa ko prakAza karane vAlA jo jJAna hai ve tatsvabhAva rUpa the / aba bauddhamata kA nirasana karane kI dRSTi se batalAte haiM-jJAna kA AdhAra jIva hai-arthAt jIva jJAna kA dhAraka hai / bhagavAna anuttara jJAna aura darzana ke dhAraka the / isakA tAtparya yaha hai ki bhagavAna apane se kathaMcita bhinna jJAna aura darzana ke AdhAra the / indra Adi devoM dvArA pUjanIya bhagavAna RSabha ke pratinidhi svarUpa jJAta putra bhagavAna mahAvIra ne vizAlA yA vaizAlI nagarI meM hameM upadeza diyA / vaizAliya kA eka rUpa vaizAlika bhI hotA hai jisakA tAtparya vizAla kula meM utpanna honA hai| kahA gayA hai-bhagavAna mahAvIra kI mAtA trizalA vizAlA-parama saubhAgyazIlA thii| unakA kula vizAla-atyaMta ucca thA / unakA vacana-pravacana vizAla-atyanta uttama thA / isaliye vaizAlika (jina-jinezvara) tIrthaMkara kahalAye / yahAM iti zabda pari samApti ke artha meM AyA hai / bravImi-bolatA hUM-yaha zabda pUrvokta nirUpaNa ke sAtha jor3anA hai / . // tRtIya uddezaka samAptam // // usakI samApti ke sAtha usakA dUsarA vaitAliya adhyayana paripUrNa huA // Wan Wan Wan 1960 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM tRtIyopasargaparijJAdhyayana prathama uddezakaH sUraM maNNai appANaM, jAva jeyaM na passatI / jujhaMtaM daDhadhammANaM, sisupAlo va mahArahaM // 1 // chAyA - zUraM manyata AtmAnaM yAvajjetAraM na pazyati / yudhyantaM dRr3hadharmANaM zizupAla iva mahAratham // anuvAda - kAyara puruSa tabhI taka apane ko zUra-bahAdura mAnatA hai, jaba taka vaha jettA-vijayazIla puruSa ko nahIM dekhatA / jaba vaha vijayazIla puruSa ko dekhatA hai to vaha vaise hI dhvasta ho uThatA hai jaise dRr3ha dharmA mahArathI kRSNa ko dekhakara zizupAla ho uThA thA / TIkA - kazcillaghuprakRtiH saGgrAme samupasthite zUra mAtmAnaM manyate-nistoyAmbuda ivAtmazlAghA pravaNo vAgbhirvisphUrjan garjati, tadyathA-na matkalpaH parAnIke kazcit subhato'stIti, evaM tAvadgarjati yAvat puro'vasthitaM prodyatAsiM jetAraM na pazyati, tathA coktam - "tAvadgajaH prastutadAnagaNDaH karotyakAlAmbudagarjitAni / yAvanna siMhasya guhAsthalISu lAGgalavisphoTaravaM zRNoti // 1 // " na dRSTAntamantareNa prAyo lokasyArthAvagamo bhavatItyatastadavagataye dRSTAntamAha-yathA mAdrIsutaH zizupAlo vAsudevadarzanAtprAg AtmazlAghA pradhAnaM garjitavAn, pazcAcca yugyamAnaM-zastrANi vyApArayantaM dRDhaH-samartho dharmaH svabhAvaH saGgrAmAbhaGgarUpo yasya sa tathA taM mahAn ratho'syeti mahArathaH, sa ca prakramAdatra nArAyaNastaM yudhyamAnaM dRSTvA prAgrjanA pradhAno'pi kSobhaM gataH, evaMmuttaratra dAAntike'pi yojanIyamiti / bhAvArthastu kathAnakAda vaseyaH, taccedam-vasudevasusAe~suo damaghoSaNarAhiveNa maddIe / jAo caubbhuo'bhuyabalakalio kalahapattaTTho // 1 // datRRNa tao jaNaNI caubbhuyaM puttamabbhuyamaNagcha / bhayaharisavimhayamuhI pucchaINemittiyaM sahasA ||2||nnemittienn muNiUNa sAhiyaM tIi haTThahiyayAe / jaha esa tubbha putto mahAbalo dujao samare // 3 // eyassa ya jaM daTThaNa hoi sAbhAviyaM bhuyAjuyalaM / hohI tao ciya bhayaM sutassa te Natthi saMdeho // 4 // sAvi bhayaveviraMgI puttaM daMsei jAva kaNhassa / tAvacciya tasya ThiyaM payaitthaM varabhuyAjuyalaM // 5 // to kaNhassa piucchA. puttaM pADhei pAya pIDhaMmi / avarAha khAmaNatthaM sovi sayaM se khamissAmi // 6 // sisuvAlo vi hu juvvaNamaeNa nArAyaNaM asabbhehiM / vayaNehiM bhaNaI sovihu khamaI khamAe samatthovi // 7 // avarAhasae puNNe vArijaMto Na ciTThaI jAhe / kaNheNa tao chinnaM cakkeNaM uttamaMgaM se // 8 // sAmprataM sarvajana pratItaM vArtamAnikaM dRSTAnta mAha - TIkArtha - koI laghu pravatti-hIna svabhAvayukta puruSa saGagrAma kA samaya upasthita hone para apane ko bahAdura mAnatA huA, usI taraha khUba garjatA hai jaise jala rahita megha gar3agar3AtA hai, vaha kahatA hai ki zatru kI senA meM mere sadRza koI bhI yoddhA nahIM hai, kintu usakI yaha garjanA tabhI taka calatI hai, jaba taka khaGga hAtha meM lie kisI vijayI puruSa ko apane Age khar3A nahIM dekhatA / kahA gayA hai-mada jala se jisakA kapola -197 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram sthala Ardra hai, vaha hAthI akAla megha - asamaya meM Aye binA mausama ke bAdala kI jyoM tabhI taka garjatA hai, jaba taka vaha guphA meM se siMha se pUcha phaTakArane ke zabda ko nahIM sunatA / dRSTAnta ke binA sAmAnya jana abhiprAya ko prAya: samajha nahIM pAte, isalie eka dRSTAnta prastuta kiyA jAtA hai| zizupAla jo mAdrI kA beTA thA, kRSNa ko dekhane se pUrva apanI bar3hAI karatA huA khUba garaja rahA thA kintu jaba usane zastroM se prahAra karate hue dRr3hadharmA- yuddha meM dRr3ha svabhAvayukta, saMgrAma meM kabhI bhagna nahIM hone vAle, aDiga rahane vAle mahArathI nArAyaNa - zrI kRSNa ko dekhakara kSobha ko prApta huA thaa| jaisA kahA gayA hai - vaha pahale apanI atyadhika prazaMsA karane meM lagA thA, vaha saba bhUla gyaa| isI prakAra Age batAye jAne vAle dRSTAnta se isakA Azaya jor3a lenA cAhie / Age ke kathA bhAga se isakA bhAva jur3A huA hai / vaha kathA bhAga isa prakAra hai| - damaghoSa rAjA ke vasudeva kI bahina ke garbha se zizupAla nAmaka putra janmA / vaha cAra bhujA yukta thaa| adbhuta parAkramazIla aura kalahapriya thA / usakI mAtA ne jaba isa cArabhujA yukta balazAlI putra ko dekhA to eka ora harSita huI tathA dUsarI ora bhaya se kAMpa uThI / usane phalAdeza jAnane hetu jyotiSI ko bulAyA / jyotiSI ne ciMtana vimarza kara hRSTa hRdayA - prasanna cetasakA mAdrI 'kahA- tumhArA yaha putra atyadhika zaktizAlI aura yuddha meM aparAjeya hogA, kiMtu jise dekhakara tumhAre putra kI, jaise ki sAdhAraNataH sabake hotI hai, do hI bhujAeM raha jAve to samajha lenA usI puruSa se usako bhaya hogaa| maiM jo kahatA hU~, isameM koI saMdeha nahIM hai / yaha sunakara mAdrI bahuta Dara gaI / usane apane putra ko kRSNa ko dikhalAyA, jyoM hI kRSNa ne usakI ora dRSTipAta kiyA usake do hI bhujAeM raha gaI, jaise hara AdamI ke hotI haiM / taba kRSNa kI bhuA ma ne apane putra ko ke caraNoM meM girAkara usase abhyarthanA kI ki yadi yaha kabhI aparAdha bhI kare to tuma use kSamA karanA / kRSNa ne pratijJA kI ki maiM isake sau aparAdha kSamA karUMgA / isake bAda zizupAla yuvA huaa| vaha yauvana ke garva se unmatta hokara zrIkRSNa ko apazabda kahane lagA, gAlI dene lagA / yadyapi zrIkRSNa usako daNDa dene meM sakSama the, kintu apane dvArA kI gaI pratijJA ke anusAra ve usake aparAdhoM ko mApha karate ge| yoM jaba zizupAla sau aparAdha kara cukA taba kRSNa ne use phira aisA na karane hetu bahuta samajhAyA, manA kiyA kintu vaha rokane para bhI nahIM mAnA - gAliyA~ detA rahA / taba zrIkRSNa ne cakra dvArA usakA zira ucchinna kara DAlA, kATa diyA // 1 // kRSNa payAtA sUrA raNaNIse, saMgAmammi puttaM na yANAI, jeeNa mAyA chAyA - prayAtAH zUrA raNazIrSe saMgrAma upasthite / mAtA putraM na jAnAti jetrA parivikSataH // Baf pariviccha // 2 // 198 anuvAda - yuddha ke chir3a jAne para zaurya kA abhimAna karane vAlA eka kAyara puruSa bhI hotA hai, kintu dussaha saMgrAma meM vaha bhaya bhrAnta ho jAtA hai, ghabarA uThatA hai / jahA~ mAtA apane goda meM girate hue bhI nahIM jAna pAtI, vaisI har3abaDAhaTa kI sthiti meM vaha kAyara puruSa, bhinna ghAyala hokara dIna bana jAtA hai / yuddha meM agrasara putra ko apanI vijetA dvArA. chinna Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM - TIkA 'payAyA' ityAdi, yathA vAgbhirvisphUrjantaH prakarSeNa vikala pAdapAtaM 'raNa zirazi' saMgrAmamUrdhanya grAnI ke yAtA- gatA: ke te ? 'zUrA:' zUraM manyA:- subhaTAH tataH saGgrAme samupasthite patatparAnIkasubhaTayukta heti saGghAte sati tatra ca sarvasyA kulI bhUtatvAt 'mAtA putraM na jAnAti' kaTIto bhrazyantaM stanandhayamapi na samyak pratijAgantItyevaM mAtAputrIye saGgrAme parAnIkasubhaTena jetrA cakra kuntanArAcazaktyAdibhiH pari:-samantAt vividham- aneka prakAraM kSato - hatazchinno vA yathAkazcidalpasatvo bhaGgabhupayAti dIno bhavatItiyA - vaditi // 2 // dAntikamAha TIkArtha aba loka prasiddha eka vartamAna kAlika dRSTAnta diyA jAtA hai kaI apane ko vIra samajhane vAle puruSa apanI vANI dvArA apanI prazaMsA karate hue, garajate hue evaM vikaTa cAla calate hue yuddha ke zIrSaagrabhAga meM pahu~ca jAte haiM, parantu jaba yuddha zuru ho jAtA hai to sAmane Ate zatru senA ke bahAdura sainika apane zastroM dvArA prahAra karane lagate haiM, taba sabhI Akula ho uThate haiM, ghabarA uThate haiM, yahAM taka ki mAtA apanI goda se girate hue dUdha cUzvane vAle zizu taka kA dhyAna nahIM rakha pAtI, isa taraha saMgrAma meM zatru senA ke yoddhAoM dvArA cakra, kunta-bhAle, nArAca - tIkSNa bANa tathA zakti Adi taraha-taraha ke zastroM dvArA kSata vikSata-ghAyala huA vaha alpasattva kAyara puruSa dIna hIna ho jAtA hai / evaM sehevi sUraM maNNati chAyA 1 - appaTTe, bhikkhAyariyAakovie / appANaM, jAva lUhaM na sevae // 3 // - evaM ziSyo'pyaspRSTo bhikSAcaryAkovidaH / zUraM manyata AtmAnaM yAvadrkSaM na sevate // anuvAda jisa prakAra alpasatva kAyara puruSa jaba taka zatru senA ke yoddhAoM dvArA kSata vikSata nahIM kiyA jAtA tabhI taka apane ko vIra mAnatA hai / isI prakAra bhikSAcarya meM akuzala, ayogya tathA parISahoM dvArA aspRSTa apIr3ita navadIkSita sAdhu bhI tabhI taka apane ko vIra mAnatA hai, jaba taka saMyama kA sevana nahIM krtaa| - TIkA - 'eva' miti prakAntaparAmarzArtha: yathA'sau zUraMmanya utkRSTisiMhanAda pUrvakaM saGgrAmazisyupasthitaH pazcAjjetAraM vAsudeva manyaM vA yudhyamAnaMdRSTvA dainya mupayAti, eva 'zaikSakaH' abhinava pravrajitaH parISahaiH / acchuptaH : kiM pravrajyAyAM duSkaramityevaM garjan 'bhikSAcaryAyAM' bhikSATane ' akovidaH ' anipuNaH, upalakSaNArthatvAdanyatrApi sAdhvAcAre'bhinavapravrajitatvAda pravINaH, sa evambhUta AtmAnaM tAvacchizupAlavat zUraM manyate yAvajjetAramiva 'rUkSaM' saMyamaM karmasaMzleSakAraNAbhAvAt 'na sevate' na bhajata iti, tatprAptau tu bahavo guru karmANo'lpasattvA bhaGgamupayAnti // 3 // TIkArtha. aba dRSTAnta kA sAra kahA jAtA hai - isa gAthA meM AyA huA ' evaM ' zabda prastuta artha ko sUcita karatA hai jisa prakAra apane ko bahAdura samajhane vAlA vaha puruSa jora se siMha nAda-garjana karatA huA yuddha ke agrabhAga meM pahu~ca jAtA hai parantu vahA~ yuddha karate hue kisI vAsudeva yA anya kisI yoddhA ko dekhakara dainya ko prApta ho jAtA hai, isI prakAra jisake parISahoM kA saMsparza nahIM huA hai-jise parISahoM kA sAmanA karane kA avasara nahIM AyA hai, jo bhikSAcaryA meM anipuNa hai- akuzala hai, yahAM upalakSaNa se yaha samajhA 199 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram jAnA cAhie ki bhikSAcArI kI taraha anya AcAroM meM bhI abhinava dIkSita hone ke kAraNa anipuNa hai / pravrajita jIvana kA pAlana karanA kyA kaThina hai, isa prakAra jo garajatA hai vaha apane Apako zizupAla kI taraha tabhI taka zUravIra mAnatA hai jaba taka usakA vijayI puruSa kI taraha saMyama se sAmanA nahIM hotA-saMyama kA sevana nahIM karatA / isa gAthA meM saMyama ko lUhaM rUkSaM kahA gayA hai, kyoM ki jaise sUkhe yA sUkhe sthAna para koI vastu cipakatI nahIM, usI prakAra jahAM jIvana meM saMyama hotA hai vahAM karma nahIM cipakate / usa saMyama kI prApti hone para-usa saMyama kA pAlana karane kA maukA Ane para bahuta se gurukarmA- bhArI karmoM vAle alpasatva-Atma bala vihIna prANI bhagna ho jAte haiM, TUTa jAte haiM / jayA hemaMta mAsaMmi, sItaM phusai tattha maMdA visIyaMti, rajjahINA va chAyA / - anuvAda - jaise hemaMta Rtu - mArgazIrSa, pauSa ke mahinoM meM sardI saba aMgoM meM chA jAtI hai, usa samaya manda mUrkha jIva rAjyahIna - rAjya se cyuta kSatriya kI jyoM viSAda kA anubhava karate haiM, duHkhita hote haiM / - TIkA - saMyamasya rUkSatvapratipAdanAdyAha- 'jayA hemaMte' ityAdi 'yadA' kadAcit 'hemanta mAse' pauSAdau 'zItaM' sahimakaNavAtaM ' spRzati' lagati 'tatra' tasminna sahye zItasparze lagati sati eke 'mandA' jar3A guru karmANo 'viSIdanti' dainyabhAva mupayAnti 'rAjyahInA' rAjyacyutAH yathA kSatriyA rAjAna iveti // 4 // uSNaparISaha mavikRtyAha yadA hemaMtamAse zItaM spRzati sarvAGgam / tatra mandA viSIdanti rAjyahInA iva kSatriyAH // TIkArtha - saMyama rUkSa hai, yaha prakaTa karane ke lie kahA jAtA hai jaba kabhI hemanta Rtu ke pauSa Adi (mArgazIrSa va pauSa) mAsa meM hima kaNoM se - osa kI bUndoM se yukta pavana ke sAtha sardI lagane lagatI hai, usa samaya asahya zIta ke sparza se na sahI jA sakane yogya sardI ke kAraNa katipaya manda-ajJAnI, gurukarmAkarmoM se bhArI puruSa, isa prakAra dInatA kA anubhava karate haiN| jaise rAjya se cyuta huA kSatriya rAjA anubhava karatA ho / chAyA puTTe gimhAhitAveNaM, vimaNe supivAsie / tattha maMdA visIyaMti, macchA appoddae jahA // 5 // - savvagaM / khattiyA // 4 // spRSTo grISmAbhitApena vimanAH supipAsitaH / tatra mandAH viSIdanti matsyA alpodake yathA // anuvAda grISma Rtu ke jyeSTha ASAr3ha mahinoM meM jaba bhISaNa garmI par3ane lagatI hai, usa samaya usa garmI ke abhitApa se pIDita pipAsita navadIkSita muni vimanaska - khinna ho jAtA hai, usa samaya maMda- ajJAnI puruSa isa prakAra viSAda kA - duHkha kA anubhava karate haiM jaise alpa jala meM machaliyA~ viSaNNa- duHkhita ho jAtI haiM - 200 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM TIkA - 'grISme' jyeSThASADhAkhye abhitApastena 'spaSTa: ' chupto vyAptaH san 'vimanAH' vimanaskaH, suSThu pAtumicchA pipAsA tAM prApto nitarAM tRr3abhibhUto bAhulyena dainyamupayAtIti darzayati 'tatra' tasminnuSNaparISahodaye 'mandA' jar3A azaktA 'viSIdanti ' yathA parAbhaGgamupayAnti, dRSTAntamAha-matsyA alpodake viSIdanti, gamanAbhAvAnmaraNamupayAnti, evaM sattvAbhAvAtsaMyamAt bhrazyanta iti, idamuktaM bhavati yathA matsyA alpatvAdudakasya grISmAbhitApena taptA avasIdanti, evamalpasatvAzcAritrapratipattAvapi jallamalakledaklinnagAtrA bahiruSNAbhitaptAH zItalAn jalAzrayAn jaladhArAgrahacandanAdInuSNapratikArahetUnanusmarante-vyAkulitacetasaH saMsamAnuSThAnaM prati viSIdanti // TIkArtha - grISma- jyeSTha va ASADha mAsa meM jo garmI par3atI hai, use grISmAbhitApa kahA jAtA hai / usa grISmAbhitApa se spRSTa-vyApta puruSa vimanaska - khinna yA udAsa ho jAtA hai, tathA pyAsa se atyanta pIr3ita hokara dIna bana jAtA hai / sUtrakAra isI kA digdarzana karAte hue batalAte haiM ki isa taraha garmI ke parISaha ke udita hone para Atmabala vivarjita mUrkha prANI, bar3e viSAda kA anubhava karate haiM / dRSTAnta dekara ise samajhAte haiM kijaise machaliyAM svalpa jala meM grISmaRtu kI garmI se tapta hokara duHkha ko prApta hotI haiM, kahIM bAhara na jAne ke kAraNa vahIM mara jAtI haiM, usI prakAra alpasatva - atyadhika nyUna Atmabala yukta asakta puruSa cAritra svIkAra karake bhI jaba ve mala aura pasIne se sikta ho jAte haiM, bAhara kI garmI se tapta ho jAte haiM, taba ThaNDe pAnI ke sarovara yA jala ke phavvAre, candana Adi garmI ko miTAne vAle padArthoM ko yAda karate haiM / unakA citta vyAkula ho uThatA hai ve saMyama kA paripAlana karane meM viSAda kA anubhava karate haiM / sadA dattesaNA dukkhA, jAyaNA duppaNolliyA / puDhojaNA // 6 // ceva, kammattA dubbhagA iccAhaMsu chAyA sadA dattaiSaNA dukhaM yAJcA duSpraNodyA / karmArtAH durbhagAzcaivetyAhuH pRthagjanAH // anuvAda - sAdhu ko dUsare dvArA diye jAte padArtha kI eSaNA - gavaiSaNA karane kA sadA duHkha banA rahatA hai, kyoMki aneSaNIya padArtha lenA usake lie varjita hai / yAJcA - yAcanA bhI parISaha hai, jise sahana karanA kaThina hai, aisA hote hue bhI pRthak jana-sAdhAraNa loga jo saMyama kA mahatva nahIM jAnate, sAdhu ko dekhakara kahate haiM ki ye kaise bhAgyahIna hai, apane pUrvakRta karmoM kA kaSTapUrNa phala bhoga rahe haiM / TIkA - sAmprataM yAJcAparISahamadhikRtyAha-'sadAdatta' ityAdi, yatInAM 'sadA' sarvadA dantazodhanAdyapi pareNa dattam eSaNIyam - utpAdAdyeSaNAdoSarahitamupabhoktavyamityataH kSudhAdivedanArttAnAM yAvajjIvaM paradattaiSaNA duHkhaM bhavati, api ceyaM 'yAJcA' yAJcAparISaho'lpasatvairduHkhena 'praNodyate' tyajyate, tathA coktam - 'khijjaI muhalAvaNNaM vAyA gholei kaMThamajjhami / kaha kahakahei hiyayaM dehitti paraM bhaNaMtassa // 1 // chAyA-kSIyate mukhalAvaNyaM vAcA gilAte (dhUrNati) kaNThamadhye, kahakahakahita hRdayaM dehIti prNbhvtH||1|| gatibhraMzo mukhe dainyaM gAtrasvedo vivarNatA / maraNe yAni cihnAni tAni cihnAni yAcake // 1 // " ityAdi, evaM dustyajaM yAJcAparISahaM parityajya gatAbhimAnA mahAsattvA jJAnAdyabhivRddhaye mahApuruSasevitaM panthAna manuvrajantIti / zlokapazcArdvanA''kroza parISahaM darzayati- "pRthagjanAH ' prAkRta puruSA anAryakalpA 'ityeva 201 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram mAhuH' ityeva muktavaMtaH, tadyathA-ye ete yatayaH jallAviladehA luJcita zirasaH kSudhAdivedanA grastAste eve pUrvAcaritaiH karmabhirArtAH pUrvasvakRtakarmaNaH phala manubhavanti, yadivA-karmabhiH-kRSyAdibhirArtAH tatkartumasamarthA udignA santoyatayaH saMvRttA iti, tathaite durbhagA: sarveNaiva putradArAdinA parityaktA nirgatikAH santaH pravrajyAmabhyupagatA iti // 6 // TIkArtha - sAdhu ke lie yaha apekSita hai ki vaha kisI anya dvArA pradatta daMtazodhana-datauna Adi vastu kA bhI anveSaNa kare, vaha nirdoSa ho isakI khoja kare / usake lie utpAda eSaNA Adi doSoM se rahita AhAra hI svIkArya yA sevana karane yogya hai / isalie bhUkha Adi kI vedanA se yukta sAdhu ko anya dvArA pradatta vastu kI gavaiSaNA karane kI kaThinAI yAvajjIvana jhelanI par3atI hai / bhikSA kI yAcanA karanA bhI eka prakAra se kaSTa hI hai / jinameM Atmabala kI kamI hotI hai, vaise jIva use sahana nahIM kara pAte / isalie jJAnI janoM ne kahA hai ki jo puruSa kisI se kucha yAcanA karatA huA yaha kahe ki mujhe amuka vastu do, usake mukha kA lAvaNya-AbhA kSINa ho jAtI hai, usakI vANI gale ke bIca meM hI aTaka jAtI hai / usakA hRdaya vyAkula ho jAtA hai / usakI gati cAla vikRta ho jAtI hai, mukha para dInatA chA jAtI hai, deha se pasInA chUTane laga jAtA hai / usakA varNa phIkA par3a jAtA hai / isa prakAra mRtyu ke samaya meM manuSya meM jo-jo nizAna dikhAI dete haiM, ve saba yAcanA karane vAle puruSa meM parilakSita hote haiM / yAcanA rUpa parISaha jise saha pAnA bahuta kaThina hai use sahane vAle nirabhimAna, Atmabala ke dhanI jIva hI jJAnAdi kI vRddhi hetu usa patha para calate haiM, jisa para mahApuruSa calate rahe haiN| sUtrakAra prastuta gAthA ke uttarArddha meM Akroza parISaha ke sambandha meM kahate haiM-sAdhAraNa loka jinakI vRtti anAryoM jaisI hotI hai sAdhu ko dekhakara kahane lagate hai ki ina sAdhuoM ke zarIra para maila parivyApta hai, mastaka ke keza luMcita hai, bhUkha Adi kI pIr3A se yukta hai isa prakAra ye apane dvArA pahale-pUrva janma meM kie gae pApoM kA phala bhoga rahe haiM / ye khetI Adi jIvikopArjana ke kAryoM meM apane ko asamartha pAkara sAdhu ho gae hai, ye loga durbhaga-abhAge haiM, strI puruSa Adi pArivArika vRnda tathA anya saba padArtho se rahita evaM Azraya vihIna hone ke kAraNa inhoMne pravrajyA svIkAra kI hai| ete sadde acAyaMtA, gAmesu Nagaresu vA / tattha maMdA . visIyaMti, saMgAmaMmiva bhIrUyA // 7 // chAyA - etA~zcchabdAnazaknuvanto grAmeSu nagareSu vA / tatra maMdA viSIdanti saMgrAma iva bhIrUkAH // anuvAda - gAMvoM, zaharoM yA unake bIca sthAnoM meM aise nindApUrNa zabdoM ko sunakara manda-mandabuddhi, viveka rahita sAdhu isa prakAra vivAda-zoka karane lagate hai, duHkhita ho jAte haiM, jaise yuddha meM kAyara puruSa hote TIkA - 'etAn' pUrvoktAnAkrozarUpAn tathA caura cArikAdirUpAna zabdAn soDhuma zakanuvanto grAmanagarAdau tadantarAle vA vyavasthitAH 'tatra' tasmin Akroze sati 'mandA' ajJA laghu prakRtayo 'viSIdanti' vimanaskA 202) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM bhavanti saMyamAdvA bhrazyanti, yathA bhIravaH 'saMgrAme' raNazirasi cakrakuntAsi zakti nArA cAkule ratatpaTahazaGkhajhalla rInAdagambhIre samAkulAH santaH paurUSaM parityajyAyazaH paTahamaGgIkRtya bhajyante, evamAkrozAdizabdAkarNanAdalpa sattvAH saMyame viSIdanti // 7 // vadha parISaha mapi kRtyAha - TIkArtha - jo puruSa laghuprakRti-tuccha svabhAva yukta hote haiM, mUrkha hote hai ve gAMva, zahara yA unake bIca ke bhAga meM pahale kahe gae nindAmUlaka tathA caurya, vyabhicAra Adi ke Aropa se yukta zabda sunakara unako sahane meM asamartha, akSama ho jAte haiM, khinna ho jAte haiM, saMyam ke mArga se patita ho jAte haiM / jaise yuddha meM kAyara puruSa cakra, kunta-bhAle, asi-talavAra zakti-tIkSNa nokayukta, trizUla Adi zastra evaM bANa Adi se Akula tathA vahA~ bajate hue paTa: Dhola nagAre, zaMkha jhAlara Adi kI gaDagaDAhaTa se ghabarAkara apane paurUSasAhasa kA parityAga karate hue apakIrti svIkAra kara bhAga uThate haiM / isI prakAra Akroza yukta zabdoM ko sunakara alpasatva-atyanta nyUna Atma parAkramayukta, sAhasahIna sAdhu saMyam pAlana meM viSAda karate haiM-ghabarA uThate haiM, use chor3a bhAgate haiN| appege khudhiyaM bhikkhU, guNI DaMsati lUsae / tattha maMdA visAyaMti, teupaTThA va pANiNo // 8 // chAyA - apyekaH kSudhitaM bhikSu sunIdaMzati lUSakaH / tatra maMdAH viSIdaMti tejaspRSTA iva prANinaH // anuvAda - kSudhita-bhUkhayukta yA AhArApekSI sAdhu ko bhikSA hetu ghUmate samaya koI krUra kuttA Adi kATale to usa samaya manda viveka rahita sAdhu esa prakAra duHkhI ho jAte hai, jaise Aga se chU jAne para prANI vyAkula ho uThate hai / TIkA - 'appege' ityAdi, apiH saMbhAvane ekaH kazcicchavAdiH lUSayatIti lUSakaH prakRtyaiva krUro bhakSakaH khudhiyaMti kSudhitaM-bubhukSitaM bhikSAmaTTantaM bhikSu 'dazati' bhakSayati dazanairaGgAvayavaM vilumpati, 'tatra' tasmin zvadibhakSaNe sati 'maMdA' ajJA alpasattvatayA 'viSIdanti' dainyaM bhajante, yathA 'tejasA' agninA 'spRSTA' dahyamAnAH 'prANino' jantavo vedanArtAH santo viSIdanti gAtraM saMkocayantyArtadhyAnopahatA bhavanti, evaM sAdhurapi krUra sattvairabhidrutaH saMyamAd bhrazyata iti, duHsahatvAdgrAmakaNTakAnAm // 8 // punarapi tAnAdhikRtyAha - TIkArtha - isa gAthA meM 'api' zabda saMbhAvanA mUlaka hai / koI kuttA Adi prANI svabhAva se hI krUra hotA hai / vaha bhUkha se yukta AhArArthI bhikSA ke lie bhramaNa karate hue kisI sAdhu ko kATane lage, apane dAMtoM se usake aMgoM ko vidIrNa karane lage taba kutte Adi ke dvArA kATe jAte samaya manda-buddhi viveka zUnya sAdhu dIna ho jAte hai, bhaya se ghabarA jAte hai / jisa prakAra Aga se jalate hue prANI pIr3A se Arta-vyathita hokara zoka karane lagate haiM, apane aMgoM ko sikor3ate hue ArtadhyAna karate haiM, usI taraha ve sAdhu bhI nirdaya prANiyoM se abhidrUta-AkrAnta hokara saMyama se bhraSTa ho jAte haiM, kyoMki gA~voM se aise vighnoM ko sahanA bar3A muzkila hotA hai / 203 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram appege paDibhAsaMti, paDipaMthiya mAgatA / paDiyAragatA ete, je ete eva jIviNo // 9 // chAyA - apyeke pratibhASante prAtipathikatAmAgatAH / pratikAragatA ete ya ete evaM jIvinaH // anuvAda - jisakA sAdhuoM se droha hotA hai-jo sAdhuoM se DAha karate haiM ve unheM dekhakara kahate haiM ki bhikSA para jIvana calAne vAle ye apane dvArA pahale kiye gae pApoM kA duSphala bhoga rahe haiM / ___TIkA - 'api' saMbhAvane, 'eke' kecanApuSTadharmANa:-apuNyakarmANaH 'pratibhASante' bruvate, pratipatha: -pratikalatvaM tena caranti prAtipathikA:-sAdhavidreSiNastadbhAvamAgatAH kathAJcitaprAtipathe vA daSTA anAryA etada bruvate, sambhAvyata etadevaM vidhAnAM, tadyathA-pratIkAraH-pUrvAcaritasya karmaNo'nu bhavastameke gatAH prAptAH svakRtakarmaphala bhogino ya ete' yatayaH eva jIvina' iti paragRhAnyaTanti ato'nta prAntabhojino'dattadAnA luJcitazirasaHsarvabhogavaJcitA duHkhitaM jIvantIti // 9 // TIkArtha - isa gAthA meM 'api' zabda saMbhAvanA ke artha meM hai kahIM apuSTa dharmA-pApI jana jo sAdhuoM ke viruddha calate haiM, tathA jo kisI kAraNa vaza unase droha-dveSa karate haiM, athavA jo asatapathagAmI anArya haiM ve kahate haiM ki ye sAdhu bhikSA ke lie anya logoM ke gharoM meM bhaTakate haiM, antaprAnta bhojI- bace khuce bhojana kA sevana karate haiM, dUsare dvArA diyA huA AhAra grahaNa karate haiM mastaka ke bAloM ko locate haiM, saba prakAra ke bhogoM se rahita haiM, duHkha pUrNa jIvana bitAte haiM, ye apane dvArA pahale kie hue pApa karmoM kA phala bhogate haiM, anArya puruSoM dvArA sAdhu ke prati aisA kahA jAnA saMbhava hai / appege vaI juMjaMti, nagiNA piMDolagAhamA / muMDA kaMDUviNaTuMgA ujalA asamAhitA // 10 // chAyA - apyeke vaco yujanti nagnAH piNDolagA adhamAH / muMDAH kaNDUvinaSTAGgA ujjalA asamAhitAH // anuvAda - kaI loga jina kalpa Adi kI sAdhanA meM nirata muni ko dekhakara kahate haiM-ye nagna haiM parapiNDaprArthI-dUsaroM dvArA datta AhAra lete haiM ye adhama hai, muNDita-keza rahita haiM, kaNDu roga-khujalI Adi kI bImArI se inake aMga jarjara haiM, ye maila se bhare haiM tathA vibhatsa haiM-inheM dekhakara ghRNA AtI hai / TIkA - kiJca-apyeke kecana kusRti prasRtA anAryA vAcaM yuJjanti-bhASante, tadyathA-ete jina kalpikAdayo nagnAstathA 'piMDolaga'tti parapiNDa prArthakA adhamA:-malAvilatvAt jugupsitA 'muNDA' luJcitazirasaH, tathA kvacitkaNDU-kRtakSatai rekhAbhirvA vinaSTAGgA-vikRtazarIrAH, apratikarma zarIratayA vA kvacidroga sambhave sanatkumAravadvinaSTAGgAstathodgato jallaH zuSkaprasvedo yeSAM te ujjalAH tathA 'asamAhitA' azobhanA bIbhatsA duSTA vA prANi nAma samAdhi mutpAdayantIti // 10 // sAmpradametadbhASakANAM vipAkadarzanAyAha - .. TIkArtha - kumArgagAmI kaI anArya-anAcaraNazIla vyakti aisA kahate haiM ki ye jina kalpI Adi sAdhu nagna rahate haiM dUsaroM ke piNDa-anna ke prArthI-abhyarthIyA yAcaka haiM, dUsaroM se mAMgakara khAte haiM, ye maile kucaile haiM, (204) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM adhama haiM, jugupsita-ghRNAspada haiM, aura luMcita mastaka haiN| khujalI Adi kI bImArI se kahIM-kahIM inake ghAva haiM, khujalAne se banI rekhAoM ke kAraNa inake aMga vikRta ho gae haiM, zarIra ke pratikarma-snAna, prakSAlana Adi na karane se rogoM kI utpatti ke kAraNa sanatkumAra kI taraha inake aMga naSTa ho gae haiM, apanI deha para sUkhe hue pasIne ke kAraNa ye bar3e gaMde ghinaune haiN| dUSita haiM, ye prANiyoM ke lie asamAdhi azAMti paidA karate haiM / OM OM OM evaM vippaDivannege, tamAo te tamaMjaMti, chAyA - appaNA u ajANayA / maMdA moheNa pAur3A // 11 // AtmanAtvajJAH / evaM vipratipannA eka tamasaste tamo yAMti maMdA: mohena prAvRtAH // anuvAda isa prakAra vipratipanna - saMmArga, dharmamArga yA dhArmika puruSoM ke sAtha droha karane vAle, svayaM jJAna rahita mohAcchanna ajJAnI vyakti eka ajJAna se nikalakara dUsare ajJAna meM praviSTa hote jAte haiM / TIkA - 'evam' anantaroktanItyA 'eke' apuNyakarmANo 'vipratipannAH' sAdhu sanmArgadveSiNaH 'AtmanA' svayamajJAH tuzabdAdanyeSAM ca vivekinAM vacana makurvANAH santaste 'tamasaH' ajJAnarUpAdutkRSTaM' tamo 'yAnti' gacchanti yadi vA - adhastAdapyadhastanIM gatiM gacchanti yato 'mandA' jJAnAvaraNIyenAvaSTabdhAH ' tathA 'moTena' mithyAdarzana rUpeNa 'prAvRtA' AcchAditAH santaH khiGgaprAyAH sAdhuvidveSitayA kumArgagA bhavanti, tathA coktam " ekaM hi cakSuramalaM sahajaM vivekastadvadbhireva saha saMvasatirdvitIyam / etad dvayaM bhuvi na yasya sa tattvato'ndhastasyAp mArgacalane khalu ko'parAdha: ? || 1 || 11 ||za parISaha madhikRtyAha TIkArtha kaI aise apuNya karmA-pApI loga haiM, jo pahale kahe anusAra sAdhuoM se tathA sanmArga se droha karate haiM, ve svayaM jJAna rahita haiM / isa gAthA meM 'tu' zabda AyA hai, jisakA Azaya yaha hai ki ve anya jJAniyoM kA kahanA bhI nahIM mAnate, ve avivekI jIva eka ajJAnAtmaka aMdhakAra se nikalakara usase bhI bhArI ajJAnamaya aMdhakAra ko pAte haiM / athavA ve nimna se nimna gati meM janma lete haiM, kyoMki ve jJAnAvaraNIya karma AvRtta haiM tathA mithyA darzanAtmaka moha se Achanna haiM / ve ajJAnAndha puruSa sAdhu se droha karane kAraNa kumArga sevI haiM / kahA gayA hai sahaja, svAbhAvika, viveka jJAna eka amal nirmala netra hai / viveka yuktajanoM ke sAtha rahanA unakA saMga karanA netra hai, jisake ye donoM netra nahIM hote, isa bhUmaNDala para vastutaH vahI andhA - hai / vaha yadi apamArga-bure rAste para calatA hai to usakI kyA galatI hai - puTTho ya daMsamasaehiM, na ye diTThe pare loe, jai paraM - taNaphAsamacAiyA / maraNaM siyA // 12 // chAyA spRSTazca daMzamazakai - stRNasparzamazaknuvantaH 1 na mayA dRSTaH paro lokaH, yadi paraM maraNaM syAt // 205 - Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - DAMsoM aura maccharoM dvArA spRSTa-AkrAMta hotA huA tathA tRNa zaiyyA-ghAsa phUsa ke bichaune ke rUkhe-kaThora sparza ko nahIM saha sakatA huA eka sAdhu socane lagatA hai ki maiMne paraloka ko sAkSAt dekhA nahIM hai kintu isa kaSTa se maraNa yA mRtyu tulya pIDA ko to maiM pratyakSa hI dekha rahA huuN| TIkA - kvacitsindhuttAmraliptakoGkaNAdike deze adhikA daMza mazakA bhavanti tatra ca kadAcitsAdhuH paryaTastaiH "spRSTazca" bhakSitaH tathA niSkiJcanatvAt tRNeSu zayAnastatsparza soDhumazaknuvan ArttaH san evaM kadAciccinta yet, tadyathA-paralokArtha metaduSkaramanuSThAnaM kriyamANaM ghaTate, na cAsau mayA paralokaH pratyakSeNopalabdhaH, apratyakSatvAt, nAppanumAnAdinopalabhyata iti, ato yadi paraM mamAnena klezAbhitApena maraNaM syAt, nAnyatphalaM kiJcaneti // 12 // apica - TIkArtha - sindhu, tAmralipta, tathA koMkaNa Adi pradezoM meM DAMsa aura macchara bahutAyata se hote haiN| vahAM viharaNazIla sAdhu kadAcita DAMsoM aura maccharoM dvArA spRSTa hoM, kATA jAe tathA niSparigrahI hone ke kAraNa ghAsa phUsa ke bichaune para soyA huA tinakoM ke kaThora sparza ko na saha sake to vaha Arta-duHkhita dhairya rahita hokara aisA bhI soca sakatA hai ki yaha jo maiM kaThora karma kara rahA hU~, yaha to tabhI ucita ho sakatA hai, jaba paraloka kA astitva ho / paraloka ko maiMne nahIM dekhA hai, vaha pratyakSa nahIM hai / anumAna Adi anya pramANoM dvArA bhI vaha upalabdha, prApta yA siddha nahIM hotA / aisI sthiti meM yadi merI mRtyu ho jAya to vahI usakA phala hogA usake atirikta anya koI phala nahIM hogA / saMtatA kesa loeNaM, ' baMbhaceraparAiyA / tattha maMdA visIyaMti, macchA viTThA va keyaNe // 13 // chAyA - saMtaptAH kezaluJcanena, brahmacaryaparAjitAH / tatra maMdAH viSIdanti matsyAH viddhA iva ke tane // anuvAda - kezoM ke luMcana se saMtapta-duHkhita, pIDita tathA brahmacarya se parAjita-brahmacarya pAlana meM apane ko asamartha mAnate hue maMda-ajJAnI puruSa jAla meM phaMsI machaliyoM kI jyoM viSAda kA anubhava karate haiM / TIkA - samantAt taptAH santaptA: kezAnAM 'loca' utpATanaM tena, tathAhi sarUdhira kezotpATane hi mahatI pIDopapadyate, tayA cAlpasattvAH vistrotasikobhajante tathA 'brahmacarya' vastinirodhastena ca 'parAjitAH' parAbhagnAH santaH 'tatra' tasmin kezotpATane'ti durjaya kAmodreke vA sati 'maMdA' jaDA-laghu prakRtayo viSIdanti saMyamAnuSThAnaM prati zItalI bhavanti, sarvathA saMyamAd vA bhrazyanti, yathA matsyAH 'ketane' matsya bandhane praviSTA nirgatikAH santo jIvitAd bhrazyanti, evaM te'pi varAkAH sarvaMkaSakAmaparAjitAH saMyamajIvitAt bhrazyanti // 13 // ___TIkArtha - kezoM kA utpATana-upAr3anA yA ukhAr3anA loca kahA jAtA hai / kezoM ko ukhAr3ate samaya khUna bhI A jAtA hai, isalie vaisA karate hue bahuta pIr3A hotI hai / ataeva kaI Atmabalarahita. puruSa kezoM ke luMcana se pIDita hokara dIna bana jAte haiM / kAma ke udrega ko rokanA brahmacarya kahA jAtA hai, usase parAjitausake paripAlana meM asamartha ochI prakRti vAle ajJAnI puruSa jaba kezoM ke luMcana kA samaya AtA hai tathA 206) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM kAma kA vega umar3atA hai, taba saMyama ke anusaraNa meM zItala-zithila ho jAte haiM, athavA ve saMyama se sarvathA bhraSTa-patita ho jAte haiM, jaise jAla meM phaMsI huI machalI usameM se bAhara nikalane kA rAstA na pAkara usI meM mara jAtI hai / usI taraha ve abhAge sarvavijayI-sabako jItane vAle kAma se parAjita-parAbhUta hokara, hArakara saMyama maya jIvana se patita ho jAte haiM / AyadaMDa samAyAre, micchAsaMThiye bhAvaNA / harisappa o samAvanA, keI lUsaMti'nAriyA // 14 // chAyA - AtmadaMDa samAcArAH mithyAsaMsthita bhAvanAH / harSa pradveSa mApannAH ke'pilUSayaMtyanAryAH // - anuvAda - jisase AtmA daMDabhAgI-pApatmaka karmoM kA baMdha karane vAlI hotI hai, aise viparIta AcaraNa ke anugAmI, dharma se viparIta cittavRtti yukta, rAga dveSa se vikRta kaI anArya puruSa sAdhu ko pIDita karate haiN| TIkA - kiJca-AtmA daNDyate-khaNDyate hitAt bhrazyate yena sa AtmadaNDaH 'samAcAraH' anuSThAnaM yeSAmanAryANAM te tathA, tathA mithyA-viparItA saMsthitAsvAgrahArUr3hA bhAvanA-anta:karaNavRttiryeSAM te mithyAsaMstita bhAvanAmithyAtvopahatadRSTaya ityarthaH harSazva pradveSazca harSapradveSaM tadApannA rAgadveSasamAkulA iti yAvat, ta evambhRtA anAryAH-sadAcAraM sAdhuM krIDayA pradveSeNa vA krUrakarmakAritvAt 'lUSayanti' kadarthayanti daNDAdibhirvAgbhi-veti // 14 // etadeva darzayatumAha - TIkArtha - jisase AtmA daMDa kI bhAgI banatI hai, yA apane kalyANa se bhraSTa hotI hai, dUra haTatI hai, vaise AcAra ko Atma daMDa kahA jAtA hai / jo anArya puruSa aisA karate haiM, ve Atma daNDa samAcAra kahe jAte haiM, jinakI citta kI vRtti viparIta hai yA apane asat mithyA Agraha meM grasta hai ve mithyA dRSTi puruSa mithyA saMsthita bhAvanA kahalAte haiM, jo harSa-prasannatA tathA dveSa-duSTatA se yukta hai, dUsare zabdoM meM jo rAgadveSasamAkularAga aura dveSa se bhare hue haiM aise anArya puruSa apane caitasika vinoda ke lie athavA dveSa vaza krUra karmA hone ke kAraNa laTThI Adi ke prahAra-AghAta dvArA athavA gAlI galauca dvArA sadAcaraNa zIla sAdhu ko kaSTa dete haiN| appege paliyaMtesiM, cAro corotti suvvayaM / .. baMdhaMti bhikkhuyaM bAlA, kasAyavayaNehi ya // 15 // chAyA - apyeke paryaMte corazcaura iti suvratam / bananti bhikSukaM bAlAH kaSAya vacanaizca // anuvAda - bAla-katipaya jJAna zUnya puruSa anArya deza ke AsapAsa viharaNazIla uttama vrata yukta sAdhu ko yaha guptacara hai yA cora hai, rassI Adi dvArA bA~dha dete haiM, kaSAya pUrNa-krodha pUrNa kaThora vacana kahakara use duHkhita karate haiN| (207 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - api saMbhAvane, eke anAryA AtmadaNDa samAcArA mithyAtvopahata buddhayo rAgadveSaparigatAH sAdhu 'paliyaMtesiM' ti anArya deza paryante vartamAnaM 'cAro' tti cAro'yaM "cauraH" ayaM stena ityevaM matvAsuvrataM kadathayanti, tathAhi-'bananti' rajvAdinA saMyamayanti 'bhikSukaM' bhikSaNa zIlaM 'bAlA' ajJAH sada sadviveka vikalAH tathA 'kaSAya vacanaizca' krodhapradhAnakaTukavacanai'ca nirbhartsayantIti // 15 // TIkArtha - isa gAthA meM 'api' zabda saMbhAvanArthaka hai, arthAt aisA honA bhI saMbhava hai, yaha sUcita karane ke lie isakA prayoga huA hai jisase AtmA paraloka meM daNDita hotI hai, du:kha prApta karatI hai, aise anAcAra sevI mithyAtva se vidhvasta buddhi yukta rAga dveSa ke vazagata kaI anArya puruSa sAdhu ko anArya deza ke Asa pAsa viharaNa zIla dekhakara yaha guptacara hai yA cora hai aisA mAnate hue use utpIDita karate haiM, ve use rassI Adi se bAMdhakara vyathita karate haiM / sat aura asat-bhale bure ke viveka se rahita ve ajJajana krodhapUrNa kaTuvacanoM dvArA sAdhu kI nirbhatsanA karate haiM use DarAte dhamakAte haiM / tattha daMDeNa saMvIte, muTTiNA adu phaleNa vA / nAtINaM saratI bAle, itthI vA kuddhagAmiNI // 16 // chAyA - tatra daMDena saMvIto muSTinA'thavA phalena vA / jJAtInAM smarati bAlaH strIvat kruddhagAminI // anuvAda - usa anArya deza ke Asa pAsa viharaNa zIla sAdhu anArya janoM dvArA DaMDe se, mukke se yA kisI bar3e phala se tADita kiyA jAtA hai to vaha apane jJAti janoM ko-pArivArika bandhubAndhavoM ko usI taraha yAda karane lagatA hai jaise krodhavaza ghara se bhAgI huI strI apane jJAtijanoM ko smaraNa karatI hai / TIkA - api ca-tatra' tasminnArya dezaparyante vartamAnaH sAdhuranAyaiH 'daNDena' yaSTinA muSTinA vA 'saMvIta:' prahato'thavA 'phalena vA' mAtuliGgAdinA khaGgAdinA vA sa sAdhurevaM taiH kadaryamAnaH kazcidapariNata: 'bAlaH' ajJo jJAtInAM svajanAnAMsmarati, tadyathA-yadyatra mama kazcit sambandhIsyAt nAhamevambhUtAMkadarthanAmavApnuyAmiti dRSTAntamAha-yathA strI kruddhA satI svagRhAt gamanazIlA nirAzrayA mAMsapezIva sarvaspRhaNIyA taskarAdibhirabhidrutA satI jAtapazcAtApA jJAtInAM smarati evamasAvapIti // 16 // TIkArtha - usa anArya deza ke AsapAsa vicaraNazIla sAdhu ko jaba anAryajana lAThI, mukke, mAtuliMga Adi phala tathA khaDga Adi se mArane lagate haiM, taba pIr3A anubhava karatA huA vaha aparipakva kaccA sAdhu apane pArivArika janoM ko yAda karatA hai, vaha socane lagatA hai ki yahA~ merA koI sambandhI isa jagaha maujUda hotA to merI yaha burI hAlata nahIM hotI, isa saMbaMdha meM eka dRSTAnta hai-jaise eka strI krodha meM Akara apane ghara se nikala par3atI hai, bhAga jAtI hai / jisa taraha mAMsa saba logoM ke lobha kA AkarSaNa kA hetu hai, usI taraha cora, duSTa Adi use spRhaNIya mAnakara usake pIche ho jAte haiM taba vaha pachatAtI huI apane parivAra ke logoM ko yAda karatI hai, usI prakAra vaha ajJAnI sAdhu bhI uktasthiti meM apane riztedAra ko yAda karatA hai| ete bho kasiNA phAsA, pharUsA durahiyAsayA / hatthI vA sarasaMvittA, kIvA vasagayA gihaM ||17||ttibemi -208) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA - upasargAdhyayanaM ete bhoH ! kRtsnAH sparzAH paruSAH duradhisahyAH / hastina iva zara saMvItA klIvA avazAH gatAH graham // iti bravImi // anuvAda ziSyoM ! pahale kahe gae upasarga asahya aura duHkhaprada hai, unase udvelita hokara kAyara puruSa punaH gRhastha meM A jAte haiN| jaise bANa se Ahata hAthI yuddha bhUmi ko chor3akara bhAga jAtA hai usI prakAra Atmabala rahita puruSa ghabarAkara saMyam kA parityAga kara dete haiM, aisA maiM kahatA hU~ / - TIkA - upasaMhArArthamAha- bho iti ziSyAmantraNaM, ya eta AditaH prabhRti daMza mazakAdayaH pIDotpAdakatvena parISA evopasargA abhihitA 'kRtsanA: ' saMpUrNA bAhulyena spRzyante - sparzendriyeNAnubhUyanta iti sparzAH, kathambhUtAH ? 'paruSAH' paruSairanAryaiH kRtatvAt pIDAkAriNaH, te cAlpasattvairduHkhenAdhisahyayante tAMzcA sahamAnA laghuprakRtayaH kecanAzlAghAmaGgIkRtya hastina iva raNazirasi "zarajAla saMvitA: " zarazatAkulA bhaGgamupayAnti evaM 'klIbA' asamarthA 'avazA:' paravazAH karmAyattA gurukarmANaH punarapi gRhameva gatAH, pAThAntaraM vA 'tivvasaDDhe 'tti tIvrarUpasagairabhidrutAH 'zaThAH' zaThAnuSThAnAH saMyamaM parityajya grahaM gatAH iti bravImIti pUrvavat // 17 // upasarga parijJAyAH prathamoddezaka iti - I TIkArtha prastuta gAthA meM ' bho' zabda ziSyoM ke saMbodhana meM AyA hai, jo DAMsa macchara Adi pIr3A janaka upasarga varNita kiye gaye haiM, ve sabhI sparzendriya dvArA anubhava kiye jAte haiM, isalie ve sparza kahalAte haiM / ve sabhI kaSTa anArya puruSoM dvArA diye jAte haiM, ve pIr3A utpanna karate haiM, alpa parAkramI prANI unheM saha nahIM sakate, kaI ochI prakRti ke puruSa apanI bar3hAI karate hue pahale to saMyama svIkAra kara lete haiM, kintu bANoM kI coToM se Ahata hAthI jaise yuddha bhUmi se bhAga khar3A hotA hai, usI taraha ve puruSa bhI pUrva varNita parISahoM ko sahane meM asakta hokara phira gRhastha meM lauTa Ate haiM ve vAstava meM guru karmoM bhArI karmoM vAle haiM, kahIM kahIM 'tivvasaDhe' - tIvrazaTha yaha pATha milatA hai / isakA tAtparya yaha hai ki tIvra kaThora upasargoM se utpIDita tathA asata AcaraNazIla zaTha- duSTa puruSoM ne saMyama kA parityAga kara ghara ko prasthAna kiyA phira gRhastha bana gaye, yaha maiM kahatA hU~ / upasarga parijJA saMjJaka tRtIya adhyayana kA pahalA uddezaka samApta huA / Bian 209 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( zrI sUtrakRtAGga sUtram dvitIyaH uddezakaH uktaH prathamoddezaka, sAmprataM dvitIyaH samArabhyate-asya cAyamabhisambandhaH ihopasargaparijJAdhyayane upasargAH prativipAdayiSitAH te cAnukUlAH pratikUlAzca, tatra prathamoddezake pratikUlAH pratipAditAH, iha tvanukUlAH pratipAdyanta ityanena sambandhenAyAtasyAsyoddezakasyA''disUtram - aba tRtIya adhyayana kA dvitIya uddezaka prArambha kiyA jAtA hai / pahalA uddezaka varNita kiyA jA cukA hai, aba dUsarA uddezaka zuru kiyA jA rahA hai, isa dUsare uddezaka kA pahale uddezaka ke sAtha saMbaMdha hai / yaha upasarga parijJA adhyayana hai / isameM upasargoM kA svarUpa batAnA abhipsita hai / upasarga do prakAra ke haiM-pratikUla aura anukUla / pratikUla upasargoM kA varNana prathama uddezaka meM A cukA hai| isa uddezaka meM anakala upasargoM kA varNana kiyA jA rahA hai| isa dasare uddezaka kA pahale se yahI saMbaMdha hai. / isakA prathama sUtra isa prakAra hai - ahime sahumA saMgA, bhikkhuNaM je duruttarA / jattha ege visIyaMti, Na cayaMti javittae // 1 // chAyA - atheme sUkSmAH saGgAH bhikSUNAM ye duruttarAH / ' tatraike viSIdaMti na zaknuvanti yApayitum // anuvAda - pratikUla upasarga kahe jAne ke anantara aba anukUla upasarga pratipAdita kiye jAte haiN| ye bar3e sUkSma hote haiM / bhikSu bar3I kaThinatA se ina upasargoM ko lAMgha sakate haiM, bardAsta kara sakate haiM, kintu kaI puruSa ina upasargoM se viSaNNa-vikRta ho jAte haiM, ve apane saMyama jIvana kA pAlana karane meM asamartha ho jAte haiN| TIkA - 'atha' iti Anantarye, pratikUlopasargAnantaramanukUlAH pratipAdyanta ityAnantayArthaH te 'ime' anantaramevAbhidhIya mAnA pratyakSAsannavAcitvAdidamA'bhi dhIyante, te ca 'sUkSmAH' prAyazcetovikArakAritvena nAntarAH, na pratikUlopasargA ivabAhulyenazarIravikArakAritvena prakaTatayA bAdarA iti, 'saGgA' mAtApitrAdisambandhAH ya ete "bhikSUNAM' sAdhUnAmapi 'duruttarA' durlakyA-duratikramaNIyA iti, prayojIvitavighnakarairapi pratikUlopasarga rUdIrNairmAdhyasthyamavalambayituM mahApuruSaiH zakyam, etetvanukUlopasargAstAnapyupAyena dharmAcyAvayanti, tato'mI duruttarA iti, 'yatra' yeSUpasargeSu satsa 'eke' alpasatvAH sadanuSThAnaM prati 'viSIdanti' zItalavihAritvaM bhajante sarvathA vA-saMyamaM tyajanti, naivAtmAnaM saMyamAnuSThAnena 'yApayituM'-vartayituM tasmin vA vyavasthApayituM zaknuvanti' samarthA bhavantIti // 1 // TIkArtha - prastuta gAthA meM 'atha' zabda anantara kA artha bodhita karane hetu abhihita huA hai| pratikUla upasarga kahane ke anantara aba anukUla upasarga kahe jAte haiM / yaha batAnA isakA lakSya hai / yahAM 'ime' 'idaM' zabda kA jo prayoga AyA hai, vaha pratyakSa tathA samIpavartI vastu kA vAcaka hai, jisase ve anukUla upasarga gRhIta kiye gae haiM, jo Age batAye jAyeMge / pArivArika janoM kA snehAtmaka upasarga bAharI zarIra ko vikRta nahIM karatA varan vaha citta ko vikRta karatA hai, bigAr3atA hai / isalie use sUkSma-Antarika kahA jAtA hai, pratikUla upasarga jisa prakAra vyakta rUpa (210 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM meM bAhya zarIra ko vikRta karate haiM, usa prakAra ye upasarga bAharI zarIra ko vikRta nahIM karate, isalie ye sthUla nahIM hai, yahAM 'saMgha' pada AyA hai jo mAtA-pitA Adi riztedAroM ke saMbaMdha kA sUcaka hai| riztedAroM ke saMbaMdha ko lAMgha pAnA sAdhu puruSoM ke lie bhI kaThina hai, pratikUla upasarga jo jIvana ko saMkaTa meM, vipatti yA kaThinAI meM DAla dete haiM jaba Ate haiM to yahA~ satva - Atmabala ke dhanI puruSa madhyastha vRtti - taTastha bhAva svIkAra kara lete haiN| unase prabhAvita nahIM hote, kintu anukUla upasargoM ke upasthita hone para taTastha bhAva svIkAranA duSkara hai, anukUla upasarga mahApuruSoM ko bhI dharma se patita kara dete haiM / ataeva AgamakAra ne anukUla upasargoM ko dustara yA durlaghya- jinheM pArakara pAnA kaThina hai kahA hai / jaba anukUla upasarga upasthita hotA hai to Atma zakti vihIna puruSa zItala vihArI-saMyama ke paripAlana meM zithila, asthira yA DhIle ho jAte haiM / athavA saMyama kA sarvathA parityAga kara dete haiM, ve saMyamapUrvaka jIvana nirvAha karane meM asamartha ho jA 1 appege nAyao dissa, royaMti parivAriyA / poSaNe vAya / puTTho'si, kassa tAya ! jahAsi Ne ? // 1 // chAyA apyeke jJAtayo dRSTvA ruvanti parivAryyaM / poSaya nastAta ! poSito'si kasya tAta ! jahAsi naH // sAdhu anuvAda sAdhu ke riztedAra ko dekhakara use ghera lete haiM aura rone lagate haiM - ve use kahate haiM - tAta ! tuma hamArA kyoM parityAga kara rahe ho hamane tumhArA lAlana pAlana kiyA hai, aba tuma hamArA paripoSaNa karo, pAlana karo / - - TIkA - tAneva sUkSmasaGgAn darzayitumAha-'api : 'saMbhAvane' eke' tathAvidhA' jJAtavya:' svajanA mAtApitrAdayaH pravrajante pravrajitaM vA 'dRSTvA' upalabhya 'parivArya' veSTayitvA rudanti rUdanto vadanti ca dInaM yathA - bAlyAt prabhRti tvamasmAbhiH poSito vRddhAnAM pAlako bhaviSyatIti kRtvAtato'dhunA "naH" asmAnapitvaM 'tAta' ! putra poSaya pAlaya, kasya kRte - kena kAraNena kasya vA balena tAtAsmAn tyajami ? nAsmAkaM bhavantamantareNa kazcitrAtA vidyata iti // 2 // kiJca - TIkArtha AgamakAra una sUkSma saMbaMdhoM ko prakaTa karane ke lie kahate haiM - prastuta gAthA meM 'api ' zabda saMbhAvanA ke artha meM prayukta huA hai| isakA Azaya yaha hai ki isa gAthA meM jo bAta kahI gaI hai, vaha saMbhava hai - aisA hotA hai, mAM bApa tathA unake sadRza pArivArika jana pravrajita - dIkSita hote hue yA dIkSA grahaNa kiye hue sAdhu ko dekhakara use ghera lete haiM, rone lagate haiM, aura dInatA dayanItA ke sAtha kahane lagate haiM putra ! hamane bAlyakAla se hI tumhArA pAlana isalie kiyA ki hamAre bUr3he hone para tuma sevA karoge / aba tuma hamArA pAlana kro| tuma kisa kAraNa se yA kisake sahAre hameM chor3a rahe ho / he tAta ! tumhAre atirikta hamArA dUsarA koI rakSaka nahIM hai / - piyA te therao bhAyaro te sagA tAta ! tAta ! sasA te sodarA kiM 211 khuDDiyA imA / jahAsi Ne ? // 3 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA pitA te sthavirastAta ! svasA te kSullikeyam / bhrAtaraste svakAstAta ! sodarAH kiM jahAsi naH // - anuvAda - pArivArika jana sAdhu se kahate haiM ki tAta ! ye tumhAre pitA vRddha haiM, tumhArI yaha bahina abhI choTI hai, ye tumhAre sahodara - eka mA~ ke peTa se janme bhAI haiM ! tuma hamArA kyoM parityAga kara rahe ho / TIkA he 'tAta' ! putra ! pitA 'te' tava 'sthaviro' vRddhaH zatAtIkaH 'svasA' ca bhaginI tava 'kSullikA' laghvI aprAptayauvanA 'imA' purovartinI pratyakSeti, tathA bhrAtaraH 'te' tava svakA 'nijAstAta' ! 'sodarA' ekodarAH kimityasmAn parityajasIti // 3 // - TIkArtha - he tAta ! he putra ! tumhAre pitA vRddha haiM, unakI umra sau varSa se bhI jyAdA hai / tumhArI yaha sAmane khar3I bahina choTI hai, abhI yuvatI nahIM huI hai / ye tumhAre sodara eka hI mA~ ke udara se janme hue sage bhAI tumhAre samakSa haiN| tuma hamArA parityAga kyoM kara rahe ho / OM OM OM mAyaraM piyaraM posa, evaM evaM khu loiyaM tAya !, je chAyA mAtaraM pitaraM poSaya, evaM loko bhaviSyati / evaM khalu laukikaM tAta ! ye pAlayanti ca mAtaram // 'anuvAda - he tAta! mAtA pitA kA poSaNa kro| aisA karane se hI tumhArA paraloka sudharegA / yahI lokAcAra hai / isI taraha loga apane mAM bApa kA pAlana poSaNa karate haiM / wwwwda TIkA tathA 'mAyaramityAdi, 'mAtaraM' jananIM tathA 'pitaraM' janayitAraM 'puSANa' bibhRhi, evaM ca kRte tavehalokaH paralokazca bhaviSyati, tAtedameva "laukikaM" lokAcIrNam, ayameva laukikaH panthA yadutavRddhayormAtApitroH prati pAlamiti, tathA coktam chAyA logo bhavissati / pAlaMti ya mAyaraM // 4 // - "guravo yatra pUjyante, yatra dhAnyaM susaMskRtam / adanta kalaho yatra tatra zakra ! vasAmyaham // 1 // " iti // 4 // api ca TIkArtha - he putra ! tuma apanI mAM aura bApa kA pAlana kro| mA~ bApa kA pAlana karane se tumhArA Age kA loka sudharegA / he tAta ! apane bUr3he mAM bApa kA pAlana karanA hI laukika patha hai, lokAcAra hai| kahA gayA hai - purANoM meM lakSmI aura indra ke saMvAda meM lakSmI indra se kahatI hai, jahAM gurujanoM kI, bar3oM kI pUjA hotI hai, satkAra hotA hai, tathA saMskAra pUrvaka, pavitratA pUrvaka anna pakAyA jAtA hai, rasoI banatI hai tathA jahAM vAk kalaha-bolacAla meM jhagar3A nahIM hotA, he indra ! maiM vahIM nivAsa karatI hU~ / uttarA mahurullAvA, putrA he tAta ! khuDDayA / bhAriyA te NavA tAta ! mA sA annaM jaNaM game // 5 // - putra ! kSudrakAH / utarAH madhurAlApAH bhAte navA tAta ! mA sA'myaM janaM gacchet // 212 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayana anuvAda - he tAta ! uttarottara-eka ke bAda eka kramazaH janme hue tumhAre putra choTe-choTe haiM, madhura bhASI haiM / tumhArI strI navayuvatI hai, kahIM aisA na ho vaha kisI dUsare ke yahAM calI jaae| TIkA - 'uttarAH' pradhAnAH uttarottara jAtA vA madhuro-manojJa ullApaH-AlApo yeSAM te tathAvidhAH putrAH 'te' tava 'tAta' putra ! 'kSullakA' laghavaH tathA 'bhAryA' patnI te 'navA' pratyagrayauvanA abhinavoDhA vA mA asau tvayA parityaktA satI anyaM janaM gacchet-unmArgagAminI syAd, ayaM ca mahAn janApavAda iti / TIkArtha - he tAta ! tumhAre putra bar3e uttama-acche haiM, athavA eka ke bAda eka kramazaH utpanna hue haiM / ve nanheM nanheM haiM / tumhArI patnI navayuvatI hai tumhAre se parityakta huI-chor3I huI, chor3I gaI vaha kisI anya puruSa ke yahA~ na calI jAe, yadi vaha unmArga gAminI hokara-ulTA rAstA apanAkara vaise kara le to saMsAra meM bar3I nindA hogii| vaya / ehi tAya ! gharaM jAmo, mA ya kamme sahA vayaM / vitiyaMpi tAya ! pAsAmo, jAmu tAva sayaM gihaM // 6 // chAyA - ehi tAta ! gRhaM yAmo mA tvaM karmasahA vayam / dvitIyamapi tAta ! pazyAmo yAmastAvatsvakaM gRham // anuvAda - he tAt ! hamAre sAtha Ao, ghara cale / aba ghara meM tumheM koI kAma nahIM karanA hogaa| tumhAre saba kAma hama hI nipaTA deMge / eka bAra to kAma se ghabarA kara ghara chor3a Aye, para dUsarI bAra aisA nahIM hogA / tumhAre sAre kArya hama karate raheMge / apane ghara calo / / TIkA - api ca jAnImo vayaM yathA tvaM karmabhIrUstathApi 'ehi' Agaccha gRhaM 'yAmo' gcchaamH| mA tvaM kimapi sAmprataM karmakRthAH, api tu tava karmaNyupasthite vayaM sahAyakA bhaviSyAmaH-sAhAyyaM krissyaam| eka vAraM tAvad gRha karmabhirbhagnastvaM tAta ! punarapi dvitIyaM vAraM pazyAmo' drakSyAmo yadasmAbhiHsahAyairbhavato bhaviSyatItyato 'yAmo' gacchAmaH tAvat svakaM gRhaM kurvetadasmadvacanamiti // 6 // kiJca - ___TIkArtha - pArivArika jana kahate haiM-he tAt ! hama jAnate haiM, tuma karma bhIrU ho-ghara ke kAma se Darate ho, tathApi Ao, ghara cale / aba se Age tuma koI kAma na karanA / kArya upasthita hone para-kAma karane kA avasara Ane para hama tumhAre sahAyaka hoMge, sahAyatA kareMge / he tAta ! eka bAra ghara ke kAma se ghabarAkara tuma ghara chor3a gae, kintu dUsarI bAra hama tumhAre sahAyaka hone kA-tumhAre kAryoM meM pUrI madada karane kA dhyAna rakheMge isalie apane ghara calo / hamArA kahanA maano| gaMtuM tAya ! puNo gacche, Na teSA samaNo siyA / akAmagaM parikkammaM, ko te vAreumarihati ? // 7 // chAyA - gatvA tAta ! punarAgacchenatenAzramaNaH syAH / akAmakaM parAkramantaM kastvAM vArayitumarhati // -213) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram - anuvAda - he tAta ! eka bAra ghara calakara phira vApasa lauTa AnA / aisA karane se tuma azramaNa nahIM ho jAoge-tumhArA zrAmaNya miTa nahIM jAyegA / punazca ghara meM kAmanA yA Asakti ke binA ni:saMga bhAva se parAkrama-udyama karate hue tumheM vahA~ kauna roka sakatA hai| TIkA - 'tAta' putra ! gatvA gRhaM svajanavargaM dRSTvA punarAgantA'si, naca 'tena' etAvatA gRha gamana mAtreNa tvamazramaNo bhaviSyasi, 'akAmagaM' ti anicchantaM gRhavyApArecchArahitaM 'parAkramantaM' svAbhipretAnuSThAnaM kurvANaM kaH tvAM bhavantaM vArayituM'niSedhayitum arhati yogyo bhavati, yadivA-'akAmagaMti vArddhakAvasthAyAMmadanecchAkAmarahitaM saMyamAnuSThAnaM prati kastvAmavasare prApte karmaNi pravRttaM vArayitumarhatIti // 7 // TIkArtha - he tAta ! ghara jAkara, apane pArivArika janoM ko dekhakara phira lauTa AnA / kevala ghara jAne mAtra se tuma zrAmaNya rahita nahIM ho jAoge-vaisA karane mAtra se tumhArA sAdhutva naSTa nahIM hogaa| gRha vyApAra meM-gRhastha ke kAryoM meM icchA rahita-anAsakti pUrvaka, apane abhipreta-abhirUci ke anusAra udyata rahate hue tumheM kauna roka sakatA hai ? athavA vRddhAvasthA Ane para jaba tumhArI kAma vAsanA apagata ho jAyegI, taba saMyama kI sAdhanA meM parAkramazIla udyamazIla hote tumheM kauna nivRtta kara sakatA hai| jaM kiMci aNagaM tAta ! taMpi savvaM samIkataM / hiraNNaM vavahArAI, . taMpi dAhAmu te vayaM // 8 // chAyA - yat kiMciddaNaM tAta ! tatsarva samIkRtam / hiraNyaM vyavahArAdi tadapi dAsyAmovayam // anuvAda - he tAta tumhAre Upara jo karja thA, vaha hamane paraspara samIkRta kara liyA hai-bA~Takara le liyA hai aba tumheM vyavahAra ke lie jitane dhana kI jarUrata hogI vaha hama deMge / TIkA - anyacca-'tAta' putra ! yatkimapi bhavadIyamRNajAtamAsIttatsarvamasmAbhiH samyavibhajya 'samIkRtaM' samabhAgena vyavasthApitaM,yadi votkaTaMsat samIkRtaM-sudeyatvena vyavasthApitaM, yatta 'hiraNyaM dravyajAtaM vyavahArAdAvupayujyate, Adi zabdAt anyena vA prakAreNa tavopayogaM yAsyati tadapi vayaM dAsyAmaH, nirdhano'hamiti mA kRthA bhayamiti // 8 // upasaMhArArthamAha - TIkArtha - he tAta ! tuma para jo karja thA, hamane vaha samIkRta kara diyA hai-Apasa meM barAbara-barAbara bA~Takara vyavasthita kara diyA hai / athavA jo tuma para utkaTa-bhArI RNa thA, use hamane sudeya banA diyA hai aisI vyavasthA kara dI hai ki vaha AsAnI se cukAyA jA sake / aba se Age tumheM vaiyaktika AvazyakatA, vyavasAya Adi anyAnya kAryoM meM upayoga hetu jo dhana apekSita hogA, vaha saba hama deMge / ataH tuma kabhI mana meM yaha Dara na lAnA ki maiM dhana hIna hU~, prastuta viSaya kA upasaMhAra karate hue Age kahate haiM / icceva vibaddho NaM susehaMti, nAisaMgehi, kAluNIya samuTThiyA / . tato'gAraM pahAvai // 9 // - 214 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA - anuvAda karuNA samutthita-apane meM uThate hue karuNA pUrNa bhAvoM ke sAtha pArivArika vRnda uttama zikSA dete haiM-Agraha karate haiM / taba svajana varga kI Asakti meM baddha moha mUr3ha vaha sAdhu saMyama maya jIvana ko tilAMjalI dekara ghara meM calA jAtA hai / upasargAdhyayanaM ityeva suzikSayanti kAruNya samupasthitAH / vibaddho jAti saGgaistato'gAraM pradhAvati // - TIkA - Namiti vAkyAlaGkAre' ityeva ' pUrvoktayA nItyA mAtA pitrAdayaH kAruNikairvacobhiH karuNAmutpAdayantaH svayaM vA dainyamupasthitAH 'taM' pravrajitaM pravrajantaM vA suse haMti tti suSThu zikSayanti vyudgrAhayanti, sa cApariNata dharmA'lpasattvo gurukarmA jJAti saGgaurvibaddho - mAtApitRputrakalakatrAdi mohitaH tata: ' agAraM' gRha prati dhAvati - pravrajyAM parityajya gRhapAzamanubadhnAnIti // 9 // TIkArtha - yahA~ NaM zabda vAkyAlaGkAra ke rUpa meM prayukta hai, jaisA pahale varNita huA, usa prakAra mA~, bApa Adi riztedAra kAruNika karuNArdra vacanoM dvArA sAdhu ke mana meM karuNA utpanna karate hue athavA svayaM dainyabhAva yukta hote hue use zikSA dete haiM, usase Agraha karate haiM, usake hRdaya meM apanI bAta jamAte haiM / apariNata dharmA - aparipakva dharmayukta kaccA, vaha sAdhu, alpasatva- atyadhika AtmabalahIna evaM gurukarmA, karmoM se bhArI hone ke kAraNa apane mAtA-pitA putra ityAdi ke moha meM yukta pArivArika janoM kI Asakti meM baddha hokara ghara kI ora daur3a jAtA hai, pravrajita jIvana kA tyAga kara gRhapAza meM gRhasthI ke phaMde meM baMdha jAtA hai / jahA rukkhaM vaNe jAyaM, paDabaMdhaI / eva NaM paDibaMdhaMti, NAtao asamAhiNA // 10 // mAluyA chAyA - - yathA vRkSaM vane jAtaM mAlukA pratibadhnAti / evaM pratibadhnaMti jJAtayo'samAdhinA // anuvAda jaise vana meM utpanna vRkSa ko mAlukA - bela pratibaddha kara letI hai, bA~dha letI hai, usake cAroM ora lipaTa jAtI hai, usI prakAra pArivArika jana asamAdhi-asthiratA azAMti utpanna kara use bAMdha lete haiN| apanI ora AkRSTa kara lete haiM / - TIkA - kiJcAnyat yathA vRkSaM 'vane' aTavyAM 'jAtam' utpannaM 'mAluyA' vallI 'pratibadhrAti' veSTayatyevaM 'NaM' iti vAkyAlaGkAre 'jJAtayaH' svajanAH 'taM' yatiM asamAdhinA pratibadhnanti te tatkurvante yenAsyA samAdhirUtpadyata iti, tathA coktam "amitro mittaveseNaM, kaMThe ghettUNaM royai / mA pittA ! soggai jAhi, dovi gacchAmu duggaI // 1 // api ca chAyA amitraM mitra veSeNa kaNThe gRhitvA roditi, mA mitra sugatIryAdvAvapigacchAvodugartimTa - TIkArtha isa gAthA meM Na zabda vAkyAlaGkAra meM AyA hai| jaise vana meM utpanna vRkSa ko vallIlatA pratibaddha kara letI hai, veSThita kara letI hai, use ghera letI hai usI prakAra pArivArika jana sAdhu meM mAnasika asthiratA azAMti utpanna kara use pratibaddha kara lete haiN| ve aisA karate haiM jisase usa sAdhu kA mana azAMta 215 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram asthira ho jAtA hai / kahA hai sambandhI jana vAstava meM mitra yA hitakAraka nahIM haiM / ve amitra haiM-ahita karane vAle haiM / kintu mitra kI jyoM gale meM bAMha DAlakara rote haiM, mAno ve kahate ho ki mitra ! sadgati kI ora, uttama gati kI ora kadama mata rakho, Ao, hama tuma donoM durgati kI dizA meM bar3ha cle|| vibaddho nAtisaMgehi, hatthIvAvI navaggahe / piTThato parisappaMti, suyagovva adUrae // 11 // chAyA - vibaddho jJAtisaMgairhaktIvA'pi navagrahe / __ pRSThataH parisarpanti sUtagaurivAdUrapA // .. anuvAda - jo puruSa apane pArivArika janoM ke moha meM baMdhakara saMyamamaya jIvana kA parityAga kara detA hai, punaH apane ghara meM calA jAtA hai, usake svajana vRnda naye pakar3e hue hAthI ke samAna usakI bar3I acchI taraha dekhabhAla karate haiM, usake pIche lage rahate haiM, jaise navaprasUtA gAya apane bachar3e ke najadIka lagI rahatI hai, usI prakAra usake riztedAra usake najadIka rahate haiM / TIkA - vividha baddhaH-paravazIkRtaH vibaddho jJAtisaGgaiH-mAtApitrAdi sambandhaiH, te ca tasya tasminnavasare sarvamanukUlamanutiSThanto dhRtimutpAdayanti hastivApi 'navagrahe' abhinavagrahaNe, (yathA sa) dhRtyutpAdanArthamikSuza kalAdibhirUpacaryate, evamasAvapi sarvAnukUlarUpAyairUpacaryate, dRSTAntAntaramAha-yathA'bhinavaprasUtA gaurnijastanandhayasya 'adUragA' samIpavartinI satI pRSThataH parisarpati, eva te'pi nijA utpravrajitaM punarjAtamiva manyamAnAH pRSThato'nusarpantitanmArgAnuyAyino bhavantItyarthaH // 11 // TIkArtha - mAtA-pitA Adi ke saMbaMdha se-tadgata Asakti ke kAraNa vaha vividha rUpa meM baMdhA huA sAdhu paravaza, paratantra ho jAtA hai / apane para apanA adhikAra kho detA hai / ve sambandhI jana taba usake prati anukUla-priya vyavahAra karate hue use parituSTa saMtuSTa karane kA prayAsa karate haiM / jisa prakAra naye pakar3e hue hAthI ko parituSTa karane hetu pakar3ane vAle use ganne ke Tukar3e Adi mIThI cIjeM khilAkara usakI paricaryA karate hai, usI prakAra pArivArika gaNa anukUla-usake mana ko bhAne vAle upAyoM dvArA usakI paricaryA karate haiM, isa saMbaMdha meM eka ora dRSTAnta diyA jA rahA hai-jisa prakAra nava prasUtA gAya apane bachar3e ke nikaTa rahatI huI usake pIche-pIche daur3atI phiratI hai, usI prakAra parivAra ke loga bhI saMyama chor3akara Ae hue usa sAdhu ko navajAta-naye janme hue kI taraha usake pIche pIche phirate haiM / vaha jisa rAste se jAtA hai, usI se ve jAte. haiM-usake anukUla bane rahate haiM / ete saMgA maNUsANaM, pAtAlA va atArimA / kIvA jattha ya kissaMti, nAisagehiM mucchiyA // 12 // chAyA - ete saGgAH manuSyANAM pAtAlA ivAtAryAH / ___ klIbAH yatra klizyanti jJAti saGgairmUrchitAH // (216) Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM anuvAda pArivArika janoM kI Asakti, yA sneha ko lAMgha pAnA manuSyoM ke lie usI taraha kaThina hai, jisa prakAra samudra ke pAra utaranA / klIva - paurUSahIna, Atma balarahita puruSa saMbaMdhiyoM ke moha se mUrcchita hokara apanA ApA bhUlakara kaSTa pAte haiM / - TIkA saGgadoSadarzanAyAha- 'ete' pUrvoktAH sajyanta iti saGgA - mAtR pitrAdisambandhAH karmopAdAna hetavaH, manuSyaNAM 'pAtAlA iva samudrA ivApratiSThitabhUmitalatvAt te 'atArima' tti dustarAH, evamete'pi saGgA alpasattvairduHkhenAtilaGghayante, 'yatra ca ' yeSu saGgeSu 'klIbA' asamarthAH 'klizyanti' klezamanubhavanti, saMsArAntarvartino bhavantItyarthaH, kiMbhUtAH ? ' jJAtisaGgai ' putrAdisambandhai: 'mUrcchitA' gRddhA adhyupapannAH santo, na paryAlocayantyAtmAnaM saMsArAntarvartinamevaM klizyantamiti // 12 // apica - - TIkArtha * jo Asakta kara lete haiM, jIva ko AkRSTa kara lete haiM, bAMdha lete haiM, ve saGga kahe jAte haiM, mAtA pitA Adi svajanoM ke sAtha rahe saMbaMdha ko saGga kahate haiM / vaha jIva ko karmabaMdhana meM bAMdhane kA hetu hai jaise pAtAla-talarahita agAdha samudra ko manuSya tairakara pAra nahIM kara sakate, usI prakAra ina AsaktiyoM ko alpasatva-AtmabalahIna jIva lAMgha nahIM sakate, pAra nahIM kara sakate, mAtApitA Adi kI Asakti meM baMdhe hue ve klIva- puruSArthahIna vyakti kaSTa bhogate haiM / ve sadA saMsAra meM par3e rahate haiM, punaH ve kaise haiM ? aisA prazna uThAkara ise spaSTa kiyA jAtA hai, ve putra Adi ke saMbaMdhoM meM mUrcchita, gRddha lolupa jIva saMsAra meM par3akara kaSTa pAte hue apanI AtmA ke saMbaMdha meM jarA bhI paryAlocana, cintana, manana Adi na karate hue kleza bhogate rahate haiM / chAyA taM ca bhikkhU parinnAya, savve saMgA mahAsavA / jIviyaM nAvakaMkhijjA, soccA dhammamaNuttaraM // 13 // taM ca bhikSuH parijJAya sarve saGgA mahAzravAH / jIvite nAvakAGkSeta, zrutvA dharmamanuttaram // . anuvAda saMbaMdhI janoM ke sAtha rahI Asakti ko bhalI bhAMti jAnakara sAdhu usakA parityAga kara de, kyoMki ye sabhI sambandha mahAAzrava - karma bAMdhane ke bar3e dvAra hai zrota hai / sAdhu anuttara- sarvottama, arhata prarUpita dharma kA zravaNa kara asaMyama maya jIvana kI AkAMkSA na kare / TIkA 'taM ca ' jJAtisaGgaM saMsAraikahetuM bhikSurzaparijJayA (jJAtvA ) pratyAkhyAnaparijJayA pariharet / kimiti ?, yataH 'sarve'pi' ye kecana saGgAste 'mahAzravA' mahAnti karmaNa - AzravadvArANi vartante / tato'nukUlairUpasargairupasthitairasaMyama jIvitaM gRhAvAsapAzaM 'nAbhikAGkSeta' nAbhilaSet, pratikUlaizcopasagai: sadbhirjIvitAbhilASI na bhaved, asamaJjasakAritvena bhavajIvitaM nAbhikAGkSet / kiM kRtvA ? ' zrutvA' nizamyAvagamya, kam ? - dharmaM zrutacAritrAravyaM, nAsyottaro'stItyanutaraM pradhAnaM maunIndramityarthaH // 13 // : TIkArtha - svajanoM kI Asakti kA doSa batAne hetu sUtrakAra pratipAdita karate haiM-'svajana vargoM se saMsarga rakhanA, unameM Asakta bane rahanA, saMsAra meM AvAgamana kA mukhya hetu hai / sAdhu jJa parijJA dvArA use jAne, pratyAkhyAna parijJA dvArA usakA pratyAkhyAna- parityAga kare kyoMki jitane saMga-saMbaMdha haiM, ve karmoM ke Ane ke bahuta bar3e AzravadvAra haiM / isalie anukUla - priya yA mana ko acche lagane vAle upasargoM ke Ane para sAdhu saMyama rahita jIvana yA gRha 217 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram pAza rUpI phaMde meM baMdhane kI AkAMkSA na kare / yadi pratikUla-apriya upasarga Ae to jIvana kI kAmanA na kre| prANoM kI bAjI lagAkara usakA sAmanA kare / vaha asat karma kA anusaraNa karate hue sAMsArika jIvana jIne kI icchA na rakhe / kyA karake ? kyA suna karake ? yaha prazna uThAte hue kahA jAtA hai ki zruta-samyak-jJAna, cAritra-samyak AcAra mUlaka dharma jo sarvottama hai, tIrthaMkara bhASita hai, use sunakara vaha aisA kare / ahime saMti AvaTTA, kAsaveNaM paveiyA / buddhA jatthAvasappaMti, sIyaMti abuhA jahiM // 14 // chAyA - atheme santyAvartAH kAzyapena praveditAH / vRddhAH yatrApasarpanti sIdantyabudhAH yatra // anuvAda - pUrvokta vivecana ke anantara aba Avarta-bhaMvara yA cakra varNita hoMge, jo kAzyapa gotrIya zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA pravedita-prarUpita yA vyAkhyAta hue haiM / buddha-bodha yukta puruSa, jJAnI jana unase dUra rahate haiM / abuddha-ajJAnI puruSa usameM pha~sa jAte haiM aura kaSTa pAte haiN| ___TIkA - anyacca-'athe' tyadhikArAntaradarzanArthaH, pAThAntaraM vA 'aho' iti, tacca vismaye, 'ime' iti ete pratyAkSAsannAH sarvajanaviditatvAt, 'santi' vipante vakSyamANA Avartayanti-prANinaM bhramayantItyAvartAH, tatra dratyAvartA: nadyAdeH bhAvAvartAstUtkaTamohodayApAditaviSayAbhilASasaMpAdakasaMpatprArthanAvizeSAH, ete cAvartAH 'kAzyapena', zrI manmahAvIravarddhamAnasvAminA utpannadityajJAnena 'A (pra) veditAH' kathitAH pratipAditAH 'yatra' yeSu satsu 'buddhA' avagatattvA AvartavipAkavedinastebhyaH 'apasarpanti' apramattatayA tadUragAmino bhavanti, abuddhAstu nirvivekatayA yeSvavasIdanti-AsaktiM kurvantIti // 14|| tAnevAvartAn darzayitumAha - TIkArtha - yahAM jo "atha" zabda kA prayoga huA hai, vaha dUsare adhikAra prakaraNa kA bodha karAne hetu hai / 'atha' ke sthAna meM pAThAntara ke rUpa meM "aho" bhI prApta hotA hai / aho vismaya yA Azcarya kA dyotaka hai / jo prANiyoM ko saMsAra meM Avartita karatA hai-ghUmAtA hai, cakkara kaTavAtA hai, use Avarta kahA jAtA hai unakA Age vivecana kiyA jAyegA / isa gAthA meM jo "ime" zabda kA prayoga huA hai vaha sUcita karatA hai ki ve Avarta sarva vidita hai-saba unheM jAnate haiM, ve pratyakSa haiM sannikaTa varti haiM / Avarta do prakAra ke haiMdravyAvarta evaM bhAvAvarta / nadI Adi kI bhramiyAM-bhaMvara dravyAvarta haiN| utkaTa-tIvra mahAmohanIya karma ke udaya se ApAdita-utpanna viSaya bhogoM kI abhilASA ko pUrNa karane vAlI saMpatti kI abhyarthanA bhAvAvarta hai / jinheM divya jJAna-sarvajJatva prApta thA, una prabhu mahAvIra ne Avarta kA svarUpa Apravedita-AkhyAta kiyA hai / tadanusAra jo buddha-vivekazIla jana AvartoM kI phala niSpatti jAnate haiM, ve unake upasthita hone para apramatta-pramAda zUnya, jAgarUka rahate haiM, unase dUragAmI ho jAte haiM-haTa jAte haiM kintu abuddha-atattvavettA avivekavaza unameM Asakta hokara atyadhika du:kha bhogate haiM / una AvoM kA digdarzana karAne hetu sUtrakAra nirUpita karate haiM - rAyANo rAya'maccA ya, mAhaNA aduva khattiyA / nimaMtiyaMti bhogehiM, bhikkhUyaM sAhujIviNaM // 15 // (218) Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM chAyA - rAjAno rAjamAtyAzca brAhmaNA athavA kSatriyAH / nimantrayanti bhogairbhikSukaM sAdhujIvinam // anuvAda - nRpati gaNa unake amAtya - maMtrIvRnda, brAhmaNa athavA kSatriya ye sabhI sAdhujIvi-jIvana meM zuddha saMyama pUrNa AcAra kA pAlana karane vAle muni ko bhogamaya jIvana meM pratyAvRnta hone hetu, lauTane hetu AmaMtrita karate haiN| TIkA - 'rAjAnaH' cakravartyAdayo 'rAjAmAtyAzca' mantripurohitaprabhRtayaH tathA brAhmaNA athavA 'kSatriyA' ikSvAkuvaMzajaprabhRtayaH, ete sarve'pi 'bhaugaiH' zabdAdibhirviSayaiH 'nimantrayanti' bhogopabhogaM pratyabhyupagamaM kArayanti kam ? bhikSukaM 'sAdhujIviNami' ti sAdhvAcAreNa jIvituM zIlamasyeti (sAdhujIvI taM) sAdhujIvimiti, yathA brahmadattacakravartinA nAnAvidhairbhogaizcitrasAdhurUpAnimantrita iti / evamanye'pi kena citsambandhena vyavasthitA yauvanarUpAdiguNopetaM sAdhuM viSayoddezenopanimantrayeyuriti // 15 // . TIkArtha - cakravartI aura bar3e-bar3e nRpativRnda, maMtrI, purohita Adi tathA brAhmaNa aura unameM ikSvAku Adi vaMzoM meM utpanna uttama kSatriya-ye sabhI zabdAdi viSayoM ke mAdhyama se AmaMtrita karate haiN| bhogopabhogamaya jIvana ko svIkAra karane hetu anurodha karate haiM / viSaya ke spaSTIkaraNa hetu prazna upasthita karate hue kahate haiM-kise AmaMtrita karate haiM ? sAdhujIvI-zuddha AcAra-AcAra pUrNa jIvana jIne vAle bhikSu yA muni ko AmaMtrita karate haiM / jaise brahmadatta nAmaka cakravartI ne citra nAmaka muni ko nAnA prakAra ke bhogoM dvArA AkRSTa kara unheM bhogane hetu AmaMtrita kiyA thA / usI prakAra kisI sambaMdhoM meM vyavasthita-jur3e hue anya puruSa bhI yauvana saundarya Adi guNayukta puruSa ko sAMsArika bhogoM ke uddezya meM upanimaMtrita-gRhI jIvana meM lauTane hetu AmaMtrita karate OM OM OM hattha'ssarahajANehiM, vihAragamaNehi ya / bhujaM bhoge ime sagghe, mahArisI ! pUjayAmu taM // 16 // chAyA - hastyazvarathayAnai vihAragamanaizca bhukSva bhogAnimAn zlAdhyAnmaharSe pUjayAmastvAm // anuvAda - pUrva varNita bhUpati Adi muni ko sambodhita kara kahate haiM-he maharSe ! Apa hAthI, ghor3e, ratha Adi vividha yAnoM para ArUr3ha hokara viharaNa kare-udyAna Adi meM vicaraNa kare / zlAghya-prazaMsanIya uttama bhogoM ko bhoge / calie hama ApakA pUjana-sammAna, satkAra kare / TIkA - etadeva darzayitumAha-hastyazvarathayAnaiH tathA 'vihAragamanaiH' viharaNaM krIDanaM vihArastena gamanAni vihAragamanAni-udyAnAdau krIDayA gamanAnItyarthaH, cazabdAdanyaizcendriyAnukUlairviSayairUpanimantrayeyuH tadyathA-bhuDkSva bhogAn' zabdAdiviSayAn 'imAn' asmAbhiDhauMkitAn pratyakSAsannAn 'zlAdhyAn' prazastAn anindyAn 'maharSe' sAdho ! vayaM viSayopakaraNaDhaukanena 'tvAM' bhavantaM 'pUjayAmaH' satkArayAma iti // 16|| kizcAnyat - TIkArtha - uparyukta bhAva ko abhivyakta karane hetu sUtrakAra pratipAdita karate haiM-yaha saMbhAvita hai ki rAjA Adi muni ke samIpa Akara unheM AmaMtrita kare, unase Agraha kare ki hAthI, ghor3e ratha Adi yAnoM para (219) Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _zrI sUtrakRtAGga sUtram savAra hokara Apa bAga bagIcoM meM krIr3A, manovinoda Adi ke nimitta-citta bahalAne hetu viharaNa kare-ghUmeM / yahAM jo ca zabda kA prayoga huA hai usakA abhiprAya yaha hai hama logoM dvArA upasthApita-arpita zlAghya-prazasta anindya uttamottama zabdAdi viSayoM kA upabhoga kare / he maharSe ! hama loga viSayopakaraNa-bhogopabhoga kI sAmagrI prastuta karate hue ApakA sammAna satkAra karate haiM / vasthagaMdhamalaMkAraM, itthIo samaNANi ya / bhuMjAhimAI, bhogAI Auso ! pUjayAmu taM // 17 // chAyA - vastragandhamalaMkAraM striyaH zayanAsane ca / bhukSvemAn bhogAn AyuSman pUjayAmastvAm // anuvAda - he ciraMjIva ! vastra, gaMdha-sugandhita padArtha, alaMkAra-AbhUSaNa, ramaNiyA~, zayyA Adi bhogya padArthoM kA Apa bhoga kareM / hama ApakA sammAna karate haiM, satkAra karate haiM / TIkA - 'vastraM' cInAMzukAdi 'gandhA' koSTapuTapAkAdayaH, vastrANi ca gandhAzca vastragandhamiti samAhAradvandvaH tathA 'alaGkAram' kaTakakeyUrAdikaM tathA 'striyaH' pratyagrayauvanAH 'zayanAni' ca paryaGkatUlI pracchadapaTopadhAnayuktAni, imAn bhogAnindriyamano'nukUlAnasmAbhiDhauMkitAn 'bhukSva' tadupabhogena saphalIkurU, he AyuSman ! bhavantaM 'pUjayAmaH' satkArayAma iti // 17 // TIkArtha - yahAM vastra aura gaMdha donoM se milakara banA vastra gaMdha pada samAhArArthaka dvandva samAsa hai| cInAzuka-rezama Adi vastra, gaMdha-koSTa puTapAka Adi sugandhita padArtha, kaTaka-kaDe, keyUra-bAjUbanda yA bhujabanda Adi gahane, yauvanavatI ramaNiyAM tathA rUI se bhare bichaune takiyoM Adi se yukta palaMga-ina bhogoM kA Apa upabhoga kareM, ye indriyoM aura mana ko AlhAdita karane vAle haiM, hamAre dvArA Apake sammukha upasthApita hai, inakA upayoga kara inheM saphala banAye / he ciraMjIva ! hama ApakA pUjana-satkAra sammAna karate haiN| jo tume niyamo ciNNo, bhikkhUbhAvaMmi suvvayA / . . AgAramAvasaMtassa, savvo saMvijae tahA // 18 // chAyA - yastvayA niyamazcIrNo bhikSubhAve suvrata / agAramAvasatastava sarvaH saMvidyate tathA // anuvAda - he uttamavrata dhArin ! Apa bhikSu bhAva meM ArhatI dIkSA svIkAra kara jina niyama-mahAvratAdi ke paripAlana meM lage hue haiM, gRhavAsa-ghara meM rahate hue bhI ve saba usI taraha se raha pAyeMge, paripAlita hote rheNge| TIkA - api ca-yastvayA pUrvaM 'bhikSubhAve' pravrajyAvasare 'niyamo' mahAvratAdirUpaH 'cIrNaH' anuSThitaH indriyanoi ndriyopazamagatena he suvrata ! sa sAmpratamapi agAraM' gRham 'AvasataH' gRhasthabhAvaM samyaganupAlayato bhavatastathaiva vidyata iti, na hi sukRtaduSkRtasyAnucIrNasya nAzo'stIti bhAvaH // 18 // kiJca - (220) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM TIkArtha - he uttama vrata dhArin-munivarya pravrajyA-dIkSA lekara Apane mana aura indriya meM jo zAMti prApta kI hai, jina mahAvratAdi niyamoM kA paripAlana karane meM lage haiM, ve gRhastha ke rUpa meM rahate hue bhI-gRhI jIvana kA anupAlana karate hue bhI ve vaise hI bane raheMge, kyoMki manuSya dvArA saMcita puNya pApa kabhI naSTa nahIM hote| ciraM vUijamANassa, doso dANiM kuto tava ? / icceva NaM nimaMti, nIvAreNa va sUyaraM // 19 // chAyA - ciraM viharataH doSa idAnIM kutastava / ityeva nimantrayanti nIvAreNeva sUkaram // anuvAda - munivarya ! Apa cirakAla se-bahuta samaya se saMyama kA paripAlana karate A rahe haiM, aba bhogamaya jIvana svIkAra karane para bhI Apako doSa nahIM laga sakatA / yoM bhoga bhogane hetu AmaMtrita kara loga eka muni ko usI taraha sAMsArika jAla meM phaMsA lete haiM, jaise nIvAra-cAvala ke dAnoM ke lobha se loga suara ko jAla meM phaMsA lete haiM / ___TIkA - ciraM 'prabhUtaM kAlaM saMyamAnuSThAne 'dUijjamANassa' tti viharataH sataH 'idAnI' sAmprataM doSaH kutastava ?, naivAstIti bhAvaH, ityevaM hastyazvarathAdibhirvastragaMdhAlaGkArAdibhizca nAnAvidhairUpabhogopakaraNaiH karaNabhUtaiH 'Na' miti vAkyAlaGkAre 'taM' bhikSu sAdhujIvinaM 'nimantrayanti' bhogabuddhiM kArayanti dRSTAntaM darzayati-tathA 'nIvAreNa' vrIhivizeSakaNadAnena 'sUkaraM' varAhaM . kUTake pravezayanti evaM tamapi sAdhumiti // 19 // TIkArtha - pUrvavarNita rAjA Adi sAdhu se anurodha karate haiM ki munivarya ! Apa bahuta samaya se saMyama kA anuSThAna-paripAlana karate hue A rahe haiM / aba yadi Apa bhoga bhogeM to koI doSa nahIM hai, yoM kahate hue ve loga hAthI, ghor3e, ratha Adi yAna vAhanoM tathA vastra, sugaMdhita padArtha evaM AbhUSaNa Adi taraha taraha ke bhogopayogI sAdhanoM dvArA usa sAdhu meM bhogamaya bhAvanA-buddhi paidA karate haiM, jo saMyamapUrvaka apanA jIvana yApana kara rahA hai / isa saMbaMdha meM eka dRSTAnta upasthita kiyA hai ki jaise nIvAra-eka viziSTa jAti ke cAvaloM ke dAnoM kA lobha dikhAkara suara ko phaMde meM phAMsa liyA jAtA hai, usI taraha sAdhu ko bhI ve loga asaMyama ke phaMde meM phaMsA lete haiN| coiyA bhikkhacariyAe, acayaMtA javittae / tattha maMdA visIyaMti, ujANaMsi va dubbalA // 20 // chAyA - coditAH bhikSucaryayA'azaknuvanto yApayitum / tatra maMdAH viSIdanti udyAna iva durbalAH // anuvAda - ve maMda ajJAnI puruSa jinhoMne sAdhu kA bAnA apanA rakhA hai, usa sAdhu samAcArI kA pAlana nahIM kara sakate, jisake pAlana hetu AcArya Adi gurujanoM ne jinheM prerita kiyA / phalata: ve usI taraha saMyama kA parityAga kara dete haiM, jaise U~ce mArga para gamanodyata durbala - kSatihIna baila gira par3ate haiN| 221 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram TIkA - anantaropanyastavArtopasaMhArArthamAha-bhikSUNAM-sAdhUnAmudhukta vihAriNAM caryA dazavidhacakravAla sAmAcArI icchAmicchetyAdikA tayA coditAH - preritA yadivA bhikSucaryayA karaNabhUtayA sIdantazcoditAH-tatkaraNaM pratyAcAryAdikaiH paunaH punyena preritAstaccodanAmazaknuvanta: saMyamAnuSThAnenAtmAnaM 'yApayituM' vartayitumasamarthAH santa: 'tatra' tasmin saMyame maukSekagamanahetau bhavakoTizatAvApte 'mandA' jaDA 'viSIdanti' zItalavihAriNo bhavanti. tamevAcintyacintAmaNikalpaM mahApuruSAnucIrNaM saMyama parityajanti, dRSTAntamAha-UrdhvaM yAnamudyAnaM-mArgasyonnato bhAga uTTaGka mityarthaH tasmin udyAnazirasi utkSiptamahAbharA ukSANo'tidurbalA yathA'vasIdanti-grIvAM pAtayitvA tiSThanti notkSiptabharanirvAhakA bhavantItyevaM te'pi bhAvamandA utkSiptapaJcamahAvratabhAraM voDhumasamarthAH pUrvoktabhAvAvataiH parAbhagnA viSIdanti // 20 // kiJca - TIkArtha - AgamakAra aba pUrva varNita bAtoM kA upasaMhAra kara pratipAdita karate haiM - zAstrIya vidhi ke anusAra vicaraNazIla sAdhu ke lie dasa prakAra kI samAcArI kA vidhAna hai, jo talavAra kI tejadhAra ke samAna bar3I tIkSNa aura durvaha hai, jisakA 'icchA micchA' ityAdi dvArA nirUpaNa huA hai, use bhikSucaryA kahA jAtA hai / usa bhikSAcaryA kA pAlana karane hetu guru Adi prerita karate rahate haiM, athavA usa bhikSucaryA ke anusaraNa meM sAdhakoM ko kaSTa pAtA dekhakara AcArya Adi punaH punaH prerita karate haiM, kintu katipaya sAdhu usa prakAra kI preraNA pAkara bhI usa kaThoratA ko sahana karane meM apane ko asamartha pAte haiM / saMyama kA pAlana karate hue sAdhu jIvana kA samyaka nirvAha karane meM asamartha ajJAnI puruSa usa saMyama ke paripAlana meM zithila ho jAte haiM, jo karor3oM bhavoM ke pazcAt prApta huA, jo mokSa prApti kA mukhya sAdhana hai / ve mandajar3a yA ajJAnI usa saMyama kA parityAga kara dete haiM, jisakA mahApuruSa AcaraNa karate rahe haiM, jo cintAmaNi ratna ke sadRza acintya prabhAvayukta hai / isa saMbaMdha meM eka dRSTAnta prastuta kiyA jAtA hai-ut + yAna = udyAnamArga ke ucca bhAga ko udyAna kahA jAtA hai / jo baila bhArI bojha se dabe hue hoM, zaktihIna hoM, usa ucca bhAga kI ora Age bar3hate hue, hArakara apanI gardana ko nIce kara baiTha jAte haiM / apane para lAde hue bojha ko Dhone meM ve akSama ho jAte haiM, usI prakAra ve ajJAnI vyakti bhI apane dvArA svIkRta pAMca mahAvratAtmaka bhAra ko Dhone meM-usako lekara sAdhanA ke uccamArga meM Age bar3hate rahane meM asamartha ho jAte haiM / pahale strI Adi jina bhAvavoM kA varNana huA hai, unase vicalita hokara saMyama kA parityAga kara dete haiM / acayaMtA va lUheNaM, avahANeNa tajiyA / tattha maMdA visIyaMti, ujANaMsi jaraggavA // 21 // chAyA - azaknuvanto rUkSeNa, upadhAnena tarjitAH / tatra maMdAH viSIdanti udyAne jaradvAH / anuvAda -, tyAga maya jIvana kA nirvAha karane meM asamartha, tapazcaraNa se tarjita-bhayabhIta, Darane vAle maMda ajJAnI puruSa saMyama ke ucca patha para Age bar3hate hue usI taraha viSaNNa yA parizrAnta ho jAte haiM, jaise U~ce rAste para Age bar3hatA huA vRddha baila / TIkA - 'rUkSeNa' saMyamenAtmAnaM yApayitumazaknuvantaH tathA 'upadhAnena' anazanAdinA sabAhyAbhyantareNa tapasA 'tarjitA' bAdhitAH santaH tatra saMyame mandA viSIdanti 'udyAnazirasi' udRGkamastake 'jIrNo' durbalo gauriva, yUno'pi hi tatrAvasIdanaM sambhAvyate kiM punarjaragavasyeti jIrNagrahaNam, evamAvartamantareNApi dhRtisaMhananopetasya vivekino'pyavasIdanaM sambhAvyate, kiM punarAvartarUpasargitAnAM mandAnAmiti // 21 // 2220 - Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM TIkArtha - rUkSa kA tAtparya saMyama hai / rUkSa kA sAmAnya artha rUkkhA yA nIrasa hotA hai / bhautika sukha cAhane vAloM ke lie saMyama bhI nIrasa hai / jo puruSa usa saMyama kA pAlana karane meM akSama hai, anazana Adi bAhya tathA svAdhyAya dhyAnAdi Abhyantara vividha tapazcaraNa se bhaya khAte haiM, Darate hai, ve ajJAnI saMyamapatha para Age bar3hane meM usI taraha viSAda kA anubhava karate hai jaise U~ce mArga para car3hatA huA kamajora vRddha baila klezAviSTa hotA hai / U~ce mArga para car3hate hue to yuvA baila ko bhI avasAda- kaSTa honA sambhAvita hai / isI bhAva kA digdarzana karAne hetu yahAM jaraggavA-jaradva-jIrNapada kA prayoga huA hai / jo puruSa dhairyazIla, dRr3hasaMhanana yukta tathA vivekazIla hote hai ve bhI Avarto-vighnoM dvArA avasanna pIDita ho jAte haiM / phira jinakI Upara carcA AI hai, unakA to kahanA hI kyA / . evaM nimaMtaNaM laddhaM, mucchiyA giddha itthIsu / ajjhovavannA kAmehiM coijaMtA gayA gihaM ||22||tibemi|| chAyA - evaM nimantraNaM labdhavA mUrchitAH gRddhAH strISu / adhyupapannAH kAmeSu codyamAnAHgatA gRham // anuvAda - jaisA pahale varNita huA hai-pArivArika jana Adi dvArA upasthApita bhoga bhogane kA AmantraNa prApta kara kAma bhoga meM lolupa, striyoM meM vimugdha-Asakta sAMsArika viSayoM meM adhyupapanna-usa ora AkRSTa puruSa saMyama pAlana hetu guru Adi dvArA preraNA kiye jAne para bhI ve gRhastha meM cale jAte haiN| TIkA - 'sarvopasaMhAramAha-evaM' pUrvoktayA nItyA viSayopabhogopakaraNadAna pUrvaka nimantraNaM' viSayopabhogaM prati prArthanaM labdhvA' prApya 'teSu' viSayopakaraNeSu hastyazvarathAdiSu 'mUrcchitA' atyantAsaktAH tathA strISu 'gRddhA' dattAvadhAnA ramaNIrAgamohitAH tathA 'kAmeSu' icchAmadanarUpeSu 'adhyupapannA:' kAmAgatacittA: saMyame'vasIdanto'pareNodyuktavihAriNA nodyamAnAH-saMyamaM prati protsAhyamAnA nodanAM soDhumazaknuvantaH santogurukarmANa : pravrajyAM parityAlpasattvA gRhaM gatAgRhasthIbhUtAH itiH parisamAptau, bravImIti pUrvavat // 22 // TIkArtha - jo jIva karmoM se bhArI hote haiM, jaisA pahale varNana kiyA gayA hai, jaba unake samakSa hAthI, ghor3e, ratha Adi sAMsArika viSaya bhoga sambandhI sAmagrI upasthApita karate hue logoM dvArA bhoga bhogane kI abhyarthanA kI jAtI hai, taba ve unameM atyanta Asakta hote hue striyoM ke prati lolupa bane hue atyanta kAmAsakta banate hue saMyama ke pAlana meM zithila ho jAte haiM, usa samaya zAstrIya maryAdApUrvaka saMyama kA paripAlana karane vAle kisI muni dvArA prerita kiye jAne para bhI ve utsAhita nahIM hote, saMyama pAlana meM samartha nahIM hote, ve AtmaparAkrama rahita puruSa pravrajita-saMyama meM dIkSita jIvana kA parityAga kara phira gRhastha bana jAte haiM / iti zabda yahA~ samApti kA sUcaka hai, bravImi bolatA hU~ yaha pUrvavata yahA~ yojanIya hai / upasarga parijJA adhyayana kA dvitIya uddezaka samApta huA / (223) Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI sUtrakRtAGga sUtram tRtIyaH uddezyakaH upasargaparijJAyAM ukto dvitIyoddezakaH, sAmprataM tRtIyaH samArabhyate, asya cAyamabhisambandhaH-ihAnantaroddezakAmyAmupasargA anukUlapratikUlabhedenAbhihitAH, taizcAdhyAtmaviSIdanaM bhavatIti tadanena pratipAdyata ityanena sambandhenAyAtasyAsyoddezakasyAdisUtram - aba tRtIya adhyayana kA tRtIya uddezaka prArambha kiyA jAtA hai / upasarga parijJA kA dUsarA adhyayana kahA jA cukA hai, aba tIsarA adhyayana zuru kiyA jAtA hai / isakA pahale ke uddezakoM ke sAtha saMbaMddha hai, pahale ke do uddezako meM anukUla aura pratikUla-do prakAra ke upasarga batAye gae haiM, una upasargoM dvArA adhyAtma viSIdana-jJAna aura vairAgya kA nAza hotA hai / isa tRtIya uddezaka meM yaha batAyA jAyegA / tIsare uddezaka ke avataraNa kA yaha kAraNa hai / usakA pahalA sUtra yoM hai - jahA saMgAmakAlaMmi, piTThato bhIrU vehai / valayaM gahaNaM NUmaM, ko jANai parAjayaM ? // 1 // chAyA - yathA saMgrAmakAle pRSThato bhIrUH prekSate / valayaM gahana mAcchAdakaM ko jAnAti parAjayam / anuvAda - zaurya vihIna-kAyara puruSa saMgrAma kA samaya upasthita ho jAne para apane bacAva ke lie gaDDhA yA koI gupta sthAna dekhatA hai / vaha mana hI mana socatA hai kauna jAnatA hai ? yuddha meM kisakI parAjaya ho, ataH saMkaTa ke samaya apane bacAva ke lie pahale se hI chipane kI jagaha dekha lenI caahie| TIkA - dRSTAntena hi mandamatInAM sukhenaivArthAvagatirbhavatItyata AdAveva dRSTAntamAha-yathA kazcid 'bhIrU:' akRtakaraNaH 'saMgrAmakAle' parAnIkayuddhAvasare samupasthite 'pRSTataH prekSate' AdAvevApatpratIkArahetu bhUtaM durgAdikaM sthAnamavalokayati / tadeva darzayati-'valaya' miti yatrodakaM valayAkAreNa vyavasthitam udaka rahitA vA gartA duHkhanirgamapravezA,stathA gahanaM' dhavAdivRkSaiHkaTisaMsthAnIyaM NUmaM ti pracchannaM giriguhAdikaM, kimityasAvevamavalokayati ?, yata evaM manyate-tatraivambhUte tumulasaGgrAme subhaTasaGkale ko jAnAti kasyAtra parAjayo bhaviSyatIti? yato daivAyattAH kAryasiddhayaH, stokairapi bahavo jIyanta iti // 1 // TIkArtha - dRSTAnta yA udAharaNa se mandamati-kamajora buddhi yukta puruSoM ko AsAnI se kisI viSaya kA jJAna hotA hai / ataH sUtrakAra dRSTAnta dvArA apanA pratipAdya upasthita karate haiM - jaise yuddha kalA meM aniSNAta Darapoka puruSa zatru kI phauja ke sAtha yuddha cAlU ho jAne ke pahale bacane ke lie kisI darga-jahAM kaThinAI se paha~cA jA sake, aise sthAna kI Toha karatA hai. satrakAra unhIM: kA digdarzana karAte haiM-jahAM valayAkAra yA gola AkAra meM pAnI TikA hotA hai, vaisA sthAna, jala vihIna gaDDhA Adi sthAna jahAM ghusa pAnA aura jahAM se nikala pAnA muzkila hotA hai, athavA jo sthAna dhava Adi vRkSoM se manuSya kI kaTi paryanta AvRtta ho-DhakA ho tathA chipI huI parvata kI guphA Adi ho / isa taraha kI jagaha vaha pahale khojatA hai, dekhatA hai, yaha prazna uThAte hue ki vaha kyoMki ina sthAnoM ko dekhatA hai.| yaha prazna upasthita karate hue sUtrakAra yaha samAdhAna dete hai ki vaha Darapoka AdamI yaha socatA hai ki isa bhayajanaka (224) Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM. yuddha meM bahuta bar3e-bar3e zauryazAlI yoddhA ekatrita haiM ataeva kauna jAne kisakI isameM parAjaya ho, kyoMki kabhIkabhI aisA hotA hai ki thor3e puruSa bhI buhasaMkhyaka janoM para vijaya prApta kara lete hai, kArya kI saphalatA deva ke adhIna hai| muhuttANaM muhuttassa, muhutto hoi tAriso / parAjiyA'vasappAmo, iti bhIrU uvehaI // 2 // chAyA - muhUrtANAM muhUrtasya muhUrto bhavati tAdRzaH / parAjitA avasAma iti bhIrU rUpekSate // anuvAda - bahuta se muhUrto meM yA koI eka hI muhUrta meM aisI ghar3I A sakatI hai jo jaya yA parAjaya ko saMbhava banA de / isalie hama parAjita hokara jahAM jA sake, chipa sake, aise sthAna ko bhIrU-kAyara jana pahale se hI dekhe rakhate haiM / TIkA - kiJcamuhUrtAnAmekasya vA muhUrtasyAparo 'muhUrta:' kAlavizeSalakSaNo'vasarastAdRg bhavati yatra jayaH parAjayo vA sambhAvyate, tatraivaM vyavasthite parAjitA vayam 'avasarpAmo' nazyAma ityetadapi sambhAvyate asmadvidhAnAmiti bhIrU: pRSThata ApatpratIkArArthaM zaraNamupekSate // 2 // iti zlokadvayena dRSTAntaM pradarzya dArTAntikamAha ____TIkArtha - bahuta se muhUrto meM athavA kisI eka hI muhUrta meM koI aisA kAla vizeSa-avasara A sakatA hai, jisameM jaya yA parAjaya saMbhAvita ho jAya-ghaTita ho jAya aisI sthiti meM, parAjita hokara bhAgakara hameM kahIM chipanA par3e, aisA socakara bhIrU-Darapoka vyakti pahale hI Age Ane vAlI Apatti kA pratIkAra karane hetu zaraNa-rakSA yogya sthAna kI gavaiSaNA karatA hai, DhUMDhatA hai / ina do dRSTAntoM ko pradarzita kara sUtrakAra aba unakA sArAMza prakaTa karate haiN| evaM tu samaNA ege, abalaM naccANa appagaM / aNAgayaM bhayaM dissa, * avikappaMtimaM suyaM // 3 // chAyA - evaM tu zramaNA eka abalaM jJAtvA''tmAnam / anAgataM bhayaM dRSTvA'vakalpayantIdaM zrutam // anuvAda - kaI zramaNa yaha socakara ki jIvana paryanta hama saMyama pAlana meM samartha nahIM ho sakeMge, AgAmI kAla meM saMbhAvita kaSToM se bacane ke lie ve anyazruta lokopayogI zAstroM kA abhyAsa kara apanI rakSA kA sAdhana banAte haiM / __TIkA - 'evam' iti yathA saGgrAmaM praveSTumicchuH pRSThato'valokayati-kimatra mama parAbhagnasya valayAdikaM zaraNaM trANAya syAditi ?, evayeva 'zramaNAH' pravrajitA 'eke' kecanAdRDhamatayo'lpasattvA AtmAnam 'abalaM' yAvajIvaM saMyamabhAravahanAkSamaM jJAtvA anAgatameva bhayaM dRSTvA' utprekSya tadyathA-niSkiJcano'haM kiM mama vRddhAvasthAyAM glAnAdyavasthAyAM durbhikSe vA trANAya syAdityevamAjIvikA bhayamutprekSya 'avakalpayanti' parikalpayanti manyante 1225 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram idaM vyAkaraNaM gaNitaM jotiSkaM vaidyakaM horAzAstraM mantrAdikaM vA zrutamadhItaM mamAvamAdau trANAya syAditi // 3 // etaccaite'vakalpayantItyAha - TIkArtha - jisa prakAra eka kAyara puruSa jo yuddha meM praviSTa honA cAhatA hai-saMgrAma meM sainika ke rUpa meM bhAga lenA cAhatA hai to vaha pahale hI dekhatA hai ki hAra jAne ke bAda aisA kaunasA valaya, gaDDhA Adi sthAna merI rakSA hetu upayogI hogA / isI prakAra vaha sAdhu jisakA citta sthira nahIM hotA, jisameM yatheSTa Atmabala nahIM hotA, jIvana paryanta saMyama kA pAlana karane meM apane Apako asamartha samajha kara AgAmI kAla meM saMbhAvita bhaya yA kaThinAIyoM ke viSaya meM socatA hai ki-maiM niSkiJcana-akiMcana hU~, mere pAsa kucha bhI nahIM hai, jaba bur3hApA AyegA, rUgNatA Adi glAnAvasthA utpanna hogI, kabhI durbhikSa ho jAyegA to merI kauna rakSA karegA / yoM jIvikA sAdhana ke bhaya se vaha vicAra karatA hai ki vyAkaraNa, gaNita, jyotiSa, Ayurveda, horAzAstra, maMtrazAstra Adi jo mere dvArA adhIta hai, saMkaTa ke samaya mujhe trANa deMge, merI rakSA kareMge / ve Atmabala vihIna puruSa aura bhI kalpanA karate haiM, jo sUtrakAra isa prakAra batalAte haiM / ko jANai viUvAtaM, itthIo udagAu vA / coijaMtA pavakkhAmo, Na No atthi pakappiyaM // 4 // chAyA - ko jAnAti vyApAtaM strIta udakAdvA / codyamAnA pravakSyAmo na no'sti prakalpitam // anuvAda - saMyama kA pAlana karane meM jisakA citta asthira yA vicalita hotA hai, vaha socane lagatA hai ki kahIM strI ke prasaMga meM maiM saMyama se Diga jAU~ athavA sacitta pAnI ke prayoga se apane ko roka na pA sakane ke kAraNa sAdhutva se bhraSTa ho jAUM, yaha kauna jAnatA hai ? mere pAsa kucha saMgrahita dravyAMdi bhI nahIM hai / isalie maiMne jo laukika zAstroM kA adhyayana kiyA hai, unhIM ke dvArA saMkaTa ke samaya meM maiM kisI taraha nirvAha kara sakU~gAM / TIkA - alpasattvAH prANino vicitrA ca karmaNAM gatiH bahuni pramAdasthAnAni vidyante ata: 'ko jAnAti?' kaH paricchinatti 'vyApAtaM' saMyamajIvitAt bhraMzaM, kena parAjitasya mama saMyamAd bhraMzaH syAditi, kim 'strItaH' strIpariSahAt uta 'udakAt' snAnAdyarthamudakAsevanAbhilASAd ?, ityevaM te varAkAH prakalpayanti, na 'na:' asmAkaM kiJcana 'prakalpitaM' pUrvopArjitadravyajAtamasti yattasyAmavasthAyAmupayogaM yAsyati,ataH'codyamAnAH pareNa pRcchayamAnA hastizikSAdhanurvedAdikaM kuTilaviNTalAdikaM vA 'pravakSyAmaH' kathayiSyAmaH prayokSyAma ityevaM te hInasatvAH sampradhArya vyAkaraNA dau zrute prayatanta iti, na ca tathApi mandabhAgyAnAmabhipretArthavAptirbhavatIti tathA coktam - __ "upazamaphalAdvidyAvIjAtphalaM dhanamicchatAM, bhavati viphalo yadyAyAsastadatra kimadbhutam ? / na niyataphalAH karturbhAvAH phalAntaramIzate, janayati khalu vrIherbIjaM na jAtu yadAGkaram // 1 // iti / / 4 // upasaMhArArthamAha - TIkArtha - AtmabalavihIna-abhAge puruSa aisA socate haiM ki prANiyoM meM parAkrama-Atmabala svalpa hotA hai, karmoM kI gati bar3I vicitra hotI hai, na jAne kaba kyA ghaTita ho jAe, pramAda Ane ke bhI aneka hetu haiM / aisI sthiti meM yaha kauna jAna sakatA hai ki kisa vighna se parAjita hokara maiM saMyama se bhraSTa ho (226) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM jAU~ / na jAne strI parISaha se merA saMyama naSTa ho jAe athavA snAna Adi ke lie jala sevana kI abhilASA se maiM sAdhutva se patita ho jAUM / ve avivekIjana aisI parikalpanA karate hue socate haiM ki hamAre pAsa pahale se arjita koI dhana nahIM hai, jo saMyama se gira jAne para hamAre nirvAha meM hameM sahArA de / ata: kinhIM ke pUchane para hama hasti zikSA, dhanurveda Adi vidyAe~ tathA kuTila viNTala-Ter3e-meDhe kaThina praznoM ko samAhita karane ke vidhikrama unheM batalAyeMge, kaheMge, prayoga kareMge / aisA nizcayakara ve hInasattva-AtmabalavihIna puruSa vyAkaraNa Adi viSayoM ke adhyayana meM prayatnazIla hote haiM, parizrama karate haiM, kintu una maMda bhAgyoM-abhAgoM ke abhipsita prayojana kI isase pUrti nahIM hotI / kahA hai-vidyA rUpI bIja, jo upazama-zAMtirUpI phala utpanna karatA hai, usase jo manuSya dhana rUpI phala cAhatA hai, usakA parizrama Adi viphala ho, vyartha siddha ho to isameM kaunasA Azcarya hai / padArthoM kA, kAryoM kA phala niyata-nizcita hotA hai, isalie jisa padArtha kA jo phala hai, usase bhinna phala vaha apane kartA ko nahIM de sakatA / cAvala ke bIja se jau kA paudhA kabhI paidA nahIM ho sktaa| aba sUtrakAra upasaMhAra karate hue kahate haiM / icceva paDilehaMti, valayA paDilehiNo / vitigicchasamAvannA, paMthANaM ca akoviyA // 5 // chAyA - ityevaM pratilekhaMti, valaya pratilekhinaH / vicikitsAsamApannAH pathazcAkovidAH // anuvAda - jisa prakAra yuddha kA avasara Ane para Darapoka vyakti chipane ke sthAna ko khoja lene kA vicAra karate haiM usI prakAra saMzaya yukta akovida-jJAna zUnya puruSa socate haiM ki saMyama se bhraSTa ho jAne para laukika vidyAe~ hameM trANa deMgI-una dvArA hama apanI rakSA kara pAyeMge, jIvana nirvAha kara leMge / TIkA - 'ityevami' ti' pUrvaprakrAnparAmarzArthaH, yathA bhIravaH saGgrAme pravivikSavo valayAdikaM prati upekSiNo bhavantIti, evaM pravrajitA mandabhAgyatayA alpasatvA AjIvikAbhayAdvyAkaraNAdikaM jIvanopAyatvena 'pratyupekSante / parikalpayanti, kimbhUtAH ? vicikitsA-cittaviplutiH-kimenaM saMyama bhAramutkSiptamantaM netuM vayaM samarthAH uta netIvyevambhUtA, tathA coktam - "lukkhamaNuNhamaNiyayaM kAlAikkaMtabhoyaNaM virasaM / bhUmIsayaNaM loo asiNANaM baMbhaceraM ca // 1 // " chAyA - rukSamanuSThAmaniyataM kAlAtikrAntaM bhojanaM virasam / bhUmizayanaM loco'snAnaM brahmacaryaM ca // 1 // tAM samApannAH- samAgatAH, yathA panthAnaM prati 'akovidA' anipuNAH, kimayaM panthA vivakSitaM bhU bhAgaM yAsyatyuta netItyevaM kRtacittaviplutayo bhavanti, tathA te'pi saMyamabhAravahanaM prati vicikitsAM samApannA nimittagaNitAdikaM jIvikA) pratyupekSanta iti // 5 // sAmprataM mahApuruSaceSTite dRSTAntamAha - TIkArtha - icceva-ityevam yaha pada pUrvaprakrAnta-pahale kahI gaI bAta ke saMsUcana hetu hai / jaise Darapoka AdamI, jo yuddha meM hissA lenA cAhate haiM samarAMgaNa meM saMkaTa upasthita hone para apane chipane ke lie gaDDhA Adi gupta sthAnoM kI khoja karate haiM, Toha karate haiM / isI taraha kaI Atma parAkrama vihIna pravrajita-dIkSita sAdhu apane manda bhAgya-badakismata ke kAraNa AjIvikA ke bhaya se jIvana nirvAha kI dRSTi se vyAkaraNa Adi (227) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vidyAoM kI parikalpanA karate haiM / una dvArA hamArA gujArA ho sakegA aisA socate haiM / ve sAdhu kisa prakAra ke haiM / yaha prazna upasthita karate hue batalAte haiM - citta kI vipluti - caMcalatA ko vicikitsA kahA jAtA hai| una sAdhuoM ke mana meM vicikitsA saMdeha vidyamAna rahatA hai ki jo saMyama bhAra hamane le rakhA hai, use aMta taka le jAne meM, saMbhAla pAne meM hama samartha ho pAyeMge yA nahIM ? kahA hai eka bhikSu ko pahale to, yadi bhojana milatA hai to vaha rUkhA sUkhA ThaMDA bAsI hotA hai, vaisA bhI kabhI kabhI nahIM mila pAtA / kabhI kabhI khAne kA samaya gujara jAne ke bAda prApta hotA hai aura vaha bhI virasa - rasa rahita, svAda zUnya / zramaNa ko jamIna para sonA par3atA hai tathA apane kezoM kA luJcana karanA hotA hai unheM utpAdita karanA hotA hai| kabhI bhI jIvana paryanta snAna nahIM karanA hotA hai aura brahmacarya kA paripAlana karanA hotA haiM / isa kaThina-kleza pUrNa kArya kalApoM ko dekhakara apane saMyama jIvana ko anta taka nibhA sakane ke saMbaMdha meM kaI sAdhu saMzayApanna ho jAte haiMsaMdeha karane lagate haiM / jaise koI ajJa rAhagIra rAha para calatA huA yaha saMdeha karatA hai ki yaha rAstA jahA~ mujhe jAnA haiM vahA~ jAyegA yA nahIM / unakA citta asthira ho jAtA hai isI prakAra apane saMyama ke bhAra kA, abhISTa kA anta taka nirvAha kara pAne ke saMdarbha meM kaI kAyara AtmabalahIna sAdhu saMdeha karate haiM tathA ve nimittazAstra, 'jyotiSavidyA tathA gaNitAdi dvArA apanI jIvikA calA leMge, aisI AzA karate haiM / aba sUtrakAra mahApuruSoM ke ceSTita saMbaMdha meM dRSTAnta dvAra AkhyAna karate haiM / 1 nAyA je u saMgAma kAlaMmi, No te piThThamuvehiMti, kiM paraM chAyA ye tu saMgrAmakAle jJAtAH - sUrapuraMgamA / siyA ? // 6 // maraNaM zUrapuraGgamAH / no te pRSTha mutprekSante kiM paraM maraNaM syAt // anuvAda jJAta-prasiddhi prApta tathA surapuraMgama - zauryazIla parAkramI janoM meM agragAmI, saMgrAmakAla meM yudadha ke avasara para aisA nahIM socate ki parAjita yA vipanna ho jAne para hama apanA bacAva kaise kareMge ve yahI socate haiM ki yuddha meM mara jAne se bar3hakara to ora koI bAta nahIM hai / TIkA- ye punarmahAsattvAH, tuzabdo vizeSaNArtha: 'saGgrAmakAle' parAnIkayuddhAvasare 'jJAtAH' lokaviditAH, katham ? 'zUrapuraGgamAH' zUrANAmagragAmino yuddhAvasare sainyAgraskandhavartina iti, ta evambhUtAH saGgrAmaM pravizanto 'na pRSThamutprekSante' na durgAdikamApat trANAya paryAlocayanti te cAbhaGgakRtabuddhayaH, api tvevaM manyante - kimaparatrAsmAkaM bhaviSyati ? yadi paraM maraNaM syAt, tacca zAzvataM yazaH pravAhamicchatAmasmAkaM stokaM vartata iti, yathA coktam"vizarArUbhiravinazvaramapi capalaiH sthAsnu vAJchatAM vizadam / prANairyadi zUrANAM bhavati yazaH kiM na paryAptam ? // 1 // // 6 // tadevaM subhaTadRSTAntaM pradarzya dAntika mAha TIkArtha isa gAthA meM jo 'tu' zabda kA prayoga huA hai, vaha pUrva varNita bhIrU puruSa kI apekSA isa gAthA meM varNita kiye jAne vAle zauryazIla puruSa kI viziSTatA batAne hetu hai / jo puruSa atyanta parAkramI haiM, zatrusenA ke sAtha jhuMjhane meM jo loka meM prasiddha haiM yuddha chir3a jAne para jo senA ke agrabhAga meM rahate haiM ve, 228 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM taba Age hone vAlI kisI bAta kA ciMtana nahIM karate / saMkaTa ke samaya saMyoga vaza yadi parAjaya ho jAya to apane trANa ke lie kisI durga Adi ke viSaya meM paryAlocana nahIM karate, yuddha se bhAga chUTane kA vicAra to unake mana meM AtA hI nahIM / ve yaha jAnate haiM ki samarabhUmi meM yadi adhika se adhika koI hAni ho sakatI hai, to vaha mRtyu hai| usase bar3hakara kucha nahIM hotA / mRtyu hama logoM ke lie sadaiva satkIrti kI icchA lie rahatI hai, eka tuccha yA nagaNya vastu hai / kahA hai-manuSyoM ke prANa nazvara evaM asthira hai, unheM kurbAna kara avinazvara cirakAla sthAyI tathA ujjavala yaza svAyatta karane kI jina vIroM ke mana meM abhivAJchA hotI hai, to kyA yaha prANa de dene kI tulanA meM adhika mUlyavAna nahIM hai| isa prakAra subhaTa-zUravIra yoddhA kA dRSTAnta prastuta kara aba sAra batalAte haiM / OM OM OM evaM samuTThie bhikkhU, AraMbhaM chAyA evaM samutthito bhikSuH, vyutsRjyAgArabandhanam / ArambhaM tiryyak kRtvA, AtmatvAya parivrajet // - vosijjA'gArabaMdhaNaM / tiriyaM kaTTu, attattAe parivva // 7 // anuvAda jo bhikSu zramaNa agAra bandhana - gRhastha ke baMdhana kA tathA Arambha-hiMsAdi sAvadya karmoM kA vyutsarjana-tyAgakara saMyama pAlana meM tatpara huA hai, vaha Atmatma ke lie, paramAtma sAkSAtkAra ke lie athavA mokSa prApti hetu saMyama kA pAlana kare / - - TIkA yathA subhaTA jJAtA nAmataH kulataH zauryata: zikSAtazca tathA sannaddhavaddhaparikarAH karagRhItahetayaH pratibhaTasamitibhedino na pRSThato'valokayanti, evaM 'bhikSurapi' sAdhurapi mahAsattvaH paralokapratisparddhinamindriya kaSAyAdikamarivargaM jetuM samyak - saMyamotthAnenotthita:, tathA coktam "kohaM mANaM ca mAyaM ca, lohaM paMciMdiyANi ya / dujjayaM cevamappANaM, savvamappe jie jiyaM // 1 // " chAyA - krodha:mAnazca mAyA ca lobhaH paMcendriyANi ca / durjayaM caivAtmanAM sarvamAtmani jitejitam // 1 // kiM kRtvA samutthita iti darzayati-'vyutsRjya ' tyaktvA' agAra bandhanaM' gRhapAzaM tathA' ArambhaM 'sAvadyAnuSThAnarUpaM 'tiryakkRtvA apahastya Atmano bhAva Atmatvam - azeSakarmakalaGkarahitatvaM tasmai AtmatvAya, yadivA - AtmAmokSa: saMyamo vA tadbhAvastasmai-tadarthaM pari - samantAdvrajet - saMyamAnuSThAnakriyAyAM dattAvadhAno bhave dityarthaH // 7 // - TIkA - nAma, vaMza, zaurya aura zikSA- yuddha viSayaka yogyatA dvArA jo saMsAra meM prasiddha hai, jinhoMne hAthoM meM zastra dhAraNa kara rakhe haiM, yuddha ke lie kamara kasa rakhI hai vipakSI zatrusenA ko chinnabhinna karane meM jo tatpara haiM, ve yuddha ke samaya pIche kI ora mur3akara nahIM dekhte| usI prakAra mahAsattva pracura Atmabala ke dhanI sAdhu , bhI paraloka ko miTAne vAle janma maraNa se chur3Ane vAle, indriya aura kaSAya Adi zatruoM ko vijita karane vAle saMyama ke bhAra ko svIkAra kara samutthita hote haiM, saMyama sAdhanA meM kRta saMkalpa hote haiM udyata hote haiM, taba ve pIche kI ora nahIM dekhate / kahA hai krodha, abhimAna, mAyA, pravacanA - lobha tathA pAMca indriyA~ durjeya haiM / inheM jIta pAnA bahuta kaThina hai, para eka AtmA ko jIta lene para ye sabake saba vijita ho jAte haiM, jIta lie jAte haiM / 229 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sUtrakRtAGga sUtram zrI prazna upasthita kara viSaya ke spaSTIkaraNa hetu batalAte haiM - ve sAdhu kyA karate hue samutthita haiM ? agAra baMdhana-gRhastha ke pAza-jhAla yA phaMde kA parityAga kara sAvadya pApayukta kAryoM kA parivarjana kara saMyama ke pAlana hetu ve samutthita / AtmA kA bhAva Atmatva kahA jAtA hai / samagra karmoM ke kalaMka - kAlimA se rahita ho jAnA Atmatva hai / tadartha sAdhu ko sAvadhAna evaM jAgarUka hokara rahanA cAhie athavA Atmatva mokSa yA saMya kA nAma hai, sUcaka hai / ataH sAdhu ko mokSa prApti hetu saMyama pAlane meM saba ora se saba prakAra se saMpravRtta. rahanA cAhie / use saMyamAnusaraNa - kriyA meM atyanta sajaga rahanA cAhie / isakA yaha abhiprAya I OM OM OM tamege paribhAsaMti, bhikkhUyaM sAhujIviNaM / paribhAsaMti, aMtara te samAhie // 8 // evaM chAyA tameke paribhASante, bhikSukaM sAdhu jIvinam / ya evaM paribhASante, antake te mAdheH // - - anuvAda - uttama saMyatAcAra ke sAtha apane jIvana nirvAha meM saMlagna sAdhu ke saMbaMdha meM kaI paramatAnuyAyI AkSepa vacana kahate haiM, jinakI Age carcA hogI, kintu ve AkSepa pUrNa kathana samAdhi mArga se dUravartI haiM / TIkA - niryuktau yadabhihitamadhyAtmaviSIdane taduktam, idAnIM paravAdivacanaM dvitIyamarthAdhikAramadhikRtyAhata 'miti sAdhum 'eke' ye parasparopakArarahitaM darzanamApannA ayaH zalAkAkalpAH, te ca gozAlaka matAnusAriNa AjIvikA digambarA vA, ta evaM vakSyamANaM pari-samantAdbhASante taM bhikSukaM sAdhvAcAraM sAdhu zobhanaM paropakArapUrvaka jIvituM zIlamasya sa sAdhujIvinamiti, 'ye' te apuSTadharmANa evaM' vakSyamANaM 'paribhASante' sAdhvAcAranindAM vidadhati ta evaMbhUtA 'antake' paryante dUre 'samAdheH ' mokSAkhyAtsamyagdhyAnAtsadanuSThAnAt vA vartanta iti // 8 // yatte prabhASantetadarzayitumAha TIkArtha - niyukti meM batAyA jA cukA hai ki saMyama svIkAra karane ke pazcAt bhIrU puruSa ke citta meM viSIdana-du:kha utpanna hotA hai, vaha kisa prakAra hotA hai ? yaha pUrvavartI gAthAoM meM pratipAdita kiyA jA cukA hai / aba paramatAnuyAyI sAdhuoM ke saMbaMdha meM kyA-kyA AkSepa karate haiM, yaha isa dUsare arthAdhikAra meM hai / AgamakAra usa saMbaMdha meM batalAte haiM-jaise ayazalAkAyeM- lohe kI zalAkAyeM paraspara nahIM milatI pRthakapRthaka rahatI haiM isI taraha alaga-alaga viharaNa karane vAle, aise darzana meM vizvAsa rakhane vAle, jahA~ eka dUsare kA upakAra karanA avihita hai, katipaya anyatIrthika, AjIvika darzana meM AsthAzIla gauzAlaka matAnuyAyI yA digambara paramparAnugata matavAdI uttama AcAra yukta paropakAra pUrNa jIvana jIne vAle sAdhuoM ke viSaya meM AkSepa pUrNa vacana bolate haiM, jo Age vakSyamANa-Age kahe jAyeMge / ve sAdhuoM ke AcAra kI nindA - bhartsanA karate haiM / ve samAdhi mokSAnugata samyaka dhyAna se yA sat anuSThAna se dUravartI haiM / ve anyamatAnuyAyI jo AkSepa pUrNa vacana bolate haiM, unake viSaya meM zAstrakAra pratipAdita karate haiM / saMbaddhasamakappA u, annamannesu gilANassa, jaM sAreha piMDavAyaM 230 mucchiyA / dalAha ya // 9 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM chAyA - sambaddhasamakalpAstu, anyo'nyeSu mUrchitAH / piNDapAtaM glAnasya, yatsArayata dadadhvaJca / anuvAda - ve anya tIrthika sAdhuoM para AkSepa lagAte hue kahate haiM ki inakA kalpa-AcAra gRhIjanoM ke tulya hai / jaise gRhastha apane pArivArika janoM meM paraspara mUrcchita Asakta rahate haiM / usI prakAra ye sAdhu haiM / tabhI to ye rugNa sAdhu ke lie bhojana lAkara dete haiM / _ TIkA - sam-ekIbhAvena parasparopakAryopakAritayA ca baddhAH' putrakalatrAdisnehapAzaiH sambaddhA-gRhasthAstaiH samaH-tulyaH kalpo-vyavahAro'nuSThAnaM yeSAnte sambaddhasamakalpA-gRhasthAnuSThAnatulyAnuSThAnA ityarthaH tathAhi-yathA gRhasthAH parasparopakAreNa mAtA putre putro'pi mAtrAdAvityevaM 'mUrcchitA' adhyupapannAH, evaM bhavanto'pi 'anyo'nyaM' parasparataH ziSyAcAryAghupakArakriyAkalpanayAmUrcchitAH, tathAhi-gRhasthAnAmayaM nyAyo yaduta-parasmai dAnAdinopakAra iti na tu yatIno, katha manyo'nyaM mUrcchitA iti darzayati-piMDapAtaM bhaikSyaM 'glAnasya' aparasya rogiNaH sAdhoH yad-yasmAt 'sAreha' tti anveSayata, tathA 'dalAhya 'tti glAnayogyamAhAramanviSya tadupakArArthaM dadadhvaM, ca zabdAdAcAryAde vaiyAvRtyakaraNAdyupakAreNa vartadhvaM, tato gRhastha samakalpA iti // 9 // sAmpratamupasaMhAravyAjena doSa darzanAyAha - TIkArtha - jo paraspara ekIbhAva-upakArya, upakAritA ke rUpa meM baddha haiM, baMdhe hue haiM, ve saMbaddha kahe jAte haiM / gRhastha putra, strI Adi ke sneha pAza meM-Asakti ke jAla meM baMdhe hue hote haiM / isalie ve saMbaddha haiM, una gRhIjanoM ke sadRza jinakA kalpa-AcAra vyavahAra hai, ve sambaddha-sama kalpa kahe jAte haiN| dUsare zabdoM meM jo gRhasthoM ke samAna anuSThAna yA kArya karate haiM ve sambaddha samakalpa haiM / gRhastha jisa prakAra pArasparika upakAra dvArA mAtA putra meM tathA putra mAtA Adi meM Asakta-mohita rahate haiM, usI taraha Apa bhI ziSya AcArya Adi ke prati upakArapUrNa kAryoM dvArA Apasa meM mUrcchita Asakta rahate haiM / yaha gRhIjanoM jaisA vyavahAra hai / ve auroM kA dAna Adi dvArA upakAra karate haiM, saMyatI puruSoM kA-sAdhuoM kA yaha vyavahAra nahIM hai / Apa sAdhu vRnda kisa prakAra paraspara mUrcchita-Asakta rahate haiM, yaha batalAte hue kahate haiM Apa loga rugNa sAdhu ke lie AhAra kI gaveSaNA karate haiM, lAte haiM use dete haiM / yahAM ca zabda kA prayoga huA hai / usakA tAtparya yaha hai ki Apa AcArya Adi kA vaiyAvRtya sevA dvArA upakAra karate haiM / ataH kalpa yA AcAra kI dRSTi se gRhasthoM ke samAna haiM / aba anya matavAdiyoM dvArA kahe gaye AkSepa vacanoM ko samApta karate hue sUtrakAra doSa nirupaNArtha kahate haiN| evaM tubbhe sarAgatthA, anna manna maNuvvasA / naTThasappahasabbhAvA, saMsArassa apAragA // 10 // chAyA - evaM yUyaM sarAmasthA, anyo'nyamanuvazAH / / naSTasatpathasadbhAvAH, saMsArasyApAragAH // anuvAda - anya matAvalambI sAdhuoM ke prati AkSepa pUrNa vacana bolate hue kahate haiM ki Apa sarAgastharAga meM, rAgAtmaka sambandhoM meM avasthita haiM, pArasparika AsaktiyoM se jur3e haiM, satpatha aura sadbhAva zUnya haiM, zuddha sAdhanA maya mArga para nahIM calate, Apake bhAva azuddha haiM / Apa saMsAra ke bhava cakra ke apAragAmI haiMuse pAra nahIM kara sakate / (231) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - ' evaM ' parasparokArAdinA yUyaM gRhasthA iva sarAgasthA:- saha rAgeNa vartata iti sarAgaH-svabhAvastasmin tiSThantIti te tathA, 'anyonyaM' parasparato vazamupAgatAH - parasparAyattAH, yatayo hi niHsaGgatayA na kasyacidA yattA bhavanti, yato gRhasthAnAmayaM nyAya iti, tathA naSTaH- apagataM satyathaH - sadbhAva :- sanmArga paramArto yebhyaste tathA / evambhUtAzca yUyaM 'saMsArasya' caturgatibhramaNalakSaNasya 'apAragA' atIragAmina iti // 10 // ayaM tAvatpUrva pUkSaH asya ca dUSaNAyAha TIkArtha - eka dUsare ke upakArI yA sahayogI Apa gRhasthoM kI jyoM sarAgastha - rAgAtmaka pravRtti yA vyavahAra meM vartanazIla haiN| jo rAga yukta hotA haiM use sarAga kahA jAtA hai| vaise svabhAva meM jo sthita hotA hai, vaha sarAgastha hai / Apa paraspara eka dUsare ke vazagata rahate haiM, jo samucita nahIM hai kyoMki saMyati vRnda munigaNa niHsaMga-saMga varjita yA Asakti rahita hote hai / ve kisI ke Ayatta - adhIna nahIM hote| eka dUsare ke vazagata rahanA - adhIna rahanA gRhasthoM kA vyavahAra hai jIvana paddhati hai / Apa satpatha - adhyAtma mArga aura sadbhAvaparamArtha se apagata haiM, vaMcita haiM / saMsAra-cAra gatiyoM meM paribhramaNa ke Apa pAragAmI nahIM haiM ApakA saMsAra meM janma maraNa - AvAgamana miTa nahIM sakatA / yaha pUrva pakSa hai / usakA doSa dikhalAte hue kahate haiM aha te paribhAsejjA, bhikkhu tubbhe evaM chAyA mokkhavisArae / pabhAsaMtA, dupakkhaM ceva sevaha // 11 // atha tAn paribhASeta, bhikSu rmokSavizAradaH / evaM yUyaM prabhASamANAH duSpakSaJcaiva sevadhvam // anuvAda anya matavAdiyoM dvArA AkSepa yukta vacana kahe jAne para mokSa vizArada mokSa dharma ke vivecaka, sAdhanA niSNAta muni unase kahate ki Apa loga isa prakAra AkSepa lagAte hue dupakkha duSpakSa-asatpakSakA sevana kara rahe haiM, asatya kA pratipAdana kara rahe haiM / TIkA- 'atha' anantaraM 'tAn' evaM pratikUlatvenopasthitAn bhikSuH 'paribhASet' brUyAt, kimbhUtaH ? 'mokSa vizArado' mokSamArgasya samyagdarzanacAritrarUpasya prarUpakaH, 'evam' anantarokta yUyaM prabhASamANAH santaH duSTaH pakSo duSpakSaH asatpratijJAbhyuptagamastameva sevadhvaM yUyaM yadivA- rAgadveSAtmakaM pakSadvayaM sevadhvaM yUyaM tathAhisadoSasyApyAtmIyapakSasya samarthanAdrAgo, niSkalaGkasyApyasmadabhyupagamasya dUSaNAdveSaH, athai (thavai) vaM pakSadvayaM yUyaM tadyathA vakSyamANanItyA bIjodakoddiSTakRtabhojitvAdgRhasthAH yatiliGgAbhyupagamAtkila pravrajitAzcetyevaM pakSa dvayAsevanaM bhavatAmiti, yadivA svato'sadanuSThAnamaparaJca sadanuSThAyinAM nindanamitibhAvaH // 11 // TIkArtha- pUrvokta rUpa meM pratikUlatA ke sAtha upasthita hone vAle, vyavahAra karane vAle anya matavAdiyoM sAdhu yoM kahe / mokSa vizArada - mokSa mArga ke samyak darzana evaM samyak cAritra rUpa mokSa darzana ke prarUpaka - vyAkhyAtA sAdhu pUrvokta rUpa meM pratikUlatA ke sAtha upasthita - AkSepapUrNa vacana bhASI anya matavAdiyoM se kahe ki yoM bolane vAle Apa to dupakkha- duSpakSa kA sevana karate haiM duSTa-doSa yukta pakSa duSpakSa kahA jAtA hai / usakA Azaya asat pratijJA yA siddhAnta kA svIkAra hai / 232 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM gAthA meM prayukta dukkha kA dUsarA artha, usakI saMskRta chAyA - dvipakSa ke anusAra do pakSa bhI hai| tadanusAra rAga aura dveSa rUpa do pakSoM kA Apa sevana karate haiN| yadyapi ApakA pakSa doSapUrNa hai, phira bhI usake sAtha saMlagna moha ke kAraNa Apa usakA samarthana karate haiN| yaha ApakA apane pakSa ke prati rAga haiN| hamArA siddhAnta niSkalaMka nirdoSa hai, phira bhI Apa use doSa yukta batalAte haiM, yaha ApakA usake prati dveSa hai / athavA Apa logoM dvArA do pakSoM ke sevana kA eka ora rUpa bhI hai| Apa loga vakSyamANa-jo Age kahe jAe~ge sacitta bIja, udaka pAnI, uddizyakRta- Apake nimitta, Apake nimitta uddezya se banAye gaye bhojana kA sevana karane ke kAraNa Apa gRhastha haiM, gRhI tulya haiN| sAdhu kA bAnA dhAraNa kiye rahane se sAdhu sadRza haiM / yaha Apa dvArA dvipakSa sevana hai| athavA Apa loga svayaM asat anuSThAna sAvadya karma karate haiM tathA jo sat anuSThAna - niravadya, pAparahita uttama kArya karate haiM usakI nindA karate haiM / yaha bhI eka prakAra se dvipakSa sevana hai / yaha tAtparya hai / tubbhe bhuMjaha pAesu, gilANo abhihaDaMmi yA / taM ca bIodagaM bhoccA, tamuddisAdi jaM kaDaM // 12 // chAyA - anuvAda Apa loga pAtroM meM-kAsya Adi dhAtu nirmita bartanoM meM bhojana karate haiM tathA plAna rugNa sAdhu ke khAne hetu gRhasthoM ke yahAM se bhogya sAmagrI maMgavAte haiN| bIja, sacita, udaka - jala kA sevana karate haiM evaM oddezika apane lie banAyA gayA AhAra lete haiM / yUyaM bhuGkSvaM pAtreSu glAna abhyAhRte yat / tacca bIjodakaM bhuktvA samuddizyAdiyat kRtam // AkSepa lagAte hue anya tIrthI kahate haiM / TIkA AjIvikAdInAM paratIrthikAnAM digambarANAM cAsadAcAranirUpaNAyAha- kila vayamaparigrahatayA niSkiJcanA evamabhyupagamaM kRtvA yUyaM bhuGdhvaM 'pAtreSu' kAMsyapAtryAdiSu gRhastha bhAjaneSu, tatparibhogAcca tatparigraho'vazyaMbhAvI, tathA''hArAdiSu mUrcchA kurudhvamityataH kathaM niSparigrahAbhyupagamo bhavatAmakalaGka iti, anyacca 'glAnasya' bhikSATanaM kartumasamarthasya yadaparairgRhasthairabhyAhRtaM kAryate bhavadbhiH, yaterAnayanAvikArAbhAvAd gRhasthAnayane ca yo doSasadbhAvaH sa bhavatAmavazyaMbhAvIti, tameva darzayati-yacca gRhasthairbIjodakAdyupamadenApAdita mAharaM bhuktvA glAnamuddizyoddezakAdi 'yatkRtaM ' yanniSpAditaM tadavazyaM yuSmat paribhogAyAvatiSThate / tadevaM gRhasthagahe tadbhAjanAdiSu bhuJjAnAstathA glAnasya ca gRhasthairave vaiyAvRttayaM kArayanto yUyamavazyaM bIjodakAdibhojina uddezikAdikRtabhojinazceti ||12||kinycaanyt___ - - TIkArtha - AjIvaka Adi para tIrthika tathA digaMmbara Adi paramparAvartI janoM ke asat - pratikUla AcAra kA pratipAlana karane hetu unheM sambodhita kara sUtrakAra kahate haiM / Apa logoM kA yaha pratipAdana hai ki hama loga aparigrahI haiM / ataeva niSkiMcana - akiMcana haiM, para aisA kahate hue, svIkAra karate hue bhI Apa loga gRhasthoM ke kA~sI Adi pAtroM meM bhojana karate haiM unake pAtroM meM bhojana karane ke kAraNa Apako usa parigraha kA doSa lagatA hai / itanA hI nahIM Apa loga AhArAdi meM mUrcchA Asakti rakhate haiM / ataH Apa logoM dvArA apane Apako niSparigraha - parigraha rahita mAnanA kisa prakAra nirdoSa niSkalaMka kahA jA sakatA hai / bhikSATana 233 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram karane meM-bhikSArtha jAne meM asamartha rugNa sAdhu ke lie Apa gRhasthoM dvArA bhojana maMgavAte haiM / sAdhu ko gRhasthoM dvArA bhojana maMgavAne kA adhikAra nahIM hai / isalie gRhasthoM dvArA lAye gaye AhAra ke sevana se jo doSa hotA hai vaha Apako avazya lagatA hai / isI bAta kA digdarzana karAte hue sUtrakAra kahate haiM bIja sacita dhAnya, sacita jala ke upamardana - Arambha-samAraMbha dvArA jo AhAra taiyAra karate haiM, usakA Apa sevana karate haiM, glAna rugNa sAdhu ke nimitta jo auddezika AhAra taiyAra hotA hai vaha bhI Apa logoM ke paribhoga meM-upabhoga meM AtA hai| isa prakAra gRhasthoM ke ghara meM, unake pAtra Adi meM bhojana karate hue tathA rugNa sAdhu kI gRhasthoM dvArA sevA karAte hue Apa avazya bIja-sacita dhAnya udaka-sacita jala Adi kA sevana karate haiM, auddezika AhAra kA bhojana karate haiN| littA tivvAbhitAveNaM, ujjhiA asamAhiyA / nAtikaMDUiyaM seyaM, aruyassAvarajjhatI // 13 // chAyA - liptAH tIvrAbhitApena, ujjhitA asamAhitAH / nAtikaNDUyiMta zreyo'rUSo'parAdhyati // anuvAda - Apa tIvra abhitApa se-kaThora karmoM se lipta-baddha haiM, ujjita hai-viveka rahita haiM, aura asamAhita hai, samAdhi rahita haiM / ghAva ko jyAdA khujalAnA zreyaskara nahIM hotA, kyoMki aisA karane se usameM doSa paidA ho jAtA hai| TIkA - yo'yaM SaDjIvanikAyavirAdhanayoddiSTabhojitvenAbhigRhItamithyAdRSTitayA ca sAdhuparibhASaNena ca tIvro'bhitApaH-karmabandharupastenopaliptAH-saMveSTi tAstayA 'ujjhiya' tti sadvivekazUnyA bhikSApAtrAdi tyAgAtparagRhabhojitayoddezakAdibhojitvAttathA asamAhitA'zubhAdhyavasAyarahitA:satsAdhupradveSitvAt, sAmprataM dRSTAntadvAreNa punarapi taddoSAbhivitsayA''ha-yathA 'aruSaH' vraNasyAti-kaNDUyitaM-naIvi lekhanaM na zreyo-na zobhanaM bhavati, api tvaparAdhyati-tatkaNDUyanaM vraNasya doSamAvahati, evaM bhavanto'pi sadvivekarahitAH vayaM kilaniSkiJcanA ityevaM niSparigrahatayA SaDjIvanikAya rakSaNabhUtaM bhikSApAtrAdikamapi saMyamopakaraNaM parihatavantaH, tadabhAvAccAzyaMbhAvI, azuddhAhAraparibhoga ityevaM dravyakSetrakAlabhAvAna pekSaNena nAtikaNDUyitaM zreyo bhavatIti bhAvaH // 13 // TIkArtha - cha: kAyoM ke jIvoM kI virAdhanA-hiMsA dvArA Apa logoM ke nimitta bhojana taiyAra kiyA jAtA hai, vaha auddezika AhAra hai / usakA sevana karanA, AgrahapUrvaka mithyAdRSTi gRhita kiye rahanA, sAdhuoM kI nindA karanA, ina dvArA Apa karmabandha ke rUpa meM tIvra abhitApa se-saMtaptatA se lipta haiM-paribaddha haiM / samyakajJAna sesadviveka se rahita hai, kyoMki Apa bhikSA hetu pAtra nahIM rakhate, auroM ke gharoM meM bhojana kara lete haiM, auddezika AhAra kA sevana kara lete haiM / satsAdhuoM kA-saMyama niyamAnusAra AcaraNazIla sAdhuoM ke sAtha dveSa karate haiM ataH Apa zubha adhyavasAya rahita haiM / sUtrakAra una anyamatavAdiyoM ke doSa prakaTa karane hetu dRSTAnta dvArA kahate haiM, jisa prakAra vraNa-ghAva ko jyAdA khujalAnA zreyaskara nahIM hotA, kyoMki vaisA karane se ghAva meM kharAbI paidA ho jAtI hai, Apa loga sadjJAna-yathArtha viveka se vivarjita haiM, yaha parUpaNA karate haiM ki hama parigraha rahita haiM, akiMcana haiM, kahate to aisA hai para cha: kAyA ke jIvoM kI rakSA ke nimitta sAdhana svarUpa bhikSA pAtra Adi kA bhI jo saMyamamaya jIvana ke upakaraNa hai, tyAga kara dete haiM, isa taraha saMyamopakaraNoM kA tyAga karane se azuddha AhAra kA paribhoga (234) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM avazyaMbhAvI hai- avazya karanA hI hotA hai / ataH dravya kSetra kAla tathA bhAva kI apekSA na karate hue vraNa ko atyadhika khujalAne kI jyoM, saMyama ke upakaraNoM kA bhI parityAga kara denA zreyaskara nahIM hai / tatteNa aNusiddhA te Na esa yie magge, asamikkhA apaDineNa chAyA - jANayA / vatI kitI // 14 // tattvenAnuziSTAste'pratijJena jAnatA 1 na esa niyato mArgo'samIkSya vAkkRtiH / anuvAda - tatvAnuziSTa - yathArtha tatva vettA vyAkhyAtA, heya aura upAdeya padArthoM ko yathAvat samajhane vAlA samyakadRSTimuni ko sat zikSA dete hue kahatA hai ki Apa logoM ne jisa mArga ko svayatta kiyA hai vaha niyata, nyAyasaMgata, ucita nahIM hai Apa jo satsAdhuoM para AkSepa karate haiM ve bhI sabhI kSaNa ciMtana vivecana se rahita haiM / - TIkA - api ca- 'tattvena' paramArthena maunIndrAbhiprAyeNa yathAvasthitArtha prarUpaNayA te gozAlakamatAnusAriNa AjIvikAdayaH boTikA vA 'anuzAsitAH ' tadabhyupagamadoSa darzana dvAreNa zikSAM grAhitAH, kena ? - apratijJena ' nAsya mayedama-sadapi samarthanIyamityevaM pratijJA vidyate ityapratijJo - rAgadveSarahitaH sAdhustena 'jAnatA' heyopAdeya padArtha pariccheda kenetyarthaH, kathamanuzAsitA ityAha-yo'yaM bhavadbhirabhyupagato mArgoM yathA yatInAM niSkiJcanatayopakaraNA bhAvAt parasparata upakAryopakArakabhAva ityeSa 'na niyato' na nizcito na yuktisaGgataH ato yeyaM vAg yathAye piNDapAtaM glAnasyA''nIya dadati te gRhasthAkalpA ityeSA 'asamIkSyA-nihitA' aparyAlocyoktA, tathA kRti:' karaNa mapi bhavadIyamasamIkSitameva, yathA cAparyAlocita karaNatayA bhavati bhavadanuSThAnasya tathA nAtikaNDUyitaM ityanena prAglezataH pratipAditaM punarapi sadRSTAntaM tadeva pratiNadayati ||14|| yathA pratijJAtamAha 235 - TIkArtha vAstava meM jo satya hai, jinendra prabhu ke abhiprAya se anurUpa hai arthAt jo padArtha jaisA *, usako usI taraha se prarUpita karanA tatva hai, usa dvArA gauzAlakamatAnuyAyI AjIvakoM ko tathA digambaroM ko anuzAsanA - zikSA dI jAtI hai| unake abhimata meM doSa batalAkara unheM satya artha grahaNa karAyA jAtA hai, samajhAyA jAtA hai, kisake dvArA zikSA dI jAtI hai ? yaha prazna upasthita karate hue kahA jAtA hai ki apratijJapuruSa dvArA zikSA dI jAtI hai / mithyAartha bhI mere dvArA samarthanIya hai, aisI bhAvanA pratijJA kahalAtI hai, jisake vaha nahIM hotI, use apratijJa kahA jAtA hai| jo rAgadveSa se rahita hai vaha apratijJa hai, jo heya aura upAdeya padArtho ke paricchedaka hai, pahacAna karane meM sakSama hai, una dvArA zikSA dI jAtI hai, kaise zikSA dI jAtI hai ? yaha batalAyA jA rahA hai - Apa logoM ne jo yaha siddhAnta svIkAra kiyA hai ki sAdhu kiSkiMcana hotA hai isalie use upakaraNa bilkula nahIM rakhane cAhie, na unameM paraspara upakArya upakAra bhAva hotA hai - eka dUsare kA upakAra sevA yA paricaryA nahIM karanI caahie| ApakA yaha mantavya niyata - nizcita yA yukti saMgata nahIM hai| Apa jo yaha kahate hai ki rugNa sAdhu ko jo AhAra lAkara dete haiM ve gRhastha ke sadRza hote haiN| yaha ApakA aparyAlocita paryAlocana yA ciMtana rahita pratipAdana hai / Apa jo kArya karate haiM ve bhI paryAlocana ciMtana zUnya hai / teharavIM gAthA meM 'nAtikaM DU iya seyaM'-nAtikaNDUyitaM zreyaM' isa pada dvArA jo kahA gayA hai, use dRSTAnta dvArA batalAyA jAtA hai| sUtrakAra apane pUrva vivecanopakrama anusAra kahate haiM / OM OM OM Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram erisA jA vaI esA, aggaveNu vva karisitA / gihiNo abhihaDaM seyaM , bhuMjiuM Na u bhikkhuNaM // 15 // chAyA - IdRzI yA vAgeSA, agraveNuriva karSitA / grahiNo'bhyAhRtaM zreyaH, bhoktuM na tu bhikSUNAm // anuvAda - gRhastha dvArA abhyAhRta-lAye hue AhAra kA sevana karanA sAdhu ke lie zreyaskara hai, kintu sAdhu ke dvArA lAye hue AhAra kA sevana karanA zreyaskara nahIM hai / yaha kathana yuktirahita hai / vaha isI prakAra durbala-sAra rahita hai jaise bAMsa kA Age kA bhAga bahuta patalA va kamajora hotA hai / ___TIkA - yeyamIdRkSA vAk yathA yatinA glAnasyAnIya na deyamityeSA agre veNuvad vaMzavat karSitA tanvI yuktyakSamatvAt durbaletyarthaH, tAmeva vAcam darzayati-'gRhiNAM' gRhasthAnAM yadabhyAhRtaM tadyate ktu 'zreyaH' zreyaskaraM na tu bhikSUNAM sambandhIti, agretanutvaM cAsyA vAca evaM draSTavyaM-yathA gRhasthAbhyAhataM jIvopamardaina bhavati, yatInAM tUgamAdidoSarahitA miti // 15 // TIkArtha - sAdhu ko kisI glAna-rugNa sAdhu ke lie AhAra lAkara nahIM denA cAhie, yaha kathana bAMsa ke agrabhAga ke samAna patalA arthAt yukti rahita hone ke kAraNa durbala sArahIna hai / isI vacana kA zAstrAkAra digdarzana karate hue kahate haiM ki - gRhastha dvArA abhyAhata-lAye hue AhAra kA sevana karanA sAdhu ke lie zreyaskara hai, kintu sAdhu dvArA lAye hue AhAra kA sevana karanA zreyaskara nahIM hai / yaha vacana bAMsa ke agrabhAga ke samAna kRza durbala yA sAra rahita hai, kyoMki gRhasthoM dvArA lAyA huA AhAra jIvoM ke upamardana yA vyApAdana se saMpRkta hotA hai tathA sAdhuoM dvArA lAyA huA AhAra udAma Adi doSa zUnya hotA hai / dhammapannavaNA jA sA, sAraMbhA Na visohiA / Na u eyAhiM diTThIhiM, puvvamAsiM paggappiaM // 16 // chAyA - dharma prajJApanA yA sA sArambhANAM vizodhikA / ___ na tvetAbhi ISTibhiH pUrva mAsItprakalpitam // anuvAda - sAdhuoM kA dAna Adi dvArA upakAra karanA cAhie / yaha dharma prajJApanA-dharmadezanA gRhasthoM ke lie zreyaskara hai, sAdhuoM ke lie nahIM / isI kAraNa ise pahale pratipAdita nahIM kiyA gayA / TIkA - kiJca-dharmasya prajJApanA-dezanA yathA yatInAM dAnAdinokartavyamitye vambhUtA yA sA 'sArambhANAM' gRhasthAnAM vizodhikA, yatayastu svAnuSThAnenaiva vizudhyanti, na tu teSAM dAnAvikAro'stItyetat dUSayituM prakramate'na tu' naivaitAbhiryathA gRhasthenaiva piNDadAnAdinA yategAnAdyavasthAyAM mupakartavyaM natu yatimireva parasparamityevambhUtAbhiH yuSmadIyAbhiH 'dRSTibhiH' dharmaprajJApanAbhiH 'pUrvam' Adau sarvajJaiH 'prakalpite' prarUpitaM pratyAkhyApitamAsIditi, yato nahi sarvajJA evambhUtaM pariphalguprAyamarthaM prarUpayanti yathA-asaMyataireSaNAdyanupayuktai garlAnAdevaiyAvRttyaM vidheyaM na tUpayuktena saMyateneti, apica-bhavadbhirapi glAnopakAro'bhyupagata eva, gRhastha preraNAdanumodanAcca, tato bhavantastatkAriNa statpradveSiNazcetthApannamiti // 16 // apica - (236 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM TIkArtha - dAna Adi dekara sAdhuoM kA upakAra karanA cAhie, yaha dharmaprajJApanA, dharmopadeza gRhasthoM ke lie vizodhaka-unheM pavitra karane vAlA hai, sAdhuoM ko nahIM, kyoMki sAdhu apane saMyama mUlaka anuSThAnoM se hI zuddha hote haiM, ataH unheM dAna dene kA adhikAra nahIM hai / isa siddhAnta ko sadoSa batAne ke lie sUtrakAra pratipAdita karate haiM ki rugNatA Adi kI sthiti meM gRhasthoM ko hI AhAra Adi dvArA sAdhu kA upakAra karanA cAhie, paricaryA karanI cAhie kintu sAdhuoM ko Apasa meM aisA upakAra nahIM karanA cAhie / Apake isa dRSTi ke anurUpa sarvajJoM ne pUrva samaya meM kabhI dharma dezanA nahIM kI, kyoMki sarvajJamahApuruSa aise atyanta tuccha nagaNya artha kI prarUpaNA nahIM karate / jaise eSaNA Adi meM upayoga nahIM rakhane vAle asaMyata puruSa hI rugNa Adi sAdhu kA vaiyAvRtya-sevA paricaryA kare, kintu upayoga rakhane vAle saMyata puruSa aisA na kare / sarvajJoM kI aisI dezanA nahIM ho sakatI / Apa loga bhI gRhastha ko rugNa sAdhu kI sevA paricaryA karane kI preraNA karate haiM / isa kArya kA isa prakAra anumodana karane se rogI sAdhu kA upakAra karanA Apa svIkRta kara hI lete haiM, yoM Apa rogI sAdhu kA upakAra karate bhI haiM aura usa kArya kA virodha bhI karate haiN| savvAhiM aNujuttIhiM, acayaMtA javittae / .. tato vAyaM NirAkiccA, te bhujjIvi pagabbhiyA // 17 // chAyA - sarvAbhi ranuyuktibhirazaknuvanto yApayitum / / tato vAde nirAkRtya te bhUyo'pi pragalbhitAH // anuvAda - anya matAnuyAyI sabhI prakAra kI yuktiyoM dvArA jaba apane mantavya ko sthApita karane meM samartha nahIM hote, taba ve vAda kA nirAkaraNa kara-parityAga kara dUsare prakAra se apanA pakSa siddha karane kI dhRSTatA karate haiN| TIkA - te gozAlakamatAnusAriNo digambarA vA sarvAbhirarthAnugatAbhiyuktibhiH savairaiva hetudRSTAntaiH pramANa / bhUtairazaknuvantaH svapakSe AtmAnaM 'yApayitum' saMsthApayitum 'tataH' tasmAdyuktibhiH pratipAdayitum sAmarthyA bhAvAd 'vAdaMnirAkRtya' samyagahetudRSTAntaioM vAdo-jalpastaM parityajya te tIrthikA 'bhUyaH' punarapi vAda parityAge satyapi 'pragalbhitA' dhRSTatAM gatA idamUcuH tadyathA - __ "purANaM mAnavo dharmaH sAGgo vedazcikitsitam / AjJAsiddhAni catvAri, na hantavyAnihetubhiH // 1 // " anyacca kimanayA bahiraGgayA yuktyA'numAnAdikayA'tra dharma parIkSaNe vidheye kartavyamasti, yataH pratyakSa eva bahujanasaMmatatvena rAjAdyAzrayaNAccAyamevAsmadabhipreto dharmaH zreyannApara ityevaM vivadante, teSAmidamuttaram-na hyatra jJAnAdi sArarahitena bahunA'pi prayojanamastIti, uktaM ca "airaMDakaTTharAsI jahA ya. gosIsacaMdanapalassa / molle na hoja sariso kittiyametto gaNijaMto // 1 // " chAyA - eraNDa kASTha rAziyathA ca gozIrSa candana palasma, mUlyena na bhavet sadRzaH kiyanmAtro gaNyamAnaH / tahavi gaNaNAtirego jaha rAsI so na caMdana sariccho / taha niviNNANamahAjaNovi sojhe visaMvayati // 2 // chAyA - tathApi gaNanAtireko yathA rAzI sa na candana sadRzaH, tathA nirvijJAnamahA jano'pi mUlye visaMvadate / (237) Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram ekko sacakkhugo jaha aMdhalayANaM saehiM bahuehiM / hoi varaM daTThavvo Nahu te bahugA apecchaMtA // 3 // chAyA - ekaH sacakSuSko yathA andhAnAMzatai bahubhirbhavati varaM draSTavyo naiva bahukA aprekssmaannaaH| evaM bahugAvi mUDhANapamANaM je gaI Na yANaMti / saMsAra gamaNa guvilaM viDaNassa ya baMdhamokkhassa / 4 // " chAyA - evaM bahukA api mUr3hA na pramANaM ye gatiM na jAnanti, saMsArA gamanaM vakro nipuNayorbaMdhamokSayozca / ityAdi // 17 // apica - TIkArtha- gauzAlaka ke siddhAntavAdI tathA digambara paramparAnugatavAdI samagra arthAnurUpa-sAdhya padArthAnuSaGgIyuktiyoM dvArA arthAt pramANabhUta hetu evaM dRSTAntAdi dvArA jaba apane pakSa meM apane ko saMsthApita-pratiSThita karane meM samartha nahIM hote, taba vAda kA parityAga kara arthAt samyaka hetu evaM dRSTAntoM para AdhArita paraspara vAda rUpa jalpa ko chor3akara apanA pakSa sthApita karane kI dhRSTatA karate haiM, aura aisA kahate haiM ki-purANa, mAnava dharmamanupraNIta smRti Adi dharmazAstra, sAGgaveda-aMgo sahita veda tathA cikitsA zAstra-Ayurveda, ye cAra AjJA siddhaIzvarIya AjJA se pramANita zAstra hai / isalie tarka dvArA inakA hanana-khaNDana nahIM karanA caahie| dharma kI parIkSA ke saMdarbha meM yukti evaM anumAna Adi bAhya sAdhanoM kI kyA AvazyakatA hai, kyoMki anekAneka logoM dvArA svIkRta tathA rAjA mahArAjAoM dvArA sammAnita hone se pratyakSa hI hamArA dharma zreSTha hai, dUsarA nhiiN| anya tIrtha | prakAra vivAda karate haiM / dussAhasa pUrvaka kahate haiM / unako isa prakAra uttara denA cAhie / jJAnAdi sAra rahita dharma bahuta haiM / bahuta logoM dvArA mAnA jAtA ho to bhI usase koI prayojana siddha nahIM hotA / kahA haieraNDa ke kATha kI rAzi-Dhera cAhe kitanA hI bar3A ho kintu vaha mUlya meM eka pala parimANa gozIrSa candana ke barAbara bhI nahIM hotA / jaise eraNDa ke kATha kI rAzi gaNanA yA parimANa meM, adhika hone ke bAvajUda thor3e se candana ke barAbara bhI nahIM hotI, usI taraha vijJAna rahita-ajJAnI puruSa saMkhyA meM bahuta ho to bhI ve vijJAnayuktavivekayukta thor3e se bhI logoM ke barAbara nahIM hote / jaise netravAna eka puruSa bhI saikar3oM cakSuhIna puruSoM se uttama hotA hai, usI prakAra jJAnI puruSa eka bhI ho to vaha saikar3oM ajJAnI janoM se uttama hotA hai / jo bandha, mokSa tathA saMsAra kI gati ko nahIM jAnate ve ajJAnI puruSa saMkhyA meM bahuta adhika hoM to bhI dharma ke saMdarbha meM pramANabhUta nahIM mAne jA sakate / . rAga dosAbhibhUyappA, micchatteNa abhidradutA / / Ausse saraNaM jaMti, TaMkaNA iva pavvayaM // 18 // chAyA - rAgadveSAbhibhUtAtmAnaH, mithyAtvenAbhidrutAH / ___ AkrozAn zaraNaM yAnti TaGkaNa iva parvatam // __ anuvAda - rAgadveSa se jinakI AtmA abhibhUta hai-jo rAgadveSa se bhare haiM, mithyAtva se abhidrUta- AkrAnta haiM aise anya siddhAntavAdI jaba tatva carcA meM parAbhUta ho jAte haiM to Akroza, apazabda mArapITa Adi kA Azraya lete haiM / jaise TaMkaNa-parvatoM para nivAsa karane vAlI anArya jAti ke loga yuddha meM parAjita hokara parvata kI zaraNa lete haiN| 238) Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM TIkA - rAgazca-prItilakSaNo dveSazca-sadviparItalakSaNastAbhyAmabhibhUta AtmA yeSAM paratIrthikAnAM te tathA, 'mithyAtvena' viparyastAva bodhenA tattvAdhyavasAyarUpeNa 'abhidrutA' vyAptAH sadyuktibhirvAdaM kartumasamarthAH krodhAnugA 'AkrozAn' asabhyavacana rUpA~stathA daNDamuSTayAdibhizca hanana vyApAraM 'yAnti' auMzrayante / asminnevArthe pratipAdye dRSTAntamAha yathA 'TaGkaNA' malecchavizeSA durjayA yadA pareNa balinA svanIkAdinA'bhidrUyante tadA te nAnAvidhairapyAyudhairyodhdhumasamarthAH santaH parvataM zaraNa mAzrayanti, evaM te'pi kutIrthikA vAdaparAjitAH krodhAdyupahatadRSTaya AkrozAdikaM zaraNamAzrayante, na ca te idamAkalayya pratyAkroSTavyAH, tadyathA - ____ akkosahaNaNa mAraNadhammabbhaMsANa bAla sulabhANaM / lAbhaM mannai dhIro jahuttarANaM abhAvaMmi // 1 // " // 18 // kiJcAnyat - chAyA - Akrozahanana mAraNa dharmabhraMzAnAM, bAla sulabhAnAM, lAbhaM manyate dhIro yathontarANAmabhAve / TIkArtha - prIti ko rAga kahA jAtA hai / usake viparIta aprIti ko dveSa kahA jAtA hai / rAga aura dveSa se jinakI AtmA abhibhUta-dabI huI hai jo viparyasta-mithyAavabodha dvArA abhidrUta hai-parivyApta hai, ve anya matavAdI jaba nyAyapUrNa yuktiyoM dvArA vAda-tatva carcA karane meM samartha nahIM hote taba asabhya, aziSTa vacana bolane lagate haiM, tathA daNDoM-mukkoM dvArA mArapITa taka karane ko taiyAra ho jAte haiM / isa bAta ko samajhAne hetu sUtrakAra dRSTAnta dvArA kahate haiM / durjeya-bar3I kaThinAI se jIte jA sakane yogya TaMkaNa nAmaka kisI anArya jAti vizeSa ke loga jaba kisI prabala puruSa kI senA dvArA bhagA die jAte haiM taba ve bahuta prakAra ke zastradhAriyoM se lar3ane meM asamartha hokara parvata kI zaraNa lete haiM / isI prakAra ve kutIrthika-kutsita, mithyA siddhAntoM meM vizvAsa karane vAle itaramatavAdI vAda meM-tattva carcA meM parAjita ho jAte haiM taba ve krodhAdi se upahRta hokara, gusse meM Akara Akroza, apazabda, gAlI galauca Adi kI hI zaraNa lete haiM / yaha dekhakara unakA gAlI dvArA pratikAra nahIM karanA cAhie / Akroza, hanana, mAranA yA dharma bhraMza ye to bAla sulabha-baccoM jaise chichale kArya haiM, dhairyazIla puruSa ina bAtoM kA uttara na dene meM hI lAbha mAnate haiM / bahuguNappagappAiM, kujA attsmaahie| . . jeNa'nne No virUjhejA, teNa taM taM samAyare // 19 // chAyA - vaha guNa prakalpAni kuryAdAtmasamAdhikaH / __ yenA'nyo na virudhyeta tena tattat samAcaret // anuvAda - anya tIrthI ke sAtha jaba muni vAda kare-tatvacarcA kare, taba vaha Atma samAdhi yukta rahe, cittavRtti ko prazAMta banAye rakhe / apane pakSa kI siddhi aura para pakSa kI asiddhi ho, aisI pratijJA hetu ora udAharaNa Adi kA vidhivat pratipAdana kare / vaha aisA sambhASaNa upakrama kare, jisase anya puruSa apane virodhI na bane / TIkA - 'bahavo guNA:' svapakSasiddhi paradoSodbhAvanAdayo mAdhyasthyAdayo vA prakalpante-prAdurbhavantyAtmani yeSvanuSThAneSu tAni bahuguNa prakalpAni-pratijJA hetu dRSTAntopanayanigamanAdIni mAdhyasthyavacana prakArANi vA anuSThAnAni sAdhurvAdakAle anyadA vA 'kuryAt' vidadhyAt, sa eva viziSyate-AtmanaH 'samAdhiH' citta svAsthyaM yasya (239 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram sa bhavatyAtmasamAdhikaH, etaduktaM bhavati-yena yenopanyastena hetudRSTAntAdinA AtmasamAdhiH-svapakSasiddhilakSaNo mAdhyasthya vacanAdinA vA parAnupaghAtalakSaNaH samutpadyate tat tat kuryAditi, tathA yenAnuSThitena vA bhASitena vA anya tIrthiko dharma zravaNAdau vA'nyaHpravRtto 'na virudhyeta' na virodhaM gacchet, tena parAvirodhakAraNena tatta viruddhamanuSThAnaM vacanaM vA 'samAcaret' kuryAditi // 19 // TIkArtha - jina upakramoM se apane pakSa kI siddhi tathA anya pakSa meM doSotpatti ho, athavA apane meM mAdhyasthya-pakSapAtarahita taTasthatA Adi utpanna ho, unheM bahuguNa prakalpa kahA jAtA hai / usake antargata pratijJA, hetu, udAharaNa upanaya aura nigamana Adi hai athavA madhyasthatA yukta vacana prakAra-vANI bolanA bahuguNa prakalpa kahA jAtA hai / ataH sAdhu kisI ke sAtha vAda yA carcA karate samaya yA anya samaya aisA hI kare, aise sAdhu kI vizeSatA kA pratipAdana karate hue sUtrakAra kahate haiM-jisakA citta prasanna prazAMta hotA hai, usa muni ko AtmasamAdhika kahA jAtA hai / tAtparya yaha hai ki jina hetu dRSTAnta Adi ke upayoga dvArA Atma samAdhi-apane pakSa kI siddhi hotI hai athavA jisa mAdhyastha bhAvayukta vacana ke kahane se dUsare ke mana meM kisI prakAra kI pIr3A utpanna na ho sAdhu aisA kare / dharma zravaNa Adi karane meM udyata-pravRtta anya matAvalambI tathA dUsare vyakti jisa upakrama yA bhASaNa se dUsare apane virodhI na bane sAdhu vaisA hI kare, vaisA hI bole / imaM ca dhammamAdAya, kAsaveNa paveiyaM / kujA bhikkhU gilANassa, agilAe samAhie // 20 // chAyA - imaJca dharmamAdAya kAzyapena praveditam / kuryAd bhikSu glAnasya aglAnyA samAhitaH // anuvAda - kAzyapa gautrIya prabhu mahAvIra dvArA prarUpita isa dharma ko svIkAra kara muni prazAMta citta hotA huA glAna rugNa sAdhu kI aglAna bhAva se mana meM jarA bhI glAni yA ghRNA na lAte hue sevA, paricaryA kare / TIkA - tadevaM paramataM nirAkRtyopasaMhAradvAreNa svamatasthApanAyAha-'ima' miti vakSyamANaM durgatidhAraNAddharmam 'AdAya' upAdAya gRhItvA 'kAzyapena' zrI manmahAvIravarddhamAnasvAminotpannadivyajJAnena sadaiva manujAyAM parSadi prakarSaNa yathA vasthitArtha nirUpaNadvAreNa veditaM praveditaM, ca zabdAtparamataM ca nirAkRtya, bhikSaNazIlo bhikSuH 'glAnasya' apaToraparasya bhikSovaiyAvRtyAdikaM kuryAt 'kathaM kuryAd ?' etadeva vizinaSTi-svato'pyaglAnatayA yathA zakti 'samAhitaH' samAdhi prApta iti, ida muktaM bhavati yathA yathA''tmanaH samAdhirupadyate na tatkAraNena apAravasaMbhavAt yogA viSIdantIti tathA yathA tasya ca glAnasya samAdhirutpadyate tathA piNDapAtAdikaM vidheyamiti // 20 // TIkArtha - jaisA pUrva meM varNita huA-itaramatavAdiyoM ke matoM kA khaNDana kara aba AgamakAra samApti ke prasaMga meM apane pakSa kI sthApanA karane hetu kahate haiM / durgati meM patita hote prANiyoM ko dharma bacAtA hai, yaha Age varNana kiyA jAyegA / divyajJAna-kevalajJAna utpanna hone para bhagavAn mahAvIra ne devoM aura mAnavoM kI pariSad meM saddharma kI prarupaNA kI thii| yahAM gAthA meM prayukta 'ca' zabda se yaha sUcita hotA hai, ki itara matavAdiyoM ke siddhAntoM kA khaNDana karake unhoMne dharma kI prarupaNA kI thii| isa dharma ko aGgIkAra kara bhikSaNazIla-bhikSopajIvI sAdhu dUsare apaTuH-asamartha, azakta, rugNa sAdhu kA vaiyAvRtta-sevA paricaryA kare, kaise kare ? yaha batalAte haiMsvayaM aglAna-glAni rahita, ghRNA rahita samAhita-samAdhiyukta hokara vaisA kare, isakA tAtparya yaha hai ki jisa 240 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM prakAra apanI AtmA ko samAdhi utpanna hotI hai, vaisA nahIM karane apaTutA ayogyatA ke kAraNa sAdhu svayaM asamartha ho jAtA hai / aisA hone se usakA kArya yathAvidhI nahIM cala pAtA / ataeva jisa prakAra apanI AtmA ko samAdhi utpanna ho, rugNa kI AtmA ko samAdhi utpanna ho, usI prakAra AhArAdi use denA cAhie / OM OM OM saMkhAya pesalaM dhammaM, diTThimaM parinivvuDe / uvasagge niyAmittA, AmokkhAe parivvajjA'si // 21 // ttibemi // chAyA saMkhyA pezalaM dharmaM, dRSTimAn parinirvRtaH / upasargAn niyamya AmokSAya parivrajediti bravImi // anuvAda - dRSTimAna - padArtha ke satyasvarUpa kA draSTA, parinirvRta-prazAMta muni isa pezala - uttama dharma jAnakara upasargoM ko sahatA huA mokSa prApta karane taka saMyama kA pratipAlana kare / maiM aisA kahatA hU~ / TIkA kiM kRtvaita dvidheyamiti darzayitumAha- 'saMkhAye 'tyAdi, saMkhyAya - jJAtvA kaM ? ' dharmaM ' sarvajJa praNItaM zrutacAritrAkhya bhedabhinnaM 'pezalam' iti suzliSTaM prANinAmahiMsAdi pravRttyA prItikAraNaM, kimbhUtamiti darzayati-darzanaM dRSTiH sadbhUtapadArthagatAsamyagdarzanamityarthaH sA vidyate yasyAsau dRSTimAn yathAvasthitapadArtha pariccheda vAnityarthaH, tathA 'parinirvRto' rAgadveSa virahAcchAntI bhUtastadevaM dharma pezalaM parisaMkhyAya dRSTimAn parinirvRta upasargAnanukUla pratikUlAnniyamya-saMyamyasoDhA nopasagairUpasargito'samaJjasaM vidadhyAdityevam' AmokSAya' azeSakarmakSaya prAptiM yAvat pari-samantAt vrajet - saMyamAnuSThAnodyukto bhavet parivrajed, itiH parisamAptyarthe bravImIti pUrvavat // 21 // - upasarga parijJAyAstRtIyoddezakaH samApta // 3 // TIkArtha - kyA karake sAdhu ko isa prakAra karanA caahie| isakA digdarzana karAne hetu sUtrakAra kahate haiM - sAdhu ko, sarvajJa pratipAdita zruta evaM cAritra rUpa dharma ko jAnakara AtmasAt kare ki vaha sugaThita suvyavasthitavratAdi paribhASita hai, ahiMsA Adi meM pravRta hone ke kAraNa prANiyoM ke lie prItiprada hai aisA karanA cAhie jyoM Age batalAyA jA rahA hai, vaha sAdhu kaisA hai ? yaha batalAte haiM- padArthoM ke yathArtha yA satyasvarUpa ko dekhanA usameM vizvAsa karanA samyaka darzana hai, use dRSTi kahA jAtA hai / vaha jisameM vidyamAna hai use dRSTimAna kahate hai| dUsare zabdoM meM jo puruSa padArthoM ke vAstavika svarUpa ko jAnatA hai, vaha dRSTimAna hai, vaise puruSa ko parinirvRta kahA jAtA hai / yoM uttama dharma ko jAnakara, padArthoM ke yathArtha svarUpa kA draSTA zAMta prazAMta bhAvApanna muni anukUla evaM pratikUla upasargoM ko sahana kare / upasargoM ko sahane meM bAdhA, kaThinAI utpanna hone para vaha koI aisA kArya na kare jo ucita na ho, isa prakAra vaha muni jaba taka samasta karmoM ke kSaya ke pariNAma svarUpa mokSa ko prApta na ho jAya taba taka saMyama ke anuSThAna meM bhalIbhAMti udyukta tatpara rahe / iti zabda yahA~ samApti ke artha meM AyA hai / bravImi pahale kI jyoM yojanIya hai / upasarga parijJA kA tIsarA uddezaka samApta huA / 241 Bian Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram caturthaH uddezakaH asya cAyamamisambandhaH, ihAnantaroddezake anukUlapratikUlopasargAH pratipAditAH taizca kadAcitsAdhuH zIlAt pracyAvyetattasya ca skhalitazIlasya prajJApanA'nena pratipAdyate iti, anena sambandhenAyAtasyAsyoddezakasyAdime sUtram ____ isakA pUrva uddezaka ke sAtha yaha sambandha hai-pichale uddezaka meM anukUla evaM pratikUla pariSahoM kA pratipAdana kiyA gayA hai / una upasargoM se abhidruta hokara sAdhu kA zIla meM bhraSTa-patita ho jAnA bhI AzaMkita hai / zIla se-saMyama se patita sAdhu jo upadeza detA hai, vaha isa uddezaka meM varNita hai isa sambandha meM AyAtasamupasthita isa uddezaka kA yaha pahalA sUtra hai / AhaMsu mahApurisA, puvviM tattatavodhaNA / udaeNa siddhimAvannA, tattha maMdo visIyati // 1 // chAyA - AhurmahApuruSAH pUrva taptatapodhanAH / udakena siddhimApannA statra mando viSIdati // anuvAda - katipaya maMda vivekahIna puruSa aisA AkhyAta karate haiM ki pUrvakAla meM aise tapta tapodhanaugra tapazcaraNazIla mahApuruSa hue haiM, jinhoMne udaka-sacitta jala kA sevana karate hue siddhi prApta kI / yaha sunakara ajJajana sacitta jala ke sevana meM pravRtta ho jAte haiM, aMtataH duHkhita hote haiN| ___TIkA - kecana aviditaparamArthA 'AhuH' uktavantaH kiM tadityAha-yathA 'mahApuruSAH' pradhAnapuruSA valkalacIritArAgaNarSi prabhRtayaH 'pUrvaM' pUrvasmin kAle taptam-anuSThitaM tapa eva dhanaM yeSAM te taptatapodhanAHpaJcAgnyAditapovizeSeNa niSTaptadehAH, ta evambhUtAH zItodaka paribhogena, upalakSaNArtha tvAt kandamUlaphalAdhupa bhogena ca 'siddhimApannAH' siddhiM gatAH, tatra' evambhUtArthasamAkarNane tadarthasadbhAvAvezAt 'maMdaH' ajJo'snAnAdityAjitaH prAsukodaka paribhogabhagnaH saMyamAnuSThAne viSIdati, yadivA tatraiva zItodaka paribhoge viSIdati lagati nimajatItiyAvat, na tvasau varAka evamava dhArayati, yathA teSAM tApasAdi vratAnuSThAyinAM kutazcijjAtismaraNAdipratyayAdAvirbhUta samyagdarzanAnAM maunIndra bhAva saMyama pratipatyA apagata jJAnAvaraNIyAdikarmaNAM bharatAdInAmiva mokSAvAptiH na tuH zItodaka paribhogAditi // 1 // kiJcAnyat - TIkArtha - jinheM paramArtha-parama tattva vidita nahIM hai, jo use nahIM jAnate, ve ajJAnI haiM / ve kyA kahate haiM, yaha batalAte haiM / ve kahate haiM ki pahale ke samaya meM valkala cIrI, tArAgaNa RSi Adi mahApuruSa hue, jinhoMne tapa rUpa dhana kA arjana kiyA, paMcAgni Adi tapasyAoM dvArA apane zarIra ko paritapta kiyA / unhoMne zItala jala evaM kanda, mUla, phala Adi kA sevana karate hue siddhi prApta kii| yaha zravaNa kara, ise satya mAnakara koI puruSa, jo prAsuka-acita, garma jala pIne se, snAna na karane se Akula ho, ghabarAyA huA ho, saMyama pAlana meM duHkha anubhava karane lagatA hai, athavA zItalajala Adi upayoga meM lene lagatA hai / vaha abhAgA yaha nahIM socatA ki ukta tApasa Adi vratoM kA pAlana karate the / kisI kAraNa vaza unheM jAti smaraNa jJAna huA, apanA pUrva janma yAda AyA / unhoMne samyaka darzana prApta kiyA / sarvajJa prarUpita bhAvasaMyama AtmasAt kiyaa| unake jJAnAvaraNIya Adi karma naSTa hue / phalataH unheM bharata Adi kI jyoM mokSa prApta huA, zItala jala kA sevana karane se nhiiN| -242) Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM abhuMjiyA namI videhI, rAmagutte ya bhuMjiA / bAhue udagaM bhoccA, tahA nArAyaNe risI // 2 // chAyA - abhuktvA namivaidehI rAmaguptazcabhuktvA / vAhuka udakaM bhuktvA tathA tArAgaNa RSiH // anuvAda - koI ajJajana sAdhu ko sAdhanA patha se vicalita karane ke lie kahatA hai videha deza ke adhipati namIrAjA ne bhojana na karate hue siddhatva prApta kiyA / rAmagupta AhAra kA sevana karate hue mukta huA tathA bAhuka ne zItala-sacitta jala kA sevana karate hue mukti prApta kI evaM tArAgaNa RSi ne bhI udaka kA sevana karate hue mokSa pAyA / TIkA - kecana kutIrthikAH sAdhupratAraNArthamevamUcuH, yadivA svavaryAH zItalavihAriNa etad vakSyamANamuktavantaH, tadyathA-namIrAjA videho nAma janapadastatra bhavA vaidehA:-tannivAsino lokAste'sya santIti vaidehI, sa evambhUto namI rAjA azanAdikamabhuktvA siddhimupagataH tathA rAmaguptazca rAjarSirAhAdikaM 'bhuktvaiva' bhuJjAna evasiddhi prApta iti tathA bAhakaHzItodakAdiparibhogaM kRtvA tathA nArAyaNo nAma maharSiH pariNatodakAdiparibhogAtsiddha iti // 2 // apica - TIkArtha - kaI mithyA darzana meM AsthAzIla puruSa sAdhu ko pratArita karane hetu dhokhA dene ke lie yoM kahate haiM, athavA svavardI-apane hI varga yA paramparAnugata zithilAcArI vakSyamANa rUpa meM kahate haiM videha nAma kA eka vizeSa deza-janapada hai / usameM jo loga nivAsa karate haiM unheM 'vaideha' kahA jAtA hai / ve loga jisake adhIna yA vazagata hai vaha vaidehI kahA jAtA hai, arthAt videha deza meM rahane vAle logoM ke rAjA namI ne azana Adi AhAroM kA parityAga kara siddhi prApta kI / rAjarSi rAmagupta ne AhAra karate hue siddhatva paayaa| bAhuka ne zItala jala-sacitta pAnI Adi kA paribhoga karate hue mukti prApta kI / nArAyaNa nAmaka maharSi ne pariNata udaka, acita pake jala Adi kA sevana karate hue mokSa kI upalabdhi kI / 3 . Asile devile. ceva, dIvAyaNa mahArisI / pArAsare daMga bhojjA, bIyANi hariyANi ya // 3 // chAyA - Asilo devalazcaiva, dvaipAyano mahARSiH / parAzara udakaM bhuktvA bIjAni haritAni ca / anuvAda - Asila, devila, dvaipAyana evaM pArAzara nAmaka bar3e-bar3e RSiyoM ne sacitta jala, bIja evaM harI vanaspatiyoM kA sevana karate hue siddhatva prApta kiyA / TIkA - Asilo nAma maharSistathA devilo dvaipAyanazca tathA parAzarAkhya ityeva mAdayaH zItodakabIjaharitAdiparibhogAdeva siddhA iti zrUyate // 3 // TIkArtha - Asila nAmaka maharSi tathA devala, dvaipAyana evaM pArAzara saMjJaka RSi gaNa ne sacitta jala bIja evaM harI vanaspatiyoM kA upabhoga karate hue siddhi prApta kI / aisA sunA jAtA hai| 243) Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram - ete puvvaM mahApurisA, AhitA iha saMmatA / bhoccA bIodagaM siddhA, iti meyamaNussuaM // 4 // chAyA - eve pUrva mahApurisaSA AkhyAtA iha sammatAH / bhuktvA bIjodakaM siddhA iti mayAnuzrutam // anuvAda - pUrvavartI samaya meM ye mahApuruSa vikhyAta the, jainazAstroM meM bhI ye abhimata haiN| inhoMne bIja aura sacitta jala kA sevana karate hue mukti prApta kii| TIkA - etadeva darzayitumAha-ete pUrvoktA namyAdayo maharSayaH 'pUrvami' ti pUrvasminkAle tratAdvAparAdau 'mahApuruSA' iti pradhAnapuruSA A-samantAt khyAtAH AkhyAtA:-prakhyAtA rAjarSitvena prasiddhimupagatA ihApi Arhate pravacane RSibhASitAdau kecana 'sammatA' abhipretA ityevaM kutIrthikAH svayathyA vA procaH, tadyathA-ete sarve'pi bIjodakAdikaM bhuktvA siddhA itmetanmayA bhAratAdau purANe zrutam // 4 // etadupasaMhAradvApareNa parihannAha - TIkArtha - pahale jo pratipAdita kiyA gayA hai, usI kA digdarzana karAte hue sUtrakAra kahate haiM "ye pUrvokta namI Adi maharSi tretA, dvApara yugoM meM mahApuruSoM arthAt pradhAna puruSoM yA ucca puruSoM ke rUpa meM prakhyAta rahe haiM / rAjarSi ke rUpa meM inhoMne prasiddhi prApta kI thI / RSibhASita Adi Aheta pravacana meM bhI inameM se katipaya sammata-abhimata yA svIkRta haiM / aisA mithyAdarzanavAdI athavA apane yUtha yA paramparAnuvartI mithyAvAdI kahate haiM / tadanusAra ye sabhI bIja, sacitta jala Adi kA bhoga karate hue siddha hue, aisA mahAbhArata Adi purANoM meM sunA jAtA hai / isakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM / tattha maMdA visIaMti, bAhacchinnA va gaddabhA / piTThato parisappaMti, piTThasappI ya saMbhame // 5 // chAyA - tatra mandAH visIdanti vAhacchinnA iva gardabhAH / pRSThataH parisarpanti pRSThasI ca saMbhrame // anuvAda - mithyAdRSTiyoM dvArA kahI gaI bAtoM kA zravaNakara kaI maMda-ajJAnI jana saMyama kA pAlana karane meM isa prakAra kaSTa kA anubhava karate haiM jaise bhArI bojhe se lade hue gadhe usa bhAra ko lekara calane meM duHkhita hote haiM / jaise lakar3I ke Tukar3oM kA sahArA lie pRSTasI-pITha ko sarakAte sarakAte ghasITateghasITate calane vAlA paMgu puruSa saMbhrama-Aga laga jAne Adi ke rUpa meM bhaya upasthita hone para bhAgate hue logoM ke pIche-pIche calane kA udyama karatA hai para cala nahIM pAtA / TIkA - 'tatra' tasmin kuzrutyupasargodaye 'mandA' ajJA nAnAvidhopAyasAdhyaM siddhigamanamavadhArya visIdanti saMyamAnuSThAne na punaretadvidantyajJAH, tadyathA-yeSAM siddhigamanamabhUt teSAM kutazcinnimittAt jAtajAtismaraNAdi pratyAyAnAmavAptasamyagjJAnacAritrANAmeva valkalacIriprabhRtInAmiva siddhigamanabhUt, na punaH kadAcidapi sarvaviratipariNAmabhAvaliGga mantareNa zItodakabIjAdhupabhogena jIvopamardaprAyeNa karmakSayo'vApyate viSIdane dRSTAntamAhavahanaM vAho-bhArodvahanaM tena chinnA:-karSitAstruTitA rAsabhA iva viSIdanti, yathA rAsabhA gamanapatha eva projjhitabhArAH -244) Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM nipatanti, evaM te'pi projhya saMyamabhAraM zItala vihAriNo bhavanti, dRSTAntAntaramAha - yathA 'pRSThasarpiNo' bhagnagatayo'gnyAdisambhrame satyudbhrAntananayanAH samAkulAH pranaSTajanasya 'pRSThataH ' pazcAtparisarpanti nAgragAmino bhavanti, api tu tatraivAnyAdisambhrame vinazyanti, evaM te'pi zItalavihAriNo mokSaM prati pravRtA api tu na mokSagatayo bhavanti api tu tasminneva saMsAre anantamapi kAlaM yAvadAsata iti // 5 // mAtAntaraM nirAkartuM pUrvapakSayitumAha TIkArtha - kuzruta-mithyAjJAna upadiSTa karane vAle mithyAdRSTi vAdiyoM ke uparyukta pratipAdanAtmaka upasarga ke udita upasthita hone para ajJa jana, mokSa to aneka prakAra ke upAyoM dvArA sAdhya hai, hama se ve kaise bana paDeMge yoM socakara saMyama kA pAlana karane meM kaSTa kA anubhava karate haiM / ve ajJAnI yaha nahIM jAnate ki jina ukta puruSoM ne mokSa prApta kiyA, unako kisI kAraNa vaza jAti smaraNa Adi pUrvajanma ke jJAna ke prakaTa hone se samyak darzana aura cAritra prApta huA, jisase ve mukta hue / valkalacIrI Adi ne isI taraha mokSa prApta kiyA / sarvavidita-sarvatyAga mUlaka- Atma pariNAma evaM bhAva saMyama ke binA jIvoM ke vinAza-hiMsA se saMyukta sacitta jala ke pAna evaM bIjAdi ke upabhoga se karma kSayAtmaka mokSa kadApi upalabdha nahIM ho sakatA / mithyAdRSTi matavAdiyoM ke upadeza se saMyama pAlana meM jo kaSTa anubhava karane lagate haiM, una jIvoM ke saMbaMdha meM zAstrakAra dRSTAnta ke mAdhyama se batalAte haiM 'vAha' bhAra kA nAma hai use Dhone meM lekara calane meM eka kamajora gadhA jaise pIr3A anubhava karatA hai, usI prakAra ukta sAdhu saMyama kA paripAlana karane meM duHkhAnubhUti karatA hai, vaha gadhA rAste meM hI bhAra ko girA DAlatA hai, khuda bhI gira par3atA hai, usI prakAra ukta sAdhu bhI saMyama ke bhAra kA parityAga kara zithilAcArI ho jAte haiM, isa saMbaMdha meM sUtrakAra eka ora dRSTAnta dete haiMjaise bhISaNa agni laga jAne para eka paMgu-laMgar3A ghabarA uThatA hai, usakI A~khe cuMdhiyA jAtI hai / vaha Aga ke Dara se bhAgane vAle logoM kI taraha udyama karatA hai kintu vaha Age nahIM bar3ha pAtA, vahI agni Adi dvArA jalakara bhasma ho jAtA hai, naSTa ho jAtA hai / usI prakAra zithilAcArI puruSa mokSa ke mArga para calane hetu udyata hokara bhI vahA~ taka pahu~ca nahIM pAtA / vaha ananta kAla paryanta isa saMsAra meM bhaTakatA rahatA hai 1 ihamege u bhAsaMti, sAtaM je tattha AriyaM maggaM, chAyA ihaike tu bhASante sAtaM sAtena vidyata / ye tatra Ayya mArgaM paramaJca samAdhikam // - sAteNa vijjatI / paramaM ca samAhie (yaM ) // 6 // anuvAda kaI mithyAdarzanavAdI aisA kahate haiM ki sukha se sukha prApta hotA hai, ve ajJa haiM / parama samAdhijanaka-AdhyAtmika zAMtiprada vItarAga pratipAdita AryamArga-samyakajJAnadarzana cAritramUlaka mokSa patha kA jo tyAga kara dete haiM, ve avivekI haiM / - TIkA - matAntaraM nirAkartuM pUrvapakSayitumAha- 'ihe 'ti mokSagamanavicAraprastAve 'eke' zAkyAdayaH svayUthyA vA locAdinopataptAH, tuzabdaH pUrvasmAt zItodakAdiparibhogAdvizeSamAha, 'bhASante' bruvate manyante vA kvacitpAThaH, kiM tadityAha-'sAtaM' sukhaM 'sAtena' sukhenaiva 'vidyate' bhavatIti, tathA ca vaktAro bhavanti "sarvANi sattvAni sukhe sAni sarvANi duHkhAcca samudbhijante / tasmAtsukhArthI sukhameva dadyAt, sukha pradAtA labhate sukhAni // 1 // " 245 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram yuktirapyevameva sthitA, yataH kAraNAnurUpaM kAryamutpadyate, tadyathA zAlibIjAcchAlyaGkuro jAyate na yavAGkura ityevamihatyAt sukhAnmuktisukhamupajAyate, na tu locAdirupAt duHkhAditi, tathA hyAgamo'pyevameva vyavasthita: "maNuNNaM bhoyaNaM bhoccA, maNuNNAM samaNAsaNaM / maNuNNaMsi agAraM si, maNuNNaM jhayae muNI // 1 // " chAyA - manojJaM bhojanaM bhuktvA manojJe zayanAsane / manojJegAre manojJaM dhyAyenmuniH // 2 // tathA "mRdvI zayyA prAtarUtthAya peyA, bhaktaM madhye pAnakaM cAparAhne / drAkSAkhaNDaM zarkarA cArddharAtre, mokSazcAnte zAkyaputreNa dRSTaH // 1 // ___ ityato manojJAhAravihArAdezcittasvAsthyaM tataH samAdhirUtpadyate samAdhezca muktyavAptiH, ataH sthitametatsukhenaiva sukhAvAptiH na punaH kadAcanApi locAdinA kAyaklezena sukhAvAptiriti sthitaM, ityevaM vyAmUDhamatayo ye kecana zAkyAdayaH 'tatra' tasminmokSavicAraprastAve samupasthite ArAdyAtaH sarvaheyadharmebhya ityAryo mArgo jainendrazAsanapratipAdito mokSamArgastaM ye pariharanti, tathA ca 'paramaM ca samAdhi' jJAnadarzanacAritrAtmakaM ye tyajanti te'jJAH saMsArAntarvartinaH sadA bhavanti, tathAhi-yattairabhihitaM-kAraNAnurUpaM kAryamiti, tannAyamekAnto, yataH zRGgAccharo jAyate gomayAvRzciko golomAvilomAdibhyo dUrveti, yadapi manojJAhArAdikamupanyastaM sukhakAraNatvena tadapivizUcikAdisaMbhavAd vyabhicArIti, apica-idaM vaiSayikaM sukhaM duHkhapratIkArahetutvAt sukhAbhAsatayA sukhameva na bhavati, taduktam - "duHkhAtmakeSu viSayeSu sukhAbhimAnaH,saukhyAtmakeSu niymaadissuduHkhbuddhiH| utkIrNavarNapada paGktirivAnyarUpA, sArUpyameti viparItagatiprayogAt // 1 // ". iti, kutastatparamAnandarUpasyAtyantikasya mokSasukhasya kAraNaM bhavati, yadapi ca locabhUzayanabhikSATana kSutpipAsAdaMzamazakAdikaM duHkhakAraNatvena bhavatopanyastaM tadatyantAlpasattvAnAma paramArthadRzAM, mahApuruSANAM tu svArthAbhyupagamapravRttAnAM paramArthacintaikatAnAnAM mahAsattvatayA sarvamevaitatsukhAyaiveti tathA coktam - taNasaMthAraniviNNovi munivaro bhaTTharAgamayamoho / jaM pAvaimuttisuhaM katto taM cakkavaTTIvi ? // 1 // tathA / chAyA-tRNa saMstaraniSaNNo'pi munivaro bhrssttraagmdmohH| yatprApnoti muktisukhaM kutastat cakravartyapitaza / / "dukhaM duSkRtasaMkSayAya mahatAM kSAnteH padaM vairiNaH, kAyasyAzucitA virAgapadavI saMvegaheturjarA / sarvatyAga mahotsavAya maraNaM jAtiH suhRtprItaye, saMpadbhiH paripUritaM jagadidaM sthAnaM vipatteH kutaH? // 1 // " iti, apica-ekAntena sukhenaiva sukhe'bhyupagamyamAnevicitrasaMsArAbhAvaH syAt, tathA svargasthAnAM nityasukhinAM punarapi sukhAnubhUtestatraivotpattiH syAt, tathA nArakANAM ca punardu:khAnubhavAttatraivotpatteH, na nAnAgatyA vicitratA saMsArakya syAt, nacaitat dRSTamiSTaM ceti // 6 // atovyapadizyate - TIkArtha - matAntara kA nirAkaraNa karane hetu sUtrakAra use pUrva pakSa ke rUpa meM upasthita karate hue kahate haiM-mokSaprApti ke vicAra ke sandarbha meM zAkyAdi matavAdI tathA keza luMcana Adi ke pariSaha se pIDita svayUthya-apane paraMparAnuvartI janoM kA kahanA hai / yahAM prastuta gAthA meM tu zabda pUrva varNita sacitta jala Adi ke paribhoga kI vizeSatA batAne kA sUcaka hai / tadanusAra ve pratipAdita karate haiM ki sukha se hI sukha milatA hai / sabhI prANI sukha meM abhirata rahate haiM, duHkha se udvejita hote haiM-vyathita hote haiM / isalie sukhArthI-jo sukha (246) paraparibhavakSutpipAsAdaMzamazakA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM cAhatA ho, vaha sukha hI deve ke anurUpa hI kArya hotA hai I / sukha dene vAle ko hI sukha milatA hai / aisA yukti yukta bhI hai kyoMki kAraNa / jaise zAli - vAsamatI Adi uttama koTi ke cAMvaloM ke bIja se vaisA hI cAMvala kA paudhA aMkurita hotA hai, jau kA nahIM / ataH isa loka ke sukha se paraloka meM mokSa - sukha kI prApti hotI hai / keza - luMcana Adi kaSTaprada kAryoM se mokSa nahIM milatA / Agama aisA kahA hai- manojJa-priya, rUcikara AhAra, manohara zayyA, Asana aura ghara meM muni manojJa - sundara sukhaprada dhyAna dhyAe / aura bhI kahA hai-muni ko mRdvI - mRdula, mulAyama zayyA para sonA cAhie, prAtaH uThakara dUdha Adi peya padArtha pIne cAhie, madhyAnha meM cAMvaloM kA bhojana karanA cAhie, aparAhna -tIsare pahara meM pAnaka- Asava, madya Adi kA pAna karanA caahie| ardharAtri ke samaya drAkSA- dAkha yA kizamiza aura mizrI kA sevana karanA cAhie / isase antataH mokSa prApta hotA hai / aisA zAkya vaMzIya buddha ne dekhA hai - sAkSAtkAra kiyA hai / manojJa, AhAra, vihAra Adi se citta meM prasannatA utpanna hotI hai / prasannatA ke pariNAma svarUpa ekAgratA AtI hai, citta ekAgra yA susthira hotA hai / usase mukti prApta hotI hai / isase yaha siddha hotA hai ki sukha se hI sukha milatA hai / keza luMcana Adi kAya - kleza prada kAryoM se, duHkhoM se mokSa- chuTakArA nahIM hotA / isa prakAra prarUpita karane vAle zAkya - bauddha Adi matavAdI mokSAtmaka cintana ke saMdarbha meM samagra heya - tyAgane yogya dharmoM se dUravartI jainendra zAsana meM jaina AmnAya meM se pratipAdita, paramazAntiprada, samyaka jJAna, darzana evaM cAritra mUlaka mokSamArga kA parityAga kara dete haiM / ve ajJa haiM mUrkha haiM / ve sadA bhava cakra meM bhaTakate rahate haiN| unhoMne jo pratipAdita kiyA ki kAraNa ke anurUpa hI kArya hotA hai, yaha aikAntika - atyanta nizcita nahIM hai kyoMki aisA dekhA jAtA hai zRMga-soMga nAmaka vanaspati se zara-sarakaMDA paidA hotA hai / gobara se bicchu utpanna hotA hai / gAya tathA bher3a ke bAloM se dUba paidA hotI hai / T :-tattvataH manojJa-uttama, svAdiSTa AhAra ko jo sukha kA hetu batalAyA gayA hai, vaha bhI doSapUrNa - truTipUrNa hai kyoMki usase vizucikA - haijA Adi roga bhI utpanna ho sakate haiM / vAstava meM vaiSayika-sAMsArika bhoga janita sukha pratIta hotA hai, vaha sukha hai hI nahIM / kahA hai- duHkhAtmaka viSayoM meM sukha mAnanA tathA saukhyAtmaka - ta sukhaprada vrata - niyama Adi meM duHkha samajhanA usI prakAra viparIta yA ulaTI bAta hai, jaise utkIrNa-ukere hue, khode hue varNoM-akSaroM va padoM kI anya rUpA - ulaTI paMkti usa utkIrNa akSaramaya paMkti ko ulaTA rakhane se akSaroM kA rUpa sIdhA dikhAI detA hai / isa taraha yahAM vivakSita sukha-duHkha ko ulaTa kara dekhanA-samajhanA hogaa| isalie duHkhAtmaka viSaya bhoga paramAnanda svarUpa aikAntika sarvathA nizcita, Atyantika - saMpUrNatayA avasthita mokSa-sukha kA kAraNa kisa prakAra ho sakate haiN| keza luMcana, bhUmi para zayana, bhikSA yAcanA, dUsaroM dvArA kiye gaye apamAna ko sahanA, kSudhA, tRSA, DAMsa, macchara Adi kA kaSTa - inako Apane jo duHkha ke hetu kahA hai, jinakA hRdaya atyanta durbala hai, jo paramArtha-mokSa mArga ke draSTA nahIM haiN| jo mahAsatva -mahApuruSa paramArtha ko jAnate haiM, usakI cintA meM, use prApta karane ke prayatna meM tatpara rahate haiM, jo Atma kalyANa kI sAdhanA meM pravRtta haiM, unake lie ye saba duHkha rUpa nahIM haiM, kyoMki unameM bahuta bar3I Atmazakti hotI hai, jinake prabhAva se ye saba sukha sAdhana kA svarUpa le lete haiM / kahA hai rAga, ahaMkAra tathA moha varjita muni ghAsa phUsa ke bichaune para soyA huA bhI jisa parama Anandamaya mokSa, sukha kA anubhava karatA hai, cakravartI samrATa bhI use kahA jA sakatA hai| aura bhI kahA hai - mahApuruSa duHkha se vyathita nahIM hote kintu ve yaha jAnakara bar3e sukhI hote haiM ki duHkha ke A jAne ke kAraNa pApoM kA kSaya hotA hai / kSamA kSamAzIlatA yA sahanazIlatA se baira 247 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram zAnta hotA hai| deha kI azucitA-malinatA vairAgya kA patha hai, jarA-vRddhAvasthA saMvega-titikSA kA hetu hai, samagra padArthoM kA tyAga vaha mahAn utsava hai jisake lie mara miTanA atyanta Anandaprada hai / janma se to kevala apane suhRda janoM ke lie hI prIti prada hai / mahApuruSoM ke lie yaha sArA saMsAra saMpattiyoM se paripUrita hai / isameM vipatti yA du:kha ke lie jagaha hI kahAM hai / ekAnta rUpeNa sukha se hI sukha utpanna hotA hai, yaha mAnane para isa vicitratA pUrNa-vibhinnatAmaya-jagat kI sthiti hI nahIM banatI kyoMki jo svarga meM nivAsa karate haiM, ve nitya sukhI haiM-anavarat sukha bhoga karate haiM / sukha bhoga ke kAraNa unakI punaH utpatti svarga meM hI honI cAhie / naraka meM nivAsa karane vAle jIva duHkha hI duHkha bhogate haiM, isa kAraNa unakI puna: utpatti naraka meM hI honI cAhie / naraka meM nivAsa karane vAle jIva duHkha hI duHkha bhogate haiM, isa kAraNa unakI puna: utpatti narka meM honI cAhie / isa kAraNa apaneapane karmoM ke anusAra jIva ke nAnA gatiyoM meM jAne ke pariNAma svarUpa jagat kI jo vicitratA hai, vaha ghaTita nahIM ho sakatI / aisA honA na to zAstra saMgata hai aura na abhIpsita hI / mA eyaM avamannaMtA, appeNaM lupahA bahuM / etassa (u) amokkhAe, aohArivva jUraha // 7 // chAyA - mainamavamanyamAnA alpena lumpatha bahu / etasyatvamokSe ayohArIva jUrayatha // anuvAda - tuma isakI-saddharma kI avamAnanA tiraskAra mata karo / tuccha, nagaNya vaiSayika sukha se lubdha hokara isa mokSa sukha kI upekSA mata karo / yadi asatpakSa kA tuma tyAga nahIM karoge to svarga Adi kA tyAga kara lohA lene vAle vaNik kI jyoM pchtaaoge| TIkA - 'evam' Arya mArga jainendra pravacanaM samyagdarzanajJAnacAritramokSamArga pratipAdakaM 'sukhaM sukhenaiva vidyate' ityAdimohena mohitA 'avamanyamAnAH' pariharantaH 'alpena' vaiSayikeNa sukhena mA 'bahu' paramArthasukhaM mokSAkhyaM 'lumpatha' vidhvaMsatha, tathAhi-manojJA''hArAdinA kAmodrekaH, tadudrekAcca cittAsvAsthyaM na punaH samAdhiriti, api ca etasya' asatpakSAbhyupagamasya 'amokSe apatyAge sati 'ayohArivya jaraha 'ti AtmAnaM yUrya kadarthayatha, kevalaM, yathA'sau ayaso-lohasyA''hartA apAntarAle rUpyAdilAbhe satyapi dUramAnItamitikRtvA nojjhitavAn, pazcAt svAvasthAnAvAptAvalpalAbhe sati jUritavAn-pazcAttApaM kRtavAn evaM bhavanto'pi jUrayiSyantIti // 7 // TIkArtha- sukha se hI sukha milatA hai, isa mohotpAdaka mantavya se mohita hokara-vimUr3ha banakara tuma tIrthaMkara prarUpita samyakadarzana jAna cAritramaya mokSamArga kI avamAnanA-avahelanA karate hae e tuccha sAMsArika bhogoM ke lobha se mokSa ke pAramArthika-AdhyAtmika Ananda ko lupta vidhvaMsta mata karo, use mata khoo kyoMki manojJa, AhAra Adi dvArA kAma kA-bhoga vAsanA kA udveka-ubhAra hotA hai / usase caitasika svasthatA miTa jAtI hai, Atma samAdhi pratihata hotI hai / yadi isa asatpakSa mithyA siddhAnta kA parityAga nahIM karoge to lauha liye calane vAle vaNika kI jyoM apane ko kevala kadarthita utpIDita karoge-lauha kA bhAra lekara calane vAle vaNika ne mArga ke bIca cAMdI, sonA Adi milane para bhI yaha kahakara ki maiM isa lohe kI kitanI dUra se liye A rahA hUM, aba ise kaise tyAga dU~, usane lohe ko nahIM chor3A / bAda meM apane sthAna paha~cakara jaba lohe ko becA -248) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM to bahuta kama kImata lekara vaha jhUrane lagA-phUTa-phUTakara rone lagA, pachatAne lagA / Apa bhI usI taraha royeMge, pachatAyeMge / pANAivAte vaTuMtA, musAvAde asaMjatA / adinnAdANe vaTuMtA, mehuNe ya pariggahe // 8 // chAyA - prANAtipAte vartamAnAH mRSAvAde'saMyatAH / adattAdAne vartamAnAH maithune ca parigrahe // anuvAda - Apa prANAtipAta jIvadhAriyoM kA prANoccheda-vyApAdana yA hiMsA karate haiM / asatya bhASaNa karate haiM, adatta-binA dI huI vastu kA AdAna-grahaNa karate haiM, jo corI hai / abrahmacarya evaM parigraha kA saMcaya karate haiM / isa prakAra varNana karate hue Apa saMyatAcArI nahIM haiN| TIkA - punarapi 'sAtena sAta' mityevaMvAdinAM zAkyAnAM doSodvibhAvayiSayAha-prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAna maithunaparigraheSu vartamAnA asaMyatA yUyaM vartamAnasukhaiSiNo'lpena vaiSayikasukhAbhAsena pAramArthikaaikAntAtyAntikaM bahu mokSasukhaM vilumpatheti, kimiti ? yataH pacanapAcanAdiSu kriyAsuvartamAnAHsAvadyAnuSThAnArambha tayA prANAtipAtamAcaratha tathA yeSAM jIvAnAM zarIropabhogo bhavadbhiH kriyate tAni zarIrANi tatsvAmibhiradattAnItyadattAdAnAcaraNaM tathA gomahiSyajoSTrAdiparigrahAttanmaithunAnumodanAdabrahmeti tathA pravrajitA vayamityevamutthAya gRhasthAcaraNAnuSThAnmRSA vAdaH tathA dhanadhAnyadvipadacatuSpadAdiparigrahAtparigraha iti // 8 // sAmpratamatAntaraMdUSaNAya pUrva pakSayitumAha TIkArtha - sukha se hI sukha prApta hotA hai, isa mata meM vizvAsa rakhane vAle bauddha bhikSuoM ke siddhAnta meM doSa udvibhAvita karane hetu-batAne hetu sUtrakAra pratipAdita karate haiM-Apa loga prANAtipAta-jIvoM kI hiMsA, mRSAvAda-asatyabhASaNa adattAdAna-caurya, maithuna-abrahmacarya evaM parigraha-dhana vaibhava meM vartamAna- saMlagna rahane ke kAraNa asaMyata-saMyamarahita haiM / vartamAna sukhaiSI vartamAnakAlIna sukhAbhilASA meM abhirata hai / tuccha vaiSayika sukha ke lie jo vastutaH sukha na hokara sukha kA AbhAsa mAtra hai, pAramArthika-paramArthayukta vAstavika aikAntika evaM Atyantika mokSa-sukha ko vilupta kara rahe haiM, miTA rahe haiM / bhojana pakAnA, pakavAnA Atyantika mokSa sukha ko vilupta kara rahe haiM, miTA rahe haiM / bhojana pakAnA, pakavAnA Adi kriyAoM meM saMlagna rahakara sAvadha pravRtti se jur3ate hue Apa jIvoM kI hiMsA karate haiM / jina jIvoM ke zarIra kA upabhoga karate haiM, AhAra Adi ke rUpa meM upayoga karate haiM, ve zarIra unake svAmiyoM-mAlikoM dvArA Apa ko adatta haiM-nahIM diye gaye haiM, unheM kAma meM lekara Apa adattAdAna-caurya kA AcaraNa karate haiM / Apa para corI kA aparAdha siddha hotA hai / gAya, bhaiMsa, bakarI, U~Ta Adi rakhakara una dvArA sevita abrahmacarya kA anumodana karate haiM / hama pravrajita dIkSita haiM, yoM kahate hue Apa saMyama meM samutthita haiM-udyata haiM, para gRhasthoM ke AcaraNoM kA anuSThAna karate haiM / gRhasthoM kI jyoM AcaraNazIla hai / yaha Apa dvArA mRSAvAda-asatya bhASaNa kA parisevana hai / dhana, dhAnya dvipada-do pairoM vAle prANI, dAsa, dAsI Adi, catuSpada-caupAye pazu Adi ke rUpa meM parigraha rakhate haiM, isalie parigraha sevI haiM / aba anya mata ko sadoSa batAne hetu sUtrakAra pUrvapakSa ke rUpa meM upasthita karate haiM - (249 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram evamege u pAsatthA, pannavaMti aNAriyA / itthIvasaM gayA bAlA, jiNasAsaNaparammuhA // 9 // chAyA - evameke tu pArzvasthAH prajJApantyanAr2yAH / strIvazaGgatA bAlAH jina zAsanaparAmukhAH // anuvAda - katipaya anArya pArzvastha-saddharma se bahirbhUta athavA apane yUtha yA dhArmika AmnAya se pRthak bhUta ajJAnI striyoM ke vazagAmI-striyoM meM Asakta puruSa aisA kahate haiM, jo Age dI gAthAoM meM vakSya mANa hai| TIkA - tu zabdaH pUrvasmAdvizeSaNArthaH, evami' ti vakSyamANayAnItyA, yadi vA prAktana eva zloko'trApi sambandhanIyaH, evamiti prANAtipAtAdiSu vartamAnA 'eke' iti bauddhavizeSA nIla paTAdayo nAthavAdikamaNDalapraviSTA vA zaivavizeSAH sadanuSThAnAt pArzve tiSThantIti pArzvasthAH, svayUthyA vA pArzvasthAvasanna kuzIlAdayaH strI parISaha parAjitAH, ta evaM 'prajJApayanti' prarUpayanti anAryAH anAryakarmakAritvAt, tathAhi te vadanti - "priyAdarzanamevAstu, kimanyairdarzanAntaraiH ? / prapyate yena nirvANaM, sarAgeNApi cetasA // 1 // " kimityevaM te'bhidadhatItyAha-'strIvazaMgatAH' yato yuvatInAmAjJAyAM vartante 'bAlA' ajJA rAga dveSopahatacetasa iti, rAgadveSajito jinAsteSAM zAsanam-AjJA kaSAyamohopazamahetubhUtA tatparAGmukhAH saMsArabhiSvaGgiNo jainamArga vidveSiNaH 'etad' vakSya mANamUcuriti // 9 // ___TIkArtha - prastuta gAthA meM 'tu' zabda kA jo prayoga huA hai, vaha pahale kahe gae mata se vizeSatA sUcita karane hetu hai / isake anusAra kaI mithyAdRSTi vakSyamANa nItikA-paddhati kA Azraya lekara kahate haiM / inakA yaha tAtparya hai, athavA pUrvavartI gAthA kA hI yahA~ sambandha jor3anA cAhie, arthAt prANAtipAta-jIvoM ke vyApAdana Adi meM abhirata katipaya bauddha matAnuyAyI athavA nIle kapar3e pahanane vAle nAtha sampradAya se sambaddha viziSTa zaiva jo sad anuSThAna-sad dharma ke AcaraNa se pRthaka rahane ke kAraNa pArzvastha haiM, ve athavA apanI paramparA se bahirbhUta avasanna-avasAdayukta, kuzIla-zIla rahita puruSa strI parISaha se parAbhUta hokara isa prakAra kahate haiM / ve anArya-anuttama yA adhamakarma karane ke kAraNa anArya haiM / ve pratipAdita karate haiM hameM to priyApriya lagane vAlI ramaNI ke darzana hone cAhie / dUsare darzanoM se hameM kyA ? priya-prItimayI ramaNI ke darzana se rAgayukta citta hote hue bhI nirvANa prApta hotA hai / ve aisA kyoM kahate haiM, yaha batalA rahe haiM / ve ajJa rAgadveSa se upahata-utpIDita cittayukta striyoM ke vazagata haiM / ataeva ve navayuvatI striyoM kI AjJA kA anusaraNa karate haiM / rAgadveSa vijetA puruSa ko jina kahA jAtA hai / aise jinendra prabhu kI AjJA se jisake dvArA kaSAya aura moha zAMta hotA hai, vimukha hokara saMsAra meM grasta rahate haiM, jaina mArga meM vidveSa karate haiM, Age kI gAthAoM meM jaisA kahA gayA hai ve aisI bAteM karate haiM / jahA gaMDaM pilAMga vA, paripIleja muhuttagaM / evaM vinnavaNitthIsu, doSo tattha kao siA ? // 10 // chAyA - yathA gaNDaM piTakaM vA paripIDayeta muhurtakam / evaM vIjJApanIstrISu doSastatra kutaH syAt // -250) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayana anuvAda - ve kahate haiM ki jaise gaMDa yA pilAga-phor3e yA phunsI.ko paripIDita kara-dabAkara usakA mavAda nikAla dene se kucha dera ke lie sukha milatA hai, isI taraha samparka kI abhyarthatA karane vAlI striyoM ke sAtha samAgama karane se kheda kI zAMti hotI hai, isa kArya meM doSa kisa prakAra ho sakatA hai / ___TIkA - yadUcustadAha-yathetyudAharaNopanyAsArthaH, 'yathA' yena prakAreNa kazcit gaNDI puruSo gaNDaM samutthitaM piTakaM vA tajjAtIyakameva tadAkUtopazamanArthaM 'paripIDya' pUyarUdhirAdikaM nirmAlya muhurtamAnaM sukhito bhavati, na ca doSeNAnuSajyate, evamatrApi 'strIvijJApanAyAM' yuvatiprArthanAyAM ramaNIsambandhe gaNDaparipIDana kalpe doSastatra kutaH syAta ?, na hyetAvatA kledApagamamAtreNa doSo bhavediti // 10 // ___TIkArtha - pUrvavartI gAthA meM jinakA saMketa kiyA gayA hai una itaramatavAdiyoM ne jo pratipAdita kiyA hai, isa gAthA dvArA use batalAyA jAtA hai - ____ yahAM AyA huA 'jahA-yathA' zabda udAharaNa batalAne hetu hai / jaise vaha puruSa jisake zarIra meM koI phor3A phusI yA koI vraNa-ghAva hai, vaha use dabAkara usakA mavAda tathA vikRta rakta nikAla kara muhurtabhara ke lie sukhita hotA hai, sukha kA anubhava karatA hai, phor3e ko dabAne meM kisIprakAra kA doSa nahIM hotA, usI taraha eka navayuvatI dvArA abhyarthanA kie jAne para usake sAtha phor3e ko dabAne kI jyoM, samAgama karane se doSa kaise ho sakatA hai / strI ke samAgama dvArA apane kleza-kheda yA khinnatA ko miTAne mAtra se koI doSa nahIM lgtaa| jahA maMdhAdae nAma, thimiaM bhaMjatI dagaM / evaM vinnavaNitthIsu, doso tattha kao siyA ? // 11 // chAyA - yathA mandhAdano nAma stimitaM bhuGkte dakam / evaM vijJApanIstrISu, doSastatra kutaH syAt // anuvAda - ve anya tIrthI aisA kahate haiM ki jaise maMdhAdana-bher3a stimita-binA hilAye kampAe pAnI pItI hai, jisase kisI jIva kA upaghAta nahIM hotA isI taraha abhyarthanA karane vAlI striyoM ke sAtha samAgama karane se kisI ko koI du:kha na hone kAraNa doSa nahIM lgtaa| ___TIkA - syAttatra doSo yadi kAcitpIr3A bhavet, na cAsAvihAstIti dRSTantena darzayati-'yathe' tyayamudAharaNopanyAsArthaH, 'mandhAdana' iti meSa: nAma zabdaH sambhAvanAyAM yathA meSa: timitam anAloDayannudakaM pibatyAtmAnaM prINayati, na ca tathA'nyeSAM kiJcanopaghAtaM vidhatte, evamatrApi strIsambandhe na kAcidanyastra pIr3A Atmanazca prINanam, ataH kutastatra doSaH syAditi // 11 // TIkArtha - ve anya matavAdI aisA kahate haiM ki samAgama kI abhyarthanA karane vAlI nArI ke sAtha samAgama karane se yadi kisI ko koI takalIpha hotI to avazya hI usameM doSa hotA, parantu aisA na hone se isameM koI doSa nahIM hai, isa bAta ko dRSTAnta dvArA samajhAte haiM-yahAM yathA zabda kA prayoga dRSTAnta ko sUcita karane ke lie hai / 'mandhAdana' bher3a kA nAma hai / nAma zabda yahA~ sambhAvanA ko sUcita karane ke artha meM hai| kahane kA abhiprAya yaha hai ki jaise bher3a Alor3ana ke binA-hilAye binA jala pItI hai, tRpta hotI hai, vaha anya kinhIM jIvoM ko kucha bhI pIr3A nahIM detI, isI prakAra strI saMbaMdha meM kisI ko pIr3A nahIM hotI, apane ko paritRpti milatI hai, isalie isameM doSa kaise ho sakatA hai / 251) Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram jahA vihaMgamA piMgA, thimiaM bhuMjatI dagaM / evaM vinnavaNitthisu, doso ta kao siA ! // 12 // chAyA - yathA vihaGgamA piGgA, stimitaM bhuGkte dakam / ___ evaM vijJApanIstrISu doSastatra kutaH syAt // anuvAda - jaise piMga nAmaka pakSiNI stimita binA hilAye kampAye pAnI pItI hai, usake dvArA vaisA kiye jAne se kisI prANI ko kaSTa nahIM hotA ora vaha tRpta ho jAtI hai, usI prakAra abhyarthatA karane vAlI striyoM ke sAtha sambandha karane se kisI prANI ko koI duHkha nahIM hotA, isalie isameM doSa kahAM se ho sakatA TIkA - asminnevAnupaghAtArthe dRSTAntabahutvakhyApanArthaM dRSTAntAntamAha 'yathA' yena prakAreNa vihAyasA gacchItIti vihaMgamA-pakSiNo-piMgeti kapijalA sA''kAza evaM vartamAnAH 'timitaM' nibhRtamudakamApibati, evamatrApi darbhapradAMnapUrvikayA kriyayA araktadviSTasya putrAdyartha strIsambandhaM kurvato'pi kapiJjalAyA iva na tasya doSa iti, sAmpratameteSAM gaNDapIDanatulyaM strIparibhogaM manyamAnAnAM tathaiDakodakapAnasadRzaM parapIDA'nutpAdakatvena parAtmanozca sukhotpAdakatvena kila maithunaM jAyata ityadhyavasAyinAM tathA kapijjalodakapAnaM yathA taDAAgodakAsaMsparzena kila bhavatyemaraktadviSTatayA darbhAdhuttAraNAt strIgAtrAsaMsparzena putrArthaM na kAmArtha RtubhigAmitayA zAstrokta vidhAnena maithune'pi na doSAnuSaGga, cocuste - "dharmArthaM putrakAmasya svadAreSvadhikAriNaH / RtukAle vidhAnena, doSastatra na vidhate // 1 // " iti evamudAsInatvena vyavasthitAnAM dRSTAntenaiva niyuktikAro gAthAtrayeNottaradAnAyAha - jahaNAma maMDalaggeNa siraM chettU Na kassai maNusso / acchejja parAhutto kiMnAma tato Na dhippejjA ? / 53 / / jahavA visagaMDUsaM koI ghettUNa nAma tuNhikko / aNNeNa adIsaMto kiM nAma tato na va marejjA ! // 54 // jahA nAma sirigharAo koi rayaNANi ghettUNaM / accheja parAhuto kiM NAma tato na gheppejjA // 55 // yathA [grAgrantham 3010] nAma kazcinmaNDalAgreNa kasyacicchirazchittvA parAGmukhastiSTheta, kimetAvatodAsIna bhAvAvalambanena 'na gRhyet' nAparAdhI bhavet ? / tathA-tathA kazcidviSagaNDUSaM 'gRhItvA' pItvA nAma tUSNIMbhAvaM bhajedanyena cAdRzyamAno'sau kiM nAma 'tataH' asAvanyAdarzanAt na mriyate ? / tathA-yathA kazcit zrIgRhAdbhANDAgArAdratnAni mahA_Ni gRhItvA parAGmukhastiSTheta, kime-tAvatA'sau na gRhyeteti ? / atra ca yathA-kazcit zaThatayA ajJatayA vAzirazchedaviSagaNDuSaratnApahArAkhye satyapi doSatraye mAdhyasthyamavalambeta, na ca tasya tadavalambane'pi nirdoSateti, evaMmatrApyavazyaMbhAvirAgakAyeM maithune sarvadoSAspade saMsAravarddhake kuto nirdoSateti, tathA coktam - "prANinAM bAdhakaM caitacchAstre gItaM maharSibhiH / nalikAtaptakaNakpravezajJAtatastathA // 1 // mUlaM caitadadharmasya, bhavabhAvapravardhanam / tasmAdviSAnnavattyAjyamidaM pApamanicchatA // 2 // iti niyuktigAthAtrayatAtparyArthaH // sAmprataM sUtrakAra upasaMhAra tyAjena gaNDapIDanAdidRSTAntavAdinAM doSodvibhAvayiSayAha - (252 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayana TIkArtha - samAgama kI abhyarthanA karane vAlI strI ke sAtha saMsarga karane meM koI prANI hiMsA mUlaka doSa nahIM hotA, isa viSaya meM bahuta dRSTAnta yahA~ upasthita kiye jAte haiM-jisa prakAra AkAza meM viharaNazIla kapiJjala nAmaka pakSiNI-cir3iyA AkAza meM rahakara binA hilAe DulAye jala pI letI hai, usI prakAra jo puruSa rAga-dveSa zUnya buddhi se yukta Adi saMtAna kI utpatti ke lie strI kI deha ko barbAdI se Dhakakara usake pAsa saMbaMdha karatA hai use usa kapiJjala nAmaka pakSiNI kI taraha doSa nahIM lagatA / yahA~ abrahmacarya ke saMbaMdha meM anya tIrthikoM kI mAnyatAeM kahI gaI haiM-kaI pratipAdita karate haiM ki jaise phor3e ko dabAkara mavAda yA vikRta rakta nikAla diyA jAtA hai-usI prakAra strI ke sAtha sambandha kiyA jAtA hai / kaI kahate haiM ki jaise bher3a dUsare ko kaSTa na detI huI jala pItI hai, usI prakAra anyoM ko pIr3A na dete hue apane tathA dUsare ke lie strI puruSa donoM ke lie abrahmacarya sukhaprada hai / isI prakAra eka mAnyatA yaha hai ki kapiJjala nAmaka cir3iyA~ apanI coMca ke Age ke hisse ke atirikta apane anya aMgoM dvArA sarovara ke pAnI ko nahIM chUtI huI use pItI hai, isI prakAra jo puruSa rAga dveSa zUnya buddhi dvArA strI kI deha ko darbha Adi se r3hakakara usake gAtra kA sparza na karate hue putra hetu na ki kAmavAsanA pUrti hetu zAstra vihita niyamAnusAra Rtu kAla meM samAgama karatA hai, usako doSa nahIM lagatA / unhoMne kahA hai apanI strI para apanA adhikAra rakhane vAle, puruSa dvArA dharma hetu putrotpatti ke lakSya se RtukAla meM samAgama karanA zAstrIya vidhAna hai, usameM doSa nahIM hotA / ___ isa prakAra dharmArAdhanA se udAsIna-virakta rahane vAle anya matavAdiyoM kA niyuktikAra tIna gAthAoM dvArA dRSTAnta ke rUpa meM nirAkaraNa karane hetu uttara dene ke lie pratipAdita karate haiM - yadi koI puruSa khaDga dvArA kisI kA mastaka ucchinna kara phira parAGmukha hokara sthita ho jAya to kyA usa dvArA yoM udAsInatA yA parAGmukhatA ke avalambana se usakA vaha aparAdha miTa jAtA hai ? jaise koI puruSa jahara kA cUMTa pI le ora vaha kisI ke dekhe binA cupacApa rahe to kyA auroM dvArA na dekhe jAne se vaha mara nahIM jAyegA? usI prakAra koI manuSya kisI vaibhavazAlI dhanI puruSa ke khajAne se bezakImatI javAharAta curAkara parAGmukha ho jAya, vahA~ se haTa jAya to kyA vaha cora samajhakara giraphtAra nahIM kiyA jAyegA / yahA~ kahane kA abhiprAya yaha hai ki yadi koI puruSa zaThatAvaza kisI kA mastiSka ucchinna kara deM, jahara pI le athavA javAharAta curA le-aisA kara vaha madhyastha vRtti yA taTasthatA svIkAra kara le to vaha nirdoSaniraparAdha nahIM ho sakatA, isI prakAra abrahmacarya jo rAga prasUta hai, samasta doSoM kA hetu hai-saMsAravardhaka haijanma maraNa ke cakra ko bar3hAne vAlA hai, kisI bhI taraha nirdoSa-doSa rahita nahIM ho sakatA / isa sambandha meM vidvAnoM ne kahA hai ki zAstra meM abrahmacarya ko prANiyoM kA bAdhaka vidhvasaMka batAyA hai - jaise eka nalI ke bhItara tapI huI Aga ke kaNa DAlane se usake bhItara kI vastueM naSTa ho jAtI hai, usI prakAra abrahmacarya ke sevana se Atmazakti vinaSTa ho jAtI hai / abrahmacarya sevana adharma-pApa kA mUla hai, saMsAra meM AvAgamana ko bar3hAtA hai / jo puruSa pApa kI icchA nahIM karatA hai use jahara se pUrNa anna kA jyoM parityAga kara denA caahie| niyukti kI ina tIna gAthAoM kA yaha tAtparya yA bhAvArtha hai / aba sUtrakAra isa prakaraNa kA upasaMhAra karate hue phor3e se mavAda nikAlane kI jo abrahmacarya ko sukhada batAne vAle logoM ke mantavya ko doSa yukta sAbita karane hetu kahate haiM / 253 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram eva mege u pAsatthA, micchadiTThI aNAriyA / ajjhovavannA kAmehiM, pUyaNA iva taruNae // 13 // chAyA - eva meke tu pArzvasthAH mithyAdRSTayo'nAryAH / ___ adhyupapannAH kAmeSu pUtanA iva taruNake // anuvAda - ve puruSa pArzvastha hai-dharma mArga se vimukha hai, mithyAdRSTi hai-inakI zraddhA yA AsthA asatya para TikI huI hai, ve anArya hai-adhama karmayukta hai, kAma bhoga meM adhyupanna-Asakta haiM, jaise pUtanA-DAkaNa bAloM para Asakta rahatI hai-apanA viSAkta stanapAna karAkara mAra DAlatI hai / TIkA - 'eva' miti gaNDapIDanAdidRSTAntabalena nirdoSaM maithunamiti manyamAnA 'eke' strIparISaha parAjitAH sadanuSThAnAtpArzve tiSThantIti pArzvasthA nAthavAdikamaNDalacAriNaH, tuzabdAt svayUthyA vA, tathA mithyA-viparItA tattvAgrAhiNI dRSTi:-darzanaM yeSAM te yathA, ArAt-dUre yAtA-gatAH sarvaheyadharmebhya ityAryAH na AryA anAryAH dharmaviruddhAnuSThAnAt, ta evaMvidhA 'adhyupapannA' gRdhnava icchAmadanarUpeSu kAmeSu kAmairvA karaNabhUtaiH sAvadyAnuSThAneSviti, atra laukikaM dRSTAntamAha-yathA vA 'pUtanA' DAkinI 'taruNake' stanandhaye'dhyupapannA, evaM te'pyanAryAH kAmeSviti, yadivA 'pUyaNa'tti gaDDarikA AtmIye'patye'dhyupapannA, evaM te'pIti, kathAnakaM cAtratathA kila sarvapazUnAmapatyAni nirUdake kUpe'patya snehaparIkSArthaM kSiptAni, tatra cAparA mAtaraH svakIyastanandhayazabdAkarNa ne'pi kUpataTasthA rUdantyastiSThanti, urabhrI tvapatyAtisnehenAndhA apAyamanapekSya tatraivAtmAnaM kSiptavatItyayo'paramazubhyaH svApatye'dhyupapanneti, evaM te'pi // 13 // kAmAbhiSvaGgiNAM doSamAviSkurvannAha - ___TIkArtha - jo phor3e ko dabAkara usakA mavAda nikAlane ke samAna abrahmacarya ko nirdoSa mAnate haiM ve dharma vimukha puruSa strI pariSaha se parAjita haiM-hAra cuke haiM, ve sat anuSThAna-uttama kArya se dUra haiM / ve nAtha Adi zabdoM dvArA abhihita kiye jAne vAle maNDala meM vicaraNazIla haiM / yahAM 'tu' zabda kA jo prayoga huA hai, vaha sUcita karatA hai ki katipaya svayUthika apane parama parAvRti kintu dharma vimukha jana isa siddhAnta kA anusaraNa karate haiM / unakI dRSTi vastu ke yathArtha svarUpa ko grahaNa nahIM karatI, viparIta rUpa ko grahaNa karatI hai / ve mithyA dRSTi haiM / jo puruSa samasta heya-tyAga yogya dharmoM se dUra rahatA hai use Arya kahA jAtA hai / pahale jina matavAdiyoM kA ullekha huA hai ve Arya nahIM hai, anArya hai kyoMki ve dharma viruddha AcaraNa karate haiM / aise-isa prakAra ke siddhAntoM meM vizvAsa karane vAle puruSa kAma vAsanA evaM bhoga meM atyanta Asakta haiM, athavA ve kAma bhogoM dvArA pApa pUrNa anuSThAna yA AcaraNa meM saMlagna haiM, isa sambandha meM eka laukika-loka prasiddha dRSTAnta hai / jaise pUtanA DAkaNa stanapAyI bAlakoM para Asakta rahatI hai usI taraha ve anAryajana kAma bhogoM meM Asakta rahate haiM, athavA pUtanA bher3a kA bhI nAma hai / jaise eka bher3a apane baccoM para Asakta-vimohita rahatI hai, usI taraha ve anArya jana viSaya bhogoM meM vimohita rahate haiM / bher3a apane baccoM para kisa prakAra Asakta rahatI hai isa sambandha meM eka kathAnaka hai / kisI samaya jAnavaroM ke santati viSayagata prema kI parIkSA kare hetu una sabhI ke baccoM ko aise kue~ meM rakha diyA gayA jisameM pAnI nahIM thA usa samaya una baccoM kI mAtAeM kue~ ke taTa para khar3I 254 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM huyI apane baccoM ke zabda sunakara rotI rahI kintu bher3a apane baccoM ke pyAra meM aMdhI hokara mauta kI paravAha na karatI huI usa kue~ meM kUda par3I / isase sabhI jAnavaroM kI apekSA bher3a kA apane baccoM ke prati adhika prema hai yaha sAbita huA / usI prakAra pUrvokta anya matavAdiyoM kA kAma bhoga meM atyadhika Asakti bhAva siddha hotA hai| sUtrakAra kAma meM mohita rahane vAle puruSoM kA doSa batAne hetu pratipAdita karate haiM / aNAgayamapassaMtA, pccuppnngvesgaa| te pacchA paritappaMti, khINe AuMbhi jovvaNe // 14 // chAyA - anAgatamapazyantaH pratyupannagaveSakAH / te pazcAt paritapyante kSINe AyuSi yauvane // anuvAda - jo puruSa anAgata-bhaviSya meM hone vAle klezoM ko duHkhoM ko nahIM dekhate, usa ora dhyAna nahIM dete / pratyutapannA-vartamAna meM hone vAle sukhoM kI gaveSaNa karate haiM-unakI khoja meM tatpara rahate haiM, ve javAnI ke cale jAne para tathA Ayu ke kSINa hone para pachatAte haiM / TIkA - 'anAgatam' eSyatkAmAnivRttAnAM narakAdiyAtanAsthAneSu mahat duHkham 'apazyantaH' apalocayantaH, tathA 'pratyutpannaM' vartamAnameva vaiSayikaM sukhAbhAsam 'anveSayanto' mRgayamANA nAnAvidhairUpAyairbhogAnprArthayantaH te pazcAt kSINe svAyuSi jAtasaMvegA yauvane vA'pagate 'paritapyante' zocante pazcAttApaM vidadhati, uktaM ca "hataM. muSTibhirAkAza, tuSANAM kaNDanaM kRtam / yanmayA prApya mAnuSyaM, sadarthe nAdaraH kRtaH // 1 // " tathA - "visvAvalevanaDiehiM jAI kIrati jovvaNamaeNaM / vayapariNAme sariyAI tAI hiae khuddukkNti||1||14|| chAyA - vibhavAbalepanaTitairyAni va kriyante yauvanamadena / vayaH pariNAme smRtAni tAni hRdayaM vyathante // 1 // TIkArtha - jo manuSya kAma bhoga se nivRtta nahIM haiM, unakA jinhoMne parityAga nahIM kiyA hai, jo narka Adi sthAnoM meM, jo duHkha sahana karane par3ate haiM una para jinakI nigAha nahIM hai, jo sukha ke AvAsa mAtra vartamAna kAlIna vaizeSika sukhoM kI bhinna-bhinna upAyoM dvArA abhyarthanA karate haiM, ve javAnI ke bIta jAne para-Ayu ke kSINa ho jAne para duHkhita hokara virakta hokara pachatAte haiM, zoka karate haiM, ve kahate haiM manuSya janma pAkara hamane sata-uttama dhArmika kAryoM kA Adara nahIM kiyA, vaha hamArA aisA ajJAna pUrNa kArya thA mAnoM hama mukke se AkAza ko tar3ita karate rahe tathA cA~vala nikAlane hetu dhAnyahIna bhUse ko kUTate rahe / dhana ke garva, javAnI ke mada ke kAraNa jo uttama kArya nahIM kiye gaye, umra bIta jAne para yAda Ate haiM taba hRdaya atyanta udvigna ho uThatA hai| jehiM kAle parikkaMtaM, na pacchA paritappae / te dhIrA baMdhaNummukA, nAvakaMkhaMti jIviaM // 15 // 255 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - yaiH kAle parAkrAntaM, na pazcAt paritapyante / te dhIrA bandhanonmuktAH, nAvakAGkSanti jIvitam // anuvAda - jisa samaya dharma kI ArAdhanA meM parAkrama-udyama kiyA jAnA cAhie jina puruSoM ne vaisA kiyA ve bAda meM pazcAtApa nahIM karate, unheM pachatAvA nahIM karanA par3atA, ve bandhana mukta, dhIra-Atmabala yukta puruSa saMyama rahita jIvana kI AkAMkSA nahIM karate / / TIkA - ye tUttamasattvatayA anAgatameva tapazcaraNAdAvudyamaM vidadhati na te pazcAcchocantIti darzayitumAha'yaiH' AtmahitakartabhiH 'kAle' dharmArjanAvasare 'parAkrAntama' indriyakaSAyaparAjayAyodyamovihito maraNa kAle vRddhAvasthAyAM vA 'paritapyante' na zokAkulA bhavanti, ekavacanani zestu sautrazcchAndasatvAditi, dharmArjanakAlastu vivekinAM prAyazaH sarva eva yasmAtsa eva pradhAnapuruSArthaH, pradhAna eva ca prAyazaH kriyamANo ghaTAM prAJcati, tatazca ye bAlyAtprabhRtyakRtaviSayAsaGgatayA kRtatapazcaraNAH te 'dhIrAH' karma vidAraNa sahiSNavo bandhanena-snehAtmakena karmaNA cod-prAbalyena muktA nAvakAGkSanti' asaMmajIvitaM, yadivA-jIvite maraNe vA niHspRhAH saMyamodyamamatayo bhavantIti // 15 // anyacca - TIkArtha - jo manuSya uttama satva-ucca parAkramazIla hote haiM ve pahale hI tapazcaraNa Adi meM udyama karate haiM / unheM bAda meM pachatAnA nahIM par3atA / isakA diggadarzana karAne hetu satra kA pratipAdita karate haiM, AtmahitaAtmakalyANa sAdhita karane vAle jina puruSoM ne dharma arjita karane kI velA meM indriyoM tathA kaSAyoM ko jItane hetu udyama kiyA ve bAda meM-marate samaya yA bur3hApe meM paritapta-zokAkula nahIM hote| yahA~ prayukta paritapya-paritapyante pada meM eka vacana nirdeza sUtra hone ke kAraNa ArSa prayoga hai, aisA samajhanA cAhie / jo puruSa vivekazIla hai unake lie prAyaH sArA hI samaya dharma arjita karane kA hai kyoMki dharma kA arjana hI mukhya puruSArtha hai / ata: mukhya puruSArtha ke lie udyata rahanA-prayatnazIla rahanA sarvottama hai| jo mAnava bacapana se hI sAMsArika viSaya bhogoM ke samparka meM na Ate huye tapa meM pravRtta rahate haiM ve karmoM ko vidIrNa karane meM-ucchinna kara DAlane meM samartha hote haiM, unameM vaisA Atmabala hotA hai / ve mAnava snehAtmaka-mohayukta baMdhana se atyanta vimukta rahate haiM, asaMyama maya jIvana kI kAmanA nahIM karate athavA ve jIvana yA mRtyu meM jarA bhI sprIhA-abhilASA na rakhakara saMyama pAlana meM dattacitta haiN| jahA naI vaneyaraNI, duttarA iha saMmatA / . eM logaMsi nArIo, durUttarA amaImayA // 16 // chAyA - yathA nadI vaitaraNI dustareha sammatA / evaM loke nAryo dustarA amatimatA // anuvAda - jaise vaitaraNI nadI dustara hai use pAra kara jAnA bahuta kaThina hai usI taraha matihInaviveka rahita puruSa ke lie striyAM dustara hai / / TIkA - yathetyudAharaNopanyAsArthaH, yathA vaitaraNI nadInAM madhye'tyantavegavAhitvAt viSamataTatvAcca 'dustarA' durlaGghayA 'evam' asminnapi loke nAryaH 'amatimatA' nirvivekena hInasattvena duHkhanottIryante tathAhi - tAH hAvabhAvaiH kRtavidyAnapi strIkurvanti, tathA coktam - (256) Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM "sanmArge tAvadAste prabhavati puruSastAvadevendriyANAM, lajjAM tAvadvidhatte vinayamapi samAlambate tAvadeva / bhrUcApAkSepamuktAH zravaNapathajuSo nIla pakSmANa ete, yAvallIlAvatInAM na hRdi dhRtimuSo dRSTi bANA: patanti // 1 // tadevaM vaitaraNInadIvat dustarA nAryo bhavantIti // 1 // apic TIkArtha isa gAthA meM jahAM- yathA zabda udAharaNa ko sUcita karane ke lie prayoga meM AyA hai / nadiyoM meM vaitaraNI nadI atyanta vegayukta hai- bar3I tejI se bahatI hai, viSama taTayukta hai - usake kinAre bar3e viSama yA ubar3a-khAbar3a hai / ataH use lA~gha pAnA bahuta kaSTakara hai| isI prakAra isa loka meM Atma parAkrama zUnya evaM vivekahIna puruSoM dvArA striyA~ dustara hai- unako lAMgha pAnA yA unase baca pAnA bahuta muzkila hai / ve hAva bhAva-kAmuka ceSTAoM dvArA kRtavidya - jinhoMne gahana vidyAdhyayana kiyA hai vaise puruSoM ko bhI apane kAbU meM kara letI haiM, kahA gayA hai ki manuSya tabhI taka sanmArga para TikA raha sakatA hai, apanI indriyoM para niyaMtraNa banAye rakha sakatA hai, tabhI taka lajjAzIla banA raha sakatA hai jaba taka lIlAvatI - vividha lIlAoM meM kuzala striyoM dvArA bhRkuTi rUpI dhanuSa ko kAnoM taka AkRSTa kara chor3e gaye nIla pakSa yukta nIle yA kAle palaka yukta dRSTi bANa usa para nahIM girate / ataeva striyoM ko lA~gha pAnA unase pAra pAnA usI taraha dustara kaThina hai jaise vaitaraNI nadI ko pAra kara pAnA dustara hai| - jehiM nArINa saMjogA, pUyaNA piTThato savvameyaM nirAkiccA, te ThiyA chAyA yairnArINAM saMyogAH pUjanA pRSThataH kRtA / sarvametannirAkRtya te sthitAH susamAdhinA // - - - anuvAda jina puruSoM ne striyoM ke saMyoga-sansarga aura kAma vibhUSA- kAma zRMgAra chor3a diye haiM. ve hI samagra upasargoM kA nirAkaraNa kara, tiraskAra kara athavA unheM jItakara uttama samAdhi pUrvaka rahate haiM / katA / susamAhie // 17 // TIqA - 'yaiH' uttamasattvai: strIsaGgavipAkavedibhiH paryantakaTavo nArIsaMyogAH parityaktAH, tathA tatsaGgArthameva vastrAlaGkAramAlyAdibhirAtmanaH 'pUjanA' kAmavibhUSA 'pRSThataH kRtA' parityaktetyarthaH, 'sarvametat' strI prasaGgAdikaM kSutpipAsAdipratikU lopasarga kadambakaM ca nirAkRtya ye mahApuruSasevitapanthAnaM prati pravRttAste susamAdhinAsvasthacittavRttirUpeNa vyavasthitAH, nopasargeranukUlapratikUlarUpaiH prakSobhyante, anye viSayAbhiSvAGgiNa stryAdiparISahaparAjitA aGgAroparipatitamInavadrAgAgninA dahyamAnA asamAdhinA tiSThatIti // 17 // - stryAdiparISahaparAjayasya phalaM darzayitumAha TIkArtha jo puruSa striyoM ke sansarga ke kaTuphala prada vipArka ko jAnate haiN| aisA kara jinhoMne strI sasaMrga kA parityAga kara diyA hai, strI saMsarga hetu hI sundara vastra alaMkAra AbhUSaNa tathA puSpamAlA dvArA apane zarIra ko vibhUSita kiyA jAtA hai, usa kAma vibhUSA kA jinhoMne parityAga kara diyA hai, ve puruSa saMsarga bhUkha pyAsa Adi anukUla evaM pratikUla upasargoM ko, vighnoM ko jItakara usa dharma mArga meM pravRtta haiM jo mahApuruSoM dvArA sevita hai / unakI citta vRtti svastha prasanna rahatI hai, ve uttama samAdhi yukta rahate haiM / ve anukUla strI I 257 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram manapriyaH tathA pratikUla-apriya upasargoM se kabhI asthira nahIM banate / anya puruSa jo viSayalolupa haiM, strI Adi parISahoM se parAbhUta ho cuke haiM, ve Aga ke aMgAre para par3I huI machalI kI taraha rAgAgni meM prajvalita hote hue azAMti meM rahate haiM / strI Adi ke parISaha ko jItane kA kyA phala hotA hai, yaha prakaTa karane ke lie sUtrakAra kahate haiM / ete oghaM tarissaMti, samudaM vavahAriNo / jattha pANA visannAsi, kiccaMti sayakammuNA // 18 // chAyA - ete odhaM tariSyanti samudraM vyavahAriNaH / yatra prANAH viSaNNAH kRtyante svakakarmaNA // anuvAda - priya aura apriya upasargoM ko parAbhUta kara, mahApuruSoM dvArA sevita AdhyAtmika patha para gatizIla, dhIra sthira cettA puruSa usa saMsAra ko pAra kara jAte haiM jisameM paDe hue jIva apane dvArA AcIrNa karmoM ke prabhAva se taraha-taraha ke kleza bhogate haiM / jaise eka vyavahArI-sAmudrika vyavasAyI samudra ko pAra kara jAtA hai, vaise hI ve adhyAtma ke pathika janma maraNa ko lAMgha jAte haiN| ____TIkA - ya ete anantaroktA anukUlapratikUlopasargajetAra eke sarve'pi 'oghaM' saMsAraM dustaramapi tariSyanti, dratyaughadRSTAntamAha-'samudraM' lavaNasAgaramiva yathA 'vyavahAriNaH' sAMyAtrikA yAnapAtreNa taranti, evaM bhAvaudyamapi saMsAraM saMyamayAnapAtreNa yatayastariSyanti, tathA tIrNAstaranti ceti, bhAvaughameva vizinaSTi-'yatra' yasmin bhAvaughe saMsArasAgare 'prANA:' prANinaH strIviSayasaGgAdviSaNNAH santaH kRtyante' pIDyante 'svakRtena' AtmanA'nuSThitena pApena "karmaNA' asaveMdanIyodayarUpeNa ti // 18 // sAmpratamupasaMhAravyAjenopadezAntaraditsayAha - TIkArtha - pahale jo anukUla evaM pratikUla upasargoM ko parAbhUta karane vAle puruSoM kA varNana AyA hai, ve isa augha-dustara-jise pAra karanA kaThina hai, saMsAra ko pAra kara jAyeMge / isa sambandha meM dravya auSa kA dRSTAnta kahA jA rahA hai-lavaNa samudra meM jaise vyavahArI-sAMghayAtrika yA samudrI vyApArI yAna pAtra-jahAja dvArA samudra ko tairate haiM, usI prakAra bhAva augha-saMsAra rUpI samudra ko saMyamarUpI jahAja dvArA saMyatigaNa-munivRnda taira jAyeMge, pAra kara deMge, pahale bhI pAra kiyA hai, tathA aba bhI karate haiM / bhAva augha kA vizeSa rUpa se yaha vivecana hai, jisa bhAva augha rUpa saMsAra sAgara meM prANI strI viSayaka bhogavilAsa ke kAraNa viSAda yukta hote hue apane dvArA kie gae pApa karma se asaveMdanIya ke udaya ke kAraNa pIr3A pAte haiM, yAtanA sahate haiM / aba sUtrakAra isa prakaraNa kA upasaMhAra karate hue dUsarA upadeza dete hai / . ca bhikkhU pariNNAya, suvvate samite care / musAvAyaM ca vajijjA, adinnAdANaM ca vosire // 19 // chAyA - taJca bhikSuH parijJAya suvrataH samizcaret / mRSAvAdaJca varjayedadattAdanaJca vaTutsRjet // -258 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasargAdhyayanaM ___ anuvAda - pUrvavartI gAthAoM meM jo kahA gayA hai, bhikSu unheM parijJAta kara jAnakara uttama vrata tathA samiti se yukta hotA huA mRSAvAd-asatya tathA adattAdAna-caurya kA vyutsarjana kare-tyAga kare / TIkA - tadevadyatprAguktaM yathA-vaitaraNInadIvat dustarA nAryo yaiH parityaktAste samAdhisthAH saMsAraM taranti, strIsaGginazca saMsArAntargatAH svakRtakarmaNA kRtyanta iti tadevatsarvaM bhikSaNazIlo bhikSuH 'parijJAya' heyopAdeyatayA budhdhvA zobhanAni vratAnyasya suvrataH paJcAbhiH samitibhiH samita ityanenottaraguNAvedanaM kRtamityevaMbhUtaH 'caret' saMyamAnuSThAnaM vidadhyAt, tathA 'mRSAvAdam' asadbhUtArthabhASaNaM vizeSeNa varjayet, tathA 'adattAdAnaM' ca vyutsRjed' dantazodhanamAtramapyadattaM na gRhNIyAt, AdigrahaNAnmaithunAdeH parigraha iti, tacca maithunAdikaM yAvajjIvamAtmahitaM manyamAnaH pariharet // 19 // aparavratAnAmahiMsAyA vRttikalpatvAt tatprAdhAnyakhyApanArthamAha - TIkArtha - pahale aisA varNana AyA hai ki striyA~ vaitaraNI nadI kI taraha dustara hai-vaitaraNI nadI kI taraha unheM lA~gha pAnA unake vaza meM na AnA kaThina hai / jinhoMne unakA parityAga kara diyA haiM, ve samAdhistha Atma samAdhi meM lIna puruSa saMsAra ko pAra kara jAte haiM / jo striyoM kA saMga karate haiM-unameM Asakta rahate haiM, ve saMsAra meM rahate hue apane karmoM dvArA kATe jAte haiM, pIDita kiye jAte haiM / ina heya, upAdeya bAtoM ko jAnakara strI saMsarga ko tyAjya aura saMyama ko AdaraNIya samajhakara uttama vratoM evaM samitiyoM se samita hotA huA saMyama kI sAdhanA kare / yahA~ samitiyoM dvArA samita hone kA ullekha uttara guNoM ke kathana hetu kiyA gayA hai / yoM vartanazIla sAdhu mRSAvAda-asad bhASaNa kA parivarjana kare, adattAdAna-caurya kA vyutsarjana-tyAga kare, dAMta kuredane ke lie eka tinakA mAtra bhI binA diyA huA grahaNa na kare / yahAM Ae hue Adi zabda se abrahmacarya Adi kA grahaNa abhipsita hai / ata: apane Atma kalyANa hetu sAdhu jIvana paryanta abrahmacarya Adi kA sevana na kare / ahiMsA anya vratoM ke lie bAr3a ke tulya hai, usakI pradhAnatA batAne ke lie sUtrakAra kahate haiM / uDvamahe tiriyaM vA, je keI tasathAvarA / / savvattha viratiM kujjA, saMti nivvANamAhiyaM // 20 // chAyA - Urdhva madha stiya'kSu ye kecit trasasthAvarAH / sarvatra viratiM kuryyAt zAntinirvANamAkhyAtam // anuvAda - urdhva-Upara, adha-nIce tathA tiryak-tirache digbhAgoM meM jo trasa-gatizIla tathA sthAvarasthitizIla-cara, acara prANI sthita hai, unakI hiMsA meM sarvatra, sarvathA-saba prakAra se nivRta rahanA cAhie, aisA karane se jIva ko zAMtimaya nirvANa mokSa prApta hotA hai, aisA garvanoM dvArA kahA gayA hai / TIkA - Urdhvamadhastiryazvityanena kSetraprANAtipAto gRhItaH, tatra ye kecana trasantIti vasA-dvitricatu: paJcendriyA:paryAptAparyAptakabhedabhinnAH,tathA tiSThantIti sthAvarA:-pRthivyaptejovAyuvanaspataya: sUkSmabAdaraparyAptakAparyAptaka bhedabhinnA iti, anena ca dravyaprANAtipAto gRhItaH, sarvatra kAle sarvAsvavasthAsvityanenApi kAlabhAvabhedabhinnaH prANAtipAta upAtto draSTavyaH tadevaM caturdazasvapi jIvasthAneSu kRtakAritAnumatibhirmanovAkkAyaiH prANAtipAtaviratiM kuryAdityanena pAdonenApi zlokadvayena prANAtipAtaviratyAdayo mUlaguNA:khyApitAH,sAmpratameteSAM sarveSAmeva mUlottaraguNAnAM phalamuddezenAha-'zAntiH' iti karmadAhopazamastadeva ca 'nirvANa' mokSapadaM yad 'AkhyAtaM' pratipAditaM sarvadvandvApagamarUpaM tadasyAvazyaM caraNakaraNAnuSThAyinaH sAdhorbhavatIti // 20 // samastAdhyayanArthopasaMhArArthamAha (259 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - yahAM para urdhva, adha aura tiryak kahakara kSetra prANAtipAtakA kSetragata hiMsA kA grahaNa kiyA gayA hai, jo prANI trAsa pAte haiM, trasta hote pratIta hote haiM ve trasa kahe jAte haiM, dviindriya, triindriya, caurindriya, paMcendriya paryApta, tathA aparyApta ye unake bheda haiM, jo prANI calate phirate nahIM, sadA sthira yA aDola rahate haiN| ve sthAvara kahalAte haiM / una stiti zIla prANiyoM meM pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati, sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta ke rUpa meM bheda hote haiM, yahAM trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA kA pratiSedha karate hue dravya prANAtipAta kA grahaNa kiyA gayA hai, saba samaya meM arthAt sabhI sthitiyoM meM prANiyoM kI hiMsA nahIM karanI cAhie, aisA pratipAdita kara kAla evaM bhAva ke bheda se prANAtipAta kA grahaNa kiyA gayA hai - cavadaha jIva sthAna mAne gae haiN| unameM tInakaraNa - kRta kArita aura anumodita, tIna yoga-mana, vacana tathA kAya dvArA prANAtipAta se jIva hiMsA se nivRtta ho jAnA caahie| aisA pratipAdita kara eka caraNa kama do gAthAoM dvArA prANAtipAta Adi mUla guNoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| una samagra mUlaguNoM aura uttara guNoM kA phala pratipAdita karane hetu caturthacaraNa meM kahA hai ki karma rUpa dAha-jalana ke upazama ko zAMti kahA jAtA hai| zAMti hI nirvANa yA mokSa pada haivahAM samasta duHkha nivRta ho jAte haiM, caraNa karaNa kA samyak cAritra kA paripAlana karane vAle sAdhu ko vaha avazya hI prApta hotA hai| samasta adhyayana ke artha - abhiprAya kA upasaMhAra karate hue kahate haiM / imaM ca dhammamAdAya, kAsaveNa veditaM / kujjA bhikkhU gilANassa, agilAe samAhie // 21 // chAyA - + + + imaJca dharmamAdAya kAzyapena praveditam / kuryyAd bhikSuglanasyAglAnatayA samAhitaH // anuvAda - kAzyapa gautrIya bhagavAna mahAvIra dvArA pravedita isa dharma ko aMgIkAra kara sAdhu samAdhiyukta rahatA huA glAna- rugNa sAdhu kI aglAna bhAva mana meM ghRNA yA glAni na lAte hue sevA kare / TIkA 'imaM ca dhammami 'tyAdi, 'ima' miti pUrvoktaM mUlottaraguNa rUpaM zrutacAritrAkhyaM vA durgatidhAraNAt dharmam 'AdAya' AcAryopadezena gRhItvA kimbhUtamititadeva vizinaSTi - 'kAzyapena' zrI manmahAvIravardhamAnasvAminAsamutpannadivyajJAnena bhavyasattvAbhyuddharaNAbhilASiNA 'praveditam' AkhyAtaM samadhigamya 'bhikSuH ' sAdhuH parISahopasagairatarjito glAnasyAparasya sAdhorvaiyAvRttyaM kuryAt, kathamiti ? svato'glAnatayA yathAzakti 'samAhita' iti samAdhiM prAptaH, idamuktaM bhavati - kRtakRtyo'hamiti manyamAno vaiyAvRttyAdikaM kuryAditi / - TIkArtha sAdhu mUla guNAtmaka tathA uttara guNamaya zrutacAritra rUpa tathA durgati nivAraka dharma ko AcArya guru ke upadeza se grahaNa kara rugNa sAdhu kA vaiyA vRtya kare / vaha dharma kaisA hai ? yaha pratipAdita karane hetu usakI vizeSatA dikhalAte haiN| jinheM divya jJAna utpanna huA una prabhu mahAvIra, vardhamAna ne isa dharma ko pravedita kiyA - AkhyAta kiyA, ise samAdhigata prApta kara sAdhu parISahoM aura upasargoM se vyathita - adhIra na hotA huA anya rugNa sAdhu kA vaiyAvRtya-sevA kre| kisa prakAra kare ? yaha batalAte haiM- svayaM aglAna bhAva se svayaM glAna na hote hue, ghRNA na karate hue yathAzakti samAdhistha - Atmastha hotA huA vaisA kre| kahane kA Azaya yaha 260 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - upasargAdhyayanaM / hai ki sAdhu yaha mAnatA hai ki maiM yaha karatA hU~ kRtakRtya hU~, apanA uttaradAyitva nibhA rahA hUM, rugNa sAdhu kI sevA paricaryA kare / saMkhAya pesalaM dhammaM, diTThimaM parinivvuDe / uvasagge niyAmittA, AmokkhAe parivvaejAsi ||22||ttibemi|| iti uvasagga parinnANAmaM taiyaM ajjhayaNaM sammatte |graathaagrN 256 // chAyA - saMkhyAya pezalaM dharmaM dRSTimAn parinirvRtaH / upasargAn niyamya AmokSayA parivajet // anuvAda - dRSTimAna-samyagdRSTi, pesala-zAMta, parinirvRta-mokSa, meM anurakta isa dharma ko bhalI bhAMti samajhakara upasargoM ko niyaMtrita karatA huA-jhelatA huA mokSa prApta hone taka saMyama kA anusaraNa kare / TIkA - 'saMkhyAye' ti samyak jJAtvA svasammatyA anyato vA-zrutvA 'pezalaM'-ti mokSagamanaM pratyanukUlaM, kiM tad ?-'dharma' zrutacAritrAkhyaM 'dRSTimAn' samyagdarzanI 'parinirvRta' iti kaSAyopazamAcchItIbhUtaH parinirvRta kalpo vA 'upasargAn' anukUlapratikUlAn samyag 'niyamya' atisahya 'AmokSAya' mokSaM yAvat pari-samantAt 'vrajet' saMyamAnuSThAnena gacchediti, itiH parisamAptyarthe, bravImIti pUrvavat, naya carcA'pi tathaiveti // 22 // TIkArtha - apanI sammati-buddhi yA viveka se jAnakara yA anya se zravaNa kara mokSAnukUla zrutacAritra mUlaka dharma ko svAyatta kara, samyagdarzana yukta, kaSAyoM ke upazama se prazAMta athavA parinirvRkalpa-mukta tulya puruSa priya evaM apriya upasargo ko sahatA huA mokSa prApta karane taka saMyama kA paripAlana kare / iti zabda yahA~ samApti dyotaka hai, bravImi bolatA hU~, yaha pada pUrvavat yojanIya hai / naya carcA bhI pahale kI jyoM hI upasarga parijJA kA cauthA uddezaka samApta huA, tathA usakI samApti ke sAtha yaha tIsarA adhyayana pUrA huA / . --261 - Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram caturtha strI parijJAdhyayana prathama uddezakaH je mAyaraM ca piyaraM ca, vippajahAya puvva saMyogaM / / ege sahite carissAmi, AratamehuNo vivittesu // 1 // chAyA - yaH mAtaraM ca pitaraM ca viprahAya pUrvasaMyogam / ekaH sahitazcariSyAmi Aratamaithuno vivikteSu // anuvAda - eka puruSa viraktivaza dIkSA grahaNa karatA hai aura yaha cintana karatA hai ki maiM mAtA pitA Adi gRhasthagata pUrva saMbaMdhoM kA parityAga kara abrahmacarya varjita rahatA huA-brahmacarya kA pAlana karatA huA, jJAna darzana aura cAritra pUrvaka vivikta-ekAMta pavitra sthAna meM vicaraNa karU~gA / (striyA~-usako chala pUrvaka vazagata karane kA prayatna karatI haiM) TIkA - asya cAyamanantarasUtreNa saha sambandhaH, tadyathA anantarasUtre'bhihitam, AmokSAya parivrajediti, etaccAzeSAmiSvaGgavarjitasya bhavatItyato'nena tadabhiSvaGgavarjanamamidhIyate, 'ya:' kazciduttamasattvo 'mAtaraM pitaraM' jananI janayitAram, etadgrahaNAdanyadapi bhrAtRputrAdikaM pUrvasaMyogaM tathA zvazrUzvazurAdikaM pazcAtsaMyogaM ca 'viprahAya 'tyaktvA, cakArau samuccayArthI, 'eko' mAtApitrAdyabhiSvaGgavarjitaH kaSAyarahito vA tathA sahito jJAnadarzanacAritraiH svasmai vA hita: svahitaH-paramArthAnuSThAnavidhAyI 'cariSyAmi' saMyamaM kariSyAmItyevaM kRtapratijJaH, tAmeva pratijJAM sarvapradhAnabhUtAM lezato darzayati - 'Aratam' uparataM maithunaM-kAmAbhilASo yasyAsAvAratamaithunaMH, tadevambhUto 'vivikteSu' strIpazupaNDakavarjiteSu sthAneSu cariSyAmItyevaM samyagutthAnenotthAya viharatIti, kvacitpATho 'vivittesitti' 'viviktaM' strIpaNDakAdirahitaM sthAnaM saMyamAnuparodhyeSituM zIlamasya tatheti // 1 // tasyaivaM kRtapratijJasya sAdhoryadbhavatyaviveki strIjanAttaddarzayitumAha - TIkArtha - pUrva sUtra ke sAtha isa adhyayana kA sambandha isa prakAra hai-pUrva sUtra meM varNita huA hai ki sAdhu mokSa prApta karane taka apane parivrajita-dIkSita jIvana kA paripAlana kare, kintu vaha mokSa to usa puruSa ko prApta hotA hai, jo samasta abhiSvaGga moha kA parityAga kara detA hai / ataH isa adhyayana meM mohavarjana kA vivecana kiyA jAtA hai| jo koI uttama sattva-pavitra bhAvanA yukta sAdhu mAtA-pitA, bhrAtA, putra Adi apane pUrvavartI sambandhiyoM evaM sAsazvasura Adi pazcAtvartI sambandhiyoM kA parityAga kara, una sabake sambandha meM vivarjita hokara ekAkI athavA kaSAya rahita, jJAna darzana evaM cAritra sampanna Atmahita yA paramArtha ke anuSThAna meM abhirata hokara aisI pratijJA kiye hue hai ki saMyama kA pAlana karU~gA, vaha pratijJA sarvapradhAna sarvottama hai / zAstrakAra aMzata: usakA pratipAdana karate haiM / vaha sAdhu jisakI kAmabhilASA-kAma bhoga kI vAsanA miTa gaI hai, jo 'strI' pazu tathA napuMsaka varjita sthAnoM meM vicaregA, 'aisI pratijJA kara samyak cAritra kA paripAlana karatA huA vicaraNazIla hai, usake prati viveka zUnya striyA~ kyA karatI haiM yaha batalAte haiM, yahA~ kahIM vivittesi aisA pATha prApta hotA (262 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - strI parijJAdhyayanaM hai, jisakA yaha abhiprAya hai ki sAdhu vivikta-ekAMta yA strI, pazu, napuMsaka rahita sthAna kA zIla pAlana hetu anveSaNa karatA hai / aise kRta pratijJa-pratijJAzIla yA saMyamonmukha sAdhu ke prati avivekinI striyoM dvArA kyA kiyA jAtA hai, yaha kahate haiM / sahumeNaM taM parikkama, channapaeNa ithio maMdA / uvvAyaMpi tAu jANaMsu jahA lissaMti bhikkhuNo ege // 2 // chAyA - sUkSmeNa taM parikramya channapadena striyo mandAH / upAyamapi tAH jAnanti yathA zliSyanti bhikSava eke // anuvAda - maMda-vivekazUnya striyA~ kisI bahAne se sAdhu ke samIpa Akara kapaTapUrNa yA rahasya pUrNa zabda dvArA use saMyama se bhraSTa karane kA prayAsa karatI haiM / ve yaha bhI jAnatI hai ki kisa prakAra koI sAdhu unase kliSTa-unameM Asakta ho sakatA hai / ___TIkA - 'suhumeNaM' ityAdi, 'taM' mahApuruSaM sAdhu 'sUkSmeNa' aparakAryavyapadezabhUtena "chalapadene "tti chadmanA-kapaTajAlena 'parAkramya' tatsamIpamAgatya, yadivA-pasakramye 'ti zIlaskhalanayogyatApattyA abhibhUya, kAH?-'striyaH' kUlavAlukAdInAmiva mAgdhagaNikAdyA nAnAvidhakapaTazatakaraNadakSA vividhavibbokavatyo bhAkSamandAH-kAmendrekavidhAyitayA sadasadvivekavikalA: samIpamAgatya zIlAd dhvaMsayanti, etaduktaM bhavati-bhrAtRputravyapadezena sAdhu samIpamAgatya saMyamAd bhraMzayanti, tathA coktam - "piyaputta bhAikiDagA NattUkiDagA ya sayaNakiDagA ya / ete jovvaNakiDagA pacchannapaI mahiliyANaM // 1 // " chAyA - priyaputrabhAtRkrIDakA naptRkrIDakAca svajanakrIDakAzca ete yauvanakrIDakAH prAptAH pracchannapatayo mahilAnAM // 1 // yadivA-channapadeneti-guptAbhidhAnena, tadyathA - "kAle prasuptasya janArdanakSya, meghAndhakArAsu ca zarvarISu / mithyA na bhASAmi vizAlanetre ! te pratyayA ve prathamAkSareSu // 1 // " ityAdi, tAH striyo mAyApradhAnAH pratAraNopAyamapi jAnanti-utpannapratibhatayA vidanti, pAThAntaraM vA jJAtavatyaH, yathA 'zliSyante' vivekino'pi sAdhava eke tathAvidhakarmodayAt tAsu saGgamupayAnti // 2 // tAneva sUkSma pratAraNopAyAn darzayitumAha - TIkArtha - mahApuruSa-mahanIya sAdhu kA striyA~ kisI bahAne se-kapaTa se usake pAsa Akara, zIla se bhraSTa kara detI haiM / athavA usa mahApuruSa ko brahmacarya se skhalita hone yogya banAkara patita kara detI haiN| jaise kapaTa-chalapUrNa kArya karane meM kuzala aneka prakAra se kAmodvega-kAma vAsanA utpanna karane vAlI sata asata ke viveka se rahita manda-ajJAnavatI mAgadha gaNikA-magadha dezIya vezyA Adi nAriyoM ne kula bAluka Adi tApaso ko zIla se-brahmacarya se bhraSTa kara DAlA thA usI taraha striyA~ sAdhu ko zIla se patita kara DAlatI haiM / abhiprAya yaha hai ki bhAI-putra Adi ke viSa se aurate sAdhu ke nikaTa Akara use saMyama se girA detI haiM / kahA hai-priya putra bhAI, nAtI Adi kauTumbika sAMsArika sambandhoM kA bahAnA banAkara gupta rUpa se pati ko banAnA striyoM kI rIti hai, ve gupta nAma dvArA SaDayantra racatI hai nimnAMkita zloka isakA udAharaNa hai - 263) Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram - "kAle prasUptasya janArdanasya, meghAndhakArAsu ca zarvarISu / mithyA na bhASAmi vizAla netre ! te pratyayA ye grathamAjhareSu // isa zloka kA artha isa prakAra hai-janArdana-bhagavAna yA sUrya nArAyaNa ke so jAne para, asta ho jAne para AkAza chAye bAdaloM ke andhakAra se yukta rAtoM meM ye vizAla netre-bar3I-bar3I A~khoM vAlI priya maiM jhUTha nahIM bolatA / isa zloka ke pratyeka caraNa ke zuruAta ke akSara kA + me + mi = kAmen te arthAt maiM tumhArI kAmanA karatA hU~ / mAyA pradhAna-chala karane meM nipuNa striyA~ pratyutpannamati hone ke kAraNa pratAraNa karane ke-Thagane ke upAyoM ko jAnatI haiM jisase vivekazIla sAdhu bhI vaise karmodaya ke kAraNa unameM Asakta ho jAte haiN| pAse bhisaM NisIyaMti abhikkhaNaM posavatthaM parihiMti / kAyaM ahevi daMsaMti, bAhu uddhaTu kakkhamaNuvvaje // 3 // chAyA - pArzve bhRzaM niSIdanti, abhIkSNaM poSavastraM paridadhati / ___ kAyamadho'pi darzayati bAhumuddhRtya kakSAmanuvrajet // anuvAda - striyA~ sAdhu ko pratArita karane hetu unake samIpa bahuta baiThatI haiM tathA kAma vAsanA paidA karane vAle sundara vastra, gIle hone kA bahAnA banAkara abhIkSaNa-nirantara pahanane kA upakrama karatI haiM / kAmoddIpana hetu zarIra ke nimna bhAga kA pradarzana karatI hai yA apanI bA~ha U~cI uThAkara kA~kha dikhalAtI huI sAdhu ke samakSa AtI haiN| TIkA- 'pAzve' samIpe bhRzam' atyarthamUrUpapIDamatisnehamAviSkurvantayo 'niSIdanti' vizrambhamApAdayitumupavizantIti, tathA kAmaM puSNAtIti poSaM-kAmotkocakAri zobhanamityarthaH tacca tadvastraM poSavastraM tad 'abhIkSNaM' anavarataM tena zithilAdivyapadezena paridadhati,svAbhilASamAvedayantyaHsAdhupratAraNArthaM paridhAna zithilIkRtya punarnibadhnantIti, tathA 'adha:kAyam' UrvAdikamanaGgochIpanAya 'darzayanti' prakaTayanti, tathA 'bAhumudhdhRtya' kakSAmAdarzya 'anukUlaM' sAdhvabhimukhaM vrajet' gacchet / sambhAvanAyAM liG, sambhAvyate etadaGgapratyaGgasandarzakatvaM strINAmiti // 3 // apica TIkArtha - sAdhu ko Thagane hetu striyA~ jo upAya karatI haiM unheM batalAte hue sUtrakAra kahate haiM - striyA~ apanA atyadhika prema vyakta karane hetu evaM vizvAsa paidA karane hetu sAdhu ke nikaTa adhika baiThatI haiM / jo vastra kAmavAsanA ko puSTa karatA hai use poza vastra kahA jAtA hai usa kAmottejaka sundara vastra ko striyA~ zithilaDhIlA Adi kA bahAnA banAkara bAra-bAra pahanatI haiM / tAtparya yaha hai ki apanA kAmuka manobhAva prakaTa karatI huyI sAdhu ko Thagane hetu apane vastra ko zithila kara bAra-bAra bA~dhatI haiM / sAdhu meM kAma vAsanA jagAne hetu ve apane jaMghA Adi aMgoM kA pradarzana karatI haiM / apanI bAheM U~cI kara kAMkha kA pradarzana karate hue sAdhu ke samakSa AtI haiM / yahA~ sambhAvanA ke artha meM liGga lakAra kA prayoga hai / usase yaha saMketita hotA hai ki sambhavatayA striyA~ sAdhu ko apane aMga pratyaMga dikhlaaye| sayaNAsavehiM jogehiM ithio egatA NimaMtaMti / eyANi ceva se jANe, pasANi virUvarUvANi // 4 // -264) Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM chAyA - zayanAsanena yogyena striya ekadA nimantrayanti / etAni caiva sa jAnIyAt pAzAn virUparUpAn // anuvAda - kabhI striyA~ ekAnta sthAna meM uttama zayana-uttama palaMga tathA uttama Asana para baiThane hetu Amantrita karatI haiM / tatvadarzI sAdhu ina upakramoM ko nAnA prakAra ke pArzva-bandhana yA jAla smjhe| TIkA - 'sayaNAsaNe' ityAdi, zayyate'sminniti zayanaM-paryaGkAdi tathA''syate'sminnityAsanamAsaMdakAdItyevamAdinA 'yogyena' upabhogAheNa kAlocittena 'striyo' yoSita 'ekadA' iti viviktadezakAlAdau 'nimantrayanti' abhyupagamaM grAhayanti, idamuktaM bhavati-zayanAsanadyupabhogaM prati sAdhuM prArthayanti, 'etAneva' zayanAsananimantraNarUpAn sa sAdhurviditavedyaH paramArthadarzI 'jAnIyAd' avabudhyeta strIsambandhakAriNaH pAzayanti badhnantIti pAzAstAn 'virUparUpAn' nAnAprakArAniti / idamuktaM bhavati-striyo hyAsannagAminyo bhavanti, tathA coktam - _ 'aMbaM' vA rnibaM vA abbhAsaguNeNa ArUhai vallI / evaM itthItovi ya jaM Asannatamicchanti // 1 // chAyA - Amra vA nimba bAbhyAsaguNenArohati vallI / evaM striyo'pi ya evAsannastabhicchaMti // 1 // tadevambhUtAH striyo jJAtvA na tAbhiH sArdhaM sAdhuH saGgaM kuryAt, yatastadupacArAdikaH saGgo duSparihAryo bhavati, taduktam - "jaM icchasi ghettuM je puvviM taM AmiseNa giNhAhi / AmisapAsa nibaddho kAhii kajaM akajje vA // 1 // / 4 / kiJca - chAyA - yAn grahItumicchasi tAnAbhiSeNa pUrvagRhANa / yadAbhiSapAzanibaddhaH kariSyati kAryamakArya vA // 1 // TIkArtha - jisake Upara zayana kiyA jAtA hai-soyA jAtA hai use zayana kahA jAtA hai / jisa para baiThate hai use Asana kahate haiM / Asandaka-kursI Adi Asana meM Ate haiM / striyA~ ekAnta sthAna tathA anukUla samaya dekhakara ina upabhogya vastuoM ko grahaNa karane hetu sAdhu se anurodha karatI haiM / isakA abhiprAya yaha hai ki striyA~ inakA upabhoga karane hetu sAdhu se abhyarthanA karatI haiM kintu viditavedya, jAnane yogya tathyoM kA jJAtA, paramArtha dRSTA sAdhu yaha samajhe ki yaha Asana zayana Adi ke grahaNa hetu kiye gaye AmantraNa striyoM ke sAtha pha~sAne vAle nAnA prakAra ke bandhana yA jAla haiM / Azaya yaha hai ki striyA~ AsaMgavRtti-pAsa meM sthita puruSa kI kAmanA karatI haiN| cAhe Ama kA per3a ho yA nIma kA, bela (latA) svabhAva se hI jo bhI pAsa hogA usa para car3hatI hai / isI prakAra strI jo bhI puruSa pAsa meM ho usakI abhilASA karatI hai / sAdhu yaha samajha kara usakA saMga na kare, sahacarya meM na rahe / striyoM ke dvArA pradarzita sevA paricaryA ke kAraNa unake sAtha jo Asakti bana jAtI hai, use chor3a pAnA bahuta kaThina hai / kahA gayA hai yadi tuma striyoM ke rUpa meM kucha grahaNa karanA cAhate ho-lenA cAhate ho use machaliyoM ko pakar3ane hetu phailAye gaye jAla ke kATe meM laTakatI mA~sa kI boTI ke samAna samajho usake lobha ke jAla meM phaMsakara prANI kArya akArya saba kucha karane meM tatpara ho jAtA hai / no tAsu cakkhu saMdhejA, novi ya sAhasaM samabhijANe / No sahiyaMpi viharejjA, evamappA surakkhio hoi // 5 // 265 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - na tAsu cakSuH saMdadhyAt nA'pi ca sAhasaM samabhijAnIyAt / na sahito'pi viharedevamAtmA surakSito bhavati // __ anuvAda - jaisA pahale ullekha huA hai sAdhu striyoM para apanI najara na DAle / una dvArA abhyarthita duSkarma karane kA sAhasa na kare tathA unake sAtha gA~va Adi meM vihAra na kare / isa prakAra karate hue sAdhu kI AtmA surakSita rahatI hai, pApoM se bacI rahatI hai| TIkA - 'no' naiva 'tAsu' zayanAsanopanimantraNapAzAvapAzikAsu strISu 'cakSuH' netraM 'sandadhyAt' sandhayedvA na tadRSTau svadRSTiM nivezayet, sati ca prayojane ISadavajJayA nirIkSeta, tathA coktam - "kArye'pISanmatimAnnirIkSate yoSidaGgamasthirayA asnigdhayA dRzA'vajJa yA hyakupito'pi kupita iv||1|| tathA nApica sAhasam-akAryakaraNaMtatprArthanayA samanujAnIyAt' pratipadyet,tathA hyatisAhasametatsaGgrAmAvataraNa vadyannarakapAtAdivipAkavedino'pi sAdhoryoSidAsaJjanamiti, tathA naiva strIbhiH sArdhaM grAmAdau 'viharet' gacchet, apizabdAt na tAniH sArdhaM viviktAsano bhavet, tato mahApApasthAnametat yatInAM yat strIbhiH sahasAGgatyamiti, tathA coktam - "mAtrA svastrA duhitrA vA, na viviktAsano bhavet / balavAnindriyagrAmaH, paNDito'pyatra muhyati // 1 // " evamanena strIsaGgavarjanenAtmA samastApAyasthAnebhyo rakSito bhavati, yataH-sarvAvA yAnAM strIsambandhaH kAraNam ataH svahitArthI tatsaGgaM dUrataH pariharediti // 5 // kathaM caitAH pAzA iva pAzikA ityAha - TIkArtha - striyA~ sAdhu ko phA~sane ke lie zayyA-Asana Adi svIkAra karane kA usase anurodha karatI haiM / usakA yaha anurodha sAdhu ko pha~sAne kA jAla hai / aisI striyoM para sAdhu apanI najara na ddaaleN| unakI najara se apanI najara na milAye / yadi AvazyakatAvaza unakI ora dekhanA par3e to avajJApUrNa dRSTi se dekhe / kahA hai vivekazIla puruSa strI se kAma par3ane para usake deha para sneha rahita-taTastha dRSTi se dekhe bhI, krodha na hone para bhI vaha aisA lage mAno krodhita ho / strI ke anurodha para sAdhu usake sAtha kutsita kRtya karanA aMgIkAra na kare / jIvana saMgrAma meM utare, narka rUpI vipAka-phala ke jJAtA sAdhu kA strI se saMsarga karanA bar3A dussAhasa.pUrNa-anucita kArya hai / sAdhu gA~va Adi meM striyoM ke sAtha vihAra na kare / yahA~ 'api' zabda kA jo prayoga AyA hai vaha striyoM ke sAtha ekAnta meM na baiThane kA sUcaka hai / striyoM kI saMgati karanA unake samparka meM rahanA sAdhu ke lie atyanta pApa janaka hai / kahA gayA hai apanI mAtA, bahina yA apanI beTI ke sAtha bhI ekAnta sthAna meM nahIM baiThanA cAhie kyoMki yaha indriya grAma-indriyoM kA samUha yA indriyAM bar3I zaktizAlI hai / paNDita-jJAnI bhI usake vaza meM hokara vimohita ho jAtA hai / isa prakAra striyoM ke saMgasaMsarga kA varjana karane se AtmA sabhI apApa sthAnoM se-vinAza ke hetu se baca jAtI hai kyoMki saba prakAra upAyoM kA kAraNa striyoM ke sAtha saMbaMdha jor3anA hI hai / isalie svahitArthI-AtmA kA kalyANa cAhane vAlA puruSa dUra se hI usake saMga kA tyAga kare / AmaMtiya ussaviyA bhikkhaM AyasA nimaMtaMti / etANi ceva se jANe, sadANi virUvarUvANi // 6 // -266 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM chAyA - Amantrya saMsthApya bhikSumAtmanA nimantrayanti / ___etA~zcaiva sa jAnIyAt, zabdAn virUparUpAn // anuvAda - kAmuka striyA~ sAdhu ko saMketa karatI haiM ki hama amuka sthAna para Apake pAsa aayeNgii| ve taraha-taraha kI bAtoM se apane prati sAdhu meM vizvAsa paidA karatI haiM / phira ve sAdhu ko bhoga hetu Amantrita karatI haiM / vivekazIla sAdhu striyoM ke vaise zabdoM ko vividha prakAra ke bandhanoM ke tulya samajhe / TIkA - 'AmaMtiya' ityAdi, striyo hi svabhAvenaivAkartavya pravaNAH sAdhumAmantrya yathA'hamamukasyAM velAyAM bhavadantimAgamiSyAmItyevaM saGketaM grAhayitvA tathA 'ussaviya' tti saMsthApyoccAvacairvizrambhajanakairAlApairvizrambhe pAtayitvA punarakAryakaraNAyAtmanA nimantrayanti, AtmAnopabhogena sAdhumabhyupagamaM kArayanti / yadivA-sAdhorbhayApaharaNArthaM tA eva yoSitaH procuH, tadyathA-bhartAramAmantryApRcchayAhamihA''yAtA, tathA saMsthApya-bhojanapAdadhAvanazayanadikayA kriyayopacarya tatastavAntikamAgatetyato bhavatA sarvA madbhartujanitAmAzaGkA parityajya nirbhayena bhAvyamityevamAdikavaicobhivizrambhamutpAdya bhikSumAtmanA nimantrayante, yuSmadIyamidaM zarIrakaM yAdRkSasya kSodiyasogarIyaso vA kAryasya kSama tatraiva niyojyatAmityevamupapralobhayanti, sa ca bhikSuravagataparamArthaH etAneva 'viruparUpAn' nAnAprakArAn 'zabdAdIn' viSayAn tatsvarUpanirUpaNato jJaparijJayA jAnIyAt yathaite strIsaMsargApAditAH zabdodayo viSayA durgatigamanaikahetavaH sanmArgArgalArUpA ityevamavabudhyeta, tathA pratyAkhyAnaparijJayA ca tadvipAkAvagamena pariharediti // 6 // anyacca TIkArtha - striyA~ pAza yA phande kI jyoM kaise phaMsA letI hai, sUtrakAra yaha pratipAdita karate haiM-striyoM kA aisA svabhAva hai ki ye akartavya-na karane yogya kArya meM pravaNa-tatpara rahatI haiM / ve sAdhu ko Amantrita karatI haiM amuka samaya maiM Apake pAsa AU~gI, isa prakAra saMketa dekara vaha U~ce nIce vacanoM dvArA sAdhu ko apane vizvAsa meM letI haiM phira apane sAtha akArya karane hetu use Amantrita karatI haiM, use apane sAtha upabhoga karane hetu taiyAra karatI haiM / athavA sAdhu ke bhaya kA apaharaNa karane hetu-usakA bhaya dUra karane ke lie ve kahatI haiM ki maiM apane pati ko pUchakara yahAM AyI huuN| apane pati ko khAnA khilAkara, unake paira dhokara, unheM bichaune para sulAkara Apake pAsa AyI hU~ ata: Apa mere pati kI AzaMkA na kara niDara rahe / isa prakAra ke vacanoM dvArA vaha sAdhu ke mana meM vizvAsa paidA kara apane sAtha sambhoga karane hetu Amantrita karatI haiM / ve kahatI haiM merA yaha zarIra ApakA hI hai / jisa kisI choTe-bar3e kAma ke yaha lAyaka ho, use kAma meM le| yaha kahakara striyA~ sAdhu ko lubhAtI haiM / kintu paramArthavettA sAdhu yaha prajJA-jJAna dvArA strI sambandhI ina bhinna prakAra ke zabdoM ko samajhe ki ye durgati meM jAne ke hetu haiM uttama mArga meM Age bar3hate hue puruSa ke lie Agala kI jyoM rukAvaTa hai / inakA phala burA hotA hai / yaha samajhakara vaha pratyAkhyAna parijJA-tyAgonmukha viveka dvArA inheM chor3a de| maNabaMdheNehiM NegehiM, kaluNa viNIyamuvagasittANaM / adu maMjulAi bhAsaMti, ANavayaMti bhinnakahAhiM // 7 // chAyA - manobandhanairanekaiH karuNavinItamupazliSya / atha majulAni bhASante, AjJApayanti bhinnakathAbhiH // (267) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - striyA~ sAdhu ke citta ko AkRSTa karane ke lie udyamazIla hotI haiM, ve karuNotpAdaka vacana bolakara-vinIta bhAvapUrvaka sAdhu ke nikaTa AtI haiM, maMjula, madhura, bhASaNa karatI haiM, mIThI bolI bolatI haiM / kAmavAsanA viSayaka AlApa saMlApa dvArA sAdhu ko apanI ora AkRSTa karatI haiM / _TIkA - mano badhyate yaistAni manobandhanAni-maJjulAlApasnigdhAvalokanAGmapratyaGgaprakaTanAdIni, tathA coktam - ___"NAha piya kaMta sAmiya daiya jiyAo tumaM yaha piotti / jIe jIyAmi ahaM pahvasi taM me sriirss||1||" chAyA - nAtha kAnta priya svAmindayita ! jIvitAdapi tvaM mama priyaiti / jIvati jIvAmi ahaM prabhurasi tvaM me zarIrasya // 1 // ityAdibhiranekaiH prapaJcaiH karuNAlApavinayapUrvakaM 'uvagasittANaM 'ti upasaMzliSyasamIpamAgatya 'atha' tadanaMtaraM 'maJjulAni' pezalAni vizrambhajanakAni kAmotkocakAni vA bhASante, taduktam - _ "mitamahuraribhiyajaMpullaehi IsIkaDakkhahasiehiM / savigArehi varAgaM hiyayaM pihiyaM mayacchIe // 1 // " chAyA - mitamadhuraribhitajalpArISatkaTAkSahasitaiH / savikArairvarAkaM hRdayaM pihitaM mRgAkSyAH // 1 // tathA 'bhinnakathAbhI' rahasyAlApaimaithunasambanbairvacobhiH sAdhozcittamAdAya tamakAryakaraNaM prati 'AjJApayanti' pravartayanti, svavazaM vA jJAtvA karmakaravadAjJAM kArayantIti // 7 // apica - TIkArtha - jinase mana baMdha jAtA hai, AkRSTa ho jAtA hai unako manobandhana kahA jAtA hai / maMjula AlApa-mIThe vacana bolanA, snigdha avalokana-pyAra bharI najara se dekhanA aura apanI deha ke aMgoM upAMgoM ko dikhalAnA ityAdi mana ko bA~dhane vAle haiM / kahA gayA hai 'nAtha ! priya ! kAnta ! svAmina! daiva ! tuma mujhe mere jIvana se bhI adhika priya ho / maiM tumhAre jIne se jIvita huuN| Apa merI deha ke prabhu-svAmI haiM, ityAdi aneka pravaMcanA pUrNa vacana tathA karuNAjanaka AlApa aura vinaya ke sAtha ve sAdhu ke pAsa Akara vizvAsotpAdaka, kAmotpAdaka, madhura bhASaNa karatI hai / jaisA kahA gayA hai mRgAkSI-mRga ke se netroM vAlI strI kA hRdaya parimita-sImita madhura bhASaNa mIThI bolI se sikta kaTAkSa hAva bhAva tathA manda muskAna yukta vikAroM se DhakA hotA hai / striyA~ rahasyapUrNa AlApa bhoga vAsanA pUrNa vArtAlApa se sAdhu ke mana ko aparita kara usako apane sAtha duSkarma karane meM pravRta karatI haiM athavA sAdhu ko apane vaza meM huA jAnakara naukara kI taraha hukma calAtI haiN| sIhaM jahA va kuNimeNe, nibbhayamegacaraMti pAseNaM / evitthiyAu baMdhaMti, saMkuDaM egatiyamaNagAraM // 8 // chAyA - siMhaM yathA mAMsena nirbhayamekacaraM pAzena / evaM striyo bandhanti saMvRtamekatayamanagAram // anuvAda - zikArI nirbhIka hokara vicaraNa karane vAle zera ko AmiSa-mAMsa kA pralobhana dekara pAza meM-jAla meM baddha kara lete haiM usI prakAra striyA~ mana-vacana zarIra dvArA gupta rahane vAle-pApakRtya se bacane vAle sAdhu ko apane kAbU meM kara letI haiM / (268 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM TIkA - 'sIha jahe 'tyAdi, yatheti dRSTantopadarzanArthe yathA bandhanavidhijJAH siMhaM pizitAdinA''miSeNopa pralobhya 'nirbhaya' gatabhIkaM nirbhayatvAdeva ekacaraM 'pAzena' galayantrAdinA vandhanti baddhvA ca bahuprakAraM kadarthayanti, evaM striyonAnAvidhairUpAyaiH pezalabhASaNAdibhiH 'egatiyanti' kaJcana tathAvidham 'anagAraM' sAdhu 'saMvRtamapi' manovAkkAyaguptamapi 'badhnanti' svavazaM kurvantIti, saMvRtagrahaJca strINAM sAmopadarzanArthaM, tathAhi-saMvRto'pi tAbhirbadhyate, kiM punarapiro'saMvRta iti // 8 // kiJca - TIkArtha - isa gAthA meM jahAM yathA zabda dRSTAMta ko sUcita karane ke lie AyA hai, jaise zera ko pakar3ane kA upAya jAnane vAle puruSa nirbhaya hokara akele ghUmane vAle siMha ko AmiSa-mAMsa Adi kA pralobhana dekara gale ke phande Adi dvArA baddha kara lete haiM / bAMdhakara use bahuta taraha se kadarthita pIr3ita karate haiM / isI prakAra striyA~ taraha-taraha ke upAyoM evaM mIThI bolI, Adi se sAdhu ko, jo mana vacana evaM zarIra dvArA apane Apako gupta rakhatA hai-pApoM se bacAe rakhatA hai, apane kAbU meM kara letI haiM / yahA~ saMvuDa-saMvRta pada striyoM kA sAmarthya, sazaktatA batAne hetu prayukta huA hai / arthAt saMvRta-saMvarayukta sAdhu bhI unake dvArA AkRSTa ho jAtA hai kisI dUsare kI to bAta hI kyA jo asaMvRta-saMvara rahita ho / aha tattha puNo NamayaMtI, rahakAro va Nemi ANupuvvIe / baddhe mie va pAseNaM, phaMdaMte vi Na muccae tAhe // 1 // chAyA - atha tatra punarnamayanti, rathakAra iva nemimAnupUrvyA / baddho mRga iva pAzena spandamAno'pi na mucyate tasmAt // anuvAda - rathakAra jaise ratha kI nemi ko kramazaH namra banAtA hai, navAtA hai, jhukAtA hai, usI prakAra striyA~ sAdhu ko apane vazagata banAkara apanI ora nata karatI haiM, jhukAtI jAtI haiM, jaise jAla meM baMdhA huA hiraNa duHkha se chaTapaTAtA hai para vaha jAla se chUTa nahIM sakatA, usI taraha strI ke jAla meM phaMsA huA sAdhu prayatna karane para bhI usase chuTakArA nahIM pA sakatA / / TIkA - 'atha' iti svavazIkaraNAnantaraM punastatra-svAbhiprete vastuni 'namayanti' prahUM kurvanti, yathA'rathakAro' vardhakiH 'nemikASThaM' cakrabAhyabhramirUpamAnupUrvyA namayati, evaM tA api sAdhu svakAryAnukUlye pravartayanti, sa ca sAdhurmaMgavat, pAzena baddho mokSArthaM spandamAno'pi tataH pAzAnnamucyata iti // 9 // kiJca - TIkArtha - striyAM sAdhu ko apane adhIna banAne ke bAda apane abhipreta-apane icchita kArya kI dizA meM jhukA letI hai / rathakAra jaise pahiye ke bAhara ke golAkAra nemi ko kramazaH jhukAtA hai, navAtA hai, usI prakAra striyA~ bhI sAdhu ko kramazaH apane anukUla banAtI haiM, apane anukUla priya kAryoM meM pravRtta karatI haiN| strI ke jAla meM baMdhA huA vaha sAdhu phaMde meM phaMse hue hiraNa kI taraha usase mukta hone kA prayatna karane para bhI mukta nahIM ho pAtA / aha se'NutappaI pacchA, bhoccA pAyasaM va visamissaM / evaM vivegamAdAya, saMvAso navi kappae davie // 10 // -(269 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - atha so'nutapyate pazcAt bhuktvA pAyasamiva viSamizram / evaM vivekamAdAya saMvAso nA'pi kalpate dravye // anuvAda - jaise jahara se milI huI khIra khAkara manuSya bAda meM anutapta hotA hai, pachatAtA hai, isI prakAra manuSya strI ke vazagata hokara bAta meM anutApa karatA hai, pachatAvA karatA hai / isa bAta ko samajhate hue mokSa patha gAmI sAdhu ke lie nArI ke sAtha eka sthAna meM rahanA akalpya hai / TIkA - 'aha se' ityAdi, athAsau sAdhuH strIpAzAvabaddho mRgavat kuTake patitaH san kuTumbakRte aharnizaM klizyamAnaH pazcAdanutapyate, tathAhi-gRhAntargatAnAmetadavazyaM sambhAvyate, tadyathA - koddhayao ko samacittu kAho vaNAhiM kAho dijjau vitta ko ugghADau parihiyau / pariNIyau ko va kumArau paDiyato jIva khaDapphaDehi para baMdhaI pAvaha bhArao // 1 // chAyA - krodhikaH kaH samacittaH kathaM upanaya kathaM dadAtu vittaM kaH udghATakaH parihataH / pariNItaH ko vA kumArakaH patito jIva khaNDasphaiTeH prabadhnAtipApabhAraM // tathA tat - "mayA parijanasyArthe, kRtaM karma sudArUNam / ekAkI tena do'haM, gatAste phala bhoginaH // 1 // " ityevaM bahu prakAraM mahAmohAtmake kuTumbakUTake patitA anutapyante, amumevArthaM dRSTAntena spaSTayatiyathA kazcidviSamizraM bhojanaM bhuktvA pazcAttatra kRtAvegAkulito'nutapyate, tadyathA-kimetanmayA pApena sAmpratekSiNA sukharasikatayA vipAkakaTukamevambhUtaM bhojanAmAsvAditamiti, evamasAvapi putrapautraduhitRjAmAtRsvasRbhrAtRvyabhAgineyAdInAM bhojana pariyanAlaGkArajAtamRtakarmatadvayAvicikitsAcintAkulo'pagatasvazarIrakartavyaHpranaSTaihi kAmuSmikAnuSThAno'harnizaM tadvayApAravyAkulitamatiH paritapyate, tadevam anantaroktayA nItyA vipAkaM svAnuSThAnasya " AdAya" prApya, vivekamiti vA kvacitpAThaH, tadvipAkaM vivekaM vA 'AdAya'-gRhItvA strIbhizcAritraparipanthinIbhiH sArdhaM saMvAso'vazyaM vivekanAmapi sadanuSThAnavighAtakArIti // 10 // strIsambandhadoSAnupadopasaMharannAha - TIkArtha - kUTa pAza meM-jAla meM yA phaMde meM baddha mRga jaise kaSTa pAtA hai, usI taraha nArI ke jAla meM baMdhA huA sAdhu apane kauTumbika janoM ke lie-unake pAlana poSaNa ke nimitta aharniza-rAta dina kaSTa bhogatA huA anutapta hotA hai-pachatAtA hai / gRhastha meM rahane vAle puruSoM ke sAmane aisI bAteM avazya AtI hai| jaise kauna krodhI svabhAva kA hai. kisake citta meM samatA hai, kise kaise apane vaza meM karU~, amuka vyakti mujhe kisa prakAra dhana de, kisa dAnI ko maiMne chor3a diyA hai, kauna pariNIta-vivAhita hai, kauna kumAra-kuMArA hai, isa prakAra prANI khaDabaDAhaTa-ghabarAhaTa ke sAtha jaldavAdI AturatA dikhAtA huA bhArI pApoM kA baMdha karatA hai / phira pachatAtA huA kahatA hai ki maiMne parijana-kuTumba ke lie usakA pAlana poSaNa karane hetu aneka dArUNa, kutsita, nIca karma kie / una asat karmoM ke kAraNa maiM ekAkI jala rahA hU~, duHkha bhoga rahA huuN| merI kamAI kA phala bhogane vAle na jAne kahA~ cale gae / isa prakAra aneka prakAra se vaha mahAmoha se paripUrNa kuTumba ke phaMde meM par3A huA pachatAtA hai / sUtrakAra dRSTAnta dvArA isakA spaSTIkaraNa karate haiM - jaise koI AdamI jahara se milA huA bhojana khAkara, phira jahara ke Avega se-jahara kA zarIra meM asara phailane para vyAkula hokara pachatAtA hai ki vartamAna meM sukha rasika-jihvA lolupa banakara mujha pApI ne aisA (270 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM bhojana kyoM kiyA jo pariNAma meM kaSTa dene vAlA hai, usI prakAra nArI ke baMdhana meM baMdhA huA puruSa bhI beTA, potA, beTI, jAmAtA, bahina, bhatIjA, bhAMjA Adi ke hetu khAna pAna zAdI vivAha gahane jAta karma-janmotsava, mRtakarma-maraNopalakSya meM kiye jAne vAle jAtIyakRtya tathA pArivArika janoM kI bImArI meM ilAja Adi kI cintA se vyathita hokara vaha apane deha ke lie jo karaNIya hai, vaha bhI bhUla jAtA hai apane zarIra kI bhI cintA nahIM kara pAtA / vaha aihika aura pAralaukika donoM prakAra ke satkArya se rahita hokara apane parivAra ke pAlana poSaNa ke kArya meM hI sadaiva Akula aura cintita rahatA huA pazcAtApa karatA hai / Upara varNita phala vipAka para vicAra kara, pAThAntara meM vivegaM viveka pada ke anusAra viveka ko gRhIta kara cAritra meM vighna karane vAlI nAriyoM ke sAtha eka sthAna meM AvAsa karanA vivekazIla puruSoM ke saduSThAna - uttama saccAritra mUlaka upakarmo kA vighAtaka - vinAzaka hotA hai / strI ke sambandha meM sambhAvita doSoM kA digdarzana karAkara sUtradhAra aba unakA upasaMhAra karate hue kahate haiM / tamhA u vajjae itthI, visalittaM va kaMTagaM naccA / oe kulANi vasavattI, AghAte Na sevi NiggaMthe // 11 // chAyA - tasmAttu varjayet strIH, viSaliptamiva kaNTakaM jJAtvA / ekaH kulAni vazavartI AkhyAti na so'pi nigranthaH // * * * anuvAda - sAdhu striyoM ko jahara se sane hue kAMTe ke samAna jAnakara dUra se hI unakA parityAga kara de| jo striyoM kA vazavartI hokara unake caMgula meM phaMsakara gRhasthoM ke ghara akelA jAkara dharmopadeza karatA hai, vaha vAstava meM nirgrastha-sAdhu nahIM hai / - TIkA yasmAt vipAkakaTuH strIbhiH saha samparkastasmAtkAraNAt striyo varjayet tu zabdAttadAlApamapi na kuryAt, kiMvadityAha-viSopaliptaM kaNTakamiva 'jJAtvA' avagamya striyaM vajayediti apica - viSadigdhakaNTakaH zarIrAvayave bhagnaH sannanarthamA pAdayet striyaktu smaraNAdapi taduktam - " viSasya viSayANAM ca dUramatyantamantaram / upabhuktaM viSaM hanti, viSayAH smaraNAdapi // 1 // " tathA 'vari visa khaiyaM na visayasuhu ikkasi visiNa maraMti / visayAmisa puNa ghAriyA nara nara ehi paDaMti // 1 // " chAyA - varaMviSaM jagdhaM na viSayasukhaM ekazo viSeNa mriyate / viSayAmiSaghAtitAH punarnarA narakeSupatanti // 1 // tathA 'ojaH' eka: asahAya: san 'kulAni ' gRhasthAnAM gRhANi gatvA strINAM vazavartI tannirdiSTavelAgamanena tadAnukUlyaM bhajamAno dharmamAkhyAti yo'sAvapi 'na nirgrantho' na samyak pravrajito, niSiddhAcaraNasevanAdavazyaM tatrApAyasambhavAditi, yadA punaH kAcitkutazcinnimittAdAgantumasamarthA vRddhA vA bhavettadA'parasahAyasAdhvabhAve ekAkyapi gatvA aparastrIvRndamadhyagatAyAH puruSasamanvitAyAM vA strInindAviSayajugupsApradhAnaM vairAgyajananaM vidhinA dharmaM kathayedapIti ||11|| anvayatirekAbhyAmukto'rthaH sugamo bhavatItyabhiprAyavAnAha 271 - Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - striyoM kA saMparka, saMsarga pariNAma meM kaTu-kaThora phalaprada hotA hai / isalie parivarjana parityAga karanA cAhie / yahA~ isa gAthA meM prayukta 'tu' zabda se yaha saMketa kiyA gayA hai ki striyoM se AlApa, saMlApa - bAtacIta nahIM karanI caahie| kisakI taraha ? ise spaSTa karate hue batalAte haiM ki striyoM ko jahara se sane hue kAMTe ke samAna samajhakara unakA parityAga karanA cAhie / jahara se sanA huA kAMTA to zarIra ke kisI aMga meM TUTa jAya to vaha anartha-pIr3A paidA karatA hai kintu striyA~ smaraNa mAtra se hI anartha paidA karatI haiM / isalie kahA hai ki viSa aura viSaya kA Apasa meM itanA antara hai, viSa to khAne para prANoM kA nAza karatA hai, kintu viSaya yAda karate hI prANoM ko hara letA hai / viSa yA jahara khAnA acchA hai kintu viSaya kA sevana karanA acchA nahIM hai kyoMki viSa khAne se to prANI eka hI bAra mauta kI pIr3A pAtA hai kintu viSayarUpIM AmiSa-mAMsa kA sevana karane se manuSya naraka meM bAra-bAra giratA hai aura yAtanAeM bhogatA hai / jo puruSa strI ke adhIna hokara use apane anukula banAne ke lie usake kathanAnusAra ekAkI usake ghara jAkara dharma kA AkhyAna karatA hai, vaha nirgrantha-samyak pravrajita yA saccA sAdhu nahIM hai kyoMki jina AcaraNoM kA niSedha kiyA gayA hai, unakA sevana karane se usakA patita honA saMbhAvita hai| yadi koI mahilA kisI kAraNavaza sAdhu ke sthAna meM Ane meM asamartha ho, athavA koI vRddhA ho to dUsare sahayogI sAdhuoM ke na hone para sAdhu ekAkI bhI usake pAsa jAkara anya striyoM se pariveSTita ghirI huI athavA puruSoM se yukta mahilA ko vairAgya utpanna karane vAle dharma kA upadeza kare, jisameM strI nindA evaM sAMsArika bhogoM kI nindA mukhya rUpa se ho aisA karane meM koI Apatti nahIM hai / '' anvaya- jisake hone para jisakA honA tathA vyatireka - jisake na hone para jisakA na honA (yat satve yata satvaM - anvayaH, yat asatve, yat asatvaM - vyatireka: ) isa paddhati dvArA parikathita artha sugamaAsAna hotA hai, isa abhiprAya se sUtrakAra kahate haiM / eyaM uMchaM aNugiddhA, annayarA huMti kusIlANaM / suttavassievi se bhikkhU, no vihare saha NamitthIsu // 12 // chAyA - ya etadaJcchamanuguddhA anyatarAste bhavanti kuzIlAnAm / supatasvyapi sa bhikSuH na viharet sArdhaM strIbhiH // anuvAda - jo puruSa strI saMsarga jaise nindya karma meM saMlagna hai, ve kuzIla hai- sadAcaraNahIna hai| ataH sAMdhu yadi utkRSTa tapasvI ho to bhI use nAriyoM ke sAtha vihAra-mela milApa nahIM karanA caahie| TIkA- 'je eyaM uMcha' mityAdi, 'ye' mandamatayaH pazcAtkRtasadanuSThAnAH sAmpratekSiNa etad-anantaroktam uMchanti jugupsanI gaIM tadatra strIsambandhAdikaM ekAkistrIdharmakathanAdikaM vA draSTavyaM tadanu-tatprati ye 'gRddhA' adhyupapannA mUrcchitAH, te hi 'kuzIlAnAM' pArzvasthAvasannakuzIlasaMsakta yathAcchandarUpA NAmanyatarA bhavanti, yadivAkAthikapazyakasamprasArakamAmakarUpANAMtra kuzIlAnAmanyatarA bhavanti, tanmadhyavartina ste'pi kuzIlA bhavantItyarthaH, yata evamataH'sutapakvyapi'vikRSTataponiSTaptatadeho'Si bhikSu H 'sAdhuH Atmahitamicchan 'strIbhi:'samAdhiparipanthinIbhiH saha 'na viharet' kvacidrachennApi santiSThet, tRtIyArthe saptamI, Namiti vAkyAlaGkAre, jvalitAGkArapuJjavadddvrataH striyo varjayeditibhAvaH ||12|| katamAmiH punaH strIbhiH sArdhaM na vihartavyamityetadAzaGkayAha 272 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM TIkArtha jo mandamati - buddhihIna puruSa sad anuSThAna - sad AcaraNa kA parityAga kara vartamAna sukha kI ora TakaTakI lagAe, strI saMsarga Adi kAryoM meM jo pahale varNita hue haiM, tathA ekAkI gRhastha ke ghara jAkara kisI nArI ko dharmopadeza denA Adi nindA yogya kAryoM meM jur3e rahate haiM, ve pArzvastha avasanna kuzIla sasaMkta tathA yathA chaMda rUpa kuzIloM meM se koI eka hai| athavA kAyika, pazyaka samprasAraka tathA mAmaka saMjJaMka kuzIloM meM se koI eka hai / athavA unake madhya rahane se ve kuzIla haiM- strI samparka Adi nindA yogya karmoM kA AcaraNa karane se sAdhu kuzIla ho jAtA hai / jisa sAdhu ne utkRSTa tapazcaraNa dvArA apanI deha ko paritapta kiyA hai, . vaha bhI yadi apanA hita Atma kalyANa cAhatA hai to samAdhi cAritra dharma kI paripaMthinI - usameM vighna karane vAlI yA usakA nAza karane vAlI striyoM ke sAtha kahIM na jAe, kahIM na Thahare / yahA~ tRtIyA vibhakti ke artha meM saptamI vibhakti kA prayoga huA hai, 'Na' zabda vAkya ke alaMkAra kA sUcaka hai / sAdhu strI ko jalate hue aMgAroM ke puJja kI jyoM dUra se hI tyAga de, isa gAthA kA yaha Azaya hai / kina striyoM ke sAtha viharaNa nahIM karanA cAhie, isa AzaMkA ke nirAkaraNa hetu sUtrakAra kahate haiN| OM OM OM avi dhayarAhi suNhAhiM, dhAtIhiM aduva dAsIhiM / mahatIhi vA kumArIhiM, saMthavaM se na kujjA aNagAre // 13 // chAyA - - anuvAda cAhe apanI putrI ho, putra vadhu ho, dhAtR - baccoM ko dUdha pilAne vAlI dhAya ho, dAsI ho, bar3I strI ho, choTI kanyA ho to bhI usake sAtha sAdhu ko saMstava paricaya nahIM karanA cAhie / api duhitRbhiH snUSAbhiH dhAtrIbhi rathavA dAsIbhiH / mahatIbhirvA kumArIbhiH saMstavaM sa na kuryyAdanagAraH // TIkA apizabdaH pratyekamabhisambadhyate, 'dhUyarAhi' tti duhitRbhirapi sArdhaM navihareta tathA 'snuSAH ' sutabhAryAstAbhirapi sArdhaM na viviktAsanAdausthAtavyaM, tathA 'dhAtryaH' paJcaprakArAH stanyadAdayoM jananI kalpAstAmizca sAkaM na stheyaM, athavA''satAM tAvadaparA yoSitA ya apyetA 'dAsyo' ghaTayoSitaH sarvApasadAstAbhirapi saha samparkaM pariharet, tathA mahatIbhi: kumArIbhirvAzabdAlladhvIbhizca sArdhaM 'saMstavaM' paricayaM pratyAsattirUpaM so'nagAro na kuryAditi, yadyapi tasyAM duhitarisnuSAdau vA na cittAnyathAtvamutpadyate tathApi ca tatra viviktAsana dAvaparasya zaGkotpadyate atastacchaGkAnirAsArthaM strI samparkaH parihartavya iti // 13 // aparasya zaGkA yathotpadyate tathA darzayitumAhaTIkArtha prastuta gAthA meM 'api' zabda kA pratyeka pada ke sAtha saMbandha hai / sAdhu apanI saMsAra kSa putrI ke sAtha bhI kahIM na jAye / putra kI patni snuSA kahI jAtI hai, unake sAtha bhI ekAnta sthAna Adi meM na baiThe / dhAya pAMca prakAra kI hotI hai / jinhoMne zaizavAvasthA meM stanyapAna karAyA ho- dUdha cusavAyA ho, sevA paricaryA kI ho, jo mAtRtulya hotI hai, unake sAtha bhI sAdhu ekAMta sthAna meM na rahe / dUsarI striyoM kI to bAta hI kyA hai ? jo pAnI bharane vAlI nimna koTi kI mahilAeM haiM unake sAtha bhI sAdhu samparka na rakhe, cAhe bar3I strI ho, cAhe choTI kanyA ho, yahA~ Aye hue 'vA' zabda ke anusAra koI sAdhvI ho to unake sAtha bhI sAdhu apanA saMstava - paricaya na kare / yadyapi apanI kanyA yA apane beTe kI bahu ke sAtha ekAMta meM baiThane se sAdhu kA citta vikRta na bhI ho to bhI anya logoM ko ekAnta meM sAdhu ko mahilA ke sAtha baiThA huA 273 - - Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram dekhakara zaMkA paidA ho sakatI hai, isalie usa zaMkA ke nirAsa-nivRtti hetu use strI ke samparka kA parihAraparityAga kara denA caahie| sAdhu ko strI ke sAtha dekhakara dUsare ke mana meM jisa prakAra zaMkA utpanna hotI hai, usakA digdarzana karAte hue zAstrakAra nirUpaNa karate haiM / aduNAiNaM ca suhINaM vA, appiyaM daddU egatA hoti / giddhA sattA kAmehiM, rakkhaNaposaNe maNusso'si // 14 // chAyA - atha jJAnInAM suddhadAM vA dRSTvA ekadA bhavati / gRddhAH sattvAH kAmeSu rakSaNapoSaNe manuSyo'si // anuvAda - kisI mahilA ko ekAMta meM sAdhu ke pAsa sthita dekhakara usake pArivArika janoM evaM sambandhiyoM ke citta meM bar3I pIr3A paidA hotI hai / ve socate haiM ki jisa prakAra dUsare sAmAnya jana kAmAsakta saMlagna rahate haiM, usI taraha ye sAdhu kAma meM gRddha-mUrcchita haiM / phira ve usase yahA~ taka kahate haiM-tuma isake AdamI ho, isase saMzakta ho, phira isakA pAlana poSaNaM kyoM nahIM karate / TIkA-'aduNAiNam' ityAdi, viviktayoSitA sArdhamanagAramathaikadA dRSTvA yoSijjAtInAM suhRdAM vA 'apriyaM cittaduHkhAsikA bhavati, evaM ca te samAzaGkaran, yathA-sattvAH-prANina icchAmadanakAmaiH 'gRddhA' adhyupapannAH, tathAhievambhUto'pyayaM zramaNaH strIvadanAvalokanAsaktacetAH parityaktanijavyApAro'nayA sArdhaM nihIMkastiSThati, taduktam - "muNDaM ziro vadana metadaniSTagandhaM, bhikSAzanena bharaNaM ca hatodarasya / gAtraM malena malinaM gatasarvazobhaM, citraM tathApi manaso madane'sti vAJchA // 1 // " tathAtikrodhAdhmAtamAnasAzcaivamUcuryathA-rakSaNaM poSaNaM ceti vigRhya samAhAradvandvastasmin rakSaNapoSaNe sadA''daraM kuru yatastvamasyAH 'manuSyo'si' manuSyo vartase, yadi vA yadi paraM vayamasyA rakSaNapoSaNavyApRtAstvameva manuSyo vartase, yatastvayaiva sArdhamiyamekAkinyaharnizaM parityaktanijavyApArAtiSThatIti // 14 // kiJcAnyat - ' TIkArtha - ekAkinI nArI ke sAtha ekAMta meM avasthita sAdhu ko dekhakara usa nArI ke svajAtIya jana aura riztedAra mana meM bar3e duHkhita hote haiM / ve yaha AzaMkA karate haiM, saMdeha karate haiM ki jaise anya vyakti kAma bhogoM meM lubdha hai, usI prakAra yaha sAdhu bhI kAma lolupa hai, kyoMki yaha apane sabhI kAryoM kA parityAga kara sadaiva isa nArI ke mukha ko nirlajjatA se dekhatA huA isake sAtha baiThA rahatA hai / kahA hai-jisakA sira muMDA huA hai, jisameM mu~ha se aniSTa gaMdha-badabU AtI hai, bhikSA se prApta anna dvArA jo apanA peTa bharatA hai, sArA zarIra maila se gaMdA aura zobhArahita hai, to bhI kitanA bar3A Azcarya hai ki isakI mana kI vAJchA kAma bhoga meM saMzakta hai / usa aurata ke jAti ke loga gusse meM Akara kahate haiM tuma isake manuSya ho, mAlika ho, isakA rUcipUrvaka pAlana poSaNa karo / athavA hama to kevala isakI rakSA tathA pAlana poSaNa vyApta hai-lage haiM tumhIM isake AdamI ho, pati ho-kyoMki tumhAre hI sAtha yaha apane sAre kArya chor3akara dina rAta akelI baiThI rahatI hai| -274) Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - strI parijJAMdhyayana samaNaMpi dadAsINaM, tatthavi tAva ege kuppaMti / aduvA bhoyaNehiM NatthehiM, itthIdosaM saMkiNo hoti // 15 // chAyA - zramaNamapi dRSTvodAsInaM, tatrApi tAvadeke kupyanti / athavA bhojanainyastaiH strIdoSazaGkino bhavanti // anuvAda - udAsIna virakta aura tapasvI sAdhu ko bhI ekAnta meM kisI nArI ke sAtha dekhakara katipayajana kruddha ho jAte haiM aura ve usa strI meM doSa kI AzaMkA karane lagate haiM / unheM lagatA hai ki yaha strI sAdhu ko cAhatI hai / isalie taraha-taraha ke AhAra use detI hai| TIkA - zrAmyatIti zramaNaH-sAdhuH api zabdobhinnakramaH tam 'udAsInamapi' rAgadveSavirahAnmadhyasthamapi dRSTvA, zramaNagrahaNaM tapaH-khinnadehopalakSaNArthaM, tatraivambhUte'pi viSayadveSiNyapi sAdhau tAvadeke kecana rahasyastrI jalpanakRtadoSatvAtkupyanti yadi vA pAThAntaraM "samaNaM DhahNudAsINaM" 'zramaNaM' pravrajite 'udAsInam' parityakta nijavyApAraM striyA saha jalpantaM 'dRSTvA' upalabhya tatrApyeke kecana tAvat kupyanti, kiM punaH kRtavikAra mitibhAvaH, athavA strIdoSazanizca te bhavanti, te cAmI strIdoSAH 'bhojanaiH' nAnAvidhairAhAraiH 'nyasteH'sAdhvarthamupakalpitairetadarthameva saMskRtairiyamenamupacarita tenAyamaharnizamihAgacchatIti, yadi vA bhojanaiH zvazurAdInAM nyastaiH ardhadattaiH sadbhiH sA vadhUH sAdhvAgamanena samAkulIbhUtA satyanyasmin dAtavye'nyaddadyAt, tataste strIdoSAzaGkino bhaveyuryatheyaM duHzIlA'nenaiva sahAsta iti, nidarzanamatra yathA-kayAciddhadhvA grAmamadhyaprArabdhanaTa-prekSaNaikagatacittayA patizvazurayorbhojanArthamupaviSTayostaNDulA itikRtvA rAikAH saMskRtA dattAH, tato'sau zvazureNopalakSitA, nijapatinA kruddhena tADitA, anyapuruSAgatacittetyAzaGkaya svagRhAnnirdhATiteti // 15 // kiJcAnyat - TIkArtha - jo zrama karatA hai-saMyama mUlaka sAdhanA meM AtmaparAkramI hotA hai, tapa karatA hai, use zramaNa kahA jAtA hai, arthAt sAdhu ko zramaNa kahate haiM / yahAM 'api' zabda bhinna kuma kA dyotaka hai / jo puruSa rAga dveSa se virahita hai,-madhyastha, taTastha bhAvayukta hai, tapa se jisakA zarIra khinna parizrAnta hai, jo sAMsArika kAma bhoga maya sukha kA dveSI hai, use burA mAnatA hai, isa koTi ke sAdhu ko bhI kisI aurata ke sAtha ekAMta meM bAtacIta karate hue dekhakara kucha loga kupita ho jAte haiM, yahA~ prayukta samaNa-zramaNa zabda tapasyA se khinna zarIra kA dyotaka hai / 'samaNa' DhaThUNu dAsINaM-zramaNaM dRSTvA udAsInaM aisA pAThAntara prApta hotA hai, tadanusAra jo sAdhu apanA kArya tyAgakara strI ke sAtha AlApa saMlApa karatA hai, use dekhakara kaI krodhita ho jAte hai, jaba rAga dveSa rahita tapasevI sAdhu ko bhI aurata ke sAtha ekAMta meM bAteM karate dekhakara loga kupita ho jAte haiM, to phira jisa sAdhu ke mana meM strI ke saMga se vikRti paidA ho gaI hai, usakI to bAta hI kyA ? athavA aurata ke sAtha ekAMta meM bAteM karate dekhakara loga usa aurata meM doSa kI AzaMkA karate haiM / ve doSa yoM haiM-yaha strI taraha-taraha ke bhojya padArtha isa sAdhu ke lie upakalpita kara-banAkara ise detI hai / isI kAraNa yaha sAdhu dina rAta yahA~ AtA jAtA hai / yaha strI apane zvasura Adi ko AdhA bhojana parosakara sAdhu ke Ate hI caMcala citta ho jAtI hai / zvasura ko jo padArtha parosanA ho, usake badale dUsarA parosa detI hai / to loga usa aurata para zaMkA karate haiM ki yaha caritrahIna aurata isa sAdhu ke sAtha saMbaddha hai / isa saMbaMdha meM eka nidarzana-udAharaNa hai-koI strI khAne baiThe hue apane zvasura evaM pati ko bhojana parosa rahI thI, kintu usakA mana usa samaya gAMva ke bIca hone vAle naToM ke nRtya khela Adi dekhane meM lagA thA, isalie usane cAMvaloM ke badale rAI ubAla -275 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kara pakAkara apane zvasura tathA pati ko parosa dI / zvasura ne sArI bAta samajha lI / usake pati ne kupita hokara use pITA tathA yaha AzaMkA kara ki isakA citta kisI anya puruSa meM lagA hai, use ghara se nikAla diyA / kuvvaMti saMthavaM tAhiM pabbhaTThA samAhijogehiM / tamhA samaNA Na sameMti, AehiyAe saNNisejAo // 16 // chAyA - kuvanti saMstavaM tAbhiH prabhraSTAH samAdhiyogebhyaH / tasmAt zramaNAH na saMyanti AtmahitAya saMniSadyAH // anuvAda - jo puruSa samAdhi evaM yoga se bhraSTa hote haiM, ve hI nAriyoM se saMstava-paricaya bar3hAte haiM, zramaNa-sacce sAdhu apanA Atmahita socate hue striyoM ke sthAna para nahIM jAte / . TIkA-'kuvvaMti 'tyAdi, tAbhi:'strIbhiH-sanmArgArgalAbhiHsaha saMstavaM tadgRhagamanAlApadAnasamprekSaNAdirUpaM paricayaM tathA vidhamohodayAt 'kurvanti' vidadhati, kimbhUtAH?-prakarSeNa bhraSTAH skhalitAH 'samAdhiyogebhyaH' samAdhiH dharmadhyAnaM tadarthaM tatpradhAnA vA yogA-manovAkkAyavyApArAstebhyaH pracyutA zItalavihAriNa iti, yasmAt strI saMstavAtsamAdhiyogaparibhraMzo bhavati tasmAtkAraNAta 'zramaNAH' satsAdhavo 'na samenti' na gacchanti. sata zobhanA sukhotpAdakatayA'nukUlatvAnnipadyA iva niSadyA strIbhiH kRtA mAyA, yadivAstrIvasatIriti, 'AtmahitAya' svahitaM manyamAnAH, etacca strIsambandhapariharaNaM tAsAmapyahikAmuSmikApAyaparihArAddhitamiti, kvacitpazcAImevaM paThyate"tamhA samaNA u jahAhi ahitAo sannisejjAo" ayamasyArthaH-yasmAtstrIsambandho'narthAya bhavati, tasmAt he zramaNa ! sAdho ! tuzabdo vizeSaNArthaH, vizeSeNa saMniSadyA-strIvasatIstatkRtopacArarUpA vA mAyA AtmahitAdveto: 'jahAhi' parityajeti // 16 // kiM kecanAbhyupagabhyApi pravajyAM strIsambandhaM kuryuH ?, yenaivamucyate, omityAha TIkArtha - striyA~ sanmArga-dharma ke uttama mArga meM bAdhA paidA karane vAlI haiM / ve kapAToM meM lagane vAlI Agala kI jyoM hai / unake AvAsa para jAnA, unake sAtha bAtacIta karanA, unase dAna lenA, unheM dekhanA, paricaya karanA ye saba tadviSayaka mohodaya ke kAraNa logoM meM hotA hai / jo vyakti striyoM ke sAtha paricaya bar3hAte haiM, ve kisa prakAra ke haiM / isakA samAdhAna upasthita karate hue kahate haiM ki ve samAdhi-dharmayoga se tathA yoga samAdhimUlaka mAnasika, vAcika evaM kAyika vyApAra se bhraSTa haiM, ve zithila vihArI haiM, nAriyoM ke sAtha paricaya * bar3hAne se samAdhiyoga vinaSTa ho jAtA hai / ataeva uttama koTi ke sAdhu striyoM kI mAyA pravaJcanA meM nahIM pdd'te| jo sukha utpanna karane ke kAraNa, anukUla hone ke kAraNa, niSadyA-AvAsa sthAna ke sadRza hai use niSadyA kahA jAtA hai, vaha striyoM kA AvAsa sthAna niSadyA kahA jAtA hai, Atma kalyANecchu sAdhu vahA~ nahIM jAte / nAriyoM ke saMbaMddha tyAga kA jo upadeza diyA gayA hai, vaha striyoM ko bhI aihika va pAralaukika hAni se bacAne ke kAraNa AtmA kA hita karane vAlA hai / isa gAthA ke uttarArddha meM tamhA samaNA u jahAhi ahitAo sanni sejjAo' yaha pAThAntara hai-jisakA artha yaha hai ki-strI saMbaMddha anartha kA kAraNa hai, isalie striyoM ke nivAsa sthAna tathA unake dvArA pradarzita sevA paricaryA rUpa mAyA ko Atmahita ke nimitta tyAga de / kyA koI pravrajyA-zramaNa dIkSA svIkAra kara ke bhI nArI ke sAtha saMbaMddha kara sakate haiM ? jisase aisA kahA jAtA hai, uttara meM kahA gayA hai ki hA~, kara sakate haiM / -(276) Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM bahave gihAI avahaTu, missIbhAvaM patthuyA ya ege / dhuvamaggameva pavayaMti, vayA vIriyaM kusIlANaM // 17 // chAyA - vahavo gRhANi avahatya mizrIbhAvaM prastutAzca eke / dhruvamArgameva pravadanti vAcA vIryya kuzIlAnAm // anuvAda - bahuta se aise loga hote haiM jo dIkSA lekara bhI aMzataH gRhastha evaM aMzataH sAdhu ke AcAra kA sevana-pAlana karate haiM / ve apane isa mizraNamaya AcAra ko hI mokSa kA patha batalAte haiM / kuzIla-kutsita AcArayukta janoM kI vANI meM hI parAkrama hotA hai. kArya meM nahIM / TIkA - 'bahavaH' kecana gRhANi 'apahRtya' parityajya punastathAvidhamohodayAt mizrIbhAvam iti dravyaliGgamAtrasadbhAvAdbhAvatastu gRhasthasamakalpA ityevambhUtA mizrIbhAvaM 'prastutAH' samanuprAptA na gRhasthA ekAntato nApi pravrajitAH, tadevambhatA api santo dhravo-mokSa: saMyamo vA tanmArgameva pravadanti. tathAhi-te vaktAro bhanti yathA'yamevAsmadArabdho madhyamaH panthAH zreyAn, tathAhi-anena pravRtAnAM pravrajyAnirvahaNaM bhavatIti, tadetatkuzIlAnAM vAcA kRtaM vIrya nAnuSThAna kRtaM, tathAhi te dravyaliGgadhAriNo vAGmAtreNaiva vayaM pravrajitA iti bruvate natu teSAM sAtagauravaviSayasukhapratibaddhAnAM zItalavihAriNAM sadanuSThAnavRtaM vIryamastIti // 17 // apica TIkArtha - bahuta se aise vyakti haiM, jo gRhastha jIvana kA parityAga karake bhI punaH tathA vidha mohodaya ke kAraNa ve mizra avasthA ko svIkAra kara lete haiM / ve dravyaliMga-bAhyaveza ko grahaNa karane mAtra se sAdhu haiM tathA gRhastha ke sadRza AcaraNa karane se gRhastha haiM / isa prakAra ve mizra mArga ko svIkAra kie hue haiM / ve na to ekAMtata:-nizcita rUpa meM, pUrNa rUpa meM gRhastha hI haiM aura na ekAMtataH sAdhu hI haiM / aisA hote hue bhI ve apane dvArA parigRhIta mArga ko hI dhruva-mokSa yA saMyama kA mArga batalAte haiM / ve aisA kathana karate haiM ki madhyamamArga-bIca ke rAste kA anasaraNa karanA zarU kiyA hai vahI rAstA sabase uttama haiM-kyoMki usa mArga para calane vAle puruSa ke pravrajita saMyama jIvana kA bhalI bhAMti nirvAha hotA hai, kintu yaha to una zIla rahita janoM kI vANI kA hI vIrya-parAkrama hai, AcaraNa kA nahIM kyoMki dravyaliMga dhArI-kevala veza mAtra se sAdhu bane hue puruSa vANI dvArA apane ko pravrajita batalAte haiM kintu unameM vaisA AcAra nahIM hai / ve sAtA gaurava aura viSaya sukha meM pratibaddha-baMdhe hue haiM, zithila vihArI haiM, unameM sad anuSThAna-saMyama mUlaka AcAra meM parAkrama dikhAne kA sAmarthya nahIM hai| 0 suddhaM khati parisAe, aha rahassaMmi dukkaDaM kareMti / jANaMti, ya NaM tahAvihA, mAille mahAsaDhe'yaMti // 18 // chAyA - zuddhaM rauti pariSadi, atha rahasi duSkRtaM karoti / jAnanti ca tathAvido mayAvI mahAzaTha iti // anuvAda - sAdhvAcarita puruSa sabhI meM aisA AkhyAna karatA hai ki maiM zuddha hU~ / zuddha saMyama kA pAlana karatA hU~, kintu vaha ekAnta meM chipakara duSkRt-pApa sevana karatA hai / usakI zArIrika ceSTAeM Adi jAnane vAle puruSa yaha samajhate haiM ki yaha chalI hai--bar3A zaTha-duSTa, mUrkha hai / 277) Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / TIkA - sa kuzIlo vAGmAtreNAviSkRtavIryaH 'parSadi' vyavasthito dharmadezanAvasare satyAtmAnaM 'zuddham' apagatadoSamAtmAnamAtmIyAnuSThAnaM vA 'rauti' bhASate athAnantaraM 'rahasye' kAnte 'duSkRtaM pApaM tatkAraNaM vA'sadanuSThAnaM 'karoti' vidadhAti, tacca tasyAsadanuSThAnaM gopAyato'pi 'jAnanti' vidanti, ke ?-tathArUpamanuSThAnaM vidantIti tathAvidaH-iGgitAkArakuzalA nipuNAstadvida ityarthaH yadi vA sarvajJAH etaduktaM bhavati-yadyapyaparaH kazcidakartavyaM teSAM na ve tti tathApi sarvajJA vidanti, tatparijJAnenaiva kiM na paryAptaM ?, yadi vA-mAyAvI mahAzaThazvAyamityevaM tathA vidastadvido jAnanti, tathAhi-pracchannAkAryakArI na mAM kazcijjAnAtyevaM rAgAndho manyate, atha ca taM tadvido vidanti, tathA coktam - "na ya loNaM loNijjai Na ya tuppijjai ghayaM va tellaM vA / kiha sakko vaMceUM attA aNuhUya kallANo // 1 // " // 18 // kiJcAyat - chAyA - na ca lavaNaM layaNIyate na mrakSyate ghRtaM catailaM ca / kiM zakyo vaMcayituM mAtmA'nubhUtAkalyANaH // TIkArtha - vaha kuzIla-AcArahIna puruSa vANI mAtra se apanA parAkrama prakaTa karatA hai / dharmadezanA ke avasara para vaha apane ko tathA apane AcaraNa ko zuddha nirdoSa batalAtA hai, parantu vaha ekAMta meM duSkRtapApa yA pApajanaka asat kArya karatA hai, yadyapi vaha apane asat-apavitra anuSThAna AcAra ko gopita karatA hai-chipAtA hai, to bhI loga use jAna jAte haiM / kauna jAna pAte haiM ? yaha prazna uThAte hue batalAte haiM ki jo puruSa AGgika ceSTA evaM AkAra-bhAva bhaGgI ko jAnane meM kuzala hai ve usake asat AcaraNa ko jAna lete haiM, athavA sarvajJa-sarvajJAtA sarvadraSTA mahApuruSa use jAnate haiM / kahane kA Azaya yaha hai ki usa caritrahIna puruSa ke dUSita kAryo ko cAhe anya loga na jAne parantu sarvajJa puruSa to jAna hI lete haiM / kyA sarvajJa puruSa jo yaha jAnate haiM, vaha kyA unake asat anuSThAna ke scana ke lie paryApta nahIM haiM athavA usake svarUpa ko, kArya kalApa ko jAnane vAle puruSa yaha dekhate haiM ki yaha mAyAvI-chalI prapaJcI hai, mahAzaTha-bar3A duSTa hai, rAga se andhA banA huA hai, chipa-chipakara bure kArya karatA hai tathA apane mana meM yaha samajhatA hai ki mujhe koI nahIM jAnatA, kintu jAnane vAle to jAna hI lete haiN| kahA hai-namaka kI lavaNatA-khArApana tathA ghRta va tela kI snigdhatAcikanApana chipAyA nahIM jA sakatA / usI prakAra duSkarma karane vAlI AtmA ko chipAyA nahIM jA sakatA / sayaM dukkaDaM ca na vadati, AiTThovi pakatthati bAle / veyANuvIi mA kAsI, coijaMto gilAi se bhujo // 19 // chAyA - svayaM duSkRtaM ca na vadati, AdiSTo'pi prakatthate bAlaH / vedAnuvIci mA kArSIH codyamAno glAyati sa bhUyaH // anuvAda - dravyaliMgI-sAdhu kA bAnA dhAraNa karane vAlA bAla-ajJAnI jana svayaM apanA duSkRta yA pApa apane AcArya yA guru se nahIM kahatA / dUsarA vaisI preraNA kare to vaha apanI hI tArIpha karane lagatA hai| jaba use gurujana kahate haiM ki tuma abrahmacarya kA sevana mata karo to vaha glAni pUrNa ho jAtA hai / TIkA - 'svayam' AtmatA pracchannaM yaduSkataM kRtaM tadapareNAcAryAdinA pRSTo na 'vadati' na kathayati, yathA ahamasyAkAryasya kArIti, sa ca pracchannapApo mAyAvI svayamavadan yadA pAreNa 'AdiSTaH' codito'pi -278) Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM san 'bAlaH' ajJo rAgadveSakalito vA' prakatthate ' AtmAnaM zlAghamAno'kArya mapalapati, vadati ca yathA'hamevambhUtamakAryaM kathaM kariSye ityevaM dhATrayAtprakatthate, tathA vedaH - puMvedodayastasya 'anuvIci' AnukUlyaM maithunAbhilASaM tanmA kArSIrityevaM 'bhUyaH' punaH codyamAno'sau 'glAyati' glAnimupayAti - akarNazruta vidhatte, marmabiddho vA sakhedamiva bhASate, tathA coktam TIkArtha "sambhAvyamAnapApo'hamapApenApi kiM mayA ? / nirviSasyApi sarpasya, bhRzamuddhijate janaH // iti // 19 // apicacaritrahIna puruSa mukhyataH apane dvArA chipAkara kiyA gayA pApa AcArya Adi ke pUchane para nahIM batAtA / vaha kahatA hai ki maiMne vaisA burA kRtya nahIM kiyA hai / vaha pracchanna pApI - chipakara pApa karane vAlA mAyAvI - chalI, svayaM to kahatA hI nahIM, jaba anya koI kahane hetu prerita karatA hai to vaha ajJa, rAgadveSa yukta 'vyakti apanI bar3hAI karatA huA kahatA hai ki mujha para bure kArya kA Aropa lagAyA jAtA hai vaha mithyA hai / vaha bar3I dhRSTatA DhIThapana ke sAtha kahatA hai ki maiM aisA asat kArya kisa prakAra kara sakatA hU~ / yahA~ prayukta veda zabda puruSa veda ke udaya kA sUcaka hai| usake anurUpa maithuna kI icchA ko anuvIci kahA jAtA hai / isalie guru Adi dvArA yaha kahe jAne para ki tuma abrahmacarya sevana kI vAJchA mata karo, vaha caritra hIna puruSa glAni yukta ho jAtA hai, athavA isa bAta ko anasunI kara detA hai, athavA usa bAta kA usake marma sthala para bar3A AghAta sA hotA hai, vaha bAta usake mana meM cubha jAtI hai / vaha khinna ho uThatA hai aura bolatA hai ki jaba mujhameM pApa kI saMbhAvanA-AzaMkA kI jAtI hai taba apApa pApa rahita hone se mujhe kyA lAbha kyoMki loga nirviSa sAMpa se bhI bahuta Darate haiM / - osiyAvi itthiposesu, purisA itthiveyakhedannA / paNNAsamannitA vege, nArINaM vasaM uvakasaMti // 20 // - chAyA uSitA api strIpoSeSu puruSAH strIvedakhedajJAH / prajJAsamanvitA eke nArINAM vazamupa kaSanti // -- anuvAda jo puruSa striyoM ke pAlana poSaNa kA kArya kara bhukta bhogI hai, saba dekha parakha cuke haiM, striyA~ bar3I mAyAvanI hotI hai yaha jAna cuke haiM, jo prajJAzIla haiM ve striyoM ke vazIbhUta nahIM hote / - TIkA striyaM poSayantIti strIpopakA-anuSThAnavizeSAsteSu 'uSitA api' vyavasthitA api 'puruSA' manuSyA bhuktabhogino'pItyarthaH, tathA-'strIvedakhedajJAH sIvedo mAyApradhAna ityevaM nipuNA api tathA prajJayA autpattikyAdibuddhayA samanvitA - yuktA api 'ke' mahAmohAndhacetaso 'nArINAM ' strINAMsaMsArAvataraNavIthInAM ' vazaM ' tadAyattamAnupa- sAmIpyena 'kaSanita' brajanti, yaghattAH svapnAyamAnA api kAryamakAryaM vA bruvate tattatkurvane, na punaretajjAnanti yathaitA evambhUtA bhavantIti, tadyathA - " etA hasanti ca rudanti ca kArya hotArvizvAsayanti ca naraM na cavizvasanti / tasmAnnareNa kulazIlasamanvitena, nArmaH zmazAnaghaTikA iva varjanIyAH || 1 || " tathA - 279 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram "samudravIcIva calasvabhAvAH, manyAbhrarekhevamuhUrta rAgAH / striyaH kRtArthAH puruSaM nirarthakaM, niSpIDitAlaktakavatyajanti // 2 // " atra ca strI svabhAvaparijJAne kathAnakamidam tadyathA - eko yuvA svagRhAnnirgatyavaizikaM kAmazAstrAmadhyetu pATaliputraM prasthitaH, tadantarAle anyataragrAmavartinyaikayA yoSitA'bhihitaH, tadyathA-sukumArapANipAda : zobhanAkRtistvaM kva prasthito'si ?, tenApi yathAsthitameva tasyAH kathitaM tayA coktam - vaizikaM paThitvA mamamadhyenAgantavyaM, tenApi tathaivAbhyupagatam, adhItya cAsau madhyenAyAta:, tathA ca snAna bhojanAdinA samyagupacarito vividhahAvabhAvaizvApahRtahRdayaH saMstAM hastena gRhNAti, tatastayA mahatAzabdena phUtkRtya janAgamanAvasare mastake vArivardhanikA prakSiptA, tato lokasya samAkule evamAcaSTe - yathA'yaM gale lagnenodakena manAk na mRtaH, tato mayodakena sikta iti / gate ca loke sA pRSTavatI - kiM tvayA vaizikazAstropadezena strIsvabhAvAnAM parijJAtamiti ? evaM strIcaritraM durvijJeyamiti nAtrAsthA kartatyeti, tathA coktam " hRghanyadvAcyanyatkarmaNyanyatpuro'tha pRSThe'nyat / anyattava mama cAnyat strINAM sarvaM kimapyanvat // 1 // " // 20 // sAmpratamihaloka eva strIsambandhavipAkaM darzayitumAha - jAte haiM / striyA~ sapane meM bhI jo karate haiM / ve striyoM ke svarUpa ko aura kabhI rotI haiN| puruSa ko apane = TIkArtha strI kA poSaNa karane ke lie jo kArya kiye jAte haiM ve strI poSa yA poSaka kahe jAte haiN| vaise kAryoM meM jo pravRtta ho cuke haiM ve unake doSoM ko jAna gaye haiM, jo strI vega-strI jAti kI pravRti ko jAnate haiM arthAt strI svabhAva se hI mAyA pradhAna hotI hai / isakI pravRti chalayukta hotI hai, aisA jAnane me~ kuzala haiM, jo autpAdika-prati utpannamati Adi se yukta hai, aise bhI katipaya puruSa atyadhika mahA moha se andha banakara saMsAra meM AvAgamana ke mArga svarUpa striyoM ke vaza bolatI hai, sat asat jo bhI kArya karane hetu unase kahatI haiM ve use nahIM jaante| striyA~ kArya hetu apanA kAma karAne ke lie kabhI haMsatI haiM prati vizvAsa dilAtI haiM kintu khuda kabhI usa para bharosA nahIM krtii| isalie ucca kula evaM uttama AcArayukta puruSa sunasAna hATa kI jyoM striyoM kA parivarjana kre| kahA hai samudra kI viciyA~ - lahareM jisa taraha caMcalaasthira hotI haiM usI taraha striyoM kA svabhAva caMcala hotA hai| jaise sandhyA ke samaya AkAza gata bAdala meM rAga-lAlimA rahatI hai usI taraha auratoM kA bhI rAga-anurakti yA prema kucha hI dera rahatA hai / aurateM jaba puruSa se apanA matalaba pUrA karA letI haiM jaise mahAvara kA raMga nikAlakara rUI ko pheMka diyA jAtA hai usI taraha ve puruSa ko chor3a detI haiN| strI ke svabhAva ko yahA~ eka kathAnaka dvArA prastuta kiyA jAtA hai| eka naujavAna se vaizvika kAmazAstra arthAt nArI ke svabhAva ko prakaTa karane vAle zAstra ke adhyayana ke lie apane ghara nikalA aura pATaliputra kI ora jAne lagA yAtrA mArga ke bIca Aye kisI gAMva meM vahA~ kI aurata ne unase kahA tumhAre hAtha paira sukomala hai, tumhArI AkRti bhI khubasUrata hai, tuma kahA~ jA rahe ho, usa naujavAna ne jo bAta thI use batA dI / usa aurata ne use kahA ki kAmazAstra kA adhyayana pUrA kara isI rAste se AnA / kAmazAstra kA adhyayana kara vaha naujavAna usI rAste meM AyA / aurata se milA / aurata ne usakA snAna, khAnapAna dvArA bhalIbhA~ti Atithya kiyA, sevA kii| apane hAva bhAva - nAja nakharoM aura kaTAkSoM-tirachI nigAhoM se usakA mana AkRSTa kara liyaa| vaha puruSa usa aurata para Asakta ho gayA / usa yuvaka ne jaba aurata kA hAtha pakar3anA cAhA taba vaha jora se cillAyI / jaba loga Ane lage taba usane usa yuvaka para jala se bharA ghar3A 280 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM uMDela diyA / isake bAda jaba logoM kI bar3I bhIr3a ikaTThI ho gayI taba vaha kahane lagI ki isake gale ke bhItara pAnI laga gayA thA / viparIta jala sevana janita doSa-roga paidA ho gayA thA / yaha maraNAsanna thA / yaha dekhakara maiMne isako pAnI se snAna karA diyA, isa para pAnI kA ghar3A uMDela diyA / jaba ekatrita bhIr3a chaMTa gaI taba vaha naujavAna se pUchane lagI ki kAmazAstra kA adhyayana kara tumane nArI ke svabhAva kA kyA jJAna prApta kiyA, kyA itanA hI sIkhA ? vAstava meM aurata ke caritra ko jAna pAnA bahuta muzkila hai / isalie puruSa ko aurata ke svabhAva para kabhI bharosA nahIM karanA cAhie / kahA gayA hai ki auratoM ke dila meM kucha aura hotA hai, pIche kucha aura hotA hai, jabAna para kucha aura hotA hai, sAmane kucha aura hotA hai, pIche kucha aura hotA hai| tumhAre lie kucha anya mere lie usase bhinna kucha aura hI hotA hai arthAt kinhIM do puruSoM ke prati usakA eka jaisA mAnasa nahIM hotA / vAstava meM auratoM kA saba kucha ora hI yA bhinna hI hotA hai / jAtA hai| avi hatthapAdachedAe, aduvA vaddhamaMsauktate / avi teya sAbhitAvaNANi, tacchiya khArasiMcaNAiM ca // 21 // chAyA - api hastapAdacchedAya, athavA vardhamAMsotkarttanam / api tejasA'bhitApanAni takSayitvA kSArasiJcanAnica // anuvAda - jo puruSa para nArI kA sevana karate haiM unake hAtha paira chinna kara diye jAte haiM-kATa diye jAte haiM / unakI camar3I aura mA~sa udher3a diye jAte haiM / agni dvArA unheM paritapta kiyA jAtA hai aura unake aMga kATa kara una ghAvoM para namaka Adi kA kSAra yukta jala DAlA jAtA hai / TIkA - strIsamparko hi rAgiNAM hastapAdacchedAya bhavati, 'api:' sambhAvane sambhAvyata etanmohAturANAM strIsambandhAddhastapAdacchedAdikam, athavA vardhamAMsotkartana mapi tejasA, agninA abhitApanAni' strI sambandhibhirUttejitai rAjapuruSairbhaTitrakANyapi kriyante pAradArikAH, tathA vAsyAdinA takSayitvA kSArodakasecanAni ca prApayantIti // 21 // apica TIkArtha - parastrI gamana karane vAle rAgayukta kAmI puruSoM ke hAtha paira kATa die jAte haiM / isa gAthA meM api zabda sambhAvanA ke artha meM prayukta huA hai / arthAta parastrI meM mohita, Atura puruSa ke hAtha pairoM kA kATA jAnA sambhAvita hai / athavA para strI lolupa puruSoM kI camar3I va mA~sa kA chinna-bhinna kiyA jAnA sambhAvita hai / strI ke pArivArika janoM dvArA utprerita rAjapuruSa parastrIgAmiyoM ko bhaTTI Adi para car3hAkara paritapta karate haiM tathA vasUlA Adi se unakI deha ko chIlakara usa para kSAra yukta jala chir3akate haiN| adu kaNNaNAsacchedaM, kaMThacchedaNaM titikkhaMtI / / iti ittha pAvasaMttatA, naya biMti puNo na kAhiMti // 22 // chAyA - atha karNanAsikAcchedaM kaNThacchedanaM titikSanto / ityatra pApasantaptAH, na ca bruvate na punaH kariSyAmaH // -2810 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram - anuvAda - pApa santapta-pApoM se pIr3ita puruSa apane pApa ke badale apane karNa, nAsikA tathA kaNTha kA chedana sahana karate haiM arthAt unake kAna, nAka aura galA kATa diye jAte haiM / jisa para bhI ve mana meM aisA nizcaya nahIM karate ki aba Age se aisA pApapUrNa kRtya nahIM kreNge| TIkA - atha karNanAsikAcchedaM tathA kaNThacchedanaM ca 'titikSante' svakRtadoSAtsahante iti, evaM bahuvidhAM viDambanAm 'asminneva' mAnuSe ca janmAni pApena-pApakarmaNA saMtaptA narakAtiriktAM vedanAmabhavantIti na ca punaretadevambhUtamanuSThAnaM na kariSyAma iti bruvata ityavadhArayantItiyAvat, tadaivamaihikAmuSmikA duHkha viDambanA apyaGgIkurvanti na punastadakaraNatayA nivRttiM pratipadyanta iti bhAvaH // 22 // kiJcAnyat - TIkArtha - pApAcArI puruSa apane dvArA kiye gaye pApAcAra ke pariNAmasvarUpa kAna nAka va kaNTha kA chedana, aisA kaSTa sahana karate haiM / ve pApI apane pApa karma se saMvapta hokara narka ke atirikta isa loka meM bhI aneka taraha kI yAtanAyeM bhogate haiM kintu ve apane mana meM aisA dRr3ha saMkalpa nahIM kara pAte ki hama Age aisA duSkarma nahIM kareMge isa prakAra pApI manuSya isa loka meM ora paraloka meM duHkha tathA viDambanA aura durgati svIkAra karate haiM kintu pApakarma-duSkarma karane se nivRtta nahIM hote| sutamevamegesiM, itthIvedeti hu suyakkhAyaM / eMvapi tA vadittANaM, aduvA kammuNA avakareMti // 23 // chAyA - zrutametadevamekeSAM, strIveda iti hu svAkhyAtam / evamapi tAuktvA athavA karmaNA apakurvanti // anuvAda - strI vega-striyoM kI pravRtti bahuta burI hotI hai aisA sunA hai, loga aisA kahate haiM / kAmazAstra bhI aisA kahatA hai / una sabake kathanAnusAra striyA~ kahane ko to aisA kaha detI haiM ki hama aisA nahIM kareMgI kintu ve apakAra karatI haiM / TIkA - 'zrutam' upalabdhaM gurvAdeH sakAzAllokato vA 'etad' iti yatpUrvamAkhyAtaM, tadyathA-durvijJeyaM strINAM ciMtta dArUNaH strIsambandhavipAkaH tathA calasvabhAvA:striyo duSparicArA adIrghaprekSiNyaH prakRtyA ladhvyo bhavantyAtmagarvitAzca 'iti' evamekeSAM svAkhyAtaM bhavati lokazrutiparamparayA cirantanAkhyAyikAsu vA parijJAtaM bhavati striyaM yathAvasthitasvabhAvatastatsambandhavipAkatazca vedayati-jJApayatIti strIvedo-vaizikAdikaM strIsvabhAvA virbhAvakaM zAstramiti, taduktam durgrAhyaM hRdayaM yathaiva vadanaM yadUrpaNAtargataM, bhAvaH parvatamArgadurgaviSamaH strINAM na vijJAyate / citaM puSkarapatratoyataralaM naikatra santiSThate nAryo nAma viSAGkarairiva latA doSaiH sama vardhitA // 1 // " apica "suTThavijiyAsu suThuvi piyAsu suTThaviya piyAsu suTThaviya laddhapasarAsu / aDaIsu mahiliyAsu ya vIsaMbho neva kAyavvo // 1 // chAyA - suSThu vijitAsu suSTravapi prItAsu supi ca labdhaprasarAsu / aTakISu mahilAsu ca vizvambho naivakAryaH // 282 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM ubhe aMgulI so puriso sayalaMbhi jIvaloyammi / kAmaM taeNa nArI jeNa na pattAI dukhAI // 2 // urdhvayatu aMguliM sa puruSaH sakale jIvaloke / kAmayatA nArIveMSamapi kurvanti navaraM yasyAlaM chAyA caiva kAmaiH // - aha eyANaM pagaI savvassa kareMti vemaNassAIM / tassa Na kareMti NavaraM jassa alaM ceva kAmehiM // 3 // " kiJca - akAryamahaM na kariSyAmItyevamuktvApi vAcA 'aduva' tti tathApi karmaNA-kriyayA 'apakurvanti' iti virUpamAcaranti, yadi vA agrataH pratipadyApi ca zAsturevApakurvantIti // 23 // sUtrakAra eva tatsvabhAvAviSkaraNAyAha TIkArtha - pahale jo kahA gayA hai vaha saba hamane gurujana Adi se tathA logoM se bhI sunA hai| striyoM - ke citta ko samajha pAnA bahuta kaThina hai / unake sAtha samparka rakhane kA phala bhI bar3A dArUNa - kaSTaprada hotA hai / striyoM kA svabhAva caMcala hotA hai| unakI sevA kara pAnA bahuta kaThina hai / striyA~ dUradarzI nahIM hotI haiN| unakI prakRti bar3I tuccha nIcI hotI hai, ve bar3I garvAnvita hotI hai / aisA kaI kahate haiN| laukika zruti paramparA se bhI yaha sunA jAtA hai logoM ko aisA kahate sunate haiM / purAnI kathAoM se bhI aisA mAlUma hotA hai / striyoM ke svabhAva aura saMsarga kA phala vivecaka kAmazAstra meM strI vega kahA jAtA hai / isa zAstra meM striyoM ke svabhAva kA varNana hai / isa zAstra meM batalAyA gayA hai ki darpaNa para par3A mukha kA pratibimba dUragrAhI hotA hai use pakar3a pAnA sambhava nahIM hotA / usI taraha striyoM ke hRdaya ko bhI pakar3A nahIM jA sakatA, samajhA nahIM jA sakatA / striyoM kA abhiprAya pahAr3a ke durgama rAste ke samAna gahana hone ke kAraNa jAnA nahIM jA sakatA / unakA citta kamala ke patte para par3I huI pAnI kI bUMda kI taraha bahuta tarala - caMcala yA asthira hotA hai / isalie vaha eka jagaha nahIM TikatA / jaise jahara ke aMkura se jaharIlI bela paidA hotI hai usI taraha aurateM doSoM ke sAtha paidA huI haiN| acchI taraha vijita-jItI huI, svAyatta kI huI atyanta prasanna yA sApha sutharI yA atyanta paricita aTavI - vanabhUmi tathA strI meM vizvAsa nahIM karanA caahie| isa sArI duniyA meM koI AdamI kyA uMgalI uThAkara yaha kaha sakatA hai ki usane strI kI kAmanA kara yAtanAyeM na bhogI ho / striyoM kI aisI pravRtti hai ki ve kevala usa puruSa kA tiraskAra nahIM karatI haiM jise ve cAhatI haiM / bAkI sabakA tiraskAraapamAna kara detI haiN| striyA~ vacana dvArA aisA AzvAsana dekara ke bhI ve aba Age aise kArya nahIM karegI, apane vacana ke viparIta vaisA AcaraNa karatI haiM athavA zikSA dene vAle ke sAmane to ve usakI bAta mAna letI haiM kintu bAda meM usI kA apakAra- burA karatI haiM / annaM maNeNa ciMteti, vAyA annaM ca kammuNA annaM / tamhA Na saha bhikkhU, bahumAyAo itthio NaccA // 24 // chAyA anyanmanasA cintayanti vAcA anyacca karmaNA'nyat / tasmAnna zraddadhIta bhikSuH vahumAyAH striyoH jJAtvA // anuvAda - striyAM apane mana meM kucha ora hI socatI hai, tathA vacana dvArA kucha ora hI bolatI hai| karma dvArA ve kucha ora hI karatI hai / isalie bhikSu (muni) striyoM ko atyadhika mAyAyukta chalapUrNa jAnakara unameM vizvAsa na kareM / 283 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - pAtAlodaragambhIreNa manasA'nyaccintayanti tathA zrutimAtrapezalayA vipAkadArUNayA vAcA anyadbhASante tathA 'karmaNA' anuSThAnenAnyanniSpAdayanti, yata evaM bahumAyAH striya iti, evaM jJAtvA 'tasmAt' tAsAM 'bhikSuH' sAdhuH 'na zraddadhIta' tatkRtayA mAyayAtmAnaM pratArayet. dattAvaizikavata. atra caitatkathAnama-dattAvaizika ekayA gaNikayA taistaiH prakAraiH pratAryamAno'pi tAM neSTavAn, tatastayoktam-kiM mayA daurbhAgyakalaGkAGkitayA jIvantyA prayojanam ?, ahaM tvatparityaktA'gniM pravizAmi, tato'sAvavocat-mAyayA idamapyasti vaizike, tadA'sau pUrvasuraGgAmukhe kASThasamudayaM kRtvA taM prajvAlya tatrAnupravizya suraGgayA gRhamAgatA, dattako'pi ca idamapi asti vaizike ityevamasau vilapannapi vAtikaizcitAyAM prakSiptaH, tathApi nAsau tAsuzraddhAnaM kRtavAn evamanyenApina shrddhaatvymiti||24|| kiJcAnyat TIkArtha - sUtrakAra striyoM kA svabhAva prakaTa karane hetu pratipAdita karate haiM / striyA~ pAtAla ke udara kI jyoM apane atyanta gambhIra-gahare mana meM kucha anya socatI hai aura aisI vANI dvArA sambhASaNa karatI hai, aisA bolatI hai jo sunane meM rUci lagatI hai kintu pariNAma meM dArUNa va kaSTakara hotI hai / ve karma dvArA kucha ora hI karatI haiM, ve bahuta mAyAvatI-chala pradhAna hotI haiM / ataeva sAdhu ko cAhie ki ve una para vizvAsa na kareM / unakI mAyA pravaMcanA dvArA apanI AtmA ko vaMcita na hone de / dhokhe meM na Ane de / jaise dattA vaizaka nAmaka puruSa strI kI mAyA se dhokhe meM nahIM Aye / eka kathAnaka hai, dattA vaizaka nAmaka puruSa ko pratArita karane ke lie-Thagane ke lie eka gaNikA ne taraha-taraha ke upAya kiye kintu usane usakI kAmanA nahIM kii| usake bAda gaNikA ne kahA maiM durbhAgya ke kalaMka se aMkita hU~-bar3I abhAginI hU~-badakismata hU~ aba jIvita rahane se mujhe kyA lAbha Apane merA parityAga kiyA mujhe svIkAra nahIM kiyA / ataH maiM agni meM praveza kruuNgii| yaha sunakara dattAvaizaka bolA ki striyA~ chalapUrvaka Aga meM bhI praveza kara sakatI hai / usake bAda gaNikA ne pahale se banAyI huI suraMga ke dvAra para kASTha rAzi ekatrita kara citA banavAkara usameM praviSTha hokara Aga lagavA lI va suraMga dvArA apane ghara pahu~ca gayI isa para dattaka ne kahA ki striyA~ aisI chalanA pravaMcanA bhI karatI haiM, vaha aisA kaha hI rahA thA ki kucha siraphire dhUrta yA pAgala usako vizvAsa karAne ke lie use cittA para pheMkane ko udyata hue / vaha isa para vilApa karane lagA, zoka karane lagA, para ve siraphire nahIM mAne usako citA meM DAla diyA phira bhI usane striyoM para vizvAsa nahIM kiyA isI taraha oroM ko bhI striyoM para vizvAsa nahIM karanA cAhie / juvatI samaNaM bUyA vicittalaMkAra vatthagANi parihittA / virattA carissahaM rukkhaM, dhammamAikkha Ne bhayaMtAro // 25 // chAyA - yuvatiH zramaNaM bUyAd vicitrAlaGkAravastrakANi paridhAya viratA cariSyAmyahaM rUkSaM dharmamAcakSva naH bhayatrAtaH // anuvAda - koI navayauvanA taraha-taraha ke AvaraNa AbhUSaNa dhAraNa kara sAdhu se kahe ki Apa saMsAra ke janma maraNa ke bhaya se rakSA karane vAle hai / maiM vairAgyayukta hokara saMyama kA pAlana karUMgI / Apa mujhe dharma sunAyeM, dharmopadeza de / TIkA - 'yuvati' abhinava yauvanA strI vicitravastrAlaGkAravibhUSitazarIrA mAyayA zramaNaM brUyAt, tadyathAviratA ahaM gRhapAzAt na mamAnukUlo bhartA mahyaM vA'sau na rocate parityaktA vA'haM tenetyetat 'cariSyAmi' 284 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / strI parijJAdhyayanaM kariSyAmyahaM 'rUkSa' miti saMyama, maunamiti vA kkacitpAThaH tatra munerayaM maunaH-saMyamastamAcariSyAmi, dharmamAcakSva 'Ne' tti asmAkaM he bhayatrAtaH !, yathA'hamevaM dukhAnAM bhAjanaM na bhavAmi tathA dharmamAvedayeti // 25 // kiJcAnyat TIkArtha - koI navayuvatI taraha-taraha ke vastroM aura gahanoM se apanI deha ko sajAkara chala-pUrvaka sAdhu se kahe ki gRhastha jIvana se mujhe vairAgya ho gayA hai, merA pati mere anukUla nahIM hai-mere kahe anusAra nahIM calatA athavA maiM use pasanda nahIM karatI athavA usane merA parityAga kara diyA hai / ata: maiM saMyama kA pAlana kruuNgii| kahIM maunama pATha prApta hotA hai / muni ke bhAva ko mauna kahA jAtA hai usakA Azaya saMyama se hai / vaha strI kahatI hai maiM mauna-saMyama kA dharma kA paripAlana kruuNgii| isalie saMsAra ke AvAgamana ke bhaya se chuTakArA dilAne vAle sAdhu tuma mujhe dharma sunAo, dharma kI zikSA do jinase maiM sAMsArika duHkhoM kI bhAjana-pAtra na bana sakU~ / adu sAviyA pavAeNaM, ahamaMsi sAhammiNI ya samaNANaM / jatukuMbhe jahA uvajjoI saMvAse vidU visIejjA // 26 // chAyA - atha zrAvikA pravAdena, ahamassi sAdharmiNI zramaNAnAm / jatukummaH yathA upajyoti, saMvAse vidvAn viSIdeta // anuvAda - strI zrAvikA-zramaNikopAsikA hone kA bahAnA banAkara yaha kahakara ki maiM sAdharmikAsaddharmAcaraNazIlA hU~, sAdhu ke samIpa AtI hai / jaise agni ke pAsa rakhA huA jalakumbha lAkha kA ghar3A gala jAtA hai usI prakAra strI ke saMga se, sahacarya se vidvAna puruSa bhI, vijJa sAdhu bhI viSAda prApta karatA hai, apane patha se vicalita ho jAtA hai / TIkA - athavAnena "pravAdena" vyAjeta sAdhvantikaM yoSidupasarpet-yathA'haM zrAviketikRtvA yuSmAkaM zramaNAnAM sAdharmiNItyevaM prapaJcena nedIyasI bhUtvA kUlavAlukamiva sAdhu dharmAdbhazayati, etaduktaM bhavati-yoSitsAnnidhyaM brahmacAriNo mahate'naya, tathA coktam -: "tajjJAnaM, tacca vijJAnaM, tattapaH sa ca saMyamaH / sarvamekapade bhraSTaM, sarvathA kimapi striyaH // 1 // " asminnevArthe dRSTAntamAha-yathA jAtuSaH kumbho 'jyotiSaH'agneH samIpe vyavasthita upajyotirvartI vilIyate' dravati, evaM yoSitAM 'saMvAse' sAnnidhye vidvAnapi AstAM tAvaditaro yo'pi viditavedyo'sAvapi dharmAnuSThAnaM prati 'viSIdeta' zItalavihArI bhavediti // 26 // evaM tAvatstrIsAnnidhye doSAn pradarzyatatsaM sparzajaM doSaM darzayitumAha TIkArtha - koI strI yaha bahAnA banAkara ki maiM zrAvikA hU~-zrAvaka vratoM kA pAlana karatI hU~ sAdhuoM ki sAdharmikA hU~, unake dvArA upadiSTa dharma kA pAlana karatI hU~, sAdhu ke samIpa AtI hai, aisA prapaMca jAla racakara, vaha sAdhu ke samparka meM Akara kUlavAluki jyoM usako dharma se bhraSTa, patita kara detI hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki strI kA sAnnidhya samparka brahmacAriyoM ke lie ghora anartha janaka hai / kahA bhI hai striyoM ke samparka meM Ate hI jJAna-vijJAna tapa, saMyama yaha sabhI eka hI sAtha naSTa ho jAte haiM / isa sambandha meM sUtrakAra eka dRSTAnta dekara batAte haiM-jaise lAkha kA ghar3A Aga ke pAsa rakhe jAne para gala jAtA hai usI taraha strI ke samavAsa yA sAnidhya meM rahane se vidvAna puruSa bhI jo jAnane yogya padArthoM ko jAnatA hai, dharmAcaraNa meM, saMyama paripAlana meM zithila vihArI ho jAtA hai- DhIlA par3a jAtA hai, dUsare kisI kI to bAta hI kyA ? (285 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / jatukuMbhe joiuvagUDhe, Asu'bhitatte NAsamuvayAi / evitthiyAhiM aNagArA, saMvAseNa NAsamuvayaMti // 27 // chAyA - jatukumbhe jyotirUpagUDhaH Azvabhitapto nAzamupayAti / evaM strIbhiranagArAH saMvAsena nAzamupayAnti // anuvAda - jyoti-agni dvArA upagUDha-AliMgita yA sparza kiyA huA lAkha kA dhar3A cAroM ora se abhitapta hokara, khUba tapa kara zIghra hI gala jAtA hai, usI prakAra aNagAra-gRhatyAgI sAdhu striyoM ke saMvAsasamparka meM Akara zIghra nAza prApta karatA hai, vinaSTa ho jAtA / TIkA - yathA jAtuSaH kumbho 'jyotiSA' agninopagUDhaH-samAliGgito'bhitapto'gninAbhimukhyena santApitaH kSipraM 'nAzamupayAti' dravIbhUya vinazyati, evaM strIbhiH sArdhaM 'saMvasanena' paribhogenAnagArA nAzamupayAnti, sarvathA jAtuSakumbhavat vratakAThinyaM parityajya saMyamazarIrAd bhrazyanti // 27 // apica - TIkArtha - isa prakAra strI ke sAnnidhya meM hone vAle doSoM ko pradarzita kara aba usake saMsparzajasaMsparza se paidA hone vAle doSoM ko pragaTa karane hetu kahate haiM / jaise agni dvArA samAliMgita-saMspRSTa lAkha kA ghar3A cAroM ora se agni dvArA saMtApita kiye jAne para drava ke rUpa meM parivartita hokara-galakara naSTa ho jAtA hai / jisa prakAra lAkha kA ghar3A tapakara apanA kaDApana chor3a detA hai, vaise hI strI ke saMvAsa se sAdhu vrata kA kAThinya-kaThina vratoM kA AcaraNa chor3akara saMyama rUpI zarIra se bhraSTa patita ho jAte haiN| kuvvaMti pAvagaM kammaM puTThA vegevamAhiMsu / no'haM karemi pAvaMti, aMke sAiNA mamesatti // 28 // chAyA - kuvanti pApakaM karma, pRSTA eke evamAhuH / nA'haM karomi pApamiti aGkezAyinI mamaiSeti / anuvAda - kaI patita puruSa jo duSkarma karate haiM, jaba unase pUchA jAtA hai to kahate haiM ki hama pApa nahIM karate, yaha strI to merI goda meM sotI rahI hai arthAt bacapana meM merI godI meM leTatI rahI hai / - TIkA - tAsu saMsArAbhiSvaGgiNISvabhiSaktA avadhIritaihikAmuSmikApAyAH "pApakarma" maithunAsevanAdikaM 'kurvanti' vidadhati, paribhraSTAH sadanuSThAnAd 'eke' kecanotkaTamohA AcAryAdinA codyamAnA 'evamAhuH' vakSyamANa muktavantaH, tadyathA-nAhamevambhUtakulaprasUtaH etadkArya pApopAdAnabhUtaMkariSyAmi, mamaiSA duhitRkalpA pUrvam aGkezAyinI AsIt tadeSA pUrvAbhyAsenaiva mayyevamAcaMrati, na punarahaM viditasaMsArasvabhAvaH prANAtyaye'pi vrataGgaM vidhAsya iti // 28 // kiJca - ___TIkArtha - saMsAra meM phaMsAne vAlI strI meM saMsakta tathA saMyamamUlaka sat anuSThAna se patita tathA aihika aura pAralaukika patana se abhIta-nahIM Darane vAle, bhraSTa puruSa duSkarma karate haiM ve utkaTa ghora moha se AcchAdita haiM, jaba AcArya Adi usase pUchate haiM to ve aisA batalAte haiM ki maiM aise kula meM-nIca kula meM paidA nahIM huA hU~ ki isa prakAra ke pApajanaka anucita kArya karUM / yaha strI to merI beTI ke samAna hai, yaha bacapana meM merI 286 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM goda meM sotI thI / isalie apane pahale ke abhyAsa ke kAraNa hI mere sAtha isa prakAra AcaraNa karatI hai / maiM to saMsAra ke svarUpa ko-vastutatva ko jAnatA hU~, prANoM kA nAza hone para bhI vrata bhaMga nahIM karU~gA / bAlassa maMdayaM bIyaM, jaM kaDaM avajANaI bhujo| duguNaM kareI se pAvaM, pUyaNa kAmo visannesI // 29 // chAyA - bAlasya mAndyaM dvitIyaM, yacca kRtamapajAnIte bhUyaH / dviguNaM karoti sa pApaM pUjana kAmo viSaNNaiSI // anuvAda - usa bAla-ajJAnI puruSa kI dUsarI maMdatA-mUrkhatA yaha hai ki vaha pApa karma karatA hai para use svIkAra nahIM karatA, isa prakAra vaha dugunA pApa karatA hai / vaha saMsAra meM apanI kIrti aura pratiSThA kI kAmanA karatA hai aisA kara vaha mAno asaMyama kI icchA karatA hai-asaMyama kI dizA meM Age bar3hanA cAhatA hai| TIkA- 'bAlasya' ajJasya rAgadveSA kulitasyAparamArthadRza etad dvitIya mAncha' ajJatvam ekaM tAvadakAryakaraNena caturtha vratabhaGgo dvitIyaM tadapalapatenamRSAvAdaH, tadeva darzayati-yatkRtamasadAcaraNaM bhUyaH'punarapareNa codyamAnaH apajAnIte' apalapati-naitanmayA kRtamiti, sa evambhUta asadanuSThAnena tadapalapavena ca dviguNaM pApaM karoti, kimarthamapalapatItyAhapUjanaM-satkArapuraskArastat-kAmaH tadabhilASI mA me loke avarNavAda syAdityakAryaM pracchAdayati viSaNNa:asaMyamastameSituM zIlamasyeti viSaNNaiSI // 29 // kiJcAnyat - TIkArtha - jo puruSa rAga dveSa se Akula hai, ajJa-jJAna rahita hai, aparamArthadarzI paramArtha yA mokSa ko nahIM dekhatA, usakI dUsarI mUrkhatA yaha hai ki eka ora vaha duSkArya kara caturthavrata brahmacarya kA bhaMga karatA hai, dUsarI ora vaisA karanA svIkAra nahIM karatA hai, vaha mithyA bhASaNa karatA hai ki maiMne aisA nahIM kiyA / sUtrakAra isa kA digdarzana karAte hue kahate haiM ki usa ajJAnI puruSa ne jo asat-duSita kArya kiyA, usake sambandha meM pUche jAne para vaha apalApa karatA hai, inkAra karatA hai ki maiMne yaha kukRtya nahIM kiyA isa prakAra vaha kutsita karma karane tathA use svIkAra na karane ke rUpa meM dviguNita pApa karatA hai, vaha pApa karane para bhI phira asvIkAra kyoM karatA hai ? ise spaSTa karate hue sUtrakAra batalAte haiM ki-saMsAra meM apanI pUjA-pratiSThA, kIrti kI cAha karatA hai, vaha socatA hai ki saMsAra meM merI nindA apakIrti na ho, isalie vaha apane kaluSita kArya kA pracchAdanachipAva karanA cAhatA hai, vaisA karane vAlA asaMyama kI icchA karatA hai / saMlokaNijamaNagAraM, AyagayaM nimaMtaNeNAhaMsu / / vatthaM ca tAi ! pAyaM vA, annaM pANagaMpaDiggAhe // 30 // chAyA - saMlokanIyamanagAra mAtmagataM nimantraNenAhuH / vastraJca trAyin pAtraM vA annaM pAnakaM pratigRhANa // anuvAda - jo sAdhu saMlokanIya-dekhane meM sundara lagatA hai, AtmajJa-jJAnI hai, striyA~ use apanI ora AkRSTa karane hetu AmaMtrita karane hetu kahatI haiM, saMsAra sAgara se trANa dene vAle-rakSA karane vAle munivarya ! Apa mere yahA~ se vastra, pAtra, AhAra, peya padArtha grahaNa kareM, svIkAra kreN| (287 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA-saMlokanIyaM-saMdarzanIyamAkRtimantaM kaJcana 'anagAraM' sAdhumAtmani gatamAtmagatam AtmajJamityarthaH tadevambhUtaM kAzcana svairiNyo 'nimantraNena' nimantraNapura:saram 'AhuH' uktavatyaH, tadyathA-he trAyin ! sAdhovastraM pAtramanyadvA pAnAdikaM yena kecacidbhavataH prayojanaM tadahaM bhavate sarvaMdadAmIti madgRhamAgatya pratigRhANa tvamiti // 30 // upasaMhArArthamAha - TIkArtha - dekhane meM jo sundara aura uttama AkRti ke pratIta hote haiM, aise AtmajJAnI sAdhu ko kaI zvairiNIvyabhicAriNI striyA~ AmaMtrita karatI huI kahatI haiM ki he trANa karane vAle ! rakSA karane vAle munivara ! vastra, pAtra tathA pIne yogya vastueM Adi jo Apako cAhie, ve saba maiM Apako dUMgI Apa mere ghara Akara unheM grahaNa kreN| NIvAra mevaM bujjheNa, No icche agAramAgaMtuM / baddhe visayapAse hiM , moha mAvajai puNo maMde ||31||ttibemi|| chAyA - nIvArameva budhyeta, necchedagAramAntum / baddho viSayapAzena moha mApadyate punarmandaH // iti bravImi // ___ anuvAda - pUrvokta rUpa meM die gae pralobhanoM ko sAdhu sUara ko phaMsAne hetu jAla meM phailAye gae cAvala ke dAnoM ke samAna samajhe, vaha vApasa gRhastha meM Ane kI icchA na kare / viSaya rUpI phaMde meM baMdhA huA ajJAnI puruSa moha ko prApta ho jAtA hai-moha mUr3ha bana jAtA hai, aisA maiM kahatA hU~ / TIkA- etaghoSitAM vastrAdikamAmantraNaM nIvArakalpa budhyeta' jAnIyAt, yathA hi nIvAreNa kenacidbhakSyavizeSaNa sUkarAdivaMzamAnIyate, evamasAvapitenAmantraNena vazamAnIyate, atastannecched 'agAraM' gRhaM gantuM, yadivA-gRhamevAvoM gRhAvartoM gRhabhramastaM 'necchet' nAbhilaSet, kimiti ?, yato 'baddho' vazIkRto viSayA eva zabdAdayaH 'pAzA' rajjUbandhanAni tairbaddhaH-paravazIkRtaHsneha pAzAnapatroTayitumasamarthaHsan'mohaM cittavyAkulatvamAgacchati-kiMkartavyatAmUDho bhavati paunaH punyena 'mandaH' ajJo jaDa itiH parisamAptau / bravImIti pUrvavat // 31 // iti strIparijJAyAM prathamoddezakaH samAptaH // 4-1 // TIkArtha - aba isa uddezaka kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki striyoM dvArA vastra pAtra Adi dene ke rUpa meM jo AmantraNa kiyA jAtA hai, sAdhu use cAvala ke dAne ke samAna samajhe, jaise cAvala ke dAnoM ko bikhera kara sUara Adi ko vaza meM kiyA jAtA hai, pakar3A jAtA hai, usI prakAra strI bhI vastra pAtra Adi dene hetu AmaMtrita kara sAdhu ko apane adhIna banA letI hai / isalie sAdhu usa strI ke ghara ja kI icchA na kare athavA ghara rUpI Avarta meM-jala ke bha~vara meM girane kA abhilASI na bane / zabdAdi viSaya, pAza yA baMdhana ke samAna hai, jinase baddha huA ajJAnI jIva sneha ke baMdhana ko tor3a pAne meM sakSama nahIM hotA, vaha punaH punaH cintA se vyAkula hotA hai, kiMkartavyavimUr3ha bana jAtA hai / use kyA karanA cAhie, kyA nahIM karanA cAhie, isakA jJAna nahIM rahatA / yahA~ iti zabda samApti ke artha meM hai, bravImi-bolatA hU~ yaha pahale kI jyoM yojanIya hai| strI parijJA kA pahalA uddezaka samApta huA / Wan -288) Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM . dvitIyaH uddezakaH R uktaH prathamoddazakaH, sAmprataM dvitIyaH samArabhyate, asya cAyamamisambandhaH-ihAnantaroddezake strI saMstavAccAritraskhalanamuktaM, skhalitazIlasya yA avasthA ihaiva prAdurbhavati tatkRtakarmabandhazvatadiha pratipAdyate, ityanena sambandhe nAyAtasyAsyoddezakasyAdi sUtram - pahale uddezaka kA varNana kiyA jA cukA hai / aba dUsarA uddezaka prArambha kiyA jA rahA hai / isakA sambandha isa prakAra hai-pUrva uddezaka meM strI ke saMstava-paricaya evaM samparka se caritra skhalana kA vivecana kiyA gayA / jo zIla se skhalita-bhraSTa yA patita ho jAtA hai, aise puruSa kI isa loka meM jo avasthA hotI hai, jo karmabaMdha hotA hai, isa uddezaka meM usakA varNana kiyA jA rahA hai / isa sambandha se Agata isa uddezaka kA yaha Adi sUtra hai - oe sayA Na rajejA, bhoga kAmI puNo virajejjA / bhoge samaNANaM suNeha; jaha bhuMjaMti bhikkhuNo ege // 1 // chAyA - ojaH sadA na rajyeta, bhogakAmI punarvirajyeta / bhoge zramaNAnAM zRNuta, yathA bhujanti bhikSava eke // anuvAda - ojasvI-Atma parAkrama ke dhanI sAdhu ko bhoga vAsanA meM apanA citta kabhI nahIM lagAnA cAhie, yadi devayogavaza vaisA ho jAya to use jJAna ke sahAre apane Apako dUra kara lenA cAhie / bhogopabhoga karanA sAdhu ke lie anucita hai, phira bhI kucha sAdhu aise hote haiM, jo bhoga bhogate haiM, yaha sune / . ___TIkA - asya cAnantaraparasparasUtrasambandho vaktavyaH, sa cAyaM sambandho-viSayapAzermohamAgacchati yato'ta 'oja eko rAgadveSaviyutaH strISu rAgaM na kuryAt, paramparasUtrasambandhastu saMlokanIyamanagAraM dRSTvA ca yadi kAcidyoSit sAdhumazanAdinA nIvArakalpena pratArayet tatraujaH sanna rajyeteti tatraujo dravyataH paramANuH bhAvatastu rAgadveSaviyutaH, strISurAgAdihaiva vakSyamANanItyA nAnAvidhA viDambanA bhavanti tatkRtazca karmabandhaH tadvipAkAccAmutra narakAdau tIvrA vedanA bhavanti yato 'ta etanmatvA bhAvojaHsan 'sadA' sarvakAle tAsvanarthakhaniSu strISu na rajyeta, tathA tadyapi mohodayAt bhogAbhilASI bhaveta tathApyaihikAmaSmikApAyAna parigaNayya panastAbhyo virajyeta, etadaktaM bhavati-karmodayAtpravattamapi citaM heyopodayaparyAlocayanA jJAnAGkazena nivartayediti, tathA zrAmyanti-tapasA khidyantIti zramaNAsteSAmapi bhogA ityetacchRNuta yUyaM, etaduktaM bhavati-gRhasthAnAmapi bhoga viDambanAprAyA yatInAM tu bhogA ityetadeva viDambanAprAyaM, kiM punastatkRtAvasthAH tathA coktam-'muNDaM zira' ityAdi pUrvavat, tathA yathA ca bhogAn 'eke' apuSTadharmANo "bhikSavo' yatayo viDambanAprAyAn bhujjate tathoddezakasUtreNaiva vakSyamANenottaratra mahattA prabandhena darzayiSyati anyairapyuktam "kRzaH kANaH khajaH zravaNarahitaH pucchavikalaH, kSudhAkSAmo jIrNaH piTharakakapAlArditagalaH / vraNaiH pUyakkinnaiH kRmikulazatairAvilatanuH, zunImanveti zvA hatamapi ca hantyeva madanaH // 1 // " ityAdi, // 1 // bhogino viDambanAM darzayitumAha - TIkArtha - yaha sUtra Age pIche ke sUtroM se sambaddha hai, vaha saMbaMdha isa prakAra hai-sAMsArika kAma bhoga rUpI pAza se manuSya mohamUr3ha banatA hai, ataeva rAgadveSa vivarjita sAdhu striyoM meM rAga na kare, Asakta na bane, -289 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram paramparita sUtra ke sAtha isakA yaha saMbaMdha hai-dekhane meM pratIta hone vAle kisI sAdhu ko koI strI pazu ko lubhAne ko phailAye gae cAvala ke dAnoM ke samAna bhojana Adi dekara pratArita karanA cAhe to sAdhu rAga dveSa se U~cA uThakara usameM anurakta na bane / auja do prakAra kA hai-dravya auja aura bhAva auja / dravya auja paramANu rUpa hai, tathA bhAva auja rAga dveSa vivarjita puruSa rUpa hai / strI meM rAgAsakta rahane se isI loka meM taraha-taraha se kaSTa uThAne par3ate haiM, jinakA Age varNana hogA / usa rAga se karmabandha hotA hai, tathA karmabaMdha ke vipAka sephala niSpatti ke rUpa meM naraka Adi meM ghora yAtanAeM bhoganI par3atI hai, ataH sAdhu ko cAhie ki vaha ise samajhakara bhAva aujayukta hokara-rAgadveSa rahita hokara sarvadA anartha-duHkha kI khAna striyoM meM vaha anurakta na bane / yadi kabhI mohodaya ke kAraNa sAdhu meM bhoga kI utkaNThA utpanna ho to vaha strI saMsarga se utpanna hone vAle aihika-isa loka ke tathA pAralaukika-paraloka ke duHkhoM kA vicAra kara striyoM se virata rahe, dUra rhe| kahane kA abhiprAya yaha hai ki karmodaya ke pariNAmasvarUpa yadi citta strI meM saMsakta ho jAya to heya aura upAdeya padArthoM ke svarUpa para ciMtana kara sAdhu jJAna rUpI aMkuza dvArA usako vahA~ se haTA de / jo tapazcaraNa dvArA zrAnta hotA hai, khinna hotA hai, use zramaNa kahA jAtA hai / isa koTi ke zramaNa bhI bhogoM meM par3a jAte haiM / yaha sune / kahane kA abhiprAya yaha hai ki gRhasthoM ke lie bhI bhoga viDambanAmaya hai, saMyatiyoM yA sAdhaoM ke lie to kahanA hI kyA ? unake lie to bhoga atyanta viDambanA mUlaka hai / bhoga bhogane meM jaisI avasthA hotI hai, usakA to kahanA hI kyA ? 'muNDaM ziraH' ityAdi pada dvArA yaha varNana pahale hI A hI cukA hai| bhoga viDambanA mUlaka hai kintu phira bhI zithila-AtmabalavihIna sAdhu jisa prakAra unheM bhogate haiM, isa uddezaka ke sUtroM dvArA vistAra se dikhalAyA jAyegA / kahA hai-eka kuttA jo zarIra se dubalA hai, jisakI eka AMkha phUTI huI hai, paira laMgaDAtA hai, kAna kaTA huA hai, pUMcha bhI kaTI huI hai, bhUkha se kSINa hai, jIrNa hai, gale meM lage haMDiyA ke galana ThIkare se pIDita hai, ghAvoM se mavAda nikala rahA hai, una para saiMkar3oM kIr3e bila-bilA rahe haiM, kuttiyAM ke pIche daur3atA hai, kAmadeva mAnoM hata-mare hue ko bhI mAratA hai| bhogAsakta janoM kI viDambanA kA digdarzana karAte hue kahate haiM / . aha taM tu bhedamAvannaM, mucchitaM bhikkhaM kAmamativarlDa / palibhiMdiyA NaM to pacchA, pAduddhaThu muddhi pahaNaMti // 2 // chAyA - atha tantu bhadamApannaM mUrcchitaM bhikSu kAmamativartam / paribhidya tatpazcAt pAdAvudhyatya mUrdhni praghnanti // anuvAda - sAdhu ko, saMyama se patita nArI meM Asakta, kAma bhoga meM sammUrcchita jAnakara strI usake mastaka para apane paira se prahAra karatI hai-sira para lAta mAratI hai / TIkA - 'athe' tyAnantaryArthaH tuzabdo vizeSaNArthaH, strIsaMstavAdanantaraM 'bhikSu' sAdhu 'bhedaM' zIla bhedaM cAritraskhalanam ApannaM prAptaM santaM strISu 'mUrcchita' gRddhamadhyupannaM, tameva vizinaSTi-kAmeSu icchAmadanarUpeSu mate:-buddhe-manaso vA vartoM-vartanaM pravRttiryasyAsau kAmamativartaH kAmAbhilASuka ityarthaH, tamevambhUtaM 'paribhidya madabhyupagataH zvetakRSNapratipattA madvazakaityevaM parijJAya yadivA-paribhidya-parisAryAtmakRtaM tatkRtaM coccAryeti, tadyathAmayA tava luJcita ziraso jallamalA vilatayA durgandhasya jugupsanIyakakSAvakSobastisthAnasya kulazIlamaryAdA (290 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM lajjA dharmAdIn parityajyAtmA dattaH tvaM punarakiJcitkara ityAdi bhaNitvA, prakRpitAyAH tasyA asau viSayamUrcchitastatpratyAyanArthaM pAdayornipatati, taduktam vyAbhinnakesarabRhacchirasazcasiMhA, nAgAzca dAna madarAjikRzaiH kapauleH / meghAvinazca puruSAH samare ca zUrAH strIsannidhau paramakApuruSA bhavanti // 1 // tato viSayeSvekAntena mUrcchita iti parijJAnAt pazcAt 'pAdaM' nijavAmacaraNam "uddhRtya " utkSipya 'mUrdhni' zirasi 'pradhnanti' tA'yanti evaM viDambanA prApayantIti // 2 // anyacca - TIkArtha sUtrakAra kAma bhoga meM saMlagna puruSa kI burI dazA kA digdarzana karAne hetu kahate haiM yahA~ 'atha' zabda anantara ke artha meM hai 'tu' zabda vizeSaNArthaka hai / strI ke sAtha saMsarga ho jAne se saMyama se patita strI meM Asakta, kAma vAsanA evaM bhoga meM saMlagnacettA sAdhu ko jaba strI jAna jAtI hai, samajha letI hai ki maiM jise kAlA yA sapheda jaisA kahU~gI, yaha bhI vaisA hI kahegA, kyoM ki yaha mere adhIna hai, athavA vaha apane kArya kA sAdhu para kiyA gayA bar3A AbhAra batAtI huI tathA usake kArya ko nagaNya batAtI huI, use kahatI hai ki tuma luMcita mastaka ho, tumhArI kAMkha, chAtI tathA vastisthAna durgandha yukta hai, phira bhI maiMne apanA kula, zIla, pratiSThA, lajjA, dharma Adi sabakA tyAga kara apanI deha tumheM sauMpI kintu tuma mere lie kucha bhI nahIM karate / vaha bhogAsakta kAma mUrcchita sAdhu jaba usako yoM krodha pUrNa zabdoM meM bolate hue dekhatA hai, to use prasanna karane hetu usake pairoM para gira par3atA hai| kahA hai- saghana kesara- gale ke kezoM meM Achanna vizAla, mastaka yukta zera, madajala se saMsikta kapola yukta hAthI, medhAvI buddhizIla puruSa tathA yuddha meM zauryazIla jana kA jaba strI se sAmanA hotA hai, to atyanta kAyara - bhIrU ho jAte haiN| jaba strI yaha samajha letI hai ki yaha sAdhu viSayoM meM ekAnta rUpeNa mUrcchita hai, taba vaha apanA bAyA~ paira uThAkara usake mastaka para prahAra karatI hai - lAta mAratI hai / yoM vaha usa sAdhu kI viDambanA yA durdazA karatI hai / - jai kesiA NaM mae bhikkhU, No vihare saha NamitthIe / kesANaviha luMcissaM, nannattha mae carijjAsi // 3 // chAyA yadi kezikayA mayA bhikSo ! no vihareH saha striyA / kezAniha luMciSyAmi tAnyatra mayA careH // anuvAda - strI sAdhu se kahatI hai ki mere mastaka para ghane keza hai| kezavAlI ke sAtha vihAra karane meM yadi tujhe zarma AtI hai to maiM isI sthAna para apane kezoM kA luMcana kara DAlUMgI, kintu mere sivAya tumheM aura kisI ke yahA~ nahIM jAnA hai| - - * * * . TIkA - kezA vidyante yasyAH sA kezikA Na miti vAkyAlaGkAre, he bhikSo ! yadi mayA 'striyA' bhAryayA kezavatyA saha no viharektvaM, sakezayA striyA bhogAn bhujjAno vrIDAM yadi vahasi tataH kezAnapyahaM tvatsaGgamAkAGkSiNI-- luJciSyAmi' apaneSyAmi, AstAM tAvadalaGkArAdikamityapizabdArthaH, asya copalakSaNArthatvAdnyadapi yad duSkaraM videzagamanAdikaM tatsarvamahaM kariSyate, tvaM punarmayA rahito nAnyatra careH, idamuktaM bhavati- - mayA rahitena bhavatA kSaNamapi na sthAtavyam, etAvadevAhaM bhavantaM prArthayAmi, ahayapi yadbhavAnadizati tatsarvaM vidhAsya iti // 3 // ityevamapipezalairvizrambhajananairApAta bhadrakairAlApairvizrambhayitvA yatkurvanti taddarzayitumAha 291 - Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - jisake keza hote haiM, use kezikA kahA jAtA hai / isa gAthA meM 'NaM' zabda vAkyAlaMkAra ke artha meM AyA hai / strI kahatI hai ki he muni ! yadi mere sAtha tuma viharaNa nahIM kara sakate, arthAt kezavAlI aurata ke sAtha bhoga bhogane meM unheM zarma AtI hai, to maiM jo tumhAre saMga-saMsarga kI kAmanA karatI hU~ / apane kezoM kA luMcana kara lUMgI-unheM ukhAr3a DAlUMgI, phira dUsare gahanoM kI to bAta hI kyA hai ? yahI api zabda kA tAtparya hai / yahA~ kezoM kA luMcana to upalakSaNa mAtra hai tumhAre sAtha videza gamana Adi ora bhI jo duSkara kArya haiM, ve saba maiM sahU~gI, kintu tumheM mere sivAya ora kahIM para nahIM jAnA hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki mere binA tuma palabhara bhI na raho, merI tumheM yahI abhyarthanA hai, tuma jo bhI mujhe Adeza doge, vaha saba maiM kruuNgii| - isa prakAra atyanta komala, vizvAsotpAdaka, ApAta bhadra-prAraMbha meM acche lagane vAle, AlApa saMlApoM se vizvAsa paidA kara striyA~ jo karatI haiM, usakA digdarzana karAne hetu kahate haiM / aha NaM se hoI uvaladdho, to pesaMti tahA bhUehiM / / alAucchedaM pehehi, vagguphalAiM AhArAhitti // 4 // chAyA - atha sa bhavatyupalabdha stataH preSayanti tathA bhUtaiH / alAvUcchedaM prekSasva valguphalAnyAhara iti // anuvAda - jaba vaha sAdhu upalabdha ho jAtA hai-strI ke vaza meM ho jAtA hai, taba vaha naukara kI jyoM kAma karane ke lie use preSita karatI hai / vaha kahatI hai-laukI Adi kATane ke lie churI lAo mere lie chA~Ta-chA~Takara uttama phala laao| TIkA - 'athe 'tyAnantaryArthaH, Namiti vAkyAlaGkAre, vizrambhAlApAnantaraM yadA'sau sAdhurmadanurakta ityevam 'upalabdho' bhavati-AkArairiGgitaizceSTayA vA madvazaga ityevaM parijJAto bhavati tAbhiH strIbhiH, tataH tadabhiprAya parijJAnAduttarakAlaM' tathAbhUtaiH'karmakaravyApArairapazadai: 'preSayanti'niyojayanti yadivA-tathAbhUtairitiliGgasthayogyeApAraiH preSayanti, tAneva darzayitumAha-'alAu 'tti alAbu-tumbaM chipate yena tadalAbuccheda-pippalakAdizastraM 'pehAhi' tti prekSasva nirUpaya labhasveti, yena pippalakAdinA labdhena pAtrAdermukhAdi kriyata iti, tathA 'valgUni' zobhanAni 'phalAni' nAlikerAdIni alAbukAni vA tvam 'Ahara' Anayeti, yadi vA-vAkphalAni ca dharmakathArUpAyA * vyAkaraNAdivyAkhyAnarUpAyA vA vAco yAniphalAni-vastrAdilAbharUpANi tAnyAhareti // 4 // apica - TIkArtha - isa gAthA meM 'atha' zabda anantara ke artha meM prayukta huA hai, 'Na' zabda vAkyAlaMkAra ke rUpa meM hai / vizrambhAlApa-vizvAsa utpanna karane vAle, AlApa saMlApa ke bAda jaba striyA~ sAdhu kI AkRti bhAva mudrA iMgita ceSTA Adi se yaha jAna letI hai ki yaha mere vaza meM A gayA hai, mere adhIna hai, taba ve jo chala meM nipuNa hotI hai, sAdhu ko naukara ke samAna nIce se nIce kAma meM niyukta karatI hai, vaise kAryoM kA digdarzana karAne hetu sUtrakAra kahate haiM-jisase tumbA yA laukI kATI jAtI hai, use alAbuccheda kahate haiM / vaha churI Adi ke artha meM hai, vaha aurata usa sAdhu ko kahatI hai-ki churI Adi zastra lAo, jisase pAtra kA mukha Adi ThIka kiyA jAya, nAriyala Adi sudUra phala tathA laukI Adi sabjiyA~ lAo, athavA dharmakathA (292 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM tathA vyAkaraNa Adi ke vyAkhyAna zikSaNa rUpa vANI kA phala arthAt ina dvArA dhana arjita kara vastra Adi lAo / * dArUNi sAgapAgAe, pajjoo vA bhavissatI rAo / pAtANi ya me rayAvehi, ehi tA me piTTha omadde // 5 // chAyA dArUNi zAkapAkAya, praghoto vA bhaviSyati rAtrau / pAtrANi ca me raJjaya hi tAvanme pRSThaM marddaya // - OM OM OM anuvAda he muni ! zAka pakAne ke lie tathA rAtri meM rozanI karane ke lie kASTha laao| mere ina vartanoM ko raMgo, athavA mere pairoM ke mahAvara Adi lagAo / Ao merI pITha para mAliza karo / TIkA tathA 'dAruNi' kASThAni zAkaM TakkavastulAdikaM patrazAkaMtatpAkArthaM, kvacid annapAkAyeti pAThaH, tatrAnnam-odanAdikamiti, 'rAtrau' rajanyAM pradyoto vA bhaviSyatItikRtvA, ato aTavItastamAhareti, tathA[granthAgram 3500] 'pAtrANi' patadgrahAdIni 'raJjaya' lepaya, yena sukhenaiva bhikSATanamahaM karomi, yadi vA - pAdAvalaktakAdinA raJjayeti, tathA parityajyAparaM karma tAvad 'ehi' Agaccha 'me' mama pRSTham utt- prAvalyena mardaya bAdhate mamAGgamupaviSTAyA ataH saMbAdhaya, punaraparaM kAryazeSaM kariSyasIti // 5 // kiJca TIkArtha - he sAdhu ! Takka, vastula- bathuA Adi pattiyoM ke sAga pakAne ke lie lakar3I laao| kahIM 'annapAkAya' aisA pATha hai tadanusAra anna cAMvala Adi pakAne ke lie lakar3I lAne kA abhiprAya hai| athavA rAta meM rozanI karane hetu jaMgala se lakar3I laao| mere vartanoM ko raMga do jinheM lekara maiM prasannatA pUrvaka bhikSA hetu jAU~gI athavA mere pairoM para mahAvara kA lepa karo, unheM raMjita karo, dUsare kArya chor3akara yahA~ Ao, aura merI pITha para acchI taraha mAliza karo / baiThe-baiThe mere aMgoM meM darda ho gayA hai / isalie unheM dabAo, kAma phira karanA / - OM OM OM vatthANi ya me paDilehehi, anna pANaM ca AhArAhitti / gaMdhaM ca raoharaNaM ca, kAsavagaM ca me samaNu jANAhi // 6 // chAyA vastrANi ca me pratyupekSasva, annaM pAnaJca Ahara iti / gandhaJca rajoharaNaJca kAzyapaJca me samanujAnIhi // anuvAda - he sAdho ! mere vastroM kA paDilehana - pratilekhana karo, athavA mere vastra purAne ho gae haiM, mujhe nae lAkara do| mujhe bhojana aura pAnI lAkara do / sugandhita padArtha aura rajoharaNa lAkara do, mere lie nAI ko bulAo, aura usase mere bAla kaTavAo / - TIkA - 'vastrANi ca ' ambarANi 'me' mama jIrNAni vartante'taH 'pratyupekSasva' anyAninirUpaya yadivAmalinAni rajakasya samarpaya, madupAdha vA mUSikAdibhayAtpratyupekSasvaiti, tathA annapAnAdikam 'AhAra' Anayati, tathA 'gandhaM' koSThapuTAdikaM granthaM vAhiraNyaM tathA zobhanaM rajoharaNaM tathA locaM kArayitumaha-mazaktetyataH 'kAzyapaM ' nApitaM macchiromuNDanAya zramaNAnujAnIhi yenAhaM vRhatkezAnapanayAmIti // 6 // kiJcAnyat 293 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - mere kapar3e jIrNa-purAne ho gae haiM, isalie mujhe dUsare kapar3e lAkara do, athavA ve malina ho gae haiM, unheM dhone hetu dhobI ko do, athavA merI upadhi-vastra Adi upakaraNoM ko cUhe Adi ke bhaya se bacAkara surakSita rakho / mere lie bhojana pAnI Adi lAo / mere lie koSTapuTa Adi sugandhita dravya tathA svarNa tathA sundara rajoharaNa lAo / maiM apane kezoM kA luMcana karane meM azakta hU~ / isalie nAI ko bulAo, tathA mujhe keza kaTavAne kI anujJA do jisase maiM apane bar3e kezoM ko kaTavA lU~ / ad aMjaNiM alaMkAraM, kukkayayaM me payacchAhi / loddhaM ca loddhaM kusumaM ca, veNupalAsiyaM ca guliyaM ca // 7 // . chAyA - athAJjanikAmalaGkAra, khaMkhuNakaM meM prayaccha / __ lodhaJca lodhakusumaJca veNupalAzikAJca gulikAJca // anuvAda - jo sAdhu nArI meM Asakta hotA hai use vaha kahatI hai ki mujhako aMjana, AMkhoM meM DAlane ke kAjala kI DibiyA aura dhuMgharU yukta vINA lAkara do lodhra kA phala aura puSpa evaM bA~sa kI cikanI lakar3I bAMsurI aura puSTiprada goliyA~ bhI lAkara do / TIkA - atha zabdo'dhikArAntarapradarzanArthaH pUrva liGgasthopakaraNAnyapikRtyAbhihitam, adhunA gRhasthopakaraNAnyadhikRtyAmidhIyate, tadyathA-'aMjaNimitti aJjaNikAMkajjalAdhArabhUtAM nalikAMmama prayacchasvetyuttaratra kriyA, tathA kaTakakeyUrAdikamalaGkAraM vA, tathA 'kukayayaM' ti khuMkhuNakaM 'me' mama prayaccha, yenAhaM sarvAlaGkAravibhUSitA vINA vinodena bhavanta vinodayAmi, tathA lodhaM ca lodhrakusumaM ca, tathA 'veNupalAsiyaM' ti vaMzAtmikA zlakSNatvak kASThikA, sA dantarvAmahastena pragRhya dakSiNahastena vINAvadvAdyate, tathauSadhaguTikAM tathAbhUtAmAnaya yenAhaM mavinaSTayauvanA bhavAmIti // 7 // tathA kuSTham - TIkArtha - isa gAthA meM atha zabda adhikAra batAne ke artha meM hai / pahale sAdhu ke veza meM rahane vAle puruSa ke upakaraNoM-upayoga kI vastuoM ke sambandha meM kahA hai / aba gRhasthoM ke kAma meM Ane vAlI vastuoM ke viSaya meM kahate haiM / strI kahatI hai ki mujhe kAjala rakhane hetu nalI-pAtra lAkara do / yahAM para payacchahiprayacchasva, jo kriyA pada AyA hai vaha Age ke caraNa se sambaddha hai vaha kahatI hai mujhe kaTaka-kalAI meM pahanane i keyUra-bAjU baMdha, Adi gahane lAkara do / mujhe eka dhuMgharUdAra vINA lAkara do jisase maiM sabhI prakAra ke AbharaNoM se alaMkRta ho kara vINA vAdana dvArA ApakA manovinoda karUM, Apako prasanna karUM / mujhe lodhra kA phala aura puSpa lAkara do cikanI chAla ke bAMsa kI baMzI lAkara do jo bAyeM hAtha se pakar3akara vINA kI taraha bajAyI jAtI hai / mujhe pauSTika davA kI aisI golI lAkara do jisase merA yauvana-javAnI avinaSTa, kAyama rhe| ke kar3e kuTuM tagaraM ca agarUM, saMpiTuM samma usireNaM / tellaM muhabhiliMjAe, veNuphalAiM sannidhAnAe // 8 // 294 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA - strI parijJAdhyayanaM kuSTaM tagaraJcAguruM, sampiSTaM samamuzIreNa / tailaM mukhAbhyaGgAya, veNu phalAni sannidhAnAya // anuvAda ke lie tela, tathA vastra Adi rakhane ke lie bAMsa kI peTI lAkara do / - - TIkA utpalakuSThaM tathA'garaM tagaraM ca etedve apigandhikadravye, etatkuSThAdikam 'uzIreNa' vIraNI mUlena sampiSTaM sugandhi bhavati yatastattathAkuru, tathA 'tailaM' lodhrakuGkumAdinA saMskRtaM mukhamAzritya 'bhiliMjae' tti abhyaGgAya Dhaukayasva, eta duktaM bhavati - mukhAbhyaGgArtha tathAvidhaM saMskRtaM tailamupAhareti, yena kAntyamupetaM me mukhaM jAyate, 'veNuphalAI' ti veNukAryANi karaNDakapeTukAdIni sannidhiH sannidhAnaM vastrAdervyavasthApanaM tadarthamAnayeti // 8 // kiJca usIra - khasa ke sAtha pIsA huA kuSTa tagara aura agara lAkara do| mujhe muMha para lagAne - 1 TIkArtha kamala kuSTha ko kuSTha kahA jAtA hai / agara aura tagara ye do sugandhita padArtha haiM / kuSTha Adi ye sugandhita padArtha jaba usIra kI jar3a ke sAtha pIse jAte haiM to aura sugandhita ho jAte haiM / isalie tuma inako khasa kI jar3a ke sAtha pIso / lodhra ke puSpa Adi dvArA saMskArita tela mu~ha para lagAne hetu lAkara do| kahane kA Azaya yaha hai ki mujhe mu~ha para lagAne ke lie aisA tela lAkara do jisase merA ceharA camakatA rahe / kapar3e Adi rakhane ke lie mujhe bA~sa kI peTI, DaliyA lAkara do / - naMdI cUNNagAI pAharAhi, chattoMvANahaM ca jANAhi / satthaM ca sUvacchejjAe, ANIlaM ca vatthayaM rayAvehi // 9 // chAyA nandIcUrNaM prAhara, chatropAnahau ca jAnIhi / zastraJca sUpacchedAya AnIlaJca vastraM raJjaya // anuvAda - mujhe apane oSTha raMgane hetu naMdI curNaka Adi lAlimAmaya drava lAkara do / chAtA, jUte sAga kATane hetu churI lAkara do / upayoga hetu nIle vastra raMgAkara lA do / TIkA . 'nandI cuNNagAIM 'tti dravya saMyoganiSpAditoSThamrakSaNacUrNo'bhidhIyate tamevambhUtaM cUrNaM prakarSeNayenakenacitprakAreNa 'AhAra' Anayeti, tathA''tapasya vRSaTarvA saMrakSaNAya chatraM tathA upanahau ca mamAnujAnIhi na me zarIramemirvinA varvate tato davasveti, tathA 'zastraM' dAtrAdikaM 'sUpacchedAya' patrazAkacchadanArthaM Dhaukayasva, tathA 'vastram' ambaraM paridhAnArthaM gulikAdinA raJjaya yathA AmIlam - ISannIlaM sAmastyena vA nIlaM bhavati, upalakSaNArthatvAdraktaM vA yathA bhavatIti // 9 // tathA - - TIkArtha hoMThoM ko raMgane ke lie kaI cIjoM ko milAkara banAye gaye cUrNa ko 'naMdI cUrNa' kahate haiN| tuma vaha cUrNa mujhe jisa kisI taraha lAkara do / Atapa aura vRSTi se rakSA ke lie, bacAva ke lie chAtA, jUte pahanane kI anujJA do / inake binA merA zarIra ThIka nahIM rahatA isalie ye mujhe lA do / pattI Adi ke zAka kATane hetu cAkU lAkara do / mere pahanane hetu raMga se kapar3A raMgakara do, aisA raMgoM kI, vaha kucha-kucha nIlA ho jAye yA pUrA kA pUrA nIlA ho jAye athavA kucha lAla ho jAye / 295 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram suphaNiM ca sAga pAgAe, Amala gAiM dagAharaNaM ca / tilaga karaNi maMjaNa salAgaM, priMsu me viiNayaM vijANehi // 10 // chAyA - suphaNiJca zAka pAkAya Amala kAtyuda kAharaNaJca / tilaka karaNyaJjana zAlAkAM grISme vidhUnakamapi jAnIhi // anuvAda - sAga pakAne ke lie tapelI yA degacI lAo, AMvale, pAnI rakhane kA bartana, tilaka-lalATa meM biMdiyAM lagAne, AMkhoM meM aMjana lagAne ke lie salAI aura garmI meM havA karane ke lie paMkhI lAkara do| TIkA - suSThu sukhena vA phaNyate-kvAthyate takrAdikaM yatra tatsuphaNi-sthAlIpiTharAdikaM bhAjanamabhidhIyate cchAkapAkArthamAnaya tathA 'AmalakAni' dhAtrIphalAni snAnArthaM pittopazamanAyAbhyavahArArthaM vA tathodakamAhiyate yena tadudakAharaNaM-kuTavardhanikAdi, asya copalakSaNArthatvAd ghRtatailadyAhareNa sarvaM vA gRhopaskaraM Dhaukayasveti, tilakaH kriyate yayA sA tilakakaraNI-dantamayI suvarNAtmikA vA zalAkA yayA gorocanAdiyuktayA tilaka: kriyata iti, yadi vA gorocanayA tilakaH kriyate (iti) saiva tilakakaraNItyucyate tilakA vA kriyantepiSyante vA yatra sA tilakakaraNItyucyate, tathA aJjanaM-sauvIrakAdi zalAkA-akSNoraJjanArthaM zalAkA taamaahreti| tathA 'grISme' uSNAbhitApe eti 'me' mama 'vidhanakaM' vyajanakaM vijAnIhi // 10 // evaM - TIkArtha - jisameM suvidhA ke sAtha chAcha Adi padArtha ubAle jAte haiM use suphaNI kahA jAtA hai / degacI-tapelI Adi pAtra isa koTi meM Ate haiM / sAga pakAne ke lie aise baratana lAo / nahAne meM upayoga hetu pitta ke upazamana ke lie A~vale lAo / pAnI rakhane ke lie kalaza Adi pAtra laao| yaha upalakSaNa saMketa ke rUpa meM kahA gayA hai| pAnI ke pAtra ke sAtha-sAtha ghRta tathA tela raravane ke lie bhI pAtra tathA aura bhI ghara kA sAmAna laao| jisase tilaka kiyA jAtA hai use tilaka karanI kahA jAtA hai / vaha hAthI dA~ta yA sone kI salAI hotI hai| usase gorocana Adi karake tilaka kiyA jAtA hai / gorocanA ko bhI tilaka karaNI kahA jAtA hai / jisameM tilakopayogI padArtha pIse jAte hai use tilaka karaNI kahA jAtA hai / netra meM aMjana lagAne kI kAjala yA suramA AMjane kI jo salAI hotI hai use aMjana zlAkA kahate haiM / ye saba vastue~ mujhe lAkara do / garmI ke tApa ke upazamana hetu mujhe paMkhI lAkara do| saMDAsagaM ca phaNihaM ca, sIhalipAsagaM ca ANAhi / AdaMsagaM ca payacchAhi, daMta pakkhAlaNaM pavesAhi // 11 // chAyA - saMDAsikaJca phaNihaM ca, sIhali pAzakaJcAnaya / AdarzakaJca prayaccha danta prakSAlanakaM pravezaya // anuvAda - nAka ke bAloM ko ukhAr3ane ke lie saMDAsIka-choTI kaiMcI yA katiyA, bAla sa~vArane ke lie kaMghI, coTI bA~dhane hetu Una kI banI huI A~TI, mu~ha dekhane ke lie zIzA aura dA~ta sApha karane hetu dAtauna yA bruza laao| TIkA - 'saMgAsakaM' nAsikAkezotpATanaM 'phaNihaM' kezasaMyamanArthaM kaGkatakaM, tathA 'sIhalipAsagaM' ti veNIsaMyamanArthamUrNAmayaM kaGkaNaM ca 'Anaya' Dhaukayeti, evam A-samantAdRzyate AtmA yasmin sa eva AdarzakastaM -296 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM 'prayaccha' dadasveti tathA dattAH prakSAlpante-apagatamalAH kriyante yena taddantaprakSAlanaM-dantakASThaM tanmamAntike pravezayeti // 11 // TIkArtha - jisake dvArA nAka ke bAla ukhAr3e jAte haiM use saMDAsaka kahA jAtA hai / jisa dvArA bAloM ko sa~vArA jAtA hai use phaNihaka kahA jAtA hai ye kaMghI kA nAma hai / coTI bA~dhane ke lie Una se nirmita kaMkaNa-gola vartRla ko sIhalI pASaka kahA jAtA hai / ye saba vastue~ lAkara mujhako do / jisameM cAroM ora se apane Apako Adarza yA Adarzaka kahA jAtA hai yaha darpaNa yA zIze kA nAma hai / yaha mujhe lAkara do / jisake dvArA dAMto kA yaila apagata kiyA jAtA hai, dUra kiyA jAtA hai use daMta prakSAlaka kahA jAtA hai / vaha dA~ta sApha karane kI per3a kI TahanI ke datauna athavA bruza kA nAma hai| pUyaphalaM taMbolayaM, sUI suttagaM ca jANAhi / kosaM ca moya mehAe, suppukkhalagaM ca khAragAlaNaM ca // 12 // . chAyA - pUgIphalaM tAmbUlaM, sUtrisUtraJca jAnIhi / kozaMca mocamehAya, zUpaukhalaJca kSAragAlanakam // anuvAda - mujhe supArI, pAna, suI-dhAgA, laghu zaMkA karane hetu bartana, sUpa-chAja, ukhala tathA khAra galAne hetu bartana lAkara do| TIkA - pUgaphalaM pratItaM 'tAmbUlaM' nAgavallIdataM tathA sUcIM ca sUtraM ca sUcyarthaM vA sUtraM 'jAnIhi' dadasveti, tathA 'kozam' iti vArakAdibhAjanaM tat mocamehAya samAhara, tatra mocaH-prastravaNaM kAyiketyarthaH tena meha:-secanaM tadarthaM bhAjanaM Dhaukaya, etaduktaM bhavati bahirgamanaM kartumahamasamarthA rAtrau bhayAd, ato mama yathA rAtrau bahirgamanaM na bhavati tathA kuru, etaccAnyasyApyadhamatamakartavyasyopalakSaNaM draSTavyaM, tathA 'zUrpa' tandulAdizodhanaM tathodUkhalaM tathA kiJcana kSArasya-sarjikAdergAlinakamityevamAdikamupakaraNe sarvamapyAnayeti // 12 // kiJcAnyat TIkArtha - pUMgI phala suvidita hai- sabhI jAnate haiM yaha supArI kA nAma hai / nAgara bela kA pattA tAmbUlapAna kahA jAtA hai / sUI aura sUta athavA sUI meM pirokara sIne kA dhAgA mujhe lAkara do / laghuzaMkA karane kA pAtra koza kahA jAtA hai, mujhe lAkara do / kahane kA abhiprAya yaha hai ki maiM rAta ko bAhara jAne meM DaratI hU~ / isalie mujhe rAta ko bAhara na jAnA par3e aisA karo / dUsare bhI sAmAnya kArya ke upayoga meM Ane vAle bartana lAkara do, aisA bhI isase saMketika hai / cAMvala Adi ke zodhana hetu jo upayoga meM AtA hai use zUrpasUpa kahate haiM / mujhe sUpa ukhala aura kSAra-sAjI Adi galAne hetu bartana Adi lAkara do| caMdAlagaM ca karagaM ca, vaccagharaM ca Auso ! khaNAhi / sarapAyayaM ca jAyAe, gorahagaM ca sAmaNerAe // 13 // chAyA - candAlakaJca karakaM vaqagRhaJca AyuSman ! khana / zarapAtaJca jAtAya, gorathakaM zrAmaNaye ! // (297) Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda AyuSman devapUjana hetu tAmra pAtra, pAnI rakhane ke lie, madirA rakhane ke tadanarUpa pAtra lAkara do| mere lie zauca gRha khudavAo, banavAo / putra kI krIr3A ke lie eka dhanuSa lA do usakI gAr3I meM jotane ke lie eka taruNa baila lA do / - TIkA - 'candAlakam' iti devatArcanikAdyarthaM tAmramayaM bhAjanaM; etacca mathurAyAM candAlakatvena pratItamiti, tathA 'karako' jalAdhAro madirAbhAjanaM vA tadAnayeti kriyA, tathA 'varcogRhaM' purISotsarga sthAnaM tadAyuSman ! madarthaM 'khana' saMskuru tathA zarA - iSavaH pAtyante - kSipyante yena taccharapAtaM dhanuH tat 'jAtAya' matputrAya kRte Dhaukaya, tathA 'gorahagaMti trihAyaNaM balIvardaM ca Dhaukayeti, sAmaNerAe 'ti zramaNasthApatya zramaNaputrAya tvatputrAya gantryAdikRte bhaviSyatIti // 13 // TIkArtha - devapUjana ke lie mujhe tAMbe kA bartana lA do| madhurA meM aisA baratana caMdAlaka kahA jAtA hai / jisameM pAnI rakhA jAtA hai vaha karka athavA karavA kahA jAtA hai / madirA kA pAtra bhI karaka (karka) kahA jAtA hai / mujhe yaha lAkara do| jisameM yA jahA~ zauca kiyA jAtA hai usa sthAna ko varcogRha kahA jAtA hai| mere lie vaha khudavAdoM - banavAdo / jisa para rakhakara bANa chor3A jAtA hai use zarapAta kahA jAtA hai / yaha dhanuSa kA nAma hai / apane beTe ke krIr3A- manovinoda Adi ke lie dhanuSa lA do / tIna varSa kA eka taruNa baila lA do jo tumhAre beTe kI gAr3I khIMcane ke upayoga meM Aye / chAyA ghaDigaM ca saDiMDimayaM ca, celagolaM kumAra bhUyAe / vAsaM samabhiAvaNNaM, AvasahaM ca jANa bhattaM ca // 14 // ghaTikAJca saDimaDimAMca, celagolakaM ca kumArakrIr3Aya, varSaJca samabhyApanna mAvasathaJca jAnIhi bhaktaJca // OM OM OM - anuvAda apane putra ke khelane ke lie miTTI kI puvalikA - khilaunA bAjA aura kapar3e se mar3hI huI geMda lAkara do / varSA Rtu A gaI hai isalie AvAsa sthAna kA aura anna kA intajAma karo / TIkA tathA ghaTikAM mRnmayakullaDikAM 'DiNDimena' paTahakAdivAditravizeSeNa saha tathA 'cela golaM' tti vastrAtmakaM kandukaM 'kumArabhUtAya' kSullakarUpAya rAjakumArabhUtAya vA matputrAya krIDanArthamupAnayeti, tathA varSamiti prAvRTkalo'yam abhyApannaH - abhimukhaM samApanno'ta 'AvasathaM' gRhaM prAvRTkAlanivAsayogyaM tathA 'bhaktaM ca ' tandulAdikaM tatkAlayogyaM 'jAnIhi ' nirUpaya niSpAdaya, yena sukhe naivAnAgataparikalpatAvasathAdinA prAvRTkAlo'tivAhyate iti, taduktam mAsairaSTabhirahvA ca, pUrveNa vayasA''yuSA / tatkartavyaM manuSyeNa, yasyAnte sukha medhate // 1 // iti // 14 // TIkArtha - rAjakumAra ke samAna mere nanhe se beTe ke lie miTTI kI putralikA yA gur3iyA, bAjA, kapar3e se mar3hI huI geMda lAkara do / varSA Rtu najadIka hai / isalie rahane yogya upayukta makAna va usa samaya khAne ke lie cAMvala Adi kA intajAma karo jisase sukha suvidhA ke sAtha varSA Rtu kA samaya bitAyA jA ske| kahA gayA hai varSa ke ATha mAha meM aisA kArya karanA cAhie jisase barasAta ke cAra mahIne ArAma se raha ske| dina meM vaha kArya kara lenA cAhie jisase rAta Ananda se bitAyI jA ske| umra ke pUrva bhAga meM aise kArya karane cAhie jisase anta meM sukha prApta ho / OM OM OM 298 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM AsaMdiyaM ca navasuttaM, pAullAiM saMkamaTThAe / adU puttadohalaTThAe ANappA habaMti dAsA vA // 15 // chAyA - Asinda kAJca navasUtrAM pAdukAH saMkramaNAya / atha putradohanArthAya, AjJaptAH bhavanti dAsAiva // anuvAda - nae sUta se banI huI eka AsandIkA-kharIyA lAo / idhara udhara ghUmane hetu pairoM meM pahanane hetu pAdukA-khar3AU lAo ! maiM garbhavatI hU~ mujhe dohada vizeSaicchA utpanna huI hai / ataH mere lie amuka vastu lAo / aurateM isa taraha naukara kI jyoM puruSa para hukma calAtI haiM / TIkA - tathA 'AsaMdiya' mityAdi, AsandikAmupavezanayogyAM maJcikAM tAmeva vizinaSTi navaMpratyagraM sUtraM valkavalitaM yasyAM sA navasUtrAtAm upalakSaNArthatvAdvadhracarmAvavaddhA vA nirUpayeti vA evaM ca-mauje kASThapAduke dAtuMsamartheti, athavA-putre garbhasthe dauhadaHputradauhRdaH-antarvartI phalAdAvabhilASavizeSastasmai-tatsampAdanyarthaM strINAM puruSA:svavazIkRtA dAsA iva'krayakrItA iva AjJApyA' AjJApanIyA bhavanti, yathA dAsA alajjitairyogyatvAdAjJApyante evaM te'pi varAkAH sneha pAzAvapAzitA viSayArthinaH strIbhiH saMsArAvataraNavIthIbhirAdizyanta iti // 15 // anyacca TIkArtha - baiThane hetu eka choTI khATa yA mA~cA lAo / usakI vizeSatA batalAte hue kahate haiM ki vaha nae sUta se banI ho / yahA~ sUta kI khaTiyA sAMketika hai / usase camar3e kI bAda se banI huI khaTiyA bhI grahita hai / idhara udhara ghUmane ke lie mUMja se banI huI yA kATha se banI huI pAdukA khar3AU Adi mere liye laao| kyoMki maiM naMge paira jamIna para eka kadama bhI nahIM cala sakatI / baccA garbha meM hone para aurata ko phala Adi khAne kI jo icchA paidA hotI hai use dohada kahA jAtA hai| use pUrNa karane ke lie aurateM puruSoM ko kharIde huye naukaroM kI jyoM hukma detI haiM / jaise loga bezarma hokara naukaroM para hukma calAte haiM usI taraha sneha ke baMdhana meM baMdhe hue bhoga lolUpa puruSoM para striyA~ AjJAyeM calAtI haiM jo saMsAra ke paribhramaNa kA mArga hai| jAe phale samuppanne, geNhasu vA NaM ahavA jahAhi / ahaM putta posiNo ege, bhAravahA haMvati uTTA vA // 16 // chAyA - jAte phale samutpanne, gRhANaina mathavA jahAhi / atha putra poSiNa eke bharavAhAH bhavanti uSTrA iva // anuvAda - putra janma gRhastha kA phala hai / usake utpanna hone para garvoddhata strI puruSa ko, pati ko kahatI hai isa bacce ko godI meM le lo yA chor3a do / kaI putra ke pAlana-poSaNa meM Asakta puruSa putra ko UMTa kI taraha apanI pITha para baiThAkara calate haiM / TIkA - jAta:-putraH sa eva phalaM gRhasthAnAM, tathAhi-puruSANAM kAmabhogAH phalaM teSAmapi phalaMpradhAnakArya putrajanmeti, taduktam - "idaM tatsnehasarvasvaM, sama mADhayadaridrayoH / acandanamanauzIraM, hRdayasyAnulepanam // 1 // yatacchapaniketyuktaM, bAlenAvyaktabhASiNA / hitvA sAMkhyaM ca yogaM ca, tanme manasi vartate // 2 // " 299) Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram yathAM loke putrasu [mu] svaM nAma, dvitIyaM su [mu] khamAtmanaH 'ityAdi, tadevaM putraH puruSANAM paramAbhyudayakAraNaM tasmin 'samutpanne' jAte taduddezena yA vimbanA puruSANAM bhavanti tA darzayati- amuM dArakaM gRhANa tvam' ahaM tu karmAkSaNikA na me grahaNAvasaro'sti, athacainaM 'jahAhi parityaja nAhamasya vArtAmapi pRcchAmi evaM kupitA satI brUte, mayA'yaM nava mAsAnudareNor3haH tvaM punarutsaGgenApyudvahan stokamapi kAlamudvijasa, iti, dAsadRSTAntastvAdeza dAnenaiva sAmyaM bhajate, nAdezaniSpAdanena, tathAhi - dAso bhayAdudvijannAdezaM vidhatte, sa tu strIvazago'nugrahaM manya mAno muditazca tadAdezaM vidhate, tathA coktam " yadaiva rocate mahyaM, tadeva kurute priyA / iti vetti na jAnAti, tatpriyaM yatkarotyasau // 1 // dadAti prArthinaH prANAn, mAtaraM hanti tatkRte / kiM na dadyAt na kiM kuryAtstrIbhirabhyarthi to naraH // 2 // dadAti zaucapAnIyaM pAdau prakSAlayatyapi / zleSmANamapi gRhNAti, strINAM vazagato naraH ||3||" tadevaM putra kimittamanyadvA yatkiJcinnimitamuddizya dAsamivAdizanti, atha te'pi putrAn poSituM zIlaM yeSAM te putra poSiNa upalakSaNArthatvAccAsya sarvAdezakAriNaH 'eke' kecana mohodaye vartatAnAH strINAM nirdezavartino'pahastitaihikAmuSmikApAyA uSTrA iva paravazA bhAravAhA bhavantIti // 16 // kiJcAnyat TIkArtha putra kA utpanna honA gRhasthoM kA phala hai / kAma bhoga meM pravRtta honA puruSoM kA phala hai / kAma bhoga kA pradhAna-mukhya phala putra janma hai / kahA hai putra janma sneha kA sarvasva hai / vaha dhanI aura nirdhana donoM ke lie samAna hai / donoM isase prasanna hote haiM yaha aisA lepana hai jo candana ora khasa ke binA bhI hRdaya ko zItala banAtA hai / totalI vANI meM bolate hue bAlaka ne zayanikA kahane ke badale zapanikA kahA vaha zAnta aura yoga ko parihita kara mere hRdaya meM vidyamAna rahatA hai / putra loka meM pahalA sukhaM hai / dUsarA apane zarIra kA sukha svasthatA Adi hai / isa prakAra puruSoM ke lie atyanta abhuyadaya - Ananda kA viSaya hai| 1 putra utpanna hone para puruSoM ko jo kaSTa- Ta- asuvidhAe~ jhelanI par3atI haiM sUtrakAra usakA digdarzana karAte hue kahate haiM / strI puruSa ko kahatI hai priyatam putra ko tuma lo| maiM abhI kAma meM lagI huI huuN| mujhe isako lene kA samaya nahIM hai / yadi tuma ise nahIM lete ho to mata lo maiM to isakI bAta bhI nahIM karUMgI / vaha yoM krodha meM Akara kahatI hai / maiMne nau mahIne taka isa bacce ko peTa meM rakhA kintu tuma ise thor3I dera goda meM lene se ghabarAte ho / jo naukara kA udAharaNa diyA gayA hai vaha ThIka hI ghaTita hotA hai / vaha strI puruSa ko naukara kI taraha hukma detI hai / puruSa usakI AjJA kA pAlana karatA hai| naukara apane mAlika se Darakara usakA hukma bajAtA hai, vaisA karate usake mana meM koI khuzI nahIM hotI kintu jo puruSa strI ke vaza meM haiAsakta hai vaha apane para usakI kRpA mAnatA huA prasannatA pUrvaka usakA pAlana karatA hai / kahA hai jo puruSa strI ke vaza meM hotA hai vaha aisA samajhatA hai merI priyatamA vaha kahatI hai jo mujhako priya lagatA hai / kintu vAstavikatA yaha hai ki vahI usakA priya karatA hai, jise vaha nahIM jAnatA / puruSa strI dvArA abhyarthanA kiye jAne para apane prANa taka nyauchAvara kara detA hai apanI mA~ kI bhI hatyA kara DAlatA hai / strI kI abhyarthanA para, anurodha para use kyA nahIM de sakatA, usake lie kyA nahIM kara sakatA arthAt vaha saba kucha de sakatA hai / usake lie saba kucha kara sakatA hai / jo puruSa strI ke vazagata - adhIna hai vaha use zauca hetu pAnI lAkara detA hai, usake pAda prakSAlana karatA hai - usake paira dhotA hai / usakA thUka bhI apanI hathelI para le letA hai / isa prakAra striyA~ putra ke nimitta tathA anyAnya prayojanoM ke lie puruSoM para naukara kI jyoM hukma calAtI hai 300 - = Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM / isa prakAra putra kA pAlana poSaNa tathA isase upalakSita strI ke sabhI AdezoM kA anuvartana karane vAle, mahAmohanIya karma ke udaya meM avasthita, strI nirdezavRtti-striyoM ke AjJApAlaka isa loka aura para loka ke bigar3ane kI jarA bhI paravAha na karane vAle puruSa U~Ta kI jyoM bhAra Dhone kA kAma karate haiM / rAovi uThThiyA saMtA, dAragaM ca saMThavaMti dhAI vA / / suhirAmaNA vi te saMtA, vatthadhovA havaMti haMsA vA // 17 // chAyA - rAtrAvapyutthitAH santaH dArakaM saMsthApayanti dhAtrIva / suhImanaso'pi te santaH, vastradhAvakA bhavanti haMsAvA // anuvAda - jo puruSa strI ke vazagata hote haiM ve rAta meM bhI uThakara dhAya kI jyoM bacce ko goda meM le lete haiM ve atyanta lajjAzIla hote hue bhI zarmAte hue bhI strI aura bacce ke kapar3e dhote haiM / TIkA - rAtrAvapyutthitAH santo rudantaM dArakaM dhAtrIvat saMsthApayantyanekaprakArairullApanaiHsAmiosi Nagarassa ya Nakkaurassa ya hatthakappagiripaTTaNa sIha purassa ya uNNayassa ninnassa ya kucchipurassa ya kaNNakuja AyA muhasoriyapurassaya" ityeva mAdibhirasambaddhaiH krIDanakAlApaiH strIcittAnuvartinaH puruSAstat kurvanti yeno pahAsyatAM sarvasya vrajanti, suSTu hI:-lajjA tasyAM manaH-anta:karaNaM yeSAM te suhrIMmanaso-lajjAlavo'pi te santo vihAya lajjA strIvacanAtsarvajaghanyAnyapi karmANi kurvate, tAnyeva sUtrAvayavena darzayati-'vastradhAvakA' vastraprakSAlakA haMsA iva-rajakA iva bhavanti, asya copalakSaNArthatvAdanyadapyudakavahanAdikaM kurvanti // 17 // kimetatkecana kurvanti yenaivabhidhIyate ?, bADhaM kurvantItyAha - TIkArtha - jo puruSa strI ke vaza meM hote haiM ve rAta meM bhI uThakara rote hue bacce ko dhAya kI jyoM taraha-taraha ke lAr3a pyAra ke zabdoM se sAMtvanA dete hue apanI goda meM rakhate haiM / jaise ve use kahate beTA tuma nakrapura hastipatana, kalpapattana, siMhapura, unnata sthAna, nimnasthAna, kukSipura, kAnyakubja pItAmaha mukha tathA zauryapura ke svAmI ho, rAjA ho, nArI ke adhIna bane hue puruSa yoM aneka prakAra se bAlaka ke lie vinoda janaka AlApa saMlApa dvArA use khilAtA hai / isa prakAra ke kArya karate haiM jisase ve sabhI ke lie upahAsAtmaka banate haiM / jinakA mana atyanta lajjAzIla hai, vaise puruSa bhI lajjA kA parityAga kara strI ke kahane se choTe se choTA kAma kara lete haiM / sUtrakAra sUtra ke avayavoM aMgoM dvArA yahI digdarzana karAte hue kahate haiM aise puruSa dhobI ke jyoM kapar3e dhote haiM / kapar3e dhonA to yahA~ upalakSaNa hai / isase saMketika hai ki ve strI ke lie pAnI lAnA Adi bhI kArya karate haiM / kyA kaI puruSa aisA karate haiM jisase Apa yoM kahate haiM ? hA~ karate haiN| isI bAta ko sUtrakAra batalAte hai| evaM bahuhiM kaya puvvaM, bhogatthAe je'bhiyAvannA / / dAse miiva pese vA, pasubhUteva se Na vA keI // 18 // chAyA - evaM bahubhiH kRtapUrva, bhogArthAya ye'bhyApannAH / dAsamRgAviva preSya iva pazUbhUta iva sa na vA kazcit // 301 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - strI ke vaza meM hue aise aneka vyakti usakI AjJA kA pAlana karate rahe haiM / jo puruSa kAma bhoga ke nimitta pApa kAryoM meM saMsakta hai, vaha jAla meM phaMse hiraNa kI taraha, kharIde hue naukara kI taraha, yA jAnavara kI taraha arthAt vaha sabase adhama-gayA gujarA hai| TIkA - 'eva' miti pUrvoktaM strINAmAdezakaraNaM putrapoSaNavastradhAvanAdikaM tadbahubhiH saMsArAbhiSvaGgibhiH pUrvaM kRtaM kRtapUrva tathA pare kurvanti kariSyanti ca ye 'bhogakRte, kAmabhogArthamaihikAmuSmikApAyabhayamaparyAlocya Abhimukhyena-bhogAnukUlyena ApannA-vyavasthitA:sAvadyAnuSThAneSu pratipannA itiyAvat, tathA yo rAgAndhaHstrIbhirvazIkRtaH sa dAsavadazaGkitAbhistAbhiH pratyapare'pi karmaNi niyojyate, tathA vAgurApatitaH paravazo mRga iva dhAryate, nAtmavazo bhojanAdikriyA api kartuM labhate, 'preSya iva' karmakara iva krayakrIta iva varcaHzodhanAdAvapi niyojyate, tathAkartavyAkartavyavivekarahitatthA hitAhitaprAptiparihAzUnyatvAt pazubhUta iva, yathA hi pazurAhArabhayamaithunaparigrahAbhijJa eva kevalam, evama sAvapi sadanuSThAnarahitatvAtpazukalpaH, yadivA-sa strIvazago dAsamRgapreSya pazubhyo'pya dhamatvAnna kazcit, etaduktaM bhavati-sarvAdhamatvAttasya tattulyaM nAstyeva yenAsAvupamIyate, athavA-na sa kazciditi, ubhayabhraSTatvAt, tathAhi-na tAvatpravrajito'sau sadanuSThAnarahitatvAt, nApi gRhasthaH tAmbUlAdiparibhogarahitatvAllocikAmAtra dhAritvAcca, yadivA aihikAmuSmikAnuSThAyinAM madhye na kazciditi // 18 // sAmpratamutasaMhAradvAreNa strIsaGgaparihAramAha TIkArtha - striyoM kI AjJA pAlana karanA, putra kA poSaNa karanA, vastra prakSAlana karanA Adi jo pUrva varNita haiM, ve saba aneka saMsArI jIvoM ne atIta meM kiye haiM, vartamAna meM karate haiM aura bhaviSya meM kareMge / jo puruSa kAmAtmaka viSaya bhogoM ko prApta karane hetu aihika tathA pAralaukika bhaya ko nahIM socate hue-isa loka aura paraloka ke bigar3ane para dhyAna nahIM dete hue pApa yukta kAryoM meM pratipanna-pravRtta rahate haiM, ve una sabhI kAryoM ko karate haiM jinakA pahale varNana huA hai / jo puruSa rAga se andhe ho gae haiM, striyoM ke adhIna haiM striyA~ nizaMka hokara unheM naukara kI jyoM pUrva varNita kAryoM ke atirikta aura bhI vaise aneka kAryoM meM niyojita karatI haiM / jaise jAla meM patita mRga paratantra hotA hai, Atmavaza nahIM hotA, bhojanAdi kriyA nahIM kara sakatA usI taraha strI ke vaza meM AyA huA puruSa paravaza hotA hai, vaha apanI icchA ke anurUpa bhojana Adi kriyAeM nahIM kara sakatA / vaha kharIde hue naukara kI taraha mala mUtra Adi ke zodhana meM, saphAI meM, unheM phaiMkane Adi meM lagAyA jAtA hai, strI ke vaza huA puruSa karane yogya aura na karane yogya kArya ke viveka se rahita hotA hai / jaise eka jAnavara apanA hita pAne kI ora bar3hanA tathA ahita kA tyAga karanA nahIM jAnatA usI taraha vaha puruSa hita ahita kI upAdeyatA aura heyatA ko nahIM samajhatA / athavA strI ke vaza meM huA manuSya sevaka, hiraNa, kharIde hue dAsa tathA pazu se bhI adhama nIca yA gayA gujarA hone ke kAraNa kucha bhI nahIM hai, nagaNya hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki vaha puruSa sabase nIca hai / usake samAna koI dUsarA nIca nahIM hai / jisase usako upamita kiyA jA sake vaha ubhayabhraSTa hai, donoM ora se patita hai, sadAcAra se zUnya hone ke kAraNa vaha pravrajita sAdhu nahIM hai, aura tAmbUla-pAna Adi padArthoM ke paribhoga na karane tathA luMcana mAtra karane ke kAraNa vaha gRhastha bhI nahIM hai / aihika isa loka kA tathA AmuSmika-paraloka kA sampAdana anuSThAna karane vAle puruSoM meM se vaha koI bhI nahIM hai, arthAt na usakA yaha loka sadhatA hai, aura na paraloka hii| aba isa adhyayana kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra strI saMga kA tyAga karanA batalAte hai / 302 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayana evaM khu tAsu vinnappaM, saMthavaM saMvAsaM ca vajejA / tajjAtiA ime kAmA, vajjakarA ya evamakkhAe // 19 // chAyA - evaM khalu tAsu vijJaptaM, saMstavaM saMvAsaMca varjayet / tajjAtikA ime kAmA avadyakarA evamAkhyAtAH // anuvAda - strI ke sambandha meM pahale jo unakA vivecana kiyA gayA hai use dhyAna meM rakhate hue sAdhu strI ke sAtha saMstava-paricaya aura saMvAsa-sahavAsa nahIM kare / tajanita-strI ke saMsarga se utpanna hone vAle kAma bhoga pApotpAdaka haiM, aisA sarvajJoM ne AkhyAta kiyA hai, batalAyA hai / TIkA - 'etat' pUrvoktaM khuzabdo vAkyAlaGkAre tAsu yatsthitaM tAsAM vA strINAM sambandhi yad vijJaptamuktaM, tadyathA-yadi sakezayA mayA saha na ramase tato'haM kezAnapyapanayAmItyevamAdikaM, tathA strIbhiH sArdhaM 'saMstavaM' paricayaM tatsaMvAsaM ca strIbhiH sahaikatra nivAsaM cAtmahitamanuvartamAnaH sarvApAyabhIrU: 'tyajet' jahyAt, yatastAbhyoramaNIbhyo jAti:-utpattiryeSAM te'mI kAmAstajAtikA-ramaNIsamparkotyAstathA 'avA' pApaM vrajaM vA gurutvAdadhaH pAtakatvena vApameva tatkaraNazIlA avadhakarA vrajakarA vetyevam 'AkhyAtAH' tIrthakaragaNadharAdibhiH pratipAditA iti" | // 19 // sarvopasaMhArArthamAha - TIkArtha - isa gAthA meM 'khu' zabda vAkyAlaMkAra ke rUpa meM AyA hai / pahale striyoM kI rIti kisa prakAra kI hotI hai, yaha varNita huA hai / striyA~ sAdhu se abhyarthanA karatI hai ki mujha kezoM vAlI ke sAtha yadi tuma ramaNa nahIM karate, aisA tumheM nahIM bhAtA to maiM ina kezoM ko upAr3a DAlUM, yaha saba kahA jA cukA hai / isalie jo puruSa apanI AtmA kA hita kalyANa cAhatA hai, tathA saba prakAra apAya-vinAza se, patana se DaratA hai, vaha striyoM ke sAtha paricaya saMstava-samparka na bar3hAye tathA unake sAtha eka sthAna meM nivAsa na kare, kyoM ki strI ke saMbaMdha se janita kAma bhoga-kAma-vAsanA avadya-pApa utpanna karatI haiM, jo bhArIpana ke kAraNa adhaH patana karatA hai, vaisA karane vAle pApa pravaNa hote haiM / tIrthaMkara, gaNadhara Adi mahApuruSoM ne aisA AkhyAta kiyA hai, pratipAdita kiyA hai / aba sabakA upasaMhAra karate hue kahate haiN| eyaM bhayaM Na seyAya, iha se appagaM nilaMbhittA / No itthiM No pasu bhikkhu, No sayaM pANiNo NilijjejA // 20 // chAyA - evaM bhayaM na zreyase, iti sa AtmAnaM nirudhya / ___no strIM no pazu bhikSuH no svayaM pANinA nilIyeta // anuvAda - strI ke saMsarga se pUrvokta rUpa meM bhayajanaka sthitiyAM utpanna hotI haiM / strI kA samparka Atma kalyANa kA nirodhaka yA bAdhaka hai / isalie sAdhu strI ko yA pazu ko apane hAtha se sparza taka na kre| TIkA - 'evam' anantaranItyA bhayahetutvAt strIbhirvijJaptaM tathA saMstavastatsaMvAsazca bhayamityataH strIbhiH sAdhU samparko na zreyase asadanuSThAnahetutvAttasyetyevaM parijJAyasa bhikSuravagatakAmabhogavipAka AtmAnaM strI samparkAnnirudhya sanmArge vyavasthApya yatkuryAttadarzayati-na striyaM narakavIthIprAyAM nApi pazuM 'lIyeta' Azrayeta strIpazubhyAM saha (303 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram saMvAsaM parityajet, strIpazupaNDakavivarjitA zayye' tivacanAt, tathA svakIyena pANinA' hastenAvAcyasya naNilijjeja' tti na sambAdhanaM kuryAt, yatastadapi hastasambAdhanaM cAritraM zabalIkaroti, yadivA strIpazvAdikaM svena pANinA na spRzediti // 20 // apica - TIkArtha - jaisA pahale kahA gayA hai- striyoM kI vijJApanA yA abhyarthanA para unake sAtha saMstavaparicaya bar3hAnA, unake sAtha samparka karanA, rahanA bhaya kA kAraNa hai / ataeva vaha bhaya hai / strI samparka asad anuSThAna-azubha karma kA kAraNa hai / isalie vaha azreyaskara-akalyANakArI hai / yaha jAnakara kAma bhoga ke vipAka-klezaprada phala ko jAnane vAle sAdhu ko apane Apako strI ke samparka se rokakara-dUra haTAkara, sanmArga meM sthApita kara jo kArya karanA cAhie, sUtrakAra usakA digdarzana karAte haiM-strI naraka ko le jAne kA mArga hai / sAdhu usakA tathA pazu kA Azraya na leve arthAt unake sAtha saMvAsa na kare / sAdhu kI zaiyyA, strI, pazu tathA napuMsaka se rahita honI cAhie, aisA zAstra kA vacana hai / vaha apane hAtha se guhyandriya kA saMvAdhana na kare / aisA karane se cAritra vikRta hotA hai / vaha strI pazu Adi kA apane hAtha se saMsparza na kare / suvisuddhalese mehAvI, parakiriaM ca vajae nANI / maNasA vayasA kAyeNaM savva phAsasahe aNagAre // 21 // chAyA - suvizuddhalezyaH meghAvI parikriyAJca varjayedajJAnI / manasA vacasA kAyena sarva sparza saho'nagAraH // anuvAda - vizuddha citta yukta medhAvI-prajJAzIla, jJAnI viveka yukta sAdhu, mana vacana aura karma dvArA kisI dUsare kI kriyA kA varjana-parityAga kare, jo puruSa sabhI zIta, uSNa Adi sparzoM ko-sardI garmI ko sahana karatA hai, vaha sAdhu hai / TIkA - suSTu-vizeSeNa zuddhA-strI samparka parihAra rUpa tayA niSkalaGkA lezyA-anta:karaNavRttiryasya sa tathA sa evambhUto 'meghAvI' maryAdAvartI parasmaistryAdipadArthAya kriyA parakriyA-viSayopabhogadvAreNa paropakArakaraNaM pareNa vA''tmanaH saMbAdhanAdikA kriyA parakriyA tAM ca 'jJAnI' viditavedyo 'varjayet' pariharet, etaduktaM bhavativiSayopabhogopAdhinA nAnyasya kimapi kuryAnnApyAtmanaH striyA pAdadhAvanAdikamapi kArayet, etacca parakriyAvarjanaM manasA vacasA kAyena varjayet, tathAhi-audArikakAmabhogArthaM manasA na gacchati nAnyaM gamayati gacchantamaparaM nAnujAnIte evaM vAcA kAyena ca, sarve'pyaudArike nava bhedAH, evaM divye'pi nava bhedAH, tatazcASTAdazabhedabhinnamapi brahma vibhRyAt, yathA ca strIsparzaparISahaH soDhavya evaM sarvAnapi zItoSNadaMzamazakatRNAdi sparzAnadhisaheta, evaM ca sarvasparzasaho'nagAraH sAdhurbhavatIti // 21 // ka evamAheti darzayati - TIkArtha - jisake citta kI vRtti strI saMsarga tyAga ke kAraNa niSkalaMka-doSarahita hai, zuddha hai, jo apanI maryAdAoM meM TikA huA hai, aisA jJAnavAna puruSa parakriyA na kare / strI Adi ke lie jo kriyA kI jAtI hai, use parakriyA kahate haiM / viSaya bhogoM ke sAdhana dekara, viSayopabhoga karavAkara jo dUsare kA upakAra usake manonukUla kiyA jAtA hai / dUsare ke dvArA apanA zarIra Adi dabavAnA bhI parakriyA hai / jJAnI puruSa inakA varjana kare / kahane kA tAtparya yaha hai ki viSayopabhoga kI sAmagrI dekara jJAnavAna puruSa dUsare ko kucha bhI 304 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strI parijJAdhyayanaM I sahayoga na kare, strI Adi dvArA apane pairoM kA prakSAlana na karavAye, vaisI sevA na le / sAdhu mana vacana evaM zarIra tInoM dvArA parakriyA kA parityAga kare / audArika kAma bhoga hetu mana se bhI na jAye mana meM bhI vaisA na lAye, tathA anya ko bhI mana meM na bheje jAte hue ko acchA na samajhe, vANI aura deha se bhI vaisA na kare, yaha samajhanA cAhie / audArika kAma bhoga ke nau prakAra haiM, divya-deva sambandhI kAma bhoga ke bhI nau prakAra haiM-sAdhu aThAraha prakAra se brahmacarya dhAraNa kare, pAlana kare / sAdhu jisa prakAra strI sparza parISaha ko sahana kare, usI prakAra sardI, garmI, DAMsa, macchara tathA tRNa Adi sabhI sparzo ko sahana kare / isa prakAra samasta sparzo ko jo sahana karatA hai, vaha anagAra- sAdhu hotA hai / kisane yaha kahA- aisA digdarzana karAte haiM / dhuamohe se bhikkhU / iccevamAhu se vIre, dhuarae tamhA ajjhatthavisuddhe, suvimukke AmokkhAe parivajjAsi // 22 // ttibemi ityevamAhuH sa vIraH dhutarajAH dhutamohaH sa bhikSuH / tasmAdAtmavizuddhaH suvipramuktaH AmokSAya parivrajediti // bravImi // chAyA - OM OM OM anuvAda - jinhoMne samasta karmoM ko miTA diyA, moha ko dhvaMsta kara diyA, yoM jo vItarAga avasthA meM saMsthita hue una prabhu mahAvIra ne ye pUrvokta bAteM kahI hai| isalie Atmavizuddha-zuddha Atma bhAvayukta suvipramuktaviSayavAsanAdi samasta rAgAtmaka baMdhanoM se chUTA huA sAdhu jaba taka mokSa prApta ho jAe, taba taka parivrajyA meM, saMyama sAdhanA meM saMpravRtta rahe / TIkA - 'iti' evaM yatpUrvamuktaM tatsarvaM sa vIro bhagavAnutpannadivyajJAnaH parahitaikarata : 'Aha' uktavAn, yata evamato dhUtam-apanItaM rajaH - strIsamparkAdikRtaM karma yena sa dhUtarajAH tathA dhUto moho rAgadveSarUpo yena sa tathA / pAThAntaraM vA dhUtaH- apanIto rAgamArgo - rAgapanthA yasmin strIsaMstavAdiparihAre tattathA tatsarvaM bhagavAn vIra evAha, yata evaM tasmAt sa bhikSuH adhyAtmavizuddhaH, suvizuddhAntaHkaraNaH suSTu rAgadveSAtmakena strIsamparkeNa muktaH san 'AmokSAya' azeSa karmakSayaM yAvatpari - samantAtsaMyamAnuSThAnena 'vrajet' gacchetsaMyamodyogavAn bhavediti, itiH parisamAptyarthe, bravImIti pUrvavat // 22 // iti caturthaM strI parijJAdhyayanaM parisamAptam // TIkArtha - pahale jo varNana kiyA gayA hai, vaha divya jJAnI, paropakAra, parAyaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA hai| unhoMne strI saMparka Adi se utpanna hone vAle, baMdhane vAle samasta karmoM ko apagata kara diyA thA, miTA diyA thA, rAgadveSAtmaka moha ko ve jIta cuke the / yahA~ pAThAntara bhI hai, tadanusAra bhagavAna mahAvIra ne yaha kahA thA ki strI ke sAtha saMstava - paricaya Adi kA tyAga kara denA cAhie, usameM rAgAsakta nahIM honA cAhie / isalie sAdhu vizuddha antaHkaraNa yukta tathA rAgAdveSa svarUpa strI samparka se sarvathA pRthaka hokara jaba taka samasta karma sampUrNa rUpa se kSINa na ho jAya, saMyama meM udyamazIla rahe / yahA~ iti zabda samApti kA bodhaka hai / bravImi yaha pUrvavat hai / cauthA strI parIjJA adhyayana samApta huA / Bian 305 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram paMcama narakavibhakti adhyayana prathama uddezakaH pucchissa'haM kevaliyaM mahesiM, kahaM bhitAvANaragA puratthA ? / ajANao me muNi bUhi jANaM, kahiM nu bAlA narayaM uviMti ? // 1 // chAyA - pRSTavAnaha kavAlana mahASa, kathamAbhatApAH narakAH purastAt / ajAnato me mune ! brUhi jAnan, kathaM nu bAlAH narakamupayAnti // anuvAda - Arya sudharmA svAmI apane antevAsI jambU se kahate haiM ki maiMne kevalI-sarvajJa, maharSivItarAga prabhu mahAvIra se pahale yaha pUchA thA ki naraka meM prANI kisa prakAra pIr3A prApta karate haiM, prabhu maiM yaha nahIM jAnatA, Apa samyaka jAnate haiM / isalie Apa mujhe yaha batalAye tathA yaha bhI pratipAdita kareM ki ajJa prANI kisa prakAra naraka ko prApta karate haiN| . TIkA - jambUsvAminA sudharmasvAmI pRSTaH, tadyathA-bhagavan ! kiMbhUtA narakAH ? kairvA karmabhirasumatAM teSUtpAdaH ? kIdRzyo vA tatratyA vedanA ? ityevaM pRSTaH sudharmasvAmyAha-yadetadbhavatA'haM pRSTastadet 'kevalinam' atItAnAgatavartamAnasUkSmavyavahitapadArthavedinaM 'maharSim' ugratapazcaraNakAriNamanukUlapratikUlopasargasahiSNuM 'zrImanmahAvIravardhamAnasvAminaM' purastAtpUrvaM pRSTavAnahamasmi, yathA 'kathaM' kimbhUtA amitApAnvitA 'narakA' narakAvAsA bhavantItyetadajAnAto 'me' mama he mune 'jAnan' sarvameva kevalajJAnenAvagacchan 'brUhi ' kathaya, kathaM nu' kena prakAreNa kimanuSThAyino nuriti vitakeM 'bAlA' ajJA hitAhitapraptiparihAravivekarahitAsteSu narakeSUpa-sAmIpyena tadyogya karmopAdAnatayA 'yAnti' gacchanti kimbhUtAzca tatra gatAnAM vedanAH prAduSpyantItyetaccAhaM 'pRSTavAni 'tti // 1 // TIkArtha - jambU svAmI ne zrI sudharmAsvAmI se prazna kiyA ki bhagavan ! naraka-nAraka bhUmiyA~ kisa prakAra kI hotI haiM / prANI kina karmoM ke AcaraNa se unameM utpanna hote haiM / vahA~ unheM kaisI vedanA-yAtanA bhoganI par3atI hai / yo prazna kiye jAne para zrI sudharmAsvAmI bole ki tumane jo prazna pUchA hai, vaha maiMne bhI kevalI-atIta, anAgata, vartamAna, sUkSma tathA vyavahita padArthoM ke vettA maharSi-ugratapazcaraNazIla, anukUla evaM pratikUla upasarga sahiSNu bhagavAna zrI mahAvIra se pahale pUchA thA / maiMne jijJAsA kI thI ki nAraka bhUmiyA~ kisa prakAra ke duHkhoM se yukta hotI hai, maiM yaha nahIM jAnatA / he munIza ! Apa kevala jJAna se ise jAnate haiM / mujhe batalAe~, tathA yaha bhI kaheM ki hita AtmakalyANa kI prApti aura ahita-Atmapatana ke tyAga ke jJAna se zUnya ajJajIva kaise karma kara naraka gAmI hote haiM, tathA naraka gata jIvoM ko kaisI vedanAeM yAtanAeM bhoganI par3atI hai, yaha maiMne pUchA thA / 03. . evaM mae puDhe mahANubhAve, iNamo'bbavI kAsave Asupanne / pavedaissaM duhamaTThaduggaM, AdINiyaM duskaDiyaM puratthA // 2 // 306 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA narakavibhakti adhyayanaM evaM mayA pRSTo mahAnubhAva, idamabravIt kAzyapa AzuprajJaH / pravedayiSyAmi duHkhamarthadurgamAdInikaM duSkRtikaM purastAt // anuvAda - mere dvArA yoM pUche jAne para mahAnubhAva - atizayoM kI mahimA se yukta, AzuprajJa - samagra vastuoM meM sadA upayoga yukta, kAzyapa gautra meM samutpanna bhagavAn mahAvIra ne kahA ki naraka sthAna atyanta duHkhaprada hai / ajJAnI - asarvajJa jIvoM dvArA ajJeya hai| vaha pApiSTha aura dIna hIna jIvoM kA AvAsa sthAna hai| maiM Age yaha batalAU~gA / TIkA - tathA 'evam' anantaroktaM mayA vineyenopagamya pRSTo mahAMzcatustriMzadatizayarUpo'nubhAvomAhAtmyaM yasya sa tathA, praznottarakAlaM ca 'idaM' vakSyamANaM mo iti vAkyAlaGkAre, kevalAlokena parijJAya matpraznanirvacanam 'abravIt ' uktavAn ko'sau ?' kAzyapo' vIro vardhamAnasvAmI AzuprajJaH sarvatra sadopayogAt, sa caivaM mayA pRSTo bhagavAnidamAha-yathA yadetadbhavatA pRSTastadahaM 'pravedayiSyAmi' kathayiSyAmyagrato dattAvadhAna: zRNviti, tadevAha'duHkham' iti narakaM duHkhahetutvAt asadanuSThAnaM yadivA-narakAvAsa eva duHkhayatIti duHkhaM athavA asAtAvedanIyodayAt tIvra pIDAtmakaM duHkhamiti etaccArthataH - paramArthato vicAryamANaM 'durgaM' gahanaM viSamaM durvijJeyaM asarvajJena, tatpratipAdaka pramANA bhAvAdityabhiprAyaH, yadivA - 'duhamaTThaduggaMti duHkhamevArtho yasmin duHkhanimitto vA duHkhaprayojano vA sa duHkhArtho - narakaH, sa ca durgo-viSamo duruttaratvAt taM pratipAdayiSye, punarapi tameva vizinaSTi - AsamantAddInamAdInaM yasmin sa AdInika:- atyantadInasattvAzrayastathAduSTaM kRtaM duSkRtam asadanuSThAnaM pApaM vA tatphalaM vA asAtAvedanIyodaya rUpaM tadvidyate yasminsa duSkRtikastaM, 'purastAd' agrataH pratipAdayiSye, pAThAntaraM vA 'dukkaDiNaM' ti duSkRtaM vidyate yeSAM te duSkRtino - nArakAsteSAM sambandhi caritaM 'purastAt ' pUrvasmin janmani narakagatigamanayogyaM yatkRtaM tatpratipAdayiSya iti // 2 // yathApratijJAtamAha - TIkArtha bhagavAna mahAvIra ke ziSya zrI sudharmAsvAmI kahate haiM ki maiMne una caturviMzati atizaya yukta prabhuvara ke samIpa jAkara yaha pUchA, taba unhoMne isa prakAra kahA - prazna karane ke anantara bhagavAna ne vakSyamANa rUpa meM jaisA Age vivakSita hogA, uttara diyA / isa gAthA meM 'mo' vAkyalaMkAra ke artha meM AyA hai / prabhu mahAvIra ne kevalajJAna dvArA saba padArthoM ko jAnakara mere prazna kA uttara diyA thA / bhagavAn kauna haiM ? ve kAzyapa gautra meM samutpanna prabhu vardhamAna svAmI haiN| ve AzuprajJa haiM, kyoMki sadaiva samasta padArthoM meM unakA upayoga rahatA hai| mere dvArA jaba prazna kiyA gayA taba bhagavAn ne aisA kahA ki tumane jo pUchA hai, maiM Age batalAU~gA, tuma dattAvadhAna hokara dhyAna dekara zravaNa kro| vahI kahate haiM- naraka bhUmi duHkha kA kAraNa hai, vaha duSkarmoM kA phala hone ke kAraNa duHkhAtmaka hai, athavA vaha jIvoM ke lie duHkhaprada hai / athavA asAtAvedanIya karma ke udaya ke kAraNa naraka bhUmi meM tIvra pIDAe~ bhoganI hotI hai / isalie ve duHkha rUpa haiM / asarvajJa prANI naraka bhUmi ko jAna pAyeM, yaha kaThina hai, arthAt ve nahIM jAna sakate, kyoMki aisA koI pramANa nahIM hai, jo naraka ke astitva ko siddha kara sake, isakA yaha abhiprAya hai / athavA naraka bhUmi eka mAtra duHkha dene hetu nirmita hai, isa lie vaha duHkhArtha hai / usa bhUmi ko pArakara pAnA durgama hai, kaThina hai / isalie vaha durga hai, maiM use batalAU~gA / 1 punaH sUtrakAra naraka bhUmi kI vizeSatA batalAte haiM- naraka bhUmi aisI hai jisameM cAroM ora dIna hIna jIva nivAsa karate haiM, arthAt vaha dainya yukta prANiyoM kA nivAsa sthAna hai, usameM duSkarma, pApa athavA pApa kA phala asAta vedanIya vidyamAna rahatA hai, ataeva duSkRtika kahI jAtI hai / isakA Age varNana 307 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram karU~gA / isa saMdarbha meM 'dukkaDiNaM' aisA pAThAntara bhI prApta hotA hai, jisakA artha yaha hai ki naraka bhUmi meM jo pApI jIva nivAsa karate haiM, unhoMne pUrva bhava meM jo naraka bhogane yogya karma arjita kiye, bAMdhe, vaha bhI maiM batalAU~gA / je kei bAlA iha jIviyaTThI, pAvAiM kammAI karaMti ruddA / te ghorarUve tamisaMdhayAre, tivvAbhitAve narae paDaMti // 3 // chAyA anuvAda jo katipaya bAla-ajJAnI jIva apane prANoM kI rakSA ke lie, dUsare prANiyoM kI hiMsA Adi pApa kRtya karate haiM, ve atyanta bhayAnaka aMdhakAra pUrNa tIvra abhitApa yukta mahAduHkhaprada naraka meM par3ate haiM, jAte hai / - TIkA ye kecana mahArambhaparigrahapaJcendriyavadhapizitabhakSaNAdike sAvadyAnuSThAne pravRttAH 'bAlA' ajJA rAgadveSotkaTAstiryagmanuSyA 'iha' asminsaMsAre aMsaya jIvitArthinaH pApopAdAnabhUtAni karmANi' anuSThAnAni 'raudrA: ' prANinAM bhayotpAdakatvena bhayAnakAH hiMsAnRtAdIni karmANi kurvanti ta evambhUtAstIvrapApodayavartino 'ghorarUpe' atyantabhayAnake 'tamisaMdhayAre 'tti bahalatamo'ndhakAre yatrAtmApi nopalabhyate cakSuSA kevalamavadhinApi mandamandamulUkA ivAhnipazyanti tathA cAgamaH - " kiNhalese NaM bhaMte ! Neraie kiNhalessaM NeraiaM paNihAe ohiNA savvao samaMtA samabhiloemANe kevaiyaM khettaM jANaI ? kevaiyaM khettaM pAsai ? goyamA ! No bahuyayaraM khetaM jANai No bahuyayaraM khettaM pAsai, itiriyameva khettaM jANai itta riyameva khettaM pAsai" ityAdi tathA tIvroduHsahaH khadirAGgAramahArAzitApAdanantaguNo'bhitApaH santApo yasmin sa tIvrAbhitApaH tasmin evambhUte narake bahuvedane aparityakta viSayAbhiSvaGgAH svakRtakarmaguravaH patanti, tatra ca nAnArUpA vedanAH samanubhavanti, tathA coktam chAyA " acchaDDayavisayasuho paDai avijjhAyasihi sihANi vahe / saMsArodahivalayAmuhaMmi dukkhAgare niraha // 1 // chAyA- atyaktaviSaya sukhaH patati avidhyAtazikhizikhAnivahe / saMsArodadhivalayAmukhe duHkhAkare nirye||1|| pApakkaMtoratthalamuhakuharUcchaliyarUhiragaMDUse / karavattukkattaduhAvirikkaviviINNadehaddhe // 2 // chAyA pAdAkrAntorasthalamukhakuharocchalitarudhiragaMDUSe / karapatrotkRttadvidhIbhAgavidIrNadehArthe // 1 // jaMtaMtarabhijjaMtucchalaMtasaMsaddabhariyadisivivareM / DajjhaMtupphiDiyasamucchalaMtasIsaTThi saMdhAe // 3 // yaMtrAntarbhidyaducchalatsaMzabdabhRtadigvavare / dahyamAnotsphiTitocchIrSAsthisaMghAte // 1 // muskakkaMdakaDAhukkar3hataMdukkayakayaMtakammaMte / sUla vibhinnukkhittuddhadehaNiTTaMtapabbhAre ||4|| chAyA - muktAkraMdakaTAhotkahyamAnaduSkRtAnta karmAnte / zUlavibhinnotkSiptordhvadehaniSThaprAgbhAre // 1 // saddaMdhayAraduggaMdhabaMdhaNAyAraduddharakilese / bhinnakaracaraNasaMkararUhiravasAduggamappavahe // 5 // chAyA ye ke'pi bAlA iha jIvitArthinaH pApAni karmANi kurvanti raudrAH / te ghora rUpe tamistrAndhakAre, tIvrAbhitApe narake patanti // - - - zabdAndhakAradurgandhabandhanAgAradurdharaklezo / bhinnakaracaraNasaMkararUdhiravasAdurgamapravAhe // 1 // 308 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM giddhamuhaNiddaukkhitta baMdhaNomuddakaMvarikabaMdhe / daDhagahiyatattasaMDAsayaggavisamukkhuDI ||6|| chAyA-gRdhramurarvAnardayotkSiptabandhanyonmUrdhakrandatka bandhe / dRDhagRhItataptasaMdazakAgraviSayotpArita jivhe // 1 // tikkhaGkusaggakaDDiyakaMTayarukkhaggajajjarasarIre / nimisaMtaraMpidullahasokkhe'vakkhe vadukkhami // 7 // chAyA - tIkSNAGkuzAgrakarSitakaMTakavRkSAgra jarjarazarIre / nimeSAntaramapi durlabhasaukhye'vyAkSepaduHkhe // 1 // iya bhIsaNaMmi Nirae paMDati je vivihasattavahanirayA / saccabbhaTThA ya narA jayaMti kama pAvasaMghAyA // 8 // ityAdi // 3 // kiJcAnyat chAyA itibhISavo niraye vividhasattvavadhaniratAH / satyabhraSTAzcanarA jagati kRtapApasaMghAtAH // 1 // TIkArtha rAga aura dveSa se yukta jo manuSya evaM tiryaJca prANI mahA Arambha evaM mahAparigraha meM saMlagna haiM, tathA paMcendriya prANiyoM ke vadha aura amiSa sevana Adi pApamaya kAryoM meM pravRtta rahate haiM, asaMyamamaya jIvana kI icchA rakhate hue isa saMsAra meM pApajanaka kArya karate haiM, prANiyoM ke lie bhaya janaka hone ke kAraNa bhayAvaha banakara jIvoM kI hiMsA, asatya bhASaNa Adi akArya karate haiM, aise prANI apane tIvra pApoM kA udaya hone para atyanta bhayotpAdaka tathA apanI A~khoM se jahA~ apanA zarIra bhI dRSTi gocara nahIM hotA, avadhi jJAna hote hue bhI dina meM ullU pakSI kI taraha jo atyalpa dekha pAte haiM, aise bhayotpAdaka aMdhakAramaya naraka meM par3ate haiM / isa sambandha meM Agama meM varNana hai| he bhagavan ! kRSNa lezyA yukta nAraka jIva, kRSNa lezyAmaya anya nAraka jIva ko avadhi jJAna dvArA cAroM ora dekhatA huA kitane kSetra paryanta jAnatA hai, dekhatA hai ? gautama ! bahutara kSetra taka nahIM jAnatA tathA nahIM dekhatA kintu itvarika - svalpa kSetra taka jAnatA hai, aura svalpa hI kSetra taka dekhatA hai / vaha nAraka tIvra arthAt duHsaha-jise sahanA bahuta kaSTakara hotA hai, ravadira ke aMgAra kI mahArAzi se bhI adhika tApa se yukta hotA hai, jo viSaya bhoga ke surakhoM kA tyAga nahIM karate, aise bhArI karmI prANI isa prakAra ke atyanta vedanAmaya narakoM meM girate hai, aura ve vahA~ taraha-taraha kI vedanAe~ bhogate / kahA hai - jo puruSa viSaya sukha kA parityAga nahIM karatA, vaha usa naraka meM giratA hai, jisameM prajvalita agni kI zikhAeM-lapaTeM vidyamAna haiM jo saMsAra meM duHkha kA bahuta bar3A sthAna hai| naraka meM paramAdhArmika deva nArakIya jIvoM kI chAtI ko isa prakAra pairoM se rauMdate haiM, uchAlate haiM ki unake mukha khUna ke phavvAre chUTane lagate haiM, ve lauha ke tIkSNa Are dvArA unake zarIra ko cIra kara do bhAga kara dete haiM / naraka meM chedana bhedana kie prANiyoM ke kolAhala se saba dizAeM bharI rahatI haiM, jalate hue nArakIya jIvoM kI ravopar3iyAM aura asthiyA~ caTakatI huI uchalatI hai / pIr3A ke kAraNa nArakIya jIva atyanta krandana karate haiM / unheM kar3Ava bhUnakara unake pApoM kA phala diyA jAtA hai / zUla meM pirokara unake zarIra Upara uThAye jAte haiM, vaha aisA sthAna hai, jahA~ bar3e bhayAnaka zabda hote haiM, ghora aMdherA hai tathA bar3I teja badabU AtI hai| nArakIya jIvoM ke baMdhana gRha haiM, jahA~ unheM asahya kaSTa diyA jAtA hai, kaTe hue hAtha pairoM se risate ravUna aura carbI kA bhISaNa pravAha, jahA~ nArakIya jIvoM ke siroM ko kATa-kATakara siroM aura dhar3oM ko alaga-alaga kara pheMkA jAtA hai, jalatI huI saMDAsI dvArA jahA~ nArakIya jIvoM kI jihvAyeM utpATita kI jAtI haiM, jahA~ tIkSNa kinAroM vAle kAMToM se yukta per3oM ke sAtha nArakIya jIvoM ke zarIra ragar3akara jarjara kara die jAte haiM, kSata vikSata kara die jAte haiM isa prakAra jahA~ A~kha kI palaka jhapakane taka ke samaya ke lie bhI prANiyoM ko sukha prApta nahIM hotA, nirantara duHkha hI duHkha hotA hai / 309 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram nAnA prakAra ke prANiyoM kA vyApAdana karane vAle, asatyavAdI tathA pApa rAzi utpanna karane vAle puruSa isa prakAra ke bhayAvaha narakoM meM jAte haiM - tivvaM tase pANigo thAvare ya, je hisaMtI AyasuhaM paDuccA / je lUsae hoi adatta hArI, Na sikkhatI seyaviyassa kiMci // 4 // chAyA - tIvaM trasAn sthAvarAn yohinastyAtmasukhaM pratItya / ___ yolUSako bhavatyadattahArI, na zikSate sevanIyasya kiJcit // anuvAda - jo puruSa apane sukha suvidhA hetu trasa evaM sthAvara prANiyoM kI tIvratA-niSkarUNatA ke sAtha hiMsA karatA hai, unakA upamardana karatA hai, kaSTa detA hai tathA kisI anya vyakti kI vastu usake binA diye le letA hai, vaha sevanIya-sevana karane yogya saMyama kA jarA bhI pAlana nahIM karatA / TIkA - tathA 'tIvram' atiniranukampa raudrapariNAmatayA hiMsAyAM pravRtaH, trasyantIti trasAH-dvIndriyAdayastAn tathA sthAvarAMca' pRthivIkAyAdIn yaH kazcinmahAmohodayavartI hinasti' vyApAdayati AtmasukhaM pratItya' svazarIrasukhakRte, nAnAvidhairUpAyairyaH prANinAM 'lUSaka' upamardakArI bhavati, tathA adattamapahartuM zIlamasyA sAvadattahArI-paradravyApahArakaH tathA 'nazikSate' nAbhyasyati nAdatte 'seyaviyassa' tti sevanIyasyAtmahitaiSiNA sadanuSTheyasya saMyamasya kiJciditi, etaduktam bhavati-pApodayAdviratipariNAmaM kAkamAMsAderapi manAgapi na vidhatta iti // 4 // tathA - TIkArtha - jo puruSa mahAmohanIya karma ke udita hone para apane sukha hetu atyanta nirdayatApUrvaka raudra pariNAma-krodhAveza ke sAtha hiMsA meM saMlagna haiM, dvindriya evaM trasa prANiyoM aura pRthvIkAya Adi sthAvara prANiyoM kA vinAza karatA evaM unheM taraha-taraha ke upAyoM se kaSTa detA hai aura binA diye kisI anya kA dravya hara letA hai, vaha Atma kalyANa ke lie AcaraNa karane yogya saMyama kA jarA bhI sevana nahIM karatA / . pAgabbhi pANe bahuNaM tivAti, ativvateghAtamuveti bAle / Niho NisaM gacchati aMtakAle, aho siraM kaTu uvei duggaM // 5 // chAyA - prAgalbhI prANAnAM bahUnAmatipAtI, anirvato ghAtamupaiti bAlaH / nyag nizAM gacchatyantakAle, adhaH ziraH kRtvopaiti durgam // anuvAda - jo puruSa jIvoM ke atipAta-vyApAdana meM bar3A pragalbha-DhITha hai aura dhRSTatA pUrvaka bahuta se jIvoM ko naSTa karatA hai, sadA krodha kI Aga se jalatA rahatA hai vaha ajJAnI narka ko prApta karatA hai / vaha marakara nIce-adholoka meM andhakAra meM, nIcA sira kiye atyanta pIr3Aprada sthAna ko prApta karatA hai| TIkA - 'prAgalbhyaM' dhASTaya tadvidyate yasya sa prAgalbhI, bahUnAM prANinAM prANAnatIva pAtayituM zIlamasya sa bhavatyati pAtI, etaduktaM bhavati-atipAtyapi prANinaH prANAnatidhArTAdvadati yathA-vedAbhihitA hiMsA hiMsaiva na bhavati, tathA rAjJAmayaM dharmo yaduta AkheTabakena vinodakriyA, yadi vA - "na mAMsa bhakSaNe doSo, na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM, nivRttistu mahAphalA // 1 // " 310 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM ityAdi tadevaM krUrasiMhakRSNa sarpavat prakRtyaiva prANAtipAtAnuSThAyI ' anirvRtaH 'kadAcidapyanupazAntaH krodhAgninA dahyamAno yadi vA lubdhakamatsyAdidhakajIvikAprasaktaH sarvadA vadhaparimAmapariNato'nupazAnto hanyante prANinaH svakRtakarmavipAkena yasmin sa ghAto - narakastamupa - sAmIpyenaiti-yAti, ka: ? - 'bAlaH' ajJo rAgadveSodayavartI saH 'antakAle' maraNakAle 'niho 'tti nyagadhastAt 'NisaMti andhakAram, adho'ndhakAraM gacchatItyarthaH tathA - svena duzcaritenAdhaH ziraH kRtvA 'durgaM' viSamaM yAtanAsthAnamupaiti avAkzirA narake patatItyarthaH // 5 // sAmprataM punarapi narakAntarvartino nArakA yadanubhavanti taddarzayitumAha TIkArtha yahAM DhITha pana ko prAgalbha bhaya yA pragalbhatA kahA jAtA hai| jo puruSa DhITha hotA hai use prAgabhI bhI kahate haiM / jisakA svabhAva bahuta se prANiyoM kA atyanta ghAta yA hanana karane kA hai, vaha atipAti kahA jAtA hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki jo puruSa prANiyoM kI hiMsA karatA huA dhRSTatA ke sAtha kahatA hai ki veda meM vihita hiMsA veda meM jisa hiMsA kA vidhAna hai, vaha hiMsA vAstava meM hiMsA nahIM hai, athavA rAjAoM kA to yaha dharma AcAra hai, ve AkheTa dvArA apanA manovinoda karate haiM, mAMsa bhakSaNa, madirApAna, abrahmacarya sevana meM doSa nahIM hai kyoMki ye kArya jIvoM ke lie svabhAva siddha hai / inase nivRtta - inakA tyAga karane kA mahAn phala hai / jo nirdaya zera aura kAle nAga ke samAna svabhAva se hI prANiyoM kA prANAtipAta- ghAta karatA hai athavA jo pazu vadha, matsyavadha dvArA AjIvikA calAtA hai, jo sadA vadha pariNAma mArane kI bhAvanA lie rahatA hai, kabhI zAnta nahIM hotA vaha narka meM jAtA hai| jahA~ apane kiye huye karmoM kA phala bhogane ke rUpa meM prANiyoM tA hai / vaha kauna hai ? vaha ajJa hai - viveka rahita hai| usake rAga aura dveSa udita haiM / vaha marakara nIce - adholoka meM - andhakAra meM jAtA hai| apane dvArA kiye gaye pApoM ke phala svarUpa nIcA sira kiye bhayaMkara yAtanApUrNa sthAna ko prApta hotA hai / isakA yaha tAtparya hai ki vaha nIcA sira kiye narka meM giratA hai / 1 haNa chiMdaha bhiMdaha NaM daheti, sadde suNiMtA parahammiyANaM / te nAragAo bhayabhinnasannA, kaMkhaMti kannAma disaM vayAmo // 6 // chAyA jahi chindhi bhindhi daha iti zabdAn zrutvA paramAdhArmikANAm / nArakAH bhayabhinnasaMjJAH kAMkSanti kAM nAma dizaM vrajAmaH // bhAvArtha paramA dhArmika devoM dvArA kahe gaye mAro, chinna kara do, kATa DAlo, bhedana karo, jalA do ityAdi zabda sunakara nAraka prANI bhaya se saMjJAvihIna ho jAte haiM, apanA hoza bhUla jAte haiN| ve cAhate haiM ki hama kisI dizA meM kahIM bhAga jAye / - - TIkA - tiryaGmanuSyabhavAtsattvA narakeSUtpannA antarmuhUrtena nirlUnANDajasannibhAni zarIrANyutpAdayanti, paryAptibhAvamAgatAzcAtibhayAnakAn zabdAn paramAdhArmikajanitAn zRNvanti, tadyathA - 'hata' mudgarAdinA 'chinta' khaGgAdinA 'bhinta' zUlAdinA 'dahata' murmurAdinA NamitivAkyAlaGkAre, tadevambhUtAn karNAsukhAn zabdAn bhairavAn zrutvA te tu nArakA bhayodbhrAntalocanA bhayenabhItyA bhinnA - naSTA saMjJA - antaHkaraNavRttiryeSAM te tathA naSTasaMjJAzca 'kAM dizaM vrajAmaH' kutragatAnAmasmAkamevambhUtasyAsya mahAghoravadAruNasyaduHkhasya trANaMsyAdityetatkAGkSantIti // 6 // teca bhayodrAntA dikSunaSTA yadanubhavanti taddarzayitumAha 311 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha naraka meM utpanna prANI jyoM duHkha anubhava karate haiM unakA digdarzana karAne hetu sUtrakAra kahate haiM- tiryaca yoni aura manuSya yoni chor3akara narka meM paidA hone vAle prANiyoM ke zarIra antamuhUrta meM aNDe se nikale hue roma aura paMkha rahita pakSI kI taraha utpanna hote haiN| tatpazcAt ve paryAptI bhAva ko prApta kara atyanta bhayotpAdaka nArada devoM ke zabda sunate haiM / jaise inheM mudgara Adi se mAro, talavAra Adi se inakA chedana karo- kATo, zUla Adi dvArA inakA vedhana karo inako unameM piro lo, muramura tusa yAbhuse Adi dvArA inheM jalAo, yahA~ NaM zabda vAkyAlaMkAra ke artha meM AyA hai| ve nAraka isa prakAra kAnoM ke lie kaSTaprada atyanta bhayAnaka zabdoM ko sunakara bhayabhIta ho jAte haiM, unakI A~kheM cauMdhiyA jAtI haiM tathA citta kA~pa uThatA hai / ve cAhate haiM ki hama kisa dizA meM jAMye, kahA~ jAye jisase ina atyanta ghora tathA dArUNa duHkhoM se apane ko bacA sake / -- OM OM OM iMgAlarAsiM jaliyaM sajotiM tattovamaM bhUmimaNukkamaMtA / te DajmANA kaluNaM thAMti, arahassarA tattha ciradvitIyA // 7 // chAyA - aGgArarAziM jvalitaM sajyotiH tadupamAM bhUmimanukrAmantaH / te dahyamAnAH karuNaM stananti arahasvarA statra cirasthitikAH // anuvAda - jaise jalate huye aMgAroM kI rAzi bahuta tapta garma hotI hai tathA agni sahita pRthvI atyanta uSNa hotI hai, Aga ugalatI hai, usI taraha naraka bhUmi atyanta paritapta haiM / usa para calate hue naraka ke prANI jalate rahate haiM tathA bar3e jora se krandana karate haiM / ve vahA~ dIrghakAla taka nivAsa karate haiM / TIkA 'aGgArarAziM' kharidAGgArapuJja 'jvalitaM' jvAlAkulaM tathA saha jyotiSA - ughotena vartata iti sajyortibhUmi:, tenopamA yasyAH sA tadupamA tAmaGgArasannibhAM bhUmimAkramantaste nArakA dandahyamAnAH 'karuNaM' dInaM 'stananti' Akrandanti, tatra bAdarAgnerabhAvAttadupamAM bhUmimityuktam, etadapi dirzanArthamuktam, anyathA nArakAtApasyeha tyAgninA nopamA ghaTate, te ca nArakA mahAnagaradAhAdhikena tApena dahyamAnA 'arahasvarA' prakaTasvarA mahAzabdAH, santaH 'tatra' tasminnarakAvAse ciraM - prabhUtaM kAlaM stitiH - avasthAnaM yeSAM te tathA tathAhiutkRSTatastrayastriMzatsAgaropamANi jaghanyato dazavarSasahastrANi tiSThantIti // 7 // - aMgAroM kI rAzi hotI hai, agni sahita pRthvI hotI hai| Dhera ke sadRza usa bhUmi para calate huye aura jalate huye sAtha cillAte cIkhate haiN| naraka meM bAdara - sthUla agni TIkArtha - jaise jalate hue khadIra- khaira ke naraka bhUmi bhI una jaisI hai - upamita hai / aMgAroM ke naraka ke prANI karuNa krandana karate haiM - bar3e duHkha ke nahIM hotI / isalie sUtrakAra ne naraka kI bhUmi ko bAdara agni se upamita kiyA hai, usake samAna batalAyA hai / yaha upamA to digdarzana mAtra hai kyoMki naraka ke tApa ko yahA~ kI agni kI upamA nahIM dI jA sakatI / kisI bar3e nagara meM lagI huI Aga se bhI adhika, paritApa se jalate hue naraka ke prANI bar3A krandana kolAhala karate haiN| ve naraka meM bahuta samaya taka vAsa karate haiM / ve utkRSTa- adhika se adhika taiMtIsa sAgaropama kAla 1 taka tathA jaghanya kama se kama dasa sahastra varSo taka naraka meM vAsa karate haiM / jai te suyA 'veyaraNI bhiduggA, Nisio jahA khura iva tikkhasoyA / taraMti te veyaraNIM bhiduggAM, usu coiyA sattisu hammamANA // 8 // 312 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA - anuvAda - ustare ke samAna teja dhAra se yukta vaitaraNI nadI ke sambandha meM sambhavatayA tumane sunA hogaa| vaha nadI bar3I durgama hai / use pAra karanA usake pAsa jAnA bahuta kaThina hai / tIkSNa bANa-bANa jaise tIkhe lohe kAMTe evaM zakti-zUla Adi tIkhI noMka vAle zastroM hanyamAna mAre jAte, satAye jAte naraka ke prANI ghabarA kara usa nadI meM kUda par3ate haiM / narakavibhakti adhyayanaM yadi te zrutA vaitaraNyamidurgA nizito yathA kSuraivatIkSNastrotAH / taranti te vaitaraNI mabhidurgAmiSu coditAH zaktisuhanyamAnAH // TIkA apica - sudharmasvAmI jambUsvAminaM pratIdamAha-yathA bhagavatedamAkhyAtaM yadi 'te' tvayA zrutAzravaNapathamupAgatA 'vaitaraNI' nAma kSAroSNarUdhirAkArajalavAhinInadI Abhimukhyena durgA abhidurgA-du:khotpAdikA, tathA - nizito yathA kSurastIkSNo bhavatyevaM tIkSaNAni - zarIrAvayavAnAM kartakAni srotAMsi yasyAH sA tathA, te ca nArakAstaptAGgArasannibhAM bhUmiM vihAyodakapipAsavo'bhitaptAH santastApApanodAyAbhiSiSikSavo vA tAM vaitaraNI mabhidurgAM taranti kathambhUtAH ? iSuNA - zareNa pratodeneva coditA:- preritAH zaktibhizca hanyamAnAstAmeva bhImAM vaitaraNIM taranti tRtIyArthe saptamI // 8 // kiJca " TIkArtha - zrI sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM ki bhagavAna mahAvIra ne jisake viSaya meM AkhyAda kiyA hai - kahA hai usa vaitaraNI nAmaka nadI ke sambandha meM tumane sunA hogA usa nadI meM aisA pAnI bahatA rahatA hai, jo khArA hai, uSNa hai aura rakta sadRza hai / jaise eka ustare kI dhAra bar3I teja hotI hai usI taraha usa nadI kI dhArA bar3I tIvra hai / usa dhArA ke nAraka jIvoM ke lagane se nAraka jIvoM ke aMga kaTa jAte haiN| isalie bar3I durgama hai - duHkhotpAdaka hai / usameM jo prANI bahate haiM, vaha unameM bar3A duHkha utpanna karatI hai, tapta evaM pipAsita naraka ke prANI aMgAroM ke samAna atyanta uSNa naraka bhUmi kA parityAga kara apanA tApa miTAne hetu snAna karane hetu usa bhayAnaka nadI meM kUda par3ate haiM / ve naraka ke prANI kaise haiM ? mAnoM unake bANa lohe ke kA~Te athavA zUla - tIkhe akuMza Adi cubhokara unheM pIDita kiyA gayA ho| vaisI dazA meM ve bhayaMkara vaitaraNI nadI meM kUda jAte haiM tairate haiM, yahA~ tRtIyA vibhakti ke rUpa meM saptamI vibhakti huI hai / - - OM OM OM kIlehiM vijjhati asAhukammA, nAvaM uviMte sai vippahUNA / anne tu sUlAhiM tisUliyAhiM, dIhAhiM vidhdhUNa ahe karaMti // 9 // chAyA - kIleSu vidhyanti, sAdhukarmANaH nAvamupayataH smRti viprahInAH / anye tu ghairvidva'dhaH kurvanti // zUlaistrizUlai anuvAda vaitaraNI ke kleza se utpIr3ita nAraka ke prANI naukA para car3hane ke lie Ane lagate haiM taba una para pahale se sthita nAraka deva una abhAgoM kI gardana kIloM se bheda DAlate haiM / jo vaitaraNI ke duHkha se pahale se hI apanA bhAna bhUla cuke haiM, hoza havAza gavA~ cuke haiN| ve naraka ke jIva isa duHkha se aura adhika vyathita ho uThate haiN| unheM kahIM dUsare naraka deva apane manovinoda hetu narka gata prANiyoM ko zUloM, trizUloM meM pirokara pRthvI para paTaka DAlate haiM / TIkA tAMzca nArakAnatyantakSAroSNena durgandhena vaitaraNIjalenAbhiptAnAyasakIlAkulAM nAvamupagacchataH pUrvArUDhA 'asAdhukarmANaH' paramAdhArmikAH 'kIleSu' kaNTheSu vidhyanti, te ca vidhyamAnAH lakakalAyamAnena 313 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAGga sUtram sarvatroto'nuyAyinA vaitaraNIjalena naSTasaMjJA api sutarAM ' smRtayA viprahINA' apagatakartavyavivekAbhavanti, anye punarnarakapAlAnArakaiH krIDatastAnnaSTAMstrizUlikAbhiH zUlAbhiH 'dIrghikAbhiH ' AyatAbhirvighvA adhobhUmau kurva // 9 // apica - TIkArtha vaitaraNI nadI ke atyanta khAre, uSNa aura durgandha yukta pAnI se tape huye du:khita becAre nArakIya prANI usa nadI meM calAyI jAtI lohe ke tIkhe kIloM se yukta-kAMToM se yukta naukA para Ane lagate haiM, to pahale se hI una naukAoM para baiThe huye nAraka deva una prANiyoM ke gale meM tIkhe kIle cubhote haiM / ve narakagata prANI kala-kala zabda ke sAtha bahatI huI vaitaraNI ke jala se saMjJAhIna hote hI hai, phira tIkhe kA~ToM se pIr3A pAte huye aura adhika smRti zUnya ho jAte haiM / unheM apane karttavya kA jarA bhI jJAna nahIM rahatA / dUsare naraka pAla-nAraka deva narakagata jIvoM ke sAtha krIr3A karate hue una saMjJArahita abhAge jIvoM ko lambe lambe zUloM- trizUloM meM pirokara jamIna para pachAr3a dete haiM / kesiM ca baMdhitu gale silAo, udagaMsi bolaMti manalayaMsi / kaluMbuyAvAluya mummure ya lolaMti paccaMti a tattha anne // 10 // keSAM ca baddhvA gale zilAH, udake majjayanti mahAlaye / kalambukAbAlukAyAM murmure ca lolayanti pacati ca tatrA'nye // chAyA anuvAda naraka para kaI narakapAla kinhIM narakagata prANiyoM ke gale meM patthara kI zilA bA~dhakara unheM agAdha jala meM DUbo dete haiM / tathA kaI anya narakapAla atyanta paritapta garma bAlU meM tathA tuSAgni meM una naraka ke prANiyoM ko idhara udhara ghasITate haiM, ragar3ate haiM, yA pakAte haiM / TIkA - keSAMcinnArakANAM paramAdhArmikA mahatIM zilAM gale baddhvA mahatyudake 'bolaMti' tti, nimajjayanti, pustataH samAkRSya vaitaraNInadyAH kalambukAvAlukAyAM murmurAgnai ca 'lolayanti' atitaptavAlukAyAM caNakAniva samantato gholayanti, tathA anye 'tatra' narakAvAse svakarmapAzAvapAzitAnnakAran suNThake protakamAMsapezIvat 'pacanti' bharjayantIti // 10 // tathA - : TIkArtha nAraka deva kinhIM narakagata jIvoM ke gale meM bar3I-bar3I pASANa zilAyeM bA~dha dete haiM aura unheM agAdha jala meM nimajjita kara dete haiM, Dubo dete haiM, phira ve unako vahA~ se khIMca lete haiM, aura paritaptauSNatA se lAla banI bAlU meM, tuSAgni meM DAlakara ghisate haiM, ragar3ate haiN| bahuta tapI huI bAlU meM canoM kI bhUMjane kI jyoM idhara udhara ghumAte haiM / anya paramAdhArmika deva apane karmoM ke jAla meM grasta una narakagata jIvoM ko zUla meM pirokara pakAye jAne vAle mAMsa kI taraha pakAte haiM / OM aMdhaMtamaM AsUriyaM nAma mahAbhitAvaM, duppataraM mahaMtaM / uDDhaM aheaM tiriyaM disAsu, samAhio jattha'gaNI jhiyAI // 11 // chAyA asUryyaM nAma mahAbhitApamandhantamaM duSprataraM mahAntam / Urdhva mastiryyagdizAsu samAhito yatrAgniH prajvalati // 314 - Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM anuvAda pApI jIva aise narakoM meM jAte haiM, jahA~ sUrya nahIM hai, ghora paritApa hai, jo aMdhere meM bhare hue haiM, jinheM pAra karanA atyanta duSkara hai, jo bahuta vizAla hai, upara nIce aura tiryak dizAoM meM sarvatra jahA~ Aga jalatI rahatI hai / - TIkA na vidyate sUryo yasmin saH asUryo - narako bahalAndhakAraH kumbhikAkRtiH sarva eva vA narakASAso'sUrya iti vyapadizyate, tamevambhUtaM mahAbhitAm andhatamasaM 'duSprataraM ' duruttaraM 'mahAntaM' vizAlaM narakaM mahApApodayAdvrajanti, ta, tatra ca narake Urdhvamadhastiryak sarvata: 'samAhita: ' samyagAhito vyavasthApito'gnirjvalatIti, paThyate ca 'samUsio jattha'gaNI jhiyAI' yatra narake samyagUrdhvaM zritaH samucchrito'gniH prajvalita taM tathAbhUtaM narakaM vArAkAvrajanti iti // 16 // kiJcAnyat TIkArtha - sUrya rahita - jisameM sUrya nahIM rahatA, ghora aMdhakAra maya, kumbhikA ke sadRza AkAra yukta asUrya nAmaka eka naraka hai / athavA sabhI naraka asUrya kahe jAte haiM / pApI prANI apane pApa ke udaya ke pariNAma svarUpa aise atyadhika tApayukta, saghana aMdhakAra pUrNa, durgama-duHkha se pAra karane yogya vizAla naraka meM jAte haiM / vahA~ Upara se nIce tathA sabhI tirachI dizAoM meM agni prajvalita rahatI hai| yahA~ 'samUsio - samucchrita pATha bhI prApta hotA hai / usake anusAra ve pApI abhAge prANI aise naraka meM jAte haiM, jisameM bahuta Upara taka uThI huI lapaToM se yukta Aga jalatI rahatI hai / OM OM OM jaMsI guhAe jalaNe'tiuTTe, avijANao ujjhai luttapaNo / sayo ya kaluNaM puNa dhammaThANaM, gADhovaNIyaM atidukkhadhammaM // 12 // chAyA anuvAda eka aisI naraka bhUmi hai, jisameM guphA kI AkRti meM agni sthApita hai- Aga jalatI rahatI hai, jisameM par3e hue nArakIya jIva AtmavismRta aura saMjJA vihIna hokara jalate haiM, unheM apane ApakA jarA bhI hoza-havAza nahIM rahatA / naraka bhUmi atyanta karuNotpAdaka aura paritApa pUrNa sthAna hai, atyadhika duHkhaprada hai, pApa karmoM ke pariNAma svarUpa vahA~ jAnA par3atA hai I - - yasmin guhAyAM jvalena'tivRtto'vijAnan dahyate, lupta prajJaH / sadA ca karuNaM punardharmasthAnaM gADhopanIta matiduHkhadharmam // - TIkA - 'yasmin ' narake'tigato'sumAn 'guhAyA' mityuSTrikAkRtau narake pravezito 'jvalane' agnau 'ativRttaH' atigato vedanAbhibhUtatvAtsvakRtaM duzcaritamajAnan 'luptaprajJaH' apagatAvadhiviveko dandahyate, tathA 'sadA' sarvakAlaM punaH karuNaprAyaM kRsnaM vA 'dharmasthAnam' uSNasthAnaM tApasthAnamityarthaH 'gADhaM 'ti atyartham 'upanItaM' DhaukitaM duSkRtakarmakAriNAM yat sthAnaM tatte vrajanti, punarapi tadeva vizinaSTi - atiduHkharUpo dharmaH svabhAvo yasminniti, idamuktaM bhavati - akSinimeSamAtramapi kAlaM na tatra duHkhasya vizrAma iti, taduktam acchiNimIlaNamettaM Natthi suhaM dukkhameva paDibaddhaM / Nirae NeraiyANaM ahoNisaM paccamANANaM // 1 // // 12 // apica chAyA - akSinimIlanamAtraM nAsti sukhaM duHkhameva prativaddhaM / nirayainairayikANAM aharnizaM pacyamAnAnAm // 1 // TIkArtha jisa naraka meM gata prANI guphA ke AkAra meM yA U~Ta sadRza AkAra meM sthita naraka bhUmi meM praviSTa hokara vahA~ prajvalita Aga meM jalatA huA vedanA se atyanta vyathita hokara apane pApa ko nahIM jAnatA, 315 - = Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram usakI prajJA lupta ho jAtI hai / vaha apagata viveka-viveka zUnya hokara atyadhika jalatA rahatA hai / vaha naraka sabhI kAla-vartamAna, bhUta aura bhaviSya meM karUNaprAyaH-karuNotpAdaka hai, athavA sampUrNata: USNa sthAna hai / pApa karane vAle prANiyoM ko vaha prApta hotA hai, arthAt pApI jIva usameM jAte haiM / usa sthAna kI vizeSatA batAte hue sUtrakAra kahate haiM-vaha atyanta duHkharUpa hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki netranimeSa mAtra bhI samaya vahA~ du:kha se chUTane kA nahIM milatA / kahA hai-naitra ke palaka jhapakane ke samaya meM bhI nArakIya jIva surava nahIM pAte, ve nirantara naraka meM pakate hue, pIDita hote hue kaSTa bhogate rahate haiN| cattAri agaNIo samArabhittA, jahiMkrUrakammA'bhitaviMti bAlaM / te tattha ciTuMta'bhitappamANA macchA va jIvaMtu va jotipattA // 13 // chAyA - catasRSvagnIn samArabhya, yasmin krUrakarmANo'bhitApayanti bAlam / te tatra tiSThantyabhitapyamAnA matsyA iva jIvanta upajyotiH prAptAH // anuvAda - naraka meM paramAdhAmI deva cAroM dizAoM meM cAra prakAra kI agniyA~ jalAkara ajJajIvoM ko paritapta karate haiM / jaise jIvita machalI ko Aga meM DAla diyA jAya to vaha vahI paritapta hotI huI, jalatI huI par3I rahatI hai, usI taraha ve nAraka Aga meM jalate hue par3e rahate haiN| TIkA - catasRSvapi dikSu caturo'grIn samArabhya 'prajvAlya' yatra yasminnarakAvAse 'krUrakarmANo' naraka pAlA AbhimukhyenAtyarthaM tApayanti-bhaTitravatpacanti 'bAlam' ajhaM nArakaM pUrvakRtaduzcaritaM te tu nArakajIvA evam 'abhitapyamAnAH 'kadarthyamAnAH svakarmagiDitAstatraiva prabhUtaM kAlaM mahAduHkhAkale narake tiSThanti, dRSTAntamAhayathA jIvanto 'matsyA' mInA 'upajyotiH' agneH samIpe prAptAH paravazatvAdanyatra gantumasamarthAstatraiva tiSThanti, evaM nArakA api, matsyAnAM tApAsahiSNutvAdagnAvatyantaM duHkhamutpadyata ityatastadgrahaNamiti // 13 / / kiJcAnyat ___TIkArtha - naraka sthAna meM krUra karmA-nirdaya narakapAla cAroM dizAoM meM cAroM agniyA~ prajvalita kara una ajJAnI nAraka jIvoM ko jinhoMne pUrvajanma meM pApa kiye, bhaTTI kI taraha atyanta tApa dete hue pakAte haiM, yoM kadarthita-utpIr3ita hote hue ve nAraka prANI apane karmapAza meM baMdhe hone ke kAraNa usa atyanta duHkhaprada naraka meM dIrgha kAla taka par3e rahate haiM / isa sambandha meM eka dRSTAnta dete haiM-jaise eka jIvita machalI agni ke samIpa pahuMcakara usameM par3akara paravaza hone ke kAraNa anyatra nahIM jA sakatI usI jagaha par3I rahatI hai, nArakIya prANI bhI usI kI jyoM naraka meM par3e rahate haiM, machalI paritApa nahIM saha sakatI isalie use agni meM bahuta duHkha hotA hai, isI kAraNa machalI kA dRSTAnta diyA gayA hai / saMtacchaNaM nAma mahAhitAvaM, te nArayA jattha asAhukammA / hatthehi pAehi ya baMdhiUNaM, phalagaM va tacchaMti kuhADahatthA // 14 // chAyA - saMtakSaNaM nAma mahAbhitApaM te nArakA yatra asAdhukarmANaH / hastaizca pAdaizva badhdhavA phalakamiva takSNuvanti kuThArahastAH // (316) Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM __ anuvAda - saMtakSaNa nAmaka eka naraka hai / vaha prANiyoM ko ghora paritApa detA hai / usameM krUrakarmA paramAdhAmI deva apane hAtha meM kulhAr3e lie rahate haiM, ve nArakIya prANiyoM ke hAtha paira bAMdha dete haiM aura kATha kI taraha kulhAr3e se unakA chedana-bhedana karate hai-kATate haiN| TIkA - sama-ekIbhAvena takSaNaM santakSaNaM, nAmazabdaH sambhAvanAyAM, yadetatsaMtakSaNaM tatsarveSAM prANinAM 'mahAbhitApaM' mahAduHkhotpAdakamityevaM sambhAvyate, yadyevaM tataH kimityAha-te 'nArakA' narakapAlA 'yatra' narakAvAse svabhavanAdAgatAH 'asAdhu karmANaH' krUrakarmANo niranukampAH 'kuThArahastAH' parazupANayastAnnArakAnatrANAn hastaiH pAdaizva 'badhdhavA' saMyamya 'phalakamiva' kASThazakalamiva 'takSNuvanti' chindantItyarthaH // 14 // api ca TIkArtha - jo ekI bhAva se prANiyoM ko kATatA hai, use saMtakSaNa kahate haiM / yahA~ nAma zabda sambhAvanA ke artha meM prayukta hai / jo yaha saMtakSaNa nAmaka naraka kahA gayA hai, vaha samasta prANiyoM ke lie atyanta duH kha utpanna karatA hai, yaha saMbhAvita hai / yadi aisA hai to kyA ? isa prazna kA nirAkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM ki usa naraka meM krUrakarmA-nirdaya karma karane vAle niranukampa-anukampA rahita, dayAzUnya narakapAla hAtha meM kulhAr3e lie hue apane bhavana se Akara una trANa rahita-jinakA koI rakSaka nahIM hai, nArakIya jIvoM ke hAtha paira bA~dhakara unakA kATha ke samAna chedana-bhedana karate haiM-kATate haiM cIrate haiM / ruhire puNo vaccasamussiaMge, bhinnuttamaMge varivattayaMtA / payaMti NaM Neraie phuraMte, sajIvamacche va ayokavalle // 15 // chAyA - rUdhire punaH varcaH samucchritAGgAn bhinnottAmAGgAn parivartayantaH / pacanti nairamikAn sphurataH sajIvamatsyAnivAya sakalavalyAm // anuvAda - narakapAla nArakIya jIvoM kA khUna nikAlakara, use garma kar3Ahe meM DAlakara usa khUna meM jIvita machalI ke samAna una nArakoM ko DAla dete haiM aura pakAte haiM / jinake zarIra mala dvArA samucchrita-sUje hue-phUle hue haiM, tathA jinake mastaka cUra-cUra kiye hue haiM / TIkA - te paramAdhArmikAstAnnArakAnsvakIye rUdhire taptakavalyAM prakSipte punaH pacanti varcaH pradhAnAni samucchritAnyantraNyaGgAni vA yeSAM te tathA tAn bhinnaM cUrNitam uttamAkaM ziro yeSAM te tayA tAniti, kathaM pacantItyAha'parivartayantaH' uttAnAnavAGmukhAn vA kurvantaH Namiti vAkyAlaGkAre tAn-'sphurata' itazcetazca vihvalamAtmAnaM nikSipataH sajIvamatsyAnivAyasakavalyAmiti // 15 // tathA - TIkArtha - ve paramAdhAmI deva una narakagata jIvoM ko kar3AhI meM ubalate unhIM ke khUna meM DAlakara pakAte haiM / una nArakIya jIvoM kI antar3iyA tathA anya aMga mala ke kAraNa samucchrita-sUje hue haiM / unake mastaka cUra-cUra kie hue haiM / ve kisa taraha pakAye jAte haiM isakA digdarzana karate hue kahate haiM-jo nArakIya jIva ulTe par3e hue haiM, unako sIdhe karake, jo sIdhe par3e hue haiM, unako ulTe karake pakAte haiM / yahA~ 'NaM' zabda vAkyAlaMkAra ke artha meM AyA hai / isa prakAra pakAye jAte hue nArakIya jIva vyAkula hokara apane zarIra ko idhara udhara ulaTate, palaTate hue tar3aphar3Ate haiM / narakapAla sajIva machalI kI jyoM lohe kI kar3AhI meM pakAte jAte haiN| 317 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram no ceva te tattha masIbhavaMti, Na mijatI tivvabhiveyaNAe / tamANubhAgaM aNuvedayaMtA, dukkhaMti dukkhI iha dukkaDeNaM // 16 // chAyA - no caiva te tatra maSIbhavanti, na niyante tIvrAbhivedanayA / tamanubhAgamanuvedayantaH duHkhyanti duHkhina iha duSkRtena // anuvAda - nArakIya prANI naraka kI agni meM jalakara bhasma nahIM hote, tathA naraka kI tIvra yAtanA se ve marate bhI nahIM, kintu apane dvArA kie gae duSkRtoM-pApoM ke kAraNa naraka kI yAtanA bhogate rahate haiM, duHkhI rahate haiN| TIkA - te ca nArakA evaM bahuzaH pacyamAnA api 'no' naiva 'tatra' narake pAke vA narakAnubhAve vA sati 'maSIbhavanti' naiva bhasmAsAdbhavanti, tathA tattIvrAbhivedanayA nAparamagniprakSiptamatsyAdikamapyasti yanmIyateupamIyate, ananyasadRzIM tIvrAM vedanAM vAcAmagocarAmanubhavantItyarthaH, yadi vA-tIvrAbhivedanayA'pyananubhUtasvakRta karmatvAnna mriyanta iti. prabhatamapi kAlaM yAvattattAdazaM zItoSNavedanAjanitaM tathA dahanacchedanabhedanatakSaNa trizUlAropaNakumbhI-pAkazAlyalyArohaNAdikaM paramAdhArmikajanitaM parasparodIraNaniSpAditaM ca 'anubhAgaM' karmaNA vipAkam 'anuvedayantaH' samanuvedayantaH samanubhavantastiSThanti tathA svakRtena 'duSkRtena' hiMsA dinA'STAdazapApasthAna rUpeNa satatodIrNaduHkhena duHkhino 'duHkhyanti' pIDyante, nAkSinimeSamapi kAlaM duHkhena mucyanta iti||16|| kiJcAnyat TIkArtha - ve nArakIya prANI jaisA pahale varNita huA hai, aneka bAra pakAye jAne para bhI usa naraka meM jalakara bhasma nahIM ho jAte, tathA ve jaisI ghora vedanA kA anubhava karate haiM, Aga meM jalatI huI machalI kI vedanA se bhI unakI vedanA upamita nahIM kI jA sakatI / vaha aisI vedanA hai, jisakA varNana nahIM kiyA jA sakatA, jise ve nAraka bhogate haiM, athavA tIvra vedanA hone ke bAvajUda apane dvArA kiye gae karmoM kA phala bhoga avaziSTa-bAkI rahane ke kAraNa ve nArakIya jIva marate nahIM hai / ve dIrghakAla paryanta jaisA pahale ullekha huA hai apane karmoM ke phalasvarUpa sardI garmI Adi se janita pIr3A, paramAdhAmI devoM dvArA niSpAdita dahanajalAnA, chedana-kATanA, bhedana-alaga-alaga karanA, takSaNa-chIlanA, trizUla meM pironA, kumbhI meM pakAnA, zAlmalIvRkSa para car3hAnA Adi evaM Apasa meM eka dUsare dvArA utpAdita duHkhoM ko vahA~ bhogate hue rahate haiM / naraka meM Apatita jIva svakRtahiMsA Adi aThAraha sthAna rUpa pApoM ke pariNAma svarUpa utpanna duHkhoM se utpIDita hote rahate haiN| netra ke palaka jhapakane taka ke samaya meM bhI ve duHkha se chuTakArA nahIM pAte / tahiM ca te lolaNa saMpagADhe, gADhaM sutattaM agaNiM vayaMti / na tattha sAyaM lahatI bhidugge, arahiyAbhitAvA tahavI taviMti // 17 // chAyA '- tasmiMzca te lolana saMpragADhe, gADhaM sutaptamagniM vrajanti / na tatra sAtaM labhante'midurge'rahitAbhitApAn tathApi tApayanti / anuvAda - naraka meM sardI se pIDita nArakIya prANI use dUra karane hetu prajvalita agni ke samIpa jAte haiM, parantu ve vahA~ sukha nahIM pAte / usa bhayAvaha agni se paritapta hone lagate haiM / una paritApa pAte nAraka jIvoM ko paramAdhAmI deva aura adhika paritapta karate haiM / (318 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM TIkA 'tasmiMzca' mahAyAtanAsthAne narake tameva vizinaSTi - nArakANAM lolanena samyak pragAr3ho - vyApto bhUtaH sa tathA tasminnarake atizItArtAH santo 'gAr3ham' atyarthaM suSThu taptam agniM vrajanti, 'tatrApi ' agnisthAne'bhidurge dahyamAnAH 'sAtaM' sukhaM manAgapi na labhante, 'arahito' nirantaro'bhitApo - mahAdAho yeSAM te arahitAbhitApAH tathApi tAnnArakAMste narakApAlAstApayantyatyarthaM taptatailAgninA dahantIti // 17 // api caTIkArtha - naraka aisA sthAna hai, jahA~ atyadhika yAtanAe~ haiM / usakI vizeSatA para prakAza DAlate hue sUtrakAra kahate haiM - naraka nArakIya jIvoM ke kolAhala se unakI halacala se bharA huA hai / vahA~ atyadhika zIta se Arta prANI apanI ThaMDaka dUra karane ke lie atyadhika pradIpta- teja jalatI huI agni ke nikaTa jAte haiM / vaha agni atyanta dAhaka hotI hai| usameM ve jalane lagate haiM, jarA bhI sukha nahIM paate| usa Aga meM ve lagAtAra jalate haiM, unheM bar3A dAha hotA hai / tathApi paramAdhAmI deva khUba garama kiyA huA tela una para chir3aka kara unheM dagdha karate haiM / OM OM 4 se succaI nagaravahe va sadde, duhovaNIyANi payANi tattha ! udiNNa kammANa udiNNakammA, puNo puNo te sarahaM durhati // 18 // chAyA - atha zrUyate nagaravadhaiva zabdaH, duHkhopanItAni padAni tatra / udIrNa karmaNa udIrNakarmANaH punaH punaste sarabhasaM duHkhayanti // anuvAda * jaba kabhI kisI nagara kA vidhvaMsa hotA hai, to vahA~ ke logoM kA duHkha vaza bar3A kolAhala hotA hai / vaise hI usa nagara meM kolAhala sunAI detA hai, bar3e kArUNika zabda sune jAte haiM, jinake mithyAtva Adi karma udIrNa- udaya prApta hai, jo pApa karma kA phala dene kI avasthA meM upasthita haiM, ve paramAdhAmI deva nArakIya jIvoM ko bar3e utsAha ke sAtha punaH punaH pIr3A dete haiM / TIkA - se zabdo'tha zabdArthe, 'atha' anantaraM teSAM nArakANAM narakapAlai raudraiH kadarthyamAnAnAM bhayAnako hAhAravapracura Akrandazabdo nagaravadha iva 'zrUyate' samAkarNyate duHkhena pIDayopanItAni - uccAritAni karuNApradhAnAni yAni padAni hA mAtastAta ! kaSTamanAtho'haM zaraNAgatastava trAyasva mAmityevamAdInAM pAdAnAM 'tatra' narake zabda: zrUyate, udIrNam-udayaprAptaM kaTuvipAkaM karma yeSAM te tathA teSAM tathA 'udIrNakarmANo' narakapAlA mithyAtvahAsyaratyAdInAmudaye vartamAnAH 'punaH punaH' bahuzaste 'sarahaM (duheM) ti' sarabhasaM-sotsAhaM nArakAn 'duHkhayanti ' atyantamasahyaM nAnAvidhaiyarUpAyairduHkhamasAtavedanIya mutpAdayantIti // 18 // tathA - rUdana TIkArtha - isa gAthA meM 'se' zabda atha ke artha meM AyA hai, isake anantara raudra- bhayAvaha paramAdhAmI devoM dvArA kadarthita-utpIDita kiye jAte una nArakIya jIvoM ke hAhAkAra se paripUrNa bhayAnaka krandana, usa nagara ke kolAhala kI jyoM pratIta hotA hai, jisakA vinAza ho gayA ho| usa naraka meM duHkha ke sAtha uccArita kiye jAte hue karuNA pradhAna-karuNA paidA karane vAle pada- zabda sunAI dete haiM- jaise he mAtA ! tAta ! maiM bar3e kaSTa meM hU~, anAtha hU~, merA koI svAmI nahIM hai, tumhArA zaraNAgata hU~, mujhe bacAo, ityAdi zabda usa naraka meM sunAI dete haiM / mithyAtva, hAsya, rati Adi ke udaya meM vidyamAna paramAdhAmI deva nArakIya jIvoM ko. 319 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram punaH punaH utsAha ke sAtha vibhinna prakAra se atyanta asahya duHkha dete haiM, jinake kaTu phalaprada udaya meM Aye hue haiN| pANehi NaM pAva viojayaMti, taM bhe pavakkhAmi jahAtaheNaM / daDehiM tatthA sarayaMti bAlA, savvehiM daMDehi purAkaehiM // 19 // chAyA - prANaiH pApA viyojayanti, tad bhavambheH pravakSyAmi yAthAtathyena / daNDaistatra smarayanti bAlAH sarveH daNDaiH purAkRtaiH // anuvAda - pApI ajJAnI naraka pAla nAraka jIvoM ke zarIra ke aMgoM ko niyojitakara-kATa kATa kara pRthak-pRthak kara dete haiM / isakA kAraNa maiM Apako yathAvata rUpa meM batalAtA hU~ / una prANiyoM dvArA apane pUrva bhava meM dUsare prANiyoM ko die gae daNDa ke anusAra hI ve unheM daNDita kara-pIr3ita kara unake pUrvakRta karmoM ko smaraNa karAte haiN| TIkA- 'Namiti' vAkyAlaGkAre, prANaiH' zarIrendriyAdibhiste pApAH' pApakarmANo narakapAlA 'viyojayanti' zarIrAvayavAnAM pATanAdibhiH prakAraivikartanAdavayavAn vizleSayanti, kimarthamevaM te kurvantItyAha-'tad' duHkhakAraNaM 'bhe' yuSmAkaM 'pravakSyAmi yAthAtathyena' avitathaM pratipAdayAmIti, daNDayanti-pIDAmutpAdayantIti daNDA-duH khavizeSAstai rakANAmApAditaiH 'vAlA' nirvivekA narakapAlAH pUrvakRtaM smArayanti, tadyathA-tadA hRSTastvaM khAdasi samutkRtyotkRtya prANinAM mAMsaMtathA pibasi tadrasaMmadyaM ca gacchasi paradArAn sAmprataM tadvipAkApAditena karmaNA'bhitapyamAnaH kimevaM rAraTISItyevaM sarvaiH purAkRtaiH 'daNDaiH' du:khavizeSaiH smArayantastAdRzabhUtameva duHkhavizeSamutpAdayanto narakapAlA: pIDayantIti // 19 // kiJca - TIkArtha - isa gAthA meM 'Na' zabda vAkyAlaMkAra ke rUpa meM AyA hai / pApakarmA narakapAla nAraka jIvoM ke zarIra ke avayavoM ko kATa kATa kara alaga kara dete haiM, ve aisA kyoM karate haiM, isakA nirAkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM-maiM isakA kAraNa sahI sahI batalAtA hU~ / vivekazUnya narakapAla nAraka jIvoM ko bhinnabhinna prakAra se daNDa dekara una dvArA pahale kiye gae karmoM ko yAda karAte haiM, jaise tuma bar3e hRSTa-prasanna hokara prANiyoM kA mAMsa kATa kATa kara khAte the / usakA rasa pIte the, madyapAna tathA parastrIgamana karate the, aba unhIM karmoM kA phala bhogate hue tuma isa prakAra kyoM cIkha rahe ho, cillA rahe ho, isa taraha narakapAla nAraka jIvoM dvArA pahale ke janma meM dUsare prANiyoM ko die gae daNDa-unheM dI gaI yAtanAoM ko smaraNa karAte hue unake sadRza hI unheM duHkha dete haiM, pIDita karate haiM / te hammANA Narage paDaMti, punne duruvassa mahAmitAve / te tattha ciTuMti duruvabhakkhI, tuTUMti kammovagayA kimI haM // 20 // chAyA - te hanya mAnA narake patanti, pUrNe durUpasya mahAbhitApe / te tatra tiSThanti durupabhakSiNaH, tuTyante karmopagatAH kRmibhiH // 320 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM anuvAda naraka meM narakapAloM dvArA hanyamAna mAre jAte hue ve nArakIya jIva usa naraka se nikalakara aise kUdakara gira jAte haiM, jo mala aura mUtra se bharA huA hai / vahA~ ve mala evaM mUtra kA bhakSaNa karate hue dIrgha kAla paryanta nivAsa karate haiM / unheM kIr3e kATate rahate haiM / TIkA 'te' varAkA nArakA 'hanyamAnA: ' tADyamAnA narakapAlebhyo naSTAanyasmin ghoratare 'narake' narakaikadeze 'patanti' gacchanti narake ? ' pUrNe' bhRte duSTaM rUpaM yasya taddUrUpaM viSThAsRgmAMsAdikalmalaM tasya bhRte tathA' mahAbhitApe' atisantApopete'te''nArakAH svakarmAvabaddhA:' tatra' evambhUte narake' durupabhakSiNaH 'azucyAdibhakSakAH prabhUtaM kAlaM yAvattiSThanti, tathA 'kRmibhiH' naraka pAlApAditai parasparakRtaizca 'svakarmopagatA:' svakarma DhaukitA: ' tudyante' vyathyante iti / tathA cAgamaH - chaTThI sattamAsu NaM puDhavIsu neraiyA pahU mahaMtAIM lohikuMthurUvAI viuvvittA annamannassa kAryaM samaturaMgemANA aNudhAyamANA aNudhAyamANA ciTThati // 20 // kiJcAnyat TIkArtha ve abhAge nArakIya prANI narakapAloM dvArA hanyamAna - tADyamAna mAre pITe jAte hue dUsare atyanta ghora naraka meM- naraka ke eka bhAga meM gira jAte haiM, cale jAte haiN| vaha naraka kaisA hai? vaha mala, rUdhira, mAMsa Adi apavitra, gande padArthoM se paripUrNa hai, tathA atyanta abhitApa se yukta hai / apane karma ke jAla meM paribaddha ve nArakIya prANI aise naraka meM azuci Adi padArthoM kA bhakSaNa karate hue dIrghakAla taka rahate haiM / naraka pAloM dvArA utpAdita kIDoM se tathA paraspara eka dUsare ke dvArA prerita kIr3oM se apane karmoM ke phalasvarUpa kATe jAte haiM / isa sambandha meM Agama meM ullekha hai ki chaThI tathA sAtavIM naraka bhUmi meM nAraka eka bahuta bar3e khUnI kunthu saMjJaka kIr3e kA rUpa banakara eka dUsare ke zarIra ko kATate hue bar3I pIr3A karate 1 sayA kasiNaM puNa ghammaThANaM, gADhovaNIyaM atidukkhadhammaM / aMdUsu pakkhippa vihattu dehaM veheNa sIsaM se'bhitAvayaMti // 21 // " chAyA - sadA kRtsanaM punardharmasthAnaM, gADhopanItamatiduHkhadharmam / andUSu prakSipya vihRtya dehaM vedhena zIrSaM tasyAbhi tApayanti // anuvAda nArakIya prANiyoM ke AvAsa kA sthAna sadA sarvathA uSNa rahatA hai / vaha unako nidhatta nikAcita Adi svasaMcita karmoM ke kAraNa prApta huA hai / svabhAvataH hI vaha sthAna atyadhika dukhaprada hai| narakapAla vahA~ nArakIya jIvoM ke zarIra ko tor3a maror3a tathA use ber3I bandhana Adi meM DAlakara unake mastaka meM chedakara unako yAtanA dete haiM / TIkA - 'sadA' sarvakAlaM ' kRtsnaM' saMpUrNaM punaH tatra narake 'dharmapradhAnaM' uSNapradhAnaM sthitiH sthAnaM nArakANAM bhavati, tatrahi pralayAtiriktAgninA vAtAdInAmatyantoSNarUpatvAt, tacca dRDhai :- nidhattanikAcitAvasthaiH karmabhirnArakANAm 'upanItaM ' DhaukitaM, punarapi vizinaSTi atIva duHkham - asAtAvedanIyaM dharmaH svabhAvo yasya tattathA tasmiMzcaivaMvidhe sthAne sthito'sumAn' andUSu' nigaDeSu dehaM vihatya prakSipya ca tathA zirazca' se ' tasya nArakasya'vedhena 'randhrotpAdanenAbhitApayanti kIlakaizca sarvANyapyaGgAni vitatya carmavat kIlayanti iti // 21 // apica - TIkArtha - nArakIya jIvoM ke AvAsa kA sthAna sadaiva uSNa pradhAna-garmI kI adhikatA lie hotA hai / vahA~ para vAyu Adi pralayAgni se bhI adhika uSNa hote haiM / vaha naraka sthAna nArakIya jIvoM ko una dvArA 321 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __zrI sUtrakRtAGga sUtram kiye huye nidhatta evaM nikAcita avasthA yukta karmoM dvArA prApta huA hai / naraka kI ora vizeSatA batalAte huye kahate haiM ki vaha atIva duHkharUpa hai, svabhAva se hI kaSTaprada hai / narakapAla isa prakAra ke naraka sthAna meM vidyamAna prANiyoM ke zarIra ko tor3a maror3a kara ber3I Adi ke bandhana meM DAlakara tathA unake mastiSka meM chedakara unheM kaSTa dete haiM / ve unake aMgoM ko camar3e kI jyoM phailAkara unameM kIleM ThoMkate haiN| chiMdaMti bAlassa khureNa nakkaM, udvevi chiMdaMti duvevi kaNNe / jibbhaM viNikkassa vihatthimittaM, tikkhAhiM sUlAhi'bhitA vayaMti // 22 // chAyA - chindanti bAlasya kSureNa nAsikA moSNa ca chidanti dvAvapi kau~ / jihvAM viniSkAsya vitastimAtrAM tIkSNAbhiH zUlAbhirabhitApayanti // anuvAda - narakapAla ajJAnI nArakIya jIvoM kA nAka, hoMTha, donoM kAna teja ustare dvArA kATa dete haiM / unakI jIbha ko mu~ha se eka bilAta bAhara khIMca kara usameM tIkSNa zUla cUbho dete haiM, unako isa prakAra pIr3A dete haiM TIkA - te paramAdhArmikaH pUrvaduzcaritAni smarayitvA 'bAlasya' ajJasyanirvivekasya prAyazaH sarvadA vedanAsamudghAtopagatasya kSurapreNa nAsikAMchindanti tathauSThAvapi dvAvapi kau~ chindanti, tathA madyamAMsa rasAbhilipsoma'SAbhASiNojihvAM vitastimAtrAmAkSipya tIkSNAbhiH zUlAbhiH 'abhitApayanti' apanayanti iti // 22 // tathA - TIkArtha - ve paramAdhAmIdeva sadaiva pIr3Ayukta jJAna zUnya nArakIya jIvoM ko una dvArA pUrvajanma meM kiye gaye pApoM ko yAda dilAkara ustare se unake nAka kATa lete haiM aura unake hoMTha tathA donoM kAna bhI kATa lete haiM / ve madirA, mA~sa aura rasa ke lolupa, asatya bhASI una nArakIya jIvoM kI jIbha ko mu~ha se eka bilAta bAhara nikAlakara tIkSNa zUla dvArA vedha DAlate haiM, unheM pIr3ita karate haiN| te tippamANA talasaMpuDaMva, rAiMdiyaM tattha 'thaNaMti bAlA / galaMti te soNiapUyamaMsaM, pajoiyA khArapaiddhiyaMgA // 23 // chAyA - te tipyamAnA stAlasaMpuTAiva rAtriMdivaM tatra stananti bAlAH / galanti te zoNitapUyamAsaM pradyotitAH kSArapradigdhAGgA // anuvAda - ve jJAnazUnya nArakIya prANI jinake zarIra ke aMgoM se khUna TapakatA rahatA hai, tAr3a ke sUkhe pattoM kI taraha rAta-dina zabda karate rahate haiM / unako Aga meM dagdha kara unake aMgoM meM kSAra lagA diyA jAtA hai isalie jisase unake ghAvoM se khUna, mavAda aura mAMsa jharatA rahatA hai / ___TIkA - 'te' chinnanAsikoSThajihvAH santaH zoNitaM 'tipyamAnAH' kSaranto yatra-yasmin pradeze rAtriM dinaM gamayanti, tatra 'bAlA' ajJAH 'tAlasampuTAiva' pavaneritazuSkatAlapatrasaMcayA iva sadA 'stananti' 322 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM dIrghavisvaramAkrandantastiSThanti tathA pradyotitA' vahninA jvalitAH tathA kSAreNa pradigdhAGgAH zoNitaM pUyaM mAMsaM cAharnizaM galantIti // 23 // kiJca - TIkArtha ve nArakIya prANI, jinake nAka, hoMTha, jIbha ye saba kATa lie gae haiM, jinake zarIra se khUna Tapaka rahA hai / jisa sthAna meM ve rAteM tathA dina bitAte haiM, vahA~ ve ajJAnI havA dvArA prerita tAr3a ke sUkhe pattoM kI taraha jora-jora se AvAja karate rahate haiM - rote rahate haiN| Aga meM jalAye huye aura jale para khAra lagAye huye una nArakIya jIvoM ke zarIra ke aMgoM se khUna mavAda aura mAMsa cUtA rahatA hai / jar3a te sutA lohitapUapAI, bAlAgaNI teaguNA pareNaM / kuMbhI mahaMtAhiyaporasIyA, samUsitA lohiyapUyapuNNA // 24 // chAyA yadi te zrutA lohitapUyapAcinI bAlAgninA tejoguNA pareNa / kumbhI mahatyadhikapaurUSIyA samucchritA lohitapUyapUrNA // anuvAda - khUna aura mavAda se pUrNa kuMbhI nAmaka naraka bhUmi kadAcit tumane sunI hogI / usameM rakta aura mavAda ko pakAyA jAtA hai| navIna agni tatkAla jalAyI huI Aga ke teja se yukta hone ke kAraNa atyanta tApa yukta hotI hai / vaha vistAra meM puruSa pramANa se bhI adhika hotI hai / TIkA punarapi sudharmasvAmI jambUsvAminamuddizya bhagavadvacanamAviSkaroti- yadi 'te' tvayA 'zrutA' AkarNitA-lohitaM rudhiraM pUyaM rUdhirameva pakkaM te dve api paktuM zIlaM yasyAM sA lohitapUyapAcinI - kumbhI, tAmeva vizinaSTi - ' bAlaH' abhinavaH pratyagro'gnistena tejaH - abhitApaH sa eva guNo yasyAH sA bAlAgnite joguNA 'pareNa' prakarSeNa taptetyarthaH punarapi tasyA eva vizeSaNaM 'mahatI' vRhattarA ahiyaporUsIye 'tti' puruSa prabhaNAdhikA 'samucchritA' uSTrikAkRtirUrdhvaM vyavasthitA lohitena pUyena ca pUrNA, saivambhUtA kumbhI samantato'gninA prajvalitA'tIva bIbhatsadarzaneti // 24 // tAsu ca yatkriyate taddarzayitumAha TIkArtha - sudharmA svAmI punaH jambU svAmI ko udiSTa kara bhagavAna mahAvIra kA vacana prastuta karate haiM | khUna aura mavAda ina donoM ko pakAnA jisakA svabhAva hai, aisI kuMbhI nAmaka naraka bhUmi ke sambandha meM sambhavataH tumane sunA hogA / usakI vizeSatA batalAte huye kahate haiM navIna - tatkAla prajvalita agni kA jo teja yA tApa hotA hai, kuMbhI kA vahI guNa hai arthAt vaha atyanta tApayukta hotI hai / punaH usa kuMbhI kI vizeSatA batalAte haiM, vaha bahuta bar3I hai| vaha vistAra meM puruSa ke pramANa se bhI jyAdA hai / usakA AkAra eka U~Ta kI AkRti jaisA hai / vaha usakI jyoM U~cI hai / vaha khUna aura mavAda se paripUrNa hai / usake cAroM aura Aga jalatI hai / vaha dekhane meM atyanta vIbhatsa - ghRNotpAdaka hai / OM OM OM pakkhippa tAsuM payayaMti bAle, adRssare te kaluNaM rasaMte / tahagAiyA te tautaMbatattaM, pajjijjamANA'TTataraM rasaMti // 25 // chAyA - prakSipya tAsu prapacanti bAlAn, ArttasvarAn tAn karuNaM rasataH / tRSNArditAste tAmrataptaM, pAyyamAnA ArttasvaraM rasanti // 323 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - paramAdhAmI deva Arta svara meM karuNa krandana karate hue una jJAna zUnya nArakIya prANiyoM ko khUna aura mavAda se bharI huI kuMbhI meM DAla dete haiM aura pakAte haiM / tRSNA-pyAsa se Adita-pIr3ita una nArakiyoM ko ve sIsA aura tAMbA galAkara pilAte haiM / isalie ve nArakIya prANI aura adhika cillAte haiM / TIkA - 'tAsu' pratyagrAgnipradIptAsu lohitapUyazarIrAvayavakilbiSapUrNAsu durgandhAsu ca 'bAlAn / nArakAMstrANarahitAna ArtasvarAna karuNaM-dInaM rasataH prakSipya prapacanti, 'te ca' nArakAstathA kadarthyamAnA birasamAkrandantastRDArtAH salilaM prArthayanto madyaM te ajIva priyamAsIdityevaM smarayitvA taptaM pAyyante, te ca taptaM trapu pAyyamAnA ArtataraM 'rasanti' rAraTantIti // 25 // uddezakArthopasaMhArArthamAha - TIkArtha - narakapAla navIna agni ke sadRza pradIpta-dahakatI huI, khUna mavAda aura deha ke aMgoM evaM gaMde padArthoM se bharI huI, durgandha yukta usa kuMbhI meM Arta svara meM karuNa krandana karate hue una jJAna zUnya nArakIya prANiyoM ko jinheM vahA~ koI bacAne vAlA nahIM haiM / DAlakara pakAte haiM / ve nArakIya jIva usa prakAra pIDita kiye jAne para burI taraha cIkhate cillAte haiM / ve jaba trizAkula-pyAsa se pIDita hokara pAnI mAMgate haiM taba naraka pAla unheM yaha yAda dilAte huye ki tumako madirA bahuta priya thI, paritapta- galAyA huA sIsA aura tAMbA pilAte haiM / ve unheM pIte hue bar3e jora se Arta svara meM cillAte haiN| isa uddezaka kI viSaya vastu kA upasaMhAra karate hue kahate haiM / appeNa appaM iha vaMcaittA, bhavAhame pavvasate sahasse / ciTuMti tatthA bahukUrakammA, jahA kaDaM kamma tahAsi bhAre // 26 // chAyA - AtmAnA''tmAnamiha vaJcayitvA bhavAdhamAn pUrvaM zatasahastrazaH / tiSThanti tatra bahukrUrakarmANaH, yathAkRtaM karma tathA'sya bhArAH // anuvAda - isa manuSya jIvana meM nagaNya sukha ke lAlaca meM jo dUsaroM ko vaMcita karate haiM-dhokhA dete haiM, saiMkar3oM hajAra bAra lugadhaka-AkheTa jIvI jaise nimna sthAnoM meM janma prApta karate haiM, punazca naraka meM jAte haiM / jisane pUrvajanma meM jaise karmoM kA AcaraNa kiyA hai use Age vaisA hI phala milatA hai / TIkA - 'appeNa'ityAdi, 'iha' asminmanuSyabhave 'AtmanA' paravaJcanapravRttena svata eva paramArthata AtmAnaM vaJcayitvA 'alpena' stokena paropaghAtasukhenAtmAnaM vaJcayitvA bahuzo bhavAnAM madhye adhamA. bhavAdhamAH -matsyabandhalubdhakAdInAM bhavAstAn pUrvajanmasu zatasahastrazaH samanubhUya teSu bhaveSu viSayonmukhatayA sukRtaparAGmukhatvena cAvApya mahAghorAtidArUNaM narAkAvAsaM 'tatra' tasminmanuSyAH 'krUrakarmANa:' parasparato duHkhamadIrayantaH prabhUtaM kAlaM yAvattiSThanti, atra kAraNamAha 'yathA' pUrvajanmasa yAhAbhatenAdhyavasAyena jaghanyajaghanya tarAdinA katAni karmANi 'tathA' tenaiva prakAreNa 'se' tasya nArakajantoH 'bhArA' vedanAH prAdurbhavanti svataH parata ubhayato veti, tathAhimAMsAdAH svamAMsAnyevAgnipratApya bhakSyante, tathA mAMsarasapAyino nijapUyarUdhirANi tapaptatrapUNi ca pAyyante, tathA matsyaghAtakalubdhakAdayastathaiva chidyAnte bhidyante yAvanmAryanta iti, tathA'nRtabhASiNAM tatsmArayitvA jihvAzcecchidyante, [granthAnam 4000] tathA pUrvajanmani parakIyadravyApahariNAmaGgopAGgAyapahinte tathA pAradArikANAM vaSaNacchedaH zAlmalyupagUhanAdi ca te kAryante evaM mahAparigrahArambhavatAM krodhamAnamAyAlobhinAM ca janmAMtarasvakRtakrodhAdiduSkRta (324) Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayana smAraNena tAdRgvidhameva du:khamutpAdyate, itikRtvA suSThUcyate yathA vRttaM karma tAdRgbhUta eva teSAM tatkarmavipAkApAdito bhAra iti // 26 // kiJcAnyat - ___TIkArtha - isa manuSya jIvana meM jo puruSa dUsare ko vaMcita karane meM-dhokhA dene meM pravRtta rahatA hai vaha apane Apako hI vaMcita karatA hai-dhokhA detA hai / vaha thor3e se nagaNya sukha ke lAlaca se anya prANiyoM kI hiMsA karatA huA apanI AtmA ko vaMcita karatA hai / usake pariNAmasvarUpa vaha anekAneka bhava karatA huA saikar3oM hajAroM bAra machalI pakar3ane vAle mallAha tathA pazu vadha karane vAle vyAghra-zikArI Adi nIca jAtiyoM meM janma letA hai / una janmoM meM vaha sAMsArika bhoga viSayoM meM lolupa rahatA hai / puNya kAryoM ke viparIta AcaraNa karatA hai / phalataH vaha bar3e ghora aura atyanta bhayapura naraka meM jAtA hai / naraka meM avasthita karmA prANI Apasa meM eka dUsare ke lie duHkha paidA karate haye dIrghakAla taka nivAsa karate haiM / sUtrakAra isakA kAraNa prakaTa karate huye kahate haiM ki jisa jIva ne pUrvajanma meM jaise adhyavasAya se pariNAma meM jaghanya, ghRNAspada, tathA jaghanyatara usase bhI adhika ghRNAspada karma kiye haiM, usa jIva ko isI taraha kI vedanA-pIr3A prApta hotI hai / vaha vedanA svataH apane Apa bhI hotI hai / parataH-dUsaroM ke dvArA bhI hotI hai tathA svataH evaM parataH donoM prakAra se bhI hotI hai / jo apane pahale ke janma meM mA~sa bhakSI the, unako unakA hI mA~sa agni meM pakAkara khilAyA jAtA hai / jo. pUrvajanma meM mA~sa rasa kA pAna karate the, unako unakA hI rakta aura mavAda pilAyA jAtA hai tathA galAyA huA sIsA bhI pilAyA jAtA hai / pUrva janma ke matsya ghAtImachaliyA~ mArane vAle aura lubdhaka-pazuoM kA zikAra karane vAle jaise machalI aura hiraNa Adi ko mArate kATate the usI prakAra ve mAre jAte haiM, kATe jAte haiM / jo asatya bhASaNa karate the, unheM vaha yAda karAkara unakI jihvAeM kATa lI jAtI haiM / jo pahale ke janma meM dUsaroM ke dhana kA apaharaNa karate the, unake aMga-upAMga kATa lie jAte haiM / jo parastrI gAmI hote the, unake aNDakoSa kATa lie jAte haiM tathA unheM zAla malini-ghora kaMTakAkIrNa vRkSa kA AliMgana karAyA jAtA hai / isI prakAra jo mahA AraMbhi, mahAparigrahI, krodhI, abhimAnI tathA mAyAvI the, unako vaha saba yAda karAte huye usI prakAra kI yAtanAyeM dI jAtI haiM / isalie yaha ThIka hI kahA hai ki jisane jaisA karma kiyA hai usako vaisA hI phala bhoganA par3atA hai| samajiNittA kalusaMaNajjA, ilehi kaMtehi ya vippahUNA / te dubbhigaMdhe kasiNe ya phAse, kammovagA kuNime AvasaMti ||27||ttibemi|| chAyA - samA kaluSamanA- iSTaiH kAntaizca viprahInAH / te durabhigandhe kRtsne'sparze karmopagatA kuNime AvasantIti bravImi // anuvAda - anArya jana pApoM kA upArjana kara unake phalasvarUpa naraka meM nivAsa karate haiM jo iSTaabhipsita evaM priya padArthoM se rahita haiM, tathA durgandha maya azubha sparzayukta, mA~sa evaM rakta Adi se pUrNa haiN| ___TIkA - anAryA anArya karmakAritvAddhiMsAnRtasteyAdibhirAzravadvAraiH 'kaluSaM' pApaM 'samaya'' azubhakarmopacayaM kRtvA 'te' krUrakarmANo 'durabhigandhe' AvasantIti saMkaGka, kimbhUtAH ? - "iSTai" zabdAbhirviSayaiH 'kamanIyaiH' kAntairvividhaM prakarSeNa hInA vipramuktA narake vasanti, yadivA-tadarthaM kaluSa samarjayanti tairmAtAputra 325) Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kalatrAdibhiH kAntaizca viSayairvipramuktA ekAkinaste 'durabhigandhe' kuthitakalevarAtizAyini narake 'kRtaste ' saMpUrNe'tyantAzubhasparze ekAntoMdvejanIye'zubha karmopagatA: 'kuNime 'tti mAMsapezIrudhirapUyAntraphipphisakazmalAkule sarvAmedhyAdhame bIbhatsadarzane hAhAravAkrandena kaSTaM mA tAvadityAdizabdabadhiritadigantarAle paramAdhame narakAvAse A - samantAdutkRSTatastrayastriMzatsAgaropamANi yAvadyasyAM vA narakapRthivyAM yAvadAyustAvad 'vasanti' tiSThanti, iti: parisamAptyarthe, bravImIti pUrvavat // 27 // TIkArtha anArya puruSa anArya karmoM kA sevana karate haiM ve hiMsA, asatya tathA corI Adi Azrava dvAroM kA sevana kara atyadhika azubha karmo kA upacaya karate haiN| aisA kara ve krUrakarmI jIva durgandhamaya naraka meM jAte haiM, nivAsa karate haiM / ve nArakIya jIva kaise haiM ? ye batalAte haiM ki ve iSTa zabdAdi abhipsita viSayoM tathA priya-manojJa padArthoM se rahita hokara naraka meM avasthita hote haiM athavA ve jIva jina mAtA-pitA, putra-strI Adi ke nimitta pApa arjita karate haiM, unase rahita hokara akele hI sar3e huye zava se bhI adhika durgandhayukta, atyadhika udvejaka udvega janaka sparzayukta mA~sa, carabI, rudhira, mavAda - AMtra phiphphisa Adi apavitra padArthoM se paripUrNa atyanta ghRNAjanaka tathA hAhAkAra zabda se dizAoM ko baharA banA dene vAle atyanta adhama naraka meM utkRSTa adhika se adhika taiMtIsa sAgaropam samayAvadhi taka nivAsa karate haiM / yahA~ iti zabda samApti ke artha meM hai, bravImi bolatA hU~, yaha pahale kI jyoM yojanIya hai / isa prakAra naraka vibhakti kA prathama uddezaka samApta huA / Bian Bian Bian 326 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / narakavibhakti adhyayanaM . dvitIya uddezakaH uktaH prathamoddezakaH, sAmprataM dvitIyaH samArambhate-asya cAyamabhisambandhaH, ihAnantaroddezake yaiH karmabhirjantavo narake pUtpadyante yAdRgavasthAzca bhavantyetatpratipAditam, ihApi viziSTataraM tadeva pratipAdyate, ityaneva saMbandhe nAyAtasyAsyoddezakasya sUtrAnugame askhalitAdiguNopetaM sUtramuccAraNIyaM, taccedam - * pAMcave adhyayana kA dUsarA uddezaka prArambha kiyA jAtA hai / pahalA uddezaka kahA jA cukA hai / aba usase Age dUsarA uddezaka kahA jAtA hai / inakA paraspara sambandha yaha hai ki jina jina karmoM ke AcaraNa se prANI naraka meM paidA hote haiM, aura vahA~ unakI jo dazA hotI hai, yaha pahale uddezaka meM kahA gayA hai / aba isa dUsare uddezaka meM bhI vahI bAta viziSTatara adhika vistAra ke sAtha pratipAdita kI jAtI hai / isa sambandha se AyAta isa uddezaka ke sUtrAnugama meM askhalita Adi guNa pUrvaka sUtra kA uccAraNa kiyA jAnA cAhie / vaha sUtra isa prakAra hai| ahAvaraM sAsayadukkhadhamma, taM bhe pavakkhAmi jahAtaheNaM / bAlA jahA dukkaDakammakArI, vedaMti kammAiM purekaDAiM // 1 // chAyA - athAparaM zAzvaduHkhadharma, taM bhavatAM pravakSyAmi yAthAtathyena / bAlA yathA duSkRtakarmakAriNo, vedayanti karmANi purAkRtAni / anuvAda - zrI sudharmA svAmI, jambusvAmI Adi apane ante:vAsiyoM se kahate haiM aba maiM dUsare naraka ke sambandha meM, tathA duSkRta karma karane vAle prANI jisa prakAra apane pApoM kA phala bhogate haiM, isa sambandha meM batalAU~gA / TIkA - 'atha' ityAnantayeM 'aparam' ityuktAdanyadvakSyAmItyuttareNa sambandhaH zazvadbhavatIti zAzvataMyAvadAyustacca taduHkhaM ca zAzvataduHkhaM taddharmaH-svabhAvo yasminyasya vA narakasya sa tathAtam, evambhUtaM nityaduH khasvabhAvamakSinimeSamapi kAlamavidyamAnasukhalezaM 'yAthAtathyena' yathAvyavasthitaM tathaiva kathayAmi, nAtrau pacAro'rthavAdo vA vidyata ityarthaH, 'bAlAH' paramArthamajAnAnA viSayasukhalipsavaH sAmpratakSiNaH karmavipAkamanapekSamANA 'yathA' yena prakAreNa duSTaM kRtaM duSkRtaM tadeva karma-anuSThAnaM tena vA duSkRtena karma-jJAnAvaraNAdikaM taduSkRtakarma tatkartuM zIlaM yeSA te duSkRtakarmakAriNaH ta evambhUtAH 'purAkRtAni' janmAntarArjitAni karmANi yathA vedayanti tathA kathayiSyAmIti // 12 // yathA pratijJAta mAha - TIkArtha - isa gAthA meM atha zabda anantarye-isake pazcAta-isa artha meM prayukta huA hai / jo bAteM pahale kahI jA cukI hai, unase Age kI dUsarI bAteM aba maiM kahU~gA, aisA sandarbha milA lenA cAhie / jo zAzvata arthAt Ayuparyanta rahatA hai, use zAzvata kahA jAtA hai / jo naraka svabhAvataH Ayuparyanta duHkha detA hai, use zAzvata duHkha dharma kahA jAtA hai / vaha narka prANiyoM ko sadaiva kaSTa detA rahatA hai / usameM eka nimeSa:A~kha kI palaka jhapakane taka ke samaya ke lie sukha kA aMza taka bhI nahIM milatA / aise naraka kA yathAvata rUpa meM jaisA vaha hai, vaisA varNana karU~gA / upacAra yA arthavAda ke sAtha jarA bhI ghaTA bar3hAkara nahIM kahU~gA / jo puruSa, bAla, paramArtha se anabhijJa haiM sAMsArika sukha lipsu haiM, kevala vartamAna ko dekhate haiM, karma vipAka-karmaphala 327) Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram kA vicAra nahIM karate, jJAnAvaraNIya Adi dUSita karmoM kA AcaraNa karate haiM ve pApiSTha prANI apane pUrva janmoM meM arjita-saMcita duSkarmoM kA phala jisa prakAra naraka meM bhogate haiM, vaha batalAU~gA / / hatthehi pAehi ya baMdhiUNaM, udaraM vikattaMti khurAsiehiM / giNhitu bAlassa vihattu dehaM, vaddhaM thiraM piTThato uddharaMti // 2 // chAyA - hasteSu pAdeSu ca badhdhavA, udaraM vikarttayanti kSuraprAsibhiH / gRhItvA bAlasya vihataM dehaM badhra sthiraM paSThata uddharanti // anuvAda - paramAdhAmI deva nArakIya jIvoM ke hAtha aura paira bAMdhakara ustare tathA talavAra dvArA unake peTa cIra DAlate haiM / ajJAnamaya nArakIya prANiyoM ke zarIra ko lAThI Adi prahAroM dvArA burI taraha mArate-pITate haiM / phira unheM pakar3akara pITha kI camar3I ko udher3a DAlate haiN| TIkA - paramAdhArmikAstathAvidhakarmodayAt krIDAyamAnAH tAnnArakAn hasteSu pAdeSu baddhvodaraM 'kSura prAsibhiH'nAnAvidhairAyudhavizeSaiH vikartayanti'vidArayanti, tathA parasya bAlasyevAkiJcitkaratvAdvAlasya lakuTAdibhirvividhaM 'hataM' pIDitaM dehaM gRhItvA 'vardha' carmazakalaM 'sthiraM' balavat 'pRSThataH' pRSThideze 'uddharanti' vikartayantyevamagrataH pArzvati zceti // 2 // apica - TIkArtha - pUrva gAthA meM jo sUcita kiyA gayA hai tadanusAra yahA~ varNana karate haiM / tathAvidha karmodaya ke kAraNa auroM ko kaSTa dene meM krIr3A, evaM manovinoda kI jyoM sukha mAnane vAle paramAdhAmI deva una nArakIya prANiyoM ke hAtha paira bAMdhakara teja dhAra yukta ustare evaM talavAra Adi aneka prakAra ke zastroM dvArA unake peTa cIra DAlate haiM / eka bAlaka ke samAna kucha bhI pratikAra karane meM jo samartha nahIM hai aise anya nArakIya jIvoM ke zarIra ko lAThI Adi dvArA ve paramAdhAmI deva taraha-taraha se mArate pITate haiM phira unheM pakar3akara balapUrvaka unakI pITha kI camar3I khIMca lete haiM, udher3a DAlate haiM / isI prakAra pArzvabhAga tathA agra bhAga kI camar3I bhI udher3a DAlate haiN| bAhU pakattaMti ya mUlato. sa, thUlaM viyAsaM muhe AihaMti / ' rahaMsi juttaM sarayaMti bAlaM, Arusya vijhaMti tudeNa piDhe // 3 // chAyA - vAhUn prakartayanti samUlatastasya, sthUlaM vikAze mukhe Adanti / rahasi yuktaM smarayaMti bAla ArUSya tudena pRSThe vidhyanti // anuvAda - narakapAla nArakIya jIvoM kI bhujAoM ko jar3a se ukhAr3a DAlate haiM tathA unakA mukha phAr3akara usameM lohe ke tapAye hue garama gole DAlakara unheM jalAte haiM, pIr3ita karate haiM / unheM ve ekAnta meM le jAkara una dvArA pUrvAcarita karmoM ko smaraNa karAte haiM, tathA una para niSkAraNa krodha karate hue unakI pITha para cAbuka phaTakArate haiM, ghAyala kara DAlate haiM / 328 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM. * TIkA - 'se' tasya nArakasya tisRSa narakapRthivISu paramAdhArmikA aparanArakAzca adhastanacatasRSu cAparanArakA eva mUlata ArabhyabAhUn 'prakartayanti' chindanti tathA 'mukhe' vikAzaM kRtvA 'sthUlaM' bRhattaptAyogolAdikaM prakSipanta AsamantAddahanti / tathA 'rahasi' ekAkinaM yuktam' upapannaM yuktiyuktaM svakRtavedanAnurUpaM tatkRtajanmAntarAnuSThAnaM taM 'bAlam' ajhaM nArakaM smArayanti, tadyathA-taptatrapupAnAvasare madyapastvamAsIstathA svamAMsabhakSaNAvasare pizitAzItvamAsIrityevaM duHkhAnurUpamanuSThAnaM smArayantaH kadarthayanti, tathA-niSkAraNameva 'ArUSya' kopaM kRtvA pratodAdinA pRSThadeze taM nArakaM paravazaM vidhyantIti // 3 // tathA - ___TIkArtha - tIna naraka bhUmiyoM meM paramAdhAmI deva nArakIya jIvoM kI bhujAoM ko jar3a se kATa DAlate haiM, chinna bhinna kara DAlate haiM tathA vahA~ rahane vAle nAraka jIva bhI paraspara eka dUsare kI bhujAoM ko jar3a se kATa dete haiM, chinna bhinna kara dete haiM / nIce kI cAra naraka bhUmiyoM meM rahane vAle nAraka jIva hI paraspara eka dUsare kI bhujAoM ko jar3a se kATate rahate haiM, chinna bhinna karate rahate haiM / paramAdhAmI deva nArakoM ke mu~ha phADakara unameM tape hue garma lohe ke bar3e-bar3e gole DAlate haiM, jalAte haiM / una nArakIya jIvoM ko ekAMta meM le jAkara una dvArA kiye gae pUrvajanma ke karmoM ko una ajJAniyoM ko yAda karAte haiM, jinake phalasvarUpa ve unake lie vedanA utpanna kara rahe haiM, yAtanAeM de rahe haiM / ve jaba unheM garama kiyA huA sIsA pilAte haiM, taba kahate haiM ki yAda karo, tuma bahuta madyapAna karate the / unhIM ke zarIra kA mAMsa unheM khilAte samaya kahate haiM ki yAda karo, tuma bahuta mAMsa khAte the / yoM unake duHkhoM ke anurUpa una nAraka jIvoM ko pUrvajanma meM una dvArA kiye gae karmoM ko yAda dilAte hue ve unheM kaSTa dete haiM niSkAraNa hI kruddha hokara una paravaza nAraka jIvoM kI pITha para kor3e mArate haiM / ayaMva tattaM jaliyaMsajoI, taUvamaM bhUmimaNukkamaMtA / . te DajjhamANA kaluNaM thaNaMti, usucoiyA ttatta jugesu juttA // 4 // chAyA - ayaiva jvalitAM sajyotistadupamAM bhUmimanukrAmantaH / te dahyamAnAH karuNaM stananti iSucoditAstaptayugeSu yuktAH // anuvAda - tape hue lohe ke gole ke samAna prajvalita jyotiyukta agni se AplAvita bhUmi para calate hue nArakIya jIva jalate jAte haiM, karuNa krandana karate jAte haiM / cAbuka mArakara calAye jAte haiM / tapta jue meM jur3e baila kI jyoM ve nArakIya jIva cIkhate, cillAte haiM / TIkA - taptAyogolakasannibhAM jvalitajyotibhUtAMtadevaMrUpAM tadupamA vA bhUmim 'anukrAmantaH' tAM jvalitAM bhUmiM gacchantaste dahyamAnAH 'karuNa' dIvisvaraM 'stanaMti' rAraTanti tathA tapteSu yugeSu yuktA galibalIvardA iva iSuNA pratodAdirUpeNa vidhyamAnAH stanantIti // 4 // anyacca - TIkArtha - paritapta lohe ke gole ke sadRza jalatI prajvalita, agni AplAvita pRthvI ke tulya naraka bhUmi para calate hue nArakIya prANI jalate jAte haiM / karuNa, dIna svara se rUdana karate haiM / tapta garma jue meM jote hue baila kI jyoM cAbuka mAra-mAra kara calane ke lie prerita kiye jAte haiM aura rote cIkhate haiN| 329 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram bAlA balA bhUmimaNukkamaMtA, pabijjalaM lohapahaM ca tatraM / jaMsI'bhiduggaMsi pavajamANA, peseva daMDehiM purAkaraMti // 5 // chAyA - bAlAH balAd bhUmi manukrAmyamANAH picchilAM lohapathamivattaptAm / ___ yasmin abhidurge prapadyamAnAH preSyAniva daNDaiH puraH kurvanti // anuvAda - paramAdhAmI deva vivekazUnya nArakIya jIvoM ko prajvalita lauhapatha-lohe ke mArga ke samAna paritapta bhUmi para nArakIya jIvoM ko balapUrvaka calAte haiM / khUna aura mavAda jahA~ kIcar3a kI jyoM phaile hue haiM, vahA~ unheM calane hetu bAdhya karate haiM / jahA~ kisI durgama sthAna kI ora jAte hue nArakIya prANI rukane lagate haiM, taba ve narakapAla baila kI jyoM DaMDe Adi se mArakara unheM Age calAte haiM / TIkA - 'bAlA' nirvivekinaH prajvalitalohapathamivataptAM bhuvaM 'pavijjalaM' ti rUdhirapUyAdinA picchilAM balAdanicchantaH 'anukramyamANAH' preryamANAvirasamArasanti, tathA 'yasmin' abhidurge kumbhIzAlmalyAdau prapadyamAnA narakapAlacoditA na samyaggacchanti, tataste kupitAH paramAdhArmikAH 'preSyAniva' karmakarAniva balIvardhavadvA daNDairhatvA pratodanena pratudya 'purataH' agrataH kurvanti, na te svecchayA gantuM sthAtuM vAlabhanti iti // 5 // kiJca - __TIkArtha - narakapAla viveka zUnya nArakIya prANiyoM ko prajavalita lauhamaya patha ke sadRza garma tathA kIcar3a kI jyoM atyadhika phaile hue khUna aura mavAda se cikanI bhUmi para nArakoM ko unakI icchA na hote hue balapUrvaka calAte haiM, usa bhUmi para calate hue nArakIya prANI burI taraha AvAjeM karate haiM, cillAte haiM / paramAdhAmI deva atyanta viSama kumbhI aura zAlmalI Adi jisa naraka meM jAne hetu prerita karate haiM, jaba ve usa bhUmi para acchI taraha nahIM calate haiM, taba paramAdhAmI deva una para kruddha hokara naukara kI jyoM yA baila kI jyoM DaMDe va cAbuka mAra-mArakara unheM Age calAte haiM, ve nArakIya na to apanI icchA se kahIM Age jA pAte haiM aura na kahIM ruka pAte haiN| te saMpagADhaMsi pavajamANA, silAhi hammaMti nipAtiNIhiM / saMtAvaNI nAma ciradvitIyA, saMtappatI jattha asAhukammA // 6 // chAyA - te sampragADhaM prapadyamAnAH zilAbhirhanyante niyAtinIbhiH / saMtApanI nAma cirasthitikA santapyate yatrAsAdhukarmA // anuvAda - atyanta pragADha gaharI pIr3A se yukta narakagata prANI sAmane se giratI huI patthara kI zilAoM . se Ahata pratihata hote haiM / kumbhI nAmaka naraka meM gaye hue jIvoM kI sthiti bahuta lambe samaya kI hotI hai| pApiSTha jIva cirakAla taka vahA~ rahate hue saMtapta hote rahate haiN| TIkA 'te' nArakAH 'sampragADha' miti bahuvedanamasahyaM narakaM mArga vA prapadyamAnA gantuM sthAtuM vA tatrAzaknuvanto'bhimukhapAtinIbhiH zilAbhirasurairhanyante, tathA santApayatIti santApanI-kumbhI sA ca cirasthitikA tagato'sumAn prabhUtaM kAlaM yAvadativedanAgrasta Aste yatra ca 'santapyate' pIDyate'tyartham 'asAdhukarmA' janmAntarakRtAzubhAnuSThAna iti // 6 // tathA - 330 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM TIkArtha - atyanta vedanAmaya asahya naraka meM yA vahA~ ke kisI mArga meM gae hue, vahA~ se haTa pAne meM tathA vahA~ Tika pAne meM asamartha hote haiM / asuroM dvArA sAmane se DAlI jAtI zilAoM se pra hata hote haiN| jo prANiyoM ko cAroM ora se saMtApa detI hai-saMtapta karatI hai use santApanI kahA jAtA hai, vaha kumbhI naraka hai, vaha sthiti bar3e samaya kI hai, arthAta usa kumbhI naraka meM gayA huA prANI dIrghakAla taka vahA~ atyadhika yAtanAeM bhogatA rahatA hai / pUrva janma meM jisane pApa kiye ho vaisA prANI kumbhI naraka meM jAkara atyanta tApa se pIDita hotA rahatA hai / kaMdUsu pakkhippa paMyati bAlaM, tatopi daDDhA puNa uppayaMti / . te uDDhakAehiM pakhajamANA, avarehiM khajaMti saNapphaehiM // 7 // chAyA - kandusu prakSipya pacanti bAlaM tato'pi dagdhAH punarutpatanti / te UrdhvakAryaiH prakhAdyamAnA aparaiH khAdyante sanakhapadaiH // anuvAda - narakapAla vivekazUnya nArakIya jIvoM ko kanduka geMda ke se AkAra se yukta kumbhI nAmaka naraka meM DAla dete haiM, pakAte haiM, phira ve vahA~ se bhUne jAte hue cane kI taraha uchalakara Upara jAte haiM, jahA~ droNa kAka unheM cocoM se mAra-mArakara khAte haiM, jaba ve bacane ke lie dUsarI ora jAte haiM to zera bAgha Adi unheM khAne lagate haiN| ___TIkA - taM 'bAlaM' varAkaM nArakaM kunduSu prakSipya narakapAlAH pacanti, tataH pAkasthAnAt te dahyamAnAzcaNakA iva bhRjyamAnA UrdhvaM patantyutpatanti, te ca UrdhvamutpatitAH 'uDDhkAehiM' ti droNaiH kAkairvaikriyaiH 'prakhAdyamAnA' bhakSyamANA anyato naSTAH santo'paraiH 'saNapphaehiM' ti siMhavyAghrAdibhiH 'khAdyante' bhakSyante iti / 7 / / kiJca TIkArtha - narakapAla vivekazUnya abhAge nArakIya jIva ko kanduka jaise AkAra yukta naraka meM DAla dete haiM, pakAte haiM, cane ke sadRza vahA~ pakate hue ve jIva vahA~ se Upara uchala jAte haiM, ve Upara uchale hue vaikriya zarIra yukta droNa, kAka dvArA khAye jAte haiM / vahA~ se bacane hetu jaba dUsarI ora jAte haiM to zera bAgha Adi jantuoM dvArA ve khAye jAte haiM / samUsiyaM nAma vidhUmaThANaM, jaM soyatattAkaluNaM thaNaMti / ahosiraM kaTu vigattiUNaM, ayaMva satthehi samosaveMti // 8 // chAyA - samucchritaM nAmaM vidhUmasthAnaM, yat zokataptAH karUNaM stananti / __ adhaH ziraH kRtvA vikAyovat zastraiH khaNDazaH khaNDayanti // anuvAda - naraka meM U~cI citA ke sadRza nirdhUma agnimaya sthAna hai, vahA~ gae hue nAraka.prANI zoka se saMtapta hokara karuNa krandana karate haiM / paramAdhAmI deva unake siroM ko nIcA kara unake zarIra ko kATate tathA lohe ke zastroM se use chinna-bhinna kara DAlate haiN| TIkA- samyagucchritaM-citikAkRti, nAmazabdaHsambhAvanAyAM, sambhAvyante evaM vidhAni narakeSu yAtanAsthAnAni, vidhUmasya-agneH sthAnaM vidhUmasthAnaM yatprApya zokavitaptAH 'kakaNaM' dInaM 'stananti' AkrandantIti, tathA adhaH 331) Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram ziraH kRtvA dehaM ca vikAyovat 'zastraiH' tacchedanAdibhiH 'samosaveMti' tti khaNDazaH khaNDayanti // 8 // apica - TIkArtha - naraka meM citA ke samAna eka dhUma zUnya agnimaya sthAna hai / yahAM nAma zabda sambhAvanA ke artha meM prayukta hai / isase yaha sUcita hotA hai ki naraka meM aise yAtanA prada sthAna haiM / ukta nirdhUma agnimaya sthAna ko prApta kara nArakIya jIva zoka se saMtapta ho jAte haiM, karuNa krandana karate haiM / narakapAla unakA sira nIcA kara lohe ke hathiyAroM dvArA unakI deha ko kATakara TakaDe-TakaDe kara DAlate haiN| samUsiyA tattha visUNiyaMkA, pakkhIhiM khajaMti aomuhehiM / . saMjIvaNI nAma ciradvitIyA, jaMsI payA hammai pAvaceyA // 9 // chAyA - samucchrita statra vizUNitAGgA pakSibhiH khAdyante'yomukhaiH / saMjIvanI nAma cirasthitikA, yasyAM prajAH hanyante pApacetasaH // anuvAda - usa naraka meM nIcA mu~ha karake laTakAe hue tathA zarIra kI camar3I ukher3e hue nArakIya prANI lauhamaya mukhayukta athavA lohe jaisI tIkSNa cocoM se yukta pakSiyoM dvArA khAye jAte haiM / naraka kI bhUmi saMjIvanI kahI jAtI hai, kyoMki maraNAntika kaSTa pAkara bhI prANI vahA~ Ayu zeSa rahane ke kAraNa marate nahIM haiM / usa naraka meM gaye hue prANiyoM kA AyuSya bahuta lambA hotA hai / pApI jIva vahA~ hata pratihata hote rahate haiN| TIkA - 'tatra' narake stambhAdau UrdhvavAhavo'dhaH ziraso vA zvapAkairbastavallambitA santaH 'visUNiyaMga 'tti utkRttAGgA apagatatvacaH pakSibhiH ayomukhaiH' brajacaJcubhiH kAkagRddhAdibhirbhakSyante tadevaM te nArakA narakapAlApAditaiH parasparakRtaiH svAbhAvikairvA chinnA-bhinnAH kvathitA mUrchitAH santo vedanAsamudghAtagatA api santo na mriyante ato vyapadizyate saJjIvanIvat saJjIvanIjIvitadAtrI narakabhUmiH na tatra gataH khaNDazazchinno'pi mriyate svAyuSi satIti, sA ca cirasthitikotkRSTatastrayastriMzat yAvatsAgaropamANi, yasyAM ca prAptAH prajAyanta iti prajAHprANina: pApacetaso hanyante mudgarAdibhiH, narakAnubhAvAcca mumUrSavo'pyatyantapiSTA apina mriyante, apitu pAradavanmilantIti / / // apica - TIkArtha - usa naraka meM cAMDAla khaMbhe Adi meM Upara bhujAeM evaM nIce mastaka kara murde zarIra kI taraha laTakA dete haiM, camar3I udher3a dete haiM / una laTakate jIvoM ko bajramaya cauMcayukta kAka aura giddha Adi pakSI khAte haiM / narakapAla unakA chedana-bhedana karate haiM athavA paraspara ve eka dUsare kA chedana-bhedana karate haiM, UbAle jAte haiM, mUrcchita ho jAte haiM / atyadhika vedanA kA anubhava karate hue bhI unake prANa nahIM chUTate / isalie naraka bhUmi saMjIvanI auSadhi kI taraha jIvanapradA kahI jAtI hai kyoMki naraka meM gayA huA prANI Tukar3e-Tukar3e kara die jAne para bhI Ayu ke zeSa rahane ke kAraNa prANa nahIM chor3atA, maratA nahIM / naraka kI Ayu utkRSTaadhika se adhika taiMtIsa sAgaropama kAla parimita kahI gaI hai / yo naraka cirakAlika sthiti yukta hai / vahA~ gaye hue pApiSTha prANI mudgara Adi dvArA Ahata pratihata kiye jAte haiM, naraka kI pIr3A se becaina hokara ve maranA cAhate haiM kintu atyadhika pIsa diye jAne para bhI unheM mauta nahIM AtI / ve va unake zarIra ke khaNDa pArada kI taraha paraspara mila jAte haiM / (332 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM tikkhAhiM sUlAhi nivAyayaMti, vasogayaM sAvayayaM va laddhaM / te sUlaviddhA kaluNaM thaNaMti, egaMtadukkhaM duhao gilANA // 10 // chAyA - tIkSNAbhiH zUlAbhirnipAtayanti vazaMgataM zvApadamiva labdham / te zUlaviddhAH karuNaM stananti, ekAntaduHkhAH dvidhA glAnAH // anuvAda - paramAdhAmI deva adhIna kiye hue jaMgalI jAnavara kI taraha nArakIya jIvoM ko tIkSNa zUla se bIMdha DAlate haiM / bAhya rUpa meM aura bhItarI rUpa meM sarvathA sukharahita ekAMtata: dukhita nArakIya jIva karuNa krandana karate haiM / TIkA - pUrvaduSkRtakAriNaM tIkSNAbhirayomayIbhiH zUlAbhiH narakapAlA nArakamatipAtayanti kimiva ? vazamupagataM zvApadamiva kAlapRSThazUkarAdikaM svAtantryeNa labdhavA kadarthayanti, te nArakAH zUlAdibhirviddhA api na bhriyante, kevalaM 'karuNaM' dInaM stananti, na ca teSAM kazcitrANAyAlaM tathaikAntena 'ubhayataH' antarbahizca 'glAnA' apagatapramodAH sadA duHkhamanubhavantIti // 10 // tathA - TIkArtha - narakapAla a nArakIya jIvoM ko jinhoMne pUrvajanma meM pApa kie haiM, tIkSNa lohe ke zUloM se bIMdha DAlate haiM, kisakI taraha ? basa meM Ae hue-pakar3e hue yA adhIna kie hue hiraNa sUara Adi kI taraha unheM prApta kara ve cAhe jaisI pIr3A dete haiM / zUla Adi dvArA bIMdha die jAne para bhI nArakIya prANI marate nahIM / ve burI taraha cillAte cIkhate rahate haiM, unheM koI nahIM bacA sktaa| ve bhItara va bAhara donoM ora se sarvathA sukharahita haiM, sadA duHkha hI duHkha bhogate haiM / sayA jalaM nAma nihaM mahaMtaM, jaMsI jalaMto agaNI akttttho| ciTuMti baddho bahukUrakammA, arahassarA kei ciradvitIyA // 11 // chAyA - sadA jvalannAma nihaM mahat, yasmin jvalanvanagnirakASThaH / tiSThanti baddhAH bahukrUrakarmANaH arahasvarAH ke'pi cirasthitikAH // anuvAda - naraka meM eka aisA prANiyoM kA ghAta sthAna hai, jo sadA prajjvalita rahatA hai, usameM kASTha ke binA hI nirantara agni jalatI rahatI hai / pApiSThaprANI usameM bAMdha die jAte haiM / apane pApoM kA phala bhogane hetu dIrghakAla taka nivAsa karate haiM aura Arta svara meM nirantara cillAte rahate haiN| TIkA - 'sadA' sarvakAlaM 'jvalat' dedIpyamAnamuSNarUpatvAt sthAnamasti, nihanyante prANinaH karmavazagA yasmin tanniham-AghAtasthAnaM tacca mahad'vistIrNaM yatrAkASTho'gnirvvalannAste, tatraivambhUte sthAne bhavAntare bahukrUrakRtakarmANastadvipAkApAditena pApena baddhAstiSThantIti, kimbhUtAH ?-'arahasvarA' bRhadAkrandazabdAH 'cirasthitikAH' prabhUtakAlasthitaya iti // 11 // tathA - TIkArtha - eka aisA sthAna hai, jo uSNa rUpa hone ke kAraNa sadA daidIpyamAna-prajjavalita rahatA hai| karma ke vaza hue prANI jisameM mAre jAte haiM, use niha kahA jAtA hai / vaha prANiyoM kA ghAta sthAna hai yA vadhya sthala hai / vaha atyanta vistRta hai / usameM kASTharahita agni prajjavalita rahatI hai / jinhoMne apane pUrva jIvana 333 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram meM atyanta krUratA pUrNa-nirdayatApUrNa karma kiye haiM ve prANI svakRta pApa kA phala bhogane hetu baddha hokara vahA~ nivAsa karate haiM / ve prANI kaise haiM ? ve jora-jora se krandana karate haiM, cIkhate cillAte haiM / ve dIrghakAla paryanta cIkhate cillAte rahate haiN| ciyA mahaMtIu samArabhittA, chubbhaMti te taM kaluNaM rasaMtaM / AvaTTatI tattha asAhukammA, sappI jahA paDiyaM joimajhe // 12 // chAyA - citAH mahatIH samArabhya, kSipanti te taM karuNaM rasantam / Avartate tatrAsAdhukarmA, sarpiryathA patitaM jyotirmadhye // anuvAda - paramAdhAmI deva eka bahuta bar3I citA banAkara usameM kSubdha aura karuNa krandana karate hue nArakIya jIvoM ko pheMka dete haiM / Aga meM DAlA huA ghI jaise pighala jAtA hai, ve prANI usameM galakara pAnI se ho jAte haiN| TIkA - mahatIzcitAH samArabhya narakapAlAH 'taM' nArakaM virasaM 'karuNaM' dInamArasantaM tatra kSipanti, sa cAsAdhukarmA 'tatra' tasyAM citAyAM gataH san 'Avartate' vilIyate yathA-'sarpiH' ghRtaM jyotirmadhye patitaM dravIbhavatyevamasAvapi vilIyate, na ca tathApi bhavAnubhAvAtprANairvimucyate // 12 / / ayamaparonarakayAtanAprakAra TIkArtha - narakapAla mahattI-vizAla citA banAkara karuNa krandana karate hue, dInatA ke sAtha rote cIkhate hue nArakIya jIva ko usameM DAla dete haiM / vaha asAdhukarmA pApI usa citA meM jAkara vilIna ho jAtA haigala jAtA hai / jaise agni meM DAlA huA ghRta pighala jAtA hai, usI taraha vaha nArakIya prANI drava rUpa meM pariNata ho jAtA hai kintu naraka ke prabhAva ke kAraNa vaha prANa vimukta nahIM hotA-nahIM mrtaa| yaha nArakIya yAtanA kA dUsarA prakAra hai aisA kahate haiM / sadA kasiNaM puNa dhammaThANaM, gADhovaNIyaM ihadukkhadhammaM / hatthehiM pAehi ya baMdhiUNaM, sattuvva DaMDehiM samArabhaMti // 13 // chAyA - sadA kRtsnaM punardharmasthAnaM, gADhopanIta matiduHkhadharmam / hastaizca pAdaizca badhdhavA zatru miva daNDaiH samArabhante // anuvAda - vahA~ sadA prajjavalita rahane vAlA eka uSNa sthAna hai jo pragADha karmoM ke phalasvarUpa prANiyoM ko prApta hotA hai / vaha svabhAva se hI atyanta duHkhaprada hai / usa sthAna meM nArakapAla nArakIya jIvoM ke hAtha paira bAMdhakara zatru kI jyoM DaNDoM se unheM pITate haiM / TIkA - 'sadA' sarvakAlaM. 'kRtsnaM' sampUrNaM punaraparaM 'dharmasthAnaM' uSNasthAnaM dRr3hanidhattanikAcittAvasthaiH karmabhiH 'upanItaM' DhaukitamatIva duHkharUpo dharmaH-svabhAvo yasmiMstadatiduHkhadharmaM tadaivambhUte yAtanAsthAne tamatrANaM nArakaMhasteSu pAdeSu ca badhdhvA tatra prakSipanti, tathA tadavasthameva zatrumiva daNDaiH 'samArabhante' tADayanti // 13 // kiJca 334 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayana TIkArtha - vahA~ eka aisA sthAna hai jo sadaiva saba ora se atyanta uSNa banA rahatA hai / vaha dRr3ha bandhana yukta nidhatta, nikAcita karmoM ke phalasvarUpa prApta hotA hai / vaha svabhAva se hI atyadhika klezaprada hai| narakapAla nArakIya jIvoM ko, jinheM kahIM bhI vahA~ zaraNa nahIM milatI, hAtha paira bAMdhakara aise duHkhapUrNa sthAna meM pheMka dete haiM, DAla dete haiM aura vahA~ usa avasthA meM unheM duzmana kI taraha DaNDoM se pITate haiM / bhaMjaMti bAlassa vaheNa puTTI, sIsaMpi bhiMdaMti aoghaNehiM / te bhinna dehA phalagaMva tacchA, tattAhiM ArAhiM NiyojayaMti // 14 // chAyA - bhaJjanti bAlasya vyathena pRSThaM, zIrSamapi bhindantya yodhanena / te bhinna dehAH phalakamiva taSTA staptAbhirArAbhirniyojyante // anuvAda - narakapAla laTThI Adi se mAra mAra kara ajJAnI nArakIya prANI kI pITha tor3a dete haiM / lohe ke hathoDe mAra mAra kara unakA mastaka chinna bhinna kara dete haiM-phor3a DAlate haiN| unake cUra-cUra hue zarIra ko ve tapAye hue lohe ke Are se kATha kI taraha cIra DAlate haiN| TIkA - 'bAlasya' varAkasya nArakasya vyathayatIti vyatho-lakuTAdiprahArastena pRSThaM bhaJjayanti' moTayanti, tathA ziro'pyayomayena ghanena 'bhidaMnti' cUrNayanti, apizabdAdanyAnyapyaGgopAGgAni drughaNaghAtaizcUrNayanti 'te' nArakA 'bhinna dehAH' cUrNitAGgopAGgA phalakamivobhAbhyAM pArvAbhyAM krakacAdinA 'avataSTAH' tanUkRtAH santastaptAbhirArAbhiH pratudyamAnAstaptatrapupAnAdike karmaNi 'viniyojyante' vyApAryanta iti // 14 // kiJca - TIkArtha - narakapAla pIr3Aprada laTThI Adi ke prahAra dvArA pITa-pITakara abhAge nArakIya prANI kI kamara tor3a dete haiM / lohe ke hathor3e se mAra mArakara usakA sira phor3a DAlate haiM-cUra-cUra kara dete haiM / yahA~ prayukta api zabda dvArA yaha saMketika hai ki ve nArakIya jIva ke dUsare aMga upAMga bhI chinna-bhinna kara DAlate haiM / Are dvArA unake zarIra ke donoM pArzva cIrakara tarAza diye jAte haiM phira unheM garma Are dvArA aura pIr3A dI jAtI hai tathA sIsA Adi pIne hetu majabUra kiyA jAtA hai / abhimuMjiyA rUdda asAhukammA, usucoiyA hatthivahaM vahati / eMgaM duruhittu duve tato vA, Arussa vijhaMti kakANao se // 15 // chAyA - abhiyojya raudrasAdhukarmaNaH, iSucoditAn hastivahaM vAhayanti / ___ ekaM samArohya dvau trInvA, AruSya vidhyanti marmANi tasya // anuvAda - narakapAla pApakarmA nArakIya jIvoM ke pUrvajanma meM una dvArA kiye gaye azubhakarmoM ko yAda karAkara unheM bANa ke prahAra se pIr3ita karate haiM / jaise bhAra Dhone ke lie aMkuza mAra-mArakara hAthI ko calAyA jAtA hai vaisA hI ve unake sAtha karate haiM / unakI pITha para eka yA do yA tIna dUsare nArakIya prANI ko biThAkara unheM calane ko majabUra karate haiM, tathA kruddha hokara unake marmasthAnoM para coTeM lagAte haiM / / TIkA - raudrakarmaNyaparanArakahananAdike abhiyujya' vyApArya yadivA janmAntarakRtaM "raudraM"sattvopaghAtakAryam 'abhiyujya' smArayitvA asAdhUni-azobhanAni janmAntarakRtAni karmANi-anuSThAnAni yeSAM te tathA tAn (335 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram 'iSucoditAn' zarAbhighAtapreritAn hastivAhaM vAhayanti narakapAlAH yathA hastI bAhyate samAruhya evaM tamapi vAhayanti, yadivA-yathA hastI mahAntaM bhAraM vahatyevaM tapami nArakaM vAhayanti, upalakSaNArthatvAda syoSTravAhaM vAhayantItyAdyapyAyojyaM, kathaM vAhayantIti darzayati tasya nArakasyopayekaM dvau trIn vA 'samAruhya' samAropya tatastaM vAhayanti, atibhArAropaNe nAvahantam 'AruSya' krodhaM kRtvA pradAdAdinA 'vidhyanti' tudanti, 'se' tasya nArakasya 'kakANao' tti marmANi vidhyantItyarthaH ||15|| apica - TIkArtha - narakapAla nArakIya jIvoM ko anya nArakIya jIvoM ke prati raudrakarma karane meM, unakA ghAtapratighAta karane meM lagAkara athavA una dvArA pUrvajanma meM kI gaI jIva hiMsA Adi kAryoM ko yAda karAkara janmAntara meM azubha karma karane vAle una nAraka jIvoM ko zarAbhighAta dvArA - bANoM ke prahAra dvArA hAthI kI jyoM bhAra Dhone meM pravRtti karate haiM / jaise hAthI para car3hakara loga usase bhAra DhuhAte haiM, usI taraha una nArakIya jIvoM ko bANoM se Ahata kara hAthI ke samAna unase bhAravAhI kA kAma lete haiN| jaise hAthI para loga savAriyA~ biThAkara le jAte haiM, usI taraha una nArakoM para bhI narakapAla savAriyA~ biThAkara bhAra vahana karAte haiM / yahA~ para hAthI dvArA bhAra vahana karAyA jAnA upalakSaNa hai / isase U~Ta Adi dvArA bhAra vahana karAye jAne kI jyoM nArakoM se bhAra DhuvAyA jAnA saMketita hai / narakapAla nArakIya jIvoM se kisa prakAra bhAra vahana karAte haiM, zAstrakAra isakA digdarzana karAte hue kahate haiM ki ve paramAdhAmI deva una nArakIya jIvoM para eka do yA tIna vyaktiyoM ko biThAkara unako unheM lekara calane ko majabUra karate haiM / atyadhika bhAra ke kAraNa jaba nAraka cala nahIM pAte taba paramAdhAmI deva kruddha hokara kor3e Adi dvArA unako tAr3ita karate haiM / unake marma sthAnoM kA bedha karate haiM / bAlA bAlA bhUmi maNukkamaMtA, pavijjalaM kaMTalaM mahaMtaM / vivaddhatappehiM vivaNNacitte, samIriyA koTTabaliM kariti // 16 // - chAyA bAlAH balAd bhUmimanukrAbhyamANAH, picchilAM kaNTakilAM mahatIm / bibaddhatarpAn viSaNNacittAn samIritAH koTTavaliM kurvanti // anuvAda - pApAnuprerita paramAdhAmI deva baccoM ke samAna parAdhIna abhAge nArakIya jIvoM ko kIcar3a ke kAraNa phisalana yukta tathA kaNTakAkIrNa vistRta bhUmi para calane ko bAdhita karate haiM / ve anya mUrcchitasaMjJAhIna nArakIya jIvoM ko bAMdha dete haiN| unakI deha ke Tukar3e-Tukar3e kara idhara udhara pheMka dete haiM / TIkA bAlA iva bAlAH paratantrAH, picchilAM rUdhirAdinA tathA kaNTakAkulAM bhUmimanukrAmanto mandagatayo balotpreryante, tathA anyAn 'viSaNNacittAn' mUrcchitAMstarpakAkArAn 'vividham' anekadhA baddhava te narakapAlAH 'samIritAH' pApena karmaNA coditAstAnnArakAn 'kuTTayitvA' khaNDazaH kRtvA 'baliM kariMti', tti nagarabalivaditazcetazca kSipantItyarthaH, yadi vA koTTabaliM kurvantIti // 16 // kiJca - - TIkArtha narakapAla baccoM samAna paratantra nArakIya jIvoM ko rudhira Adi ke phailane se cikanI, phisalana yukta tathA kaNTakAkIrNa bhUmi para calane ko bAdhya karate haiM / 'jaba dhIre-dhIre calate haiM, taba ve unheM balapUrvaka teja calAte haiM / pApAnuprerita narakapAla anya mUrcchita -saMjJAhIna nArakIya jIvoM ko aneka prakAra se bAMdhakara unake zarIra ke Tukar3e-Tukar3e kara nagarabali ke samAna idhara udhara pheMka dete haiM athavA unheM nagara kI karate haiM / 336 - Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM - vetAlie nAma mahAbhitAve, egAyate pavvayamaMtalikkhe / .. hammati tatthA bahukUrakammA, paraM sahassANa muhuttagANaM // 17 // chAyA - vaikriyo nAma mahAbhitApa ekAyataH parvato'ntarikSe / hanyante tatsthAH bahukrUrakarmANaH paraM sahastrANAM muhUrttakANAm // anuvAda - atyanta tApaprada AkAza meM paramAdhAmI devoM dvArA nirmita eka atyadhika vizAla zilAmaya parvata hai / vahAM rahane vAle nArakIya prANI sahastroM muhUrtoM se bhI adhika samaya taka paramAdhAmI devoM dvArA hatapratihata kiye jAte haiN| TIkA - nAma zabdaH sambhAvanAyAM, sambhAvyate etannarakeSu yathA'ntarikSe 'mahAbhitApe' mahAduHkhaikakArye ekazilAghaTito dIrghaH 'veyAlie'tti vaikriyaH paramAdhArmikaniSpAditaH parvataH tatra tamorupatvAnnarakANAmato hasta sparzikayA samArUhanto nArakA 'hanyante' pIDyante, bahUni krUrANi janmAntaropAttAni karmANi yeSAM te tathA, sahasrasaMkhyAnAM muhurtAnAM paraM-prakRSTaM kAlaM, sahastrazabdasyopalakSaNArthatvAtprabhUtaM kAlaM hanyanta iti yaavt||17|| TIkArtha - yahAM nAma zabda sambhAvanA ke artha meM AyA hai / usase sUcita hotA hai ki vahA~ aisA honA saMbhava hai| AkAza meM paramAdhAmI devoM dvArA eka zilA se racita bar3A parvata hai / vaha atyanta tApaprada, ghora dukhadAyI aura andhakAramaya hai / pUrvajanma meM jinhoMne atyanta krUra karma kiye haiM, ve nArakIya prANI hAtha se chU-chUkara usa parvata para car3hate haiM / paramAdhAmI devoM dvArA hajAra muhUrtoM se bhI adhika samaya taka mAre pITe jAte haiM / yahA~ sahastra zabda sAMketika hai / usase yaha sUcita hai ki ve nArakIya jIva dIrghakAlaparyanta vahA~ yAtanA pAte haiN| saMbAhiyA dukkaDiNo thaNaMti, aho ya rAo paritappamANA / eMgata kUDe narae mahaMte, kUDeNa tatthA visame hatA u // 18 // chAyA - saMbAdhitAH duSkRtinaHstananti, ahni ca rAtrau paritapyamAnAH / ekAntakUTe narake mahati kUTena tatsthAH viSame hatAstu / anuvAda - sambAdhita-anavarata utpIr3ita kiye jAte pApI prANI rAta-dina rote cillAte rahate haiM / ekAnta duHkhaprada atyanta vistIrNa aura kaThora naraka meM patita prANI gale meM phAMsI DAlakara mAre jAte haiM, ve rote rahate haiN| TIkA - tathA sam-ekIbhAvena bAdhitAH pIDitA duSkRtaM-pApaM vidyate yeSAM te duSkRtino mahApApAH 'aho' ahani tathA rAtrau ca 'paritapyamAnA' atiduHkhena pIDyamAnAH santa: karuNaM-dInaM 'stananti' Akrandanti, tathaikAntena 'kUTAni' duHkhotpattisthAnAni yasmin sa tathA tasmin evambhUte narake 'mahati' vistIrNe patitAH prANinaH tena ca kuTena galayantrapAzAdinA pASANasamUhalakSaNena vA 'tatra' tasminanviSame hatAH tu zabdasyAvadhAraNArthatvAt stanantyeva kevalamiti // 18 // apica - ___TIkArtha - eka sAtha pIr3ita kiye jAte huye ghora pApI jIva aharniza kaSTa se vyathita hokara burI taraha rote rahate haiM / naraka ekAnta rUpa se duHkhotpati kA sthAna hai / vaha bar3A vistRta hai / patita prANI vahA~ -3370 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram gale meM phA~sI kA phandA DAlakara mAre jAte haiM / pattharoM ke Dhera se ve usa viSama sthAna meM pITe jAte haiM / ve vahA~ kevala ro hI sakate haiM aura kucha nahIM kara pAte / yahA~ AyA huA 'tu' zabda avadhAraNA sUcaka hai / bhaMjaMti NaM puvvamarI sarosaM, samuggare te musale gahetuM / te bhinnadehA ruhiraM vamaMtA, omuddhagA dharaNitale paDaMti // 19 // chAyA - bhaJjanti pUrvArayaH saroSaM samudrANi musalAni gRhItvA / te bhinnadehAH rudhiraM vamanto'dhomukhAH dharaNItale patanti // anuvAda - paramAdhAmI deva apane pahale ke duzmana ke samAna nArakIya prANiyoM ko hAtha meM mudgara aura mUsala lekara mArate haiM / unake zarIra ko chinna bhinna kara DAlate haiM / yoM burI taraha mAre pITe jAte hue ve nArakIya prANI nIcA mukha kiye bhUmi para gira par3ate haiM / unake mu~ha se khUna bahatA rahatA hai / TIkA- 'Nam' iti vAkyAlaGkAre purvamaraya ivArayo janmantaravairiNa iva paramAdhArmikA yadivA-janmAntarApakAriNo nArakA apareSAmaGgAni 'saroSa' sakopaM samudrANi musalAni gRhItvA 'bhaJjanti' gADhaprahArai rAmadayanti, te ca nArakAstrANarahitAH zastraprahArairbhinnadehA rudhiramudvamanto'dhomukhA dharaNitale patantIti // 19 // kiJca - TIkArtha - isa gAthA meM 'NaM' zabda vAkyAlaMkAra ke rUpa meM AyA hai / nArakIya jIvoM ko apane pUrva janma ke zatru ke samAna mAnate huye paramAdhAmI deva tathA anya janma ke nArakIya jIva jinakA apakAra kiyA gayA ho, una nArakIya jIvoM ke krodha ke sAtha mudgara, mUsala Adi kI bhArI coToM dvArA aMga aMga ko tor3a DAlate haiM / ve nArakIya jIva, jinheM vahA~ koI bacA nahIM pAtA, zastroM ke prahAra se jinake mastaka cUra-cUra ho gaye haiM, muMha se khUna baha rahA hai, nIcA mu~ha kiye bhUmi para gira par3ate haiM / aNAsiyA nAma mahAsiyAlA, pAgabmiNo tattha sayAyakovA / khajati tatthA bahukUrakammA, adUragA saMkaliyAhi baddhA // 20 // chAyA - anazitA nAma mahAzRgAlAH pragalbhiNastatra sadA sakopAH / khAdyante tatra bahukUrakarmANaH adUragAH zRGkhalairbaddhAH // anuvAda - usa naraka meM vizAlakAya, sadaiva krodha se tamatamAte, atyanta uddaNDa, bhUkhe gIdar3a nivAsa karate haiM / ve sAMkaloM se baMdhe huye paraspara samIpavartI nArakIya pApI prANiyoM ko khAte rahate haiM / TIkA - mahAdehapramANA mahAntaH-zRgAlA narakapAlavikurvitA 'anazitA' bubhukSitAH, nAmazabdaH sambhAvanAyAM, sambhAvyata etannarakeSu, 'atipragalbhitA' atidhRSTA raudrarUpA nirbhayA: 'tatra' teSu narakeSu sambhavanti 'sadAvakopA' nityakupitAH tairevambhUtaiH zRgAlAdibhistatra vyavasthitA janmAntarakRta bahukrUrakarmANaH zRGkhalAdibhirbaddhA ayomayanigaDitA 'adUragAH parasparasamIpavartino 'bhakSayante' khaNDazaH khAdyanta iti // 20 // api ca - - TIkArtha - usa naraka meM narakapAloM dvArA vikurvita-banAye huye vizAlakAya, bubhukSita, atyanta dhRSTa, bhayAnaka rUpa yukta, niDara gIdar3a rahate haiM / isa gAthA meM 'nAma' zabda sambhAvanA ke rUpa meM prayukta huA hai jisakA 338 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayanaM Azaya yaha hai ki naraka meM aisA sambhAvita hai / ve gIdar3a sadaiva krodhAviSTa rahate haiM ve usa naraka meM nivAsa karane vAle eka dUsare ke nikaTavartI tathA lohe kI sAMkaloM meM baMdhe huye pUrvajanma ke pApI nAraka jIvoM ko khAte rahate haiN| sayAjalA nAma nadI bhiduggA, pavijalaM loha vilINatattA / jaMsIbhiduggaMsi pavajamANA, egAya'tANukkamaNaM kareMti // 21 // chAyA - sadAjalA nAma nadyabhidurgA, picchilA loha vilInataptA / yasyAmabhidurgAyAM prapadyamAnA ekA atrANAH utkramaNaM kurvanti // . anuvAda - naraka meM sadAjalA nAmaka eka nadI hai / usameM sadaiva pAnI rahatA hai / isalie vaha sadAjalA kahI jAtI hai / vaha nadI atyadhika kaSTapradA hai / usakA se malina tathA Aga se gale huye lohe ke samAna atyanta garma hai / becAre nArakIya prANI jinakA vahA~ koI rakSaka nahIM hai, akele usa nadI meM bahate rahate haiM / . TIkA - sadA-sarvakAlaM jalam-udakaM yasyAM sA tathA sadAjalAbhidhAnA vA 'nadI' sarid 'abhidurgA' ativiSamA prakarSeNa vividhamatyuSNaM kSArapUyarUdhirAvilaM jalaM yasyAM sA pravijalA yadivA 'pavijjale' tti rUdhirA vilatvAt picchilA, vistIrNagambhIra jalA vA athavA pradIptajalA vA etadeva darzayati-agninA taptaM sat 'vilImaM' dravatAM gataM yalloham-ayastadvattaptA, atitApavilIna loha sadRzajaletyarthaH yasyAM ca sadAjalAyAm abhidurgAyAM nadyAM prapadyamAnA nArakAH 'egAya' tti ekAkino'trANA 'anukramaNaM' tasyAM gamanaM plavanaM kurvantIti // 21 // TIkArtha - jisameM saba samaya pAnI bharA rahatA hai, use sadAjalA kahA jAtA hai athavA jisakA sadAjalA nAma hai aisI eka nadI naraka meM hai / vaha bar3I viSama-kaSTapradA hai usakA pAnI atyanta garma, khArA tathA mavAda va khUna se malina rahatA hai / athavA rudhira se bharI rahane ke kAraNa vaha bar3I cikanAI liye huye hai athavA vaha vizAla-bahuta bar3I hai, usakA pAnI gambhIra-bahuta gaharA hai / athavA vaha pradIpta jalA-atyanta uSNa jalayukta hai / sUtrakAra isI kA digdarzana karAte hue kahate haiM ki Aga se gale hue lohe ke samAna vaha nadI paritapta hai athavA usakA pAnI atyadhika tApa se tapakara-dravita lohe ke sadRza uSNa rahatA hai / usa sadAjalA nAmaka atyanta vikarAla nadI meM patita nArakIya prANI jinako vahA~ koI bacAne vAlA nahIM hai, bahate rahate haiN| eyAI phAsAiM phusaMti bAlaM, niraMtaraM tattha ciradvitIyaM / Na hammamANassa u hoi tANaM, ego sayaM paccaNuhoi dukkhaM // 22 // chAyA - ete sparzAH spRzanti bAlaM nirantaraM tatra cirasthitikam / ___ na hanyamAnasya tu bhavati trANam, ekaH svayaM paryyanubhavati duHkham // anuvAda - ve duHkha jinakA pahale varNana huA hai, ajJAnI nArakIya jIva ko nirantara hote rahate haiN| nArakIya prANI kA AyuSya-umra bhI lambI hotI hai / usa duHkha se usakI rakSA nahIM ho sakatI / vaha ekAkI hI unheM bhogatA hai| 339 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - sAmpratamuddezakArthamupasaMharan punarapinArakANAMduHkhavizeSa darzayitumAha-ete' anantaroddezakadvayAbhihitAH 'sparzAH' duHkhavizeSAH paramAdhArmikajanitAH paramparApAditAH svAbhAvikA veti atikaTavo ruparasagaMdhasparzazabdAH atyaMtaduHsahA bAlamiva 'bAlam' azaraNaM 'spRzanti' duHkhayanti 'nirantaram' avizrAmaM 'acchinimIlaya' mityAdi pUrvavat 'tatra' teSu narakeSu ciraM-prabhUtaM kAlaM sthitiryasya bAlasyAsau cirasthitikastaM, tathAhiratnaprabhAyA mutkRSTA sthitiH sAgaropamaM, tathA dvitIyAyAM zarkaraprabhAyAM trINI, tathA bAlukAyAM sapta, paGkAyAM daza, dhUmaprabhAyAM saptadaza tamaHprabhAyAM dvAviMzatirmahAtamaH prabhAyAM saptamapRthivyAM trayastriMzatsAgaropamANi utkRSTA sthitiriti, tatra ca gatasya karmavazApAditotkRSTa sthitikasya parairhanyamAnasya svakRtakarmaphalabhujo na kiJcitvANaM bhavati, tathAhi-kila sItendreNa lakSmaNasya narakaduHkhamanubhavatastatrANodyatenApi na trANaM kRtamiti zrutiH, tadevameka:-asahAyo yadarthaM tatpApaM samarjitaM tairahitastatkarmavipAkajaM duHkhamanubhavati, na kazcidduHkhasaMvibhAgaM gRhNAtItyarthaH, tathA coktam - "mayA parijanasyArthe, kRtaM karma sudArUNam / ekAkI tena do'haM gatAste phalabhoginaH // 1 // " ityAdi // 22 // kiJcAnyat - TIkArtha - sUtrakAra isa uddezaka kA samApana karate hue punaH nArakIya jIvoM kA duHkha batalAne hetu pratipAdita karate haiM / pahale ke do uddezakoM meM jinakA varNana AyA hai, jo paramAdhAmI devoM dvArA diye jAte haiM athavA nAraka jIva paraspara eka dUsare ko dete haiM athavA svabhAva se hI jo pratiphalita hote haiM, atyanta kaTu haiM / jo rUpa, rasa, gaMdha, sparza zabda kI apekSA se bar3e duHsaha haiM / zaraNa rahita haiM / ve nArakIya prANiyoM ko sadaiva vyathita karate rahate haiM / unako eka palaka jhapakane ke samaya taka bhI unase chuTakArA nahIM milatA / ve nArakIya jIva lambe samaya taka naraka meM nivAsa karate haiM kyoMki pahalI ratnaprabhA nAmaka naraka bhUmi meM utkRSTaadhika se adhika sAgaropama kAla taka kI sthiti hai / dUsarI zarkarAprabhA nAmaka naraka bhUmi meM utkRSTa tIna sAgaropama kAla kI sthiti hai / tIsarI bAlukA meM sAta, cauthI paMka meM dasa, pA~cavI dhUmaprabhA meM satraha, chaThI tanaprabhAH meM bAIsa, sAtavIM mahatamaprabhAH meM taiMtIsa sAgaropama kAla kI utkRSTa sthiti hai / ina nAraka bhUmiyoM meM gaye hue tathA apane kRta karmoM dvArA utkRSTa sthiti pAye hue, dUsaroM dvArA mAre jAte hue apane kRta karmoM kA phala bhogane vAle nArakIya jIva ko vahA~ koI bhI trANa nahIM de sakatA-bacA nahIM sakatA kyoMki aisA sunA jAtA hai ki naraka meM pIr3A pAte hue lakSmaNa ko dekhakara use duHkha se-nArakIya duHkha se bacAne hetu udyata sItendra bhI rakSA nahIM kara sake / bacA nahIM sake / isa prakAra yaha jIva ekAkI arthAt jina logoM ke nimitta usane pApoM kA upArjana kiyA-pApa karma bA~dhe una logoM se rahita hokara apane karmoM ke pariNAma svarUpa duHkha bhogatA hai / usake duHkha bhoga meM koI bhI sahabhAgI nahIM bana pAtA / kahA hai-maiMne apane parivAra ke nimitta atyanta dArUNa-kaThora, pApapUrNa karma kiye jinake phalasvarUpa maiM ekAkI hI duHkha bhoga rahA huuN| karmoM kA phala bhogane vAle mujhako ve sabhI chor3akara cale gae ityAdi / jaM jArisaM puvvamakAsi kamma, tameva Agacchati saMparAe / egaMta dukkhaM bhavamajaNittA, vedaMti dukkhI tamaNaMtadukkhaM // 23 // chAyA - yad yAdRzaM pUrvamakArSItkarma, tadevAgacchati samparAye / ekAntaduHkhaM bhavamarjayitvA, vedayanti duHkhinastamananta duHkham // (340) Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakavibhakti adhyayana anuvAda - jisa prANI ne jaisA karma kiyA hai Age ke janma meM usako vaisA hI phala milatA hai / jisane ekAnta duHkhAtmaka naraka yoni meM le jAne vAlA karma kiyA hai, vaha ananta duHkhamaya naraka meM jAtA hai, phala bhogatA hai| ___TIkA - 'yat' karma 'yAdRzaM' yadanubhAvaM yAdRk sthitik vA karma 'pUrva' janmAntare 'akArSIt ' kRtavAMstatrattAhageva jaghanyamadhyamotkRSTasthityanubhAvabhedaM 'samparAye' saMsAre tathA tenaiva prakAreNAnugacchati, etaduktaM bhavati tIvramandamadhyamairbandhAdhyavasAyasthAnairyAddazairyadvaddhaM tattAhageva tIvramandamadhyameva vipAkam-udayamA gacchatIti, ekAntena-avazyaM sukhalezarahitaM duHkhameva yasminnarakAdike bhavesa tathA tamekAnta duHkhaM 'bhavamarjayitvA' narakabhavopAdAnabhUtAni karmANyupAdAyaikAntaduHkhinastatpUrva nirdiSTaM duHkham-asAtavedanIya rUpamanantam-ananyopazamanIya mapratikAraM 'vedayanti' anubhavantIti // 23|| punarapyupasaMhAravyAjenopadezamAha TIkArtha - jIvoM ne apane pUrva janma meM jaisI sthitiyukta, jaisA prabhAvApanna karma kiyA hai vaha vaisA hI jaghanya, madhyama va utkRSTa sthiti yukta tathA jaghanya madhyama aura utkRSTa prabhAvayukta usI taraha unheM usakA phala prApta hotA hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki tIvra, manda aura madhyama jaise adhyavasAyoM-pariNAmoM se jo karma bAMdhA gayA hai usakA tIvra manda aura madhyama vipAka yukta phala utpanna hotA hai-prApta hotA hai / jina jIvoM ne sukha ke leza se bhI zUnya ekAnta rUpa se duHkhamaya naraka yoni ke kAraNa svarUpa karmoM kA anuSThAna kiyA hai, ve ekAnta rUpa se duHkhita hokara pUrvokta asAtAvedanIya rUpa, kaSTa bhogate haiM, jisakA koI anta nahIM hotA / jo kisI ke dvArA upazAnta nahIM kiye jA sakate haiM / jisakA koI pratikAra nahIM kiyA jA sktaa| etANi soccA NaragANi dhIre, na hiMsae kiMcaNa savvaloe / egaMta diTThI apariggahe u, bujhija loyassa vasaM na gacche // 24 // chAyA - etAn zrutvA narakAn dhIro, na hiMsyAtkaJcana sarvaloke / ekAnta dRSTiraparigrahastu, budhyeta lokasya vazaM na gacchet // anuvAda - dhIra-dhairyazIla vijJajana ina narakoM ke sambandha meM sunakara kisI bhI jIva kI hiMsA na kreN| vaha jIva Adi tatva meM bhalI bhAMti zraddhA rakhatA huA parigraha rahita hokara loka kA svarUpa jAne / TIkA - 'etAn' pUrvoktAnnarakAn tAsthyAttavyapadeza itikRtvA narakaduHkhavizeSAn 'zrutvA' nizamya dhI:-buddhistayA rAjata iti dhIro-buddhimAn prAjJaH, etatkuryAditi darzayati-sarvasminnapi-trasasthAvarabhedabhinne 'loke' prANigaNe na kamapi prAthinaM 'hiMsyAt' na vyApAdayet, tathaikAntena nizcalA jIvAditattveSu dRSTiH-samyagadarzanaM yasya sa ekAntadRSTiH niSprakampasamyakatva ityarthaH, tathA na vidyate pari-samantAtsukhArthaM gRhyata iti parigraho yasyAsau aparigrahaH, tuzabdAdAdyantopAdAnAdvA mRSAvAdAdattAdAnamaithunavarjanamapi draSTavyaM, tathA lokam' azubhakarmakAriNaM tadvipAkaphalabhujaM vA yadivA-kaSAyalokaM tatsvarUpato 'budhyeta' jAnIyAt na tu tasya lokasya vazaM gacchediti // 24 // etadanantaroktaM du:khavizeSamanyatrApyatidizannAha - TIkArtha - sUtrakAra punaH isa uddezaka kI samApti ke saMdarbha meM pratipAdana karate haiM / jinakA pahale varNana kiyA gayA hai, una narakoM ko arthAt unameM hone vAle duHkhoM ko sunakara buddhimAna puruSa aisA kArya kre| 341 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram zAstrakAra usa kArya kA digdarzana karAte hue kahate haiM ki vaha trasa tathA sthAvara Adi bhedayukta samasta prANiyoM meM kisI bhI prANI kI hiMsA na kareM / vaha jIva Adi tatvoM meM nizcilata, sthira, avicaladRSTi, samyaka dRSTi dhAraNa karatA huA parigraha kA varjana karatA huA, jise loga sukha hetu cAroM ora se baTorate rahate haiM, azubhakarma karane vAle athavA azubha karmoM kA phala bhogane vAle jIvoM ke athavA kaSAyoM ke svarUpa ko jAne, unake vaza meM na ho / gAthA meM Aye tU zabda meM athavA Adi evaM anta ke upAdAna se-grahaNa se yahA~ mRSAvAda, adattAdAna aura abrahmacarya ke tyAga kA bhI Azaya hai / evaM tirikkhe maNuyAsu (ma) resuM, caturanta'NaMtaM tayaNuvvivAgaM / sa savvameyaM iti vedaittA, kaMkheja kAlaM dhuyamAyareju // 25 // ttibemi|| chAyA - evaM tiryakSu, manujAsuresu, caturantamanantaM tadanuvipAkam / .. sa sarvametaditi viditvA kAGkSata kAla dhruvamAcarediti bravImi // anuvAda - pApI puruSa naraka gati meM jAtA hai, aisA kahA gayA hai / isI prakAra tiryaMca gati manuSya gati aura devagati ke saMdarbha meM bhI tadanusAra jAnanA cAhie / caturgatiyukta isa ananta saMsAra meM karmAnurUpa phala prApta hotA hai / ataH vijJa puruSa ise samajhakara AjIvana saMyama kA paripAlana kare / / TIkA - 'evam' ityAdi evamazubhakarmakAriNAmasumatAM tiryaGmanuSyAmareSvapi 'caturantaM' caturgatikam 'anantam' aparyavasAnaM tadanurUpaM vipAkaM 'sa' buddhimAn sarvametaditi pUrvoktayA nItyA 'viditvA' jJAtvA 'dhruvaM' saMyamamAcarana 'kAlaM' mRtyukAlamAkAMkSet, etaduktaM bhavati-caturgatikasaMsArAntargatAnAmasumatAM duHkhameva kevalaM yato'to dhruvo-mokSaH saMyamo vA tadanuSThAnarato yAvajjIvaM mRtyukAlaM pratIkSeteti, itiH parisamAptau bravImIti pUrvavat // 25 // TIkArtha - jina vizeSa duHkhoM kI pUrva meM carcA kI gaI hai, ve anyatra bhI hote haiM, yaha vyakta karane hetu sUtrakAra kahate haiM - jo prANI azubha karma karate haiM, unako tiryaJca bhava, manuSyabhava aura devabhava meM hI caturgatika-ananta karma vipAkAnurUpa phala prApta hote haiM / ina sabako pahale kahe anusAra buddhimAna puruSa jAne tathA saMyama kA anusaraNa karatA huA mRtyukAla kI AkAMkSA kare / kahane kA tAtparya yaha hai ki caturgatika saMsAra meM Apatita prANiyoM ko kevala du:kha hI prApta hotA hai / ataeva buddhimAna yAvajjIvana mokSa-saMyama ke anuSThAna meM saMlagna rahe, yahA~ iti zabda samApti ke artha kA bodhaka hai, bravImi pahale kI jyoM hai / naraka vibhakti nAmaka pAMcavA adhyayana samApta huA / OMOMOM 342 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyayanaM _vIratthuI adhyayanaM SaSTham vIratyuI adhyayana pucchissu NaM samaNA mAhaNA ya, agAriNo yA paratitthiA ya / se kei NegaMtahiyaM dhammamAhu, aNelisaM sAhu samikkhayAe // 1 // chAyA - aprAkSuH zramaNAH brAhmaNAzca, agAriNo ye paratIrthikAzca / sa ka ekAntahitaM dharmamAha, anIdRzaM sAdhusamIkSayA // anuvAda - zramaNa, brAhmaNa, gRhastha tathA paratIrthika janoM ne pUchA-jijJAsA kI ki ekAnta rUpa se kalyANakArI, anupama jisake sadRza koI anya na ho, dharma kA jisane bhalI bhA~ti samIkSApUrvaka nirUpaNa kiyA ho, ve kauna haiM / TIkA- asya cAnantarasUtreNa sahAyaM sambandhaH tadyathA-tIrthakaropadiSTena mArgeNa dhruvamAcaran mRtyukAlamupekSetetyuktaM, tatra kimbhUto'sau tIrthakRt yenopadiSTo mArga itthetat pRSTavantaH 'zramaNA' yataya ityAdi, paraspara sUtrasambandhastu buddhayeta yaduktaM prAgiti, etacca yaduttaratra praznaprativacanaM vakSyate tacca buddhayeteti, anena sambandhenA''yAtasyAsya sUtrasya saMhitAdikrameNa vyAkhyA pratanyate, sA ceyam-anantaroktAM bahuvidhAM narakavibhaktiM zrutvA saMsArAdudvignamanasaH keneyaM pratipAditetyetat sudharmasvAbhinam 'aprAkSuH' pRSThavantaH 'Nam' iti vAkyAlaGkAre yadivA jambU svAmI sudharmasvAminamevAha-yathA kenaivaMbhUto dharmaH saMsArottAraNasamarthaH pratipAdita ityetadbahavo mAM pRSTavantaH, tadyathA'zramaNA' nirgranyAdAyaH tathA 'brAhmaNA' brahmacaryAdyanuSThAnaniratAH tathA 'agAriNaH' kSatriyAdayo ye ca zAkyAdayaH paratIrthikAste sarve'pi pRSTavantaH, kiM taditi darzayati-sa ko yo'sAvenaM dhardhaM durgati prasRtajantudhArakamekAntahitam 'Aha' uktavAn 'anIdRzam' ananyasadRzam atulamityarthaH, tathA-sAdhvI cAsau samIkSA ca sAdhusamIkSAyathAvasthitatattvaparicchittistayA, yadivA-sAdhu samIkSayA-samatayoktavAniti // 1 // tathA tasyaiva jJAnAdiguNAvagataye praznamAha - TIkArtha - isa sUtra kA anantara sUtra ke sAtha sambandha isa prakAra hai / pUrva sUtra meM yaha varNita huA hai ki tIrthaMkara dvArA pratipAdita mArga ke anurUpa saMyama kA pratipAlana karate hue buddhimAna puruSa ko mRtyukAla kI AkAMkSA karanI cAhie / yahA~ yaha jijJAsita hotA hai ki ve tIrthaMkara kaise hai, jinhoMne mokSa mArga kA nirUpaNa kiyA / zramaNa Adi prAznikoM ne yaha pUchA / parampara sUtra ke sAtha yahA~ yaha sambandha hai / pahale sUtra meM kahA hai ki jIva ko bodha prApta karanA cAhie / Age calakara jo uttara diyA jAyegA, use samajhanA cAhie / isa sambandha se AyAta isa sUtra kI saMhitA Adi ke krama se vyAkhyA kI jAtI hai, jo isa prakAra hai - ___ pahale jo bahuvidha aneka prakAra kI naraka vibhakti-narakoM kA vizleSaNa kiyA gayA hai, use sunakara sAMsArika AvAgamana se ghabarAe hue puruSoM ne zrI sudharmAsvAmI se prazna kiyA ki yaha naraka vivecana kisake dvArA kiyA gayA hai / yahA~ NaM zabda vAkyAlaMkAra ke artha meM AyA hai, athavA zrI jambUsvAmI zrI sudharmA svAmI se kahate haiM, pUchate haiM ki-jo saMsAra se pAra lagAne meM samartha hai, vaha dharma kisane pratipAdita kiyA ? yaha prazna bahuta se janoM ne mujhase pUchA hai / zramaNa-nirgrantha muni Adi, brAhmaNa-brahmacarya Adi ke paripAlana meM tatpara, agArIkSatriya Adi gRhastha tathA bauddha Adi paramatAnuyAyI ina sabhI ne majhase pachA hai / kyA pachA hai ? yaha batalAte -343) Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram haiM / vaha puruSa kauna hai, jisane kugati meM patita hote prANI ko dhAraNa karane meM, sahArA dene meM, samartha, ekAnta hitaprada ananyasadRza-anupama dharma kA, padArtha ke yathArtha svarUpa kA nizcita rUpa meM yA samabhAva meM nirUpaNa kiyA hai| kahaM ca NANaM kaha daMsaNaM se, sIlaM kahaM nAyasutassa AsI ? / jANAsi NaM bhikkhU jahAtaheNaM, ahAsutaM bUhi jahA NisaMtaM // 2 // chAyA - kathaJca jJAnaM kathaM darzanaM tasya, zIlaM kathaM jJAtaputrasya AsIt / jAnAsi bhikSo ! yAthAtathyena, yathAzrutaM brUhi yathA nizAntam // anuvAda - jJAtavaMzIya bhagavAna mahAvIra kA jJAna darzana aura cAritra kaisA thA ? munivarya Apako yaha jJAta hai / jaisA Apane zravaNa kiyA, dekhA evaM nizcaya kiyA vaha hameM batalAye / TIkA - 'kathaM' kena prakAreNa bhagavAn jJAnamavAptavAn ?, kimbhUtaM vAtasya bhagavato jJAna-vizeSAvabodhakaM ?, kimbhUtaM 'se' tasya 'darzanaM' sAmAnyArthaparicchedakaM ? 'zIlaM ca' yamaniyamarUpaM kIdRk ? jJAtAH -kSatriyAsteSAM 'putro' bhagavAn vIravardhamAnasvAmI tasya 'asId' abhUditi, yadetanmayA pRSTaM tat "bhikSo !' sudharmasvAmin yAthAtathyena tvaM 'jAnISe' samyagavagacchasi 'Nam' iti vAkyAlaGkAre tadetatsarvaM yathAzrutaM tvayA zrutvA ca yathA 'nizAnta' mityavadhAritaM yathA dRSTaM tathA sarvaM 'brUhi' AcakSveti // 2 // sa evaM pRSThaH sudharmasvAmI zrI manmahAvIravardhamAnasvAmiguNAn kathayitumAha - ___TIkArtha - prabhu mahAvIra svAmI ke guNoM kI jAnakArI hetu prazna karate hue kahate haiM ki unhoMne kisa prakAra jJAna prApta kiyA, athavA unakA jJAna-viziSTa artha kA prakAzaka bodha kaisA thA, tathA unakA sAmAnya artha kA nizcAyaka darzana kaisA thA. yamaniyama paripAlana ke rUpa meM unakA zIla kaisA thA. jAtakSatriya patrakSatriya kulotpanna bhagavAna mahAvIra ke ye saba guNa kaise the, prabhuvara sudharmA svAmI ! maiMne jo prazna kiyA hai, ve saba Apa bhalI bhA~ti jAnate haiM / yahA~ NaM zabda vAkyAlaMkAra ke artha meM AyA hai / tadanusAra jaisA Apane sunA hai, zravaNa kara jo nizcaya kiyA hai, jaisA dekhA hai-sAkSAtkAra kiyA hai, vaha saba mujhe batalAye / kheyannae se kusalAsupanne (blemahesI), aNaMtanANI ya aNaMtadaMsI / jaMsa siNo cakkhupahe Thiyassa, jANAhi dhammaM ca dhiiM ca pehi // 3 // chAyA - khedajJaH sakuzala AzuprajJa, anantajJAnI cAnantadarzI / yazasvinazcakSupathe sthitasya, jAnAsi dharmaJca dhRtiJca prekSasva // anuvAda - zrI sudharmAsvAmI jambUsvAmI Adi apane aMte vAsiyoM se kahate haiM ki-bhagavAna mahAvIra svAmI khedajJa-saMsAra ke sabhI jIvoM kA duHkha jAnane vAle the-ahiMsA marmajJa the, kuzala-aSTavidha karmoM kA nAza karane vAle the, AzuprajJa sadaiva, sarvatra upayoga yukta the, ananta jJAna aura ananta darzana ke dhanI the / yazasvI tathA jagata ke locana patha meM vidyamAna the / jagata ke cakSu rUpa the / una bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita dharma ko tuma jAno aura dhIratA-mAnasika sthiratA ke sAtha vicAro / (344 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIratthuI adhyayanaM TIkA - saH-bhagavAn catustriMzadatizayasametaH khedaM-saMsArAntarvartinAM prANina karmavipAkajaM duHkhaM jAnAtIti khedajJo du:khApanodanasamarthopadezadAnAt, yadi vA 'kSetrajJo' yathAvasthitAtmasvarUpa parijJAnAdAtmajJa iti, athavAkSetram-AkAzaM tajjAnAtIti kSetrajJo lokAlokasvarUpaparijJAtetyarthaH, tathA bhAvakuzAn-aSTavidhakarma rUpAn lunAtichinattIti kuzalaH prANinAM karmocchittaye nipuNa ityarthaH, Azu-zIghraM prajJA yasyA sAvAzuprajJaH, sarvatra sadopayogAd, na chadmastha iva vicintya jAnAtIti bhAvaH, maharSiriti kvacitpAThaH, mahAMzcAsAvRSizca maharSiH atyantograta pazcaraNAnuSThAyitvAdatulaparISahopasargasahanAcceti, tathA anantam-avinAzyanantapadArthaparicchedakaM vA jJAna-vizeSagrAhakaM yasyA sAvanantajJAnI, evaM sAmAnyArthaparicchedakatvenAnantadarzI, tadevambhUtasya bhagavato yazo nRsurAsurAtizAyya tulaM vidyate yasya sa yazasvI tasya, lokasya 'cakSuHpathe' locanamArge bhavasthakevalyavasthAyAM sthitasya, lokAnAM sUkSmavyavahitapadArthAvirbhAvanena cakSurbhUtasya vA jAnIhi' avagaccha dharma saMsAroddharaNasvabhAvaM, tatpraNItaM vA zrutacAritrAkhyaM, tathA tasyaiva bhagavatastathopasargitasthApi niSpakampAM cAritrAcalana svabhAvAM 'dhRti' saMyame ratiM tatpraNItAM vA 'prekSasva' samyakkuzAgrIyayA buddhayA paryAlocayeti, yadivA-taireva zramaNAdibhiH sudharmasvAmya bhihito yathAtvaM tasya bhagavato yazasvinazcakSuSpathe vyavasthitasya dharmaM dhRrtiM ca jAnISe tato'smAkaM 'pehi' tti kathayeti // 3 // sAmprataM sudharmasvAmI tadguNAn kathayitumAha - TIkArtha - isa prakAra prazna kiye jAne para zrI sadharmAsvAmI bhagavAna mahAvIra ke guNoM kA kathana karate haiM-bhagavAna mahAvIra cautIsa atizayoM ke dhAraka the / ve saMsAra meM nivAsa karane vAle prANiyoM ke karmo ke phalasvarUpa hone vAle duHkha ko jAnate the / ve aisA upadeza karate the jo unake duHkha ko miTAne meM sakSama thA, athavA bhagavAna kSetrajJa the, ve AtmA ke yathArtha-satya svarUpa ko jAnane ke kAraNa AtmajJa-AtmavettA the, athavA kSetra kA AkAza bhI nAma hai, bhagavAna AkAza, loka aloka kA svarUpa jAnate the / jo aSTavidha karma rUpa bhAva kuzoM kA chedana karatA hai, use kuzala kahA jAtA hai / bhagavAna prANiyoM ke karmoM kA chedana-nAza yA vidhvaMsa karane meM catura the / catura hone ke kAraNa kuzala the / jisakI buddhi zIghra yA tvaratA yukta hotI hai, use AzuprajJa kahA jAtA hai / bhagavAn AzuprajJa the, kyoMki ve sadA saba jagaha upayoga rakhate the / isakA bhAvArtha yaha hai ki ve chadmastha-asarvajJa kI taraha soca kara nahIM jAnate the / kahIM maharSiH-pATha milatA hai / usakA tAtparya yaha hai ki bhagavAn atyanta kaThora tapazcaraNa karane tathA aparisIma pariSahoM aura upasargoM ko sahana karane se maharSimahAna RSi the / jisakA vizeSa grAhaka jJAna antarahita-avinazvara hotA hai athavA ananta padArthoM kA nizcAyaka hotA hai, use ananta jJAnI kahate hai / bhagavAn anantajJAnI the / darzana yA sAmAnya artha kA nizcaya karane ke kAraNa ve anantadarzI the / bhagavAna kA yaza mAnavoM, devoM aura asuroM se bhI bar3hA car3hA thA / ataeva ve yazasvI the / bhavastha kevalI avasthA meM ve jagata ke netra patha meM avasthita the, athavA jagata ke samasta sUkSma tathA vyavadhAna yukta padArthoM ko prakaTa karane ke kAraNa ve jagata ke netra svarUpa the / una bhagavAna dvArA pratipAdita dharma ko jo saMsAra se uddhAra karane kA svabhAva lie hue hai, una dvArA prAtipAdita zruta evaM cAritra rUpa dharma ko jAno / upasargoM dvArA bAdhita kiye jAne para bhI niSpakampa, avicala cAritra rUpa svabhAva tathA avicala dhRti-saMyama meM prIti ko dekho tathA kuzAgra-tIvra buddhi dvArA una para ciMtana karo / sArAMza yaha hai ki unhIM zramaNa Adi ne zrI sudharmA svAmI se pUchA ki yazasvI aura jagata ke cakSurUpa bhagavAna mahAvIra ke dharma ko aura unake dhairyazIlautkaTa saMyamamaya jIvana ko Apa jAnate haiM, isalie Apa yaha saba batalAye / saaye| 345 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram uDDhaM aheyaM tiriyaM disAsu, tasA ya je thAvara je ya pANA / se NiccaNiccehiM samikkha panne, dIveva dhammaM samiyaM udAhu // 4 // chAyA Urdhva madhastiryyagdizAsu, trasAzca ye sthAvarA ye ca prANAH / sa nityAnityAbhyAM prasamIkSya prajJaH, dIpaiva dharmaM samitamudAha // - anuvAda kevala jJAna sampanna bhagavAn mahAvIra ne Urdhva, adha aura tiryak, dizAoM meM vidyamAna sa aura sthAvara prANiyoM kI nitya aura anitya donoM prakAra se samIkSA kara dIpaka ke samAna padArtha ko prakAzita karane vAle dharma kA pratipAdana kiyA / - TIkA UrdhvamadhastiryakSu sarvatraiva caturdazarajjvAtmake loke ye kecana trasyantIti trasAstejovAyu rUpavikalendriyapaJcendriyabhedAt tridhA, tathA ye ca 'sthAvarAH' pRthivyambuvanaspatibhedAt trividhA, ete uccha vAsAdayaH prANA vidyante yeSAM te prANina iti anena ca zAkyAdimatanirAsena pRthivyAdyekendriyANAmapi jIvatvamAveditaM bhavati, sa bhagavAMstAn prANina: prakarSeNa kevalajJAnitvAt jAnAtIti prajJa: (granthAgram 4250 ) sa eva prAjJo nityAnityAbhyAM dravyArthaparyAyArthAzrayAt 'samIkSya' kevalajJAnenArthAn parijJAya prajJApanAyogyA nAhetyuttareNa sambandhaH tathA sa prANinAM padArthAvirbhAvanena dIpavat dIpaH yadivA-saMsArArNava patitAnAM sadupadezapradAnata AzvAsahetutvAt dvIpa ivadvIpa:, sa evambhUtaH saMsArottAraNa samarthaM 'dharmaM ' zrutacAritrAkhyaM samyak itaM gataMsadanuSThAnatayA rAgadveSarahitatvena samatayA vA, tathA coktam - " jahAM puNNassa katthai tahA tucchassa katthai " ityAdi, samaM vA dharmam ut- prAblyena Aha-uktavAn prANinAmanugrahArthaM na pUjAsatkArArthamiti // 4 // kiJcAnyAt TIkArtha I aba zrI sudharmAsvAmI bhagavAn mahAvIra ke guNoM kA varNana karane hetu kahate haiM- urdhva, adha tiryak dizAoM meM caturdaza rajju parimita isa loka meM rahane vAle tejo rUpa aura vAyu rUpa vikalendriya evaM paJcendriya bheda yukta tIna prakAra ke trasa prANI haiN| pRthvI, jala aura vanaspati ke rUpa meM tIna prakAra ke sthAvara prANI hai, inake ucchvAsa Adi prANa hote haiM / isalie ye prANI kahe jAte haiM / isa pratipAdana dvArA zAkya - bauddha Adi siddhAntoM kA khaNDana karate hue pRthvI Adi eka indriya yukta prANiyoM ko bhI jIva kahA hai / kevalajJAnI hone ke kAraNa bhagavAna ina prANiyoM ko jAnate haiM / isalie ve prajJa hai / jo prajJa haiM usI ko prAjJa kahA jAtA hai / bhagavAn ne kevala jJAna dvArA dravyArthika aura paryAyArthika naya kA Azraya lekara samasta padArthoM ko jAnakara jo prANI sulabha bodhi hai, unako udiSTa kara dharma kA kathana kiyA hai| yaha Age ke vivecana ke sAtha saMbaddha kara lenA caahie| bhagavAna prANiyoM ke lie padArthoM kA svarUpa prakaTa - ujAgara karane se dIpaka ke sadRza haiM / isalie ve dIpa haiM / unako dIpa ke rUpa meM abhihita kiyA hai, athavA saMsAra rUpI samudra meM prapatita prANiyoM ko sadjJAna ke upadeza dvArA vizrAma dete haiM / isalie ve samudra meM vidyamAna dvIpa ke samAna haiM, jo logoM ke lie vizrAma sthala hotA hai| aise viziSTa guNa yukta bhagavAn ne saMsAra se uddhAra karane meM samasta zruta cAritra mUlaka dharma kA AkhyAna kiyA hai / bhagavAna ne ukta dharma ko sad anuSThAna, tadanurUpa sadudyama zIla hokara athavA rAga aura dveSa se vivarjita hokara athavA samatva bhAva ke sAtha bar3A jora dekara kahA hai / ataeva kahA gayA hai- jaise puNya - puNyAtmA dhanI ko dharma kA upadeza kre| usI taraha tuccha nirdhana ko bhI dharma kA upadeza kare / bhagavAn ne prANiyoM para anugraha kara kRpA kara dharma kA pratipAdana kiyA hai| pUjA satkAra mAna sammAna Adi ke lie nahIM / OM OM OM - - 346 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIratthuI adhyayanaM / se savvadaMsI abhIbhUyanANI, NirAmagaMdhe dhiimaM ThitappA / aNuttare savvajagaMsi vijaM, gaMthA atIte abhae aNAU // 5 // chAyA - sa sarvadarzI abhibhUya jJAnI, nirAmagandho dhRtimAMsthitAtmA / anuttaraH sarvajagatsu vidvAn granthA datIto'bhayo'nAyuH / anuvAda - bhagavAna mahAvIra samasta padArthoM ke dRSTA kevalajJAnI the / ve mUla guNoM evaM uttara guNoM se parimArjita cAritra ke paripAlaka dhRti mAna aura sthitAtmA the, Atma svarUpa meM samavasthita the| ve samasta jagata meM anuttara jJAnI-sarvAdhika jJAnavAna tathA bAhya evaM Abhyantara granthiyoM se atIta nirbhaya evaM nirAyu the / TIkA - 'sa' bhagavAn sarvaM-jagat carAcaraM sAmAnyena draSTuM zIlamasya sa sarvadarzI, tathA abhibhUya parAjitya matyAdIni catvAryapi jJAnAni yadvartate jJAnaM kevalAkhyaM tena jJAnena jJAnI, anena cAparatIrthAdhipAdhikatvamAveditaM bhavati, 'jJAna kriyAbhyAM mokSa' iti kRtvAtasya bhagavato jJAnaM pradarzya kriyAM darzayitumAha-nirgata:-apagata AmaH -avizodhikoTyAkhyaH tathA gandho-vizodhikoTirUpo yasmAt sa bhavati nirAmagandhaH, mUlottaraguNabhedabhinnAMcAritrakriyAM kRtavAnityarthaH, tathA'sahya parISahopasargAbhidruto'piniSprakampatayA cAritre dhRtimAn tathA-sthito vyavasthito'zeSa karma vigamAdAtmasvarUpe AtmA yasya sa bhavati sthitAtmA, etacca jJAna kriyayoH phaladvAreNa vizeSaNaM, tathAnAsyottaraM-pradhAnaM sarvasyannapi jagati vidyate (yaH) sa tathA, vidvAniti sakala padArthAnAM karatalAmalakanyAyena vettA, tathA bAhyagranthAt sacittAdibhedAdAntarAcca karmarupAd 'atIto' atikrAnto granthAtIto-nirgrantha ityarthaH, tathA na vidyate saptaprakAramapi bhayaM yasyAsAvabhayaH samastabhayarahita ityarthaH tathA na vidyate caturvidhamapyAyuryakya sa bhavatyanAyuH, dagdhakarmabIjatvena punarUtpatterasaMbhavAditi // 5 // apica - TIkArtha - bhagavAn mahAvIra svAmI sarvadarzI-svabhAvataH samasta carAcara jagata ko sAmAnya rUpa se dekhane vAle the / jo mati Adi cAra jJAnoM ko parAbhUta kara sarvAgra rUpa meM rahatA hai, use kevala jJAna kahate haiM / bhagavAn usase samAyukta the / sUtrakAra yahA~ bhagavAna ko kevala jJAnI batAkara anya matAnuyAyiyoM ke tIrthaMkaroM se unakI vizeSatA prakaTa karate haiM / jJAna tathA kriyA donoM se mokSa hotA hai / ataeva sUtrakAra pahale bhagavAn ke jJAna kA digdarzana karAkara aba unakI kriyA kA nirUpaNa karane hetu kahate haiM-vizuddha koTi rUpa aura avizuddha koTi rUpa do prakAra ke gandha yA doSa batalAe gaye haiM / jisake ye doSa haTa jAte haiM, use nirAmagaMdha kahA jAtA hai / bhagavAna mahAvIra nirAmagandha the / isakA abhiprAya yaha hai ki unhoMne mUlaguNoM aura uttaraguNoM se yukta vizuddha cAritrika kriyA kA paripAlana kiyA thA / asahya parISahoM aura upasargoM ke rUpa meM bAdhAeM prApta hone para bhI ve niSprakampa-avicala bane rahe / cAritra meM sarvathA dRr3ha rahe / samagra karmoM ke apagata ho jAne se bhagavAn AtmasvarUpa meM avasthita hue / AtmasvarUpa meM sthira honA, bhagavAna ke jJAna aura kriyA sampanna hone kI vizeSatA kA sUcaka hai / samasta jagata meM bhagavAna se adhika koI jJAnI nahIM thA / ve hAtha meM rakhe A~vale kI jyoM jagata ke samasta padArthoM ke vettA-jJAtA the / ve sacittAdi rUpa bAhya graMtha tathA karmarUpa Abhyantara graMtha se atikrAnta the-dUravartI the / ataeva nigrantha the / bhagavAna ko sAtoM hI prakAra ke bhaya nahIM the, ata: ve sarvabhayAtIta the / bhagavAna ke cAroM prakAra kA AyuSya nahIM thA (yahA~ vartamAna Ayu kA apavAda hai) / karma rUpa bIja ke jala jAne se AyuSya kI utpatti asaMbhAvita hai / -347 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI sUtrakRtAGga sUtram . se bhUipaNNe aNie acArI, ohaMtare dhIre aNaMta cakkhU / aNuttaraM tappati sUrie vA, vairoyaNiMde va tamaM pagAse // 6 // chAyA - sa bhUtiprajJo'niyatAcArI, oghantaro dhIra anantacakSuH / __ anuttaraM tapati sUryya iva, vairocanendra ivatamaH prakAzayati // anuvAda - bhagavAna mahAvIra bhUti prajJa-anaMta jJAna yukta aniyatAcArI-icchAnusAra vicaraNazIla, saMsAra sAgara ke pAragAmI dhIra-bar3e buddhizIla, dhairyazIla, kaSTasahiSNu aura aNaMta cakSu, kevala jJAna sampanna the / ve sUrya ke sadRza tapanazIla-jJAnodyota se yukta the / jaise agni aMdhakAra ko naSTa kara detI hai, vaise hI ve ajJAna kA nAza kara prakAza ke prasAraka the / TIkA - bhUti zabdo vRddhau maGgale rakSAyAM ca vartane, tatra 'bhUtiprajJaH' pravRddhaprajJaH anantajJAnavAnityarthaH tathA-bhUtiprajJo jagadrakSAbhUtaprajJaH evaM sarvamaGgalabhUtaprajJa iti, tathA 'aniyatam' apratibaddhaM parigrahAyogAccarituM zIlamasyAsAvaniyatacArI tathaugha-saMsArasamudratarituM zIlamasyA sa tathA, tathA dhI:-buddhistayA rAjata iti dhIraH parISahopasargAkSobhyo vA dhIraH, tathA anantaM-jJeyAnantatayA nityatayA vA cakSuriva cakSuH kevalajJAnaM yasyAvantasya vA lokasya padArthaprakAzakatayA cakSurbhUto yaH sa bhavatyanantanvakSuH, tathA yathA-sUryaH 'anuttaraM' sarvAdhikaM tapati na tasmAdadhistApena kazcidasti, evamasAvapi bhagavAn jJAnena sarvottama iti, tathA vairocana: agniH sa eva prajvalitatvAt indro yathA'sau tamo'panIya prakAzayati, eva masAvapi bhagavAnajJAnatamo'panIya yathAvasthita padArtha prakAzanaM karoti // 6 // kiJca / TIkArtha - bhUti zabda buddhi, maMgala aura rakSaNa ke arthoM meM prayukta hotA hai / bhagavAna mahAvIra bhUti prajJa the arthAt jJAna meM bar3e car3he the, ananta jJAnI the / ve jagata kA rakSaNa karane vAlI prajJA se yukta the / sabake lie maMgala prajJa the| unakI prajJA meM sabakA maMgala yA kalyANa samAyA huA thaa| bhagavAna aniyatAcArI-apratibaddha vihArI the / unake viharaNa yA gati meM koI pratibandha yA avarodha nahIM thA / ve saMsAra rUpI augha ke-jagata pravAha ke pAragAmI the / ve buddhizIla the / parISahoM aura upasargoM se vicalita na kiye jAne yogya dhairya se yukta the / ve ananta cakSu the, arthAt jJeya padArthoM kI anantatA aura jJAna kI nityatA ke kAraNa kevala jJAnAtmaka cakSu rUpa the / athavA bhagavAna samagraloka ke pratyeka padArtha kA yathArtha svarUpa prakAzita karane ke kAraNa ananta cakSu the / jisa prakAra sUrya sabase adhika tapatA hai, sarvAdhika jyotirmaya hai, usase adhika koI nahIM tapatA, usI prakAra bhagavAna bhI jJAna meM sarvottama the / prajjavalitatA ke kAraNa indra svarUpa agni andhakAra ko apanIta kara-haTAkara prakAza kA saMprasAra karatI hai, usI prakAra bhagavAna mahAvIra ajJAna rUpa aMdhakAra ko apanIta karamiTAkara padArthoM kA yathArthasvarUpa prakAzita karate the / aNutaraM dhammamiNaM jiNANaM, NeyA muNI kAsava Asupanne / iMdeva devANa mahANubhAve, sahassaNetA divi NaM visiTe // 7 // chAyA - anuttaraM dharmamimaM jinAnAM, netA muniH kAzyapa AzuprajJaH / ___indra iva devAnAM mahAnubhAvaH sahastranetA divinaM viziSTaH // -348 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thuI adhyaya anuvAda AzuprajJa - tvarita buddhizIla, kAzyapa gautrIya bhagavAna zrI mahAvIra, bhagavAna zrI RSabhAdi tIrthaMkaroM ke dvArA praNIta uttama dharma ke netA - vartamAna yuga meM upadeSTA haiM / jaise devaloka meM indra saba devoM meM zreSTha hai, isI prakAra bhagavAna mahAvIra isa jagata meM sarvazreSTha haiM / - TIkA nAsyontaro'stInyanuttarastamimamanutaraM dharmaM 'jinAnAm' RSabhAditIrthakRtAM sambandhinamayaM 'muniH' zrImAn vardhamAnAkhya: 'kAzyapa' gotreNa' AzuprajJaH 'kevalajJAnI utpannadivyajJAno 'netA' praNeteti, tAcchIlikastRn tadyoge naM lokAvyayaniSThe ( pA. 2 - 3 - 69) tyAdinA SaSThIpratiSedhAddharmamityatra karmaNi dvitIyaiva, tathA cendro 'divi ' svarge devasahastrANAM'mahAnubhAvo 'mahAprabhAvavAn' Nama' iti vAkyAlaGkAre tathA netA' praNAyako 'viziSTo rUpabalavarNAdibhiH pradhAnaH evaM bhagavAnapi sarvebhyo viziSTaH praNAyakomahAnubhAvazceti ||7|| apica TIkArtha - kevala jJAna saMpanna, kAzyapa gautrotpannA bhagavAna mahAvIra anuttara- jisase bar3hakara koI nahIM hai, sarvottama, bhagavAna RSabha Adi tIrthaMkaroM dvArA praNIta dharma ke netA haiN| vartamAna yuga meM upadeSTA haiM / yahA~ netA zabda meM tAcchIlyArthaka tRNa pratyaya huA hai / ataH usake yoga meM 'na lokAvyaya niSThA khalarthatRnAm' ityAdi sUtra dvArA SaSThI kA pratiSedha hone se dharma pada meM karmaNi dvitIyA huI hai / svarga loka meM jisa prakAra indra sahastroM devoM meM mahAnubhAva - mahAprabhAvavAna hai, saba kA netA hai, rUpa parAkrama varNa Adi meM saba se pradhAna - sarvazreSTha hai / usI prakAra bhagavAna mahAvIra sarvazreSTha, sabake nAyaka, sarvAdhika prabhAvazAlI haiM / yahA~ NaM zabda vAkyAlaMkAra meM AyA hai, yaha jJAtavya hai / se pannayA akkhayasAgare vA, mahodahIvAvianaMtapAre / aNAile vA akasAi bhukke, sakkeva devAhiiva juimaM // 8 // chAyA sa prajJayA'kSayaH sAgara iva, mahodadhirivAnantapAraH / anAvilo vA akasAyimuktaH, zukraiva devAdhipatirdyutimAn // anuvAda bhagavAna sAgara kI jyoM akSaya-avinazvara prajJA ke dhanI haiM unakI prajJA svayaMbhU ramaNa samudra ke samAna apAra hai / jaise usa samudra kA jala nirmala hai, usI prakAra bhagavAna mahAvIra kI prajJA nirmala - vikAra rahita hai / bhagavAna kaSAyoM se vimukta haiM / ve devatAoM ke adhipati indra ke sadRza haiN| bar3e ditimAna - pratApazAlI haiM / - TIkA asau bhagavAn prajJAyate'nayeti prajJA tayA 'akSayaH' na tasya jJAtavye'rthebuddhi pratikSIyate pratihanyate vA, tasyahi buddhiH kevalajJAnAkhyA, sA ca sAdyaparyavasAranAkAlato dravyakSetrabhAvairapyanantA, sarvasAmyena dRSTAntAbhAvAd, ekadezena tvAha-yathA 'sAgara' iti, asya cAviziSTatvAt vizeSaNamAha-'mahodadhiriva' svayambhUramaNa ivAnantapAraH yathA'sau vistIrNo gambhIrajalo'kSobhyazca, evaM tasyApi bhagavato vistIrNA prajJA svayambhUramaNAnantaguNA gambhIrA'kSobhyA ca, yathA ca asau sAgara: 'anAvila: 'akaluSajala:, evaM bhagavAnapi tathAvidhakarmalezA bhAvAdakaluSajJAna iti, tathA kaSAyA vidyante yasyAsau kaSAyI na kaSAyI akaSAyI, tathA jJAnAvaraNIyAdi karmabandhanAdviyukto muktaH bhikSuriti kvacitpAThaH tasyAyamartha:- satyapi niHzeSAntarAyakSaye sarvalokapUjyatve ca tathApi bhikSAmAtrajIvitvAt bhikSurevAsau, nAkSINamahAnasAdilabdhimupa jIvatIti, tathA zakraiva - devAdhipatiH 'dyutimAn ' dIptimAniti // 8 // kiJca - 349 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - jisake dvArA padArthoM ko jAnA jAtA hai use prajJA kahA jAtA hai / bhagavAna mahAvIra prajJA kI dRSTi se akSaya haiM / jo padArtha jJeya hai-jAnane yogya hai, usameM bhagavAna kI buddhi kSaya ko prApta nahIM hotI, pratihata nahIM hotI / kisI ke dvArA avaruddha nahIM hotI / unakI buddhi kA nAma kevala jJAna-sarvajJatva hai / vaha kevala-jJAna kAla kI dRSTi se sAdI Adi sahita aura ananta-antarahita hai / dravya, kSetra evaM bhAva kI dRSTi se ananta hai / sampUrNa rUpa meM usakI samAnatA yA tulyatA kA koI udAharaNa nahIM milatA / aisA koI padArtha nahIM hai jo sampUrNa rUpa meM usake samAna ho, jisase use upamita kiyA jA sake / sUtrakAra eka dezIya-AMzika dRSTAnta dete hai / samudra jisa prakAra akSaya jala yukta hotA hai usI prakAra bhagavAna akSaya jJAna yukta haiM / samudra zabda sAdhAraNa sAgara kA bodhaka hai / isalie usake vizeSaNa-eka vizeSa samudra kI carcA karate haiM / jisa prakAra svayaM bhU ramaNa nAmaka samudra apAra vizAla tathA gambhIra, atyanta gahare jala se yukta hai tathA akSobhya haikSabdha nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra bhagavAna mahAvIra kI prajJA-jJAna bhI vistIrNa tathA svayaM bhU ramaNa samudra se bhI atyanta ananta gunA gambhIra gaharA tathA akSobhya hai / jisa prakAra svayaM bhU ramaNa kA jala nirmala-svacca hai usI prakAra bhagavAna kA jJAna bhI leza mAtra karma ke avaziSTa na rahane ke kAraNa nirmala-nirvikAra zuddha hai| jisameM kaSAya hote haiM, use kasAI yA kaSAyavAna kahate haiM / parantu bhagavAna kaSAya varjita the / ata: ve akaSAI the / unake jJAnAvarNIya Adi karmabandha naSTa ho cuke the, isalie ve mukta the / kahIM bhikkhU-bhikSu pATha prApta hotA hai| usakA abhiprAya yaha hai ki bhagavAna ke sabhI antarAya-bAdhaka heta naSTa ho cake the| ve samagra saMsAra ke pUjya the / aisA hote hue bhI bhikSAvRtti dvArA apanA nirvAha karate the ve akSINa mahAnasAdi-yatheccha bhojyAdi prApta karAne meM sakSama, labdhi-yoga vibhUti kA upayoga nahIM karate the| bhagavAna indra kI taraha devatAoM ke adhipati the, dItimAna-dIptimAna the / 'se' vIrieNaM paDipunnavIrie, sudaMsaNe vA NagasavvaseThe / surAlae vAsimudAgare se, virAyae NegaguNo vavee // 9 // chAyA - sa vIryeNa pratipUrNavIryaH sudarzana iva nagasarvazreSThaH / surAlayo vAsimudAkaraH sa, virAjate'nekaguNopayetaH // anuvAda - bhagavAn mahAvIra pUrNa vIrya-sampUrNa Atma parAkrama yukta haiM / parvatoM meM jisa prakAra sumeru parvata sarvazreSTha hai, ve jagata meM sarvazreSTha-uttama haiM / devatAoM ke lie harSotpAda svarga kI jyoM ve aneka uttamottama guNoM se yukta haiN| TIkA - 'sa' bhagavAn 'vIryeNa' aurasena balena dhRtisaMhanavAdibhizca vIryAntarAyasya ni:zeSataH kSayAt . pratipUrNavIryaH, tathA 'sudarzano' merujambUdvIpa nAbhibhUtaH sa yathA nagAnAM-parvatAnAM sarveSAM zreSTha:- pradhAnaH tathA bhagavAnapi vIryeNAnyaizca guNaiH sarvazreSTha iti, tathA yathA 'surAlayaH' svargastannivAsinAM 'mudAkaro' harSajanaka: prazastavarNarasagandhasparzaprabhAvAdirbhirguNairupeto 'virAjate' zobhate, evaM bhagavAnapyanekairguNairUpeto virAjata iti, yadivAyathA tridazAlayo mudAkaro'nekairguNaikapeto virAjata iti evamasAvapi meruriti / / 9 / / punarapi dRSTAnta bhUtameruvarNanAyAha TIkArtha - vIryAntarAya karma ke sampUrNa rUpa meM kSINa ho jAne se bhagavAna orasa bala, ghRtI evaM saMhananavizeSa dehika racanA Adi baloM se paripUrNa haiM / sumeru parvata jo jambU dvIpa kI nAbhi ke sadRza hai / jisa prakAra 350) Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIratthuI adhyayanaM vaha samagra parvatoM meM zreSTha hai, usI taraha bhagavAna mahAvIra, vIrya-AtmaparAkrama tathA anAnya guNoM meM sarvazreSTha haiM / svarga jisa para devatA nivAsa karate haiM unake lie harSajanaka hai / prazasta varNa, rasa, gaMdha sparza evaM prabhAva Adi guNoM se vibhUSita haiM usI taraha bhagavAna bhI aneka guNoM se suzobhita haiM athavA jaise svarga sukhaprada hai, anekAneka guNoM se zobhita hai, usI taraha vaha sumerU parvata bhI hai / dRSTAnta meM kahe gaye sumeru parvata kA punaH vivaraNa karate hue kahate haiN| sayaM sahassANa u joyaNANaM, tikaMDage paMDagavejayaMte / se joyaNe NavaNavate sahasse, uddhassito heTTha sahassamegaM // 10 // chAyA - zataM sahastrANAntu yojanAnAM, trikaNDakaH paNDakavaijayantaH / sa yojane navanavatisahastrANi, Urdhvamucchrito'dhaH sahastramekam // anuvAda - sumeru parvata sat sahastra-sau hajAra yojana kA U~cA hai / usake tIna vibhAga haiM / usake sarvocca bhAga para sthita paNDaka vana vaijayantI-patAkA yA dhvajA ke samAna zobhita hotA hai, U~cA hai / vaha sumeru parvata ninyAnaveM hajAra yojana U~cA uThA huA hai aura eka hajAra yojana bhUmi meM gar3A hai| TIkA - sa meruyojanasahastrANAM zatamuccastvena, tathA trINi kaNDAnyasyeti trikaNDaH, tadyathA-bhauma jAmbUnadaM vaiDUryamiti, punarapyasAveva vizeSyate-'paNDakavaijayanta' iti paNDakavanaM zirasi vyavasthitaM vaijayantIkalpaMpatAkAbhUtaM yasya sa tathA, tathA'sAvUrdhvamucchri to navanavatiryojanasahastrANyadho'pi sahastramekamavagADha iti // 10 // tathA - TIkArtha - vaha sumeru parvata sau hajAra yojana U~cA hai, usake tIna vibhAga hai-(1) bhUmimaya, (2) svarNamaya (3) vaiDUryamaya-maNimaya / punaH sumeruparvata kI vizeSatA batalAte huye kahate haiM / usa sumeru parvata ke mastaka para-sarvocca zikhara para vidyamAna paNDaka vana usakI dhvajA ke samAna zobhita hotA hai| sumeru ninnAnaveM hajAra yojana U~cA uThA huA hai / aura eka hajAra yoz2ana bhUmi meM gar3A huA hai| puDhe Nabhe ciTTai bhUmivahie, jaM sUriyA aNuparivaTTayaMti / se hemavanne bahunaMdaNe ya, jaMsI ratiM vedayaMtI mahiMdA // 11 // chAyA - spRSTo nabhastiSThati bhUmivartI, yaM sUryyA anuvarivartayanti / sa hemavarNo bahunandanazca yasmin ratiM vedayanti mahendrAH // anuvAda - vaha sumeru parvata AkAza kA sparza karatA huA tathA bhUmi meM sampraviSTa huA vidyamAna hai / Aditya-nakSatra vRnda usakA anuvartana karate haiM, usake pArzvabhAga se bhramaNa karate haiM, ghUmate haiM / usakA raMga svarNa jaisA hai / usameM aneka naMdana vana haiM / mahendra-viziSTa Rddhi zAlI mahAna indra gaNa usa para rati-ramaNa krIr3A karate haiN| TIkA - 'nabhasi' 'spaSTo' lagno nabho vyApya tiSThati tathA bhUmiM cAvagAhya sthita iti UrdhvAdhastiryagloka saMsparzI, tathA 'yaM' meruM 'sUryA' AdityA jyotiSkA 'anuparivarttayanti' yasya pArzvato bhramantItyarthaH, tathA'sau (351 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram 'hemavarNoM' niSTaptajAmbUnadAbhaH tathA bahUni catvAri nandanavanAni yasya sa bahunandanavanaH, tathAhi-bhUmau bhadrazAla vanaM tataH paJca yojanazatAnyAruhya mekhalAyAM nandaM tato dviSaSTiyojanasahastrANi paMcazatAdhikAnyatikramya saumanasaM tataH SaTtriMzatsahastrANyAruhya zikhare paNDukavanamiti, tadevamasau caturnanandanavanAdyupeto vicitrakrIr3AsthAna samanvitaH, yasmin mahendrA apyAgatya tridazAlayAdramaNIyataraguNena 'rati' ramaNakrIDAM 'vedayanti' anubhavantIti // 11 // apica - __TIkArtha - vaha meru parvata AkAza kA sparza karatA huA-usase saMlagna tathA pRthvI kA avagAna karatA huA-usameM sampraviSTa rUpa meM vidyamAna hai / vaha urdhvaloka, adholoka tathA tiryakloka kA saMsparza kiye huye hai / Aditya-graha nakSatra Adi usa parvata ke pArzvabhAga se-taTa-taTa bhAga se bhramaNa karate haiM-ghUmate haiM / vaha paritapta svarNa ke samAna pIta varNayukta hai-pIle raMga kA hai / usake Upara cAra nandana vane hai / ve isa prakAra hai - (1) bhUmimaya vibhAga meM bhadrazAla vana hai / (2) usase Upara pA~ca sau yojana ArohaNa karane para mekhalApradeza meMmadhya ke DhalAna meM nandana vana hai / (3) usase Upara pA~ca sau bAsaTha hajAra yojana ArohaNa karane para saumanasa vana hai / (4) usase Upara chatIsa hajAra yojana ArohaNa karane para zikhara-coTI para paNDaka vana hai / isa prakAra vaha merU parvata cAra naMdana vanoM se yukta vicitra vividha krIr3AoM kA sthala hai / mahendra gaNa svarNa se bhI adhika ramaNIya guNa yukta hone ke kAraNa usa parvata para Akara rati-ramaNa krIr3A kA Ananda lete haiM / se pavvae sahamahappagAse, virAyatI kaMcaNamaTTavanne / aNuttare girisu ya pavvadugge, girIvare se jalieva bhome // 12 // chAyA - sa parvataH zabdamahAprakAzo, virAjate kAJcanamRSTavarNaH / anuttaro giriSu ca parvadurgo, girivaro'sau jvalita iva bhaumaH // anuvAda - vaha sumeru parvata saMsAra meM aneka nAmoM se vikhyAta hai, usakA raMga sone ke samAna zuddhaujjavala hai / vaha jagata meM samagra parvatoM se anuttara-unnata hai, durgama hai / vaha maNiyoM-ratnoM aura auSadhiyoM se daidipyamAna hone ke kAraNa prajjvalita yA jyortimaya bhUkhaNDa jaisA pratIta hotA hai / TIkA - saH-mervAkhyo'yaM parvato mandaro meruH sudarzanaH suragirirityevamAdibhiH zabdairmahAn prakAzaH -prasiddhiryasya sa zabdamahAprakAzo 'virAjate' zobhate, kAJcanasyeva 'mRSTaH' zlakSNaH zuddho vA varNo yasya sa tathA, evaM na vidyate uttaraH-pradhAno yasyAsAvanuttaraH, tathA giriSu ca madhye parvabhiH-mekhalAdibhirdaSTrAparvatairvA 'durgA' viSamaH sAmAnyajantUnAM durAroho 'girivaraH' parvatapradhAnaH tathA'sau maNibhirauSadhUimizca dedIpyamAnatayA 'bhauma iva' bhUdeza iva jvalita iti // 12 // kiJca - TIkArtha - vaha sumeru parvata, mandara, meru, sudarzana evaM suragiri ityAdi aneka nAmoM se prasiddhi yukta hai-vikhyAta hai / usakA varNa-raMga sone kI taraha zlakSNa cikanA athavA zuddha-svaccha hai / jagata meM isase bar3hakara dUsarA koI parvata nahIM hai / vaha mekhalA Adi se-apane DhalAva car3hAva Adi ke tathA upaparvatoM ke kAraNa durgama hai / usa para sAmAnya prANiyoM kA car3ha pAnA bar3A kaThina hai / vaha zreSTha parvata maNiyoM-ratnoM aura auSadhiyoM se daidipyamAna hone ke kAraNa prajjvalita yA jyotirmaya bhUkhaNDa jaisA pratIta hotA hai / 352 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIratthuI adhyayana mahIi majhUmi Thite NagiMde, pannAyate sUriyasuddhalese / evaM sirie u sa bhUrivanne, maNorame joyai accimAlI // 13 // chAyA - mahyAM madhye sthito nagendraH prajJAyate sUryazuddhalezyaH / evaM zriyA tu sa bhUrivarNaH manoramo dyotayatyarcimAlI // anuvAda - vaha nagendra-parvatarAja pRthvI ke madhyabhAga meM-bIcoM bIca avasthita hai / vaha sUrya ke samAna ujjavala kAMtiyukta hai / vaha aneka varNayukta evaM manorama hai / vaha arcimAlI-sUrya ke saddaza saba dizAoM ko udyodita karatA hai| TIkA - 'mahyAM' ratnaprabhApRthivyAM madhyadeze jambUdvIpastasyApi bahumadhyadeze saumanasavidyutprabhagandhamAdana mAlyavantadeSTrAparvatacatuSTayopazonitaH samabhUbhAge dazasahastravistIrNaH zirasi sahastra mekamadhastAdapidazasahastrANi navatiyojanAni yojanaikAdazabhAgairdazabhiradhikAni vistIrNaH catvAriMzadyojanocchritacUDopazobhito 'nagendraH' parvatapradhAno meruH prakarSeNa loke jJAyate 'sUryavacchuddhalezyaH'-AdityasamAnatejAH, evam' ananta roktaprakArayAzriyA tuzabdAdviziSTatarayA saH-meruH 'bhUrivarNaH' anekavarNo anekavarNaratnopazobhitatvAt mana:-anta:karaNaM ramayatIti manoramA 'arcimAlIva' Aditya iva svatejasAdyotayati dazApi dizaH prakAzayatIti // 13 // sAmprataM merudRSTAntopakSepeNa dASTrAntikaM darzayati TIkArtha - ratna prabhA pRthvI ke madhya deza meM bIca ke bhAga meM jambUdvIpa hai / usake bahumadhya deza meM-ThIka bIca meM saumanasa, vidyuttaprabha, gandhamAdana tathA mAlyavAna nAmaka ina cAra upaparvatoM se upazobhita, samabhUbhAga meM dasa sahasra yojana vistIrNa mastaka para eka sahasra yojana vistIrNa punaH nIce dasasahasra yojana vistIrNa tathA pratyeka nabbe yojana para, eka yojana ke gyArave bhAga-1/11 kama vistArayukta bAkI kA yojana ke dasaveM bhAga jitanA vistIrNa meru parvata hai / usake mastaka para cAlIsa yojana U~cA zikhara hai / giri zreSTha meru sUrya ke samAna zuddha prakAzayukta hai / uparyukta vizeSatAoM se samanvita vaha parvata aneka prakAra ke ratnoM se zobhita hone ke kAraNa aneka varNa yukta hai / vaha mana ko bar3A ramaNIya pratIta hotA hai / sUrya kI taraha apane teja se dizAoM ko udyodita karatA hai| meru parvata kA dRSTAnta batalAkara sUtrakAra usakA sAra batalAte haiM / sudaMsaNasseva jasogirissa, pavuccaI mahato pavvayassa / etovame samaNe nAyaputte, jAtIjasodaMsaNa nANasIle // 14 // chAyA - sudarzanasyeva yazogireH procyate mahataH parvatasya / etadupamaH zramaNo jJAtaputraH jAtiyazodarzana jJAnazIlaH // anuvAda - parvatoM meM meru parvata kI yazasvitA kA pUrvokta rUpa meM varNana kiyA gayA hai| bhagavAna mahAvIra svAmI ko usI parvata se upamita kiyA jAtA hai / jaise sumeru apane guNoM ke kAraNa samagra parvatoM meM zreSTha hai| usI taraha bhagavAna mahAvIra jAti, yaza, darzana, jJAna aura zIla meM sabase uttama hai| TIkA - etadanantaroktaM 'yazaH' kIrtanaM sudarzanasya merugireH mahAparvatasya procyate, sAmpratametadeva bhagavati dArTAntike yojyate-eSA-anantaroktopamA yasya sa etadupamaH, ko'sau ?-zrAmyatIti zramaNastaponiSTaptadeho jJAtA: 353 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram - kSatriyAsteSAM putraH zrI manmahAvIravarddhamAnasvAmItyarthaH, sa ca jAtyA sarvajAtimadbhyo yazasA azeSayazasvibhyo darzanajJAnAbhyAM sakaladarzanajJAnibhyaH zIlena samastazIlavadbhyaH zreSThaH - pradhAnaH, akSaraghaTanA tu jAtyAdInAM kRta dvandvAnAmatizAyane arzaAditvAdacpratyayavidhAnena vidheyeti // 14 // punarapi dRSTAntadvAreNaiva bhagavatovyAvarNayAha TIkArtha - pahale sudarzana - sumeru giri ke yaza kA varNana kiyA gayA hai| aba usa yazasvitA ko sUtrakAra bhagavAna mahAvIra se yojita karate hue kahate haiM / bhagavAna ko pUrvokta rUpa meM sumeru kI upamA dI gaI hai / ve bhagavAna kaise haiM ? ve tapazcaraNa meM zramazIla hai - kaThora tapasyAe~ karate haiM arthAt tapa se jinhoMne apane zarIra ko paritapta kiyA hai, jo jJAta nAmaka kSatriya kula meM utpanna haiM, ve bhagavAna mahAvIra meru parvata ke sadRza hai| ve jAti meM saba jAti yukta janoM se zreSTha haiM, yaza-kIrti meM samasta yazasviyoM-kIrtizAlI puruSoM se uttama haiN| jJAna evaM darzana meM samagra janoM se pradhAna haiM - sarvocca haiM tathA zIla meM ve samasta zIla yukta janoM se uttama haiN| vyAkaraNa kI dRSTi se yahA~ zabda yojana isa prakAra karanI caahie| jAti Adi padArthoM meM dvaMdva samAsa kara arza Adi tvAt sUtra se ac pratyaya kara jAtyAdi pada ko siddha karanA cAhie / girIvare vA nisahA''yayANaM, rUyae va seThThe valayAyatANaM / taovame se jagabhUipanne, muNINa majjhe tamuvAhu panne // 15 // chAyA girivara iva niSadhaAyatAnAM, rucaka iva zreSThaH valayAyatAnAm / tadupamaH sa jagadbhUtiprajJaH, munInAM madhye tamudAhuH prajJAH // anuvAda jaise Ayata - pralamba-lambe parvatoM meM niSada parvata zreSTha hai, valayAyata-vartula yA golAkAra parvatoM meM rucaka parvata uttama hai, usI taraha saMsAra meM sabhI muniyoM meM bhagavAna mahAvIra anupama, prajJAzIla aura sarvazreSTha haiM, yaha prAjJajana batalAte haiM / TIkArtha yathA 'niSadho' girivaro girINAmAyatAnAM madhye jambUdvIpe anyeSu vA dvIpeSu dairyeNa ' zreSThaH ' pradhAnaH tathA-valayAyatAnAM madhye rucakaH parvato'nyebhyo valayAyatatvena yathA pradhAnaH, sa hi rucakadvIpAntarvartI mAnuSottaraparvata iva vRttAyataH saGkhyeyayojanAni parikSepeNeti tathA sa bhagavAnapi tadupamaH yathA tAvAya tavRtta tAbhyAM zreSThau evaM bhagavAnapi jagati saMsAre bhUtiprajJaH prabhUtajJAnaH prajJayA zreSTha ityarthaH tathA aparamunInAM madhye prakarSeNa jAnAtIti prajJaH evaM tatsvarUpavidaH 'udAhuH' udAhRtavanta uktavanta ityarthaH // 15 // kiJcAnyat - TIkArtha - jambUdvIpa meM yA anya dvIpoM meM sabhI AyatAkAra - lambe parvatoM meM niSada parvata zreSTha hai tathA valayAyata-golAkAra parvatoM meM rUcaka parvata zreSTha hai / vaha rUcaka dvIpa ke antaravartI mAnuSottara parvata ke sadRza vRttAkAra evaM dIrgha hai, usakA vistAra saMkhyeya yojana parimita hai| bhagavAna mahAvIra bhI aise haiM, arthAt jaise ye do parvata lambAI aura golAI meM sarvottama, sarvocca hai, isI prakAra bhagavAna mahAvIra bhI saMsAra meM sabhI prajJAzIla janoM meM uttama haiM, ve sabhI muniyoM meM zreSTha haiN| unake svarUpa ke jJAtA buddhimAna puruSoM ne aisA kahA hai / aNuttaraM dhammamuIraittA, aNuttaraM jhANavaraM jhiyAI / susukka sukkaM apagaMDasukkaM, saMkhiMduegaMtavadAta sukkaM // 16 // 354 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thuI adhya chAyA anuttaraM dharmamudIrayitvA'nuttaraM dhyAnavaraM - anuvAda bhagavAna mahAvIra anuttara- sarvazreSTha dharma udIritakara - vyAkhyAta kara anuttara- sarvottama dhyAna dhyAte the / unakA dhyAna atyanta zukla padArtha ke tulya doSa rahita-nirmala, zukla thA / vaha zaMkha aura candramA ke sadRza ekAMta rUpa meM avadAta zuddha aura zukla thA / dhyAyati / suzukla zuklamapagaNDa zuklaM, zekhenduvadekAntAvadAta zuklam // TIkA nAsyottara:- pradhAno'nyo dharmoM vidyate ityanuttaraH tamevambhUtaM dharmam 'ut' prAbalyena 'IrayitvA' kathayitvA prakAzya 'anuttaraM' pradhAnaM 'dhyAnavaraM' dhyAnazreSThaM dhyAyati, tathAhi - utpannajJAno bhagavAn yoganirodha sUkSmaM kAyayogaM nirundhanzukladhyAnasya tRtIyaM bhedaM sUkSmakriyamapratipAtAkhyaM tathA niruddhayogazcaturthaM zukladhyAnabhedaM vyuparatakriyamanivRttAkhyaM dhyAyati, etadeva darzayati- suSThu zuklavatzuklaM dhyAnaM tathA apagataM gaNDam apadravyaM tadapagaNDaM nirdoSArjunasuvarNavat zuklaM yadivA-apagaNDam udakaphenaM tattulyamiti bhAvaH / tathA zaGkhenduvadekAntAvadAtaMzubhraM zuklaM - zukladhyAnottaraM bhedadvavyaM dhyAyatIti // 16 // api TIkArtha - jisase uttara- bar3hakara yA zreSTha dUsarA dharma nahIM hotA, use anuttara dharma kahA jAtA hai / bhagavAna mahAvIra aise dharma ko bhalI bhA~ti prarUpita kara, prakAzita kara uttama dhyAna dhyAte the| bhagavAna ko jaba jJAna utpanna ho gayA, taba ve yoga nirodhakAla meM kAya yoga kA nirodha karate hue zukla dhyAna kA tRtIya bheda sUkSmakriyApratipAta nAmaka dhyAna meM abhirata hote the / jaba yogoM kA nirodha ho gayA, taba ve zukla dhyAna ke cauthe bheda vyuparatakriyAnivRta meM saMlagna hote the / zAstrakAra isI bAta kA digdarzana karAte hue kahate hai - jo dhyAna atyanta ujjvala, nirmala, svaccha padArtha kI taraha, zukla kI taraha, zukla hai, jisase doSa apagata hai, jo nirdoSa hai, sone ke samAna zukla-nirmala hai athavA jo apagaMDa-apadravya rahita jala ke phena-jhAga kI jyoM atyanta vizada, nirmala hai, zaMkha tathA candra ke samAna ekAMta rUpa se avadAta zubhra tathA zukla hai, vaha zukla dhyAna kahA jAtA hai / bhagavAna mahAvIra usake ukta do bhedoM kI sAdhanA meM nirata rahate the / chAyA aNuttaraggaM paramaM mahesI, asesakammaM sa visohaittA / siddhiM gate sAimaNaMtapatte, nANeNa sIleNa ya daMsaNeNa // 17 // - anuttarAgryAM paramAM maharSirazeSa karmANi sa vizodhya / siddhiM gataH sAdimAnantaprajJo, jJAnena zIlena ca darzanena // OM OM OM anuvAda - maharSi - mahAn RSi, mahAn draSTA jJAna, darzana aura cAritra ke prabhAva se jJAnAvaraNIya Adi samasta karmoM ko kSINa kara vidhvaMsta kara usa sarvottama mukti rUpI siddhi ko prApta hue, jisakA Arambha to hai, kintu anta nahIM hai / TIkA - tathA'sau bhagavAn zailezyavasthApAditazukla dhyAna caturthabhedAnantaraM sAdyaparyavasAnAM sidvigatiM paJcamIM prAptaH, siddhigatimeva vizinaSTi- anuttarA cAsau sarvottamatvAdagyA ca lokAgravyavasthitatvAdanuttarAgyAM tAM 'paramAM ' pradhAnAM maharSiH asAvatyantogratapovizeSaniSTaptadehatvAd azeSaM karma-jJAnAvaraNAdikaM 'vizodhya' apanIyaM ca viziSThena jJAnena darzanena zIlena ca kSAyikena siddhigatiM prApta itimIlanIyam // 17 // punarapi dRSTAnta dvAreNa bhagavata: stutimAha - 355 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha bhagavAna mahAvIra zukla dhyAna ke caturtha bheda ko jo zaileSI avasthA meM utpanna hotA hai, svAyatta kara siddha gati ko prApta hue| jisakI Adi prArambha to hai kintu aMta nahIM / anta na hone kA tAtparya yaha hai ki siddha gati prApta hone ke bAda kabhI apagata nahIM hotI / usa siddhagati kI vizeSatA batAte hue sUtrakAra kahate haiM - vaha sarvottama hai - sabase zreSTha hai / aggra loka ke agra bhAga meM avasthita hone ke kAraNa sabase Age hai / bhagavAna mahAvIra ne vahI paramagati prApta kii| bhagavAna atyanta ugra tapazcaraNa dvArA apanI deha ko paritapta kara tathA jJAnAvaraNIyAdi samasta karmoM ko viziSTa kSAyika jJAna, darzana aura cAritra dvArA kSapita kara siddhatva ko prApta hue / sUtrakAra punaH dRSTAnta dvArA bhagavAna kI stuti kA varNana karate haiM - OM OM OM rukkhesuNAte jaha sAmalI vA, jassiM ratiM veyayatI suvannA / vaNesu vA NaMdaNamAhu seThThe, nANeNa sIleNa ya bhUtipanne // 18 // chAyA - vRkSeSu jJAto yathA zAlmatI vA yasmin ratiM vedayanti suparNAH / vaneSu vA nandanamAhuH zreSThaM, jJAnena zIlena ca bhUtiprajJaH // - anuvAda - vRkSoM meM jaise zAlmalI nAmaka vRkSa suprasiddha hai, zreSTha hai, jahAM suparNa- bhavanapati jAti ke deva vizeSa Akara rati-krIr3A karate haiM / jaise vanoM meM nandana vana zreSTha hai, usI prakAra jJAna aura zIla meM bhUti prajJa - mahAn prajJAzIla bhagavAna mahAvIra zreSTha haiM 1 TIkA - vRkSeSu madhye yathA 'jJAta : ' prasiddho devakuruvyavasthitaH zAlmalIvRkSaH, sa ca bhavanapatikrIr3AsthAnaM, 'yatra' vyavasthitA anyatazcAgatya 'suparNA' bhavanapativizeSA 'ratiM' ramaNakrIr3AM 'vedayanti' anubhavanti, vaneSu ca madhye yathA nandanaM vanaM devAnAM krIDAsthAnaM pradhAnaM evaM bhagavAnapi 'jJAnena' kevalAkhyena samastapadArthAvirbhAvakena 'zIlena' ca cAritreNa yathAkhyAtena 'zreSTha' pradhAna: 'bhUtiprajJaH' pravRddhajJAno bhagavAniti // 18 // api ca - TIkArtha - jaise vRkSoM meM devakuru sthita prasiddha zAlmalI vRkSa zreSTha hai, bhavanapati devoM kA krIr3A sthAna hai, jahA~ anya sthAnoM se Akara suparNa saMjJaka bhavanapati deva rati-krIr3A kA Ananda lete haiM, vanoM meM jaise devoM kA krIr3A sthala nandanavana pradhAna- uttama hai / isI prakAra bhagavAna mahAvIra bhI samasta padArthoM ke AvirbhAvaka, prakaTa kartA kevala jJAna tathA yathAkhyAta cAritra dvArA sarvottama hai / ve bhUtiprajJa - pravRddha jJAna hai, arthAt unakA jJAna bahuta bar3hA car3hA hai / OM OM OM thaNiyaM va saddANa aNuttare u, caMdo va tArANa mahANubhAve / gaMdhesu vA caMdaNa mAhu seTTha, evaM muNINaM apaDinnamAhu // 19 // chAyA stanitamiva zabdAnAmanuttarastu candraiva tArANAM mahAnubhAvaH / gandheSu vA candana mAhuH zreSTha mevaM munInAma pratijJamAhuH // anuvAda - jaise samagra zabdoM meM meghastanita-meghaM kA garjana anuttara- sarvottama hai, saba tArAgaNa meM candra pradhAna hai, samasta gandhoM meM- gandhayukta padArthoM meM candana kA ucca sthAna hai, usI prakAra samagra munivRnda meM niSkAma anAsakta bhagavAna mahAvIra pradhAna zreSTha haiM / 356 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIratthuI adhyayanaM TIkA - yathA zabdAnAM madhye 'stanitaM' megha garjitaM tad 'anuttaraM' pradhAnaM, tu zabdo vizeSaNArthaH samuccayArtho vA, 'tArakANAMca' nakSatrANAM madhye yathA candro mahAnubhAvaH sakalajananirvRttikAriNyA kAntyA manoramaH zreSThaH, 'gandheSu' iti guNaguNinorabhedAnmatublopAdvAgandhavatsu madhye yathA 'candanaM' gozIrSakAkhyaM malayajaM vA tajjhAH zreSThamAhuH evaM 'munInAM' maharSINAM madhye bhagavantaM nAsya pratijJA ihalokaparalokAzaMsinI vidyate ityapratijJastamevambhUtaM zreSThamAhuriti // 19 / / api ca - TIkArtha - saba prakAra ke zabdoM ke bIca megha kI garjanA-gar3agar3AhaTa pradhAna-sabase bar3hakara hai, isa gAthA meM 'tu' zabda vizeSaNArthaka yA samuccayArthaka hai / nakSatroM meM parama AbhAmaya candramA pradhAna haiM, jo apanI kAMti dvArA sabako Ananda pradAna karatA hai / guNa guNI ke abheda kI dRSTi se gandhaM zabda yahA~ gandhavAna padArthoM ke artha meM hai / tadanusAra sabhI gandhayukta padArthoM meM gozIrSa yA malaya candana zreSTha hai, usI prakAra muniyoM yA maharSiyoM ke bIca aihika aura pAralaukika sukhAbhivAJchA se vivarjita bhagavAna mahAvIra zreSTha kahe jAte haiM / jahA saMyabhU udahINa seDhe, nAgeSu vA dharaNiMdamAhuseTThe / khoodae vA rasavejayaMte, tavovahANe muNi vejayaMte // 20 // chAyA - yathA svayambhU rUdadhInA zreSThaH, nageSu vA dharaNendraM AhuzreSThaM / ikSurasodako vA rasavaijayantaH, tapaupadhAne muni vaijayantaH // - anuvAda - jaise samagra sAgaroM meM svayaMbhU ramaNa sAgara zreSTha hai, nAgoM meM dharaNendra uttama hai, sabhI sarasa sthaloM meM ikSurasodaka sAgara zreSTha hai, usI prakAra samasta tapazcaraNa zIla sAdhakoM meM bhagavAna mahAvIra zreSTha haiN| TIkA - svayaM bhavantIti svayambhuvo-devAH te tatrAgatya ramantIti svayambhUramaNaH tadevam 'udadhInAM' * samudrANAM madhye yathA svayambhUramaNaH samudraH samastadvIpa sAgara paryantavartI 'zreSThaH' pradhAnaH 'nAgeSu ca' bhavana pativizeSeSu 'dharaNendraM' dharaNaM yathA zreSThamAhuH, tathA 'khoodae' iti ikSurasa ivodakaM yasya sa ikSurasodakaH sa yathA rasamAzritya 'vaijayantaH' pradhAnaH svaguNaiparasamudrANAM patAkevoparivyavasthitaH evaM 'tapa upadhAnena' viziSTatapovizeSeNamanute jagatastrikAlavasthAmiti 'muniH' bhagavAn 'vaijayantaH' pradhAnaH, samastalokasya mahAtapasA vaijayantIvopari vyavasthita iti // 20 // TIkArtha - jo svayaM utpanna hote haiM, unheM svayaMbhU kahA jAtA hai / devatA svayaMbhU zabda se abhihita hote haiM / ve deva vahAM Akara ramaNa karate haiM, ataH ve svayaMbhUramaNa kahe jAte haiM / svayaMbhUramaNa samudra sabhI dvIpoM aura samudroM ke anta meM vidyamAna haiM / vaha samasta samudroM meM uttama hai / nAgoM meM arthAt bhavanapatiyoM meM dharaNendra zreSTha haiM / ikSu ke rasa ke samAna jisakA jala madhura-mIThA hai / vaha ikSu rasa samudra samasta rasa yukta sthaloM meM pradhAna hai kyoMki vaha apanI madhuratA ke guNa se saba samudroM kI patAkA-dhvajA ke rUpa meM vidyamAna hai / isI prakAra isa jagata kI traikAlika avasthA ke parijJAtA bhagavAn mahAvIra svAmI apane viziSTa tapazcaraNamaya jIvana ke dvArA samasta loka kI vaijayantI ke sadRza sarvopari avasthita haiM / hatthIsu erAvaNamAhu NAe sIho migANaM salilANa gaMgA / / pakkhIsu vA garule veNudevo, nivvANavAdINiha NAyaputte // 21 // -357 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - hastISvairAvaNamAhujatiM, siMho mRgANAM salilAnAM gaGgA / pakSiSu vA garur3o veNudevo, nirvANavAdinAmiha jJAtaputraH // - anuvAda - hastIvRnda meM airAvaNa, jantuoM meM siMha, saritAoM meM gaMgA tathA pakSiyoM meM veNudeva garur3a jJAta hai-suprasiddha hai, usI prakAra samasta nirvANa vAdiyoM meM-mokSa vAdI saiddhAntikoM meM bhagavAna mahAvIra prasiddhazreSTha haiN| TIkA - 'hastiSu' karivareSu madhye yathA airAvaNaM' zakravAhanaM jJAtaM' prasiddhaM dRSTAntabhUtaM vA pradhAnamAhustajjJAH 'mRgANAM' ca zvApadAnAM madhye yathA 'siMhaH' kezarI pradhAna tathA bharatakSetrApekSayA 'salilANAM' madhye yathA gaGgAsalile pradhAnabhAva manubhavati, pakSiSu' madhye yathA garutmAn veNudevAparanAmA prAdhAnyena vyavasthita evaM nirvANaM-siddhikSetrAkhyaM karmacyutilakSaNaM vA svarUpatastadupAyaprAptihetuto vA vadituM zIlaM yeSAM te tathA teSAM madhye jJAtA:-kSatriyAsteSAM putraH-apatyaM jJAtaputraH zrImanmahAvIravardhamAnasvAmI sa pradhAna iti, ythaavsthitnirvaannaarthvaaditvaadityrthH|21|| TIkArtha - jo buddhimAna puruSa saMsAra kI mukhya-mukhya vastuoM ko jAnate haiM ve hAthiyoM meM jagatprasiddha yA dRSTAnta svarUpa indra ke vAhana airAvaNa ko sarvottama kahate haiM, jantuoM ke madhya kesarI siMha sarvopari hai, bharata kSetra kI apekSA saba jaloM meM gaMgA kA jala uttama hai, pakSiyoM meM jaise veNudeva saMjJaka garur3a mukhya hai, usI prakAra mokSavAdI janoM meM-saiddhAntikoM meM bhagavAna mahAvIra sarvottama haiM / nirvANa siddhi kSetra ko kahA jAtA hai| athavA karmacyuti-karmakSaya kA nAma nirvANa hai / usake svarUpa aura sAdhanoMpAya dvArA jo use pAne kA mArga batAte haiM ve nirvANavAdI kahe jAte haiM / unake bIca jJAta kSatriya kulotpanna bhagavAna mahAvIra vardhamAnasvAmI pradhAna haiM, kyoMki ve nirvANa-mokSa ke vAstavika svarUpa kA pratipAdana karate haiM / johesu NAe jaha vIsaseNe, pupphesu vA jaha araviMda mAhu / khattINa seDhe jaha daMtavakke, isINa seDhe taha vaddhamANe // 22 // chAyA - yodheSu jJAto yathA vizvasenaH, puSpeSu vA yathA'ravindamAhuH / kSatriyANAM zreSTho yathA dAntavAkyaH, RSINAM zreSThastathA vardhamAnaH / anuvAda - jaise yoddhAoM meM parAkramI janoM meM vizvasena cakravartI pradhAna hai, puSpoM meM aravinda-kamala ko uttama kahA jAtA hai, kSatriyoM meM dAntavAkya-cakravartI mukhya hai, uttama hai, usI prakAra RSiyoM-dRSTAoM yA jJAniyoM meM zrI vardhamAna svAmI uttama haiN| TIkA - yodheSu madhye 'jJAto' vidito dRSTAntabhUto vAvizvA-hastyazvarathapadAticaturaGgabalasametA senA yasya sa vizvasenaH-cakravatI yathA'sau pradhAnaH, puSpeSu ca madhye yathA aravindaM pradhAnamAhuH, tathA kSAtAt trAyanta iti kSatriyAH teSAM madhye dAntA-upazAntA yasya vAkyenaiva zatravaH sa dAntavAkya:-cakravartI yathA' zreSThaH / tadevaM bahana dRSTAntAna prazastAna pradAdhanA bhagavantaM dAAntikaM svanAmagrAhamAha-tathA RSiNAM madhye zrImAn vardhamAnasvAmI zreSTha iti // 22 // tathA - TIkArtha - hasti, azva, ratha evaM padAti ina cAra aMgoM se yukta senA ke adhinAyaka suprasiddha athavA dRSTAntabhUta cakravartI saba yoddhAoM meM zreSTha hai / puSpoM meM kamala sarvazreSTha kahA jAtA hai / jo kSata-pIr3A yA (358 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIratthaI adhyayana nAza se prANiyoM kI rakSA karate haiM, ve kSatriya kahe jAte haiM / una kSatriyoM ke madhya dAnta vAkya cakravartI pradhAna hai jisake vAkya-dhAka se hI zatru zAMta ho jAte haiM / isa prakAra bahuta se prasasta dRSTAnta upasthita kara sUtrakAra drASrTAnta svarUpa bhagavAna kA nAma grahaNa karate hue batalAte haiM ki isI prakAra RSiyoM meM zrImAn parama aizvaryazAlI zrI vardhamAna svAmI uttama haiN| dANANa seTThaM abhayappayANaM, saccesu vA aNavajaM vayaMti / tavesu vA uttama baMbhacere, loguttameM samaNe nAyaputte // 23 // chAyA - dAnAnAM zreSThamabhayapradAnaM, satyeSu vA'navadyaM vadanti / tapassuvottamaM brahmacaryya, lokottamaH zramaNo jJAtaputraH // anuvAda - abhayadAna-trANa yA zaraNa dAna saba dAnoM meM zreSTha hai / satyoM meM vaha satya zreSTha hai jo anavadyapApavarjita ho / tapoM meM brahmacarya uttama hai / usI prakAra loka meM jJAtaputra bhagavAna mahAvIra sarvottama hai / TIkA - tathA svaparAnugrahArthamarthine dIyata iti dAnamanekadhA, teSAMmadhye jIvAnAM jIvitArthinAM trANakAritvAdabhayapradAnaM zreSThaM taduktam - dIyate mriyamANasya, koTiM jIvitameva vA / dhanakoTiM na gRhNIyAt, sarvo jIvitumicchati // 1 // iti, gopAlAGganAdInAM dRSTAnta dvAreNArthobuddhau sukhenArohatItyataH abhayapradAna prAdhAnyakhyApanArthakathAnakamidaMvasantapure nagare aridamano nAma rAjA, sa ca kadAciccaturvadhUsameto vAtAyanasthaH krIr3AyamAnastiSThati, tena kadAciccauro raktakaNavIrakRtamuNDamAlo raktaparidhAno raktacandanopaliptazca prahatavadhyaDiNDibho rAjamArgeNa nIyamAnaH sapatnIkena dRSTaH, dRSTvA ca tAbhiH pRSTaM-kimanenAkArIti !, tAsAmekena rAjapuruSeNA''veditaM yathA-paradravyApahAreNa rAja viruddhamiti, tata ekayA rAjA vijJapto yathA-yo bhavatA mama prAg varaH pratipannaH so'dhunAdIyatAM yenAhamasyopakaromi kiJcita, rAjJA'pi pratipannaM tatastayA snAnAdipuraHsaramalaGkAreNAlaGkRto dInArasahasravyayena paJcavidhAnazabdAdIn viSayAnekamahaH prApitaH, punardvitIyayA'pitathaiva dvitIyamaho dInAzatasahasravyayena lAlitaH, tatastRtIyayA tRtIyamaho dInArakoTivyayena satkAritaH, catujhaM tu rAjAnumatyA maraNAdrakSitaH abhayapradAnena, tato'sAvanyAbhirhasitA nAsyatvayA kiJcidattamiti, tadevaM tAsAM parasparabahUpakAra viSaye vivAde rAjJA'sAveva cauraH samAhUya pRSTo yathA kena tava bapahUpakRtamiti, tenApyabhANi yathA-na mayA maraNa mahAbhayabhItena kiJcit snAnAdikaM sukhaMvyajJAyIti, abhayapradAnAkarNanena punarjanmAmivAtmAnamavaimIti, ataH sarvadAnAnAmabhayapradAnaM zreSThamiti sthitam / tathA satyeSu ca vAkyeSu yad 'anavadyam' apApaM parapIDAnutpAdakaM tat zreSThaM vadanti, na puna : parapIDotpAdakaM satyaM, sadbhayo hita satyamitikRtvA, tathA coktam "loke'pi zrUyate vAdo, yathA satyena kauzikaH / patito vadhayuktena, narake tIvravedane // 1 // " anyacca - "taheva kANaM kANatti, paMDagaM paMDagatti vA / vAhiyaM vAvi rogitti, teNaM corokti no vade // 1 // " tapassu madhye yathaivottamaM navavidhabrahmaguptyupetaM brahmacarya pradhAnaM bhavati tathA sarvalokottamarUpasampadA sarvAtizAyinyA zaktyA kSAyikajJAnadarzanAbhyAM zIlena ca 'jJAtaputro' bhagavAn zramaNaH pradhAna iti||23| kiJca (359 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - apane evaM dUsare ke anugraha ke lie arthI- yAcaka ko jo diyA jAtA hai, use dAna kahA jAtA hai| dAna aneka prakAra kA hotA hai / jIvana kI vAJchA rakhane vAle prANiyoM ke trANakAritva ke kAraNa abhayadAna sarvazreSTha hai / kahA hai kisI mriyamAna maraNonmukha prANI ko eka ora karor3oM kA dhana diyA jAya tathA dUsarI ora jIvana diyA jAya, donoM meM se kisI eka ko lene kA kahA jAya to vaha karor3oM ke dhana ko grahaNa na kara jIvana ko hI cAhegA kyoMki saMsAra ke sabhI prANiyoM meM sahaja rUpa meM jijIviSA hai, ve jInA cAhate haiM / gvAloM aura auratoM Adi ko dRSTAnta dekara samajhAne meM koI bAta turanta unake samajha meM A jAtI hai / isalie abhayadAna kI zreSThatA ko batAne hetu eka kathAnakaM yahA~ upasthita kiyA jAtA hai - - basantapura nAmaka nagara thA / aridamana vahA~ kA rAjA thaa| vaha apanI cAra rAniyoM ke sAtha jharokhe meM baiThA huA manovinoda kara rahA thA / taba usane eka cora ko dekhA / usakI gardana meM lAla kanera kI mAlA pahana rakhI thI / lAla vastra pahanA rakhe the, zarIra para lAla candana lipta thA, usake pIche-pIche usake mRtyudaNDa kA sUcaka DiNDibha-Dhola baja rahA thA / cANDAla loga use rAjamArga se le jA rahe the / rAniyoM sahita rAjA ne usa cora ko dekhA / rAniyoM ne use dekhakara prazna kiyA ki isane kyA kasUra kiyA / taba eka rAjapuruSa unase kahA ki isane dUsare ke dravya kA apaharaNa corI kI hai, jo rAjAjJA ke viruddha kArya hai / yaha sunakara una rAniyoM meM se eka rAnI ne rAjA se nivedana kiyA ki Apane pahale mujhe eka varadAna dene kA vAyadA kiyA thA, vaha Aja de dIjie, jisake dvArA maiM isa cora kA kucha upakAra kara sakUM, usakI sahAyatA kara sakUM / rAjA ne rAnI kA anurodha svIkAra kiyaa| usa rAnI ne usa cora ko snAna karAkara uttama alaMkAroM se alaMkRta kara eka sahasra svarNa mudrAoM ke vyaya se use eka dina ke lie zabda Adi pAMca prakAra ke viSayoM kA bhoga prApta karavAyA / tatpazcAt dUsarI rAnI ne bhI agale dina eka lAkha svarNa mudrAeM kharca kara use saba prakAra ke bhoga, sukha pradAna karavAye / tIsarI rAnI ne tIsare dina eka karor3a svarNa mudrAeM vyaya kara use saba prakAra ke sukha, Ananda, satkAra Adi prApta karAye / cauthI rAnI ne rAjA kA Adeza prApta kara usakI mRtyu se rakSA kii| use abhaya dAna dilvaayaa| taba tInoM rAniyA~ cauthI rAnI kA upahAsa karane lagI ki isane isa becAre ko bhI nahIM diyA / cauthI kahane lagI- maineM tuma sabase adhika upakAra kiyA hai| isa prakAra una rAniyoM meM usa cora kA kisane adhika upakAra kiyA hai isa saMbaMdha meM vivAda hone lgaa| taba rAjA ne usa cora ko hI bulAyA aura usase pUchA ki tumhArA adhika upakAra kisane kiyA hai ? yaha sunakara cora bolA ki maiM mRtyu ke ghora bhaya se atyanta DarA huA thA / isalie snAnAdi sukhoM ko maiM jarA bhI anubhava nahIM kara sakA / kintu jaba mere kAna meM yaha AvAja AI ki mujhe abhayadAna de diyA gayA hai, to ise sunakara maiMne aisA mAnA ki mAnoM merA nayA janma huA hai / ataH dAnoM meM abhayadAna sarvottama hai| yaha sahI hai / satya vAkyoM meM jo vAkya dUsaroM ke mana meM duHkha paidA nahIM karatA, use zreSTha kahA jAtA hai / kintu jisase dUsaroM ko kleza hotA hai vaha vAstava meM satya nahIM hai kyoMki satya vaha hai jo satpuruSoM ke lie hitaprada hai / kahA hai jagata meM yaha bAta sunI jAtI hai ki kauzika muni vadhayukta - hiMsA mizrita satya bolakara tIvra vedanAmaya naraka meM patita hue| aura bhI kahA hai-kANe ko kANA, napuMsaka ko napuMsaka aura cora ko cora nahIM kahanA caahie| tapo meM nau gupti yukta brahmacarya sarvottama hai / isI prakAra sarvottama rUpa sampatti, sarvotkRSTa zakti, kSAyika jJAna, darzana evaM zIla meM zramaNa bhagavAna mahAvIra sarvazreSTha haiM / kucha 360 OM OM OM Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIratthuI adhyayanaM . ThiINa seTThA lavasattamA vA sabhA suhammA va sabhANa seTThA / nivvANa seTThA jaha savvadhammA, Na NAyaputtA paramatthi nANI // 24 // chAyA - sthitInAM zreSThAH lavasaptamA vA, sabhA sudharmA va sabhAnAM zreSThA / nirvANazreSThA yathA sarve dharmAH, na jJAtaputrAt paro'sti jJAnI // anuvAda - jisa prakAra sabhI sthiti yuktoM meM pAMca anuttara vimAnavAsI deva pradhAna-zreSTha haiM, sabhI sabhAoM meM jisa prakAra sudharmA sabhA uttama hai, sabhI dharmoM meM jaise nirvANa-mokSa zreSTha haiM, usI prakAra jJAniyoM meM bhagavAna mahAvIra sarvazreSTha hai| TIkA - sthitimatAM madhye yathA 'lavasattamAH' paJcAnuttaravimAnavAsino devAH sarvotkRSTasthitivartinaH pradhAnAH, yadi kila teSAM sapta lavA AyuSyakarmabhaviSyattataH siddhigamanamabhaviSyadityato lavasattamAste'bhidhIyante 'sabhAnAM ca' parSadAM ca madhye yathA saudharmAdhipaparSacchreSThA bahubhiH krIr3AsthAnairUpetatvAttathA yathA sarve'pi dharmA 'nirvANazreSThAH' mokSapradhAnA bhavanti kuprAvacanikA api nirvANaphalameva svadarzanaM bruvate yataH evaM 'jJAtaputrAt' vIravardhamAnasvAminaH sarvajJAt sakAzAt 'paraM' pradhAnaM anyadvijJAnaM nAsti, sarvathaiva bhagavAnaparajJAnibhyA'dhika jJAno bhavatIti bhAvaH // 24 kiJcAnyat - ___ TIkArtha - saba sthita yuktoM meM lavasaptama-pA~ca anuttara vimAnavAsI deva.utkRSTa sthiti lie hote haiM, isalie ve pradhAna hai kyoMki manuSya bhava meM dharma kA AcaraNa karate hae yadi unakI Aya sAta lava adhika hotI to ve kevalajJAna prApta kara mokSa meM cale jAte / isa kAraNa ve lavasaptam deva kahe jAte haiM / sabhAoM meM jisa prakAra indra kI sabhA, jo sudharmA nAma dvArA abhihita hai, sabase uttama hai kyoMki usameM aneka krIr3A sthala bane haiM / samasta dharmoM meM jisa prakAra mokSa pradhAna hai kyoMki kuprAvacanika-mithyAmatavAdI bhI apane darzana kA phala mokSa hI batalAte haiM / ina sabakI taraha sabhI jJAniyoM meM bhagavAna mahAvIra se bar3A car3hA. koI dUsarA jJAnI nahIM hai / ve sabase adhika jJAnI haiM / jJAna meM sarvazreSTha haiM / puDhovame dhuNai vigayagehI, na saNNihiM kuvvati Asapanne / tariuM samudaM va mahAbhavodhaM, abhayaMkare vIra aNaMta cakkhU // 25 // chAyA - pRthvyupamo dhunAti vigatagRddhiH, na sannidhiM karotyAzuprajJaH / tarItvA samudramiva mahA bhavaugha mabhayaGkaro vIro'nanta cakSuH // anuvAda - pRthvI jaise samagra prANiyoM kA AdhAra hai usI taraha bhagavAna mahAvIra sabake AdhAra haiM / ve apane aSThavidha karmoM kA dhunana-nAza karane vAle haiM / vigata gRddhi-Asakti rahita haiM / ve Azu prajJa-parama prakhara prajJAzIla haiM / krodha Adi ke samparka se rahita haiM / samudra kI taraha ananta saMsAra ko pAra kara ve mokSagata haiN| ve prANiyoM ke lie abhayaprada haiM / vIra-parama parAkramazAlI haiM aura anantajJAnI haiM / ____TIkA - sa hi bhagavAn yathA pRthivI sakalAdhArA vartate tathA sarvasattvAnAmabhayapradAnataH sadupadezadAnAdvA sattvAdhAra iti, yadivA-yathA pRthvI sarvaM sahA evaM bhagavAn parISahopasargAn samyak sahata iti, tathA 'dhunAti' (361 - Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram apanayatyaSThaprakAraM karmeti zeSa:, tathA - 'vigatA' pralInA sabAhyAbhyantareSu vastuSu 'gRddhi : ' gAddharyamabhilASo yasya sa vigatagRddhiH, tathA sannidhAnaM sannidhiH, sa ca dravyasannidhiH dhanadhAnyahiraNyadvipadacatuSpadarUpaH bhAvasannidhistu mAyA krodhAdayo vA sAmAnyena kaSAyAstamubhayarUpamapi saMnidhi na karoti bhagavAn, tathA 'AzuprajJaH ' sarvatra sadopayogAt na chadmasthavanmanasA paryAlocya padArthaparicchittiM vidhatte, sa evambhUtaH taritvA samudramivApAraM 'mahAbhavaudhaM' caturgatika saMsArasAgaraM bahuvyasanAkulaM sarvottamaM nirvANamAsAditavAn punarapi tameva vizinaSTi - ' abhayaM' prANinAM prAN rakSArUpaM svataH paratazca sadupadezadAnAt karotItyabhayaMkaraH, tathA'STa prakAraM karma vizeSeNe rayati - prerayatIti vIra:, tathA 'anantam' aparyavasAnaM nityaM jJeyAnantatvAdvA'nantaM cakSuriva cakSuH- kevalajJAnaM yasya sa tatheti / 25 // kiJcAnyat TIkArtha jaise pRthvI saba prANiyoM kA AdhAra hai, usI prakAra bhagavAna mahAvIra sabake AdhAra hai kyoMki ve jIvoM ko abhaya pradAna karate haiM aura sadupadeza dete haiN| jaise pRthvI saba sahana karatI hai, usI prakAra bhagavAna samagra pariSahoM aura upasargoM ko bhalIbhAMti sahana karate haiM / ve aSTavidha karmoM kA apanayana karate haiMunheM apane se dUra karate haiM / ve bAhya - bAharI tathA Abhyantara bhItarI vastuoM meM Asakti rahita haiM / I 1 - sannidhAna yA naikaTya ko sannidhi kahA jAtA hai| dhana dhAnya, dvipada-do pairoM vAle prANI manuSya, catuSpadacAra pairoM vAle prANI- pazu, inakA samparka dravya sannidhi kahA jAtA hai / mAyA chalanA, pravaMcanA, krodha Adi athavA sAmAnya rUpa se saba kaSAyoM ke samparka ko bhAva sannidhi kahA jAtA hai| bhagavAna ina donoM hI prakAra kI sannidhiyoM ko nahIM karate ina donoM meM samparka nahIM rkhte| ve AzuprajJa haiM, kyoMki unakA jJAna sarvatra - saba jagaha vyApta rahatA hai / ve chadmasthoM-asarvajJoM kI jyoM mana dvArA ciMtana kara padArthoM kA nizcaya nahIM krte| una bhagavAna mahAvIra ne atyanta duHkhapUrNa, cAra gatiyukta saMsAra rUpI samudra ko pAra kara mokSa ko sarvottama sthAna ko AtmasAta kara liyA hai / unakI vizeSatAe~ batalAte hue kahate hai bhagavAna prANiyoM ko abhaya ke rUpa meM rakSaNa dete rahe tathA sadUdharma kA upadeza dekara unako abhaya karate rahe - nirbhIka banAte rahe / bhagavAn aSTavidha karmoM ko vizeSa rUpa se apagata karate haiM- dUra karate haiM / ataH ve vIra - Atma parAkramI haiM / kevala jJAna - sarvajJatva unake netra ke samAna hai jisakA koI anta nahIM hai arthAt jo nitya hai, athavA jJeya padArthoM kI anantatA ke kAraNa jo ananta haiM / isa prakAra bhagavAna ananta cakSu haiM / OM OM OM kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM, lobhaM cautthaM ajjhatthadosA / eANi vaMtA arahA mahesI, Na kuvvaI pAva Na kAravei // 26 // chAyA krodhaJca mAnaJca tathaiva mAyAM, lobhaJcaturtha JcAdhyAtmadoSAn / pApaM na kArayati // vAntvA'rahanmaharSirnakaroti - etAn anuvAda bhagavAna mahAvIra maharSi - mahAn RSi, draSTA / ve krodha, abhimAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoM ko parAbhUta kara na svayaM pApa - azubha karma karate haiM aura na oroM se vaisA karma karAte haiM / - TIkA nidAnocchedena hi nidAnina ucchedo bhavatIM ti nyAyAt saMsArasthitezca krodhAdayaH kaSAyAH karaNamata etAn adhyAtmadoSAzcaturo'pi krodhAdIn kaSAyAn 'vAntvA' parityajya asau bhagavAn 'arhan' tIrthakRt jAta:, tathA maharSiH, evaM paramArthato maharSikatvaM bhavati yadyadhyAtmadoSA na bhavanti, nAnyatheti, tathA na svataH 'pApa' sAvadyamanuSThAnaM karoti nApyanyaiH kArayatIti // 26 // kiJcAnyat 362 - Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thuI adhya TIkArtha - nyAya zAstra kA yaha siddhAnta hai ki kAraNa ke naSTa hone se kArya naSTa hotA hai| krodha Adi kaSAya saMsAra kI sthiti ke kAraNa haiM adhyAtma doSa haiN| bhagavAna mahAvIra ne ina cAroM kaSAyoM kA parityAga kara tIrthaMkara maharSi pada prApta kiyA / vAstava meM koI maharSi tabhI hotA hai jaba ye AdhyAtmika doSa-cAra kaSAya vijita ho jAte haiM / aisA na hone para koI maharSi nahIM hotA / bhagavAn svayaM sAvadya pApayukta karma na karate haiM aura na oroM se vaisA karAte haiM / kiriyAkiriyaM veNaiyANuvAyaM, aNNANiyANaM paDiyacca ThANaM / se savvavAyaM iti veyaittA, uvaTThie saMjamadIharAyaM // 27 // chAyA kriyAkriye vainayikAnuvAda majJAnikAnAM pratItya sthAnam / sa sarvavAdamiti vedAyitvA, upasthitaH saMyamadIrgharAtram // anuvAda bhagavAn kriyAvAdI, akriyAvAdI, vinayavAdI evaM ajJAnavAdI ityAdi sabhI matavAdiyoM ke siddhAntoM ko jAnakara yAvat jIvana saMyama ke pAlana meM saMlagna rahe / - TIkA - tathA ca bhagavAn kriyAvAdinAmakriyAvAdinAM vainayikAnAmajJAnikAnAM ca 'sthAnaM' pakSamabhyupagatamityarthaH, yadivA- sthIyate'sminniti sthAnaM - durgatigamAnAdikaM 'pratItya' paricchidya samyagavabudhyetyarthaH, eteSAM ca svarUpa muttaratranyakSeNa vyAkhyAsyAmaH, lezatastvidaM - kriyaiva paralokasAdhanAyAlamityevaM vadituM zIlaM yeSAM te kriyAvAdinaH, tevAM hi dIkSAta eva kriyArUpAyA mokSa ityevamabhyupagamaH, akriyavAdinastu jJAnavAdinaH teSAM hi yathAvasthitavastuparijJAnAdevamokSaH, tathA coktam - " paJcaviMzatitattvajJo, yatra tatrAzrame rataH / zikhI muNDI jaTI vApi, sikraddhayate nAtra saMzayaH // 1 // " tathA vinayAdeva mokSa ityevaM gozAlakamatAnusAriNo vinayena carantIti vainayikA vyavasthitA tathA'jJAnamevaihikAmuSmikAyAlamityevayajJAnikA vyavasthitAH, ityevaM rUpaM teSAmabhyupagamaM paricchidyasvataH samyagavagamya samyagavabodhena, tathA sa eva vIravardhamAnasvAmIM sarvamanya mapi bauddhAdikaM yaM kaJcana vAdamaparAn sattvAn yathAvasthitatattvopadezena 'vedayitvA' parijJApyopasthitaH samyagutthAnena saMyame vyavasthito na tu yathA anye, taduktam "yathApareSAM kathakA vidagdhAH, zAstrANi kRtvA laghutAmupetAH / ziSyairanujJAmalinopacArairvavattRtvadoSAstvayi te na santi // 1 // iti 'dIrgharAtram' iti yAvajjIvaM saMyamotthAnenotthita iti // 27 // apica TIkArtha bhagavAn mahAvIra ne kriyAvAdI, akriyAvAdI, vinayavAdI tathA ajJAnavAdI - ina matavAdiyoM ke siddhAntoM ko jAnakara athavA ye sabhI matavAdI burI gati meM jAte haiM, yaha samajhakara AjIvana saMyama kA pAlana kiyA / ina matavAdiyoM kA svarUpa Age vizad rUpa meM batalAyA jAyegA / yahA~ aMzataH thor3A sA batalAte haiM-paraloka kI siddhi hetu kriyA hI paryApta hai jo aisA pratipAdana karate haiM unheM kriyAvAdI kahA jAtA hai / inakA yaha abhimata hai ki kriyA rUpa dIkSA se hI mokSa prApta hotA hai| akriyAvAdI jo kriyAvAda meM vizvAsa nahIM karate / jo jJAnavAdI haiM, unake matAnusAra padArtha kA yathArtha svarUpa jAnane se hI mokSa prApta ho jAtA hai| inakA kathana hai ki vaha puruSa jo paccIsa tatvoM ko jAna letA hai, cAhe vaha kisI Azrama meM rahe, cAhe jaTA rakhe, cAhe sira muMDAye rakhe, cAhe sira para coTI rakhe, mokSa prApta kara letA hai| isameM jarA bhI sandeha nahIM hai / 363 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram / gauzAlaka matavAdI vinaya dvArA hI mokSa prApta honA mAnate haiM / ve vinaya ke sAtha vicaraNa karate haiM, isalie vainayika kahalAte haiM / ajJAna hI isa loka aura paraloka siddhi hetu paryApta hai / usI se unakI siddhi ho jAtI hai / yaha ajJAnavAdiyoM kA siddhAnta hai| bhagavAna mahAvIra ina sabhI matavAdiyoM ke siddhAntoM ko bhalIbhAMti samajhakara tathA bauddha Adi anya matoM ko bhI jAnakara evaM prANiyoM ko una sabase avagata karAkara saMyama ke samyak paripAlana meM nirata rhe| ve anya matavAdiyoM kI taraha nahIM the / vItarAga prabhu kA saMstavana karate huye eka jainAcArya kahate haiM-prabho ! anya matavAdiyoM meM jo vaktRtva doSa haiM-bolane meM-vivecana karane meM doSa haiM ve Apa meM nahIM haiM / ve zAstroM kI racanA karake bhI laghutA ko hI prApta hue kyoMki ve tathA unake ziSya jo dUsaroM ko upadeza dete haiM, svayaM apane siddhAntoM ke anusAra AcaraNa nahIM karate haiM / kintu Apa jIvana bhara saMyama ke paripAlana meM nirata rahe / se vAriyAitthI sarAibhattaM, uvahANavaM dukkhakhayaTThayAe / logaM vidittA AraM paraM ca, savvaM pabhU vAriya savvavAraM // 28 // chAyA - sa vArAyitvA striyAM sarAtribhaktA mupadhAnavAn duHkhakSayArtham / loka viditvA''raM paraJca sarvaM prabhu ritavAn sarvavAram // anutAda - bhagavAna mahAvIra ne duHkhakSayArtha aSTavidha karmoM ke kSaya hetu strI bhoga tathA rAtri bhojana kA parityAga kara diyA thA / ve sadaiva tapazcaraNa meM pravRta rahe / isa loka aura paraloka ke svarUpa ko jAnakara unhoMne saba prakAra ke pApoM kA parivarjana kiyA / TIkA - sa bhagavAn vArayitvA-pratiSidhya kiM tadityAha-'striyam' iti strIparibhogaM maithunamityarthaH, saha rAtribhaktena vartana iti sarAtribhaktaM, upalakSaNArtha--tvAdasyAnyadapi prANAtipAtaniSedhAdikaM draSTavyaM, tathA upadhAna-tapastadvidyate yasyAsau upadhAnavAn-taponiSTaptadehaH, kimarthamiti darzayati-duHkhayatIti duHkham-aSTaprakAraM karma tasya kSaya:-apagamastadarthaM, kiJca-lokaM viditvA 'Aram' ihalokAkhyaM 'paraM' paralokAkhyaM yadi vAAraM-manuSyalokaM pAramiti-nArakAdikaM svarUpatastatprAptihetutazca viditvA sarvametat 'prabhu' bhagavAn 'sarvavAraM' bahuzo nivAritavAn, etaduktaM bhavati-prANAtipAtaniSedhAdikaM svato'nuSThAya parAMzca sthApitavAn, na hi svato'sthitaH parAMzca sthApayitumalamityarthaH, taduktam - "bruvA No'pi nyAyyaM svavacanaviruddhavyavaharan, parAnnAlaM kazciddamayitumadAntaH svayamiti / bhavAnnizcityaivaM manasi jagadAdhAya sakalaM, svamAtmAnaM tAvaddamayitumadAntaM vyavasitaH // 1 // " iti, sathA-"titthayaro caunANI suramahio sijjhiyavyavadhUyaMmi / aNigUhiyabalavirao savvatthAmesu ujjamai 1 // ityAdi" // 28 // sAmprataM sudharmasvAmItIrthakaraguNAnAkhyAya svaziSyAnAha TIkArtha - bhagavAna mahAvIra ne nArI bhoga tathA rAtri bhojana kA parityAga kara diyA thA / yaha upalakSaNa mAtra hai / isase saMketita hai ki unhoMne prANatipAta-hiMsA Adi anya pApoM kA bhI parityAga kara diyA thA / unhoMne tapazcaraNa se apane zarIra ko tapA DAlA / aisA unhoMne kyoM kiyA ? isakA digdarzana karAte hue sUtrakAra kahate haiM / jo prANiyoM ko duHkha detA hai use du:kha kahA jAtA hai / isakA Azaya ATha prakAra ke karmoM se hai / unakA kSaya karane ke lie bhagavAna ne aisA kiyA / unhoMne isa loka aura paraloka ko jAnakara athavA / manuSya loka tathA naraka Adi ke svarUpa evaM unake prApta hone ke kAraNoM ko jAnakara, tanmUlaka samagra pApoM 364 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ are adhyayanaM kA sarvathA parityAga kara diyA thaa| kahane kA abhiprAya yaha hai ki bhagavAna ne svayaM prANAtipAta-hiMsA Adi pApa tyAgakara dUsaroM ko bhI vaisA karane meM sthApita kiyA inake tyAga kI preraNA dI / jo puruSa svayaM dharma meM avasthita nahIM hai, dharma kA pAlana nahIM karatA, vaha anya ko dharma meM sthApita karane meM sakSama nahIM ho sktaa| kahA hai jo manuSya kahatA to nyAya saMgata hai kintu apane kathana se viparIta calatA hai, aisA karane vAlA svayaM adAnta hai - apanI indriyoM kA damana nahIM kara sakA hai, unakA vazagAmI hai / vaha dUsare ko indriya jayI nahIM banA sakatA / ata: he bhagavan Apa ise jAnakara samasta jagata svarUpa ko nizcita kara pahale apane ApakA damana karane meM pravRtta huye / cAra jJAna adhipati, devapUjya tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra mokSa prApti hetu balavIrya-AtmaparAkrama kA samasta bala kA paripUrNa upayoga karate hue saMyama pAlana meM udyata rahe / sudharmA svAmI tIrthaMkara ke guNoM kA AkhyAna kara aba apane ziSyoM se kahate haiM / soccA ya dhammaM arahaMtabhAsiyaM, samAhitaM aTThapadovasuddhaM / taM saddahANA ya jaNA aNAU, iMdA va devAhiva AgamissaMti tibemi // 29 // ca dharmamadbhASitaM samAhitamarthapadopazuddham / taM zraddadhAnAzca janA anAyuSa indra iva devAdhipA AgamiSyantIti // bravImi // chAyA zrutvA - anuvAda arhata dvArA prarUpita, samAhita- yukti saMgata tathA zuddha artha va pada yukta dharma kA zravaNa kara jo jana isameM zraddhA karate haiM, ve mokSa prApta karate haiM athavA indra kI jyoM devAdhipa-devatAoM ke adhipati yA svAmI hote haiM / - TIkA - 'soccAya' ityidi, zrutvA ca durgatidhAraNAddharmaM - zruta cAritrAkhyamarhadbhirbhASitaM samyagAkhyAtamarthapadAniyuktayo hetavo vA tairupazuddham avadAtaM sadyuktikaM saddhetakuM vA yadi vA athaiH- abhidheyaiH padaizca vAcakaiH zabdaiH upa-sAmIpyena zuddhaM nirdoSaM tamevambhUtamarhadbhirbhASitaM dharmaM zraddadhAnAH, tathA'nutiSThanto 'janA' lokA 'anAyuSaH ' apagatAyuH karmANaH santaH siddhAH sAyuSazcendrAdyA devAdhipA AgamiSyantIti / iti zabdaH parisamAptau bravImIti pUrvavat // 29 // iti vIrastavAkhyaM SaSThamadhyayanaM parisamAptamiti // TIkArtha - jo durgati meM girane se bacAne kA kAraNa hai use dharma kahA jAtA hai| vaha zruta evaM cAritra rUpa hai / vaha arhaMt-tIrthaMkara dvArA bhASita samyak AkhyAta hai / yukti aura hetu se zuddha hai, arthAt uttama samIcIna yukti tathA uttama samIcIna hetu saMgata hai| vaha artha - abhidheya tathA pada vAcaka zabdoM kI apekSA se doSa rahita hai, zuddha hai / aise arhata bhASita dharma meM jo jIva zraddhA rakhate haiM usakA AcaraNa anusaraNa karate haiN| ve yadi Ayukarma se rahita ho to siddha yukta ho jAte haiM aura yadi Ayu sahita ho to indra Adi ke rUpa meM devatAoM svAmI hote haiM / yahA~ iti zabda samApti kA dyotaka hai / bravImi bolatA hU~ yaha pahale kI jyoM yojanIya hai / vIrastuti nAmaka chaThA adhyayana samApta huA / Wan Wan Wan 365 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram saptakuzIlaparijJAdhyayana puDhavI ya AU agaNI ya vAU, taNa rukkha bAyA ya tasA ya pANA / je aMDayA je ya jarAu pANA, saMseyayA je rasayAbhihANA // 1 // eyAI kAyAiM paveditatAI, etesu jANe paDileha sAyaM / eteNa kaNae ya AyadaMDe, etesu yA vippariyAsuviMti // 2 // chAyA - pRthivI cApazcAgnizca vAyuH, tRNavRkSavIjAzca trasAzca prANAH / ye'NDajA ye ca jarAyujAH prANAH, saMsvedajA ye rasajAbhidhAnAH // chAyA - ete kAyAH praveditA, eteSu jAnIhi pratyupekSasva sAtam / etaiH kAyai ye AtmadaNDA eteSu ca viparyAsamupayAnti // anuvAda - sarvajJoM ne pRthvI, jala, agni, vAyu, tRNa, vRkSa bIja tathA trasa aNDaja, jarAyuja, svedaja evaM rasaja inako jIva kA zarIra kahA hai / inameM sukha kI vA~chA rahatI hai / jo vyakti ina zarIra yukta prANiyoM kA nAza kara pApa saMcita karate haiM ve punaH punaH inhIM prANiyoM meM janma prApta karate haiM / ____TIkA - 'pRthivI' pRthivIkAyikAH sattvAH cakAraH svagatabhedasaMsUcanArthaH, sa cAyaM bhedaH-pRthivI kAyikAH sUkSmA bAdarAzca, te ca pratyekaM paryAptakAparyAptakabhedena dvidhA, evamapkAyikA api tathA'gnikAyikA vAyukAyikAzca draSTavyAH, vanaspatikAyikAn bhedan darzayati-tRNAni' kuzAdIni 'vRkSAzca' azvatthAdayo 'bIjAni' zAlyAdIni evaM vallIgulmAdayo'pi vanaspatibhedA draSTavyAH, trasyantIti 'trasA' dvIndriyAdayaH 'prANA' prANinaH ye cANDAjAtA aNDajAH-zakunisarIsRpAdayaH 'ye ca-jarAyujA' jambAlaveSTitAH samutpadyante, te ca gomahiSyajAvika manuSyAdayaH, tathA saMsvedAjjAtA:saMsvedajA yUkAmatkuNakRmyAdayaH ye carasajAbhidhAnA' dadhisauvIrakAviSurutapakSmasannibhA iti // 1 // bhagavaddhiH nAnAbhedabhinnaM jIvasaMghAtaM pradAdhunA tadupaghAte doSaM pradarzayitumAha- ete' pRthivyAdayaH 'kAyA' jIvanikAyA 'praveditAH' kathitAH, chAndasatvAnnapuMsakaliGgatA, 'eteSu' ca pUrvaM pratiSAditeSu pRthivIkAyAdiSu prANiSu 'sAtaM' sukhaM jAnIhi, etaduktaM bhavati-sarve'pi sattvAH sAtaiSiNo duHkhadviSazceti jJAtvA 'pratyupekSasva' kuzAgrIyayA buddhayA paryAlocayati, yathaibhiH kAyaiH samArabhyamANaiH pIDyamAnairAtmA daNDayate, etatsamArambhAdAtmadaNDo bhavatItyarthaH, athavaibhireva kAyairye 'AyatadaNDA' dIrghadaNDAH, etaduktaM bhavati-etAn kAyAn ye dIrghakAlaM daNDayantipIDayantIti, teSAM yadbhavati taddarzayati-te eteSveva-pRthivyAdikAyeSu vividham-anekaprakAraM pari-samantAd AzukSipramupa-sAmIpyena yAnti-vrajanti, teSveva pRthivyAdikAyeSu vividhamanekaprakAraM bhUyo bhUyaH samutpadyanta ityarthaH, yadivA-viparyAso-vyatyayaH, sukhArthibhiH kAyasamArambhaH kriyate tatsamArambheNa ca duHkhamevAvApyate na sukhAmiti, yadi vA kutIthikA mokSArthametaiH kAyaiA~ kriyAM kurvanti tayA saMsAra eva bhavatIti // 2 // yathA cAsAvAyatadaNDo mokSArthI tAn kAyAn samArabhya tadviparyayAt saMsAramApnoti tathA darzayati TIkArtha - pRthvI kA abhiprAya pRthvIkAya ke jIva haiM / yahA~ cakAra svagata bheda kA sUcaka hai / vaha bheda yaha hai ki pRthvI kAya ke prANI sUkSmatayA bAdara va sthUla do prakAra ke hote haiM / unameM se pratyeka ke paryApta -366) Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIla parijJAdhyayanaM tathA aparyApta do-do bheda haiM isI prakAra apakAya, agnikAya tathA vAyukAya ke jIva haiM, yaha jAnanA caahie| vanaspati kAya ke jIvoM ko bhinna-bhinna rUpa meM sUtrakAra batalAte haiM / tRNa-kuza Adi vRkSa, azvastthA yA pIpala Adi bIja-cAMvala Adi dhAnya, latA tathA jhAr3I Adi bhI vanaspati ke bheda haiM yaha jAne / jo trAsa pAte haiM ve dvIindriya Adi prANI evaM aNDe se utpanna pakSI aura sarpa Adi tathA jalAyuja-jambAla jara se pariviSThatajanmane vAle gAya, bhaiMsa, bakarI, bher3a tathA manuSya Adi evaM sveda-pasIne se paidA hone vAle khaTamala kRmi Adi evaM dahI aura kAMjI Adi se utpanna sUkSma pakSmayukta-choTe choTe paMkha vAle jIva-ye saba prANI haiM / jIvoM ke bheda dikhalAkara aba sUtrakAra unake upaghAta meM-hiMsA meM doSa batAne hetu pratipAdita karate hai / tIrthaMkaroM ne ina pRthvIkAya Adi ko jIva samUha kahA hai / yahA~ chAndasa hone ke kAraNa napuMsaka liMga kA prayoga hai ina pRthvIkAya Adi jIvoM meM sukha kI vA~chA hotI hai yaha jAnanA cAhie kahane kA abhiprAya yaha hai ki ye sabhI prANI sukha cAhate hai va duHkha se dveSa karate hai / yaha jAnakara kuzAgra buddhi-tIvra buddhi yukta puruSa ye vicAra kareM ki inako utpIr3ita karane se apanI AtmA daNDanIya hotI hai, arthAt inakI hiMsA karane se AtmA ko duHkha bhoganA par3atA hai / jo ina prANiyoM kI dIrghakAla paryanta daNDa dete hai, hiMsA karate hai usake pariNAmasvarUpa unakI jo dazA hotI hai sUtrakAra usakA digdarzana karAte hai / pUrvavarNita pRthvIkAya Adi jIvoM ko kaSTa dene vAle, pIr3ita karane vAle prANI ina pRthvIkAya Adi yoniyoM meM hI punaH punaH janma prApta karate prANI sukha pAne ke lie jIvoM kA Arambha samAraMbha karate haiM / unakI hiMsA karate haiM parantu usase duHkha hI prApta hotA hai / sukha prApta nahIM hotA, athavA kutIrthika mithyA matavAdI mokSa ke hetu ina prANiyoM dvArA jo kriyA karate haiM, isase unakA saMsAra meM AvAgamana kA cakra bar3hatA hai / ina prANiyoM ko daNDa dekara vyAhatkara mokSa kI kAmanA karane vAle puruSa hiMsA ke pariNAmasvarUpa mokSa ke pratikUla saMsAra ko hI prApta karate haiM / sUtrakAra yaha prakaTa karate haiN| jAIpahaM aNuparivaTTamANe, tasathAvarehiM viNighAyameti / se jAti jAtiM bahukUrakamme, jaM kuvvatI mijati teNa bAle // 3 // chAyA - jAti pathamanuparivartanamAnastra-sasthAvareSu vinighAtameti / sa jAti jAtiM bahukrUrakarmA, yat karoti mriyate tena bAlaH // anuvAda - ekendriya Adi prANiyoM ko jo daNDa detA hai, unakI hiMsA karatA hai, vaha unhIM ekendriya Adi yoniyoM meM utpanna hotA hai, maratA hai, vaha trasoM evaM sthAvaroM meM janma lekara paidA hokara naSTa hotA hai| vaha punaH janma letA huA krUratA pUrNa karma karatA huA, apane hI karma se maratA haiM / ___TIkA - jAtInAm-ekendriyAdInAM panthA jAtipathaH, yadivA-jAti:-utpattirbadho-maraNaM jAtizca vadhazca jAtivadhaM tad 'anuparivartamAnaH' ekendriyAdiSu paryaTan janmajarAmaraNAni vA bahuzo'nubhavan 'seSu' tejovAyudvIndriyA diSu sthAvareSu' ca pRthivyambuvanaspatiSu samutpannaH san kAyadaNDavipAkajena karmaNA bahuzo 'vinighAtaM' vinAzametiavApnoti 'sa' AyatadaNDo'sumAn 'jAtiM jAtim' utpattimavApya bahUni krUrANi-dArUNAnyanuSThAnAni yasya (367 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / | zrI sUtrakRtAGga sUtram sa bhavati bahukrUrakarmA sa evambhUto nirvivekaH sadasadvivekazUnyatvAt bAla iva bAlo yasmAmekendriyAdikAyAM jAtau yatprANyupamardakAri karma kurute sa tenaiva karmaNA 'mIyate' mriyate pUryate yadivA 'mIG hiMsAyAM' mIyate hiMsyate athavA-bahu krUrakarmeti cauro'yaM pAradArika iti vA ityevaM tenaiva karmaNA mIyate-paricchadyata iti // 3 // kva punarasau taiH karmabhirmIyate iti darzayati - - TIkArtha - ekendriya Adi jAtiyoM kA mArga-jAtipatha kahA jAtA hai, athavA utpatti ko jAti kahA jAtA hai evaM maraNa ko vadha kahA jAtA hai / ina donoM ko jAtivadha kahate haiM / yahA~ jJAtavya hai ki prAkRta meM AyA huA 'ha' saMskRta meM tha aura dha donoM meM parivartita ho jAtA hai / ataeva yahA~ jAtipatha evaM jAtivadha ye do rUpa prastuta haiM / vahA~ ekendriya Adi jAtiyoM meM jIva paribhramaNa karatA hai / bArabAra janma aura mRtyu kA anubhava karatA hai / vaha agni, vAyu tathA dviindriya Adi trasa prANiyoM meM evaM pRthvI, jala, vanaspati Adi sthAvara prANiyoM meM janma lekara daNDa-hiMsAtmaka karma ke pariNAmasvarUpa bAra-bAra naSTa hotA hai / prANiyoM ke lie atyanta daNDaprada tathA punaH punaH janma lekara unake sAtha atyanta krUra nirdayatA pUrvaka karma karane vAlA vaha jIva sat aura asat ke viveka se rahita hone ke kAraNa bAla kI jyoM ajJa hai / vaha jisa ekendriya Adi jAti meM prANI vighAtaka karma karatA hai, usI se vaha mara jAtA hai, athavA usI karma ke phalasvarUpa mArA jAtA hai, athavA vaha atyanta krUra karmA puruSa yaha cora hai, pAradArika-parastrIgAmI hai, ityAdi rUpa meM usI karma ke phalasvarUpa loka meM pahacAnA jAtA hai / vaha apane karmoM dvArA kahA~ duHkha bhogatA hai ? sUtrakAra ise prakaTa karate hue kahate haiN| assiM caloe aduvA paratthA, sayaggaso vA taha annahA vA / saMsArayAvanna paraM paraM te, baMdhaMti vedaMti ya danniyANi // 4 // chAyA - ahiMsazca loke'thavA parastAt, zatAgrazo vA tathA'nyathAvA / saMsAramApannAH paraM parante, badhnanti vedayanti ca durnItAni // anuvAda - koI karma aisA hai, jo karane vAle ko isI janma meM phala detA hai, tathA koI karma Age ke janma meM phala detA hai / koI karma eka hI janma meM phala detA hai, to koI saiMkar3oM janmoM meM phala detA jAtA hai / koI karma jaise kiyA jAtA hai usI prakAra phala detA hai / to koI karma dUsare prakAra se phala detA hai / anAcArI puruSa sadaiva bhavacakra meM bhaTakate rahate haiM / ve eka karma kA duHkhamaya phala bhogate hue ArtadhyAna karate haiM jisase aura karma baMdhate jAte haiM / yoM ve apane pApoM kA sadaiva phala bhogate jAte haiM / TIkA - yAnyAzukArINi karmANi tAnyastimanneva janmani vipAkaM dadati, athavA parasmin janmani narakAdau vipAkaM dadati, ekasminneva janmani vipAkaM tIvaM dadati 'zatAgrazo ve' ti bahuSu jammasu, yenaiva prakAreNa tadazubhamAcaranti tathaivodIryate tathA-'anyathA veti, idamuktaM bhavati-kiJcitkarma tadbhava eva vipAkaM dadAti kiJcicca janmAntare, yathA-mRgaputrasya duHkha vipAkAkhye vipAka zrutAGgazrutaskandhe kathitamiti, dIrghakAla sthitikaM tvaparajanmAntaritaM vedyate, yena prakAreNa sakRttathaivAnekazo vA, yadivA'nyena prakAreNa sakRtsahastraso vA ziracchedAdikaM hastapAdacchedAdikaM cAnubhUyata iti, tadevaM te kuzIlA AyatadaNDAzcaturgatikasaMsAramApannA arahaTTaghaTIyantranyAyena saMsAraM paryaTantaH paraM paraM' prakRSTaM prakRSTaMduHkhamanubhavanti anmAntarakRtaM karmAnubhavantazcaikamArtadhyAnopahatA -368) Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIla parijJAdhyayanaM aparaM badhanti vedayanti ca duSTaM nItAni durnItAni - duSkRtAni na hi svakRtasya karmaNo vinAzo'stItibhAva:, taduktam "mA hohi re visanno jIva ! tumaM vimaNa dummaNo dINo / gahu ciMtieNa phiTTai taM dukkhaM jaM purA raiyaM // 1 // chAyA - mA bhavare viSaNNo jIva ! tvaM vimanA durbhavA dInaH / naiva cintitenaspheTate tadukhaM yatpurAracitaM // 1 // jai pavisasi pAyAlaM aDaviMva dariM guhaM samuddaM vA / puvvakayAu na cukkasi appANaM ghAyase jaivi // 2 // chAyA - yadi pravizasi pAtAlaMaTavIM vAdarIM guhAMsamudraMvA / pUrvakRtAnnaiva bhrazyasi AtmAnaM ghAtayasi yadyapi // 1 // // 4 // evaM tAvadoghataH kuzIlAH pratipAditAH, tadadhunA pASaNDikAnadhikRtyAha - TIkArtha - jo karma zIghra phalaprada hote haiM, ve karane vAle ko isI janma meM phala dete haiM, athavA kaI karma aise haiM, jo dUsare janma meM naraka Adi meM apanA phala dete haiN| kaI karma kevala eka hI janma meM apane karmoM ke tIvra vipAka svarUpa kaSTa dete haiM, athavA saiMkar3oM janmoM meM apanA phala dete haiM / prANI koI eka azubha karma jisa prakAra karatA hai, vaha usako usI prakAra se phala detA hai, athavA anya prakAra se bhI detA hai / kahane kA tAtparya hai ki koI karma usI janma meM vipAka - phala utpanna karatA hai, to koI dUsare janma meM vaisA karatA hai / vipAka sUtra ke duHkhavipAka nAmaka zruta skandha meM mRgAputra kA varNana AyA hai| jo karma dIrgha kAlikasthiti lie hotA hai, vaha dUsare janma meM apanA phala detA hai / jisa prakAra vaha karma kiyA gayA hai, vaha karane vAloM ko usI prakAra eka bAra meM yA ekAdhika bAra meM phala detA hai, athavA vaha anya prakAra se eka bAra meM yA hajAroM bAra meM vyastaka chedana tathA hAtha pairoM kA chedana Adi ke rUpa meM phala detA hai| jo anAcArI- kuzIla prANI prANiyoM ko bahuta daNDa dete haiM, pIr3ita karate haiM ve caturgati maya saMsAra meM rahaTa kI taraha bAra-bAra ghUmate rahate haiM / janma maraNa ke cakra meM bhaTakate rahate haiM aura prakRSTa- ghorAtighora duHkha bhogate haiM / pUrva janma ke eka karma kA phala bhogate hue jaba ve Arta dhyAna karate haiM to usake parimAma svarUpa anya karma baMdhate jAte haiM tathA pApa karmoM kA phala bhoganA hotA hai, isakA tAtparya yaha hai ki svakRta karma phala bhoge binA naSTa nahIM hote / isalie kahA gayA hai ki he jIva ! tuma viSaNNa - viSAdayukta, vimana, durmana udAsa khinna tathA dIna evaM duHkhita citta mata bano kyoMki jo duHkha tumane pahale auroM ke lie utpanna kiyA hai, vaha cintA karane se miTa nahIM sakatA, cAhe pAtAla meM praveza kara jAo yA kisI bIhar3a vana meM cale jAo, yA pahAr3a kI guphA meM chipa jAo, athavA AtmahatyA kara svayaM mara jAo to bhI pUrva janma ke karmoM se tuma baca nahIM sakate / isa prakAra sAmAnya tathA kuzIloM kA pratipAdana kiyA gayA hai / aba sUtrakAra pAkhaNDiyoM ke sambandha meM batalAte haiM / je mAyaraM vA piyaraM ca hiccA, samaNavvae agaNiM samArabhijjA / ahAhu se loe kusIla dhamme, bhUtAiM je hiMsati AyasAte // 5 // chAyA yo mAtaraM vA picaraJca hitvA zramaNavrate'gniM samArabheta / athAhuH sa kuzIla dharmA bhUtAni yo hinastyAtmasAte // - * - anuvAda * jo puruSa mAtA-pitA kA parihAra- tyAga kara zramaNa vrata svIkAra kara lete haiM, phira agnikAya kA Arambha samArambha karate haiM tathA apanI sukha suvidhA ke lie prANiyoM kI hiMsA karate haiM, ve kuzIla dharmA haiM, adharma sevI hai, sarvajJoM ne aisA kahA hai / 369 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - ye kecanAviditaparamArthA dharmArthamutthitA mAtaraM pitaraM ca tyaktvA, mAtApitrordustyajatvAt tadupAdAnamanyathA bhrAtRputrAdikamapi tyaktveti draSTavyaM zramaNavrate kila vayaM samupasthitA ityevamabhyupagabhyAgnikAryaM samArabhante, pacanapAcanAdiprakAreNa kRtakAritAnupatyauddezikAdiparibhogAccAgnikAyasamArambhaM kuryurityarthaH, atheti, vAkyopanyAsArthaH , 'Ahu' riti tIrthakRdgaNadharAdaya evamuktavantaH yathA so'yaM pASaNDiko loko gRhasthaloko vA'gnikAyasamArambhAt kuzIla :- kutsitazIlo dharmo yasya sa kuzIladharmA, ayaM kimbhUta iti darzayati abhUvan bhavanti bhaviSyantIti bhUtAni-prANinastAnyAtmasukhArthaM 'hinasti' vyApAdayati, tathAhi - paJcAgnitapasA niSTaptadehAstathA'gnihotrAdikayA ca kriyayA pASaNDikAH svargAvAptimicchantIti, tathA laukikAH pacanapAcanAdiprakAreNAgnikAryaM samArabhamANAH sukhamabhilaSantIti // 5 // agnikAyasamArambhe ca yathA prANAtipAto bhavati tathA darzayitumAha I TIkArtha jo jIva paramArthavettA nahIM haiM, dharmAcaraNa meM udyata hote haiM, mAtA-pitA kA parityAga kara hama zramaNa vrata meM avasthita haiM aisA svIkAra karate haiM / kintu agnikAya kA Arambha samArambha karate haiM arthAt pacana-pAcana Adi dvArA kRtakArita anumodita dvArA udiSTa AhAra kA upabhoga karane hetu agnikAya kA Arambha karate haiM / ve pAkhaNDI yA sahI mAne meM gRhI loga agnikAya kA Arambha karane se kuzIla hai / yahA~ jo mAtApitA kA tyAga karane kA saMketa kiyA gayA hai, usakA Azaya yaha hai ki mAtA-pitA ko chor3anA bar3A kaThina hai / isalie yahA~ unakA ullekha hai / unake sAtha bhAI putra Adi ko chor3anA bhI yahA~ jJAtavya hai / astuH jisake dharma kA svabhAva kutsita hai, vaha kuzIla kaise hai ? sUtrakAra yaha digdarzana karAte haiM, jo ho cuke haiM, hote haiM evaM jo hoMge, unheM bhUta kahA jAtA hai / bhUta kA Azaya prANiyoM se hai / apane sukha ke lie jo prANiyoM kI hiMsA karate haiM, ve kuzIla hai / pAkhaNDI jana paMcAgni ke rUpa meM tapazcaraNa dvArA apanI deha ko paritapta karate haiM, tathA agni meM havana Adi kriyAoM dvArA svarga pAne kI abhilASA karate haiN| laukika sAMsArika jana svayaM bhojana pakAnA, dUsaroM dvArA pakavAnA Adi ke rUpa meM agnikAya kA Arambha samArambha karate hue sukha kI vAJchA karate haiM, ve saba kuzIla haiN| agnikAya ke Arambha samArambha meM jisa prakAra prANiyoM kA nAza hotA hai usakA digdarzana karAte hue kahate haiM / ujAlo pANa nivAtaejjA, nivvAvao agaNi nivAyavejjA / tamhA u mehAvi samikkha dhammaM, Na paMDie agaNi samArabhijjA // 6 // chAyA ujjvAlakaH prANAn nipAtayet, nirvApako'gniM nipAtayet / tasmAttu meghAvI samIkSya dharmaM na paNDito'gniM samArabhet // anuvAda jo puruSa Aga jalAtA hai, vaha agnikAya ke jIvoM kA tathA anya jIvoM kA ghAta karatA hai tathA jo Aga bujhAtA hai, vaha agnikAya ke jIvoM kI ghAta karatA hai / ataH medhAvI - prajJAzIla puruSa agnikAya kA Arambha samArambha na kare / TIkA tapanatApanaprakAzAdihetuM kASThAdisamArambheNa yo'gnikAyaM samArabhate so'gnikAyamaparAMzca pRthivyAdyAzritAn sthAvarAMstrasAMzca prANino nipAtayet, tribhyo vA manovAkkAyebhya Ayurbalendriyebhyo vA pAtayennipAtayet (tripAtayet), tathA'gnikAyamudakAdinA 'nirvApayan vidhyApaMyastadAzritAnanyAMzca prANino nipAtayetripAtayedvA tatrojjvAlaka 370 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kazIla parijJAdhyayanaM nirvApakayoryo'gnikAyamujvalayati sa bahUnAmanyakAyAnAM samArambhakaH, tathA cAgamaH "do bhaMte ! purisA annamanneNa saddhiM agaNikAyaM samAbhaMti tattha NaM ege purise agaNikAyaM ujjAlei ege NaM purise agaNikAyaM nivvavei, tesiM bhaMte ! purisANaM kayare purise mahAkammatarAe kayare vA purise appakammatarAe ? goyamA ! tattha NaM je se purise agaNikAyaM ujjAlei se NaM purise bahutarAgaM pur3havikAyaM samArabhati, evaM AukAyaM vAukAyaM vaNassaikAyaM tasakAyaM appatarAgaM agaNikAyaM samArabhai, tattha NaM je se purise agaNikAyaM nivvAvei se NaM purise appatarAgaM puDhavikAyaM samArabhai jAva appatarAgaM tasakAyaM samArabhai jAva apparAgaM tasakAyaM samArabhai bahutarAgaM agaNikAyaM samArabhai, te eteNaM aTeNaM goyamA ! evaM vuccai" / api coktam - "bhUyANaM esamAdhAo, havvavAo Na saMsao" chAyA - bhUtAnAmeSa AghAto havyamAno na saMzayaH ityAdi / yasmAdevaM tasmAt 'medhAvI' sadasadvivekajJaH sazrutika: samIkSya dharma pApADDInaH paNDitonAgnikArya samAra bhate, sa eva ca paramArthataH paNDito yo'gnikAyasamArambhakRtAt pApAnnivartata iti // 6 // kathamagnikAyasamArambheNAparaprANivadho . bhavatItyAzaGkayAha - TIkArtha - agni kA tapane tapAne va prakAza karane Adi meM upabhoga hai, vaha inakA kAraNa hai / jo puruSa kATha Adi DAlakara Aga jalAtA hai vaha agnikAya ke atirikta pRthvI Adi para Azrita-vidyamAna sthAvara evaM trasa prANiyoM kA hanana karatA hai. vaha prANiyoM kA mana, vacana, kAya evaM Ayabala tathA indriya balanAza ke rUpa meM ghAta karatA hai jo puruSa jala Adi dvArA agnikAya ko bujhAtA hai, zAMta karatA hai / vaha agnikAya ke jIva ko tathA unake Azrita jIvoM kA vinAza karatA hai / jo Aga jalAtA hai aura jo Aga bajhAtA hai. ina donoM meM jalAne vAlA agnikAya ke atirikta anya kAya ke bahuta jIvoM kA nAza karatA hai / isa sambandha meM Agama meM kahA hai-gautama svAmI bhagavAna mahAvIra se prazna karate haiM, bhagavan ! do puruSa agnikAya kA Arambha samArambha karate haiM, eka use jalAtA hai tathA dUsarA use bujhAtA hai / ina donoM meM adhika karma kisako lagatA hai tathA alpakarma kisako lagatA hai, isakA samAdhAna dete hue bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki gautama ! jo puruSa agni ko prajjvalita karatA hai| vaha pRthvIkAya, apakAya, vAyukAya, vanaspatikAya tathA trasakAya kA adhika Arambha karatA hai / unakI upekSA agnikAya kA kama Arambha karatA hai / parantu jo agni kAya ko zAnta karatA hai yA bujhAtA hai vaha pRthvIkAya, apakAya, vAyukAya vanaspatikAya evaM trasa kAya ke jIvoM kA kama ArambhaapekSAkRta nyUna hiMsA karatA hai / kintu agnikAya ke jIva kA adhika Arambha-hiMsA karatA hai / vaha vastusthiti hai aura bhI kahA hai, isameM jarA bhI saMdeha nahIM ki agnikAya ke Arambha se jIvoM kA vinAza hotA hai / ataH sat asat viveka sampanna paMDita-vijJajana, dharmatatva kA ciMtana karate hue agnikAya kA Arambha samArambha nahIM karate / jo pApa se nivRta haiM, haTe hue haiM unheM paNDita kahA jAtA hai / ve hI vastutaH paMDita hai jo agnikAya kA samArambha nahIM karate / isa prakAra pApa se nivRta rahate haiM / agnikAya ke samArambha se anya prANiyoM kA vadha kisa prakAra hotA hai ? ise spaSTa karate hue sUtrakAra batalAte haiM / puDhavIvi jIvA AUvi jIvA, pANA ya saMpAima saMpayaMti / saMseyayA kaTThasamassiyA .ya, ete dahe agaNi samArabhaMte // 7 // 371) Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / chAyA - pRthivyapi jIvA Apo'pi jIvAH prANAzca sampAtimAH sampatanti / ___ saMsvedajAH kASThasamAzritAzcai, tAn dahedagniM samArabhamANaH // anuvAda - jo vyakti agni jalAtA hai, vaha pRthvI kAya jo svayaM jIva rUpa hai, apakAya-pAnI, saMpAtimaAga meM girakara jala jAne vAle, zalabha-pataMge Adi svedaja-sveda yA pasIne se utpanna jIva tathA kATha meM avasthita jIva-ina sabako jalAtA hai / TIkA - na kevalaM pRthivyAzritA dvIndriyAdayo jIvA yApi ca pRthvI-mallakSaNA asAvapi jIvA, tathA ApazcadravalakSaNA jIvAstadAzritAzca prANAH 'sampAtimAH' zalabhAdayastatra sampatanti, tathA 'saMsvedajAH' karISAdiSvindhaneSu ghuNapipIlikAkRmyAdayaH kASThAdyAzritAzca ye ye kecana 'etAn' sthAvarajaGgamAn prANinaH sa dahet yo'gnikArya samArabheta, tato'gnikAyasamArambho mahAdoSAyeti // 7 // TIkArtha - pRthvI meM Azrita dvIndriyAdi jIvoM ke sAtha-sAtha mRt yA mRttikA rUpa pRthvI kAyika jIva, dravalakSaNa-tarala jala rUpa apakAyika jIva, jala meM Azrita jIva, Aga meM girakara jala jAne vAle zalabha, pataMge Adi jIva, saMsvedaja-kaMDe Adi IMdhana meM utpanna ghuNa, cIMTI, kIr3e Adi jIva tathA kATha Adi meM avasthita jIva-ina sabhI sthAvara, jaMgama prANiyoM ko vaha jalAtA hai, jo agni kA AraMbha karatA hai / yoM agnikAya kA samAraMbha atyadhika doSotpAdaka hai / . hariyANi bhUtANi vilaMbagANi, AhAra dehA ya puDho siyAI / je chiMdatI AyasuhaM paDucca, pAgabbhi pANe bahuNaM tivAtI // 8 // chAyA - haritAni bhUtAni vilambakAni, AhAradehAya pRthak bhitAni / yacchinattyAtmasukhaM pratItya, prAgalbhyAt prANAnAM bahunAmatipAtI // anuvAda - harita-dUba evaM aMkura Adi bhI jIva haiM / ve vRkSoM kI zAkhAoM evaM pattoM Adi meM pRthakpRthak nivAsa karate haiM / apane sukha ke lie jo unakA chedana-vyApAdana karatA hai, vaha pragalbhatA-ghRSTatApUrvaka bahuta se prANiyoM kA nAza karatA hai / TIkA - evaM tAvadagnikAyasamArambhakAstApasAH tathA pAkAdanivRttAH zAkyAdayazcApadiSTAH sAmprataM te cAnye vanaspatisamArambhAdanivRttAH parAmRzyante ityAha-'haritAni durvAGkarAdInyetAnyapyAhArAdevRddhidarzanAt 'bhUtAni' jIvAH tathA 'vilambakAnIti' jIvAkAraM yAnti vilambanti-dhArayanti, tathAhi-kalalArbumAMsapezIgarbhaprasava bAlakumArayuvamadhyasthavirAvasthAto manuSyo bhavati, evaM haritAnyapi zAlyAdIni jAtAnyabhinavAni saMjAtarasAni yauvanavanti paripakvAni jIrNAni parizuSkA Ni mRtAni tathA vRkSA apyakurAvasthAyAM jAtA ityupadizyante mUlaskandhazAkhAprazAkhAbhirvizeSaiH parivardhamAnA yuvAnaH potA ityupadizyanta ityAdi zeSAsvapyavasthAsvAyojyaM, tadevaM haritAdInyapi jIvAkAraM vilambayanti, tata etAni mUlaskandhazAkhApatrapuSpAdiSu sthAneSu 'pRthak ' pratyekaM zritAni vyavasthitAni, tu mUlAdiSu sarveSvapi samuditeSu eka eva jIvaH etAni ca bhUtAni saGghayeyAsaGghayeyAnantabhedabhinnAni vanaspatikAyAzritAnyAhArothaM dehopacaryArtha dehakSatasaMrohaNArthaM vA''tmasukhaM pratItya' Azritya yacchinattisa prAgalbhyAt' dhASTA vaSTambhAdvahanAM prANinAmatipAtI bhavati, tadatipAtAcca niranukrozatayA na dharmo nApyAtmasukhamityuktaM bhavati |8|| kiJca - 372 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / kuzIla parijJAdhyayanaM ___TIkArtha - agnikAya kA samAraMbha karane vAle tApasa evaM pAka-bhojana pakAne evaM pakavAne Adi se anivRta bauddha Adi paramatavAdiyoM ke siddhAntoM kA nirAkaraNa kiyA jA cukA hai / aba una anya matavAdiyoM ke jo vanaspati kAya ke samAraMbha se nivRtta nahIM hai, siddhAntoM ko parAmRSTa kiyA jAtA hai-samIkSApUrvaka unakA varNana kiyA jAtA hai / dUba tathA aMkura, hare padArtha bhI jIva hai kyoMki ye dekhA jAtA hai ki AhAra Adi dvArA ye bar3hate haiM, jIva kI AkRti dhAraNa karate haiM / kalala, abUMda, mAMsapezI, garbha, prasava, bAla kumAra, taruNa, madhyastha tathA vRddha Adi manuSya kI avasthAai hotI hai / isI prakAra hare zAlI-cAMvala Adi bhI jAta-utpanna, abhinavanUtana, saMjAtarasA-utpanna rasayukta yuvA-paripakva, jIrNa-parizuSka evaM mRta Adi dazAoM ko dhAraNa karate haiM / vRkSa bhI jaba aMkurita hote haiM taba ye utpanna hue haiM / isa prakAra kahA jAtA hai / phira jaba ve mUla, skandha, zAkhA-DAlI, prazAkhA-TahanI, Adi ke rUpa meM parivarddhita hone lagate haiM, taba ve yuvA athavA podha kahe jAte haiM / usI prakAra unakI zeSa avasthAe bhI Ayojita kara lenI cAhie / jAna lenI cAhie yoM harI dUba Adi bhI jIvAkRti meM pariNita hote haiM / vRkSoM ke mUla, skandha, zAkhA-patra, puSpa Adi sabhI sthAnoM meM jIva pRthakpRthak rahate haiM / mUla se lekara patra paryanta sampUrNa vRkSa meM eka hI jIva nahIM hai kintu aneka jIva haiM / vanaspatikAya meM nivAsa karane vAle ye jIva saMkhyeya, asaMkhyeya tathA ananta ina tIna prakAra ke hote haiM / jo ina jIvoM kA AhAra-khAne pIne ke Adi nimitta, zarIra kI vRddhi hetu yA zarIra meM lage ghAva ko miTAne ke lie yA apane kisI bhI sukha ke lie chedana karatA hai yA kATatA hai, vaha dhRSTatA-uddhatatA ke sAtha bahuta jIvoM kA vidhvaMsa karatA hai / nirdayatApUrvaka inakA nAza karane se na to dharma hI hotA hai aura na Atma sukha hI / jAtiM ca vuddhiM ca viNAsayaMte, bIyAi assaMjJaya AyadaMDe / ahAhu se loe~ aNajadhamme, bIyAi je hiMsati AyasAte // 9 // chAyA - jAtiJca, vRddhiJca vinAzayan bIjAnyasaMyata AtmadaNDaH / athAhuH sa loke anAryadharmA, bIjAni yo hinastyAtmasAte // anuvAda - jo puruSa apanI sukha suvidhA hetu bIjoM kA-vividha annoM kA vidhvaMsa karatA hai, vaha bIja dvArA hone vAle aMkura, zAkhA, patra, puSpa, phala Adi kI vRddhi kA bhI dhvaMsa karatA hai / vAstava meM vaha puruSa pApa dvArA apanI AtmA ko daNDa yogya banAtA hai / tIrthaMkaroM ne aise puruSa ko anArya dharmA batalAyA hai| TIkA - 'jAtim' utpatiM tathA aGkarapatramUlaskandhazAkhAprazAkhAbhedena vRddhiM ca vinAzayan bIjAni ca tatphalAni vinAzayan haritAni chinattIti, asaMyata: gRhastha : pravrajito vA tatkarmakArI gRhastha eva sa ca haritacchedavidhAyyAtmAnaM daNDayatItyAtmadaNDaH sa hi paramArthataH paropaghAtenAtmAnamevopahanti, atha zabdo vAkyAlaGkAre 'AhuH' evamuktavantaH, kimuktavanta iti darzayati-yo haritAdicchedako niranukrozaH 'saH' asmin loke 'anAryadharmAH' krUrakarmakArI bhavatItyarthaH, sa ca ka evambhUto yo dharmApadezenAtmasukhArthaM vA bIjAni asya copalakSaNArthatvAt vanaspatikAyaM hinasti sa pASaNDikaloko'nyo vA'nAryadharmA bhavatIti smbndhH||9||saamprtN haticchedakarmapipAkamAha TIkArtha - jo puruSa harI vanaspati kA chedana karatA hai-use kATatA chA~gatA hai, vaha usa dvArA hone vAlI anya vanaspati kI utpatti, aMkura, patra, mUla, skandha, zAkhA tathA prazAkhA bheda se usake saMvarddhana kA nAza -373) Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram karatA huA bIja evaM phala kA vidhvaMsa karatA hai / aisA karane vAlA sahI mAyane meM sAdhu nahIM hai kintu gRhastha hI hai / jo sAdhu ke rUpa meM pravrajita-dIkSita haiM vaha bhI yadi aisA karma karatA hai to gRhastha hI hai / harI vanaspati kA chedana bhedana karane vAlA puruSa apanI AtmA ko daNDita karatA hai / dUsare prANI kA vinAza kara vaha vAstava meM apanI AtmA kA hI hanana karatA hai / isa gAthA meM atha zabda vAkyAlaMkAra ke artha meM AyA hai / usa puruSa ke sambandha meM tIrthaMkara Adi ne yaha kahA hai / kyA kahA hai ? isakA spaSTIkaraNa karate hue sUtrakAra pratipAdita karate haiM ki jo niranukoSa-dayA hIna puruSa harI vanaspati ko kATatA hai vaha isa loka meM anArya dharmA hai, krUra karmakArI hai / vaha kauna hai yaha batalAte huye kahate haiM ki jo puruSa dharma kA nAma lekara apanI sakhasa vidhA hetu bIja kA nAza karatA hai vaha cAhe pAkhaNDI ho yA anya koI ho, vaha anArya dharmA hI hai| yahA~ bIja kA nAza upalakSaNa hai / usakA tAtparya vanaspatikAya ke nAza se hai / aba harI vanaspati ke chedana kA karma vipAka batalAte huye sUtrakAra kahate haiM / gabbhAi mijaMti buyAbuyANA, NarA pare paMcasihA kumArA / juvANagA majjhima theragA ya, (pAThAMtareporusA ya) cayaMti te Aukhae palINA // 10 // chAyA - garbhe niyante bruvanto'bruvantazca, narAH pare paJcazikhAH kumArAH / yuvAno madhyamAH sthavirAzca, tyajanti te AyuH kSaye pralInAH // * anuvAda - jo harI vanaspati kA chedana bhedana karate haiM, vaise kaI puruSa apanI mA~ ke garbha meM hI naSTa ho jAte haiM / kaI spaSTa bolane kI avasthA-jaba sApha-sApha bolane lagate haiM, taba mara jAte haiM / kaI spaSTa bolane kI avasthA Ane ke pahale hI mara jAte hai / kaI kumAra avasthA, kaI yuvA avasthA meM, kaI ardhA avasthA meM-adheDa avasthA meM kaI vaddhAvasthA meM mara jAte haiN| kahane kA artha yaha hai ki ve pratyeka avasthA meM maraNa prApta karate haiN| ___TIkA - iha vanaspatikAyopamaIkA: bahuSu janmasu garbhAdikAsvavasthAsu kalalArbumAMsapezIrupAsu mriyante, tathA 'bruvanto'bruvatazca' vyaktavAco'vyaktavAcazca tathA pare narAH paJcazikhAH kumArAH santo mriyante, tathA yuvAno madhyamavayasaH sthavirAzca kvacitpATho 'majjhimaporusA ya' tatra 'madhyamA' madhyamavayasaH 'porusA ya' tti puruSANAM caramAvasthAM praptA atyantavRddhA evetiyAvat, tadevaM sarvAsvapyavasthAsu bIjAdInAmupamaIkAH svAyuSaH kSaye pralInAH santo dehaM tyantIti, evamaparasthAvarajaGgamopamaIkAriNAmapyaniyatAyuSkatvamAyo janIyam // 10 // kiJcAnyat - TIkArtha - jo jIva vanaspatikAya kA vinAza karate haiM ve bahuta janma taka kalala, arbuda mAMsa pezI Adi garbhAvasthAoM meM hI samApta ho jAte haiM / kaI jaba ve sApha-sApha bolane lagate haiM taba, tathA kaI anya jaba paMcazika-pAMca zikhAyukta yA dhuMgharAle bAloM sahita kumArAvasthA meM hote haiM tabhI mara jAte hai / kaI taruNa hokara, kaI bIca kI Ayu meM, kaI bUr3he hokara mara jAte haiM / kahIM majjhima puruSAya aisA pATha hai usakA tAtparya yaha hai ki jo harI vanaspati kA chedana karatA hai, vaha puruSa madhyama avasthA meM, koI antima avasthA meM, atyanta vRddha hokara maratA hai / isa prakAra jo harI vanaspati kA chedana karate haiM ve sabhI avasthAoM meM AyuSya kA kSaya hone para deha tyAga kara jAte haiM / isI prakAra jo puruSa anya sthAvara-sthitizIla, tathA jaMgama gatizIla prANiyoM kA vinAza karate haiM unakI Ayu kA bhI anizcita honA jor3a lenA cAhie, jAna lenA cAhie / -374 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIla parijJAdhyayanaM saMbujjhahA jaMtavo ! mANusattaM, daTuM bhayaM vAliseNaMalaMbho / egaMtadukkhe jarie va loe, sakammuNA vippariyAsuvei // 11 // chAyA - saMbudhyadhvaM jantavo ! manuSyatvaM, dRSTvA bhayaM vAlizenAlAbhaH / ___ ekAntaduHkho gvarita iva lokaH svakarmaNA viparyAsamupaiti // anuvAda - prANI vRnda bodha-jJAna prApta kareM / manuSya janma milanA bahuta kaThina hai / dekho naraka yoni meM tathA tiryaMca yoni meM kitane kaSTa hote haiM / yaha saba dekhate hue bhI vAliza-vivekazUnya jIva ko bodha prApta nahIM hotA / jvara se pIr3ita puruSa kI taraha yaha saMsAra nizcita rUpa meM duHkhamaya hai / jIva sukha ke lie pApa karatA hai aura usake pariNAma svarUpa duHkha bhogatA hai / ___TIkA - he ! jantavaH prANinaH ! sambudhyadhvaM yUyaM, nahi kuzIlapASaNDikaloka strANAya bhavati, dharmaM ca sudurlabhatvena sambudhyadhvaM, tathA coktam - "mANussa khettajAI kularUvAroggamAuyaM buddhI / savaNoggahasaddhA saMjamo ya logaMmi dulahAI // 1 / " chAyA- mAnuSyaMkSaitraM jAtiH kulaMrUpamArogyayAyuH buddhiH / zravaNabhavagrahaH zraddhA saMyamazca loke durlbhaani||1|| tadevamakRtadharmANAM manuSyatvamatidurlabhamityavagamya tathA jAtijarAmaraNarogazokAdIni narakatiryakSu ca tIvraduH khatayA bhayaM dRSTvA tathA 'bAlizena' ajJena sadasadvivekasyAlambha ityetaccAvagamya tathA nizcayanayamavagamya ekAntaduHkho'yaM jvarita ivaM 'lokaH' saMsAripANigaNaH, tathA coktam - "jammaM dukkhaM jarA dukkhaM rogA ya maraNANiya / aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsaMti pANiNo // 1 // " chAyA - janmaduHkhaM jarAduHkhaM rogAzca maraNaM ca / aho duHkha eva saMsAraH yatra klizyanti prANiNaH // 1 // tathA - "taNhAiyassa pANaM kuro chuhiyassa bhujjae tittI / dukkhasayasaMpauttaM jariyamiva jagaM kalayalei // 1 // " chAyA - tRSNArditasya pAnaM kUraH kSudhitasya bhuktautRptiH / duHkhazatasamprayuktaM jvaritamiva jagatkalati // 1 // iti, atra caivambhUte loke anAryakarmakArI svakarmaNA 'viparyAsamupaiti' sukhAthI prANyupamaI kurvan duHkhaM prApnoti, yadi vA mokSArthI saMsAraM paryaTatIti // 11 // uktaH kuzIlavipAko'dhunA taddarzanAnyabhidhIyante TIkArtha - prANiyoM tuma bodha-samyak jJAna prApta karo / kuzIla, anAcArya, pAkhaNDI mithyAvAdI jana tumheM trANa nahIM de sakate / dharma kI prApti bhI sudurlabha hai, ise samajho / kahA hai manuSya-manuSya yoni meM janma, uttama kSetra, jAti, kula, rUpa, Arogya-acchA svAsthya, Ayu, buddhi, zramaNa-grahaNa, zraddhA, saMyama loka meM durlabha haiM / jinhoMne dharma kA AcaraNa nahIM kiyA unako manuSya yoni meM janma milanA atyanta kaThina hai / ise samajhate huye tathA janma, vRddhAvasthA, mRtyu, roga, zoka tathA naraka evaM triryaca gati meM utpadyamAna tIvra-duHkhoM ke bhaya ko dekhakara, ajJa-ajJAnI jIva ko sat evaM asat ko samajhane meM akSama, samajhate huye samyak bodha prApta kro| yaha bhI samajho ki nizcaya nayAnusAra samagra saMsAra bhaya se AkrAnta-utpIr3ita puruSa kI jyoM ekAnta rUpa se duHkhamaya hai / kahA gayA hai ki isa saMsAra meM janma, vRddhAvasthA, rugNatA evaM mRtyu-ye saba duHkha hI duHkha haiN| isalie yaha saMsAra duHkharUpa hai / isameM prANI kleza bhogate rahate haiM / pipAsita vyakti ko pAnI pIne se, bubhukSita -375) Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram ko bhojana milane se hI tRpti hotI hai / inake na milane se jaise ve chaTapaTAte haiM usI prakAra saikar3oM duHkhoM se ApUrNa hai, jvara se pIr3ita kI taraha tar3aphar3AtA hai / isa jagata meM anArya karmakArI puruSa apane karma se duHkha prApta karatA hai / vaha sukha hetu prANiyoM kA hanana karatA hai / pariNAmasvarUpa kaSTa pAtA hai, mokSa hetu jIva vadha karatA huA vaha saMsAra meM paryaTana karatA rahatA hai-bhaTakatA rahatA hai / kuzIla puruSoM ko jo karma vipAka-apane dvArA kiye gaye karmoM kA phala milatA hai vaha batalA diyA gayA hai / aba unake darzana-saiddhAntika mantavya batalAye jA rahe haiN| . * * ihega mUDhA pavayaMti mokkhaM, AhArasaMpajaNavajaNeNaM / ege ya sIodagasevaNeNaM, hueNa ege pavayaMti mokkhaM // 12 // chAyA - ihaike mUDhAH pravadanti mokSa, mAhArasampajjanavarjanena / eke ca zItodakasevanena, hutenaike pravadanti mokSam // anuvAda - isa saMsAra meM kaI aise mUDha-ajJAnI haiM, jo yaha mAnate hai ki bhojana meM namaka khAnA chor3a dene se mokSa prApta hotA hai / kaI aisA kahate haiM ki ThaNDe pAnI ke sevana se mukti prApta ho jAtI hai / kaI havana karane se mokSa milanA pratipAdita karate haiN| TIkA - 'ihe' ti manuSyaloke mokSagamanAdhikAre vA, eke kecana 'mUDhA' ajJAnA''cchAditamatayaH paraizca mohitAH prakarSeNa vadanti pravadanti-pratipAdayanti, kiM tat ? mokSaM mokSAvAptiM. keneti darzayati-Ahiyata ityAhAra-odanAdistasya sampad-rasapuSTistAM janayatItyAhArasampajjananaM-lavaNaM, tena hyAhArasya rasapuSTiH kriyate, tasya varjanaM tenA''hArasampajjananavarjanena-lavaNarjanena mokSaM vadanti, pAThAntaraM vA 'AhArasapaMcayavajaNeNa' AhAreNa saha lavaNapaJcakamAhArasapaJcakaM lavaNapaJcakaM cedaM, tadyathA-saiMdhavaM sauvarcalaM viDaMraumaMsAmudraM ceti, lavaNena hi sarva rasAnAmabhivyaktirbhavati, tathA coktam .. . "lavaNAvihUNA ya rasA cakkhu vihUNA ya iMdiyaggAmA / dhammo dayAya rahio sokkhaM saMtosarahiyaM no // 1 // " chAyA - lavaNavihInAzca rasAzvakSurvihInAzcendriyagAmAH / dharmodayayArahitaH saukhyaM santoSarahitaM na // 1 // tathA lavaNaM rasAnAM tailaM snehAnAM ghRtaM medhyAnA 'miti, tadevambhUtalavaNaparivarjanena rasaparityAga eva kRto bhavati, tattyAgAcca mokSAvAptirityevaM kecana mUDhAH pratipAdayanti, pAThAntaraM vA 'AhArao paMcakavajaNeNaM' AhArata iti lyablope karmaNi paJcamI AhAramAzritya paJcakaM varjayanti, tadyathA-lasunaM palANDuH karabhIkSIraM gomAMsaM madyaM cetyetatpaJcakavarjanena mokSapravadanti, tathaike vAribhadrakAdayo' bhAgavatavizeSAH zItodaka sevanena sacittApkAyaparibhogena mokSapravadanti, upapattiM ca te abhidadhati-yathodakaM bAhyamalamapanayati evamAntaramapi, vastrAdezca yathodakAcchuddhirUpajAyate evaM bAhyazuddhisAmarthyadarzanAvAntarApi zuddhirUdakAdeveti manyante, tathaike tApasabrAhmaNodayo hutena mokSa pratipAdayanti, ye kila svargAdiphalama nAzaMsya samidhA ghRtAdibhirhavyavizeSairhatAzanaM tarpayanti te mokSAyAgnihotraM juhvatizeSAstvabhyudayAyeti, yuktiM cAtra te AhuH yathA hyagniH suvarNAdInAM malaM dahatyevaM dahanasAmarthyadarzanAdAtmano'pyAntaraM pApamiti // 12 // teSAmasambaddhapralApinAmuttaradAnAyAha - (376 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIla parijJAdhyayanaM TIkArtha- isa mAnava loka meM athavA mokSa gamanAdhikAra meM mokSa kaise milatA hai, isa sandarbha meM ajJAna 1 se AvRtta buddhi yukta tathA auroM dvArA moha meM saMpravezita mUDha ajJa jana isa prakAra kahate haiM ki namaka khAnA chor3a dene se mokSa prApta ho jAtA hai / jo AhRta kiyA jAtA hai-khAyA jAtA hai use AhAra kahate haiM bhAta - pake hue cAvala Adi ko AhAra kahA jAtA hai| jisase AhAra kA rasa paripuSTa hotA hai use AhAra samapajjana kahate haiM / usakA tAtparya lavaNa - namaka hai / kyoMki khAdya padArthoM ke rasa kA paripoSaNa, saMvaddhana usI se hotA hai| kaI loga aisA kahate haiM ki namaka kA tyAga kara dene se mokSa milatA hai / yahA~ AhAra sapanvavajjaNeNa aisA pAThAntara prApta hotA hai / isakA Azaya yaha hai ki bhojana ke sAtha pAMca prakAra ke namakoM ko tyAga dene se mokSa prApta hotA hai / saindhava, sauvarcala, viDaM, rauma aura sAmudra-ye pA~ca prakAra ke namaka haiM / samasta rasoM meM namaka se hI unakI abhivyakti- anubhUti hotI haiM / kahA gayA hai ki namaka rahita rasa, netra rahita indriya gaNa, dayA rahita dharma, santoSa rahita sukha vAstava meM sukha nahIM hai| rasoM meM namaka, snigdha padArthoM meM tela, medhya - zaktivarddhaka padArthoM meM ghRta sarvottama hai / ataH namaka kA tyAga karane se sabhI rasoM kA parityAga ho jAtA hai / aura rasa mAtra ke tyAga se mokSa prApta hotA hai, una ajJajanoM kA aisA kathana hai / 'AhArao paMcakavajjaNeNa yahA~ aisA pAThAntara bhI prApta hotA hai, isakA abhiprAya yaha hai ki pAMca vastuoM kA bhojana meM prarivarjana karane se mokSa prApta hotA hai / aisA katipaya ajJa janoM kA kathana hai / yahA~ AhAropada meM vyAkaraNa kI dRSTi se 'layalopekarmANipaJcamI' isa sUtra dvArA paJcamI vibhakti huI hai / bhojana meM ukta tyAjya pAMca padArtha isa prakAra hai-lahasuna, pyAja, U~TanI kA dUdha, gau mAMsa tathA madirA / ina pAMcoM padArthoM kA tyAga kara dene se katipaya ajJAnI jana mokSa prApta honA pratipAdita karate haiM / vArIbhadraka Adi bhAgavata vizeSa, zItala udaka- sacita apakAya - jala ke paribhoga se mokSa prApta honA nirUpita karate haiN| isa sambandha meM ve apanI upapattI-yukti prastuta karate haiM, pAnI jaise bAhara ke maila kA apanayana karatA hai, use dUra karatA hai / isI prakAra vaha bhItara ke mala ko bhI prakSAlita kara detA hai / kapar3e Adi kI zuddhi-svacchatA jala se hotI hai| yoM jala meM bAharI maila ko prakSAlita karane kI zakti vidyamAna hai| ise dekhate huye ve loga bhItarI mala kI zuddhi-svacchatA jala se hotI hai aisA mAnate haiM / kaI tApasa paramparAlu vRtti jana tathA brAhmaNa Adi havana karane se mokSa milatA hai, aisA pratipAdita karate haiN| ve kahate haiM puruSa svarga Adi kI kAmanA na kara samidhA, havanIya kASTha tathA ghRta Adi havya vizeSa dvArA agni ko tRpta karate haiM, unakA yaha agnihotra mokSa ke lie hai| isa karma se unheM mokSa prApta hotA hai / jo svarga Adi kI AkAMkSA se havana karate haiM unheM svarga prApti Adi ke rUpa meM abhyudaya- unnayana prApta hotA hai / isa sambandha meM ve yaha yukti upasthita karate haiN| agni svarNa ke mala ko jalA detI hai| ataH agni meM mala ko jalAne kI zakti dRSTigocara hotI hai / vaha AtmA ke Antarika pApa rUpa mala ko bhI jalA detI hai| yaha nizcita hai| isa prakAra asambaddha, asaMgata, pralapanazIla, paramatavAdiyoM ko uttara dene hetu sUtrakAra pratipAdita karate haiM / -- pAosiNAMNAdisuNatthi mokkho, khArassa loNassa aNAsaeNaM / te majjamaMsaM lasuNaM ca bhoccA, anattha vAsaM parikappayaMti // 13 // chAyA - prAtaH snAnAdiSu nAsti mokSaH, kSArasya lavaNasyAnazanena / te madyamAsaM lazunaJca bhuktvA'nyatra vAsaM parikalpayanti // 377 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI 'sUtrakRtAGga sUtram anuvAda prAta:kAla snAnAdi karane se mokSa prApta nahIM hotA / kar3ave namaka kA bhojana meM tyAga karane se bhI mokSa nahIM hotA / anya matavAdI madya, mAMsa evaM lahasuna kA sevana karate haiM, jo mokSa ke mokSa dharma ke viparIta hai / aisA kara ve saMsAra meM bhaTakate haiM / TIkA prAtaH snAnAdiSu nAsti mokSa 'iti pratyUSajalAvagAhanena niHzIlAnAM mokSo na bhavati, Adi grahaNAt hastapAdAdiprakSAlanaM grahyate, tathAhi udakaparibhogene tadAzritajIvAnAmupamaddaH samupajAyate, na ca jIvopamardAnmokSAvAptiriti, na cai kAntenodakaM bAhyamalasyApyapanayane samartham, AthApi sthAttathA pyAntaraM maleM na zodhayati, bhAvazuddhayA tacchuddheH, atha bhAvarahitasyApi tacchuddhiH syAt tato matsyabandhAdInAmapi jalAbhiSekeNa muktyavAptiH syAt, tathA 'kSArasya" paJcaprakArasyApi lavaNasya 'anazanena' aparibhogena mokSo nAsti, tathAhi lavaNaparibhoga rahitAnAM mokSo bhavatItyayuktikametat na cAyamekAnto lavaNameva rasapuSTijanakamiti, kSIrazarkarAdibhirvyabhicArAt, apicAsau praSTavyaH - kiM dravyato lavaNavarjanena mokSAvAptiH uta bhAvata: ?, yadidravyatastato lavaNarahita deze sarveSAM mokSaH syAt, na caivaM dRSTamiSTaM vA, atha bhAvatastato bhAva eva pradhAnaM kiM lavaNavarjaneneti, tathA 'te' mUDhA madyamAMsaM lazunAdikaM ca bhuktvA 'anyatra' mokSAdanyatra saMsAre vAsam - avasthAnaMtathAvidyAnuSThAnasadbhAvAt samyagdarzanajJAnacAritrarUpamokSamArgasyAnuSThAnAcca 'parikalpayanti' samantAnniSpAdayantIti // 13 // sAmprataM vizeSeNa parijihIrSurA TIkArtha jo puruSa niHzIla - zIlavarjita haiM, unheM prAta:kAla snAna Adi karane se mokSa prApta nahIM hotA / Adi zabda ke prayoga se hastapAdAdi prakSAlana- hAtha paira Adi dhone kA bhI yahA~ grahaNa hai / jala kA upayoga karane se jalagata jIvoM kA upadarmana- hanana hotA hai, usase mokSa prApta nahIM ho sakatA / jala ekAMta rUpa meM - nizcita rUpa bAharI maila ko bhI dUra karane meM sakSama nahIM hotA / vaha kathaMcit aisA hotA hai, phira vaha Abhyantara mala ke apanayana meM dUra karane meM samartha kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA, Antarika zuddhi bhAvoM kI zuddhi se hotI hai| yadi bhAva rahita prANI kI bhI jala dvArA Antarika zuddhi ho to machaliyoM kI hiMsA kara AjIvikA calAne vAle mallAha Adi kI bhI pAnI meM nahAne se mukti honI caahie| pAMca prakAra kA namaka chor3ane se bhI mukti nahIM mila sakatI / bhojana meM namaka na lene se mukti mila jAtI hai / yaha kathana ayuktiyukta hai, namaka hI ekamAtra rasatva kA poSaka hai, yaha bhI ekAnta rUpa meM satya nahIM hai kyoMki kSIradUdha, zarkarA - cInI Adi bhI isa puSTi ke janaka haiM, apane Apa meM rasatva ke paripoSaka haiM / " - - - - uparyukta matavAdI se yaha prazna kiyA jAnA cAhie ki dravya se namaka kA tyAga karane se mukti prApta hotI hai yA bhAva se / yadi dravya se kahate ho to jisa pradeza meM namaka utpanna nahIM hotA, vahA~ nivAsa karane vAle sabhI logoM ko sahaja hI mukti prApta ho jAnI caahie| aisA nahIM dekhA jAtA / na yaha iSTa- abhipsita yA upayukta hI hai / yadi bhAva se kahate ho taba to phira bhAva kI hI pradhAnatA hai| namaka kA tyAga karane kI kyA AvazyakatA hai| ve ajJa jana madirA, mAMsa, lahasUna, Adi kA sevana karate hue saMsAra meM nivAsa karate haiM, bhaTakate hai, mokSa nahIM pAte, kyoMki unake anuSThAna kArya kalApa saMsAra meM vAsa karane ke hI yogya haiM / ve samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra rUpa mokSa mArga kA anusaraNa nahIM karate haiN| ataH ve mokSa se anyatra saMsAra meM hI vAsa karate haiM / aba sUtrakAra ukta siddhAntoM kA vizeSa rUpa se nirAkaraNa - khaNDana karane ke abhiprAya se kahate haiM / OM OM OM 378 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / kuzIla parijJAdhyayanaM udageNa je siddhimudAharaMti, sAyaM ca pAyaM udagaM phusaMtA / udagassa phAseNa siyA ya siddhI, sijjhiMsu pANA bahave dagaMsi // 14 // chAyA - udakena ye siddhi mudAharanti, sAyaJca prAtarudakaM spRzantaH / udakasya sparzena syAcca siddhiH, sidhyeyuH prANAH bahava udake // anuvAda - kaI aisA batalAte haiM ki prAtaH sAyaM jala sparza karane se mukti prApta hotI hai, ve mithyAvAdI haiM / yadi jala sparza yA pAnI chUne se hI mokSa prApta hotA ho to pAnI meM rahane vAle bahuta se prANiyoM ko bhI siddhi-mukti prApta honI cAhie / ___TIkA - tathA ye kecana mUDhA 'udakena' zItavAriNA' siddhiM' paralokam 'udAharanti' pratipAdayanti 'sAyam' aparAhne vikAle vA 'prAtazca' pratyuSasi ca AdyantagrahaNAt madhyAnte ca tadevaM sandhAtraye'pyudakaM spRzantaH snAnAdikAM kriyAM jalena kurvantaH prANino viziSTAM gatimApnuvantIti kecanodAharanti, etaccAsamyak yato yAdakasparzamAtreNa siddhiH syAt tata udakasamAzritA matsyabandhAdayaH krUrakarmANo niranukrozA bahavaH prANinaH siddhayeyuriti, yadapi tairucyate-bAhyamalApanayanasAmarthyamudakasya dRSTamiti tadapi vicAryamANaM na caTate, yato yathodakamaniSTamalamapanayatyeva-mabhimatamadhyaGgarAgaM kuGkamAdikamapanayati, tatazca puNyasyApanayanAdiSTa vighAtakRdviruddha: syAt, kiJca-yatInAM brahmacAriNAmudakasnAnaM daSAyaiva, tathA coktam - "snAnaM madadarpakaraM, kAmAGgaM prathamaM smRtam / tasmAtkAmaM parityajya, na te snAnti dame ratAH // 1 // " apica-nodakaklinnagAtro hi, snAta ityabhidhIyate / sa snAto yo vratasnAtaH, sa bAhyAbhyantaraH shuciH||1||" // 14 // kiJca - TIkArtha - jo kaI mUDha-ajJAnI ThaNDe jala se nahAnA Adi dvArA mukti honA batalAte haiM ve kahate hai ki aparAhna meM tIsare pahara athavA vikAla meM-saMdhyA ke samaya prAta:kAla evaM grahaNa ke Adi-prArambha, antaavasAna ke bIca ke samaya meM tathA tInoM saMdhyAoM meM ThaMDe pAnI se snAnAdi karane vAle prANI viziSTa gatimukti prApta karate haiM unakA aisA kahanA asamyak-mithyA hai / yadi jala ko chUne mAtra se mukti prApta ho to jala ke Azraya meM rahane vAle matsya baMdha-matsyajIvi, krUra karmA-niSkaruNa mallAha Adi mokSa ko prApta kara lete ve jo yaha kahate haiM ki bAharI mala kA apanayana karane kA jala meM sAmarthya hai, vaha bhI cintana karane para sahI pratIta nahIM hotA, kyoMki jala jaise aniSTa-apriya bure mala kA prakSAlana karatA hai usI prakAra vaha manonukUla aMgarAga-caMdana Adi tathA kuMkuma Adi ko-prakSAlita kara DAlatA hai / ata: jala dvArA pApa kI taraha puNyoM kA bhI apanayana-prakSAlana hotA hai / jo iSTa abhipsita kA vidhAtaka-virodhI hai, ataeva vaha ahitakara hai / brahmacArI sAdhu ko vAstava meM pAnI meM snAna karane se doSa lagatA hai, isalie kahA gayA hai-snAna, madaahaMkAra tathA darpa-garva paidA karatA hai, vaha kAmoddIpana kA mukhya hetu hai / ataeva jo puruSa indriyoM ke damana meM anirata haiM, ve kAma vAsanA se dUra rahate hue snAna nahIM karate / yaha bhI kahA hai ki jo puruSa pAnI se klinnagAtraAIzarIra yukta hai, vaha vAstava meM snAta-snAna kiyA huA nahIM kahA jA sakatA, kintu jo puruSa vratasnAtavratoM ke jala se nahAyA huA hai vaha hI vAstava meM snAta kahA jAtA hai, kyoMki vaha bAhya aura Abhyantara donoM hI prakAra se zuddha hai| (379) Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram macchA ya kummA ya sirAsivA ya, maggU ya uTThA (dR) dagarakkhasA y| aTThANameyaM kusalA vayaMti, udageNa je siddhimudAharaMti // 15 // chAyA - matsyAzca kUrmAzca sarIsRpAzca, madvazcoSTrA udakarAkSasAzca / asthAna metatkuzalA vadantyudakena ye siddhi mudAharanti // anuvAda - yadi pAnI ko chUne se hI mukti prApta ho to machaliyAM kachave, sarIsRpa tathA reMgane vAle anya jantu tathA jala meM rahane vAle dUsare vizAlakAya jIva sabase pahale mukta ho jAte, parantu aisA nahIM hotaa| isalie jo jala ke sparza se mokSa hone kA pratipAdana karate haiM, vaha yukti saMgata nahIM hai| kuzala-tatvajJa puruSa aisA kahate haiN| TIkA - yadi jalasamparkAtsiddhiH syAt tato ye satatamudakAvagAhinomatsyAzca kUrmAzca sarIsRpAzca tathA madgavaH tathoSTrA-jalacaravizeSAH tathodakarAkSasA jalamAnuSAkRtayo jalacaravizeSA ete prathamaM siddhayeyuH, na caitadRSTamiSTaM vA tatazca ye udakena siddhimudAharantyetad 'avasthAnam' ayuktam-asAmprataM 'kuzalA' nipuNA mokSamArgAbhijJA vadanti // 15 // kiJcAnyat - TIkArtha - yadi jala ke samparka yA saMsparza se mokSa kI prApti ho to jo nirantara jala meM DubakI lagAte rahate haiM, una machaliyoM, kachavoM, sarisRpoM, madguvo tathA jaloSTroM, jalarAkSasoM-manuSya kI AkRti ke vizAla jalacara jIvoM ko sabase pahale mokSa milanA cAhie, kintu aisA dRSTigocara nahIM hotA aura na yaha iSTa hI hai / ataH jo jala ke sparza se mukti milanA pratipAdita karate haiM, unakA mantavya ayukti yukta hai, mokSa mArga vettA jJAnI puruSa yaha batalAte haiM / udayaM jai kammamalaM harejjA, evaM suhaM icchAmittameva / aMdhaM va NeyAramaNussarittA, pANANi cevaM viNihaMti maMdA // 16 // chAyA - udakaM yadi karmamalaM haredevaM zabha micchAmAtra meva / andhaJca netAra manusRtya prANinazcaivaM vinighnanti mandAH // anuvAda - jala yadi karmaphala-pApa kA haraNa karatA hai to vaha puNya karmANuoM kA bhI kyoM nahIM haraNa karegA / jala ke chUne se mukti mAnanA icchAmAtra-kevala mana gaDhaMta hai / maMda-buddhi hIna puruSa, jJAna zUnya netA-mArgadarzaka kA anusaraNa karate hue jala snAna Adi dvArA prANiyoM kI hiMsA karate haiN| TIkA - yadyadukaM karmamalamapaharedevaM zubhamapi puNyamapaharet, atha puNyaM nApaharedevaM karmamalamapi nApaharet, ata icchAmAtra mevaitadyaducyate-jalaM karmApahArIti, evamapi vyasthite ye snAnAdikAH kriyAH smArtamArgamanusaranta: kurvanti vyate yathA jAtyandhA aparaM jAtyandhameva netAramanusRtya gacchantaH kupathazritAH bhavanti nAbhipretaM sthAnamabApnuvanti evaM smArtamArgAnusAriNo jalazaucaparAyaNA 'mandA' ajJAH kartavyAkartavyavivekavikalAH prANina eva tanmayAn tadAzritaMzca pUtarakAdin 'vinighnatti', vyApAdayanti avazyaM jalakriyayA prANavyaparopaNasya sambhavAditi // 16 // apica - -380 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIla parijJAdhyayanaM TIkArtha yadi pAnI karmamala - karmoM ke maila ko miTA de to vaha puNya karmANuoM kA bhI haraNa kregaa| yadi vaha puNya ko nahIM miTAyegA to vaha pApa karmoM ko bhI nahIM miTAyegA / ataH pAnI karma kA haraNa karatA haiM, miTAtA hai, yaha kathana vaktA kI kevala apanI icchA hai / vAstava meM pAnI meM snAna karane se karmoM kA mala dUra nahIM hotA / yaha sunizcita hai / aisA hote hue bhI smArta mArga kA anusaraNa karane vAle jo puruSa vaisA karate hai eka janmAMdha-janma se aMdhA, dUsare janmAMdha kA anusaraNa karatA huA kumArga meM viparIta patha meM calA jAtA hai, apane abhipsita sthAna meM nahIM pahuMcatA, usI taraha jala zaucaparAyaNa - jala dvArA zuddhi meM vizvAsa karane vAle - smArta mArga kA anusaraNa karane vAle ajJa, karttavya akarttavya ke viveka se rahita prANI jala snAna dvArA jala kAya ke jIvoM kA tathA tadAzrita jIvoM kA vyApAdana- hanana karate haiN| ve jala kriyA prANa vyaparopaNa-prANanAza kI saMbhAvanA se avazya hI hiMsaka haiM / pAvAI kampAiM pakuvvato hi, siodagaM tU jai taM harijjA / sijjhiMsu ege dagasattaghAtI, musaM vayaMte jala siddhimAhu // 17 // prakurvatohi, zItodakantu yadi taddhareta / siddhayeyureke dakasattvadhAtino, mRSA vadanto jalasiddhi mAhuH // - chAyA pApAni karmANi - anuvAda pApakarma karane vAle pApI kA yadi jala pApa miTA de to jala ke jIvoM kA hanana karane : vAle machue bhI mokSa prApta kara leN| ataH jo jala se mukti honA batalAte haiM, ve mithyAbhASI haiM / - chAyA TIkA 'pApAni' pApopAdAnabhUtAni 'karmANi' prANyupamardakArINi kurvato'sumato yatkarmopacIyate tatkarma yadyudakamapaharet yadyevaM syAt tarhi hiH yasmAdarthe yasmAtprANyupamardena karmopAdIyate jalavagAhanAccApagacchati tasmAdudakasattvaghAtinaH pApabhUyiSThA apyevaM siddhayeyuH na caitaddRSTamiSTaM vA, tasmAdye jalAvagAhanAtsiddhimAhuH mRSA vadanti // 17 // kiJcAnyat - TIkArtha jIva hiMsA Adi se pApa utpanna hotA hai / vaha avazya hotA hai / jIva hiMsAdi karane vAle prANI ke jo pApa karma kA upacaya-saMcaya hotA hai, yadi jala usakA haraNa kara le, yadi aisA hotA to prANiyoM ke vyApAdana se pApa hotA hai, tathA jala meM avagAhana karane se vaha miTa jAtA hai, to yaha tathya siddha hotA hai ki aisI sthiti meM jalacara prANiyoM kA ghAta karane vAle pApa bhUyiSTha - atyadhika pApI machue Adi bhI mokSa prApta kara lete / para aisA dRSTigocara nahIM hotA / yaha iSTa- abhipsita yA upayukta bhI nahIM hai / ataH jo jala meM avagAhana karane se mokSa prApta honA pratipAdita karate hai ve mRSAvAdI haiM / OM OM - huteNa je siddhi mudAharaMti, sAyaM ca pAyaM agaNiM phusaMtA / evaM siyA siddhi haveja tamhA, agaNiM phusaMtANa kukammipi // 18 // hutena ye siddhi mudAharanti, sAyaJca prAtaragniM spRzantaH / evaM syAt siddhirbhavettasmAdagniM spRzatAM kukarmiNAmapi // 381 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - prAtaH kAla tathA sAyaM kAla agni kA saMsparza karate hue-agni meM homa Adi karane se jo mokSa prApta honA batalAte haiM, ve mithyAvAdI haiM / yadi isa prakAra mokSa prApta ho jAya to agni kA saMsparza karane vAle kutsita karmA janoM ko bhI vaha prApta honA cAhie / TIkA - 'agnihotraM' juhuyAt svargakAma 'ityasmAdvAkyAt' 'ye' kecana mUDhA 'hutena' agnau havyaprakSepeNa 'siddhiM' sugatigamanAdikAM svargAvAptilakSaNAm 'udAharanti' pratipAdayanti, kathambhUtAH ? - 'sAyam' aparAhne vikAle vA 'prAtazca pratyuSasi agni 'spazantaH' yatheSTairhavyairagniM tarpayantastata eva yatheSTagatimabhilaSanti, Ahuzcaiva te yathA-agnikAryAtsyAdeva siddhiriti, tatra ca yadyevamagnisparzena siddhirbhavet tatastasmAdagniM saMspRzatAM 'kukarmiNAm' aGgAradAhakakumbhakArAyaskArAdInAM siddhiH syAt, yadapi ca mantrapUtAdikaM tairUdAhiyate tadapi ca nirantarA suhRdaH pratyeSyanti, yataH kukarmiNAmapyagnikArye bhasmApAdanamagnihotrikAdInAmapi bhasmasAtkAraNa miti nAtiricyate kukarmibhyo'gnihotrAdikaM karmeti yadapyucyate-agnimukhA vaidevAH, etadapi yuktivikalatyAvatvAGmAtrameva, viSThAdibhakSaNena cAgnesteSAM bahutara doSotpatteriti // 18 // uktAni pRthak kuzIladarzanAni, ayama parasteSAM sAmAnyopAlambha ityAha TIkArtha - jo puruSa svarga kI kAmanA kare use agnihotra-agni meM havana karanA cAhie / isa vAkya ke AdhAra para kaI mUDha-ajJAnI puruSa yaha batalAte haiM ki agni meM havana karane se svarga prApti ke rUpa meM uttama gati siddha hotI hai, prApta hotI hai, vaha kaise haiM ? ise spaSTa karate hue sUtrakAra kahate haiM ki aparAhna-tIsare pahara athavA sAMyakAla tathA prAta:kAla yatheSTha havya-havanIya sAmagrI dvArA agni ko paritRpta karate hue ve apane usa karma se abhiSTa gati kI kAmanA karate haiM / ve kahate haiM ki agni kArya-havana karane se avazya siddhi hotI hai, parantu yadi agni ke sparza mAtra se mukti prApta ho to agni jalAkara koyalA Adi taiyAra kara AjIvikA calAne vAle, tathA miTTI ke bartana pakAne vAle kumbhakAra-kumhAra tathA lohe kA kAma karane vAle luhAra Adi nimna karma karane vAloM ko bhI siddhi-mukti prApta honI cAhie / agni sparza se jo siddhi mAnate haiM ve maMtra se pavitra agni ke sparza se siddhi hotI hai aisA varNana karate haiM / ise unake nirantarasuhRda-mUDhamitra hI svIkAra kara sakate haiM kyoMki kutsita karmA janoM dvArA apane meM DAlI huI vastu ko agni jaise bhasma kara DAlatI hai, usI prakAra agni meM havana karane vAle puruSa dvArA DAlI gaI vastu ko bhI vaha bhasma karatI hai / ataH kutsita karmA evaM agnihotrI ke agni saMbaddha kArya meM eka dUsare se paraspara koI vizeSatA nahIM hai / isalie yaha kathana mAtra hai / agni to viSThA ko bhI bhasma kara detI hai / ataH uparyukta siddhAnta ko mAnane se aneka doSa utpanna hote haiM / kuzIloM ke darzanoM kA bhinna-bhinna varNana kiyA gayA hai / aba unakA sAmAnya rUpa meM vivecana karate hue sUtrakAra kahate haiM / aparikkha dilR Na hu (eva) siddhI, ehiMti te ghaaymbujjhmaannaa| . bhUehiM jANaM paDileha sAtaM, vijjaM gahAyaM tasathAvarehiM // 19 // chAyA - aparIkSya dRSTaM naivaivaM siddhi reSyanti te ghAtamabudhyamAnAH / bhUtairjAnIhi pratyupekSya sAtaM, vidyAM gRhItvA trasasthAvaraiH // anuvAda - jo puruSa agni meM havana karane se yA jala meM avagAhana-snAna Adi se siddhi prApta honA pratipAdita karate haiM ve aparIkSadarzI haiM / parIkSA, vizleSaNa Adi kiye binA dekhane vAle haiM / vAstavikatA yaha -382 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIla parijJAdhyayanaM / hai ki ina karmoM se siddhi prApta nahIM hotI / isalie jinake ye siddhAnta haiM ve ajJAnI haiM, ina karmoM dvArA ve bhava bhramaNa prApta kreNge| ata: yathArtha jJAna prApta kara puruSa trasa-gatizIla, sthAvara-sthitizIla prANiyoM kI apane sukha ke lie hiMsA na kare / TIkA - yairmumukSubhirUdakasamparkeNAgnihotreNa vA siddhirabhihitA vaiH 'aparIkSya dRSTametat' yuktivikalamabhihitametat, kimiti ? yato 'nahu' naiva 'evam' anena prakAreNa jalAvagAhanena agnihotreNa vA prANyumaIkAriNA siddhiriti te ca paramArthamabuddhayamAnAH prANyupaghAtena pApameva dharmabuddhayA kurvanto ghAtyante-vyApAdyante nAnAvidhaiH prakArairyasmin prANinaH sa ghAta:-saMsArastameSyanti, apkAyatejaHkAyasamArambheNa hi trasasthAvarANAM prANinAmavazyaM bhAvI vinAzastadvinAze ca saMsAra eva na siddhirityabhiprAyaH, yata evaM tato 'vidvAn' sadasadvivekI yathAvasthita tattvaM gRhItvA trasa sthAvarairbhUtaiH-jantubhiH kathaM sAmprataM-sukha mavApyata ityetat pratyupekSya jAnIhi-avabuddhayasva, etaduktaM bhavati-sarve'pyasumantaH sukhaiSiNo duHkhadvivo na ca teSAM sukhaiSiNAM duHkhotpAdakatvena sukhAvAptirbhavatIti, yadi vA-'vijaM gahAya' tti vidyAM jJAnaM gRhItvA vivekamupAdAya trasasthAvarairbhUtaijantubhiH karaNabhUtaiH 'sAtaM' sukhaM 'pratyupekSya' paryAlocya 'jAnIhi' avagaccheti, yata uktam - "paDhamaM nANaM tao dayA, evaM ciTThai savva saMjae / annANi kiM kAhI, kiM vA NAhI heya pAvagaM // 1 // chAyA- prathamaM jJAnaM tato dayA evaM tiSThati sarvasaMyateSu / ajJAni kiM kariSyati kiM vA jJAsyati chekpaapkN|| ityAdi // 19 // ye punaH prANyupamardaina sAtamabhilaSantItyazIlAH kuzIlAzca te saMsAre evaM vidhA avasthA anubhavantItyAha - TIkArtha - mokSa kI abhilASA rakhate hue bhI jo loga jala meM avagAhana snAna Adi tathA agni meM havana Adi dvArA siddhi prApta honA batalAte haiM, ve yaha dhyAna nahIM dete ki unakA yaha abhimata kitanA yukti rahita hai, kyoMki jala meM avagAhana aura agni meM havana karane se jIvoM kA ghAta hotA hai / isa jIva hiMsA paraka kriyA se mokSa prApta honA saMbhAvita nahIM hai / vAstava meM ve vastu tatva ke parijJAtA nahIM haiM ataeva ve dharma mAnakara prANiyoM kI hiMsA karate haiM, pApa karate haiM / aise pApakarma ke sevana ke pariNAma svarUpa ve ghAta ko hI prApta hote haiM, jisameM prANi bhinna-bhinna prakAra se hatapratihata kiye jAte haiM, use ghAtaka kahate haiM / yahA~ yaha ghAta zabda saMsAra kA dyotaka hai / uparyukta siddhAntoM ko mAnane vAle ve ghAta-saMsAra meM vAsa kareMge, paryaTana kareMge, mokSa nahIM pAyeMge kyoMki apakAya tathA agnikAya ke Arambha samArambha se trasa tathA sthAvara prANiyoM kA nizcaya hI dhvaMsa hotA hai, aura unake pariNAma svarUpa saMsAra-bhava bhramaNa hI prApta hotA hai / mukti prApta nahIM hotI / ataeva sat evaM asat ke parijJAtA vivekazIla vidvAna puruSa ko yahI cintana karanA cAhie ki jaMgama evaM sthAvara prANiyoM ke hanana-hiMsA se jIva ko sukha kaise ho sakatA hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki saMsAra meM sabhI jIva sukha kI abhipsA karate haiM tathA duHkha ko dveSya-apriya, avAJchanIya mAnate haiM, sukhAbhilASI prANiyoM ko duHkha, pIr3A dene se sukha kabhI bhI prApta nahIM ho sakatA / ataeva kahA hai pahale vidyA-yathArtha jJAna prApta kara, vivekazIla bana, puruSa ko yaha jAnanA cAhie / trasa evaM sthAvara prANiyoM ko sukha dene se hI sukha prApta hotA hai / inakA svarUpa samajhakara inako trANa dene se hI-rakSA karane se hI sukha milatA hai / ataeva zAstra meM kahA gayA hai ki pahale jJAnopalabdhi tathA phira dayA-karuNA Adi dhArmika kriyA meM pravRtti kI jAtI hai / jo isa tathya ko nahIM jAnatA, vaha ajJa puruSa kyA kara sakatA hai / vaha puNya aura pApa ke svarUpa ko samajha hI nahIM pAtA / jo prANiyoM 383 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram ke upamarda-hiMsA dvArA sukha kI abhilASA karate haiM ve azIla-zIla rahita sadAcaraNa zUnya tathA kuzIla-kutsitazIla anAcAra yukta puruSa saMsAra meM aisI avasthAeM anubhava karate haiM, yoM batAte hue sUtrakAra Age kahate haiM - thaNaMti luppaMti tassaMti kammI, puDho jagA parisaMkhAya bhikkhU / tamhA viU virato Ayagutte, daTuM tase yA paDisaMharejA // 20 // chAyA - stananti lupyante trasyanti karmiNa, pRthak jantavaH parisaMkhyAya bhikSuH / tasmAd vidvAn virata Atmagupto dRSTvA tsAMzca pratisaMharet // anuvAda - pApa karmA prANI naraka Adi meM yAtanA bhogate haiM pIr3ita hote haiM, rote cIkhate haiM / yaha jAnatA huA pApa se virata, Atmagupta hiMsA Adi se nivRtta bhikSu-muni trasa tathA sthAvara prANiyoM kA vyApAdanahanana na kreN| TIkA - tejaH kAyasamArambhiNo bhUtasamArambheNa sukhamabhiSanto narakAdigatiM gatAstrIvraduH khaiH pIDyamAnA asahyavedanAghrAtamAnasA azaraNAH 'stananti' rudanti kevalaM karuNamAkrandantItiyAvat tathA 'luppaMtI' ti chidyante khaDgAdibhirevaM ca kadarthyamAnAH 'trasyanti' prapalAyante, karmANyeSAM santIti karmiNaH-sapApA ityarthaH, tathA pRthak 'jagA' iti jantava iti, evaM parisaGghayAya' jJAtvA bhikSaNazIlo 'bhikSuH' sAdhurityarthaH, yasmAtprANyupamardakAriNaH saMsArAntargatA vilupyante tasmAt 'vidvAn' paNDito virataH pApAnuSThAnAdAtmA gupto yasya so'yamAtmagupto manovAkkAyagupta ityarthaH, dRSTvA ca trasAn ca zabdAtsthAvarAMzca 'dRSTvA' parijJAya tadupaghAtakAriNIM kriyAM 'pratisaMharet' nivartayediti // 20 // sAmprataM svayUthyAH kuzIlA abhidhIyanta ityAha TIkArtha - jo puruSa agnikAya ke samAraMbha-hiMsA meM pravRta hote haiM, prANiyoM kI hiMsA se sukha pAne kI abhilASA karate haiM, ve naraka Adi gatiyoM meM jAkara ghora duHkhoM se utpIr3ita kiye jAte haiM / ve asaha vedanA se paritapta hokara karuNa krandana karate rahate haiM kyoMki vahA~ unheM koI bacAtA nahIM / ve talavAra Adi zastroM se ucchinna kiye jAte haiM-kATe jAte haiM / yoM pIr3ita hote hue ve bhayabhIta hokara bhAgate haiM / jo pApayukta karma karate haiM, unheM karmI kahA jAtA hai / pApa sahita puruSa karmI ke rUpa meM abhihita hote hai / ina pApiyoM kI bhinna-bhinna avasthAeM hotI haiN| jo prANiyoM kA upamardana-hanana karate haiM, ve saMsAra meM rahate hae kaSTa bhogate haiM / yaha jAnakara bhikSu-bhikSAvRtti se svajIvana nirvAhaka vidvAn-vivekazIla pApoM se nivRtta tathA mana-vacana evaM zarIra dvArA Atmagupta sAdhu trasa evaM sthAvara prANiyoM ko jAnakara unakI hiMsAtmaka kriyA se nivRtta rhe| aba apanI yUthagata kuzIloM kI carcA kI jA rahI haiM / je dhammaladdhaM viNihAya bhuMje, biyaDeNa sAhaTu ya je sinnaaii| je dhovatI lUsayatIva vatthaM, AhAhu se NAgaNiyassa dUre // 21 // chAyA - yo dharmalabdhaM vinidhAya bhuGkte vikaTena saMhRtya ca yaH snAti / yo dhAvati bhUSayati ca vastram athAhuH sa nAgnyasya dUre // 384 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIla parijJAdhyayanaM anuvAda - jo sAdhu veza meM vidyamAna puruSa dharmalabdha-dharmapUrvaka prApta, nirdoSa AhAra kA parityAga kara svAdiSTa bhojana karatA hai, acita jala se acita sthAna meM apane zarIra ke aMgoM ko saMkucita kara snAna karatA hai, sundaratA ke lie apane paira kapar3e Adi dhotA hai, tathA zRMgAra hetu jo choTe vastra ko bar3A aura bar3e vastra ko choTA karatA hai, vaha saMyama se dUra bahirgata hai / tIrthaMkaroM evaM gaNadharoM ne aisA prarUpita kiyA hai| ___TIkA - 'ye' kecanazItalavihAriNo dharmeNa-mudhikayA labdhaM dharmalabdhaM uddezakakrItakRtAdidoSarahitamityarthaH, tadevambhUtamapyAhArajAtaM 'vinidhAya' vyavasthApya sannidhiM kRtvA bhuJjante tathA ye 'vikaTena' prAsukodake nApi saGkocyAGgAni prAsukaeva pradeze dezasarvasnAnaM kurvanti yo vastraM 'dhAvati' prakSAlayati tathA 'lUSayati' zobhArthaM dIrghamutpATayitvA hasvaM karoti hasvaM vA sandhAya dIrgha karoti evaM lUSayati, tadevaM svArthaM parArthaM vA yo vastraM lUSayati, athAsau 'NAgaNiyassa' tti nirgranthabhAvasya saMyamAnuSThAnasya dUre vartate, na tasya saMyamo bhavatItyevaM tIrthaMkaragaNadharAdaya Ahuriti // 21 // uktAH kuzIlAH, tatpratipakSabhUtAH zIlavantaH pratipAdyanta ityetadAha - TIkArtha - jo zItala vihArI-dharma pAlana meM zithila puruSa, dharma prApta audezika tathA krIta Adi doSoM se varjita AhAra kA tyAgakara dUsare doSa yukta AhAra kA sevana karate haiM tathA prAsuka-acita jala se bhI prAsuka bhUmi meM apane zarIra ke aMgoM ko saMkucita kara aMzataH yA sampUrNataH snAna karate haiM, apane kapar3e dhote haiM tathA jo zobhA ke lie bar3e vastra ko kATakara choTA banA lete haiM, choTe vastra ko saMdhita kara-jor3akara bar3A banA lete haiM, isa prakAra jo apane nimitta yA anya ke nimitta vastra ko choTA yA bar3A karatA hai, ve nirgrantha, bhAva sAdhutva se yA saMyama ke anuSThAna se dUravartI haiM, unake saMyama nahIM hai / ve asaMyamI haiM / tIrthaMkara evaM gaNadhara Adi aisA kahate haiN| kuzIloM kA varNana kiyA jA cukA hai / aba unake pratipakSa bhUta-viparIta zIlavAna puruSoM kA varNana kiyA jA rahA hai| kammaM parinnAya dagaMsi dhIre, viyaDeNa jIvija ya AdimokkhaM / se bIyakaMdAi abhuMjamANe, virate siNANAisu itthiyAsu // 22 // chAyA - karma parijJAyodake dhIro vikaTena jIveccAdi mokSam / sa vIjakandAn abhujAno virataH snAnAdiSu strISu // anuvAda - dhIra-Atma sthiratAyukta vivekI puruSa jala snAna se karmoM kA baMdha hotA hai, yaha samajhakara mokSa paryanta-jaba taka mokSa prApta na ho, taba taka acita jala se apanA jIvana calAye / saMyata jIvana kA nirvahana kare vaha bIja tathA kaMda Adi kA bhojana na kare / snAna evaM abrahmacarya ke sevana se nivRtta rahe / TIkA - dhiyA rAjate iti dhIro-buddhimAn 'udagaMsi' tti udakasamArambhe sati karmabandho bhavati, evaM parijJAya kiM kuryAdityAha-'vikaTena' prAsukodakena sauvIrAdinA 'jIvyAt' prANasaMdhAraNaM kuryAt, ca zabdAt anyenApyAhAreNa prAsukenaiva prANavRttiM kuryAt, Adi:-saMsArastasmAnmokSa Adi mokSaH (taM) saMsAravimuktiM yAvaditi, dharmakAraNAnAM vA''dibhUtaM zarIraM tadvimuktiM yAvat yAvajjIvamityarthaH, kiM cAsau sAdhurbIjakandAdIn abhuJjAnaH, Adi grahaNAt mUlapatraphalAni gRhyante, etAnyapyapariNatAni pariharan virato bhavati, kRta iti, darzayati 385 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram snAnAbhyaGgodvartanAdiSu kriyAsu niSpratikarmazarIratayA'nyAsu ca cikitsAdikriyAsu na vartane, tathA strISu ca virataH vastinirodhagrahaNAt anye'pyAzravA gRhyante, yazcaivambhUtaH sarvebhyo'pyAzravadvArebhyo virato nAsau kuzIladoSairyujyate tadayogAcca na saMsAre bambhramIti, tatazca na duHkhitaH stanati nApi nAnAvidhairapAyairvilupyata iti // 22 // punarapikuzIlAnevAdhikRtyAha - ____TIkArtha - jo puruSa dhIra-buddhi se rAjita-zobhita hotA hai use dhIra kahA jAtA hai / dhIra kA tAtparya buddhimAna se hai / vaisA puruSa jala ke Arambha-hiMsA se karma baMdhate haiM, yaha jAnakara kyA kare ? isa sambandha meM zAstrakAra pratipAdita karate haiM ki vaha prAsuka-acita jala se apanA prANa dhAraNa kareM-jIvana nirvAha kareM / yahA~ jo 'ca' zabda kA prayoga huA hai usase yaha sUcita hai ki vaha prAsuka Ahara se hI apane prANoM kI rakSA kre| saMsAra ko Adi kahA jAtA hai / usase mukta honA, chUTanA Adi mokSa kahalAtA hai / vaha jaba taka prApta na ho jAye taba taka sAdhu prAsuka padArthoM se jIvana nirvAha kreN| athavA dharma ke kAraNa bhUta isa deha kA jaba taka mokSa-samApana na ho jAye arthAt jIvanaparyanta sAdhu prAsuka padArthoM ke dvArA hI apanA nirvAha kare / vaha bIja evaM kanda Adi kA bhI sevana na kare / yahA~ Adi zabda se mUla, phala nihita hai / jo mUla patra evaM phala prAsuka nahIM haiM unakA bhI virata-saMyamI puruSa parityAga kara dete haiM / ve aisA kisalie kara dete haiM ? sUtrakAra isakA digdarzana karAte hue kahate haiM ki saMyata puruSa snAna, zarIra ke aMgoM para tela mAliza, piTTI Adi kA lepana Adi kriyAoM se pRthak rahate haiM / zarIra kI sajjA nahIM karate / cikitsA Adi kriyAoM dvArA bhI isakI pUrti nahIM karate abrahmacarya-nArI bhoga se nivRta rahate haiM / yahA~ vastra nirodha se dUsare Azrava bhI nihita hote haiM / jo puruSa yoM apanA jIvana vyavatIta karatA hai, vaha samasta AzravoM se nivRtta hai / vaha kuzIla-kutsita AcaraNa ke doSoM se lipta nahIM hotA / unase lipta na hone ke kAraNa vaha punaH punaH isa saMsAra meM bhramaNa nahIM karatA-bhaTakatA nahIM, ataeva vaha duHkhita hokara rotA nahIM tathA nAnA prakAra ke duHkhoM se utpir3ita nahIM hotA / punaH kuzIloM ko uddiSTa kara kahate haiM / je mAyaraM ca piyaraM ca hiccA, gAraM tahA puttapasuM dhaNaM ca / kulAI je ghAvai sAugAI, ahAhu se sAmaNiyassa dUre // 23 // chAyA - yo mAtaraJca pittaraJca hitvA'gAraM tathA putrapazUn dhanaJca / . kulAni yo dhAvati svAdukAni, athAhuH sa zrAmaNyasya dUre // ___ anuvAda - jo puruSa mAtA-pitA, gRha, putra, pazu-gAya, bhaiMsa, azva Adi pazu dhana, dhana-vaibhava, sampatti kA tyAgakara dIkSA grahaNa karatA hai kintu vaisA karake bhI svAdiSTa bhojana kI lolupatA vaza vaise gharoM meM jahA~ susvAdaM bhojana milanA sambhAvita ho daur3atA huA jAtA hai / vaha zrAmaNya-sAdhuttva se dUravartI hai, tIrthaMkaroM ne aisA kahA hai| TIkA - ye kecanApariNatasamyagdharmANastyaktvA mAtaraM ca pitaraM ca, mAtApitroda'styajatvAdupAdAnaM, ato bhrAtRduhitrAdikamapityakatvetyetadapi draSTavyaM, tathA 'agAraM' gRhaM 'putram' apatyaM 'pazuM' hastyazvarathagomahiSyAdikaM dhanaM ca tyaktvA samyak pravrajyotthAnenotthAya-paJcamahAvratabhArasya skandhaM dattvA punIMnasattvatayA rasasAtAdigauravagRddho yaH 'kulAni' gRhANi 'svAdukAni' svAdubhojanavanti 'dhAvati' gacchati, athAsau 'zrAmaNyasya' zramaNabhAvasya dUre vartate evamAhustIrthaMkaragaNadharAdaya iti // 23 // etadeva vizeSeNa darzayitumAha -(granthAmram 4750) 386 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIla parijJAdhyayanaM TIkArtha jo apariNita dharma hai - jinakI dharma bhAvanA samyak paripakva nahIM hai, ve mukhyataH mAtApitA, ghara putrAdi, parivAra, pazu-hAthI, ghor3e, ratha, gAya, bhaiMsa Adi tathA dhana sampatti kA tyAga kara samyak pravajyA svIkAra kara yathAvidhi dIkSita hokara, pAMca mahAvrata rUpI bhAra ko apane kandhe para dhAraNa karatA hai / hInasatvaAtmazakti vihIna hone ke kAraNa vaha rasa, svAdiSTa bhojana, bhautika sukha prazasti Adi meM lolupa banakara vaise gharoM kI ora svAdiSTa bhojana hetu daur3a jAtA hai jahA~ vaha milanA sambhAvita ho / vaha zrAmaNya bhAva se - sAdhuttva dUra hai, yaha tIrthaMkaroM tathA gaNadharoM ne kahA hai / yahA~ mAtA-pitA ke tyAga kA jo ullekha AyA hai usaka Azaya yaha hai ki unheM chor3a pAnA bahuta kaThina hai / ataH yahA~ mAtA-pitA ke sAtha-sAtha bhAI, putrI Adi ke tyAga ko bhI samajha lenA cAhie / prastuta viSaya kA vizeSa rUpa se digdarzana karAte huye kahate haiM / - kulAI je dhAvai sAugAI, AghAti dhammaM udarANugiddhe / ahAhu se AyariyANA sayaMse, je lAvaejjA asaNassa heU // 24 // chAyA - anuvAda jo udarAnugRddha-peTa lolupa, bhojanalolupa puruSa svAdiSTa bhojana hetu jina gharoM meM vaisA milanA sambhAvita ho usa ora dauDa jAtA hai, vahA~ jAkara dharmakathA - dharmopadeza sunAtA hai, bhojana prApta karane hetu apanI vizeSatAoM kA bakhAna karatA hai, vaha AryaguNoM meM sauveM bhAga jitanA nahIM hai- eka pratizata bhI sahI nahIM hai / tIrthaMkaroM ne aisA kahA hai / - kulAni yo dhAvati svAdukAni, AkhyAti dharmamudarAnugRddhaH / athAhuH sa AcAryANAM zatAMze ya AlApayedazanasya hetoH // - TIkA yaH kulAni svAdubhojanavanti 'dhAvati' iyarti tathA gatvA dharmamAkhyAti bhikSArthaM vA praviSTo yadyasmai rocate kathAnakasambandhaM tattasyAkhyAti, kimbhUta iti darzayati- udare'nugRddha udarAnugRddhaH-udarabharaNavyagrastundaparimRja ityarthaH, idamuktaM bhavati-yo hyudaragRddha AhArAdinimittaM dAna zraddhakAkhyAni kulAni gatvA''khyAyikAH kathayati sa kuzIla iti, athAsAvAcAryaguNAnAmAryaguNAnAM vA zatAMze vartate zatagrahaNamupalakSaNaM sahasrAMzAderapyadhovarttate iti yo hyannasya hetuM - bhojananimittamaparavastrAdimittaM vA AtmaguNAnapareNa 'AlApayet' bhANayet, asAvapyAryaguNAnAM sahasrAMze vartate kimaGga punaryaH svata evA''tmaprazaMsAM vidadhAtIti // 24 // kiJca TIkArtha jo sAdhu veza meM vidyamAna puruSa susvAda bhojana ke lie una gharoM meM jAtA hai, jahA~ vaha mila sake, aura jAkara vahA~ dharmakathA - dharmacarcA karatA hai athavA jo jise rucikara lageM aisI kathA kahatA haivaha kaisA hotA hai ? isakA digdarzana karAte huye sUtrakAra kahate haiM vaha udarAnugRddha hai / arthAt vaha apanA udarapeTa bharane meM hI lolupa - Asakta hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki jo udarAsakta puruSa dAna dene meM zraddhAzIla gharoM meM AhAra Adi ke nimitta jAkara dharmakathA karatA hai, vaha kuzIla - anAcArI hai| vaha AcArya yA Arya puruSa ke sauveM aMza meM bhI ginane yogya nahIM hai / yahA~ zata kA grahaNa upalakSaNa hai isase yaha saMketita hai ki vaha hajAraveM aMza meM bhI ginane yogya nahIM hai| phira jo svayaM apane mukha se apanI prazaMsA karatA hai usakA to kahanA hI kyA ? 1 Nikkhamma dINe parabhoyaNaMmi, muhamaMgalIe udarANugiddhe / nIvAragiddheva mahAvarAhe, adUrae ehii ghAtameva // 25 // 387 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA anuvAda jo puruSa apanA ghara tyAga kara dIkSita ho jAtA hai, phira bhI dUsare ke bhojana ke lie mukhamAMgalika parastuti jIvI - bhATa kI jyoM oroM kI prazaMsA karatA hai, vaha cAMvala ke dAnoM meM Asakta bar3e sUara kI taraha udara lolupa hai, peTa bharane meM hI tatpara hai / vaha tvarita hI nAza ko prApta hotA hai-saMyama bhraSTa ho jAtA hai / TIkA yo hyAtmIyaM dhanadhAnyahiraNyAdikaM tyaktvA niSkrAnto niSkramya ca 'parabhojane' parAhAraviSaye 'dIno' dainyamupagato jihvendriyavazArto vandivat 'mukhamAGgaliko' bhavati mukhena maGgalAni - prazaMsAvAkyAni IdRza stAdRzastvamityevaM dainyabhAvamupagato vakti, uktaM ca- so eso jassa guNA viyaraMtanivAriyA dasadisAsu / iharA kahAsu succasi paccakkhaM ajja diTTho'si // 1 // " ityevamaudaryaM prati gRddhaH adhyupapannaH kimiva ? 'nIvAraH' sUkarAdimRgabhakSyavizeSastasmin gRddha-AsaktamanA gRhItvA ca svayUthaM 'mahAvarAho' mahAkAya : sUkaraH sa cAhAramAtragRddho'tisaMkaTe praviSTaH san ' adUra eva' zIghrameva 'ghAtaM ' vinAzam ' eSyati' prApsyati, evakAro'vadhAraNe, avazyaM tasya vinAza eva nAparA gatirastIti, evayasAvapi kuzIla AhAramAtragRddhaH saMsArodare paunaH punyena vinAzamevaiti // 25 // kiMcAnyat - - TIkArtha jo puruSa dhana dhAnya sampatti kA parityAga kara ghara se nikala gayA hai, yoM gRha tyAga kara dUsare se prApya bhojana meM dInatApUrNa Asakti lie rahatA hai, vaha jihvA kA vazavRtti hokara bandI- bhATa kI taraha apane mu~ha se dUsare ke maMgala vAkya, prazasAMtmaka vacana bolatA hai, Apa aise haiM, Apa vaise haiM ityAdi ke rUpa meM prazasti pUrNa bAteM kahatA hai, jaise Apa vahI hai, jisake guNa dasoM dizAoM meM vyApta hai / pahale maiM kevala kathAoM meM bAtoM ke prasaMgoM meM yaha sunatA thA kintu Aja Apako pratyakSa dekha rahA hU~, Apa vaise hI haiN| vaha puruSa mAtra apanA udara bharane meM Asakta rahatA hai / kisake samAna ? yaha prakaTa karate huye sUtrakAra kahate haiM jaise mahAvarAha - vizAla zarIra yukta sUara, nivAra- sUara Adi pazuoM ke khAne yogya dhAnya vizeSa meM gRddha-Asakta hokara apane yUtha-TolI ko sAtha lekara use pAne ke lobha bhArI saMkaTa meM par3a jAtA hai zIghra hI nAza ko prApta hotA hai usI prakAra apanA udara bharane meM Asakta vaha zIla hIna puruSa bhI punaH punaH nAza ko prApta hotA hai / isa gAthA 'AyA huA eva zabda avadhAraNArthaka hai / usakA Azaya yaha hai ki avazya hI usakA nAza hotA hai, koI dUsarI gati nahIM hotI / zrI sUtrakRtAGga sUtram niSkramya dInaH parabhojane, mukhamAGgalika udarAnugRddhaH / nIvAragRddha iva mahAvarAha adUra eSyati ghAtameva // annassa pANassihaloiyassa, aNuppiyaM bhAsati sevamANe / pAsatthayaM ceva kuzIlayaM ca, nissAie hoi jahA pulAe // 26 // chAyA - annassa pAnasyaihalaukikasyAtlupriyaM bhASate sevamAnaH / pArzvasthatAJcaiva kuzIlatAJca niHsAro bhavati yathA pulAkaH // puruSa bhojana, pAnI, vastra Adi ke lAlaca meM dAtA puruSa kI ruci ke anurUpa teM karatA hai, vaha pArzvastha evaM kuzIla hai / usakA saMyama bhUse ke samAna nissAra hai / anuvAda TIkA kuzIlosnnasya pAnasya vA kRte'nyasya vaihikArthasya vastrAdeH kRte anupriyaM bhAsate yadyasya priyaM tattasya vadato'nu-pazcAdbhASate anubhASaMte, pratizabdakavat sevakavadvA rAjAdyuktamanutradatItyarthaH, tameva - - jo 388 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIla parijJAdhyayanaM dAtAramanusevamAna AhAramAtragRddhaH sarvametatkarotItyarthaH, sa caivambhUtaH sadAcArabhraSTaH pArzvasthabhAvameva vrajati kuzIlatAM ca gacchati, tathA nirgataH - apagataH sAra:- cAritrokhyo yasya sa niHsAraH, yadivA - nirgataH sAro niHsAraH sa vidyate yasyAsau niHsAravAn, pulAka iva niSkaNo bhavati yathA evamasau saMyamAnuSThAnaM niHsArIkaroti, evaMbhUtazcAsau liGgamAtrAvazeSo bahUnAM svayUthyAnAM tiraskAratadavImavApnoti, paraloke ca nikRSTAni yAtanAsthAnAnyavApnoti // 26 // uktAH kuzIlAH, tatpratipakSabhUtAn suzIlAn pratipAdayitumAha TIkArtha - jo puruSa bhojya, peya padArtha, vastra Adi sAMsArika padArthoM ko pAne hetu anupriya - sammukhina puruSa ko priya lage, usake lie prItikara ho, aisA bhASaNa karatA hai. vaha kuzIla hai| jaise rAjA kA sevaka athavA usakI hA~ meM hA~ milAne vAlA khuzAmadI manuSya rAjA ke vacana ke pIche-pIche bolatA hai, usI taraha vaha kuzIla dAtA ko khuza karane ke lie usakI hA~ meM hA~ milAtA hai / vaha AhAra mAtra meM gRddha khAdyalolupa hotA huA yaha saba karatA hai, jo puruSa sat AcAra se bhraSTa patita hai / vaha pArzvasthabhAva ko prApta hotA hai| tathA kuzIlatA ko pAtA hai / vaha puruSa cAritra rUpa sAra se virahita hone ke kAraNa nissAra-sArahIna hai / jaise anna ke dAne nikAla lie jAne para bhUsA nissAra ho jAtA hai, usI taraha vaha puruSa saMyama rUpa sAra ke apagata ho jAne se nissAra hai / usane kevala sAdhu kA bAnA dhAraNa kara rakhA hai, saMyama se rahita hai / ataH vaha svayUthyaapane yUtha yA samudAya sAdhuoM ke tiraskAra yA apamAna kA bhAjana hotA hai / vaha paraloka meM nikRSTaatyanta nimna yAtanA sthAna prApta karatA hai / kuzIloM kA varNana kiyA jA cukA hai| aba unake pratipakSa bhUta- unake pratipakSI suzIloM-uttama AcAra zIla puruSoM kA varNana karate hue kahate haiM / aNNAta piMDeNa'hiyAsaejjA, No pUyaNaM tavasA AvahejA / saddehiM rUvehiM asajjamANaM, savvehi kAmehi viNIya gehiM // 27 // chAyA ajJAta piNDenAdhisahet, na pUjanaM tapasA''vahet / zabdaiH rUpai rasajan, sarvebhyaH kAmebhyo vinIya gRddhim // - anuvAda sAdhu ko ajJAta AhAra kA - jisake saMbaMdha meM pahale se jJAna nahIM hai, jo audezika Adi doSa se vivarjita hai, usa dvArA apanA nirvAha karanA caahie| tapazcaraNa dvArA pUjA evaM satkAra kI kAmanA nahIM karanI cAhie / use zabda, rUpa Adi saba prakAra sAMsArika bhogoM se pRthak hote hue zuddha saMyama kA paripAlana karanA cAhie / TIkA ajJAtazcasau piNDazcAtapiNDaH antaprAntaH ityarthaH, ajJAtebhyo vA pUrvAparAsaMstutebhyo vA piNDo'jJAtapiNDo'jJAtoJchavRttyA labdhastenAtmAnam 'adhisahet' vartayet pAlayet etaduktaM bhavati - antaprAntena labdhenAlabdhena vA na daityaM kuryAt, nApyutkRSTena labdhena madaM vidadhyAt nApi tapasA pUjanasatkAranimittaM tapaH kuryAdityarthaH, yadi vA pUjAsatkAranimittatvena tathAvidyArthitvena vA mahatApi kenacittapo muktihetukaM na niH sAraM kuryAt, taduktam " paraM lokAdhikaM dhAma, tapaH zrutamiti dvayam / tadevArthitvanirluptasAraM tRNalavAyate // 1 // - - yathA ca raseSu gRddhiM na kuryAt, evaM zabdAdiSvapIti darzayati- " zabdaiH ' veNuvINAdibhirAkSiptaH saMsteSu 'asajan' Asaktimakurvan karkazeSu na dveSamagacchat tathA rUpairapi manojJetarai rAgadveSamakurvan evaM sarvairapi 389 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram 'kAmai:' icchAmadanarUpaiH sarvebhyo vA kAmebhyo gRddhiM 'vinIya' apanIya saMyamamanupAlayediti, sarvathA manojJetareSu viSayeSu rAgadveSaM na kuryAt tathA coktama - "saddesu ya bhaddayapAvaesu, soyavisayamuvagaesu / tuTTeNa va ruTTheNa va, samaNeNa sayA Na hoyavvaM // 1 // chAyA - zabdeSu ca bhadrakApApakeSu zrotraviSayamupagateSu / tuSTena vA ruSTena vA zramaNena sadA na bhavitavyaM // 1 // ruvesu ya bhaddayapAvaesu, cakkhuvisaya muvagaesu / tuTTeNa va ruTTheNa va samaNeNa sayA Na hoyavvaM // 2 // gaMdhe ya bhaddayapAvasu, ghANavisaya muva gaesu / tuTTeNa va rudveNa va samaNeNa sayA Na hoyavve // 3 // bhakkhesu ya bhaddayapAvasu, rasaNavisayamuvagaesu / tuTTeNa va rudveNa va samaNeNa sayA Na hoyavvaM // 4 // phAsesu ya bhaddayapAvaesu, phAsavisayamuvagaesu / tuTTheNa va rudveNa va samaNeNa sayA Na hoyavvaM // 5 // " // 27 // yathA cendriyanirodho vidheya evamaparasaGganirodho'pi kArya iti darzayati TIkArtha ajJAta-jo nahIM jAnA huA ho, vaisA piNDa anna pAnI yA AhAra arthAt jisake sAtha : pUrvavartI aura pazcAtavartI paricaya nahIM jur3A huA ho vaha AhAra ajJAta piNDa hai / usake dvArA sAdhu ko apanA jIvana calAnA cAhie / isakA tAtparya yaha hai ki antaprAnta yatkiMcita AhAra prApta ho yA na ho sAdhu ko dInatA kA anubhava nahIM karanA caahie| isI prakAra uttama AhAra prApta hone para use mada-abhimAna nahIM karanA caahie| use tapazcaraNa kara satkAra, sammAna kI abhilASA nahIM rakhanI cAhie arthAt vaha tadartha tapazcaraNa na kare / pUjA satkAra hetu athavA tathAvidha anya prakAra kI kisI abhilASA ke nimitta, sAdhu ko mukti hetu --mokSa ke kAraNa, bhUta tapazcaraNa ko ni:sAra-sArahIna yA vyartha nahIM karanA caahie| kahA hai- paraloka meM parama uttama sthAna prApta karAne vAle tapa evaM zruta ye hI do haiM / inake dvArA sAMsArika padArthoM kI kAmanA karane para yaha tRNalava-tRNa ke Tukar3e kI jyoM ni:sAra-sArahIna ho jAte haiM / sAdhu rasa meM- AsvAda meM gRddhi-lolupatA yA Asakti na rkhe| isI prakAra zabda Adi viSayoM meM bhI Asakti na rakhe / sUtrakAra yaha vyakta karate haiM / veNu - bAMsurI tathA vINA Adi ke zabda sunakara sAdhu unameM saMsakta na ho tathA karkaza kaThora, apriya vacana sunakara vaha dveSa na kare / isI prakAra vaha sundara va asundara rUpa meM rAga tathA dveSa bhAva na rakhe / vaha samagra kAmabhoga meM Asakti chor3akara saMyama kA anupAlana kare / vaha sundara tathA asundara viSayoM se rAga tathA dveSa na kare, kahA hai| = - zabda bhadra-sundara yA pApaka- asundara yA kharAba jaisA bhI kAna meM par3e to sAdhu usase prasannatA yA aprasannatA kA anubhava na kare / sundara yA asundara jo bhI rUpa naitroM ke sAmane Aye to vaha usase prasanna yA aprasanna na ho / gandhaM uttama-sugaMdha, adhama-durgandha jaise bhI rUpa meM ghrANendriya meM Aye to sAdhu usase tuSTa yA atuSTa na hI / bhojana svAdiSTa yA asvAdiSTa mukha ke sAmane Aye to sAdhu paritoSa yA aparitoSa anubhava na kre| sparza priya yA apriya jaisA bhI deha kA prApta ho, sAdhu usase tuSTi yA atuSTi kI anubhUti na kare / . jisa prakAra indriyoM kA nirodha kiyA jAnA cAhie, usI prakAra anya AsaktiyoM kA bhI nirodha kiyA jAnA cAhie, isakA digdarzana karAte hue kahate haiM / OM OM OM savvAI saMgAI aicca dhIre, savvaI dukkhAiM titikkhamANe / akhile agiddhe jaNieyacArI, abhayaMkare bhikkhuaNAvilappA // 28 // 390 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA - anuvAda dhIra-buddhimAna sAdhu saba saMga - AsaktiyoM kA tyAga kara saba prakAra ke kaSToM ko sahana karatA huA jJAna darzana tathA cAritra se yukta hotA hai / vaha kisI bhI viSaya meM pratibaddha nahIM hotA / vaha apratibaddha vihArI hotA hai / vaha sabhI prANiyoM ko abhaya detA huA viSayoM tathA kaSAyoM se alipta-anAsakta rahatA hai| yathAvatha saMyama kA pAlana karatA hai 1 kuzIla parijJAdhyayanaM sarvAn saGgAnatItyadhIraH, sarvANi duHkhAni titikSamANaH / akhilogRddho'niyatacArI, abhayaGkaro bhikSuranAvilAtmA // - - TIkA sarvAn 'saGgAn' saMbandhAn AntarAn snehalakSaNAn bAhyAMzca dravyaparigrahalakSaNAn' 'atItya ' tyaktvA 'dhIro' vivekI sarvANi 'duHkhAni ' zArIramAnasAni tyaktvA parISahopasargajanitAni 'titikSamANaH ' adhisahan 'akhilo' jJAnadarzanacAritraiH sampUrNaH tathA kAmeSvagRddhastathA ' aniyatacArI' apratibaddhavihArI tathA jIvA nAmabhayaMkaro bhikSaNazIlo bhikSuH- sAdhuH evam 'anAvilo' viSayakaSAyairanAkula AtmA yasyAsAvanAvilAtmA 'saMyamamanuvarttata iti // 28 // kiJcAnyat - TIkArtha - saMbaMdha do prakAra ke hai- Antara saMbaMdha tathA bAhya sambandha / sneha Antarika saMbaMdha hai, tathA dravya parigraha bAhya saMbaMdha hai / ina donoM kA parityAga kara dhIra - prajJA sampanna vivekI puruSa daihika aura mAnasika duHkhoM kA tyAga kara tathA parISaha aura upasargoM se janita duHkhoM ko sahana karatA huA, jJAnadarzana evaM caritra se sampUrNa sampanna hotA hai| vaha kAmavAsanA meM agRddha- alolupa, anAsakta rahatA huA apratibaddha vihArI hotA hai / vaha samagra jIvoM ko abhayadAna detA huA viSayoM evaM kaSAyoM se alipta anAkula rahatA hai / yathAvidhi - samyak saMyama kA paripAlana karatA hai / - 1 bhArassa jAtA muNi bhuMjaejjA, kaMkhejja pAvassa vivega bhikkhU / dukkheNa puTThe dhuyamAiejjA, saMgAmasIse va paraM damejjA // 29 // chAyA bhArasya yAtrAyai munirbhuJjIva, kAGkSet pApasya vivekaM bhikSuH / duHkhena spRSTo dhUtamAdadIta, saGgrAmazIrSa iva paraM damayet // anuvAda - muni bhAra yAtrA - saMyama yAtrA ke nirvAha hetu bhojana grahaNa kare tathA apane pUrvAcarita pApoM kA apanayana karane kI icchA rkhe| jaba usa para parISahoM aura upasargoM kA duHkha Aye to vaha saMyama meM dhyAnAvasthita ho - ekamAtra usa ora hI dhyAna rkhe| jaise samara bhUmi meM yoddhA zatruoM kA damana karatA hai, vaha usI taraha karma rUpI zatruoM kA damana- dhvaMsa kare / TIkA - saMyamabhArasya yAtrArthaM - paJca mahAvrata bhAranirvAhaNArthaM 'muniH' kAlatrayavettA 'bhuJjIta' AhAragrahaNaM kurvIta, tathA 'pApasya' karmaNaH pUrvAcaritasya 'vivekaM' pRthagbhAvaM vinAzamAkAGkSet 'bhikSuH' sAdhuriti, tathAduHkhayatIti duHkhaM parISahopasargajanitA pIr3A tena 'spRSTo' vyAptaH san ' dhUtaM ' saMyamaM mokSaM vA 'AdadIta ' gRhNIyAt, yathA subhaTaH kazcit saGgrAmazirasi zatrubhirabhidrutaH paraM' zatruM damayati evaM paraM karmazatruM parISahopasargAbhidruto'pi damayediti // 29 // apica = TIkArtha - vartamAna, bhUta evaM bhaviSya tInoM kAloM kA vettA muni, paMca mahAvrata rUpa bhAra ke nirvAha hetu AhAra kA grahaNa kare, tathA apane pUrvAcarita pApa karma ke vinAza kI AkAMkSA- abhilASA rakhe / jo duHkha detA . hai, pIr3ita karatA hai, use duHkha kahA jAtA hai / vaha parISahoM evaM upasargoM se paidA hotA haiM / jaba sAdhu usase 391 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram utpIr3ita ho to vaha saMyama yA mokSa meM apanA dhyAna jor3e rakhe / koI vIra yoddhA saMgrAma bhUmi meM pratipakSI ke vIroM-sainikoM dvArA pIr3ita kiyA jAtA huA una zatru sainikoM kA damana kara DAlatA hai, unheM dhvasta kara detA hai, usI prakAra sAdhu parISahoM, evaM upasargoM se AkrAnta, pIDita hotA huA bhI karmarUpI zatru kA damana-vinAza kre| avi hammamANe phalagAvataTThI, samAgamaM kaMkhati aMtakassa / NidhUya kammaM Na pavaMcuvei, akkhakkhae vA sagaDaM tibemi // 30 // chAyA - api hanyamAnaH phalakAvataSTI, samAgamaM kAGkSatyantakasya / nirdhUya karma na prapaJcamupaiti, akSakSaya iva zakaTamiti bravImi // . anuvAda - parISahoM tathA upasargoM dvArA hanyamAna-pIr3ita, pratihata hotA huA bhI donoM ora se chIle jAte hue kASThaphalaka-kATha ke phATake kI jyoM kaSTa pAtA huA bhI sAdhu rAga dveSa na kare, maraNa kI pratIkSA kare / isa taraha apanA karmakSaya kara vaha saMsAra ko prApta nahIM karatA-bhavacakra meM nahIM bhaTakatA, jaise dhUrI ke TUTa jAne se gAr3I nahIM calatI / TIkA - parISahopasagairhanyamAno'pi-pIDyamAno'pi samyak sahate, kimiva ? phalakavadavakRSTaH yathAphalakamubhAbhyAmapi pArvAbhyAM taSTaM-ghaTTitaM sattanu bhavati araktadviSTaM vA saMbhavatyevamasAvapi sAdhuH sa bAhyAbhyantareNa tapasA niSTaptadehastanuH-durbalazarIro'rakta dviSTazca, antakasya-mRtyoH 'samAgama' prAptim 'AkAGkSati' abhilaSati, evaM cASTaprakAraM karma 'nirdhUya' apanIya na punaH 'prapaJcaM' jAtijarAmaraNarogazokAdikaM prapaJcyante bahudhA naTavadyasmin sa prapaJcaH-saMsArastaM 'naupaiti' na yAti, dRSTAntamAha-yathA akSasya 'kSaye' vinAze sati 'zakaTaM' gantryAdikaM samaviSamapatharUpaMprapaJcamupaSTambhakAraNAbhAvAnnopayAti,evamasAvapisAdhuraSTaprakArasya karmaNa:saMsAraprapaJcaMnopayAtIti, gato'nugamo nayAH pUrvavad iti zabdaH parisamAptyarthe bravImIti pUrvavat // 30 // samAptaM ca kuzIlaparibhASAkhyaM saptamamadhyayanaM // TIkArtha - sAdhu parISahoM aura upasargoM dvArA hanyamAna-pIDyamAna hotA huA bhI kaSTa ko samyak sahana karatA hai, kisa prakAra ? isakA spaSTIkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM, jaise kASTaphalaka-kATha kA phATakA donoM ora se chIlA jAtA huA bhI, patalA kiyA jAtA huA bhI rAga dveSa nahIM karatA, usI prakAra sAdhu bAhya aura Abhyantara tapazcaraNa dvArA deha ke paritapta aura durbala hone para bhI rAga dveSa nahIM karatA kintu mRtyu ke Ane kI pratIkSA karatA hai / vaha sAdhu isa prakAra aSTavidha karmoM ko apanIta kara-dUrakara phira janma, vRddhatva, mRtyu, roga tathA zoka Adi aneka prakAra ke prapaJca yukta naTa ke sadRza isa saMsAra ko prApta na isa saMbaMdha meM dRSTAnta upasthita kiyA jAtA hai-jaise akSa-dhurI ke bhagna ho jAne para gAr3I sama-samAna, viSamaasamAna mArga meM AdhAra rahita hone ke kAraNa nahIM cltii| isI taraha vaha sAdhu aSTa vidha karmoM ke kSINa ho jAne se saMsAra prapaJca nahIM karatA-saMsAra ke jhaMjhaTa meM, gorakhadhandhe meM nahIM pdd'taa| ___anugama samApta huA, naya pUrvavata hai, iti zabda samApti ke artha meM prayukta hai / bravImi bolatA hU~, pUrvavat yojanIya hai / // kuzIla paribhASA nAmaka saptama adhyayana samApta huA // Wan Wan Wan 392 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI vIryAdhyayanaM . aSTamaM zrI vIyadhyiyana duhA veyaM suyakkhAyaM, vIriyaMti pabuccaI / kiM nu vIrassa vIrattaM kahaM ceyaM evuccaI ? // 1 // chAyA - dvidhA vedaM svAkhyAtaM vIryamiti procyate / kiM nu vIrasya vIratvaM kathaJcedaM procyate // anuvAda - sarvajJoM ne vIrya do prakAra kA AkhyAta kiyA hai-batalAyA hai / vIra puruSa kA vIratvavIratA kyA hai ? vaha vIra kyoM kahA jAtA hai ? yaha prazna vivecya hai / TIkA - dve vidhe-prakArAvasyeti dvividha-dviprakAraM, pratyakSAsannavAcitvAt idamo yadanantaraM prakarSeNocyate procyate vIryaM taddivabhedaM suSThvAkhyAtaM svAkhyAtaM tIrthakarAdibhiH, vA vAkyAlaGkAre, tatra 'Ira gatipreraNa yoH' vizeSeNa Irayati-prerayati ahitaM yena tadvIryaM jIvasya zaktivizeSa ityarthaH, tatra, kiM nu 'vIrasya' subhaTasya vIratyaM ?, kena vA kAraNenAsau vIra ityabhidhIyate, nuzabdoM vitarkavAcI, ekadvitarkayati kiM tadvIrya ?, vIrasya vA kiM tavIratvamiti // 1 // tatra bhedadvAreNavIryasvarUpamAcikhyAsurAha - TIkArtha - jisake do bheda hote hai, use dvividha kahA jAtA hai / idaM zabda pratyakSa tathA Asanna-samIpastha kA vAcaka hai / ataH Age jo prakarSa ke sAtha-vistAra ke sAtha vizada rUpa meM vakSyamANa hai, vaha vIrya do prakAra kA hai / tIrthaMkara Adi ne aisA samyak AkhyAta kiyA hai / yahA~ 'vA' zabda vAkyAlaMkAra ke artha meM-vAkya kI zobhA hetu prayukta huA hai / 'Iragati preraNayoH" sUtra ke anusAra Ira-dhAtugati ora preraNA ke artha meM hai / vipUrvaka Ira dhAtuH se vIrya zabda niSpanna hai / jo vizeSa rUpa se ahita ko dUra karatA hai, vaha vIrya kahalAtA hai / vIrya AtmA kI vizeSa zakti hai / yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki subhaTa-yoddhA kI vIratA kyA hai? tathA vaha kisa prakAra vIra kahA jAtA hai ? isa gAthA meM 'nu' zabda vitarka artha kA sUcaka hai / yahA~ yaha vitarkaprazna upasthita hotA hai ki vaha vIrya kyA hai? vIryayukta puruSa-vIra puruSa kI vIratA kA kyA svarUpa hai / sUtrakAra bhedapUrvaka vIrya ke svarUpa kI vyAkhyA karane hetu pratipAdita karate haiM / kammamege pavedeti, akammaM vAvi suvvayA / . .. etehiM dohi ThANehiM, jehiM dIsaMti macciyA // 2 // chAyA - kamaike pravedayantyakarmANaM vA'pi suvratAH / AbhyAM dvAbhyAM sthAnAbhyAM, yAmyAM dRzyante mAH // anuvAda - zrI sudharmA svAmI jambUsvAmI Adi ziSyoM ko saMbodhita kara kahate haiM ki he vratazIla sAdhakoM! kaI karma ko vIrya ke rUpa meM pratipAdita karate haiM tathA kaI anya akarma ko vIrya ke nAma se abhihita karate haiM / isa taraha usake do bheda haiM / isa martyaloka ke sabhI prANI ina do bhedoM ke antargata dRSTigocara hote haiM / 3930 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - karmma- kriyAnuSThAnamityetadeke vIryamiti pravedayanti, yadi vA karmASTaprakAraM kAraNe kAryopacArAt tadeva vIryamiti pravedayanti, tathAhi - audayika bhAvaniSpannaM karmetyupadizyate, audayiko'pi ca bhAvaH karmodaya niSpanna evaM bAlavIryaM dvitIyabheda stvayaM na vidyate karmAsyetyakarmA-vIryAntarAyakSayajanitaM jIvassya sahajaM vIryamityarthaH ca zabdAt cAritramohanIyopazamakSayopazamajanitaM ca, he suvratA ! evambhUtaM paNDitavIryaM jAnIta yUyaM / AbhyAmeva dvAbhyAM sthAnAbhyAM sakarmakAkarmakApAditabAlapaNDitavIryAbhyAM vyavasthitaM vIryamityucyate, yakAbhyAM ca yayorvA vyavasthitA martyeSu bhavA martyAH 'dissaMta' iti dRzyante'padizyante vA, tathAhi - nAnAvidhAsu kriyAsu pravartamAnamutsAhabalasaMpannaM martyaM dRSTvA vIryavAnayaM martya ityevamapadizyate tathA tadAvArakakarmaNaH kSayA danantabalayukto'thaM martya ityevamapadizyate dRzyate ceti // 2 // yaha balavIryaM kAraNe kAryopacArAtkarmaiva vIryatvenAbhihitaM sAmprataM kAraNe kAryopacArAdeva pramAdaM karmatvenApadizannAha TIkArtha - kriyA kA anuSThAna karanA use mUrta rUpa denA vIrya hai / aisA kaI pratipAdita karate haiM / kaI kAraNa meM kArya kA upacAra karate hue aSTavidha karmoM ko hI vIrya ke nAma se abhihita karate haiM / jo udaya prApta bhAva se - audayika bhAva se niSpanna hotA hai use karma kahA jAtA hai / audayika bhAva bhI karmodaya niSpanna hai, vaha bAlavIrya haiM / dUsarA bheda yaha hai ki jisameM karma nahIM hote, use akarmA kahA jAtA hai / vaha vIryAntarAya nAmaka karma ke kSINa hone se paidA hone vAlA jIva kA svAbhAvika-svabhAvagata vIrya hai / yahA~ ca zabda kA jo prayoga huA hai, tadanusAra cAritramohanIya ke upazama yA kSayopazama se utpanna nirmala, nirdoSa cAritra vIrya hai / he vrataniSTha sAdhakoM ! vahI paNDita vIrya hai, ise Apa jAne / sakarmaka karmasahita tathA akarmaka-karmarahita nAmaka vIrya ke do bheda nirUpita hue haiM / inhIM ke dvArA bAla vIrya aura paNDita vIrya vyavasthita vyAkhyAta hai / yoM vIrya do bheda yukta abhihita huA hai / martyaloka meM jitane bhI prANI haiM, ve inhIM do bhedoM meM vibhakta haiM / yaha dekhA jAtA hai / apadiSTa kiyA jAtA hai- batAyA jAtA hai / kyoMki bhinna-bhinna prakAra kI kriyAoM meM utsAha evaM bala sampanna puruSa ko dekhakara loga kahate haiM, yaha vIryavAna puruSa hai / tathA vIryAntarAya karma ke kSINa hone se yaha kahA jAtA hai ki yaha ananta balayukta puruSa hai / yahA~ kAraNa meM kArya kA upacAra kara sUtrakAra ne karma ko hI bAlavIrya kahA hai| aba kAraNa meM kArya kA upacAra kara sUtrakAra pramAda ko karma ke rUpa meM vyAkhyAta karate hue kahate haiM / pamAyaM kammamAhaMsu, tabbhAvAdesao vAvi, chAyA pramAdaM karmamAhurapramAdaM appamAyaM bAlaM - tahA'varaM / vA // 3 // paMDiyameva tathA'param / tadbhAvAdezato vA'pi bAlaM paNDitameva vA // anuvAda pramAda ko karma tathA apramAda ko akarma kahA gayA hai / ataH pramAda ke sadbhAva se hone se bAlavIrya tathA apramAda ke hone se paNDitavIrya ghaTita hotA hai / TIkA pramAdyanti-sadanuSThAnarahitA bhavanti prANino yena sa pramAdo-madyAdiH, tathA coktam 394 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIryAdhyayanaM . majaM visayakasAyA NiddA vigahA ya paMcamI bhaNiyA / esa pamAyapamAo niddiTTho vIyarAgehiM // 1 // " chAyA - madyaM viSayAkaSAyA vikathA nidrA capaMcamI bhaNitA / eSa pramAdapramAdo nirdiSTo vItarAgaiH / / tamevambhUtaM pramAdaM karmopAdAnabhUtaM karma AhuH' uktavantastIrthakarAdayaH, apramAdaM ca tathA'paramakarmakamAhuriti, etaduktaM bhavati-pramAdopahatasya karma badhyate, sakarmaNazca yatkriyAnuSThAnaM tadvAlavIrya, tathA'pramattasya karmAbhAvo bhavati, evaMvidhasya ca paNDitavIryaM bhavati, etacca bAlavIryaM paNDitavIryamiti vA pramAdavataH sakarmaNo bAlavIryamapramattasyAkarmaNaH paNDitavIryamityeva mAyojyaM, 'tabbhAvAdesao vAvI' ti tasya-bAlavIryasya karmaNazca paNDitavIryasya vA bhAvaH sattA sa tadbhAvastenA''dezo-vyapadezaH tataH, tadyathA-bAlavIryamabhavyAnAmanAdi aparyavasitaM bhavyAnAmanAdi saparyavasitaM vA sAdisaparyavaveti, paNDitavIryaM tu sAdisaparyavasitameveti // 3 // tatra pramAdopahatasya sakarmaNo yadvAlavIryaM tadarzayitu mAha - TIkArtha - prANI jisake dvArA sat anuSThAna se-uttama AcAra se rahita hote haiM, use pramAda kahA jAtA hai, vaha madya Adi hai / kahA hai-vItarAga tIrthaMkaroM ne madya, viSaya, kaSAya, nIMda tathA vikathA ina pA~coM ko pramAda kahA hai / vaha-pramAda karmoM kA upAdAna bhUta kA kAraNa rUpa hai / apramAda ko akarma kahA gayA hai / pramAda ko karma tathA apramAda ko akarma kahe jAne kA yaha abhiprAya hai ki pramAdohata-pramAda ke kAraNa bebhAna jIva karma baMdha karatA hai| use sakarma-karmasahita jIva kA jo kriyAtmaka anuSThAna hotA hai, use bAlavIrya kahA jAtA hai| jo puruSa apramatta-pramAda rahita hotA hai, usake karttavya meM karma kA abhAva hai / ataH usa puruSa kA kArya.paMDita vIrya kahA jAtA hai / yoM jo puruSa pramAdayukta aura karmayukta hai, usakA vIrya bAlavIrya tathA jo pramAda zUnya evaM karmarahita usakA vIrya paNDita vIrya hai, yaha jAnanA cAhie / bAlavIrya evaM paNDita vIrya ina donoM kI sattA yA sadbhAva ke kAraNa-donoM ke hone se kramazaH bAla evaM paNDita kA vyavahAra hotA hai| inameM una jIvoM kA jo abhavya hai, bAlavIrya anAdi Adi rahita tathA ananta-antarahita hotA hai, tathA bhavya jIvoM kA anAdi-Adirahita tathA zAMta-antasahita hotA hai, tathA sAdi-Adi sahita evaM zAnta-antasahita bhI hotA hai, kintu paNDita vIrya, sAdi-Adi sahita tathA zAMta anta sahita hI hotA hai / pramAdopahata-pramAda se mUDha sakarmA-karmasahita puruSa kA jo bAla vIrya hotA hai usakA digdarzana karAne hetu sUtrakAra pratipAdita karate haiM satthamege tu sikkhaMtA, ativAyAya pANiNaM / ege maMte ahijaMti, pANabhUya viheDiNo // 4 // chAyA - zAstrameke tu zikSante, 'tipAtAya prANinAm / ___eke mantrAnadhIyate prANabhUtaviheThakAn // anuvAda - kaI ajJAnI jIva prANiyoM kA vinAza karane hetu zastra vidyA kA abhyAsa karate haiM tathA kaI prANiyoM ke vidhvasaMka mantroM kA adhyayana-sAdhana karate haiM / TIkA - zastraM-khaDgAdipraharaNaM zAstraM vA dhanurvedAyurvedikaM prANyupamaIkAri tat suSThusAtagaurava gRddhA 'eke' kecana 'zikSante' udyamena gRhNanti, tacca zikSitaM sat 'prANinAM' jantUnAM vinAzAya bhavati, tathAhi-tatropadizyate, evaM vidhamAlIDhapratyAlIDhAdibhirjIve vyApAdayitavye sthAnaM vidheyaM, taduktam - -395) Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram "muSTinA''cchAdayellakSyaM, muSTau dRSTiM nivezayet / hataM lakSyaM vijJAnIyAdyadi mUrdhA na kampate // 1 // " tathA evaM lAvakarasaH kSayiNe deyo'bhayAniSTAkhyo madyavizeSazceti, tathA evaM zaurAdeH zUlAropaNAdiko daNDo vidheyaH tathA cANakyAbhiprAyeNa paro vaJcayitavyo'rthopAdAnArthaM tathA kAmazAstrAdikaM / mAdhyavasAyino'dhIyate, tadevaM zastrasya dhanurvedAdeH zAstrasya vA yadabhyasanaM tatsarvaM, bAlavIrya, kiJca eke kecana pApodayAt mantrAnabhicArakAnA (te) tharvaNArazcameghapuruSameghasaMrvameghAdiyAgArthamadhIyate, kimbhUtAniti darzayati-prANA' dvIndriyAdayaH 'bhUtAni' pRthivyAdIni teSAM 'vividham' aneka prakAraM 'heTakAn' bAdhakAn RksaMsthAnIyAn mantrAn paThantIti, tathA coktam - "SaT zatAni niyujyante, pazUnAM madhyame'hani / azvameghasya vacanAnyUnAni pazubhistribhiH // 1 // " ityAdi // 4 // adhunA 'sattha' mityetatsUtrapadaM sUtrasparzikayA niyuktikAraH spaSTayitumAha - TIkArtha - kaI sukha aura yazolipsA-lolupa puruSa-prANiyoM kA upamardana-vidhvaMsa vAle talavAra Adi zastroM kA tathA dhanurveda Adi zAstroM kA bar3e udyama-lagana ke sAtha zikSaNa prApta karate haiM / ina dvArA zikSitasIkhI huI vaha vidyA jaMtuoM ke vinAza-hanana ke lie hotI hai kyoMki usa vidyA meM yaha upadeza diyA jAtA hai, sikhAyA jAtA hai ki jIva ko mArane ke lie isa prakAra AlIr3a-pratyAlIr3a-nizAnA lagAne kI viziSTa sthitiyoM meM hokara pairoM evaM hAthoM ko vizeSa rUpa meM Age pIche kara sthita honA cAhie / kahA gayA hai ki lakSya-jahA~ nizAnA lagAnA ho yA jisa para lagAnA ho, use apanI muTThI meM AcchAdita karanA cAhie-usake sAmane apanI muTThI bAMdhakara avasthita honA cAhie / baMdhI huI muTThI para apanI najara rakhanI cAhie / yoM usa para bANa chor3ate hue yadi apanA mastaka na hileM to lakSita puruSa ko hat-marA huA mAnanA cAhie / vaidyaka zAstra meM kahA gayA hai ki lAvaka-lave nAmaka pakSI kA rasa yakSmA-thArasisa ke rogI ko denA cAhie / use abhayAriSTa jo eka prakAra kA madya hai vaha bhI denA cAhie / cANakya ke arthazAstra meM pratipAdita huA hai ki arthopAdAna hetu, dhana prApti ke lie dUsare kI isa prakAra vaMcanA karanI cAhie-ThaganA cAhie / ata: ina zAstroM ko aura kAmazAstra ko azubha adhavyasAya-dUSita pariNAmayukta puruSa hI par3hate haiM / isa prakAra zastravidyA, hathiyAra calAne kI vidyA tathA dhanurveda Adi zAstroM kA adhyayana bAla vIrya hai, yaha samajhanA cAhiye / kaI puruSa azubha karmoM ke udaya ke pariNAmasvarUpa azvamedha, naramedha, sarvamedha Adi yajJoM ke uddezya se prANiyoM ke vinAzakArI atharvaveda ke maMtroM ko par3hate haiM / ve mantra kisa prakAra ke haiM / sUtrakAra yaha digdarzana karAte hue kahate haiM-dvIndriya Adi prANiyoM tathA pRthvI Adi bhUtoM ko vividha prakAra se klezotpAdaka Rgveda ke mantroM ko azubha vicArayukta vyakti par3hate haiM / isa sambandha meM kahA gayA hai ki azvamedha yajJa ke niyamAnusAra madhyAnha meM tIna kama chaH sau-pA~ca sau sattAnave pazuoM kA niyojan-vyApAdana kiyA jAtA hai / niyuktikAra ne zastrazabda kI jo vyAkhyA kI hai, tadviSayaka gAthA dvArA sUtra meM Aye zastra zabda ko spaSTa karane hetu sUtrakAra yahA~ kahate haiM - satthaM asimAdIye vijAmaMte ya deva kammakayaM / patthivavAruNa aggeya vAU taha mIsagaM ceva // TIkA - zastraM-praharaNaMtacca asiH-khaGgastadAdikaM, tathA vidyAdhiSThitaM, mantrAdhiSThitaM devakarmakRtaMdivyakriyAniSpAditaM. tacca paJcavidhaM, tadyathA-pArthivaM vAruNa mAgneyaM vayavyaM tathaivavyAdi mizraM yeti / kiJcAnyat / - (396) Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIryAdhyayana anuvAda - praharaNa jisase prahAra kiyA jAtA hai, use zastra-hathiyAra kahate haiM / talavAra Adi kA unameM samAveza hai / vidyAdhiSThita, mantrAdhiSThita, deva karmakRta tathA divya kriyA se niSpaMda hotA hai, taba astra hotA hai| vaha pArthiva, vAruNa, Agneya, vAyavya tathA inameM se kinhIM do se mizrita yoM pA~ca prakAra kA hotA hai / mAiNo kaTTa mAyA ya, kAmabhoge samArabhe / haMtA chettA pagabibhattA, ' AyasAyANugAmiNo // 5 // chAyA - mAyinaH kRtvA mAyAzca, kAmabhogAn samArambhante / hantAracchettAraH prakarttayitAra AtmasAtAnugAminaH // anuvAda - mAyAvI-chalI puruSa, mAyA-chalakapaTa dvArA dUsaroM kA dhana Adi haraNa kara kAma bhogoM kA sevana karate haiM / apanA sukha cAhane vAle ve, prANiyoM kA hanana-mAranA, chedana-chinna bhinna karanA, karatanakATanA, cIranA Adi karate haiM / TIkA - 'mAyA' paravaJcanAdi(tmi)kA buddhiH sA vidyate yeSAM te mAyAvinasta evambhUtA mAyAH - paravaJcanAni kRtvA eka grahaNe tajjAtIyagrahaNAdeva krodhino mAnino lobhinaH santaH 'kAmAn' icchArupAn tathA bhogAMzca zabdAdi viSayarUpAn 'samArabhante' sevante pAThAntaraM vA 'AraMbhAya tivaTTai' tribhiH manovAkkAyairArambhArthaM vartate, bahUn jIvAn vyApAdayan badhnan apadhvaMsayan AjJApayan bhogArthI vittopArjanArthaM pravartata ityarthaH, tadevam 'AtmasAtAnugAminaH' svasukhalipsavo duHkhalipsavo duHkhadviSo viSayeSu gRddhAH kaSAya kaluSitAntarAtmAnaH santa evambhUtA bhavanti, tadyathA-'hantAraH' prANityApAdayitArastathA chettAraH karNanAsikAdestathA prakartayitAraH pRSThAdarA deriti // 5 // tadetatkathamityAha - TIkArtha - vaha buddhi jisase pravaMcanA kI jAtI hai, dUsaroM ko ThagA jAtA hai, mAyA kahI jAtI hai| jinameM vaha hotI hai ve puruSa mAyAvI-chalI yA kapaTI kahalAte haiM / mAyA dvArA anyoM ko Thagakara vaise kapaTI puruSa sAMsArika bhogoM kA sevana karate haiM / eka ke grahaNa se tajjAtIya-usase sambaddha ora bhI gRhita ho jAte haiM isalie yahA~ mAyAvI ke sAtha-sAtha krodhI, mAnI-abhimAna yukta, lobhI-dhanAdi ke lobha meM grasta jIva bhI A jAte haiM ve pUrvokta rUpa meM zabdAdi viSayoM kA sevana karate haiM / aisA samajha lenA cAhie / ve AraMbhAya tivaTTai aisA pAThAntara bhI prApta hotA hai, jisakA yaha tAtparya hai ki bhogArthI viSaya bhoga ko cAhane vAlA puruSa mana, vacana tathA zarIra ina tInoM dvArA Arambha, hiMsA Adi meM vartanazIla rahatA-lagA rahatA hai / vaha bahuta se prANiyoM ko mAratA huA, bAMdhatA huA, unakA apadhvaMsa-vinAza karatA huA, unako apanI AjJA meM pravRtta karatA huA-unase manacAhe kAma letA huA, dhanopArjana meM pravRtta-tatpara rahatA hai / apanI sukha suvidhA ke abhilASI, duHkha kleza ke dveSI viSaya gRddha-bhoga lolUpa tathA kaSAyoM se kaluSita anta:karaNa yukta puruSa isa prakAra pApa karma karate haiM ve prANiyoM kA vyApAdana karate haiM / unake kAna, nAsikA Adi kA chedana karate haiM, kATa dete haiM unake peTa pITha Adi ko cIra DAlate haiN| ve ye saba kisa prakAra karate haiM sUtrakAra pratipAdana kara rahe haiM / . 397 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram maNasA vayasA ceva, kAyasA ceva paramo vAvi, duhAvi ya Arao chAyA - - anuvAda asayaMta-saMyata rahita puruSa mana dvArA, vANI dvArA, zarIra dvArA tathA yadi zarIra meM sAmarthya na ho to, mana-vacana dvArA isa loka evaM paraloka ke nimitta prANiyoM kA hanana karate haiM / auroM dvArA vaisA karavAte haiM / TIkA tadetatprANyupamardanaM manasA vAcA kAyena kRtakAritAnumatibhizca 'antazaH ' kAyenAzakto'pi tandulamatsyavanmanasaiva pApAnuSThAnumatyA karmabadhnAtIti, tathA ArataH paratazceti laukikI vAco yukti rityevaM paryAlocya mAnA aihikAmuSmikayo:'dvidhApi' svayaMkaraNena parakaraNena cAsaMyatAjIvopaghAtakAriNa ityarthaH // 6 // sAmprataM jIvopaghAta vipAkadarzanArthamAha - manasA vacasA caiva kAyena caivAntazaH / ArataH paratovA'pi dvidhA'pi cAsaMyatAH // - aMtaso / asaMjayA // 6 // TIkArtha - asaMyata puruSa mana se, vacana se, tathA kAyA se kRta-svayaM karanA, kArita- auroM se karAnA tathA anumati-karate huye kA anumodana karanA, yoM prANiyoM kA upamardana - nAza karate haiM / zarIra kA sAmarthya na rahane para tandUla matsya kI jyoM mana dvArA hI azubha karma bA~dha lete haiM / yaha kevala laukika zAstroM kI yukti yA pratipatti hai / aisA paryAlocita kara-vicAra kara ve asaMyata puruSa isa loka aura paraloka ke nimitta svayaM prANiyoM kA ghAta karate haiM, auroM se karavAte haiM / isa prakAra ye jIvopaghAtakArI prANiyoM kA upaghAta karane vAle haiM / aba jIvopaghAta -jIva hiMsA karane ke phala kA digdarzana karAne hetu sUtrakAra kahate haiM 1 - vanerAiM kuvvaI verI, tao verehiM rajjatI / pAvovagA ya AraMbhA, dukkhaphAsA ya aMtaso // 7 // chAyA vairANi karoti vairI, tato vairai rajyate / pApopagA ArambhAH, duHkhasparzA antazaH // anuvAda - jo puruSa kisI jIva kI hiMsA karatA hai, vaha usake sAtha aneka janmoM ke lie zatrutA bA~dhatA hai / Arambha-jIvoM kI hiMsA pApa utpanna karatI hai aura usakA phala duHkhamaya hotA hai / TIkA vairamasyAstIti vairI, sa jIvopamarddakArI janmazatAnubandhIni vairANi karoti, tato'pi ca vairAdapairavairairanurajyate-saMbadhyate, vairaparamparAnuSaGgIbhavatItyarthaH kimiti ?, yathaH pApaM upa-sAmIpyena gacchantIti pApopagAH, kaete ? ArambhAH' sAvadyAnuSThAnarUpAH 'antazo 'vipAkakAle duHkhaM spRzantIti duHkha sparzA - asAtodaya vipAkino bhavantIti // 7 // kiJcAnyat - TIkArtha - jisake vaira hotA hai yA jo vairayukta hotA hai, use vairI kahA jAtA hai / vaisA jIvoM kA upamardana karane vAlA puruSa saikar3oM janmoM taka ke lie anubaddha rahane vAlA vaira-zatrubhAva utpanna karatA hai / usa eka vaira-zatrutva ke kAraNa vaha aneka vairoM meM sambaddha-parigrahita ho jAtA hai arthAt vaha vaira eka paramparA pakar3a 398 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIryAdhyayanaM letA hai kyoMki pApoM paga- pApa ke sAtha calane vAle pApoM se jur3e hue sAvadya anuSThAna - azubhakarma jaba paripakva hote haiM, unake phala dene kA samaya AtA hai, taba ve duHkha utpanna karate haiM arthAt unakA vipAka-paripAka asAtAvedanIya ke rUpa meM-du:kha ke rUpa meM udita prakaTita hotA hai / I saMparAyaM NiyacchaMti, antadukkaDakAriNo / rAgadosassiyA bAlA, pAvaM kuvvaMti te bahuM // 8 // chAyA samparAyaM niyacchantyAtmaduSkRta kAriNaH / rAgadveSAzritA bAlAH, pApaM kurvanti te bahu // anuvAda Atma duSkRtakArI - svayaM dUSita kArya-pApa kArya karane vAle jIva sAmparAyik karma bA~dhate rAga dveSAzrita- rAga evaM dveSa meM saMlagna bAla ajJajana bahuta pApoM kA baMdha karate haiM / TIkA- 'samparAyaM NiyacchaMtI 'tyAdi, dvividhaM karma - IryApathaM sAmparAyikaM ca, tatra samparAyA-bAdarakaSAyAstebhya AgataM sAmparayikaM tat jIvopamarddakatvena vairAnuSaGgitayA 'AtmaduSkRtakAriNaH ' svapApavidhAyinaH santo 'niyacchanti' badhnanti tAneva vizinaSTi - 'rAgadveSAzritAH ' kaSAyakaluSi tAntarAtmAnaH sadasadvivekavikalatvAt bAlA iva bAlAH, te caivambhUtAH 'pApam' asadvedyaM 'bahu' anantaM 'kurvanti' vidadhati // 8 // evaM bAlavIryaM pradaryopasaMjighRkSurAhaTIkArtha - iryA patha evaM sAmparAyika ke rUpa meM karma ke do prakAra haiN| samparAya kA Azaya bAdarasthUla kaSAya se hai, usase jo duSkRt hotA hai, vairAnusaMgItA zatrubhAva se sambaddha hone ke kAraNa jo jIvoM kI hiMsA hotI hai, usase prANI isa karma kA baMdha karate haiN| vaise pApI vidhAyI - pApa karma karane vAle puruSoM kI vizeSatA batAte hue pratipAdana karate haiM ki rAga tathA dveSa se Azrita - sagamaya tathA dveSamaya bhAvoM se ApUrNa, kaSAya se kaluSita antaHkaraNa yukta puruSa sat aura asat ke jJAna se zUnya hone ke kAraNa eka bAlaka kI jyoM ajJa haiN| aise jJAna vivarjita jana ananta pApa karate haiN| isa prakAra bAlavIrya vIrya ko pradarzita kara usakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM evaM itto chAyA sakammavIriyaM, bAlANaM akammaviriyaM, paMDiyANaM - tu etat sakarmavIryyaM, bAlAnAntu praveditam / ato'karmavIryyaM paNDitAnAM zRNuta me // anuvAda - bAlakoM-ajJAnI janoM ke sakarma vIrya kA pravedana vivecana kiyA gayA hai| aba yahA~ se paNDitoM- jJAnI janoM ke akarma vIrya kA vivecana mujhase suno| paveditaM / suNeha me // 9 // TIkA 'etat ' yat prAk pradarzitaM, tadyathA prANinAmatipAtArthaM zastraM zAstraM vA kecana zikSante tathA pare vidyAmantrAn prANibAdhakAnadhIyate tathA'nye mAyAvino nAnAprakArAMmAyAM kRtvA kAmabhogArthamArambhAn kurvate 399 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram kecana punarapare vairiNastatkurvanti yena vairarainubadhyante (te) tathAhi-jamadagninA svabhAryA'kAryavyatikAre kRtavIryo vinAzitaH, tatputreNa tu kArtavIryeNa punarjamadagniH, jamadagnisutena parazurAmeNa saptavArAn niHkSatrApRthivIkRtA, punaH kArtavIryasutena tu subhUmena tri:saptakRtvo brAhmaNA vyApAditAH, tathA coktam - "apakArasamena karmaNA na * narastuSTi mupaiti zaktimAn / adhikAM kuru vai (te') riyAtanAM dviSatAM jAtama zeSa muddharet // 1 // " tadevaM kaSAyavazagAH prANinastakurvanti yena putrapautrAdiSvapi vairAnubandho bhavati, tadetatsakarmaNAM bAlAnAM vIryaM tuzabdAtpramAdavatAM ca prakarSeNa veditaM praveditaM pratipAditamiti yAvat, ata UrdhvamakarmaNAM-paNDitAnAM yadvIrya tanme-mama kathayataH zRNuta yUyamiti // 9 // yathA pratijJAtamevAha - TIkArtha - jaisA pahale vivecana kiyA gayA hai, prANiyoM kA atipAta-nAza karane hetu kaI loga zastravidyA tathA zAstra vidyA kA abhyAsa karate haiM evaM kaI anya loga aisI vidyAoM aura maMtroM kA sAdhana karate haiM jinase dUsaroM ko kaSTa diyA jA sake / katipaya, kapaTI, mAyAvI, chala prapaMca kara kAma bhoga ke nimitta hiMsA karate haiM, tathA kitane hI aise karma karate haiM jisase zatrutA kI paramparA anubaddha hotI hai / udAharaNa hai-jamadagni ne apanI bhAryA ke sAtha kakarma karane ke pratikAra ke rUpa meM katavIrya kA nAza kara DAlA thA / isa vaira ke kAraNa usake putra kArtavIrya ne jamadagni kA vadha kara DAlA / phira jamadagni ke putra parazurAma ne sAta bAra isa bhUmi ko niHkSatriya-kSatriya vihIna kara diyA / tatpazcAt kAtavIrya ke putra subhuma ne ikkIsa bAra brAhmaNoM kA vyApAdanavinAza kiyA kahA hai / apakAra kA-apane prati kiye gae viruddhAcaraNa kA usI ke sadRza apakAra yA viruddhAcaraNa kara zakti zAlI puruSa santuSTa nahIM hotA vaha to zatru ko adhika se adhika pIr3A denA cAhatA hai aura prayatna karatA hai ki usakA mUloccheda ho jAya / isa prakAra kaSAya ke vazagAmI-adhIna hokara prANI aise kArya karate haiM jisase putra-pautra paryanta vaha vaira calatA rahatA hai / isa prakAra sakarma-karmayukta bala ajJAnI janoM kA vIrya pravedita-viSada rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai / yahA~ tU zabda se pramAda yukta janoM kA bhI grahaNa hai / isase Age akarmA-karma rahita, paNDita-jJAnIjanoM ke vIrya kA maiM varNana karatA hU~ / tuma loga suno / jaisA pratijJAta-saMsUcita kiyA hai tadnusAra sUtrakAra kahate davvie baMdhaNummukke, savvao chinnabaMdhaNe / paNolla pAvakaM kamma, sallaM kaMtati aMtaso // 10 // chAyA - dravyo bandhanAnmuktaH, sarvatazchinna bandhanaH / praNudya pApakaM karma, zalyaM kRntatyantazaH // anuvAda - bhavya-mukti prApta karane yogya puruSa saba prakAra ke bandhanoM ko uchinna kara-kATakara evaM unase chUTakara, pApa kRtya kA parihAra kara aSTavidha karmoM ko naSTa kara DAlatA hai / TIkA - 'dravyo' bhavyo muktigamanayogyaH 'dravyaM ca bhavye' iti vacanAt rAgadveSavirahAdvA dravya bhUto'kaSAyItyarthaH, yadi vA vItarAga iva vItarAgo'lpakaSAya ityarthaH, tathA coktam - -400 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga - zrI vIryAdhyayanaM . 'kiM sakkA vottuM je sarAgadhammaMmi koi akasAyI / saMtevi jo kasAe nigiNhai so'vi tattullo // 1 // chAyA- kiM zakyAvaktuM yatsarAgadharme ko'pya kssaayH| sato'pi yaH kaSAyAnnigRNhAti so'pi tttulyH||2|| sa ca kimbhUto bhavatIti darzayati-bandhanAt-kaSAyAtmakAnmukto bandhanonmuktaH, bandhanatvaM tu kasAyANAM karmasthiti hetutvAt, tathA coktam-"baMdhaTThiI kasAyavasA" kaSAyavazAt iti, yadivA bandhanonmukta iva bandhanonmuktaH tathA'para : 'sarvata:' sarvaprakAreNa sUkSmabAdararUpaM 'chinnam' apanItaM 'bandhana' kaSAyAtmakaM yena sa chinnabandhanaH, tathA 'praNudya' prerya 'pApaM' karmakAraNabhUtAnvA'' zravAnapanIya zalyavacchalyaM-zeSakaM karma tat kRntatiapanayati antazo-niravazeSato vighaTayati, pAThAntaraM vA 'sallaM kaMtaI appaNo' tti zalyabhUtaM yadaSTaprakAraM karma tadAtmanaH sambandhi kRntati-chinattItyarthaH // 10 // yadupAdAyazalyamapanayatitaddarzayitumAha - TIkArtha - jo puruSa mukti prApta karane meM yogya hotA hai, vaha bhavya kahalAtA hai / use dravya bhI kahate haiM / pANIniya vyAkaraNa meM Aye 'dravyaMca-bhavye' satra dvArA bhavya ke artha meM dravya pada kA prayoga siddha hai athavA virahita-pRthak hone ke kAraNa jo puruSa dravyabhUta-kaSAya rahita hai, vaha dravya hai| athavA jo puruSa / alpakaSAya hai, vaha dravya kahA jAtA hai / kahA gayA hai sarAga dharma meM avasthita-chaThe, sAtaveM gaNa sthAna meM vidyamAna vidyamAna koI puruSa kaSAya rahita hai / kyA aisA kahA jA sakatA hai ? uttara meM batalAyA gayA hai ki kaSAya ke hone para bhI jo puruSa unako udaya meM Ane se roke rahatA hai vaha bhI vItarAga ke sadaza hI hai / usa apekSA se kaSAya rahita hai / vaha puruSa kaisA hotA hai ? isakA spaSTIkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM ki vaha puruSa kaSAyAtmaka bandhana se mukta hai kyoMki kaSAyoM kA bandhanatva tabhI hotA hai jaba ve karmasthiti ke hetu hoM / kahA gayA hai ki karmoM ke bandhana kI sthiti kaSAya ke vaza meM hai / athavA vaha puruSa bandhana mukta puruSa ke sadRza hone ke kAraNa bandhana mukta-bandhana se chUTA huA hai / vaha dUsare sUkSma evaM sthUla kaSAyoM kA chedana--apanayana karane ke kAraNa chinna bandhana hai / usake bandhana chinna bandhana haiM / pApoM ke kAraNa bhUta AzravoM kA apanayana kA zalya-kAMTe kI jyoM avaziSTa karmoM ko nizeSa rUpa meM kATa DAlatA hai, sampUrNata: naSTa kara detA hai / yahA~ 'sallaM kantai appaNo' zalyaM kintati AtmanaH aisA pAThAntaraM prApta hotA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki vaha puruSa lage hue zalya-kAMTe kI taraha apanI AtmA ke sAtha saMzliSTa aSTavidha karmoM ko chinna naSTa kara DAlatA hai / jisakA Azraya lekara vaha puruSa zalya rUpa karmoM kA apanayana karatA hai, usakA digdarzana karAte hue sUtrakAra kahate haiM - neyAuyaM suyakkhAyaM, uvAdAya samIhae / bhujo bhujo duhAvAsaM, asuhatta tahA tahA // 11 // chAyA - netAraM svAkhyAta, mupAdAya samIhate / bhUyo bhUyo duHkhAvAsa, mazubhatvaM tathA tathA // anuvAda - tIrthaMkaroM ne mokSa kI ora le jAne vAle mArga kA-samyak darzana jJAnacAritrAtmaka patha kA nirUpaNa kiyA hai / ataeva buddhizIla puruSa inheM svIkAra kara mokSapatha kI ora gamanodyata ho / bAlavIrya 1401) Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / ajJAna mUlaka parAkrama jIva ko punaH punaH kaSTa detA hai, duHkha detA hai / jIva jyoM jyoM duHkha bhogatA hai usake azubha pariNAma bar3hate jAte haiN| TIkA - nayanazIlo netA, nayatestAcchIlikastRn, sa cAtra samyagdarzana jJAnacAritrAtmako mokSamArgaH zrutacAritrarUpo vA dharmo mokSanayanazIlatvAt gRhyate, taM mArga dharma vA mokSaM prati netAraM suSThu tIrthakarAdibhivAkhyAtaM svAkhyAtaM tam 'upAdAya' gRhItvA 'samyak' 'mokSAya Ihate-ceSTate dhyAnAdhyayanAdAvudyamaM vidhatte, dharmadhyAnarohaNA lambanAhAya-'bhUyo bhUyaH' paunaH punyena yadvAlavIryaM tadatItAnAgatAnanta bhava grahaNe-(gra. 5000) bu duHkha mAvAsayatIti duHkhAvAsaM vartate, yathA-yathA ca bAlavIryavAn narakAdiSu duHkhAvAseSu paryaTati tathA tathA cAsyAzubhAdhyavasAyitvAdazubhameva pravardhate ityevaM saMsAra svarUpamanuprekSamANasya dharmadhyAnaM pravartata iti // 21 // TIkArtha - nayanazIla netA kahA jAtA hai / yahA~ netA pada meM tAcchIlika-tRna ke anusAra 'nI' dhAtu ke sAtha tRn pratyaya lagA hai / jo le jAtA hai-sanmArga para agrasara karatA hai, vaha netA yA nAyaka kahA jAtA hai / yahA~ samyak, jJAna, darzana evaM cAritra mUlaka mokSamArga ko netA ke rUpa meM abhihita kiyA gayA hai, athavA zruta evaM cAritra mUlaka dharma yahA~ netA pada se gRhIta hotA hai, kyoMki vaha jIva ko mokSa kI ora le jAtA hai / tIrthaMkaroM ne usI patha ko mokSa kA netA batAyA / ataH buddhizIla puruSa use grahaNa kara dhyAna, adhyayana Adi meM udyamazIla hote haiM / sUtrakAra jIva ko dhyAna ke patha para ArohaNa karane meM-upara car3hAne meM prerita karane hetu kahate haiM-ki bAlavIrya atIta-bhUta, anAgata-bhaviSya meM ananta bhavoM meM punaH punaH duHkhAvAsa mUlaka hai, arthAt bAlavIrya yukta puruSa jyoM jyoM naraka Adi yAtanA sthAnoM meM paryaTana karatA hai, tyoM tyoM apane azubha-doSa yukta yA sAvadya adhyavasAya-pariNAma hone ke kAraNa azubha kI hI vRddhi karatA hai / yoM jo puruSa saMsAra ke duHkhamaya svarUpa kI anuprekSaNa ciMtana karatA hai, dharma dhyAna meM usakA citta pravRtta hotA hai, lagatA hai| ThANI vivihaThANANi, caissaMti Na saMsao / aNiyate ayaM vAse, NAya ehi suhIhi ya // 12 // chAyA - sthAnino vividhasthAnAni tyakSyanti na saMzayaH / anityo'yaM vAsaH, jJAtibhiH suhRdbhizca // anuvAda - vividha sthAnoM ke sthAnI-adhipati yA adhinAyaka eka dina avazya hI apane sthAnoM se cyuta hoMge / jJAtijanoM evaM mitroM kA saMvAsa-sAhacarya bhI anitya hai / ___TIkA - sAmpratam nityabhAvanAmadhikRtyAha-sthAnAni vidyante yeSAM te sthAninaH tadyathA-devaloke indrastatsAmAnikatrAyastriMzatpArSadyAdIni manuSyeSvapi cakravartibaladevavAsudevamahAmaNDalikAdIni tiryakSvapi yAnikAnicidiSTAni bhogabhUmyAdau sthAnAni tAni sarvANyapi vividhAni-nAnA prakArANyuttamAdhamamadhyamAni te sthAninastyakSyanti, nAtra saMzayo vidheya iti, tathA coktam - "azAzvatAni sthAnAni sarvANi divi ceha ca / devAsura manuSyANAmRddhayazca sukhAni ca // 1 // " tathA'yaM 'jJAtibhiH' bandhubhiH sArdhaM sahAyaizca mitraiH suhRdbhiryaH saMvAsaH so'nityo'zAzvata iti, tathA coktam - (402 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIryAdhyayanaM "sucirataramuSitvA bAndhavairviprayogaH, suciramapi hi rantvA nAsti bhogeSu tRptiH / / sucira mapi supuSTaM yAti nAzaM zarIraM, suciramapi vicintyo dharmaH ekaH sahAyaH // 1 // " iti, cakArau dhanadhAnya dvipadacatuSpada zarIrAdyanityatva bhAvanAoM (rtha) azaraNAzcazeSabhAvanArtha vAnuktasamuccayArthamupAntAviti // 12 // apica - TIkArtha - aba anitya ko udiSTa kara AgamakAra kahate haiM-jo sthAna yA ucca pada yukta hote haiM, inako sthAnI kahA jAtA hai / jaise svarga meM indra evaM unake sAmAnika taiMtIsa pArSadya Adi sthAnI haiM / isI prakAra mAnavoM meM cakravartI, baladeva, vAsudeva, mahAmANDalika-bar3e maNDala yA vizAla rAjya kA svAmI Adi sthAnI-uccapada yukta hai / isI prakAra tiryaJca prANiyoM ke saMdarbha meM bhI samajhanA cAhie / isa bhoga bhUmi meM jo bhI sthAna haiM, ve saba bhinna-bhinna prakAra se uttama, madhyama evaM adhama koTike haiM / unake sthAnI-adhipati eka dina nizcaya hI unakA tyAga kara deMge, isameM jarA bhI saMdeha nahIM hai / kahA hai jitane sthAna-ucca pada svarga loka meM tathA martyaloka meM hai, sabhI azAzvata-asthAyI yA svalpakAla ke lie haiM / isI prakAra devoM . asuroM evaM mAnavoM kI Rddhi-vaibhava evaM sukha bhI azAzvata, svalpa kAlika hai / jJAtijanoM, kuTumbIvRnda tathA snehazIla mitroM ke sAtha jo saMvAsa-sAhacarya hai, vaha bhI anitya hai / azAzvata hai / kahA hai bahuta samaya taka bandhu bAndhavoM ke sAtha rahakara aMta meM unase viprayoga-viyoga ho jAtA hai, bahuta samaya taka ramaNa-sAMsArika bhoga sevana karane para bhI tRpti nahIM hotI / jisa zarIra ko cirakAla se puSTa karate rahe, vaha bhI naSTa ho jAtA hai / kintu yadi dharma kA saccintana kiyA, use AtmasAt kiyA to vahI isa loka meM, aura paraloka meM sahAyaka banatA hai / prastuta gAthA meM 'ca' kA do bAra prayoga huA hai / usakA Azaya yaha hai ki dhana-dhAnya dvipada evaM catuSpada Adi sAMsArika vaibhava evaM parigraha meM anityatva kI bhAvanA rahanI cAhie / ve anitya haiM aisA hRdayaMgama karanA cAhie / azaraNa Adi bAraha bhAvanAoM kA abhyAsa karanA cAhie / 'ca' zabda se yaha bhI sUcita hai ki jo bAta yahA~ anukta-nahIM kahI gaI ho. usa ko bhI jAna lenA cAhie / evamAdAya mehAvI, appaNo giddhimuddhare / AriyaM uvasaMpajje, savva dhammamakovi (500) yaM // 13 // chAyA - evamAdaya meghAvI, Atmano gRddhimuddharet / Aryya mupasaMpadyeta, sarva dharmarakopitam // anuvAda - pahale jo varNita hue haiM, ve sabhI U~ce pada anitya-nazvara haiM / yaha jAnakara vivekazIla puruSa apanI gRddhi-Asakti yA lolupatA ko tyAga de / anya kutIrthika janoM ke dharmoM se adUSita aprabhAvitaavikRta Arya-uttama dharma ko AtmasAt kareM / TIkA - anityAni sarvANyapi sthAnAnItyevam AdAya' avadhArya meghAvI' maryAdAvyavasthitaH sadasadvivekI vA AtmanaH sambandhinIM 'gRddhiM' gAddharyaM mamatvam 'uddhared' apanayet, mamedamahamasya svAmItyevaM mamatvaM kvacidapi na kurthAt tathA ArAghAtaH, sarvaheyadharmebhyaityArtho-mokSamArgaH samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaH, AryANAM vAtIrthakRdAdInAmayamAryo-mArgastam 'upasampadyeta' aditiSThet samAzrayediti, kimbhUtaM mArgamityAha-sarvaiH kutIrthika -403) Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram dharma: 'akopito' adUSitaH svamahimnaivadUSayitumazakyatvAt pratiSThAMgataH (taM), yadi vA-sarvairdhamaiH-svabhAvairanuSThAna rUpaigopitaMkutsitakartavyAbhAvAt prakaTamityarthaH // 13 // TIkArtha - medhAvI-apanI maryAdA meM vidyamAna athavA sat-asat ke viveka yukta puruSa sabhI sthAna para anitya hai, aisA cintana kara unake prati gRddhi-mamatva yA Asakti kA tyAga kara de / vaha kabhI bhI aisA na soce ki yaha vastu merI hai, maiM isakA mAlika hU~ / jo sabhI heya-tyAgane yogya dharmo se-asat ciMtana aura AcaraNa se dUravartI hai, use Arya dharma kahA jAtA hai / vaha samyaka darzana, samyaka jJAna aura samyak cAritra mUlaka mokSadharma hai, athavA-tIrthaMkara Adi Arya puruSoM kA jo mArga hai, use Arya kahate haiM / medhAvI puruSa use samAzrita kare-grahaNa kare / vaha mArga kaisA hai ? ise spaSTa karate hue sUtrakAra kahate haiM ki vaha sabhI kutIrthikoM dharmoM dvArA mithyAvAdI janoM ke siddhAntoM dvArA adUSita-avikRta hai, aprabhAvita hai / vaha itanI mahimA evaM garimAmaya hai ki kutIrthikoM ke siddhAntoM dvArA dUSita nahIM kiyA jA sakatA, athavA vaha sabhI dharmoM itara siddhAntoM yA unakI kriyAoM se agopita hai-aspRSTa hai / kisI bhI kutsita karttavya yA kriyA kA sadbhAva na hone se yaha apane zuddha svarUpa meM prakaTa hai / saha saMmaie NaccA, dhammasAraM suNettu vA / samuvaTThie u aNagAre, paccakkhAya pAvae // 14 // chAyA - saha sanmatyA jJAtvA, dharmasAraM zrutvA vA / samupasthitastvanagAraH pratyAkhyAtapApakaH // anuvAda - samupasthita-jJAnAdi guNoM ke upArjana meM, Atmonnati meM saMpravRttasAdhu sanmati-apanI nirmala buddhi dvArA guru Adi se zravaNakara dharma ke sAra-satyasvarUpa ko avagata kara pApa kA parityAga kare / TIkA - sudharmaparijJAnaM ca yathA bhavati taddarzayitumAha-dharmasya sAraH-paramArtho dharmasArastaM jJAtvA' avabuddhaya, kathamiti darzayati-saha san-matyA svamatyA-viziSTAbhinirbodhakajJAnena zrutajJAnenAvadhijJAnena vA, svaparAvabodhakatvAt jJAnasya, tena saha, dharmasya sAraM jJAtvetyarthaH, anyebhyo vA-tIrthaMkaragaNadharAcAryAdibhyaH ilAputravat zrutvA cilAtaputravadvA dharmasAramupagacchati, dharmasya vA sAraM-cAritraM tatpratipadyate, tatpratipatau ca pUrvopAttakarmakSayArtha paNDitavIryasampano rAgAdibandhanavimukto bAlavIryarahita uttarottaraguNasampattaye samupasthito'nagAraH pravardhamAna pariNAmaH pratyAkhyAtaMnirAkRtaM pApakaM-sAvadyAnuSThAnarUpaM yenAsau pratyAkhyAtapApako bhavatIti // 14 // kiJcAnyat - TIkArtha - sudharma-uttama dharma kA manuSya ko parijJAna jisa prakAra ho, use batAne hetu sUtrakAra pratipAdita karate haiM - . dharma kA sAra yA saccA svarUpa paramArtha hai / vaha kisa prakAra jAnA jAe, ise avagata karAne hetu kahate haiM ki-ise buddhi dvArA yA apane viziSTa amini bodhika jJAna-apanIviziSTa matijJAna pravaNa buddhi dvArA yA zruta jJAna dvArA, avadhijJAna dvArA dharma ke sAra ko jAne, isakA yaha tAtparya hai / athavA tIrthaMkara, gaNadhara, AcArya Adi se ilAputra kI jyoM yA dUsare se zravaNa kara cilAta putra kI jyoM dharma kA sAra vaisA puruSa jAnatA hai / athavA dharma kA sAra cAritra hai, use pratipanna--svAyatta karatA hai / cAritra ko prApta kara pUrvabaddha karmoM ko kSINa (404) Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIryAdhyayanaM karane hetu vaha paMDitavIrya yukta sAdhaka rAga Adi ke bandhanoM se vimukta aura bAlavIrya rahita hotA huA uttarottara guNa vRddhi hetu apane utkarSa kI ora bar3hate hue pariNAmoM se pApoM kA pratyAkhyAna vivarjana kara nirmala, niSpApa vizuddha hotA hai| jaM kiMcuvakkama jANe, Aukkhemassa appaNo / tasseva aMtarA khippaM, sikkhaM sikkheja paMDie // 15 // " chAyA - yaM kaJcidupakramaM jAnIyA dAyuHkSemasyAtmanaH / ___ tasyaivAntarA kSipraM zikSA zikSet paNDitaH // anuvAda - paMDita-jJAnI puruSa ko yadi kisI prakAra apane AyuSya kSara kA samaya jJAta ho jAe to vaha usase pUrva hI saMlekhanA mUlaka zikSA grahaNa kare-saMlekhanA ke patha para agrasara ho / TIkA - upakramyate-saMvaya'te kSayamupanIyate Ayuryena sa upanamastaM ya kaJcana jAnIyAt kasya?'AyuHkSemasya' svAyuSaiti, idamuktaM bhavati-svAyuSkasya yenakenacitprakAreNopakramo bhatrI yasmin vA kAle tatparijJAya tasyopakramasya kAlasya vA antarAle kSipramevAnAkulo jIvitAnAzaMsI 'paNito' vivekI saMlekhanArUpAM zikSAM bhaktaparikSeGgitamaraNAdikAM vA zikSet, tatra grahaNazikSayA yathAvanmaraNavidhiM vijJAyA''sevanAzikSayAtvAseveteti // 15 // TIkArtha - jisase AyuSya kSaya ko prApta hotA hai, use upakrama kahA jatA hai / yadi sAdhu ko kisI prakAra apane AyuSya ke upakrama-kSaya ke saMdarbha meM jJAta ho jAe to vaha apane mAyuSya kA jisa prakAra jisa samaya samApana hone vAlA ho, use jAnakara usa samaya ke Ane se pUrva hI, vaha anakula tathA jIne kI abhilASA se rahita hotA huA, saMlekhanA bhaktaparijJA-anna tyAga yA anna pAnI donoM ke yAga evaM iMgitamaraNa-maryAdita sthAna meM rahate hue, zArIrika sevA ke apavAda ke sAtha anna pAnI kA tyAga nAdi zikSA ko grahaNa kare / grahaNa zikSA-tadviSayaka parijJAna dvArA maraNa kI vidhi ko bhalI-bhA~ti avagata ka A sevanA zikSA se yathAvata AcAra vidhi se usakA sevana kare / jahA kumme saaMgAI, sae dehe samAhare / evaM pAvAiM medhAvI, ajjhappeNa samahare // 16 // chAyA - yathA kUrmaH svAGgAni, svake dehe samAharet / evaM pApAni medhAvI, adhyAtmanA samAharet // anuvAda - jaise kacchapa apane aMgoM ko apane zarIra meM sikor3a letA hai, usI prakAra medhAvI-prajJAzIla puruSa, adhyAtma bhAvanA se apane pApoM ko upasaMhata kare-unheM saMkucita kara Ane se pRthak kara de / TIkA - kiJcAnyat-'yathe' tyudAharaNa pradarzanArthaH yathA 'kUrmaH' kacchayaH svAnyaGgAni-zirodharAdIni svake dehe 'samAhared' gopayed-avyApArANikuryAd 'evam' anayaiva prakriyayA 'medhavI' maryAdAvAn sahasadvivekI (405 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram / vA 'pApAni' pAparupANyanuSThAnAni 'adhyAtmanA' samyagdharmadhyAnAdibhAvanayA 'samAharet' upasaMharet, maraNakAle copasthite samyak saMlekhanayA saMlikhitakAyaH paNDitamaraNenAtmAnaM samAharediti // 16 // saMharaNaprakAramAha - TIkArtha - isa gAthA meM 'yathA' zabda udAharaNa pradarzita karane hetu AyA hai / jaise eka kacchapa apanI gardana Adi aMgoM ko apanI deha meM samAhata kara letA hai-chipA letA hai, vyApAra zUnya kara detA hai, usI taraha medhAvI, maryAdAzIla, sad asad viveka zIla sAdhaka apane pApamUlaka anuSThAnoM ko adhyAtma rata hotA huA tyAga de, tathA mRtyu kA samaya Ane para saMlekhanA dvArA apanI deha ko zuddha banAkara paMDitamaraNapUrvaka use tyAga de / sAhare hatthapAe ya, maNaM paMceMdiyANi ya / pAvakaM ca parINAmaM, bhAsAdosaM ca tArisaM // 17 // chAyA - saMhareddhastapAdaJca, manaH paJcendriyANica / pApakaJca pariNAma, bhASAdoSaJca tAdRzam // anuvAda - sAdhu apane hAtha, paira, mana tathA pAMcoM indriyoM ko saMhata rakhe-niyantrita rakhe / unako viSayoM se nivRtta rakhe / vaha pApapUrNa pariNAma-bhAva mana meM na Ane de tathA bhASA viSayaka doSoM kA bhI parivarjana kre| TIkA - pAdapopagamAne iGginImaraNe bhaktaparijJAyAM zeSakAle vA kUrmavaddhastau pAdau ca 'saMhared'vyApArAnnivartayet, tathA 'mana:' anta:karaNaM tanvAkuzalavyApArebhyo nivartayet tathA zabdAdi viSayebhyo'nukUlebhyo'rakta dviSTatayA zrotrendriyAdIni paJcApIndriyANi ca zabdaH samuccaye tathA pApakaM pariNAmamaihikAmuSmikAzaMsArUpaM saMharedityevaM bhASAdoSaM catAdRzaM' pAparUpaM saMhareta, manovAkkAyaguptaH sana darlabhaM satsaMyamamavApya paNDitamaraNaM vA'zeSakarmakSayArthaM samyaganupAlayediti // 127 // ___TIkArtha - kaTe hue vRkSa kI jyoM ceSTA rahita hokara sevA tathA annapAna ke tyAga rUpa anAna meM evaM iMgitamaraNa-maryAdita kSetra meM sevA ke apavAda ke sAtha, annajala tyAga rUpa anazana meM, zeSakAla meM apane hAtha pairoM ko kacchapa kI jyoM saMkucita kare, arthAt una dvArA prANiyoM ke lie duHkhaprada vyApAra-kriyAdi na kare, evaM mana ko akuzala vyApAroM-duHsaMkalpoM se nivRtta kare / anukUla evaM pratikUla zabda Adi viSayoM meM raktatA-anurAga bhAva, dviSTatA-dvaiSa bhAva chor3akara apanI zrautrendriya Adi pA~coM indriyoM ko saMkucita kare / yahAM 'ca' zabda samuccaya ke artha meM AyA hai / vaha aihika aura AbhuSmika AzaMsA-isa loka aura paraloka meM sukha pAne kI kAmanA ke paapmy| pariNAma ko evaM pApapUrNa bhASA doSa kA parivarjana kare / sAdhu mana-vacana aura kAya se gupta, pApanivRtta durlabha sat saMyama meM samavasthita rahatA huA karmakSaya hetu paMDita maraNa kI anupAlanA kare, pratIkSA kare / aNumANaM ca mAyaM ca, taM paDinnAya paMDie / sAtAgAravaNihue, uvasaMte Nihe care // 18 // -406 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIryAdhyayanaM ) chAyA - aNuM mAnaJca mAyAJca, tatparijJAya paNDitaH / sAtAgauravanibhRta upazAnto'nihazcaret // anuvAda - paMDita-prajJAsampanna sAdhu jarA bhI mAna abhimAna aura mAyA chala prapaMca na kare / inakA bar3A duSphala hotA hai / yaha jAnakara vaha unase dUra rahatA huA sAMsArika sukha bhoga kI tRSNA na rakhe, tathA krodhAdi kA parityAga kara upazAMta bhAva se rahe / TIkA - taM ca saMyame parAkramamANaM kazcit pUjA satkArAdinA nimantrayet, tatrAtmotkarSoM na kArya iti darzayitumAha-cakravartyAdinA satkArAdinA pUjyamAnena 'aNurapi' stoko'pi 'mAna' ahaGkAroM na vidheyaH , kimuta mahAn ? yadivottamamaraNopasthitenogrataponiSTaptadehena vA aho'hamityevaMrUpaH stoko'pi garvo na vidheyaH , tathA paNDurAryayeva stokA'pi mAyA na vidheyA, kimuta mahatI ?, ityevaM krodhalobhAvapi na vidheyAviti, evaM dvividhayApi parijJayA kaSAyAMstadvipAkAMzca parijJAya tebhyo nivRttiM kuryAditi, pAThAntaraM vA 'aimANaM ca mAyaM ca, taM pariNNAya paMDie' atIva mAno'timAnaH subhUmAdInAmiva taM duHkhAvahamityevaM jJAtvA pariharet, idamuktaM bhavati-yadyapi sarAgasya kadAcintamAnodayaH syAttathApyudayaprAptasya viphalIkaraNaM kuryAdityevaM, mAyAyAmapyAyojyaM, pAThAntaraM vA 'suyaM me ihamegesiM, eyaM vIrasya vIriyaM' yena balena saGgAmazirasi mahati subhaTa saMkaTe parAnIkaM vijayate tatparamArthato vIryaM na bhavati, api tu yena kAma krodhAdIn vijayate tadvIrasya-mahApuruSasya vIryam 'ihaiva' asminneva saMsAre manuSyajanmani vaikeSAM tIrthakarAdInAM sambandhi vAkyaM mayA zrutaM, pAThAntaraM vA 'AyataTuM suAdAya, evaM vIrassa vIriyaM' Ayato-mokSo'paryavasitAvasthAnatvAt sa cAsAvarthazca tadartho vA-tatprayojano vA samyagdarzanajJAnacAritramArgaH sa AyatArthastaM suSThvAdAya-gRhItvA yo dhRtibalena kAmakrodhAdijayAya ca parAkramate etadvIrasya vIryasthiti, taduktamAsIt kiM nu vIrassa vIratvamiti tadyathA bhavati tathAvyAkhyAtaM, kiJcAnyatsAtAgauravaMnAmasukhazIlatA tatra nibhRta:-tadarthamanudyukta ityarthaH, tathA krodhAgnijayAdupazAnta:-zItIbhUtaH zabdAdiviSayebhyo'pyanukUlapratikUlebhyo'raktadviSTatayopazAnto jitendriyatvAttebhyo nivRtta iti, tathA nihanyante prANinaH saMsAre yayA sA nihA-mAyA na vidyatte sA yasyAsAvaniho mAyAprapaJcarahita ityarthaH tathA mAnarahito lobhavarjita ityapi draSTavyaM, sa caivambhUtaH saMyamAnuSThAnaM 'caret' kuryAditi, tadevaM maraNakAle'nyadA vA paNDitavIryavAn mahAvrateSUdyataH syAt / tatrApi prANAtipAta viratideva garIyasItikRtvA tatpratipAdanArthamAha "uDDhamahe tiriyaM vA je pANA tasathAvarA / savvattha niratiM kujjA, saMti nivvANa mAhiyaM // 3 // " ayaM ca zlokoM na sUtrAdarzeSu dRSTaH, TIkAyAM tu dRSTa iti kRtvAlikhitaH, ittAnArthazceti // 18 // kiJca TIkArtha - saMyama meM parAkramamANa-parAkramazIla sotsAha udyata kisI sAdhu ko pUjA satkAra Adi dvArA nimantrita kare, to vaha sAdhu vahA~ apanA bar3appana na dikhAye, isakA digdarzana karAte hue sUtrakAra kahate haiM - cakravartI Adi dvArA sAdhu Adi satkRt evaM pUjIta ho-sammAnita ho to use thor3A bhI ahaMkAra nahIM karanA cAhie / phira adhika kI to bAta hI kyA ? athavA maiM uttama maraNa meM upasthita hU~-jIvana kI bAjI lagAkara apane mahAna lakSya kI pUrti meM lagA dUM, ghora tapa dvArA merA tapa paritapta hai, yaha socakara vaha thor3A bhI garva na kare / paNDurA AryA kI taraha thor3I bhI mAyA na kare / adhika kI to bAta hI kyA ? isI prakAra vaha krodha evaM lobha bhI na kare / vaha jJaparijJA evaM pratyAkhyAna parijJA dvArA kaSAya evaM unake vipAka-duSphala ko jAnakara unakA varjana kare, yahA~ para 'aimANaM ca mAyaMca taM pariNNAyaMpaDie' yahAM yaha pAThAntara prApta hotA hai / isakA tAtparya yaha hai ki he paMDita buddhimAna puruSa ! atyanta mAna duHkhadAyI hai / jaisA subhUma cakravartI (407) Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram ke sAtha ghaTita huA, yaha jAnakara usakA parityAgA kara de / isakA abhiprAya yaha hai ki sarAga, saMyama dazA meM kabhI mAna kA udaya ho to vaha use turanta viphala-niSphala kara de arthAt dabA de / isI taraha mAyA Adi kA bhI damana kare, 'suyaMme ihamegesiM eyaM vIrasya vIriyaM' yaha pAThAntara yahA~ prApta hotA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki saMgrAma ke mastaka meM-agrabhAga meM bar3e-bar3e yoddhAoM dvArA upasthApita saMkaTa-kaThinAI meM jisa senA dvArA zatra senA ko vijita kiyA jAtA hai vaisA karanA vAstava meM vIrya nahIM hai| jisa AtmaparAkrama dvArA kAma krodha Adi vijita kiye jAte haiM, vahI puruSa kA-mahApuruSa kA vAstavika vIrya-saccA zaurya hai / yaha maiMne isa saMsAra meM athavA manuSya janma meM tIrthaMkara Adi mahApuruSoM ke vacana sune haiM / athavA 'AyataTuM suAdAya, evaM vIrassa vIriyaM' aisA yahAM pAThAntara prApta hotA hai| usakA abhiprAya yaha hai ki Ayata-mokSakAvAcaka hai. kyoMki usake avasthAna kA nivAsa kA paryavasAna-anta nahIM hai. usa mokSAtmaka artha ko athavA mokSaprada-samyaka darzana jJAna evaM cAritra rUpa mokSa mArga ko AyatArtha kahA jAtA hai / use bhalI bhA~ti grahaNa kara jo puruSa dhRtibaladhairya kI zakti se kAma krodha Adi ko jItane ke lie jo parAkrama prakaTa karatA hai, vahI usa vIra kA vAstavika vIrya hai / pahale jo prazna kiyA gayA thA ki vIra puruSa kA vIratva kyA hai, vaha isa rUpa meM vyAkhyAta huA hai / sukha bhoga meM lipsA yA tRSNA sAtAgaurava kahA jAtA hai / sAdhu usake lie udyama na kare / vaha krodhAgni ko vijita kara zItala-zAMta rahe arthAt anukUla yA pratikUla zabdAdi viSaya yadi usake sammukha Aye to vaha unameM raktatA-anurAga bhAva, dviSTatA-dveSa bhAva na karatA huA jitendriya hone ke kAraNa unase nivRtta-dUra rahe / prANI varga jisake dvArA nihata kiye jAte haiM, use nihA kahA jAtA hai / vaha mAyA hai / sAdhu mAyA, prapaMca se pRthak rahe / isI prakAra sAdhu mAna rahita evaM lobha varjita rahe yaha jAnanA cAhie / isa prakAra vaha saMyama kA anusaraNa kare / mRtyukAla meM athavA anyakAla meM sAdhu-paMDita vIryayukta tathA mahAvratoM meM udyata rahe / unake pAlana meM tallIna rahe / ina pAMca mahAvratoM meM prANAtipAta-hiMsA meM virati bar3A mahatvapUrNa hai / isalie ise pratipAdita karane hetu sUtrakAra kahate haiM-'uDamahe Adi / yaha zloka sUtrAdarzoM meM-sUtra kI pANDulipiyoM meM prApta nahIM hotA kintu TIkA meM milatA hai / isalie yahA~ isakA ullekha kiyA hai-isakA artha spaSTa hai / pANe ya NAivAejjA, adinnapi ya NAdae / sAdiyaM Na musaM bUyA, esa dhamme busImao // 19 // chAyA - prANAJca nAtipAtayet, adattaM pi ca nAdadIta / sAdikaM nA mRSA brUyA deSa dharmo vazyasya // anuvAda - vazya-jitendrIya puruSa kA yahI dharma hai ki vaha prANiyoM kA atipAta-hiMsA na kreN| na hI dI huI kisI kI vastu na le / mAyA-chalakapaTa na kare aura asatya na bole / ____ TIkA - prANapriyANAM prANinAM prANAnnAtipAtayet, tathA pareNAdattaM dantazodhanamAtramapi 'nAdarIta' na gRhNIyAt, tathA-sahAdinA-mAyayA vartata iti sAdikaM-samAyaM mRSAvAdaMna brUyAt, tathAhi-paravaJcanArthaMmRSAvAdau'dhikriyate. sa ca na mAyAmantareNa bhavatItyato mRSAvAdasya mAyA AdibhUtA varttate, idamuktaM bhavati-yo hi paravaJcanArthaM samAyo mRSAvAdaH sa parihiyate, yastu saMyama guptyarthaM na mayA mRgA upalabdhA ityAdikaH sa na doSAyeti, eSa yaH prAk nidRSTo dharmaH-zruta cAritrAkhyaH svabhAvo vA 'vusImau' tti chAntasatvAt, nirdezArthastvayaM-vastUni jJAnAdIni tadvato jJAnAdimata ityarthaH, yadi vA-busImautti vazyasya-Atmavazagasya-vazyendriyasyetyarthaH // 19 // -408 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIryAdhyayanaM ___TIkArtha - sabhI prANiyoM ko apane prANa priya lagate haiM / ata: sAdhu kisI bhI prANI kA atipAtahiMsA na kare / dUsare dvArA nahIM diyA gayA dAMtoM ko kuredane kA tinakA taka na le / mAyA sahita mRSAvAda asatya bhASaNa na kare / kyoMki auroM ko Thagane ke lie asatya bhASaNa kiyA jAtA hai / ataeva mAyA-chala kapaTa ke binA vaha nahIM hotA / isa prakAra asatya kA mUla kAraNa mAyA hI hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki dUsaroM kI pravaMcanA hetu jo kapaTapUrNa asatya bhASaNa kiyA jAtA hai, sUtrakAra yahA~ usI kA niSedha karate haiM / kintu saMyama kI gupti-rakSaNa ke lie jo asatya bolA jAtA hai usakA niSedha nahIM karate / jaise AkheTaka dvArA pUche jAne para ki kyA Apane mRgoM ko dekhA hai, yaha kahanA ki mRgoM ko nahIM dekhA / yoM asatya kahane para bhI doSajanaka nahIM hai / pUrvakathita sUtra-cAritra mUlaka svabhAva hI dharma hai / yahA~ vusImao yaha chAMdasa prayoga hai, yaha jJAna Adi vastuoM tathA tadayukta janoM kI ora saMketa hai / athavA vazya-Atmavazaga-jitendrIya kA dyotaka hai / jo dharma se sambaddha hai| atikkammaMti vAyAe, maNasA vi na patthae / savvao saMvuDe daMte, AyANaM susamAhare // 20 // chAyA - atikramantu vAcA, manasA'pi na prArthayet / sarvataH saMvRto dAnta AdAnaM susamAharet // anuvAda - sarvataH saMvRta-sarvathA saMvara yukta tathA dAnta-damanazIla indriyavijetA sAdhu vacana se yA mana se kisI prANI ko pIr3A dene kI icchA na rakhe / vaha bhalIbhAMti AdAna-grahaNa kiye hue saMvara kA pAlana kre| TIkA - apica-prANinAmatikrama-pIDAtmakaM mahAvratAtikramaM vA mano'vaSTabdhatayA paratiraskAraM vA ityevambhUtamatikramaM vAcA manasA'pi ca na prArthayet etaddvayaniSedhe ca kAyAtikramo dUrata eva niSiddho bhavati, tadevaM manovAkkAyaiH kRtakAritAnumatibhizca navakena bhedanAtikramaM na kuryAt, tathA sarvata:sabAhyAbhyantarataH saMvRtoguptaH tathA indriyadamena tapasA vAdAntaH san mokSasya 'AdAnam' upAdAnaM samyagdarzanAdikaM suSTUdyuktaH samyagvisrota sikArahitaH 'Aharet' AdadIta-gRhNIyAdityarthaH // 20 // kiJcAnyat - TIkArtha - prANiyoM kA atikrama-unheM pIr3A denA mahAvratoM kA ullaMghana hai / sAdhu aisA atikrama tathA ahaMkAra vaza auroM kA tiraskAra na vANI dvArA aura na mana dvArA hI kare / ina donoM-vANI aura mana dvArA atikrama kA niSedha kiye jAne se, kAya dvArA atikrama kiye jAne kA pratiSedha sahaja hI ho jAtA hai / isa prakAra sAdhu mana, vacana evaM zarIra dvArA kratakArita aura anumodita pUrvaka jIva hiMsA Adi pApa na kare / saba prakAra se bAhya aura Abhyantara rUpa se saMvRta-saMvarayukta-jitendrIya tathA tapa se dAnta-damanazIla sAdhu samyak darzana Adi kA, jo mokSaprada hai, visrotisikA-durvasanA kA tyAga kara saMyama kA samyak pAlana kreN| kaDaM ca kajjamANaM ca, AMgamissaM ca pAvagaM savvaM taM pANu jANaMti, AyaguttA jiiMdiyA // 21 // chAyA - kRtaJca kriyamANaJca, AgamiSyacca pApakam / sarva tannAnujAnantyAtmaguptAH jitendriyAH // -409) Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - Atmagupta-apanI AtmA ko pApa pUrNa kAryoM se bacAye rakhane vAle tathA jitendrIya-indriyoM ko vaza meM rakhane vAle puruSa kisI dvArA kiye gaye, kiye jAte, bhaviSya meM kiye jAne vAle pApa kA anumodanasamarthana nahIM karate / ___TIkA - sAdhUddezena yadaparairanAryakalpaiH kRtamanuSThitaM pApakaM karma tathA vartamAne ca kAle kriyamANaM tathA''gAmini ca kAle yatkariSyate tatsarvaM manovAkkAyakarmabhiH 'nAnujAnanti' nAnumodante, tadupabhoga parihAreNeti bhAvaH, yadapyAtmArthaM pApakaM karma paraiH kRtaM kriyate kariSyate vA, tadyathA-zatroH zirazchinnaM chidyate, chetsyate vA tathA cauro hato hanyate haniSyate vA ityAdikaM parAnuSThAnaM 'nAnujAnanti' na ca bahumanyante, tathA yadi paraH kazcidzuddhenAhAreNopanimantrayettamapinAnumanyanta iti,ka evambhUtA bhavantIti darzayati-AtmA'kuzalamanovAkkAyanirodhena gupto yeSAM te tathA, jitAni-vazIkRtAni indriyANi-zrotrAdIni yaiste tathA, evambhUtAH pApakarma nAnujAnantIti sthitam // 21 // TIkArtha - sAdhuoM ko uddiSTa kara anAryoM jaise puruSoM ne jo pApa kiye, vartamAna meM ve jo karate hoM tathA bhaviSya meM jo kareMge, sAdhu mAnasika, vAcika evaM kAyika rUpa se unakA anumodana nahIM karate / usa pApamaya padArtha kA upabhoga nahIM karate / dUsaroM ne apane svArtha hetu jo pApa karma kiye hoM jo ve karate hoM, kareMge jaise zatru kA mastaka chinna kara DAlA gayA, chinna kiyA jA rahA hai yA chinna kiyA jAyegA tathA cora ko mAra DAlA gayA, vaha mArA jA rahA hai yA mAra DAlA jAyegA ityAdi kAryoM kA sAdhu anumodana nahIM karate dUsarA koI azuddha bhojana taiyAra kara sAdhu ko Amantrita kareM to sAdhu use svIkAra nahIM karate / aise puruSa kauna haiM, yaha digdarzana karAne hetu sUtrakAra kahate haiM ki akuzala-sAvadya yA pApapUrNa mana, vacana evaM zarIra ko-unakI pravRttiyoM kA avarodha kara jinhoMne apane Apako gupta pApayukta banA rakhA ho tathA zrotra-kAna Adi indriyoM ko apane vaza meM kiyA ho-jItA ho, aise puruSa pahale kahe gaye pApoM kA anumodana-samarthana nahIM krte| je yAbuddhA mahAbhAgA, vIrA asamattadaMsiNo / asuddhaM tesi parakvaMtaM, saphalaM hoi saptaso // 22 // chAyA - ye cAbuddhA mahAbhAgA vIrA asamyaktvadarzinaH / azuddhaM teSAM parAkrAntaM, saphalaM bhavati sarvazaH // anuvAda - jo mahAbhAga-logoM dvArA mAnanIya haiM, vIra-zauryazAlI hai para yadi ve dharma ke yathArtha tattva ko nahIM jAnane vAle asamyak dRSTi-mithyA dRSTi haiM to unakA parAkrama-una dvArA kiye gaye puNya kArya azuddha haiM, ve karma baMdha lie haiM / TIkA - anyacca-yekecana 'avuddhA' dharmaM pratyavijJAtaparamArthAvyAkaraNazuSkatarkAdiparijJAnena jAtAvalepAH paNDitamAnino'pi paramArthavastutattvA nava bodhAd buddhA ityuktaM, na ca vyAkaraNa parijJAna mAtreNa samyaktvavyatirekeNa tattvA va bodhA bhavatIti, tathA coktam - "zAstrAvagAhaparighaTTanatatparo'pi, nainAbudhaH samabhigacchati vastutattvam / nAnAprakArarasabhAvagatA'pidavI, svAdaM rasasya sucirAdapi naiva vetti , // 2 // " yadi vA'buddhA iva bAlavIryavantaH, tathA mahAntazca te bhAgAzca mahAbhAgAH, bhAga zabdaH pUjAvacana:, tatazca mahApUjyA ityarthaH, lokavizrutA iti, tathA 'vIrAH' parAnIkabhedinaH subhaTA iti, idamuktaM bhavati-paNDitA 410) Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vIryAdhyayanaM api tyAgAdibhirguNairlokapUjyA api tathA subhaTavAdaM vahanto'pi samyak tattvaparijJAna vikalAH kecana bhavantIti darzayati na samyagasamyak tadbhAvo'samyaktvaM taddraSTuM zIlaM yeSAM te tathA, mithyAdRSTaya ityarthaH, teSAM ca bAlAnAM yatkimapi tapodAnAdhyayana yamaniyamAdiSu parAkrAntamudyamakRtaM tadazuddhaM avizuddhikAri pratyuta karmabandhAya, bhAvo pahatatvAt sanidAnatvAdveti kuvaidyacikitsAvaddhi parItAnubandhIti, tacca teSAM parAkrAntaM saha phalena - karma bandhena vartata iti saphalaM 'sarvaza' iti sarvA'pi tatkriyA tapo'nuSThAnAdikA karmabandhoyaiveti // 22 // sAmprataM paNDitavIryiNo'dhikRtyAha TIkArtha - jo puruSa buddha dharma ke rahasya yA sAra ko nahIM jAnate, vyAkaraNa ke zuSka tarkoM ke jJAna ke bala para apane ko atyanta ahaMkArI, paNDita mAnate haiM, ve paramArtha vastu tatva - yathArtha jJAna se rahita haiM / isalie unako abuddha-ajJa kahA gayA hai / samyaktva ke binA kevala vyAkaraNa ke parijJAna se padArtha ke satyasvarUpa kA avabodha nahIM hotA / kahA gayA hai ki zAstroM meM avagAhana - gaharAI taka praviSTa tathA unakI vyAkhyA karane meM tatpara - kuzala hote huye bhI ajJa puruSa vastutatva - vastu ke yathArtha svarUpa ko nahIM jAna pAtA / jaise garvI- kucha yA cammaca taraha taraha ke sarasa padArthoM meM cirakAla paryanta par3A rahatA huA bhI unake rasa ke svAda ko nahIM jAna pAtA / athavA bAlavIrya yukta puruSa ko abuddha kahA jAtA hai| bhAga zabda pUjA yA satkAra dyotaka hai / jo logoM dvArA pUjanIya va mAnanIya hote haiM ve mahAbhAga kaheM jAte haiN| ve loka vizruta hote haiN| jo zatru kI senAoM kA bhedana karane meM, unheM chinna-bhinna karane meM sakSama hote haiM, ve sughar3a kahe jAte haiM / kahane kA tAtparya yaha hai ki kaI puruSa paNDita vyAkaraNa Adi viSayoM ke vidvAn tathA tyAga Adi vizeSatAoM ke kAraNa loka meM pUjya - satkAra yogya tathA subhaTa-yuddha meM zauryazAlI hote huye bhI vastu ke satya svarUpa ko nahIM jAnate haiM, sUtrakAra aisA abhivyakta karate haiM / jo samyak yathArtha - ThIka nahIM hai, use asamyak kahA jAtA hai| asamyak bhAva yA svarUpa asamyaktva kahalAtA hai / jo asamyaktva yukta hote haiM ve mithyA dRSTi haiM / ve bAla- dhArmika dRSTi se ajJa haiM / ina mithyAdRSTi puruSoM kA tapa, dAna, adhyayana, yama evaM niyama Adi meM tanmUlaka sAdhanA meM kiyA gayA parAkrama-udyama azuddha hai avizuddhikArI hai| isalie vaha karmabaMdha kA hetu hai / kyoMki vaha samyaktva bhAva se rahita hai - tathA phalAbhikAMkSA yukta hai| jaise kuvaidya-ayogya cikitsaka kI cikitsA se roga naSTa nahIM hotA kintu vaha bar3hatA hI hai, usI prakAra una ajJa janoM kA parAkrama udyama yA kriyA kalApa karma baMdha sahita hotA hai / isa prakAra mithyAtvI dvArA niSpAdita tapazcaraNa Adi sabhI kriyAyeM karma baMdha ke lie hI hotI haiM / aba paNDita vIrya yukta puruSoM ke sambandha meM sUtrakAra kahate haiM / 1 je ya buddhA mahAbhAgA, vIrA sammattadaMsiNo / suddhaM tesiM parakkaMtaM, aphalaM hoi savvaso // 23 // chAyA ye ca buddhAH mahAbhAgAH vIrAH samyaktvadarzinaH / zuddhaM teSAM parAkrAnta maphalaM bhavati sarvazaH // anuvAda jo buddha - vastutvavettA, mahAbhAga padapUjanIya tathA karmoM ke vidAraNa meM samartha samyak dRSTi haiM unake tapazcaraNa Adi kArya zuddha hote haiM / karmoM ke nAza hetu, mokSa prApti hetu hote haiM / TIkA - ye kecana svayambuddhAstIrthakarAdyAstIcchiSyA vA buddhabodhitA gaNadharA dayo 'mahAbhAga' mahApUjAbhAjo 'vIrAH 'karma vidAraNa sahiSNavo jJAnAdibhirvA guNairvirAjanta iti vIrAH, tathA 'samyaktvadarzina: ' paramArtha tatvavedinasteSo 411 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram bhagavatAM yatparAkrAntaM-tapo'dhyayanayamaniyamA dAvanuSThitaM tacchuddham -avadAtaM niruparodhaM sAta gaurava zalyakaSAyAdidoSAkalaGkitaM karmabandhaM prati aphalaM bhavati-tanniranubandha, nirjarArthameva bhavatItyarthaH, tathA ha-samyagdRSTiInA sarvamapi saMyamatapaH pradhAnamanuSThAnaM bhavati, saMyamasya cAnAzravakapatvAt tapasazva nirjarAphalatvAditi, tathA. ca paThayatesaMyame aNaNdhyaphale tave bodANa phale iti // 23 // TIkArtha - jo svayaM buddha-apane Apa bodha prApta tIrthaMkara Adi haiM, unake ziSya athavA buddha bodhitajJAnI dvArA bodha prApta gaNadhara Adi haiM, jo mahA pUjanIya haiM karmoM ke vidAraNa-ucchedana yA vinAza meM sakSama haiM athavA jo jJAnAdi guNoM se suzobhita haiM, paramArtha tattva vedI-padArthoM ke satya svarUpa ko jAnane vAle haiM una mahApuruSoM kA tapa, adhyayana, yama evaM niyama Adi meM anuSThita udyama zuddha hai arthAt vaha sukha kI anivAMcha krodhAdi zalya, kaSAya rUpa doSoM se kalaMkita dUSita nahIM haiM / isalie vaha karmabaMdha kI dRSTi se niSphala haiMnirUpabaMdha hai / vaha kevala nirjarA-karma nirajaraNa ke lie hotA hai / kyoMki samyak dRSTi puruSoM ke sabhI udyama saMyama evaM tapa pradhAna hote haiN| saMyama anAzrava rUpa-saMvara rUpa hai tathA tapa kA phala nirjarA-karmakSaya hai| ataeva yaha zAstra pATha hai ki saMyama se Azrava kA nirodha hotA hai tathA tapazcaraNa se nirjarA phalita hotI hai| tesiMpi tavo Na suddho, nikkhaMtA je mahAkulA / janne vanne viyANaMti, na silogaM pavvejae // 24 // chAyA - teSAmapi tapo na zuddha, niSkrAntA ye mahAkulAH / yannaivA'nye vijAnanti, nazlokaM pravedayet // anuvAda - jo mahAkula-uccakula meM utpanna hai, pravarjita hai, ve yadi apane tapa kI prazasti karate haiM athavA satkAra, sammAna hetu tapazcaraNa karate haiM to unakA vaha udyama azuddha hai / sAdhu apane tapa ko isa prakAra gupta rakhe jisase anya-dAna dene meM zraddhAzIla puruSa use jAna na pAye / apane mu~ha se kabhI vaha apanI prazaMsA na kare / TIkA - kiJcAnyat-mahatkulam-ikSvAkAdikaM yeSAM te mahAkulA lokavizrutAH zauryAdibhirguNairvistIrNa yazasasteSAmapi pUjAsatkArAdyarthamutkIrtanena vA yattapastadazuddhaM bhavati, yacca kriyamANa mapi tapo naivAnye dAnazrAddhAdayo jAnanti tattathAbhUtamAtmArthinA vidheyam, ato naivAtmazlAghAM 'pravehayet' prakAzayet, tadyathA ahamuttamakulIna ibhyo vA''saM sAmprataM punastaponiSTa ptadeha iti, evaM svayamAviSkaraNena na svakIyamanuSThAnaM phalgunAmApAdayediti // 24 // TIkArtha - jo ikSvAku Adi ucca kuloM meM utpanna haiM tathA zaurya parAkrama Adi ke kAraNa jagata meM jinakI kIrti vyApta hai, una dvArA yadi pUjA satkAra-mAna pratiSThA pAne kI abhilASA se tapa kiyA gayA ho athavA ve apane tapa kI prazaMsA karate hoM, to vaha azuddha hai, adhyAtma kI dRSTi se nirdoSa nahIM hai / ata: AtmArthI sAdhaka prayatnazIla rahe ki ve puruSa usake tapa ko na jAna sake / jo dAna meM zraddhA rakhane vAle haiM, vaha svayaM apanI prazaMsA bhI na kare ki maiM uttama kula meM utpanna huA / dhana, vaibhava sampanna rahA tathA aba tapazcaraNa dvArA apanI deha ko paritapta karane vAlA tapasvI hU~ / isa prakAra vaha svayaM apane tapomaya anuSThAna ko prakaTa karatA huA, use ni:sAra na banAye / 412 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( zrI vIryAdhyayanaM - appa piMDAsi pANAmi, appaM bhAseja suvvae / khaMte'bhinivvuDe daMte, vItagiddhI sadA jae // 25 // chAyA - alpa piNDAzI pAnAzI, alpaM bhASeta suvrataH / kSAnto'bhinirvRto dAnto vItagRddhiH sadA yateta // anavAda - savrata-uttama vrata yukta sAdha udara nirvAha heta alpa bhojana kare. alpa jala pIye. alpa bhASaNa kare, kSamAzIla rahe, lobha Adi se dUra rahe / apanI indriyoM ko apane vaza meM rakhe / viSaya bhoga meM gRddha-lolupa-Asakta na rahe tathA sadaiva saMyama pAlana meM udyata rahe / ___TIkA - apica-alpaM-stokaM piNDamazituM zIlamasyAsAvalpapiNDAzI yatkiJcanAzIti bhAvaH, evaM pAne'pyAyojyaM, tathA cAgam: 'he' jaMvataM va AsIya jattha va tattha va suhovagaya niddo / jeNa va teNa (va) saMtuTTha vIra ! muNio'si te ApA // 1 // chAyA - yadvAtadvAazilA yatra tatra vA sukhApagatanidraH / yena tena vA santuSTaH he vIra ! tvAyAtmA jJAto'sti // 1 // tathA "aTThadukkuDiaMDaga mettappamANe kavale AhAre pANe appAhAre duvAlasakalavalehi avaDDhomoyariyA sola sahiM dubhAgepatte cauvIsaM omodariyA tIsaM pamANapatte battIsaM kavalA saMpuNNAhAre" iti, ata ekaika kavala hAnyAdinonodaratA vidheyA, evaM pAne upakaraNe conodaratAM vidadhyAditi, tathA coktam - "thovA hAro thovabhaNio a jo hoi thovaniddo a / thovovahi upakaraNo tassa hu devANi paNa maMti // 1 // " chAyA - stokAhAraH stokabhaNitaH stokanidrazca yo bhavati / stokopadhikopakaraNastasmai cadevA api praNamanti // tathA 'suvrataH'sAdhuH alpaM parimitaM hitaM cabhASeta,sarvadA vikathArahito bhavedityarthaH, bhAvAvamaudaryamadhikRtyAhabhAvataH krodhAdyupazamAt 'kSAntaH' kSAntipradhAnaH tathA abhinito' lobhAdijayAnnirAturaH, tathA indriya noindriyadamanAt 'dAnto' jitendriyaH, tathA coktam - "kaSAyA yasya nocchinnA, yasya nAtmavazaM manaH / indriyANi na guptAni, pravrajyA tasya jIvanam // 1 // " evaM vigatA gRddhirviSayeSu yasya sa vigatagRddhiH-AzaMsA doSa rahitaH 'sadA' sarvakAlaM saMyamAnuSThAne 'yateta' yatnaM kuryAditi // 25 // TIkArtha - sAdhu svabhAva se hI svalpa bhojI-thor3A bhojana karane vAlA tathA svalpa jala pIne vAlA ho / Agama meM kahA gayA hai ki vIra-Atmabala ke dhanI puruSa tuma ko jo kucha prApta hotA hai, use khAkara jisa kisI sthAna para tuma sukha se sote ho, jo kucha milatA hai, usI se saMtuSTa hokara vicarate ho / tumane apanI AtmA ko, apane Apa ko pahacAna liyA hai / aura bhI kahA hai jo murgI ke aNDe ke samAna ATha kaMvala-grAsa bhojana karatA hai, vaha alpAhAra kahA jAtA hai / jo bAraha grAsa bhojana karatA hai vaha apArdha-Adhe se nyana yA avamodarya kahA jAtA hai / saulaha kavala AhAra karanA svalpa avamodarya hai| caubIsa kavala AhAra karanA usase ardha hai-usase AdhA hai / tIsa kavala bhojana karanA pramANa AhAra hai / battIsa kavala bhojana karanA 1413 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram sampUrNa AhAra hai / sAdhu ko cAhiye ki AhAra meM eka kavala-grAsa kama karate jAne kA abhyAsa kare / avamodaryaunodari kare / bhUkha se kama khAye / isI prakAra pAna-peya padArthoM meM tathA anya upakaraNoM meM bhI avamodarya karanA cAhie / kahA gayA hai ki jo stoka-thor3A khAtA hai / thor3A bhASaNa karatA hai, thor3I nIMda letA hai, thor3I upadhiupakaraNa rakhatA hai, use deva bhI namaskAra karate haiM / uttama vrata yukta sAdhu thor3A bole, hitaprada bole / vaha sadaiva vikathA-jisase cAritra dUSita hone kI AzaMkA ho, vaisI bAta na kare / aba sUtrakAra bhAva avayodarya ke sambandha meM batalAte haiM / sAdhu krodha Adi ko zAnta kara kSamAzIla bane / lobha Adi ko jItakara anAtura-AturatA rahita bane / indriya aura mana kA damana kara jitendrIya bane / ataeva kahA hai ki jisane apane kaSAyoM kA nAza nahIM kiyA tathA jisakA mana apane niyantraNa meM nahIM hai, usakI pravrajyA kevala jIvana calAne ke lie yA peTa bharane ke lie hai / ataH sAdhu griddhi-vaiyika AsaktatA se pRthak hokara sadaiva saMyama kA anupAlana karane meM yatnazIla rahe / jhANa jogaM samAhaTTa , kAyaM viuseja savvaso / titikkhaM paramaM NaccA, AyokkhAe parivvaejjAsi ttibemi // 26 // chAyA - dhyAna yogaM samAhRtya, kAyaM vyutsRjetsarvazaH / titikSAM paramAM jJAtvA''mokSAya parivrajediti bravImi // anuvAda - sAdhu dhyAna yoga-dhyAnAtmaka sAdhanA ko svIkAra samagra asata kAryoM se mana vacana evaM zarIra kA nirodha kare,-ina dvArA vaisA na kare / parISaha aura upasarga ko sahana karanA zreyaskara hai| yaha jAnakara jaba taka mokSa prApta na ho jAe saMyama kA anupAlana kare / TIkA - apica-'jhANajogam' ityAdi, dhyAnaM-cittanirodhalakSaNaM dharmadhyAnAdikaM tatra yogo viziSTa manovAkkAya vyApArastaM dhyAnayogaM 'samAhRtya' samyagupAdAyaM 'kAya' dehamakuzalayogapravRttaM 'vyutsRjeta' parityajet 'sarvataH sarveNApi prakAreNA, hastapAdAdikamapiparapIr3AkArinavyApArayet tathA titikSAM' kSAntiparISahopasargasahanarUpAM 'paramAM' pradhAnAM jJAtvA 'AmokSAya' azeSa karmakSayaM yAvat 'parivrajeri' ti saMmAnuSThAnaM kuryAstvamiti / itiH parisamAptyarthe / bravImIti pUrvavat // 26 // samAptaM cASTamaM vIryAkhyamadhyayanamiti // TIkArtha - citta kA nirodha karanA-asat viSayoM se use rokanA, dharma kA anucintana karanA Adi dhyAna kahA jAtA hai / usameM-dhyAna meM mana, vacana evaM zarIra dvArA vizeSa rUpa se saMlagna honA usase jur3anA dhyAna yoga hai / dhyAna yoga kA acchI taraha upAdAna kara-grahaNa kara akuzala-azubha yoga meM, pravRttiyoM meM jAtI huI deha kA nirodha karo, zarIra ko usa ora na jAne do / apane hAtha paira Adi aMgoM ko bhI para pIDAkArI-anya prANiyoM ke lie pIr3A utpanna karane vAle kAryoM meM saMlagna na hone do / pariSaha evaM upasarga ko parama pradhAna Atma kalyANa hetu ati uttama samajho / jaba taka samasta karmoM kA kSaya na ho jAe, saMyama kA anusaraNa karo, yaha maiM kahatA hU~ / iti zabda samApti ke artha meM hai, bravImi bolatA hU~. yaha pUrvavat yojanIya hai / vIrya nAmaka AThavAM adhyayana samApta huA / 414 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayana navamaM dharmamAdhyayana kayare dhamme akkhAe, mAhaNeNa matImatA ? / ajuM dhammaM jahAtaccaM, jiNANaM taM suNeha me // 1 // chAyA - kataro dharma AkhyAtaH, mAhanena matimatA / Rju dharma yathAtathyaM, jinAnAM taM zRNuta me // anuvAda - mAhaNa-jIvoM kA hanana na karane kA upadeza dene vAle, tathA matimAna prajJAzIla-sarvajJa bhagavAna mahAvIra svAmI ne kauna se dharma kA AkhyAna-pratipAdana kiyA ? jambU svAmI Adi kA vaha prazna zravaNa kara sudharmA svAmI kahate haiM ki jinezvaroM dvArA pratipAdita usa Rju-sarala dharma ko yathAvat rUpa meM mujhase suno / TIkA - jambUsvAmIsudharmasvAminamuddizyedamAha-tadyathA-'kataraH' kimbhRto durgatigamanadharaNalakSaNo dharmaH 'AkhyAtaH' pratipAdito 'mAhaNeNaM' ti mA jantUn vyApAdayetyevaM vineyeSu vAk pravRttiryasyAsau 'mAhano' bhagavAn vIravardhamAnasvAmI tena ?, tameva vizinaSTi-manute-avagacchati jagatrayaM kAlatrayopetaM yayA sA kevalajJAnAkhyA matiH sA asyAstrIsti matimAn tena-utpannakevalajJAnena bhagavatA, iti pRSTe sudharmasvAmyAha-rAgadveSajito jinAsteSAM sambandhitaM dharmaM 'aMjum' iti 'Rju mAyA prapaJcarahitatpAdavakraM tathA-'jahAtacvaM me' iti yathAvasthitaM mama kathayata: zRNuta yUyaM, na tu yathA'nyaistIrthikairdambhapradhAno dharmo'bhihitastathA bhagavatA'pIti pAThAntaraM vA 'jaNagA taM suNeha me' jAyanta iti janA-lokAsta eva janakAsteSAmAmantraNaM he janakAH / taM dharma zRNuta yUyamiti // 1 // TIkArtha - jambU svAmI zrI sudharmA svAmI ko udiSTa kara kahate haiM ki prANiyoM kA vyApAdana mata karo? isa prakAra ziSyoM ko upadeza dene vAle bhagavAn zrI mahAvIra ne prANiyoM ko durgati meM girane se bacAne meM samartha kauna sA dharma pratipAdita kiyA ? ve prabhu mahAvIra kaise haiM ? bhagavAna kI vizeSatAeM batalAte hue isa prakAra pratipAdata karate haiM / bhUta-bIte hae, bhaviSyat, Age Ane vAle tathA vartamAna-ho rahe, ina tInoM kAloM sahita ina tInoM lokoM ko jisase jAnA jAtA hai use mati kahate haiM / vaha kevala jJAna rUpa hai / bhagavAn mahAvIra svAmI aise the jinheM kevala jJAna utpanna thA / zrI sudharmAsvAmI kahate haiM ki jinhoMne rAga aura dveSa ko jIta liyA, jo rAga aura dveSa se atIta ho gae, U~ce uTha gae unheM jina kahate haiM / unakA dharma mAyA-chalanA prapaMca Adi se varjita hone ke kAraNa Rju hai-sIdhA hai / Apa logoM ko maiM vaha dharma yathAvata rUpa meM kahatA hU~ / Apa zravaNa kare / jaise anya dharmoM ke tathAkathita tIrthaMkaroM ne mAyA pradhAna dharma kahA hai, bhagavAna mahAvIra ne vaisA nahIM kahA / 'jaNagAtaM suNeha' meM aisA pAThAntara prApta hotA hai / jo utpanna hote haiM, janmate haiM, unheM jana kahA jAtA hai / jana ke hI sAtha meM ka pratyaya hone ke kAraNa janaka rUpa hai / unheM jana samudAya ko sambodhita karate hue kahate haiM ki Apa loga usa dharma kA zravaNa karo / 415 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram mAhaNA khattiyA vessA, caMDAlA adu boksA / esiyA vesiyA suddA, je ya AraMbhaNissiyA // 2 // pariggahaniviTThANaM, veraM tesiM pavaDDhaI / AraMbhasaMbhiyA kAmA, na te dukkhavimoyagA // 3 // chAyA - brAhmaNAH kSatriyAH vaizyA, cANDAlA atha voksAH / eSikA, vaizikAH zUdrAH, ye cArambhanizritAH // parigrahaniniSThAnAM, vairaM teSAM pravardhate / ArambhasambhRtAH kAmA, na te duHkhavimocakAH // anuvAda - brAhmaNa, kSatriya, vaizya, cANDAla, vokkasa, eSika, vaizika, zUdra Adi prANI jo ArambhahiMsA Adi meM Asakta hai, parigrahAniviSTa-parigraha meM sanniviSTa-saMlagna hai, unakA anya jIvoM ke sAtha ananta kAla vartI vaira bar3hatA hai Arambha se saMbhRta, bhoga lolupa ve prANI duHkhoM kA janaka-duHkhajanaka karmoM kA tyAga nahIM kara pAte / TIkA - anvaya vyatirekAbhyAmukto'rthaH sUkto bhavatItyato yathoddiSTadharmapratipakSabhUto'dharmastadAzritAMstAvaddazayitumAha-brAhmaNAH kSatriyA vaizyAstathA cANDAlAH atha bokkasA-avAntarajAtIyAH, tadyathA-brAhmaNena zUdyAM jAto niSAdo brAhmaNenava vaizyAryA jAto'mbaSThaH tathA niSAdenAmbaSTayAM jAto bokkasaH, tathA eSituM zIlame SAmiti eSikA-mRgalubdhakAhastitApasAsca mAMsaheto{gAn hastinazca eSanti, tathA kandamUlaphalAdikaM ca, tathA ye cAnye pAkhaNDikA nAnAvidhairUpAyairbhakSyameSantyanyAni vA viSayasAdhanAni te sarve'pyeSikA ityucyante, tathA 'vaizikA' vaNijo mAyApradhAnAH kalopajIvinaH, tathA zUdrAH kRSIvalAdayaH AbhIrajAtIyAH, kiyanto vA vakSyanta iti darzayati-ye cAnye vApasadA nAnArUpasAvadya 'Arambha (mbhe) nizritA' yantrapIDananilaJchina karmAGgAradAhAdibhiH kriyAvizeSairjIvopamarddakAriNaH teSAM sarveSAmeva jIvApakAriNAM vairameva pravardhata ityuttarazloke kriyeti // 2 // TIkA - kiJca-pari-samantAt gRhyata iti parigraho-dvipadacatuSpadadhanadhAnyahiraNyasuvarNAdiSu mamIkArastatra 'niviSTAnAm' adhyupapannAnAM gAddharyaM gatAnAM 'pApam' asAtavedanIyAdikaM teSAM' prAguktAnAmArambhanizritAnAM parigrahe niviSTAnAM prakarSeNa 'varddhate' vRddhimupayAti janmAntarazateSvapi durmocaM bhavati, kvacitpAThaH 'veraM tesiM pavaDar3hai' tti tatra yena yasya yathA prANina upamardaH kriyate sa tathaiva saMsArAntarvartI zatazo duHkhabhAk bhavatIti, jamadagni kRtavIryAdInAmiva putrapautrAnugaM vairaM pravarddhata iti bhAvaH, kimityevaM ? yataste kAmeSu pravRtAH, kAmAzcArambhaiH samyag bhRtAH saMmRtA ArambhapuSTA ArambhAzca jIvopamardakAriNaH ato na te kAmasambhRtA ArambhanizritAH parigrahe niviSTAH duHkhayatIti duHkham-aSTaprakAraM karma tadvimocakA bhavanti-tasyApanetAro na bhavantItyarthaH // 3 // TIkArtha - jo artha anvaya tathA vyatireka dvArA pratipAdita kiyA jAtA hai, vaha sUkta-samIcIna rUpa meM kahA huA mAnA jAtA hai / pahale jo dharma varNita huA hai usakA pratipakSa adharma hai / jo prANI usa adharma kA Azraya lie hue haiM, usa para Tike hue haiM unakA digdarzana karAne hetu sUtrakAra kahate haiM-brAhmaNa, kSatriya, vaizya, cANDAla, bokkasa Adi jo vividha prakAra ke ArambhoM meM hiMsA Adi asat karmoM meM Asakta rahate hai, yantra pIDana, nirlAJchana, aMgAradAha-agni jalAkara koyale banAnA Adi kriyAyoM dvArA jIvoM kA upamarda -416 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayanaM hiMsA karate haiM, ve sabhI jIvoM ke upakArI-apakAra, nAza karane vAle haiM / ataH jIvoM ke sAtha unakA vaira bar3hatA hai / yaha Age kI gAthA kA kriyA pada hai / brAhmaNa se jo zUdra strI meM utpanna hotA hai, vaha niSAda kahA jAtA hai / brAhmaNa se vaizya strI meM jo paidA hotA hai use ambaSTha kahA jAtA hai / niSAda se ambaSTha jAti kI strI meM jo utpanna hotA hai, use vokkasa kahA jAtA hai| mAMsa hetu jo mRga evaM hAthI kI eSaNA karate haiM DhUMDhate hai, ve vyAghra evaM hastitApasa aiSika kahalAte haiM / athavA jo apane AhAra hetu kanda mUla Adi DhUMDhate haiM, athavA jo dUsare pAkhaNDI jana nAnA prakAra ke upAyoM se bhakSya-bhojya padArtha tathA viSaya sAdhana, bhoga ke upakaraNa DhUMDhate haiM, ve saba aiSika kahe jAte haiM / kalopajIvi-jo kalAoM dvArA apanI jIvikA calAte haiM, ve mAyA pradhAna vaizya yA zUdra, kRSi karane vAle evaM ahIra jAti ke loga pRthaka-pRthaka nAmoM se pukAre jAte haiM // 2 // : jo cAroM ora se grahaNa kiyA jAtA hai, liyA jAtA hai vaha parigraha kahalAtA hai / dvipada, catuSpada, dhana, dhAnya, hiraNya tathA svarNa Adi meM mamatva rakhanA parigraha hai / jo prANI parigraha meM niviSTa yA lolupa hote haiM, Arambha samArambha meM Asakta rahate haiM, jisake sambandha meM pUrva gAthA meM ullekha huA hai, unake pApa-asAtAvedanIya karma kI atyanta vRddhi hotI hai / ve saiMkar3oM janmoM meM bhI una karmoM kA nAza nahIM kara pAte, 'veraM tesiM pavaTuMi' kahIM kahIM aisA pATha milatA hai / isakA Azaya yaha hai ki jo jisa prakAra, jisa prANI kA upamarda-vyApAdana karatA hai, vaha usI taraha saikar3oM bAra saMsAra meM duHkha bhogatA hai / jamadagni aura kRtavIryya Adi kI jyoM putrapautroM taka unakA vaira bar3hatA jAtA hai / aisA kyoM hotA hai ? isakA samAdhAna karate hue kahate haiM-ve kAma pravRttabhoga lolupa, Arambha puSTa-jIvoM ke Arambha samArambha, ghAta Adi meM saMlagna hai / ataH eva ve kAma sambhRtaviSayAsakta tathA Arambhamizrita-Arambha samArambha saMlagna parigraha saMniviSTa-parigraha se baddha jIva duHkha janaka aSTa vidha karmoM kA apagama nahIM kara sakate // 3 // AghAya kiccamAheuM, nAio visaesiNo / anne haraMti taM vittaM kammI kammehiM kiccatI // 4 // chAyA - AghAtakRtyamAdhAtuM, jJAtayo viSayaiSiNaH / anye haranti tad vittaM, karmI karmabhiH kRtyate // anuvAda - jJAtijana-svajana-pArivArika vRnda, viSayaiSI-sAMsArika sukha evaM dhana ke lobhI hote haiM, ve apane mRta pArivArika ke dAha saMskAra Adi maraNa kriyA karane ke anantara usakA dhana hara lete haiM / pApa karma pUrvaka jisane dhana kA saMcaya kiyA vaha mRta puruSa ekAkI apane pApa kA phala bhogatA hai| TIkA - kiJcAnyat-Ahanyante-apanIyante vinAzyante prANinAM daza prakArA api prANA yasmin sa AghAto-maraNaM tasmai tatra vA kRtam-agnisaMskArajalAJjalipradAnapitRpiNDAdikamAghAtakRtyaM tadAdhAtum-AdhAya kRtvApazcAt 'jJAtayaH' svajanAH putrakalatrabhrAtRvyAdayaH, kimbhUtAH?-viSayAnanveSTuM zIlaM yeSAM te'nye'pi viSayaiSikAH santasyasya duHkhArjitaM 'vittaM' dravyajAtam 'apaharanti' svIkurvanti, tathA coktam - "tata stenArjitairdravyaidAra zca parirakSitaiH / krIDantyanye narA rAjana ! hRSTAstuSTA hyalaGkRtA // 1 / " sa tu dratyArjanaparAyaNaH sAvadyAnuSThAnavAnkarmavAn pApI svakRtaiH karmabhiH saMsAre 'kRtyate' chidyate pIDyata itiyAvat // 4 // svajanAzca tadvyopajIvinastatrANAya na bhavantIti darzayitumAha - 417) Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - jisameM prANiyoM ke dasa prakAra ke prANoM kA Ahanana yA vinAza hotA hai, use AghAta kahate haiM / vaha maraNa hai / usake hone ke anantara jo agni saMskAra, jalAjaMlI pradAna tathA pitRpiNDa Adi kArya kie jAte haiM, unheM AghAta kRtya kahA jAtA hai / unheM kara usake putra, stra strI, bhatIje Adi pArivArika jana jo sAMsArika sukha lipsu hote. haiM, kaSTapUrvaka usa dvArA arjita kie hue dhana ko hara lete haiM / jaisA kisI guru dvArA kisI rAjA ko udiSTa kara kahA gayA hai ki-he rAjan ! jisane dhana kA arjana kiyA, striyoM se vivAha kiyA, jinakA parirakSaNa kiyA, usake mara jAne ke bAda dUsare loga harSita parituSTa tathA AbhUSaNoM se susajjita hokara usake dhana va striyoM ke sAtha krIr3A karate haiM / kintu sAvadya-pApayukta karma dvArA dhana kA arjana karane vAlA vaha mRta pApI puruSa apane kie hue karmoM ke phalasvarUpa saMsAra meM kATA jAtA hai, chedana-bhedana Adi ke rUpa meM taraha-taraha se yAtanAeM pAtA hai / // 4 // usake dravya kA bhoga karane vAle puruSa usake lie zaraNaprada nahIM hote / aisA digdarzana karAte hue sUtrakAra kahate haiM / mAyA pitA bahusA bhAyA, bhajA putrA ya orasA / nAlaM te tava tANAya, luppaMtassa sakammuNA // 5 // chAyA - mAtA, pitA, snuSA bhrAtA, bhAryA putrAzcaurasAH / . nAlaM te tava trANAya, lapyamAnasya svakarmaNA // anuvAda - apane dvArA kRta pApoM ke pariNAma svarUpa lupyamAna-pIDyamAna kaSTa pAte hue prANI ko usake mAtA-pitA patohu-putra vadhU, bhAI, bhAryA aura saputra Adi koI bhI trANa nahIM de sakate / ____TIkA - 'mAtA' jananIM 'pitA' janakaH 'snuSA' putravadhUH 'bhrAtAH' sahodaraH tathA 'bhAryA' kalatraM putrAzcaurasAH -svaniSpAditA ete sarve'pi mAtrAdayo ye cAnye zvazurAdayaste tava saMsAracakravAle svakarmabhirvilupyamAnasya trANAya 'nAlaM' na samarthAbhavantIti, ihApi tAvanneme trANAya kimutAmutreti, dRSTAntazcAtra kAla saukarika sutaH sulasanAmA abhayakumArasya sakhA, tena mahAsattvena svajanAbhyarthitenApi na prANiSvapakRtam, api tyAtmanyeveti // 5 // __TIkArtha - janma dene vAlI mAtA-pitA, putra vadhU, sagA bhAI, apanI patnI evaM apane aura suputra ye sabhI tathA zvasura Adi anya sabhI saMbaMdhI apane dvArA kRta karmoM se saMsAra meM pIr3ita hote hue tumheM saMsAra meM trANa de sakane meM, tumhArI rakSA karane meM samartha nahIM haiM / jaba ve isa loka meM bhI tumheM duHkha se trANa nahIM de sakate, bacA nahIM sakate to paraloka meM trANa dene kI AzA hI kahA~ hai / isa viSaya meM kAla saukarika nAmaka kasAI ke putra sulasa kA dRSTAnta hai / vaha abhayakumAra kA sakhA-mitra thA / usake pArivArika janoM ne prANI vadha hetu usakI bahuta abhyarthanA kI, jora diyA, kintu usane prANiyoM kA jarA bhI apakAra nahIM kiyA, hiMsA nahIM kI, kintu apane hI hAtha para kulhAr3I se prahAra kara liyA / eyamaTuM nimmamo sapehAe, nirahaMkAro, paramANu gAmiyaM / carebhikkhU jiNAhiyaM // 6 // 418 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayana chAyA - etadarthaM sa prekSya, paramArthAnugAmukam / ___ nirmamo nirahaGkAraH, cared bhikSurjinAhitam // anuvAda - uparyukta kathana ko samajhatA huA, samyak darzana, jJAna evaM cAritra hI mokSa kA mArga hai| yaha jAnakara nirmama-mamatvarahita, nirahaMkAra-abhimAna varjita bhikSu vItarAga prarUpita dharma kA anusaraNa kare / TIkA- kiJcAnyat-dharmarahitAnAMsvakRtakarmavilupyamAnAnAmaihikAmuSmikayorna kazcitrANAyeti enaM pUrvoktamarthaM sa prekSApUrvakArI 'pratyupekSya' vicAryAvagamya ca paramaH-pradhAnabhUto ('rtho) mokSaH saMyamo vA tamanugacchatIti tacchIlaca paramArthAnugAmukaH-samyagdarzanAdistaM ca pratyupekSya, ktvApratyayAntasya pUrvakAlavAcitayA kriyAntara savyapekSatvAt tadAha-nirgataM mamatvaM bAhyAbhyantareSu vastuSu yasmAdasau nirmama:tathA nirgato'haGkAraH-abhimAnaH pUrvaizvaryajAtyadimadajanitastathA tapaH svAdhyAyalAbhAdijanito vA yasmAdasau nirahaGkAro-rAgadveSarahita ityarthaH, sa evambhUto bhikSurjinairAhita:pratipAdito'nuSThito vA yo mArgo jinAnAM vA sambandhI yo'bhihito mArgastaM 'cared' anutiSThediti // 6 // TIkArtha - apane dvArA kie hue karmoM dvArA vilupyamAna-pIDyamAna duHkha bhogate hue dharmarahita prANI ko isa loka yA paraloka meM koI bhI trANa nahIM de sakatA / yaha pahale kahA jA cukA hai / buddhimAna puruSa yaha jAnakara tathA samyak darzana, jJAna evaM cAritra hI paramArtha-mokSa yA saMyama kA kAraNa hai / yaha vicArakara bAhya evaM AbhyAntara vastuoM meM mamatva na rakhe / vyAkaraNa kI dRSTi se ktvA pratyayAnta zabda parvakAlika artha // lie rahatA hai / isalie vaha anya kriyA kI apekSA rakhatA hai| ataeva zAstrakAra ne isI rUpa meM yahA~ batalAyA hai / sAdhu apane pahale aizvarya tathA jAti ke mada se janita tapazcaraNa, svAdhyAya evaM lAbha Adi se utpanna ahaMkAra-abhimAna bhI na kare kintu vaha rAga dveSa rahita hokara vartanazIla rahe / isa prakAra rahatA huA tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita anuSThita-Acarita mArga kA anusaraNa kare / ciccA vitaM ca putte ya, NAio ya pariggahaM / ciccA Na NaMtagaM soyaM, * niravekkho parivvae // 7 // chAyA - tyatkvA vittaJca putrAMzca, jJAtIMzca parigraham / tyaktvA'ntagaM zokaM, nirapekSaH parivrajet // anuvAda - manuSya vitta-dhana sampatti, putra jJAti-svajAti jana tathA parigraha evaM Antarika zokaazAMta bhAva kA parityAga kara nirapekSa sabhI apekSAoM, AsaktiyoM se vivarjita hokara parivrajyA kAsaMyama kA pAlana kare / TIkA - apica-saMsArasvabhAvaparijJAnaparikarmitamatirviditavedyaH samyak 'tyastvA' parityajya kiM tada?vittaM dravyajAtaMputrAMzca tyaktvA, puDheSvadhikaH sneho bhavatIti putragrahaNaM, tathA 'jJAtIn' svajanAMzca tyaktvA tathA 'parigrahaM' cAntaramamatvarUpaMNakAro vAkyAlaGkAre antaM gacchatItyantago duSparityaja ityartha: antako vA vinAzakArItyarthaH Atmani vA gacchatItyAtmaga Antara ityarthaH taM tathAbhUtaM 'zokaM' saMtApaM 'tyaktvA' parityajya zroto vAmithyAtvAviratipramAdakaSAyAtmakaM karmAzravadvArabhUtaM parityajya pAThAntaraM vA 'ciccA NaNaMtagaM soyaM' anta gacchatItyantaga -419) Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram na antagamanantagaM zrotaH zokaM vA parityajya 'nirapekSaH' putradAradhanadhAnyahiraNyAdikamanapekSamANaH san AmokSAya pari-samantAt saMyamAnuSThAne 'vrajet' parivrajediti, tathA coktama - "chaliyA avayakkhaMtA nirAvayakkhA gayA aviggheNaM / tamhA pavayaNa sAre nivAyakSeNa hoyatvaM // 1 // chAyA - chalitA apekSamANA nirapekSamANAgatA avighnena / tasmAtpravacAhAre nirapekSeNa bhavitavyam // 1 // bhoge avayakkhaMtA paDati saMsArasAgare dhore / bhogehi niravayakkhA taraMti saMsAra kaMtAraM // 2 // iti // 7 // chAyA - bhogAnapekSamANAH patanti saMsArasAgare ghore / bhogeSu nirapekSAstaranti saMsArakAntAraM // 1 // TIkArtha - saMsAra ke svabhAva ke parijJAna se zuddha, buddhiyukta-vidita vedya-jAnane yogya padArthoM kA parijJAtA puruSa dravyajAta-dravyasamUha-vipula dhana, vaibhava kA tathA putroM kA, svajana varga kA Abhyantara mamatva rUpa parigraha kA duHkha se chor3ane yogya athavA vinAzaprada athavA AtmA ke antaravartI saMtApa ko chor3akara mithyAtva avirati pramAda evaM kaSAya rUpa karma ke AzravadvAroM ko chor3akara athavA 'cijjA NaNaMtagaM soyaM' isa pAThAntara ke anusAra antarahita zrota yA zoka ko chor3akara sAdhu putra, strI, dhana-dhAnya tathA hiraNya Adi kI jarA bhI apekSA na rakhatA huA, jaba taka mokSa prApta na ho jAya, saMyama kI sAdhanA meM udyata rahe / putroM meM manuSya kA adhika sneha hotA hai / isalie isa prasaMga meM putra kA grahaNa vizeSa rUpa meM kiyA gayA hai / yahA~ Na zabda vAkyAlaMkAra ke artha meM AyA hai / astu kahA gayA hai ki-jinhoMne parigraha Adi meM mamatva rakhA, unameM Asakta rahe ve AdhyAtmika dRSTi se chale gae, Thage gae, kintu jo inase nirapekSa rahe, ve binA kisI vighna bAdhA ke isa saMsAra samudra ko lAMgha gae, pAra kara gae / ataeva pravacana sArajJa-bhagavAna dvArA nirUpita siddhAnta vettA puruSa sarvathA nirapekSa rheN| jo bhogoM meM Asakta rahate haiM, ve ghora saMsAra sAgara meM patita hote haiM / jo bhogoM meM nirapekSa anAsakta hote haiM ve saMsAra rUpI bhayAnaka vana ko lAMgha jAte haiM / pur3havI u agaNI vAU, taNarukkha sabIyagA / aMDayA poyajarAU, rasasaMseyaubbhiyA // 8 // chAyA - pRthivItvarnivAyu stRNavRkSAH sabIjakAH / aNDajAH potajarAyujAH, rasasaMsvedIdbhijjAH // anuvAda - pRthvI, agni, vAyu, tRNa, vRkSa, bIja, aNDaja, potaja, jarAyuja, rasaja, svedaja, udbhijja ye samasta jIva haiN| TIkA - sa evaM pravrajitaH suvratAvasthitAtmA'hiMsAdiSu vrateSu prayateta, tatrAhiMsAprasiddhayarthamAha-'puDhavI u' ityAdi zlokadvayaM, tatra pRthivIkAyikAH sUkSmabAdaraparyAptakAparyAptakabhedabhinnAH tathA'pkAyikA agnikAyikA vAyukAyikAzcaivambhUtA eva, vanaspatikAyikAnlezataHsabhedAmAha-tRNAni'kuzavaccakAdIni 'vRkSAH' cUtAzokAdikAH saha bIjaivartante iti sabIjAH, bIjAni tu zAligodhUmayavAdIni, ete ekendriyAH paJcApi kAyAH tathA potA eva jAtAH motajA-hastizarabhAdayaH tathA jarAyujA ye jambAlaveSTitAH samutpadyante gomanuSyAdayaH tathA rasAtdadhisauvIrakAderjAtA rasajAstathA saMsvedAjAtAH saMsvedajA-nyUkAmatkuNAdayaH 'udbhijAH' ||khnyjriittkdrduraady iti, ajJAtabhedA hi duHkhena rakSyanta ityato bhedenopanyAsa iti // 8 // --420) Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayanaM TIkArtha - pravarjita-dIkSita sAdhu uttama vratoM meM sthita hotA huA ahiMsAdi mahAvratoM kI sAdhanA meM prayatnazIla rahe / ahiMsA kI prasiddhi-abhivyakti hetu sUtrakAra 'pur3havIu' ityAdi do zloka kahate haiM / pRthvIkAya ke jIvasUkSma bAdara, sthUla, paryApta-paryApti sahita evaM aparyApta-paryApti rahita bheda se bhinna-bhinna haiM / isI prakAra apakAya ke, agnikAya ke tathA vAyukAya ke jIva bhI pRthvI kAya ke jIvoM ke sadRza hI bhedayukta hai| sUtrakAra aba saMkSipta rUpa meM vanaspati kAya ke jIvoM ke bheda jJApita karate hai-kuza aura vaccaka Adi, tRNa, Ama evaM azoka Adi vRkSa, zAli-cAvala, gehU~ aura yava-jau Adi bIja meM ye pAMcoM hI jIvakAya ekendriya haiM / aba zAstrakAra chaThe trasakAya kA nirUpaNa karate hue batalAte haiM-aNDe se utpanna hone vAle zakuni-bAja, gRha-kokila tathA sarisRpa-reMgakara calane vAle prANI aNDaja haiM / baccoM ke rUpa meM utpanna hone vAle hAthI, sarabha Adi potaja haiM / jambAlajara se veSTita lipaTe hue hokara paidA hone vAle gAya tathA manuSya Adi jarAyuja haiM / dahI, sauvIra-kAMjI Adi se utpanna hone vAle jIva rasaja haiM / sveda pasIne se paidA hone vAle yUka-jUM, khaTamala Adi prANI svedaja haiM / khaJjarITa-TiDDI, mer3haka Adi prANI udabhijja haiM / inake bheda jJAta kie binAjAne binA inakI rakSA kara pAnA bar3A kaThina hai / ataH yahA~ inake bhedoM kA upanyAsa-kathana kiyA gayA hai| etehiM chahiM kAehiM, taM vijaM parijANiyA / maNasA kAyavakkeNaM, NAraMbhI Na pariggahI // 9 // chAyA - etaiH SaDbhiH kAyaistad vidvAn parijAnIyAt / manasA kAya vAkyena nArambhI na parigrahI // anuvAda - vidvAna-vivekazIla puruSa ina cha: kAryoM ko jIva samajhakara mana, vacana tathA zarIra dvArA, inakA Arambha na kare, parigraha na kare / TIkA-'ebhiH' pUrvoktaiH SaDbhirapi kAyaiH' trasasthAvara rUpaiH sUkSmabAdaraparyAptakAparyAptakabhedabhinanairnArambhI nApi parigrahI syAditi sambandhaH, tadetad 'vidvAn' suzrutiko jJaparijJayA parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA manovAkkAyakarmabhirjIvopamardakAriNa mArambhaM parigrahaM ca pariharediti // 9 // TIkArtha - ye pahale kahe gae cha: kAya ke jIva jo trasa, sthAvara-sUkSma, bAdara-sthUla paryApta evaM aparyApta bheda yukta hai, inakA na to Arambha-atipAta aura na parigraha hI kare / vivekazIla puruSa jJaparijJA dvArA inheM parijJAta kara tathA pratyAkhAna parijJA dvArA tathA mana, vacana evaM zarIra dvArA inake hiMsA mUlaka Arambha samArambha tathA parigraha kA varjana kare / musAvAyaM bahiddhaM ca, uggahaM ca ajAiyA / satthAdANAiM logaMsi, taM vijaM parijANiyA // 10 // chAyA - mRSAvAdaM maithunaJcA, vagrahaJcAyAcitam / zastrANyAdAnAni loke, tadvidvAn parijAnIyAt // 421 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda mRSAvAda-asatya bhASaNa karanA, abrahmacarya sevana karanA, parigraha rakhanA evaM adattAdAnakisI dvArA nahIM dI gaI vastu apane Apa le lenA ye saba loka meM zastra ke tulya haiM tathA karmabaMdha ke kAraNa haiM / ataH vidvAn vivekazIla muni inheM jJeya parIjJA dvArA jAne / TIkA zeSavratAnyadhikRtyAha - mRSA asadbhUto vAdo mRSAvAdastaM vidvAn pratyAkhyAnaparijJayA pariharet tathA 'bahirddha' ti maithunaM 'avagrahaM' parigrahamayAcitam - adattAdAnaM, (graM. 5250) yadivA bahiddhamiti - maithunaparigrahau avagrahamayAcitamityanenAdattAdAnaM gRhItaM, etAni ca mRSAvAdAdIni prANyupatApakAritvAt zastrANIva zastrANi vartante / tathA''dAyate-gRhyate'STaprakAraM karmaibhiriti (AdAnAni ) karmopAdAnakAraNAnyasmin loke, tadetatsarvaM vidvAn jJaparijJayA parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pariharediti // 10 // - TIkArtha - sUtrakAra aba bAkI ke vratoM ke sambandha meM pratipAdita karate haiN| jo jaisA nahIM hai use vaisA kahanA mRSAvAda kahalAtA hai / vidvAn jJAnI sAdhu pratyAkhyAna parijJA se inakA tyAga kare / maithuna ko 'bahiddha' kahA jAtA hai tathA parigraha ko avagraha evaM adattAdAna ko ayAcita kahA jAtA hai / athavA 'bahiddha' zabda se abrahmacarya tathA parigraha donoM kA grahaNa hotA hai / avagraha evaM ayAcita pada se adattAdAna liyA jAtA hai| asatya bhASaNa Adi prANiyoM ke lie duHkha utpanna karane ke kAraNa zastra ke sadRza haiM tathA aSTavidha karma baMdha hetu haiM / vivekazIla puruSa yaha jJaparijJA dvArA inheM jAnakara pratyAkhyAna parijJA dvArA inakA parityAga kare / OM OM paliuMcaNaM ca bhayaNaM ca, thaMDillussayaNANi yA / dhUNAdANAI logaMsi, taM vijjaM parijANiyA // 11 // chAyA - palikuJjanaJca bhajaJca, sthaNDilocchayaNANi ca / dhUnayAdAnAti loke, tadvidvAn pari jAnIyAt // anuvAda - parikuJcana - mAyA, bhajana-lobha, zadrila-krodha tathA ucchayana-mAna ye loka meM karma baMdhana ke kAraNa haiM / vivekazIla muni inake svarUpa ko jAnakara inakA parityAga kareM / TIkA kiJcAnyat paJcamahAvratadhAraNamapi kaSAyiNo niSphalaM syAdatastatsAphalyApAdanArthaM kaSAya nirodho vidheya iti darzayati-pari-samantAt kuJcyante vakratAmApAdyante kriyA yena mAyAnuSThAne tatpalikuJcanaM mAyeti bhaNyate, tathA bhajyate sarvatrAtmA prahvIkriyate yena sa bhajano - lobhastaM, tathA yadudayena hyAtmA sadasadviveka vikalatvAt sthaNDilavadbhavati sa sthaNDilaH- krodhaH, yasmiMzca satyUrdhvaM zrayati jAtyAdinA darpAdhmAtaH puruSa uttAnI bhavati sa ucchrAyo-mAnaH, chAndasatvAnnapuMsakaliGgatA, jAtyAdi madasthAnAnAM bahutvAt tatkAryasyApi mAnasya bahutvamato bahuvacanaM, cakArAH svagatabhedasaMsUcanArthAH samuccayArthA vA dhUnayeti pratyekaM kriyA yojanIyA, tadyathA-palikuJcanaMmAyAM dhUnaya dhUnIhi vA, tathA bhajanaM- lobhaM tathA sthaNDilaM-krodhaM tathA ucchrAyaM-mAnaM, vicitratvAt sUtrasya kraMmollaGghanena nirdezo na doSAyeti, yadi vA rAgasya dustyajatvAt lobhasya ca mAyApUrvakatvAdityAdAveva mAyAlo bhayorUpanyAsa iti, kaSAyaparityAge vidheye punaraparaM kAraNamAha - etAni palikuJcanAdIni asmin loke AdAnAni varttante, tadevAdvidvAn jJaparijJayAparijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pratyAkSI // 11 // 422 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayana TIkArtha - jisa manuSya meM kaSAya vidyamAna rahate haiM usakA paMca mahAvrata dhAraNa karanA niSphala-vyartha hai / ataH paMca mahAvrata ko saphala-sArthaka banAne hetu kaSAya kA nirodha-avarodha karanA cAhie / sUtrakAra isakA digdarzana karAte haiM / jisa dvArA manuSya kI kriyA vakratA-TeDhApana prApta karatI hai, saralatA ko chor3akara kuTilatA pUrNa bana jAtI hai, use palikuncana kahate haiM / yaha mAyA kA nAma hai / jisa dvArA AtmA sarvatra jhuka jAtI hai, AkRSTa ho jAtI hai, yaha bhajana kahA jAtA hai / yaha lobha kA vAcaka hai jisake udita hone para AtmA sat asat ke viveka se vivarjita hokara sthaDiMla ke sadRza ho jAtI hai, malina ho jAtI hai, vaha sthaDiMla kahA jAtA hai / ye krodha kA nAma hai jisake hone se AtmA jAti Adi ke darpa se uddhata hokara uttAna hotI hai| ahaMkAra se uddhata bana jAtI hai / use ucchAya kahA jAtA hai / yaha mAna kA sUcaka hai / mAna zabda vyAkaraNa ke anusAra pulliMga meM hai kintu chAMdasa yA ArSa prayoga hone ke kAraNa yahA~ napuMsaka liMga meM AyA hai / mada ke jAti Adi bahuta se sthAna hai isalie yahA~ bahuvacana kA prayoga huA hai / yahA~ AyA huA cakAra svagata bheda ke sarAMcaka hetu hai athavA vaha samucya ke artha meM hai / yahA~ dhUnaya-dhUna DAlo, samApta kara DAlo, yA tyAga do, isa kriyA kA pratyeka ke sAtha yojana karanA cAhie, jor3anA cAhie / jaise mAyA kA dhUnana karo, use tyAgo, lobha ko tyAgo ityAdi / yahA~ mAyA, lobha, krodha aura mAna isa prakAra jo kramolaMghana huA hai-ye yathAkrama nahIM Aye haiM isakA kAraNa sUtra kI apanI vicitratA, vividhatA yA vizeSatA ke kAraNa doSa nahIM hai, athavA rAga duStyAjya hai-use chor3anA bahuta kaThina hai tathA lobha mAyA pUrvaka hI hotA hai-pahale mAyA hotI hai| phira lobha hotA hai / ataH zuru meM mAyA yA lobha kA upanyAsa-nirdeza kiyA gayA hai / kaSAyoM ke tyAma ke sandarbha meM sUtrakAra bhI batalAte haiM / tadanusAra saMsAra meM mAyA Adi karmoM ke baMdha ke kAraNa hai / vivekI puruSa ye jAnakara inakA parityAga kreN| dhoyaNaM rayaNaM ceva, batthIkammaM virayeNa / vamaNaMjaNa palImaMthaM, taM vijaM parijANiyA // 12 // chAyA - dhAvanaM raJcanaJcaiva, bastikarma virecanam / vamanAJjanaM palimanthaM, tadvidvAn parijAnIyAt // anuvAda - hAtha, paira Adi kA prakSAlana, raMjana, vastikarma, viraMcana vAmana tathA netrAjaMna Adi ye saba kArya saMyama ko naSTa kara DAlate haiM / ataH jJAnI puruSa ye jAnakara inakA tyAga kare / TIkA - punarapyuttaraguNAdhikRtyAha-dhAvanaM-prakSAlanaM hastapAdavastrAde raJjanamapi tasyaiva, cakAraH samuccayArthaH, evakAro'va dhAraNe, tathA vastikarma-anuvAsanA rUpaM tayA 'virecanaM' niruhAtmakamadhovireko vA vamanam-UrdhvavirekastathA'JjanaM nayanayoH, ityevamAdikamatyadapi zarIrasaMskArAdikaM yat 'saMyamapalimanthakAri' saMyamopadhAtarupaM tadetaddhidvAn svarUpatasyadvipAkatazca parijJAya pratyAcakSIt // 12 // apica - . TIkArtha - punaHzca sUtrakAra uttara guNoM ko udiSTa kara kahate haiM ki hAtha paira vastra Adi kA prakSAlanadhonA, raMjana-raMganA, bastIkarma-enImA lenA, virecana-julAba lenA, vAmana-auSadhi Adi lekara ulTI karanA aMjana (423 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram A~kha meM suramA Adi DAlanA, tathA anya bhI zarIra saMskAra, deha sajjA Adi saMyama ke upadyAtaka-vinAzaka haiM / vivekazIla muni unake svarUpa tathA vipAka - phala ko jAnakara unakA parityAga kareM / gaMdhamallasiNANaM ca daMta pakkhAlaNaM pariggahitthikammaM ca, taM vijjaM chAyA gandhamAlyasnAnAni danta prakSAlanaM tathA / parigrahastrIkarmANi tad vidvAn parijAnIyAt // - tahA / parijANiyA // 13 // anuvAda - gaMdha-zarIra meM sugandhita padArtha lagAnA, mAlya- puSpa mAlA dhAraNa karanA, snAna karanA, daMta prakSAlana karanA, parigraha rakhanA hasta karma karanA - ye pApa ke kAraNa haiM / vivekazIla muni ye jAnakara inase pRthak rahe, inakA tyAga kareM / TIkA 'gandhAH' koSThapuTAdayaH 'mAlyaM' jAtyAdikaM 'snAnaM ca ' zarIraprakSAlanaM dezataH sarvatazca, tathA 'dantaprakSAlanaM' kadambakASThAdinA tathA 'parigrahaH' sacittAdeH svIkaraNaM tathA striyo- divyamAnuSatairazcayaH tathA 'karma' karmAnuSThAnaM vA tadetatsarvaM karmopAdAnatayA saMsArakAraNatvena parijJAya vidvAna parityajediti // 13 // - TIkArtha - koSTapUTa Adi sugandhita padArtha, camelI Adi ke puSpoM kI mAlA, snAna - zarIra ke kucha bhAga ko yA sAre ko prakSAlita karanA-dhonA kadamba Adi kI TahanI se dAtoM kA prakSAlana karanA, sacitta padArthagrahaNa, svIkAra karanA, deva, mAnava yA tiryaMca jAti kI striyoM ke sAtha abrahmacarya sevana karanA tathA hastakarma karanA athavA ora bhI jo sAvadya pApayukta anuSThAna kArya haiM unheM karanA, ye saba karma baMdha ke kAraNa haiM / inase saMsAra meM janma maraNa kA cakra calatA rahatA hai| vivekazIla muni yaha jAnakara inakA parityAga kare / uddesiyaM kIyagaDaM, pAmiccaM ceva pUyaM aNesaNijjaM ca, taM vijjaM -- AhaDaM / parijANiyA // 14 // chAyA uddezikaM krItakrItaM pAmityaM caivAhRtam / pUya maneSaNIyaJca tadvidvAn parijAnIyAt // anuvAda - uddezika- sAdhu ko dene hetu jo AhAra - bhojana Adi taiyAra kiyA gayA hai jo krIta, kraya kiyA gayA hai, kharIdA gayA hai, pAmitya - sAdhu ko dene hetu jo anya kisI se udhAra liyA gayA ho, AhRtajo gRhasthoM dvArA lAyA gayA ho pUya-azuddha jo AdhAkarmI AhAra se mizrita ho tathA aneSaNIya- kisI bhI kAraNa se doSayukta yA azuddha ho, vivekazIla sAdhu use saMsAra bar3hane kA kAraNa jAnakara tyAgeM / TIkA - kiJcAnyat - sAdhvAdyuddezena yaddAnAya vyavasthApyate taduddezikaM, tathA krItaM krayastena krItaM gRhItaM krItakrItaM 'pAmicvaM 'tti sAdhvarthamanyata udyatakaM yadgRhyate tattaducyate cakAraH samuccayArthaH evakAro'vadhAraNArthaH, sAdhvarthaM yadgRhasthenAnIyate tadAhRtaM, tathA 'pUya' miti AdhAkarmAvayavasampRktaM zuddhamapyAhArajAtaM pUtibhavati, kiM bahunoktena ? yat kenaciddoSeNAneSalIyam - azuddhaM tatsarvaM vidvAn parijJAya saMsArakAraNatayA nispRhaH san pratyAcakSIteti // 14 // 424 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayanaM TIkArtha - sAdhu ko dene hetu jo AhAra bhojana Adi vyavasthApita kiyA jAtA hai- rakhA jAtA hai, use uddezika kahate haiM / jo AhAra sAdhu ke lie kraya kiyA jAtA kharIdA jAtA hai use krIta kahA jAtA hai| sAdhu ko dene hetu jo AhAra anya kisI se udhAra liyA jAtA hai use pAmitya kahA jAtA hai / yahA~ cakAra samuccaya ke artha meM hai / tathA evakAra avadhAraNA ke artha meM hai / sAdhu ko dene hetu gRhastha jo AhAra lAtA hai, vaha ahatta kahA jAtA hai| AdhAkarmI sadoSa AhAra ke eka kaNa se bhI sapraMtta hone para zuddha AhAra azuddha ho jAtA hai / aise AhAra ko praya yA pUrti kahA jAtA hai / aura adhika kyA kahA jAye, kisI bhI doSa se AhAra azuddha aneSaNIya - agrAhI ho to nispRha AkAMkSA rahita vivekazIla muni usako saMsAra kA janma-maraNa kA kAraNa jAnakara tyAga deM / AsUNimakkhirAgaM ca, giddhuvadhAyakammagaM / uccholaNaM ca kakkaM ca taM vijjaM parijANiyA // 15 // chAyA AzUna makSirAgaJca, gRddhayupaghAtakarmakam / uccholanaJca kalkaJca tadvidvAn parijAnIyAt // anuvAda rasAyana Adi kA sevana karanA, sundaratA ke lie A~khoM meM aMjana lagAnA, zabda Adi prItijanaka viSayoM meM Asakta rahanA, jIva hiMsA maya karma karanA jaise zItala sacita jala se ayatnapUrvaka hAtha paira Adi kA prakSAlana karanA, zarIra meM piTThI Adi malanA, ye saMsAra bar3hAne ke kAraNa haiN| sAdhu yaha jAnakara inakA parityAga kareM / - - TIkA kiJca yena ghRtapAnAdinA AhAravizeSena rasAyanakriyayA vA azUnaH san A - samantAt zUnI bhavati - balavAnupajAyate / tadAzUnItyucyate, yadivA AsUNiti - zlAghayA kriyamANayA A-samantAt zUnavacchUno laghuprakRtiH kazciddarpAdhmAtatvAt stabdho bhavati, tathA akSNAM 'rAgo' raJjanaM sauvIrAdikamaJjanamiti yAvat, evaM raseSu zabdAdiSu viSayeSu vA 'gRddhiM' gAddharyaM tAtparyamAsevA, tathopaghAtakarma-aparApakArakriyA yena kena citkarmaNA pareSAM jantUnAmupaghAto bhavati tadupaghAtakarmetyucyate, tadeva lezato darzayati- 'uccholanaM 'tti ayatanayA zItodakAdinA hastapAdAdiprakSAlanaM tathA 'kalkaM' loghrAdidravyasamudAyena zarIrodvartanakaM tadetatsarvaM karmabandhanAye tyevaM 'vidvAn' paNDito jJaparijJayA parijJAya pratyAkhyAnaparijJayApariharediti // 15 // TIkArtha ghRtapAna, athavA rasAyana kA sevana yA jisa AhAra vizeSa ke sevana manuSya baliSTha yA puSTha hotA hai, use AzUnI kahA jAtA hai athavA prazaMsA ko bhI AzUnI kahA jAtA hai kyoMki ochI pravRtti kA vyakti apanI tArIpha sunakara ahaMkAra se cUra ho jAtA hai / AzUnI kA sevana karanA, sundaratA ke lie netroM meM sauvIraka Adi kA aMjana lagAnA, rasoM meM athavA zabdAdi priya viSayoM meM lolupa bananA, prANiyoM ke upaghAtaka, upaghAta-vyApAdana karane vAle tathA unake apakAraka- apakAra yA burA karane vAle karma karanA, inake saMkSipta spaSTIkaraNa ke rUpa meM ayatna pUrvaka zItala sacita jala se hAtha paira Adi prakSAlita karanA tathA lodra Adi padArthoM kI pITThI banAkara usakA zarIra para udvartana karanA, masalanA, ye sabhI karmabaMdha ke hetu haiN| vivekazIla muni yaha jAnakara inakA parityAga kareM / - 425 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpasArIkayakirie, pariNAyataNANi ya / sAgAriyaM ca piMDa ca taM vijjaM parijANiyA // 16 // chAyA samprasArI - zrI sUtrakRtAGga sUtram kRtakriyaH praznAyatanAni ca / sAgArikaJca piNDaJca tadvidvAn parijAnIyAt // chAyA anuvAda - asaMyamI janoM ke sAtha sAMsArika viSayoM para bAtacIta karanA, asaMyama pUrNa kArya kI tArIpha karanA, jyotiSa ke savAloM kA javAba denA tathA zaiyyA tara kA jisake bhavana meM ruke ho usake svAmI kA AhAra lenA - usake yahAM se bhikSA lenA, yaha saMsAra bhramaNa ke kAraNa haiN| inheM jAnakara vivekazIla sAdhu inakA tyAga kareM / - " TIkA - apica - asaMyatai sArdhaM samprasAraNaM paryAlocanaM pariharediti vAkyazeSaH evamasaMyamAnuSThAnaM pratyupadezadAnaM, tathA 'kayakirio' nAma kRtA zobhanA gRhakaraNAdikA kriyA yena sa kRtakriya ityevamasaMyamAnuSThAna prazaMsanaM, tathA praznasya- Adarzapra zrAdaiH 'Ayatanam' AviSkaraNaM kathanaM yathAvivakSitapraznanirNayanAni, yadivA - praznAyatanAni laukikAnAM parasparavyavahAre mithyAzAstragatasaMzaye vA prazre sati yathAvasthitArthakathanadvAreNAyatanAni-nirNayanAnIti, tathA 'sAgArikaH'zayyAtarastasya piNDam AhAraM, yadivA- sAgArikapiNDamiti sUtakagRhapiNDaM jugupsitaM varNApasapiNDa vA, cazabdaH samuccaye, tadetatsarvaM vidvAn jJaparijJayA parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pariharediti // 16 // kiJcAnyatTIkArtha saMyama hIna puruSoM ke sAtha laukika viSayoM kI bAteM karanA, vicAra vimarza karanA sAdhu ko tyAga denA cAhie / use asaMyama ke anuSThAna AcaraNa kA upadeza nahIM karanA caahie| jisa puruSa ne apane bhavana Adi kI zobhA sajjA, sajAvaTa kI hai sAdhu ko usake rasa asaMyama mUlaka kArya kI prazaMsA nahIM karanI cAhie / use jyotiSa sambandhI savAloM kA javAba nahIM denA cAhie / athavA laukika puruSoM kA ApasI vyavahAra meM, unake mithyAtva mUlaka zAstroM ke sambandha meM unheM saMzaya hone para athavA una dvArA prazna kiye jAne para sAdhu ko usa zAstra ke yathArtha mantavya prakaTa kara nirNaya nahIM karanA caahie| zaiyyAtara ke yahA~ se, athavA sUtaka yukta ghara se, nIca ke ghara se sAdhu piNDa AhAra na le / sAdhu jJaparijJA se inako jAnakara inakA parityAga kare / - aTThAvayaM na sikkhijjA, vehAIyaM caNo vae / hatthakammaM vivAyaM ca taM vijjaM parijANiyA // 17 // aSTApadaM na zikSeta vedhAtItaJca no vadet / hastakarma vivAdaJca tat vidvAn parijAnIyAt // anuvAda - sAdhu arthapada - arthazAstra kA adhyayana na kare athavA aSTApada - drutakrIr3A kA abhyAsa na kare tathA adharma pUrNa vacana na bole / vaha hastakarma va vivAda na kre| vivekazIla puruSa inako bhava bhramaNa kA hetu mAnakara inakA parityAga kare / 426 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayana TIkA - aryate ityartho-dhanadhAnyahiraNyAdikaH padyate-gamyate yenArthastatpadaM zAstraM arthArthaM paramarthapadaM cANAkyAdikamarthazAstraM tanna 'zikSet' nAbhyasyet nApyaparaM prANyupamardakAri zAstraM zikSayet, yadivA-'aSTApadaM dyutakrIDAvizeSastaM na zikSeta, nApi pUrvazikSitamanuzIlayediti, tathA vedho' dharmAnuvedhastasmAdatItaM saddharmAnuvedhAtItamadharmapradhAnaM vaco no vadet yadivA-vedha iti vastravedho dyUtavizeSastagataM vacanamapi novaded AstAM tAvatkrIDanamiti, hastakarma pratItaM, yadi vA-'hastakarma' hastakriyA parasparaM hastavyApArapradhAnaH kalahastaM, tathA viruddhavAdaM vivAdaM zuSkavAdamityarthaH, caH samuccaye, tadetatsarvaM saMsArabhramaNakAraNaM jJaparijJayA parijJAya pratyAkhyAna parijJayA pratyAcakSIt // 17 // TIkArtha - jo arjita kiyA jAtA hai use artha kahate haiM / vaha dhana, dhAnya tathA hiraNya Adi hai| vaha artha jisake dvArA upalabdha hotA hai, milatA hai use arthapada kahate haiM athavA artha yA dhana arjita karane ke lie jo zAstra hai, use arthapada kahA jAtA hai / cANakya dvArA racita arthazAstra arthapada hai / sAdhu usakA abhyAsa-adhyayana na kare / una dUsare zAstroM kA bhI abhyAsa na kare, jo prANiyoM kI hiMsA kI zikSA dete haiN| gAthA meM Aye aTThAvaya pada kA saMskRta meM aSTApad bhI hotA hai / dyUtakrIr3A ko aSTApada kahA jAtA hai / sAdhu usakA zikSaNa na le / use na sIkhe tathA yadi usane pahale dyUta-jUe kA zikSaNa pAyA ho to usakA anuzIlana na kare / dharma kA ullaMghana vedha kahA jAtA hai / jisa dvArA dharma kA ullaMghana ho aisA adharmamaya vacana sAdhu na kahe / athavA vedha, vastra vedha kA bhI bodhaka hai / vastra vedha dyUta kA eka prakAra hai / sAdhu tadviSayaka vacana bhI na bole phira dyata krIDA yA jaA khelane kI to bAta hI kyA / hastakarma athavA hastakriyA paraspara Apasa meM eka dUsare ko hAthoM se-mukkoM Adi se mArane pITane ke rUpa meM kalaha tathA viruddha vAda, zuSka nirarthakavAdavivAda Adi saMsAra bhramaNa ke kAraNa haiM / yaha jAnakara sAdhu unakA parityAga kare / yahA~ caya zabda samuccaya ke artha meM prayukta huA hai| pANahAo ya chattaM ca, NAlIyaM vAlavIyaNaM / parakiriyaM annamannaM ca, taM vijaM parijANiyA // 18 // chAyA - upAnahI ca chatraJca, nAlikaM bAlavyajanam / parikriyAJcA'nyo'nyaM, tadvidvAn parijAnIyAt // anuvAda - upAnaha-jUte khaDAU pahananA, chatra-chAtA rakhanA, nAlika-dyuta krIr3A karanA, vAla vyajanapaMkhe se havA lenA hiMsAdi mUlaka parIkriyA-pArasparika kriyA inako karma baMdhA kA hetu jAnakara vivekazIla muni inakA parityAga kare / / TIkA - kiJca upAnahau-kASThapAduke ca tathA AtapAdinivAraNAya chatraM tathA 'nAlikA' dyUtakrIr3A vizeSastathA vAlaiH mayUrapicchairvA vyajanakaM tathA pareSAM sambandhinI kriyAmanyo'nyaM-parasparato'nyaniSpAdyAmanyaH karotyaparaniSpAdyAM cApara iti, caH samuccaye, tadetatsarvaM vidvAn' paNDitaH karmopAdAnakAraNatvena jJaparijJayA parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pariharediti // 18 // (427) Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - upAnaha-kASTapAdukA dhAraNa karanA, dhUpa ke Atapa Adi ke nivAraNa hetu dhUpa se bacane ke lie chAtA lagAnA, nAlikA dyUta krIDA karanA, mora ke paMkha Adi se bane hue paMkhe se havA lo evaM hiMsA janaka pArasparika kriyA Adi meM saMlagna rahanA, ye saba saMsAra bhramaNa - AvAgamana ke kAraNa haiN| yaha jAnakara sAdhu inakA tyAga kare / - chAyA uccAraM pAsavaNaM, hariesu Na kare muNI / viyaDeNa vAvi sAhu, NAvamajje (yamejjA ) kavAivi // 19 // - uccAraM prastravaNaM hariteSu na kuryyAnmuniH / vikaTena vA'pi saMhRtya, nAcameta kadAcidapi // - anuvAda - muni harI vanaspati yukta sthAna meM mala prazravaNa tyAga rUpa zauca kriyA na kare / bIja Adi ko dUrakara acita jala se bhI Acamana na kare / - TIkA tathA uccArapratraNAdikAM kriyAM hariteSUpari bIjeSu vA asthiNDile vA 'muniH' sAdhurnakuryAt, tathA 'vikaTena' vigatajIvenApyudakena 'saMhRtya' apanIya bIjAni haritAni vA 'nAcameta' na nirlepanaM kuryAt, kimutAvikaTe netibhAvaH // 19 // TIkArtha vivekazIla muni harI vanaspati tathA bIja Adi ke Upara anupayukta sthAna meM mala mUtra kA tyAga na kare / bIja harI vanaspati Adi haTAkara bhI vaha vaisA na kare / acita jala se bhI Acamana na kare / paramatte . paravatthaM annapANaM, acelo'vi " Na bhuMjeja kayAivi / taM vijaM parijANiyA // 20 // chAyA parAmatre 'nnapAnaM, na bhuJjIta kadAcidapi / paravastra macelo'pi tadvidvAn parijAnIyAt // anuvAda - muni parAmatra - dUsare ke gRhastha ke pAtra meM AhAra na kare, na jala kA sevana kare / vastra na bhI hoM to vaha gRhastha ke vastra na pahane / ye saba munittva ke muni dharmaM ke pratikUla haiM / vivekazIla muni yaha jAnate hue isakA parityAga kare / TIkA - kiJca parasya gRhasthAsyAmatraM - bhAjanaM parAmatraM tatra puraH karmapazcAtkarmabhayAt hRtanaSTAdidoSasambhAvAcca annaM pAnaM ca munirna kadAcidapi bhuJjIta, yadivA - patadgrahadhAriNazchidrapANe : pANipAtraM parapAtraM, yadivA - pANipAtrasyAcchidrapANerjinakalpikAdeH patadgrahaH parapAtraM tatra saMyatavirAdhanAbhayAnna bhuJjIta tathA parasya gRhasthasya vastraM paravastraM tatsAdhuracelo'pisan pazcAtkarmAdidoSabhayAt hRtana - STAdidoSasambhavAcca na bibhRyAt, yadivA - jinakalpikAdiko'celo bhUtvA sarvamapi vastraM paravastramiti kRtvA na bibhRyAd, tadetatsarvaM parapAtrabhojanAdikaM saMyamavirAdhakatvena jJaparijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pariharediti // 20 // tathA 428 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayana TIkArtha - yahA~ parAmatra kA artha gRhastha kA pAtra hai / usa pAtra meM muni bhojana na kare aura pAnI bhI na pIye kyoMki usa pAtra meM Age yA pIche ke karma kA-sacita pAnI se dhoye jAne kA, hRta hone kA, corI cale jAne kA, naSTa hone kA, hAtha se girakara TUTa jAne kA bhaya banA rahatA hai / athavA sthavira kalpI sAdhuoM ke lie pAtra rakhanA vihita hai / ataH ve pAtra rakhate haiM, kyoMki unakI aMjali chidrayukta hotI hai / isalie sthavira muni kA hAtha kA pAtra bhI parapAtra hai| usameM vaha AhAra na kareM, tathA usa dvArA jala na pIye / athavA jinakalpI Adi muni pAtra nahIM rakhate / unakA pANI-pAtha yA aMjali hI pAtra hai| unakA achidra-chidra rahitakhUba saTAyA huA hAtha yA aMjali hI unakA pAtra hai / jinakalpI muni ke lie dUsare sabhI pAtra para pAtra haiN| unameM ve saMyama kI virAdhanA mAnate haiM / ata: saMyama TUTane ke bhaya se ve vaise pAtra meM bhojana na kare, pAnI na pIye / sAdhu vastra rahita hote hue bhI pahale yA pIche karmAdi doSa ke bhaya se acitta jala se dhoye jAne tathA corI ho jAne tathA naSTa ho jAne Adi ke bhaya se gRhastha kA vastra dhAraNa na kare, athavA jinakalpI muni vastra rahita hote haiM, unake lie sabhI vastra mAtra hI paravastra haiM / isIlie unheM vastra dhAraNa nahIM karanA cAhie / isa prakAra sArAMza yaha hai ki sAdhu dvArA parapAtra meM bhojana karanA Adi saMyama kA virAdhaka hai / jJaparijJA dvArA yaha jAnakara pratyAkhyAna parijJA dvArA usakA parityAga kare / AsaMdI paliyaMke ya, NisijaM ca gihatare / saMpucchaNaM saraNaM vA, taM vijaM parijANiyA // 21 // chAyA - AsandI, paryaGkaJca, niSadyAJca gRhAntare / saMpraznaM smaraNaM vApi, tadvidvAn parijAnIyAt // anuvAda - sAdhu AsaMdI-maMca yA kursI para na baiThe / vaha palaMga para zayana na kare / gRhastha ke ghara ke andara yA do gharoM ke madhya meM jo saMkar3I galI ho, usameM na baiThe / vaha gRhastha kA kuzala kSema na pUche tathA parvajIvana meM kI haI apanI krIDA kA smaraNa na kare / ye sabhI bAteM saMsAra meM bhaTakAne vAlI haiN| yaha jAnakara vaha unakA parityAga kare / TIkA - 'AsandI' tyAsanavizeSaH, asya copalakSaNArthatvAtsarvo'pyAsanavidhirgRhItaH, tathA 'paryaMkaH' zayanavizeSaH, tathA gRhasyAntarmadhye gRhayorvA madhye niSadyAM vA''sanaM vA saMyamavirAdhanAbhayAtpariharet, tathA coktam - "gabhIra jhusirA ete, pANA duppaDilehagA / aguttI baMbhacerassa, ittIo vAvi saMkaNA // 1 // " chAyA - gambhIracchidrANi prANA duSprati lekhyAH / agupti brahmacaryasya striyo vApi zaMkanaM // 2 // ityAdi, tathA tatra gRhasthagRhe kuzalAdipracchanaM AtmIya zarIrAvayavapraccha (puJcha) naM vA tathA pUrva krIDitasmaraNaM 'vidvAn' viditavedyaH sannanAyeti jJaparijJayAparijJAya pratyAkhyAnaparijJayA pariharet // 21 // TIkArtha - Asana vizeSa ko AsaMdI kahA jAtA hai, yaha upalakSaNa hai / isase saba prakAra kI Asana vidhi-Asana viSayaka upakrama gRhIta hote haiM / zayana-vizeSa vizeSa rUpa se jisakA zayana karane meM upayoga 429 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram hotA hai, use paryaMka yA palaMga kahate haiM / gRhastha ke ghara ke bhItara yA do gharoM ke bIca ke saMkar3e sthAna meM zayana karanA yA baiThanA saMyama kI virAdhanA kA hetu hai| ataH sAdhu inakA parityAga kare / kahA gayA hai-gambhIramAMce yA khATa Adi AsanoM meM gambhIra - gahare chidra hote haiM, isalie unameM jIva sAkSAt dikhalAI nahIM par3ate, para unameM unakA honA AzaMkita hai / unakA pratilekhana nahIM ho sakatA tathA gRhastha ke ghara ke bhItara yA do gharoM ke bIca sthita hone se brahmacarya kI gupti - rakSA saMbhava nahIM hai / vahA~ strI saMsarga kI bhI zaMkA banI rahatI hai / gRhastha ke ghara ke parivAra ke kuzala kSema viSayaka samAcAra pUchanA, apanI deha ke aMgoM ko poMchanA tathA pahale kI huI krIr3AoM - bhoge hue viSaya bhogoM ko yAda karanA - ye saba anartha ke, AtmA ke adha: patana ke lie haiM / ataeva vidita vaidya-vastutatvavettA vivekazIla muni jJaparijJA dvArA ina sabako jAnakara pratyAkhyAna parijJA dvArA inakA parityAga kare // 21 // vaMdapUyaNA / jasaM kitiM saloyaM ca, jA savvaloyaMsi je kAmA, taM vijjaM parijANiyA // 22 // chAyA yazaH kIrtiH zlokazca yA ca vandanA pUjanA / sarvaloke ye kAmA stad vidvAn parijAnIyAt // anuvAda - yazasvitA, kIrti, prazasti, vandana, satkAra tathA samasta sAMsArika bhoga saMsAra bhramaNa ke kAraNa haiM, yaha jAnakara vivekazIla muni inakA tyAga kara de / TIkA - apica bahusamarasaGghaTTanirvahaNazauryalakSaNaM yazaH dAnasAdhyA kIrti: jAtitapovAhuzrutyAdijanitAzlAghA, tathA yA ca surAsurAdhipaticakravartibaladevavAsudevAdibhirvandanA tathA taireva satkArapUrvikA vastrAdinA pUjanA tathA sarvasminnApi loke icchAmadanarUpA ye kecana kAmAstadetatsarvaM yazaH kIrti (zlokAdika :) mapakAritayA parijJAya pariharediti // 22 // TIkArtha bahuta bar3e saMgrAma meM yuddha kara vijaya prApta karane se saMsAra meM jo zaurya kI prasiddhi yA khyAti hotI hai, use yaza kahate haiM / atyadhika dAna dene kI jo prasiddhi prApta hotI hai, use kIrti kahA jAtA hai / ucca jAti meM janmane, tapazvacaraNa karane tathA zAstrAdhyayana karane se jo jagata meM khyAti milatI hai use zlAghA kahate haiM / devendra, asurendra, cakravatI, baladeva, vAsudeva Adi dvArA jo vandana namaskAra, vastrAdi dvArA satkAra evaM sammAna kiyA jAtA hai, vaha tathA samagra loka ke kAmabhoga-ina sabhI kI yaza, kIrti, prazasti Adi ko parijJAta kara - inake vAstavika svarUpa ko AtmasAt kara sAdhu inakA parityAga kare / jeNehaM Nivvahe bhikkhU, annapANaM tahAvihaM / aNuppayANamannesiM, yeneha nirvahed bhikSu rannapAnaM tathAvidham / anupradAna manyeSAM tad vidvAn parijAnIyAt // 430 chAyA - taM vijjaM parijANiyA // 23 // Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayanaM anuvAda - isa saMsAra meM jisa anna, jala ke sevana karane se sAdhu kA saMyama vikRta ho jAtA hai, naSTa ho jAtA hai, vaisA anna pAnI Adi sAdhu kisI anya sAdhu ko na de / vaha AvAgamana ko bar3hAtA hai| vivekazIla muni yaha jAnatA huA isakA parityAga kare / TIkA - kiJcAnyat-'yena' annena pAnena vA tathAvidheneti suparizuddhena kAraNApekSayAtvazuddhena vA 'iha' asmin loke idaM saMyamayAtrAdikaM durbhikSarogAtaGkAdikaM vA bhikSuH nirvahet nirvAhayedvA tadannaM pAnaM vA 'tathAvidhaM' dravyakSetrakAlabhAvApekSayA 'zuddha' kalpaM gRhNIyAttathaiteSAm-annAdInAmanupradAnamanyasmai sAdhave saMyamayAtrA nirvahaNasamarthamanutiSThet, yadivA-yena kenacidanuSThitena 'imaM'saMyama nirvahet'nirvAhayed asAratAmApAdayettathAvidhamazanaM pAnaM vA'nyadvA tathAvidhamanuSThAnaM na kuryAt tathaiteSAmazanAdInAm 'anupradAnaM' gRhasthAnAM paratIrthikAnAM svayUthyAnAM vA saMyamopaghAtakaM nAnuzIlayediti, tadevatsarvaM jJaparijJayA jJAtvA samyak pariharediti // 23 // TIkArtha - jisa suparizuddha anna jala se athavA kAraNa kI apekSA se jisa azuddha anna jala se sAdhu isa jagata meM apanI saMyama yAtrA kA, durbhikSa-akAla, roga, AtaMka kA nirvAha karatA hai, aise samayoM meM jIvana calAtA hai, vaha sAdhu sAmAnya avasthA meM dravyakSetra kAla evaM bhAva kI apekSA se zuddha evaM kalpanIya anna jala grahaNa kare / tathA vaisA hI zuddha kalpanIya anna jala saMyama ke nirvahaNa hetu anya sAdhu ko de / athavA jo kArya karane se sAdhu kA saMyama asAra banatA hai, vikRta yA naSTa hotA hai, vaisA bhojana tathA pAnI use na de / vaise anya kArya bhI na kare, jisase saMyama naSTa hotA hai / vaisA azuddha bhojana Adi vaha kinhIM gRhasthoM ko, paratIrthikoM ko-paramatavAdiyoM ko athavA svayUthiko ko na de / sAdhu ina bAtoM ko saMyamopaghAtakasaMyama kA upaghAta karane vAlI mAnakara inakA parityANa kare / evaM udAha niggaMthe, mahAvIre mahAmuNI / aNaMta nANadaMsI se, dhamma desitavaM sutaM // 24 // chAyA - evamudAhRtavAn nigrantho, mahAvIro mahAmuniH / ___ anantajJAnadarzanI sa, dharma dezitavAn zrutam // anuvAda - nirgrantha-bAhya aura Abhyantara graMthiyoM se vimukta, anaMta jJAna, darzana ke dhanI bhagavAna mahAvIra ne isa dharma-cAritra evaM zruta-jJAna kA upadeza diyA hai / ____TIkA - yadupadezenaitatsarvaM kuryAttaM darzayitumAha-evam' anantaroktayA nItyA uddezakAderArabhya 'urAhu' tti udAhRtavAnuktavAn nirgataH sabAhyAbhyantaro grantho yasmAtsa nirgrantho 'mahAvIra' iti zrImadvardhamAnasvAmI mahAMzcAsau munizca mahAmuniH anantaM jJAnadarzanaM ca yasyAsAvanantajJAnadarzanI sa bhagavAn 'dharma' cAritralakSaNaM saMsArottAraNasamarthaM tathA 'zrutaM ca' jIvAdipadArtha saMsUcakaM 'dezitavAn' prakAzitavAn // 24 // kiJcAnyat - TIkArtha - pUrvavarNita zikSAoM kA, jinake upadeza se anusaraNa karanA cAhie, usa mahApuruSa kA digdarzana karAne hetu sUtrakAra kahate haiM-jinakI bAhya aura Abhyantara donoM prakAra kI graMthiyAM naSTa ho gaI haiM, jo ananta jJAna evaM darzana se yukta haiM aise bhagavAna mahAvIra svAmI ne cAritra rUpa tathA zruta-jIvAdi padArtha saMsUcaka jJAna rUpa dharma kI dezanA dI hai / 431 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram bhAsamANo na bhAsejjA, Neva vaMphejja mammayaM / mAtiTThANaM vivajjejjA, aNuciMtiya viyAgare // 25 // chAyA bhASamANo na bhASeta, naivAbhilapenmarmagam / mAtRsthAnaM vivarjayed, anucintya vyAgRNIyAt // - anuvAda jo muni bhASAsamita bhASA samiti se yukta hai, vaha dharma kA abhibhASaNa karatA huA bhI, upadeza karatA huA bhI na bolane vAle ke sadRza hai| jisase kisI ke hRdaya ko coTa pahu~ce, duHkha ho, sAdhu aisA vAkya na bole / vaha kapaTapUrNa vacana nahIM bole / jo bhI bole soca vicAra kara bole / TIkA yo hi bhASAsamitaH sa bhASamANo'pi dharmakathAsambandhamabhASaka evasyAt, uktaM ca"vayaNavihattIkusalovaogayaM bahuvihaM viyANaMto / divasaMpi bhAsamANo sAhU vaya guttayaM patto // 1 // " chAyA - vacanavibhakti kuzalo vacogataM bahuvidhaM vijAnam / divasamapi bhASamANaH sAdhurvacanaguptisamprAtaH // 1 // yadi vA yatrAnyaH kazcidratnAdhiko bhASamANastatrAntara eva sazrutiko'hamityevamabhimAnavAnnabhASeta, tathA marma gacchatIti marmagaM vaco na 'vaphejja' tti nAbhilaSet, yadvacanamucyamAnaM tathyamatathyaM vA sadyasya kasyacinmanaH pIDAmAdhatte tadvivekI na bhASeteti bhAvaH yadivA 'mAmakaM' mamIkAraH pakSapAtastaM bhASamANo'nyadA vA 'na vaMphejjati' nAbhilaSet, tathA 'mAtRsthAnaM' mAyApradhAnaM vaco vivarjayet, idamuktaM bhavati - paravaJcanabuddhayA gUDhacArapradhAno bhASamANo'bhASamANo vA'nyadA vA mAtRsthAnaM na kuryAditi, yadA tu vaktukAmo bhavati tadA naitadvacaH parAtmanorubhayorvA bAdhakamityevaM prAgvicintya vacanamudAharet, taduktam "pRvviM buddhIe pehittA, pacchA vakkamudAhare" ityAdi // 25 // chAyA pUrvaM buddhayAprekSayitvA pazcAd vAkyamudAhareta / TIkArtha - jo sAdhu bhASAsamita hai-bhASA samiti kA pAlana karatA hai, vaha dharmakathA kA - dhArmika siddhAntoM kA upadeza karatA huA bhI abhASaka nahIM bolane vAle ke samAna hI hai| jaise kahA gayA hai-jo sAdhu vacanavibhakti meM kuzala hai, vANI ke saMdarbha meM sUkSmatayA vizeSa jJAtA hai, vaha dinabhara bolatA huA bhI vacana gupti se yukta hI hai / athavA jahA~ koI ratnAdhika-saMyama jIvitavya meM variSTha puruSa bola rahA ho, usake bIca meM hI, "maiM sazrutika- uttama vidvAna hU~, isa abhimAna se yukta hokara sAdhu bhASaNa na kare / vaha aisA na bole, jo marmAntaka ho, marma ko pIr3ita karane vAlA ho / kahane kA abhiprAya yaha hai ki asatya ho yA satya ho, jisa vacana ke bolane se kisI ke mana meM pIr3A paidA ho, vivekayukta puruSa vaisA na bole / athavA sAdhu bhASaNa karatA huAbolatA huA pakSapAtapUrNa-kisI eka kA pakSa lete hue vANI na bole / vaha kapaTa evaM chalayukta bhASaNa na kre| kahane kA tAtparya yaha hai ki dUsare kI vaJcanA karane kI buddhi se, use Thagane ke irAde se vaha gUDhAcAra pradhAnatathya ko chipAkara bAta na kare / - - vaha bolate samaya yA anya samaya mAyA, kapaTa yA chalapUrNa vyavahAra na kre| jaba sAdhu bolanA cAhe, to yaha mana meM uhApoha kare, cintana kare ki yaha vacana apane yA anya ke yA donoM ke lie bAdhaka bAdhAjanaka 432 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayanaM yA pIDotpAdaka to nahIM hai / yaha socane ke bAda hI vaha bole / isalie kahA hai ki sAdhu pahale buddhi dvArA prekSaNa kare, vicAra pUrvaka samajhe, tatpazcAt vaha vacana bole / / tatthimA taiyA bhAsA jaM vadittA'NatappatI / jaM channaM taM na vattavvaM, esA ANA NiyaMThiyA // 26 // chAyA - tatreyaM tRtIyA bhASA yAmuktvA'nutapyate / yat channaM ttannavaktavyam esA''jJA naitthikI // anuvAda - bhASA ke cAra bheda mAne gae haiM / unameM asatya se mizrita bhASA tIsarA bheda hai / sAdhu vaisI bhASA na bole / vaha aisA bhI vacana na bole jisake bolane se use anutApa-pazcAtApa karanA par3e / jise saba channa-gupta rakhanA cAhate haiM, chipAte haiM sAdhu vaisA bhI na bole / nirgrantha bhagavAna mahAvIra kI yaha AjJA hai / TIkA - apica-satyA asatyAsatyAmRSA asatyAmRSetyevarupAsucatasRSu bhASAsumadhye tatreyaMsatyAmRSetyedabhidhAnA tRtIyA bhASA, sA ca kiJcinmRSA kiJcitsatyA ityevaMrupA, tadyathA-daza dvArakA asminnagare jAtA mRtA vA, tadatra nyUnAdhika sambhavesati saGghayAyA vyabhicArAtsatyA mRSAtvamiti,yAM caivaMrUpAM bhASAmuditvAanu-pazcAdbhASaNAjanmAntare vA tajanitena doSeNa 'tapyate' pIDyate kaleza bhAgbhavati, yadi vA-anutapyate kiM mamaivambhUtena bhASitenetyevaM pazcAttApaM vidhatte, tatazcedamuktaM bhavati-mizrApi bhASA doSAya kiM punarasatyA dvitIyA bhASA samastArtha visaMvAdinI?, tathA prathamApi bhASA satyA yA prANyupatApena doSAnuSaGgiNI sA na vAcyA, caturthyapya satyAmRSA bhASA yA budhairanAcIrNA sA na vaktatyeti, satyAyA api doSAnuSaGgitvamadhikRtyAha-yaddhacaH 'channati' kSaNu hiMsAyAM hiMsA pradhAnaM, taMdyathAvadhyatAM cauro'yaM lUyantAM kedArAH damyaMttAM gorathakA ityAdi, yadi vA-'channanti' pracchannaM yallokairapi yatnataH pracchAdyate tatsatyamapi na vaktavyamiti, 'eSA''jJA' ayamupadezo nigrantho-bhagavAMstasyeti // 26 // TIkArtha - bhASA ke cAra bheda mAne gae haiM, (1) satyA, (2) asatyA, (3) satyAmRSA (4) astyaamRssaa| inameM satyAmRSA tIsarI bhASA hai / vaha kucha satya hotI hai, aura kucha asatya hotI hai / jaise kisI ne kahA ki isa gA~va meM dasa bAlaka utpanna hue haiM, yA mare haiM / yahA~ dasa se nyUna yA adhika bAlakoM kA utpanna honA yA maranA bhI saMbhAvita hai / isalie saMkhyA meM vyabhicAra doSa yA antara ho ke kAraNa yaha vacana satya evaM asatya donoM hI hai / jisa vacana ko kahakara jIva janmAntara meM tajjanita doSa ke kAraNa paritapta dotA hai, pIr3ita hotA hai, kleza pAtA hai, pazcAtApa karatA hai ki maiMne kyoM aisA bhASaNa kiyA, maiMne aisA kyoM bolA / sAdhu aisA vacana bhI na bole / kahane kA abhiprAya yaha hai ki asatya se mizrita tIsarI bhASA bhI doSotpAdaka hai / phira samasta artha kI visaMvAdinI-viparIta batAne vAlI dUsarI asatya bhASA kA to kahanA hI kyA ? yadyapi pahalI bhASA sarvathA satya hai, kintu yadi usase prANiyoM ko upatApa hotA hai-pIr3A utpanna hotI hai, to vaha doSAnuSaGgiNI hai -doSa se anuSakta yA prasakta hai / sAdhu ko vaha nahIM bolanI cAhie / cauthI bhASA na satya hai, aura na asatya hai / vaha bhI vidvAnoM dvArA anAcIrNa-asevita hai / vidvAna usakA prayoga nahIM karate / isalie nahIM bolanI caahie| kahIM kahIM satya bhASA bhI doSa utpanna karatI hai / satrakAra yaha batalAe hae kahate haiM-jaise isakA vadha karo yaha cora hai, kyAriyoM ko kATo, ratha ke bailoM kA damana karo, niyantraNa karo, ityAdi ye satya paraka to haiM, -433 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kintu hiMsA pradhAna haiM, doSotpAdaka haiM / jisa bAta ko loga bar3e prayatna ke sAtha pracchAdita karate haiM-chipAye rakhate hai, vaha satya ho to bhI nahIM kahanI cAhie / yaha nirgrantha prabhu kI AjJA hai, upadeza hai / holAvAyaM, sahIvAyaM, tumaM tumaMti amaNunnaM chAyA anuvAda sAdhu kisI ko niSThura yA nIca zabda dvArA sambodhita kara na bulAye tathA kisI ko mitra Adi ke rUpa meM udiSTa kara na bole tathA kisI ko prasanna karane hetu he vAziSTa gautrIyA ! he kAzyapa gautrIya ! ityAdi gotroM kA nAma lekara kisI ko na bulaaye| jo apane se bar3A ho use tU yA tuma kahakara na bulAve / jo vacana dUsaroM ko amanojJa, aprItikara yA apriya lage sAdhu sarvathA vaisA na bole / - TIkA kiJca - holetyevaM vAdo holAvAda:, tathA sakhetyevaM vAdaH sakhivAdaH, tathA gotrodghATanena vAdogotravAdo yathA kAzyapasamotra vaziSThasagotra veti, ityevaMrUpaM vAdaM sAdhunoM vadet, tathA 'tumaM tumaM' tti tiraskArapradhAnamekavacanAntaM bahuvacanoccAraNayogye 'amanojJaM' manaH pratikUla rUpa manyadapyevambhUtamapamAnApAdakaM 'sarvaza: ' sarvathA tatsAdhUnAM vaktuM na vartata iti // 27 // chAyA goyAvAyaM ca no savvaso taM Na holAvAde sakhivAdaM, gotravAdaJca nI vadet / tvaM tvamityamanojJaM sarvaza stanna vartate // akusIle suharUvA TIkArtha - kisI vyakti ko nIca sambodhana se bulAnA holAvAda kahalAtA hai / he sakhA ! isa prakAra . ke sambodhana se AhUta karanA sakhIvAda hai| kisI ko prasanna karane hetu usake gautra kA nAma lekara he vAziSTa gotrIya ! he kAzyapa gotrIya ! ityAdi zabdoM dvArA sambodhita karanA gautravAna hai| sAdhu isa prakAra vacana na bole| bahuvacana dvArA uccAraNa karane yogya - sambodhita karane, yogya uttama puruSa ke liye tU, tuma jaise tiskArapUrNa zabdoM kA upayoga na kre| dUsaroM ke liye apamAnajanaka vAkya sAdhu kadApi na bole| jo mana ko burA lage / OM OM - - vade / vattae // 27 // sayAbhikkhU, Neva saMsaggiyaM tatthuvassaggA, paDibujjheja akuzIlaH sadA bhikSu naiva saMsargitAM bhajet / sukharUpA statropasargAH pratibudhyeta tadvidvAn // anuvAda - sAdhu svayaM sadA akuzIla rahe- akutsitazIla yukta rahe- ucca AcAravAna rahe, kuzIloM kI saMgati na kare, kyoMki usameM sukhAtmaka upasarga vidyamAna rahate haiN| vivekazIla sAdhu isa ora pratibaddha rahe / ise jAnakara apane Apa meM jAgarUka banA rahe / bhae / viU // 28 // TIkA yadazrityoktaM niyukti kAreNa tadyathA - "pAsatthosaNNa kusIla saMthavo Na kila vaTTae kAuM" tadidamityAha - kutsitaM zIlamasyeti kuzIlaH sa ca pArzvasthAdInAmanyatamaH na kuzIlo'kuzIlaH 'sadA' sarvakAlaM 434 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayana bhikSaNazIlo bhikSuH kuzIlo na bhavet, na cApi kuzIlaiH sArdhaM 'saMsarga sAGgatyaMbhajeta' seveta, tatsaMsargadoSo dvibhAvamiSayA''ha-"sukharUpAH' sAta gauravasvabhAvAH 'tatra' tasmin kuzIlasaMsarge saMyamopaghAtakAriNa upasargAH prAduSyanti, tathAhi-te kuzIlA vaktAro bhavanti-kaH kila prAsukodakena hastapAdadantAdike prakSAlyamAne doSaH syAt ?, tathA nAzarIro dharmo bhavati ityato yena kenacitprakAreNArdhA karma sAnnidhyAdinA tathA upAnacchatrAdinA ca zarIraM dharmAdhAraM vartayet, uktaM ca - "appeNa bahumesejA, eyaM paDiyalakkhaNaM" .... chAyA - alpena bahueSayet evaM paMDita lakSaNaM / / iti tathA "zarIraM dharma saMyuktaM, rakSaNIyaM prayatnataH / zarIrAt sravate dharmaH parvatAtsalilaM yathA // 1 // " tathA sAmpratamalpAni saMhananAni alpaghRtayazca saMyamejantava ityevamAdikuzIloktaM zrutvA alpasattvAstatrAnuSajantIti 'vidvAn' vivekI 'pratibudhyeta' jAnIyAt buddhavA cApAyarupaM kuzIla saMsarga pariharediti // 28 // kiJcAnyat - TIkArtha - niyuktikAra dvArA pahale jo isa prakAra kahA gayA hai ki pArzvastha aprasanna tathA kuzIla ke sAtha kabhI paricaya nahIM karanA cAhiye usa sambandha meM sUtrakAra pratipAdita karate haiM ki jisakA zIla yA AcaraNa kutsita-asat yA burA hotA hai, use kuzIla kahA jAtA hai / vaha ina pArzvasya Adi meM koI bhI hai arthAt ye pArzvastha kuzIla meM Ate haiM jo kuzIla nahIM haiM unheM akuzIla kahA jAtA hai / bhikSaNazIla bhikSopajIvIbhikSAvRtti se jIvana nirvAha karane vAlA sAdhu kabhI kuzIla na bane tathA vaha kuzIloM ke sAtha saMsarga-sAGgatya yA saMgati bhI na kare, kuzIloM ke saMsarga se doSoM kA udvibhAva-utpatti hotI hai / AgamakAra aisA batalAte haiM / kuzIloM kI saMgati sukhAtmaka bhogoM kI icchA ke rUpa meM upasarga utpanna hote haiM, jo saMyama ko naSTa karate haiM kyoMki kuzIla puruSa kahate haiM ki prAsuka-acita jala se hAtha paira tathA danta Adi prakSAlita karane meM kyA doSa hai ? zarIra ke sahAre ke binA dharma nahIM hotA / isaliye AdhAkarma-sadoSa AhAra kA sevana kara, khar3AU, jUte tathA chAtA dhAraNa kara jisa kisI prakAra se dharma ke AdhArabhUta isa zarIra kI rakSA karanI cAhiye / kahA hai ki-yadi alpa-thor3e se doSa se adhika lAbha prApta hotA hai, to use le lenA cAhiye / yaha vidvAn kA lakSaNa hai / buddhimatA kA takAjA hai / zarIra dharma saMyukta hai / ataH yatnapUrvaka vaha rakSaNIya hai / jaise parvata se jalasrava hotA hai- pAnI nikalatA hai, usI taraha zarIra se dharmasrava hotA hai / kuzIla vyakti kahatA hai ki Ajakala alpa-kamazaktiyut saMhanana-daihika saMsthAna hai, zarIrAvasthA hai tathA saMyama meM jIva alpadhRti-thor3A dhairya rakhane vAle haiM / kuzIla vyakti kA isa rUpa meM kathana zravaNa kara alpasatva-alpa Atmabalayukta jIva usake kathana meM anupajita-saMsakta ho jAte haiM / ataH viveka yukta puruSa yaha jAnakara apAyAtmaka-AdhyAtmika dRSTi se vinAzakArI kuzIla saMsarga kA anAcaraNa yukta puruSoM kI saMgati kA parityAga kare / nannattha aMtarAyaNaM, paragehe Na NisIyae / gAmakumAriyaM kihuM nAtivelaM hase muNI // 29 // chAyA - nAnyatrAntarAyeNa pa ragehe na niSIdet / grAma kumArikA krIDAM, nAtibelaM hasenmuniH // -435) - Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - sAdhu binA kisI antarAya ke, roga Adi anivArya kAraNa ke binA, gRhastha ke ghara meM na baiThe tathA grAmakumArikA-gAMva ke lar3akoM ke dUSita manovinoda paraka khela na khele / amaryAdita hokara hAsya na kre| TIkA - tatra sAdhurbhikSAdinimattaM grAmAdau praviSTaH sanparo-gRhasthastasyagRhaM paragRhaM tatra 'na niSIdet' nopavizet utsargataH, asyApavAdaM darzayati-nAnyatra 'antarAyeNe'tti antarAyaH zaktyabhAvaH, sa ca jarasA rogAtaGkAbhyAM, syAt, tasmiMzcAntarAye satyupavizet yadi vA upazamalabdhimAn kazcitsusahAyo gurvanujJAtaH kasyacittathAvidhasya dharmadezanA nimitta mupavizedapi, tathA grAme kumArakA grAma kumArakAsteSAmiyaM grAmakumArikA kA'sau ? 'krIr3A' hAsyakandarpahasta saMsparzanAliGganAdikA yadivA vaTTakandukAdikA tAM muninakuryAt, tathA velA maryAdA matikrAntamativelaM na haset, maryAdAmatikramya 'muniH' sAdhuH jJAnavaraNIyAdyaSTa vidhakarmabandhanabhayAnnahaset, tathA cAgamaH- jIve NaM bhaMte ! hasa mANe (cA) ussUyamANe vA kai kammapagaDIo baMdhai ?, goyamA !, sattavihabaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA" ityAdi // 29 // TIkArtha - bhikSA Adi ke nimitta gAMva Adi meM praviSTa hokara sAdhu gRhastha ke ghara meM na baiThe / yaha utsarga mArga hai / aba sUtrakAra isakA apavAda prakaTa karate hue kahate haiM-zakti kA abhAva antarAya kahA jAtA hai / vaha vRddha rugNatA evaM durumaya yadi aisI antarAyAtmaka sthitiyoM hoM, to vahAM baiThane meM koI doSa nahIM mAnA jAtA / athavA koI sAdhu upazayalabdhi mAna ho, sAtha meM acchA sahayogI ho, guru se AjJapta ho, guru ne vaisA karane kI AjJA dI ho tathA kisI ko dharma dezanA nimitta upadeza denA Avazyaka ho to, yadi vaha gRhastha meM baiThe to koI doSa nahIM hai / grAma nivAsI kumAroM kI-lar3akoM kI krIr3A grAma-kumArikA kahI jAtI hai / hAsya, kAmukaceSTA, hastasparza, AliMgana Adi ke rUpa meM vaha hai sAdhu vaisA na kare athavA gAMva ke lar3ake gullI DaMDe yA geMda Adi se khelate haiM / sAdhu vaisA na kare vaha jJAnAvaraNIya Adi aSTavidhakarmoM ke baMdhana ke bhaya se maryAdA kA parityAga kara na haMse / Agama meM kahA hai-he bhagavAn ! haMsatA huA tathA utsuka hotA huA prANI kitanI karma pravRttiyoM kA baMdhana karatA hai ? gautama ne bhagavAn mahAvIra se aisA prazna kiyA ? jisake uttara meM bhagavAna ne batalAyA ki gautama ! vaha sAta yA ATha karmoM prakRtiyoM kA vandha karatA hai| aNussao urAlesu, jayamANo parivvae / cariyAe appamatto, puTTho tattha'hiyAsae // 30 // chAyA - anutsuka udAreSu, yatamAnaH parivrajet / ca-yA mapramattaH, spRSTa statrAdhiSahet // anuvAda - sAdhu, udAra-manogya, priya zabdAdi viSayoM meM anusUkha rahe-utsukatA na rakhe / vaha saMyama ke paripAlana meM yatnazIla rahe / caryA-bhikSAcarI Adi kriyAoM meM apramajJa-pramAdazUnya rahe tathA parisahoM aura upasargoM se AkrAnta hotA huA bhI unheM sahana kare / TIkA - kiJca 'urAlA' udArAH zobhanA manojJA ye cakravAdInAM zabdAdiSu viSayeSu kAmabhogA vastrAbharaNagItagandharvayAnavAhanAdayastathA AjaizvaryAdayazca eteSUdAreSu dRSTeSu zruteSu vA notsukaH syAt, pAThAntaraM -436) Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayanaM vA na nizrito'nizrita:-apratibaddhAH syAt, yata mAnazca - saMyamAnuSThAne pari-samantAnmUlottaraguNeSu udyamaM kurvan'vrajet' saMyamaM gacchet tathA 'caryAyAM' bhikSAdikAyAM 'aprapattaH syAt' nAhArAdiSurasagArdhyaM vidadhyAditi, tathA 'spRSTazca' abhidrutazca parISaho pasargaista trAdInamanaskaH karmanirjarAM manyamAno 'viSahet' samyak sahyAditi // 30 // TIkArtha sundara aura priya viSaya jo mana ko AkRSTa karate haiM unheM udAra kahA jAtA hai| zabdAdi viSayoM meM cakravartI samrATa Adi ke kAma bhoga, vastra, alaMkAra, gIta, gaMdharva - nRtyAdi manovinoda janaka lalita kalAtmaka kArya, yAna- car3hane kI savAriyA~, vAhana sAmAna Dhone ke gAr3e gAr3iyAM, AjJApAlaka - sevaka vRnda, aizvarya Adi udAra - manogya yA sundara hote / unheM dekhakara yA unake sambandha meM sunakara sAdhu unameM utsuka na bane, utkaNThA na rakhe athavA pAThAntara ke anusAra sAdhu unameM anizrita- apratibaddha rahe / vaha mUla guNa aura uttara guNoM meM udyamazIla rahatA huA saMyama kA prayatna pUrvaka paripAlana kare / vaha bhikSAcArI Adi sAdhu kI caryAyoM meM apramattapramAda rahita rahe / vaha bhojana Adi meM lolupatA na rakhe / pariSahoM aura upasargoM se abhidbhuta AkrAnta pIr3ita hotA huA vaha apane mana meM dInatA na lAye kintu inase karmoM kI nirjarA hotI hai, karma kaTate haiM, yoM mAnatA huA unheM bhalI-bhA~ti sahana kare / hammamANo Na kuppejja, vuccamANo na saMjale / sumaNe ahiyA sijjA, Na ya kolAhalaM kare // 31 // chAyA hanya mAno na kupyet, ucyamAno na saMjvalet / sumanA adhiSaheta, na ca kolAhalaM kuryyAt // anuvAda - yadi koI sAdhu ko hatapratihata kareM-mAre, pITe, gAlI Adi ke rUpa meM apazabda kahe to sAdhu saMjvalita- uttejita na ho kintu prasannatA ke sAtha inheM sahana kare / kolAhala na kare / - TIkA - parISahopasargAdhisahanamevAdhikRtyAha-' hanya mAno' yaSTi muSTilakuTAdibhirapi hatazca 'na kupyet' na kopavazago bhavet, tathA durvacanAni 'ucyamAnaH' AkruzyamAno nirbhartsyamAno 'na saMjvalet' na pratIpaM vadet, na manAgapi mano'nyathAtvaM vidadhyAt kiMtu sumanAH sarvaM kolAhalamakurvannadhiheteti // 31 // TIkArtha - sUtrakAra pratisahoM aura upasargoM ko sahane ke sandarbha meM kahate haiM yadi koI sAdhu ko lAThI, mukke, DaNDe Adi se hat-tADita kare to sAdhu usa para kruddha na ho| koI use durvacana- kaThora vacana kahe / usake sAtha gAlI galauca na kre| usakI nirbhatsanA - tiraskAra kare to vaha pratikUla vacana na kahe tathA apane mana meM anyathA bhAva-bure vicAra na lAye, kintu prazAnta mana rahe / kolAhala na karatA huA, yaha saba sahana kare / laddhe kAme Na patthejjA, vivege evamAhie / AyariyAI sikkhejjA, buddhANaM aMtie sayA // 32 // 437 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - labdhAn kAmAn na prArthayet, viveka eva mAkhyAtaH / AANi zikSet, buddhAnAmantike sadA // anuvAda - sAdhu prApta-jo mila rahe ho aise kAma bhogoM kI vAMchA na kare / aisA karane vAle ke bhAva viveka-zuddha bhAva utpanna hotA hai / aisA kahA jAtA hai / sAdhu, AcArya Adi jJAnI puruSoM ke sAnnidhya meM rahatA huA AryaguNa-jJAnadarzana evaM cAritra kI zikSA grahaNa karatA rahe / TIkA- kiJcAnyat-labdhAn prAptAnapi kAmAn' icchAmadanarupAn gandhAlaGkAravastrAdirUpAnvA vairasvAmivat 'na prArthayet' nAnumanyeta na gRhNIyAdityarthaH yadi vA-yatra kAmAvasAmitayA gamanAdilabdhirupAn kAmAMstapovizeSa labdhAnapi nopajIvyAta, nApya nAgatAn brahmadattavatprArthayed, evaM ca kurvato bhAvavivekaH 'AkhyAta' AvirbhAvito bhavati, tathA 'AryANi' AryANAM kartavyAni anArya karttavyaparihAreNa yadi vA AcaryANi-mumukSuNA yAnyAcaraNI yAni jJAna darzana cAritrANi tAni 'buddhAnAm' AcAryANAm 'antike' samIpe 'sadA' sarvakAlaM zikSeta 'abhyasyediti, anena hi zIlavatA nityaM gurukulavAsa AsevanIya ityAveditaM bhavatIti // 32 // yaduktaM buddhAnAmantike zikSettatsavarUpa nirUpaNAyAha - TIkArtha - sAdhu prApta hote hue bhI icchAnurupa viSaya bhogoM ko athavA sugandhita padArtha, AbhUSaNa tathA vastra Adi ko vairasvAmI kI taraha svIkAra na kare, grahaNa na kareM athavA apane viziSTa tapazcaraNa ke prabhAva svarUpa niSpanna gamanAdi labdhi jisake dvArA sAdhu jahA~ cAhe vahA~ jAkara viSaya prApta karane meM sakSama hotA hai, kAma vivarjita hone ke kAraNa vaha usakA upayoga na kare / jo bhogya padArtha aprApta hai, unakI bhI brahadatta ke samAna abhyarthanA na kare-unheM na cAhe / jo aisA karatA hai usake bhAva viveka-utkRSTa jJAnapUrNa ucca bhAva utpanna hote haiM / sAdhu anArya-anuttama karmoM, adhama karmoM kA tyAga kara Arya-uttama guNoM kA AcaraNa kare athavA mumukSu jana dvArA AcaraNa karane yogya jJAna, darzana evaM cAritra kA AcArya Adi jJAnI puruSoM ke sAnnidhya meM rahatA huA nitya abhyAsa kare / isase yaha prakaTa hai ki zIla yukta puruSa sadA gurukulavAsa meM guru kI sannidhi meM rahatA huA nitya abhyAsa kare / isase yaha prakaTa hai ki zIlayukta puruSa ko sadA gurukula vAsa meM guru kI sannidhi meM rahanA caahie| jJAnI puruSoM kI sannidhi meM zikSA pAnI cAhie, aisA jo kahA hai usake svarUpa kA nirUpaNa karate hue sUtrakAra kahate haiN| sussU samANo uvAsejjA, suppannaM sutavassiyaM / vIrA je atta pannesI, dhitimantA jiiMdiyA // 33 // chAyA - zuzrUSamANa upAsIt, suprajJaM sutapasvinam / vIrA ye AptaprISiNaH, dhRtimanto jitendriyAH // anuvAda - suprajJa-uttama prajJAzIla apane darzana tathA anya darzana ke vettA, sutapasvI utkRSTa tapazcaraNa yukta guru kI suzruSA karatA huA, una dvArA batAye jAte tatvajJAna kA zravaNa karatA huA sAdhu unakI upAsanA (438 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayana kare / jo puruSa vIra karmoM ke nirmUlana meM sakSama Apta prajJeSI-Apta prajJA yA kevala jJAna ke anveSTA ghRtimAna, dhairyazIla tathA jitendriya haiM ve aisA karate haiN| TIkA - gurorA dezaM prati zrotumicchA zuzrUSA gurvAdevaiyAvRtyamityarthaH tAM kurvANo gurum 'upAsIta' sevet, tasyaiva pradhAna guNadvayadvAreNa vizeSaNamAha-suSThu zobhanA vA prajJA'syeti suprajJaH svasamayaparasamaya vedI gItArtha ityarthaH, tathA suSThu zobhanaM vA sabAhyAbhyantaraM tapo'syAstIti sutapasvI, tamevambhUtaM jJAninaM samyakcAritravantaM guruM paralokArthI seveta, tathA coktam - "nANase hoibhAgI, thiracarao daMsaNe caritte ya / dhannA AvakahAe gurukula vAsaM na muMcaMti // 1 // " chAyA - jJAnasya bhavati bhAgI sthirataro darzane cAritre ca / dhanyA yAvat kathaM gurukula vAsaM na muJcanti / ya evaM kurvanti tAn darzayati-yadivA ke jJAninasrapasvino vetyAha-vIrAH' karma vidAharaNa sahiSNavo dhIrAvA parISaho pasargAkSobhyAH,dhiyA buddhyA rAjantIti vA dhIrA ye kecanAsannasiddhi gamanAH,Apto-rAgAdivipramuktastasya prajJA-kevala jJAnAkhyA tAmanveSTuM zIlaM yeSAM te Apta prajJAnveSiNaH sarvajJoktAnveSiNa itiyAvat, yadi vA AtmaprajJAnveSiNa AtmanaH prajJA-jJAnamAtmaprajJA tadanveSiNAH AtmajJatvA (prajJA) nveSiNa Atma hitAnveSiNa ityarthaH tathA dhRtiH -saMyame ratiH sA vidyate yeSAM te dhRtimantaH, saMyamadhRtyA hi paJca mahAvrata bhArodvahanaM susAdhyaM bhavatIti, tapaH sAdhyA ca sugatirhasta prApteti, taduktam - "jassa dhiI tassatapojassa tavo tassa suggaI sulahA / je adhiimaMta purisA tavo'vi khalu dullaho tesiM // 1 // " chAyA - yasyadhRtistasyatapo yasyatapastasya sugatissulamA / ye dhRti manta puruSAstapopikhalu durlabhaM teSAm / / tathA jitAni-vazI kRtAni svaviSaya rAgadveSa vijayenendriyANi-sparzanAdIni yaiste jitendriyAH zuzrUSamANAH ziSyA guravo vA zuzrUSamANA yathokta vizeSaNa viziSTA bhavantItyartha - // 33 // TIkArtha - guru kA Adeza-AjJA yA zikSA zravaNa karane kI icchA, athavAgurujana Adi kI vaiyAvRtyasevA ko suzruSA kahA jAtA hai / sAdhu vaisA karatA huA guru kI upAsanA kare / guru ke pramukha do guNoM kI vizeSatA batalAte huye sUtrakAra kahate haiM-zobhana prajJAzIla arthAt svasamaya-apane dArzanika siddhAntoM, parasamayadUsaroM ke siddhAntoM kA vettA, gItArtha-vidvAna sAdhu suprajJa kahA jAtA hai / jo bAhya tathA Abhyantara tapa kA AcaraNa karatA hai, vaha sutapasvI kahA jAtA hai / paralokArthI-apane paraloka ko sudhArane kA icchuka puruSa aise jJAnavAna tathA samyak cAritravAna guru kI upAsanA-sevA kare-kahA hai guru kI sevA karane se puruSa jJAna kA bhAgI-vidyA kA pAtra hotA hai / vaha darzana, zraddhA tathA cAritra caryA meM atyanta sthira-sudRr3ha hotA hai / ataeva ve dhanya haiM jo jIvana paryanta gurukula vAsa kA tyAga nahIM karate / jo aisA karate haiM sUtrakAra unake sambandha meM batalAte haiM / jo puruSa karmoM ko vidIrNa-ucchinna karane meM sakSama hai, jo pariSahoM aura upasargoM se Ahata hone para bhI kSubdha-vyathita nahIM hote jo dhIra-sadbuddhi zIla sthiracettA haiM, Asanna-nikaTa bhaviSya meM mokSagAmI hai, rAgadveSa vivarjita-Apta sarvajJa puruSa kI kevala jJAnarUpa prajJA ke anveSTa haiM, sarvajJa pratipAdita vacana kA anveSaNa karate hai, athavA AtmajJAna yA Atmahita ke gaveSaka haiM, saMyama meM rati-prItirUpa, dhIratA se yukta haiM, tatpariNAma svarUpa jinake lie pA~ca mahAvratoM ke bhAra kA vahana susAdhya hai, tapazcaraNa ke pariNAma svarUpa sugati-uttamagati jinake (439) Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram hastagata jaisI hai / bhoga viSayagata rAgadveSa ko niyaMtrita kara jo jitendrIya haiM vahI ziSya gurukula meM nivAsa kara gurujana kI sevA karate haiM / athavA vaise hI guru jaisA Upara kahA gayA hai, vaisI vizeSatAoM se yukta hote haiN| prastuta vivecana meM dhRti kI vizeSatA batalAte hue kahA gayA hai ki jisameM dhRti hotI hai usI kA tapazcaraNa sadhatA hai / jo tapa ko sAdhatA hai use zreSTha gati prApta hotI hai / jo vyakti drati se rahita hai usake tapa kA sad pAnA kaThina hai| gihe dIvamapAsaMtA, purisAdANiyAnarA / te vIrA baMdhaNummukkA, nAvakaMkhaMti jIviyaM // 34 // chAyA - gRhe dIpa (dvIpa) mapazyantaH puruSAdAnIyA narAH / te vIrA bandhanonmuktAH, nAvakAMkSanti jIvitam // anuvAda - ghara meM gRhastha, jIvana meM dIpa-jJAna kI jyoti kA lAbha nahIM ho sakatA, yaha socakara jo puruSa pravrajyA svIkAra kara lete haiM, saMyamamUlaka guNoM kI vRddhi karate jAte haiM, ve hI vIra-Atmabala ke dhanI puruSa bandhana mukta hote haiM / karma bandhana se chUTakara muktigAmI hote haiM / ve asaMyama maya jIvana kI kAMkSAabhilASA nahIM karate / ____TIkA - yadbhi saMdhAyinaH pUrvoktavizeSaNaviziSTA bhavanti tadabhidhitsurAha 'gRhe'-gRhavAse gRhapAze vA gRhastha bhAva iti yAvat 'dIvaM'ti 'dIpI dIptau' dIpayati-prakAzayatIti dIpaH sa ca bhAvadvIpaH zrutajJAna lAbhaH yadivA-dvIpaH samudrAdau prANinAmAzvAsabhUtaH sa ca bhAvadvIpaH saMsAra samudre sarvajJokta cAritralAbhastadevambhUtaM dIpaM dvIpaM vA gRhasthabhAve 'apazyantaH' aprApnuvantaH santaH samayk pravrajyotthAnenotthitA uttarottara guNa lAbhenaivambhUtA bhavantIti darzayati-'narAH' paruSAH puruSottamattvAddharmasya naropAdAnama, anyathA strINAmapyetadagaNabhAktvaM bhavati athavA devAdivyudAsArthamiti, mumukSUNAM puruSANAmAdAnIyA-AsrayaNIyAH puruSAdAnIyA mahato'pi mahIyAMso bhavanti, yadi vA-AdAnIyo-hitaiSiNAM mokSastanmArgoM vA samyagdarzananAdikaH puruSANAM-manuSyANAmAdAnIyaH puruSAdAnIya sa vidyate yeSA miti vigahya matvarthItho'rzaAdibhyo'jiti, tathA ya evaM bhUtAste vizeSeNerayanti aSTa prakAraM karmeti vIrAH, tathA bandhanena sabAhyAbhyantareNa putra kalatrAdisneharUpeNot-prAbalyena muktA bandhanonmuktAH santo 'jIvitam' asaMyama jIvitaM prANadhAraNaM vA 'nAbhikAGkSanti' nAbhilaSantIti // 34 // TIkArtha - jisa tathya ke abhisaMdhAna meM-anusaMdhAna meM udyata puruSa jJAna yukta evaM tapazIla hote haiM, usa saMbaMdha meM prakAza DAlane hetu sUtrakAra pratipAdana karate haiM / gRhavAsa-pAza yA jAla ke sadRza bandhana hai usameM rahate hue puruSa dIpaka ke sadRzya prakAza karane vAle zruta jJAnamaya bhAva pradIpa ko prApta nahIM kara sakate / gAkSa meM Aye dIva zabda ko dIpa ke artha meM lete hue TIkAkAra vivecana karate hai ki samudra Adi meM prANiyoM ke vizrAma dene ke liye jaise dvIpa hotA hai, vaise hI sarvajJa pratipAdita caritra, dharmamUlaka bhAva dvIpa saMsAra samudra meM bahate huye prANiyoM ko vizrAma detA hai / vaha gRhavAsa meM prApta nahIM hotA / isa tathya ke svAyatta kara jo puruSa pravraNyA-saMyama mUlaka dIkSA svIkAra karate haiM / Age se Age apane guNoM kI vRddhi karate jAte haiM, ve mumukSu puruSoM ke liye AdaraNIya-AzrayanIya, Azraya lene yogya ho jAte haiM / sUtrakAra isa saMbaMdha meM yaha vyakta karate haiM ki dharma ke puruSoM kI mukhyatA hai / isalie yahA~ puruSavAcaka nara zabda kA grahaNa hai / anyathA striyAM bhI 440 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma adhyayanaM ina guNoM se yukta hotI haiM athavA deva Adi kI vyAvRti - pRthakatA - apAkaraNa ke liye yahAM nara zabda kA kathana hai| striyoM kI vyAvRtti hetu nahIM / yahAM prayukta puruSAdAnIya kA tAtparya yaha hai ki Atma hitecchu puruSa jinakA AdAna-grahaNa karate haiM vaha mokSa yA samyak varNana, jJAna yA caritra rUpa mokSa mArga puruSAdAnIya haiN| vaha puruSoM dvArA AdAna grahaNa kiyA jAtA hai| mokSarUpa yA mokSa mArga svarUpa hai / ataH puruSAdAnIya zabda kI yahA~ saMgati hai| vyAkaraNa ke anusAra puruSAdAnIya zabda meM matvarthIya ac pratyaya huA hai| jo puruSa isa prakAra ke hote haiM, ve hI apane aSTavidha rUpa karma kA kSaya karate haiM, vIra haiM, tathA putra, strI Adi ke mohAtmaka bAdya tathA Antarika bandhanoM se mukta / ve asaMyamamaya jIvana yA prANa dhAraNa kI AkAMkSA-kAmanA nahIM karate / agiddhe savvaM chAyA - saddaphAse AraMbhesu taM samayAtItaM, jametaM agRddhaH zabda sparzeSvArambheSvanizritaH / sarvaM tatsamayAtItaM yadetallapitaM bahu // aNissie / laviyaM bahu ||35|| anuvAda sAdhu zabda rUpa, rasa, gaMdha evaM sparza mUlaka indriya bhogoM meM agRdha- alolupa rahe tathA vaha Arambha-hiMsA Adi pApa yukta anuSThAnoM meM anizrita - asaMlagna rahe / isa adhyayana ke Adi meM jo kahA gayA hai ki sarvajJoM dvArA prarUpita siddhAntoM ke viruddha hone ke kAraNa niSiddha hai, usakA niSedha kiyA gayA kintu jo sarvajJa siddhAntoM ke anurUpa hai usakA niSedha nahIM 1 441 TIkA - kiJcAnyat- 'agRddhaH' anadhyupapanno'mUrcchitaH ka ? - zabdasparzesu manojJeSu AdyantagrahaNAnmadhya grahaNa mato manojJeSu rupeSu gandheSu raseSu vA agRddha iti draSTavyaM tathetareSu vA'dviSTa ityapi vAcyaM, tathA 'ArambheSu' sAvadyAnuSThAna rupeSu' anizritaH' asambandho'pravRtta ityartha, upasaMhartukAma Aha-'sarvametad' adhyayanAderAbhya pratiSedhyatvena yat lapitam uktaM mayA bahu tat 'samayAd' ArhatAdAgamAdatIta matikrAntamitikRtvA pratiSiddhaM, yadapi ca vidhidvAreNoktaM tadetatsarvaM kutsitasamayAtItaM lokottaraM pradhAnaM vartate, yadapi ca taiH kutIrthikairbahulapitaM tadetatsarvaM samayAtI miti kRtvA nAnuSTheyamiti // 35 // TIkArtha - yahA~ indriya viSayoM ke sandarbha meM zabda prArambha meM AtA hai aura sparza anta meM AtA hai| isalie ina donoM ke grahaNa se inake madhyavartI viSayoM ko bhI yahAM grahita samajhanA caahie| sAdhu mana ko lubhAne vAle zabda, rUpa, gandha, rasa tathA sparza meM lolupa na bane evaM mana ko apriya lagane vAle viSayoM meM vaha dveSa na kare / vaha sAvadya - pApa yukta anuSThAna meM pravRtta na ho / prastuta adhyayana ke zuruAta se lekara niSedha rUpa meM jo bAteM batalAyI gaI haiM, ve sarvajJa siddhAnta se viparIta hone ke kAraNa niSiddha-varjita hai, jinakA vidhAna kiyA gayA hai ve kutIrthikoM - mithyAtvI matavAdiyoM ke siddhAntoM ke pratikUla hone ke kAraNa lokottara - uttama zreSTha dharma hai-dharmAnumodita hai / mithyAtvI matavAdiyoM ne apane siddhAntoM meM jo bahuta kucha kahA hai, sarvajJa siddhAnta se viparIta mAnakara usakA AcaraNa anusaraNa nahIM karanA cAhie / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram aimANaM ca mAyaM ca, taM pariNNAya paMDie / gAravANi ya savvANi NivvANaM saMdhae muNi |ttibemi // 36 // chAyA - ati mAnaJca mAyAJca, tat parijJAya paNDitaH / gauravANi ca sarvANi, nirvANaM saMdhayenmuniH // anuvAda - vidvAn vivekazIla muni atimAna-atyadhika ahaMkAra, tathA mAyA, chala, prapaMca aura sAMsArika bhogoM ko jAnakara unakA parityAga kara mokSa kI prArthanA, AkAMkSA kare / TIkA - pratiSedhyapradhAnaniSedhadvAreNa mokSAbhisandhAnenAha-atimAno mahAmAnastaM, ca zabdAttatsahacaritaM krodhaM ca, tathA mAyAM ca zabdAttatkAryabhUtaM lobhaM ca, tadetatsarvaM 'paNDito' vivekI jJaparijJayA parijJAya pratyAkhyAna parijJayA pariharet, tathA sarvANi 'gAravANi' Rddhi rasasAta rupANi samyag jJAtvA saMsArakAraNatvena pariharet, parihatya ca 'muniH' sAdhuH 'nirvANam' azeSa karmakSayarUpaM. viziSTAkAzadezaM vA 'sandhayet' abhisandadhyAt prArthaye diti yAvat / itiH parisamAptyarthe, bravImIti pUrvavat // 36 // samAptaM dharmAravyaM navamamadhyayanamiti / TIkArtha - pratisedhya-pratisedha karane yogya vastuoM meM jo pradhAna-mukhya hai, unakA niSedha karate hue sUtrakAra mokSa prApti ke sandarbha meM batalAte haiM / atimAna mahAn mAna yA atyadhika ahaMkAra, ca zabda se saMketita usake sahacArI krodha tathA mAyA aura ca zabda se sUcita mAyA kA lobha inako vivekazIla puruSa jJeya parijJA dvArA jAnakara, pratyAkhyAna parijJA dvArA inakA parityAga kare / Rddhi, rasa tathA sukharUpa abhipsita padArthoM ko saMsAra kA kAraNa-janma maraNa kA hetu jAnakara sAdhu inheM tyAga de / samasta karmoM ke kSaya rUpa athavA lokAkAza ke viziSTa bhAga svarUpa jo nirvANa-mokSa patha hai usakI kAmanA kre| yahA~ iti zabda samApti ke artha meM hai / bravImi-bolatA hU~ yaha pahale kI jyoM yojanIya hai| dharma nAmaka navam adhyayana samApta huA / Wan Wan Wan 442 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayanaM dazamaM zrI samAdhyayana AghaM maimaM maNuvIya dhammaM, aMjU samAhiM tamiNaM suNeha / apaDinna bhikkhU u samAhipatte, aNiyANa bhUtesuparivvaejjA // 1 // chAyA - AkhyAtavAna matimAna, anuvicintya dharmam RjuM samAdhiM tamiyaM zRNuta / apratijJabhikSustu, samAdhiprApto'nidAno bhUteSu parivrajet // anuvAda - matimAna-prajJA ke mahAna dhanI, sarvajJa prabhu mahAvIra ne Rju-sarala tathA samAdhimaya-mokSaprada dharma AkhyAta kiyA hai / ziSya vRnda ! usakA tuma zravaNa karo / apratijJa-apane tapazcaraNa ke phala kA anabhilASI samAdhi prApta-samAdhiyukta prANI hiMsA vivarjita sAdhu parivrajyA-zuddha saMyama kA pAlana kare / TIkA - asya cAyamanantarasUtreNa saha sambandhaH, tadyathAazeSagAravaparihAreNa mu (graM. 5500) nirnivANamanusandhayedityetadbhagavAnutpannadivyajJAna:samAkhyAtavAn etacca vakSyamANamAkhyAtavAniti, Agha'tti AkhyAtavAn ko'sau ? - 'matimAn' mananaM matiH-samastapadArthaparijJAnaM tadvidyate yasyAsau matimAn kevalajJAnItyarthaH, tatrAsAdhAraNavizeSaNopAdAnAttIrthakRda gRhate, asAvapi pratyAsattervIravardhamAnasvAmI gRhyate, kimAkhyAtavAna ? - 'dharma' zrutacAritrAkhyaM, katham ? - 'anuvicintya' kevalajJAnena jJAtvA prajJApanAyogyAn padArthAnAzritya dharmaM bhASate, yadivA-grAhakamanuvicintya kasyArthasyAyaM grahaNasamarthaH ? tathA ko'yaMpuruSaH ? kaJcanataH ? kiM vA darzanamApanna? ityevaM paryAlocya, dharmazuzrUSavo vA manyante-yathA pratyekamasmadabhiprAyamanuvicintya bhagavAn dharma bhASate, yugapatsarveSAM svabhASApariNatyA saMzayApagamAditi, kiMbhUtaM dharmabhASate ? - 'Rjuma' avakraM yathAvasthitavastusvarUpaMnirUpaNato, na yathA zAkyAH sarvaM kSaNikamabhyupagamya kRtanAzA kRtAbhyAgamadoSabhayAtsantAnAbhyupagamaM kRtavantaH tathA vanaspatimacetanatvenAbhyupagamya svayaM na chindanti tacchedanAdAvupadezaM tu dadati tathA kArSApaNAdikaM hiraNyaM svato naspRzanti apareNa tu tatparigrahataHkrayavikrayaMkArayanti,tathA sAGghayA sarvamapracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaM nityamabhyupagamya karmabandhamokSAbhAvaprasaMgadoSabhayAdAvirbhAvati-robhAvAvAzritavanta ityAdi kauTilyabhAvaparihAreNA varRtathyaM dharmamAkhyAtavAn, tathA samyagAdhIyate-mokSaM tanmArga vA pratyAtmA yogyaH kriyate vyavasthApyeta yena dharmeNAsau dharmaH samAdhistaM samAkhyAtavAn, yadivA-dharmamAkhyAtavAMstatsamAdhiM ca dharmadhyAnAdika miti / sudharmasvAmyAha-tamima-dharmaM samAdhi vA bhagavadupadiSTaM zRNuta yUyaM, tadyathA-na vidyate aihikAmuSmikarupA pratijJA-AkAGkSA tapo'nuSThAnaM kurvato yasyAsAvapratijJo, bhikSaNazIlo bhikSuH turvizeSaNe bhAvabhikSuH, asAveva paramArthataH sAdhuH, dharmaM dharmasamAdhiM ca prApto'sAveveti, tathA na vidyate nidAnamArabhmarupaM bhUteSu' jantuSu, yasyAsAvanidAnaH sa evaMmbhUtaH sAvadyAnuSThAna rahitaH pari-samantAtsaMyamAnuSThAne vrajed' gacchediti, yadivA-anidAnabhUtaH anAzravabhUtaH karmopAdAnarahitaH suSThu parivrajet suparivrajet, yadivAanidAnabhUtAni-anidAnakalpAni jJAnAdIni teSu parivrajet, athavA nidAnaM hetu-kAraNaM duHkhasyAto'nidAnabhUtaH kasyacidduHkhamanupapAdayan saMyame parAkrameteti // 1 // TIkArtha - prastuta sUtra kA pUrvatan sUtra ke sAtha yaha saMbaMdha hai, navam adhyAya kI antima gAthA meM pratipAdita huA hai ki sAdhu samasta sAMsArika sukha bhogoM kA parityAga kara mokSa kI sAdhanA meM saMlagna bne| sarvajJa bhagavAna mahAvIra ne, jaisA Age samupavarNita hogA-dharma kA AkhyAna kiyA / aba yaha batalAte haiM / bhagavAna mahAvIra svAmI kI vizeSatAoM ke sambandha meM jijJAsA karate hue pUchate haiM ki bhagavAna kaise haiM ? 443 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram uttara meM batalAyA jAtA hai ki bhagavAna matizAlI haiM / samagra padArthoM kA jJAna mati kahalAtA hai, vaisA jJAna jinameM hotA hai, ve sarvajJa yA kevalajJAnavAna mahApuruSa matimAna yA matizAlI kahe jAte haiM / yadyapi kevalajJAna ke dhAraka-sarvajJa aneka hue haiM kintu yahAM matimAna vizeSaNa asAdhAraNa artha ke sAtha prayukta hai jo tIrthaMkara kA dyotaka hai / tIrthaMkaroM meM bhagavAna mahAvIra sarvAdhika AsannavartI hai / ataH isa vizeSaNa se yahAM ve hI gRhIta hote haiM / bhagavAna mahAvIra ne zrutacAritramUlaka dharma kA AkhyAna kiyA / vaisA kisa prakAra kiyA ? isake uttara meM kahA jAtA hai ki unhoMne kevalajJAna-sarvajJatva ke mAdhyama se jagata ke padArthoM kA svarUpa jAnate hue unameM se upadeSTavya-upadeza dene yogya padArthoM ko gRhIta kara dharma kA AkhyAna kiyA / bhagavAna ne pahale dharma kA zravaNa karane vAle puruSa ko lakSita kara kahA thA ki yaha puruSa kisa padArtha ko grahaNa karane meM sakSama ho sakatAhai / yaha kauna hai ? kisa deva yA guru ke pratipraNata haiM ? kisameM AsthA rakhatA hai ? yaha kisa dArzanika-siddhAnta kA anuyAyI hai ityAdi tattvoM ko nizcita kara unhoMne dharma kA AkhyAna kiyA / athavA dharma kI upAsanA karane vAle puruSoM kA aisA abhimata hai ki bhagavAna ne hama logoM meM se pratyeka ko abhilakSita kara dharma kA abhibhASaNa kiyA / bhagavAna dvArA diyA gayA dharmopadeza eka hI samaya meM samasta prANiyoM kI bhASA meM parivartita ho ___bhagavAna kisa prakAra ke dharma kA upadeza karate haiM ? isake uttara meM pratipAdita kiyA jAtA hai ki bhagavAna Rju-avakra, TeDhepanarahita sarala dharma kA upadeza karate haiM arthAt yathAvasthita vastu kA yathAvata svarUpa nirUpita karate haiM jo vastu jaisI hai, usakA vaisA hI svarUpa pratipAdita karate haiM / boddha Adi anya matavAdiyoM kI taraha upadeza nahIM karate / bauddha sabhI padArthoM ko kSaNika svIkAra karate haiM jisase unake siddhAnta meM kRtanAzakie hue kA dhvaMsa-miTanA tathA akRtAbhyAgama-nahIM kie hue kA Agamana-AnA, ye doSa upasthita hote haiN| ataeva ve santAnavAda kA siddhAnta svIkAra karate haiM / ve vanaspati ko acetana-cetanArahita, prANarahita mAnate haiM / ve usakA svayaM chedana nahIM karate kintu usake chedana Adi kA upadeza karate haiM / yadyapi ve svayaM kArSApaNarupaye paise Adi sikke hiraNya svarNa AdibahumUlya dhAtueM Adi nahIM chUte kintu anya ke dvArA unakA saMgraha karavAkara, kharIda bikrI karavAte haiM / isI prakAra sAMkhya matavAdI sabhI padArthoM ko apracyuta-vinAza rahita, anutpanna-utpatti rahita sthira svabhAva tathA nitya mAnate haiM / aisA mAnane se karmoM kA baMdha ghaTita nahIM hotA hai aura na mokSa hI siddha hotA hai / aisA doSa Ane ke bhaya se ve sabhI padArthoM kA AvirbhAva-prAkaTya yA tirobhAvalaya mAnate haiM / yaha mAnyatA kauTilyabhAvakuTilatA yukta hai / bhagavAna mahAvIra ne aise kuTilatApUrNa bhAva kA parihAra karate hue avakra-sarala tathya-satya siddhAnta yukta dharma kA AkhyAna kiyA, jisake dvArA AtmA samyaka-bhalI bhAMti mokSa yA mokSa ke mArga meM TikAyI jAtI hai, sthApita kI jAtI hai / usa ora bar3hane yogya kI jAtI hai, use dharma kahA jAtA hai / athavA bhagavAna ne dharma kA aura usakI samAdhi kA arthAt dharmadhyAna Adi kA AkhyAna kiyA / zrI sudharmAsvAmI apane aMtevAsiyoM se kahate haiM-tuma loga usa dharma yA samAdhi-sAdhanA ke saMbaMdha meM zravaNa karo, jise bhagavAna mahAvIra ne upadiSTa kiyA / jo puruSa apane tapazcaraNa ke phala ke rUpa meM aihika aura pAralaukika sukha kI AkAMkSA nahIM rakhatA vahI vAstava meM bhikSopajIvibhAvabhikSu-saccA sAdhu hai / usI (444 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayanaM ne dharma samAdhi-dharma ke sAdhanA mUlaka tattva ko AtmasAt kiyA hai / vaha anidAnabhUta hai / prANiyoM ke prati AraMbha-hiMsA mUlaka vyavahAra nidAna kahA jAtA hai aura vaha prANI hiMsA se dUra rahane ke kAraNa anidAna hai| sAvadya-pApapUrNa anuSThAna rahita hai / vaha sarvathA saMyama ke AcaraNa meM gatizIla rahe athavA anidAnabhUtakA eka artha anAzravabhUta yA Azravarahita hai / yoM vaha sAdhu karmoM ke upAdAna se vivarjita hai / usa dizA meM vaha satat udyata rahe / athavA anidAnabhUta kA artha anidAna saddaza jJAnAdi hai, unameM sAdhu udyamazIla rahe / nidAna kA eka artha duHkha kA hetu yA kAraNa hai / vaha sAdhu duHkha kA anidAna bhUta hai / kisI ke liye duHkha upapanautpanna nahIM karatA / vaha sadaiva saMyama meM parAkramazIla rhe| . uDDhe aheyaM tiriyaM disAsu, tasA ya jethAvara je ya paannaa| hatthehiM pAehiM ya saMjamittA, adinnamannesu ya No gahejA // 2 // chAyA - Urdhvamastiya'gdizAsu, trasAzca ye sthAvarA ye ca prANAH / hastaiH pAdaizca saMyamya, adatta manyaizca na gRhNIyAt // anuvAda - urdhva-Upara kI dizA meM, adha:-nIce kI dizA meM tiryak-tirachI dizA meM, tathA anya dizAoM meM jo trasa evaM sthAvara prANI rahate haiM, apane hAtha paira Adi ko niyaMtrita rakhate hue unheM kaSTa nahIM denA cAhiye / dUsaroM ke dvArA nahIM dI gaI vastu lenI nahIM cAhiye / TIkA - prANAtipAtAdIni tu karmaNo nidAnAni vartante, prANAtipAto'pi dravyakSetrakAlabhAvabhedAccaturdhA, tatra kSetraprANAtipAtamadhikRtyAhasarvo'pi prANAtipAtaH kriyamANaH prajJApakApekSayordhvamadhastiryak kriyate, yadivAUrdhvAdhastiryagrUpeSu triSu lokeSu tathA prAcyAdiSu dikSu vidikSu ceti, dravyaprANAtipAtastvayaM-trasyantIti trasAdvIndriyAdayo ye ca 'sthAvarAH' pRthivyAdayaH, cakAraH svagatabhedasaMsUcanArthaH, kAlaprANAtipAta saMsUcanArtho vA divA rAtrau vA, 'prANAH' prANinaH bhAvaprANatipAtaM tvAha-etAn prAguktAn prANino hastapAdAbhyAM "saMyamya" vaddhavA upalakSaNArthatvAda syAnyathA vA kadartha yitvA yatteSAM duHkhotpAdanaM tannakuryAt, yadi vaitAn prANino hastau pAdau ca saMyamya saMyatakAyaH sanna hiMsyAt, ca zabdAducchvAsanizvAsakAsitakSutavAtanisargAdiSu sarvatra manovAkkAyakarmasu saMyato bhavan bhAvasamAdhimanupAlayet, tathA parairadattaM na gRhNIyAditi tRtIyavratopanyAsaH, adattAdAnaniSedhAccArthataH parigraho niSiddho bhavati,nAparigRhItamAsevyataiti maithunaniSedho'payuktaHsamastavratasamyakpAlanopadezAcca mRSAvAdo'pyarthato nirasta iti // 2 // TIkArtha - prANAtipAdAdi karma ke nidAna yA baMdha ke hetu haiM / dravya, kSetra, kAla tathA bhAva kI dRSTi se prANAtipAta ke cAra bheda haiM / inameM kSetra prANAtipAta ko adhikRta kara kahA gayAhai / kriyamANa-kiye jAte sabhI prANAtipAta prajJApaka-jJApita karane vAle kI apekSA se Urdhva adhaH tathA tiryaka kSetroM meM kiye jAte haiM athavA Urdhva, adhaH tiryak rUpa tInoM lokoM meM kiye jAte haiM tathA pUrva Adi dizAoM meM tathA vidizAoM meM kiye jAte haiM / ve taba kSetra prANAtipAta ke antargata Ate haiM / dravya prANAtipAta isa prakAra hai-jo prANI trAsa pAte haiM-trasta hote hue pratIta hote haiM ve dviindriyAdi prANI haiM / jo sthitizIla haiM, ve pRthvI Adi sthAvara prANI haiN| yahAM ca'kAra kA prayoga svagata bheda ke sUcana hetu hai / athavA vaha kAla prANAtipAta ko sUcita karatA hai| dina -445) Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram meM yA rAta meM prANiyoM ko pIr3A denA kAla prANAtipAta hai / bhAva prANAtipAta isa prakAra hai-ina pahale kahe gaye prANiyoM ke hAtha paira bAMdhakara athavA anya kisI prakAra se pIr3A denA isake antargata AtA hai / apane hAtha paira aura deha ko saMyata rakhate hue ina prANiyoM kI hiMsA nahIM karanI cAhiye / yahAM Aye hue 'ca' zabda se sUcita hotA hai ki ucchavAsa, ni:zvAsa, kAsa-khAMsI kSuta-chIMka, vAtanisarga-adho vAyu kA nissaraNa tathA mAnasika, vAcika evaM zArIrika karma ina sabameM-sarvatra saMyata hote hue bhAva samAdhi kA anupAlana karanA caahiye| dUsaroM dvArA adatta-nahIM diye padArtha ko grahaNa nahIM karanA cAhiye / yaha tRtIya vrata kA upanyAsa-upadeza hai / yahAM adattAdAna ke niSedha se prasaMgataH parigraha kA bhI niSedha ho jAtA hai / aparigrahIta bhAva-parigraha kiye binA kisI bhI vastu kA Asevana nahIM kiyA jA sakatA / ataH yahAM parigraha ke niSedha ke kAraNa abrahmacarya kA niSedha bhI prasaMgataH ho jAtA hai / samasta vratoM ke samyak paripAlana ke upadeza ke kAraNa asat bhASaNa kA bhI yahAM sahaja hI niSedha ho jAtA hai| suyakkhAya dhamme vitigicchatiNNe, lADhe care Ayatule payAsu / AyaM na kujjA iha jIviyaTThI, cayaM na kujjA sutavassi bhikkhU // 3 // chAyA - svAkhyAtadharmA vicikitsAtIrNaH, lADhazcaredAtmatulyaH prajAsu / _AyaM na kuryyAdiha jIvitArthI, cayaM na kuryAt sutapasvI bhikSuH // anuvAda - svAkhyAta dharmA-zruta cAritra mUlaka dharma kA sundara rUpa meM AkhyAta karane vAlA sarvajJa prarUpita dharma meM vicikitsA-zaMkA rahita acitta, eSaNIya AhAra dvArA deha nirvAhaka sutapasvI-uttama tapazcaraNa zIla sAdhu samasta prANiyoM ko Atmatulya samajhatA huA saMyama kA paripAlana kare / saMyata jIvana pUrvaka cirakAla paryanta jIne kI icchA liye vaha AzravoM kA sevana na kare / anAgata hetu saMcaya-dhana dhAnyAdi kA saMgraha na kare / TIkA- jJAnadarzanasamAdhimadhikRtyAha-suSTvAkhyAtaH zrutacAritrAkhyo dharmo yena sAdhunA'sau svAkhyAtadharmA, anena jJAnasamAdhirukto bhavati, na hi viziSTaparijJAnamantareNa svAkhyAtadharmatvamupapadyata iti bhAvaH tathA vicikitsAcittaviplutirvidvajjugupsA vA tAM '[vi] tIrNaH'-atikrAntaH 'tadeva ca niHzaMka yajjinaiH pravedita mityevaM niH zaMkatayA na kvaciccitaviplutiM vidhatta ityanena darzanasamAdhiHpratipAdito bhavati, yena kena citprAsukrAhAropakaraNAdigatena vidhinA''tmAnaM yApayatipAlayatIti lADhaH, sa evambhUtaH saMyamAnuSThAnaM 'caredU' anutiSTet, tathA prajAyanta iti prajA:-pRthivyAdayo jantavastAsvAtmatulyaH, AtmavatsarvaprANinaH pazyatItyartha, evambhUta eva bhAvasAdhurbhavatIti, tathA coktam - "jaha mama Na piyaM dukkhaM, pANiya emeva savvajIvANaM / Na haNai Na haNAvei ya samamaNaI teNa so samaNo // 1 // " chayA - yathA mama na priyaM duHkhaM jJAtvA evameva sarvasattvAnAM / na hanti, na ghAtayati ca samaMmanyate te na sa shrmnnH||1|| yathA ca mamA''kruzyamAnasyAbhyAkhyAyamAnasya vA duHkhamutpadyate evamanyeSAmapItyevaM matvA prajAsvAtmasamo bhavati, tathA ihAsaMyamajIvitArthI prabhUtaM kAlaM sukhena jIviSyAmItyetadadhyavasAyI vA 'Aya' karmAzravalakSaNaM na kuryAt tathA 'cayam' upacayamAhAropakaraNAderdhanadhAnyadvipada catuSpadAdervA parigrahalakSaNaM saMcayamAyatyartha suSThu tapasvI sutapasvI vikRSTataponiSTaptadeho bhikSurna kuryAditi // 3 // 446 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkArtha jo zruta-samyagjJAna tathA cAritra - samyak AcAra rUpa dharma kA suSThu rIti se bhalIbhAMti upadeza karatA hai vaha sAdhu svAkhyAtadharmA kahA jAtA hai / isa vizeSaNa dvArA sAdhu kI jJAna samAdhi prakaTa kI gaI hai kyoMki viziSTa parijJAna ke binA koI dharma ko suMdara rUpa meM pratipAdita nahIM kara sakatA / citta vipluti - caitasika zaMkA yA vidvAnoM kI jugupsA - nindA ko vicikitsA kahA jAtA hai / usako atikrAnta kara jinezvara deva ne jo kahA hai, vahI satya hai, yaha mAnakara, vizvAsa kara citta meM saMdeha rahita hotA huA tathA jo kucha prAsukaaiSaNIya AhAra yA anya apekSita sAmagrI prApta ho usI se apanA nirvAha karatA huA saMyama kA paripAlana kre| jo bAra - bAra janma lete haiM, unheM prajA kahA jAtA hai| pRthvI Adi prANI prajA ke antargata haiN| inako jo apanI AtmA ke tulya mAnatA hai vaha bhAva sAdhu kahA jAtA hai| kahA gayA hai ki jaise mujhe duHkha prItikara nahIM lagatAacchA nahIM lagatA isI taraha vaha sabhI prANiyoM ke liye prItikara nahIM hai, yaha jAnakara jo prANiyoM kA hanana nahIM karatA auroM se unakA hanana nahIM karavAtA, unako samAnabhAva se mAnatA hai, dekhatA hai vaha zramaNa kahA jAtA hai / vaha yaha anubhava karatA hai ki jaise mujha para koI Akroza karatA hai, mujhe DarAtA hai, mujha para kalaMkadoSa lagAtA hai to mujhe duHkha hotA hai usI prakAra anya prANiyoM ko bhI duHkha hotA hai, yaha mAnatA huA - samajhatA huA sAdhu samasta prajA - prANiyoM ko Atmasama-apane samAna samajhatA hai| sAdhu isa loka meM asaMyamamaya jIvana kA arthI-icchuka na bane / athavA maiM cirakAla taka sukha ke sAtha jIvita rahUM, mana meM aisA adhyavasAya - bhAva yA pariNAma lAkara karmAzrava kA sevana na kare-karma na bAMdhe / sutapasvI - uttama tapazcaraNa zIla athavA kaThora tapa se saMtapta yukta sAdhu dhana, dhAnya, dvipada, catuSpada Adi dhana kA saMcaya na kare / - zrI samAdhyayanaM sUtrakAra jJAnadarzana tathA samAdhi ko adhikRta kara kahate haiN| - savviMdiyAbhinivvuDe payAsu, care muNI suvvato vippabhukke / pAsAhi pANe ya puDhovi satte, dukkheNa aTTe paritapyamANe // 4 // chAyA - sarvendriyAbhinirvRtaH prajAsu, carenmuniH sarvatovipramuktaH / pazya prANazca pRthagapi sattvAn, duHkhenArttAn paritapyamAnAn // anuvAda - muni prajA - striyoM ke saMdarbha meM apanI samasta indriyoM ko niyantrita rakhe / saba prakAra ke baMdhanoM se vipramukta-unmukta hotA huA zuddha saMyama kA paripAlana kare, isa saMsAra meM pRthak-pRthak prANI duHkhoM se A hai - paritapta hai, yaha dekhe / - TIkA kiJcAnyat-sarvANi ca tAni indriyANi ca sparzanAdIni tairabhinirvRtaH saMvRtendriyo jitendriya ityarthaH, kka ? 'prajAsu' strISu tAsu hi paMcaprakArA api zabdAdayo viSayo vidyante, tathA coktam "kalAni vAkyAni vilAsinInAM gatAni ramyANyavalokitAni / ratAni citrANi ca sundarI'NAM raso'pi gaMdho'pi ca cumbanAni // 1 // " tadevaM strISu paJcendriya viSayasambhavAttadviSaye saMvRtasarvendriyeNa bhAvyam, etadeva darzayati- 'caret ' saMyamAnuSThAnamanutiSThet 'muniH' sAdhuH 'sarvata: ' sabAhyAyabhyantarAt saGgAdvizeSeNa pramuktau vipramukto nisaGgo muniH niSkiJcanazcetyarthaH, sa evambhUtaH sarvabandhanavipramuktaH san 'pazya' avalokaya pRthak pRthak pRthivyAdiSu kAyeSu 447 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram sUkSmabAdara paryAptakAparyAptaka bhedabhinnAn 'satvAn' prANinaH apizabdAdvanaspatikAye sAdhAraNa zarIriNo'nantAnapyekatvamAgatAn pazya, kiMbhUtAn ? - duHkhena asAtavedanIyodayarUpeNa duHkhayatIti vA duHkhamaSTa prakAraM karma tenArttAn - pIDitAn pari-samantAtsaMsArakaTAhodare svakRtenendhanena 'paripacyamAnAn' yadivAduSpraNihitendriyAnArtadhyAnopagatAnmanovAkkAyaiH paritapyamAnAn pazyeti sambandho laganIya iti // 4 // TIkArtha - sAdhu sparzana Adi sabhI indriyoM ko apane adhIna kara niyantrita kara jitendriya bane / kinake saMdarbha meM ? inake uttara meM kahate haiM ki striyoM ke saMdarbha meM, pAMcoM hI zabdAdi viSaya vidyamAna hai / kahA~ hai? striyoM ke vAkya zravaNa karane meM bar3e madhura-priya lagate haiN| unakA calanA, dekhanA ramya pratIta hote haiM, unake sAtha ramaNa karanA Azcarya janaka sukhaprada hai unake mukhAdi kA cumbana rasamaya evaM sugandhamaya hai / isa prakAra striyoM meM pAMcoM hI viSaya hone ke kAraNa sAdhu ko unake saMdarbha meM apanI sabhI indriyoM ko saMvRta - niyantrita yA apane adhIna rakhanA cAhiye / isI kA digdarzana karAte hue kahate haiM- sAdhu bAhya aura Abhyantara donoM hI prakAra ke saMga-saMsarga se vipramukta vizeSa rUpa se mukta, pRthak, niHsaMga, niSkiMcana-akiMcana muni saMyama kA anusaraNa kare / vaha pRthvI Adi kAyoM meM pRthak pRthak rahane vAle sUkSma, sthUla, paryApta, aparyApta bhedayukta prANiyoM tathA api zabda se, sUcita vanaspati kAyika sAdhAraNa zarIrayukta prANiyoM ko dekhe / ve prANI kaise haiM ? isake uttara meM kahate haiM-ve asAta vedanIya ke udaya ke pariNAmasvarUpa duHkhita haiN| ATha prakAra ke karmoM se ArtapIDita haiM / ve saMsAra rUpI kar3Aha meM apane dvArA Acarita karmarUpI IMdhana se pakAye jA rahe haiM athavA duSpraNihIta iMdriyayukta haiM- unakI indriyAM duSkRtyoM meM saMlagna hai / ve ArttadhyAna se Akula haiN| mAnasika, vAcika evaM kAyika dRSTi se paritApa kA anubhava karate haiM / yaha dekhe | etesu bAle ya pakuvvamANe, AvaTTatI kammasu pAvasu / ativAyato kIriti pAvakammaM, niuMjamANe u karei kammaM // 5 // chAyA eteSu bAlazca prakurvANaH, Avartate karmasu pApakeSu / atipAtataH kriyate pApakarma, niyojayaMstu karoti karma // anuvAda ajJa jIva pRthvI kAya Adi prANiyoM ko pIr3A detA huA pApa karma karatA hai / una pApa karmoM kA phala bhogane hetu vaha punaH punaH pRthvIkAya Adi prANiyoM meM utpanna hotA hai| khuda jIvoM kI hiMsA karane aura dUsaroM dvArA vaisA karAne se pApa baMdha hotA hai / TIkA - 'eteSu' prAGgirdiSTeSu pratyeka sAdhAraNa prakAreSUpatApa kriyayA bAlavat 'bAla: ' ajJazcazabdAditaro'pi saGghaTTanaparitApanApadrAvaNAdikenAnuSThAnena 'pApAni karmANi prakarSeNa kurvANasteSu ca pApeSu karmasu satsu eteSu vA pRthivyAdijantuSu gataH saMstenaiva saMghaTTanAdinA prakAreNAnantazaH 'Avartyate' pIDyate duHkhabhAgbhavatIti, pAThAntaraM vA' evaM tu bAle' evamityupapradarzane yathA cauraH pAradAriko vA asadanuSThAnena hastapAdacchedAn bandhavadhAdIMzcehAvApnotyevaM sAmAnya dRSTenAnumAnenAnyo'pi pApakarmakArI ihAmutra ca duHkhabhAgbhavati, 'AuTTati' tti kvacitpAThaH, tatrAzubhAn karmavipAkAn dRSTvA zrutvA jJAtvA vA tebhyo'sadanuSThAnebhya 'AuTTati' tti nivartate, kAni punaH pApasthAnAni yebhyaH punaH pravartate nivartate vA ityAzaGkaya tAni darzayati-'atipAtata: ' prANAtipAtata: prANavyaparopaNAddhetostaccAzubhaM 448 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayana jJAnAvaraNAdikaM karma 'kriyate' samAdIyate, tathA parAMzca bhRtyAdIn prANAtipAtAdau 'niyojayan' vyApArayan pApaM karma karoti, tuzabdAnmRSAvAdAdikaM ca kurvan kArayaMzca pApakaM karma samuccinotIti // 5 // TIkArtha - pahale banaspati kAya ke pratyeka tathA sAdhAraNa jo do bheda batalAye gaye haiM unako jo ajJa puruSa 'ca' zabda se sUcita koI anya puruSa pIr3A detA hai arthAt vaha inheM toDatA hai, kATatA hai, paritapta karatA hai, dravita karatA hai, galAtA hai evaM 'Adi' zabda se vaha sUcita hai ki kisI anya prakAra se kaSTa detA hai, vaha puruSa atyanta pApArjana karatA hai / vaha apane pApa ke phala bhoga hetu inhIM pRthvI Adi prANiyoM meM punaH punaH janma letA hai tathA ananta kAla paryanta pIDita kiyA jAtA hai, kaSTabhAgI hotA hai / yahAM 'evaM tu bAle' aisA pAThAntara bhI prApta hotA hai / yahAM prayukta 'evaM' zabda upadarzana yA udAharaNa sUcita karane hetu hai / jaise cora yA parastrIgAmI puruSa dUSita karma kara isa loka meM hastapAda chedana-hAtha paira kATA jAnA tathA baMdha-vadha kiyA jAnA Adi ke rUpa meM yAtanA prApta karatA hai isI prakAra anya pApa karmakArI puruSa bhI isa loka meM aura paraloka meM duHkhoM ke bhAgI banate haiM / yaha sAmAnyatodRSTa anumAna dvArA sAbita hotA hai / kahIM 'AuTTati' pATha prApta hotA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki vivekI puruSa azubha karmoM ke vipAka-phala dekhakara zravaNa kara yA jJAta kara karmoM se nivRtta ho jAtA hai / ve kauna kauna se pApa ke adhiSThAna haiM ? jinameM prANI pravRtta hote haiM ? aura jinase nivRtta hote haiM? isake uttara meM kahate haiM-puruSa prANiyoM ke prANoM kA atipAta-prANavpaparopaNa karane se jJAnAvaraNIya Adi azubha karmoM kA baMdha karatA hai tathA jo apane bhRtya Adi anya puruSoM ko prANAtipAta hiMsA karane meM niyojita karatA hai, vyAvRta karatA hai, vaha pApa kA AcaraNa karatA hai / yahAM Ae 'tu' zabda se sUcita hai ki vaha asatya bhASaNa Adi karatA hai tathA auroM se vaisA karavAtA hai / yoM karatA huA vaha pApa saMcita karatA hai| AdINavittIva kareti pAvaM, maMtA u egaMta samAhimAhu / ' buddhe samAhIya rate vivege, pANAtivAtA virate ThiyappA // 6 // chAyA - AdInavRttirapi karoti pApaM, matvAtvekAntasamAdhi mAhuH / baddhaH samAdhau ca rato viveke, prANAtipAtAda virata: sthitAtmA // anuvAda - jo puruSa dInatA dikhalAkara bhIkha Adi dvArA gujArA karane vAle kI jyoM apanI AjIvikA calAtA hai, vaha bhI pApa karatA hai / yaha mAnakara tIrthaMkaroM ne bhAva samAdhi kA nirUpaNa-pratipAdana kiyA / buddhajJAnayukta vivekazIla sthiracetA puruSa samAdhi meM abhirata hotA huA hiMsA se nivRtta rhe| TIkA - kiJcAnyat-A-samantAddInA-karuNAspadA vRttiH-anuSThAnaM yasya kRpaNavanIpakAdeH sa bhavatyAdInavRttiH, evambhUto'pi pApaM karma karoti, pAThAntaraM vA AdInabhojyapi pApaM karotIti, uktaM ca "piMDolageva dussIle, NaragAo Na muccai" chAyA - piNDAvalagako'pi duHzIlo narakAnna mucyate, sa kadAcicchobhanamAhAramalabhamAno'jJatvAdAta raudradhyAnopagato'dhaH saptamyAmapyutpadyeta, tadyathA-asAveva rAjagRhanagarotsavanirgatajanasamUha vaibhAra giri zilApAta nodyataHsa daivAtsvayaM patitaH piNDopajIvIti, tadevamAdInabhojyapi piNDolakAdivajjanaH pApaM karma karotItyevaM 'matvA' avadhArya ekAntenAtyantena ca yo bhAvarUpo jJAnAdisamAdhistamAhuH 449) Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram saMsArottaraNAya tIrthaMkaragaNadharAdayaH dravyasamAdhayo hi sparzAdisukhotpAdakA anekAntikA anAtyantikAzca bhavanti ante cAvazyama samAdhimutpAdayanti, tathA coktam - "yadyapi niSevyamANA manasaH parituSTikArakA vissyaaH| kimpAkaphalAdanavadbhavanti pazcAdatidurantAH // 1 // " ityAdi, tadevaM 'buddhaH' avagata tattvaH sa caturvidhe'pi jJAnAdike rato-vyavasthito 'viveke vA' AhAropa karaNakaSAya parityAgarUpedravyabhAvAtmakerataHsannevaMbhUtazcasyAdityAha-pramAnAMdazaprakArANAmapyatipAto-vinAzastasmAdvirataH sthitaH samyagmArgeSu AtmA yasya saH pAThAntaraM vA 'Thiyacci' tti sthitA zuddhasvabhAvAtmanA arciH-lezyA yasya sa bhavati sthitArciH-suvizuddhasthiralezya ityarthaH // 6 // TIkArtha - jo karuNAspada-dayanIya vRtti-AjIvikA karatA hai vaha kaMgalA-bhikhArI Adi AdInavRtti kahA jAtA hai vaha bhI pApa kA AcaraNa karatA hai / kahIM 'AdIna bhojI' pATha prApta hotA hai / usakA tAtparya yaha hai ki jo puruSa bar3I kaThinAI se peTa pAlatA hai vaha bhI pApa karatA hai / kahA hai-roTI ke Tukar3e ke liye bhaTakatA huA dazIla-durAcaraNa yukta puruSa naraka se nahIM.chuTa pAtA / vaha ajJa prANI kabhI zobhana-uttama, priya AhAra na milane se Arta evaM raudra dhyAna kara sAtavIM naraka bhUmi meM bhI paidA ho sakatA hai / udAharaNArtha-rAjagRha nagara meM eka utsava ke avasara para bAhara nikale hue logoM se bhikSA na milane para una para kruddha hokara eka bhikSu una para zilA girAne hetu vaibhAra parvata para car3hane ko udyata huA-car3hane lagA kintu saMyoga se usakA paira phisala gyaa| vaha gira gayA aura mara gayA / ataH jo dInatApUrvaka bhikhArI kI jyoM du:kha se peTa pAlatA hai vaha bhI duSkarma karatA hai / yaha jAnakara tIrthaMkara tathA gaNadhara Adi mahAparuSoM ne saMsAra sAgara se pAra utarane ke liye bhAva rUpa jJAnAdi samAdhi kA AkhyAna kiyA-pratipAdana kiyA jo ekAntika aura Atyantika rUpa meM AtmakalyANakArI hai / dravya samAdhi sparza gata bhautika sukhoM ko utpanna karatI hai kintu vaha ekAntika va Atyantika nahIM hai - unase prApta sukha anizcita evaM svalpakAlika hote haiM, anta meM ve asamAdhi-duHkha paidA karate haiM / kahA hai - jaise kiMpAka nAmaka phala khAte samaya bar3A hI parituSTikAraka hotA hai kintu bAda meM atyanta dukha janaka siddha hotA hai / usI prakAra sAMsArika bhoga bhI sevana karate samaya mana ko parituSTa karate haiM kintu bAda meM atyanta duHkhotpAdaka hote haiM / ataH tatvajJa-jJAnI puruSa caturvidha jJAnAdi samAdhi meM rata-avasthita rhe| athavA AhAra upakaraNa kaSAya kA parityAga kara dravya-bhAvAtmaka samAdhi meM saMlagna rahe / aisA kara vaha dasa vidha prANa vinAza se-hiMsA se virata rahe / AtmA ko samyak mArga meM samyak sAdhanA patha para susthira banAye rakhe / athavA 'Dhiyacci' pAThAntara ke anusAra sAdhu vizuddha sthira lezyAyukta rahe / savvaM jagaM tU samayANupehI, piyamappiyaM kassai No karejA / uTThAya dINo ya puNo visanno, saMpUyaNaM cevasiloya kAmI // 7 // chAyA - sarvaM jagattu samatAnuprekSI, priyamapriyaM kasyacinna kuryAt / utthAya dInazca punarviSaNNaH saMpUjana Jcaiva zloka kAmI // anuvAda - sAdhu samagra jagata samatA se-samAna bhAva se dekhe vaha kisI kA na priya kare aura na apriya hI athavA na kisI ko priya samajhe aura na apriya hI / kaI aise hote haiM jo utthita hokara-pravrajyA dhAraNa 450 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayanaM kara parisahoM aura upasargoM ke Ane para dIna durbala ho jAte haiM aura sAdhu jIvana kA tyAga kara patita ho jAte haiM / kaI apane saMpUjana-satkAra evaM zloka-yaza ke AkAMkSI bana jAte haiM / TIkA - kiJca-'sarva' carAcaraM 'jagata' prANisamUhaM samatayA prekSituM zIlamasya sa samatAnuprekSI samatApazya ko vA, na kazcitpriyo nApi dveSya ityarthaH, tathA coktam-"natthi ya si koi visso pio va savvesu ceva jIvesu"- chAyA - nAsti tasya ko'pi dveSyaH priyazca sarveSu caiva jIveSu-tathA "jaha mama Na piyaM dukkhami' tyAdi, samatopetazca na kasyacitpriyamapriyaM vA kuryAnniHsaGgatayA vihared, eM hi sampUrNabhAva samAdhiyukto bhavati, kazcitu bhAva samAdhinA samyagutthAnenotthAya parISahopasargastarjito dInabhAvamupagamya punarviSaNNo bhavati viSayArthI vA kazcidgArhasthyamapyavalambate rasasAtA gauravagRddho vA pUjAsatkArAbhilASI syAt tadabhAve dInaH san pArzvasthAdibhAvena vA viSaNNo bhavati, kazcittathA sampUjanaM vastrapAtrAdinA prArthayet 'zlokakAmI ca' zlAghAbhilASI ca vyAkaraNa gaNita jyotiSa nimitta zAstrANyadhIte kazciditi // 7 // TIkArtha - sAdhu sabhI cara-jaMgama, acara-sthAvara prANI samUhoM ko samatApUrvaka dekhe / kisI ko priyaprItijanaka, tathA apriya-aprItijanaka na mAne / kahA hai-samagra prANiyoM meM sAdhu kA na koI dveSya-dveSa karane yogya yA dveSa kA pAtra hai aura na koI priya-prItipAtra hai / ataeva sAdhu yaha ciMtana karatA hai ki jaise mujhe duHkha priya nahIM lagatA usI prakAra dUsare prANiyoM ko bhI vaha priya nahIM hai / yoM samabhAva se samanvita hokara vaha na kisI kA priya kare aura na apriya hI / varan niHsaMga-Asakti vivarjita hokara viharaNa kare / jo sAdhu isa prakAra karatA hai vaha sarvathA bhAva samAdhiyukta hotA hai kintu koI puruSa bhAva samAdhi se samyak samutthitutsAhita hokara-dIkSita hokara bhI pariSahoM aura upasargoM se tarjita-AkrAnta, vyathita ho jAtA hai, dainya bhAva apanA letA hai / viSanna-viSAdayukta bana jAtA hai / koI viSayArthI-sAMsArika bhoga meM lolupa bana kara gRhastha bana jAtA hai athavA rasa madhura svAdiSTa padArtha aura sukha suvidhA meM Asakta hokara pUjA-prazasti evaM satkAra kA AkAMkSI ho jAtA hai / jaba vaisA nahIM milatA taba vahI dIna-Atmabala vihIna hotA huA pArzvastha Adi ho jAtA hai / koI vastra pAtra Adi kI abhyarthanA karatA hai tathA koI apanI zilAdhA-prazaMsA yA kIrti hetu vyAkaraNa, gaNita, jyotiSa tathA nimitta zAstra kA adhyayana karatA hai / AhAkaDaM ceva nikAmamINe, niyAmacArI ya visaNNamesI / itthIsu satte ya puDho ya bAle, pariggahaM ceva pakuvvamANe // 8 // chAyA - AdhAkRtaJcaiva nikAmamINo, nikAma cArI ca viSaNNeSI / __ strISu saktazca pRthak ca bAlaH parigrahaJcaiva prakurvANaH // anuvAda - jo pravrajita puruSa AdhAkarmI AhAra-sAdhu ko uddiSTa kara banAye gaye bhojana kI AkAMkSA karatA hai / use lene hetu bahuta ghUmatA phiratA hai vaha anAcaraNazIla hai / jo striyoM meM Asakta hotA huA unake hAva bhAvoM meM mohita rahatA hai tathA unheM prApta karane hetu parigraha-dhanAdi kA saMgraha karatA hai vaha apanA pApa bar3hAtA hai / TIkA - kiJcAnyat-sAdhunAdhAya-uddizya kRtaM niSpAditamAdhAkarmetyarthaH, tadevambhUtamahAropa karaNAdikaM nikAmam-atyartha yaH prArthayate sa nikAmamINetyucyate / tathA 'nikAmam' atyarthaM AdhA karmAdIni tannimittaM 451) Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram nimantraNAdIni vA sarati-carati tacchIlazca sa tathA, evambhUtaH pArzvasthAvasannakuzIlAnAM saMyamodyoge viSaNNAnAM viSaNNabhAvabheSate, sadanuSThAna viSaNNatayA saMsArapaGkAvasanno bhavatItiyAvat, apica 'strISu' ramaNISu 'AsaktaH' adhyupapannaH pRthak pRthak tadbhASitahasitadivvokazarIrAvayaveSviti, bAlavad 'bAla' ajJaH sadasadvivekavikalaH, tadavasaktatayA ca nAnyathAdravyamantareNa tatsamprAptirbhavatItyato yena kenacidupAyena tadupAyabhUtaM parigrahameva prakarSeNa kurvANaH pApaM karma samuccinotIti // 8 // TIkArtha - jo AhAra-bhojya padArtha Adi sAdhu ko udiSTa kara niSpAdita kiyA jAtA hai use AdhA karma kahate haiM / usa AdhA karma-AhAra athavA upakaraNa-upayogI sAmagrI kI jo atyadhika abhyarthanA-AkAMkSA karatA hai use nikAmamINa kahA jAtA hai / jo AdhA karma AhAra Adi ke nimitta AmantraNa-AbhUta kiyA jAnAbulAyA jAnA Adi kI atyadhika icchA liye rahatA hai vaha puruSa saMyama ke udyoga meM-pAlana meM viSAdayukta pArzvastha avasanna Adi kuzIla anAcaraNayukta janoM ke dharma kA-asat anuSThAna kA sevana karatA hai / vaha sat anuSThAna meM-saMyama ke AcaraNa meM zithila hokara saMsAra ke kIcar3a meM phaMsa jAtA hai aura vaha striyoM meM Asakta hotA huA unakI bolI-haMsI aura hAva bhAva tathA unake zarIra ke aMgoM meM anurakta hokara bAlaka kI jyoM sat asat ke viveka se zUnya ho jAtA hai / ___dhana ke binA striyoM kI prApti nahIM hotI / isaliye vaha jisa kisI prakAra se parigraha-dhana kA saMcaya karatA hai vaha puruSa vaisA karatA huA pApa kA hI saMcaya karatA hai / verANugiddhe NicayaM kareti, io cute sa ihamaTThaduggaM / tamhA u medhAvisamikkha dhammaM, care muNI savvau vippamukke // 9 // chAyA - vairAnugaddho nicayaM karoti, itazcyutaH sa ida marthadurgam / tasmAttu medhAvI samIkSya dharma carenmuniH sarvatovipramuktaH // anuvAda - jo puruSa prANiyoM ke sAtha vaira zatrubhAva rakhatA hai vaha pApa kI vRddhi karatA hai / marakara vaha naraka Adi kI yAtanAeM bhogatA hai / ataH medhAvI-prajJAzIla-vivekazIla muni dharma kA samIkSaNa kara saba prakAra ke anarthoM se pRthaka rahe / saMyama kA pAlana kre| TIkA - yena kena karmaNA-paropatAparUpeNa vairamanubadhyate janmAntara zatAnuyAyi bhavati tatra gRddho vairAnugRddhaH, pAThAntaraM vA 'AraMbhasatto' tti Arambhe sAvadyAnuSThAnarUpe sakto-lagno niranukampo 'nicayaM' dravyopacayaM tannimittApAdita karma nicayaM vA 'karoti' upAdatte 'sa' evambhUta upAttavairaH kRtakarmopacaya 'ita:' asmAtsthAnAt. 'cyuto' janmAntaraM gataH san duHkhayatIti duHkhaM narakAdiyAtanAsthAnamarthataH-paramArthato 'durga-viSamaM duruttaramupaiti, yata evaM tattasmAt 'meghAvI' vivekI maryAdAvAn vA sampUrNasamAdhiguNaM jAnAno 'dharma' zrutacAritrAkhyaM 'samIkSya' AlocyAGgIkRtya 'muniH' sAdhuH 'sarvataH' sabAhyAbhyantarAtsaGgAt 'vipramuktaH' apagataH saMyamAnuSThAnaM muktigamanai kahetubhUtaM 'cared' anutiSThet stryArambhAdi saGgAdvipramukto'nizritabhAvena vihareditiyAvat // 9 // TIkArtha - jina kamoM ke karane se prANiyoM ko duHkha utpanna hotA hai aura unake sAtha saiMkar3oM janmoM taka ke liye zatru bhAva banatA hai vaise karma meM jo Asakta hai athavA 'Arambhasatto' pAThAntara ke anusAra jo (452 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayanaM AraMbha-sAvadha karma meM saMlagna haiM niranukaMpa-anukampA rahita hai, aise kArya dvArA dravya kA saMgraha karatA hai athavA dravya saMgraha hetu karmoM kA nicaya-saMcaya karatA hai, karma bAMdhatA hai vaha prANiyoM ke sAtha zatruttva ke kAraNa tathA pApa saMcaya ke kAraNa isa bhava se cyuta hokara-marakara janmAMtara ko prApta hokara narka Adi meM utpanna hokara ghora yAtanA jhelatA hai / isaliye medhAvI, vivekavAn, maryAdAvAna, sampUrNa samAdhiguNa vettA sAdhu zruta tathA cAritramUlaka dharma kI samIkSA, AlocanA, cintana, vimarza kara use svIkAra kre| vaha bAharI aura bhItarI AsaktiyoM kA tyAga kara mokSa prApti ke ekamAtra hetu saMyama kA AcaraNa kre| vaha strI tathA Arambha-hiMsA Adi se vipramuktaatyanta vimukta sarvathA pRthak hokara anizcita bhAva-anAsakti pUrvaka vicaraNa kre| AyaM Na kujjA iha jIviyaTTI, asajjamANo ya parivvaejjA / NisammabhAsI ya viNIya giddhiM, hiMsanniyaM vA Na kahaM karejA // 10 // chAyA - AyaM na kuryyAdiha jIvitArthI, asajamAnazca parivrajet / nizamyabhASI ca vinIya gRddhiM hiMsAnvitAM nA na kathAM kuryAt // anuvAda - sAdhu isa saMsAra meM jIvitArthI cirakAla taka jIne kI icchA karate hue dravya kA arjana na kare / vaha Asakti se dUra rahatA huA saMyama meM pravRtta rahe / vaha sunakara, vicArakara saMbhASaNa kare / zabdAdi viSayoM meM lolupa na rahatA huA hiMsAnvita-hiMsAmUlaka kathA na kare vaisA - AlApa saMlApa ne kare / TIkA - kiJcAnyata-AgacchatItyAyo-dravyAderlAbhastannimittApAdito'STaprakArakarmalAbho vA tam 'iha' asmin saMsAre 'asaMyama jIvitArthI' bhogapradhAnajIvitArthItyarthaH, yadivA-AjIvikAbhayAt dravyasaJcayaM na kuryAt, pAThAntaraM vA chandaNaM kujjA ityAdi, chandaH-prArthanA'bhilASa indriyANAM svaviSayAbhilASo vA tat na karyAt tathA 'asajamAnaH' saGgamakurvana gRhaputra-kalatrAdiSu 'parivrajet' udyukta bihArI bhavet tathA 'gRddhiM' gAyaM viSayeSu zabdAdiSu vinIya' apanAya 'nizamya' avagamya pUrvottareNa paryAlocya bhASako bhavet, tadeva darzayati-hiMsayAprANyupamardarupayA anvitAM yuktAM kathAM na kuryAt, na tat brUyAt yatparAtmanoH ubhayorvA bAdhakaM vaca iti bhAvaH tadyathA-anIta pivata khAdata modata hata chinta praharata pacatetyAdikathAM pApopAdAnabhUtAM na kuryAditi // 10 // TIkArtha - jo AtA hai, milatA hai, use Aya kahA jAtA hai / yahA~ Aya zabda dravya lAbha ke artha meM hai athavA dravya lAbha ke sandarbha meM jo aSTavidha karmoM kI prApti hotI hai, use Aya kahA jAtA hai / sAdhu isa loka meM saMyamamaya jIvana kI abhilASA se athavA bhogamaya jIvana jIne kI kAmanA se Aya-dravya saMgraha na kare athavA vaha AjIvikA ke bhaya se-jIvana nirvAha kaise ho pAyegA isa AzaMkA se dravya-dhana saMcita na kare / athavA 'chaMdaNaM kujjA' pAThAntara ke anusAra sAdhu indriya viSaya ke bhoga kI kAmanA na kare / ghara, putra stri Adi meM anAsakta rahatA haA viharaNa kare / vaha zabdAdi bhogoM se Asakti yA lolapatA miTAkara Age pIche kA ciMnata kara bhASaNa kare / sUtrakAra isakA digdarzana karAte hue kahate haiM-sAdhu prANiyoM ke upamardanavyApAdana mUlaka hiMsA se yukta kathA na kare tathA vaha aisA vacana na bole jo apane tathA auroM ke liye duH khotpAdaka ho / tathA azana karo, pAna karo, bhojana karo, pramoda karo, mAro, kATo, prahAra karo, pakAo ityAdi ke rUpa meM pApajanaka kathA - AlApa saMlApa na kare / (453 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram AhAkaDaM vA Na NikAmaejA, NikAmayaMte ya Na sNdhvejaa| dhuNe urAlaM aNuvehamANe, ciccA Na soyaM aNavekkhamANo // 11 // chAyA - AdhAkRtaM vA na nikAmayet, nikAmayatazca na saMstuyAt / dhunIyAdudAramanuprekSamANaH, tyaktvA ca zokamanapekSamANaH // anuvAda - sAdhu AdhA karma-auddezika AhAra kI kAmanA na kare jo vaisI kAmanA karatA hai, usake sAtha saMstava-paricaya na kare, nirjarA hetu zarIra kA dhunana kare-tapazcaraNa dvArA use kRza bnaaye| deha kI paravAha na karatA huA zokAtIta bana saMyama kA paripAlana kare / TIkA - apica-sAdhUnAdhAya kRtamAdhAkRtamaudezikamAdhAkarmetyarthaH, tadevambhUtamAhAra jAtaM nizcayenaiva 'na kAmayet' nAbhilaSet tathA vidhAhArAdikaM ca 'nikAmayata:' nizcayenAbhilaSataH pArzvasthAdIMstatsamparkadAnapratigrahasaMvAsasambhASaNAdibhiH na saMsthApayeta-nopavRMhayet tairvA sAdhu saMstavaM na kuryAditi, kiJca-'urAlaM' ti audArikaM zarIraM vikRSTatapasA karmanirjarAmanupekSamANo dhunIyAt' kRzaM kuryAt, yadivA 'urAlaM'ti bahujanmAntarasaJcitaM karma tadudAraM-mokSamanupekSamANo 'dhunIyAd' apanayet, tasmiMzca tapasA dhUyamAne kRzIbhavati zarIrake kadAcit zokaH syAt taM tyaktvA yAcitopakaraNavadanuprekSamANaH zarIrakaM dhunIyAditi sambandhaH // 11 // TIkArtha - jo AhAra sAdhu ke liye taiyAra kiyA jAtA hai, use AdhA karma kahetahaiM / aise AhAra kI sAdhu kadApi kAmanA-abhilASA na kare / pArzvastha Adi asamyaktvI matavAdI jo vaisai AhAra kI kAmanA abhipsA karate haiM, unake sAtha dAna-denA, pratigraha-lenA, saMvAsa-sAtha rahanA, saMbhASaNa-vArtAlApa karanA ityAdi ke rUpa meM sAdhu paricaya na kare, samparka na jor3e / karma nirjaraNa hetu vikRSTa-ghora tapa dvArA zarIra kA dhunana kare, use kRza banAye / athavA sAdhu aneka janma janmAntaroM se saMcita karma kA mokSa prApti ke abhiprAya se dhunana kare, nAza kare / tapazcaraNa dvArA karma kSaya karate hue zarIra kI kRzatA ho jAne se sAdhu ke mana meM yadi udvega ho to vaha yAcita upakaraNa kI taraha-mAMgakara lAI huI vastu ke samAna jAnakara udvigna na bane varan zarIra ke maila ke samAna karmoM kA dhunana-apagama yA nAza kre| egattameyaM abhipatthaejjA, evaM pamokkho na musaMti pAsaM / esappamokkho amuse varevi, akohaNe saccarate tavassI // 12 // chAyA - ekatvametadabhiprArthayedevaM pramokSo na mRSeti pazya / eSa pramokSo'mRSA varo'pi, akrodhanaH satyaratastapasvI // anuvAda - sAdhu ekattva kI bhAvanA abhiprArthita kare-ekatva bhAvanA kA anucintana kare / usI se pramokSa-anAsaktatA prApta hotI hai / ekatva kI bhAvanA hI pramokSa-prakRSTa yA uttama mokSa hai / jo isase bhAvita hokara krodha nahIM karatA, satya meM tatpara rahatA hai, tapazcaraNa karatA hai, vahI zreSTha hai / TIkA-kiJcApekSetetyAha-ekatvam-asahAyatvamabhiprArthayedaekatvAdhyavasAyI syAt, tathAhi-janmajarAmaraNaroga zokAkule saMsAre svakRtakarmaNA vilupyamAnAnAmasumatAM na kazcittrANasamarthaH sahAyaH syAt tathA coktam - 454 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayanaM " ego me sAsao appA, NANadaMsaNasaMjuo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMyogalakkhaNA // 1 // " chAyA - eko me zAzvata AtmA jJAnadarzana saMyutaH / zeSA me bAhyA bhAvAH sarve saMyoga lakSaNAH // 1 // ityAdi kAmekatvabhAvanAM bhAvayed evamanayaikatvabhAvanayA prakarSeNa mokSaH pramokSo - vipramuktasaGgatA, na 'mRSA' alokametadbhavatItyevaM pazya, eSa evaikatvabhAvanAbhiprAyaH pramokSovartate, amRSArUpaH - satyazcAyameva / tathA 'varo'pi ' pradhAno'ppayameva bhAvasamAdhirvA, yadivA yaH 'tapasvI' taponiSTaptadeho'krodhanaH, upalakSaNArthatvAdasyAmAno nirmAyo nirlobhaH satyaratazca eSa eva pramokSa 'amRSA' satyo 'varaH' pradhAnazca vartata iti // 12 // kiJcAnyat TIkArtha - sAdhu ekatva - asahAyatva kI abhiprArthanA kare / ekatvabhAvanA se anubhAvita ho, anya kI sahAyatA kI kAmanA na kare kyoMki janma, vRddhAvasthA, mRtyu, rugNatA tathA zoka se Akula isa jagata meM svakRta karma ke phalasvarUpa duHkhoM se pIDita hote prANI ko trANa dene meM, unase bacAne meM koI bhI samartha nahIM hai / ataeva kahA gayAhai-jJAna, darzana samAyukta merI apanI AtmA hI zAzvata hai / sabhI avaziSTa padArtha bAhyabhAva haiM, ve saMyoga lakSaNa haiM, saMyogavaza prApta hai| yoM sAdhu sadaiva ekatva kI bhAvanA bhAvita kre| isa ekatva bhAvanA anubhAvana se pramokSa-pramuktatA - samasta AsaktiyoM se unmukti prApta ho jAtI / isameM jarA bhI asatya nahIM hai, aisA dekho / vicAra karo / ekatva bhAvanA kA abhiprAya-lakSya mokSa hai jo satya hai / yahI vara - pradhAna yA zreSTha hai / yahI bhAva samAdhi hai athavA jo tapasvI hai jisakA zarIra tapa se paritapta hai, jo krodha vivarjita hai, upalakSaNa se krodha ke sAtha sAtha mAna mAyA aura lobha se rahita hai, satya meM abhirata hai, vahI puruSa pramukta hai / sacamuca sabase zreSTha yA pradhAna hai / itthI yA Araya mehuNAo, pariggahaM ceva akuvva mANe / uccAvasu visasu tAI, nissaMsayaM bhikkhU samAhipatte // 13 // chAyA strISucAratamaithunastu parigrahaJcaivAkurvANaH 1 uccAvaceSu viSayeSu trAyI, niHsaMzayaM bhikSuH samAdhiM prAptaH // anuvAda jo puruSa striyoM ke sAtha abrahmacarya sevana nahIM karatA, parigraha nahIM rakhatA, uccAvacaUMce nIce taraha taraha ke sukha bhogoM meM alipta rahatA hai, jIvoM kA trANa- rakSaNa karatA hai, hiMsA nahIM karatA, vaha nizcaya hI samAdhi ko prApta hai / - TIkA divyamAnuSatiryagrUpAsu trividhAsvapi strISu viSayabhUtAsu yat " maithunam " abrahma tasmAda A-samantAnnarataH-arato nivRtta ityarthaH, tuzabdAtprANAtipAtAdinivRtazca tathA pari-samantAdgRhyate iti parigraho dhanadhAnyadvipada catuSpadAdisaMgraha tathA AtmA''tmIyagrahastaM caivAkurvANaH sannuccAvaceSu - nAnArUpeSu viSayeSu yadivoccAutkRSTA avacA-jaghanyAsteSvaraktadviSTaH 'trAyI' apareSAM ca trANabhUto viziSTopadezadAnato 'niHsaMzayaM ' nizcayena paramArthato 'bhikSuH' sAdhurevambhUto mUlottaraguNasamanvito bhAvasamAdhiM prApto bhavati, nApara: kazciditi, uccAvaceSu vA viSayeSu bhAva samAdhiM prApto bhikSurna saMzrayaM yAti nAnArUpAn viSayAn na saMzrayatItyarthaH // 13 // TIkArtha jo devAMganA, manuSyAMganA aura tiryak strI rUpA -ina tInoM meM abrahmacarya kA sevana nahIM karatA, 'tu' zabda dvArA saMketita prANAtipAta-hiMsAdi se nivRtta rahatA hai, tathA jo parigraha cAroM ora se jo gRhIta hotA hai - tanmUlaka, dhana-dhAnya, dvipada, evaM catuSpadoM kA saMgraha nahIM karatA hai, unameM apanA mamatva sthApana nahIM 455 - Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram karatA hai tathA bhinna bhinna prakAra ke sAMsArika sukha bhogoM meM lolupa nahIM hotA hai, athavA uccAvaca-utkRSTa jaghanya viSayoM meM rAga dveSa yukta nahIM hotA hai, anya prANiyoM kA trANa bhUta hotA hai, vaha mUla guNa tathA uttara guNa sampanna sAdhu nizcaya hI bhAva samAdhi ko prApta kara letA hai, jo vaisA nahIM hotA, use bhAva samAdhi prApta nahIM hotI / uccAvaca viSayoM meM bhAva samAdhi prApta sAdhu vividha prakAra ke viSayoM kA saMzraya nahIM karatA-sevana nahIM karatA / araI raiM ca abhibhUya bhikkhU, taNAiphAsaM taha sIyaphAsaM / / uNhaM ca daMsaM ca'hiyAsaejA, subbhiM va dubbhiM va titikkhaejA // 14 // chAyA - aratiM ratiJcAbhibhUya bhikSu stRNAdisparza tathA zItasparzam / uSNaJca daMzaJcAdhisaheta, surabhiJcA durabhiJca titikSayet // anuvAda - sAdhu saMyama meM arati-khinnatA tathA asaMyama meM rati-anuraktatA kA parityAga kara tRNa, sardI, garmI, DAMsa, macchara tathA sugandha, durgandha sabako sahana kare / / TIkA - viSayAnanAzrayan kathaM bhAvasamAdhipnuyAdityAha-sa bhAvabhikSuH paramArthadarzI zarIrAdau nispRho mokSagamanaikapravaNazca yA saMyame'ratirasaMyame ca ratirvA tAmabhimUyaetadadhisaheta, tadyathA niSkiJcanatayA tRNAdikAn sparzAnAdigrahaNAnninonnatabhUpradezasparzAzca samyagadhisaheta, tathA zItoSNadaMzamazakakSutpipAsAdikAn parISahAnakSobhyatayA nirjarArtham 'adhyAsayed' adhisaheta tathA gaMdhaMsurabhimitaraM ca samyak 'titikSayet' sahyAt, ca zabdAdAkrozavadhAdikAMzca pariSahAnmumukSustitikSayediti // 14 // TIkArtha - sUtrakAra yahAM yaha batalAte haiM ki viSayoM kA sevana na karatA huA sAdhu kisa taraha bhAva samAdhi svAyatta karatA hai / jo deha Adi meM spRhA rahita, mokSagamanodyata hokara saMyama meM khinnatA aura asaMyama meM anuraktatA kA parityAga kara Age varNita kiye jAne vAle duHkhoM ko sahatA hai, vaha bhAva sAdhu paramArthadarzI hai / akiMcana-aparigrahI hone ke kAraNa tRNa Adi ke sparza tathA nimna-nIce, unnata-UMce bhU pradeza ke sparza ko samyak-bhalIbhAMti sahana karatA hai, sardI, garmI, DAMsa, macchara, bhUkha, pyAsa, Adi parISahoM ko nirjarA hetu akSubdha hotA huA sahana karatA hai / tathA sugandha durgandha Adi ko bardAzta karatA hai, 'ca' zabda se Akrozatarjana, vadha-hanana pratihanana Adi duHkhoM ko jhelatA hai, vahI puruSa vAstava meM mumukSu hai, vahI sahiSNu hai / gutto vaIe ya samAhipatto, lesaM samAhalU parivaejjA / gihaM na chAe Navi chAyaejjA, saMmissabhAvaM payahe payAsu // 15 // chAyA - gupto vAcA ca samAdhi prApto, lezyAM samAhRtya parivrajet / gRhaM na chAdayennA'pi chAdaye tsaMmizrabhAvaM prajahyAtprajAsu // anuvAda - jo sAdhu vANI se gupta hai - asat vacana se parivarjita hai, vaha bhAva samAdhi ko prApta hai / sAdhu zuddha lezyA-doSa rahita aMtaH pariNati svIkAra kara parivrajyA kA-saMyama dharma kA pAlana kare, vaha khuda ghara kA chAdana na kare-chata Adi na banAye tathA anya dvArA bhI vaisA na karavAye / strI saMsarga kA tyAga kare / (4560 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayanaM TIkA - kiJcAnyata-vAci vAcA vA gupto vAggupto-maunavratI suparyAlocitadharmasambandhamASI vetyevaM bhAvasamAdhi prApto bhavati, tathA zuddhAM 'lezyAM' tejasyAdikAM 'samAhRtya' upAdAya azuddhAM ca kRSNAdikAmapahRtya pari-samantAtsaMyamAnuSThAne 'vrajet ' gacche diti, kiJcAnyat -gRham-AvasathaM svato'nyena vA na chAdayedupalakSaNArthatvAdasyAparamapi gRhAderuragavatparakRtabilanivAsitvAtsaMskAraM na kuryAt, anyadapi gRhasthakarttavyaM parijihIrSurAha-prajAyanta iti prajAstAsu-tadviSaye yena kRtena sammizrabhAvo bhavati tatprajahyAt, etaduktaM bhavatipravrajito'pi san pacanapAcanAdikAM kriyA kurvan kArayaJca gRhasthaiH sammizrabhAvaM bhajate, yadivA-prajAH-striyastAsu tAbhirvA ya sammizrIbhAvastamavikalasaMyamArthI 'prajahyAt' parityajediti // 15 // TIkArtha - jo sAdhu vANI se gupta rahatA hai-maunavratI hotA hai yA bhalIbhAMti paryAlonA kara, cintana vimarza kara dharma viSayaka bAta kahatA hai. vaha bhAvasamAdhi ko prApta hai. vaha tejasa Adi zaddha lezyAeM AtmasAta | Adi azuddha lezyAoM kA apahAra-parihAra yA tyAga kara saMyama kA sarvathA AcaraNa kare / sAdhu ghara kA chAdana na kare tathA na dUsare dvArA hI vaisA karavAve / jaise sAMpa apane liye bila nahIM banAtA kintu dUsare dvArA banAye bila meM nivAsa karatA hai usI prakAra sAdhu dUsare ke ghara meM nivAsa karatA huA sajjA saphAI Adi na kare / zAstrakAra gRhastha ke anya kAryoM kA parihAra karane hetu pratipAdita karate haiM / jo bAra bAra janmate haiM, utpanna hote haiM, unheM prajA kahA jAtA hai / jisa kArya se unake sAtha sAdhu kA sammizra bhAva-mela jola ho, use vaha na kare / athavA striyoM ko prajA kahA jAtA hai / avicchinna rUpa meM saMyama kA pAlana karane vAlA sAdhu unake sAtha mela milApa kA sampUrNataH parivarjana kare / je kei logaMmi u akiriya AyA, anneNa puTThA dhuyamAdisati / AraMbha sattA gaDhitA ya loe, dhammaM Na jANaMti vimukkhaheuM // 16 // chAyA - ye ke'pi loketvakriyAtmAno'nyena pRSTAH dhutamAdizanti / AraMbhasaktAH gRddhAzca loke, dharmaM na jAnanti vimokSa hetum // anuvAda - isa loka meM jo yaha mAnate haiM ki AtmA akriya hai-kriyArahita hai tathA kisI anya dvArA prazna kiye jAne para ve mokSa kA Adeza-vidhAna karate haiM, astitva svIkAra karate haiM / ve hiMsA Adi Arambha samArambha meM saMsakta hai, bhogoM meM lipta hai / mokSa jo dharma kA kAraNa hai, use ve nahIM jAnate / TIkA - apica-ye ke cana asmin loke akriya AtmA yeSAmabhyupagame te'kriyAtmAna:sAGkhyAH, teSAM hi sarvavyApitvAdAtmA niSkriyaH paThyate, tathA coktam-'akartA nirguNo bhoktA, AtmA kapiladarzane" iti tu zabdo vizaSaNe, sa caitadvizinaSTi -amUrtatvavyApitvAbhyAmAtmano'kri yatvameva budhyate, te cAkriyAtmavAdino'nyenAkriyatve sati bandhamokSau na ghaTete ityabhiprAyavatA mokSasadbhAvaM pRSTAH santo'kriyAvAda darzane'pi 'dhUtaM' mokSaM tadabhAvam (ca) 'Adizanti' pratipAdayanti, te tu pacanapAcanAdike snAnArthaM jalAvagAhanarUpe vA 'Arambhe' sAvadye 'saktA' adhyupapannA gRddhAstu loke mokSaikahetubhUtaM 'dharmaM zrutacAritrAkhyaM' 'na jAnanti' kumArgagrAhiNo na samyagavagacchantIti // 16 // kiJcAnyat - TIkArtha - isa loka meM sAMkhya Adi darzana vAdI AtmA ko akriya-kriyAzUnya svIkAra karate haiN| ve AtmA ko sarvavyApI mAnate haiM / isaliye use niSkriya batalAte haiM / kahA hai-kapiladarzana meM kapila dvArA 457) Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram praNIta sAMkhya siddhAntAnusAra AtmA akartA hai / vaha nirguNa-guNarahita hai evaM bhoktA-karmoM ke phala bhogane vAlA hai / yahAM 'tu' zabda vizeSaNa ke artha meM prayukta huA hai / vaha AtmA kI vizeSatA kA sUcaka hai / sAMkhyavAdiyoM kA aisA pratipAdana hai ki amUrtatva evaM vyApitva ke kAraNa AtmA akriya hai / aisA siddha hotA hai / akriyAtmavAdI sAMkhya ke siddhAntAnusAra kriyArahita AtmA meM baMdha aura mokSa siddha nahIM hote / kintu kisI ke aisA pUchane para ve apane akriyAvAdI siddhAnta meM bhI baMdha aura mokSa hote haiM aisA pratipAdita karate haiM / sAMkhyAvAdI pacana pAcana-bhojana pakAnA, dUsare dvArA pakavAnA, snAna hetu jala meM avagAhana karanA-ye saba karate haiM / isa prakAra ve Arambha-sAvadya kArya meM adhyupanna-lipta rahate haiM / mokSa ke ekamAtra hetu bhUta zrutacAritramUlaka dharma ko nahIM jAnate / ve kumArga ko grahaNa kiye rahatehaiM / unheM dharma kA samyak jJAna nahIM hai / puDho ya chaMdA iha mANavA u, kiriyAkirIyaM ca puDho ya vAyaM / jAyassa bAlassa pakuvva dehaM, pavaDDhatI veramasaMjatassa // 17 // chAyA - pRthak chaMdA iha mAnavAstu, kriyA'kriyaM pRthagvAdam / jAtasya bAlasya prakRtya dehaM, pravardhate vairamasaMyatasya // anuvAda - manuSyoM kI bhinna-bhinna prakAra kI abhirUci yA pasaMda hotI hai / ataeva kaI kriyAvAda aura kaI akriyAvAda meM vizvAsa karate haiM / kaI aise haiM jo sadya jAta bAlaka kI deha ko kATakara sukhAnubhava karate haiM / asaMyata puruSa apane kRtyoM dvArA prANiyoM ke sAtha vaira kI vRddhi karatA hai| TIkA - pRthak nAnA chaMda:-abhiprAyo yeSAM te pRthakchaMdA 'iha' asminmanuSyaloke 'mAnavA' manuSyAH turavadhAraNe, tameva nAnAbhiprAyamAha-kriyA'kriyayoH pRthaktvena kriyAvAdamakriyAvAdaM ca samAzritAH, tadyathA "kriyeva phaladA puMsAM, na jJAnaM phaladaM matam / yataH strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhaveta // 1 // " ityevaM kriyaivaphaladAyitvenAbhyupagatA, kriyAvAdamAzritAH evametadviparyayeNAkriyA vAdamAzritAH, etayozcottaratra svarUpaM nyakSeNa vakSyate, te ca nAnAbhiprAyA mAnavAH kriyAkriyAdikaM pRthagvAdamAzritA mokSa hetuM dharmamajAnAnA ArambheSu saktA iMdriyavazagA rasasAtAgauravAbhilASiNa etatkurvanti, tadyathA-'jAtasya' utpannasya 'bAlasya' ajJasya sadasadvivekavikalasya sukhaiSiNo 'dehaM' zarIraM 'pakuvva' tti khaNDazaH kRtvA''tmanaH sukhamutpAdayanti, tadevaM parApaghAtakriyAM kurvato'saMyatasya kuto'pyanivRttasya janmAntarazatAnubandhi bairaM parasparopamardakAri prakarSeNa vardhate, pAThAntaraM vA-jAyAe~ bAlassa pagabbhaNAye-'bAlasya' ajJasya hiMsAdiSu karmasu pravRttasya niranukampasya yA jAtA 'pragalbhatA' dhASTarya tayA vairameva pravardhata iti sambandhaH // 17 // TIkArtha - yaha manuSya loka aisA hai, jisameM bhinna-bhinna manuSyoM kI apanI bhinna-bhinna ruciyAM hotI hai / yahAM 'tu' zabda avadhAraNA ke artha meM AyA hai / sUtrakAra bhinna bhinna ruciyoM kA pratipAdana karate hue kahate haiM-kriyA evaM akriyA pRthak pRthak haiM-bhinna bhinna hai / ataH kaI kriyAvAda meM vizvAsa karate haiM tathA kaI akriyAvAda meM / kriyAvAdiyoM kA kathana hai ki manuSyoM ke liye kriyA hI phalaprada hotI hai kyoMki strI aura khAne yogya padArthoM ko jAnane mAtra se kyA puruSa unakA sukha anubhava kara sakatA hai / isa prakAra kriyA hI phalapradA hai / aisA mAnate hue ve kriyAvAda para Azrita haiM-Tike hue haiM / isase pratikUla akriyAvAdI kriyA 458) Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayanaM ko nirarthaka batalAte haiM / Age inake svarUpa kA vizada vizleSaNa kiyA jAyagA / kahane kA tAtparya yaha hai ki bhinna-bhinna abhiprAya yukta manuSya yathA ruci kriyAvAda tathA akriyAvAda kA Azraya liye hue haiM-una para Tike hue haiM / dharma jo mokSa kA kAraNa hai, use ve nahIM jAnate / ve hiMsA Adi ArambhoM se pralipta tathA indriyoM ke adhIna hokara rasa-svAdiSTa padArtha sukha-suvidhA Adi ke abhilASI aisA-yahAM taka karate haiM ki ajJajJAnarahita yA bhole sad asad viveka se varjita sukhAbhilASI sadya utpanna zizu ke zarIra ko Tukar3e-Tukar3e kara apane liye sukha mAnate haiN| isa prakAra jo dUsaroM ke liye upaghAta kriyA-pIDotpAdaka kriyA karatA hai, asaMyata hai, pApa se anivRtta hai vaha prANiyoM ke sAtha saiMkar3oM janmoM taka calane vAle pArasparika upamardana kAraka-vinAzakAraka zatru bhAva kA saMvarddhana karatA hai / yahAM 'jAyAe bAlassa pagabbhaNAe, aisA pAThAntara prApta hotA hai / usakA abhiprAya hai ki hiMsAdi karmoM meM pravRtta-niranukampa-anukampArahita nirdaya ajJa jIva kI jo pragalbhatA hai- hiMsAmUlaka dhRSTatA hai / usase prANiyoM ke sAtha usakA zatrubhAva pravardhita hotA hai / AukkhayaM ceva abujjhamANe, mamAti se sAhasakAri maMde / aho ya rAo paritappamANe, adRsu mUDhe ajarAmarevva // 18 // chAyA - AyuHkSayaM caivAbudhyamAnaH, mamatvavAn sa sAhasakArimaMdaH / ahani ca rAtrau ca paritapyamAnaH, artheSu mUDho'jarAmara iva // anuvAda - vaisA-uparyukta koTi kA AraMbha se saMsakta prANI yaha nahIM jAnatA ki usakI Ayu kSINa hotI jA rahI hai / padArthoM meM usakA mamatva banA rahatA hai / vaha pApa karate DaratA nahIM / vaha apane ko ajaravRddhattva rahita tathA amara-mRtyu rahita mAnatA huA aharniza dhana kI cintA meM paritapta rahatA hai / TIkA - apica-AyuSo-jIvanalakSaNasya kSaya AyuSkakSayastamArabhyapravRttaH chinnahradamatsyavadudakakSaye sati abudhyamAno'tIva 'mamAi' tti mamatvavAn idaM me ahamasya svAmItyevaM sa mandaH ajJaH sAhasaM kartuM zIlamasyeti sAhasakArIti, tadyathAkazcidvaNig mahatA klezena mahA_Ni ratnAni samAsAdyoJjayinyA vahirAvAsitaH, sa ca rAja cauradAyAdabhayAdrAtrau ratnAnyevamevaM ca pravezayiSyAmItyevaM paryAlocanA kulo rajanIkSayaM na jJAtavAn, anyeva ratnAni pravezayan rAjapuruSairatnebhyazcyAvita iti, evamanyo'pi kiMkarttavyatAkulaH svAyuSaHkSayamabudhyamAnaH parigrahepyArambheSu ca prarvatamAnaH sAhasakArI syAditi, tathA kAmabhogatRSito'hni rAtrau ca pari samantAt dravyArthI paritapyamAno mammaNavaNigvadArtadhyAyI kAyenApi klizyate, tathA coktam - "ajarAmaravadvAlaH,klizyate dhnkaamyyaa|shaashvtN jIvitaM caiva,manyamAnodhanAni ca ||1||"tdevmaartdhyaanophtH 'kaiyA vaccai sattho ? kiM bhaMDaM kattha kittiyA bhUmI' tyAdi, chAyA - kadA vrajati sArthaH ki bhANDaM kva ca kiyatI bhUmiH / tathA 'ukkhaNai khaNai NihaNaha ratiM na suyai diyAvi ya saMsako' chAyA - utkhanita khanati nihanti rAtrau na svapiti divApi ca sazaMkaH / ityAdi cittasaMklezAtsuSThu mUDho'jarAmaravaNigvadajarAmaravadAtmAnaM manyamAno'pagatazubhAdyavasAyo'harnizamArambhe pravartata iti // 18 // TIkArtha - hiMsAdI Arambha meM tatpara jIva yaha nahIM jAnatA ki usakI Ayu kSINa hotI jA rahI hai| vaha usa machalI kI jyoM hai, jo sarovara kA bAMdha TUTa jAne para bhI usase bAhara nikalate jala ko nahIM jaantii| (459 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vaha mamattvavAn prANI amuka vastu merI hai, maiM usakA svAmI hU~ / isa prakAra Asakta hotA huA dussAhasa pUrNaanucita sAhasayukta kArya karatA hai / isa saMbaMdha meM eka dRSTAnta hai - koI vaNika atyanta kaSTa sahakara bahumUlya ratna arjita kara ujjainI nagarI ke bAhara ThaharA / vaha rAta bhara cintana karatA rahA ki kahIM aisA na ho ki mere ratnoM ko rAjA, cora Adi tathA pArivArika jana hI le le / isaliye ina ratnoM ko maiM isa prakAra surakSita rakhU, yoM socate-socate samagra rAtri vyatIta ho gii| usane yaha nahIM jAnA ki rAta bIta rahI hai / bAda meM dina meMdina uga jAne para apane ratnoM ko kisI gupta sthAna para chipAne lagA / rAjapuruSoM ne use dekha liyA aura usase ratna hathiyA liye / usI prakAra eka vyakti kiMkartavyavimUr3ha hokara-maiM kyA karUM? yaha socatA socatA apanI Ayu kSaya ko nahIM jAnatA / vaha parigraha tathA AraMbha meM pravRtta hotA huA dussAhasa-pApa kArya karatA hai / vaha kAma bhoga meM tRSita-lubdha rahatA huA rAta-dina dhana kI cAha meM saMlagna paritapyamAna mammaNa vaNika kI taraha Arta dhyAna karatA hai| zarIra ko kaSTa detA hai| kahA hai- ajJa jIva apane ko ajara-amara mAnatA haAmaiM na kabhI vRddha hUMgA aura na kabhI marUMgA / yaha socatA huA dhana kI kAmanA se kaSTa bhogatA hai / vaha yaha socatA hai ki merA jIvana tathA dhana zAzvata rahegA / yoM Arta dhyAna se upahata hotA huA vaha socatA hai ki sArtha-vyApAriyoM kA saMgha yA samudAya kaba nikalegA - yahA~ se kaba nikalegA / isameM kyA-kyA mAla bharA hai| yaha kitanI dUra jAyegA / vaha apane dhana kI surakSA hetu kabhI parvata Adi UMce sthAnoM ko khodatA hai, kabhI bhUmi ko khodatA hai, kabhI aura kisI sthAna ko dekhatA hai / rAta meM so taka nahIM pAtA / dina meM bhI sazaMka rahatA hai / isa prakAra caitAsika saMkleza-pIr3A se mUr3ha banA huA vaha puruSa ajarAmara nAmaka vaNika kI jyoM apane ko ajara-amara mAnatA huA zubha adhyavasAya-pavitra pariNAmoM se rahita hokara rAta dina hiMsA Adi Arambha meM pravRtta rahatA hai / jahAhi vittaM pasavo ya savvaM, je baMdhavA je ya piyA ya mittA / . lAlappatI se'vi ya ei mohaM, anne jaNA taMsi haraMti vittaM // 19 // chAyA - jahAhi vitaJca payU~zca sarvAn, ye bAMdhavA ye ca priyAzca mitrANi / lAlapyate so'pi caiti mohamanye janAstasya haranti vittama // anuvAda - vitta-dhana sampatti tathA pazu Adi samasta padArthoM kA parityAga karo / pArivArika jana tathA prItiyukta mitragaNa kucha bhI upakAra nahIM karate / to bhI manuSya inake liye vilApa karatA hai-rotA hai tathA mohasakta hotA hai / jaba vaha prANI mRtyugAmI ho jAtA hai taba dUsare loga usake arjita dhana kA haraNa kara lete hai-usa para adhikAra kara lete haiM / TIkA - kiJcAnyat - 'vittaM' dravyajAtaM tathA 'pazavo' gomahiSyAdayasyAn sarvAn 'jahAhi' parityajateSumamatvaM mA kRthAH, ye bAndhavA' mAtApitrAdayaH zvasurAdayAzca pUrvAparasaMstutA ye ca priyA mitrANi' sahapAMsukrIDitAdayaste ete mAtApitrAdayo na kiJcittasya paramArthataH kurvanti, so'ti ca vittapazubAMdhava mitrArthI atyarthaM punaH punarvA lapati lAlapyate, tadyathA-he mAta ! he pitarityevaM tadarthaM zokAkulaH pralapati, tadarjanaparazca mohamupaiti, rUpavAnapi kaNDarIkavat dhanavAnapi mammaNavaNigvat dhAnyavAnapi tilaka zreSThivad ityevamasAvapyasamAdhimAn muhyate (ti), yacca tena mahatA klezenAparaprANyupamardainopArjittaM vittaM tadanye janAH 'se' tasyApaharanti jIvata eva mRtasya vA tasya ca kleza eva kevalaM pApabaMdha zcetyevaM matvA pApAni karmANi parityajettapazcarediti // 19 // (460) Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayanaM TIkArtha - dravyajAta-vividha prakAra ke dhana vaibhava kA tathA gAya bhaiMsa Adi pazudhana kA parityAga kara do / unameM mamattva-ye mere haiM aisA bhAva mata rakho / mAtA pitA Adi jo pUrva paricita yA sambaddha hai tathA zvasura Adi pazcAt paricita yA saMbaddha hai-ye pArivArika jana tathA ve bAlamitra-jo zaizava meM eka sAtha miTTI meM khele hoM, kucha bhI upakAra nahIM kara sakate kintu sthiti yaha hai ki manuSya dhana pazu pArivArika jana tathA mitravRnda ke liye punaH punaH rotA hai / hAya mAtA ! hAya pitA ityAdi pralApa karatA huA unake liye zokAkula hotaahai| unake liye dhanArjana karatA huA mohamUr3ha banA rahatA hai / kaNDarIka ke samAna surupa tathA mammaNa vaNika kI taraha dhana sampanna evaM tilaka zreSThI kI taraha dhAnyAdi samRddhiyukta puruSa bhI samAdhi ke binA mohagrasta banA rahatA hai atyanta kaSTapUrvaka apara prANiyoM ke upamardana-hiMsAdi dvArA jo usane dhanArjana kiyA use usake jIte jI athavA mRtyu prApta ho jAne para anya loga haraNa kara lete haiM / usako kevala kaSTa hI milatA hai tathA karmabaMdha hI hotA hai / manuSya yaha jAnakara pApa pUrNa kAryoM kA parityAga kare tathA tapazcaraNa kare / sIhaM jahA khuDumigA caraMtA, dUre caraMtI parisaMkamANA / evaM tu mehAvi samikkha dhamma, dUreNa pAvaM parivajaejjA // 20 // chAyA - siMha yathA kSudramRgAzcaranto dUre caraMti parizaGkamAnAH / evaM tu medhAvI samIkSya dharmaM dUreNa pApaM parivarjayet // anuvAda - jaise hiraNa Adi kSudra prANI-choTe choTe jIva siMha kI zaMkA se dUra hI vicaraNa karate haiM usI prakAra medhAvI-prajJAzIla puruSa dharma kI samIkSA kara pApa ko dUra se parivarjita kare / TIkA- tapazcaraNopAya madhikRtyAha-yathA kSudramRgA' kSudrATavyapazavo hariNajAtyAdyAH carantaH' aTavyAmaTantaH sarvato vibhyataH parizaMkamAnAH siMha vyAghraM vA AtmopadravakAriNaM dUreNa parihatya 'caranti' 'viharanti, evaM 'medhAvI' maryAdAvAn, turvizeSaNe, sutarAM dharmaM 'samIkSya' paryAlocya 'pApaM' karma asadanuSThAnaM dUreNa manovAkkAyakarmabhiH parihatya pari-samantAdbrajet saMyamAnuSThAnI tapazcArI ca bhavediti, dUreNa vA pApaM-pApahetu tvAtsAvadyAnuSThAnaM siMha miva mRgaH svahitamicchan parivarjayeta-parityajediti // 20 // apica. TIkArtha - sUtrakAra tapazcaraNa ke upAya ke sambandha meM kahate haiM - jaise mRga Adi choTe-choTe vana ke jantu vahAM vicarate hue siMha kI zaMkA se bhayabhIta hote hue AtmopadravakArI-apane ko nukasAna pahuMcAne vAle zera yA bAgha ko dUra se hI chor3akara arthAt jahA~ unake hone kI AzaMkA hotI hai usa sthAna ko parivarjita kara dUra hI ghUmate haiM usI prakAra maryAdAvAna-saMyama kI maryAdA meM avasthita medhAvI muni dharma kA paryAlocana kara mana, vacana evaM zarIra se pApa kA dUra se hI varjana kara saMyama evaM tapazcaraNa meM lIna rahe athavA jaise apanA hita cAhane vAlA mRga siMha ko dUra hI chor3a detA hai - usake sthAna kA dUra se hI parityAga karatA hai usI prakAra Atma kalyANa cAhane vAlA puruSa pApa kA hetu hone ke kAraNa sAvadha kArya kA dUra se hI parityAga kre| saMbujjhamANe u Nare matIyaM, pAvAu apyANa nivaTTaejA / hiMsappasUyAiM duhAI mattA, verANubaMdhINi mahabbhayANi // 21 // -461 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - saMbudhyamAnastu naro matimAn pApAtvAtmAnaM nivartayet / hiMsA prasUtAni duHkhAni mattvA vairAnubandhIni mahAbhayAni // anuvAda - matimAna-prajJAzIla, dharmatattva vettA puruSa hiMsa-hiMsA prasUta karma baira kA anubandhana karane vAle haiM, atyaMta bhayaprada tathA duHkhotpAdaka hai-yaha jAnakara pApa se AtmanivRtta rakhe / TIkA - mananaM matiH sA zobhanA yasyAstyasau matimAna, prazaMsAyAM matup, tadevaM zobhanamatiyukto mumukSurnaraH samyakzrutacAritrAkhyaM dharma bhAvasamAdhi vA 'budhyamAnastu' vihitAnuSThAne pravRttiM kurvANastu pUrva tAvanniSiddhAcaraNAnnivarteta atastat darzayati-'pApAt' hiMsAnRtAdi rUpAtkarmaNa AtmAnaM-nivartayet nidAnocchedena hi nidAnina ucchedo-bhavatItyato'zeSakarmakSayamicchannAdAveva AzravadvArANi nirandhyAdityabhiprAyaH, kiM cAnyathiMsA-prANivyaparopaNaM tayA tato vA prasUtAni-jAtAni yAnyazubhAni karmANi tAnyatyantaM narakAdiSu yAtanAsthAneSu duHkhAni-duHkhotpAdakAni vartante, tathA vairamanubandhanti tacchIlAni ca bairAnubandhInI-janmazata sahanadurmocAni, ata eva mahadbhayaM yebhyaH sakAzAttAni mahAbhayAnIti, evaM ca matvA matimAnAtmAnaM pApAnnivartayediti, pAThAntaraM vA 'nivvANabhUe va parivvaejjA' asyAyamartha:-yathA hi nivRto nirvyApAratvAtkasyacidupaghAte na vartate evaM sAdhurapi sAvadyAnuSThAnarahitaH parisamantAd vrajediti // 21 // TIkArtha - matimAna use kahA jAtA hai jisakI buddhizobhana-uttama yA prazaMsanIya hotI hai / matimAna pada meM vyAkaraNa ke anusAra prazaMsA ke artha meM 'matup' pratyaya kA prayoga huA hai / zobhanamatiyukta-uttama prajJAzIla mokSAbhilASI puruSa samyakzruta athavA cAritramUlaka dharma ko yA bhAvasamAdhi ko samajhatA huA zAstroM meM jina karmoM ke karane kA vidhAna kiyA gayA hai, unameM pravRtti kare tathA zAstroM meM jinakarmoM kA pratiSedha kiyA gayA ho, unakA parivarjana kare / sUtrakAra isa saMbaMdha meM digdarzana karAte hue kahate haiM-prajJAzIla puruSa hiMsA anRtaasatya Adi karmoM se pahale apane Apa ko nivRta kare kyoMki nidAna-kAraNa ke uccheda-nAza se hI kArya kA uccheda hotA hai / ataH jo puruSa samasta karmoM kA kSaya cAhatA hai. vaha Azrava ke dvAroM kA avarodha ka sUtrakAra kA aisA abhiprAya hai / prANiyoM ke prANa vyapa ropaNa hiMsA se jo azubha karma-pApa utpanna hote haiM ve jIva ko naraka Adi yAtanApUrNa-ghora duHkhaprada sthAnoM meM le jAte haiM tathA saiMkar3oM hajAroM varSoM taka nahIM chUTane vAle baira kA anubandha karate haiN| ataeva ve atyanta bhayaprada haiM / yaha mAnakara-jAnakara medhAvI puruSa apane ApakA pApa karmoM se nivartana kare / yahAM 'nivvANa bhUvva parivaejjA' aisA pATha bhI prApta hotA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki yuddha se lauTA huA puruSa nirvyApAra-yuddha kArya se rahita hokara phira kisI ke upaghAta-hiMsA meM vartanazIla nahIM hotA-kisI prakAra kI hiMsA nahIM karatA, usI prakAra sAvadya anuSThAna se-pApapUrNa kAryoM se vivarjita puruSa saMyama ke patha para gatizIla rhe| OM OM OM musaM na bUyA muNi attagAmI, NivvANameyaM kasiNaM samAhiM / sayaM na kujjA naya kAravejA, karaMtamannapi ya NANujANe // 22 // chAyA - mRSA na brUyAnmunirAptagAmI, nirvANametatkRtsnaM samAdhim / svayaM na kuryyAnna ca kAraye tkurvantamanyamapi ca nAnujAnIyAt // -462 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayanaM anuvAda AptagAmI - sarvajJa prarUpita patha para gamanazIla sAdhu asatya bhASaNa na kare / asatya kA sarvathA parityAga, sampUrNa samAdhi yA mokSakahA gayA hai| isI prakAra vaha asatyAdi kA na svayaM sevana kare, na dUsare dvArA karavAye tathA na vaisA karane vAle kA anumodana hI kare / - TIkA tathA Apto - mokSamArgastagAmI- tadramanazIla AtmahitagAmI vA Apto vA prakSINadoSaH sarvajJasta dupadiSTamArgagAmI 'muniH' sAdhuH 'mRSAvAdam' anRtamayathArthaM na brUyAt satyamapi prANyupaghAtakamiti, 'etadeva' mRSAvAdavarjanaM 'kRtsnaM' sampUrNa bhAva samAdhi nirvANaM cAhuH sAMsArikA hi samAdhayaH snAnabhojanAdijanitA: zabdAdiviSayasaMpAditA vA anaikAntikAnAtyantikatvena duHkha pratIkArarUpatvena vA asaMpUrNA vartante / tadevaM mRSAvAdamenyeSAM vA vratAnAmaticAraM svayamAtmanA na kuryAnnAppareNa kArayettathA kurvantamapyaparaM manovAkkAyakarmabhirnAnumanyeta iti // 22 // - TIkArtha - mokSa ke mArga ko Apta kahA jAtA hai| usa para calane vAlA AptagAmI yA AtmahitagAmI kahA jAtA hai / athavA jisake rAga, dveSa, krodha, mAna Adi doSa naSTa ho gaye haiM, use Apta kahA jAtA hai| vaha sarvajJa hai / una dvArA upadiSTa mArga para calane vAlA puruSa AptagAmI kahA jAtA hai| vaisA AptagAmI sAdhu mRSAvAda-asatya yA ayathA jo jaisA nahIM ho vaisA bhASaNa na kare / satya hote hue bhI jisa vacana dvArA prANiyoM kA upaghAta- badha, pIDA Adi ho vaisA satya bhI na bole / asatya kA varjana hI samagrabhAva samAdhi aura mokSa hai - aisA jJAnI jana kahate haiM / snAna, bhojana Adi tathA zabda Adi anukUla evaM priya viSayoM ke sevana se jo sAMsArika- bhautika samAdhi utpanna hotI hai vaha anekAntika- anizcita hai tathA anAtyantika- Atyantika nahI hai - sampUrNatAyukta nahIM hai, vaha mAtra duHkha pratikArAtmaka hai / isaliye asampUrNa hai / ataH sAdhu asatya bhASaNa athavA anya vratoM ke aticAra kA viruddhAcaraNa kA svayaM sevana na kare, auroM se bhI vaisA na karAye tathA sevana karate hue vyakti kA mAnasika, vAcika evaM kAyika karma dvArA anumodana - samarthana na kare / suddhe siyA jAe na dUsaejjA, amucchie Naya ajjhovavanne / dhitimaM vimukke Na pUyaNaTThI, na siloyagAmI ya parivvajjA // 23 // chAyA zuddhesyAjjAte na dUSayet, amUrcchito na cAdhyupapannaH / dhRtimAn vimukto na ca zlokagAmI ca parivrajet // anuvAda zuddha - udgama Adi doSa rahita bhojana prApta hone para sAdhu rAga Adi dvArA apane cAritra ko dUSita na kre| uttama bhojana meM lolupa na bane aura na usakI abhilASA hI kare / sAdhu dhRtimAna- dhairyazIla tathA vimukta-parigraha se mukta rahe / vaha apanI pUjA satkAra tathA yaza kI kAmanA na | apane pravrajita jIvana kA - zuddha saMyama kA pAlana kare / - - TIkA uttaraguNAnadhikRtyAha-udgamotpAdanaiSANAbhiH 'zuddhe' nirdoSe 'syAta' kadAcit 'jAte' prApte piNDe sati sAdhU rAgadveSAbhyAM na dUSayet, uktaM ca - "bAyAlIse saNasaMkaDaMmi gahaNaMmi jIva ! nahu chalio / ihiM jaha na chaliJjasi bhuMjaMto rAgadosehiM // 1 // " chAyA - dvicatvArizadeSaNAdoSasaMkaTe gahane jIva ! naiva chalitaH / idAnIM yadi na chalyase bhuJjan rAgadveSAbhyA ( tadAsaphalaM tat ) // 1 // 463 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram tatrApi rAgasya prAdhAnyakhyApanAyAha-namUrchito'mUrchitaH-sakRdapi zobhanAhAralAbhe sati gRddhimakurvannAhArayati, tathA anadhyupapannastamevAhAraM pauna:punyenAnabhilaSamANaH kevalaMsaMyamayAtrApAlanArthamAhAramAhArayet, prAyo viditavedyasyApi viziSTAhArasannidhAvabhilASAtireko jAyata ityato'mUrchito'nadhyupapanna iti ca pratiSedhadvayamuktam, uktaM ca bhuttabhogo purA jo'vi, gIyattho'vi va bhAvio / saMtesAhAramAIsu, so'vi khippaM tu khubbhai // 1 // chAyA - bhuktabhogaH purAyopi gItArtho'pi ca bhAvitaH satsvAhArAdiSu so'pi kSiprameva kSubhyati // 1 // tathA saMyame dhRtiryasyAsau dhRtimAn tathA sabAhyAbhyantareNa granthena vimuktaH tathA pUjanaM vastrapAtrAdinA tenArthaH pUjanArthaH sa vidyate yasyAsau pUjanArthI tadevaMbhUto na bhavet, tathA zloka:-zlAghA kIrti stadgAmI na tadabhilASukaH parivrajediti, kIrtyarthI na kAJcana kriyAM kuryAdityarthaH // 23 // ___TIkArtha - sUtrakAra aba uttara guNoM ko udiSTa kara kahate haiM - yadi sAdhu ko udgama, utpAdana tathA eSaNA ina doSoM se varjita-doSa rahita bhojana prApta ho to vaha rAga dveSa dvArA apane cAritra ko daSita na banAve / kahA gayA hai he prANI ! bayAlIsa doSa rUpa gahana saMkaTa meM tama nahIM chale gaye - tamane dhokhA nahIM khAyA kintu aba yadi tuma bhojana karate samaya nahIM chale jAoge, dhokhA nahIM khAoge taba tuma saphala ho / vahAM bhI rAga tathA dveSa ke bIca rAga mukhya hai, yaha nirUpita karane hetu sUtrakAra batalAte haiM - sAdhu zobhana-uttama svAdiSvaTa bhojana milane para usameM jarA bhI mUrchita-Asakta na rahatA huA AhAra kare / punaH punaH vahI bhojana mile aisI abhilASA na kare kintu saMyama yAtrA ke pAlana heta hI vaha AhAra kA sevana kare / viziSTa zreSTha AhAra milane para prAyaH vijJa puruSa ke mana meM bhI tIvra abhilASA jAga uThatI hai / isaliye do bAra usakA pratiSedha kiyA gayA hai / kahA hai jo bhukta bhogI hai-jisane pahale bhoga bhoge haiM, gItArtha hai-zAstroM kA gahana adhyetA hai tathA sadA AtmAnubhAvita hai, vaha puruSa bhI uttama bhojana milane para zIghra hI usakA AkAMkSI ho jAtA hai / sAdhu saMyama meM dhRtimAna-dhairyazIla-susthira rahe / vaha bAharI tathA bhItarI parigraha se mukta rahe / vaha vastra pAtra Adi dvArA apanI pUjA, satkAra kA abhilASI na bane evaM vaha prazaMsA aura yazasvitA kA icchuka bhI na bane / vahI kIrti-bar3hAI hetu koI kriyA prayatna na kare / nikkhamma gehA u nirAvakaMkhI, kAyaM viuseja niyANa chinne / No jIviyaM No maraNAbhikaMkhI, careja bhikkhU valayA vimukke ||24||ttibemi // chAyA - niSkramya gehAttu niravakAMkSI kAyaM vyutsRjecchinnanidAnaH / ___no jIvitaM no maraNamavakAGkSI, carebhikSurvalayAd vimuktaH ||iti brviimi|| anuvAda - gRha se niSkrAnta-ghara chor3akara dIkSita sAdhu apane jIvana se niravakAMkSI-AkAMkSA rahita nirapekSa hokara apane zarIra kA vyutsarjana kare / usa para moha-mamatva na rakhe / vaha apane tapazcaraNa ke phala kI kAmanA bhI na kare / isa prakAra vaha jIvana tathA mRtyu kI AkAMkSA se vimukta hokara sAMsArika cakra se pRthak rahatA huA saMyama ke anuSThAna meM udyamazIla rahe / TIkA - adhyayanArthamupasaMjighRkSurAha-gehAnniHsRtya 'niSkamya ca' pravrajito'pi bhUtvA jIvite'pi nirAkAMkSI 'kArya'zarIraM vyutsRjya niSpratikarmatayA cikitsAdikamakurvan chinnanidAno bhavet, tathA na jIvitaM nApi maraNamabhikAGkSat (464) Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samAdhyayanaM 'bhikSuH' sAdhuH 'valayAt' saMsAravalayAtkarmabandhanAdvA vipramuktaH saMyamAnuSThAnaM caret, itiH parisamAptyarthe, bravImIti pUrvavat // 24 // // iti samAdhyAkhyaM dazamamadhyayanaM samAptaM // TIkArtha - isa adhyanana meM pratipAdita viSaya kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM-jo puruSa gRha se niSkrAnta hokara sAdhu bana gayA ho vaha jIvana meM nirAkAMkSa-AkAMkSA rahita rahe / deha kA moha chor3akara usakI sajjA, sajAvaTa tathA davA, dArU Adi na karatA huA chinna nidAna bane / nidAna kA-janma maraNa ke kAraNa kA chedana kare-use naSTa kare / vaha na jIne kI kAmanA kare aura na marane kii| vaha saMsAra valaya-saMsAra cakra yA karma baMdha se vimukta hokara saMyama ke anuSThAna meM saMlagna rahe / yahAM iti zabda parisamApti kA dyotaka hai / bravImi-bolatA hU~ yaha pUrvavat haiM / 'samAdhi' nAmaka dasavAM adhyayana samApta huA / %%% 1465 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram ekAdazaM zrImAgAdhyayana kayare magge akkhAe, mAhaNeNaM maImattA ? / jaM maggaM ujju pAvittA, ohaM tarati duttaraM // 1 // chAyA - kataro mArga AkhyAto mAhanena matimatA / . yaM mArgamajuM prApya, oghaM tarati dustaram // anuvAda - matimAna-sarvajJAtA, mahANa-ahiMsA ke upadeSTA bhagavAna mahAvIra ne mokSa kA kauna sA sarala mArga batalAyA hai jise prApta kara prANI dustara-kaThinAI se pAra kiye jA sakane yogya saMsAra sAgara ko lAMgha sakatA hai| TIkA - vicitratvAtrikAlaviSayatvAcca sUtrasyAgAmukaM pracchakamAzritya sUtramidaM pravRttam, ato jambUsvAmI sudharmasvAminamidamAha, tadyathA-'kataraH' kiMbhUto 'mArgaH' apavargAvAptisamartho'syAM trilokyAm 'AkhyAtaH'pratipAdito bhagavatA trailokyoddharaNasamarthenaikAntahitaiSiNA mA hanetyevamupadezapravRttiryasyAsau mAhana:-tIrthakRttena, tameva vizinaSTimati:-lokAlokAntargatasUkSmavyavahitaviprakRSTAtI tAnAgatavartamAnapadArthAvirbhAvikA kevala jJAnAkhyA yasyAstyasau matimAMstena, yaM prazastaMbhAvamArga mokSagamanaM prati 'Rju' praguNaM yathAvasthitapadArthasvarUpanirUpaNadvAreNAvaLaM sAmAnya vizeSanityAnityAdisyAdvAdasamAzrayaNAt, tadevaMbhUtaM mArga jJAnadarzana tapazcAritrAtmakaM prApya' labdhvA saMsArodara vivaravartI prANI samagrasAmagrIkaH 'ogha' miti bhavaughaM saMsArasamudraM taratyantantadustaraM taduttaraNasAmagrayA eva duSprApatvAt, taduktam - mANussakhettajAIkularuvArogamAuyaM buddhI / savaNoggahasaddhAsaJjamo ya loyaMmi dulahAI // 1 // chAyA-manuSyaM kSetraM jAti: kulaM rupamArogyamAyuH buddhi zravaNamavagraha zraddhA saMyamazca loke durlabhAni ityaadi|||1|| TIkArtha - sUtra kI racanA meM apanI vicitratA-vizeSatA hotI hai / vaha vartamAna, bhUta, bhaviSya-tInoM kAloM ko dRSTi meM rakhakara kI jAtI hai / ataeva AgAmI kAla ke pracchaka-prazna kartA ko Azrita kara isa sUtra kI racanA huI hai / jambU svAmI zrI sudharmA svAmI se prazna karate haiM ki bhagavan ! tInoM lokoM kA uddhAra karane meM sakSama, sabakA ekAnta rUpa se hita cAhane vAle, kisI bhI prANI ko mata mAro ! aisA upadeza dene vAle, tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ne aisA kaunasA mArga batAyA hai, jo trailokya-tInoM lokoM meM apavarga-mokSa prApta karAne meM samartha hai / bhagavAna kI vizeSatAeM batalAte hue kahate haiM-ve matimAna-mahAn prajJAzIla the / mati use kahA jAtA hai jo loka evaM aloka meM vidyamAna sUkSma, vyavahita-vyavadhAnayukta, viprakRSTa-dUravartI atIta-bhUta, anAgata-bhaviSya aura vartamAna ke sabhI padArthoM ko prakAzita karatI hai / vaha kevalajJAna yA sarvajJatva rUpa hai| vaha bhagavAna meM vidyamAna hai ataH bhagavAna matimAna hai / una dvArA nirUpita mokSa mArga prazasta bhAva mArga hai / vaha vastu tatva kA yathArtha svarUpa batalAtA hai / ataeva mokSa prApti kA avakra-vakratA rahita yA saralamArga hai| vastu ke sAmAnya vizeSAtmaka tathA nitya nityAtma svarUpa ko pratipAdita karate hue syAdvAda kA Azraya lene ke kAraNa vaha mArgavakra-TeDhA na hokara Rju-sarala hai / vaha samyak darzana samyak jJAna tathA samyak cAritra rUpa hai / use prApta kara saMsAra ke udara-vivara meM vartanazIla-saMsAra ke udara kI guphA meM-saMsAra ke antargata vidyamAna (4660 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayana prANI mokSa viSayaka samasta sAmagrI svAyatta kara isa atyanta duStara saMsAra sAgara ko pAra kara jAtAhai / vAstava meM saMsAra sAgara ko pAra karane kI sAmagrI hI duSprApya hai-bar3I kaThinAI se prApta hotI hai / kahA jAtA haimanuSya janma, AryakSetra, uttama jAti, uttama kula, uttama rUpa, svastha zarIra, Ayu evaM buddhi dharma zravaNa kA avasara, dharma para zraddhA evaM saMyama-zuddha cAritra inakA prApta honA bar3A durlabha hai| taM maggaM NuttaraM suddhaM, savvadukkhavimokkhaNaM / jANAsi NaM jahA bhikkhU ! taM No bUhi mahAmuNI // 2 // chAyA - taM mArgamanuttaraM zuddhaM sarvaduHkhavimokSaNam / jAnAsi vai yathA bhikSo ! taM no brUhi mahAmune // __ anuvAda - jambU svAmI zrI sudharmA svAmI se nivedita karate hai ki mahAmune ! Apa anuttara-sabase uttama-saba duHkhoM se vimukta karAne vAle mArga ko jise bhagavAna mahAvIra ne udiSTa kiyA, jAnate haiM, hameM vaha batalAye / TIkA - sa eva pracchakaH punarapyAha-yo'sau mArgaH sattvahitAya sarvajJenopadiSTo'zeSaikAntakauTilyavakra (tA) rahitastaM mArga nAsyottaraH-pradhAno'stItyanuttarastaM zuddhaH-avadAto nirdoSaH pUrvAparavyAhatidoSApagamAtsAvadyAnuSThAnopadezAbhAvAdvA tamiti, tathA sarvANi-azeSANi bahubhirbhavairUpacitAni duHkhakAraNatvAduHkhAni-karmANi tebhyo 'vimokSaNaM'-vimocakaM tamevaMbhUtaM mArgamanuttaraM nirdoSa sarva duHkhakSayakAraNaM he bhikSo ! yathA tvaM jAnISe 'Na' miti vAkyAlaGkAre tathA taM mArga sarvajJa praNItaM 'naH' asmAkaM he mahAmune ! 'brUhi' kathayeti // 2 // ___TIkArtha - jinhoMne pahale pUchA, ve hI phira pUchate haiM-kevalajJAnI bhagavAna mahAvIra ne saba prANiyoM ke hita ke liye jo mArga batalAyA vaha sampUrNa-paripUrNa yA kisI bhI kamI se rahita hai, nizcita rUpa se vakratA varjita hai / usa mArga se uttara-bar3hakara koI mArga nahIM hai, isaliye vaha anuttara hai-doSa rahita hai / vaha pUrvA para-Age pIche kI paraspara viruddha bAta nahIM kahatA / vaha sAvadya-pApayukta kAryoM kA upadeza nahIM detA / aneka janmoM ke upacita-saMcita duHkhotpAdaka, duHkha rUpa jokarma hai unase chuTakArA dilAtA hai / he bhikSo ! he mahAmune! jaisA-jisa prakAra Apa jAnate haiM, usI taraha usa anuttara-sarvottama, nirdoSa evaM sarvaduHkha nAzaka mArga ko hameM batalAveM / jai No kei pucchijjA, devA aduva mANusA / tesiM tu kayaraM maggaM, Aikkheja ? kahANi No // 3 // chAyA - yadi naH ke'pi pRccheyu devA athavA manuSyAH / teSAntu kataraM mArgamAkhyAsye kathana naH // anuvAda - jambU svAmI ne sudharmA svAmI se kahA ki yadi koI deva yA manuSya hamase prazna kareM to hama unheM mokSa kA kauna sA mArga batalAye, Apa kaheM / 467 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - yadyapyasmAkamasAdhAraNaguNopalabdheryuSmatpratyayenaiva pravRttiH syAt tathApyenyeSAM mArgaH kiMbhUto mayA''khyeya ityabhiprAyavAnAha-yadA kadAcit 'naH' asmAn 'kecana' sulabha bodhayaH saMsArodvignAH samyagmArga pRccheyuH, ke te ? - 'devAH' caturnikAyAH tathA manuSyAH pratItAH bAhulyena tayoreva prazna sadbhAvAttadupAdAnaM, teSAM pRcchatAM kataraM mArgamaham 'AkhyAsye' kathayiSye, tadetadasmAkaM tvaM jAnAnaH kathayeti // 3 // TIkArtha - yadyapi hama to ApakI asAmAnya guNoM yA labdhi ke kAraNa-Apake anuttara guNoM ko jAnane ke kAraNa Apake pratyaya-vizvAsa se hI mAna lete haiM, kintu anya logoM ko hama kisa prakAra AkhyAta kareMsamajhAve / isa abhiprAya se jambU svAmI nivedita karate haiM-bhagavan ! kaI sulabha bodhI-saMsAra se udvigna jana hamase samyak mArga-sahI mArga pUche to hama unheM kauna sA mArga batalAye / pUchane vAloM ke sambandha meM kahate haiM ve kauna ? prazna kA samAdhAna karate hue batalAte haiM-cAra nikAyoM ke deva tathA manuSya bahulatA se devoM aura manuSyoM dvArA hI prazna pUchA jAnA saMbhAvita hai / Apa ye jAnate haiM / isaliye hameM kaheM / - jai vo kei pucchijA, devA aduva mANusA / tesimaM paDisAhijjA, maggasAraM suNeha me // 4 // chAyA - yadi vaH ke'pi pRccheyu devA athavA manuSyAH / teSAmimaM pratikathayemArgasAraM zRNuta me // anuvAda - zrI sudharmA svAmI jambU svAmI se kahate haiM ki yadi koI deva yA mAnava mokSa ke saMbaMdha meM prazna kare to tuma unheM vaha batalAnA jo maiM kaha rahA hUM, use suno| ____TIkA- evaM pRSTaH sudharmasvAmyAha-yadi kadAcit vaH' yuSmAna kecana devA manuSyA vA saMsArabhrAntiparAmagnAH samyagmArga pRccheyusteSAM 'ima' miti vakSyamANalakSaNaM SaDjIvanikAyapratipAdanagarbha tadrakSApravaNaM mArga 'paDisAhije' ti pratikathayet, 'mArgasAram' mArgaparamArthaM yaM bhavanto'nyeSAM pratipAdayiSyanti tat 'me' mama kathayataH zRNuta yUyamiti, pAThAntaraM vA "tesiM tu imaM maggaM Aikkheja suNeha me' tti uttAnArtham // 4 // punarapi mArgAbhiSTavaM kurvansudharmasvAmyAha - TIkArtha - yoM pUche jAne para sudharmA svAmI pratipAdita karate haiM ki yadi saMsAra ke bhramaNa se parikhinna deva yA mAnava samyak mArga-mokSa kA sahI patha pUche to tuma unase chaH kAyoM ke jIvoM kI rakSA kA upadeza dene vAle mArga kA pratipAdana karanA / tuma jo zreSTha mArga auroM ko pratipAdita karoge vaha maiM batalAtA hU~ / zravaNa karo / yahAM 'tesiM tu imaM maggaM Aikkheja suNeha me' yaha pAThAntara bhI prApta hotA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki tuma unase Age kahe jAne vAle mArga kA AkhyAna karanA / vaha mujhase suno / sudharmA svAmI punaH mArga ko abhistuta karate hue kahate haiM / aNupuvveNa jamAdAya mahAghoraM, kAsaveNa io puvvaM, samudaM -468) paveiyaM / vavahAriNo // 5 // Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM . chAyA - AnupUrvyA mahAghoraM, kAzyapena praveditam / yamAdAyetaH pUrva samudraM vyavahAriNaH // anuvAda - bhagavAna mahAvIra dvArA pravedita-parijJApita mArga, maiM anupUrvI pUrvaka-kramazaH batalAtA huuN| use suno / jaise vyavahArI-sAmudrika vyApArI yA sArthavAha samudra ko pAra kara jAte haiM usI prakAra isa mArga kA Azraya lekara aneka jIvoM ne saMsAra sAgara ko pAra kiyA hai| TIkA - yathA'ham 'anupUrveNa' anuparipATyA kathayAmi tathA zRNuta, yadivA yathA cAnupUrvyA sAmagyA vA mArgo'vApyate tacchRNuta, tadyathA-'paDhamillugANa udae' ityAdi tAvadyAvat "bArasavihe kasAe khavie uvasAmie va jogehiM / labbhai carittalaMbho"- chAyA - prAthamikAnAmudaye-dvAdazavidheSu kaSAyeSu kSapiteSUpazamiteSu vA yogaiH| labhate cAritralAbhaM // ityAdi, tathA "cattAri paramaMgANo'tyAdi-catvAri paramAGgAni- / kibhUtaM mArga? tameva vizinaSTi-kApuruSaiH saMgrAmapravezavat duradhyavaseyatvAt 'mahAghoraM' mahAbhayAnakaM 'kAzyapo' mahAvIra vardhamAna svAmI tena 'praveditaM' praNItaM mArga kathayiSyAmIti, anena svamanISikAparihAramAha, yaM zuddhaM mArgam 'upAdAya' gRhItvA 'ita' iti sanmArgopAdAnAt 'pUrvam' AdAvevAnuSThitatvAhustaraM saMsAraM mahApuruSAstaranti, asminnevArthe dRSTAntamAha-vyavahAraH-paNyakrayavikrayalakSaNo vidyate yeSAM te vyavahAriNa-sAMyAtrikAH, yathA te viziSTalAbhArthinaH kiJcinnagaraM yiyAsavo yAnapAtreNa dustaramapisamudraM taranti evaM sAdhavo'pyAtyantikaikAntikAbAdhasukhaiSiNaHsamyagdarzanAdinA mArgeNa mokSaM jinabhiSavo dustaraM bhavaughaM tarantIti / 5 / TIkArtha - maiM anuparipATi-anukramapUrvaka yA kramazaH jaisA batalAtA hU~ use zravaNa karo / cAra kaSAya jaba udita hote haiM taba jIva samyaktva prApta nahIM karatA / ataH bAraha prakAra ke kaSAyoM ke kSaya yA upazaya karane para jIva ko cAritra kA lAbha hotA hai / manuSya janma, dharma zravaNa, zraddhA tathA saMyama meM parAkrama-ye cAra bAteM jaba prApta hotI haiM tabhI mokSa prApta hotA hai / prazna upasthita karate hue kahate haiM vaha mArga kaunasA hai ? prazna kA uttara batalAte hue kahate haiM ki jaise kAyara puruSoM ke liye saMgrAma bhUmi meM praveza karanA bahuta kaThina hai-usake liye atyanta bhayaprada hai, usI prakAra hIna Atma bala yukta puruSoM ke liye yaha mArga atyanta bhayAnaka hai / bhagavAna mahAvIra ne isakA nirUpaNa kiyA hai / vaha maiM tumako batalAtA huuN| isase yaha saMketita hai ki maiM apanI buddhi yA kalpanA se nahIM kahatA hU~ / jise maiM batalAne jA rahA hU~ usa zuddha mArga ko aMgIkAra kara aneka mahApuruSoM ne isa duztara saMsAra sAgara ko pAra kiyA / isa saMbaMdha meM eka dRSTAnta kahate haiM / mAla kI kharIda-bikrI ko vyavahAra kahA jAtA hai / jo vyavahAra karate haiM unheM vyavahArI kahA jAtA hai / ve sAMyAtrikasArthavAha viziSTa-atyadhika lAbha pAne hetu kisI nagara ko jAte hue jaise yAnapAtra-jahAja para savAra hokara dustara samudra ko pAra kara jAte haiM / usI taraha Atyantika, ekAntika tathA bAdhA rahita sacce sukha kI abhilASA rakhane vAle sAdhu samyakdarzana Adi yukta mArga dvArA mokSa jAne kI abhilASA liye hue duztara saMsAra sAgara ko pAra kara jAte haiN| aNAgayA / suNeha me // 6 // atarisu taraMtege, tarissaMti taM soccA paDivakkhAmi, jaMtavo taM chAyA - atArdAstarantyeke tariSyantya nAgatAH / taM zrutvA prativakSyAmi, jantavastaM zRNuta me / (469 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - zrI sudharmA svAmI apane antevAsiyoM se kahate haiM ki usa mArga ko grahaNa kara aneka puruSoM ne saMsAra sAgara ko pAra kiyA hai / vartamAna meM karate haiM aura Ane vAle samaya meM bhI karate rheNge| maiMne bhagavAna mahAvIra se vaha mArga sunA hai, maiM use kahUMgA / tuma loga zravaNa kro| TIkA - mArga vizeSaNAyAha-yaM mArga pUrvaM mahApuruSAcIrNamavyabhicAriNamAzritya pUrvasminnanAdike kAle bahavo'nantAH sattvA azeSakarmakacavara vipramuktA bhavaugha-saMsAram 'atAe:'-sAmpratamapyeke samagrasAmagrIkAH saMkhyeyAH sattvAstaranti, mahAvidehAdau sarvadA siddhisadbhAvAdvartamAnatvaM na virudhyate, tathA'nAgate ca kAle aparyavasAnAtmake'nantA eva jIvAstariSyanti / tadevaM kAlatraye'pi saMsAra samudro tArakaM mokSagamanaika kAraNaM prazastaM bhAvamArga mutpanna divyajJAnaistIrthakaddhirUpadiSTaM taM cAhaM samyaka zrutvA'vadhArya ca yaSmAkaM zazraSaNAM 'prativakSyAmi' pratipAda sudharmasvAmI jambUsvAminaM nizrIkRtyAnyeSAmapi jantUnAM kathayatItyetaddarzayitumAha he jantavo'bhimukhIbhUya taM cAritramArga mama kathayataH zRNuta yUyaM, paramArtakathane'tyantamAdarotpAdanArthamevamupanyAsa iti // 6 // TIkArtha - sUtrakAra mArga kI vizeSatA parijJApita karane hetu kahate haiM-usa mArga kA mahApuruSoM ne AcaraNa kiyA hai| ve usa para cale haiM, vaha nizcita rUpa se mokSaprada hai| usakA avalambana kara anAdi kAla se ananta jIvoM ne karmamala se vipramukta hokara saMsAra sAgara ko pAra kiyA hai / vartamAna kAla meM bhI samagra sAmagrI yuktamokSopayogI samasta sAdhana sampanna saMkhyAta puruSa Aja bhI saMsAra sAgara ko pAra karate haiM / mahAvideha Adi kSetroM meM sadA siddhi kara sadbhAva rahatA hai-mokSa prApta hone kI sthiti hai / ataeva vartamAna kAla meM mokSa prApti kI bAta kahanA siddhAnta viruddha nahIM hai / anaMta anAMgata bhaviSya kAla meM ananta jIva usa mArga kA anusaraNa kara saMsAra sAgara ko tairate jAyeMge / isa prakAra tInoM samayoM meM yaha mArga saMsAra sAgara se tAraka-pAra lagAne vAlA hai-mokSa gamana kA eka mAtra hetu hai, prazasta bhAva mArga hai / jinheM divya jJAna-sarvajJatva utpanna huA / una tIrthaMkaroM ne ise upadiSTa kiyaa| usa mArga ko maiMne bhalI bhAMti sunA hai / usakI avadhAraNA kI hai / tuma loga sunane kI utkaMThA liye hue ho / yaha jAnakara pratipAdita karUMgA / zrI sudharmAsvAmI jambUsvAmI ko Azrita kara samasta prANiyoM se yaha kahate haiM / ataH isakA digdarzana karAne hetu sUtrakAra batalAte haiM-prANivRnda ! tuma abhimukha hokara-sAvadhAna hokara usa cAritra mArga kA anusaraNa karo jo maiM kaha rahA hU~ / paramArtha kathana meMparama tatva ke nirUpaNa meM atyanta Adara utpanna karane hetu isa prakAra kahA gayA hai / puDhavIjIvA puDho sattA, AujIvA tahA'gaNI / vAujIvA puDho sattA, taNarukkhA sabIyagA // 7 // chAyA - pRthivI jIvAH pRthak satvAH, Apo jIvAstathA'gniH / vAyu jIvAH pRthak sattvA stRNavRkSasabIjakAH // anuvAda - pRthvI svayaM jIva hai / pRthvI ke Azraya meM Tike hue aura bhI aneka jIva haiM / jala aura agni jIva haiM tathA vAyu ke-vAyu kAya ke bhI pRthak-pRthak jIva hai / tinake, per3a tathA bIja bhI jIva haiN| TIkA - cAritramArgasya prANAtipAta viramaNamUlatvAttasya ca tatparijJAnapUrvakatvAdato jIvasvarUpanirUpaNArthamAhapRthivyeva pRthivyAzritA vA jIvAH pRthvIjIvAH, teca pratyekazarIratvAt 'pRthak ' pratyekaM 'sattvA' jantavo'vagantavyAH tathA Apazca jIvAH, evamagnikAyAzca, tathA'pare vAyujIvAH, tadevaM caturmahAbhUtasamAzritAH pRthak sattvAH pratyeka -4700 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM zarIriNo'vagantavyAH eta eva pRthivyaptejovAyu samAzritAH sattvAH pratyekazarIriNaH, vakSyamANavanaspatestu sAdhAraNa zarIratvenApRthaktvamapyastItyasyArthasya darzanAya punaH pRthaksatvagrahaNamiti / vanaspatikAyastu yaH sUkSmaH sa sarvo'pi nigodarUpaHsAdhAraNo bAdarastu sAdhAraNo'sAdhAraNazceti, tatra pratyeka zarIraNio'sAdhAraNasya katicidbhedAnnirdidikSurAhatatra tRNAni-darbha vIraNAdIni vRkSAH-cUtAzokAdayaH saha bIjaiH-zAligodhUmAdibhirvartanta iti sabIjakAH, ete sarve'pi vanaspatikAyAH sattvA avagantavyAH anena ca bauddhAdimatanirAsaH kRto'vagantavya iti / eteSA ca pRthivyAdInAM jIvAnAM jIvatvena prasiddhisvarUpa nirUpaNamAcAre prathamAdhyayane zastraparijJAkhye nyakSeNa pratipAditamiti nehapratanyate // 7 // TIkArtha - cAritra mArga kA hetu prANAtipAta se viramaNa-hiMsA se nivRtta honA hai / jIvoM ke saMbaMdha meM jJAna hone para hI aisA ho sakatA hai / ataH zAstrakAra jIvoM kA svarUpa batAne hetu kahate haiM-'pRthvI svayaM jIva hai, pRthvI meM Azrita anya aneka jIva haiM, una meM se pratyeka jIva kA zarIra bhinna bhinna hai / isase yoM samajhanA cAhiye ki inameM bhinna bhinna zarIra yukta jIva hai / isI bhAMti pAnI bhI jIva hai, agni bhI jIva hai tathA vAyu bhI jIva hai / ina cAra mahAbhUtoM meM samAzrita-unameM vidyamAna pRthak pRthak zarIra yukta jIva haiM / yaha avagata karanA cAhiye / yoM pRthvI, pAnI, agni aura vAyu ke AzrayavAsI bhinna bhinna dehayukta jIva vidyamAna hai / vanaspati jo Age vakSyamANa-batAI jAne vAlI hai, sAdhAraNa zarIra ke nAma se abhihita hai / ataH usake jIva pRthak pRthak nahIM bhI hote haiM / isa bAta kA saMketa dene hetu prastuta gAthA meM "sattva" zabda kA prayoga huA hai / jo sukSma banaspatikAya hai vaha nigodha rUpa hai / bAdara banaspati sAdhAraNa evaM asAdhAraNa do bhedoM meM vibhakta hai jinameM pratyeka zarIrI-pRthak pRthak zarIra yukta asAdhAraNa banaspati ke kaI bheda batAye gaye haiM / jaise tRNa-DAbha yA kuza tathA vIraNa Adi, vRkSa-Amra, azoka Adi tathA bIja-zAli-cAMvala vizeSa tathA gehUM Adi ye saba banaspati kAya ke jIva hai / aisA avagatakaranA cAhiye / isa nirUpaNa se bauddha Adi matoM kA nirAkaraNa yA khaNDana jAnanA cAhiye / ina pRthvI Adi jIvoM kI jIvatva ke rUpa meM prasiddhi tathA inake svarUpa kA nirUpaNa AcArAMga sUtra ke zAstraparijJA nAmaka prathama adhyayana meM spaSTa rUpa meM pratipAdita kiyA gyaahai| ata: yahAM vistAra pUrvaka varNana nahIM kiyA jA rahA hai| ahAvarA tasA pANA, evaM chakkAya AhiyA / etAvae jIvakAe, NAvare koi vijaI // 8 // chAyA - athA'pare trasAH prANAH, evaM SaTakAyA AkhyAtAH / etAvAn jIvakAyaH nAparaH kazcidvidyate // anuvAda - pahale batAe gaye pAMca tathA chaDe trasakAya yukta jIva hote haiM / yoM jIvoM ke chaH bheda batalAye gaye haiM / isa prakAra jIva itane hI hai, inase bhinna koI anya jIva nahIM hai| TIkA - SaSThajIvanikAyapratipAdanAyAha-tatra pRthivyaptejovAyuvanaspataya ekendriyA:sUkSmabAdaraparyAptAparyAptakabhedena pratyekaM caturvidhAH, 'atha' anantaram 'apare' anye trasyantIti trasA:-dvitricatuSpaJcendriyAH kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdayaH, tatra dvitricaturindriyA: pratyekaM paryAptakAparyAptaka bhedAtSaDvidhAH, paMcendriyAstu saMzyasaMjJiparyAptakAparyApta (471) Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kabhedAccaturvidhAH / tadevamanantaroktayA nItyA caturdazabhUtagrAmAtmakatayA SaT jIvanikAyA vyAkhyAtAstIrthaMkaragaNadharAdibhiH, 'etAvAn' etadbhedAtmaka eva saMkSepato 'jIvanikAyo' jIvarAzirbhavati, aNDajodbhijjasaMsvedajAderatraivAntarbhAvAnnAparo jIvarAzividyate kazciditi // 8 // tadevaM SaDjIvanikAyaM pradarzya yattatravidheyaM taddarzayitumAha _____TIkArtha - sUtrakAra aba SaSTha jIva nikAya ke pratipAdana hetu-chaTThI koTi ke jIvoM ko batAne ke liye kahate haiM - pRthvI, apa, teja, vAyu tathA banaspati-ye ekendriya jIva haiM / sUkSma, bAdara, paryApta evaM aparyApta ke rUpa meM ye cAra cAra taraha ke haiM / jo trasta hote haiM yA trAsa pAte hue pratIta hote haiM ve trasa kahe jAte haiN| ye dvIndriya, teindriya, caturIndriya evaM paMcendriya hote haiN| ve kRmi-kITANu, pipIlikA-cIMTI, bhramara-bhaMvarA, tathA manuSya Adi hai / ina dvi indriya, ti-indriya, caturIndriya jIvoM meM pratyeka paryApta aura aparyApta bheda se chaH taraha ke haiM / paMcendriya-saMjJI samanaska, asaMjJI-amanaska paryApta aura aparyApta rUpa meM cAra taraha ke haiM / tIrthaMkaroM evaM gaNadharoM Adi ne cavadaha prakAra ke cha: nikAya vyAkhyAta kiye haiM / saMkSepa meM ina bhedoM se yukta itanA hI jIvanikAya-jIva rAzi hai / aNDaja, udbhijja, saMsvedaja, Adi kA inhIM meM antarbhAva-samAveza ho jAtA hai / ataH inase bhinna koI apara jIva rAzi nahIM hai| . isa prakAra chaH jIva nikAya kA digdarzana karAkara vahAM kyA karaNIya hai, yaha batAne hetu sUtrakAra kahate savvAhiM aNujuttIhiM, matimaM paDilehiyA / savve akkaMtadukkhA ya, ato savve ahiMsayA // 9 // chAyA - sarvAbhiranuyuktibhi maMtimAn pratilekhya / sarve'kAntaduHkhAzcAtaH sarvAnna hiMsyAt // anuvAda - matimAna-medhAvI puruSa saba anuyuktiyoM se-nyAya evaM tarka dvArA ina jIvoM kA jIvatva siddhakara yaha jAne ki ye sabhI prANI akAMta duHkha hai, inheM duHkha kAMta yA priya nahIM lagatA-ve use nahIM cAhate / ataH una sabakI yA unameM se kisI kI bhI vaha hiMsA na kare / TIkA - sarvA yAH kAJcanAnurUpA:-pRthivyAdi jIva nikAyasAdhanatvenAnukUlA yuktayaH-sAdhanAni, yadivA asiddha viruddhAnekAntika parihAreNa pakSadharmatvasapakSasattvavipakSavyAvRttirupatayA yukti saMgatA yukta yaH anuyuktayastAbhiranuyuktibhiH 'matimAn' sadvivekI pRthivyAdijIvanikAyAn 'pratyupekSya' paryAlocya jIvatvena prasAdhya tathA sarve'pi prANinaH 'akAntaduHkhA' duHkhadviSaH sukhalipsavazca manvAno matimAn sarvAnapi prANino na hiNsyaaditi| yuktayazca tatprasAdhikAH saMkSepeNemA itisAtmikA pRthivI, tadAtmanAM vidrumalavaNopalAdInAM samAnajAtIyAGkarasadbhAvAd, arthovikArAGkaravat / tathA sacetanamambhaH bhUmikhananAdavikRta svabhAvasaMbhavAd drdurvt| tathA sAtmakaM tejaH tadyogyAhAravRddhayA vRddhayupalabdhaH, bAlakavat / tathA sAtmako vAyuH aparApreritaniyatatirazcInagatimattvAt, govt| tathA sacetanA vanaspatayaH, janmajarAmaraNarogAdInAM samuditAnAM sadbhAvAt, strIvata, tathA kSatasaMrohaNAhAropAdAnadohadasadbhAvasparzasaMkoca sAyAhrasvApaprabodhAzrayopasarpaNA dibhyo hetubhyo vanaspatezcaitanya siddhiH / dvIndriyAdInAM tu punaH kRmyAdInAM spaSTameva caityaM, tadvedanAzcaupakramikA: svAbhAvikAzca samupalamba manovAkkAyaiH kRtakAritAnumatibhizca navakena bhedena tatpIr3AkAriNa upamardAnnivartitavyamiti // 9 // (472 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM TIkArtha - jo pRthvI Adi jIva nikAya kA jIvatva siddha karane meM anukUla yA sakSama hai, aisI yuktiyoM dvArA buddhimAna puruSa pRthvI Adi kA jIvatva siddha kare athavA asiddha viruddha aura anekAntika saMjJaka hetvAbhASoM ko chor3akara jo hetu pakSa meM vidyamAna rahatehaiM tathA sapakSa meM bhI avasthita rahatehaiM evaM vipakSa meM nahIM rahate / una tarka saMgata sadhetuoM se pRthvI Adi jIvoM kA jIvatva siddha kareM / vaisA kara ina sabhI prANiyoM ke liye du:kha akAMta-apriya hai, ye duHkha nahIM cAhate haiM, sukha cAhate haiM / yaha jAnakara kisI kI bhI hiMsA na kre| pRthvI Adi padArthoM kA jIvatva siddha karane vAlI yuktiyAM saMkSepa meM isa prakAra hai / pRthvI sAtmikA-AtmA yA jIva sahita hai kyoMki pRthvI rUpa vidruma-mUMgA, lavaNa-namaka, uppala-pASANa Adi apane samAne jAti ke aMkura utpanna karate hue dRSTigocara hote haiM jaise arza-bavAsIra apane vikAramaya aMkura paidA karatA hai / pAnI sacetana-cetanAyukta hai kyoMki pRthvI kA khanana karane se-use khodane se, usake svabhAva meM koI vikAra yA parivartana nahIM AtA / jaise mer3haka ke svabhAva meM koI vikRti utpanna nahIM hotI / agni bhI AtmA se yukta hai kyoMki svayogya-apane anukUla AhAra prApta hone para vaha vRddhi prApta karatIhai jaise eka baccA AhAra milate rahane se bar3hatA jAtAhai / vAyu bhI jIvatva yukta hai kyoMki vaha gAyakI jyoM kisI kI preraNA ke binA hI niyamataH tiryaka gati karatI hai-tirachA calatI hai, bahatI hai / banaspatiyAM caitanyayuktahai kyoMki strI ke taraha janma, vRddhAvasthA, mRtyu, rugNatA Adi sabhI usameM dRSTigocara hote haiM / koI banaspati kATakara upta karane se ugatI hai / vaha AhAra letI hai / usako dohada bhI hotA hai / koI banaspati chUne para sikuDa jAtI hai / rAta meM zayana karatI hai, dina meM jAgRta hotI hai / Azraya prApta kara bar3hatI hai / ina kAraNoM ko dekhate hue banaspati kA jIvatva siddha hotA hai / dvIndriya kRmi Adi meM caitanya hai / yaha spaSTa dikhAI detA hai / ina prANiyoM meM svabhAvotpanna tathA upakrama janita vedanA ko jAnakara vyakti mana, vacana tathA kAya dvArA kRtakArita evaM anumoditapUrvaka nau prakAra se inakI hiMsA, inako pIr3A dene se nivRtta rahe / eyaM khu NANiNo sAraM, jaM na hiMsati kNcnn| ahiMsA samayaM ceva, etAvaMtaM vijANiyA // 10 // chAyA - evaM khalu jJAninaH sAraM yanna hinasti kaJcana / ___ahiMsA samaya Jcaiva, etAvantaM vijANiyA // anuvAda - jJAnI puruSa ke jJAna kA yahI sAra-phalavattA hai ki vaha kisI kI hiMsA nahIM krtaa| ahiMsA kA siddhAnta isI Azaya se jur3A hai, yaha jAnanA cAhiye / TIkA - etadeva samarthayannAha-khuzabdo vAkyA laGkAre'vadhAraNe vA, etadeva' anantaroktaM prANAtipAtanivartanaM 'jJAnino' jIvasvarUpatadvadhakarmabandhavedinaH 'sAraM' paramArthataH pradhAnaM, punarapyAdarakhyApanArthametadevAha-yatkaJcana prANinamaniSTaduHkhaM sukhaiSiNaM na hinasti, prabhUtavedino'pi jJAnina etadeva sArataraM jJAnaM yatprANAtipAtanivartanamiti, jJAnamapi tadeva paramArtha to yatparapIDAto nivartanaM tathA coktam - "kiM tAe paDhiyAe ? payakoDIe palAlabhUyAe / jatthittiyaM Na NAyaM parassa pIDA na kAyavvA // 1 // " chAyA - kintayA paThitayA padakoTyApi palAlabhUtayA / yatraitAvanna jJAta parasya pIDA na karttavyA // 1 // 1473 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram tadevamahiMsApradhAnaH samaya-AgamaH saMketo vo pade zarUpastamevaMbhUtamahiMsAsamayametAvantameva vijJAya kimanyena bahunA parijJAnena ? etAvataiva parijJAnena mumukSoviMvakSitakAryaparisamApterato na hiMsyAtkaJcaneti / TIkArtha- ahiMsA kA samarthana karate hue sUtrakAra pratipAdita karate haiM-yahAM 'khu' zabda vAkya ke alaMkaraNasuMdaratA athavA avadhAraNA ke artha meM prayukta huA hai / pahale varNita jIvoM ke prANipAta-hiMsA se nivartana hI jJAnI kA-jIva kA yathArtha svarUpa hai tathA usake vadha ke phalasvarUpa hone vAle karmabandha ko jAnane vAle jJAnI kA yaha sAra hai-mukhya karttavya hai| ahiMsA ke prati Adara khyApana heta pana: yahI bAta kahate haiM ki jo prANI duHkha ko aniSTa-apriya mAnate haiM, sukha kI eSaNA-vAJchA rakhate haiM, unheM na mAranA hI jJAnavAna puruSa ke jJAna kA sAra hai-sAphalya yA sArthakya hai / dUsare zabdoM meM jIvahiMsA se nivRtta-pRthak rahanA hI jJAnI ke jJAna kI sAravantA-yathArthatA hai / itara prANI ko pIDA dene se apane Apa kA nivartana karanA-usase nivatta rahanA hI yathArtha jJAna hai / isaliye kahA hai-palAla-ghAsa phUsa ke saddaza karor3oM padoM ke par3hane se kyA banA / unheM par3hane vAle ne itanA bhI nahIM jAnA ki anya kisI ke liye pIr3A utpanna nahIM karanI cAhiye / ahiMsA pradhAna Agama yA zAstra kA yahI saMketa hai-upadeza hai / itanA hI jAna lenA yatheSTa hai / anya bahuvidha parijJAna se bahuta bAtoM ko jAnane se kyA sadhegA / kyoMki mumukSu-mokSa ke abhilASI puruSa ke abhipsita prayojana kI siddhi to itane se hI ho jAtIhai / ata: kisI bhI prANI kI hiMsA nahIM karanI cAhiye / urdU ahe ya tiriyaM, je kei tasathAvarA / savvattha viratiM kujA, saMti nivvANamAhiyaM // 11 // chAyA - Urdhva madha stiryak ye kecit trasasthAvarAH / ___ sarvatra viratiM kuryyAt zAMti nirvANa mAkhyAtam // anuvAda - Urdhva-UMce yA Upara, adhaH nIce, tiryaka-tirache sthAna meM yA dik bhAga meM jo trasa yA sthAvara prANI rahate haiM, una sabake prati virata-hiMsA nivRtta rahanA cAhiye / usI se zAMtimaya mokSa prApta hotA hai / aisA kahA gayA hai| TIkA - sAmprataM kSetraprANAtipAtamadhikRtyAha-Urdhvamadhastiryak ca ye kecana trasA:-tejovAyudvIndriyAdayaH tathAsthAvarA:-pRthivyAdayaH, kiMbahunoktena?, sarvatra' prANini trasa sthAvarasUkSma bAdarabhedabhinne virati' prANAtipAtanivRttiM 'vijAnIyAt' kuryAt, paramArthata evamevAsau jJAtA bhavati yadi samyak kriyata iti, eSaiva ca prANAtipAtanivRttiH pareSAmAtmanazca zAMtihetutvAcchAntirvartate, yato viratimato nAnye kecana vibhyati, nApyasau bhavAntare'pi kutazcidvibheti, apica-nirvANapradhAnaika kAraNatvAnnivaNimapi prANAtipAta nivRttireva, yadivA zAMti:-upazAntatA nirvatiH-nirvANaM viratimAMzcAtaraudradhyAnAbhAvAdupazAMtirUpo nirvRtibhUtazca bhavati // 11 // TIkArtha - sUtrakAra aba kSetra prANAtipAta ke saMdarbha meM pratipAdita karate haiM - Urdhva, adha: aura tiryak kSetra meM jo koI trasa-agni vAyu aura dvIndriya Adi prANI rahate haiM tathA sthAvarapRthvI Adi prANI hai, adhika kyA kahA jAye, una sabhI trasa, sthAvara, sUkSma evaM bAdara prANiyoM kI hiMsA se virata rahanA cAhiye / unakI hiMsA nahIM karanI cAhiye / jo puruSa aisA karatA hai, vahI pAramArthika rUpa meM jJAtA (474 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayana jJAnI hai / jIvahiMsA se nivRtta rahanA hI apane liye tathA anya kisI ke liye zAMti kA kAraNahai-zAMtirUpa hai / jo hiMsA se virata rahatA hai unase anya koI bhayabhIta nahIM hote / vaha bhI bhavAntara meM-dUsare janma meM kisI se bhayabhIta nahIM hotA / jIva hiMsA se nivRtti mokSa prApti kA pradhAna kAraNa hai / ata: vaha mokSarUpa hai athavA zAMti-krodhAdi kI upazAntatA, nirvRtti yA nirvANa hai / jo puruSa jIva hiMsA se virata haiM use Artta evaM raudra dhyAna nahIM hotA, vaha zAMti rUpa evaM sukha rUpa hotA hai / use saccI zAMti evaM sukha kI anubhUti hotI hai / pabhU dose nirAkiccA, Na virujjheja keNaI / maNasA vayasA ceva, kAyasA ceva aMta so // 12 // chAyA - prabhurdoSaM nirAkRtya, na virudhyeta kenacit / manasA vacasA caiva, kAyena caivAntazaH // anuvAda - prabhu-indriya jetA puruSa doSoM ko nirAkRta kara-haTAkara mAnasika, vAcika tathA kAyika rUpa meM AjIvana kisI ke bhI sAtha virodha na kare / TIkA - kiJcAnyat-iMdriyANAM prabhavatIti prabhurvazyendriya ityarthaH, yadivA saMyamAbArakANi karmANyabhibhUya mokSamArge pAlayitavye prabhuH-samarthaH, sa evaMbhUtaH prabhuH dUSayantIti doSA-mithyAtvAvirati pramAda kaSAyayogAstAn 'nirAkRtya' apanIya kenApi prANinAsArdhaM 'na virudhyeta'. na kenacitsaha virodhaM kuryAt, trividhenApi yogeneti manasA, vAcA, kAyena caivAntazoyAvajjIvaM, parAkArakriyayA na virodhaM kuryAditi // 12 / / uttaraguNAnadhikatyAha TIkArtha - jisane apanI indriyA~ jIta lI hai use prabhu kahA jAtAhai athavA saMyama ke vAraka yA avarodhaka karmoM ko abhibhUta kara jo mokSa mArga ke paripAlana meM samarthahai, use prabhu kahA jAtA hai| vaisA puruSa mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga rUpa doSoM kA nirAkaraNa-apanayana kara unheM haTAkara kisI bhI prANI ke sAtha virodha na kare / vaha tInoM yogoM dvArA-mana, vacana, kAya dvArA yAvajjIvana dUsaroM kA apakAra-ahita kara kisI ke sAtha virodha-zatru bhAva na rakhe / zAstrakAra uttaraguNoM ko adhikRta kara nirUpaNa karate haiM / saMvuDe se mahApanne, dhIre dattesaNaM care / esaNAsanie NiccaM, vajayaMte aNesaNaM // 13 // chAyA - saMvRttaH sa mahAprAjJo dhIro dattaiSaNAzcaret / eSaNA samito nityaM varjayanto'neSaNAm // anuvAda - jo sAdhu sadA anya dvArA diyA huA eSaNIya-nirdoSa AhAra Adi grahaNa karatA hai tathA eSaNA samiti se yukta rahatA huA, aneSaNIya-doSayukta AhAra kA varjana karatA hai vaha vAstava meM bahuta hI prajJAzIla aura dhairyazIla hai / 475 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - AzravadvArANAM rodhenendriyanirodhena ca saMvRtaH sa bhikSurmahatI prajJA yasyAsau mahAprajJovipulabuddhirityarthaH, tadanena jIvAjIvAdi padArthAbhijJatAveditA. bhavati, 'dhIraH' akSobhyaH kSutpipAsAdiparISahairna kSobhyate, tadeva darzayati-AhAropadhizayyAdike svasvAminA tatsaMdiSTena vA datte satyeSaNAM carati eSaNIyaM gRhNAtItyarthaH, eSaNAyA eSaNAyAM vA gaveSaNagrahaNagrAsarupAyAM trividhAyA mapi samyagitaH samitaH,sasAdhurnityameSaNAsamitaHsannaneSaNAM varjayan' parityajansaMcamamanupAlayet, upalakSaNArthatvAdasya zeSAbhirapIryAsamityAdibhiH samito draSTavya iti // 13 // TIkArtha - Azrava dvAroM kA tathA indriyoM kA avarodha kara pApoM se saMvRtta-bacA huA vaha sAdhu bar3A hI prajJAzIla hai / jIva-ajIva Adi padArthoM kA vettA haiM, jo bhUkha pyAsa Adi pariSahoM se kSubdha-vicalita nahIM hotA / sUtrakAra isakA digdarzana karAte hue kahate haiM ki vaha bhojana, upadhi-sAdhu jIvanopayogI sAmagrI tathA zaiyyA Adi unake mAlika dvArA yA unake mAlika se saMdiSTa-AdiSTa yA niyukta dUsare vyakti ke dene para hI unheM parIkSA kara eSaNIya-nirdoSa hI grahaNa karatA hai / jo sAdhu eSaNA gaveSaNA tathA grAsa rUpa meM grahaNa ina tInoM meM samyak-bhalIbhAMti samita-samitiyukta rahatA hai vaha nitya eSaNAyukta hotA huA aneSaNA kA varjana karatA huA saMyama kA pAlana kare / upalakSaNa se-saMketa rUpa meM IryA samiti Adi se bhI vaha yukta rahe / yaha dRSTavya-jJAtavya hai| bhUyAiM ca samAraMbha, tamuhissA ya jaM kaDaM / tArisaM tu Na giNhejA, annapANaM susaMjae // 14 // chAyA - bhUtAni ca samArambha, tamuddizyaca. yatkRtam / __ tAdRzantu na gRhNIyAdannapAnaM susaMyata // anuvAda - jo bhojana bhUtoM-prANiyoM ke Arambha-hiMsAmUlaka upakrama dvArA sAdhuoM ko dene hetu taiyAra kiyA gayA ho, saMyamI sAdhu use grahaNa na kare / TIkA - aneSaNIyaparihAramadhikRtyAha-abhUvan bhavanti bhaviSyanti ca prANinastAni bhUtAni prANinaH 'samAramya'saMrambhasamArambhArambhairUpatApya taM sAdhum uddizya' sAdhvarthaM yatkRtaM tadupakalpitamAhAropakaraNAdikaM tAdazam' AdhAkarmadoSaduSTaM 'susaMyataH' sutapasvI tadannaM pAnakaM vA na bhuJjIta, tuzabdasyaivakArArthatvAnnaivAbhyavahared, evaM tena mArgo'nupAlito bhavati // 14 // TIkArtha - sUtrakAra aba aneSaNIya-doSayukta padArtha ke tyAga ke sambandha meM kahate haiM / jo pUrva meMatIta meM the, vartamAna meM hai tathA bhaviSya meM hoMge unheM bhUta kahA jAtA hai / ve prANI haiM, unake saMrambha, samAraMbha tathA Arambha dvArA unheM utapta kara-pIDita kara tathA sAdhu ko dAna dene hetu jo bhojana tathA anya upakaraNa vastueM taiyAra kI jAtI hai ve AdhA karma rUpa-auddezika doSa se dUSita hotIhai / ataH uttama tapazcaraNazIla sAdhu vaise khAdya peya padArthoM kA sevana na kare / yahAM AyA haA 'ta' zabda eva-hI ke artha meM hai jisakA abhiprAya hai ki isa prakAra ke bhojana kA sAdhu kadApi sevana na kre| aisA karane se hI usa sAdhu dvArA mokSa kA mArga anupAlita hotA hai-vaha mokSa mArga kA samyak paripAlana karatA hai / -476) Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM pUIkammaM na sevijA, esa dhamme vusImao / jaM kiMci abhikaMkhejA, savvaso taM na kappae // 15 // chAyA - pUrtikarma na seveta, eSadharmaH saMyamavataH / . yatkiJcidabhikAGkSata, sarvazastanna kalpate / anuvAda - jisa AhAra meM AdhAkarma-doSayukta AhAra kA eka kaNa bhI milA huA ho, sAdhu use grahaNa na kare / saMyamazIla sAdhu kA yahI dharma hai / yadi zuddha AhAra meM aisI zaMkA ho jAya ki vaha vAstava meM zuddha nahIM hai to bhI sAdhu use svIkAra na kare / . TIkA - kiJca-AdhAkarmAdya vizuddhakoTyavayavenApi saMpRktaM pUrtikarma, tadevaMbhUtamAhArAdikaM 'na seveta' nopabhuJjIta, eSaH-anantarokto dharmaH kalpaH svabhAvaH-'busImao' tti samyaksaMyama vato'yamevAnuSThAnakalpo yadutAzuddhamAhArAdikaM pariharatIti, kiJcayadapya zuddhatvenAbhikAGkSat-zuddhamapyazuddhatvenAbhizaGketa kiJcidapyAhArAdikaM tat 'sarvazaH' sarvaprakAramapyAhAropakaraNapUrtikarma bhoktaM na kalpata iti // 15 // TIkArtha - jo AhAra AdhA karma Adiavizuddha koTi ke-azuddhatApUrNa AhAra ke eka kaNa se bhI saMpRkta-sammizrita ho use pUti karma kahA jAtA hai / sAdhu isa prakAra ke AhAra kA upabhoga-sevana na kare / saMyama kA samyak pAlana karane vAle sAdhu kA yahI dharma hai-svabhAva hai athavA anuSThAna hai / vaha azuddha AhAra Adi kA parihAra-parivarjana karatA hai / zuddha hote hue bhI jisa AhAra meM azuddhatA kI AzaMkA ho sAdhu ke liye vaha AhAra tathA sarvavidha AhAropakaraNa jo pUti karma meM Ate haiM kalpanIya-sevana karane yogya nahIM hai| haNaMtaM NANujANejA, Ayagutte jiiMdie / ThANAiM saMti saDDhINaM, gAmesu nagare su vA // 16 // chAyA - jantaM nAnujonIyAdAtmagupto jitendriyaH / __ sthAnAni santi zraddhAvatAM grAmeSu nagareSuvA // anuvAda - sAdhu ko gAMvoM aura nagaroM meM apane zraddhAvAna upAsakoM ke sthAna AvAsa hetu prApta hote haiM / vahAM yadi koI jIva hiMsAtmaka kArya kare to Atmagupta-pApa nivRtta, jitendriya sAdhu usakI anumati na de| TIkA - kiJcAnyat-dharma zraddhAvatAM grAmeSu nagareSu vA kheTakarbaTAdiSu vA 'sthAnAni' AzrayAH 'santi' vidyante, tatra tatsthAnAzritaH kazciddharmopadezena kila dharmazraddhAlutayA prANyupamardakAriNIM dharmabuddhayA kUpataDAgakhananaprapAsatrAdikAM kriyAM kuryAt tena ca tathA bhUta kriyAyAH kartA kimatra dharmo'sti nAstItyevaM pRSTo'pRSTo vA taduparodhAdbhAyAdvA taM prANino ghnantaM nAnujAnIyAt, kiMbhUtaH san ? - 'AtmanA' manovAkkAyarUpeNa gupta AtmaguptaH tathA 'jitendriyo' vazyendriyaH sAvadyAnuSThAnaM nAnumanyeta // 16 // sAvadyAnuSThAnAnumatiM parihartukAma Aha TIkArtha - dharma meM zraddhAzIla janoM-zramaNoM, upAsakoM ke gAMvoM, nagaroM, upanagaroM tathA AsapAsa ke AvAsa sthAnoM meM sAdhuoM ko rahane hetu sthAna prApta hotA hai / vahAM rahane vAlA koI puruSa dharma zraddhAlutA ke kAraNa dharmopadeza se prerita hokara dharma buddhi se vaisI kriyAeM jinameM prANiyoM kA upamardana-vyAghAta hotA hai (477) Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram jaise kuAM khudavAnA, tAlAba khudavAnA, pyAU lagavAnA, anna kSetra calAnA Adi karanA cAhe aura vaha sAdhu se jijJAsita kare ki isameM dharma hai yA nahIM hai athavA vaisA vaha jijJAsita na bhI kare to sAdhu usake lihAja se prANiyoM kI hiMsA meM udyata puruSa ko vaisA karane kI anujJA na de / prazna upasthita karate hue kahA jAtA hai ki kaisA hote hue ? uttara ke rUpa meM samAdhAna kiyA jAtA hai-mana, vacana evaM deha se Atmagupta-pApa nivRtta tathA jitendriya hotA huA vaha sAdhu isa kArya kI anujJA na de jo sAvadha hai| sAvadya kArya kI anumati kA parihAra-pratiSedha karate hue kahate haiM / tahA giraM samArabbha, atthi puNNaMti No vae / ahavANatthi puNNaMti, evameyaM mahabbhayaM // 17 // chAyA - tathA giraM samArabhya, asti puNyamiti no vadet / athavA nAsti puNya mityevametad mahAbhayam // anuvAda - yadi koI puruSa vaisA kArya karanA cAhatA huA sAdhu se prazna kare ki mere dvArA kiye jAte kArya meM puNya hai athavA puNya nahIM hai, to usa para sAdhu puNya hai, aisA na kahe tathA puNya nahIM hai aisA kahanA bhI atyanta bhaya kA-doSa kA hetu hai isaliye vaisA bhI na bole / TIkA - kenacidrAjAdinA kUpakhananasatradAnAdipravRttena pRSTaH sAdhu:-kimasmadanuSThAne asti paNyamAhosvinnAstIti ? evaM bhatAM giraM 'samArabhya' nizamyAzritya asti paNyaM nAsti vetyevamabhayathApi mahAbhayamiti matvA doSahetutvena nAnumanyeta // 17 // TIkArtha - kuA~ khudavAnA yA annakSetra calAnA Adi kArya hetu udyat koI rAjA Adi sAdhu se prazna kare ki mere isa kArya meM puNya hai athavA puNya nahIM hai to sAdhu usakI isa prakAra kI vANI sunakara puNya hai athavA puNya nahIM hai-ina donoM hI prakAra ke uttara meM atyanta bhaya-doSa dekhatA huA donoM meM se kisI kA bhI anumodana na kare / dANaTThayA ya je pANA, hammati tasathAvarA / tesiM sArakkhaNaDhAe, tamhA atthitti No vae // 18 // chAyA - dAnArthaJca ye prANAH hanyante trasa sthAvarAH / teSAM saMrakSaNArthAya tasmAdastIti no vadet // anuvAda - annadAna evaM jaladAna karane hetu jo trasa yA sthAvara prANI hata pratihata kiye jAte hai unake saMrakSaNa ke dRSTikoNa se sAdhu vaisA karane meM puNya hotA hai, yaha na kahe / TIkA- kimarthaM nAnubhanyeta ityAha-annapAnadAnArtha-mAhAramudakaMca pacanapAcanAdikayA kriyayAkUpakhananAdikayA copakalpayet, tatra yasmAd 'hanyante' vyApAdyante trasAH sthAvarAzca jantavaH tasmAtteSAM 'rakSANArthaM' rakSA nimittaM sAdhurAtmagupto jitendriyo'tra bhavadIyAnuSThAne puNyamityevaM no vadediti // 18 // (478 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM TIkArtha - aisA kyoM nahIM anumodana kare ? isakA samAdhAna karate haiM ki annadAna, khAdya padArtha dene hetu pacana-pakAnA, pAcana-pakavAnA Adi kriyAoM ke mAdhyama se bhojana taiyAra kiyA jAtA hai tathA jaladAna hetu kUpakhanana Adi kriyAeM karanI par3atI haiM, inameM trasa sthAvara prANI vyApAdita hote haiM, naSTa hote haiM / ataH unake rakSaNa ke abhiprAya se Atmagupta jitendriya sAdhu aisA na bole ki Apake isa kArya meM puNya hai| jesiM taM uvakappaMti, annapANaM tahAvihaM / tesiM lAbhaMtarAyaMti, tamhA Nasthiti No vae // 19 // chAyA - yeSAntadupakalpayantyannapAnaM tathAvidham / teSAM lAbhAntarAya iti, tasmAnnAstIti no vadet // anuvAda - jina prANiyoM ko dene hetu khAdya padArtha taiyAra kiye jAte haiM, pAnI kI vyavasthA kI jAtI hai, una prANiyoM ko inake milane meM antarAya-bAdhA utpanna na ho isa hetu sAdhu aisA bhI na bole ki isameM puNya nahIM hai| TIkA - yadyevaM nAsti puNyamiti brUyAt, tadetadapi na brUyAdityAha-'yeSAM' jantUnAM kRte 'tad' annapAnAdikaM kila dharma buddhayA upakalpayanti tathAvidhaM prANyupamardadoSaduSTaM niSpAdayanti, tanniSedhe cayasmAt teSAm'AhArapAnArthinAM tat 'lAbhAntarAyo' vighno bhavet, tadabhAvena tu te pIDayeran, tasmAtkUpakhananasatrAdike karmaNi nAsti puNyamityetadapi no vadediti // 19 // TIkArtha - puNya nahIM hai yoM bolanA cAhiye kintu vaisA na bole / isa prakAra jo kahA-isa saMbaMdha meM spaSTIkaraNa karate hue kahate haiM-jina prANiyoM ko dharma buddhi se annapAna Adi kA dAna denA upakalpita karate haiM, vaisA karane meM prANiyoM ke upamardana-hiMsA ke doSa se vaha kArya dUSita hotA hai| usakA niSedha karane para anna jala ke icchuka prANiyoM ke lAbha meM antarAya yA vighna hotA hai / usake abhAva meM ve pIDita hote haiM / ataH kuA~ khodanA anna kSetra calAnA Adi kAryoM meM puNya nahIM hai, aisA bhI nahIM kahanA cAhiye / je ya dANaM pasaMsaMti, vahamicchaMti pANiNaM / / je ya NaM paDisehaMti, vitticcheyaM karaMti te // 20 // chAyA - ye ca dAnaM prazaMsanti vadhamicchanti prANinAm / ye ca taM pratiSedhanti, vRtticchedaM kurvanti te // anuvAda - jo dAna kI prazasti karate haiM-use acchA batalAte haiM, ve prANiyoM ke vadha-nAza kI icchA karate haiM tathA jo dAna kA pratirodha karate haiM ve prANiyoM kI vRtti-AjIvikA kA cheda-hanana yA nAza karate haiN| TIkA - enamevArthaM punarapi samAsataH spaSTataraM vibhaNiSurAha-ye kecana prapAsatrAdikaM dAnaM bahUnAM jantUnAmupakArItikRtvA prazaMsanti zlAghante te' paramArthanabhijJAHprabhUtataraprANinAMtatprazaMsAdvAreNa vadha'prANAtipAtamicchanti, tadAnasya prANAtipAtamantareNAnupapatteH, ye'pi ca kila sUkSmadhiyo vayamityevaM manyamAnA AgamasadbhAvAnabhijJAH -479 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ zrI sUtrakRtAGga sUtram 'pratiSedhanti' niSedhayanti te'pyagItArthAH prANinAM 'vRtticchedaM' vartanopAyavighnaM kurvantIti // 20 // tadevaM rAjJA anyena vezvareNa kUpataDAgayAgasatradAnAdyudyatena puNyasadbhAvaM pRSTairmumukSubhiryadvidheyaM taddarzapitumAha - ___TIkArtha - sUtrakAra isI bAta ko saMkSipta rUpa meM spaSTa karane hetu pratipAdita karate haiM-pyAU lagAnA, anna kSetra calAnA Adi dAnamUlaka kAryoM ko yaha jAnakara ki inase bahuta se jIvoM kA upakAra sadhatA hai, ' jo inakI zlAghA-bar3AI karate haiM ve paramArtha se-satya tattva se anabhijJa haiM, vAstavikatA nahIM jAnate / ve una kAryoM kI zlAghA dvArA aneka prANiyoM ke prANAtipAta-hiMsA kI icchA rakhate haiM kyoMki prANiyoM ke atipAtanAza ke binA ye kArya upapana nahIM ho sakate-sadha nahIM sakate / hama sUkSma buddhi ke dhanI haiM, yoM mAnate hue Agamika siddhAnta se anabhijJa puruSa ina dAna kAryoM kA niSedha karate haiM ve bhI agItArtha haiM-zAstra ke rahasya se anabhijJa haiM, kyoMki niSedha kiye jAne se prANiyoM kI jIvikA kA-AjIvikA kA viccheda hotAhai / usameM vighna hotA hai| rAjA athavA anya kisI vaibhavazAlI puruSa dvArA kuA~ khudavAnA, tAlAba khudavAnA, yajJa karanA, annakSetra calAnA Adi kArya karane hetu udyata hokara sAdhu se ina kAryoM meM kyA puNya hotA hai ? yaha pUche jAne para mokSArthI sAdhu dvArA jo kiyA jAnA cAhiye, kahA jAnA cAhiye, yaha digdarzana karAne hetu sUtrakAra batalAte haiM / duhaovi te Na bhAsaMti, atthi vA natthi vA puNo / AyaM rayassa heccA NaM nivvANaM pAuNaMti te // 21 // chAyA - dvidhA'pi te na bhASante, asti vA nAsti vA punaH / __ AyaM rajaso hitvA, nirvANaM prApnuvanti te // anuvAda - sAdhu anna viSayaka tathA jala viSayaka dAna meM puNya hotA hai yA puNya nahIM hotA hai, ye donoM hI bAta nahIM kahate / ve karmaraja kA Agamana tyAgakara Azrava nirodha kara mokSa prApta karate haiN| , TIkA - yadyasti puNyamityevamUcustato'nantAnAM sattvAnAM sUkSmabAdarANAM sarvadA prANatyAga evaM svAta prINanamAtraM tu punaH svalpAnAM svalpakAlIyamato'stIti na vaktavyaM nAsti puNyamityevaM pratiSedhe'pi tadarthinAmantarAya: syAdityato 'dvidhApi' asti nAsti vA paNya mityeva 'te' mamakSavaH sAdhavaH panarna bhASante. kiMta paSTai sadimaunaM samAzrayaNIyaM, nirbandhe tvasmAkaM dvicatvAriMzaddoSavarjita AhAraH kalpate, evaMvidhaviSaye mumukSuNAmadhikAra eva nAstIti, uktaM ca - "satyaMvapreSu zItaM zazikaradhavalaM vAri pItvA prakAmaM, vyucchinnAzeSatRSNAH pramuditamanasaH prANi sArthA bhvnti| zoSaM nIte jalaughe dinakara kiraNairyAntyanantA vinAzaM, tenodAsInabhAvaM vrajati munigaNaH kUpavaprAdikAyeM // 1 // " tadevamubhayathApi bhASite 'rajasaH' karmaNa 'Ayo' lAbho bhavatItyatastamAyaM rajaso maunenAnavadyabhASaNena vA 'hitvA' tyaktvA 'te' anavadyabhASiNo 'nirvANaM' mokSaM prApnuvantIti // 21 // TIkArtha - annakSetra, jala prapA Adi ke nirmANa yA saMcAlana Adi meM puNya hotAhai-yadi sAdhu yoM kahe to usake samakSa yaha sthiti utpanna hotI hai ki ina kAryoM meM ananta sUkSma aura sthUla jIvoM kA sadA vinAza hotA hai aura thor3e se jIvoM ko svalpakAla takatRpti milatI hai / ata: yaha vicArate hue ina dAna kAryoM -4800 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM . meM puNya hotA hai aisA pratipAdita na kare / ina dAna kAryoM meM puNya nahIM hotA hai-aisA pratiSedhAtmaka vacana kahane para usa dAna se lAbhAnvita hone vAloM ke antarAya yA vighna hotA hai| ataH mokSAbhilASI sAdhaka ina donoM meM-na puNya kahatehaiM aura na pApa kahate haiM / kinhIM dvArA pUchane para ve mauna kA Azraya lete haiM / kinhIM dvArA nirbandha-atyadhika Agraha kiye jAne para sAdhu ko itanA mAtra hI bolanA cAhiye ki-hamAre liye bayAlIsa doSa varjita AhAra kalpanIya hai / aise viSayoM meM kucha bolane kA hama mumukSuoM ko adhikAra nahIM hai / kahA haisarovaroM meM zItala tathA caMdra kiraNoM ke saddaza nirmala jala kA yatheccha pAna kara prANI samUha apanI pipAsA ko bhalI bhAMti vicchinna karate haiM-miTAte haiM / vaisA kara ve mana meM pramudita hote haiM / yaha saca hai / kintu sUrya kI kiraNoM dvArA sarovara kA pAnI jaba sUkha jAtA hai to ananta prANI vinaSTa ho jAte haiM-mara jAte haiM / ataH munivRnda kue~, sarovara Adi kAryoM meM udAsIna-taTastha bhAva liye rahate haiM / donoM hI taraha se saMbhASaNa karane para-kahane para karmabaMdha hotA hai yaha jAnakara sAdhu isa saMbaMdha meM mauna rahakara athavA anavadya-doSa rahita, pAparahita saMbhASaNa dvArA karmabaMdha kA parihAra kara mokSa prApta karate haiN| nivvANaM paramaM buddhA, NakkhattANa va caMdimA / tamhA sadA jae daMte, nivvANaM saMdhae muNI // 22 // chAyA - nirvANaM paramaM buddhAH nakSatrANAmiva candramAH / tasmAt sadA yato dAnta nirvANaM sAdhayenmuni // anuvAda - jisa prakAra samagra nakSatroM meM caMdramA uttama hai usI prakAra mokSa jagata meM sabase uttama hai| jo puruSa yaha jAnatA hai vaha sarvazreSTha hai / ataH sAdhu sadaiva saMyama meM samudyata aura jitendriya hokara mokSa kI sAdhanA meM Age bddh'e| TIkA - apica-nivRtirnivANaM tatparamaM-pradhAnaM yeSAM paralokArthinAM buddhAnAM te tathA tAneva buddhAn nirvANavAditvena pradhAnAnityetadRSTAntena darzayati-yathA 'nakSatrANAm' azvinyAdInAM saumyatvapramANaprakAzakatvairadhikazcandramAH, evaM paralokArthinAM buddhAnAM madhye ye svargacakravartisaMpannidAnaparityAgenAzeSakarmakSayarUpaM nirvANa mevAbhisaMdhaya pravRttAsta evapradhAnA nApara iti, yadivA yathA nakSatrANAM candramAH pradhAnabhAvamanubhavati evaM lokasya nirvANaM paramaM pradhAnamityevaM 'buddhA' avagata tattvAH pratipAdayantIti, yasmAcca nirvANaM pradhAnaM tasmAtkAraNAt 'sadA' sarvakAlaM 'yataH' prayata prayatnavA (graM. 6000) na indiyanoindriyadamanena dAnto 'muni' sAdhu: 'nirvANamabhisaMghayet' nirvANArthaM sarvAH kriyAH kuryAdityarthaH // 22 // ____TIkArtha - nirvRtti-prazAMtabhAva ko nirvANa kahA jAtA hai / usako sabase pradhAna-uttama mAnane vAle paralokArthI-apane paraloka ko sudhArane meM samudyata, buddha-tattvajJa puruSa nirvANavAditva ke kAraNa-nirvANavAdI hone ke kAraNa sabase pradhAna hai-zreSTha yA utkRSTa hai / sUtrakAra dRSTAnta dvArA ise prastuta karate hue kahate haiM-jaise azvinI Adi nakSatroM meM saumyatA, pramANa, prakAzakartA Adi guNoM ke kAraNa caMdramA, sarvapradhAna-sarvotkRSTa hai, usI prakAra paralokArthI prabuddha janoM meM svarga tathA cakravartI ke vaibhava pAne ke nidAna-abhipsA kA parityAga kara samasta karmoM ke kSayasvarUpa mokSa kI sAdhanA meM saMpravRtta haiM, ve hI sarvottama haiM-anya nahIM / athavA jisa prakAra nakSatroM ke 4811 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram madhya caMdramA zreSTha hai usI prakAra mokSa sabase zreSTha-uttama hai / tattvajJa puruSa aisA kahate haiM / mokSa kI sarvottamatA ko AtmasAt karate hue sAdhu saMyama meM sadA samudyata rahate hue indriyoM evaM mana ko vazagata karate hue mokSa hetu sabhI apekSita sAdhanAmUlaka kriyAeM karate rahe / bujjhamANANa pANANaM, kiccaMtANa sakammuNA / AghAti sAhu taM dIvaM, patiDhesA pavuccaI // 23 // chAyA - uhyamAnAnaM prANAnAM, kRtyamAnAnAM svakarmaNA / AkhyAti sAdhu tadvIpaM, pratiSThaiSA procyate // anuvAda - bhagavAna mahAvIra Adi tIrthaMkaroM, gaNadharoM ne usa dharma kA-mokSa mArga kA AkhyAna kiyA, jo mithyAtva kaSAya Adi kI dhArA meM bahate jA rahe tathA apane karmoM ke phalasvarUpa kaSTa pA rahe prANiyoM ke liye uttama dvIpa rUpa-Azraya sthAna svarUpa hai / TIkA-kiJcAnyat-saMsArasAgara strotobhirmithyAtva-kaSAyapramAdAdikaiH uhyamAnAnAM tadabhimukhaM nIyamAnAnAM tathA svakarmodayena nikRtyamAnAnAmazaraNAnAmasumatAM parihitaikarato'kAraNavatsalastIrthakRdanyo vA gaNadharAcAryAdikasteSAmAzvAsabhUtaM sAdhuM' zobhanaM dvIpamAkhyAti, yathA samudrAntaH patitasya jantorjalakallolAkulitasya mumUrSorratizrAntasya vizrAma hetuM dvIpaM kAzcitsAdhurvatsalatayA samAkhyAti, evaM taM tathAbhUtaM "dvIpa" samyakdarzanAdikaM saMsAra bhramaNa vizrAma hetuM paratIrthikairanAkhyAtapUrvamAkhyAti, evaM ca kRtvA pratiSThAnaM pratiSThA-saMsArabhramaNa virati lakSaNaiSA samyagdarzanAdyavAptisAdhyA mokSa prAptiH prakarSeNa tattvajJaiH 'ucyate procyata iti // 23 // TIkArtha - mithyAtva kaSAya evaM pramAda Adi dvArA jo saMsAra rUpI sAgara ke srota haiM, bahAye jA rahesaMsAra kI ora le jAye jA rahe tathA apane karmoM ke udaya se kaSTa bhoga rahe / trANa rahita prANiyoM ke vizrAmaavalaMbana hetu parahita parAyaNa akAraNa vAtsalyamaya-kRpAzIla tIrthaMkara, gaNadhara evaM AcArya Adi sundara dvIpa ke AzrayabhUta samyakdarzana Adi kA AkhyAna karate haiM-jaise samudra meM patita koI prANI pAnI kI laharoM se Akula-atyanta parizrAnta tathA maraNAsanna ho rahA ho to use vizrAma dene hetu koI satpuruSa vAtsalyatA-dayApUrvaka dvIpa kA sahArA lene kA kathana karatA hai, usI prakAra saMsAra meM bhaTakate rahane se parizrAnta bane prANiyoM ke vizrAma hetu tIrthaMkara Adi samyakdarzana Adi kA upadeza dete haiM / jaisA anya matavAdiyoM ne na kabhI pahale kiyA aura na karate haiM / tattvadRSTA puruSa pratipAdita karate haiM ki samyak darzana Adi se hI prANI pratiSThA-bhava bhramaNa se chuTakArA-mokSa prApta karate haiN| Ayagutte sayA daMte, chinnasoe aNAsave / je dhammaM suddhamakkhAti, paDipunnamaNelisaM // 24 // chAyA - AtmaguptaH sadA dAnta cchinnasrotA anAzravaH / ___yo dharma zuddha mAkhyAti pratipUrNa manIdRzam // 482 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM anuvAda - sadA Atmagupta, dAMta-jiteMdriya tathA chinnasrota mithyAttva Adi ke srota kA ucchedaka tathA Azrava rahita puruSa pratipUrNa zuddha evaM anupama dharma kA upadeza karatA hai / ___TIkA - kiMbhUto'sAvAzvAsadvIpo bhavati ? kI dRgvidhena vA'sAvAkhyAyata ityetadAhamanovAkkAyairAtmA gupto yasya sa AtmaguptaH tathA 'sadA' sarvakAlamindriyanoindriyadamanena dAnto-vazeyandriyo dharmadhyAnadhyAyI vetyarthaH, tathA chinnAni-troTitAni saMsArasrotAMsi yena sa tathA, etadeva spaSTataramAha-nirgata AzravaH-prANAtipAtAdikaH karmapravezadvArarUpo yasmAtsa nirAzravo ya evaMbhUtaH sa 'zuddha' samastadoSApetaM dharmamAkhyAti, kiMbhUtaM dharma ? - 'pratipUrNa' niravayavatayA sarvaviratyAkhyaM mokSagamanaikahetum 'anIdRzam' ananyasaddazam dvitiiymitiyaavt||24|| evaMbhUtadharmavyatirekiNAM doSAbhidhitsayA''ha - TIkArtha - vaha dvIpa jo prANiyoM ke vizrAma kA heta bhUtahai, kaisA hai ? kaisA puruSa usakA AkhyAnaupadeza karatA hai ? yaha prakaTa karane hetu sUtrakAra kahate haiM-jisakI AtmA mAnasika, vAcika tathA kAyika asadAcaraNa se mukta hai, jo sadaiva indriya tathA mana kA damana kara dAMta-jitendriya hai, dharmadhyAna meM abhirata hai, jisane saMsAra ke srotoM ko ucchinna kara DAlA hai-naSTa kara DAlA hai, karmapraveza ke dvAra rUpa prANAtipAta Adi Azrava jisake nirgata-apagata ho gaye haiM, vaisA puruSa zuddha-samagra doSa rahita dharma kA AkhyAna karatA hai, upadeza karatA hai / prazna upasthita karate hue kahate haiM vaha dharma kisa prakAra kA hai ? uttara meM nirAkaraNa karatehue kahA jAtA hai-vaha pratipUrNa hai, apane Apa meM saMpUrNatA liye hue haiM / saba prakAra ke asat viramaNa se yukta hai, mokSa gamana kA ekamAtra hetu hai, anupama hai-jisake sadRza dUsarA koI nahIM hai / jo aise dharma meM vizvAsa nahIM karate, unake doSa prakaTa karane hetu sUtrakAra kahate haiN| tameva avijANaMtA, abuddhA buddhamANiNo / buddhA motti ya mannaMtA, aMta ete samAhie // 25 // chAyA - tamevAvijAnAnA abuddhAH buddhamAninaH / buddhA smeti manyamAnA antaete samAdheH // anuvAda - jo dharma ke zuddha svarUpa ko nahIM jAnate, jo aviveka yukta haiM hama hI tattvavettA haiM aisA samajhate haiM ve anyamatavAdI samAdhI se dUra haiN| TIkA - tamevaMbhUtaM zuddhaM paripUrNamanIdRzaM dharmamajAnAnA 'aprabuddhA' avivekinaH 'paNDitamAnino' vayameva pratibuddhA dharmatattvamityevaM manyamAnA bhAva samAdheH-samyagdarzanAkhyAdante-paryante'tidUre vartanta iti, te ca sarve'pi paratIrthikA draSTavyA iti // 25 // ___TIkArtha - pahale jisakA ullekha huA hai, ve aise zuddha paripUrNa anidRza-apratima dharma ko jo nahIM jAnate, jo vivekazUnya haiM, hama hI pratibaddha haiM-dharmatattva ke jJAtA haiM, aisA mAnate haiM kintu ve samyakdarzana mUlaka bhAva samAdhi se dUra hai| te ya bIodagaM ceva, tamuhissA ya jaM kaDaM / bhoccA jhANaM jhiyAyaMti, akheyannA' (a) samAhiyA // 26 // -483) Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - te ca bIjodakaM caiva tamuddizya ca yatkRtam / bhuktavA dhyAnaM dhyAyanti, akhedajJA asamAhitAH // anuvAda - bIja-anna kaNa, udaka-sacita jala tathA apane ko uddiSTa kara banAye hue AhAra kA sevana karane vAle ve paramatavAdI dhyAna-ArtadhyAna dhyAte haiM-usameM lage rahate haiM / ve bhAva samAdhi se dUra hai| TIkA - kimiti te tIthikA bhAvamArgarUpAtsamArdUre vartanta ityAzaGkayAha-'te ca' zAkyAdayo jIvAjIvAnabhijJatayA 'bIjAni' zAligodhUmAdIni, tathA 'zItodakam' aprAsukodakaM, tAMzcoddizya tadbhaktairyadAhArAdikaM 'kRtaM' niSpAditaM tatsarvamavivekitayA te zAkyAdayo 'bhuktvA' abhyavahRtya punaH sAtarddhirasagauratAsaktamanasaH saMghabhaktAdikriyayA tadavAptikRte ArtaM dhyAnaM dhyAyanti, na baihikasukhaiSiNAM dAsIdAsadhanadhAnyAdi parigrahavatAM dharmadhyAnaM bhavatIti, tathA coktam - "grAmakSetragRhAdInAM, gavAM preSyajanasya ca / yasminparigraho dRSTo, dhyAnaM tatra kutaH zubham ? // 1 // " iti, tathA - "mohasyAyatanaM dhRterapacayaH zAnteH pratIpo vidhiAkSepasya suhRnmadasya bhavanaM pApasya vAso nijaH / duHkhasya prabhavaH sukhasya nidhanaM dhyAnasya kaSToripuH, prAjJasyApi parigraho graha iva klezAya nAzAya va // 1 // " tadevaM pacanapAcanAdikriyApravRttAnAM tadeva cAnuprekSamANAnA kutaH zubhadhyAnasya saMbhavaH ? iti / apicate tIthikA dharmAdharma viveke kartavye akhedajJA' anipuNAH, tathAhizAkyA manojJAhAra vasatizayyAsanAdikaM rAgakAraNamapi zubhadhyAna nimitta tvenAdhyavasyanti, tathA coktammaNuNNaM bhoyaNaM bhucce 'tyAdi, tathA mAMsaM kalkikamityupadizya saMjJAntara samAzrayaNAnnideSi manyante, buddhasaMvAdinimitaM cArambhaM nirdoSamiti, taduktam - "maMsanivattiM kA uM sevai daMtikkagaMti dhaNibheyA / iya caiUNAraMbhaM paravavaesA kuNai bAlo // 1 // " chAyA- mAMsanivRtiM kRtvA sevate idaM kalkimiti dhvanibhedAdevaM tyaktvArambhaM paravyapadezAtkaroti baalH||1|| na caitAvatA tannirdoSatA, na hi lUtAdikaM zItalikAdyabhidhAnAntaramAtreNAnyathAtvaM bhajate, viSaM vA madhura kAbhidhAne neti, evamanyeSAmapikApilAdInAmAvirbhAvatiromAvAbhidhAnAbhyAM vinaashotpaadaavbhiddhtaamnaipunnymaavisskrnniiy| tadevaM te varAkAHzAkyAdayo manojJoddiSTabhojinaHsaparigrahatayA''rtadhyAyino'samAhitA mokSamArgAkhyAdbhAvasamAdherasaMvRttatayA dUreNa vartanta ityarthaH // 26 // TIkArtha - ve paramatavAdI bhAvAtmaka samAdhi se kyoM dUra haiM ? yaha prazna upasthita karate hue sUtrakAra usakA nirAkaraNa karatehue kahate haiM / ve bauddha Adi anya matavAdI jIva ajIva Adi tattvoM ko nahIM jAnate haiM / ataH zAli-cAMvala vizeSa, gehU~ Adi anna, sacita jala tathA unako dene hetu unake upAsakoM dvArA taiyAra kiye gaye bhojana kA ajJAnavaza sevana karate haiM evaM sakha. samaddhi. rasa. gaurava. mAna. pratiSThA meM Asata haiM / apane dharma saMgha ke liye AhAra Adi taiyAra karavAne evaM use prApta karane hetu ArtadhyAna meM lIna rahate haiM / jo loga aihika sukha cAhate haiM tathA dAsI, dAsa, dhana, dhAnya Adi parigraha yukta hai unako dharmadhyAna nahIM hotA / kahA hai - jisameM gAMva, kSetra, ghara, gAyeM, naukara, cAkara Adi kA parigraha dRSTigocara hotA hai jo etanmUlaka parigraha se yukta hai usako zubha dhyAna kahAM se sadhegA / aura bhI kahA hai-parigraha, moha kA Ayatana-AvAsa sthAna hai, dhIratA kA apacaya hai-nAza karatA hai-zAMti kA pratIpa-bAdhaka hai citta ko vyAkSipta-caMcala banAtA 484) Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM hai, mada-ahaMkAra kA mitra hai, pApa kA bhavana-ghara hai, duHkha kA prabhava-utpatti hetu hai, sukha kA vidhvaMsaka hai, dhyAna ke liye kaSTaprada zatru hai / vaha vidvAna ko bhI graha kI jyoM kaSTa detA hai-naSTa kara DAlatA hai / ataH bhojana pakAnA pakavAnA Adi kriyAoM meM saMlagna rahane vAle aura usI kI phikra meM juTe hue puruSoM ke liye zubha dhyAna kahAM se saMbhAvitahai / ve anya matavAdI dharma adharma ke viveka meM-unake bIca bheda karane meM akuzala hai kyoMki ve zAkya-bauddha manojJa-mana ke liye prItikara AhAra, vasati-AvAsa sthAna, zaiyyA Asana Adi jo vAstava meM rAgotpAdaka haiM, unheM zubha dhyAna kA kAraNa mAnate haiM / jaisA ve kahate haiM priya svAdiSTa bhojana Adi ke sevana se zubhadhyAna hotA hai / ve mAMsa ko kalkika nAmAMtara dekara use nirdoSa mAnate haiM / buddha saMgha ke nimitta kiye jAne vAle Arambha-hiMsA Adi upakramoM ko nirdoSa kahatehaiM / kahA gayAhai ki ajJAnI mAMsa nivRtti karaapane Apako mAMsa se nivRtta batalAkara bhI mAMsa ko kalkika nAma dekara usakA sevana karate haiM / Arambha ko chor3akara para vipadeza se-saMgha Adi auroM ke nAma se vaisA karate haiM / kiMtu aisA karane se-nAma parivartana karane se doSa nahIM miTatA / jaise lUtA-grISma Rtu meM atyadhika tApa ko zItalikA-ThaMDaka nAma dene se usake guNa meM viparItatA nahIM AtI athavA viSa ko amRta nAma dene se vaha amRta nahIM bana jAtA / usI taraha utpAda aura vinAza ko AvirbhAva evaM tirobhAva zabda dvArA pratipAdita karane vAle kapila siddhAnta vAdiyoM-sAMkhyo kI bhI yaha anipuNatA hai, aisA jAnanA cAhiye / mana ke liye priya-prItijanaka evaM udiSTa AhAra kA sevana karane vAle parigraha rakhane ke kAraNa Arta dhyAna meM saMlagna rahane vAle asamAhita bauddha Adi to asaMvRtatA-azubha ke saMvaraNa se rahita hone se mokSa mArgamUlaka samAdhi se dUra hI rahate haiM / jahA DhaMkA ya kaMkA ya, kulalA maggukA sihii| macchesaNaM jhiyAyaMti, jhANaM te kalusAdhamaM // 27 // evaM tu samaNA ege, micchaddiTThI aNAriyA / visaesaNaM jhiyAyaMti, kaMkA vA kalusAhamA // 28 // chAyA - yathA DhAca kaGkAzca kurarA mudgukAH sidhAH / matsyaiSaNaM dhyAyanti, dhyAnaM tat kaluSAdhamam // evaM tu zramaNA eke mithyAdRSTayo'nAr2yAH / viSayaiSaNaM dhyAyanti, dhyAnantat kaluSAdhamam // anuvAda - jaise DhaMka, kaMka, kurara, jalamurga evaM zikhI nAmaka jala meM rahane vAle pakSI sadaiva machaliyAM pakar3ane kI phirAka meM rahate haiM usI taraha katipaya mithyAdRSTi anArya zramaNa tathA kathita sAdhu sadA kaluSita adhama viSaya prAptimUlaka dhyAna dhyAte rahate haiM / TIkA - yathA caite rasasAtAgauravatayA''rtadhyAyinobhavanti tathA dRSTAntadvAreNa darzayitumAha-yathetyudAharaNopanyAsArthaH 'yathA' yena prakAreNa 'DhaGkAdayaH' pakSivizeSA jalAzayAzrayA AmiSajIvino matsyaprAptiM dhyAvanti, evaMbhUtaM ca dhyAnamArtaraudradhyAnarUpatayA'tyantakaluSamadhamaM ca bhavatIti // 27 // dArTAntikaM darzayitumAha-'eva' miti yathA DhaGkAdayo matsyAnveSaNaparaM dhyAnaM dhyAyanti taddhyAyinazca kaluSAdhamA bhavanti evameva mithyAdRSTayaH zramaNA 'eke' zAkyAdayo'nAryakarmakAritvAsArambhaparigrahatayA anAryAH santo viSayANAM-zabdAdInAM prAptiM dhyAyanti taddhayAyinazca kaGkA iva kaluSAmA bhavantIti // 28 // kiJca - (485 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - pahale jinakA varNana kiyA gayA hai ve anya matavAdI jIbha ke svAda, sukha tathA abhimAna se yukta hote hue ArtadhyAna meM saMlagna rahate haiM / dRSTAnta dvArA ise samajhAne hetu sUtrakAra pratipAdita karate haiN| yahAM 'yathA' zabda udAharaNa ko sUcita karane hetu prayukta huA hai / jalAzaya meM Azrita AmiSajIvI DhaMka Adi bhinnabhinna pakSI sadaiva machaliyAM pakar3ane ke dhyAna meM saMlagna rahate haiM, jo Arta raudra rUpa liye hue hotA hai atyanta kaluSita va adhama hotA hai / udAharaNa kA sAra batalAte hue kahate haiM ki jaise DhaMka Adi pakSI machaliyoM ko pakar3ane kI phirAka meM dhyAna lagAye rahatehaiM vaisA dhyAna karate hue ve kaluSita evaM adhama haiM usI prakAra katipaya bauddha Adi mithyA dRSTi zramaNa tathAkathita sAdhu anArya-adhama karma karane ke kAraNa evaM Arambha va parigraha meM grasta hone ke kAraNa sadaiva zabdAdi viSayoM-bhogoM kI prApti kA dhyAna karate haiM / ve kaMka pakSiyoM kI jyoM kaluSita evaM adhama haiN| suddhaM maggaM virAhittA, ihamege u dummatI / ummaggagatA dukkhaM, ghAyamesaMti taM tahA // 29 // chAyA - zuddhaM mArga virAdhya, ihaike tu durmatayaH / . unmArgagatAH duHkhaM ghAtameSyanti, tattathA // anuvAda - isa saMsAra meM zuddha-nirdoSa mokSa mArga kI virAdhanA kara unmArga-doSapUrNa mArga meM pravRtta katipaya durmati-duSita buddhiyukta athavA mithyAtvagrasta anya matavAdI duHkha tathA vinAza ko prApta karate haiM / TIkA - 'zuddham' avadAtaM nirdoSaM 'mArga' samyagdarzanAdikaM mokSamArga kumArgaprarupaNayA 'virAdhya' dUSayitvA 'iha' asminsaMsAre mokSamArgaprarUpaNaprastAve vA 'eke' zAkyAdayaH svadarzanAnurAgeNa mahAmohAkulitAntarAtmAno daSTA pApopAdAnatayA matiryeSAM te daSTamatayaH santa unmArgeNasaMsArAvataraNarUpeNa gatAH-pravattA unmArgagatA da:khayatIti duHkham-aSTa prakAraM karmAsAtodayarUpaM vA taduHkhaM ghAtaM cAntazaste tathAsanmArgavirAdhanayA unmArgagamanaM ca 'eSante', anveSayanti, duHkhamaraNe zatazaH prArthayantItyarthaH // 29 // TIkArtha - doSa vivarjita samyakdarzana Adi mokSa mArga hai / zAkya Adi kumArga-kutsita yA mithyA mArga kA pratipAdana kara usakI virAdhanA karate haiM / isa saMsAra meM mokSamArga kI prarupaNA karane ke saMdarbha meM unakA hRdaya apane darzana ke prati anurAga-Asakta bhAva ke kAraNa atyadhika moha se dUSita hai tathA pApa ke upAdAnagrahaNa yA svIkAra ke kAraNa unakI buddhi duSita hai / ve usa mArga para calate haiM jo saMsAra meM utAratA hai, le jAtA hai, ve unmArga-viparItapathagAmI hai, jisase ve anta meM aSTavidha karma bAMdhate haiM / asAtAvedanIya karma ke udaya se duHkha pAte haiM / ve sanmArga kI virAdhanA karate hue unmArga meM calate rahane kI abhipsA liye rahate haiN| ve saiMkar3oM bAra duHkha evaM maraNa kI abhyarthanA karate haiM / apane karmoM ke kAraNa inheM prApta karate haiM / jahA AsAviNiM nAvaM, jAiaMdho duruhiyA / icchaI pAramAgaMtuM, aMtarA ya visIyati // 30 // evaM tu samaNA ege, micchadiTThI aNAriyA / soyaM kasiNamAvannA, AgaMtAro mahabbhayaM // 31 // 486 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM chAyA - yathA''strAviNI nAvaM, jAtyantho duruhya / icchati pAra mAgantu mantarA ca viSIdati // 30 // evantu zramaNA eke mithyAdRSTayo'nAryAH / strota: kRtsnamApannA AgantAro mahAbhayam // 31 // anuvAda - janma se cakSuhIna puruSa jisa prakAra eka chidra yukta naukA para ArUr3ha hokara nadI ko pAra karanA cAhatA hai, kintu vaha bIca meM hI DUba jAtA hai, usI prakAra kaI mithyAdRSTi anArya-adhama zramaNa-tathAkathita sAdhu jo sampUrNa rUpa meM AzravoM kA sevana karate haiM, ve atyanta bhaya ko prApta karate haiM / TIkA - zAkyAdInAM cApAyaM didarzayiSustAvadRSTAtamAha-yathA jAtyandha AsrAviNIM' zatacchidrAM nAvamAruhya pAramAgantumicchati, na cAsau sacchidratayA pAragAmI bhavati, kiM tahiM ? antarAla eva-viSIdatinimajjatItyarthaH // dArTAntikamAha-evameva zramaNA 'eke' zAkyAdayo mithyAdRSTayo'nAryA bhAvanotaH-karmAzravarUpaM kRtsnaM' sampUrNamApannAH santaste 'mahAbhayaM' paunaHpunyena saMsAra-paryaTanayA nArakAdisvabhAvaM duHkham 'AgantAraH' AgamanazIlA bhavanti, na teSAM saMsArodadherAsrAviNI' nAvaM vyavasthitAnAmivottaraNaM bhavatIti bhAvaH // 30 // 31 // TIkArtha - zAkya Adi ke apAya-vinAza yA adhaHpatana ko batAne hetu sUtrakAra dRSTAnta dvArA pratipAdita karate haiM-eka janma se andhA manuSya saiMkar3oM chidra yukta naukA para ArUr3ha hokara nadI ko pAra karanA cAhatA hai kintu sachidra-chidra sahita naukA hone ke kAraNa vaha pAra nahIM jA sakatA, bIca meM hI pAnI meM DUba jAtA hai / isa dRSTAnta kA sAra batAte hue sUtrakAra kahate haiM-isI prakAra mithyAdRSTiyukta anArya-bauddha Adi zramaNa jo sampUrNata: karmoM ke Azrava-karmAgama srota meM saMpRkta hote haiM ve punaH punaH saMsAra meM bhaTakate hue naraka Adi ke duHkhoM ko bhogate haiM / chidrayukta naukA para baiThe hue janoM kI jyoM ve saMsAra rUpI sAgara ko pAra nahIM kara sakate / * * * imaM ca dhammamAdAya, kAsaveNa paveditaM / tare soyaM mahAghora, AttattAe parivvae // 32 // chAyA - imaJca dharmamAdAya, kAzyapena praveditam / taretssroto mahAghora mAtmatrANAya parivrajet // anuvAda - kAzyapa gautrIya bhagavAna mahAvIra dvArA pravedita-prarUpita isa dharma ko AtmasAt kara medhAvI puruSa mahAghora-atyanta kaSTaprada saMsAra ke pravAha ko pAra kare / tathA AtmatrANa-AtmotthAna hetu apane pravrajita jIvana kA-saMyama kA samyak paripAlana kre| __TIkA - yataH zAkyAdayaH zramaNAH mithyAdRSTayo'nAryAH kRtsnaM srotaH samApannAH mahAbhayamAgantAro bhavanti tata idamupadizyate-'ima' miti pratyakSAsannavAcitvAdidamo'nantaraM vakSyamANa lakSaNaM sarvaloka prakaTaM ca durgati-niSedhena zobhanagatidhAraNAt 'dharma' zrutacAritrAkhyaM cazabdaH punaH zabdArthe, sa ca pUrvasmAdvayatirekaM darzayati, yasmAcchauddhodanipraNatidharmasyAdAtAro mahAbhayaM gantAro bhavanti, imaM punardharmam 'AdAya' gRhItvA 'kAzyapena' zrI 4870 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vardhamAnasvAminA 'praveditaM' praNItaM 'taret' laGghayedbhAvasrotaH saMsAraparyaTanasvabhAvaM, tadeva vizinaSTi-'mahAghoraM' duruttaratvAnmahAbhayAnakaM , tathAhitadantarvartino jantavo. garbhAdgarbha janmato janma maraNAnmaraNaM duHkhAdduH khamityevamaraghaTTaghaTInyAyenAnubhavanto'nantamapi kAlamAsate / tadevaM kAzyapa praNIta dharmAdAnena satA AtmanastrANaMnadakAdirakSA tasmai AtmatrANAya pariH-samantA (haje) tparivrajetsaMyamAnuSThAyI bhavedityarthaH kvacitpazcArdhasyAnyathA pAThaH-'kujjA bhikkhU gilANassa, agilAe samAhie' "bhikSuH' sAdhuH glAnasya vaiyAvRtyam 'aglAnaH' aparizrAntaH kuryAtsamyaksamAdhinAglAnasya vA samAdhimutpAdayanniti // 32 // kathaM saMyamAnuSThAne parivraje dityAha - ___TIkArtha - mithyAdRSTi anArya,-bauddha Adi paramatavAdI isa saMsAra sAgara meM sarvathA vinimagna hote hue atyanta duHkha prApta karate haiM / ataH sUtrakAra upadiSTa karate haiM / yahAM prayukta 'idaM' zabda pratyakSa evaM AsannavartI padArtha kA bodhaka hai / isake anusAra jisakA svarUpa vakSyamANa hai-Age kahA jAne vAlA hai, jo samagra loka meM prakaTa-prasiddha hai tathA jo jIva ko durgati meM jAne se rokatA hai zobhana-uttama gati meM dhAraNa karatA hai-le jAtA hai vaha zruta evaM cAritramUlaka dharma sabameM zreSTha hai / yahAM 'ca' zabda punaH ke artha meM prayukta huA hai / vaha pahale batalAye gaye zAkya dharma se isake zruta aura cAritra kI viziSTatA sUcita karatA hai / sauddhodani-buddha dvArA praNIta-prarUpita dharma ko grahaNa karane vAle, mAnane vAle atyanta bhaya ko prApta hotehaiM kintu kAzyapa gotrIya zrI vardhamAna svAmI dvArA pravedita-prajJApita dharma ko aMgIkAra kara bhAva srotaH svarUpa saMsAra samudra ko pAra kara jAte haiM / aba usakI-saMsAra kI vizeSatA batAte hue kahate haiM vaha saMsAra mahAghora-duruttara hone se atyanta bhayAnaka hai / usake antarvartI jantu eka garbha se dUsare garbha meM, eka janma se dUsare janma meM, eka maraNa se dUsare maraNa meM tathA eka duHkha se dUsare duHkha meM rahaTa para lagI ghaTikAoM kI taraha ghUmate hue ananta kAla duHkha prApta karate haiM / isa saMsAra sAgara se rakSA pAne hetu jIva ko cAhiye ki vaha bhagavAna mahAvIra dvArA prarUpita dharma ko svIkAra kara saMyama kA anuSThAna kare / kahIM-kahIMgAthA ke uttarArddha kA pATha 'kujjA bhikkha gilANassa agilAe samAhie' yoM prApta hotA hai arthAt sAdhu glAna-rUgNa sAdhu kA aglAnabhAva se aparizrAnta rUpa meM bhalI bhAMti samAdhipUrvaka sevA kare / rUgNa ke mana meM samAdhi zAMti utpanna kare / sAdhu saMyama ke paripAlana meM kisa prakAra gatizIla rahe, yaha batalAte hue zAstrakAra kahate haiM virae gAmadhammehiM, je keI jagaI jagA / tesiM attuvamAyAe, thAmaM kuvvaM parivvae // 33 // chAyA - viratogrAmadharmebhyaH, ye kecid jagati jagAH / teSAmAtmopamayA, sthAmaM kurvan parivrajet // anuvAda - sAdhu grAma dharmoM-zabdAdi indriya viSayoM se virata hokara jAgatika prANiyoM ko Atmopamaapane saddaza samajhatA huA parAkrama pUrvaka saMyama kA paripAlana kare / TIkA - grAmadharmaH zabdAdayo viSayAstebhyo viratA manojJetareSvaraktadviSTAH santyeke kecana 'jagati' pRthivyAM saMsArodare 'jagA' iti jantavo jIvitArthinasteSAM duHkha dviSAmAtmopamayA duHkhamanutpAdayan tadrakSaNe sAmarthya kuryAt kurvazca saMyamAnuSThAne parivrajediti // 33 // 1488 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM TIkArtha zabda Adi indriya viSaya grAmadharma kahalAte haiN| aise katipaya sAdhu haiM jo unase virata, nivRtta hote haiM / arthAt manojJa-mana ke liye prItiprada zabdAdi viSayoM meM anurAga tathA amanojJa - duHkhaprada viSayoM meM dveSa nahIM karate / saMsAra ke udara meM bhItara rahane vAle jo prANI haiM, ve sabhI jIvitArthI haiM- jIne kI kAmanA liye rahate haiM / ve du:kha se dveSa karate haiM - duHkha nahIM cAhate / ataH una prANiyoM ko Atmopama samajhakara sAdhu unako duHkha na detA huA unake trANa hetu sAmarthya-parAkrama prakaTa karatA huA saMyama kA anuSThAna kare / OM OM OM - aimANaM ca mAyaM ca, taM parinnAya savvameyaM NirAkiccA, NivvANaM saMdhae chAyA - - anuvAda paMDita - jJAnayukta sAdhu abhimAna tathA mAyA yA pravaJcanA kA svarUpa samajhakara tathA unakA parityAga kara mokSa kI sAdhanA meM tatpara rahe / - paMDie / muNI ||34|| atimAnaJca mAyAzca tatparijJAya paNDitaH / sarvametannirAkRtya, nirvANaM saMdhayenmuniH // TIkA - saMyama vighnakAriNAmapanayanArthamAha-atIva mAno'timAnazcAritramatikramya yo vartate cakArAdetaddezya: krodho'pi parigRhyate, evamatimAyAM cazabdAdatilobhaM ca, tamevaMbhUtaM kaSAyavrAtaM saMyamaparipanthinaM 'paNDito' vivekI parijJAya sarvamenaM saMsArakAraNabhUtaM kaSAyasamUhaM nirAkRtya nirvANamanusaMdhayet, sati ca kaSAyakadambake na samyak saMyamaH saphalatAM pratipadyate, taduktam "sAmaNNamaNucaraMtassa, kasAyA jassa ukkaDA hoMti / maNNAmi ucchupupphaM va, niSphalaM tassa sAmaNNaM // 1 // " chAyA - zrAmaNyamanucarataH kaSAyA yasyotkaTA bhavaMti / manye ikSupuSpamiva niSphalaM tasya zrAmaNyaM // 1 // tanniSphalatve ca na mokSa saMbhava:, tathA coktam "saMsArAdapalAyana prati bhuvo rAgAdayo meM sthitAstRSNA bandhanabadhyamAnamakhilaM kiM vetsi nedaM jagat ? / mRtyo ! muJja jarAkareNa paruSaM kezeSu mA mA grahIrehI tyAdara mantareNa bhavataH kiM nAgamiSyAmyaham ? // 1 // " ityAdi / tadevamevaMbhUtakaSAya parityAgAdacchinna prazasta bhAvAnusaMdhanayA nirvANAnusaMdhAnameva zreya iti ||34|| TIkArtha saMyama meM vighna upasthita karane vAle doSoM kA apanayana karane hetu sUtrakAra kahate haiM - jo mAna yA ahaMkAra cAritra ko atikrAnta karatA hai dhvasta karatA hai, use atimAna kahA jAtA hai| yahAM prayukta 'ca' zabda se isI prakAra krodha kA bhI grahaNa hai / atimAyA aura 'ca' zabda se atilobha gRhIta hai / yaha kaSAya saMyama ke paripanthI - virodhI, zatru haiN| ataH paMDita - vivekI muni saMsAra ke kAraNabhUta ina kaSAyoM kA nirAkaraNa kara inakA tyAga kara nirvANa kA anusaMdhAna kre| mokSa ke mArga para gamanodyata rahe / kaSAyoM ke rahate hue saMyama kA bhalIbhAMti - saphalatApUrvaka pAlana nahIM kiyA jA sakatA hai / ataeva kahA hai zrAmaNyazramaNa jIvana kA, saMyama kA anucaraNa-anupAlana karate hue jisa puruSa ke kaSAya utkaTa - prabala bane rahate haiM, usakA zrAmaNya ikSu ke puSpa kI jyoM nirarthaka hai / zrAmaNya ke niSphala hone para mokSa prApta honA saMbhava nahIM hai / ataeva kahA hai-hai mRtyu ! saMsAra se palAyana kara anyatra na jAne dene vAle rAga Adi mujhameM vidyamAna haiN| 489 - Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram yaha samasta jagata tRSNA rUpI baMdhana meM baMdhA huA hai / kyA tuma yaha nahIM jAnate / isaliye vRddhattva rUpI hAtha dvArA mere bAloM ko kaThoratA ke sAtha mata pakar3oM / inheM chor3a do, A jAo-yoM AdarapUrvaka bulAye binA bhI kyA maiM Apake pAsa nahIM AU~gA / isaliye sAdhu ko kaSAyoM kA parityAga kara achinna-paripUrNa prazasta bhAvapUrvaka mokSa ke anusaMdhAna-sAdhanA meM tatpara rahanA cAhiye / yahI usake liye zreyaskara hai / saMdhae sAhadhammaM ca, pAvadhammaM NirAkare / uvANavIrie bhikkhU, kohaM mANaM Na patthae // 35 // chAyA - saMdhayetsAhu dharmaJca, pApadharma nirAkuryAt / / upadhAnavIryoM bhikSuH, krodhaM mAnaJca varjayet // anuvAda - bhikSu sAdhudharma-kSAMti Adi uttama dharma kA saMdhAna kare, vRddhi kare tathA pApamaya kRtyoM kA parityAga kare / tapazcaraNa meM parAkrama zIla sAdhu krodha aura mAna kA parivarjana kare / TIkA - kiJca-sAdhUnAM dharmaH kSAntyAdiko dazavidhaH samyagdarzana jJAnacAritrAkhyo vA tam 'anusaMdhayet' vRddhimApAdayet, tadyathA-pratikSaNamapUrvajJAna grahaNena jJAnaM tathA zaGkAdidoSaparihAreNa samyagjIvAdipadArthAdhigamena ca samyagdarzanam askhalitamUlottaraguNa saMpUrNapAlanena pratyahamapUrvAbhigrahagrahaNena (ca) cAritraM (ca) vRddhimA pAdayediti, pAThAntaraM vA 'saddahe sAdhudhammaM ca' pUrvokta vizeSaNaviziSTaM sAdhudharmaM mokSamArgatvena zraddadhIta-niHzaGkatayA gRhNIyAt ca zabdAtsamyaganupAlayecca, tathA pApaM-pApopAdAnakAraNaM dharmaM prANyupamardaina pravRttaM nirAkuryAt, tathopadhAnaM-tapastatra yathAzaktyA vIryaM yasya sa bhavatyupadhAnavIryaH, tadevaMbhUto bhikSuH krodhaM mAnaM ca na prArthayeta na vardhayedveti // 35 // TIkArtha - kSAMti-kSamAzIlatA Adi sAdhuoM kA dasa prakAra kA dharma hai athavA samyakdarzana, samyakjJAna evaM samyakcAritra unakA dharma hai / sAdhu usakI vRddhi kare-use bar3hAtA jAye / vaha pratikSaNa apUrva abhinava jJAna kA grahaNa kara use bar3hAye tathA zaMkA Adi doSoM kA parihAra kara jIvAdi padArthoM ko bhalIbhAMti adhigata kara samyakdarzana kA abhivarddhana kare, unnayana kare / askhalita-aticAra rahita mUlaguNoM tathA uttaraguNoM kA pUrNarUpa se pAlana kara pratidina nava-nava abhigraha svIkaraNa dvArA cAritra kI vRddhi kare / yahA~ 'saddahe sAdhu dhammaMca' aisA pAThAntara prApta hotA hai / usakA yaha tAtparya hai ki pUrvokta vizeSa-viziSTa vizeSatAoM se yukta sAdhu dharma ko zraddhApUrvaka mokSa kA mArga samajhe tathA nizaMka hokara use grahaNa kare / yahAM prayukta 'ca' zabda ke anusAra usa dharma kA samyak anupAlana kare / jo dharma prANiyoM ke upamarda-hiMsA se yukta hai, pApa kA hetu bhUta hai / usakA parityAga kare / tapazcaraNa meM yathAzakti saMlagna rahe / krodha aura mAna ko apane meM na Ane de / na unheM bar3hane de| je ya buddhA atikkaMtA, je ya buddhA aNAgayA / saMti tesiM paiTTANaM, bhUyANaM jagatI jahA // 36 // chAyA - ye ca buddhA atikrAntA ye ca buddhA anAgatAH / zAMtisteSAM pratiSThAnaM bhUtAnAM jagatI yathA // 490 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayana anuvAda - atIta meM jo tIrthaMkara ho cuke haiM tathA anAgata-bhaviSya meM jo hoMge una sabakA zAMti hI pratiSThAna-AdhAra yA pRSThabhUmi hai / jaise yaha jagata prANiyoM kA AdhAra hai / TIkA - athaivaMbhUtaM bhAvamArga kiM vardhamAnasvAmyevopadiSTavAn utAnye'pItyeta dAzaGkAyAha ye buddhAH -tIrthakRto'tIte'nAdike kAle'nantAH samatikrAntAH te sarve'pyevaMbhUtaM bhAvamArgamupanyastavantaH, tathA ye cAnAgatA bhaviSyadanantakAlabhAvino'nantA eva te'pyeva mevopanyasiSyanti, ca zabdA dvartamAna kAla bhAvinazca saMkhyeyA iti| na kevalamupanyastavanto'nuSThita vaMtazcetyetaddarzayati zamanaM zAntiH-bhAvamArgasteSAmatItAnAgatavartamAnakAlabhAvinAM buddhAnAM pratiSThAnam-AdhAro buddhatvasyAnyathAnupapatteH, yadivA zAntiH-mokSaH sa teSA pratiSThAnam-AdhAraH, tatastadavAptizca bhAvamArgamantareNa na bhavatItyataste sarve'pyenaM bhAvamArgamuktavanto'nuSThitavantazca (iti) gamyate / zAntipratiSThAnatve dRSTAntamAha-'bhUtAnAM' sthAvarajaGgamAnAM yathA 'jagatI' trilokIpratiSThAnaM evaM te sarve'pi buddhAH zAnti pratiSThAnA iti // 36 // pratipannabhAvamArgeNa ca yadvidheyaM taddarzayitumAha - TIkArtha - isa bhAvamArga kA upadeza kyA kevala vardhamAna svAmI-bhagavAna mahAvIra ne hI kiyA athavA anya tIrthaMkaroM ne bhI ? yaha prazna upasthita kara sUtrakAra isakA samAdhAna dete hue kahate haiM - anAdi-jisakA koI Adi yA prAraMbha nahIM hai usa kAla meM jo anaMta tIrthaMkara atikrAMta ho cuke haiM una sabane isI bhAvamArga kA upanyAsa kiyA-nirUpaNa kiyA tathA anAgata-bhAvI anantakAla meM jo ananta tIrthaMkara hoMge, ve bhI isa bhAvamArga kA upanyAsa-upadeza kareMge / yahAM prayukta 'ca' zabda ke anusAra vartamAna kAla meM jo saMkhyAta tIrthaMkara vidyamAna haiM, ve bhI isI mArga kA pratipAdana karate haiM / una mahApuruSoM ne isa mArga kA kevala nirUpaNa hI nahIM kiyA varan isakA apane jIvana meM anuSThAna bhI kiyA / sUtrakAra isakA digdarzana karAte hue kahate haiM-zamana-kaSAyoM kA zamana karanA zAMti kahA jAtA hai / vaha bhAva mArga hai / vahI bhUtakAlIna, bhaviSyakAlIna tathA vartamAnakAlIna tIrthaMkaroM kA pratiSThAna-AdhAra hai / kyoMki usake binA buddhatva utpanna-prApta nahIM hotA haiM / athavA mokSa ko zAMti kahA jAtA hai, jo sabhI tIrthaMkaroM kA pratiSThAna yA AdhAra haiN| usI se zAMti prApta hotI hai / bhAvamArga ke svIkAra ke binA vaha prApta nahIM hotI / ataeva sabhI tIrthaMkaroM ne bhAvamArga kA AkhyAna kiyA hai-anuSThAna kiyA hai, AcaraNa kiyA hai / zAMti hI tIrthaMkaroM kA pratiSThAna-AdhAra hai / isa saMbaMdha meM dRSTAnta dvArA batalAte haiM-jaise jIvoM kA AdhAra trailokya. hai, usI taraha tIrthaMkaroM kA AdhAra zAMti hai / jisane bhAva mArga svIkAra kiyA hai, aise sAdhu ko jo karanA cAhiye, usakA digdarzana karAne hetu kahate aha NaM vayamAvannaM, phAsA uccAvayA phuse / Na tesu viNihaNNejA, vAeNa va mahAgirI // 37 // chAyA - atha vai vratamApannaM sparzA uccAvacAH spRzeyuH / na teSu vinihanyAd vAteneva mahAgiriH // anuvAda - vrata Apanna-jisane vrata svIkAra kie haiM, aise sAdhu ko yadi uccAvacca-bar3e yA choTe taraha taraha ke parISaha evaM upasarga sparza kare-use unakA sAmanA karanA par3e to jaise mahAn parvata havA ke jhoke se DigatA nahIM, usI prakAra sAdha saMyama se vicalita na bane / (491) Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - 'atha' bhAvamArgapratipattyanantaraM sAdhuM pratipannavrataM santaM sparzA:-parISahopasargarUpAH 'uccAvacA' gurulaghavo nAnArUpA vA 'spRzeyuH' abhidraveyuH, sa ca sAdhustairabhidrutaH saMsArasvabhAvamapekSamANaH karma nirjarAM ca na tairanukUlapratikUlairvihanyAt, naiva saMyamAnuSThAnAnmanAgapi vicalet, kimiva ?, mahAvaiteneva mahAgiriHmeruriti / parISahopasargajayazcAbhyAsakrameNa vidheyaH, abhyAsavazena hi duSkaramapi sukaraM bhavati, atra ca dRSTAntaH, tadyathA-kazcidgopastadaharjAtaM tarNakamutkSipya gavAntikaM nayatyAnayati ca tato'sAvanenaiva ca krameNa pratyahaM pravarddhamAnamapi vatsamutkSipannabhyAsavazAvihAyanaM trihAyaNamapyutkSipati, evaM sAdhurapyabhyAsAt zanaiH zanaiH paripahopasargajayaM vidhatta iti // 37 // TIkArtha - bhAvamArga kI pratipatti-svIkaraNa ke anantara vrata pratipanna-vratadhAraka sAdhu bhinna bhinna prakAra ke choTe bar3e parISahoM evaM upasargoM se abhidrUpa ho-bAdhita ho, to vaha saMsAra kA svabhAva tathA karma nirjarA kA cintana karatA huA unheM sahana kare / vaha anukUla-priya tathA pratikUla-apriya upasargoM dvArA saMyama ke anuSThAna meM jarA bhI vicalita na bane / kisakI jyoM ? mahAvAta-prabala vAyu se jisa prakAra mahAgiri-merU parvata vicalita nahIM hotA hai, vaise hI vaha avicalita rahe / sAdhu parISahoM aura upasargoM ko jItane kA kramazaH abhyAsa karatA jAe kyoMki duSkara-kaThina kArya bhI abhyAsa dvArA sukara-sarala ho jAtA hai / yahA~ eka dRSTAnta upasthita kiyA jAtA hai / koI gvAlA usI dina janme hue gAya ke bachar3e ko uThAkara gAya ke samIpa le jAtA hai, vApasa le AtA hai-yoM vaha isI krama se hara roja bar3hate jAte bachar3e ko nirantara gatizIla abhyAsa dvArA usake do varSa ke evaM Age tIna varSa taka ke hone para bhI lAnA, le jAnA cAlU rakhatA hai / isI prakAra sAdhu bhI dhIre dhIre abhyAsarata rahatA huA parISahoM evaM upasargoM ko jIta letA hai / saMvuDe se mahApanne, dhIre dattesaNaM care / nivvuDe kAlamAkaMkhI, evaM (yaM) kevaliNo mayaM ||38||ttibemi|| chAyA - saMvRttaH sa mahAprAjJaH, dhIro dattaiSaNAM caret / nivRtaH kAlamAkAGkSa devaM kevalino matam ||iti brviimi|| anuvAda - saMvRta-saMvarayukta mahAprAjJa-atyanta vivekazIla, dhairyazIla sAdhu anya dvArA diyA huA eSaNIyakalpanIya AhAra Adi grahaNa kare / vaha nirvRtta-prazAMtabhAva yukta hokara maraNa kAla kI AkAMkSA kare / yaha kevalajJAnI bhagavAna kA abhimata-mantavya yA upadeza hai / TIkA - sAmpratamadhyayanArthamupasaMjihIrSuruktazeSamadhikRtyAha-sa sAdhuH evaM saMvRtAzravadvAratayA saMvarasaMvRto mahatI prajJA yasyAsau mahAprajJaH-samyagdarzanajJAnavAn, tathA dhI:-buddhistayA rAjata iti dhIraH parISahopasargAkSobhyo vA sa evaMbhUtaH san pareNa datte satyAhArAdike eSaNAM caretrividhayApyeSaNayA yuktaH san saMyamamanupAlayet, tathA nirvRta 'iva nirvRtaH kaSAyopazamAcchItIbhUtaH 'kAlaM' mRtyukAlaM yAvadabhikAGkSat 'etat' yat mayA prAk pratipAditaM tat 'kevalinaH' sarvajJasya tIrthakRto mataM / etacca jambUsvAminamuddizya sudharmasvAmyAha / tadetadyatvayA mArgasvarUpaM prazritaM tanmayA na svamanISikayA kathitaM, kiM tahiM ?, kevalino matametadityevaM bhavatA grAhyaM / itiH parisamAptyarthe, bravImIti pUrvavat // 38 // // iti mArgAkhyamekAdazamadhyayanaM samAptam // -492) Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mArgAdhyayanaM TIkArtha - sUtrakAra aba isa adhyayana ko parisamApta karane hetu zeSa kathya batalAte haiM-AzravadvAroM kA avarodha kara saMvarayukta mahAprAjJa-samyakdarzana evaM jJAna samanvita dhIra-medhAzIla, dhairyazIla athavA parISahoM evaM upasargoM se akSubdha-ghabarAhaTa rahita sAdhu anya dvArA diyA huA eSaNIya AhAra hI svIkAra kare / vaha vividha eSaNAoM se yukta hokara saMyama kA paripAlana kare / kaSAyoM ke upazAnta ho jAne se zAMta banA huA vaha sAdhu maraNa kAla kI abhikAMkSA kare / maiMne jo yaha pahale kahA hai vahI kevalI bhagavAna kA abhimata hai / yaha zrI sudharmAsvAmI zrI jambUsvAmI ko abhihita karate haiM / tumane jo mujhase mArga kA svarUpa pUchA usakA uttara maiMne apanI manISA-mana:kalpanA dvArA nahIM diyA hai-apanI ora se nahIM kahA hai kintu kevalI bhagavAna ke mata-abhimata kA kathana kiyAhai / ise grahaNa karo / yahAM iti zabda parisamApti ke artha meM hai / bravImi-bolatA hUM-pUrvavat hai / mArga nAmaka gyArahavA~ adhyayana samApta huaa| 493 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram dvAdazaM zrIsamavasaraNAdhyayana cattAri samosaraNANimANi, pAvAduyA jAiM puDho vayaMti / kiriyaM akiriyaM viNiyaMti taiyaM, annANamAhaMsu cautthameva // 1 // chAyA - catvAri samavasaraNAnImAni, prAvAdukAH yAni pRthagvadanti / kriyA makriyAM vinayamiti tRtIya majJAnamAhuzcaturthameva // anuvAda - prAvAduka-anya darzanavAdI jina cAra samosaraNoM ko-siddhAntoM ko ekAntararUpa se pratipAdita karate haiM ve kriyAvAda, akriyAvAda, vinayavAda evaM cauthA ajJAnavAda hai| TIkA - asya ca prAktanAdhyayanena sahAyaM saMbandhaH, tadyathA-sAdhunA pratipannAbhAvamArgeNa kumAzritAH paravAdinaH samyak parijJAya parihartavyAH, tatsvarUpAviSkaraNaM cAnenAdhyayanenopadizyate iti, anantarasUtrasyAnena sUtreNa saha saMbandho'yaM,tadyathA-saMvRto mahAprajJo vIro-dattaiSaNAMcarannabhinirvRtaHsan mRtyukAlamabhikAGkSad etatkevalino bhASitaM, tathA paratIrthikaparihAraM ca kuryAt etacca kevalino matam, atastatparihArthaM tatsvarUpaNanirupaNamanena kriyte| 'catvArI" ti saMkhyApadamaparasaMkhyAnivRtyarthaM 'samavasaraNAni' paratIrthikAbhyupagamasamUharUpANi yAni prAvAdukAH pRthak pRthagvadanti, tAni cAmUni anvarthAbhidhAyibhiH saMjJApadainirdizyante, tadyathA-kriyAm-astItyAdikAM vadituM zIlaM yeSAM te kriyAvAdinaH, tathA'kriyAM-nAstItyAdikAM vadituM zIlaM yeSAM te'kriyAvAdinaH, tathA tRtIyA vainayikAzcaturthAstvajJAnikA iti // 1 // TIkArtha - isa adhyayana kA pahale ke-gyArahaveM adhyayana ke sAtha yaha sambandha hai / gyArahave adhyayana meM batalAyA gayA hai ki bhAvamArga ko prApta sAdhu kumArgAzrita paravAdiyoM ko bhalI bhAMti jAnakara tyAga de / ataH isa adhyayana meM unakA svarUpa nirUpita kiyA jA rahA hai / pUrva sUtra ke sAtha isa sUtra kA yaha sambandha hai| usameM kahA gayA hai ki saMvRta-saMvarayukta mahAprajJa-paramamedhAvI vIra AtmaparAkramazIla sAdhu anya dvArA diye gaye eSaNIya-doSa rahita AhAra Adi grahaNa karatA huA nirvRta-prazAnta bhAva yukta yA kaSAya rahita hokara mRtyu kAla kI abhikAMkSA kare / yaha kevalI bhagavAna kA bhASita hai-mantavya hai / vaha anya tIrthaMkaroM kA parihAra-parityAga kare / yaha bhI kevalI prabhu kA abhimata hai / unake parihAra-parityAga hetu unake svarUpa kA varNana kiyA jA rahA hai / yahAM cAra saMkhyAvacaka pada kA prayoga anya saMkhyAoM kI nivRtti ke liye hai / paratIrthikoM dvArA svIkRta siddhAnta cAra prakAra ke haiM jinheM ve alaga-alaga AkhyAta karate haiM / unake anavarthaka-artha ke anurUpa nAmoM dvArA sUtrakAra nirdeza karate haiM / ve jo isa prakAra hai-kriyA kA hI astitva hai yoM pratipAdita karane vAle kriyAvAdI kahalAte haiM / kriyA nahIM hai-aisA kahane vAle akriyAvAdI haiM / tIsare vainaSika-vinayavAdI tathA cauthe ajJAnikaajJAnavAdI haiN| aNNANiyA tA kusalAvi saMtA, asaMthuyA No vitigicchatinnA / akoviyA Ahu akoviyehiM, aNANuvIittu musaM vayaMti // 2 // -494) Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM chAyA - AjJAnikAste kuzalA api santo'saMstutA: no vicikitsAtIrNAH / __ akovidA Ahurakovidebhyo'nanuvicintya tu mRSA vadanti // anuvAda - ajJAnavAdI yadyapi apane ko kuzala-yogya mAnate haiM kintu ve aMzataH mithyAbhASI haiM, vicikitsA-saMzaya meM nimagna haiM, bhrAMta-akovida, ajJAnI haiM tathA ajJAnI ziSyoM ko upadeza karate haiM / ve satya tattva kA anucintana na kara mithyA bhASaNa karate haiN| TIkA - tadevaM kriyA'kriyAvainaSikAjJAnavAdinaH sAmAnyena pradAdhunA tadUSaNArtha-tanmatopanyAsaM pazcA nupUrvyapyastItyata:-pazcAnupUvyAM kartumAha, yadivaitesAmajJAnikA eva sarvApalApitayA'tyantamasaMbaddhA-atastAnevAdAvAhaajJAnaM vidyateyeSAmajJAnena vA carantItyajJAnikAH AjJAnikA vA tAvatpradarzyante, te cAjJAnikAH kila vayaM kuzalA ityevaMvAdino'pi santaH 'asaMstutA' ajJAnameva zreya ityevaMvAditayA asaMbaddhAH, asaMstutatvAdeva vicikitsAcittaviplutizcittabhrAntiH saMzItistAM na tIrNAnAti-krAntAH, tathAhi te UcuH-ya ete jJAninaste parasparaviruddhavAditayA na yathArthavAdino bhavanti, tathAhieke sarvagatamAtmAnaM vadanti tathA'nye asarvagatam apare aMguSThaparvamAnaM kecana zyAmAkataNDulamAtramanye mUrtamamUrtaM hRdayamadhyavartinaM lalATavyavasthitanityAdyAtmapadArtha eva sarvapadArthapuraH sare teSAM naikavAkyatA, na cAtizayajJAnI kazcidasti yadvAkyaM pramANIkriyet, na cAsau vidyamAno'pyupalakSyate'gdirzinA, 'nAsarvajJaH sarvajJaM jAnAtI' ti vacanAta, tathA coktam "sarvajJo'sAviti hyotattatkAle'pi bubhutsubhiH / tajjJAnajJeyavijJAnazUnyairvijJAyate kathama ? // 1 // " na ca tasya samyak tadupAyaparijJAnAbhAvAtsaMbhavaH, saMbhavAbhAvazcetaretarAzrayatvAt, tathAhi-na viziSTaparijJAnamRte tadavAptyupAyaparijJAnamupAyamantareNa ca nopeyasya viziSTa parijJAnasyAvAptiriti, na ca jJAnaM jJeyasya svarUpaM paricchettumalaM, tathAhi-yatkimapyupalabhyate tasyArvAgmadhyaparabhAgairbhAvyaM, tatrArbAgbhAgasyaivopavabdhirnetarayoH, tenaiva vyavahitatvAt, arvAgbhAgasyApi bhAgatrayakalpanAttatsarvArAtIyabhAga parikalpanayA paramANu paryavasAnatA, paramANozca svabhAvavipraka STatvAdagdarzaninAM nopalabdhiriti, tadevaM sarvajJasyAbhAvAdasarvajJasya ca yathAvasthitavastusvarUpA-piricchedAtsarvavAdinAM ca parasparavirodhena padArthasvarUpAbhyupagamAt yathottaraparijJAninAM pramAdavatAM bahutaradoSasaMbhavAda jJAnameva zreyaH; tathAhiyadyajJAnavAn kathaJcitpAdena zirasi hanyAt tathApi cittazuddharna tathAvidha doSAnuSaGgI syAdityevamajJAnina evaMvAdinaH santo'saMbaddhAH, na caivaMvidhAM cittaviplutiM vitIrNA iti / tatraivaMvAdinaste ajJAnikA 'akovidA' anipuNAH samyakaparijJAnavikalA ityavagantavyAH, tathAhiyattairabhihitaM 'jJAnavAdinaH paraspara viruddhArthavAditayA na yathArthavAdina' iti, tadbhavatvasarvajJapraNItAgamAbhyupagamavAdi nAmayathArtha vAditvaM, na cAbhyupagamavAdA eva bAdhAyai prakalpyante, sarvajJapraNItAgamAbhyupagamavAdinAM tu na kacitparasparato virodhaH, sarvajJatvAnyathAnupapatteriti tathAhi-prakSINAzeSAvaraNatayA rAgadveSamohAnAnRtakAraNAnAmabhAvAnna tadvAkyamayathArthamityevaM tatpraNItAgamavatAM na virodhvaaditvmiti| nanu ca syAdetad yadi sarvajJaH kazcitsyAta, na cAsau saMbhavatItyuktaM prAk, satyamuktamayuktaM tUktaM, tathAhi-yattAvaduktaM 'na cAsau vidyamAno'pyupalakSyate'gdirzineti' tayuktaM, yato yadyapi paracetovRttInAM duranvayatvAtsarAgA vItarAgA iva ceSTante vItarAgAH sarAgA ivetyataH pratyakSaNAnupalabdhiH, tathApi saMbhavAnumAnasya sadbhAvAttadvAdhakapramANAbhAvAcca tadastitvamanivArya, saMbhavAnumAnaM tvidaM-vyAkaraNAdinA zAstrAbhyAsena saMskriyamANAyAH prajJAyA jJAnAtizayo jJeyAvagamaM pratyupalabdhaH, tadatra kazcittathAbhUtAbhyAsa vazAtsarvajJo'pi syAditi, na ca tadabhAva sAdhakaM pramANamasti, tathAhina tAvadagdirzipratyakSeNa sarvajJAbhAvaH sAdhayituM zakyaH, tasyA hi tajjJAnajJeyavijJAna zUnyatvAda, azUnyatvAbhyupagame ca srvjnytvaapttiriti| nApyanumAnena, tadavyabhicAriliGgAbhAvAditi / nApyupamAnena sarvajJAbhAvaH sAdhyate, tasya 495 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram sAdRzyabalenapravRtteH, na ca sarvajJAbhAve sAdhye tAdRgvidhaM sAdRzyamasti yenAsau sidhyatIti / nApyarthApattyA, tasyAH pratyakSAdi pramANa pUrvakatvena pravRtteH, pratyakSAdInAM ca tatsAdhakatvenApravartanAt tasyA apyapravRttiH / nApyAgomana, tasya sarvajJasAdhakatvenApi darzanAt, nApi pramANapaJcakAbhAva rUpeNAbhAvena sarvajJAbhAvaH sidhyati, tathAhi-sarvatra sarvadA na saMbhavati tadagrAhakaM pramANamityeta darvAgdarzino vaktuM na yujyate, tena hi dezakAla-viprakRSTAnAM puruSANAM yadvijJAnaM tasya grahItum zakyatvAt, tadgrahaNe vA tasyaiva sarvajJatvApatteH, na cArvAgdarzinAM jJAnaM nivartamAnaM sarvajJAbhAvaM sAdhyati tasyAvyApakatvAt, na cAvyApaka vyAvRttyA padArthavyAvRttiyukteti, na ca vastvantaravijJAnarUpo'bhAvaH sarvajJAbhAvasAdhanAyAlaM, vastvantarasarvajJayorekajJAnasaMsargapratibandhAbhAvAt / tadevaM bAdhakapramANAbhAvAtsaMbhavAnupAnasya ca pratipAditatvAdasti sarvajJaH, tatpraNItAgamAbhyupagamAcca matabheda doSo dUrApAsta iti, tathAhitatpraNItAgamAbhyupagamavAdinAmekavAkyatayA zarIramAtravyApI saMsAryAtmA'sti, tatraiva tadguNopalabdheriti, itaretarAzrayadoSazcAtra nAvataratyeva, yato'bhyasyamAnAyAH prajJAyA jJAnAtizayaH svAtmanyapi dRSTo, na ca dRSTe'nupapannaM nAmeti / yadapyabhihitaM tadyathA 'na ca jJAnaM jJeyasya svarUpaM paricchetumalaM, sarvatrAvagbhiAgena vyavadhAnAt, sarvArAtIyabhAgasya ca - paramANurUpatayA'tIndriyattvA 'diti, etadapi vAGmAtrameva, yata: jJAnasya dezakAlasvabhAvavyavahitAnAmapi grahaNAnnAstivyavadhAna saMbhava:, agdirzijJAnasyApyavayabadvAreNAvayavini pravRtte sti vyavadhAnaM, na hyavayavI svAvayavairvyavadhIyata iti yuktisaMgatam, apicaajJAnameva zreya ityatrAjJAnamiti kimayaM paryudAsa AhosvitprasajyapratiSedhaH ? tatra yadi jJAnAdanyadajJAnamiti tataH paryudAsavRttyA jJAnAntarameva / samAzritaM syAt nAjJAnavAda iti, atha jJAnaM na bhavatItyajJAnaM tuccho nIrUpo jJAnAbhAvaH sa ca sarvasAmarthyarahita iti kathaM zreyAniti ? / apicaajJAnaM zreya iti prasajyapratiSedhena jJAnaM zreyo na bhavatIti kriyApratiSedha eva kRtaH syAd, etaccAdhyakSabAdhitaM, yataH samyagjJAnAdarthaM paricchidya pravartamAno'rthakriyArthI na visaMvAdyata iti / kiMca-ajJAnapramAdavadbhiH pAdena zira: sparzane'pisvalpadoSatAM parijJAyaivAjJAnaM zreya ityabhyupagamyate, evaM ca sati pratyakSa eva syAdabhyupagamavirodho, nAnumAna pramANamiti / tathA tedavaM sarvathA te ajJAnavAdinaH 'akovidA' dharmopadezaM pratyanipuNAH svato'kovidebhya eva svaziSyebhya 'AhuH' kathitavantaH, chAntasatvAccaikavacanaM sUtre kRtamiti / zAkyA api prAyazo'jJAnikAH, avijJopacitaM karma bandhaM na yAtItyevaM yataste'bhyupagamayanti, tathA ye ca bAlamattasuptAdayo'spaSTavijJAnA abandha kA ityevamabhyupagamaM kurvanti, te sarve'pyakovidA dRSTavyA iti / tathA'jJAnapakSasamAzrayaNAccAnanuvicintya bhASaNAnmRthA te sadA vdnti| anuvicintya bhASaNaM yato jJAne sati bhavati, tatpUrvakatvAcca satyavAdasya ato jJAnAnabhyupagamAdanuvicintya bhASaNAbhAva, tadabhAvAcca teSAM mRSAvAditvamiti // 2 // TIkArtha - kriyAvAdiyoM, akriyAvAdiyoM, vainayiko tathA ajJAnavAdiyoM kA sAdhAraNatayA varNana kara aba unake siddhAntoM ke doSa batAne hetu pIche ke kramAnusAra unake mantavya prakaTa karate haiM kyoMki pUrva krama kI jyoM pIche kA krama bhI grahita hotA hai athavA ina cAroM matavAdiyoM meM ajJAnavAdI hI atyanta apalApIviparItabhASI hai / atyanta asaMbaddha hai / ataH prArambha meM unhIM ko lekara sUtrakAra vivecana karate haiM / . jinameM ajJAna vidyamAna hai athavA jo ajJAna ko lekara hI AcaraNazIla hai, ve ajJAnika kahe jAte haiM / unakA svarUpa pradarzita kiyA jAtA hai / ve ajJAnika-ajJAnavAdI hama hI kuzala-suyogya haiM-yaha kahate hue ajJAna hI zreyasa kA hetu hai isa prakAra pratipAdita karate haiM, ve asaMbaddha bhASI hai / vicikitsA-cittavipluti yA bhrAMti se rahita nahIM haiM, saMzayagrasta haiN| ve kahate haiM ye sabhI jJAnavAdI paraspara viruddhabhASI haiM / ataH ve yathArthavAdI nahIM haiM / unameM se kaI AtmA ko sarvagata-sarvavyApI mAnate haiM / kaI asarvagata mAnate haiM / kaI kahate haiM ki -496 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayana AtmA aMgUThe ke parva-pora ke samAna hai / kaI use zyAmAka jAti ke taMdula-cAvala ke jitanA mAnate haiM / kaI use mUrta aura kaI amUrta kahatehaiM / kaI kahate haiM ki AtmA hRdaya ke madhya meM vidyamAna hai / kaiyoM kA kathana hai ki lalATa meM avasthita hai / isa prakAra samasta padArthoM meM puraHsara-pramukhatama AtmA ke sambandha meM bhI jJAnavAdiyoM kI eka vAdyatA-eka sA vacana pratipAdana nahIM hai / jagata meM koI atizaya jJAnI-asAdhAraNa jJAnavAna bhI nahIM hai jisakA vAkya pramANabhUta mAnA jAye / yadi koI atizaya jJAnI haiM bhI to vaha alpajJa vyakti dvArA jAnA nahIM jA sakatA kyoMki jo asarvajJa hai vaha sarvajJa ko jAna nahIM sakatA-aisA kahA jAtA hai arthAt sarvajJa hoM to bhI jisako sarvajJa ke tulya utkRSTa-ucca jJAna nahIM hai, jo vaise jJAnajJeya vijJAna se zUnya hai, vaha sarvajJa ko kaise jAna sakatA hai / vaha asarvajJa, sarvajJoM ko jAnane kA upAya bhI to nahIM jAna sakatA / ataH upAya dvArA sarvajJa ko jAnane meM itaretarAzraya-anyAnyazraya doSa Ane se sarvajJa kA jJAna saMbhava nahIM hai / jaise sarvajJa ko jAnane kA upAya parijJAta hone se vaha jAnA jA sakatAhai tathA svayaM sarvajJa hone kI sthiti meM hI sarvajJa ko jAnane kA upAya jAnA jA sakatA hai / ata: upAya jJAna va sarvajJa jJAna meM itaretarAzraya hone ke kAraNa upAya dvArA sarvajJa kA jJAna honA sarvathA asaMbhava hai / jJAna jJeya-jAnane yogya padArtha ke svarUpa ko pUrNataH nahIM batA sakatA / jo padArtha upalabdha hotA hai-dekhA jA sakatA hai, usakA bIca kA bhAga tathA pIche kA bhAga bhI hai kintu vaha dikhAI nahIM detA kyoMki bIca kA bhAga va pIche kA bhAga sAmane ke bhAga se vyavahita-vyavadhAnayakta hote haiM jo sAmane kA bhAga dRSTigocara hotA hai usake bhI bIca kA bhAga va pIche ke bhAga kI parikalpanA karane para tathA phira unake sannikaTavartI bhAgoM meM bhI ye tInoM parikalpanAeM karate jAne para antataH ve kalpanAeM paramANu meM jAkara samApta hogI paramANu svabhAvataH vipraSTha-ati dUravartI hai / ataH asarvajJa puruSa ko usakA jJAna nahIM ho sakatA / usakA jJAna na hone para padArtha kA yathArtha jJAna bhI upalabdha nahIM hotA / isa prakAra sarvajJa puruSa ke abhAva se tathA asarvajJa puruSa ko padArtha ke yathArtha svarUpa kA jJAna na hone se evaM sabhI jJAnavAdiyoM ke siddhAnta ke anusAra padArthoM kA Apasa meM viparIta svarUpa mAne jAne se aura jyoM-jyoM adhika jJAna hotA hai tyoM-tyoM pramAda hone para adhika doSa samajhe jAne se ajJAna hI zreyaskara hai / yadi koI ajJAnI jJAna na hone se kisI ke mastaka parapaira se AghAta karatA hai to vaha utanA bar3A doSa bhAgI nahIM mAnA jAtA kyoMki usakA citta vizuddha hai / isa prakAra pratipAdita karane vAle ajJAnavAdI asaMbaddha hai-samyakjJAna se rahita hai / ve cittaviplutisaMzaya sandeha meM grasta hai / ve jo ye AkSepa karate haiM ki jJAnavAdI Apasa meM eka dUsare ke pratikUla siddhAnta batAne ke kAraNa sahI nahIM hai / yaha ThIka hai kyoMki ve eka dUsare ke viparIta siddhAnta pratipAdita karane vAle loga una AgamoM meM vizvAsa karate haiM jo aMsarvajJoM ke haiM-asarvajJoM dvArA praNIta haiM / ve jo paraspara viparIta siddhAnta prakaTa karate haiM / usase samasta siddhAnta bAdhita nahIM hote kyoMki sarvajJa dvArA prativedita Agama meM vizvAsa karane vAle vAdiyoM ke vacanoM meM kahIM bhI Apasa meM pratikUlatA nahIM AtI kyoMki aisA hue binA sarvajJatA siddha hI nahIM hotii| isakA spaSTIkaraNa yoM hai-jJAna para AyA huA AvaraNa sampUrNa rUpa se kSINa ho jAne se rAga-dveSa tathA moha kA, jo ayathArtha bhASaNa ke kAraNa hai, kA abhAva hone se sarvajJa kA vacana satya hai / use ayathArtha-mithyA nahIM kaha sakate / sarvajJa dvArA praNIta AgamoM meM AsthAzIla puruSa Apasa meM viparItapratikUla artha-abhiprAya prakaTa nahIM karate yaha spaSTa hai / ajJAnavAdI kI ora se zaMkA uThAte hue kahate haiM yadi kisI sarvajJa kA astitva ho taba to yaha bAta saMbhava ho sakatI hai para vaisA nahIM hai jo pahale kahA jA cukA hai / isake uttara meM samAdhAna dete hue kahate -4970 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram haiM-jo tuma yaha bAta kahate ho vaha yuktisaMgata nahIM hai / tumane jo kahA hai sarvajJa kA astittva ho to bhI vaha asarvajJa-alpajJa dvArA jAnA nahIM jA sakatA / tumhArA yaha kathana yuktisaMgata nahIM hai / yadyapi dUsare kI cittavRtti ko nahIM jAnA jA sakatA / sarAga-rAga sahita puruSa vItarAga-rAga rahita kI jyoM, vItarAga sarAga kI jyoM ceSTA karate hue pAye jAte haiM / isaliye pratyakSa pramANa dvArA sarvajJa kI upalabdhi nahIM hotI kintu saMbhava tathA anumAna pramANa ke hone se evaM bAdhaka pramANa ke avidyamAna hone ke kAraNa sarvajJa kA astitva vilupta nahIM ho sakatA / saMbhava aura anumAna isa prakAra hai / vyAkaraNa Adi zAstroM ke abhyAsa se saMskArayukta buddhi jJeya padArthoM ko atizaya ke sAtha dekhatI hai / aisA dekhA jAtA hai-ajJAnI kI apekSA vyAkaraNa kA adhyayana kiyA huA manuSya adhika samajhatA hai / usI prakAra vizeSa abhyAsa-dhyAna Adi kI sAdhanA ke pariNAma svarUpa viziSTa jJAnavAnasamasta padArthoM kA jJAtA koI sarvajJa puruSa hI ho sakatA hai / sarvajJa nahIM ho sakatA isa prakAra kA-sarvajJatva kA koI bAdhaka pramANa nahIM hai kyoMki alpajJa puruSa pratyakSa pramANa dvArA sarvajJatva kA abhAva siddha karane meM sakSama nahIM hotA kyoMki usakA jJAna svalpa hai / vaha sarvajJa ke jJAna va jJeya vijJAna se virahita hai| yadi vaha apane jJAna dvArA sarvajJa ke jJAna va jJeya ko jAnatA hai to vaha svayaM sarvajJa siddha ho jAtA hai / phira sarvajJa na hone kI bAta hI kahAM rahI anumAna pramANa se bhI sarvajJa kA pratirodha nahIM ho sakatA / kyoMki sarvajJa ke abhAva ke sAtha koI avyabhicArI-nirdoSa hetu nahIM hai / upamAna pramANa dvArA bhI sarvajJa kA abhAva pramANita nahIM kiyA jA sakatA kyoMki upamAna kA AdhAra sadRzatA-samAnatA hai / usI ke sAtha upamAna kI pravRtti hotI hai kintu sarvajJa ke abhAva ke sAtha kisI kA sAdRzya-samAnatA nahIM hai / ataH pahale jaisA kahA gayA hai upamAna pramANa dvArA sarvajJa kA abhAva sAbita nahIM kiyA jA sakatA / arthA patti pramANa dvArA bhI sarvajJa kA abhAva sAbita nahIM hotA kyoMki arthApatti kI pravRtti pratyakSa Adi pUrvaktatA se hI hotI hai, arthApatti pratyakSa Adi ko AdhAra mAna kara hI kI jAtI hai / ataH pratyakSa Adi pramANoM se jaba sarvajJa kA abhAva siddha nahIM hotA to aApatti ke dvArA bhI vaha pramANita nahIM ho sktaa| Agama pramANa dvArA bhI sarvajJa kA abhAva-nAstitva ghaTita nahIM hotA kyoMki Agama sarvajJa kA sadbhAva yA astitva pratipAdita karate haiM / yadi aisA kaho ki pratyakSa jJAna, upamAna, arthApatti tathA saMbhava ina pAMcoM pramANoM se sarvajJa kA astitva siddha nahIM hotA, ataH yaha nirNIta hotA hai ki koI sarvajJa nahIM hai| yaha kahanA yathArtha nahIM hai kyoMki saba sthAnoM tathA saba samayoM meM sarvajJa kA bodha karAne vAlA koI pramANa upalabdha nahIM hai / aisA eka alpajJa puruSa kahane kA adhikArI nahIM hai kyoMki deza kI apekSA se, kAla kI apekSA se jo puruSa atyanta viprapRSTha-dUra hai alpajJa puruSa unheM nahIM jAna sktaa| yadi vaha unheM jAna pAtA ho to khuda sarvajJa siddha ho jAtA hai taba yaha kaise kahA jA sakatAhai ki koI puruSa sarvajJa nahIM hai / sthUladarzI-sthUla padArthoM ko dekhane vAle puruSa kA vijJAna sarvajJa taka nahIM pahu~ca pAtA, sthUladRSTA vyakti kA jJAna vyApaka nahIM hotaa| isa kAraNa usa dvArA sarvajJa kA abhAva nahIM batalAyA jA sakatA / yadi koI padArtha avyApaka hone ke kAraNa kisI bhanya padArtha ke sannikaTa nahIM pahu~ca sake to usa padArtha kA abhAva nahIM kahA jA sakatA yadi yoM kahA jAya ki jisa jJAna dvArA anya padArtha parijJAta hote haiM-jAne jAte haiM, usase sarvajJa kA parijJAna nahIM hotA, ataH sarvajJa nahIM hai yaha sAbita hotA hai / yaha kahanA yathArtha nahIM hai kyoMki jisa jJAna dvArA anya padArtha jAne jAte haiM, usa jJAna se sarvajJa bhI jAnA jAye aisI koI niyAmakatA nahIM hai| ataH sarvajJa ke astitva meM bAdhA upasthita karane vAlA koI pramANa prApta nahIM hotA tathA use siddha karane vAle saMbhava anumAna pramANa prApta hai / ataH sarvajJa kA astitva siddha hotA hai / sarvajJa dvArA praNIta-prarUpita Agama ko aMgIkAra karane se matabheda-bhinna bhinna mantavyoM ke rUpa meM kisI bhI doSa kA udbhava nahIM hotA / sarvajJa praNIta Agama -498) Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM meM zraddhA rakhane vAle sabhI loga ekamata se svIkAra karate haiM ki AtmA zarIra mAtra vyApI hai kyoMki zarIra meM hI AtmA kA guNa caitanya upalabdha hotA hai / pahale ajJAnavAdI ne itaretarAzraya-anyonyAzraya doSa hone kI carcA kI hai, vaha bhI yahAM sambhAvita nahIM hai kyoMki zAstra Adi ke abhyAsa se buddhi meM atizaya-adhika yA viziSTa jJAna hotA hai / aisA apanI AtmA meM prApta hotA hai-jJAta hotA hai / ataH jo vastu pratyakSa dekhI jAtI ho, usameM koI anupapatti-bAdhA upasthita nahIM hotI / ajJAnavAdI jo yaha pratipAdita karate haiM ki jJAna jJeya ke svarUpa ko svAyatta karane meM-bhalI bhAMti jAnane meM samartha nahIM hotA kyoMki sarvatra padArtha ke Age ke hisse se pIche kA hissA vyavahita rahatA hai-AvRtta yA DhakA rahatA hai tathA vastu kA sabase antima bhAga paramANu hai jo atIndriya hai-iMdriyoM dvArA gRhIta nahIM kiyA jA sakatA / yaha kevala kahane mAtra kI bAta hai kyoMki deza kAla aura svabhAva se vyavahita padArtha bhI sarvajJa ke jJAna dvArA abhigata hote haiM / isaliye sarvajJa ke jJAna meM AvaraNa saMbhAvita nahIM hai / jo puruSa sAmAnya jJAnavAna hai, unakA jJAna bhI avayava ke mAdhyama se avayavI meM-aMga dvArA aMgI meM pravRtta hotA hai / isaliye usameM vyavadhAna nahIM hai / avayavI apane avayava dvArA vyavahita-AvRtta ho jAtA hai / yaha bAta nyAya saMgata nahIM hai / ajJAna hI zreyaskara hai / tumhAre isa kathana meM jo ajJAna pada AyA hai usameM naya paryudAsa hai yA prasajya pratiSedha hai / yadi use paryudAsa mAnakara eka jJAna se bhinna kisI anya jJAna ko tuma ajJAna kahate ho, taba to tumane usa anya jJAna ko hI kalyANa kA sAdhana svIkAra kiyA / isase ajJAnavAda siddha hI nahIM hotA / yadi prasajya / pratiSedha ko svIkAra kara jJAna ke abhAva ko tuma ajJAna kahate ho to vaha jJAnAbhAva abhAva rUpa hai-tuccha hai usakA koI astitva nahIM hai, sarvasAmarthya virahita hai / isaliye vaha kisa prakAra zreyas kA sAdhana ho sakatA hai / ajJAna kalyANa kA sAdhana hai, aisA kahA jAya aura isa vacana meM prasajya pratiSedha mAnA jAya to ajJAna ke viparIta jJAna kalyANa kA sAdhana nahIM haiM-yaha artha hotA hai-jJAna se zreyas prApti kA pratiSedha hotA hai jo pratyakSa se viruddha hai kyoMki samyakjJAna-yathArtha jJAna dvArA padArtha ke svarUpa ko adhigata kara kArya meM pravRtta hone vAlA puruSa apanA kArya siddha karatA hai| yaha pratyakSa dRSTigocara hotA hai / ataH jJAna ko asatya-anarthaka nahIM kahA jA sakatA / ajJAnavAdI kisI dvArA ajJAna tathA pramAdavaza usake paira se kisI ke mastaka kA sparza ho jAne para bhI alpadoSa jAnakara ajJAna ko zreyaskara kahate haiM / yaha bAta pratyakSa rUpa se hI siddhAnta virodhI hai / yahAM anumAna kI prAmANikatA nahIM hai, AvazyakatA nahIM hai / ajJAnavAdI isa prakAra dharmopadeza meM anipuNa-akuzala hai kintu apane anipuNa-ayogya ziSyoM ko vaise hI dharma kA upadeza karate haiM / yahAM chAndasa prayoga ke rUpa meM bahuvacana ke sthAna para eka vacana kA prayoga huA hai / bauddha bhI prAyaH ajJAnavAdiyoM meM hI Ate haiM kyoMki ve mAnate haiM ki avijJopacita-avijJa, ajJAnI dvArA upacita-kRta karma bandha nahIM hotA, unakA kathana hai ki bAlaka, matta tathA supta puruSa vizada jJAnayukta nahIM hote / isaliye unake karmabandha nahIM hotA / ina sabhI vAdiyoM ko ajJAnayukta samajhanA cAhiye / ye ajJAna kA Azraya liye, binA vicAra vimarza bolate rahate haiM / ata: mRSAbhASI haiM kyoMki jJAna hone para hI cintana-vimarzapUrvaka bolA jAtA hai| satyavAda-satyabhASaNa 1. yaha saMketa prathamagAthA ke tIsare caraNa meM Aye hue kiriyaM akiriyaM padoM ke sambandha meM hai / 499) Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vicAra pUrvaka hI hotA hai-vaha vicAra para hI nirbhara hai / jJAna ko asvIkAra karane ke kAraNa ye anucintana pUrvaka nahIM bolate / anucintana pUrvaka na bolane ke kAraNa ve mithyAvAdI haiM, yaha pramANita hotA hai / saccaM asaccaM iti ciMtayaMtA, asAhu sAhutti udaahrNtaa| / jeme jaNA veNaiyA aNege, puTThAvi bhAvaM viNaiMsu NAma // 3 // chAyA - satyamasatyamiti cintayitvA, asAdhu sAdhvityudAharantaH / ya ime janAH vainayikA aneke pRSTA api bhAvaM vyanaiSurnAma // anuvAda - vainayika-vinayavAdI satya ko asatya tathA sAdhu ko asAdhu batalAte haiM / pUchane para ve kevala vinaya ko hI mokSa kA mArga pratipAdita karate haiM / ___TIkA - sAmprataM vainayikavAda nirAcikIrSuH prakramate-sadbhayo hitaM 'satyaM' paramArtho yathAvasthita padArtha nirUpaNaM vA mokSo vA saMyamaH satyaM tadasatyam 'iti' evaM 'vicintayanto' manyamAnAH, evamasatyamapi satyamiti manyamAnAH, tathAhi-samyagdarzanacAritrAkhyo mokSamArgaH satyastamasatyatvena cintayanto vinayAdeva mokSa ityetadasatyamapi satyatvena manyamAnAH, tathA asAdhumapyaviziSTakarmakAriNaM vandanAdikayA vinayapratipattyA sAdhum 'iti' evam 'udAharantaH pratipAdayanto na samyagyathAvasthitadharmasya parIkSakAH, yuktivikalaM vinayAdeva dharma ityevamamyupagamAt, ka ete ityetadAha-ye 'ime' buddhayA pratyakSAsannIkRtA 'janAiva' prAkRtapuruSA iva janA vinayena caranti vainayikAvinayAdeva kevalAtsvargamokSAvAptirityevaMvAdinaH 'aneke bahavo dvAtriMzadbhedabhinnatvAtteSAM, te ca vinayacAriNaH kena ciddharmArthinA pRSTAHsanto'pizabdAdapRSTA vA bhAvaM' paramArthaM yathArthopalabdhaM svAbhiprAyaM vA vinayAdeva svargamokSAvAptirityevaM 'vyanaiSuH' vinItavantaH sarvadA sarvasya sarvasiddhaye vinayaM grAhitavantaH, nAmazabdaH saMbhAvanAyAM, saMbhAvyata eva vinayAtsvakAryasiddhiriti, taduktam-"tasmAtkalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinaya' iti // 3 // TIkArtha - sUtrakAra vainayikavAda kA nirAkaraNa karane kA upakrama karate haiM-jo saba kA hitaprada hotA hai-sabake liye zreyaskara hotA hai, paramArtha-vastu ke yathAvasthita svarUpa kA nirUpaNa-pratipAdana hotA hai use satya kahA jAtA hai| athavA mokSa yA saMyama ko satya kahA jAtA hai / vinayavAdI usa satya ko asatya tathA asatya ko satya mAnate haiM / samyakdarzana tathA cAritra mokSa kA mArga hai, vinayavAdI use asatya kahate haiM / kevala vinaya se mokSa prApta nahIM hotA para ve usI se mokSa mAnate hue asatya ko satya ke rUpa meM sthApita karate haiM / jo puruSa viziSTa karma-sAdhu jIvanocita kriyAzIla nahIM hai-asAdhu hai, use bhI ve kevala vaMdana Adi vinayayukta kriyA karane mAtra se sAdhu svIkAra karate haiM / ve dharma ke yathArthataH parIkSaka nahIM hai kyoMki ve kevala vinaya se hI dharma kI niSpatti mAnate haiM jo yukti yukta nahIM hai / ve kauna haiM ? isakA spaSTIkaraNa karate hue kahate haiM-jo sAdhAraNataH buddhi pratyakSa hai-jAnakArI meM Ate haiM-aise sAmAnya janoM ke samAna vinayavAdI hai, kevala vinaya ko apanAe phirate haiM, usI se svarga tathA mokSa prApta honA kahate haiM unake battIsa bheda mAne gaye haiM / yoM ve aneka prakAra ke haiM / jaba koI dharmArthI-dharma jijJAsu puruSa unase pUchatA hai, api zabda ke saMketa ke anusAra nahIM bhI pUchatA haiM / taba ve apanA bhAva-abhiprAya paramArtha batalAte hue kahate haiM ki kevala vinaya dvArA hI vainayikoM ne-vinayavAdiyoM ne svarga tathA mokSa kI prApti batalAI hai / unhoMne sabako sarvasiddhi hetu vinaya -500 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM kI zikSA dI hai / yahAM nAma zabdasambhAvanA ke artha meM hai, jisakA artha yaha hai ki ve vinaya se apane kArya kI siddhi hotI hai, aisA sambhAvita mAnate haiM / ataeva unakI ukti hai ki samasta kalyANa kA bhAjana vinaya hai-vinaya se sarvavidha kalyANa siddha hotA hai / aNovasaMkhA iti te udAhU, adve sa obhAsai amha evaM / lavAvasaMkI ya aNAgaehiM, No kiriyamAhaMsu akiriyavAdI // 4 // chAyA - anupasaMkhyayeti te udAhRtavantaH arthaH svo'vabhAsate'smAka mevam / ____ lavAvazaGkinazcAnAgatai! kriyAmAhurakriyAvAdinaH // anuvAda - vinayavAdI pratipAdita karate haiM ki hameM apane prayojana yA lakSya kI siddhi vinaya se hI prApta hotI dikhAI detI hai / vAstava meM ve yathArtha tattva ko nahIM samajhate hue aisA kahate haiN| isI prakAra karmabaMdha meM AzaMkAzIla akriyAvAdI bhUta aura bhaviSya dvArA vartamAna ko asiddha mAnakara kriyA kA niSedha karate haiN| TIkA - kiMcAnyat-saMkhyAnaM saMkhyA-paricchedaH upa sAmIpyena saMkhyA upasaMkhyA-samyagyathAvasthitArthaparijJAnaM nopasaMkhyA'nupasaMkhyA tayA'nupasaMkhyayA-aparijJAnena vyAmUr3hamatayaste vainayikAH svAgrahagrastA iti etad-yathA vinayAdeva kevalAtsvargamokSAvAptirityudAhRtavantaH, etacca te mahAmohAcchAditA 'udAhuH' udAhRtavantaH, - yathaivaM sarvasya vinayapratipattyA svo'rthaH-svargamokSAdikaH asmAkam avabhAsate' Avirbhavati prApyate itiyAvat, anupasaMkhyodAhRtizca teSAmevamavagantavyA, tadyathA-jJAna kriyAbhyAM mokSasadbhAve sati tadapAsya vinayAdevaikasmAttadavAptyabhyupadamAditi yadapyuktaM 'sarvakalyANabhAjanaM' tadApi samyagdarzanAdisaMbhave sati vinayasya kalyANabhAktvaM bhavati naikakasyeti, tadrahito hi vinayopetaHsarvasya prahvatayA nyatkAramevApAdayati, tatazca vivakSitArthAvabhAsanAbhAvAtteSAmevaMvAdinAmajJAvRtatvamevAvaziSyate, naabhipretaarthaavaaptirityuktaa:vainyikaaH||saamprtmkriyaavaadidrshnN nirAcikIrSuH pazcArdhamAhalavaM-karma tasmAdapazaGkitumapasartuM zIlaM yeSAM te lavApazaGkino-lokAyatikAH zAkyAdayazca, teSAmAtmaiva nAsti kutastatkriyA tajanito vA karmabandha iti, upacAramAtreNa tvasti bandhaH tadyathA 'baddhAmuktAzca kathyante, muSTigranthikapotakAH / na cAnye dravyataH santi, muSTi granthikapotakAH // 1 // tathAhi-bauddhAnAmayamabhyupagamo, yathA-'kSaNikA:sarvasaMskArA' iti asthitAnAM (ca) kutaH kriye tyakriyAvAditvaM, yo'pi skandhapaJcakAmyupagamasteSAM so'pi saMvRtimAtreNa na paramArthena, yatasteSAmayamabhyupagamaH, tadyathA-vicAryamANAH padArthA na kathaJcidapyAtmAnaM nijJAnena samarpayitumalaM, tathAhi-avayavI tattvAnyatvAbhyAM vicAryamANo na ghaTAM prAJcati, nApyavayavAH paramANuparyavasAnatayA'tisUkSmatvAjjJAnagocaratAM pratipadyante, vijJAnamapi jJeyAbhAvenAmUrtasya nirAkAratayA na svarUpaM bibharti, tathA coktam - ' "yathA yathA'zcintyante, vivicyante. tathA tathA / yudyetatsvayamarthebhyo, rocate tatra ke vayam ? // 1 // " iti, pracchannalokAyatikA hi bauddhAH tatrAnAgataiH kSaNaiH, cazabdAdatItaizca vartamAnakSaNasyAsaMgaterna kriyA, nApi ca tajanitaH karmabandha iti / tadevamakriyAvAdino nAstikavAdinaH sarvApalApitayA lavAvazaGkinaH santo na kriyAmAhuH, tathA akriya AtmA yeSAM sarvavyApitayA te'pyakriyAvAdinaH sAMkhyA: tadevaM te lokAyatikabauddhasAMkhyA anupasaMkhyayA-aparijJAneneti-etat pUrvoktamudAhRtavantaH tathaitattvajJAnenaivodAhRta-vantaHtadyathAasmAkamevamabhyupagame'rtho'va Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram bhAsate-yujyamAnako bhavatIti, tadevaM zlokapUrvAddhaM kAkAkSigolakanyAyenA kriyAvAdimate'pyAyojyamiti // 4 // sAmpratamakriyA vAdinAmajJAnavijRmbhitaM darzayitumAha - TIkArtha - saMkhyAna yA vastu kA jJAna saMkhyA kahA jAtA hai tathA samyak-bhalI bhAMti vastu ke yathArtha svarUpa kA parijJAna upasaMkhyA hai / usake binA hI arthAt padArtha ke yathArtha svarUpa ke parijJAna ke binA hI vyAmUDhamati-Agrahagrasta vainayika kevala vinaya se svarga evaM mokSa kI prApti batalAte haiM ve mahAmoha-atyanta ghora moha se Acchanna hokara aisA kahate haiM ki sabake prati vinaya karane se hI hameM svarga aura mokSa prAptaho jAyegA kintu unakA yaha kathama vicArazUnya hai / jJAna aura kriyA donoM ke sadbhAva se hI hone se mokSa hotA hai / isa bAta kA parityAgakara ve kevala ekamAtra vinaya se hI svarga aura mokSa prApta honA batalAte haiM / unakI yahAM yaha ukti hai ki vinaya samasta kalyANa kA bhAjana-kAraNa hai vinaya to samyakdarzana Adi ke hone para hI kalyANa kA kAraNa hotA hai, kevala akelA nahIM hotA, jo samyak darzana Adi se virahita hai, vaha vinayayukta hotA huA bhI sabake nyatkAra-tiraskAra kA pAtra hotA hai / vivakSita artha-svarga yA mokSa kA avasa bhAsanaprAkaTya yA prApti kevala binaya se nahIM hotI / ataH jo kevala vinaya se hI svarga tathA mokSa kA prApta honA pratipAdita karate haiM, ve vinayavAdI ajJAna se AvRtta haiN| unako abhipreta-abhipsita yA icchita artha kI prApti nahIM hotii| vinayavAdiyoM kA varNana ho cukA hai / sUtrakAra akriyAvAdiyoM ke darzana kA nirAkaraNa karane hetu gAthA kA uttarArddha kahate haiM-'lava' karma ko kahA jAtA hai / usakI jo zaMkA karate haiM athavA usase jo apasRta hote haiM unheM lavAvazaGkI kahA jAtA hai / lokAyatika tathA bauddha Adi usa koTi meM Ate haiM / una donoM ke siddhAntAnusAra AtmA kA astitva hI nahIM hai / phira usakI kriyA kahA~ se niSpanna hotI hai tathA usa kriyA se janita karma baMdha bhI kahAM se ho sakatA hai / ataeva inake siddhAntAnusAra vAstava meM baMdha nahIM hai, kintu Aropa mAtra hai / usI bAta ko prakaTa karate hue kahatehaiM-jaise loka meM kahA jAtA hai ki maiMne "muSThikA bAMdha dI, muSThikA khola dI" vAstava meM rajju Adi se vaha na bAMdhI jAtI hai aura na kholI jAtI hai / kevala aMjali ko hI graMthi kI jyoM bAMdhA kholA jAtA hai / vAstava meM na kucha bAMdhA jAtA hai, na kholA jAtA hai / yaha eka Aropita vyavahAra hai / isI prakAra saMsAra meM baddha-baMdhe hue aura mukta-chUTe hue kA vyavahAra samajhanA caahiye| bauddhoM kA yaha siddhAnta hai ki sabhI padArtha kSaNika haiM parantu kSaNika padArthoM meM kriyA kA ghaTita honA saMbhAvita nahIM haiM / ata: ve akriyAvAdI hai / yadyapi bauddha pAMca skandhoM ko svIkAra na karate haiM kintu vaha bhI AropamAtra haiM, aisA ve mAnate haiM, unakA pAramArthika rUpa svIkAra nahIM karate / unakA yaha abhimata hai ki koI bhI padArtha vijJAna dvArA apane svarUpa ko vyakta karane meM sakSama nahIM hai arthAt vijJAna dvArA padArthoM kA svarUpa parijJAta nahIM kiyA jA sakatA kyoMki avayava yukta padArtha tattva evaM atatva donoM bhedoM dvArA vicArita karane para ghaTita nahIM hotA, jJAta nahIM hotA / isI prakAra avayava bhI paramANu paryanta vicAra karane para atyanta sUkSma hone ke kAraNa jJAna gocara nahIM banatA , jJAna kA viSaya nahIM hotA / vijJAna bhI jJeya ke abhAva se amUrta kI nirAkAratA ke kAraNa svarUpa dhAraNa nahIM karatA / kahA hai-jyo jyo padArthoM kA cintana kiyA jAtA hai / unakA vivecana bar3hatA hI jAtA hai / isa prakAra yadi padArthoM ko apanA vivecana bar3hAte jAnA rUcikara lagatA hai-acchA lagatA to hama kyA kara sakate haiM ? isa prakAra ke siddhAnta meM AsthAzIla bauddha chipe hue rUpa meM lokAyatika-nAstika haiM / bauddhoM ke mata meM anAgatA kSaNoM tathA atIta kSaNoM ke sAtha vartamAna kSaNoM kI saMgati ghaTita nahIM hotI / 15020 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM isaliye kriyA niSpanna nahIM hotI / tajjanita karmabandha bhI nahIM hotA / isa prakAra jo akriyAvAda meM vizvAsa karate haiM ve nAstikavAdI haiM / ve saba padArthoM kA apalApa-khaNDana karate hue karmabandha kI AzaMkA se kriyA kA pratiSedha karate haiM / sAMkhya darzana meM vizvAsa karane vAle AtmA ko sarvavyApaka mAnate haiM / ataH ve bhI kriyA ko svIkAra nahIM karate / ve akriyAvAdI haiN| lokAyatika, bauddha tathA sAMkhya matavAdI vicAra-vimarza binA ajJAnapUrvaka isa siddhAnta ko pratipAdita karate haiM / ve aisA nirUpita karate haiM ki hamAre siddhAntoM ke anusAra hI padArthoM kA svarUpa yathArthataH avabhASita hotA hai-ghaTita hotA hai / aisA kahanA ajJAna pUrNa hai / isa prakAra isa zloka ke pUrvArddha ko kauve kI A~khoM ke-golaka-kaninIkA (kAkAkSi golaka nyAya) ke udAharaNa se akriyAvAdI ke mata meM Ayojita karanA cAhiye / aba sUtrakAra akriyAvAdiyoM ke ajJAnamUlaka upakrama ko batAne hetu kahate sammissabhAvaM ca girA gahIe, se mummuI hoi aNANuvAI / imaM dupakkhaM imamegapakkhaM, AhaMsu chalAyataNaM ca kammaM // 5 // chAyA - sammizrabhAvaJca girA gRhIte, sa mUkamUkobhavatyananuvAdI / idaM dvipakSa midamekapakSa mAhucchalAyatanaJca karma // anuvAda - pahale jinakA varNana huA hai ve matavAdI apanI vANI dvArA svIkRta padArthoM kA niSedha karate hue sammizrabhAva ko-padArtha kI sattA tathA asattA donoM ko svIkAra karate haiM / ve syAdvAda meM vizvAsa rakhane vAle vAdiyoM ke vacanoM kA anuvAda karane meM-pratiuttara dene meM asamartha hokara mUka-cupa ho jAte haiM / ve apane vAda ko pratipakSa rahita tathA dUsaroM ke vAda ko pratipakSa sahita mAnate haiM / ve syAdvAdiyoM ke siddhAntoM kA khaMDana karane hetu chalapUrNa vANI kA prayoga karate haiM / TIkA - svakIyayA girA-vAcA svAbhyupagamenaiva 'gRhIte' tasminnarthe nAntarIyakatayA vA samAgate sati tasyA''yAtasyArthasya girA pratiSedhaM kurvANAH 'sammisrIbhAvam' astitvanAstitvAbhyupagamaM te lokAyatikAdayaH karvanti. vAzabdAtpratiSedhe pratipAdye'stitvameva pratipAdayanti. tathAhi-lokAyatikAstAvatsvaziSyebhyo jIvAdyabhAvapratipAdakaM, zAstraM pratipAdayanto nAntarIkatayA''tmAnaM kartAraM kAraNaM ca zAstraM karmatApannAMzca ziSyAnavazyamabhyupagaccheyu, sarvazUnyatve tvasya tritayasyAbhAvAnmizrIbhAvo vyatyayo vA / bauddhA api mizrIbhAvamevamupagatAH, tadyathA - "gantA canAsti kazcidgatayaH SaD bauddhazAsaneproktAH gamyata iti ca gatiH syAcchutiH kathaM zobhanA bauddhii?||1|| tathA-'karma (ca) nAsti phalaM cAstI phalaM cAstI'tyasaticAtmani kArake kathaM SaGgatayaH? jJAnasantAnasyApi saMtAni vyatirekeNa saMvRtimattvAt kSaNasya cAsthitatvena kriyA'bhAvAnna nAnAgatisaMbhavaH sarvANyapi karmANyabandhanAni prarUpayanti svAgame, tathA paJca jAtaka zatAni ca buddhasyopadizanti, tathA - "mAtA pitarau hatvA buddha zarIre ca rudhiramutpAdya / arhadvadhaM ca kRtvA stUpaM bhittvA ca paJcaite // 1 // AvIcinarakaM yAnti / " evamAdikasyAgamasya sarvazUnyatve praNayanamayuktisaMgataM syAt, tathA jAtijarAmaraNarogazokottamamadhyamAdhamatvAni ca na syuH, eSa eva ca nAnAvidhakarmavipAko jIvAstitvaM kartRtvaM karmavattvaM cAvedayati, tathA (503) Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram 'gAndharvanagaratulyA mAyAsvapnopapAtaghanasadRzAH / mRgatRSNAnIhArAmbucandrikAlAtacakrasamAH // 1 // ' iti bhASaNAcca spaSTameva mizrIbhAvopagamanaM bauddhAnAmiti / yadivA nAnAvidhakarmavipAkAbhyupagamAtteSAM vyatyaya eveti, tathA coktam 'yadi zUnyastava pakSo matpakSanivArakaH kathaM bhavati ? / atha manyase na zUnyastathApi matpakSa evAsau // 1 // ' ityAdi, tadevaM bauddhAH pUrvoktayA nItyA mizrIbhAvamupagatA nAstitvaM pratipAdayanto'stitvameva pratipAdayanti // tathA sAMkhyA api sarvavyApitayA akriyamAtmAnamabhyupagamya prakRtiviyogAnmokSasadbhAvaM pratipAdayantuste'pyAtmano bandhaM mokSaM ca svavAcA pratipAdayanti, tatazca baMdhamokSasadbhAve sati svakIyayA girA sakriyatve gRhIte satyAtmana: sammizrIbhAvaM vrajanti, yato na kriyAmantareNa baMdhamokSau ghaTete, vA zabdAdakriyatve pratipAdye vyatyaya eva sakriyatva teSAM svavAcA pratipadyate / tadevaM lokAyatikAH sarvAbhAvAbhyupagamena kriyA'bhAvaM pratipAdayanti bauddhAzca kSaNikatvAtsarvazUnyatvAccAkriyAmevAbhyupagamayantaH svakIyAgamapraNayanena coditAH santaH sammizrIbhAvaM svavAcaiva pratipadyante, tathA sAMkhyAzcAkrimAtmAnamabhyupagacchanto baMdhamokSasadbhAvaM ca svabhyupagamenaiva sammizrIbhAvaM vrajanti vyatyayaM ca etatpratipAditaM / yadivA bauddhAdiH kazcitsyAdvAdinA samyagghetudRSTAntai rvyAkulInkriyamANaH san samyaguttaraM dAnuyasamartho yatkiJcanabhASitayA 'mummuI hoi' tti gadgadabhASitvenAvyaktabhASI bhavati, yadivA prAkRtazailyA chAntasatvAccAyamartho draSTavyaH, tadyathA - mUkAdapi mUko mUkamUko bhavati etadeva darzayati- syAdvAdinoktaM sAdhanamanuvadituM zIlamasyetyanuvAdI tatpratiSedhAdananuvAdI, saddhetubhirvyAkulitamanA maunameva pratipadyata iti bhAvaH, ananubhASya ca pratipakSasAdhanaM tathA'dUSayitvA ca svapakSaM pratipAdayanti tadyathA-' idam' asmadabhyupagataM darzanameka: pakSo'syeti ekapakSamapratipakSatayaikAnti-kamaviruddhArthAbhidhAdhitayA niSpratibAdhaM pUrvAparAviruddhamityarthaH, idaM caivaMbhUtamapi sadi (tkami) tyAha- dvau pakSAvasyeti dvipakSaM - sapratipakSamanai kAntikaM pUrvAparaviruddhArthAbhidhAyitayA virodhivacana mityarthaH, yathA ca virodhivacanatvaM teSAM tathA prAgdarzitameva, yadivedamasyadIyaM darzanaM dvau pakSAvasyeti dvipakSaM karmabandhanirjaraNaM pratipakSadvayasamAzrayaNAt tatsamAzrayaNaM cehAmutra ca vedanAM caurapAradArikAdInAmiva te hi karacaraNanAsikAdicchedAdikAmihaiva puSpakalpAM svakarmaNo viDambanAmanubhavanti amutra ca narakAdau tatphalabhUtAM vedanAM samanubhavantIti, evamanyadapi karmobhayavedyamabhyupagamyate taccedaM 'prANI prANijJAna' mityAdi pUrvavat, tathedameka: pakSo-syetyeka pakSaM ihaiva janmani tasya vedyatvAt, taccedam-avijJopacitaM parijJopacitamIryApathaM svapnAntikaM ceti / tadevaM syAdvAdinA'bhiyuktAH svadarzanamevamanantaroktayA nItyA pratipAdayanti tathA svAdvAdisAdhanoktau chalAyatanaMchalaM navakambalo devadatta ityAdikaM 'AhuH' uktavantaH, ca zabdAdanyacca dUSaNAbhAsAdikaM, tathA karma ca eka pakSadvipakSAdikaM pratipAditavanta iti, yadivA SaDAyatanAni upAdAnakAraNAni AzravadvArANi zrotrendriyAdIni yasya karmaNastatSaDAyatanaM karmetyevamAhuriti // 5 // TIkA - pUrva varNita anya matavAdiyoM kI vANI dvArA hI arthAt unake svIkRta siddhAnta se hI padArtha kA astittva siddha ho jAtA hai athavA padArtha kA astittva mAne binA unakA siddhAnta siddha hI nahIM hotA / aisA hone se vaha padArtha svayaM siddha ho jAtA hai / vaisI sthiti meM vacana dvArA usa padArtha kA pratiSedha karate hue ve lokAyatika- cArvAka Adi ina donoM se mizrita - Apasa meM mile hue isa siddhAnta ko aMgIkAra karate haiN| yahAM prayukta 'vA' zabda se yaha jAnanA cAhiye ki padArtha kA niSedha karate hue lokAyatika cArvAka eka prakAra se usakA astittva hI pratipAdita karate haiN| ise yoM samajhA jA sakatA hai / cArvAka matavAdI apane ziSyoM ko jIva Adi tattvoM ke abhAva pratipAdaka zAstroM kA upadeza karate haiN| yahAM ve zAstra praNetA AtmA, upadeza ke sAdhanabhUta zAstra, upadIsyamAna ziSya inako to ve avazya hI svIkAra karate haiM / inheM mAne binA upadeza 504 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayana Adi tInoM hI ghaTita nahIM hote / sarva zUnyatva-sabako zUnya mAnane ke siddhAnta meM yA zUnyavAda meM ye tInoM hI tattva nahIM haiM / isa prakAra ve mizrIbhAva kA-mizra pakSa kA Azraya lete haiM arthAt padArtha nahIM hai-aisA bhI pratipAdita karate haiM tathA usakA astittva bhI mAnate haiM / padArtha kA niSedha karane ke bAvajUda ve usakI sattA svIkAra karatehaiM / bauddha bhI isI prakAra mizrIbhAva ko upagata hai-paraspara viparIta mizrapakSa ko apanAye hue haiM / kahA hai jisa siddhAnta meM koI gantA-gati karane vAlA yA jAne vAlA hI nahIM hai usameM chaH gatiyAM kisa prakAra pratipAdita kI gaI haiM / gamana karanA gati khlaataahai| yaha zruti paramparA se sunI jAtI huI bAta bauddha siddhAnta meM kisa prakAra saMgata ho sakatI hai / karma kA to astittva hai hI nahIM kiMtu usakI phala niSpatti hotI hai / yaha kaise saMbhava hai / jaba gati karane vAlI AtmA hI nahIM hai to usakI chaH gatiyAM kaise ghaTita hoNgii| bauddhoM ne jiMsa jJAna saMsthAna kI kalpanA kI hai vaha bhI jJAna se bhinna nahIM hai-Aropita hai / pratyeka jJAna-kSaNa kSaNa meM hone vAlA jJAna, kSaNa vinAzI hai-agale kSaNa vinaSTa ho jAtA hai / ata: sthira nahIM hai / ataeva kriyA kA astitva na hone ke kAraNa nAnAgatiyoM kA honA inake matAnusAra kabhI bhI saMgata nahIM hai / bauddha apane Agama meM-zAstra meM sabhI karmoM ko abaMdhana-baMdhana rahita batalAte haiM / kintu ve yaha bhI to pratipAdita karate haiM ki buddha ne pAMca sau bAra janma liyA / yaha bhI kahate haiM ki mAtApitA kI hatyA kara, buddha ke zarIra se rudhira nikAla kara, arhad kA vadha kara unheM mArakara, dharma stUpa ko chinna bhinna kara-tor3akara vyakti avici nAmaka narka meM jAtA hai / jaba karma kA bandhana nahIM hotA, sarvazUnyajaba saba kucha zUnya hai taba aise zAstroM kA praNayana ayuktisaMgata ho jAtA hai / yadi karma se baMdhana nahIM hotA to janma, vRddhAvasthA, mRtyu, rugNatA, duHkha, uttama, zreSTha, madhyama-bIca kA, adhama-nimna, yaha saba kisa prakAra ghaTita ho sakate haiM / karma kA bhinna bhinna prakAra kA vipAka-phala kisa prakAra hote haiM / isase yaha sAbita hotA hai ki avazya hI jIva kA astitva hai, usakA kRtvatva hai-vaha karma karatA hai / karma kA bhI apanA astittva hai / aisA hone ke bAvajUda ve jo yaha kahatehaiM ki sabhI sAMsArika padArtha gaMdharva nagara-AkAza meM kAlpanika nagara ke dRzya ke samAna asatya hai / ve mAyA, svapna, megha, mRgatRSNA, nihAra-osa kI bUMda, cAMdanI, arAtacakraciMgAriyoM ke ghere ke samAna kevala mAtra AbhAsa haiN| isase yaha spaSTa hai ki bauddha mizrIbhAva ko svIkAra haiM athavA ve karmoM kA nAnAvidha-bhinna bhinna prakAra kA phala mAnakara apane zUnyavAda ke pratikUla pratipAdana karate haiM / ataeva kahA hai ki yadi tumhArA pakSa zUnya hai-astittva hIna hai to vaha mere pakSa kA nivAraNa-nirAkaraNa yA khaNDana kaise kara sakatA hai / yadi tuma use zUnya nahIM mAnate to tumhAre dvArA svIkRta pakSa merA hI to huA / isa prakAra bauddha pUrvokta rIti se mizra bhAva ko hI svIkAra kiye hue haiM / ve padArthoM ke nAstittva kA pratipAdana karate hue usase viparIta astittva kA hI AkhyAna karate haiM / sAMkhya darzanavAdI bhI AtmA ko sarvavyApI mAnate hue use kriyA rahita svIkAra karate haiM aura prakRti ke viyoga se usakA mokSa svIkAra karate haiM / yoM ve svayaM apanI vANI se hI AtmA kA baMdha aura mokSa mAna lete haiM / isa prakAra AtmA kA baMdha aura mokSa hotA hai taba unhIM kI vANI se AtmA kI sakriyatA-kriyA yuktatA utpanna ho jAtI hai / isa prakAra sAMkhya darzanavAdI bhI sammizrI bhAva ko svIkAra kiye hue hai kyoMki kriyA ke binA baMdha aura mokSa nahIM hote / 'vA' zabda se yahAM prakaTa kiyA gayA hai ki sAMkhyavAdI AtmA ko akriya sAbita karate hue apanI hI vANI se use sakriya-kriyAvAna pratipAdita karate haiM / lokAyatika-cArvAka matavAdI saba padArthoM kA abhAva-nAstitva svIkAra karate haiM / tadanusAra ve kriyA kA abhAva batalAte haiM / bauddha matavAdI saba padArthoM kA kSaNikatva evaM zUnyatva svIkAra kara kriyA -505 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram kA abhAva mAnate haiM kintu jaba unase yaha jijJAsita kiyA jAtA hai ki sabhI padArthoM kA astitva nahIM hai to tuma Agama kI racanA kyoM aura kaise karate ho / taba ve apanI vANI se sammizrabhAva svIkAra kara lete haiM / isI prakAra sAMkhya matavAdI AtmA ko akriya mAnate hue bhI usakA baMdha aura mokSa pratipAdita kara use sakriya-kriyAvAna aMgIkAra kara lete haiM / yoM ve mizrabhAva kA Azraya lete haiM / isa prakAra pUrva varNita sabhI akriyAvAda meM vizvAsa karane vAle anya matavAdI apane pakSa ko pramANita karate hue, usake pratikUla kriyAvAda ko bhI jo unakA pakSa nahIM hai, pramANita kara dete haiM, yaha batalAyA jA cukA haiM / yadi koI syAdvAdI-syAdvAda yA anekAntavAda meM vizvAsa karane vAlA samyak hetu-kAraNa dRSTAnta Adi dvArA jaba bauddha Adi ke siddhAntoM kA khaNDana karatA hai taba ve samucita uttara dene meM asamartha ho jAte haiM / asaMbaddha-jaisA mana meM Aye vaisA pralApa karate hue avyaktarUpa meM bar3abar3Ane lagate haiM, athavA prAkRta kI zailI se chAMdasa prayoga hone ke kAraNa isakA yaha abhiprAya jAnanA cAhiye / syAdvAdI dvArA pUrvokta meM pUche jAne para ve bauddha Adi mUka se vimUka ho jAte haiM-mUkamUka ho jAte haiM-bilkula cupa ho jAte haiM-hakke bakke raha jAte haiM / sUtrakAra isI kA pratipAdana karate hue kahate haiM ki syAdvAdI dvArA prastuta samyak hetu Adi kA anuvAda nahIM kara sakate-samajha kara uttara nahIM de sakate / ve vyAkula hokara mauna ho jAte haiM-cuppI sAdha lete haiM / syAdavAdI dvArA bauddha Adi ke pratikUla hetu va dRSTAnta prastuta kiye jAne para unakA anuvAda kiye binA hI-prati uttara diye binA hI apane siddhAnta kA maNDana karane lagate haiM / ve kahane lagate haiM ki hamArA darzana viruddha pakSa se vivarjita hai / vaha ekamAtra pakSa rUpa hai / evaM paraspara aviruddha arthAbhidAyI hone ke kAraNaparaspara viruddha artha na batAne ke kAraNa vaha pratibAdhA rahita hai-pUrvApara virodha rahita hai / unakA yaha kahanA yathArtha nahIM hai / yaha pahale kahA jA cukA hai / (jaina matavAdI kahate haiM) hamArA darzana dvipakSa-do pakSa yukta hai| vaha sapratipakSa hai. anekAntika hai-anekAntavAda para TikA haA hai| parvApara viruddha artha kA jo abhidhAna karatA hai use virodhI vacana kahA jAtA hai / aise virodhI avirodhI-aise donoM vacanoM kA isameM ApekSika dRSTi se sthAna hai, yaha pahale kahA jA cukA hai / athavA yoM eka anya prakAra se bhI hamArA darzana do pakSa yukta hai| hamArA darzana karmabaMdha va nirjaraNa kI dRSTi se do pakSa yukta hai / jaise jIva apane karma kA phala, cora, para strIgAmI Adi ke samAna isa loka meM aura paraloka meM-donoM hI loka meM prApta karatA hai / cora evaM parastrI gAmI ke hAtha-paira, nAka Adi kA chedana kiyA jAtA hai jisase ve kaSTa pAte haiM jo mAnoM unake karma kA prabhAva puSpavata hai aura paraloka meM ve nArakIya yAtanAeM jhelate haiM jo unake karmoM kA vipAka phala ke samAna hai jaise ina karmoM ke phala donoM lokoM meM bhugatane par3ate haiN| usI taraha anya zubha-puNya, azubha-pApa bhI donoM lokoM meM hI bhugatane par3ate haiM / jaina darzana aisI mAnyatA ke kAraNa dvipakSa yukta hai kintu bauddha Adi eka pakSIya hai / unakA kathana hai ki karma kA phala isI janma meM prApta hotA hai, dUsare meM nahIM / 'prANI prANi jJAnaM' ke rUpa meM pahale kahA jA cukA hai / ve kahate haiM ki avajJopacita, parijJopacita, I-patha, svapnAntika, karmoM kA baMdha kevala sparza mAtra hai / sparzamAtra bandhana kA paraloka meM koI phala nahIM hotA-isaliye ve eka pakSIya haiM / syAdvAda meM AsthAvAna puruSa jaba unake siddhAnta meM doSa dikhalAne lagatA hai taba ve pUrNavarNita nIti-paddhati kA avalambana lekara apane darzana ko hI uttama-zreSTha batAte haiM aura syAdvAdI dvArA prastuta samyak hetu meM chala prayoga karate haiM / udAharaNArtha devadatta kA kambala nava-navIna hai / isa abhiprAya se 'navakambalodevadattaH' yaha vAkya kahA gayA hai / nava zabda dvayarthaka hai-navIna kA bhI dyotaka hai aura nau kA bhI / isameM Aye 'nava' zabda kA saMkhyAparaka nau artha kara 506 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM . koI usakA niSedha karatA hai / navIna kA viparIta artha karatA hai / usI prakAra bauddha Adi dArzanikoM ne jainoM dvArA upasthApita sat hetuoM meM-yathArtha kAraNoM meM chala kA prayoga kiyA hai / yahAM prayukta 'ca' zabda se dUsare bhI ayuktiyukta doSa sUcita hai / bauddhoM ne apane darzana meM karma ko eka pakSa tathA dvipakSa Adi ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / athavA ve bauddha Adi karma ko SaDAyatana ke rUpa meM abhihita karate haiM / zrota Adi iMdriyAM jinake upAdAna kAraNa haiM-AzravadvAra haiM, unheM SaDAyatana kahA jAtA hai / bauddhoM ke anusAra karma kI SaDAyatana ke rUpa meM aisI mAnyatA hai / te evamakkhaMti abujhamANA, viruvaruvANi akiriyvaaii| je mAyaittA bahave maNUsA, bhamaMti saMsAra maNovadaggaM // 6 // chAyA - ta evamAcakSate'budhyamAnAH viruparupANyakriyAvAdinaH / yamAdAya vahavo manuSyAH bhramanti saMsAramanavadagram // anuvAda - jo vastu ke yathArtha svarUpa ko nahIM jAnate ve akriyAvAdI taraha taraha ke siddhAntoM kA-zAstroM kA pratipAdana karate haiM jinakA avalambana lekara bahuta se loga ananta kAla taka saMsAra meM bhaTakate rahate haiN| TIkA - sAmpratametaduSaNAyAha-'te' cArvAka bauddhAdayo'kriyAvAdina evamAcakSate' sadbhAvamabudhyamAnA: mithyAmalapaTa lAvRtAtmAnaH paramAtmAnaM ca vyudgrAhayanto 'viruparupANi' nAnAprakArANi zAstrANi prarupayanti, tadyathA "dAnena mahAbhogAzca dehinAM suragatizca zIlena / bhAvanayA ca vimuktistapasA sarvANi sidhyanti // 1 // " tathA pRthivyApastejo vAyurityetAnyeva catvAri bhUtAni vidyante, nAparaH kazcitsukhaduHkhabhAgAtmA vidyate, yadi vaitAnyapyAvicAritaramaNIyAni na paramArthataH santIti svapnendrajAlamarumarIcikAnicayadvicandrAdipratibhAsarUpatvAtsarvasyeti / tathA 'sarvaM kSaNikaM nirAtmakaM' 'muktistu zUnyatAdRSTestadarthAH zeSabhAvanA' ityAdIni nAnAvidhAni zAstrANi vyudgrAhayantyakriyAtmAno'kriyAvAdina iti / te ca paramArthamabudhyamAnA yaddarzanam 'AdAya' gRhItvA vahavo manuSyAH saMsAram 'anavadagram' aparyavasAnamarahaTTaghaTInyAyena 'bhramanti' paryaTanti, tathAhi-lokAyatikAnAM sarvazUnyatve pratipAdye na pramANamasti, tathA coktam - "tattvAnyupaplutAnIti, yuktyabhAve na sidhyati / sA'sti cetsaiva nastattvaM, tatsiddhausarvamastusat // 1 // naca pratyakSamevaikaM pramANam, atItAnAgatabhAvatayA pitRnibandhanasyApi vyavahArasyAsiddheHtataHsarvasaMvyavahArocchedaH syAditi / bauddhAnAmapyatyantakSaNikatvena vastutvAbhAvaH prasajati, tathAhi-yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthataH sat, na ca kSaNaH krameNArtha kriyAM karoti, kSaNikatvahAneH, nApi yogapadyena, [tatkAryANAM] ekasminneva kSaNe sarvakAryApatteH, na caitadadRSTamiSTaM vA, na ca jJAnAdhAramAtmAnaM guNinamantareNa guNabhUtasya saMkalanApratyayasya sadbhAva ityetacca prAgukta prAyaM, yaccoktaM-'dAnena mahAbhogA' ityAdi tadArhatairapi kathaJci diSyata eveti, na cAbhyupagamA eva bAdhAyai prakalpyanta iti // 6 // TIkArtha - isa mata ke doSa prakaTa karane hetu sUtrakAra kahate haiM-cArvAka evaM bauddha Adi akriyAvAdI jaisA pahale varNita kiyA gayA hai-akriyAvAda kA AkhyAna karate haiM / ve vAstava meM sahI tattva ko nahIM jAnate, unakA hRdaya mithyAttva ke malapaTala se-maila ke samUha se AvRta hai / ve apanA siddhAnta auroM ko tathA apane -507 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram Apako hRdayaMgama karAte hue taraha taraha zAstroM kA-siddhAntoM kA nirUpaNa karate haiM / ve kahate haiM ki dAna dene se bahuta bar3e bhoga prApta hote haiM / tathA zIla kA paripAlana karane se deva gati milatI hai / bhAvanA se vimukti prApta hotI hai evaM tapazcaraNa se saba siddha ho jAtA hai / aura bhI ve kahate haiM-pRthvI, jala, agni aura vAyu ye cAra hI bhUta haiM / inake atirikta sukha evaM duHkha kA anubhava-bhoga karane vAlA koI AtmA saMjJaka padArtha nahIM hai / ve padArtha bhI avicArita ramaNIya hai-vicAra na karane se hI-tAttvika gaharAI meM na jAne se hI sundara pratIta hote haiM kintu pAramArthika rUpa meM ye nahIM hai-asatya hai kyoMki sabhI padArtha svapna, indrajAla marumarIcikA, do candra Adi ke sadRza pratibhAsa mAtra hai-kevala pratibhASita hote haiM / sabhI padArtha kSaNika hai-nirAtmaka hai, Atmarahita hai / zUnyatva kI dRSTi se hI mukti prApta hotIhai / usI mukti ko prApta karane hetu zeSa bhAvanAeM anubhAvita hotI hai / isa prakAra AtmA ko kriyAzUnya mAnane vAle akriyAvAdI bhinna bhinna prakAra se apane apane siddhAntoM kA AkhyAna karate haiM / ye vastu ke yathArtha svarUpa ko nahIM jAnate / ataeva jo ina siddhAntoM kA avalambana karate haiM, ve rahaTa kI taraha ananta kAla paryanta saMsAra meM cakkara lagAte rahate haiM / lokAyatikacArvAka siddhAntavAdI sarvazUnyatva meM vizvAsa karate haiM kintu usakI siddhi meM koI pramANa nahIM hai / (jainoM dvArA) kahA gayA hai-tattva arthAt padArtha saba asat hai yukti bala se-tarka dvArA yaha siddha kiyA jA sakatA hai kintu vaha yukti-tarka bhI asat hai to kisake sahAre padArthoM kI asattA pramANita kI jA skegii| yadi tuma yukti ko satya svIkAra karate ho to hamArI hI mAnyatA sAbita hotI hai kyoMki jaise yukti satya hai, usI kI jyoM samagra padArtha satya hai / cArvAka matavAdI ekamAtra pratyakSa ko hI pramANa svIkAra karate haiM kintu aisA mAnanA yuktisaMgata nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki bhUtakAla ke sAtha pitA kA tathA bhaviSya kAla ke sAtha putra kA loka meM jo vyavahAra dRSTigocara hotAhai vaha kevala pratyakSa ko hI pramANa svIkAra karane para sadha nahIM sktaa| kyoMki atIta aura anAgata pratyakSa ke viSaya nahIM hai / ekamAtra pratyakSa ko hI pramANa svIkAra karane para sabhI jAgatika vyavahAra ucchinna ho jAyeMge / ataH anumAna Adi pramANa bhI mAnane yogya haiM / una pramANoM ko svIkAra karanA ajJAna janita hai / isI taraha bauddha darzana meM vizvAsa karane vAle samagra padArthoM ko kSaNika svIkAra karate haiM kintu padArthoM kA kSaNikatva mAnane para unakA astittva bhI pramANita nahIM ho sakatA kyoMki padArtha kA kriyA kAritva ke sAtha saMbaMdha hai / jo kriyA karatA hai vAstava meM vahI sat hai / yadi padArtha kSaNika-kSaNavartI ho to vaha kramazaH kriyAeM niSpAdita nahIM kara sakatA kyoMki kramabaddha kriyAkAritA hone se kSaNikatva nahIM Tika sktaa| yadi eka hI kSaNa meM saba kAryoM kA kiyA jAnA mAnA jAya to ve sabake saba eka hI kSaNa meM niSpAdita ho jAne cAhiye kintu aisA na dRSTa hai-na dikhAI detA hai aura na ISTa-abhipsita hai / samagra jJAnoM kA AdhAra eka guNI AtmA hai / aisA mAne binA "maiMne pAMcoM hI indriya viSayoM ko jAnA" aisA saMkalanA pratyaya-saMkalanA se pratIta hone vAlA jJAna bhI nahIM ho sakatA / yaha pahale batAyA jA cukA hai / bauddha matAnuyAyiyoM ne jo yaha kahA ki 'dAna dene se atyAdhika bhogoM kI upalabdhi hotI hai yaha to kathaJcita-eka apekSA se Arhat jaina bhI mAnate haiM / isaliye aisI mAnyatA hamAre liye koI bAdhA janaka nahIM hai| Noicco uei Na atthameti, Na caMdimA vaDDhatihAyatIvA / salilA Na saMdaMti Na vaMti vAyA, vaMjho Niyato kasiNehuloe // 7 // chAyA - nAdipya udeti nAstameti, na candramA vardhate hIyate vA / salilAni na syandante, na pAnti vAtAH banyoniyataH kRtsnolokaH / / 1508 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM anuvAda - jo zUnyavAda meM vizvAsa rakhate haiM, unakA kahanA hai ki Aditya-sUryanaudita hotA hai aura na asta hotA hai / candramA na vardhita hotA hai aura na hrasita hotA hai / pAnI nahIM bahatA, havA nahIM calatI, yaha samasta loka bandhya-asatya hai, abhAva rUpa hai / / TIkA - punarapi zUnyamatAvirbhAvanAyAha-sarvazUnyavAdino hyakriyAvAdinaH sarvAdhyakSAmAdityodgamanAdikAmeva kriyAM tAvannirundhantIti darzayati-Adityohi sarvajanapratIto jagatpradIpa kalpo divasAdikAlavibhAgakArI sa eva tAvanna vidyate, kutastasyogamanamastamayanaM vA ? yacca jAjvalyamAnaM tejomaNDalaM dRzyate tad bhrAntamatInAM dvicandrAdipratimAsamRgatRSNikAkalpaM vartato / tathA na candramA vardhate zuklapakSe, nApyaparapakSe pratidinamapahIyate, tathA 'na salilAni' udakAni 'spandante' parvatanirjharebhyo na sravanti / tathA vAtAH satatagatayo na vAnti / kiM bahunoktena ?, kRtsno'pyayaM loko 'vandhyaH' arthazUnyo 'niyato' nizcita: abhAvarUpa itiyAvat, sarvamidaM yadupalabhyate tanmAyAsvapnendra jAlakalpamiti // 7 // TIkArtha - sUtrakAra sarvazUnyatva vAda kA siddhAnta prakaTa karane hetu pratipAdita karate haiM-sarvazUnyavAdI tathA akriyAvAdI sUrya ke udagamana-udaya tathA astagamana-asta hone kI kriyAeM satya pratyakSa hai / saba dekhate haiM kintu ve unakA bhI niSedha karate haiM / zAstrakAra isakA spaSTIkaraNa karate hue batalAte haiM ki sUrya saba logoM ke liye pratyakSa hai, saba use sAkSAt dekhate haiM / vaha saMsAra ke liye pradIpa ke sadRza hai |divasAdi ke kAla kA vibhAgakArI hai-vibhAjaka haiM kintu sarvazUnyatvavAdI ke anusAra usakA bhI astittva nahIM hai / taba usake udgamana evaM astagamana kI to bAta hI kyA ? jo jAjvalyamAna-jalatA huA AkAza meM tejomaMDala dRSTigocara hotA hai vaha bhrAntabuddhiyukta janoM ke liye dikhAI detA huA bhI do candra tathA mRgatRSNA Adi kI taraha kAlpita hai-mithyA hai / vibhrAnta puruSa aisA mAnate haiM / candramA zukla pakSa meM vRddhi nahIM pAtA, kRSNa pakSa meM ghaTatA nhiiN| parvatoM se nirjhara-jharane girate nahIM, bahate nahIM / nirantara gatizIla vAyu bhI calatI nahIM / adhika kyA kahA jAya, yaha samasta loka vandhya-arthazUnya aura nizcita rUpa meM abhAvAtmaka hai / isa jagata meM jo bhI vastu upalabdha hotI hai, vaha saba mAyA, svapna aura indrajAla-jAdUgara ke khela kI taraha asat-asatya hai| jahAhi aMdhe saha jotiNAvi, rUvAi No passati hINaNette / saMtaMpi te evamakiriya vAI, kiriyaM Na passaMti niruddhapannA // 8 // chAyA - yathA hyandhaH saha jyotiSA'pi rUpANi na pazyati hInanetraH / satImapi te evamakriyAvAdinaH kriyAM na pazyanti niruddhaprajJAH / anuvAda - jaise eka netrahIna puruSa dIpaka liye hue bhI padArthoM ko nahIM dekha pAtA, usI taraha jinake jJAna cakSuoM para AvaraNa par3A huA hai aise prajJAvihIna akriyavAdI, hotI huI kriyAoM ko bhI nahIM dekha paate| TIkA - etatparihartukAma Aha-yathA hyandho-jAtyandhaH pazcAdvA 'hInanetraH' apagata cakSuH 'rUpANi' ghaTapaTAdIni 'jyotiSApi' pradIpAdinApi saha vartamAno 'na pazyati' nopalabhate, evaM te'pyakriyAvAdinaH sadapi ghaTaghaTAdikaM vastu takriyAM cAstitvAdikAM parispandAdikAM vA (kriyAM) na pazyanti / kimiti ?, yato niruddhAAcchAditA jJAnAvaraNAdinA karmaNA prajJA-jJAnaM yeSAM te tathA, tathAhi-AgopAlAGganAdipratItaH samastAndhakArakSayakArI (509) Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / kamalAkarodghATanapaTIyAnAdityodgamaH pratyahaMbhavannupalakSyate, tatkriyA ca dezAddezAntarAvAptyA'nyatra devadattAdau prtiitaa'numiiyte| candramAzca pratyahaM kSIyamANaH samasta kSayaM yAvatpunaH kalAbhi vRddhayA pravardhamAnaH saMpUrNAvasthA (sthAM) yAM yaavddhykssennaivoplkssyte| tathA saritazca prAvRSi jalakallolAvilAH syandamAnA dRzyante / vAyavazca vAnto vRkSabhaGga kampAdibhiranumIyante yaccoktaM bhavatA-sarvabhidaM mAyA svapnendrajAlakalpamiti, tadasat, yataH sarvAbhAve kasyacidamAyArUpasya satyasyAbhAvAnbhAyAyA evAbhAvaH syAt, yazca mAyAM pratipAdayet yasya ca pratipAdyate sarvazUnyatve tayorevAmAvAtkutastadvayavasthitiriti? tathA svapno'pi jAgradavasthAyAM satyAM vvasthApyate tasyA abhAva tasyApyabhAvaH syAttataH svapnamabhyupagacchatA bhavatA tannAntarIyakatayA jAgradavasthA'vazyamabhyupagatA bhavati, tadabhyupagame ca sarvazUnyatvahAniH, na ca svapno'pyabhAvarUpa eva, svapne'pyanubhUtAdeH sadbhAvAt, tathA coktam - "aNuhuyadiTThaciMtiya chayapayaiviyAradevayA'NUyA / sumiNassa nimittAI puNNaM pAvaM ca NAbhAvo // 1 // " chAyA - anubhUtadRSTacintita zrutaprakRti vikAra devatAnUpAH / svapnasya nimittAni puNyaM pApaM na nAbhAvaH // 1 // indrajAlavyavyasthA'thaparasatyateva sati bhavati, tadabhAve tu kena kasya cendrajAlaM vyavasthApyeta ?, dvicandrapratibhAso'pi rAtrau satyAmekasmiMzca candramasyupalaMbhakasadbhAve ca ghaTate na sarvazUnyatve, na cAbhAvaH kasyacidapyatyantatuccharUpo'sti, zazaviSANa kUrmaromagaganAravindAdInAmatyantAbhAvaprasiddhAnAM samAsa pratipAdyasyaivArthasyAbhAvo na pratyekapadavAcyArthasyeti, tathAhi-zazo'pyasti viSANamapyasti kiM tvatrazazamastakasamavAyi viSANaM nAstItyetatpratipAdyate, tadevaM saMbaMdhamAtramaya niSidhyate nAtyantiko vastvabhAva iti, evamanyatrApi drssttvymiti| tideva(vidyamAnAyAmapyastItyAdikAyAM kriyAyAM niruddhaprajJAstIrthikA akriyAvAdamAzritA iti // 8 // aniruddhaprajJAstu yathAvasthitArthaM vedino bhavanti, tathAhi-avadhimana:paryAyakevalajJAninastrailokyodaravivaravartinaH padArthAn karatalAmalakanyAyena pazyanti,samasta zrutajJAnino'pi AgamavalenAtItAnAgatAnarthAn vidanti, ye'pyanye'STAGganimittapagaragAste'pi nimittabalena jIvAdipadArthaparicchedaM vidadhati, tadAha - TIkArtha - sarva zUnyatva vAdI ke siddhAnta kA khaNDana karane hetu sUtrakAra pratipAdita karate haiM-jaise eka janma se aMdhA vyakti yA janma ke bAda aMdhA banA vyakti dIpaka Adi ke prakAza ke sAtha hotA huA bhI ghar3A, kapar3A Adi padArthoM ko dekha nahIM pAtA, isI prakAra akriyAvAdI bhI vidyamAna ghaTa-paTAdi padArthoM ke astittva ko tathA spandana-hilanA DulanA Adi kriyAoM ko dekha nahIM sakate / kyoM nahIM dekha sakate ? kyoMki unakA jJAna jJAnAvaraNIya Adi karma se AcchAdita-DhakA huA hai / sUrya kA udaya gvAloM, striyoM Adi se lekara sabhI meM prasiddha hai-sabhI jAnate haiM / sUrya samagra aMdhakAra kA kSaya karatA hai / kamaloM ko udghATitavikasita karatA hai / vaha pratidina udita hotA huA upalakSita hotA hai, jaise devadatta Adi gati karatehue eka deza se-eka sthAna se dUsare sthAna meM jAte haiM, usI prakAra sUrya bhI gati dvArA eka sthAna se dUsare sthAna meM jAtA hai / caMdramA bhI pratidina kSINa hotA huA sampUrNataH kSaya ko prApta kara letA hai / phira vaha apanI kalAbhivRddhi dvArA abhivarddhita hotA huA sampUrNAvasthA pA letA hai-paripUrNa rUpa meM vRddhigata ho jAtA hai, aisA pratyakSa upalakSita hotA hai / nadiyAM pAvasa meM-varSA Rtu meM jala kI kalloloM se-taraMgoM se laharAtI huI bahatI hai / aisA pratyakSa dekhA jAtA hai |vRkssoN kA bhaMga-TUTanA, kampana-hilanA Adi dvArA vAyu ke bahane kA bhI anumAna hotA hai / jo Apa ina samasta vastuoM ko mAyA svapna tathA indrajAla ke samAna kalpita yA mithyA batalAte haiM / yaha samucita nahIM hai kyoMki samasta vastu kA abhAva svIkAra karane para amAyA rUpa kisI bhI satya vastu kA astitva na hone se mAyA kA bhI astitva Tika nahIM pAyegA, usakA bhI abhAva siddha hogA / jo mAyA kA pratipAdana ( 510 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM karatA hai aura jisako udiSTa kara mAyA kA pratipAdana kiyAjAtA hai, ina donoM kA abhAva hone se phira mAyA avasthiti kaise Tika sakatI hai| svapna bhI jAgrata avasthA kI sthiti hone para hI hotA hai / ataH svapna ko svIkAra karate haiM isase jAgrata avasthA avazya hI svIkRta ho jAtI hai / jAgrata avasthA ke svIkRta yA siddha hone para sarvazUnyattva kI hAni hotI hai - sarvazUnyattva Tika nahIM pAtA / svapna bhI abhAvAtmaka nahIM hai kyoMki svapna meM bhI anubhUta - dRSTa padArthoM kA loka meM astittva hotA hai / ataeva kahA gayA hai ki anubhUta, dRSTa, cintita, zruta prakRti vikAra, devaprabhAva, puNya evaM pApa svapna ke hetu hote haiM / kintu abhAva svapna kA hetu nahIM hotA / indrajAla kI vyavasthA bhI to anya vastu ke satya hone para hI kI jAtI hai - vaha satya kA kRtrima rUpa hI to hai kintu jaba loka meM koI padArtha satya hai hI nahIM taba kauna kise udiSTa kara indrajAla racegA ? do candroM kA jo AbhAsa hotA hai vaha bhI rAtri ke satya hone para hI evaM unakA AbhAsa karAne vAle eka caMdra ke satya hone para hI saMbhAvita hai / sarvazUnyatva hone kI sthiti meM yaha ghaTita nahIM ho sakatA / kisI bhI vastu ke atyanta sUkSma rUpa kA abhAva nahIM hotA / atyanta abhAva ke rUpa meM zazaviSANa- kharagoza ke sIMga, kUrma roma - kachue ke bAla tathA gaganAravinda - AkAza meM kamala ityAdi ke rUpa meM jo prasiddha hai unake samAsayukta padoM ke vAcya artha kA hI abhAva haiM, samAsagata pratyeka pada ke vAcya artha kA abhAva nahIM hotA kyoMki isa loka meM kharagoza bhI prApta hai tathA sIMga bhI prApta hai| isaliye yahAM kharagoza ke sira para samavAya saMbaMdha se vidyamAna sIMga kA hI niSedha pratipAdita kiyA jAtA hai / isa prakAra yahAM kevala saMbaMdha kA niSedha hai / vastupadArtha kA atyanta abhAva nahIM hai| anyatra bhI aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra asti ityAdi kriyA ke vidyamAna hone para bhI prajJAzUnya itara matAvalambI akriyAvAda kA Azraya lete haiM- usameM vizvAsa karate haiM / jinakI prajJA - buddhi aniruddha hai, jJAnAvaraNIya Adi karmoM se AvRtta nahIM hai ve padArtha ke yathAvasthitajaisA vaha hai, usa svarUpa ko jAnate haiN| jaise avadhi jJAnI, manaHparyava jJAnI tathA kevalajJAnI tInoM lokoM meM vidyamAna padArthoM ko hathelI meM rakhe hue AMvale kI taraha dekhate haiM tathA samagra zrutagAmI bhI Agama ke sahAre bhUta tathA bhaviSya se sambaddha artha - padArthoM ko jAnate haiM / aSTAMga nimittavettA anya puruSa bhI nimitta ke mAdhyama se jIva Adi padArthoM kA pariccheda karate haiM- pahacAna karate haiM- jAnate haiM / " saMvaccharaM suviNaM lakkhaNaM ca nimittadehaM ca aTThagameyaM bahave ahittA, logaMsi jANaMti uppAiyaM ca / aNAgatAI // 9 // chAyA saMvatsaraM svapnaM lakSaNaJca nimittaM dehaJcautpAtikaJca / aSTAMgametad bahavo'dhItya loke jAnantyanAgatAni // - anuvAda - saMsAra meM aise bahuta se vyakti haiM jo jyotiSa zAstra, svapnazAstra, lakSaNazAstra, dehagata cinhoM kA jJAna sUcaka zAstra, nimitta zAstra, ulkApAta tathA digdAha Adi ke phala pratipAdana karane vAle aSTAMga zAstroM kA adhyayana kara anAgata kAla kI bAteM batAte haiM / TIkA - 'sAMvatsara' miti jyotiSaM svapnapratipAdako granthaH svapnastamadhItya 'lakSaNaM' zrIvatsAdikaM, ca zabdAdAntarabAhyabhedabhinnaM, 'nimittaM' vAkprazastazakunAdikaM dehe bhavaM daihaM-maSakatilakAdi, utpAte bhavamautpAtikamulkApAtadigdAhanighatimUbhikampAdikaM, tathA aSTAMga ca nimittamadhItya, tadyathA - bhomamutpAtaM svapnamAntarikSamAMgaM 511 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram svaraM lakSaNaM vyaJjanapriyevaMrUpaMnavamapUrvatRtIyAcAravastuvinirgataM sukhaduHkha jIvitamaraNa lAbhAlAbhAdisaMsUcakaM nimittamadhItya loke'sminnatItAni vastUni anAgatAni ca 'jAnanti' paricchindanti, na ca zUnyAdivAdeSvetad ghaTate, tasmAdapramANakameva tairabhidhIyata iti // 9 // ____TIkArtha - jyotiSa zAstra ko 'saMvatsara' kahA jAtA hai / sapane meM dekhI huI ghaTanAoM kA jo phala batAtA hai use svapna yA svapnazAstra kahA jAtA hai-zrIvatsa Adi cinha vizeSa ko lakSaNa kahA jAtA hai / vaha bAharI aura bhItarI do prakAra kA hotA hai / vANI-manuSya yA pakSI kI AvAja, uttama zakuna evaM zarIra meM vidyamAna maSaka-massA, tathA tila Adi kA jo phala sUcita karatA hai, use nimitta zAstra kahA jAtA hai / ulkApAta, digdAha, meghagarjana tathA bhUkampa Adi phala jJApaka zAstra tathA aSTAMgayukta nimitta zAstroM kA adhyayana kara puruSa anAgata kAla kI ghaTanAoM ko jAnate haiM / nimitta zAstra ke ATha aMga ye haiM - 1. bhauma, 2. utpAta, 3. svapna, 4. AntarikSa, 5. AMga, 6. svara, 7. lakSaNa, 8. vyaMjana / caturdaza pUrvo ke antargata navama pUrva ke tRtIya AcAra vastu prakaraNa se vinirgita-uddhRta sukha, duHkha, jIvana, mRtyu, lAbha, alAbha Adi ke saMsUcaka nimitta zAstra kA adhyayana kara isa loka meM atIta, anAgata, bAtoM ko-ghaTanAoM ko loga jAna lete haiM, kintu zUnyavAda ko svIkAra karane para yaha saMbhava nahIM hotA / isaliye lokAyatika Adi jo kahate haiM vaha apramANa-pramANa zUnya haiN| keI nimittA, tahiyA bhavaMti, kesiMci taM vippaDieti NANaM / te vijabhAvaM aNahijamANA, AhaMsu vijAparimokkhameva // 10 // chAyA - kAnicinnimittAni satyAni bhavanti, keSAJcittat viparyeti jJAnam / te vidyAbhAvamanadhIyAnA AhurvidyApArimokSameva // anuvAda - kaI nimitta-nimitta ke AdhAra para upasthApita tathya saca hote haiM tathA kinhIM nimittavAdiyoM kA jJAna viparIta hotA hai-jaisA ve batAte haiM, vaisA nahIM milatA / yaha dekhakara akriyAvAdI vidyA kA adhyayana na karate hue usake tyAga ko hI zreyaskara batAte haiN| TIkA - evaM vyAkhyAte sati Aha para: nanu vyabhicAryapi zrutamupalabhyate, tathAhi-caturdazapUrvavidhAmapi SaTsthAnapatitvamAgama uddeSyate kiM punaraSTAGganimittazAstravidAm ? atra cAGgavarjitAnAM nimittazAstrANAmAnuSTumena chandasA'rdhatrayodaza zatAni sUtraM tAvantyeva sahasrANi vRttistAvatpramANalakSA paribhASeti, aGgasya tvardhatrayodazasahastrANi sUtraM, tatparimANalakSA vRtiraparimitaM vArtikamiti, tadevamaSTAGganimittavedinAmapi parasparataH SaTsthAnapamitatvena. vyabhicAritvamata idamAha- keI 'tyAdi, chAndasatvAtprAkRtazailyA vA liGgavyatyayaH, kAnicinnimittAni 'tathyAni' satyAni bhavanti, keSAJcittu nimittAnAM nimittavedinAM vA buddhivaikalyAttathAvidhakSayopazamAbhAvena tat nimitta jJAnaM'viparyAsaM' vyatyayameti ArhatAnAmapi nimitta vyabhicAraH samupalabhyate, kiM punastIthikAnAM ? tadevaM nimittazAstrasya vyabhicAramupalabhya 'te' akriyAvAdino 'vidyAsadbhAvaM' vidyAmanadhIyAnAH santo nimittaM tathA cAnyathA ca bhavatIti matvA te 'AhaMsu vijApalimokkhameva' vidyAyAH-zrutasya vyabhicAreNa tasya parimokSaM-parityAgamAhu:uktavantaH, yadivA-kriyAyA abhAvAdvidyayA-jJAnenaiva mokSaM-sarvakarmacyutilakSaNamAhuriti / kvaciccaramapAdasyaivaM 512 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM pAThaH, 'jANAsu logaMsi vayaMti maMda' tti. vidyAmanadhItyaiva svayameva lokamasmin vA lokebhAvAn svayaM jAnImaH, evaM maMdAH' jar3A vadanti, na ca nimittasya tathyatA, tathAhikasyacitkvacitkSute'pi gacchata: kAryasiddhidarzanAda, ato nimittavalenAdezavidhAyinAM mRSAvAda eva kevalamiti, naitadasti, na hi samyagadhItasya zrutasyArthe visaMvAdo'sti, yadapi SaTsthAnapatitatvamudaghoSyate tadapi puruSAzrita kSayopazamavazena na ca pramANAbhAsavyabhicAre samyakpramANavyabhicArAzaGkA kartuM yujyate, tathAhi-marumarIcikAnicaye jalagrAhi pratyakSaM vyabhicaratItikRtvA kiM satya jala grAhiNo'pi pratyakSasya vyabhicAro yuktisaMgato bhavati ? na hi mazakavartiragnisiddhAvupadizyamAnA vyabhicAriNIti satyadhUmasyApi vyabhicAro, na hi suvivecitaM kAryaM kAraNaM vyabhicaratIti, tatazca pramAturayamaparAdho na pramANasya, evaM suvivecitaM nimitta zrutamapi na vyabhicaratIti, yazca kSute'pi kAryasiddhidarzanena vyabhicAraH zaGkayate so'nupapannaH, tathAhi-kAryAkUtAt kSute'pi gacchato yA kAryasiddhiH sA'pAntarAle itarazobhananimitabalAtsaMjAtetyevamavagantavyaM, zobhananimittaprasthitasyApItaranimittabalA-tkAryavyAghAta iti, tathA ca zruti:-kila buddhaH svaziSyAnAdbrayoktavAn, yathA-'dvAdazavArSikamatra dubhikSaM bhaviSyatItyato dezAntarANi gacchata yUyaM' te tadvacanAdgacchantastenaiva pratiSiddhAH, yathA 'mA gacchata yUyam, ihAdyaiva puNyavAn mahAsattvaH saMjAtastatprabhAvAtsubhikSaM bhaviSyati' tadevamantarA'paranimittasadbhAvAttavyabhicArazaGketi sthitam // 10 // TIkArtha - isa prakAra vyAkhyAta karane para-kriyAvAda kA samarthana karane para paramatavAdI pratipAdita karatA hai / zrutajJAna, vyabhicArI-doSayukta yA viparIta bhI upalabdha hotA hai kyoMki caturdaza pUrvadhara-caudaha pUrvo ke jJAtA mahApuruSa bhI cha: sthAnoM paraskhalita hote haiM-bhUla karate haiM / aisA zAstra meM udghoSita-kahA gayA hai| phira aSTAMga nimitta vettAoM kI to bAta hI kyA ? aMga varjita-aMgoM se pRthak nimitta zAstra bAraha sau pacAsa anuSTup zloka parimita hai / una zlokoM para sAr3he bAraha hajAra zloka parimita vRtti haiM / usa para sAr3he bAraha hajAra zloka parimita paribhASA hai / aMgoM ke sUtra sAr3he bAraha hajAra haiM tathA una para sAr3he bAraha lAkha zloka parimita vRtti hai / usa para aparimita-parimANa rahita vArtika hai / isa prakAra aSTAMga nimitta vettAoM ke bhI paraspara chaH sthAnoM para skhalita hone se unakA jJAna sadoSa hai / kahA gayA hai ki kaI nimitta tathya pUrNa hote haiM tathA nimitta vettAoM ke buddhi vaikalya-medhA kI nyUnatA tathA usa prakAra ke kSayopazama ke abhAva se unake nimitta jJAna meM viparyAsa-viparItatA, unake kathana se pratikUlatA dRSTigocara hotI hai / yahAM keI ityAdi pada chAMdasa hone se prAkRta kI zailI-paddhati dvArA napusaMka liMga ke sthAna para pulliMga meM prayukta haiM / Ahato-jaina vettAoM ke nimitta jJAna meM bhI vyabhicAra-doSa yA antara upalabdha hotA hai / phira anya matavAdiyoM ke nimitta jJAna meM vyabhicAra-doSa honA koI Azcarya kI bAta nahIM hai / isa prakAra nimitta zAstra ke jJAna meM vyabhicAra-doSa upalabdha kara akriyAvAdI vidyA kA adhyayana na karate hae mizra zAstra ko saca va jhaThA donoM hI prakAra kA mAnate hae vidyA-zratajJAna ke tyAga kA upadeza dete haiM athavA ve kriyA ke abhAva se-kriyA ko nirarthaka mAnakara mAtra jJAna se hI saba karmacyuta-naSTa ho jAte haiM, mokSa prApta ho jAtA hai, aisA kahate haiM / kahIM kahIM isa gAthA ke cauthe caraNa kA pATha 'jANAsu logaMsi vayaMti maMdA' aisA prApta hotA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki akriyAvAdI aisA mAnate haiM ki vidyAdhyayana kiye binA hI hama loka-lokagata padArthoM ko jAnate haiM / ve maMda-ajJAnI haiN| ve nimitta zAstra ko tathyapUrNa nahIM mAnate / unakA kathana hai ki koI jA rahA ho aura chIMka ho jAye to bhI usake kArya kI saphalatA dRSTigocara hotI hai tathA eka aisA puruSa hai jo zubha zakuna ke sAtha jA rahA ho phira bhI usakI saphalatA anizcita dikhAI detI hai / ataH nimitta ke AdhAra para jo naimittika-jyotiSI phalAdeza kahate haiM (513 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vaha unakA mRSAvAda hai, asatya bhASaNa hai / isa para jaina dArzanikoM kA yaha kathana hai ki vAstavikatA yaha nahIM haiM / samyak-bhalIbhAMti zAstra kA abhyAsa kiyA ho to usake kathana meM visaMvAda-viparItatA dikhAI nahIM detii| jo chaH sthAnoM para patitva-skhalana kI bAta kahI gayI hai vaha manuSya ke kSayopazaya kI taratamatA-nyUnAdhikatA ke AdhAra para hai| pramANAbhAsa meM doSa Ane se samyaka pramANa meM doSa kI AzaMkA karanA samucita nahIM hai| registAna meM maru marIcikA meM jala kA pratyakSIkaraNa vyabhicAra-doSayukta hai / vahAM jala nahIM hotA kintu isake AdhAra para sacamuca jahAM jala hai taviSayaka pratyakSa ko vyabhicarit yA asatya kahanA yuktiyukta nahIM ho sktaa| mazaka meM dhuMA bhara kara kahIM le jAkara usakA muMha khola de to usameM se nikalatA huA dhuMA usameM agni sAbita karane meM sakSama nahIM hotA / yaha dekhate hue sacamuca jahAM Aga se nikalatA huA dhuMA haiM vahAM vaha agni siddha karane meM akSama nahIM batalAyA jA sakatA / isa prakAra samyak vivecanapUrvaka jo kArya kiyA jAtA hai usameM kadApi doSa-antara nahIM AtA / isaliye pramAtA-pramANita karane vAle puruSa ke aparAdha yA ajJAna se yadi kucha pramANita nahIM hotA to pramANa meM doSa nirUpita karanA ucita nahIM hai / isI prakAra suvivecita vicArita paryAlocita kara pratipAdita kiye jAne vAle nimitta zAstra meM bhI vyabhicAra-doSa-antara nahIM AtA / chIMka ho jAne para bhI jAne vAle vyakti ke kArya siddha hone kI bAta kaha kara jo nimitta zAstra ko doSayukta hone kI zaMkA karate haiM / vaha anupapanna-anupayukta hai / kyoMki kArya kI jaldI meM chIMka hone para bhI jAte hue puruSa kA kArya siddha hotA huA dRSTigocara hotA hai vaisA antarAla meM-bIca meM niSpanna zobhana-uttama nimittoM ke kAraNa huA hai / yaha avagata karanA cAhiye / uttama nimitta-zakuna ko lekara prasthAna karane vAle puruSa kA kArya asiddhaasaphala dekhA jAtA hai / vaha bhI bIca meM Aye anya azubha nimitto ke kAraNa hotA hai, yaha jAnanA cAhiye / aisA sunA jAtA hai ki buddha ne apane ziSyoM ko AhUta kara-bulAkara kahA ki yahAM dvAdaza varSIya durbhikSa hogA ataH tuma loga dezAntara-anya deza meM cale jAo unakA yaha vacana sunakara jaba ve jAne ko udyata hue tabhI buddha ne unheM rokA aura kahA tuma loga mata jAo / Aja hI yahAM eka puNyavAn mahAsatva-uttama puruSa kA janma huA hai / isaliye unake prabhAva se subhikSa hogA-acchA jamAnA hogA / isase yaha pratIta hotA hai ki bIca meM AyA huA anya nimitta-zubha zakuna: pahale ke viparIta zakuna se pratikUla-usase ulTA prabhAva utpanna karatA hai| te evamakkhaMti samicca loga, tahA tahA (gayA) samaNA mAhaNA ya / sayaM kaDaM NannakaDaM ca dukkhaM, AhaMsu vijAcaraNaM pamokkhaM // 11 // chAyA - ta evamAkhyAnti sametya lokaM tathA tathA (gatA) zramaNAmAhanAzca / svayaM kRtaM nA'nyakRtaJca duHkham AhurvidyAcaraNaJca mokSam // - anuvAda - zramaNa-bauddha bhikSu tathA mAhaNa-brAhmaNa paramparAnugata puruSa apane apane siddhAntoM ke anusAra loka ko jAnakara pratipAdita karate haiM ki kriyAnusAra hI phala hotA hai / ve yaha bhI kahate haiM ki duHkha apane dvArA hI kRta hai / dUsare ke dvArA nahIM / kintu sarvajJa tIrthaMkara aisA prarUpita karate haiM ki jJAna tathA kriyA se hI mokSa prApta hotA hai| TIkA-sAmprataM kriyAvAdimataMdudUSayiSustanmatamAviSkurvannAha-te kriyAta eva jJAnanirapekSAyAH dIkSAdilakSaNAyA mokSamicchanti te evamAkhyAnti, tadyathA-'asti mAtA pitA asti sucIrNasya karmaNaH phala' miti, kiM kRtvA (514) Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM ta evaM kathayanti ?-kriyAta eva sarva sidhyatIti svAbhiprAyeNa 'lokaM' sthAvarajaGgamAtmakaM 'sametya' jJAtvA, kila vayaM yathAvasthitavastuno jJAtAra ityevamabhyupagamya sarvamastyevetyevaM sAvadhAraNa pratipAdayanti, na kathaJcinnAstIti, kathamAkhyAnti ?-' tathA tathA' tena (tena) prakAreNa, yathA yathA kriyA tathA tathA svarganarakAdikaM phalamiti/ te ca zramaNAstIrthikA brAhmaNA vA kriyAta eva siddhimicchanti, kiJca yat kimapi saMsAre duHkhaM tathA surkha ca tatsarvaM svayamevAtmanA kRtaM, nAnyena kAlezvarAdinA, na caitadakriyAvAde ghaTate, tatra hyakriyatvAdAtmano'kRtayoreva sukhaduHkhayo saMbhavaH syAt, evaM ca kRtanAzAkRtAbhyAgamau syAtAm, atrocyate, satyamastyAtmasukhaduHkhAdikaM, na tvastyeva, tathAhi-yadyastyeva ityevaM sAvadhAraNamucyate tatazca na kathaJcinnAstItyApannam,evaM casati sarvaM sarvAtmakamApadyeta, tathA ca sarvalokasya vyavahArocchedaH syAt, na ca jJAnarahitAyAH kriyAyAH siddhiH, tadupAyaparijJAnAbhAvAt, na copAyamantareNopeyamavApyata iti pratItaM, sarvA hi kriyAH jJAnavatyeva phalavatyupalakSyate, uktaJca - "paDhamaM nANaM tao dayA, evaM ciTThati savvasaMjae / annANI kiM kAhI, kiM vA nAhI cheyapAvayaM // 1 // " chAyA- prathamaM jJAnaM tato dayA evaM tisstthtisrvsNytH| ajJAnI kiM kariSyati kiMvA jJAsyati cheka paapkN||1|| ityato jJAnasya prAdhAnyaM nApi jJAnAdeva siddhi kriyA rahitasya jJAnasya paGgoriva kAryasiddharanupapatterityAlocyAha'AhaMsu vijjAcaraNaM pamokkhaM' tti, na jJAnanirapekSAyAH kriyAyAH siddhiH, andhasyeva, nApi kriyAvikalasya jJAnasya paGgoriva, ityevamavagamya 'AhuH uktavantaH, tIrthakaragaNa-dharAdayaH, kamAhuH ?, mokSaM, kathaM ?, vidyA ca-jJAnaM caraNaM ca kriyA te dve api vidyete kAraNatvena yasyeti vigRhyArzaAditvAnmatvarthIyo'ca, asau vidyAcaraNomokSaH-jJAnakriyAsAdhya ityarthaH, tamevaMsAdhyaM-mokSaM pratipAdayanti / yadivA'nyathA pAtanikA, kenaitAni samavasaraNAni pratipAditAni ? yaccoktaM yacca vakSyate ityetadAzaGkayAha-'te evamakkhaMtI'tyAdi, aniruddhA-kvacidapyaskhalitA prajJAyate'nayeti prajJAjJAnaM yeSAM tIrthakRtAM te'niruddhaprajJAH, ta evam' anantaroktayA prakriyayA samyagAkhyAnti-pratipAdayanti 'lokaM' caturdazarajvAtmakaM sthAvarajaGgamAkhyaM vA 'sametya' kevalajJAnena karatalAmalakanyAyena jJAtvA tathAgatAH -tIrthakaratvaM kevalajJAnaM na gatAH, zramaNAH' sAdhavo 'brAhmaNAH' saMyatAsaMyatAH, kaukikI vA vAcoyuktiH kimbhUtAsta evamAkhyAntIti sambandhaH, tathA tatheti vA kkacitpAThaH yathA yathA samAdhimArgo vyavasthitastathA tathA kathayanti, etacca kathayanti-yathA yatkiJcitsaMsArAntargatAnAmasumatAMdu:kham-asAtodayasvabhAvaM, tatpratipakSabhUtaM ca sAtodayApAditaM sukhaM, tatsvayam-AtmanA kRtaM, nAnyena kAlezvarAdinA kRtamiti, tathA coktam - "savvo puvvakayANaM kammANaM pAvae phala vivAgaM / avarAhesu guNesu ya NimittamittaM paro hoi // 1 // " chAyA - sarvaH pUrvakRtAnAM karmaNAM prApnoti phala vipAkaM / aparAdheSu guNeSu ca nimittamAtraM parobhavati // 1 // etaccAhustIrthakaragaNadharAdayaH, tadyathA-vidyA-jJAnaM caraNaM-cAritraM kriyA tatpradhAno mokSastamuktavanto na jJAnakriyAbhyAM parasparanirapekSAbhyAmiti, tathA coktama - kriyAM ca sajjJAnaviyoga niSphalAM, kriyAvihInAM ca vivodhasampadam / nirasyatA klezasamUhazAntaye, tvayA zivAyAlikhiteva paddhatiH // 1 // 11 // TIkArtha kriyAvAdiyoM ke siddhAnta kA doSa batAne hetu sUtrakAra unakA mantavya prakaTa karate haiM / ((jo jJAna nirapekSa-jJAna rahita kevala pravrajyA Adi kriyA dvArA hI mokSa prApta honA svIkAra karate haiM / unakA pratipAdana hai ki mAtA-pitA hai tathA suSThu rUpa meM Acarita karma kA-zubha karma kA phala bhI hai / ve kyA cAhakara ke aisA kahate haiM ? yaha prazna uThAte hue sUtrakAra abhihita karate haiM / ve saba kArya kriyA se hI siddha ho ( 515 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI sUtrakRtAGga sUtram jAte haiM, isa prakAra apane siddhAnta ke anusAra sthAvara aura jaMgama loka ko-tadgata prANI varga ko-padArtha samUha ko jAnakara hama hI vastu ke yathAvasthita svarUpa ko jAnate haiM, aisA prakaTa karate hue sabakA astitva haisaba padArtha sadbhAvayukta haiM, aisA avadhAraNA ke sAtha-nizcaya ke sAtha pratipAdita karate haiM, kintu padArtha kathaMcitkisI apekSA se nahIM bhI haiM / aisA ve nahIM kahate / unakA kathana hai ki jIva jaisI jaisI kriyAeM karatAhai, vaha vaisA hI svarga tathA naraka Adi ke rUpa meM phala pAtA hai ve zramaNa-anyatIrthika tathA brAhmaNa aisA mAnate haiM ki ekamAtra kriyA se hI siddhi prApta hotI hai / ve aisA batalAte haiM ki isaloka meM kaSTa yA sukha suvidhA jo bhI hai vaha saba svakRta hai, na kAlakRta hai aura na IzvarAdikRta hI hai / jo kriyAvAda meM vizvAsa nahIM karate, unake siddhAnta meM ye bAteM ghaTita nahIM hotI kyoMki AtmA ke kriyA rahita hone para binA kiye sukha duHkha Adi kA prApta honA saMbhava nahIM hai / yadi binA kiye hI sukha duHkha kA milanA saMbhava ho to kRtanAzakiye hue kA vinAza tathA akRtAbhyAgama-binA kiye hue kA Agamana-ye donoM doSa lAgU hoMge / isa saMdarbha meM jainoM kA pratipAdana hai ki tuma jo kahate ho vaha satya hai / AtmA, sukha, duHkha Adi kA avazya hI astittva hai kintu ve sarvathA haiM hI aisA nahIM hai kyoMki yadi ve haiM hI isa prakAra nizcaya kI bhASA meM unakA astittva kahA jAtA hai to ve kathaMcit nahIM hai-kisI apekSA se unakA astittva nahIM hai, yaha nahIM kahA jA sakatA, aisA na hone para saba kucha sarvAtmakatA le legA, isa prakAra jagata me samasta vyavahAra ucchinna ho jAyeMge-miTa jAveMge tathA jJAnazUnya kriyA dvArA koI kArya siddha nahIM hotA, kyoMki vahAM usa kArya ke upAya kA parijJAna nahIM hotA tathA upAya kA parijJAna na hone se upeya-prApta karane yogya padArtha kI avApti nahIM hotI / yaha sarvatra pratIta-prasiddha hai / samasta kriyA jJAnavatI hokara hI phalavatI hotI hai-phala pradAna karatI hai, aisA prApta hotA hai / ataeva kahA hai ki-pahale jJAna hotA hai-usake bAda dayA-tadanuSThAna kA anusaraNa yA paripAlana hotA hai| ataH samasta saMyamI puruSa pahale jIvoM ke saMbaMdha meM jJAna prApta karate haiM kyoMki ajJAnI-jise jIvAdi tattvoM kA jJAna nahIM hai vaha kyA karegA, vaha karma ke kSetra meM kaise samyak agrasara hogA, vaha zreya-puNya aura pApa ko kaise jAna pAyegA / isaliye jJAna kA bhI prAdhAnya-pradhAnatA hai kiMtu ekamAtra jJAna se hI siddhi prApta nahIM hotI kyoMki kriyA vikala karma rahita jJAna paMga ke samAna hai| yaha avagata kara-jAnakara satrakAra jJApi haiM ki tIrthaMkara, gaNadhara Adi ne isa saMbaMdha meM yoM kahA / prazna uThAte hue kahate haiM kisako kahAM ? mokSa kaise milatA hai ? isa para kyA kahA ? ina praznoM kA samAdhAna karate hue kahate haiM ki vidyA-jJAna tathA caraNakriyA ye donoM jisake hote haiM use mokSa prApta hotA hai / yahAM 'jJAnaM ca kriyA ca' aisA vigraha kara arza AditvAnmatvarthIyo'ca keanasAra aca pratyaya kiyA gayA hai| tadanasAra mokSa jJAna evaM kriyA dvArA sAdhya hai| abhiprAya yaha hai ki tIrthaMkara aura gaNadhara Adi jJAna evaM kriyA dvArA hI mokSa prApta honA pratipAdita karate haiM athavA isa gAthA kI vyAkhyA eka ora prakAra se bhI kI jAtI hai / prazna upasthita karate hue kahA jAtA hai ki ina samavasaraNo kA kisane pratipAdana kiyA jo tumane pahale batalAyA hai, aura Age batalAoge / yaha zaGkA kara sUtrakAra kahate haiM-jisake dvArA padArtha kA svarUpa jAnA jAtA hai use prajJA kahate haiM / prajJA jJAna kA nAma hai / jinakI prajJA kahIM bhI niruddha-skhalita nahIM hotI unheM aniruddha prajJa kahA jAtA hai, ve tIrthaMkara haiN| ve jaisA pahale batAyA gayA hai vastu kA svarUpa pratipAdana karate haiM / ve kevala jJAna dvArA caturdaza rajju parimita sthAvara jaMgamAtmaka isa loka ko hAtha meM rakhe AMvale kI jyoM parijJAta kara tIrthaMkara pada ko kevala jJAna ko prApta haiM / zramaNa sAdhu yA saMyati tathA brAhmaNa saMyatAsaMyata-yuktiyukta vANI dvArA aisA AkhyAna karate haiM / ve kaise haiM yaha batalAte haiM kahIM kahIM 'tathA tayeti vA' aisA pATha prApta hotA hai / isakA yaha abhiprAya hai ki -516 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM jaise jaise samAdhi mArga-mokSa mArga vyavasthita hai vaise vaise usa prakAra se ve-tIrthaMkara pratipAdana karate haiM / unakA kathana hai ki saMsAra meM vidyamAna prANiyoM ko asAtAvedanIya ke udaya ke pariNAmasvarUpa jo duHkha prApta hotA hai tathA usake viparIta sAtAvedanIya ke udaya ke pariNAmasvarUpa jo sukha prApta hotA hai vaha svayaM AtmA dvArA kiyA huA hai / kAla tathA Izvara Adi kisI anya dvArA kiyA huA nahIM hai / kahA gayA hai ki sabhI prANI apane dvArA pahale kiye gaye karmoM kA phala vipAka prApta karate haiM / aparAdhoM meM-bure kRtyoM meM yA burAI meM tathA guNoM meM-satkRtyoM meM yA bhalAI meM dUsarA kevala nimitta banatA hai / tIrthaMkara evaM gaNadhara Adi aisA kahate haiM ki vidyA-jJAna aura caraNa-cAritra yA kriyA ina donoM se hI mokSa phalita hotA hai / jJAnanirapekSa-jJAna rahita kriyA tathA kriyA nirapekSa-kriyA rahita jJAna se mokSa prApta nahIM hotA hai / kahA hai-bhagavan ! jJAna rahita niSphala kriyA ko tathA kriyA rahita jJAna sampadA kA kleza samUha kI zAMti hetu nirsana karate hue unheM nirarthaka batAte hue Apane jagata ko kalyANa kA rAstA dikhAyA hai| te cakkhu logaMsihaNAyagA u, maggANusAsaMti hitaM payANaM / tahA tahA sAsayamAhu loe, jaMsI payAmANava ! saMpagADhA // 12 // chAyA - te cakSurlokasyeha nAyakAstu mArgamanuzAsati hitaM prajAnAm / tathA tathA zAzvata mAhurloka masmin prajAH mAnava saMpragADhAH // anuvAda - tIrthaMkara Adi mahApuruSa isa loka ke cakSu ke samAna hai-udyotakara haiM, ve nAyaka haiM-sarvazreSTha haiM / prajAoM-logoM ko zreyasa ke mArga kI zikSA dete haiM / ve pratipAdita karate haiM ki jyoM jyoM mithyAtva kI vRddhi hotI hai tyoM tyoM saMsAra zAzvata-cira sthAyI banatA jAtA hai, jisameM loga nivAsa karate haiM / ___TIkA - kiJca-'te' tIrthakaragaNadharAdayo'tizayajJAnino'smin loke cakSuriva cakSurvartante, yathA hi cakSuryogyadezAvasthitAn padArthAn paricchinatti evaM te'pi lokasya yathAvasthitapadArthAviSkaraNaM kArayanti, tathA'smin loke te nAyakAH-pradhAnAH, tuzabdo vizeSaNe, sadupadezadAnato nAyakA iti, etadevAha-'mArga' jJAnAdikaM mokSamArga 'anuzAsati' kathayanti prajanA-prajAyanta iti prajAH prANinasteSAM, kimbhUtaM ? hitaM, sadgatiprApakamanarthanivArakaM ca, kiJca-caturdazarajvAtmake loke paJcAstikAyAtmake vA yena yena prakAreNa dravyAstika nayAbhiprAyeNa yadvastu zAzvataM tattathA 'ta AhuH' uktavantaH, yadivA loko'yaM prANigaNaH saMsArAntarvartI yathA yathA zAzvato bhavati tathA tathaivAhuH, tadyathA-yathA yathA mithyAdarzanAbhivRddhistathA tathA zAzvato lokaH, tathAhi-tatra tIrthaMkarAhArakavAH sarva eva karmabandhAH sambhAvyanta iti, tathA ca mahArambhAdibhizcaturbhiH sthAnairjIvA narakAyuSkaM yAvannivartayanti tAvatsaMsArAnuccheda iti, athavA yathA yathA rAgadveSAdivRddhistathA tathA saMsAro'pi zAzvata ityAhuH, yathA yathA ca karmopacayamAtrA tathA tathaiva saMsArAbhivRddhiriti / duSTamanovAkkAyAbhivRddhau vA saMsArAbhivRddhiravagantavyA, tadevaM saMsArasyAbhi vRddhirbhavati / 'yasmizca' saMsAre, prajAyanta iti 'prajAH' jantavaH, he mAnava ! manuSyANAmeva prAyaza upadezArhatvAnmAnavagrahaNaM, samyag nArakatiryaGnarAmarabhedena 'pragADhA:' prakarSeNa vyavasthitA iti // 12 // lezato jantubhedapradarzanadvAreNa tatparyaTanamAha - TIkArtha - atizaya jJAnI-viziSTa jJAna ke dhanI tIrthaMkara gaNadhara Adi isa loka ke cakSu ke sadRzya haiM / jaise yogya deza meM ucita sthAna meM vidyamAna vastu ko netra prakAzita karatA hai usI prakAra ve bhI loka -517 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ zrI sUtrakRtAGga sUtram ke padArthoM kA saccA svarUpa prakAzita karate haiM / ve isa jagata meM nAyaka-pradhAna yA sarvazreSTha haiM / yahAM AyA huA tu zabda vizeSaNa ke artha meM hai / usake anusAra sadupadeza dene ke kAraNa ve sarvazreSTha haiM-yaha abhiprAya hai / ve prANiyoM ko mokSa mArga batalAte haiM / vaha mArga kaisA hai ? yaha spaSTa karate hue kahate haiM ki vaha sadgati ko-uttama gati ko prApta karAtA hai tathA anartha kA-durgati kA nivAraNa karatA hai / ve caturdaza rajju parimita pAMca astikAya yukta isa loka meM jisa jisa prakAra se dravyAstika naya ke anusAra jo vastu zAzvata hai, use usI rUpa meM AkhyAna karate haiM / athavA isa loka meM prANIvRnda jisa jisa prakAra se saMsAra meM zAzvata hote jAte haiM / vaisA bhI ve batalAte haiM / unake kathanAnusAra jyoM jyoM mithyAdarzana bar3hatA jAtA hai tyoM tyoM saMsAra zAzvatasthira hotA jAtA hai kyoMki tIrthaMkara aura AhAraka nAma karma varjita sabhI karmabaMdha usameM saMbhAvita haiM / kyoMki mahA AraMbha Adi cAra sthAnoM dvArA jIva narakAyuSya kA nirvatana-baMdha karate haiM / taba taka saMsAra kA ucchedanAza nahIM hotA athavA jyoM jyoM rAga-dveSa Adi kI vRddhi hotI jAtI hai tyoM tyoM saMsAra bhI susthira hotA jAtA hai / aisA tIrthaMkaroM ne prarUpita kiyA hai / isaliye jyoM jyoM karmoM kA upacaya saMcaya yA baMdha hotA jAtA hai tyoM tyoM saMsAra bar3hatA jAtA hai / duSTa-dUSita mana vacana tathA zarIra kI abhivRddhi hone para-mana, vacana, zarIra ke asat kAryoM meM pravRtta hone para saMsAra bar3hatA jAtA hai, aisA jAnanA cAhiye / saMsAra meM jo utpanna hote haiM unheM prajA kahA jAtA hai / sabhI jaMtu yA prANI prajA ke antargata haiM / ve nAraka, tiryaJca, manuSya evaM deva ina cAra gatiyoM meM vizeSa rUpa se avasthita hai / unameM upadeza ke yogya prAyaH manuSya hI hai| ata: yahAM mAnava ko saMbodhita kara yaha kahA gayA hai ki tuma yaha jAno / sUtrakAra saMkSepa meM prANiyoM ke bheda batalAkara ve saMsAra meM kisa prakAra paryaTana karate haiM, yaha pratipAdita karate haiM / je rakkhasA vA jamaloiyA vA, je vA surAgaMdhavvA ya kAyA / AgAsagAmI ya puDhosiyA je, puNo puNo vippariyAsurveti // 13 // chAyA - ye rAkSasA vA yamalaukikA vA, ye vAsurAH gandharvAzca kAyAH / ___ AkAzagAminazca pRthivyAzritAzca, punaH puno viparyAsamupayAnti // anuvAda - rAkSasa saMjJaka vyaMtara yamalokavartI jIva, deva, gaMdharva, gaganavihArI tathA pRthvI nivAsI prANIye sabhI punaH punaH vividha gatiyoM meM paryaTana karate haiN| TIkA - 'ye' kecana vyantarabhedA rAkSasAtmAnaH, tadagrahaNAcca sarve'pi vyantarA gRhante tathA yamalaukikAtmAnaH, a (mbAmba) mbAdayastadupalakSaNAtsarve bhavanapatayaH tathA ye ca 'surAH' saudharmAdivaimAnikAH, cazabdAjyotiSkAH, sUryAdayaH, tathA ye 'gAndharvA' vidyAdharA vyantaravizeSA vA, tadgrahaNaM ca prAdhAnyakhyApanArthaM, tathA 'kAyAH' pRthivIkAyAdayaH SaDapi gRhyanta iti / punaranyeva prakAreNa sattvAnsaMjighRkSurAha-ye kecana 'AkAzagAminaH' saMprAptAkAzagamanalabdhayazcatuvirdhadeva nikAya vidyAdharapakSivAyavaH, tathA ye ca 'pRthivyAzritAH' pRthivyaptejovanaspatidvitricatuSpaJcendriyAste sarve'pi svakRtakarmabhiH punaH punarvividham-anekaprakAraM paryAsaMparikSepamarahaTTaghaTInyAyena paribhramaNamupa-sAmIpyena yAnti-gacchantIti // 13 // ____TIkArtha - yahAM vyantara jAti ke antargata jo rAkSasa haiM unako grahaNa kiyA gayA hai jisase sabhI vyantara yahAM gRhIta hote haiM / aMba, ambarISa Adi yamalokavAsI jIva haiM / unake upalakSaNa se yahAM samasta bhavanapatiyoM 518) Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM kA grahaNa hotA hai / yahAM prayukta sura zabda se saudharma Adi vaimAnika deva gRhIta haiN| 'ca' zabda se sUraja Adi jyotiSka deva liye gaye haiM / tathA gaMdharva zabda se vidyAdhara yA vyaMtara vizeSa kA grahaNa hai / kAya zabda se pRthvIkAya Adi chahoM kAya liye gaye haiN| sUtrakAra phiraeka anya prakAra se jIvoM kA vibhAjana karate hue kahate haiM-jo AkAzagAmI haiM, jinameM AkAza meM gamana kI-ur3ane kI labdhizakti hai ve cAra prakAra ke deva, vidyAdhara, pakSI aura vAyu haiM / pRthvI para Azrita jo pArthiva, jalIya, tejasa, vAnaspatika, dvi-indriya, triindriya, caturIndriya evaM paMcendriya prANI haiN| ve sabhI apane dvArA kiye hue karmoM ke anusAra aneka rUpoM meM arahaTa ghaTikAoM-rahaTTa kI jyoM jagata meM paryaTana karate haiM-bhaTakate haiN| jamAhu ohaM salilaM apAragaM, jANAhi NaM bhavagahaNaM damokkhaM / . jaMsI visannA visayaMgaNAhiM, duhao'vi loyaM aNusaMcaraMti // 14 // chAyA - yamAhurodhaM salilamapAragaM, jAnIhi bhavagahanaM durmokSam / yasmin viSaNNAH viSayAGganAbhirdidhA'pi lokamanusazcaranti. // ' anuvAda - tIrthaMkara deva ne isa jagata ko svayambhUramaNa samudra ke samAna apAra kahA hai / ataH ise gahana saMsAra ko durmokSa bar3I kaThinatA se chUTane yogya samajho / sAMsArika bhogoM aura aMganAoM meM viSaNNaviSama tathA Asakta prANI isa saMsAra meM punaH punaH sthAvara evaM jaMgama yoniyoM meM anusaMcaraNa karate haiM-jAte rahate TIkA - kiJcAnyat-'yaM' saMsAra sAgaram AhuH-uktavantastIrthakaragaNadharAdayastadvidaH, kathamAhuH ?svayambhuramaNasalilaughavadapAraM, yathA svayambhUramaNasalilaugho na kenacijjalacareNa sthalacareNa vA lavayituM zakyate evamayamapi saMsArasAgaraH samyagdarzanamantareNa lavayitu na zakyata iti darzayati-'jAnIhi' avagaccha Namiti vAkyAlaGkAre, bhavagahanamidaM-caturazItiyonilakSapramANaM yathAsambhavaM saGghayeyAsaGghayeyAnanta sthitikaM duHkhena mucyata iti durmokSaMduruttaramastivAdinAmapi, kiM punarnAstikAnAm ?, punarapi bhavagahanopalakSitaM saMsArameva vizinaSTi 'yatra' yasmin saMsAre sAvadyakarmAnuSThAyinaH kumArgapatitA asatsamavasaraNagrAhiNo 'viSaNNA' avasaktA viSayapradhAnA aGganA viSayAGganAstAbhiH, yadivA viSayAzcAGganAzca viSayAGganAstAbhirvazIkRtAHsarvatra sadanuSThAne'vasIdanti,ta evaM viSayAGganAdike paGke viSaNNA 'dvidhA'pi' AkAzAzritaM pRthivyAzritaM ca lokaM, yadivA sthAvarajaGgamalokaM 'anusaMcaranti' gacchanti, yadivA-'dvidhA'pi' iti liGgamAtrapravrajyayA'viratyA (ca) rAgadveSAbhyAM vA lokaM-caturdazarajjvAtmakaM svakRtakarmapreritA 'anusaJcaranti' bambhramyanta iti // 14 // TIkArtha - loka ke svarUpa vettA tIrthaMkara gaNadhara Adi ne saMsAra sAgara ke svarUpa kA vivecana kiyA hai / usakA svarUpa kaisA hai ? usa prazna kA samAdhAna karate hue kahate haiM-yaha saMsAra svayambhU ramaNa samudra ke jalaugha-jala samUha ke sadRzya apAra hai / jisa prakAra svayambhUramaNa samudra ke jalogha ko koI bhI jalacarapAnI meM rahane vAle prANI tathA sthalacara-jamIna para rahane vAle prANI lAMgha nahIM sakate, usI prakAra samyakdarzana ke binA isa saMsAra sAgara ko lAMghA nahIM jA sakatA, aisA samajho / yahAM 'NaM' zabda vAkya alaMkAra-vAkya 519 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kI sajjA hetu prayukta hai / yaha bhava- gahana - saMsAra rUpI vana caurAsI lAkha yoni parimita hai - isameM caurAsI lAkha yoniyAM haiM / tathA yahAM yathAsaMbhava saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta kAlika sthiti yukta hai / yaha Astikadharma meM zraddhAvAna jIvoM dvArA bhI bar3I kaThinAI se pAra kiyA jA sakatA hai| phira nAstikoM kI to bAta hI kyA ? sUtrakAra-gahana bhavayuta saMsAra kI punaH vizeSatA pragaTa karate hue kahate haiM - isa saMsAra meM jo sAvadya - pApayukta karmoM kA anuSThAna karate haiM, ve kutsita mArga meM patita haiM / asat siddhAntoM ko grahaNa kiye hue haiN| bhoga pradhAna aMganAoM-nAriyoM dvArA vazIkRta hai / athavA sAMsArika bhogoM ke AdhIna hokara ve kabhI bhI sat anuSThAna-uttama AcaraNa kA pAlana nahIM karate / ve sAMsArika bhoga tathA aMganA rUpI paMka kIcar3a meM grasta hote hue AkAza Azrita lokoM meM devalokoM meM tathA pRthvI Azrita lokoM meM manuSya loka, nAraka loka meM athavA sthAvara jaMgamAtmaka loka meM bAra bAra saMcaraNa karate haiM janma lete haiM aura marate haiM / athavA liMga mAtra veza mAtra se pravrajyA dhArI - pravrajita sAdhu hone se tathA virati vrata pAlana na karane se evaM rAga dveSa yukta hone ke kAraNa apane dvArA kRta karmoM ke pariNAmasvarUpa caturdaza rajju parimita isa loka meM anusaMcaraNa karate haiM- punaH punaH bhaTakate 1 haiM 1 / na kammuNA kamma khaveMtibAlA, akampuNA kamma khati medhAviNo lobhamayAvatItA, saMtosiNo no pakareMti pAvaM // 15 // chAyA na karmaNA karma kSapayanti bAlA akarmaNA karma kSapayanti dhIrAH / medhAvino lobhamayAdatItAH saMtoSiNo na prakurvanti pApam // anuvAda bAla yA ajJAnI jIva azubha karmoM dvArA apane pApoM kA kSaya nahIM kara sakate / dhIradhairyazIla puruSa akarma dvArA- azubha karmoM ke tyAga dvArA pApa kA nirodha tathA kSapaNa karate haiM / medhAvI - prajJAzIla puruSa lobha se atIta hote haiM / ve saMtoSayukta hote haiM / pApa karma nahIM karate / 1 - - TIkA - kiJcAnyat - te evamasatsamavasaraNAzritA mithyAtvAdibhirdoSairabhibhUtAH sAvadyetaravizeSAnabhijJA: santaH karmakSapaNArthamabhyudyatA nirvivekatayA sAvadyameva karma kurvate, na ca 'karmaNA' sAvadyArambheNa 'karma' pApaM ' kSapayanti' vyapanayanti, ajJAnatvAdvA bAlA iva bAlAsta iti, yathA ca karma kSipyate tathA darzayati- 'akarmaNA tu' Azravanirodhena tu antazaH zailezyavasthAyAM karma kSapayanti dhIrAH' mahAsattvA sadvaidyA iva cikitsayA''mayAniti / medhA - prajJA sA vidyate yeSAM te medhAvina:- hitAhitaprAptiparihArAbhijJA lobhamayaM parigrahamevAtItAH parigrahAtikramAllobhAtItAvItarAgA ityarthaH, 'santoSiNaH ' yena kinacitsantuSTA avItarAgA apIti, yadivA yata evAtItalobhA ataeva saMtoSiNa iti, ta evaMbhUtA bhagavantaH 'pApam' asadanuSThAnApAditaM karma na kurvanti' nAdadati, kvacitpAThaH, 'lobhabhayAdatItA' lobhazca bhayaM ca samAhAradvandvaH, lobhAdvA bhayaM tasmAdatItAH santoSiNa iti, na punaruktAzaGkA vidheyeti, ato ( vidheyA'tra yato ) lobhAtItatvena pratiSedhAMzo darzitaH, saMtoSiNa ityanena ca vidhyaMza iti, yadivA lobhAtItagrahaNena samastalobhAbhAvaH saMtoSiNa ityenena tu satyapyavItarAgatve notkaTalobhA iti lobhAbhAvaM darzayannaparakaSAyebhyo lobhasya prAdhAnyamAha, ye ca lobhAtItAste'vazyaM pApaM na kurvanti iti sthitam // 15 // TIkArtha asat darzana-galata siddhAntoM para Azrita Tike hue mithyAtva Adi doSoM se abhibhUta sAvadya evaM nirbaMdha karmoM ke bheda se anabhijJa ajJAnI prANI karmakSaya hetu udyata hote hue nirvivekatA-vivekazUnyatA ke 520 - Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ zrI samavasaraNAdhyayanaM / kAraNa sAvadha karma hI karate haiM / sAvadya-AraMbha-pravRti ke kAraNa ve apane pApoM kA kSaya nahIM kara sakate haiN| ajJAna ke kAraNa ve bAlaka ke samAna haiM / jisa prakAra karmoM kA kSaya hotA haiM usakA digdarzana karAne hetu sUtrakAra pratipAdita karate haiM / akarma dvArA-Azrava ke nirodha dvArA anta meM zaileSI avasthA prApta kara ve dhIra, mahAsatva, mahApuruSa jaise uttama vaidya cikitsA dvArA rogoM ko miTAte haiM vaise hI karmoM kA kSaya karate haiM / jinameM medhA-prajJA yA buddhi hotI hai ve medhAvI kahe jAte haiM / ve hita-AtmA ke zreyas kI prApti tathA ahita-AtmA ke azreyas ke parihAra-nivRtti se abhijJa hote haiM-jAnate haiM / lobhamaya parigraha se atIta hote haiM / vItarAga hote haiM / athavA vItarAga na hone para bhI jo kucha prApta hai usameM parituSTa hote haiM / athavA ve lobha ko lAMgha cuke haiM / ataH saMtoSayukta haiM / aise mahApuruSa, asat anuSThAna-azubha AcaraNa se ApAdita-niSpanna pApayukta karma nahIM karate / kahIM 'lobhabhayAdatItA:'-aisA pATha prApta hotA hai / yahAM 'lobhasya bhayazca-yaha vigraha hotA hai / samAhAra meM dvandva samAsa hotA hai / ata: yahAM dvandva samAsa hai / athavA "lobhAd bhayaM" aisA vigraha bhI saMbhAvita hai / isakA abhiprAya yaha hai ki mahApuruSa lobha se atIta hote haiM / ve saMtoSI hote haiM / isa prakAra artha karane se punaruktattA kI AzaMkA nahIM rahatI kyoMki lobha ke atIta se-lobha kA ullaMghana karanA kahakara usakA pratiSedhAniSedha pakSa prakaTa kiyA gayA hai tathA saMtoSI kaha kara usakA vidhyaMza-vidhipakSa upasthita kiyA gayA hai / arthAt lobhAtIta ke grahaNa se yahAM samagra lobhoM kA abhAva batalAyA gayA hai tathA saMtoSI kahakara vItarAgatva ke na hone para bhI utkaTa-lobha kA na honA pratipAdita kiyA gayA hai / sUtrakAra lobha kA abhAva nirUpita karate hue anya kaSAyoM se lobha kA prAdhAnya prakaTa karate haiM / isakA sAra yaha hai ki jo puruSa lobhAtIta ho jAte haiM ve nisandeha pApa nahIM karate / te tIya uppannamaNAgayAiM, logassa jANaMti tahAgayAiM / NetAro annesi aNannaNeyA, buddhA hute aMtakaDA bhavaMti // 16 // chAyA - te'tItotpannAnAgatAni lokassa jAnanti tathAgatAni / / netAro'nyeSAmananyaneyAH, buddhAzcate'ntakarA bhavanti // anuvAda - ve vItarAga-rAga dveSa vijetA mahApuruSa prANiyoM ke atIta, vartamAna aura anAgata-tInoM kAloM ke vRtAntoM ko yathAvat rUpa meM jAnate haiM / ve anya jIvoM ke netA-mArgadarzaka haiM kintu unakA koI netA nahIM hai / ve svayaM buddha haiM / ve buddha-svayaMbuddha, saMsAra ke AvAgamana kA aMta karate haiM / TIkA - ye ca lobhAtItAste kimbhUtA bhavanti ityAha-'te' vItarAgA alpakaSAyA vA 'lokassa' paJcAstikAyAtmakasya prANilokasya vA'tItAni-anya janmAcaritAni utpannAni-vartamAnAvasthAyIni anAgatAnica bhavAntarabhAvIni sukhadu:khAdIni 'tathAgatAni' yathaiva sthitAni tathaiva avitathaM jAnanti, na vibhaGgajJAnina iva viparItaM pazyanti, yathAhyAgamaH "aNagAre NaM bhaMte ! mAI micchAdiTThI rAyagihe Nayare samohae vANArasIe nayarIe rUvAI jANai pAsai ?, jAva se se daMsaNe vivajjAse bhavatI" chAyA - anagAro bhadanta ! mAyI mithyAdRSTiH rAjagRhe nagare samavahataH vArANasyAM nagaryA rUpANi jAnAti pazyati ? yAvatsa tasya darzanaviparyAsobhavati / 521 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram tyAdi, te cAtItAnAgata vartamAnajJAnina: pratyakSajAninazcaturdazapUrvavido vA parokSa jJAninaH' anyeSAM 'saMsArottitIrSUNAM bhavyArnA mokSaM prati netAraH sadupadezaM vA pratyupadeSTAro bhavanti, na ca te svayambuddhatvAdanyena nIyante ( dhavantaH kriya) nta ityananyaneyAH, hitAhitaprAptiparihAraM prati nAnyasteSAM netA vidyataiti bhAvaH / te ca 'buddhAH 'svayaMbuddhAstIrthakaragaNadharAdayaH, huzabdazcazabdArthe vizeSaNe vA tathA ca pradarzita eva, te ca bhavAntakarAH saMsAropAdAnabhUtasya vA karmaNo'ntakarA bhavantIti // 16 // yAvadadyApi bhavAntaM na kurvanti tAvatpratiSedhyamaMza darzayitumAha TIkArtha - jo mahApuruSa lobha se atIta haiM ve kisa prakAra ke hote haiM sUtrakAra yaha prakaTa karate haiMve vItarAga hote haiM athavA alpa kaSAya-atinyUna kaSAya yukta hote haiN| ve paMcAstikAyAtmaka loka ke prANiyoM pUrva janma ke, vartamAna ke evaM bhaviSya ke sukhoM evaM duHkhoM ko yathAvasthita rUpa meM-jyoM ke tyoM satya - satya jAnate haiM / vibhaMga jJAnI kI jyoM viparIta rUpa meM nahIM dekhte| Agama meM kahA hai- bhaMte! mAyAyukta mithyA dRSTi aNagAra-gRha tyAgI puruSa rAjagRha nagara meM avasthita hotA huA, kyA vArANasI nagarI ke rUpoM ko mUrta padArthoM ko jAnatA hai yA dekhatA hai ? uttara meM kahA jAtA hai ki dekhatA to hai kiMtu kucha viparyAsa ke sAtha dekhatA hai ityAdi / kintu atIta, anAgata aura vartamAna ke vettA, pratyakSa jJAnI, kevala jJAnI tathA caturdaza pUrvadhara parokSa jJAnI saMsAra ko pAra karane ke icchuka bhavya jIvoM ko mokSa kI ora le jAte haiM / unheM sadupadeza dete haiM / ve svayaM buddha hote haiM / isaliye kisI anya dvArA unheM tattvAvabodha nahIM karAyA jAtA / arthAt anya kisI ke dvArA unheM mArgadarzana nahIM diyA jAtA / hita kI prApti aura ahita kI nivRtti ke saMdarbha meM koI dUsarA unakA netA-mArgadarzaka nahIM hotA / ve svayaM buddha tIrthaMkara, gaNadhara Adi bhava kA saMsAra ke upAdAna kAraNa rUpa karmoM kA anta - nAza karane vAle hote haiN| yahAM 'hu' zabda 'ca' zabda ke artha meM yA vizeSaNa ke artha meM AyA hai jo pahale batAyA jA cukA hai I jaba taka ve mahApuruSa bhava kA aMta nahIM karate mokSa prApta nahIM karate taba taka ve unheM jo nahIM karanA cAhiye, usakA digdarzana karAne hetu sUtrakAra kahate haiM / te va kuvvaMti Na kAravaMti, bhUtAhisaMkAi durguchamANA / sayA jatA vippaNamaMti dhIrA, viNNatti (NNAya) dhIrA ya havaMtiege // 17 // chAyA - naiva kurvanti na kArayanti, bhUtAbhizaGkayA jugupsamAnAH / sadAyatAH vipraNamanti dhIrAH, vijJaptidhIrAzca bhavantyeke // anuvAda - prANiyoM kI hiMsA se ghRNA karane vAle tIrthaMkara evaM gaNadhara Adi mahApuruSa na svayaM hiMsA Adi karate haiM aura na auroM dvArA karavAte haiN| vijJapti dhIra - prajJAzIla evaM Atma parAkramI - saMyama pAlana meM samudyata ve asad anuSThAna se nivRttarahatehue saMyama kA anuzIlana karate haiN| jabaki anya darzanavAdI mAtra jJAna se hI apane Apako parAkramI siddha karane kA pradarzana karate haiM, karma dvArA nahIM / TIkA - 'te' pratyakSajJAninaH parokSajJAnino vA viditavedyAH sAvadyamanuSThAnaM bhUtopamardAbhizaGkayA pApaM karma jugupsamAnAH santo na svataH kurvanti, nApyanyena kArayanti, kurvantamapyaparaM nAnumanyante / tathA svato na mRSAvAdaM jalpanti nAnyena jalpayanti nApyaparaM jalpantamanujAnanti evamanyAnyapi mahAvratAnyAyojyAnIti / tadevaM 'sadA' sarvakAlaM 522 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____zrI samavasaraNAdhyayanaM 'yatAH' saMyatA pApAnuSThAnAnnivRttA vividhaMsaMyamAnuSThAnaM prati 'praNamanti' prahvIbhavanti / ke te ?-'dhIrA' mahApuruSA iti / tathaike kecana heyopAdeyaM vijJAyApizabdAtsamyakparijJAya tadeva ni:zaGkaM yajjinaiH praveditamityevaMkRta nizcayAH karmaNi vidArayitavye vIrA bhavanti, yadivA parISahopasargAnIkavijayAdvIrA iti pAThAntaraM vA 'viNNattivIrA ya bhavanti ege' 'eke' ke cana gurukarmANo'lpasattvAH vijJapti:-jJAnaM, tanmAtreNaiva vIrA nAnuSThAnena, na ca jJAnAdevAbhilaSitArthAvAptirUpajAyate, tathAhi --- "adhItya zAstrANi bhavanti mUrkhA, yastu kriyAvAna puruSa vidvAna / saM cintyatAmauSadhamAturaM hi, na jJAnamAtreNa karotyarogam // 1 // " // 17 // TIkArtha - jo pApapUrNa kRtyoM se ghRNA karate haiM tathA jJeya padArthoM ko jAnate haiM, ve pratyakSa dRSTA tathA parokSa dRSTA puruSa prANiyoM ke upamardana-hiMsA kI zaMkA se-bhaya se na svayaM pApAcaraNa karate haiM, na anyoM se karavAte haiM aura na pApacaraNa meM udyata janoM kA anumodana hI karate haiM / ve na svayaM mRSAvAda-asatya bhASaNa karate haiM, na auroM se vaisA karavAte haiM / tathA na vaisA karane vAloM kA anumodana hI karate haiM / isI prakAra anyAnya mahAvratoM meM bhI isI krama ko jor3anA cAhiye / ve isa prakAra sarvadA saMyata-pApanuSThAna se nivRtta rahate hue vividha rUpa meM dharmArAdhanAmUlaka upakramoM meM lIna rahate haiM / ve kauna haiM ? isa prazna kA samAdhAna karate hue kahate haiMve dhIra-dhairyazIla mahApuruSa haiM tathA kaI aise satpuruSa haiM jo heya-tyAgane yogya tathA upAdeya-grahaNa karane yogya vastu ko jAnakara-yahAM prayukta api zabda ke saMketAnusAra samyaka parijJAta kara, jo tIrthaMkaroM ne pratipAdita kiyA hai, vahIM ni:zaMka-zaMkA vivarjita mokSa mArga hai, yaha nizcaya kara karmoM ko vidIrNa karane meM-naSTa karane meM parAkramazIla hotehaiM athavA parISahoM aura upasargoM ko jIta lete haiM / isa prakAra ve vIra-zauryazAlI haiM / yahAM 'viNNatti vIrA ya bhavaMtiege' aisA pATha bhI prApta hotA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki koI guru karmA-bhArI karma yukta alpaparAkramayukta jIva vijJaptimAtra se-jJAna mAtra se apane Apa ko vIra kahate haiM / anuSThAna yA AcaraNa se nahIM kintu mAtra jJAna se abhipsita prayojana kI upalabdhi nahIM hotI / ataeva kahA hai-zAstroM kA adhyayana karake bhI kaI loga mUrkha-vivekazUnya raha jAte haiM / vAstava meM vidvAn vahI hai jo zAstroM meM batAI gaI kriyA yA AcAra kA anuSThAnaanusaraNa karatA hai kyoMki auSadhi kA samyak cintana karane mAtra se rugNatA nivRtta nahIM ho jAtI-miTa nahIM jAtI / Dahare ya pANe vuDDhe ya pANe, te Attao pAsai savvaloe / uvvehatI logamiNaM mahaMtaM, buddhe'pamattesu parivvaejA // 18 // chAyA - daharAzca prANAH vRddhAzca prANA stAnAtmavat pazyati sarvaloke / utprekSate lokamimaM mahAntaM buddho'pramatteSu parivrajet / anuvAda - isa saMsAra meM choTI choTI kAyAvAle prANI haiM aura bar3I bar3I kAyA ke prANI bhI haiM / ina sabhI ko apane sadRza jAnakara buddha-tatva dRSTA puruSa saMyama paripAlaka sAdhuoM kI sannidhi meM pravrajyA svIkAra kare / ___TIkA - kAni punastAni bhUtAni ? yacchaGkayA''rambhaMjugupsanti santa ityetadAzaGkayAha-ye kecana 'Dahare' ni laghavaH kunthvAdayaH sUkSmA vA, te sarve'pi prANA:-prANinaH ye ca vRddhAH-bAdarazarIriNastAnsarvAnapyAtmatulyAn (523) Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram Atmavatpazyati sarvasminnapi loke yAvatpramANaM mama tAvadeva kunthorapi, yathA vA mama duHkhamanabhimatamevaM sarvalokasyApi sarveSAmaNi prANinAM duHkhamutpadyate duHkhAtodvijanti tathA cAgamaH-"puDhavikAe NaM bhaMte ! akkaMte samANe kerisayaM veyaNaM veei !" ityAdyAH sUtrAlApakAH, iti matvA te'pi nAkramitavyA na saMghaTTanIyAH, ityeva yaH pazyati sa pazyati / tathA lokamimaM mahAntamutprekSate, SaDjIva sUkSmabAdarabhedairAkuntvAlamahAntaM, yadivA'nAdyanidhanatvAnmahAn lokaH, tathAhi-bhavyA api kecana sarveNApi kAlena na setsyantIti, yadyapi dravyataH SaDdravyAtmakatvAt kSetratazcaturdazarajjupramANatayA sAvadhiko lokastathApi kAlato bhAvatazcAnAdyanidhanatvAtparyAyANAM jAnantatvAnmahAn lokastumatprekSata iti / evaM ca lokamutprekSamANo buddhaH avagatatattvaH sarvANi prANisthAnAnyazAzvatAni, tathA nAtrApasade saMsAre sukhalezo'pyastItyevaM manyamAnaH 'apramatteSu' saMyamAnuSThAyiSu yatiSu madhye tathAbhUta eva pariH -samantAdbrajet parivrajet yadivAbuddhaH san 'pramatteSu' gRhastheSu apramattaH san saMyamAnuSThAne privrjediti||18|| ___TIkArtha - ve bhUta-prANI kauna haiM ? jinakI hiMsA kI AzaMkA se sAdhu Arambha samArambha nahIM krte| yaha zaMkA upasthita karate hue sUtrakAra kahate haiM-laghukAya yukta kunthu Adi evaM jo anya sUkSma jantu haiM ve sabhI prANoM ko dhAraNa karate haiM, jo bAdara zarIra yukta haiM ve bhI prANadhArI haiM tattvadRSTA puruSa una sabako apane saddaza mAnate haiM / ve aisA samajhate haiM ki samagra loka meM merA jIva yAvat pramANa hai-jitanA parimita hai, pramANayukta hai kunthu Adi anyAnya prANiyoM ke jIva bhI utane hI haiM / jisa prakAra mujhe duHkha hotA hai, usI taraha anya prANiyoM ko bhI duHkha hotA hai / duHkha se ve udvejita-pIr3ita hote haiM / ataeva Agama meM kahA hai-bhaMte ! pRthvIkAyika jIva AkrAnta hokara-duHkha se utpIr3ita hokara kisa prakAra kI vedanA anubhava karatA hai (saMkSepa meM yahI uttara hai ki hamArI taraha hI vaha dInatApUrvaka vedanA anubhava karatA hai) / ityAdi sUtroM ke AlApaka-kathanoM ko mAnatehue kisI bhI jIva para AkramaNa-hiMsaka upakrama nahIM karanA cAhiye / jo aisA dekhatA hai-samajhatA hai, vahI vAstava meM dekhatA hai satyadarzI hai| tattvadRSTA isa loka kI mahAnatA-vizAlatA ko jAnatA hai / yaha loka chaH prakAra ke sUkSma bAdara bhedayukta jIvoM se paripUrNa hone ke kAraNa mahAna-vizAla hai athavA anAdi anidhana-ananta hone ke kAraNa mahAna hai kyoMki kaI bhavya prANI saba kAloM meM siddhattva nahIM pAte / dravya dRSTi se yaha loka SaDadravyAtmaka hai| kSetra kI dRSTi se caturdazarajju parimita hai| yoM vaha sAvadhika-avadhi yA sImA sahita hai kintu kAla tathA bhAva kI apekSA se yaha anAdi evaM ananta hai / paryAyoM kI apekSA se yaha ananta hai / ataH yaha mahAna hai / tattvadRSTA ise isa rUpa meM dekhate haiM / loka kA isa prakAra utprekSaNa karatA huA-dekhatA huA tattvajJapurupa sabhI prANiyoM ke sthAna azAzvata-anitya hai / isa apasada-duHkhapUrNa saMsAra meM sukha kA aMza mAtra bhI nahIM hai yoM mAnatA huA-anubhava karatA huA saMyama paripAlaka sAdhuoM ke madhya-unake sAnnidhya meM jAkara parivrajyA svIkAra kare athavA vaha pramatta-gRhastha meM apramatta rahatA huA saMyama ke anuSThAna meM saMlagna rhe| je Ayao parao vAvi NaccA, alamappaNo hoti alaM paresiM / taM joibhUtaM ca sayAvasejA, je pAukujjA aNuvIti dhammaM // 19 // chAyA - ya AtmanaH paratovA'pi jJAtvA'lamAtmanobhavatyalaM pareSAm / taM jyotirbhUtazca sadA vased ye prAduSkuryyaranuvicintya dharmam // anuvAda - jo apane dvArA yA anya ke dvArA dharma ko parijJAta kara usakA upadeza karatA hai, vaha apanI tathA anya kI rakSA karane meM, asat se bacAne meM samartha hai / jo anuvicintana kara-punaH punaH ciMtana vimarza 524) Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM kara dharma ko abhivyakta karatA hai, usa jyotirmaya - sadjJAna ke prakAzapuMja muni ke sAnnidhya meM sadaiva nivAsa karanA cAhiye / TIkA kicca- 'yaH' svayaM sarvajJa Atmanastrailokyodara vivaravarti padArtha darzI yathA'vasthitaM lokaM jJAtvA tathA yazca gaNadharAdikaH 'parata:' tIrthaMkarAderjIvAdIn padArthAn viditvA parebhya upadizati sa evaMbhUto heyopAdeyavedI 'AtmanastrAtumalaM' AtmAnaM saMsArAvaTAtpAlayituM samartho bhavati, tathA pareSAM ca sadupadezadAnatastrAtA jAyate, 'taM' sarvajJaM svata eva sarvavedinaM tIrthaMkarAdikaM paratovedinaM ca gaNadharAdikaM 'jyotirbhUtaM' padArthaprakAzatayA candrAdityapradIpakalpamAtmahitamicchan saMsAraduHkhodvignaH kRtArthamAtmAnaM bhAvayan 'satatam' anavaratam 'Avaset' seveta, gurvantika eva yAvajjIvaM vaset, tathA coktam " nANasya hoi bhAgI thirayarao daMsaNe caritte ya / dhannA AvakahAe gurukulavAsaM Na muMcati // 9 // " chAyA - jJAnasyabhavati bhAgI sthirataro darzana cAritre ca / dhanyA yAvatkathaM gurukulavAsaM na muJcanti // 1 // ka evaM kuryuH ? iti darzayati-ye karmapariNatimanuvicintya "mANussakhetta jAi" ityAdinA durlabhAM casaddharmAvAptiM saddharmaM vA zrutacAritrAkhyaM kSAntyAdidazavidhasAdhudharmaM zrAvakadharmaM vA 'anuvicintya' paryAlocya jJAtvA vA tameva dharmaM yathoktAnuSThAnataH 'prAduSkuryuH' prakaTayeyu te gurukulavAsaM yAvajjIvamAsevanta iti, yadivA ye jyotirbhUtamAcAryaM satatamAsevanti ta evAgamajJA dharmamanuvicintya 'lokaM' paJcAstikAyAtmakaM caturdazarajvAtmakaM vA prAduSkuryuriti kriyA // 19 // -- TIkArtha jo svayaM sarvajJa haiM, gaNadhara Adi padAdhiSThita haiM, ve trailokya meM vidyamAna samagra padArthoM ko jisa rUpa meM ve avasthita haiM vaise svayaM jAnakara athavA tIrthaMkara Adi se padArthoM ko avagata kara dUsaroM ko upadeza karate haiM, ve heya, upAdeya vettA saMsAra rUpIgahana vana apanA tathA sadupadeza dvArA auroM kA trANa karane sakSama hote haiN| ve svayaM samagra padArthoM ke jJAtA tIrthaMkara Adi tathA anya se padArthoM ko jJAta karane vAle gaNadhara Adi jyotirmaya mahApuruSa haiN| ve padArthoM ke prakAzaka- tadviSayaka jJAna ke udbhASaka hone ke kAraNa candra tathA sUrya evaM dIpaka ke saddaza haiN| ataH Atmahitecchu, saMsAra ke duHkhoM se udvigna apane ko kRtArtha - dhanya anubhava karatA huA unake sAnnidhya meM nirantara AvAsa kare arthAt guru kI sannidhi meM hI jIvana paryanta rahe / kahA gayA hai - jo gurukula meM nivAsa karatA hai vaha jJAna kA bhAgI adhikArI hotA hai| darzana aura cAritra meM sthiratara-atyadhika dRr3ha hotA hai / isaliye ve puruSa dhanya haiM jo yAvajjIvana gurukulavAsa kA tyAga nahIM krte| kauna aisA kare ? isa prazna kA spaSTIkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM- jo jIva karmoM kI pariNati pariNAma yA phala kA anucintana kara tathA mAnava jIvana, AryakSetra, uttama jAti tathA zrutacAritramUlaka kSAMti Adi se yukta dazavidha sAdhu dharma tathA zrAvaka dharma kA anucintana-paryAlocana karausakA yathAvidhi anuSThAna - paripAlana karate hue auroM ke samakSa use prakaTa karate haiM - batAte haiM, ve puruSa yAvajjIvana gurukula kA Asevana karate haiM / athavA jo jyotirmaya-prakAzapuMja AcArya kI sevA meM sadA rahate haiM ve hI AgamavettA puruSa dharma kA anuvicintana kara paMcAstikAyAtmaka caturdazarajju parimita isa loka kA auroM ko jJAna karAte haiM / attANa jo jANati jo ya logaM, gaI ca jo jANai NAgaiMca / jo sAsayaM jANa asAsayaM ca, jAtiM (ca) maraNaM ca jaNovavAyaM // 20 // 525 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram aho'vi sattANa viuTTaNaM ca, jo AsavaM jANati saMvaraM ca / dukkhaM ca jo jANati nijjaraM ca, so bhAsiumarihai kiriyavAdaM // 21 // chAyA AtmAnaM yo jAnAti yazca lokaM gatiM yo jAnAtyanAgatiJca / yaH zAzvataM jAnAtyazAzvataJca, jAtiJca maraNaJca janopapAtam // 20 // - adho'pi sattvAnAM vikuTTanAJca ya AsravaM jAnAtisaMvaraJca / duHkhaJca yo jAnAti nirjarAJca, sabhASitumarhati kriyAvAdam // 21 // anuvAda jo AtmA ko jAnatA hai| loka-loka ke svarUpa evaM lokAntaravartI padArthoM ko jAnatA hai, jo zAzvata - mokSa, azAzvata - saMsAra ko jAnatA hai, jo janma mRtyu tathA gati evaM Agati - vibhinna gatiyoM meM AvAgamana ko jAnatA hai / adhogati meM narakAdi meM prANiyoM ke vi kuTTaNa - pIr3AoM, aura yAtanAoM ko jAnatA hai, jo Azrava saMvara duHkha evaM nirjarA ko jAnatA hai, vahI yathArthataH kriyAvAda kA nirUpaNa kara sakatA hai / TIkA - kiMcAnyat- yo hyAtmAnaM paralokayAyinaM zarIrAdvyatiriktaM sukhaduHkhAdhAraM jAnAti yazcAtmahiteSu pravartate sa AtmajJo bhavati / yena cAtmA yathAvasthitasvarUpo'haMpratyayagrAhyo nirjJAto bhavati tenaivAyaM sarvo'pi lokaH pravRttinivRttirUpo vidito bhavati, sa eva cAtmajJo'stItyAdikriyAvAdaM bhASitumarhatIti dvitIyavRttasyAnte kriyA / yazca 'lokaM' carAcaraM vaizAkhasthAnastha kaTisthakarayugmapuruSAkAraM cazabdAdalokaM cAnantAkAzAstikAyamAtraM jAnAti, yazca jIvAnAm ' Agatim ' AgamanaM kutaH samAgatA nArakAstiryaJco manuSyA devAH ? kairvA karmabhirnArikAditvenotpadyante ? evaM yo jAnAti, tathA 'anAgatiM ca' anAgamanaM ca kutra gatAnAM nAgamanaM bhavati ? cakArAttadgamanopAyaM ca samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaM yo jAnAti, tatrAnAgatiH - siddhirazeSakarmacyutirUpA lokAgrAkAzadezasthAnarUpA, vA grAhyA sA ca sAdiraparyavasAnA / yazca 'zAzvataM ' nityaM sarvavastujJAtaM dravyAstikanayAzrayAd 'azAzvataM ' vA'nityaM pratikSaNa vinAzarUpaM paryAyanayAzrayaNAt cakArAnnityAnityaM cobhayAkAraM sarvamapi vastujAtaM yo jAnAti, tathA hyagamaH " NeraiyA davvaTTayAe sAsayA bhAva TThayAe asAsayA " chAyA - nairayikA dravyArthatayAzAzvatA bhAvArthatayA azAzvatAH / evamanye'pi tiryagAdayo draSTavyAH / athavA nirvANaMzAzvataM saMsAra:- azAzvatastadgatAnAM saMsAriNAM svakRtakarmavazagAnAmitazcetazca gamanAditi / tathA 'jAtim' utpattiM nArakatiryaJcamanuSyAmarajanmalakSaNAM 'maraNaM ca' AyuSkakSayalakSaNaM, tathA jAyanta iti janAH-sattvAsteSAmupapAtaM yo jAnAti, sa ca nArakadevayorbhavatIti, atraca janmacintAyAmasumatAmutpattisthAnaM yonirbhaNanIyA, sA ca sacitA'cittA mizrA ca tathA zItA uSNA mizrA ca tathA saMvRtA vivRttA mizrA cetyevaM saptaviMzatividheti / maraNaM - punastiryaGmanuSyayoH, cyavanaM jyotiSkavaimAnikAnAm udvartanA-bhavanapativyantaranArakANAmiti // 20 // kiJca sattvAnAM svakRtakarmaphalabhujAmadhastAnnArakAdau duSkRtakarmakAriNAM vividhAM virupAM vA kuTTanAMjAtijarAmaraNarogazokakRtAM zarIrapIr3AM, cazabdAttadabhAvopAyaM yo jAnAti, idamuktaM bhavati - sarvArthasiddhAdArato'ghaH - saptamIM narakabhuvaM yAvadasumantaH svakarmANo vivartante, tatrApi ye gurutara karmANaste'pratiSThAna narakayAyino bhavantItyevaM yo jAnIte / tathA AzravatyaSTaprakAraM karma yena sa AzravaH sa ca prANAtipAtarUpo rAgadveSarUpo vA mithyAdarzanAdiko vedi taM tathA 'saMvaram' AzravanirodharUpaM yAvadazeSayoganirodhasvabhAvaM - cakArAtpuNyapApe ca yo jAnIte tathA 526 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citA zrI samavasaraNAdhyayanaM / 'du:khama' asAtodayarUpaM tatkAraNaM ca yo jAnAti 'sukhaM' ca tadviparyayabhUtaM yo jAnAti, tapasA yo nirjarAM ca idamuktaM bhavati-yaH karmabandhahetUn tadviparyAsahetUMzca tulyatayA jAnAti tathAhi - "yathA prakArA yAvantaH, saMsArAvezahetavaH / tAvantastadviparyAsA, nirvANAveza hetavaH // 1 // " sa eva paramArthato 'bhASituM vaktumarhati, kiM tad ? ityAha-kriyAvAdam, asti jIvo'sti puNyamasti pApamasti ca pUrvAcaritasya karmaNaH phalamityevaMrUpaM vAdamiti / tathAhi-jIvAjIvAstravasaMvarabandhapuNyapApanirjarA mokSarUpA navApi padArthAH zlokadvayenopAttAH, tatra ya AtmAnaM jAnAtItyanena jIvapadArthaH, loka mityanenA jIvapadArthaH tathA gatyanAgatiH zAzvatetyAdinA'nayoreva svabhAvopadarzanaM kRtaM, tathA''zravasaMvarau svarUpeNaivopAttau duHkhamityanena tu bandhapuNyapApAni gRhItAniM, tadavinAbhAvitvAduHkhasya, nirjarAyAstu svAbhidhAne naivApAdAnaM, tatphalabhUtasya ca mokSasyopAdAna draSTavyamiti, tadevametAvanta eva padArthAstadabhyupagamena cAstItyAdikaH kriyAvAdo'bhyupagato bhavatIti, ni 'jAnAti' abhyapagacchati sa paramArthataH kriyAvAdaM jAnAti / nana cAparadarzanokta padArthaparijJAnena samyagvAditvaM / kasmAnnAbhyupagamyate ? taduktapadArthanAmevAghaTamAnatvAt, tathAhi-naiyAyikadarzanena tAvatpramANaprameyasaMzaya prayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAda jalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAti nigrahasthAnAnItyete SoDaza padArthA abhihitAH, tatra heyopAdeya (nivRtti) pravRttirUpatayA yena padArthaparicchitti, kriyate tatpramIyate'neneti pramANaM, tacca pratyakSAnumAnopamAnazAbdabhedAccaturkI,tatrendriyArthasaMnikarpotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSaM, tadevendriyArthayoryaH saMbandhastasmAttadutpannaM, nAbhivyaktaM jJAnaM, na sukhAdikam, avyapadezyamiti vyadezyatvezAbdaprApte; avyabhicArItAddhidvicandra jJAnavat vyabhicaratIti, vyavasAyAtmakamiti nizcayAtmakaM pratyakSaM, tatrAsya pratyakSatA na budhya (yujya) te, tathAhiyatrAtmA'rthagrahaNaM prati sAkSAvyApriyate tadeva pratyakSaM, taccAvadhimanaHparyAyakevalAtmakam, etaccAparopAdhidvAreNa / pravRtteranumAnavatparokSamiti, upacArapratyakSaM tu syAt, na copacArastattvacintAyAM vyApriyata iti / anumAnamapi pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTamiti tridhA, tatra kAraNAtkAryAnumAnaM pUrvavat kAryAtkAraNAnumAnaM zeSavat sAmAnyatodRSTaM tu cUtamekaM vikasitaM dRSTvA puSpitAzcutA jagatItiyadivA devadattAdau gatipUrvikAM sthAnAt sthAnAntarAvAptiM dRSTvA''ditye'pi gatyanumAnamiti, tatrApyanyathAnupapattireva gamikA, na kAraNAdikaM, tayA binA kAraNasya kArya prati vyabhicArAt, yatra tu sA vidyate tatra kAryakAraNAdivyatirekeNApi gamyagamakabhAvau dRSTaH, tadyathA-bhaviSyati zakaTodayaH kRttikAdarzanAditi, taduktam - "anyathA'nupapannatvaM, yatra tatra trayeNa kim ? / nAnyathA'nupannatvaM, yatra yatra trayeNa kim ? // 1 // " apica-pratyakSasyAprAmANye tatpUrvakasyAnumAnasyA prAmANyamiti / prasiddhasAdhAtsAdhyasAdhanamupamAnaM, yathA gaurgavayastathA, atra ca saJjAsaJjisambandhapratipattirUpamAnArthaH atrApi siddhAyAmanyathA'nupapattAvanumAnalakSaNatvena tatraivAntarbhAvAtpRthakpramANatva manupapannameva, atha nAstyanupapattistato vyabhicArAdapramANatopamAnasya / zAbdamapi na sarvaM pramANaM, kiM tarhi ? AptapraNItasyaivAgamasya prAmANyaM, na cAhadvayAtirekeNAparasyAptatA yuktiyukteti, etaccAnyatra nirloThitamiti / kiJca-sarvamapyetatpramANamAtmano jJAnaM jJAnaM cAtmano guNaH (guNazca) pRthakpadArthatA''patteH, atha prameyagrahaNenendriyArthatayA te'pyAzritA, satyamAzritAH, na tu yuktiyuktAH, tathAhi-dravyavyatirekeNa teSAmabhAvAt tadgrahaNe ca teSAmapi grahaNaM siddhameveti na yuktaM pRthagupAdAnam / prameyaM tvAtmazarIrendriyArthabuddhimanaH-pravRttidoSapretyabhAvaphala duHkhApavargAH, tatrAtmA sarvasya draSTopabhoktA ce (sa ce) cchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnumeyaH, sa ca jIvapadArthatayA gRhIta evasyAbhiriti, zarIraM tu tasya bhogAyatanaM, bhogAyatananAnIndriyANi bhoktavyA indriyArthAH, etadapi zarIrAdikaM jIvAjIvagrahaNenoktamasmAbhiriti / upabhogo buddhirityetacca jJAnavizeSaH, sa ca jIvaguNatayA jIvopAdAna tayo 527 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram (neno) pAtta eva / sarvaviSayamanta:karaNaM yugapajjJAnAnutpattiliGgaM manaH, tadapi dravyamanaH paugalikamajIvagrahaNena gRhItaM, bhAvamanastvAtmaguNatvAjjIvagrahaNeneti |aatmnHsukhduHkhsNvednaanaaN nirvartanakAraNaM pravRttiH,sApi pRthakpadArthatayA nAbhyupagantuM yuktA, tathAhi-pravRttirityAtmecchA, sA cAtmaguNa eva, AtmA'bhiprAyatayA jJAnavizeSatvAd, AtmAnaM dUSayatIti doSaH, tadyathA-asyAtmano nedaMzarIramapUrvam,anAditvAdasya, nApyanuttaram, anantatvAtsantateriti, (zarIre'pUrvatayA sAntatayA vA) yo'yamAtmano'dhyavasAyaH sa doSo, rAgadveSamohAdiko vA doSaH, ayamapi doSo jIvAbhiprAyatayA tadantarbhAvIti na pRthagvAcyaH / pretyabhAvaH-paralokasadbhAvo'yamapi sasAdhano jIvAjIvagrahaNenopAttaH, phalamapisukhaduHkhopabhogAtmakaM, tadapi jIvaguNa evAntarbhavatIti na pRthagupadeSTavyamiti, duHkhamityetadapi vividhabAdhana yogarUpamiti na phalAdatiricyate, janmamaraNaprabandhocchedarUpatayA sarvaduHkhaprahANalakSaNo mokSaH, sa cAsmAbhirUpAtta eveti / kimityanavadhAraNAtmakaH pratyayaH saMzayaH, asAvapi nirNayajJAnavadAtmaguNa eveti, yena prayuktaH, pravartatte tatprayojanaM, tadapIcchAvizeSa tvAdAtmaguNa eva,avipratipattiviSayApanno'rtho dRSTAntaH,asAvapijIvAjIvayoranyataraHna caitAvatA'sya pRthakpadArthatA yuktA, atiprasaMgAd, avayavagrahaNena ca tasyottaratra grahaNAditi / siddhAntazcaturvidhaH tadyathA - sarvatantrAviruddhastantre'dhikato'rthaH sarvataMtrasiddhAntaH ! yathA sparzanAdInIndriyANi sparzAdaya indriyArthAH pramANaiH prameyasya grahaNamiti !, samAnatantrasiddhaH parata-trA siddhaH pratitantrasiddhAnto yathA sAGkhayAnAM nAsata AtmalAbho na ca sataH sarvathA vinAza iti, tathA coktam-"nAsato jAyate bhAvo, nAbhAvo jAyate sataH" iti2, yatsiddhAvanyasyArthasyAnuSaGgeNa siddhiHso'dhikaraNasiddhAntaH3, yathendriyavyatirikto jJAtA''tmA'sti darzanasparzanAbhyAmekArtha grahaNAditi,tatrAnuSaGgiNo'rthA 1, indriyanAnAtvaM 2 niyataviSayANIndriyANi 3 svaviSayagrahaNaliGgAni ca 4 jJAturjJAnasAdhanAni 5 sparzAdiguNavyatiriktaM dravyaM 6 guNAdhikaraNa 7 maniyata viSayAzcetanAH 8 iti, pUrvArtha siddhAvete'rthAH sidhyanti, naitairvinA pUrvArthaH saMbhavatIti 3, aparIkSitArthAbhyupagamAttadvizeSaparIkSaNamabhyupagamasiddhAntaH 4, tadyathA, kiM zabda iti vicAre kazcidAha-astu dravyaM zabdaH, sa tu kiM nityo'thAnityaH ?, ityevaM vicAraH sa cAyaM caturvidho'pi siddhAnto na jJAnavizeSAdatiricyate, jJAna vizeSasyAtmaguNatvAdguNasya ca guNigrahaNena grahaNAd na pRthagupAdAnamiti 4 / athAvayavAH-pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAni, tatra sAdhyanirdezaH pratijJA, yathA nityaH zabdo'nityo veti, hinotigamayati pratijJAtamarthamiti hetuH, tadyathA-utpattidharmakatvAt, sAdhyasAdharmyavaidharmyabhAvI dRSTAntaH udAharaNaM, yathA ghaTa iti, vaidhyodaahrnnN yadanityaM na bhavati tadutpattimadapi na bhavati yathA''kAzamiti, tathA na tatheti vA pakSadharmopasaMhAra upanayaH, tadyathA-anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavattathA cAyaM, anityatvAbhAve kRtakatvamapi na bhavatyAkAzavat na tathA'mamiti, pratijJAhetvoH punarvacanaM nigamanaM, tasmAdanitya iti, te cAmI paJcApyavayavA yadi zabdamAtraM tataH zabdasya paudgilakatvAtpudgalAnAM cAjIvagrahaNena grahaNAnna pRthagupAdAnaM nyAyyam, atha tajjaM jJAnaM tato jIvaguNatvAt jIvagrahaNenaivopAdAnamiti, jJAna vizeSapadArthatA'bhyupagame ca padArtha bahutvaMsyAd, anekaprakAratvAjjJAna vizeSANAmiti / saMzayAdUrdhvaM bhavitavyatApratyayaH sadarthaparyAlocanAtmakastarkaH yathA bhavitavyamatra sthANunA puruSeNa veta, ayamapi jhana vizeSa eva, na ca jJAnavizeSANA jJAturabhinnAnAM pRthak padArthaparikalpanaM samanujAnatevidvAMsaH / saMzayatarkAbhyAmuttarakAlabhAvI nizcayAtmaka pratyayo nirNayaH, ayamapi prAgvanna jJAnAdatiricyate, kiJca-asya nizcayAtmakatayA pratyakSAdipramANAntarbhAvAnna pRthag nirdezonyAyya iti / tisraH kathA:-vAdo jalpo vitaNDA ceti, tatra pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH, sa ca tatvajJAnArthaM ziSyAcAryayorbhavati, sa eva vijigISuNA sArdhaM chalajAti nigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH, sa eva pratipakSasthApanA hIno vitaNDeti, tatrAsAM tisRNAmapi kathAnAM bheda eva nopapadyate, yatastattvacintAyAM tattvanirNayArthaM vAdo vidheyo, 528) Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM. na chalajalpAdinA tattvAvagamaH kartuM pAryate, chalAdikaM hi paravaJcanArthamupanyasyate, na ca tena tattvAvagatiH iti satyapi bhede naivAsAM padArthatA, yato yadeva paramArthato vastuvRtyAvastvasti tadeva paramArthatayA'bhyupagantuM yuktam, vAdAstu puruSecchAvazena bhavanto'niyatA vartante (tat) na teSAM padArthateti, kiJca-puruSecchAnuvidhAyino vAdAH kukkuTalAvakAdiSvapi pakSapratipakSaparigraheNa bhavantyatasteSAmapi tattva prAptiH syAnnacaitadiSyata iti / asiddhAnaikAntikaviruddhA hetvAbhAsAH, hetuvadAbhAsanta iti hetvAbhAsAH, tatra samyagghetUnAmapi na tattvavyavasthitiH kiM punastadAbhAsAnAM ? tathAhi-iha yanniyataM vastvasti tadeva tattvaM bhaktuimarhati, hetavastu kacidvastuni sAdhye hetavaH kvacidahetava ityaniyatAsta iti / atha chalam' arthavighAto'rthavikalpopapattyeti tatrArtha vizeSe vivakSite'bhihite vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalaM, yathA navakambalo'yaM devadattaH atra ca navaH kambalo'syeti vakturabhiprAyo vigrahe ca vizeSo na samAse, tatrAyaM chalavAdI nava kambalAasyetyetadbhavatA'bhihitamiti kalpayati, na cAyaM tathetyevaM pratiSedhayati, tatra chalamityasadarthAbhidhAnaM, tadyadi chalaMna tarhi tattvaM, tattva cenna tarhi chalaM, paramArtharUpatvAttattvasyeti, tadartha chalaM tattvamityatiriktA vAcoyuktiH / dUSaNAbhAsAstu jAtayaH, tatra samyagdUSaNasyApi na tattvavyavasthitiH, anira tatvAt, aniyatattvaM ca yadevaikasminasamyagdRSaNaM tadevAnyatra dUSaNAbhAsaM, puruSazaktyavekSatvAcca dUSaNadUSaNAmAsavyavasthiteraniyatatvamiti kutaH punardUSaNAbhAsarUpANAM jAtInAm ? avAstavattvAttAsAmiti / vAdakAle vAdI prativAdI vA yena nigRhyate tannigrahasthAnaM, taccavAdino'sAdhanAGgavacanaM prativAdinastaddo (zca tattado) SodbhAvanaM vihAya yadanyadabhidhIyate naiyAyikaistatpralApamAtramiti, tacca pratijJAhAniH, pratijJAntaraM, pratijJAvirodha ityAdikam, etacca vicAryamANaM na nigrahasthAnaM bhavitumarhati, bhavadapi ca puruSasyaivAparAdhaM kartumalaM, na tveta tattvaM bhavitumarhati vaktRguNadoSau hi padArthe'numAne'dhikriyete na tu tattvamiti, tadeva na naiyAyikoktaM tattvaM tattvenAyituM yujyate, tasyoktanItyA sadoSatvAditi // nApi vaizeSikoktaM tattvamiti, tathAhi-dravyaguNakarmasAmAnyavizeSa samavAyAstattvamiti, tatra pRthivyaptejovAyurAkAzaM kAlo digAtmA mana iti nava dravyANi, tadatra pRthityapUtejovAyUnAM pRthagdravyatvamanupapannaM, tathAhi-ta eva paramANavaH prayogavisrasAbhyAM pRthivyAditvena pariNamanto'pi na svakIyaM dravyatvaM tyajanti, na cAvasthAbhedena dravyabhedo yuktaH, atiprasaMgAditi / AkAzakAlayozcAsmAbhirapi dravyatvamabhyupagatameva, dizastvAkAzAvayavabhUtAyA anupapannaM pRthagdravyatvamati prasaMgadoSAdeva, Atmanazca svazarIramAtravyApina upayogalakSaNasyAbhyupagatameva dravyatvamiti, manasazca pudgalavizeSatayA pudgaladravye'ntarbhAva iti (paramANuvat), bhAvamanasazca jIvaguNatvAdAtmanyantarbhAva iti / yadapi tairabhidhIyate, yathA pRthivItvayogAtpRthivIti tadapi svaprakriyAmAtrameva, yato na hi pRthivyAH pRthagbhUtaM pRthivItvamapi yena tadyogAtpRthivI bhaved, apitu sarvamapi yadasti tatsAmAnyavizeSAtmakaM narasiMhAkAramubhayasvabhAvamiti, tathA coktam - "nAnvayaH sa hi bhedatvAnna bhedo'nvayavRttitaH / mRdbhedadvayasaMsargavRttijA (rjA) tyantaraM ghaTaH // 1 // " tathA - "na naraH siMharUpatvAnna siMho nararUpataH / zabdavijJAnakAryANAM, bhedAjjAtyantaraM hi saH // 1 // " ityAdi / atha rUparasagaMdhasparzA rUpidravyavRttervizeSaguNAH, tathA saGkhayAparimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve ityete sAmAnyaguNAH sarvadravyavRttitvAt, tathA buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArA AtmaguNAH, gurutvaM pRthivyudakayovatvaM pRthivyudakAgniSu sneho'mbhasyeva vegAkhyaH saMskAromUrtadravyeSveva AkAzaguNaH zabda iti / 529 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram tatra saGkhyAdayaH sAmAnyaguNA rUpAdivadravyasvabhA (vAbhA) vatvena paropAdhikatvAdguNA eva na bhavanti, athApi syustathApi na guNAnAMpRthaktvavyavasthA, tRtpRthaktvabhAve dravyasvarUpahAneH 'guNaparyAyavadravya' (tattvA. a. 5 sU.) mitikRtvA ato nAntarIyakatayA dravyagrahaNainaiva grahaNaM nyAyyamiti na pRthagbhAvaH / kiJca tasya bhAvastattvamityucyate, bhAvapratyayazca yasya guNasya hi bhAvAd dravye zabdanivezastadabhidhAne 'tvatalA' vityanena bhavati, tatra ghaTo rakta udakasyAhArako jalavAn savaireva ghaTa ucyate, atra ca ghaTasya bhAvo ghaTatvaM raktasya bhAvo raktatvaM AhArakasya bhAva AhArakatvaM jalavato bhAvo jalavattvamityatra ghaTasAmAnyaraktaguNakriyAdravyasaMbandharUpANAM guNAnAM sadbhAvAt dravye pRthubudhnAkAra udakAdyAharaNakSamekuTakAkhye zabdasya ghaTAderabhinivezastatra tvatalau, iha ca raktAkhyaH ko guNo ? yada sadbhAvAt, kataracca tad dravyaM yatra zabdanivezo yena bhAvapratyayaH syAditi ? / kimidAnI raktasya bhAvo raktatvamiti na bhavitavyaM ?, bhavitavyamupacAreNa, tathAhi-rakta ityetadrvyatvenopacarya tasya sAmAnyaM bhAva iti raktatvamiti, na copacArastattvacintAyAmupayujyate, zabdasiddhAveva tasya kRtArthatvAditi / zabdazcAkAzasya guNa eva na bhavati, tasya paudgalikatvAd, AkAzasya cAmUrtatvAditi / zeSaM tu prakriyAmAtraM na saadhnduussnnyornggm| kriyA'pi dravyasamavAyinI guNavatpRthagAzrayituM na yukteti / atha sAmAnyaM, tadvidhA-paramaparaM ca, tatra paraM mahAsattAkhyaM dravyAdipadArthavyApi, tathA coktam-"saditi yato dravyaguNakarmasu sA sattA" aparaM ca dravyatvaguNatvakarmatvAtmakaM, tatra na tAvanmahAsattAyAH pRthakpadArthatA yujyate, yatastasyAM yaH saditi pratyayaH sa kimaparasattAnibandhana uta svata eva ? tat yadyaparasattAnibandhanastatrApyayameva vikalpo'to'navasthA, atha svata eva tatastadvada dravyAdiSvapi svata eva satpratyayo bhaviSyatIti kimaparasattA'jAgalastanakalpayA / vikalpitayA ?, kiJca-dravyAdInAM kiM satAM sattayA satpratyaya utAsatAM ?, tat yadi satAM svata eva satpratyayo bhaviSyati kiM tayA ? asatpakSe tu zazaviSANAdiSvapi sattAyogAtsatpratyaya: syAditi, tathA coktam - "svato'rthAH santu sattAvatsattayA kiM sadAtmanAm ? / asadAtmasu naiSA syAtsarvathA'tiprasaGgataH // 1 // " ityAdi / etadeva dUSaNamaparasAmAnye'pyAyojyaM, tulyayogakSematvAt / kiJca-asmAbhirapi sAmAnyavizeSarUpatvAdvastunaH kathaJcittadiSyata eveti, tasya ca kathaJcittadavyatirekAd dravyagrahaNenaiva grhnnmiti| atha vizeSAH, te cAtyantavyAvRttibuddhi hetutvena parairAzrIyante, tatredaM cintyate-yA teSu vizeSabuddhiH sA nAparavizeSahetukA''zrayitatvA, anavasthAbhayAt, svataH samAzrayaNe ca tadvad dravyAdiSvapi vizeSabuddhiH syAtkiM dravyAdivyatiriktairvizeSairiti ?, dravyAvyatiriktAstu vizeSA asmAbhirapyAzrIyante, sarvasya saamaanyvishessaatmktvaaditi| etattu prakriyAmAtraM, tadyathA-nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH, nityadravyANi ca caturvidhAH paramANavo muktAtmAno muktamanAMsi ca, iti / niyuktikatvAdapakarNayitavyamiti / samavAyastu-ayutasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtAnAM ya iha pratyayahe tuH sa samavAya ityucyate, asAvapi nityazcaikazcAzrIyate, tasya ca nityatvAtsamavAyino'pi nityA Aporan tadanityatve ca tasyApyAnityavApattiH, tadAdhArarUpatvAttasya, tadekatvAcca sarveSAM samavAyinAmekatvApattiH, tasya cAnekatvamiti / kiJca-ayaM samavAyaH saMbandhaH, tasya ca dviSThatvAd yutsiddhtvmev| daNDadaNDinoriva,vIraNAnAM cakaTotpattau tadrUpatayA vinAza:kaTarUpatayotpattiranvayarUpatayA vyavasthAnamiti dugdhadanorivetyevaM vaizeSikamate'pi na samyak padArthAvasthitiriti // sAmprataM sAGghayadarzane tattvanirUpaNaM prakramyate-tatra prakRtyAtmasaMyogAtsRSTirUpajAyate, prakRtizca sattvarajastamasAMsAmyAvasthA tato mahAnmahato'haMkAraHahaGkArAdekAMdazendriyANi paJca tanmAtrANi tanmAtrebhyaH paJca bhUtAnIti, caitanyaM puruSasya svarUpaM, sa cAkartA nirguNo bhokteti / tatra parasparaviruddhAnAM sattvAdInAM guNAnAM prakRtyAtmanAM niyAmakaM guNinamantareNaikatrAvasthAnaM na yujyate, kRSNasitAdiguNAnAmiva, na ca 1530 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM mahadAdivikAre janye prakRtivaiSamyotpAdane kazciddhetuH, tadvayAtiriktavastvantarAnabhyupagamAda, AtmanazcAkartRtvenAkiJcitkaratvAd svabhAvavaiSamyAbhyupagame tu nirhetukatvApatternityaM sattvamasattvaM vA syAditi, uktaM ca - . "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM, kAdAcitkatvasaMbhava // 1 // " __ apica-mahadahaGkArau saMvedanAdabhinnau pazyAmaH, tathAhi-buddhiradhyavasAyo'haGkArazcAhaM sukhyahaM duHkhItyevamAtmakaH pratyayaH tayozcidrUpatayA''tmaguNatvaM, na jdd'ruupaayaaH| prakRtervikArAvetAviti / apica-yeyaM tanmAtrebhyo bhUtotpattiriSyate, tadyathA-gaMdhatanmAtrAtpRthivI rasatanmAtrAdApaH rUpatanmAtrAttejaH sparzatanmAtrAdvAyuH zabdatanmAtrAdAkAzamiti, sA'pi na yuktikSamA, yato yadi bAhyabhUtAzrayeNaitadabhidhIyate, tadayuktaM, teSAM sarvadA bhAvAt, na kadAcidanIdRzaM jagaditikRtvA, atha pratizarIrAzrayaNAdetaducyate, tatra kila tvagasthikaThinalakSaNA pRthvI zleSmAsRg dravalakSaNA ApaH paktilakSaNaM tejaHprANApAnalakSaNo vAyuHzuSiralakSaNamAkAzamiti,tadapi na yujyate, yato'trApi keSAJciccharIrANAMzukrAsRkprabhavotpattiH na tatra tanmAtrANAM gaMdho'pi |smuplkssyte adRssttsyaapi| kAraNatvakalpane'tiprasaGga syAt, aNDajodbhijjAGkarAdInAmapyanyata evotpattirbhavantI samupalakSyate, tadeva vyavasthite pradhAnamahadahaGkArAdikotpattiryA sAMkhyaiH svaprakriyayA''bhyupagamyate tattairniyuktikamevasavadarzanAnurAgeNAbhyupagamyata iti| AtmanazcAkartRtvAbhyupagamekRtanAzo'kRtAgamazcasyAt bandhamokSAbhAvazca, nirguNatve ca jJAnazUnyatApattirityato bAlapralApamAtraM, prakRtezcAcetanAyA AtmArthaM pravRttiyukti vikaleti / atha bauddhamataM nirUpyate-tatra hi padArthA dvAdazAyatanAni, tadyathA-cakSurAdIni paJca rUpAdayazca viSayAH paJca zabdAyatanaM dharmAyatanaM ca, dharmAH-sukhAdayo dvAdazAyatanaparicchedake pratyakSAnumAne dve eva pramANe, tatra cakSurAdI (didravye) ndriyANyajIvagrahaNe naivopAttAni, bhAvendriyANi tu jIvagrahaNeneti, rUpAdayazca viSayA ajIvopAdAne nopAttA na pRthagupAdAtavyAH,zabdAyatanaM tu paudgalikakatvAcchAbdasyAjIvagrahaNena gRhItaM,na ca prativyakti pRthakpadArthatA yuktisaMgateti, dharmAtmakaM sukhaM duHkhaM ca yadyasA (tAsA) todayarUpaM tato jIvaguNatvAjjIve'ntarbhAvaH, atha tatkAraNaM karma tataH paudgalikatvAdajIva iti / pratyakSaM ca tairnirvikalpakamiSyate, taccAnizcayAtmakatayA pravRttinivRtyora naGgamityapramANameva tadaprAmANye tatpUrvakatvAdanumAnamapIti, zeSastvAkSepaparihAro'nyatra suvicArita iti neha pratanyata ityanayA dizA mImAMsakalokAyatamatAbhihitatatvanirAkaraNaM svabuddhayA vidheyaM, tayoratyantalokaviruddhapadArthAnAM zrayaNAnna sAkSAdupanyAsaH kRta iti / tasmAtpArizeSyasiddhA arhaduktA nava sapta vA padArthAH satyAH tatparijJAnaM ca kriyAvAdehetuH nAparapadArthaparijJAnamiti // 21 // TIkArtha - jo puruSa yaha jAnatA hai ki AtmA paralokayAyi-paralokagAmI hai, zarIra se vyatiriktabhinna hai, vaha sukha evaM duHkha kA AdhAra hai tathA jo Atmahita meM pravRtta hotA hai, vahI AtmajJa-AtmavettA hai| jo maiM hU~ isa pratyaya se-anubhava se grAhya AtmA ko usake yathArtha rUpa meM jAnatA hai vahI pravRtti rUpa evaM nivRtti rUpa samasta loka ko jAnatA hai / vahI AtmajJAnI paruSa asti-jIvAdi padArtha hai, isa kriyAvAda kA bhASaNavivecana karane meM samartha hai / yahAM dUsare vRtta-chaMda yA gAthA ke aMta meM kriyA hai arthAt donoM pada yugmaka hai| nATyazAlA meM kamara para donoM hAtha rakhakara khar3e hue puruSa ke sadRza Akara yukta loka ko tathA ca zabda dvArA saMketita anaMta AkAzAstikAya parimita aloka ko jAnatA hai evaM jo jIvoM kI Agati-Agamana ko jAnatA hai arthAta nAraka. tiryaJca manaSya evaM deva kahAM se Aye haiM ? kina karmoM dvArA nAraka Adi ke rUpa meM utpanna hote haiM ? yaha jAnatA hai evaM kahAM jAne para phira punaH Agamana nahIM hotA, yaha jAnatA hai / cakAra zabda se sUcita samyakdarzana, jJAna, cAritra rUpa usake upAya ko jAnatA hai / -531 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram yahA~ anAgati kA artha siddhi hai / vaha azeSa- samagra karmoM ke cyuta kSINa hone se niSpanna hotI hai| vaha loka ke agrabhAga meM AkAza ke eka vizeSa sthAna ke rUpa meM hai / vaha Adi sahita hai tathA aMtarahita hai / dravyArthika naya ke anusAra samasta padArtha zAzvata yA nitya hai tathA paryAyArthika naya ke anusAra saba azAzvata - anitya tathA pratikSaNa vinazvara hai, jo yaha jAnatA hai| yahAM prayukta 'ca' zabda se jo samagra padArthoM ko nitya ke evaM anitya tathA ubhayarUpa jAnatA hai| Agama meM kahA gayA hai - nairayika- nAraka jIva dravyArthika naya anusAra nitya hai tathA paryAyArthika naya ke anusAra anitya hai| isI prakAra anya tiryaJca Adi ko bhI jAnanA cAhiye / athavA nirvANa ko zAzvata kahA jAtA hai tathA saMsAra ko azAzvata kahA jAtA hai kyoMki tadgata- sAMsArika prANI apane dvArA kRta karmoM ke pariNAmasvarUpa idhara udhara jAte haiM / jo jAti ko - nAraka, tiryaJca, manuSya evaM devoM kI utpatti ko jAnatA hai tathA AyuSya ke kSaya se janita mRtyu jana kahA jAtA hai / unake satvoM ke, jIvoM ke upapAta ko jAnatA hai hai / yahAM janma kA cintana karate samaya jIvoM ke utpatti sthAna yoni kA kathana karanA cAhiye / vaha yoni sacitta, acitta, mizra evaM zIta, uSNa, mizra tathA saMvRta, vivRta, mizra hotI hai / isa prakAra vaha sattAIsa bhedoM meM vibhakta hai| tiryaJcoM evaM manuSyoM kI mRtyu hotI hai / jyotiSka evaM vaimAnika devoM kA cyavana hotA hai / tathA bhavanapati, vyaMtara tathA nArakoM kA udvartana hotA hai jAnatA hai / jo utpanna hote haiM unheM / upapAta nArakoM aura devoM meM hotA // 20 // satva-prANI apane dvArA kRta karmoM kA phala bhogate haiN| duSkRta karmakArI- pApIjana nIce narakAdi sthAnoM meM janma, vRddhatva, mRtyu, rugNatA evaM zoka se janita vividha prakAra kI daihika pIr3A ko bhogate haiM, jo yaha jAnatA hai / 'ca' zabda se saMketika pIr3A ke abhAva - nAza ke upAya ko jAnatA hai / tAtparya yaha hai ki sarvArtha siddha devaloka se lekara sAtavIM naraka taka jitane prANadhArI haiM ve saba karmoM se yukta haiM vahA~ bhI jo sabase adhika bhArI karmayukta hai, ve apratiSThAna nAmaka naraka meM jAte haiM jo yaha jAnatA hai / aSTavidha karma Azravita hote haiM- AtmA meM Ate haiM, saMzliSTa hote use Azrava kahA jAtA hai / vaha prANAtipAta - hiMsA rUpa haiM athavA rAga dveSAtmaka hai yA mithyAdarzana mUlaka hai, use jo jAnatA hai tathA AzravoM ke nirodha- samasta yogoM-mAnasika, vAcaka evaM kAyika pravRttiyoM ke avarodha rUpa saMvara ko jAnatA hai / 'ca' zabda se saMketita puNya pApa ko jAnatA hai| asAtAvedanIya udaya ke pariNAmasvarUpa niSpanna duHkha ko evaM usake kAraNa ko jAnatA hai tathA usake viparyayabhUta sukha ko jAnatA hai / tapa dvArA nirjarA hotI hai yaha jAnatA hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki jo karma baMdha ke hetuoM ko jAnatA hai tathA baMdha ke viparIta karmoM ke kSaya ke hetuoM ko samAna rUpa se jAnatA hai / kahA hai - jisa prakAra jitane padArtha saMsAra ke Aveza prApta hone ke kAraNa hai - hetu haiM, utane hI unase viparIta - mokSa prApta karane ke bhI kAraNa haiM ityAdi jo jAnatA hai vahI paramArthataH - yathAvat rUpa meM AkhyAta kara sakatA hai| kise AkhyAta kara sakatA haiM ? isa prazna ke samAdhAna meM kahate haiM ki kriyAvAda ko AkhyAta kara sakatA hai / jIva kA astitva hai, puNya, pApa tathA pUrvAcarita karmaphala kA astitva hai, inakA pratipAdana kriyAvAda kahA jAtA hai / ukta do gAthAoM dvArA jIva, ajIva, Azrava, saMvara, baMdha, puNya, pApa, nirjarA va mokSa-yeM nau padArtha upAtta hai - gRhIta haiM / jo AtmA ko jAnatA hai-yo kahane se jIva padArtha pratipAdita huA hai| loka kA kathana kara ajIva padArtha kA pratipAdana kiyA hai tathA gati, Agati tathA zAzvata ityAdi kA kathana kara inhIM kA svarUpa pratipAdita kiyA gayA hai| Azrava aura saMvara apane apane svarUpa ke sAtha kahe gaye haiM / tathA duHkha kA nAma lekara baMdha, puNya tathA pApa gRhIta kahe gaye haiM kyoMki duHkha ke sAtha inakA avinAbhAvitva 532 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM avinAbhAva sambandha hai, inake binA duHkha utpanna nahIM hotA / nirjarA kA usake apane nAma ke sAtha ullekha huA hai tathA usake phalabhUta mokSa kA bhI upAdAna-grahaNa kiyA gayA hai / isa prakAra itane hI padArtha mokSa ke abhyupagama-prApti meM upayogI haiM / ataH inakA astitva mAnane se hI kriyAvAda abhyupagat-svIkRta hotA hai| jo ina padArthoM ko jAnatA hai, svIkAra karatA hai vahI vAstava meM kriyAvAda kA vettA hai / kahate haiM ki anya darzanoM meM pratipAdita padArthoM ko jo jAnatA hai use Apa samyakvAdI kyoM nahIM svIkAra karate haiM ? isake uttara meM batAte haiM ki nyAya darzana meM pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti tathA nigraha sthAna-ye solaha padArtha svIkAra haiM / inameM heya-tyAgane yogya padArthoM se nivRtti-haTanA tathA upAdeya padArthoM meM pravRtti-pravRtta honA inake kAraNa jo padArthoM ke svarUpa kA nizcaya karAtA hai use pramANa kahA jAtA hai / jisake dvArA padArtha mApe jAte haiM-samyak rUpa meM parakhe jAte aura jAne jAte haiM vaha pramANa hai / pratyakSa, anumAna, upamAna tathA zabda-pramANa ke cAra bheda haiM / jo jJAna indriya tathA padArtha ke sannikaTa se niSpanna hotA hai,zabdadvArA vyapadezya-akathana yogya tathA avyabhicArI-doSarahita aura vyavasAyAtmakanizcayAtmaka hotA hai vaha pratyakSa hai / isakA abhiprAya yaha hai ki jo iMdriya tathA padArtha ke sambandha se niSpanna hotA hai kiMtu abhivyakta nahIM hotA / jo sukha Adi rUpa nahIM hai varan jJAna hai / vaha zabda dvArA vyapadiSTa nahIM hotA kyoMki zabda dvArA jo jJAna prApta hotA hai vahI vyapadezya hai / do candramAoM ke jJAna kI taraha jo vyabhicAra yukta-doSa yukta yA bhrama yukta nahIM hai, jo nizcayAtmaka hai, nyAya darzana meM use pratyakSa kahA jAtA hai kintu pratyakSa kA yaha svarUpa yuktiyukta nahIM hai / kyoMki yahAM artha ko grahaNa karane-svAyatta karane meM AtmAsAkSAta-binA kisI anya kI apekSA liye svayaM vyApta hotI hai-indriyoM dvArA vaisA nahIM karatI, AtmA kA vaha jJAna pratyakSa kahA jAtA hai / avadhijJAna manaHparyAya jJAna tathA kevala jJAna pratyakSa haiM kintu aparaupadhi-iMdriya dvArA hone vAlA jJAna jise nyAya darzana pratyakSa kahatA hai vaha anumAna Adi ke sadaza parokSa hai. pratyakSa nahIM hai. aupacArika meM use pratyakSa kahA jA sakatA hai kintu jahA tattva cintana kA prasaMga ho vahAM aupacArikatA vyApta nahIM hotI hai / nyAya darzana ke anusAra pUrvavat, zeSavat tathA sAmAnyatodRSTa-ye anumAna ke tIna bheda haiM / kArya se jahAM kAraNa kA anumAna kiyA jAtA hai use pUrvavat kahA jAtA hai / kArya se jahAM kAraNa kA anumAna hotA jAtA hai use zeSavat kahA jAtA hai / Ama ke eka per3a para maMjariyAM lagI huI dekhakara yaha anumAna kiyA jAtA hai ki saMsAra meM sabhI AmoM ke per3oM meM maMjariyAM laga gaI hai / isa prakAra kA anumAna karanA sAmAnyatodRSTa kahA jAtA hai / athavA gatipUrvakA devadatta Adi vyakti ko eka sthAna se anya sthAna meM dekhakara, sUrya meM gati kA anumAna karanA sAmAnyatodRSTa kahA jAtA hai kiMtu nyAya zAstra meM pratipAdita yaha siddhAnta ayuktiyukta haiM kyoMki anyathA anupapatti hI-anya prakAra se utpanna na honA hI anumiti kA hetu hai / kAraNa Adi nahIM haiM kyoMki anyathA anupapatti ke binA kAraNa kA kArya ke prati vyabhicAra-doSa dRSTigata hotA hai / kintu jahAM anyathAnupapatti hai vahAM kArya kAraNa bhAva vidyamAna na hone ke bAvajUda gamyagamaka bhAva dRSTigocara hotA hai / jaise kahA jAtA hai zakaTa, tArA (mRgazira) nakSatra udita hogA kyoMki kRtikA nakSatra kA darzana hotA hai-vaha dikhAI detA hai / kahA gayA hai jahAM anyathA anupapannatva-anyathAnupapanatva hai. vahAM pUrvavata zeSavata tathA sAmAnyatodaSTa se kyA prayojana hai arthAt inakA koI prayojana nahIM hai jahAM anyathAnupapatti nahIM vahAM bhI ina tInoM se kyA sadhegA / aisA bhI hai jaba nyAya zAstra meM svIkRta pratyakSa pramANa kI koTi meM AtA hI nahIM to tatpUrvaka hone vAlA anumAna kA bhI aprAmANya hai-vaha bhI pramANa nahIM hai| 1533 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram upamAna ke saMbaMdha meM nyAya darzana meM kahA jAtA hai-prasiddha padArtha kI samAnatA se sAdhya-aprasiddha padArtha kA sAdhana karanA-use siddha karanA upamAna pramANa kahA jAtA hai / yathA jaisI gAya hotI hai vaisA hI gavayaroja hotA hai| saMjJA ke sAtha saMjJI-saMjJA dvArA sacita padArtha ke saMbaMdha kI pratipatti-bodha honA isa pramANa kA artha-phala yA prayojana hai kiMtu upamAna ko pRthaka pramANa ke rUpa meM svIkRta karanA yuktisaMgata nahIM hai kyoMki yahA bhI anyathA anupapatti se hI yaha siddha ho jAtA hai-saMjJA va saMjJI ke saMbaMdha kA jJAna ho jAtA hai / ata: yahA~ anumAna kA bhI lakSaNa ghaTita hotA hai / anumAna meM hI isakA antarbhAva-samAveza ho jAtA hai / isaliye upamAna pRthaka pramANa ke rUpa meM utpanna nahIM hotA-siddha nahIM hotA / yadi kahA jAya ki upamAna ke saMdarbha meM anupapatti ghaTita nahIM hotI taba to vyabhicAra-doSa Ane ke kAraNa upamAna kI aprAmANikatA spaSTa hai / isI prakAra zAbda-Agama bhI saba pramANa nahIM hai kintu jo Apta puruSa dvArA praNIta haiM ve hI-unhIM AgamoM kA prAmANya hai-prAmANikatA hai / arhan-sarvajJAtA, tIrthaMkara hI Apta puruSa haiM / unase bhinna anya kisI ko Apta mAnanA yuktisaMgata nahIM hai / yaha anyatra batalAyA jA cukA hai| yaha samasta pramANa AtmA ke jJAna rUpa hai / jJAna AtmA kA guNa hai / ataH use AtmA se bhinna padArtha mAnanA yuktiyukta nahIM hai / vaisA mAnane para rUpa, rasa Adi guNoM ko bhI tattad guNavAna padArthoM se pRthak padArtha mAnanA hogaa| yadi kahA jAya rUpa, rasa Adi iMdriyoM ke artha haiM / ata: inako prameyoM ke rUpa meM bhinna padArtha svIkAra kiyA gayA hai, ThIka hai Apa svIkAra kara sakate haiM kiMtu aisA karanA yukti saMgata nahIM hai kyoMki dravya se pRthak unakA astitva nahIM hai / ataH dravya ke grahaNa se ve bhI gRhita ho jAte haiM, aisA siddha hai / ataH unakA pRthak padArthoM ke rUpa meM svIkAra karanA upayukta nahIM hai / isI prakAra nyAya darzana meM AtmA, zarIra, indriyArtha, buddhi, mana, pravRtti, doSa, pretyabhAva, phala, duHkha evaM apavarga-inheM prameya kahA gayA hai / inameM AtmA ko sarvadRSTA, sarva bhoktA mAnA gayA hai, use icchA, dveSa, prayatna, sukha, duHkha tathA jJAna dvArA anumeya batalAyA gayA hai / use hamane jainoM ne bhI jIva padArtha ke rUpa meM gahIta kiyA hai| zarIra usa AtmA kA bhogAyatana hai tathA iMdriyAM bhI bhogAyatana hai / iMdriyoM ke artha viSaya usake bhogya-bhoge jAne ke yogya haiM / yaha zarIra Adi bhI hama jainoM dvArA jIvAjIva ke rUpa meM svIkAra kiye gaye haiM / upayoga ko buddhi kahA jAtA hai / vaha jJAna kA eka bheda hai / ataH vaha jIva kA-AtmA kA guNa hai / jIva ke grahaNa karane se yaha bhI gRhIta ho jAtA hai / samasta padArthoM ko jo gRhIta karatA hai vaha anta:karaNa hai / use mana kahA jAtA hai / nyAya darzana ke anusAra yugapata-eka sAtha samasta iMdriyoM ke jJAna anutpanna hai / mana dvArA unakA saMkalanAtmaka jJAna rahatA hai-adhigata hotA hai / jaina dRSTi se vaha dravya mana hai tathA paudgalika-pudgalamaya hai / jo ajIva ke grahaNa se gRhIta ho jAtA hai-ajIva ke antargata A jAtA hai| bhAva mana to AtmA kA guNa hai / vaha jIva ke grahaNa se gRhIta ho jAtA hai / AtmA ke sukhaduHkhAtmaka saMvedana kI niSpatti kA kAraNa pravRtti hai / nyAya darzana meM ise AtmA se pRthak padArtha mAnA gayA hai jo yuktiyukta nahIM hai kyoMki AtmecchA-AtmA kI abhilASA yA vAJchA ko pravRtti kahA gayA hai / isaliye vaha AtmA kA hI guNa hai / AtmA ke abhiprAya kA rUpa liye hone ke kAraNa vaha eka prakAra se jJAna vizeSa hI hai / jo AtmA ko dUSita-vikRta karatA hai, use dApa kara jAtA hai / jaise isa AtmA kA yaha zarIra apUrva nahIM hai, pahale se calA A rahA hai kyoMki yaha anAdi haiM yaha antima bhI nahIM haiM, kyoMki saMtati-janma maraNa ke pravAha kI dRSTi se yaha ananta hai / isa zarIra ko aparva tathA zAMta mAnane kA bhI adhyavasAya doSa hai| athavA rAga dveSa tathA moha Adi doSa kahe jAte haiM, ye doSa bhI jIva kA viziSTa abhiprAya hai / isaliye yaha jIva meM hI antarbhUtasamAviSTa ho jAtA hai, ataH ise pRthak padArtha nahIM kahA jA sakatA / paraloka kA sadbhAva-astittva pretyabhAva 534 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM hai, yaha bhI apane sAdhanoM ke sAtha jIva evaM ajIva ke grahaNa se upAtta hai / sukha tathA duHkha bhoganA phala kahA yaha bhI jIva kA hI gaNa hai, ataH jIva ke antargata A jAtA hai| isako eka pRthaka padArtha ke rUpa meM nahIM batAnA cAhiye / duHkha vividha prakAra kI bAdhAoM kA rUpa liye hue hai, ataH vaha bhI phala se atirikta-bhinna nahIM hai / jo janma aura matya ke prabaMdha-paramparA kA vicchedana tathA samagra da:khoM kA vinAzaka hai use mokSa kahA jAtA hai / hama jainoM dvArA vaha isI rUpa meM upAtta-svIkRta hai / yaha kyA hai ? isa prakAra kA anavadhAraNAtmaka-anizcayAtmaka jJAna saMzaya kahA jAtA hai / yaha bhI nirNaya jJAna kI jyoM AtmA kA hI guNa hai / jisase prayukta hokara-jisa artha ke nimitta manuSya pravRtta hotA hai use prayojana kahate haiM, yaha bhI icchA kA hI eka vizeSa rUpa hai, ataH AtmA kA hI guNa hai / jisa artha meM vipratipatti-vAdI evaM prativAdI kA koI matAntara nahIM hotA use dRSTAnta kahA jAtA hai, vaha bhI jIva tathA ajIva meM se anyattara hai-koI eka hai, kisI eka se saMbaddha hai, ata: usakI pRthak padArthatA yuktiyukta nahIM hai kyoMki aisA mAnane se atiprasaMgaaprAsAMgikatA hogI? nyAyadarzana meM Age calakara avayavoM ke grahaNa dvArA use gRhIta kiyA gayA hai / siddhAMta ke cAra bheda haiM-jaise (1) apane zAstra kA vaha artha jo anya sabhI zAstroM se aviruddha-apratikUla yA saMgata ho, vaha sarvatantra siddhAnta kahalAtA hai / udAharaNArtha-sparzana Adi iMdriyAM haiM tathA sparza Adi iMdriyoM ke viSaya hai / pramANoM dvArA prameya kA grahaNa parijJAna hotA hai, ye sarvatantra siddhAnta hai / (2) jo siddhAnta kisI eka zAstra meM mAnA jAtA hai kintu anya zAstroM meM nahIM mAnA jAtA vaha pratitantra siddhAnta kahA jAtA hai jaise sAMkhya darzana meM vizvAsa karane vAle asat kA Atma lAbha-asat padArtha kI sattA aura sat padArtha kA sarvathA vinAza nahIM mAnate / kahA gayA hai, asat kA-asat padArtha kA bhAva sattA nahIM hotI aura sat padArtha kA abhAvaasattA nahIM hotii| yaha siddhAnta anya darzanoM dvArA svIkRta nahIM hai / (3) jisake siddha hone para anya padArtha prAsAMgika rUpa meM siddha ho jAte haiM, use adhikaraNa siddhAnta kahA jAtA hai / jaise iMdriya vyatirikta-iMdriyoM se bhinna jJAtA-jAnane vAlI AtmA hai kyoMki darzana se tathA sparza se eka artha gRhIta hotA hai vahAM prAsAMgika rUpa meM aneka artha gRhIta ho jAte haiM jaise indriyAM bhinnabhinna hai, ve niyata-apane apane nizcita viSaya ko gRhIta karatI hai / apane apane viSayoM kA grahaNa unake astitva kI pahacAna hai, ve jJAtA-AtmA ke jJAna kI sAdhana gaNoM se vyakti bhinna una gaNoM kA adhikaraNa-Azraya dravya hai| cetanA aniyata viSayaka haiusake koI niyata viSaya nahIM hai, vaha saba viSayoM meM vyApta hai / yahAM pahale artha ke siddha ho jAne para ye saba artha apane Apa siddha ho jAte haiM kyoMki unake binA pahale kA artha saMbhava hI nahIM hotA, ataH yaha adhikaraNa siddhAnta hai / (4) aparIkSita-parIkSA kiye binA hI kisI artha ko abhyupagata kara-svIkAra kara usakI vizeSatAoM kA parIkSaNa karanA abhyupagama siddhAnta hai jaise-zabda ke vicAra ke prasaMga meM koI kahatA hai-zabda dravya bhale hI ho para kyA vaha nitya hai yA anitya hai ? isa rUpa meM vicAra karanA abhyupagama siddhAnta hai / nyAya darzana meM svIkRta ye cAroM hI siddhAnta jJAna vizeSa se kucha bhinna nahIM hai-jJAna ke hI vizeSa rUpa hai, isaliye inheM pRthak svIkAra karanA ayuktiyukta hai / aba avayavoM kA varNana kiyA jAtA hai / pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya evaM nigamana-ye pAMca avayava hai / sAdhya kA nirdeza-sAdhya artha ko batAnA pratijJA hai / jaise zabda nitya hai yaha kahanA tathA zabda anitya hai, yaha kahanA pratijJA hai / pratijJA meM nihita artha ko jo prati jJAta karAtA hai-svAyatta karAtA hai, use hetu kahA jAtA hai jaise zabda anitya hai kyoMki utpanna honA usakA svabhAva hai, yahAM zabda kI utpattidharmakattva hetu hai| 535) Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram sAdhya ke sAdharmya-samAnatA athavA vaidharmya-asamAnatA ko lete hue dRSTAnta denA udAharaNa hai, jaise ghaTa, yaha sAdharmya udAharaNa hai / vaidharmya mUlaka udAharaNa yaha hai-jaise jo anitya nahIM hotA vaha utpatti mAna-utpattiyukta bhI nahIM hotA jaise AkAza / yaha tathA-vaisA hai, usa prakAra kA hai athavA vaisA nahIM hai, usa prakAra kA nahIM hai yoM pakSa meM dharma kA upasaMhAra karanA-sannihita karanA upanaya hai / jaise zabda anitya hai kyoMki usameM kRtakatva haivaha kisI dvArA kRta-kiyA huA hai / jaise ghaTa, usI kI jyoM yaha bhI hai athavA anityatva kA abhAva hone para-anitya na hone para kRtakRtva bhI nahIM hotA, jo anitya nahIM hai, nitya hai, vaha kisI ke dvArA banAyA haA nahIM hotA, jaise AkAza / zabda aisA AkAza jaisA nahIM hai / pratijJA tathA heta kA punarvacana-unheM phira daM nigamana kahA jAtA hai jaise-vaisA hone ke kAraNa-kRtaka hone ke kAraNa zabda anitya hai / ye pAMca avayava yadi kevala zabda mAtra hai. to paudgalika hai tathA ajIva ke grahaNa se pudgaloM kA grahaNa ho jAtA hai, ve ajIva ke antargata A jAte haiM isaliye unakA pRthak padArtha ke rUpa meM upAdAna-svIkaraNa nyAyasaMgata nahIM hai / yadi tajjanitazabda janitajJAna ko pAMca avayava kahA jAe to vaha-jJAna jIva kA guNa hai, ata: jIva ke grahaNa se usakA upAdAna-grahaNa ho jAtA hai / yadi jJAna vizeSa kI padArthatA mAnI jAya-jJAna ke bhinna bhinna bhedoM yA rUpoM ko pRthak pRthak padArtha mAnA jAya taba padArthoM kA bAhulya hogA kyoMki jJAna ke aneka prakAra haiN| saMzaya hone ke anantara kisI padArtha ke hone kI pratIti-paryAlocanA tarka kahA jAtA hai, jaise-yahAM sthANuDhU~Tha yA puruSa honA caahiye| tarka bhI eka vizeSa prakAra kA jJAna hI hai / jJAna jJAtA se abhinna hotA hai / ataH usake bhedoM kI pRthak padArthoM ke rUpa meM parikalpanA karanA, vidvat sammata nahIM hai / saMzaya aura tarka kA uttarakAlavartIunake pazcAt hone vAlA nizcayAtmaka jJAna nirNaya kahA jAtA hai / yaha bhI pahale kI jyoM jJAna se atirikta yA bhinna nahIM hai / yaha nizcayAtmaka hai / isaliye pratyakSAdi pramANoM meM isakA aMtarabhAva ho jAtA hai / isako pRthak padArtha ke rUpa meM nirdeza karanA nyAyasaMgata nahIM hai / kathAoM ke tIna bheda haiM-vAda, jalpa evaM vitnnddaa| pramANa tathA tarka dvArA jahAM apane pakSa ko siddha kiyA jAtA hai tathA prativAdI ke pakSa ko nirasta kiyA jAtA hai, jo siddhAnta se aviruddha-apratikUla yA anukUla hotA hai, pAMca avayavoM se upapanna hotA hai, pakSa aura pratipakSa ko parigRhIta karatA hai use vAda kahA jAtA hai / vaha tattva jJAna ke hetu-tAttvika vicAra maMthana evaM nirNaya kA lakSya liye ziSya tathA AcArya ke madhya hotA hai; yadi vijigISA-prativAdI ko jItane kI icchA se chala jAti tathA nigrahasthAna dvArA apane pakSa ke sAdhana tathA para pakSa ke nirasana-khaNDana sahita hotA hai to vaha jalpa kahalAtA hai| vaha yadi pratipakSa kI sthApanA se rahita hotA hai to vitaNDA kahA jAtA hai / isa para jainoM kA kathana haiina tIna kathAoM ke bheda niSpanna-siddha hI nahIM hote, kyoMki tattva ciMtana ke prasaMga meM tattva kA nirNaya karane hetu vAda hI kiyA jAnA cAhiye / chala, jalpa Adi dvArA avagama-nizcaya nahIM hotA, ve to paravaJcanA hetudUsaroM ko Thagane hetu prayoga meM liye jAte haiM, unase tatvAvagati-tattvabodha nahIM hotA / yadi bheda ho to bhI inakI padArthatA siddha nahIM hotI, kyoMki jo vAstava meM paramArtha rUpa meM vastu hai, usI ko tattvata: vastu svIkAra karanA yuktiyukta hai / vAda to manuSya kI icchA ke vazagata hai, ata: ve aniyata hai / unakI padArthatA asiddha hai / vAda puruSa kI icchA ke anuvidhAyI hai-icchAnusAra hote haiM / kukkuTa-murge tathA lAvaka-lave pakSiyoM ke bIca bhI pakSa aura pratipakSa ko lekara vaha hotA hai, phira to use bhI padArtha ke rUpa meM svIkAra karanA cAhiye jo Apako abhISTa nahIM hai| . nyAyadarzana meM asiddha, anekAntika aura viruddha ye tIna hetvAbhAsa mAne gaye haiM / jo hetu ke sadRza AbhAsita hote haiM, lagate haiM unheM hetvAbhAsa kahA jAtA hai / yahAM jaina darzana kA yaha cintana hai -536) Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayana ki-jo samyak-yathArtha hetu hai, vaha bhI tattva ke rUpa meM svIkRta nahIM hai / phira hetvAbhAsa ko tattva mAnane kI to bAta hI kahAM? jo vastu niyata hai-nizcita hai, vahI tattva ho sakatI hai kintu hetu kisI sAdhya vastu ke prati hote haiM aura ve hI anya vastu ke prati ahetu bana jAte haiM / ataH ve aniyata ___ aba chala kA prasaMga AtA hai / artha ke vikalpa kI upapatti hone se-artha kA bheda ho sakane se vAdI ke vacana kA artha kA vighAta karanA-hanana karanA usake artha ko parivartita kara denA chala hai| vaktA ne kisI artha vizeSa meM-kisI vizeSa abhiprAya se zabda kA prayoga kiyA vahAM usake abhIpsita artha ke bhinna artha kI parikalpanA karanA vAk chala hai / jaise eka vAdI kahatA hai 'nava kambalo'yaM devadattaH' arthAt devadatta nUtana kambala yukta hai / yahAM vaktA ke abhiprAya ke anusAra isakA 'navaMkambalo'sya'-isakA kambala nayA hai yaha vigraha hotA hai / isa prasaMga meM vigraha meM hI vizeSatA yA bhinnatA hai, samAsa meM nahIM hai / "navaH kambalo'sya" isake pAsa nau kambala hai, chalavAdI aisI kalpanA karatA hai / kahatA hai ki devadatta ke pAsa nau. kambala hai| yaha Apane kahA hai kintu usake pAsa nau kambale nahIM hai| ataH ApakA kathana yukti saMgata nahIM hai / isa saMbaMdha meM jainoM kA kathana hai ki jo vAstava meM nahIM hai usakA kathana karanA chala hai / yadi vaha chala hai to tattva nahIM hai / yadi vaha tattva hai to chala nahIM hai / kyoMki tattvaparamArtha rUpa-satya hotA hai / ataH chala ko tattva kahanA yukti viruddha hai| - dUSaNAbhAsa-doSa kA bhAsa jAti kahA jAtA hai / jainoM kA kahanA hai ki jo sahI mAne meM doSa hai vaha tattva ke rUpa meM vyavasthita nahIM hotA, tattva nahIM mAnA jAtA kyoMki vaha aniyata hotA hai / jo eka jagaha bhalI bhAMti doSa ke rUpa meM vidyamAna hai, vahI dUsarI jagaha dUSaNAbhAsa ho jAtA hai / dUSaNa evaM dUSaNAbhAsa kI vyavasthiti puruSa kI zakti-sAmarthya kI apekSA rakhatI hai / ataH vaha aniyata hotI hai / vaha tattva nahIM hai / phira jAti jo dUSaNAbhAsa kA rUpa liye hue hai vaha tattva kaise ho sakatI hai kyoMki ve to avAstavika hai unakA astitva hai nahIM / vAda ke samaya vAdI athavA prativAdI jisake dvArA nigRhIta kara liye jAte haiM vaha nigraha sthAna kahA jAtA hai / jaise yadi vAdI apanA aisA vacana prayoga kare jo usake sAdhya artha ko siddha nahIM karatA ho aura prativAdI usake doSa ko nigRhIta kara le, to vAdI kA nigraha ho jAtA hai-vaha pakar3a liyA jAtA hai, yaha nigraha sthAna hai / isake atirikta nyAyadarzana meM jo anya bAteM pratipAdita haiM ve saba pralApa mAtra hai / jaise pratijJA, hAni, pratijJAntara tathA pratijJA virodha ityAdi / yadi cintana kiyA jAye to yaha nigraha sthAna nahIM ho sakatA / phira bhI yadi ise nigraha sthAna kahA jAya to yaha puruSa kI truTi hai-doSa hai / yaha tattva nahIM ho sakatA / vaktA ke guNa evaM doSa padArthAnubhASa meM hI adhikRta kiye jAte haiM / ve tattva rUpa meM nirUpita nahIM hote / isa prakAra nyAya darzana meM pratipAdita tattva tattvarUpa meM Azrita kiye jAne yogya-mAne jAne yogya nahIM hai| vaizeSikoM-vaizeSika darzana meM AsthAzIla logoM dvArA nirUpita tattva bhI tattva ke rUpa meM mAnane yogya nahIM hai / unake anusAra dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa evaM samavAya ye cha: tattva haiM / inameM pRthvI, apapAnI, teja-agni, vAyu, AkAza, kAla, dizA, AtmA tathA mana ye nau dravya haiM / inameM pRthvI, pAnI, agni tathA vAyu ko pRthak pRthak svIkAra karanA anupapanna-anupayukta hai kyoMki ve hI paramANu prayoga tathA svabhAva-prAkRtika saMyoga se pRthvI Adi ke rUpa meM pariNita hote haiM / ataH ve dravyatva kA parityAga nahIM karate, mAtra avasthAoM (537) Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kA bheda hotA hai / isase dravya bheda mAnanA aprAsaMgika hai / AkAza, kAla ko to hamane bhI (jainoM ne bhI) dravya rUpa meM svIkAra kiyA hai / dizA AkAza ke avayava kA rUpa liye hue haiM / ataH use bhI pRthak dravya svIkAra nahIM kiyA jA sakatA kyoMki aisA karanA aprAsaMgika hogA / AtmA jo svazarIra vyApI hai tathA jisakA lakSaNa-svabhAva upayoga hai usakA dravyatva to hamane bhI svIkAra kiyA hai / mana pudgala vizeSa kA rUpa liye hue hai / ataH usakA paramANu kI jyoM pudgala dravya meM hI antarabhAva-samAveza ho jAtA hai / bhAva mana jIva kA guNa hai / isaliye vaha AtmA meM hI antarabhUta hai / vaizeSika matavAdI yoM abhihita karate haiM ki pRthvItva ke yoga se pRthvI hai-pRthvI kA astitva hai ityAdi / yaha bhI apanI prakriyA mAtra-apane darzana kI vyAkhyA mAtra hai kyoMki pRthvI se pRthak pRthvItva koI tattva-koI padArtha nahIM hai jisake yoga se pRthvI dravya niSpanna ho / saMsAra meM jo bhI dekhA jAtA hai vaha saba sAmAnya vizeSAtmaka hai / udAharaNArtha jaise narasiMha kA AkAra ubhaya-svabhAva mAnava evaM siMha donoM kA rUpa liye hue haiM / ata: kahA gayA hai ghar3e kA mRtikA ke sAtha ekAnta rUpa meM abheda-abhinnatA nahIM hai kyoMki inameM spaSTatayA bheda kI pratIti hotI hai / ekAntataH bheda bhI nahIM hai, kyoMki ghaTa meM mRttikA kA saMsarga hai-ghaTa meM mRttikA vidyamAna hai / ataH ghaTa jo mRttikA ke sAtha kathaJcit bheda yukta tathA kathaJcit abheda yukta hai / vaha eka anya jAti kA padArtha hai tathA narasiMha mAtra nara-manuSya nahIM hai kyoMki isameM siMha rupatva bhI vidyamAna hai-usameM siMha kA rUpa dRSTigata hotA hai, evaM vaha siMha bhI nahIM hai kyoMki usameM manuSya kA rUpa bhI hai / ataH zabda, viziSTa jJAna tathA kArya kI bhinnatA hone ke kAraNa narasiMha eka bhinna jAtIya padArtha hai, ityAdi / vaizeSikoM kI yaha mAnyatA hai ki rUpa, rasa, gaMdha tathA sparza-yaha rUpI-mUrta dravyoM meM rahate haiN| isaliye yaha unake vizeSa guNa hai, aura saMkhyA, parimANa, pRthakatva, saMyoga vibhAga, paratva evaM aparatva-ye sAmAnya guNa hai kyoMki inakI vRtti sabhI dravyoM meM hai-ye sabhI dravyoM meM prApta hote haiM / buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra-ye Atma guNa haiM / pRthvI aura udka-jala meM gurutva hai / pRthvI, jala evaM teja-agni meM dravyatva hai / sneha-cikanApana kevala jala meM hI hai / vega nAmaka saMskAra mUrta dravyoM meM hI avasthita hai| zabda AkAza kA guNa hai| isa saMbaMdha meM jainoM kA kathana hai ki saMkhyA Adi jo sAmAnya guNa hai ve rUpa Adi kI jyoM dravyoM ke svabhAva nahIM hai / apitu ve para-anyoM ke upAdhi rUpa hote haiM / ataH ve guNa nahIM hote haiN| yadi unheM guNa kahA jAya to bhI unako dravyoM se pRthak vyavasthita nahIM kiyA jA sakatA-nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki unako dravyoM se pRthak svIkAra karane para dravya ke svarUpa kA bhI astitva nahIM rahegA / (tattvArthasUtra adhyAya 5 sUtra ke) anusAra jo guNoM aura paryAyoM se yukta hotA hai, use dravya kahA jAtA hai, guNoM ke binA dravya nahIM hotA, ataH dravya ke grahaNa se guNa gRhIta ho jAte haiM / yaha yuktisaMgata hai / unakA pRthakabhAva-unheM pRthak padArtha mAnanA Avazyaka nahIM hai| "tasyabhAvastatvam"-jisa padArtha kA jo bhAva-dharma yA svarUpa hotA hai use tatva kahate haiM / jisa guNa ke hone se dravya meM zabda kA niveza-praveza yA prayoga hotA hai, usa guNa ko batAne hetu "tattvatatvau" sUtra ke anusAra zabda ke sAtha bhAva pratyaya hotA hai / ghaTa-ghar3A, rakta-lAla raMga kA hai / jala kA AhAraka-lAne vAlA hai, jalavAna hai-apane meM jala ko sthApita rakhatA hai-sabhI dvArA aise padArtha-vastu ko ghaTa kahA jAtA hai / yahAM ghaTa kA bhAva ghaTattva, rakta kA bhAva raktatva, AhAra kA bhAva AhArakatva tathA jalavAna kA bhAva jalavatva kahA 538) Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayana jAtA hai / yahAM ghaTatva se ghaTa sAmAnya kA raktattva se rakta guNa kA tathA AhArakatva se AhArana kriyA kA jalavatva se jala dravya kA sambandha sUcita hai / ina guNoM se yukta moTe golAkAra jatalAne meM samartha kuTakAkhya saMjJaka jalapAtra meM ghaTa saMjJaka zabda kA abhiniveSa-praveza yA prayoga hotA hai / isaliye ina guNoM ko jJApita karane hetu ghaTa zabda ke sAtha tva aura tal pratyaya hote haiM / isake spaSTIkaraNa hetu prazna uThAte hue kahA jAtA hai-rakta nAmaka maha kaunasA guNa hai jisake hone se ghar3A rakta kahA jAtA hai / vaha kauna sA dravya hai, jisase zabda sanniveza hotA hai, jisake sAtha bhAva pratyaya hotA hai, kyA "raktasya bhAvo raktatvam"-rakta kA-lAla kA bhAva raktatvalAlimA hotA hai / aisA honA cAhiye / uttara meM kahA jAtA hai-honA cAhiye kiMtu upacAra se-aupacArika rUpa meM aisA ho sakatA hai kyoMki jaise rakta ko upacAra se dravya mAnakara usake sAmAnya bhAva ko raktatva kahA jA sakatA hai kintu upacAra kA tatva ciMtana ke prasaMga meM koI upayoga nahIM hai / zabda siddhi meM hI-zabda ke sAdhana mAtra meM hI usakI kRtArthatA-upayogitA hai / zabda AkAza kA guNa hotA hI nahIM kyoMki zabda naudgalika hai-mUrta hai tathA AkAza amUrta hai-vaizeSika darzana meM nirUpita bAkI ke padArtha kevala usakI prakriyA mAtravyAkhyA mAtra hai / isaliye ve na kisI prayojana ke sAdhaka hai tathA na usake dUSaNa rUpa yA bAdhaka hI haiM / dravya meM samavAya saMbaMdha se rahane vAlI kriyA bhI guNa kI jyoM pRthak tatva nahIM hai-yoM mAnanA yuktisaMgata hai / aba sAmAnya kI carcA karate haiM / vaizeSikoM ke anusAra para evaM apara ke rUpa meM sAmAnya ke do bheda haiM / dravya Adi padArthoM meM vyApta mahAsattA ko parasAmAnya kahA jAtA hai / kahA gayA hai-dravya guNa tathA karma meM jo sattA kI-astitva kI pratIti hotI hai vaha sattA hai / dravyatva, guNatva evaM karmatva apara sAmAnya haiM / jainoM kA kathana hai ki mahAsattA ko pRthak padArtha svIkAra karanA yuktisaMgata nahIM hai kyoMki usa sattA meM sat hone kIastitva kI jyoM pratIti hotI hai / vaha kyA kisI apara-anya sattA se nibaddha hai ? anya ke hone se hotI hai athavA svataH hotI hai / yadi yaha kahA jAya ki apara sattA ke nibandhana se vaha hotI hai to phira yaha vikalpa hogA ki isa aparasattA meM sat hone kI pratIti kisase hotI hai / yaha vikalpa Age se Age calegA / yoM anavasthA doSa upasthita hogA / yadi kaho ki mahAsattA meM svataH hI sat hone kI-astitva kI pratIti hotI hai, kisI anya vastu se nahIM to phira dravya Adi meM svataH hI sat pratyaya-sattA kI pratIti hogI / phira ajA ke galastana-bakarI ke gale ke stana ke samAna nirarthaka hI eka anya sattA kI kalpanA kyoM kI jAya / dUsarI bAta yaha hai-dravya Adi jo sat hai unheM vaisA mAnakara unameM Apa sattA ke dvArA sat kI pratIti svIkAra karate haiM, yA unako asat mAnakara / yadi unheM sat mAnate ho taba to svayaM hI sat kI pratIti hogI / phira sat kI pratIti hetu sattA kI kyA AvazyakatA rahegI ? yadi dravya Adi asat mAnate hue unameM sattA dvArA sat kI pratIti svIkAra karate ho, taba ko zazaviSANa-kharagoza ke sIMga Adi meM bhI sattA ke yoga se sat kI pratIti saMbhAvita hai / ataeva kahA gayA hai-padArtha svayaM hI sat hai-svayaM unakA astitva hai jo sadAtmaka hai, unheM sattA kI kyA AvazyakatA hai / jo padArtha asadAtmaka-asat hai, astitvahIna hai, unameM sattA svIkAra hI nahIM kI jA sakatI, kI jAya to zazaviSANa Adi meM bhI usakA prasaMga banegA / jo atiprasaMga-aprAsAMgika hai / yahI doSa jo yahAM mahAsattA ke saMdarbha meM lAgU hote haiM / dravyatva Adi apara sAmAnya meM bhI AyojanIya hai, kyoMki ina donoM kA yogakSema-TikAva eka hI hai / hama bhI kathaMcita-kisI apekSA se vastu ko sAmAnya vizeSAtmaka svIkAra karate haiM / sAmAnya dravya se kiJcit avyatirikta-abhinna hai, ataH dravya ke grahaNa se vaha bhI gRhIta ho jAtA hai / aba vizeSoM kI carcA kI jAtI hai / vaizeSika darzana meM vizeSa nAma kA eka padArtha mAnA jAtA hai / vaizeSika aisA kahate haiM ki dravyAdi meM vizeSa hI atyanta vyAvRtti buddhi ke hetu hai-usa dvArA (539 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram eka padArtha kI anya padArthoM se vyAvRtti-alaga pahacAna prApta hotI hai / usa saMbaMdha meM vicAra karate haiM-una vizeSoM meM jo vizeSAtmaka buddhi hotI hai vaha kyA kisI anya vizeSa para TikI huI hai / yadi vaha apara vizeSakisI anya vizeSa para Azrita hai, aisA nahIM kahA jA sakatA kyoMki Age se Age yaha AzritatA kA prasaMga calatA rahegA jisase anavasthA doSa upasthita hogA / isaliye jaise anya vizeSoM ke binA bhI vizeSoM meM vizeSa buddhi hotI hai, usI prakAra dravyAdi meM bhI vizeSa buddhi mAnI jA sakatI hai / phira dravyAdi ke atirikta vizeSanAmaka pRthak padArtha kyoM mAnA jAya / dravyoM se avyatirikta-apRthak vizeSa to hama bhI svIkAra karate haiM, kyoMki sabhI padArtha sAmAnya vizeSAtmaka hai / vaizeSika jo yaha mAnate haiM ki vizeSa to nitya dravya vRtti hai-sadA dravya meM rahate haiM tathA antya hai-sabake aMta meM rahate haiM / nitya dravya cAra prakAra ke haiM-paramANu, muktAtmA aura muktamana / inameM vizeSa vidyamAna rahatA hai / yaha kathana niyuktika hai-yuktizUnya hai / apakarNayitva-azravaNIya hai aura kevala una dvArA kI gaI vyAkhyA hai / vaizeSika darzana meM samavAyanAmaka eka padArtha mAnA gayA hai / vahAM kahA jAtA hai ki ayuktasiddha-paraspara eka dUsare ke binA nahIM rahane vAle AdhAra AdheyabhUta jo padArtha hai, unameM jo pratIti kA hetu hai, unakI jo pratIti karAtA hai vaha samavAya hai / vaha nitya hai, eka hai / usako nitya mAnane se jitane samavAyI haiM ve sabhI nitya mAne jAyeMge / yadi samavAyiyoM ko anitya mAnA jAya to samavAya bhI anitya siddha hogA kyoMki samavAyI hI usakA AdhAra hai| samavAya ke ekatva ke kAraNa-samavAya eka hai / aisA mAnA jAne se sabhI samavAyI bhI eka mAne jAyeMge-yaha kaThinAI paidA hogI / yadi samavAyiyoM ko aneka kahA jAya to samavAya bhI aneka hoMge / vaizeSika darzana meM samavAya ko saMbaMdha svIkAra kiyA gayA hai / saMbaMdha dviSTha hotA hai-do meM rahatA hai| ataH daNDa aura daNDI-daNDadhArI kI taraha bhinna bhinna hone se usake AzrayabhUta padArthayuta siddha hote haiM-donoM milakara siddha hote haiM, ve ayuta siddha nahIM hote / vIraNoM se-lambe tRNa Adi se kaTa-caTAI kI utpatti hone para vIraNa rUpa ko nAza aura kaTa rUpa se utpAda hotA hai / dUdha aura dahI ke anvita hone kI taraha yaha hai| isa prakAra vaizeSika darzana meM usa dvArA svIkRta padArthoM kI vyavasthA samyak ghaTita nahIM hotii| aba sAMkhya darzana ke tattvoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / sAMkhya darzana ke anusAra prakRti tathA AtmA yA puruSa ke saMyoga se sRSTi kI utpatti hotI hai / satvaguNa, rajoguNa tathA tamoguNa kI sAmyAvasthA ko prakRti kahA jAtA hai / prakRti se mahat-buddhi kI utpatti hotI hai / mahat se ahaMkAra, ahaMkAra se ekAdaza indriya evaM pAMcatanmAtrAeM tathA pAMca tanmAtrAoM se pAMca mahAbhUtoM kI utpatti hotI hai / puruSa-AtmA kA svarUpa caitanya hai / vaha akartA-kartRtvayukta nahIM hai / nirguNa-guNarahita hai tathA bhoktA hai / jaina darzana ke anusAra kahate haiMsattva Adi guNa jo paraspara viruddha haiM, prakRtyAtmaka hai, kisI niyAmaka guNI ke binA ekatra nahIM ho skte| jaise kRSNa zveta Adi guNa niyAmaka ke binA ekatra nahIM hote| mahat Adi vikAroM ke janya hone para prakRti meM viSamatA utpAdana hetu sAMkhyadarzana meM koI hetu nahIM mAnA gayA hai / isaliye usameM-prakRti meM apane atirikta anya vastu kI utpatti nahIM ho sakatI-viSamatA niSpanna nahIM ho sakatI / AtmA kA akartRtva mAnane ke kAraNa vaha akiJcita kara hai-kucha nahIM kara sakatA / yadi prakRti meM svabhAvataH vaiSamya hai, yoM mAnA jAya to vaha nirhetaka hogaa| aisI sthiti meM satva-padArtha yA to nitya hoMge athavA asatva-anitya hoNge| kahA hai-yadi ki anya hetu ke binA hI prakRti meM viSamatA kA utpanna honA svIkAra kiyA jAya to sabhI padArtha sat hoMge yA asat hoMge kyoMki hetu kI apekSA se hI padArtha sat hote haiM tathA kabhI sat nahIM hote haiM / mahat tathA ahaMkAra saMvedana se bhinna nahIM hai kyoMki maiM sukhI hUM, maiM du:khI hU~ aisA jo jJAna hai vahI buddhi adhyavasAya yA aha~kAra hai / ve-buddhi evaM ahaMkAra cidrUpa hone ke kAraNa AtmaguNa haiM / ve jar3a prakRti ke vikAra nahIM hai-usase utpanna (540) Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI samavasaraNAdhyayanaM nahIM hue haiM / tanmAtroM se bhUtoM kI utpatti mAnI jAtI hai / jaise gaMdha tanmAtrA se pRthvI kI, rasa tanmAtrA se jala kI, rUpa tanmAtrA se teja yA agni kI, sparza tanmAtrA se vAyu kI tathA zabda tanmAtrA se AkAza kI utpatti hotI hai / sAMkhya darzana kI yaha mAnyatA ayuktiyukta hai kyoMki yadi bAhyabhUtoM ke Azraya se-aisA kahate ho to vaha ThIka nahIM hai kyoMki ve to sadA se vidyamAna hai| yaha sArA jagata kabhI aisA na rahA hoM-anya prakAra kA rahA ho yaha bAta nahIM hai / yadi pratyeka zarIra meM AzritabhUtoM kI utpatti paMca tanmAtrAoM se huI ho, aisA kaho to yaha bhI yathArtha nahIM hai / kyoMki zarIra meM tvaka-camar3I tathA asthi-haDDiyAM haiM / ve kaThina svarUpa yukta pRthvI ke aMza hai tathA zleSma-kapha aura rakta drava rUpa jala hai to agni anna kA paripAka karatI hai vaha / prANa evaM apAna vAyu hai / zarIra meM jo zuSira-rikta sthAna hai vaha AkAza hai / isa prakAra kA zarIra tanmAtroM se utpanna hotA hai-yaha mAnanA bhI sahI nahIM hai / kyoMki katipaya zarIra, vIrya tathA rakta se utpanna hote haiM / ataH unameM tanmAtroM kI gaMdha taka upalakSita nahIM hotI / jo vastu adRSTa hai-dRSTigocara nahIM hotI usakI kAraNa rUpa meM kalpanA karanA aprAsaMgika hai / aMDaja, udbhija, aMkura Adi bhI kisI anya se utpanna hote haiM, aisA samulapakSita hotA hai / ataH sAMkhyadarzana meM vizvAsa karane vAle apanI prakriyA-utpatti krama ke anusAra pradhAna se mahat tathA mahat se ahaMkAra ityAdi kI jo sRSTi batalAte haiM vaha yukti rahita hai / ve apane siddhAntoM meM anurakta-Asakta hone ke kAraNa aisA kahate haiM / AtmA kA akRtitva svIkAra karane para kRta nAza evaM akRtAbhyAgama kA doSa AtA hai / isase baMdha tathA mokSa kA bhI abhAva phalita hotA hai / AtmA kA nirguNatva svIkAra karane para usameM jJAnazUnya hone kI Apatti AtI hai-vaha jJAnarahita siddha hotI hai / isa prakAra sAMkhyamatavAdiyoM kA pratipAdita kevala eka bacce ke pralApa ke samAna hai-nirarthaka hai| prakati acetana-caitanya rahita hai| vaha AtmA ke liye pravRtta hotI hai / yaha kathana bhI yukti vivarjita hai| aba bauddha mata kA nirUpaNa kiyA jAtA hai-vahAM bAraha AyatanoM ke rUpa meM padArtha svIkAra kiye gaye haiM / jaise netra Adi pAMca indriya, rUpa Adi pAMca indriya viSaya, zabdAyatana evaM dharmAyatana / sukhAdi ko dharma kahA jAtA hai / ina bAraha AyatanoM kA pariccheda-nizcaya pratyakSa evaM anumAna-ina do pramANoM dvArA hotA hai / isa saMdarbha meM jainoM kA kathana hai ki cakSu Adi indriyA~ hamAre dvArA ajIva ke grahaNa se gRhIta kI gaI hai| bhAvendriya jIva ke grahaNa se gRhIta hai / rUpa Adi viSaya bhI ajIva ke grahaNa se le liye gaye haiM / ataH ve bhI pRthak nahIM mAne jAne cAhiye / zabda paudgalika hai / ataH zabdAyatana bhI ajIva ke grahaNa se usake antargata A jAte haiM / isaliye pratyeka ko pRthak pRthak padArtha svIkAra karanA yuktisaMgata nahIM hai / sukha evaM duHkha jinheM dharmAyatana kahA jAtA hai / yadi sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya ke udaya svarUpa hai to ve jIva ke hI guNa haiM / ataH unakA jIva meM hI antarbhAva ho jAtA hai / yadi ve sukha duHkha ke kAraNa-svarUpa hai, karma hai taba paudgalika hone ke kAraNa ve ajIva ke antargata A jAte haiM / bauddhoM dvArA pratyakSa ko nirvikalpaka kahA jAtA hai / nirvikalpaka anizcaya rUpa hotA hai / ataH vaha pravRtti aura nivRtti kA aMga yA kAraNa nahIM hai / usakA prAmANya-pramANa honA siddha nahIM hotA / isa taraha pratyakSa kA aprAmANya hone para anumAna bhI pramANa nahIM ho sakatA kyoMki vaha pratyakSa pUrvaka hotA hai / anya AkSepoM-AropoM kA parihAra anyatra bhalI bhAMti vicAra pUrvaka kiyA gayA hai isaliye unakA yahAM vistAra se nirAkaraNa nahIM kiyA jA rahA hai / mImAMsaka tathA lokAyatacArvAka darzana meM abhihita-pratipAdita tattvoM kA nirAkaraNa apanI buddhi dvArA kara lenA caahiye| ve atyanta loka viruddha padArthoM ko svIkAra karate haiM / ataH unako yahAM sAkSAt upanyasta-prakaTa nahIM kiyA gayA hai / isa taraha ina saba se pariziSTa-bace hue yA pRthak tIrthaMkara nirUpita nau yA sAta padArtha hI satya haiM / unakA parijJAna hI kriyAvAda meM hetu hai / anya matavAdiyoM dvArA svIkRta padArthoM kA parijJAna kriyAvAda meM hetu nahIM hai| 541 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram sahesu rUvesu asajamANo, gaMdhesu rasesu adussamANe / No jIvitaM No maraNAhikaMkhI, AyANagutte valayA vimukke // 22 // ttibemi|| chAyA - zabdeSu rUpeSvasajjamAno gaMdheSu raseSu cAdviSan / no jIvitaM no maraNAvakAMkSI, AdAnaguptovalayAd vimukta iti bravImi // anuvAda - sAdhu manojJa-prItipada zabda, rUpa, gaMdha tathA rasa meM anAsakta rahe / vaha amanojJa-aprItikara zabda rUpa gaMdha evaM rasa meM dveSa na kareM unheM burA na mAneM / vaha jIvana tathA mRtyu kI AkAMkSA na kre| vaha AdAna gupta-saMyamayukta tathA valayavimukta-mAyA rahita hokara vicaraNa kare / maiM aisA kahatA hU~ / TIkA - sAmpratamadhyayanArthamupasaMjihIrghaHsamyagvAdaparijJAnaphalamAdarzayannAha-'zabdeSu'veNuvINAdiSu zrutisukhadeSu 'rUpeSu ca' nayanAnandakAriSu 'AsaGgamakurvan' gAya'makurvANaH, anena rAgo gRhItaH, tathA 'gaMdheSu' kuthitakalevarAdiSu 'raseSu ca' antaprAntAzanAdiSu aduSyamANo'manojJeSu dveSamakurvan, idamuktaM bhavati-zabdAdiSvindriyaviSayeSu manojJetareSu rAgadveSAbhyAmanapadizyamAno 'jIvitam' asaMyamajIvataM nAbhikAGkSat, nApi parISahopasagairabhidruto maraNamabhikAGkSat, yadivA jIvitamaraNayoranabhilASI saMyamamanupAlayediti / tathA mokSArthinA''dIyate gRhyata ityAdAnaMsaMyamastena tasminvA sati gupto, yadivA-mithyAtvAdinA''dIyate ityAdAnam-aSTaprakAraM karma tasminnAdAtavyemanovAkkAyairguptaH samitazca, tathA bhAvavalayaM-mAyA tayA vimukto mAyAmuktaH / itiH parisamAptyarthe / bravImIti puurvvt| nayAH pUrvavadeva // 22 // // samAptaM samavasaraNAkhyaM dvAdazamadhyayanamiti // TIkArtha - aba sUtrakAra isa adhyayana kA upasaMhAra karane kI icchA liye samyakavAd ke parijJAna kA phala batAne hetu pratipAdita karate haiM / sAdhu zruti sukhada-karNapriya, veNu tathA vINA Adi ke zabdoM meM nayanAnandakArI AMkhoM ke liye Anandaprada rUpoM meM mohAsakta na baneM / unameM gRddhi-lolupatA na rkhe| yoM kahakara rAga ko gRhIta kiyA gayA hai-rAga ke parityAga kA nirdeza kiyA gayA hai / sAdhu kathita kalevara Adi ke sar3e gale zarIra Adi ke apriya gaMdha meM tathA aMta prAMta AhArAdi ke apriya rasa meM dveSa na kare / kahane kA abhiprAya yaha hai ki sAdhu manojJa evaM amanojJa zabda Adi indriya viSayoM meM rAga dveSa se dUra rahatA huA asaMyamamaya jIvana kI abhiMkAMkSA na kare / vaha parISahoM evaM upasargoM se abhidruta-udvejita hokara mRtyu kI abhikAMkSA na kare / sAdhu jIvana evaM mRtyu kI abhilASA na karatA huA saMyama kA anupAlana kare / mumukSu puruSa jise grahaNa karatA hai, use AdAna kahA jAtA hai, vaha saMyama hai / sAdhu usa dvArA gupta hokara-AtmarakSita hokara rahe / athavA mithyAtva Adi dvArA jo apanAyA jAtA hai vaha AdAna kahA jAtA hai, vaha aSTavidhakarma hai / usake AdAtavya-grAhyatva meM yA grahaNa karane meM vaha mana, vacana, zarIra dvArA gupta rahe-mAnasika, vAcika tathA kAyika guptiyoM kA pAlana kare / evaM samitiyoM se yuta rahe / vaha bhAvavalaya-mAyA se vimukta rahe / yahAM iti zabda samApti ke artha meM hai / bravImi pahale kI jyoM hai / tathA naya bhI pahale kI jyoM hai| // samavasaraNa nAmaka bArahavAM adhyayana samApta huA / -542 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yAtAthyAdhyayanaM trayodazaM zrIyAtAyAdhyayana AhattahIyaM tu paveyaissaM, nANappakAraM purisassa jAtaM / . sao a dhammaM asao asIlaM, saMtiM asaMtiM karissAmi pAuM // 1 // chAyA - yAthAtathyantu pravedayiSyAmi, jJAnaprakAraM puruSasyajAtam / satazca dharma masatazcA zIlaM zAntimazAntiJca kariSyAmi prAduH // anuvAda - zrI sudharmA svAmI pratipAdita karate haiM-maiM yAthA tathya-satya tattva pravedita kruuNgaa-btlaauuNgaa| jJAna ke prakAra-bheda, unakA sAra kahU~gA / jIvoM ke sat asat guNoM kA varNana kruuNgaa| uttama sAdhuoM ke zIlapavitra AcaraNa tathA asAdhuoM kA kuzIla-kutsita AcaraNa batAUMgA / zAMti-mokSa tathA azAMti-saMsAra kA svarUpa vyAkhyAta karUMgA / TIkA - asya cAnantarasUtreNa sahAyaM saMbandhaH, tadyathAvalayAvimuktetyabhihitaM, bhAva valayaM rAgadveSau' tAbhyAM vinirmuktasyaiva yAthAtathyaM bhavatItyanena saMbaMdhenAyAtatasyAsya sUtrasya vyAkhyApratanyate-yathAtathAbhAvo yAthAtathyaMtattvaM paramArthaH, tacca paramArthacintAyAM samyagjJAnAdikaM, tadevadarzayati-'jJAnaprakAra' miti prakAra zabda Adyarthe, AdigrahaNAcca samyagdarzanacAritre gRhyete, tatra samyagdarzanam-aupazamikakSAyikakSAyopazamikaM gRhyate, cAritraM tu vratasamitikaSAyANaM dhAraNarakSaNanigrahAdikaM gRhyate, etatsamyagjJAnAdikaM 'puruSasya' jantoryajjAtam-utpannaM tadahaM 'pravedayiSyAmi' kathayiSyAmi, tuzabdo vizeSaNe, vitathA cAriNastadoSAMzcAvirbhAvayiSyAmi, 'nAnAprakAraM' vA vicitraM puruSasya svabhAvam-uccAvacaM prazastAprazastarUpaM pravedayiSyAmi / nAnAprakAraM svabhAvaM phalaM ca pazcArthena darzayati'sataH' satpuruSasya zobhanasya sadanuSThAyinaH samyagdarzanajJAna cAritravato 'dharma' zrutacAritrAkhyaM durgatigamanadharaNa lakSaNaM vA tathA 'zIlam' udyuktavihAritvaM tathA 'zAMti' nivRttimazeSakarmakSayalakSaNAM karissAmi pAu' tti prAduSkariSye prakaTayiSyAmi yathAvad udbhAvayiSyAmi, [granthAgraM. 7000] tathA 'asataH' azobhanasya paratIrthikasya gRhasthasya vA pArzvasthAdervA, cazabdasamuccitamadharma-pApaM tathA 'azIlaM' kutsitazIlamazAMtiM ca-anirvANarUpAM saMsRtiM praadurbhaavyissyaamiiti| atra ca satodharma zIlaM zAntiM ca prAduSkariSyAmi, asatazcAdharmamazIlamazAntiM cetyevaM padaghaTanA yojanIyA, anupAttasya (ca) ca zabdenAkSepo draSTavya iti // 1 // TIkArtha - isa sUtra kA pahale ke sUtra ke sAtha isa prakAra saMbaMdha hai / pahale ke adhyayana ke AkhirI sUtra meM batalAyA gayA hai ki sAdhu valaya-mAyA se vimukta rahe / yahA~ rAga aura dveSabhAva valaya hai, unase vinirmukta hokara-chUTakara jo rahatA hai, usI ko yAthAtathya-yathArthatattva yA satyatattva prApta hotA hai / isa saMbaMdha se Aye hue isa sUtra kI vyAkhyA kI jAtI hai / jo jaisA hai-satya sattva hai usako yAthAtathya kahA jAtA hai / arthAt paramArtha hI yAthAtathya hai / usakA cintana karane para samyagjJAna Adi isa koTi meM haiM, sUtrakAra usI kA digdarzana karAte hue kahate haiM / "jJAna prakAram" prakAra zabda Adi ke artha meM hai / Adi se yahAM samyakdarzana, samyak cAritra kA grahaNa hotA hai / usake antargata samyakdarzana ke aupazamika, kSAyika evaM kSAyopazamika rUpa gRhIta kiye jAte haiM / cAritra meM vratoM kA dhAraNa, samitiyoM kA rakSaNa tathA kaSAyoM kA nigraha gRhIta kiyA jAtA hai| puruSa ko jo yaha samyak jJAna Adi utpanna hote haiM, maiM unako pravedita karUMgA-kahU~gA / yahA~ prayukta 'tu' zabda (543) Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vizeSaNa ke artha meM hai / jisase sUcita hai-vitathAcArI-asat yA viparIta AcAravAna puruSoM ke doSa bhI AvirbhUta karUMgA-vyakta karUMgA / puruSoM kA svabhAva taraha taraha kA-vicitra prakAra kA hotA hai / vaha ucca-prazasta tathA avaca-aprazasta donoM hI taraha kA hotA hai / use maiM pravedita karUMgA-kahUMgA / puruSoM ke svabhAva evaM usake phala bhinna-bhinna prakAra ke hote haiM / yaha isa gAthA ke Age ke Adhe bhAga meM batalAyA gayA hai / jo puruSa sAttvika hote haiM, zobhana-uttama yA pavitra AcaraNa karate haiM tathA samyakdarzana, samyakajJAna evaM samyakadarzana se yukta, durgati gamana meM avarodhaka zruta cAritra rUpa dharma kA samucita-yathAvidhi pAlana karate haiM, usake phalasvarUpa samasta karmoM ke kSINa hone se jo zAMti prApta hotI hai inake saMbaMdha meM maiM nirUpita karUMgA / asat sadAcaraNa rahita anya matavAdI, gRhastha evaM pArzvastha Adi ke adharma-pApa, kutsita AcAra tathA saMsAra meM paribhramaNa karAne vAlI azAMti kA vivecana karUMgA / yahAM-satpuruSa ke dharma, sadAcaraNa tathA zAMti kA pratipAdana karUMgA evaM asat puruSa ke adharma-anAcaraNa tathA azAMti kA pratipAdana kruuNgaa| isa taraha pada yojanIya hai / isa gAthA meM jo anupAtta hai-nahIM kahA gayA hai usako 'ca' zabda se gRhIta karanA cAhiye / aho ya rAo a samuTThiehi, tahAgaehiM paDilabbha dhammaM / samAhimAghAtamajosayaMtA, satthAramevaM pharusaM vayaMti // 2 // chAyA - ahani ca rAtrau ca samutthitebhya stathAgatebhyaH pratilabhya dharmam / samAdhimAkhyAta majoSayantaH zAstAramevaM paruSaM vadanti // anuvAda - aharniza samutthita-uttama dharmAcaraNa meM samudyata tIrthaMkaroM se dharma kA pratilAbha karake bhI una dvArA pratipAdita samAdhi mArga kA-mokSamArga kA anusaraNa na karate hue nihnava zAstA-tIrthaMkara ke prati paruSakaThora yA niMdAtmaka vacana bolate haiN| TIkA - jantorguNadoSarUpaM nAnAprakAraM svabhAvaM pravedayiSyAmItyuktaM taddarzayitukAma Aha-'ahorAtram' aharnizaM samyagutthitAH samutthitA sadanuSThAnavantastebhyaH zrutadharebhyaH, tathA 'tathAgatebhyo' vA tIrthakRdbhyo 'dharma' zrutacAritrAkhyaM pratilabhyAsaMsArani:saraNopAyaM dharmamavApyApi karmodayAnmandabhAgyatayA jamAliprabhRtaya ihAtmotkarSAttIrthakRdAdyAkhyAtaM 'samAdhi' samyagdarzanAdikaM mokSapaddhatim 'ajoSayantaH' asevantaH / samyaggurvANA nihavA boTikAzca svarUciviracitavyAkhyAprakAreNa nirdoSa sarvajJapraNIta mArgavidhvaMsayantikumArgaM prarUpayanti, bruvate ca asau sarvajJa eva na bhavati yaH kriyamANaMkRtamityadhyakSaviruddha prarUpayati' tathA yaH pAtrAdi parigrahAnmokSamArgamAvirbhAvayati, evaM sarvajJokta mazraddadhAnA: zraddhAnaM kurvanto'pyapare dhRtisaMhananadurbalatayA tathA''ropitaM saMyamabhAraM voDhumasamarthAH kacidviSIdanto'pareNAcAryAdinA vatsalatayA coditAH santastaM 'zAstAram' anuzAsitAraM codakaM puruSaM vadanti 'karkazaM' niSThuraM pratIpaM codayantIti // 2 // TIkArtha - sUtrakAra ne pUrva meM yaha sUcita kiyA hai ki-maiM prANiyoM ke svabhAva kA AkhyAna karUMgA, jo guNa doSa Adi kI dRSTi se nAnA prakAra kA hai / vaha isa gAthA dvArA prakaTa karate haiM-aharniza samyak samutthitasadanuSThAna meM saMpravRta zrRtajanoM se tathA tIrthaMkaroM se zrutacAritramUlaka dharma kA jo saMsAra ko pAra karane kA upAya hai, pratilAbha karake bhI apane karmodaya tathA durbhAgya ke kAraNa jamAlI Adi ne yahAM-isa jagata meM tIrthaMkara dvArA 544 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yAtAdhyAdhyayanaM prarUpita samyakdarzana mUlaka mokSamArga kA apane ahaGkAra yA durAgraha ke kAraNa svIkAra nahIM karate hue niva tathA digambara apanI rUci nahIM karate hue nihnava tathA digambara apanI rUci dvArA racita siddhAntoM ke AdhAra para nirdoSa sarvajJa pratipAdita mokSa mArga kA vidhvaMsa karate haiM, kumArga kI prarUpaNA karate haiM / unakA kathana hai ki jo kriyamAna-kiye jAte hue kArya ko kRt- kiyA huA kahatA hai vaha pratyakSa viruddha prarUpaNa karatA hai, sarvajJa nahIM hotA / jo pAtra Adi parigraha rakhate hue bhI mokSa prApta hone kA nirUpaNa karatA vaha sarvajJa nahIM ho sakatA / isa prakAra sarvajJokta mokSa mArga meM mokSa nirUpaka siddhAntoM meM zraddhA nahIM krte| kaI aise haiM jo sarvajJa dvArA upadiSTa siddhAntoM meM vizvAsa rakhate hue bhI yathAvata svIkAra kiye saMyamarUpI bhAra ko dhRti-dhairya saMhanana-daihika sthiti Adi kI durbalatA ke kAraNa vahana karane meM saMyama kA nirvAha karane meM sakSama nahIM hote / kaI aise haiM jo saMyama pAlana meM viSaNNa-zithila yA asthira hone lagate haiM, taba AcArya Adi dvArA vAtsalyapUrvaka saMyama pAlana meM prerita kiye jAne para bhI upadeza yA anuzAsana karane vAloM meM prati paruSa, karkaza yA niSThura, pratIpa - viparIta vacana bolate haiM / visohiyaM te aNukAhayaMte, je AtabhAveNa viyAgarejjA / aTThANie hoi bahUguNANaM, je NANasaMkAi musaM vadejjA // 3 // vizodhitante 'nukathayanti ye AtmabhAvena vyAgRNIyuH / asthAniko bhavati bahuguNAnAM ye jJAnazaGkayA mRSA vadeyuH // chAyA anuvAda - vItarAga prarUpita mArga vizodhita - samagra doSarahita hai to bhI ve nihmava ahaMkAra ke usake doSoM kA anukathana karate haiM-doSAropaNa karate haiM / ve apanI rUci ke anurUpa paramparA prApta karate haiN| apanI rUci ke anurUpa paramparA prApta saddarzana se bhinna vivecana apalApa karate haiN| ve uttama guNoM ke asthAnikaapAtra haiM / - TIkA - kiJca - vividham- anekakAraM zodhitaH kumArgaprarUpaNApanayanadvAreNa nirdoSitAM nIto vizodhitaH samyagdarzanajJAnacAritrAkhyo mokSamArgastamevaMbhUtaM mokSamArgaM ' te ' svAgrahagrahagrastA goSThAmAhilavadanu-pazcAdAcAryaprarUpaNAtaH kathayaMti-anukathayanti / ye caivaMbhUtA AtmotkarSAtsvarUciviracita vyAkhyAprakAra vyAmohitA 'AtmabhAvena' svAbhiprAyeNAcAryapAramparyeNAyAtamapyarthaM vyudasyAnyathA 'vyAgRNIyuH' vyAkhyAnayeSuH, te hi gaMbhIrAbhiprAyaM sUtrArthaM karmodayAtpUrvApareNa yathAvatpariNAmayitumasamarthAH paMDitamAnina utsUtraM pratipAdayanti / AtmabhAvavyAkaraNaM ca mahate'narthAyeti darzayati-'sa' evaMbhUtaH svakIyAbhinivezAd 'asthAnikaH' anAdhAro bahUnAM jJAnAdiguNAnAmabhAjanaM bhavatIti, te cAmI guNAH "sussUsai paDipucchai suNei geNhai ya Ihae Avi / tatto apohae vA dhArei karei vA sammaM // 1 // chAyA - zuzrUSate pratipRcchati zRNoti gRhNAti IhatecApi / tato'pohate vA dhArayati karoti vA samyak // 1 // yadivA guruzuzruSAdinA samyagjJAnAvagamastataH samyaganuSThAnamataH sakalakarmakSaya lakSaNo mokSa ityevaMbhUtAnAM guNAnAmanAyatanamasau bhavati, kkacitpATha: 'aTTANie hoMti bahUNivesa'- tti asyAyamarthaH asthAnam-abhAjanamapAtramasau bhavati samyagjJAnAdInAM guNAnAM kiMbhUto ? bahu: anarthasaMpAdakatvenAsadabhinivezo yasya sa 545 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram bahuniveza:, yadivAguNAnAmasthAnika:- anAdhAro bahunAM doSANAM ca nivezaH-sthAnam Azraya iti, kiMbhUtAH punarevaM bhavantIti darzayati-ye kecana durgRhItajJAna lavAvalepino jJAnezrutajJAne zaMkA jJAna zaMkA tathA mRSAvAdaM vadeyuH, etaduktaM bhavati sarvajJapraNIte Agame zaMkA kurvanti, ayaM tatpraNIta eva na bhaved anyathA vA'syArthaH syAt, yadivA jJAnazaGkayA, pAMDityAbhimAnena mRSAvAdaM vadeyuryathA'haM bravIbhi tathaiva yujyate nAnyatheti // 3 // TIkArtha - jo taraha taraha se parizodhita hai, mithyAmArga kI prarUpaNA apanayana se jo nirdoSa banAyA gayA hai, vaha vizodhita mArga kahA jAtA hai, jo samyagdarzana, samyakjJAna, tathA samyagcAritra mUlaka mokSa kA patha hai kintu apane Agraha rUpI graha dvArA grasta-durAgrahayukta goSThAmAhila kI taraha AcArya paramparAgata dharmopadeza se pratikUla kathana-anukathana karate haiM jo aise loga AtmokarSa - apane ahaMkAra ke kAraNa apanI rUci ke anurUpa racita vyAkhyA meM vyAmUr3ha hote hue AcAryoM kI paramparA se AyAta -samAgata artha kA parityAga kara usake viruddha artha kI vivecanA karate haiM ve sUtra ke gaMbhIra abhiprAya Azaya ko karmodaya ke kAraNa pUrvA para saMdarbha ke anusAra AtmasAt karane meM asamartha haiM / ve apane Apako paMDita - jJAnI mAnate haiM tathA utsUtra - sUtra viruddha pratipAdana karate haiN| AtmabhAva - apanI abhirUci ke anusAra sUtra kA vyAkaraNa - vyAkhyAna karanA atyanta anartha kA hetu hai / sUtrakAra yaha vyakta karate haiM jo puruSa apane abhiniveza - durAgraha ke kAraNa aisA karatA hai, vaha jJAna Adi guNoM kA sthAna- AdhAra yA pAtra nahIM hotaa| ve guNa ye haiM- vyakti pahale guru se jJAna sunanA cAhatA hai, pratipRcchA karatA hai, grahaNa karatA hai, IhA - tarka karatA hai, apoha - uhApoha karatA hai, samAdhAna hone para dhAraNa karatA hai, bhalI bhAMti use kriyAnvita karatA hai / athavA guru kI zuzruSA Adi dvArA samyakjJAna kA avagama-bodha prApta hotA hai taba samyak AcaraNa phalita hotA hai aura usase samasta karma kSINa hone ke pariNAmasvarUpa mokSa prApta hai / vaha nihnava ina guNoM kA Ayatana - bhAjana nahIM hotA / kahIM kahIM 'aTThANie hoMti bahUNivesa' aisA pATha prApta hotA hai| usakA Azaya yaha hai ki vaha puruSa samyagjJAna Adi guNoM kA asthAna abhAjana yA apAtra hotA hai / prazna karate hue kahA jAtA hai ki vaha kaisA hotA hai ? kauna hai ? uttara ke rUpa meM samAdhAna dete hue pratipAdita kiyA jAtA hai ki jyoM atyadhika anarthoM kA sampAdaka-niSpAdaka hote hue durAgrahI hai athavA vaha puruSa guNoM kA pAtra nahIM hotA kiMtu bahuta se doSoM kA niveza - sthAna yA Azraya hotA hai| aise puruSa kauna se hote haiM, yaha digdarzana karAte hue kahate haiM-jo puruSa jJAnalava-thor3A sA jJAna yA vidyA prApta kara avalepa- abhimAna karate hue zrutajJAna meM - sarvajJanirUpita Agama meM zaMkA karate hue mithyAbhASaNa karate haiM / kahane kA abhiprAya yaha hai ki jyoM sarvajJa praNati Agama meM zaMkA karate haiM ki yaha sarvajJa praNIta ho hI nahIM sakatA / yA yoM kahate haiM ki isakA artha bhinna hai athavA usameM zaMkA karate hue apane pAMDitya - vidvatA ke ghamaMDa se asatya bhASaNa karate haiM aura kahate haiM ki jaisA maiM bolatA hU~ vahI yukta upayukta yA sahI hai| usase anyathA - anya prakAra se sahI nahIM hai / je yAvi puTThA paliuMcayaMti, AyANamaTTaM khalu vaMcayittA ( yanti ) / asAhuNo te iha sAhumANI, mAyaNNi esaMti ataghAtaM // 4 // chAyA - yecApi pRSTAH parikuJcayanti, AdAnamarthaM khalu vaJcayanti / asAdhavaste iha sAdhumAnino mAyAnvitA eSyantyanantaghAtam // 546 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yAtAthyAdhyayana anuvAda - jo pUche jAne para apane guru kA nAma chipAte haiM, ve apane ko mokSa se vaMcita karate haiN| ve vAstava meM asAdhu haiM / kintu apane ko sAdhu mAne hue haiM / ve mAyAnvita-chalanA yA pravaJcanA se yukta puruSa ananta bAra saMsAra ke duHkha pAte haiN| TIkA - kiJcAnyat-ye kecinAviditaparamArtha:svalpatayA samutsekino'pareNa pRSTAH- kasmAdAcAryAtsakAzAdadhItaM zrutaM bhavadbhiriti, te tu svakIyamAcAryaM jJAnAvalepena nihanuvAnA aparaM prasiddha pratipAdayanti, yadivA mayaivaitatsvata utprekSitamityevaM jJAnAvale pAt 'paliuMcayaMtti' tti niha nuvate, yadivA-sadapi pramAdaskhalitamAcAryAdinA''locanAdike avasare pRSTAHsanto maatRsthaanenaavrnnvaadbhyaannihnuvte|t evaM parikuJcakAnihavaM kurvANA AdIyata ityAdAnaM-jJAnAdikaM mokSovA tamarthaM vaJcayanti-bhraMzayantyAtmanaH, khaluravadhAraNevaJcayantyeva / evamanuSThAyinazcAsAdhavaste paramArtha tastattvacintAyAm 'iha' asmin jagati sAdhuvicAre vA 'sAdhumAnina' AtmotkarSAt sadanuSThAnamAnino mAyAnvitAste 'eSyanti' yAsyanti 'anantazo' bahuzo 'ghAtaM' vinAzaM saMsAraM vA anavadagraM saMsArakAntAramanuparivartayisyantIti, doSadvayavuSTatvAtteSAm, ekaM tAvatsvayamasAdhavo dvitIyaM sAdhumAninaH, uktaMca "pAvaM kAUNa sayaM appANaM suddhameva bAharai / duguNaM karei pAvaM bIyaM bAlassa maMdattaM // 1 // " chAyA - pApaM kRtvA svayaM AtmAnaM zuddhameva vyAharati / dviguNaM karoti pApaM dvitIyaM bAlasya maMdatvam // 1 // tadevamAtmotkarSadoSArodhilAbhamapyu pahatyAnantasaMsAra bhAjo bhavantyasumanta iti sthitam // 4 // mAnavipAkamupadAdhunA krodhAdikaSAyadoSamudbhAvayitumAha - TIkArtha - jo puruSa paramArtha-yathArtha tattva ko-satya ko nahIM jAnate ve thor3I sI vidyA pAkara atyanta samutseka-abhimAna se bhara jAte haiM / kisI dvArA yaha pUche jAne para ki 'Apane kina AcArya se zAstrAdhyayana to ve jAnAvalepa-apanI vidyA ke garva ke kAraNa apane AcArya kA nAma nihanata karate haiM-chipAte haiM tathA kinhIM dUsare prasiddha AcArya kA nAma batA dete haiM athavA maiMne to khuda hI ina zAstroM ko utprekSita kiyA hai-inakA adhyayana-anuzIlana kiyA hai / " yaha kahakara apanI vidyA ke ghamaMDa se guru kA nAma chipA lete haiM athavA pramAdavaza skhalana ho jAya-bhUla ho jAya to ve AlocanA Adi ke avasara para AcArya dvArA pUche jAne para isa bhaya se ki 'isase-batAne se merI nindA hogI' vAstavikatA ko chipAte haiM / isa prakAra ve apane AcArya kA nAma chipAne vAle puruSa apane Apako jJAna Adi se, mokSa se vaMcita karate haiM / yahAM prayukta 'khalu' zabda nizcaya ke artha meM hai, tadanusAra ve avazya hI apane ko vaMcita karate haiM-bhraSTa karate haiM, yaha abhiprAya hai / isa prakAra AcaraNa karane vAle ve tatvataH asAdhu hai / ve isa jagata meM sAdhutva kI carcA ke prasaMga para abhimAna ke kAraNa apane Apako sAdhu kahane kA dambha karate haiM / parantu ve mAyAvI hai-chalaprapaMca meM lagna hai, sAdhu nahIM hai / ve anantakAla paryanta vinAza ko prApta kareMge / saMsAra rUpI gahana vana meM bhaTakeMge / ve do prakAra se doSalipta hai / eka to ve svayaM asAdhu haiM tathA dUsare sAdhu hone kA dambha karate haiM / isaliye kahA hai ki jo svayaM pApa karake bhI apane Apako zuddha-niSpApa batalAtA hai, vaha dugunA pApa karatA hai / yaha bAla-ajJAnI prANI kI dUsarI mandatA-mUrkhatA hai / isa prakAra nihnava apane ahaMkAra ke kAraNa bodhilAbha ko bhI upahatavinaSTa kara dete haiM tathA ve ananta saMsAra bhAgI hote haiM-ananta bAra saMsAra meM AvAgamana karate haiM / yaha vastu sthiti hai| abhimAna karane para vipAka-phala upadarzita kara aba sUtrakAra krodha Adi kaSAyoM ke doSoM kI udbhAvanA karane hetu kahate haiM - kiyA hai 547) Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram je kohaNe hoi jagabhAsI, viosiyaM je u udIraejA / aMdhe vase daMDapahaM gahAya, avi osie dhAsatipAvakammI // 5 // chAyA - yaH krodhano bhavati, jagadarthabhASI vyavasitaMyastUdIrayet / __ andha ivAsau daNDapathaM gRhItvA'vyavasito dhRSyatepApakarmA // anuvAda - jo puruSa krodhana-krodhapUrNa hotA hai-krodha karatA hai, dUsaroM ke doSoM ko bakhAnatA hai, zAMta hue saMgharSa ko phira jAgarita karatA hai-jagAtA hai, vaha pApa karmakArI hai / sadA saMgharSa-kalaha Adi meM grasta rahatA hai / daNDapatha-sakar3e yA choTe mArga meM jAte hue aMdhe kI taraha dharSita hotA hai-kaSTa pAtA hai / TIkA - yo hyavidita kaSAya vipAkaH prakRtyaiva krodhano bhavati tathA 'jagadarthabhASI' yazca bhavati, jagatyarthA jagadarthA ye yathA vyavasthitAH padArthAstAnAbhASituM zIlamasya jagadarthabhAsI tadyathA-brAhmaNa DoDamiti brUyAttathA vaNijaM kirATamiti zudramAbhIramiti zvapAkaMcANDAlamityAdi tathA kANaM kANamiti tathA khajaM kubjaM vau bhamittyAdi tathA kuSThinaM kSayiNamityAdi yo yasya doSastaM tena kharaparuSaM brUyAt yaH sa jagadarthabhASI, yadivA jayArthabhASI yathaivA''tmano jayo bhavati tathaivAvidyamAnamapyarthaM bhASate tacchIlazca-yena kenacitprakAreNAsadarthabhASaNenApyAtmano jayamicchatItyarthaH / 'viosiyaM' tti vividhamavasitaM-paryavasitamupazAMtaM dvandva-kalahaM yaH punarapyudArayet, etaduktaM bhavatikalahakAribhimithyAduSkRtAdinA parasparaM kSAmite'pi tattad brUyAdyena punarapiteSAMkrodhodayo bhvti|saamprtmetdvipaakN darzayati-yathA hyandhaH-cakSurvikalo 'daNDapatha' godaNDamArga (laghumArga) pramukhojjvalaM 'gRhItvA' Azritya vrajan samyagakovidatayA dhRSyate'kaNTakazvApadAdibhiH pIDyate,evamasAvapi kevalaMliGgadhAryanupazAntakrodhaHkarkazabhASyadhi karaNoddIpakaH, tathA 'aviosie' tti anupazAntadvandvaH pApam-anAryaM karma-anuSThAnaM yasyAsau pApakarmAdhaSyate caturgatike saMsAre yAtanAsthAnagataH paunaHpunyena pIDayata iti // 5 // TIkArtha - jo puruSa kaSAyoM ke vipAka-pariNAma kA vettA nahIM hai, jo prakRti se hI krodhI hai, jo jagata meM jaisA hai use vaise hI khule zabdoM-apriya zabdoM meM kahatA hai / jaise brAhmaNa ko DoDa, baniye ko kirATa, zudra ko AbhIra, zvapAka ko cANDAla, kAne ko kAnA, khaja-laMgar3e ko laMgar3A, kubja ko kubja, badhira ko badhira, koDhI ko koDhI, kSayI ko kSayI-isa prakAra jisakA doSa-hInatva hai use khara paruSa-tIkhe kaThora zabdoM meM kahatA hai / vaha yahA~ jagadarthabhASI kahA gayA hai athavA jaisA kahane se apanI vijaya hotI hai, vaisA na hote hue bhI-mithyAbhASI jo kahatA hai, vaisA jayArthabhASI bhI isakA abhiprAya hai / isakA tAtparya yaha hai ki vaha jisa kisI prakAra se-asada bhASaNa dvArA bhI apanI jaya cAhatA hai jo sarvathA upazAMta-dvandva yA kalaha ko punaH udIrNa karatA hai-utpanna karatA hai jaise Apasa meM jhagar3ane vAle 'micchAmidukkaDaM' kahakara paraspara kSAmita ho jAte haiM-eka dUsare ko kSamA pradAna kara zAMta ho jAte haiM to bhI jo aisI bAteM kahatA haiM jinase unake krodha Adi punaH bhar3aka jAye / usa puruSa ke karma vipAka kA-phala kA digdarzana karAne hetu sUtrakAra pratipAdana karate haiM-jaise eka cakSurvikala-naitrahIna puruSa choTI pagaDaMDI se jAtA huA mArga ko bhalI bhAMti na jAnane ke kAraNa jhAr3a jhaMkhAr3a tathA vana ke jantuoM Adi se utpIDita-klezAnvita hotA hai, usI taraha jo kevala sAdhu ke liMgaveza ko dhAraNa karatA hai, jisane krodha ko upazAMta nahIM kiyA hai, jo karkaza bhASI hai tathA kalaha Adi kA uddIpaka hai, vaha pApa karmA-pApAcArI puruSa caturgatimaya saMsAra meM yAtanAsthAnoM ko-narakAdi duHkhoM ko prApta hotA hai, punaH punaH pIr3ita hotA hai / -548) Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yAtAthyAdhyayanaM je viggahIe annAyabhAsI, na se same hoi ajhaMjhapatte / u (o) vAyakArI ya harImaNe, ya egaMtadiTThI ya amAirUve // 6 // chAyA - yo vigrahiko'nyAyabhASI na saH samI bhavatyajhaMjhAprAptaH / upapAtakArI ca hImanAca, ekAntadRSTizcAmAyirUpaH // anuvAda - jo vigraha-jhagar3A karatA hai tathA anyAyapUrNa bhASaNa karatA hai, vaha samattva ko prApta nahIM hotA-usameM samatAbhAva nahIM panapatA / vaha kleza rahita nahIM hotA / jo guru kI AjJA kA pAlana karatA hai, pApa karane meM lajjita hotA hai tathA tattvoM meM niSThA rakhatA hai vahI amAyI-mAyA rahita hai| TIkA - kiJcAnyat-yaH kazcidaviditaparamArtho vigraho-yuddhaM sa vidyate yasyAsau vigrahiko yadyapi pratyupekSaNAdikAH kriyA vidhatte tathApi yuddhapriyaH kazcidbhavati tathA'nyAyyaM bhASituM zIlamasya so'na yatkiJcanabhASyasthAnabhASI gurvAdyadhikSepakaro vA yazcaivaMbhUto nAsau 'samo' raktadviSTatayA madhyastho bhavati, tathA nApyajhaJjhAM prAptaH-akalahaprApto vA na bhavatyamAyAprApto vA, yadivA ajhaJjhAprAptaiH-akalahaprAptaiH samyagdRSTibhirasau samo na bhavati yataH ato naivaMvidhena bhAvyam, api tvakrodhanenAkarkazabhASiNA copazAntayuddhAnudIrakeNa nyAyyabhASiNA'jhaJjhAprAptena madhyasthena ca bhAvyamiti / evamanantaroddiSTadoSavarjI sannupapAtakArIAcAryanirdezakArIyathopadezaM kriyAsu pravRttaH yadivA 'upAyakAri'tti sUtropadezaMpravartakaH, tathAhI: lajjA saMyamo mUlottaraguNabhedabhinnastatra mano yasyAsau-hrImanAH, yadivA-anAcAraM kurvannAcAryAdibhyo lajjate sa evamucyate tathaikAntena tattveSujIvAdiSu padArtheSudRSTiryasyAsAvekAntadRSTiH, pAThAntaraM vA 'egaMtasaDDhi' tti ekAntena zraddhAvAna maunIndroktamArge ekAntena zraddhAlurityarthaH cakAraH pUrvoktadoSaviparyastaguNasamuccayArthaH, tadyathA-jJAnApalikuJcako'krodhItyAdi tAvadajhaJjhAprApta iti, svata evAha-'amAirUve'tti amAyino rUpaM yasyAsAvamAyirUpo'zeSacchadyarahita ityarthaH,na gurvAdIn chadmanopacarati nApyanyena kena citsArdhaM chadmavyavahAraM vidhatta iti // 6 // ___TIkArtha - jo paramArtha ko nahIM jAnatA, vigraha-jhagar3A karatA hai, yadyapi pratikramaNa Adi kriyAeM sampAdita karatA hai, kintu yuddhapriya-jhagaDAlU hotA hai, anyAya pUrNa bhASaNa karatA hai, cAhe jo bola uThatA hai, asthAnabhASI hotA hai-prasaMga ke binA hI bolatA hai, guru Adi para adhikSepa karatA hai, vaha raktatA-rAga dviSTatA-dveSa se yukta hone ke kAraNa madhyastha-taTastha nahIM hotA / kalahazUnya tathA mAyAvarjita nahIM hotA / kalahazUnya evaM samyakdRSTi prApta puruSoM ke sadRza nahIM hotA / use aisA nahIM honA caahiye| use akrodhana-krodharahita, akarkazabhASI, upazAnta yuddha-kalaha kA anuddIraka, nyAyabhASI, kalaha varjita evaM madhyastha rahanA cAhiye / isa prakAra pUrva sUcita doSoM kA varjana kara jo AcArya ke nirdeza kA pAlana karatA hai, unake upadeza ko kriyAnvita karatA hai vaha sUtra meM dI gaI zikSA ke anusAra pravRtti karatA hai / mUlaguNa tathA uttaraguNa yukta saMyama ke paripAlana meM usakA mana saMlagna rahatA hai / athavA vaha anAcAra-doSa yukta AcaraNa karatA huA guru Adi ke samakSa lajjA anubhava karatA hai / vaha jIva Adi padArthoM meM ekAnta dRSTi rakhatA hai-unameM dRr3ha AsthA rakhatA hai / yahA~ 'egaMtasaDDhi' yaha pAThAntara prApta hotA hai| tadanusAra maunIndra-tIrthaMkara dvArA pratipAdita.mArga meM ekAMtarUpa se zraddhAvAn hotA hai / yahAM prayukta cakAra pahale kahe gaye doSoM ke viruddha guNasamuccaya kA jJApaka hai / jaise jo apane AcArya kA nAma nahIM chipAtAkrodhAviSTa nahIM hotA tathA yuddhapriya nahIM hotA vahI puruSa mAyA rahita-chalaprapaMca varjita hotA hai / vaha chadma-chala kapaTa ke sAtha guru kI sevA nahIM karatA tathA anya kisI ke sAtha chadma pUrNa vyavahAra nahIM karatA / (549 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram se pesale suhume purisajAe, jaccannie ceva bahupi aNusAsie je tahaccA, same hu se hoi suujjuyAre / ajhaMjhapatte // 7 // chAyA sa pezala: sUkSmaH puruSajAtaH jAtyanvitazcaiva suRjvAcAraH / vahvapyanuzAsyamAno yastathArcaH samaH sa bhavatyajhaMjhAprAptaH // - anuvAda - jo sAdhu anuzAsita hone para bhI - truTi hone para AcArya Adi dvArA zikSA diye jAne para apane citta ko avikRta rakhatA hai vahI pesala vinayAdiguNoM se yukta, sUkSma artha kA dRSTA aura Atma parAkramazIla hotA hai, vahI kulIna hotA hai / saMyama kA pAlana karatA hai tathA samatva bhAva aura Rju AcAra- sarala AcAra se anvita hai / TIkA punarapi sadguNotkIrtanAyAha-yo hi kaTusaMsArodvignaH kvacatpramAdaskhalite satyAcAryAdinA bahvapi 'anuzAsyamAnaH' caudyamAnastathaiva - sanmArgAnusAriNyarcAlezyA cittavRttiryasya sa bhavati tathArca:, yazca zikSAM grAhyamANo'pi tathAceM bhavati sa 'pezalo' miSTavAkyo vinayAdiguNasamanvitaH 'sUkSmaH' sUkSmadarzitvAtsUkSmabhASi (vi) tvAdvA sUkSmaH sa eva puruSajAta: ' sa eva paramArthataH puruSArthakArI nAparo yo'nAyudhatapasvijanaparAjitenApi krodhena jIyate, tathA'sAveva 'jAtyanvita: ' sukulotpannaH, sacchIlAnvito hi kulIna ityucyate, na sukulotpattimAtreNa, tathA sa eva suSThu-atizayena RjuH- saMyamastatkaraNazIlaH - RjukaraH, yadivA 'ujjucAre' tti pathopadezaM yaH pravartate na tu punarvakratayA'cAryAdivacanaM vilomayati- pratikUlayati, yazca tathArca: pezala: sUkSmabhASI jAtyAdiguNAnvitaH kvacidavakraH 'samo' madhyastho nindAyAM pUjAyAM ca na ruSyati nApi tuSyati tathA ajhaMjhA-akrodho'mAyA vA tAM prApto'jhaMjhAprAptaH, yadivA'jhaMjhAprAptaiH - vItarAgaiH 'samaH' tulyo bhavatIti // 7 // TIkArtha sUtrakAra sadguNoM kA utkIrtana karane hetu kahate haiM- jo puruSa kaTu-kaThora duHkhamaya saMsAra se udvigna haiM, pramAdavaza kahIM skhalita ho jAtA hai, vaisA hone para AcArya Adi dvArA bhalIbhAMti jaba vaha anuzAsita kiyA jAtA hai, pahale kI jyoM apane citta vRtti ko sanmArga meM lagA detA hai arthAt AcArya dvArA zikSA diye jAne para apane citta ko zuddha banA letA hai vaha pesala - madhurabhASI tathA vinayAdi guNoM se yukta hotA hai| sUkSmagaMbhIra artha kA dRSTA hotA hai / athavA usakA vaktA hotA hai / athavA svayaM sUkSma - gaharA hotA hai vaha vAstava meM puruSArthazIla hai - AtmA parAkramodyata hotA hai| jo puruSa Ayudha rahita, tapasvIjanoM se parAjita krodha ke vazIbhUta ho jAtA hai vaha puruSArthazIla nahIM hotA / jo sat zIla se pavitra AcaraNa se yukta hotA hai vahI ucca kula utpanna yA kulIna kahA jAtA hai / kevala uttama kula meM utpanna hone se koI kulIna nahIM hotA / vahI pavitra AcaraNa yukta hI saMyama kA paripAlaka hotA hai / athavA Rju AcAra meM, saMyama meM yathopadeza guru ke upadeza ke anusAra pravartanazIla hotA hai| jo vakratA se guru ke vacana ke viruddha nahIM calatA evaM apane citta ko nirmala rakhatA hai- sUkSmArtha bhASI hotA hai, jAti Adi guNoM se yukta hotA hai, athavA avakra - samatva yukta, madhyastha hotA hai, nindA hone para ruSTa nahIM hotA tathA pUjA satkAra hone para tuSTa nahIM hotA / krodha aura mAyA se avyApta rahatA hai vaha krodha tathA mAyAvihIna vItarAga mahApuruSoM ke tulya hotA hai / - je Avi appaM va sumati yattA, saMkhAya vAyaM aparikkha kujjA / taveNa vAhaM sahiutti mattA, aNNaMjaNaM passati biMbabhUyaM // 8 // 550 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __zrI yAtAthyAdhyayanaM. egaMtakUDeNa u se palei, Na vijatImoNapayaMsigotte / .. je mANaNaTeNa viukkasejA, vasumannatareNa abujjhamANe // 1 // chAyA - yazcA'pyAtmAnaM vasumantaM mattvA, saMkhyAvantaM vAdmaparIkSyakuryAt / tapasAvAhaM sahita iti mattvA'nyaM janaM pazyati bimbabhUtam // 8 // ekAntakUTena tu sa paryeti, na vidyate maunapade gotre / yo mananArthena vyutkarSayet vasumadanyatareNAbudhyamAnaH // 9 // anuvAda - jo apane Apa ko saMyamI aura jJAnI mAna kara binA parIkSA kiye-apane vAstavika svarUpa ko binA samajhe apanI prazaMsA karatA hai-maiM tapaHzcaraNazIla hUM, yaha socakara anya puruSa ko jala meM dikhAI dete candramA ke pratibimba ke samAna tuccha yA nirarthaka dekhatA hai / vaha abhimAnI puruSa ekAntataH moha meM grasta hokara saMsAra meM paryaTana karatA hai / vaha sarvajJa dvArA prarUpita patha kA anugAmI nahIM hai / jo sammAna tathA prazasti pAkara madonmatta ho jAtA hai, saMyamI hotA huA bhI jJAnAdi kA garva karatA hai, vaha paramArtha ko nahIM jAnatA // 8 // 9 // TIkA- prAyastapasvinAM jJAnatapo'valepo bhavatItyatastamadhikRtyAha-yazcApikazcillaghuprakRtiralpatayA''tmAnaM vasu-dravyaM tacca paramArthacintAyAM saMyamastadvantamAtmAnaM matvA'hamevAtra saMyamavAn mUlottaraguNAnAM samyagvidhAyI nAparaH kazcinmattulyo'stIti, tathA saMkhyAyanteparicchidyante jIvAdayaH padArthA yena tajjJAnaM saMkhyetyucyate tadvantamAtmAnaM matvA tathA samyak-paramArthamaparIkSyAtmotkarSAbhimAnIti 'anyaM janaM' sAdhulokaM gRhasthalokaM vA 'bimbabhUtaM' jalacandravattadarthazUnyaM kUTakArSApaNavadvA liMgamAtradhAriNaM puruSAkRtimAtraM vA 'pazyati' avamanyate / tadevaM yadyanmadasthAnaMjAtyAdikaM tattadAtmanyevAropyAparamavadhUtaM pazyatIti // 8 // kiJcAnyat - ___ kUTavatkUTaM yathA kUTena mRgAdirbaddhaH paravazaH sannekAntaduHkhabhAgbhati evaM bhAvakUTena snehamayenaikAntatA'sau saMsAra cakravAlaM paryeti tatra vA prakarSeNa lIyate pralIyate-aneka prakAraM saMsAra baMbhramIti, tuzabdAtkAmAdinA vA mohena mohito bahuvedane saMsAre pralIyate, yazcaivaMbhUto'sau 'na vidyate' na kadAcana saMbhavati munInAmidaM maunaM tacca tatpadaM ca maunapadaM-saMyamastatra maunIndre vA pade-sarvajJapraNItamArge nAsau vidyate, sarvajJamatameva vizinaSTigAM-vAcaM trAyate-arthAvisaMvAdanataHpAlayatIti gotraM tasmin samastAgamAdhArabhUta ityarthaH, uccairgotre vA vartamAnastadabhimAnagrahagrasto maunIndra pade na vartate, yazca mAnanaM-pUjanaM satkArastenArthaH-prayojanaM tena mAnanArthena vividhamutkarSayedAtmAnaM, yo hi mAnanArthena-lAbhapUjAsatkArAdinA madaM kuryAnnAsau sarvajJa pade vidyataH iti pUrveNa saMbandhaH, tathA vasu-dravyaM tacceha saMyamastamAdAya tathA'nyatareNa jJAnAdinA madasthAnena paramArthamabudhyamAno mAdyati paThannapi sarvazAstrANi tadarthaM vAvagacchannapi nAsau sarvajJamataM paramArthato jAnAtIti // 9 // TIkArtha - tapasvI janoM ko apane jJAna tathA tapazcaraNa kA prAyaH avalepa-abhimAna hotA hai, ataH zAstrakAra isa viSaya ko adhikRta kara pratipAdana karate haiM-jo koI laghuprakRti-oche svabhAva se yukta puruSa apane ko vasumAna-dravya yA sampannatA yukta mAnatA hai, tAtparyataH saMyama hI pAramArthika vaibhava hai, apane Apako uttama saMyama tapazcaraNazIla mAnakara aisA socatA haiM ki maiM hI mUla guNoM evaM uttaraguNoM kA bhalI bhA~ti paripAlana karane vAlA saMyamI hU~, koI aura mere tulya nahIM hai / jisake dvArA jIva Adi tatvoM kA saMkhyAna-pariccheda 551) Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram nizcaya kiyA jAtA hai, vaha jJAna saMkhyA kahalAtA hai / vaha tapasvI apane Apako vaisA jJAnI mAnakara paramArtha kA samyak parIkSaNa na kara AtmAbhimAnI-garvAnvita hotA huA, anya sAdhu janoM ko saddharmazIla gRhasthavRnda ko pAnI meM jala ke pratibimba kI jyoM yA khoTe sikke kI jyoM nirarthaka kevala vezadhArI yA puruSAkRti mAtra dekhatA hai, avamAnanA karatA hai, tathA jAti Adi madasthAnoM kA apane ApameM Aropakara-apane ko ucca yA utkRSTa jAti Adi vizeSatAoM se yuktamAnakara dUsare ko tiraskAra yA avahelanA kI dRSTi se dekhatA hai, vaha vivekazUnya hai| jo kUTa yA pAza-phaMde ke sadRza hotA hai use kUTa kahA jAtA hai jaise hiraNa Adi pazu pAzabaddha hokara paravaza-parAdhIna ho jAte haiM tathA ekAnta rUpa meM duHkhabhAgI hote haiM / usI prakAra vaha sAdhu snehamaya bhAvAtmaka pAza meM baddha hokara saMsAra cakra meM bhaTakatA hai athavA vaha saMsAra meM pralIna-atyanta Asakta hotA huA bahuta taraha-punaH punaH saMsAra meM janma maraNa rUpa AvAgamana meM cakkara lagAtA hai / yahAM Aye hue 'tu' zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki vaha kAma Adi dvArA yA moha dvArA vimUr3ha hokara atyanta yAtanAmaya saMsAra meM pralIna hotA haiM-nimagna rahatA hai / jo puruSa jaisA pahale kahA gayA abhimAnI hotA hai vaha mauna pada meM-sAdhu jIvana meM vartanazIla nahIM hotA / muniyoM se saMbaddha AcAra yA dharma mauna kahalAtA hai / usakA pada yA sthAna saMyama hai / athavA maunindra-sarvajJa dvArA prarUpita pada-mArga maunindra pada hai / vaha usakA anusaraNa nahIM karatA / sarvajJa mata kI vizeSatA batalAte hue kahate haiM-jo go-vANI kA trANa karatA hai-avisaMvAdi-aviruddha yA satya artha kA nirUpaNa kara vANI kA rakSaNa karatA hai, use gotra kahA jAtA hai / sarvajJa mata gotra hai, vaha samagra AgamoM kA AdhAra hai / athavA jo ucca gotra meM-uttama kula meM janma lekara usakA garva karatA hai, vaha sarvajJa ke mArga meM vartanazIla nahIM hai / jo mAnana-pUjana, satkAra kA arthI-icchuka banA rahatA hai, use pAkara taraha-taraha se garva karatA hai, garva kA pradarzana karatA hai vaha bhI sarvajJa ke mArga meM vidyamAna nahIM hai / vasu kA artha dravya hai / vaha yahAM saMyama ke rUpa meM gRhIta hai / use-saMyama ko grahaNa kara jo vyakti jJAna Adi mada sthAnoM meM grasta hokara paramArtha ko nahIM jAnatA huA madonmata hotA hai, samasta zAstroM ko par3hatA huA, unakA artha jAnatA huA bhI vAstava meM sarvajJa kA mata-siddhAntaM nahIM jaantaa| je mAhaNo khattiyajAyae vA, tahuggaputte taha lecchaI vA / je pavvaIe paradattabhoI, gotte Na je thabbhati (thaMbhi) mANabaddhe // 10 // chAyA - yo brAhmaNaH kSatriyajAtako vA tathograputrastathA lecchako vA / / yaH pravajitaH paradattabhojI gotre na yaH stabhnAtyabhimAnabaddhe // anuvAda - brAhmaNa, kSatriya, ugraputra tathA licchivi vaMzIya jo pravarjita hai anya dvArA diye hue AhAra kA sevana karatA hai / apane ucca kula se stabdha nahIM hai-garvoddhata nahIM hai, vaha sarvajJa ke mArga kA anusaraNa karatA hai| TIkA - sarveSAM madasthAnAnAmutpatterArabhya jAtimado bAhyanimitta-nirapekSo yato bhavatyastamadhikRtyAhayo hi jAtyA brAhmaNo bhavati kSatriyo vA-ikSvAkuvaMzAdikaH, tadbhedameva darzayati-'ugraputraH' kSatriyavizeSajAtIyaH tathA 'lecchai' tti kSatriya vizeSa eva, tadevamAdiviziSTakulodbhUto yathAvasthitasaMsArasvabhAvaveditayA yaH 552 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yAtAthyAdhyayanaM 'pravrajitaH' tyaktarAjyAdigRhapAzabandhanaH parairdattaM bhoktuM zIlamasya paradattabhojI - samyaksaMyamAnuSThAyI 'gotre' uccairgotre harivaMzasthAnIye samutpanno'pi naiva 'stambhaM' garvamupeyAditi, kiMbhUte gotre ? - " abhimAna baddhe" abhimAnAspade iti, etaduktaM bhavati-viziSTajAtIyatayA sarvalokAbhimAnyo'pi pravrajitaH san kRtazirastuNDamuNDano bhikSArthaM paragRhANyaTan kathaM hAsyAspadaM garvaM kuryAt ? naivAsau mAnaM kuryAditi tAtparyArthaH // 10 // TIkArtha - jitane mada ke abhimAna ke sthAna - AdhAra haiM una sabhI meM jAti kA mada mukhya hai| kyoMki vaha bAhya kAraNa para TikA huA nahIM hai, janma lene mAtra se hotA hai / ataeva sUtrakAra use adhikRta kara kahate haiM- jo puruSa brAhmaNa jAti meM, IkSvAku vaMza ugra kula - licchivi Adi kSatriya jAti meM utpanna huA hai / isa prakAra viziSTa kula meM utpanna hokara jo saMsAra ke vAstavika svarUpa ko samajhakara rAjyAdi ko baMdhana kA hetu jAnakara unakA parityAga kara prabrajita ho gayA hai / anya dvArA datta - diye gaye AhAra Adi kA sevana karatA hai / zuddha saMyama kA paripAlana karatA hai / harivaMza ke tulya ucca gotra meM samutpanna hotA huA bhI vaha stambhagarva na kre| kisa prakAra ke gotra meM ? isakA spaSTIkaraNa karate hue kahate haiM ki vaise gotra meM jo anabhimAna se baddha hai athavA abhimAnAspada hai- garva utpanna karane kA hetu hai / isakA abhiprAya yaha hai ki viziSTa jAti meM janma hone ke kAraNa jo saba logoM ke liye sammAnanIya rahA, pravrajita hokara mastaka aura mu~ha ke bAla muMDAkara sAdhutva svIkAra kara jaba bhikSA ke liye auroM ke ghara jAtA hai taba vaha kyoM garva kare ? vaisA karanA usake liye hAsyAspada hai / tAtparya yaha hai ki vaha kabhI bhI abhimAna na kare / OM OM OM na tassa jAI va kulaM va tANaM, NaNNattha vijjAcaraNaM suciNaM / Nikkhamma se sevai'gAri kammaM, Na se pArae hoi vimoyaNA // 11 // chAyA na tasya jAtizca kulaM na trANaM, nA'nyatra vidyAcaraNaM sucIrNam / niSkramya sa sevate'gArikarma, na sa pArago bhavati vimocanAya // anuvAda - jAti tathA kula mAnava ko durgati se trANa nahIM de sakate / ve use usase nahIM bacA skte| bhalIbhAMti sAdhita vidyA-jJAna tathA caraNa cAritra ke atirikta aura koI bhI manuSya ko durgati se duHkha se nahIM bacA sakatA / jo puruSa ghara se niSkramaNa kara-dIkSita hokara bhI gRhastha ke karmoM kA sevana karatA hai - anusaraNa karatA hai vaha apane karmoM ke vimocana meM unheM kSINa karane meM sakSama nahIM hotA / TIkA - na cAsau mAna: kriyamANo guNAyetidarzayitumAha-na hi 'tasya' laghuprakRterabhimAnoddhurasya jAtimadaH kulamado vA kriyamANaH saMsAre paryaTatastrANaM bhavati, na hyabhimAno jAtyAdika aihikAmuSmikaguNayorUpakArIti, iha ca mAtRsamutthA jAti: pitRsamutthaM kulam, etaccopalakSaNam, anyadapi madasthAnaM na saMsAratrANAyeti, yatpunaH saMsArottArakatvena trANasamarthaM taddarzayati-jJAnaM ca caraNaM ca jJAnacaraNaM tasmAdanyatra saMsArottAraNatrANAzA na vidyate, etacca samyaktvopavRMhitaM sat suSThu cIrNaM saMsArAduttArayati, 'jJAnakriyAbhyAM mokSa' iti vacanAt evaMbhUte satyapi mokSamArge 'niSkramyApi' pravrajyAM gRhItvApi kazcidapuSTadharmA saMsAronmukhaH 'sevate' anutiSThatyabhyasyati paunaHpunyena vidhatte agAriNAM-gRhasthAnAmaGgaMkAraNaM jAtyAdika madasthAnaM, pAThAntaraM vA 'agArikammaM' tti aMgAriNAM karma anuSThAnaM sAvadyamArambhaM jAtimadAdikaM vA sevate, na cAsAvagArikarmaNAM sevako'zeSAkarmamocanAya pArago bhavati, niHzeSakarmakSayakArI na bhavatIti bhAvaH / deza mocanA tu prAyazaH sarveSAmevAsumatAM pratikSaNamupajAyata iti // 11 // 553 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha mAna - garva karanA, guNa ke liye nahIM hotA usase koI lAbha nahIM hotA, sUtrakAra isakA digdarzana karAte hue kahate haiM - jo laghu prakRti-ochI vRtti se yukta puruSa garva se uddhata yA niraMkuza bana jAtA hai usakA jAti yA kula jur3A huA abhimAna saMsAra meM paryaTana karane se use trANa nahIM de sakatA usase usakI rakSA nahIM kara sakatA / vaha na isa loka meM aura na paraloka meM hI usakA koI upakAra karatA hai 1 jAti 'mAtRsamutthA' mAtA se utpanna hotI hai tathA kula 'pitRsamuttha' pitA se utpanna hotA hai / yahAM jAti tathA kula upalakSaNa hai / inase yaha sUcita hai ki mada ke anya sthAna bhI saMsAra se trANa dene meM sakSama nahIM hai / saMsAra se pAra lagAne meM jo samartha hai, sUtrakAra usakA digdarzana karAte hue kahate haiM - jJAna evaM cAritra saMsAra se trANa- rakSaNa karate haiM / inake atirikta aura kisI se saMsAra se pAra karAne kI, trANa dene kI AzA nahIM hai / jJAna tathA cAritra samyaktva se upabRMhita- samAzrita, saMvardhita hokara jaba bhalI bhAMti Acarita kiye jAte haiM, ve saMsAra se pAra lagA dete haiM / kahA gayA hai jJAna tathA kriyA se mokSa prApta hotA hai / aisA hote hue bhI koI apuSTadharmA -dhArmika dRr3hatA se rahita saMsAronmukha - saMsAra meM racA pacA puruSa pravarjita hokara bhI gRhasthoM se jur3e jAti Adi se saMbaddha mada sthAna kA punaH punaH sevana karatA hai- abhimAna karatA hai athavA 'agArikamma' isa pAThAntara ke anusAra sAvadya - pApamaya karma kA AcaraNa karatA hai athavA jAti mada kA sevana karatA hai, vaha apane samasta karmoM mocana - unakA kSaya karane meM pAragAmI samartha nahIM hotA / dezamocana - AMzika rUpa se karmoM kA kSaya to prAya samasta prANiyoM ke pratikSaNa hotA rahatA hai / 1 - NikkiMcaNe bhikkhU sulUhajIvI, je gAravaM hoi salogagAmI / AjIvameyaM tu abujjhamANo, puNo puNo vippariyAsuveMti // 11 // chAyA niSkiJcano bhikSuH surukSajIvI yo gauravo bhavati zlokakAmI / AjIvametattvabudhyamAnaH punaH no viparyyAsamupaiti // - anuvAda - niSkiMcana - dravyAdi parigraha rahita, surukSajIvI - rUkhe sUkhe bhikSAnna se jIvana nirvAhaka bhikSu yaza kI AkAMkSA karatA huA yadi abhimAna karatA hai to ye guNa mAtra usakI AjIvikA ke sAdhana hai / vaha viveka zUnya sAdhu punaH punaH viparyAsa-saMsAra ke janma maraNa ke cakra meM bhaTakatA hai-kleza bhogatA hai / TIkA punarapyabhimAnadoSAvirbhAvanAyAha-bAhyenArthena niSkiJcano'pi bhikSaNazIlo bhikSuH- paradatta bhojI tathA suSThu rUkSam-anta prAntaM vallacaNakAdi tena jIvituMprANadhAraNaM kartuM zIlamasya sa surukSajIvIevaM bhUto'pi yaH kazcidgauravapriyobhavati tathA " zloka kAmI" AtmazlAghobhilASI bhavati, sacaivaMbhUtaH paramArthamabudhyamAnaH etadevA kiJcanatvaM surukSa jIvitvaM vA''tmazlAghAtatparatayA AjIvam-AjIvikAmAtmavartanopAyaM kurvANaH punaH punaH saMsArakAntAre viparyAsaM-jAtijarAmaraNarogazokopadravamupaiti - gacchati, taduttaraNAyAbhyudyato vA tatraiva nimajjatItyayaM viparyAsa iti // 12 // yasmAdamI doSAH samAdhimAkhyAtamasevamAnAnAmAcAryaparibhASiNAM vA tasmAdamIbhiH ziSyaguNairbhAvyamityAha - TIkArtha sUtrakAra abhimAna ke doSoM ko abhivyakti karane hetu kahate haiM jo puruSa kisI bhI prakAra ke bAhya padArtha nahIM rakhatA - akiMcana hai, dUsare dvArA pradatta bhikSA ke sahAre AjIvikA calAtA hai- rUkhe sUkhe antaprAnta-bace khuce AhAra dvArA jIvana nirvAha karatA hai, aisA hote hue bhI vaha yadi gauravapriya, zloka kAmI 554 - Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yAtAthyAdhyayanaM kIrtikAMkSI tathA AtmaprazaMsA kA abhilASI hotA hai to vaha paramArtha ko nahIM jAnatA / usakI akiMcanatAparigrahazUnyatA tathA rUkhe sUkhe bhojana ke sahAre jIvana nirvAha-ye usakI jIvikA-Atmavartana yA jIvana calAne ke mAtra sAdhana ho jAte haiM / ataH vaha isa saMsAra rUpI kAntAra-gahana vana meM punaH punaH janma, vRddhAvasthA, mRtyu, rugNatA, zoka Adi upadravoM-duHkhoM ko prApta karatA hai / saMsAra ke pAra jAne-use lAMghane meM abhyudyata-tatpara hotA huA bhI usI meM nimajjita ho jAtA hai-DUba jAtA hai / yo viparIta bAta bana jAtI hai| ___AcArya padavartI kintu vizuddha samAdhi-mokSa mArga kA sevana nahIM karane vAle janoM ke ye doSa jisa prakAra miTe, unheM vaisA sIkhanA cAhiye, samajhanA cAhiye / je bhAsavaM bhikkhu susAhuvAdI, paDihANavaM hoi visarae ya / AgADhapaNNe suvibhAviyappA, annaM jaNaM pannayA parihavejA // 13 // chAyA - yobhASAvAn bhikSuH susAdhuvAdI, pratibhAnavAn bhavati vizAradazca / AgADhaprajJaH suvibhAvitAtmA'nyaMjanaM prajJayA'bhibhavet // anuvAda - jo sAdhu bhASAvAn-bhASA ke guNoM kA vettA, susAdhurUpI-madhura saMbhASaNazIla, pratibhAvAnprajAzIla. vizArada-zAstra ke artha meM pravINa, AgADhaprajJa-tatvagrahaNa meM pragAr3ha pratibhAzIla tathA subhAktiAtmA-jisakA hRdaya dharma bhAvanA se anubhAvita hai, vahI vAstava meM sAdhu hai / jo apanI prajJA-buddhi tathA guNoM kA garva karatA hai anya kI avahelanA karatA hai, vaha sAdhu nahIM hai / TIkA - bhASAguNadoSajJatayA zobhanabhASAyukto bhASAvAn 'bhikSuH' sAdhuH, tathA suSThu sAdhu-zobhanaM hitaM mitaM priyaM vadituM zIlamasyetyasau susAdhuvAdI, kSIramadhvAzravavAdItyarthaH tathA pratibhA pratibhAnam - autpattikyAdibuddhiguNasamanvitatve notpanna pratibhatvaM tatprati bhAnaM vidyate yasyAsau pratibhAnavAn - apareNAkSiptastadanantaramevottaradAna samarthaH yadivA dharmakathAvasare ko'yaM puruSAH kaM ca devatAvizeSa praNata: kataradvA darzanamAzrita ityevamAsannapratibhatayA ('vetya) yathAyogamAcaSTace, tathA vizAradaH' arthagrahaNasamartho bahu prakArArthakathanasamartho vA, ca zabdAcca zrotrabhiprAyajJaH, tathA AgAr3hA-avagAr3hA. paramArthaparya va sitA tattvaniSTA prajJAbuddhiryasyAsAvAgADhaprajJaH tathA saSThavividhaMbhAvito-dharmavAsanayA vAsita AtmA yasyAsausavibhAvitAtmA. tadevamebhiHsatyabhASAdibhirgaNaiH zobhana: sAdhurbhavati, yazcebhireva nirjarA hetubhUtairapi madaM kuryAt, tadyathA-ahameva bhASAvidhijJastathA sAdhuvAdyahameva ca na mattulyaH pratibhAnavAnasti nApi ca matsamAno'laukika: lokottarazAstrArthavizArado'vagADhaprajJaH subhAvitAtmetica, evamAtmotkarSavAnanyaM janaM svakIyayAM prajJayA 'paribhavet' avamanyeta, tathAhi-kimanena vAk kuNThena durdurUDhena kuNDitAkApasikalpena khasUcinA kAryamasti ? kvacitsabhAyAM dharma kathAvasare veti, evamAtmotkarSavAn bhavati, tathA coktam - anyaiH svecchAracitAnartha vizeSAna zrameNa vijAya / kRtsnaM vAGmayamita iti khAdatyaGgAni darpaNa // 1 // ityAdi // 13 // ___TIkArtha - bhASA ke guNoM aura doSoM ko jAnane ke kAraNa jo sAdhu zobhana bhASAyukta hai-jo suSThusundara-prItikara, hitakara, parimita aura madhura bhASaNa karatA hai / dUdha tathA madhu kI jyoM mIThA bolatA hai, autpAtikI Adi buddhi ke guNoM se samanvita hai, dUsare dvArA kiye gaye AkSepa-Aropa kA tadanantara-tatkSaNa hI jo uttara de 555 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram detA hai, jo dharma kathA prasaMga meM yaha puruSa kauna hai ? kaisA hai ? kisa devatA vizeSa meM zraddhA rakhatA hai ? kisa darzana meM isakA vizvAsa hai ? apanI Asanna pratibhA-pratyutpannamati ke kAraNa jAnakara jaisA samucita hotA hai, bolatA hai, upadeza detA hai tathA jo padArthoM ko grahaNa karane meM-AtmasAta karane meM-samajhane meM samartha hotA hai athavA jo siddhAntoM kI aneka prakAra kI vyAkhyA karane meM nipuNa hotA hai tathA 'ca' zabda se sUcita jo zravaNakartA ke Azaya ko jAna letA hai, jisakI buddhi paramArtha meM-satya tattva meM sanniviSTa hotI hai, dharma kI bhAvanA se jisakA hRdaya anubhAvita hotA hai, vaha sAdhu ina satya bhASAdi guNoM se yukta hone ke kAraNa zobhana-zreSTha sAdhu haiM / kintu jo sAdhu nirjarA ke kAraNabhUta ina guNoM ke kAraNa garva karatA hai jaise "maiM hI bhASAvidhi kA vettA hUM" sAdhuvAdI-uttama vaktA hUM / mere sadRza dUsarA pratibhA sampanna nahIM hai / mere samAna anya alaukika-zAstroM ke viziSTa-vizada jJAna meM vizArada nipuNa nahIM hai tathA maiM hI aisA hUM jisakI buddhi avagAr3ha-tattvAnveSaNa meM gaharI paiThI huI hai / mere samakakSa koI saMbhAvitAtmA-dharma kI bhAvanA se bhAvita uttama puruSa nahIM hai / yoM AtmotkarSaabhimAna yA garva karatA huA apanI prajJA dvArA dUsare kA paribhava yA avamAnanA kare / jaise kahIM sabhA meM dharmakathAdharma carcA ke prasaMga meM isa vAkkuNTha-kuNThita vANI yukta, durdurUr3ha-jar3a, kuNDikA-kuNDI meM rakhI hue kapAsa ke samAna isa nissAra tathA AkAMza ke samAna zUnya puruSa kA yahAM kyA kAma hai, aisA bole / isa prakAra vaha apane ko garvonmatta mAnatA hai isaliye kahA gayA hai-anyoM dvArA svecchA se praNIta katipaya zAstroM ko-viSayoM ko parizramapUrvaka jAnakara abhimAnI puruSa darpapUrvaka yaha samajhatA hai ki samasta vAGmaya-sAre zAstra itane hI evaM Na se hoi samAhipatte, je pannavaM bhikkhu viukksejaa| ahavA'vi je lAbhamayAvalitte, annaM jaNaM khiMsati bAlapanne // 14 // chAyA - evaM na sa bhavati samAdhiprAptaH, yaH prajJAvAn bhikSuryukaret / athavA'pi yo lAbhamadAvaliptaH anyaM janaM nindati bAlaprajJaH // anuvAda - jo sAdhu prajJAvAna-medhAzIla hokara garva karatA hai, athavA jo lAbha ke mada se avalipta hokara-apanI upalabdhiyoM se garvAnvita hokara anya kI nindA karatA hai, vaha bAlaprajJa hai-bacce kI sI buddhi bAlA yA ajJAnI hai / vaha samAdhi ko prApta nahIM karatA hai| TIkA - sAmpratametaddoSAbhidhitsayA''ha-'evam' anantaroktayA prakriyayA paraparibhavapura:saramAtmotkarSa kurvannazeSazAstrArthavizArado'pi tattvArthAvagADhaprajJo'pyasau 'samAdhiM' mokSamArga jJAnadarzanacAritra rUpaM dharmadhyAnAkhyaM vA na prApto bhavati, uparyevAsau paramArthodanvata: plavate, ka evaMbhUto bhavatIti darzayati-yo hyaviditaparamArthatayA''tmAnaM sacchemuSIkaM manyamAnaH svaprajJayA bhikSuH 'utkarSeda' garva kuryAta, nAsau samAdhi prApto bhavatIti prAktanena saMbaMdha, anyadapi madasthAnamudghaTTayati-'athave' tti pakSAntare, yo hyalpAntarAyo labdhimAnAtmakRta parasmai copakaraNAdikamutpAdayitumalaM sa laghuprakRtitayA lAbhamadAvalipto bhavati, tadavaliptazca samAdhimaprApto bhavati, sa caivaMbhUto'nyaM janaM karmodayAdalabdhimantaM 'khiMsai' tti nindati paribhavati, vakti ca-na mattulyaH sarva sAdhAraNazayyAsaMstArakAdyupakaraNotpAdako vidyate, kimanyaiH svodarabharaNavyagratayA kAkaprAyaiH kRtyamastItyevaM 'bAlaprajJo' mUrkhaprAyo'parajanApavAdaM vidadhyAditi // 14 // (556 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI yAtAthyAdhyayanaM TIkArtha - sUtrakAra pahale kahe gaye doSa kA phala batAte hue kahate haiM-jo anantarokta-pahale kahe gaye prakAra se paraparibhava-dUsare kA apamAna kara AtmotkarSa-apanI utkRSTatA dikhAtA hai-baDappana batAtA hai, vaha samagra zAstroM ke artha meM niSNAta evaM tattvajJAna meM avagADhaprajJa-gahana prajJAzIla hokara bhI jJAna darzana cAritra rUpa mokSamArga kI athavA dharmadhyAna kI prApti nahIM karatA, vaha paramArtharUpI samudra ke Upara hI plavana karatA hai-tairatA hai| aisA puruSa kauna hotA hai ? sUtrakAra yaha digdarzana karAte haiM-jo puruSa paramArtha ko-parama satya ko na jAnane ke kAraNa apane ko zreSTha prajJAzIla mAnatA huA apanI prajJA kA garva karatA hai, vaha samAdhi-mokSa mArga ko nahIM pAtA / pahale ke varNana ke sAtha isakA sambandha hai / sUtrakAra aba dUsare mada sthAna kA udghATana karate hue kahate haiM-gAthA meM prayukta 'ahavA'-athavA zabda pakSAntara-dUsare pakSa ke Azaya meM hai / jo puruSa alpAntarAya hai-jisakA lAbhAntarAya nyUna hai, labdhimAna-viziSTa zakti-yogavibhUti yukta hai, vaha apane tathA anya ke liye upakaraNa-jIvanopayogI sAmagrI utpanna karane meM sakSama hotA hai kintu vaha yadi laghu prakRti yukta hai-ucca svabhAva kA nahIM hai to vaha apane lAbha ke mada se avaliptagarvoddhata hotA hai / isa taraha kA samAdhi ko prApta nahIM kara pAtA / karmodaya se jo puruSa labdhirahita hai vaise anya puruSa kI nindA karatA hai, tiraskAra karatA hai, vaha kahatA hai-sarva sAdhAraNa hetu zayyA saMstAraka-AstaraNa Adi upakaraNa utpanna karane meM-upa sthApita karane meM mere samAna koI bhI nahIM hai / dUsare to kevala kauoM kI jyoM peTa bharane meM hI vyagra-vyAkulatApUrvaka udyata rahate haiM / ataH unakA yahAM kyA kArya hai / isa prakAra vaha bAlaprajJa-mUrkhaprAya anya janoM kA apavAda-apabhASaNa yA niMdA karatA hai| pannAmayaM ceva tavomayaM ca, NinnAmae goyamayaM ca bhikkhU / AjIvagaM ceva cautthamAhu, se paMDie uttamapoggale se // 15 // chAyA - prajJAmadaJcaiva tapomadaJca, nirnAmayed gotramadaJca bhikSuH / AjIvagaJcaiva caturthamAhuH sa paMDita uttama pudgalaH sa // anuvAda - sAdhu apanI prajJA, tapazcaraNa, gautra tathA AjIvikA kA abhimAna na kare / vahIM paMDitavivekazIla hai tathA vahI uttama pudgala-pavitrAtmA hai / TIkA - tadevaM prajJAmadAvalepAdanyasmin jane nindyamAne bAlasaddazairbhUyate yato'taH prajJAmado na vidheyo, na kevalamayameva na vidheyaH anyadapi madasthAnaM saMsArajihIrSuNA na vidheyamiti taddarzayitumAha-prajJayA-tIkSNabuddhayA madaH prajJAmadastaM ca, tapomadaM ca nizcayena nAmayennirnAmayed-apanayed, ahameva yathAvidhazAstrArthasya vettA tathA'hameva vikRSTa tapovidhAyI nApi ca tapaso glAnimupagacchAmItyevaMrUpaM madaM na kuryAt, tathA uccairgotre ikSvAkuvaMzaharivaMzAdike saMbhUto'hamityevamAtmakaM gotramadaM ca nAmayediti / A-samantAjIvantyanenetyAjIvaH-arthanicayastaM gacchatiAzrayatyasAvAjIvaga:-arthamadastaM ca caturthaM nAmayet, ca zabdAccheSAnapi madAnnAmayet tannAmanAccAsau 'paMDitaH' tattvavettA bhavati, tathA'sAveva samasta padApanodaka uttamaH pudgala-AtmA bhavati, pradhAnavAcI vA pudgalazabdaH, tatazcAyamarthaH-uttamottamomahato'pi mahIyAn bhavatItyarthaH // 15 // ___TIkArtha - apanI prajJA ke mada se avalipta hokara jo puruSa dUsare kI nindA karatA hai vaha eka bacce ke saddaza ajJAnI hai / ataeva sAdhu ko cAhiye ki vaha apanI prajJA kA abhimAna na kare / kevala prajJA kA 557) Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram mada hI nahIM kiMtu jo saMsAra ko pAra karane kI abhikAMkSA liye ho, vaha anya prakAra ke madasthAnoM kA sevana na kare-anya prakAra ke garva yA abhimAna bhI na kare / sUtrakAra isI kA digdarzana karAte hue kahate haiM-buddhi tIkSNa hone se jo mada hotA hai use prajJAmada kahate haiM / sAdhu prajJAmada evaM tapomada kA apanayana kare-unheM miTA de / arthAt maiM hI zAstra ke artha-rahasya kA yathAvata vettA hUM / maiM hI utkRSTa tapazcaraNa vidhAyI hUM / tapa se kabhI glAna-parizrAnta yA khinna nahIM hotA, sAdhu aisA garva na kare tathA maiM ikSvAkuvaMza harivaMza Adi uttama gautroM meM sambhUta hUM-paidA puA hUM / isa prakAra gautramada kA bhI vaha uccheda kare / jisake dvArA prANI jIvita rahate haiMjIvana nirvAha karate haiM use AjIva kahA jAtA hai / vaha arthanicaya-padArtha samuccaya hai-jIvanopayogI upakaraNa evaM sAdhana hai / sAdhu unakA bhI mada na kare / yahAM prayukta 'ca' zabda se sUcita anya madoM kA bhI sAdhu parihAra kare / madoM kA parityAga karane se hI vaha paMDita-tattvavettA hotA hai / vaha samasta madoM kA apanodaka-parihAra kArI yA parityAgI pavitrAtmA hotA hai / yahAM pudgala zabda pradhAnavAcI hai / isakA yaha abhiprAya hai ki vahI puruSa uttamottama-sarvottama-mahAna se bhI mahAna hotA hai / eyAiM mayAiM vigiMca dhIrA, Na tANi sevaMti sudhIradhammA / te savvagottAvagayA mahesI, uccaM agottaM ca gatiM vayaMti // 16 // chAyA - etAn madAn pRthakkuQrdhIrAH, na tAn sevante sudhIradharmANaH / te sarvagotrApagatA maharSiNa, uccAmagautrAJca gatiM brajanti // anuvAda - dhIra puruSa ina pUrva pratipAdita madasthAnoM ko pRthak kare-apane se dUra rakhe / sudhIra dharmAjJAnadarzana evaM cAritra sampanna dharmAcaraNazIla puruSa gautrAdikA abhimAna nahIM karate / ve saba prakAra ke gautroM se apagata-atIta maharSi-mahAsattva yA mahApuruSa sarvottama gati-mokSa ko svAyatta karate haiN| . TIkA - sAmprataM madasthAnAnAmakaraNIyatvamupadorapasaMjihIrSurAha-'etAni' prajJAdIni madasthAnAni saMsArakAraNatvena samyakparijJAya 'vigiMca' tti pRthakkuryAdAtmano'panayeditiyAvat, dhI:-buddhistayA rAjanta iti dhIrAviditavedyA naitAni jAtyAdIni madasthAnAni sevanti-anutiSThanti, ke ete ?-ye sudhIraH supratiSThito dharma:zrutacAritrAkhyo yeSAM te sudhIradharmANaH, te caivaMbhUtAH parityakta sarvamadasthAnA maharSayastapovizeSazoSita kalpaSAH sarvasmAduccairgotrAderapagatA:gautrApagatA:santa uccAMmokSAkhyAM sarvottamAM vA gatiM brajanti-gacchanti, cazabdAtpaJcamahAvimAneSu kalpAtIteSu vA brajanti, agotropalakSaNAccAnyadapi nAmakarmAyuSkAdikaM tatra na vidyata iti draSTavyam // 16 // kiJca - TIkArtha - mada sthAnoM kI akaraNIyatA ko upadarzita kara-AkhyAta kara aba sUtrakAra isa viSaya kA upasaMhAra karate hue kahate haiM-prajJA Adi ke mada saMsAra ke kAraNa haiM yaha bhalIbhAMti parijJAta kara sAdhu unakA apane se apanayana kare-unheM haTAye / jo dhI:-buddhi dvArA zobhita hote haiM unheM dhIra kahA jAtA hai / vaise dhIravidita vedya-jinhoMne jAnane yogya tattvoM ko jAnA hai / ve jAti Adi mada sthAnoM kA sevana nahIM karate-tanmUlaka garva nahIM karate / ve kauna hai ? kaise hai ? isakA samAdhAna karate hue kahate haiM jinake jIvana meM zruta evaM cAritramUlaka dharma supratiSThita haiM-samyak vyApta hai, ve puruSa abhimAna nahIM karate / isa prakAra jinhoMne samasta mada sthAnoM (558 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yAtAthyAdhyayanaM kA parityAga kara diyA hai jinhoMne viziSTa tapa dvArA pApoM ko zoSita kara diyA hai-sukhA diyA hai, jalA diyA hai ve uttama gautra Adi se-Adi ke mada se vivarjita hokara ucca-sarvottama mokSagati ko upalabdha karate haiM / 'ca' zabda se sUcita karate hai ki ve paMcamahA vimAna yA kalpAtIta devoM meM utpanna hote haiM / agautra se yaha upalakSita hai ki mokSa gati meM nAma, karma, AyuSya Adi nahIM hote / yaha samajha lenA caahiye| bhikkhU muyacce taha diTThadhamme, gAmaM ca NagaraM ca aNuppavissA / . se esaNaM jANamaNesaNaM ca, annassa pANassa aNANugiddhe // 17 // chAyA - bhikSurmudarca stathA dRSTadharmA, grAmaJca nagaraJcAnupravizya / . sa eSaNAM jAnannaneSaNAJca, annasya pAnasyAnanugRddhaH // anuvAda - uttama lezyAyukta tathA dRSTadharmA-dharmatattva vettA sAdhu bhikSA hetu gAMva yA zahara meM anupraviSTa hokara aiSaNA evaM anaiSaNA kA vicAra karatA huA-usa ora jAgarUka rahatA huA annapAna meM-AhAra, pAnI meM Asakta na hokara zuddha bhikSA grahaNa kare / TIkA - sa evaM madasthAna rahito bhikSaNazIlo bhikSuH, taM vizinaSTi-mRteva snAnavilepanAdisaMskArAbhAvA darcAtanuH zarIraM yasya sa mRtArcaH yadivA modanaM mut tadbhUtA zobhanA'rcA-padmAdikA lezyA yasya sa bhavati mudarcaH prazastalezyaH, tathA dRSTaH-avagato yathAvasthito dharmaH-zrutacAritrAkhyo yena sa tathA, sa caivaMbhUtaH cidavasare grAmanagara manyadvA maDambAdikamanupravizya bhikSArthamasAvuttamatisaMhananopapannaHsanneSaNAM-gaveSaNagrahaNaiSaNAdikAM jAnan' samyagavagacchannaneSaNAM ca-udgamadoSAdikAM tatparihAraM vipAkaM, ca samyagavagacchan annasya pAnasya vA 'ananugRddhaH' anadhyupapannaHsamyagviharet, tathAhiM-sthavira kalpikA dvicatvAriMzaddoSarahitAM bhikSAM gRhNIyuH, jinakalpikAnAM tu paJcasvabhigraho dvayorgrahaH, tAzcemAH "saMsadvamasaMsaTThA uddhaDa tai hoti appalevA ya / uggahiyApaggahiyA ujjhiyadhammA ya sattamiyA // 1 // " chAyA- saMsRSTA'saMsRSTA uddhRttA tathA bhavatyalpalepAcca / udgRhItA pragRhItA ujjhitadharmA ca sptmikaa||1|| athavA yo yasyAbhigrahaHsA tasyaiSaNA aparA tvaneSaNetyocameSaNAniSaNAbhijJaHkvacitpraviSTaHsamAhArAdAvamUrchitaH samyak zuddhA bhikSAM gRhNIyAditi // 17 // TIkArtha - pahale jaisA varNana kiyA gayA hai, sAdhu mada sthAnoM se vivarjita rahatA hai / bhikSA dvArA jIvana nirvAha karatA hai / usakI vizeSatA batAte hue kahate haiM ki vaha mRtArca hotA hai / snAna, candana kA lepa Adi saMskAra ke na hone se jisakI arcA-zarIra mRta jaisA hai vaha mRtArca kahalAtA hai| athavA jisake mut-zobhanasuMdara arcA-padma Adi lezyA hai use mudarca kahA jAtA hai / arthAt vaha prazasta lezyAyukta hotA hai / vaha zruta cAritramUlaka dharma ko yathAvat jAnatA hai, aisA sAdhu kisI avasara para bhikSA hetu grAma, nagara tathA maDamba-nagara ke pAsa kI bastI Adi meM praviSTa hokara uttama dhRti-dhairya tathA saMhanana se utpanna-yukta hotA huA gaveSaNA tathA grahaNaiSaNA Adi ko bhalI bhAMti avagata karatA huA-unakI ora dhyAna rakhatA huA udgama Adi doSa tathA unake parihAra evaM grahaNa kA vipAka-phala jAnatA huA AhArapAnI meM anAsakta hokara samyaka viharaNazIla rahe / sthavira kalpI sAdhu 42 doSa varjita bhikSA svIkAra kare tathA jina kalpI sAdhu pAMca abhigraha tathA do graha svIkAra kare / ve isa prakAra haiM - 559) Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram (1) saMsRSTi - jisa padArtha se hAtha lipta ho vahI padArtha lenA / (2) asaMsRSTi - jisa padArtha se hAtha lipta na hotA ho to vastueM lenA / (3) uddhRta - gRhastha ne apane khAne hetu jo AhAra pAtra meM rakhA ho usI ko lenA / (4) alpa lepa - jisa AhAra meM ghI yA tela Adi kA thor3A lepa ho vahI lenA / (5) udgRhIta - jo AhAra parosane hetu udgrahita kiyA gayA ho-nikAlA gayA ho vahI lenA / (6) pragRhIta - parosane se avaziSTa-bacA huA hI lenA / .. (7) ujjhitadharma - jo AhAra pheMka dene yogya ho vaha lenA / inameM jina kalpI sAdhu ke liye anta ke do hI grAhya hai-kalpanIya hai. athavA jisakA jaisA abhigraha ho usake liye vahI aiSaNA hai tathA anya aneSaNA hai / yoM aiSaNA evaM aneSaNA se abhijJa sAdhu bhikSA hetu kahIM gayA ho to vaha AhAra meM alolupa rahatA huA zuddha bhikSA grahaNa kare / aratiM ratiM ca abhibhUya bhikkhU, bahujaNe vA taha egacArI / egaMta moNeNa viyAgarejA, egassa jaMto gatirAgatI ya // 18 // chAyA - aratiM ratiJcAbhibhUya bhikSu bahujano vA tathaikacArI / ekAntamaunena vyAgRNIyAt, ekasya jantorgatirAgatizca // anuvAda - sAdhu saMyama meM arati-aprIti tathA asaMyama meM rati-prIti na rakhe, vaha saMgha meM aneka sAdhuoM ke sAtha rahatA ho yA ekAkI rahatA ho. aisA vacana na bole jo saMyama meM bAdhA upasthita kre| vaha yaha dhyAna meM rakhe ki saMsAra meM jIva ekAkI hI AtA hai tathA ekAkI hI calA jAtA hai / TIkA - tadevaM bhikSoranukUlaviSayopalabdhimato'pyaraktadviSTatayA tathA dRSTamapyadRSTaM zrutamapyazrutamityevaMbhAvayuktatayA ca mRtakalpadehasya sudRSTadharmaNa eSaNAneSaNAbhijJasyAnnapAnAdAvamUrchitasya sataH kvacid grAmanagarAdau praviSTasyAsaMyame ratiraratizca saMyame kadAcitprAduSpyAt sA cApane tavyetyetadAhamahAmunerapyasnAnatayA malAvilasyAntaprAntavallacaNakAdibhojinaHkadAcitkarmodayAdarati;saMyamesamutpadyate tAMcotpannAmasau bhikSuHsaMsArasvabhAvaM parigaNayya tiryaGnArakAdiduHkhaM cotprekSamANa,svalpaMcasaMsAriNAmAyurityevaM vicintyAbhibhaved, abhibhUya cAsAvekAntamaunena vyAgRNIyAdityuttareNa saMbandha, tathA ratiM ca 'asaMyame' sAvadyAnuSThAne anAdibhavAbhyAsAdutpannAmabhibhavedabhibhUya ca saMyamodyukto bhavediti / punaH sAdhumeva vizinaSTi bahavo janAH-sAdhavogacchavAsitayA saMyamasahAyA yasya sa bahujanaH, tathaika eva carati tacchIlazcaikacArI, sa ca pratibhApratipanna ekallavihArI jinakalpAdirvA syAt, sa ca bahujana ekAkI vA kena citpRSTo'pRSTo vaikAntamaunena-saMyamena karaNabhUtena vyAgRNIyAt dharmakathAvasare, anyadA saMyamabAdhayA kiJciddharmasaMbaddhaM brUyAt, kiM parigaNayyaitatkuryAdityAha, yadivA kimasau brUyAditi darzayati'ekasya' asahAyasya jantoHzubhAzubhasahAyasya gatiH'gamanaM paraloke bhavati, tathA Agati:-AgamanaM bhavAntarAdupajAyate karmasahAyasyaiveti, uktaM ca'ekaH prakurute karma, bhunaktyekazcatatphalam / jAyate mriyate caika, eko yAti bhavAntaram // 1 // " -560) Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yAtAthyAdhyayanaM ityAdi / tadevaM saMsAre paramArthato na kazcitsahAyo dharmamekaM vihAya, etadvigaNayya munInAmayaM maunaH - saMyamastena tatpradhAnaM vA brUyAditi // 18 // TIkArtha jo sAdhu, jinakA pahale varNana huA hai una anukUla priya viSayoM kI prApti hone para na rAga karatA hai na dveSa karatA hai / dekhe hue ko anadekhe ke samAna, tathA sune hue ko anasune ke samAna samajhatA hai / tathA mRtadeha ke samAna apane zarIra kA saMskAra-sajjA nahIM karatA / dharma ko bhalI bhAMti dRSTi meM rakhatA hai, aiSaNA aura anaiSaNA se abhijJa tathA AhAra pAnI Adi meM anAsakta rahatA hai, kisI gAMva yA zahara meM jAne para yadi usakI asaMyama meM rati tathA saMyama meM arati paidA ho to vaha usakA apanayana kare, use apane se dUra kare / isa saMbaMdha meM sUtrakAra pratipAdita karate haiM ki snAna na karane se jisakA zarIra maila se yukta hai, jo anta prAnta - rUkhe sUkhe cane Adi ke AhAra se jIvana nirvAha karatA hai vaise mahAna saMta ko yadi karmoM ke udaya se saMyama meM aprIti - aruci paidA ho vaha muni saMsAra ke svabhAva kA parigaNana kara use yathAvat jAnakara naraka tiryak yoni ke duHkhoM ko utpreSita kara - dekhakara yA vicAra kara ki saMsArI jIvoM kA AyuSya svalpa hotA hai-yaha socakara use-saMyama meM AI huI aruci ko tyAga de / vaisA kara vaha ekAnta rUpa se saMyamAnukUla vANI bole / isa prasaMga kA Age ke sAtha saMbaMdha hai / usa sAdhu ko anAdi kAla ke abhyAsa ke kAraNa yadi asaMyama meM - pApayukta AcaraNa meM rati rUci paidA ho to vaha usako abhibhUta kara - dabAkara saMyama ke pAlana meM udyata rahe / punaH sUtrakAra sAdhu kI vizeSatA batalAte hue kahate haiM / sAdhu jo gaccha meM saMgha meM vAsa karatA hai to bahuta se sAdhu usake saMyama meM sahayogI hote haiN| koI aisA sAdhu ho athavA pratimApratipanna - pratimAdhArI ekAkI viharaNazIla ho- akelA vicaratA ho yA jinakalpI Adi ho, vaha bahuta se sAdhuoM ke sAtha yA akelA vicaratA ho, usase koI pUche yA na pUche to vaha dharmakathA - pravacana ke avasara para athavA anya samaya aisA bole jo saMyamAnukUla ho, jisase saMyama meM bAdhA na ho, jo dharma se saMbaddha ho / kyA parigaNana kara - ciMtana kara sAdhu aisA kare / athavA vaha kyA bole ? isa saMdarbha meM sUtrakAra kahate haiM- jIva ekAkI hI apane zubha azubha karmoM ko lekara paraloka meM jAtA hai| koI usakA sahAyaka nahIM hotaa| vaha apane karmoM ke sAtha hI bhavAntara seanya bhava se AtA hai / isaliye kahA gayA hai-jIva akelA hI karma karatA hai, unakA phala bhI akelA hI bhogatA hai, akelA hI utpanna hotA hai aura akelA hI mRtyu ko prApta karatA hai, tathA akelA hI anya bhava meM gamana karatA hai - ityAdi / isaliye isa saMsAra meM ekamAtra dharma ke atirikta anya koI bhI vAstava meM sahAyaka nahIM hai / yaha vicAra kara sAdhu saMyamAnuprANita vacana bole / OM OM OM sayaM sameccA aduvA'vi soccA, bhAsejja dhammaM hiyayaM payANaM / je garahiyA saNiyANappaogA, Na tANi sevaMti sudhIradhammA // 19 // chAyA svayaM sametyA'thavA'pi zrutvA bhASeta dharmaM hitakaM prajAnAm / ye garhitAH sanidAnaprayogAH na tAn sevante sudhIradharmANa: // anuvAda - sAdhu dharma ko dhArmika siddhAntoM ko svayaM jAnakara athavA anya zravaNa kara aisA upadeza kare jo logoM ke liye hitakara ho / jo kAryagarhita-nindita yA bure haiM tathA jo sanidAna phala pAne hetu kiye jAte haiM dhIra - medhAvI, AtmaparAkramI sAdhu unheM nahIM karate / 561 - Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - kiJcAnyat - 'svayam' AtmanAparopadezamantareNa 'sametya' jJAtvA caturgatikaM saMsAraM tatkAraNAni camithyAtvAviratipramAdakaSAyayogarUpANi tathA'zeSakarmakSayalakSaNaM mokSaM tatkAraNAni ca samyagdarzana jJAnacAritrANyetatsarvaM svata evAvabudhyAnyasmAdvA''cAryAMde, sakAzAcchrutvA'nyasmai mumukSave 'dharmaM ' zrutacAritrAkhyaM bhASeta, kiMbhUtaM ?prajAyanta iti prajAH-sthAvarajaGgamAH jantavastebhyo hitaM sadupadezadAnataH sadopakAriNaM dharmaM brUyAditi / upAdeyaM pradarzya heyaM pradarzayati-ye 'garhitA' jugupsitA mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogAH karmabandha hetavaH sahanidAnena vartanta iti sanidAnAH prayujyanta iti prayogA-vyApArA dharmakathAprabandhA vA mamAsmAtsakAzAtkiJcit pUjAlAbhasatkArAdikaM bhaviSyatItyevaMbhUtanidAnA''zaMsArUpAstAMzcAritravighnabhUtAn maharSayaH sudhIradharmANo 'na sevante' nAnutiSThanti / yadivA ye garhitAH sanidAnA vAkprayogAH, tadyathA-kutIrthikAH sAvadyAnuSThAnaratA niHzIlAnirvratAH kuNTalaveNTalakAriNa ityevaMbhUtAn paradoSodghaTTanayA marmavedhinaH sudhIra dharmANo vAkkaNTakAn 'na sevante' na bruvata iti // 19 // TIkArtha saMsAra cAra gatiyukta hai / mithyAtva, avirati, pramAda kaSAya, yoga saMsAra ke AvAgamana ke kAraNa haiM evaM azeSa-samagra karmoM ke kSaya se mokSa prApta hotA hai / samyakdarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra usake hetu haiM / sAdhu inheM svayaM apane Apa jAnakara athavA anya se- AcAryAdi se zravaNa kara anya mumukSumokSArthI puruSa ko zruta evaM cAritra mUlaka dharma kA upadeza kare / kisa prakAra ke dharma kA upadeza kare isa saMbaMdha meM batalAte hai - jo utpanna hote haiM, unheM prajA kahA jAtA hai, sthAvara evaM jaMgama prANI prajA ke antargata Ate hai unako usa dharma kA upadeza kare jo unake liye sadaiva hitakara ho / upAdeya ko pradarzita kara heya ko prakaTa karate haiM / jo garhita- jugupsita yA ghRNA yogya hai, karma baMdha ke hetu haiM jaise mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga inako tathA dharma kathA Adi prayoga-kArya jo nidAna - phala kI AkAMkSA ke sAtha kiye jAte haiM / jaise mujhe inase pUjA-lAbha satkAra Adi prApta hote hoMge / isa AzaMsA kAmanA se yukta hote hue jo cAritra meM vighna bhUta-bAdhaka haiM inako sudhIra dharmA-dharma meM atyanta dRr3ha, maharSi - mahAna saMta, sevana anusaraNa nahIM krte| athavA jo garhita-nindita hai tathA sanidAna - phalAbhikAMkSA yukta hai jaise - kutIrthika pApapUrNa kAryoM meM saMlagna rahate haiM, ve ni:zIla hai, vratazUnya hai, bekAra hai aise anyoM ke doSoM kA udghATana karane vAle marmavedI-marmasthAna ko * pIr3A dene vAle vacanoM kA sudhIra dharmA saMta sevana nahIM karate- vaise vacana nahIM bolate / - kesiMci takkAi abujjha bhAvaM, khuddapi gacchejja asahANe / . Aussa kAlAiyAraM vaghAe, laddhANumANe ya paresu aTTe // 20 // chAyA - keSAJcittarkayA buddhvA bhAvaM, kSudratvamapi gacchedazraddadhAnaH / AyuSaH kAlAticAraM vyAghAtaM labdhAnumAnaH pareSvarthAn // anuvAda - buddhi dvArA anya kA Azaya na jAnakara dharmopadeza karane se vaha anya puruSa azraddhA karatA huA kSudratva- krodha Adi ochepana ko bhI apanA sakatA hai / vaha upadeza dene vAle sAdhu kA hanana bhI kara sakatA hai / isaliye sAdhu anumAna dvArA anya kA abhiprAya samajhe tathA phira use dharma kA upadeza de / TIkA' - kiJcAnyat- keSAJcinmithyAdRSTInAM kutIrthika bhAvitAnAM svadarzanA''grahiNAM 'tarkayA' vitarkeNa svamatiparyAlocanena 'bhAvam' abhiprAya duSTAntaH karaNavRttitvamabuddhavA kazcitsAdhuH zrAvako vA svadharmasthApanecchayA 562 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI yAtAthyAdhyayanaM tIrthikatiraskAraprAyaM vaco brUyAt, sa ca tIrthikastadvacaH 'azraddadhAnaH' arocayannapratipadyamAno'tikaTukaM bhAvayan 'kSudratvamapi gacched' tadvirupamapi kuryAt pAlakapurohitavat skandakAcAryasyeti / kSudratvagamanameva darzayatisa nindAvacanakupito vakturyadAyustasyAyuSo vyAghAtarUpaM paripekSasvabhAvaM kAlAticAraM-dIrghasthitikamapyAyuHsaMvartayet, etaduktaM bhavati-dharmadezanA hi puruSa vizeSa jJAtvA vidheyA, tadyathA-ko'yaM puruSo rAjAdiH ? kaM ca devatAvizeSa nataH ? kataradvA darzanayAzrito'bhigRhIto'nabhigRhIto vA'yamityevaM samyak parijJAya yathArha dharmadezanA vidheyA, yazcaitabuvA kiJciddharmadezanAdvAreNa para virodhakRddhaco brUyAt sa parasmAdaihikAmuSmikayomaraNAdikamapakAraM prApnuyAditi, yata evaM tato labdhamanumAnaM yena parAbhiprAya parijJAne sa labdhAnumAnaH 'pareSu pratipAdyeSu yathAyogaM yathAhapratipattyA 'arthAn' saddharmaprarUpaNAdikAn jIvAdIn vA svaparopakArAya brUyAditi // 20 // api ca - TIkArtha - jo kutIrthikoM se prabhAvita hai, apane siddhAntoM meM Agrahayukta hai / aise mithyAdRSTi puruSa kI anta:karaNavRtti-antarabhAvanA duSTa-dUSita hotI hai use apanI buddhi dvArA paryAlocita kara samajhe binA koI sAdhu athavA zrAvaka apane dharma kI sthApanA kI icchA se-apanA dharma samajhAne kI bhAvanA se kutIrthikoM ko apamAnapUrNa vacana kahatA hai to vaha usa sAdhu yA zrAvakaM ke kathana meM zraddhA na karatA huA, aruci dikhAtA huA usake vacana ko atyaMta kaThora mAnakara krodha Adi ochepana taka pahuMca sakatA hai / krodhavaza usa sAdhu ko virupa-aMka vihIna, kSata-vikSata bhI kara sakatA hai / jaise skandAcArya ko pAlaka purohita ne kara DAlA thA / vaha kisa prakAra kSudratva taka pahuMca sakatA hai / isakA digdarzana karAte hue kahate haiM / vaha puruSa apane dharma ke viSaya meM kahe gaye nindA yukta vacana se kruddha hokara usa sAdhu ke dIrgha sthiti yukta-lambe AyuSya kA saMvaraNa-vinAza bhI kara sakatA hai-jAna bhI le sakatA hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki puruSa vizeSa ko jAnakara-vyakti ko pahacAna kara dharma dezanA-dharma zikSA denI cAhiye / jaise yaha rAjA Adi puruSa jise upadeza denA hai kauna hai ? yaha kisa deva ke prati bhaktimAna hai ? kisa darzana meM AsthAzIla hai ? tathA yaha kisa mata meM abhigRhIta-Agrahayukta hai ? anabhigRhIta-AgrahazUnya hai ? yaha bhalI bhAMti parijJAta kara jaisA yogya ho dharma dezanA denI cAhiye / jo yaha na jAnakara dharma dezanA ke antargata aisA vacana bolatA hai jisameM dUsare kA virodha ho to vaha dUsarA vyakti usake prANa taka le sakatA hai yA aisA apakAra kara sakatA hai jisase upadeza vAle sAdhu yA zrAvaka ko yaha loka yA paraloka donoM apakRta ho jAte haiM-bigar3a jAte haiM / isaliye anuma dvArA dUsare ke bhAva ko parijJAta kara jisa prakAra ucita ho usa prakAra saddharma ke pratipAlaka siddhAntoM kAjIvAdi tattvoM kA apane aura anya ke upakAra hetu nirUpaNa karanA cAhiye / kammaM ca chaMdaM ca vigiMca dhIre, viNaijja u savvao (hA) AyabhAvaM / rUvehiM luppaMti bhayAvahe hiM, vijaM gahAyA tasathAvarehiM // 21 // chAyA - karma ca chandazca vivecayeddhIraH vinayettu sarvata AtmabhAvam / rUpailRpyante bhayAvahaiH vidvAn gRhItvA sasthAvarebhyaH // - anuvAda - dhIra puruSa jinheM dharma dezanA denI ho, unake karma evaM bhAva ko samajha kara upadeza de / unake mithyAtva kA nAza kare / unheM samajhAe ki rUpa-nArI sauMdaryAdi bhayaprada hai / jo unameM lubdha rahatA hailolupa rahatA hai, vaha vinAza prApta karatA hai / isaliye jJAnI puruSa dUsaroM ke abhiprAya ko samajha kara u. vaisA upadeza de jisase jaMgama evaM sthAvara prANiyoM kA hita sadhe / 563 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - 'dhIraH' akSobhyaH sadbuddhayalaGakRto vA dezanAvasare dharmakathAzrotuH 'karma' anuSThAnaM gurulaghu karmabhAvaMtAtathA 'chanda' abhiprAyaM samyak 'vivecayet' jAnIyAt, jJAtvA ca parSadanurUpAmeva dharmakathiko dharma dezanAM kuryAt sarvathA yathA tasya zroturjIvAdipadArthAvagamo bhavati yathA ca mano na dUSyate, api tu prasannatAM vrajati, etadabhisaMdhimAnAha-vizeSeNa nayed-apanayet parSadaH pApabhavam' azuddhamanta:karaNaM, tuzabdAdviziSTaguNAropaNa ca kuryAt, 'AyabhAvaM ti kvacitpAThaH, tasyAyamarthaH-'AtmabhAvaMH' anAdibhavAbhyasto mithyAtvAdikastamapanayet, yadivA''tmabhAvoviSayagRghnutA'tastamapanayediti / etaddarzayati-'rUpaiH' naya na manohAribhiH strINAmaGgapratyaGgArddhakaTAkSanirIkSaNAdibhiralpasattvA 'vilupyante' saddharmAdvAdhyante, kiMbhUtai rUpaiH ? 'bhayAvahai:' bhayamAvahanti bhayAvahAni, ihaiva tAvadrUpAdiviSayAsaktasya sAdhujanajugupsA nAnAvidhAzca karNanAsikAvikartanAdikA viDambanAH prAdurbhavanti janmAntare ca tiryaGnarakAdike yAtanAsthAne prANino viSayAsaktA vedanAmanubhavantItyevaM vidvAn' paNDito dharmadezanAbhijJo gRhItvA parAbhiprAyaM-samyagavagamya parSadaM trasasthAvarebhyo hitaM dharmamAvirbhAvayet // 21 // TIkArtha - dhIra-akSobhya-kSubdha nahIM hone vAlA, sadbuddhi se alaMkRta-zreSTha buddhi se suzobhita puruSa dharmadezanA ke avasara para dharmopadeza sunane vAle puruSa ke karma-AcaraNa athavA usake guru laghu karma bhAva-yaha puruSa guru karmA hai yA laghu karmA hai, usakA bhAva kaisA hai-yaha bhalI bhAMti jAne, jAnakara parISad-dharmasabhA ke anurupa dharma kA kathana kare-dharma dezanA de / jisase zrotA ko jIvAdi padArthoM kA avagama-bodha ho tathA unakA mana dUSita-vikRta yA vyathita na ho kiMtu prasannatA pAe / isakI abhisaMdhi-abhiprAya prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM-pariSada ke zrotAoM ke anta:karaNa ke azuddha bhAva ko apanIta-dUra kare / yahAM Aye hue 'tu' zabda se yaha sUcita hai ki usameM viziSTa guNoM kA AropaNa-saMsthApana kre| kahIM 'AyabhAvaM' aisA pATha prApta hotA hai / usa kA yaha Azaya hai ki anAdi kAla se abhyasta-mithyAtva Adi AtmabhAva jise apanA rakhA hai, sAdhu upadeza dvArA dUra kare / athavA viSayoM meM-bhogoM meM AsaktiyAM lolupatA ko AtmabhAva kahA jAtA hai / sAdhu use dUra kare / zAstrakAra isakA digdarzana karAte hue kahate haiM-striyoM ke nayana-manohara netroM ko tathA mana ko AkRSTa karane vAle aMga pratyaMga, arddha kaTAkSa nirIkSaNa-TeDhI nigAhoM se avalokana Adi dvArA alpa satva-alpa Atma parAkrama vihIna jIva, dharma se vilupta-patita ho jAte haiM / kisa prakAra ke rUpoM dvArA ? uttara meM kahA jAtA hai-bhayAvaha rUpoM dvArA / jo bhaya kA AhvAna karate haiM-bhaya utpanna karate haiM unheM bhayAvaha kahA jAtA hai / strI ke rUpa Adi viSayoM meM jo Asakta-lolupa hotA hai isa loka meM vaha satapuruSoM dvArA nindita hotA hai / vaha kAna nAka Adi kATa liye jAne taka kI viDambanAeM-yAtanAeM prApta karatA hai / janmAntara-Age ke janma meM vaha naraka evaM tiryaMca Adi yAtanA sthAnoM meM utpanna hokara kaSTa bhogatA hai / dharma dezanA dene meM kuzala vidvAn puruSa dUsare ke abhiprAya-antarbhAva ko bhalIbhAMti avagata kara dharma kA upadeza kare jo trasa evaM sthAvara prANiyoM ke liye hitaprada hai / na pUyaNaM ceva siloyakAmI, piyamappiyaM kassai No karejA / / savve aNaDhe parivajayaMte, aNAule yA akasAi bhikkhU // 22 // chAyA - na pUjanaJcaiva zloka kAmI, priyamapriyaM kasyApinokuryyAt / sarvAn anarthAn parivarjayan anAkulazcAkaSAyI bhikSuH // -564) Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI yAtAthyAdhyayanaM anuvAda - sAdhu dharmopadeza dvArA apanI pUjA-pratiSThA tathA zloka - yaza kI kAmanA na kare / vaha aisA kucha na kare jo kisI ko priya-prItikara lagatA ho aura kisI ko apriya - aprItikara pratIta hotA ho / vaha samasta anarthoM kA-duSkAryoM kA varjana karatA huA anAkula- kaSAya zUnya hokara dharma kA upadeza kare / TIkA - pUjAsatkArAdinirapekSaNa ca sarvameva tapazcaraNAdikaM vidheyaM vizeSato dharmadezanetyetadabhiprAyavAnAhasAdhurdezanAM vidadhAno na pUjanaM - vastra - pAtrAdilA bharUpamabhikAGkSennApi zlokaM - zlAghAM kIrtim AtmaprazaMsA'kAmayed' abhilaSet tathA zroturyatpriyaM rAjakathAvikathAdikaM chalitakathAdikaM ca tathA'priyaM ca tatsamAzritadevatA vizeSa nindAdikaM na kathayed, araktadviSTatayA zroturabhiprAyamabhisamIkSya yathAvasthitaM dharmaM samyagdarzanAdikaM kathayet,upasaMhAramAha'sarvAnanarthAn' pUjAsatkAralAbhAbhiprAyeNa svakRtAn paradUSaNatayA ca parakRtAn 'varjayan' pariharan kathayed 'anAkula: ' sUtrArthAdanuttaran akaSAyI bhikSurbhavediti // 22 // TIkArtha - sAdhu pUjA-pratiSThA, satkAra-sammAna Adi se nirapekSa-nirAkAMkSa hokara tapazcaraNAdi dhArmika kRtya kare / dharmadezanA to vizeSataH aisI sthiti meM hotA huA kare, isa abhiprAya - Azaya ko uddiSTa kara sUtrakAra kahate haiM-dharma dezanA karatA huA - upadeza detA huA sAdhu vastra tathA pAtra Adi ke lAbha ke rUpa meM satkAra sammAna kI kAmanA na kare aura na vaha apanI prazasti kI abhilASA rkhe| zrotA ko jo priya-prItiprada lage, aisI rAjakathA, vikathA tathA chalita kathA Adi tathA zrotA ke liye apane aprItiprada usa dvArA samAzrita abhi devatva kI nindA Adi na kare / vaha arakta adRSTa-rAga dveSa rahita hokara zravaNa karane ke bhAva kA abhisamikSaNa kara-bhalI bhAMti samajha kara yathAvasthita dharma-satya dharma jo samyakdarzana Adi rUpa hai kA kathana - pratipAdana kare / upasaMhAra karate hue-sAra saMkSepa batalAte hue kahate haiM sAdhu sabhI anarthoM kA - pUjA, satkAra tathA lAbha pAne hetu apane dvArA kiye gaye paradUSaNatA - auroM para doSAropaNa karane ke kAraNa dUsaroM dvArA kiye gaye anarthoM kA varjanaparihAra karate hue vaha upadeza kare / dharma dezanA de anAkula- AkulatA rahita Atmasthira hotA huA, sUtra ke artha se nahIM haTatA huA kaSAya rahita hokara bhASaNa kare / AhattahIyaM samupehamANe savvehiM pANehiM NihAya daMDaM / No jIviyaM No maraNAhikaMkhI, parivvajjA valayAvimukke (mehAvI valayavippamukke) // 23 // tibemi // chAyA yAthAtathyaM samutprekSamANaH sarveSu prANiSu nidhAya daNDam / no jIvitaM no maraNAvakAGkSI, parivrajed balayAd vimukta / iti bravImi // anuvAda - sAdhu yAthAtathya - yathArtha yA satya dharma ko samutprekSita karatA huA bhalI bhAMti dekhatA huAsvAyatta karatA huA samasta prANiyoM kI hiMsA kA parivarjana kara jIvana tathA mRtyu se nirAMkAkSa hokara mAyA kA parityAga kare - viharaNa kare / TIkA saMrvAdhyayanopasaMhArArthamAha--' AhAttIya' mityAdi, yathAtathAbhAvo yAthAtathyaM dharmamArgasamavasaraNAkhyAdhyayana troyaktArthatattvaM sUtrAnugataM samyaktvaM cAritraM vA tatava' prekSamANAH' paryAlocayan sUtrArthaM sadanuSThAnato'bhyasyan 'sarveSu' sthAvarajaGgameSu sUkSmabAdarabhedabhinneSu pRthivI kAyAdiSu daNDayante prANino yena sa daNDaH prANavyaparopaNavidhistaM 565 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram 'nidhAya' parityajya, prANAtyaye'pi yAthAtathyaM dharma nollaGghayediti / etadeva darzayati-'jIvitam' asaMyamajIvitaM dIrghAyuSkaM vA sthAvarajaGgamajantudaNDena nAbhikAMkSI syA (kSe) t parISahaparAjito vedanAsamudghAta (samava) hato vA tadvedanAma (bhi) sahamAno jalAnalasaMpAtApAditajantUpamardaina nApi maraNAbhikAGkSI syAt / tadevaM yAthAtathyamutprekSamANaH sarveSu prANiSuparatadaNDo jIvitamaraNAnapekSI saMyamAnuSThAnaM careda-udyuktavihArI bhavet 'medhAvI' maryAdAvyavasthito viditavedyo vA valayena-mAyArUpeNa mohanIya-karmaNA vA vividhaM prakarSeNa mukto vipramukta iti / / itiH parisamAptyarthe bravImIti pUrvavat // 23 // samAptaM ca yAthAtathyaM trayodazamadhyayanamiti // ____TIkArtha - zAstrakAra samagra adhyayana kA upasaMhAra karate hue kahate haiM-jo jaisA hai, usakA vaisA bhAva yAthAtathya kahA jAtA hai / sAdhu dharma, mArga tathA samosaraNa nAmaka tIna adhyayanoM meM varNita tattva samyaktva evaM cAritra kA sUtrAnugata-sUtrAnurUpa prekSaNa-paryAlocana karatA huA uttama anuSThAna-udyama dvArA sUtra kA abhyAsa karatA huA, sthAvara evaM jaMgama tathA sUkSma aura bAdara bhedayukta pRthvIkAya Adi prANiyoM kA jisase nAza ho, usa daNDa-prANavyayaropaNa rUpahiMsA kA tyAga kara prANa cale jAne kI sthiti A jAye to bhI satya dharma kA laMghana na kare / zAstrakAra isI bAta kA digdarzana karAte haiM-sAdhu asaMyama jIvana-asaMyama ke sAtha jIne kI tathA sthAvara evaM jaMgama prANiyoM kI hiMsA ke sAtha dIrgha jIvana kI abhikAMkSA na kare / vaha parISaha se parAjita-parizrAnta hokara aneka vedanAoM-pIr3AoM se abhihata hokara unheM sahane meM apane ko akSama mAnatA huA pAnI meM DUbakara, agni meM jalakara athavA kisI hiMsaka jantu dvArA apanA upamarda-vyApAdana karAkara mRtyu kI AkAMkSA na kre| isa prakAra vaha satyadharma kA utprekSaNa karatA huA-usa para dRSTi rakhatA huA, saba prANiyoM kI hiMsA se uparata tathA jIvana evaM mRtyu se nirapekSa-apekSA rahita hokara saMyama kA anusaraNa kare-saMyama ke paripAlana meM udyata rahe / medhAvI-zAstrIya maryAdAoM ke anurUpa-vyavasthita viharaNazIla tathA viditavedya-jAnane yogya padArthoM kA vettA sAdhu mAyA rUpAtmaka mohanIya karma se vipramukta-sarvathA vimukta hokara vicaraNa zIla rahe / yahAM 'iti' zabda samApti ke artha meM hai / bravImi-bolatA hUM yaha pahale kI jyoM hai / yaha yAthAtathya nAmaka terahavAM adhyayana samApta huA / 566) Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmakaM adhyayanaM granthanAmakaM caturthazamadhyayanaM gaMthaM vihAya iNa sikkhamANo, uTThAya subaMbhaceraM vasejjA / ovAyakArI viNayaM susikkhe, je cheya vippamAyaM na kujjA // 1 // chAyA granthaM vihAyeha zikSamANaH, utthAya subrahmacaryyaM vaset / avapAtakArI vinayaM suzikSet, yacchekA pramAdaM na kuryyAt // - anuvAda grantha-parigraha kA parityAga kara zikSA prApta karatA huA puruSa utthita dIkSita hokara bhalI bhAMti brahmacarya-saMyama kA pAlana kare / vaha AcArya ke Adeza kA paripAlana karatA huA vinaya kI zikSA le| cheka - vijJa yA nipuNa puruSa saMyama meM kabhI pramAda na kare / TIkA 'iha' pravacane jJAtasaMsArasvabhAvaH san samyagutthAnenotthito grathyate AtmA yena sa grantho - dhanadhAnya- hiraNyadvipadacatuSpadAdi 'vihAya' tyaktvA pravrajitaH san sadutthAnenotthAya ca grahaNarUpAmAsevanArUpAM ca zikSAM (ca) kurvANaH- samyagAsevamAnaH suSThu - zobhanaM navabhirbrahmacaryaguptibhirguptamAzritya brahmacarya 'vaset' tiSThet 'subrahmacarya' miti saMyamastam Avaset taM samyaM kuryAt AcAryAntike yAvajjIvaM vasamAno yAvadabhyudyatavihAraM na pratipadyate tAvadAcAryavacanasyAvapAto-nirdezastatkAryavapAtakArIvacana nirdezakArI sadA''jJAvidhAyI, vinIyateapanIyate karma yena sa vinayastaM suSThu zikSed - vidadhyAt grahaNAsevanAbhyAM vinayaM samyak paripAlayediti / tathA yaH 'cheko' nipuNaH sa saMyamAnuSThAne sadAcAryopadeze vA vividhaM pramAdaM na kuryAt, yathA hi AturaH samyagvaidyopadezaM kurvan zlAghAM lAbhate rogopazamaM ca evaM sAdhurapi sAvadyagranthaparihArI pApakarmabheSajasthAnabhUtAnyAcAryavacanAni vidadhadaparasAdhubhyaH sAdhukAra ma zeSa karmakSayaM cAvApnotIti // 1 // TIkArtha - jisane jagata ke svabhAva ko parijJAta kiyA hai-jAna liyA hai, vaha puruSa samyak utthAnaAtmakalyANa hetu utthita - samudyata hokara dhana, dhAnya, suvarNa, dvipada, catuSpada Adi parigraha kA jisase AtmAgrathitasaMsAra ke jAla meM baddha hotI hai-gUMthI jAtI hai, parityAga kare / vaha pravrajita hokara AtmotthAna ke patha para agrasara hokara grahaNa rUpa evaM Asevana rUpa zikSA kA samyak paripAlana karatA huA, nava guptiyoM se gupta - abhirakSita uttama brahmacarya kA pAlana kare athavA saMyama ko subrahmacarya kahA jAtA hai / usakA vaha bhalI bhAMti anusaraNa kare / yaha yAvajjIvana AcArya ke sAnnidhya meM nivAsa karatA huA, jaba taka vaha abhyudyata vihAraekAkI vihAra kI pratimA svIkAra na kare taba taka AcArya ke nirdeza-vacana nirdeza kA anusaraNa kare, unakI AjJAnusAra kArya kare, jisase karma vinIta yA apanIta hotA hai - haTAyA jAtA hai dUra kiyA jAtA hai use vinaya kahA jAtA hai| usakA vaha bhalI bhAMti zikSaNa prApta kre| grahaNa zikSA evaM Asevana zikSA dvArA usakA samyakparipAlana kare / isa prakAra jo puruSa cheka - kuzala yA vijJa hai, vaha saMyama ke anupAlana meM tathA AcArya ke upadeza meMupadezAnusAra calane meM kabhI bhI kisI prakAra kA pramAda na kare / jaise rugNa puruSa vaidya ke upadeza - nirdeza kA pAlana karatA huA prazaMsita hotA hai- rogamukta hotA hai, isI prakAra sAdhu sAvadyakAryoM kA parihAra kara pApa karma ke liye auSadhi ke tulya AcArya ke vacanoM kA pAlana karatA huA anya sAdhuoM ke dvArA sAdhukAra-sAdhuvAda kA pAtra hotA hai aura vaha mokSa prApta karatA hai jo samasta karmoM ke kSaya kA pariNAma hai / 567 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jahA zrI sUtrakRtAGga sUtram diyApotamapattajAtaM, sAvAsagA paviuM mannamANaM / tamacAiyaM taruNamapattajAtaM, DhaMkAi avvattagamaM harejjA // 2 // chAyA yathA dvijapota mapatrajAtaM svAvAsa kAt plavituM manyamAnam / tamazaknuvantaM taruNamapatrajAtaM DhaGkAdayo'vyaktagamaM hareyuH // anuvAda apatrajAta-jisake abhI paMkha nahIM nikale haiM, aisA dvijapota- pakSI kA baccA jaise ur3akara apane ghoMsale se dUra jAnA cAhatA hai, ur3ane meM sazakta nahIM hotA, vyartha hI paMkhoM ko phaDaphaDAtA hai, vaha DhaMka Adi AmiSabhakSI pakSiyoM dvArA mAra DAlA jAtA hai / isI prakAra jo sAdhu AcArya ke Adeza binA ekAkI vicaraNazIla hotA hai, vaha naSTa ho jAtA hai / - TIkA ya punarAcAryaupadezamantareNa svacchandataMyA gacchAnnirgatya ekAkivihAritAM pratipadyate sa ca bahudoSabhAg bhavatItyasyArthasya dRSTAntamAvirbhAvayannAha - ' yathe 'tti dRSTAntopradarzanArthaH 'yathA' yena prakAreNa 'dvijapota' pakSizizuravyaktaH, tameva vizinaSTi - patanti - gacchanti yeneti patraM - pakSapuTaM na vidyate patrajAtaM - pakSodbhavo yasyAsAvapatrajAtastaM tathA svakIyAdAvAsakAt - svanIDAt plavitum - utpatituM manyamAnaM tatra tatra patantamupalabhya taM dvijapotaM 'acAiyaM' ti pakSAbhAvAdgantumasamarthamapatrajAtamitikRtvA mAMsapezI kalpaM 'DhaGkAdayaH' kSudrasatvAH pizitAzina: 'avyaktagamaM' gamanAbhAve naMSTumasamarthaM hareyuH ' caJcvAdinotkSipya nayeyurvyApAdayeyuriti // 2 // TIkA sAdhu AcArya ke upadeza ke binA - anujJA ke binA svacchandatApUrvaka saMgha se nirgata hokara ekAkI viharaNazIla hotA hai, vaha aneka doSoM kA bhAgI banatA hai / isa saMbaMdha meM dRSTAnta upasthita karate hue sUtrakAra kahate haiM - yahAM prayukta 'yathA' zabda dRSTAnta ko sUcita karane hetu hai / jisa prakAra eka pakSI kA baccA jo avyakta- avikasita, ur3ane meM ayogya hai, usakI vizeSatA batalAte hue kahate haiM- jisa dvArA pakSI ur3ate haiM use patra - pakSapuTa yA paMkha kahA jAtA hai / jisake aba taka paMkha nahIM nikale haiM vaha pakSI kA baccA apane AvAsa se ghoMsale se ur3ane kA upakrama karatA hai, usako ur3ate huegirate par3ate dekhakara tathA paMkhoM ke na nikalane ke kAraNa bhalI bhAMti ur3ane meM asamartha jAnakara usako mAMsapezI-mAMsa ke lothar3e ke samAna samajhakara DhaMka Adi mAMsa bhakSI zudra prANI, vaha daur3akara chipa nahIM pAtA ataH usakA haraNa kara lete haiM / use coMca Adi dvArA uThAkara le jAte haiM aura mAra DAlate haiN| OM OM OM - evaM tu sehaMpi apuTudhammaM, nissAriyaM diyassa chAyaM va apattajAyaM, hariMsu NaM chAyA - busimaM mannamANA / pAvadhammA age ||3|| evantu ziSyamapyapuSTadharmANaM, niHsAritaM vazyaM manyamAnAH / dvijasya zAvamivApatrajAtaM hareyuH pApadharmANo'neke // anuvAda - jaise paMkha vihIna pakSI ke bacce ko r3haMka Adi hiMsaka pakSI hara lete haiM- mAra DAlate haiM, usI prakAra jo ziSya dharma meM apuSTa - aparipakva hai ni:sArita hokara ekAkI vicaraNa karatA hai, use bahuta se pAkhaNDI apane vaza meM kara bahakA-phusalAkara dharma se bhraSTa kara DAlate haiM / 568 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmakaM adhyayanaM TIkA evaM dRSTAntaM pradarzya dAntikaM pradarzayitumAha-' eva' nityuktaprakAreNa tu zabdaH pUrvasmAdvizeSaM darzayati, pUrva hyasaMjAta pakSatvAdavyaktatA pratipAditA iha tvapuSTadharmatayetyayaM vizeSo, yathA dvijapotamasaMjAtapakSaM svanIDAnnirgataM kSudrasattvA vinAzayanti evaM zikSamabhinavapravrajitaM sUtrArthAniSpannamagItArtham 'apuSTadharmANaM' samyagapariNatadharmaparamArthaM santamaneke pApadharmANa: pASaNDikAH pratArayanti, pratArya ca gacchasamudrAnniHsArayanti, niHsAritaM ca saMtaM viSayonmukhatAmApAditamapagataparalokabhayamasmAkaM vasyamityeva manyamAnAH yadivA 'busima 'nti cAritraM tad asadanuSThAnato niHsAraM manyamAnA ajAtapakSaM 'dvijazAvamiva' pakSipotamiva DhaGkAdayaH pApadharmANo mithyAtvAviratipramAdakaSAyakaluSitAntarAtmAnaH kutIrthikAH svajanA rAjAdayo vA'neke bahavo hRtavanto harati hariSyanti ceti, kAlatrayopalakSaNArthaM bhUtanirdeza iti, tathAhi - pASaNDikA evamagItArthaM pratArayanti, tadyathA - yuSmaddarzane nAgniprajvAlanaviSApahArazikhAcchedAdikAH pratyayA dRzyante tathA'NimAdyaSTaguNamaizvaryaM ca nAsti, tathA na rAjAdibhirbahubhirAzritaM, yA'pyahiMsocyate bhavadAgame sA'pi jIvAkulatvAllokasya duHsAdhyA, nApi bhavatAM snAnAdikaM zaucamastItyAdikAbhiH zaThoktibhirindrajAlakalpAbhirmugdhajanaM pratArayanti, svajanAdayazcaivaM vipralambhayanti, tadyathAAyuSman ! na bhavantamantareNAsmAkaM kazcidasti poSakaH poSyo vA tvamevAsmAkaM sarvasvaM tvayA vinA sarvaM zUnyamAbhAti, tathA zabdAdiviSayopabhogAmantraNena saddharmAccyAvayanti, evaM rAjAdayo'pi dRSTavyAH, tadevamapuSTadharmANamekAkinaM bahubhiH prakAraiH pratAryApareyuriti // 3 // - TIkArtha isa prakAra dRSTAnta upasthita kara aba usakA sAra batalAte hue kahate haiM - yahAM 'tu' zabda pahale kI apekSA vizeSatA ko prakaTa karane ke artha meM hai| pahale kI gAthA meM paMkha na nikalane ke kAraNa avyaktatAavikasitatA yA asamarthatA batalAI gaI hai / isa gAthA meM apuSTa dharmatA-dharma meM apuSTatA yA aparipakvatA ke kAraNa asamarthatA batalAI gaI hai / yaha vizeSatA hai / jaise apane ghoMsale se nirgata nikale hue paMkha rahita pakSI bacce ko zUdra prANI-hiMsaka jIva vinaSTa kara dete haiM, mAra DAlate haiM, usI prakAra sUtra ke artha meM aniSpannaaniSNAta, agItArtha-dharma tattva ke avettA navazikSita navadIkSita ziSya ko bahuta se pAkhaNDI - paramatavAdI pratArita karate haiM- pravaJcita karate haiM, Thagate haiN| saMgha rUpI samudra se bAhara khIMca lete haiN| bAhara khiMce hue, nikAle hue usa nava dIkSita sAdhu ko ve viSayonmukha banA dete haiM tathA paraloka ke bhaya se rahita kara dete haiN| tatpazcAta vaha use vazagata mAnate hue athavA asad anuSThAna meM nirata hone ke kAraNa cAritra ko niHsAra mAnate hue paMkha rahita pakSI ke bacce ko jisa prakAra DhaMka Adi hara lete haiM ve pApadharmA - pApiSThajana mithyAtva, avirati, pramAda tathA kaSAya se kaluSitAtmA anya tIrthika apane pArivArika jana, rAjA Adi yA aneka dUsare loga vaise vyakti kA haraNa karate rahe haiM aura karate rheNge| yahAM tInoM kAloM ko upalakSita karane hetu bhUtakAla kA prayoga huA hai / pAkhaNDI puruSa dharma meM agItArtha akuzala sAdhu ko pravaJcita karate haiM- dhokhA dete haiM / ve kahate haiM ki tumhAre siddhAnta meM agni prajvAlana, viSApaharaNa tathA zikhAccheda Adi pratyaya-upakrama dRSTigocara nahIM hote / tathA aNimA Adi ATha vidha aizvarya siddhiyoM kA bhI pratipAdana nahIM hai / rAjA Adi bahuta se logoM dvArA vaha anAzrita hai / Apake Agama meM jo ahiMsA kA nirUpaNa hai, vaha bhI isa jIvAkula- jIvoM se paripUrNa saMsAra meM duHsAdhya hai-kaThinAI se sadhane yogya hai arthAt asAdhyavat haiM / snAna, zauca daihika zuddhi bhI nahIM hai, isa prakAra ve indrajAla ke samAna zaThatApUrNa mUrkhatAyukta - duSTatAyukta vacanoM se bhole bhAle logoM ko dhokhA dete haiMThagate haiM / unake pArivArika jana use isa prakAra vipralabdha karate haiM-Thagate haiM ki 'AyuSmAna ! tumhAre binA hamArA kauna poSaka-parilAbhaka hai athavA hamArA kauna pauSya hai- hama kisakA poSaNa kareM tuma hI hamAre sarvasva 569 - Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAMGga sUtram ho / tumhAre binA hamako saba zUnyavat AbhAsita hotA hai - pratIta hotA hai zabdAdi viSayoM-bhogya padArthoM ke upabhoga hetu AmaMtrita karate hue ve use saddharma se cyuta kara dete haiM / isI prakAra rAjA bhI karate haiM, yaha samajha lenA cAhiye / isa prakAra dharma se aparipakva ekAkI viharaNazIla sAdhu ko aneka prakAra se pratArita kara ve hara lete haiM, bhraSTa kara dete haiM I osANamicche maNue samAhiM, aNosie NaMtakariMti NaccA / obhAsamANe daviyassa vittaM, Na Nikkase bahiyA Asuno // 4 // chAyA avasAnamicchenmanujaH samAdhi manuSito nAntakara iti jJAtvA / avabhAsayan dravyasya vRttaM, na niSkasedvahirAzuprajJaH // OM OM OM * jo sAdhu gurukula meM nivAsa nahIM karatA, vaha karmoM kA uccheda nahIM kara sktaa| yaha jAnakara - anuvAda use cAhiye ki vaha sadaiva gurukula meM nivAsa kare tathA samAdhi ke uttama saMyama ke paripAlana kI bhAvanA liye rahe / vaha usa AcAra ko svIkAra kare jisake sahAre sAdhaka mukti prApta karatA hai| vaha gaccha se vahirgata na ho / TIkA - tadevamekAkinaH sAdhauryato bahavo doSAH prAdurbhavanti ataH sadA gurupAdamUle sthAtavyamityetaddarzayitumAha'avasAnaM' gurorantike sthAnaM tadyAvajjIvaM 'samAdhiM' sanmArgAnuSThAnarUpam 'icched' abhilaSet 'manujo' manuSyaH sAdhurityarthaH, sa eva ca paramArthato manuSyo yo yathApratijJAtaMnirvAhayati, tacca sadA gurorantike vyavasthitena sadanuSThAnarUpaM samAdhimanupAlayatA nirvAhyate, nAnyathetyetaddarzayati-gurorantike 'anuSitaH ' avyavasthitaH svacchandavidhAyI samAdheH sadanuSThAnurUpasya karmaNo yathApratijJAtasya vA nAntakaro bhavatItyevaM jJAtvA sadA gurukulavAso'nusartavyaH, tadrahitasya vijJAnamupahAsyaprAyaM bhavatIti, uktaM ca - " na hi bhavati nirvigopakamanupAsitagurukulasya vijJAnam / prakaTitapazcAdbhAgaM pazyata nRtyaM mayUrasya // 1 // " tathA'jAM galavilagnavAlukAM pArSNiprahAreNa praguNAM dRSTvA'paro'nupAsitagururajJo rAjJIM saMjAtagalagaNDAM pArSNiprahAreNa vyApAditavAn, ityAdayaH anupAsitagurorbahavo doSAH saMsAravardhanAdyA bhavantItyavagamyAnayA maryAdayA guroranti sthAtavyamiti darzayati-' avabhAsayan' udbhAsayan samyaganutiSThan 'dravyasya' muktigamanayogyasya satsAdho rAgadveSarahitasya sarvajJasya vA vRttam- anuSThAnaM tatsadanuSThAnato'vabhAsayed, dharmakathikaH kathanato vodbhAsayediti / tadevaM yato gurukulavAso bahUnAM guNAnAmAdhAro bhavatyato 'na niSkaset' na nirgacchet gacchAdgurvantikAdvA vahi:, svecchAcArI na bhaved, 'AzuprajJa' iti kSipraprajJaH, tadantike nivasan viSayakaSAyAbhyAmAtmAnaM hiyamANaM . jJAtvA kSipramevAcAryopadezAtsvata eva vA 'nivartayati' satsamAdhau vyavasthApayatIti // 4 // tadevaM pravrajyAmabhi udyo nityaM gurukulavAsamAvasan sarvatra sthAnazayanAsanAdAvupayukto bhavati tadupayuktasya ca guNamudbhAvayannAhaM TIkArtha - jaisA pahale batAyA gayA hai ki ekAMkI sAdhu meM aneka doSa prAdurbhUta ho jAte haiM, isaliye use sadaiva guru ke pAdamUla meM - caraNoM ke Azraya meM hI rahanA cAhiye / sUtrakAra yaha digdarzana karAte hue kahate haiM - mAnava yAvajjIvana guru kI sannidhi meM nivAsa aura uttama mokSa mArga kA anuSThAna anusaraNa karane kI abhilASA rakhe / vahI vAstava meM mAnava hai- sAdhu hai jo jaisI pratijJA kI hai, usakA yathAvat nirvAha karatA hai / vaha vAstava 570 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmaka adhyayana meM saccA mAnava hai / vaha pratijJA sadaiva guru ke sAnnidhya meM nivAsa karane aura sadAcaraNamaya samAdhi kA-mokSa mArga kA anusaraNa karane se nibha pAtI hai-anyathA nahIM / isakA digdarzana karAte hue kahate haiM-jo guru ke samIpa nivAsa nahIM karatA, vaha avyavasthita-vyavasthAvihIna hotA hai, svachandatAcArI hotA hai / vaha pratijJAta-pratijJA kiye hue sadanuSThAna rUpa uttama AcAramUlaka karma ko pAra lagAne meM-bhalI bhAMti nibhA pAne meM samartha nahIM hotaa| yaha jAnakara sadaiva gurukula meM vAsa karanA cAhiye / sanmArga kA anusaraNa karanA cAhiye jo usase rahita hotA hai usakA vijJAna-vidyA hAsyAspada hotI hai / kahA gayA hai-jisane gurukula kI upAsanA nahIM kI hai usakA vijJAna-usakA nirvigopaka-nizcaya hI saMrakSaka nahIM hotA kyoMki guru ke zikSaNa ke binA nRtya karate hue mayUra kI deha kA pIche kA bhAga prakaTita-udghATita rahatA hai / bakare ke gale meM lagI huI bAlukA ko eDI ke prahAra se jhar3I huI dekhakara eka anya ajJa-avivekI puruSa ne jo guru kI upAsanA meM vartanazIla nahIM rahA apanI eDI ke prahAra se usa rANI ko mAra DAlA jisake gale meM gAMTha ho gaI thI ityAdi / guru kI upAsanA jisane nahIM kI usameM bahuta se doSa utpanna ho jAte haiM, jinase saMsAra bar3hatA hai / yaha jAnakara isa vakSyamANa maryAdA ke sAtha guru ke samIpa nivAsa karanA cAhiye / sUtrakAra yaha vyakta karate hue kahate haiM-dharma kA vyAkhyAtA mukti gamana yogya uttama sAdhu ke yA rAga dvaiSa vivarjita sarvajJa ke vRta-anuSThAna yA uttama AcaraNa kA avabhAsanaprakAzana karanA cAhiye / gurukula meM nivAsa karane se anekAneka guNa Ate haiM / ataH sAdhu ko cAhiye ki vaha apane gaccha se yA guru ke pAsa se bAhara na jAye, svecchAcArI na bane / vaha AzuprajJa-tIvra meghA kA dhanI guru ke samIpa rahatA huA jaba yaha anubhava kare ki viSaya aura kaSAya usakI AtmA kA haraNa kara rahe haiMabhibhUta kara rahe haiM to vaha AcArya ke Adeza yA svayaM AtmA ko, apane Apako udhara se haTA letA hai tathA samAdhi meM vyavasthApita-saMsthita kara letA hai| isa prakAra apane pravrajita jIvana meM-usake vikAsa meM udyata-tatpara sAdhu nitya guru kulavAsa meM rahatA huA sarvatra sthAna, zayana, Asana Adi meM upayukta-upayoga sahita vartatA hai / - usa ora udyata sAdhu ko jo guNa prApta hote haiM unheM udbhAvita karate hue sUtrakAra kahate haiN| je ThANao ya sayaNAsaNe ya, parakkame yAvi susAhajutte / samitIsu guttIsu ya Ayapanne, viyAgarite ya puDho vaejA // 5 // chAyA - yaH sthAnatazca zayanAsanAbhyAJca parAkramatazca susAdhuyuktaH / samitiSu guptiSu cAvagataprajJaH, vyAkurvazca pRthag vadet // . anuvAda - gurukula vAsI sAdhu sthAna, zayana, Asana evaM parAkrama-saMyama viSayaka udyama meM uttama sAdhu ke sadRza saMlagna rahatA hai / vaha samitiyoM evaM guptiyoM kA samyak jJAtA hotA hai, pAlana karatA hai / vaha anya janoM ko unakA upadeza detA hai| TIkA - yo hi nirviNNasaMsAratayA pravrajyAmabhi udyato nityaM gurukulavAsataH 'sthAnatazca' sthAnamAzritya tathA zayanata AsanataH, ekazcakAraH samuccaye dvitIyo'nuktasamuccayArthaH cakArAdgamanamAzrityAgamanaM ca tathA tapazcaraNAdau parAkramatazca, (su) sAdhoH-udyuktavihAriNo yesamAcArAstai:samAyuktaHsusAdhuyuktaHsusAdhurhi yatra sthAnaM-kAyotsargAdikaM -571) - Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram vidhatte tatra samyak pratyupekSaNAdikAM kriyAM karoti, kAyotsargaM ca meruriva niSprakampaH zarIra niHspRho vidhatte, tathA zayanaM ca kurvan pratyupekSya saMstArakaM tadbhuvaM kArya coditakAle gururbhiranujJAtaH svapet, tatrApi jAgradiva nAtyantaM ni:saha iti / evamAsanAdiSvati tiSThatA pUrvavatsaMkucitagAtreNa svAdhyAyadhyAnaparAyaNena,susAdhunA bhavitavyAmiti, tadevamAdisusAdhukriyAyukto gurukula nivAsI susAdhurbhavatIti sthitam / apica-gurukulavAse nivasan paJcasu samitiSvIryAsamityAdiSu pravicArarupAsu tathA tisRSu ca guptiSu pravicArApravicArarUpAsu AgatA-utpannA prajJA yasyAsAvAgataprajJaH-saMjAtakarttavyavivekaH svato bhavati, parasyApi ca 'vyAkurvan' kathayan pRthak pRthagguroH prasAdAtAparijJAtasvarUpaH samitiguptInAM yathAvasthitasvarUpapratipAlanaM tatpalaM ca 'vadet' pratipAdayediti // 5 // TIkArtha - saMsAra se nirviNNa-virakta hokara pravrajita puruSa sadA gurukula meM vAsa karane se sthAna, zayana, Asana tathA parAkrama-tapazcaraNa meM samyak yatnazIla rahatA huA uttama sAdhu ke sadRza AcaraNa karatA hai / zreSTha sAdhu jahAM kAyotsarga Adi karatA hai usa sthAna ko vaha bhalI bhAMti dekhakara-pramArjita kara kAyotsarga karatA hai / kAyotsarga meM vaha meru ke sadRza niSprakampa rahatA hai / zarIra meM spRhA-AkAMkSA nahIM rakhatA / zayana belA meM vaha bhalI bhAMti pratyupekSaNA kara-AstaraNa, bhUmi tathA apane zarIra kA samIkSaNa kara guru kI anujJA se zAstra pratipAdita samaya meM sotA hai / sotA huA bhI vaha jAgRta ke sadRza rahatA hai, bebhAna nahIM hotA / isI prakAra AsanAdi para jo baiThatA hai to vaha apane zarIra ko saMkucita kara bhalI bhAMti sikoDa kara baiThatA hai, svAdhyAya va dhyAna meM parAyaNa rahatA hai / gurukula meM nivAsa karane vAlA sAdhu isa prakAra zreSTha sAdhu kI kriyA meM samAyukta hotA hai / gurukula meM rahatA huA vaha IryA Adi pravicAra rUpa pAMca samitiyoM meM tathA pravicAra-apravicAra rUpa tIna guptiyoM meM karttavya viveka yukta hotA hai / guru ke prasAda-anugraha se samitiyoM aura guptiyoM ke svarUpa ko bhalI bhAMti jAna letA hai| unakA yathAvata rUpa meM-yathAvidhi paripAlana karatA hai evaM unake phala kA-lAbha kA auroM ko upadeza detA hai / sahANi soccA adu bheravANi, aNAsave tesu parivvaejjA / .. nidaM ca bhikkhU na pamAya kujA, kahaM kahaM vA vitigicchatinne // 6 // chAyA - zabdAn zrutvA'thabhairavAn anAzravasteSu parivrajet / nidrAJcabhikSurna pramAdaM kuryyAt, kathaM kathaM vA vicikitsAtIrNaH // anuvAda - anAzrava-Azrava rahita, IryA Adi samitiyoM tathA guptiyoM se yukta sAdhu madhura-karNa priya tathA bhairava-bhayaMkara zabdoM kA zravaNa kara rAga-dveSa na kare / vaha nidrAmUlaka pramAda kA sevana na kare tathA yadi kisI viSaya meM vicikitsA-zaMkA utpanna ho to guru se pUcha kara samAdhAna prApta kre| ____TIkA - IryA samitityAdyupetena yadvidheyaM taddarzayitumAha-'zabdAn' veNuvINAdikAn madhurAn zrutipezalAn 'zrutvA' samAkAthavA 'bhairavAn' bhayAvahAn karNakaTUnAkarNya zabdAn Azravati tAn zobhanatvena vA gRhNAtItyAzravo nAzravo'nAzravaH, teSvanukUleSu pratikUleSu zravaNa pathamupagateSu zabdeSvanAzravo-madhyastho rAgadveSarahito bhUtvA parisamantAd vrajet-saMyamAnuSThAyI bhavet, tathA 'nidrAMca' nidrApramAdaM ca 'bhikSuH' satsAdhuH pramAdAGgatvAnna kuryAt, etaduktaM bhavati-zabdAzravanirodhena viSayapramAdo niSiddho nidrAnirodhena ca nidrApramAdaH, ca zabdAdanyamapi pramAdaM vikathA (572 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmakaM adhyayana kaSAyAdikaM na vidadhyAt / tadevaM gurukulavAsAt sthAnazayanAsanasamitiguptiSvAgataprajJaH pratiSiddhasarvapramAdaH san gurorupadezAdeva kathaMkathamapi vicikitsAM-cittaviplutirupAM (vi) tIrNaH-atikrAnto bhavati, yadivA madgRhIto'yaM paJcamahAvratabhAro'tidurvahaH, kathaM kathamapyantaM gacched ? ityevaMbhUtAM vicikitsAM guruprasAdAdvitIrNo bhavati, athavA yAM kAJciccittaviplutiM dezasarvagatAM tAM kRtsanAM gurvantike vasan vitIrNo bhavati anyeSAmapi tadapanayanasamarthaH syAditi // 6 // TIkArtha - IryAAdi samitiyoM se upeta-yukta sAdhu ko jo karanA cAhiye usakA digdarzana karAte hue kahate haiM / vINA tathA bAMsurI Adi ke madhura, karNa priya zabdoM kA athavA bhairava-bhayAvaha, karNakaTu. zabdoM kA zravaNa kara sAdhu unameM Azrava na kareM / vastu ko zobhana aura azobhana rUpa se jo grahaNa karatA hai use Azrava kahA jAtA hai / Azrava kA na honA anAzrava hai / kAnoM meM par3e hue anukUla aura pratikUla zabdoM meM vaha anAva bhAva se rahe / madhyastha tathA rAga-dveSa se rahita hokara saMyama ke anuSThAna meM saMlagna rahe / zreSTha sAdhu nidrA pramAda na kare / yahAM zabdAzrava kA nirodha batalAkara viSaya pramAda kA pratiSedha kiyA hai tathA nidrA ke nirodha kA kathana kara nidrAmUlaka pramAda kA pratiSedha kiyA hai / yahAM Aye hue 'ca' zabda se vikathA aura kaSAya Adi pramAda na karane kA upadeza diyA hai / isa prakAra sAdhu gurukula meM vAsa karane se sthAna, zayana, Asana samiti aura gupti-inameM AgataprajJaH-vivekazIla rahatA hai tathA samasta pramAdoM kA pratiSedha-parityAga karatA huA guru ke upadeza se vicikitsA-citta vilapti yA zaMkA ko atikrAnta kara jAtA hai-lAMgha jAtA hai, athavA yadi sAdhu ke mana meM yaha cintA ho ki pAMca mahAvratoM kA yaha davaha bhAra. kisI taraha-baDI kaThinAI se pAra lagAyA jA sake to acchA ho / isa prakAra kI zaMkA ko vaha guru kRpA se vitiraNa kara jAtA hai-lAMgha jAtA hai athavA yadi kucha zaMkA utpanna hotI hai to vaha use svayaM sarvathA pAra kara jAtA hai evaM dUsaroM kI zaMkA kA bhI apanayana karane meM sakSama hotA hai| DahareNa vuDDheNa'NusAsie u, rAtiNieNAvi samavvaeNaM / sammaM tayaM thirato NAbhigacche, NijaMtae vAvi apArae se // 7 // chAyA - dahareNa vRddhanAnuzAsistu ratnAdhikenApi samavayasA / samyaktayA sthirato nAbhigacchennIyamAno vApyapAragaH saH // anuvAda - yadi kabhI pramAdavaza skhalanA-bhUla ho jAya to apane se bar3e yA choTe athavA dIkSA meM bar3e yA apane samavayaska-samAna umra vAle sAdhu dvArA anuzAsita kiyA jAya-truTi sudhArane hetu kahA jAya to sAdhu use na mAnakara kupita hotA hai, vaha jagata ke pravAha meM bahatA rahatA hai / saMsAra-sAgara ko pAra nahIM kara paataa| TIkA - kiJcAnyata-sa gurvantike nivasan kvacitpramAdaskhalitaH san vayaH paryAyAbhyAM kSullakena-laghunA, 'coditaH' pramAdAcaraNaM prati niSiddhaH, tathA vRddhena vA' vayo'dhikena zrutAdhikena vA 'anuzAsitaH' abhihitaH, tadyathAbhavadvidhAnAmidamIddak pramAdAcaraNamAsevitumayuktaM, tathA ratnAdhikena vA' pravajyAparyAyA-dhikenazrutAdhikena yA samavayasA, vA 'anuzAsitaH' pramAdaskhalitApacaraNaM prati coditaH kupyati tathA ahamapyanena dramaka prAyeNottama kulaprasUtaH sarvajana saMmata ityevaM codita ityevamanuzAsyamAno, na mithyAduSkataM dadAti na samyagutthAnenottiSThati nApi tadanuzAsanaM samyak -(573) Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram meM sthirataH - apunaHkaraNatayA'bhigacchet-pratipadyeta, coditazca praticodayed, asamyak pratipadyamAnazcAsau saMsArasrotasA 'nIyamAna' uhyamAno'nuzAsyamAnaH kupito'sau na saMsArArNavasya pArago bhavati / yadivA''cAryAdinA sadupadezadAnataH pramAdaskhalitanivartanato mokSaM prati nIyamAno'pyasau saMsAra samudrasya tadakaraNano'pAraga eva bhavatIti // 7 // TIkArtha guru ke sAnnidhya meM rahatA huA sAdhu yadi kisI viSaya meM pramAda ke kAraNa skhalanAbhUla kare to usase vaya meM athavA dIkSAparyAya meM choTA sAdhu pramAda karane kA pratiSedha karatA hai athavA zruta zAstra jJAna meM yA umra meM bar3A sAdhu use vaisA karane se rokatA hai, use anuzAsita karatA hai kahatA hai ki Apa jaise puruSa ke liye aisA pramAdapUrNa AcaraNa karanA ucita nahIM hai athavA ratnAdhika- pravrajyA ke paryyAya meM jyeSTha yA zAstra jJAna meM viziSTa athavA samavayaska - samAna Ayu kA sAdhu use anuzAsita karatA hai, pramAda na karane ko prerita karatA hai to vaisA kiye jAne para vaha sAdhu yadi anuzAsita karane vAle para krodha karatA hai aura kahatA hai - maiM uttama kula meM utpanna huA hUM / saba logoM dvArA sammAnita hUM mujha jaise ko yaha tuccha prANI isa prakAra anuzAsita kara rahA hai- sIkha de rahA hai| isa prakAra anuzAsita kiye jAne para vaha apane AcaraNa ke liye micchAmidukkaDaM nahIM kahatA tathA samyak utthAna se ucita nahIM hotA- apane vAstavika - sAdhutvAnukUla svarUpa meM nahIM AtA, diye gaye anuzAsana meM sthira nahIM hotaa| maiM phira vaisA nahIM karUMgA, aisA svIkAra nahIM karatA / preraNA dene vAle ko pratipreraNA detA hai zikSA dene lagatA hai to vaha sAdhu saMsAra ke srota meM bahatA jAtA haianuzAsita karane para kupita hotA hai / ataH vaha saMsAra samudra ko pAra nahIM kara sakatA athavA AcArya Adi use uttama upadeza dvArA pramAdavaza skhalanA na karane kI preraNA dekara mokSa kI ora le jAne kA upakrama karate haiM kintu vaha unake anuzAsana ke anurUpa nahIM calatA / ataH saMsAra samudra ko vaha pAra nahIM kara pAtA / viuTThiteNaM samayANusidve, DahareNa vuDDheNa u coie ya / accuTTiyAe ghaDadAsie vA, agAriNaM vA samayAsi // 8 // chAyA - vyutthitena samayAnuziSTo dahareNa vRddhena tu coditazca / atyutthitayA ghaTadAsyAvA'gAriNAM vA samayAnuziSTaH // anuvAda - vyutthita-zAstra pratikUla kAryakArI gRhastha Adi dvArA, avasthA meM choTe yA bar3e dvArA athavA atyanta choTe kArya karane vAlI ghaTa dAsI- panihArina taka dvArA yadi sAdhu ko sad AcaraNa kI preraNA dI jAya to bhI use krodha nahIM karanA cAhiye / TIkA sAmprataM svapakSacoMdanAnantarata: (raM) svaparacodanAmadhikRtyAha-viruddhotthAnenotthito vyutthitaH - paratIrthiko gRhastho vA midhyAdRSTistena pramAdaskhalite coditaH svasamayena tadyathA - naivaMvidhamanuSThAnaM bhavatAmAga vyavasthitaM yenAbhipravRtto'si yadivA vyutthitaH - saMyamAdbhaSTastenAparaH sAdhuH skhalitaH san svasamayenaarhatpraNItAgamAnusAreNAnuzAsito mUlottaraguNAcaraNe skhalitaH san 'codita' AgamaM pradarzyAbhihitaH, tadyathAnaitattvaritagamanAdikaM bhavatAmanujJAtamiti, tathA anyena vA mithyAdRSTyAdinA 'kSullakena' laghutareNa vayasA vRddhena vA kutsitAcArapravRttazcoditaH, tuzabdAtsamAnavayasA vA tathA atIvAkAryakaraNaM prati utthitA atyutthitAH, yadi vA - dAsItvena atyantamutthitA dAsyA api dAsIti, tAmeva vizinaSTi - 'ghaTadAsyA' jalavAhinyApi codito na 574 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmaka adhyayana krodhaM kuryAta, etaduktaM bhavati atyutthitayA'tikupitayA'pi coditaH svahitaM manyamAnaH susAdhurna kupyet, kiM punaranyeneti ? tathA 'agAriNAM' gRhasthAnAMyaH 'samayaH anuSThAnaM tatsamayenAnuzAsito, gRhasthAnAmapi etanna yujyate kartuM yadArabdha bhavatetyeyavamAtmAvamenApi codito mamaivaitacchreya ityevaMmanyamAno manAgapi na mano duussyediti||8|| etadevAha___TIkArtha - apane pakSavartI sAdhuoM dvArA pradatta anuzAsana kA pratipAdana karane ke pazcAt apane tathA sare pakSavartI janoM dvArA diye jAne vAle anuzAsana ke sambandha meM sUtrakAra kahate haiM-viruddhotthApenotthita-zAstra viruddha kAryakArI vyutthita kahalAte haiM / paratIrthI, gRhastha aura mithyAdRSTi inameM Ate haiM / ve sAdhu dvArA pramAdavaza bhUla ho jAne para use svasamaya-sAdhu dvArA svIkRta darzana ke anusAra preraNA de tathA kahe ki Apake AgamazAstra meM aise anuSThAna-AcaraNa kA vidhAna nahIM hai jo Apa kara rahe haiM athavA saMyama ke patita koI sAdhu kisI dUsare sAdhu ko jo vrata pAlana meM skhalita ho rahA ho, tIrthaMkara praNIta AgamoM ke anusAra mUla guNoM evaM uttara guNoM ke AcaraNa se vicalita usa sAdhu ko preraNA de / Agama ko uddhRta kara kahe ki-teja gati se calanA Adi AcaraNa Apake lie anujJAta-zAstra anumodita nahIM hai| tathA dUsarA koI mithyA dRSTi, vaya meM kaniSTha athavA jyeSTha puruSa kutsita-azubha yA nindita AcAra meM pravRtta sAdhu ko sadAcaraNa kI preraNA de| yahAM 'tu' zabda dvArA sUcita samavayaska-apane samAna umra kA puruSa bhI preraNA de-atIva akArya karate hue dekhakara preraNA dene hetu udyata athavA dAsI hone ke nAte atyanta utthita kArya karane meM behada utAvalI, atIva akArya evaM tuccha kArya karane meM nirata ghaTa dAsI-jalavAhinI yA panihArina bhI use sadAcaraNa kI preraNA de to vaha sAdhu krodha na kare / kahane kA tAtparya yaha hai ki vaha dAsI bhI yadi use anAcaraNazIla dekha atyanta kupita hokara sadAcaraNa kI preraNA de to vaha sAdhu use apane liye hitaprada mAnatA huA, kupita na ho, phira anya kisI ke dvArA to upadeza diye jAne para kupita hone kI bAta hI kyA hai / gRhasthoM ke samaya-paramparA yA sadvyavahAra ke anusAra use koI anuzAsita karatA huA kahe ki jo Apa kara rahe hai, vaha to gRhasthoM ke liye bhI samucita nahIM hotA / isa prakAra tiraskAra ke sAtha bhI yadi use sadAcAra kI ora prerita kiyA jAye to vaha yaha samajhatA huA ki mere liye yaha zreyaskara hai, mana meM jarA bhI vikAra na lAye / isI bAta ko aura kahate haiM - Na tesa kujjhe Naya pavvahejA, Na yAvi kiMcI pharusaM vdejaa| tahA karissaMti paDissuNejA, seyaM khu meyaM Na pamAya kujjA // 9 // .. chAyA - na teSu krudhyenna ca pravyathayenna cA'pi kiJcitparuSaM vadet / _____ tathA kariSyAmIti pratizRNuyAt, zreyaH khalumamedaM na pramAdaM kuryAt // anuvAda - pahale kahe anusAra jo sAdhu ko prerita kare, zikSA de, una para vaha krodha na kre| unheM vyathA-pIr3A na de tathA paruSa-kaThora vacana na kahe / maiM aisA hI karUMgA, aisI pratijJA kare, isI meM merA zreyakalyANa hai, yaha socakara vaha pramAda na kare-asAvadhAnI na barate / TIkA - 'teSu' svaparapakSeSu skhalita codakeSvAtmahitaM manyamAno na krudhyed anyasmin vA durvacane'bhihite na kupyed evaM ca cintayet 'AkruSTena matimatA tattvArthavicAraNe matiH kAryA / yadi satyaM kaH kopaH ? syAdanRtaM kiM nu kopena ? // 1 // 575 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram tathA nApyapareNa svato'dhamenApi codito'rhanmArgAnusAreNa lokAcAragatyA vA'bhihitaH paramArthaM paryAlocya taM codakaM prakarSeNa-- vyathet'daNDAdiprahAreNa pIDayet na cApi kiJcitparuSaM tatpIr3AkAri' vadet' brUyAt, mamaivAyamasadnuSThAyino doSo yenAyamapi mAmevaM codayati, coditazcaivaMvidhaM bhavatA asadAcaraNaM na vidheyamevaMvidhaM ca pUrvarSibhiranuSThitamanuSTheyamityevaMvidhaM vAkyaM tathA kariSyAduSkRtAdinAnivarteta, yadetaccodanaM nAmaitanmamava zreyo, yata etadbhayAtkvacitpunaH pramAdaM na kuryAnnaivAsadAcaraNa manutiSThediti // 9 // TIkArtha - AcAra skhalita hone para sAdhu ko yadi svapakSavartI tathA para pakSavartI usakI skhalanA batAye va use durvacana - kaThora vacana bhI kahe, to vaha unameM apanI AtmA kA zreyasa samajhakara batAne vAle para krodha na kare / vaha 'cintana kare ki Akrozayukta buddhizIla puruSa ne jo kahA hai mujhe usakI vAstavikatA para cintanamanana karanA cAhiye / yadi satya -usakA Akroza satya hai to krodha kI kyA bAta hai ? yadi asatya hai to krodha se lAbha kyA hai ? yadi apane se adhama- nimna koTiya puruSa bhI yadi tIrthaMkara prarUpita mArga ke anurUpa preraNA de, athavA loka vyavahAra kI paramparA ke anusAra kathana kare to sAdhu paramArtha kI paryAlocanA karatA huA usa preraka puruSa ko vyathita pIDita na kare tathA kaThora vacana kahakara use duHkhita na kare, parantu vaha aisA kahe ki maiM asat anuSThAna-anAcaraNIya kArya meM saMlagna hUM, yaha merA hI doSa hai, ataeva mujhe yaha prerita karatA hai / yadi preraNA dene vAlA use yoM kahe ki Apako aisA asat AcaraNa nahIM karanA cAhiye, varan Apako to pahale RSiyoM ne-satpuruSoM ne jaisA AcaraNa kiyA hai, vaisA karanA cAhiye, isa para sAdhu madhyastha vRtti setaTastha bhAvanA se cintana kara yaha pratijJA kare ki maiM aba aisA hI karUMgA tathA apane dvArA Acarita duSkarmoM ke liye vaha apane ko micchAbhiM dukkaDaM de, mere dvArA kiyA gayA duSkRta mithyA ho, punaH mere jIvana meM na vyApe, aisI bhAvanA lAye / vaha soce ki mujhe jo preraNA dI gaI hai usameM merA hI zreyasa nihita hai / sAdhu isake bhaya se aisA na karane se merA ahita hogA / yoM AtmabhItipUrvaka pramAda na kre| asad AcaraNa kA anuSThAna na kare / OM OM OM vaNaMsi mUDhassa jahA amUr3hA, maggANusAsaMti hitaM payANaM / taNeva (teNAvi) majjhaM iNameva seyaM, jaM me buhA samaNusAsayati // 10 // chAyA vane mUDhasya yathA'mUDhAH, mArgamanuzAsati hitaM prajAnAm / tenApi mahyamidameva zreyaH yanme vRddhAH samyaganuzAsati // anuvAda - jaise vana meM bhaTakA huA - khoyA huA puruSa mArgavettAoM dvArA batAye jAne para prasanna hotA hai aura yaha anubhava karatA hai ki isase merA hita sadhegA / isI prakAra jo jJAnIjana uttama mArga batalAte ho, sAdhu yaha socakara prasannatA kA anubhava kare ki ye mujhe zreyaskara mArga batA rahe hai, merA yahI isameM kalyANa hai / TIkA - asyArthasya dRSTAntaM darzayitumAha-'vane ' gahane mahATavyAMdigbhrameNa kasyacidvyAkulitamaternaSTasatpathasya yathA kecida pare kRpAkRSTamAnasA' amUDhAH'sadasanmArgajJAH kumArgaparihAreNa prajAnAM hitam' azeSApAyarahitamIpsitasthAna prApakaM 'mArga' panthAnam ' anuzAsati' pratipAdayanti, sa ca taiH sadasadvivekibhiH sanmArgAvataraNamanuzAsita AtmanaH 576 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmakaM adhyayanaM zreyo manyate, evaM tenApyasadanuSThAyinA coditena na kupitavyam, apitu mamAyamanugraha ityevaM mantavyaM, yadetad buddhAH samyaganuzAsayanti sanmArge'vatArayanti putramiva pitaraH tanmamaiva zreya iti mantavyam // 10 // TIkArtha sUtrakAra isI tathya ko dRSTAnta dvArA prakaTa karate hue kahate haiM-ghora aTavI meM - bhayAnaka jaMgala meM digbhrama ho jAne se koI vyAkulitamati ho gayA ho - ghabarA uThA ho sahI rAstA bhUla gayA ho, taba katipaya anya puruSa jo sat asat-ThIka beThIka mArga ko jAnate hoM dayA se AkRSTa hokara use kumArga se haTAkara vaha rAstA batalAye jo samagra vighnoM se rahita tathA abhipsita sthAna taka pahuMcAne vAlA ho| vaha una sat asat kA viveka rakhane vAle puruSoM dvArA sanmArga para pahuMcA diye jAne para apanA kalyANa mAnatA hai / isa prakAra asad AcaraNazIla pUrvokta puruSa yadi kisI dvArA prerita kiyA jAye to use una para krodha nahIM karanA cAhiye / isane mujha para anugraha kiyA hai, yaha mAnanA cAhiye / jisa prakAra pitA putra ko samyak anuzAsita karate haiM, sat zikSA pradAna karate haiM, sanmArga para lAte haiM, isI prakAra jina jJAnIjanoM dvArA mujhe zikSA dI gaI usameM bhI merA kalyANa hai / aha teNa mUDheNa amUDhagassa kAyavva pUyA savisesajuttA / eovamaM tattha udAhu vIre, aNugamma atthaM uvaNeti sammaM // 11 // chAyA * atha tena mUr3henAmUr3hassa karttavyA pUjA savizeSayuktA / etAmupamAM tatro dAhRtavAn vIraH, anugamyArthamupanayati samyak // anuvAda - mUr3ha - mArgabhraSTa puruSa amUDha-mArga batAne vAle vijJajana kI vizeSa rUpa se pUjA-satkAra karatA hai / usI prakAra sanmArga batAne vAle puruSa kA vaha sAdhu jo saMyama meM cyuta ho rahA thA vizeSa rUpa se satkAra kare / usake upadeza kA anugamana karatA huA usakA upakAra mAne / bhagavAna mahAvIra ne isa saMdarbha meM yaha upamA-dRSTAnta udAhRta kiyA- upasthApita kiyA / - - TIkA - punarapyasyArthasya puSTyarthamAha- 'athe' tyAnantaryArthe vAkyopanyAsArthe vA, yathA 'tena' mUr3hena sanmArgAvatAritena tadanantaraM tasya 'amUDhasya' satpathopadeSTuH pulindAderapi paramupakAraM manyamAnena pUjA vizeSayuktA karttavyA, evametAmupamAm 'udAhRtavAn' abhihitavAn vIraH tIrthaMkaro'nyo vA gaNadharAdikaH 'anugamya' buddhavA 'artha' paramArthaM codanAkRtaM paramopakAraM samyagAtmanyupanayati, tadyathA - ahamanena mithyAtvanAjjanmajarAmaraNAdyanekopadravabahulAtsadupadezadAnenottAritaH, tato mayA'sya paramopakAriNo'bhyutthAnavinayAdibhiH pUjA vidheyeti / asminnatha bahavo dRSTAntAH santi, tadyathA - ''gehaMmi agnijAlAulaMmi jaha NAma DajjhamANaMmi / jo bohei suyaMtaM so tassa jaNo paramabaMdhU // 1 // jaha vA visasaMjuttaM bhattaM niddhamiha bhotukAmassa / jo vi sadosaM sAhai so tassa jaNo parama baMdhU // 2 // " chAyA - gRhe'gni jvAlAkule yathA nAma dahyamAne / yo bodhayati suptaM sa tasya janaH parama bAndhavaH // 1 // yathA viSasaMyuktabhaktaMsnigdhaMiha mauktukAmasya yo'pi sadoSaM sAdhayati se tasya parama bandhurjanaH // 2 // // 11 // TIkArtha - isI artha kI paripuSTi - dRr3hatA hetu sUtrakAra kahate haiM - yahAM 'atha' zabda kA prayoga pazcAt ke artha meM yA vAkya ke upanyAsa- prAraMbha ke artha meM AyA hai| jaise sanmArga meM avatArita - lAye gaye ajJa puruSa 577 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram ko satpatha ke upadeSTA-sanmArga batAne vAle puliMda-kirAta Adi kA bhI parama upakAra mAnakara vizeSa rUpa se satkAra karanA cAhiye / bhagavAna mahAvIra ne athavA gaNadharoM ne isa saMbaMdha meM yaha upamA yA udAharaNa prastuta kiyA hai / use anugatakara-usake tattva yA rahasya ko samajhakara preraNA dvArA pradatta upakAra ko sAdhu apanI AtmA meM bhalI bhAMti upanyasta karatA hai-sthApita karatA hai / jaise maiM isa puruSa dvArA janma, vRddhAvasthA, maraNa Adi aneka upadravoM se parivyApta mithyAtva rUpI vana se sadupadeza dvArA nikAla diyA gayA huuN| ata: mujhe isa parama upakArI puruSa kA abhyutthAna-Ane para sAmane khar3e hokara satkAra vinaya Adi dvArA pUjA saMpratiSThA karanI cAhiye / isa saMbaMdha meM bahuta se dRSTAnta haiM / jaise Aga se jalate hue ghara meM supta puruSa ko jo jagAtA hai, vaha usakA paramabandhuparamopakArI hotA hai / tathA jahara se mile hue madhura bhojana ko khAne hetu udyata puruSa ko usa bhojana ko doSayukta batAkara khAne se haTAtA hai-dUra karatA hai vaha usakA parama baMdhu-parama hitaiSI hai| NetA jahA aMdhakAraMsi rAo, maggaM Na jANAti apassamANe / se sUriassa abbhuggameNaM, maggaM viyANAi pagAsiyaMsi // 12 // chAyA - netA yathA'nthakArAyAM rAtrau, mArga na jAnAtyapazyan / sa sUryyasyAbhyudgamena, mArga vijAnAti prakAzite // anuvAda - jaise netA-pathadarzaka puruSa aMdhakArapUrNa rAtri meM na dekha pAne ke kAraNa rAstA nahIM jAna sakatA, kintu sUrya uga jAne ke pazcAt-rozanI ho jAne para vaha mArga jAna letA hai| ___TIkA - ayamaparaH sUtreNaiva dRSTAnto'bhidhIyate-yathA hi sajala jala dharAcchAditabahalAndhakArAyAM rAtrau 'netA' nAyako'TavyAdau svabhyastapradezo'pi 'mArga' panthAnamandhakArAvRtatvAtsvahastAdikamapazyanna jAnAtiH -na samyak paricchinatti / sa eva praNetA sUryasya' AdityasyAbhyudgamenApanIte tamasi prakAzite dikcakre samyagArvibhUte pASANadarInimnonnatAdike mArga jAnAti-vivakSitapradezaprApakaM panthAnamabhivyakta cakSuH paricchinattidoSaguNavicAraNataH samyagavagacchatIti // 12 // evaM dRSTAntaM pradarzya dArTAntikamadhikRtyAha - TIkArtha - sUtrakAra isa sUtra dvArA ukta viSaya meM dUsarA dRSTAnta abhihita karate haiM / vana Adi ke pradezoM-sthAnoM ko bhalI bhAMti jAnatA huA bhI koI puruSa sajala meghoM se AcchAdita ghora aMdhakAramaya rAtri meM aMdhakAra ke AvaraNa se jahA~ hAtha se hAtha nahIM dIkhatA, vaha mArga ko bhalIbhAMti nahIM jAna pAtA / vahI patha pradarzaka sUrya ke udita ho jAne para, aMdhakAra ke naSTa ho jAne aura digmaNDala ke prakAzita ho jAne para patharIle-guphAoM se yukta U~ce nIce sthAna dikhalAI dene lagate haiM, taba vaha-usakI naitra zakti abhivyakta ho jAtI hai / aura vaha jahAM abhipsita sthAna ko pahuMcAne vAle rAste ko, usake guNa doSa jAnatA huA pahacAna letA hai, nizcita kara letA hai| yoM, dRSTAnta upasthita kara sUtrakAra unakA sAra batalAte haiM / evaM tu sehevi apuTudhamme, dhammaM na jANAi abujjhamANe / se kovie jiNavayaNe Na pacchA, sUrodae pAsati cabhkhuNeva // 13 // -578) Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA -- granthanAmakaM adhyayanaM evantu ziSyo'pyapuSTadharmA, dharmaM na jAnAtyabudhyamAnaH / sa kovido jinavacanena pazcAt sUryodaye pazyati cakSuSeva // anuvAda - jo apuSTa dharmA-dharma meM aparipoSita ziSya sUtrArtha se anabhijJa hone ke kAraNa dharma ko nahIM jAna pAtA, vahI jina vacana meM kovida - niSNAta hokara sUryodaya hone para jaise netra vyakta ho jAte haiM - saba kucha dekhane lagate haiM, usI prakAra dharma ko jAna letA hai / TIkA yathA hyasAvandhakArAvRtAyAM rajanyAmatigahanAyAmaTavyAM mArgaM na jAnAti sUryodgamenApanIte tamasi pazcAjjAnAti evaM tu 'ziSyakaH' abhinavapravrajito'pi sUtrArthAniSpannaH apuSTa :- apuSkala samyagaparijJAto dharmaH-zrutacAritrAkhyo durgatiprasRtaja-tudharaNasvabhAvo yenAsAdapuSTadharmA, sa cAgItArtha :- sUtrArthAnabhijJatvAdabudhyamAno dharmaM na jAnAtIti na samyak paricchinatti, sa eva tu pazcAdagurukulavAsAjjinavacanena 'kovidaH ' abhyastasarvajJapraNItAgamatvAnnipuNaH sUryodaye'pagatAvaraNazcakSuSeva yathAvasthitAn jIvAdIn padArthAn pazyati, idamuktaM bhavati - yathAhi indriyArtha saMparkAtsAkSAtkAritayA parisphuTA ghaTapaTAdayaH padArthAH pratIyante evaM sarvajJa praNItAgamenApi sUkSmavyavahitaviprakRSTasvargApavargadevatAdayaH parisphuTA niHzaGkaM pratIyanta iti / apica kadAciccakSuSA'nyathAbhUto'pyartho'nyathA paricchidyate, tadyathA-marumarIcikAnicayo jalabhrAntyA kiMzukanicayo'gnyAkAreNApIti / naca sarvajJapraNItasyAgamasya kvacidapi vyabhicAraH tadavyabhicAre hi sarvajJatvahAniprasaGgAt, tatsaMbhavasya cAsarvajJena praviSeddhumazakyatvAditi // 13 // - TIkArtha - jaise eka pathika aMdhakArAvRta - aMdhere se r3hakI rAta meM atyanta ghane jaMgala meM rAste ko nahIM jAna pAtA, kiMtu sUraja ke uga jAne para jaba aMdherA haTa jAtA hai to vaha rAstA jAna letA hai / usI prakAra abhinava pravrajita-navadIkSita ziSya bhI sUtra ke artha meM aniSpanna- aniSNAta hone ke kAraNa zruta cAritramUlaka dharma ko bhalI bhAMti nahIM jAna pAtA, jo durgati meM jAte hue jIva ko dhAraNa karane meM use bacAne meM samartha hai / vaha navadIkSita ziSya agItArtha - gItArtha nahIM hotA, sUtrArtha ko tadgata rahasya ko jAnane meM akSama hotA hai| ataH vaha dharma kA svarUpa bhalI bhAMti samajha nahIM pAtA parantu vahI ziSya gurukula vAsa meM arhat praNIta AgamoM kA adhyayana-abhyAsa kara tatva niSNAta ho jAtA hai, tathA jIvAdi padArthoM ko yathAvasthita rUpa meM jAnatA hai| kahane kA abhiprAya yaha hai ki jaise indriyoM aura padArthoM ke saMyoga se, sAkSAtkAritA se ghaTa ghar3A, paTa- kapar3A, Adi padArtha sApha sApha pratIta hone lagate haiM - dikhAI dene lagate haiM, usI prakAra sarvajJa prarUpita Agama dvArAunake adhyayana dvArA bhI sUkSma vyavahita- vyavadhAnayukta, viprakRSTa-dUraMgata, svarga, mokSa, deva Adi sabhI parisphuTavizada rUpa meM ni:zaMka asaMdigdha rUpa meM pratIta anubhUta hote haiM / yadyapi kabhI kabhI cakSu dvArA anyathAbhUtaanya prakAra kA padArtha kisI aura hI rUpa meM pratIta hone lagatA hai / jaise maru marIcikAnicaya - marusthala meM sUrya kI kiraNeM pAnI ke rUpa meM dRSTigocara hotI hai tathA palAza ke phUla agni ke rUpa meM parijJAta hote haiM, ' para sarvajJa prarUpita Agama meM kahIM bhI vyabhicAra - doSa yA antara nahIM AtA / antara Ane para sarvajJatva ghaTita nahIM hotA / sarvajJa dvArA pratipAdita padArthoM-tattvoM kA asarvajJa pratiSedha karane meM sakSama nahIM hotA vaha vaisA nahIM T kara sakatA / OM OM OM uDDhaM aheyaM tiriyaM disAsu, tasA ya je thAvarA je ya pANA / sayA jAe tesu parivvajjA, maNappaosaM avikaMpamANe // 14 // 579 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - UrdhvamadhastiryagdizAsu, trasAzca ye sthAvarA ye ca prANAH / sadA yatasteSu parivrajet manAk pradveSamavikampamAnaH // anuvAda - Urdhva, adhastAta, tathA tiryak dizAoM meM jo trasa evaM sthAvara prANI vidyamAna haiMrahate haiM sAdhu sadaiva unakA dhyAna rakhatA huA saMyama pAlana meM udyata rahe / vaha unake prati jarA bhI dveSa na karatA huA, apanI sAdhanA meM avicala rahe / ___TIkA - zikSako hi gurukulavAsitayA jinavacanAbhijJo bhavati, tatkovidazca samyakmUlottaraguNAn jAnAti, tatra mUlaguNAnadhikRtyAha-Urdhvamadhastiryag dikSu vidikSu cetyanena kSetramaGgIkRta prANAtipAta viratirabhihitA, dravyatastu darzayati-trasyantIti trasA:-tejo vAyU dvIndriyAdayazca, tathA ye ca sthAvarAH-sthAvara nAmakarmodayavartinaH pRthivyavvanaspatayaH, tathA ye caitadbhedAH sUkSmabAdaraparyAptakA paryAptaka rUpA dazavidhaprANadhAraNAtprANinasteSu, 'sadA' sarvakAlam, anena tu kAlamadhikRtya viratirabhihitA, yataH parivrajet-parisamantAd vrajet saMyamAnuSThAyI bhavet, bhAvaprANAtipAtaviratiM darzayati sthAvarajaGgameSu prANiSu tadapakAre upakAre vA manAgapi manasA pradveSaM na gacchedAstAMtAvadurvacanadaNDaprahArAdikaM, teSvapakAriSvapi manasA'pi nAmaGgalaM cintayed, 'avikampamAnaH' saMyamAdacalan sadAcAra manupAlayediti, tadevaM yogatrikakaraNatrikeNa dravyakSetra kAlabhAvarUpAM prANAtipAtaviratiM samyagaraktadviSTatayA'nupAlayed, evaM zeSANyapi mahAvratAnyuttaraguNAMzca grahaNAsevanAzikSAsamanvitaH samyaganupAlayediti // 14 // TIkArtha - ziSya gurukula meM nivAsa karane se jinavacanoM vacanoM se-jinendra kI vANI se abhijJa ho jAtA hai-jJAtA ho jAtA hai, vaisA hokara vaha mUla guNoM aura uttara guNoM ko bhalI bhAMti jAna letA hai / vahAM mUla guNoM ko adhikRta kara sUtrakAra pratipAdita karate haiM-yahAM para urdhva, adhastAt tathA tiryak dizAoM evaM vidizAoM meM sthita prANiyoM ke prANAtipAta-hiMsA se virata hone kA, hiMsA kA parityAga karane kA abhidhAna kiyA hai-upadeza diyA hai, yaha kSetra ko aMgIkRta kara kahA gayA hai / aba dravya kI dRSTi se prANAtipAta se virata hone kA digdarzana karAte haiM / jo trasta hote haiM-bhayabhIta hote hai, unheM trasa kahA jAtA hai / ve agni, vAyu tathA dvIindriya Adi prANI haiM tathA jo sthAvara nAma karma ke udayavartI haiM jaise pRthvI, jala tathA vanaspati evaM sUkSma, bAdara, paryApta, aparyApta ke rUpa meM unake bheda sthAvara kahalAte haiM-yedazavidha prANadhAraNa karane se prANI kahalAte haiM / unake prati sadaiva saMyamAcaraNazIla rahe, unako pIr3A na de / yahAM kAla ko adhikRta kara virati kA upadeza diyA hai / bhAva prANAtipAta se virata hone kI dRSTi se kahate haiM-sthAvara tathA jaMgama prANI upakAra kare-bhalA kare athavA apakAra kare-burA kare, lAbha pahuMcAve yA hAni pahuMcAve kiMtu sAdhu unake prati jarA bhI apane mana meM dveSa na lAve / phira unheM durvacana-kaThora vacana kahanA aura DaMDe se pITanA Adi kI to bAta hI kyA hai / ve yadi burA bhI kare to mana se bhI unakA amaMgala-azubha yA burA na soce / isa prakAra saMyama meM avicalita rahatA huA sAdhu sadAcAra kA anupAlana kare evaM pUrvokta rUpa se mana, vacana, kAya rUpa tIna yoga tathA kRtakArita evaM anumodita rUpa tIna karaNa dvArA dravya, kSetra va kAla evaM bhAva mUlaka prANAtipAta virati kA sAdhu rAga tathA dveSa se atIta hokara paripAlana kare / grahaNa evaM Asevana zikSA se yukta hokara vaha bAkI ke mahAvratoM kA evaM uttara guNoM kA vaha samyak anupAlana kre| kAleNa pucche samiyaM payAsu, AikkhamANo daviyassa vittaM / taM soyakArI puDho pavese, saMkhA imaM kevaliyaM samAhiM // 15 // 580 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA granthanAmakaM adhyayanaM kAlena pRcchetsamitaM prajAsu, AcakSamANo dravyasya vittam / tacchrotrakArI pRthak pravezayet, saMkhyAyemaM kaivalikaM samAdhim // anuvAda - sAdhu anukUla avasara jAnakara samita- sadAcaraNa zIla AcArya se prajA - prANiyoM ke saMbaMdha meM prazna kare / sarvajJokta Agama ke upadeSTA AcArya kA sammAna kare tathA unake upadeza ko hRdaya meM pratiSThApita kare / TIkA - gurorantike vasato vinayamAha - sUtramarthaM tadubhayaM vA viziSTena - praSRvyakAlenAcAryAderavasaraM jJAtvA prajAmanta iti prajA - jantavastAsu prajAsu-jantuviSaye caturdazabhUtagrAmasaMbaMddhaM kaJcidAcAryAdikaM samyagitaM sadAcArAnuSThAyinaM samyak vA samantAdvA jantugataM pRcchediti / sa ca tena pRSTa AcAryAdirAcakSANaH zuzruyitavyo bhavati, yadAcakSANastadRrzayatimuktigamanayogyo bhavyo dravyaM rAgadveSavirahAdvAdravyaM tasya dravyasya vItarAgasya vA vRttam- anuSThAnaM saMyamaM jJAnaM vA tatpraNItamAgamaM vA samyagAcakSANaH saparyayA'yaM mAnanIyo bhavati / kathamityAha - ' tad' AcAryAdinA kaMthitaM zrotrekarNe kartuM zIlamasya zrotrakArI - yathopadezakArI AjJAvidhAyI san pRthak pRthagupanyastamAdareNa hRdaye pravezayet - cetasi vyavasthApayet, vyavasthApanIyaM darzayati- 'saMkhyAya' samyak jJAtvA 'ima' miti vakSyamANaM kevalina idaM kaivalikaM- kevalinA kathitaM samAdhiM-sanmArgaM samyagjJAnAdikaM mokSamArgamAcAryAdinA kathitaM yathopadezaM pravarttakaH pRthag viviktaM hRdaye pRthagvyavasthApayediti // 15 // TIkArtha aba sUtrakAra guru ke samIpa vAsa karane vAle ziSya ko vinaya kI zikSA dete hue kahate haiM- ziSya praSTavyakAla - prazna karane ke ucita samaya ko dekhakara prajA - prANiyoM ke saMbaMdha meM yA caudaha prakAra ke bhUtoM ke saMbaMdha meM sadAcAra parAyaNa AcArya Adi se sUtra evaM artha donoM hI ko lekara ke prazna kre| jo utpanna hote haiM ve jIva prajA kahalAte haiN| pUche jAne para uttara dete hue AcArya kA kathana ziSya sammAnapUrvaka zravaNa kare / AcArya jo AkhyAta karate haiM-upadeza dete haiM, sUtrakAra usakA digdarzana karAte hue kahate haiM- bhavya jana jo mokSa prApta karane kI yogyatA liye hotA hai, dravya kahA jAtA hai athavA jo rAga evaM dveSa rahita hotA hai use dravya kahA jAtA hai aise vItarAga tIrthaMkara ke saMyama yA jJAna yA una dvArA prarUpita Agama kA bhalIbhAMti upadeza karane vAle AcArya kA vaha ziSya sammAna satkAra kare / kisa prakAra kare ? yaha batalAte hue sUtrakAra kahate haiM-AcArya Adi dvArA dI gaI zikSA ko vaha kAnoM meM dhAraNa kare - dhyAna se sune tadanusAra AcaraNa kre| unake Adeza kA anusaraNa kare tathA Adara ke sAtha use apane hRdaya meM upanyasta kare- pratiSThApita kare / aba hRdaya meM vyavasthApanIya-pratiSThita karane yogya viSaya kA sUtrakAra digdarzana karAte hue kahate haiM - sarvajJa dvArA prarUpita samyakjJAnAdimUlaka mokSa mArga ko, jo Age kahA jAyegA, AcArya Adi se zravaNa kara tadnusAra pravRta hotA huA sAdhu use viveka pUrvaka apane hRdaya meM pratiSThApita kare / assiM suThiccA tiviheNa tAyI, eesu yA saMti nirohamA / te evamakkhaMti tilogadaMsI, Na bhujjayeyaMti pamAyasaMgaM // 16 // chAyA asmin susthAya trividhena trAyI, eteSuca zAntiM nirodhamAhuH / taeva mAcakSate trilokadarzinaH na bhUya etantu pramAdasaMGgam // 581 - Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram anuvAda - guru dvArA pradatta upadeza ke anusAra vartanazIla sAdhu mana, vANI evaM zarIra dvArA prANiyoM kA trANa-rakSaNa kare / isa prakAra-samitiyoM tathA guptiyoM kA pAlana karane se hI karma nirodha-karma kSaya hotA hai / yaha sarvajJoM ne batalAyA hai / ve trilokadarzI-tIna lokoM ko dekhane vAle mahApuruSa aisA AkhyAta karate haiM ki sAdhu kabhI pramAda kA sevana na kre| TIkA- kiJcAnyat-'asmin ' gurukulavAse nivasatA yacchrutaM zrutvA ca samyak hRdayavyavasthApanadvAreNAvadhAritaM tasmin samAdhibhUte mokSamArge suSThu sthitvA 'trividhene' tti manovAkkAyakarmabhiH kRtakAritAnumatibhirvA''tmAnaM trAtuM zIlamasyeti trAyI jantunAM sadupadezadAnatastrANakaraNazIlo vA tasya svaparatrAyiNaH, eteSu ca samitiguptyAdiSu samAdhimArgeSu sthitasya zAntirbhavati-azeSadvandvoparamo bhavati tathA nirodham-azeSakarmakSayarUpam 'AhuH' tadvidaH pratipAditavantaH, ka evamAhurityAha trilokabhU-urdhvAdhastiryaglakSaNaM draSTuM zIlaM yeSAM te trilokadarzina:-tIrthakRtaH sarvajJAste 'evam' anantaroktayA nItyA sarvabhAvAn kevalAlokena dRSTvA 'AcakSate' pratipAdayantIti / etadeva samitiguptyAdikaM saMsArottAraNasamarthaM te trilokadarzinaH kathitavanto na punarbhUya etaM (naM) 'pramAdasaGga' madyaviSayAdikaM saMbandhaM, 'vidheyatvena pratipAditavantaH // 16 // kiJcAnyat - TIkArtha - gurukulavAsa meM rahate hue ziSya ne jo zravaNa kiyA, zravaNa kara apane hRdaya meM bhalI bhAMti sthApita kiyA, avadhArita kiyA / vaha usa samAdhimulaka mokSamArga meM acchI taraha sthita hokara mana, vANI aura zarIra dvArA tathA kRta, kArita evaM anumodita rUpa tIna karaNoM dvArA AtmA kA trANa kare-rakSaNa kare athavA sadupadeza dekara auroM kA trANa kare / isa prakAra jo sAdhu apanI AtmA kA tathA anyoM kA trANa karatA hai, samiti tathA gupti pUrvaka samAdhi mArga-mokSa mArga meM avasthita rahatA hai, vaha zAMti prApta karatA hai / usake sabhI dvandva-jhaMjhaTa miTa jAte haiM / tathA usake samagrakarma kSINa ho jAte haiM / jJAnI puruSa aisA batalAte haiM ve jJAnI puruSa kauna haiM ? sUtrakAra yaha prakaTa karate hue kahate haiM-jo puruSa urdhva, adhaH evaM tiryaka vartI padArthoM ko dekhate haiM ve trilokadarzI-tInoM lokoM ko dekhane vAle tIrthaMkara sarvajJa, jaisA pahale kahA gayA hai kevala darzana dvArA samasta bhAvoM ko-padArthoM ko dekhakara pratipAdana karate haiM, upadeza dete haiM / una trilokadarzI mahApuruSoM ne samiti, gupti Adi se yukta mArga ko hI saMsAra se pAra lagAne vAlA batAyA hai / unhoMne pramAda se jur3e hue madya sevana, viSaya sevana Adi ko vaisA nahIM kahA hai / nisamma se bhikkhu samIhiyaTuM, paDibhANavaM hoi visAraeya / AyANaaTThI vodANamoNaM, uvecca suddheNa uveti mokkhaM // 17 // chAyA - nizamya sa bhikSuH samIhitArthaM, pratibhAnavAn bhavati vizAradazca / ___ AdAnArthI vyavadAmauna mupetya zuddhenopaiti mokSam // anuvAda - gurukulavAsI ziSya sAdhu ke AcAra ko zravaNa kara apane abhipsita artha-mokSa ko jAnakara pratibhAzAlI tathA vizArada-dharma siddhAnta kA AkhyAtA-vaktA ho jAtA hai / vaha samyakjJAna Adi kA hI prayojana liye rahatA hai / vyavadAna-tapa evaM mauna-saMyama ko prApta kara zuddha AhAra Adi kA sevana karatA huA mokSa prApta karatA hai| -582) Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmakaM adhyayanaM TIkA - sa gurukulavAsI bhikSuH dravyasya vRttaM 'nizamya' avagamya svataH samIhitaM cArtha-mokSArthaM buddhavA heyopAdeyaM samyak parijJAya nityaM gurukulavAsataH 'pratibhAnavAn' utpannapratibho bhavati / tathA samyak svasiddhAntaparijJAnAcchrotRNAM yathAvasthitArthAnAM 'vizArado bhavati' pratipAdakobhavati / mokSArthinA''dIyata ityAdAnaM samyagjJAnAdikaM tenArthaH sa eva vA'rthaH AdAnArthaH sa vidyate yasyAsAvAdAnArthI, sa evaMbhUto jJAnAdiprayoz2anavAn vyavadAnaM-dvAdazaprakAraMtapo maunaM-saMyama AzravanirodharUpastadevametau tapa:saMyamAvupetya-prApya grahaNAsevanarupayA dvividhayApi zikSayA samanvitaH sarvatra pramAdarahitaH pratibhAnavAn vizAradazca 'zuddhena' nirupAdhinA udgamAdidoSazuddhena cAhAreNAtmAnaM yApannazeSa karmakSayalakSaNaM mokSamupaiti 'na uveimAra' ti kvacitpAThaH, bahuzo mriyante svakarmaparavazA:prANino yasmin sa mAra:-saMsArastaM jAtijarAmaraNarogazokAkulaM zuddhena mArgeNAtmAnaM vartayan, na upaiti, yadivA maraNaM-prANatyAgalakSaNaM mArastaM bahuzonaupaiti, tathAhi-apratipatitasamyaktva utkRSTataH saptASTau vA bhavAn mriyate nordhvamiti // 17 // TIkArtha - gurukulavAsI bhikSu dravyakRta-mokSopayogI sAdhvAcAra kA zravaNa kara evaM apane abhipsita prayojana ko samajhakara tathA heya evaM upAdeya padArthoM ko samyak parijJAta kara sadA gurukula meM rahane ke kAraNa pratibhAzIla ho jAtA hai / vaha apane siddhAnta ke parijJAna ke kAraNa zrotAoM ko yathArtha vastu svarUpa samajhAne meM kuzala yA pravINa ho jAtA hai / mokSArthI dvArA jo grahaNa kiyA jAtA hai use AdAna kahA jAtA hai, vaha samyakjJAna Adi hai / usako hI apanA prayojana-lakSya mAnatA huA vaha sAdhu bAraha prakAra ke tapa tathA Azrava nirodhAtmaka saMyama ko adhigata kara grahaNa zikSA tathA AsevanA zikSA dvArA tapazcaraNa evaM saMyama se anvita hokara udgama Adi doSoM se varjita AhAra dvArA apanA jIvana nirvAha karatA huA, samagra karmoM kA kSaya karatA hai, mokSa prApta karatA hai / "na uvei mAraM" kahIM kahIM aisA pATha prApta hotA hai / isakA yaha tAtparya hai ki jisameM prANI apane karmoM ke pariNAma svarUpa bAra-bAra mRtyu prApta karate haiM, use mAra kahA jAtA hai, vaha saMsAra hai / zuddha mArga kA avalaMbana karatA huA jo sAdhu calatA hai, saMyama meM vartanazIla rahatA hai, vaha isa saMsAra ko prApta nahIM krtaa| jo janma, vRddhAvasthA, mRtyu, roga tathA zoka se Akula hai-pIr3ita hai, athavA prANa tyAga ko mAra kahA jAtA hai| vaha bAra bAra use-mRtyu ko prApta nahIM karatA kyoMki apratipAti samyaktva se yukta hone ke kAraNa vaha adhika se adhika sAta, ATha bhava meM hI maraNa ko prApta hotA hai, usase adhika nahIM / saMkhAi dhammaM ca viyAgaraMti, buddhA hu te aMtakarA bhavaMti / te pAragA doNhavi moyaNAe, saMsodhitaM paNhamudAharaMti // 18 // chAyA - saMkhyayA dharma vyAgRNanti, buddhAhi te'ntakarAbhavanti / te pAragA dvayorapi mocanayA, saMzodhitaM prazna mudAharanti // __ anuvAda - gurukula vAsI sAdhaka sadbuddhi dvArA dharma ko svAyata kara dUsaroM ko usakA upadeza karate haiM / vaise buddha-jJAnI puruSa karmoM kA anta-nAza karate haiM / ve apane ko tathA anyoM ko karma pAza se mukta kara saMsAra sAgara ko pAra kara jAte haiM / vaise mahApuruSa saMzodhana pUrvaka-soca vicAra kara prazna kA uttara dete haiM / ___TIkA - tadevaM gurukulanivAsitayA dharme susthitA bahuzrutAH pratibhAvananto'rthavizAradAzca santo yatkurvanti tadarzayitumAha-samyaka khyAyate-parijJAyate yayA sA saMkhyAsabuddhistayA svato dharmaM parijJAyApareSAMyathAvasthitaM 'dharma' -583 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram zrutacAritrAkhyaM 'vyAgRNanti' pratipAdayanti yadivA svaparazaktiM parijJAya parSadaM vA pratipAdyaM cArthaM samyagavabudhya dharmaM pratipAdayanti / te caivaMvidhA buddhA: - kAlatrayavedino janmAntarasaMcitAnAM karmaNAmantakarA bhavanti anyeSAM ca 'karmApanayanasamarthA bhavantIti darzayati - te yathAvasthitadharmaprarUpakA 'dvayorapi' parAtmanoH karmapAzavimocanayA snehAdinigaDavimocanayA vA karaNabhUtayA saMsArasamudrasya pAragA bhavanti / te caivaMbhUtAH ? 'samyak zodhitaM ' pUrvottara viruddhaM ' praznaM' zabdamudAharanti, tathAhi pUrvaM buddhyA paryAlocya ko'yaM puruSaH kasya cArthasya grahaNasamartho'haM vAkiMbhUtArthapratipAdanazakta ityevaM samyak parIkSya vyAkuryAditi, athavA pareNa kaJcidarthaM pRSTastaM praznaM samyag parIkSyodAharet-samyugattaraM dadyAditi, tathA coktam " AyariyasayAsA va dhArieNa attheNa jhariyamuNieNaM / to saMghamajjhayAre vavahariDaM je suhaM hoMti // 1 // " chAyA - AcAryasakAzAd avadhAritenArthena smArakeNa jJAtrA ca tataH saMghamadhye vyavahartuM sukhaM bhavati // 1 // tadevaM te gItArthA yathAvasthitaM dharmaM kathayantaH svaparatArakA bhavantIti // 18 // TIkArtha isa prakAra gurukula meM nivAsa karane ke kAraNa dharma meM susthita sudRr3ha, bahuzruta - pratibhAvAna, buddhizAlI evaM artha vizArada aura padArtha jJAna meM kuzala yA niSNAta hokara jaisA karate haiM jo kArya karate haiM usakA dikdarzana karAne hetu sUtrakAra pratipAdita karate hai ki jisake dvArA padArtha parijJAta hotA hai use saMkhyA kahA jAtA hai / vaha sadbuddhi hai / sAdhu sadbuddhi dvArA zruta cAritra mUlaka dharma ke vAstavika svarUpa ko parijJAta kara-bhalI bhAMti jAnakara pratipAdita karatA hai athavA sadbuddhi dvArA vaha sAdhu apanI aura auroM kI yogyatA jAnakara athavA dharma sabhA kI yogyatA jAnatA huA pariSad ko pratipAdya artha yA viSaya ko bhalI bhAMti samajha kara dharma kA pratipAdana karate haiN| isa prakAra ve buddha- trikAlavettA puruSa pUrva janma ke saMcita karmoM kA vinAza karate haiM aura dUsaroM ke karmoM kA apanayana karane meM sakSama hote haiM / sUtrakAra isakA digdarzana karAte hue kahate haiM - dharma ke satya svarUpa ke prarUpaka - vyAkhyAtA ve mahApuruSa apane tathA auroM ke karmapAza ko vimocita kara athavA sneha rUpI nigaDa- sAMkala yA ber3I se chUTakara - auroM ko chur3Akara saMsAra sAgara ko pAra kara jAte haiN| ve mahApuruSa bhalI bhAMti zodhita kara - pariSkRta kara pUrvottara - pahale aura pIche se aviruddha-apratikUla zabdoM ko bolate haiM / ve pahale hI apanI buddhi dvArA yaha paryAlocita kara ki yaha puruSa kauna hai kisa artha padArtha ko grahaNa karane meM sakSama ho sakatA hai tathA maiM kisa prakAra ke artha ko pratipAdita karane meM sazakta hU~ / inako samyak parIkSita kara ve vyAkhyA - vivecana karate haiM athavA koI puruSa yadi sAdhu se kisI viSaya meM pUche to sAdhu usa prazna kA bhalI bhAMti parIkSaNa kara, use samajhakara phira usakA uttara de / kahA gayA hai- AcArya ke sakAza-pAsa jisane artha ko dhAraNa kiyA hai, unase samajhakara nizcita kiyA hai vaha smRtizAlI puruSa saMgha yA jana samUha ke bIca meM sukhapUrvaka saphalatA ke sAtha padArtha kI vyAkhyA kara sakatA hai| isa prakAra gItArtha-dharma siddhAntoM ke gambhIravettA dharma ke sacce svarUpa ko batalAte hue apane Apako tathA auroM ko saMsAra sAgara se pAra karate haiM / 1 - chAyA - No chAya Naviya lUsaejjA, mANaM Na sevejja pagAsaNaM ca / Na yAvi panne parihAsa kujjA, Na yA''siyAvAya viyAgarejjA // 19 // - no chAdaye nnApica lUsayenmAnaM na seveta prakAzanaJca / na cA'pi prAjJaH parihAsaM kuryyAnna cApyAzIrvAdaM vyAgRNIyAt // 584 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmakaM adhyayana anuvAda - sAdhu jaba kisI ke prazna kA uttara de to vaha zAstra ke uttara ko AcchAdita na kare, chipAve nahIM tathA apasiddhAnta ko Azrita kara zAstra kI vyAkhyA na kare / apane ko bar3A vidvAna tathA tapazcaraNazIla mAnatA huA abhimAna na kare / apane guNoM kA prakAzana na kare / yadi sunane vAlA vyakti usa dvArA nirUpita artha ko samajha nahIM pAye to usakA parihAsa na kare evaM sAdhu kisI ko AzIrvAda na de / TIkA - sa ca praznamudAharan kadAcidanyathApi brUyAdatastatpratiSedhArthamAha-'sa' praznasyodAhartA sarvArthAzrayatvAdratnakaraNDakalpaH kutrikApaNakalpo vA caturdazapUrviNAmanyataro vA kazcidAcAryA dibhiH pratibhAnavAnartha vizAradastadevaMbhUtaH kutazcinnimittAt zrotuH kupito'pi sUtrArthaM 'na chAdayet' nAnyathA vyAkhyAnayet svAcArya vA nApalapet dharmakathAM vA kurvannArthaM chAdayed AtmaguNotkarSAbhiprAyeNa vA paraguNAnna chAdayet tathA paraguNAnna lUSayet-na viDambayet zAstrArthaMvA nApasiddhAntena vyAkhyAnayet tathA samastazAstravettA'haM sarvalokaviditaHsamastasaMzayApanetA na mattulyohetuyuktibhirarthapratipAdayite tyevamAtmakaM mAnam-abhimAnaM garvaM na seveta, nApyAtmano bahuzrutatvena tapasvitvena vA prakAzanaM kuryAt, ca zabdAdanyadapi pUjAsatkArAdikaM pariharet, tathA na cApi 'prajJAvAna' sazrutikaH 'parihAsaM' keliprAyaM brUyAd yadivA kathaJcidabudhyamAne zrotaritadupahAsaprAyaM parihAsaMna vidadhyAt tathA nApi cAzIrvAdaM bahuputro bahudhano (bahudharmo) dIrghAyustvaM bhUyA ityAdi vyAgRNIyAt, bhASAsamitiyuktena bhAvyamiti // 19 // TIkArtha - prazna kA uttara dete hue sAdhu kabhI anyathA-pratikUla uttara na de / isa hetu usakA niSedha karate hue sUtrakAra pratipAdita karate haiM-prazna kA uttara dene vAlA sAdhu samasta padArthoM kA Azraya-vijJAtA hone ke kAraNa cAhe ratnapUrNa maMjUSA ke tulya ho athavA kutrikApaNa-jisa bAjAra meM tInoM lokoM ke padArtha prApta hote hoM, usake samAna vaha saba kucha jAnane vAlA asAdhAraNa jJAnI ho, athavA caturdazapUrvagharoM meM se koI eka ho athavA AcArya Adi kI, zikSA se pratibhAzAlI ho-viziSTa prajJAyukta ho, padArthoM ke jJAna meM vizAradanipuNa yA niSNAta ho, use yadi kisI kAraNavaza zravaNa kartA para krodha Aye to bhI vaha sUtra ke artha ko chAdita na kare-use na chipAye, usakI anyathA vyAkhyA na kare / athavA vaha vyAkhyA karate samaya apane AcArya kA apalApa na kare / dharmakathA-dharmopadeza karatA huA vaha apane guNoM kI utkRSTatA-vizeSatA jJApita karane ke abhiprAya se anya ke guNoM ko chAdita na kare-dUSita na kare, viDambita na kare apasiddhAnta dvArA zAstra ke artha kI vyAkhyA na kare / "maiM samasta zAstroM kA vettA hUM, sarvaloka vidita hUM, samasta saMdehoM kA apanetAnAzaka hUM, mere tulya tarka yukti pUrvaka tattvoM kI vyAkhyA karane vAlA dUsarA nahIM hai" aisA abhimAna yA garva na kare / vaha apane Apako bahuzruta ke rUpa meM tathA tapazcaraNazIla ke rUpa meM prakAzita-khyApita na kare / 'ca' zabda se yaha sUcita hai ki anya prakAra ke pratiSThA, satkAra, sammAna Adi kA vaha parihAra kare / prajJAvAnasazrutika, zAstrajJAnI sAdhu parihAsa yA majAka pUrNa bAteM na kare / kisI kAraNavaza sunane vAlA puruSa yadi kisI padArtha-tattva ko na samajha pAye to vaha usakA upahAsa na kare / tathA tamhAre bahata se patra hoM. tamhArA dhana baDhe. tumhArI Ayu lambI ho, isa prakAra vaha kisI ko AzIrvAda na de / vaha bhASA-samiti se anvita rahe / bhUtAbhisaMkAi duguMchamANe, Na Nivvahe maMtapadeNa goyaM / / Na kiMci micche maNue payAsuM, asAhudhammANi Na saMvaejjA // 20 // chAyA - bhUtAbhizaMkayA jugupsamAno, na nirvahenmantrapadena gotram / na kiJcidicchenmanujAH prajAsu, asAdhudharmAnna saMvadet // (5850 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / anuvAda - pApa ko jugupsita-ghRNita mAnatA huA sAdhu prANiyoM ke vinAza kI abhizaMkA se kisI ko AzIrvAda na de / vaha mantra prayoga dvArA apane saMyama ko sArahIna-vikRta na banAye / vaha logoM se kisI vastu ko pAne kI cAha na kare / vaha asAdhu janocita dharma kA upadeza na de| TIkA - kiMnimittamAzIrvAdo na vidheya ityAha-bhUteSu-jantuSUpamardazaGkA tayA''zIrvAda 'sAvA' sapApaM jugupsamAno na brUyAta tathA gAstrAyata iti gotraM-maunaM vAksaMyamastaM 'maMtrapadena' vidyApamArjanavidhinA 'na nirvAhayet' na niHsAra kuryAt / yadivA gotraM-jantUnAM jIvitaM 'maMtrapadena' rAjAdiguptabhASaNapadena rAjAdInAmupadezadAnato 'na nirvAhayet' nApanayet, etaduktaM bhavati-na rAjAdinA sAdhU jantujIvitopamardakaM mantraM kuryAt, tathA prajAyanta iti prajAH-jantavastAsu prajAsu 'manujo' manuSyo vyAkhyAnaM kurvan dharmakathAM vA na 'kimapi' lAbhapUjA satkArAdikam 'icched' abhilaSet, tathA kutsitAnAm-asAdhUnAM dharmAn-vastudAnatarpaNAdikAn 'na saMvadet' na brUyAd yadivA nAsAdhudharmAn brUvan saMvAdayet athavA dharmakathAM vyAkhyAnaM vA kurvana prajAsvAtmazlAghArUpAM kIrti necchediti // 20 // kiJcAnyat - ___TIkArtha - sAdhu kisa kAraNa AthIrvAda na de ? ise spaSTa karate hue sUtrakAra pratipAdita karate haiMprANiyoM ke upamarda-nAza kI AzaMkA se sAdhu sAvadya-pApayukta kAryoM se ghRNA karatA huA kisI ko AzIrvAda na de / go-vANI kA jo trANa karatA hai, use gotra kahA jAtA hai / mauna yA vAksaMyama gautra hai / sAdhu vidyA ke apamArjana kI vidhi se durupayoga dvArA apane vAksaMyama ko sArahIna na kare-use vikArayukta na banAye athavA prANiyoM kA jIvana gautra kahalAtA hai / sAdhu, rAjA Adi ke sAtha sAvadha gupta bhASaNa Adi dvArA use tadviSayaka upadeza dAna dvArA vAk saMyama kA apanayana na kare / kahane kA abhiprAya yaha hai ki rAjA Adi ke sAtha aisA mantra-vicAra vimarza yA parAmarza Adi na kare jisase prANiyoM kA upamardana ho / jo utpanna hote haiM unheM prajA kahA jAtA hai, ve jantu haiM / unake bIca dharmakathA karatA huA-vyAkhyAna karatA huA sAdhu unase lAbha, pratiSThA, sammAna Adi pAne kI abhilASA na kre| vastudAna tathA tarpaNa Adi kA jo asAdhujana svIkRta dharma hai, upadeza na kare athavA jo asAdhu dharmoM kA AkhyAna karatA ho usakA saMvAdana-samarthana na kare athavA dharmakathA-dharma pravacana karatA huA vaha logoM meM AtmazlAghAtmaka kIrti kI kAmanA na kare / apanI bar3hAI evaM yaza na caahe| * * * hAsaM pi No saMdhati pAvadhamme, oe tahIyaM pharusaM viyANe / / No tucchae No ya vikaMthaijjA, aNAile yA akasAibhikkhU // 21 // chAyA - hAsamapi na saMdhayetpApadharmAn, ojastathyaM paruSaM vijAnIyAt / na tuccho na sa vikatthayedanA kulovA'kaSAyI bhikSuH // anuvAda - sAdhu aisA vacana na bole tathA daihika ceSTA na kare jisase hAsa utpanna hotA ho, jisase vaha logoM meM upahAsAspada pratIta hotA ho / sAdhu haMsI meM bhI pApapUrNa dharma kA kathana na kare jisase anya ko duHkha hotA ho / rAga dveSa se UMcA uThA huA sAdhu vaisA vacana bhI na kahe / vaha pratiSThA sammAna Adi pAkara bhI abhimAna evaM Atma prazaMsA na kare / vaha kaSAyoM se anAvila-nirmala rahe / TIkA - yathA parAtmanosyimutpadyate tathA zabdAdikaM zarIrAvayavamanyAn vA pApadharmAn sAvadyAnmanovAkkAyavyApArAn 'na saMdhayet' na vidadhyAt, tadyathA-idaM chinddhi bhinddhi, tathA kuprAvacanikAn hAsyaprAyaM notprAsayet, tadyathA-zobhanaM-bhavadIyaM vrataM, tadyathA 586 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmakaM adhyayanaM - "mRdvI zayyA prAtarutthAya peyA, madhye bhaktaM pAnakaMcAparAhne / drAkSAkhaNDaM zarkarAcArdharAtre, mokSazcAnte zAkyaputreNadRSTaH // 1 // " ityAdikaM paradoSAdbhAvanaprAyaM pApabandhakamitikRtvA hAsyenApi na vaktavyaM / tathA 'ojo' rAga dveSarahitaH sabAhyAbhyantaragranthatyAgAdvA niSkiJcanaH san 'tathya' miti paramArthataH satyamapi paruSaM vaco'paracetovikAri jJaparijJayA vijAnIyAtpratyAkhyAnaparijJayA ca pariharet, yadivA rAgadveSavirahAdojAH 'tathyaM' paramArthabhUtamakRtrimamapratArakaM 'paruSa' karmasaMzleSAbhAvAnnirmamatvAdalpasattvairduranuSTheyatvAdvA karkazamantaprAntAhAropabhogAdvA paruSa-saMyama vijAnIyAt' tadanuSThAnataH samyagavagacchet, tathA svataH kaJcidarthavizeSaM parijJAya pUjAsatkArAdikaM vA'vApya 'na tucchA bhavet' nonmAda gacchet, tathA 'na vikatthayet' nAtmAnaM zlAghayet paraM vA samyaganavabudhyamAnaH 'no vikatthayet' nAtyantaM camar3hayet, tathA anAkulo' vyAkhyAnAvasare dharmakathAvasare vA'nAvilolAbhAdinirapekSo bhavet tathA sarvadA akaSAyaH kaSAyarahito bhaved "bhikSuH' sAdhuriti // 21 // TIkArtha - jisase apane Apako yA dUsare ko hAsya utpanna hotA ho-jo apane ko tathA auroM ko upahAsajanaka pratIta hotA hai, aisA koI bhI zabda sAdhu na bole / tathA apane zarIra ke avayavoM ko pApapUrNa ceSTA yukta na banAye / mana, vacana evaM kAya ke vyApAro-kAryoM ko sAvadha na banAye / jaise-ise chinna karokATo, ise bhinna karo-tor3o, ityAdi vAlya sAdhu na bole / vaha kuprAvacaniko-mithyAttvI anya matavAdiyoM kA parihAsa na kare / jaise ApakA vrata kitanA sundara hai, mRdu-komala zaiyyA para sonA, prAta:kAla uThakara dugdha Adi peya padArtha sevana karanA, madhyAnha meM bhAta Adi kA bhojana karanA, aparAhna-tIsare pahara meM pAna-Asava, zarabata, . ThaMDAI Adi pInA, arddha rAtri meM dAkheM aura mizrI khAnA-zAkyaputra ne-buddha ne mokSa kA kaisA acchA rUpa dikhAyA hai ityAdi / dUsaroM ke doSoM ko udbhASita-prakaTa karane vAlI bAteM pApabandhaka hai, yaha mAnakara majAka meM bhI vaisA na kahe / rAga tathA dveSa se vivarjita bAhya evaM Abhyantara graMthi ke parityAga ke kAraNa niSkiJcana-parigraha zUnya-parigraha rahita sAdhu jo bAta yadyapi satyahai, para anya ke citta ko vikRta-duHkhita karatI hai, use jJaparijJA dvArA jJAta kara tathA pratyAkhyAna-parijJA dvArA tyAga de / athavA sAdhu rAga dveSa vivarjita hokara ojasvitA svIkAra kare / jo vAstava meM tathya-paramArthabhUta akRtrima-svAbhAvika, apratAraka-pratAraNArahita karma saMzleSa-karmasaMbandha ke abhAva ke kAraNa nirmamatva ke kAraNa AtmaparAkramavihIna prANiyoM dvArA duHsAdhya hai, paruSa-karkaza hai, antaprAMta AhAra ke upabhoga ke kAraNa jo kaThina hai, usa saMyama ko vaha jAne / kriyAnvayana dvArA vaha bhalI bhAMti svAyatta kare / sAdhu kisI viziSTa artha ko svayaM jAnakara athavA pratiSThA sammAna Adi prApta kara tuccha na bane-unmatta na bane / AtmazlAghA na kare / athavA dUsare ko bhalI bhAMti na samajhatA huA usakI atyadhika prazaMsA na kre| vaha vyAkhyAna yA dharma kathA ke avasara para anAvila-nirbhala, lAbhAdi kI apekSA se vivarjita rahe tathA sadA kaSAya rahita rahe / saMkeja yA'saMkitabhAva bhikkhU, vibhajavAyaM ca viyaagrejaa| bhAsAduyaM dhammasamuTThitehiM, viyAgarejA samayA supanne // 22 // chAyA - zaGketa cAzaGkitabhAvo bhikSu, vibhajyavAdaJcavyAgRNIyAt / ___bhASAdvayaM dharmasamutthitai AgRNIyAtsamatayA suprajJaH // (587) Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram anuvAda - sUtra evaM artha ke saMbaMdha meM svayaM ko zaMkA na bhI ho to vaha saMkita vata vacana kahe / dharma kathA yA vyAkhyAna Adi ke avasara para vaha vibhajyavAda-syAdvAda ke AdhAra para vacana prayoga kare / dharma samutthita-dharmAcaraNa meM saMpravRtta sAdhuoM ke sAtha viharaNazIla hotA huA vaha bhASAdvaya-satyabhASA tathA asatya virahita, amithyA (vyavahAra) bhASA kA prayoga kare / vibhava sampanna evaM vibhavahIna donoM ko samAna rUpa meM dharma kA upadeza de / TIkA - sAmprataM vyAkhyAnavidhimadhikRtyAha-'bhikSuH' sAdhurvyAkhyAnaM kurvannarvAgdarzitvAdarthanirNaya prati azaMkita-bhAvo'pi 'zaGketa' auddhatyaM pariharannahamevArthasya vettA nAparaH kazcidityevaM garvaM na kurvIta kiMtu viSayamarthaM prarupayan sAzaGkameva kathayed, yadivA parisphuTamapyazaMGkitabhAvamapyarthaM na tathA kathayet yathA paraH zaMketa, tathA vibhajyavAdaM-pRthagarthanirNayavAdaM vyAgRNIyAt yadivA vibhajyavAdaHsyAdvAdastaM sarvatrAskhalitaM lokavyavahArAvisaMvAditayA sarvavyApinaM svAnubhavasiddhaM vaded, athavA samyagarthAn vibhajya-pRthakkRtvA tadvAdaM vadet tadyathA nityavAdaMdravyArthatayA paryAyArthatvanityavAdaM vadet, tathA svadravyakSetrakAlabhAvaiH sarve'pi padArthAH santi paradravyAdibhistu na santi, tathA coktam - "sadaiva sarvaM ko necchetsvarUpAdicatuSTayAt ? / asadeva viparyAsAnnacenna vyavatiSThate // 1 // " ityAdikaM vibhajyavAdaM vadediti / vibhajyavAdamapi bhASAdvitayenaiva brUyAdityAha-bhASayoH AdyacaramayoH satyAsatyAmRSayordvikaM bhASAdvikaM tadbhASAdvayaM kkacitpRSTo'pRSTo vA dharmakathAvasare'nyadA vA sadA vA 'vyAgRNIyAt' bhASeta, kiM bhUtaH san ? samyak satsaMyamAnuSThAne notthitAH samutthitA:-satsAdhava udyukta vihAriNo na punarudAyinRpamArakavatkRtrimAstaiH samyagutthitaiH saha viharan cakravartidramakayoH samatayA rAgadveSarahito vA zobhanaprajJo bhASAdvayopetaH samyagdharmaH vyAgRNIyAditi // 22 // TIkArtha - sUtrakAra aba vyAkhyAna vidhi ke saMdarbha meM pratipAdita karate haiM-dharma kA vyAkhyAna-vivecana karatA huA sAdhu artha kA nirNaya karane meM ni:zaMka hotA huA bhI arvAkdarzitA-sthUladarzitA ke kAraNa zaMkitavat vacana bole / vaha apane auddhatya-udaNDatA kA parihAra karatA huA yaha ghamaMDa na kare ki maiM hI isa tattva kA vettA-vijJa hUM, anya dUsarA vaisA nahIM hai / vaha viSama-kaThina artha kI prarUpaNA karatA huA, zaMkA ke sAtha hI kathana kare athavA jyoM vastu atyanta pAreSphuTa-sApha ho jisameM kisI zaMkA kI guMjAiza na ho, sAdhu use isa prakAra na kahe jisase zravaNa karane vAle ke mana meM zaMkA paidA ho, padArthoM ko vibhajyavAda pUrvaka kahe-pRthak pRthak vivecana ke sAtha AkhyAta kare / vibhajyavAda kA tAtparya syAdvAda se hai syAdvAda kahIM bhI skhalitavyAhata nahIM hotA vaha loka vyavahAra se avisaMvAditA-anukUlatA liye hue haiM / isaliye vaha sarvavyApI hai tathA svAnubhava siddha hai / sAdhu usakA Azraya lekara saMbhASaNa kare athavA padArthoM ko samyak-bhalIbhAMti se pRthak pRthak vyAkhyAta kara batAye / jaise vaha dravyArthika naya kI apekSA se nityavAda kI vyAkhyA kare tathA paryAyArthika naya kI apekSA se anityavAda kA vivecana kare / apane apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se sabhI padArtha apanA apanA astittva liye hue haiM tathA ve anya dravya anya kSetra anya kAla evaM anya bhAva kI dRSTi se nAstittva liye hue haiM / ataeva kahA hai-samasta padArtha apane-apane svarUpa Adi cAra vikalpoM kI dRSTi se sat hai tathA para rUpa Adi cAra kI apekSA se asat hai / aisA kauna nahIM cAhatA ? kauna nahIM mAnatA ? aisA nahIM mAnane se padArthoM kI vyavasthA hI ghaTita nahIM hotI / isa prakAra sAdhu vibhajyavAda kA saMbhASaNa kre| vibhajyavAda ko bhI vaha do prakAra kI bhASAoM meM vyAkhyAta kare / sUtrakAra yaha pratipAdita karate haiM / kisI (588) Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmakaM adhyayanaM dvArA pUche jAne para yA na pUche jAne para athavA dharmakathA-dharmapravacana ke avasara athavA anya samaya meM sAdhu prathama aura antima satya tathA asatya amRSA (vyavahAra) ina do bhASAoM kA prayoga kare / sAdhu kisa prakAra hotA huA yaha kare ? sUtrakAra isa saMdarbha meM batalAte haiM-satsaMyama-utkRSTa saMyama sAdhanA meM utthita, udyata-prayatnazIla, udyata viharaNazIla, udAyI rAjA ke mAraka-saMhAraka kI jyoM jo kRtrima-kapaTI yA chalI nahIM hai, vaise muniyoM ke sAtha vihAraNa zIla, rAga dveSa rahita hotA huA uttama prajJAvAna sAdhu pUrvokta do bhASAoM kA Azraya letA huA cakravartI evaM kaMgAla ko samAna rUpa se upadeza de / aNugacchamANe vitahaM vijANe, tahA tahA sAhu akakkaseNaM / Na katthaI bhAsa vihiMsaijA, niruddhagaM vAvi na dIha ijA // 23 // chAyA - anugacchan vitathaM vijAnIyAt, tathA tathA sAdhurakarkazena / na kathayedbhASAM vihiMsyAnniruddhaM vA'pi na dIrghayet // anuvAda - pUrva sUcita bhASAdvaya kA avalambana lekara dharma kI vyAkhyA karate hue sAdhu ke vivecana ko koI buddhizIla puruSa yathAvat rUpa meM samajha letA hai, koI buddhi kI mandatA ke kAraNa viparIta samajhatA hai / vaisA samajhane vAle mandamatijanoM ko sAdhu akarkaza-komala zabdoM dvArA jJApita karane kA prayAsa kare / vaha aisI anAdarapUrNa bhASA na bole jisase sammukhIna jana kA hRdaya duHkhe / prAznika kI bhASA kI nindA na kre| saMkSipta artha ko vistAra se vyAkhyAta na kare / / ___TIkA- kiJcAnyat-tasyaivaM bhASAdvayena kathayataH kazcinmedhAvitayA tathaiva tamarthamAcAryAdinA kathitamanugacchan samyagavabudhyate, aparastu mandamedhAvitayA vitatham-anyathaivAbhijAnIyAt, taM ca samyaganavabudhyamAnaM tathA tathAtena tena hetudAharaNasadyuktiprakaTanaprakAreNa mUrkhastvamasi tathA durdurUr3haH khasUcirityAdinA karkazavacanenAnirbhartsayan yathA yathA'sau budhyate tathA tathA 'sAdhuH' suSThu bodhayet na kutracitkruddhamukhahastauSThanetravikArairanAdareNa kathayan mana:pIDAmutpAdayet, tathA praznayatastadbhASAmapa zabdAdidoSaduSTAmapi dhig mUrkhAsaMskRtamate ! kiM tavAnena saMskRtena pUrvottaravyAhatena voccArite netyevaM 'na vihiMsyAt' na tiraskuryAd asaMbaddhodghaTTanatastaM praznayitAraM na viddmbyediti| tathA niruddham-arthastokaM dIrghavAkyairmahatA zabdadardurda reNArkaviTapikASTikAnyAyena na kathayet niruddhaM vA stokakAlInaM vyAkhyAnaM vyAkaraNatarkAdipravezanadvAreNa prasaktyAnuprasaktyA 'na dIrghayet' na dIrghakAlikaM kuryAt tathA coktam "so atthovattabbo jo bhaNNai akkharehiM thovehiM / jo puNa thovo bahuakkherahiM so hoi nissAro // 1 // " chAyA - so'rtho vaktavyo yo bhaNyate'kSaraiH staukaiH / ya punaH stoko bahubhirakSaraiH sa bhavati nissAraH // 1 // tathA kiMcitsUtramalpAkSaramalpArthaM vA ityAdi caturbhaGgikA, tatra yadalpAkSaraM mahArthaM tadiha prazasyata iti // 23 // TIkArtha - pUrvokta do bhASAoM dvArA zAstrakAra vivecana karate hue kahate haiM AcArya Adi ke kathana ko koI puruSa medhAvitA-buddhimattA ke kAraNa yathAvata rUpa meM samajha letA hai kiMtu koI anya mandamedhA ke kAraNa use anyathA-viparIta yA ulTA jAna letA hai / yoM viparIta samajhane vAle puruSa ko sAdhu samucita hetu udAharaNa evaM yukti dvArA isa prakAra samajhAve jisase vaha samajha jAya kiMtu tuma mUrkha ho, tuma jar3a ho, tuma AkAza kI 589 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI sUtrakRtAGga sUtram jyoM zUnya ho ityAdi karkaza-kaThora vAkyoM dvArA usakI bhartsanA na kare / jisa prakAra vaha samajha sake vaise samIcIna rUpa meM use samajhAve, kruddhamukha, hAtha, oSTha tathA netra vikAra-ina aMgoM dvArA apamAna pUrNa saMketa karatA / huA vaha sAdhu usa vyakti ke mana meM pIr3A utpAdita na kare / usa prAznika-prazna karane vAle kI bhASA yadi apazabda Adi ke doSa se dUSita hoM to mUrkha, asaMskRtamati, tumheM dhikkAra hai, saMskArahIna tathA pahale aura. Age ke saMdarbha meM zUnya, tumhAre isa kathana se kyA lAbha hai ityAdi dvArA usakA tiraskAra na kare / tathA asambaddha vaktRtA kA doSa lagAkara praznakartA kI viDambanA na kare / tathA jo artha stoka choTA yA saMkSipta hai use Aka kI lakar3I kahane ke badale 'arka viTapikASThikA' jaise prayoga sadRza jaTila zabdADambara maya lambe lambe vAkyoM dvArA sAdha kathana na kare / jo vyAkhyAna-vivecana alpakAlIna ho use vyAkaraNa, tarka Adi ke pravezana dvArA, prApti anaprApti dvArA dIrghakAlIka-lambA na banAye / kahA gayA hai-vaisA hI artha vaktavya hai-kahane yogya hai jo thor3e akSaroM meM kahA jA sake / lo artha thor3A hote hue bhI bahuta se akSaroM dvArA pratipAdita kiyA jAtA hai, vaha nissAra sAra vivarjita hotA hai / koI sUtra alpAkSara-alpa akSara yukta tathA koI alpArthaka-alpa arthayukta hotA hai, isa saMbaMdha meM eka caubhaMgI hai, usameM jo artha alpa akSarayukta tathA mahAn arthayukta hotA hai, vahI prazaMsanIya hai| samAlavejA paDipunnabhAsI, nisAmiyA samiyAaTThadaMsI / . ANAi suddhaM vayaNaM bhiuMje, abhisaMdhae pAvavivega bhikkhU // 24 // chAyA - samAlapetpratipUrNabhASI, nizamya samyagarthadarzI / AjJAzuddhaM vacana mabhiyuJjIta, abhisandhayetpApavivekaM bhikSuH // anuvAda - jo artha thor3e zabdoM meM kahe jAne yogya nahIM hai, sAdhu use vistIrNa zabdoM meM smjhaaye| vaha guru se tattva kA zravaNa kara use bhalI bhAMti svAyatta kara zuddha vacana kA prayoga kare / vaha pApa kA viveka rakhatA huA aisA vacana bole jo doSa rahita ho / TIkA - apica-yatpunarativiSamatvAdalpAkSarairna samyagavabudhyate tatsamyag-zobhanena prakAreNa samantAtparyAyazabdoccAraNato bhAvArthakathanatazcAlaped-bhASeta samAlapet, nAlpairevAkSarairuktvA kRtArtho bhaved, apitu jJeyagahanArthabhASaNe saddhetuyuktyAdibhiH zrotAramapekSya pratipUrNabhASI syAd-askhalitAmilitAhInAkSarArthavAdI bhvediti| tathA''cAryAdeH zakAzAdyathAvadarthaM zrutvA nizamya avagamya ca samyagayathAvasthitamarthaM yathA guru sakAzAdavadhAritamarthapratipAdyaM draSTuM zIlamasya sa bhavati samyagarthadarzI, sa evaMbhUtaH saMstIrthakarAjJayA-sarvajJapraNItAgamAnusAreNa 'zuddham' avadAtaM pUrvAparAviruddhaM niravadyaM vacanamabhiyuJjItotsargaviSaye sati utsargamapavAda viSaye cApavAdaM tathA svaparasamayayoryathAsvaM : vacanamabhivadet / evaM cAbhiyuJjan bhikSuH pApavivekaM lAbhasatkArAdinirapekSatayA kAGkhamANo nirdoSaM vacanamabhisandhayediti // 24 // punarapi bhASA vidhimadhikRtyAha - TIkArtha - jo tattva atyanta viSama-dilaSTa hone ke kAraNa thor3e akSaroM dvArA bhalIbhAMti samajhAyA nahIM jA sakatA, use zobhana prakAra se bhalIbhAMti paryAyavAcI zabdoM kA uccAraNa karate hue athavA usakA bhAvArtha batalAte hue samajhAye / aise artha ko alpAkSaroM meM AkhyAta kara sAdhu apane ko kRtakRtya na mAne aisA na samajhe 590 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmakaM adhyayanaM ki maiMne apanA kArya kara diyA hai kiMtu zravaNakartA kI yogyatA kI apekSA se jAnane yogya gahana artha ko uttama hetu tathA yukti Adi dvArA pUrI taraha vyAkhyAta kare / aise viSaya ko jJApita karAtA huA sAdhu askhalita-skhalana rahita, spaSTa amilita-pRthak pRthak, ahIna-kisI akSara ko chor3e binA artha kA pratipUrNabhASI bane-vistAra se artha kA abhibhASaNa kare / AcArya Adi se padArtha-tattva zravaNa kara usakA artha sahI rUpa meM bhalI bhAMti avagata kara vaha guru ke pAsa se gRhIta-avadhArita artha ko bhalI bhAMti jAnatA huA vaha sarvajJa praNIta AgamoM ke anusAra zuddha, Age pIche ke saMdarbha se aviruddha apratikUla niravadya-nirdoSa pApa rahita vacana kA prayoga kre| utsargamUlaka tathA apavAda ke viSaya meM apavAdamUlaka tathA apane siddhAnta tathA dUsaroM ke siddhAnta jaise haiM tadanurupa vacana bole / isa prakAra pApa kA viveka rakhate hue vANI kA prayoga karatA huA sAdhu lAbha sammAna Adi pAne kI AkAMkSA na rakhe tathA nirdoSa vacana bolane kI bhAvanA liye rhe| phira bhASA vidhi ko adhikRta kara sUtrakAra kahate haiM ahAbuiyAI susikkhaejjA, jaijjAyA NAtivelaM vadejjA / se diTThimaM diTThi Na lUsaejA, se jANaI bhAsiuM taM samAhiM // 25 // chAyA - yathoktAni : suzikSeta, yateta nAtibelaM vadet / sa dRSTimAn dRSTiM na lUSayet, sa jAnAtibhASituM taM samAdhim // anuvAda - sAdhu tIrthaMkara tathA gaNadhara Adi mahApuruSoM ke vacanoM kA sadA anuzIlana kare, tadanusAra AcaraNazIla rahe / vaha maryAdA kA atikramaNa kara adhika bhASaNa na kare / samyak dRSTi sAdhu dRSTi ko, samyak darzana ko lUSita-dUSita yA doSapUrNa na banAye / vahI sarvajJa-tIrthaMkara pratipAdita bhAva samAdhi ko-mokSamUlaka sAdhanA ko jAnatA hai / prApta karatA hai / .. TIkA - yathoktAni tIrthakaragaNadharAdibhistAnyaharnizaM 'saSTha zikSeta' grahaNa zikSayA sarvajJoktamAgamaM samyaga gahnIyAd AsevanAzikSayA tvana varatamudyuktavihAritayA''seveta, anyeSAM ca tathaiva pratipAdayed, atiprasaktalakSaNanivRttaye tvapadizyate, sadA grahaNAsevanAzikSayodezanAyAM yateta, sadA yatamAno'pi yo yasya karttavyasya kAlo'dhyayanakAlo vA tAM velAmatilaGghaya nAtibelaM vaded-adhyayana karttavya maryAdA nAtilavayetsa (dasa) danuSThAnaM prati vrajedvA, yathAvasaraM parasparAbAdhayA sarvAH kriyAH kuryAdityarthaH / sa evaM guNajAtIyo yathAkAlavAdI yathAkAlacArI ca 'samyagdRSTimAn' yathA vasthitAn padArthAn zraddadhAno dezanAM vyAkhyAnaM vA kurvan 'dRSTiM' samyagdarzanaM 'na lUSayet' na duSayet, idamuktaM bhavati-puruSavizeSaM jJAtvA tathA tathA kathanIyamapasiddhAntadezanAparihAreNa yathA yathA zrotuH samyaktvaM sthirIbhavati, na punaH zaGkotpAdanato dUSyate, yazcaivaMvidhaH sa 'jAnAti' avabudhyate 'bhASituM' prarUpayituM 'samAdhi' samyagdarzanajJAnacAritrAkhyaM samyacittavyavasthAnAkhyaM vA taM sarvajJoktaM samAdhiM samyagavagacchatIti // 25 // TIkArtha - tIrthaMkara, gaNadhara Adi mahApuruSoM dvArA pratipAdita vacanoM kA sAdhu aharniza bhalIbhAMti abhyAsa kare / vaha grahaNa zikSA dvArA sarvajJa praNIta Agama ko samyak gRhIta kare-AtmasAta kre| AsevanA zikSA dvArA saMyama ke paripAlana meM prayatnazIla rahe / vaha dUsare logoM ko bhI Agama kA upadeza de / anucita-avAMchita 5910 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI sUtrakRtAGga sUtram / lakSaNa kI nivRtti hetu aisA kare / vaha sadA grahaNa zikSA tathA AsevanA zikSA se yukta hotA huA dharma dezanA meM yatna zIla rahe / vaisA yatna karatA huA, jo jisa kArya kA samaya hai athavA adhyayana kA samaya hai usakA ullaGghana na kare / vaha adhyayana evaM karttavya kI maryAdA ko na lAMghe kiMtu uttama AcaraNa meM saMlagna rahe / paraspara bAdhA na Aye / ise dhyAna meM rakhate hue kriyAeM kare / vaha avasara ke anurUpa saba kriyAeM kare / jo sAdhu aisA hai arthAta kAla yA samaya ke anusAra bolatA hai, yA AcaraNa karatA hai vaha samyaka dRSi arthAt vaha padArthoM ke satya svarUpa meM zraddhA rakhatA hai vaha dharma dezanA yA vyAkhyAna detA huA samyakadarzana ko dUSita na kare / isakA yaha abhiprAya hai ki puruSa vizeSa ko jAnakara usakI yogyatA dekhakara apasiddhAMta kA parihAra kara jaise jaise sunane vAle kA samyaktva sthira bane aisA upadeza kare, kiMtu aisA upadeza na kare jisase sunane vAle ke mana meM zaMkA paidA ho jAya usakA samyaktva dUSita ho jAya / jo isa prakAra prarUpaNA karanA-upadeza denA jAnatA hai vaha samyakdarzana jJAna cAritra mUlaka athavA sarvajJa pratipAdita samyakcitta vyavasthA rUpa samAdhi ko bhalIbhAMti jAnatA hai| alUsae No pacchannabhAsI, No suttamatthaM ca kareja taaii| satthArabhattI aNuvIi vAyaM, suyaM ca samma paDivAyayaMti // 26 // chAyA - alUSako no pracchannabhASI, na sUtramarthaJca kuryAt trAyI / zAstRbhaktyA'nuvicintyavAda, zrutaJca samyak pratipAdayet // anuvAda - sAdhu Agama ke artha ko lUsita-doSayukta na kare / zAstra-siddhAnta ko pracchanna na rakhechipAve nahIM / trAyI-prANiyoM kA trAtA-rakSaka sAdhu sUtra evaM artha ko anyathA na kare / unake viparIta vacana na bole / zAstA-zikSA dene vAle guru kI bhakti kA anucintana karatA huA vaha vicAra pUrvaka vacana kahe / guru se jaisA zravaNa kiyA vaisA hI vaha samyak pratipAdana kare-vivecana kare / TIkA-kiMcAnyat-'alUsae' ityAdi,sarvajJoktamAgamaM kathayan 'no lUSayet' nAnyathA'pasiddhAntavyAkhyAnena dUSayet, tathA 'na pracchannabhASI bhavet' siddhAntArthamaviruddhamavadAtaM sArvajanInaM tatprachannabhASaNena na gopayet, yadivA pracchannaM vA'rthamapariNatAya na bhASeta, taddhi siddhAntarahasyamapariNata ziSyavidhvaMsanena doSAyaiva saMpadyate, tathA coktam "aprazAntamatau zAstrasadbhAvapratipAdanam / doSAyAbhinavodINe, zamanIyamiva jvare // 1 // " ityAdi, na ca sUtramanyat evamativikalpanataH svaparatrAyI kurvItAnyathA vA sUtraM tadarthaM vA saMsArAttrAyItrANazIlo jantUnAM na vidadhIta, kimityanyathA sUtraM na karttavyamityAha-parahitaikarataH zAstA tasmin. zAstariyA vyavasthitA bhaktiH-bahumAnastayA tadbhaktyA anuvicintyamamAnenoktena na kadAcidAgamabAdhA syAdityevaM paryAlocya vAdaM vadet, tathA yacchrutamAcAryadibhyaH sakAzAttantathaiva samyaktvArAdhanAmanuvartamAno'nyebhya RNamokSaM pratipadyamAnaH 'pratipAdayet' prarUpayenna sukhazIlatAM manyamAno yathAkathaMcittiSThediti // 26 // TIkArtha - sAdhu sarvajJa pratipAdita Agama kA vivacena karatA huA apa siddhAnta-viparIta siddhAnta kA nirUpaNa kara Agama ko dUSita na banAye-doSayukta na kare / jo siddhAnta zAstra se aviruddha-anukUla, avadAttanirmala evaM sArvajanIna hai use prachanna bhASaNa-aspaSTa pratipAdana dvArA na chipAve athavA jo siddhAMta pracchanna-gopanIya (592 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAmakaM adhyayanaM hai, use kisI apariNIta- aparipakva puruSa ko na kahe kyoMki vaise puruSa ke Age siddhAnta kA rahasya prakaTa karane se vaha dUSita-vikRta ho jAtA hai / isaliye kahA gayA hai ki jisakI buddhi aprazAnta hai - vizeSa rUpa se zAMta nahIM hai, usako zAstra kA sadbhAva- zreSTha siddhAnta batalAnA doSa hetu hotA hai| jaise jisako nayA bukhAra hai-abhI bukhAra car3hA hai use bukhAra ko rokane kI auSadhi denA doSajanaka hai ityAdi / svaparatrAyI-apanA tathA anya kA trANa karane vAlA athavA prANiyoM kA rakSaNa karane vAlA sAdhu manamAnI kalpanA dvArA sUtra evaM usake artha ko anyathA na kare - viparIta na banAve / vaha sUtra ko anyathA kyoM nahIM kare ? isakA spaSTIkaraNa karate * hue sUtrakAra kahate haiM parahita - logoM ke hita meM rata, saMlagna zAstA - upadeSTA sAdhu, AcArya meM jo apanI bhakti hai, jo bahumAna hai usakA anucintana karatA huA soce ki mere isa kathana se Agama meM koI bAdhA to upasthita nahIM hotI hai / tat pazcAt vaha apanA vaktavya kahe / AcArya Adi se jo sunA ho tadanusAra vaha samyaktva kI ArAdhanA kA anuvartana karatA huA guru ke RNa se mukta hone hetu vaisI hI prarUpaNA kare / apanI sukhazIlatAsuvidhA nahIM socatA huA jisa kisI prakAra se na khe| jaisA mana meM Ave vaisA na bole / se suddhasutte avahANavaM ca, dhammaM ca je viMdati tattha tattha / Adejjavakke kusale viyatte, sa arihai bhAsiuM taM samAhiM // 27 // tibemi // chAyA - sa zuddhasUtra upadhAnavAMzca dharmaJca yo vindati tatra tatra / , AdeyavAkyaH kuzalo vyaktaH so'rhati bhASituM taM samAdhim // iti bravImi // anuvAda - jo sAdhu sUtra kA zuddha uccAraNa karatA hai, jo zAstra vihIta tapazcaraNa karatA hai, jo utsarga ke sthAna para utsarga mUlaka dharma ko tathA apavAda ke sthAna para apavAdamUlaka dharma ko apanAtA hai vahI Adeya vAkya hai / usI kA vacana grAhya hai - isa prakAra zAstra ke artha meM kuzala tathA vyakta-vicArapUrvaka kAryazIla sAdhusarvajJa praNIta bhAva samAdhi kA abhibhASaNa pratipAdana kara sakatA hai / TIkA - adhyayanopasaMhArArthamAha-'sa' samyagdarzanasyAlUSako yathAvasthitAgamasya praNetA'nuvicintyabhASakaH zuddham-avadAtaM yathAvasthitavastuprarUpaNo'dhyayanatazca sUtrapravacanaM yasyAsau zuddhasUtra:, tathopadhAnaM tapazcaraNaM yadyasya sUtrasyAbhihitamAgametadvidyate masyAsAvupadhAnavAn, tathA 'dharmaM ' zrutacAritrAkhyaM yaH samyak vetti vindate vA samyag labhate 'tatra tatre' ti ya AjJAgrAhyo'rthaH sa AjJayaiva pratipattavyo hetukastu samyagghetunA yadivA svasamayasiddho'rthaH svasamaya vyavasthApanIyaH para (samaya) siddhazca parasmin athavotsargApavAdayorvyavasthito'rthastAbhyAmeva yathAsvaM pratipAdayitavyaH, etadguNasaMpannazca 'AdeyavAkyo' grAhyavAkyo bhavati, tathA 'kuzalo' nipuNaH AgamapratipAdane sadanuSThAne ca 'vyaktaH' parisphuTo nAsamIkSyakArI, yazcaitadguNasamanvitaH so'rhati - yogyo bhavati 'taM' sarvajJoktaM jJAnAdikaM vA bhAvasamAdhiM 'bhASituM' pratipAdayituM, nAparaH kazciditi / iti parisamAptyarthe, bravImIti pUrvavat, gato'nugamA, nayAH prAgvadvayAkhyeyAH ||27|| // samAptaM caturdazaM granthAkhyamadhyayanamiti // TIkArtha - sUtrakAra isa adhyayana kA upasaMhAra karate hue kahate haiM - jo sAdhu samyakdarzana ko doSayuktavikRta nahIM karatA, Agama ke yathAvasthita artha kA praNayana karatA hai - prakaTana karatA hai, anucintanapUrvaka bhASaNa 593 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram karatA hai, padArtha kA zuddha-jaisA vaha hai, vaisA svarUpa prarUpita karatA hai, adhyayana pUrvaka-cintana pUrvaka jo sUtra kA zuddha uccAraNa evaM pravacana karatA hai / jo zAstra vihita tapazcaraNa karatA hai, jo zuddha cAritramUlaka dharma kA bhalI bhAMti pAlana karatA hai, jo artha AjJAgrAhya hai use AjJA mAtra se pratipanna karatA hai, grahaNa karatA hai, jo artha hetu grAhya hai, use hetupUrvaka grahaNa karatA hai, svasiddhAnta meM jo siddha hai use sva siddhAnta meM hI sthApita karatA hai, para siddhAnta meM jo siddha hai, use para siddhAnta meM hI sthApita karatA hai / utsargamUlaka artha ko utsarga rUpa meM aura apavAda mUlaka artha ko apavAda rUpa meM sthApita karatA hai / jo ina guNoM se yukta hai vizeSatAoM se yukta hai vahI Adeya vAkya yA grAhya vAkya hotA hai-usakI bAta mAnane yogya hotI hai / jo zAstra pratipAdana meM tathA sat anuSThAna meM-uttama AcaraNa meM vyakta-parisphuTa yA nipuNa hotA hai, jo samIkSA kiye binA bhalI bhAMti vicAre binA kArya nahIM karatA-aise guNoM se samanvita hotA hai vahI sarvajJa prarUpita jJAnAdi kA athavA bhAva samAdhi kA bhASaNa-vivecana kara sakatA hai, anya koI vaisA nahIM kara sakatA / yahAM iti zabda parisamApti ke artha meM hai / bravImi bolatA hUM, pUrvavat hai / anugamaM samApta huA / naya pUrvavat Akhyeya hai / caudahavAM granthAdhyayana samApta huA / 594 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamatItaM savvaM chAyA - - - AdAnanAmakaM adhyayanaM AdAnanAmakaM paJcadazamadhyayanaM paDupannaM, mannati anuvAda atIta-jo padArtha ho cuke haiM, pratyutpanna - jo vidyamAna haiM tathA jo AgamiSyat - Ane vAle haiM- bhaviSya meM hone vAle haiM una saba ko ve jAnate haiM jinhoMne darzanAvaraNIya karma kA kSaya kara diyA hai, jo saba jIvoM ke trAyI - trAtA yA rakSaka haiM tathA nAyaka sabake mArgadarzaka haiM / AgamissaM ca NAyao / taM tAI, daMsaNAvaraNaMta // 1 // - yadatItaM pratyutpanna mAgamiSyacca nAyakaH / sarvaM manyate tat trAyI darzanAvaraNAntakaH // TIkA asya cAnantara sUtreNa saMbandho vaktavyaH, sa cAyaM tadyathA-AdeyavAkya:, kuzalo vyakto'rhati tathoktaM samAdhi bhASituM, yazca madatItaM pratyutpannamAgAmi ca sarvamavagacchati sa eva bhASitumarhati nAnya iti / paramparasUtrasaMbandhastu ya evAtItAnAgatavartamAnakAlatrayavedI sa evAzeSabandhanAnAM parijJAtA troTayitA vetyetadbudhyetetyAdikaH saMbandha'parasUtrairapi svabuddhayA laganIyA iti / tadeva pratipAdita saMbandhasyAsya sUtrasya vyAkhyA prastUyate yatkimapi dravyajAtamatItaM yacca pratyutpannaM yaccAnAgatam - eSyatkAlabhAvi tasyAsau sarvasyApi yathAvasthitasvarUpa nirUpaNato 'nAyaka' praNetA, yathAvasthitavastusvarUpapraNetRtvaM ca parijJAne sati bhavatyatastadupadizyate - 'sarvam' atItAnAgata vartamAnakAlatrayabhAvato dravyAdicatuSkasvarUpato dravyaparyAyanirUpaNa tazca manute - asau jAnAti samyak paricchinatti tatsarvamavabudhyate, jAnAnazca viziSTopadezadAnena saMsArottAraNataH sarvaprANinAM trAyyasau - trANakaraNazIlaH, yadivA'ayavayapayamayacayatayaNaya gatA' vityasya dhAtorghaJpratyaH tayanaM tAyaH sa vidyate yasyAsau tAyI, 'sarve gatyarthA jJAnArthA' itikRtvA sAmAnyasya paricchedako manute ityanena vizeSasya, tadanena sarvajJaH sarvadarzI cetyuktaM bhavati, na ca kAraNamantareNa kAryaM bhavatItyata idamapadizyate-darzanAvaraNIyasya karmaNo'ntakaH, madhyagrahaNe (na) tu ghAticatuSTayasyAntakRd draSTavya iti // 1 // TIkArtha isa sUtra ke pahale ke sUtra ke sAtha saMbaMdha vyaktavya hai, vaha isa prakAra hai| pahale ke sUtra meM kahA gayA hai ki jo puruSa AdeyavAkya hai, kuzala nipuNa hai, vyakta vicArapUrvaka kAryazIla hai, vahIM zAstrokta samAdhI kA pratipAlana kara sakatA haiM anya nahIM / sUtra ke paramparAnuvartI saMbaMdha ke anusAra jo puruSa atIta, vartamAna evaM anAgata tInoM kAloM ko tadgata padArthoM kA vettA hai, vahI samasta baMdhanoM kA parijJAtA athavA troTayatAtoDane vAlA hai, aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra anya sUtroM ke sAtha bhI svabuddhi dvArA saMbaMdha jor3a lenA caahiye| jisa sUtra kA saMbandha pratipAdita kiyA jA cukA hai / usakI vyAkhyA prastuta kI jAtI hai| jo padArtha atIta meM ho cuke haiM jo vartamAna meM haiM tathA bhaviSya meM hoMge unake yathAvasthita svarUpa kA nirUpaNa - vivecana karane ke kAraNa vaha puruSa nAyaka - praNetA hai| parijJAna hone para hI vastu ke yathAvat svarUpa kA praNetRtva ho sakatA hai / ataH sUtrakAra upadiSTa karate haiM ki vaha puruSa bhUta, bhaviSya tathA vartamAna tInoM kAloM ke padArthoM ko dravyAdidravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA se tathA dravyArthika evaM paryAyArthika naya kI dRSTi se jAnatA hai, bhalI bhAMti pahacAnatA hai, avabodhita karatA hai| yoM jAnatA huA vaha viziSTa upadeza pradAna kara samasta prANiyoM ko saMsAra 595 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I zrI sUtrakRtAGga sUtram sAgara se pAra utAratA hai / isaliye vaha saba kA trAyI- trANakaraNazIla hai, rakSaka haiN| vyAkaraNa ke anusAra " aya vaya paya maya caya taya Naya gatau " isa sUtra yahAM taya dhAtu meM ghaJ pratyaya huA hai jisase tayanaM rUpa banatA hai jisakA artha trANa hai jo trANa karatA hai use 'tAyI' trAyI kahA jAtA hai / " sarvegatyarthA jJAnArthA" ke anusAra ve sabhI dhAtueM jo gati ke artha meM hai jJAna ke bhI artha meM hai| jJAna se sAmAnya kA pariccheda hotA hai / manutte pada vaha puruSa vizeSa artha kA jJAtA hai, sarvajJa hai, sarvadarzI hai, yaha kahA gayA hai| kAraNa ke abhAva meM kArya niSpanna nahIM hotA, ataH sUtrakAra yahAM batalAte haiM ki vaha puruSa darzanAvaraNIya karma kA antaka- anta karane vAlA hai / darzanAvaraNIya karma ke mAdhyama se usake grahaNa se cAra prakAra ke ghAtI karmoM kA vaha antaka- anta yA nAza karane vAlA hai, aisA samajhanA cAhiye / 1 antae vitigicchAe, se jANati aNelisaM / aNelisassa akkhAyA, Na se hoi tahiM tahiM // 2 // chAyA antako vicikitsAyAH sa jAnAtyanIdRzam / anIdRzasyAkhyAtA, sa na bhavati tatra tatra // - anuvAda - jo vicikitsA saMzaya kA antaka vinAzaka hotA hai, saMzayagrasta nahIM hotA, vaha anIdRzaapratima vettA - jJAnI hotA hai / vaisA vivecaka - vastu tattva kA vyAkhyAtA anya darzanoM meM nahIM hai / TIkA yazca ghAticatuSTayAntakRtsa IdRgbhavatItyAha - vicikitsA - cittaviplutiH saMzayajJAnaM tasyAsau tadAvaraNakSayAdaMtakRta saMzayaviparyayamithyAjJAnAnAmaviparItArtha paricchedAdante vartate idamuktaM bhavati tatra darzanAvaraNakSayapratipAdanAt jJAnAd bhinnaM darzanamityuktaM bhavati, tatazca yeSAmekameva sarvajJasya jJAnaM vastugatayoH sAmAnyavizeSayoracintyazaktyupetatvAtparicchadakamityeSo'bhyupagamaH so'nena pRthagAvaraNakSayapratipAdanena nirasto bhavatIti, yazca ghAtikarmAntakRdati krAntasaMzayAdijJAnaH saH 'anIdRzam' ananyasadRzaM jAnIte na tattulyo vastugatasAmAnya vizeSAMzaparicchedaka ubhayarUpeNaiva vijJAnena vidyata iti, idamuktaM bhavati na tajjJAnamitarajanajJAnatulyam, ato yaduktaM mImAMsakai :- sarvajJasya sarvapadArthaparicchedakatve'bhyupagamyamAne sarvadA sparzarUparasagandhavarNazabda paricchedAdanabhimatadravyarasAsvAdanamapi prApnoti, tadanena vyudastaM draSTavyaM, yadapyucyate-sAmAnyena sarvajJasadbhAve'pi zeSahetorabhAvAdarhatyeva saMpratyayo nopapadyate, tathA coktam - "arha (rUha) n yadisarvajJo, buddho netyatra kA prabhA ? / athobhAvapi sarvajJau, matabhedastayoH katham ? // 1 // " ityAdi, etatparihArArthamAha- 'anIdRzasya' ananyasadRzasya yaH paricchedaka AkhyAtA ca nAsau 'tatra tatra' darzane bauddhAdike bhavati, teSAM dravyaparyAyayoranabhyupagamAditi, tathAhi zAkyamuniH sarvaM kSaNikamicchan paryAyAnevecchati na dravyaM dravyAmantareNa ca nirbIjatvAt paryAyANAmapyabhAvaH prApnotyata: paryAyAnicchatA'vasyamakAmenApi tadAdhArabhUtaM pariNAmi dravyameSTavyaM, tadanabhyupagamAcca nAsau sarvajJa iti, tathA apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvasya dravyasyaivaikasyAbhyupagamAdadhyakSAdhyavasIyamAnAnAmartha kriyAsamarthAnAM paryAyANAmanabhyupagamAnniSparyAyasya dravyasyApyabhAvAtkapilo'pi na sarvajJa iti, tathA kSIrodakavadabhinnayordravyaparyAyo bhedenAbhyupagamAdulukasyApi na sarvajJatvam / asarvajJatvAcca tIrthAntarIyANAM madhye na kazcidapyanIdRzasya- ananyasadRzasyArthasyadravyaparyAyobhayarUpasyAkhyAtA bhavatItyarhannevAtItAnAgatavartamAnatrikAla vartino'rthasya svAkhyAteti na tatra tatreti sthitam // 2 // 596 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdAnanAmaka adhyayana TIkArtha - jo puruSa caturvidha ghAtikarmoM kA antakRta-vinAzaka hai vaha isa prakAra kA hotA hai-yaha sUtrakAra pratipAdita karate haiM / citta kI vipluti-asthiratA yA saMzayAtmaka jJAna ko vicikitsA kahA jAtA hai| usake Avaraka-use DhaMkane vAle karmoM ko kSINa karane ke kAraNa jo puruSa saMzaya kA anta-nAza kara detA hai, vaha saMzaya, viparyaya tathA mithyAjJAna ko aviparIta-yathAvata rUpa meM jAnane ke kAraNa inake anta meM vartamAna hotA hai-nivAsa karatA hai / isakA tAtparya yaha hai ki yahAM darzanAvaraNIya karma ke kSaya kA pratipAdana kiyA gayA hai / isaliye darzana jJAna se bhinna hai yaha prakaTa hotA hai / jinakA yaha mantavya hai ki sarvajJa kA eka hI jJAna acintya zakti se yukta hotA hai / ataH padArtha ke sAmAnya tathA vizeSa donoM bhAvoM kA vaha paricchedaka-nizcAyaka hai / yahAM darzanAvaraNIya ke pRthak kSINa hone kA pratipAdana karane se ukta mata khaNDita ho jAtA hai-nirasta ho jAtA hai, yaha jAnanA cAhiye / jo puruSa ghAti karmoM kA nAza kara cukA hai, saMzaya Adi kA ullaMghana kara cukA hai vaha ananya sadRza-apratima-jisake sadRza dUsarA koI nahIM, padArthoM kA jJAtA hai / vastugata sAmAnya aura vizeSa donoM hI bhAvoM kA parijJAtA aura koI nahIM hai / kahane kA abhiprAya yaha hai ki usa puruSa kA jJAna-anya janoM ke jJAna ke sadRza nahIM hai / isaliye mImAMsakoM ne jo yaha kahA hai ki sarvajJa meM saba padArthoM kA paricchedakatva-saba padArthoM kA jJAna abhyapagata hai-vidyamAna hai to use sparza rUpa rasa gaMdha varNa zabda kA pariccheda-jJAna bane rahane se anabhimata-asvIkRta vastu ke rasAsvAda kA jJAna bhI honA cAhiye / yaha isa kathana se nirasta ho jAtA hai-yaha jAnanA cAhiye / unhoMne aisA kahA hai / sAmAnya rUpa se sarvajJa ke siddha ho jAne para bhI aha~n hI sarvajJa hai, yaha siddha karane meM koI hetu prApta nahIM hai / isaliye isa kathana meM sampratyaya-pratIti ghaTita nahIM hotI / unhoMne aura bhI kahA hai-yadi arhat sarvajJa hai, buddha sarvajJa nahIM, isameM kyA pramANa hai / yadi arhat aura buddha donoM hI sarvajJa haiM to una donoM ke siddhAntoM meM antara kyoM haiM ? isa Aropa kA parihAra karate hue kahate haiM-arhat jisa prakAra ananya sadRza padArthoM kA paricchedaka hai-AkhyAtA yA pratipAdaka hai, vaisA vaha buddha nahIM hai kyoMki vahAM-bauddha Adi darzanoM meM dravya evaM paryAya donoM kA abhyupagama svIkAra nahIM hai / zAkyamunibuddha saba padArthoM ko kSaNika mAnate haiM tadanusAra ve kevala paryAya ko hI svIkAra karate haiM / dravya ko svIkAra nahIM karate parantu dravya ke binA nirbIjatva hotA hai-dravya paryAyoM ke bIjarUpa hai, unake na hone se paryAya bhI nahIM ho sakate / ataH jo paryAyoM ko mAnate haiM unheM paryAyoM ke AdhArabhUta pariNamanazIla dravya ko avazya svIkAra karanA cAhiye / buddha aisA svIkAra nahIM karate / isaliye ve sarvajJa nahIM hai| kapila apracyuta-vinAza rahita anutpannautpatti rahita, sthira-ekasvabhAva-eka svabhAva meM sthita dravya ko hI svIkAra karate haiM / pratyakSa rUpa meM anubhUta hone vAle artha kriyA samartha paryAyoM ko nahIM mAnate kiMtu niSparyAya-paryAyarahita dravya ho nahIM sakatA / ataH kapila bhI sarvajJa nahIM hai / dUdha tathA pAnI kI jyoM dravya evaM paryAya abhinna haiM / unheM,sarvathA bhinna mAnane vAle ulUka kA bhI sarvajJatva siddha nahIM hotaa| yoM asarvajJa hone ke kAraNa anya matavAdiyoM meM koI bhI ananya sadRzaapratima arhat ke tulya ubhayavida-dravya paryAyayukta padArtha kA AkhyAtA-vaktA yA pratipAdaka nahIM hai / ata: ekamAtra arhat hI atIta anAgata tathA vartamAna-trikAla padArthoM ke suAkhyAtA-suSTurUpa meM, yathAvasthita rUpa meM vivecaka hai, aisA siddha hotA hai / tahiM tahiM suyakkhAyaM, se ya sacce suaahie| sayA sacceNa saMpanne, mittiM bhUehi~ kappae // 3 // -597 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram chAyA - tatra tatra svAkhyAtaM, tacca satyaM svAkhyAtam / sadA satyena sampanno maitrI bhUteSu kalpayet // anuvAda - sarvajJa-tIrthaMkaroM ne bhinna bhinna sthAnoM-prasaMgoM para jIva Adi tatvoM ko svAkhyAta kiyA hai-unakA samyak vivecana-vizleSaNa kiyA hai, vahI zAzvata satya hai, ataH mAnava ko sadaiva usa satya se samAhita hokara maitrI bhAva rakhanA cAhiye / . TIkA - sAmpratametadeva kutIthikAnAma sarvajJatvamarhatazca sarvajJatvaM yathA bhavati tathA sopapattikaM darzayitumiAhatatra tatreti vIpsApadaM yadyattenArhatA jIvAjIvAdikaM padArthajAtaM tathA mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetava itikRtvA saMsArakAraNatvena tathA samyagdarzana jJAna cAritrANi mokSamArga iti mokSAGgatayetyetatsarvaM pUrvottarA virodhitayA yuktibhirUpapannatayA ca suSTvAkhyAtaM-svAkhyAtaM, tIrthikavacanaM tu 'na hiMsyAdbhUtAnAM' ti bhaNitvA tadupamardakArambhAbhyanujJAnAtpUrvottara virodhitayA tatra tatra cintyamAnaM niyuktikatvAnna svAkhyAtaM bhavati,sacAviruddhArthasyAkhyAtA rAgadveSamohAnAmanRtakAraNAnAma saMbhavAt sadbhyo hitatvAcca satyaH 'svAkhyAtaH' tatsvarUpavidbhiH pratipAditAH / rAgAdayo hyanRtakAraNaM te ca tasya na santi ataH kAraNAbhAvAtkAryAbhAva itikRtvA tadvaco bhUtArthapratipAdakaM, tathA coktam - "vItarAgA hi sarvajJA, mithyA na brUvate vacaH / yasmAttasmAdvacasteSAM, tathyaM bhUtArtha darzanam // " nanu ca sarvajJatvamantareNApi heyopAdeyamAtraparijJAnAdapi satyatA bhavatyeva, tathA coktam - "sarvaM pazyatu vA mA vA, tattvamiSTaM tu pazyatu / kITasaMkhyAparijJAnaM, tasya naH kvopayujyate ? // 1 // ityAzaGkayAha-'sadA' sarvakAlaM 'satyena' avitathabhASaNatvena saMpanno'so avitathabhASaNatvaM ca sarvajJatve sati bhavati, nAnyathA, tathAhi-kITa saMkhyAparijJAnAsaMbhave sarvatrAparijJAnamAzaGkayeta, tathA coktam - "sadRze bAdhAsaMbhave tallakSaNameva dUSitaM syAd" iti sarvatrAnAzvAsaH, tasmAtsarvajJatvaM tasya bhagavata eSTavyam, anyathA tadvacasaH sadA satyatA na syAd, satyo vA saMyamaH santaH-prANinastebhyo hitatvAd atastena tapaHpradhAnena saMyamena bhUtArthahitakAriNA 'sadA' sarvakAlaM 'saMpanno' yuktaH, etadguNasaMpannazcAsau 'bhUteSu' jantuSu 'maitrI' tadrakSaNaparatayA bhUtadayAM 'kalpayet' kuryAt, idamuktaM bhavati paramArthataH sa sarvajJastattvadarzitayA yo bhUteSu maitrI kalpayet, tathA coktam - ["mAtRvatparadArANi, paradravyANi loSTavat / ] AtmavatsarvabhUtAni, yaH pazyati sa pazyati // 1 // " // 3 // TIkArtha - anyamatavAdI sarvajJa nahIM haiM / arhat meM hI sarvajJatva vidyamAna hai / yaha jisa prakAra saMbhAvita hai, sUtrakAra yuktipUrvaka use prakaTa karate haiM / prastuta gAthA meM 'tahiM tahiM-tatra tatra' yaha pada vIpsA meM dvirukta huA hai, tadanusAra tIrthaMkara deva ne jIva evaM ajIva Adi jo padArtha pratipAdita kiye haiM tathA unhoMne mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya evaM yoga ko bandha hetu kahakara saMsAra kA kAraNa batalAyA hai evaM samyakdarzana, samyakjJAna evaM samyakcAritra ko mokSamArga ke rUpa meM nirUpita kiyA hai / vaha saba mokSa ke aMgabhUta hai / pahale aura Age se aviruddha-saMgata evaM yuktiyukta haiM / ataeva ve svAkhyAta haiM-samyak nirUpita haiM / anya matavAdiyoM ne jIva kI hiMsA nahIM karanI cAhiye, aisA kahakara sthAna-sthAna para jIvoM ke upamardaka-hiMsA kAraka ArambhoM-kAryo kI anujJA dI hai-unheM vihita batAyA hai / ataH unake siddhAnta pUrvApara virodhI hai / cintana karane para yukti (598 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdAnanAmakaM adhyayanaM rahita siddha hote haiM / ataH unakA kathana svAkhyAta-suSThu yA nirdoSa nahIM hai / zrI tIrthaMkara deva aviruddha-pUrva para saMgata dharma ke vyAkhyAtA hai kyoMki rAga dveSa tathA moha unameM nahIM hai jo asatya bhASaNa ke kAraNa haiM / jo sabake liye hitakara hotA hai, use satya kahA jAtA hai vahI svAkhyAta hai / usake svarUpa vettAoM ne usakA pratipAdana kiyA hai / rAga Adi asatya bhASaNa ke kAraNa hai, tIrthaMkara deva meM ve vidyamAna nahIM hai / ataH kAraNa ke abhAva meM kArya kA abhAva hotA hai / isaliye unakA vacana bhUtArtha pratipAdaka-padArtha ke yathArtha svarUpa kA parijJApaka hai, kahA gayA hai, vItarAga sarvajJa hote haiM, ve mithyA bhASaNa nahIM karate / ataeva unakA vacana tathya evaM padArtha ke vAstavika svarUpa kA darzaka-bodhaka hotA hai / yahAM eka zaMkA upasthita kI jAtI hai-sarvajJatva ke binA bhI heya-choDane yogya tathA upAdeya-lene yogya padArtha ke parijJAna mAtra se satyatA siddha hotI hai / ataeva kahA hai ki, koI puruSa sabako dekhe yA nahIM dekhe kiMtu abhipsita artha ko dekhe, yaha yatheSTa hai / kIDoMkI saMkhyA ke parijJAna kI, unake liye aura hamAre liye kyA upayogitA hai / isa para sUtrakAra kahate haiM-tIrthaMkara sadAsarvakAla satya bhASaNa se sampanna hote haiM-satya bolate haiM / sarvajJatva hone para hI satya bhASaNattva ho sakatA hai anyathA nahIM ho sakatA arthAt sarvajJa hI satya bhASaNa kara sakate haiM kyoMki kIDoM kI saMkhyA kA yadi aparijJAna hai-jJAna nahIM hai to sarvatra-saba jagaha padArthoM meM aparijJAna-jJAna na honA AzaMkita hai / isaliye kahA hai-jaise eka sthAna meM yadi jJAna bAdhita ho to vaha usI ke samAna anyatra bhI bAdhita ho sakatA hai| isa prakAra sarvatra satyavAditA anAzvasta hogI, kahIM bhI vizvasanIya nahIM rahegI / ataH tIrthaMkara deva kI hI sarvajJatA mAnane yogya hai, anyathA aisA na mAnA jAye to unakA vacana sadA satya nahIM ho sktaa| athavA satya kA artha saMyama bhI hai / sat zabda prANIvAcaka bhI hai jo unake liye hitakara hotA hai, vaha satya hai / isa prakAra ke tapazcaraNa pradhAna prANiyoM ke liye hitaprada saMyama se sarvadA sampanna-inaguNoM se yukta tIrthaMkara deva prANiyoM meM maitrI kI pratiSThApanA karate haiM / jIvoM kI rakSaNa parAyaNatA ke kAraNa ve bhUta dayA-saba prANiyoM para anukampAzIla hone kI preraNA dete haiM, vaisA upadeza dete haiM / kahane kA tAtparya yaha hai ki vAstava meM ve hI sarvajJa hai, jo tattvadarzitA ke kAraNa prANiyoM meM maitrI kI kalpanA-saMpratiSThA karate haiM / isaliye kahA gayA hai ki jo para striyoM ko mAtA ke sadRza, dUsaroM ke dhana ko patthara ke samAna tathA samasta prANiyoM ko Atmatulya samajhatA hai, vahI vAstava meM yathArtha dRSTA bhUehiM na virujjhejA, esa dhamme vusiimo| vusimaM jagaM parinnAya, assiM jIvitabhAvaNA // 4 // chAyA - bhUtairna viruddhayetaiSa dharmaH sAdhoH / .. sAdhurjagatparijJAyA, smin jIvitabhAvanA // anuvAda - bhUtoM-prANiyoM ke sAtha virodha-zatrubhAva nahIM rakhanA cAhiye / yaha sAdhu kA dharma hai| vaha jagata ke svarUpa ko parijJAta kara zuddha dharma kI bhAvanA se anubhAvita rahe / TIkA - yathA bhUteSu maitrI saMpUrNabhAvamanubhavati tathA darzayitumAha-'bhUtaiH' sthAvarajaGgamai saha 'virodhaM na kuryAt' tadupaghAtakAriNamArambhaM tadvirodhakAraNaM dUrataH parivarjayedityarthaH sa 'eSaH' anantarokto bhUtAvirodhakArI 'dharmaH' svabhAvaH puNyAkhyo vA 'busImao ' tti tIrthakRto'yaM satsaMyamavato veti / tathA satsaMyamavAn sAdhustIrthakRtA (599) Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram 'jagat' carAcarabhUtagrAmAkhyaM kevalAlokena sarvajJa praNItA gama parijJAnena vA 'parijJAya' samyagavabudhya 'asmin' jagati maunIndre vA dharma bhAvanAH paJcaviMzatirUpA dvAdazaprakArAvA yA abhimatAstA jIvitabhAvanA' jIvasamAdhAnakAriNI: satsaMyamAGgatayA mokSakAriNIrbhAvayediti // 4 // sadbhAvanAbhAvitasya yadbhavati taddarzayitumAha - TIkArtha - isa prakAra samagra prANiyoM ke sAtha maitrI bhAva kI anubhUti ho, yaha batAne hetu sUtrakAra pratipAdita karate haiM-sAdhu bhUta-sthAvara evaM jaMgama saba prakAra ke jIvoM ke sAtha virodha na kare / prANiyoM ke upaghAta-hiMsA mUlaka upakrama ko jo virodha kA kAraNa hai, dUra se hI parivarjita kare / prANiyoM ke sAtha virodha nahIM karane vAlA anantarokta-jo pahale kahA gayA hai, vahI tIrthaMkara kA pavitra-pAvana svabhAva hai / athavA yaha susaMyamI sAdhu kA AcAra hai / isa prakAra uttama saMyamazIla sAdhu athavA tIrthaMkara cara, acara-jaMgama sthAvara jagata ko kevalajJAna dvArA athavA sarvajJa prarUpita Agama jJAna dvArA bhalI bhAMti parijJAta kara isa saMsAra meM tIrthaMkara praNIta dharma meM svIkRta paccIsa prakAra kI yA bAraha prakAra kI bhAvanAoM ko, jo jIva ke liye samAdhAnaprada, uttama saMyama kI aMgabhUta tathA mokSa kI kAraNabhUta hai, bhAvita kare / sadbhAvanA-uttama bhAvanA dvArA bhAvita puruSa kI jo sthiti hotI hai, usakA digdarzana karAne hetu sUtrakAra kahate haiM - bhAvaNAjogasuddhapyA, jale NAvA va AhiyA / nAvA va tIrasaMpannA, savvadukkhA tiuTTai // 5 // chAyA - bhAvanAyogazuddhAtmA, jale naurivAhitaH / nauriva tIra sampannaH sarvaduHkhAt truTayati // anuvAda - bhAvanA yoga dvArA jisakI AtmA zuddha ho gaI hai, vaha puruSa jala meM sthita naukA se upamita kiyA gayA hai / naukA jaise taTa ko prApta kara vizrAnta hotI hai, usI prakAra vaha samagra duHkhoM se mukta ho jAtA TIkA - bhAvanAbhiryogaH-samyak praNidhAnalakSaNo bhAvanAyogastena zuddha AtmA-antarAtmA yasya sa tathA, sa ca bhAvanAyoga zuddhAtmA san parityakta saMsAra-svabhAvo nauriva jaloparyavatiSThate saMsArodanvata iti, nauryathAjale'nimajjanatvena prakhyAtA evamasAvapi saMsArodanvati na nimajjatIti / yathA cAsau niryAmakAdhiSThitA'nukUlavAteritA samasta dvandvApagamAttIramAskandatyevamAyatacAritravAn jIva potaH sadAgamakarNadhArAdhiSThitastapomArutavazAtsarvaduH khAtmakAtsaMsArAt 'truTayati' apagacchati mokSAkhyaM tIraM sarva dvandvoparamarUpamavApnotIti // 5 // TIkArtha - bhAvanAoM dvArA jo samyak praNidhAna-vizuddha pariNAmoM evaM bhAvoM kA upapAdana hotA hai, use bhAvanAyoga kahA jAtA hai / usake dvArA jisakI antarAtmA zuddha hai vaha puruSa saMsAra ke svabhAva-bhautika sukhoM kI abhipsA kA tyAga kara jala ke Upara vidyamAna naukA kI jyoM saMsAra sAgara ke jala ke Upara rahatA hai, jaise naukA jala meM kabhI nimajjita nahIM hotI yaha suvidita hai, usI prakAra vaha puruSa saMsAra rUpI sAgara meM nimajjita nahIM hotA-nahIM DUbatA / jaise niryAmaka-paricAlaka dvArA adhiSThita anukUla vAyu dvArA prerita naukA samasta dvandvoM-vighnoM ke apagata ho jAne para tIra ko pA letI hai, usI prakAra saccAritra yukta AtmArUpI naukA (600) Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdAnanAmakaM adhyayanaM zreSTha Agama rUpa karNadhAra se anvita evaM tapazcaraNa rUpa pavana se prerita hokara sarva duHkhAtmaka jagata se chUTa jAtI hai - haTa jAtI hai / mokSa rUpa tIra ko prApta kara letI hai jahAM samasta dvandvoM-duHkhoM kA uparama-samApana yA abhAva ho jAtA hai / tiuTTaI tuTTaMti chAyA - truTati tu medhAvI jAnan loke pApakam / truTyanti pApakarmANi navaM karmAkurvataH // u medhAvI, pAvakammANi, anuvAda jo loka meM pApa karma ko jAnatA hai, vaha medhAvI - prajJAzIla puruSa pApakarmoM-azubhabandhanoM ko tor3a detA hai - naSTa kara detA hai aura naye karma nahIM bAMdhatA / - jANaM logaMsi pAvagaM / navaM kammamakuvva // 6 // TIkA apica-sa hi bhAvanAyogazuddhAtmA nauriva jale saMsAre parivartamAnastribhyomanovAkkAyebhyo'zubhebhyastruTyati, yadivA atIva sarvabandhanebhyastruTyati-mucyate atitruTayati-saMsArAdativartate 'medhAvI' maryAdAvyasthitaH sadasadvivekI vA'smin 'loke' caturdazarajvAtmake bhUtagrAma loke vA yatkimapi 'pApakaM karma sAvadyAnuSThAnarUpaM tatkAryaM vA aSTa prakAraM karma tat jJaparijJayA jAnan pratyAkhyAnaparijJayA ca tadupAdAnaM pariharan tatastruTayati, tasyaivaM lokaM karma vA jAnato navAni karmANya kurvato niruddhAzravadvArasya vikRSTatapazcaraNavataH pUrva saMcitAni karmANi truTyanti nivartante vA navaM ca karmAkurvato'zeSakarmakSayo bhavatIti // 6 // : chAyA TIkArtha * bhAvanA yoga se jisakI AtmA zuddha hai vaha puruSa jala meM naukA kI jyoM saMsAra meM rahatA huA mana vacana aura kAyA tInoM yogoM dvArA azubha karmoM se pApoM se chUTa jAtA hai / athavA vaha saba prakAra ke baMdhanoM se sarvadA vimukta ho jAtA hai / vaha saMsAra sAgara ko pAra kara jAtA hai| medhAvI - prajJAzIla maryAdAoM meM TikA huA, sata evaM asat kA viveka rakhane vAlA puruSa caudaha rajju parimita vividha prANiyoM se yukta loka meM sAvadha - pApayukta kArya athavA ATha prakAra ke karmoM ko jJaparijJA dvArA jAnakara tathA pratyAkhAna parijJA dvArA unakA parihAra kara unase chUTa jAtA hai / isa taraha vaha loka athavA karma ko jAnatA hai-naye karma nahIM karatAnahIM bAMdhatA / Azrava dvArA unako rokatA hai tathA uttama tapazcaraNa karatA hai / usake pUrva saMcita- pahale baMdhe hue pApa karma TUTa jAte haiM naSTa ho jAte haiN| vaha naye karma nahIM karatA / isa prakAra usake samasta karma kSINa ho jAte haiM / akuvvao NavaM Natthi, kammaM nAma vijANai / vinnAya se mahAvIre, jeNa jAI - akurvato navaM nAsti, karma nAma vijAnAti / vijJAya sa mahAvIro, yena yAti na mriyate // jo karma nahIM karatA usake naye karma nahIM baMdhate / vaha ATha prakAra ke karmoM ko jAnatA anuvAda hai / vaha Atma zauryazAlI puruSa unheM jAnakara vaisA udyama karatA hai jisase na usako isa saMsAra meM janma lenA hotA hai aura na maranA hI hotA hai / Na mijjaI // 7 // 601 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA keSAJcitsatyAmapi karmakSayAnantaraM mokSAvAptau ( tathApi ) svatIrtha nikAradarzanataH punarapi saMsArAbhigamanaM bhavatI (to) damAzaGkayAha-tasyAzeSakriyArahitasya yogapratyayAmAvAtkimapyakurvato'pi 'navaM' pratyagraM karma jJAnAvaraNIyAdikaM 'nAsti' na bhavati, kAraNAbhAvAtkAryAbhAva itikRtvA, karmAbhAve ca kutaH saMsArAbhigamanaM ?, karmakAryatvAtsaMsArasya, tasya coparatAzeSa dvandvasya svaparakalpanA'bhAvAdrAgadveSarahitatayA svadarzananikArAbhinivezo'pi na bhavatyeva, sa caitadguNopetaH karmASTa prakAramapi kAraNatastadvipAkatazca jAnAti, namanaM nAma-karma nirjaraNaM tacca samyak jAnAti, yadivA karma jAnAti tannAma ca asya copalakSaNArthatvAdbhedAMzca prakRtisthityanubhAvapradezarUpAn samyagavabudhyate, saMbhAvanAyAM vA nAmazabdaH, saMbhAvyate cAsya bhagavata: karmaparijJAnaM vijJAya ca karmabandhaM tatsaMvaraNa nirjaraNopAyaM cAsau 'mahAvIra : ' karmadAraNasahiSNustatkaroti yena kRtenAsmin saMsArodare na punarjAyate tadabhAvAcca nApi mriyate, yadivA - jAtyA nArako'yaM tiryagyoniko'yamityevaM na mriyate na paricchidyate anena ca kAraNAbhAvAtsaMsArAbhAvAvirbhAvanena yatkaizciducyate - "jJAnamapratighaM yasya, vairAgyaM ca jagatpateH / aizvaryaM caiva dharmaJca sahasiddhaM catuSTayam // 2 // " ityetadapi vyudastaM bhavati, saMsArasvarUpaM vijJAya tadabhAvaH kriyate, na punaH sAMsiddhikaH kazcidanAdisiddho'sti, tatpratipAdikAyA yukterasaMbhavAditi // 7 // TIkArtha kaI matavAdiyoM kA yaha siddhAnta hai ki karmoM ke kSINa ho jAne ke anantara jinako mokSa prApta ho gayA ve bhI apane tIrtha-dharma sampradAya kA nikAra - tiraskAra dekhate haiM to punaH saMsAra meM abhigamana karate haiM / isa zaMkA kA samAdhAna karate hue sUtrakAra kahate haiM ki vaha puruSa jo mokSa pA cukA hai, saba prakAra kI kriyAoM se varjita hotA hai / usake yoga mUlaka pravRti rUpa kAraNa kA abhAva hotA hai / isaliye vaha kucha bhI kArya nahIM karatA / ataH usake jJAnAvaraNIya Adi naye karma nahIM baMdhate / kAraNa ke abhAva kArya nahIM hotA / jaba karmoM kA abhAva ho jAtA hai to phira saMsAra meM abhigamana kaise ho sakatA hai ? kyoMki karma hI saMsAra rUpI kArya kA kAraNa hai / vAstava meM mokSagata jIva ke samasta dvandva-prapaMca, sAMsArika jhaMjhaTa uparata-zAMta ho jAte haiM / usako apanI tathA anya kI kalpanA hI nahIM hotI / vaha rAga dveSa zUnya hotA hai / isaliye apane dharma sampradAya ke tiraskAra kI ora usakA dhyAna hI nahIM jAtA / vaha isa prakAra ke guNoM se maMDita hotA hai / ATha prakAra ke karmoM ke kAraNa ko unake vipAka - phalaniSpatti ko tathA karma nirjaraNa-karmoM ke nAza ko bhI bhalI bhAMti jAnatA hai athavA vaha karmoM ko aura nAmoM ko bhI jAnatA hai / isase yaha upalakSita hai vaha karmoM ke bheda, prakRti, sthiti, anubhAva evaM pradeza- inheM bhI samyak jAnatA hai athavA nAma zabda yahAM saMbhAvanA ke artha meM hai / tadnusAra una bhagavAna dvArA nirUpita karma vijJAna, karma baMdha tathA karmoM ke nirodha aura nAza ke upAya ko jAnakara vaha mahAvIra - AtmayoddhA karmoM ke vidIrNa karane meM naSTa karane meM sakSama hotA hai / vaisA karane se vaha phira saMsAra meM utpanna nahIM hotA utpanna na hone se usakI mRtyu bhI nahIM hotI hai / athavA vaha jAti dvArA yaha nAraka hai, yaha triryaJka yonigata hai isa prakAra parichinna nahIM hotA-jAnA nahIM jaataa| yahAM kAraNa kA abhAva hone se saMsAra kA abhAva batalAyA gayA hai| isaliye jo kahate haiM ki isa jagata pati -saMsAra ke svAmI parama puruSa paramAtmA ke apratigha- avinazvara jJAna, vairAgya, aizvarya aura dharma ye cAroM sAtha hI siddha haiMsvabhAva siddha hai / yaha bhI Upara nirUpaNa se vyudasta - khaNDita ho jAtA hai| kyoMki saMsAra ke svarUpa ko vijJAta kara - bhalI bhAMti jAnakara usakA abhAva kiyA jAtA hai / vaha sAMsiddhika- svayaM siddha nahIM hotA / koI anAdi siddha puruSa nahIM hai / kyoMki usakA pratipAdana karane vAlI yukti prApta nahIM hotI / - 602 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdAnanAmakaM adhyayana Na mijaI mahAvIre, jassa natthi purekaDaM / vAuvva jAlamacceti, piyA logaM si ithio // 8 // chAyA - na mriyate mahAvIro, yasya nAsti purAkRtaM / vAyuriva jvAlAmatyeti, priyA lokeSu striyaH // anuvAda - jisake purAkRta-pahale ke kie hue karma nahIM hai, vaha puruSa na janma letA hai aura na mRtyu ko prApta hotA hai jaise pavana, Aga kI jvAlA ko atikrAMta kara jAtA hai-lAMgha jAtA hai, usI prakAra vaha Atma parAkramI puruSa priya-lubhAvinI striyoM ko atikrAMta kara jAtA hai, unake vaza meM nahIM hotaa| TIkA - kiM punaH kAraNamasau na jAtyAdinA mIyate ityAzaGkayAha-asau mahAvIraH parityaktAzeSa karmA na jAtyAdinAM 'mIyate' paricchidyate. na bhriyate vA, jAti jarA maraNa roga zokairvA saMsAra cakravAle paryaTan na bhriyate-na pUryate, kimiti ? yatastasyaiva jAtyAdikaM bhavati yasya puraskR (rAkR) taM janmazatopAttaM karma vidyate, yasya tu bhagavato mahAvIrasya niruddhAzravadvArasya 'nAsti' na vidyate puraskR (rAkR) taM, puraskR (rAkR) takarmopAdAnAbhAvAcca na tasya jAtijarAmaraNairbharaNaM saMbhAvyate, tadAzravadvAranirodhAd, AzravANAM ca pradhAnaH strIprasaGgastamadhikRtyAha-vAyuryathA satata gatirapratiskhalitatayA 'agnijvAlAM' dahanAtmikAmapyatyeti-atikrAmati parAbhavati,na tayA parAbhUyate,evaM loke 'manuSya loke hAvabhAvapradhAnatvAt 'priyA' dayitAstatpriyatvAcca duratikramaNIyAstA atyeti-atikrAmati na tAbhirjIyate, tatsvarUpAvagamAt tajjayavipAkadarzanAcceti, tathA coktam - "smitena bhAvena madena lajayA, parAGmukhairardhakaTAkSavIkSitaiH / vacobhirIAkalahenalIlayA, samastabhAvaiH khalu baMdhanaM striyaH // 1 // tathA-strINAM kRte bhrAtRyugasya bhedaH, saMbandhibhede striya eva mUlam / aprAptakAmA bahavo narendrA, nArIbhirUtsAditarAjavaMzAH // 2 // " ityevaM tatsvarUpaM parijJAya tajjayaM vidhatte, naitAbhirjIvata iti sthitm| atha kiM punaH kAraNa strIprasaGgAzravadvAreNa zeSAzravadvAropalakSaNaM kriyate na prANAtipAtAdineti ? atrocyate, keSAJcidarzaninAmaGganopabhoga Azrava dvArameva na bhavati, tathA cocuH - "na mAMsabhakSaNe doSo, na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM, nivRttistu mahAphalA // 1 // " ___ ityAdi, tanmatavyudAsArthamevamupanyastamiti, yadivA madhyama tIrthaMkRtAM caturyAM eva dharmaH, iha tu paMcayAmo dharma ityasyArthasvAvirbhAvanAyAnenopalakSaNamakAri, athavA parANi vratAni sApavAdAni idaM tu nirapavAda mityasyArthasya prakaTanAyaivamakAri athavA sarvANyapi vratAni tulyAni, ekakhaNDane sarvavirAdhana mitikRtvA yena kena cinnirdezo na dorSAyeti // 8 // adhunA strI prasaGgAzravanirodhaphalamAviyaviyannAha - . TIkArtha - vaha puruSa jAti Adi dvArA pariNIta sImita nahIM hotA / isakA kyA kAraNa hai ? yaha batalAte hue sUtrakAra kahate haiM-jisane azeSa-samagra karmoM kA parityAga kara diyA hai, vaha AtmabalI puruSa jAti Adi dvArA parichinna nahIM hotA / usakI vaisI pahacAna vilupta ho jAtI hai / vaha maraNa se atIta ho jAtA hai athavA vaha puruSa saMsAra cakra meM paribhramaNa karatA huA jAti, vRddhAvasthA, mRtyu, rugNatA aura duHkha ke dvArA 603 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram - bhRta-pUrita nahIM hotA-inase vaha sadA ke liye chUTa jAtA hai / kyoMki janma Adi usI ke hote haiM jisake saiMkar3oM janmoM ke upAtta-saMcita karma vidyamAna hote haiM kiMtu jisa Atma parAkramI puruSa ne apane Azrava dvAroM ko avaruddha kara diyA evaM jisake pUrvakRta karma bhI avaziSTa nahIM hai / usakA janma vRddhAvasthA tathA maraNa saMbhAvita nahIM hai-kabhI hotA nahIM kyoMki usane apane Azrava dvAroM kA nirodha kara diyA hai / AzravoM meM strI prasaGga pramukha hai / ataH sUtrakAra use adhikRta kara kahate haiM jaise satat gatizIla-nirantara bahane vAlI, apratiskhalita-kahIM nahIM rukane vAlI havA dahanAtmaka-agni jvAlA ko atikrAMta kara jAtI hai-lAMgha jAtI hai / usa dvArA-agni jvAlA dvArA vaha parAbhUta nahIM hotI hai / usI prakAra Atma parAkramI puruSa manuSya loka meM striyoM ko jinameM hAva bhAva Adi kI vizeSatAeM haiM jo bahuta hI priya hai, duratikramaNIya hai, atikrAMta kara jAtA hai / unake AdhIna nahIM hotA kyoMki vaha unake svarUpa ko pahacAnatA hai aura vaha yaha bhI jAnatA hai ki striyoM ko jItane kA kyA phala hai ? kahA gayA hai ki striyAM smita-maMda muskAna, hAva-bhAva, kaTAkSa Adi nAja, nakhare, mada, lajA, ulTA mukha kara, ardha kaTAkSa-Ter3hI nigAha se vIkSaNa-dekhanA, vANI, IrSyA, kalaha, lIlA vinoda-ina dvArA striyAM paruSoM ko bAMdha letI hai-AkaSTa kara letI hai| striyoM ke liye do bhAiyoM meM bheda paDa jAtA hai-phaTa paDa jAtI hai / sambandhiyoM meM bhI bheda par3ane meM striyAM hI kAraNa hotI hai tathA aneka rAjAoM ne kAmanAvaza-atRpta vAsanAvaza striyoM hetu yuddha kara rAjavaMzoM kA vinAza kiyA hai / isa prakAra striyoM kA svarUpa parijJAta kara Atma parAkramI puruSa unheM jIta letA hai| una dvArA jItA nahIM jAtA yaha vastu sthiti hai| yahAM yaha zaMkA upasthita kI jAtI hai ki strI. prasaMgAtmaka Azrava dvAra kA kathana kara usa dvArA hI zeSa Azrava dvAroM ko kyoM upalakSita karAyA gayA hai / prANAtipAta-hiMsAdi Azrava dvAroM ko pratipAdita kara una dvArA bAkI ke AzravoM ko kyoM nahIM saMketita kiyA gayA ? isakA samAdhAna yaha hai ki katipaya dArzanika aMganopayoga-strI sevana ko Azrava dvAra nahIM mAnate / unakA kathana hai ki Amisa bhojana, madirApAna aura abrahmacarya sevana ye to prANiyoM kI sahaja pravRttiyA~ hai kintu inakI nivRtti-inase haTanA atyanta phaladAyaka hai / aise mantavya ke khaNDana hetu hI strI prasaGga ko Azrava dvAra upanyasta-pratipAdita kiyA gayA hai / usake dvArA zeSa AzravoM ko upalakSita-saMketita kiyA gayA hai / athavA prathama tathA aMtima tIrthaMkara ke bIca ke tIrthaMkaroM kA dharma caturyAma mUlaka rahA hai kiMtu bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM paMcayAma yA paMca mahAvrata mUlaka dharma kA aMgIkAra hai / isa abhiprAya ko vyakta karane hetu yahAM isakA-strI prasaMga kA ullekha huA hai / athavA dUsare vrata sApavAda haiapavAda yukta hai kiMtu yaha vrata nirapavAda-apavAda rahita hai / isa tathya ko prakaTa karane hetu yahAM strI prasaMga kA-cauthe Azrava dvAra kA grahaNa kiyA gayA hai / athavA sabhI vrata tulya-samAna haiM / yadi eka kA khaNDanavirAdhanA ho to sabhI kI virAdhanA ho jAtI hai / ataH cAhe jisa kisI kA nirdeza-grahaNa kiyA jAya koI doSa nahIM hai| strI sevana rUpa Azrava ke nirodha kA phala prakaTa karane hetu sUtrakAra kahate haiN| ithio je Na sevaMti, AimokkhA hu te jaNA / te jaNA baMdhaNummukkA, * nAvakaMkhaMti jIviyaM // 9 // chAyA - striyo yena sevante, AdimokSA hi te janAH / te janAH bandhanonmuktAH nAvakAGkSanti jIvitam // 604 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdAnanAmakaM adhyayana anuvAda - jo puruSa strI sevana nahIM karate, brahmacArI hote haiM, ve Adi mokSa-sabase pahale mokSagAmI hote haiM / jo baMdhana se unmukta haiM ve asaMyama-saMyama rahita jIvana kI kAMkSA-abhilASA nahIM karate / TIkA - ye mahAsattvAH kaTuvipAko'yaM strI prasaMga ityavamavadhAraNa (ta) yA striyaH sugatimArgArgalAH saMsAravIthIbhUtAH sarvAvinayarAjadhAnyaH kapaTa jAla zatAkulA mahAmohanazaktayo 'na sevante' na tatprasaMgamabhilaSanti ta evaMbhUtA janA itarajanAtItAH sAdhava Adau-prathamaM mokSa:-azeSadvandvoparamarUpo yeSAM te AdimokSAH, huravadhAraNe, AdimokSA eva te'vagantavyAH, idamuktaM bhavati-sarvAvinayAspadabhUtaH strIprasaMgo yaiH parityaktasta evAdimokSAH - pradhAnaM bhUtamokSAkhyapuruSArthodyatAH, Adi zabdasya pradhAnavAcitvAt, na ke valamudyatAste janAH strIpAzabandhanonmuktatayA'zeSakarmabandhanonmuktAH, santo 'nAvakAGkSanti' nAbhilaSanti asaMyamajIvitam aparamapi parigrahAdikaM nAbhilaSante, yadivA parityaktaviSayecchAH sadanuSThAnaparAyaNA mokSaikatAnA 'jIvitaM' dIrghakAlajIvitaM nAbhikAGkSantIti // 9 // TIkArtha - mahAsatva-atyanta Atma parAkramazIla puruSa yaha nizcita mAnate haiM ki strI prasaMga kaTu vipAkakaThora yA duHkhada phalayukta hotA hai / striyAM uttama gati ke mArga meM argalA-Agala yA vighna rUpa hai, ve.saMsAra meM bhaTakane hetu vIthIbhUta-mArgarUpa hai / ve avinaya-vinayahInatA yA ucchRkhalatA kI rAjadhAniyAM haiM / saiMkar3oM chala-jAloM se Akula hai-vyApta hai / ve atyadhika mohanazakti se samanvita hai| isaliye jo unake prasaMga-saMsarga kI abhilASA nahIM karate ve anya logoM se utkRSTa hai yA U~ce haiM / ve sAdhu haiM, ve sabase pahale mokSa ko prApta karate haiM / jahAM samasta dvandva upadrava uparata-zAMta yA nivRtta ho jAte haiM / yahAM 'hu' zabda avadhAraNA ke artha meM hai / tadanusAra vaise puruSoM ko Adi mokSa-sabase pahale mokSagAmI jAnanA cAhiye / kahane kA abhiprAya yaha hai ki jinhoMne saba prakAra ke avinayo-vinaya rahita ucchRkhala AspadabhUta kAraNa rUpa strI prasaMga kA parityAga kara diyA hai ve mokSa saMjJaka mukhya puruSArtha ko sAdhane meM udyamazIla hai / yahAM Adi zabda pradhAna-mukhya kA bodhaka hai / tadanusAra ve puruSa kevala udyata-udyamazIla hI nahIM kintu strI mUlaka pAza baMdhana se-jAla se unmukta, chUTe hue hone ke kAraNa samagra karmoM ke baMdhana se vimukta haiM / ve asaMyama jIvita-saMyama rahita jIvana kI AkAMkSAabhilASA nahIM krte| parigrahAdi anya kI bhI vAMchA nahIM karate / athavA ve sAMsArika bhogoM kI lipsA kA parityAga kara uttama AcaraNa meM saMlagna rahate haiM / ekamAtra mokSa meM tanmaya puruSa lambe samaya taka jIne kI kAmanA nahIM karate / jIvitaM piTThao kiccA, aMtaM pAvaMti kammuNaM / kammuNA saMmuhIbhUtA, je maggamaNusAsaI // 10 // chAyA - jIvitaM pRSThataH kRtvA'ntaM prApnuvanti karmaNAm / ___karmaNA sammukhIbhUtA, ye mArgamanuzAsati // anuvAda - satapuruSa jIvana se nirapekSa rahakara jJAnAvaraNIya Adi karmoM ko nAza karate haiM / ve apane pavitra AcaraNa dvArA mokSa ke sanmukha-mokSa ke sAdhaka haiM / mokSa mArga kA anuzAsana karate haiM-zikSA dete haiN| TIkA - kiMcAnyat-'jIvitam' asaMyamajIvitaM 'pRSThataH' 'kRtvA' anAdRtya prANadhAraNa lakSaNaM vA jIvitamanAdRtya sadanuSThAnaparAyaNAH 'karmaNA' jJAnavaraNAdInAm 'antaM' paryavasAnaM prApnuvanti, athavA 'karmaNA' -605) Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram / sadanuSThAnena jIvitanirapekSA:saMsArodanvato'ntaM-sarvadvandvoparamarUpaM mokSAkhyamApnuvanti,sarvaduHkhavimokSalakSaNaM mokSamaprAptA api karmaNA-viziSTAnuSThAnena mokSasya saMsukhIbhUtAghAticatuSTayakSayakriyayA utpannadivyajJAnAH zAzvatapadasyAbhimukhIbhUtAH,ka evaMbhUtA ityAha-ye vipacyamAnatIrthakRnnAmakarmANa:samAsAditadivyajJAnA'mArga'mokSamArga jJAnadarzanacAritrarUpam 'anuzAsati' sattvahitAya prANinAM pratipAdayanti svatazcAnutiSThantIti // 10 // . TIkArtha - jo puruSa asaMyama jIvana-saMyamarahita kevala prANadhAraNa rUpa jIvana ko anAdRta-upekSita kara uttama AcaraNa meM saMlagna rahate haiM / ve jJAnAvaraNIya karmoM kA paryavasAna-anta kara DAlate haiM / athavA bhautika jIvana se nirapekSa-apekSA rahita, AkAMkSA rahita hokara sad AcaraNa meM saMlagna rahate haiM / ve saMsAra sAgara kA anta kara dete haiM / usake pAra pahuMca jAte haiM jahAM samasta dvandva-duHkha prapaMca uparata ho jAte haiM-miTa jAte haiN| ve mokSa prApta kara lete haiM / jahAM samasta duHkha chUTa jAte haiM, usa mokSa ko jo prApta nahIM kara pAte ve apane viziSTa AcaraNa dvArA mokSa ke sammukhIna hote haiM / ve cAra prakAra ke ghAtI karmoM ko kSINa kara divya jJAna prApta kara lete haiM / ve mokSa ke abhimukha hote haiM / aise mahApuruSa kauna haiM ? isakA spaSTIkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM-jinakA tIrthaMkara nAma karma vipacyamAna-vipakva ho rahA hai / jinheM divya-utkRSTa jJAna adhigata ho gayA hai, jo jIvoM ke kalyANa ke liye samyakjJAna, samyakdarzana tathA samyak cAritra mUlaka mokSamArga kA anuzAsana karate haiM-zikSA dete haiM / svayaM usakA anuSThAna karate haiM-anusaraNa karate haiM / ve mahApuruSa mokSa ke abhimukha-sammukha hai| aNusAsaNaM puDho pANI, vasumaM pUyaNAsu (sa) te / aNAsae jate daMte, daDhe ArayamehuNe // 11 // chAyA - anuzAsanaM pRthak prANiSu, vasumAn pUjanAsvAdakaH / anAzayo yato dAnto dRr3ha AratamaithunaH // anuvAda - anuzAsana-dharma kA upadeza pRthak pRthak prANiyoM meM pRthak pRthak rUpa meM pariNata hotA hai / saMyama paripAlaka devAdi se prApta pUjA satkAra meM rUci rahita, indriya vijetA sAdhanA meM sudRr3ha dAMta-damanazIla tathA maithuna rahita puruSa mokSa ke abhimukha yA sanmukha haiN| TIkA- anuzAsanaprakAramadhikRtyAha-anuzAsyante-sanmArge'vatAryante sadasadvivekataHprANino yena tadanuzAsanaMdharmadezanayA sanmArgAvatAraNaM tatpRthak pRthak bhavyA-bhavyAdiSu prANisu kSityudakavat svAzayavazAdanekadhA bhavati yadyapi ca abhavyeSu tadanuzAsanaM na samyak pariNamati tathApi sarvopAyajJasyApi na sarvajJasya doSaH, teSAmeva svabhAvapariNatiriyaM yayA tadvAkyamamRtabhUtamekAntapathyaM samastadvandvopaghAtakAri na yathAvat pariNamati, tathA coktam "saddharmabIjavapanAnaghakauzalasya, yalloka bAndhava ! tavApi khilAnyabhUvan / tannAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu, sUryAMzavo madhukarIcaraNAvadAtAH // 1 // " kiMbhUto'sAvanuzAsaka ityAha-vasu-dravyaM sa ca mokSaM prati pravRttasya saMyamaH tadvidyate yasyAsau vasumAn, pUjanaM-devAdikRtamazokAdikamAsvAdayati-upabhuGkta iti pUjanAsvAdakaH, nanu cAdhAkarmaNo devAdi kRtasya samavasaraNAderUpabhogAtkathamasau satsaMyamavAnityAzaGkayAha-na vidyate AzayaH pUjAbhiprAyo yasyAsAvanAzayaH, yadivA -606) Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdAnanAmakaM adhyayana dravyato vidyamAne'pi samavasaraNAdike bhAvato'nAsvAdako'sau, tadgatagAAbhAvAt, satyapyupabhoge 'yataH' prayata: satsaMyamavAnevAsAvekAntena saMyamaparAyaNatvAt, kuto ? yata iMdriyanoindriyAbhyAM dAntaH, etadguNo'pi kathamityAhadRr3haH saMyame, Aratam-uparatamapagataM maithunaM yasya sa Aratamaithuna:-apagatecchAmadanakAmaH, icchAmadanakAmAbhAvAcca saMyame dRDho'sau bhavati, AyatacAritratvAcca dAnto'sau bhavati, indriyanoindriyadamAcca prayataH prayatnavattvAcca devAdipUjanAnAsvAdakaH, tadanAsvAdanAcca satyapi dravyataH paribhoge satsaMyamavAnevAsAviti // 11 // . TIkArtha - sUtrakAra anuzAsana-upadeza yA zikSA ke prakAra, bheda batAne hetu kahate haiM-jisake dvArA prANI sanmArga meM lAye jAte haiM / sata-acche, asat-bure ke bheda kA jisase bodha karAyA jAtA hai, use anuzAsana kara jAtA hai / vaha dharma dezanA hai / usa dvArA prANI sanmArga meM avatIrNa kiye jAte haiM-lAye jAte haiM / kiMtu vaha sanmArgAvataraNa-uttama mArga meM lAye jAne kA upakrama prANiyoM ke bhavya-abhavya Adi bhedoM ke anusAra aneka prakAra kA hotA hai / jaise eka hI jala bhinna bhinna pRthvI ke bhAgoM va khaNDoM meM giratA hai to bhinna bhinna rUpa meM vaha phalAnvita hotA hai / yadyapi abhavya-mokSagamana kI yogyatA se vihIna prANiyoM meM sarvajJa kA anuzAsana samyak pariNata nahIM hotA-ucita phalanahIM lAtA, to bhI sarva upAya vettA sarvajJa kA isameM doSa yA unakI koI kamI nahI hai kyoMki una abhavya prANiyoM ke svabhAva kA parigamana hI aisA hai jisase sarvajJa kA amRtabhUtaekAnta hitaprada samasta dvandvoM ko nAza karane vAlA vacana bhI usameM yathAvata pariNAma nahIM lAtA, prabhAva nahIM karatA / ataeva kahA hai-he loka bAndhava ! sarva kalyANakArin / yadyapi saddhaNeM bIjavapana meM-bIja bone meM ApakA anagha-doSa rahita adbhuta kauzala-naipuNya hai, to bhI ApakA prayAsa kahIM jo asaphala rahA, isameM koI acaraja nahIM kyoMki pakSiyoM meM ullU Adi tAmasa koTi ke jIvoM ko sUrya kI kirameM madhukarI-bhramarI ke pairoM kI taraha kAlI pratIta hotI hai / anuzAsaka-dharmopadezaka puruSa kaise haiM ? yaha sUtrakAra prakaTa karate haiM-dravya ko vasu kahA jAtA hai, jo puruSa mokSa kI ora gatizIla hai, saMyama hI usake liye dravya-dhana hai / jisake pAsa vaha-vasu vidyamAna hotA hai, use vasumAna kahA jAtA hai / deva Adi dvArA azoka vRkSa Adi ke prastutIkaraNa ke rUpa meM jo pUjana satkAra kiyA jAtA hai, usakA jo AsvAdana-upabhoga yA sevana karatA hai vaha pUjanA svAdakasatkAropabhogI kahA jAtA hai / prazna upasthita hotA hai ki deva Adi dvArA AdhAkarma ke rUpa meM upasthApita samavasaraNa Adi kA upabhoga-sevana karane ke kAraNa ve uttama saMyama yukta kaise ho sakate haiM ? isa AzaMkA kA samAdhAna karate hue kahA jAtA hai-ve usameM anAzaya-abhiprAya yA abhirUci rahita hai / yadyapi dravya rUpa meM samavasaraNa Adi kA upabhoga-sevana karane ke kAraNa ve uttama saMyama yukta kaise ho sakate haiM / isa AzaMkA kA samAdhAna karate hue kahA jAtA hai, ve usameM anAzaya-abhiprAya yA abhirUci rahita hai / yadyapi dravya rUpa meM samavasaraNa Adi meM vidyamAna hote hue bhI ve bhAva rUpa meM anAsvAdaka hai-AsvAda-rUci yA Asakti rahita hai| usameM unakA gArthya-marchA nahIM hai| unakA upabhoga sevana karate hae bhI ve prayata hai-uttama saMyama meM tatpara hai| ekAMta rUpa se saMyama parAyaNa hai| yaha kisa prakAra hai ? isakA samAdhAna karate hae satrakAra kahate haiMbhagavAna indriyoM evaM mana kA damana kara cuke haiM-jIta cuke haiM / ye guNa usameM kaise ghaTita haiM ? isakA samAdhAna karate hue kahate haiM-ve saMyama meM dRr3ha hai / maithuna-abrahmacarya ko apagata-varjita kiye hue haiM, kAma vAsanA se ve atIta haiM / vaisA hone se ve saMyama meM dRr3ha hai / ve Ayata-vizAla paripUrNa yA nirdoSa cAritrayukta haiM, dAMta haiM, indriya aura mana ke vijetA haiM / isa kAraNa ve devAdi dvArA kiye gaye sammAna satkAra ke upabhoktA nahIM hai kyoMki unameM AsvAdana yA abhirUci kA abhAva hai / dravya kI dRSTi se paribhoga yA sevana hone ke bAvajUda ve satsaMyamavAna haiN| 607 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram NIvAreva Na lIejjA, chinnasoe aNAvile / aNAile sayA daMte, saMdhiM patte aNelisaM // 12 // chAyA - nIvAra iva na lIyeta, chinnasrotA anAvilaH / anAvilaH sadAdAntaH sandhiM prApto'nIdRzam // anuvAda - chinna srota-Azrava nirodhI, anAvila-rAga, dveSa ke mada se zUnya sAdhu nIvAra-cAvala vizeSa ke lobha se AkRSTa sUara Adi prANiyoM kI taraha sAMsArika AkarSaNoM meM lIna na ho / vaha sadA viSaya bhoga se alipta rahatA huA damanazIla-Atma vijetA puruSa anIdRza-apratima yA anupama bhAva saMdhi ko prApta karatA __TIkA - atha kimityasAvuparatamaithuna ityAzaGkayAha-nIvAra:-sUkarAdInAM pazUnAM vadhyasthAnapravezanabhUto bhakSyavizestatkalpamaitanmaithunaM, yathA hi asau pazubhavAreNa pralobhya vadhyasthAnamabhinIya nAnAprakArA vedanAH prApyate evamasAvapyasumAn nIvArakalpenAnena strIpraGgena vazIkRto bahuprakArA yAtanAH prApnoti, ato nIvAraprAyametanmaithunamavagamya satasmin jJAtatattvo nalIyeta'na strIprasaGgaMkuryAt, kiMbhUtaHsannityAha-chinnAni-apanItAnisrotAMsi-saMsArAvataraNadvArANi yathA viSayamindriyapravartanAni prANAtipAtAdIni vA AzravadvArANi yena sa chinna srotAH, tathA 'anAvilaH' akaluSo rAgadveSAsaMpRktatayA malarahito'nAkulo vA-viSayApravRtteH svasthacetA evaMbhUtazcAnAvilo'nAkulo vA 'sadA' sarvakAlapi mindriyanoindriyAbhyAM dAnto bhavati, IdRgvidhazca karmavivaralakSaNaM bhAvasaMdhima 'anIdRzama' ananyatulyaM prApto bhavatIti // 12 // kiJca - ____TIkArtha - vaha abrahmacarya se uparata kyoM hotA hai-isakA spaSTIkaraNa karate hue sUtrakAra vyakta karate haiM, nIvAra-eka dhAnya vizeSa hai jisake dAnoM ko bikherakara sUara Adi prANiyoM ko vadhyasthAna meM pravRSTa hone hetu AkRSTa kiyA jAtA hai / strI prasaMga bhI vaisA hI hai / jaise sUara Adi ko cAvala ke dAnoM se lubhAkara vadhyasthAna meM le jAkara taraha-taraha kI yAtanAeM dI jAtI hai, usI prakAra nIvAra sadRza strI prasaMga se AkRSTa hokara taraha-taraha kI pIr3AeM pAtA hai / ataeva tattvavettA-satyadRSTA puruSa abrahmacarya ko nIvAra dhAnya kI jyoM jAnakara strI prasaMga meM lIna-saMlagna na ho / kaisA hote hue bhI vaha lIna na ho ? isakA samAdhAna karate hue kahate haiM-viSayAnurUpa iMdriyoM kI pravRtti athavA prANApiAta-hiMsA Adi AzravadvAra saMsAra meM avatIrNa hone-utarane yA Ane ke mArga hai-srota haiM / jisane inako chinna-naSTa kiyA hai vaha chinna srota kahA jAtA hai / jo rAga evaM dveSa se asaMpRkta hone ke kAraNa mala rahita hai, anAkula hai athavA viSayoM meM apravRtta hone ke kAraNa svasthacitta hai, aisA anAvila-nirmala anAkula-AkulatArahita puruSa indriya evaM mana ko sadA apane niyantraNa meM rakhatA hai / vaha karma vivarAtmaka-karma vidAraNamUlaka anupama bhAvasaMdhi ko prApta hotA hai| aNelisassa kheyanne, Na virujhija keNai / maNasA vayasA ceva, kAyasA, ceva cakkhamaM // 13 // chAyA - anIdRzasya khedajJo na virudhyeta kenA'pi / manasA vacasA caiva kAyena caiva cakSuSmAn // (608 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdAnanAmakaM adhyayanaM anuvAda - jo puruSa tIrthaMkara prarUpita saMyama mArga meM nirata hai, vaha mana vacana tathA zarIra se kisI bhI prANI ke sAtha virodha, zatrubhAva na kare, vahI vAstava meM cakSuSmAna-netrayukta yA paramArtha dRSTA haiM / TIkA-'anIdRzaH' ananyasadRzaHsaMyamo maunIndradharmo vA tasya tasmin vA khedajJo'nipuNaH, anIdRzakhedajJazca kenacitsAdhaM na virodhaM kurvIta, sarveSu prANiSu maitrI bhAvayedityarthaH, yogatrikakaraNatrikeNeti darzayati-'manasA' anta:karaNena prazAntamanAH, tathA 'vAcA' hitamitabhASI tathA kAyena niruddhaduSpraNihitasarvakAya ceSTo dRSTipUtapAdacArI san paramArthatazcakSuSmAn bhavatIti // 13 // TIkArtha - jisake sadRza aura koI padArtha nahIM hotA use ananyasadRza kahA jAtA hai, vaha saMyama hai athavA maunIndra-tIrthaMkara pratipAdita dharma hai / usameM jo puruSa khedajJa-kuzala yA niSNAta hai, vaha kisI bhI prANI ke sAtha virodha, zatrubhAva na kare / saba prANiyoM ke sAtha maitrI bhAva rakhe, vaha mana, vacana, kAya, rUpa tIna yogoM tathA kRtakArita anumodita tIna karaNoM dvArA kisI ke sAtha zatrutA na rakhe, zAstrakAra yaha prakaTa karate haiM / vaha mana dvArA prazAnta ho, vANI dvArA hita evaM parimita bhASI ho tathA kAya dvArA samasta dUSita-doSayukta samagra zArIrika ceSTAoM kA nirodhaka ho / dRSTi dvArA bhalI bhAMti bhUmi kA avalokana kara pAdacArI ho-calane vAlA ho / isa prakAra jo pAramArthika dRSTi liye pravRtta hotA hai, vaha vAstava meM cakSuSmAna-netravAna yA dRSTA hai / se hu cakkhU maNussANaM, je kaMkhAe ya aMtae / aMteNa khuro vahatI, cakkaM aMteNa lor3hatI // 14 // . chAyA - sahi cakSurmanuSyANAM, yaH kAGkSAyAzcAntakaH / antena kSuro vahati cakramantena luThati // anuvAda - jo kAMkSA-vaiSayika tRSNAkA anantaka-anta karane vAlA hai, jo bhoga vAsanA se atIta haiM vahI saba logoM ke lie naitra ke samAna uttama mArga darzaka haiM / jaise ustarekA evaM cakra kA-pahiye kA anta hI antima bhAga hI calatA hai-usItaraha mohanIya karma kA anta hI saMsAra kA kSaya karatA hai / TIkA - apica-hukhadhAraNe, sa eva prAptakarmavivaro'nIdRzasya khedajJo bhavyamanuSyANAM cakSuHsadasatpadArthAvirbhAvAnAnnetrabhUto vartate, kiMbhUto'sau ? yaH 'kAGkSAyAH' bhogecchAyA anta ko viSayatRSNAyAH pryntvrtii| kimantavartIti vivakSitamarthaM sAdhayati ? sAdhayatyevetyamumarthaM dRSTAntena sAdhayannAha-'antena' paryantena 'kSuro' nApitopakaraNaM tadantena vahati, tathA cakramapirathAGgamantenaiva mArge pravartate, idamuktaM bhavati-yathA kSurAdinAM paryanta evArthakriyAkArI evaM viSayakaSAyAtmaka mohanIyAnta evApasadasaMsArakSayakArIti // 14 // TIkArtha - gAthA meM 'hu' zabda avadhAraNa ke artha meM prayukta huA hai, jisane karma vivara ko prApta kiyA hai, karmoM ko vidIrNa kiyA hai, vahI anupama-sarvottama saMyama meM athavA tIrthaMkara pratipAdita dharma meM niSNAta hai vahI puruSa sat asat padArthoM ke AvirbhAvana prakaTIkaraNa ke kAraNa bhavya janoM ke liye netra ke sadRza hai| vaha puruSa kisa prakAra kA hai ? isakA spaSTIkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM-jo kAMkSA bhogecchA kA aMtaka hai-viSayavAsanA kA paryaMtavartI hai / unake anta meM avasthita hai-unakA anta yA nAza kara cukA hai; vahI cakSu ke tulya hai / kyA vaha vAsanAoM ke anta meM vartanazIla hotA huA vivakSita-abhipsita artha-lakSya ko siddha (609) Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram kara letA hai ? isakA samAdhAna karate hue kahate haiM-vaha nizcaya hI use prApta kara letA hai / dRSTAnta dvArA ise siddha karate hue batalAte haiM-nAI kA bAla kATane kA upakaraNa ustarA anta se-unake anta meM vidyamAna dhAra se calatA hai vaise hI ratha kA pahiyA bhI apane antima bhAga se rAste para pravRtta hotA hai, calatA hai / abhiprAya yaha hai ki jaise ustare Adi kA anta kA hissA hI artha kriyAkArI hai-kArya ko sAdhatA hai, usI prakAra viSaya-sAMsArika bhoga tathA kaSAyAtmaka mohanIya karma kA anta hI isa apasad-du:khamaya saMsAra kA kSaya karatA aMtANi dhIrA sevaMti, teNa aMtakarA iha / iha mANussae ThANe, dhammamArAhiuM NarA // 15 // chAyA - antAn dhIrAH sevante tenAntakarA iha / iha mAnuSyake sthAne, dharmamArAdhayituM narAH // anuvAda - dhIra-dharmodyata puruSa antaprAnta-bace khuce yA ati sAmAnya AhAra kA sevana kara saMsAra kA-AvAgamana kA anta karate haiM / isa manuSya loka meM dharma kI ArAdhanA karate hue jIva apanA lakSya sAdha lete haiM-saMsAra sAgara ko pAra kara jAte haiM / TIkA - amumevArthamAvirbhAvayannAha-'antAn' paryantAn viSayakaSAyatRSNAyAstatparikarmaNArthamudyAnAdInAmAhArasya vA'ntaprAntAdIni dhIrAH' mahAsattvA viSayasukhaniHspRhAH 'sevante' abhyasyanti tenacAntaprAntAbhyasanena "antakarA" saMsArasya tatkAraNasya vA karmaNaH kSayakAriNo bhavanti, 'ihe' ti manuSyaloke, AryakSetre vA, na kevalaM ta eva tIrthaMkarAdayaH anya'pIha mAnuSyaloke sthAna prAptAH samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaM dharmamArAdhya 'narAH' manuSyAH karmabhUmigarbhabyutkrAntijasaMkhyeyavarSAyuSaH santaH sadanuSThAnasAmagrImavApya 'niSThitArthA' uparatasarvadvandvA bhavati // 15 // TIkArtha - pUrvavartI gAthA meM vyakta artha kA AvirbhAva-spaSTIkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM-jo puruSa sAMsArika bhogamaya sukha, krodhAdi kaSAya tRSNA ke paryantavartI haiM-unakA anta kara cuke haiM athavA unakeviSayakaSAyAdi ke zodhana-pariSkaraNa hetu udyAna Adi ke tathA AhAra ke anta prAnta kA sevana karate haiM, usa prAnta ke abhyAsa-titikSAmaya caryA ke kAraNa saMsAra kA athavA karma kA jo usakA kAraNa hai, nAza karate haiM / isa manuSya loka meM kevala tIrthaMkara Adi hI nahIM apitu anya jIva bhI samyak darzana, samyagjJAna, evaM samyak cAritra mUlaka dharma kI ArAdhanA kara karmabhUmi meM saMkhyeya varSoM kI Ayu yukta garbhotpanna jIvoM ke rUpa meM utpanna hote haiM / uttama dharmAnukUla AcaraNa kI sAmagrI prApta kara tadanukUla saMyama ArAdhanA pUrvaka saba dvandvoM-jAgatika prapaMcoM yA bandhanoM se vimukta ho jAte haiM / NiTThiyaTThA va devA suyaM ca meyamegesiM, vA, uttarIe iyaM suyaM / . amaNussesu No tahA // 16 // 610 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _AdAnanAmakaM adhyayanaM chAyA - niSThitArthAzca devA vA, uttarIye idaM zrutam / zrutaJca me ida mekeSA, mamanuSyeSu no tathA // anuvAda - uttarIya-lokottara pravacana yA Agama meM yaha pratipAdita hai ki manuSya hI karmoM ko kSINa kara siddhattva prApta karate haiM yA deva hote haiM / maiMne tIrthaMkara deva se yaha zravaNa kiyA hai / manuSyetara gativartI prANI siddhi prApta nahIM karate / TIkA - idamevAha-'niSThitArthAH' kRtakRtyA bhavanti, kecana pracurakarmatayA satyAmapi samyaktvAdikAyAM sAmaNyAM na tadbhava eva mokSamAskandanti apitu saudharmAdyAH paJco (JcAnu) ttaravimAnAvasAnA devA bhavantIti, etallokottarIye pravacane zrutam-AgamaH evaMbhUtaH sudharmasvAmI vA jambUsvAminamuddizyaivamAhayathA mayaitallokottarIye bhagavatyarhatyupalabdhaM, tadyathA-avAptasamyaktvAdisAmagrIkaM: sidhyati vaimAniko vA bhavatIti / manuSyagatamevaitannAnyoti darzayitumAha-'suyaM meM ityAdi pazcAI, tacca mayA tIrthakarAntike zrutam' avagataM, gaNadhara:svaziSyANAmekeSAmidamAhayathA manuSya evAzeSakarmakSayAtsiddhigatibhAgbhavati nAmanuSya iti, etena yacchAkyairabhihitaM, tadyathA-deva evAzeSakarmaprahANaM kRtvA mokSabhAgbhavati, tadapAstaM bhavati, na hyamanuSyeSu gatitrayavartiSu saccAritrapariNAmAbhAvAdyathA manuSyANAM tathA mokSAvAptiriti // 16 // idameva svanAmagrAhamAha - TIkArtha - manuSya uparyukta rUpa meM niSThitArtha-mokSa prApta kara kRtakRtya hote haiM, kiMtu kaI aise hote haiM jo karmoM kI pracuratA ke kAraNa samyaktva Adi sAmagrI ke prApta hone ke bAvajUda usI bhava meM mokSa prApta nahIM karate kiMtu saudharmAdi anuttara vimAnavAsI deva hote haiM / yaha lokottara pravacana meM pratipAdita hai-Agama vacana hai / sudharmAsvAmI jambUsvAmI ko uddiSTa kara kahate haiM ki maiMne lokottara-loka meM sarvottama tIrthaMkara deva se yaha prApta kiyA hai, sunA hai ki samyaktva Adi sAmagrI ko prApta kara manuSya siddhattva prApta karatA hai yA vaimAnika deva hotA hai / yaha manuSyagata hI hai-manuSya yoni meM hI hotA hai, anyatra nahIM hotA hai / isakA digdarzana karAne hetu sUtrakAra kahate haiM-gaNadhara Adi apane kinhIM ziSyoM ko sambodhita kara batalAte haiM ki maiMne tIrthaMkara deva se yaha zravaNa kiyA hai ki manuSya hI samasta karmoM ko kSINakara siddhi gati kA bhAgI hotA hai / amanuSyamanuSyoM ke sivAya anya nahIM hote / isase bauddhoM kA yaha kathana ki samagra karmoM kA prahANa-nAza kara deva hI mokSa bhAgI hotA hai, apAsta-khaNDita ho jAtA hai kyoMki manuSyoM ke atirikta jo tIna gatiyAM haiM, unameM samyakcAritra kI pariNati-upalabdhi na hone ke kAraNa manuSya kI taraha mokSa kI prApti saMbhava nahIM hai| isI ko apane nAma grahaNa ke sAtha abhihita karate haiM / aMtaM karaMti dakkhANaM, ihamegesi AhiyaM / AghAyaM puNa egesiM, dullabhe'yaM samussae // 17 // chAyA - antaM kurvanti duHkhAnA milkeSAmAkhyAtam / AkhyAtaM punarekeSAM durlabho'yaM samucchrayaH // anuvAda - gaNadhara Adi mahApuruSoM dvArA yaha AkhyAta huA haiM ki manuSya hI samasta duHkhoM kA nAza karane meM samartha haiM, anya prANI nahIM / punazca kinhIM kA yaha pratipAdana haiM ki samucchya-mAnavadeha yA mAnavabhava prApta karanA bar3A durlabha haiN| (611) Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - na hyamanuSyA azeSaduHkhAnAmantaM kurvanti, tathAvidhasAmagyabhAvAt, yathaikeSAM vAdinAmAkhyAtaM, tadyathA-devA evottarottaraM sthAnamAskandanto'zeSaklezaprahANaM kurvanti, na tatheha-Arhate pravacane iti / idamanyat punare keSAM gaNadharAdInAM svaziSyANAM vA gaNadharAdibhirAkhyAtaM, tadyathA-yugasamilAdinyAyAvAptakathaJcitkarmavivarAt yo'yaM zarIrasamucchrayaH sau'kRtadharmopAyairasumadbhirmahAsamudraprabhraSTaratnavatpunardurlabho bhavati, tathA coktam - "nanu punaridamati durlabhamagAdhasaMsArajaladhivibhraSTam / mAnuSyaM khadyotakataDillatAvilasitapratimam // 1 // " ityAdi // 17 // TIkArtha - jo manuSya nahIM hai ve apane azeSa-samasta duHkhoM kA anta karane meM samartha nahIM hote kyoMki unheM usa prakAra kI sAmagrI prApta nahIM hai / isa saMdarbha meM kinhIM-anya matavAdiyoM kA yaha abhimata hai ki devatA hI uttarottara uttama sthAnoM ko upalabdha karate hue samasta klezoM-duHkhoM kA prahANa-kSaya yA vinAza karate haiM kintu tIrthaMkara prarupita siddhAnta meM aisA nahIM hai / gaNadhara Adi mahApuruSoM ne apane ziSyoM se kahA hai kiyaha manuSya zarIra yugasamila nyAya-jala meM patita bhinna bhinna dizAvartI do kASTha khaNDoM kA jaise kabhI cirakAlAnantara anAyAsa milana ho jAtA hai-donoM mila jAte haiM usI taraha karma vidAraNa ke pariNAmasvarUpa bar3I kaThinAI se prApta hotA hai / jinhoMne dharmopAya-dharmArAdhanA nahIM kI, una prANiyoM ke liye mahAsAgara meM gire hue ra taraha yaha zarIra darlabha hai| kahA hai-yaha manaSya zarIra jagana ke prakAza tathA vidyata kI camaka ke samAna atyanta caMcala-asthira hai / apAra saMsAra samudra meM vibhraSTa ho gayA ho, kho gayA ho vibhinna yoniyoM meM bhaTaka rahA 'ho to ise punaH prApta karanA atyanta kaThina hai| io viddhaMsammaNassa, puNo saMbohi dullabhA / dullahAo tahaccAo, je dhammaTuM viyAgare // 18 // chAyA - ito vidhvaMsamAnasya, punaH sambodhi durlabhA / durlabhA tathArcA, ye dharmArtha vyAgRNAnti // __ anuvAda - isa manuSya zarIra se jo jIva vibhraSTa ho gayA ho-itara yoniyoM meM, saMsAra meM bhaTakane lage ho to usako phira bodhi prApta honA kaThina hai / samyakdarzana ke anurUpa arcA-bhAvanA kI prApti kaThina hai, jo jIva dharma kA AkhyAna karate haiM-pratipAdana karate haiM tathA dharma prApti ke yogya hai / vaisI anta:pariNati yA lezyA prApta karanA bahuta kaThina hai| TIkA - apica-'itaH' amuSmAt manuSyabhavAtsaddharmata vA vidhvaMsamAnasyA kRtapuNyasya punarasmin saMsAre paryaTato 'bodhiH' samyagdarzanAvAptiH sudurlabhA utkRSTataH apArdhapudgalaparAvartakAlena yato bhavati, tathA 'durlabhA' durApA tathAbhUtA-samyagdarzanaprAptiyogyA 'arcA' lezyA'ntaH-karaNapariNatirakRtadharmaNAmiti, yadivA'rcA-manuSyazarIraM tadapyakRtadharma bIjAnAmAryakSetrasukulotpattisakalendriyasAmagyAdirUpaM durlabhaM bhavati, jantUnAM ye dharmarUpamarthaM vyAkurvanti, ye dharmapratipattiyogyA ityarthaH, teSAM tathAbhUtArcA sudurlabhA bhavatIti // 18 // TIkArtha - akRta puNya-jisane puNyAtmaka kArya nahIM kiye ho, vaha jIva isa manuSya bhava se yA saddharma se vidhvasta-vibhraSTa hokara isa saMsAra meM paryaTana karatA hai, use phira samyakdarzana prApta honA bahuta kaThina hai (612 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdAnanAmakaM adhyayana kyoMki utkRSTa rUpa meM arddha pudgalaparAvartakAla ke pazcAt punaH samyaktva prApta ho sakatA hai / vaise puruSa ko jisane dharmAcaraNa nahIM kiyA hai, samyakdarzana kI prApti yoga arcA-lezyA, antaHpariNati yA Antarika pariNAmoM kA svAyatta honA bahuta kaThina hai / athavA manuSya zarIra arcA kahA jAtA hai| jisane dharmarUpI bIja kA vapana nahIM kiyA hai use vaha upalabdha nahIM hotA / Arya kSetra, uttama kula meM janma, samasta indriya rUpa sAmagrI, svastha sakSama iMdriya, ityAdi kA milanA atyanta kaThina hai / prANiyoM meM jo dharma rUpa artha kA vivecana karate haiM, dharma pratipatti ke yogya hai / una jaisI lezyA prApta karanA atyanta durlabha hai| je dhammaM suddhamakkhaMti, paDipunnamaNelisaM / aNelisassa jaM ThANaM, tassa jammakahA kao // 19 // . . chAyA - ye dharma zuddha mAkhyAnti, pratipUrNa manIdRzam / anIdRzasya yat sthAnaM, tasya janma kathA kutaH // anuvAda - jo puruSa pratipUrNa-samagra anIdRza-sarvottama evaM zuddha dharma kA AkhyAna karate haiM-svayaM AcaraNa karate haiM / ve sarvottama puruSa kA sthAna-pada prApta karate haiM / phira unakA janma nahIM hotA-ve janma maraNa se chUTa jAte haiN| TIkA - kiJcAnyat-ye mahApuruSA vItarAgAHkaratalAmalakavatsakalajagaddaSTAraHta evaMbhUtAH parahitaikaratAH 'zuddham' avadAtaM sarvopAdhivizuddhaM dharmam 'AkhyAnti' pratipAdayanti svataH samAcaranti ca 'pratipUrNam' AyAtacAritra sadbhAvAtsaMpUrNa yathAkhyAtacAritrarUpaM vA 'anIdRzam' ananya-sadRzaM dharmam AkhyAnti anutiSThanti (ca) / tadevam 'anIdRzasya' ananyasadRzasya jJAnacAritropetasya yat sthAnaM-sarva dvandvoparamarUpaM tadavAptasya tasya kuto janmakathA? jAto mRto vetyevaMrUpA kathA svapnAntare'pi tasya karmabIjAbhAvAt kutA vidyata ? iti, tathoktam - "dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati naangkrH| karmabIje tathA dagdhe, na rohati bhavAGkura ||1||''ityaadi // 19 // TIkArtha - jo mahApuruSa vItarAga-rAgazUnya hote haiM / hathelI meM rakhe AMvale kI jyoM samagra saMsAra ko dekhate haiM tathA jo para hita parAyaNa hai / jo samasta upAdhiyoM se rahita zaddha dharma kA AkhyAna karate haiM. svayaM pAlana karate haiM / Ayata-cAritra ke sadbhAva se jo dharma pratipUrNa hai athavA yathAkhyAta cAritra rUpa tathA jo anupamasarvazreSTha hai, ve usakA AkhyAna karate haiM-upadeza karate haiM tathA svayaM usakA anusaraNa karate haiM / ve usa sthAna ko prApta karate haiM jo jJAna evaM cAritra yukta puruSa kA hai-jJAna cAritra yukta puruSa ko prApta hotA hai / jo dvandvoMsaMkaToM aura jhaMjhaToM se vimukta hai / unake punaH isa jagata meM janma lene kI to bAta hI kahA~ ? ve janme, mare aisA kahanA sapane meM bhI saMbhava nahIM hai kyoMki unake karmoM ke bIjoM kA abhAva ho gayA hai, isaliye janma maraNa kahAM se ho / kahA hai jaise bIja ke atyanta dagdha ho jAne para bilkula jala jAne para aMkura kA prAdurbhAva nahIM hotA, paudhA nahIM ugatA / usI prakAra karma rUpI bIja ke dagdha ho jAne para saMsAra rUpI aMkura paidA. nahIM hotaa| kao kayAi medhAvI, uppajati tahA gayA / tahA gayA appaDinnA, cakkhU logassaNuttarA // 20 // . 16130 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chAyA - meM anuvAda - tathAgata - isa jagata punaH nahIM Ane vAle janma maraNa ke cakra meM nahIM phaMsane vAle medhAvIprajJA sampanna mahAn jJAnI puruSa jo mokSagata hai, ve puna: isa jagata meM kisa prakAra A sakate haiM ? apratijJanidAna varjita - parAphalAbhikAMkSA rahita tIrthaMkara evaM gaNadhara Adi mahApuruSa loka ke anuttara - sarvazreSTha netra haiN| zrI sUtrakRtAGga sUtram kutaH kadAcinmedhAvI, utpadyante tathAgatAH / tathAgatA apratijJA cakSu rlokasyAnuttarAH // TIkA - kiMcAnyat-karmabIjAbhAvAt 'kutaH ' kasmAtkadAcidapi 'medhAvino' jJAnAtmakA: tathAapunarAvRttyA gatAstathAgatAH punarasmin saMsAre'zucini garbhAdhAne samutpadyante ? na kathaJcitkadAcitkarmopAdAnAbhAvAdutpadyanta ityarthaH, tathA 'tathAgatAH' tIrthakRdgaNadharAdayo na vidyate pratijJA - nidAnabandhanarUpAM yeSAM te'pratijJA-anidAnA nirAzaMsAH sattvahitakaraNodyatA anuttarajJAnatvAdanuttarA 'lokasya' jantugaNasya sadasadarthanirUpaNakAraNatazcakSurbhUtA hitAhitaprAptiparihAraM kurvantaH sakalalokalocanabhUtAstathAgatAH sarvajJA bhavantIti // 20 // kiJcAnyat TIkArtha - medhAvI - prajJAvAna puruSa jo karma rUpa bIja ke abhAva se samasta karmoM ko kSINa karane ke kAraNa mokSagata hai| jahAM jAne para phira kabhI punarAvRtti-saMsAra meM punaH Agamana nahIM hotA, ve phira isa azuciapavitra garbhAdhAnamUlaka jagata meM kaise samutapanna ho sakate haiM ? karma ke upAdAna ke abhAva se ve phira kabhI kisI bhI taraha saMsAra meM utpanna nahIM hote / pratijJA nidAnarUpI baMdhana se rahita, nirAzaMsa-AzaMsA yA kAmanA se varjita - prANiyoM kA hita sAdhane meM samudyata, anuttara- sarvazreSTha jJAna hone se anupama, prANiyoM ke lie sat asat artha kA nirUpaNa karane ke kAraNa sarvajJa tIrthaMkara tathA gaNadhara Adi mahApuruSa cakSubhUta haiM / ve sarvajJa tIrthaMkara tathA mahApuruSa sabako hita kI prApti karAte haiM tathA ahita kA parihAra karate haiM / ve sabake liye locana tulya hai / aNuttare ya ThANe se, jaM kiccA, NivvuDA ege, chAyA anuttaraJca sthAnaM tat, - - - pavedite / kAsaveNa niTTaM pAvaMti paMDiyA // 21 // kAzyapena praveditam / yat kRtvA nirvRtA eke, niSThAM prApnuvanti paNDitAH // anuvAda - kAzyapagotrotpanna bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita sthAna- saMyamamUlaka sAdhanA patha sarvottama hai / paMDita - jJAnIjana isakA paripAlana kara nirvANa mokSa prApta karate haiN| ve saMsAra kA, AvAgamana kA aMta karate haiM / TIkA na vidyate uttaraM - pradhAnaM yasmAdanuttaraM sthAnaM tacca tatsaMyamAkhyaM 'kAzyapena' kAzyapa gotreNa zrI manmahAvIravardhamAnasvAminA 'praveditam' AkhyAtaM, tasya cAnuttaratvamAvirbhAvayannAha - 'yada' anuttaraM saMyamasthAnaM 'eke' mahAsattvAH sadanuSThAyina: 'kRtvA' anupAlya 'nirvRtAH' nirvANamanuprAptAH, nirvRtAzca santaH saMsAracakravAlasya 'niSThAM' paryavasAnaM 'paMDitA:' pApADDInAH prApnuvanti, tadevaMbhUtaM saMyamasthAnaM kAzyapena praveditaM yadanuSThAyinaH santaH siddhiM prApnuvantIti tAtparyArthaH // 21 // TIkArtha jisase anuttara yA zreSTha dUsarA sthAna nahIM hotA use anuttara kahA jAtA hai / vaha saMyama hai| kAzyapa gotra meM janme zrIvardhamAna svAmI ne bhagavAna zrI mahAvIra ne isako saMyama ko pravedita-vyAkhyAta 614 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdAnanAmakaM adhyayanaM kiyA hai| usakI anuttaratA- sarvazreSThatA batAne hetu sUtrakAra kahate haiM-sat anuSThAna uttama AcaraNa yukta mahAsatvamahApuruSa saMyama kA anupAlana kara nirvANa prApta karate haiM / ve nivRtta-nirvANa yukta, paNDita - pApa rahita, jJAnI puruSa saMsAra cakra kA janmamaraNa kA paryavasAna- aMta karate haiN| isa prakAra ke saMyama sthAna kA bhagavAna mahAvIra ne pratipAdana kiyA, jisakA anuSThAna anusaraNa karate hue puruSa siddhi-mukti prApta kara lete haiM / paMDie vIriyaM ghuNe puvvakaDaM kammaM NavaM vA'vi Na kuvvatI // 22 // laddhuM nigghAyAya pavattagaM / " chAyA paNDitaH vIryyaM labdhvA nirghAtAya pravartakam / dhunIyAt pUrvakRtaM karma navaM vA'pi na karoti // - anuvAda - paMDita - jJAnI puruSa karma kA vinAza karane meM sazakta, vIrya - AtmaparAkrama prApta kara pUrvakRta karma kA dhunana- nAza kare tathA nava-nayA karma na bAMdhe / avApya, TIkA apica-'paNDitaH' sadasadvivekajJo 'vIryaM' karmoddalanasamarthaM satsaMyamavIryaM tapovIryaM vA 'labdhvA' tadeva vIryaM vizinaSTi - niHzeSa karmaNo 'nighAtAya ' nirjaraNAya pravartakaM paNDitavIryaM tacca bahubhavazatadurlabhaM kathaJcitkarmavivarAdavApya 'dhunIyAd' apanayet pUrvabhaveSvanekeSu yatkRtam - upAttaM karmASTaprakAraM tatpaNDitavIryeNa dhunIyAt 'navaM ca' abhinavaM cAzravanirodhAnna karotyasAviti // 22 // - TIkArtha - paMDita-sat evaM asat kA bheda karane meM sakSama vivekazIla puruSa karmoM kA uddalana -nAza karane meM samartha sat saMyama tathA tapazcaraNa meM vIrya - parAkrama prApta karatA hai / usakI vizeSatA batalAte hue kahate haiM- jo samasta karmoM ke nirjharaNa-nAza meM saMpravRtta hotA hai, vaha paNDita vIrya kahA jAtA hai| saiMkar3oM janmoM meM jisakA prApta honA bar3A kaThina hai, jJAnI puruSa karmoM kA vidAraNa- nAza kara use avApta - prApta karatA hai / use cAhiye ki vaha anekAneka pUrva janmoM meM saMcita ATha prakAra ke karmoM kA paNDita vIrya dvArA dhunana- nAza kre| tathA vaha Azrava kA nirodha kara abhinava -naye karma na kare / chAyA Na rayasA - kuvvatI mahAvIre, aNupuvvakaDaM saMmuhIbhUtA, kammaM heccANa jaM na karoti mahAvIraH AnupUrvyA kRtaM rayaH / rajasA sammukhIbhUtAH karma hitvA yanmatam // - OM OM OM anuvAda anya puruSa mithyAtvAdi ke kAraNa kramazaH jo pApa karate haiM, mahAvIra - karmakSaya meM sakSama puruSa vaisA nahIM karatA kyoMki vaha pApa karma apane dvArA pahale kiye gaye azubha karmoM se prabhAvita hote haiMunake prabhAvavaza kiye jAte haiM kiMtu vaha mahAn Atma parAkramI puruSa aSTavidha karmoM kA kSaya kara mokSa ke sammukhIna haiM / 615 rayaM / mayaM // 23 // Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkA - kiJca - 'mahAvIra : ' karmavidAraNasahiSNuH sannAnupUrvyeNa mithyAtvAvirati pramAda kaSAyayogairyatkRtaM rajo'parajantubhistadasau ' na karoti' na vidhatte, yatastatprAktanopAttarajasaivopAdIyate, sa ca tatprAktanaM karmAvaSTabhya satsaMyamAtsaMmukhIbhUtaH, tadabhimukhIbhUtazca yanmatamaSTaprakAraM karma tatsarvaM 'hitvA' tyaktvA mokSasya satsaMyamasya vA sammukhIbhUto'sAviti // 23 // TIkArtha karmoM ko vidIrNa karane meM sakSama puruSa una pApa karmoM ko nahIM karatA jinheM anya jIva kramazaH mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga dvArA karate haiM / kyoMki vaha pApa karma prAktana - pahale ke yA pUrva bhavoM meM saMcita azubha karmoM dvArA hI kiyA jAtA hai / pUrvokta Atma balI puruSa uttama saMyama ko svIkAra kara - AtmasAt kara apane dvArA pahale ke kiye gaye karmoM ko nirjIrNa-kSINa kara vaha mokSAbhimukha hotA hai / dUsare zabdoM meM ATha prakAra ke karmoM kA tyAga kara - parihAra kara mokSa yA uttama saMyama ke sammukha hai- saMyama pAlana udyata hotA hai / - mayaM sallagattaNaM / jaM mayaM savvasAhUNaM, taM sAhaittANa taM tinnA, devA vA abhaviMsu te // 24 // chAyA yanmataM sarvasAdhUnAM tanmataM zalyakarttanam / sAdhayitvA tattIrNAH devA vA abhUva~ste // - OM OM OM anuvAda samasta sAdhu janoM dvArA sammata saMyama zalya- pApa kA karttana- nAza karatA hai / prANiyoM ne usakI sAdhanA kara saMsAra samudra ko pAra kiyA hai-mokSa prApta kiyA hai athavA devattva pAyA hai- devaloka meM gaye haiM / - TIkA - anyacca-'jammaya' mityAdi, sarvasAdhUnAM yat 'matam' abhipretaM tadetatsatsaMyamasthAnaM, tadvizinaSTizalyaM - pApAnuSThAnaM tajjanitaM vA karma tatkartayati-chinnatti yattacchalyakartanaM tacca sadanuSThAna udyuktavihAriNaH 'sAdhayitvA' samyagArAdhya bahavaH saMsArakAntAraM tIrNAH, apare tu sarvakarmakSayAbhAvAt devA abhUvan, te cAptasamyaktvA saccAritriNo vaimAnikatvamavApuH prApnuvanti prApsyanti ceti ||24|| TIkArtha - saMyama sthAna sabhI sAdhu janoM ko abhipreta hai - mAnya hai - svIkRta hai / usakI vizeSatA kA - varNana karate hue sUtrakAra pratipAdita karate haiM - vaha saMyama sthAna zalya- pApamayAnuSThAna athavA tajjanita karma kA kartana-cheda yA nAza karatA hai / zAstrAnusAra dharma patha para vicaraNazIla bahuta se puruSa use sAdhakara - bhalI bhAMti usakI ArAdhanA kara saMsAra rUpa bhayAnaka ghora vana ko pAra kara cuke haiN| tathA anya jo samagra karmoM kA kSaya nahIM kara sake haiM ve deva hue haiM- devayoni meM gaye haiM / samyaktva yukta saccAritrazIla puruSa vaimAnika deva hue haiM - hote haiM evaM bhaviSya meM bhI hoMge / OM OM OM abhaviMsu purA dhI (vI) rA, AgamissAvi suvvatA / dunnibohassa maggassa, aMtaM pAukarA tinne // tibemi // 25 // 616 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdAnanAmakaM adhyayana chAyA - abhUvan purA dhIrA, AgAminyapi suvratAH / durnibodhasya mArgasyAntaM, prAduSkarAstIrNAH ||iti brviimi|| anuvAda - pUrvakAla meM bahuta se dhIra yA vIra Atma balI puruSa hue haiM / bhaviSya kAla meM bhI bahuta se suvrata-uttama vratadhArI puruSa hoNge| vaise mahApuruSoM ne durnibodha-jise prApta karanA bar3A kaThina hai, usa samyakdarzana, samyakjJAna, tathA samyak cAritra mUlaka mArga kA anusaraNa kara use prakAzita kara saMsAra sAgara se pAra hue haiN| TIkA - sarvopasaMhArArthamAha-'purA' pUrvasminnanAdike kAle bahavo 'mahAvIrA' karmavidAraNasahiSNavaH 'abhUvan' bhUtAH, tathA vartamAne ca kAle karmabhUmau tathAbhUtA bhavanti tathA''gAmini cAnante kAletathAbhUtAH satsaMyamAnuSThAyino bhaviSyanti, ye kiM kRtavantaH kurvanti kariSyanti cetyAha-yasya durnibodhasya-atIva duSprApasya (mArgasya) jJAnadarzana cAritrAkhyasya 'antaM' paramakASThAmavApya tasyaiva mArgasya 'prAduH' prakAzyaM tatkaraNazIlA: prAduSkarAH svataH sanmArgAnuSThAyino'nyeSAM ca prAdurbhAvakAH santaH saMsArArNavaM tIrNAstaranti tariSyanti ceti / gato'nugamaH, sAmprataM nayAH, te ca prAgvata dRSTavyAH / itiradhyayanaparisamApto, bravImIti pUrvavat // 25 // // iti AdAnIyAkhyaM paJcadazAdhyayanaM samAptam // TIkArtha - sUtrakAra isa adhyayana kA upasaMhAra karate hue kahate haiM-karmoM ko vidIrNa-kSINa karane meM sakSama aneka mahAn vIra-parama parAkramI anAdi kAla se hote rahe haiM / vartamAna kAla meM bhI karmabhUmi meM vaise bahuta se mahApuruSa hote haiM tathA AgAmI-Ane vAle ananta bhaviSya kAla meM bhI saMyama kA pAlana karane vAle vaise aneka mahApuruSa hoMge / unhoMne kyA kiyA ? ve kyA karate haiM ? evaM kyA kareMge ? isa saMdarbha meM sUtrakAra pratipAdita karate haiM-ve mahApuruSa durnibodha-atIva duSprApya-bar3I kaThinAI se prApta hone yogya samyak jJAna, darzana tathA cAritramUlaka mokSamArga kI parAkASThA-AkhirI sImA-maMjila para pahuMca kara auroM ke liye usa mArga kAmokSAnugAmI patha kA prakAzana karate hue svayaM usa para gatizIla rahate hue saMsAra sAgara ko pAra kara cuke haiM, pAra kara rahe haiM tathA pAra kareMge / .. anugama samApta huA / aba yahAM naya pUrvavat dRSTavya hai-dekhane yogya yA samajhane yogya hai / iti zabda adhyayana kI pari samApti hetu prayukta huA hai / bravImi-bolatA hUM yaha pUrvavat-pahale kI jyoM hai| AdAnIya nAmaka paMcadaza-pandrahavAM adhyayana samApta huA / %%% 617 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram SoDazaM zrI gAthAdhyayana ahAha bhagavaM-evaM se daMte davie vosaTThakAetti vacce mAhaNetti vA . samaNetti vA bhikkhUtti vA, NiggaMthetti vA, paDiAha-bhaMte ! kahaM nadaMtedavie vosaTTakAetti vacce mAhaNetti vA samaNetti vA bhikkhatti vA NiggaMthetti vA ? taM no bUhi mahAmuNI ! // itivirae savvapAva kammehiM pijadosakalaha0 abbhakkhANa0 pesunna0 paraparivAya0 aratirati0 mAyAmosa0 micchAdasaNasallavirae sahie samie sayA jae No kujjhe No mANI mAhaNetti vacce // 1 // chAyA - athAha bhagavAn-evaM sa dAnto dravyaH vyutsRSTakAya, iti vAcyaH mAhana iti vA zramaNa iti vA bhikSuriti vA nigrantha iti vA / pratyAha bhadanta / kathaM nu dAnto dravyaH vyutsRSTakAya iti vAcyaH mAhana iti vA zramaNa iti vA bhikSu riti vA nigrantha iti vA ? tanno brahi mahAmane ! / itivirataH sarvapApakarmabhyaH premadveSakalahAbhyAkhyAna paizanyaparaparIvAdAratiratimAyAmRSAmithyAdarzanazalya virataH samitaH sahitaH sadA yataH na krudhyenno mAnI mAhana iti vAcyaH / anuvAda - isake bAda bhagavAna ne kahA ki pandraha adhyAyoM meM varNita artha se yukta jo puruSa dAMtadamanazIla hai, indriya evaM mana kA vijetA hai, vyutsRSTakAya-jisane deha kA, daihika Asakti kA vyutsarga-visarjana kara diyA hai, use mAhana, zramaNa, bhikSu yA nirgrantha zabda se abhihita kiyA jAtA hai / ziSya ne prazna kiyA-bhagavan ! vaha jo damanazIla hai, daihika Asakti vivarjita hai, vaha mAhana, zramaNa, bhikSu athavA nirgrantha zabda dvArA kyoM saMbodhita kiyA jAnA cAhiye ? he mahAmuni ! hameM Apa yaha batalAye / jo saba pApoM se virata hai, rAga, dveSa, kalaha abhyAkhyAna, paizUnya, para parivAda, arati, rati, mAyA, mRSA tathA mithyAdarzana zalya kA parihAra-parityAga kara cukA hai / sahita-sva para kalyANa meM nirata hai, samita-jo pAMca samitiyoM se yukta hai ata: jo saMyama meM udyata hai, jo krodha nahIM karatA, mAna nahIM karatA vaha mAhana zabda dvArA vAcya hai / ___TIkA - 'athe' tyayaM zabdo'vasAnamaGgalArthaH, AdimaMgalaM tu budhyetetyanenAbhihitaM, ata AdyantayormaGgalatvAtsarvo'pi zrutaskandho maGgalamityetadanenAveditaM bhavati / Anantarye vA'thazabdaH, paJcadazAdhyayanAnantaraM tadarthasaMgrAhIdaM SoDazamadhyayanaM prArambhate / athAnantaramAha-'bhagavAna' utpanna divyajJAnaH sadevamanujAyAM parSadIdaM vakSyamANamAha, tadyathA-evamasau paJcadazAdhyayanoktArthayuktaH sa sAdhudanti indriyanoindriya damanena dravyabhUto muktigamanayogyatvAt 'dravyaM ca bhavye' iti vacanAt rAga dveSa kAli kApadravyarahitatvAdvA jAtyasuvarNavat zuddhadravyabhUtastathA vyutsRSTo niSpratikarmazarIratayA kAya:-zarIraM yena sa bhavati vyutsRSTakAyaH, tadevaMbhUtaH san pUrvoktAdhyayanArtheSu vartamAnaH prANinaH sthAvarajaGgamasUkSmabAdaraparyAptakAparyAptakabhedabhinnAn mA haNatti pravRttiryasyAsau mAhano navabrahmacaryaguptigupto 6180 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gAthAdhyayana brahmacaryadhAraNAdvA brAhmaNa ityanantaroktaguNakadambakayuktaH sAdhuhino brAhmaNa [graMthAgrama 8000] iti vA vAcyaH, tathA zrAmyati tapasA khidyata itikRtvA zramaNo vAcyo'thavA sama-tulyaM mitrAdiSu mana:-antaHkaraNaM yasya sa samamanAH sarvatra vAsIcandana-kalpa ityarthaH, tathA coktam - "Natthi ya si koi veso" (chAyA - nAsti tasya ko'pidveSyaH / ) ityAdi / tadevaM pUrvokta guNa kalitaH zramaNaH san samamanA vA ityevaM vAcyaH sAdhuriti / tathA bhikSaNazIlo bhikSurbhinatti vA'STaprakAraM karmeti bhikSu sa sAdhurdAntAdiguNopeto bhikSuriti vAcyaH / tathA sabAhyAbhyantaragranthAbhAvAnnirgranthaH / tadeva manantaroktaM paJcadazAdhyayanoktArthAnuSThAyI dAnto dravyabhUto vyutsRSTakAyazca (sa) nirgrantha iti vAcya iti / evaM bhagavatokte sati pratyAha tacchiSyaH-bhagavan ! bhadanta ! bhayAnta ! bhavAnta ! iti vA yo'sau dAnto dravyabhUto vyutsRSTakAyaH san brAhmaNaH zramaNo bhikSunirgrantha iti vAcyaH tadetatkathaM ? yadbhagavatoktaM brAhmaNAdizabdavAcyatvaM sAdhoriti, etanna:-asmAkaM 'brUhi' Avedaya 'mahAmune !' yathAvasthitatrikAlavedin // 1 // ityevaM pRSTo bhagavAn brAhmaNAdInAM caturNAmapyabhidhAnAnAM kathaJcidbhedAdbhinnAnAM yathAkramaM pravRttinimittamAha-'iti' evaM pUrvoktAdhyayanArthavRttiH san 'virato' nivRttaH sarvebhyaH pApakarmebhyaH-sAvadyAnuSThAnarUpebhya:sa tathA, tathA prema-rAgAbhiSvaGga lakSaNaM dveSaH aprItilakSaNaH kalaho-dvandvAdhikaraNamabhyAkhyAnam-asadabhiyogaH paizunyaM (karNejapatvaM) paraguNAsahanatayA taddoSoddhahanamitiyAvat parasya parivAdaH kAkvA paradoSApAdanaM arati:-cittodvegalakSaNA tayA kuTilamatema'SAvAdaH-asadarthAbhidhAnaM gAmazvaM bruvato bhavati, mithyAdarzanam-atattve tattvAbhinivezastattve vA'tattvamiti, yathA - Natthi Na Nicco Na kuNai kayaM Na veei Natthi NivvANaM / Natthi ya mokkhovAo chammicchattassa ThANAI // 1 // chAyA-nAstinityotakaroti na kRtaM vedayati nAsti nirvANaM / nAsti na mokSopAyaH SaNmithyAtvasya sthAnAni // 1 // ityAdi, etadeva zalyaM tasmistato vA virata iti, tathA samyagitaH samita ityarthaH, tathA saha hitenaparamArthabhUtenavartata iti sahitaH, yadivA sahito-yukto jJAnAdibhiH tathA 'sadA' sarvakAla 'yataH' prayataH satsaMyamAnuSThAne, tadanuSThAnamapi na kaSAyaini:sArIkuryAdityAha-kasyacidapyapakAriNo'pi na krudhyeta-AkruSTaH sanna krodhavazago bhUyAt, nApi mAnI bhavedutkRSTatapoyukto'pi na garvaM vidadhyAt, tathA coktam - "jai so'vi nijaramao paDisiddho aTThamANamahaNehiM / avasesamayaTThANA parihariyavvA payatteNaM // 1 // " chAyA-yadi so'pi nirjarAmadaH prtissiddho'ssttmaanmthnaiH| avazeSANi madasthAnAni pariharttavyAni prytnen||1|| asya copalakSaNArthatvAdrAgo'pi mAyAlobhAtmako na vidheya ityAdiguNakalitaH sAdhumahina iti niH zaGka vAcya iti // 1 // sAmprataM zramaNazabdasya pravRtinimittamudbhAvayannAha - TIkArtha - yahAM prayukta 'atha' zabda avasAna maMgalArthaka hai-graMtha ke aMta meM maMgala dyotaka hai / Adi maMgala to bujjhijjA-budhyeta isa pada dvArA abhihita huA hai, yoM Adi aura aMta ke maMgalatva se-donoM sthAnoM para maMgala hone se samasta zrutaskandha maMgalamaya hai, yaha Avedita-parijJApita yA sUcita hotA hai / athavA 'Aya' zabda kA prayoga Anantarya-anantaratA ke artha meM hai / pandraha adhyayanoM ke bAda unake arthoM kA saMgrAhaka-upasaMhAraka yaha solahavAM adhyayana prAraMbha kiyA jAtA hai / isake anantara divya jJAna yukta-sarvajJa bhagavAna mahAvIra devoM aura manuSyoM se yukta pariSad-dharma sabhA meM vakSyamANa-Age kahA jAne vAlA prasaMga batalAte haiM / vaha isa prakAra haipandraha adhyayanoM meM jo artha-mantavya yA siddhAnta pratipAdita kiye gaye haiM unake anusAra AcaraNazIla sAdhu dAMtaindriya aura mana kA niyaMtraka-niyAmaka hai, damanazIla hai / vaha mokSa prApta karane ke yogya hai, ataH dravyabhUta 619) Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram hai / dravya zabda bhavya ke artha meM bhI prayukta hai / tadanusAra rAga dveSa kAlika-rAga dveSa yukta avasthA meM hone vAle apadravya-vikAroM se rahita hone ke kAraNa vaha uttama koTi ke svarNa kI jyoM zuddha dravyabhUta, parama pavitra saMyamAnugata hai / pratikarma-daihika sAja sajA Adi se rahita hone ke kAraNa jo vyutsRSTakAya-daihika Asakti se vimukta hai / isa prakAra pUrva adhyayanoM meM varNita arthoM me-dharmAcaraNamaya kAryoM meM-pravRttiyoM meM vidyamAna sAdhu sthAvara, jaMgama, sUkSma, bAdara, paryApta aparyApta bheda yukta prANiyoM kA hanana-vyApAdana nahIM karatA / vaha mAhama zabda dvArA abhidheya hai / athavA jo brahmacarya kI nau guptiyoM-vRttiyoM, bAr3oM se rakSita-akhaMDa brahmacarya pAlaka pUrva varNita guNa gaNa yukta hai vaha mAhana yA brAhmaNa zabda se vAcya hai / jo zrAnta hotA hai-tapa dvArA khinna hotA hai, vaha zramaNa zabda dvArA vAcya hai, athavA jisakA mana zatru mitra Adi meM saba jagaha eka jaisA hotA hai, vaha samamanA hai / vaha bAsI candana ke sadRza hotA hai-kATane vAle vasUle yA kuThAra ke sAtha candana ke vRkSa kA koI dveSa yA zatrubhAva nahIM hotA, vaise hI usakA apakArI ke prati dveSa nahIM hotA / ataeva kahA gayA hai, usake liye koI bhI dveSya-dveSa karane yogya nahIM hotA / isa prakAra pahale jina guNoM kA kathana huA hai, una guNoM se zobhita hotA huA sAdhu zramaNa yA samamanA kahA jAtA hai / bhikSu kA tAtparya bhikSaNazIla-bhikSopajIvI sAdhu hai / athavA jo ATha prakAra ke karmoM ko bhinna-chinna bhinna karatA hai, naSTa kara DAlatA hai, vaha bhikSu hai arthAt damanazIlatAjitendriyatA Adi guNoM se yukta sAdhu bhikSu kahA jAtA hai / vaha bAharI tathA bhItarI graMthiyoM ke abhAva ke kAraNaunako miTA dene ke kAraNa nirgrantha kahA jAtA hai arthAt jo sAdhu pUrvavartI pandraha adhyAyoM meM pratipAdita arthoM kA anusaraNa karatA hai-dAMta, dravyabhUta tathA vyutsRSTa kAya hai, vaha nirgrantha kahe jAne yogya hai / bhagavAna dvArA yoM kahe jAne para ziSya prazna karatA hai-bhagavan ! bhadanta, bhayAnta-bhaya nAzaka, bhavAntabhava nAzaka jo dAMta dravyabhUta tathA vyutsRSTa kAya hai, vaha brAhmaNa, zramaNa, bhikSu evaM nirgrantha kyoM kahA jAtA hai ? jaisA bhagavAna ne-Apane pratipAdita kiyA ki brAhmaNa Adi zabda sAdhu ke vAcaka hai / he mahAmune ! he tInoM kAloM ke yathArtha vettA ! hameM Apa yaha batalAye-samajhAeM ! yoM pUche jAne para bhagavAna ne brAhmaNa Adi cAroM abhidhAnoM-nAmoM ke jo kathaJcit-kinhIM apekSAoM se bhinna bhinna haiM kramazaH unake pravRtta-prayukta hone ke kAraNa batalAte haiM / pUrvavartI adhyayana meM kahe gaye arthoM meM vRttiyukta-vartanazIla hotA huA vaha samasta pApakarmoMsAvadya anuSThAnoM se virata-nivRtta rahatA hai tathA prema-rAgamUlaka Asakti, dveSa-aprIti, kalaha-dvandvAdhikaraNa, saMgharSa, jhagar3A, abhyAkhyAna-asat abhiyoga, paizUnya-cugalI, para guNAsahanatA-auroM ke guNoM ke prati asahiSNutA usake doSoM kA udghATana, para parivAda, kAkU-vikRta kaNThadhvani dvArA dUsare para doSAropaNa, arati-saMyama meM citta kI udvignatA, rati-sAMsArika viSayoM meM Asakti, mAyA-paravaJcanA-auroM ko ThaganA, dhokhA denA, mAyA dvArA kuTila buddhi pUrvaka asatyabhASaNa, asat artha kA abhidhAna-kathana jaise gAya ko ghor3A kahanA, mithyAdarzana-atattva meM tattvAbhiniveSa-atattva ko tattva mAnane kA Agraha athavA tattva meM atattva kI mAnyatA / jaise AtmA nahIM hai, vaha nitya nahIM hai, vaha kucha bhI nahIM karatI, kRta kA phalavedana nahIM karatI / mokSa nahIM hai tathA mokSa kA upAya nahIM hai| ye mithyAtva ke chaH sthAna hai, ityAdi / yaha saba zalya haiM / AtmA meM kAMTe kI bhAMti cubhane vAle haiM-pIr3A dene vAle haiM / vaha ina sabase prathak rahatA hai / IryA Adi samitiyoM ko samyak anvita hotA haisamita hotA hai / vaha paramArthamUlaka hita ke sAtha vartana zIla hai ! ataH sahita hai / athavA jJAna Adi se yukta hone ke kAraNa vaha sahita hai tathA vaha sarvadA yat-saMyama ke AcaraNa meM yatnazIla rahatA hai| use cAhiye ki vaha apane isa sadAcaraNa ko kaSAyoM dvArA nissAra-sArahIna na banAye / kisI apakArI-burA karane vAle ke -620) Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gAthAdhyayanaM prati bhI Akroza yukta hokara krodha na kare-krodha ke vazIbhUta na ho / utkRSTa-uttama tapazcaraNa se yukta hotA huA bhI vaha mAna-garva na kare / kahA hai-ATha prakAra ke mada kA maMthana karane vAle mahApuruSoM ne nirjarA evaM tapasyA ke mada kA bhI pratiSedha kiyA hai / avaziSTa-bAkI ke mada sthAnoM kA prayatnapUrvaka parihAra karanA caahiye| isake upalakSaNa se mAyA lobhAtmaka rAga bhI nahIM karanA cAhiye / ityAdi guNoM se suzobhita sAdhu nissaMdeha mAhana zabda dvArA vAcya hai / aba zramaNa zabda ke prayoga kA hetu prakaTa karate hue kahate haiM / etthavi samaNe aNissie aNiyANe AdANaM ca ativAyaM ca musAvAyaM ca bahiddhaM ca kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lohaM ca pijjaM ca dosaM ca . icceva jao jao AdANaM appaNo padosaheU tao tao AdANAto puvvaM paDivirate pANAivAyA siAdate davie vosaTTakAe samaNetti vacce // 2 // chAyA - atrApi zramaNo'nizrito'nidAnaH AdAnazcAtipAtaJca mRSAvAdaJca bahiddhasya krodhaJca, mAnaJca, mAyAJca lomaJca prema ca ityeva yato yata AdAna mAtmanaH pradveSahetun tatastata AdAnAt pUrvaM prativirataH prANAtipAtAt syAd dAntaH dravyaH vyutsRSTakAyAH zramaNa iti - vAcyaH / __ anuvAda - jo sAdhu anizrita-daihika Asakti rahita, anidAna-sAMsArika sukhamaya phala kI kAmanA se zUnya hai, prANAtipAta, mRSAvAda, abrahmacarya, tathA parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, prema-rAga, dveSa nahIM karatA tathA jina jina se AdAna-karmabaMdha hotA hai, AtmA-pradveSa hetu dveSa kA kAraNa yA pAtra banatA hai / una kAryoM se pratinivRtta hokara-haTakara dAMta-indriya vijetA mokSa pathagAmI tathA dehAtIta bana jAtA hai vaha zramaNa zabda se vAcya hai| TIkA - atrApyanantarokte viratyAdike guNasamUhe vartamAnaH zramaNo'pi vAcyaH etadguNayuktenApibhAvyamityAhanizcaye nAdhikyena vA "zrito' nizritaH na nizrito'nizrita:-kvaciccharIrAdAvapyapratibaddhaH, tathA na vidyate nidAnamasyetyanidAnonirAkAGkho'zeSakarmakSayArthI saMyamAnuSThAne pravarteta, tathA''dIyatesvIkriyate'STaprakAraM karma yena tadAdAnaM-kaSAyAH parigrahaH sAvadyAnuSThAnaM vA, tathA'tipAtanamatipAtaH, prANAtipAta ityarthaH, taM ca prANAtipAtaM jJaparijJayA jJAtvA pratyAkhyAnaparijJayA parihared, evamanyatrApi kriyA yojanIyA / tathA mRSA-alI ko vAdo mRSAvAdastaM ca, tathA 'bahiddhaM ti maithunaparigrahau tau ca samyak parijJAya pariharet / uktA mUlaguNAH, uttara guNAnadhikRtyAhakrodham-aprItilakSaNaM mAnaM-stambhAtmakaM mAyAM ca paravaJcanAtmikAM lobhaM-mU svabhAvaM tathA prema-abhiSvaGgalakSaNaM tathA dveSa-svaparAtmanorbAdhArUpamityAdikaM saMsArAvataraNamArga mokSAdhvano'padhvaMsakaM samyak parijJAya prihrediti| evamanyasmAdapi yato yataH karmopAdAnAd-ihAmutra cAnarthahetorAtmano'pAyaM pazyati pradveSahetUzca tatastataH prANAtipAtAdikAnarthadaNDAdAdAnAt pUrvamevaanAgatamevAtmahitamicchan prati viratobhavet-sarvasmAdanarthahetubhUtAdubhaya loka virudvAdvA sAvadyAnuSThAnAnmumukSuviraMtiM kuryAt / yazcaivaMbhUto. dAntaH zuddho dravyabhUto niSpratikarmatayA vyutsRSTakAyaH sa zramaNo vAcyaH // 2 // 621 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram TIkArtha - pahale varNita virati Adi guNa samUhaM se yukta sAdhu zramaNa zabda dvArA vAcya hai / vaha zramaNa ke gaNoM se yakta ho yaha apekSita hai / satrakAra isa saMdarbha meM pratipAdita karate haiM, jo kisI meM-kisI padArtha meM nizcita rUpa se-adhikatA se zrita-TikA hotA hai, avasthita hotA hai use nizrita kahA jAtA hai / jo zarIra Adi meM apratibaddha-anAsakta hotA hai use anizrita kahA jAtA hai / jisake nidAna-phala kI abhilASA nahIM hotI hai vaha anidAna kahA jAtA hai / vaha nirAkAMkSa-AkAMkSA rahita hotA huA samagra karmoM ke kSaya kA uddezya liye saMyama ke anuSThAna anasaraNa meM pravatta rahe / jisase ATha prakAra ke karma grahaNa kiye jAte haiM kiye jAte haiM yA bAMdhe jAte haiM, use nidAna kahA jAtA hai / kaSAya, parigraha athavA sAvadha anuSThAna-pApAcaraNa nidAna ke antargata haiM / atipAtana yA atipAta-hiMsA ko prANAtipAta kahA jAtA hai / usako jJaparijJA dvArA jAnakara pratyAkhyAna parijJA dvArA chor3anA cAhiye / isa prakAra anyatra bhI kriyAoM ko yojita karanA cAhiye / asatya bolanA mRSAvAda hai / abrahmacarya tathA parigraha ko 'bahiddha' kahA jAtA hai, inheM samyak parijJAta kara tyAga denA cAhiye / mUla guNa kahe jA cuke haiM / aba uttara guNoM ko adhikRta kara kahA jAtA hai / aprIti ko krodha, stambha-ghamaNDa ko mAna, pravaJcanA ko mAyA, mUrchA ko lobha tathA anurAga ko prema evaM apane tathA anya ke liye upasthApita bAdhA ko deSa kahA jAtA hai| ye saMsAra meM avatIrNa hone ke-utarane yA Ane ke mArga haiN| mokSa mArga ke apadhvaMsaka-nAzaka hai / isaliye inheM samyak parijJAta kara chor3a denA cAhiye / isI prakAra anya bhI jo jo karmoM ke upAdAna haiM-karma baMdhane ke kAraNa haiM, isa loka meM aura paraloka meM, anartha ke hetu haiM / AtmA ke liye apAya vighna yA kaSTakara haiM evaM pradeSa ke kAraNa haiN| unheM vaha dekhatA hai-samajhatA hai / tathA pAta Adi anartha daNDa-nirarthaka pApa yukta kArya haiM / AtmA kA hita-kalyANa cAhate hue use unase pahale hI prativRtta ho jAnA cAhiye-haTa jAnA cAhiye / isa loka evaM paraloka donoM ke viruddha sAvadha pApa yukta kArya rUpa anartha daNDa se mokSAbhilASI puruSa ko dUra haTa jAnA cAhiye / aisA dAnta, zuddha saMyamAnugata tathA bAhya sAja sajjA se rahita dehAtIta puruSa zramaNa zabda dvArA vAcya hai| etthavi bhikkhU aNunnae viNIe nAmae daMte davie vosaTThakAe saMvidhuNIya viruvaruve parIsahovasagge ajjhappajogasuddhAdANe uvaTThie ThiappA saMkhAe paradattabhoI bhikkhUtti vacce // 3 // chAyA - atrApi bhikSuranunnato vinIto nAmako dAnto dravyo vyutsRSTakAyaH saMvidhUya viruparupAnparISahopasargAn adhyAtmayogazuddhAdAna upasthitaH sthitAtmA saMkhyAya paradattabhojI bhikSuriti vAcyaH / anudAna - jo sAdhu anunnata-abhimAna rahita, pUrvokta guNa sahita vinIta, namratAyukta, jitendriya, saMyama pathAnugata, dehAsaktivihIna hotA hai, vaha bhinna bhinna prakAra ke parISahoM evaM upasargoM ko sahana karatA hai / adhyAtma yoga dvArA zuddha evaM nirmala hotA hai, sthitAtmA-Atma bhAva meM sthita hotA hai, vaha saMsAra kA svarUpa jAnakara anya dvArA dI gaI bhikSA mAtra se apanA jIvana calAtA hai / vaha bhikSu zabda dvArA vAcya hai / / TIkA - sAmprataM bhikSuzabdasya pravRttinimittamadhikRtyAha-'atrApI' ti, ye te pUrvamuktAH pApakarNa viratyAdayo mAhana zabda pravRttihetavo'trApi bhikSuzabdasya pravRtti-nimitte ta evAvagantavyAH, amIcAnye, tadyathA-na unna (622 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gAthAdhyayana to'nunnataH, tatra dravyonnataH zarIreNocchritaH bhAvonnatastvabhimAnagrahagrastaH, tatpratiSedhAttaponirjarAmadamapi na vidhatte / vinItAtmatayA prazrayavAn yataH, etadevAha-vinayAlaGkRto gurvAdAvAdezadAnodyate'nyadA vA''tmAnaM nAmayatI ti nAmakaH-sadA gurvAdau prahvo bhavati, vinayena vA'STaprakAraM karma nAmayati, vaiyAvRttyodyato'zeSaM pApamapanayatItyarthaH / tathA 'dAntaH' indriyanoindriyAbhyAM, tathA 'zuddhAtmA' zuddhadravyabhUto niSpratikarmatayA 'vyutsRSTakAyazca' parityaktadehazca yatkaroti taddarzayati-samyak 'vidhUya' apanIya 'viruparUpAn' nAnArUpAnanukulapratikUlAn-uccAvacAn dvAviMzatiparISahAn tathA divyAdikAnupasargAzceti, tadvidhUnanaM tu yatteSAM samyak sahanaM-tairaparAjitatA, parISahopasargAzca vidhUyAdhyAtmayogena-supraNihitAntaH karaNatayA dharmadhyAnena zuddham-avadAtamAdAnaMcAritraM yasya sa zuddhAdAno bhavati / tathA samyagutthAnena-saccAritrodyamenotthitaH tathA sthito-mokSAdhvani vyavasthitaH parISahopasagairapyadhRSya AtmA yasya sa sthitAtmA, tathA 'saMkhyAya' parijJAyAsAratAM saMsArasya duSprApatAM karmabhUmerbodheH sudurlabhatvaM cAvApya ca sakalAM saMsArottaraNasAmagrI satsaMyamakaraNodyataH paraiH-gRhasthairAtmArthaM nirvatitamAhArajAtaM tairdattaM bhoktuM zIlamasya paradattabhojI, sa evaMguNakalito bhikSuriti vAcyaH // 3 // tathA'trApi guNagaNe vartamAno nirgrantha iti vAcyaH, amI cAnye apadizyante, tadyathA - TIkArtha - aba bhikSu zabda kI pravRtti kA nimitta kAraNa batalAte hue sUtrakAra kahate haiM - mahAn zabda kI pravRtti yA prayoga ke hetu bhUta jina pApa karma virati Adi vizeSatAoM kI carcA kI gaI hai / ve sabhI bhikSu zabda kI pravRtti ke bhI kAraNa haiM yaha jAnanA cAhiye / tathA inake atirikta aura bhI guNa haiM, ve isa prakAra hai / jo unnata-udyata yA abhimAna yukta nahIM hotA hai use anunnata kahA jAtA hai / dravyonnata tathA bhAvonnatA ke rUpa meM vaha do prakAra kA hotA hai / jo zarIra se ucchrita-udyata hotA hai vaha dravyonnata hai, jo bhAva se udyata yA abhimAna ke graha se grasta hai-abhimAnI haiM vaha bhAvonnata hai / isakA yahAM niSedha kiyA gayA hai / isase yaha phalita hotA hai ki tapasyA tathA nirjarA kA bhI vaha abhimAna nahIM karatA / vaha vinayazIla prazrayavAna hotA hai / vahI bhikSu hai / sUtrakAra pratipAdita karate haiM ki jo vinaya se alaMkRta suzobhita hotA hai, guru Adi dvArA Adeza dete samaya yA anya samaya vinamra rahatA hai arthAt guru Adi pUjya janoM ke prati sadA namratApUrNa vyavahAra karatA hai athavA vinaya dvArA ATha prakAra ke karmoM namra karatA hai-miTAtA hai tathA sevA meM udyata rahatA huA samasta pApa kSINa karatA hai / vaha indriya va mana ko jIta letA hai / AtmA meM zuddha bhAva liye rahatA hai / bAharI sAja sajjA kA tyAga karatA huA dehAtIta hotA hai / vaha vividha prakAra ke anukUlapriya, apriya-pratikUla-apriyApriya-U~ce nIce bAIsa pariSahoM ko tathA devAdikRta upasargoM ko sahana karatA hai| unakA vidhUnana-nAza karatA hai / unase parAjita nahIM hotA arthAt pariSahoM upasargoM ko adhyAtma yoga dvArA, dharma dhyAna dvArA miTA detA hai aura zuddha cAritra kA paripAlana karatA hai / vaha samyak utthAna-uttama cAritra dvArA dharmodhita hotA hai tathA mokSa ke mArga meM vyavasthita hotA hai / vaha pariSahoM aura upasargoM ko dharSita-tiraskRta kara Atma bhAva meM sthira rahatA hai / vaha saMsAra kI asAratA-sArahInatA ko evaM karmabhUmi meM bodhi kI-samyakdarzana kI duSprApyatA ko jAnakara saMsAra ko pAra karane kI samagra dharmopayogI sAmagrI ko prApta kara uttama saMyama kI sAdhanA meM samudyata hotA hai / gRhasthoM dvArA apane liye taiyAra kiye gaye bhojana meM se dI gaI bhikSA ke AdhAra para vaha nirvAha karatA hai / isa prakAra jo guNoM se kalita-zobhita hotA hai, vaha bhikSu zabda dvArA abhidheya hai / jo ina guNoM meM vartamAna rahatA hai-inase yukta hotA hai, vaha nirgrantha zabda se vAcya hai / usake liye apekSita kucha anya guNa bhI batAye jAte hai / ve isa prakAra haiM - 623 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGga sUtram etthavi NiggaMthe ege egaviU buddhe saMchinnasoe susaMjate susamite susAmAie AyavAyapatte viu duhaovi soyapalicchinne No pUyAsakkAra lAbhaTThI dhammaTThI dhammaviU NiyAgapaDivanne sami (ma) yaM care daMte davie vosaTThakAe niggaMthetti vacce se evameva jANaha jamahaM bhayaM tAro tibemi|| iti solasamaM gAhAnAmajjhayaNaM samattaM ||pddh'mo suakkhaMdho samatto // 1 // chAyA - atrA'pi nigranthaH ekaH ekavid buddhaH saMchinnasrotAH susaMyataH susamitaH susAmAyikaH AtmavAdaprAptaH vidvAn dvidhA'pi srotaH paricchinnaH no pUjA satkAra lAbhArthI dharmavid niyAgapratipannaH samatAM cared dAntaH dravyaH vyutsRSTakAyaH nigrantha iti vAcyaH tadevameva jAnIta yadahaM bhayatrAtAraH ||iti brviimi|| anuvAda - yahAM pUrvokta bhikSu ke guNa nirgrantha meM apekSita hai-unake atirikta anya guNa isa prakAra haiM, jo eka-ekAkI akelA yA rAgadveSa rahita hai, ekavid-AtmA akelI hI jAtI hai, vaha jAnatA hai / buddhajo vastu svarUpa kA parijJAtA hai, saMchinnasrota-jisane AzravoM ke srota-dvAra, avaruddha kara diye haiM, susaMyatazreSTha, uttama, saMyamayukta hai, susamita-jo pAMca samiti yukta hai, susAmAyaka-jo samatva bhAva saMvalita hai, AtmavAda prApta-AtmA ke satyasvarUpa kA jJAtA hai, vidvAn-samasta padArthoM ke svabhAva kA dRSTA hai, jisameM dravya evaM bhAva donoM hI prakAra ke srota-karma Agamana ke dvAroM kA uccheda kara diyA hai, jo sammAna satkAra evaM lAbha kA icchuka nahIM hai / varan ekamAtra dharmArthI-dharma kA arthI, icchuka hai, dharmavid-dharma ke svarUpa ko jAnatA hai, niyAga pratipanna-jo mokSa ke mArga ko prApta kara cukA hai, jo samabhAva se vicaraNazIla haiM, jo dAMta-indriya vijetA dravyabhUta-yukti mArgAnuyAyI, vyutsRSTakAya-daihika Asakti se atIta hotA hai / vaha nirgrantha pada se vAcya hai / tuma ise isI prakAra jAno, AtmasAt karo, jo maiMne kahA hai kyoMki vaha bhayatrAtA-sAMsArika prANiyo ko janma maraNa ke bhaya se rakSA karane vAle sarvajJa tIrthaMkara anyathA bhASaNa nahIM karate / maiM aisA kahatA huuN| TIkA - 'eko rAgadveSarahitatayA ojAH, yadivA'smin saMsAracakravAle paryaTannasumAn svakRtasukha duHkhaphalabhAktvenaikasyaiva paralokagamanatayA sadaikaka eva bhavati / tatrodyatavihArI dravya to'pyeka ko bhAvato'pi, gacchAntargatastu kAraNiko dravyato bhAjyo bhAvatastvekaka eva bhavati / tathaivamevAtmAnaM paralokagAminaM vettItyekavit, me kazciduHkhaparitrANakArI sahAyo'rUpItyevameva vit yadivaikAntavid-ekAntena vidita saMsAra svabhAvatayA maunIndrameva zAsanaM tathyaM nAnyadityevaM vettItyekAntavit, athavaiko-mokSaH saMyamo vA taM vettIti, tathA buddhaH -avagatatattvaHsamyakchinnAni apanItAni bhAvasrotAMsisaMvRtatvAtkarmAzravadvarANi yena sa tathA,suSThusaMyataHkUrmavatsaMyatagAtro nirarthakakAyakriyArahitaH susaMyataH, tathA suSThu paMcabhiH samitibhiH samyagita:-prApto jJAnAdikaM mokSamArgamasau susamitaH, tathA suSThu samabhAvatayA sAmAyikaM-samazatrumitrabhAvo yasya sa susAmAyikaH / tathA''tmanaH-upayoga lakSaNasya jIvasyAsaMkhyeya-pradezAtmakasya saMkocavikAzabhAjaHsvakRtaphalabhujaHpratyeka sAdhAraNazarIratayA vyavasthitasya dravyaparyAyatayA nityAnityAdyananta dharmAtmaka sya vA vAda AtmavA dastaM prApta AtmavAdaprAptaH, samyagyathAvasthitAtmasvatattvavedItyarthaH / tathA 'vidvAna' avagatasarvapadArthasvabhAvI na vyatyayena padArthAnavacchati / 624) Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gAthAdhyayanaM tato yat kaizcidabhidhIyate, tadyathA - eka evAtmA sarvapadArthasvabhAvatayA vizvavyApI zyAmAkataNDulamAtro'GguSThaparvaparimANo vetyAdiko'sadbhUtAbhyupagamaH parihRto bhavati, tathAvidhAtmasadbhAvapratipAdakasya pramANasyAbhAvAdityabhiprAyaH / 'dvidhA'pIti dravyato bhAvatazca tatra dravyasrotAMsi srotAMsi yathAsvaM viSayeSvindriya pravRttayaH bhAvasrotAMsitu zabdAdiSvevAnukUlapratikUleSu rAgadveSobhavAstAnyumayarupANyApistrotAMsi saMvRtendriyatayA rAgadveSAbhAvAcca paricchinnAni yena sa paricchinnasrotAH, tathA no pUjAsatkAralAbhArthI kintu nirjarApekSI sarvAstapazcaraNAdikAH kriyA vidadhAti, etadeva darzayati-dharmaH - zrutacAritrAkhyastenArthaH sa eva vA'rtho dharmArthaH sa vidyate yasyAsau dharmArthIti, idamuktaM bhavati-na pUjAdyarthaM kriyAsu pravartate apitu dharmArthIti / kimiti ? yato dharmaM yathAvattatphalAni ca svargAvAptilakSANani samyak vetti, dharmaM ca samyag jAnAno yatkaroti taddarzayati - niyAgo - mokSamArgaH satsaMyamo vA taM sarvAtmanA bhAvataH pratipanna niyAgapaDivannetti, tathA vidhazca yatkuryAt tadAha - 'sami (bha) yaM' ti samatAM samabhAvarUpAM vAsIcandanakalpAM 'caret'satatamanutiSThet / kiMbhUta san ? Aha- dAnto dravyabhUto vyutsRSTakAyazca, etadguNasamanvitaH san pUrvoktamAhana zramaNabhikSu zabdAnAM yat pravRttinimittaM tatsamanvitazca nirgrantha iti vAcyaH / te'pi mAhanAdayaH zabdA nirgranthazabda pravRttinimittAvinAbhAvino bhavanti, sarve'pyete bhinnavyaJjanA api kathaJcidekArthA iti // 5 // sAmpratamupasaMhArArthamAha-sudharmasvAmI jambUsvAmiprabhRtInuddizyedamAha-' se ' iti tadyanmayA kathitamevameva jAnIta yUyaM, nAnyo madvacasi vikalpo vidheyaH yasmAdahaM sarvajJAjJayA bravImi / na ca sarvajJA bhagavantaH parahitaikaratA bhayAttrAtAro rAgadveSamohAnyatarakAraNAbhAvAdanyathA bruvate, ato yanmayA''ditaH prabhRti kathitaM tadevame vaavgcchteti| iti: prismaaptyrthe|brviimiiti pUrvavat / ukto'nugamaH sAmprataM nayAH, te ca naigamAdayaH sapta, naigamasya sAmAnyavizeSAtmakatayA saMgrahavyavahArapravezAtsaMgrAhadayaH SaTH samabhirUr3hetthaMbhUtayoH zabdanayapravezAnnaigama-saMgrahavyavahArarjusUtrazabdAH paJcaH naigamasyApyantarbhAvAccatvAro, vyavahArasyApi sAmAnya vizeSarUpatayA sAmAnya vizeSAtmanoH saMgraharjusUtrayo rantarbhAvAtsaMgraharjusUtrazabdAstrayaH, te ca dravyAstika paryAyAstikAntarbhAvAddravyAstikaparyAyAstikAbhidhAnau dvau nayau, yadivA sarveSAmeva jJAnakriyayorantarbhAvAt jJAnakriyAbhidhAnau dvau tatrApi jJAnanayo jJAnameva pradhAnamAha kriyAnayazca kriyAmiti / nayAnAM ca pratyekaM mithyAdRSTitvAjjJAnakriyayozca parasparApekSitayA mokSAGgatvAdubhayamatra pradhAnaM, taccobhayaM satkriyopete sAdhau bhavatIti, tathA coktam " NAyammi gihiyavve agihiyavyaMmi ce va atthaMmi / jaiyavvameva iti jo uvaeso so nao nAma // 1 // " chAyA jJAte grahItavye'grahItavye caivArthe yatitavyameveti ya upadezaH sa nayo nAma // 1 // chAyA " savvesiMpi NayANaM vahuvihavattavvayaM NisAmettA / taM savvanayavisuddhaM jaM caraNa guNaTThio sAhU // 2 // sarveSAmapi nayAnAM bahuvidhAM vaktavyatAM nizamyata tsarvanayavizuddhaM yaccaraNaguNasthitaH sAdhuH // 2 // tti, samAptaM ca gAthAkhyaM SoDazamadhyayanaM, tatsamAptau ca samAptaH prathamaH zrutaskandha iti // ( granthAgram 8106) TIkArtha jo puruSa rAga dveSa se varjita hone ke kAraNa ekAkI akelA haiM athavA isa saMsAra cakra meM paryaTana karatA huA prANI apane dvArA kiye gaye karmoM ke sukha duHkha rUpa phala ko akelA hI bhogane ke kAraNa, akelA hI paraloka meM jAne ke kAraNa vaha sadA ekAkI yA akelA hI hai / jo sAdhu saMyamAcaraNa meM utkRSTa bhAva se viharaNazIla hai, vaha dravya aura bhAva donoM hI dRSTiyoM se ekAkI hai / kAraNavaza gacchasaMgha ke bhItara rahate hue vaha dravya dRSTi se bhAjya hai-saMgha kA eka bhAga auroM ke sAtha hai kiMtu bhAvadRSTi se vaha akelA hI hotA hai / isI prakAra jo yaha jAnatA hai ki AtmA ekAkI hI paraloka meM jAtI hai vaha ekavit hai / athavA duHkha se merA koI paritrANa- rakSaNa karane vAlA sahAyaka nahIM hai, aisA jo jAnatA hai, vaha - 625 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sUtrakRtAGgasUtram ekavit hai athavA jo ekAnta vit hai-ekAnta rUpa se sunizcita rUpa se saMsAra ke svarUpa ko jAnatA huA tIrthaMkara kA zAsana-una dvArA pravartita dharma yA mokSa mArga hI satya hai, anya nahIM, aisA jo jAnatA hai vaha ekAntavit hai athavA jo eka mAtra mokSa yA saMyama ko jAnatA hai. vaha ekAnta vita hai| baddha-jisane tattvoM ko avagataadhigata kiyA hai / saMchinnasrota-jisane karma Ane ke pravAha-AzravadvAra saMvRta-apanIta kara diye haiM, roka diye hai / susaMyata-jo kachave kI taraha apane aMgoM ko simeTe hue hai arthAt nirarthaka-niSprayojaka kAyika kriyAoM se vivarjita hai / susamita-jo pAMco samitiyoM se saMyukta hai, jJAnAdika mokSamArga ko prApta hai / susAmAyakajo suSThu tathA samabhAva meM samavasthita hai-zatru evaM mitra meM jo samAna hai, AtmavAda prApta-jo AtmavAda ko prApta kiye hue haiM, vaha AtmA ke yathAvata svarUpa ko jAnatA hai / AtmA kA lakSaNa upayoga hai, vaha asaMkhyeya pradezAtmaka hai, saMkoca vikAsa yukta hai, apane dvArA kiye gaye phaloM kI bhoktA hai, pratyeka evaM sAdhAraNa zarIra ke rUpa meM vyavasthita hai, dravya paryAya nitya anitya Adi ananta dharmAtmaka hai / vidvAna-jo samasta padArthoM ke svarUpa ko yathAvat jAnatA hai, viparIta nahIM jAnatA / jaise kaiyoM kA yaha kathana hai ki AtmA eka hI hai, sarvapadArtha svabhAva hone se vaha vizva vyApI hai / kaiyoM kA yaha mata hai ki vaha zyAmAka-cAvala jitanA AkAra liye hue haiM / kaI use aMgUThe ke parva-paura jitanA parimANa mAnate haiM / ityAdi ayathArtha svarUpa kA svIkAra parihata-khaMDita ho jAtA hai, tarka yukti saMgata nahIM hai kyoMki vaisI AtmA ke astitva kA pratipAdaka pramANa kA abhAva hai-vaisA pramANa prApta nahIM hotA / parichinna srota-usane karma Agamana ke srota-dvAra parichinna-avaruddha kara diye haiM : dravyasrota evaM bhAvasrota ke rUpa meM ve do prakAra ke haiM, indriyoM kI apane-apane viSaya meM pravRttiyAM dravya srota hai / zabda Adi meM anukUla pratikUla hone para rAga dveSa kA utpanna honA bhAvasrota hai / una donoM prakAra ke srotoM ko indriyoM kA saMvaraNa kara, nirodha kara rAga dveSa ke abhAva se, pariccheda-avarodha kara diyA hai / pUjasatkAra lAbhArthI-pUjA, prazasti, satkAra, sammAna tathA lAbha kA anicchuka hote hue jo kevala nirjarA kI apekSA se samasta tapazcaraNa Adi kriyAeM karatA hai / isI kA digdarzana karAte hue kahate haiM-vaha dharmArthI hai-zruta cAritra mUlaka dharma hI usakA artha-prayojana yA lakSya hai / isakA tAtparya yaha hai ki vaha prazasti sammAna Adi ke nimitta kriyAoM meM pravRtta nahIM hotA kiMtu dharma hetu hotA hai, aisA kyoM ? kyoMki vaha dharma ko tathA svarga prApti Adi usake phaloM ko bhalI bhAMti jAnatA hai / dharma ko samyak jAnatA huA vaha jo karatA hai, use dikhalAte hue kahate haiM, vaha niyAga-mokSa mArga yA uttama saMyama ko sarvAtma bhAva se-uttama rUpa se svIkAra kiye rahatA hai / vaisA puruSa jo karatA hai, usakA pratipAdana karate hue kahate haiM, vaha vAsI caMdana ke tulya samatA yA samabhAva kA satata anusaraNa karatA hai, kaisA hokara? isa saMbaMdha meM batalAte haiM / dAMta-damanazIla yA jitendriya mokSAnugata tathA daihika Asakti vimukta hotA huA vaha pahale batalAye gaye mAhana, zramaNa tathA bhikSu zabdoM kI pravRtti ke jo hetu haiM-guNa haiM, unase samanvita-yukta hotA hai / vaha nirgrantha zabda se vAcya-abhidheya hai / ve mAhana Adi zabda bhI nirgrantha zabda kI pravRtti ke nimittoM ke sAtha avinAbhAva sambandha se jur3e hue haiM, ye sabhI zabda rUpa meM bhinna hai kintu artha rUpa meM eka hI hai| ___ aba isa adhyayana kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM-zrI sudharmasvAmI ne jambUsvAmI Adi ko uddiSTa kara kahA-jo maiMne tumheM kahA hai, use jAno !- mAno ! mere vacana meM-kathana meM kisI prakAra ke vikalpasaMdeha Adi kI parikalpanA mata karo kyoMki maiMne sarvajJa bhagavAna ke Adeza-upadeza ke anusAra hI yaha kahA hai sarvajJa prabhu sadA dUsaroM kA kalyANa sAdhane meM nirata rahate haiM / ve prANiyoM ko saMsAra ke bhaya se trANa dete -626) Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __zrI gAthAdhyayanaM haiM / sanmArga kA nirUpaNa kara durgati meM jAne se unheM bacAte haiM / rAga dveSa tathA moha meM se koI bhI unameM vidyamAna nahIM hai / isaliye ve anyathA-yathArtha ke viparIta nahIM bolate-upadeza nahIM dete / isaliye maiMne zuru se lekara aba taka jo kahA hai, use tuma loga ThIka usI taraha samajho / yahAM iti zabda pari samApti ke artha meM AyA hai / bravImi-bolatA hUM-pUrvavat hai / anugama kA pratipAdana ho cukA hai / aba nayoM kA nirUpaNa karate haiM / naigama Adi sAta naya hai / naigama naya sAmAnya vizeSAtmaka hai / isaliye vaha saMgraha aura vyavahAra meM samAhita ho jAtA hai / ataH cha: naya hai / samabhirUr3ha evaM itthaMbhUta naya kA zabda naya meM samAveza ho jAne se naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra tathA zabda ye pAMca naya rahate haiM / naigama kA bhI vyavahAra meM antarbhAva ho jAtA hai / isaliye naya cAra ho jAte haiM / vyavahAra bhI sAmAnya vizeSAtmaka hone se sAmAnya kI dRSTi se saMgraha meM aura vizeSa kI dRSTi se RjusUtra meM antarbhUta ho jAtA haiM / isa prakAra saMgraha RjusUtra evaM zabda ye tIna naya rahate haiM / inakA dravyAstika evaM paryAyAstika meM antarbhAva karane se do naya hote haiM athavA sabhI nayoM kA jJAna aura kriyA meM samAveza karane se jJAna evaM kriyA saMjJaka do naya hote haiM / unameM jJAna naya jJAna ko tathA kriyA naya kriyA ko pradhAna mAnatA hai / pRthaka pRthaka naya-mAtra eka naya ko pakar3akara calanA mithyA dRSTitva hai / jJAna tathA kriyA donoM kA paraspara apekSita rUpa-samyak jJAna pUrvaka, samyak kriyA athavA sadAcaraNa mokSa kA aMga hai vahI mukhya hai, ye donoM satkriyopeta-uttama AcaraNa-saMyamayukta sAdhu meM prApta hote haiN| kahA hai, gRhItavya-grahaNa karane yogya tathA agRhItavyagrahaNa nahIM karane yogya padArthoM ke jAnane ke bAda prayojanabhUta-AtmopayogI anuSThAna meM hI yatnazIla honA cAhiye / aisA jo upadeza hai, vahI naya hai sabhI nayoM kI bahuvidha vaktavyatA-aneka prakAra devacana prayogoM ko sunate hA sarvanaya vizuddha sadA AcaraNa rUpa guNa meM jo avasthita hai, vahI sAdhu hai / // gAthA nAmaka solahavAM adhyayana samApta huA / isake samApta hone para sUtrakRtAGga sUtra kA prathama zruta skandha samApta huA // Wan jaWan 627 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAnuvAdaka evaM vivecaka ojasvIvaktA zraddheya priyadarzana munijI 0 pauSa sudI 1ra vi.saM. 2030 ko rAtAko grAma meM zrImAn jIvarAjajI sA. kUmaTa ke Atmaja zra mANakacandajI ne janma lekara dharmAnurAgiNI mAtA zrImata bAdAmabAI jI kI ratnaprasavinI kukSi ko saphala banAyA 0 prakhara pratibhA ke dhanI zrI mANakacandajI bAlyakAla meM suzikSA, susaMskAroM ko grahaNa karane meM tallIna rhe| tabhI se saMsAra meM rahate hura bhI mana se virakta ve vinaya-viveka-vinamratA ke upAsaka bane rahe mAtA-pitA dvArA die gae dhArmika saMskAra zraddheya AcAra pravara zrI sohanalAlajI ma. sA. kA sAnnidhya pAkara pallavita, puSpita hue evaM vi. saM. 2044 meM mAghasudI 10 ko bijayanagara meM ArhatI dIkSA aMgIkAra kara muni priyadarzana' banakara mokSamArga ke sArthavAha bana ge| 0 hindI, saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM kA adhyayana kara nyAya, darzana, Agama, sAhitya-zAstra kA talasparzI jJAna prApta karane meM saMlagna ho gae / samyaga saMyamArAdhanA ke mahApatha para nIra sadRza nirantara gatizIla rahate hue 'ojasvIvaktA' kA yazopArjana kiyA / 0zubhadRSTA, zubhasraSTA, zubhakartA zraddheya priyadarzana munijI mahArAja kA vyaktitva sauhArdratA, sahiSNutA va nizchalatA kA pratIka rahA / 'yathA aMto tathA bahiH' kI ukti ko apane jIvana-vyavahAra se sArthaka kiyaa| 'puNya ke patha para' upanyAsa ke yazasvI racanAkAra ke rUpa meM apane kRtitva ko nae AyAma die haiM, vahIM 'atIta kI smRtiyA~' ke rUpa meM zraddheya AcArya pravara zrI sohanalAlajI ma. sA. ke jIvana-saMsmaraNa prastutakara apane ArAdhyadeva ke caraNoM meM zraddhA-abhivyakta kI hai| DaoN. chaganalAlajI shaastrii| ema. e. (traya) pI.eca.DI kAvyatIrtha, vidyAmahodadhi, nimbASaNa / bhAratIya vAGmaya, Ahata darzana aura Ahitya ke rASTravizruta marmajJa pro. DaoN. chaganalAlajI zAstrA eka aise vidyAvyAsaMgI prabuddha manISI haiM, jinake jIvana kA kSaNakSaNa vigata pA~ca dazAbda se sArasvatArAdhanA meM saMlagna haiM / DaoN. zAstrI jI ne 'risarca insTITyUTa oNpha prAkRta jainolaoNjI evaM ahiMsA, vaizAlI tathA madrAsa vizvavidyAlaya cainnaI jaise uccatama zikSaNa kendroM meM yazasvI prAdhyApaka ke rUpa meM apanI sevAe~ dete hue yuvA vidvAnoM kI eka sakSama TIma taiyAra kI hai jo deza ke vibhinna bhAga meM sAMskRtika evaM zaikSaNika kSetra meM kAryazIla haiN| sAtha hI sAtha aneka sAdhu-sAdhviyoM ne bhI DaoN. zAstrIjI se adhyayana evaM zodhakArya meM mArgadarzana prApta kA asAdhAraNa vidvattA samarjita kI hai / / DaoN. zAstrIjI kA sAhitya kRtitva, una dvAra saMpAdita, anUdita evaM vyAkhyAta lagabhaga tIna darjana pustakoM ke rUpa meM suvidita haiM / prastuta kRti isa zrRMkhalA meM eka mahanIya abhinnati hai| Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ urAlaM jagao joyaM, viparIyAsaM paleMti ya / savve akkaMta dukkhAya, ato savve ahiMsiyA // sUtra. 1/4/84 (audArika trasa-sthAvara jIva rUpa) jagat kA (bAlya, yauvana, vRddhatva Adi) saMyogaavasthAviprotra azA goga dAra-sthUla hai-indriya hote haiM tathA sabhI akAntaapriya hai nhiiN-haiN| kAma-bhogoM (kI tRSNA) meM aura mAtA-pitA, strI-puruSa Adi) paricita janoM meM gRddha-Asakta prANI (karma vipAka ke samaya) avasara Ane para apane karma kA phala bhogate hue AyuSya kA kSaya hone para aise TUTate (mara jAte) haiM, jaise bandha se chUTA huA tAlaphala (tAr3a kA phala) nIce gira jAtA hai / / savvAiM saMgAiM aicca dhIre, savvAi dukkhAI titikkhamANe / akhile agiddhe aNieyacArI, abhayaMkare bhikkhU aNAvilappA // sUtra. 7/408 dhIra sAdhaka sarvara sabhI-AsaktipUrNa saMbaMdhoM) se atIta (pare) hokara sabhI parISahopasargajanita zArIrika, mAnasika duHkhoM ko (samabhAvapUrvaka) sahana karatA huA (vizuddha saMgama kA tabhI pAlana kara sakatA hai jaba vaha akhila (jJAna, darzana, cAritra se pUrNa) ho, agRddha (viSayabhogoM meM anAsakta) ho, aniyatacArI (apritabaddhavihArI) aura abhayaMkara (jo na svayaM bhayabhIta ho aura na dUsaroM ko bhayabhIta kare) tathA jisakI AtmA viSayakaSAyoM se anAvila (anAkula) ho / fotmuta19269lq.boravileon oogtgrodbine MICROGADARinanelamsuuNAGOR-3201001 --madraka nio' ajameraBARATAAJTTER